HANG

EYH
SAD

CEVHER KARA

2015

1
Dizgi/Redaksiyon: Salih elikten

Bilgi Yaynclk
2011

letiim:
cevherk@gmail.com
@cvhrkr

2
2011 ylnda hazrlanm bu eser, gnlmzden geen
dzenlemeler yaplmadan yaynlanmaktad r. nallah
yaynda olduu sre boyunca gelen itirazlar, yaynlanan
yeni belgelerle geniletilecektir. Ayrca eserin slubu
duygusal, cokulu bir sluptur. Bunun sebebiyse yazld
yllardaki yayn tadmz okuyucu endieleridir.
slubun hamasiliinden te, ieriin farkllnn
nemsenmesini rica ederiz.

Cevher Kara

3
 NSZ

Bugn itibariyle, sisteme tamamen entegre olmu

gibi grnen Trkiye Mslmanlar, bu devletin kurulduu
ilk yllarda hi de yle her yaplan kabul eden, btn sahih
muhalefet damarlar kesik, sa/sol partilerin oy deposu
haline gelmi deillerdi. Cumhuriyetin kurucu kadrolar,
sava bittikten ve artk hutbe irad etmek, komisyonlarda
eriat ve Hilafete vgler dzmek , alimlerle, hocalarla
ayn karelerde grnmeye ga yret etmek gibi iki
yzllklere ihtiyalar kalmadna kanaat getirdikten
hemen sonra bu halkn ve onun pak akidesinin stne
yrmeye baladlar:

Bir gn minberlere kadar kp hilafet makamnn

kudsiyetinden ve halifenin lzumundan bahset, herkes
boyun esin, dinlesin; bir gn de ani bir karar ver,
Hilafet kaldrlmtr, Halife hudut d edilecektir de;
yine herkes boyun esin dinlesin Bunun gibi, bir gn
slam dinini ve Kuran gklere kar; bir gn de onlar
kaldrmaya yr! 1

Osmanlnn son demlerinde bir zafiyet olarak zuhur

eden batllama, ittihatlar tarafndan kesin bir program
olarak uygulamaya konmu, cumhuriyetiler ise btn
faklteleri ve bedelleriyle batllamay doruk noktasnda
faaliyete geirmilerdir. Fakat u bir hakikatt ir ki bu
mmetin feraset ve takva sahibi hibir ferdi bu duruma gz
yumacak deildi. te eyh Said-i Krd Rahmetullahi Aleyh,
bu gz yummama tavrnda es-sabikun-el evvelndir.

1Mustafa slmolu, slm Hareketler ve Kyamlar Tarihi, Sf. 585. (8

nolu Dipnot: Kzm Karabekir, Paalar Kapyor, Sf. 256)

4
 eyh Said kimdir? Neden kyama kalkmtr? Bu bir
kyam mdr, bir ayaklanma mdr, yoksa bir isyan hareketi
midir? Hangi tabir onun hareketini tam anlamyla ifade
etmektedir? Bu hareketi gerekletirirkenki gayesi nedir?
Gibi sorular on yllardr tartma konusu olmu ve bu konuda
birbirleriyle elikili ok sayda gr ne s rlmtr.
Kendisine yaktrlan Krd, ngilizci, vatan haini
gibi sfatlara ramen eyhi ve kyamn doru anlamak
gayesiyle yaplacak insafl bir aratrma, onun, esasnda
iddia edilen grlerin aksine; ne kavmiyeti bir sylem ile
ne de dnemin smrgeciba ngilterenin talimatlar
dorultusunda yola koyulmadn grr. Onun gayesi
Ankaradaki zndklarca kaldrldndan bahsettii
Hilafeti, henz daha yeni kaldrlm iken yeniden ihya
etmek, yara henz scak iken tedaviye ynelmek idi. eyh
Saidi anlamak isteyenler meseleyi bu noktadan ele almak
durumundadrlar. Zira mesele budur, onun gayesi budur,
kyamn esbabnn bandaki balk da budur. Kitap, bu
hakikatin altn kaln izgilerle izmeye ve eyh Said
hakkndaki irkin ve fasid alglar ortadan kaldrmaya
ynelik bir gayretin rndr. Geri adaletsiz tabirinin
bile aa kalaca bir yarglama sonucunda idam edilmesi
yetmezmi gibi hain diye yaftalanan eyh Saide atlan
iftiralar tm kamuoyu nezdinde afie etmek, boa
karmaktr. Ayn zamanda Onu anlamak, Onun uruna
kyama kalkt ve Allah ve Raslnn emrettii, insanln
btn aciliyetiyle muhta olduu Hilafetin yeniden
ikamesine bir katk sunmaktr. Ki Onun da vasiyeti budur:

Arkamzdan alayp da zalimleri sevindirmeyin.

Kyammz iyi anlayn ve bizden sonrakilere anlatn.

Haziran 2011 / anlurfa

5
eyh Said Kimdir?

ehid eyh Said Efendi (Rahmetullahi Aleyh), M.1865

ylnda (H.1282) Erzurumun Hns lesine bal Kolhisar
Kynde dnyaya geldi. Babas, eyh Mahmud Fevzi, dedesi
ise eyh Ali Sebt Efendidir, aslen Elazn Palu
ilesindendir. lim ehli bir aileden gelen, slm ilimleri
tahsil etmi bir Nakibend eyhidir. Krdistan blgesinde
nfuz sahibi olan eyh Said, blge halknn se vgisini ve
saygsn kazanm olan, cesur, kuvvetli, lim bir ahsiyet
idi.

I. Dnya Savandan sonra tm Osmanl mlk igal

edilmi, eyh Saidin yaad Krdistan blgesinin de bir
ksm Rus igali altna girmiti. eyh Said de, dnemin birok
celil limi gibi Ruslara kar cihad eden mcahitlerin
saflarndadr. Ne var ki slm uruna verilen bu mcadele ile
slm topraklar smrgeci kfirlerin hegemonyasndan
kurtarlmaya allrken, bu topraklara reklenen her
ynyle batc kiilikler, kfr hkmlerini yrrle koyma
niyetindedirler. Bu durumdan birok Mslman gibi
rahatszlk duyan eyh Said, olan biteni endie ile
izlemektedir. slm mfredatn kaldrlmas, medreselerin
kapatlmas ve nihayetinde Hilafetin ilgas neticesinde,
eyh Saidin nclnde Ahkm- eriyyenin yok olmasna
kar bir kyam gerekletirilmitir.

te eyh Said-i Palev denildii zaman, slm

mmetinin sesi olmu, tepkisine nclk etmi bir mmtaz
ahsiyet akla gelmelidir.Duydum ki Ankaradaki zndklar
Hilafeti kaldrmlar diyerek 13 ubat 1925 gn balatt
kutlu kyam, 29 Haziran 1925 sabah, beraberindeki 46
ihvanyla beraber aslarak ehid edilmesiyle son buldu.

6
 eyh Muhammed Said-i Palevnin temsili bir portresi.

eyh Saidin Bizim in nemi Nedir?

u an idrak eden biz Mslmanlar Acaba eyh Said

bizim iin ne ifade ediyor, ne ifade etmeli? Bugn btn
iddialarn yitirmi gibi grnen, kendi kelimelerini, kendi
mefhumlarn kullanma iradesinden yoksun, kapitalist
kresellemeyi engelleyecek btn bendleri yklm, gnden
gne edilgenleen u asrn Mslman eyh Said hakknda ne
dnmeli, ondan hangi dersi tedris etmelidir?

limler nebilerin varisleridir diyor kyamlarn en

gzelini ortaya koyan anl Resulmz. u halde Onun
mirasn hakkyla devralm, snnetini herhangi bir sebepten
dolay askya almam, kulak ard etmemi; tam tersine ba
tac etmi ve bu uurda cann vermeyi gze alm limlere
ittiba etmeli, onlardan Resule ittibann rnekliini
edinmeliyiz. O, baka bir kutlu sznde yle buyurmaktadr:

mam (Halife) kalkandr; Onun ardnda korunulur

7
 eyh Said (Rahmetullahialeyh), kalkann krldn
btn dehetiyle grd. mann ve slamn kalkan krlnca
yaplmas gereken ey neyse onu yapt ve o krclara kar
kyama kalkt. eyh Said, kendi andaki baz limler gibi
durumu olaan karlamay hi dnmedi, gayr - meru
hibir fikrin ve rejimin savunucusu olmad... Hilafet, hibir
zaman kayb ho karlanacak bir ey olarak grlmedi ona.

Oysa u an, smrgeci kfirler ve onlarn yerli

ibirlikileri yle bir hava oluturuyor ki sanki Hilafet, bu
corafyaya hi uramam, hi tatbik edilmemi, hi nev
nema bulmam da kendileri ezelden beridir u zulm
tahtlarnda oturmaktalar! Onlara gre, Hilafet veya eriat bir
ekilde gndem olacaksa ancak ona svme, onu karalama, bir
daha geri gelmemesi gereken karanlk, ac bir tecrbe olarak
lanse ettirme eklinde gndem olmaldr. Bel'amlar,
Hilafetin dindeki yerinin pek nemsiz olduunu beya n
ededurmakta; daha haysz ve Allahtan pervasz olanlarysa
Hilafetin din ile herhangi bir ilgisinin bulunmadn, onun
ancak bir gelenek saylabileceini ve bugn en ideal
ynetim eklinin Hilafet deil Demokrasi olduunu
sylemektedirler.

te eyh Said, btn bu kt timsallere ramen

aydnlk ve hayrl bir rnekliktir bizim iin. Bugn bu
topraklarda herhangi ciddi bir engelle karlamadan ilerini
yrtyor grnen smrgecilerin planlarn ta o zamanlarda
zora sokan, elinden geleni son raddeye dein harcayan ve
Allahn huzuruna ehid olarak ykselen bir limdir eyh
Said.

8
ehitlerin efendisi Hamza bn-u Abdulmuttalib ile zlim
yneticiye kar kp ona emredip, nehyettii iin
katledilen kimsedir. [el-Hkim]

M'minlerden yle erkek adamlar vardr ki Allah ile

yaptklar ahide sadakat gsterdiler; bylece onlardan kimi
adan gerekletirdi, kimi beklemektedir. Onlar hi bir
deitirme ile (szlerini) deitirmediler. [Ahzab 23]

9
 KMN EYH SAD?

Tarihe malolmu birok ahsiyet gibi eyh Said de

kendisini anlatanlarn kurban olmutur. Dnya grlerine
ve karlarna uygun bir eyh Said portresi izmek istemiler,
hem hakikate aykr davranm hem anlattklar muhteremin
ahs- manevisine hakaret etmi hem de tarihi tahrif
emilerdir. nallah biz bu handikaba dmemeye gayret
gsterecek, hakikatlerin izah adna bir aba sarfedeceiz.
Zira amacmz ne ajitasyon ne karalama ne de ululamadr.
Biz yalnzca hatrlyoruz: Neyi kaybettiimizi hatrlyoruz.
Sizin de bizlerle beraber hatrlamanz talep ediyoruz:

Sen t verip hatrlat! nk gerekten tle

hatrlatma, m'minlere yarar salar. [Zariyat 55]

ftiralar ve Hakikatler:

u ana dein birok yazar ve aratrmac eyh Said

Efendi ve kyamn incelemitir. Tabi bunlardan pek az
mstesna hepsi at gzlkleriyle analizler yapm,
maniplasyonda zirveyi zorlamlardr. Bilhassa T.C.
endeksli dnen resm, gayr resm aydnlarla, sekler bir
Krd toplumu ina etme derdinde olan Krd aydnlar eyh
Saidin gayesini saptrc tespitlerde bulunmular, bylelikle
ona iftira etmilerdir.

Devletin gsterdii yerde oturup, eyhi oradan

deerlendirenler, onu bir vatan haini, ngiliz ajan, bir din
istismarcs ve bir Krd olarak addetmiler, T.C.nin icra
ettii kymlar hakl gstermeye abalamlardr. Bir

10
maniplasyon hareketi olarak kyamn bat illerinde tesirsiz
olmas adna Bu Krd bir ayaklanmadr yaygaras
koparmlardr. D lkelere ise iledikleri kym hakl
gstermek iin Bu, eriat, Hilafeti bir kar devrim
hareketidir demilerdir. Ne yazk ki byk oranda baarl
da olmulardr. ngilteresi, Fransas sanki hibir ey olmam
gibi davranmlardr. Tabi burada unu da gry oruz ki
batllar iin bir katliamn meruluu, katledilenlerin
Mslman olmasyla gayet kolay bir ekilde salanm
olmaktadr.

Bir de yine ulusu fakat bu kez Krd -ulusu olarak

tezahr eden bak as var ki onlar da eyhin kyamn bir
Krd ayaklanmas olarak vasfetmiler, bununla ilgili
speklasyonlar birer hakikatmi gibi sunmulardr. Gaye,
Krdlerin slam ile olan balarn zayflatmak, olmad slam
kendi milliyetiliklerine mdahale etmeyen, tam tersine
merulatran, hatta tevik eden bir din olarak lanse etmek,
dncelerine tarihsel bir arka plan salamaktr.

ngilizcilik ftiras:

T.C.nin ve onun eli kalem tutan brokratik

aydnlarnn eyh Saide ve kyamna dair grlerini
incelemeden evvel laik devletin Krdlere nasl bir gzle
baktna deinelim isterseniz. T.C.nin Trk syleminin
sapknl ve msamahaszl, batl fikir hocalarndan tedris
ettikleri ulusuluktan fazladr, eksik deildir. yle ki
Genelkurmayn hazrlatt Trkiye Cumhuriyetinde
Ayaklanmalar kitabnda slamn temiz evlad Krdler iin
bakn neler deniyor:

Tanzimat- Hayriyyenin ilanyla beraber bir Krdlk

propagandas balam, fakat bu propaganda hibir zaman

11
halk arasna girememiti. nk srasyle Tanzimatn ve
Merutiyetin Krdlerin yaay zerinde yapaca
deiiklik dorudan doruya aa, bey, reis, eyh ve
hocalarn bu ilkel srler zerindeki nfuzlarn kracak
nitelikte idi. nsanl bile idrak etmemi olan bir kitleye
Krdlk telkin etmeye imkn yoktu. Bu kitle varlnn
manasn bir avu gulgul (bir nevi dar) ve bir avu arpa
yemekten ibaret zanneder, cumhuriyet nedir, yaad
dan arkasnda ne vardr bilmez ve bilmek de istemez di.
Hemen hemen hepsi bu bilgilerden yoksun bu kitleyi tahrik
iin propaganday din ynnden yapmak lazmd gerekte
de yle oldu 2

Ayrca Krdlere ynelik krt gericiliinin cehaleti,

kavray ve benimseme nitelii olmayan kabileler, fakir
ve cahil insanlar, cahil ve budala insan srleri gibi
aalayc tabirler de herhangi bir sklma veya uta nma
olmadan kullanlmaktadr.

Mslman Krd halkna olan bu hastalkl bak as,

T.C. devletini ve savunucularn Krdlerin younlukta olduu
bu kyam saptrma, yaftalama eilimine sevk etmitir.
Nihayetinde, Musul Meselesinde yeni Trk Devletini z ora
sokmak gayesiyle ngilizlerin Trkiye ierisinde kaos
kartmak iin bu kyam destekledikleri ve besledikleri
iddiasn ortaya atmlardr. Onlara gre ngiltere, Kendi
Krdlerini memnun edememi bir Trkiye nasl olabilir de
Musulu da isteyebilir diyebilmek iin eyh Saidi
kullanarak bir kargaa ortam oluturmaya alm ve bunu
baarmt! te ngilizcilik iftiras byle rlmtr.

