You are on page 1of 509

T HE M AH ABH ARATA -T ATPARYA -N IRN.

AYA
of Madhvacarya (Anandatrtha)

With Foreword, Introduction, and the Yamaka-Bharata

ISBN 0-9703421-9-5

http://www.dvaita.org
kernel version 1.95, 2001-11-09

c 2000-2002, Shrisha Rao


This edition, along with all its prefatory material and indices, is copyrighted under Title
XVII, United States Code, and similar laws in other countries. Permission is hereby given
to make single copies for individual, non-profit uses in private study, scholarship, and
research as allowed under the law, provided that such reproduction be done of this entire
publication, especially including this notice. All other uses, as well as storage or archival of
this material in any publicly accessible medium, are expressly forbidden unless prior
written consent is obtained.
Phone: 55368 Palimar T|wRt23402!GuxU
H.H. Sri Vidyamanya Teertha Swamiji owowPvuvRuMwNuevxw?
Sri Palimar & Bhandarakeri Matha owTuruv`uxuxLux[uGv`u*|wauxEu
UDUPI-576101, D.K. !GuxU
576101 Pu *u

Date: January 5, 2000

wu4uRu
eu|Lu|ywguaaPuLuxLuPv>^|x}u
4|wLuxkuuxeuLuxguaTu`uuxeuLuLuW
TuIvu^uv/uKLuSLu/uxIvJ|ev

L|wu|wPuu4uRvSTu`|yw*u^uxuWW

owgua^|xweu|wLuuxRux uRuT|w`uI|_xPub|w 4|wLuRv4|wLuRvLu*u>/uLux


=vRuuxLux+^|x^uxRuxTuG|^uxxLuP| owgua^uxxeu|wLuuxgv/uxeuLuLuRux
TuJvPuRuLu/uxJSQ PuRux|wPuv*u/uiux Tu`uuvLuRuRuxTu`|ywlw*uafPu
=vS/uiuxg|wjPuuvLux/uiuxgv/ux^uxx+/uiuxMjeuxLu|

owuxPv4v^ux`ux`u5fPuuxgv[v`uLuLvLu^uxSJ^ux/uNuu
|xwb|g|wjPuL|uxeu|wLuuxLuuRuxeuuxNuR|uvGuxu!LuuxSIv^ux*u/uNu
|wPu Tu`vJ/ui|q Tu`uuxTu|xw^uxuR|weuuxOeuxLu|$\xPuRuyPu*|TvLuLu
`uxPuv0L|yw`uxuuxMv*u/uiuxgv/uyTu`vJPu1uCR|/uj/|eua^uvPuNuuRuxg|wj
ux|weu|wLuuxR|Pux /uNuPureuuxOeubv0P| uxgv[v`uLvQ/uNu/uiur
lTuv0g|wj`uxu1uCR|/uiuRux*vq*|Rux/uxJv04v^ux`uxr=|ywHf

Tu M R|yw
g|wjPv`| TvGuu`u>Ru *uzvuLv`u *`uu`uguxCxu/uiuRuxu`uu`u!LuM/|
Rux/uxJv0'Pu*|yPuRuxg|yQfg|wjPv`| PuaPuu`ur^uv`ux=|wu`ux
^uv`ux*uSu`ux$\xPuRuxeua^uv0Su|uvGuqx!Tu^uxx*uv/uxLuP| Pu`uL|
TvGuu`u^uvu4uaL|^ux*vqPurw*uzuRuuxLux*`uu`u^uvu4uaL|RuG|_xLux
$\xuPuRux4v^ux`uxSJ_xfg|wjPv`|

 LuguTuuvPuSJ^ux/uNuP|$RuxuPuxPuxu`|/|R|w*ua/|MjP|w
q PuRux$qa/uyeuxq[uPurf/uxuL|CR|CRuriuuHfTu4v`uuvHPu
*v^uxLuLueuxLuv0P| Pu`uL|euux/ueuuuxyq Dw*v4v^ux`|w|yPubvPu
Tu`|yku=vS/uiu*uzM/uiuyg|y`u\`ur$PuxRvu[u/uuLuRuRuxTvOeuxL|w|

LuR|w*uRv`v^uxJeu`uI|/uiux

owowPvuvRuMwNuowTvPu`ux
owTuruv`ux
[uGv`u*|wa
 ![u^uxuxEvQu`ux
!GuxU


Foreword

The present edition of the Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya of Madhva in the Roman (English)


script is an updated and corrected version of the earlier (2000 CE) release of the same text in
the Devanagar (Sanskrit) script. It is hoped that this format will allow easier access to the
text for many scholars and lay persons alike. It appears to be the first time that a major work
of Madhva has been published entirely in the Roman script, and the present effort follows on
the heels of the publication of the Sumadhva Vijaya and other smaller texts in like fashion.
The appendices found in the earlier edition a listing of cited authorities, and an index
of verse-halves have not been included in this one, on the presumption that someone
interested in those can probably read Devanagar, and conversely that someone unable to
read that script would have no interest in them. Even if these assumptions are somewhat
inaccurate, reducing the page length where possible is a countervailing interest to be taken
note of. The Yamaka-Bharata, another work of Madhva dealing with the Mahabharata, is
however included as previously.
The text has been prepared using Don Knuths TEX package and Leslie Lamports LATEX
macros, and uses the Adobe Times font that should allow it to be clearly read on screen
using Acrobat Reader.
As always, we welcome being informed of typographical or other errors. The latest version
of this material is always available on the web at the URL http://www.dvaita.net,
and the persons who maintain it may be reached by electronic mail at info@dvaita.net
as well.

Shrisha Rao
February 21, 2002, Madhva Navami

1
Preface to the Devanagar Edition

One of the biggest hurdles a person or even a community faces is the acceptance of standards
that are too low. It is often all too easy to look at others who do not try to improve at all,
and think ones puny efforts to be wonderful. Similarly, there is the possibility of making the
de facto standard of cases where sage counsel would otherwise advise. It is without doubt
that such ills, and the sloth and disillusionment that result from them, are at the very heart of
most problems that todays individual, and todays society, face.
One of the problems in this context is, of course, the fact that there are so few inspirational
examples to follow, and so many examples of people, even those who reach positions of
eminence, falling victim to basal instincts. This is where the Mahabharatas role lies in
molding the individual and society for the better; for untold generations now, the lives and
conduct of many thinking people have been improved by exposure to the moral message
of the Mahabharata, whose powerful story sets out in clear terms the solutions of many a
difficult moral dilemma.
Although of late it has come to be regarded as a loosely-spun yarn woven by the hands of
many authors, it is not at all very reasonable to believe that the Mahabharata was composed
incrementally, over a period of time. There is far too much consistency in the text for one to
accept that. Even granting that the author(s) of the Mahabharata had a free rein to create any
fictional account (s)he or they pleased, the story narrated is still a tremendous achievement.
Under similar circumstances, for instance, the late Isaac Asimov effectively abandoned his
famous Foundation series after the third novel for over three decades in the prime of his
life, and then came back to weave a wholly different yarn only loosely connected to his
earlier writings in his last couple of books in the series, in fact, he went back to a hypo-
thetical time before the start of his first novel, and described events leading up to that start.
Even so, he himself was obliged to admit, there were far too many inconsistencies in the
original trilogy itself, which is what caused him to effectively abandon the plan he had so
meticulously laid out in them. All this in spite of the fact that Asimov was an uncommonly
skilled writer of both fiction and non-fiction, with over 400 published books and anthologies,
and his Foundation series did not even pretend to convey a moral message. Asimovs expe-
rience in this matter is hardly unique internal conflicts arise as a rule in all long-running
writings, plays, etc. (such as the conflicts among the various Sherlock Holmes stories and
novels).

2
As such, it is a remarkable wonder that the Mahabharata, even with one author (the most
reasonable assumption under the circumstances) could achieve such coherence and freedom
from internal conflict, in a saga spanning several generations, with dozens of varied char-
acters described with an incredible richness of detail. There sure are interpolations, vari-
ances in reading, etc., as Madhva notes in II-3, et. seq., but enough of the ur-Mahabharata
or the root text can be glimpsed through the mess to admire the beauty and grandeur of
the original even the interpolators and others have not succeeded in marring the mono-
lithic unity of the text. Madhvas quote therefore urges (II-51): kohyanyah. pun.d.arkaks.an
mahabharatakr.d bhavet ? (Who else but the Pundarikaks.a Himself could possibly have
composed the Mahabharata?)
The bald claim that a text of the size of the Mahabharata needs must have had more than one
author, is not convincing, therefore, as there is no science that would determine how much
text could be attributed to one individual, beyond which a second author must be posited.
There also is no philological or linguistic analysis offered that would prove the authorship
of more than one distinct individual. Last but not the least, there is no historical or literary
record that would suggest the existence of older, smaller texts which were then added onto.
Therefore, the claim [WD75] that the Mahabharata was incrementally composed over the
period from 300 BCE to 300 CE is without basis.
Another issue that needs to be considered is the common view that the Mahabharata is post-
Buddhist as it mentions the Buddha. This is open to much objection, since the mere use of
the name cannot be considered decisive evidence in this regard. For by the same standard
one would be obliged to say that Rg Veda I-141 must have been composed after Madhva,
as it mentions him. If it be claimed that the mention in the RV has been misappropriated to
mean the historical Madhva, then we may note that the same argument could be applied as
easily in case of the reference in the Mahabharata to the Buddha; that too may have been
incorrectly interpreted to refer to the historical individual. There certainly is hardly a match
between the Buddhist story of Buddhas life, and the versions in the Vedanta literature.
If it is held that the preponderance of bhakti themes and Puran. ic mythology in the Mahabharata
is proof positive of its origin after Buddhism, then that also is open to question. It is accepted
by all that Pan.in, the well-known grammarian, lived before Buddha, certainly not later than
the 5th century BCE, and some scholars are not uncomfortable dating him to the 8th century
BCE. His commentator Patanjali is given a terminus ad quem of the 2d cent. BCE. It would
make more sense to date even Patanjali to a time before Buddhism, noting that he does not

3
seem aware of its criticisms of the Vedas while he is alive to many other criticisms, but that
need not be done. Even with the accepted dates, one is justified in asking: why does Pan. in
make reference to the Bhagavad Gta by saying vasudevarjunabhyam . vun (IV-3-98 in the
As.t.adhyay), and to the Puran.as by saying puran.aproktes.u brahman.akalpes.u (IV-3-105,
ibid.)? Theres some food for thought, and one may even note that acceptance of Puran. ic
mythology is to be found in Pan. in, and that his commentator early on [SD91] refers to
the whole range of shastra literature including Itih asa and Puran.as (alleged to have come
much later than him), independently as well. Pan. in himself refers to bhakti (IV-3-95, ibid.),
which in any event is also found in the Black Yajur Veda (III-2-8-9) [MYS73], a text that
is of earlier date than Buddhism by any estimate (the exact quote therein is praj a nirbhakta
anutapyamana souls devoid of bhakti suffer greatly).
The reasons given for dating the Mahabharata and other similar literature like the Puran. as to
after the advent of Buddhism therefore do not carry any weight, and they must properly be
dated earlier only.
Any proper and thorough study of the Mahabharata would require an understanding of the
meanings of the uncommon words used in it. These themselves are to be determined by
philological and other comparisons with texts of similar contemporary schools or genres
with whom a great deal of its context is shared. Madhvas work is of great value as it offers
much insight into the presentation of the context of the Mahabharata in an abundance of
contemporary or subject-related texts that gloss important parts of its story, and thus help
decide the meanings of specific terms in its highly involved style of usage.
The Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya of Madhva is therefore of great value, not only as a
work that is quintessentially his, but also as a work that is a remarkable achievement of
internal consistency and a valuable aid to the modern as well as the traditional study of
the Mahabharata itself, as the serious scholar will not fail to appreciate. One significant
difference that may be noted between this text and other works on the Mahabharata is that it
is only this one that even attempts to explain the whole of that text. It is often fashionable to
draw global conclusions based on extremely limited perspectives, in spite of the clear fallacy
of such a method. That is why it is only the Mahabharata-Tatparya-Nirn. aya that explains key
riddles and conundrums, and remains uncontroverted all these years after its composition.
More about the Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya and about its author may be learned from
[BNK81] and elsewhere.

4
Until now, the Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya, as indeed other works of Madhva, has been
difficult to obtain, and has even been mostly out of print and available only in limited print
runs. Even when in print, the work has not been easily accessible to many. It is our hope
with the present effort to remedy these difficulties by creating an e-text and making it freely
available on the Internet, from where anyone interested may download and print a copy for
personal use. Other e-texts are in the process of creation and will also be added in due course.
The method used to create this text was the following. First of all, the text of the Mahabharata-
Tatparya-Nirn.aya was copied in ITRANS format from [BG71], the edition by Bannanje
Govindacharya based on the manuscript of Sr Hr.s.kesa Trtha preserved at the Palimar
Mat.ha, Udupi. (This version is arguably the most authentic one available in print, and its
editor notes many instances where early commentators prefer its readings over other ones.)
Our ITRANS encoding was then proofed against other published versions of the work, and
obvious errors were corrected where found. In a large number of instances, changes in the
readings from the vulgate are noted by Govindacharya in footnotes given in his edition; these
were useful, and almost always meant that we preferred his reading (since it meant that what
was given in his edition was not simply a printing error). In instances where a variation
was not noted in a footnote, we referred to Sr Vadiraja Trthas Bhavaprakasika commen-
tary [VP98], which was helpful in many cases. For instance, in XXII-162, the commentator
notes and honors two readings, and following him, so do we. Only in two instances, II-148
and XXXII-166, did we include verses that are not found in [BG71], based on their being
explained by the commentator word-for-word (showing his acceptance of them).
Footnotes are from the Bhavaprakasika where indicated. We do intend to publish that com-
mentary later, and the few notes given from there at this time are not so much intended for
their explanatory value per se as for their clarification of the nature of certain quotations
given in the main text. See for example the comment on II-51, where the commentator ex-
plains that vayuproktepi means that the cited verse is found even in the Vayuprokta, i.e.,
is found in the Mahabharata as well. This lays to rest the subliterate comments made by
Mesquita [RM97] upon this very point. (A detailed rebuttal of [RM97] is a topic for a future
effort, but in this regard, do see the long footnote to IX-135 giving a long extract from the
rare laks.an.asastra text cited in that instance, which we owe to Prabhanjanacharya [VP98]. 1 )
1
Mesquitas book has since appeared in an English translation [RM00]. His claims, and his premises,
are considered in a paper titled Madhvas Unknown Sources: A Review by Shrisha Rao and B.N.K. Sharma.
This paper is to appear in the 2002 issue of the journal Asiatische Studien/ Etudes Asiatiques, with a general
translation into Kannada by Srinivasa Varakhedi appearing in the monthly Sarvam ula published by the Palimar

5
A list of authorities cited by Madhva is also given as an appendix 2 ; this is not an exhaustive
list, but should be of some use. One problem is that many of the verses are quoted from the
Mahabharata itself, as might be expected, but are not found in the standard BORI edition
of the same. (It may be noted in this regard that B.N.K. Sharma observes [BNK81] that
the BORI edition has suffered for being created in ignorance of the Mahabharata-Tatparya-
Nirn.aya.) Other verses are found in that edition but are grossly distorted. Decision of verse
inclusion and reading by simple majority or plurality of the available manuscripts is indeed
an inadvisable procedure (see the footnote to II-54). However, we have given verse num-
bers, where traced, based on the BORI edition only; if, as we hope, at some later date the
Laks.alankara commentary of Sr Vadiraja upon the entire Mahabharata becomes widely
available through the web, we will give quotes based on its choices and readings, which are
probably much more sensible, at least where Madhva is concerned.
A computer program was used to generate an alphabetical listing of sloka-halves, and another
appendix gives this index 3, which may be useful if one is trying to locate a verse based on a
few words with which it begins. We hope to add another index of all variations in readings,
and our reasons for preferring whichever ones we did, in future. It is also our hope to continue
to refine the present edition in whatever manner possible, and also to add commentaries to
it. If readers of this material find the work useful and are inclined to give of their assistance
towards such end, we would be very grateful.

Mat.ha, Udupi. In this regard, also see the 2001 booklet, My Latest Four Research Papers by B.N.K. Sharma,
made available on www.dvaita.org with the authors permission.
2
This is not included in the present edition; see Preface.
3
This is not included in the present edition; see Preface.

6
Acknowledgements for the Devan agar Edition

This work was aided in no small part by the great deal of time devoted to proof-reading,
editing, comparing readings, etc., by Meera Tadipatri and Keshava Tadipatri. Proof-reading
was also undertaken in parts by Sridhara T.V., Thirumala Kulkarni, and Srinivasa Varakhedi.
Ramachandra Budihal provided a copy of Sr Vadiraja Trthas commentary [VP98] which
was used in collation. Anand Ravipati spent long hours coding and refining the Java pro-
gram that generated the slokardhanukraman.ika which is given as an index. H.H. Sr Sr 108
Vidyamanya Trtha Swamij of Palimar Mat.ha did us the honor of giving an asrvacana,
which was dictated to Vidwan Haridasa Bhat, and conveyed through N.A.P.S. Rao and Gau-
tham Nadig, who also helped inform Swamij about our efforts as a prelude to obtaining
his blessing. The Swamijs asrvacana was typeset using Baraha by Srinivas Kotekal, with
some assistance from Venkatesha Prasanna Tadipatri. The idea of using a translation of
Sr Raghavendra Trthas Bhava-Sangraha as an introduction to the Mahabharata-Tatparya-
Nirn.aya was suggested by B.K. Ramachandra Rao, and carried out by Keshava Tadipatri and
Thomas Head. The Devanagari parts of this document were coded in ITRANS 5.x and LATEX
thanks to an installation of the same by Raghunath Rao on the Dvaita account. Much help
in the intricacies of ITRANS was provided by Avinash Chopde, the creator of ITRANS,
and also by Shree Devi Kumar. B.N.K. Sharma and Bannanje Govindacharya offered us
much encouragement in this effort. My deepest and most heartfelt thanks are due to all these
people, and to any others whose contributions I may have neglected to mention.

Shrisha Rao
February 14, 2000, Madhva Navami

7
References

[BG71] Sarva-Mula-Granthah. (Itihasa-Prasthanam . ): Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya &


Mahabharata-Tatparyam, with the oldest and authentic version of Sr Hr.s.kesa Trtha,
one of the direct disciples of Sr Madhvacarya, ed. Bannanje Govindacharya, Akhila
Bharata Madhva Maha Man.d.ala, Udupi, 1971.
(This edition has since been plagiarized [VM92] and re-published with the same foot-
notes and readings as given by the original editor.)

[BNK81] History of the Dvaita School of Vedanta and its Literature


Sharma, B.N.K. 2d rev. ed. Motilal Banarsidass, Delhi, 1981. B132.D8 S5 1981 (A
third edition appeared in 2000.)

[MYS73] Mula Yajurveda Samhita The Banaras Hindu University Sanskrit Series, vol.
VIII, 1973, p. 287. PK3201 1973.

[RM97] Madhva und seine unbekannten Literarischen Quellen: Einige Beobachtun-


gen, Mesquita, R., vol. XXIV, Publications of the De Nobili Research Library, Vienna,
1997.

[RM00] Madhvas Unknown Literary Sources: Some Observations, Mesquita, R.


Aditya Prakashan, New Delhi, 2000. 197 pp. (English translation of [RM97].)

[SD91] The Mahabhas.ya of Patanjali: With Annotations (Ahnikas I-IV)


Dasgupta, S., Indian Council of Philosophical Research, New Delhi,
dist. Munshiram Manoharlal, New Delhi, 1991. pp. 44-45. PK 531.A32 1991.

[VM92] Sr Mahabharata-Tatparya-Nirn.ayah.: Madhvacaryaparanama


Srmadanandatrthaviracitah., ed. (sic) Vidya Niwas Misra. Ratna Publications,
Varanasi, 1992. (Plagiarized copy of [BG71])

[VP98] Mahabharata Tatparyanirnaya of Sri Madhwacharya: With the Commentary


of Sri Vadirajatirtha. Prabhanjanacharya, V., ed.
Sri Vyasa Madhva Seva Pratisthana (Regd.), Bangalore, 1998.

[WD75] Hindu Myths OFlaherty, W. D., Penguin Books, 1975, pp. 17-18.

8
Sr Raghavendra Trthas
Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya Bhava-Sangraha

If it be acknowledged that Acarya Madhvas summary of the entire Mahabharata is


itself a work of uncommon skill and comprehension, then it must also be acknowl-
edged that an attempt to summarize the Acaryas work in a manner easily accessible
to lay folk with little capacity and no training, is also very difficult. This latter task has,
however, been carried out with aplomb by the renowned Sr Raghavendra Trtha,
who captures the essential aspects of each chapter of the Mahabharata-Tatparya-
Nirn.aya in one verse. We hereby present the following as an introduction to this
grand text by one qualified to make it. (Errors in transcription, translation, etc., are
however solely our fault.)
The first chapter of the Tatparya-Nirn.aya is called Sarvasastratatparyanirn.ayah. (decision
of the purport of all sastra), and a summary of its contents is the following sloka by Sr
Raghavendra Swam.
yogrebhudvisvagarbhah. sukhanidhiramitaih. vasudevadirupaih.
krd.an devairajadyaih. agan.itasugun.o nityancoccabhavaih. 
vedairvedyostados.opyasurajanamano mohayan martyavr. ttya
bhaktanam. muktidata dvis.adasukhakarah. patu sosman ramesah.  1

(The Lord who) existed before the world;


(The Lord who) has the entire universe in His womb;
(The Lord who) is the repository of infinite bliss;
(The Lord who) takes forms such as Vasudeva;
(The Lord who) plays with the gods of limited power such as Brahma,
who have eternal gradations among themselves;
(The Lord who) has countless auspicious qualities;
(The Lord who) is known by the Vedas;
(The Lord who) is flawless, but shows His forms as if flawed,
thereby deluding demonic humans;
(The Lord who) rescues the devoted from hell and deaths,
giving them eternal bliss in His company;
(The Lord who) gives sorrow to the ungrateful rebel;

9
May this Lord of Rama protect us.

The second chapter is called Bharatavakyoddharah. (upliftment of the statements of the


Bharata), and is summarized in the following sloka.
sadgranthanam . samuhe jagati vilulite yena tadbh avamuccaih.
vaktum. madhvo niyukto vyadhita suvacasamuddhr.tim . bharatasya 
vedotkr.s..tasya vis.n.oh. paramapurus.atam
. taratamyam. suran.am
vayorjvottamatvadikamapi vadatam . vyasamd.e tamsam  2 

On this Earth, the great works were mutilated and disarrayed;


Sr Madhvacarya, as commanded by Lord Vedavyasa,
composed the Mahabharata-tatparyanirn.aya
to explain the meaning of these works with a commentary.
Drawing verses from the Mahabharata itself,
Sr Madhvacarya shows
the Supremacy of Lord Vis.n.u (who is extolled in the Vedas above all),
the supremacy of Vayu among other deites (except for Laks.mi and Brahma),
the limited and varying powers of the other gods, and the hierarchy of souls.
I worship this Lord Vedavyasa, who ordered
Sr Madhvacarya to undertake such a task.

N.B. It may be asked why a work such as the Mahabharata-Tatparya-Nirn. aya is even
needed when the Mahabharata itself serves to explain its own meaning. The answer
is that that great work has been distorted greatly (cf. verses 3, et. seq. of the second
chapter), and other texts of its genre have also nearly disappeared, making it impos-
sible for the average person to make philological and philosophical determinations
of its total purport. Therefore, as commanded by the author of the Mahabharata
Himself, the great Acarya undertook the task of writing a text that would rescue the
deserving seeker from the morass of ignorance and uncertainty. See the commen-
tary of Sr Vadiraja Trtha on II-3 for details.

10
The third chapter is called Sarganusargalayapradurbhavanirn.ayah. (decision of the creation,
meta-creation, destruction, and appearance), and is summarized in the following sloka.
adau rupacatus..taym
. sr.jati yo devan puranukramat
brahman.d.am . puramabjajadivibudhan sr.s..tva haratyantatah. 
sras..ta purvavadasya sarvajagato matsy adirupairbhavan
ramobhudanujanvito dasarathat payat sa nah. srpatih.  3 

(The Lord who) assumed four forms before Creation


(the forms of Aniruddha, Pradyumna, Sankars.an.a, and Vasudeva);
(The Lord who) creates all of the gods
according to their respective natures;
(The Lord who) creates the universe
as the dwelling-place of other gods such as Brahma;
(The Lord who) annihilates creation again and again,
then again creates and again sustains it,
incarnating in various forms (such as Matsya the fish);
(The Lord who) incarnated as Lord Rama through King Dasaratha,
along with His younger brothers;
May this Lord Rama protect us.

The fourth chapter is called Srramacarite Ayodhyapravesah. (in Sr Ramas story, the en-
trance into Ayodhya), and is summarized in the following sloka:
yadvr.ddhirjanamohin mudamita yaddarsanatsajjanah.
yenars.ipriyakarin.a nisicarhantra kratu raks.itah. 
yohalyam. sapatim . vyadhat haradhanurbha nktvavahajjanakm
jeta vartmani bhargavasya nagarm . ramo gatovyatsa mam  4 

(The Lord who) pretended to show himself growing up as a child


to delude the undeserving, while His darsana gave enormous
joy to His devotees;
(The Lord who) pleased the sage (Visvamitra) by His acts, such as
killing the demon Tat.aka and protecting the sacred
sacrifice;
(The Lord who) sanctified Ahalya Dev along with her husband

11
Gautama Muni, removing her curse and uniting her
with her husband;
(The Lord who) broke the mighty bow of Siva;
(The Lord who) married Sta Devi;
(The Lord who) pretended to conquer one of His own incarnations,
Lord Parasurama;
(The Lord who) returned to His kingdom;
May this Lord Rama protect me.

The fifth chapter is called Srramacarite Hanumaddarsanam (in Sr Ramas story, the sight-
ing of Hanuman), and is summarized in the following sloka:
tyaktva rajyamito vanam . vacanato matusca kakaks.igam
daityam . vyasya vikarn.aghon.akhacarbandhun kharadn khalan 
marcam. ca nihatya ravan.ahr.tam
. stam
. vicinvanniva
prapto vayusutena suryajayuja ramovatadvanditah.  5 

(The Lord who) renounced His kingdom and went to the forest
to fulfill the promise given by His father Dasaratha
to His stepmother Kaikeyi;
(The Lord who) killed the demon present in the eye of the crow;
(The Lord who) killed all of the demons such as Khara, Marcha, and
other relatives of the demoness Surpan.akha (whose ears
and nose were cut by Laks.man.a);
(The Lord who) pretended to search for Sta Dev when she was abducted
by the demon-king Ravan.a;
May this Lord Rama, reached and served by the son-of-Vayu (Hanuman)
and the son-of-Surya (Sugrva), protect us.

The sixth chapter is called Samudrataran.aniscayah. (decision to cross the sea), and is sum-
marized in the following sloka.
sugrven.a sakhitvamapya sapatham . kr.tva vadhe valinah.
talan saptavibhidya valinidhanam . kr.tva svarajye sthitam 
martan.d.im. ca vidhaya marutiyuja yamyam . disam. gacchata
stanves.an.amicchatabdhitaran.e ramovatat sam . stutah.  6 

12
(The Lord who) graced Sugrva with His friendship;
(The Lord who) took a vow to kill Val;
(The Lord who) demonstrated His strength to Sugrva by felling seven
palm trees with a single arrow;
(The Lord who) killed Vali;
(The Lord who) installed Sugriva as king in the kingdom of monkeys;
(The Lord who) made Marut go south, crossing the ocean to
search for Sita;
(The Lord who) is praised and meditated upon always (by Maruti);
May this Lord protect us.

The seventh chapter is known as Hanumatpratiyanam (Hanumans return journey), and is


summarized in the following sloka.
yasya srhanumananugrahabalat trn.ambudhih. llaya
lan.kam . prapya nisamya ramadayitam
. bhanktva vanam . raks.asan 
aks.adn vinihatya vks.ya dasakam dagdhva purm tam punah.
trn.abdhih. kapibhiryuto yamanamattam . ramacandram . bhaje  7 

I worship Lord Ramacandra,


By whose grace Sr Hanuman crossed the ocean easily;
(By whose grace Sr Hanuman) reached Lanka;
(By whose grace Sr Hanuman) found Sita;
(By whose grace Sr Hanuman) demolished the Asokavana;
(By whose grace Sr Hanuman) saw the ten-headed Ravan.a;
(By whose grace Sr Hanuman) burned the Lankapur;
(By whose grace Sr Hanuman) again crossed the ocean;
(By whose grace Sr Hanuman) returned and bowed to Him.

N.B. In many texts, the seventh chapter is referred to as Sundarakan.d.akathanirupan.am


(the statement of the story of the Sundarakan.d.a), a name obviously derived from the
comparison of its story with the relevant part of the Valmki Ramayan.a, a text that
however is not considered canonical or quoted from by the Acarya himself or by
prominent figures in his tradition. Other such late variations in chapter names are
also found.

13
The eighth chapter is called Hanumati Srramadayadanam (the gift of Sr Ramas compas-
sion to Hanuman), and is summarized in the following sloka.
sindhum . daks.in.amagato dasamukhabhratris..tadobdhyarthito
badhva setumavapya raks.asapurim . sainyaih. kapinam . yutah. 
hatven.drarikarrakarn.adasakadn raks.asan janakm
.
adayapya purm. svarajyapadavm
. praptovatadraghavah . 8

May Lord Raghava, who arrived at the southern ocean;


(The Lord who) pleased Vibhs.ana, the brother of ten-headed Ravan.a,
by giving him refuge and promising him the kingdom of Lanka;
(The Lord who) built the bridge to Lanka as requested by the god of
the ocean;
(The Lord who) reached Lanka;
(The Lord who) accompanied by the armies of the monkeys, killed the
demons (such as Indrajit, Kumbhakarn.a, Ravan.a, and others);
(The Lord who) brought Janak to, and procured the crown of,
His own kingdom;
(May this Lord) protect us.

The ninth chapter is called Ramasvadhamapravesah. (Ramas entry into His own abode),
and is summarized in the following sloka.
praptah. samrajyalaks.mm
. priyatamabharatam . yauvarajyebhis.icya
svyan raks.an sutau dvau janakaduhitari pr apya yajnairyajan svam 
stahetorvimohya ks.itijaditisut anarthito devasanghaih.
sadbhiryukto hanumadvarada upagatah. svam . padam. patu Ramah.  9 

Lord Rama, who obtained His own kingdom;


(The Lord who) coronated His dearest Bharata as crown prince;
(The Lord who) protected His own devotees;
(The Lord who) begat two sons (Lava and Kusa), from Janak Dev;
(The Lord who) performed sacred sacrifices unto Himself (as an example);
(The Lord who) deluded the evil-minded demons by pretending to
abandon Sta Dev;
(The Lord who) reached His own abode, as requested by the gods and

14
accompanied by the good beings;
May this Lord, boon-giver to Hanuman, protect us.

The tenth chapter is called Vyasavataranuvarn.anam (description of the avatara of Vyasa)


and is summarized in the following sloka.
ks.rabdhyunmathanadikatmacaritam . devairgr.n.adbhih. stutah.
sajnanaya parasarakhyamunina yah. satyavatyamabhut 
vyasatvena vidhaya vedavivr.tim. sastran.i sarvan.yapi
jnanam . satsu nidhaya sadgatakalim . nighnan sa novyaddharih.  10 

Lord Hari, who was extolled (even) by gods for His glories;
(Lord Hari who) removed obstacles and helping to churn the ocean of milk
(Lord Hari who) is praised by the gods for establishing correct knowledge;
(Lord Hari who) incarnated as Vedavyasa in Satyavat through
Parasara Muni;
(Lord Hari, who as Vedavyasa) established the classification of the Vedas;
(Lord Hari, who as Vedavyasa) authored many sastras
(such as the Brahma-Sutras and Mahabharata);
(Lord Hari, who as Vedavyasa) imparts right knowledge in good people;
(Lord Hari, who as Vedavyasa) destroyed the evil Kali present in the
hearts of good people;
May Sri Hari, this Vedavyasatmaka, protect us.

The eleventh chapter is called Bhagavadavatarapratijna (the Lords vow to incarnate), and
is summarized in the following sloka.
bhupa yatra pururavah. prabhr.tayo jata vidhoranvaye
yadvadya bharatadayah. kurumukha bhs.mambikeyadayah. 
bhubharaks.ayakanks.ibhih. suravarairabhyarthitah. srpatih.
tatravirbhavitum
. sahamaravarairicchan harih. patu mam  11 

Lord Hari, who wished to incarnate at the desire of eminent gods


(such as Brahma and Siva) to relieve the sin-burdened Earth;
Lord Hari, who incarnated along with the eminent gods of the clan
of the Moon (where kings such as Pururava, Yadu, Bharata, Kuru,

15
and others like Bhis.ma and Dhr.taras.t.ra were born);
to relieve the sin-burdened earth;
May this Lord, who is the consort of Laks. mi, protect me.

The twelfth chapter is called Pan.d.avotpattih. (the Pan.d.avas advent), and is summarized in
the following sloka.
devakyam. vasudevatograjayuto jato vrajam . yo gato
balaghnsakat.aks.aha svajananmanyastr.n.avartaha 
yatpurvam . paratasca pan.d.utanaya yatsevanam . jajnire
kartum. dharmamarudvr.s.asvina imam . nam . datmajam . naumi tam  12 

(Lord Kr.s.n.a, who) was born to Devaki and Vasudeva


along with His elder brother (Balarama);
(Lord Kr.s.n.a who) went to Nandavraja;
(Lord Kr.s.n.a who) killed Putana the infant-killer
and Sakat.asura the bullock cart demon;
(Lord Kr.s.n.a who) is very dear to His mother Yasoda;
(Lord Kr.s.n.a) before and after whose advent Yama, Vayu, Indra and
the Asvins were born as sons of Pan.d.u
with a desire to serve the Lord;
I bow to this Lord Kr.s.n.a, the son of Nanda.

The thirteenth chapter is called Kamsavadhah. (the slaying of Kamsa), and is summarized
in the following sloka.
samskaran prapya gargat bahusisucaritaih. prn.ayan gopagoph.
vatsan dhenusca raks.annahipatidamano yah. papau kananagnim 
viprastrprtikar dhr.tadharan.idharo gopikabhirnisasu
krd.an mallam. sca kam . sam
. nyahanadupagatovyatsa kr.s.n.ah.purm
. svam  13 

(Lord Kr.s.n.a, who) obtained samskaras (such as jatakarma and


namakaran.a) from Gargacarya;
(Lord Kr.s.n.a, who) pleased the gopas and gops
with His many amazing childhood exploits;
(Lord Kr.s.n.a, who) protected cows and calves;

16
(Lord Kr.s.n.a, who) subdued Kal.iya the serpent-king;
(Lord Kr.s.n.a, who) drank the wild fire;
(Lord Kr.s.n.a, who) pleased the brahman.a women
by consuming their offering of food;
(Lord Kr.s.n.a, who) carried the Govardhana mountain;
(Lord Kr.s.n.a, who) frolicked with gopikas in the nights to grace them;
(Lord Kr.s.n.a, who) killed the wrestlers (such as Chan.ura);
(Lord Kr.s.n.a, who) killed the demon Kamsa
upon returning to His own birthplace;
May this Lord, Sr Kr.s.n.a, protect us.

The fourteenth chapter is called Uddhavapratiyanam (Uddhavas return), and is summa-


rized in the following sloka.
pitrorbandham . nirasya ks.itipatimakarodugrasenam . guroryah.
putram . pradatparetam . yudhi vijitajarasam
. dhapurvarivargah. 
parthan pitra vihnanupagatanagaran yastvajopadvipadbhyah.
nandadnuddhavoktya gatavirahasucah. karayan sovatanmam  14 

(Lord Kr.s.n.a, who) released the prison-fetters of His parents;


(Lord Kr.s.n.a, who) anointed King Ugrasena;
(Lord Kr.s.n.a, who) brought back the son of his teacher (Sandpani) back from
the dead;
(Lord Kr.s.n.a, who) defeated Jarasandha and other enemies on the battlefield;
(Lord Kr.s.n.a, who) protected the fatherless Pan.d.ava refugees
returning to their home city;
(Lord Kr.s.n.a, who) removed the sorrow and pains of separation,
experienced by Nanda and others, through the message to Uddhava;
May this birthless Lord protect us.

17
The fifteenth chapter is called Pan.d.avasastrabhyasah. (the Pan.d.avas practicing of using
weaponry), and is summarized in the following sloka.
yasmat vyasasvarupadapi viditasuvidya avapuh. pramodam .
partha dron.ah. sutartham
. pratigatabhr.gupo yanniyatyarthakamah. 
tasmadaptoruvidyo drupadamupagaton aptakamostravidyah.
sis.yebhyah. kauravebhyo ravijanirasanod atsanovyanmurarih.  15 

(Lord Vedavyasa) from whom the Pan.d.avas became very happy


upon acquiring precious knowledge;
(Lord Vedavyasa) by whose will Dron.a approached Parasurama
obtained the great knowledge of arms; then,
desiring wealth for the sake of his son (Asvatthama);
approached the king Drupada but was rejected and insulted;
who thereupon gave knowledge of arms to all of the Kauravas (and
Pan.d.avas);
but did not instruct Karn. a (as he was not a ks.atriya);
May this Lord Murari protect us.

The sixteenth chapter is called Sr.gala-vadhah. (the slaying of Sr.gala) and is summarized in
the following sloka.
bhuyastvagatamahave saha jarasandham . nr.pairntaye
jnatva yassahajanvitotigahanam . gomantamatragatat 
tarks.yallabdhakirt.a unnata gireraplutya jitva ripun
hatva svyasr.galamatmanagarm . praptah. sa novyaddharih.  16 

(Lord Kr.s.n.a) came to know that Jarasandha, accompanied by the kings,


returned to wage war with Kr.s.n.a and His men;
(Lord Kr.s.n.a) went with his brother to densely wild Gomanta mountain;
(Lord Kr.s.n.a) regained His crown from Garud.a in Gomanta;
(Lord Kr.s.n.a) jumped from the tall mountain and defeated His enemies;
(Lord Kr.s.n.a) killed Sr.gala Vasudeva and returned to Mathura, His town;
May that Lord Hari protect us.

18
The seventeenth chapter is known as Hamsad.ibhakavadhah. (the slaying of Hamsa and
D.ibhaka) and is summarized in the following sloka.
bhagnasan nr.patnarn vyadhita yah. svargadhipagryasane
lagno bhs.makasatkr.totha yavanam . jaghne satmatmanah. 
nighnam
. yokr.ta rukmin.m . samajayaddurgarvirukmyadikan
vighnam. satrajidatmajapatirasau me ghnan bhavetsarvad a  17 

(The Lord who) shattered the hopes of enemy kings by routing them;
(The Lord who) was seated on the throne of Indra, king of heaven,
and greatly honored by Bhs.maka (the father of Rukmin.);
(The Lord who) killed the demon Yavana;
(The Lord who) made the ever-serving Rukmin. His consort;
(The Lord who) conquered the highly haughty Rukmi and others;
May this Lord, consort of Satyabhama, be always the Destroyer
of my obstacles.

The eighteenth chapter is called Bhmarjunadigvijayah. (the victories of Bhma and Arjuna
in all directions), and is summarized in the following sloka.
astrajnes.vadhikorjunotha yadanukrosena bhmam . vina
saddharme niratam . dadau svagurave badhva nr.pam . prars.atam 
putrau sa drupadopi vahnivibudh at strrupakam . praptavan
is..tam
. dharmaja apa rajyapadavm . me harih.  18 
. sa pryatam

By whose grace, Arjuna became the greatest among those who


knew the astravidya (except Bhma, who was steadfast in dharma);
(By whose grace) Arjuna imprisoned the king Drupada;
and turned over to his teacher Dron.acarya;
(By whose grace) Drupada took from the deity of the sacrificial
fire two children: a son (Dhr.s.t.adyumna) and a daughter (Draupad);
(By whose grace) Dharmaraja obtained his desired kingdom (Varan.avata);
May this Lord Hari be pleased with me.

19
The nineteenth chapter is called Pan.d.avarajyalabhah. (the Pan.d.avas gain of a kingdom),
and is summarized in the following sloka.
yatkarun.yabalena pan.d.utanaya nistrya nanapado
bhiks.annasina agamabhyasanino hatva bakam . draupadm 
udvahyakhilabhupatnapi ran.e jitvagatah. svam. purm
indraprasthapurevasan kr. tadhararaks.ah. sa novyaddharih.  19 

(By the strength of the Lord by whose grace) the Pan.d.avas


overcame many hardships
(such as eating the food obtained as alms,
poison, fire, and other adversities);
studied the Vedas and other sacred scriptures,
killed Bakasura;
married Draupad;
defeated the enemy kings in the battle at Draupads svayam
. vara;
returned to their city and
protected the kingdom of Indrapastha;
May that Lord Hari protect us.

The twentieth chapter is called Khan.d.avadahah. (the burning of the Khan.d.ava) and is sum-
marized in the following sloka.
yah. parthan paripalayan haripure strputrasampadyutan
sam. harta satadhanvanos..tamahis.bharta surars.istutah. 
hatva bhaumamapaharatsuratarum . bahvruvahanganah.
prayacchaddharisunave svasahajam . payatsa nah. kesavah.  20 

(Lord Kesava, who) protected the Pan.d.avas


as they lived in Indraprastha with their wives and children;
(Lord Kesava, who) blessed them with prosperity;
(Lord Kesava, who) killed Satadhanva;
(Lord Kesava, who) is the husband of the as..tamahis.i-s;
(Lord Kesava, who) was extolled by Narada, sage of the gods;
(Lord Kesava, who) killed the demon Naraka;
(Lord Kesava, who) married the sixteen thousand, one hundred women

20
imprisoned by Naraka;
(Lord Kesava, who) brought over the heavenly parijata tree;
(Lord Kesava, who) gave His own sister Subhadra in marriage
to Arjuna, the son of Indra;
May this Lord Kesava protect us.

The twenty-first chapter is called Pan.d.ava-vanapravesah. (the Pan.d.avas exile to the forest),
and is summarized in the following sloka.
parthan labdhasabhan vidhaya mayatah. praptah. puram . svam
. gatah.
ks.etram . kauravamarkaparvan.i purm . samprapya karta kratoh. 
pan.d.un prapya jarasute vinihate taih. karayitvadhvaram .
praptah. svam . puramacyuto vijayate dyute jitaisca . .  21 
smr tah

(The Lord who) led the Pan.d.avas to acquire the wonderful assembly room
through the heavenly sculptor Maya,
(The Lord who) reached Dvaraka, went to Kuruks.etra on the same day
(a suryagrahan.a) and returned to Dvaraka
in time to perform a sacred sacrifice;
(The Lord who) by visiting the Pan. d.avas again,
caused Jarasandha to die at the hand of Bhma;
(The Lord who) made the Pan.d.avas perform the Rajasuya;
(The Lord who) returned to Dvaraka again;
That never diminishing and ever complete Lord Acyuta,
who was remembered by Pan.d.avas defeated in the gambling
is always victorious.

The twenty-second chapter is called Aran.praptih. (the reaching of the forest), and is sum-
marized in the following sloka.
parthah. yata aran.yam. nihatanisicarah. prn.ayanto dvijaughan
vartam. srutva svakyamupagataharin.a manita sindhurajam 
jitva duryodhanadn harihayapurus.avratabaddhanvimocya
prapta dharmaprasadam . yamatha madhuripum . tus..tuvustam
. prapadye  22 

I humbly seek refuge in Lord Madhusudana, whom

21
the Pan.d.avas pleased with their service;
(the Pan.d.avas) went to the forest;
(the Pan.d.avas) killed demons such as Kirmra;
(the Pan.d.avas) pleased many saints and sages with the royal food
procured from the Aks.ayapatra;
(the Pan.d.avas) were consoled by their dear Hari, who went to them
on hearing the news of their vanavasa;
(the Pan.d.avas) defeated Jayadratha, king of Sindhu;
(the Pan.d.avas) humiliated Duryodhana
by freeing him from the armies of the Gandharvas;
(the Pan.d.avas) obtained the grace of Yamadharmaraja, as
Yudhis.t.hira answered the questions asked by Yama,
who appeared in the guise of a Yaks.a.

The twenty-third chapter is called Ajnatavasasamaptih. (the ending of the incognito stay),
and is summarized in the following sloka.
anyam . ves.amupagatah. pr.thagito gatva virat.alayam .
taddehasthaharernis.evan.apara mallam . tatha kcakan 
hatva gograhan.odyatanapi kurun jitva virat.arcitah.
parthah. svantikamagatam
. yamajitam . bhejustamd.ecyutam  23 

The Pan.d.avas went in disguise separately to the palace of King Virat.a,


so as not to arouse suspicion;
and dedicated themselves to the service of Lord Hari
as present in King Virat.as body;
Bhma killed the wrestler (who had the boon from Siva);
(Bhima) killed Kchaka, and Kchakas five-and-a-hundred younger brothers;
The Pan.d.avas vanquished the Kauravas
who came to steal the cows of King Virat.a;
after their incognito was over, (the Pan.d.avas) were worshipped
by King Virat.a;
(The Pan.d.avas) served Lord Hari who came there;
I extoll that invincible Lord Acyuta.

22
The twenty-fourth chapter is called Yuddhodyogah. (the preparation for war), and is sum-
marized in the following sloka.
yatsammatya pr.s.atatanujapres.itabrahman.oktya
rajyam. nadadanujajanitasyambikeyorjunasya 
yah. sahayyam. vyadhita nagarm
. kauravan.amavaptah.
svokte kr.s.nastadanabhimatevaptaparthah. sa novyat  24 

By the approval of Lord Kr.s.n.a, King Drupada


sent a message through a brahman.a to Dhr.taras.t.ra,
who did not abdicate the rule which rightfully belonged
to the sons of his younger brother;
Lord Kr.s.n.a, offering to help Arjuna, went to Hastinapur
with a peace message which the sons of Dhr.taras.t.ra rejected;
May this Lord, who helped the Pan.d.avas, protect us.

The twenty-fifth chapter is called Bhs.mapatah. (the fall of Bhs.ma), and is summarized in
the following sloka.
senam
. vks.ya ran.onmukhe karun.aya sastrojjhitam . phalgunam
sadgtamupadisya karmukadharam . cakresya yah. sarathih. 
anyonyam . kurupan.d.avaisca pr.tanam. yojghanatsyandanat
yo bhs.mam . nirapatayat sutasaraih. pan.d.ostamd.ecyutam  25 

Lord Acyuta preached the correct philosophy,


in the form of the Bhagavad Gta, to Arjuna;
for, Arjuna abandoned the bow and arrows on the verge of the battle
as he was overcome with compassion and grief
upon seeing the opposing army consisting of his teachers
(such as Dron.acarya and Kr.pacarya) and elders (Bhs.ma)
and other relatives;
(Lord Achyuta) led Arjuna to take up the bow and arrows to begin
the battle, as He took up the role of charioteer to this Arjuna;
Lord Acyuta made both Kauravas and Pan.d.avas kill each others armies;
Lord Acyuta made Bhis.ma fall from his chariot
from the arrows cast by the son of Pan.d.u;
I extoll that never diminishing and ever complete Lord Acyuta.

23
The twenty-sixth chapter is called Narayan.astropasamanam (the pacification of the Narayan.astra)
and is summarized in the following sloka.
dron.e yudhyati pan.d.avairvinihatam . pragjyotis.am
. parthatah.
kr.tva tasya sute hate nisi sivam
. ntvarjunam. saindhavam 
taddattastrabaladajghanadato dron.e hate draupadeh.
yo bhmam . ca nijastranamramakarottam . naumi narayan.am  26 

(Lord Narayan.a) made Arjuna kill Bhagadatta,


the king of Pragjyotis.a and the son of Narakasura,
as Dron.a was fighting with the Pan.d.avas;
When Arjunas son, Abhimanyu, was killed,
(the Lord) took Arjuna to Siva in the night,
and, from the strength of an arrow given by him,
He made Arjuna kill Saindhava (Jayadratha);
When Drona was killed by Dhr.s.tadyumna, the Lord made Bhma pay
respect to the Narayan.astra (discharged by Asvatthama);
I bow to this Lord Narayan.a.

The twenty-seventh chapter is called Karn.avadhah. (the slaying of Karn.a), and is summa-
rized in the following sloka.
yatsamarthyabalena suryatanuje parthena yuddhe jite
pascacchalyamavapya sarathivaram . dharmatmajam . sayakaih. 
srn.a n.gam
. kr.tavatyamum
. sibiragam. partham
. ca mr.tyorapat
yah. parthena haterkaje nr.panutah. payatsa nah. kesavah.  27 

Arjuna defeated Karn.a in the battlefield


by the strength of Lord Kesavas grace;
After this, Karn.a secured Salya as his good and efficient charioteer;
With his arrows, Karn.a badly wounded the limbs of Dharmaraja
who retreated to his tent;
Lord Kr.s.n.a saved Dharmaraja, and Arjuna also, from death;
When Arjuna killed Karn.a, the Lord was praised by Dharmaraja
for all He had done;
may this Lord Kesava protect us.

