Keuzevak

Verlies en verdriet, hoe ga ik daarmee om bij kinderen en jongeren?

Sessie 1 (dinsdag 18/04/2017)

Sessie 2 (donderdag 25/04/2017)

1
Motivatie

Zelf ben ik mijn naaste omgeving nog nooit iemand verloren. Mijn vier grootouders leven nog. Ook
verloor ik nog geen andere familieleden of vrienden. Dat is een luxe. Maar daardoor mis ik misschien
ook wel de ervaring om met verlies en verdrietsituaties om te gaan. Sowieso zal ik hier later, zowel in
mijn priv leven als in mijn professioneel leven, mee geconfronteerd worden. Hoe moet ik hier dan
op reageren? Wat mag ik niet zeggen? En wat net wel? Ik hoop dat ik in deze twee sessies hierop
antwoorden krijg waardoor ik wat sterker in mijn schoenen sta en kinderen, leerkrachten,
familieleden, vrienden,... kan ondersteunen waar nodig.

2
Inhoudstafel

Hieronder vindt u een korte inhoudstafel van alles wat ik bijleerde tijdens de sessies.

1. Verlies en verdriet inleiding

2. Vier elementen van het rouwen
3. Gesprek voeren met een rouwend persoon
4. Signalen van rouwende kinderen
5. Stellingen
6. Vragen die kinderen vaak stellen
7. Tips

Inhoudelijke verwerking

1. Verlies en verdriet inleiding

Verlies en verdriet heeft met meer te maken dan enkel de dood. Je maakt heel wat verlieservaringen
mee doorheen je leven. Het begint al bij geboren worden, het verlies van de baardmoeder en de
navelstreng. Aan een heleboel verlieservaringen zijn er ook hoogtepunten gekoppeld. Wat zijn voor
jou verlieservaringen? Wat zijn voor jou hoogtepunten?

Angst, woede en verdriet zijn de drie emoties die naar boven komen bij een verliessituatie. Belangrijk
ook is dat mijn pijn niet jouw pijn is. Mijn pijn kan wel aangewakkerd worden door jouw pijn. Denk
maar aan mensen die moeten wenen op een begrafenis van een persoon die ze amper kennen.

2. Vier elementen van het rouwen

emotionele band (NIET hetzelfde als de familiale band) met diegene of datgene dat je
verliest. Dit is zeer bepalend voor het verdriet. Een goeie vraag die je altijd kan stellen is:
"Hoe was je band met die persoon?" of aan een kind: "Was het een grote vriend van jou?".
Die band is namelijk bepalend voor de intensiteit van de rouw.
aard van het verlies.
1. kind (door een kind te verliezen, verlies je namelijk ook je toekomst)
2. partner
3. ouders
Dit is de top drie wereldwijd, natuurlijk is deze wel afhankelijk van waar je zit in het leven.
je eigen verliesgeschiedenis. Afhankelijk van de verliezen die je al hebt meegemaakt, reageer
je anders.
omstandigheden en verwachtingen van het verlies. Je hebt verwacht en onverwacht verlies.
Bij een verwacht verlies kan je bewust afscheid nemen. Bij onverwacht verlies gaat dit niet.
Daardoor heerst er vaak nog veel ongeloof. Afscheid kunnen nemen is de motor van het
rouwproces en niemand heeft het recht om je dat te ontnemen.

Dit zijn vragen die je altijd kan stellen en waarmee je weinig fout kan doen:

Hoe was je band met die persoon?

Is dit de eerste keer dat je iemand verliest?

3
 Was het onverwacht?
Heb je afscheid kunnen nemen? Indien nee, wat had je nog graag willen zeggen of vragen?

3. Gesprek voeren met een rouwend persoon

Hoe positioneer je je tegenover iemand in een gesprek? Dit is de meest ideale houding:

Recht tegenover elkaar is erg confronterend. Naast elkaar is nogal onhandig om een gesprek te
voeren. Hierboven is de meest comfortabele houding uitgetekend. Een ronde tafel tussen de
gesprekpartners zorgt voor wat meer veiligheid. Belangrijk is ook dat je vraagt of die persoon op zijn
gemak zit.