2 Em. Kurm. Alb. Reat Hall, Trkiye Cumhuriyetinde

Ayaklanmalar (1924-1938) Sf.79.

12
 Ama ne garip ey ki kendileri anadan doma ngilizci
olan Kemalistler, gerici, cahil, ilkel, sr, budala dedii
bir halk ayn kitapta Trkiye, Musul halknn Krt olmas
ve Krt ounluunun da Trk idaresinde bulunmas
sebebiyle, keza rk, din ve milliyet bakmlarndan
Musulun mlhakat ile birlikte Trkiyeye verilmesi ve bu
grn gerekirse bir soruturma komisyonunun yerinde
yapaca kontrol suretiyle ispatlanabilecei tezini
savunuyordu. 3 demek suretiyle kendi bnyesine katmaktan
bahsediyordu. Bakn hem aalyor hem de aalad bir
halk zerinden yalanlara dayal bir siyaset deviriyordu.
Halbuki eyh Said Kyam balad srada ngiltereyle i
tutan da kendileriydi. Bakn tarihi Aye Hr 22.11.2009
tarihli yazsnda ne diyor:

13 ubat 1925'te patlak veren eyh Said isyan bastrmak

iin, THK'nn uaklar da seferber edilmiti. Bu
mdahalede ka uak kullanldna dair Trk ariv
belgelerine ulamak, malum nedenlerle henz mmkn
deil, ancak Robert W. Olson'un inceledii 27 Nisan 1925
tarihli bir ngiliz istihbarat belgesine gre, Mardin'de
bulunan yedi veya sekiz uaklk filodan sadece iki uak
alr durumdayd. Franszlarn 1921'de geri ekilirken
braktklar drt uakla birlikte Mardin'de mdahaleye
hazr sadece drt uak vard. Yaktlar trenle stanbul'dan
getirilen bu uaklar gnde iki kez uuyor ve isyan
blgesini bombalyorlar; olas bir sabotajdan korunmak
iin de Mardin'e gece dnyorlard. Ayn rapora gre,
pilotlardan daha nce Almanlarca eitilmi Osmanl
ordusundan gelen asker, dier ise sivil pilotlard.

3 R. Hall, A.g.e., Sf.77.

13
Trk Hava Kuvvetleri'nin isyan bastrmakta yetersiz
olduunun aka grlmesi zerine Ankara Hkmeti bu
konuda adm atmas gerektiini anlamt. Bu i iin
seilen ortak ok ilginti. 5 Haziran 1925 tarihinde
Britanya mparatorluu ve Trkiye arasnda imzalanan bir
antlama uyarnca, stanbul'daki ngiliz A sker Ataesi
Binba R. E. Harene ile talyan Ataesi Deniz Yarbay
Neyroni'den oluan bir ekip Trk Hava Kuvvetleri'ni
yetkinletirmek iin bir dizi rapor hazrlamlard. (Resmi
tarihe gre eyh Said syan'nn arkasnda Britanya'nn
olduu sylendii halde, Trkiye'nin isyan srerken, Trk
Hava Kuvvetleri'ni gelitirmek iin Britanya ile asker
ibirlii yapmasnn ne anlama geldiinin yorumunu
okurlara brakyorum.)

Trk Hava Kuvvetleri'nin uaklar ilk olarak 1927 yl

sonbaharnda, eyh Said'in kardei eyh Abdrrahim'in
glerine kar kullanld. Bir Fransz istihbarat raporuna
gre, Palu ve Malatya'dan kalkan uaklarla, Diyarbakr'a
gtrlmek zere 25 Ekim 1927'de trenlerle Mardin'e
getirilen be uak isyanclar bombalamt. Rapora gre,
blgede 24 uak mdahaleye hazr bekliyordu. 4

Bu nasl bir garabettir ki btn deerlerini yerle bir

etmenizden dolay her onurlu Mslmann yapmas gerektii
gibi size kar koyan bir insan hem ngilizci diye
yaftalayacaksnz hem de onu altetmek iin ngilizlerden
yardm alacaksnz! Tabi bir tek ngilizlerden deil
Franszlardan ve sessiz kalmalar suretiyle dier batl
lkelerden Musul meselesi zerinden ngilizcilik

4 Aye Hr, 22.11.2009 tarihli Taraf Gazetesi, Trk Hava

Kuvvetleri'nin Staj Alan: Krt syanlar balkl yazs.

14
karalamasna bir cevap daha verelim isterseniz. Necip Fazl,
Son Devrin Din Mazlumlar eserinde bu konuya yle
deinmektedir:

Onun ngilizlerin adam ve mstakil Krtlk ideali

peinde olduu eni bir yalandr. Byle olsayd ilk
baarlarnn ardndan cenup [Gney] istikametinde snra
doru sarkar, Irak Krtleri ve ngilizlerle i rtibat kurar ve
dvasna, gerilerini ve yardm kaynaklarn salam olarak
belli bal bir evre iinde giriirdi. Bu vaziyette, Trk
hkmetinin dine kar tavr da kendi devletinin nizamn
kurmak varken onu fazla alkalandrmamak gerekirdi.

O, dini zedelenmeye doru giden bir Trk gibi hareket etti

ve neticelerini hi dnmeden kendi z hkmetini,
Ankaray toslamaya davrand. Bu davrann sekameti
yannda samimiyeti aktr ve eyh Saide mahkemeye
verecei cevaptan da anlalaca gibi, Krtlk ga yreti ve
ngilizlerle irtibat zilleti isnad etmek vicdanszlktr.
Birinci Dnya Harbi sonlarndan balayarak, Mtareke
Yllar ve istikll sava iinde, hem de kahraman edasiyle
kimlerin ngilizlerle emel birlii halinde bulunduunu Trk
milletinin gerek aydnlar bilir 5

Kyamn balad sralarda babakan Fethi Okyar bir

ekilde drp iktidara gelen ve tam anlamyla kymlarn
ve ykmlarn babakan olan smet nn bile hatratnda u
satrlar itiraf etmitir:

5 Necip Fazl Ksakrek, Son Devrin Din Mazlumlar, Sf.53.

15
eyh Said isyann dorudan doruya ngilizlerin
hazrlad ya da meydana kard hakknda kesin deliller
bulunamamtr. 6

Yine dnemin Erzurum Milletvekili Rt Paa da

benzer bir deerlendirmede bulunarak yle der:

Hadisede yabanc parma olduunu zannetmiyorum.

nk Gen ve Mu memleketin ortasndadr. Yabanclarla
temas etmek amac olsayd asiler snra yakn mesela
Zahoya ekilip imdiye kadar tek bir memurumuzun
girmedii airetlerle birleebilirdi. 7

Sanrz bu deliller, devletin ve avenesinin eyh

hakkndaki ngilizcilik iddiasn rtmeye kfidir. eyh
Muhammed Said-i Palev O bir ngiliz ua olmaktan fersah
fersah uzak, muttaki, izzet ve erefi gayet yksek bir
mmindi! Eer bir uaklk varsa, bir ngiliz uakl meselesi
varsa birileri iin zikredilecek; buna en layk olanlar eyhe
o iftiray atan kadrolardr. te bu bir iftira deildir:
Cumhuriyeti kadrolar, ngiliz muhibbi kadrolardr.

stanbulda ku uurtulmad, ngilizlerin Dar -l

Hilafeti igal etii bir dnemde Mustafa Kemal, gayet raha t
bir ekilde zmir vizesi alyor ve o srada ngiliz
Bakomiserlii kendisi iin Mustafa Kemal gitsin ve ne ki
lazmsa yapsn diye zellikle belirterek sorumlu askerlerden
vizeyi vermelerini istiyor. Ona vizeyi uzatan elin sahibi
ngiliz Yzba John Godolphine Bennett ile yazar Nezih
Uzel arasnda geen diyalogu veriyoruz:

6 smet nnnn Hatralar I. Kitap, Sf.71.

7 Behet Cemal, eyh Sait syan, Sf.52.

16
 Nezih Uzel: Siz Mustafa Kemali ilk grdnz zaman
nasl bir intiba uyand?

Yzba Bennett: Ben onu ok byk adam grdm ve

anladm ki kuvvetli bir adamdr. Erkan- harp reisinden
ziyade daha farkl sanki Mustafa kemal ngiliz taraftar
idi, yani ngilizlere daha mail idi. Almanlardansa Ben
yle hissettim. 8

Krdlk ddias:

Krtlk iddiasnn hem T.C. hem de laik Krdler

tarafndan dillendirildiini belirtmitik. Fakat bu iddiann
ortaya atlndaki endieler ve gayeler birbirinden biraz
farkldr. Ehl-i T.C. hareketin ite destek bulmamas iin bu
kara propaganday yrtrken, seklarist Krdler ise bu
iddiaya kendi dncelerine tarihsel bir kk bulma adna
sarlmaktadrlar. Fakat bu iddiann herhangi bir ispat
sunulmad gibi kendilerini kimse deil, bir tek eyh Said
Efendi yalanlamaktadr. Gerek kyam ncesi konumalarnda
gerekse de kyam sonras karld mahkemede verdii
ifadede eyh, amacn gayet ak, gayet net ve tevilsiz
olarak ortaya koymaktadr: eriat meselesi

Azad Cemiyeti lideri Miralay Cibranl Halit Bey, eyh

Saidin kaynbiraderidir. eyh, kaynbiraderinin
tutuklanmas dolaysyla ifadeye arld Bitlis Asker
Mahkemesine gitmez, hastaln ve yan mazeret
gstererek ifadesinin Hns kaymakamlnda alnmasn ister.

8 Nezih Uzel, Atatrke Nasl Vize Verdim, Sf.126, 129.

17
Talebi kabul edilir ve 22 Aralk 1924 gn kaymakama ifade
verir. 9

Krd sylem bilhassa ismi geen Azad Cemiyeti ve

cemiyetin bakan Cibranl Halit Bey zerinden ey h Saidi
Krd ilan etmektedir. Hatta Cibranl Halit Bey ve
cemiyetin yek dier kurucusu Yusuf Ziya Beyin
tutuklanmalar akabinde cemiyetin bana eyh Saidin
getiini iddia ederler. Oysa bu iddialar tamamen
speklasyondur, varsaymdr; temennilerini n belli bir d
kurma sresinden sonra vehme dnmesidir.

Bu konuda Altan Tan yle demektedir:

Cibranl Halit Beyin eyh Saidin kaynbiraderi

olmas nedeniyle ikilinin yer yer grmeleri ve
birbirlerinin fikirlerinden haberdar olmalar normaldir .
Yine bu dnemde eyh Saidin en byk olu, lim ve
mderris Ali Rza Efendi sahip olduklar byk koyun
srlerini Halepte sattktan sonra stanbula giderek 12
Aralk 1924 gn Seyyid Abdlkadir Efendi ile grr.
Anlald kadaryla Cumhuriyetin bu ilk bir iki ylnda
yeni rejimden rahatsz olan herkes birbiriyle grp
durumu tartmakta, ancak aralarnda ciddi bir balant ve
tekilatlanma bulunmamaktadr. Olaylardan ve olaylara
ahit olan lider seviyesindeki ahslarn anlattklarndan
anlalan budur. Bu dnemde slamc Krtlerle, ulusalc
Krtler arasnda da bir yaknlama grlmektedir. 10

9 Altan Tan, Krt Sorunu-Ya Tam Kardelik Ya Hep Birlikte Klelik,

Sf.204-207.
10 A. Tan, A.g.e. Sf.207

18
 Yine eyh, Azad Cemiyetinden olan ve yukarda da
ismini zikrettiimiz eski mebus Yusuf Ziya Beyin de bir
bahar gn kendisine, bir Krdistan hkmeti kurmak
zereyiz. dediini, kendisinin ise mmkn deildir diye
karlk verdiini, fikrinin bunu kabul etmediini syler. 11
Ayn ekilde mahkeme heyetinden, Yusuf Ziya ile balar
olup olmadna dair gelen bir soru zerine eyh, Onlarn
fikri, davas bakayd. Krt hkmeti kurmak istediklerini
Yusuf Beyden duymutum der. 12

eyh Said, kaymakamlktaki ifadesinden birka gn

sonra yani 27 Aralk 1924 gn Hns mfts olan kardei
Bahaedin Efendi ile grr ve aralarnda yle bir diyalog
gerekleir:

Keko, sen yaplan bu inklplar kabul etmediini

sylyor ve Ben Hazreti Muhammedin mmetine mensub
bir lim olarak, slam saf d eden bu harekete kar
sessiz kalamam. nk yarn ruz-i cezada Allaha,
Resulne ne yzle bakacam, ne cevap vereceim?
diyorsun, fakat bu millet olgunlaamam, birlik
salanamadndan neticeye varamaz. Sen en iyisi gel, biz
buradan hicret edip, Trkiyeyi terk edelim. deyince,
eyh Said Efendi kardei eyh Bahaeddine kzyor ve diyor
ki: Bahaedin, Bahaedin! Ben bu ie elimdeki tek denekle
de olsa kar kacam. 13

Grld zere bu konumada herhangi bir etnik

kayg grmek mmkn deil. Tam tersine gayenin slam
kkeni ortaya konmaktadr. Rivayete gre eyh, bu vazh

11 A. Tan, A.g.e., Sf.222.

12 Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas 1919-1925, Sf.104.
13 Abdulmelik Frat, Dava Dergisi, Temmuz 1991, 16. Say, Sf.16.

19
konumadan sonra dergha kapanr ve gnlerce tefekkr
eder, namaz klar, uzun uzun secdelerde bulunur. Derin
dnceleri yle bir hal alr ki yanndakiler kayglanmaya
balar. Nihayet bir dn davetini istiare iin frsat olarak
grr ve yola kar. 14

4 Ocak 1925 tarihinde uarn Gkolan bucann

Krkhan kynde kendisini ziyarete gelen blge erafyla
bir toplant yapar ve Arapa olarak aadaki
fetvay kaleme alr:

Kurulduu gnden beri Din-i Mbin-i Ahmednin

temellerini ykmaya alan Trk Cumhuriyeti Reisi
Mustafa Kemal ve arkadalarnn Kurann ahkmna
aykr hareket ederek, Allah ve peygamberi inkar ettikleri
ve Halife-i slam srdkleri iin gayr meru olan bu
idarenin yklmasnn btn slamlar zerine farz
olduunu, Cumhuriyetin banda bulunanlarn ve
Cumhuriyete tabi olanlarn mal ve canlarnn eriat -
garra- Ahmediyyeye gre helal olduu...

eyh Said, bu fetvay bitirdikten sonra meclise dnerek,

dinsiz ynetimin varlna kar yaplacak bu cihadn
Saadet Asrnda yaplm gazalardan daha nemli ve
ecirli olduu, cennetin cihad ve ehadet sayesinde tm
muvahhidlerin ayaklarna geldii, birka gnlk fani
dnyada zelil, erefsiz ve kfir olarak yaamaktansa, din
ve Allah yolunda lmenin daha hayrl olduu yolunda ksa
ve coturucu bir konuma yapar. Orada bulunanlar bu
konuma karsnda duygulanm, ilerinde alayanlar
olmutu. 15

14 Mustafa slamolu, slami Hareketler ve Kyamlar Tarihi, Sf.608.

15 M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, Sf.198.

20
 eyh Said Efendi dn dolaysyla Pirana, kardei
Abdrrahim Efendinin yanna varr. Piran, ayn zamanda
kyamn balang noktas olacaktr. eyh, blgede ok
kymet verilen bir lim olduundan her vard yerde ahalinin
tevecchleriyle karlanmaktadr. O da bu tr frsatlar,
istikbaldeki kyam adna deerlendirmekten geri
durmuyordu. Yukarda rneini verdiimiz konumaya benzer
bir hitapta bulunarak yle der:
Medreseler kapand. eriyye ve Evkaf Bakanl kaldrld.
Medreseler milli eitime baland. Gazetelerde bir ksm
dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, peygamberimize dil
uzatmaya cret ediyorlar. Ben bugn elimden gelse bizzat
cihada balar, dinin ykselmesine gayret ederim. 16
Kyam ncesi gerekleen bu olaylar, kyamn
ulusal/etnik bir hareket olmadn ifade ediyor. Bunca
kantn yannda bir de eyh Saidin mahkeme beyanatlar var
onun davasn ve gayesini herhangi bir mulkla yer
brakmayacak ekilde anlatmaktadr. te mahkeme
sorgusundan birka diyalog:
Mahkeme: Ayaklanmay nasl dndnz? Nasl buldunuz?
Sizi kkrtanlar var myd? Yoksa ilham m vaki oldu? 17

eyh Said: H ilham lham vk olmad. Kitaplarda

grdk ki: mam (ynetici) ne vakit eriatn ahkmn icra
etmezse, zerine kyam vaciptir. Hkmete eriat
Meselesini anlatmak istedik. Hi olmazsa bir ksmnn
icrasn taleb edecektik. Allahn kaderi beni bu ie
drd.

