ANKARA NIVERSITESI LIIIIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO.

148

SIAMLIKTAN NCE
TURKIERDE TEK TANRI NANCI

Prof. Dr. Hikmet TANYU

ANKARA NIVERSITESI LIIIIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO. 148

SIALIKTAN NCE
TRKIERDE TEK TANRI NANCI

Prof. Dr. Hikmet TANYU

 "Ar ge, feri atla, sidreyi a,
Gr ne var mverda ibrethiz."

ANKARA NIVERSITESI BASIMEVI ANKARA - 1980

 NSZ

"Islmlktan nce Trklerde Tek Tanr inanc zerinde Bir Ara -

trma", tarafm zdan II. Milletler Aras Trkoloji Kongresi'nde (4-9
Ekim 1976) sunulan bir bildirinin kitap haline getirilud idir. Bu bildiri-
yi izleyenler ilgiyle kar lamlar ve bu konuda Almanca baz sorular
sormu lar ve cevaplar verilmitir. Tarafmzdan y l kadar zerin-
de durulmu tur. Geri daha fazla inceleme ve al ma gerekti inden
phe etmiyoruz. Bu haliyle sunmam z isteyen ilgililer ve eksiklikleri
ikinci basn-Ida ksmetse tamamlama arzumuz yay nlamakta bizi te vik
etmi tir.
Elbette konu ok nemlidir. (Trklerin Eski Dini ne idi) sorusunun
karldr.
Islm'dan nce Trklerin dinini (Toyunizm) olarak belirtmek isteyen
Gkalp, "Islmiyetten Evvel Trk Dini " blmnde (sf. 25,95) te dzel-
tilmesi gereken bu terimi ileri srm tr. Trklerin Toyunizm ad nda
bir dinleri oldu u zerinde durmu tur. Halbuki (Toym, ) budist rahip-
lerine verilen ad olup "Toyunun burhana - yani Buda'ya secde etti"
Ka garlnn D.L.T. III. 60, tercme 84 de anlat lmaktadr.
Pekarski ise "Toy n - Toyun'un" Yakuta'da efendi, bey, devlet
anlamna geldiini belirtmi tir. (Yakut Szl ii III, 2706-2708).
Gkalp ayrca eski Trklerin dine "nom" dediklerini, din kitab na
da nom adn verdiklerini (sf. 25) iddia ediyor ve Divan-
Trk ile Cihng 'y kaynak gsteriyor. Bu gsterilen Trkler Budist
Trklerdir. Nom da "Yunanca bir kelime olup, manihaistler taraf ndan
getirildii isbat edilmi bir gerektir...
Ziya Gkaip'in eski Trk dini olarak tasavvur etti i din, yani "To-
yunizm" budizmden, "nom" dedi i din kitab da budist ve mahniheist-
lerin din kitaplar na verdikleri isimden ibarettir " diye do ru bir yarg da
bulunan Prof. Abdlkadir nan (Eski Trk Dini Tarihi, Kltr B. Yay)
stanbul 1976, s.f. 172, Hurfeler ve Men eleri." te yandan kanaatimiz-
ce di er bilginler ve dayand kaynaklar eski Trklerin , dinini amanlik
olarak gsteri ini de do ru bulmad mz burada ksaca arzetmek iste-
riz. Bu, btn bu sahadaki kaynaklar da tahlil edip eletirerek (Eski
Trklerin Dini amanlk de ildir) adl kil abmzda ortaya konulacakt r.
Bu defa ilk olarak Ten gri veya Tenri daha sonra Tanr ad ve dini zerin-
de duraca z. Mamafih muhtelif kitaplar', makalelerimizde ve dersleri-
mizde bu husus belirtilmitir.2
Ilmi belgelere dayanarak, yeni bir de erlendirmeyi ve yeni bir yo-
rumu sunmaa al acaz.
Daha nce d len hatalar n, yanllarm o unda, mitoloji, des-
tanlar, efsneler, menkibeler, dh i masallar ve halk aras nda kalntlar
halinde sren veya dini inantan sapt rlan, bz manevi detlerle hep
birlikte ele alnarak kar trlmtr.
Bunlardan ba ka dlen hatalarn, yanllarn o u Dinler Tarihi,
Mitoloji, Din Fenomenolojisi uzman olmayan ki ilerce konunun ilk
kaynak olarak incelenmek istenmesidir. Ayr ca batdan gelen baz kay-
naklar ilmi bir phe ve ara trmaya dayanmadan benimseyi , ikinci
elden yanl deerlendirme ve tahlile yneltic unusur (ge) oluyor. Buna
bir de 19 . ve 20. yzylda animizm, tabiat hk, totemizm, amanizm
gibi kuramlara (teoriye), dar ve yetersiz inceleme ve ara trmalara da-
yanan terimlerin adeta ilmi bir kanun gibi benimseni ini gryoruz.
Bilgili, dini anlay ve inanc kavram kiilerle, chil olan, din ala-
nnda bilgisi bulunmayan, rastgele birtak m detlere srklenenlerin
dini yaay ve inanta farkl olduklar tabiidir. Bunlar ele alp, tek
bir din veya inan iinde grp, sanki btn toplumun benimsedi i an-
lay , inan ve ya ay gibi kabul etme i de hatal , yanl bir biim ve
yntem olarak grebiliriz. Yukarda sayd klarmz ayr ayr inceleme ko-
nulardr. Bunlar n birer birer ele al nmas ve asl dini esaslarn belirtil-
mesi
Bunun iin nce temelden ba lamak gerekti ini ilmi bularak, Tan-
r konusunu bu ara trmamzda arzediyoruz.
Dinler Tarihi, Din Fenomenolojisi, Tarih, Medeniyet Tarihi ve Sos-
yolojiye, etnelojiye ve bunun s ranalariyle dier ilimlerdeki ayn
yanl ve allm noktalar birden dzeltmek elbette kolay olmaya-
caktr. Fakat bu ilim d direnein erge yerini hakikate b rakaca n
ve gere e yneleceini sanyoruz.
Hikmet TANYU

1 Kzlelma, Hazrlayan: Hikmet Tanyu , Kltr Bakanl 1976, ve bilhassa Prof. Dr.
Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, Trk Kltr Yay. st. 1978.
2 Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Trk Tresi zerinde Yeni Bir Ara trma, (bilhassa sf. 115-118),
lhiyat Fak, Dergisi, Cilt XXIII, Ankara, 1978.

IV
 IINDEKILER
Sayfa
ONS III
GIRI 1

BLM: I
1TANRI VE NUHO LU YAFES VE TRK HAKKINDA D.L.T. DE SUNU-
LAN BILGILER (XI. YZYIL)
2MUHTELIF TANRI ADLARI 7
Alk Kelimeler: Tanr ve Benzerleri (Smerce Dingir) Tengri-Tengere-Tangr
Tann-Tangara-Ture-alap 9
Kelime Anlam :
Tengri-Tenkri 11
Tengri Syleyiinden Tanr Syleyiine Gei , T(e)ngri
nce Sesten Kal n Sraya Gei Hakkndag Dnceler 13
Bizans Tarihilerinin Ve Di erlerinin 6. Yzylda Balayan Yazlar 13
B Kelime Anlam : Tengri ve
Gk Me3elesi 15
Kelime Olarak Tanr 18
slam Ansiklopedisinin de Tanr maddesinin Szlk Anlamyle ve Bu-
nunla Ilgili Olarak Treyen Kelimelerin Kaynaklar 20
Eski Uygur Trkesi Szlg 22

BLM: II
1. KSK TRK EDEBIYATINA UMUM BAKI 26
A) Eski Trk Yazdan:
Bilge Kaan Ant 28
Kuzey Cephesi 30
Tonyukuk Ant Bat Cephesi Ikinci Ta 32
Tonyukuk Ant- kinci Ta Bat Cephesi 32
Dou Cephesi 33
Kaynaklar 33
Makaleler 34

V
 Sayfa
B) Destanlar: 36
Gk-Trk Destanlan 36
Islmi ekilde Ouz Destan 38
Izi 41
Yaratl ve Treyi Destan 43
Orhun Kitbeleri (Yaz dan) Hakknda Tamamlaym Bilgiler 44
2- Gktrk Imparatorlu unun Dini 45
Trk Mitolojisi 46
Baz Kelimelerin A klan 46
Trklerin Kurttan Treyi i 47
Trk Destanlan 47
Ouzlar 47
Uygur Metinleri
Budist Metinler. Gk-Trk Yaz larnda Tengri 48
X. Yzylda Uygur Metinlerinde Perem Kal p Trk Leheleri rnekleri 50
X. Yzyl Uygurca Metinlerde Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hi-
kyesinin Uygurcas 54
3- VIII-XIII. Yzyl Aralar (Eski Trk iiri) ve Tanr 56
4- Baka Dinlerde Tanr Ad Veya Ilh Ad 60
5- Divan- Lfgat-it-Trk'te (Tanr), Tengri (XI. Yzyl) 62
Tanr Veya Tengri Ad nn Geti i Yerler 63
Divan- Lfigat-itsTrk'n 2. Cildinde Eski Trk Diniyle lgili Kelime ve Savlar. 66
Divan- Ltigat-it-Trk'n III. Cildindeki Eski Trk Dini le lgili Kelimeler
-Bata Tengir ve Savlar 68
6- Divan- Lugat-it-Trk Ve Kut 74
7- Dede Korkut 79
8- Dede Korkut Kitab nda Tanr 80
9- Seyahatnameler 86
1- Bakurtlar 88
Bulgarlar 89
2- Ebu Dlef Rislesi (Trklerle Ilgili) 89
Ouzlar 90
Krgzlar 90
Karluklar 91
3- Mervezrnin Eserinin IX. Blm 91
Krgzlar 92
Kimahlar 92
10- Balasagunlu Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig 93
Kutadgu-Bilig 93
Allah Karl Kutadgu Bilig Ve Babr-Nme'de Tengri Kullan lmaktadr 94

VI
 Sayfa
11Trkler ve Mo ollar 96
ingiz Han ve Tanr Sz 98
12Trkeye lk Kur'an evirmeleri Ve O Zamandan nceki inanlar 104
13ilk Kur'an evirmeleri zerinde Tamamlay c Notlar 112
XV. Yzyl Balarnda yap lm Kur'an Tercmesi 115
1412. Yzyl Suryilni Rahibi Mikheal'in Dncesi 117
15XIII. Yzy-ln Hakanlar 118
16islam Devri: Sultan Veled 119
17Ak Paa 121
18Yunus Emre ... 122
19Sleyman elebi'nin Mevlidi 123
20Uygur Harfleri ile yaz lan eserler 125
21Ebulgazi Bahadr Han 127

III. BLM

1 TRK ATASZLERINDE TANRI 128

2 Deyimler ve Gk Hakkndaki Szler 129
3 Renklerle lgili Benzetmeler 130
4 Tek Tanr Inanc Olduuna Dair Belgeler 132
5 Gk ve Trkler 133
Gk ve Feza Ayr Varlklar 134
Gk kr ve Felek 134
Sonsuz Sanlan Feza 134
6 Islam Dininde Gk ve Ar Ala 136
islamiyette Gk, Ar, Ar - Ala ve Sidre-i Mnteha 136
7 Ar-.Ar- Ala. - Byk Ar 157
8 Mirac, Hz. Muhammed'in Gklere Ykselii ve Cenab- Hakkn Huzuruna U-
lamas Olay 165
Hz Muhammed'in Gklere Ykseli i (MFRAC) Hakknda Gk ve Yerle ilgi-
li Sylentiler, Hikayeler 167
9 Sidret'l-Mnteha (SON NOKTA) 169
10 Gkle lgili Hadisler 170

11 Renkler 172
ADinlerde ve Halk Aras nda Renklerin Dili 172
B Dinler, Tarikatlar ve Derneklerin Sembolleri 174

12 Ayn Tanr'mn Trk Lehelerinde De iik Sylenileri 176

Gk Meselesi 178
alap 179
lgen 179

VII
 Sayfa
13- Tengri veya Tanr Acaba Bir Peygamber Vas tasiyle mi Bildirilmi tir? 181
Kur'anda Tanr Ad Olmamas Meselesi 181
Konuyu Tamamlayan ketler-Hadisler 182
Tanr ve Allah Adlar 185
Gk Katlar 185
Din Karde liinin Anlam yi Kavranmand r 185
14- Tanr Kelimesinin Gnmzde Kullanlmas ii zerinde Dnceler 188
Hkm Kasda Gredir 190
Farsa Olan Hiid'ya Neden itiraz Etmenler 192
15- SONU. 194
Tanr'nn Syleyi Alan. 195
Trkler Mslmandr 198

EK NOTLAR 201

INDEKS 206

VIII
 BL M I

I - GIRI

Trklerin kavim olarak grl enaz 5.000 yllk ise de ayd nlk
ve ak olarak devlet halinde grl 2500 yl kadar geriye gider.

Mao-Tun veya Mo-Tun (Mete)nin M.. 2041 de k ile inlilerin

kuzeyinde bilhassa iki byk etnik grup grlm tr. Bunlarn:

"1- Tola ve Orhun nehirlerinin k vrmmdan batya doru yaylan.

Hung-Nu (Hun) grubu" ile "2- Gobi lnn do usundan, do uya do ru ,
uzanan Tung-Hu grubu." inlilerin" Gktrkler, Uygurlar v.s. gibi de-
dikleri kavimler Hung-nu lardan, Hien-Pi, Juan-Juan, Kitan'lar v.s.
gibi bunlar ise Tungh-hu lardan gelen nesillerdir. "Bylece inlilerin"
Ortaasya'da bir Trk ve bir de Mogol lemi" kabul ettiklerini gr-
yoruz. Byk Hun Devletinin en az 2300 y l kadar nceye uzand ma
gre Trk Devletinin tarihini bin y llk grmek ilmi bak mdan, yani ha-
kikat ynnden tamamen yanl t r.

"Byk Hun devletinin dayand blge, a Hien kralh mn h-

kimiyeti altnda bulunan sahalard r. Buras ise Ala an stepleri ile Al ay
ve Tanr dalar dolaylardr. Sol Hun Krall ise hkimiyet alt na al -
nan Moollar idare eden bir te kilttr. Tpk Gk Trkler'deki Do u
Kk kaanh gibi Byk Hun Devleti zayflayp Sol taraf y lklnea,
Sa taraf, yani Altay ve Tanr dalarndaki Hunlar, bir as r mddetle
inlilere kar durmulardr."
"V. asrda Mogol aslndan gelen Juan-Juan'lar Ortaasya'y hai-
miyetleri alt na almaa alrlarken, Altay ve Tanr dalarndaki Kao-
'lar onlara mukavemet ediyorlard . Kao- ad, Gktrk veUygur bl-
gelerinde ya ayan kavimlere V. as rda verilen etnik bir tabirdir. 1952
de ilk olarak tam metnini Trke'ye tercme etti im Kao- Biyograf-
yas'nda, olaylarn daha ziyade Bat Trkistan'daki Eftalit devleti s -
mrlarnda gemesi ok nemli bir noktad r. Ak olarak grlyor ki;
Orhun nehrinden Sirderya'ya kadar uzanan bu kavimler, Mogol Juan-
Juan'lara kar mtereken mukavemet etme e alyorlard ."

"Gl trklerin reisi Bumin Ka an'n JuanJuan. devletine son ve-

rerek Gktrk Ka anl 'm kurmas , bu mcadelelerin son halkas dr.
Juan--Juan'lar esas itibariyle Kansu blgesinde ya yorlard . impara-
torluklarn ku unca, ba kentlerini Orhun blgesine naklettiler. Gktrk'
lerin de, ba kentlerinin Orhun blgesi olmas bizi artma naldr. Bu
Mukaddes yer, Uygurlara ve ingiz'e d.e ba kentlik yapmtr."
"Gktrk Devletinin kurucusu Bumin Ka an'n kabileleri ise Altay
Dalarn n gney eteklerinde oturu -yorlard . Orhun nehri kaynaklar n-,
daki tgen blgesi, btn Ortaasya imparatorluklar nn bakentliini
yapmt . Bu sebeple JuanJuan imparatorlu unu ykan Gktrkler de
ordughlar n tgen'e nakletmi olmandrlar.

552 senesintlen nceki Gktrk iinvanlar ndan ad, Yabgu, Beg

v.s. gibilerini, JuanJuadlarda ve di er Mogollarda grememekteyiz.
Bunlar ancak Trklerin Bat Trkistan'la olan mnasebetleri ile izah
edebiliyoruz. Yine Gktrklerin me hur ur nvann!). da Toharca'da
bulunmas ok manidardr. Gktrkler, 552 senesinden nce Shany,
Yenshih, Hien gibi eski Hun nvanlar n da kullamyorlard . Bilge Ka-
an, Ka an olmadan' nce bir Hien Kral idi. Bu byk Trk hkmdar -
nn "Bilge" nvan da bu eski rtbesinden ileri gelir. Aslen Mogol men-
eli olmas ok muhtemel bulunan Ka an ve Hatun nvanlar , Mogol
JuanJuan'larm taburu ele geirdikten sonra Gktrklerde grlme e
balar. Bunlar da in kaynaklar ak olarak ifade ederler. Bunlar n
yannda bir gerek varsa, Kansu da ,Hun hanedan tarafndan kurulmu
olan Chch devleti Toba'lar taraf ndan yklnca, bir ok Hun "aSilleri- -
nin Gktrklerin On Kabilesine iltica ettikleridir. Bu da Gktrklerin,
eski Hun kavim ve an'aneleri ile ilgilerini gsterir."
Trklerin men einden bahseden rivayetlerde, katledilen eski Trk-
lerden geriye kalan tek ocu un bir kurt tarafndan, Turfan' n kuzey
batsndaki bir ma araya getirildi i sylenir. Daha nce Trkler Turfan' n
ok batsndaki Bat denizi kenarlarnda imiler. Bu gl, Aral, Balka
veya baka bir gl olabilir. nemli olan, rivayetlerin Trklerin men-
eini Bat da grmeleridir. Yine rivayetlerde Kem nehrindek Krgzlar,
Gktrklerin atalar nn bir karde i imi . in kaynaklarnn naklettikleri
bu rivayetler, Trk kavimleri aras nda yaygn ve toplum'un inandklar
an'anelerdir. Bu bak mdan ok nemlidir. Krgzlarni Trklerle m te-
rek bir dil ve kltre sahip oldu unda hi kimsenin phesi yoktur.

2
Gktrk alfabesinin prototip]erinin ve iPtidai ekillerinin K rg zlarn
Kem blgesinde bulunmas ve ayrca zel yaztlar n okluu, Trk kl-
trnn men eleri hakknda bize a k bir fikir verir. Orhun blgesinde
bulunan yaztlar, yaln zca resmi devlet yaz tlar dr."
"Bu suretle Altay da lar , gney, : bat ve kuzeyden Trklerle ev-
rilmi oluyordu-Gneyde Tanr dalar , batda S r-Derya On Kabilenin
otlak snrlar idi. dil boylarndaki. snrlar ise, daha ok nceden, bil-
hassa Macarlar taraf ndan incelenni ve mnaka a edilmi tir. Tula Neh-
ri kvrmnda oturan Bay rku'lar, Trkl n do udaki son s nr olmaly-
d .'"
Binlerce y ldanberi Tengrida ad bile Tanr inanc zerinde ok
anlaml bir grn tedir.

Tanr ve Nuh o lu Yafes ve Trk Hakk nda D.L.T. de sunulan

bilgiler (11. yzy l)

Ka garl Mahmut bu konuda ayd nlatc bilgi sunuyor ve ili kiye

.dikkati ekiyor:
Trk, kelimesi kar lnda unlar sylyor: "Trk: Tanr yarl-
ayas Nuh'un olunun addr. Bu, Tanr'nn, Nuh o lu Trk'n o ulla-
r na verdi i bir addr. "
"Trk sz, Nuh'un o lunun ad oldu unda br tek ki iyi bildirir,
oullarmn ad oldu unda, be er "kelimesi gibi- okluk ve .yn bildirir."
Bu kelime, tekil ve o ul yerinde kullan lr.. ." 2
"Biz" ad olarak Trk ad ru'Ulu Tanr vermi tir "dedik." a klan-
masmdan sonra "Ka garl Halef o lu 'mam, eyh Hseyin" ad yle
tamlan zatn "Ahirzaman kitab nda Ulu Yalavac'a (Peygamber)'e ta-
n kla varan bir hadisi yazm ."

Bu hadisin (peygamber sz) arapcas n yazd ktan sonra Ka garl

Mahmud, bunu Trkeye eviriyor: "Yce Tanr " Benim bir ordum var-
dr, Ona "Trk" ad verdim, onlar douda yerle tirdim. Bir ulusa k -
zarsam Trkleri, o ulus zerine musallat k lar m" diyor. I te bu, Trkler

1 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trklerin Men ei Meselesi, 20.12. 1967 gnnde 1. Tarih Kol-
lokyumu.
Ord. Prof. Zeki Velidi Togan, Bir Kavmin Men ei, 3.3.1967, Son liavadis ve Zeki Velidi
Togan'n Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt.
Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi ve H Nam k Orkun, Trk Tarihi 1. ve 2. eiltler.
2 Kagarh Mahnud, Divan-fi Lgat-it--Trk Ter'c nesi, Bugnk Trkeye ev. Besim
Atalay, Ankara, 1939, T.D.K. yay. Sf. 110, 351. Cilt . I.

3
iin btn insanlara kar bir iistrlktr. nk, Tanr onlara ad ver-
meyi kendi zerine alm tr; onlar yeryznn en yksek yerinde, havas
en temiz lkelerinde yerle tirmi ve onlara "Kendi ordum" demi tir. BU-
nunla beraber Trklerde giizelliklk, sevimlilik, tathl k, edep, bykleri
arlamak, szn yerine getirmek, sadelik, nmemek, yi itlik, mert-
lik gibi lneye de er, says z iyilikler grlmektedir."'

Trk boylar m anlatan Ka garl :

" O uz: Bir Trk boyudur. O uzlar Trkmendirler. Bunlar yirmi

iki blktr, her bl n ayr bir belgesi ve hayvanlar na vurulan bir
Mnneti vardr. Birbirlerini bu belgelerle tan rlar.' diyor. Grld
zere Trk boylaruu yirmi boydur diyen ve "Bunlar n hepsi Tanr kutsal
klas Yalavac Nuh o lu Yafes, Yafes o lu "Trk"e dek ulanr. Bunlar
Tanr kutsal klas , Yalava brahim o lu shak, shak o lu "Iysu",
ysuo lu "Bum"u andrr. Bunlardan her bir boyun bir ok oymak-
lar vardr ki saysn ancak Ulu Tanr bilir. Ben bunlardan kk ve ana
boylar saydm, oymaklar braktm" diyor. 5

"Yecuc ve Meme" n ayr bir kavim oldu unu belirtiyor:

"Bunun gibi araya byk set ve in yak n ndaki da lar ve deniz

girmi oldu u iin Yecuc ve Mecuc ulusunun dilleri bilinmiyor."

Ka garl Mahmut ok de erli eserine yle ba lamt r:

"Esirgeyen, koruyan Tanr= adyle "" devam ediyor: "Her trl
n, byk iyilikier, gzel i ler sahibi olan Tanr ad iindir. Halkn
en az dillisi bitkin, en sa lam rk olduu bir zamanda Tanr, Cebrail'i
ak anlat', ve her ynn bildiri ile Muhammed'e ierisinde haram ,
helli anlatan Kur'an' gnderdi; bylelikle z yolu belli etti; belge ve
klavuz koydu. Tamnn yarlgamas onun ve onun yararl kl olu u o-
cuu zerinde olsun byk esenlikler versin.

mdi, bundan sonra Muhammed o lu Hseyn, Hseyn o lu Mal-

mud der ki: "Tanr nn devlet gne ini Trk burlar nda do durmu ol-
duunu ve onlarn milkleri zerinde gklerin btn I egrelerini dndr-
m bulunduunu grdm. (O a n "gnebatmaz imparatorlu u" de-
mektir). Tanr , onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne ilbay k ld .

3 Y.K. C.I. Sf. 351, 352.

4 Y.K. C.I. Sf. 55
5 Y.K. C.I. sf. 28
6 Y.K. C.I. Sf. 29

4
Zaman mzn Hakanlar n onlardan kard ; dnya milletkri 11_11 idare
yularm onlar n ellerine verdi., onlar herkese stn eyledi; kendilerini
hak zere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte al an , onlardan yana olan
aziz kld ve Trkler onlar her dileklerine eri tirdi; bu kimseleri ktlerin
-ayak tak m nn errinden korudu. Oklar dokunmaktan korunabilmek
iin, akl olana d en ey, bu adamlar n tuttu u yolu tutmak oldu. Der-
dini dinletebilmek ve Trklerin, gnln almak iin onlar n dilleriyle
konu maktan ba ka yol yoktur. Bir kimse kendi tak mndan ayrlpta
onlara s nacak olursa o tak mn korkusundan k rtulur; bit adamla bir-
likte ba kalar da s nabilir."
And ierek sylyorum, ben, Buhara'n n -szne gvenilir- imam .-
larmn birinden ve ha kaca Ni aburlu bir imamdan i ittim, ikisi de se-
netleriyle bildiriyorlar ki Yalavacam z, k yamet belgelerini, hir za-
man karlkl klarm ve O uz Trklerinin ortaya kacaklarn syledii
srada "Trk dilini reniniz; nk onlar iin uzun srecek egemenlik
vardr" buyurmu tur.
Bu sz (hadis), do ru ise -sorgusu kendilerinin zerine olsun- Trk
dilini renmek ok gerekli (vcib) bir i olur; yok, bu sz do ru de il-
se ak l da bunu emreder." 7
Hemen btn Trk illerini dola an ve lehelerini renen' ve incele-
meler yapan Ka garh Mahmud bu nemli eserine "Divan- Lugat-it
Trk" ad n Tanrya snarak yazd n belirtiyor.
Ylmaz ztuna ok nemli bir esasa dokunmaktad r: "Islmdan.
nceki Trk Tarihi, tarihin ehemmiyetsiz bir bahsi de ildir. Cihan mul
bir bahsidir. Vaktiyle san ld gb , slam ncesi Trk Tarihi, Trklerin
ilkel bir toplum olduklar devrin tarihi de ildir. Byle sanld devirler
de henz Orhun kitabeleri bilinmiyordu. slam ncesine ait muazzam
Trk ehirleri toprak alt ndan karlmamt , binlerce Uygur yazmas
bulunmamt ." 8
Trklerin bu zamanlarda Cihan ml imparatorluklar kurdu u,
rgtlk ve dzeneilikte ileri gitti i artk anla lm olmaldr.
7. yzyl sonlarnda isla nlkla ilk defa ili kiler ba lam sada Ab-
dlkerim Satuk Bu ra Han ancak 10. yzy l ortalarnda mslman
olmu, ylece daha nceden ba layarak birka milyon ki i mslman
olmu sa da 10.. yzy l ortalar nda topluca islmiy-ete geildi. 9

7 D.L.T. C.I. Sf.4

8 Ylmaz Oztuna, OsmanlTrk Toplumlarnda Din, Hayat Mecmuas , 1 Kasm 19'76, Yl
1 Kasm 19'.6, Yl 12. C. 2. Say : 11 (S ra No: 143) Sf. 4
9 Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihiesi, Ist. 1978.

5
 Ylmaz ztuna'nn ok nemli olan bu makalesinde "Esas Trk
dini aman dini idi. Trkler amanhktan geerek, islm oldular""
d ncesine katlmak mmkn olamamaktadr. Zaten bu d nceden
sonra ztuna'nn sunduu bilgiler de bu gr e aykr olarak tahlil ve
eletirme yap labilir. Nitekim yeni Tarih kitaplar nda gnmzde
Trklerin dinini (Gktanr ) dini, olmak belirtmektedir.
Ayrca bu derece kalabal kla isln olusa siyasi ve psikolojik sebep-
ler yannda " aman Trklerin, Umumiyetle Tek Tanr ya inanlar"n
esas sebep olarak zikrediyor.
Esasen Trklerin dini samanl k deildir, Tek Tanr dinidir."

10 Benim bu konudaki ilmi tebli im daha nce verilmi tir.

11 Bu hususu ayr bir kitapta sunaca z.
 2 MUHTELIF TANRI ADLARI

A lk Kelimeler : Tanr ve benzerleri (Smerce Dingir)

Tarihten nceki dnemlerde kullan lan ilk kelimeleri tesbit 'et-
mek, isbatn yapmak, elbette son derece gtr, tart mal bir konudur.

lmi bir gr e gre "Tanr, Ana, Su" kavram ve kkenin, ortak

bir kaynaktan geldi i dncesini gryoruz. Bu d ncede& yaln z
konumuzla ilgili ksm zerinde duraca z:

"Trkiye Trkesindeki "Tanr " szc elimizdeki en eski kaynak

olan Orhun yaztlar 'nda "Tenri. /Tengri" biimindedir ve bu biim ay-
n kavranda, az ok ses de iimleriyle, btn Trk lehelerinde kulla-
nlmtr, kullanlmaktadr. Szckteki "n" sesi, daha do rusu "ng"
sesleri, szc n ince s radan kaln sraya gemesinde etkili olmu ,
szck Trkiye- Trkesinde "Tanr ", Yakuta'da ses ayr m (archip-
honeme) olay ile "Tangara" biimini alm tr Ayn kavramdaki ayn
szc Smerce'de "dingir" biiminde gryoruz. "dingir".szc nn
Smerce'deki anlam 've kar l , Akadca da "ilu", yani "Allah" t r.
Dil bilim verilerine, dilcili e gre, anlam bakmndan ayn olan "Tengri"
szc ile, Smercedeki "dingir" szc aras ndaki biim birli i de
ortadadr; bataki "d /t" gibi kk ses ay-rlklar her szc n ta-
rihinde grlebilir. Bize gre kken kesinlikle ayn dr ve "rastlant ,
tesadf" gibi aykr bir aklama, bilim yntemlerine ters d er." 2

Bu kelimelerin Mezopotamya ile, Trklerin ya ad yerler aras nda

bir yak nlk bir iliki kurulmas iin "Eski alarda, bir szc n bir
yerden kalkp bir baka yere gitmesi iin, birka ki inin bu szc ta-

1-2 (Prof. Dr. ) Vecihe Hatibo lu, Tarihin Karanlk Dnemleri ve lk Kltr Szckleri,
Trk Dili (dergisi), 'Kas m 1976, Say 302, Sf. 574. 575. Yazar "Ayn grleri payla an yazarlar
iin" iki kaynak sunmakta ve bu kaynaklar n"dingirtengri" gibi kelimeler d nda ba kalarn da
ele alndn belirtmektedir. (Eritz Hommel: Etnologie und Geographie des Alten Orients,
Mnchen 1926 ve Zeweihunder SumerTrkische- Wortvergleichungen als Grundiage zu einem
neuen Kapital der Sprachwissenchaft, Mnchen 1915 ).

7
s n as yetmez, ancak byk topluluklar n szc gtrmesi-, yerle -
tirmesi gerekir.
nsanl k, birok szck kkn yeni a larda oldu u gibi, eski a-
larda da bir birinden alm tr. Yoksa, bilinenlerle ilgisi olmayan, yep-
yeni bir szc kk ya da eki hemen hemen olanak d dr." 3

Tanr kelimesi eski tarih a larnda bile olsa her insan 1 oplumunu
en yakndan ilgilendirir. Binaenaleyh, toplumlar de iik biimlerde de
olsa Tanr veya Tanr lar adlarn kurmular, vcuda getirmi olabilir-
ler.

Bundan ba ka slami kayna a gre Hz. Adem'den ba layarak bir-

ok Tanr elilerinin geldi ini Kur'an da teyid etmektedir. Binaenaleyh
ayn ilahi men e birlii de dini a klama ynnden tabii grlebilir.

Trke ve Smercedeki benzerlik baz batl bilginlerce belirtil-

mi tir. Yukardaki inceleme de bu konuda u aklama yap lmaktadr.
"Trk lehelerinde, "Tanr ve gk", anlam nda geen "Tengri" szc
ile Smerce de yine "Tanr ve gk" anlamnda kullanlm olan "dingir"
szc arasnda, anlam, ses ve biim birli i ya da ok yaknl ortaya
knca Trk topluluklar ile Smer topluluklar= nasl, nerede birlikte
ya adklar yahut ok yak n bulunduklar sorunu da ortaya kar. Bu
ok nemli sorun yllardr zm beklemektedir. Bu durumda, ele al -
nacak, incelenecek szckler, sorunun zlmesine yard mc olacaktr." 4
Bu trl benzetmelerin yaktrma olaca grleri, bunun bir
kurgu, kavramdan teye gemeyece i iddias n da gryoruz.

Smerlerde "Evli evine, kyl kyne" gibi birok yak nhklar da-
ha ziyade dikkati ekici zelliklerdir. Tarih boyunca, Tanr ilah adlar
ile, fonksiyonlara gre ad tak yannda, Tanr nn sfatlar da ad ile sk
sk kartrlmaktadr.

3 Y.K. Sf. 575.

4 Y.K. Sf. 575

8
 TENGRTENGERETANGRITANRITANGARATURE:

A. nan bir ve byk Tanr inancnn vazh olarak eski Trklerde

bulunduunu bilmiyoruz, diyor. Ve GkTanr klt oldu u ve, Gk
Tanr'nn da Tanrlarn en ycesi oldu u zerinde duruyor.'

VIVII. yzylda Gk Trk imparatorlu unda GkTanr inanc

gelimi ve olgunlatrmtr diyor. GkTrk yaztlarnda Tanr (Teng-
ri) adnn tek ba na kullanlna dikkati ekiyor.

Yaztlarda duk terimi, mbrek, mukaddes anlamnda ise de

Umay (koruyucu ve merhametli) di i Tanr'ya benzetiyor.'
Katlmadmz dier bir husus ta udur:
"Eski Trke'de Tengri kelimesi gze grnen gk ve "Allah "
anlamlarn ifade etmi tir.
"Gnmzde muhtelif Trk lehelerinde, her lehenin fonetik zel-
liine gre, Tengri, tengere, tangr , tanr, tangara, tura ekillerinde sy-
lenir." "Altay kamlar tenegere" diyorlar. (Sf. 28).
Buna Tenri, Tengri'yi de katabil riz.
Islm dinini benimseyen Trkler gk kelimesini semaya, Tengri
kelimesini de Allah'a ay rmlardr.
Hava anlamna Kahk, yahut Kal deniliyor.
Halbuki gk kelimesi de mevcuttu.

ALAP:

"Tanr kelimesi yerine O uzlar'n kullandklar "elep" yahut,

alab "alap" kelimesi herhalde nesturi hristiyanlar vas tasiyle gelmi

1 A.Inan, T. ve B. . Sf. 26, 2. Basm.

2 T. ve'B. . 2. Basm, Sf. 27.

9
yabanc bir kelime olsa gerektir. Gne , ay, ayld z, y ldr m ve yel
(frt na) ile ba l inanlar GkTanr kltiyle ilgilic'dr." 3 denilmektedir.
Bu kelime islamdan sonrada birok yazar ve airle rce kullan lmtr.
Yunus Emre gibi. Bu kelime zerinde ayr ca inceleme gerekir. Muh-
temelen Allah' n s fatlanndan birisi kar l oldu unu ileri srmek
mmkndr.

3 A. Inan, T. ve B. amanizm Sf. 29.

10
 KELIME ANLAMI

G. Doerfer, Trkische und Mongolische Elemente im Neupersichen,

unter besonderer Bercksichtigung iilterer neupersichen Geschichts-
guellen vor ailen den Mongolen und Timuriden zeit- Bilhassa Timuri-
ler ve Mo ollar devrinin Farsa yaz lm tarihi kaynaklarna fazlaca -
nem vermek suretiyle yeni Farsa'da Trke ve Mo olca Unsurlar.
Band I Mongolische Elemente im Neupersischen, 1963. Band II-
Trkische Elemente im Neupersichen 1965, Wiesbaden, Franz Sxei-
ner Verlag, Saadet a atay, Yeni Farsa'da Trke ve Mo olca Unsur-
lar, Trk Dili Ara trmalar Ylh, Belleten 1967, Trk Dil Kurumu
Yay. Ankara 1968 Sf. 210.:

Idi: "Sahip, Tanr " (636) ayrca peri, kt ruh, anlam na geliyor.
Tanri: (944) Tenri kelimesini (577-585). sayfaya kadar a klyor
ve bu kelimenin yabanc dilden geldi i dncesine, sarih de ildir diyor.
Farsa'ya, Trke'den iki syleyi ekliyle Tenri kelimesinin gemesi
muhtemeldi. "Altay, dillerine vokal uyumuna sahip olmayan Hun di-
linden gelmi , sonradan Trk lehelerinin kendi bnyelerine gre vokal
uyumuna tabi tutulmu tur" demekte ve "trl lehelerde Allah ve Gk-
yz iin kullan lan kelimeler" " ema halinde gsterilmektedir." "Bu-
rada uva a ve Tuva lehesinde tezat halinde olan "gk", "gkyz"
ve "Allah" anlamna dikkati eker. Mesela uv. Pelet ( < bulut) "Gk",
Tura < Tenri "Allah"; Tuv. dar < t ingri, burgan (burxan Uygurca-
da "Buddha") "Allah"d r. (Sf. 210) denilmektedir.

TENGR TENKR

"Tengri Mo olca Gkteki Mukaddes Mahlkat."

Tenkri-Tengri-kelimesi-Gk-manasma olarak Hiyungnu dilinde de
vardr.

11
 in'ce Tiyan-Gk ve unsuru asi ve iptidai demektir. Eski Trk-
lerin inliler gbi Tengriye yani ge tapt klar da bundan anla lr. in-
lilerin Tiyan- an yni Allah dalar dedikleri me hir silsile cebel.

Trkler aras nda Tengri (Tanr) ta anlar. "Altay Trkleri Al-

lah'a-Tengri-Kayragan- derler. Tangri burada da tenk yani gk ve Al-
lah manasma gelir. Kayragan da btn Trk dillerinde s yanet etmek,
saklamak ve korumak" demek (Kay rmak) fiilinden ismi faildir ve [Kay-
' ragan, kayrakan, kay ran ] ve syanet eden ekillerinde yaz hr." (Sf.
112)
Hseyin Kaz m Kadri, Trk Lagat , stanbul 1928, Maarif v.Y.
2. Cilt. Sf. 111 (Tenk, tan = Tan, ten, tanyeri, fecir) (Sf. 112)
Sf. 111 "Tengri-Ahm Tanr , Tenli, Allah. (Tenkte yani gkte olan)
Sf. 111 "Yakut-Tangara (Tangera) - Kk Tanr " Sf. 113 "TenkTan
a atay isim Tan, ten, fecir."

Grld zere yukardaki cmlelerde eli me vardr. Kayra-

gan'da dier bir Tanr ad deil, ayn Tanr 'mn esirgeyen koruyan
anlamna bir nevi ayr Tanr'y belirten bir kelime olarak kullan lmak
tadr.

12
 TENGR SYLEYIINDEN TANRI SYLEYNE GE :

T(E)NGRI NCE SESTEN KALIN SIRAYA GE HAKKINDA

D NCELER

Kemal Eraslan muhtemel 13. ve 14. yzy llar Trkesi sayd

(Manzum O uznme) mnasebetiyle u bilgiyi sunmaktadr:
"(6) t(e)ngriga" "Tanr ya" Metnimizde ayr ca cehennemke (85),
ciger-parasinga (83), diniga (59), iziga (29) misllerinde de grlen ek
tyumsuzlu una, Do u Trkesi metinlerinde s k sk. Bat Trkesi me-
tinlerinde ise ara-s ra rastlanmaktad r. Daha ziyade kal n ekler kullan-
ma temaylnn, bir iml mcse'elesi mi, yoksa bir fonetik mes'ele mi ol-
du u hususunda kesin bir ey sylemek mmkn de ildir (fazla bilgi
iin bk. K. Eraslan, Do u Trkesi'nde Ek Uyumsuzlu una Dair, st.
Univ. Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. XVIII, stanbul
1970, S. 113-124). R.R. Arat, yabanc asll kelimlerin Trke iinde
kaln veya ince okunu larm n, sona getirilen eklerden kolayca tesbit
edilebilece ini ileri srmekte ise de (bk. R.R. Arat, Atabet'l-hakay k,
not : 128), ayn durumun Trke kelimlerde de grlmesi, bunun bir
iml mes'elesi olabilece ini de dndrmektedir.
T(e)ngri kelimesinin ince s radan kal n sraya gei inin sebebi de, bu
kelimenin daha ziyde ta-al sz ile birlikte kullanlm olmasdr."
diyor ve' Tanr ta-ala'y buna rnek olarak gsteriyorlar.

B ZANS TARIHILERININ VE D ERLER N N

6. YZYILDA BA LIYARAK YAZILARI:

Prof. Dr. Rsanyi'nin, bu konudaki yaz lar dikkate ayandr. VI.

yzyl yazar Menander'in Trkler hakk nda "herne kadar topra a, su-

1 Kemal Eraslan, Manzum O uznme, (Notlar, 6) Sf. 198 (Trkiyat Mec. stanbul 1976)
C. XVIII, 1973-1975.
2 Prof. Dr. Laszli Rsanyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, Trk Kltrn Ara trma
Enstits , Sf. 30

13
ya ve ate e sayg gstermekle beraber, yine de. kinat n yaratcs tek
Tanrya inandlar" demektedir. 2

Gene bir Bizans tarihisi Teophylaktos yle belirtiyor: "Trkler,

yerle in ve gklerin hkiki sahibi tek bir Tanr 'ya inanyor, ona tap yor
ve onun iin kurban kesiyorlar."'

3 Ylmaz Oztuna, Osmanl Trk Toplumunda Din, (Hayat) Tarih Meemuas 1 Kasm 1976
1976, Yl 12, C. 2., Say 11, Sra No. 143, Sf. 4

14
 3- KELIME ANLAMI: TENGR VE GK MESELESI:

a- Tengri, Tanr kelimesinin bir renk ad olan Kk (Trkiye Trk

esi: Gk) kelimesinin kullan ldn Bchner Radloff'a dayanarak sy-
lyor. (Radloff, Wb., II, 1220). Bize gre hem kk (Gk) kelimesi de
vardr, hem Tengri kelimesi de vard r. Niin ayr kelimeler varken bir
renk ad olan gk kelimesi, Tengri olarak kullanlm olsun? Burada
bir renk deil, enginlik, derinlik, byklk, el-zam (azametli), ycelik,
gibi birok s fatlardan birisi olarak kullan lmay dnmek gerekir. Aks
halde (Kk Tengri) iki defa gk kelimesinin tekrarlan gibi tuhaf b r
anlam ortaya koyar. Bchner'in dayand kaynaklarla "Eski Trke'-
de ayr ca kk, kal k yni mavi, esir tabakas geer" (Uigurica, S.8, 18,
Radloff, Wb., II, 240) demesi bizim ileri srd mz gr teyid eder.
(Islam Ansiklopedisi, C. 11, Sf. 706) ve Bchner'in kendisi bir stteki
hkmyle eli ki arzeder.
Tanr = Tengri ad baka dinleri kabul eden Trklerin Tengri ad -
n , Tanr veya o dinin en yksek varln kar lamak zere de kullan-
dklarn gryoruz.
Bchner (C. 11, Sf. 706 slam Ansiklopedisi) bunu yle aklamaa
alyor: "Tabiat yle bu durumda "gk" manas arka plana gemi tir."
demektedir. Halbuki, bize gre bu Gktrk (Orhun) yaz tlarnda bile
gk anlamnda deildir. Arka plana geme sadece belgesiz bir iddiad r
veya herhangi yak n zamann bir gzlemiyle bir yak trma yargsdr.

b- Baz Ansiklopedilerin ve Szlklerin i ahlil ve ele tirisine rnek

sunmam z faydal buluyoruz. Esasen bu hususta Ansiklopediler ok
zaman birbirine benzememektedir.
"Diyo (Dieo), Tanr , Tanr'nn kiisel varl ve dnyada etkisi:
"Tanr : (eski Trke: Tengri); Evrende bulunan her eyi yaratt -
'Ona ve korudu una inanlan yce varl k."
(Yer Tanrs-Gk Tanrs : nah).

15
 Tanr buyru u, Tanr'nn emri, Kuran, Tanr Kulu, Tanr'nn ya-
ratt kimse; do ru ve dindar kimse.
eit. Deyim. Tanr 'nn gn, her gn.
Tanr hakk iin = Yemin ve ant olarak kullan lan sz.
Tanr misafiri; gece yat sna gelen herhangi bir misafir.
[Tanr kelimesi baz deyimlerde Allah kelimesinin e anlamhs ola-
rak kullanlr:
Allah akna: Tanr ak na,
Allah korusun: Tanr korusun gibi. I
"Zos. Esk. Tanr deveci i, Tespih bce i." "Tanr kuu, Tavus ku-
U.

Burada bilhassa Yer Tanr veya Gk Tanr gibi deyi ler Trklere
ait de ildir. Baka dinleri anlat rken kullananlar vard r.
Trkeye, Smerce (Gk-Tanr ) anlamna gelen Dng r- Tingir
kelimesinden geen Tanr kavrami ilk defa Uygur dilinde grlr. 2 Bun-
dan gkleri yneten, gkleri ku atan g anla lr. Tanr insanlarla, in-
san davranlaryla ilgilidir. nsanlarn btn i lerine, dncelerine,
eylemlerine karr. Kzar, yldrmlar d rr, im ekler akt rr, ya-
murlar yadrr. nsanlarn arasna girer, ssz yerlere, ormanlara, k r-
lara gider. Bazen gizlenir, bazen herkese k, evreni sarsan bir g ni-
teliinde grnr. Depremler, f rtnalar, yangnlar, seller onun buyru u
altndadr. Eski dinlerde oldu u gibi Trklerde de byk Tanr vard r :
1 Gklerin Tanr s , 2 Sularn Tanrs , 3 Karalar n Tanns . Bu
byk Tanndan sonra btn tabiat olaylar n temsil eden ikinci dere-
cede Tanrlar gelir.'
Bkn olaylarn, varlklarn ayr bir Tanrs vardr. Bunlar da
byk Tanr nn buyruu altndadr. Bu byk Tanr ilk defa Smer-
ler ve Hititlerde grlr. Gerek Smerler, gerek Hititler taraf ndan
ller iinde gelitirilen bu zl Tanr inanc sonradan Trklere geti.4
Ancak Trkler de Smer ve Hititler'de oldu u gibi yerleik yaa-
ma dzeni olmad iin, Tanrlar adna kurulan byk tapnaklar da
yoktur.'

1. Meydan Larousse, stanbul 1973, (Cilt: 11, Sf. 880).

2 Yanltr. Bunlardan biri kullan lmaktad r.
3 Bu bilgiler hep yanl tr. Trkler, de il, bakalar kar trbrutr.
4 Tamamen yanltr.
5 Tamamen yanl tr. Trklerde yerle ikte, gebede vard . ehirler, kyler kurulmu tu.
Maaralarda, dalarda dua ediliyordu. Oralarda m3bed durumu vard :

16
 Hint ve Iran dinlerinini benimseyen Trkler yerle ik yaama d-
zenine geince, Tanrlar adna tapnaklar kurmaa baladlar. Tanrlar
iin yln belli gnlerinde ve belli bir tap nakta tren dzenleme, yer-
leik yaama dzeninin benimsenmesiyle do du. Bunun ilk rnekleri,
Tannlann belli bir yerde kutlan ilk defa Topa ve Uygurlarda grlr.
Trklerde genellikle byk Tanr vardr: AyHan, GnHan,
GkHan.Daha ok Asya Trklerince inan lan bu Tanrlar Anadolu'da
benimsenmedi. Anadolu'da genellikle Hitit ve Smer tanr lar tutundu." 6
Trklerde Tanr Da, Perslerde Elburz da v.b. kutsald.7.
"Btn Tanrsal nitelikleri kendisinde toplayan tek bir Tanr fik-
ri, ve Tanr ile evreni birle tiren heptanrclk (Panteim) izleri dikkati
ekicidir.
Dinler, Tanr fikrinden domutur; (Ruhu ve idealist a klama)
Maddeci aklama, dinleri insandan ve toplumdan kartr.
"Hem zihinde hem de gerekte kendinden daha byk bir eyin
dnlemiyecei bir ey vardr." Sz dikkate ayandr.
Bu ansiklopedide verilen bilgilerde yanl aklamalar yap lmtr.

6 Meydan Larousse, C. 11, Istanbul 1973, Sf. 881.

7 Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Arastirmalan(Daglarla ilgili inanlar 1973). Yukandakiler
Tamamen yanh bilgilerdir.

17
 KELIME OLARAK TANRI:

slam Ansiklopedisi, stanbul, 1970, II. Cilt, Sf. 705, 706, 707. V.F.
Bchner:
Tanr hakknda u bilgi veriliyor.
"Tanr ; Tanr (Trke), Gk; Tanr " anlamna gsterilmekte ve
do u ivelerinde bu kelimenin genellikle ince nl olarak kullan ld
ve aatayca ise Tengri oldu u ve umumiyetle byle kullan ld
belirtilmektedir. "Telete'de Tenere ve Altay ivesindeki (Teneri)nin
belirtilmesi gerekir. "Kazan ivesinde Tengri (Tanr ) yannda bir Teri
( = aziz tasviri ve bir de has isim olarak Teri birdi ki, burada Teri
"Tanr" demektir), kelimesi vard r. " denilmektedir.
"Yakuta'da da ayr ca heceli olmak zere, yine kal n (Tanara)
eklindedir.
Kagarl Mahmut'un Divan Lgatit Trk (B. Atalay, Ankara,
1941, III, 376 V. d. de:) "Tengri, yce Tanr manasna gelir. Kafirler
ge Tengri derler; yine bu adamlar byk bir da , ulu bir a a gibi gz-
lerine ulu grnen her eye tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere
secde ederler; yine bunlar hakim ki iye de tengriken derler", "Tenriken,
eski Trke bir nvan olarak da gemektedir. Tenriken = hkmdar,
Mni dininde "Tanr" anlamna tengriken geiyor. Burada Tengriken,
ElAlimBilen, bilgin anlamna kullanlmalktadr.
"Tengrim kelimesi (Tengri'nin birinci ahs mlkiyet ekli ekli)"
"Turfan metinlerinde hkmdar k zlar ve zevceleri iin kullan lm
bir nvan gibi grl"d nn ileri srldn ve bunun han m ve
begm'n bugnk kullanl ile mukayese edil"di ini gryoruz.
Tengri kelimesinden km , tengrii =Tanr adam veya rahip an-
lamna kullanlyor.
"Kumanca tenrilik = "divinus" = ilahi; ve Uygurca tengrilik
"dindar" anlam na kullanln biz Tanr'nn bir gk anlamndan ok

18
farkl bir derinlik gsterne Iaret eden belgeler olarak grme e li-
mindeyiz.
Tanr (Tengri) adnn, Moolca olmad, Moolca'ya Trke'den
getii ilmi aratrmalar sonunda isbat edilmi tir. Moolca Tegri, trk-
eden Tanr anlamna alnmtr.
V.F.Bchner, "Bu Trke kelimelerin i tikak hakknda ne s-
rlen iddialar (misal. H. Vambery ve Barbier de Meynhard' nki) bir
deer tamamaktadr.
Bugnk Orta Asya Trk ivelerinin ekserisinde Tengri "Tanr " ve
"Gk" mnalarma gelir demekte ve Trkiye Trkesinde, Tanr keli-
mesinin Allah kar l kullanldn belirtmektedir. (Sf. 705).
Haziran 1979 da Ta kent halknn Allah'a (Tenr ) dediini biz-
zat grdk, Ortaasyada (Tenr ) halen (Allah) kar l olarak kulla-
nlyor.
Tengri ile ilgili birle ik kelimeler kurulu u:
Farsa da Hudadad ve Hudbanda ya benzer zel adlar n Trke-
de Tengribirdi ve Tengrikuiu gibi kar lklar olduu anlalyor, Tanr
misafiri gibi kelimelerde vard r.

19
 ISLAM ANSKLOPEDSNN DE TANRI MADDESININ
SZLK ANLAMIYLE VE BUNUNLA ILGILI OLARAK
TREYEN KELMELERN KAYNAKLARI

1Pavet de Courteille, Dictionnaire TurcOrieantal.

2W. Radloff, Versuch, Eines Wrterbuches des Trkdialecte, III,
832, 1043 v.b. 10472 1048 v.d., 1065, Tengriken (hakim, alim anlamna)

3O. Bhtling ber die Sprache der Jakuten, Jakutischdeutsches

Wrterbuch, S. 90.
4H.Vmbery, Etymologisches Wrterbuch der TukkoTatarischen
Sprachen, S. 168 v.d.
5Kagarl Mahmud, Divan LugtitTrk, st., 1333-1335, III,
278 v.d. ev: Besim Atalay, Ankara 1941, III. 376, v.d.d.
6 Tengriken (Hakim, alim anlamna (kaynak):
F.W.K. Mller, Ugurica, S. 47.
Tengrim kelimesi (yni Tengri'in birinci ahs mlkiyet ekli ekli)
Turfan metinlerinde hkmdar k zlar ve zevceleri iin kullan lm bir
nvan gibi grnd ne dair : F.W.K. Mller, Ugurica, S. 4.
7 Tengriken (Hkmdar), (Mani dininde) Tanr anlamna kaynak:
Cauastuanift., ne r. A.V. le Cog, 1911, S. 10
8 Tengrii iin : Chuastuanif, JRAS, 1911, S. 289, 299 = Rahip
(aslnda: Tanr adam)
9 Kumanca Tenrilik ="divinus" = ilahi; Uygurca tengrilik =
"dindar". Moolca Tegri (Tanr). Trkeden alnma bir kelimedir (bu
ekil iin) kaynak: Bibl: Buddica, XII, 51.
10V. Thomsen, nscriptions de l'Orkhon, S. 112. (Tenri kavram ).
Gnmzdeki Trklerin dininde bat llarca ( amanizm) ad taklan
(Telet ve Altayhlarda) Tenri kavram h. Kaynaklar:

20
 11H. N7Snbery, Die Primitive Cultur des TurkoTatarischen
Volkes, 1879, S. 150. v.d.
12W. Radloff, Aus Sibirien, 1884, II. C. 1 v.d. (Trke ev: Ah-
met Temir, Sibirya'dan, Ankara 1956, II/I, 3 v.d., II, 33-4. II, 5 v.d.)
13Proben der Volksliteratur der Trkischen Stmme SdSibi-
riens. C.I.

BAZI KISALTMALAR:

JRAS = The Journal of the Royal Asiaticsociety, London.

ZDMG = Zeitschrift der deutschen Morgenlndischen Gesellschaft.

21
 ESKI UYGUR TRKES SOZL:

Ahmet Cafero lu, Eski Uygur Trkesi Szl , Trk Dil Kurumu
Yay. stanbul 1968, Sf. 233.
" t(a)ngri = tngri. Tanr : Trkiyat Mecmuas , 254, 85.
" Tanribermi = Antroponim
" T(a)ngrii Tanrya hizmet eden: Chuas. 60, 152.
" T(a)ngrikan = 1 Tanr han, antroponim, Pfahl. 6, 3.
2 Unvan: Alt. Gr., 340. A. Von Gabain, Alttrskische Gra-
matik, Leipzig, 1950.
a (nlem karh kullan)
Oluma = ey o ul
tanrya = Ey Tanr
Ahmet Cafero lu, Eski Uygur Szl 1968, Sf. 234:
t angrili = Tanrh: Chuas, 11,7.
tangrilig = Tanrl, semavi, ilahi, dindar, mmin.
tangrilik = Mabet, tapnak, ibadet yeri: Man. I. 33,17; Alt: Gr. 340
Halbuki 1931 ylndaki basumn 180. sayfas nda (Tangrilig ad) al-
tnda iki ... lik) kelimeyi ayn anlamda kullanmt . Bu yeni basmda
g ile k sonundaki kelimeye gre ay rmtr. (Sf. 234)
1968 basmnm 242. Sayfasnda:
tngri = 1. Allah, Tanr , Ruh, Put.

Kaynaktan:
W. Bang, Ein Uigurisches Fragment ber den manicheischen Wind-
gott, Ungarische Jahrbcher, VIII. 1928 (A. Von Gabain'la beraber)
249; 25 .
W. Bang. ve A. Von Gabain, Uigurische Studien, Ungarischen
Jahrbcher, X, 3, Berlin 1930, S. 193-120. 194, 12.

22
 (A BAW, Berlin I, 1929; II, 1929; III, 1930; IV. 1930; V. 1931
(W.BangA.Von Gabain neri); VI-1934 (W. BangG. RachmatiA.
Von Gabain); VII. 1936 (G. Rachmati W. Eberhard); VIII. 1954; IX.
1958 ve X. 1959 (A. Von Gabain)
2. Gk = Paul Pelliot, La version ouigure de l'histoire des princes
Kalynamkara et Ppamkara, T'oung Pao, XV. Leide 1914, S. 225-272,
5, 8. C N. Orkun'un evirmesinde var. H. Tanyu)
3. evketli, hametli = Trkische T. II, 6, 1 = tangri (Trkische
Turfan Tescte)
Tngridm = lht, sernavi: Hen, 12, 128.
tngrilik = tngrilik
tngrim = Tanr m, hametmeab, ilh m: TT. II, 6, 8 (Trkische
Turfan Tescte).
Bu yeni 1968 A. Cafero lu'nda Kk kelimesi yok.
Sf.139): O an = Allah, Tanr,: As. Maj. IX. 133, 36 = Ugan var (Asia
Major) dergi)
Sf. 265): Uma ,-- Anne: Suv, 623. 18.
Umai = Doum sonu, kad n uzvu, rahim, dl yata : Trkische
Turfan Tescte, VII, 38 (27) 16.
Umai = Antroponim, kadn ad : (USP. 301. W. Radloff, Uiguris-
che Sprachdenkmler (S. Malov Yay.) Leningrat 1928.
lgen, bu szlkte yoktur.
alap, Kara Han, Erlik'te yoktur.
Sf. 308): Zrua = Zervan ( lh): Man. III. 5, 8. (A. Von Le Cog, Trkis-
che Manichica aus chotscho A, PAW. I, Berlin 1912, 11, 1919, III, 1922).

8. Yzyl. 745 devlet kuruluu

840 devlet k:
Sf. 121) Eski-Uygurca, Kk = Kk demektir.
Sf. 81) Han = 1. Han, Kral, hkmdr, 2. Kaan
Sf. 73) Er = 1. Erkek kimse, 2. Efendi, bey, ehzde, 3. Zevc, koca.
Sf. 287) Yarl = yrlk = yank
Sf. 304) Yarhkamak = 1. Buyurmak, va'az vermek, t verme,
ha metle yapmak, kat gstermek, merhamet gstermek.

23
 Tan = afak.
Yumak = ykama.
Kn = Gne. (A.Cafero lu, Sf. 96 Uygurca S.)
Kk = Kk. (A.Cafero lu, Sf. 95)
Kk = Gk mavi (Sf.88)
1. Gk mavi. P. P. 38, 1; T.T.V. 26, 85; 26, 88; PP. 57, 2.
2. Kk (t()nri (Mavi Sema; T.T.I. 7, 23.
3. Kk qah "id"; III. 16, 129; V. S. 20, Not A. 117.
Kk monug = Mavi boncuk; Suv. 348, 1; Man. I. 14, 6
og. 8, 52;
Ka . I. 302.
Rd. II. 121
Sema. USP. 284; HenTs. S. 30; Og. 8, 5.
Ka . I. 46;
Rd. II. ( ark. Trk) 1220
Kk : Has isim.
Og. 10, 86 (A. Cafero lu, Uygurca S. Sf. 88).
TT : W. Bang und A. von Gabain, Trkische TurfanTescte.
Sitzungsbd.Preus. Akad d. Ws. PhilHist. Klasse. LI: Berlin 1929;
II. 1929; III. 1930; IV. 1930; V. 1931.
PP : Paul Pelliot, La version Quigure de Phistoire des princes
Kalyanamkara et Papamkara. "T'oung Pao" XV. Leide 1914, S. 225-272.
Suv : Suvarnaprabhsa, (Sutra Zolotoga Bleska) ed Radloff
und Malow. "Bibliotheca Budbica" XVII. Sanktepetersburg 1913,1, II.
U.X.F.W.: K.Mller, Uigurica, Abh. d. knigprens. Akad. d. Wis-
senchaften. Berlin. I. 1908; II. 1911; III. 1922; IV. 1931 Herausgegeben
von A. von Gabain.
Inscer : Wilhe. Tohmsen, Insctriptians d. L'Orkhon. "Memoires de
la Societe FinnoOugrienne ".V." Helsingfors, 1896.
Hay : A. Cafero lu, AbHayyan Kitb alMrk lilisn al-
Atrk, 1st. 1931.
Chaus : A. Von le Coq, Chuarstuan ft, ein Sndenbekenntnis der
Manichischen Auditoros. Abh. d. preusAkad. d. Wissen Phil. Hist
Klasse, Berlin 1911.

24
Man : A. Von Le Coq, Trkische Manichaica aus Chotscho. Abh.
d. prens. Akad. d. Wissen Phil. Hist, Klasse. I. Berlin I 1912; II. 1919;
III. 1922.
Usp : Radloff, Uigurische Sprachdenkmaler. ed. S. Malow, Le-
ningrad, 1928.
Rd : W. Radloff, Versuch eines Wrterbuches der TrkDialeke
Sanktpetrersburg, C. IIV.
MV : C. Brackelmann, Mitteltrkischer Wortschatz nach Mah-
m' d al Kagaris Divan Lt gat atters. "Bibliothecaoriantolis Hungaric-
ca", I. Leipzig, 1928.
Og : W.Bang ve G.R. Rachmat , Die Legende von Oghuz Qua-
han Berlin 1932. Sitzungsb d. preus. Akad. d. Wissen Phil.Hist. Klasse
1932. XXV.
tangridam : ilahi (A. Cafero lu, Sf. 180).
t(a)ngrikan : tngrikan "Tanr han" (A. Cafero lu, Sf. 180)
t(a)ngrili : Tanrl. (Chaus 11, 7.)
tangrilig : Mbed, (putmbedi) ilahi, semavi, dindar, di er telaffuzu
tngrilik. tnrilik. (Sf. 180, 1968 bas mnda dei iktir).
(el kelimesindeki e)
t(a)ngri : tngri. "Trkiyat Mecmuas " IV. 254, 85
Chaus : 8, 2; 18, 34
Man : I. 21, 3;
Usp : 296
Rd : III. 1047
Ka : I. 80, 9; (Mahmut Ka gari Divan Lgat Trk)
MW : 203;
U : II. 28, 1;
Inscr : 144 n. 17
Hay : 101 (Prof. Ahmet Cafero lu, Uygur Szl, Sf. 108,
stanbul 1934, st. V. Trkiyat Yaynlar)
Abu Hayyan : Tanri, Tanr Kib'ahalidrak lilisan alAtrak, ve
muhtelif kaynaklar. (Dr. A. Cafero lu, st. 1931, Sf.
101, Trkiyat Yay).
Notlar : stanbul, 1931.

25
 BLM II

ESKI TRK EDEBYATINA UMM BAKI :

Trklerin kendilerine zg dnya gr nedir? Eski Trk Edebi-

yatnda, Yaz tlarncla (v.b.) Dini Inanlar :
Trk Edebiyat nn, 1 islmiyetten nceki dnem, 2 Islami d-
nem ve 3 Bat etkisinin belirdi i dnem olduu bilinen bir husustur.

