FJALORI I BASHKIMIT N PRIZMIN E GJUHS

S SOTME SHQIPE
(BASHKIMIS DICTIONARY IN THE PERSPECTIVE
OF MODERN ALBANIAN LANGUAGE)

Nebi CAKA1 dhe Ali CAKA2

1
Fakulteti i Inxhinieris Elektrike dhe Kompjuterike, Universiteti i Prishtins, Kosov
2
Fakulteti i Filologjis, Universiteti i Prishtins, Prishtin, Kosov
E-mail: nebi.caka@fiek.uni-pr.edu, ali.caka@gmail.com

PRMBLEDHJE
Njqind vjet m par Shoqnia Bashkimi e
Shkodrs botoi veprn kryesore t saj Fjaluer i Rii
i Shcypes (1908). Fjalori ka 13.482 fjal dhe paraqet
fjalorin m t mir n leksikografin shqipe deri
n botimin e Fjalorit t Institutit t Shkencave (1954).
ka sht prfshir nga Fjalori i Bashkimit n Fjalo-
rin e Institutit t Shkencave (1954) dhe ka sht
ln pa u prfshir pastaj n Fjalorin e shqipes s
sotme (1980/2002/2006)? Sa sht aktual sot Fjalo-
ri i Bashkimit dhe a mund t shfrytzohet pr pa-
surimin e shqipes s sotme? Cila sht struktura e
leksikut t ktij fjalori krahasuar me at t sotmin? dhe Fjalori i gjuhs s sotme shqipe (1980) e pastaj
Kto dhe shtje t tjera, si sllavizmat, turqizmat, skedart e prftuar u digjitalizuan me an t sof-
neologjizmat etj., q dalin nga prqasja e ktyre tre tuerit pr njohjen optike t imazheve, q t mund
fjalorve, do t jen objekt studimi i ktij punimi. t prpunohen n mnyr kompjuterike. Nga
Fjalt kye: Fjalori i Bashkimit, Fjalori i Institutit materiali i digjitalizuar u krijua baza e t dhnave
t Shkencave, Fjalori i shqipes s sotme, turqizmat, n SQL (gjuh kompjuterike pr prpunimin e ba-
sllavizmat, neologjizmat. zave t t dhnave) pr secilin fjalor ve e ve. Pr
Key-words: Dictionary of Bashkimi, Dictionary t prdorur t dhnat dhe pr t nxjerr rezultatet
of the Institute of Sciences, Dictionary of present day e duhura u prdorn pyetsit kompleks n SQL.
Albanian, borrowed Turkish, borrowed Slavic, ne- Pas digjitalizimit, Fjalori i Bashkimit u tran-
ologisms. skriptua, d.m.th. u kthye n shkrimin e sotm, q
t mund t ballafaqohet fjalsi i tij me fjalsin e
HYRJE gjuhs s sotme shqipe. Pr transkriptimin e fjalo-
Pr trajtimin e fjalsit t Fjalorit t Bashkimit rit t Bashkimit shfrytzuam librin e J. Rrots Per
(1908) n prizmin e gjuhs s sotme shqipe, s historn e Alfabetit Shqyp, duke shnuar:
pari u skanua ky fjalor, Fjalori i gjuhs shqipe (1954) c = q, ch = , gh = gj, ee = e e gjat, i = j n fund

Aktet e Takimit Vjetor, Vll. II, Nr. 1 17

 NEBI CAKA DHE ALI CAKA
e n mes t fjals, nn = nd, ts = c, x = z, xh = zh,
dxh = xh.
Pr kt qllim u konsultua edhe Fjalori shqip-
greqisht i Konstandin Kristoforidhit, i vitit 1904, i
transkriptuar me alfabet shqip dhe i prpunuar
prej profesor Aleksandr Xhuvanit m 1961.
FJALSI I FJALORIT
Fjalori ka 13.482 fjal: 7277 emra (3488 mashku-
llor, 3757 femror dhe 32 asnjans), 2876 mbiem-
ra, 2384 folje, 70 premra, 43 lidhza, 753 ndajfolje,
45 pasthirrma, 34 parafjal, prej t cilave 10.017 ha-
sen edhe n Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe (1980).
sht pr tu prmendur se n Fjalorin e Bash-
kimit, premrat aj, ajo, at, e po ashtu edhe ky,
kjo, kta, kto, dalin si nj z, ndryshe nga praktika
e sotme e prpilimit t fjalorve.