Mahkeme: eriat ahkm icra edilmiyor diye isyan eti niz

demek?

16 R. Hall, A.g.e, Sf.88.

17 U. Mumcu, A.g.e., Sf.110.

21
eyh Said: mam eriat ahkmn icra etmezse dedim. Bu
kyamn cevazna delildir. Vaktaki vuku buldu ite eriat
da vaciptir diyor. Hi olmazsa gnahkr olmayz
dedim. 18
Gryorsunuz ya nasl da anlalmaz bir maniplasyon
rnei sergileniyor hem devlet hem de Krt evrelerce.
Bahsettikleri ztn kendisi, kyam iin u szleri
sarfederken, onlar herhangi bir dayana olmayan ve
fantezilerinin bakalam halini ifade eden bir iddia ortaya
atp, ona Krt diyebiliyorlar.
Devlet, onu Krd grmek istiyor nk Hilafeti
olarak kabul ederse bu, kyamn Anadolunun dier
kesimlerinde, hatta mmetin Gney (Irak, Suriye)
beldelerinde de yank bulma imknn arttracak, bunun
sonucunda hareketin n alnamayacak, bir yerde
sndrd ate baka yerde bir daha yanacak ve belki -iki
tarafn da zafer kazanmamas durumunda - bu zamana kadar
devam edecekti.
Milliyeti Krdler, eyh Said kyamn Krd diye
tarif ediyor nk bylelikle kendi taraftarlarna sunulmak
zere tarihsel bir figr edinmi oluyor, eyh Saidin Krdler
ierisindeki karizmas, efsanevi kiilii ve moral deerinden
nemalanmak, faydalanmak istiyorlar.
Oysa Hadim-ul Mcahidin Muhammed Said
Nakibend imzal bildirilerinden birinde eyh, ne diyor bir
bakn:
Halife sizi bekliyor. Halifesiz Mslmanlk olmaz. Hibir
Halife memleketten karlmaz. iarnz dindir. eriat
isteyiniz. imdiki hkmet durmadan dinsizlik

18 lhami Aras, Adm eyh Said, Sf.134, 135, 136.

22
yaymaktadr. Kadnlar plaktr. Mekteplerde dinsizlik
ilerliyor. 19
Ayrca, Hasan Hseyin Ceylan, Cumhuriyet Dnemi
Din Ve Devlet likileri isimli eserinde bir olaydan
bahsetmektedir ki bu ifadeler hem Krdlk hem de
ngilizcilik iddialarna cevap niteliindedir:
Ruslar daha nce hazrladklar bir desiseyle
Mslmanlarn Anadolunun dousundaki direniini krmak
iin, onlara mstakil bir devlet kurma teklifinde
bulunurlar. Ancak eytani desiselerden haberdar olan lim
ve airet reislerinden hi biri bu parlak teklifi kabule
yanamaz. Zira o dnemde mcadelenin temel eksenini
ulusal deerler deil, slami esaslar tekil etmekteydi.
Kfirlerin slam mlkn talan ettii bir zamanda ayn
kfirlere kanarak bu mlkn daha da kolayca talan
edilmesine zemin hazrlayc tekliflerine yanamak,
Allahn dinine ve slam mmetine ihanet etmek anlamna
geliyordu. Geri bu ihaneti birok ulus gerekletirmiti
ama Krt lim ve airet reisleri byle bir oyuna gelmeme
noktasnda kararlyd. Onlar Anadolunun en cra
kelerinde bile canlln koruyan Mslman halkn
direniine ortak olmay ve Allahn dinini emperyalizmi n
tahakkmne kar stn tutmay daha erefli bir vazife
bildikleri iin ngilizlerin ve Ruslarn teklifini geri
evirdiler. Hatta bu teklife scak bakma temaylnde
bulunanlara bile zorlayc meyyideler uyguladlar. Onlar
arasnda dolaan tek parola slam topraklarn kfirlerin
igalinden kurtarmalyz. idi. Bu dnce ile mcadele
veren Mslmanlar, byle bir dnemde Krdistan
Devletinin kurulmasn teklif edenlerin sadece eytani
amel ve emellerinin uygulanmas yolunda engel grdkleri

19 B. Cemal, Ag.e., Sf.48.

23
mmetin gcn paralamak gayesiyle teklifte
20
bulunduklarn iyi biliyorlard.
Hlbuki erif Paa gibi baz bat muhibbi Krtler ayrlma
isteklerini Paris Bar Konferansna iletmilerdi. Smrgeci
kfirlerin yardmlarn ve himayelerini dilenmilerdi. Hem de
Ermeni Baos Paa ile ortak bir bildiri yaynlayarak Peki,
cevab ne oluyor slamdan, onun ynetim eklinden ve
mmet olarak yaamaktan vazgemeyenlerin? Altnda Said
Nursnin de imzasnn bulunduu u bildiriyi kaleme alyor
ve Fransz Yksek Komiserliine telgraf ekiyorlar:
Drt buuk asrdan beri slamn fedakr ve cesur
taraftar olarak yaam ve dini geleneklere balln
gaye bilmi olan Krtler daha be yz bin ehidin kanlar
kurumadan, ilere geirilen yetimlerin, gzleri oyulan
ihtiyarlarn hatralarn anarken, slamiyetin zararna
olarak tarihi ve hayati dmanmz ile bar anlamalar
imzalamak suretiyle dinlerine muhalif hareket edemezler,
bylece Krt milli vicdan bu gibi anlamalar imzalayanlar
tanmadn beyan eder 21

20 Hasan Hseyin Ceylan, Cumhuriyet Dnemi Din/Devlet likileri

Cilt 1, Sf.397.
21 . Aras, A.g.e., Sf.25, 26.

24
 ASIL MESELE: HLAFET!

eyh Said Kyamna dair yukarda deindiimiz iki

iddiann nasl da kksz olduu ortadr. Bilakis kyamn
ngilizci veya Krd olmadna dair deliller bir hakikati
haykrmaktadr ki o da eyh Said Kyamnn Hilafet ve eriat
iin gerekletirilmi soylu bir bakaldr olduudur. eyh
Said,
Ben Hazreti Muhammedin mmetine mensub bir lim
olarak, slam saf d eden bu harekete kar sessiz
kalamam. 22
derken;
Trk Cumhuriyeti Reisi Mustafa Kemal ve arkadalarnn
Kurann ahkmna aykr hareket ederek, Allah ve
peygamberi inkr ettikleri ve Halife-i slam srdkleri
iin gayr meru olan bu idarenin yklmasnn btn
slamlar zerine farz olduu 23nu sylerken;
son olarak,
Halife sizi bekliyor. Halifesiz Mslmanlk olmaz . Hibir
Halife memleketten karlmaz. iarnz dindir. eriat
isteyiniz 24 ifadelerini sarfederken gerek amacn dile
getiriyordu. Bugn, bu memlekette dile alnmaya cesaret
edilmeyen o hayat hakikatler, eyh Said
Rahmetullahialeyhin dilinden birer hak sz olarak
dklyordu. mam ne vakit eriatn ahkamn icra
etmezse zerine kyam vaciptir. Hkmete eriat
Meselesini anlatmak istedik. 25 dedi ve daha bunu duruuyla
ispat etmek istedi. ehid edildi. Bylece Resulullah
Ayhisselatuvesselamn u mjdesine nail oldu:

22 Abdulmelik Frat, Dava Dergisi Temmuz/1991, Say 16, Sf.16.

23 M. erif FIRAT, Ag.e., Sf.203.
24 B. Cemal, Sf.48.
25 . Aras, Ag.e., Sf.135.

25
ehidlerin efendisi amcam Hamzadr. Bir de zlim
yneticiye sen zlimsin dedii iin ldrlendir 26
O sralar Hilafet henz unutulmu bir deer deildi.
Mslmanlar, gzel iddialarndan ve ideallerinden
vazgememilerdi henz. Sesleri bugnk gibi kslmam,
gzleri bylesine perdelenmemiti. eyh Said, sorumluluk
bilincinin zirvesinde bir eda ile Ben bu ie elimdeki tek
denekle de olsa kar kacam. 27 diyordu. Hepiniz
obansnz ve gttnzden mesulsnz dsturuna kendini
heba edecek kadar sk skya sarlmt. kendisini
mam/nder olmann arln omuzlarna almak
mecburiyetinde hissediyordu. Etrafna bakmad, knaycnn
knamasndan korkmad, ne yaparlar, ne derler demedi.
Hele hele cumhuriyeti mfterilerin dedi i gibi asla af
dilemedi, eilmedi, bklmedi. Zaten, eilip bklecek bir
adam, byle hakikatli konuamaz, bylesine aziz bir kyam
yrrle koyamazd. Korkaklar lme yryebilir mi hi?
O, byle candan maldan gemi bir halde slam iin
ayaa kalkmken, birileri de onun slam arsna
ekinmeden red cevab veriyordu. Kimi onu yanl hesap
yapmakla suluyor, kimileri devletten sz alp geleceklerini
garanti altna aldryor, kimileriyse daha da ileri gidip
gnderdii mektubu reddettikten hemen sonra onu devlete
ispiyonluyordu.
Mesela Hormek (Xormek) airetinin tavr eyhin
gnderdii mektuba kar devleti destekleyeceklerini
sylemiler ve hemen durumu Varto Kaymakamlna
bildirmilerdir. Bahse konu olan mektup ise:
Hormek aireti reislerinden Halil, Veli ve Haydar Aalara!
Es-Selamu Aleykum ve Rahmetullahi ve Berekatuhu,
Ona hamd ve minnet olsun ki, Rabbani Hidayeti ile Din -i

26 Hadis
27 Abdulmelik Frat, Dava Dergisi, Temmuz 1991, 16.say, Sf.16.

26
Mbin-i Ahmedyi kfir olan Mustafa Kemalin zulmnden
kurtarmak iin uara hareket edildi. Bu gaza ve cihadn
mezheb ve tarikat ayrm gzetilmeden Lailahe illallah
Muhammedurresulallah diyen btn slam muvahhidleri
zerinde farz olduundan, teden beri memleketimizde
byk bir gayret ve ecaat sahibi olan mslman
airetimizin de eriat- Garra- Ahmediyyeye ve bu cihad-
ekbere ittiba edeceinize itimadm tamdr.
Ya eyyhel ensar! Dinimizi ve namusumuzu bu
mlhidlerin elinden kurtaralm. Size istediiniz yerleri
verelim. Bu dinsiz hkmet bizi de kendisi gibi dinsiz
yapacaktr! Bunlarla cihad farzdr. Yucahi du, yukatilu fi-
sebilillah!
4 Kanunusani 1341
Emirul Mcahidin
28
Es-Seyyid Muhammed Said Nakibend

28 M. erif FIRAT, A.g.e., Sf.204.

27
Trk Beylerin Destei:

Herkesin ayr bir hesab vard! Bazs Krd Alevisi

olan Hormek aalar gibi davrand: Kendi menfaatini,
gemiin intikamn ve devlet nimetlerini seti. Erganiden
evki Efendi, Hamid Aa ve Hac Hsn Efendi gibi
bazlarysa eyh Saide destek verdiler. Bu Beyler Trktler
ama her eyden nce, kalpleri slam ve onun kalkan olan
Hilafet iin arpan birer mmin idiler. Bu zatlarn kyama
itiraki bile kyamn ulusuluktan ok uzak, slam bir
hareket olduuna delildir ve slam kardeliinin neleri
saladnn en byk gstergesidir. Bugn, saysz toplumsal
mhendislik operasyonundan sonra birbirine krdrlma
raddesine getirilen Trkler ve Krdler arasnda, slam
hassasiyetin henz bu kadar anmam olduu o zamanlarda
nasl bir birliktelik gerekletiini grmek gerekmektedir.
Ergani leinde gerekleen bu yerel vahdetin tm Anadolu
ve mmet sathna genilememesi iin T.C.nin ald
nlemlerin bouna olmadn anlyoruz! Hani onlar bu
Krd bir ayaklanmadr diye yaygara koparrken, bu Trk
beyleri gibi baka inanm Trklerin de eyh Saide destek
vermelerinden ve bunun neticesinde kyamla ba
edememekten korkuyorlard. Haklydlar, zira yllarca slam
iin, lay- Kelimetullah iin, slam daveti iin omuz omuza
cihad eden bu kardeler o gn de Hilafet iin, slam eriat
iin birlikte byk bir kyam gerekletirebilirlerdi!

28
 KIYAM NCES GENEL VAZYET

stiklal Sava esnasnda kafir igalcileri slm

beldelerinden kovmak gayesiyle verilen amansz mcadele,
Mslmanlardaki kardelik ruhunu ziyadesiyle
kuvvetlendirmi ve igalcilere kar nemli baarlar elde
etmelerini salamt. Fakat tam da kfirlerin igalinden
kurtardk diye sevineceklerken byk bir hayal krklna
uramlardr. lk balarda gerek yzlerini gizleyerek, suret -
i haktan grnenler, durum msaitleince slmn aleyhine
olan yasalar birer birer uygulamaya koydular. Al datma
sreci boyunca, slm iin mcadele verdiklerini iddia
edenler, sava bitip, sra memleketin yeniden ihya
edilmesine geldiinde birden renk ve sylem deitirmi,
igalcilere dorulttuklar namlular bu kez halka
evirmilerdir.

Aadaki alntlar bahsettiimiz durumu gayet gzel

resmetmektedir:

Tarih 18 Kasm 1922 ve Mustafa Kemalle

belirlenen Meclis gndemi de Halifenin ntihab, Halife
Seimi idi.

Mustafa kemal krsye kyor ve u ilgin

konumay yapyordu:

Trkiye'nin vazifesi makam- Hilafeti kurtarmaktr.

Bu bizim iin bir davay mahsustur (zel davadr). Hilafet
makamnn kurtarlmasna almak bizim iin en hayrl
bir davadr. Bizim iin bu dava bizi, Trkiyeyi lem -i
slam nazarnda fevkalade takviye eden bir meseledir.
Bunu sarsmak doru deildir.