24
The twenty-eighth chapter is called Pan.d.avarajyalabhah. (the Pan.d.avas gain of the king-
dom), and is summarized in the following sloka.
salye dharmasutaddhate kurubale parthaih. samaste hate
bhmenanujasam . yute vinihate duryodhane draun.ina 
suptanam. nidhane kr.te nisi tato muktva vidherastratah.
parthan rajyamitam
. sca tatsutasutam
. yopatsa novyaddharih.  28 

When Salya was slain by Dharmaraja;


When the entire Kaurava army was destroyed by Pan.d.avas;
When Duryodhana was, along with all of his brothers, slain by Bhmasena;
Asvatthama killed all of the sleeping persons, including Dhr. s.tadyumna,
in the tents of the Pan.d.avas.
After this, when he discharged the Brahmastra;
The Lord saved the Pan.d.avas and their grandson, Parks.it, from
the Brahmastra,
And established the Pan.d.avas in their kingdom.
May this Lord Hari protect us.

The twenty-ninth chapter is called Samastadharmasangrahah. (the summarizing of the en-


tire dharma), and is summarized in the following sloka.
kr.s.n.abhyamapi bhusurairnr.pasuto rajyebhis.ikto dvijaih.
dagdhe nindati bhiks.uke khalatare svam . vipratsaratah. 
rajyam . tyaktumathodyato vacanato yasyaptabhs.mattatah.
susravakhiladharmanirn.ayamadah. kr.s.n.advayam . dhmahi  29 

Dharmaraja was coronated as King of Hastinapura by the learned


brahman.as and both Kr.s.n.as (Kr.s.n.advaipayana and Gopala Kr.s.n.a);
When Charvaka came in the guise of a bhiks.u and reprimanded Dharmaraja
that bhiks.u was burned for his evil behavior by a curse of the brahman.as;
When Dharmaraja began to repent deeply for killing his teachers
and relatives in battle, and prepared to abandon the kingdom,
The Pan.d.avas beloved grandfather, Bhis.ma, by order of both Kr.s.n.as,
taught Dharmaraja various tenets of Dharmic principles.
I humbly meditate upon such Kr. s.n.as
(Kr.s.n.advaipayana and Gopala Kr.s.n.a).

25
The thirtieth chapter is called Yagasamaptih. (the completion of the yaga), and is summa-
rized in the following sloka.
smr.tva yam
. dyusaritsuto vasurabh udraja yadasasito
nirduh.khotha jugopa dharmanirato jitv a svarajye kalim 
yah. partham
. samabodhayat mr.tasisum. yojvayatpan.d.avaih.
yo yajnam. sakarayat bahudhanaih. dhyayami tam . kesavam  30 

(Lord Kesava) by meditating upon whom the son of Akasaganga,


Bhis.ma returned to his position as one of the eight Vasus;
(Lord Kesava), by whose blessing, King Yudhis.t.hira gave up all of his depres-
sion,
ruling over and protecting the kingdom by following the path of righ-
teousness
and winning over the evil Kali in his kingdom;
(Lord Kesava) who gave a good sermon to Arjuna;
(Lord Kesava) who brought back to life the dead infant, Parks.it;
(Lord Kesava) who made Pan.d.avas perform Asvamedha Yajna by utilizing
great wealth;
I meditate upon this Lord Kesava.

The thirty-first chapter is called Dhr.taras.t.radisvargapraptih. (the obtaining of heaven by


Dhr.taras.t.ra, etc.), and is summarized in the following sloka.
yadyuktah. pan.d.uputrah. ks.itimatha jugupuh. dharmarajah. tvaravan
dharme yatprtayebhut pavanajavacanairambikeyam . viraktam 
vyasatma yo vanastham . tvakr.ta nijamanobhs..tavam. tam. gatam . svam .
natham . parthah
. smaranto mumudurapi padam . yasya kr sn am
.. . . .  31 
tamde

Pan.d.avas ruled and protected the kingdom after the war,


with the aid of Kr.s.n.a;
Dharmaraja performed religious ceremonies (such as Yajnas)
immediately and without delay, to please Kr. s.n.a;
Bhimasena spoke words of wisdom to Dhr. taras.t.ra by the instigation
of the Lord, causing Dhr.taras.t.ra to retire to the forest
with detachment where, of his own free will,

26
Dhr.taras.t.ra returned to his position as a gandharva;
By meditating upon the Lord and His feet, the Pan. d.avas rejoiced.
I extoll that Lord Kr.s.n.a.

The thirty-second chapter is called Pan.d.avasvargarohan.am (the Pan.d.avas ascent to heaven),


and is summarized in the following sloka.
yo yas..ta viprasapadyadukulamavadht arthitogat svalokam.
devairbhais.myadyupeto yadanu nijapadam . pand
.. ava apyavapuh
. 
daitya yaddves.atondhe tamasi nipatit a buddharupobhavadyah.
kalkyatmante kaleryah. kujananidhanakr.t patu sosman mukundah.  32 

The Lord performed Yajnas;


The Lord brought an end to the clan of Yadu,
using the curse of a brahman.a as a pretext;
The Lord returned, praised by the gods, to His abode
in the company of Rukmin. and other consorts;
The Pan.d.avas, emulating Him, also went back to their respective abodes;
The demons who hated the Lord fell into eternal hell;
The Lord incarnated as Buddha to delude the undeserving;
The Lord will incarnate as Kalki at the end of Kali-yuga,
in order to destroy the evil ones;
May this Lord Mukunda protect us.

Finally, the glossator concludes his introduction:


mahabharatatatparyanirn.ayasayasangrahah. 
raghavendren.a yatina kr.tah. sajjanasam
. vide 

This summary of the purport of the Mahabharata-Tatparya-Nirn.aya;


is composed by the saint Raghavendra, for the benefaction
of deserving people.

(Keshava Tadipatri & Thomas Head, with type-setting and editing by Shrisha Rao.)

27
  


    

Om
. Srmad Anandatrthabhagavatpadacarya viracitah
.

Sr Mahabharatatatparyanirn.ayah.

atha prathamodhyayah.
(sarvasastratatparyanirn.ayah.)

Om .  narayan.aya paripurn.agun.arn.avaya visvodayasthitilayonniyatipradaya 


jnanapradaya vibudhasurasaukhyaduh.khasatkaran.aya vitataya namo namaste  1.1 

asdudaragun.avaridhiraprameyo narayan.ah. paratamah. paramat sa ekah. 


sam . santasam . jat.hare nidhaya laks.mbhujantaragatah. svaratopi cagre  1.2 
. vidakhilam

tasyodarasthajagatah . sadamandasandrasvanandatus..tavapus.opi ramaramasya 


bhutyai nijasritajanasya hi sr.jyasr.s..tavks.a babhuva paranamanimes.akante  1.3 

dr.s..tva sa cetanagan.an jat.hare sayanananandamatravapus. ah. sr.tivipramuktan 


dhyanam . gatan sr.tigatam
. sca sus.uptisam
. sthan brahmadikan kaliparan manujam . stathaiks.at  1.4 

sraks.ye hi cetanagan.an sukhaduh.khamadhyasampraptaye tanubhr.tam . mamecchan 


. vihr.tim
soyam . vihara iha me tanubhr.t svabhavasambhutaye bhavati bhutikr.deva bhutyah.  1.5 

ittham. vicintya paramah. sa tu vasudevanama babhuva nijamuktipadapradata 


. babhre dvityamapi yat pravadanti mayam  1.6 
tasyajnayaiva niyatatha ramapi rupam

sankars.an.asca sa babhuva punah. sunityah. sam. harakaran.avapustadanujnayaiva 


. ca dev  1.7 
dev jayetyanu babhuva sa sr.s..tihetoh. pradyumnatamupagatah. kr.titam

sthityai punah. sa bhagavananiruddhanama dev ca santirabhavaccharadam. sahasram 


sthitva svamurtibhiramubhiracintyasaktih
. pradyumnarupaka imam . scaramatmanedat  1.8 

nirdehakan sa bhagavananiruddhanama jvan svakarmasahitan udare nivesya 


cakretha dehasahitan kramasah. svayambhupran. atmases.agarud.esamukhan samagran  1.9 

pancatmakah. sa bhagavan dvis.ad.atmakobhut pancadvay satasahasraparomitasca 

i
ekah. samopyakhilados.asamujjhitopi sarvatra purn.agun.akopi bahupamobhut  1.10 

nirdos.apurn.agun.avigraha atmatantro niscetanatmakasarragun. aisca hnah. 


anandamatrakarapadamukhodaradih. sarvatra ca svagatabhedavivarjitatma  1.11 

kalacca desagun.atosya na cadiranto vr.ddhiks.ayau na tu parasya sadatanasya 


naitadr.sah. kva ca babhuva na caiva bhavyo nastyuttarah. kimu parat paramasya vis.n.oh.  1.12 

sarvajna svaratamah. sa ca sarvasaktih. purn.avyayatmabalacitsukhavryasarah. 


yasyajnaya rahitamindiraya sametam . brahmesapurvakamidam . na tu kasya cesam  1.13 

abhasakosya pavanah. pavanasya rudrah. ses.atmako garud.a eva ca sakrakamau 


vndresayostadapare tvanayosca tes
. am . sah.  1.14 
. r.s.yadayah. kramasa unagun.ah. satam

abhasaka tvatha ramasya marutsvarupacchres..thapyajat tadanu gh. sivato varis..tha 


tasya uma vipatin ca girastayostu sacyadikah. kramasa eva yatha pumam . sah.  1.15 

. airdasato varis..thah. pancottarairapi yathakramatah. srutisthah. 


tabhyasca te satagun
sabdo bahutvavacanah . satamityatasca srutyantares.u bahudhoktiviruddhata na  1.16 

. svarupamidameva yatotha mukta apyevameva satatoccavincarupah. 


tes.am
. dasasahasramiti sma yasmat tasmanna hnavacanotha tatogryarupah.  1.17 
sabdah. satam

evam . sr.tipara asurastamogah. 


. narottamaparastu vimuktiyogya anye ca sam
evam
. sadaiva niyamah. kvacidanyatha na yavanna purtiruta sam. sr.tigah. samastah.  1.18 

purtisca naiva niyamad bhavita hi yasmat tasmat samaptimapi yanti na jvasanghah. 


anantyameva gan.asosti yato hi tes.am . tatah. sakalakalagata pravr.ttih.  1.19 
. ittham

etaih. suradibhiratipratibhadiyuktairyuktaih. sahaiva satatam


. pravicintayadbhih . 
purteracintyamahimah. paramah. paratma narayan.osya gun.avistr.tiranyaga kva  1.20 

samyam. na casya paramasya ca kena capyam . muktena ca kvacidatastvabhida kutosya 


. ah. paramat parasya  1.21 
prapyeta cetanagan.aih. satatasvatantrairnityasvatantravapus

ii
arthoyameva nikhilairapi vedavakyai ramayan.aih. sahitabharatapancaratraih. 
. harin.a sadaiva  1.22 
anyaisca sastravacanaih. sahatattvasutrairnirn. yate sahr.dayam

narayan.asya na samah. purus.ottamoham .


jvaks.are hyatigatosmi tato nyadartam1 
muktopasr.pya2 iha nasti kutasca kascit
naneva3 dharmapr.thagatmadr.getyadho hi  1.23 

abhasa eva4 pr.thagsata es.a jvo


muktasya nasti jagato vis.aye tu saktih. 
matraparosi na tu tesnuvate mahitvam .
s.ad.gun.yavigraha supurn.agun.aikadehah.  1.24 

mahatmyadeha sr.timuktigate sivasca brahma


ca tadgun.agatau na kathancanesau 
na srh. kutastadapare sya sukhasya matra-
masnanti muktasugan.asca satavaren.a  1.25 

abhasakabhasaparavabhasarupan. yajasran.i ca cetananam 


vis.n.oh. sadaivati vasat kadapi gacchanti kesadigan.a na muktau  1.26  5

yasmin parenyepyajajvakosa
naham. parayurna marcimukhyah. 
jananti yadgun.agan.an na ramadayopi
nityasvatantra uta kosti tadanya sah.  1.27 

naivaika eva purus.ah. purus.ottamosa-


vekah. kutah. sa purus.o yata eva jatya 
arthat srutesca gun.ato nijarupatasca
nityanya eva kathamasmi sa ityapi syat  1.28 

1
Br.. U. 5.5.1
2
Bra. Su. 1.3.2
3
Ka. U. 4.11
4
Bra. Su. 2.3.50
5
abhasaka ityadi srutivacanameva  na svavacanam Bha. Pra.

iii
sarvottamo hariridam . tu tadajnayaiva
cettum . ks.amam. sa tu harih. paramasvatantrah. 
purn.avyayagan.itanityagun.arn.avosau
ityeva vedavacanani paroktayasca  1.29 

. ca bharatam 
r.gadayasca catvarah. pancaratram
mularamayan.am. brahmasutram . manam. svatah. smr.tam  1.30 

aviruddham. ca yattvasya praman.am. tacca nanyatha 


etadviruddham. yattu syanna tanmanam. kathancana  1.31 

vais.n.avani puran.ani pancaratratmakatvatah. 


praman.anyeva manvadyah. smr.tayopyanukulatah.  1.32 

etes.u vis.n.oradhikyamucyatenyasya na kvacit 


atastadeva mantavyam . nanyatha tu kathancana  1.33 

moharthanyanyasastran. i kr.tanyevajnaya hareh. 


atastes.uktamagrahyamasuran. am . tamogateh.  1.34 

yasmat kr.tani tanha vis.n.unoktaih. sivadibhih. 


es.am
. yanna virodhi syat tatroktam . tanna varyate  1.35 

vis.n.vadhikyavirodhni yani vedavacam . syapi 


.  1.36 
tani yojyanyanukulyad vis.n.vadhikyasya sarvasah

avatares.u yat kincid darsayennaravaddharih . 


. mohaya dos.a vis.n.ornahi kvacit  1.37 
taccasuran. am

ajnatvam. paravasyam. va vedhabhedadikam. tatha 


tatha prakr.tadehatvam . tatha  1.38 
. dehatyagadikam

ansatvam . samyamanyaisca hnatam 


. ca duh.khitvam
. harih. svayam  1.39 
pradarsayati mohaya daityadnam

iv
na tasya kascid dos.osti purn.akhilagun.o hyasau 
sarvadehastharupes. u pradurbhaves. u cesvarah.  1.40 

brahmadyabhedah. samyam . va kutastasya mahatmanah. 


yadevam. vacakam
. sastram
. taddhi sastram . matam  1.41 
. param

nirn.ayayaiva yat proktam. brahmasutram . tu vis.n.una 


vyasarupen.a tad grahyam. tatroktah. sarvanirn.ayah.  1.42 

yatharthavacananam. ca moharthanam
. ca sam. sayam 
apanetum . hi bhagavan brahmasutramacklr. pat  1.43 

tasmat sutrarthamagr. hya kartavyah. sarvanirn.ayah. 


sarvados.avihnatvam . gun.aih. sarvairudrn. ata  1.44 

abhedah. sarvarupes.u jvabhedah. sadaiva ca 


vis.n.oruktani sutres.u sarvaveded.yata tatha  1.45 

taratamyam . vimuktirvidyaya tatha 


. ca muktanam
tasmadetadviruddham. yanmohaya tadudahr.tam  1.46 

tasmad ye ye gun.a vis.n.orgrahyaste sarva eva tu 


. bhagavata bhavis.yatparvan.i sphut.am  1.47 
ityadyuktam

es.a moham. sr.jamyasu yo janan mohayis.yati 


tvam. ca rudra mahabaho mohasastran. i karaya  1.48 

atatthyani vitatthyani darsayasva mahabhuja 


prakasam
. kuru catmanamaprakasam. ca mam. kuru  1.49 

iti varahavacanam
. brahman.d.oktam . tathaparam 
amohaya gun.a vis.n.orakarasciccharrata  1.50 

nirdos.atvam
. taratamyam. muktanamapi cocyate 
etadviruddham . yat sarvam. tanmohaya iti nirn.ayah.  1.51 

v
skandepyuktam . sivenaiva .san.mukhayaiva sadaram 
sivasastrepi tad grahyam . bhagavacchastrayogi yat  1.52 

paramo vis.n.urevaikastajjnanam. moks.asadhanam 


. nirn.ayastves.a tadanyanmohanaya hi  1.53 
sastran.am

jnanam . ca mama vis.n.una 


. vina tu ya muktih. samyam
trthadimatrato jnanam
. mamadhikyam . ca vis.n.utah.  1.54 

. harin.a tatha 
abhedascasmadadnam. muktanam
. mohaya kathyate putra nanyatha  1.55 
ityadi sarvam 6

. padmapuran. e ca saiva eva sivena tu 


uktam
yaduktam . umayai praha taddharah.  1.56 
. harin.a purvam

tvamaradhya tatha sambho grahs.yami varam . sada 


dvaparadau yuge bhutva kalaya manus.adis.u  1.57 

. ca janan madvimukhan kuru 


svagamaih. kalpitaistvam
. ca gopaya yena syat sr.s..tires.ottaradhara  1.58 
mam 7

na ca vais.n.avasastres.u vedes.vapi hareh. parah. 


kvaciduktonyasastres. u paramo vis.n.urritah.  1.59

nirdos.atvacca vedanam . grahyameva hi 


. vedoktam
vedes.u ca paro vis.n.uh. sarvasmaducyate sada  1.60 

asya devasya ml.hus.o vaya vis.n.ores.asya prabhr.the havirbhih. 


. vartirasvanaviravat  1.61 
vide hi rudro rudriyam 8
. mahitvam . yasis..tam

6
Padma Pu. 6.71.114-116 
7
Padma Pu. 6.71.106-107
8
R.gveda 7.40.5

vi
. na bhmam upahatnumugram 
stuhi srutam 9
. gartasadam
. yuvanam . mr.gam
. sumedham  1.62 
yam 10
. kamaye tam. tamugram. kr.n.omi tam
. brahman.am
. tamr.s.im
. tam

eko narayan.a asnna brahma na ca sankarah. 


vasudevo va idamagra asnna brahma na ca sankarah.  1.63 

yada pasyah. pasyate rugmavarn.am . kartaramsam . brahmayonim 


. purus.am
. samyamupaiti  1.64 
tada vidvan pun.yapape vidhuya niranjanah. paramam 11

yo veda nihitam . guhayam. parame vyoman 


sosnute sarvan kaman saha brahman.a vipascita12  1.65 

pra gha nvasya mahato mahani satya satyasya karan.ani vocam13 


. devasya gr.n.ato maghonah.  1.66 
satyamenam 14
. anu visve madanti ratim

. vasu sparhamuta jetota data 


yacciketa satyamit tan na mogham 15

satyah. so asya mahima gr.n.e savo yajnes.u viprarajye16  1.67 

satya vis.n.orgun.ah. sarve satya jvesayorbhida 


satyo mitho jvabhedah. satyam . ca jagaddr.sam  1.68 

asatyah. svagato bhedo vis.n.ornanyadasatyakam 


jagatpravahah. satyoyam
. pancabhedasamanvitah .  1.69 

jvesayorbhida caiva jvabhedah. parasparam 


. ca jad.ajvabhida tatha  1.70 
jad.esayorjad.anam

pancabheda ime nityah. sarvavasthasu sarvasah. 


9
R.gveda 2.33.11
10
R.gveda 10.125.5
11
Mu. U. 3.1.3
12
Tai. U. 2.1
13
R.gveda 2.15.1
14
R.gveda 4.17.5
15
R.gveda 10.55.6
16
R.gveda 8.3.4

vii
muktanam . ca sarvada  1.71 
. ca na hyante taratamyam

ks.itipa manus.yagandharva daivasca pitarascirah. 


ajanajah. karmajasca deva indrah. purandarah.  1.72 

rudrah. sarasvat vayurmuktah. satagun.ottarah. 


eko brahma ca vayusca vndro rudrasamastatha 
eko rudrastatha ses.o na kascidvayuna samah.  1.73 

muktes.u srstatha vayoh. sahasragun.ita gun.aih. 


tatonantagun.o vis.n.urna kascit tatsamah. sada  1.74 

. vis.n.orutkars.ameva vaktyuccaih. 
ityadi vedavakyam
. tena  1.75 
tatparyam 17
. mahadatretyuktam . yo mam iti svayam

bhumno jyayastvam18 iti hyuktam . sutres.u nirn.ayat tena 


19

tatprtyaiva ca moks.ah. prapyastenaiva nanyena  1.76 

nayamatma pravacanena labhyo na medhaya na bahuna srutena 


. svam  1.77 
yamevais.a vr.n.ute tena labhyastasyais.a atma vivr.n.ute tanum 20

vis.n.urhi data moks.asya vayusca tadanujnaya 


moks.o jnanam . ca kramaso muktigo bhoga eva ca  1.78 

uttares.am . nanyatha bhavet 


. prasadena ncanam
sarves.am. ca harirnityam . niyanta tadvasah. pare  1.79 

taratamyam. tato jneyam


. sarvoccatvam . harestatha 
etadvina na kasyapi vimuktih. syat kathancana  1.80 
17
Bha. G. 15.19
18
Bra. Su. 3.3.59
19
iti sabdah. prakaravacanah.  anena prakaren.a janmadyasya yatah. (Bra. Su. 1.1.2),
dyumbhvadyayatanam . svasabdat (Bra. Su. 1.3.1), aks.aramambarandhr.teh. (Bra. Su. 1.3.10),
sarvopeta ca taddarsanad (Bra. Su. 2.1.31) ityadi sutres.u uktam. , iti bhavah. 
atah. sutres.u iti bahuvacanam Bha. Pra.
20
Ka. U. 1.2.23, Mu. U. 3.2.3

viii
pancabhedam. sca vijnaya vis.n.oh. svabhedameva ca 
nirdos.atvam
. gun.adrekam . jnatva muktirnacanyatha  1.81 

avataran harerjnatva navatara haresca ye 


. statha samyag jnatva muktirnacanyatha  1.82 
tadavesam

sr.s..tiraks.ahr.tijnananiyatyajnanabandhanan 
moks.am . ca vis.n.utastveva jnatva muktirnacanyatha  1.83 

vedam . sca pancaratran. i setihasapuran. akan 


jnatva vis.n.uparaneva mucyate nanyatha kvacit  1.84 

mahatmyajnanapurvastu sudr.d.hah. sarvatodhikah. 


sneho bhaktiriti proktah. taya muktirnacanyatha  1.85 

trividha jvasanghastu devamanus.adanavah. 


tatra deva muktiyogya manus.es.uttamastatha  1.86 

madhyama manus.a ye tu sr.tiyogyah. sadaiva hi 


adhama nirayayaiva danavastu tamolayah.  1.87 

muktirnitya tamascaiva navr.ttih. punaretayoh. 


. nirayo nasti tamascapi kathancana  1.88 
devanam

. tatha muktih. kadacit kenacit kvacit 


nasuran.am
manus.an.am
. madhyamanam . naivaitaddvayamapyate  1.89 

. tamah.praptistada niyamato bhavet 


asuran.am
yada tu jnanisadbhave naiva gr.hn.anti tatparam  1.90 

. yada pratyaks.ago harih. 


tada muktisca devanam
svayogyayopasanaya tanva tadyogyaya tatha  1.91 

sarvairgun.airbrahman.a tu samupasyo harih. sada 

ix
anando jnah. sadatmeti hyupasyo manus.airharih.  1.92 

. gun.odrekat tadanyaira virincatah. 


yathakramam
brahmatvayogya .rjavo nama devah. pr.thaggan.ah.  1.93 

tairevapyam
. padam. tattu naivanyaih. sadhanairapi 
evam. sarvapadanam. tu yogyah. santi pr.thag gan.ah.  1.94 

tasmadanadyanantam . hi taratamyam. cidatmanam 


tacca naivanyatha kartum
. sakyam. kenapi kutracit  1.95 

ayogyamicchan purus.ah. patatyeva na sam . sayah. 


tasmad yogyanusaren.a sevyo vis.n.uh. sadaiva hi  1.96 

acchidrasevanaccaiva nis.kamatvacca yogyatah. 


. sakyo harih. sarvairnanyatha tu kathancana  1.97 
dras..tum

niyamoyam . hareryasmannollanghyah. sarvacetanaih. 


satyasankalpato vis.n.urnanyatha ca karis.yati  1.98 

danatrthatapoyajnapurvah. sarvepi sarvada 


. bhaktistveka vimuktaye 
angani harisevayam

. param  1.99 
bhavis.yatparvavacanamityetadakhilam

sr.n.ve vra ugramugram


. damayannanyamanyam . atinenyamanah. 
edhamanadvil.ubhayasya raja cos.kuyate visa indro manus.yan  1.100 

. sakhya vr.n.akti vitarturan. o aparebhireti 


para purves.am
ananubhutravadhunvanah. purvrindrah. saradastartarti21  1.101 

. vidvanamr.ta iha bhavati nanyah. pantha ayanaya vidyate 


tamevam 22

21
R.gveda 6.47.16-17
22
Tai. A. 3.12.17

x
tameva viditvati mr.tyumeti nanyah. pantha vidyateyanaya23  1.102 

yasya deve para bhaktiryathadeve tatha gurau 


tasyaite kathita hyarthah. prakasante mahatmanah.24  1.103 

bhaktyarthanyakhilanyeva bhaktirmoks.aya kevala 


muktanamapi bhaktirhi nityanandasvarupin.  1.104 

jnanapurvah. parah. sneho nityo bhaktiritryate 


ityadi vedavacanam . sadhanapravidhayakam  1.105 

nisses.adharmakartapyabhaktaste narake hare 


sada tis..thati bhaktasced brahmahapi vimucyate  1.106 

dharmo bhavatyadharmopi kr.to bhaktaistavacyuta 


papam . kr.to hare  1.107 
. bhavati dharmopi yo na bhaktaih

bhaktya tvananyaya sakya ahamevam . vidhorjuna 


. ca parantapa  1.108 
jnatum 25
. dras..tum
. ca tattvena praves..tum

anadidves.in.o daitya vis.n.au dves.o vivardhitah. 


tamasyandhe patayati daityanante viniscayat  1.109 

purn.aduh.khatmako dves.ah. sonanto hyavatis..thate 


. tamasyandhe nih.ses.asukhavarjite  1.110 
patitanam

. apurn.agun.ata tatha 
jvabhedo nirgun.atvam
. bhedastadgata eva ca  1.111 
samyadhikye tadanyes.am

pradurbhavaviparyasastadbhaktadves.a eva ca 
tatpraman.asya ninda ca dves.a etekhila matah.  1.112 

23
Sve. U. 3.8
24
Sve. U. 6.23
25
Bha. G. 11.54

xi
etairvihna ya bhaktih. sa bhaktiriti niscita 
anadibhaktirdevanam. kramad vr.ddhim . gataiva sa  1.113 

aparoks.adr.serheturmuktihetusca sa punah. 
saivanandasvarupen. a nitya muktes.u tis..thati  1.114 

yatha sauklyadikam. rupam. gorbhavatyeva sarvada 


sukhajnanadikam . rupam . bhakterna canyatha  1.115 
. evam

bhaktyaiva tus..timabhyeti vis.n.urnanyena kenacit 


sa eva muktidata ca bhaktistatraikakaran. am  1.116 

brahmadnam
. ca muktanam . taratamye tu karan.am 
taratamyasthitanadinitya bhaktirna cetarat  1.117 

manus.es.vadhamah. kincid dves.ayuktah. sada harau 


duh.khanis..thastatastepi nityameva na sam . sayah.  1.118 

madhyama misrabhutatvannityam . misraphalah. smr.tah. 


. uttamastena moks.in.ah.  1.119 
kincidbhaktiyuta nityam

brahman.ah. parama bhaktih. sarvebhyah. paramastatah. 

ityadni ca vakyani puran.es.u pr.thak pr.thak  1.120 

s.an.n.avatyangulo yastu nyagrodhapariman . d.alah. 


saptapadascaturhasto dvatrim . sallaks.an.airyutah. 
asam . sayacchid gururukto mans.ibhih.  1.121 
. sayah. sam

tasmad brahma gururmukhyah. sarves.ameva sarvada 


anyepi svatmano mukhyah. kramad gurava ritah.  1.122 

kramallaks.an.ahnasca laks.an.alaks.an.aih. samah. 


manus.a madhyamah. samyag durlaks.an.ayutah. kalih.  1.123 

xii
samyaglaks.an.asampanno yad dadyat suprasannadhh. 
sis.yaya satyam
. bhavati tatsarvam . sayah.  1.124 
. natra sam

agamyatvaddharistasminnavis..to muktido bhavet 


natiprasannahr.dayo yad dadyad gururapyasau 
. bhavet tasmad arcanyo guruh. sada  1.125 
na tat satyam

svavaran.am
. gurutvam . tu bhavet karan.atah. kvacit 
maryadartham . tepi pujya na tu yadvat paro guruh.

. puran.es.vanumoditam  1.126 
ityetat pancaratroktam

yada muktipradanasya svayogyam . pasyati dhruvam 


. harestada tasya sarvapapani bhasmasat  1.127 
rupam

. yanti kanicit 
yanti purvan.yuttaran.i na sles.am
moks.asca niyatastasmat svayogyaharidarsane  1.128 

. tatha 
bhavis.yatparvavacanamityetat sutragam 26

srutisca tatpara tadvat tadyatha27 ityavadat sphut.am  1.129 

. sa sankaram 
muktastu manus.a devan deva indram
. kramen.aiva tena yantyakhila harim  1.130 
sa brahman.am

uttarottaravasyasca mukta rudrapurassarah. 


nirdos.a nityasukhinah. punaravr. ttivarjitah. 
svecchayaiva ramantetra nanis..tam . tes.u kincana  1.131 

asurah. kaliparyanta evam. duh.khottarottarah. 


kalirduh.khadhikastes.u tepyevam. brahmavad gan.ah.  1.132 

26
etatsutragam ityasya etat prameyam . sutragam 
tadadhigama uttarapurvaghayorasles.avinasau tadvyapadesad
(Bra. Su. 4.1.13) iti sutragatam, ityarthah. Bha. Pra.
27
Cha. U. 4.14.3

xiii
tathanyepyasurah. sarve gan.a yogyataya sada 
brahmaivam . sarvajvebhyah. sada sarvagun.adhikah.  1.133 

muktopi sarvamuktanam . adhipatye sthitah. sada 


asrayastasya bhagavan sada narayan.ah. prabhuh.  1.134 

iti .rgyajuh.samatharvapancaratretihasatah. 
puran.ebhyastathanyebhyah. sastrebhyo nirn.ayah. kr.tah.  1.135 

vis.n.vajnayaiva vidus.a tatprasadabalonnateh. 


anandatrthamunina purn.aprajnabhidhayuja  1.136 

tatparyam. sastran.am
. sarves.am. uttamam . maya proktam 
prapyanujnam. vis.n.oretajjnatvaiva vis.n.urapyosau  1.137 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
sarvasastratatparyanirn.ayo nama prathamodhyayah.

xiv
atha dvityodhyayah.
(vakyoddharah.)

Om.  jayati hariracintyah . sarvadevaikavandyah . paramagururabhs..tavaptidah. sajjananam 


nikhilagun.agan.arn.o nityanirmuktados.ah. sarasijanayanosau srpatirmanado nah.  2.1 

. nirn.ayah. paro divyah. 


uktah. purvedhyaye sastran.am
srmadbharatavakyanyetairevadhyavasyante  2.2 

kvacid granthan praks.ipanti kvacidantaritanapi 


. pramadat kvacidanyatha  2.3 
kuryuh. kvacicca vyatyasam

anutsanna api grantha vyakula iti sarvasah. 


. sopi na vartate  2.4 
utsannah. prayasah. sarve kot.yam

granthopyevam . vilul.itah. kimvartho devadurgamah . 


. vyakulite nirn.ayaya pracoditah.  2.5 
kalavevam

harin.a nirn.ayan vacmi vijanam . statprasadatah. 


. scasya prasadatah.  2.6 
sastrantaran. i sanjanan vedam

dese dese tatha granthan dr.s..tva caiva pr.thagvidhan 


yatha sa bhagavan vyasah. saks.annarayan.ah. prabhuh.  2.7 

jagada bharatadyes.u tatha vaks.ye tadks.aya 


sanks.epat sarvasastrartham. bharatarthanusaratah. 
nirn.ayah. sarvasastran. am . parikrtitam  2.8 
. bharatam

bharatam. sarvavedasca tulamaropitah. pura 


devairbrahmadibhih. sarvairr.s.ibhisca samanvitaih. 
vyasasyaivajnaya tatra tvatyaricyata bharatam  2.9 

mahatvad bharavatvacca mahabharatamucyate 

xv
niruktamasya yo veda sarvapapaih. pramucyate28  2.10 

. sadr.s..tanto hi bharate 
nirn.ayah. sarvasastran. am
kr.to vis.n.uvasatvam
. hi brahmadnam . prakasitam  2.11 

yatah. kr.s.n.avase sarve bhmadyah. samyagritah. 


sarves.am. jnanado vis.n.uryasodateti coditah.  2.12 

yasmadvyasatmana tes.am . bharate yasa ucivan 


. brahmarudradirupin. am  2.13 
jnanadasca sukadnam

brahmadhikasca devebhyah . ses.adrudradapritah. 


priyasca vis.n.oh. sarvebhya iti bhmanidarsanat  2.14 

. hi marutih. 
bhubharaharin. o vis.n.oh. pradhanangam
magadhadivadhadeva duryodhanavadhadapi  2.15 

yo ya eva balajyes..thah. ks.atriyes.u sa uttamah. 


. cedvis.n.ukaryes.u tadbhaktyaiva na canyatha  2.16 
angam

balam. naisargikam. taccedvarastradestadanyatha 


. cedbalamanyatmakam. hi tat  2.17 
anyavesanimittam

deves.u balinameva bhaktijnane na canyatha 


sa eva ca priyo vis.n.ornanyatha tu kathancana  2.18 

tasmadyo yo balajyes..thah. sa gun.ajyes..tha eva ca 


balam
. hi ks.atriye vyaktam . jnayate sthuladr.s..tibhih.  2.19 

jnanadayo gun.a yasmajjnayante suks.madr.s..tibhih. 


tasmadyatra balam . tatra vijnatavya gun.ah. pare  2.20 

deves.veva na canyes.u vasudevapratpatah. 


28
Maha. 1.1.209 *

xvi
ks.atradanyes.vapi balam. praman.am . yatra kesavah. 
pravr.tto dus..tanidhane jnanakarye tathaiva ca  2.21 

anyatra brahman.anam. tu praman.am . jnanameva hi 


ks.atriyan.am
. balam . vis.n.ukaryata  2.22 
. caiva sarves.am

kr.s.n.aramadirupes.u balakaryo janardanah. 


dattavyasadirupes. u jnanakaryastatha prabhuh.  2.23 

matsyakurmavarahasca sim. havamanabhargavah. 


raghavah. kr.s.n.abuddhau ca kr.s.n.advaipayanastatha  2.24 

kapilo datta .rs.abhau sim . sumaro ruceh. sutah. 


narayan.o harih. kr.s.n.astapaso manureva ca  2.25 

mahidasastatha ham. sah. strrupo hayasrs.avan 


tathaiva vad.avavaktrah. kalk dhanvantarih. prabhuh.  2.26 

. bhedah. kathancana 
ityadyah. kevalo vis.n.urnais.am
na vises.o gun.aih. sarvairbalajnanadibhih. kvacit  2.27 

srbrahmarudrases.asca vndrendrau kama eva ca 


kamaputroniruddhasca suryascandro br.haspatih.  2.28 

. tatha bharya daks.adya manavastatha 


dharma es.am
manuputrasca .rs.ayo naradah. parvatastatha  2.29 

kasyapah. sanakadyasca vahnyadyascaiva devatah. 


bharatah. kartavryasca vainyadyascakravartinah.  2.30 

gayasca laks.man.adyasca trayo rohin.inandanah. 


pradyumno raukmin.eyasca tatputrascaniruddhakah.  2.31 

narah. phalguna ityadya vises.avesino hareh. 


vali sambadayascaiva kincidavesino hareh.  2.32 

xvii
tasmadbalapravr.ttasya ramakr.s.n.atmano hareh. 
antarangam
. hanumam. sca bhmastatkaryasadhakau  2.33 

brahmatmako yato vayuh. padam. brahmamagat pura 


vayoranyasya na brahmam . padam. tasmat sa eva sah.  2.34 

. tatra gun.ah. bhaktyadyastrs. u nityasah. 


yatra rupam
rupam
. hi sthuladr.s..tnam
. dr.syam . tato hi tat  2.35 
. vyaktam

prayo vettum. na sakyante bhaktyadyastrs. u yat tatah. 


yasam
. rupam . bhaktyadya iti niscayah.  2.36 
. gun.astasam

tacca naisargikam . rupam . sallaks.an.airyutam 


. dvatrim
nalaks.an.am
. vapurmatram. gun.ahetuh. kathancana  2.37 

asurn.am . bhavis.yati 
. varadestu vapurmatram
. naiva bhaktih. kathancana  2.38 
na laks.an.anyatastasam

tasmad rupagun.odara janak rugmin. tatha 


satyabhametyadirupa srh. sarvaparama mata  2.39 

tatah. pascad draupad ca sarvabhyo rupato vara 


. bhmavadsituh.  2.40 
bhubharaks.apan.e saks.adangam

hanta ca vairahetusca bhmah. papajanasya tu 


draupad vairahetuh. sa tasmad bhmadanantara  2.41 

baladevastatah. pascat tatah. pascacca phalgunah. 


naravesadanyatha tu draun.ih. pascat tatopare  2.42 

ramavajjambavatyadyah. s.at. tato revat tatha 


laks.man.o hanumatpascat tato bharatavalinau 
. pascat sugrvadyastatovarah.  2.43 
satrughnastu tatah

xviii
ramakaryam . tu yaih. samyak svayogyam . pura 
. na kr.tam
. tat kr.s.n.aya bbhatsvadyaih. samantatah.  2.44 
taih. puritam

adhikam . yaih. kr.tam. tatra tairunam. kr.tamatra tat 


karn.adyairadhikam . yaistu pradurbhavadvaye kr.tam 
vividadyairhi taih. pascad vipratpam . hareh.  2.45 
. kr.tam

pradurbhavadvaye hyasmin sarves.am . nirn.ayah. kr.tah. 


naitayorakr.tam
. kincicchubham . va yadi vasubham 
anyatra puryate kvapi tasmadatraiva nirn.ayah.  2.46 

pascattanatvat kr.s.n.asya vaises.yat tatra nirn.ayah. 


pradurbhavamimam . yasmad gr.htva bharatam . kr.tam  2.47 

ukta ramakathapyasmin markan.d.eyasamasyaya 


tasmad yad bharate noktam . taddhi naivasti kutracit 
atroktam . sarvasastres.u nahi samyagudahr.tam  2.48 

ityadi kathitam
. sarvam. brahman.d.e harin.a svayam 
markan.d.eyepi kathitam
. bharatasya prasam . sanam  2.49 

devatanam. yatha vyaso dvipadam . brahman.o varah. 


ayudhanam
. yatha vajramos.adhnam . yatha yavah. 
. mahabharatamuttamam  2.50 
tathaiva sarvasastran. am

. sanam 
vayuproktepi tat proktam 29
. bharatasya prasam

kr.s.n.advaipayanam
. vyasam . prabhum 
. viddhi narayan.am
ko hyanyah. pun.d.arkaks.anmahabharatakr.d bhavet30  2.51 

evam. hi sarvasastres.u pr.thak pr.thagudritam 


uktorthah. sarva evayam . mahatmyakramapurvakah.  2.52 
29
kr.s.n.advaipayanam. vyasam iti slokah. na kevalam
. vayuproktesti 
kintu bharatepyastti jneyam Bha. Pra.
30
Padma Pu. 1.1.43-44; Vis.n.u Pu. 3.4-5; Maha. 12.334.9 

xix
bharatepi yatha prokto nirn.ayoyam. kramen.a tu 
.  2.53 
tatha pradarsayis.yamastadvakyaireva sarvasah

narayan.am
. suragurum. jagadekanatham .
bhaktapriyam . sakalalokanamaskr tam
. . ca 
traigun.yavarjitamajam. vibhumadyamsam .
vande bhavaghnamamarasurasiddhavandyam  2.54 31

jnanapradah. sa bhagavan kamalavirincasarvadipurvajagato nikhiladvaris..thah. 


bhaktyaiva tus.yati haripravan.atvameva sarvasya dharma iti purvavibhagasam . sthah.  2.55 

. vidgun.ah. prathamakr.t sakalatmasaktih. 


nirdos.akah. sr.tivihna udarapurn.asam
moks.aikaheturasurupasuraisca muktairvandyah . sa eka iti coktamathottarardhe  2.56 

namyatvamuktamubhayatra yatastatosya muktairamuktigagan . aisca vinamyatokta 


. hi sarvagun.apurtiramus.ya vis.n.oh. prastavita prathamatah. pratijanataiva  2.57 
ittham

. 
kr.s.n.o yajnairijyate somaputaih. kr.s.n.o vrairijyate vikramadbhih
kr.s.n.o vanyairijyate sammr.sanaih. kr.s.n.o muktairijyate vtamohaih.  2.58 

sr.s..ta brahmadayo deva nihata yena danavah. 


tasmai devadidevaya namaste sarngadharin. e  2.59 

sras..tr.tvam . muktisras..tr.tvamucyate nanyat 


. devanam
utpattirdaityanamapi yasmat sammita vises.oyam  2.60 

atha ca daityahatistamasi sthira niyatasam . sthitireva na canyatha 


. nahi vises.akr.ta suradaityaga  2.61 
tanuvibhagakr. tih. sakales.viyam
31
kvacidantaritanapi iti vacanat, idamadyapadyamasahamanah. kecidadau na likhanti 
keral.adesasya puratanapustakes.u adyapi dr.syate  kathamanyatha lokacaryo vyasah.
laks.aparimitam . grantham. kurvan granthadau lokasiks.an.aya mangal.apadyam . na racayet?
yatolpyasi granthe bhagavate harivam . sadau ca satyam
. param . dhmahi iti,
sonadirvasudevah. samayatu duritam . janmajanmarjitam iti ca lokasiks.an.artham
.
mangal.amakarot  ato asminmahagranthe sakalasis.t.anam . gururvyasah . mangal.amacaredeveti
jneyam  Bha. Pra.

xx
. pravises.amudks.itum 
tamimameva surasurasancaye harikr.tam
prativibhajya ca bhmasuyodhanau svaparapaks.abhida kathita katha  2.62 

namo bhagavate tasmai vyasayamitatejase 


yasya prasadad vaks.yami narayan.akathamimam  2.63 

vasudevastu bhagavan krtitotra sanatanah. 


pratibimbamivadarse yam . pasyantyatmani sthitam  2.64 

nasti narayan.asamam . na bhavis.yati 


. na bhutam
etena satyavakyena sarvarthan sadhayamyaham  2.65 

adyantayorityavadat sa yasmad vyasatmako vis.n.urudarasaktih. 


. nirn.taye bharataga kathais.a  2.66 
tasmat samasta harisadgun.anam

satyam . satyam . punah. satyamuddhr.tya bhujamucyate 


vedasastrat param . kesavat param  2.67 
. nasti na daivam

alod.ya sarvasastran. i vicarya ca punah. punah. 


idamekam . sunis.pannam . dhyeyo narayan.ah. sada  2.68 

smartavyah. satatam . vis.n.urvismartavyo na jatucit 


sarve vidhinis.edhah. syuretayoreva kinkarah.  2.69 

ko hi tam
. veditum. sakto yo na syat tadvidhoparah. 
. veda sah. svayam  2.70 
tadvidhascaparo nasti tasmat tam

ko hi tam. veditum . sakto narayan.amanamayam 


r.te satyavatsunoh. kr.s.n.ad va devaksutat  2.71 

aprameyoniyojyasca svayam . kamagamo vas 


modatyes.a sada bhutairbalah. krd.anakairiva  2.72 

na pramatum . madhusudanah. 
. mahabahuh. sakyoyam

xxi
paramat parametasmad visvarupanna vidyate  2.73 

vasudevasuto nayam . nayam. garbhevasat prabhuh . 


. dasarathajjato na capi jamadagnitah.  2.74 
nayam

jayate naiva kutrapi mriyate kuta eva tu 


na vedhyo muhyate nayam . baddhyate naiva kenacit 
kuto duh.kham . svatantrasya nityanandaikarupin. ah.  2.75 

sannapi hi devesah
. sarvasya jagato harih . 
karman.i kurute nityam . knasa iva durbalah.  2.76 

natmanam
. veda mugdhoyam . ca margate 
. duh.kh stam
baddhah. sakrajitetyadi llais.asuramohin  2.77 

muhyate sastrapatena bhinnatvagrudhirasravah . 


ajanan pr.cchati smanyam
. stanum . gatah.  2.78 
. tyaktva divam

ityadyasuramohaya darsayamasa nat.yavat 


avidyamanamevesah. kuhakam . tad viduh. surah.  2.79 

pradurbhava hareh. sarve naiva prakr.tidehinah. 


nirdos.a gun.asampurn.a darsayantyanyathaiva tu  2.80 

. mohanarthaya satamapi tu kutracit 


dus..tanam
yathayogyaphalapraptyai llais.a paramatmanah.  2.81 

jnanam . teham
. savijnanamidam . vaks.yamyases.atah. 
yajjnatva neha bhuyonyajjnatavyamavasis.yate32  2.82 

aham. kr.tsnasya jagatah. prabhavah. pral.ayastatha 


. nanyat kincidasti dhananjaya  2.83 
mattah. parataram 33

32
Bha. G. 7.2
33
Bha. G. 7.6-7

xxii
. tanumasritam 
avajananti mam 34
. mud.ha manus.m
moghasa moghakarman.o moghajnana vicetasah. 
. sritah.  2.84 
raks.asmasurm 35
. caiva prakr.tim. mohanm

mahatmanastu mam . prakr.timasritah. 


. partha daivm
bhajantyananyamanaso jnatva bhutadimavyayam36  2.85 

pitasi lokasya caracarasya tvamasya pujyasca gururgaryan 


. kutonyo lokatrayepyapratimaprabhava  2.86 
na tvatsamostyabhyadhikah 37

param . jnanamuttamam 
. bhuyah. pravaks.yami jnananam
. siddhimito gatah.  2.87 
yajjnatva munayah. sarve param 38

mamayonirmahad brahma tasmin garbham . dadhamyaham 


sambhavah. sarvabhutanam. tato bhavati bharata39  2.88 

dvavimau purus.au loke ks.arascaks.ara eva ca 


ks.arah. sarvan.i bhutani kut.asthoks.ara ucyate  2.89 

uttamah. purus.astvanyah. paramatmetyudahr. tah. 


yo lokatrayamavisya bibhartyavyaya svarah.  2.90 

yasmat ks.aramattohamaks.aradapi cottamah. 


atosmi loke vede ca prathitah. purus.ottamah.  2.91 

yo mamevamasammud.ho janati purus.ottamam 


. sarvabhavena bharata  2.92 
sa sarvavid bhajati mam

iti guhyatamam . mayanagha 


. sastramidamuktam
34
Bha. G. 9.11
35
Bha. G. 9.12
36
Bha. G. 9.13
37
Bha. G. 11.43
38
Bha. G. 14.1
39
Bha. G. 14.3

xxiii
etad buddhva buddhiman syat kr.takr.tyasca bharata40  2.93 

dvau bhutasargau lokesmin daiva asura eva ca 


. partha me sr.n.u  2.94 
daivo vistarasah. prokta asuram 41

. te jagadahuransvaram 
asatyamapratis..tham 42

. balavan sukh  2.95 


svarohamaham 43
. bhog siddhoham

mamatmaparadehes.u pradvis.antobhyasuyakah. 44 
tanaham . sares.u naradhaman 
. dvis.atah. kruran sam
ks.ipamyajasramasubhanasurs. veva yonis.u45  2.96 

. yonimapanna mud.ha janmani janmani 


asurm
. gatim  2.97 
mamaprapyaiva kaunteya tato yantyadhamam 46

. bhavamavyayamks. ate 
sarvabhutes.u yenaikam
. viddhi satvikam  2.98 
avibhaktam 47
. vibhaktes.u tajjnanam

sarvaguhyatamam . bhuyah. sr.n.u me paramam. vacah. 


is..tosi me dr.d.hamiti tato vaks.yami te hitam  2.99 
48

manmana bhava madbhakto madyaj mam . namaskuru 


. te pratijane priyosi me  2.100 
mamevais.yasi satyam 49

pancaratrasya kr.tsnasya vakta narayan.ah. svayam 


sarves.vetes.u rajendra jnanes.vetad visis.yate50  2.101 
40
Bha. G. 15.16-20
41
Bha. G. 16.6
42
Bha. G. 16.8
43
Bha. G. 16.14
44
Bha. G. 16.18
45
Bha. G. 16.19
46
Bha. G. 16.20
47
Bha. G. 18.20
48
Bha. G. 18.64
49
Bha. G. 18.65
50
Maha. 12.337.63 *

xxiv
jnanes.vetes.u rajendra sankhyapasupatadis. u 
. nis..tha narayan.ah. parah.  2.102 
yathayogam 51
. yathanyayam

pancaratravido mukhya yathakramapara nr.pa 


. visanti te  2.103 
ekantabhavopagata vasudevam 52

(janamejaya uvaca)

bahavah. purus.a brahmannutaho eka eva tu 


. bhavan vaktumarhati  2.104 
ko hyatra purus.asres..thastam 53

vaisampayana uvaca

naitadicchanti purus.amekam . kurukulodvaha 


bahunam . hi yathaika yonirucyate 
. purus.an.am
. visvamakhyasyami gun.adhikam  2.105 
tatha tam 54
. purus.am

aha brahmaitamevartham. mahadevaya pr.cchate 


tasyaikasya mamatvam . hi sa caikah. purus.o virat.  2.106 

aham. brahma cadya sah. prajanam.


tasmajjatastvam
. ca mattah . . 
prasutah
matto jagat sthavaram. jangamam . ca
sarve veda sarahasyasca putra  2.107 

tathaiva bhmavacanam . pratyudritam 


. dharmajam

brahmesanadibhih. sarvaih. sametairyadgun.am . sakah. 