N Fjalor shum fjal shpjegohen vetm
nprmjet italishtes, kshtu q ai na del edhe si
fjalor dygjuhsh shqip-italisht.
STRUKTURA FJALFORMUESE E FJALORIT
Te Fjalori i Bashkimit haset dendur vargu fjal-
formues folje-emr prejfoljor (me -im dhe me
-es) - mbiemr i nyjshm prejpjesor - emr foljor
asnjans - mbiemr i nyjshm me -shim (-shm)
ndajfolje me -shim (-shm), si p.sh: nkoj, nks,
nkim, nkuem (i, e, t), nkuemit (t), nkueshem
(i, e), nkueshim, kerkoi, kerkse, kerkim, kerkimtaar,
kerkuem (i, e, t), kerkueshem (i, e); ose: adhroj,
adhruem (i, e, t), adhruem (t), adhrueshim (i, e, t),
adhrim, adhrimtar-adhrimtare (mungon: adhrues).
Jan jo t rralla edhe vargjet fjalformuese t
tipit: afroj / afris: afruem (i, e, t) / afritun (i, e, t),
afruemit (t) / afritmit (t), por vetm: afrueshem (i, e).
Kjo vrteton se foljet me oj jan m prodhimtare
se foljet me -is / -it.
Interesant jan edhe vargjet fjalformuese t
tipit: ashprueshim (= idhnueshim) krahas ashpr; bu-
kurisht krahas bukur, plotnisht krahas plot etj.
Ka mjaft ndajfolje m isht, disa prej t cilave
nuk jan n Fjalorin e Gjuhs s sotme, e do t
mund t futeshin, si p.sh.: bukurisht, cucnisht, d-
mlisht, gjaksisht, gogisht, kalorsisht, kershtnisht,
kopilisht, korpnisht, kurvnisht, pergjithnisht, plot-
nisht, priftnisht, qyttnisht, ujkenisht, vajznisht,
virgjinisht, vorfnisht etj.
N Fjalor gjendet nj numr i madh emrash
(kryesisht emra veprimi) q mbarojn me im,
disa prej t cilve nuk na dalin n Fjalorin e gjuhs
s sotme shqipe (1980), si: aftim, apostollim, ansim, ba-
rabacim, brazim, brigim, bukurim, bulurim, bujarim,
cikrrim, dashtnim, digcim, dirgim, gizlim, grapsim,
kacim, kershtnim, lagshtim, mritim, nzm, ngiatesim,
parsim, perdim, pershim, perzim, prapashtim, qlbsim,
rrokesim, salvim, shtrapzim, ustim, uturim, zshkim,
zzim, venjim etj.
TURQIZMAT DHE SLLAVIZMAT
Pr nj pjes t madhe t fjalve me prejardh-
je t huaj, n Fjalor shnohet edhe gjuha prej nga
jan marr: T pr turqisht, S pr sllavisht dhe I pr
italisht.
N fjalorin e Bashkimit, si turqizma jan sh-
nuar 1213 fjal, rreth 9% t tr fjalsit t Fjalorit.
Si sllavizma jan shnuar gjithsej 31 fjal (0,23%)
dhe si italianizma vetm 8 fjal (0,06%).
Autort e Fjalorit shum turqizma i kan
zvendsuar me fjal shqipe (ekzistuese ose neo-
logjizma), shumica e t cilave prdoren edhe sot,
po me t njjtin kuptim, si: agjami i pamsuem;
ajllk pag; ak llagii cabih, pts; alet (hallat)
prdorse, ndimduers, vegl; all kuq; allishvrish
marrdhanie, tregtim; aslln lua; ashiqar iltas,
mballafaq; avdall i marr; arkapii derz; angl-
latisi diftoj, kthjelltoj; bahe lulnaj; bahvan
lulnataar; bakr rrm (it. rame); baxhanak
kunat; biak brisk; binaa nderts; bashk
ndryshe; bel ni; blqim ndoshta; bsbli nji-
mend; barabar njinjishem; bitisi maroj, kryej; boll
mjaft; am bree; araf lite; atii pullaz; elik
arenz; oban barii, blegtuer; yryk i prishun, i
shkatrruem; damaar deell, vshtk; def loderz (it.