29
 Bu konumadan sonra bata Byk Millet Meclisi
reisi Mustafa Kemal ve dier meclis yeleri %95'lik bir
ounlukla Abdlmecid Efendiyi Halife semi ve bir gn
sonra da 19 Kasm 1922 tarihinde Meclis Bakan Mustafa
Kemalin bizzat kendi el yazs ile Halifeye bir tebrik
telgraf gnderilerek, Abdlmecid Efendi Halife -i Mslimin
ve Hadim-l Haremeyn e- erefeyn olarak onaylanmt...

Tarih 18-19 Kasm 1922 de Trkiyenin manzaras buydu.

Trkiyenin banda Mustafa Kemal ve arkadalarnca
seilen bir Halife-i Mslimn vardr.

smet nn 18 Kasm 1922 tarihinde Mslimin Standart

Gazetesine Hilafet makamyla ilgili verdii demete
zetle unlar sylyordu:

Btn Mslmanlara unu syleyelim ki, Trk

Milleti, slamin kolu ve klcdr. Trkiye Anayasas,
Hilafetin ve Halifenin yani hr ve mstakil bir slam
Devletinin menfaatlerini yrtmeye alacak ellere
btn mdafaa kudretini vereceini sylyor Trkiye
Hilafeti tutuyor ve tutacaktr. Hilafet, Trk Milletine b ir
vediadr (Emanettir). Hilafetin btn vasflar bizlerde
mahfuz ve emindir.
Kanmzn son damlasna kadar Hilafeti tutup yaatacaz.
te, Trk Milletinin karar budur. Biz byle hissediyoruz
ki, Hilafet bugn dahi Mslmanlar arasnda daha byk
bir anlama ve yardmlama kaynadr. Bizim kanaatimiz
udur ki, Hilafet hakk ebediyen Trk Milletinde var
olacak ve mahfuz kalacaktr. Benim bu szlerimi

30
yeryzndeki btn din kardelerimin dikkatle
dinlemelerini isterim. 29

Bu konumalar yapanlardan Makam- Hilafet bir

menba- erdir gibi bir sz bekler misiniz? Zamannda,
Hilafet ve Halifeyi gklere karanlar, o szlerinin
sarfediliinden sadece 16 ay sonra, 3 Mart 1924te, yani
Hilafetin lavedili oturumunda o li makama menba-
er/ktln kayna diyecek kadar alalmlardr.
Hilafetin ilgasyla da yetinmeyip, bu memleketin
smrlmesine engel olabilecek btn slam damarlar
kesecek olan baka hamlelere de ynelmilerdir.

eyh Said Kyamndan nce, Mslmanlar ve

itikatlarn hedef alan o necis ve barbarlk kokan
uygulamalar, eyhin zihninde kyam fikrinin canlanmasn
tetiklemitir. Bilhassa aada sralayacamz kanunlarn,
ard ardna yrrle konulmas, eyh Saidin de mahkemede
deindii, kyam sebeplerinden sayd kanunlard r:

3 Mart 1924 (H.28 Receb 1342) tarih ve 429 Sayl:

eriyye ve Evkaf ve Erkan- Harbiyye-i Umumiyye
Vekaletlerinin lgasna Dair Kanun:

Bu kanunun 1.maddesi yledir:

Trkiye Cumhuriyetinde muamelat nsa dair olan

ahkmn teri ve infaz Trkiye Byk Millet Meclisi ile
onun tekil ettii hkmete ait olup din-i mbin-i slmn
bundan maada itikadat ve ibadat iin Cumhuriyetin

29 H. H. Ceylan, Ag.e., nsz.

31
mukaarnda bir makam (Diyanet leri Reislii) tesis
30
edilmitir.

Bu maddeyle devlet iin bir din noterlik vazife si

gren ve halk sisteme entegre etmede baat bir rol stlenen
Diyanet leri Bakanl kurulmutur. Tabi ayn kanunun 2.
maddesi ile de eriyye ve Evkaf Vekleti ilga edilmitir.
Yani Diyanet leri Bakanl, eriyye ve Evkaf Vekletinin
yerine ikame edilmitir. Osmanly ve slam hatrlatan
btn izler srasyla silinecektir. yle ki bu silme ii
gnmze kadar hz kesmeden devam edecektir!

Bu maddelerle beraber devletin ald kararlarn

slma uygun olup olmadna hkm veren eyhlislamlk
makam da ilga edilmitir. Bylelikle TBMM, karar alma
noktasnda yegne yetki sahibi klnyor ve bu hususta
Allahn emir ve yasaklar artk nazar- itibara alnmyordu.
Yasay meclise sunan Siirt Mebusu Halil Hulki ve elli
arkada gereke olarak ise Din ve ordunun siyasetle
ilgilenmelerinin birok sakncalar douraca, bu gerein
birok uygar lkede temel ilke kabul edildii ni 31 ne
srmlerdir.

3 Mart 1924 tarih (H.28 Receb 1342) ve 430 Sayl:

Tevhid-i Tedrisat Kanunu:

Madde 1- Trkiye dhilindeki btn messesat ilmiye ve

tedrisiye, Maarif Vekleti'ne merbuttur.[Trkiyedeki btn ilim ve retim
kurumlar Milli Eitim Bakanl'na baldr.]

30 Bahir Mazhar Erreten, Trkiye Cumhuriyeti Devrim Yasalar,

Sf.40.
31 Nihat Aksoy, Laiklikle lgili 3 Mart 1924 Yasalar: 429, 430, 431,

Sf.48.

32
 Madde 2- er'iye ve Evkaf Vekleti veyahut hususi
vakflar tarafndan idare olunan bilcmle medrese ve
mektepler Maarif Vekleti'ne devir ve raptedilmitir. [Madde
2- er'iye ve Evkaf Vekleti veyahut hususi vakflar tarafndan ynetilen tm medrese ve

okullar Milli Eitim Bakanl'na balanmtr.] 32

Bu kanunla hedeflenen en nemli husus retimin

laikletirilmesidir. Bu dorultuda slm mfredat uygulayan
tm medreseler kaldrlp yerine, Batl normlara gre
ekillenmi mfredatlara sahip okullar almtr. Buradaki
itiraz, baz aptallarn sand gibi fenni ilimlere deildir.
tiraz, laik/sekler anlayn hkimiyetinedir.

3 Mart 1924 tarih (H.28 Receb 1342) ve 431 Sayl:

Hilafet'in ilgasna ve Hanedan- Osmannin Trkiye
Cumhuriyeti memalik-i hariciyesine karlmasna dair
kanun:

Madde 1- Halife halledilmitir. Hilafet, Hkmet ve Cumhuriyet

mana ve mefhumunda esasen mndemi olduundan Hilafet
makam mlgadr.[Halifenin grevine son verilmitir. Halifelik, hkmet ve cumhuriyetin
anlam ve kavram iinde esasen mevcut olduundan, hilafet makam kaldrlmtr.]

Madde 2- Mahlu Halife ve Osmanl saltanat mnderisesi

hanedannn erkek kadn bilcmle azas ve damatlar, Trkiye
Cumhuriyeti memaliki dahilinde ikamet etmek hakkndan
ebediyen memnudurlar.[Bu hanedana mensup kadnlardan mtevellit kimseler de li
Osman'dan addedilirler.]33

Bu kanunla beraber Hilafet/slm Devleti, resmen,

resm olarak yok edilmitir. Meclise Hilafetin kaldrlmas
iin yasay neren Urfa mebusu eyh Saffet Efendi,

32 B. M. Erreten, Ag.e., Sf.43.

33 B. M. Erreten, Ag.e., Sf.53.

33
Hilafetin kaldrlmasnn gerekliliini u szlerle ifade
etmitir:

Yzyllardan beri Trk Ulusunun felakete

srklenmesine neden olan ve sonuna kadar bir Trk
mparatorluunun yok olmasna neden olan Hanedann,
Hilafet kisvesi altnda Trkiyenin varlna daha etkili bir
tehlike olaca tecrbelerle kesinlik kazanmtr. Bu
hanedann ilikisi olan her durum, ulusal varlmz iin
kesinlikle tehlikelidir. Aslnda Hilafet , slamda hkmet
anlamnda kullanlm ve hkmet grevi grmek zere
konulmu olup dnyevi ve dinsel ileri stlenmi olan
bugnk slm hkmetinin, yannda bir de Halifeliin
varlna neden yoktur 34

Bir de bu deiiklikler sonucu ortaya kan fuhiyat ve

mnkerat vard ki eyh Said de celalli ve ahsiyetli her lim
gibi bu ahvalden gayet etkilenmi, sz duyar olmutur.
Kederini u szlerle ifade ediyordu:

Baz risaleler grdm. Ahmet Cevdet mi, Abdullah

Cevdet mi bilmiyorum bir risale grdm. Mesela
Sebilrreadta gryorduk ki Musa marur iken, sa
mehur iken, Muhammed emin iken bunlar birer din
karmlar da bu kadar ukala [akll adam] bir din
karamazlar m gibi eyler okur, canmz sklrd.
Sebilrreadta yazyordu ki zmit muharriri Klzade
Hakk, Fahr-i Kinat Efendimiz hakknda itale -i lisanda
[kt szde] bulunmutu. Hasan Fehmi namnda bir mft
mahkemeye mracaat etmi, yz lira ceza -i nakdiye
mahkm edilmi sonra Temyiz Mahkemesi ise beraat

34 Nihat Aksoy, A.g.e. Sf.48.

34
ettirmi. Mesela Meihat- slamiyyeyi imdi kz mektebi
yapmlar. Talibattan [rencilerden] birisi piyano alm biri
de keman alm sabahlara kadar msamere yapmlar,
bunlar okuyunca mteessir oluyorduk. Mu Mebusu lyas
Sami ve iki kii Reddiye diye bir kitap karmlar,
mtehitler zaman- sabkta hulefann dalkavukluunu
yapmlar. Bu da canmz skt. Sebilrreadn her
nshasnda bir ey vard ve benim zerimde tesirat ika
ediyordu. Farmasonluu tarif ediyordu Hkmet
slamiyetten ayrlyor, stanbulda Beyolunda baz slam
kzlar apka ile geziyorlar Abdullah Cevdet ctihad
Dergisinde yazd bir yazda neslin dzelmesi iin
Macaristandan damzlk [erkek] getirilmesini istiyordu. Ben
cibilliyet-i islamiyemle [slami zelliimle] mahzun oluyordum
eriat ahkmn hkmetimiz tarafndan uygulanmasn
salamak dncesi benim kafamda bir fikir ve gnlmde
yatan bir arzuydu. Bizim hadiseye katlmaktan
maksadmz eriat hkmlerinin uygulanmasn rica
yoluyla hkmete arz etmekti, imam, eriat ahkmn icra
etmezse bu ayaklanmann meruluuna, cevazna delildir.

ki yasa uygulayacaktm. Orada ksas

uygulayacak, kadnlar ak gezdirmeyecektim. 35

Mustafa Kemal ve ekibi tarafndan yrtlen

almalar karsnda tabi ki yalnzca eyh Said mahzun
olmuyordu. slm mmetinin stne ken derin
huzursuzluklar, Mustafa Kemalin meclisine kadar sirayet
etmiti. Nitekim 1924 ylnda karlan devrim yasalar -
zellikle Hilafetin ilgas- Meclis ierisinde atlak seslerin
domasna sebep olmutur. Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas iinde Ltfi Fikri Bey ve destekileri Bat izgisi bir

35 A. Tan, A.g.e., Sf.213, 214.

35
sistem yerine slam birlii ve Hilafet savunuculuunu
yapyorlard. 36 Hatta Terakkiperverin kapatlmasnda -ya da
kendi kendini lavetmesinde- partinin bu tr eilimlerin
buluma adresi haline geldiine dair kanaat de epey etkili
olmutur. 37

te kyam ncesi memleket ahvali genel hatlaryla bu

ekilde seyrediyordu. Devletin bana reklenenmi bir avu
Bat hastas zevat, Bat taklidi gayesiyle slm Dinini
devletten uzaklatryor, Mslman halk da bu icraatlara
boyun bkmeye icbar ediyordu. Ne var ki bu adamlara kar
halkn buzu ve fkesi her geen gn artyordu. Ortaya konan
uygulamalara kar Mslmanlarda byk bir rahatszlk
olumutu fakat Ne tr bir tepki verilmeli?, Nasl
verilmeli? gibi sorular, zihinlerde arad cevab henz
aklkla bulamamt. te eyh Said Rahmetullahi Aleyhin
kyam, Mslman halkn bu rahatszln tepkiye
dntrme abasdr.

36 . Aras, A.g.e., Sf.17,18.

37 R. Hall, A.g.e., Sf.13, 14, 15, 16.

36
 KIYAM PLANLI MIYDI?

Bu soruyu sorarken kyamdan ne murad ettiimiz

kilit nemdedir. Eer Pirandan balayp, daraacnda
nihayete eren o sreci kastediyorsak kyam planl deildi.
Zira Piran, hazrlklar sren bir kyamn, patlak v erdii
yerdir, bir erken doumdur.

eyh, kyam tahayyln u szlerle dile getirir:

Risale yazp, eriat ahkmn tasrih ederek kanunlar da

eriata mutabk bir ekilde talep etmek istedik, Meclis -i
Mebusana gndermek istedim 38

Evvela bu fikri kitabetle halletmek iin gidip mnakaa-i

ilmiye yapaym dedim ve baz rfeka bulmak istiyordum
fakat kader-i ilahi beni Pirana srkledi. Piran vakas
kt nn alamadk. 39

mam eriat ahkmn icra etmezse dedim. Bu kyamn

cevazna delildir. Vaktaki vuku buldu ite eriat da
vaciptir diyor. Hi olmazsa gnahkr olmayz dedim. 40

Grld zere ey ucu silahl mcadeleye varacak

bir kyam programna sahipti ve plan yapmt. Bu aktr.
Fakat .1925 tarihinde Pirandan balayan hareket planl
deildi. Ne yazk ki henz hazrlk srecini tamamlamadan
patlak vermiti. Ya da verdirilmiti Verdirilmiti
dememizin sebebi Piran hadisesinin devlet tarafndan

38 . Aras, A.g.e., Sf 136.

39 Abdulkadir Turan, Krtlerde slami Kimliin Gelimesi, Sf.271.
40 . Aras, A.g.e., Sf.136.

37
hazrlanm bir komplo olduunu savunan tezlerdir. Bu
hususa ileride deineceiz inallah.

Gelelim kyamn hazrlkl bir kalkma olduunu ortaya

koyan dier bulgulara. Evvela dier konular vesilesiyle yer
verdiimiz mektuplar, vaazlar, ikili konumalar, mahkeme
ifadeleri, ayn zamanda hazrlklarla ilgili de kantlardr.

ncelikle u, sarahatle belirtilmeli ki eyh Said,

mahkeme nnde bile niyetini gizleme gereini hissetmemi,
her eyi btn aklyla dile getirmitir. Duruunu gayet
sakin, endiesiz, beli ve ak bir anlatmla tavrn ortaya
koymutur. yle ki mahkeme heyeti, hain olduu sylenen ve
etrafta eyh Saidin kendisi hakknda lm fetvas vermi
olduu sylenen eyh emseddine kar gsterdii laubali ve
alayc tavr Ona kar gsteremiyor, kendisi de buna izin
vermiyordu.

te o vakur edayla verdii bir ifadesinde eyh ,

eriat ahkmn hkmetimiz tarafndan uygulanmasn

salamak dncesi benim kafamda bir fikir ve gnlmde
yatan bir arzuydu. Bizim hadiseye katlmaktan maksadmz
eriat hkmlerinin uygulanmasn rica yoluyla hkmete
arz etmekti 41
mam, eriat ahkmn icra etmezse bu, ayaklanmann
meruluuna, cevazna delildir. 42
O, daha kyamna herhangi bir kimseyi dorudan davet
etmemiken bile kardeine yle dememi miydi:

41 . Aras, Adm eyh Said, sf 136.