. sakyo vyacaks.an.aisca sarvada  2.108 
navasayayitum

51
Maha. 12.337.64 *
52
Maha. 12.337.67 *
53
Maha. 12.338.1 *
54
Maha. 12.338.2-3 *

xxv
sa es.a bhagavan kr.s.n.o naiva kevalamanus.ah. 
yasya prasadajo brahma rudrasca krodhasambhavah .  2.109 

vacanam
. caiva kr.s.n.asya jyes..tham . prati 
. kuntsutam

rudram. samasrita deva rudro brahman.amasritah. 


brahma mamasrito nityam . kincidupasritah.  2.110 
. naham

yathasritani jyotm . divakaram 


. s.i jyotih.sres..tham
evam. muktagan.ah. sarve vasudevamupasritah.  2.111 

. capi vaco vyasasya sadaram 


bhavis.yatparvagam
vasudevasya mahima bharate nirn.ayoditah.  2.112 

tadarthastu kathah. sarva nanyartham . yasah. 


. vais.n.avam
. tu yad dr.syenna tanmama mans.itam  2.113 
tatpratpam

bhas.astu trividhastatra maya vai sampradarsitah. 


ukto yo mahima vis.n.oh. sa tukto hi samadhina  2.114 

saivadarsanamalambya kvacicchaiv kathodita 


samadhibhas. ayoktam . grahyameva hi  2.115 
. yat tat sarvam

aviruddham . ca gr.hyate 
. samadhestu darsanoktam
adyantayorviruddham
. yad darsanam. tadudahr. tam  2.116 

darsanantarasiddham . ca guhyabhas. anyatha bhavet 


tasmad vis.n.orhi mahima bharatokto yatharthatah.  2.117 

tasyangam
. prathamam . vayuh. pradurbhavatrayanvitah. 
prathamo hanuman nama dvityo bhma eva ca 
purn.aprajnastr.tyastu bhagavatkaryasadhakah.  2.118 

tretadyes.u yuges.ves.a sambhutah. kesavajnaya 


. sarasvat  2.119 
ekaikasastris.u pr.thag dvityangam

xxvi
. rupe tu ratervayau srrityeva ca krtyate 
sam
saiva ca draupad nama kal. candreti cocyate  2.120 

. hareh. ses.ah. pradurbhavasamanvitah. 


tr.tyangam
pradurbhava narascaiva laks.man.o bala eva ca  2.121 

rudratmakatvacches. asya suko draun.isca tattanu 


. sasampattya parthops. at tadatmakah.  2.122 
indre naram

pradyumnadyastato vis.n.orangabhutah. kramen.a tu 


caritam . tad vis.n.udrekaya kathyate  2.123 
. vais.n.avanam

tatha bhagavatepyuktam . param 


. hanumadvacanam

martyavatarastviha martyasiks.an.am. raks.ovadhayaiva na kevalam . vibhoh. 


kutosya hi syu ramatah. sva atman stakr.tani vyasanansvarasya  2.124 

na vai sa atmatmavatamadhsvaro bhunkte hi duh.kham. bhagavan vasudevah. 


. capi jahati karhicit  2.125 
na strkr.tam 55
. kasmalamasnuvta na laks.man.am

yatpadapankajaparaganis. evakan.am . prayanti 


. duh.khani sarvan.i layam
sa brahmavandyacaran . o janamohanaya strsanginamiti ratim . prathayam . scacara  2.126 

. kvacidr.s.n kvacid devan kvacinnaran 


kvacicchivam
namatyarcayati stauti varanarthayatepi ca  2.127 

. pratis..thapayati vr.n.otyasurato varan 


lingam
sarvesvarah. svatantropi sarvasaktisca sarvada 
sarvajnopi vimohaya jananam . purus.ottamah.  2.128 

tasmad yo mahima vis.n.oh. sarvasastroditah. sa hi 


. nirn.ayah. samudahr.tah. 
nanyadityes.a sastran.am
55
Bha. Pu. 5.19.5-6

xxvii
. bhagavataiva hi  2.129 
bharatarthastridha proktah. svayam

manvadi kecid bruvate hyastkadi tatha pare 


. paricaks.ate  2.130
tathoparicaradyanye bharatam 56

sakr.s.n.an pan.d.avan gr.hya yoyamarthah. pravartate 


pratilomyadivaicitryat tamastkam . pracaks.ate  2.131 

dharmo bhaktyadidasakah. srutadih. slavainayau 


sabrahmakastu te yatra manvadim . tam . vidurbudhah.  2.132 

narayan.asya namani sarvan.i vacanani tu 


tatsamarthyabhidhayni tamauparicaram . viduh.  2.133 

bhaktirjnanam. savairagyam. prajna medha dhr.tih. sthitih. 


yogah. pran.o balam. caiva vr.kodara iti smr.tah.  2.134 

etaddasatmako vayustasmad bhmastadatmakah. 


sarvavidya draupad tu yasmat saiva sarasvat  2.135 

ajnanadisvarupastu kalirduryodhanah . smr.tah. 


vipartam . duh.sasana itritah.  2.136 
. tu yajjnanam

nastikyam. sakunirnama sarvados.atmakah. pare 


dhartaras..trastvahankaro draun. rudratmako yatah.  2.137 

dron.adya indriyan.yeva papanyanye tu sainikah. 


. vis.n.urniyojakah.  2.138 
pan.d.aveyasca pun.yani tes.am

evamadhyatmanis..tham. hi bharatam. sarvamucyate 


durvijneyamatah. sarvairbharatam. tu surairapi  2.139 

. vyaso hi tad veda brahma va tatprasadatah. 


svayam
56
Maha. 1.1.50 *

xxviii
tathapi vis.n.uparata bharate sarasangrahah.  2.140 

ityadivyasavakyaistu vis.n.utkars.ovagamyate 
. kramascaiva tadvakyaireva cintyate  2.141 
vayvadnam

vayurhi brahmatameti tasmad brahmaiva sa smr.tah. 


na brahmasadr.sah. kascicchivadis. u kathancana  2.142 

jnane virage haribhaktibhave dhr.tisthitipran. abales.u yoge 


buddhau ca nanyo hanumatsamanah. puman kadacit kva ca kascanaiva  2.143 

. devasya bhargah. sahaso yato jani 


bal.ittha tad vapus.e dhayi darsatam
yadm upahvarate sadhate matir .rtasya dhena anayanta sasrutah .  2.144 

pr.ks.o vapuh. pituman nitya asaye dvityam a saptasivasu matr.s.u 


tr.tyam asya vr.s.bhasya dohase dasapramatim . janayanta yos.an.ah.  2.145 

niryad m budhnan mahis.asya varpasa sanasah. savasa kranta surayah. 


yad m anu pradivo madhva adhave guhasantam matarisva mathayati  2.146 

. su rohati 
pra yat pituh. paraman nyate parya pr.ks.udho vrudho dam
ubha yad asya janus.am. yad invata ad id yavis..tho abhavad ghr.n.a sucih.  2.147 

. syamana urviya vi vavr.dhe 


ad in matr.ravisad yasva sucir ahim
anuyat purva aruhat sanajuvo ni navyass.vavarasu dhavate57  2.148 

asvamedhah. kratusres..tho jyotih.sres..tho divakarah. 


. sres..tho devasres..thastu marutah.  2.149 
brahman.o dvipadam

balamindrasya giriso girisasya balam . marut 


balam
. tasya harih. saks.anna harerbalamanyatah .  2.150 

vayurbhmo bhmanado mahaujah. sarves.am . pran.abhutah. 


. ca pran.inam
57
R.gveda 1.141.1-5

xxix
. dehapate tasmad vayurdevadevo visis..tah.  2.151 
anavr.ttirdehinam

tattvajnane vis.n.ubhaktau dhairye sthairye parakrame 


vege ca laghave caiva pralapasya ca varjane  2.152 

bhmasenasamo nasti senayorubhayorapi 


pan.d.itye ca pat.utve ca suratve ca balepi ca  2.153 

. prati samritam 
tatha yudhis..thiren.api bhmam

dharmascarthasca kamasca moks.ascaiva yaso dhruvam 


tvayyayattamidam. sarvam. sarvalokasya bharata  2.154 

. capi vaco duryodhanasya hi 


virat.aparvagam 58

vran.am
. sastravidus.am . tattvanirn.aye 
. kr.tinam
sattve bahubale dhairye pran.e sarrasambhave  2.155 

sampratam . manus.e loke sadaityanararaks. ase 


. sres..thah. sampurn.abalapaurus.ah.  2.156 
catvarah. pran.inam

bhmasca balabhadrasca madrarajasca vryavan 


caturthah. kcakastes.am . nanususrumah. 
. pancamam
anyonyanantarabalah. kramadeva prakrtitah.  2.157 

vacanam . param 
. vasudevasya tathodyogagatam

. sambhavayasi pan.d.ava 
yat kincatmani kalyan.am
sahasragun.amapyetat tvayi sambhavayamyaham  2.158 

yadr.se ca kule jatah. sarvarajabhipujite 


58
vran.am. sastravidus.am, nasti narayan.asamam ityadi mahabharatadyuktani
bhagavatpadairudahr.tani mudritapustakes.u anupalabhyatvepi pracnakoses.u
prayasah. dr.s.yante 

xxx
yadr.sani ca karman.i bhma tvamasi tadr.sah.59  2.159

asmin yuddhe bhmasena tvayi bharah. samahitah. 


dhurarjunena vod.havya vod.havya itaro janah.60 

. puran.e brahman.d.e brahman.a naradaya ca  2.160 


uktam

yasyah. prasadat paramam. vidanti ses.ah. suparn.o girisah. surendrah. 


. prathamaiva bharat sa draupad nama babhuva bhumau  2.161 
mata ca yais.am

ya marutad garbhamadhatta purvam . ses.am


. suparn.am . surendram 
. girsam
caturmukhabham. scaturah. kumaran sa draupad nama babhuva bhumau  2.162 

yasyadhiko bale nasti bhmasenamr.te kvacit 


na vijnane na ca jnana es.a ramah. sa langal  2.163 

yasya na pratiyoddhasti bhmamekamr.te kvacit 


anvis.yapi trilokes.u sa es.a musalayudhah.  2.164 

tatha yudhis..thiren.aiva bhmaya samudritam 

anujnato rauhin.eyat tvaya caivaparajita 


sarvavidyasu bbhatsuh. kr.s.n.ena ca mahatmana  2.165 

anves.a rauhin.eyam . ca bhmaparajitam 


. ca tvam
vrye sauryepi va nanyastr.tyah. phalgunadr. te  2.166 

tathaiva draupadvakyam . pratritam 


. vasudevam

adhijyamapi yat kartum . sakyate naiva gan.d.ivam 


anyatra bhmaparthabhyam. bhavatasca janardana  2.167 

. kr.s.n.advaipayaneritam 
tathaivanyatra vacanam
59
Maha. 5.75.3-4 *
60
Maha. 5.75.18 *

xxxi
dvaveva purus.au loke vasudevadanantarau 
bhmastu prathamastatra dvityo draun.ireva ca  2.168 

aks.ayavis.udh divye dhvajo vanaralaks.an.ah. 


gan.d.vam
. dhanus.am . tena draun.ervarorjunah.  2.169 
. sres..tham

ityadyanantavakyani santyevarthe vivaks.ite 


kanicid darsitanyatra din.matrapratipattaye  2.170 

tasmaduktakramen.aiva purus.ottamata hareh. 


anaupacarik siddha brahmata ca vinirn.ayat  2.171 

. sanks.epaduddhr.tih. suvakyanam 
purn.aprajnakr.teyam
srmadbharataganam. vis.n.oh. purn.atvanirn.ayayaiva  2.172 

sa pryatam . sr.tidustararn. at 
. paratamah. paramadanantah. santarakah. satatasam
yatpadapadmamakarandajus.o hi parthah. svarajyamapurubhayatra sada vinodat  2.173 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
vakyoddharo nama dvityodhyayah .

xxxii
(sarganusarga-laya-pradurbhavanirn
. ayah.)
atha tr.tyodhyayah.

Om.  jayatyajokhan.d.agun.oruman.d.alah. sadodito jnanamarcimal 


svabhaktahardoccatamonihanta vyasavataro hariratmabhaskarah.  3.1 

jayatyajoks.n.asukhatmabimbah. svaisvaryakantipratatah. sadoditah. 


svabhaktasantapaduris..tahanta ramavataro harirsacandramah.  3.2 

jayatyasankhyorubalambupuro gun.occaratnakara atmavaibhavah. 


sada sadatmajnanadbhirapyah. kr.s.n.avataro harirekasagarah.  3.3 

narayan.am
. namaskr.tya naram . caiva narottamam 
. tato jayamudraye  3.4
devm 61
. sarasvatm
. vyasam

. kr.s.n.advaipayaneritah. 
jayo nametihasoyam
vayurnarottamo nama devti srrudrita  3.5 

narayan.o vyasa iti vacyavaktr.svarupakah. 


ekah. sa bhagavanuktah. sadhakeso narottamah .  3.6 

upasadhako narascokto dev bhagyatmika nr.n.am 


sarasvat vakyarupa tasmannamya hi tekhilah. 
kr.s.n.au satya bhmaparthau kr.s.n.etyukta hi bharate  3.7 

sarvasya nirn.ayasuvakyasamuddhr.t tu svadhyayayorharipadasmaran . ena kr.tva 


anandatrthavaranamavat tr.tya bhaum tanurmaruta aha kathah. parasya  3.8 

vyud.hascaturdha bhagavan sa eko mayam . sriyam. sr.s..tividhitsayara 


rupen.a purven.a sa vasudevanamna virincam. sus.uve ca satah.  3.9 

. vidatma 
sankars.an.accapi jayatanujo babhuva saks.ad balasam
vayurya evatha virincanama bhavis.ya adyo na parastato hi  3.10 
61
Maha. Adi. 1.1 *

xxxiii
. sa vayuh. purus.o virincah. pradyumnatascatha kr.tau striyau dve 
sutram
prajajnaturyamal.e tatra purva pradhanasanjna prakr.tirjanitr  3.11 

. saiva ca sutranamna 
sraddha dvityatha tayosca yogo babhuva pum
harerniyogadatha samprasutau ses.ah. suparn.asca tayoh. sahaiva  3.12 

ses.astayoreva hi jvanama kalatmakah. sotha suparn.a ast 


tau vahanam . sayanam . caiva vis.n.oh. kala jayadyasca tata prasutah.  3.13 

kala jayadya api vis.n.upars.ada yasmadan.d.at paratah. samprasutah. 


ncah. surebhyastata eva tekhila vis.vakseno vayujah. khena tulyah.  3.14 

. scaturvarn.agatan samastan 
vyuhat tr.tyat punareva vis.n.ordevam
sangr.hya bjatmatayaniruddho nyadhatta santyam . trigun.atmikayam  3.15 

tato mahattattvatanurvirincah. sthulatmanaivajani vak ca dev 


tasyamahankaratanum
. sa rudram . sasarja buddhim . ca tadarddhadeham  3.16 

buddhyamumayam . sa sivastrirupo manasca vaikarikadevasanghan 


dasendriyan. yeva ca taijasani kramen.a khadn vis.ayaisca sarddham  3.17 

pum . sah. prakr.tyam. ca punarvirincacchivotha tasmadakhilah. suresah. 


jatah. sasakrah. punareva sutracchraddha sutanapa surapravran 
ses.am . cendramathendratasca sarve sura yajnagan.asca jatah.  3.18 
. sivam

punasca maya trividha babhuva sattvadirupairatha vasudevat 


. sa babhuva tasmat sa vis.n.unamaiva nirantaropi 
sattvatmikayam
rajastanau caiva virinca ast tamastanau sarva iti trayosmat  3.19 

ete hi devah. punaran.d.asr.s..tavasaknuvanto harimetya tus..tuvuh. 


tvam. no jagaccitravicitrasarganissmasaktih. kuru sanniketam  3.20 

iti stutastaih. purus.ottamosau sa vis.n.unama sriyamapa sr.s..taye 


sus.ava saivan.d.amadhoks.ajasya sus.mam. hiran.yatmakamambumadhye  3.21 

xxxiv
. sarve surastasya babhuva nabheh. 
tasmin pravis..ta harin.aiva sarddham
. padmamamus.ya madhye punarvirincojani sadgun.atma  3.22 
lokatmakam

tasmat punah. sarvasurah. prasutaste janamana api nirn.ayaya 


nissr.tya kayaduta padmayoneh. sampravisan kramaso marutantah.  3.23 

. punah. 
papata vayorgamanaccharram. tasyaiva cavesata utthitam
tasmat sa eko vibudhapradhana ityasrita devagan.astameva 
harervirincasya ca madhyasam . sthitestadanyadevadhipatih. sa marutah.  3.24 

tato virinco bhuvanani sapta sasaptakanyasu cakara sobjat 


tasmacca deva r.s.ayah. punasca vaikarikadyah. sasiva babhuvuh.  3.25 

agre sivohambhava eva buddheruma manojau saha sakrakamau 


gururmanurdaks.a utaniruddhah. sahaiva pascanmanasah. prasutah.  3.26 

. sparsat sahaiva ravih. sas dharma ime prasutah. 


caks.uh.srutibhyam
jihvabhavo varipatirnasosca nasatyadasrau kramasah . prasutah.  3.27 

tatah. sanadyasca marcimukhya devasca sarve kramasah . prasutah. 


tatosuradya r.s.ayo manus.ya jagad vicitram. ca virincatobhut  3.28 

uktakramat purvabhavastu yo yah . sres..thah. sa sa hyasurakanr.te ca 


purvastu pascat punareva jato nasres..thatameti kathancidasya 
gun.astu kalat pitr.matr.dos.at svakarmato vabhibhavam . prayanti  3.29 

. tato harih. pral.aye srsahayah. 


layo bhaved vyutkramato hi tes.am
setenijanandamamandasandrasandohamekonubhavannanantah .  3.30 

anantasrs. asyakarorupadah. sonantamurtih. svagun.ananantan 


anantasaktih. paripurn.abhogo bhunjannajasram . nijarupa aste  3.31 

evam. punah. sr.jate sarvametadanadyananto hi jagatpravahah. 


nityasca jvah. prakr.tisca nitya kalasca nityah. kimu devadevah.  3.32 

xxxv
yatha samudrat saritah. prajatah. punastameva pravisanti sasvat 
evam. harernityajagatpravahastameva casau pravisatyajasram  3.33 

evam. vidurye paramamanantamajasya saktim. purus.ottamasya 


. suresam  3.34 
tasya prasadadatha dagdhados.astamapnuvantyasu param

devaniman muktasamastados.an svasannidhane vinivesya devah . 


punastadanyanadhikarayogyam. stattadgan.aneva pade niyunkte  3.35 

punasca marcata eva deva jata adityamasurasca dityam 


gavo mr.gah. paks.yuragadisattva daks.ayan.s.veva samastasopi  3.36 

tatah. sa magnamalayo layodadhau mahm . vilokyasu harirvarahah. 


. sasailamuddhr.tya varamupari nyadhat sthiram  3.37 
bhutva virincartha imam

athabjanabhapratiharapalau sapat triso bhumital.ebhijatau 


. hiran.yavatha raks.asau ca paitr.s.vaseyau ca hareh. parastat  3.38 
dityam

hato hiran.yaks.a udaravikramo diteh. suto yovarajah. surarthe 


.  3.39 
dhatrarthitenaiva varaharupin. a dharoddhr.tau purvahatobjajodbhavah

atho vidhaturmukhato vinih.sr.tan vedan hayasyo jagr.hesurendrah. 


nihatya tam. matsyavapurjugopa manum . munm . sca dadau vidhatuh.  3.40 
. stam

manvantarapral.aye matsyarupo vidyamadanmanave devadevah. 


. vidatma vis.n.oh. svarupapratipattirupam  3.41 
vaivasvatayottamasam

atho diterjyes..thasutena sasvat prapd.ita brahmavarat suresah. 


harim
. virincena sahopajagmurdauratmyamasyapi sasam . surasmai  3.42 

. harupen.a sa avirast 
abhis..tutastairharirugravryo nr.sim
hatva hiran.yam. ca sutaya tasya datvabhayam . devagan.anatos.ayat  3.43 

surasuran. amudadhim
. vimathnatam . sa mandaram 
. dadhara pr.s..thena girim

xxxvi
varapradanadaparairadharyam. harasya kurmo br.hadan.d.avod.ha  3.44 

varadajeyatvamavapa daityarat. caturmukhasyaiva baliryada tada 


. stutah.  3.45 
ajayatendravarajoditeh. suto mahanajopyabjabhavadisam

. sannamayan pade pade 


sa vamanatmasurabhubhr. todhvaram 62
. jagama gam
. tribhih. kramaistacca dadau nijagraje  3.46 
jahara casmacchalatastrivis..tapam

pitamahenasya pura hi yacito baleh. kr.te kesava aha yad vacah. 


nayancayaham
. pratihanmi tam . balim. subhananetyeva tatobhyayacata  3.47 

babhuvire candralalamato varat pura hyajeya asura dharatal.e 


tairardita vasavanayakah. surah. puro nidhayabjajamastuvan harim  3.48 

virincasr.s..tairnitaramavadhyau varad vidhaturditijau hiran.yakau 


tatha hayagrva udaravikramastvaya hata brahmapuratanena  3.49 

sa casuran rudravaradavadhyaniman samastairapi devadeva 


nih.smasaktyaiva nihatya sarvan hr.dambuje no nivasatha sasvat  3.50 

. sa sarngadhanvatha bhr.gudvahobhut 
ityadaroktastridasairajeyah
ramo nihatyasurapugamugram . nadananadirvidadhesr.jaiva  3.51 

tatah. pulastyasya kule prasutau tavadidaityau jagadekasatru 


parairavadhyau varatah . pura hareh. surairajeyau ca varad vidhatuh.  3.52 

sarvairajeyah. sa ca kumbhakarn.ah. puratane janmani dhatureva 


varannaradnr. ta eva ravan.astadatanat tau tridasanabadhatam  3.53 

. sulinameva cagrato nidhaya devah. puruhutapurvakah. 


tadabjajam
payombudhau bhogipabhogasayinam . sametya yogyam . stutimabhyayojayan  3.54 

tvameka sah. paramah. svatantrastvamadiranto jagato niyokta 


62
Bha. Pu. 8.17.20

xxxvii
tvadajnayaivakhilamambujodbhava viteniregryascaramasca yenye  3.55 

manus.yamanat trisatam. sas.as..tikam. divaukasamekamusanti vatsaram 


dvis.at.sahasrairapi taiscaturyugam . tretadibhih. padasa eva hnaih.  3.56 

sahastravr.ttam . tadahah. svayambhuvo nisa ca tanmanamitam. saracchatam 


tvadajnaya svananubhuya bhoganupaiti sopi tvaritastvadantikam  3.57 

tvaya pura karn.aput.ad vinirmitau mahasurau tau madhukait.abhakhyau 


prabhanjanavesavasat tavajnaya baloddhatavasu jale vyavardhatam  3.58 

tvadajnaya brahmavaradavadhyau cikrd.is.asambhavaya mukhodgatan 


svayambhuvo vedagan . anahars.atam . hayasrs.a svarah.  3.59 
. tadabhavastvam

ahr.tya vedanakhilan pradaya svayambhuve tau ca jaghantha dasyu 


. tanmedasaivasu cakartha medinm  3.60 
nis.pd.ya tavurutal.e karabhyam

evam. suran.am
. ca nisargajam
. balam . varadanasambhavam 
. tathasuran. am
vase tavaitad dvayamapyato vayam . nivedayamah. pitureva tekhilam  3.61 

imau ca raks.odhipat varoddhatau jahi svavryen.a nr.s.u prabhutah. 


itrite tairakhilaih. suresvarairbabhuva ramo jagatpatih. prabhuh.  3.62 

sa kasyapasyaditigarbhajanmano vivasvatastantubhavasya bhubhr.tah. 


gr.he dasasyandananaminobhut kausalyakanamni tadarthines..tah.  3.63 

tadajnaya devagan.a babhuvire puraiva pascadapi tasya bhumnah. 


nis.evan.ayorugun.asya vanares.vatho nares.veva ca pascimodbhavah.  3.64 

. prathamo gun.adhiko babhuva namna hanuman prabhanjanah. 


sa devatanam
svasambhavah. kesarin.o gr.he prabhurbabhuva val svata eva vasavah.  3.65 

sugrva ast parames..thitejasa yuto ravih. svatmata eva jambavan 


ya eva purvam . parames..thivaks.asastvagudbhavo dharma ihasyatobhavat  3.66 

xxxviii
ya eva suryat punareva sanjnaya namna yamo daks.in.adikpa ast 
sa jambavan daivatakaryadarsina puraiva sr.s..to mukhatah. svayambhuva  3.67 

brahmodbhavah. soma utasya sunoratrerabhut songada eva jatah. 


br.haspatistara uto sac ca sakrasya bharyaiva babhuva tara  3.68 

. sahaiva sacya manasobhijatah. 


br.haspatirbrahmasutopi purvam
brahmodbhavasyangirasah. sutobhunmarcajasyaiva sac pulomnah.  3.69 

sa eva sacya saha vanarobhut svasambhavo devagururbr.haspatih. 


.  3.70 
abhut sus.en.o varun.osvinau ca babhuvatustau vividasca maindah

brahmodbhavau tau punareva suryad babhuvatustatra kanyasastu 


avesa aindro varadanatobhut tato balyan vivido hi maindat  3.71 

. kamah. punah. srraman.ad ramayam 


nlognirast kamalodbhavotthah
pradyumnanamabhavadevamsat sa skandatamapa sa cakratam . ca  3.72 

purvam . vadanti 
. harescakramabhuddhi durga tamah.sthita srriti yam
sattvatmika sankhamatho rajastha bhurnamika padmamabhuddharerhi  3.73 

gada tu vayurbalasam . gah. 


. vidatma sarngasca vidyeti ramaiva khad
durgatmika saiva ca carmanamn pancatmako maruta eva ban.ah.  3.74 

evam. sthites.veva puratanes.u varad rathangatvamavapa kamah. 


tatsunutamapa ca soniruddho brahmodbhavah . sankhatanuh. pumatma  3.75 

taveva jatau bharatasca namna satrughna ityeva ca ramatonu 


purvam. sumitratanayasca ses.ah. sa laks.man.o nama raghuttamadanu  3.76 

kausalyakaputra urukramosavekastathaiko bharatasya matuh. 


ubhau sumitratanayau nr.pasya catvara ete hyamarottama sutah.  3.77 

sankars.an.adyaistribhireva rupairavis..ta ast tris.u tes.u vis.n.uh. 


indrongade caiva tatongado hi bal nitantam . sa babhuva sasvat  3.78 

xxxix
yenye ca bhupah. kr.tavryajadya baladhikah. santi sahasrasopi 
sarve hareh. sannidhibhavayukta dharmapradhanasca gun.apradhanah.  3.79 

svayam. rama srata eva jata steti ramarthamanupama ya 


videharajasya hi yajnabhumau suteti tasyaiva tatastu sabhut  3.80 

ityadikalpotthita es.a sargo maya samastagamanirn.ayatmakah. 


sahanusargah. kathitotra purvo yo yo gun.airnityamasau varo hi  3.81 

pascattyakalpes.vapi sargabhedah. srutau puran.es.vapi canyathoktah. 


notkars.ahetuh. prathamatvames.u vises.avakyairavagamyametat  3.82 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
sarganusargalayapradurbhavanirn . ayo nama tr.tyodhyayah.

xl
(ramavatare ayodhyapravesah.)
atha caturthodhyayah.

Om.  athabhyavardham. scaturah. kumara nr.pasya gehe purus.ottamadyah. 


nityapravr.ddhasya ca tasya vr.ddhirapeks.ya lokasya hi mandadr.s..tim  4.1 

nirks.ya nityam . santatamapa coccam 


. caturah. kumaran pita mudam
vises.ato ramamukhendubimbamaveks.ya raja kr.takr.tya ast  4.2 

tanmatarah. paurajana amatya antah.pura vais.ayikasca sarve 


aveks.aman.ah. paramam
. pumam . svanandatr.pta iva sambabhuvuh.  4.3 
. sam

. se sasinah. prasuto gadhti sakrastanujosya cast 


tatah. suvam
varen.a vipratvamavapa yosau visvasya mitram . sa ihajagama  4.4 

tenarthito yajnariraks.ayaiva kr.cchren.a pitrasya bhayad visr.s..tah. 


jagama ramah. saha laks.man.ena siddhasramam . siddhajanabhivandyah.  4.5 

anugrahartham . munito hi kevalam 


. sa .rs.eravapa salaks.man.ostram
vavandire brahmamukhah. suresastamastrarupah. prakat.ah. sametya  4.6 

. varad vidhatustadananyavadhyam 
atho jaghanasu saren.a tat.akam
raraks.a yajnam. ca munernihatya subahumsanagira vimr.tyum  4.7 

saren.a marcamatharn.aveks.ipad vaco virincasya tu manayanah. 


avadhyata tena hi tasya datta jaghana canyan rajancaranatha  4.8 

tada videhena sutasvayam. varo vighos.ito diks.u vidiks.u sarvasah. 


nidharya tad gadhisutanuyay yayau videhananujanuyatah.  4.9 

atho ahalyam. patinabhisaptam. pradhars.an.adindrakr.tacchilkr.tam 


svadarsananmanus. atamupetam . suyojayamasa sa gautamena  4.10 

balam
. svabhakteradhikam . prakasayannanugraham . ca tridases.vatulyam 
. prayayau tayarcitah.  4.11 
ananyabhaktam. ca suresakanks. aya vidhaya narm

xli
syamavadate jagadekasare svanantacandradhikakantikante 
. pravis..te tutus.urvidehajah.  4.12 
sahanuje karmukaban. apan.au purm

papurnitantam. sarasaks.ibhr.ngairvarananabjam. purus.ottamasya 


videhanarnaravaryasangha yatha mahapurus.ikastadanghrim  4.13 

tatha videhah. pratilabhya ramam. sahasranetravarajam . gavis..tham 


samarcayamasa sahanujam . ca saks.ajjvalanaprakasam  4.14 
. tamr.s.im

mene ca jamataramatmakanyagun. ocitam . rupanavavataram 


uvaca casmai .rs.irugratejah. kurus.va jamataramenamasviti  4.15 

sa aha cainam . paramam . vacaste karomi natrasti vicaran.a me 


sr.n.us.va methapi yatha pratijna sutapradanaya kr.ta purastat  4.16 

tapo maya crn.amumapateh. pura varayudhavaptidhr. tena cetasa 


sa me dadau divyamidam . dhanustada kathancanacalyamr. te pinakinam  4.17 

na devadaityoragadevagayaka alam . dhanuscalayitum . savasavah. 


kuto narastadvarato hi kinkara sahanasaivatra kr.s.anti kr.cchratah.  4.18 

adharyametad dhanurapya sankaradaham . vryaparks. an.e dhr.tah. 


. nr.n.am
sutarthametam
. cakara pratijnam
. dadami kanyam . ya idam. hi purayet  4.19 

itritam
. me giramabhyavetya diteh. suta danavayaks.araks.asah. 
sametya bhupasca sampamasu pragr.hya taccalayitum. na sekuh.  4.20 

sam. svinnagatrah. parivr.ttanetra dasananadyah. patita vimurchitah. 


tathapi mam
. dhars.ayitum . na sekuh. sutakr.te te vacanam. svayambhuvah.  4.21 

pura hi medat prabhurabjajo varam . prasadito me tapasa kathancana 


. tadicchubhiste na ca dhars.an.eti  4.22 
balanna te kascidupaiti kanyakam

tatastu te nas..tamada ito gatah. samastaso hyastana eva parthivah. 

xlii
tato mamayam . vr.n.otu kanyamayameva merthitah.  4.23 
. pratipurya manasam

tatheti cokte munina sa kinkarairanantabhogopamamasvathanayat 


samks.ya tad vamakaren.a raghavah. sallamuddhr.tya hasannapurayat  4.24 

. tadanantaradhasa paren.a nih.smabalena llaya 


vikr.s.yaman.am
abhajyatasahyamamus. ya tad balam . prasod.humsam. kuta eva tad bhavet  4.25 

sa madhyatastat pravibhajya llaya yatheks.udan.d.am . satamanyukunjarah. 


vilokayan vaktramr.s.eravasthitah. salaks.man.ah. purn.atanuryatha sas  4.26 

tamabjanetram . pr.thutungavaks.asam . calakun.d.alojjvalam 


. syamavadatam
sasaks.atotthopamacandanoks.itam . dadarsa vidyudvasanam . nr.patmaja  4.27 

atho karabhyam. pratigr.hya malamamlanapadmam . jalajayataks. 


upetya mandam . lal.itaih. padaistam . sa asajya ca parsvatobhavat  4.28 
. tadam

tatah. pramodo nitaram . videhapuryamabhavat samantat 


. jananam
ramam . samalokya narendraputrya sametamanandanidhim. paresam  4.29 

laks.mya samete prakat.am. ramese sampres.ayamasa tadasu pitre 


videharajo dasadigrathaya sa tannisamyasu tutos.a bhumipah.  4.30 

athatmajabhyam. sahitah. sabharyo yayau gajasyandanapattiyuktaya 


svasenayagre pran.idhaya dhatr.jam .  4.31 
. vasis..thamasveva sa yatra maithilah

. mudambharah. 
sa maithilenatitaram. samarcito vivahayamasa sutam
purohito gadhisutanumodito juhava vahnim . vidhina vasis..thah.  4.32 

tada vimanavalibhirnabhastal.am . sankulamasa nakinam 


. didr.ks.atam
suranaka dundabhayo vinedire jagusca gandharvavarah. sahasrasah.  4.33 

vijanamana jagatam
. hi mataram. purarthitum. nayayuratra devatah. 
tada tu ramam. ramaya yutam . prabhum . nabhastal.am  4.34 
. didr.ks.avascakruralam

xliii
. vare sumanasanamabhavat samagamah. 
yatha pura sagarajasvayam
tatha hyabhut sarvadivaukasam. tada tatha munnam . bhuvi  4.35 
. sahabhubhr.tam

pragr.hya pan.im. ca nr.patmajaya raraja rajvasamananetrah. 


yatha pura sagarajasametah. surasuran. amamr.tabdhimanthane  4.36 

svalankr.tastatra vicerurangana videharajasya ca ya hi yos.itah. 


muda sametam . ramaya ramapatim . vilokya ramaya dadau dhanam . nr.pah.  4.37 

. 
priyan.i vastran.i rathan sakunjaran pararddhyaratnanyakhilasya cesituh
dadau ca kanyatrayamuttamam . muda tada sa ramavarajebhya eva  4.38 

mahotsavam . tvanubhuya devata narasca sarve prayayuryathagatam 


. tam
pita ca ramasya sutaih. samanvito yayavayodhyam . muda tatah.  4.39 
. svapurm

tadantare sotha dadarsa bhargavam . sahasralaks.amitabhanuddhitim 


vibhasamanam. nijarasmiman.d.ale dhanurdharam. dptaparasvadhayudham  4.40 

ajanatam
. raghavamadipurus. am
. samagatam . nidarsanaih. 
. jnapayitum
samahvayantam . raghupam . spr.dheva nr.po yayace pran.ipatya bhtah.  4.41 

na me sutam. hantumiharhasi prabho vayogatasyetyuditah . sa bhargavah. 


sutatrayam
. te pradadami raghavam . dras..tumihagatosmyaham  4.42 
. ran.e sthitam

sa itthamuktva nr.patim
. raghuttamam. bhr.guttamah. praha nijam. tanum. harih. 
abhedamajnes. vabhidarsayan param . puratanoham . harires.a ityapi  4.43 

sr.n.us.va rama tvamihoditam


. maya dhanurdvayam. purvamabhunmahadbhutam 
umapatistvekamadharayat tato ramapatiscaparamuttamottamam  4.44 

tada tu lokasya nidarsanarthibhih. samarthitau tau harisankarau suraih. 


ran.asthitau vam
. prasamks.itum. vayam. samarthayamotra nidarsanarthinah.  4.45 

tato hi yuddhaya ramesasankarau vyavasthitau tau dhanus. pragr.hya 


yatontarasyais.a niyamako haristato harogresya silopamobhavat  4.46 

xliv
sasaka naivatha yadabhivks. itum
. praspanditum . va kuta eva yoddhum 
sivastada devagan.ah. samastah. sasam . suruccairjagato harerbalam  4.47 

. ca kevalam 
yadran.enaiva vinais.a sankarah. sasaka na prasvasitum
kimatra vaktavyamato harerbalam . harat param . sarvata eva ceti  4.48 

. harah. prasannadr.s..tya harin.abhivks. itah. 


tatah. pran.amyasu janardanam
jagama kailasamamus.ya tad dhanustvaya prabhagnam . kila lokasannidhau  4.49 

dhanuryadanyaddharihastayogyam . punasca 
. tatkarmukat kot.igun.am
varam
. hi haste tadidam . maya gr.han.aitadato hi vais.n.avam  4.50 
. gr.htam

. tada harirnatra vicaryamasti 


yaddamagr.hya vikars.asi tvam
iti bruvan.ah. pradadau dhanurvaram . pradarsayat vis.n.ubalam. harad varam  4.51 

pragr.hya taccapavaram . nimis.en.a llaya 


. sa raghavascakara sajyam
cakars.a sandhaya saram. ca pasyatah. samastalokasya ca sam . sayam . nudan  4.52 

pradarsite vis.n.ubale samastato haracca nih.sankhyataya mahadhike 


jagada meghaughagabhraya gira sa raghavam . bhargava adipurus.ah.  4.53 

alam. balam . parosi narayan.a eva nanyatha 


. te jagatokhilad varam
. tapomaye mahasure lokamaye varad vibhoh.  4.54 
visarjayasveha saram

puratulo nama mahasurobhavad varat sa tu brahman.a apa lokatam 


punasca tam. praha jagadgururyada harirjitah. syaddhi tadaiva vadhyase  4.55 

ato vadhartham . jagadantakasya sarvajitoham . 


. jitavad vyavasthitah
itrite lokamaye sa raghavo mumoca ban.am. jagadantakesure  4.56 

pura varonena sivopalambhito mumuks.aya vis.n.utanupravesanam 


sa tena ramodarago bahirgatastadajnayaivasu babhuva bhasmasat  4.57 

. vikars.aman.o vinihatya casuram 


itva ramaya sa raghavah. saram

xlv
. pravadan mumoda tadyameva hyabhavat samastam  4.58 
tapastadyam

nirantaranantavibodhasarah. sa janamanokhilamadipurus. ah. 


vadanchr.n.otva vinodato harih. sa eka eva dvitanurmumoda  4.59 

. caiva nijasrayasya janasya sattattvavibodhakaran. am 


sa ces..titam
vimohakam . canyatamasya kurvan cikrd.a ekopi narantare yatha  4.60 

tatah. sa karun.yanidhirnije jane nitantamaikyam . prakasayan 


. svagatam
dvidheva bhutva bhr.guvarya atmana raghuttamenaikyamagat samaks.am  4.61 

sametya caikyam . jagatobhipasyatah . janasya 


. pran.udya sankamakhilam
pradaya ramaya dhanurvaram. tada jagama ramanumato ramapatih.  4.62 

tato nr.potyarthamudabhipuritah. sutaih. samastaih. svapurmavapa ha 


remetha ramopi ramasvarupaya tayaiva rajatmajaya hi staya  4.63 

. hi payobdhimadhye 
yatha pura srraman.ah. sriya taya rato nitantam
tatha tvayodhyapurigo raghuttamopyuvasa kalam . ratastaya  4.64 
. suciram

imani karman.i raghuttamasya harervicitran. yapi nadbhutani 


durantasakteratha casya vaibhavam . svakyakartavyatayanuvarn.yate  4.65 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
ramavatare ayodhyapraveso nama caturthodhyayah .

xlvi
atha pancamodhyayah.
ramacarite hanumaddarsanam

Om .  ittham . visvesvaresminnakhila jagadavasthapya stasahaye


bhumis..the sarvalokastutus.uranudinam . vr.ddhabhaktyanitantam 
raja rajyabhis.eke prakr.tijanavaco manayannatmanorthyam .
dadhre tanmantharayah. srutipathamagamad bhumigaya alaks.myah.  5.1 

purvam. ks.rabdhijata kathamapi tapasaivapsarastvam . prayata


tam
. netum . tat tamondham . kamalajaniruvacasu ramabhis.ekam 
bhutva das vilumpa svagatimapi tatah . karman.a prapsyase tvam .
setyukta mantharast tadanu kr.tavatyeva caitat kukarma  5.2 

tadvakyat kaikay sa patigavarabaladajaharaiva rajyam .


ramastadgauraven.a tridasamunikr.teran.yamevavivesa 
stayuktonujena pratidinasuvivr.ddhorubhaktya sametah.
sam . sthapyases.ajantun svavirahajasuca tyaktasarves.an.arthan  5.3 

vr.ks.an pasvadikt. an pitaramatha sakhn matr.purvan visr.jya


prottham . gangam . svapadaddhara iva guhenarcitah. sotha trtva 
devarcyasyapi putradr.s.igan.asahitat prapya pujam . prayatah.
sailesam. citrakut.am . katipayadinanyatra modannuvasa  5.4 

etasminneva kale dasarathanr.patih. svargatobhud viyogad


ramasyaivatha putrau vidhisutasahitairmantribhih . kekayebhyah. 
antau tasya kr.tva srutigan.avihitapretakaryan. i sadyah.
socantau ramamargam . purajanasahitau jagmaturmatr.bhisca  5.5 

dhik kurvantau nitantam. sakaladuritagam. mantharam . kaikaym


. ca
praptau ramasya padau munigan.asahitau tatra covaca natva 
ramam. rajvanetram
. bharata iha punah. prtayesmakamsa
prapyasu svamayodhyamavarajasahitah. palayemam . dharitrm  5.6 

ityuktah. kartumsah. sakalasuragan.apyayanam. ramadevah.


satyam
. kartum . neti sadbhaktinamram 
. ca van.mavadadatitaram

xlvii
bhuyobhuyorthayantam. dvigun.itasaradam. saptake tvabhyatte
kartaitat te vacoham
. sudr.d.hamr.tamidam . me vaco natra sanka  5.7 

srutvaitad ramavakyam . hutabhuji patane sa pratijnam


. ca kr.tva
ramoktasyanyathatve na tu puramabhiveks.yehamityeva tavat 
kr.tvanyam. sa pratijnamavasadatha bahirgramake nandinamni
srsasyaivasya kr.tva sirasi paramakam . padapt.ham  5.8 
. paurat.am

samastapauranugatenuje gate sa citrakut.e bhagavanuvasa ha


athajagamendrasutopi vayaso mahasuren.atmagatena coditah.  5.9 

sa asuravesavasad ramastane yada vyadhat tun.d.amathabhivks. itah. 


janardanenasu tr.n.e prayojite cacara tena jvalatanuyatah.  5.10 

. gatopi 
svayambhusarvendramukhansuresvaran jijvis.ustancharan.am
bahis.kr.tastairharibhaktibhavato hyalanghyasaktya paramasya caks.amaih.  5.11 

punah. prayatah. saran.am


. raghuttamam . visarjitastena nihatya casuram 
tadaks.igam
. saks.ikamapyavadhyam . prasadatascandravibhus. an.asya  5.12 

sa vayasanamasurokhilanam. varadumesasya babhuva caks.igah. 


nipatitosau saha vayasaks.ibhistr.n.ena ramasya babhuva bhasmasat  5.13 

dadurhi tasmai vivaram. balarthino yad vayasastena tadaks.ipatanam 


. ramesena tadekanetra babhuvuranyepi tu vayasah. sada  5.14 
kr.tam

bhavis.yatamapyatha yavadeva dvinetrata kakakulodbhavanam 


. ditijasya caks.ayam  5.15 
tavat tadaks.yasya kuranganamnah. sivena dattam

atah. punarbhavamamus.ya hinvan bhavis.yatascaikadr.sascakara 


sa vayasan raghava adipurus.astato yayau sakrasutastadajnaya  5.16 

ramotha dan.d.akavanam . munivaryanto lokananekasa udarabalairnirastan 


srutva kharaprabhr.tibhirvarato harasya sarvairavadhyatanubhih . prayayau sabharyah.  5.17 

xlviii
. harerjigamis.urmunirugratejah. 
ascca tatra sarabhanga iti sma jrn.o lokam
tenadaropahr.tasardhyasaparyaya sa prto dadau nijapadam . paramam. ramesah.  5.18 

dharmo yatosya vanagasya nitantasaktihrase svadharmakaran.asya hutasanadau 


. nijagnau santyajya ramapuratah. prayayau paresam  5.19 
dehatyayah. sa tata eva tanum

ramopi tatra dadr.se dhanadasya sapad gandharvamurvasirateratha yatudhanm 


praptam
. dasam
. sapadi tumburunamadheyam . namna viradhamapi sarvavaradavadhyam  5.20 

bhanktvasya bahuyugal.am . cakara sammanayan vacanamambujajanmanosau 


. bilagam
pradacca tasya sugatim . sakamitopi sahanujena  5.21 
. nijagayakasya bhaks.arthamam

prtim
. vidhitsuragamad bhavanam . nijasya kumbhodbhavasya paramadaratomuna ca 
. tadadipurus.o nijamajahara  5.22 
sampujito dhanuranena gr.htamindraccharngam

atmarthameva hi pura harin.a pradattamindre tadindra uta ramakararthameva 


. d.akes.u  5.23 
pradadagastyamunaye tadavapya ramo raks.an r.s.navasadeva sa dan

kale tadaiva kharadus.an.ayorbalena raks.ah.svasa patinimargan.atatparast 


vyapadite nijapatau hi dasananena pramadikena vidhinabhisasara ramam  5.24 

sanujnayaiva rajancarabharturugra bhratr.dvayena sahita vanamavasant 


ramam. sametya bhava me patirityavocad bhanum . yatha tama upetya suyogakamam  5.25 

tam
. tatra hasyakathaya janakasutagre gacchanujam. ma iha meti vacah. sa uktva 
tenaiva dus..tacaritam . cakre samastarajancaranasahetoh.  5.26 
. hi vikarn.anasam

. stasyah. kharatrisiradus. an.amukhyabandhun 


tatpreritan sapadi bhmabalan prayatam
jaghne caturdasasahasramavaran. yakodan.d.apan.irakhilasya sukham . vidhatum  5.27 

dattebhaye raghuvaren . datte bhaye ca rajancaraman.d.alasya 


. a mahamunnam
. raghupateh. paramapa cintam  5.28 
raks.ah.patih. svasr.mukhadavikampanacca srutva balam

sa tvasu karyamavamr.sya jagama tre ks.etram


. nadnadapateh. sravan.am. dharitryah. 
marcamatra tapasi prativartamanam . bhtam. sarad raghupaternitaram. dadarsa  5.29 

xlix
tenarthitah. sapadi raghavavancanarthe marca aha saravegamamus.ya janan 
sakyo na te raghuvaren . sparsamasya sarasya purvam  5.30 
. a hi vigrahotra janami sam

. nis.kr.s.ya hanmi yadi me na karos.i vakyam 


ityuktavantamatha ravan.a aha khad.gam
tacchusruvan bhayayutotha nisargatasca papo jagama raghuvaryasakasamasu  5.31 

. bahuratnacitrah. stasampa urudha vicacara sghram 


sa prapya haimamr.gatam
. vidapi sma dev raks.ovadhaya janamohakr.te tathaha  5.32 
nirdos.anityavarasam

devemamasu parigr.hya ca dehi me tvam . krd.amr.gam. tviti tayodita eva ramah. 


anvak sasara ha sarasanaban. apan.irmayamr.gam . nisicaram. nijaghana janan  5.33 

. mamara vikrusya laks.man.amuruvyathaya sa papah. 


tenahatah. saravaren.a bhr.sam
srutvaiva laks.man.amacucudadugravakyaih. sopyapa ramapathameva sacapaban. ah.  5.34 

yam
. yam
. paresa urudhaiva karoti llam
. tam . karotyanu tathaiva ramapi dev 
. tam
naitavatasya paramasya tatha ramaya dos.on.urapyanuvicintya uruprabhu yat  5.35 

. sr.timoks.ahetoh. 
kvajnanamapadapi mandakat.aks.amatrasargasthitipral.ayasam
devya hareh. kimu vid.ambanamatrametad vikrd.atoh. suranaradivadeva tasmat  5.36 

devyah. sampamatha ravan.a asasada sadr.syatamagamadapyavis.ahyasaktih. 


sr.s..tvatmanah. pratikr.tim . kailasamarcitapada nyavasacchivabhyam  5.37 
. prayayau ca sghram

tasyastu tam . pravivesa sakro devyasca sannidhiyutam. vyavaharasiddhyai 


. pratikr.tim
adaya tamatha yayau rajancarendro hatva jat.ayus.amurusramato niruddhah .  5.38 

marge vrajantamabhiyaya tato hanuman sam . varito ravisutena ca janamanah. 


daivam. tu karyamatha krtimabhpsamano ramasya nainamahanad vacanaddharesca  5.39 

prapyaiva raks.asa utatmapurm . pratinidhaya raraks.a catha 


. sa tatra stakr.tim
ramopi tattu vinihatya sudus..taraks.ah. prapyasramam . svadayitam. nahi pasyatva  5.40 

anves.aman.a iva tam . stariraks.is.umatho ripun.a visastam 


. ca dadarsa gr.dhram

l
mandatmaces..tamamunoktamaresca karma srutva mr.tam . tathadat  5.41 
. tamadahat svagatim

anyatra caiva vicaran sahitonujena praptah. karau sa sahasatha kabandhanamnah. 


dhaturvaradakhilajayina ujjhitasya mr.tyosca vajrapatanadatikuncitasya  5.42 

chitvasya bahuyugal.am . sahitonujena tam . purvavat pratividhaya surendrabhr.tyam 


namna danum . gandharvamasu ca tatopi tadarcitogat  5.43 
. trijat.ayaiva purabhijatam

dr.s..tva tameva sabar paramam


. harim . puratosya tasyai 
. ca jnatva vivesa dahanam
pradat svalokamimameva hi sa pratks.ya purvam . matangavacanena vanetra sabhut  5.44 

sapad varapsarasameva hi tam . 