1. Dnem halen eldeki belgelere, eserlere gre M..II. yzy ldan

M.S. XI. yzyla kadar sryor. Bu dnemi 1 Szl Trk Edebiyat
2 Yazl Trk Edebiyat olarak ayrmak gerekiyor.
1 Szl Trk Edebiyat nn eserlerini bata destanlar, sagu, kou,

(Av ve tabiat iirleri), tarzda iirlerle, ataszleri (Savlar) te kil ediyor.

Trklerin elbette ok geni szl edebiyat vardr. Trklerin yap s ,
gler ve sava lar, iklim ve jeopolitik artlar Trkleri hareketli ve mca-
deleli bir hayata sevketmi tir. Bu durum de iik kltrlerle kar la -
mt r.
Kltr Tarihi bakmndan Szl edebiyatn hemen yaz ya geiril-
memesi ok byk bir kay p olmu tur. Szl edebiyat n tesbiti yzyl-
larca sonra olmu tur. Szl edebiyat n tesbiti O uz Ka an destan nn
ilk kuruluundan enaz onbeyz y l sonra (M. S. 13. yzy l) yazya gei-
rilmesi bir rnektir. Kagarl Mahmut'un Trk Dil ve inancn , tresini,
savlarn ve drtlkleri tesbiti ok faydal olmu 11. yzylda de erli
bir kltr hazinesi olarak kalm tr.
Ouz Kaan'n nl kitabesi gk (kk) kelimesinin kullan ldn da
gsteriyor:
"Kn /tu bolgl kk kurkan"
(Gne tu olsun, gk adr!).
Bu Cihan hkimiyeti lks kadar gk'e Tanr denilmediinin ba-
sit bir rne idir.

26
 2 slmdan nce Yaz k Trk Edebiyat :
Yenisey mezar kitabeleri (yaz tlar), Gktrk (Orhun) An tlar]. ve
Uygur Trklerinden kalan Turfan metinleri.
Orhun Antlarnda kk, gk kar l olarak geiyor. Tengri, yara-
tan, ya at an, ldren yce varlktr.
Onlarda. Tengri Dini vard r. Uygur dneminde Budizmin metinlerini
gryoruz. Sekiz Ykmek, Altun yaruk ve dini ve ahlki eserler. Biz ko-
numuzla ilgili olarak bunlara dair nmzde birka rnek sunaca z:

27
 1 ESK TRK YAZITLARI:

GKTRKLER N TARHES :

Orhun Antlar', milattan nceki y llarn kalntlarmn izlerini ta-

yor.
"Hunlar tarafndan kurulup, de ien slleler ve boylar idaresin-
de devam edegelen Asyada ki byk Trk Imparatorlu unun 6. asrla
8. asr arasndaki devresinde hkm srm lerdir. 6. asrn ilk yarsnda
Trk devletinin ba nda Avarlar bulunuyordu. 552 tarihinde Bumin
Kaan, Avar idaresine son vererek Trk devletinin GkTrk hanedan
devrini at."'
GkTrk devletinin, i kar klk, in entrikas yznden nce do u
ksm in hkimiyetine, sonra bat ksm geme e balad . Kutlu Ka-
an ( ltiri Kaan) 680-682 de in hkimiyetinden devleti kurtararak
yeniden glendi.
691 de ltiri Kaann lm zerine karde i Kapgan Ka an'n
ynetiminde devlet eski azametini gsterdi.
ltiri Kaan'n lmnde Bilge ve KlTi in adl oullar 8 ve 7
yalarnda olduklarndan, 716 da Kapgan Ka an lnce onun o ullar
ynetime hkim olmak istedilerse de Bilge ve KlTi in, amcazadelerini
uzaklatrdlar ve devlete hlkim oldular. Emektar ve ya l olan ve Bil-
ge Kaan'n kaynpederi Tonyukuk'un yard miyle devlet glendi.
KlTigin 731 de,- Bilge Kaan 734 te ld. 745 y lnda Uygurlar, Gk-
Trk hakimiyetini kaldrdlar.
Tonyukuk ant, onun tarafndan 720-725 de dikilmi tir. A abeyi
Bilge Kaan 732 de karde i Kl Tigin iin ant diktirdi. Bilge Ka an'n
lmnden bir yl sonra o lu 735 te babas adna ant diktirdi.
Birok yaztlar (balca 6) iinde bu 3 ant en nemli olup, Orhun
Abidelerine (an tlara), Orhun Yaz tlar (kitabeler) da denilir.
1 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1973, Bo azii Yaynlar Sf. 7.

28
 nce bugnk dile evrilmi lerden sonra metinlerdeki Tengri
(Tanr ) ve dini inanla ilgili olanlar nakledece iz.
"Kl Tigin An t":
" Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Ka arn, bu zamanda olurdum.
Szm tamamiyle i it." Bu meczi olacak bir benzetme olarak kelime
anlam na gre almamak gerekir.
"Tengri teg tengride bolmu Trk Bilge Ka an ba dke olurtum."
"Trk Ka an tken ormannda otursa ilde sknt yoktur."
"Trk Ka an tkeny olursar ilte bung yok." 2
"tken oraman ndan daha iyisi hi yokmu . l tutacak yer t-
ken orman imi ." 3
" tken ormannda oturursan ebediyen il tutarak oturacaks n."4
buyurdu u iin."5 "Tanr
"stte mavi gk, altta ya z yer klndktan, ikisi aras nda insan
olu kln/tu ." (Sf. 20).
"Gk Trk" (Sf. 20).
"Yas , yas tutmu " geiyor (Sf. 21).
"Yukar da Trk Tanrs, Trk mukaddes yeri, suyu yle tanzim
etmi " (Sf. 21)
"Tanr kuvvet verdi i iin babam kaann askeri kurt gibi imi , d-
man koyun gibi imi ." (Sf. 22)
Krkyedi defa ordu sevk etmi , yirmi sava yapm , Tanr ltit-
fettii iin illiyi ilsizletmi , kaanl, kaanszlatm , dman tabi
Grlyor ki Tanr Kaandan stndr, e er o ltfederse zafer ka-
zanyor.
"Babam kaan iin ilkin Baz Ka an Balbal olarak dikmi ." (sf. 22)
Tanr, gk yerine, deildir. Bu evirme onu gsteriyor:
"Mukaddes tken orman nn milleti, gittim. Do uya giden, gittin.
Kan n su gibi kotu, kemii da gibi yatt. Beylik erkek evladn kul
oldu, hannnlk kz evladn (cariye) oldu." (Sf. 24).
"nce Krgz kaanm balbal olarak diktim. Trk milletinin ad
sant yok olmasn diye-, babam kaant, annem hat unu ykseltmi olan Tan-
2 Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yazdan, C.I., Sf. 22-23 Prof. Dr. Muharrem Ergin,
Orhun Abideleri, Boza zii Yay. Sf. 17
3 ve 4. M. Birgin, Sf. 18
5 Y. K. Sf. 19

29
ri, il veren Tanr, Trk milletinin ad san yok olmasn diye, kendimi
o Tanr , Ka an oturttu abi" (Sf. 24).
Burada Tanr ile Ka an ayrlacak...
44
savatm. Ondan /sonra, Tanr balasn." (Sf. 25).
"Umay gibi annem hatunun devletine, kk karde im Kl Tigin
er adn ald ." (Sf. 25,26)
"Kk karde im Kl Tigin vefat etti. Kendime d nceye dal-
dm (zldm, mateme garkoldum). Grr gzm grmez gibi, bilir ak-
lm bilmez gibi oldu. Kendim d nceye daldm. Zaman Tanr yaar
(Tanr ezeli ve ebedidir. H. T.) nsan olu hep lmek iin tremi . y-
le dnceye daldm." (Sf. 30) Gene "yas " dan (Sf. 30) bahsediliyor.
"Kl Tigin koyun ylnda onyedinci gnde utu. Dokuzuncu ay,
yirmi yedinci gnde yas treni tertip ettik." (Sf. 30,31)
"Uup gittiniz. Gkte hayattaki gibi..." (Sf. 31) (*)

B LGE KA AN ANITI

Gene Tanr'dan onun yaratmas ndan bahsediliyor:

"Tanr gibi Tanr yaratm Trk Bilge Ka an, szm:" (Sf. 33)
"Yukarda Trk Tanrs , mukaddes yeri, suyu yle tanzim etmi -
tir. Trk milleti yok olmasn diye, milleti olsun diye, babam ltiri
Kaan , annem lbilge Hatunu g n tepesinden tutup yukar kaldr -
mtr." (Sf. 35).
Bu islmlktaki (Ar Al) ya benziyor. Gk de il gn daha st
olan onun tepesi yni (Ar ), belirtiliyor.
"Tanr kuvvet verdi i iin, babam Ka ann askeri kurt gibi imi ,
dman koyun gibi imi ." (Sf. 36).
"... yirmi sava yapm . Tanr l'tfetti i iin illiyi, ilsizletmi, kaan
ly kaanszlatm , dman tbi treyi kazan p, uup gitmi ."
(Sf. 36).
"... Tanr buyurduu iin / on drt ya nda Tardu milleti zerine
ad oturdum." (Sf. 36).
"Mukaddes tken orman nn milleti." (Sf. 38)

* Gktrkler, Krgzlar, Trkileri onlarn kaanlarn yendiklerini, ldrdklerini an-

latp vnyor. Sonra O uz'la karluk'la sava yorlar.

30
 "Trk, O uz beyleri, milleti i it; stte gk basmasa, altta yer delin-
mese, Trk milleti, ilini, treni kin' bozabilecekti?"
"nce K rgz kaamn balbal olarak diktim. Trk milletinin ad
sap yok olmasn diye, Babam Ka an , Annem hatunu ykselten Tanr ,
il veren Tanr , Trk milletinin ad sana yok olmas n diye, kendimi o
Tanr kaan oturttu tabii." (Sf. 38).
"Kk karde im Kl Tigin ile, iki ad ile le yite kazand m. yle
kazan p btn milleti, ate , su klmadm " (Sf. 39)
"... savatm. Ondan sonra Tanr buyurduu iin, devletim, k sme-
tim var oldu u iin, lecek milleti diriltip besledim " (Sf. 39)
"matem" kelimesi anlam na geiyor. (S.f. 41)
"Tanr kuvvet verdi i iin orda mzraklad m, /da ttm. Tanr
bahsetti i iin, ben kazand m iin Trk milleti kazanm tr." (Sf. 42)
"Tanr buyurduu iin otuz ya mda..." (Sf. 42).
"stte Tanr, mukaddes yer, su , amcam ka an n devleti kabul et-
medi olacak. Dokuz O uz kavmi yerini, suyunu terk edip, ine do ru
gitti." (Sf. 43)
"... yirmi alt da uup gitti."
yas treni yapt rdm..." (Sf. 45).
"Yas treni kokusunu getirip dikiverdi. Sandal a ac getirip z."
(Sf. 46).
"Tanr gibi Tanr yaratm Trk Bilge Ka an ." (Sf. 46).

KUZEY CEPHESI

"Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Ka an , bu zamanda oturdum."

(Sf. 47)
"Trk kaan tken ormannda otursa ilde s knt yoktur." (Sf.
47) * buna benzer Sf. 48 de tekrarlan yor.

"Tanr buyurduu iin..." (Sf. 49).

"Tanr buyurduu iin, drt taraftaki milleti dzene soktum..." (Sf.
49).
* Kagarl C.I, Sf. 123 te: "Tatar llerinde, Uygur kurbnde bir yerin ad dr." diyor.
Bu kelimenin Mo olea olduunu, Mo olcada yer ilhesinin ad ,Trklerce kurtalsal say lr, diyor.

31
 "stte Tanr , altta yer bahsetti i iin gzle grlmeyen, kulakla
iitilmeyen milleti do uda gn do usuna, gneyde..." "Trk'"... Ke-
dersiz kldm. stte Tanr kudretli..." (Sf. 50).
"Bilge Ka an utu." (Sf. 51).

TONYUKUK ANITI. BATI CEPHES . K NC TA

"Tanr yle demitin: Han verdim, /han n brakp teslim oldun.

Teslim oldu un iin Tanr ldrmtr." (Sf. 52).
"Ondan sonra Tanr bilgi verdi i iin kendim bizzat kaan kldm."
(Sf. 53).
"... tken orman na do ru sevk ettim... sava tk, Tanr ltfetti,
dattk." (Sf. 55).
"Ona yas treni yapt raym dedim." (Sf. 57).

(Tonyukuk Ant) K NC TA . BATI CEPHES

Muharrem Ergin (Iduk) kelimesine ayr bir anlam m veriyor?

"Ilhe" sz asl metinde yoktur. Buraya neden bunu katm . Bir zhul
olabilir. (Sf. 58).

"Tanr, Umay ilhe mukaddes yer, su, zerine k verdi her halde.
Niye kayoruz ? ok diye niye korkuyoruz ? Az diye ne kendimizi hor
grelim ? Hcm edelim dedim "*
"Tengri Umay duk yr su basa birtierin. Neke tezer biz ?.... k
tiyin neke korkar biz ? Az tiyin ne bas nalm ? Tegelim tidim." (Sf. -96)
Grld zere o zaman noktalama i areti kullandmad ndan ,M.
Ergin Umay'l (Tengri) yapm , sonra (UYAN) arkas na da ilhe demi !
Bu metinde yoktur. Burada btn inan gene dereceyle s ralanyor.

Uma = ana demektir. Tanr a denilirse tek Tanr inanc olamaz.

stelik dii bir Tanray biz yaktrma olarak, bir gelii gzel zor-
lama olarak gryoruz. Bu hususta Umay'ru, Koruyucu Ruh Veya
Metek oldu una dair. Trkoloji kongresindeki tebli imiz ortadadr.
Ona, Tanrca delinmesi yanlt r.

* Muharrem Ergin. Sf. 58

H.N. Orkun, Eski Trk Yaz dan Sf. 103-105.

32
 "Tanr, ltfetti i iin, ok diye /korkmad k, savatk." (Sf. 58).
"Tengri yarhkaduk." (Sf. 96).
"Biz de ordu sevk ettik. An y getik. nci nehrini geerek Tinsi
o lu denilen mukaddes Ek dan]. ardm." (Sf. 59).

DO U CEPHES NDE

"Kaanmla ordu gnderdim. Tanr korusun, ..." (Sf. 60)

Metin "Kaanmn s iltdimiz. Tengri yarhkazu." (Sf. 97).
Bu metinlerde Tanr slam dininde belirtilen Allah'n sfatlarma ok
yaknlk gstermektedir.
1Tanr, sonsuz bir hayata sahiptir, ezdi ve ebedidir.
2Tanr hereyi yaratr.
3Tanr yaatr.
4Tanr ldrr.
5Tanr stn bir kudret sahibidir. Kaadirdir
6Tanr insan kaderine hkimdir. nsana g, baar, zafer ve-
rir. Acunu (Kainat ) ynetir.
7Tanr irade sahibidir.
8Tanr kelm sahibidir.
9Tanr hereyi en iyi bilendir, insana bilgi verendir.
10Tanr, esirgeyici, koruyucudur.
11Tanr, kulun duasn kabul edendir.
12nsan, Tanrnn buyruunda onun kuludur.
Tanr, cismani gk deildir. Zira Kk kelimesi vard r. (Sf. 121)
(mavi, gkrengi, ye il, sema, hava). Kk ng = Mavi nehir.
Kk (Gk) Trk'te = Mavi Trk olarak de il mbarek, kutsal, y-
ce, olarak alnmaldr.

KAYNAKLAR

1Necip Asm: (Radloff ve Barthold'dan Tercme( : Orhun Abi-

deleri, stanbul, 1340.
2Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yazdan, T.D.K. 4 cilt, st.
1936-1941.

33.
 3- Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1973
( lk basm stanbul, 1964) Bo azii Yaynlar.
4- Ali Kemal Meram, lk Trk Devleti ve Yazl Trk Analar,
stanbul, 1968. Kitap lk T. i . Yay.
5- Ali ztrk, tken Trk Kitabeleri, stanbul, 1973.
6- Sir Gerard Clauson, Tonyukuk Abidesi Hakk nda Baz Notlar,
Trkiyat Mecmuas , stanbul 1976 (C. XVIII, 1973, 1975, Sf. 141-148).

MA.KALELER

1- Abdlkadir nan, Umay ilethesi Hakk nda- Trkiyat Mec.

stanbul
2- P. W. Schmidt: Tukuelerin Dini (Trklerin Dini(, stanbul
Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, C. 14, Sf. 73. Temmuz 1966.
3- V. Thomsen: Mogalistan'da Eski Trk Kitabeleri, Trkiyat
Mecmuas, stanbul, 1927. Sa. 3.
4- Julius Nemeth, Hun Kitabelerinin zah, stanbul Edebiyat
Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat . 10. C. I, Say 1.

34
 2 DESTANLAR:

Ouz Destan zerinde Tarihe: O uz destannn M..H. yzylda

do duu ve a zdan sylenerek yzy llar ast anlalmaktadr. Nihat
Sami Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, Sf. 21, ve ilgili kay-
naklar: "O uz Destan nn ele geen tek yazmas , Paris'de Bibliothique
Nationale'dedir. (Trke yazmalar blm: 1001) Trke ne ri iin bak-
n z: W. Bang ve R. Rahmeti, O uz Kaan Destan , stanbul 1936. (Asl
Uygur yazsyledir). Ouz Destan nn slmdan nceki ekli hakknda
ayrca baknz: E. Blochet, Cataloque Des Manuscrits Tures. (C.II.S.
125) Destann slmiyetten sonraki ekli ise: 1) XIII. Asr Mo ol Ta-
rihcisi Re idddin'in Cmi''tTevarih kitabnn Trihi Ouz ve Tr-
kn ve Hikyt Cihangiri blmnde farisi ile: 2) XVII. as r Hiyve
Ilan EblGaazi Bahdr Han'n ecerei Terkime adh kitab nda,
Ortaasya Trkesiyle yaz ldr. (Tpk basm iin baknz: T.D.K. yayn,
stanbul 1937)."
Elde daha ok M.S. XIII. yzy llarda sylenenler olmakla beraber,
bu destann slmlktan ok nce oldu u phesizdir. O uz Kaan Des-
tannn XIII. yzylda Uygur yazs ve Uygur Trkesiyle yazl des-
tan n bugnk Trke ile anlat lnda "Ouz Ka an"n" bir yerde
Tanr'ya yalvarmakta oldu u"' belirtiliyor. Tanr ve eytandan bahse-
diliyor. 2
O uz Ka an'n oullar, Gk, Da , Deniz, Gn (Kn), Ay, Yldz
arasnda, Gk'n di er tabiat varl klar olarak yer al da Gk'n tan-
rdan ayr bir anlama geldi inin ak iaretidir2. O uz Ka an'n "Gk
Tanr'ya borcumu dedim" deyi i burada Tanr 'nn gk gibi ulu, yce
benzetmesiyle sfat olarak kullan ln gstermektedir.'

1 Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, kinci geniletilmi
basm. M.E.B. 'Yay. Sf. 18.
2 Y.K. Sf. 19
3 Y.K. Sf. 20
4 Y.K. Sf. 21

35
 Ouz Destan'nn islmi eklinde Nuh peygamberin o lu Yfes'in
olu yani Nuh'un birinci torunu Trk ad ile anl ve onun I k Gl
evresine yerle mesi, ilk adr onun yapmas ve Trk Tarihinin onunla
balamas, O uz Ka an'n ok eski atas sayl dikkati ekmekbedir. 5

GK-TRK DESTANLARI :

Tarihte Trk adn devlet ad yapan ilk Trklerin Gk-Trk'ler

olduu bir gerektir.
"Trk adn "mavi" ve "geni " mnalariyle s fatlandran "Gk"
sz burada, kurulan devletin bykl n, geniliini ve bilhassa b-
yk millet olma inanc n ifade iin kullanlmtr."6 diyen Nihat Sami
Banarl 'mn grne kathyor ve bunun nasl muhtelif yerlerde Tanr
(Tengri) ad nn banda kullanldna bilhassa i aret etmek istiyoruz.
Fakat Nihat Sami Banarl 'mn Bozkurt Destan n anlatrken "Bir kurt
(yni totem, tanr ) 7 aklamasnn Trk Dini Tarihi bak mndan tama-
men yanl olduunu belirtmek isteriz. Bu totem ve amanlk konularnn
da kartrma ve yorumlarnn ayr bir kitapta ilmi tahlil ve ele tirisini
sunaca z. Burada Totemizmin ve amanln ok mbalagah ve ok za-
manda yanl olarak Trk dini tarihinde kullan ln belirtmek isteriz. 8
Gk-Trk Destan nn iki sylentisinde: 1- Bozkurt Destan , 2-
Ergenekon Destan olarak bilindi ini kaydediyoruz.
(O uzname) diye adland rlan (O uz Ka an Destan denilen) bu
rivayetler zerinde muhtelif metin tesbitlerine al lmtr.
Cmi''t-tevr'il adl tannm eserinde yer alan
rivyet, Uygurca, O uz Ka an destanndan bir para, Ebu'l Gzi Ba-
hdr Han'in Secere-i Terkimesi, Yaz czde bn-i Bibi'nin El
-evmirid'l-al'iyye fi'l-umiiri'l-aliyye adl eserinin tercmesi olan T
rih-i Seluk'unun ba nda yer alan ve Re id'd-dinin bir zeti olan
rivyet, Dede Korkut O uznmeleri"9 yannda Hseyin Nam k Orkur'un
un, (Metin Sf. 108-120), O uzlara Dair (Ankara 1935, Sf. 96-107) da bir

5 Y.K. Sf. 21
6 Y.K. Sf. 24
7 Y.K. Sf. 24, 32
8 Ziya Gkalp, Kzlelma, Hazrlayan: Hikmet Tanyu (Aklamalar: O uz Han, Ankara
1976, Kltr Bakanl Yayn Sf. 172-174 ve Saman, Sf. 199-200, Gk.- Tanr , Sf. 205-206
maddelerine ltfen bak ruz.
9 Kemal Eraslan, Manzum Ouzname, Trkiyat Mecmuas , stanbul 1976, C. XVIII,
(1973-1975) Sf. 169.

36
btn iinde daha nce (lk, Bir O uz Efsanesi, C. 6, Sf. 3-4, Birinci
ksm Sf. 267-275). (evirme Sf. 121-133. Ayr ca indeks ve 8 sahifelik
fotokopi) neri, islami ekilde bile Allah karl Tengri kelimesinin,
cehennem karl Tamu kelimesinin nas l benimsenip kullamlma a
devam etti i, (izi), (Idi, Tanr karl) kullann, sahip, rab kelimesi-
ninde yer aln grmekteyiz.
Kemal Eras'lan'n (Uzunkpr'de ele geen bir mecmuada yer alan
manzum bir O uznme"yi yeniden ele alarak ve tahlil ederek, ne ri
(Uzunkpr nshas) slami ve sonraki yllara ait dikkati ekici kaynak-
lardan bir ksmdr. Bunun, Karahanh Trkesi ile Klasik a atay n-
cesi, aras sanlyor. 13. veya 14. yzy llar olduu sanlmaktadr.
Faruk Smer, O uzlara ait Destani Mahiyette eserler, yaz snda
bu konuya dair nemli bilgiler sunmaktad r." Bu kaynak yukaridakini
izlemeli.
Biz sahamz olmayan bu konuda geerli ve nemli kaynaklardan
ancak bir ksmna, konumuz ilgisi nisbetinde temas edece iz.
Ouz Destan :Hunlardan kalai ve islamdan ok nce ve sonra ol-
mak zere iki ekli vardr:
Paris M. Ktphanesinde Uygur harfiyle yaz l Metin" ve Alman-
cas" incelendiini de gryoruz." Metnin tarih ve iVesi tesbit edileme-
mi olmasna ramen 11. sayfa da O uz'un "yz gk", "O uzKa an
bir yerde Tanr'ya yalvarmakta idi" "O uz Kaan bir yirde dengrini
albargu". Bu metinde kk (gk) kelimesi ayr ca gemektedir.' 4
"(51) kk = gk. (52) bir kk yaruk d di. Kn dn ay "evirme:"
Gkten bir gk k indi.""
"O uz, topraklar n ocuklar arasnda payla trrken yapt se-
ferleri Tanr sna eda edilmi bir bor olarak gsterir.""

10 Faruk Smer, O uzlar'a Ait Destani Mahiyette Eserler, Ankara, D.T.C.F. Dergisi, An-
kara 1959, C. XVII, Say : 1-2, Sf 359-455.
11 W. Bang ve G.R. Rahmeti, O uz Kaan Destan, stanbul 1936, Edebiyat Fak. Yay.
12 W. Bang ve G.R. Rachmati, Die Legende von Oguhuz Qaghan, Sitz b.d. Preuss. Akad.
d. Wiss. 1932. Phil. Hsts. Kl. XXV, Berlin
13 1. Kaynak Sf. 7
14 Y.K. Sf. 12 Metin
15 Y.K. Sf. 13
16 W.Bang ve G.R. Rahmeti, O uz Kaan Destan stanbul 1936, S. 25
Mehmet Do an, Trkn G Kayna devlet baba gelene i, (Ouz Han) Sf. 5
Mehmet Kaplan, Trk Destamnda Alp Fikri , 60. Do um yl mnasebetiyle Zeki Velidi Togan'a
Armaan, stanbul 1950-1955 Sf. 204

37
 Kk = Mavi olarak geiyor. evirmesi: "O ktan gk tyl ve gk
yeleli byk bir erkek kurt kt ."' 7 Metin: "bir erkek br." de kk ge-
iyor." evirme: Madde (325)" hayat n ho olsun, Gk Tanr dmde
verdiini hakikate karsn. Tanr (327) btn Dnyay senin uruuna
balasn!" (Asl metinde Dengri (Tanr olarak geiyor.) (325 cmle) 19
evirme: (375) "Ben gk Tanr ya (borcumu) dedim. (376) imdi Yur-
dumu size veriyorum dedi." 2
Metin: (375) "Kk Dengrige men dedim; (376) Senler ge bire men
yurdum, dep dedi." 2 '
Indeks : Kk /Gk 51, 346 (metnin sat r). K. Tengri 60, 61, 325,
375. Kk (isim) 86, 336, 347. Kk (Gk, mavi) 5, 101. K. dn. Krek
75 K.bri 99, 217.
ndeksin Metni :
tengri Tanr 193
t.ni abar 50
Gk t. 61, 326

SLAMI EK LDE O UZ DESTANI

Reidddin Fazlullah, CniitTevarih te, Tanr geiyor ve anne-

sine "E er stn emmemi istiyorsan biricik Tanry ikrar ve itiraf et,
zerine olan hakkn olduu gibi farz bil." 22

Tanr Dalar (Tiyen an) (Tien an) olarak malmdur."

61. sayfa da (Yce Tanr ) geiyor. Re iddd'din O uz Destan 1206

yllarnda yazlm olabilir, diyor. 24
GkHak : Kk Han25 ; Gk Trk" O uz'un o ullar alt ocuktan
en by, Kn, sonra Ay, Yulduz, drdncs Kk (Gk), Tag, Ten-

17 W. BangR.R. Arat, Y. K. Sf. 19.

18 Y.K. Sf. 18
19 Y.K. Sf. 28
20 Y.K. Sf. 33
21 Y.K. Sf. 32
22 Reideddin Fazlullah, CmitTevarih, C. II. (Mo ollarn ve Trklerin Tarihi ).
23 Z.V. Togan, Ouz Destan, Re ideddin Ouznamesi, Tercme ve Talihli, Istanbul, 1972.
85, 97, 98, 104, 112, 117, 120, 121, 126, 141, 142, 147, 150.
24 Y.K. Sf. 149
25 Y.K. Sf. 33, 36, 51, 91, 99.
26 Y.K. Sf. 129

38
giz (Deniz) 27 . Ouz han devrinden O ur ekli (efkat, merhamet, ilk ta-
ze st, a uz) anlamna geldi i gibi, Ouz, nceleri O ur ekli hakim, de-
nilmekte ve O uz destannn mildi IX ve X. yzyla kadar geldi i
belirtiliyor. 28
Pothi Kitabnda : Eski Uygurca, Metinde : N. Kitab ; W. I3ang ve
R. Rahmeti, Tercmede "Ya Tanr " diye belirtmektedir. Ayr ca 85.
para metin I. III. M. 84, n sahife 54 de Tanri gemektedir. 29
Kemal Eraslan'n zerinde inceleme yaparak yeniden yay nlad
muhtemelen 13. veya 14. yzy llar. Kemal Eraslan (Sf. 172) Manzum
Ouznme'nin nshas dolaysiyle "Reid'ddin'in Cmi't tevarih
adli eserinin birinci cildinin banda yer alan O uz rivyetlerinin, Yaz -
czde Ali'nin Tarihi Ali Seluk adli eserinin ba nda yer alan O uz-
name de oldu u gibi, bir zeti durumundadr." Szn belirttikten
sonra bu neir Islami olduu halde Allah kar l (Tengri) ve Rab, Sahib
karl (izi) kelimelerinin ve cehennem kar l (Tamug) kelimesinin
nemle yer alna iaret edece iz: (Sf. 176, 177).
Metin: "K (a) ra han ulusn tzet (t) i bilip
(1) Hudn nutup ya (a) man i klp
(2) zi ruzi kld bir o lan anga"
Tercmesinde: "Kara Han ulusu" bilip (bilerek) dzene koydu.
(1) (fakat) Hda'y unutup (unutmakla) kt i yapt.
(Ouz'un babas Kara Han) (2) Tanr ona bir olan nasip etti. diye ba -
balyor. Metin 6 da Tengri geiyor ve sen o Tanr 'ya Man diyor.
zi; Rab, sahibi kar l olarak geiyor (13. veya 14. yzy llar da da bile)
Metin (29): ayur bir iziga nak bte sin
S (e) veyin sini ho can (1) im birlemin (Sf. 180)
eviri: "E er bir olan (Olan) Tanr 'ya gerekten iman edersen
Seni candan severim"der.
Keza ( zi) tekrar, sahip, rab kar l geiyor.
Metin (37)"y (a) na bir inisi k zn al tidi
muvafk tr gey an bir izi" (Sf.180).
evirme: "Yine, di er bir kk karde i kzn almasn syledi, ola ki
bir olan Tanr onu uygun dre" (sf. 181).

27 Y.K. Sf. 33
28 Y.K. Sf. 87
29 W. Bang ve R. Rahmeti, Trl Cehennemler "zerine Uygurca Paralar, ev. Rag p
Trkiyat Mecmuas IV. (85 para Metin I.III. M. 84 onsalfe 54.)

39
Metin (80): "nkerlege ayd izim bir bar
bize yandur kngl klima tar"(Sf. 186)
evirme : "Miyetine" Bir ve var olan Tanr
bize yardmcdr; gnlmz daraltmay n!" dedi. (Sf. 187).
Metin (91) beyit: "zi bilgen ilni mselman k hp
ibadet klur z izisin bilip" (Sf. 188).
evirme: "Kendi bildii halk mslman edip,
Tann Inanc 27
Tanrsn bilerek ibadet k lar." (Sf. 189).
Metin 86 beyit: "t (a) mug erbetini kpi itiler"(Sf. 188)
evirme: "hepsi cehennem erbetini itiler." (Sf. 189)
Hi bu_ Tann, btl'n bir iareti olsayd burada slmiyeti benim-
sedikten sonra, Allah kar h olmasayd kullanlr myd ?
Metin (44) "U al t(e) ngri birdr bter m(e) n anga" (Sf. 182)
evirme: "O Tanr birdir, ona iman ederim" (Sf. 183).
Metin (87. beyit): "Murad birdi t (e) ngri O uzka Ulu
Munga (b (a) tt b (a) ra ulus il k (a) mug" (Sf. 188).
evirme: "Tanr Ouz'a murat verd;:
btn halk tamamiyle kedere batt ". (Sf. 189).

40
 Z

Burada Kemal Eraslan' n ( zi) hakknda verdii not aklamas n

aynen alyoruz (Sf. 193-194.)
(2) izi [G. Doefer, TMEN. I, 176 edi /ezil ]" sahip, efendi; Tanr "
( < ET. idi) Eski Trke'de bayat "kadim", u an "kdir" gibi Tanr
adlarndan biri olan kelime, metnimizde daima z ile yaz lmtr (bk. 29,
37, 80 ve 91 . beyitler), Trk lehelerinin tasnifinde nemli bir yeri
olan asl d sesinin, daha 11. asrda Trk ivelerinde t, y, z olarak in-
kiaf etmi olduunu Kgarl Mahmut belirtmi bulunmaktadr (bk.
Divn, c.I, s. 32). Kutadgu Bilig, Atabetlhaky k ve Nelctil-
ferdis gibi ilk Islmi devir Karahanl ve Hrezm Trkesi metinlerinde
kark olan bu sesin durumunu, R.R. Arat, Atabet'lhaky k nerin
de genie ele alnmtr (bk. ayn neir, not: 14).
... "zi kelimesi e itli metin ve lgatlerde ylece yer almtr: AGr.
(Glossar) idi, iye, i'e, ie, ige "bey sahip"; US . idi "sahip", ige "1. idi.,
sahip 2. peri, ruh (mecazi)", iye "ige (sahip)"; Divn, izi "sahip, efendi,
Tanr"; KB. idi "Tanr , Rab, sahip"; AH. idi "Rab, sahip"; Clauson,
EDPT. kl. "efendi, sahip, Tanr " Radloff, Wb. idi (Uyg.), idi, izi (a .),
iye iye, iye (Kaz.) kr . ie, e ide "bey, sahip, Tanr "; ayn mnada ike
(a., Osm.), ege (Tar.), ege (Kk r ) "1. sahip, malik, bey 2. Tanr ";
Rasane n, Wb. izi, ize, ET. idi "efendi, bey v.b. gibi"; Zenker, Wb.
Aya, Eye ve ike "efendi, sahip, bey".
Kpak lgatlerinde kelime u ekillerde gemektedir: Eb Hayyn,
elIdrk. zi "Tanr"; bn Mhenn. idi "I. sahip, s 2. ayn mnada
Tanr adlarndan biridir", eyesiz "bo , sahipsiz"; EtTuhfet ii'zZekiyye.
eye, iye, "iye, sahip".
aatay lgatlerinde de kelime ylece yer almaktad r: Abu ka.
iyelep "sahibi olup demektir ve bir nesneyi kendinin eyleyip demektir",
iyeledi "bu dahi hemin mnayad r", igeledi "kaf, kfi Acemidir ki
sahip demektir ,yani sahip olup zabt eyledi ve tasarruf etti demektir",

41
igesi "kf, kfi Acemidir, sahibi demektir"; eyh Sleyman. iye ve ige
"asl, ige, malik, igem, mevl, sahip, Rab, Tanr", idi "sahip, malik, ige",
eye "sahip manasmadr", igem ve ige "sahip, malik, bni, mrebbi",
igelemek "tesahhup, temellk etmek, sahip, malik olmak".

Trkiye Trkesi lgatlerinde de kelime u ekilllerde karmza

mza kmaktadr: TTS. eye (iye) "malik, sahip, efendi", is "sahip, ma-
lik", isiz (isz, issz, suz, ssuz) "hali, tenha, bo , sahipsiz, ss z", isizlik
( szluk, szlk) "sszlk, tenhalk, yalnzlk", ssz "tenha, bo "; SDD.
eye" 1. sahip 2. ailenin en muhterem kad n 3. baba 4. ace (byk k z
karde ), 5. kaburga kemi i 6 hala ocu u", e e "sahip, a a".
Verdiimiz bu misllerde dikkati eken husslar ve karlabilecek
neticeler unlardr:

1. Eski Trke'de idi olan kelime, lk islami devir metinlerinde

(mesela v.b. gibi) izi olmu , daha sonra da z >y inki af ile
Bat Trkesi, Divan ! L"gatftTrk, Kut adgu Bilig, Atabet'lha-
kayk, Nehc'lferadis, Tezkire atay ve K pak yaz dillerinde iye, eye,
eye ekillerinde yer alm t r. Kelimenin dar nllerinin geni lemesi ise,
onun eke "abla, byk k z karde " kelimesine benze n esi ile aklana-
bilir.

2. iye, eye ekillerinin yan nda bilhassa a atayca ve K paka'da

grlen ige, ege ekilleri, bizce d>z>y>g eklinde bir gelime
ile deil de, ycvg nbetle mesi ile izah edilebilir, mesela bk. EtTuhtfet'z
Zekiyye, egi, igi "iyi" (cv eyi, iyi).
3. Dikkati eken bir huss da Eski Trke'de kelimenin i'e, ie (bk.
AGr. Glosser) imlalar ile tesbit edilmi olmasdr. Burada bir difftong-
la ma veya iki nl aras ndaki nszn erimesi sz konusu ise, bu ancak
d> z> y inki afnn tamamlanmas ndan sonra mmkn olabilir ki za-
man itibariyle Eski Trke devresinden sonra demektir.

4. Trkiye Trkesi'nde iye, eye yan nda grlen is, s "sahip, ma-
lik" kelim esinin ortaya k hakknda da kesin olmamakla beraber u
.

izah ekilleri ileri srlebilir: Birincisi s nszn, z> s de imesi ile

meydana gelmi olabileceidir: idi> izi> isi. Bu eklin teklik 3. ahs
iyelik eki ile kullanlmas sonucu, orta hece durumuna d en kkteki
son nlnn dmesi ile is ekli meydana gelmi olacaktr: isisi> issi.
kinci izah tarz na gre d>z >y inki afndan sonra ortaya kan iyi
eklinin teklik 3. ahs iyelik ekisi ile kullanlmas sonucu evvela orta
hece durumuna geen kk nlsnn d mesi, daha sonra da ys>ss

42
benze mesiyle issi ekli ortaya km (iyisi > iysi >issi) si iyelik ekinin
ayrlmas ile de kelime is ekline gemitir. -nc izah ekline gre de
iyi ekline geen kelime, diftongla ma neticesi iyi >iy >i olmu , daha son-
ra normal i hline gelmi ve bu eklin teklik 3. ahs iyelik ekiyle kullan l-
mas sonucu yanl hece blnmesine u rayarak, iyelik ekindeki s nsz
kelimeye dahil olmutur: isi >isi >isi. Bu son izah ekli daha nce
G. Doerfer tarafndan da belirtilmi tir (bk. TMEN. II, 176)' ve bizce
de en uygun izah eklidir. Buna benzer bir geli meyi yd "gzel koku"
kelimesinde de grmekteyiz: bk. Abu ka. is "koku".
5. is kelimesi bugn Trkiye Trkesi'nde, kal n sradaki eklerle
kullanlma sonucu, ince s radan kal n sraya gemi olup ssz, sszlk
kelimelerinde ya amaktadr.
(Kelimenin Abay dillerindeki ekilleri ve kullan lar iici bk. G.
Doerfer, TMEN. I, 177).

Y ARATILIS VE TREY DESTANI

Bu destanlarm iinde (Yarat l ve Treyi) destan nda islmiyetten

nceki sylentilerini i lemei benimsedi ini syleyen2 M. Necati Sepet-
iolu, "Yer, yer de ilken; su, su idi, ba ka bir ey yoktu... Bu yokluk
iin de bir Tanr, Kara Han, bir de bu su ..." 3 diye destanna giriyor ve
"Tanr Karahan" 4, szleriyle Tanr y sfatiyle belirtiyor. Bir yerde "Tan-
rsn! Tanrya teklik gerek do ru ama, teklik, yaln zlk ve can s knts
demek" szleriyle' Tanr 'nn yaratc gcn belirttiken sonra "Tanr
Kara Han Er ki iyi yaratt ."' Byle Tanr ve Tanr Kara Han'la ilgili
yaratma olay Tarihten nceki efsne ekliyle devam ediyor.' Tanr
Kara Han ad birok yerlerde getikten sonra"Tanr 1j-igen" adn kul-
lanyor' Tanr lgen, Tanr Kara Han' n ayndr, ad dei iyor. Yery-
zn yaratandr. 9

1 TMEN (Cerhard Doerfer, Trkische und mongoliscl e Elemente im Neupersichen,

C.IIV, Wiesbaden 1969-1975).
2 M. Necati Sepetio lu, Yarath ve Treyi Trk Destan , stanbul 1972. Aka Yay. 2.
Basm Sf. 12
3 Y.K. Sf. 17
4 Y.K. Sf. 20
5 Y.K. Sf. 20
4 Y.K. Sf. 21
7 Y.K. Sf. 24, 25, 30, 31, 48, 49 v.b.
8 Y.K. Sf. 52, 53, 56, 60, 61
9 Y. K. Sf. 64, 66, 67

43.
 "Tanr lgen konu urken yer ve gk ve cmle yarat lan hepsi sus-
mutu. Kinat, ilk yarat ldndaki o ulu ve dolu su sessizli inde ve
gkle yer aras ndaki bo luk o ilk sszlndayd ."
Tanr lgen, nce Tanr Kara Han olarak beliriyor. Bunlar Tanr -
nn eitli sfatlard r.

ORHUN K TABELERI (YAZITLARI) Hakk nda Tamamlayc

BILGILER.:

Tenri kelimesinin Orhun yaz tlar nda " lahi bir kudret olarak geti-
i", "Onun iradesi ile kaan (hkmdar)" n iktidara geldi i belirtilmitir."
(Tenriteg tenri de bolm ) anlat yla hkmdarn Tenri tarafndan
yaratld anlatlr. Ayrca Tenri'nin Trk toplumunu korudu u, milli
varln srdrd , bunu Tanr 'nn yapt , ynetti i, Trk beylerinin
dmana kar zaferlerini sa lad szleri geer (Kur'an'da var, Allah
sapm milletlere yard m etmez yeti buna yak n bir anlamdadr. By-
lece Trk' koruyan Tanr 'ya (Trk Tanr 's) eklinde iten bir anlat
bile yaplr. Eski Trk dininde bu (Gk Tanr ) aslnda (yce, ulu Tanr )
ile birlikte, yersu (yirsub) ruhlar nn (meleklerinin) ferdin ve milletin
kaderi zerinde de k smen etkili oldu una inanlmakla beraber "V. F.
Bcher"in belirtti i gibi" en yksek ilahi varl k Tenri" dir.
Tenri kavramnn u durumda belirtilii dikkate ayandr: "stte
,

mavi gk, altta ya z yer" (ze kk tenri asra ya z yir) ve ikisi aras nda
insanlar yarat lmt r. Bunlar "kimin yaratt zikredilmemi tir", d-
ncesi ele ttirilebilir. stte ulu Tanr , altta ya z yer" aras nda insan
larn yaratld anlatlmtr. Dier bir yerde Tanr 'nn ya att ve
ldrdnden bahisle yaratan n Tanr olduu aktr. Kalk (kk)
kelimesi mavi ve gk anlamnda da kullanlmaktadr.

10 Y.K. Sf. 67, 68, 72, 73

11 islm Ansiklopedisi, C. 11, Sf. 706.
12 Y.K. Sf. 706.

44
 3 GKTRK IMPARATORLUUNUN DINI:

a Bat l bilginlerin "deiik, rk, soy, dil, tarih ve kltrden"

gelenlerin birbirileriyle ilintisiz inanlar , " aman Dini" adiyle ileri sr-
melerini kabul edemiyoruz.' (Sf. 126). aman denilenin Tur guzlarla il-
gili, trenlerini yneten ki iye takt klar adt r, deniliyor. (Sf. 126).
Derslerde belirtti im gibi mslmanlar iin "hoca dini" hiristiyan-
lar iin "Papaz dini" v b denilmiyece ini tekrarl yor ve aman dini
ve amanizm diye ilmi bir birle tirme olamaz yarg sn tekrarhyoruz.
(Sf. 126). (Eski Trklerin Dini amanlk De ildir) kitabmzla karla-
trma.
Prof. Sadettin Bulu 2 'a dayanarak aman'a Krgzlar'da Baks ve
di erlerinde Kam denildi ini Ali Kemal Meram belirtiyor.
Ali Kemal Meram, Araplar, Trkleri Tanr bilinci ve dini inanc ol-
nayan, yere, suya, bitkilere ve trl putlara tapan bir kavim olarak
sulam ve ancak islm olunca, Tanr 'y bulduklar n ileri srmtr,
demektedir. (Sf. 127). Bu tamamen yanl bir iddiadr.
Gktrklerin tek tanr irlancnda oldu unu, benim derslerde y llar-
ca nce anlatt m gibi teyid ediyor. (Sf. 128).
"Gk Dini" ba l alt nda "btn dinlerde "Tanr Kat" olarak
"Gk" benimsenmitir, diyor. (Sf. 129) Yaratan, ldren Tanr ve 7 kat
gklerdeki Tanr 'y anlatan, ruhun Tanr katna umasn sylyor "ua-
hardi" Tanr'ya uup gitti) diyor. Fakat Meram "Gk Tanr " deyimini,
"sonsuzlu u gkte ya ad ve her eyi oradan ynetti i iin O, "Gk
Tanr" deyimiyle anhr " (Sf. 129) diyor.
Kanaatimizce burada Gk, ulu, yce, mbarek, mukkaddes, ebedii,
ezdi gibi enginlik anlam nadr.

1 Ali Kemal Meram, "Gk -Trk Imparatorlu u", (Gk-trk Yaz tlar iinde) stanbul
1974, Milliyet Yaynlar.
2 Sadettin Bulu, amanizmin Menei ve Inkiaf' Hakknda, TDED, 11 /3 4, 1948, Sf
277-290.

45
 Meram, ruhun varl na inanldn, mkfat ve mcazat Tanr'-
nn verdi ini anlat yor ve "Yukarda Gk Tanr , a a da yaz yer var
olduunda, ikisi aras nda insano lu yaratlm " 3 Cmlesini naklediyor.
Bunda Tanr inanc oldu u akt r. Dilek, yarhgama, elleri g e a-
arak dua ve kurban anlat yor. Her y l kurban kesilir ve dua edilirdi.
Tren yce da larn doru unda olurdu. Kutsal ma aralarda da t-
ren yap lrd . (5 Maysta tren yap lrd).
Tanr 'ya yakar ve kr GkTrklerin yarat h efsnesi ve Er-
genekon Destan na dayanmaktayd . Atalar n ruhlar saygyle anlrd
Da, maaralar nemliydi.
Ruh lmszd. len iin a t yak lr, Tanr 'ya dua edilird . lnn
evresinde atla veya yaya 9 defa dnlrd. GkTrk'te ller mum-
yalan r, sonbaharda veya ilkbaharda gmlrd.
Yu treni (cenaze treni) yap lrd . Burada Ali Kemal Meram
hep Trk dinine (Gk Dini) diyor, bize gre bu anlat hataldr. (Tanr
Dini) demek gerekir. Zira GkTrkler, Tek Tanr 'ya inan rlard . (Sf.
133-134)
GkTrkler, tken ve Orhun nehri evresinde yerle iktir. Bunun
delili YerSub ruhlard r. Onlar baz yerleri korur, baz dalar, a alar
kutsaldr. Onlar terkedilemez, evresi kutsald r. Yanmayan a a evler
yaplm tr.
Ayrca seyahatnmeler (X. yzy l) onlarn yerle ik olduunu ishat
ediyor.

TRK M TOLOJ S 4
b O uz Destannda, Tanr ve onun birli i geiyor. (Bir Tanr )
(Sf. 157, 158, m sralar alnyor). ecerei Terkime'de gene bir Tanr
inanc vardr. (Sf. 157).
Manas Destan n da, (Manas'n Duu) "Tanrya i vbe edip."
(Sf. 506). denilmektedir.

C BAZI KEL MELER N AIKLANI I

alkamak: Hay r dua etmek, iyi dilekde bulunmak.
alk Hayr dua, iyi dilek.
arbak, arvak (ervah) = ruh. (K rg zKazak arbak arba koruyucu ruh.)
bak : aman, bak c , Budist Trk. Buda Rahibi, Kazaklarda "baks ".

3 Bilge Ka an Ant Do u Yn 2. paragraf oluyor.

4 Prof. Dr. Bahaeddin opel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, Seluklu Trk ve Med. Enst Y.

46
Burkan: Moollar ve Budist Uygurlar Buda'ya Burgan derler.
Kk Tehgir : Mo olca "Gk Tanr "
Umay : amanlkta ocuk ve yavru hayvanlar koruyan di i, ruhtanr'

TRKLERIN KURTTAN TREY

Prof. Dr. Bahaeddin gel: 1Trkler, "K ryeleli", tecrbeli kurt-

lara vurgundu, 2 nsan baba, kurt anne, 3 Ki rt, Tar mnn grnts,
4 Kurt, astronomik bir sembol (Gkteki Byk ay burcu 7 kurt), 5-
Kurt, Tanr nn elisi, 6 O uzHan'a yol gsteren "Gk Kurt", 7 Gk-
trkler de kurt, bir "devlet sembol" (Gktrkler'in Tu larnn balarn-
da, alim bir kurt ba bulunuyor. ok eski a larda totem olabilirse de
artk deildi.) 8 HunTrk mitolojisinde kurt, 9 Uygur al alar nn
kurttan treyi i, 10Gktrklerin kurttan treyi i (Ergenekon efsanesi
bundan kmt r), 11 Ergenekon Destan , hep kurtla ilgilidir.2

D TRK DESTANLARI

Trk Destanlar zerinde nemli ve dikkati ekici baz almalar 6

sa da bu ksm derinli ine ve geni liine sistemli bir ekilde ince- olmu
lenmei ve yeni kaynaklar ara trmay gerektirecek mahiyeitedir.

Trklerin yarat h , treyi , g, Ergenekon, Bozkurt, u adlariyle

amlan7 destani rivayetleri zerinde derlemes ve tan tma faaliyetlerine
burada sadece i aretle yetinece iz.

E O UZLAR

Ouz Destan XIV. yzyl banda O uzlar'n destan yazlmtr.'

zerinde bilgi sunmu tuk.

5 Abdlkadir Inan, Manas Destan , stanbul 1972, Kltr B. Yay n (Baz kelimelerin
aklanmas, anan, Baks, Kam, Sf. 263-267) Umay' n tanr ca olmad onun bir melek veya
koruyucu ruh oldu una dair bildirimize bak nz 5-9 ubat 1979, st Ed. Fak.
6 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, 100 Remel Eser, C.1).
7 Kemal Eraslan , Manzum O uzname , Trkiyat Mecmuas, stanbul, 1976, C. XVIII,
(1973-1975) Sf. 169-236 (O uzname) Fotokopi I- VIII.
8 Kprlzade Mehmet Fuat (Fuat Kprl). Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1926, Sf.
50-76.
9 W. Raodloff, Proben, der Volksblitteratur der Trkiscl en Stmme Sd Sibiriens,
Sanktpetersburg 1885, C. V. (Prof. Dr. Ahmet Ate 'in Radloff'ten yapt evirmelere baknz).

47
 Hiungnu denilen Trklerin ilk hkmdar (MeTe) MaoTun,
(M..209) KltTegin (lm, 732), Bilge Ka an (.734) kk o lu
(Tanr Kaan) ( ldrlmesi 742) tarihlerindedir.

DINI NANI LARI:

"X. yzylda Uygurlar hari O uzlar ayn dini inantayd . "Islam

leminde Trkler'in Allah fikrine sahip olduklar ve bunu Tanr adyle
ifade ettikleri biliniyordu."'
"Trkler'in yaratcya "Ulu Bayat" ad n verdikleri de Islam bil-
ginlerine ula mtr."" Bayat, Trklerde Kadim, (ezeli) demektir: Tan-
rnm satlar ndandr.
Ouzlar'da, Gk Trkler gibi, leni elbise, silah ve e yalariyle otu-
rur halde gmyorlard (oturarak). Kmbe der (veya tmsekler) yap -
lyordu. Yu a veya l a (at) yeniyordu. Cennet inanc vard . l-
drlen at n derileri sirklara aslyordu. len ki i Cennete bununla gi-
decekti. Ruhun lmezli ine inanyorlard .
Ouzlar'da su kutsald , kutsama treninden sonra y kanmyorlard .
Onu kirletmek istemiyorlard ." Ayn inan Avrupa da ve birok kavim
ve dinde de vard r.

F UYGUR METINLERI

Islam'dan nceki Uygur Metinleri "Trkische TurfanTe te" a-

diyle yaynlanan eserde VI. metin iin de daha ba langta: "Tangri
tangrisi burkan yarlkanu ..." "Tangrim" kelimesinin Buddist kavram-
lar iinde sk sk yer almas dikkate ayandr."

G BUDIST METINLER. GKTCRK YAZILARINDA TENGR

Emel Esin, (Karluk Budist Sanat )n (Farharr Halluk" baln-

da i aretlerken "Putlar: Bud'lar yani "Burkan")lardan bahsetmekte,

10 I Y.K. Sf. 44 ve Kaynaklar ; (Ib Fadlan, Zeki Velidi Togan, Yay. S. 10 S. ed-Dehln
Yay. S. 92; Makdisil Kitab-ul bed' ve ' t-tarih, Yay nlayan ve Tercme eden Cl. Huart, Paris
1907, IV. Metin S. 63, Tercme 57).)
11 I. Y. K. Sf: 44 (1Vlakdisi , gsterilen yer) Fahruddin Mubf rek-Sah'da (Tarikhi-Fakhurud'-
din Mubarekschah, Yay., E. Denison Ross, London, 1927, s. 43) Bayat, Tanr 'nn ad olarak ge-
iyor. (Sf. 44)
12 Sf. 46
13 Prof. Dr. Faruk Smer, O uzlar (Trkmenler), Ankara 1972. D.T.C.F. Yay. Sf: 2

48
Orta Asya'n n kuzey snrnda, ok zaman Be balk ehirinde eserlerle
karlamlardr. M. 6 ve daha ok 7. yzy llardaki eserler de (Sf. 80)
ve M. VII yzylda Toharistan "Bat Trk Hakanh " devrinde Trkis-
tan adn alan yerlerde, gene M.VII, VIII. yzyllarda (Sf. 82) Fergana
da ok sayda GkTrk yaz lar bulunmu (Sf. 89) ve (Argu) Sf. 95)
ilinde bulunan Budist tap naklarndan kartlan eserlerde ve Ka gar
evresindeki Budist kal ntlarda (Ka gar Trkesiyle) (Sf. 98,99) ve
sunulan levhalarda I, muhtelif Budizmle ilgili heykellerde, levhalar
ksm "Ur tengri" "tengridem" ve bilhassa "tengri" (deva) ve iek sa-
an, "tengri" v.b. olarak (Burkan) la ilgi dikkati ekmekte ve Be bahk
buluntulara aras nda kan "Yek" (cin, eytan) gze arpmaktad r."
Budist heykellere bile Tengri s fat yanstlmtr.

14 Prof. Dr. Saadet S. a atay, Trk Leheleri rnekleri, VIII. yzy ldan XVIII. yzyla
kadar Yaz Dili Ankara 1963, 2. Bask (Sekiz Ykmek), Sf. 24, 25, 28...
15 Emel Esin, Farhr- Halluk (Karluk Budist Sanat ) Trkiyat Mecmuas , Istanbul 1976,
(XVIII, (1973-1975), S f. 79-140.

49
 10. YZYILDA UYGUR METNLERNDE PEREM KALIP
TRK LEHELERI RNEKLERI

Prof. Dr. Saadet a atay VIII. yzy ldan XVIII. yzyla kadar
yaz dili'nin (Trk Leheleri rneklerinde Islmdan nce ve sonraya
dair birok rnekler sunmaktadr...
"Eski Trk Leheleri zerinde Trke ve yabanc dillerde yazlan
eserlerden baz larnn Bibliyografyas " 9 sayfa srmektedir.'
Bunun sz dizini eski Trk dini Tarihine dair rnekler veriyor:
(Sf. 48, 70). Bunlar Eski Trk Lehelerinden al nan paralar n sz dizi-
nidir.
2 KlTigin Ant : Orhon Antlar, 3 Bg Hakan' n Mani ra-
hipleriyle konu mas,
Trkische TurfanTexte II, 4 Budist Tvbe isti far , Trkische-
Texte IV,
5Sekiz ykmek, Trkische TurfanTexte VI,
6Prens Kalyanamkara ve Papamkara: ki karde hikayesi,
7Eski Trk Leheleri Bibliyografyas bahisleridir. lk Islam
Eserleri, KutadguBilig (M.1069-1070) Bunlarda hep Tngri, Tngri,
hatt Hristiyan metinlerinde bile Tengri kullan lmtr.
Kpak Hristiyan Metinleri (Codex Cumanicus) Tarihi 1303 ise de
daha nceden mi geldi i belli de ildir. (Sf. 103) Bu metinde de Codex
Cumanicus, 1865. Asl Nsha (1375. S.) Umak, tengrige (S. a atay,
Sf. 105). Tengri (Sf. 106), Sf. 110, 111, S. a atay) bu arada metinde
(yaratkan = Allah, Tanr . yaratan).
arla = hrmet etmek "a rlang"
ayang tap ng TT II, 79

1 Prof. Saadet a atay, Trk Leheleri rnekleri, Ankara 1963, 2. Bask . Sf. 44-52.

50
 alk Takdis, dua ( eref ?)
altnk = alttaki, yer alt ndakiler, yer ruhu.
arv = by remzi, a. nom bitig.
azun = ajun = mevcudiyet, yarat l, dnya.
apa = ecdat, atalar, apa ced, abla, byk k z karde .
drm, rdam =-- fazilet
apa = ecdat, atalar, apa ced, abla, byk k z karde .
rdam = fazilet
bng = ebedi
duk = mukaddes
idi = sahip, efendi
kk = mavi, gk
K.t()ngri = Gk Tanrs
d -= zaman
d tngri = zaman tanr s
tamu = cehen nem <sogo
tapag = hrmet, ikram
tapg = tap , hrmet edici
tapigsak = hrmetkr
tapn = hrmet etmek
t iingri = Tanr, majeste, ha met
t ngrilik = putperestlik mabedi( ?)(Bu tbir do ru deildir H.T.)
t ngriken = bir nvan (Hakanlarm nvan olsa gerek)
Umay = yer ilhesi (?) (Bu da yanl bir aklamad r. H.T)
umu = mit
umuginag = mit, snacak yer
lg = baht, tlih, ksmet
lglg = mes'ut
zt = ruh, can
yad = byc (?)
yalk = kurban kesme mabedi
yaratma = yarat c
yarhgkayhka = buyurmak, emretmek, inayet et.
yarlkan u = merhametli

51
z ya = hayat
yazn = gnah, kabahat
yazuk = gnh
yak = eytan
yilpig = hastahk perisi (?), divne
yelpik = cin ve yelin arpmas ; Anadolu Gaziantep; nefes
darl hastal
yir = yer, dnya
yiri = rehber
yirtn = dnya
yo = cenaze alay
yo = matemci
yolamak = matem tutmak
ykn = ba emek, hrmet et.
ykndrmek = ba edirmek, hiimet ettirmek. kar l geiyor
(S. a atay, Sf. 111)
keza, erdeng = erdenglik = iffet, bkirlik
kopsamak = zikretmek, ilahi okumak, tegganni et.
n = methiye, hamd sen et.
yarhga = merhamet, efkat
yarlgamak = merhamet, efkat inayet, (S. a atay Sf. 112 Me-
tin)
tang = mucize, harika, uc'be
Btn bu Hristiyanlkla ilgili (Sf. 122 ye kadar) ana metinde
(Tengri) tekrar tekrar gemektedir.
Bunlardan sonra XIVXII. yzyllarda ( ark Trkesi II. slam
Devri) gelmektedir.
Ali ir Neval de;2
(Mahbb AlKulb)2 ba lkl yaz iinde, "Zira kim tengri alarga
bela bergey" diye (Tengri) gemektedir. (S. a atay Sf. 181)
Bazen (Huday taala) (S. a atay, f. 213) (tengri) olarak ge-
mektedir. (S. a atay, Sf. 207).
( ecerei Trk) te bile (Elya-1 Gazi Bahad r Han 1603-1663) eser
1665 te son ksmlar yazlmtr.
2 Anire Matbaas, Istanbul 1289.

52
 Olu Eb11-1 "Muzaffer ve ElMansur Anu a Muhammed Bahad r
Han tarafmdan yaz lmt r"(S. a atay)'
Ebl-1 Gazi Bahadr Han'n (1603-1663) " ecerei Trk"n Ha-
rezm Trkesindeki asl metni Baron Desmaisons, "Histoire des Mo ols
et des Tatars par AboulGhzi Behadeur Khan", (St. Petersburg mpr.
de'l'Akad. mp. des sciences 1871; T.I.Tekxte)'m Rus Akademisi yay n
olarak Arap harfleri ve kendine zg imlsiyle y ay nlam bulunmaktadr.
nszde Desrnaisons, as l nshann, Petersburg Asya Mzesinin
"Dahi" yazmalar arasnda saklandn belirtmektedir.
Bu ok nemli eserin Gttingen ve Berlin yazmalar v.b. hakknda
Prof. Dr. Saadet a atay kaynaklar nda geni bilgi sunmaktadr. Onun
223. sayfada zikretti i (Sf. 205-206) kaynaklar aras nda bilhassa Trke
olanlar da dkkati ekmektedir. Bu kaynak bilgiyi sunuyoruz.
C.M.Fraehn "Histoire de s Mongols et des Tatares par AboulGhzi-
Behadour Khan" Kazan 1825.
G. Sablukov tarafndan bu nshan n 1854 te ilk yars, 1905 te tam
olarak rusa tercmesi yap lmtr.
Bentinc "Histoire genealogique des Tatares traduit du manuserit
tartare d'Abulgazi Bagadur Chan" Leiden 1726.
A. Strindberg "Notice sur le ms. de la premiere traduction de la
chronique d'Albulghzi Behder" St ockholm 1889.
Journal des savants 1757; Sf. 85.
Islm Ansiklopedisi: Cl. Huart makalesi, AbulGhazi maddesi.
slam Ansiklopedisi Trke 29 ve 30. cz, A. Zeki Velidi Togan.
Ahmet Vefik Paa " ecerei Trk" Tasviri Efkr gazetesi 131 sa-
ysnda bu eserin tefrikas na balyor. 1280 (1864) de.
Rza Nur "Trk eceresi" ( ecerei Trk) stanbul 1925, Amire Mtb.
M. akir lktar, Ebulgazi Bahadr Han, "lk" 120. 1946.
smail Habib Sevk "Tanzimattanberi" 1944. A. Vefik Pa a 200 s.
A. Inan, Ebulgazi Bahadr Han ve Trkesi Trk Dili Aratrmalar
Yll . 1957. (Bu hususta 1963 tarihli 2. bask da sunulmutur.)
3 Prof. Dr. Saadet a atay, Trk Leheleri rnekleri -CVIII. yzy ldan XVIII. yzyla
kadar yaz dili, Ankara 1950 (1962 de ikinci basm yapld.) Ankara -niversitesi Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi Yay nlar Sf. 204-223.
Kaynaklar:
Trk Dil Kurumu " ecerei Terakime" (1973) de t pk basm halinde bastrmtr.