42 . Aras, Adm eyh Said, sf 136.

38
Ben Hazreti Muhammedin mmetine mensub bir lim
olarak, slam saf d eden bu harekete kar sessiz
kalamam. 43

Hazrl kendi benliinde de yapmaktadr. Derghta

gnlerce tefekkr eder, namaz klar, uzun uzun secdelerde
bulunur. Dnr tartar ve nihayetinde evresindeki
insanlara ynelir...

Airet aalar, lim ve eyhlere gn derdii

mektuplar, vaazlar ve fetvalarnda, ak bir ekilde kyama
ve hatta gerekirse vurumaya davet vardr:

Trk Cumhuriyeti Reisi Mustafa Kemal ve arkadalarnn

Kurann ahkmna aykr hareket ederek, Allah ve
peygamberi inkr ettikleri ve Halife-i slam srdkleri
iin gayr meru olan bu idarenin yklmasnn btn
slamlar zerine farz olduunu 44

Daha nceki sayfalarda tam metnini verdiimiz Hormeklilere

gnderilen mektuptaysa:

Bu gaza ve cihadn mezheb ve tarikat ayrm

gzetilmeden Lailahe illallah Muhammedurresulallah
diyen btn slam muvahhidleri zerinde farz
45
olduundan... bahsediyordu.

Resmi tarih kalemorlarndan ve ayn zamnda smet

nnnn de damad olan Metin Toker de kyamn hazrlkl
olduunu yle belirtmektedir:

43 Abdulmelik Frat, Dava Dergisi, Temmuz 1991, 16.say, Sf.16.

44 M. erif FIRAT, Ag.e., Sf.203.
45 M. erif Frat, Ag.e., Sf.204.

39
O gnlerde Lice ilesinde yarglk yapan Diyarbakrl bir
avukat da eyh Saidin Lice yoluyla Hani ve Pirana
giderken getii yerlerde vaazlar verdiini, talak, miras ve
mahkeme yemini konularna deindiini sylemitir. 46
[Konuma rnekleri iin kitabmzda 16. ve 17. sayfalara bakn z.]

Ayrca gr almak maksadyla apakur (Bingl)

Kaymakam an eyhi eyh Mustafa, eyh brahim ve eyh
erif gibi nemli ahsiyetlerle grt, onlarla kyam
hakknda mavere etti. Olu Ali Rzann Suriyede koyun
ticaretinden elde ettii 5000 (be bin) altn da ikmal ve iae
maksadyla dava iin harcad. 47

Tm bu hususlar kyamn slam geliim izgisini takip

ettiini gstermektedir. Bir baka deyile: Evet, eyh Said
Kyam planlyd!

46 Metin Toker, eyh Sait ve syan, Sf.39.

47 M. erif Frat, Ag.e., Sf. 205.

40
 KIYAM BALIYOR: LK KIVILCIM

eyh Said, kyamn ilk duranda, Pirandadr. Piran,

nasl bir olaya mekn olacann farknda bile deildir. Dn
vardr; eyhin kardei Abdrrahim, olunu evlendirecektir.
O gn, kendini dne hazrlayan Piran, anl bir kyamn ilk
dura olmak zeredir. Kyde eyh gibi uzaklardan gelen
birok misafir vardr. Hatta eyh, dn vesilesiyle gelip,
kendisini karlayan kalabala vazetmi, mevcut ynetime
ve onun crmlerine atmtr. [Konuma rnekleri iin kitabmzda
Sayfa17.]

Ama misafirler ierisinde birileri vardr ki arkalarna

askerleri de takp gelmilerdi. Bunlar 10 -12 kiilerdi ve
aranma sebepleri kimi kaynaklarda asker kaa 48, kimi
kaynaklardaysa cinayet 49 olarak gemektedir. Mustafa ve
Hasan Hsn isimli iki temen, komutalarndaki 15 kiilik
mfreze alayyla dn evini kuatrlar. 50

Firarileri tutuklamakla grevli Mustafa Asm ve Hasan Hsn

isimli iki temen, 8 ubat gn komutalarndaki 15 kiilik
mfreze alayyla dn evini kuatrlar.

Temenler, eyh Saidin, stediiniz adamlar benim

yanmdadr. imdi bunlar yakalarsanz benim eref ve
haysiyetimi inemi olursunuz. Hkmetin kolu uzundur.
Bu sulular istedii zaman yakalayabilir. 51 szne aldr
etmezler. Oysa eyh, gayet yumuak bir slupla
konumaktadr. Ayn ekilde eyh Abdrrahimin, stediiniz
adamlarn hepsi de sulu deildir. Bunlarn iinde sulu

48 Abdulkadir Turan, Ag.e., Sf.273.

49 Necip Fazl, Ag.e., Sf.43.
50 Metin Toker, Ag.e., Sf.39.
51 M. slamolu, Ag.e., Sf.612.

41
olmayanlar da vardr. zin verin bunlar dar ksnlar, ne
yaparsanz yapn. 52 demesini de duymazlktan gelirler.
Btn yattrma abalar boa kp da askerler ieri
girmee yeltenince eyh Abdrrahim silahna davranr ve
atma sonucunda askerlerden bir ksm ldrlp bir ksm
da teslim alnr. 53

Piranda cereyan eden olay, kyamn planlanan

zamandan daha erken bir vakitte balamasna sebep olm utu.
Her ne kadar eyh Said, Piran olaynn bymemesi gayesiyle
olaydan hemen sonra (ayn gn) oray terk etmi olsa da
durumu haber alan eyhin kardei eyh Tahir, 10 ubat
gn Licede postaneyi basar. 11 ubat gn de 200
adamyla beraber eyh Said Efendiye iltihak eder. 54
Bylelikle eyh Saidin kendi adyla anlacak olan kyam
balam olur.

Kyamn balamas ile beraber eyh, ilk olarak

Darahini Vilayetini [G en lesi] kontrol altna alr. Darahini
kyamn stratejik adan ba merkezi saylabilir. Nitekim bu
vilayetin kontrol altna alnmasyla beraber -hareket noktas
bu ehir olmak zere- kyam iin bir yol haritas oluturulur.
Kyama katlanlarn says airet kuvvetleriyle birlikte
takriben 15.000 idi. Kyam ordusu iin eyhin belirledii
cepheler ve komutanlar aadaki gibidir:

1.apakur(Bingl) Cephesi:

apakur (Bingl) cephesi an blgesi eyhlerinden eyh

Mustafa ve eyh brahim Efendinin denetimi altndayd.

52 M. slamolu, Ag.e., Sf.612.

53 B. Cemal, A.g.e., Sf.25. - M. erif Frat, A.g.e., Sf.203. ki kitapta
farkl ekillerle ifade edilmektedir.
54 M. . Frat, A.g.e., Sf.206.

42
eyh Mustafa ve eyh brahim Efendi, apakuru yine anl
olan eyh Hasan Efendiye teslim etmilerdi. Bu blgenin
denetim altna alnmasndan sonra eyh Saidin safnda yer
alan birok airet kuvvetinden teekkl edilen yaklak 2.000
kiilik kuvvet, bu blgeden hareketle Kii zerine yrmse
de alevi Hormek Airetine ba l glerce arkadan
vurulmulardr. 55

2.Mu Cephesi:

Melikanl eyh Abdullah, Mu Cephesi komutasna getirildi.

Vazifesi Erzurum ve Mu istikametlerinden gelecek ordu
kuvvetlerini tutmakt.

3.Diyarbakr Cephesi ve Harekete Gei:

Bu cepheye, tad nemine binaen eyh Said bizzat komuta

edecekti. 56

Gente (Darahini) bu kararlar alndktan sonra kyam

plan yrrle konulur. Darahiniden sonra Hani ele
geirilir. 21 ubat 1925te Lice der ve buras eyh Said
kuvvetlerinin kontrol altna girer. Rivayetlere gre eyh
Saidin ordusu Lice ierisinde yer gk inleten tekbir ve
salavat sesleriyle ilerler. Bu esnada eyhe ulamak, atnn
yelesini pmek isteyenler yznden byk izdiham yaanr. 57

19 ubatta Piran yeniden kontrol altna alan

Hkmet gleri, 22 ubatta ise Haniyi tekrar kontrol
altna alr. Bunun zerine eyh Saide bal kuvvetler 23

55 . Aras, Ag.e., sf 67
56 R. Hall, A.g.e., Sf.95-96.
57 M. slamolu, A.g.e., Sf.617, 617.

43
ubatta yeniden Hani zerine yrr, sabahtan akama kadar
sren arpma neticesinde eyh Saide bal gler geri
ekilmek durumunda kalrlar. an blgesinin denetim altna
alnmasndan sonra eyh Saidin safnda yer alan birok
airet kuvvetinden teekkl edilen yaklak 2.000 kiilik
kuvvet, bu blgeden hareketle Kii zerine yrmse de
alevi Hormek Airetine bal glerce arkadan
vurulmulardr. Hormekin arkadan vurmas eyhin
kuvvetlerinin apakura geri ekilmesine sebep olmutu. 58

Kyam askerlerinin intizamsz bir ekilde geri

ekildiklerini dnen Hkmet askerleri, mcahidleri takibe
balar ve Haniden hayli uzaklarlar. Bunun zerine e yh
Saide bal kuvvetlerden Genel Kurmayn verdii rakamlara
gre saylar 300-350 civarnda olan bir grup Haninin
dousundan, says tespit edilemeyen dier bir grupla da
gneyden olmak zere hkmet ordusundan Hani merkezinde
kalanlar zerine baskn dzenlerler. Teslim... Teslim...
Salli al Muhammed! naralar ile pek cesurane yaptklar
saldr sonunda Hanideki kuvvetleri esir alrlar. 59

Elaz Olay:

eyh Saide bal kuvvetler, Elaz evresindeki

kyleri kontrol altna alp, 24 ubat sabah saat 03.00da
Elaz evresine konulanm devlete glerinin zerine
taarruz ettiler. kan atmalar neticesinde Elazn da
kontrol eyh Saide bal kuvvetlerin eline gemi oldu. Ne
var ki eyhin btn uyarlarna ramen mcahidlerin arasna
karm bir ksm art niyetli insanlar, ehirdeki baz
noktalar yamalamaya baladlar. Bunun zerine Elazdaki

58 . Aras, A.g.e., Sf.67.

59 R. Hall, A.g.e. Sf.100-101.

44
eyhe bal glerin komutasn elinde bulunduran ve eyh
Said tarafndan Elazn valiliine atanan eyh erif,
mnadiler araclyla Yamaya katlanlarn idam
60
edileceini yamaclara ve halka duyurur. Yine durumdan
derin rahatszlk duyan eyh Said, kardeleri eyh
Abdrrahim ve eyh smaile Hadim-ul Muharibin Muhammed
Said Nakibend imzasyla gnderdii mektupta unlar
sylyordu:

Mcahitlere slm eriatnn snrlar ierisinde hareket

etmelerini tavsiye ederim. Mslmanlarn mallarn talan
etmekten kesinlikle uzak dursunlar. Eer zaruret hali olur
zor durumda kalnrsa, deme vesikas vermek artyla
ambarlardan gerekli erzak alnabilir. Daha sonra alnan
miktar kadar mal, ya da karl olan para o kimselere
denir. 61

Elaza girildiinde halkn gsterdii byk tevecch,

bir ksm yamac yznden birden tersine dnm, bu durum
da maalesef Elazn eyh Said kontrolnden kmasna
sebep olmutur.

60 B. Cemal, A.g.e., Sf.34.

61 M. slamolu, A.g.e., Sf.618.

45
 DEVLETN ALDII TEDBRLER

Gelien olaylar karsnda tedirginleen Trkiye

Cumhuriyeti olaylar yattrmak gayesiyle bir takm tedbirler
almtr. Bu ynde atlan nemli admlardan biri de alnan
skynetim karardr. Babakan Fethi Okyar, alnan
kararlar u mesajla ilan etmitir:

Ankara, 21 ubat 1925

Byk millet Meclisi Bakanlna,

Ergani ilinin bir ksmnda devletin silahl kuvvetlerine

kar olan ayaklanma Diyarbakr, Elaz, Gen illerine de
gemi ve genilemeye msait grnm olduundan Mu,
Ergani, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt,
Bitlis, Van, Hakkri illeri ile Erzurum ilinin Kii ve Hns
ilelerinde bir ay sre ile skynetim iln edilmitir.
Anayasann 86'nc maddesi gereince keyfiyeti yksek
meclisin onayna arz ederim.

Babakan
Fethi Okyar 62

te yandan Mecliste, alnan tedbirlerin yeterli olup

olmad ynnde tartmalar yaplyordu. Babakan Fethi
Okyar, alnan skynetim tedbirlerinin yeterli olacan
sylerken smet nnnn nclk ettii dier grup ise
tedbirleri yeterli bulmayp daha sert davranlmas
gerektiini savunuyordu. smet nnnn, alnmasn istedii
tedbirler listesinin banda stiklal Mahkemelerinin

62 R. Hall, A.g.e., Sf.108.

46
kurulmas, devrim kart yayn yapan, devrim ilkelerini
benimsemeyen gazete ve dergilerin kapatlmas ile sahip
ve yazarlarnn cezalandrlmas 63 gibi balklar yer
alyordu.

Tartmalar ve Hkmet Deiiklii

Babakan Fethi Okyar, kabinesinin ilan etmi olduu

skynetim tedbirlerini yeterli buluyor, hatta bir takm
hafifletmelere gidilmesini istiyordu. Bu durum, kabinede
mnakaalara sebep olmu, uzun tartmalar sonucunda
Cumhuriyetin en uzak tehlikelerden dahi korunmasn ve
halkn skn ve tam bir rahata kavumasn, hkmetin
kendisine den grevleri yapmada ok azimli ve ileri
grl olmasn isteyen bir nerge verilmi ve 60
muhalife kar 94 oyla kabul edilmitir. 64

Fethi Okyar, bu nergeyi kabinesinin alnmas

gereken tedbirler hususunda gereken azmi ve ileri
grll gsteremedii eklinde telakki edip,
Cumhurbakan M. Kemale istifasn sundu. stifann
kabulnden sonra yeni hkmeti kurma grevi 3 Mart
1925te, M. Kemal tarafndan smet nnye verildi. nn,
oluturduu yeni kabineyi 4 Martta Halk Partisi Meclis
Grubuna takdim edip kyam bastrmaya ynelik alnacak yeni
tedbirleri Meclise anlatmtr. nnnn tedbirleri unlardr:

Skynetim iln olunan blgelerdeki sular iin bir

stikll Mahkemesi tekil edilecektir. Skynetim
blgesi dnda kalan memleket paralarnda ilenen
siyas ve asayi sularna bakmak zere de

63 . Aras, A.g.e., Sf.97.

64 R. Hall, A.g.e., Sf.113.

47
 Ankarada ayrca ikinci bir stikll Mahkemesi
kurulacaktr. Ayaklanma blgesindeki stikll
Mahkemesinin idam kararlar derhal, Ankara stiklal
Mahkemesinin kararlar ise meclisin onayndan
sonra yerine getirilecektir.

politika durumu ile ilgili btn tekilat, tesisat

ve neriyat, hkmetin istei ve cumhurbakannn
onay ile menedilecektir. Bu gibi yaynlarda
bulunan gazete kapatlabilecek ve bunlarn sahip ve
yazarlar Ankara stikll Mahkemesine
65
verilecektir.