De kunst van het helpen is niet helpen en de verantwoordelijkheid leggen bij de hulpzoekende. De
grootste valkuil bij zorggevers is denken dat ze onmisbaar zijn want door dat te denken maar je de
ander afhankelijk van jou. Zo ontkracht je net de autonomie van die persoon.

Kinderen leren zichzelf te vertrouwen wanneer ze hun eigen problemen oplossen. Jij bent een gids,
een wegwijzer die hen daarbij helpt. De eigenaar van het probleem is ook steeds de eigenaar van de
oplossing! Als je oplossingen wil aanbieden, probeer dit dan steeds in vorm van suggesties te doen, in
vraagvorm.

Tijdens het gesprek zelf is het niet de bedoeling dat je gaat sussen of de gevoelens gaat
minimaliseren. Je moet ook niet proberen om met overtreffende verhalen uit de hoek te komen.
Daar heeft de ander niets aan. Je hoeft ook geen oplossing te geven, luister gewoon. Wees er voor
die persoon. Zet je authenticiteit in, doe wat je voelt/wilt doen.

4. Signalen van rouwende kinderen

Deze kinderen willen gewoon kind zijn dus het lijkt, op het eerste zicht, alsof er niets aan de hand is
maar de volgende dingen kunnen een belletje laten rinkelen bij jou:

wisselend gedrag
concentratieproblemen
regressief gedrag (Je gaat terug naar een vorige fase in je ontwikkeling, bv: bedplassen,
duimzuigen, extreem angstig om te gaan slapen,...)
uitgestelde rouw (Heel wat kinderen laten hun emoties niet zien omdat hun omgeving nog
zoveel verdriet heeft. Ze willen eerst zorg dragen voor die mensen. Pas als de omgeving het
terug aankan, is er terug veiligheid en kan het kind zijn verdriet tonen. Belangrijk om te
weten is dat onverwerkte pijn, verdriet zijn lading behoudt. Het zwakt niet af! Vaak duurt het
heel erg lang vooraleer het verdriet eruit komt.)

5. Stellingen

4
Stelling 1: Kinderen zijn, omwille van hun leeftijd, sneller in staat om de dood van iemand te
verwerken.

Nee. Dit is bullshit, integendeel zelfs. Soms lijkt het alsof kinderen dit sneller verwerken
omdat hun emoties veel wisselvalliger zijn. Eerst heel blij en dan plots boos, daarna verdrietig
en vervolgens weer blij. Volwassenen daarentegen houden emoties veel langer vast.

Kinderen verwerken hun verdriet vaak via spel, daarom is het belangrijk dat je hen kansen
biedt via spel.

Stelling 2: Volwassenen weten beter dan kinderen wat goed is voor hen, daarom is het goed dat de
volwassene beslist of het kind al dan niet het dode lichaam gaat groeten.

Neen. Geef als volwassene de nodige informatie* aan het kind over datgene wat het zal zien.
Vaak hebben kinderen hierover heel wat gedachten die onrealistisch zijn. Deze kan je te
weten komen door deze vraag te stellen: "Wat denk je dat je zal zien?". Laat het kind daarna
zelf kiezen maar verplicht het tot niets. Je kan het kind wel aanmoedigen om te gaan kijken,
mits goede voorbereiding, want op die manier kan het kind zijn besef rond dood zijn groeien.
Het afscheid nemen is ook de motor van een rouwproces. Het is dus belangrijk om te zien en
te voelen dat die persoon effectief niet meer terug komt. Je kan eventueel een foto nemen
van de dode persoon. Indien het kind zich later bedenkt en de persoon toch nog eens wilt
zien, kan je die tonen.