53
 10. YVZYIL UYGURCA METINLERDE PRENS KALYANAM-
KARA VE PAPAMKARA HIKAYESININ UYGURCASI:

Uygur diline evrilmi hikye kahramanlar' Kalyanamkara ve Pa-

pamkara olan ve 10. yzy la ait bu metinde 4 eski Trk dini tarihini de,
Buddizmle, Budda terimleriyle ilgi yan nda, onunla yakndan ili gili
bir anlat dikkati ekmektedir.
(t()ngrim) = efendim anlam na' (yklr) eytanlar , y (a) rl (i) y
buyruk geiyor.
Burada XXVI. paragraf nakledece iz: "t () ngrim n mung tag
Efendim ne zaruret (ihtiya).
bolti kim ant (a) y t () ngri tg
oldu ki byle gk ( P!) gibi
rd () ni tg ogkngzni lm
cevher gibi ocu umuzu lm
yering idursiz, ol taluy
yerine gnderirseniz bu deniz."
Burada tengri = gk kar l evrilmi .6 Bunun do ru olmad
kansndayz.
Yce, efendi yerine burada gene 36. sayfa da t () ngrim = efen-
dim yerine evrilmi .'
Bu metinde ahlk'tan da bahis vard r. "Umayaym () n = muk-
tedir olamyacam" diye evrilmi tir.
Tang = ltif, ariy = temiz, nam = ahkm, kanun, nomladi = vaaz
etti, uluy = ulu (Sf. 47), tinl(i)y = canl, tilg = dilei, yoq = yoksul,
fakir, (Sf. 49), qut = kut (Sf. 50), gutluy = kutlu, mesud 21-4, 45-2,
(saadet) suyluygnahkr, qurtul naq = kurtulu (Sf. 51).

Bilhassa 55. sayfada:

"T () ngri bar rti = Tanr var idi. evrili i bile Gk' kullanarak
evrilmekten vazgeilmektedir.
4 Hseyin Namk Orkun, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesinin Uygurcas ,
stanbul 1940. T.D.K. Sf. 4
5 Y.K. Sf. 21, 23, 34.
6 Y.K. Sf. 34
7 Y.K. Sf. 36

54
 Umadin = muktedir (Sf. 55) gene 56. sayfada, T () ngrisi = tan-
rs ve 57. sayfa da bilhassa konu olan tezimiz bak mndan daha ayd n-
lanmaktadr:
"Kk tWngri tapa ulidi siytadi = Gk Tanr ya kar szlad, h-
krd.
Grld zere Kk kelimesi, Gk anlam nadr, Tanr'dan apay-
dr. Ululuk derinlik, enginlik ifadesi eklindedir.
yarlgad = buyurdu.
Dini ahkm anlamna Nom kelimesinin Ka garl, eytan anlamna
inceden geldi ini yazyor.
yak (yek) iin Ka garl III. 120 de bilgi sunuluyor.
Godi = aa (61-5) anlamna gelip, Anadolu'da yamur duasnda
godi godi tekeilemesi sylenmektedir.
tngri adnn Gk olarak evrili ini gryoruz. Aklamay tekil
eden 108. sayfada gryoruz.
Gk 5-8, 18-2, 26-2, 59-2, v.b. kar lanmaktadr. Buna cisim
olarak gk'n konulmasma kat lamyoruz.
Yazug = gnh (8-1), Notlar: (Sf. 116)
yer suv = yer su (59-1)
X, XI, XIII. yzyl Uygur metinlerinde Tengri kelimesi s k sk ge-
mitir.

55
 VIII-XIII. YZYIL ARALARI (ESKI TRK R) VE TANRI:

"Reid Rahmeti Arat. Eski Trk iiri, Ankara 1965, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar. Ilhi (Tan Tanr) Sf. 5"
Turfan kaz larndaki yazmalar an.s nda ele gemi tir. A.V. Le Coq
(Trkische Monischaica aus Chotscho, II, APAW.), 1919 Philhist. Kl.
n.r. 3, S. 9-10. Sonraki evirme ve a klamayle neri iin*: W. Bang'a
baklmaldr.
iirler, Mani', ve Buddha kltr evresinde muhtemelen Bavulla
syleniyor.
Sodca, Uygur harfleri ile yaz lmt r. (Tang) daha nceki metin-
lerde (harika) anlam na da gemitir.

Mani Metinleri
Metin B.T. evirme
1 "tang tengri kelti 1" Tan Tanr geldi
tang tengri zi kelti Tan Tanr kendisi geldi
tang tengri kelti Tan Tanr geldi
tang tengri zi kelti Tan Tanr, kendisi geldi.
5 turunglar kamag begler 5 Kalknz, btn beyler,
tang tengrig gelim kada lar Tan Tanry velim! kardeler
Krgme kn. tengri Gren Gne Tanr
Siz bizni kzeding Siz bizi koruyun!
korngme ay tengri Grnen Ay Tanr
10 Siz bizni kurtarng 10 Siz bizi kurtarn!
tang tengri Tan Tanr
ydhg yparlg Gzel kokulu, misk kokulu,
yaruklug yauklug Parltl, ltl
tan tengri Tan Tanr!
* W. Bang, Manichaeische Hymnen, (Museon, XXXVIII, 1- 5).

56
15 tan tengri 15 Tan Tanr
tang tengri Tan Tanr
ydlg yparlg Gzel kokulu, misk kokulu
yaruklug yauklug Parlth, ltl
tan tengri Tan Tanr !
20 tan tengri 20 Tan Tanr

Bu ilahi de (Ilahi (Parlak, Gl, Bilge Tanr ) A.V. Le Coq tarafn-

dan yaynlanm sonra evirme ve a klamasn W. Bang yapm t r.
Maniheist ve Mani ile ilgilidir (Sf. 10-11).

Metin evirme

1 Tengri yaruk kl bilgeke Tanr, nrlu, kudretli bilgeye

y-alvarar biz y alvarrz.
tnr biz kn ay tengrike Gne ve ay tanrlara rica ederiz
Yan tengri nom kut imek Tanr, tre saadeti.
Mar mani firi tilarka Mar Mani ve peygamberlere.
5 kut kolur biz tengrime Saadet niyaz ederiz, ey Tanr m!
etzmzni kzeding Viicadumuzu k oruyun,
ztmzni boung rhumuzu bo, serbest b rakn!
kut kolur biz yaruk tengrilerke Saadet niyaz ederiz, nrlu Tanr -
lardan,
adaszn turalm tehlikelerden uzak durd m,
grnligin erelim sevin iinde olahm!
(Sf.12) (Sf. 13)

Dier metinlerde "Bizim tanr mzn (tengrimiz) iyili i cevherdir

derler" deniliyor" Cevherden daha stn benim iyi tanr m, alpim, kud-
retlim, msralar ile "benim gne tanr gibi, g slm, bilgem;
gzel, asil tanrm, hretlim, koruyum" deniliyor. (Sf. 17 metin 16).
5 inci iirde "Asil, bilge insanlar toplanahm, anrnn kitabn
dinleyelim. Drt hakim Tanr 'ya Tap nalim, drt byk azaptan kurtu-
lahm ve Ruh (zt)ten ve eytandan (yek), cehennemden (Tamu) bah-
sediliyor. (Sf. 25).
6 nc iirde cehennem tasvir ediliyor. eytan cehenneme srkl-
yor. "lm niyz eder, fakat bulamaz" derler. (Sf. 29).
7 nci iir Mani iin byk ilhidir. (Sf. 30-37) deniliyor.

57
 Buddizm metinleri: "Mani burkan m" deniliyor.
Tenri pek az geiyor. Burkan geiyor.
duk = aziz (Sf. 40)
kalk = gk (Sf. 40, 41)
kntengrig = gne tanr
nrvanka = nirvana
mrbanta = =yana 'da
sansart = samsara
rlk = ebedilik (Sf. 42)
Burkan (Buddha) ile ilgili iirler v.b. (Sf. 63)
Bunlar da hep buddist terimler vard r: (Sf. 85)
Pek az da olsa Sf. 158-159 daki metin de:
"kn tengri" gne tanr geiyor. Tanry gne gibi mi grd
ve sfat olarak kulland belirtilmelidir. Gne in Tenrisi d -
nlmelidir.
"adn anabar tengrining kal k (Gk) nta" (Sf. 168)
evirmesi:: "ba ka anlatla tengrinin gk yznde" (Sf. 169).
" [a bita tengri burkan g" (Sf. 186).
evirmesi: : "Abita tanr burakan" (Sf. 187)
"tengridem oyun"
evirmesi: " lhi oyun" (Sf. 204)
"tengri" (Sf.204) "Tanr " (Sf. 205)
Htime duas nda: tibi "tengrim" (Sf. 218) evirmesi: "Tibi Tengrim"
(Sf. 219)
"arslan Bilge tengri" (Sf: 220,226) evirmesi: "Arslan Bilge Tengri"
(Sf. 221, 227) "Tengrim" diye trl s fatlarla geiyor. (Sf. 222).
Fal kitab metinde (Trk Turfan Metinleri)
kek = cinli (Sf. 304, 305)
"edgey tengri kzedgey" eder. "Tanr muhafaza eder" (Sf. 281)
"Tengri dem kut" (Sf. 282) " lahi saadet" (Sf. 283)
"yek ( eytan)ikek (cinler) egirr" (Sf. 286) " eytanlar, cinler
etrafn evirir" (Sf. 287).
Ugan =Muktedir olan, kadir. (Sf. 341)
Reit R.Arat Eski Trk iiri; (Notlar) Ankara, 1965.)
idi =sahip, efendi, rab. (Sf. 364) Uygur devresinde (iyi, idi)
Trk 1 G, kuvvet; gl, kuvvetli.

58
 "Trk burkanlar" "Kuvvetli burkanlar" (bk. TTT III, 65, TTT IV
a, 4) "erk Trk" "g, kuvvet", 2Trk (Ka gari)" vakit anlamna ge-
len bir kelime". "Trk kuya di" "gn ortas ",)"Trk zm di" "z-
mn olgunluk vakti" "ve Trk yi it" "genlik a nn ortasnda olan
gen" (11. Not. Sf. 388).
(Tarko. Sa) Tan: Ka gari, "sabah ve ak am esen serin esinti"
Udra Tan, "Kar dan esen rzgr.
Radlof: imal rzgar, rzgr. (Sf. 394)

59
 4 BAKA DINLERDE TANRI ADI VEYA LAH ADI

BudistHint dinin de:

"Eski Trke budist metinlerin de tengri sanskrite deva'ya, yni
Tanrya tekabl eder."
Budist mitolojisinde geen melek kar l da kullanlr. Hint dininde
"di i varlk (devi), Tengri Hatun" deyimiyle, Tengri K z ise deva kanya
(tanr kz Apsaras) kar l " olup "Tanrlar kral (devaraca) ndra,
tengriler iliki Hormuzda'd r; Brahma'ya Azrua Tengri denir.
... Tanra rir'in ismi Kut Tengri Hatuni veya", Kut Tengrisi'-
dir. (Mller Uigurica, S. 45).
Keza Tengridem adl ilahi bir varlk (deva) geiyor. (W. Radloff, ve
A.V.St yel Holstein, Saint Petersburg, 1910 = Bibliotheca Buddhica,
XII)
"Buddha ise, ok defa Tengri Tengrisi diye an lr Tanrlar g
(devaloka) nn Trke ad Tengri Yir'dir." ( slam Ansiklopedisi, Sf.
707, C.XI.)
"Budizmin tesirinde kalan maniheistTrke stlahlar arasnda
(Kr . Chuasturanift, n r.. A.V. le Coq, Berlin, 1911, S. 5: JRAS, 1911,
S. 278) Tanr kelimesi Tengri, hani yazd (veya Bag) e "kar hktr;
kt ruhlara (yekler) kar aydnlk ruhlara Yaruk Tengriler deniliyor.
"lk insan'n ad (maniheist efsnede geen be unsuruna, esir, yel,
k, su, ate 'e gre), Bi Tengri (be tanr)dir. Bu be unsura da tekrar
baka dinlerin en yksek ilahma Tanr ad takhyor: Tengri ad eklenir,
msl. Ot Tengri =Ate Tanr vb. gibi. Tengri "Gk" manasnda da geer.
(Msl. Chauastuanift, S. 16 (J = JRAS, 1911, S. 291, Str. 167) denilmek-
tedir. (Islam A. C. 11. Sf. 707) Grlyor ki Tanr Tengri, gk anlamnn
dnda kullanlmaktadr.
"Cennete Tengri yir" denilmesi dikkate ayandr. Bu Maniheist
terimler, budizm de de ayn d r.

60
 Eski Trkler Hristiyan dinin de de Tengri = Tanr ve Tengri Olu
=Tanr olu ve Miha = Tengri = Masih Tanr (mesih Tanr ) terim-
'erini kullanmaktad r. "F.W.K. Mller taraf ndan Uiguricalarda ne -
redilen, para halindeki hristiyan metinlerinde, daha budistTrkesin-
de rastlanan Tengridem kelimesi de bulunmakla" olup buradaki anlam
"Tanr"dr.

61
 5 DVAN-I LUGAT-T-TURK'TE (TANRI). TENGR (11. YZYIL) 1

Yazma nshas halen bir tane olan bu ok nemli eseri yazan n de-
desinin Mehmet, babasnn Barsganl Mehmet Hseyin ve yazarm Ka -
gar do umlu Mahmut oldu unu gene kendi kitabndan anlyoruz. Ka -
gardan Irak kltr Merkezine g eden ve Ba dad'a oturan Ka garh
Mahmut, Divan lAgatit Trk' Trke renmek istiyenler in yaz-
yazm ve Trke'nin Arapa ile denkli ini gstermek istemi tir. H.
464 (M. 1068) de eserine ba lam ve iki yl sonra h. 466 ve (M. 1072) de
t amamlamtr. III. Cildin 116. sayfas nda kitab n biti tarihinin 690
yazlmas bir ekleme ve yanl olarak kabul edilmitir. Bu eserin Ba -
datta da Halifeye sunulmas muhtemeldir. Bu eser Trkler iin yaln z bir
szlk de il, bir milli kltr hazinesidir. Trk dili ve edebiyat kadar,
Trk folkloru, Ataszleri (Savlar ), ve detleri ile de nemlidir.
D.L. Trk'te Trklere dair iki hadis zikrediliyor. Bunlar iin "Bu
sz" hadis do ru ise diyor (C. 1, Sf. 4).

1 Sahaflar ar smda Kitap Burhan Efendi, Maarif Nezaretine gtrd bu de-

erli yazma nshay 30 sar liraya satamay nca Ali Emiri'ye gsterir, 0 derhal 30 + 3
sar liraya alr.
Kilisli Rfat bu eseri birok yanl lklar iinde olmasna ra men yay nlama baar-
mtr. Katip elebi (Ke f'zZnun) adl eserinin 250. sayfas nda (Divan Lugatit Trk)
adiyle bahsetmi tir. Ba ka yazmalar da olabilir. Prof. Brockelmann 1928 de Divandaki
Trke kelimeleri, sonra di er bir eserde, beyit ve paralar evirmi ve yay nlanmtr,
Eser zerinde derhal, Almanca, Macarca, Rusca, Frans zca ve ingilizce yay nlar olmu tur.
Trkede de bu eser zerinde Besim atalay, Ali Ulvi, Necip As m, ekmeceli Sait,
Fuat Kprl ve Hseyin Nam k Orkun yaynlarda bulunma tur.
Eserin muhtelif tercme ve yay n giri imleri baarl bir sonu vermemi nihayet
Besim Atalay, tercrwsi, Abdlkadir nan' n geni yard miyle gerekle mitir.
Kasgarl Mahmud'un Trk dili, Trk Tarihi ve Trk Folkloru (sr, atasz) v.b.
bakmndan nemli eserinde Trklerin 1000 y l dan nce ipek mendil ta dklarn , elbise
krklarn yattrmas iin t kullandklarn gryoruz, Kad nlara ve ocuklara ve
dknlere gsterilen efkat, sayg da burada belirmektedir.
Ka garl Mahmut, Divan Lgat it Trk Tercemesi, ev. Besim Atalay, Ankara
1939. T. D. K, C. 1 ve di erlerine bak nz.

62
 Ka garh bunlar bakalanndan aldn sylyor. 0 zaman bu
eser Halifeye sunuldu una ve islam ilmini bilenlerin ok oldu u bir
yerde ileri srld ne gre dikkate ayand r. Arap milliyetili i do-
lay siyle bu hadisler ayet mevcutsa o kaynaklara aksettirlmemesi de
muhtemeldir. stelik Trklerin tarihi gere e uygun uzun bir hkimiyet
devresi olmu tur.
Hadislerden birisi udur: "Trk Dilini reniniz, nk onlar iin
uzun srecek egemenlik vard r. " kinci hadiste Tanr ad da geiyor:
"Yce Tanr , benim Trk adl ordum vardr, onlar do u da oturttum.
Kzdm milletin zerine onlar saldrtrn."

TANRI VEYA TENGR ADININ GETI I YERLER

1. Cilt: Tanr : Ka garh Divan' na "Esirgeyen koruyan Tanr 'nn

adyle" diye ba lam tr. Tanr ad n pek ok kullanmt r. Eski Trk
dini ile ilgili birok kelimede grlmektedir.
Ya zuk : Gnah anlamma2
Us : Hayr ile erriayrt edi 3
And : Yemin4
Irk: : Falclk, khinlik ve bir kimsenin gnlndekini bilmek.
(Bu kelime bugn Trkiyec'nin birok yerlerinde k -
der, talih, fal anlam na kullanlmaktadr: "Irkm
ald" = Talihim ald .'
z, zkonuk : Gklerin iinde k mldayan nesne, ruh6
E it : Gz dokunmaktan (nazar) kurtulmak iin ocuklar n
yzne alnan bir ila. Bu ila safrana bir tak m ey-
ler kartrlarak yaphr. 7
Tengri meni a rlad : Tanr bana ikram etti.'
Ogur : Hayr ve bereket. 9

2 Besim Atalay, Divan-- IAgatitTrk, eremesi, C. I, Sf. 16

3 Y.K. C.T. Sf. 36
4 Y.K. C.I. Sf. 42
5 Y.K. C.I. Sf. 42
6 Y.K. C.I. Sf. 46
7 Y.K. C.I. Sf. 51
8 Y.K. C.I. Sf. 53
9 Y.K. C.I. Sf. 53

63
Idhuk : Kutlu ve mbarek olan her nesne. B raklan her hay-
yana bu ad verilir. Bu hayvana yk vurulmaz, st
sa lmaz, yn k rklmaz sahibinin yapt adak iin
sakland.
E k : Hanlardan, beylerden birisi ld zaman mezar
stne serilmek zere gnderilen kuma tr. Bu kuma
paralanarak yoksullara da -dilin"
Ugan : Her eye gc yeten, kadir. Ugan. Tengri = Gc ye-
ten Tanr .' 2
Alk : Dua etme, me, birinin iyiliklerini sayma."
Isrk : ocuklar , perilere ve gz dok nmasna kar aafsun-
lamak iin ila yap ld zaman sylenir. ocu un y-
zne tts verilerek; "Isr k, srk" denir ki "Ey Peri
srlm olasn!''
Umun : Umma, Umu, Tengriye tut, umudu. Tanr 'ya tut
Arnu : Gnah' 6
nng : Arpa cya, afsuncuya verilen para2 7
Abaki : Gz de mesin diye bostanlara, bahelere dikilen kor-
kuluk
Ulu glk Ululuk, eref, Ulugluk Tengrisi: Ululuk Tanr dandr. 19
ndrdi : Tengri ot ndrdi = Tanr bitki bitirdi
Arwad : : Kamlar kamu arwa d = kamlar, kahinler anla l-
mayan birtak m szler syledi. Cin arpmas na kar
yaplan frkler de byledir. 21
Esnetti: : Tengri esin esnetti = Tanr yel estirdi.
Yek an esnetti = eytan onu esnetti. 22

10 Y.K. C.I. Sf. 65

11 Y.K. C.I. Sf. 72
12 Y.K. C.I. Sf. 77
13 Y.K. C.I. Sf. 97
14 Y.K. C.I. Sf. 99
15 Y.K. Sf. 133
16 Y.K. Sf. 134
17 Y.K. Sf. 134
18 Y.K. Sf. 136
19 Y.K. Sf. 150
20 Y.K. Sf. 225
21 Y.K. Sf. 236
22 Y.K. Sf. 266-267

64
Ol Tengrige Kirt kinesedi: = O Tanr mn birliini a ka sylemek is-
tedi. 23
Ourlad : "Beyim zn o urlad Yara bilip ourlad.
Ulu Tengri arlad Amn kut kuvturi to d."
"Beyim kendini gizledi Bunu silah bilerek vaktini
gzledi
Tanr Kerem k ld Onun iin Kutu devleti yk-
seldi.""
Ululad Tengri beni ulu lad = Tanr beni yceltti. 25
Kut Kutluluk, devlet . 26

Tn Ruh, nefes Ann tn kesildi =Onun soluu kesildi,

ruhu kt.27
Tapu Tapma, Tapma, Tengri Tapug = Tanrya tap na.28
Bitik Muska.29
Paak Hristiyanlarn orucu."
Kirt Gereklik, do ruluk. Ol Tengrige kirtindi = O Tanr -
ya inand, yalavac dorulad."
Tublu Mezar."
Karg Lanet, ilenme, Tengri karg anmg ze =_Tanr'mn
lneti onun zerine demektir. (32)"
Kulb ak Bir Trk tapgan nn, din ulusunun addr.34
Tutu lu Tutulu yer = Tekin olmayan yer, cin arpan yer.
Sabuzgan Maatlk, mslman olmyanlarm mezarl ."

23 Y.K. Sf. 280

24 Y.K. Sf. 300-301
25 Y.K. Sf. 304
26 Y.K. Sf. 320
27 Y.K. Sf. 339
28 Y.K. Sf. 373
29 Y.K. Sf. 384
30 Y.K. Sf. 411
31 Y.K. Sf. 416
32 Y.K. Sf. 430
33 Y.K. Sf. 461
34 Y.K. Sf. 474
35 Y.K. Sf. 496
36 Y.K. Sf. 516

65
DVAN-I LUGAT4T-TRKIS 2. CLDN'DE ESKI TRK D NYLE
ILGILI KELIME VE SAVLAR:

Tabd : Kul Tengrige tapd = Kul Allah'a tapu'

Basurd : Tengri ta birle basurd = Tanr dalarla yeri bast rd .'
Men Tengrige tap ndm: Ben Tanrya tapndm? (tap nmak = hizmet
etmek anlam na da geliyor.)
Tapnur:Tap nmak. 4
Sgnd : Me n Tengrige sgnur men = Ben Tanr 'ya snrm. 5
nd : Allah'a tapt . 6 Tengriap
Tengrige sgndm Tanr'ya sndm.'
Tengri Meni Kdhezdi: Allah beni korudu. 8
Tengrige tap n : Allah'a tap n.9
Tengrige ykn: Allah'a secde et. 1
Ol Tengrige Tapnguluk erdi: Onu Tanr ya tap nmak hakk idi."
Ol Tengrige tapn gilerdi: O Tanrya tap nanlardan
Togturd : Tengri Ogul tegeFrdi = Tanr ocuk dourttu.' 3
tirgrdi = Tanr l diriltti." Tirgd:enl

1 Y.K. C. II. Sf. 3

2 Y.K. C. II. Sf.
3 Y.K. C. II. Sf. 140
4 Y.K. C. II. Sf. 140
5 Y.K. C. II. Sf. 152
6 Y.K. C. II. Sf. 160-161
7 Y.K. C. I.I Sf. 160-161
8 Y.K. C. II. Sf. 162
9 Y.K. C. II. Sf. 167
10 Y.K. C. II. Sf. 167
11 Y.K. C. II. Sf. 169
12 Y.K. C. II. Sf. 169
13 Y.K. C. II. Sf. 173
14 Y. K. C. II. Sf. 179

66
Sewtrdi: Ol Tengri seni manga sewdrdi = O Allah seni bana sevdirdi. 15
: Tengri meni kutgard = Tanr beni kurtard . (Tanr beni s-Kutgard
skntdan kurtard1).' 6
Kargald : Y ek k argald = eytan lnetledi.t 7
Kargak: Lnet, karg . Tengri kargagnga hnna = Tanr'nn lnetine,
k argna urama."
Ksgk : Gz de mesinden saknmak iin zm ba larnda ve bozstan-
larda dikilen korkuluk. 9
Btti: Kul Tengrige btti = Kul Tanr 'nn birliini inkr etti. 2
T Tritti: Tengri yainguk tritti = Tanr Adem'i yaratt .
Tanr inanc 44
"Tengri ajun tritti gr udhu tezginr
Yulduzlar erge ip tr kn ze yrgenr."
"Tanr acn , lemi yaratt , felek durmadan dner.
Yldzlar sra sra dizilip gece gndz zerine sar hr." 21
Yaratt : Tengr yainguk yaratt = Tanr demi yaratt . (Tanr Ademi ve
Adem'den ba ka her yarat yaratt .) 22
Yagtt : Tengri ya mur Yagtt --- Tanr yamur yadrd .23
driltti. (Tanr doyurdu.) 24 Tengritd:a
Bayutt : Tengri meni bayutt = Tanr beni zenginletti. 25
Kargatt : 01 yekni kargatt = O eytan lnetledi. 26
Karlatt : Tengri kar karlatt = Tanr kar ya drd .27
Yum att : Ol er szi yum att = O adam sz abuk abuk syledi.
(Kur'an abuk abuk okur, ezberlerse yine byle denir.) 28
natt : Tengri yan yanatt = Tanr im ek aktrd . 29 Ya

15 Y.K. C. LI Sf. 185

16 Y.K. C. II. Sf. 192
17 Y.K. C. II. Sf. 236
18 Y.K. C. II. Sf. 288
19 Y.K. C. II. Sf. 289
20 Y.K. C. II. Sf. 294
21 Y.K. C. II. Sf. 303
22 Y.K. C. II. Sf. 315
23 Y.K. C. II. Sf. 316
24 Y.K. C. II. Sf. 324
25 Y.K. C. IL Sf. 325
26 Y.K. C. II. Sf. 338
27 Y.K. C. IL Sf.- 347
.

28 Y.K. C. II. Sf. 354

29 Y.K. C. IL Sf. 356

67
 DVANI LGAT-T-TRKTN III, CLDNDEK ESKI TRK
DN LE LGL KELIMELER-BA TA TENGR VE SAVLAR:

Yat: Bir trl kaml k tr. (khinliktir). Belli ba l talarla, bilhassa

(Yada ta ile) yaplr. (Yamur, kar, rzgar esti.) Ka garl Mahmut,
bunu ya ma lkesin de grdn bu eserde yle anlatmaktadr:
"Orada bir yang n olmutu. Mevsim yaz idi. Bu suretle kar ya d-
rld ve Ulu Tanr'nn izniyle yangn sndrld."'
Ya : islamdan evvel Trklerin adak iin yahut Tanr larna yak nlk
elde etmek iin, (kendi tanr larna H.T.) putlara kestikleri kurban. 2
Yumu : ki ve ikiden ziyade kimse aras nda elilik. Bu szden al narak,
Melek'e, yumu denilebilir. nk Melek, arapa "Eluka" ke-
limesinden alnmtr. Elilik demektir. Trkler Melek ismini hi
bilmezler. 3 (Halbuki yer - sub, izi v.b. hep koruyucu ruhlar,'d r.
H.T.)
Yazuk: Gnh. "Ate dumansz olmaz, gen gnahs z olmaz." 4
Yan: imek. Trk hikmetinde: "Kiming bile ka bolsa ya n yakmas."
denir. Kimin yannda ka bulunursa ona imek dokunmaz. Ka :
Lekesiz, saf bir beyaz ta tr. 5
Yalw : By, sihir. Bycye Yalw c denir.'
Yandak eker: Havadan gibi yaan kudret helvas .7
, yel arpmas, yele urama.' Yelpik:Cnarms
Yalawa : Peygamber.'
1 Y.K. C. III. Sf, 3
2 Y.K. C. III. Sf. 10
3 Y.K. C. III. Sf. 12
4 Y.K. C. III. Sf. 16
5 Y.K. C. III. Sf. 22
6 Y.K. C. III. Sf. 33
7 Y.K. C. III. Sf. 44
8 Y.K. C. III. Sf. 46
9 Y.K. C. III. Sf. 47

68
Yaratgan: Yaratgan. "Tengri, ol yeri yaratgan = Yeri yaratan Tan-
r'dr."
Yagtgan: Yadran. Tengri ol ya mur yagtgan = Ya mur yadran
Tanr'dr."
Ykndi: Kul Tengriye yknd = Kul Tanr 'ya secde eyledi.
Toyungur anka ykndi = ToyunBuda Dini'nin ulusuPuta secde
ett i . 12

Yelpindi : O lan yelpindi = ocuk yele; eine arp ld."

Nom: Millet, eriat, yasa. Tengri Nom = Allah'n dini ve eriato. Btn
dinlere de nom denir. ince bir kelimedir."
Sn: Mezar."
Kovu: Cin arpmas eseri. Byle olan adamn yzne so uk su serpilir.
Sonra kovu, kovu denir, zerlik ve d a ac ile ttslenir."
Toyn : slam olmayanlarn din ulusu. Bu bizde ki imam ve mft gi-
bidir. Toyn, her zaman putun yannda bulunur, kitaplar ve g-
gavurluk hkmlerini okur. Ondan yce Tanr 'ya snrz. 1?
Bayat: Ulu Tanr'nn ad. Arguea."
Muyan: Sevap. Muyanl k = Yollarda gelip geenlerin su ineleri iin
yaplan hayrat. 19
Beyrem: (O uzca) bu kelimenin, sevin ve e lence gn demek olan
"Bedhrem" kelimesinden bozulmu olduu sanlyor. nk s-
lmdan evvel bayram bilmezlerdi ki ad olsun. Eer bilinmi ol-
sayd, bunu btn Trkler bilirdi."
Tr: Grenek, adet. 2'
Kara Qnun: Sn, mezar. 22
10 Y.K. C.III. Sf. 52
11 Y.K. C. III. Sf. 53
12 Y.K. C. III. Sf. 84
13 Y.K. C. III. Sf. 108
14 Y.K. C. III. Sf. 137
15 Y.K. C. III. Sf. 138
16 Y.K. C. III. Sf. 163
17 Y.K. C. III. Sf. 169
18 Y.K. C. III. Sf. 171
19 Y.K. C. III. S.f 172
20 Y.K. C. III. Sf. 176
21 Y.K. C. III. Sf. 221
22 Y.K. C. III. S.f 221

69
w : Cinlerden bir blk. Trkler una inanrlard ki' iki blk birbiriy-
le arp t zaman bu iki bln vilyetlerinde oturan dahi kendi
vilyetinin halkn kollamak iin arp rlar. Cinlerden hangi taraf
yenerse onlardan yana kt vilayet halk da yener. Geceleyin bu
cinlerden hangisi kaarsa onlar n bulundu u vilayet halk da kaar.
Trk askerleri geceleyin cinlerin att klar oktan korunmak iin a-
drlarna saklanrlar. Bu, Trkler aras nda yaygndr, grenektir. 23

Buke: Ejderha, byk y lan. Yeti ba l yl buke = Yedi bal ejderha,

Yabakularn en byne olduu gibi, yiitlerede bu ad verilir, ve
Buke Budradenir. Ulu Tanr bunu yedi yzbin askeri oldu u
halde Mslmanlardan Arslan Tekin Gazi'nin k rkbin askeriyle
yaplan arp mada bozguna u ratt . 24
Tamu: Cehenn em."

Tiledi: Tengri anda tiledi = Tanr yle istedi. 26

nad : Tengir an knad = Tanr onu cezalandrd
K .27
uf ad : Skelge uf ad = Hastaya okudu, fledi. 28

Tiki: Geceleri i itilen ses. Trkler yle san rlard ki ruhlar sa iken ya-
adklar ehirlerde, her sene bir gece toplan rlar ve halk ziyaret
ederler, geceleyin bu sesi kim i itirse lr. Bu Trkler aras nda
yaygndr. 29

Yatlad : Yat yatlad = aman, Yada ta yle afsun yapt . ( aman ya-
da tayle yamur yadrmak iin afsun yapt )."
Yo lad : Ol lge yolad = O, l iin yemek verdi. Trklerin gre-
rene i byledir."

Ten-ri meni a rlad : Tanr beni arlad . 32

Ssegen Udhka Tengri Mngz bermez: Ssegen, ok ssen kze Allah
boynuz vermez."

23 Y.K. C. III. Sf. 225

24 Y.K. C. III. Sf. 227
25 Y.K. C. III. Sf. 234
26 Y.K. C. III. Sf. 271
27 Y.K. C. III. Sf. 273
28 Y.K. C. III. Sf. 286
29 Y.K. C. III. Sf. 290
30 Y.K. C. III. Sf. 307-308
31 Y.K. C. III. Sf. 309
32 Y.K. C. III. Sf. 347
33 Y.K. C. III. Sf. 364

70
Khn: Ahlk, minez, huy."
Ykn: Namaz, Tengrige ykn ykndi = Allah'a namaz k ld. 35
Tengri: Ulu Tanr. "Toyn tapu sak, -Tengri sevinsiz-Toyun tapmak
ister, Tengri memnun de ildir." (Mslman bulunmayan Trklerin
din ulusu Tanr'ya tap nr, fakat yce Tanr onun yapt iten ho nut
deildir.)
Toyn, bilhassa v.b. Budda rahibidir. (Maniheist ve Hristiyan da
olabilir.) Budiiim de imi, heykellere v.b. tap nmaya balamtr.
Budda ilhlatrlmtr. sa da byledir. Nitekim daha nce "Toyun"un
putun yannda bulunduu "Kitaplar ve gvurluk hkmleri oku"du-
unu Kagarl Mahmut belirtmi ve "Ondan yce Tanr'ya snnz"
demiti. Aksi halde (Tengri) ye s nmay der miydi? stelik (kitaplar)
diyor!... Burada bahsedilen Trklerin Tengri dini de ildir.
E er bu kitaplar, di er dinlerin ki -belli- olmasayd, Kagarl
Mahmut onlarn muhtevas n aklard . Zira Divan- Llgat-it -Trk'te
eski Trk inanlarn birbir say yor. Ve kendisi de s k sk (Tengri)yi
benimsiyor.
A adaki szlerin de de iik anlamda yorumlanmas gerekir:
"Tun kn tapun, Tengrige boynamagl,
Korkup angar eymen oynamag l."
Gece gndz tap n Tanr'ya,
Boyun ekme, O'ndan ekinerek oynama. (Gece gndz Ulu Tan-
r'ya ibadet et, dik ba lhk etme, Tanr'dan ekin ve kork, oynama, utan.)
Yere hatas kfirler (g e Tengri) derler. Yine bu adamlar byk bir da ,
byk bir a a gibi gzlerine ulu grnen her eye Tengri derler. Bu yz-
den bu gibi eylere yknrler, (secde ederler). Yine bunlar bilgin kim-
seye Tengrigen derler. Bunlarn S2 pklklarndan Tanr'ya snrz.36
Bu anlatta (kfirlerin g e Tengri dediklerini, byk a a, byk
bir daa da Tengri) dediklerini gryoruz. "Yine bunlar" ve "bunlar n
sapklklar" diye umumiletirerek "Trkler g e Tengri" diyorlar, s-
zn sarfediyor. stelik kendisi de (Tanr 'ya sn yor). Hi ele tirdii
Tengri gk anlam na gelen bir ad olsayd, Tengriye snr, elimeye
dermiydi? Demek ki Tengriye Allah kar lnda yaratan, yneten
bir yce varlk olarak inanyor. Burada g e Tengri diyenler baz cahil
kimseler olarak ta d nlebilir.
34 Y.K. C. III. Sf. 374
35 Y.K. C. III. Sf. 375
36 Y.K. C. III. Sf. 376-377

71
 Yalnz sapknlar anyor. Yaptmz, Adak, Ta , Dala, Aala
(Noel, am, am a ac v.b.), Ate le ilgili inanlar gnmzdeki a da
baz insanlar arasnda ilahi dinlere mensup olanlar dahil srp gidiyor."
Bunlara bakarak, herzaman onlar r inanlarn, asl dini sisteme te mil
etmek uygun olabilir mi?
Kagarl Mahmut (Tengri) ad n Allah karlnda grmese birok
defa kullanr miydi? E er gk karl olsayd bu mmin ilk anda red-
deder, benimseyip kullanmazd !... Bundan baka trl anlamay ve yo-
rumlamay hatal grd mz belirtmek isteriz.

Meng : Sonsuzluk, sonsuz, ebedi, ebedilik."

Yinge kii : Tanr'ya ibadet eden, tapan."
Yalnuk : Tanr esenliyesi, Adem Atam z."
Tengrigen: Tanrya tapnan bilgin. Mslman bulunmayan Trklerin
dilince. 41
Korkd : Kul Tengriden korkd = Kul Allah'tan korkttu."
Kirtgndi : Kul Tengrige krtgndi = Kul, Yce Tanr 'nn birliini
inkr etti."
Idht : Tengri Yalava dht = Tanr Peygamber gnderdi."
Irklad : Kam rklad = aman kahinlik etti, rka bakt ."
Besim Atalay Kam' , hep Samanla eviriyor. Bize gre buna hi
gerek yoktur. aman btn Trklerin (Kam) olsayd, Kagarl Mahmut
onu sayard. stelik aman farkl kavimler iin de kullan lmaktadr.
Umun : Umma, umut etmek, Umun Tengrige = Umut Tanr 'ya, Umut
Tanr'dan."
Yingelendi: Kul Tengrige yingelendi = Kul Tanr 'ya kar kklk
gsterdi. Tanr genlik etti, tapt , Oru tuttu, namaz k ld, korktu. 47

37 Kitap ve makalelerinin adlar

38 Besim Atalay, 13.L.T. C. III. Sf. 378
39 Y.K. C. III. Sf. 380
40 Y.K. C. III. Sf. 384
41 Y.K. C. III. Sf. 389
42 Y.K. C. II. Sf. 421
43 Y. K. C. III. Sf. 423
44 Y.K. C. n. Sf. 438
45 Y.K. C. III. Sf. 443
46 Y.K. C. IIII. Sf. 450
47 Y.K. C. III. Sf. 450

72
 BAHS N SONUU :

islmhktan nce Trklerin ezdi ve ebedi bir Tanr inancna erdikleri

ve bir ok konularda islamiyete yakla tklar anlalmaktadr. Esasen
dier ilahi dinlerle de temasa gelen Trklerin, islamiyetle temasa gelir
gelmez onu ksa zamanda benimsedikleri ve byk o unluuyla is-
lmiyete getikleri anla lmaktadr.
Trkler islamiyete uygun inanlar yle bu dini tamamen benimse-
miler, fakat eski adet ve geleneklerinden baz larn beraber devam
ettirmi lerdir. Nitekim burada an lan baz inanlar ve davran lar bu
gnk Trkiye ve evresinde, d Trkler araz nda da grmekteyiz.
Grlyor ki islam'a getikten sonra Trkler, islam dininde olan
birok kelimeleri Trke olarak kar lamlardr. Bundan kan an-
lam bu gelimelerin ok ncelerden kendi Tek Tanr dinlerin de kul-
lanm olduklardr.

KAYNAKLAR:

1 Besim Atalay, Divan Lgat it Trk Trcmesi 3 cilt ve

ayrca dizinler, Ankara 1940 1941
2 Prof. Ahmet Cafero lu lk Trk Dilcisi Ka garl Mahmut. An-
kara 1938.
3 Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Trkler Aras nda Dinlerin Tarihe-
si, Tre (dergisi) Sa. 45, Sf. 16, 22 ve Trklerin Dini Tarihesi, 1978
4 M. akir lkta r, Byk Trk Dilcisi Ka garl Mahmut,
Hayat ahsiyeti Divan Ltigat it, Trk, stanbu 1946.

73
 6- DIVAN- LGAT-IT TRK VE KUT:

Karahanl Trklerinden olan Ka garl Mahmut, Divan- Lgat-

it Trk'te: "Kut, kutlulug, Kutluk" demekte ve:
"Kut Kuwg berse idhim k ln a
Knde i i ykseben yokar agar."
"Tanrm bir kuluna kutluluk ve ululuk verirse, hergn onun i i
ykselir."'
Kut kelimesini yaz llarnda da inceleyen M. Abdulhalk ay' n
bu kavramla, Tengri kelimesine dair ili kileri sunuu, bizim aratrma-
m z bakmndan da nemli ve faydal olmu tur.
"Divan- Lgat-it-Trk adl eserde baht, devlet anlam na gelen
k w kelimesine de rastl yoruz (DLT I. 332.s.) Eski Uygur Szl nde de
kwa baht, saadet anlam nda rastlamaktay z (Cafero lu Prof. Dr. Ah-
met: Eski Uygur Trke Szl , stanbul 1968, II. Bask S. 177).
Demek ki eski Trke'mizde saadet anlam na gelen kw kelimesi de mev-
cuttur. O halde kut kelimesinin anlam n saadet, baht, anlamlar nn d-
nda aramamiz lzm gelir. Prof. Kafeso lu, Kutadgu Bilig'in ad ko-
nusunda" ... Kutadgu Bilig daha ziyde-Hkmranhk Bilgisi-, -si-
yasi hkimiyet bilgisi veya- devlet k lan veya devlet yapan bilgi mn-
larma gelmektedir." (Kafeso lu, Prof. Dr. brahim: a.g.e. 27.s.) eklin-
de ayn fikri savunmaktad r.
Bir dil kanunu sayabilece imiz" ayn anlama gelen iki kelimenin
bir arada ya ayamayaca " hususu bizi kut kelimesi zerinde d nmeye
sevketmektedir. Saadet, baht anlam n k w kelimesi kar hna gre, kut
kelimesi hangi anlam anlatmaktadr. Bunu akla kavuturmak iin
eski Trk metinlerine, kaynaklar na bakmak, kar la trmak gerekiyor.
Bu bakmdan ilk kayna mz Gktrk Yaz tlar'dr. Buna gre:

1 K. Mahmd, Divan Lfgatit Trk, C. 1. ev. Besim Atalay, Sf. 320. M. Abdullah ay
bu kelime zerinde durmaktad r.
Trkler'de Devlet Siyaseti ve Kutadgu Bilig, Hergn 24 Aral k 1976.

74
 Kltigin Kitabesi gney cephesi.
Tengri yarlkadukn n ()zm kutum bar n kagan olurtim.
9. satr).
"Tanr buyurdu u iin, kendim devletli oldu um iin kaan otur-
dum.
Kltigin Kitbesi do u cehphesi.
Anda kisre tengri yarlkazu kutum bar n lgm bar iin lteci
budunung tirgr iittim. Yalng budunung tonlug gary budunung
bay kldm. Az budunung k kldm (29. satr.)
"Ondan sonra, Tanr balasn, devletim var oldu u iin, lecek
milleti diriltip besledim plak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kl-
dm. Az milleti ok k ldm."
Bilge Kaan Kitabesi kuzey cephesi.
"Tengri yarl kadunkn n zm ku tum bar n kagan olurtum.
Kagan oturup ok anay budunung kop kubratdm. gany budunung
bay kldm. Az budunung k kldm (7. satr).
"Tanr buyurdu u iin, kendim devletli oldu um iin kaan otur-
dum. Ka an oturup, a, fakir milleti hep toplad m. Fakir milleti zengin
kldm. Az milleti ok kldm."
Moyonur Kitabesi kuzey k sm .
Trkeli'ne yirmialt yanaa hnk Kut... (4. sat r) (Moyonur Ki-
tabesi, Orhun Say s 8 /1933.152. S.)
Eski Trk Kaan ad ve nvanlar bakm ndan kut kelimesi devlet
bulma, devlet idare etme yetkisinin Tanr 'dan ilahi bir kuvvet olarak
bahsedilmesi eklinde ifadesini bulmaktad r.
"Kut" kelimesinin "Tanr 'nn vermi olduu devlet idare etme
yetki ve ans" anlamnda kullan ld, Trk Kaanlar'na ait baz n-
vanlar yle sralayabiliriz:
a) Gktrkler'de:
lteri Kutlug Ka an:
(682-693) Gktrk Hanedan 'mn ikinci ka anlk dnemini bala-
tan Trk Ka an'dr. Bilge Ka an ile Kltigin'in babasdr. nvan].
"Memleketiili derleyen, Tanr tarafndan devlet idare etme ans ve
yetkisiyle donanm " anlammdadr.

75
 Bilge Kutlu Kaan:
(734-741) Gktrkler'in son ka anlarmdandr. nvan]. "Bilgili,
Tanr tarafndan devlet idare etme ans ve yetkisiyle donanm kaan"
anlamndadr.

b) Trgi Hnedan 'nda:

letmi Kutlu Bilge Ka an (740-742) yllarnda hkm srm -tr.

e) Uygur Ka anh Dnemi:

Kutlu Bilge Kl Kaan:
(745-746) Uygur Ka anl 'm k ran Uygur Ka an .
Alp Kutlug Bilge Ka an:
(789-790) y llarnda hkm srm tr.
Ay Tengride Kut Bolm Klg Bilge Ka an:
(790-795) yllarnda hkm srmtr.
Ay Tengride Kut Bolm Alp Bilge Ka an:
(808-821) yllarnda hkm srm tr.
Tengride Kut Bolm Klk Bilge Ka an:
(821-825) y llarnda hkm srm tr.

) Turfan Uygurlar'nda:

Turfan Uygurlar 'mn ilk Kaam Pang veya Menglig Tigin'in n-

vam;Ulug Tengride Kut Bolm , Alp, Klg, Bilge Ka an idi. 856 ta-
rihinde ba a gemi lm tarihi bilinmiyor. Bu Uygur Ka an'mn uzun
nvan! (Byk GktenTanr 'dan talih bulmu , sava , alkan, bil-
gin kaan) anlamndadr."

d) X. yzylda:

Kn ay Tengride Kut Bolm , Ulug Kut ormanm , Alpn, Erdemin,

l Tutm , Alp Arslan, Kutlug, Bilge Tengri Han: yani "Gne ve Ay
Tanrs"ndan devlot idare etme ansn bulmu , byk bir talihle tahta
km , kahramanl ve erdemi ile memleketi idare etmi , Alparslan,
Kutlu Bilgin Kaan, anlamndadr.

Bu Uygur Kaanlarnn hepsinde de Kut, kutlu kelimeleri "Tanr

tarafndan kutlulanm , ereflendirilmi "anlamndadr."
izah edildi i gibi kut kelimesinin Trk Hakanlar'mn nvan ola-
rak kullandnda temel d nce "Tanr'nn devlet idare etme yetkisini

76
vermesi"dir. Trkler, devletin Tanr tarafndan verildi ine, millet ile
Kaan' n durumunun Tanr tarafndan yaand ve tayin edildi ine
inanrlard (gel, Prof. Dr. Bahaeddin. a.g.e. II. 53. s.)
Uygur Kaanlar kendilerinin Tanr buyrua ile Kaan olduklarna
inanrlard . Yani Tanr kendilerine kut verdi i iin Ka an olurlar ve
milletin ba na geerlerdi. Uygur Kaanlar 'na ait IDUKKUT terimine
gelince, bu terim "Tanr tarafndan gnderilmi talih ve kutsall k" anla-
rnncladr. Iduk kelimesi, kutsal veya mukkaddes demektir. Hunlardaki
"TENGR KUT" iinvan da ayn mahiyettedir.
Kut kelimesinin devlet, devlet idare selhiyeti. ans gibi anlamlar-
da kullanldnn en gzel misalleri bizzat Kutadgu Bilig'in iindeki
beyitlerdir.
15 ve 16. blmlerde ki u beyitlerde kut kelimesi devlet anlam na
kullanlmtr.
Kuvvenme bu kut'ka kelir hem bar r.
" nanma, devlet hem verir, hem al r."
Kiming devleti ba ktrse r
Kamug Edg k lgu bu dunka tr
"Kimin devleti ykselse o halka iyi yasalar vazetmelidir."
Dier bir Trk kltr de eri olan O uz Ka an Destan 'nda da
kut kelimesi devlet anlam nda kullanlmtr.
Satr 187 ... atam ma atup irse,
Satr 188 menng tapum irrm; sendin
Satr 189 arlu belu bell bola men
Satr 190 bizning kut bz sening
Satr 191 kutung bolmu biz ning urug
Satr 192 bz sening gaungnung
Satr 193 urug bolmu , bolup turur.

"... Babam (sana) k zd ise, bu benim suum mudur? Ben senin emri-
ni yerine getirme e hazrm. Bizim devletimiz senin devletindir. Bizim
urugumuz senin a acnn yemiindendir. "(W. Bang ve Rahmeti, Re it:
Ouz Ka an Destan . 1000 Temel Eser Serisi, st., 1970, 21-22. S.)
Satr 194 men senge
Satr 195 baumn kutumn bire men.
"... ben sana ba m ve devletimi veriyorum." W. Bang ve Rah-
meb'. Reit, a.g.e. S. 23.)

77
 Bu misallerde de grld zere burada kut'un (devlet) anlam na
geldi ini syleyebilirz. Kutadgu Bilig ad ise oklarn n yanl olarak
belirttikleri "Saadet veren bilgi" de il, "Devlete eri me bilgisi "anla-
mndad r. Yni "kut", rahmetli Karamanho lu'nun belirtti i gibi
"iki cihanda aziz eden bir devlet" anlam nda kullanlmtr. (Kara-
manlo lu, Do. Dr. A. Kutadgu Bilig'in Diline ve ad na Dir. Trk
Kltr 98 /Aral k 1970, S. 131)
Burada Kut kelimesinin e itli anlamlar yannda kutsallk, ilahi
kudret, mutlu tanrsal g, v.b.. a klamalar biliniyor. Bu kelimenin
dier dillerdeki Sami Kadu , kade , Kuds, Mukaddes v.b.) anlamla-
r yannda, Tanrnn 99 adndan (Esma -el Hsna) dan birisi de (El
Kuddus) tr. El Vasi ve El Muktedir ve El Kaadir de hat rlanmaldr.

78
 7 DEDE KORKUT
(9. yzyldan itibaren Trkler- aras nda syleniyor. 14. yzy lda
yazl hale getiriliyor.)
TAR HES :
Dede Korkut kitab veya Dede Korkut ad yla tannan eser, des-
mai O uz hikaSelerini toplam tr.' Dresden ve Vatikau'da orjinal ns-
-
halar olan Dede Korkut zerinde Trkiye'de yak n yllarda birok eser
yaynlanm tr.
nce Dresden'deki yazmay Fleischer bulmu ve sonra incelemeleri
H.F. Von Diez (1811-1815) ve daha sonra W. Barthold (1894) srdr-
mlerdir. Trkiye'de Kilisli R fat , Dresden kopyesinden yararlanarak,
Arap harfleriyle bunu yay mlam (1916) sonra Orhan aik Gkyay, ye-
ni harflerle 1938 de bast rm ve Dr. Muharrem Ergin'de, Dresden ve
Vatikan da bulunan nshalar ilmi yntemle kar latrarak, transkrip-
siyonlu bir yaynda (1958) bulunmu tur.
Orhan aik Gkyay "Dedem Korkut'un Kitab " adiyle ok geni ,
aklama ve szlkle yay nlamtr. (1973).
Tarih boyunca Dede Korkut kitab ndaki hikaye ve ahslardan et-
raflca bahsedilmi tir. 2 (Reidddin ve 14.15.16. yzyllar iinde yaynla
olmutur. (Eblgazi Bahad r Han, Secerei Terakime, (1659-1660)
etrafl ca bahsedilmi tir.
Bu konuda kaynakta adlar n zikredece imiz eserler bas lmtr. 3
1 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I "Giri - Metin - Maksimile", Ankara
1958, Trk Tarih Kurumu, Sf. 1
2 Y.K. Sf. 37-46
3 Dede Korkut Hikayeleri; ba lca kaynaklar: Trke yeni harflerle soyadlar srasna gre:
1- Adnan Binyazar; Dedem Korkut, Milliyet Yay nlar, 1973
2- Prot. Dr. Muharrem Ergin; Dede Korkut Kitab 1 "Giri-Metin-Maksimile", Ankara
1958, Trk Tarih Kurumu.
3- Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , Istanbul 1971,1000 Temel Eser.
4-
5- Orhan aik Gkyay: Dede Korkut, Istanbul, 1938
6- Orhan aik Gkyay: Dedem Korkut'un Kitab , Istanbul 1973, Kltr Bakanl Ya-
yn.
7- Suat Hizarc , Dede Korkut Kitab , Istanbul 1953, Varl k Yaynlar .
8- Abdlkadir Inan, Dede Korkut Kitab nda Eski Inalar ve Gelenekler, Trk Kltr
Aratrmalar, Ankara 1966-1969.
- Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler. Ankara 1968, Trk Tarih Kurumu.
9- (Do.Dr.) M. Fahrettin K rzolu, Dede Korkut O uznimeleri, Istanbul 1952.
10- Cevdet Kudret Solok, Bugnk Trkemizde Dede Korkut Hikayeleri, Istanbul, 1970
Varlk Yaynlar.
11- Nihat Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul 1971 ve Ahmet Kabakl ,
Trk Edebiyat , Istanbul 1965, Trkiye Yay nevi 3 cilt ... (1. Sf. 170, 171) eserlerine bak nz.

79
 8- DEDE KORKUT KTABINDA TANRI

Dede Korkut, Llanri tesirler ve islami' esaslar iinde olmakla beraber,

gerek Tanr ad nn kullanl, yagrdanmay ve gerek (Tanrya Yalva-
r) (dua) bak mndan nemli bir anlam ta yor.
Dede Korkut'un Hikayelerinin sonunda yle duaya ynelii dikkati
ekiyor: "Karl kara da larn yklmasn. Glgeli byk a acn kesil-
mesin. Takn akan gzel suyun kurumas n. Kadir Tanr seni nmerde
muhta etmesin. Ko ar iken ak boz at n sendelenmesin. Vuru unca kara
elikz klcn entilmesin. Drtrken alaca m zra m ufanmasn. Ak
sakall babann yeni cennet olsun. Ak burekli anan n yeri cennet olsun.
hir sonu ar imandan ayrmasn. Amin diyenler Tenr'mn yzn gr-
sn.!
Ak alnnda be kelime dua kldk, kabul olsun. Allah'n verdii
midin kesilmesin. Derlesin toplas n gnahnz ad gzel Muhammed
Mustafa yz suyuna ba lasn hanm hey..."'
Skk bir durumda kalan O uz kahramamn Tanr'nn birlii ve
yceliini anarak yalvar p, yardm isteyii zerinde durulm a ve Ouz
Trknn putlara ynelimeyip, lemleri, kainat ve insan yoktan
yaratan Tanr ya inandklarnn bir belgesi olarak grlebilir:
"Ycelerden ycesin
Kimse bilmez nicesin gzel Tanr
Sen dem'e ta giydirdin
eytana lanet k ldm
Bir sutan tr derghtan srdn

Birliine sndm
Aziz Allah hocam bana medet"

1 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , Istanbul, 1971, Milli E itim Basunevi 1971, Sf.
51-52.

80
 Tekr ile kar karya d n en ve sonunda peri an bir durumda
kalan Be il olu Emre'nin bu deyi ine kar , "Kfir": "O lan yenildin
ise Tanrna m yalvaryorsun, senin bir Tanrn var ise, benim yetmi -
iki puthnem var dedi.
Olan der: Y si mel'un, sen pullar na yalvaryorsun ben lemleri
yoldan var eden Allah' ma sndm, dedi."a
Kazdk Koca o lu Yienek, arkada yiitlerin "kfir Tekr"e
yenilmesine ra men Tanr'ya yalvarr:
"Ycelerden ycesin
Kimse bilmez nice sin
Aziz Tanr
Sen anadan do madn
Sen babadan olmadn
Kimsenin rzkn yemedin
Kimseye g etmedin
Btn yerlerde birsin
Sen daim ve bki olan Allah's n
Adem'e sen ta giydirdin
eytana lgnet k ldn
Bir sutan tr huzurundan srdn
Nemrut ge ok att
Karn yark bal kar tuttun
Ululuuna haddin yok
Senin boyun haddin yok
Veya cism ile ceddin yok
Vurduunu ni-almayan Ulu Tanr
Bastn belirtmeyen belli Tanr
Kaldrdn g e yeti tiren gzel Tanr
Kzdn kahreden kahhar Tanr
Birliine sndm Rabbim Kadir Tanr
Medet senden
Kara elbiseli kfire at tepiyorum
iimi sen yoluna koy.'
2 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kibtab , stanbul, 1971, E. E itim Basmevi, Sf. 100
3 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , stanbul, 1971, M. E itim Basunevi Sf. 165.

81
 Dede Korkut kopuz alarak Tanr ya dilekte bulunuyor:
Kara lm geldi inde geit versin
Salkla aklla devletini Hak art rsn
O vdn yce Tanr , dost olarak yard m etsin
Karl kara da larn yklmasn
Glgeli kaba a acn kesilmesin
Takn akan suyun kurumas n
Kanatlarmn ular krlmasn
Koar iken ak boz at n srmesin
Vuruunca karaelik z klcn
Drt rken alaca mzra n ufalanmasn.
Ak sal anann yeri umak olsun
Ak sakall babann yeri umak olsun
Hakkn yandrd ran yanadursun
hir, sonu ar imandan ayrmasn
min diyenler: Tanr'nn yzn grsn
Tanr'nn verdi i umudun kesilmesin
Gc yce Tanr seni ala a muhta etmesin
Derlesin, toplasn, gnahmz , ad gzel
Muhammet Mustafa suyuna ba lasn. 4

Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , stanbul 1969 Milli E itim

Bakanl, Dede Korkut Kitab nda yer yer Tanr ad geti i grlyor.

Birka rnek daha sunaca z:

Deli Dumrul'da: "Ycelerden ycesin

Kimse bilmez nicesin
Gzel Tanr ,
Nice cahiller seni gkte arar, yerde ister
Sen bizzat mminlerin gnlndesin
Daim duran cebbar Tanr
Baki kalan settar Tanr
Benim canm alacaksan sen al
Azraile almaa brakma." (Sf. 126).

4 Adnan Binyazar, Dedem Korkut, Istanbul 1973, Milliyet Yay nlar, Sf. 18-19.

82
 "Bire Azrail aman
Tanrnn birliine yoktur gman." (Sf. 129)
Gene:"Yikelerden ycesin" diye ba lyor ve
"Keremi ok kadir Tanr " diye bitiyor. (Sf. 132)
Kan Tural' da: "Kadir Ulu Tanr 'ya yakn uan" (Sf. 147)
Gene: 165. sayfada (Kazl k Koca o lu Yienek destannda)
"Ycelerden ycesin" diye ba hyarak
"Ulu Tanr", "belli Tanr", "Gzel Tanr ", "Kahhar Tan I", "
dir Tanr", "Medet senden" v.b.... diye uzuyor. (Sf. 165)
Beil olu Emrenin Destannda : 198. Sayfada;
"Ycelerden ycesin yce Tanr
Kimse bilmez nicesin gzel Tanr "
msralanyla devam ediyor.
205. ve 224. sayfada "Ana hakk Tanr hakk olmasayd ." v.b...*
islmi ekil iin: Haz rlayan Orhan aik Gkyay, Dedem Korkud'un
Kitab , stanbul 1973, Kltr Bakanl Yaynlar .

Deli Dumrul Hikyesinde:

"Tanr'nn birliine yoktur guman." (Sf. 77).
"Kaadir Tanr tan olsun
Menm canm senin canna kurban isim." (Sf. 81).
"Ar tan olsun, Krsi tan olsun
Kaadir Tanr tan olsun." (Sf. 81).
"Ycelerden ycesin
Kimse bilmez nicesin
Grkl Tanr
ok cahiller seni
Gkde arar, yerde ister
Sen hod mminlerin gnlndesin

1 Orhan aik Gkyay, Dede Korkut, stanbul 1938, Ayl Kurt Yayn, Sf. L ve U , Sf.
61, 63, 64, 80, 81. 87, b.v. Hep Tanr ad ve ok zaman s fatlariyle geiyor.
2 Kuzoglu M. Fahrettin, Dede Korkut O uznameleri, I. Kitap, st. 1952.
3 (Prof.) Dr. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I, Ankara 1958, T.D.K. Yay. (Dres-
den nshas , Vatikan nshas) S (Sf. 224) Sf. 179, 180, 184, vb. `` Grkl Tanr " diye gei-
yor.

83.
 Dayim duran Cabbar Tanr ...
Keremi ok kaadir Tanr ." (Sf. 82)
Kan Turah da: Sana s ndum, cmertler cmerdi "Gani Tanr meded"
dedi. (Sf. 89)
"n inayet Tanrdan oldu" (Sf. 90)
Kazlk Koca o lu Ye enek Boyunu beyan eder:
"Ycelerden ycesin
Yce Tanr
Kimse bilmez nicesin
Aziz Tanr ...
Ululuun haddn yok "
Senn boyun haddn yok
Ya cismile ceddn yok
Urduun ulutmayan ulu Tanr
Basduun belrtmeyen bell Tanr
Gtrdn g e yetren grkl Tanr
Kakduun kahreden Kahhar Tanr
Birline s ndm, alabm Kaadir Tanr
Meded senden
Kara donlu kfire at deperem
I m sen onar." dedi. (Sf. 102)

Islami ekilde de, Allah kar l ok yerde Tanr gemektedir. (Sf. 103,
111 v. b.) (alab m) ile Tanr bir arada geiyor. alap grlyorki
Tanrnn sfat , koruyan, Rahman gibi kullan lyor.
Allah kavram da geiyor.
Tanr trl yerlerde:
Dl. (Tenri) I(b). Tenri, Id. Tend. .S. Tinri; Allah, alap, O an,
Yaradan, (Sf. 289) Szlkte.

DEDE KORKUT'TA GEENLER

Deyimler :
"Tanr ad na kudbe (hutbe) okutmak, Kilise'den Cmi'ye (Sf. 289)
"Tanr bez sn : Allah belasn versin.
"Tanr buyruu : Allah' n emri.

84
 "Tanr dostu: Peygamberimizin unvanlar ndan, Habibullah kar -
l.
"Tanr evi : Kbe, Beytullah.
"Tanr hakk : Allah'a ait olan hak.
"Tanr ilmi : Kur'an Kerim.
"Tanr Tal : Ulu Tanr
"Tanr veren : Allah'n ihsan etti i, Tanr'nn verdii.
Orhan aik Gkyay, Dede KorkutSzlk. (Sf. 289)

85
 9 SEYAHATNAMELER

1 bni Fadlan'n Seyahatnmesi (10. yzy l, 922), 2 Eb Dlerin

Risalesi (Seyahati, M. 942-943), (Trklerle ilgili blm), 3 Mervezrnin
(M. 1120 Yazl), Trklerle ilgili blm, 4 bni Bal uta (14. yzy l)
(Rhlet bn. Batuta) dier adiyle emseddin Ebu Abdullah Muhammed
b. Abdullah b. brahim etTanci elLevtrnin (Tuhfetu'nmuzzr
figaribi'lemsarl ve acib'ilefsr) (1340 de Tanca do umlu, Anadolu,
Kuzey Trk illerinde, Orta Asya v.b.)
1Grld zere bu bilgiler Gktrkler inanc ndan enaz 200 y l
sonra olup, onlar aras nda yaplm deildir.
2 stelik ilmi bir metot ve objektif ara trma yoluyle de il, is-
lm retmek, yaymak ve tesadfi baz temaslar ve sistemli olmayan
sinirli gzlemlerdir.
3Arap rks ve ven zihniyet iindedir.
4 Trke bilmiyor, tercman sorunu.
I bni Fdlan Seyahatnmesi:
Ouzlar hakk nda u ifade ne derece duygusal olu unun delilidir.
Ouzlarn gebe olduklar n, g artlar alt nda ya adklarn sylyor
ve yle diyor: "Bunlar yolunu kaybetmi eekler gibidirler. Bir dine i-
nanmazlar, i lerinde akllarna bavururlar. Hibir eye ibdet etmezler.
Aksine byklerine rab derler. lerinden biri reisine birey danrsa,
ona "Ey rabbim, u hususta ne yapaym?" der2

1 bna Fadlan, Rizlat b. Fazln v.b. 2. K. Togan, Ne ri 1923. Eb Dlef Mis'ar b. Mhel-
hil.
eref el zaman el Mervezi'nin eseri (Tabi'elhayavan) (9. bahis Trkler h.)
2 Hazrlayan Ramazan e en, bn Fazlan Seyahatnmesi Tercmesi st. 1975, Bedir Ya-
ynevi, Sf. 30, 43. Dipnotta haz rlayan yazar (O uzlar amanisttir) diyor. O uzlar arasnda a-
manlar var, diyor. Bu aman ad h. verilen bilgiler hatand r. Hep klsiklemi baz batl kay-
naklarn etkisinde kalmlardr.(Eski Trklerin Dini amanlk De ildir) adl kitabmza bak-
mz. Birdefa amanizm din deildir.