Kurulan yeni smet nn hkmeti ilk icraatlarndan

biri olarak Takrir-i Skn kanununu 22 ret oyuna karlk 122
kabul oyuyla 4 Mart 1925te kabul etmitir. Takrir-i Skn 3
maddelik ksa bir kanundur. Maddeleri unlardr:

Madde 1
rticaa ve isyana ve memleketin nizam -
itimaisi [toplumsal dzen] ve huzur ve sknu ve emniyet ve
asayiini ihlle bis [bozmaya ynelik] bilumum tekilt ve
tahrikat ve tevikat ve neriyat [rgtlenmeleri, tahr ikleri,
tevikleri ve yaynlar]
, hkmet reisicumhurun tasdikiyle ve
resen ve idareten mene mezundur [kendi ban a yasaklamaya
yetkilidir]
. bu efal erbabn [bu eylemleri ileyenleri] hkmet
stikll Mahkemesi'ne tevdi edebilir.

Madde 2
bu kanun tarih-i nerinden [yaymlanma tarihinden] itibaren
iki sene mddetle meriyl-icradr [yrrlktedir] .

65 R. Hall, A.g.e., Sf.113.

48
 Madde 3
bu kanunun tatbikatna icra vekilleri heyeti [bakanlar
kurulu]
memurdur.

Meclis bu ve benzeri tedbirleri alrken M.

Kemal de yaynlad bir bildirgeyle halk kyama
kalkanlar aleyhine kkrtyordu. 5 Mart 1925te
yaynlad bildirgesinde u ifadeleri kullanyordu:

Gente balayp Elaz ve Diyarbakr merkezleri

hudutlarna kadar genileyen olay, kanunen sulu olan
baz nfuzlularn din maskesi altnda niteliini rtmeye
altklar teebbslerinin mahsuldr.

Cumhuriyetin hrriyet ve nimetlerini cumhuriyetin
kendisini ykacak yaynlar ve zehirlemelere ve
cumhuriyet ordusunu ve zabtasn herhangi bir
sebeple kmsemeye ve hafif grmeye vasta sayacak
olanlarn en iddetli kanun yarglar ile takip
edilmelerine ve bastrlmalarna karar verilmitir.

Vatann bir kesinde ammenin rahatn bozan

olayn yalnz oradaki vatandalarn deil, e n uzak
yerlerdeki vatandalarn rahatn, saadetini, alma,
ekonomi ve retim hayatn etkiledii ve zarara
soktuu sabittir. Bu itibarla her saadetin ve faaliyetin,
zellikle ekonomi ve ticaret gelimelerinin ilk art,
gven ve asayii, bozulmas imkansz gte
bulundurmaktr. Bu sebeple de cumhuriyet polisi ve
jandarmasnn ve cumhuriyet ordusunun eref ve
itibar her dncenin stndedir. Bu eref ve itibara
uymak hususunda vatandalarm uyankla davet
ederim.

49
 Sivil ve asker devlet memurlarn, her eyden nce
bu yksek grevlerini duraksamadan ve iddetle
yerine getirmeye davet ederim. 66

Krlma Noktas: Diyarbakr Taarruzu

Daha nce eyh Saidin Diyarbakr cephesini bizzat

komuta edeceinden bahsetmitik. Diyarbakr, kyamn
gelecei asndan kilit neme sahip bir yerdi. Ele
geirilmesi durumunda kyamn ok daha geni bir alana
yaylp devletin kontrol edemeyecei bir hal almas an
meselesiydi. eyh Said, taarruz iin 7 Mart belirlemiti.
Diyarbakrn drt kapsndan ayn anda taarruza
geilecekti.

Diyarbakra doru ilerleyen eyhe bal kuvvetler,

eyh emsettin Efendinin kuvvetleriyle birletikten sonra
20.000 kiiye yakn bir ounlua ulat. 67 Ve nihayet 7 Mart
1925 gn gece yars eyh ordusu drt bir koldan taarruza
balad. ehrin gney kapsnda iddetli arpmalar
oluyordu. Hatta Mardin kaps bir mddetliine ele geirildi.
Diyarbakr halk da ehrin iinden kanallar amak suretiyle
eyhin ordusunun ehre girmesini salyorlard. 68 Mardin
kapsnda balayan taarruz iddet lendii bir srada surun
dnda ve iinde tekbir sedalar ykselmeye balamt. 69

8 Mart sabah gne doarken eyhe bal gler 50

ehid ve 60 esir vererek geri ekilirler. T.C. ordusunun ise 1

66 R. Hall, A.g.e., Sf.113, 114, 115.

67 . Aras, A.g.e., Sf.65, 66.
68 M. slamolu, A.g.e., Sf.627.
69 R. Hall, A.g.e., Sf.119.

50
binba, 7 subay ve 5 er olmak zere 13 ls ve 15 er
yarals vardr. 70

11 Martta eyh ordusu Diyarbakra bir kez daha

yklense de netice alamaz.

Diyarbakr, gerekten bir krlma noktas oldu . eyhin

yanna kadar szmay baaran ajanlar, hkmete taarruz ile
alakal istihbar bilgi szdrm ve Hkmet cen ah da bu
bilgilere gre tedbirler almtr. Ve ne yazk ki taarruz
baarszlkla neticelenmitir. Diyarbakrda alnan bu
baarszlk ve ardndan Elaz, Hns, Varto, apakur
(Bingl) gibi yerlerde de baarszlklarn birbiri ardna
gelmesi, eyhin ordusu ierisinde zlme, dalma ve
ihanetleri de beraberinde getirmitir. lk ihanetin ad ise
jandarma stemeni Mihridir. Hkmet glerine teslim
olup eyh ordusu hakknda tm mahrem bilgileri devlete
vermitir.

Durumun bu ekilde seyretmesi zeri ne eyh Said,

devlete teslim olmak yerine Bulank zerinden rana
gemeye karar vermitir. eyh, kyam komutanlaryla
beraber son kez durum deerlendirmesi yapar. Alnan
baarszlklardan dolay komutanlar zerinde de bir ylgnlk
sz konusudur.

Akamet

Kyam bastrmakla grevlendirilen birlikler son

hazrlklarn tamamlam ve kyam blgesine doru hareket
etmilerdir. T.C. Hkmeti kyam son derece zlim ve vahi
bir ekilde bastrmaya niyetliydi. Devlet Ordusu, kyama

70 R. hal, A.g.e., Sf.119.

51
katlan il ve ilelere u son uyarsn yaptktan sonra kyam,
kym ile bastrlmaya balanacakt:

Hakekta katlacak birliklerimiz hazrlklarn

tamamlamtr. Birka gne kadar tedip harekt yalnz
asiler zerine yneltilecek ve cumhuriyet hkmetine
ayaklanm olanlara iddetli darbeler indirilecektir. Kii
ahalisi gibi cumhuriyete sadakatlarn ve asilere
muhalefetlerini fiilen gsterecek ve ispatlayacak olan
masum halkn bu iddetli darbelerden korunmas
istenmektedir. Bu sebeple ayaklanmaya fiilen muhalif olan
kylerin derhal en yakn sivil ve asker cumhuriyet
memurlarna bavurarak ayaklanmayla ilgili olmadklarn
ve gnll hizmete hazr olduklarn bildirmeleri lazmdr.
Dman paras ile satn alnm asi reislerinin kkrtclk
ve bozgunculuklarna bilmeyerek katlm olan kyler
ahalisinin ve hatta kkrtc ve bozguncu asi reislerini
yakaladklar ve cumhuriyet hkmetine teslim ettikleri
takdirde, bu gibi kandrlm kyler halk dahi kendilerini
kurtarm olurlar. Herkesin bilmesi iin bildirge sivil ve
asker btn cumhuriyet hkmeti memurlar tarafndan
blgelerindeki en kk kylere kadar ve her araca
bavurarak derhal yaylacak ve iln edilecektir. 71

Bu son ihtardan sonra Cumhuriyet Hkmeti yle bir

zulme giriti ki bu katliamdan talar ve aalar dahi
kendilerini kurtaramadlar. 50 binden fazla asker ile blgeye
taarruz eden T.C. Ordusu kadn, gen, ocuk demeksizin
byk bir katliama giriti:

Dinlediimiz canl ahitler ise evlere toplanarak diri diri

yaklan, ilerinde ocuk ve kadnlarn da bulunduu

71 R. Hall, A.g.e., Sf.122.

52
kalabalklar, dinamitlerle paralananlar, aalarn arasna
saklanmaya alrken tututurulan aalarla birlikte
yaklan onlarca insandan sz ediyorlar. 72

Yine yzlerce ky, halk ile beraber yaklmtr.

Kylerin yakldn bizzat Genelkurmay kabul etmektedir. 73

eyhin Ordusu, hkmetin balatt bu kym

harektndan nasibini alm ve byk zayiatlar vermitir.

Binba Kasmn haneti:

Bu aamadan itibaren gidiatn nasl seyrettiini

eyhe en yakn olanlardan olduu halde eyh Saide ihanet
eden rejim ajan Binba Kasmn, 1945te Ske
Kaymakamna yapt itiraftan aynen aktaryoruz:

Solhann Bugilan ve ik Kyndeyiz. eyh Said,

bir kt gnderiyor. Trk askerlerinin geldiini ve
kuvvetin fazla olduunu ve kendi kuvvetlerinin dalara
ekilmek zorunda kaldn, bir ksmnn da evlerine
daldklarn, ilerin ktye gittiini yazyordu. ki gn
sonra da kendisi ik Kyne geldi. eyh Saidin esasen
bana hi gveni yoktu. Fakat eyh Abdullah ona gven
vermiti. kisi yanma geldiler. eyh Said: Bu ie
baladmda mitliydim fakat vahim bir netice ile
karlatm fakat mitsizlik caiz deildir.dedi. Bu
konudaki grm sordu ben de gnn birinde duruma
hkim olacam ve bu iin elebas eyh Saidi elden
karmamak gerektiini dnerek kendisini kukuya
drmemek iin u cevab verdim: Bu iin nemi

72 M. slamolu, Ag.e., Sf.664.

73 R. Hall, A.g.e., Sf.135, 136.

53
biliniyor. Byle dar bir gnde dnceleri bileyecek
sorulara ve yorumlara yer yoktur. Vereceiniz emirleri
herkes kaytsz artsz kabul etmelidir. Bu szmden
memnun grnd ve dedi ki u halde buradaki 400 kiilik
kuvvetimizle Mu Ovasna inelim. Murat Nehrini
kprden geip Huvit Reisi Nuh ve Hasenanl Halit ile
birleelim. Oradan rana geelim.

Hemen hazrlk yaplmasn emretti. Bir saat sonra

hareket edildi. Girvas Kynde akam namaz klnd. u
teklifte bulundum: Akam karanlnda Bogilan Gediinde
kuvvetimizin bir pusuya dmemesi iin ileriye bir silahl
birlik gnderilmesi uygundur. eyhler, bu teklifimi uygun
buldular. eyh Said, nt beylerine Biriniz 5 -10 atl ile
ileride yrynz dedi. Bir ka kez tekrarlad halde
cevap veren olmad. Benim de aradm buydu ve hemen
Bu akam nbeti ben alaym, baka zaman dierleri
alrlar dedim. lerledim, arkamdan kardeimle 5 -10 atl
geliyordu. Bogilan Gedii denilen boaz getik. Mu
Ovasna indik. Mfrezeyi durdurdum. Biraz sonra eyhler
geldiler. eyh Said Haydi yryelim dedi. Ben Evet ama
buradan kprye alt saatlik mesafe var. Kprden nasl
geeriz? dedim. Mnasiptir. dediler. Bazlar Murat
geitten gemeyi teklif edip gndzn atl getiini
grdklerini sylediler. Ben dedim ki u memlekette
nisan taknnda gece yars Murat gemek mucize sahibi
olmak demektir. Gndzn sular eksiliyor. Gece yars
azami miktarda azalyor. Bunu herkes bilir . eyh
Abdullah: Hepiniz geseniz de ben suya vurmam.
lmme ben sebep olacama beni gelsin bakas
ldrsn.dedi. eyh Said: u halde ne yapalm? diye
sordu. Girvas Kyne dnelim. Orada sabahlayalm. Yarn
mavere ederiz.dedim. Geri dnld. Girvasa geldik.
Sabah eyhlerle grtk. eyhlere, erafettin Dandan

54
ap Vartoya inmemizin vaziyeti biraz daha
kolaylatracan syledim. Mnakaadan sonra eyh
Abdullahn da tesiriyle bu teklifimi kabul ettiler. le
vakti erafettin Dana trmandk. Birka yz metre
ykseklere knca karlarn zerinde yrmeye baladk.
Bata ka dan zirvesine ulatk. erafettinin 2500
rakmndayz. Hafif tipi ile kark bir kar ya balad.
Ovaya inip de bir taraftan kama frsat bulmasnlar diye
hemen kuzey yldzn yn vererek nclere tembih ettim.
ki saat sonra Varto tarafn atk ve dada bulunan
Habiban Kyne indik. Kyde kimse yok. Yerletik.
Herkes yorgun yatyor. Ben bir mektup yazp frka
komutanna gnderdim. Beni gzlyorlard. eyh Saide
haber vermiler. eyh ard: Atly geri al, burada
bulunduumuzu etrafa ve hkmete hissettirmesin. Ya da
ben birini gndereyim geri getirteyim.dedi. imdi geri
artrm.dedim. Biraderi yolladm. Mektubu yrtp atly
getirdi. kindileyin kyn kenarnda akan incecik suyun
banda toplanan eyhlerle beyler beni ardlar. eyh
Said grm sordu. Ben baka yollar gsterdim.
Beylerden biri sen gz gre gre bizi ldrteceksin. Senin
gsterdiin yolda mfrezeler vardr. Bize ne dmanln
var dedi. Ben ii grltye bomak iin bardm: Sen bu
azla m 600 yllk hkmetle uramaya kalktn? O
mfrezelerle deilse bile baka mfrezelerle
karlaacaksn dedim ve ayrldm.

Akam namazndan sonra hepsi ata binmi olarak

bulunduum yere geldiler. Bizi de ister istemez atlara
bindirdiler. eyh Saidin fikri Varto suyunu geip Hnsa
doru gitmekti. Beraberimdeki mfreze ile ben ve eyh
Abdullah baka geide indik. Biz onlar beklerken onar da
bizi bekliyorlarm. Nihayet bizi buldular. G eitten
geerek Balta Ky tepesine ktk. Tugay karargah 20

55
dakika samzda, frka karargah bir saat solumuzda ve bu
arada hibir emniyet tertibat posta ve hatta gzc bile
yok. Gne domutu. Drbn elimden dmyordu. Hep
bir takip mfrezesi ve kuvvetin hareketini gzlyordum.
Gelen yok.

evre ky halk iaret atlar yapt. Hibir engel ile

karlamadan o gn spahan Kyne indik. Akam namaz
klndktan sonra Melhemli Kyne geldik. Melhemli Ky
eyhlerin kydr. Ancak yerinde yeller esiyor. Kyde ne
eyh var ne de bir kimse. Geceledik. Sabah namazndan
sonra kyn gneyinde Murat Nehri zerinde bir tepede
itima yaptk. eyh Said orada bir yolcuya bir altn verdi.
Murat yzerek geip kar kyn sakinlerinin kendilerini
geirmek zere geidin bana gelmelerini istedi. Bir aralk
yolcuyu bir kenara ektim. Kendimi tanttm. Askeri
kuvvet beklediimi kar kydeki atllarn geit bandaki
eyhlerin geilerine engel olmalarn aksi takdirde akama
kalmadan oluk ocuklaryla birlikte kylerinin
yaklacan sylemesini tembih ettim.