tamburello darje, def, cembalo apare, cimbal); d-
ml pritueshem (i); dogrillk drjtnii, tmare;
duvaa urim; eksik mnghut, i paakryem; ferk
ndryshim (it. differenza); fitm ngatrrse, arte; fil
elefant; filan dikush; fildish dhm elfantit, ebur
(lat.); filxhan tas kafit, kupez; fukaraa i vobk;
fukarallek vobsii (it. povert varfri); hajat
trm, stroire; haidut cub; hain vidhcak, kusaar;
hainii vidhsii; hairlii me fat, me ore; haivn
shts; hambar grunaar; hapsn burg; hasm
anmik; hashash lul gjlit; haxht uhaa; hqim
18 www.alb-shkenca.org
 FJALORI I BASHKIMIT N PRIZMIN E GJUHS S SOTME SHQIPE
mike; hi kurrgja; huduud kufii; jabanxhi i
huej, i jashtm; jaramaz bakeq, i mrapshte; jarn
dashamire; jshil i bleert, i gjelbr; jeshilllk
blrim; joll udh, rrug; kail gadi, i vullnnsuem;
kapllan tigr; kasap mishtar, kanaar; katil
gjakbas, vrastuer; lazm nvoje; lzt tkitun,
tpelqym, shijim; mahalle lagje; maraz mllef;
mjdn shesh, patalok; mkam mlodii; munafik
shtirkq; paamurr pshesh; paaver zhl;
pazare treg, kushtim; qatip shkrus; qdr dam,
e kq; qfiil dorzne (it. garante); qrmid
tiegull; qskin i shpjt, i shdrvjllte, i shkathte;
qsaat ngushtim; qosh knt, skj; sakak udh,
rrug; sfte sparit; sofr tryes; syrgjyn ttrtun;
shatrvan curril, cerkate; shahit dishmimtaar;
shherlii gjyttas, gjyttar; takat fuqii; tvql
i,e pamnd; ymer tngiatun, tjtes; zanate ardh,
mjshtrii; zagaar bal, bal; zaraar dam, keq; zap-
tue (me) me pushtue; zhrlise (me) me helmatis;
xhep gaiof; xhuxhmaxhu herr.
Nj pjes e madhe e turqizmave t msiprme
prdoren edhe sot, por me nuanca stilistike, si:
alet, boll, hajdut, jabanxhi, kail, katil, lzt, mjdn,
sofr, takat, tvql etj.
Disa nga turqizmat n Fjalor jan zvendsuar
me fjal shqipe q sot kan kuptim tjetr: borxh
detyrim, obligim detyr, bosh i zbrazt kot, pa
dobi (it. inutile), gajrt durim zmrim (it. coraggio
kurajo, guxim, trimri) etj.
Aty-ktu edhe ndonj sllavizm sht zven-
dsuar me barasvlersin shqip, si: govadaar lop-
ar; kastravc trngull; kova farkues; kral
rregj, mret; kralice rrgjnshe, mrtnshe; lobnice
sharqi; okoll rrokull; opt sriisht, prap; opq-
ine gjinii; otave sne e dyte; orl shqyp, falkue;
polak vshtuer; probatin vllam; stranice guur
vorrit; ulice rrugic, udhz skute cep, qoshe;
vojvode krytaar etj.
Por, ka mjaft huazime nga sllavishtja e turqi-
shtja, t cilat nuk shnohen si t tilla n kt fjalor.
Mbase prpiluesit e tij nuk e kan ditur etimologji-
n e tyre ose ato kan qen aq t integruara n lek-
sikun e gjuhs shqipe sa jan marr si fjal vendi.
Ja disa shembuj:
Sllavizma jan edhe fjalt: bashtine, bgate (i, e, t)
(nga sll. bogat) i pasur, bisde, boronice, brg, buiar,
udi, dobi, godis, gostis, gozhde, grabis, gradine, grusht,
Aktet e Takimit Vjetor, Vll. II, Nr. 1
habis, kasns, kokorosh, kokosh, koris, korite, kose, kosh,
kotc, krahine, krshnik, kula, kyi (me ndrye), kynice,
ldine, lopate (terplote), luzm, maok (dac), mmc, mer-
zis, molike, nvoje, oborr, ograje, padis, patkue, plake,
porosis, porote, prashis, rudine, sane, site, sokol (ptrit,
skyfeer), stopan, rrafsh, trup, vadis (me uite), vazhde,
venitt, vrige, zakon, zakove, zdrukth, zhabe etj. [shih
edhe abej 1987].