86
 Burada rab kelimesi, (terbiye eden, reten) mrebbi, e itmen an-
lamna alnm olarak gnmzde yahudilerde kullan yor, Tevratta, ay-
rca din grevlilerine (ray) o ul (rabim) derler. ncillerde de (ehli kitap-
taki) sa (Rab)t sa (Rab) diye geer. bn Fadlan bu kelimenin di er an-
lamlarn bilmeden konuuyor.
bni Fazlan gene duygusal bir gzlemle "ilerinden en a a ve en
deersiz biri gelip ittifaklarn bozabilirler. Allah'a inand klar iin deil
de, srf yurtlarmdan geen mslmanlara yaranmak iin aralar nda
"lilhe illallah" diyenler grdm."' diyor. Bunlar nasl anlam
belli de il. Halbuki hemen sonra unlar sylyor ve Trkler'de (Tek
Tanr) inancn bylece istemeden belgelendirmi oluyor: " lerinden
biri zulme u rar veya sevmedi i bir ey grrse ba n semaya kaldrp
"Bir Tanr !" der. Bu Trke de "Bir Allah" demektir. Zira, Trke'de
"bir" yhid ve "Tengri" ise Allah demektir. 4
bni Fadlan bir yandan (Trklerin dini yoktur, ibadet etmezler)
diyor. Bir yandan g e ynelerek "Bir Allah anlam na" (Bir Tengri)
diye dua ediyor. Aslnda dua'da ibadettir. Allah'', Tanr 'y anmakta
ibadettir. Ibadet yaln z namaz de ildir.
Trklerin su ile ilgili detlerini ( slam tdetlerinde, suya sayg vardr.
Sebil, abdest alma v.b.) gya kad nn (avret yerini-fercini) a p kamas,
v.b. kadn vcudunu hibir yerini insanlardan saklamaz diye, Trkler le
araplardaki bir (cahiliye) devri detlerini bulmak ve grmek iste ine
rnek veriyor. Fakat tekrar eli meye derek hakikati sakhyam yor.
"Zina" diye birey bilmezler. Byle bir su i leyen birini ortaya karr-
larsa onu k paraya blerler. yle ki: Bu kimseyi iki a acn dallarn
bir yere yakla trarak balarlar. Sonra, bu dallar brakrlar. Dallarn
eski durumuna gelmesi neticesi, o kimse iki paraya blnr." 5
Trklerin taharet yapmad klarn, cnuplukta ykanmadklarm
sylerken, onlarn ne kadar, cmert ve konuksever olduklar n, ema-
nete, misafire ne derece yak n olduklarn ifade ediyor. 6
Trklerde ksas olduunu ve ldrenin ldrld n anlatyor.7
Trklerin cinsi ahlaki hakknda "O lanchk onlarn arasnda ok
byk su-tur."' Hemen hemen byle bir olay grlmemektedir.
3 Y.K. Sf. 31
4 Y.K. Sf. 31
5 Y.K. Sf. 31
6 Y.K. Sf. 33
7 Y.K. Sf. 34
8 Y.K. Sf. 34

87
 l gmmede, lnn giydirildi ini, silahnn yanna konuldu unu,
ukurda oturma eklinde gmp stne kubbe gibi tmsek yap ldn
anlatan bn Fadlan lnn hayvanlarndan kurban kesildi ini, etlerinin
yenildi ini ve "Ba larn , ayaklarn ve derilerini ve kuyruklar n bir
tarafa ay rp, bunlar kesilmi aalar zerine kabrinin ba na asarlar.
"Bunlar, lnn Cennet'e giderken binece i hayvanlardr" derler. E er
len kimse sa lnda insan ldrm kahraman biriyse ldrd
insanlarn saylar kadar, a atan sret yontup bunlar kabrinin zerine
dikerler. "Bunlar onun hizmetileridir. Cennet'te ona hizmet edecekler"
derler.
Baz hayvanlar kurban etmeyi biriki gn geciktirirler. Bunun ze-
rine, aralar ndaki byklerden bir ihtiyar onlar , kurbanlar abuk l-
drmeye tevik eder. 9
Btn bunlar O uz Trklerinin dini de il midir?

BA KURTLAR:

bn Fadlan, Ba kurtlarn bit yedi ini, "ok tath" dediklerini ( a-

ka yapmlar olacak), bir a a paras n zeker (erkeklik uzvu) eklinde
yontup zelerine ast n ."Bir yolculu a kacak veya bir d nanla kar-
laacak olurlarsa onu perek ve nnde secde eder. Ey rabbim! Benim
iin yle yap", dediklerini Tercmana, ilerinden birine. Bu konuda-
ki delilleri nedir? Niin onu (Tenasl uzvunu) yaratan tan yorlar?"
diye sordu nnu sorulan kimsenin cevaben, "Zira, ben onun benzerlerin-
den ktm. Ondan ba ka yaratan bir ey tanmyorum." dedi ini zik-
reder.
Aralarndan bazlar, oniki tane ilahlar olduunu, kn, yazn, ya-
murun, rzgar n, aalarn, insanlarn, hayvanlarn, suyun, gecenin,
gndzn, lmn ve hayat n, yerin, ayr ayr ilahlar oldu unu sy-
lerler. Gkte olan M ise hepsinin en by dr. Fakat o, dierleri ile
anla arak hareket eder. Bunlardan her biri di erinin yapt na raz olur.
"Allah, kafirlerin zannettiklerinden bamba kadr."
bn Fadlan, ylanlara, balklara, turna ku una, tapanlar oldu unu
grdk, anlatt lar, diyor." Bu bilgilerde bu inanc n umumi olup olmad
belli deildir. Ayrca bir yerde grdk, bir yerde anlatt lar diyor. Rastge-
le derlendii ve kimin inancn belirttii belli olmuyor.

9 Y.K. Sf. 36
10 Y.K. Sf. 43
11 Y.K. Sf. 42

88
 BULGARLAR:
bni Fadlan, hep yaknlk ve sevgi gryor, islami konu malarn'
tekrarlyor: "hep bir a zdan tekbir getirdiler, yerler sars ld " diyor.
Camiler oldu u, hutbeler okundu u (Sf. 46) anlatlyor.
Mslman Bulgarlar ven bn Fadlan, rtnme olmad n da
belirtiyor.
"Kad nlar ve erkekler hep beraber nehre girip rlplak ykan rlar.
Birbirlerinden kamazlar. Bununla beraber, herhangi bir ekilde zina et-
mezler. Zina onlara gre en byk sulardand r. lerinden biri zina eder-
se, kim olursa olsun, drt kazk akp zina edenin el ve ayaklar n bun-
lara ba larlar. Sonra onu, boynundan uyluklar na kadar baba ile va-
rarak iki paraya ay rrlar. Kadna da ayn cezay tatbik ederler. Kad n-
ve erkei ikiye ayrdktan sonra vcutlar nn paralarndan herbirini
bir aaca asarlar.
Kadnlar yzerken erkeklerden ka nsnlar diye ok altysamda
muvaffak olamad m. Hrsz da zina yapan gibi ldrrler.""

2 EB DLEF R SALES (TRKLERLE ILGILI)

"Eb Dlef, Peenekleri bn Fadlan'n tam tersine zengin ve uzun

sakall, bykl olarak tasvir eder." (Sf. 84) (Dipnot).
Peenekler iin ayr ca "yol ortas nda kadnlarla iftle irler."" di-
yor
iil kabilesi, Mec' si de ildir, dedikten sonra"Sheyl, Zhal, I-
kizler, Bykay , Kkay ve Olak burcu yldzlar na taparlar. o-
ban yldzna "rablarn rabb , tanrlarn tanrs derler. i iller uysal
kimselerdir. Ktlk yapmaktan ka nrlar" diye ilave eder.
Etraflarndaki Trk kabileleri onlar yamalar ve ele geirmek is-
terler.
Eb Dlef, Bu ra kabilesi, Alevidir, araplara sayg ldr; askerleri
kahramandr diyor. (Dipnot 153 de). Bu ra kabilesiyle Karahanl lar-
dan bahsetmektedir. Halbuki Karahanl lar, snni ve hanefidir, stelik
Eb Dle f,Satuk Bu raHan zamanna rastgeliyor. Eb Dlef bazen
ciddi bir ilmi gzlemden uzak olarak, genelle tirerek yazmakla gerekten
uzaklam oluyor.

12 Y.K. Sf. 57
13 Y.K. Sf. 84
14 Y.K. Sf. 84

89
 O UZLA R

Ebti Dlef (O uzlar) diyerek do u o uzlarndan bahsediyor. Fa-

kat (TokuzO uzlar) diyor.

"Bu O uzlarn tatan, a atan ve kam tan in a edilmi yaplara

sahip olan bir ehirleri vardr. Bunlarn iinde putlar bulunmayan b-
yk bir mabedleri vardr. Byk bir hkmdarlar bulunur. Hindistan
ve in'le ticaret yaparlar.

... Onlar arasnda, emniyet ve selmetle bir ay gittikten sonra To-

kuzOuzlarn lkesine vard k.""
O uzlarn yerleik olduklar dikkate ayandr.
Klcn srld tala, klm kesmedii (Sf. 88) burnu kanyan
iin yan nda kan kesen ta bulunur diyor. (Sf. 88).

"Gkku a (kavsi kuzah) grnd zamanlar onlar enlik ya-

parlar. Ibadetlerini gne in batt tarafa ynelerek yaparlar." "Onlar n
bayraklar siyaht r." diyor.

KIRGIZLAR:

"Mbedleri ve yaz yazmak iin kullandklar alfabeleri varchr.

Kendilerine has kanunlar ve merasimleri de vard r. Lmbalarm ii -
deki madde bitip de kendi kendine snmeden n sndrmezler. Iba-
det ederken okuduklar manzum dualar ve ilahileri vard r... Senede
defa bayram yaparlar.

Bayraklar yeildir. Gneye dnerek, ibadet ederler. Zhal ve Zhre

yld zlarn' uurlu, Merih yldzn" u ursuz sayarlar. K rgzlarn lkesin-
de yrt c hayvanlar oktur. Orada, geceleri etraf n aydnlatan bir e it
ta vardr. Lamba yerine eksen"' bu ta kullanrlar. Bu ta baka yer-
de kullan lmaz.

Krgzlar arasnda bir ay emniyet ve huzur iinde gittikten son-

ra Karluklar n lkesine vard k." 6

15 Y.K. Sf. 87
Dipnot 160 da Tokuz - O uz adn n Orhun antlar nda geti ini fakat burada isln miiel-
liflerinin Tokuz-O uzlarla, umimiyetle Be -balk Uygurlarn kastederler. Bu Uygurlar aras n-
da Tokuz-O uzlar vard . Hkim snf Uy-gurlard ., Cahiz Tokuz-O uzlar, Mani dinini kabul e-
dince kahramanlklar snd diyor. Eb Dlef Tokuz-O uz diye Uygurlar da kabul olabilir.
16 Elii Dulef, Sf. 88, 89

90
KARLUKLAR:

"Duvarlarnda ileri gelen- hkmdarlar nn resimleri bulunan bir

mbedleri vardr. Evleri ate te yanmayan bir e it aatan in a edilmis-
tir. Bu a a onlarn lkesinde bol miktarda bulunmaktad r. Onlar ara-
snda taknlk ve zulm yayg n haldedir. Birbirlerini ya malarlar. Kar-
luklar arasnda zina yasak de ildir. Onlar kumarbaz insanlard r."
(S.f. 90).
Kumar masas nda karsn , k zkarde ini, kzn , anas n tlenler
vardr. Kumar bitmeden bundan fidye ile kurtulabilir. "Karluklarm ka-
dnlar gzel ve iffetsizdir. Onlar kar larm ok az kskanrlar." (Sf. 90)
"Karluklarn lkesinde helile a ac yerine kullanlan, gvdesi dik
bir a a vardr. Bu a acn usaresi bedendeki ate li iler zerine sr-
lrse aniden iyiletirir. Karluklar n lkesinde, mukaddes tan dklar , di-
binde anla mazhklarm hallettikleri ve kurban kestikleri bir ta vardr.
(S. 14) Bu ta yeildir. Onlarn ipekli elbiseler giydikleri bir bayramlar
vardr. Bu bayramda ipekli elbise giyemeyenler elbiselerine bir para
ipekli kuma yamarlar.
Karluklar aras nda yirmibe gn emniyetle gittikten sonra Kut-
luklarm lkesine vardk. " (Sf. 90). Bir yandan bn Fadlan ibadet yok-
tur derken, Elya Dalef vard r diyor. Bir yandan kumarla her eyin kay-
bedildiini ileri sryor, bir yandan da o, lkelerde gvenle, huzurla
seyahat yapt n sylyor.

3 Merci'nin Eserinin IX. Blm

"Trkler pek ok kabilelere, oymaklara ayr lan byk bir millet-
tir. Bir ksm ehirlerde ve kylerde, bir k sm bozkrlarda ve llerde
otururlar.""
Ouzlarn islam olduunu, bir k sm mslman olunca Trkmen ad-
n aldn , mslman olmayan O uzlarla arp t klarn anlatyor. "Mak-
bul mslmanlar oldular. Bunlar kafir soyda larna galip gelip, onlar
koydular. Bunun zerine mslman olmayan O uzlar Harezm'den uzak-
lap Peeneklerin lkesine gittiler."
"Trklerden di er bir k smna Kun (Hun) den r. Bunlar- Nastur
mezhebindendir." 9

17 Mervezi, Sf. 95
18 Sf. 96, 97
19 Y.K. Sf. 97 (Kunlar, Hunlar' n Imparatorlu u M.O. III. Yzyl sonra Orta Asya'da Im-
paratorluk kurmu lard. Daha Sonra devlet y kld, Dou Avrupa'ya ve Macaristan'a g ettiler.
Bat Hunlar devletini kurdular.

91
 KIRGIZLAR

Krgzlara kalabalk bir toplum diyor. Adetleri llerini yakmalar -

dr. "Onlar ate in lleri temizledi ini ve gnahlardan ar ttn sanr-
lar. Bu yakma deti onlar aras nda eskiden vard . (S. 19) Fakat Msl-
manlarla kom u olduktan sonra llerini gmmeye ba ladlar. Krgz-
lar aras nda Haltan Fa inn denen bir adam vard r. Her sene belli bir
gnde bu adam getirilip ba na ark clar, algclar ve bunlara benzer
insanlar toplan r. Bunlar iin e lenmeye ba larlar. Meclis ho bir hal
alnca bahsedilen adam bay lr. Sar' tutmu bir kimse gibi yere d er.
Bu halde iken yeni senede olacak olaylar sordun O da senenin bolluk
mu yoksa ktlk m, yamurlu mu, yoksa kuraklk m, hlsa yeni se-
nede neler olacaksa haber verir. Onlar, bu kimsenin sylediklerinin do ru
oldu una inanrlar." 2

K MAKLAR:

"Trk kabilelerinden biri de Kimaklard r. Bu boyun kyleri ve ev-

leri yoktur." (S. 20) 21
"Kimaklarn sanda (kuzeyinde) ate e ve sulara tapan kabile
vardr. Bunlar yabanc larla karlkl olarak konu madan, sadece i a-
retle al veri yaparlar.
Senede bir gn oru tutarlar. llerini yakarlar. llerin arkas ndan
alamazlar. Allah' n takdirine raz yz derler.
Kimaklarn kble tarafnda Nasriye( ?) denen b r kabile vard r. Bun-
larn daimi reisleri bulunur. Bunlar yaz ve k aalklarda ve koruluk-
larda otururlar."
Peenekler gebe bir k avimdir. (S.f. 101)
Mervezi Trkler hakknda: "Zira, onlarn cinsleri, e itleri, ha-
reketleri, merasimleri ve detleri anlat lamyacak kadar oktur." di-
yor. (Sf. 106)
Grlyor ki Trklerin e itli trenleri, adetleri vard r.
Nitekim ate e tapmadan bahsediliyor, sonra Allah n takdirine ra-
zyz dedikleri anlat lyor. Bu ate e tapmak de il atei mbarek,
kutsal tan mak, Tanrn n yaratt harika bir varlk olarak saymak-
tad rlar.

20 Mervezi (Sf. 99)

21 Sf. 100

92
 10 BALASAGUNLU YUSUF HAS HACB, KUTADGU BLG

Viyana Nshas, Trk Dil Kurumu, stanbul 1942.

Fergana Nshas, Trk Dil Kurumu, stanbul 1943.
Msr Nshas , Trk Dil Kurumu, stanbul 1943.
Prof. Re id Rahmet i Arat bu manzum eserin metnini (T.D.K. 1947)
yayn olarak karmt. Bugnk Trkesi de (T.T.K.)da yay nlanm tr.
Ugan ilk sayfadan itibaren geiyor.
"Ugan bir bayat ol kamu da ze
Ululu idias Ugan zlcel1
Yaratkan trtken ma kadir kemal" (Sf. 36)
Tanr yerine, "Bayat" kelimesi geiyor.
Tanr da geiyor (Sf. 137) M sr -1- ve Viyana -1-nshalar 1870-1891
yllar arasnda Almanca talyanca ve Rusca'ya da evrilmi tir. Devlet
ve Saadet sahibi olmaya yar yan bilgiler geni etkisi yapacak gtedir.
Fergana Nshas :
Msr nshasnn ilk sayfasnda Tengri geiyor. (Hseyin Kz m
Kadri, Trk Lgat , C. 1, Sf. 643).
Bayat kelimesi de geiyor. Bayatbeyateski, kadim ve ezdi olan
Allah. (S. aatay, Bat Trkesinde)
Kutadgu bilig in, Trk dili ve edebiyat , Trk Tarihi, Trk Kltr
tarihi ve Trk sosyolojisi bak mndan nemi ok byktr.
Trk Lgat C.2, Sf.111 de.

KUTADGUB L G

TengrilikSfatAllahlkmttaki, Allah'tan korkan.

"Kn bard kald maa ikyilik
Kan kalmad bir ki i Tenkrilik", dier bir rnektir.

93
ALLAH KAR ILI I KUT ADGU B LIG VE BABRNAMEDE
TENGR KULLAN LMAKT A'DIR.

Do u Trkesinde yaz lan eski islami metinlerde, Arapa ve Fars-

a deyimler (Allah, Hud) Trke Tengri ile birliktedir. Kutadgu Bi-
lig'te Allah kelimesinden fazla Tengri gemektedir. Ayr ca bu anlamda
(Allah) (Bayat) gibi ba ka kelimelerde kullan lmaktadr.
Hatta Tanr ta'al hile denilmektedir.
Baburnme'de, ilahi varl k ad olarak Tengri veya Tengri ta'-
ala deyimi gemektedir. (msl., n r. lminsky , S. 408)
Di er metinlerde gi' :ike Tanr kelimesi yerine Allah kelimesi veya
farsa kelimeler yer alm tr. (Shaw, A. Sketch of the Turki Language,
II, 69)
Prof. brahim Kafeso lu ve M. Abdullah ay, "Kutadgubilikte Kut,
ilahi men elidir. Kayna n Tanr 'dan almaktadr. Eski Trk telkkisin-
de de iktidar, siyasi hakimiyet hakk insana Tanr tarafndan verilmek-
tedir" demektedirler.
Prof. Dr. brahim Kafeso lu: "Bunun milddan nceki yzy llara
kadar giden bir k deme sahip " oldu unu belirtiyor.
(A adaki Kaynak, Prof. . Kafeso lu, Sf. 24)
Kut'un saadet, ikbal, talih anlamlar mn stnde, devlet, siyasi
hakimiyet anlam da vardr.
Prof. brahim Kafeso lu, Kutadgubilig'te Hindran etkisini red-
detmektedir. ( .K. Sf. 27 v.b.)

KAYNAKLAR:

Prof. Reid Rahmeti Arat, T.D.K. Y. 1947, 1959 (2 Cilt) TT.K..

XXVIII-477 Sayfa.
M. Abdullah ay, "Trklerde Devlet Siyaseti ve Kutadgubilig"
19 Aralk 1976Hergn Gazetesinde Tefrikaya ba lamtr.
Kutadgubiligten Bahsedenler
Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakk nda Dersler, st. 1927,
Sf. 121-123.
Prof. Dr. brahim Kafeso lu, Yazlmn 900. yl Mnasebe-
tiyle Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, st. . Edebiyat Fak.
Tarih Enstits Dergisi, st. 1970, Sa. 1. (Ekim 1970) Sf. 11,13-24.

94
 Prof. Dr. Ahmet Cafero lu, Trk Dili Tarihi, II, s . 1964, Sf.
56.

Prof. Dr. Halil inalck, Kutadgu Bilik'te Trk ve Iran Siyaset

Nazariye ve Gelenekleri, Re id Fahmeti Arat iin, Ankara 1966., Sf. 261
Mehmed Sadk Aran, Trkn Altn Kitab "Kutadgu Bilig",
1944.

Bu konuda aratrma yapan M. Abdullah ay "Kut Kelimesinin

Anlam" ba l altnda "Kut" kelimesi zerinde hassasiyetle duran bi-
lim adamlarmzdan Sadri Maksudi Arsal, Wambery ile Radloff'un Ku-
tadgu Bilig'i (Saadet veren bilgi) eklinde tercmelerini kabul etmemek-
tedir. Arsal'a gre Kut'un eski Trke'de ve bugnk Trk lehelerinde
birok anlam vardr: ruh, ruhi, manevi kuvvet, cesaret, u urluluk, sa-
adet. Bunlardan ba ka siyasi hkimiyet kudreti, devlet idaresi kudreti
ve selbiyeti anlam na da gelmektedir. Eski Trkler Kut'u trl ekil-
lerde tecelli eden bir manevi kuvvet ve ruhi halet olarak tasavvur ve
telkki etmekteydiler. Arsal'a gre kut kelimesini yazar siyasi hkimi-
yet kudreti, devlet idaresi hak ve selhiyeti, hakimiyet evketi anlamn-
da kullanmt r.

"... Kutadgu Bilig mellifinin kitab na bu ismi vermekle her ey-

den evvel kutadmak fiilinin devlet idare etmek, manas n gz nnde
tutmu olduu ve kut kelimesiyle de her eyden nce siyasi hakimiyet
kudreti, hanlk evketi manasm kastetmi olduu kanaatindeyiz. Biz-
ce Kutadgu Bilig, Devlet- idaresi lmi-Siyasi Hkimiyet lmi - demek-
tir." (Arsal, Sadri Maksudi. a.g.e. 121. S.).

Hun Trklerindeki Tanr -Kut (Fengri-Kv t), Gk Trklerde Kut-

lug Ka an, Uygur Trkleri'nde Ay Tanr'dan Kut Bolm .. (Ay Teng-
riden kut bolm ) gibi Trk Ka an isimlerinde kut kelimesi, Frans z'
lardaki Autorite de L'Etat. Souverainete, Alman hukukunda Staat
-smacht, Staatsgwalt, Romahlar'daki mperium denilen siyasi haki-
miyet kudreti, devlet idaresi kudreti anlam nda (Arsal, Sadri Maksudi.
a.g.e. 121. s.) kullan lmtr.

Arsal'n belirtti i gibi "... Odgurmu mstesna kitab n btn kah-

ramanlar' devlet idaresinden, devlet idaresi iin laz m olan vasflardan
bahsediyorlar." (Arsal, Sadri Maksudi: a.g.e. 123. S.) Gktrk yaz tlar
ile Ouz Ka an destan nda grld gibi "Kut'un devlet ve devlet
idaresi kudret ve selahiyet ve kudreti hiz olan ahsn evketi (Arsal,
Sadri Maksudi: a.g.e. 125- ) anlam na gelmektedir." deniliyor.

9$
 11- TRKLER VE MO OLLAR

a) Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan' n da belirtti ine gre "Mo ol-
larla Trkler birader kavim" tan nmakta ve "Mo olca ile Trke Al-
tay lisanlar zmresinde birbirine yak n iki karde lisandr" denilmekte
ve bunlarn "Altay lisanlar nn tekml tarihinde biri di erini tamam-
lamakta" olduklar ileri srlmektedir.' Ayrca "Zaman mzn limleri
ancak bu iki lisan n hangisi Proto Trk-Mo ol dilini daha yakn, yani
bunlarn hangisi daha eski oldu u hakknda mna ka a" 2 ettikleri ze-
rinde durulmaktad r.

Bilhassa Prof. Zeki Velidi Togan' n "Altay zmresine mensup ka-

vimler aras nda Moollar " da saym ' ve "Bugn Mo olca" dedi imiz
dil bu ismini ancak ingiz'in zaman ndan sonra almtr. Eskiden bu
dilde konu an kavimlerin bir umumi ismi olup olmad mehuldr.
Mmafih 8. as rdan sonra Khingan da lar ile Baykal gl aras nda ya-
ayan kavim in membalar nda " e-Vey" eklinde yazlan isimlerinin,
bugn "Mo olca" diye tesmiye etti imiz dille konu an kavimlerin ekse-
risinin umumi ismi oldu u muhakkak saylabilir. Bu evey dilinde ko-
nu an kavimlerin birisi de "Kh tay" (Ktay) ve "Kara Kh tay" kavim-
leri olduu anlalmaktad r. (Pelliot, Willy Baruch ve Kotviccze'nin
eserleri ve R. Grousset, L'Empire des Steppes, S. 180).

Keza eski Ccen (Avar) lerin de evey-Mo olca konutuklar ileri.

srlyor. (Grousset, Sf. 226-227) denilmekte "Mo olca konu an kavim-
ler"in "Onuncu as r ba larna kadar hep Khingan da lar ile Baykal
gl aras ndaki mntkalarda, Baykal' n kuzey bat snda, Angara ve Ye-
nisey kylarnda ya adklar " 4 belirtilmekte ve u tarih sunulmaktad r:

1 Prof. Dr. Z. Velidi Togan, Mo ollar, ingiz ve Trkler, st. 1941 Bozkurt Yay. Sf. 5
2 Y.K. Sf. 5. 4 say l dipnotta Trke ve Mo olca baz kelimelerin karlatrlmas yapl-
makta (Say lar v.b.) ve bir s ra yabanc kaynaklar ortaya konulmaktad r.
3 Y.K. Sf. 6.
4 Y.K. Sf. 7.

96
 "Kuzey in'de" Kh tay (Kidan)lar n hkm srd devirde in
membalar Moolistanda ya ayan kavimler sfatiyle 18 kadar kabile
saymaktadrlar, bunlar aras nda "Tile" ismiyle zikredilen kabileden
bakalar eski Gktrk ve TokuzO uzUygurlar zaman nda buralar-
da yaayan kabilelerin listesinde isimleri grlmeyen kabilelerdir. Bun-
lar Mo olistanda 840 senelerinde Yenisey Krgzlarmn ve 924 senesinde
de Khtay (Kitan)lar n hkimiyeti yerle tikten sonra gelmi olacaklardr.
Garbi ve arki Trkistan'da bu kavimlerin heyeti umumiyesine
"Tatar" denildi i grlyor. Mesel Mahmut Ka gari'de eskiden Do u
Gktrk, sonra Tokuzo uzlarn oturdu u Orhun havzas, "tgen",
yani Merkezi Moolistan "Tatar lleri" tesmiye edilmi tir.' Tatar-
larm Trkln, Moollarla ilikilerini gsteren (Sf. 12) ve konunun
tartmal yanlarn yukarda a klayan Ord. Prof. Zeki Velidi Togan'n
belirttii hususlardan 8. yzyl ve 840 ve nihayet 924 tarihlerine dikkat
edecek olursak bu tarihler, Gk Trkleri takiben gelen tarihler olarak
dikkati eker. Tengri kelime ve 'inanc = ise do rudan doruya ana kay-
nann Trkler olduunu ortaya koyabilir.
stelik Ord. Prof. Zeki Velidi Togan, Tokuzo uz ve Gktrklerin
Mool dilini etkiledikleri ve birok kelimenin Trkeden Mo olcaya ge-
tii szne iaret etmek isteriz. Bunlardan birka rnek sunaca z:
"Tengiz (Tengingl), Tengrisu, bata , kutula (Kutlu), oku, yurt
v.b. Bu eserin 16. ve 17. 18. v.b. bilhassa 22. sayfalar , Moolcaya geen
Trke kelimeleri saymaktad r. Bozkurt (Bri Tegin), Aina (Asena) v.b.
Atalara sayg hususunda ok kkl olan Mo ollar'n (Sf. 23), bu Mo-
gol adnn nereden geldi i, Mogol etnik teekklnn eskilii, "Mool"
yahut "Mongol" ismiyle nce Rus sinologu Vasiliyev (Trudi Vost. Otd.
IV, 159) son zamanlarda bilhassa Pelliot (Journ. As. 1925, I., 246; Tong
Pao, XXVI, 126, 128) ve Grum Grijimaylo (Zap. Mong. II, 382-84)
yakndan me gul olmulardr. Bu isim in membalarnda grlen "Men-
gu" (MongKu) ismiyle birletiriliyor ki Tang sllesi tarihinde, Grum
Girjimaylo fikrince 875 senesi vakalarmdan sonra Trklere tbi bir kav-
min ismi sfatiyle MongWu eklinde de rastlanmaktad r. Dier bir in
membana gre (Grum Grj. 325, 383: Menguyumuki den naklen)
Mengu'lar in hududunda ilk defa olarak 907-960 senelerinde zuhur
etmilerdir.'

5 Y.K. Sf. 8. Saylan Kaynaklar:

18 Kabile (Umumi Trk Tarihine Methal (Giri ), Sf. 34. emseddin, Mufassal Trk Tarihi,
IV, 182-184, 197-204, ve Radloff, Kutadtku Bilik mukaddemesi, S. LXII ve Marquart,
Ilber das Volkstuin der Komanen, S. 200.
6 Y.K. Sf. 27.

97
 Grlecei zere hep ileri srlen tarihler, hatta Hunlardan, Gk-
trklerden ok sonraya aittir. Bu bak mdan inan ve Tengri ad nn
Trk meneine dayandna dair bunlar birer belge niteli indedr.
"Trklerin asl vatan"nn "Altay, yahut Ortaasyan n Do u ksm
olmayp Bat Trkistan ve bilhassa Tiyan an dalar ve Aral gl olduu-
nu isbata al"tn7 ileri sren Ord. Prof. Zeki Yendi Togan' n bu be-
lirttii saha esasen Trklerle meskan bulunmaktayd .
MongKu veya Mongol yahut "Mo ol, in kaynaklarnda 11. yz-
yln ilk yarsndan itibaren Kara Tatar, yahut Dokuz Tatar, grubun
bir zmresinin" ad olarak geti ine ve yerlerinin farkl olduuna gre
daha nceki zamanlar etkilemelerini isbat etmek kolay de ildir.
Trklerin yak n akrabalar saylan ve Turan' kavimleri temsil eden
Ural Altay toplulu unu vcuda getiren Trkler, Mo ollar, Tunguzlar
(Manular) olarak belirtilmektedir.
Moollarn gnmzden 2500 yl nce Trklerle daha yak n olduklar
ve M.. 2. yzylda Teoman Yab unun, kurdu u Trk mparatorluu
luu iine Mo ollarmda dahil bulundu u anla lmaktadr.' Moollar 12.
ve 13. yzyllardan sonra glenme e ba lam ve Mo ol hkimiyeti
Mool lkesinde belirtmitir. Sonra TrkMo ol mparatorluu hkimi-
yetinde ok geni bir sahaya hkim olmu tur.9

NG Z HAN ve TANRI SZ

b) (Mo ollarm Gizli TarihiYazl 1240) adl kitapda:

inggisHan'n besmelesi kaydedilmi tir. Bu kitap, Zaten Temuin'
in, ingiz Han'n hayatn esas almtr.
"Mngke TengriYin Kdrmeng Tanr'nn gc ile "Oz,
Tengri sznn Asya'da yayg nln ve Temuin ingiz'in bunu benim-
seyiini" gstermektedir.

7 Y.K. Sf. 29 ve Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Trk Tarihi Dersleri, st. 1927-28, S.
3-18,122-135, U1111112111 Trk Tarihine Giri (Methal), S. 12-15, ibn Fadlans Reisebericht, S.
265-266, ve 312-313.
8 Keza Y.K. Sf. 32.
9 Ord. Prof. Zeki \Tehdi Togan' n adgeen eserinden ba ka Moollar Devrinde Anadolu,
1931.
B, Y. Vladimirtsov'dan eviri, A. nan'n, Moollarin itimai Tekilt, 1944.
Prof. Dr. A. Temir'in evirdi i, Moollarn Gizli Tarihi, 1948, ba lca Trke kaymaklard r.

98
 "XIII. yzylda, eski Kktrklerin vatan nda kurularak byk bir
abuklukla byyen ve birok devletleri y kmakla beraber trl medeni
lkeler aras nda araclk vazifesini de grm olan byk Mool (veya
Trk Mool) devletinin bilhassa ni olarak kurulu u" ve geni leme kud-
reti elbette bilginlerin dikkatini ekmi tir.
Vladimirtsov Mool yaz dilini u devirlere ayrmaktadr:
AEski yaz dili: I. Eski devir (XIII. As r), II. Orta devir (XIV-
XVXVI. asrlar), III. Gei devri (XVII. Asr. )
BYeni yaz dili : IV. yeniklsik devir (XVIIXX. as rlar)" ve
1219-1220 yllarnda Uygur harfleriyle ta zerine yazlan ve Baykal
gl yaknlarnda ele geen be sat rdan ibaret Mo olca yaztlar bu di-
le ait en eski ant olarak grlmektedir. 32
Bu eserde de grld zere Trke yaz tlar bundan yzyllarca
nceye aittir. Trklerde islmlktan nceki tek Tanr inanc daha n-
ceki eserlerde grlmektedir. Burada dikkate sayan yn 13. yzy lda
(Tanr) inancnn belirdiini bu eser de belgelemektedir.
c) (Mo ollarm Gizli Tarihi), ( lk Tarih, Temuin'in Dnyaya geli-
i ve ocukluu) bal altnda u bilgiyi sunmaktadr:
"1 inggis hakan'n 2 ceddi, yksek Tanrnn takdiriyle yaratl-
m bir bozkurt idi, ei beyaz bir dii geyik idi. Onlar denizi geerek
geldiler. Onan nehrinin menba ile Burhanhaldun (da) civarna yer-
letiklerinde, Bata han adl bir oullar oldu."
A Prof. Ahmet Temir; Dipnot 3 de Mo ollarm Gizli Tarihi, Mo ol-
ca Metin: Tenggeri. E. Haenisch ve S. Kozin'in bunu "sema" diye e-
virdikleri belirtiliyor ve "Bu sz Trke Tanr ile ayn olup, Allah
manasnda kullanld iin, yukardaki gibi naklettik" demektedir.
Bak: Mo ; Tengri; Uygurca: Tengri, yakuta tangara olarak kaydet-
mektedir.
"Ramsted bunu < Sinokor. t'ienri eklinde izah etmektedir (R.
Kalm 392)." notu verilmektedir. Bu eser G. J. Romstedt, Kalmu, kisc-
hes Wrterbuch, Helsinki 1935 R. Kalm olarak knyelenmektedir.
10 Mongholun Niva Toba'an (Yanch Ao Pi hi), Moollarm Gizli Tarihi (Yazl
1240), Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S. Kozin,'in, Rusa Tercmesini Mo olca ash ile kar -
latrp. Trkeye ev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Ankara 1948, Trk Tarih Kurumu Yay. (Sf.
VII) .
11 Y.K. Sf. IX, Dip not 3. Zikredilen kaynak Vlad. Gr. S. 33-39.
12 Y.K. Sf. IX.
13 Y.K. Sf. 3

99
 "4 veya B ise: borte na. E. Haenisch bu tabiri harfiyen tercme
etti i halde, S. Kozin zel bir ad telkki ediyor ve Borteina eklinde
yazarak tercme etmeden geiyor. "Keza 5 Mo ollarn Gizli Tarihi-
Mo olca e veya c ise: ho'ai maral tbirini de Haenisch'e gre tercme et-
tik. Kozin bunu da ahs ad olarak alyor ve tercme etmeden Goa-
maral eklinde naklediyor."' 4
Moollarda Tanr inanc grlyor. Ayrca kurban treni de var-
dr." Bu da "bir de ne in ucuna et as lmak suretiyle icra edilen kurban
yinidir. "Vlad. bunu Trke ykn_ "e ilmek, hrmet et." ileizah edi-
yor. (B. Vladmersiov, muhtelif eserleri) (A. nan'n evirmesi; Mo ollarn
itimi Te kilat, Ankara 1944, S. 51)
"Her yl ulen ( len) iin halk n srlerinden iki ya lk birer ko-
yun alnacakt r. Her yz koyundan bir koyun alnarak o mntkann fa-
kirlerine verilecektir." 16
Trklerin len trenlerinin engiz devrinde Mo ollarda ya ad
ylda bir yap lan umumi Kurban ziyafeti anlam na geldi i grlyor.
Grlyor ki, kurban trenleri halen yresellik gsteriyor. Hatta
falclk (kzartlm koyun kemi i) ve "koyun ba rsak fal" inanc da
bulunuyor." Keza "yer ve sular n ruhlar" inanc da vard . (Sf. 240)
ifa iin Tengriye ve yer ruhuna yalvar ta vard . (Sf. 240)
Temuin'in u szlerinin evirisi de dikkati ekiyor:
"Gk ve yerin yardmiyle kuvvetim artt ,
Gl Tanr 'dan nam aldm.""
Grlece i zere burada hem Gk hem de ayr ca Tanr ad zikre-
diliyor. Her ikisi farkl anlamda geiyor. Gk derinl k ve enginlikle dolu
olarak beliriyor.
Mo ollarn gizli tarihinde Tengri "Gk kar l" olarak evriliyor:
"Gkle, yer , Temuin'i ulusun hkmdar ilan ettiler. imdi (Temuin)
ulusu idaresine als n!" denilmektedir. Kanaatimizice bunlar hep al l-
m biimden ibarettir. Gk ve Tengrinin ayr incelenmesi eksikli in-
den geliyor..

14 Y.K. Sf. 3
15 Y.K. Sf. 13.
16 Y.K. Sf. 202, 204 Haenisch ve v.b. len (ulen iin) Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti
Tarihi, st. 1926. S. 179, 181, 318, 320, 321. Ord. Prof. Dr. F. Kprl, Trk Edebiyat Ta-
rihi, st. 1928, Sf. 82 de.
17 X Y.K. Sf. 239, 240
18 Y.K. Sf. 51

100
 (2 sayl) Dip notta Mo olca asl metin ise yledir: "Tenggiri Na-
car eyetulducu Temuin'i ulusun ecen boltuhai keyen, ulus te'ecu ab-
u ayisu keyen. Bu cmleyi Kozin'e gre evirdik. Haenisch yle ter-
cme ediyor: "Gkle yer, Temuin'i ulusun hkmdar ilan ettiler. -
te ben devleti s rtmda getiriyorum!'" 9 Kozin ve Haenisch2 farkl e-
viriyorlar. Bilhassa Tenggiri kelimesini, gk kar l almak ah kanhn-
dan kurtulamyorlar. Halbu ki; Cengiz'in gerek besmelesi, gerek bu eser-
de ki daha sonraki (Tenggiri) le ilgili metinler, onun bir Tanr olarak
anlalna dair ak rnekler vermektedir.

(1205) ylna ait olan ve geen iir de:

"Okla vurulmu br geyik gibi,
Kanatlanarak ykse e uup
Tanrya kmak isterler ise"
msralarnda Tanr'nn en ycelerde bulundu u belirtiliyor. 2
Yoksa grnen g e kmak yeterli olurdu.

Dier bir yerde:

"(Byle olursa sizi)
Yksek Tanr da korur."
inggishakamn emri
(Tamamen i te budur). 22
"Yksek Tanr" denilii de bir bakma (araln n) stne iarettir.
"Sana Tanr g verdi,
Yenildim kaldm yalnz! " "

Tanrnn g verecek bir stnlkte oldu u anlatlyor. Cengiz'in

bu zaman, islmiyetin Asya'ya yay lnn bir hayli sonrada olsa Gk-
trk yaztlarnda ki anlata ne kadar yakn olduu grlyor. "Tanr
kapy am ve dizginleri elimize b rakmt", yani "hkmdarlk yolu
almt". (Sf. 139) Aklamalar (Sf. 227).
Gk ile Tengri'nin yanh anlalmas ve evrilmesi mmkndr.
Bir yanha rnek sunuyoruz:

19 Y.K. Sf. 56 Dipnot 2.

20 Kozin ve Haenisch'in eserleri ve di er kaynaklar 11. Sf. 293-296 ya ltfen bak nz.
21 Y.K. Sf. 126.
22 Y.K. Sf. 128.
23 Y.K. Sf. 132.

101
 "Eserde ancak iki yerde yaz iinden bahsediliyor ki, biri burada
"mavi kitap" mnasebetiyle ve di eri de en son da gemektedir. "Mavi
kitap", ak k-tl ve mavi (Uygurca) yaz l bir defterdir. Vladimirtsov
(S. 73), Palladius tarafndan evirelen YP ye dayanarak "kara tahta"
black tablet) diye tercme ediyona da, bu do ru deildir. Bu tbir in-
ceye s'eh viye evrilmi tir; birinci sz "kara" veya "mav "
rengi ifade eder, esas nda" birbirine eklenmi Hint kam veya tahta
"anlamna gelen kinci sz bzen "defter" mnas nda da kullan lmakta-
dr. Mo olca metinde gayet sarih olarak koko defter = "mavi defter
veya kitap" denilmektedir.' 24 Burada Koko defter, mavi defter oluyor.
Anadolu da baz kyler de Koko = (mavi) ad na rastlanmaktad r.
Nitekim igizHan n binba yapt 89 kii iinde, Koko bulunuyor,
bugn Anadolu da bunu ad olarak kullanan vard r. (Cebe, Kete; Tolon,) 25
ve(Sf.29Dodai16BlAtn(Sf.57)vbgizHan"
Meng Tanrmn verdi i gle btn ulusu idarem alt nda toplarken,
sen benim gzm, kula m olmutur""
163. sayfada meali dikkat ekicidir. "Tebtenggeri" (byc) (an-
lamna ad) idi." denilmektedir. Metinde yle deniliyor: "O aralk Teb-
tenggeri de inggisHakan'a gelerek: "Mengg Tanr bana emrini bil-
dirirken, bazen "devleti Temuin idare etsin" diyor ve bazen de "bu i i
Hasar yaps n" diyor. Bu metinle ilgili olarak dipnotlar nda u bilgi27
n ad" diye evrilmitir. Haenisch bu sz teb- sunlyor:"Bihbaz
teng geri diye ayrmakta ve teb hecesiri Trke (ce Mo olcadaki)
kapkara, abak szlerinde oldu u gibi te dit hecesi olarak almak-
tadr. Buna gre tebtenggeri = tabtanr "kuvvetli, yksek tanr "
"eklinde izah edilebilir. (Haenisch'in notlar na bak.)" (Sf. 163Dip-
not 1).

Keza Mo olca metin yledir:

mungke tengriyin arlihhan ca'arit ugulemu." Haenisch bu cmle-
"

deki carlihhan szlerini birle tirerek: "Meng seman n mir hkmdar

bana unlar bildiriyor" eklinde tercme ediyor. Fakat, carlih sz ile
cmleyi ay rarak: mung ke tengriyin carlih: han ca'ritugule mu, "Men-

24 Y.K. Sf. 136. Aklamalar, 226, 227.

25 Y.K. Sf. 134
26 Y.K. Sf. 136
27 Y.K. Sf. 163
28 Y.K. Sf. 163 Dipnot 1

102
g Tanrnn emri uddr..." diye mtala etmek akla daha uygun geli-
yor." 29 2diyor. Bu nemli noktaya dokunmak isteriz.
Aklamalar da Ahmet. Timur: "Seman n emirlerini bildiren Carlih-
han mir hkmdar", Hermes, Merkr veya inlilerin +sao Wang'
gibi birey olmandir" 30 demekte ise de biz, hem sem (Gk), hem de bu
gre katlamyoruz. Burada Carlihhan, tanr = ya sfat (kdr,
khir, mir) veya bir mele i (eli) olarak d nlmelidir. E srp ge-
len ilmi sanlan alkanlk tekrar incelenme i ve pheyi gerektir.
Prof. Dr. brahim Kafeso lu ve Prof. Dr. Bahaeddin gel Mo ol-
larn Trklkle bir balantsn kabul etmemi ve aksi tezi savunmu lar-
dr. Kaanaatimizce bu konu ayd nla tamamen kavu manutr. Arada
Sk bir iliki grlyor.

29 Y.K. Sf. 163. Dipnot 2

30 Y.K. Sf. 230.

103
12 TRKEYE, ILK KUR'AN EVIRMELERI VE O ZAMANDAN
NCEKI NANLARI

Trkler cihan umul dinlerle karlatklar zaman, inanlarna uy-

gun olarak kulland klar kelimeleri bu dinler iinde de geerli gryo-
ruz.
Buddizmle ok nceleri temasa getikleri ve bunlara dair eserlerle
ilgilendiklerini gsteren belgeler vard r.'
Keza Zerdtlk, Hristiyanlk Manihaizim dinlerini de tanm
olan Trkler, bunlarla ilgili kitaplarla da u ramlardr. Bu kadar e-
itli dinler arasnda Trkler as l (kadim) inanlarn korumaya al-
nulardr.
Buddizm, Hristiyanhk, Zerd tlk ve Maniheizm, ufak lde de
olsa cemaatleri, VI. yzy lda byk Gktrk bakanlnn kuruluu
zamannda grlmektedir. Gktrk hakanl ve hatta Bunlardan beri
sregelen inanlar n esaslarn nceki sayfalarda sunmu tuk.
Uygur Bakan Bg Han (750-780), 763 tarihinde Maniheizmi
benimsedi. Esasen daha nce baz Trk beylikleri iin de Manihaist
olanlar vard . V. yzylda, Bat Trkistan'da bu mnasebetle Tvbe
duas (Huastuanit) n yazld tahmin ediliyor. 2
Keza, Uygur devleti zaman nda dier dinler yannda baz msl-
man cemaati bulundu u anlalmaktadr. VIII. yzylda Islmiyetin,
askeri alanda ve di er topluluklarda etkileri daha fazla grlm tr.
712 ylnda Sert ve gaddarca hareketlerle ilerleyen Kuteybe'nin,
bir Buda tapnan Buhara'da Camiye eviri ini ve 710-716 yllarnda
1 Abdlkadir Inan, Kur'n-. Kerim'in Trke Tercmeleri zerinde Bir nceleme, Diyanet
leri Bakanl Yay. Ankara 1961, Sf. 3.
2 Y.K. Sf. 4 ve ilgili kaynaklar.
Zikredilen Kaynaklar:
2 S.E. Malov, Pamyatiki drevnetrkskoy Pismenosti, M.-Len, 1951, S. 108.
3 A.V. Le Coq., Trkische manichaica L, S. 25.

104
MaveranNehrin zaptolundu unu gryoruz. Buna ra men Nesuturi
misyonerleri, Nesturi patri i Tematheus (780-819) Orta Asya da bu
Hristiyan mezhenibi yaymak istiyordu.
Buhara ve Semerkand evresi esasen her dinin grnd bir bl-
ge saylyor.
Keza hala Manihaistlerin propagandasiyle Uygur Hakan Bg
Han'n (750-780) Manihaizme geti i grlyor. Bunun maksat ve
itenlii ayrca incelenme e deer. Ksaca e itli Trk blgelerinde,
eitli dinler ve pek tabii bu arada Milli dinleri Tek Tanr inanc, devam
ediyordu.
X. yzylda islamiyet Trkler aras nda Trklerin kendi istekleriy-
le hzla yaylmaktayd. 920 ylnda Karahanllarn Islamiyeti kabul et-
mesini, Volga evresindeki Bulgar Hakanl n n Islmlamas grld
ve islmiyet 940-950 de Urallar ve Sibirya'ya yay ld . Trklerin byk
ounluunun mslman oluuyle nce Maniheizm, Zerd tlk (Ate -
perestlik), Hristiyanl k, Buddizm kalkma derecesine geldi. Bunlar XII.
yzylda tamamen ortadan kalkarak Islam dini Trk blgesinin tek dini
oldu, bylece hemen btn Trkler islamla arak birlik haline geldiler.
nceki inanlarndan baz kalntlar da birlikte gelmise de esasa mta-
allik deildi. Bunlar yat r ziyareti, Ashab Kef ma aras ve Hz. Ali ka-
lesi, yat rlara mum yakma, bez, paavra muska ve nazarl k boncuklar!
(Buddizimde de vard r) baz aa ve sulara, p narlara, kaynaklara, ate-
e, tuza, demire, v.b. sayg duyma eklinde srm tr.
X. yzyl ortalarna kadar Kur'n Kerim'in di er dillere bilhassa
Farsa ve Trke'ye evrildi ini gryoruz. lk Kur'n evirm.eleri Eski
Trk Dini Inanc bakmndan da ok nemlidir. Zir Kur'a:an evirme-
sinde Trke kar lklar kullanlmtr. Allah adna kar Tanr, eytan'a
kar Yek, Ruha kar Tz, Peygambere kar yalva, Cennet'e kar
Umag, Cehennem'e kar Tamu v.b. gibi. Gnmzde bu kelimeler
Kur'an evirmelerinde hemen hemen kullan lmaz olmutur.
u halde, ilk evirmelerde Trkler bu kavramlar , bu adlar kar-
layacak inan ve kelimelere sahipti denilebilir. Bu nokta Trklerin
dini tarihi bakmndan, Tanrya Malar ynnden ok nemlidir
Islmiyete benzeyen bir ok hususlar n kendi altklar kelimeler
ve kavramlarla evirmeleri ok dikkate ayandr.
Samano ullar'ndan "Emir Mansur b Nuh (H. 350-365 /961-976),
Kur'n Kerim'in Farsaya tercmesini resmen hkmet i i olarak ele
almtr."'
3 Y.K. Sf. 7.

105
 Bilhara Farsaya evirmenin caiz oldu u hakknda fetva alnm-
yor:
"Farsa'ya tercme edilecek tefsir kitab Muhammed. b. Ceriri
TabberVnin tefsiri idi. Mver'nNehr limleri, (14. SreIbrahim,
4. yet) ne istinaden tercmenin cevz na fetva vermi lerdir. 4 Bu olay-
dan 20 yl sonra btn M<rer'nNehr'de hkimiyet Trklerin eline
geti. Mansur b. Nuh'un tercme iin fetva istedi i bilginler ve tercme
komisyonuna dahil mtercimler aras nda Trkler'in kalabalk bulunduk-
lar biliniyor, Asficap, Fergana, Semerkand ve Buhara ehirlerinden bil-
ginler bulunuyordu.' Emir Mansur'un bu te ebbsnden onalt yl
sonra Buhara Karahanhlar taraf ndan alnd . Karahanhlar' n Msl-
man olduklar tarihten Buhara'yaldklar tarihe kadar ancak yetmi
yl kadar bir zaman gemi bulunuyordu.
Bu mddet zarfnda Islam Dini'ne ait Trke bir eserin yaz ld
hakknda malmatmaz yoktur. Buhara' ln Karahanl'lar tarafndan a-
l ndndar yetmi yl sonra, Do uTrkistan'da, Ka gar'da, Islami
bir eserin, ahlkifelsefesi didaktik bir manzume olan Kutadg -u. Bilig'-
in telif edildi ini biliyoruz. Herhalde Kur'n Kerim'in Trke'ye ter-
cmesi de bu devirde yap lm olsa gerektir. Bize vs l olan eski Kur'-
n tercmelerm n asllar XI. yz y l n ilk yarsna ait oldu u kabul
edilmektedir.'t
Abdlkadir nan (Kur'n Kerim'in Trkeye En Eski Terceme-
leri) zerinde kaynaklar sunarak, bu geni eserin yaynlad tarihe ka-
dar bilinen drt nsha zerinde duruyor.
Hangi yzyllarda yaz ldn ara trma gayesyle yaplan bu in-
celeme de gerek kullan lan kelime, gerek ek ve tak lar ve cmle yaps ,
yabanc kelimeler azl veya oklu u veya art zerinde duruluyor. 7
lkevirlerde Arapa ve Farsa kel melern yok denecek kadar az
oluuna dikkati ekiyor. Biz dil ve zaman n bulma bakmndan ya-
plan aratrma zerinde durmayarak, en eski Kur'an evirisinin d li
bakmndan rnek sunuyoruz.'
Dikkatimizi eken ve bizi ilgilendiren nokta udur: Kur'an'da Al-
lah ad yerine (Tenri) ile evirme yap lmaktadr:

4 Y.K. Sf. 7, 8.
5 Y.K. Sf. 9, 10
6 Y.K. Sf. 10, 11, 12
7 Muhammed Bin Hamza , XV. yzyl balarnda yaplm Kur'an Teremesi, Haz rlayan:
Dr. Ahmet Topalo lu, st. 1976, Kltr Bakanl Yay. I. Cilt Sf. 1, 2, 3. v.b.
8 A. nan, Y.A.G.K. Sf. 13

106
 "Ol Tenri belglerindin. Ol kimni yolga kndrse Tenri ol kndrl-
m ol kimni yoldn aztsa bulmagay-uk sen anar bir dost kndrkli.
"Di er Kur'an evirileri de hep byledir.
"Ol Tenri bellerinclin ol. Kimni kni yolga kndrse Tenri, ol
kndrlm ol kimni yoldn aztsa bulmagay-uk sen anar bir dost
kndrklli." (Sf. 11) Birok tekrara gitmeden belirtebiliriz. Allah kar-
lna hep (Tenri diye yetler evrilmi tir.) (Sf. 11, 12)
11. yzy la ait Kur'an evirmesi ve bundan sonraki evirmelerde
de (Tenri) kelimesini grmekteyiz. XV. yzy lda ki Kur'an, evirmesin-
de bu (Tenri) nin Tanr olarak (yzlerce defa) s k sk geti ini, 'bazen
Allah adnn da belirtildi ini gryoruz.'
11. yzylda olmas muhtemel Kur'an evirmesine dair Abdlkadir
nan: Kutadgu B lig (Saadet verici ilim!) ve Divan Ltigat-it Trk eser-
lerine de iniyor ve Ka garl Mahmut'un Divan- Ltsgat-it-Trk eserin-
de" Mslman Trkler aras nda, Islmdan nceki Budist, Hristiyan ve
Manihaist Trkler'in din kitaplarn yazdklar Uygur harflerinin kul-
lanlmaya devam etti ini belirtiyor."
"Budizm devrinin mukaddes kitaplar nn Trke tercemelerinden
ve teliflerinden haberdar bulunuyorlard . te bu XI. as rda yeti en
Trkistan bilginleri Kur'an- Trkeye tercme edebilecek Mslman-
Trk edebi diline sahip olmu lard. Bu Mslman edebi dili, yukar da
da kaydetti imiz gibi, islm'dan nceki Trkler'in dini kitaplar nn di-
linden bol bol faydaland lar. Bu eski din kitaplarnn Islami dn kitap-
lanna miraz b raktklar kelime-terimlerden baz lar unlardr:"'" diye
diye baz kelimeleri saymaktad r. Bunlar daha a ada kaydetmeden
nce, yaptmz bu inceleme ve ara trmada "Eski amanizm" gibi
bir anlatla belirtilen gr ne ve "Gk Tenri (ilh-sema)" eklindeki
aklamasna katlmadmz, bu hususta tamamen farkl dndl-
mz, dolaysiyle kant ve belgeleri bu incelememizde sunmakta oldu-
umuzu tekrar kaydetmek isteriz. Hatt bir bak ma yanl bulduumuz
aklamalarn yannda bizi teyid eden baz szlere de i aret edece iz.
Abdlkadir nan eski Trklerin kullandklar kelimelere dair u
tabloyu sunuyor:
"Tenri (Tanr): Bu dini terimi. Trkler'in kabul ettikkleri btn
dinler kullanmlardr. Kur'an-1 Kerim' terceme eden Mslman-Trk
bilginleri de bu kelimeyi Allah kelimesinin kar l olarak kabul et-
9 Y.K. Sf. 13
10 Y.A.G.K. Sf. 13, 14

107
milerdr. Eski amanizm'de ise Tenri, Gk Tenri (ilahsema) demekti."
Szleri onun tedenberi al trlan ve yanl aklan tarzna uyuu yal-
nz bu bilginimize ait olmuyor.
Trklerin hava'ya ve hava tabakas na (kalk) devikleri ve bunu kut-
sal saymadklar bilinen bir husustur. Yukardaki a klama konuyu de-
rin dini anlam iinde tahlili ve ara trmay gerektirecek niteliktedir. Zi-
ra (Gk) aslnda grnen hava ve onun en ilgili mekan' bir yer ise bu
Trklerce kutsal tan nmamtr. Zir Trk dininde de Gk, birok ta-
bakalara ayr lmtr. Islam'da 7 kat gkyz ve Mirac (g e ykseli
olay) ve (Ar ) ve (Ar Ala) kavramlar hatrlanacak olursa bu konunun
derinlii daha fazla a klanm olur. Yoksa alelde Gk veya Gkteki
bir mabut eklinde dar bir a klamay yeterli ve do ru bulmamaktay z.
Trk kltr hayat nn bu yanl aklamay tekrardan sak nmasn u-
marz. Bu kitab n sonlarnda Kur'an da Gk ve Hadisler de Gk ile
Ar ve Ar Ala zerinde yapaca mz inceleme konuyu daha ayd n-
lat acakt r, san yoruz.
Bunu (Ar , ArAl, Gktabakalar , Kur'an, v.b. bahislerinde
grece iz) iin burada sadece i aretele yetinece iz. stelik Trkler
Hristiyanlk, Maniheizm hatt Buddizm'le ilgilendikleri zamanlar da
bile Tanr kelimesini kullanmlardr. Bu dabizi teyid eden di er bir
husustur.
Kur'an evirmelerinde bir defa bile Saman sz gememi tir. Kam
ise, din grevlisi, din adam yerine geiyor.

Abdlkadir nan, ilk Kura'an evirilerinde eskiden kalma dini inan-

c belirten u kelimeleri zikrediyor. lk Kur'an evirmelerinde bu ve daha
bir sra kelimeler, terimler, islamdan nce Trklerin nas l ihatal (de-
rin, kkl, ilahi) bir inanca sahip oldu unu gsterir. zi kelimesi bazen
ruh olarak anla lmaya uygun olsa gerektir. Abdlkadir nan, bu keli-
meleri, terimleri yle srallyor:
" zi: Rabb, sahib Eski amanizm de muhtelif yersu ruhlar n ifa-
de eden terimdir. Da izisi ------ da ruhu, da sahibi demektir. Eski Trk-
e Kur'an tercemelerinde "rabben" "ey izimiz" diye terceme edilmek-
tedir. A. nan alt zere gene amanl da buna kat yor.

Yknmek; ibdet etmek, secde etmek.

Ykng; ykn, secde.
Tapmak; tap ngu: ibadet.
Kni Kn: Hesap gn, adalet gn.

108
 Yek: eytan, erir ruh.
Yelvi: Afsun, sihir.
Yazuk: Gnh, msiyet.
mek, di: Hamd sen.
kn, kng: Tvbe, pi manlk.
Kut: Saadet, talih, saadet veren ruh.
Tn: Nefes, can (arig t n = rh'lkuds )

Kln: Amel, (Ezgi k ln =ameli salih)

Sak n: fikir, tefekkr, d nce (ezg sak n -=iyi fikir)

Kam: Kahin, saman (Aslnda din adam , din grevlisi, dini treni
yapan ve ayrca ulu ki i, ocakl (tedavi eden) v.b. H.T.)"

Umak: Cennet
Tamu : Cehennem. 12

Bylece konuyu ok farkl bir ( ammanizm) iinde de erlendirme

yerine, Trklerin Allah, kar ln verebildikleri tek Tanr , ruh, ruhun
lmezli i, cennet, cehennem inanc , gnh , eytan inanc , ibadet, sec-
de gibi hususlara dahi sahip oldu u bir dini sistem belirmektedir.

Konu tarih boyunca bu bak mdan ele alnmam sadece, bat nn

( amanizm) do u (Semeniye) takmas ile ok farkl ve yanl bir dini
sistem ortaya konulmutur. Bunun yeniden ve hakikate, gere e uygun
ekilde ortaya konulmas zaman gelmitir.

15. yzyla kadar olan Kur'an evirmelerinde eski dini esaslardan

gelen Trke kelimeler kullan lmtr. Fakat, islana geilen ilk yzy l-
lardan sonra, nce Kur'an'dan gelen kelimeler de yan yana yer alm ,
sonra Arapa ve Farsamn etkisi gittike artm ve bu dile ait kelimeler
benimsenmitir. Bu arada Tanr kelimesi gnmze kadar ayn nemle
devam etmitir.
XIV.XVI. yzyllarda "Anadolu Beyliklerinde ve Osmanl Trk
Devletinde O uz Trkesiyle Kur'an Tercemeleri"" ve bunlardan al -
nan rnekler de islm'dan nceki Trklerin inanlar na, kelimelerine
dair rnekler vard r. Abdlkadir Inan, mukayeseli bir sunu unda bazen

1 1 Buna Mengi = ebedi ve yanut = ceza, ecr, sevab, kelimelerini de katabiliriz. (II. T.)
-

12 Abdlkadir Inan, Sf. 14, 15 (Geni Tercme Kaynaklarna bakn).

13 Y.K. Sf. 18, 19

109
Tanr yerine "Ey alabmz" ver bize kat ndan rahmet, "Ey alab m"
rahmet eyle, v.b. diye hitaba da rnekler veriyotr."
Bunlardan baz tercmelerin Anadolu'ya Mo ol istilas devrinde
geldiini ileri sren Abdlkadir nan bu konuda u bilgiyi veriyor:
"Osmanl" Trkesiyle yaz lan Kur'an tercemeleri, genel olarak ha-
reke ile, saitlersiz yaz ld halde birok nshalarda Tanr kelimesi it-
tiradsz olarak (Tengri, Tengri) ,.s .75-5; ekillerinde yaz l-
mtr ki bunlar aras ndaki (Tengri) ekli OrtaAs
ya'dan gelen terceme nshas nn brakt izlerden biridir. O uz Trk-
esi'ne ekil bakmndan aykr olan meng (yani, ebedi, huld, hlid)
kelimesi de bu tercemelerin OrtaAsya ile ilgisini gstermektedir. Daha
XVI. asrda OrtaAsya edebi dilinde unutulmu olan yanut (ceza, ecr,
sevab manalarna) kelimesi de dikkate de er."
Trkler Islam olur olmaz X.XI. yzy llarda yaptklar Kur'an
evirmeleri Dinler Tarihi bak mndan nceki inanc filolojik bakmdan
ortaya koyduu iin ok nemlidir. Bu konuda ok daha geni , daha et-
rafl bir incelemeye bizum vard r. A. Zeki Veli& Togan'da 11. yzy lda,
Taberi Tefsiri esas al narak yap lan tercmeye deinmekte ve daha son-
rakilerin dillerine i aret etmekte ve bu ilk evirilerin, sonrakilerine esas
alnd zerinde durmaktad r. 16
Trklerin kendilerini tartmal bir hadisle dest ekleyerek" Allah' n
Ordusu", olarak grmeleri "Benim Do uda Trk adn verdi im bir
ardm vardr" szn byk b r ba lan la benimsemeleri dikkati ek-
mek t edir.
Ksaca sundu umuz Kuran sevinmelerinde o zaman kullan lan
Trke kar lklar islmdan nceki Trklerin dini inanlar n da ortaya
koymu oluyor.