. vimucya sacya kr.tat patipurastvatidarpahetoh
gatva dadarsa pavanatmajamr.syamuke sa hyeka enamavagacchati samyagsam  5.45 

dehepi yatra pavanotra hariryatosau tatraiva vayuriti vedavacah. prasiddham 


kasmin nvaham . raraks.a  5.46 
. tviti tathaiva hi sovatare tasmat sa marutikr.te ravijam

evam. sa kr.s.n.atanurarjunamapyaraks.ad bhmarthameva tadarim . nihatya 


. ravijam
purvam
. hi marutimavapa raveh. sutoyam. tenasya valinamahan raghupah. pratpam  5.47 

evam . sugrvamatra tu paratra ca sakrasunum 


. surasca pavanasya vase yatotah
sarve srita hanumatastadanugrahaya tatragamad raghupatih. saha laks.man.ena  5.48 

. saha lokapalaih. 
yatpadapankajarajah. sirasa vibharti srrabjajasca girisah
sarvesvarasya paramasya hi sarvasakteh . kim
. tasya satruhanane kapayah . sahayah.  5.49 

samagate tu raghave plavangamah. sasuryajah. 


vipupluvurbhayardita nyavarayacca marutih.  5.50 

sam. sthapyasu harndran janan vis.n.orgun.ananantan sah. 


saks.ad brahmapitasavityenenasya padayoh. pete  5.51 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
ramacarite hanumaddarsanam . nama pancamodhyayah.

li
(samudrataran.aniscayah.)
atha s.as.t.hodhyayah.

Om .  utthapya cainamaravindadalayataks. ascakrankitena varadena karambujena 


kr.tva ca sam
. vidamanena nutosya cam
. sam. prtyaruroha sa hasan saha laks.man.ena  6.1 

aropya cam
. sayugal.am
. bhagavantamenam. tasyanujam. ca hanuman prayayau kapndram 
sakhyam . cakara hutabhukpramukhe ca tasya ramen.a sasvatanijartiharen. a sghram  6.2 

srutvasya duh.khamatha devavarah. pratijnam . cakre sa valinidhanaya harsvaropi 


stanumargan.akr.tetha sa valinaiva ks.iptam
. hi dundubhitanum . samadarsayacca  6.3 

. nipatitamatha ramadevah. songus..thamatracalanadatillayaiva 


vks.yaiva tam
samprasya yojanasatetha tayaiva corvm . sarvam. vidarya ditijanahanad rasasthan  6.4 

sarvaprasadajabalad ditijanavadhyan sarvan nihatya kun.apena punasca sakhya 


. sca vajrat  6.5 
bhtena valibalatah. kathitah. sma sapta salan pradarsya ditijan sudr.d.ham

ekaikames.u sa vikampayitum . samarthah. patran.i loptumapi tutsahate na saktah . 


vis.vak sthitan yadi bhavan pratibhetsyatmanekes. un.a tarhi valivadhe samarthah.  6.6 

jetum
. caturgun.abalo hi puman prabhuh. syaddhantum. satadhikabalotibalam . susaktah. 
tasmadiman harihayatmajabahvalopyapatran vibhidya mama sam . sayamasu bhindhi  6.7 

. stan dhaturvaradakhilapumbhirabhedyarupan 
srutvasya vakyamavamr.sya diteh. sutam
brahmatvamaptumacalam . tapasi pravr.ttanekes.un.a sapadi tan pravibheda ramah.  6.8 

sandhaya karmukavare nisite tu ban.ethakr.s.ya daks.in.abhujena tada pramukte 


ramen.a satvaramanantabalena sarve curn.kr.tah. sapadi te taravo raven . a  6.9 

. bhagavatpramuktah. patal.asaptakamathatra ca ye tvavadhyah. 


bhittva ca tan sagirikum
. sca tanadahadasu sarah. sa ekah.  6.10 
namnasurah. kumudinobjajavakyaraks. ah. sarvam

naitad vicitramamitorubalasya vis.n.oryatpreran.at sapavanasya bhavet pravr.ttih. 


lokasya saprakr.tikasya sarudrakala karmadikasya tadapdamananyasadhyam  6.11 

lii
. bhagavatotha harsvarosavagre nidhaya tamayat puramagrajasya 
dr.s..tva balam
asrutya ravamanujasya bilat sa cagadabhyenamasu dayitaprativaritopi  6.12 

tanmus..tibhih. pratihatah. prayayavasaktah. sugrva asu raghupopi hi dharmamks.an 


nainam
. jaghana viditakhilalokaces..topyenam . na maya viviktau  6.13 
. sa aha yudhi vam

saubhratrames.a yadi vanchati valinaiva naham . hanis.ye 


. niragasamathagrajanim
drghah. sahodaragato na bhaveddhi kopo drghopi karan.amr.te vinivartate ca  6.14 

kopah. sahodarajane punarantakale prayo nivr.ttimupagacchati tapakasca 


ekasya bhanga iti naiva jhat.ityapastados.o nihantumiha yogya iti sma mene  6.15 

tasmanna bandhujanage janite virodhe karyo vadhastadanubandhibhirasvitha 


dharmam . pradarsayitumeva raveh . jaghana  6.16 
. sutasya bhav na tapa iti vicca na tam

yah. prerakah. sakalas.emus.isantatesca tasyajnata kuta ihesavarasya vis.n.oh. 


tenoditotha sudr.d.ham. punaragatena vajropamam . saramamumucadindrasunoh.  6.17 

ramajnayaiva lataya ravije vibhakte vayoh. sutena raghupen.a sare ca mukte 


srutvasya sabdamatulam . hr.di tena viddha indratmajo giririvapatadasu sannah.  6.18 

bhakto mamais.a yadi mamabhipasyatha padau dhruvam . mama sames.yati nirvicarah. 


yogyo vadho nahi janasya padanatasya rajyarthina ravisutena vadhorthitasca  6.19 

karyam
. hyabhs..tamapi tat pran.atasya purvam
. sasto vadho na padayoh . pran.atasya caiva 
tasmadadr.syatanureva nihanmi sakraputram . tvitha tamadr.s..tataya jaghana  6.20 

yah. prerakah. sakalalokabalasya nityam . purn.avyayoccabalavryatanuh. svatantrah. 


kim
. tasya dr.s..tipathagasya ca vanaroyam. kartaisacapamapi yena pura vibhagnam  6.21 

. prahainamardravacasa yadi vanchasi tvam 


sannetha valini jagama ca tasya parsvam
. purus.ottameti  6.22 
ujjvayis.ya iti naicchadasau tvadagre ko nama necchati mr.tim

. tvagre nidhaya ravijah. kapirajya ast 


karyan.i tasya caraman.i vidhaya putram

liii
ramopi tadgirivare caturotha masan dr.s..tva ghanagamamuvasa salaks.man.osau  6.23 

. pravismr.te ramakr.topakare 
athatisakte ks.itipe kapnam
prasahya tam . buddhimatam . varis..tho ramanghribhakto hanumanuvaca  6.24 

na vismr.tiste raghuvaryakarye karya kathancit sa hi nobhipujyah. 


na cet svayam . kartumabhs..tamadya te dhruvam . balenapi hi karayami  6.25 

sa evamuktva harirajasannidhau dvpes.u saptasvapi vanaran prati 


sammel.anayasugatn sma vanaran prasthapayamasa samastasah. prabhuh.  6.26 

harsvarajnapran. idhanapurvakam . hanumata te prahita hi vanarah. 


samastasailadrumas.an.d.asam . sthitan harn samadaya tadabhijagmuh.  6.27 

tadaiva ramopi hi bhogasaktam


. pramattamalaks.ya kapsvaram . prabhuh. 
jagada saumitrimidam. vaco me plavangamesaya vadasu yahi  6.28 

yadi pramattosi madyakarye nayamyaham . tvendrasutasya margam 


prayah. svakarye pratipadite hi madoddhata na pratikartumsate  6.29 

itd.yaramen.a samrite tada yayau saban.ah. sadhanuh. sa laks.man.ah. 


dr.s..tvaiva tam
. tena sahaiva tapanirbhayad yayau ramapadantikam . tvaran  6.30 

hanumatah. sadhuvacobhirasu prasannacetasyadhipe kapnam 


. vks.ya nananda raghavah.  6.31 
samagate sarvaharipravraih. sahaiva tam

sasambhramam . tam
. patitam. padabjayostvaran samutthapya samaslis.at prabhuh. 
sa copavis..to jagadsasannidhau tadajnayaivadisadasu vanaran  6.32 

samastadiks.u prahites.u tena prabhurhanumantamidam . babhas.e 


na kascidsastvadr.testi sadhane samastakaryapravarasya mesya  6.33 

atastvameva pratiyahi daks.in.am . samadaya madangulyakam 


. disam
itritosau purus.ottamena yayau disam . yuvarajayuktah.  6.34 
. tam

liv
samastadiks.u pratiyapita hi te harsvarajnamupadharya masatah. 
samayayustengadajambavanmukhah. sutena vayoh. sahita na cayayuh.  6.35 

samastadurgapravaram . durasadam . vimargatam . mahatmanam 


. vindhyagirim
gatah. sa kalo harirad.udritah. samasadam . mahadbhutam  6.36 
. scatha bilam

kr.tam
. mayenativicitramuttamam . samks.ya tat tara uvaca cangadam 
vayam . vilanghito nah. samayo yatosya  6.37 
. na yamo harirajasannidhim

. madadikan 
durasadosavatican. d.asasano hanis.yati tvamapi kim
agamyametad bilamapya tat sukham . vasama sarve kimasavihacaret  6.38 

na caiva ramen.a salaks.man.ena prayojanam . sada 


. no vanacarin.am
na ceha nah. pd.ayitum
. sa ca ks.amastato mameyam . suviniscita matih.  6.39 

. matulavakyamasu sa adade valisutopi sadaram 


itritam
uvaca vakyam . ca na no harsvarah. ks.am bhavellanghitasasananam  6.40 

. sakena 
rajyarthina yena hi ghatitograjo hr.tasca darah. sunr.sam
sa nah. katham . raks.ati sasanatigan nirasrayan durbalakan bale sthitah.  6.41 

itrite sakrasutatmajena tatheti hocuh . saha jambavanmukhah. 


sarvepi tes.amatha caikamatyam . dr.s..tva hanumanidamababhas. e  6.42 

. hi vakyam 
vijnatametaddhi mayangadasya rajyaya tarabhihitam
sadhyam . na caitannahi vayusunu ramapratpam. vacanam. saheta  6.43 

na cahamakras..tumupayatopi sakyah. kathancit sakalaih. sametaih. 


sanmargato naiva ca raghavasya durantasakterbilamapradhr . s.yam  6.44 

vaco mamaitad yadi cadaren.a grahyam . bhaved vastadatipriyam. me 


na ced baladapyanaye pravr.ttan prasasya sanmargagatan karomi  6.45 

. tat pavanatmajasya srutvatibhta dhr.tamukabhavah. 


itritam
sarvenujagmustamathadrimukhyam . mahendramaseduragadhabodhah.  6.46 

lv
nirks.ya te sagaramapradhr.s.yamaparameyam . sahasa vis.an.n.ah. 
dr.d.ham . hi dadhruh. prayopavesaya tatha ca cakruh.  6.47 
. nirasasca matim

prayopavis..tasca katha vadanto ramasya sam. saravimuktidatuh. 


. jagama  6.48 
jat.ayus.ah. patanamucuretat sampatinamnah. sravan.am

tasyagrajosavarun. asya sunuh. suryasya bimbam . saha tena yatah. 


javam. parks.annatha tam. sutaptam . guptva patatraks.ayamapya capatat  6.49 

sa dagdhapaks.ah. savitr.pratapacchrutvaiva ramasya katham . sapaks.ah. 


. jat.ayus.ah. susrava pr.s..tva punareva samyak  6.50 
bhutva punascapi mr.tim

sa ravan.asyatha gatim
. sutoktam . nivedya dr.s..tva janakatmajakr. tim 
svayam . tathasokavane nis.an.n.amavocadebhyo haripungavebhyah.  6.51 

. pr.thak pr.thak 
tatastu te brahmasutena pr.s..ta nyavedayannatmabalam
dasaiva carabhya dasottarasya kramat patho yojanatotiyane  6.52 

sanlamaindadvividah. satarah. sarvepyastyah. parato na saktah. 


gantum . yadathatmabalam. sa jambavan jagada tasmat punaras..tamam . sam  6.53 

baleryada vis.n.uravapa lokam


. stribhih. kramairnandiravam. prakurvata 
tada maya bhrantamidam . jagattrayam . janu mamasa merutah.  6.54 
. savedanam

ato javo me nahi purvasammitah. pura tvaham . s.an.n.avatiplavosmi 


tatah. kumarongada aha casmacchatam
. plaveyam . na tatobhijane  6.55 

apurite taih. sakalaih. satasya gamagame satrubalam . ca vks.ya 


sudurgamatvam . ca nisacaresapuryah. sa dhatuh. suta ababhas.e  6.56 

ayam
. hi gr.dhrah. satayojanam . trikut.amaheta utatra vighnah. 
. girim
bhaveyuranyepi tato hanumanekah. samartho na parosti kascit  6.57 

uktva sa ittham
. punaraha sunum
. pran.asya nih.smabalam . sayan 
. prasam

lvi
. samarthah. kurus.va caitat paripahi vanaran  6.58 
tvameka evatra param

itritosau hanuman nijepsitam


. tes.amasaktim . vidhaya 
. prakat.am
avardhatasu pravicintya ramam . caritostadajnam  6.59 
. supurn.asaktim

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
srramacarite samudrataran.aniscayo nama s.as.t.hodhyayah.

lvii
(hanumatpratiyanam)
atha saptamodhyayah.

Om.  ramaya sasvatasuvistr.tas.ad.gun.aya sarvesvaraya sukhasaramaharn. avaya 


natva lilanghayis.urarn.avamutpapata nis.pd.ya tam . girivaram. pavanasya sunuh.  7.1 

cuks.obha varidhiranuprayayau ca sghram . yadogan.aih. saha tadyabalabhikr. s..tah. 


. ks.iptorn.ave girirudagamadasya hetoh.  7.2 
vr.ks.asca parvatagatah. pavanena purvam

syalo harasya giripaks.avinasakale ks.iptvarn.ave sa marutorvaritatmapaks. ah. 


haimo girih. pavanajasya tu visramarthamudbhidya varidhimavarddhadanekasanuh.  7.3 

naivatra visraman.amaicchata nih.sramosau nih.smapaurus.agun.asya kutah. sramosya 


aslis.ya parvatavaram
. sa dadarsa gacchan devaistu nagajananm . varen.a  7.4 
. prahitam

jijnasubhirnijabalam. tava bhaks.ametu yadyat tvamicchasi tadityamaroditayah. 


asyam . sr.tosmad devananandayaduta svr.tames.u raks.an  7.5 
. pravisya sapadi pravinih

dr.s..tva surapran.ayitam
. balamasya cogram . sumanobhivr.s..tya 
. devah. pratus..tuvuramum
tairadr.tah. punarasau viyataiva gacchan chayagraham . hikakhyam  7.6 
. pratidadarsa ca sim

lankavanaya sakalasya ca nigrahesyah. samarthyamapratihatam . pradadau vidhata 


chayamavaks. ipadasau pavanatmajasya sosyah. sarramanuvisya bibheda casu  7.7 

nissmamatmabalamityanudarsayano hatvaiva tamapi vidhatr.varabhiguptam 


lambe sa lambasikhare nipapata lankaprakararupakagiravatha sancukoca  7.8 

bhutva bilal.asamito nisi tam


. purm. ca prapsyan dadarsa nijarupavatm . sa lankam 
ruddhonayasvatha vijitya ca tam . tayanumata eva vivesa lankam  7.9 
. svamus..tipis..tam

margaman.o bahiscantah. sosokavanikatal. e 


. sapavr.ks.amulasthitaramakr. tim  7.10 
dadarsa sim

naralokavid.ambasya janan ramasya hr.dgatam 


. vidah. 
tasya ces..tanusaren.a kr.tva ces..tasca sam

lviii
tadr.kces..tasametaya angulyamadat tatah.  7.11 

staya yani caivasannakr. testani sarvasah. 


bhus.an.ani dvidha bhutva tanyevasam . stathaiva ca  7.12 

atha cul.aman.im
. divyam . ramaya sa dadau 
. datum
yadyapyetanna pasyanti nisacaragan.astu te 
. pasyantyr.s.aya eva ca  7.13 
dyulokacarin. ah. sarvam

tes.am . vancanaya ca 
. vid.ambanayaiva daityanam
pasyatam. kalimukhyanam
. vid.amboyam . kr.to bhavet  7.14 

kr.tva karyamidam . visankah. pavanatmajah. 


. sarvam
atmavis.karan.e cittam
. cakre matimatam . varah.  7.15 

atha vanamakhilam . tad ravan.asyavalupya ks.itiruhamimamekam . varjayitvasu vrah. 


rajanicaravinasam. kanks.aman.otivelam . caruroha  7.16 
. muhuratiravanad toran.am

. param 
athasr.n.od dasananah. kapndraces..titam
didesa kinkaran bahun kapirnigr.hyatamiti  7.17 

samastaso vimr.tyavo varaddharasya kinkarah. 


samasadan mahabalam surantaratmanongajam  7.18 

. purassaras..takayutam 
astikot.iyuthapam
anekahetisankulam . kapndramavr. n.od balam  7.19 

samavr.tastathayudhaih. sa tad.itasca tairbhr.sam 


cakara tan samastasastal.apraharacurn. itan  7.20 

punasca mantriputrakan sa ravan.apracoditan 


mamarda sapta parvataprabhan varabhiraks.itan  7.21 

balagragaminastatha sa sarvavaksugarvitan 
nihatya sarvaraks.asam. tr.tyabhagamaks. in.ot  7.22 

lix
anaupamam. harerbalam. nisamya raks.asadhipah. 
kumaramaks.amatmanah. samam. sutam. nyayojayat  7.23 

. sarairvavars.a ha 
sa sarvalokasaks. in.ah. sutam
sitairvarastramantritairna cainamabhyacalayat  7.24 

sa man.d.amadhyakasutam . samks.ya ravan.opamam 


. sako balasya htyacintayat  7.25 
tr.tya es.a cam

nidharya eva ravan.ah. sa raghavasya nanyatha 


yadndrajinmaya hato na casya saktirks. yate  7.26 

atastayoh. samo maya tr.tya es.a hanyate 


. padoh. pragr.hya pupluve  7.27 
vicarya caivamasu tam

sa cakravad bhramaturam . vidhaya ravan.atmajam 


apothayad dharatal.e ks.an.ena marut tanuh.  7.28 

vicurn.ite dharatal.e nije sute sa ravan.ah. 


nisamya sokatapitastadagrajam . samadisat  7.29 

athendrajinmahasarairvarastrasamprayojitaih . 
. na casakad vicalane  7.30 
tataks.a vanarottamam

athastramuttamam . vidheryuyoja sarvadus.s.aham 


sa tena tad.ito harirvyacintayannirakulah.  7.31 

maya vara vilanghita hyanekasah. svayambhuvah. 


sa mananya eva me tatotra manayamyaham  7.32 

ime ca kuryuratra kim . gan.ah. 


. prahr.s..taraks.asam
itha laks.yameva me sa ravan.asca dr.syate  7.33 

idam . kapndramasu te 
. samks.ya baddhavat sthitam

lx
babandhuranyapasakairjagama castramasya tat  7.34 

atha pragr.hya tam . kapim. sampamanayam . sca te 


nisacaresvarasya tam . sca ravan.ah.  7.35 
. sa pr.s..tavam

kape kutosi kasya va kimarthamdr.sam . kr.tam 


itritah. sa cavadat pran.amya ramamsvaram  7.36 

. durantavikramasya mam 
avaihi dutamagatam
. kulaks.aye tavesvaram  7.37 
raghuttamasya marutim

na cet pradasyasi tvaran raghuttamapriyam. tada 


saputramitrabandhavo vinasamasu yasyasi  7.38 

na ramaban.adharan.e ks.amah. suresvara api 


virincisarvapurvakah. kimu tvamalpasarakah.  7.39 

prakopitasya tasya kah. purasthitau ks.amo bhavet 


surasuroragadike jagatyacintyakarman . ah.  7.40 

. nyavarayad vibhs.an.ah. 
itrite vadhodyatam
sa pucchadahakarman.i nyayojayannisacaran  7.41 

athasya vastrasancayaih. pidhaya pucchamagnaye 


dadurdadaha nasya tanmarutsakho hutasanah.  7.42 

mamars.a sarvaces..titam . niramayah. 


. sa raks.asam
baloddhatasca kautukat pradagdhumeva tam . purm  7.43 

dadaha cakhilam . puram. svapucchagena vahnina 


kr.tistu visvakarman.opyadahyatasya tejasa  7.44 

. sa raks.asottamaih. saha 
suvarn.aratnakaritam
pradahya sarvasah . mudanvito jagarja ca  7.45 
. purm

lxi
sa ravan.am
. saputrakam . tr.n.opamam. vidhaya ca 
tayoh. prapasyatoh. puram. vidhaya bhasmasad yayau  7.46 

. punah. svajatibhih. prapujitah. 


vilanghya carn.avam
prabhaks.ya vanaresiturmadhu prabhum . sameyivan  7.47 

ramam . samprapya sarvakapivravaraih. sametah. 


. suresvaramagan.yagun.abhiramam
. pavanajah. padayornidhaya sarvangakaih. pran.atimasya cakara bhaktya  7.48 
cul.aman.im

ramopi nanyadanudatumamus. ya yogyamatyantabhaktiparamasya vilaks . ya kincit 


svatmapradanamadhikam . paramabhitus..tah.  7.49 
. pavanatmajasya kurvan samaslis.adamum

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
srramacarite hanumatpratiyanam . nama saptamodhyayah.

lxii
(hanumati srramadayadanam)
atha as.t.amodhyayah.

Om .  srutva hanumaduditam . prtah. prayan.amabhirocayate sa ramah. 


. kr.tamasya sarvam
aruhya vayusutamangadagena yuktah. saumitrin.a saravijah. saha senayagat  8.1 

. 
samprapya daks.in.amapannidhimatra devah. sisye jagadgurutamopyavicintyasaktih
agre hi mardavamanuprathayan sa dharmam . panthanamarthitumapampatitah. prattah.  8.2 

tatrajagama sa vibhs.an.anamadheyo raks.ah.pateravarajopyatha ravan.ena 


bhaktodhikam . raghupataviti dharmanis..thastyakto jagama saran.am . tam  8.3 
. ca raghuttamam

brahmatmajena ravijena balapran . etra nlena maindavividangadatarapurvaih. 


sarvaisca satrusadanadupayata es.a bhratasya na grahan.ayogya iti sthiroktah .  8.4 

atraha rupamaparam
. baladevataya grahyah. sa es.a nitaram . prapannah. 
. saran.am
bhaktasca ramapadayorvinasis.n.u raks.o vijnaya rajyamupabhoktumihabhiyatah.  8.5 

ityuktavatyatha hanumati devadevah. sangr.hya tadvacanamaha yathaiva purvam 


sugrvahetuta imam . me  8.6 
. sthiramagrahs. ye padaprapannamidameva sada vratam

sabrahmakah. suragan.ah. sahadaityamartyah. sarve sametya ca madangulicalanepi 


nesa bhayam
. na mama ratricaradamus.macchuddhasvabhava iti cainamaham . vijane  8.7 

ityuktavakya uta tam


. svajanam. vidhaya rajyebhyas.ecayadaparasusattvarasih. 
matva tr.n.opamamases.asadantakam. tam . tvavarajasya dadau sa lankam  8.8 
. raks.ah.patim

. tadante 
kalpantamasya nisicari patitvapurvamayuh. pradaya nijalokagatim
ratritrayepyanupagaminamks. ya sobdhim. cukrodha raktanayanantamayunjadabdhau  8.9 

sa krodhadptanayanantahatah. parasya sos.am . ks.an.adupagato danujadisattvaih. 


. parigr.hya rup padaravindamupagamya babhas.a etat  8.10 
sindhuh. sirasyarhan.am 64

64
Bha. Pu. 9.8.95

lxiii
tam
. tvam
. vayam . jad.adhiyo na vidama bhuman kut.asthamadipurus.am . jagatamadhsam 
. startyatosuragan.anabhitastathasrah.  8.11 
tvam 65
. sattvatah. suragan.an rajaso manus.yam

kamam. prayahi jahi visravasovameham . trailokyaravan. amavapnuhi vra patnm 


badhnhi setumiha te yasaso vitatyai gayanti digvijayino yamupetya bhupah.66  8.12 

ityuktavantamamumasvanugr. hya ban.am . tasmai dhr.tam. ditisutatmasu cantyajes.u 


sarvad varad vigatamr.tyus.u durjayes.u nih.sankhyakes.vamucadasu dadaha sarvan  8.13 

kr.tverin.am. tadatha mulaphalani catra samyag vidhaya bhavasatruramoghaces..tah. 


baddhum . didesa suravardhakin. ovataram
. tajjam . harivaranaparam. sca setum  8.14 
. nal.am

. kapndrakarakampitabhuruhangaih. 
badhvodadhau raghupatirvividhadrikut. aih. setum
sugrvanlahanumatpramukhairankairlankam. vibhs.an.adr.savisadasu dagdham  8.15 

praptam . nisamya paramam . bhuvanaikasaram. nih.smapaurus.amanantamasau dasasyah. 


. babhuva kartavyakarmavis.aye ca vimud.hacetah.  8.16 
trasad vis.an.n.ahr.dayo nitaram

prasthapya valisutameva ca rajantyai ramastaduktavacanepyamunagr. hte 


dvaro rurodha sa catasra udrn.asainyo raks.ah.pateh. pura udaragun.ah. paresah.  8.17 

dvaram
. nirodhasamaye sa didesa putram. varampaterdisi suresvarasatrumugram 
pracyam
. prahastamadisad disi vajradam
. s..tram . svayameva cagat  8.18 
. pretadhipasya sasinah

vijnaya tat sa bhagavan hanumantameva devendrasatruvijayaya didesa casu 


nlam. prahastanidhanaya ca vajradam
. s..tram . surendrasutasunumathadidesa  8.19 
. hantum

madhye harsvaramadhijyadhanurniyujya yasyam . hi 


. sa raks.asapatirdisameva tam
. sthita upattasarah. sakhad.go dedpyamanavapuruttamapurus. osau  8.20 
uddisya sam

vidravito hanumatendrajidasu hastam . tasya prapanna iva vryamamus.ya janan 


nlo vibhs.an.a ubhau silaya ca saktya sancakraturyamavasam . prahastam  8.21 
. gamitam

65
Bha. Pu. 9.8.96
66
Bha. Pu. 9.8.97

lxiv
nlasya naiva vasameti sa ityamoghasaktya vibhs.an.a imam. prajahara sakam 
tasmin hatengada upetya jaghana vajradam . nipatya bhuvi srs.amamus.ya mr.dgan  8.22 
. s..tram

. sa raks.asapatih. sa ca pascimena 
sarves.u tes.u nihates.u didesa dhumranetram
dvaren.a marutasutam . samupetya dagdho guptopi sulivacanena durantasaktim  8.23 

akampanopi raks.aso nisacaresacoditah. 


umapatervaroddhatah . ks.an.addhato hanumata  8.24 

athastrasampradpitaih. samastaso maholmukaih. 


raghupravracoditah. puram. nisi svadahayan  8.25 

tatastau nikumbhotha kumbhasca kopat pradis..tau dasasyena kumbhasruterhi 


. stan bahih. sarvaso yatayitva  8.26 
sutau suprahr.s..tau ran.ayabhiyatau kapm

sa kumbho vidhatuh. sutam. taranlau nal.am . ca 


. casviputrau jigayangadam
suyuddham
. ca kr.tva dinesatmajena pran.to yamasyasu lokam . supapah.  8.27 

tato nikumbhodrivarapradaran. am . mahantamugram . parigham . pragr.hya 


. satam  8.28 
sasara suryatmajamasu bhtah. sa pupluve pascimato dhanuh

. bhramayatyasu bhujena vre bhranta diso dyausca sacandrasurya 


tam
surasca tasyorubalam
. varam
. ca sarvodbhavam . vks.ya vis.edurs.at  8.29 

ananyasadhyam . tamatho nirks.ya samutpapatasu purosya marutih. 


prakasabahvantara aha cainam . kimebhiratra praharayudham . te  8.30 

. prajahara vaks.asi 
itritastena sa raks.asottamo varadamogham
vicurn.itosau tadurasyabhedye yathaiva vajro vipatau vr. thabhavat  8.31 

vicurn.ite nijayudhe nikumbha etya marutim 


pragr.hya catmanom . sake nidhaya jagmivan drutam  8.32 

pragr.hya kan..thamasya sa pradhanamarutatmajah. 


svamasu mocayam . stato nyapatayad dharatal.e  8.33 

lxv
. ran.atmake makhe ramesadaivate 
cakara tam
pasum. prabhanjanatmajo vineduratra devatah.  8.34 

suptaghno yajnakopasca sakunirdevatapanah. 


. yutah.  8.35 
vidyujjihvah. pramath ca sukasaran.asam

ravan.apreritah. sarvan mathantah. kapikunjaran 


avadhya brahmavarato nihata ramasayakaih.  8.36 

yuddhonmattasca mattasca devantakanarantakau 


trisira atikayasca niryayu ravan.ajnaya  8.37 

narantako ravan.ajo hayavaryopari sthitah. 


abhh. sasara samare prasodyatakaro harn  8.38 

. dahantamankani yuvarajongado bal 


tam
.  8.39 
utpapata nirks.yasu samadarsayadapyurah

. prajahara sa raks.asah. 
tasyorasi prasavaram
dvidha samabhavat tattu valiputrasya tejasa  8.40 

athasya hayamasveva nijaghana mukhe kapih. 


petatuscaks. in. tasya sa papata mamara ca  8.41 

sa khad.gavaramadaya prasasara ran.e kapim 


acchidya khad.gamasyaiva nihato valisununa  8.42 

gandharvakanyakasute nihate ravan.atmaje 


ajagamagrajastasya sodaryo devatantakah.  8.43 

tasyapatata evasu saravars.apratapitah. 


pradudruvurbhayat sarve kapayo jambavanmukhah.  8.44 

. tarasadaya raviputrayudhopamam 
sa saram

lxvi
. prajaharorasyapatat sa mumoha ca  8.45 
angadam

atha tigmam . pracalapadapam 


. sutanayah. sailam
abhidudrava sangr.hya ciks.epa ca nisacare  8.46 

tamapatantamalaks. ya duraccharavidaritam 
. saram  8.47 
surantakascakarasu dadhara ca param

sa tamakarn.amakr.s.ya yamadan.d.opamam . saram 


. sa papata ha  8.48 
aviddhyaddhr.daye rajnah. kapnam

balamapratimam . vks.ya surasatrostu marutih. 


ahvayamasa yuddhaya kesavah. kait.abham . yatha  8.49 

tamapatantamalokya ratham . sahayasarathim 


curn.ayitva dhanuscasya samacchidya babhanja ha  8.50 

atha khad.gam . samadaya pura apatato ripoh. 


harih. pragr.hya keses.u patayitvainamahave 
siro mamarda tarasa pavamanatmajah. pada  8.51 

varadanadavadhyam . tam . nihatya pavanatmajah. 


samd.itah. suravaraih. plavagairvks. ito muda  8.52 

vidravitakhilakapim . vibhoh. 
. varat trisirasam
bhanktva ratham . vyadhat  8.53 
. dhanuh. khad.gamacchidyasirasam

yuddhonmattasca mattasca parvatvaradarpitau 


pramathantau kapn sarvan hatau marutimus..tina  8.54 

tatotikayotiratho rathena svayambhudattena harn pramr.dgan 


cacara kalanalasannikaso gandharvikayam. janito dasasyat  8.55 

br.hattanuh. kumbhavadeva karn.avasyetyato nama ca kumbhakarn.ah. 


. sahasabhyadhavat  8.56 
ityasya sorkatmajapurvakan kapn jigaya ramam

lxvii
tamapatantam . saravars.adharam . mahaghanabham . stanayitnughos.am 
nivarayamasa yatha samrah. saumitrirattes.vasanah. saraughaih.  8.57 

vavars.atustavatimatravryau saran suresasanitulyavegan 


tamomayam . cakraturantariks.am . svasiks.aya ks.ipratamastaban. aih.  8.58 

saraih. saranasya nivarya vrah. saumitrirastran. i mahastrajalaih. 


ciccheda bahu sirasa sahaiva caturbhujobhut sa punardvisrs. ah.  8.59 

chinnes.u tes.u dvigun.asyabahuh. punah.punah. sotha babhuva vrah. 


uvaca saumitrimathantaratma samastalokasya marud vis.an.n.am  8.60 

brahmastratonyena na vadhya es.a varad vidhatuh. sumukhetyadr.syah. 


raks.ah.sutasyasravan.yamitthamuktva samroruhadantariks.am  8.61 

athanujo devatamasya sostram


. brahmam . tanuje dasakandharasya 
mumoca dagdhah. sarathasvasutastenatikayah. pravarostravitsu  8.62 

hates.u putres.u sa raks.asesah. svayam . samararthamaicchat 


. prayan.am
sajjbhavatyeva nisacarese kharatmajah. praha dhanurdharottamah.  8.63 

niyunks.va mam. me piturantakasya vadhaya rajan sahalaks.man.am . tam 


. sca nihatya sarvan pratos.aye tvamahamadya sus..thu  8.64 
kapipravram

itritenena niyojitah . sa jagama vro makaraks.anama 


vidhuya sarvam . sca haripravran sahangadan suryasutena sakam  8.65 

acintayan laks.man.aban.asanghanavajnaya ramamathahvayad ran.e 


. rajancarosau hato janasthanagatah. pita tvaya  8.66 
uvaca ramam

kenapyupayena dhanurdharan. am . tasya dadami tedya 


. varah. phalam
iti bruvan.ah. sa sarojayonervaradavadhyomucadastrasanghan  8.67 

prahasya ramosya nivarya castrairastran. yameyosanisannibhena 

lxviii
. kharatmajasyatha samunmamatha  8.68 
sirah. saren.ottamakun.d.alojjvalam

vidudruvustasya tu yenuyayinah. kapipravrairnihatavases. itah. 


. hates.u pr.thvruhasailadharibhih.  8.69 
yathaiva dhumraks.amukhes.u purvam

tatah. sa sajjkr.tamattadhanva ratham. samasthaya nisacaresvarah. 


vr.tah. sahasrayutakot.yankapairnisacarairasu yayau ran.aya  8.70 

balaistu tasyatha balam . naikaprakarayudhapugabhagnam 


. kapnam
. stada  8.71 
disah. pradudrava harndramukhyah. samardayannasu nisacaram

gajo gavaks.o gavayo vr.s.asca sagandhamada dhanadena jatah. 


.  8.72 
pran.adayah. panca marutpravrah. sa katthano vittapatisca jaghnuh

saraistu tan s.ad.bhiramoghavegairnipatayamasa dasanano drak 


athasviputrau ca sajambavantau prajahratuh . sailavaraistribhistam  8.73 

girn vidaryasu sarairathanyancharan dasasyomucadasu tes.u 


ekaikamebhirvinipatitaste sasara tam . sakrasutatmajotha  8.74 

silam . vibheda raks.o hr.daye saren.a 


. samadaya tamapatantam
. raveh. sutothainamabhiprajagmivan  8.75 
dr.d.hahatah. sopyagamad dharatal.am

taddhastagam . bhuruhamasu ban.airdasananah. khan.d.asa eva kr.tva 


grvapradesesya mumoca ban.am . bhr.sahatah. sopi papata bhumau  8.76 

atho hanumanuragendrabhogasamam . bhr.samunnamayya 


. svabahum
tatad.a vaks.asyadhipam
. tu raks.asam
. mukhaih. sa raktam . pravaman papata  8.77 

sa labdhasanjnah. prasasam . tvaya samo nasti puman hi kascit 


. sa marutim
kah. prapayedanya imam . dasam . punah.  8.78 
. mamitrito marutiraha tam

atyalpametad yadupattajvitah. punastvamityukta uvaca ravan.ah. 


gr.han.a mattopi samudyatam. tvam. mus..tipraharam . pupotha  8.79 
. tviti tam

lxix
kincit praharen.a tu vihvalangavat sthite hi tasminnidamantaram . mama 
ityagnisunum . prayayau sa ravan.o nivarito marutinapi vaca  8.80 

tamapatantam. prasamks.ya nlo dhanurdhvajagrasvarathes.u tasya 


cacara murdhasvapi cancalolam . jal.kr.tastena sa ravan.opi  8.81 

. mumoca nle rajancaresah. 


sa ks.ipramadaya hutasanastram
sa tena bhumau patito nacainam . dadaha vahnih. svatanuryatosau  8.82 

tato yayau raghavameva ravan.o nivarayamasa tamasu laks.man.ah. 


. saraih. sarravaran.avadaran.aih.  8.83 
tataks.atustavadhikau dhanurbhr.tam

. rus.anvito ban.amamoghamugram 
nivaritastena sa ravan.o bhr.sam
svayambhudattam . pravikr.s.ya casu lalat.amadhye pramumoca tasya  8.84 

bhr.sahatastena mumoha laks.man.o rathadavaplutya dasananopi 


ks.an.adabhidrutya balat pragr.hya svabahubhirnetumimam . samaicchat  8.85 

samprapya sanjnam
. sa suvihvalopi sasmara rupam . nijameva laks.man.ah. 
ses.am
. hareram . nacasya sa calanayapi sasaka ravan.ah.  8.86 
. sayutam

. pracakars.a ravan.ah. 
balat svadorbhih. pratigr.hya cakhilairyada sa vram
cacala pr.thv sahamerumandara sasagara naiva cacala laks.man.ah.  8.87 

sahasramurdhnosya bataikamurdhni sasaptapatal. agirndrasagara 


. nanu sars.apayati prasahya ko nama haret tamenam  8.88 
dharakhileyam

. tvaranvitah. 
prakars.ati tveva nisacaresvare tathaiva ramavarajam
samastajvadhipateh. para tanuh. samutpapatasya puro hanuman  8.89 

sa mus..timavartya ca vajrakalpam . rus.a 


. jaghana tenaiva ca ravan.am
prasarya bahunakhilairmukhairvaman sa raktamus.n.am . vyasuvat papata  8.90 

. sa marutih. pragr.hya saumitrimurangasayinah. 


nipatya raks.odhipatim
jagama ramakhyatanoh. sampam. saumitrimuddhartumalam . hyasau kapih.  8.91 

lxx
. sparsanivaritaklamah. samutthitastena samuddhr.te sare 
sa ramasam
.  8.92 
babhau yatha rahumukhat pramuktah. sas supurn.o vikacasvarasmibhih

sa ses.abhogabhamatho janardanah. pragr.hya capam . sasaram . punasca 


. jagada sajjbhava ravan.eti  8.93 
sulabdhasanjnam. rajancaresam

. samaruhya punah. sakarmukah. samargan.o ravan.a asu ramam 


ratham
abhyetya sarvasca disascakara sarandhakarah. paramastravetta  8.94 

rathasthitesmin rajancarese na me patirbhumital.e sthitah. syat 


iti sma putrah. pavanasya ramam . skandham . samaropya yayau ca raks.asam  8.95 

prahasya ramosya hayan nihatya sutam . ratham 


. ca kr.tva tilaso dhvajam
dhanum
. s.i khad.gam
. sakalayudhani chatram. ca sanchidya cakarta maulim  8.96 

kartavyamud. ham . prayahi 


. tamaveks.ya ramah. punarjagadasu gr.ham
samastabhogananubhuya sghram. pratos.ya bandhun punarehi martum  8.97 

itritovagvadano yayau gr.ham . saha mantribhih. svakaih. 


. vicarya karyam
hatavases.airatha kumbhakarn.aprabodhanayasu matim. cakara  8.98 

sasailasr.ngasiparasvadhayudhairnisacaran. amayutairanekaih. 
tacchvasavegabhihataih. kathancid gataih. sampam . kathamapyabodhayat  8.99 

. sarasn vidhaya bhaks.anapi son.itahradan 


sailopamanasya ca mam
sutr.ptamenam. paramadaren.a samahvayamasa sabhatal.aya  8.100 

uvaca cainam . rajancarendrah. parajitosmyadya hi jvati tvayi 


ran.e naren.aiva ca ramanamna kurus.va me prtimamum . nihatya  8.101 

. srutva jagarhagrajameva vrah. 


itritah. karan.amapyases.am
amoghavryen.a hi raghaven.a tvaya virodhascarito batadya  8.102 

. kathancides.otibalo mato mama 


prasasyate no balibhirvirodhah

lxxi
. tvayavyo hi kimanyatha tvaya  8.103 
itrito ravan.a aha durnayopyaham

caranti rajana utakramam. kvacit tvayopaman bandhujanan baladhikan 


samks.ya httham
. gaditograjena sa kumbhakarn . ah. prayayau ran.aya  8.104 

prakaramalanghya sa pancayojanam. yada yayau sulavarayudho ran.am 


kapipravra akhilah. pradudruvurbhayadattyaiva ca setumasu  8.105 

satavalipanasakhyau tatra vasvam . sau svetasampatinau ca 


. sabhutau pavanagan.avaram
nirr.titanumathogram. durmukham . kesarti pravaramatha marutsu prasyadetan mukhe sah.  8.106 

rajanicaravarosau kumbhakarn . ah. pratap kumudamapi jayantam . pan.ina sampipes.a 


nal.amatha ca gajadn panca nlam. sataram . girivarataruhastan mus..tinapatayacca  8.107 

athangadasca jambavaninatmajasca vanaraih. 


. savr.ks.asailasanubhih.  8.108 
nijaghnire nisacaram

vicurn.itasca raks.asastanau nisacarasya te 


babhuva kacana vyatha nacasya bahus.al.inah.  8.109 

athaparam
. mahacalam . pragr.hya bhaskaratmajah. 
mumoca raks.asetha tam. pragr.hya tam. jaghana sah.  8.110 

. rus.a 
tada papata suryajastatad. a cangadam
sa jambavantamasu tau nipetatustal.ahatau  8.111 

atha pragr.hya bhaskarim . yayau sa raks.aso bal 


jagama canu marutih. susuks.mamaks.ikopamah.  8.112 

yadainames.a badhate tada vimocayamyaham 


yadi sma sakyatesya tu svamocanaya tad varam  8.113 

iti vrajatyanu sma tam . marutsute nisacarah. 


puram . vivesa carcitah. svabandhubhih. samastasah.  8.114 

lxxii
tuhinasalilamalyaih. sarvatobhipravr.s..te rajanicaravaresmim. stena siktah. kapsah. 
vigatasakalayuddhaglaniravancayitva rajanicaravaram . tam. tasya nasam
. dadam . sa  8.115 

karabhyamatha karn.au ca nasikam. dasanairapi 


sanchidya ks.ipramevasavutpapata harsvarah.  8.116 

tal.ena cainam
. nijaghana raks.asah. pipes.a bhumau patitam. tatopi 
samudgatosau vivarengulnam. jaghana sulena punah. sa raks.asah.  8.117 

amoghasulam . prapatat tadks.ya raveh. sutasyopari marutatmajah. 


pragr.hya janau pran.idhaya sghram . preks.ya nanada coccaih.  8.118 
. babhanja tam

athainamavr. tya jaghana mus..tina sa raks.aso vayusutam. stanantare 


jagarja tenabhihato hanumanacintayam . stat prajahara cainam  8.119 

tal.ena vaks.asyabhitad. ito rus.a hanumata mohamavapa raks.asah. 


punasca sanjnam
. samavapya sghram . yayau sa yatraiva raghupravrah.  8.120 

vicintayamasa tato hanuman mayaiva hantum . samare hi sakyah. 


asau tathapyenamaham . prakasayan  8.121 
. na hanmi yaso hi ramasya dr.d.ham

ananyavadhyam . tamimam . nihatya svayam . sa ramo yasa ahareta 


datto varo dvarapayoh. svayam . ca janardanenaiva pura tatasca  8.122 

mayaiva vadhyau bhavatam. trijanmasu pravr.ddhavryaviti kesavena 


uktam
. mamaivais.a yadapyanugraham . vadhesya kuryannatu me sa dharmah.  8.123 

iti sma sancintya kapsayukto jagama yatraiva kapipravrah. 


sa kumbhakarn.okhilavanaram. stu prabhaks.ayan ramamupajagama  8.124 

te bhaks.itastena kapipravrah. sarve vinirjagmuramus.ya dehat 


srotobhirevatha ca romakupaih. kecit tamevaruruhuryatha girim  8.125 

sa tan vidhuyasu yatha mahagajo jagama ramam . samararthamekah. 


prabhaks.ayan svanaparam . piban  8.126 
. sca sarvaso mattah. samaghraya ca son.itam

lxxiii
nyavarayat tam. saravars.adharaya sa laks.man.o nainamacintayat sah . 
jagama ramam . samaraya casu  8.127 
. girisr.ngadhar samahvayat tam

atho samadaya dhanuh. sughoram . saram. sca vajrasanitulyavegan 


pravesayamasa nisacare prabhuh. sa raghavah. purvahates.u yadvat  8.128 

yavadbalena nyahanat kharadikan na tavataiva nyapatat sa raks.asah. 


. pradarsayan ban.avaran mumoca  8.129 
atha prahasyatmabalaikadesam

dvabhyam
. sa bahu nicakarta tasya padadvayam . caiva tatha sarabhyam 
athaparen.asya siro nikr.tya sampraks.ipat sagaratoya asu  8.130 

avardhatabdhih. patitesya kaye mahacalabhe ks.an.adacarasya 


surasca sarve vavr.s.uh. prasunairmuda stuvanto raghuvaryamurdhni  8.131 

yojananam
. trilaks.am. hi kumbhakarn.o vyavardhata 
purvam . svayam  8.132 
. pascat sancukoca lankayamus. itum

sa tu svabhavamapanno mriyaman.o vyavardhata 


tenasmin patite tvabdhiravardhadadhikam. tada  8.133 

athapare ye rajancarastada kapipravrairnihatasca sarvasah. 


. cocurupetya ravan.am  8.134 
hatavasis..tastvaritah. pradudruvubhraturvadham

sa duh.khatapto nipapata murchito nirasakascabhavadatmajvite 


. satruvadhaya maciram  8.135 
tamaha putrastridasesasatrurniyunks. va mam

maya gr.htastridasesvarah . nararajaputratah. 