*Bijvoorbeeld: We gaan naar oma kijken. Ze is dood, ze ligt in een bed. Haar ogen zijn dicht,
ze voelt koud aan. Ze ademt niet meer, ze beweegt niet meer. Ze gaat niet meer praten want
als ze dood is werkt haar lichaam niet meer. Wil je oma nog zien? Wil je afscheid nemen, ook
al gaat ze niets meer zeggen?

Stelling 3: Door te praten over zelfdoding, breng je iemand op een idee.

Rond zelfdoding heerst nog steeds een taboe. Specifieke informatie geven over hoe je het
precies kan doen, is niet aangewezen. Praten over waarom mensen uit het leven willen
stappen, kan echter wel. Je kan de volgende vragen stellen: "Wat maakt dat het leven voor
sommige mensen soms moeilijk wordt?" "Wat kunnen wij daaraan doen om die mensen te
helpen?" "Wie voelt zich ook eens eenzaam, ongelukkig?" "Wat zou jou helpen om je terug
beter te doen voelen? Hoe kan je elkaar helpen?"

! In Belgi zijn er per dag zeven geregistreerde zelfdodingen !

Stelling 4: Als een kind niets uit zichzelf vertelt over zijn verdriet en verlies is het belangrijk dat ik als
(zorg)leerkracht daar naar vraag.

Vaak willen kind gewoon kind zijn op school. Thuis is er al zoveel verdriet dat ze op school net
even tot rust willen komen en gewoon normaal zijn. Leerkrachten die dan voortdurend
vragen of alles wel ok is, zijn dan het laatste wat een kind nodig heeft. Wat je wel kan zeggen
is het volgende: "Ik vind het erg wat er met jou is gebeurd. Vind je het ok als ik af en toe vraag

5
 hoe het met je gaat of liever niet?" Belangrijk hierbij is ook dat je een gesprek hebt met de
ouders! Zij zijn een zeer belangrijke en betrokkene partij.

6. Vragen die kinderen vaak stellen

Wat is de dood?

Als kinderen een vraag stellen, is het altijd interessant om te antwoorden met een vraag.
"Oei, je laat me schrikken. Hoe komt het dat je dit vraagt?"

Vervolgens kan je vragen wat zij denken dat dood is, op die manier verken je de context.
Daarna ga je de waarheid vertellen. Je stopt met ademen, je hart klopt niet meer, je wordt
koud, niets werkt nog. Het is voor altijd en je komt nooit meer terug.

Waarom gaan mensen dood?

Je kan verschillende oorzaken opsommen. Maar belangrijk is dat je vermeld dat alles wat
leeft, ooit doodgaat. Elke plant, elk dier, elke mens. Dat hoort bij het leven.

Waar ga je naartoe als je dood bent?

Hierop kan je niemand antwoorden. Dat mag je ook zo zeggen. Je moet steeds de waarheid
vertellen en als je het echt niet weet, dan weet je het niet. Sommige mensen geloven dat je
naar de hemel gaat, andere mensen geloven dat je terugkomt als een dier,... Jij mag zelf
kiezen in wat je gelooft.

!! Vaak willen kinderen gerustgesteld worden wanneer ze dit soort vragen stellen (nee je zal nog niet
doodgaan)!!

7. Tips
Boeken van Manu Keirse zoals Kinderen helpen bij verlies.
website Thomas van het KUL (zoekterm: verlies en verdriet)
Haas en kip van Sofie Mileau
Als de dood voor de dood op school van Leefsleutels
Het boek van de troost van Kolet Janssen en R. Jonkers
Bij vragen: geertje@eenvrouwszaak.be

6
Persoonlijke verwerking

Gelukkig is er op dit moment niemand in mijn nabije omgeving of op mijn stageschool die recent
geconfronteerd werd met het verlies van iemand. Toch vind ik het erg belangrijk om hier, zeker als
school, preventief aan te werken. Elke school en individuele leerkracht zou zich de volgende vraag
moeten stellen: "Hoe ga je om met verdriet en rouw op school en in de klas?"