KAYNAKLAR

Zikreden A. nan, Y.A.G. Sf. 8.

Tercemei Tefsiri Taberi, Habib Yamai eri, Tahran 1339,
S. 5-6. Bu ayetin tefsirinde, Zemah eri Kur'an Kerilm'in ba ka dl-

14 Abdlkadir nan, Y.A.G.K. Sf. 20

15 Ord. Prof. Dr. A. Zeki Veli& Togan, Kur'an ve Trkler "The Qur'an and the Turks",
stanbul 1971, Kay]. Yay. sf. 19, 20.
16 Y.K. Sf. 18.

110
lere tercmesine dair Mtalada bulunmu tur. Bu mtalaya gre, bu
byk alim ve mfessir, Kur'n n her dile tercmesinin caiz oldu unu,
her dil ile nzl ne ihtiya olmad iin bu yola gid lebilece ini beyan
etmitir. Keaf, Kahire 1946, Cz II, S. 538-539.
(Tercemei Taberi Mukaddimesi, Habib Ya mai neri, Tah-
ran 1339, S. 5-6"Yama" dergisi Mcteba Minovi, C. ;, S. 135-136.
Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 1926, S. 192: "... Hlsa
imdiki maltimat mza gre hicri IV. asrn sonunda veya V. asr n me-
badisinde Garbi Trkistan'da yaz lan bu eser (Yani Kur'n tercemesi)
Islami Trk Edebiyat diniyesinin bize kalan en eski mahsuldr."

111
 13 LK KURAN EVRMELER ZERINDE TAMAMLAYICI
NOTLAR :

Janos Eckmann, Abdlkadir nan'n ad geen eserine dayanarak

ayn bilgiyi, TaberVnin (O. 923) Kur'an tefsirinin, Samantler devrinde
(875-999) Buhara'da Farsaya evrildi i zerinde duruyor.'
lk Farsa evirmeden sonra, Kur'an' n Trkeye evirmeye r-
nek oldu u fakat, ne zaman, nerede ve kimin taraf ndan yapldnn
bilinmediini ileri sryor.

Zeki Velidi Togan'a gre Kur'an' n Trkeye ilk evirisinin, farsa

evirme ile ayn tarihe rastlad ve bu farsa evirmeyi haz rlayan bil-
ginler aras ndaki, "Isp call'h bir Argu Trk'nn bulu.ndu unu"2 var-
saymaktadr.
Abdlkadir nan ise, Kur'an'n Trkeye ilk evirme tarihini 11.
yzyln yarsnda kabul etti ini' daha nce grm tk.

Janos Eckmann, ad geen makalesinde Muhammed Hamidullah'

da zikrederek 4 , 12-16. yzyllarda, do u Trkesiyle 6 adet Kur'an
evirmesi oldu unun bilindi ini belirtmektedir.

1 Janos Eckmann, Kur'an' n Dou Trkesine tercmeleri (Bu makale, Macaristan Tr-
kolojisinin 100, yl dnm dolaysiyla yaynlanan Studia Turcica, Budapest 1971, S. 149-159'-
daki "Eastern Turkic translations of the Koran" adl Ingilizce aslndan, Trkeye Ekrem Ural
tarafndan tercme edilmi tir. ) stanbul niversitesi, Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat
Dergisi. Cilt XXI, 31 Aral k 1973, Sf. 15
11. Yzyldaki Kur'an evirisinin dili iin, Dr. Janos Eckmann, Eine ostmitteltrkisc-
he interlineare Korans bersetzung, Ural Altaische Jahrbcher 1959, XXX, s. 72-85.
2 Zeki Velidi Togan, Zentralasiatishe Trkische Literaturen II. Die islmische Zeit: Hand-
buch der Orientalistik V /I, LeidenKln 1963, 5.230.
3 Abdlkadir Inan, Kur'an Kerim'in Trke Tercmeleri zerinde bir inceleme, Diyanet
leri Bakanl Yay. Ankara, 1961, Sf. 8.
4 Muhammed Hamidullah, Kur'an Kerim'in Trke Yazma Tercmeleri, Trkiyat
Mecmuas, XIV, stanbul 1965. Sf. 65-80. 83 Para bat ve dou Trke Kur'an evirmelerinden
rnekler vermi tir.

112
 Kur'an evirmeleri iinde en eski oldu u tahmin edilen ve (Trk ve
slam Eserleri Mzesi (T EM), Nu 73 te) kaytl bulunan bu nshann,
734 /1333-34'te Abu Said'in (1317-1336) hkmranh zama-
n ndan, "mstensih Muhammed bn Hac Devletah" tarafndan yazl-
d anla lmakta ve dil bakmndan Karahanllar devrini, dolay siyle
12-13. yzyllar, Orta Asya slami Trk Edebi dilini yanstmaktadr.
Bu evirmede "Tangrda adnn yerine Tangrdan ngin "Tanr-
dan baka" "kirtgngli yerine bitgan" inanan, mmin" "yak (yek)"
yerine iblis " eytan" kullanlmaktadr. Bu evirme de arapa ve farsa
kelime pekaz kullanlmaktadr.
evirme, o gnk trke ile yap lmak istenmitir: "Okgu" "Kur'an"
(Ar. Kur'an) balg (belg) "i aret, Kur'an ayeti "tangr "tanr" (Ar.
Allah), idi (Sahip, Rab) ar g can veya ar g lin "Saf Ruh" = (Cebrail)
(Ar. RuhalKuds) yak ( eytan, iblis", bitig idilari" kitap sahipleri"
(Ar. ahlalkitab), ortak kat gh veya ortak ko ul "Tanrya ortak iza-
fe eden, politeist" "sak yahut kni" hesap ve kar lk verme gn"
(Ar. yevm addin) v.b., tapnur silar" ibadet edersiniz" b.v.
Bu evirme kopyesinin bir ihtimale gre 11. yzy ldan (Kltr Mer-
kezi Kagar'dan) geldii, ve "Yal saray veziri Balasagun'lu Yusuf Has
Hadb "in Trk dilinde yay lm ilk edebi eser yaz lar" uzun didaktik
iir" Kutadgu Bilig (462 /1069-70) in nam na yazld Ebu Ali elHasan
bn Sleyman (nvan]. Tabga Bu ra Kara Hakan)' n zaman olduu
gr -vardr.'
Bu yakn zamanlarn Kur'an evirmelerinde de hep Tangr eklini
gryoruz. Ele geen ikinci Kur'an evirmesi muhtemelen 13. ve 14. yz-
yl ( ngiltere ManchesterRylands Kitapl Ryland.) Arapa Yazma-
lar 25-38 de ilk eviriye benzeyen yerler vard r:
rnek: "agar tilasati Tangr , klgat sizni bir bodun "Tanr dile-
seydi, o sizi bir millet yapacakt ."6
5 Janos Eckmann, Sf. 18
6 Rylands yazmas hakknda ki kaynaklar Janos Eckmann belirtiyor:
- lk tantan: A. Mingana, An old Turki Manuscpript of the Koran: Moslem World V
(1915), S. 391-398, Keza ilk tantan ayn yazar' n: Catalogue of the Arabic Manuscript in the
John Ryland Library Manchester, Manchester 1934, S. 27-30.
- Janos Eckmann, Do u Trkesinde bir Kur'an evirisi: Trk Dili Ara trmalar Yll
Belleten (Ankara 1968), Sf. 51-69 (Trke metinlerden semelerle).
- A.J. Arberry, The Koran Illuminated A. Handlist of the Korans in the Chester Beatty
Library, Dublin 1967 (Nu: 54 ve 55)
- Janos Ecknann, Two Fragments of a Koran Manuscript with Interlinear Persian and
Turkic Translationas: Central Asiatic Journal XIII (1969) s. 287-290.

113
 Gene 3. Kur'an evirmesi:

A.A. Semenov'udkatalo undan bilgi alarak Janos Eckmann 8 Farsa

ve do u Trkesiyle evrilmi bir el yazmas Kur'an evirisinin, Takent-
teki zbek Ilimler Akademisi Kitapl nda bulundu unu, bilhassa dili-
nin Karahanl Trkesi oldu unu belirtiyor. Semenov'a gre bu eser 13.
yzyla aittir.
4. eviri de: Sleymniye Kitapl nda korunma Do u Trkesiyle
satr-aras evirilen Kur'an' n dilinin 14. yzyln Harezm Trkesi ol-
duu anlatlmaktad r. 9 Mstensihin ada ile istinsah yerinin yazmada be-
lirtilmedii bu eserin, Rebbilhir ortas , 764 /Ocak- ubat 1363 oldu u
ileri srlyor.
5. eviri: Trkoloji literatr'nde "Anonim " veya "Ortaasya Tef-
siri" diye bilinmekte olup" 1914 te Kar (zbekistan) da bulunan ve
imdi Leningrad daki Asya Halklar Enstitsnde saklanmakta"d r."
"Mstensihin ad ile istinsah yeri ve tarihi bilinmiyor. Yazma W.
Barthold'a gre (Asia Major II, 1925, S. 125-127) Mvernnehir'de ve
Abdlkadir nan'a gre (Trk Dili 1 /7, 1952, Sf. 20) Harezm'de yaz l-
mim."" Kpak O uz, a atay unurlarmn bulundu u bu evirinin
Harezm Trkesiyle yaz ldn belirtmekte, bilhassa a al ay unsurlar-
nn grlmesi sebebiyle, yazman n 15. yzyldan nce yaz lmayma bel-
ge olarak gsteriliyor.
6. eviri: 16. yzyln ilk yarsnda yaplm sanlyor, dili a al ay-
ca'dr." Abdlkadir nan bu konu zerinde ayd nlatma bilgi sunmakta-
dr."

7 A.A. Semenev, Sobranie vostanych rukopisej Akademisi nauk Uzbekskoj SSr, (C. IV,
Takent 1957, No: 2854, demirba Nu: 2008).
8 Janos Eckmann, Y.A.V. Sf. 20
9 Y.K. Sf. 21. (Yazma: stanbul Sleymaniye K. Hekimo lu Ali Paa Camii Nu. 2 (Daha
nce, Millet Kitapl, Hekimolu Ali Pa a Nu: 951)
10 Janos Eckmann, Sf. 21.
11 Janos Eckmann, Y.A.G.K. Sf. 21. "Anonef Tesir" le ilgili Rusa kaynaklar iin, Sf.
21 de bilgi veriliyor.
12 Bilinen iki yazmann saklananan kaynaklar : stanbul, Topkap Saray Kitapl III,
Ahmet K sm, Nu: 16. (Tarihi 950 /1543-44). Mstensih ad ve yeri kaytl de ildir.
Fehmi Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalo u,
st. 1961, S. 6-7 Nu: 18-19. "Ayn tip baka bir yazmada Konya Mevlana Mzesi Kitap. Nu:
6624 /921. (Tarihi Rebil evvel 20, 951 /11 Haziran 1914). Bunda Mstensihinin ad ve yeri belli
deildir.
13 A. nan, eybanh zbekler a na ait bir a atayca Kur'an Tefsiri, Trk Dili Ara tr-
malar Yll-Belleten 1962 (Ankara 1963) Sf. 61-66.

114
 Bu Kur'an evirileri iin 20. srenin 116-119,. yetlerinden rnekler
sunan" Janos Eckmann' n bu karlatrmasnda secde etme kar l
"Ykndler" cennet kar l "umak", eski Trklerin inanlar na dair
ksa bir rnek olabilir.

XV. YZYIL BA LARINDA YAPILMI KUR'AN TERCU-

MES
Trklerin islamiyete gei lerinden en az beyz yl sonra "Satr-
Aras" (Muhammed Bin Hamza)n n evirmesinde bile islamdan nce
Trklerin nasl eski Trk inanc ndaki kelimerleri benimsedi inin bol r-
nekleriyle doludur.
Giri Ksmnda "Kur'an Kerim'in Trke Tercmeleri" zerinde
yaplan ilk tercme nshalar belirtilmitir. 15 Ayrca (Muhammed Bin
Hamza'nn Kur'an Tercmesi) ve bilgin zerinde ara trma yaplmtr.
Elbette bu evirmeye arapa ve farsa kelimeler gittike artarak gel-
mitir.
Bu inceleme de (Kur'an Kerim ve Hazreti Muhammed'in Hayat )
hakknda etraflca bilgi sunulmutur.6
lk Sreyi aynen naklediyoruz:
Srat'lFaatiha
(7 ayettirMekkede nazil olmu tur)
Bismillahirrahmanirrahim
Tanr adyla yani balar ve okurum,
gey rahmat klc, rahmat k lc.
1gmek Tanr'nundur; lemler issiy bisleyicisi.
2Gey rahmet klc rahmet k lc .
3Yanut gni issi ya'ni k yamet gnnde hkm eyleme e malik
olan.
4 Sana taparz; dak senden arka virmek isterz.
5Yol gster bize, do ru yol.
6-7 Yolu offlarun kim eylk
14 Janos Eckmann, Y.A.G.K. Sf. 22-24.
15 Muhammed Bin Hamza, XV. yzy l balarnda yaplm "SatrAras" Kuran Tercmesi
st. 1976, Kltr Bak. Yay. I. Cilt Sf. 1-11. Haz rlayan: Dr. AhmetTopalogiu, Dr. Ahmet Topal-
oglu'nun balangtaki inceleme yaz snda XIXXXII. (4 sayfa kadar) geni bir bibliyografya
sunulmutur.
16 Y.K. Sf. 13-42 ve 43-99

115
 eyledn onlarun zerine; kak ndmlar de ller ya'nt cuhd de-
ller; daki azmlar de ller nasrni de ller.
Burada hemen hemen her sayfa da (tanr ) (sf. 1, 12 v.b.) (yanut)
(Sf. 1) (yanut gn) (Sf.1) kelimesiyle tercme sunulmakta vakit vakit
Allah ad da belirmekte, peygamber yerine Yalavac (vmek) (Sf.89 v.b.)
gemekte bazen (Tanr ) kelimesiyle yan yana (alap) (Sf. 2 v.b.) ad
(Sf. 88) yaz lmaktadr. Yzlerce y l nce kullanlan (Tap nak) (Sf.1 v.b.)
(togru yol) (Sf. 1 v.b.) (anmak) (and), Keza daha (Bakara) Sresinde
cennet yerine (umak- uma a) (Sf. 2, 4, 5 v.b.) alab (Sf.2) ( nanduk
Tanrya) (Sf. 2) bazen imn da geiyor. (Sf. 3v.b.)
Yarhgamak v.b. s nmak, mnafklk yerine (Sayru.hk) (Sf.3),
bunk anlamda (Gk) kelimesi kullan lmaktadr. (Sf. 3 v.b.) (Ba-
kara 2. Sre. Ayet 22) "Ol kim k ld sizn iin yeri d ek dak ggi ya-
plm ya'n'i ev rts gibi. Dak indrdi gkden, su, pes kard anunda
yimilerden, sizin dizmuz in. Pes k lman Tanr'ya bendeler, siz bilr-
iken ya'ni kim yarad c 01'dur." (Sf. 74) (dilemek) (Sf. 3. v.b.):
"Bayk Tanr her nerner nese zere gci yiterdr" (Bakara 2. Sre,
yet 20 sf. 3) "Tapun alab muza; ol kim yaratt sizi" (Bakara 2. Sre,
Ayet 21. 26) (sf, 4) Keza "Bay k Tanr" "Bayk Tanr yarglaycdur, rh-
rnat klc, Al mran 3. Sre, Ayet 89; v.b. Bkara 2. yet 26 (Sf. 4)

Melek yerine, eski evirmelerde ki gibi firi te geiyor. Bu eviri de

yek, iblis ve eytan olarak kar lanyor. "Bay k Tanr" (Sf. 209 v.b.)"
alab " sk sk gemektedir.

Trklerin slnda masndan ok sonra yap lan bu eviri de bile s-

lmda'n nce ki Trklerin Tek Tanr dini zaman ndan kald belli olan
bir-hayli kelime mevcuddur.

116
 14- 12. YZYIL SRNANI RAHIBI MIKHAEL'IN D NCESI

Sryni rahibi Mikael' ve ondan etkilenenler 12. yzy ln nl bir

gzlemcisi olarak u dnceyi zetlemektedir.
"Trkler, Tek Tann'yk inanyorlard . Araplar'n Allah' da tek ilh-
d. Bylece Trkler, Araplar' n dinini kolayca kabul ettiler." (Chronique,
III, 156-7)
Sryni Mikael Trklerin ok ncelerden tek Tanr 'ya inandklarn
belirtiyor.

1 Ylmaz ztuna, Osmanl Trk Toplumunda Din, (Hayat) Tarih Meemuast, 1 Kas m
1976, Yl: 12, C. Say 11, Sra No: 143, Sf. 6.
(Trklk) Dergiside

117
 15 XIII. YZYILIN HAKANLARI:

XIII. yzyldaki nl hakanlardan Mngke, ak ve kesin ekilde

Trk Tanr inancn belirtmektedir:
"Ancak tek Tanri vard r. Onun takdirine gre yaar ve lrz."'
Uygur ve Gk Trk hakani da, "Tengri tek, Tengri yaratm " lakab-
Zar na gre Tengriye benzer veya onu Tengri halketmi tir. Moolllarm haka-
ni Mngke (Meng)) daha da ileri gider, Rubruquis'e gre bu hakan n
Fransa kral IX. Luisye yazd mektup a adaki ekilde ba lar:
"Ebedi Tanr'nn buyruudur bu : Gkte ancak bir ebedi Tanr vardr.
Yeryznde de ancak bir sahibin olmas gerekir. 0 da, Cengiz Han'dr."2
Meng Kaan, e itli dinlere mensup din adamlariyle yapt bir
toplantda yle diyordu:
"Tek Tanr'ya, onun irdesiyle can bulup ya ad mza ve ld-
mze inanrz." 3

1 Prof. Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, Sf. 30

2 Y.K. Sf. 31. Ylmaz ztuna Tarih Mecmuas nda zikrediyor. (Rubruck, Journey, 235-236)
3 Ylmaz ztuna, Rubruck, Journey, 235-236.

118
 16- SLAM DEVRI: SULTAN VELET 13. yzyl)

(Islam Devri) ba l altnda (XIII-XVIII. yzyllarda Garp Trk-

esi) ile Ilgili Kaynaklar aras nda da (Tangr) ad gemektedir. Mevlana'-
mn olu Sultan Veled (1226-1312) "Ibtidaname'dan Beyitler" (Divan-
Trki, Sultan. Veled) de (Umak) ve tekrar tekrar (Tangr ) gemektedir.
"Dnyann dirlii geer kalmaz
Tangrdan kim dirise ol lmez."
"Tangr birle hemie olmakdur."
"ben sana irem ki kurtulas n.
Tangr yoln onun gibi bulasn."
"ne baluklar var ol dengiz ire
ger sanga Tangr (Tengri) ol sudan iire."'

NEMLI KAYNAKLAR
Hammer'in Viyana Nshas zerinde 1829 da Jahrbcker der
Literatur'da Rebabe-nme zerinde durulmu tur.
Bu konu zerinde M. Wickerhauser Viyana nushas elyazma
Rebabnme'yi ZDMG. XX., 1866 da evirerek yaynladn, W. Radloff'
un ayn eseri 1889 da (Bullet n T.X., Rus Ilmi Akademisi ne ri) yay n-
lamtr.
- Salemmann' n 1890 da bu konuda yaynn v.b. gryoruz. Av-
rupa ktphanelerinde bu nemli eserin elyazmalar saklanmaktad r.
Prof. Dr. Saadet a atay'n belirttii zere "Ibtida-nmenin Trk-
e ksmn, Rus mste riklerinden M. Martinovi, Veled elebi'nin
bulduu stanbul nshalarna dayanarak, 1917 de Zapiski XXVI da

1 (Saadet a atay. Sf. 228, 229, 230, 233)

119
(205-232. S.) yay nlanmtr. Di er kaynaklar Fuat Kprl'ye ait olup
unlardr:
Prof. Dr. Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Ara tr-
malar, stanbul 1934, (Sf. 162-173)
Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, st, 1926, S. 310
Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, st. 1918.
(Bu eserin 2. basm Diyanet leri Bakanl Yaynlar aras nda km-
tr.)
Fuat Kprl, Trkiyat Meemuas , II. C. 475.

120
 17 AIK PAA (1272-1333):

Asl ad Ali olan Ak Paa'nn' "Garibnme" (M. 1330 da tamam-

lanan) (Tangrnng) (Tenkrinin) (Tangrya) 2 (Tengriye) v.b. a da ve
sonraki yzyllarda gene Allah' ad yan nda Tanr, Tangr, Tengri ad
ekillerinde geiyor.

1 Fuat Kprl Islm Ansiklopedisinin 9. tzn de (A k Paa) maddesi bu konuda nem-

li bir makaledir. Garipnme'nin yurtii ve d nda birok yazma nshalar bulunmaktadr.
2 Garibnme, Ak Paa, Garibnmes'i; Prof. Saadet a atay, Trk Leheleri rnekleri,
Ankara 1950, Sf. 241, 242, 243, 244.
Bu konuda nemli kaynaklar olarak u eserler saylmaktad r.
Bursal Mehmet Tahir," Osmanl Mellifleri" I, 109-111. S.
Hammer, " Geschichte der Osmanischen Dichtkunst" I, 54, 1836.
Gibh, "A History of Ottoman Poetry" I, 176, 1900-09.
- Jozsef Thury," XIV. as r sonuna kadar Trk Dili Yaldigrlar " MTM II, Say 4
Fr. Babinger, "Ak Paa" MSOS 1928, (kk bir yaz 1-7 S.)
C. Brockelmann, "Altosmanische Studien, die Sprache des A k Pa a und Ahmedi"
ZDMG 1919 LXXIII.
Faik Re ad, "Tarihi Edebiyat Osmaniye" 1913.
Cevat Hakk Tarm,' "Kr ehir Tarihi" 1938
Hasan Fehmi Turgal. "Ak Pa a" Duygu Gazetesi. ank r, 1937, Nu. 342
Saim lgen, "Krehirde Trk Eserleri" Vak flar Dergisi, 1942, II.
Fuat Kprl, Anadolu'da Trk Dili ve Edebiyat nn Tekml, Yeni Trk Mecmuas ,
1933. Ayn makale Enzyklopdie des slam 'da Almanca,' "Die Osmanisch Trkische Literatur"
s. 1015
Fuat Kprl, islm Ansiklopedisinin Trkesinde A k Pa a maddesi, s. 701-706
F. Giese, Ayn Enzykl. des Islam'da Ak Paa maddesinde ki yazs .

121
 18 YUNUS EMRE (XIII Yzy l)

Bu ok nl Trk airi(Ozan), mutasavv f ve bilgini Yunus Em-

re'nin Divan' nda, Allah ve Allah' n muhtelif adlar ok sk gemekte,
mekte, fakat Tanr (Tengri) ve alab (alap) ad da Divan'da yer al-
maktadr. Ar , dokuzuncu gk, btn alemi evreleyen, lem tasavvuru-
nun sonu ve en yksek kabul edilen yer, tavan olarak grlmektedir.
Ar (Arapa): Dokuzuncu gk. Btn alemi evreleyen, lem ta-
savvurunun sonu ve en yksek kabul edilen yer, tavan eklinde dikkati
ekmektedir.
Keza "beytrlma'mar, Gk'te Kbe hizas nda bulunan, Allah'a
en yakn meleklerin tavaf etti i ev ve Zre, 3. kat gkte bulundu u sy-
lenen parlak y ldz" anlam nda behrmektedir. 2
Yunus Emre, Eski Trk inanc ndan beri gelen cehennem kar l
TAMU'yu ve CENNET karl Umak (UMA I) kullanma a devam
etmitir.
Ynus Emre , Allah kar l , Esma'l Hsna'r, Allahn 99 adn
tamamen kar lar ekilde Tanr ad n kullamtr. E er bu uygun anlam
olmasa, bilhassa o dnemde Tanr adn hi kullanabilir miydi? Tanr
demesi yzy llarca hi yadrganamam tr.
Birok Trk airleri, bilhassa ozanlar iirlerinde ve bilginler eser-
lerinde (yap tlarnda) ayn ekilde hareket etmekte bir ayk rl k dn-
mediklerini rneklerle gstermekted rler.

I Gnmzdeki Divan hakkndaki kaynaklardan birka unlardr:

Burhan Toprak, Yunus Emre Divan , st. 1933-1934, 3 Cilt. 2 Cilt Halinde st. 1943.
Tek cilt olarak , st. 1953 ve 1960. Nihayet tek cilt olrarak, 1966 y lnda bankas Kltr yayn-
larndan kmtr.
Hazrlayan ve Notlanyla A klayan, Prof. Abdlbaki Glpnarh, Ynus Emre Divan ,
st. 1943-1948.
- Haz. ve Aklayan: Abdlbaki Glpnarl, Yunus EmreRisflt alNushiyye ve Divan.
st. 1965.
2 Haz. Aklayan: Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , Ynus Emre Divan, Tercman 1001
Temel Eser, 5 Sf. 185, 189, 190, 193.
Abdlbaki Glpnar'n notlar ve a klamalarna baknz.

122
19 SULEYMAN ELEB'NN MEVLD' (1409) (MEVLD YAZIMI,
DOUMU 1360LS 1422?)

Sleyman elebi nl Mevlid eserinde hem Allah hem de Tanr

adn sy lemekte bir engel grmemi tir. Biz bunlarn halk aras nda
hla hi yadrganmadan dinleni ve syleniine i aretle yetinece iz.
Burada yalnz Gk konusu da ok yak ndan ilgili olduundan ona dar
de ok ksaca bilgi sunaca z.'

"Amine Hatun Muhammed nesi

ol sadeften old ol dr dnesi
nk Abdullah'dan old hmile
vakt irid hafta v eyymle" fashnn sonunda:

her ki dinlerse bu szi k ile

lcerem TANRI ana rahmet k la" tamamlanyor.

Peygamberin yaptklar anlat lyor:

"Kld da'vet Tanr 'ya hem kullar

er'ile gsterdi togr yollar

1 Dr. Necla Pekolcay, slnd Trk Edebiyat, st. 1967, Sf. 149-176.
Prof. Dr. Ahmet Ate , Vesiletn Necat, Mevlid., st. 1954.
Ahmet Aymutlu, Sleyman elebi ve Mevlidi erif, 19 58.
Yahya Benekay, Ya ayan Mevlidi erif, 1964.
Mevlidi erif, haz. Vasfi Mahir Kocatrk, 2. Bas m 1966.
Mevlt Haz. T. Alangu 1958.
Mevlid, Haz. Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , st. 1970.
Burada Mevlid'in yeni basmlarndan birka rnek sunduk.

123
 Mevlid'in dier bir yerinde gene Tanr adnn Allah kar lnda
gbsterildi ine bir ka rnek daha sunuyoruz:
G4

Hakka hamd ile senay bihisab

old Hak avniyle kil kitb
Tanrdan yzbin dr-ad ile selam

Tanr rahmet eyleye ol hn in

Kim du kla bunu yazan in"
Mevlid'in (Yel:adet Bahri) inden:

"Berk urup kt evimden nagehan

Gklere dek nur ile doldu cihan

Indiler gkten melekler saf saf

Kbe gibi k ldlar evim tavaf

Do du ol saati e ol sultan din

Nura garkoldu sema v zemin"

124
 20- UYGUR HARFLERI LE YAZILAN ESERLER: 15. YZYIL

Uygur harfleriyle yaz lm Mecmua da 5 eser ihtiva etmekte, 4 Ara-

lk 1431 de, Yezd ehrinde, Mansur Bahi tarafndan yazlar (Mes'ele
Kitab)nda 1 ve 2, 3:

"Yaman-lk klm-a-gl kim tengri ta'al-

Seni tudar ol aydz-a kim tengri ni sen m...
Oldurdup turur sen kim her ne tiseng an " (Sf. 248)

Tercme "Ktlk yapma ki Tanr Tal seni tutar(?)

O, sylese ki "Tanr'y sen mi oturtup durursun ki her ne desen onu".

14. "Kim tengri ta'al-a-ga slm nisbet k lmak,"

16. "Kim tengri ta'al-a oldurup (ldrp) turur tat birur".

I, 11; II, 8, v.b.
I/11. "bireg ayidz-a kim tengri ta'al-a sanga
5,

Tercme "Birisi sylese ki" Tanr Tal gkle

ya arta ya yukar ya aa bakp turur" dese kfir olur. Mes'ele
birisi sylese ki "Tanr Tal sana zulm etsin ylece ki sen bana zulm
ettin" dese kfir olur. Onun iin ki Tanr Tal'ya zulm nisbet etmek re-
v deil (dir). Mes'ele: birisi sylese ki "Tanr Tal oturup (ldrp ?)
durur, adalet verir." (Sf. 249)

Metinde "Tengri Tal" veya "Tengri", geiyor" Metin v.b. (Sf. 252)
Tercme (Sf. 253)
Di er bir metin de IX. 271 (134 a)
"Hak' ta'al-manga sons z umak
birz-e umak-ka kirm-e gey men" (Sf. 254)

125
evirme "Hak tal bana say sz cennet yerse
Cennete girmeyece im
" v.b. derse kfir olur (Sf. 225, 256) 259. sayfaya ka-
dar hep Tengri, diye Tengri Tal diye gemekted r. 1 /8,9,10,11,12

"bire g aydza kim tengri ta'la kkte

ya ar ta ya yokar yakoy
bakp turur tiz'e kfir bolur mezele
Dikkate sayan bir anlay belirtiyor.'

1 Osman F. Sertkaya Uygur Harfleri ile yaz lm Btz Mensur Paralar F. Mesele Kita
Trkiyat Meemuas, stanbul 1976, C. XVIII, (1973-1975) Sf. 245, 280.

126
 21 EBLGAZ BAHADIR HAN (17. YZYIL):

Eblgazi Bahadr Han, (17. yzy l) ( ecere-i Terakime)' Trkle-

rin soy ktii nde Trklerin Nuh'un 3 o lu Ham, Sam, Yafes'ten
(sf. 23), soyundan srd n o da belirtiyor.
Burada Kk (Gk) Han geiyor. Kk, Gk anlam ndadr. 2
Trk halk Yafes'ten tredi ine gre, Tanr 'nn birliine inamy or-
lard, (Sf. 26) demektir.:
"Trk halk Yafes'ten t Al nca Han zamanna kadar mslman-
c ." (Sf. 26) Alnca Han zamannda "Tanr'dan" sapld deniliyor. (Sf.
26)
O uz "Tanr tal"ya inan yor. (Sf. 27, 34) Tanr 'ya iman etmiyen-
leri esir alyor veya ldryor. Tanr Esasen kkl sylentiye gre Trk-
ler Nuh'un o lu Yafes'ten tremi tir. Yafes, Allah'a inanan bir kimsedir.
Bu duruma gre Trkler Allah inanc na sahiptiler.

1 Yeni basmum Hazrlayan Muharrem Ergin, Tercman 1001 Temel Eser. Daha nce
zeirinde al lp yaynlanmtr.
2 Ouz Han'n kk o lunun birisinin ad (kk (Gk) tr, di eri Ta (Da),
Tingiz (Deniz) dir. v.b.

127
 III - BLM
1- TRK ATASZLERINDE TANRI:

Ataszler tarih boyunca halk n uur (bilin) ve gndelik davran -

nda yu rulmu ve geni anlam ve tahlile uygun bir yap gsteriyor.
Allah adnn geti i pek ok ataszleri vard r.
Tanr adnn, gk veya ba ka bir anlam belirtmeden (Allah) kar -
lnda kullaml ve bunun yad rganmay dikkati ekicidir. Bu bak m-
dan da ayr bir deer tamaktadr. Manevi kltr ve inan kklerinini
ve kalnt izlerini gstermesi bakmndan dikkate ly kt r.
1fidemden utanmayan Tanr 'dan korkmaz. 2
2 Tanr rzkn kuluyla birlikte yarat r.'
3 Komu hakk Tanr hakkdr.'
4 Avrat dzd evi Tanr ykmaz, avrat bozdu u evi Tanr yap-
maz.
5 Byklk Tanr'ya yakr.
6 Dileyen Tanr'sn bulur.
7 Gemiye binmeyen Tanr korkusu bilmez.
8tin ss (sahibi) var ise, tav ann da Tanr's vardr.'
9 Kul ile Tanr arasna girilmez.
10 Mudara da rak olan, Tanr'ya yakn olur.
11Tanr'dan korkan, kuldan korkmaz. 6
12 Ev yapanla, evlenenin Tanr yardmcsdr.

1 Hikmet Tanyu, Ankara'da Adakla ilgili Szler ve Adaklar. A. . lhiyat Fak. Dergisi,
C.IX, Yl 1961, Ankara 1962 de geni ekilde Ataszleri kaynaklar sunulmutur. Burada sonraki
kaynaklardan birka rnek sunduk.
2 Trk Ataszleri ve Deyimleri, st. 1971, 1000 Temel Eser, C.I, St. 11
3 Y.K. Sf. 50 ve Ali Do anay, Trk Atalar Szl , Ankara 1973.
4 Ali Do anay, Trk Atalar Szlii ii, Ankara 1973, Sf. 181.
5 Trk Ataszleri ve Deyimleri, stanbul 1971, C. 1--2.
6 smail Hilmi Soykut, Trk Atalar Sz Hazinesi, stanbul 1974.

128 ,)
 2 DEYIMLER VE GK HAKKINDAK SZLER

Ahmet Cafero lu " amanSayamin Bir Duas".

Reit Rahmeti Arat iin, Ankara 1966, Sf. 155, 166. (XIV. yzy l Azeri
edebi mahsul Dedem Kork tta):

"Gydeki gy bulutlar
Yorgamdr obann"
(A. Cafero lu, Azeri halk edebiyat nda "Sayac Szleri" Azerbaeycan
Yurt. B. III. Say Sf. 35, 36, stanbul 1934, S. 359 )
Sevinli bir haber veya yak n birisi dndnde ok eskiden de G-
znz aydn denilirdi. Tanr misafiri, Tanr kulu gibi deyimleri de kul-
lamlmaktayd . Ayrca Tanr verdi, Tanr korusun, Tanrya emanet,
Tanr akma, v.b.

Gkten ne ya d da yer kabul etmedi. Dikkata ayan bir ataszdr.

u manzume de derin bir anlam gstermektedir:
"Ar' ge, fer i atla, sidreyi a ,
Gr ne var mverda ibraethiz."

129
 3- RENKLERLE ILGIM DEYMLER-BENZETMELER:

1- Kara yz.
2- Yz kara oldu.
3- Yzm kara ettin.
4- Yzm kara kt.
5- Kara talih.
6- Kara baht.
7- Kzl sultan.
8- Gk Sultan.
9- Kzl.
10- Kzlelma.
11- Kzlba
*12- Gk br. veya Gk Beri.
13- Beyaz kitap.
14- Ak devrim.
15- Gk boncuk (mavi)
16- Gk-gz (mavi)
17- Gk kubbe.
18- Gk Tengri, mavi-Tanr deil, burada, enginlik, ululuk, ycelik
belirtiyor.
19- Gk-trk te yledir
20- Karakeili
21- Akkoyunlu,
22- Karakoyunlu,

* "Gk-Br Sultanm" Orta asya kavimleri hkmdar Gkkrta benzedi inden

byle diyorlard . Kurt sylentileri Atill ile Avrupa'ya girmi , Cermenlerede gemi tir.
(B. ()gel, Trk Mitolojisi, Istanbul 1971, 1000 Temel Eser, Sf. 26).

130
 23- Karacada ,
24- Karacuda
25- Akdeniz,
26- Karadeniz
27- Karak
28- Kara Budun
29- Gk Ik (Ouz dininde)
30- Akbaba
31- Albast
32- Gkkua (Ebem ku a) (Alimi Sema)
33- Gkalp
34- Gktrk
Dinlerin o unda kyafetlerin, sr, meneke, siyah, krm z v.b.
nemli yerleri vardr.
Dinlerde bu hususta semboller bahsi dikkati ekicidir.

131
 4 TEK TANRI NANCI OLDUUNA DAIR BELGELER:

1Eski Trkler de hakan veya beyler ba arlarn anlatrken "Tan-

rnn izniyle" derler. Tanr ad ok zaman yanlz kullanlr. Bundan eski
Trklerin tek Tanr 'ya tapt klarn syleyebiliriz. (Ra onyi Tarihte
Trkler)
2 Trk kavimlerine ve Mo allara dair islm kaynaklar ndan
gelen haberler Trklerin "Tek Tanr "ya inanlarna dairdir. Din tarih-
ileri buna tan ktr.
3 Yahudilikte ( srail Tanrs) denilmesi, bu dinin monoteist ol-
masna engel olmyor. stelik Yahudilikte Yehova (Yahve) yahudileri
stn tutar. Trkler de Tanr nn kendilerini yceltti ine inanrlar.
Gk-Trkler ve O uzlarn (mslman oluncaya kadar) (di er ka-
vimler) Tek Tanr 'ya inandklar kesinlikle anla lmaktadr.'
4 Deil Gk-Trkler, Hunlar bile Tek Tanr 'l olan bir inanla,
Gk-Tanrya inanmlardr.2
Gk Tanr'ya Altay Trkleri lgen 3 (iyilik eden varlk...).
Yakutlar rng Artoyon" Mo olistan'da ya ayan Urenhalar
Kayrakan 6 (Byk Han) ve uvu Trkleri Tur7 demektedir.
Hepsi tek bir Tanr adna ve anlamna gredir.
Yer-su'yu ilh sayan ve ikinci derece tanr gren ve yaln z Gk
Tanr'ya ekseriyetle at kurban - sunulduu iddias' peri, koruyucu
ruh ve melek anlaynn kar trlmasndan ileri gelmektedir. Dinler
Tarihileri, dinin zn, esas n dikkate alrlarsa, Melek, cin, peri
vsb. varlklar' birer Tanr olarak ifade edemezler.

1 Osman Turan, Trkler ve Islmiyet, Sf. 459.

Osman Turan , Seluklular Tarihi ve Trk Islm Medeniyeti Ankara 1965, Sf. 293.
2 Baheddin ()gel, Islmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962, Sf. 35.
3 A. Inan, amanizm, Tarihte ve Bugn Sf. 31,1954 bas m. S. Bulu, Samanizmin Trk
Amac, S. II, Sf. 68, A. Anohin, Altay amanhna Ait Maddeler, lk Mecmuas S. 87, Sf. 242,
Ankara 1940, Radloff, Sibiryadan, ev. A. Temir, stanbul 1956, Sf. 27.
4-5 A. nan, Y.K. Sf. 27
6 A. nan, Y.K. Sf. 31, Radloff Y.K. Sf. 6
7 P.W. Denisow, auva larn Dini, T. Kltr, S. 1, Sf. 55, Ankara 1962, ev. A. nan.
8 Wilhelm Koppers, lk Trklk ve IndoCermenlik, Belleten, Ankara 1941 C.V., S. 20, Sf.
457.

132
 5 GK VE TURKLER (AR -ARI M) FELEK-EFLU:

Trklerin gge "Tengri" dedi ini ileri sren Bahaeddin gel,'

(Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser, C. 2, Sf. 115)
"Fakat gg de yaratan kutsal ve yce bir g vard ki, bunun da
ad, yine Tengri, yani Tanr idi. "demektedir." Tarihi Sryani Mikil,
Anadolu Seluklular nm islmiyetten nceki tek Tanr larndan sz -
aarken, "Trklerin bu yce Tanr 'ya Kan Tengri, yani Han Tanr ,
en yce Tanr dediklerini" yazyordu. Bu deyim "Kang Tengri" eklinde
de sylenebilirdi. nk eski Trkede "Kang" sz, baba ve en ulu ata
iin kullanlan bir deyimdir. 2 (Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser, Sf. 116)
"Trk Ka anlar," "Tanrnn elisi" idiler: Byk Hun Devleti
anda, "Tengri" sz yalnz bana, inlilerin en kutsal gcn ifade
eden "Tien" deyimini kar lyordu. in Imparatoru da "G n ve Tan-
r'nn olu" idi. Moalca da bile Teng-geri' yi alm lar 13. yzylda bile
gk iin kullanmlardr. "Mao-Tun (Mete) nin unvan da" Tengri'nin
olu" idi.
"Trkler ba langta Tanr szn" yaln zca yaratan Tanr iin
kullanrlard. Sonradan anlamn genileterek kutsal ve byk eyler
iin kullananlar oldu undan Kagarl Mahmut kederleniyor.
"Eski Trklerin yce ve Tek Tanr s, Islmiyetteki" "Allah" gibi
mcerret ve ekilsiz bir gt". Hatta Altay amanizminde bile, g n
katlarnn resmi yap ld halde, Tanr 'nn ekli izilemiyordu." 3 (B.
()gel Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser. Sf. 117) B. ()gel amanizm
admm alikanlndan kurtulamamakla beraber Tengri hakk nda nem-
li- grler ileri sryor.
Hiristiyanlar Tanr 'nn sakall ekilde resmini izmi ler, 1970 y-
lnda Almanya'da bir okulda ocuklara Tanr 'nn resmi izdirilmi,
renkli olarak nl bir dergide yay nlanmtr.
1 Trk Mitolojisi, 100 Temel Eser, C. 2, Sf. 115)
2 Trk Mitolojisi, 1001 Temel Eser, Sf. 116)
3 1000 Temel Eser, Sf. 117

133
 Gn rengi kutsald .
GK ve FEZA (UZAY) AYRI VARLIKLAR:

Trkler uzay ile g birbirinden ayrmlardr: "Usuz ve bu-

caksz gk kubbesinin altnda, dnya ile ilgili bir de gk boluu vard.
Eski Trkler, dnyaya de en bu bolua, daha dorusu "Hava" ya
"Kalr veya "Kalk" derlerdi. Kal 'n sonsuzluklara kadar uzanan
byk gkle ilgisi yoktu. Yine Trklere gre kal , yani "Hava" byk gk
gibi kutsal da deildi."
"kulardan sz aarken Kalk ku lar" derlerdi. Trkler dnyaya
Acun ad n takm lard. "Ku ktrn uutuu" Hava boluu", dnyadan
sayllyordu.4 (B. ()gel T.M. C.2, Sf. 127)
"kle yerin s nr" Gk kubbesi" idi" (C.2, Sf. 128)

GK IKRI I VE FELEK :

slmiyette felek ve o ulu efltik eski Trklerde de vard . Felek gkyz

iin sylenmekteydi. Eflk, bti,n yild z ve gezegeni, gne ve ay da ihtiva
ediyordu. Bu fezaya (uzaya) Isltimda efltik deniliyor. (B.O. T.M. C.2, Sf.
130) Trkler sonsuzlua, Kkkr (Gkler) diyorlard . Burada unu ilave
etmeliyiz. Bir de ar deniliyor.1
Gk kubbenin durmadan andne inanan Arap ve Iran'hlar bu
dne "erh'i Felek" demi ler Trkler de bunu ark- Felek" yapm -
tr. Bu dnen kubbeye Gk a rs demilerdi. (krk nnnkltl-
mesi).

SONSUZ SAN!LAN FEZA (UZAY):

Gn en enginine diyoru . Eski Trklere gre Tanr y ldzlarn,

gnein tesinde, ykseklerin kse inde, ondan daha yksek olmayan
sonsuzluktayd . "Bu sebeble esk Trkler bu sonsuz yksekli e "zeliksiz",
yani "Daha yksei bulunmayan, ebedi sonsuzluk" adn verirlerdi.
Kutsal kitaplarda bu yere, yine Trke "stnki", yani" En stn olan "
ad da verilmiti.
Tabii olarak gn bu yksekli i yannda, yerin ve kainatn da sonsuz
bir derinlii vard. Trkler bu sonsuz derinlik iinde, "Tpsiz tering"

4 B. ()gel T.M. C. 2., Sf. 127

134
yani "Dipsizcesine derin" deyimini kullan yorlard.s" (B.O.T.M. 1000.
Sf. 140)
Gk kubbeyi bir ad r gibi d nen Bat Trkleri'ne gre gk "yedi kat"
t. Dou Trkleri ise 9 kat tanyorlard . Daha sonra onlar da 7 kat g
benimsediler. Altay Trklerinde 12, 16, 17 katl gkler katda ileri srlm-
tr. 9 kat veya 7. kat Tanr katyd. Din grevlisi Kam ( aman) 5. kata ka-
dar kabilirdi. "Gn" kap bekileri" ift bal kartallard .
Trkler gn direini bir adr direine benzetmi lerdir. Islmiyette
gkleri tutan Allah't r denilmitir.

5 B..T.M. 1000. Sf. 140

135
 6 SLAM DNN'DE GK VE AR-I ALA:

Islam'da Tanr'y Ar Alada' aramak, zerinde durulmal dr.

Ar Ala burada Tanr'nn en ycede olu u gibidir. Yeni bir aklama sa-
ylmah, yeni bir de erlendirme ve yeni bir yorum olarak dikkate al nma-
ldr.

SLAM YETTE GK, AR , AR -I ALA VE S DRE- MCN-

TEHA (s. 3 / 14, 16)
1 Kur'an- Kerim'de gklerin, yerin ve canllarn yaratl hak-
kndaki ayetler iinde biz Gk ve onun yarat l ve mahiyeti ile ilgili
hadisler zerinde duraca z. Bylece Tanr ad aklanrken, onun gkle
ilikisi ve bu konunun derinli i de daha geni olarak ortaya kacaktr.
"O (Rabb) ki yeri, sizin iin d ek, g de bina yapt. Gkten su
indirdi, onunla size rzk olarak e itli rnler kard . yleyse siz de
bile bile Allah'a eler komayn." 1
"O ki, yeryznde ne varsa hepsini sizin iin yaratt ; sonra g e
yneldi, onlar yedi gk olarak dzenledi. O her eyi bilir."2
" [Ey Muhammet ], biz senin yznn g e doru evrilip durdu-
unu (Gkten haber bekledi ini) gryoruz. (Merak etme) elbette seni,
holanacan bir kbleye dndrece iz. (Bundan byle) yzn
Mescit-i Harm tarafna evir. Nerede olursan z, yzlerinizi o yne
evirin. Kitap verilenler, bunun Rabbleri taraf ndan bir gerek olduu-
nu bilirler. Allah onlar n yaptklarndan habersiz de ildir." 3
"phesiz gklerin ve yerin yarat lnda, gece ve gndzn de-
imesde, insanlarn faydasna olan eyleri denizde ta yp giden ge-
milerde, Allah'n gkten su indirip onunla lm yeri dirilterek

1 Bakara (2): A 22
2 S.2 /19.
3 Bakara S.2 /A. Meli 144.

136
zerine her e it canly yaymasnda, rzgrlar ve yer ile gk aras nda
emre haz r bekleyen bulutlar evirip evirmesinde elbette d nen bir
topluluk iin (Allah'n varlna ve birliine) deliller vardr." 4
"Rabb'inizden bir ba a ve genilii gklerle yer aras kadar olan,
takv sahipleri iin haz rlanm bulunan Cennete ko un."5
"Gklerin ve yerin mlk Allah' ndr. Allah hereye kaadirdir.
Gklerin ve yerin yarat lnda, gecenin ve gndzn gidip geli inde
elbette akhselim sahipleri iin ibret verici deliller vard r.
Onlar ki, ayakta, oturarak ve yanlar zerinde y atarken Allah'
anarlar, gklerin ve yerin yarat l zerinde dnrler: "Rabb'imiz
(derler), bunu bo yere yaratmadn, Sen ycesin, bizi ate azabndan
k on, ."6
"Allah'n dininden ba kasn m aryorlar? Oysa gklerde ve yerde
olanlarn hepsi, ister istemez, O'na teslim olmu tur ve O'na dndrlp
gtrleceklerdir.." 7
Gklerde ve yerde olanlar n hepsi O'nundur. O'nu izni
olmadan O'nun kat nda kim efaat edebilir? Onlar n nlerinde ve arka-
larnda olan bilir. Onun ilminden, ancak kendisinin diledi i kadarndan
baka bir ey kavrayamazlar. O'nun Krss, gkleri ve yeri kapta-
mt r. (yani o Yce Allah, gklere, yere, btn kinata hkmetmek-
tedir). Onlar (koruyup gzet) mek, kendisine a r gelmez. O ycedir.
byktr."'
"Gklerin, yerin ve bunlarda bulunan her eyin mlk Allah' ndr.
O, hereye kaadirdir."9
"Hamdolsun O Allah'a ki, gkleri ve yeri yaratt , karnlklar ve
aydnlk.' var etti. Yine de inkrc lar, Rabb'lerine (ba kalarn) denk
tut uyorlar." 1
"Gkleri ve yeri hak ve hikmetle yaratan O'dur. 'Ol' dedi i gn,
oluverir. Sz hakt r. Sur'a flendi i gn de mlk O'nundur. Gizliyi ve
a bilendir. O'hikmet sahibidir, hereyi haber aland r.""

4 Bakara 2. S. /. Mel1i164.
5 Ari imrn Sl. 3 /. Melli 133.
6 An mran S. 3 /. 189-192.
7 l'i mran (3), . 83.
8 Bakara 2. S. . 255...
9 Mide S. (5), . 120.
10 En'm (S. 6), . 1.
11 En'm (S. 6), . 73.

137
 "(0) gkleri ve yeri yoktan var edendir. O'nun nas l ou u olabilir
ki? Kendisinin bir ei yoktur, her eyi O yaratm tr ve O, her eyi bi-
lendir. Rabb'iniz Allah, i te budur. O'ndan ba ka tanr yoktur. (0),
her eyin yaratcsdr. O'na kullk edin, O, her eye vekildir." 12

"Gzler O'nu grmez. O, gzleri grr; O ltif (gzle grlmez

veya ltaf sahibi), her eyi haber aland r.""

"Rabb'iniz O Allah'tr ki gkleri ve yeri alt gnde yaratt , sonra

(emri), Ar iizerina hkmran oldu." 14

"Gkleri ve yeri yaratt gndeki yaz sna gre Allah'n katnda

aylarn say s on ikidir. Bunlardan drd haram (ay) lar dr. te do ru
din budur ,,15
"Rabb'iniz (0) Allaht r ki, gkleri ve yeri alt gnde yaratt ,
sonra Ar 'a istiv etti (btn olu aleminin tahtna hkmetti). Yaratma
ii(ni) tedbir eder (ynetir). O'nun izni olmadan hi kimse efaat edemez.
te Rabbiniz Allah budur. O'na kulluk edin, d nmyor musunuz ?""
Do. Dr. Sleyman Ate "Kur'an- Kerim Meli kitabnn notunda
u aklamay yapyor:

"Ayette, gklerin alt gnde yarat ld buyurulmaktadr. Allah'a

gn, "an" manas na geldii gibi, uzun devirler anlanuna da gelir nk
Mearic Sresi'nde Allah kat nda bizim saymzca elli bin yl sren bir
gnn mevct oldu u ifade edilmektedir. Ba ka yerlerde de Allah kat n-
da bizim saymzca bin yl sren gnn var oldu u a klanmaktad r.
Yni Allah katnda gn itibaridir. e itli zaman birimlerini ifade etmek-
tedir. te burada belirttilen gn, dnyalar n oluum devresi anlamnadr.
Demek ki Allah, kainati alt gnde, yni alt byk devirde yarat p
bunk biimine koymu tur."7

"G-ece ve gndzn de imesinde ve Allah'n, gklerde ve yerde

yaratt eylerde (Allah'n azab ndan korunan bir topluluk iin nice
ibretler vard r.""

12 En'n (S. 6), . 101 ve 102.

13 En'm (S. 6), . 103.
14 Kelimesi kelimesine mn: "Sonra taht zerine kuruldu." S. Ate , Kur'an Kerim ve
Meali (Sf. 142, Not: 1, lkbasm.)
15 Teybe (S.9), 36.
16 Yimus (10. S), . 3
17 Kur'an Kerim Meli, eviren: (Prof.) Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 181.
18 Ynus (10. Sa), . 6.

138
 "Gkleri ve yeri alt gnde yaratan O'dur. (Bunlar yarat rken)
Ar ' su zerinde idi (kinatta sudan ba ka bir ey yoktu)..." 19
Bunu eviren Do. Dr. Sleyman Ate : "-Gkler yarat lmadan nce
Allah'n Ar 'nm su zerinde bulunmas , belki de kinattaki hayat n
byk lde suya dayal oldu una i arettir.

"Gerekten hayat, kinat n taht durumundad r. Allah bununla

Kinat ynetmektedir. Bu da suya dayal dr. Tabii, gere i Allah bilir."
Diye yorum yapmaktad r2

"Gkler ve yer durduka orada srekli kalacaklard r (Ate , Cehen-

nemde). Ancak Rabb'in (karmay) dilerse (0) ba ka. nk Rabb'in,
istedi ini yapandr. Mutlu khnanlar ise Cennettedirler. Gkler ve yer
durduka onlar orada srekli kalacaklard r. Ancak Rabb'in ( karmay)
dilerse (0) ba ka. Kesintisiz bir vergidir (bu) !,921

Allah odur ki gkleri grebilece iniz bir direk olmadan ykseltti,

sonra Ar zerinde istiv etti (btn mlknn, btn yarat klar-
nn tahtna, yni ynetimine hkim oldu, her eyi dzenleyip ynetti),
gnei ve ay iradesine boyun e dirdi. Hepsi belli bir sre iin ak p git-
mektedir. (Yaratma) i i(ni) dzenler, yetleri a klar ki, Rabb'inizle
karla aca nza kesin olarak inanas nz."22

Bu yetlerin evrilmesinden sonra, Do. Dr. Sleyman Ate , u

nemli yorumu yapyor: "Bu yette cisimler aras ndaki itme ve ekme
konusuna i aret vardr: Allah, gkleri bizim grebilece imiz bir direk
olmadan ykseltti ini sylemektedir. Demek ki g , ykselten, birbi-
rinden uzaklatran bir direk var ama bu direk, gzmzle grlecek
cinsten de ildir. Bu direk, cisimler aras ndaki itme kanunudur. "G
tutuyor, yer zerinde d mesini nlyor. Ancak O'nu izniyle debilir."
(Hac Siiresi: 65) yetinde gk cisimlerinin yer zerinde d mek istediini,
fakat Allah'n, bu d meye engel oldu unu belirtmektedir. Gk cisimleri-
nir birbiri zerine dme eilimi ise, cisimler aras ndaki ekim kanunu-
dur. Bu suretle Kur'an hem itme, hem ekim kanununa i aret etmi bu-
lunmaktadr. E er cisimler aras ndaki ekim gc, itme gnden faz-
la olsa gk cisimleri birbiri stne d erdi; e er itme gc fazla olsayd ,
gk cisimleri birbirinden sonsuzca uzakla trd .

19 Ild (11. S.), . 7.

20 Kur'an Hakim Meli, ev.: S. Ate , 1975, Sf. 192.
21 Hd (11.S.), . 107, 108.
22 Ra'd S. (13), . 2.

139
 Cisimlerin, birbirinden belli uzakl kta durmas , iki kuvvetin denk
olmasn gerektiriyor. Kur'an, Rahman Sresinin 7. ayeti olan "Allah
g ykseltti, dengeyi koydu" ayetlyle de iki kuvvetin denk oldu unu
haber vermi tir. phesiz bu, Kur'an' n bir mucizesidir." 23

"Allah'n gkleri ve yeri hak (ve hikmet) ile yaratt n grmedin mi ?

Dilerse sizi gtrr ve yepyeni bir halk getirir.""
"Allah O dur ki gkleri ve yeri yaratt , gkten su indirdi de onunla
size rzk olarak e itli meyvalar kard . Buyru uyla denizde ak p gitme-
si iin gemileri emrinize verdi, rmaklar emrinize verdi.""

"Andolsun biz, gkte burlar yapt k, ve onu bakanlar iin ssle-

dik ve onu, her recim eytandan koruduk. Ancak kulak h rszl eden
olursa, parlak bir ate u'lesi onu kovalar.""

Do. Dr. Sleyman Aye bu ayetler zerine u aklamalar yapyor:

"Bur, yksek k k demektir. Gkte toplanan bir tak m yldzlar

kmesine bur denir. Bu ayet, gkte bulunan e itli yld z kmelerine
i aret e tm ektedir."
"Cinler de insanlar gibi grnmeyeni yani gayb bilmezler. Ancak
gayb haberlerini almak iin, bu y ld zlarla ssl olan en yak n g
geip, as l ruhani gkten gizli haberler almaya al mlardr. Fakat
zerlerine k vlcmlar salnm , buna rnuvaffak olamam lard r. Ayette,
cinler gibi insanlarn da birgn g e kmaa al acaklarna i aret vard r.
nk eytan t abiri iine kt eyler telkin eden insanlar da girer. Bu
husus, Rahmn Saresi'nde daha a k olarak zikredilmi , g e trmanmak
isteyen cin ve insan zmrelerinin zerine ate ten ve bakrdan k vlcm-
cmlarn gnderilece i ifade olunmu tur.

Demek ki, insanlar da birgn g e kma a al acaklard r. Nit ekim,

Kur'an- Kerim'in i aret etti i bu husus gerekle mitir. Fakat, insanla-
rn bu nk teknik gleri henz gne sistemini geme e msait
deildir. Birgn, yldzlardan gelen btn engelleri a p, u maddi g
tamamen geebilme imkan na ula tklar- muhl olmakla beraber-
farzedilse bile, ruhani g e ula malarna imkan verilmeyecek, kar la -
tklar ilahi engeller, semavi haberleri almalar na frsat vermeyecektir.' 27

23 Kur'an-4 Hakim Melli, ev.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 214-215.
24 brahim S (14 S ), . 19.
25 brahim S. (14. S.), . 32.
26 Hicr S. (15. . 16,17,18.
27 Kur'an Kerim Melli, ev.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 227.

140
 "Biz gkleri, yeri ve bunlar aras nda bulunanlar hak ile yaratt k.
O saat de mutlaka gelecektir. (Hesapla ma, yarg gn). Onun iin sen
gzel bir ho gr ile muamele et. nk yaratan, bilen ancak Rabb'in-
dir. ,, n

"(Allah), gkleri ve .yeri hak ile (hikmeti uyar nca) yaratt . (0),
onlarn ortak ko tuklarndar. ycedir. (Di er ilahlardan v.b.)' 29

"Allah gkten bir su indirdi, onunla yeri lmnden sonra diriltti.

phesiz bunda i iten bir millet iin yetler (Allah' n kudretine i aret-
ler) vard r." 30

"Yedi gk, arz ve bunlar n iinde bulunanlar, O'nu tesbih ederler.

O'nu tesbih etmeyen hibir ey yoktur, ama siz onlar n tesbihlerim an-
lamazs nz. O, halimdir, ok ba layand r."'

Bundan nceki 42. yette Allah'a "Ar 'n sahibi" deniliyor.

Do. Dr. Sleyman Ate bu yeti u ekilde yorumluyor:

"Cansz sanlan her eyde inlsanlar n fark etmedikleri bir canl -

lk vardr. Btn e ya atomlardan meydana gelmi tir. Atomun ekir-
dei etrafndaki elektronlar, akla aknlk verecek bir h zla dnmekte-
dir. Mesela' bir hidrojen atomundaki elektron, ekirde i etrafnda sani-
yede 2000 km. h zla dner. Sanki bir zerre, koca bir gne sistemini temsil
etmektedir. te maddenin en kk paras , bu hareketiyle Allah'
tesbih etmektedir. Tesbih, Yarat c'nn annn yceli ini sylemektedir.
Her zerre O'nun ~n n yceli ini sylemiyor mu? Bir atomdak bu
dzen, O'nun kemlnd haykrmyor mu?""
"(0) yeri ve yce gkleri yaratan taraf ndan (Kur'an) indirilmi tir.
0 Rahman, Ar ' istil etmi tir.

Gklerde, yerde, ikisinin aras nda ve topra n altnda bulunan-

lar hep O'nundur." 33

"O ki, yeri size beik yapt ve onda sizin iin yollar at , gkten
bir su indirdi. Onunla her e it bitkiden iftler kardk.""

28 Iller Sn. (15), . 85, 86.

29 Nahl (16. S.), . 3.
30 Nahl (16. S.), . 65.
31 isr S. (17), . 44.
32 Kur'311-1 Kerim Me3li, ey.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 253., 254.
33 Th S. (20), . 4, 4 ve 6.
34 Th S. (20), . 53.

141
 "Biz gkle i, yeri ve bunlar arasnda bulunanlar, oyuncu (ii, e -
lence) olarak yaratmad k." 35

"Gklerde ve yerde kim varsa hep O'nundur. O'nun yan nda bulu-
nanlar, O'na kulluk etmekten byklenmez ve yorulmazlar." 36
"inkar edenler grmediler mi ki gklerle yer biti ik idi, biz onlar
ayrdk, ve her canl eyi sudan yaratt k Hala inanm yorlar m ?""
Do. Dr. Sleyman Ate 'in bu ayet sebebiyle yapt yorum udur:
"Bu ayet de a mz ilminin ulat bir gere i aklamaktadr.
ilmin tespitine gre btn kinat, ba langta bir gaz bulutu halinde idi.
Sonra bu maddeden kreler eklinde cisimler frlamtr. Dnyamz da
bu cisimlerden biridir. Gne ten ate bulutu halinde kopan dnya, kendi
ekseni etrafnda dnerken yava yava souyup kabuk ba lamtr.
Oluumu srasnda dnyadan ykselen gazlar ve buharlar, ya mur ek-
eklinde tekrar dnya zerine dklm , denizler okyanuslar meydana
gelmi , nce denizlerle yosun eklinde bitkisel hayat ba lam ve nihayet
geli e geli e (daha do rusu Allah'n izdi i plan ve program zerine ya-
ratla yaratlaH.T.) insana kadar varan canhlar has!' olmu tur. Yni
gk cisimlerinin birbirinden ayrlmasyle dnya meydana gelmi ve dn-
yada te ekkl eden sudan hayat do mutur. te ayet, z bir ifade ile bu
gerei aklamaktadr. Kinat cisimlerinin anas olan birle ik gaz kt-
lesine ve bunun paralanarak gkcisimlerini meydana getirdi ine i a-
ret eden birok ayetler vard r. Mesela Fussilet Sresnain 11.ayetinde:
"Sonra (Allah), duman halinde bulunan g e hkmetti, ona ve arza:
"gnll veya gnlsz olarak (buyrukuma) gelin!" dedi. " isteyerek
geldik" dediler." Gk cisimlerinin anas olan birleik gaz ktlesi anlaul-
maktadr. "Fatru's-Semavati ve'l-Ard: Gkleri yar p yaratan "tabiri
de bu ktlenin paralara ayr larak gk c s mlerinin meydana getirildi-
ine i arettir." 38
"- G , korunmu bir tavan yapt k, onlarsa hala onun (yni n,
Allah'n varlna dellet eden) yetleri (nin yan ) nden dnmeden ge-
ip gitmektedirler.
Geceyi, gndz, gne i, ay yaratan O'dur. (Bunlar n) her biri
bir yrngede yzmektedirler." 39

35 Enbiy (21), . 16.

36 Enbiy (21), . 19.
37 Enbiy (21), . 30.
38 Kur'n- Kerim Meli, ev. ve yorumlayan: (Prof.) Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 296.
39 Enbiy S. (21.S.), . 32, 33.