. pura vis.dase kim
sa evamuktva prajuhava pavakam . sivam. samabhyarcya samaruhad ratham  8.136 

sa attadhanva sasaro rathena viyat samaruhya yayavadarsanam 


sa nagapasairvaratah. sivasya babandha sarvan kapivrasanghan  8.137 

puravataraya yada sa vis.n.urdidesa sarvam . stadaiva 


. stridasam

lxxiv
. garutmanavadad vr.s.akapim  8.138 
mamapi seva bhavate prayojyetyevam

tamaha vis.n.urna bhuvi prajatimupaihi sevam . tava canyathaham 


adasya evatra yatha yasah. syad dharmasca kartavyakr.deva ca syah.  8.139 

varen.a sarvasya hi ravan.atmajo yada nibadhnati kapn salaks.man.an 


urangapasena tada tvameva sametya sarvanapi mocayasva  8.140 

aham. samarthopi sa laks.man.asca tatha hanuman na vimocayamah. 


tava priyartham . kurus.va  8.141 
. garud.ais.a eva kr.tastavadesa imam

tadetaduktam . hi puratmana yat tato hi ramo na mumoca kancana 


na laks.man.o naiva ca marutatmajah. sa caiva janati hi devaguhyam  8.142 

atho nibaddhyasu harn salaks.man.an jagama raks.ah. svapituh. sakasam 


nananda casau pisitasanesvarah. sasam . ca kr.tatmakaryam  8.143 
. sa putram

sa paks.irajotha harernidesam
. smaram . stvaravaniha cajagama 
tatpaks.avatasparsena kevalam . sa urangabandhah.  8.144 
. vinas..ta es.am

sa ramamanamya paratmadaivatam . yayau sumalyabharan.anulepanah. 


kapipravrasca tarunchilasca pragr.hya nedurbalinah. prahr.s..tah.  8.145 

srutva ninadam . punah. saputrotrasadatra ravan.ah. 


. plavagesvaran. am
bandhadamus.mat pratinissr.taste kimatra karyam . tviti cintayanah.  8.146 

punasca hutva sa hutasameva ratham. samaruhya yayavadarsanam 


. varadumesasya tathabjajasya  8.147 
vavars.a castran.i mahantyajasram

. kapayah. salaks.man.ah. 
punasca tasyastranipd. itaste nipetururvyam
spr.santi nastran.i durantasaktim
. tanum. samrasya hi kanicit kvacit  8.148 

. vibhs.an.ah. purvagatastadagat 
vijnatukamah. puri sampravr.ttim
dadarsa sarvan patitan sa vanaran marutsutam . tvekamanakulam . ca  8.149 

lxxv
sa tam . samadaya yayau vidhatr.jam . vimurcchitam . codakasekatastam 
. jvasi htyuvaca tatheti sa praha ca mandavakyah.  8.150 
asvasya kim

. hanuman jvah. sma sarvepi hi jvamane 


uce punarjvati kim
tasmin hate nihatascaiva sarva itritesmtyavadat sa marutih.  8.151 

ityukto jambavanaha hanumantamanantaram 


yosau meroh. sampastho gandhamadanasanjnitah. 
. tvayaus.adhacatus..tayam  8.152 
giristasmat samaharyam

mr.tasanjvan mukhya sandhanakaran. para 


. ti ca  8.153 
savarn.akaran. caiva visalyakaran

ityuktah. sa ks.an.enaiva prapatad gandhamadanam 


avapa cambaracaro ramamuktah. saro yatha  8.154 

antarhitascaus. adhstu tada vijnaya marutih. 


udbabarha girim . krodhacchatayojanaman.d.alam  8.155 

sa tam . karen.a pratol.ayitva baladevasunuh. 


. samutpat.ya girim
samutpapatambaramugravego yatha hariscakradharastrivikrame  8.156 

avapa caks.n.oh. sa nimes.amatrato nipatita yatra kapipravrah. 


tacchailavatasparsat samutthitah. samastaso vanarayuthapah. ks.an.at  8.157 

apujayan marutimugrapaurus.am. raghuttamosyanujanistathapare 


papata murdhnyasya ca pus.pasantatih. pramoditairdevavarairvisarjita  8.158 

sa devagandharvamahars.isattamairabhis..tuto ramakaropaguhitah. 
punargirim
. tam
. satayojanocchritam
. nyapatayat sam. sthita eva tatra ca  8.159 

sa purvavanmarutivegacodito nirantaram . slis..tatarotra cabhavat 


punasca sarve tarusailahasta ran.aya cottasthuralam . nadantah.  8.160 

punasca tan preks.ya samutthitan kapn bhayam . vivesa 


. mahacchakrajitam

lxxvi
. tathadarsanameva jagmivan  8.161 
sa purvavaddhavyavahe samarcya sivam

varasrayen.ajagirsayostatha punarmahastraih. sa babandha tan kapn 


athaha ramasya manonusaratah. purastramevanusaran sa laks.man.ah.  8.162 

pitamahastren.a nihanmi durmatim . sabandhavam 


. tavajnaya sakrajitam
itrite tena sa caha raghavo bhayadadr.sye na vimoktumarhasi  8.163 

na sod.humsosi yadi tvametadastram. tadaham . saramatraken.a 


adr.syamapyasu nihanmi santam. rasatal.ethapi hi satyaloke  8.164 

iti sma vndrasya hanumatasca balaprakasaya pura prabhuh. svayam 


sammanayitvastramamus. ya ramo durantasaktih. saramadadetha  8.165 

anena dr.s..tohamiti sma dus..to vijnaya bahvorbalamasya cogram 


viniscayam. devatamasya pasyan pradudruve pran.aparpsurasu  8.166 

hahakr.te pradruta indrasatrau raghuttamah. satruvibhs. an.atvat 


. tvamucat svasainye  8.167 
vibhs.an.etyeva surairabhis..tuto vijnanamastram

nisacarastram
. hyagamat ks.an.ena ramastravryaddharayo nadantah. 
uttasthuruccorugirn pragr.hya prasam. samana raghuvramuccaih.  8.168 

suraisca pus.pam. vars.adbhird.itastasthau dhanus.pan.iranantavryah. 


sa ravan.asyatha suto nikumbhilam . punah. samasadya juhava pavakam  8.169 

vibhs.an.othaha raghuttamam
. prabhum . niyojayadyaiva vadhaya durmateh. 
kr.tagnipujo nahi vadhya es.a varo vidhatuh. prathitosya tadr.sah.  8.170 

na vai vadham . rama iyes.a tasya palayitasyatmasamks. an.at punah. 


sattvojjhitosavapi kut.ayodh na me vadharhoyamiti sma sa prabhuh .  8.171 

. janardano hanumata caiva vibhs.an.ena 


sa adidesavarajam
sahaiva sarvairapi vanarendrairyayau mahatma sa ca tadvadhaya  8.172 

lxxvii
sa juhvatastasya cakara vighnam . plavangamaih. sotha yuyutsaya ratham 
samasthitah. karmukaban. apan.ih. prayudyayau laks.man.amasu garjan  8.173 

ubhau ca tavastravidam . varis..thau saraih. sarrantakaraistataks.atuh. 


disasca sarvah. pradisah. sarottamairvidhaya siks.astrabalairnirantarah.  8.174 

. d.alojjvalam 
astran.i tasyastravaraih. sa laks.man.o nivarya satroscalakun
sirah. saren.asu samunmamatha suraih. prasunairatha cabhivr.s..tah.  8.175 

nipatitesmin nitaram . nisacaran plavangama jaghnuranekakot.isah. 


hatavasis..tastu dasananaya sasam. suratyaptasutapran.asam  8.176 

sa tannisamyapriyamugrarupam . bhr.sam
. vinisvasya vilapya duh . khat 
sam . punasca maris.ya ityeva viniscitarthah.  8.177 
. sthapayamasa matim

. ravan.o ran.akarman.e 
maran.abhimukhah. sghram
sajjbhavannantaraiva didesa balamurjitam  8.178 

trim . sahas.at.sahasram 
. sat sahasran.i mahaughakanamaks. ohin.nam
sramen.a sam . sajjo bhavamti didesa ravan.ah.  8.179 
. yojayatasu ramam

tadapradhr.s.yam. varatah. svayambhuvo yugantakalarn. avaghurn.itopamam 


pragr.hya nanavidhamastrasastram
. balam
. kapnchghratamam . jagama  8.180 

agacchamanam
. tadaparameyam . balam. sughoram . pral.ayarn.avopamam 
bhayat samudvignavis.an.n.acetasah. kapipravra nitaram. pradudruvuh.  8.181 

varo hi dattosya pura svayambhuva dharatal.elpepi nivasasaktih. 


ajeyata cetyata eva sarkajah. plavangama dras..tumapi sma nasakan  8.182 

. sca samantatastanavadhccharaughaih. 
pragr.hya ramotha dhanuh. saram
sa eva sarvatra ca dr.syamano vidiks.u diks.u prajahara sarvasah.  8.183 

ks.an.ena sarvam. sca nihatya raghavah. plavangamanamr. s.abhaih. sa pujitah. 


abhis..tutah. sarvasurottamairmuda bhr.sam . prasunotkaravars.ibhih. prabhuh.  8.184 

lxxviii
athayayau sarvanisacaresvaro hatavasis..tena balena sam. vr.tah. 
vimanamaruhya ca pus.pakam . tvaran sarranasaya mahayudhoddhatah.  8.185 

virupanetrothaca yupanetrastatha mahaparsvamahodarau ca 


. purodhaya ran.aya yantam  8.186 
yayustamavr. tya sahaiva mantrin.o mr.tim

athasya sainyani nijaghnurojasa samantatah. sailasilabhivr.s..tibhih. 


plavangamastanabhivks. ya vryavan sasara vegena mahodaro rus.a  8.187 

vks.yatikayam . sa kumbhakarn.oyamiti bruvantah. 


. tamabhidravantam
pradudruvurvanaravrasanghastamasasadasu sutotha valinah.  8.188 

. na yata 
vadan sa tis..thadhvamiti sma vro vibhs.ikamatramidam
itrayannagrata es.a pupluve mahodarasyendrasutatmajo bal  8.189 

. sirah. paramr.sya nipatya bhutal.e 


atho saranasu vimuncamanam
mamarda padbhyamabhavad gatasurmahodaro valisutena curn.itah.  8.190 

atho mahaparsva upajagama pravars.aman.osya sarambudharah. 


prasam. hya cacchidya dhanuh. karastham. samadade khad.gamamus.ya songadah.  8.191 

nigr.hya keses.u nipatya bhutal.e cakarta vamam


. sata odaram. param 
yathopavtam . sa tatha dvidhakr.to mamara mantr rajancaresituh.  8.192 

athainamajagmaturudyatayudhau virupanetropyatha yupanetrah. 


yathaiva meghau divi tigmarasmim . saraughaih.  8.193 
. tatha samacchadayatam

tabhyam . nasakadatra vrah. 


. sa baddhah. sarapanjaren.a vices..titum
harsvarah. sailamatipraman.amutpat.ya ciks.epa tayoh. sarre  8.194 

ubhau ca tau tena vicurn.itau ran.e raveh. sutasyorubaleritena 


nisacaresotha saren . bibheda vaks.asyapi sopatad bhuvi  8.195 
. a suryajam

. sca haripravran vidhuya ban.airbalavan dasananah. 


tatah. sa sarvam

lxxix
jagama ramabhimukhastadainam . saraughaih.  8.196 
. rurodha ramavarajam

tada dasasyontakadan.d.akalpam. mayaya dattam. kamalodbhavena 


mayadgr.htam . visasarja laks.man.e  8.197 
. ca vivahakale pragr.hya saktim

taya sa vrah. suvidaritorah. papata bhumau subhr.sam. vimurcchitah. 


marutsutah. sailamatipraman. am . ciks.epa raks.ah.pativaks.asi drutam  8.198 

. vyathito dasanano mukhairvamanchon. itapuramasu 


tenatigad. ham
tadantaren.a pratigr.hya laks.man.am . jagama saktya saha ramasannidhim  8.199 

samudbabarhatha ca tam
. sa raghavo didesa ca pran.avaratmajam . punah. 
. punastam  8.200 
prabhuh. samanetumatho varaus.adhh. sa caninayasu girim

tadgandhamatren. a samutthitosau saumitrirattorubalasca purvavat 


sasam . prabhuh. sa raghavogan.yagun.arn.avah. smayan  8.201 
. sa caslis.ya marutsutam

praks.ipat tam
. girivaram. lankasthah. san sa marutih. 
ardhalaks.e yojananam. yatrasau purvasam . sthitah.  8.202 

tadbahuvegat sam . sles.a prapa purvavadeva sah. 


mr.tasca ye plavangastu tadgandhat tepi jvitah.  8.203 

ramajnayaiva raks.am. si harayobdhavavaks. ipan 


nojjvitastataste tu vanara nirujobhavan  8.204 

chinnaprarohin.ascaiva visalyah. purvavarn.inah. 


. prabhavena sarvepi harayobhavan  8.205 
aus.adhnam

athasasadottamapurus. am. prabhum . vimanago ravan.a ayudhaughan 


pravars.aman.o raghuvam . tamattadhanvabhiyayau ca ramah.  8.206 
. sanatham

sammanayan raghavamadipurus. am. niryatayamasa ratham . purandarah. 


sahayudham . samarurohasu sa laks.man.agrajah.  8.207 
. matalisangr.htam

lxxx
aruhya tam
. rathavaram. jagadekanatho lokabhayaya rajancaranathamasu 
abhyudyayau dasasatam . lokanases.ata iman nigirantamudyan  8.208 
. surivandhakaram

ayantamks.ya rajancaralokanathah. sastran.yathastrasahitani mumoca rame 


ramastu tani vinihatya nijairmahastraistasyottamangadasakam . yugapannyakr.ntat  8.209 

. vibheda 
kr.ttani tani punareva samutthitani dr.s..tva varacchatadhr.terhr.dayam
ban.ena vajrasadr.sena sa bhinnahr.tko raktam . vaman nyapatadasu mahavimanat  8.210 

. paramapratpe brahma sivena sahitah. saha lokapalaih. 


tasmin hate trijagatam
abhyetya padayugal.am . jagadekabhartu ramasya bhaktibharitah . sirasa nanama  8.211 

athainamastaut pitaram . jagatah. pitamahah. 


. kr.tanjalirgun.abhiramam
jitam . tejita lokabhavana prapannapalaya natah. sma te vayam  8.212 
. jitam

tvameka sosya nacadirantastaved.ya kalena tathaiva desatah . 


gun.a hyagan.yastava tepyanantah. pratyekasascadivinasavarjitah.  8.213 

. paratah. svato va 
nacodbhavo naiva tiraskr.tiste kvacid gun.anam
. sivapurvakasca ye  8.214 
tvameka adyah. paramah. svatantro bhr.tyastavaham

yatharcis.ogneh. pavanasya vega marcayorkasya nads.u capah. 


gacchanti cayanti ca santatasttvat tadvanmadadyah. sivapurvakasca ye  8.215 

ye ye ca muktastvatha ye ca baddhah. sarve tavesesa vase sadaiva 


vayam. sada tvadgun.apugamuccaih. sarve vadantopi na paragaminah.  8.216 

kimes.a dr.ggun.akasya te prabho raks.ovadhoses.asuraprapalanam 


ananyasadhyam . hi tathapi tad dvayam . tvaya tasya namonamaste  8.217 
. kr.tam

itrite tvabjabhavena sul samahvayad raghavamahavaya 


varam . madyam. tvagan.ayya raks.o hatam . tvaya tena ran.aya mehi  8.218 

. ca sandadhe 
itritestvityabhidhaya raghavo dhanuh. pragr.hyasu saram
vikr.s.yaman.e calita vasundhara papata rudropi dharaprakampatah.  8.219 

lxxxi
athotthitascasurabhavavarjitah. ks.amasva deveti nanama padayoh. 
uvaca ca tvadvasagosmi sarvada prasda me tvadvis.ayam . manah. kuru  8.220 

athendramukhyasca tamucire surastvayavitah. smodya nisacarad vayam 


tathaiva sarvapada eva nastvam. prapahi sarve bhavadyakah. sma  8.221 

stakr.tim
. tamatha tatra cagatam
. divyacchalena pran . idhaya pavake 
kailasatastam . punareva cagatam. stamagr.hn.addhutabhuksamarpitam  8.222 

. samagraht pavakasampradattam 
janan girsalayagam. sa stam
mumoda samprapya ca tam . sa ramah. sa caiva dev bhagavantamapya  8.223 

atho gireranayanat parastad ye vanara ravan.aban.apd.itah. 


. varis..thah.  8.224 
tarapita tan nirujascakara sus.en.anama bhis.ajam

. sca sarvasah. 
tada mr.tan raghava aninaya yamaks.ayad devagan.am
samanvajanat pitaram . ca tatra samagatam. gantumiyes.a catha  8.225 

. tatsahitah. savanarah. 
vibhs.an.enarpitamaruroha sa pus.pakam
purm
. jagamasu nijamayodhyam. puro hanumantamatha nyayojayat  8.226 

dadarsa casau bharatam . hutasanam . jagadsvarasya 


. praves..tukamam
adarsanat tam
. vinivarya ramam . samagatam . sa marutih.  8.227 
. casya sasam

. sahitah. samatr.kah. 
srutva pramodorubharah. sa tena sahaiva pauraih
satrughnayuktobhisametya raghavam . nanama bas.pakulalocanananah.  8.228 

. raghupatih. sasvaje pran.ayanvitah. 


utthapya tam
satrughnam. ca tadanyes.u pratipede yathavayah.  8.229 

. pravisya munibhih. samrajye cabhis.ecitah. 


purm
yathocitam. ca sammanya sarvanahedamsvarah.  8.230 

sarvairbhavadbhih
. sukr.tam
. vidhaya deham . madyam 
. manovaksahitam

lxxxii
etavadevakhilasadvidheyam . madarcanam  8.231 
. yat kayavakcittabhavam

. bhavet 
muktipradanat pratikartr.ta me sarvasya catho bhavatam
hanumato na pratikartr.ta syat svabhavabhaktasya niraupadham . me  8.232 

madbhaktau jnanapurtavanupadhikabalapronnatau sthairyadhairya


svabhavyadhikyatejah.sumatidamasames.vasya tulyo na kascit 
ses.o rudrah. suparn.opyurugun.asamitau no sahasram
. satulya
asyetyasmanmadaisam . padamahamamuna sardhamevopabhoks.ye  8.233 

purvam . jigaya bhuvanam. dasakandharosavabjodbhavasya varato natu tam . kadacit 


kascijjigaya puruhutasutah. kapitvad vis.n.orvaradajayadarjuna eva cainam  8.234 

. sca dhatrasya tena vijito yudhi valinais.ah. 


datto varo na manujan prati vanaram
abjodbhavasya varamasvabhibhuya raks.o jigye tvaham . ran.amukhe balimahvayantam  8.235 

balerdvarasthoham . varamasmai sampradaya purvam . tu 


tena maya raks.ostam . padangulya  8.236 
. yojanamayutam

punasca yuddhaya samahvayantam . nyapatayam . ravan.amekamus..tina 


mahabaloham. kapilakhyarupastrikot.irupah. pavanasca me sutah.  8.237 

avam. svasaktya jayinaviti sma sivo varanmejayadenamevam 


jnatva surajeyamimam . hi vavre haro jayeyahamamum . dasananam  8.238 

. ca vayusca vayurhanuman sa es.ah. 


atah. svabhavajjayinavaham
amus.ya hetostu pura hi vayuna sivendrapurva api kas..thavat kr.tah.  8.239 

ato hanuman padametu dhaturmadajnaya sr.s..tyavanadi karma 


. ca lokasya sadaiva kurvan muktasca muktan sukhayan pravartatam  8.240 
moks.am

bhogasca ye yani ca karmajatanyanadyanantani mameha santi 


madajnaya tanyakhilani santi dhatuh. pade tat sahabhoganama  8.241 

etadr.sam
. me sahabhojanam . hanuman sadaiva 
. te maya pradattam

lxxxiii
itritastam . sthirabhaktinamrah.  8.242 
. hanuman pran.amya jagada vakyam

ko nvsa te padasarojabhajam. sudurlabhorthes.u caturs.vapha 


tathapi naham . pravr.n.omi bhuman bhavatpadambhojanis. evan.adr.te  8.243 

tvameva saks.at paramasvatantrastvameva saks.adakhilorusaktih . 


tvameva cagan.yagun.arn.avah. sada ramavirincadibhirapyases.aih.  8.244 

sametya sarvepi sada vadantopyanantakalacca navai samapnuyuh. 


gun.am . hi sadatisuddhah.  8.245 
. stvadyan paripurn.asaukhyajnanatmakastvam

yaste kathasevaka eva sarvada sadaratistvayyacalaikabhaktih. 


sa jvamano na parah. kathancit tajjvanam . samastat  8.246 
. mestvadhikam

pravarddhatam . ks.an.eks.an.e tvaysa me hrasavivarjita sada 


. bhaktiralam
anugrahaste mayi caivameva niraupadhau tau mama sarvakamah.  8.247 

itritastasya dadau sa taddvayam . padam . vidhatum. sakalaisca sobhanam 


samaslis.accainamathardraya dhiya yathocitam. sarvajananapujayat  8.248 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
srramacarite (hanumati srramadayadanam . nama) as.t.amodhyayah.

lxxxiv
(ramasvadhamapravesah.)
atha navamodhyayah.

Om .  athaptarajyo bhagavan sa laks.man.am


. jagada raja tarun.o bhavasu 
itritastvaha sa laks.man.o gurum
. bhavatpadabjanna param . vr.n.omyaham  9.1 

na mam . bhavatpadanis. evan.aikaspr.ham. tadanyatra niyoktumarhati 


nahdr.sah. kascidanugrahah . sadaiva  9.2 
. kvacit tadeva me dehi tatah

. samaslis.ya ca raghavah. prabhuh. 


itritastasya tadeva dattva dr.d.ham
sa yauvarajyam . bharate nidhaya jugopa lokanakhilan sadharmakan  9.3 

prasasatse pr.thiv babhuva virincalokasya sama gun.onnatau 


janokhilo vis.n.uparo babhuva na dharmahanisca babhuva kasyacit  9.4 

gun.aisca sarvairuditasca sarve yathayatha yogyatayoccancah. 


samastarogadibhirujjhitasca sarve sahasrayus.a urjita dhanaih.  9.5 

sarvejara nityabalopapanna yathes..tasiddhya ca sadopapannah. 


samastados.aisca sada vihnah. sarve surupasca sada mahotsavah.  9.6 

sarve manovaktanubhih. sadaiva vis.n.um . yajante natu kancidanyam 


samastaratnodbharita ca pr.thv yathes..tadhanya bahudugdhagomat  9.7 

samastagandhasca sadatihr.dya rasa manoharin.a eva tatra 


. atiharin.ah. sparsasca sarve sparsendriyapriyah.  9.8 
sabdasca sarve sravan

na kasyacid duh.khamabhut kathancinna vittahnasca babhuva kascana 


nadharmaslo na ca kascanaprajo na dus.prajo naiva kubharyakasca  9.9 

striyo nacasan vidhavah. kathancinna vai pumam . so vidhura babhuvuh. 


nanis..tayogasca babhuva kasyacinnaces..tahanirnaca purvamr.tyuh.  9.10 

yathes..tamalyabharan.anulepana yathes..tapanasanavasasokhilah. 
. prasasati prakr.s..tadharmen.a janardane nr.pe  9.11 
babhuvurse jagatam

lxxxv
sa brahmarudramarudasvidivakaradimurddhanyaratnaparighat..titapadapt. hah. 
. suraih. saha narairatha vanaraisca sampujyamanacaran.o ramate ramesah.  9.12 
nityam

. suresam 
tasyakhilesituranadyanugaiva laks.mh. stabhidha tvaramayat svaratam
nityaviyogiparamoccanijasvabhava saundaryavibhramasulaks.an.apurvabhava  9.13 

reme taya sa paramah. svaratopi nityam . nityonnatapramadabharabhr. tasvabhavah. 


purn.od.urajasuvirajitasannisasu dpyannasokavanikasu supus.pitasu  9.14 

gayanti cainamanuraktadhiyah . sukan..tha gandharvacaran. agan.ah. saha capsarobhih. 


tam. tus..tuvurmunigan.ah. sahitah. suresai rajana enamanuyanti sadapramattah.  9.15 

evam . raraks.a vijitariramoghavryah. 


. trayodasasahasramasau samastu pr.thvm
anandaminduriva sandadhadindireso lokasya sandrasukhavaridhiraprameyah.  9.16 

devyam. sa cajanayadindrahutasanau dvau putrau yamau kusalavau balinau gun. ad.hyau 


satrughnato lavan. amudban.aban.adagdham . puramugravryah.  9.17 
. kr.tva cakara madhuram

kot.itrayam . sa nijaghana tathasuran. am


. gandharvajanma bharatena satam . ca dharmam 
sam . siks.ayannayajaduttamakalpakaih . svam. yajnairbhavajamukhasatsacivasca yatra  9.18 

atha sudratapascaryanihatam. vipraputrakam 


ujjvayamasa vibhurhatva tam. sudratapasam  9.19 

janghanamasurah. purvam . girijavaradanatah. 


babhuva sudrah. kalpayuh. sa lokaks.ayakamyaya 
tapascacara durbuddhiricchan mahesvaram . padam  9.20 

ananyavadhyam . tasmajjaghana purus.ottamah. 


. tam
. tatha malamagastyadapa raghavah.  9.21 
svetadattam

anannayajnakr. cchveto raja ks.udvinivartanam 


kurvan svamam . sairdhatrokto malam. ramarthamarpayat 
agastyaya na saks.attu rame dadyadayam . nr.pah.  9.22 

lxxxvi
ks.udabhavamatraphaladam . na saks.ad raghaverpitam 
ks.udabhavamatramakanks. an mamasau paripr.cchati  9.23 

. 
vyavadhanatastato rame dadyacchaveta iti prabhuh
matva brahmadisanmalam . kumbhayonaye  9.24 
. pradatum

tamagastyakarapallavarpitam. bhakta es.a mama kumbhasambhavah. 


. stuta upagamat puram  9.25 
ityavetya jagr.he janardanastena sam

atha kecidasurasurah. suran.aka ityuruprathitapaurus.ah. pura 


te tapah. sumahadasthita vibhum . padmasambhavamaveks.ya cocire  9.26 

bhuripapakr. tinopi niscayanmuktimapnuma udarasadgun.a 


ityudritamajovadharya tat praha ca prahasitananah. prabhuh.  9.27 

yavadeva ramaya ramesvaram . arn.avam 


. no viyojayatha sadgun
. bhavanmoks.amargaparipanthi no bhavet  9.28 
tavaduccamapi dus.kr.tam

ityudritamavetya tesurah. ks.ipramoks.agamanotsukah. ks.itau 


sadhanopacayakanks. in.o harau sasati ks.itimases.atobhavan  9.29 

tananadikr.tados.asancayairmoks.amargagatiyogyatojjhitan 
maithilasya tanaya vyacalayanmayaya svatanuva svamargatah.  9.30 

ajnayaiva hi harestu mayaya mohitastu ditija vyanindayan 


raghavam . punarjanakm. jagr.ha ityanekasah.  9.31 
. nisicarahr.tam

brahmavakyamr.tameva karayan patayam . stamasi candha asuran 


nityameva sahitopi staya sojnasaks. ikamabhud viyuktavat  9.32 

tena candhatama yurasura yajnamahvayadasau ca maithilm 


. dr.s..timargamapahaya sa sthita  9.33 
tatra bhumisapathacchalannr. n.am

. hi jagato vis.n.urbrahman.amasr.jat svayam 


gurum

lxxxvii
tena tadvacanam . kurute kvacit  9.34 
. satsu nanr.tam

nasatsvapyanr.tam . paralaukikam 
. kuryad vacanam
aihikam. tvasures.veva kvaciddhanti janardanah.  9.35 

nijadhikyasya vijnaptyai kvacid vayustadajnaya 


hanti brahmatvamatmyamaddha jnapayitum . prabhuh.  9.36 

. sapanamapyatikram 
nanyah. kascit tadvaran. am
ayogyes.u tu rudradivakyam . tau kuruto mr.s.a 
ekadesena satyam . tu yogyes.vapi kadacana  9.37 

. kvapi mr.s.a bhavati kasyacit 


na vis.n.orvacanam
etadarthovatarasca vis.n.orbhavati sarvada  9.38 

pravisya bhumau sa dev lokadr.s..tyanusaratah. 


reme ramen.aviyukta bhaskaren.a prabha yatha  9.39 

evam. ramalal.itapadapallavah. punah. sa yajnaisca yajan svameva 


varasvamedhadibhiraptakamo remebhiramo nr.patn visiks.ayan  9.40 

ramasya dr.sya tvanyes.amadr.sya janakatmaja 


bhumipravesadurdhvam . sa reme saptasatam. samah.  9.41 

evam . vidhanyagan.itani janardanasya ramavataracaritani tadanyapumbhih. 


. brahmesases.apuruhutamukhaih. suraisca  9.42 
sakyani naiva manasapi hi tani kartum

tasyaivamabjabhavalokasamamimam. ks.mam . kr.tvanusasata udks.ya gun.an dharayah. 


vaises.yamatmasadanasya hi kanks.aman.a vr.ndarakah. kamalajam . prati tacchasam . suh.  9.43 

. svyaya sadmana iyes.a didesa caiva 


amantrya taih. saha vibhurbhagavatprayan. am
rudram. svalokagamanaya raghuttamasya samprarthane sa ca sametya vibhum . yayace  9.44 

ekantametya raghupen.a samastakalo rudro jagada vacanam . jagato vidhatuh. 


vaises.yamatmabhavanasya hi kanks.aman.astvamarthayanti vibudhah. sahita vidhatra  9.45 

lxxxviii
putrastavesa kamalaprabhavastathaham. pautrastu pautrakavaco yadapi hyayogyam 
sambhavayanti gun.inastadaham
. yayace gantum. svasadma natipurvamito bhavantam  9.46 

yatkaryasadhanakr.te vibudharthitastvam. praduscakartha nijarupamases.ameva 


tat sadhitam
. hi bhavata taditah. svadhama ks.ipram . vibudhes.u kurvan  9.47 
. prayahi hars.am

Om . stadases.ameva srutva rahasyatha tanustvapara harasya 


. ityuvaca bhagavam
durvasanamayugihagamadasu rama mam . bhojaya ks.udhitamityasakr.d bruvan.a  9.48 

siddham. na deyamatha sadhyamapti vacam. srutvasya vaksamayajatamuru svahastat 


annam. caturgun.amadadamr.topamanam . ramastadapya bubhujetha munih . sutus..tah.  9.49 

tr.pto yayau ca sakalan prati kopayanah. kascinna merthitavaram . pratidatumsah. 


evampratijnaka .rs.ih. sa hi tatpratijnam
. mogham
. cakara bhagavan natu kascidanyah .  9.50 

kunt tu tasya hi munervaratojayat tu ramah. sa kr.s.n.atanuva svabalajjigaya 


tasminchive pratigate munirupake ca yahti laks.man.amuvaca ramapatih. sah.  9.51 

ekante tu yada ramascakre rudren.a sam . vidam 


dvarapalam . stada laks.man.ameva sah.  9.52 
. sa kr.tavam

yadyatra praviset kasciddhanmi tveti vaco bruvan 


. dr.s..tvamanyata laks.man.ah.  9.53 
tadantaragatamr. s.im

. prapyaiva bhajyatam 
durvasasah. pratijna tu ramam
anyatha tvayaso rame karotyes.a munirdhruvam  9.54 

raghavo ghnannapi tu mam. karotyeva dayam . mayi 


. sa tu durvasase tada  9.55 
iti matva dadau margam

svalokagamanakanks. svayameva tu raghavah. 


. pratijna hetuh. syaditi hanmti sokarot  9.56 
iyam

. tyaga eveti cintayan 


atyantabandhunidhanam

lxxxix
yahi svalokamaciradityuvaca sa laks.man.am  9.57 

ityuktah. sa yayau jagadbhavabhayadhvantacchidam . raghavam.


dhyayannapa ca tatpadam . dasasatairyukto mukhambhoruhaih . 
ascches.amahaphan. musalabhr.d divyakr.tirlangal
paryankatvamavapa yo jalanidhau vis.n.oh. sayanasya ca  9.58 

atha raghavah. svabhavanopagatau vidadhe matim. saha janairakhilaih. 


. sapadi maitvitisah.  9.59 
samaghos.ayacca ya ihecchati tat padamaks.ayam

srutva tu tad ya iha moks.apadecchavaste sarve samayayurathatr. n.amapiplam 


ramajnaya gamanasaktirabhut tr.n.aderye tatra drghabhavino nahi te tadaicchan  9.60 

sam
. sthapayamasa kusam. svarajye taih. sakameva ca lavam . yuvarajamsah. 
sam
. sthapya valitanayam. kapirajya asu suryatmajopi raghuvrasampamayat  9.61 

athaha vayunandanam. sa raghavah. samaslis.an 


tavahamaks.agocarah. sada bhavami nanyatha  9.62 

tvaya sada mahat tapah. sukaryamuttamottamam 


tadeva me mahat priyam . ciram. tapastvaya kr.tam  9.63 

dasasyakumbhakarn.akau yatha susaktimanapi 


jaghantha na priyaya me tathaiva jva kalpakam  9.64 

payobdhimadhyagam . ca me susadma canyadeva va 


. yutopi san  9.65 
yathes..tato gamis.yasi svadehasam

. yutah. suresagayakadibhih. 
yathes..tabhogasam
samd.yamanasadyasa ramasva matpurah. sada  9.66 

tavepsitam . na kincana kvacit kutascideva va 


mr.s.a bhavet priyasca me punah. punarbhavis.yasi  9.67 

itrito marutsuto jagada visvanayakam 

xc
vidhehi padapankaje tavesa bhaktimuttamam  9.68 

sada pravarddhamanaya taya ramehamanjasa 


samastajvasancayat sadadhika hi mestu sa  9.69 

namo namo namo namo natosmi te sada padam 


samastasadgun.occhritam . punah.  9.70 
. namami te padam

. jagada pus.kareks.an.ah. 
itrite tatheti tam
jagama dhama catmanastr.n.adina sahaiva sah.  9.71 

khaga mr.gastr.n.adayah. piplikasca gardabhah. 


tadasuruttama yato nr.vanarastu kim . punah.  9.72 

sadaiva ramabhavanah. sada sutattvavedinah. 


yatobhavam . statastu te yayuh. padam. harestada  9.73 

sa taih. samavr.to vibhuryayau disam. tadottaram 


anantasuryaddhitirdurantasadgun . arn.avah.  9.74 

sahasrasuryaman. d.alajvalatkirt. amurddhajah. 


sunlakuntal.avr.tamitendukantasanmukhah.  9.75 

suraktapadmalocanah . suvidyudabhakun. d.alah. 


suhasavidrumadharah. samastavedavagrasah.  9.76 

divakaraughakaustubhaprabhasakorukandharah . 
supvaronnatorusajjagadbharam. sayugmakah.  9.77 

suvr.ttadrghapvarollasadbhujadvayankitah. 
jagad vimathya sambhr.tah. sarosya daks.in.e kare  9.78 

svayam . sa tena nirmito hatau madhusca kait.abhah. 


saren.a tena vis.n.una dadau ca laks.man.anuje  9.79 

xci
sa satrusudanovadhnmadhoh. sutam . rasahvayam 
. ca madhurabhidham  9.80 
saren.a yena cakarot purm

samastasarasambhavam . saram
. dadhara tam . kare 
sa vamabahuna dhanurdadhara sarngasanjnitam  9.81 

udarabahubhus. an.ah. subhangadah. sakankan.ah. 


mahangulyabhus. itah. suraktasatkarambujah.  9.82 

anargharatnamalaya vanakhyaya ca malaya 


. prabhuh.  9.83 
vilasivistr.torasa babhara ca sriyam

sa bhutivatsabhus. an.astanudare valitray 


udaramadhyabhus. an.ollasattat.itprabhambarah.  9.84 

karndrasatkaroruyuk suvr.ttajanuman.d.alah. 
kramalpavr.ttajanghakah. suraktapadapallavah.  9.85 

lasaddharinman.idyut raraja raghavodhikam 


.  9.86 
asankhyasatsukharn. avah. samastasaktisattanuh

jnanam
. netrabjayugmanmukhavarakamalat sarvavedarthasaram.
stanva brahman.d.abahyantaramadhikaruca bhasayan bhasurasyah. 
sarvabhs..tabhaye ca svakaravarayugenarthinamadadhanah.
prayad devadhidevah. svapadamabhimukhascottarasam. visokam  9.87 

daghre cchatram . hanuman sravadamr.tamayam . purn.acandrayutabham.


. vis.ayamupagata srriti hrrathaika 
sta saivakhilaks. n.am
dvedha bhutva dadhara vyajanamubhayatah . purn.acandram . sugauram
.
prodyadbhasvatprabhabha sakalagun.atanurbhus. ita bhus.an.aih. svaih.  9.88 

saks.accakratanustathaiva bharatascakram . dadhad daks.in.e


nayat savyata eva sankhavarabhr.cchankhatmakah. satruha 
agre brahmapurogamah. suragan.a vedasca sonkarakah.
pascat sarvajagajjagama raghupam . yantam . dhama tam  9.89 
. nijam

xcii
tasya suryasutapurvavanara daks.in.ena manujastu savyatah. 
ramajanmacaritani tasya te krtayanta ucathairdrutam . yayuh.  9.90 

gandharvairgyamano vibudhamunigan . airabjasambhutipurvai


rvedodararthavagbhih. pran.ihitasumanah. sarvada stuyamanah. 
sarvairbhutaisca bhaktya svanimis.anayanaih. kautukad vks.yaman.ah.
prayacches.agarutmadadikanijaih. sam . padam  9.91 
. sevitah. svam

brahmarudragarud.aih. sases.akaih. procyamanasugun.oruvistarah. 


aruroha vibhurambaram. sanaiste ca divyavapus.obhavam . stada  9.92 

atha brahma harim . stutva jagadedam. vaco vibhum 


tvadajnaya maya dattam. sthanam. dasarathasya hi  9.93 

. capi tallokastvayutabdaditogratah. 
matr.n.am
anarhayastvayajnapta kaikeyya api sadgatih. 
sutva tu bharatam . nais.a gaccheta nirayaniti  9.94 

tathapi sa yadavesaccakara tvayyasobhanam 


nikr.tirnama sa ks.ipta maya tamasi sasvate  9.95 

kaikay tu calan lokan prapta naivacalan kvacit 


pascad bhaktimat yasmat tvayi sa yuktameva tat  9.96 

manthara tu tamasyandhe patita dus..tacarin. 


startham
. yepyanindam . tepi yata mahat tamah.  9.97 
. stvam

prayaso raks.asascaiva tvayi kr.s.n.atvamagate 


. se kalau yuge 
ses.a yasyanti tacches.a as..tavim
gate catussahasrabde tamogastrisatottare  9.98 

atha ye tvatpadambhojamakarandaikalipsavah . 
. vidhehi sthanamuttamam  9.99 
tvaya sahagatastes. am

xciii
aham. bhavah. suresadyah. kinkarah. sma tavesvara 
yacca karyamihasmabhistadapyajnapayasu nah.  9.100 

ityudritamakarn. ya satanandena raghavah. 


jagada bhavagambhrasusmitadharapallavah.  9.101 

jagadgurutvamadis..tam . maya te kamalodbhava 


gurvadesanusaren. a mayadis..ta ca sadgatih.  9.102 

. madajnaya 
atastvaya pradeya hi loka es.am
. ca janasi tvamevaikah. sada mama  9.103 
hr.di sthitam

itrito harerbhavavijnan kanjasambhavah. 


. dadau lokananuttaman 
piplikatr. n.antanam
vais.n.avan santatatvacca namna santanikan vibhuh.  9.104 

te jaramr.tihnasca sarvaduh.khavivarjitah. 
sam. saramukta nyavasam . statra nityasukhadhikah.  9.105 

ye tu deva ihodbhuta nr.vanarasarrin. ah. 


te sarve svam. sitamapustanmaindavividavr. te  9.106 

asuravesatastau tu na ramamanujagmatuh. 
ptamr.tau pura yasmanmamraturnaca tau tada  9.107 

tayosca tapasa tus..tascakre tavajaramarau 


pura svayambhustenobhau darpadamr.tamanthane 
prasam . hyapibatam
. devairdevam . satvadupeks.itau  9.108 

ptamr.tes.u deves.u yuddhyamanes.u danavaih. 


tairdattamatmahaste te raks.ayai ptamasu tat 
. bhavamurjitam  9.109 
tasmad dos.adapatustavasuram

. tanum 
angadah. kalatastyaktva dehamapa nijam
. kusasamanvitah.  9.110 
ramajnayaiva kurvan.o rajyam

xciv
vibhs.an.asca dharmatma raghavajnapuraskr. tah. 
senapatirdhanesasya kalpamavt sa raks.asan  9.111 

ramajnaya jambavam. sca nyavasat pr.thivtal.e 


utpattyartham . jambavatyastadartham . sutapascaran  9.112 

atho raghun.am. pravarah. surarcitah. svayaikatanva nyavasat suralaye 


dvityaya brahmasadasyadhsvarastenarcitothaparaya nijalaye  9.113 

tr.tyarupen.a nijam
. padam . vrajantamuccairanugamya devatah. 
. prabhum
agamyamaryadamupetya ca kramad vilokayantotividuratostuvan  9.114 

brahma marunmarutasunursah. ses.o garutman harijah. sakrakadyah. 


kramadanuvrajya tu raghavasya sirasyathajnam. pran.idhaya niryayuh.  9.115 

svam
. svam
. ca sarve sadanam . sura yayuh. purandaradyasca virincapurvakah. 
marutsutotho badarmavapya narayan.asyaiva padam. sis.eve  9.116 

. harervaco muda tada srotraput.ena sambharan 


samastasastrodbharitam
vadam
. sca tattvam
. vibudhars.abhan.am
. sada munnam . hyuvasa  9.117 
. ca sukham

. cakara rupen.a tathaparen.a 


ramajnaya kimpurus.es.u rajyam
rupaistathanyaisca samastasadmanyuvasa vis.n.oh. satatam . yathes..tam  9.118 

ittham
. sa gayanchatakot.ivistaram . bharatapancaratram 
. ramayan.am
. sca sarvan sahitabrahmasutran vyacaks.an.o nityasukhodbharobhut  9.119 
vedam

. pavamanatmajena sa staya laks.man.apurvakaisca 


ramopi sarddham
. sevyamano nyavasat payobdhau  9.120 
tatha garutmatpramukhaisca pars.adaih. sam

. vidhayahipatau ca sete 
kadacidsah. sakalavataranekam
pr.thak ca sam . arn.avah.  9.121 
. vyuhya kadacidicchaya reme ramesomitasadgun

ityases.apuran.ebhyah. pancaratrebhya eva ca 

xcv
bharataccaiva vedebhyo maharamayan.adapi  9.122 

parasparavirodhasya hanannirn.ya tattvatah. 


yuktya buddhibalaccaiva vis.n.oreva prasadatah.  9.123 

bahukalpanusaren. a mayeyam . satkathodita 


naikagranthasrayat tasmannasankyatra viruddhata  9.124 

. vyatyasah. pratilomata 
kvacinmohayasuran. am
ukta granthes.u tasmaddhi nirn.ayoyam . kr.to maya  9.125 

evam. ca vaks.yaman.es.u naivasankya viruddhata 


sarvakalpasamascayam. paravaryakramah. sada  9.126 

pum . vyatyasena coktih. syat puran.adis.u kutracit 


kr.s.n.amaha yatha kr.s.n.o dhananjayasarairhatan 
satam . duryodhanadm. ste darsayis.ya iti prabhuh.  9.127 

bhmasenahataste hi jnayante bahuvakyatah. 


vistare bhmanihatah. sanks.eperjunapatitah. 
ucyante bahavascanye pum . vyatyasasamasrayat  9.128 

vistare kr.s.n.anihata balabhadrahata iti 


ucyante ca kvacit kalavyatyasopi kvacid bhavet  9.129 

yatha suyodhanam . bhmah. prahasat kr.s.n.asannidhau 


iti vakyes.u bahus.u jnayate nirn.ayadapi 
anirn.aye tu kr.s.n.asya purvamukta gatistatah.  9.130 

vyatyasastvevamadyasca pratilomyadayastatha 
dr.syante bharatadyes.u laks.an.agranthatasca te 
jnayante bahubhirvakyairnirn. ayagranthatastatha  9.131 

tasmad vinirn.ayagranthanasrityaiva ca laks.an.am 


bahuvakyanusaren. a nirn.ayoyam. maya kr.tah.  9.132 

xcvi
uktam. laks.an.asastre ca kr.s.n.advaipayanodite 
. satameva ca  9.133 
tribhas.a yo na janati rtnam

. tatha vadet 
vyatyasadn sapta bhedan vedadyartham
sa yati nirayam. ghoramanyathajnanasambhavam  9.134 

. bahu 
ityanyes.u ca sastres.u tatratatroditam

vyatyasah. pratilomyam . ca gomutr praghasastatha 


uks.an.ah. sudhurah. sadhu sapta bhedah. prakrtitah.  9.135 

ityadilaks.an.anyatra nocyantenyaprasangatah.  67
67
vyatyasah. pratilomyam . ca gomutr praghasastatha 
uks.an.ah. sudhurah. sadhuh. saptabhedah. prakrtitah.  (9.135.1)

sraddadhanaya sis.yaya pr.cchate me sutaya ca 


vidhivadvada he (bho) tata vyatyasadyarthanirn.ayam  (9.135.2 

sr.n.u narada vaks.yami yavatte matigocaram 


vyatyasadiprabhedanam . sankocadarthanirn.ayam  (9.135.3)

es.vekaikaprabhedastu pr.thagbhinnah. sahasradha 


tallaks.an.am
. tadartham
. sca tadudaharan.ani ca  (9.135.4)

mularamayan.e proktam . pancaratragames.u ca 


vistarad vyasarupen.a harin.aivamitatmana  (9.135.5)

te sarvenantavedarthanirn.ayayaiva krtitah. 
tatah. kalibalanmartyah. mandayurmatisalinah.  (9.135.6)

dr.s.t.va vedan vibhajyaiva tadarthajnapanaya ca 


kr.tva laks.an.asastram
. ca tasminnapi ca ritah.  (9.135.7)

vyatyasenaiva sankocat svoktavadarthanirn.ayah. 


yavadbhih. syat prabhedanam
. prabhedaiste ca nokhilah.  (9.135.8)

idanm
. tatsamalod.ya niscityaiva pravacmi ca 
bharatasya puran.anam
. yavadbhih. syadvinirn.ayah. 

xcvii
tatra bhedan tadartham
. sca sr.n.us.vaikagramanasah.  (9.135.9)

vyatyaso vyatyayah. proktah. pum . vyatyasastadadimah. 


yatharan.ye parvan.i tu kesavah. praha pars.atm  (9.135.10)

santvayan dhartaras.t.ram
. sca satamarjunasayakaih. 
mr.tan sandarsayis.yeham . iti pum.vyatyayah. smr.tah.  (9.135.11)

harivam . se harih. kr.s.n.o gopagojanasam . vr.tah. 


cikrd.e jahnavtre vyatyaso daisikah. smr.tah.  (9.135.12)

markan.d.eye tatha purvam


. ramah. kr.tayugehanat 
dasakan.t.ham
. kathetyadau vyatyasah. kalikah. smr.tah.  (9.135.13)

him
. sakarmaratatvattu him . sara iti kesarm 
vyatyasah. sim
. ha ityadavaks. aravyatyayah. smr.tah.  (9.135.14)

kvacidramo dasarathirhatva kam


. samappalat 
madhuram. puramityadau kathavyatyaya ritah.  (9.135.15)

vipartakramam . yatra pratilomam . tadritam 


tadbhavah. pratilomyam . ca tatprabhedah . kvacidbhavet  (9.135.16)

vidhipran.au tayorbharye gurutmacches.asankarah. 


s.an.mahis.ya harestadvat sauparn. varun. uma  (9.135.17)

indrakamau tayoh. patnyau kramacchatagun.adhikah. 


ityagneyapuran.oktam . taratamyaprakasanam 
ityadavarthanirvahah. pratilomyaprabhedatah.  (9.135.18)

kalisca dvaparastreta kr.tam


. pun.yam
. pura yugah. 
kramadityadis.u pratilomyadukto vinirn.ayah.  (9.135.19)

vatso gostanamaks.ram. yadadau pibati sphut.am 


tada gomutrodayah. syat ks.rasyadhikyasiddhaye  (9.135.20)

yada gopo duhatyenam . tada mutro na vidyate 


pascat pibati vatse tu punarmutrodayo bhavet  (9.135.21)

evam
. kvacit kathasu syadadavante ca sangatih. 
madhye sangativicchedah. kathantarasamagamah.  (9.135.22)

xcviii
. tu nirn.ayah. kriyate maya 
anusaren.a tes.am
evamadis.u vijneyo gomutrbhedatah. kramat 
yatharan.ye pan.d.avanam
. kathasangatisammatah.  (9.135.23)

tan vihayaiva tanmadhye hariscandrasya bhubhr.tah. 


nal.asya raghavasyapi gomutrbhedatah. kramat  (9.135.24)

evam. sarvapuran.es.u madhye citrakathah. smr.tah. 


adyantayoh. sangatisca gomutrbhedatah. smr.tah.  (9.135.25)

praghasah. sarvasastrarthaviruddharthanuvarn.anam 
kvacinmohayasuran.am . puran.es.u tathocyate 
tadr.sanam
. tu vakyanam. grahyorthastvavirodhatah.  (9.135.26)

murkham. dr.s.t.va sutam


. tato vis.am
. bhunks.veti vaks.yati 
tacchrutva tadviruddharthamacaranna tathacaret  (9.135.27)

evam. sarvasya jagatah. pita gururudaradhh. 


vyasonyatha kvacidbhakti hitaya svajanaya ca 
tatha jagatsatyam
. ca mithyabhutam. nirsvaram  (9.135.28)

apratis.t.hamajneyam
. harerjvairabhinnatam 
ncatamavarebhyasca devebhyasca jaramr.t  (9.135.29)

janmadidos.asamparkah. nirgun.atvamapurn.ata 
asarvajnatvamajnatvamabhedo jad.ajvayoh.  (9.135.30)

jad.ayorjvayorvapi jad.asarvesayorapi 
anadhnam . jagadvis.n.orasvatantryam
. harestatha  (9.135.31)

svatantrata ca jvasya sarvajnatvamaduh.khita 


vis.n.oh. prakr.tadehadih. svavataraviparyayah. 
ityadau praghasadbhedat grahyorthastvavirodhatah.  (9.135.32)

praman.yamekadesasyanyasyaivapraman.ata 
yatra tatroks.an.ad bhedat grahyortho na caparah.  (9.135.33)

uktam. ramayan.e gangaparvatyau himavatsute 


rudrasya vallabhetastam . gangadharamumapatim  (9.135.34)

prahustatretaradgrahyam . purvam
. tyajyam. satam. mate 
ucchis.t.am
. sivanirmalyam. vamanam mr
. . takarpat . am  (9.135.35)

xcix
kakavis.t.asamudbhutam. panca putani bharata 
ityadau uks.an.ad bhedat tattvam
. niscyate budhaih.  (9.135.36)

kramam . ca vyutkramam . tyaktva yatra bodhah. kramodgamah. 


tatraiva sudhuradbhedad grahyortho bahusammatah.  (9.135.37)

rupam
. sabdasca gam
. dhasca sparsascapi tatha rasah. 
vyomadipancabhutanam
. gun.a hyete vises.atah.  (9.135.38)

ityuktam. pancaratre tu bhedasca sudhurat tatha 


tatra noktaprakaren.a grahyorthastu yathakramam  (9.135.39)

kalpabhedat kathabhedo yatroktassatkathasu ca 


tatrobhayam. grahyameva dus.yam
. so naiva vartate  (9.135.40)

tatra sadhuprabhedena sangrahyastattvanirn.ayah. 


uktam . bhagavate s.as.t.haskandhe vyasena tattvatah.  (9.135.41)

indro hatvakarot tvas.t.ram


. visvarupam . dvijottamam 
brahmahatyapd.itastu brahman.am . saran. am
. yayau  (9.135.42)

caturmukhascaturdha tam . vibhajya praks.ipanmahan 


bhumau varis.u vr.ks.es.u nar r.tus.u kramat  (9.135.43)

us.aram
. dus.itam
. bhumau phenam . dus.t.am
. jales.u ca 
sravyam. dus.yam. ca vr.ks.adau hyangana .rtudus.ita 
hatyamuktah. sacnathah. punah. svargamappalat  (9.135.44)

srbhavis.yatpuran.e tu ityartho vyasacoditah. 


vr.trahatyam . vibhajyatha ks.iptavan sa caturmukhah.  (9.135.45)

vahnau prathamajatasu jvalasu ca nads.u ca 


parvatagres.u viprendra narr.tus.u tam
. kramat  (9.135.46)

ityadau sadhubhedena krtitam


. kalpabhedatah. 
tatrobhayam . grahyameva saptabhedah. prakrtitah.  (9.135.47)

idam. rahasyam . paramam . guhyam . yacchrutam


. srharermukhat 
tatte samasatah. proktam
. jnatva muktim. gamis.yasi 
taduktamavivicyaiva muktih. kasyapi no bhavet  (9.135.48)

iti vyatyasadisaptabhedapratipadakapuran.avakyasangrahah. 

c
tasmannirn.ayasastratvad grahyametad bubhus.ubhih.  9.136 

itrita ramakatha para maya samastasastranusr. terbhavapaha 


pat.hedimam . yah. sr.n.uyadathapi va vimuktabandhascaran . harervrajet  9.137 
. am

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
ramasvadhamapraveso nama navamodhyayah .

mama sangrahe (srjayatrthasam


. skr.tahastalikhitagranthalaye),
uttaradimat.hya granthasangrahe ca vartante vyasanakere prabhanjanacaryah.

ci
(vyasavataranuvarn.anam)
atha dasamodhyayah.