Ndr turqizma prmendim vetm ata q da-
lin qysh te shkrimtart e vjetr t Veriut, meq
n Fjalorin e Bashkimit jan marr n konsiderat
edhe autort e vjetr Piter Budi, Piter Bogdani
e Frang Bardhi, si dhe Kostantin Kristoforidhi:
cohe, dallme (te Buzuku, 1555); rakii, tmel (Pjetr
Budi, 1618, 1621); bibr, dugaje, koi, raft, sobe
dhom (Frang Bardhi, 1635), drvish, koi, shste,
(Bogdani, 1685).
Nse krahasohet Fjalori i Bashkimit me at t
Dizdarit [2008], mund t konstatohet se turqiz-
ma/orientalizma jan edhe shum fjal t tjera t
cilat nuk shnohen si t tilla te Fjalori i Bashkimit:
bakllave, dgdise, dgermii, drhm, duqn, hallakas,
halldup, harbut, jlek, kaf, kalm, kapidan, karkan-
xholl, karvn, kollake, kome, padishah, sihariq, sull-
tan, shajak, shami, shqr, shit, shitan, shirup, ta,
taft, tagaar, tallaz etj.
NEOLOGJIZMAT
Sipas Jup Kastratit [1980], terminologjia gju-
hsore (e gramatiks ose folmarjes) n Fjaluer
sht kryesisht e vet Shoqris Bashkimi, t the-
meluar n Shkodr m 1899, d.m.th. nnt vjet
para botimit t ktij fjalori dhe ajo del s pari n
nj broshur 23 faqshe t titulluar Oroe permi
abetare shqyp, t botuar m 1899, prpilues t s
cils ishin Dod Koleci (me gjas edhe prpilues
i Fjalorit t Bashkimit), Pashk Bardhi dhe Luigj
Gurakuqi.
Me prjashtim t shkroje shkronj, germ,
thkse theks, qiellzore it. palatale, termat e tjer
gjuhsor t ktij fjalori ka sa koh q jan zvend-
suar me terma t rinj, si: ftillk folje, parftillk
ndajfolje, vtepasuer emr, shumuer shums,
vuer njjs, pershtueshem mbiemr, lidhtor
lidhse, hjektore rrjedhore, hijze apostrof (),
i skjuem i shquar i pa skjuem i pashquar;
thkse theks (it. accento): rmia (`) rns, (it.
19
 NEBI CAKA DHE ALI CAKA
grase), hedhes () ngrits (it. acuto), hnnxa (^)
hundor (it. nasale) etj.
Neologjizma jan edhe termat, si: dhe mse
gjeometri; dhngrce minier; gjithqisht
gjithsi, univers; bukurshkroje kaligrafi; dhsh-
kroje gjeografi, t cilat nuk prdoren m.
Nga neologjizmat, t cilat me prshtatje t vog-
la drejtshkrimore do t mund t prdoreshin edhe
sot, vlen pr tu prmendur: dknii it. mortalit
vdekshmri; dijkq (Bog.) it. malizioso, astuto
dinak, FGjSSh (1980): i djallzuar, dhelparak; di-
tor it. giornale, gazzetta gazet; dishdits it. un
giorno fa para nj dite, dje; dorshkrse it. mano-
scritto dorshkrim, manuskript; kaptuem (t) it.
transito, kaptueshem (i) it. transitivo; rrthprs bj
synet etj.
LEKSIKU I BASHKIMIT KRAHASUAR
ME AT T SOTMIN
Prpiluesit e mvonshm t fjalorve t gjuhs
shqipe e kan pasur parasysh Fjalorin e Bashkimit
dhe mjaft fjal t tij jan prfshir n kta fjalor.