1.42
 Bu 33. ayetin Trkeye evrilmesinden sonra Do. Dr. Sleyman
Ate u yorumu yapmaktad r:

"Bu ayet, btn gk cisimlerinin bir felekte (belli bir yrngede)

yzmekte olduklar n sylyor. Kur'an indi i srada ilim evrelerinde
hkim olan Batlamyus teorisine gre gne ve ay hareket ettiren,
felektir. Halbuki ayet, bunlar n felekte yzdklerini sylemekle o teo-
riyi ykmtr. Nitekim bu nn ispatlanm bilgisine gre de bu varl k-
lar n her biri, Kur'n' n dedi i gibi bir yrngede yzmektedirler. Yce
kudret, u uzayda, bir birine arpmadan yryen say sz gemiler yarat-
mtr."4

"Grmedin mi Allah( ); gklerde, yerde bulunan kimseler, gne ,

ay, yld zlar, da lar, a alar, hayvanlar ve insanlardan biro u hep O'na
secde ediyorlar. Ama biro una da azab hak olmu tur. Allah kimi hor
yapar (kime de er vermez)se art k ona ikram eden olmaz. Allah diledi ini
yapar. "41

Bu ayetin yorumu dikkati ekmektedir:

"Ayetteki "men fi's-semavati ve men fili-ard " ifadesinde "men"
ler akl sahibi canllar gsterir. Bundan gklerde de ak l sahibi canl-
larn olduu anlalmaktadr. Geri gklerdeki ak l sahibi varl klarm
melekler oldu u ileri srlm tr ama meleklerden ba ka maddi varl k-
larn olmas da kuvvetle muhtemeldir. Yni bu "men" ler, gklerde ve
yerde bulunan btn melek, insan, cin v.s.. ak l sahibi varlklar gster-
mektedir. Nitekim ba ka yerlerde de bu ifade geer ve "Sr'a flendi i
gn, gklerde ve yerde bulunan kimselerin lece i" ifade edilir. lmek
tbiri de maddi varl klar iin kullanlan bir tbirdir. Bu bak mdan bu
ifadenin, gklerde canl varl klar oldu una dellet etti i kanaatinde-
yiz. ,,42

"Sonra siz K yamet gn muhakkak diriltileceksiniz.

Vsiiinzde de yedi yol (birbirine yol veren, birinden di erine ge-,

ilen yedi gk) yaratt k. Ve biz yaratmadan gafil de iliz."43,

Burada kr bir tabiat olmad , Allah'n bir plan ve pro rama gre
yaratt belirtiliyor. Bunlarn tabiatn eseri olmay' , Allahn ilim ve

40 K.K. Melli, 1975, Sf. 296.

41 Hac' S. (22. S.), . 18.
42 K.K. Melli, 1975, Sf. 306.
43 M'minn S. (23. S.), A. 16, 17.

143
hikmetiyle yarat ld ifade ediliyor. Gene gkten indirilen ve bitki-
lere, meyvalara faydal olan su zerinde duruluyor:
"Gkten (belli) miktarda bir su indird k de onu yerde durdurduk.
Biz onu (indirme e kaadir olduumuz gibi) gidermee de kaadiriz." 44
"Yedi g n Rabb'i ve byk Ar 'n Rabb'i kimdir? de.
Allah'ndr, diyecekler.
O halde korunmuyor musunuz? de.""
"Gklerin ve yerin mlk Allah' ndr. Dn de Allah'adr."46
"O(Allah) ki, gklerin ve yerin mlk (ve ynetimi) Onundur.
(0), bir ocuk edinmemi tir, mlknde orta yoktur. Her eyi yaratm ,
ona bir dzen vermi , mukadderatn (kaabiliyetlerini, zelliklerini)
tyin etmitr."47
" O ki gkleri, yeri ve ikisinin aras nda bulunanlar alt gnde
yaratt, sonra Ar 'a hkim oldu (oradan mlkn ynetmektedir.)
(0) Rahman'd r. (O'nun rahmeti, btn varl klar kaplamtr. Varlk
ve hayat, O'nun rahmetinin eseridir. Btn kinata Allah Ar 'ndan
hayat ve vcut da tmaktadr). Bunu, bir bilene sor.
< <Sir'a frld gn, Allahn diledikleri bir yana, gklerde
olanlarda yerde olanlarda korku iinde kal rlar. Hepsi Allah'a boyun-
lar bklm olarak gelirler.> > (S. 27 / 87)

<<Allah'u Tel yle buyuruyor:

< <Biz emneti gklere, yere ve da lara arzetiik; lkin onlar onu
yklenmekten ekindiler ve ondan korktular. nsan onu yklendi,
o, ok zlim ve ok cahildir.*> >
Onlara "Rahmn'a secde edin!" dendi i zaman: "Rahmn nedir?
Senin bize emretti ine secde eder miyiz hi ?" derler. Ve (bu), onlar n
nefretini artm.
Ycedir 0 ki gkte burlar yapt ve orada bir kandil ve ayd nlat c
bir ay var etti.""
"Gkleri ve yeri kim yaratt ?

44 M'mini1n S. (23. S.), . 18.

45 M'minfn , S. (23. S.), . 86, 87.
46 Nr S. (24. S.), . 42
47 Furkan S. (25. S.), . 2.
X 33. S. (Ahzh). . 72.
* 33. S. (Ahzb), A. 72.
48 Furkan S. (25. S.), . 59, 60, 61.

144
 Size gkten(kim) su indirdi de onunla sizin bir a acn dahi bitire-
miyece imiz gnl aan baheler bitirdi ? Allah ile beraber ba ka bir
tanr var m ? Hayr, onlar sapan bir kavimdir." 49
Keza 64. ayette "Sizi gkten ve yerden kim r zklandryor?"
denilmektedir.
"Gkte ve yerde gizli hibir ey yoktur ki apak bir kitb (Levh-i
Mahfuz) da olmas n.'"
"Siz, ne yerde, ne de gkte (Rabb'inizi) ciz b rakamazs nz Sizin
Allah'tan ba ka ne bir dostunuz, ne de bir yard mcnz vardr.'"'
"Allah, gkleri ve yeri hak ile yaratt . phesiz bunda inananlar
iin i aret vard r." 52
"De ki: "Benimle sizin aran zda ahit olarak Allah kafi. O, gkler-
de ve yerde ne varsa hepsini bilir
61. ayette de "Gkleri ve yeri kim yaratt , gnei ve ay kim (sizin
yarar nza al mak iin) boyun e dirdi ? desen; "Allah" derler "
Keza 63. ayette "kim gkten suyu indirip de lm olan yeri onunla
diriltti ?" diye sorsan; "Allah" derler buyurulmaktadr.
"Kendi ilerinde hi d nmediler mi ki Allah, gklerde, yerde ve
bu ikisi arasnda bulunan her eyi hak ile ve belirtilmi bir sre ile yarat-
m tr. Insanlardan o u, Rabb'lerine kavu may inkar etmektedirler.' 54
"O'nun yetlerinden biri de gklerin ve yerin yarat lmas , dillerini-
zin ve renklerinizin de iik olmasdr. phesiz bunda, bilenler iin
ibretler vard r.' 55
"O'nun avetlerinden biri de, size korku ve umut vermek iin imeki
gstermesi, gkten bir su indirip onunla, lmnden sonra yeri dirilt-
mesidir. phesiz bunda, akln kullanan bir millet iin ibretler vard r.
O'nun ayetlerinden biri de g n ve yerin O'nun buyru uyle durmas dr.
Sonra, sizi bir tek davetle a rd zaman bir de bakars nz ki (diriltil-
mi olarak yerden) karhyorsunuz.
Gklerde ve yerde bulunan kimseler hep O'nundur, hepsi O'na
itaat etmektedirler.

49 Neml S. (27. S.), . 60.

50 Neml S. (27. S.,) . 75.
51 Ankebt S. (29. S.), . 22.
52 Ankebt S. (29. S.), . 44.
53 Ankebt S. (29. S.), . 52'den Gkle ilgili yer.
54 Rilm . (30. S.), . 8.
55 Rm S. (30. S.), . 22.

145
 Yaratmaya ba layan O'dur. Sonra, onu evirip yeniden yapar.
Bu, Ona daha kolayd r. Gklerde ve yerde en yce (g ve an) sembol()
O'nundur. (Enbyk kudret ve eref misali O'dur). O, stndr, hikmet
sahibidir."56
"(Allah), gkleri grebildi iniz bir direk olmadan yaratt Gkten
bir su indirdik, orada her gzel ifti bitirdik.""
Bu manevi' dire in ekim kanunu oldu u anlalyor. Bu Ayet-i
Kerimede bitkilerin, erkekli ve di ih ift oldu u, bitkide erkek ve di i
tohumlar bulundu u ve bitkilerin ift olarak yarat ld anlatlyor.
"O (Allah) ki gkleri, yeri ve bunlar aras nda bulunanlar alt gn-
de yaratt ; sonra Ar 'a istiv etti (yni btn mlkn menbal, haya-
t n kayna olan Ar 'a hakim oldu, kainat ynetti). Sizin, O'ndan ba ka
bir dostunuz, efaatiniz yoktur. D np t almyor musunuz ?
(Allah, yaratma) i i(ni) gkten yere dzenler, (yaratmay gkten
yere indirir. Ruh yere inip e itli varhklarda grnerek geli ir).' 58
"Hamd, gklerde ve yerde bulunanlar n hepsi kendisinin olan Al-
lah'a mahsustur. Ahirette de hamd O'na mahsustur. O, hikmet sahibidir;
(hereyi) haber aland r.
Yerin iine gireni ve ondan kan, gkten ineni, oraya kan bilir.
O, ok esirgeyen, ok ba layandr.
Gklerde ve zerre mikdar bir ey O'ndan gizli kalmaz.' 59
"Gkleri ve yeri yoktan var eden; melekleri, iki er, er, drder
kanath eliler yapan Allah'a hamd olsun. 0, yaratmada (diledi ine)
dilediini artrr. phesiz Allah, her eyi yapabilendir.""
"Allah gklerin ve yerin gaybm bilendir. O g slerin zn bilir." 6 '
"Allah zeval bulmas nlar diye gkleri ve yeri tutmaktad r. And-
olsun, zeval bulsalar, kendisinden sonra art k onlar kimse tutamaz.
phesiz 0, halimdir, ok ba layandr.'" 2
" Gklerin, yerin ve bunlar aras nda bulunanlarn Rabb'i, do u-
larn da Rabbidir.

56 Itiim S. (30. S.), . 24, 25, 26, 27.

57 Lokman Sa. (31. S.), . 10.
58 Secde S. (32. S.), . 4, 5.
59 Sebe' S. (34. S.), . 1, 2, 3.
60 H-t r Sil, (35. S.), . 1.
61 Fatr S, (35.S.), . 38.
62 Fatr S, (35. S.), . 41.

146
 G bir znetle, yldzlarla ssledik. Ve (g ) itat d na kan
her trl eytandan korumak iin (y ldzlarla donattk).' 63
"Yoksa gklerin, yerin ve ikisi aras nda bulunanlarn mlk onla-
rn m ? yleyse sebebler (vas talar) iinde ykselsinler (vas talara binip
gklere ksnlar da oradan alemi ynetsinler vahyi de kendi istekle-
rine gre indirsinler.)" 64

S. Ate , yukarda yer yer iktibasta bulundu umuz Kur'an- Kerim'in

meali ve yorumuyle ilgili eserinde bu ayet mnasebetiyle u yorumu
yapyor: "Ayette; "Sebebler iinde g e ykselsinler" ifadesinden,
insanlarn bir gn ge kacak vas talara bineceklerine i aret gryo-
ruz." (Sf. 419).
"G , yeri ve ikisi arasndakileri bo yere yaratmadk, (bunlar
bir tesadf eseri de ildir), bu, inkar edenlerin zann dr, (Onlar kainatin
bo bir tesadf eseri oldu unu sylerler). Bu yzden o inkar edenlere
ateten helk vard r." 65
Yukardaki ayetlerin ok dikkatle okunmas ve dnlmesi gerekir.
"Elbette gkleri ve yeri yaratmak insanlar yaratmaktan daha b-
yktr. Fakat insanlar n ou bilmezler." 66
"Allah O'dur ki arz size durulacak yer, g de bina yapt ; sizi
ekillendirdi, eklinizi de gzel yapt . Ve sizi gzel rzklarla besledi.
te Rabbiniz Allah budur. Btn lemleri yaratan Allah, gldr."'
"Sonra duman halinde olan e ynel(ip onu yarat)d, ona ve yere
(arza) isteyerek veya istemeyerek (varl a) buyru uma gelin dedi.
Onlar da isteyerek geldik, dediler." 68

Grlyor ki burada yer ve g n konumasna ait bir ifade vard r.

Sleyman Ate bunu "harf ve sesten mte ekkil bir konu ma sanmak
hatadr. Bu konuma, onlarn hal diliyle olan itaatlerini anlatmakta-
dr."69 eklinde yorumlanmaktadr.

Fussilet sresinin 12. ayeti de ok dikkatle d nmeyi gerektiriyor.

G n yarat l ve tabakalar dikkate ayandr:

63 Slfflt S. (37. S.), . 5,6, 7.

64 Sld Sil. (38. S.), . 10.
65 Sd S. (38. S.), . 27.
66 M'min S. (40. S.), . 57.
67 M'min S. (40. S.), , 64.
68 Fussilet S. (41. S.), . 11.
69 K. K. Melli, 1975, Sf. 230.

147
 "Bylece onlar , iki gnde yedi gk yapt ve her g e emrini (yani
onu yneten tabiat kanunlar n) vahyetti. Ve biz, en yakn g lamba-
larla ve koruma ile (yani koruyucu glerle) donatt k. te bu, aziz, alim
(Allah'n takdiridir.)""
Bu ok nemli ayet, kainat n yarat h devirlerini belirtiyor. Bura-
da, gn an anlamnda olup, onun ne kadar sre, a veya devir olduunu
Allah bilir. Allah'n dier baz ayetlerde belirtti i gibi kainat alt gnde
yaratt dnyay iki devirde kre biimine koydu u, iki devirde de bit-
kileri, yeri, da lar vcuda getirdi i, yaay (hayat) var etti i bylece
drt devir gti i anlalmaktadr.
"Sonra Allah, g n teki cisimlerini yaratm tr. Kainat n asl
olan gk, ilk anda gaz halinde bulunuyordu. Allah, bu ana madde olan
gazdan yedi yk yaratm ve her g e kendisini yneten kanunlar ,
dzeni koymu tur. Bu kanun ve dzenler bu tabiat kanunlar , Allah'n
buyruundan baka bir ey deildir Bugnk bilgimize gre uzay son-
suzdur"" diyen Sleyman Ate , uzayn sonsuz olup olmad alanndaki
tartmalardan bahsediyor. S. Ate 'in bu yetle ilgili yorumunu sunmak
istiyoruz: "Fakat bizim bilgimiz de s nrldr. Sonsuz sandmz gn
tesinde baka gklerin olmadn da syleyemeyiz. Belki bizim sonsuz
grdmz en yakn gk, bizim duyularmzla kavranabilen gktr.
Bunun tesinde bugn duyularmzn ula amad gkler de vard r. Ma-
amafih "Yedi" tbirinin belli bir say deil de okluk ifade etti ini sy-
leyenler de vard r. Yni, Allah birok gkler yaratt , demek olur. Kur'an-
an'a gre, Allah, bize en yak n g lmbalarla, yani y ldzlarla ss-
leniitir. Sonsuz dedi imiz yldzlarla ssl gk, en yakn gktr. Bu
g n iine Allah, koruyucu gler koymu tur. Yldzlar bu glerle
tutmaktadr. Bunlarn tesine geilip manevi gklerden, gayb ha-
zinelerinden haberler ahnmasma bu gler engel olmaktad r. Sem, arz
saran atmosfer tabakas ndan balar, sonsuza kadar uzan r. Burada sem
ile atmosfer tabakas da kastedilmi olabilir. Bu takdirde atmosferin
yedi tabaka oldu u anlalr. En dorusunu Allah bilir." (Kur'an Ke-
rim Meali, 1975 basks, Sf. 441).
"Gklerde ne var, yerde ne varsa hepsi onundur. O, ycedir, byktr.
Nerdeyse gkler (O'nun heybetinde, t) stlerinden atlayacaklar,
Melekler, Rabblerini hamd ile tesbih ederler; yerdekiler iin de ma ri-
fet dilerler. yi bil ki Allah, ite ok ba layan, ok esirgeyen O'dur." 72

70 Fussilet S. (41. S.), . 12.

71 Kur'an Kerim Meli, ev.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 441.
72 Snr S. (42. S.), . 4 ve 5.

148
 1,73
"Gkleri ve yeri yoktan varedendir
"Gklerin ve yerin anahtarlar O'nundur. Diledi ine rzk aar ve
ksar. O, her eyi bilendir." 74
"Gkleri ve yeri ve bunlar n iine yayd canllar yaratmas da
O'nun yetlerinden (birli inin ve kudretinin i aretlerinden)dir. O,
diledii zaman onlar (tekrar) toplama a da kaadirdir." 75
"Gklerin ve yerine mlk Allah' ndr ,,76

"Andolsun onlara: "Gkleri ve yeri kim yaratt ?" diye sorsan elbette
diyecekler ki: "Onlar , ok stn, ok bilen (Allah) yaratt "
"O ki gkten bir lye gre su indirdi de, onunla l bir memleketi

canlandrdk. te siz de byle (eanlandrbp) karlacaksnz."77

"Gklerin ve yerin Rabbi, Ar 'n Rabb'i, onlarn nitelendirmelerin-
den ycedir, nnezzehtir.
(Yaln z) O'dur ki, gkte de Tanr 'dr, yerde de Tanr'dr. O, hakim-
dir, bilendir.
Gklerin, yerin ve ikisi aras nda bulunan her eyin mlk kendisine
ait bulunan (Allah) ne ycedir....'" 8
"Gn, ak bir duman getirece i gn gzetle." 79
Gn dumanl grn kyamet almeti olarak sunulmaktaysa
da, asl yorumu kymet almetlerinden olarak g , duman karak
dou ile bat arasn kaplayacaktr.
"Biz gkleri, yeri ve bunlar aras nda bulunanlar elenmek iin
yaratmadk. Onlar sadece gerek bir sebeble yaratt k. Fakat onlarn
ou bilmiyorlar.""
"phesiz gklerde ve yerde, inananlar iin (Allah'm varl na,
birliine ve kudretine) i aretler vardr.""

73 r S. (42. S.), . 11.

74 iir S. (42. 5.), . 12.
75 r S. (42. S.), . 29.
76 r, (42. S.), . 49.
77 Zuhruf S. (43. S.), . 9 ve 11.
78 Zuhruf S. (43. S.), . 82, 84, 85.
79 Duhn S (44. S.), . 11.
80 Duhn S (44. S.). . 38, 39.
81 Ctsiye, (45. S.), . 3.

149
 "Allah, gkleri ve yeri gerek olarak yaratt , t ki her can, kazan
diyle cezalandrlsn. Onlara haks zlk edilmez.' 82

"Hamd, gklerin Rabb'i, yerin Rabb'i ve btn lemlerin Rabb'i

olan Allah'a mahsustur. Gklerde ve yerde ululuk, yaln z O'na aittir.
O, azizdir, hakimdir.'" 83

"Biz gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar (bo yere de il) an-
cak gerek ile ve belli bir sreye gre yaratt k. nkr edenler, uyar l-
dklar eyden yz evirmektedirler.' 84
44
Yoksa gkler (in yarat ln) da onlarn bir ortakl m var?
E er do ru iseniz bundan ba ka bir kitap, yahut bir bilgi kal nts ge-
tirin.""
"Gkleri ve yeri yaratan, bunlar yaratmakla yorulmayan Allah' n,
lleri diriltme e de kaadir oldu unu grmyorlar mi? Evet O, her eye
kaadirdi r. ,, 86
"stlerindeki ge bakmadlar m, onu nas l yaptk, ssledik, hi-
bir atla yoktur.'"?
"Gkten bereketli bir su indirdik, onunla baheler ve biilecek tane-
(li ekin)ler bitirdik.""
"Andolsun, biz gkleri, yeri ve ikisi aras nda bulunanlar alt gnde
yarattk, bize hibir yorgunluk donkunmad .' 89
"(e itli) yollar (yldzlarn yrngeleri) bulunan ge andolsun
d. "9
"Gkte rzknz ve size sz verilen (Sevap ve Cennet) var.
Gn ve yerin Rabbi'ne andolsun ki bu i , sizin konutuunuz gibi
gerektir." 91
Zriyt Sresinin 23. yetinde (G n ve yerin Rabbi) olarak Al-
lah'n dier bir adndan bahsediliyor.

82. Csiye22.
83 Casiye S. (45. S.), . 36, 37.
84 Ahkf S. (46. S.), . 3.
85 Ahkf S. (46 ,S.), . 4.
86 Ahkf S. (46. S.), . 33.
87 Kf S. (50. S.), .6.
88 Kf S. (50. S.). . 9.
89 Kf S. (50. S.), . 38.
90 Zriyt S. (51. S.), . 7.
91 Zriyt S. (51. S.), . 22 ve 23.

150
 u yet ok dikkat de er bir anlam gsteriyor ve gnmzdeki
bir ilmi veriyi belirtiyor:
"G kendi ellerimizle (yni kudretimizle yapt k ve biz (onun)
geniletmekteyiz." 92
Gk varlklarnn arasndaki mesafenin srekli art ve gn de-
vaml genileme halinde bulunu u, yakn gnlerimizin bilgisidir. Bu gr-
kemli bir belirtitir.
(Andolsun) deyiiyle devam ediyor. Gk, tavana benzetiliyor.
"Ykseltilmi tavana (g e)" 93 Rabbin azabnn (Kymet gnnn)
mutlaka vukubulacan belirten syleyi ten sonra "O gn gk, bir al-
kan alkamr.' 94
Necm sresinde dolay siyle ge i aret vard r. Biz gk kelimesinin
getii yetleri almaa devam ediyoruz.
"Gklerde nice melekler var ki onlar n efaati hibir i e yaramaz.
Meer Allah'n diledii ve raz olduu kimseye izin verdikten sonra ol-
sun. ,,95
"G ykseltti ve mizan koydu."
Miz-n'n l ve denge anlam na geldii, itme ve ekme gleri bu-
lunduu malumdur. Gk cis mlerinin birbirine uyumlu olu u "cisimlerin
birbiri stne d mesini veya birbirinden sonsuzca uzakla masm n-
lemektedir. Kinat n dzeni, Allah'n koyduu bu denge syesindedir.
Herey, bu dengeye uymu tur ' 97
"Gklerde ve yerde bulunanlar, O'ndan isterler. O, her gn yeni b r
itedir."98
"Ey cinler ve insanlar toplulu u, gklerin ve yerin bucaklarmdan
geip gitmee gcnz yeterse geip gidin. Ancak kudretle geebilir-
siniz.' 99
Dier yetlerle birlikte u yorum yaplyor:

92 Tr S. (52. S.), . 47.

93 Tr S. (52. S.), . 5.
94 Tr S. (52. S.), . 9.
95 Necm S. (53. S.), . 26.
96 Rahmn S. (55. S.), . 7.
97 K.K. Melli, 1975, Sf. 495.
98 Rahman S. (55. S.), . 29.
99 Rahmln S (55. S.), . 33.

151
 "Bu ayetlerde iki toplulu un da gklerin bacaklar na, yni kenar-
larna, k elerine, ilerine nfuz etme e al acaklarna i aret edilmek-
te ve buralara ancak kudretle gidilebilece i beyan edilmekteedir. De-
mek ki iki topluluk da bu i e giri ecektir. Daha nce cinler, gklerin bu-
caklarndan geip gayb haberleri alma a te ebbs etmi lerdir. Fakat
zerlerine k vlcmlar gnderilmi tir. Hitap, iki toplulu a yapld-
na gre, insanlarn da bir gn bu i e giri ecekleri anla lr. (Bu hususta
aklama in bkz. Hicr S. 17. ayet).' ,1 oo
"Gk yarlp da, erimi ya gibi kpkrmz bir gl oldu u zaman
imdi Rabb'inizin hangi nimetlerini yalanhyorsunuz ?" o
"1 Gklerde ve yerde bulunan her ey Allah'a tesbih etmi tir.
O, azzdir, hakimdir. 2 Gklerin ve yerin mlk O'nundur. Ya atr,
ldrr. O her eyi yapabilir.... 4 O'dur ki gkleri ve yeri alt gnde
yaratt , sonra Ar 'a hakim oldu. Yere gireni, ondan kan, gkten ineni,
ona kan bilir. Nerede olsan z, O sizinle beraberdir. (nk size hayat
veren ruhunuz O'na ba ldr), Allah yaptklarnz grmektedir. 5 Gk-
lerin ve yerin mlk O'nundur. Btn i ler O'na dndrlecektir." 2
Bu ayetlerde de geen alt gnn alt a veya devir anlam na
geldiini nce belirtmi tik. "Yce Mevla'n n Ar 'a hakim olmas, verdi i
hayat ile kainat ynetmesidir. Hayat, btn yarat klarn doru udur,
tahtd r. Bu taht n hkimi Allah'tr. Onunla kainat ynetmektedir. Al-
lah, gere i daha iyi bilir."'"
"Neden siz Allah yolunda harcamayzsm z ki? Gklerin ve yerin
miras zaten Allah' ndr. (Hi kimseye bir ey kalmaz, hepsi Allah'a
kalr "104
"Gklerde ve yerde olanlar , Allah'n bildi ini grmyor musun.. ?"" 5
"Gklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah' tesbih etmi tir. 0, stn-
dr, hikmet sahibidir. "106
"O, yaratan, var eden, ekil veren Allah't r. En gzel isimler O'-
nundur. Gklerde ve yerde olanlar O'nun amn yceltmektedirler. 0,
gaalib, her eyi hikmeti uyarnca yapandr."'"

100 K.K. Meali, 1975 bas m, Sf. 496.

101 Rahmn S. (55. S.), . 3 , 38.
102 Haclid S. (57. S.), . 1 ve 2, 4, 5.
103 K.K. Meli, 1975 basm, ev. Prof. Dr. S. Ate , Sf. 502.
104 Hadid S. (57. S.), . 10.
105 Miiedele S. (58. Sa.), . 7.
106 Har S. (59. S.), . 1.
107 Har S. (59. S.), . 24.

152
 "Gklerde ve yerde olanlarm hepsi padi ah, mukaddes, aziz, hakim
olan Allah' tesbih etmektedir."' 8
Baz sreler yukardaki gibi tekrarla teyid etmektedir:
"Gklerde ve yerde ne varsa Allah' anmaktad r. Mlk O'nundur,
hamd O'nundur. O, her eye kaadirdir.... Gkleri ve yeri hak ile yarat-
t, sizi ekillendirdi, ekillerinizi gzel yapt . Dn O'nadr. Gklerde ve
yerde olanlar , gizlediiniz ve aa vurdu unuz eyleri bilir. Allah, g-
slerin zn b lendir.""
"Allah O'dur ki yedi g ve yerden de (say ca) onlar kadarn ya-
ratt . (Allah'n yaratma) i (i), bunlar aras nda (yukardan a a do ru,
Allah'tan yarat klara do ru) iner ki Allah' n bilgisinin, her eyi ku attm
bilesiniz. 95 110
"O, yedi g birbiri zerinde yarat . Rahman' n yaratmas nda
br aykrlk, uygunsuzluk grmezsin. Gz(n) dndr de bak, bir bozu-
zukluk gryor musun ?"
Sonra gz iki kez daha dndr. Gz, hor, hakir ve bitkin bir halde
sana dner. Andolsun biz, (dnyaya) en yak n g lmbalarla don att k
ve onlar, eytanlar iin ta lamalar yapt k. Ve onlar iin alevli ate az-
111
bn ,,

Do. Dr. Sleyman Ate , ayetler dolaysiyle nce k smen belirtti i

miz gibi yorum ileri sryor ve gkten haber almak iin kan cinler
gk ta lariyle ve kvlcmlarla kar latklarn, "Bu g de]ip, tekine
gemee, gayb haberlerini alma " ba aramadklar m sylyor ve
ilave ediyor:
"Bir ba ka tefsire gre yldzlar, eytanlara, zan ve hayallerine gre
sanna eyler syleme e vesile yaptk. Mneccimler (astrologlar) bunlara
bakp bir takm samalar atarlar. 5, 112
Nitekim 20. yzyln sonlarna yneldiimiz u yllarda yld z fal-
lar, bur aklamalar gazete ve dergilerde nemle izlenen k eleri almak-
tadr. Insanlarn bunlardan anlam karma tutumu d ndiircdr.

"Gkte olan (melekler) in, sizi yere bat rmay aea ndan emin misi-
niz? O zaman yer, birden sallanma a balar.

108 Cum'a S. (62. S.), . 1.

109 Tegbun S. (64. S.), . 1, 3, 4...
110 Talk S. (65. S.), . 12.
111 Mlk S. (67. S.), . 3, 4, 5.
112 K.K. Meli, ev.: Prof. Dr. S. Ate5, 1975 bas m, Sf. 526.

153
 Yoksa siz gkte olan (melekler)'in, zerinize ta yadran (bir fr-
tna) gnderrniyece inden emin misiniz ? 0 zaman tehdidim nas lm
bilecek siniz."' E'
Cenab Hak Klymeti belirterek;
" Gk yarlm tr, o gn o, zayflam , sarkntr. Melekler de
onu kenarlarmdaci r. O gn Rabb'iniu taht n , bunlarn da stnde sekiz
tamaktad r."'" buykruyor.
Bazlar bk sekizi (Melek) katmasiyle yorumlamak istiyorlar. "
Keza di er bir srede ise: "O gn gk, erimi bakr gibi olur."
buyurultyor.
Di er bir srede ise yle anlatlyor:
"Grmediniz mi Allah, yedi g , birbiri stnde tabaka tabaka
yaratt ?" "Ve Ay bunlarn iinde bir hr yapt . Gnei de bir lmba yap-
t ."'" Burada k veren Gne ve Ayn br aydnlk halinde belirii an-
lalyor.
"Biz g e dokunduk, onu kuvvetli bekilerle ve alevlerle doldurul-
mu bulduk."""
Allah', Kymeti v.b. inkr edenlere anlat srasnda: "Gk (bile)
O'nun deh etinden yarlr. Allah'n va'di, mutlaka yap lmtr."'"
Kymet hali Kur'n'da belirtilirken gkle ilgili olarak yle deni-
liyor: "Gk yar ld zaman"'"
"stnzde yedi sa lam (gk) bina ettik. Par l parl parlayan bir
lamba ast k (oraya) (K ynette, mah erde) gk a lm , kap kap
olmutur." Keza ayn srenin 37. yeti: "Gklerin, yerin ve ikisi aras n-
da bulunanlar n Rabbi, ok merhametli (Rabb). O'na hitabedemezler. 120 5,

"Yarat l a siz mi daha etinsiniz, yoksa gk m? (Allah) onu

yapt . Ykseklik mikdarn ykseltti, onu dzenledi. Gecesini rtp
karartt , kuluuu (gneinin n) aa kard . Bundan sonra da
yeri yuvarlatt . Ondan suyunu ve otla n kard . ,,121

113 Mlk S. (67. S.), . 16 ve 17.

114 Hkka S. (69. S.), . 16 ve 17.
115 Mearie S. (70. S.), . 8.
116 Nh S. (71. S.), . 15.
117 Cin S. (72. S.), . 8.
118 Miizemmil S. (73. S.), . 18.
119 Mrselat S. (77. S.) . 9.
120 Nehe'S. (78. S.), . 12, 13, 19, 37.
121 Nazi'at S. (79. S.), . 27-31.

154
 Grlyor ki bu ayetlere gre nce gk, sonra yer ydrat lm olu-
yor. Gkle ilgili olarak K yamette, gne ve yldzlardan bahseden ayet-
ler ylediyor:
"Gne drldiiii zaman, Yldzlar kararp dkld zaman,
Dalar yrtld zaman.',122 ve "Gkyz syrlp ald zaman (bu
gkler kaldrlp Allah'n Ar 'n ve Cenneti gizleyen perdeler y rtld,
gereklerin ortaya kt zamon). 99123 gecenin kararaca
(17. A..)
Kez, g n Kyamette yar laca infitar Sresi'nde:
"1 Gk yarld zaman, " yetiyle anlat l yor. 24 Kez nikak
Sresi'nde tekrarlan yor:
"Gk yarld, Kendisine yara t zere Rabb'ine kulak verip
,,125
boyun edi i zaman! Yer uzat ld
"Dolunay eklini alan aya ki, Siz mutlaka tabakadan tabakaya bi-
neceksiniz. 126
,,

Prof. Dr. S. Ate bu "tabakadan tabakaya binerek" szn uzay

almalarna bir i aret olarak yorumlamakta. tabakadan 'tabakaya
binilerek aya ula lacan ara istasvonlar kullan larak yldzlara -
k laca n , insan n nesilden vesile tekml gibi. uzay gemileri' ara-
c lyle, "g n derinliklerine gitme abalar"n da gsteriyor demek-
te ve Beyzavi cnin "yhut Mi'rc gecesinde g n bir tabakas ndan
teki tabakas na bineceksiniz." eklindeki yorumu dolaysiyle Hz. Mu-
hammed'in miracmn da byle oldu unu syledikten sonra u nemli
aklamay yapyor:
"Fakat ayet o ul olduuna gre insanln maddi knn da byle
tabakalara binmek sretiyle olaca n gsterir."'
Brle Sresi'nde Tanr, g e andolsun, diyor:
"Burlara sahip g e andolsun." 8
Kez, Tark Sresi'nde: G e ve Tark'a andolsun. Tark'm ne ol-
duunu sen nereden bileceksin? (O, karanl ) delen yldadr."9
122 Tevkgr S. (81. S.), . 1-3.
123 Tekvir S. (81. A. 11.
124 infitar S. (82. S.), . 1.
125 Inikak S. (84. S.), A. 1,2,3...
126 Insikak S. (84. S.), A. 18, 19.
127 K.K. Meali, 1975 basm, Sf. 558.
128 Brc S. (85. S.), A. 1.
129 Tark S. (86. S.), A. 1,2, 3.
Tark birka anlama geliyor. iddetle vuran, arpan, aya n yere vurdu undan yolcuya,
gece gelene, denildii gibi geceleyin kan ilk yldz, hatta Hz. Muhammed iin de (ilk y ldz gibi
geldin) denilmektedir.

155
 Gene ayn Srede:
"Dn olan ge andolsun."" deniliyor. Bu dn olay da ok
dikkate ayardr.
Giye Sresi'nde g n yarat hna i aret ediliyor:
"G e, nasl ykseltildi."'"
ems (Gne ) Sresi, Kur'n'da gkle ilgili yetlerin geti i sre-
lerin sonu oluyor, denebilir. Bu bak mdan bu konuyu Srenin ilk be
yetinin melleriyle sonuland ryoruz. Allah' n Gne ve aydnla,
gndze andolsun deyi i de ok nemlidir.

1 Gnee ve aydnla andolsun,

2 Onu tbetti i zaman aya andolsun,
3 Gnei ortaya kard zaman gndze andolsun, (Keza Leyl S.
(92. S.) 2. yet: "Ortaya kp grnd zaman gndze andolsun.")
4 Onu rtt zaman geceye andolsun, Bkz. Leyl S. (92. S.) "rt-
t zaman geceye andolsun."
5 G e ve onu yapana andolsun.
6 Yere ve onu yuvarlay p deyene andolsun,
7 Nefse ve onu ekillendirene,
8 Ona bozuldu unu ve korunmasn ilham edene andolsun ki;
9 Nefsini temizleyen iflh olmu ,
10 Onu kirletip rten, ziy na u ramtr."" 2

Burada Yce Allah, yaratt varhklarn i areti dikkat ve ibretle

dnlecek Kinat n kavranlmasn buyuruyor ve bunlara da (Andol-
sun) szyle, dikkati ekiyor ve anlamlar na nem verdi ini belirtiyor.
Konumuzla dorudan bal yeti tekrarl yoruz:
"Ge ve onu yapana andolsun."

Trklerin bu bilinle g e ve onu yapan Yce Tanr'ya kretmeleri,

dnlecek ve vlecek bir husustur. Ayr ca ve Tek Tanr inancnn
deerini ortaya koyacak olgun bir kavray ve anlay yanmda manevi
inan iinde grlmektedir. Btn en gzel adlar Allah'mdr.

130 Tnk, S. (86. S.), . 11.

131 Giye S. (88. S.), . 18.
132 ems S. (91. S.), . 1-10.
Burada, islmn Selam ifadesi olarak selm kelimesi gemekteyse de ve onun benimsen-
mesi tabii ise de, Gnayd n veya ak amlar, geceler hayrl olsun, derne i sanki bir kfrm gibi
sananlar bu ems SuresPni ve onun yce anlam n iyi karramal drlar.

156
 7- AR-AR-I - Bari( AR

Gk zerinde Kur'n- Kerim'in ayet meallerini ve ayr ca ilgli

yorumlar grdk.
Bu mnasebetle, Gk'le ilgili baz ayetler yan nda (Ar ) /ar da
bahsedildiini hairlayaca z. Bu konumuzla ilgili olarak (Ar ) zerinde
durmamz ve bunun tahlil ve tesbitini sunmam z gerekiyordu. Adana
Mfts Cemaleddin Kaplan" n (Ar) zerindeki incelemesini naklet-
mei uygun bulduk. Yalnz bir-iki eksie ve farklla ilk ba ta i aret
edece iz.
Ar'n muhtelif anlamlarm Cemaleddin Kaplan a klam olduun-
dan onlar, onun inceleme metini iinde grece iz.
Teybe Sresi (9. S.), . 129.
"E er (inanmaktan) yz evirirlerse de ki: "Allah bana yeter! O'-
ndan baka Tanr yoktur. O'na dayand m, O byk Ar 'n sahibidir."
Do. Dr. S. Ate'in evirmesi budur.
"O Rahman, Ar ' istil etmitir." Th S. (20. S.), . 5.
"Allah ki O'ndan baka Tanr yoktur, byk Ar O'nundur."
Neml S. (27. S.), . 26.
Ar 'la ilgili M'min Sresi'nin 7. yetini Mft Cemaleddin Kap-
lan'da gremedik. Onu da biz sunuyoruz:
"Ar ' tayanlar ve onun evresinde bulunanlar, Rabblerini ve
rek tesbih ederler, O'na inan rlar ve m'minler iin ( yle) ma firet
dilerler: "Rabbimiz, rahmet ve bilgi bak mndan hereyi kaplad n. Tey-
be edip senin yoluna uyanlar ba la, onlar Cehenn em azab ndan koru!"
(M'min S. (40. S.), . 7).
Kez M'min Saresi'nin 15. ayeti de Ar la ilgilidir. Bunu da
ilave etmek gerekir:

1 Adana Mfts Cemaleddin Kaplan, Tefsir mi, itihad m ? "Kinat" Ar , Hakses (der-
gisi), Haziran 1976, Sa. 138, Eyll 1976, Sa. 141.

157
 "(0), dereceleri ykselten, Ar 'm sahibi (Allah), emrinden olan r-
hu, kullarndan diledi ine indirir ki, bulu ma gnne kar (insanlar)
uyars n." (M'min S. (40. S.), A. 15.)
imdi Adana Mfts Cemaleddin Kaplan Hocan n incelemesine
gelmi oluyoruz:

AR-
Ar ne demektir ? Kelime ve stlah manas nedir ? Ar hakknda
Kur'an ne diyor. Peygamberimiz ne buyuruyor ?
Kur'n Kerim'in 21. Ayeti Cellesi, ar tan sz etmektedir.
Bunlar, sre ve ayet s rasna gre melen unlardr:
1"Gerekten Rabb nz ol Allah't r ki, gkler ile yeri alt gnde
yaratt . Sonra ar stila etti (hkm alt na ald). Geceyi gndz ile
rter. Gece gndz, gndz de geceyi sratle kovalar. Gne i, ay ve
yldzlar emrine msahhar k ld . Haberiniz olsun: Yaratma da O'na
mahsus, emretme de. lemlerin Rabb olan Allah ne kadar ycedir!..
(Araf: 54)
2 "E er onlar (senden) yz evirirlerse (sak n sen aldrma!) de ki:
Allah, bana kfidir. O'ndan ba ka ilah yoktur. Ben O'La dayamr m.
O, byk ar 'm sahibidir." (Teybe: 129).
3 "Gerekten Rabb nz O Allah't r ki, gkleri ve yeri alt gnde
yaratt . Sonra Ar istil etti (hkm alt na ald ). leri O idare ediyor."
(Yuns: 3).
4 "O, yle Allah't r ki, gkler ile yeri alt gnde yaratt . Halbuki
O'nun ars" su zerinde idi..." (11d: 7).
5"Allah, gkleri direksiz ykseltti. Nitekim gryorsunuz. Son-
ra Ar istil etti. Gne i de, ay da (kullarnn hizmetine) tbi' k ld .
Her biri belli bir mddet kadar cereyan edecektir. Btn i leri idare edi-
yor..." (Rad: 2).
6 "De ki: Onlarn iddia ettii gibi, Allah ile beraber ilhlar olsayd ,
o takdirde Ar n sahibine do ru (O'nunla arp mak iin) elbette bir yol
ararlard ." ( sra : 42).
7 "O Rahman, (kudret ve hakimiyet' ile) Ar istil etti. " (T-
h: 5)
8 "E er yer ve gkte Allah'tan ba ka ilhlar olsayd, ikisi de mu-
hakkak fesda u rard , dzeni bozulurdu. O halde, Ar n sahibi olan
Allah, onlarn vasflandrmasndan mnezzeh ve ycedir." (Enbiy: 22).

153
 9 "De ki: Yedi g n ve Byk Ar n Rabb kimdir?" (M'mi-
nn: 86)
10 "Hak hkmdar olan Allah, (her trl noksanl ktan ok uzak)
ok ycedir. O'ndan ba ka ilh yoktur. Kerim olan Arn shibidir."

(M'minn: 116).
11 "O Allah ki, gkler ile yeri ve aralar ndakini alt gnde yarat-
t . Sonra Ar n zerinde hkmran oldu. Art k bu yaratma i lerini her
eyi bilenden sor!" (Frkan: 59).

12 "Allah o varlkt r ki, O'ndan ba ka ilh yoktur. O, byk Ar-

in shibidir." (Neml: 26).

13 "Allah yle bir zat vacib'lvcuttur ki, gkler ile yeri ve

aralarndakileri alt gnde yaratt . Sonra Ar istil etti. Sizin iin on-
dan baka ne bir dost ne de bir efaati var. Art k O'nun tlerini ka-
bl etmez misiniz ?" (Secde : 4).
14 "Melekleri grrsn ki, Ar 'n etrafn evirmi olarak Rabble-
rine hamd ile tesbih ederler..." (Zmer: 75).
15 "Ar yklenmi melekler ve onun etrafindakiler, Rablerini
hamd ile tesbiih ederler.." (Gfir: 7).

16 "Dereceleri ykselten Ar n sahibi " (Gfir: 15).

17 "Gklerin ve yerin Rabbi ve Ar n da Rabbi (olan Allah), on-
larn yaptklar (isnat ve) vasflardan mnezzeh ve ycedir." (Zuhruf:
84)
18 "Gkleri ve yeri alt gnde yaratan O'dur. Sonra (kudret ve sal-
tanat ile) Ar istil etti..." (Hadid: 4).

19 "Melekler 'de seman n etrafndadr. O gn Rabbnn Arn

stlerinde sekiz melek ta r." (Hkk: 17).

20 "Dolap dolap yuvasna giren geze enlere, karanl a arka ver-

di i zaman o geceye, a ard zaman o sabaha yemin olsun ki, muhakkak
bu Kur'an, Kerim olan bir elinin (Cebrail'in) getirdi i kelmdr. Bir eli
ki, pek kuvvetlidir. Ar n shibi (Allah) kat nda da yksek bir mevkie
sahiptir:" (Tekvir: 16-20).

21 "Hakikaten Rabbinin (haks zlar) yakalayvermesi ok id-

detlidir. nk. O, yarat r ve diriltir. Bununla beraber O, ok ba layan-
dr, ok sevendir, ar n shibidir, pek byktr." (Bre: 12-15).

159
 Di er taraftan "Ar " kelimesine temas eden birok Hadisler vard r.
Bunlar heman hemen her Hadis kitab nda yer alm tr. Biz sadece Sahih-
-i Buharrde mevcut olan birka Hadisi erifi kaydetmekle yetinece-
iz:
1 "Mu'az o lu Sa'd'in lm iin Ar titredi." (Buhari, c. 4, Me-
nk ibu'lAns r) .
2 "Bir kimse Allah ve Resl'ne man eder, namaz n klar, Ra-
mazan orucunu tutarsa, onu Cennete koyma Allah zerine bir hakt r.
O kimse Allah yolunda ister hicret etsin, isterse do du u yerde otursun."
Peygamber'e sordular:

"Bu hussu insanlara haber verelim mi?" Peygamberimiz:

"Allah kendi yolunda cihad edenler iin Cennette yz derece haz r-
lam tr. Her iki derece aras , yerle gk aras kadardr. Allah'tan cennet
isterseniz Firdevs (adli) cenneti isteyiniz. Zir o, cennetlerin ortas ve
a'l derecesidir. st taraf nda da Rahman'n Ar vardr ve cennet ne-
hirleri oradan fkrr." (Buhari, c. 8, Tevhid).
3 Peygamberimiz (S. A.S.), musibet (ve tehlike) nmda yle
du ederdi:
"Baka de il, ancak Alim ve Halim olan Allah vard r. Baka de il,
ancak byk Ar n shibi vard r. Baka de il, ancak Kerim olan Ar n
shibi vard r." (Buhari, c.8, Tevhid).

4 "Gne kendi karargah na do ru hareket ediyor.." melindeki

Ayette geen "Karargh" tan soruldu unda, Peygamberimiz yle
cevap verdi:
"Gne in karargah Arn altdr." (Buhari, c. 8, Tevhid).
5 "lk dirilen ben olaca m. 0 zaman (Hz.) M'sa, Ar n direklerin-
den birine tutunacak." (Buhari, c. 8, Tevhid).
6 Bir soru zerine de Peygamberimiz (S.A.S.) yle dedi:
"Allah vard . Fakat O'ndan nce hibir ey yoktu. Ar , su zerinde
idi. Gkleri ve yeri yaratt ve zikirde her eyi yazd ." (Buhar', c. 8, Tev-
hid).
Grld zere Ar kelimes Kur'n Kerin'in 21 ayetinde ge-
,

mektedir. Ktbi Sitte'de ve di er Hadis kitaplar nda da "Ar " kelime

sini ihtiva eden birok Hadisi eriifler vard r.

Ar nedir, neden ibarettir; lgat ve er'i manas nedir ?

160
 Ar , aslnda tavan demektir. Bir insan n st tarafn tekil eder.
Bir evin tavan, bir binann at s, kubbesi hep Ar manasna girer. adr
ve ardak gibi glge yapan eylere de ar denir. Kez padi ahlarn, h-
kmdarlar n oturduklar tahtlara da ar dendii mlumdur. Bu itibarla
ar kelimesinin en kat'i vasf yksekliktir, stnlktr. Mecazi olarak,
ar kelimesi mlk, izzet ve saltanat manas nda da kullan lmtr...

Merhum Hamdi Yazr A'raf Sresinin bu konu ile ilgili yetinin tef-
sirinde yle bir mtalaa yrtr:

"ikyete'lKrsi'de beyan olundu u zere, bazlar Krsi ile Arn

ayn ey olduuna zhip olmu lardr ki, ikisinin de "Taht" manasm-
dan alnm olduunu mlhaza etmi lerdir. Fakat ekseriyetle nakledil-
diine gre, Ar , Krsinin de fevkindedir. Bu srede Krsi "Taht" ma-
nasnda dnlrse Ar onu evreleyen saray ve saray n tavan gibi
mlhaza olunabilir. Di er bir rivayete gre de Krsi Ar n ayak yeridir.
Bu manaya gre, Krsi, pay-1 taht manasiyle mlhaza olunabilir. Bu
iki mana nazar itibara al nrsa, Ar , eriat dilinde btn alemi ev-
releyen, snr ve miktar be er aklnn haricinde olan ve hakikatini bil-
me Allah'a mahsus bulunan en yksek bir muhit olmak ayidir ki, gk-
ler, Cennet, Sidre, Krsi hep bu muhitin alt nda d nlr ve bu bir
sondur ki, "Mem" tasavvuru burada biter. Fakat Hakk n vcdi bit-
mez ve Sidrei Mnteha'y gemeden Hak Teala'n n Cemali m ahede
edilmez. Nitekim Peygamberimiz (S.A.S.) Mi'rc'da Sidrei Mnteh'y
gemiti. Birinci mlhazaya gre Ar n ihtas bir mekan ihtas dr.
kinci mlhazaya gre ise, manevi bir ihtad r."

"AR :
Geen bir sayda "Ar " kelimesinden sz etmi , tarifini yapmaya
alm , Kur'n Kerim'in "Ar " kelimesini ihtiva eden 21 A.yeti Ce-
liylesi ile bir ka Hadisi erifi melen kaydetmi tim.

Grlece i zere, 21 ayetin alt snda "Alt gn" tabiri gemekte-

dir. Yani "Allah, gkler ile yeri ve aralar ndakileri alt gnde yaratt "
deniyor.
Bu alt gnden maksat, acaba nedir? Bizim bildi imiz u dnya gn-
leri midir? Yoksa bunun ba ka bir manas m vardr?..
Baz tefsirciler bu "Alt gn" bilinen dnya gnleri diye kabul
etme ynne gitmi lerdir. Evet, gn denince rfen anla lan gnein
Krrei arza do uu ile bat s arasnda geen zaman anla lr. Fakat,
henz ortada ne gne var ne de Kirrei arz ? O halde bildi imiz ma-

161
nda "gn" d nmek mmkn deildir. Bu itibarla, gn manas na
gelen "Yevm" kelimesinin ba ka bir manasm aramak lazmdr. Arap-
ada "Yevm" kelimesi bazan mutlak vakit mat asnda kullanlr. Bir
ksm tefsirciler de "Yevm" kelimesini mutlak vakit mns na alm -
lardr. O zaman da yle bir soru ortaya kyor:

Alt vakit neden ibarettir?

Ihtimal ki, "alt vakit" bildi imiz alt gnden az bir zamand r.
Bunlardan ikiside hadd- zat nda mmkndr. nk Cenab- Hak iin
btn mkevvenat alt gnde, alt gnden daha az veya daha ok bir
zamanda yaratmak mmkndr. Kur'anda, bak nz, ne diyor yce
Mevl: "Ancak O'nun emri, bir eyi diledi mi? Ona sadece "Order.
O da hemen olur." Dedi imiz gibi bu alt gn de olabilir, alt devir de o-
labilir veya bir an olabilir. Buna kimsenin bir ey demeye hakk yoktur.
Alt gnden ok olduu ihtimaline binaen, bu miktar ne olabilir,
acaba?!
Bu miktar alt bin yl olabilir, 300 bin yl olabilir, daha fazla da
olabilir. Nitekim Cenab Hak yle buyuruyor:
"... Gkten (melekler vas tasiyle) btn dnya i lerini idare eder.
Sonra o i ler bir gnde O'na ykselir ki, o gnn miktar sizin saydkla-
rnzdan bin yldr." (Secde /5).
"0 makamlarn her birine meleklerle ruh, miktar elli bin sene olan
bir gnde karlar." (Mearic /4).
Bir de urasn unutmamak laz mdr: "Gn" tabiri izafi bir tabir-
dir. Her krenin, her y ldzn kendine gre bir gn vard r. 0 da ekseni
etrafnda devrederken ba lad noktaya tekrar dnmesi demektir. Bu
da o yldzn apna ve dnme hzna baldr. Mesela; Yerin bir gn
24 saattir. Mars gezegeninin bir gn bizim gnmzle 24 saat, 37 daki-
ka, Vens gezegeninin bir gn yine bizim gnmzle 225 gndr.
Gneimizin bir gn bizim gnmzle 25 gndr...
Bu fa'rklar, nihayet bizim Gne imizin sistemine giren y ldzlarda-
dr. Bir de daha byk sistemleri ve o sistemlere giren y ldzlar ve kalek-
sileri d nn; bunlarn eksenleri etrafnda dnme srelerini dnn,
herhalde aklnz duracak, hesab n yapamyacaksnz. Ancak Allah bi-
lir bunlarn her birinin hesab n . Fakat Byk Yaratan, yukarda meal-
lerini kaydetti imiz ve benzeri yetlerle bizlere bir fikir vermi , ve bu-
yurmu ki, haberiniz olsun; Benim Saltanat mda yle lemler var ki,
onlarn bir gn, sizin dnyanzn elli bin ylna bedeldir.

162
 Bu itibarla; yle bir yorum yap labilir: Cenab- Hak Kur'n' n
birka Ayet-i Kerimesinde:
"Ben gkleri, yeri ve aralar ndaki varlklar alt gnde yaratt m"
derken, yuka da mealini verdi im yetlerle de "Alt gn" tabirini tefsir
zmnnda buyuruyor ki, "Alt gn" sizin dnyan zn "Alt gn" deil-
dir. Her birinin miktar , sizin gnnzle, elli bin sene olan "Alt gn"dr.

u ihtimal de ileri srlebilir: Ayetlerde geen "Ak gn" meczi

manda olup alt safha, alt merhale, alt devir demekten ibarettir. Ya-
ni Kainat, yarat lnda alt devir, alt safha geirmi tr. Bu alt safha
acaba ne olabilir - Bu safhalar, ihtimal ki; duman safha , ecram safhas ,
ate safhas , toprak safhas , su safhas ve nihayet hayat safhas dr.
Tefsir-i lIera da Araf Sresinin 54. yetinin tefsirinde u satr-
lar yazldr:
"Bu ve benzeri ayetler zerinde d nlrse, u meseleleri kara-
biliriz:

1- Gklerin ve yerin, kendisinden yarat ld madde her hangi bir

dumand .
2- Dumandan ibaret olan bu madde yekpare olup, Allah onu par-
alad ve bir k smndan yeri, bir ksmndan da yedi kat gkleri yaratt .

3- Yerin yaralik iki gnde oldu u gibi, yer kabu unun, da larn
te ekkl, bitki ve hayvanlar n meydana gelii de iki gnde olup drt
gnde tamam oldu.
4- Bitkilerle hayvanlar n tm sudan yarat ld .
5- Yerin yarat l gnlerinden birinci gn, duman oldu u zamandr.
6- kinci gn, duman ve ya buhar halinden su olma haline geti i
zamandr.
7- nc gn yerkabu unun ve dalarn te ekkl etti i zamandr.
8- Drdnc gn, bitki ve hayvanlar n sudan meydana geldi i
zamandr
9- Yere nazaran st k sm saylan gkler, asl maddesinden te ek-
klnde geirdi i iki gn ynnden yerin te ekkl ederken geirdi i iki
gne, yani iki zamana benzer.
Bu yet-i Kerimelerden kar lan bu meseleler, asrm zn astrono-
mi bilginlerinin gr lerine de uygun grlmektedir. Bu bilginler derler
ki:

163
 Gk cisimleriyle yer cisimlerinin yarat ld asl madde dumandr
(Neblstr). Bu madde vaktiyle yeknesak idi. Sonra birbirinden
ayrld . Daha nceleri ok kk zerreciklerden ibaret olan ve cazibe
kanununa gre bir araya gelip byk bir kre haline gelen, mihveri et-
rafnda dnen, hareketinin iddetinden tutu an, iddetli hararete sahip
olup k saan gne meydana geldi. Daha sonra gne ten (ratk ederek)
kopan ve ktlesinden ayr lan ve ayn zamanda kendi gibi yanan geze-
genler meydana geldi. te dnyamz da bu gezegenlerden biridir.

Bundan sonra dnyam z, yanan gaz ktlesinden su haline geti.

Sonra madde paralar , belli bir l dahilinde bir araya gelerek kat
maddeler tekevvn etmeye ba lad . Daha sonra madenler te ekkl etti.
Yerkabu u ile dalar vcude geldi ve nihayet bitki ve hayvanlar n hayat
iin lzm gelen artlar tahakkuk etti ve canl lar meydana geldi.
leri srlen bu fikir ve gr ler ayet gere e uygun ise, bunlar
Kur'an Kerim'in bu hususlardaki mcmel yetlerini tefsir ve beyan
ederler. ayet gere e uygun deil iseler, mesele yok; bunlar n Kur'n'la
elitii dnlemez. (Tefsiri Mer )."

164
 8 MI'RAC, HZ. MUHAMMED'N ~LERE YKSELI ! VE
CENAB-I HAKKIN HUZURUNA ULA MASI OLAYI:

1 Kur'n Kerim'de Mi'rac olayn bata sr Sresi (17. S.)'nin

1 inci yetinde yle anlatmtr:
"Eksiklikten uzakt /. .0 (Allah) ki geceleyin kulunu Mescidi Ha-
ram'dan, evresini bereketli k ldmz Mescidi Aks'ya yrtt. O 'na
ayetlermizden bir ksmn gsterelim diye (byle yapt k). Gerekten
O, iiten, grendir."'
Keza, Necm Sresi (53. S.) 1-19 ayetlerde bu Mi'ra olay na i aret
vardr.
" nmekte olan (bazlarbatmakta olandiye anhyor) y ldza andol-
sun ki: 2 Arkada nz sapmad , azmad . 3 O, havadan konu maz, 4-
O( na inen Kur'n veya onun syledi i szler) kendisine vahyedilen
vahiyden baka bir ey deildir. 5 Onu, mthi kuvvetleri olan biri -
retti. 6 -stn akla sahip (olan melek). Do ruldu (gerek meleklik ek-
linde grnd). 7 Kendisi yksek ufukta iken. 8- Sonra yakla t, (yere
doru) sarkt , (Muhammed'i g e ykseltmek iin ona yakla t). 9-
Onunla arasndaki mesafe, iki yay kadar, yahut , daha az kald .
10 (Allah'n) kuluna, vahyett ini etti. 11Onun (gzyle) grd n
gnl yalanlamad (nk onu, hem ba gzyle, hem de gnl gzyle
grmt). 12 Onun grd zerinde onunla tart yor musunuz?
13 Andolsun, onu bir kez daha grd; 14 SidretlMnteh'da, 15--
Ki barnlacak Cennet, onun yan ndadr. 16 Sidre'yi kaplayan kapla-
mt (Onu kaplayan eyin iyzn ak llar anlayamaz). 17 (Muham'-
med'in) Gz() amad ve snr amad. 18 Andolsun, Rabbi'nin ayet-
lerinden en byn grd.2
Bu Mi'rac olay hakkndaki yorumu Do. Dr. Sleyman Ate , baz
tefsir kitaplar na dayanarak en sonunda kendi gr n de katarak
yle zetliyor:
1 Isr S. (17. S.), k., 1.
2 Necm S. (53. S.), . 1-19.

165
 "Hz. Muhammed (S.A.V.), bir gece Kbe evresinde veya lmm-
hani'nin evinde uyku ile uyan klk aras nda bir durumda iken Cebrail
(A.S.) gelip onu bir Burak'a (yani manevi bir bine e) bindirip nce Mes-
cidi Aks'ya (Kuds'te) gtrm , Allah'n Resl orada imam o-
lup peygamberlerin ruhlar na namaz kldrm , sonra ruhlar n ge k-
masna mahsus bir merdivenden gklere km , gk katlarm dolam,
her katta e itli peygamberlerin ruhlariyle gr mii ve en nihayet ya-
ratklarn bilgisinin ulat son nokta olan Sidretu'lMiinteha'ya varm ,
oray da geerek Allah' n huzuruna kp dorudan O'nun keln m iit-
mek erefine ermi tir. Be vakit namazm farziyeti ve Bakara Sresin'in
'ayeti burada gelmi tir. Daha sonra Allah' n Resl geri dnm tr.
Bu arada kendisine Cennet ve Cehennem de gezdirilmi tir. Belki yl-
lar alacak bu seyahat bir anda oluvermi , Resli Ekrem (S.V.A.)
dndnde yata na scak bulmu tur. Grdklerini oldu u gibi anlat-
ini , muhalifleri iddetle kar koymular, hatta baz kimseler dinden
dnm , fakat hdiseyi duyan Hz. Ebu Bekir, derhal tasdik etmi tir.
Hz. Peygamberi s namak iin, daha nce Kuds' grm olanlar, Pey-
gamber'den Mescidi Aksay trif etmesini istemi ler, Yce Peygamber
de gznn kar sna getirilen Mescidi Aksa'y tavsif etmi tir. Yolda
bulunan kervanlar hakknda da ona sormu lar, o da kervan n durumu-
nu, kervandaki develerin say sn ve kervann ne zaman dnece ini ha-
ber vermi : "Falan gn, nnde siyah mtrak bir deve oldu u halde ker-
van gelecek!" demi tir. Gerekten bir da a kp o gn gne doarken
kervan n kardan geldiini grm ler yine de "a k bir bydr!"
diyerek inanmam lardr.

Mi'racm uykuda m, uyank iken mi; ruhla m, bedenle mi olduu

hakknda ihtilaf edilmitir. o unlua gre Allah'n Reslii bedeniyle
Beytu'lMukaddes'e gtrlm , oradan gklere karlmtr. Zaten
olay, sadece b r ry olsayd, o zaman mriklerden bu kadar itiraz
grmez ve hatt baz zayf kimselerin inkarma sebeb olmazd . nk r-
yada herkes byle eyler grebilir. M'cize olu u, onun uyank iken vuk
bulmasndadr.

Tasavvufta Zikrullah ile insan cisminin nur haline gelece ine Ina-
n lr Nr haline gelen insan, bir anda her taraf dola abilir. Nitekim
bir anda dnyan n baka yerlerinde grnebilen insanlar olmu tur.
Uzay a filimlerinde grd mz nlamalar, belki de bir gn ger-
ekleecektir.

166
 Mi'rcm, mutlaka u veya bu kanuna gre oldu unu kesin bir dille
syleyemeyiz. O, bir m'cizedir. M'cize, tabiat kanunlar nn dnda
cereyan eden olayd r."'
Hz. Muhhammed bir hadisinde:

"Mi'rac grd m eylerin en gzelidir." demi tir.

Hz. MUHAMMED' N GKLERE YUKSEL (M'RAC) HAKKINDA

DA GK VE YERLE LGL SYLENTILER, HIKAYELER

2 Hz. Muhammed'in Mi'ra olay, onun vuku bulmas gere i ze-

rine geni bir aklama ve yorum, konumuzun ilgi alan n amaktadr.
Hz. Muhammed'in gkleri geerek ar ve krse ula mas ve gklerin
son noktalarm aacak kadar grebilmesi olay nn ok nemli bir anlam
vardr.
"Tefart tesnim fi kalbin Selim" adli eserde "Mi'rac n niin vuku-
bulduu ve sebebi noktasnda u hikyenin anlat h, dini bir takm
sylentiler bakmndan dikkati eken bir nitelik ve anlay gstermek-
tedir. Bu trl sylenti ve hikayeler, halk n dnce eilimini gster-
mesi bakmndan Dinbilimleri olay ve Tarihini ilgilendirir. Biz bu sy-
lentilerde sadece gkle ilgili olan nakledece iz:
Arz (yeryz) ile Gkyz aras nda vnme ve stnlk belirtme
anlatlar bir benzetme ve yak trma= tahlili bakmndan konumuz-
la ilgilidir.
Yeryz (Arz), g e (Sema) ya kar vnerek yle sylemi :
"Ben senden daha hay rlym. nk, Hz. Allah (C.C.) beni bel-
deler, nehirler, a alar, da lar ve karalarla ssledi." Gk buna cevaben:
"Ben senden daha hay rhy m. nk, gne, ay, yldzlar, eflak,
ar, krs, cennet v.s. bendedir." diyor. Buna kar hk arz da yle sy-
lyor:
"Bende Beytullah vardr. Oray enbiya, evliya ve m'minler ziya-
ret ederler." Bu sefer sem da dedi ki: "Bende de beyti ma'mr var ki,
oray semavat ve cennetin melekleri ile, enbiy, evliya ve salihlerin ruh-
lar ziyaret ederler."
3 K.K. Me5li, ev. Prof, Dr. Sleyman Ate , 1975 basm, Sf. 248-249.