Yolcu yzerek Murat geti. Bir saat sonra 5 -10 atl

geit bana geldiler. eyh Said: te bizi geirmek iin
atllar geldi. Murat geersek selamete vardk demektir.
Nuh ile Haliti bulup birlikte rana geeriz.dedi. Ben
buradan itibaren hareketlerine katlmayacam, bu yaa
kadar Trk vatanna kar nankrlk yapmak tenezzlnde
bulunmayacam ve geidi eer geebilirlerse kendilerine
ak olduunu syledim. eyh Abdullah: Ben acemlerin
ekmeini yemek istemiyorum ve sizinle de gelmeyeceim.
lm nerede olsa bizi bulacaktr.dedi. eyh Said: Zaten
ikinizin de gizli gizli grtnz biliyordum. dedi ve
yrd. Byk bir kalabalkla geidin bana vardlar.
Kardan yaylm atei gibi silah sesleri duyuldu. eyhler

56
dnp bize geldiler. Bir iki saat sonra bir askeri birliin
dadan indiini haber verdiler. Drbnle baktm:
Herhalde bir frka geliyor. Bu svariler ncdr. 100 atl,
30 kadar yaya tahmin ediyorum. dedim.

5 km uzaklktaki Darabi Kyne indiler. Orada bir

mfreze saa bir mfreze sola kardlar. Bir ksm da
kyde kald. eyhler aralarnda grp mavere
etmiler. Beni ardlar. Teslim olacaklarn sylediler.
Ben eyhe baktm, Evet, teslim olmaya karar verdik.
dedi. Yemin etti; Hibiri teslim olmasa bile ben teslim
olurum, btn harekat da sana teslim ediyorum. dedi.
Bu durumda Vartoda frkaya teslim olalm dedim. Hemen
tepeden Murat kysna indik. Bir ksm ayrlm oralarda
saklanmlar. Vartoya bir buuk saat uza klkta Carbahor
Ky yaknnda akrabalarmdan biri geldi. nt beylerinin
eyh Saidi aldatp caydrdklarn ve teslim olmayp
Murat geeceklerini syledi. eyhe yetitim. Kyn
kenarna vardk. Yolun yukardan geeceini syledi.
Aa caddeden kalm.dedi. Kyn iinden getik. Yine
ses yok. Ky geince teslimden vazgetiini bo yere
kann neden heder edeceini syledi. Be eyrek
uzaklktaki Abdurrahman Paa Kprsne gelinceye kadar
oyalyordum. nde nt beyleri 90 atl ile yryorlard.
Bunlar kpry getiler.

eyh Said de gemek iin atndan indi. Ben de

indim. Gememesini, brakmayacam ihtar ettim. Elini
(reddeder gibi) yle havaya sallayarak kprye doruldu.
Ben silahm beylere evirdim. Birka sz syleyerek ate
ettim. Atee karlk gelmedi. ayn br yakasnda
atllarn kararts da kalmad, kamlard.

57
 eyh Said, kpry getikten sonra, akrabalarmdan
bir-ikisi nn kestiler ve beni ardlar. Kpry
getiim zaman eyh Said mridiyle birlikte kayaya
arkasn dayam ve elinde mavzer akrabalarmdan ikisi de
yolun zerinde silaha davranm durum da bekliyorlard.

Ben eyh Said ile karlatm. Elindeki mavzeri

kalbimin zerine evirerek bak! dedi. Ben silah
gsmden uzaklatrdm. Oralardaki akrabalarmdan ik isi
her ikimizin de silahn almak istedi. eyh Said Vermem!
dedi. Fakat akrabam ekti ald. Fiek yatakta ve silah
tetikteydi. Meer eyh Said, silahn gsme dorulttuu
zaman arkamdaki biraderim silahyla eyhe nian alm,
muhtemelen eyh bu nedenle bana ate edememiti. Biz
alt, onlar drt kii hepimiz silahlyz. Vartoya gitmek iin
ne kadar srar ettiysem de para etmedi.

Sonunda frka komutanna tezkere yazdm:

12. frka komutanlna,

eyh Saidi Abdurrahman Kprsnde tutukladm. Kk
bir mfrezenin gnderilmesini arz ederim.
15 Nisan 1341
Mteakid Binba Kasm

Tezkereyi bir svari ile gnderdim. Adammn

hareketinden bir buuk saat sonra frka komutan telefon
etmi olmal ki, Carbahor srtlarnda bir manga asker kt.
Biraz sonra bize doru adm adm geldiler. Yaklatlar, kim
olduumuzu sorup anladlar. Balarndaki subay bizi
Carbahora davet etti. Gittik. Vartodan istediim

58
mfrezeyi, Harekat ube Mdr Yzba Ata komutasnda
gnderen Osman Paa, beni takdir etmiti. 74

74U. Mumcu, A.g.e., Sf.85, 86, 87, 88, 89. - M. slamolu, A.g.e. Sf.629,
630, 631, 632.

59
 EYH SADN MAHKEME KONUMALARI

eyh, tutsak edildikten sonra, nce Vartoya ardndan

apakura en nihayetinde 5 Mays akam Diyarbakra
getirilir ve Hkmet kona nnde eyhi bekleyen ordu
yetkilileri, vali ve stikll Mahkemesi bakan ile yelerinden
oluan devlet erknnn nnden geilip cezaevine gtrlr.
eyh Saidin, 21 Mays 1925te zapt olunan ilk ifadesinin bir
ksm yledir:

Mahkeme: Diyarbakr aldktan sonra ne yapacak ve nereye

gidecektiniz?

eyh: Diyarbakr aldktan sonra hkmetle haberleecek ve

eriat isteyecek ve kabul halinde raiyesi olacaktk. 75

26 Mays 1925te ise Diyarbakr sinema binasnda

mahkeme balamt. ddianame okunduktan sonra sra
eyhin sorgulanmasna gelmiti. Sorguda geen diyaloglarn
bir ksm yledir:

Mahkeme: Ayaa kalknz, ka yandasnz? Nerede tahsil

grdnz?

eyh Said: Altm ksur yandaym, medresede okudum.

Paluda amcam eyh Hasan yannda, Muta Mft Mehmet
Emin Efendi, Malazgirtte Abdulhlim ve Hnsta Musa
Efendiler yannda okudum.

Mahkeme: Ayaklanmay nasl dndnz? Nasl buldunuz?

Sizi kkrtanlar var myd? Yoksa ilham m vaki oldu? 76

75 . Aras, A.g.e., Sf.133.

76 U. Mumcu, A.g.e, Sf.110.

60
eyh Said: H ilham ilham vaki olmad. Kitaplarda
grdk. mam ne vakit eriat ahkmn icra etmezse zerine
kyam vaciptir. Hkmete eriat meselesini anlatmak istedik.
Hi olmazsa bir ksmnn icrasn talep edecektik. Allahn
kaderi beni bu ie drd. ine bir dtm bir daha
kamadm.

Mahkeme: Bu kyamn hi artlar yok mu? Bunun artlar

nedir?

eyh Said: artlarn bilmiyorum, eran vaciptir biliyorum.

Mahkeme: Bu halin imamdan vukuunda bir Mslman kyam

m eder?

eyh Said: Benim niyetim byle deildi. Bilmecburiyye oldu.

Mahkeme: Kyamnzn esbab nedir? Onu syleyiniz.

eyh Said: eriat meselesi. Bir de Sebilrreadn yazdklar

hiddetimizi artryordu. Bizi tevik ediyordu. Ben bu fikri,
yaz ile halletmek iin gidip mnakaa - ilmiye yapaym
dedim ve baz rfeka bulmak istiyordum. Fakat kader -i ilahi
beni Pirana srkledi.

Mahkeme: eyh efendi, bunlar brak kyamn sebeplerini

syle.

eyh Said: Kyammzn sebebi Piran Kynde bir olay oldu.

atma oldu. Taraflardan mecruhlar [yaralananlar] oldu. Bu da
bana atfolundu.

Mahkeme: Pirana gelmezden evvel de din meselesinden

dolay kyam dnyordun deil mi?

61
eyh Said: Kalbimde tasavvur ediyordum, lakin muharebe
suretiyle deil. Risale yazp eriat ahkmn bildirmek iin
kanunlar da era mutabk bir ekilde talep etmek istedik.
Meclis-i Mebusana gndermek istedim.

Mahkeme: Ne iin yapmadnz, byle bir risale yazmadnz?

eyh Said: Allahn kaderi brakmad, Piran olay kt,

nn alamadk.

Mahkeme: eriat ahkm icra edilmiyor diye isyan ettiniz

demek?

eyh Said: mam, eriat ahkmn icra etmezse dedim.

Vaktaki vukuu buldu, ite eraitte vaciptir diyor. Hi olmazsa
gnahkr olmayz dedim.

Mahkeme: eyh Efendi, sen sylyorsun ki Mslmanlar

birbirinin kardeidir. Mslman Mslmann zerine ktale
sevk etmek caiz midir?

eyh Said: Evet, yekdierinin kardeidir, imama kyam

etmek muharebeyi inta [ meydana getirme] etmez mi? Kitap yle
diyor.

Mahkeme: slmlar mademki kardetirler. Nasl oldu da siz

Mslmanlar birbiri zerine ktale sevk ettiniz?

eyh Said: Ya hazreti Ali? Muharebe ettikleri adam

Mslman deil miydi? Yine karde kalr ve bir de heyet -i
vekile vardr.

62
Mahkeme: Bunlara, dinde grdnz kaytszl
bildirmeden Mslmanlar ne iin ktale sevk ettiniz?

eyh Said: E ktale ben sevk etmek istemedim. Bu zevata

da yazamadm. Niyette kald. Kader brakmad. Kavgaya
dtk. elimize geti.

Mahkeme: Bu kyamnz vacip gryorsunuz, kffar slm

beldelerini inerken cihad nedir?

eyh Said: O da cihaddr, farzdr.

Mahkeme: Yunan btn memleketi inerken neden Yunan

zerine yrmediniz?

eyh Said: O zaman yine giderdik. Ancak ok perian ve

muhacirdik.

Mahkeme: Burada bir beyanname var biliyor musunuz?

(beyanname okundu)

eyh Said: Bu beyannameden benim haberim yok? Kim

yazm bunu?

Mahkeme: Bunda diyorsunuz ki baz dindar mebuslar vardr .

Fakat baz dinsiz mebuslar da vardr. Onlara dinsiz diyebilir
misiniz?

eyh Said: Beyannamede yle demiler. Ben o fikirde

deilim. Fakat bazs dine ok hizmet eder bazs az eder.
Sarahatle kfrn kulamla duysam tekfir ederim.

Mahkeme: Sizden ve benden daha ok mutekit [itikad salam]

olan Mslman askerlerine kurun atlr m?

63
eyh Said: Evet, o da slam askeridir. Kyam, fikrimizce
cihaddr.

Mahkeme: Siz yalnz kendi reyinizle kyam ediyorsunuz.

Lazm gelir ki fudala [fazl sahibi, ilim sahibi] ile mavere edesiniz.
Siz mctehid misiniz?

eyh Said: Hayr mctehid deilim. Fakat ben yle anladm.

Ahkm- eriyyemzin hepsi deil, oklar metruktur [terk
edilmitir]
.

Mahkeme: Mademki mctehid deilsin; eriat yoktur. diye

ayaklanmamal idiniz.

eyh Said: Nihayetin nasl olacan dnmedim. Meclis -i

Mebusann da ksm- azam [byk ounuluu] dindardr.
Taleplerimizi kabul ederler, medreseleri aarlar dedik, tabi
vakt-i saadet kadar olmasa da bir derece iyileir dedik.

Mahkeme: Pirana gelinceye kadar fikrinde isyan yoktu.

Haniye geldiim zaman da byledir diyorsun. Peki, Mustafa
Bey ile Hamdi Beyi neden bartrmaya altn?

eyh Said: Mustafa Beyle Hamdi Beyi din iin bartrdm,

Mslmanlk namna bartrdm.

Mahkeme: Bunlarn arasnda senelerden beri kin ve

dmanlk vard. Eskiden gelmeyip de vakadan birka gn
nce gelmeniz, bunda bir dnceniz olduunu ispat etmez
mi?

eyh Said: yle tesadf oldu. Licede de birisini

bartrdm. Bunlar hep tesadfdir.

64
Mahkeme: Muallim Fahri efendiyi katlettirdim diyorsun,
yle mi? Sonra syana ben karar verdim dedin. Vaktiyle
dnlp konuulmu bir ey olmasa nasl olur da seni bu
havalide kimse tanmazken, Diyarbakra hcum ettin.
Vaktiyle dnlp karar verilmi demek.

eyh Said: Hayr, ben yle bir ey demedim. Muallim Fahri

Efendi Piranldr. Asker tarafndan vuruldu. O vaka oldu,
ben de iinde idim. Eer dnlp tertip edilmise, eer
yle bir ey vaki ise zaten malum.

Mahkeme: eriat meselesini on be sene evvel, yirmi sene

evvel neden dnmedin? Niye mracaat etmedin?

eyh Said: Evvel de dndk, fakat Allahu Tel kader

etmemi, vakit ve saati tekmil olmamt.

Mahkeme: Kabahati bir taraftan jandarma zabitine

yklyorsun, bir taraftan da Allah emretti diyorsun. Allah
sana isyan et mi dedi?

eyh Said: Ben iindeyim. in bana getim, kendi aklma

nasihat ve vaaz ederim esirleri incitmeyiniz diye.

Mahkeme: Senin medresen var myd? Medrese de sen mi

hocalk ederdin? Medresen kapand m?

eyh Said: Medresem vard. Mderrisim vard. Kapand.

Resmen kapattlar.

Mahkeme: syan ettiin zaman; askeri, Mslman askeri

olarak m gryordun. Yoksa kfir askeri mi?

65
eyh Said: Hayr, Mslman askeri olarak telakki ettim. 77

77 . Aras, A.g.e., Sf.135-140.