Om.  dvaparetha yuge prapte tvas..tavim


. satime punah. 
svayambhusarvasakradya dugdhabdhestramayayuh.  10.1 

payobdheruttaram . tramasadya vibudhars.abhah. 


tus..tuvuh. pun.d.arkaks.amaks.ayam. purus.ottamam  10.2 

namonamogan.yagun.aikadhamne samastavijnanamarcimaline 
anadyavijnanatamonihantre paramr.tanandapadapradayine  10.3 

svadattamalabhuvipatakopato durvasasah. sapata asu hi sriya 


sakre vihne ditijaih. parajite pura vayam
. tvam . gatah. sma  10.4 
. saran.am

tvadajnaya balina sandadhana varad girsasya parairacalyam 


vr.ndaraka mandarametya bahubhirna sekuruddhartumime sametah.  10.5 

tada tvaya nityabalatvahetuto yonantanama garud.astadam. sake 


utpat.ya caikena karen.a mandaro nidhapitastam. sa saha tvayavahat  10.6 

punah. parks.adbhirasau girih. suraih. sahasurairunnamitastadam . satah. 


vyacurn.ayat tanakhilan punasca te tvadks.aya purvavadutthitah. prabho  10.7 

. skandhagatastvamasya 
punasca vamena karen.a vsvare nidhaya tam
. sahitah. surasurairmathna ca tenabdhimathapyamathnah.  10.8 
agah. payobdhim

kr.tasca kadrvastanayotra vasukirnetram . tvaya kasyapajah. sa nagarat. 


mamanthurabdhim . sahitastvaya surah. sahasura divyapayo ghr.tadhikam  10.9 

naicchanta puccham . ditija amangal.am


. tadityathagram . jagr.hurvis.olban.am 
srantasca teto vibudhastu puccham . tvaya sameta jagr.hustvadasrayah.  10.10 

athatibharadavisat sukancano girih. sa patal.amatha tvameva 


tam
. kacchapatma tvabharah. svapr.s..the hyananyadharyam . purullayaiva  10.11 

cii
uparyadhascatmani netragotrayostvaya paren.avisata samedhitah. 
mamanthurabdhim . tarasa madotkat.ah. surasurah. ks.obhitanakracakram  10.12 

. sudharasaptyai mudito hyamathnah. 


srantes.u tes.veka urukrama tvam
tada jagadgrasi vis.am . tvadajnaya vayuradhat kare nije  10.13 
. samutthitam

kaleh. svarupam . varad vidhatuh. sakalaisca duh.spr.sam 


. tadatva dus.s.aham
kare vimathyastabalam . vidhaya dadau sa kincid girisaya vayuh.  10.14 

sa tat pibat kan..thagatena tena nipatito murcchita asu rudrah. 


hareh. karasparsabalat sa sanjnamavapa nlosya gal.astadast  10.15 

. purato nidhaya nidhaya patre tapanyarupe 


atha tvadajnam
svayam. ca nirmathya balopapannam . papau sa vayustadu casya jrn.am  10.16 

atyalpapanacca babhuva sula sivasya srs.n.asca karavasis..tam 


abhut kalih. sarvajagatsu purn.am . ptva vikaro na babhuva vayoh. 
kaleh. sarradabhavan kunagah. savr.scikah. svapadayatudhanah.  10.17 

atha tvayabdhau tu vimathyamane surabhavat tamasura avapuh. 


uccaih.srava nama turangamotha kar tathairavatanamadheyah.  10.18 

anye ca dikpalagaja babhuvurvaram . tathaivapsarasam. sahasram 


tathayudhanyabharan. ani caiva divaukasam. parijatastarusca  10.19 

. lokasaram 
tathaiva saks.at surabhirniseso babhuva tat kaustubham
athendira yadyapi nityadeha babhuva tatraparaya svatanva  10.20 

tato bhavan daks.in.abahuna sudhakaman.d.alum . caparen.a 


. kalasam
pragr.hya tasmanniragat samudrad dhanvantarirnama harinman.idyutih.  10.21 

tato bhavaddhastagatam . diteh. sutah. sudhabharam


. kalasam. capajahruh. 
muktam . tvaya saktimatapi daityan satyacyutan karayata vadhaya  10.22 

ciii
tato bhavananupamamuttamam . vapurbabhuva divyapramadatmakam . tvaran 
syamam . jambunadabhambarabhr. t sumadhyamam  10.23 
. nitambarpitaratnamekhalam

br.hannitambam. kalasopamastanam . satpun.d.arkayatanetramujjvalam 


samastasaram . dr.s..tvaiva tat sammumuhuh. surarayah.  10.24 
. paripurn.asadgun.am

parasparam. temr.tahetutokhila viruddhyamanah. pradaduh. sma te kare 


samam . vibhajya nipayayasmaniti vancitastvaya  10.25 
. sudhayah. kalasam

dharmacchalam . tadoktam 
. papajanes.u dharma iti tvaya jnapayitum
yadyat kr.tam
. me bhavatam . vada evodvibhaje sudhamimam  10.26 
. yadha sam

yathes..tatoham . mayi kenacit kvacit 


. vibhajami sarvatha na visvasadhvam
. nisamya strbhavamugdhastu tatheti tevadan  10.27 
iti prahasyabhihitam

tatasca sam
. sthapya pr.thak surasuram. stavatirupoccalitan suretaran 
sarvan bhavaddarsina ks.ya lajjitasmyaham . dr.so mlayatetyavocah.  10.28 

nimlitaks.es.vasures.u devata nyapayayah. sadhvamr.tam . tatah. puman 


ks.an.ena bhutva pibatah. sudham . siro rahornyakr.ntasca sudarsanena  10.29 

. hi sahasrajanmasu pratapya bhuyastapa arito varah. 


tenamr.tartham
svayambhuvastena bhavan karesya bindum . prasya siro jahara  10.30 
. sudham

sirastu tasya grahatamavapa suraih. samavis..tamatho sabahu 


ks.iptah. kabandhosya subhodasagare tvaya sthitodyapi hi tatra samr.tah.  10.31 

athasurah. pratyapatannudayudhah. samastasaste ca hatastvaya ran.e 


kalistu sa brahmavaradajeyo hyr.te bhavantam . purus.es.u sam. sthitah.  10.32 

tasyarddhadehat samabhudalaks.mstatputraka dos.agan.asca sarvasah. 


. kaustubhamasa dhata  10.33 
athendira vaks.asi te samasthita tvatkan..thagam

yathavibhagam. ca sures.u dattastvaya tathanyepi hi tatra jatah. 


ittham
. tvaya sadhvamr.tam. sures.u dattam . hi moks.asya nidarsanaya  10.34 

civ
bhaveddhi moks.o niyatam . suran.am . sa kathancana syat 
. naivasuran. am
. bhaveddhi rahoriva duh.kharupam  10.35 
utsahayuktasya ca tat pratpam

kalistvayam. brahmavaradidanm. vibadhatesman sakalan prajasca 


ajnanamithyamatirupatosau pravisya sajjnanaviruddharupah.  10.36 

tvadajnaya tasya varobjajena dattah . cakara 


. sa avisya sivam
kadagamam . stasya kuyuktibadhan nahi tvadanyascaritum . samarthah.  10.37 

vedasca sarve sahasastrasangha utsaditastena na santi tedya 


tat sadhu bhumavavatrya vedanuddhr.tya sastran.i kurus.va samyak  10.38 

adr.syamajneyamatarkyarupam. kalim . nilnam. hr.dayekhilasya 


sacchastrasastren.a nihatya sghram
. padam . nijam. dehi mahajanasya  10.39 

r.te bhavantam
. nahi tam . nihanta tvameka evakhilasaktipurn. ah. 
tato bhavantam. saran.am. gata vayam. tamonihatyai nijabodhavigraham  10.40 

itritastairabhayam . paramoprameyah. 
. pradaya suresvaran. am
. visuddhavijnanaghanasvarupah.  10.41 
pradurbabhuvamr. tabhuril.ayam

. parasarah. 
vasis..thanama kamal.odbhavatmajah. sutosya saktistanayah
tasyottamam . sopi tapocaraddharih . suto mama syaditi taddharirdadau  10.42 

uvaca cainam. bhagavan sutos.ito vasormadyasya sutasti sobhana 


vane mr.gartham. caratosya vryam . manasa gatasya  10.43 
. papata bharyam

. tadanyena tu yuddhyatopatat 
tacchyenahaste pradadau sa tasyai datum
jagrasa tanmatsyavadhuryamasvasurjalasthamenam. jagr.husca dasah.  10.44 

tadgarbhatobhunmithunam . samarpayat 
. svarajne nyavedayan sopi vasoh
putram . sa tasmai dadau sutobhudatha matsyarajah.  10.45 
. samadaya sutam

kanya tu sa dasarajasya sadmanyavarddhatatva surupayukta 

cv
namna ca sa satyavatti tasyam . bhavitasmyajopi  10.46 
. tavatmajoham

itritascakradharen
. a tam
. munirjagama martan.d.asutam . samudragam 
uttarayantmatha tatra vis.n.uh. pradurbabhuvasu visuddhacidghanah.  10.47 

vidos.avijnanasukhaikarupopyajo janan mohayitum . mr.s.aiva 


yos.itsu pum. so hyajanva dr.syate na jayate kvapi baladivigrahah.  10.48 

yatha nr.sim . 
. hakr.tiravirast stambhat tatha nityatanutvato vibhuh
avirbhavad yos.iti no malotthastathapi mohaya nidarsayet tatha  10.49 

. pradurbhavatyes.a vimohayan janam 


strpumprasangat parato yato harih
ato malotthoyamiti sma manyate janosubhah . purn.agun.aikavigraham  10.50 

dvpe bhaginyah. sa yamasya visvakr.t prakasate jnanamarciman.d.alah. 


prabhasayannan.d.abahistathantah. sahasralaks.amitasuryaddhitih.  10.51 

agan.yadivyorugun.arn.avah. prabhuh. samastavidyadhipatirjagadguruh . 


anantasaktirjagadsvarah. samastados.atividuravigrahah.  10.52 

. o raktapadabjanetradharakaranakharasanagrascakrasankhabjarekhah. 
subhamaratakavarn
ravikaravaragauram. carma cain.am . dadhanah.  10.53 
. vasanastat.idamalajat.asandptajut. am

vistrn.avaks.ah. kamal.ayataks.o br.hadbhujah. kambusamanakan..thah. 


samastavedan mukhatah. samudgirannanantacandradhikakantasanmukhah.  10.54 

prabodhamudrabhayadordvayanvito yajnopavtajinamekhalollasan 
dr.sa mahajnanabhujangadas..tamujjvayano jagadatyarocata  10.55 

sa lokadharmabhiriraks.aya piturdvijatvamapyasu piturdadau nijam 


jnanam
. tayoh. sam . paramatmano dadau  10.56 
. smr.timatratah. sada pratyaks.abhavam

dvaipayanah. sotha jagama merum. caturmukhadyairanugamyamanah. 


uddhr.tya vedanakhilan surebhyo dadau munibhyasca yathadisr.s..tau  10.57 

cvi
sarvan.i sastran.i tathaiva kr.tva vinirn.ayam . cakara 
. brahmasutram
tacchusruvurbrahmagirsamukhyah. sura munnam . pravarasca tasmat  10.58 

samastasastrarthanidarsanatmakam. cakre mahabharatanamadheyam 


vedottamam . suraih. srutam  10.59 
. tacca vidhatr.sankarapradhanakaistanmukhatah

atho girsadimanonusay kalirmamarasu suvanmayaih. saraih. 


nikr.ttasrs.o bhagavanmukheritaih . surasca sajjnanasudharasam . papuh.  10.60 

atho manus.yes.u tathasures.u rupantaraih. kalirevavasis..tah. 


tato manus.yes.u ca satsu sam . sthito vinasya ityes.a harirvyacintayat  10.61 

tato nr.n.am
. kalabalat sumandamayurmatim. karma ca vks.ya kr.s.n.ah. 
. puran.am  10.62 
vivyasa vedan sa vibhuscaturdha cakre tatha bhagavatam

. stan suvakyaistamaso vimuncan 


yeye ca santastamasanuvis..tastam
cacara lokan sa pathi prayantam . vyapasyat tamuvaca kr.s.n.ah.  10.63 
. kt.am

bhavasva raja kusarrametat tyaktveti naicchat tadasau tatastam 


atyaktadeham . nr.patim . cakara pura svabhaktam . sulubdham  10.64 
. vr.s.alam

lobhat sa kt.atvamupetya kr.s.n.aprasadatascasu babhuva raja 


tadaiva tam . sarvanr.pah. pran.emurdaduh. karam . casya yathaiva vaisyah.  10.65 

uvaca tam. bhagavan muktimasmim . samarthah. 


. stava ks.an.e datumaham
tathapi smarthamavapya vipratanum . vimukto bhava matprasadat  10.66 

jnanam
. ca tasmai vimalam. dadau sa mahm . bubhuje tadante 
. ca sarvam
tyaktva tanum . harerapa sutattvaved  10.67 
. vipravaratvametya padam

evam
. bahun sam . sr.tibandhatah. sa vyamocayad vyasatanurjanardanah. 
bahunyacintyani ca tasya karman.yases.adevesasadoditani  10.68 

athasya putratvamavaptumiccham. scacara rudrah. sutapastadyam 


dadau ca tasmai bhagavan varam. tam . svayam . ca taptveva tapo vimohayan  10.69 

cvii
vimohanayasurasargin.am . prabhuh. svayam . karotva tapah. pradarsayet 
. sca mr.s.aiva darsayenna tavata tesya hi santi kutracit  10.70 
kamadidos.am

tatastvaran.yoh. sma babhuva putrakah. sivosya sobhucchukanamadheyah. 


. vimathnantamutaran. tam  10.71 
suk hi bhutvabhyagamad ghr.tac vyasam

akamayan kamukavat sa bhutva tayarthitastam. sukanamadheyam 


cakre hyaran.yostanayam
. ca sr.s..tva vimohayam. stattvamarges.vayogyan  10.72 

sukam. tamasu pravivesa vayurvyasasya sevarthamathasya sarvam 


jnanam
. dadau bhagavan sarvavedan sabharatam . bhagavatam. puran.am  10.73 

ses.otha pailam . munim 


. munimavisat tada vsah. sumantumapi varun.im
brahmavisat tamuta vaisapayanam . sakrasca jaiminimathavisad vibhuh.  10.74 

kr.s.n.asya padaparisevanotsukah. suresvara vivisurasu tan munn 


samastavidyah. pratipadya tes.vasau pravartakam . stan vidadhe harih. punah.  10.75 

r.cam
. pravartakam
. pailam . ca pravartakam 
. yajus.am
vaisampayanamevaikam . suryameva ca  10.76 
. dvityam

cakretha jaiminim. samnamatharvangirasamapi 


sumantum . bharatasyapi vaisampayanamadisat 
pravartane manus.es.u gandharvadis. u catmajam  10.77 

naradam . pat.hayitva ca devalokapravr.ttaye 


adisat sasr.je sotha romancad romahars.an.am  10.78 

tam . maharamayan.asya ca 
. bharatapuran. anam
pancaratrasya kr.tsnasya pravr.ttyarthamathadisat  10.79 

tamavisat kamadevah. kr.s.n.asevasamutsukah. 


sa tasmai jnanamakhilam . dadau dvaipayanah. prabhuh.  10.80 

cviii
sanatkumarapramukham. scakre yogapravartakan 
bhr.gvadn karmayogasya jnanam . subham  10.81 
. datvamalam

jaiminim . karmammam . sakartaramakarot prabhuh. 


devammam . sikadyantah. kr.tva pailamathadisat 
. ca madhyakaran.e puran.anyatha cakarot  10.82 
ses.am

saivan pasupataccakre sam . suradvis.am 


. sayartham
vais.n.avan pancaratracca yatharthajnanasiddhaye 
brahmam . sca vedatascakre puran.agranthasangrahan  10.83 

evam . punah. prapurdevasca .rs.ayastatha 


. jnanam
sanatkumarapramukha yogino manus.astatha 
. te mumuduh. surah.  10.84 
kr.s.n.advaipayanat prapya jnanam

samastavijnanagabhasticakram . vitaya vijnanamahadivakarah. 


. prabhasate bhanurivavabhasayan  10.85 
68
nirasya(nipya) cajnanatamo jagattatam

caturmukhesanasurendrapurvakaih. sada suraih. sevitapadapallavah. 


prakasayam . mumoda merau ca tatha badaryam  10.86 
. stes.u sadatmaguhyam

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
vyasavataranuvarn.anam . nama dasamodhyayah.

68
pracnakoses.veva nirasya, nipya iti dvividhopi pat.ho likhitah. 
yatra sannikr.s.t.opi janah. samadhigna viprakr.s.t.astatra katham . nirn.eyat?
bannanje govindacaryah.

cix
(bhagavadavatarapratijna)
atha ekadasodhyayah.

Om.  sasankaputradabhavat pururavastasyayurayornahus.o yayatih. 


tasyasa patnyugal.am. sutasca pancabhavan vis.n.upadaikabhaktah.  11.1 

yadum . caiva devayan vyajayata 


. ca turvasum
. sarmis..tha vars.aparvan.  11.2 
druhyam 69
. canum
. tatha purum

yadorvam . se cakravart kartavryarjunobhavat 


vis.n.ordattatreyanamnah. prasadad yogavryavan 
tasyanvavaye yadavo babhuvurvis.n.usam . srayah.  11.3 

purorvam . se tu bharatascakravart haripriyah. 


tadvam. sajah. kururnama pratpobhut tadanvaye  11.4 

pratpasyabhavan putrastrayastretagnivarcasah. 
devapiratha bahlko gun.ajyes..thasca santanuh.  11.5 

tvagdos.ayukto devapirjagama tapase vanam 


vis.n.oh. prasadat sa kr.te yuge raja bhavis.yati  11.6 

putrikaputratam. yato bahlko rajasattamah. 


hiran.yakasipoh. putrah. prahlado bhagavatparah .  11.7 

vayuna ca samavis..to mahabalasamanvitah. 


yenaiva jayamanena tarasa bhurvidarita  11.8 

bhubharaks.apan.e vis.n.orangatamaptumeva sah. 


pratpaputratamapya bahlkes.vabhavat patih. 
rudres.u patratapakhyah. somadattosya catmajah.  11.9 

ajaikapadahirbudhnirvirupaks. a iti trayah. 


69
Vi. Pu. 4.10.6

cx
. somadattasya babhuvuh. prathitah. sutah. 
rudran.am
. bhurirbhurisravah. salah.  11.10 
vis.n.orevangatamaptum

sivadisarvarudran. amavesad varatastatha 


bhurisrava atibalastatrast paramastravit  11.11 

tadartham . somadattena sambhave 


. hi tapascrn. am
datto varasca tenasya tvatpratpabhibhutikr. t 
balavryagun.opeto namna bhurisravah. sutah.  11.12 

bhavis.yati mayavis..to yajnasla iti sma ha 


tena bhurisrava jatah. somadattasuto bal  11.13 

purvodadhestragatebjasambhave gangayutah. parvan.i ghurn.itobdhih. 


. sasapainamathabjayonih.  11.14 
avaks.ipat tasya tanau nijodabindum

mahabhis.an nama naresvarastvam . bhutva punah. santanunamadheyah. 


janis.yase vis.n.upad tathais.a tatrapi bharya bhavato bhavis.yati  11.15 

santo bhavatyeva mayoditastvam . tanutvamaptosi tatasca santanuh . 


itritah. sotha nr.po babhuva mahabhis.an nama hareh.padasrayah.  11.16 

sa tatra bhuktva cirakalamurvm . vihayapa sado vidhatuh. 


. tanum
tatrapi tis..than suravr.ndasannidhau dadarsa gangam . svakam  11.17 
. slathitambaram

. punaratmasambhavah. 
avanmukhes.u dyusadassu ragannirks. aman.am
. hi pura mayaiva  11.18 
uvaca bhumau nr.patirbhavasu sapto yatha tvam

itritastatks.an.atah. pratpad babhuva namna nr.patih. sa santanuh. 


avapya gangam . dayitam
. svakyam
. taya mumodabdagan.an bahum . sca  11.19 

athas..tamo vasurasd dyunama varanginamnyasya babhuva bharya 


babhuva tasyasca sakh nr.pasya suvindanamno dayita sanamn  11.20 

tasya jaramr.tividhvam
. sahetorvasis..thadhenum . ks.arantm 
. svamr.tam

cxi
jarapaham
. nandininamadheyam. baddhum . codayamasa dev  11.21 
. patim

. 
taya dyunama sa vasuh. pracodito bhratr.snehat saptabhiranvitoparaih
babandha tam . sthah. kamalodbhavah. prabhuh.  11.22 
. gamatha tanchasapa vasis..thasam

adharmavr.ttah. pratiyata manus.m. yonim . yatkr.te sarva eva 


. drutam
dharmaccyutah. sa tathas..tayurapyatamanye punah. ks.ipramato vimoks.yatha  11.23 

pracodayamasa ca ya kumarge patim . hi sambeti nares.u jata 


abhartr.ka pum
. stvasamasrayen.a patyurmr.tau karan.atvam. vrajeta  11.24 

bhavatvasau brahmacaryaikanis..tho mahan virodhasca tayorbhaveta 


. saratalpe sayanah.  11.25 
sa garbhavasas..takaduh.khameva samapnutam

. sah. prapnotu sastrairbahudha nikr.ttah. 


mr.tyas..takotthamapi vedanam
itritaste kamalodbhavam. tam . pran.emuh.  11.26 
. jnatva samutsr.jya ca gam

na manus.m
. garbhamavapnumo vayam . bhavatvayam . sca 
. sarvavit krtimam
mahastravetta bhavadam . nokhilanamupaitu  11.27 
. sayuktastatha balam

itritestvityuditah. svayambhuva vasis..thasam . yayuh. 


. sthena surapagam
ucustathainamudare vayam . te jayemahi ks.ipramasman hana tvam  11.28 

itrita sa varamasu vavre tebhyopyapapatvamatha priyatvam 


tes.am. sadaivatmana ekames.am . tan sus.uvetha santanoh.  11.29 
. drghayus.am

avighnatastan vinihantumeva pura pratpasya hi daks.in.orum 


. vid.ambat  11.30 
samasrita kaminvattvakama tatputrabharya bhavitum

tenaiva cokta bhava me sutasya bharya yato daks.in.orusthitasi 


bhago hi daks.o duhituh. snus.aya bharyabhago vama iti prasiddhah.  11.31 

uvaca sa tam
. natu mam . nivarayet 
. sutaste kasti pr.cchennatu mam
ayogyakartrmapi karan.am. ca matkarman.o naiva pr.cchet kadacit  11.32 

cxii
yada trayan.amapi caikames.a karoti gaccheyamaham . visr.jya 
tada tvadyam. sutamityudrite tatheti rajapyavadat pratpah.  11.33 

tathaiva putraya ca tena tad vaco vadhuktamuktam . vacanad dyunadyah. 


kanyase sa hyavadat sutaste nanyah. patih. santanureva me vr.tah.  11.34 

tatastu sa santanutos..ta putranavapya sapta nyahanat tathas..tamam 


gantum. tato matimadhaya hantumivodyogam . sa hi mr.s.a cakara  11.35 

avasthitirnatisukhaya manus.e yatah. suran.amata eva gantum 


aicchanna tasya hi babhuva manus.o deho narottho hi tadasa santanoh.  11.36 

. putranidhanodyuktam. nyavarayata santanuh. 


tam
kasi tvam
. hetuna kena ham . savat  11.37 
. si putran nr.sam

rupam . tava tena na papakam 


. suravarastrn. am
bhavet karma tvadyam . tanmahat karan.amatra hi  11.38 

tat karan.am . vada subhe yadi macchrotramarhati 


itritavadat sarvam. prayayau ca surapaga  11.39 

na dharmo devatanam . nr.s.u 


. hi jnatavasasciram
. prakurvate 
karan.adeva hi sura nr.s.u vasam
karan.apagame yanti dharmopyes.am . tathavidhah.  11.40 

adr.syatvamasam . sparso hyasambhas. an.ameva ca 


surairapi nr.jataistu guhyadharmo divaukasam  11.41 

atah. sa varun.am
. devam . purvabhartaramapyamum 
nr.jatam
. santanum. tyaktva prayayau varun.alayam  11.42 

sutamas..tamamadaya bharturevapyanujnaya 
. br.haspatau  11.43 
vadhodyogannivr. tta sa dadau putram

devavratosavanusasanaya matra datto devagurau satarddham 

cxiii
sam . sca vedan samabhyasat tadvasagantaratma  11.44 
. vatsaran.amakhilam

. garyasyanantaparekhilasadgun.arn.ave 
tatasca matra jagatam
. ca satarddhavars.am  11.45 
rame bhr.gun.amadhipe pradattah. susrava tattvam

sa pancavim. sat punarabdakanamastran. i cabhyasya paterbhr.gun.am 


matra samanya tat.e nije tu sam . svapitre  11.46 
. sthapitah. prarpayitum

sa tatra baddhva sarapanjaren.a gangam . vijahresya pita tadaiva 


vrajan mr.garth tr.s.ito vilokayan gangamatoyamabhavat suvismitah.  11.47 

sa margayamasa tatosya hetujnaptyai tada svam . ca dadarsa sunum 


krd.antamastren.a babhuva sopi ks.an.adadr.syah. pitr.darsanadanu  11.48 

mmam
. samanam. tamavapa ganga sutam . jagada ca 
. samadaya patim
ayam. sutaste paramastravetta samarpito vryabalopapannah.  11.49 

. sthitimeva yata hareh. padambhojasupavite jale 


asyagrajah. svam
tanurmadye pran.idhaya tat tvam . tan ma suconena ca modamanah.  11.50 

. gr.ham 
iti pradayamumadr.syatamagad ganga tamadaya yayau svakam
rajabhis.icyatha ca yauvarajye mumoda tatsadgun.atarpito bhr.sam  11.51 

punah. sa pitranumato br.haspateravapa vedan purus.ayus.orddhatah. 


ramat tathastran. i punastvavapa tavadbhirabdaistrisataisca tattvam  11.52 

sa sarvavittvam. samavapya ramat samastavidyadhipatergun.arn.avat 


pitum
. sampam. samavapya tam . ca susrus.aman.ah. pramumoda vrah.  11.53 

yadaiva ganga sus.uves..tamam


. sutam . sa santanuh. 
. tadaiva yato mr.gayam
saradvato jatamapasyaduttamam . vane visr.s..tam . tvayonijam  11.54 
. mithunam

. stu tapah. kurvan dadarsa sahasorvasm 


saradvam
caskanda retastasyatha sarastambe tatobhavat  11.55 

cxiv
vis.kambho nama rudran.am . bhubharaharan.engatam 
. tatha tara bharya ya hi br.haspateh.  11.56 
hareh. praptum

. gr.ham 
tavubhau santanurdr.s..tva kr.pavis..tah. svakam
ninaya nama cakre ca kr.paya vis.ayau yatah. 
kr.pah. kr.pti sa kr.pastapo vis.n.oscakara ha  11.57 

. 
tasya prtastada vis.n.uh. sarvalokesvaresvarah
pradades.yatsaptars.itvamayuh. kalpantameva ca 
sa santanugr.he tis..than devavratasakhabhavat  11.58 

putravacchantanoscast sa ca putravadeva tat 


mithunam. palayamasa sa kr.postran.yavapa ca  11.59 

sarvavedanadhijagau sarvasastran. i kausikat 


tattvajnanam . gatah.  11.60 
. tatha vyasadapya sarvajnatam

yada hi jatah. sa kr.pastadaiva br.haspateh. sunuragacca gangam 


snatum
. ghr.tacm. sa dadarsa tatra slathaddukulam. suravaryakaminm  11.61 

taddarsanat skannamathendriyam . sa dron.e dadharasu tatobhavat svayam 


. hareh. karma bhuvo bharoddhr.tau  11.62 
ambhojajavesayuto br.haspatih. kartum

dron.etinamasya cakara tato munirbharadvaja utasya vedan 


adhyapayamasa sasastrasanghan sarvajnatamapa ca sociren.a  11.63 

kale ca tasmin pr.s.atonapatyo vane tu pancalapatiscacara 


tapo mahat tasya tatha varapsaravalokanat skanditamasu retah.  11.64 

sa tad vilajjavasatah. padena samakramat tasya babhuva sunuh. 


hahu tu namna sa virincagayako namnavaho yo marutam
. tadam . sayuk  11.65 

sa dron.atatat samavapa vedanastran. i vidyasca tatha samastah. 


dron.ena yuktah. sa tada guroh. sutam. sahaiva nau rajyamiti hyavadt  11.66 

cxv
pade drutatvad drupadabhidheyah. sa rajyamapatha nijam . sah. 
. kr.pm
. samavapya sarvapratigrahojjhasca purevasat sukh  11.67 
dron.opi bharyam

silonchavr.ttyaiva hi vartayan sa dharmam. mahantam . jus.an.ah. 


. virajam
uvasa nagakhyapure sakha sa devavratasyatha kr.pasya caiva  11.68 

. samano vayasa virat.astvabhuddhaha nama vidhatr.gayakah. 


tes.am
marutsu yo vivaho nama tasyapyam . sena yukto nijadharmavart  11.69 

tatah. kadacinmr.gayam. gatah. sa dadarsa kanyapravaram . tu santanuh. 


ya purvasarge pitr.putrika sat cacara vis.n.ostapa uttamam. ciram  11.70 

yasyai varam . sutastava syamiti ya vasoh. suta 


. vis.n.uradat puraham
jata punardasagr.he vivarddhita vyasatmana vis.n.urabhucca yasyam  11.71 

taddarsanannr. patirjatahr.cchrayo vavre pradanaya ca dasarajam 


r.te sa tasyastanayasya rajyam . naicchad datum
. tamathayad gr.ham. svam  11.72 

taccintaya glanamukham . dr.s..tvaiva devavrata asvapr.cchat 


. janitram
tatkaran.am
. sarathimasya tasmacchrutvakhilam . jagama  11.73 
. dasagr.ham

sa tasya visvasakr.te pratijnam. cakara naham. karavan.i rajyam 


tathaiva me santatito bhayam . te vyaiturdhvaretah. satatam. bhavani  11.74 

bhmavratatvaddhi tadasya nama kr.tva deva bhs.ma iti hyacklr.pan 


prasunavr..s.tim
. sa ca dasadattam . samadaya pituh. samarpayat  11.75 
. kal.m

jnatva tu tam
. rajaputrm
. gun.ad.hyam
. satyasya vis.n.ormataram. namatastat 
loke prasiddham . satyavattyudaram. vivahayamasa pituh. sa bhs.mah.  11.76 

prayah. satam . na manah. papamarge gacchediti hyatmamanasca saktam 


jnatvapi tam
. dasagr.he vivarddhitam .  11.77 
. jagraha saddharmaratasca santanuh

svacchandamr.tyutvavaram . ca 
. pradaya tathapyajeyatvamadhr.s.yatam
. sca  11.78 
yuddhes.u bhs.masya nr.pottamah. sa reme tayaivabdagan. an bahum

cxvi
lebhe sa citrangadamatra putram . ca vicitravryam 
. tatha dvityam
. mameti  11.79 
tayosca balye vyadhunoccharram. jrn.ena dehena hi kim

svecchaya varun.atvam . sa prapa nanicchaya tanuh. 


tasmin kale tyajyate hi balavadbhirvadham . vina  11.80 

atisaktastapohnah. kathancinmr.timapnuyuh. 
anicchayapi hi yatha mr.tascitrangadanujah.  11.81 

athaurdhvadaihikam . kr.tva piturbhs.mobhyas.ecayat 


rajye citrangadam . yauvarajyesya canujam  11.82 
. vram

citrangadena nihato nama svam . tvaparityajan 


citrangadokr.todvaho gandharven.a maharan.e 
vicitravryam . kr.tva bhs.monvapalayat  11.83 
. rajanam

. bhs.ma aharat 
atha kasisutastisrastadartham
ambamapyambikanamnm. tathaivambalikam. param  11.84 

pan.igrahan.akale tu brahmadattasya vryavan 


vijitya tam
. salvarajam. sametan ks.atriyanapi  11.85 

ambikambalike tatra sam . cakratuh. subhe 


. vadam
amba sa bhs.mabharyaiva purvadehe tu naicchata  11.86 

sapaddhiran.yagarbhasya salvakamahamityapi 
uvaca tam. sa tatyaja sagamat salvameva ca  11.87 

tenapi samparityakta paramr.s..teti sa punah. 


bhs.mamapa sa nagr.hn.at prayayau sapi bhargavam  11.88 

bhraturvivahayamasa sombikambalike tatah. 


. yuyudhe tena bhargavah.  11.89 
bhs.maya tu yaso datum

cxvii
anantasaktirapi sa na bhs.mam. nijaghana ha 
. grahayamasa bhs.makarun.yayantritah.  11.90 
nacambam

anantasaktih. sakalantaratma yah. sarvavit sarvavas ca sarvajit 


na yatsamonyosti kathanca kutracit katham . hyasaktih. paramasya tasya  11.91 

bhs.mam
. svabhaktam . yasasabhipurayan vimohayannasuram. scaiva ramah. 
jitvaiva bhs.mam
. na jaghana devo vacam. ca satyamakarot sa tasya  11.92 

viddhavanmugdhavaccaiva kesavo vedanartavat 


darsayannapi mohaya naiva vis.n.ustatha bhavet 
evamadipuran. otthavakyad ramah. sada jay  11.93 

. ca saran.agatam 
yaso bhs.masya datva tu sombam
unmucya bhartr.dves.otthat papat tenasvayojayat  11.94 

anantaram . sikhan.d.itvat tada sa sankaram. tapah. 


bhs.masya nidhanarthaya pum . stvartham . ca cakara ha  11.95 

. gr.hn.yat tatha kuryamitritam 


bhs.mo yatha tvam
ramen.a satyam . taccakre bhs.me dehantaram . gate  11.96 

. tada 
rudrastu tasyastapasa tus..tah. pradad varam
bhs.masya mr.tihetutvam. kalat pundehasambhavam  11.97 

malam. ca ya imam
. malam. gr.hn.yat sa hanis.yati 
bhs.mamityeva tam. malam. gr.htva sa nr.pan yayau  11.98 

tam . hi sa tatah. 
. na bhs.mabhayat kepi jagr.hustam
drupadasya gr.hadvari nyasya yogat tanum . jahau  11.99 

. drupadastapah. 
etasminneva kale tu sutartham
cakara sambhave cainam . sobravt kanyaka tava  11.100 

bhutva bhavis.yati pumaniti samba tatojani 

cxviii
. vat karman.i cakarot  11.101 
namna sikhan.d.in tasyah. pum

tasyai pancalarajah. sa dasarn.adhipateh. sutam 


udvahayamasa sa tam . pum. ves.en.aiva guhitam 
anyatra matapitrostu na vijnatam . bubodha ha  11.102 

dhatryai nyavedayat satha tatpitre sa nyavedayat 


sa kruddhah. pres.ayamasa nihanmi tvam . sabandhavam 
iti pancalarajaya nirjagama ca senaya  11.103 

. rudrasya pumaneveti pars.atah. 


visvasya vakyam
pres.ayamasa dhig buddhirbhinna te balavakyatah. 
. kathamityeva narmakr.t  11.104 
aparks.akasya te ras..tram

atha bharyasametam . tam . cintayakulam 


. pitaram
dr.s..tva sikhan.d.in duh.khanmannimittanna nasyatu  11.105 

iti matva vanayaiva yayau tatra ca tumburuh . 


sthun.akarn.abhidheyastamapasyad dr.d.hakarn.atah.  11.106 

sa tasya akhilam . cakre mahamanah. 


. srutva kr.pam
sa tasyai svam . jagr.he tatha 
. vapuh. pradat tadyam
am. sena pum
. svabhavartham . purvadehe samasthitah.  11.107 

pum . sam . bhavet kvapi tathapyante puman bhavet 


. strtvam
strn.am
. naiva hi pum . syad balavatkaran.airapi  11.108 
. stvam

. jajne yos.aiva nanyatha 


atah. sivavarepyes.am
pascat pundehamapi sa pravivesaiva pum . yutam  11.109 

nasya dehah. pum


. stvamapa naca pum. sanadhis..thite 
pum. dehe nyavasat satha gandharven.a tvadhis..thitam 
gandharvam . dehamavisya svakyam
. bhavanam . yayau  11.110 

. gandharvasya prasadatah. 
tasyastaddehasadr. syam

cxix
prapa gandharvadehopi taya pascadadhis..thitah.  11.111 

svo dehi mama deham . me svam. ca deham. samavisa 


. samasthitah. 
ityuktva sa tu gandharvah. kanyadeham
uvasaiva vane tasmin dhanadastatra cagamat  11.112 

apratyutthayinam . vilajjaya 
. tantulyamanam
. bhaveti tam  11.113 
sasapa dhanado devasciramittham

. yati sa kanya puntanusthita 


yada yuddhe mr.tim
tada pum . punaryasi capalatvaditritah.  11.114 
. stvam

tathavasat sa gandharvah . kanya pitrorases.atah. 


. mudamapatuh.  11.115 
kathayamasanubhutam. tau bhr.sam

parks.ya tamupayaisca svasuro lajjito yayau 


svobhute sa tu gandharvam . prapya tadvacanat punah.  11.116 

yayau tenaiva dehena pum . stvameva samasrita 


sa sikhan.d. namatobhudastrasastrapratapavan  11.117 

vicitravryah. pramadadvayam . tat samprapya remebdagan.an susaktah. 


tatyaja deham . ca sa yaks.man.arditastatosya matasmaradasu kr.s.n.am  11.118 

avirbabhuvasu jagajjanitro janardano janmajarabhayapahah. 


. janitr  11.119 
samastavijnanatanuh. sukharn.avah. sampujayamasa ca tam

tam
. bhs.mapurvaih. paramadararcitam . cavadadasya mata 
. svabhis..tutam
putrau mr.tau me natu rajyamaicchad bhs.mo maya nitaramarthitopi  11.120 

ks.etre tato bhraturapatyamuttamamutpadayasmatparamadararthitah. 


.  11.121 
itritah. pran.atascapyabhis..tuto bhs.madibhiscaha jagadgururvacah

r.te ramam. jatu mamangayogayogyangana naiva suralayepi 


tathapi te vakyamaham . karis.ye sam
. vatsaram . ca  11.122 
. sa caratu vratam

cxx
sa putadehatha ca vais.n.avavratanmattah. samapnotu sutam . varis..tham 
. punaraha vakyam  11.123 
itrite ras..tramupaiti nasamiti bruvantm

saumyasvarupopyatibhs. an.am . pradarsaye 


. mr.s.a taccaks.us.o rupamaham
saheta sa tad yadi putrakosya bhaved gun.ad.hyo balavryayuktah.  11.124 

. sa tu bhiya nyamlayat 
itritestvityuditastayagamat kr.s.n.ombikam
abhucca tasyam . dhr.taras..tranamako gandharvarat. pavanavesayuktah.  11.125 

sa marutavesabalad baladhiko babhuva raja dhr.taras..tranama 


adad varam . casya baladhikatvam. kr.s.n.ondha ast sa tu matr.dos.atah.  11.126 

jnatva tamandham. punareva kr.s.n.am


. matabravjjanayanyam . gun.ad.hyam 
ambalikayamiti tat tathakarod bhayattu sa pan.d.urabhunmr.s.adr.k  11.127 

paravaho nama marut tatobhavad varn . ena pan.d.uh. sa hi namatasca 


sa casa vryadhika eva vayoravesatah. sarvasastrastravetta  11.128 

tasmai tatha balavryadhikatvavaram . pradat kr.s.n.a evatha pan.d.um 


vijnaya tam
. praha punasca mata nirdos.amanyam . janayottamam . sutam  11.129 

uktveti kr.s.n.am . pura 


. punareva ca snus.amaha tvayaks.n.orhi nimlanam
. tataste suta asa candhastatah. punah. kr.s.n.amupasva bhaktitah.  11.130 
kr.tam

. kumatirnyayojayat 
itritapyasya hi mayaya sa bhta bhujis.yam
sa tam . paranandatanum . gun.arn.avam . samprapya bhaktya parayaiva reme  11.131 

tasyam . sa devojani dharmarajo man.d.avyasapad ya uvaha sudratam 


vasis..thasamyam. samabhpsamanam. pracyavayannicchaya sapamapa  11.132 

ayogyasampraptikr. taprayatnados.at samaropitameva sule 


corairhr.terthepitu corabuddhya maks.vadhadityavadad yamastam  11.133 

nasatyata tasya ca tatra hetutah


. sapam . sa tathaiva coktva 
. gr.htum

cxxi
. tathadat  11.134 
avapa sudratvamathasya nama cakre kr.s.n.ah. sarvavittvam

vidyaraterviduro nama cayam


. bhavis.yati jnanabalopapannah . 
mahadhanurbahubaladhikasca suntimanityavadat sa kr.s.n.ah.  11.135 

. pran.ata yayace 
jnatvasya sudratvamathasya mata punasca kr.s.n.am
ambalikayam . janayanyamityatho naicchat sa kr.s.n.obhavadapyadr.syah.  11.136 

. cakara bhs.mo munibhiryathavat 


yogyani karman.i tatastu tes.am
. pan.d.orastrasastran. i bhs.mah.  11.137 
vidyah. samasta adadacca kr.s.n.astes.am

te sarvavidyapravara babhuvurvises.ato vidurah. sarvavetta 


. dhanurdharah.  11.138 
pan.d.uh. samastastravidekavro jigaya pr.thvmakhilam

gavadgan.adasa tathaiva sutat samastagandharvapatih . sa tumburuh. 


ya udvaho nama marut tadam . sayukto vas sanjayanamadheyah.  11.139 

vicitravryasya sa sutaputrah. sakha ca tes.amabhavat priyasca 


samastavinmatiman vyasasis.yo vises.ato dhr.taras..tranuvart  11.140 

gandhararajasya sutamuvaha gandharinamnm . subalasya raja 


jyes..tho jyes..tham
. sakunerdvaparasya nastikyarupasya kukarmahetoh .  11.141 

surasya putr gun.aslarupayukta datta sakhyureva svapitra 


namna pr.tha kuntibhojasya tena kunt bharya purvadehepi pan.d.oh.  11.142 

kurmasca namna marudeva kuntibhojothainam. varddhayamasa samyak 


tatragamacchankaram. sotikopo durvasastam . vasayeti  11.143 
. praha mam

tamaha raja yadi kanyakayah. ks.amis.yase saktitah. karma kartryah. 


sukham. vasetyomiti tena coktah . susrus.an.ayadisadasu kuntm  11.144 

cakara karma sa pr.tha muneh. sukopanasya hi 


yatha na sakyate paraih. sarravanmanonuga  11.145 

cxxii
. taya yathavadarcitah. 
sa vatsaratrayodasam
upadisat param
. manum. samastadevavasyadam  11.146 

r.tau tu sa samapluta parks.an.aya tanmanoh. 


samahvayad divakaram . sa cajagama tatks.an.at  11.147 

tato na sa visarjitum . vina ratim 


. sasaka tam
suvakyaprayatnatopi tamathasasada bhaskarah.  11.148 

. dvityarupako vibhuh. 
sa tatra jajnivan svayam
savarmadivyakun.d.alo jvalanniva svatejasa  11.149 

pura sa valimaran.aprabhutados.akaran.at 
sahasravarmanaminasuren. a ves..titojani  11.150 

. tathaiva hi 
yatha grahairvidus. yate matirnr.n.am
abhucca daityadus.ita matirdivakaratmanah.  11.151 

tathapi ramasevanaddharesca sannidhanayuk 


sudarsanyakarn. atah. sa karn.anamakobhavat  11.152 

sa ratnapurn.amanjus.agato visarjito jale 


janapavadabhtitastaya yamasvasurdrutam  11.153 

. dadarsa sutanandanah. 
nadpravahato gatam
tamagraht saratnakam. cakara putrakam. nijam  11.154 

sutenadhirathena lal.itatanustadbharyaya radhaya 


sam . vr.ddho nikhilah. srutradhijagau sastran.i sarvan.i ca 
balyadeva mahabalo nijagun.aih. sambhasamanovasa-
nnamnasau vasus.en.atamagamadasyasddhyama tad vasu  11.155 

atha kunt datta sa pan.d.oh. sopyetaya ciram. reme 


suracchudryam. jatam
. vidurovahadarun. m . ca  11.156 
. gun.ad.hyam

cxxiii
atha cartayananama madresah. sakratulyaputrarth 
kanyaratnam. ceccham . scakre brahmam. tapo varam. capa  11.157 

prahladavarajo yah. sahlado namato harerbhaktah. 


sobhud brahmavarante vayoravesayuk suto rajnah.  11.158 

. baladhikobhud varatasca dhatuh. 


sa marutavesavasat pr.thivyam
salyasca namnakhilasatrusalyo babhuva kanyasya ca madrinamn  11.159 

sa pan.d.ubharyaiva ca purvajanmanyabhut punasca pratipaditasmai 


salyasca rajyam. pitr.dattamanjo jugopa dharmen.a samastasastravit  11.160 

athanganaratnamavapya tad dvayam. pan.d.ustu bhogan bubhuje yathes..tatah. 


appalad dharmasamasrayo mahm. jyes..thapacay viduroktamargatah.  11.161 

bhs.mo hi ras..tre dhr.taras..trameva sam . yuvarajameva 


. sthapya pan.d.um
cakre tathapyandha iti sma rajyam . cakara nasavakarocca pan.d.uh.  11.162 

bhs.mambikeyoktiparah. sadaiva pan.d.uh. sasasavanimekavrah. 


athambikeyo bahubhisca yajnairje sapan.d.usca mahadhanaughaih.  11.163 

. tis..thediti vyasa udrn.asadgun.ah. 


nais.a virodhe kurupan.d.avanam
svamataram . svasramameva ninye snus.e ca tasya yayatuh. sma tamanu  11.164 

sutoktamargen.a vicintya tam


. harim . sutatmana brahmataya ca sa yayau 
param. padam. vais.n.avameva kr.s.n.aprasadatah. svaryayatuh. snus.e ca  11.165 

mata ca sa vidurasyapa lokam . sat 


. vairincamanveva gatambikam
. ca jagama sanmatih.  11.166 
vyasaprasadat sutasadgun.aisca kalena muktim

ambalikapi kramayogatogat param . gatim . naiva tathambika yayau 


yathayatha vis.n.uparascidatma tathatatha hyasya gatih. paratra  11.167 

pan.d.ustato rajyabharam . jagama 


. nidhaya jyes..thenuje caiva vanam
patndvayenanugato badaryamuvasa narayan.apalitayam  11.168 

cxxiv
. kurvan sa bhogan bubhuje tapasca 
gr.hasramen.aiva vane nivasam
cakre munndraih. sahito jagatpatim . bhaktiyutobhipujayan  11.169 
. ramapatim

sa kamato harin.atvam. prapannam . gramyakarmanus. aktam 


. daivadr.s.im
. prapa tasmat striya yun maris.yastyeva babhuva cartah.  11.170 
viddhva sapam

nyasis.n.uruktah. pr.thaya sa neti pran.amapurvam . nyavasat tathaiva 


tabhyam .  11.171 
. sametah. satasr.ngaparvate narayan.asyasramamadhyage purah

tapo nitantam . samanvitah. kr.s.n.apadambujasrayah. 