167
 Ve son sz syleniyor: Arz yle diyor: "Peygamberlerin Efendisi
ve sonuncusu, mevcudat n en faziletlisi, kainat n en ereflisi ve onun
eriat' bendedir." Buna cevap veremeyen ve susmaktan ba ka are bu-
lamayan Sema, Hz. Allah'a tevecch ederek ona yalvard . Peygamberi-
mizin oralar gezip dolamasn ve kendilerinin onunla ereflenmesini
istedi. Bunun zerine duas , kabul olundu ve Peygamberimizin sema-
lar seyahati "M RAC" zuhur etti."

Bu ve bakaca sylentiler halk n dini etkiyle muhayyilesini gs-

teriyor. Yoksa dnya zerinde beliren ktlk, kan, yoksulluk, kirlilik,
cinayet v.s. zerinde durulmuyor, yaln z iyi ve yce olanlar ne sr-
lyor.

168
 9 SDRETT MSTEHA (SON NOKTA)

Necm Saresinde (53. S.) Hz. Muhammed'in bu noktay grd be-

lirtiliyor:
"13 And olsun, onu bir kez daha grd. 14 Sidret'lMnteh'-
da, 15 Ki bar mlacak Cennet, onun yamndad r, 16 Sidre'yi kaplayan
kaplamt (onu kaplayan eyin iyzn akllar anlayamaz). 17 (Mu-
hammed'in) gz() amad ve snr amad . 18 Andolsun, Rabb'inin
yetlerinden en by n grd."'
"Son da, ilk de (yni hiret de, dnya da) Allah' ndr."2
yorumunu yle sunuyor: Do.rSAte

"SidretlMnteha, yarat klarn bilgisinin ve amellerinin varaca

son noktad r. Sidre, Arabistan kiraz denen, Trabzon hurmas trnden
bir aatr. Bu a a, gelen rivayetlerden anla ldma gre, yarat klar
lemini temsil eder. Sidret'lMnteh: Son a a, yani yarat klar alemi-
nin son noktasdr; Cennetin de sonudur. Bundan tesi, Allah' n gayb
lemidir." 3
Yedi kat gkleri Mi'ra olay srasnda geti inde!' baka Melekle-
rin daha teye geemedi i Sidret'lMnteh (Son Nokta)y ve daha
tesini grm olan Hz. Muhammed ok yksehildi ini belirtmi ve bu
yksek erefe nail oldu unda:

"Ettehiyyat Hah" vesselvat vettayyibt." "Yarab! Tehiyyt,

salavat ve tayyibata lay k olan ancak Sensin " demi tir.
5 vakit Namaz' n Mi'rac gecesi farz k lmmas ve Peygamber'in
"Namaz, inanmlarm mi'racdr" szleri bu yce anlam ortaya koyu-
yor.

1 Necm S. (53. S.), . 13-18.

2 Necm S. (53. S.), . 25.
3 K.H. Meffii, ev. ve yorumlayau: Prof. Dr. S. Ate , 1975 basma, Sf. 489.

169
 10 - GKLE LGL IIAD1SLER:

1- Semdaki Rabbimiz senin ismini mukaddes kald .'

2- Ona dedi: Allah nerede ? O, semda, cevab n verdi.2
3- Semdaki melekler min dediler.'
4- Semdaki size merhamet eder... 4
5- Ben eminim ki semdaki sabahleyin bana haber getirir. (Cebrail)
6- Semda de ildir. Ve O, semi (i itici) ve alim (bilici)dir. 6
7- Gzm sem tarafna kaldrdm.'
8- Semdan yemek mi getirdin... 8
9- Ona semdan ula an, ey mi, yoksa... 9
10- Semdan (bir ses) i ittim (i itti). 8
11- ... Semdan haber ..."
12- Semdan bir mndi nid
13- Semdan nzl oldu (inzal olundu, v.b.) "
14- Allah vahy yoluyle tekellm ettikte, semvat ehli bir ey iitti.4

1 Snenu Ebi Davud, T b-19.

2 Muslim, Sa11111 Mesacid - 33, 55, Ebu Davud, man - 16, el - Muvaatta. Hk - 8, A.b.
Hambel, V /447, 448, 449.
3 Buhari; Ezan-112, Bed'll-halk-7, Muslim, Salt -74, 75. Nesei, ftith-35.
4 Ebti Dvud, Edeb- 58, 60.
5 Buhrl, Meg'zii-61, A.b. Hambel, III /4.
6 Elti Davud, Edeb-101
7 Buhri, Bed'll-halk-7
8 Drimi, Mukaddime -9
9 Muslim, Haee-142.
10 Buhri Bed'll-Vahy-3, Bed'll-Halk-7 v.b. Muslim, mn 255.
11 Muslim, Msfirin-261.
Buhti, Menkbul-Ensr-33
12 bni Mee, Ceniz-2
13 Buhri, 'tisnt-2
Muslim, man-126 v.b....
14 Buhrl, Tevkid 32
-

170
 15 Onun ar Semavatn fevkindedir."
16 Semavattan Allah'a daha sevgili..."
17 Allah, semavat , kyamet gnnde tayyedecek."
18 Sema'ya- l kim yaratt ? Allah dedi."
19 Allah, semavat ve arz n iki parmayle "
20 "Merhamet edenlere Allah'da merhamet eder. Yerdekilere
merhamet ediniz ki, gktekiler de size merhamet etsinler."
21 " bni Abbas radiya'llahu anhum'dan: S.A.S.
Cibril aleyhi'sselam Peygamber (S.A.S) huznrunda otururken,
Resli Ekrem yukardan bir ses i itti ve ba n kaldrd . Cibril aleyhi's--
selam:
"Bu gkten bir kap dr ki, yaln z bu gn a leb. imdiye kadar a l-
mamt" dedi.
Bu kap dan bir melek inince, yine Cibril aleyhi'sselam:
"Bu melek, ancak bu gn yeryzne inen bir melektir; imdiye kadar
hi inmemiti" dedi.
Melek, Efendimiz'e selam verdi ve dedi ki:
"Senden evvel hi bir Peygamber'e verilmeyen bir ey sana verildi.
ki nnru mjdele. (Bunlardan) biri (Ftiha) di eri ise (Bakare) sresinin
sonlardr. Bunlardan bir harf bile okursan, Allah mkafat n verir." dedi.

15 E136' Davud, Snnet -18

16 Darimi, Fezilu'l-Kur'n - 6,65
17 Ebl Davud, Snnet-19
18 A.b. Hambel, 5/214
19 Mslim. Munafikin-25, 26.

171
 11 RENKLER:

"Trkoloji Dergisi III, I, Ankara niversitesi Dil ve Tarih

Co rafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Enstits, An-
kara n. Bas. 1968,167 s." bu konuda u bilgiyi veriyor.'

"Annemarie von Gabain'in. Semih Tezcan taraf ndan trkeye ev-

rilen "Renklerin Sembolik Anlamlar " adl makalesinde Trklerde drt
ynn (Do u: mavi "kk /ye il", bat : ak, gney: k zl, kuzey: kara
ve merkez "ordaordu (orta): sar "altn /yaldz"), renkleri ile ifade edil-
mesi, zengin rneklerle anlat lmaktad r.

Yazarn bu makalesinin bibliyografyasna, Prof. Dr. A. Cafero lu'-

nun ayn konudaki bir tebli ini ilave edece iz. (Les Couleurs dans la
momenclature des noms ethniques turc. Estrate das III yol. degli"
"Atti e Memoire del VII Congresso Internaz. Di Scienze Onamastic he".
Frenze Pisa 1961, (1963), s. 369-372). Bu drt yn Hseyin Nam k (Or-
kun)' da imal (kuzey) = kara, garb (bat ): ak, cenup (gney): k zl
fakat ark (do u) sar ( ?) olarak gemektedir. (Bk. Trk Dnyas , st.
1932, s. 61).
Kazaka metinlerde Kk, ye il, ova anlamna gelir. Kazaka da,
aspan, asman () ve Gk kelimeleri kullan lr.

A DINLERDE VE HALK ARASINDA RENKLER N DILI:

Ya admz dnya renkli olup, herkesin sevdi i renkler vardr.

Baz grlere gre ruhbilimciler, psikiyatristler renkler insan ruh
yapsn etkiliyor ve bunu tedavide kullan yorlar:

Baz dinlerde yas (matem) renkleri, ne eli gnlerin renkleri vard r.

Bilhassa hristiyan kilisesi buna dikkatle uyar. Matem, yas i areti olarak
siyah renkte elbise giyilir veya kollara siyah kurdela ba lanr. Baz resmi
toplantlarda koyu renk veya siyah renkte elbise giyilmesi istenil r. v.b.

1 O.F. Sertkaya, Trkiyat Mecmuas , Cild XVI, 1971, st. 1971, Sf. 181.

172
 Ortaa 'da Engizisyon kyafeti, Mrted denilenlerin k yafet ve
renkleri, Yahudileri sar yldz bir renkle belirtmeleri, dikkati ekicidir.
San Benito: Ortaa larda ndim olmu , mrtedlere kilise taraf n-
dan sarl, krmzl gmlek giydirildi ini gryoruz, Keza Engizisyon'un
yaklma cezasna arptrlan kimselere alev Ve eytanlarla (temsilen)
ssl siyah bir gmlek giy dirilirdi. Zamamm zda idam mahkamlarma
beyaz gmlek giydirilmektedir.
Mavi renk : insan dinlendirici, yat trc sayl yor, hayal gcn
artryor, deniliyor.
Krmz : stn irade gc ve bilincini, gerekili in sembol ola-
rak benimseniyor. stnlk ve hkmetmek, dikkati ekmek isteyen
insanlarn krmzy beendii ve insana g ve enerji verdi ine ina-
nyorlar. Krallar ve ihtillciler taraf ndan benimsenmesi, yatak odalar -
nn krmz ya boyatma, ak ihtiras n artrmas gibi dncelerden ge-
liyor.
Siyah; romantik, geceyi sevenler, sebatkrlar, kararl lar; srlara, b-
ylere ve e itli esrarengizliklere inanan ki iler siyah benimsiyorlar.
San; Mevcudu, ortama, daha geni gstermek isteyenler, ruhi dep-
rasyonlarn bastrlmasnda faydal sanlan, yardmc olan, tazelik ve
sevin verdi ine inanlan sar rengin dnya gereklerinden kama
kolay-la trd , hayal aleminin ufuklar n at hususuna inan lyor.
Gri; Asalet, soylulu a dknlk, ilgi ekmek iste inde olanlarn
bu rengi setikleiri bu rengi seenlerde ruhsal s knt oldu u ileri sr-
lyor.
Beyaz; Safhk, temizli in, hassasiyetin ve yaln zlk hissinde olanlar n
sevdii ne srlen bu renk, sakinle tiric , insan uysalla trc kabul edi-
liyor.
Kahverengi; Hayattan zevk alan, ya amay seven, bencil olan,
evre olaylar na tepki gstermeyenlerin benimsedi i renk saylyor.
Ayrca yorgunlua kar, rahatlat c , dostluk ve sadakati de sembolize
eden renk say lyor.
Bu suretle gizli olan ortaya kabilir.
"Krmz ve sar gibi grapon renkler ki ilerde ne eyi, sorumsuzlu u,
seks istemini belirtir. Giysileriyle, mblesiyle bu rengi be enenler, her-
hangi bir eyin yoklu unu, gszl n gizlemek iin bu rengi rt
olarak kullanabilirler." 2

2 Gnayd n, Renklerin Dili , makalesi, 8 ubat 1979, Sf. 9.

173
 Renklerin de erlendirilii, toplumlara, semtlere, ailelere gre fark-
ll klar gsterir. Hele milletler aras nda renkler de i ik de er yarglar
alrlar. Yeni Polanyal Papa Carol Wojtyla, Vatikan meydan n dol-
duran halka, Vatikan' n renklerini simgeleyen Sar beyaz renkli jipi-
nin stne karak yapmaktadr. Buddist rahipler Sar , turuncu
rengi, birok dinlerde beyaz pelerin . v.b. hat rlanabihr.
Ruhsal huzurla renkler aras ndaki iliki ayrca dikkati ekiyor.
Dnyamzda bilhassa gkyzn ve denizi mavi ve ok zaman yeryz-
n kaplayan ye il rengin insan d nce ve ya aynda, ruh haletinde de
etkisi olabilecei tabiidir.
Bir Psikiyatrist renkleri insanlar aras ndaki etkile im arac, in-
sann i dnyasn hatta uluslararas bir dil olarak gryorlar. nsan ru-
hundaki sarsnt ve saplant larn istek ve duygular n renklerle belirtil-
diini sylyorlar.
"Psikanaliz ekoln de, psikolojik bir ara t rmaya 10 ekilde ba -
lanaca n syler. Dr. Kemal Keskinel "Rorshah testi" ad verilen
bu deney'in "yalnz hastalarda de il, kendini sa lam olarak bilen ki i-
lerde de uyg.lanr. Bu test sonucu ki inin renklerden nasl etkilendii
ni grerek ya da grmeden yapt benzetmelerle anlayabiliyoruz.
.... bu test ki ide bilin alt na itilmi karamsarl , umutsuzlu u ve ya-
pay grnmyle dahi stn rtemedi i korkusunu ortaya koyabilir."

B DINLER, TAR KATLAR VE DERNEKLER N SEMBOL-

LER :

Hemen her dinin, her tarikat n veya baz derneklerin sembolleri

vardr. Bu sembollere renkler de dahildir. Avrupa'da ve ordular nda e-
itli renklerde semboller (renk, a a, hayvanlar) bulunmaktad r. Pro-
tohitit ve Hititlerde ve daha nce trl semboller (Gne kursu, boa,
geyik) kullan lmtr. Ayrca kular, kartal, ahin ve efsanevi ku lar zm-
rdanka, Huma ku u v.b. bunun birka rne idir.
Yahudilikte ba l ca sembol gen, alt k eli (Magen david) yedili
amdan (Menora), akasya a ac , zm, asma, Yehova'ya (Yahve ya-
zs), On emir levha 31, Kutsal sand k veya Dolap, desti (Hanuka ile il-
gili) vb. ilk sembollerdir.
Renklerden mavi onlar n semboldr. Dinlere ait sembol kitaplar
pek fazlad r.
Hristiyan kilisesinde papazlar gnlere gre elbiselerin renklerini
deitirirler. Yas, ne e, sevin v.b. Burada pek k sa olarak de ineceiz:

174
 Ha muhtelif ekilleri, kuzu ( sa), oban ( sa, ), Meryemle Ie-
me ile ilgili trl, semboller,' Adem ve Havva'ya ait y lan, elma ve in-
cir yapra v.s., e ek, maymun ve bylece 350 kadar resimli sembolize,
Meryem, aalar, iekler, hayvanlar, ku lar, bcekler, gezegenler, dn-
ya ve gk v.b.4 eseri dikkati ekicidir.

Keza daha tafsilth olarak, Yahudili in kutsal kitab n kapsayan

semboller, trl halar, k l, yazlar, at ekilli boynuzlu hayvanlar,
, amdan, mum, balklar, ku lar (gvercin, leylek dahil), y lanlar, alt -
k eli yldz, terazi, ay, at kafas , apa, kz kafas , insan ekilleri g-
ne , horoz, stunlar, ejderha, kadehler, da lar, eitli anahtarlar, 5 kuzu-
lar, koyunlar, develer, a alar (am ba ta), ku lar, atlar, kanatl at-
lar, kratlar, eller (Sf. 77), kelimeler, folklor, dinler ve mitolojide, dernek-
lerde, rgtlerde, ordularda, dairelerde, mesleklerde s k sk genektedir.
Gnein dnn temsilen ilhi bir vecd anlam vererek sem
(Mevlevilerde) bir sembol belirtir.
Ku ekline girerek: Trk menkabelerinde (Ahmet Yesevi, Bekta i
likte) ku ekline girip umak, ku lara binmek (kaz), Bekta ilik'te v.b.
toplumlarn folklorunda da grlmektedir.'
Keza kutsal a alar', iki boynuzlu, serpu s, tarikatlarla "iki boy-
nuz tutturulmu kee serpu giymek" boyunlara knal kz kemikleri,
ucu kvrk evganlar ve ngraklar as l, olmas v.b. hep bir takm i a-
retlere, temsillere aittir'. Bunlar n deri, ty ve demir paralar ile be-
zenii.' ,10
Keza aslanlara binen, kam yerine ylanlar kullanan, Trk velileri,"
ku ak kuanmak, sark sarmak, sakal ve b yk brakmak...
"Ylnm (tra edilmi ) sakallar, uzun b yklar" hep birer sembol
ve zel bir anlam temsil etmektedir. 2

3 Gibert Cope, Symbolism in the Bible and the Church, London 1959.
4 George Ferguson, Signs - Symbols in Christian Art, band. Oxford, New York, 1976.
5 ilarold Bayley, The Last Language of Symbolism, New Jersey, 7. bas m, 1974, Sf. 262
263 (Anahtarlar) v.b.
6 Prof. Dr. Fuad Kprl, slm Sun Tarikatlerine Trk-Mo ol amanlunn Tesiri, ev.
Yaar Altan, Y l: 1970, Cilt: XVIII, Ilahiyat Fak. Dergisi, Sf. 144-151.
7 Sf. 145.
8 Sf. 150.
9 Sf. 150.
10 Sf. 150, 151.
11 Sf. 152.
12 Sf. 150. 152.

175
 12- AYNI TANRI'NIN TCRK LEHELER NDE DE IIK
SYLENILERI

Bayat', lgen (Yarat c) de tanr iin sfat olarak kullan lmtr.

Hatta Ugan da ileri srlm tr. Nas l Hak Tel, Yce Tanr ise, ve
(Allah'n gzel adlar) gibi Kdir, Kadim v.b... anlamlar birer Tanr
ad saymak yanltr. Hatta Altayl larn inanlarnda Ugan adnda
bir tanr mevcut de ildir.

"Altay Trklerinin dini sistemi"ni anlatmak isterken Gkalp,

Karahan ve Ugan adl Tanr adlar zerinde duruyor. 2
Burada U an, o an zerinde biraz daha duraca z:

Oan: Divan Lgat it Trk'te yoktur. Kutadgu Bilik'te ba taraf-

ta geiyor. Trklerden bir kabile bu addad r.

Uan: V (atal) i aret. U kknden bir fiil kk olup kudret anla-

mn ifade ediyor, Muktedir, kdir demek U kknden geliyor. O zaman
ki slm eserlerinde ancak Kutadgu Bilig'de bulunmaktad r. Dierlerin-
de rastlanm yor.
U kelimesine, Analitik ndeks'de yardmc fiil deniyor. Uan Tan-
r denilebilirse, bu muktedir, kdir anlammdad r. Fakat metinlerde by-
le de olsa yoktur. Uygurlardan kalan metinlerde de gemiyor. Yaln z
islami devirlerinde Kutadgu Bilig'te gemesi dikkate ayandr.

Divan LgatitTrk'te "Bayat" geiyor.

Altaylarda karahan ve Ugan yok.
A. nan, "Karahan ve Ugan" adl tanr adlarm "Altay Trklerinin
Dini Sistemi"nden bahsederken Gkalp'in yanl larma i aret ediyor.
Karahan deil, Kayrakan' olduunu ve bunun ilhilerde "tanrnn sfa-

1 Afyon kasabas , Bayat ve orum kasabas , Bayat v.b. haurlanabilir.

2 Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, 1925, (AltayYakut Trklerinin Etnografya ve Folk-
lorundan bahsediyor).

176
t" olarak geti ini sylyor: "Altayl larn Tanrlar Panteonunda "U-
gan" diye bir tanr tesbit edilmi deildir. Altay dini zerinde verilen
bilgiler Radloff'tan (fakat ikinci bir elden) al nm olsa gerektir. Rad-
loff'un Altay dini zerine verdi i bilgiler onun klasik eseri olan "Sibir-
ya'dan" adl eserindedir. (Bk. Ahmet Temir evirmesi, II. 8-64).
Bu eserde Karahan ve Ugan adl tanrlar yoktur..." (A. nan,
E.T.D. Tarihi, Sf. 171).
Bu Karahan, Kayrakan olacakt r. Ilahilerde Tanr nn sfat olarak
kullanlmaktadr.' Altayllarn dini hakknda Radloff'un bilgileri"Sibir-
ya'dan" adl eserde bulunmaktad r. Bu kaynakta ise Karahan ve Ugan
adnda tanrlardan bahis yoktur. 4
Ziya Gkalp'in (islamiyet'ten Evvel Trk Dini) ad ndaki bahsi
(Sf. 25, 95) art k yanl bilgi olarak grlebilir. Onun Toyunizm dedi i
de, Budizm'dir. Nom dedi i de, Budist ve Maniheistlerin din kitaplar -
na verdikleri bir ad olarak bilinmektedir.'
Nom teriminde "Yunanca" bir kelime olup, budist ve maniheistlerin
din kitaplarma verdikleri bir ad oldu u zerinde Prof. A. Inan bilhassa
durmaktadr. 6
Tanra ad taklan Umay, Ana M aygm, ve Akene (Ak Ana) hep
koruyucu ruhlardan ibarettir. Bunlar, deta meleklerdir, iyi ruhlard r.
Kt Ruhlar, mesela Altaylarca, erlik, Yakutlarca Arsan Dolay
gibi. Erlik, glk, kuvvetli manasma da gelir. Esasen Akene (Ak ana)
yaratl efsnesinde geer. Orada da gene bir ruhtur.
Nitekim, "lm olan iyi kamlarn ruhlar da iyi ruhlar "Ak nemer"
zmresine dahildir. "Kara nemeler" kt ruhlar olup bunlar da ikinci
ruhlar zmresini te kil eder. te Altayllar Erlik'i ve Yakutlar Arsan
Dolay'l bu kt ruhlar n bakan Arsan Dolay'd r. Erlik veya yerlik'in
Hint'ten geldii ve bugne kadar sonu olacak bir incelemeye ula m
deildir. Yakutlar iyi ve temiz ruhlara "ayi", kt ruhlara abas " de-
mektedirler. Ayi ruhlar, insanlara iyilik ve temizlik kayna olup onlar
bu bollua , mutlulu a yneten birer koruyucu melek gibidir. Bu ruhlar
boy boydur. Burada bir ilahi dinin islamiyet'in tamamen hat rlanmas
gerekir. Melek, ruhlar, eytan ve cin ve rolleri ok dikkatle bilinmeli ve
karlatrlmaldr.
3 A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, st. 1976, Sf. 171.
4 Radloff, Sibirya'dan, eviren: Prof. Ahmet Temir, II, sf. 8-64.
5 A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, st. 1976 (Ziya Gkalp ve YakutAltay Folkloru ile
Diniyat), Sf. 171, 172.
6 Y.K., Sf. 172.

177
 Burada Prof. Abdulkadir nan'm da Tanrlar, Tanralar adn, iyi
ruhlar ve kt ruhlar n adlarn kartrdn gryoruz. ncekiler
(Radloff, Gkalp v.b.) gibi oda bu konuda hal aya, eli meye dmtr.
Tanr ne demektir, Tanr a ne demektir? yi ruh, kt ruh ne an-
lamdadr ? Bunlar kesinlik iinde belirtilmeyi gerektirecek hususlard r.
Trklerde YerSu ruhlar ve bunlara sayg ve inanta vard r. Nite-
kim A. Inan, slam dini veya bir ilahi din benzerli i iinde tahlil ve de-
erlendirme, benzetme ve kar latrma yapsayd isabetli olurdu. Eski
Trkler, Gk Tanr 'ya inandklar, "Tengri", gibi, Gk enginli inde
"Tengri"ruh"larn varlna yani, tanrnn meleklerine de inanm lardr.
Konuyu bu gere e yatkn deerde deerlendirmek do ru ve isa-
betli sonulara gtrebilir. Trklerde kutsal yer, su, da inanlar var-
dr. Bu dier ilahi dinlerde de vard r.7 Aala8, Ate le9 ilgili Tala"
tamamlayc halk inanlar ve al:le -Ileri de vardr.

A GK MESELESI:
G, tanr tanmak baka, Tanrnn gkten telerden oldu unu,
gn stnde oldu unu (Ar Al'dan te) oldu um, sylemek ba -
kadr. (Hak Teala: Yce Tanr ) gibi.
Hi tanr gk demek olsayd , eski Trkler g 7,9,14 gibi tabakalara
blerler miydi? Dokuz kat felek (gk) derler miydi? oralara ktan
bahsedebilirler miydi?
Tanrnn muhtelif lehelerde, de iik lehelerde, de iik sfatlar ha-
linde (EsmalHsn: Allah' n 99 gzel ad) sylenii vardr. Bunlarn
herbirini ayr bir Tanr olarak kabul edip bir tanr lar Panteonunu Trk-
lere de yaktrvermek ilmi hatadr.
Altay din grevlisi, Tanr kelimesini biliyor ve Tanara diyor. Bu-
gnk "Altay Samanl k!" ad taklan inan tamamen dejenere olmu tur.
Trklerce Tanr, 2300 yldan beri, Hunlardan beri, de iik syleyiler
iinde de olsa bilinmektedir. (Drfer).
Tengri, Tanara, Tenere v.b. gibi. Anlam belli deildir. Sadece
bunun gkle ilgili oldu unu diyenler oktur. Di er dinlerde ve lkelerde
Tanr adn karlayan ap ayr kelimeler vardr. Bunlarn anlam nedir?
Bu kolayca a klanabilir mi?

7 Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Ara trmalar, Dala lgili nanlar.

8 H. Tanyu, Trklerde Aala lgili nanlar.
9 H.T.anyu, Trklerde Ate le lgili nanlar.
10 H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar.

178
 Gk Tanr eklinde onu gk kelimesiyle birle tirilmesi bile Tanr'-
nn gkten ayr oldu unun bir belgesi olarak dnlebilir. Aksi hal-
de ayn anlamda iki kelimenin Gk Gk veya Tanr Tanr gibi tekrar-
lanm olmasn kabul etmek gerekirdi. En eski metinlerde bile Gk ve
Yer, Gk Tanr, Tanr ayr birer kelime olarak metinlerde gemektedir.
Yldz, yl, yel kelimesinin etimolojisi de ok dikkat ek cidir.
Yel; nefes, ruh , eyi:ani ve iyi ruhlara da ruh anlam na kullanlmak-
tadr.
Keza Tin; nefes, ruh anlam nda gemektedir.
Daha nce de belirtti imz gibi, 1) Din, 2) Mitoloji Esatirefsne,
3) Dini masallar, 4) By ve sihirle ilgili halk inanlar, 5) Destanlar, ve
nihayet Hakanlk merkezindeki dini esaslar ve inanlarla, kltrce so-
mutlam aya ve aracl a ynelik halk inanlar n birbirinden dikkatle
ve ilmi bir yntemle ayrmak gerekiyor.
Tanr'nn sfat olarak Karahan itibari olarak aman ad taklan-
larm dualarnda geiyor. Destan]arda Ak Han'da vard r. Bu byk fil-
kmdar nvamdr. Karahan, Tanr hakknda kesin olarak kullanlm
deildir.

B ALAP
Yabanc ve Ibrani bir kelime oldu u ileri srlmektedir. Bunun m-
naka as ok oldu. Baz Do u Trklerinde birka metinde geiyor. Ana
dolu'da da kullan lmtr. ArapIslam tesiri oldu u ve kelimenin Trke
olmad ileri srlmekle beraber, Osmanllar dneminde de kullan lm -
tr. elebi, okumu , aydn adam demek olur, elebi'nin elep, alap,
Salip (Ha) la ilgili oldu unu Prof. Abdlkadir nan israrla sylemi ve
Suriye hrstiyanlarndan gelmi olabilir, demitir. Bu iddia tart ma
gerektirir.
Yunus Emre de alap kelimesini kullanm tr. Keza Dede Korkut
v.b. da da (alab m) kullanlmtr.

CfTLGEN
Bugnk Altay ve Yeniseylerin kelimesi olarak, Kazak, K rgz, Ba -
kurtlar da benimsenmi tir. Byk anlam na geliyor. Bu imdi de sfat
olarak Tanrnn sfat olarak, byk, yce, ulu anlamna kullanlyor.
Eski Kur'an tercmelerinde "Tanr " diye geti i bilinen bir ger-
ektir. Unutulmamas gerekir ki, Eski Araplar mrik devirde (Calailiye
dneminde ) Allah kelimesini kullamyorlard . Fakat onun yan nda bir
sra putlar, ilahlar katmlar ve onlara tapmm lar, onlara kurban sun-
mulardr.

179
 Prof. Bahaeddin ()gel ise yle demektedir: "Trklerin' Yarat c
Tanrs' lgen"."
"Bilhassa Altay Trklerinin Yarat c Tanr's "Bayelgen"in, dier
Trk lehelerinde ad nn grlmemesine ra men, dier Trklerin de eski
ve mterek Tanr tipini temsil etti i sylenebilir. Adnn banda bu-
lunan "Bay," beylik gsteren bir nvand r. Asl ad ise "lgen". dir."
(Sf. 426). Prof. Dr. Saadet a atay, Kazaka Metinler, kitab szlnde
lken, lkn'n byk anlam na geldiini belirtiyor. 12
Bir takm efsaneler de geiyor, deniliryor. Bunlardan da "Byk
Tanrnn tam kendisi olmadn ak olarak gryoruz. Nas l Sibir-
ya'nn kuzeyinde oturan. Yakutlar n bir AkYaratc's ve bir de bunlarn
yardmclar vardysa, lgen'de yard mc ve ikinci derecede bir yara-
tc olarak grlyordu." (Sf. 427) diyor. Bu bilgilerde efsanelerden a-
lnmtr.
"Eski Gktrklerin Tek Tanr h, monoteist dinlerini nmzde bir
rnek olarak" (Sf. 427) tutma a ve di er efsaneleri a klama a al-
malyz.
A. nan, "Altay Ycnisey amanln.da eski unsurlar"dan bah-
sederken Taassup olmad n sylyor ve A. nan, bu hususta unlar
ilave ediyor."
"Zerdt'n "Hrmz Trs (Kurbustan Tengere), Budizmin
"Maitreya"s (Maytar Tengere). Altayl nn panteonuna Saman tanr -
lar sfatiyle yerle milerdir." (Sf. 456). Burada (Tanr lar) eklinde kul-
lamln nceki sayfalarda ele tirmitik.
Her soyun ve "Babam Tatay Tanr " (Sf. 457) zel Tanr olup,
"Mundusul Tlesler dolu, ya mur, yldrm ve imek Tanrs olan To-
toyBayana"ya hitabediliyor. (S.f. 456,457), veya "Atam Totay Baya-
na"dr. Buna kurban keserler, Rivayetler toplan yor. (Radloff, Aus
Sibirien, II, v.b....)
Manikeist ve Budist metinlerde Tengri kelimesi ha metli, kudretli
anlamna geiyor.' 4
Dikkate ayan olan husus bu dinlerde bile Tengri ad nn yer alm
olmasdr.
11 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, C.I.
12 Prof. Dr. Saadet a atay, Kazaka Metinler, Ankara 1961, Sf. 187.
13 Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler, Ankara 1968, Trk Tarih Kurumu, Sf.
456, 457.
14 Prof. Dr. Saadet a atay.

180
13 TENGR VEYA TANRI ACABA BR PEYGAMBER VASITA-
SYLE M BLDRLMTR?

1Bunun tesbiti bugnk elde bulunan kaynaklara gre mmkn

deildir. Fakat Kur'n Kerim'de her mmete peygamber gnderildi i
bildirilmitir.'
Dier yetlerde peygamber gnderilmeyen kavimlerin sorumlu tu-
t ulmayacaklar buyrulmutur. 2
Kur'n Kerim'de baz nceki peygamberlerin adlar Hz. Muham-
med araclyla bildirilmitir. Fakat hepsinin ad saylmarut r. 3
Kur'n'da: "Biz her peygamberi hitabetti i kavmin lisniyle gn-
derdik" deniliyor. 4
Her kavmin Allah tarafndan uyarld, ona uyarda bulunuldu u,
peygamber yolland aktr. Son Peygamber olarak Hz. Muhammed'in
vahiy suretiyle ald buyruun bildiriliiyle, tamamen din olarak bu
esaslara uyulmas zaruridir. Zira nce bir kayma peygamber gnderil-
se bile, Hz. Muhammed'in son peygamber olarak benimsenmesi ve bil-
dirdii Dine uyulmas zaruridir.

KUR'AN'DA TANRI ADI OLMAMASI MESELESI:

2Bunu Tanr ad aleyhine bir belge olarak saymak do ru deil-
dir. Zira EsmalHsn'da bu anlamda adlar vard r. Yaratan, K-
dir, Cebbr, v.b. gibi.
Kald ki, Kur'n'da Rum'dan R lm sresinde ve Yahudilerden,
Beni srail'den birok yetlerde bahsedildi i gibi Ebu Leheb'den de
aleyhte olarak bahsedilmektedir.
1 Yfnus, 10/47.
2 elsr, 17/15.
3 enNts, 4 /164. elM' nin, 40/78.
4 brahim, 14/4. H. Karaman, SoruCevapTart ma, Nesil, C. I, sa. 3, 1 Aral k 1976, Sf.
31-32.

181
 Baz bilginler Ismail Hmi Dni mend ve Ahmet Ate , Kur'an veya
Arapaya girmi Trke kelimelerden bahsetmektedir. Bir dilin do u'',
oluu, gelimesi, yaylmas ve etkilenmesi v.b. d nlecek olursa bunu
yadrgamak bilmeyiz do ru olabilir mi?
Prof. Ahmet Ate , Arapa Yaz Dilinde Trke Kelimeler (X. yz-
yla Kadar), adl makalesinde: "... birok Arap dilcileri, Kur'an'da bu-
lunan yabanc asll kelimeleri incelerken bir de Trke kelime tesbit
etmiler ve Kur'an, 38. (Sd Sresi), 56 da ve LXXVIII. (Nebe Sres )
25 de geen gasak veya gassak kelimesinin Trke oldu unu iddia et-
milerdir. Cehennemliklerin iecekleri su olarak, "Kt koku, donduru-
cu so uk" "bu nitelikte olan su" anlamna geldi i ileri srlm tr.'
Kur'an'da Lt, Uzza ve Menat putlar nn ad geiyor: (Necm s-
resi, 19, 20); "19 Grdnz m o Lt ve Uzz'y ?
20 Ve nc (leri olan) teki (put) Menat' "
Yahudilerden, Rumlardan v.b. bahis oldu unu sylemi tik.
Nimet Cennetler nden bahsedilirken "o u ncekilerden" denili-
yor: Vka Sresi (56. S.), . 13.

KONUYU TAMAMLAYAN YETLERHADISLER:

3 "Bugn size, dininizi olgunla trdm, size nimetimi tamamla-
dm ve size din olarak islam'i be endim..." (Maide Sresi, yet: 3). 6
"Hadis: (Ahmed bn Hanbel, Msned, 1V. 335) de Trkler vlmek-
te ve : " stanbul elbette fetholunacakt r, onu fetheden kumandan ne
gzel kumandan ve onu fetheden asker ne gzel askerdir." denilmektedir.
Tek mmet: "Allah isteseydi, hepinizi bir tek mmet yapard , fa-
kat size verdiklerinden sizi s namak istedi. yleyse hayr ilerine koun,
hepinizin dn Allah'adr. O size ayrla dtnz eylerin ha-
kikatini haber verecektir". (Maide Sresi, yet 48)
Tek mmet:"Insanlar bir tek mmet idi. Allah, peygamberleri mj-
deciler ve uyar clar olarak gnderdi; anla mazha dtkleri konularda
insanlar aras nda hkmetsin diye o peygamberlerle beraber gerekleri
iinde tayan kitab indirdi. Oysa kendilerine kitab verilmi olanlar,
kendilerine ak deliller geldikten sonra, s rf aralarndaki kskanlktan

5 Ahmet Ate , Arapa Yaz Dilinde Trke Kelimeler (X. Yzy la kadar), Reid Rahme-
tl Arat in, Ankara 1966, Trk Kltrn Ara trma Enstits, Sf. 26-31 ve 27.
6 Ayet "Maide Su. 5, Ayet: 48."

182
tr o (Kitab hakk)nda anlamazla dt (ler). Bunun zerine Al-
lah, kendi izniyle inananlar , onlarn zerinde ihtilaf ettikleri gere e
iletti. Allah, dilediini doru yola iletir." (Bakara Sresi (2), . 213.)
"En gzel isimler -Allah' ndr. O halde O'na onlarla (o gzel isimler-
le) du edin ve O'nun isimleri hakknda erilie sapanlar brakn; onlar
yaptklarnn cezasn ekeceklerdir." (Arf S. 7 /180. H ristiyanlara,
Yahudilere, Tanr'nn olu, Rab, sa v.b. diyenler hakkndad r).

Her mmetin Peygamberi:

"Her mmetin bir peygamberi vard r. Peygamberleri onlara gel-
(ip de bunlara onu yalanlay) nca aralar nda adletle hkmolunur, hi
zulmedilmezler." (Ynus (10. S.), . 47).
"... birok peygamberleri kavimlerine gnderdik..." (Ynus 10 /74.)
"Sen, ancak bir uyarcsn, her kavmin bir yol gstericisi vard r".
(R'd Su. (13. S.), . 7).
"Andolsun, biz senden nce de eliler gnderdik, onlarada e ler
ve ocuklar verdik..." (R'd S. (13.S.), . 38.)

Kendi diliyle :
"Biz, her peygamberi yaln z kendi kavminin diliyle gnderdik ki
onlara (emredildikleri eyleri) a klasn. (Peygamberin a klamasm-
dan) sonra Allah dilledi ini saptrr, dilediini yola iletir. O azizdir, hik-
met sahibidir." ( brahim S (14. S.), . 4.)
Her millet iin peygamber: "Andolsun biz, her millet iin de: "Al-
lah'a kulluk edin, eytan a (tapmak) tan ka nn" diye bir eli gnderdik.
Onlardan kimine Allah hidyet etti, kimine sap klk hak oldu. te yer-
yznde gezin de bak n, yalanlayanlarn sonu nasl olmu !.."
(Nahl S. (16. S.), . 36).
Her millete peygamber, Trkler nceden mslmanm yd ?: "Al-
lah'a andolsun ki senden nceki milletlere de (peygamberler) gnderdik;
eytan, onlara yapt klar ileri ssledi, O, bugn de onlar n dostudur."
(Nahl (16. S.), . 63).
Keza isra Sresi 15. ayet "Biz , eli gndermedike azap edecek
deiliz." buyurmaktad r.
Tek mmet: "Allah dileseydi, hepinizi bir tek mmet yapard , fa-
kat (0) dilediini saptrr, dilediini doru yola iletir. Ve siz mutlaka
yaptnz eylerden sorulacaksm z." (Nahl, (16), . 93).

183
 Her millete uyar c : "Biz seni gerek ile birlikte mjdeleyici ve
uyarc olarak gnderdik. Her millet iinde mutlaka bir uyar c (Peygam-
ber) (gelip) gemi tir." (Ft r Sti. (35. S.), . 24.)

Mslman Ad :

Mslmanlarn ad Hz. brahim zamannda verilmi .

Bu duruma gre Trkler bir Tanr 'ya ve ahlka, ruhun lmezli i-
ne, hirete, kadere v.b. inand klarndan Mslmand diyebiliriz.

"Allah urunda, O'na yara r ekilde eihd edin. O, sizi seti ve

dinde size bir glk yklemedi. (Sizin dininizi de) baban z brahim'in
dini (gibi geni kapsaml, yapt, daraltmad). O (Allah), bu (Kur'an)
dan nce (ki Kitablarda)'da, bu (Kur'n)da da size "Mslmanlar" ad n
verdi ki peygamber size hid olsun, siz de insanlara hid olasnz.
Haydi namaz kln, zekt verin ve Allah'a sar ln; shibiniz O'dur.
Ne gzel ship ve ne gzel yard mcdr (0)!" (Hacc 22 /78). Trkler
ta o zamandan bunlara inanm lar, kaninat n yaratcs ve yneticisi
Tanrya uymu lardr. Onlara man veya amanist demek do ru de il-
dir.
Allah - Tanr : "Allah ki, O'ndan ba ka Tanr yoktur. En gzel
isimler O'nundur". (Th (20. S.), . 8).
Rahman Ad : Furkan S. (25. S.), . 60 ve "Rahman' n kullar ki,
. 63).
Rahman 19Tanr gzel olmayan bir ad midir? stlerinde kanal -
larm ap yumarak Uan ku lar grmyorlar m ? Onlar (havada)
Rahman'dan ba kas tutmuyor. Do rusu, O, her eyi grmektedir.

20Yhud Rahman'dan ba ka size yard m (edip O'nun azb ndan

kurtul) atak askeriniz? Kfirler derin bir gaflet ve aldanma iindedir-
ler." (Mlk S. evirmesi (67. S.), . 19 ve 20).
Kymet kopma ve Mah er: "O gn ruh ve melekler, s ra sra du-
rurlar. Rahmn'n izin verdi inden ba ka kimse konu amaz. Do -
ruyu syler". (Nebe S. 78. S., . 38 meali). Grlyorki burada
Allah'tan hep Rahman diye bahsediliyor.

Kur'n, btn Kinata ttr: O, btn lemlere ttr". (Tek-

vit. S. (81. S.), . 27. meli)

184
 TANRI VE ALLAH ADLARI:
Allah'n gzel adlar Allah veya Rahman: "De ki: " ster Allah
diye arn, ister Rahman diye a rn. Hangisiyle arsan z nihayet
en gzel isimler O'nundur. Namaz nda pek ba rma, pek de (sesini)
gizleme, bu ikisinin aras nda bir yol tut." (Isra Sa. (17. S.), . 110).
"Eer Rahman' n..." (Dhn S. . 81).
"Puta tapanlar, Hz. Peygamber (S.A.V.)'in "Y Allah, Y Rah-
man". diye dua etti ini duyunca dediler ki: "Muhammed bizim iki
Tanrya tapmamz yasaklyor. Oysa kendisi de ba ka Tanrlara dua
ediyor!" Bunun zerine yukar daki ayet iniyor. Allah' n birok
gzel isimleri ve s fatlar bulunduunu, bunlarn sylenmesiyle yine
Allah'a dua edilmi olacan bildiriyor." (Kur'n- Kerim Meali, ev.
S. Ate . Sf. 261-262, 1975 bsk.).
Kez "Rahman' n kullar olan melekler" vb. (Zuhruf S. . 190).

GK KATLARI:

Trkler iin ayet gk Tanr olsayd, hi onu sonuta 7 kat, 9 kat

veya 14 kat gk oldu u sylenir miydi? Gk, Tanr olsayd byle ta-
bakalara ayr lr myd ? u tahlil bile Gk'le Tanr 'nn ayr eyler oldu-
unu gsterir.
Tanr, Araplarn Chiliye dnemindeki Hah dengi put de ildir.
Zir 'Pah, put, yaratmaz, ynetmez, ya atmaz, ldrmez, cans z bir
takm putlardan ibarettir.
Halbuki (yaztlar v.b.) gsterdi imiz gibi Tanr cansz ilah veya
putlar dan tamamen farkli yaratan (Kur'n, birok ayet), yneten
(Kez Kur'n, birok ayet) insan st yce bir varl ktr. ( uara S. .
81), ve (Ram S., . 40). En gzel ad olmas dr. Esas gzel ad olmas-
dr.
Dillerin De iik Olmas Allah'n yetidir. Rum Sresi (30. S.)
yet 22 "O'nun yetlerinden biri de gklerin ve yerin yarat lmas, dil-
lerinizin ve renklerinizin de iik olmasdr. phesiz bunda, bilenler
iin ibretler vard r".

DIN KARDE LI ININ ANLAMI Y KAVRANMALIDIR

Bir mslman kadn, kz, onun kardei olursa evlenme caiz olur-
mu? Buradaki karde lik bakadr. Evlat gibi sevilen birisi karsndan

185
bo andmda, o adam o kadnla evlenir, zira o kendi o lu olmayp (din
kardeidir), Bu karde lik mirasla da ilgili olmadna gre, bunu iyi
dnmek gerekir. stelik nmahremlik, nikah d me halinde (din
karde lii) nasl tahlil edilir. rtnme olmayacak m ?.

" phesiz Allah daima stndr, ok ba layandr." (Fat r 3 /28).

"Yoksa daima stn olan..." (Sd (38. S.), . 9.).
"Allah en gzeldir diyor mu ?
En gzel sfat? Ad olamaz m ? Muhakkak 99 adet mi olacak!.."
Hz. brahim ve kavmi ok nemli, Safft S. . 83, 84, 85, 86, 87"

M'minler karde tir :

"Muhakkak m'minler karde tirler. Karde lerinizin aras n dzel-
tin ve Allah'tan korkun ki size rahmet edilsin..." (Hucurt (49. S.)
.
Ayn srede; 13. yet: "Ey insanlar biz sizi bir erkek ve bir di i-
den yaratt k ve birbirinizi tanmanz iin sizi milletlere ve kabilelere ay r-
dk. Allah yan nda en stn olan nz (Allah'n buyruklar dna k-
maktan) en ok korunan nzdr. Allah bilendir, haber aland r". (Hu-
curt S. (49. S.), . 13).
Araplara daha nce Peygamber gelmemi , kitap gnderilmemi
mi?
Hz. brahim ve Ismail'in durumu: Sebe S. (34. S.), . 44) Sf.
397. (S. Ate evirisi).
Her Peygamber kendi kavminin Fussilet S. (41. S.),
. 44. Araplarn anlamas iin Arapa,
ra S. (42. S.), . 7; Mekke ve evresinde bulunanlar Arapaya
uyarlar".

Tek millet yapm yor:

"Allah dileseydi, onlar bir tek millet yapard . Fakat (hikmeti
uyarnca) diledi ini rahmetine sokuyor. Zalimlere gelince onlar n ne
velisi, ne de yardmcs yoktur". ( ura S. (42. S.), yet: 8).

Allah'n adlar meselesi:

"Bismillahirrahmanirahim," (Rahman ve Rahim Allah' n adiyle)
derken "Rahman" ve "Rahim" adlar geiyor.
Bismillah. v.b. Anlamn . hat rlamallyz.

186
 "Tanr ya atr, ldrr..." Duhn S. (44. S.), . 8). Bunu Trkler
de de tamamen grmekteyiz.
Dile kolayla trmak: "Biz O (Kur'an)n senin diline kolayla tr-
dk ki dnp t alsnlar". (Duhn S. (44. S.), . 58) Bundan
Araplar iin bilhassa al nacak ibretler oktur.
Tanr tektir, yaratan, ynetendir, zel, kendine zgdr. Di er
tap lanlar, ilhlar, O'na benzetilemez.
Tanr da Tektir. Vcibu'l-Vcut bir anlamdad r ve Esma-l Hsna'
nn anlamna uyan anlamlar benimsemektedir.
"Her mmetin bir peygamberi vard r" diyen. Ayeti unutmamal -
yz.

Hadis'de dikkati ekmektedir:

" efkat ve merhamet sahibi olanlar, Allah' n rahmetine nail olur-
lar. Arzdakilere merhamet ediniz ki semdakiler de size rahmet etsin-
ler. Bir sereyi bo azlarken bile merhamet gsterenlere, Allah k yamet
gnnde rahmet eder. Acmayan esirgenmez, affetmeyen ba lanmaz".
Hz. Muhammed bylece Semadakiler sznden neyi kastetmek-
tedir zerinde dikkatle d nmeyi gerektirir.
"Allah stn Hikmet sahibi (Ft r Sresi (35. S.), yet: 2)"
"O, stndr, hikmet sahibidir". Szlerini asla unutmamak gere-
kir.

187
 14 TANRI KEL MESNN GNMZDE KULLANILMASI
ZERINDE DNCELER

En eski Trklerde Tengri veya sonra Tanr kelimesi XII. yzyl

tarihilerinden Sryani Mihail bile: "Trkler daima tek Tanr 'ya ve
gklern ona at olduuna inanyor ve Araplar n da ayn Allah'a inanma-
lar onlarn dinini kabule sebeb oluyordu". demek insaf n gstermitir.'

Do.Dr. Hakk Dursun Yldz: "Trklerin Mslman olduktan sor-

ra Allah ad kadar Tanr adn kullanmalar da phesiz ona atfettikleri
ilh sfatlar n islamiyet'in esas inanc na yakn olmas ile ilglidir.
Bugn de Allah ve Tanr kelimeleri ayn mefhumu ifade etmek iin kul-
lanlmaktadr." diyor2

Halife zamannda, Tanr denildii anlarda hibir yadrgama ve tar-

tma domad halde gnmzde, Tanr kelimesinin Allah anlam nda
kullanlmasna kar ar, sert sald rlar olmaktadr:

"Tanr, Allah demek deildir. Tanr eski putlarm addr. Allah ise
Islm'n getirdi i bir isimdir. "Allah" kelimesi islm' n haber verip
tavsif etti i "'Allah" n zel ad olup hibir put iin kullanlmam tr.
Halbuki birok put'a "Tanr " denilmektedir. Dolay syle "Tanr", "Al-
lah" anlamn ifade edemez.

Mslmanlar "Tanr" kelimesini kullanmamaldrlar. Aslnda Allah

ad Kur'n'dan ok nceleri vard . Kur'n'la belirtilmi deildi. Mrik-
ler de Allah ad n kullanyorlard . Bunlara kar bir zamanlar mftlk
yapm olan Zekeriya Beyaz etrafl olarak konuyu tahlil etmi ve cevap
landrmtr. Bz bunu onun (Islm'a Gre Milliyetilik) adl eserinden
aynen alaca z: 3

1 Do. Dr. Hakk Dursun Yldz, Trkler ve islmiyet, Orta Do u, 22 Ekim 1974.
Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, st. 1978 de geni , ayrntl bilgi sunulmutur
2 Do. Dr. Hakk Dursun Yldz, Trkler ve slmiyet, A.G.E.
3 Zekeriya Beyaz, slm'a Gre Milliyetilik, 3. basm yaplmtr.

188
 "Hemen ifade edelim ki, ilk bak ta do ru ve akla uygun gibi gr-
nen bu ifadeler, gerekte hi de yle de ildir. Ilmi ve Islami bir hkm
olmaktan ok uzakt r. Bunu ksa bir inceleme ile ortaya koymak mm-
kndr. yleki:
1 Hereyden nce bilinmelidir ki, Trkler sadece mslman olal dan
bu yana, bin seneden beri "Tanr " kelimesini "Allah" mans na kullana-
gelmilerdir. Yzlerce seneden beri Trke yaz lan tefsirlerde e itli
dini eserlerde, mevlitlerde Yunus Emre ve benzeri byk Trk irlerinin
iirlerinde hep "Tanr" kelimesi "Allah" anlam na hem de sk sk zikre-
dilmi bulunmaktad r. Buna kar lk, eyhlislmlardan, byk din
alimlerinden hi te itiraz eden, "hay r, Tanr, "Allah" demek de ildir,
"Tanr", "put" demektir" diyen olmam , bu yolda hkm ve fetv
veren bulunmamtr. Tersine akaid kitaplar nda Allah'a Trklerin "Tan-
r", Acemlerin "Hda" demelerinde hi bir sak nca olmadna byk
imamlar ve byk din limleri aras nda ittifak bulundu u aklanm
bulunmaktadr. 4
Binaenaleyh "Tanr" kelimesine kar yaplan itirazlarm yersiz
ve gerek d olduunu ortaya koymaya bu bile yeterli olsa gerektir.
yle ya, yzlerce seneden beri Mslman Trkler Allah'a put mu diyor-
lar d ? Bunu bilen hi mi yoktu ? O byk eyhlislmlar, o byk din
limleri bu kadar cahil'mi idiler ? Kald ki bn, "Tanr" ya itiraz
edenler hi bir ilmi yetki ve ehliyeti olmayan, islm ilimlerd en nasibi
bulunmayan sorumsuz kimselerdir.
2 "Tanr" ya kar itirazlar ok yenidir. Kanaat mza gre bu itirazn
iki sebebi vardr. Birisi; Trke okutulan Ezn'a kar gsterilen tepki
ile birlikte Trke Ezn' n iinde yer alan "Tanr" kelmesine kar da
vatanda larda bir so ukluk ve phenin uyanmas dr. Tabii bu anlay
ve davran yersiz ve mantksz idi. nk, Trke Ezn'a kar k-
mak, O Ezan 'n iindeki kelimelerin as llarna, manlarma kar k-
mak saylmazd . Buna gre Trke Ezn' n iinde geen "Namaz"a
da (kelimeye) kar klmas gerekirdi.
Dier sebep ise, baz kimselerin Trk ile, Trklk ve Trke ile il-
ili ne varsa hepsine kar kmay bir fazilet ve marifet sanmalar dr.
Yani baz kimseler "Tanr" kelimesi Trke oldu u iin, Trke ile
ilgili bulunduu iin kar kmaktad rlar. Son zamanlarda Tanr"ya
kar yaplan itirazlar n genellikle bu duygunun bir sonucu oldu unu
sylemek mmkndr. Zira "Tanr'ya kar itirazlar Trk Milliyetili ine
kar olan evreler aras nda yaygn bulunmaktadr. Bunlar Trk Mil-
liyetiliine dman olaam diye "Tanr"ya dman olmaktadrlar.
4. Bkz. Kiiabu'l-LevamPu'l-Beyyinat. s. 21, M sr 1323. (Bu eser Hicri 606 de len
Hatib'r-Razi tarafndan yazlmtr.) ve bkz. Achidiye erhi Cell, s. 84

189
 HKM KASDA GRED R:

3 slam Hukuku Mecelle'nin ikinci maddesi yle balar: "Bir i den

maksad ne ise, hkm ona gredir." Bu madde Kur'n- Kerim'den son-
ra dinin en byk kitab olan Buhari-i erif'in ilk hadis-i erifi olan
"Ameller ancak niyetlere gredir "hkmnn bir ifadesi olmaktan ba -
ka bir ey de ildir. Btn ilerde ve szlerde bu byledir. Bir sz ile ne
kasd edilmi ise, hangi mana murad edilmi ise hkm ona gredir.
Bu rfde de byledir.
Dolaysyle "Tanr", "Hda", " lah," "Rabb" . . . ve benzeri ke-
limeler ile de ne kasd edilir ise, hkm ona gredir. Kur'n- Kerim'in
tavsif etti i "lemleri yaratan" kasd edilir ise, bu kelimeler o mana-y
ifde eder; yok bu kelimeler ile bir put kasd edilirse, bu defa hkm ona
gredir. "Tanr", dorudan "put" man:asma de il, mutlak "ilah" mana-
smadr. "Mabud" yani kendisine ibadet edilen manas n.adr. Bu ilah ve
"mabd" ile kim kasd edilmi ise hkm ona gredir. Mslman Trkler
"Tanr" kelimesi ile Alemleri yaratan Kur'an- Kerim'in tavsif etti i
"Allah" manas nda, kullanmaktadr. "Tanr" kelimesi ile bizzat
"Allah" kasd etmektedir. Dolay syle de hkm ona gredir.

"lah" kelimesi de yledir. M rik Arablar putlar na "nah" derlerdi.

Kur'n- Kerim, " lah"n bir olduunu, onun da "Allah" oldu unu
ilan etti. Tevhid kelimesi budur. "Lailahe illallah", yani Allah'dan ba ka
M yoktur." Allah ilandr. Ve Allah'dan ba ka ilah yoktur. Hani m -
rikler putlarna "ilh" diyorlard . Bu defa "Allah"a "ilah" denilmektedir.
"Tanr" kelimesi de byle, eskiden baz putlara "Tanr " denilmi olmas
mmkndr.* Bugn Allah'a "Tanr" denilmesine bu zarar vermez.
nk Tanr kelimesi ile bu defa Kur'n- Kerim'in tavsif etti i Allah'
kasd etmekteyiz. "Dal" ve "Rabb" kelimeleri de yle. Allah ilandr,
Rabb'dr" derken, "Allah'dan ba ka ilah yoktur" derken putlar deil
Kur'an-1 Kerim'in tavsif etti i Allah' kasd etmekteyiz. "Tanr" "nah"
mal/asma oldu u iindir ki ve onunla da Kur'an- Kerim'in kasd etti i
"Allah" murad edildi i iindir ki, ileridenberi oldu u gibi son zamanlar-
da yap lan Trke tefsirlerde "Allah'dan ba ka ila"' yoktur" cmle-
sinir' yerine genellikle "Allah'dan ba ka tanr yoktur" diye terceme
etmilerdir. Bilhassa Hasan Basri antay merhum ile Elmahl Hamdi
Yazr Kur'an-1 Kerim'de geen "Lailahe illallah" cmlelerini hep "Al-
lah'dan baka. Tanr yoktur" diye tercme etmi lerdir. Yani bir tane
Tanr vardr, O da Allah'dr, Allah, Tanr'dr.

*) Bu bile sabit olmann tir. Do ru sarlamaz.

190
 4Islam akaidin de Ilahi isimler tevkifi midir, k yasi midir? ek-
linde yaplan tart malarn amac "Allah'a lay k olmad noksan bir
sfat , bir ismi vermekten sak ndrmak iindir. Yoksa Allah' n isim ve
sfatlarn n baka dillere tercme edilmesini nlemek iin de ildir.
Daha a k bir ifade ile Allah' n isimleri mevkftur, k yasi de ildir.
Yani Allah'a yeni bir s fat ve isim uydurmak, Kur'n- Kerim dekile-
rin dnda bir baka yeni isim ve s fat uydurmak caiz de ildir. Ama
Kur'an'da zikredilen isim ve s fatlarn tercmesini yapmak cizdir.
"Halk" isminin trkesi "Yaratan", "Mabild" isminin trkesi
"tapnlan" ve "kadir" isminin trkesi "Gc yeten" oldu u gibi
"Dal" isminin de trkesi "Tanr "dr. Binaenaleyh, biz "Tanr " demekle
yeni bir isim uydurmuyoruz. "nah% Trkeye tercme ediyoruz.
"kah" isminin Trke karl olan "Tanr"y sylyoruz ki, normaldir.

:Araf sresinin 180. ayet-i kerimesi Allah' n isimlerini bozarak

putlarna isim yapan mrikler ile ilgilidir. Bizim konumuzla ilgili
deildir. Mrikler "Allah" isminden "Lt", "Aziz" isminden "Uzza",
"Mennn" isminden "Ment" diye bir tak m isimler uyduruyorlar ve
bunlar putlarna veriyorlard . Yukardaki ayet-i kerime bunlar dik-
kate alarak: "En gzel isimler Allah' ndr. O'nu onlarla a rn ve
Allah'n isminde bozukluk ve sap klk yapanlar brakn" buyurmu -
tur. Bunun konumuzla ilgisi yoktur, nk "Tanr " hi bir ismin bo-
zuntusu de il, "Lal.'" isminin Trke tercemesidir. Sonra biz "Tanr "
demekle "Allah"n hibir ismini bozmuyoruz.
5 "Allah" kelimesini Islam getirmitir. Kainat Yaradann zel
ismidir. Hi bir put'a da "Allah" denilmemi tir". ifadeleri zerinde
de biraz durmak gerekmektedir. Bir defa, islam'dan nce de m rik
Araplar "Allah" kelimesini biliyorlard . Kbe'nin stne as lan mual-
lakat- Seb'a iirlerinde "Allah" kelimesi sk sk gemektedir. Eski m -
rik Arab airlerinin iirlerinde "Allah" kelimesine rastlamak her zaman
mmkndr. Hem de Islam' n tavsif etti i manda olmamak zere.
Islam'dan nce ya ayp len Peygamberimiz (S)'in babas nn ismi de
"Abdullah" yani "Allah' n kulu" idi. Demek ki, islam'dan nce Galli-
liye Arablar da "Allah" kelimesini biliyor ve Islam' n tavsif etti i
mana= dnda da kullan lyordu. Binenaleyh "Allah" kelimesini
Islam getirmi tir ve hi bir put iin kullan lmamtr sz do ru deildir.

Sonra bugn bir putperest put'una "Allah" dese, ki diyorlarda,

bir Hindu tapt inee "Allah" dese, biz, bunlar "Allah" dedi diye
doru ve normal olarak Kur'n- Kerim'in tavsif etti i Allah' syle-

191
Ini oldu unu kabul edebilir miyiz ? Bir ngiliz de Kur'n- Kerim'in
beyan etti i Allah' kasd ederek kendi lisam ca "GOD" dese biz bunu
red mi edece iz? Binenaleyh biz bunlar n kas d ve niyyetlerine, izah
ve aklamalarna bakarz. Allah, Tanr, God, Rab, v.b. isimlerle neyi
kasd ederlerse ona gre hkm veririz. Putlara "Allah" denilm emi
diye bir ey yoktur. imdi bile nice putlara "Allah" demektedirler.
Kald ki Chiliyyet ve m riklik devrinde, slm'm gelmedi i bir za-
manda....
"Kainatn Yarat csnn bir zel ad vardr", o da "Allah ismi-
dir" cmlesi de d nmeye de er. Geri akaidde "Allah" ismi isrnzzat,
yani zel isim diye kasd edilmi tir. Fakat Kur'n- Kerim'de "Esma-
l-Hsnrdan bahsedilmi tir. Yni Allah' n bir deil birok isimlerin-
den bahsedilmi tir. Allah'n doksan dokuz ismi bulundu u herkesin
mlamudur. Ne ise, buras konurnuzun d nda kalr... girmiyoruz.

FARSA OLAN HUD'YA NEDEN T RAZ ETMEZLER?

6 Dikkat ekici, dolay syle de zc olan bir husus da, "Tanr "ya
itiraz edenlerin "Hdrya itiraz etmemeleridir. Tabii "Hda" keli-
mesi her ne kadar Arabca de il ise de, Farsadr. Trke de ildir. Mak-
sat, Trk'e, Trkl e, Trke'ye hl isa Trklk ile ilgili olan her eye
kar kp itiraz etmektir. "Tanr " bile olsa Trke olmas hasebiyle
Trklk ile ilgilidir, o halde ona da kar klp itiraz edilecek ve bu da
slam adna diye ilan edilecektir!.. nsaf!.. Vicdan!..