66
 MAHKEME KARARI

eyh Saidin ifadelerinden bazlar byle. Bir fikir

versin diye alntladk. eyhin ve kyama nderlik eden dier
arkadalarnn yarglanmas bittikten sonra sra mahkemenin
verecei karara gelmitir. Dava dosyas ile evraklar
incelenip karara balandktan sonra, stikll Mahkemesinin
28 Haziran 1925 tarih ve 1925/69 numaral u karar
esirlere okundu:

Yaplan mahkemelerden ve tetkiklerden tekke ve

zaviyelerin birer ktlk ve fesat oca olduklar ve bu
tekkelerle zaviyelerde eyhlerin kendilerine Allah ss
vererek halk kendilerine taptrmak gibi dinin kabul
edemeyecei fiillerle iledikleri, mahkeme huzurundaki
ifadelerinden anlalmas dolaysyla, ark stikll
Mahkemesi yarg blgesi iindeki btn tekkelerle
zaviyelerin kapatlmasna, kaldrlmasna karar verilmitir.

eyh Saidin vukua getirdii msellah [silahl] isyan ve

ihtilal hareketlerine muhtelif ekil ve suretlerle karp
katlarak isyann devam ettii haftalar ve aylar boyunca
birok ehir, kasaba ve kyleri devlet ve hkmet zabt a
ve askeri kuvvetleriyle kanl bir harp halinde arpmak
suretiyle zapt ve igal eden ve ihtilal blgesindeki en
mhim vilayet ve merkezlerinden Diyarbakr ehrini dahi
muhasaraya alan ve orada dahi inat ve srarla harp ve
ktalden ekinmeyen ve nihayet uradklar acz ve
mahrumiyetten sonra tutulduklar gnlere kadar birok
asker zabt ve vatandalar cerh, ehit, esir eden sirkatler,
gasplar, yamalar yapan ve yaptran ahslardan olduklar
iddiasyla mahkemeleri icra edilmi olan seksen bir
sanktan;

67
 Asilerin reisi eyh Said,
Varto ve Mu Cephesi Kumandan Melikanl eyh
Abdullah,
Vartoya hcum edenlerden airet reisi Tokliyanl
Halit olu Kamil Bey, kardei Baba Bey,
Elaz Cephesi Kumandan Eski Milis Kaymakam
eyh erif,
Darahini nzibat Kumandan ve Geri Hizmetleri
Amiri Fakih Hasan Fehmi,
Gen Mntkasndaki btn isyan hareketlerinde
bulunan reislerden Valirli Hac Sadk Bey ,
Palu, Elaz, apakur cephelerinde alan ve
asiler namna apakurda idareyi ele alan reislerden anl
eyh brahim,
Harput cephesinde savaan ve asiler zerinde
messir olan eyhlerden eyh Ali ve eyh Celal ve yine
Usat zerinde messir olan eyh Hasan, Diyarbakr ve Lice
msaderelerinde mfreze kumandan olan Garipli zzet
Bey, olu Mehmet Bey, msademe ile tutulan reislerden
Hanili Mustafa Bey ve Hanili Salih Bey,
Nezip Dalarnda tutulan anl eyh Abdullah ve
eyh mer,
Tekkesinde isyan hazrlklar iin toplantlar yapan
Hanili eyh dem,
Maden ehri inzibat kumandan Madenli Kadir Bey,
Asiler mmessili olarak alan ve Madene o sfatla
gelen Piranl Molla Mahmut,
Mritlerine kendini Mabut gibi gsteren Silvanl
eyh emsettin,
syan propagandaclarndan olup harekta katlan
Termil Kyl eyh smail,
eyh Abdullatifin mridi olan Varto
basknclarndan Bakilanl Molla Emin,

68
 apakur Boaznda Noda, Faris gibi ehirlerle
birlikte son harbe itirak eden Ali (nam- dieri Arap
Abdi), Vartoya yz atls ile hcum eden Kargapazarl
Halil olu Mehmet,
eyh erifin ktibi ve mesai arkada inikli
Jandarma, Hasan olu Sleyman,
Palu ve Elaz muhacirlerinden ky muallimi
Musyanl Molla Cemil,
Airetiyle isyana katlan Az Aireti reisi, Demirci
mer olu Sleyman, Kii Harbine katlan erifolu
Sleyman, Fakih Hasann ktibi Tahir,
Babasyla beraber silahl olarak isyana katlan Hanili
Salih Bey olu Hasan,
Asiler resasndan Hanili Mustafa Bey olu Mahmut
Bey,
Vartoda eyh Abdullah ile birlikte alan eyh
Musa olu eyh Ali,
Varto asilerinden beylik bir katrla Hasananl Halit
Beye kaarken yakalanan Bakilanl Hac Halit, Varto
igalcilerinden Diyadinli Timur Aa, eyh Abdullahn sava
arkada Hnsl Kmil Bey olu Abdullatif,
Varto igalcilerinden Mulu Mehmet, Sleyman ve
Bahri Beyler,
Usat eyhlerinden Zorabatl eyh Cemil, apakur
Boaz Msademesinde bulunanlardan apakurlu
Sleyman olu Yusuf, apakur Msademesinde
bulunanlardan ve asi resasndan Yama Airetli Ali Badan,
eyh Abdullahla birlikte savaan Kargapazarl Halit,
Harput cephesinde savaan eyh Alinin
arkadalarndan Nadirolu Halit,
Msademelerle yaralanan Mehmet olu Tahir, isyan
tertip ve tahrik edenlerden Nahiye Mdr Tayyip Ali,
apakur Kaymakam Hseyin Hilmi,

69
 Efendisiyle beraber harekta katlan eyh Saidin
hizmetisi Yusuf olu erkez, jandarma Hamit ve Salih
olu Hasan, isyann asli faillerinden olarak idam cezasna
mahkm edilmelerine,
Bu sanklardan apakur Kaymakam Hseyin Hilmi
Beyin cezas 15 sene krek cezasna, Salih Bey olu
Hasann cezas henz 15 yan bitirmediinden 10 sene
hapse evrilmesine,
syan suuna feran zimethal olduklarna kanaat
hsl olan Cemil Paazade Ekrem, Malazgirt Savcs
Abdlmecit, Jandarma yzbas Ali Avni, Hanili Mustafa
Bey hafidi haklarnda rf suun ilendii tarihte henz 13
yan doldurmam olduu iin onun slah iin se ne
mddetle ve dierlerinin de onar sene mddetle kree
konulmalarna, vazifesinde kaytszlk ve ihmal gsterdii
sabit olan Gen Valisi smail Hakk Beyin bir sene
mddetle hapsine, apakur Hkimi Ali Rzann milli
hudut haricine karlmasna dier maznunu aleyhim
Bazkemli Reisi, apakurlu Hseyin Reit ve Sleyman
Bey, smail olu Mehmet, Vartolu Ali, Vartolu Cendi,
Darahini Mfts Hac lyas Efendi, Karkurotlu smail Bey,
Mteakid Binba Kasm Bey, Halk Frkas Reisi Rt
Efendi, Abdlhamid, Ratanl Nimet ve Ahmet ve Maksud
ve brahim Beylerin beraatlerine, Nakip Bekir Bey,
Cemilpaazade mer, Kadri Cevdet, Memduh ve Muhiddin
Beylerin de haklarndaki ihbaratn kanuni mesuliyeti
msteizim fiillerinden olmad anlaldndan onlarn
adem-i mesuliyetlerine karar verilmitir.

Evet, 11 yandaki bir ocuk hakknda dahi idam

karar alabilecek kadar gz dnm, adaletten uzak,
Ortaa Avrupasnn engizisyon mahkemelerini anmsatan
ark stikll Mahkemesinin bu meum karar okunduktan

70
sonra Mahkeme bakan Mazhar Mfit Cumhuriyetin
adaletinden(!) bahsettii konumasnda yle demitir:

Herkes bilmelidir ki Cumhuriyet Hkmeti, fesat

ve irticaa, her trl lanetli faaliyetlere kati suretle gz
yummayaca gibi ekya hareketlerine yer vermeyecektir.
Senelerden beri eyhlerin, aalarn, beylerin basks
altnda smrlen, eriyen, inleyen; mal, can ve rzlar
eyhlerin, aalarn keyfine kurban edilen bu blgenin
zavall halk artk sizin fesadnzdan ve ktlnzden
kurtularak cumhuriyetimizin feyizli, ilerleme ve saadet
vadeden yolarnda yryerek refah ve saadet ierisinde
yaayacaktr. Siz de dktnz kanlarn, sndrdnz
ocaklarn cezasn adalet sehpasnda hayatnzla deyerek
hesap vereceksiniz. te Cumhuriyetin sert fakat adil
kanunlarnn hkm budur. Mahkumlar gtrnz! 78

te Cumhuriyetin sert, zlim ve keyf olan

kanunlarndan yansyan hkm bu idi. Mazhar Mfitin dem
vurduu Cumhuriyetin adaleti yle mmtaz bir adaletti ki
bylesine hayat bir davada hukuk adamlndan fersah
fersah uzak olan kiileri karar merciine getirtebiliyordu!
Nitekim bu mahkemenin, Savc Ahmet Sreyya dndaki tm
yetkilileri meslek olarak hukuku bile deillerdi. Mahkeme
bakan ve yeler asker kkenli kiilerdi. Yine mahkeme
yetkilileri Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan tayin edilmiti.
Tm bunlar dahi bu mahkemenin verecei kararn ne kadar
hukuk olabileceini gzler nne sermektedir!

Bu adaletsiz yarglamadan ve verilen hukuksuz

karardan sonra eyh ve dava arkadalar iin daraalar
hazrlanmtr.

78 . Aras, A.g.e., Sf.180-181.

71
 Hcrelerinde Rablerine kavuacaklar an bekleyen
eyh Said ve arkadalar dnyalk son ilerini hallediyorlard.
eyh vasiyetini yazyor, yanndaki paralar evlatlarna
verilmek zere cezaevi mdrne teslim ediyordu. 28
Haziran 29a balayan gecenin sabah sehpalar yrnmeye
baland. En nde Fakih Hasan hemen ardndan eyh Said
Efendi aksakal ve saryla dierleri ile beraber sehpaya
doru gtrlyorlar Hanili Salih Bey, dava kardelerine
son nasihatini yapyor; Merte bir yry ile gitmelerini
ve metin olmalarn telkin ediyordu. Hanili Salih Bey,
okuduu u iirle dava arkadalarnn azmini biliyordu:

Rahmet-i Mevlaya yaklamakla mesrur olmuuz

Hak yolunda mflis-i hane harap olduksa da
Bu harabiyetle biz mnda mmur olmuu z
Kul bize zulm mcazat etse perva etmeyiz
nk teyid-i ilahiyyeye mazhar olmuuz.

Mevlann rahmetine yaklamakla mutlu olmuuz

Hak yolda oca yklan olmusak da
Bu yknt haliyle biz mana leminde
Kul bize zulm ile ceza verse korkmayz;
nk bizler ilah destee mazhar olmuuz.

eyh Said ve arkadalar idam sehpasna doru

giderken Cumhuriyetin zebanileri ilerindeki kini kusmaya
devam ediyor, mahkeme yesi Ali Saip, eyh Saide yle
baryordu:

-Cezan ekeceksin!

72
eyh Said glmsyor ve umursamaz bir eda ile yrmeye
devam ediyordu. Bir ara ban Ali Saipe evirir ve yle
der:

-Maher gn seninle hesaplaacaz!

Bu srada Vali Mithat Bey de kinini kusma ihtiyac duyar,

yle barr:

-Maher Gnnde yarglarmzla deil ocaklarn

sndrdn masumlarla muhakeme edileceksin.

eyh Said, kendisinin rahat tavrlar zerine kinleri artan

zalimlere u szyle karlk verir:

-Boynuzsuz keinin ahn boynuzludan alrlar.

Artk son anlar yaklam ve idam gmlei

giydirilmitir. dam sehpasna vakur bir eda ile yryen
eyhe, Son Saat Gazetesi muhabirinin uzatt deftere eyh,
Mekke Mrikleri tarafndan aslarak ehid edilen Hubeyb
(r.a.)n u beytini yazmtr:

Velabali bi-salbi ala czuir-redi

Eer Allah ve din iin kavga vermisem
Lev kane masrai fillahi ve fiddin!
Basit dallarda aslmama perva etmem!

Muhammed Said Palev el-Amed 79

79 M. slamolu, A.g.e., Sf.662.

73
Ve dam edilmesinden hemen nce iki rekt namaz klp
dua etti. Ardndan daraacna yrd

eyh Said Daraacnda

74
75
 KIYAMIN DOURDUU SONULAR

eyh Said Kyam, Trkiye Cumhuriyetinin Mslman

blge halk zerinde uygulad bask politikalar iin her
zaman gereke olarak grd nemli bir hadisedir.
Kyamn bastrlmasnda ve sonrasnda ortaya kan tablo
korkuntur: Binlerce ev harabeye dnm, yzlerce ky ;
ocuk, kadn demeksizin insanlar ile beraber vahice
yaklm, on binlerle ifade edilen katliamlar yaplm, yz
binlerce insan srgn edilmitir te t m bunlar, halkn
eriat taleplerine Cumhuriyetin reva grd karlkt.

Devlet, ark Islahat Plan olarak isimlendirdii fakat

tam bir fesad/bozgun plan olarak hayat geirilen
uygulamalar neticesinde binlerce aile yerinden yurdundan
olmu, zulm bir istikrar halini almtr. Bundan byle bask
sadece slam deerler zerinden ilerlemeyecek, iktisadi,
sosyal ve ulusal ynler kazanarak devam edecektir. Mesela
ark Islahat Plannn bir maddesinde u ifadeler
gemektedir:

Malatya, Elaz, Diyarbakr, Bitlis, Van, Mu, Urfa,

Ergani, Hozat, Erci, Adilcevaz, Ahlat, Palu,
arsancak, emikezek, Ovack, Hsnmansur, Besni,
Arga, Hekimhan, Birecik, ermik, vilyet ve kaza
merkezlerinde, hkmet ve belediye dairelerinde
ve dier kurulularda, okullarda, ar ve pazarlarda
Trkeden baka dil kullananlar, hkmet ve
belediyenin emirlerine aykr davranmakla
sulanacak ve cezalandrlacaktr!

Bu gibi uygulamalarla blge halkndan, Trkiye

Cumhuriyetinin bekilerine korku ve kbus dolu gnler
yaatan eyh Said Kyamnn intikam alnmak istenmitir.

76
nk Cumhuriyetin koruyucular, aylarca Hilfet korkusuyla
sabahlamlardr. Hilfeti daha henz ykmlard ama imdi
soluunu enselerinde hissediyorlard. Bu korku onlar lgna
dndrm, bylece kendi halklarna ynelik akl almaz
icraatlara girimilerdir. O gnden sonra slm her almay
endieyle takip etmi ve kk slm kprdanmalar dahi
engellemeye girimilerdir. Hilfetin bir gn yeniden
Mslmanlarca canlandrlabilecei ihtimali laiklerin hep
gndemlerinde olmutur.

Cumhuriyet Halk Frkas diktatoryas, on yllarca

Mslman halk zerinde kllar sallandrm, slma ve
slm devletine duyduklar kin, eyh Said direniiyle daha da
bym ve halka kan kusturulmutur:

De ki kininizle geberin! [Al-i mran, 119]

Onun gerekletirdii kar koyuun etkilerini bugn

dahi grebilmek mmkndr. eyhin uruna can verdii
Hilfet, jakoben laiklerin tahtna gz dikmi bulunan
muhafazakar laiklerce de nemli bir tehdit ve dman
olarak alglanmaktadr. Bugn de Hilafeti arzulayan
Mslmanlar, laik devletin zindanlarnda senelerce tutularak
sindirilmeye allyor, eit eit zulmlere maruz
kalyorlar. Yani esasnda eyh Saidin davasn gdenler
bugn de varlar. Onun ilk cumhuriyetilerin yreine sald
korkuyu onlar da gnmz cumhuriyetilerinin yreine
salyorlar. nk Hilfet Meselesi, eyh Saidden sonra da
Mslmanlarn zlemle and, geliini bekledii, bir gn
mutlaka glgesinde yaayacana inand bir meseledir.
nk eyh Said gibi Rablerine bal olan, davasn srdren
sadk mminler, Allahu Telnn u kavlinin mutlaka
gerekleeceine kesin bir ekilde iman etmektedirler:

77


Allah, iinizden iman edenlere ve salih amellerde bulunanlara

va'detmitir: Hi phesiz onlardan ncekileri nasl 'g ve iktidar
sahibi' kldysa, onlar da yeryznde 'g ve iktidar sahibi' klacak,
kendileri iin seip beendii dinlerini kendilerine yerleik klp
salamlatracak ve onlar korkularndan sonra gvenlie
evirecektir. Onlar, yalnzca bana ibadet ederler ve bana hi bir
eyi ortak komazlar. Kim bundan sonra inkr ederse, ite onlar
fasktr

Nur-55

***

eyh Said Kyamnn neticeleri ve etkileri bugn de

srmektedir. Atei tavsam olsa da sesi kslm olsa da bir
gn yeniden canlanacaktr.

78