. sa cacara tabhyam
tatsangaputadyusaridvarambhah. sadavagahatipavitritangah.  11.172 

etasminneva kale kamalabhavasivagresarah. sakrapurva 


bhumya papatmadaityairbhuvi kr.tanilayairakramam . casahantya 
yurdevadidevam . saran.amajamurum. purn.as.ad.gun.yamurtim.
ks.rabdhau nagabhoge sayitamanupamanandasandohadeham  11.173 

ucuh. param
. purus.amenamanantasaktim . suktena tebjajamukha api paurus.en.a 
stutva dharasuravarakraman. at paresa khinna yato hi vimukhastava tetipapah.  11.174 

dussangatirbhavati bharavadeva deva nityam . satamapi hi nah. sr.n.u vakyamsa 


. hata ditisuta bhavata ran.es.u hyasmatpriyarthamadhuna bhuvi tebhijatah.  11.175 
purvam

ast pura ditisutairamarottamanam. sangrama uttamagajasvarathadvipadbhih . 


aks.ohin. satamahaughamahaughameva sainyam . suratmakamabhut paramastrayuktam 
tasmanmahaughagun.amasa mahasuran.am . sainyam . sughoram  11.176 
. silagirimahastradharam

. rathasca bahunalvaparipraman. a devasurapravarakarmukaban. apurn.ah. 


tes.am
. te  11.177 
nanambarabharan. aves.avarayudhad. hya devasurah. sasr.purasu parasparam

jaghnurgirndratal. amus..timahastrasastraiscakrurnadsca rudhiraughavaha mahaugham 


tatra sma devavr.s.abhairasuresacamva yuddhe nisudita utaughabalaih . sah.  11.178 
. satam

. vks.yasurah. sambaranamadheyah. 
athatmasenamavamr. dyamanam

cxxv
. hyamayo varadumesasya suran vimohayan  11.179 
sasara mayavidasam

mayasahasren.a surah. samarddita ran.e vis.eduh. sasisuryamukhyah. 


tan vks.ya vajr paramam . svayambhudattam. prayuyoja vais.n.avm  11.180 
. tu vidyam

samastamayapahaya tayaiva varad ramesasya sadapyasam . hyaya 


maya vinesurditijendrasr.s..ta varsavahnndramukhasca mocitah.  11.181 

yamendusuryadisurastatosuran nijaghnurapyayitavikramastada 
suresvaren.orjitapaurus.a bahun vajren.a vajr nijaghana sambaram  11.182 

tasmin hate danavalokapale diteh. suta dudruvurindrabhs. itah. 


tan vipracittirvinivarya dhanv sasara sakrapramukhan surottaman  11.183 

varadajeyena vidhatureva surottamam. stena sarairnipatitan 


nirks.ya sakram
. ca vimohitam
. drutam
. nyavarayat tam . pavanah. saraughaih.  11.184 

. gadam 
astran.i tasyastravarairnivarya ciks.epa tasyorasi kancanm
vicurn.itosau nipapata merau mahabalo vayubalabhinunnah.  11.185 

athasasadasu sa kalanemistvadajnaya yasya varam . dadau pura 


sarvairajeyatvamajosurah . sasahasrasrs. o dvisahasrabahuyuk  11.186 

tamapatantam. prasamks.ya marutastvadajnaya dattavarastvayaiva 


. tadavirasstvamanantapaurus.ah.  11.187 
hantavya ityasmaradasu hi tvam

. bhuvanaptadeham 
tamastrasastran. i bahuni bahubhih. pravars.aman.am
cakren.a bahun vinikr.tya kani ca nyavedayascasu yamaya papam  11.188 

tatosuraste nihata ases.astvaya tribhaga nihatascaturtham 


jaghana vayuh. punareva jataste bhutal.e dharmabalopapannah.  11.189 

rajnam
. mahavam. sasujanmanam . tu tes.amabhud dharmamatirvipapa 
siks.amavapya dvijapungavanam. tvadbhaktirapyes.u hi kacana syat  11.190 

cxxvi
tvadbhaktilesabhiyutah. sukarma vrajenna papam . kathancit 
. tu gatim
daityesvaran. am
. ca tamondhameva tvayaiva klr.ptam. nanu satyakama  11.191 

dharmasya mithyatvabhayad vayam . tvamathapiva daityasubhaptibhs. a 


samprarthayamo ditijan sukarman.astvadbhaktitascyavayitum . ca sghram  11.192 

ya ugrasenah. suragayakah. sa jato yadus.ves.a tathabhidheyah. 


tavaiva sevarthamamus.ya putro jatosurah. kalanemih. sa sa  11.193 

yastvatpriyartham. na hato hi vayuna bhavatprasadat paramsitapi 


.  11.194 
sa es.a bhojes.u punasca jato varadumesasya parairajeyah

. a ks.etre hi tadrupadharen.a mayaya 


sa augrasene janitosuren
gandharvijena dramil.ena namna kam . so jito yena varacchacpatih.  11.195 

. ca hr.tani yena ratnani yaks.asca jitah. sivasya 


jitva jalesam
kanyavanartham . magadhadhipena prayojitaste ca hr.te balena  11.196 

sa vipracittisca jarasutobhud varad vidhaturgirisasya caiva 


sarvairajeyo balamuttamam . sasya muda sute dadau  11.197 
. tato jnatvaiva kam

nivarayamasa na kam . samuddhatam . saktopi yo yasya bale na kascit 


. vivares.u va kvacid vase balad yo nr.patsca cakre  11.198 
tulyah. pr.thivyam

hatau pura yau madhukait.abhakhyau tvayaiva ham . so d.ibhakasca jatau 


varadajeyau girisasya vrau bhaktau jarasandhamanu sma tau sive  11.199 

anyepi bhumavasurah. prajatastvaya hata ye suradaityasangare 


anye tathaivandhatamah. prapedire karya tathais.am . ca tamogatistvaya  11.200 

vyasavatare nihatastvayayah. kalih. susastroktibhireva cadya 


srutva tvadukth. purus.es.u tis..thanns.accakareva manastvaysa  11.201 

. tepi tada tavadya 


ramatmana ye nihatasca raks.asa dr.s..tva balam
samam . nahi cintayanti supapinopsa tatha hanumatah.  11.202 
. tavanyam

cxxvii
ye kesava tvadbahumanayuktastathaiva vayau nahi te tamondham 
. tadato hi margaccalyastvaya janayitvaiva bhumau  11.203 
yogyah. praves..tum

nitantamutpadya bhavadvirodham . tathaca vayau bahubhih. prakaraih. 


sarves.u deves.u ca patanyastamasyathandhe kalipurvakasurah.  11.204 

hatau ca yau ravan.akumbhakarn.au tvaya tvadyau pratiharapalau 


mahasuravesayutau hi sapat tvayaiva tavadya vimocanyau  11.205 

yau tau tavar ha tayoh. pravis..tau daityau tu tavandhatamah. pravesyau 


yau tau tvadyau bhavadyavesma tvaya punah. prapan.yau paresa  11.206 

avisya yo balimanjascakara pratpamasmasu tatha tvaysa 


sa casuro balinamaiva bhumau salvo namna brahmadattasya jatah.  11.207 

mayamayam . tena vimanamagryamabhedyamaptam. sakalairgirsat 


vidravito yo bahusastvayaiva ramasvarupen. a bhr.gudvahena  11.208 

. 
nasau hatah. saktimatapi tatra kr.s.n.avatare sa mayaiva vadhyah
ityatmasankalpamr.tam . vidhatum. sa catra vadhyo bhavatatipap  11.209 

yadyamaruhya vimanamasya pitabhavat saubhapatisca namna 


yada sa bhs.men.a jitah. pitasya tada sa salvastapasi sthitobhut  11.210 

sa cadya tasmat tapaso nivr.tto jarasutasyanumate sthito hi 


ananyavadhyo bhavatadya vadhyah. sa prapan.yasca tamasyathogre  11.211 

yo ban.amavisya mahasurobhut sthitah. sa namna prathitopi ban.ah. 


sa kcako nama babhuva rudravaradavadhyah. sa tamah. pravesyah.  11.212 

atastvaya bhuvyavatrya devakaryan. i karyan.yakhilani deva 


tvameva devesa gatih . brahmesasakrenduyamadikanam  11.213 
. suran.am

tvameva nityoditapurn. asaktistvameva nityoditapurn. aciddhanah. 

cxxviii
.  11.214 
tvameva nityoditapurn. asatsukhastvaddr. n na kascit kuta eva tedhikah

itrito devavarairudaragun. arn.avoks.obhyatamamr.takr.tih. 


utthaya tasmat prayayavanantasomarkakantidyutiranvitomaraih .  11.215 

sa merumapyaha caturmukham . prabhuryatra tvayoktosmi hi tatra sarvatha 


. svavasopi cecchaya  11.216 
pradurbhavis.ye bhavato hi bhaktya vasastvivaham

brahma pran.amyaha tamatmakaran.am . pradam


. puraham. varun.aya gah. subhah. 
jahara tastasya pitamr.tasravah. sa kasyapo drak sahasatigarvitah.  11.217 

matra tvaditya ca tatha surabhya pracoditenaiva hr.tasu tasu 


srutva jalesat sa maya tu saptah. ks.atres.u gojvanako bhaveti  11.218 

surat sa jato bahugodhanad. hyo bhumau yamahurvasudeva ityapi 


.  11.219 
tasyaiva bharya tvaditisca devak babhuva canya surabhisca rohin

tat tvam . anama vasuh. sah. 


. bhavasvasu ca devaksutastathaiva yo dron
svabharyaya dharaya tvatpitr.tvam . tapastepa udaramanasah.  11.220 
. praptum

tasmai varah. sa maya sannisr.s..tah. sa casa nandakhya utasya bharya 


namna yasoda sa ca suratatasutasya vaisyaprabhavotha gopah .  11.221 

tau devakvasudevau ca tepatustapastvadyam. sutamicchamanau 


tvameva tasmat prathamam. pradarsya tatra svarupam . vraja  11.222 
. hi tato vrajam

itrite sobjabhavena kesavastatheti coktva punaraha devatah. 


sarve bhavanto bhavatasu manus.e karyanusaren. a yathanurupatah.  11.223 

athavatrn. ah. sakalasca devata yathayathaivaha haristathatatha 


vittesvarah. purvamabhuddhi bhaumaddhareh. sutatvepi tadicchayasurat  11.224 

papena tenapahr.to hi hast sivapradattah. supratkabhidhanah. 


tadarthamevasya sutobhijato dhanesvaro bhagadattabhidhanah.  11.225 

cxxix
mahasurasyam. sayutah. sa eva rudravesad balavanastravam. sca 
sis.yo mahendrasya hate babhuva tate svadharmabhiratasca nityam  11.226 

abhucchinirnama yadupravrastasyatmajah. satyaka asa tasmat 


. sena yuto babhuva  11.227 
kr.s.n.ah. paks.o yuyudhanabhidheyo gurutmatom

yah. sam
. vaho nama marut tadam. sascakrasya vis.n.osca babhuva tasmin 
. se sitah. paks.astasya suto babhuva  11.228 
yadus.vabhuddhr.diko bhojavam

sa pancajanyam . sayuktah. pravahasya vrah. 


. sayuto marutsu tatham
namasya cabhut kr.tavarmetyathanye ye yadavastepi surah. sagopah.  11.229 

ye pan.d.avanamabhavan sahaya devasca devanucarah. samastah. 


anye tu sarvepyasura hi madhyama ye manus.aste calabuddhipravr.ttayah.  11.230 

lingam . hi paraiva bhaktirvis.n.au tadanyes.u ca tatpratpata 


. suran.am
atotra yeye haribhaktitatparastete surastadbharita vises.atah.  11.231 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
bhagavadavatarapratijna nama ekadasodhyayah .

cxxx
(pan.d.avotpattih.)
atha dvadasodhyayah.

Om.  babhuva gandharvamunistu devakah . sa asa sevarthamathahukaddhareh. 


sa ugrasenavarajastathaiva namasya tasmadajani sma devak  12.1 

. tu tamahuka atmaputrm 
anyasca yah. kasyapasyaiva bharya jyes..tham
cakara tasmaddhi pitr.s.vasa sa svasa ca kam . sasya babhuva devak  12.2 

saivaditirvasudevasya datta tasya ratham . mangal.am . sa eva 


. kam
sam . gaganasthitomum  12.3 
. yapayamasa tada hi vayurjagada vakyam

. na tato garyaso na matulo vadhyatameti vis.n.oh. 


vinaparadham
lokasya dharmananuvartatotah. pitrorvirodharthamuvaca vayuh.  12.4 

mr.tyustavasya bhavitas..tamah. suto mud.heti cokto jagr.he kr.pan.am 


putran samarpyasya ca surasunurvimocya tam . tatsahito gr.ham. yayau  12.5 

s.at. kanyakascavaraja gr.htastenaiva tabhisca mumoda surajah. 


bahlkaputr ca pura gr.hta purasya bharya surabhistu rohin.  12.6 

rajnasca kasiprabhavasya kanyam . sa putrikaputrakadharmatovahat 


kanyam . tatha karavresvarasya dharmen. a tenaiva ditim . pura  12.7 
. danum

yo manyate vis.n.urevahamityasau papo venah. paun.d.rako vasudevah. 


. nanyo matto vis.n.urastti vad  12.8 
jatah. punah. surajat kasijayam

dhundhurhato yo harin . karavresvarasya 


. a madhoh. suta ast sutayam
sr.galanama vasudevotha devakmuduhya saurirna yayavubhe te  12.9 

tatastu tau vr.s.n.isatru babhuvaturjyes..thau sutau surasutasya nityam 


anyasu ca prapa sutanudaran devavataran vasudevokhilajnah.  12.10 

. gataste sarve sis.yah. satyavatsutasya 


yeye hi devah. pr.thivm
. prapya sarvekhilajnastasmad yathayogyataya babhuvuh.  12.11 
vis.n.ujnanam

cxxxi
marcijah. s.an. munayo babhuvuste devakam. prahasan kars.yahetoh. 
tacchapatah. kalanemiprasuta avadhyatartham. tapa eva cakruh.  12.12 

. tathaiva sasapa tan ks.matal.e sambhavadhvam 


dhata pradad varames.am
tatra svatato bhavatam. nihantetyatmanyato varalipsun hiran.yah.  12.13 

durga tada tan bhagavatpracodita prasvapayitva pracakars.a kayat 


kramat samavesayadasu devakgarbhasaye tan nyahanacca kam . sah.  12.14 

tada munndrasam . yutah. sado vidhaturuttamam 


sa pan.d.uraptumaicchata nyavarayam . sca te tada  12.15 

yadharthameva jayate puman hi tasya sokr.teh. 


subham
. gatim
. natu vrajed dhruvam. tato nyavarayan  12.16 

pradhanadevatajane niyoktumatmanah. priyam 


babhuva pan.d.ures.a tad vina na tasya sadgatih.  12.17 

. narah. 
atonyatha sutanr.te vrajanti sadgatim
yathaiva dharmabhus. an.o jagama sandhyakasutah.  12.18 

tada kalisca raks.asa babhuvurindrajinmukhah. 


vicitravryanandanapriyodare hi garbhagah.  12.19 

. ca tat 
tadasya sonujosr.n.onmunndradus. itam
vicarya tu priyamidam. jagada vasudevadhh.  12.20 

ya eva madgun.adhikastatah. sutam. samapnuhi 


sutam
. vina na no gatim . vadanti sadhavah.  12.21 
. subham

tadasya kr.cchrato vacah. pr.thagrahjjagada ca 


mamasti devavasyado manuttamah. sutaptidah.  12.22 

na te suranr.te samah. sures.u kecideva ca 

cxxxii
atastavadhikam . kamahvaye tvadajnaya  12.23 
. suram

varam. samasrita patim. vrajeta ya tatodhamam 


na kacidasti nis.kr.tirna bhartr.lokamr.cchati  12.24 

kr.te pura surastatha suranganasca kevalam 


nimittatopi tah. kvacinna tan vihaya menire  12.25 

manovacah.sarrato yato hi tah. pativratah. 


anadikalatobhavam. statah. sabhartr.kah. sada  12.26 

svabhartr.bhirvimuktigah. sahaiva ta bhavanti hi 


kr.tantamapya capsarah.striyo babhuvururjitah.  12.27 

anavr.tasca tastatha yathes..tabhartr.kah. sada 


atastu ta na bhartr.bhirvimuktimapuruttamam  12.28 

surastriyotikaran. airyadanyatha sthitastada 


duranvayat suduh.saha vipat tato bhavis.yati  12.29 

ayuktamuktavam . stathapi te vacah. 


. stato bhavam
alanghyameva me tato vadasva putradam . suram  12.30 

itritobravnnr. po na dharmato vina bhuvah. 


. vibhum  12.31 
nr.pobhiraks.ita bhavet tadahvayasu tam

sa dharmajah. sudharmiko bhaveddhi sunuruttamah. 


itrite taya yamah. samahutogamad drutam  12.32 

tatasca sadya eva sa sus.ava putramuttamam 


. yamo hi sa prapeda atmaputratam  12.33 
yudhis..thiram

yame sute tu kuntitah. prajata eva saubal 


adam
. hyaters.yaya ciram. babhanja garbhameva ca  12.34 

cxxxiii
svagarbhapatane kr.te taya jagama kesavah. 
parasaratmajo nyadhad ghat.es.u tan vibhagasah.  12.35 

. suyodhanadayah. 
satatmana vibheditah. satam
babhuvuranvaham . tatah. satottara ca duh.sal.a  12.36 

sa devakaryasiddhaye raraks.a garbhamsvarah. 


parasaratmajah. prabhurvicitravryajodbhavam  12.37 

kalih. suyodhanojani prabhutabahuvryayuk 


pradhanavayusannidherbaladhikatvamasya tat  12.38 

pura hi merumurdhani trivis..tapaukasam. vacah. 


vasundharatal. odbhavonmukham . diteh. sutaih.  12.39 
. srutam

tatastu te trilocanam . tapobaladatos.ayan 


vr.tasca devakan..tako hyavadhya eva sarvatah.  12.40 

varadumapatestatah. kalih. sa devakan..takah. 


babhuva vajrakayayuk suyodhano mahabalah.  12.41 

avadhya eva sarvatah . suyodhane samutthite 


.  12.42 
ghr.tabhipurn.akumbhatah. sa indrajit samutthitah

sa duh.khasasanobhavat tatotikayasambhavah. 
sa vai vikarn.a ucyate tatah. kharobhavad bal  12.43 

sa citrasenanamakastathapare ca raks.asah. 
babhuvurugrapaurus.a vicitravryajatmajah.  12.44 

samastados.arupin.ah. sarrin.o hi tebhavan 


mr.s.eti namato hi ya babhuva duh.sal.asur  12.45 

kuhupravesasam . yuta yayarjunervadhaya hi 


. trisuline tato hi satra jajnus.  12.46 
tapah. kr.tam

cxxxiv
. vadhe 
tayodito hi saindhavo babhuva karan.am
sa kalakeyadanavastadarthamasa bhutal.e  12.47 

tathasa nirr.thabhidhonujah. sa nirr.terabhut 


sa nasikamarudyuto yuyutsunamakah. kr.t  12.48 

sa cambikeyavryajah. suyodhanadanantarah. 
babhuva vaisyakanyakodarodbhavo haripriyah .  12.49 

yudhis..thire jata uvaca pan.d.urbahvorbalajjnanabalacca dharmah. 


raks.yonyatha nasamupaiti tasmad baladvayad. hyam . prasuvasu putram  12.50 

yajnadhiko hyasvamedho manus.yadr.syes.u tejassvadhiko hi bhaskarah. 


varn.es.u viprah. sakalairgun.airvaro deves.u vayuh. purus.ottamadr.te  12.51 

vises.atopyes.a pitaiva me prabhurvyasatmana vis.n.uranantapaurus.ah. 


atasca te svasuro naiva yogyo datum
. putram. vayumupaihi tat prabhum  12.52 

. sparsamatradabhavad baladvaye 
itrite pr.thayahutavayusam
samo jagatyasti na yasya kascid bhaktau ca vis . sutah.  12.53 
. n.orbhagavadvasah

sa vayurevabhavadatra bhmanama bhr.ta mah. sakala hi yasmin 


sa vis.n.unesena yutah. sadaiva namna seno bhmasenastatosau  12.54 

tajjanmamatren.a dhara vidarita sardulabhtajjanankarad yada 


papata sancurn.ita eva parvatastenakhilosau satasr.nganama  12.55 

tasmin prajate rudhiram . prasusruvurmahasura vahanasainyasam . yutah. 


nr.pasca tatpaks.abhavah. samastastada bhta asura raks.asasca  12.56 

avarddhatatraiva vr.kodaro vane mudam . suran.amabhitah. pravarddhayan 


. sutaya api devakasya  12.57 
tadaiva ses.o harin.oditovisad garbham

sa tatra masatrayamus.ya durgayapavahito rohin.garbhamasu 

cxxxv
niyuktaya kesavenatha tatra sthitva masan sapta jatah. pr.thivyam  12.58 

sa namato baladevo balad.hyo babhuva tasyanu janardanah. prabhuh. 


avirbabhuvakhilasadgun.aikapurn.ah. sutayamiha devakasya  12.59 

yah. satsukhajnanabalaikadehah. samastados.asparsojjhitah. sada 


avyaktatatkaryamayo na yasya dehah . kutascit kvaca sa hyajo harih .  12.60 

na suklaraktaprabhavosya kayastathapi tatputratayocyate mr.s.a 


janasya mohaya sarratosya yadavirasdamalasvarupah.  12.61 

. vasudevameva vivesa tasmadr.tukala eva 


avisya purvam
. statascavirabhudajopi  12.62 
devmuvasatra ca sapta masan sardham

yatha pura stambhata avirasdasuklaraktopi nr.sim. harupah. 


tathaiva kr.s.n.opi tathapi matapitr.kramadeva vimohayatyajah .  12.63 

pitr.kramam. mohanartham . sameti na tavata suklato raktatasca 


jatosya dehastviti darsanaya sasankhacakrabjagadah. sa dr.s..tah.  12.64 

anekasuryabhakirt. ayukto vidyutprabhe kun. d.ale dharayam . sca 


ptambaro vanamal svanantasuryorudptirdadr. se sukharn.avah.  12.65 

sa kancayonipramukhaih. suraih. stutah. pitra ca matra ca jagada surajam 


nayasva mam. nandagr.haniti sma tato babhuva dvibhujo janardanah.  12.66 

tadaiva jata ca hareranujnaya durgabhidha srranu nandapatnyam 


tatastamadaya harim . yayau sa suratmajo nandagr.han nisthe  12.67 

sam
. sthapya tam . punaryayau 
. tatra tathaiva kanyakamadaya tasmat svagr.ham
hatva svasurgarbhas.at.kam
. kramen.a matvas..tamam . sah.  12.68 
. tatra jagama kam

garbham . devakyam. saptamam. menire hi lokah. sutam


. tvas..tamam . tatah. sah. 
. tam
matva hantum. padayoh. sampragr.hya sampothayamasa silatal.e ca  12.69 

cxxxvi
sa taddhastat ks.ipramutpatya dev khedr.syataivas..tabhuja samagra 
brahmadibhih. pujyamana samagrairatyadbhutakaravat haripriya  12.70 

uvaca carya tava mr.tyuratra kvacit prajato hi vr.thaiva papa 


anagasm
. mam . vinihantumicchasyasakyakarye tava codyamoyam  12.71 

uktveti kam . punareva devaktalpesayad balarupaiva durga 


. sam
najnasis.ustamatha kecanatra .rte hi matapitarau gun.ad.hyam  12.72 

srutva tayoktam
. tu tadaiva kam
. sah. pascattapad vasudevam. sabharyam 
prasadayamasa punah.punasca vihaya kopam . ca tamucatustau 
sukhasya duh.khasya ca rajasim. ha nanyah. karta vasudevaditi sma  12.73 

anya kam. sotha gr.he svamantrin.ah. provaca kanyavacanam. samastam 


srutva ca te procuratyantapapah. karyam
. balanam
. nidhanam. sarvasopi  12.74 

tatheti tam
. statra niyujya kam
. so gr.ham . svakyam . pravivesa papah. 
cerusca te balavadhe sadodyata him . svabhavatah.  12.75 
. saviharah. satatam

atha prabhate sayane sayanamapasyatamabjadalayataks. am 


. yasoda ca tathaiva nanda anandasandrakr. timaprameyam  12.76 
kr.s.n.am

menata etau nijaputramenam . sras..taramabjaprabhavasya cesam 


mahotsavat purn.amanasca nando viprebhyodallaks. amitastada gah.  12.77 

. bahuni gojvigan.adhinathah. 
suvarn.aratnambarabhus. an.anam
pradadathopayanapan. ayastam. gopa yasodam. ca muda striyogaman  12.78 

gates.u tatraiva dines.u kes.ucijjagama kam . sa nandah. 


. sasya gr.ham
purvam. hi nandah. sa karam . br.hadvanannissr.tah. prapa kr.s.n.am  12.79 
. hi datum

sahagata tena tada yasoda sus.ava durgamatha tatra saurih. 


nidhaya kr.s.n.am
. pratigr.hya kanyakam . yayau nanda uvasa tatra  12.80 
. gr.ham

. yayau dras..tukamo narendram 


nirus.ya tasmin yamunatat.e sa masam

cxxxvii
rajnetha tam . dadarsa suratmajo vakyamuvaca cainam  12.81 
. dattakaram

yahyutpatah. santi tatretyudrito jagama sghram


. yamunam . sa nandah. 
ratravevagacchamane tu nande kam . sasya dhatr tu jagama gos..tham  12.82 

sa putana nama nijasvarupamacchadya ratrau subharupavacca 


vivesa nandasya gr.ham . br.hadvanaprante hi marge racitam. prayan.e  12.83 

tre bhaginyastu yamasya vastragr.he sayanam . purus.ottamam . tam 


jagraha matra tu yasodaya taya nidrayuja preks.yaman.a subheva  12.84 

tanmayaya dhars.ita nidraya ca nyavarayannaiva hi nandajaya 


. stanamsitasubhih. papau sahaivasu janardanah. prabhuh.  12.85 
taya pradattam

. samastam 
mr.ta svarupen.a subhs.an.ena papata sa vyapya vanam
tadagamannandagopopi tatra dr.s..tva ca sarvepyabhavan suvismitah.  12.86 

. jagama 
sa tat.aka corvasisampravis..ta kr.s.n.avadhyanannirayam
sa turvas kr.s.n.abhuktastanena puta svargam . prayayau tatks.an.ena  12.87 

sa tumburoh. sangata avivesa raks.astanum. sapato vittapasya 


kr.s.n.asparsacchuddharupa punardivam . yayau tus..te kimalabhyam. ramese  12.88 

yadapa devascaturah . stadopanis.kraman.amasya cast 


. sa masam
janmarks.amasmin dina eva cast pratah. kincit tatra mahotsavobhavat  12.89 

tada sayanah. sakat.asya sodhah. padaks.ipat tam . nihantum 


. ditijam
anah. samavisya diteh. sutosau sthitah. pratpaya hareh. supapah.  12.90 

ks.iptonasisthah. sakat.aks.anama sa vis.n.unetva sahitah. papata 


mamara casu pratibhagnagatro vyatyastacakraks. amabhudanasca  12.91 

sasambhramat tam . yasoda dvijavaryasuktibhih. 


. pratigr.hya sankya kr.s.n.am
sa snapayamasa nadtat.at tada samagata nandavacobhitarjita  12.92 

cxxxviii
hatva tu tam
. kam . sa kr.s.n.ah. sisye punah. sisuvat sarvasasta 
. sabhr.tyam
evam. gopan prn.ayan balakel.vinodato nyavasat tatra devah .  12.93 

. vacah. 
vivarddhamane lokadr.s..tyaiva kr.s.n.e pan.d.uh. punah. praha pr.thamidam
dharmis..tho nau sunuragre babhuva baladvayajyes..tha utaparasca  12.94 

yadaika evatibalopapanno bhavet tada tena paravamarde 


pravartyamane svapuram. hareyuscauryat pare tad dvayamatra yogyam  12.95 

sastrastravid vryavan nau sutonyo bhaved devam . tadr.samahvayatah. 


ses.astava bhratr.sutobhijatastasmannasau sutadanaya yogyah.  12.96 

navai suparn.ah. sutado nares.u prajayate vasya yatastathajna 


.  12.97 
kr.ta pura harin.a sankarastu krodhatmakah. palane naiva yogyah

ato mahendro balavananantarastes.am . samahvanamiharhati svarat. 


. tatah. prajajne svayameva sakrah.  12.98 
itrita sahvayadasu vasavam

sa carjuno nama naram . sayukto vis.n.vaves balavanastravetta 


rupyanyah. syat sunurityucyamana bhartra kunt neti tam . praha dharmat  12.99 

br.haspatih. purvamabhuddhareh. padam . sam . pavanavesayuktah. 


. sevitum
sa uddhavo nama yadupravrajjato vidvanupagavanamadheyat  12.100 

dron.atmakam
. natitaram
. svasevakam . kuryaddharirmamiti bhuya eva 
. purus.ottamasya  12.101 
sa uddhavatmavatatara yadaves.vasevanartham

br.haspatereva sa sarvavidya avapa mantr nipun.ah. sarvavetta 


vars.atraye tatparatah. sa satyakirjajne dine cekitanasca tasmin  12.102 

marutsu nama pratibho yadus.vabhut sa cekitano harisevanartham 


tadaiva jato hr.dikatmajopi vars.atraye tatparato yudhis..thirah.  12.103 

tatobdato bhubharasam . hr.tau harerangatvamaptum. girisojanis..ta 


asvatthama namatosvadhvanim . sa yasmaccakre jayamano mahatma  12.104 

cxxxix
. dron.avryodbhavobhut 
sa sarvavid balavanastravetta kr.pasvasayam
duryodhanastaccaturthehni jatastasyaparedyurbhmasenah. sudhrah.  12.105 

yada sa masadvitay babhuva tada rohin.yam. baladevobhijatah. 


bal gun.ad.hyah. sarvaved ya eva sevakhinno laks.man.ogre harerbhut  12.106 

yada hi putran vinihantumetau sahaiva baddhau gatisr . nkhalayam 


. senapapau devaksuraputrau viyojitah. sauribharyah. parasca  12.107 
kam

viniscayartham . sah. 
. devakgarbhajanamanya bharya dhr.tagarbhah. sa kam
sthanantare prasavo yavadasam . sthapayamasa supapabuddhih.  12.108 
. sam

hetoretasmad rohin. nandagehe prasutyartham. sthapita tena dev 


lebhe putram
. gokule purn.acandrakantananam . balabhadram . susubhram  12.109 

yada trimasah. sa babhuva devastadavirast purus.ottamojah. 


kr.s.n.ases.avaptukamau sutau hi tapascakrate devaksuraputrau  12.110 

vis.n.vaves balavan yo gun.adhikah. sa me sutah. syaditi rohin. ca 


tepe tapoto harisuklakesayutah . ses.o devakrohin.jah.  12.111 

avarddhatasau harisuklakesasamaves gokule rauhin.eyah. 


kr.s.n.opi lla lal.itah. pradarsayan baladvityo ramayamasa gos..tham  12.112 

. sisumatmanamuccairvijanantya maturadarsanaya 
sa prakr.tam
vijr.mbhaman.okhilamatmasam . pradarsayamasa kadacidsah.  12.113 
. stham

. mahabhutamanobhimanamahatprakr.tyavr.tamabjajadibhih. 
san.d.am
. dadarsasya tanau yasoda  12.114 
suraih. sivetairnaradaityasanghairyutam

nyamlayaccaks. in. bhtabhta juguha catmanamatho ramesah. 


vapuh. svakyam
. sukhacitsvarupam. purn.am . staddhyadarsayat  12.115 
. satsu jnapayam

kadacit tam . nasaknod bhuribharadhikarta 


. lal.ayant yasoda vod.hum

cxl
. bhumital.e svakarma yada cakre daitya agat sughorah.  12.116 
nidhaya tam

tr.n.avarto namatah. kam. sabhr.tyah. sr.s..tvatyugram . tam 


. cakravatah. sisum
adayayadantariks.am. sa tena sastah. kan..thagrahasam . ruddhavayuh.  12.117 

papata kr.s.n.ena hatah. silatal.e tr.n.avartah. parvatodagradehah . 


suvismayam . capuratho janaste tr.n.avartam . vks.ya sancurn.itangam  12.118 

akruddhyatam. kesavonugrahaya subham . svayogyadadhikam . nihantum 


sa kruddhyatam . scacara devo nijasatsukhambudhih.  12.119 
. navantadi mr.s.n.am

yasminnabde bhadrapade sa mase sim . hasthayorgururavyoh . paresah. 


udait tatah. phalgune phalgunobhud gate tato madravat babhas.e  12.120 

jatah. sutaste pravarah. pr.thayamekanapatyahamatah. prasadat 


tavaiva bhuyasamaham . suteta vidhatsva kuntm. mama mantradatrm  12.121 

itritah. praha pr.tham


. sa madryai disasva mantram. sutadam . varis..tham 
ityucivam . sam
. patimaha yadav dadyam. tvadarthe tu sakr.tphalaya  12.122 

uvaca madryai sutadam. manum. ca punah. phalam . te na bhavis.yatti 


mantram . samadaya ca madraputr vyacintayat syam
. nu katham . dviputra  12.123 

sadaviyogau divijes.u dasrau nacaitayornamabhedah. kvaciddhi 


eka bharya saitayorapyus.a hi tadayatah. sakr.davartanad dvau  12.124 

itks.antyakaritavasvinau tau sghrapraptau putrakau tatprasutau 


taveva devau nakulah . purvajatah. sahadevobhut pascimastau yamau ca  12.125 

punarmanoh. phalavattvaya madr samprarthayamasa patim . tadukta 


pr.thavadt kut.ilais.a madajnamr.te devavahvayamasa dasrau  12.126 

ato virodham
. ca madatmajanam
. kuryades.etyeva bhtam. na mam . tvam 
niyoktumarhah. punareva rajannitritosau virarama ks.itsah.  12.127 

cxli
. yayoh. 
vises.anamnaiva samahutah. sutan dadyuh. sura ityavises.itam
vises.anamapi samahvayat tau mantravr.ttirnamabhedesya cokta  12.128 

yudhis..thiradyes.u caturs.u vayuh. samavis..tah. phalgunetho vises.at 


yudhis..thire saumyarupen.a vis..to vren.a rupen.a dhananjayesau  12.129 

sr.ngararupam . darsayano vivesa vayuryamajau pradhanah. 


. kevalam
. cakame caturtham  12.130 
sr.ngarakaivalyamabhpsamanah. pan.d.urhi putram

. vivesa 
sr.ngararupo nakule vises.at suntirupah. sahadevam
gun.aih. samastaih. svayameva vayurbabhuva bhmo jagadantaratma  12.131 

supullavakaratanurhi komal.ah. prayo janaih. procyate rupasal 


. varavajrakayau bhmarjunavapyr.te pan.d.uraicchat  12.132 
tatah. sujatam

aprakr.tanam
. tu manoharam
. yad rupam . sallaks.an.opetamagryam 
. dvatrim
tanmaruto nakule komal.abha evam. vayuh. pancarupotra cast  12.133 

attendra eva te vis.n.us.as..thah. purvendrosau yajnanama ramesah. 


sa vai kr.s.n.o vayuratha dvityah. sa bhmaseno dharma ast tr.tyah.  12.134 

yudhis..thirosavatha nasatyadasrau kramat tavetau madravatsutau ca 


purandarah. s.as..tha utatra saptamah. sa evaikah. phalguno hyeta indrah.  12.135 

. skaran ks.atriyan.amavapya tevarddhanta svatavaso mahitvana 


kramat sam
sarve sarvajnah. sarvadharmopapannah. sarve bhaktah. kesavetyantayuktah.  12.136 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
pan.d.avotpattirnama dvadasodhyayah.

cxlii
(kam. savadhah.)
atha trayodasodhyayah.

Om.  gargah. surasutoktya vrajamayat sattvatam . purodhah. sah. 


cakre ks.atriyayogyan sam. skaran kr.s.n.arohin.sunvoh.  13.1 

uce nanda sutoyam . tava vis.n.ornavamo gun.aih. sarvaih. 


sarve caitattratah. sukhamapsyantyunnatam . bhavatpurvah.  13.2 

ityuktah. sa mumoda prayayau gargopi kesavothadyah. 


svapadairagrajayuktascakre pun . vrajan vrajoddesam  13.3 
. yam

sa kadacicchisubhavam. kurvantya maturatmano bhuyah. 


apanetum . parameso mr.dam . vayasyanam  13.4 
. jaghaseks.atam

matropalabdha so mukhavivr.timakarnamba mr.dbhaks.itaham . 


pasyetyasyantare tu prakr.tivikr.tiyuk sa jagat paryapasyat 
ittham
. devotyacintyamaparaduradhigam. saktimuccam . pradarsya
. punarapi bhagavanavr. n.odatmasaktya  13.5 
prayo jnatatmatattvam

iti prabhuh. sa llaya harirjagad vid.ambayan 


cacara gos..thaman.d.alepyanantasaukhyaciddhanah.  13.6 

. piban yasodaya payah. 


kadacidsvarah. stanam
. nidhatumujjhito babhanja dadhyamatrakam  13.7 
sr.tam

sa mathyamanadadhyuruprajatamindusannibham 
. hi ntamadade raho jaghasa cesita  13.8 
navam

. yatha vayah. 
prajayate hi yatkule yatha yugam
tatha pravartanam. bhaved divaukasam . samudbhave  13.9 

iti svadharmamuttamam. divaukasam. pradarsayan 


adharmapavakopi san vid.ambate janardanah.  13.10 

cxliii
nr.tiryagadirupakah. sa balyayauvanadi yat 
kriyasca tattadudbhavah. karoti sasvatopi san  13.11 

sa viprarajagopakasvarupakastadudbhavah. 
tadatada vices..tate kriyah. suran visiks.ayan  13.12 

tathapyananyadevatasamam. nijam . prabhuh. 


. balam
. an  13.13 
prakasayan punah.punah. pradarsayatyajo gun

athattayas..timks.ya tam . jagadguruh. 


. svamataram
prapupluve tamanvayanmanoviduramangana  13.14 

punah. samks.ya tacchramam . jagama tatkaragraham 


prabhuh. svabhaktavasyatam. prakasayannurukramah.  13.15 

. nibaddhumanjasadade 
sada vimuktamsvaram
. prati  13.16 
yadaiva dama gopika na tat pupura tam

samastadamasancayah. susandhitopyapurn. atam 


yayavanantavigrahe sisutvasampradarsake  13.17 

abandhayogyatam. prabhuh. pradarsya llaya punah. 


. gatokhilambharah.  13.18 
sa ekavatsapasakantaram

. pradarsya dharmamsvarah. 
sutasya matr.vasyatam
babhanja tau divispr.sau yamarjunau suratmajau  13.19 

pura dhuniscumustathapi putanasamanvitau 


anoks.asam . prati 
. yutau tapah. pracakratuh. sivam
taya varopyavadhyata caturs.u ca prayojitah.  13.20 

anantaram . tr.n.odbhr.mistapocarad varam . ca tam 


avapa te trayo hatah. sisusvarupavis.n.una  13.21 

dhuniscumusca tau taru samasritau nisuditau 

cxliv
taruprabhangatomuna taru ca sapasambhavau  13.22 

pura hi naradantike digambarau sasapa sah. 


dhanesaputrakau drutam . tarutvamapnutam . tviti  13.23 

tato hi tau nijam . hareh. prasadatah. subhau 


. tanum
avapatuh. stutim. prabhorvidhaya jagmaturgr.ham  13.24 

nal.akubaraman.igrvau mocayitva tu sapatah. 


vasudevotha gopalairvismitairabhivks. itah.  13.25 

vr.ndavanayiyasuh. sa nandasunurbr.hadvane 
sasarja romakupebhyo vr.kan vyaghrasaman bale  13.26 

anekakot.isanghaistaih. pd.yamana vrajalayah. 


yuyurvr.ndavanam. nityanandamadaya nandajam  13.27 

indirapatiranandapurn. o vr.ndavane prabhuh. 


nandayamasa nandadnuddamataraces..titaih.  13.28 

sa candrato hasatkantavadanenenduvarcasa 
sam. yuto rauhin.eyena vatsapalo babhuva ha  13.29 

daityam. sa vatsatanumapramayah . pragr.hya kam . haravaradaparairavadhyam 


. sanugam
. sanugotha vibhumacyutamasasada  13.30 
praks.ipya vr.ks.asirasi nyahanad bakopi kam

skandaprasadakavacah. sa mukhe cakara govindamagnivadamum . pradahantamuccaih. 


caccharda tun.d.asirasaiva nihantumetamayantamks. ya jagr.hesya sa tun.d.amsah.  13.31 

. yadupatih. karapallavabhyam. sangr.hya casu vidadara ha paks.idaityam 


tun.d.advayam
brahmadibhih. kusumavars.ibhird.yamanah. sayam
. yayau vrajabhuvam . sahitograjena  13.32 

evam. sa devavaravanditapadapadmo gopalakes.u viharan bhuvi .sas..thamabdam 


prapto gavamakhilapopi sa palakobhud vr.ndavanantaragasandralatavitane  13.33 

cxlv
jyes..tham
. vihaya sa kadacidacintyasaktirgogopagogan . ayuto yamunajales.u 
reme bhavis.yadanuvks. ya hi gopaduh.kham . tadbadhanaya nijamagrames.u sodhat  13.34 

sa brahman.o varabaladuragam . tvavadhyam. sarvairavaryavis. avryamr.te suparn.at 


vijnaya tadvis.avidus.itavaripanasannan pasunapi vayasyajanan sa avt  13.35 

taddr.s..tidivyasudhaya sahasabhivr.s..tah. sarvepi jvitamavapurathoccasakham 


kr.s.n.ah. kadambamadhiruhya tatotitungadasphot. ya gad.harasano nyapatad vis.ode  13.36 

sarpahradah. purus.asaranipatavegasanks. obhitoragavis.occhavasitamburasih. 