"Tanr" kelimesi mutlak " lh" man:asma oldu u iin do rudan

doruya rahatlkla "Allah" manas m ifade etmekte ve ylece de kul-
lanlmaktadr. Farsca olan "Hda" kelimesi ise do rudan "efendi",
"sahip" ve "mlik" manalarm tamaktadr. "Hdyi kitab" kitab
sahibi; hdyi harle", ev sahibi manasma gelir. Ayn Hd kelimesi
Allah manas nda kullanlmaktadr. C) zaman da, "Hd-i Cihan" "Ci-
han'n Sahibi ve Efendisi" manas n tamaktadr. Bylece bu kelime
hem "Allah" manasna, hem de normal "efendi" ve "sahip" mal :asma
asrlardan beri kullanlmakta, dini eserlerde s k sk zikredilmekte ve
bir kii kp da bu yanltr diyen olmamaktad r. nk yanl deil-
dir. Hangi manay kasd ederseniz hkm ona gredir.
Arabca'da "Allah" manasma kullan lan byle ift manal kelime-
ler vardr. Mesela "Rabb" "besleyen ve terbiye eden" demektir. "Sa-
hip ve efendi" manaas na da gelir. Ayn "Rab" Allah iin kullanld
zaman "Kainat n Sahibi, Efendisi ve btn canllar besleyip terbiye

192
eden" manasm ifade eder. Ayn "Rab" kelimesi insanlar iin kullan l-
d zaman normal terbiyeci, ship ve efendi manas nda, insani sn rlar
iinde kullanlmaktadr. Mesela Ysuf Sresinin 41. ayet-1 kerimesin-
de "Rab" kelimesi "klenin efendisi ve loral" manas nda kullanlm -
tr. Ayn kkten gelen "mrebbi" kelimesi de Trkemizde ocuk ba-
km ile uraan terbiyeciye denilmektedir.
"Mevl" kelimesi ise daha da 'dikkat ekicidir. "Mevl" Arabcada
ayn anda hem "kle" manasna, hem. Ce "klenin efendisi" manas na
gelebilmektedir. Yani "Mevl" kelimesinde hi bir de iiklik yapmak-
szm yerine gre "kle" yerine gre "efendi" anlam na kullamlabilnek-
tedir. Bakara Sresinin son yet-i kerimesinde oldu u gibi. Allah'a da
"Mevl" denilmektedir. Tabii "Efendi" manas na almmaktadr. Fakat
ayn kelime, ayn "efendi" manasma olmak zere insanlar iin de kul-
lanlmaktadr. Bir ok byk alimin lakab "Mevlana" olduu gibi,
Konya'daki Byk Trk air mutasavv fnn da lakab "Mevlana-
Mevlmz-dr. Unutulmamandr ki, "Mevl" kelimesi insanlar iin kul-
lanld zaman insani snrlar iinde bir efendilik veya klelik manas
ifade ederken, Allah'a "Mevlana" denildi i zaman ise, Kainat n Efen-
disi" anlamn tar. nk kasd ne ise hkm ona gredir.
te btn bunlar gstermektedir ki, "LMI" manasna gelen "Tan-
r" kelimesine kar yaplan itirazlar, yersiz ve ilim d dr. Farsa'da
"efendi" ve "sahip" manasma gelen "Hd" kel mesini, Arabcada
"kle" ve "efendi" anlamna "Mevl" kelimesini ve daha nicele ini
"Allah" manas nda kullanmakta hi bir mahzr grmeyip, itiraz et-
meyip de, Trke'de "Hah" manasna gelen "Tanr " kelimesini "Allah"
manasnda kullanmaya gelince itiraz edip kar kmak cehaletle yo -
rulmu Trk dmanl= bir taassub, bir hast al k haline gelmesinden
baka bir ey deildir. Trk dmanl yaparken Tanr Teal Haz-
retlerine kafa tuttuklar nn farknda bile de ildirler".

193
 15 SONU:

Trkiye'deki _mslmanlar Allah'ta,. Tanr da demektedirler. is-

lani,et'ten nce Rab, Mevla, lah ve daha birok kelimeler putlar
hakknda da kullanlm t . "Hatta El- lah kelimesinin iveye uydurul-
mu ekli olan Allah kelimesi bile slart 'dan nce Kabe'ye as lan Chi-
liye airle,rinin iirlerinde geiyordu'.

Hz. Muhammed'in babasnn adnn Abdullah (Allah' n kulu)

olmas dikkate ayandr.

"Ameller ancak niyetlere gredir" diyen hadisle, Mecelle'nin ikin-

ci maddesi: "Bir eyden maksat ne ise hkm ona gredir". Rab, Mevla,
Yezdau, ilah kelimeleriyle daha nce putlar kastedilirken imdi yle
deildir. Ne kasd ediyorlarsa hkm ona gredir. Hatta Allah kelimesi
ile putu kasd etseler do ru mu olur? Allah dediler diye do ru mu syle-
mi olurlar? Elbette hay r! Kasd ne .ise hkm ona gredir"

Hristiyanlar Isa'ya Allah derlerse o- ha a - Allah olur mu?

Hristiyanlar Isa'ya Rab derler. Yahudiler din grevlilerine ray

(rabin) derler.

Islam bilgini Erzurumlu brahim Hakk "Mevla grelim neyi e,

Neylerse gzel eyler". diyor. Mevla dedi diye onu k namak m gerekir?

Farsca efendi anlamna gelen Huda kelimesi - bugn Allah anlam-

na kullanlmaktadr: "Bir Pakistanhya, Allaha smarlad k" dedi iniz
zaman o size "Hada hafiz" der. Yani Allah sizi korusun, demek ister.

Atalarnruz mehter mar uula nakarat olarak yle sylernilerdir:

"Allah yoluna eenk edelirn an alalm an,

1 Zekeriya Beyaz, Trkliik Kan m z. slfn Canmz, st. 1977, zlem Yay. Sf. 330.
2 Y.A.G.K., Sf. 331.

194
 Kur'an'da zafer vaad ediyor Hazreti Yezdn" diyorlar'. Buradaki
"Yezdan" kelimesi Arapa de ildir. Eski Med siler tap ndklar put-
larna Yezdan derlerdi. Peki Mehter illar n.da putu mu sylyorlar?
Elbette hayr. Kur'an'da zafer vaad eden Yezdan Yezdan,
Allah anlamnda kullan lm tr'".
Bu ve benzeri kelimeler uygun grlyor da, Trke (Tanr ) deni-
lince, patlar denilip itiraz etmek do ru olabilir mi?
Necip Faz l bir eserine "Tanr Kulu", Hasan Basri antay, Tef-
sir'inde "Lilahe illallah" cmlesini "Allah'tan ba ka Tanr yoktur"
diye evirmi tir. Bylece Allah'a Tanr demi oluyor. Keza Mehmet Akif
Ersoy da: "Geende kom uyu grm , demi selam syle
Demek almayacak Tanr selam m bile"' diyor. Daha nceki say-
falarda Yunus Emre ve Sleyman elebi'den rnekler sunmu tuk. Bu
rnekleri o altmak mmkndr.
slam dinini ve Trklerin Tanr ile, yeri ve g , kainat yaratan
Allah' belirttiklerini arzet ni tik- . Zekeriya Beyaz: "Tanr dmanl
kfrdr. Mslmanlara kfir demek kfrdr" 6 diyor. Burada ilmi
hakikati ve gere e uygun anlam sunmu bulunuyoruz. Trklerde
bir toplumu te kil etti ine gre, ona da bir peygamberin daha nce
gnderilmi ve uyard m olmas ve hatta bu ad n kullanlm olmas
mmkndr. Nihayet Trkler islam'la m erref olmu lar ve onun
yolunda -btn gleriyle d manlara kar koymulard r. Kur'an ve
O'nun buyru una gre davran yzyllarca Trklerin tek inaam olmu -
tur. Allah adn ilk ba ta kullanm , baza Tanr da demi se, onun
maksad ve niyeti tamamen slami temellere uygunluk derecesinde
olmu tur. Esirgeyen, ba layan Tanr Trk Milletini korusun ve Allah
yolundan ayirulas n! Sz slami de il midir?

1 TANRI'NIN SOYLEY ALANI

Tanr, Trk k avimlmine te mil edilebilir mi?

Buna evet diyebiliriz. Muhtelif farkl inanlar da olsa bu kelime
henimsermi tir... Bir kelimenin Kur'an'da gemesi ona de er kazan-
d rmaz. Kur'an- Kerirre'de Ebu Leheb, eytan, Fir'avtn, Ruir , Ya-
hudi hatta e ek an rmasm n en kt ses oldu u da geiyor.

3 Y.A.G.K., Sf. 332.

4 Y.A.G.K., Sf. 332.
5 Safahat, Sf. 88.
6 Y.A.G.K., Sf. 333.

195
 Baz zikretti imiz kaynaklar islmi devirde de olsa onlar islam-
latrlnaa eklinde deil, ona uyguluu da ifade eder. Trk kavimlerin-
de Tenri (Tengri, Tanr ) ad ok yaygn olmakla beraber, Bayat, lgen
v.b. kelimeler kullanlmtr. Bunlar hep tek Tanr 'ya ait s fatlardr.
Kaadir, Yaratan, Kudretli, Byk, Kadim anlam na kullanlyor.

lgen Tanr burada Kadir Tanr olarak geiyor. Tanr, yaratan,

ya atan, ldren s fatlariyle ve icrasiyle cihan mfd olmas ve btn
insanlar yaratmas ve ldrmeyi gerekecek bir gtedir.

Monoteist bir din olan Yahudilik'te " srail Tanrs veya daha a k
olarak srail'in Yehovas " deniliyor. Trkler h ristiyanhktaki Allah
adna da o zamanlar Tengri demi lerdir. Bu 2. yzy ldaki bir eserde
geiyor. (Rusya'da bas lm). "Sizin Tanrnz sa m ?" diye Trkler so-
ruyorlar. Umay zerinde yapt mz geni aratrma onun Koruyucu
Ruh yani Melek oldu unu isbat etmi tir.

Tarih boyunca Trkler Allah a kna da, Tanr akna da, Allah
ko usun veya Tanr Korusun, Tanr Misafiri, Tanr tank olsun derken
bir ayrm gzetmemilerdir. Hatta kapl caya Tanr'dan Hamam, bile
demilerdir7 .

Allah kar l Diyo, Got, Lord, v.b. birok dillerde syleyi ler var-
dr. Acaba bunlar Allah' n '99 gzel adn belirtebiliyor mu? Allah'tan
bahsedilirken, slmiyette hatta Yahudilikte Hu (0) denilmiyor mu?

Dil (lisan) nedir? Nas l kmtr, nasl geli mi ve etkilenmi ir,

kelimeler nas l vcuda gelmi tir?
Btn diller Cenbihakk n eseridir. Kutsal dil yoktur. Kutsal Ki-
tap vardr. Bugn arapay mrikler de, hristiyan araplar da kullan-
maktadr. Arapada bir yn kfr de vardr. Dil bakmndan stnlk
taslanamaz. Arab n Aceme stnl yoktur, diyen Yce sz geni ce
dnlmelidir. Bizim iin kutsal olan, mbrek olan Yce Kur'n'd r.
Arapa herhangi bir dil gibidir. Zira her topluma peygamber gelmi
ve hitap etmi , uyarntr. Hz. Milis, ibranice Hz. sa Aramca konu-
mu ve vaaz etmi tir. Kur'n ise en son, en Yce, ve yegne kutsal din
Kitab m z olarak ebedidir.

Aslnda Allah, insan akhn , zaman ve mekn a an bir varlk ol-

duundan bir cisim, herhangi bir be eri varlk gibi bir ad sahibi olmas
dahi dnmeyi gerektirir. Rahmn ve Rahim v.b. de demiyor muyuz?

7 Tanklanyle Tarama Szl , Ankara 1957, Sf. 737. 14. ve 16. yzy llar.

196
 uhalde btn en gzel adlar O'nundur inanc na uymalyz. Bu bakm-
dan burada 99 ad n zikrediyoruz. ayet Tanr derken btn bunlar
benimsiyorsak, o zaman bir mesele kmamas gerekir.

Bismillahirrahmanirrahim.

Hvallahl halikul bari l Msavvir lehl esma l hsna

Esma l Hsna
Allah El Kabd El Vedud El Mntakim
ER Rahman EL Bast EL Mecid EL Afvv
ER Rahim EL Hafd EL Hakk ER RAUF
EL Melik EL Rafi' EL Vekil Malik'l- Mlk
EL Kuddus EL Muizz EL KAV YY Zlcelali velikram
ES selam EL Muzill EL Metin EL Mksit
EL M'min ES Semi' EL Veliyy EL Cami'
EL mheymin EL Basir EL Hamid EL Ganiyy
EL Aziz EL Hakem EL Muhsi EL Mugni
EL Cebbar EL Adl EL Mbdi EL Mani'
EL Mtekebbir EL Latif EL Muid ED Darr
EL Halk EL Habir EL Muhyi EN Nafi'
EL Bari EL Halim EL Mmit EN Nur
EL Musavvir EL Azim EL Hayy EL Hadi
EL Gaffar EL Gafur EL Kayyum EL Badi'
EL Kahhar EL ekur EL Vacid EL Baki
EL VEHHAB EL AL YY EL Macid EL Varis
EL EVvel EL Kebir EL Vahid ER Raid
ER REZZAK EL Hafiz ES Samed ES Sabur
EL Fettah EL Mukit EL Kaadir EL Bais
EL Alim EL Hasib EL Muktedir E ehid
EL Celil EZ Zahir EL Mukaddim ER Rab
EL Kerim EL Batn EL Muahhir
EL Mucib EL Vali EL Ahir
EL Vasi' EL Mtaali EL Vitr
EL Hakim EL Berr
ET TEVVAB

197
 2 TRKLER MSLMAN=

Tanr adn , Allah anlamna kullanan ve Cenab- Hak'n btn

gzel adlar na mil tanyan Trkleri, Tanr adn da kullanyor diye
horlamak hakikata, ilme, gere e aykr d er. Yalnz Allah ad kul-
lamlacakt r diye Ktir'n'cla hibir buyruk yoktur. Kur'an =Men yle
diyor:
"Allah yannda (indinde) (hak) din, anca slmdr (msliinaanlik-
tu)"
"Kim islm'dan ba ka bir din ararsa ondan (bu din) kabul olun-
maz ve O, hirette en byk zarara u -rayanlardand r"
Hz. Muhammed, Sahih-i Buhari'ye geen sznde:
"Her ocuk slam ftrat zerine do ar, fakat ebevey i onu ya
Hristiyan ya Yahudi veya Meesi yapar" diyor.
Nitekim Diyanet leri Ba kanlarnulan merhum A.H. Akseki:
"Din, Allah ve ahlk fikirleri insanda f tridir" diyori
Gene A. Hamdi Akseki: "Din, Allah Tel taraf ndan va'z olun-
mu bir kanundur"."
"Dinin men ei, ftrat he eriyedir. Akl selimdir". Bunu Pey-
gamberler takviye eder..
slam itikadna gre, be eriyetin ilk dini "Hak dini", "Tevhid
Dini"dir.
lk Peygamber Adem olup, Allah'tan Vahiyle, Allah'a ibadet et-
mitir' 2-
Diyanet yay nnda, bir hadis-i erifte naklen yle deniliyor:
"Peygamber Efendimiz buyuruyorlar ki: Mslm.anhk, be ey
(temel) zerine kurulmu tu.r: Allah'dan ba ka hibir Tanr , ibdet
olunacak hak- mabut olmadna ve Muhammed (S.A.) O'nun kulu ve
Resl olduuna ehdet etmek; namaz klmak, zekt vermek, Ra-
mazan orucunu tutmak, hacca gitmek". te islm'n bu be art na
Trkler, Tarih boyunca inanlar n hayatlar n feda ederek gstermi -
lerdir. Allah'n birli ine, Tanr 'nn birli ine imn etmi lerdir.

8 Ali mran, 19.

9 kii imrful, 85.
10 A.H. Akseki, limAhlak, man (Allah ve Din Fikri), Ankara 1950, Sf. 15.
11 A.H.Akseki , Dinler ve Mezhepler Hakk nda Genel Mlimat, Ank. 1950, 2. Bas m,
Sf. Sf. 9.
12 Y.K., Sf. 19.

198
 " phesiz bu mslmanlk, bir tek din olarak sizin dininizdir ve
Ben de Rabbinizim; yleyse Ben'den krkunuz" J,
"Allah katnda kt ahlktan daha byk gnah yoktur, nk
kt ahlAk sahibi, bir gnahtan kmadan di erine d er""
"Allah katnda din slAmdr"i 5 Trkler de mslmand r, onlarn
son ve ebedi dinleri islAm dinidir.
"Muhammed,. iinizden herhangi bir adam n babas de il; 0, Al-
lah'n elisi ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah, her eyi bilendir" 16
Allah btn dillere hkimdir, her eyi bilir, kendisine yap lan de-
yileri de bilir, Allah (Tanr ) ile denileni de (kastedileni de) elbette,
anlayacak yikeliktedir 7

Kur'an mealen yle diyor:

" phesiz mslmanl k, bir tek din olarak sizin dininizdir ve Ben
de Rabbi'nizim, yleyse Ben'den korkunuz"" ve:
"Allah katnda din slm'dr".
Diyanet Takviminde bile, Allah ve Tanr ayn anlamda kullanl-
maktad r:-
"Allah'la beraber ba ka Tanr tutup tapma. O'ndan ba ka Tanr
yoktur; O'ndan ba ka her ey yok clacakt r; hkm O'nnndur; O,na
dneeeksiniz"
ineelememizi El-AlAk Sresinin mealinden birka Ayetle de des-
tekleyece iz. Burada Oku' nak ve kelime ile yaz hakk ndaki anlama
bilhassa dikkat edilmesi ve d nlmesi gerekecektir: Haz. Peygamber
Muhammed'e (A.S.) ilk inen Ayetlerden olu u da ayr ca dikkate ayan-
dr: Bu Sre'den a klama ile birlikte ilk be Ayeti sunaca z: " nsan'n
alAk'tan yarat ldn syledi i iin bu ad almtr. Alk, kan phts
demek ise de burada kasdedilen dllermi yumurta, yAni embriyo'dur.
Oku kelimesiyle ba laclundan buna kra, sresi de denir 19 yettir.
Ba tarafndan be Ayeti, Hz. Peygamber'e ilk inen yetlerdir. Kendi
HirA maarasnda iken CebrAil gelmi , ona "Oku" demi , o da "Ben

13 235./ 52. .
14 Hadisi erif,
15 Ayet.
16 ElAhzb, 40. .
17 (Eski Trklerin Dini amankk De ildir) Kitainnuzda geni bilgi sunulacaktr.
18 Sre 23/52.
19 S. 28 /88 Diyanet Takvimi 12 Nisan 1977 Sal (1397)

199
okumak bilmem" demi tir. Cebrail ona yine "Oku" demi , O da "Ben
okumak bilmem!" demi tr. ncde Cebrail, i te bu Srenin ilk be
ayetini vahyetmitir" 2
"Rahman ve Rahim Allah'n adyle
1 Yaratan Rabb'in adyle oku. 2 O insan alktan (kan phtst

biimini alan embriyodan) yaratt . 3 Oku, Rabb'in en byk kerem

sahibidir. 4 0 insana kelimeler (yaz y) retti. 5 nsana bilmedi ini

retti".
Bunlar dikkatle okumak ve zerinde derin d nce ile durnahyz,
kelimeler ve binlerce yaz eitlerini hat rlamalyz. Okuma'nn ne an-
lamlar ta dna dair tezekkr ve tefekkrle, geni ve derin tahlilleri
kavramaya al mann gerekti ini bilmeliyiz.
Ve Kur'an-1 Kerimin son Sresinin ok derin anlaml hitab nn
mealini hatrlatarak incelememizi sonuland raca z2 i

"Nas Sresi:
Rahman ve Rahim Allah' n Adyle
1 De ki: Snrm ben nsanlarn Rabb'ine, 2 Insanlar n Padi-
ahma, 3 Insanlar n Tanrsna 4 Insanlara kt eyler fsldayan o
sinsi vesvesecinin errinden. 5 O ki insanlar n gslerine (kt d n-
celer) fsldar 6 Gerek cinlerden, gerek insanlardan (olan btn ves-
vesecilerin errinden Allah'a snrm)".

20 Kur'anI Kerim AleMi, Prof. Sleyman Ate , Sf. 569.

21 Kur'an Kerim IYleali, Sf. 579.

200
 EK NOTLAR

1 Tanr adnn kullann tarihi:

in dininde toprak, yer ilhlarma, tabiat glerine, ilh olarak tap l-
mtr. "Kudretli Varlk" olarak Tanr ad bozkr kltrnn tesirinden
nceki devirde (Shang'lar a ) mevcut bile olmam , inde ancak, Trk
kltrnn belirli ekilde grld Chou sallesi zaman nda ortaya
,

kmtr." Kungfut-se (lm M.O. 480) "Gk'n o lu" (T'ien-Tzu)

konusunu incelerken "Tanr " szn kullanmtr'. ince Tien, Tanr ,
Tien-Shan, Tanrda demektir. "Gk-Tanr kavramn karlamak ze-
re kullanlmtr.2
urada tekrar hat rlatrz ki, hi Tanr veya Tenri kelimesi gk kar-
l olsayd "Gk Tanr" veya "Kk Tenri" denilir miydi? Burada gk
kelimesinin ayr bir anlam olmak gerekir. Bu da ycelik, derinlik, en-
ginlik gibi byltc, sayg l bir anlat olabilecei gibi (Gklerin Tan-
rs) anlamnda da kullanlm olabilir.
Bylece Tanr veya Tenri kelimesinin benzer bi mindeki kelime-
nin inlilere Trklerden geti ini kaynaklar teyid etmektedir.' Gkte
B R Tenri deyimi Asya'da yayg nd . Tanr (Tenri, Tengri) veya onunla
ilgili kelimeler in kaynaklanyle de incelenecek olursa 2500 y l kadar
geriye gitmek mmkn olmaktad r. Muhtemelen Dinler Tarihisi g-
zyle, Asya'da, bilhassa in'de yeni yap lan aratrmalar bunun daha es-
kilere gtrebilece ini teyid eder. Haz. brahim'in M.O. 2100 veya 2000
tarihlerinde ya ad hat rlanacak olursa bir Allah veya Bir Tenri inan-
c= ok ncelerde oldu una a mamak gerekir.
Trklerin totemizm ve amanizn gibi bir inan sistemi veya dinleri
olmadn tekrar belirtmek isteriz. 4
1 Prof. W. Eberhard, in Tarihi, Sf. 29 v.d.
2 Prof. Dr. brahim Kafeso lu, Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Sf. 35-38.
3 . Kafeso lu, Trk Milli Kltr, Ankara 1977, Sf. 222.
4 W. Eberhard, inin imal Komular, Sf. 87 ve ba kalar .
. Kafeso lu, Trk Milli Kltr, Sf. 248-265. (Bu eserin tahlil ve ele tirisini, yakn
ve ortak noktalar n' (Eski Trklerin Dini Samanl k De ildir) adl kitabnuzda belirtmekteyiz.
Trklerin keeden yap lm olduu iddia edilen Tanr tasviri d ncesini ksaca ele tirebiliriz.
Hi Gk'n bir ekil halinde keeden putu yaplabilir mi? Bu bile Gkle ilgisi olmad n isbat
eder. Bu kee tasvirler, birer muska (nsha) birer maskot eklinde dnmei gerektirir.

201
 2 Sryani Mikil Vakayinamesi, (lm 1200) eviren ve a kla-
yan: smail Hami Danimend, Trklk (dergisi), 1939,1,70-80, II, 161
163, III, 244-295, V, 407-410, VI, 490.
Mikil, Trklerin Bir Gk-Tanr'ya tapt m sylyor. (Eski Trk-
lerin Dini amanlk De ildir) adl kitabmzda bu konuya geni yer ve-
rilmektedir.
3 Prof. Dr. brahim Kafeso lu, (Trkler) makalesinde, Trklerin
(Gk-Tanr) adyle bir Tanr'ya inandn belirtiyor, baz ayrntl nok-
talarda farklar olmakla beraber, bizim ilhiyat Fakltesindeki Dinler
Tarihi derslerinde Eski Trklerin Dini bahsinde y llarca nce sundu u-
muz makalelerimizde, Eski Trklerin Islmdan nce'de tek Tanr 'ya i-
nandna dair nl tarihi Kafeso lunun kayna na bir belge olarak i a-
ret etmek isteriz. 5
4 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , Tanr kelimesinin ilh anla-
mnda oldu unu, "Tanr " kelimesinde de murad ve kasdedilen Cenab
Hak olduuna gre, bu kelimenin kullan lmasnda bir mahzur bulunma-
dn ileri" srmektedir.' Fakat sadece bu kelimeyi kullan p (ALLAH)
kelimesini unutturacak ekilde davranlmamasn istiyor ve "Allah"
kelimesi bir has (zel) isimdir, diyor. Burada Kuran- Kerimin nzil
olmas ndan nce de m rik Araplar Allah kelimesini biliyor ve syl-
yorlard . Fakat Kur'ni anlam da kavrayam yorlard . stelik Kuran-
Kerim de Allah kelimesi tekrar tekrar belirmekte ve Kelimei ahadette
de yer almaktad r. Elbette bu ad n kullanlmasn nleme gayreti varsa
bu yanl bir davran olur. Pek tabii, Tanr kelimesi de (Esm-i Hsna)
(En gzel Adlar) da oldu u gibi ve Allah n sfatlarm da ihtiva edecek
ekilde kullanhrsa zel ad seviyesinde grlebilir. Ilevl kelimesi de v.b.
kullanlmaktadr.
Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , ayn yazda "Hlik ve Hallk ke-
limeleri de "Esm-i Hsn" aras nda yer almamakla beraber, yine Al-
lah'n sfatlarm gstermektedir. Farsca "Huda" ve Trke "Tanr "
kelimesi de Allah'n isimlerindendir.
Elmahl Hamdi Yaz r, hatta "Allah' n ayr ayr has (zel) ismi bu-
lunmas mmkndr ve er'an cizdir" dedikten sonra unlar sylemek-
tedir: "Mamfih lisanlarda buna mrdif bilmiyoruz. Mesela Tanr , Hud
isimleri Allah gibi ismi-i has deildir. Ilh, rab, mbud gibi ism-i mdr."
a mzn en byk tefsir limi olan rahmetli Hamdi Yaz r "Allah"

5 Prof. Dr. brahim Kafeso lu, Trkler, slam Ansiklopedisi, st. 1978,129. Cz, Sf. 244-245
6 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , Cevaplar-Aklamalar, Tanr Kelimesi Hakk nda, Ter-
eman, (Ya ayan Trkemiz), 6 Nisan 1980.

202
ism-i zatn' "Bihakkn Mabud-ilah-i Hak-Hak Tanr" suretinde anlat-
maktadr. Yine merhum, "Lailahe illallah" kelime-i tevhidini "Allah'tan
baka Tanr yoktur". eklinde tercme etmi tir. Mevlid nazm' Sley-
man elebi bunu, "Birdir Allah andan art k Tanr yok" szleriyle ifa-
de etmitir."
"Mehmet Akif "Hlikin nmtenahi ad var en ba Hak" demek-
tedir. Allah Teala'nn has ismi tektir, birdir; fakat pek ok isim ve s -
fat vardr. "Tanr"da bunlardandr, demektedir. Prof. Dr. Faruk Kadri
Timurta szlerini yle tamamlamaktad r: "Allah'n Arapa ve Farsca
isim ve sfatlarma ses karmayp " lah" isminin Trke karl olan
"Tanr" kelimesine itiraz etmek do ru de ildir. Aziz okuyucularmz hi
merak etmesinler, bizim iman mz Kur'an- Kerimde ve hadislerde buy-
rulanlara noktas noktas na uygundur."

5 Kur'an'da peygamber olarak zikredilen Haz. Musa ve Haz. sa'

nn getirdi i kitaplardan tahrif edilerek bugne gelmi olanlar da ayn
ilahi men e olmasna ra men Allah ad gememektedir. Yahudilikte Al-
lah kar l olarak, Yahve, Yehova, Elohim, Ha- em ve Hu (O anla-
mna) v.b. adlar, ve keza H ristiyanata Teo, Gott, Diy, Lord v.b. ad-
lar kullanlmaktad r. Hristiyanlar Yahudilerin Tanr karl kullan-
dklar adlar da benimsemektedirler.

stelik Yahudi ve Hristiyanlar gkle ilgili olarak u anlatma ve

benzetmeler iindedirler. Hernekadar baz yerlerde gk'n, Yaratan ta-
rafndan nas l yaratldn belirtiyor ve M , veya Allah anlam na kul-
landklarn ileri srerek "Allah' n G" deniliyorsa da, "Allah'm gk-
yzndeki evi de demektedirler. Buna dair baz rnekler sunaca z.
Tevrat'n beinci kitab olan (Dvarim- Tesniye) blmnn 26.
bab, 15 cmlesi yledir:

"Mukaddes meskeninden, gklerden a a bak ve kavmin srail'i

ve atalarmza and etti in gibi bize verdi in diyar, st ve bal akan di-
yar mbarek k l!"

Hatta Tevrat I. Kitap (Blm), II. Bab. 7 de: Yehova iin yle
deniliyor: "Ve dem o ullarnn Yapmakta olduklar ehri ve kuleyi gr-
mek iin Rab (Gkten) indi." ve keza Tevrat (5. blm), 36.: "Seni ter-
biye iin gklerden sana sesini i ittirdi..." Mezamir, 2, 4, 115, 3, Amos:
9, 6. Ye . 65, 15, Yehova'n n gzkyzndeki evine, onun taht nn orada
olduuna, Mezmur II, 4: 33, 15; 103, 19; Ye . 66, I, Malahi 5, 34 gibi

7 Yahudilik ve H ristiyanlk Kutsal Kitaplar , (66) kitap.

203
 mekan belirten kavramlarla anlat lmakt a, belirtilmekted r. Gkten Ye
hova'nn a aya bakt n Mezamir 14, 2; 113, 5 v.b., ilah a aya ini-
yor Tevrat I., II. 5-7; "Ah o g yrtabilir ve a a ya gelebilir ( aya
'64, I.) Gkte Yehovan n arzular, iradesi hkm srer, oradan bu buy-
ruklar yeryzne verilir; Tevrat I. Kitap 19; 24 Roma I, 18. Bak lar
ge ykselir: Mezmur 123, I; Btn iyi hit uflar, ihsanlar oradan bekle-
nir (Yak. I, 17.) Emir ve teselli oradan gelir: Mezamir 73, 25. "Gklerde
baka kimim vardr?" deniliyor. Hayal edilen, tasarlanan Cennet de il,
gkyznn parlakl , bizzat Yehova'nu kendisi sayhyor.
Hristiyanhkta, ilh sa (Yezus Kritus) g n efendisidir. ilash, gk-
ten a a iner. I. Korintoslulara Mektup: 15, 47; Yo. 3, 13, 31' 6, 51.
Matta ncili 28, 18, Hristiyanlar ona "Gkteki Babam z" derler:
Matta ncil 6;9. Matta incilinin 6. babm n 9 ve 10. cmleleri yledir:
" mdi siz yle dua edin:
Ey gklerde olan Babam z,
Ismin mukaddes olsun;
Melekts tun gelsin;

Gkte olduu gibi yerde de Senin iraden olsun". Resullerin i lerinin

7. babnn 49. cmlesi de yledir: "Taht m gk ve ayaklanma basarnak
yerdir."

Hristiyanlara gre, sa g e ykselii srasnda btn semayi

kuvvetleri a arak g e kt . ( branilere 9, 24; Efesuslulara 4, 10: 2.
Korintoslulara 12, 2. branilere 4.14. de bak nz.) 2. Korintoslular da:
"Gkyzndeki meskenimiz" deniliyor. (2 korintoslular, 5 v.b., Yak. 14,
2 .)

Hristiyanlkta sa (Yezus Kritus) gkte taht nda -ha a-Allah'n

sanda oturur.'
Bu maddeyi Matta ncilinin 6. Bab nn 32. ve 33 cmleleriyle ta-
mamhyoruz: "Semayi (Gksel) Babam z btn bu eylere muhta oldu-
umuzu bilir. nce onun hkmranln ve sahlhn aray n ve btn bu
eyler size ilave edilecektir."
6 .Gott veya Iltth iin trl dillerde ( slam ve Tanr aklanmas
hari) u kitaplar birka rnek olarak hat rlanmaldr:

g Kitab Mukaddes, Eski ve Yeni /kilit (Tevrat ve ineiller), 1st. 1938

Calwer Sibel Lex.ikon, Theodor Sehlatter, Stuttgard, 1959 (Himmel Maddesi), S. 519,
520.

204
 P.W. Schmidt, Der Ursrung der Gottesidee; R. Petazzoni, Dio; A.
Lang, The Making of Humanity; A. Lang, The Making of Religious; E.O.
James, The Ancient Gods, London 1960; Helmuth M. Btteher, Got
Hat Viele Namen Got (Tanr nn) birok ad vardr, Mnchen 1964. Ke-
za Van der Leeuw, Phanomenologie der Religion ile Mircea Eliade ye
Friedrich Heiler'in, Din Fenomenolojisi ile ilgili eserlerinin, ilh, Gott
v.b. adlar ile, Gk maddelerine bak lrsa etr afl bilgi bulunacaktr. Ke-
za Kurt Goldammer'in, Die Formewelt des Religisen, Stuttgart 1960,
(Gott) kelimesiyle, bu kavramla ilgili bilgilere ve (Himmel) maddesiyle
gk hakknda baka dinlerin durumuna baklabilir. Bu arzetti imiz ki-
taplar ne Allah ne de Tanr kelimeleri hakknda bir aklamada bulun-
mutur. Bunlar slm ve Trkler d nda konularla ilgilidirler. Allah ve
Tanr hakknda hemen hibir bilgi vermemektedirler. Yaln z islm An-
siklopedisin de Allah maddesinde hakk nda tart may gerektirecek bilgi
sunulmutur. Allah maddesine bak nz.
Tenri, Tengri veya Tanr hakknda ilk olarak en geni bir aklama
ve tahlili ve bununla birlikte slmiyet ve Gkle ilgili inceleme bu sun-
duumuz kitapla yap lm oluyor. Kitab n ikinci basmnda dikkat
eken eksikler ve ele tirilerden do acak hususlar tamamlanabilir.

205
 INDEKS (D Z N)

Abak, 64 Allah Dalar, 12

Abas, 177 Allah A kna, 16, 196
Abast, 131 Allah'n 99 gzel ad, 176, 178
Abdest, 87 Allah Korusun, 196
Abdullah (Allah'n kulu), 123, 191, 194 Allah'tan Korkan, 93
Abdl kerim Satuk Bu ra Han, 5 Ali Ulvi, 62
Acun (Ajun), 67, 134 Alp Kutluk Bilge Ka an, 76
Ama (Asena), 97 Altan, Ya ar, 175
Adak, 68, 72 Altay, 1, 2, 9, 11, 18, 96, 98
Adem, 80, 81, 128, 198 Altay Dalar, 2, 3
Adem ve Havva, 175 Altayllar, 176, 177, 179, 180
drm, 51 Altay amanizmi, 133, 178,. 180
hiret, 146 Altay Trkleri, 132
hir zaman, 3 Alt Devir, 162, 163
Ahmet tbn Hanbel, 170, 171, 182 Alt Gn, 161, 162, 163
Ahmet Vefik Pa a, 53 Altnk, 51
Ahmet Yesevi. 175 Alt Merhale, 163
Ak, 130 Alt Safha, 163
Akadca, 7 Alt Vakit, 162
Akbaba, 131 mine Hatun, 123
Ak deniz, 131 Ana, 7
Akene (Ak ana), 177 Anadolu, 79, 98, 102, 109, 110,
Ak-Han, 179 Ana Maygn, 177
Akkoyunlu, 130 Agara, 96
Ak nemer, 177 Animizm, 4
Akseki, A. H., 196 Ant, 63
Ak-Yaratc, 180 Arabistan Kiraz , 169
Alimi Sema, 131 Aral Gl, 2, 98
Alaan Stepleri, 1 Arat, Re it Rahmeti, 71, 93, 94, 129, 182
Hz. Ali Kalesi, 105 Arg Can, 113
Ali Emiri, 62 Arg tin, 113
Alim, 160, 170 Annen, 64
Alkamak, 46 Atsal, Sadri Maksudi, 95
Alk , 51, 64 Arsan Dolay, 177
Allah, 7, 9, 11, 12, 16, 22, 66, 70, 71, 81, 84, 93, Arslan Tekin Gazi, 70
94, 105, 117, 121, 122, 128, 133, 137, 141, Ar , 30, 108, 122, 129, 139, 141, 144, 146, 152,
171, 176, 198. 155, 161, 167, 171, 178

206
Ar- Al(1, 30, 108, 136, 157 Bay-tdgen, 180
Ar'n Rabbi, 149 Beg, 2
Artoyon, 132 Bekta ilik, 175
Arv , 51 Beldeler, 167
Arz, 147, 148, 171 Bentin, 53
Ashb- Ke f Maaras , 105 Bebalk, 49, 90
Astronomi, 163 Beyaz, Zekeriya, 188, 194, 195
Ak Paa, 121 Beyrem, 69
Atalay, Besim, 18, 62, 73 Beytullah, 85, 167
Ate, Ahmet, 182 Beytu-I-Nlmur, 1W22, 167
Ateperestlik, 105 Beyzvi, 155
Ate, Sleyman, 139, 143, 147, 148, 153, 155, Bilge Kaan, 2, 28, 29, 30, 31, 32, 73
157, 165, 167, 169, 184, 200 Bilge Kutlu Kaan, 76
Atmosfer, 149 Binyazar, Adnan, 79, 82
Avarlar, 28 Bir Tanr, 87,
Ay, 143, 144, 154, 156, 158 Bitgan, 113
Ayar, 96 Bitik, 65, 113
Ayete'l-Kiirsi, 161 Bizans, 14
Ay-Han, 17 Blochet, 35
Ay, 177 Bozkurt, 47, 97
Ay Tanr, 56 Bozkurt Destan , 36
Ay Tengride Kut Bolm , Alp Bilge Ka an, 76 Bhtling, O., 20
Ay Tengride Kut Bolmu Kutlu Bilge Ka an, Brahma, 60
76 Brockelmann, 25, 62
Azerbeycan, 129 Buchner, 15, 19
Azeri, 129 Buda (Buddha), III, 11, 46, 58, 71, 104
Aziz, 153, 191 Buddizm, 27, 58, 104, 105, 107, 108, 177, 180
Azrail, 83 Budist, III, 46, 49, 60, 61, 177, 180
Azun, 51 Buhara, 104, - 106
Buhri, 170
B Buke, 70
Babam Tatay Tanr , 180 Bulgar, 105
Blg (Belg), 114 Bumin Ka an, 2
Baks, 46 Burak, 166
Bala Altan, 102 Bur, 89, 140, 144, 153, 155
Balasagunlu Yusuf Has hacib, 113 Burkan, 47, 49, 58
Balbal, 29 Bug Han, 104, 105
Balkar, 2 By, 166
Bang. 22, 24, 25, 35, 77 Byk Ar, 157, 159
Banarl, Nihat Sami, 35, 79 Byk Ar'n Rabbi, 144
Barthold, 79, 94, 114 Byk Hun Devleti, 1
Baruch, Willy, 96 Byk Yaratan, 162
Bakurt, 88, 179
C
Batlamyus, 143
Bayat, 41, 69, 94, 176, 196 Cabbar Tanr, 84
Bayk Tanr , 116 Caferolu, Ahmet, 22, 73, 74, 95, 129, 172
Bayrk, 3 Cahiliye, 87, 179, 185, 191, 192
Baykal, 99 Cami, 84, 89, 104

207
Carlh-han, 103 Dou Kk Kaanlg, 1
Cebe, 102 Doluay, 155
Cebrail, 4, 159, 166, 170, 199, 200 Dokuz Tatar, 98
Cehennem, 13, 39, 40, 57, 105, 109, 122, 139, Dua, 64, 80, 87, 90
157, 166
E
Cenb- Hak, 154, 162, 196, 198
Cennet, 48, 88, 106, 109, 122, 126, 137, 139, Eben Kua , 131
150, 155, 160, 161, 165, 166, 167, 169 Ebu Ali el-Hasan, 113
Ch-chii Devleti, 2 Hz. Ebu Bekir, 166
Cibll, 171 Eb Dlef, 86, 89, 90, 91
Cin, 69, 70, 132, 140, 143, 151, 152, 153 Ebu Leheb, 181, 195
Courteille, 20 Ebu'l Gazi Bahadr Ha , 25, 53, 79, 127
le Coq, 104 Ebn Hayyn, 25, 41
Eflak, 134, 167
C
Eftalit Devleti, 1
adr, 161 E it, 63
aatay, 41 Elburz, 17
aatay, Saadet, 11, 93, 114, 180 Eraslan, K. 13, 37
alap, 9, 23, 84, 110, 116, 122, 179 Ergenekon, 46, 47
albargu, 37 Ergenekon Destan, 36, 47
am, 72 Ergin, Muharrem, 34, 79, - 83
amaac, 72 Erlik, 23, 177
antay, H. Basri, 190, 195 Ersoy, M. .ikkif, 195
ardak, 161 Erzurumlu brahim Hakk, 194
avu Trkleri, 132 Esmiiu'l-Hsna, 78, 122, 178, 181, 187, 192,
ay, M. Abdullah, 74, 94, 95 197
ekmeceli Sait, 62 Ek, 64
engiz (ingiz, inggiz, ieiz), 2, 96, 98, 99, Evliya, 167
100, 102 Ezan, 189
erh-i Felek (ark1 Felek), 134
in, 1, 2, 4, 12, 28, 69, 90, 96, 97, 98, 103 F
w, 70 Ftiha, 171
oban, 175 Ftru's-semvat, 142
ur, 2 Felek, 143
Fergana, 106
D
Ferguson, George, 175
Dalar, 2, 143, 155, 167 Fer, 129
Danimend, . Hmi, 182 Feza, 134
Dede Korkut, 36, 79, 80, 81, 82, 179 Firavun, 195
Deli Dunrul, 82, 83 Firdevs, 160
Dindar, 18, 20 Firite, 116
Din Fenomenolojisi, IV Fraehn, C. M., 53
Dingir (Tingir), 8, 16 Fleischer, 79
Dinler Tarihi, IV
G
Divinus, 18, 20
Diyo (Dieo), 15, 196 Gabain, 24
Dodai, 102 Gayb haberleri, 152, 153
Doerfer, G., 43, 178 Gece, 154, 156, 158, 159

203
Gobi l, 1 Hermes, 103
God (Got), 192, 196 H ristiyan, 91, 105, 133, 172, 174, 179, 183,
Godi-Godi, 55 194, 196
Gk, 8, 9, 12, 14, 18, 33, 45, 60; 88, 101, 103, Hristiyanlk, 104, 105, 108
108, 130, 143, 185 Hicret, 160
Gkalp, Z. III, 100, 131, 176, - 178 Hien, 2
Gk boncuk, 130 Hien-Pi, 1
Gk br (Gk Beri), 130 Hind-ran, 94
Gk Dini, 45 Hindistan, 90
Gk-Han, 17 Hint, 17
Gkkua, 11 Hira Ma aras , 199
Gk k, 131 Hitit, 17, 174
Gk Kubbe, 130, 131 Hititler, 16
Gk Kurt, 47 Hiung-nu (Hun), 1, 48
Gk Tanr, 6, 9, 10, 15, 16, 45, 131, 132, 178, Hizare, Suat, 79
179, Mi, 196
Gk Tengri, 130 Hd, 39, 91, 189, 190, 192, 194
Gk Tenri, 107, 108 IIudbanda, 19
Gk Trk, 3, 15, 27, 29, 38, 95, 104, 130 Hudadad, 19
Gk Trk imparatorlu u, 9 Huma Ku u, 174
Gktrkler, 1, 2, 75, 86, 95, 97, 132, 171, 180 Hun, 2, 11, 91, 98, 173, 104, 132
Gktrk Yaz tlan, 74 Hutbe, 89
Gkyay, O. aik, 79, 83, 85 Hd hfz, 194
Gkyz, 165-167 Hrmz T (Kurbustan Tengere), 180
Grousset, R., 96
Grum, Grijimaylo, 97
Gutluy, 65 Iduk (Idluk), 51, 64, 75, 77
Gn (Kiin), 35, 162 Idukkut, 77
Gne, 10, 26, 90, 143, 154, 164, 175 Irk (falclk), 63
Gne Tanr, 56 Isnk, 64
Gndz, 156, 158 Iysu, 4
Gn-han, 17

H
Iblis, 113, 116
Habibullab, 85 bn-i Batuta,
Ha, 175 bn-i MM, 36
Haemseb, 99-102 bn-i Fadlan, 86, 87, 88, 89, 91, 98
Hak, 124 bn-i Mhenn, 41
Hakan, 132 Hz. brahim, 4, 182, 183, 186
Hak Tel, 125, 161, 176, 178 ibtidaname, 119
Halim, 146, 160 idi (Izi), 51, 108
Hamd, 150, 153 dil, 3
Hlk, 191 ilh, 8, 15, 88, 107, 108, 158, 139, 179, 185,
Ham, 127 187, 190, 194
Hakan Faginn, 92 Ilhi, 18, 20
Hanuka, 174 Il-Hani Abu Said, 113
Hrezm, 41, 91, 114 letmi Kutlu Bilge Ka an; 76
Heptannclk, 17 ilminsky, 94

209
 nan, Abdlkadir, III, 9, 34, 62, 79, 98, 11 , Karluklar, 90
176, 180 Karaman, 181
nalck, Halil, 95 Karamanlolu, A., 78
lteri Kutlu Ka an, 28, 30, 75, 95 Kara Qnun, 69
ilu, 7 Karanemeler, 177
ran, 17 Kara Tatar, 98
Hz. sa, 71, 87, 175, 183, 194, 196 Karg, 65
Hz. shak, 4 Kagar, 4, 9, 106
slam, 5, 9, 68, 69, 83, 89, 99 Kagarli Mahmut, III, 3, 5, 18, 20, 26, 41, 62,
slmiyet, 26, 73, 101, 105, 177, 182, 191, 199 63, 68, 71, 72, 74, 97, 107, 133
Hz. smail, 186 Katip elebi, 62
srail Tanns ( srail'in Yehovas), 132, 196
Kayrakan, (Kayragan), 12, 132, 176, 177
stiva, 146
Kazak, 178, 190
yi Ruhlar, 177, - 179
Kazan, 18
J Kem, 2
Kerim, 159, 160
Janos, Eckmann, 112, 114, 115 Keskinel, Kemal, 174
Juan-Juan, 1 Kete, 102
Khingan da lar, 96
K
Khitay (Kidan), 97
Kbe, 85, 122, 124, 166, 191 Kln, 109
Kadir, 41, 83, 153, 191 Kpaka, 42
Kadim, 41, 104 Kpak 114
Kadri, H. Kazm, 12 Krgz, 2, 20, 31, 179
Kafeso lu, brahim, 74, 94, 103 Krgzlar, 3, 45, 90
Kaan, 2, 28, 30 Ktay, 96
Kahhar Tanr, 83, .84 Krzolu, M. Fahrettin, 83
Kinat, 148, 152, 156, 163 Ksakrek, Necip Faz l, 195
Kaleksi, 162 Ktay, 96
Kalg (Kalk), 9, 44, 58, 108, 134 Kyamet, 143, 154, 155
Kalyanamkara, 54 Kyamet alaneti, 149
Kam, 9, 45, 68, 72, 77, 108, 109, 135 Kyamet Gn, 151, 171
Kandil, 144 Kzlelma, 130
Karadeniz, 131 Kzl, 130
Kan Tengri, 133 Kzlba, 130
Kao , 1 Kilise, 84
Kaplan, Cemaleddin, 157, 158 Kilisli, Rfat, 62, 79
Kara, 130 Kirtgndi, 72
Kara Budun, 132 Kirtgngli, 113
Karacada , 131 Kitab, 124
Kara Han, 23 Kitan, 1
Karahan, 43, 176, 177, 179 Kirtu, 65
Karargah, 160 Koko, 102
Karahanl , 37, 41 Konya, 193
Karahanhlar, 89, 105, 106 Koruyucu 'Ruh, 132
Karakeili, 130 Kozin, 99, 100, 101
Karak , 131 Kotviccze, 96
Karakoyunlu, 130 Kovu, 69

210
Koyun barsak fal', 100 Mah er, 154
Kk (Gk), 24, 26, 38, 41, 127, 134, 172 Mitreya (Maytar Tengere), 180
Kk Dengri, 38 Mani, 18, 20, 56, 57 - 90
Kk Manug, 24 Maniheist, III, 57, 71, 105, 107, 177, 180
Kk Tanr, 12 Maniheizm, 104, 105, 108
Kk Tengri, 15 Manular, 98
Kprl, Fuad, 62, 100. 111, 175 Malov, S. E., 104
Kt ruh, 11, 177, 178 Manas Destan, 46
Ksgk, 67 Mansur bak, 125
Kudds, 78 Mansur b. Nuh, 105, 106
Kuds, 166 Mao-Tun (Mo-Tun-Mete), 1. 133
Kul, 128 Mesih Tanr , 61
Kulbak, 65 Maveraunnehir, 114
Kul Tcngriye, Btti, 67 Mavi kitap, 102
Kumanca, 18 Mecelle, 190, 194
Kumanca Tenrilik, 20 Meclisi, 89, 195, 198
Kur'an, 4, 8, 16, 105, 113, 140, 154, 200 Mekke, 186
Kur'an- Kerim, 147, 157, 165 Melek, 68, 103, 124, 143, 146, 148, 151, 154,
Kurban, 68, 91, 100 159, 162, 165, 169, 171
Kut, 74, 78, 94, 95, 109 Menander, 13
Kut Tengrisi, 60 Men Tengrige Tapndm, 66
Kutadgu-Bilig, 113 Mengu Kaan, 118
Kuteybe, 104 Meng, 72
Kutlu Bilge Kl Ka an, 76 Meng Tanr , 102, 103
Kutluklar, 91 Mennan, 191
Kutsal aalar, 175 Menora, 174
Kutsal sandk, 174 Menat, 182, 191
Kuzu, 175 Meram, Ali Kemal, 34
Kk (Kk), 23, 24 Mervezi, 86, 91, 92
Kl-Tigin, 28, 30, 31, 48, 50, 75 Meryem, 175
Kl Tigin Ant, 29 Mescid-i Aks, 165, 166
Kn Tengri, 58 Mescid-i Haram, 136
Kre, 162 Mevl, 152, 162, 193, 194
Krre-i Arz, 161 Mevlid, 123
Krs, 167 Mevleviler, 175
Krsi, 161 Mevlana, 193
Ktb-i sitte 160 Mevnhard, 19
L Mikael, 117
Mikail, 133
Latif, 138
'ali'ra, 108, 155, 161, 165 - 169
Lt, 182, 191
Mitoloji, IV
Levh-i Mahfuz, 145
Mizan, 151
Lord, 196
:Hong-Ku (Mo ol) ; 98
M Monoteist, 132
Mabed, 90, 91 Mool, 1, 96, 100, 110, 132
Mabud, 108, 190, 191, 198 Moolca, 19, 99, 101, 102
Macarlar, 3 Moolistan, 132
Magen David, 174 Miha, 61

211
Mukaddes, 153, 170 gel, Bahaeddin, 77, 103, 133, 180
Hz. Muhammed, 4, 80, 82, 155, 165 - 169 181, mek, 109
187, 194, 198, 199 n, 52
Muhammed Bin Hamza, 106, 115 kn (kngii), 109
Muhammed Hamidullah, 112 l Gmme, 88
Muhammed Ib Hac Devlet ah, 54, 113 l Yakmak, 92
Hz. Musa, 160 ndrdi, 64
Muska, 105 Ongin, 113
Muyan, 69 ng, 64
Mslman, 70, 71, 87 - 92, 104 - 107, 188, 189, Otken, 30, 97
198, 199 Oztuna, Ylmaz, 5, 6
Mneccim (Astrolog), 153 ztrk Ali, 31
Mller, 20, 61 z (Ozkonuk), 63
Mrted, 173
P
Mselman, 40
Paak, 65
Palladius, 102
Namaz, 72 Papankara, 54
Nasrani, 116 Papaz, 174
Nastri, 9, 91, 105 Peenekler, 89, 92
Nazarlk, 105 Pekarski, III
Necip Asm, 62 Pelliot, 23 96, 97
,

Nemrut, 81 Peri, 11, 132

Nrvana (Nrvanka), 58 Persler, 17
Nom, III, 69, 177 Peygamber, 160, 161, 166, 168, 171
Noel, 72 Put, 22, 48, 69, 81, 90, 179, 188, 189, 191, 194
Hz. Nuh, 3, 36, 127 Politeist, 113
Nr, 166
R
Nur, Rza, 53
Rabb, 39, 87, 108, 136, 144, 169, 190, 200
O
Rabbim, 81, 86, 88
Oan (Figan), 23, 84 Bablarn rabbi, 89
Our, 63 Radloff, 15, 20, 21, 25, 59, 177, 180
Ouz, 31, 35, 40, 79, 80, 110 Rahman, 140, 144, 157, 158, 160, 184 - 186,
Ouzlar, 9, 86, 88, 90, 91, 132 196, 197, 200
Ouz Kaan, 26, 35, 36, 47, 95 Ramazan Orucu, 160
Ouz Destan, 37 Ramsted, 99
Okgu, 113 Rav (Rabin), 87, 194
Ol Tengrige kirt ki esedi, 65 Resl, 160, 166
Ol Tengrige tap n guluk erdi, 66 Resl-i Ekrem, 166, 171
Ol Tengri seni manga sevdrdi, 67 Reidddin Fazlullah,.38
On emir levhas , 174 Rasonyi, 13
Oru, 72, 92 Rubruquis, 118
Orhun, 2, 3, 15, 46 Ruh, 22, 57, 70, 95, 105, 109, 146, la8, 162
Orhun Hseyin Namk, 36, 62, 172 Rlni, 140
Orhun amtlar, 5, 28, 50, 90 Rum, 4, 181, 182
S
d Tngri (Od Tengri), 5, 60 Sablukov, 53

212
Sabuzgan, 65 ems, 156
Saf Ruh, 113 een, Ramazan, 86
Sahib, 108 eytan, 57. 64, 67, 80, 81, 105, 109, 113, 116,
Sakn, 109 153, 173, 177, 179, 183, 195
Sak Yanut kni, 113 ulen ( len), 100
Salavat, 169
T
Salip, 179
Sam, 12, Taberi, 112
Samaniler, 112 Tabiatclk, IV
Satuk Bu ra Han, 89 Taharet, 87
Sayac szleri, 129 Takv, 137
Sayruhk, 116 Tamu (Tamu ), 37, 51, 70, 105, 122
Schmidt, 34 Tanara, 18, 178
Seede, 143 Tang, 52
Sema', 9, 99, 103, 107, 108, 148, 1` 4, 175, 18
Tangara, 7, 12, 99
Semvat, 170, 171 Tangn, 12, 113, 119, 121
Sembol, 146 Tangn, 22, 23, 25, 50, 51, 55
Semeniye, 109 Tangrii, 22
Semenov, 114 Tngridm, 25
Semerkand, 105, 106 Tngrili, 22, 25
Semi, 170 Tngrilig, 22, 25
Sertkaya, O., 172 Tngrilik. 51
Shan-y, 2 Tngrikn, 22, 25
Sibirya, 105 Tangnnng, 121
Sidre, 129, 161 Tang tengri (Tan Tanr), 56, 57
Sidretl-Mnteha, 136, 161, 165, 166, 169 Tanr, IV, 3, 22, 62, 124, 122, 136, 149, 155-157
Sn, 69 Tanr Akna, 129, 196
Sr-Derya, 3 Tanr Adna Hutbe Okutmak, 84
Solak, Cevdet Kudret, 79 Tanr Bermi, 22
Su, 7 Tanr bez sn, 84
Sr, 143, 144 Tanr Buyru u, 16, 84
Suyluy, 54 Tanr Da, 17
Sheyl, 89 Tanr Dostu, 85
Sleyman elebi, 123, 195 Tanndan Hamam, 196
Smer, 8, 16, 17 Tanr Dalar, 1, 3
Smerce, 8, 16 Tanr Evi, 85
Smer, Faruk, 37 Tanr Hakk, 16, 85
Sryani, 123 Tanr lmi, 85
Sryani Mihail, 188 Tanr Inanc, 3
Ssegen Udhka Tengri Mngilz bermez, 70 Tanr Korusun, 129, 196
Tanr Kulu, 16, 129, 195
Tanr -Kuu, 16
ad, 2 Tanr-Kut, 95
Saman, 45, 46, 70, 72, 86, 108, 109, 129, 180, Tannlarm Ta rs, 89
184 Tanruun Elisi, 133
Saman Dini, 45 Tannun Emri, 16
Samanlk, III, 36 Tannun izniyle, 132
amanizm, IV, 20, 45, 107, 109, 133 Tannnn lneti, 67

213
Tanr Misafiri, 16, 19, 129, 196 Tengri-Kut, 77
Tanr tank olsun, 196 Tengri meni a rladt, 63
Tanr Talil, 94, 125, 127, 193 Tengri beni boyuttu, 67
Tanr verdi, 129 Tengri meni kdhezdi, 66
Tanr veren, 85 Tengri meni kutgard , 67
Tannya Emanet, 129 Tengri, Nom, 69
Tanyu, Hikmet, IV, 78, 178, 188 Tengriteg (Tengri Tek), 44, 118
Tapg-, 51 Tengri l Tirgrdi, 66
Tapnak, 16, 17, 104 Tengri Tala, 126
Tapmak, 108 Tengri yagmur yag tt, 67
Tapu, 65 Tengrige ykn, 66
Tpnur slar, 113 Tengritirgrdi, 67
Tardu , 30 Tengri yalnguk tritti, 67
Tasavuuf, 166 Tenk, 12
Tatar, 97 Tenri, IV, 18, 44, 84, 106 - 108, 196
Tayyibat, 169 Tenrilik, 18
Tebtenggeri, 102 Teoman Yab ,
Tekbir 89, Teophylaktos, 14
Tek Millet, 186 Tezcan, Semih, 172
Tek Tanr, 6, 87, 117, 132 Tn, 65, 109, 179
Tek Vnmet, 182, 183 Tien, 133
Telete, 18 Tien-ri, 99
Tematheus, 105 Tiseng, 125
Temir, Ahmet, 99, 103, 177 Tiyan-an, 12, 98
Temuin, 98 - 102 Tngridam, 23
Tenegere, 9 Tngrim, 23
Tenere, 18 Tngrilik, 23, 25
Teneri, 18 Tobalar, 2, 17
Tengri, IV, 7, - 9, 13, 15, 18, 20, 27, 32, 37, Togan, Zeki Velidi, 96, - 98, 110, 112
39, 49, 55, 60,-75, 87, 94, 99, 100, 110, Toharca, 2
119, 132, 126, 133, 180, 181, 188, 196 Toharistan, 49
Tengri anda tiledi, 70 Tokuz-O uzlar, 90, 97
Tengridem, 49, 61 Tolon, 102
Tengri ya n yanatt, 67 Tonyukuk, 28, 32
Teng-geri, 133 Topalo lu, Ahmet, 106
Tenggiri, 101 Totemizm, IV
Tengri birdi, 19 Totoy-Bayana, 180
Tengriden, 13, 29 Toyn, III, 69, 71
Tengrici, 18, 20 Toyunz n, III, 177
Tengri Da, 3 Toyunun burkana, III
Tengride Kut Bolmu Kk Bilge Ka an, 76 Tr, 69
Tengrige sndm, 66 Tvbe Duas (Huastuanit), 104
Tengri Hatun, 60 Tz, 105
Tengri geiyor, 93 Trabzon, 169
Tengrigen, (Tengriken), 18,20 Tublu, 65
Tengri kar karlatt , 67 Tula Nehri, 3
Tengri kulu, 19 Tung-Hu, 1
Tengrilik, 20 Tunguzlar,

214
Tupsiz tering, 134 Vladimirstsov, 98, 102
Turfan, 2, 20, 23, 27, 50, 56, 76 Volga, 105
Turi, 132 Von Diez, 79
Tutulu, 65 Von Gabain, Annemarie, 22, 172
Trgi, 76
Trk, 3, 4, 36 Wambery, 19, 20, 21, 95
Trke, 8 Wojtylo, Carol, 174
Trk Kaanlar, 133
Y
Trkler, 127
Trkmen, 91 Yabgu, 2
Trk Tanns, 29, 30 Yada ta , 68, 70
U Yad, 51
Yafes, 3, 4, 127
Umak, 105, 109, 115, 119, 122
Yaglk, 51
Uan, 41, 58, 64, 93, 176, 177
Yatkan, 69
Ulug-Bayat, 48
Yahve, 132
Ulugluk, 64
Yahudilik, 132, 174, 175, 181 - 183, 194 - 198
Ulug Tengride Kut Bolmu Alp Klg Bilge
Yk, 54, 55, 113
Kaan, 76
Yakuta, 18
Ulu Tanr, 3, 69, 70, 71, 83
Yakutlar, 12, 132, 177, 180
Ulu Yalva, 3
Yalava, 68, 72, 105
Umay, 30, 32, 47, 51, 177, 196
Yalavac, 4, 116,
Umun, 64, 72
Yalnuk, 72
Umun Tengrige, 72
Yalw, 68
Urallar, 105
Yandak eker, 68
Urenhalar, 132
Yanut, 115
Un Tengri, 49
Yaral, 169
Us, 63
Uygur, 1, 5, 6, 18, 35, 37, 47, 50, 54 - 56, 74, Yaradan, 84
Yaratkan (Yaratgan), 50, 69, 93
76, 77, 99, 104 - 107
Yarlgka-ylka, 51
Uygurca, 18, 20, 39, 102
Yarlkamak, 23, 33, 55
Uygurlar, 1, 2, 17, 97, 176
Yan, 68
Uzay, 143, 148, 155, 166
Ya Tanr, 39
Uzeliksiz, 134
Yatrlara mum yakma, 105
Uzza, 182, 191
Yatr ziyareti, 105
Yazn, 52
Yazr, Elmal, Hamdi, 161, 190
tlgen, 23, 43, 44, 132, 176, 179, 180, 196
Yazuk (Yazug), 52, 55, 63, 68, 109
tlken-tlkan, 180
Yecuc ve Mecuc, 4
tlktar, akir, 73
Yedi gk, 143, 144, 148, 153, 154,, 159
tlg, 51
Yedi g n rabbi, 144
Ummhani, 166
Yedi Kat Gk, 163, 169
rung, 132
Y
Yedi yol, 143
tstnki, 134
Yehova, 132, 174
tit, 51
"Y ek., 49, 58, 105, 109, 116
V Yek kargald , 67
Vacibu'l-Vcut, 187 Yelpik, 52, 68
Vatikan, 174 Yelpnd , 69

215
Yeli, 109 Yog, 52
Yenisey, 27, 96, 179, 180 Yu treni, 46
Yen shih, 2 Yumus, 68
Yer, 100, 102, 143 167, 179 Yunus Emre, 10, 122, 179, 189, 195
Yer-Su ruhlar, 46, 100, 132, 178 Yce Tanr, 3, 63, 69, 71. 82, 176, 178
Yer Tanr, 16 Ykn, 52
Yer Tanrs, 15 Ykun (Namaz), 71
Yeryz, (Arz), 167, 168 Ykng, 108
Yezd, 125 Yknmek, 69, 71, 108, 115
"ezdn, 194, 195
Z
Yldz fallar, 153
Yldz, Hakk Dursun, 188 Zat- veibirl-vcut, 159
Yldzlar, 143, 155, 158, 162, 165 Zemaheri, 110
Yik ig, 52 Zervan, 23
Yingelendi, 72 Zerdst, 180
Yir, 52 Zerdtlk, 104, 105
Yiri, 52 Zikrullah, 166
Yirtnk, 52 Zmrd Anka, 174
Yok, 52, 70 Zre, 122

216