N Fjalorin e Bashkimit hasim edhe emrat e
rreth 20 lloje peshqish, shumica e t cilve hasen
edhe n Fjalorin e shqipes s sotme [FShS, 2002] dhe
n Fjalorin e vitit 1954: allore allorja (nuk e ka
FShS), barbuliq lloj zogu dhe lloj peshku (FShS
2002: barburiq), bli, barbun, bister, gjile (FShS: njil)
koran, kubel, lake, levrek, lojbe, mlysh, njale (=
ngjal), paster (FShS: yll deti), qefull, rribe peshk
i vogl (nuk e ka FShS), mbase nga serbishtja: riba
peshk, sarage (it. sardella; FShS: gjuhc e kripur
dhe e thar n tym), trofte.
Disa prej tyre i hasim edhe sot e ksaj dite edhe
n t folmen e Ulqinit, si: bli, barbu barbuni; kubl
kubla, levrek, lojb, njal, pastr pastra peshk
shpatak a petak e me ngjyr t hirt, qefull qe-
fulli, sarag [Ulqinaku 2003].
Vlen pr tu prmendur se n Ulqin haset edhe
fjala: saranxh (turq.) [FShS: stern uji], e cila n
Fjalorin e Bashkimit jepet edhe me bashkvlersen
hurdh [FGjSh: pellg i vogl me uj t ndenjur,
grop me uj].
Disa nga fjalt e rralla n Fjalorin e Bashkimit
prdoren ose jan prdorur deri von, me kup-
tim t njjt ose t prafrt, edhe n Kosov, si:
badifoge nji far tsh [send] lkurt nt cillet maj-
n unorin e kafin [eshken], qese duhani [Elezi
2006] n Gjakov badifok kulet; bokolin (nieri
i dob pr duke e i hathm) n Kosov bogolin njeri
i ngrat, i gjor, por i urt [Drini 1982]; gjylpnyer
(it. ferretto per far calze, guanti gjilpr pr t thurur
orape e dorza) n Gjakov prdorej deri von
pr t varguar (shkuar n pe) gjethet e duhanit, t
cilat pastaj vareshin npr mure t shtpive pr tu
thar; ilakaa gjni n Gjakov ilake i afrm.
Disa nga fjalt e ktij Fjalori sot prdoren madje
edhe si terma. Kshtu N. Caka ka sa vjet q i pr-
dor n mikroelektronik termat: grat pr rendi-
ment dhe grapcim pr etching (angl.) gdhendje/
gryerrje me mjete kimike.
N Fjalor hasim edhe fjal me kuptime q nuk
i kan m si p.sh.: shtet, sikur n anglisht (state),
edhe pr shtet (it. stato) edhe pr gjendje (it.
condizione), kuptim ky q sot ruhet n fjaln shtet-
rrethim.
Jan interesant edhe emrat e disa muajve t
vitit: kallnuuer kallnueri janar, fruer shkurt,
marc/lagater, priill, mie maji, qrshuer, korrik/
korrnik, gusht, shtatuer, ttuer, nnnuer/brimuer,
dhtuer (Muei i Sh Nnrut).
Por, me siguri q ka ende fjal n Fjalorin e
Bashkimit t cilat do t mund t prfshiheshin n
fjalorin e sotm t gjuhs shqipe si: aft e aftim =
puhiz; adhurimtar e adhurimtare, i atbotshem, atni
krahas atsi, si burrni krahas burrri etj. me nuanca
t ndryshme kuptimore, mandej: puthtoj, permiqe-
sohem, i perterthuruar, perterthuri, pertenatyrshem,
pershtueshem, pershtoj, permjaltshem, perdhim, per-
shqis, oborrshem, pershpjetem, pershoqroj etj.
Mund tu jepet jet edhe fjalve si: atme atdhee
e mmdhee; atmetaar patriot, atmetuer atmetori
(it. patrio), atmii patriotizm, atnii atsi (it. pater-
nit) ose fjals: njyesine krahas ngjyr dhe boj pr
color dhe tinta t italishtes; fjals: lulnaatar pr
bahevan kopshtar, edhe pse lulnaj (ktu e pr-
dorur pr bah kopsht sot do t thot: vend me
bar e me shum lule, lndin e lulzuar ose fjals:
barnataar pr farmacist [N Kosov pr farmaci
prdoret barnatore, q nuk e ka ky fjalor].