Een mogelijkheid als school is een draaiboek bij overlijden uitwerken. Je doet dit preventief. Bij elke
situatie van overlijden kan je er dan op terugvallen en dit biedt een enorme steun. Hieronder geef ik
een overzicht van de inhoud van een draaiboek. Elke school maakt dit voor zichzelf concreet.

Vervolgens maak ik een lijst met allerlei tips die kunnen helpen om met dit onderwerp om te gaan op
school, zowel preventief als op het moment zelf. Natuurlijk is elke situatie anders, afhankelijk van wie
er sterft, welke band er was en of dit al dan niet onverwacht was.

1. Een draaiboek bij verdriet en rouw

1. De melding

Eerst en vooral ga je de melder geruststellen. Vervolgens verzamel je discreet gegevens over de

aanleiding, omstandigheden, wat is al geweten, wat mag niet geweten zijn, wensen van de melder,...

2. Cordinatie

Hou een crisisteam van 3 of 4 mensen klaar: een cordinator, een communicatieverantwoordelijke,
een woordvoerder en een beheerden van informatie.

Leg vast met wie je communiceert, hoe en in welke volgorde: CLB, hulpverleners, andere instanties
die minder met emoties van het moment beladen zijn.

3. De eerste dag

Neem dezelfde dag nog contact op met het gezin en ga bij voorkeur thuis langs. Bevraag wat de
school kan betekenen voor de ouders.

Zowel het schoolteam, als de leerlingen als alle andere betrokkenen worden ingelicht. Het is
belangrijk dat de betrokken klas meteen wordt ingelicht.

Denk ook na over extra opvang!

4. De eerste week

Informeer iedereen die niet aanwezig was op de dag van de melding.

Creer ruimte voor het rouwproces: een stille ruimte, een rouwregister, momenten waarop de les
mag wijken voor praten en verwerken, de mogelijkheid om even af te haken.

Organiseer samen met leraren en leerlingen een afscheidsplechtigheid op school, als de ouders
hiermee akkoord gaan. Dit hoeft niet per se in de eerste week, dat hangt af van situatie tot situatie.

7
 5. Nazorg

Heb aandacht voor gevoelige momenten zoals verjaardag, schoolreis, klasfoto, jaarovergang,...

Wees alert voor signalen van moeilijk lopende verwerking.

Organiseer gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen.

Bewaar een herinnering aan de overledene: een foto, een symbool, de naam van een klaslokaal

6. Een jaar later

Blijf aandachtig voor gevoelige momenten!

7. Evaluatie

Een draaiboek is een werkdocument dat je voortdurend moet aanpassen en bijsturen. Spreek een
duidelijk moment af voor evaluatie van het draaiboek.

8. Materiaal

Voorbeeldbrief aan medeleerlingen, voorbeeldbrief aan ouders, lijst met telefoonnummers,

literatuurlijst, rouwkoffer,...

2. Tips

Preventieve tips:

Praat in de klas vaak over gevoelens.

Durf vertellen over de dood. Doorheen een schooljaar zijn er een heleboel aanleidingen die
je kan aangrijpen, bv: een dode vis in het aquarium.
Toon je eigen gevoelens.
Antwoord op alle vragen maar durf ook aangeven wanneer je het antwoord niet weet.

Bij een situatie van verdriet en/of rouw:

Verzwijg het slechte nieuws niets.

Wees duidelijk wanneer je het brengt, geen ingewikkelde zinnen.
Neem tijd om te luisteren naar de gevoelens van de kinderen.
Geef de kinderen de kans om afscheid te nemen, ieder op zijn eigen manier.
Geef ruimte aan de leerlingen om er over te praten. Maar dwing nooit!
Zoek manieren om het verdriet te verwerken: schilderen, muziek, wandelen, schrijven, een
bepaald ritueel,...
Doe niet alles weg wat aan die persoon herinnert.
Zoek uit wat leerlingen kunnen doen bij een begrafenis/plechtigheid/...
Houd in het oog hoe leerlingen hun verdriet verwerken. Verwijs tijdig door naar CLB,
huisarts, psychologe,...

8
3. Gesprek met mentor na het overlijden van haar meter

Dinsdagochtend, 8u. Mijn mentor komt binnen in het zorglokaal en ik merk meteen aan de manier
van stappen en aan haar gezicht dat er iets niet klopt. Hieronder heb ik het gesprek uitgeschreven:

M: "Mijn meter is vannacht overleden. Ik ben er dus niet echt bij met mijn hoofd."

L: "O wat erg , gecondoleerd."

M: "Dankjewel"

L: "En had je een goede band met haar?"

M: "Ja, ik zag haar niet zo vaak maar wij gaan drie keer per jaar met de hele familie naar een huisje in
Nederland en dat is altijd heel gezellig, zo met de hele familie. We zijn dit jaar nog geweest in de
krokusvakantie."

L: "Was ze toen ook nog mee?"

M: "Ja ze was er nog bij, wel met veel verzorging."

L: "Ze had al veel verzorging nodig. Is ze dan onverwacht overleden of hadden jullie het zien
aankomen?"

M: "Ze moest aan de nierdialyse sinds een paar jaar. Daarnaast had ze ook diabetes. Haar ene voet
was geamputeerd dus ze zat in een rolstoel. Maar mentaal was ze wel nog goed. Het is ineens zeer
snel gegaan. Vrijdag of zaterdag is de begrafenis dus als het vrijdag is, zal ik er niet kunnen bijzijn op
het gesprek met Lena."

L: "Geen enkel probleem. Als er nog iets wat ik kan doen of waarmee ik je kan ontlasten vandaag,
mag je het altijd zeggen."

M: "Dankjewel, dat doet deugd om te horen."

De handvaten en tips die we gekregen hebben om te reageren op het verlies van iemand, hebben
mij echt geholpen om dit gesprek te voeren. Ik voelde mij minder onzeker omdat ik wist welke soort
vragen ik kon stellen.

9
Eindevaluatie

Op voorhand had ik een beetje schrik voor dit keuzevak omdat ik geen psychologische of
therapeutische sessie nodig had over mijn eigen verlies en verdriet. Maar dit werd het helemaal niet,
integendeel. De docente pakte het op een zeer menselijke manier aan, zonder iemand te dwingen
meer te vertellen dan hij of zij wou. De leerinhouden die aan bod kwamen waren erg zinvol en
relevant. Doordat ik meer inzicht heb in het rouwproces en de elementen van het rouwen kan ik
gerichter vragen stellen. Daarnaast is het weten wat wel en niet goed is wanneer je praat over dood,
ook een grote houvast.

Aan de ene kant hoop ik dat ik dit zo weinig mogelijk persoonlijk moet verwerken maar aan de
andere kant voel ik me nu wel zekerder om het te doen..Ik neem dit mee voor de rest van mijn leven,
in welke verlies- of verdrietsituatie dan ook.

Bronnenlijst

Klasse. (1 november 2016). Hoe verloopt een rouwproces op school? Opgeroepen op 15 mei 2017,
van Klasse: https://www.klasse.be/69036/rouwen-op-school/

Wouters, B. (24 oktober 2016). Omgaan met verdriet en rouw in de klas. Opgeroepen op 15 mei
2017, van Klasse: https://www.klasse.be/57117/verdriet-en-rouw/

Wouters, B. (1 november 2016). Hoe vertel je kinderen dat een dierbare overleden is? Opgeroepen
op 15 mei 2017, van Klasse: https://www.klasse.be/64599/vertellen-kinderen-opa-overleden/

Tonnard, K. (2008). Kinderen en hoe zij omgaan met de dood. School+visie, 02, pp. 7 - 10.

10