PRFUNDIM
Duhet theksuar se n njqind vjetorin e boti-
mit t par t ktij fjalori ende ka ka t thuhet
20 www.alb-shkenca.org
 FJALORI I BASHKIMIT N PRIZMIN E GJUHS S SOTME SHQIPE
e t shkruhet pr t. Prve rndsis pr dialek-
tologjin shqiptare, ky fjalor i bazuar kryesisht n
t folmen e Shkodrs, ka vler edhe pr pasurimin
e fjalorit t gjuhs s sotme shqipe, qoft duke i
dalluar pr nga kuptimi variantet ekzistuese, si
p.sh. burrni krahas burrri, atme krahas atdhe e
mmdhe, atni krahas atsi, qoft duke i ngritur
n norm disa nga fjalt e tij, si puthtoj, gjaksisht,
ujkenisht etj. etj. Nga ana tjetr, disa nga fjalt e
fjalsit t tij do t mund t prdoreshin edhe si
terma, si po prdoren tashm grat e grapcoj e
ndonj tjetr.
BIBLIOGRAFIA
CAKA, A. (2007), Kontribut pr fjalorin themelor t
gjuhs shqipe (Punim magjistrature, mentor: Rexhep
Ismajli), Prishtin: Universiteti i Prishtins, Fakulteti i
Filologjis.
CAKA, N. (1985), Analiz statistike dhe stilistike e
gjuh s Lasgush Poradecit (Punim magjistrature, men-
tor: Rexhep Ismajli), Prishtin: Universiteti i Prishtins,
Fakultetit Filozofik.
CAKA, N. (2008), Elementet kimike: emrtimi,
etimologjia dhe drejtshkrimi, ANASh - Approaching Sci-
ence, Viti III, Nr. 5, f. 29-38.
CAKA, N. dhe CAKA, A. (2006), Korpusi njmil-
ionfjalsh i gjuhs shqipe, Prishtin (n prgatitje pr
botim).
CAKA, N. dhe CAKA A. (2007), Konkordancat dhe
fjalt-els t poezis s Ndre Mjeds, AKTET e Takimi
Aktet e Takimit Vjetor, Vll. II, Nr. 1
Ndrkombtar Vjetor t IASH, Tiran Prishtin Shkup:
Instituti Alb-Shkenca, Vll. I, Nr. 1, f. 129-138.
ABEJ, E. (1987), Studime gjuhsore, III, Prishtin:
Rilindja.
DIZDARI, T.N. (2008), Fjalor i orientalizmave n gju-
hn shqipe, Tiran: Instituti i Mendimit dhe i Qytetrimit
Islam (AIITC).
DRINI, S.; GOI, I.; HALIMI, M., GASHI, S. (1982),
Fjalor fjalsh e shprehjesh popullore, Prishtin, Instituti Al-
banologjik i Prishtins.
ELEZI, M. (2006), Fjalor i gjuhs shqipe, Tiran: Gjergj
Fishta.
Fialuer i Rii i Shcyps perbam Prie Shocniit
tBashkimit (1908); Fjalori i Bashkimit, ribotim (1978),
Prishtin: Rilindja.
Fjalor i gjuhs s sotme shqipe (1980), Tiran: Akademia
e Shkencave e RPSH Instituti i Gjuhsis dhe i letr-
sis; Prishtin: Rilindja (1981).
Fjalor i gjuhs shqipe (1954), Tiran: Instituti i shken-
cave, Seksioni i gjuhs e i letrsis, ,.
Fjalor i shqipes s sotme (2002), Tiran: Toena.
KASTRATI, J. (1980), Histori e gramatologjis shqiptare
(1635-1944), Prishtin: Rilindja.
KRISTOFORIDHI, K. (1904), Fjalor Shqip-Greqisht; Ri-
botim (1977), Prishtin: Rilindja.
MULAKU, L. (1977), Turqizmat n gjuhn shqipe,
Studime Albanologjike Seria Filologjike, Prishtin: Uni-
versiteti i Prishtins, Fakulteti Filozofik.
RROTA, J. (1936), Per historn e Alfabetit Shqyp,
Shkodr: Shtypshkroja Franeskane.
ULQINAKU, H. (2003), Glosar (Fjalor i detaris i t fol-
mes s Ulqinit), Prishtin: Instituti Albanologjik i Prishti-
ns.
21