. tat  13.37 
paryupluto vis.akas.ayavibhs.an.ormibhmo dhanuh.satamanantabalasya kim 70

. yamunahradavilol.akamapya nagah. kal.yo nijaih. samadasat saha vasudevam 


tam
bhogairbabandha ca nijesvaramenamajnah. sehe tamsa uta bhaktimatoparadham  13.38 

utpatamks.ya tu tadakhilagopasanghastatrajagama halina pratibodhitopi 


dr.s..tva nijasrayajanasya bahoh
. suduh.kham
. kr.s.n.ah. svabhaktamapi nagamamum . mamarda  13.39 

tasyonnates.u sa phan.es.u nanarta kr.s.n.o brahmadibhih. kusumavars.ibhird.yamanah. 


arto mukhairuru vaman rudhiram . sa nago narayan.am . manasa jagama  13.40 
. tamaran.am

taccitratan. d.avavirugn.aphan.atapatram
. raktam
. vamantamuru sannadhiyam. nitantam 
. bhuvsam  13.41 
dr.s..tvahirajamupaseduramus.ya patnyo nemusca sarvajagadadigurum

tabhih. stutah. sa bhagavanamuna ca tasmai dattvabhayam. yamasahodaravaritomum 


utsr.jya nirvis.ajalam
. yamunam . stuyamanacaritah. surasiddhasadhyaih.  13.42 
. cakara sam

gopairbaladibhirudrn. atarapramodaih. sarddham . sametya bhagavanaravindanetrah. 


tam
. ratrimatra nivasan yamunatat.e sa davagnimuddhatabalam. ca papau vrajarthe  13.43 

. surasuragan.airavicintyadivyakarman. i gokulagategan.itorusaktau 
ittham
kurvatyaje vrajabhuvamabhavad vinasa ugrabhidhadasuratastarurupatolam  13.44 

70
Bha. Pu. 10.14.6-7

cxlvi
. bahal.aroganipd. itani 
tadgandhato nr.pasumukhyasamastabhutanyapurmr. tim
dhaturvarajjagadabhavakr. taikabuddhirvaddhyo na kenacidasau tarurupadaityah.  13.45 

sankars.an.epi tadudaravis.anuvis..te kr.s.n.o nijasparsatastamapetarogam 


kr.tva babhanja vis.avr.ks.amamum. balena tasyanugaih. saha tadakr.tibhih. samastaih.  13.46 

daityam . sca govapus.a attavaran virincanmr.tyujjhitanapi nipatya dadaha vr.ks.an 


vikrd.ya ramasahito yamunajale sa nrogamasu kr.tavan vrajamabjanabhah.  13.47 

saptoks.an.otibalavryayutanadamyan sarvairgirsavarato ditijapradhanan 


hatva sutamalabhadasu vibhuryasodabhratuh. sa kumbhakasamahvayinopi nlam  13.48 

ya purvajanmani tapah. prathamaiva bharya bhuyasamityacaradasya hi sangamo me 


syat kr.s.n.ajanmani samastavaranganabhyah. purvam
. tviti sma tadimam . sa apa  13.49 
. prathamam

. gopangana api pura varamapire yat 


agre dvijatvata upavahades.a nlam
. skaratah. prathamameva susangamo no bhuyat taveti paramapsarasah. pura yah.  13.50 
sam

tatratha kr.s.n.amavadan sabalam . vayasyah. pakvani talasuphalanyanubhojayeti 


. gopairdurasadamatva hi dhenukena  13.51 
ityarthitah. sabala apa sa talavr.ndam

vighnesato varamavapya sa dus..tadaityo drghayuruttamabalah. kadanapriyobhut 


nityoddhatah. sa uta ramamaveks.ya talavr.ntat phalani gal.ayantamathabhyadhavat 
tasya praharamabhikanks. ata asu pr.s..thapadau pragr.hya tr.n.arajasiroharat sah.  13.52 

tasmin hate kharatare khararupadaitye sarve kharasca kharatalavanantarasthah. 


prapuh. kharasvaratara khararaks.asarim
. kr.s.n.am . nihatasca tena  13.53 
. balena sahitam

sarvan nihatya khararupadharan sa daityan vighnesvarasya varatonyajanairavadhyan 


pakvani talasuphalani nijes.u cadad durvarapaurus.agun.odbharito ramesah.  13.54 

paks.advayena viharatsvatha gopakes.u daityah. pralamba iti kam . savisr.s..ta agat 


kr.s.n.asya paks.is.u jayatsu sa ramametya papah. parajita uvaha tamugrarupah.  13.55 

bhtena rohin.isutena harih. stutosau svavis..tatamupadidesa balabhipurttyai 

cxlvii
tenaiva puritabalombaracarin. am
. tam
. papam . cakara  13.56 
. pralambamurumus..tihatam

tasmin hate suragan.a baladevanama ramasya cakruratitr.ptiyuta harisca 


. papau punarapi pradahantamuccairgopam. sca gogan.amagan.yagun.arn.avopat  13.57 
vahnim

kr.s.n.am . vayasya ucuh. ks.udharditatara vayamityudaram 


. kadacidatiduragatam
sopyaha satramiha vipragan . ascaranti tan yacateti paripurn.asamastakamah.  13.58 

. samapuratha tanavadat sa devah. 


tan prapya kamamanavapya punasca gopah. kr.s.n.am
patnh. samarthayat madvacanaditi sma cakrusca te tadapi ta bhagavantamapuh.  13.59 

tah. s.ad.vidhannaparipurn. akarah. sametah. prapta visr.jya patiputrasamastabandhun 


atmarcanaikaparama visasarja kr.s.n.a eka patipravidhuta padamapa vis.n.oh.  13.60 

bhuktvatha gopasahito bhagavam . stadannam . reme ca gokulamavapya samstanathah. 


ajnatilanghanakr. teh. svakr.taparadhat pascat sutaptamanasopyabhavan sma viprah.  13.61 

kr.s.n.otha vks.ya puruhutamahaprayatnam. gopan nyavarayadavismaran.aya tasya 


ma manus.oyamiti mamavagacchatam . sa ityavyayosya vidadhe mahabhangamsah.  13.62 

gopam. sca tan girimahosmadurusvadharma ityuktisacchalata atmamahevatarya 


. sa nanavidhannarasapanagun. aih. sahaiva  13.63 
bhutvativistr.tatanurbubhuje balim

indrotha vismr.tarathangadharavataro meghan samadisadurudakapugavr. s..tyai 


te preritah. sakalagokulanasanaya dhara viterurunagakaraprakarah.  13.64 

tabhirnipd. itamudks.ya sa kanjanabhah. sarvam


. vrajam
. girivaram . prasabham . dadhara 
vamena kanjadalakomal.apan.inaiva tatrakhilah. pravivisuh. pasus.ah. svagobhih.  13.65 

vr.s..tvoruvaryatha nirantarasaptaratram. tratam . samks.ya harin.a vrajamasramen.a 


sakronusam . smr.tasurapravaravatarah. padambujam. yadupateh. saran.am . jagama  13.66 

. tam 
tus..tava cainamuruvedasirogatabhirgrbhih. sadagan.itapurn.agun.arn.avam
gobhr.d gurum . haragurorapi gogan. ena yuktah. sahasraguragadhagumagryamagryat  13.67 

cxlviii
tvatto jagat sakalamavirabhudagan. yadhamnastvameva paripasi samastamante 
atsi tvayaiva jagatosya hi bandhamoks . au na tvatsamosti kuhacit paripurn.asakte  13.68 

ks.antavyameva bhavata mama balyamsa tvatsam . 


. srayosmi hi sadetyabhivanditojah
ks.antam
. sadaiva bhavatastava siks.an.aya pujapaharavidhirityavadad ramesah.  13.69 

govindamenamabhis.icya sa gogan.eto gobhirjagama gun.apurn.amamum . pran.amya 


gopairgirampatirapi pran.atobhigamya govarddhanoddharan . sayaih. sah.  13.70 
. asangatasam

. tatah. prabhr.ti gopagan.a vyajanan narayan.oyamiti gargavacasca nandat 


kr.s.n.am
narayan.asya sama ityuditam . ca cakruradhikamaravindanetre  13.71 
. nisamya pujam

skandadupattavarato maran.adapetam
. dr.s..tva ca ramanihatam . pralambam 
. balinam
cakrurviniscayamamus.ya suradhikatve gopa athasya vidadhuh. paramam . ca pujam  13.72 

katyayanvrataparah. svapatitvahetoh. kanya uvaha bhagavanaparasca goph. 


anyairdhr.ta ayugaban.asarabhinunnah. prapta nisasvaramayacchasirajitasu  13.73 

tasvatra tena janita dasalaks.aputra narayan.ahvayayuta balinasca gopah. 


sarvepi daivatagan . a bhagavatsutatvamaptum . dharatal.agata haribhaktihetoh.  13.74 

tastatra purvavaradanakr. te rameso rama dvijatvagamanadapi purvameva 


.  13.75 
sarva nisasvaramayat samabhs..tasiddhicintaman. irhi bhagavanasubhairaliptah

sampurn.acandrakararajitasadrajanyam. vr.ndavane kumudakundasugandhavate 


. gopangana mumuhuratra sasara yaks.ah.  13.76 
srutva mukundamukhanissr.tagtasaram

rudraprasadakr. taraks.a utasya sakhyurbhr.tyo bal khalataropica sankhacud.ah. 


. jagama man.imasya jahara kr.s.n.ah.  13.77 
tah. kalayan bhagavatastal.atad.anena mr.tyum

. jagama vr.s.abhakr.tirapyavadhyah. 
namnapyaris..ta urugayavilomaces..to gos..tham
sambhorvaradanugatasca sadaiva kam . sam . ga bhs.ayantamamumahvayadasu kr.s.n.ah.  13.78 

sopyasasada harimugravis.an.akot.imagre nidhaya jagr.hesya vis.an.amsah. 


bhumau nipatya ca vr.s.asuramugravryam
. yajne yatha pasumamarayadagryasaktih.  13.79 

cxlix
. savihitasturagasvarupo giryatmajavaramavapya sada vimr.tyuh. 
kes ca kam
papah. sa kesavamavapa mukhesya bahum . pravesayat sa bhagavan vavr.dhetha dehe  13.80 

tatkhadanaya kumatih. sa kr.taprayasah. srn.asyadantadasanacchadaruddhavayuh. 


drn.ah. papata ca mr.to harirapyases.airbrahmesasakradinakr.tpramukhaih. stutobhut  13.81 

vyomasca nama mayasunurajaprasadallabdhayutayurakhilan vidadhe bile sah. 


tam . saritan bilamukhadakhilam. scakara  13.82 
. srpatih. pasupatih. pasuvad visasya nih

kurvatyananyavis.ayan.i durantasaktau karman.i gokulagatekhilalokanathe 


. saya sarvamavadat surakaryahetorbrahmankajo munirakari yadsapitra  13.83 
kam

srutvatikoparabhasoccalitah. sa kam . so baddhva sabharyamatha surajamugrakarma 


. ai rathena  13.84 
akruramasvadisadanayanaya vis.n.o ramanvitasya saha gopagan

sam. sevanaya sa harerabhavat puraiva namna kisora iti yah. suragayanobhut 


svayambhuvasya ca manoh . paramam. sayukta avesayuk kamalajasya babhuva vidvan  13.85 

sokrura ityabhavaduttamapujyakarma vr.s.n.is.vathasa sa hi bhojapatesca mantr 


adis..ta eva jagadsvaradr.s..tihetoranandapurn. asumana abhavat kr.tarthah.  13.86 

aruhya tadrathavaram . bhagavatpadabjamabjodbhavapran . atamantaramantaren.a 


. mumude parasya  13.87 
sancintayan pathi jagama sa gos..thamarad dr.s..tva padankitabhuvam

soves..tatatra jagadsiturangasangalabdhoccayena nikhilaghavidaran. es.u 


. sus.vajesapuruhutamukhoccavidyudbhrajatkirt. aman.ilocanagocares.u  13.88 
pam

. sametamagrodbhavena bhuvi ga api dohayantam 


sopasyatatha jagadekagurum
anandasandratanumaks.ayamenamks.ya hr.s..tah. papata padayoh. purus.ottamasya  13.89 

utthapya tam . yadupatih. sabalo gr.ham


. svam
. ntvopacaramakhilam . pravidhaya tasmin 
nityoditaks. ayacidapyakhilam . sa tasmacchusrava lokacaritanuvid. ambanena  13.90 

srutva sa kam . sthitamabjanabhah. pratastu gopasahito rathamaruroha 


. sahr.di sam

cl
ramasvaphalkatanayabhiyuto jagama yanena tena yamunatat.amavyayatma  13.91 

sam. sthapya tau rathavare jagatabhivandyau svaphalkirasvavatatara yamasvasaram 


. paramapurus.amatra caiks.at  13.92 
snatva sa tatra vidhinaiva kr.taghamars.ah. ses.asanam

nityam
. hi ses.amabhipasyati siddhamantro danesvarah. sa tu tada dadr.se harim . ca 
. nasti yana iti yanamukho babhuva  13.93 
agre hi balatanumks. ya sa kr.s.n.amatra kim

tatrapi kr.s.n.amabhivks.ya punarnimajjya ses.orubhogasayanam . paramam. dadarsa 


brahmesasakramukhadevamunndravr. ndasam . vanditanghriyugamindiraya sametam  13.94 

stutva varastutibhiravyayamabjanabham. sontarhite bhagavati svakamaruroha 


yanam. ca tena sahito bhagavan jagama sayam . sahabalo madhuramanantah.  13.95 
. purm

agretha danapatimaks.ayapaurus.osavso visr.jya sabalah. sahito vayasyaih. 


. purmabhijagama narendramarge pauraih. kutuhalayutairabhipujyamanah.  13.96 
dras..tum

asadya kunjaragatam
. rajakam. yayace vastran.i kam
. sadayitam. girisavaren.a 
mr.tyujjhitam
. sapadi tena duruktividdhah. papam . vyanayad yamaya  13.97 
. karagramr.ditam

hatva tamaks.atabalo bhagavan pragr.hya vastran.i catmasamitani balasya cadat 


. pran.idhaya cagat  13.98 
datvaparan. i sakhigopajanasya sis..tanyastrya tatra ca padam

grahyapaheyarahitaikacidatmasandrasvanandapurn. avapurapyayasos.ahnah. 
lokan vid.ambya naravat samalaktakadyairvaptra vibhus.ita ivabhavadaprameyah.  13.99 

mala avapya ca sudamata atmatantrastavaks. ayonujagr.he nijapars.adau hi 


purvam. vikun..thasadanaddharisevanaya praptau bhuvam . mr.janapus.pakarau purapi  13.100 

. ca kr.s.n.astayorvaramadadatha rajamarge 
sarves..tapus..timiha tatra sarupatam
gacchan dadarsa vanitam . naradevayogyamadaya gandhamadhikam . vrajantm  13.101 
. kut.ilam

tenarthita sapadi gandhamadat trivakra tenagrajena sahito bhagavan lilimpe 


. casvr.jutvamanayat sa tayarthitolamayami kalata iti prahasannamuncat  13.102 
tam

cli
purn.enduvr.ndanivahadhikakantasantasuryamitoruparamadyutisaukhyadehah . 
ptambarah. kanakabhasuragandhamalyah. sr.ngaravaridhiragan.yagun.arn.avogat  13.103 

prapyatha cayudhagr.ham . dhanursadattam . hya jagr.he sakalairabhedyam 


. kr.s.n.ah. prasam
kam
. sam. sa nityaparipurn. asamastasaktiraropya cainamanukr.s.ya babhanja madhye  13.104 

tasmin surasuragan.airakhilairabhedye bhagne babhuva jagadan.d.avibhedabhmah. 


. sah.  13.105 
sabdah. sa yena nipapata bhuvi prabhagnasarosuro dhr.tiyutopi tadaiva kam

adis..tamapyurubalam
. bhagavan sa tena sarvam . nihatya sabalah. prayayau punasca 
nandadigopasamitim . hariratra ratrau bhuktva payonvitasubhannamuvasa kamam  13.106 

. sopyatva bhayakampitahr.tsarojah. pratarnarendragan.amadhyagatodhikoccam 


kam
mancam. vivesa saha janapadaisca paurairnananumancakagatairyuvatsametaih.  13.107 

sam . sthapya nagamururangamukhe kuvalyapd. am . karisadiyuktam 


. girndrasadr.sam
can.uramus..tikamukhanapi mallavran range nidhaya harisam. yamanam . kilaicchat  13.108 

aks.ohin. gan.itamasya balam


. ca vim . hyamuruvryamananyavadhyam 
. sadasdasam
sambhorvaradapi ca tasya sunthanama yah. purvamasa vr.k ityasuronujobhut  13.109 

saptanuja api hi tasya puratana ye sarvepi kam . sapr.tanasahitah. sma range 


tasthuh. saramamabhiyantamudks. ya kr.s.n.amattayudha yudhi vijetumajam . supapah.  13.110 

kr.s.n.opi sura udite sabalo vayasyaih . sarddham. jagama vararangamukham . suresaih. 


sam . stuyamana uruvikrama asuran.am. nirmulanaya sakal.acalitorusaktih.  13.111 

ayan jagadgurutamo balinam . gajendram . rudraprasadapariraks.itamasvapasyat 


dus..torurangamukhasam
. sthitamks.ya caibhyam. papapayahi naciraditi vacamude  13.112 

ks.iptah. sa svaratamena girsalabdhad dr.pto varajjagati sarvajanairavadhyah . 


nagam . tvavadhyamabhiyapayate tatogre papo durantamahimam . prati vasudevam  13.113 

vikrd.ya tena karin.a bhagavan sa kinciddhaste pragr.hya vinikr.s.ya nipatya bhumau 


kumbhe padam . pratinidhaya vis.an.ayugmamutkr.s.ya hastipamahan nipapata sopi  13.114 

clii
nagam. sasadinamavadhyamasau nihatya skandhe vis . an.amavasajjya sahagrajena 
nagendrasandramadabindubhirancitangah. purn.atmasaktiramalah. pravivesa rangam  13.115 

vis..te jagadgurutame balavryamurtau rangam. mumoda ca susos.a janokhilotra 


kanjam . ca yathaiva surya udyatyajenubhavino vipartakasca  13.116 
. tathapi kumudam

. sapriyarthamabhibhas. ya jagannivasam 
rangapravis..tamabhivks.ya jagada mallah. kam
can.ura ityabhihito jagatamavadhyah. sambhuprasadata idam . sr.n.u madhaveti  13.117 

. kr.tavatah. parama hi siddhih. 


rajaiva daivatamiti pravadanti vipra rajnah. priyam
. ramobhiyuddhyatu bal saha mus..tikena  13.118 
yotsyava tena nr.patipriyakamyaya vam

ityukta aha bhagavan parihasapurvamevam. bhavatviti sa tena tadabhiyatah. 


. mauhurtikmatha padorjagr.he svasatrum  13.119 
sandarsya daivatapatiryudhi mallallam

utks.ipya tam . girisannikasamudbhramya catha satasah. kulisaks.atangam 


. gaganagam
. pipes.a curn.kr.tah. sa nipapata yatha girndrah.  13.120 
aviddhya durdharabalo bhuvi nis

. ca tus..tuvuratho divi devasangha martya bhuvi pravaramuttamapurus. an.am 


kr.s.n.am
tadvad balasya dr.d.hamus..tinipis..tamurdha bhras..tastadaiva nipapata sa mus..tikopi  13.121 

kut.asca kosala uta cchalanamadheyo dvau tatra kr.s.n.anihatavaparo balena 


kam . sasya ye tvavarajasca sunthamukhyah. sarve balena nihatah. parighen.a vrah.  13.122 

tabhyam . so didesa balamaks.ayamugravryam 


. hatanabhisamks. ya nijan samastan kam
rudraprasadakr. taraks.amavadhyamenau nissarya dan.d.amadhikam . kuruteti papah.  13.123 

srutvaiva rajavacanam . balamaks.ayam. tadaks.ohin.dasakayugmamanantavryam 


kr.s.n.am
. cakara vividhastradharam
. svakos..the sim
. ham . sametam  13.124 
. yatha kila sr.galabalam

janannapsvaramanantabalam . mahendrah. kr.s.n.am . nijamayapayadayudhad. hyam 


. ratham
. janoyam  13.125 
susrus.an.aya paramasya yatha samudramarghyen.a purayati purn.ajalam

. tu bhagavan sa mahendradattamaruhya sutavaramatalisangr. htam 


svasyandanam

cliii
. vyanasayadases.ata asu sainyam  13.126 
nanayudhograkiran.astaran.iryathaiva dhvantam

. sascarmasipan. irabhiyatumiyes.a kr.s.n.am 


nih.ses.ato vinihate svabale sa kam
tavat tameva bhagavantamabhiprayatamuttungamancasirasi pradadarsa vram  13.127 

tam
. syenavegamabhitah. pratisancarantam . nischidramasu jagr.he bhagavan prasahya 
keses.u cainamabhibhr.sya karen.a vamenoddhr.tya daks.in.akaren.a jaghana kesya  13.128 

sancalitena mukut.ena vikun.d.alena karn.advayena vigatabharan.orasa ca 


srastambaren.a jaghanena susocyarupah. kam . so babhuva narasim . sthah.  13.129 
. hakaragrasam

. surapatih. paramoccamancadanyairajeyamativryabalopapannam 
utkr.s.ya tam
abjodbhavesavaraguptamanantasaktirbhumau nipatya sa dadau padayoh . praharam  13.130 

dehe tu yobhavadamus.ya ramesabandhurvayuh. sa kr.s.n.atanumasrayadanyapapam 


daityam
. cakars.a hariratra sarrasam . pasyatsu kanjajamukhes.u sures.vanantah.  13.131 
. stham

dves.at sa sarvajagadekaguroh. svakyaih. purvapramapitajanaih. sahitah. samastaih. 


dhatryadibhih. pratiyayau kumatistamondhamanyepi caivamupayanti haravabhaktah.  13.132 

nityatiduh.khamanivr.tti sukhavyapetamandham . tamo niyatameti haravabhaktah. 


bhaktopi kanjajagirsamukhes. u sarvadharmarn. avopi nikhilagamanirn.ayena  13.133 

yo vetti niscitamatirharimabjajesapurvakhilasya jagatah. sakalepi kale 


. laks.mya apsamatibhaktiyutah. sa mucyet  13.134 
sr.s..tisthitipral.ayamoks.adamatmatantram

tasmadanantagun.apurn.amamum . ramesam . parayaiva bhaktya 


. niscitya dos.arahitam
. sca yathakramen.a bhakta hareriti sadaiva bhajeta dhrah.  13.135 
vijnaya daivatagan.am

nihatya kam . samojasa vidhatr.sambhupurvakaih. 


stutah. prasunavars.ibhirmumoda kesavodhikam  13.136 

sadaiva modarupin.o mudoktirasya laukik 


yathodayo raverbhavet sadoditasya lokatah .  13.137 

cliv
anantacitsukharn. avah. sadoditaikarupakah. 
samastados.avarjito harirgun.atmakah. sada  13.138 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
kam
. savadho nama trayodasodhyayah.

clv
(uddhavapratiyanam)
atha caturdasodhyayah.

Om.  kr.s.n.o vimocya pitaravabhivandya sarvavandyopi ramasahitah. pratipalanaya 


dharmasya rajyapadavm . pran.idhaya cograsene dvijatvamupagamya mumoca nandam  14.1 

nandopi santvavacanairanunya muktah. kr.s.n.ena taccaran.apankajamatmasam. stham 


kr.tva jagama saha gopagan.ena kr.cchrad dhyayan janardanamuvasa vane sabharyah.  14.2 

kr.s.n.opyavantipuravasinametya vipram . saha balena tatodhyags..ta 


. sandpanim
. vidapi daivatasiks.an.aya  14.3 
vedan sakr.nnigaditan nikhilasca vidyah. sampurn.asam

dharmo hi sarvavidus.amapi daivatanam . prapte nares.u janane naravat pravr.ttih. 


jnanadiguhanamutadhyayanadiratra tajjnapanarthamavasad bhagavan gurau ca  14.4 

gurvarthames.a mr.taputramadat punasca ramen.a sarddhamagamanmadhuram. ramesah. 


pauraih. sajanapadabandhujanairajasramabhyarcito nyavasadis . .takr.datmapitroh.  14.5 

. purabhitapta hi bhojapatina mumurdunitantam 


sarvepi te patimavapya harim
kim
. vacyamatra sutamapya harim. svapitroryatrakhilasya sujanasya babhuva modah.  14.6 

. ddhirbhavet kimu ramadhipaternivase 


kr.s.n.asrayo vasati yatra janopi tatra vr
vr.ndavanam . yadadhivasata asa sadhryan mahendrasadmasadr.sam . kimu tatra puryah.  14.7 

. vidhatte vis.n.ustato hi varata sadane vidhatuh. 


yenadhivasamr. s.abho jagatam
tasmat prabhornivasananmadhura pur sa sasvat samr.ddhajanasankulita babhuva  14.8 

raks.atyaje trijagatam . pariraks.akesmin sarvan yadun magadharajasute svabhartuh . 


kr.s.n.anmr.tim . saturatva ca duh.khitesmai  14.9 
. pituravapya sampamastiprast sasam

srutvaiva tanmagadharaja uruprarud. habahvorbalena najito yudhi sarvalokaih . 


brahmesacan.d.amunidattavarairajeyo mr.tyujjhitasca vijay jagatascukopa  14.10 

ks.ubdhotikopavasatah. svagadamamogham . dattam


. sivena jagr.he sivabhaktavandyah. 
saivagamakhilavidatra ca susthirosau ciks
. epa yojanasatam. sa tu tam. parasmai  14.11 

clvi
arvak papata ca gada madhurapradesat sa yojanena yadimam. prajagada pr.s..tah. 
ekottaramapi satacchatayojaneti devars.iratra madhuram. bhagavatpriyarthe  14.12 

saktasya capi hi gadapravighatane tu susrus.an.am . tviti cintayanah. 


. maducitam
vis.n.ormunih. sa nijagada ha yojanonam . margam . puro bhagavato magadhesapr.s..tah.  14.13 

. tatsandhinmasubhirasu viyojya papam 


ks.ipta tu sa bhagavatotha gada jarakhyam
martyasinm . bhagavatah. punarajnayaiva yata girsasadanam
. magadham. visr.jya  14.14 

raja svamatr.ta uto gadaya ca hnah. krodhat samastanr.patnabhisannipatya 


aks.ohin.tryadhikavim . sayutotiveladarpoddhatah . jagama  14.15 
. sapadi kr.s.n.apurm

sarvam. purm
. pratiniruddhya didesa vindavindanujau bhagavatah. kumatih. sa dutau 
. tatha bhagavatopyapahasayuktam  14.16 
tavucaturbhagavatesya vacotidarpapurn. am

lokeprattabalapaurus.asararupastvam . hyeka es.yabhavato balavryasaram 


jnatva sute natu maya pratipadite hi kam. sasya vryarahitena hatastvaya sah.  14.17 

soham . hi durbalatamo balinam


. varis..tham . vigatapratapah. 
. kr.tvaiva dr.s..tivis.ayam
yasye tapovanamatho sahitah. sutabhyam . ks.ipram. mamadya vis.aye bhava caks.us.otah.  14.18 

saks.epamritamidam . bhagavan nisamya 


. baladarpapurn. amatmapahasasahitam
satyam . tadityuru vacorthavadabhyudrya mandam . prahasya niragat sahito balena  14.19 

dvares.u satyakipurassaramatmasainyam. tris.vabhyudrya bhagavan svayamuttaren.a 


ramadvitya udaganmagadhadhirajam. yoddhum . paresah.  14.20 
. nr.pendrakat.akena yutam

tasyecchayaiva pr.thivmavaterurasu tasyayudhani sabalasya subhasvaran. i 


sarngasicakradaratun. agadah. svakya jagraha darukagr.htarathe sthitah. sah.  14.21 

aruhya bhumayaratham . pratiyuktamasvairvedatmakairdhanuradhijyamatha pragr.hya 


sarngam
. saram
. sca nisitan magadhadhirajamugram . prayayau javena  14.22 
. nr.pendrasahitam

ramah. pragr.hya musalam . ca yanamasthaya sayakasarasanatun. ayuktah. 


. sa halam

clvii
. jarasutasuraks.itamabhyadhavaddhars. annadannurubaloribalairadhr.s.yah.  14.23 
sainyam

. rajendravr.ndasahito magadhadhirajah. 
udvks.ya kr.s.n.amabhiyantamanantasaktim
udvelasagaravadasvabhiyaya kopannanavidhayudhavarairabhivars.aman.ah.  14.24 

tam . vai cukopayis.uragrata ugrasenam . kr.s.n.o nidhaya samagat svayamasya pascat 


dr.s..tvagrato magadharat. sthitamugrasenam . kopaccalattanuridam . babhas.e  14.25 
. vacanam

papapayahi purato mama rajyakama nirlajja putravadhakaran. a satrupaks.a 


tvam. jrn.abastasadr.so na mayeha vadhyah
. sim . hamabhiyati na vai sr.galam  14.26 
. ho hi sim

. saramasu tena 
aks.ipta itthamamunatha sa bhojarajastun. at pragr.hya nisitam
chitva jarasutadhanurbalavannanada vivyadha sayakagan.aisca punastamugraih .  14.27 

anyaccharasanavaram . pratigr.hya kopasam . raktanetramabhiyantamudks. ya kr.s.n.ah. 


bhojadhirajavadhakanks. in.amugravegam
. barhadratham. pratiyayau paramo rathena  14.28 

ayantamks.ya bhagavantamanantavryam. cedsapaun.d.ramukharajagan.aih. sametah. 


nanavidhastravarasastragan . yatha ghana udrn.aravo jalaughaih.  14.29 
. airvavars.a merum

sastrastravr.s..timabhito bhagavan vivr.scya sarngotthasayakagan. airvirathasvasutam 


cakre nirayudhamasau magadhendramasu cchinnatapatravaraketumacintyasaktih .  14.30 

nainam . jaghana bhagavan susakam


. ca bhme bhaktim
. nijam
. prathayitum . yasa uccadharmam 
. scakara  14.31 
cedsapaun.d.rakasakcakamadrarajasalvaikalavyakamukhan viratham

. sad.ibhakadrumarugmimukhya bahlkabhaumasutamaindapurassarasca 
ye capi ham
sarve pradudruvurajasya sarairvibhinna anye ca bhumipatayo ya ihasururvyam  14.32 

chinnayudhadhvajapatakarathasvasutavarman. a ugrasaratad.itabhinnagatrah. 
. vamanta uru dudruvurasu bhtah.  14.33 
srastambarabharan. amurdhajamalyadna raktam

. dasamupagates.u nr.pes.u sarves.vastayudhes.u harin.a yudhi vidravatsu 


socyam
nanayudhad. hyamaparam. rathamugravrya asthaya magadhapatih. prasasara ramam  14.34 

clviii
adhavatosya musalena ratham . babhanja ramo gadamurutarorasi sopi tasya 
ciks.epa tam . yuyudhata ugram  14.35 
. ca musalena tatad.a ramastavuttamau balavatam

tau cakratuh. puru niyuddhamapi sma tatra sancurn.ya sarvagirivr.ks.asilasamuhan 


. niyuddhamabhavat samametayostad vajrad dr.d.hangatamayorbalinornitantam  14.36 
drgham

srutvatha sankharavamambujalocanasya vidravitanapi nr.panabhivks. ya ramah. 


yuddhyantamks. ya ca ripum . musalamadada asvamogham  14.37 
. vavr.dhe balena tyaktva ripum

tenahatah. sirasi sammumuhetivelam . barhadratho jagr.ha enamatho hal sah. 


tatraikalavya uta kr.s.n.asaraih. palayannastran. i ramasirasi pramumoca sghram  14.38 

bhtena tena samaram . manojam 


. bhagavananicchan pradyumnamasvasr.jadatmasutam
pradyumna enamabhiyaya mahastrajalai ramastu magadhamathatmaratham. ninaya  14.39 

yuddhva ciram. ran.amukhe bhagavatsutosau cakre nirayudhamamum . sthiramekalavyam 


am
. sena yo bhuvamaganman.imaniti sma sa krodhatantrakagan. es.vadhipo nis.adah.  14.40 

pradyumnamatmani nidhaya punah. sa kr.s.n.ah. sam


. hr.tya magadhabalam
. nikhilam. saraughaih. 
bhuyascamumabhivinetumudarakarma barhadratham . tvamucadaks.ayapaurus.ojah.  14.41 

. sa papah. 
vrl.anatacchavimukhah. sahito nr.paistairbarhadrathah. pratiyayau svapurm
atmabhis.iktamapi bhojavaradhipatye dauhitramagrata uta pran . idhaya mandah.  14.42 

. bhagavanajesasakradibhih. kusumavars.ibhird.yamanah. 
jitva tamurjitabalam
ramadibhih. sahita asu purm
. pravisya remebhivanditapado mahatam . samuhaih.  14.43 

. tu janmarks.amasa tanayasya sahasradr.s..teh. 


varddhatsu pan.d.utanayes.u caturdasam
. munigan.an parives.ayant kunt tadasa bahukaryapara nayajna  14.44 
pratyabdikam

tatkala eva nr.patih. saha madravatya pum


. skokilakulitaphullavanam. dadarsa 
tasmin vasantapavanasparsedhitah . sa kandarpamargan. avasam . sahasa jagama  14.45 

jagraha tamatha taya ramaman.a eva yato yamasya sadanam . haripadasang 


purvam. sacraman.amicchata eva vighnam . sakrasya taddarsanopagato hi cakre  14.46 

clix
tenaiva manus.amavapya ratistha eva pancatvamapa rativighnamaputratam. ca 
svatmottames.vatha sures.u vises.atasca svalpopi dos.a urutamabhiyati yasmat  14.47 

madr patim. mr.tamaveks.ya rurava durat tacchusruvusca pr.thaya saha pan.d.uputrah. 


tes.vagates.u vacanadapi madravatyah. putran nivarya tu pr.tha svayamatra cagat  14.48 

. vyathitahr.tkamal.aiva madrm 
patyuh. kal.evaramaveks.ya nisamya madryah. kunt bhr.sam
dhikkr.tya canumaran.aya matim. cakara tasyah. svano ruditajah. sruta asu parthaih.  14.49 

. sarvepi susruvurr.s.ipravara athatra 


tes.vagates.vadhika asa virava etam
ajagmuruttamakr.pa r.s.ilokamadhye patn nr.panugamanaya ca paspr.dhate  14.50 

te sannivarya tu pr.thamatha madravatya bhartuh. sahanugamanam . bahu carthayantyah. 


sam. vadameva nijados.amaveks.ya tasyascakruh. sadavagatabhagavatoccadharmah.  14.51 

bharturgun.airanadhikau tanayarthameva madrya kr.tau suravaravadhikau svatopi 


tenaiva bhartr.mr.tiheturabhut samastalokaisca natimahita sugun.api madr  14.52 

pan.d.oh. suta munigan.aih. pitr.medhamatra cakruryathavadatha tena sahaiva madr 


hutvatmadehamuru papamadah. kr.tam . ca sammarjya lokamagamannijabhartureva  14.53 

. 
pan.d.usca putrakagun.aih. svagun.aisca saks.at kr.s.n.atmajah. satatamasya padaikabhaktah
lokanavapa vimalan mahitan mahadbhih. kim . citramatra haripadavinamracitte  14.54 

. svakyam 
pan.d.oh. sutasca pr.thaya sahita munndrairnarayan. asramata asu puram
jagmustathaiva dhr.taras..trapuro munndrah. vr.ttam . samastamavadannanujam . mr.tam. ca  14.55 

. sthite tu nr.patau tanuje ca nadyah. ks.attaryutapta urumodamatva papah. 


tus.n.m
ucuh. suyodhanamukhah. saha saubalena pan.d.ormr.tih. kila pura tanayah. kva tasya  14.56 

na ks.etraja api mr.te pitari svakyaih. samyan niyogamanavapya bhavaya yogyah. 


tes.amitritavaconu jagada vayurabhas. ya kauravagan.an gaganastha eva  14.57 

ete hi dharmamarudindrabhis.agvarebhyo jatah. prajvati pitaryurudhamasarah. 

clx
sakyasca naiva bhavatam . pariraks.ita yat  14.58 
. kvacidagrahaya narayan.ena satatam

. parisankamanes. vavirbabhuva bhagavan svayamabjanabhah. 


vayoradr.syavacanam
vyasasvarupa urusarvagun.aikadeha adaya tanagamadasu ca pan.d.ugeham  14.59 

tatsvkr.tes.u sakala api bhs.mamukhya vaicitravryasahitah. paripujya sarvan 


kuntya sahaiva jagr.huh. subhr.sam . tadarta vaicitravryatanayah. saha saubalena  14.60 

vaicitravryatanayah. kr.pato mahastran.yapusca pan.d.utanayaih. saha sarvarajnam 


putrasca tatra vividha api balaces..tah. kurvatsu vayutanayena jitah. samastah.  14.61 

pakvorubhojyaphalasannayanaya vr.ks.es.varud.harajatanayanabhivks. ya bhmah. 


. phalairvinipatatsu phalanyabhunkta  14.62 
padapraharamuruvr. ks.atal.e pradaya sakam

yuddhe niyuddha uta dhavana utplave ca variplave ca sahitan nikhilan kumaran 


eko jigaya tarasa paramaryakarma vis.n.oh. supurn.asadanugrahatah. sunityat  14.63 

sarvan pragr.hya vinimajjati varimadhye srantan visr.jya hasati sma sa vis.n.upadyam 


sarvanuduhya ca kadacidurupravaham. gangam. sutarayati sarasupurn. apaum . syah.  14.64 

dves.am . pran.e ca tena jagatmanu tau prapannau 


. hyr.te nahi harau tamasi pravesah
tatkaran.anyakurutam
. paramau karam
. si devadvis.am . syau  14.65 
. satatavistr.tasadhupaum

dr.s..tvamitanyatha karam
. si marutsutena nityam. kr.tani tanaya nikhilasca rajnam 
tasyamitam . balamudks.ya sadoruvr.ddhadves.a babhuvuratha mantramamantrayam . sca  14.66 

yeye hi tatra naradevasutah. suram . sah. prtim . pavanaje nikhila akurvan 


. param
tam
. stan vihaya ditija naradevavam. sajata vicarya vadhaniscayamasya cakruh .  14.67 

asmin hate vinihata akhilasca parthah. sakyo balacca na nihantumayam . balad.hyah. 


chadmaprayogata imam . vinihatya vryat partham . nihatya nigal.e ca vidadhmahenyan  14.68 

evam . duryodhanasya hi bhavenna tatonyatha syat 


. kr.te nihatakan..takamasya rajyam
asmin hate nipatite ca surendrasunau ses.a bhaveyurapi saubaliputradasah.  14.69 

clxi
evam . vicarya vis.amulban.amantakabham
. ks.rodadhermathanajam . tapasa girsat 
sukren.a labdhamamutah. subalatmajena praptam . pratos.ya marutastanayaya caduh.  14.70 

sammantrya rajatanayairdhr.taras..trajaistad dattam . svasudamukhatokhilabhaks.yabhojye 


. balavan sa bhmo vis.n.oranugrahabalajjarayancakara  14.71 
jnatva yuyutsugaditam

jrn.e vis.e kumatayah. paramabhitaptah. prasadamasu vidadhurharipadatoye 


jnatva yuyutsumukhatah. svayamatra cante sus.vapa marutirama dhr.taras..traputraih.  14.72 

. pratisuptamks. ya 
dos.an prakasayitumeva vicitravryaputratmajes. u nr.varam
baddhvabhimantran.adr.d.hairayasa kr.taistam . pasairviciks.ipurude haripadajayah.  14.73 

tat kot.iyojanagabhramudam . vigahya bhmo vijr.mbhan.ata eva vivr.scya pasan 


. tasthavanantagun.avis.n.usadatihardah.  14.74 
uttrya sajjanagan.asya vidhaya hars.am

tam. vks.ya dus..tamanasotivipannacittah. sammantrya bhuya urunagagan.anathas..tau 


sukroktamantrabalatah . pura ahvayitva pascat supanjaragatan pradaduh. svasute  14.75 

duryodhanena pr.thumantrabalopahutam. statsarathih. phan.igan.an pavanatmajasya 


suptasya vistr.ta urasyamucad visrn.adanta babhuvuramumasu vidasya nagah.  14.76 

. sajan sa vinihatya piplikavat 


ks.iptva suduramurunagavaranathas..tau tadvam
jaghne ca sutamapahastata eva bhmah. sus.vapa purvavadanutthita eva talpat  14.77 

tat tasya naijabalamapramayam . vis.eduh. 


. nirks.ya sarve ks.itsatanaya adhikam
. bhuyasureva bhuvanani ca te mr.s.asan  14.78 
nisvasato darsanadapi bhasma yes.am

dadbhirvidasya na vikaramamus.ya kartum . sekurbhujangamavara api suprayatnah. 


kasyapi nedr.sabalam
. srutapurvamasd dr.s..tam . yakasya  14.79 
. kimu sma tanayepi hiran

. avitobhut 
svatmavanarthamadhikam. stutimeva kr.tva vis.n.oh. sa daityatanayo harin
natvaurasam . balamamus.ya sa kr.s.yate hi bhr.tyairbalat sa pituraurasamasya vryam  14.80 

naisargikapriyamimam . pravadanti vipra vis.n.ornitantamapi satyamidam . dhruvam . hi 


naivanyathaurasabalam . tadutsadya es.a harin.aiva sahais.a northah.  14.81 
. bhavatdr. sam

clxii
kr.s.n.ah. kilais.a ca hariryadus.u prajatah. sosyasrayah. kuruta tasya bahu pratpam 
sammantrya caivamatipapatama narendraputra haresca bahu cakruratha pratpam  14.82 

taih. prerita nr.patayah. pitarasca tes.am


. sakam . sakasam 
. br.hadrathasutena hareh
yuddhaya jagmuramunas..tadases.u yuddhes.vatyantabhagnabaladarpamada nivr.ttah.  14.83 

tenagr.htagajavajiratha nitantam . vamantah. 


. sastraih. pariks.atatanubhiralam
raktam. visastrakavacadhvajavajisutah. srastambarah. slathitamurddhajino nivr.ttah.  14.84 

evam . br.hadrathasutopi susocyarupa arto yayau bahusa eva puram . svakyam 


kr.s.n.ena purn.abalavryagun. ena mukto jvetyatva vijitah. svasitavases.ah.  14.85 

evam. gates.u bahuso natakandhares.u rajasvajopi madhuram . pravisya 


. svapurm
. sameto reme ramapatiracintyabalo jayasrh.  14.86 
ramen.a sardhamakhilairyadubhih

vyarthodyamah. punarapi sma sadhartaras..tra bhmam . nihantumuruyatnamakurvatajnah. 


rajnam
. sutastamakhilam . balavan prayatnam  14.87 
. sa mr.s.aiva kr.tva cakre jayaya ca disam

pracm
. disam . jalesaparipalitaya sahanyam 
. prathamameva jigaya pascad yamyam
yau tau puratanadasananakumbhakarn.au matr.s.vasatanayatam. ca gatau jigaya  14.88 

purvastayorhi damaghos.asutah. prajatah. prahusca yam . nr.patayah. sisupalanamna 


anyam . tathanyamatr. s.vasatanayameva ca dantavakram  14.89 
. vadanti ca karusanr.pam

jitvaiva tavapi jigaya ca paun.d.rakakhyam . sutamajaidatha bhs.makasya 


. sauraih. sutam
yah. purvamasa ditijo narahelvalakhyo rugmti nama ca babhuva sa kun.d.inesah.  14.90 

bhageta eva tanayasya sa eva vahnernamna suceh. sa tu pitasya hi mitrabhagah. 


. sayuk tadanujau krathakaisikakhyau bhagau tathagnisutayoh. pavamanasundhyoh.  14.91 
rahvam

bandhornijasya tu balam . suparks.aman.ah. salyopi tena yuyudhe vijitastathaiva 


bhmo jigaya yudhi vramathaikalavyam . sarve nr.pasca vijita amunaivameva  14.92 

. sca samajaid balavanayatnat 


tadbahuvryaparipalita indrasunuh. ses.an nr.pam

clxiii
salvam
. ca ham . puramagat sahitorjunena  14.93 
. sad.ibhakau ca vijitya bhmo nagahvayam

tadbahuvryamatha vks.ya mumoda dharmasunuh. samatr.yamajo vidurah. sabhs.mah. 


anye ca sajjanagan. ah. sahapauraras..trah. srutvaiva sarvayadavo jahr.s.urnitantam  14.94 

kr.s.n.ah. suyodhanamukhakramamambikeyam . janan svaputravasavartinameva gatva 


svaphalkino gr.hamamum . dhr.taras..trasantyai gantum . paresah.  14.95 
. didesa gajanama puram

soyad gajahvayamamutra vicitravryaputren.a bhs.masahitaih. kurubhih. samastaih. 


sampujitah. katipayanavasacca masan jnatum . kurun.am  14.96 
. hi pan.d.us.u manah.prasr.tim

jnatva sa kuntividuroktita atmana ca mitrarimadhyamajanam. stanayes.u pan.d.oh. 


vijnaya putravasagam . dhr.taras..tramanjah. samnaiva bhedasahitena jagada vidvan  14.97 

. ca dharmamurumes.i tatharthakamau 
putres.u pan.d.utanayes.u ca samyavr.ttih. krtim
prtim
. param . tvayi karis.yati vasudevah. sakam. samastayadubhih. sahitah. suradyaih.  14.98 

dharmarthakamasahitam. ca vimuktimes.i tatprtitah. suniyatam. vipartavr.ttih. 


yasyeva rajavara tatphalavaipartyamittham
. vaco nigaditam . tava kars.n.amadya  14.99 

ittham
. samastakurumadhya upattavakyo rajapi putravasago vacanam . jagada 
sarvam. vase bhagavato na vayam
. svatantra bhubharasam. hr.tikr.te sa ihavatrn.ah.  14.100 

etannisamya vacanam . tava naiva putrah. 


. sa tu yadavosya jnatva manosya kalus.am
. ca sahadevayutah. svakyam  14.101 
ityucivan saha maruttanayarjunabhyam. prayat purm

jnanam
. tu bhagavatamuttamamatmayogyam . samavapya kr.s.n.at 
. bhmarjunau bhagavatah
tatros.aturbhagavata saha yuktaces..tau sampujitau yadubhiruttamakarmasarau  14.102 

pratyudyamo bhagavatapi bhaved gadayah. siks.a yada bhagavata kriyate nacemam 


kuryaditi sma bhagavatsamanujnayaiva ramadasiks.adurugayapurah. sa bhmah.  14.103 

ramopi siks.itamarndradharat purosya bhme dadavatha varan.i hareravapa 


. tathoddhavamukhat sakalamudaram  14.104 
astran.i sakratanayah. sahadeva ara ntim

clxiv
kr.s.n.otha caupagavimuttamantiyuktam . sampres.ayannidamuvaca ha gokulaya 
duh.kham . mama casu yahi  14.105 
. vinasaya vacobhirare madyairnandadinam. virahajam

matto viyoga iha kasyacidasti naiva yasmadaham . nihatontareva 


. tanubhr.tam
naham
. manus.ya iti kutraca vostu buddhirbrahmaiva nirmalatamam . hi  14.106 
. pravadanti mam

purvam
. yada hyajagaro nijagara nandam . sarve na sekuratha tatpravimoks.an.aya 
matpadasam. sparsatah. sa tadatidivyo vidyadharastaduditam . smarantu  14.107 
. nikhilam

purvam . tapah.kr.satarangiraso virupan 


. sa rupamadatah. prajahasa vipran nityam
taih. prapitah. sapadi sojagaratvameva matto nijam. tanumavapya jagada nandam  14.108 

nayam . naro harirayam


. paramah. parebhyo visvesvarah . sakalakaran.a atmatantrah. 
vijnaya cainamurusam . munayo viragah.  14.109 
. sr.tito vimukta yantyasya padayugal.am

nandam . jalapatergr.hamasu yatam 


. yada ca jagr.he varun.asya dutastatrapi mam
sampujya varipatiraha vimucya nandam . nayam . sutastava puman paramah. sa es.ah.  14.110 

sandarsito nanu mayaiva vikun . sthitirapi pravara madya 


. .thaloko gojvinam
manus.yabuddhimapanetumaje mayi sma tasmanmayi sthitimavapya samam . prayantu  14.111 

srutvoddhavo nigaditam
. paramasya pum . so vr.ndavanam. prati yayau vacanaisca tasya 
duh.kham . pasujvananamayat punascaran.asannidhimeva vis.n.oh.  14.112 
. vyapohya nikhilam

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
uddhavapratiyanam . nama caturdasodhyayah.

clxv
(pan.d.avasastrabhyasah.)
atha pancadasodhyayah.

Om .  evam . prasasati jagat purus.ottamesmin bhmarjunau tu sahadevayutavanujnam 


kr.s.n.adavapya vars.atritayat puram. svamajagmaturharisutena visokanamna  15.1 

sairandhrikodarabhavah . sa tu naradasya sis.yo vr.kodararathasya babhuva yanta 


ya pingalanyabhava atmani sam . sthitam
. tam. sam . smr.tya kantamurugayamabhut trivakra  15.2 

tam
. pancaratravidamapya sus.arathim. sa bhmo mumoda punarapa paratmavidyam 
vyasat paratmata uvaca ca phalgunadidaives. u sarvavijay paravidyayais.ah.  15.3 

. cakara sa tu vais.n.avameva subhram 


sarvanabhagavatasastrapathan vidhuya margam
krd.arthameva vijigaya tathobhayatmayuddhe balam. ca karavakprabhavemitatma  15.4 

. punarapi pratibhamavapa 
nityaprabhutasusubhapratibhopi vis.n.oh. srutva param
ko nama vis.n.vanupajvaka asa yasya nityasrayadabhihitapi rama sada srh.  15.5 

vyasadavapa paramatmasatattvavidyam. dharmatmajopi satatam. bhagavatprapannah. 


. saddharmacarin. a urukramasiks.itarthah.  15.6 
te panca pan.d.utanaya mumudurnitantam

yada bharadvajasutastvasancay pratigrahojjho nijadharmavart 


draun.istada dhartaras..traih. sametya krd.an payah. patumupaiti sadma  15.7 

tasmai mata pis..tamalod.ya patum . dadati ptvaiti tades.a nityam 


ptaks.ran dhartaras..tran sa caitya maya ptam . ks.ramityaha nityam  15.8 

nr.tyantamenam . payayamasurete payah. kadacid rasamasya sovet 


. ks.ramityarurava  15.9 
punah. kadacit sa tu matr.datte pis..te nedam

. sutamatmajasya snehanniyatyaiva janardanasya 


dr.s..tva ruvantam
. tada gam  15.10 
sampreritah. kr.paya cartarupo dron.o yayavarjayitum

pratigrahat sannivr.ttah. sa ramam . 


. yayau na vis.n.orhi bhavet pratigrahah
dos.aya yasmat sa pitakhilasya svam guruh. paramam . ca  15.11 
. daivatam

clxvi
dr.s..tvaivainam . jamadagnyopyacintayad dron . am
. kartum. ks.itibharapanode 
hetum . suran.am
. narayonijanam . syat saha putren.a ceti  15.12 
. hanta cayam

tes.am . moks.epi saukhyasya na santatisca 


. vr.ddhih. syat pan.d.avarthe hatanam
yogya suran.am. kalija supapah. prayo yasmat kalijah. sambhavanti  15.13 

na devanamasatam . purus.a hi santanajah. prayasah. papayogyah. 


nakaran.at santaterapyabhavo yogyah. suran.am . sadamogharetasam  15.14 

avyucchinne sakalanam . suran.am. tantau kalirno bhavita kathancit 


tasmadutsadyah. sarva ete suram . tanayena vrah.  15.15 
. sa etena sakam

. vicintyapratimah. sa bhargavo babhas.a s.atsmitasocis.a gira 


evam
anantasaktih. sakalesvaropi tyaktam
. sarvam. nadya vittam . mamasti  15.16 

atma vidya sastrametavadasti tes.am


. madhye rucitam
. tvam . gr.han.a 
uktah. sa ittham . pravicintya vipro jagada kastvadgrahan . e samarthah.  15.17 

. sadr.sastavesa 
sarvesita sarvaparah. svatantrastvameva konyah
svamyam . tavecchan pratiyatyadho hi yasmannacotthatumalam . kadacit  15.18 

sarvottamasyesa tavoccasastraih . kimasmakamanudbalanam 


. karyam
vidyaiva deya bhavata tatoja sarvaprakasinyacala susuks.ma  15.19 

itritastattvavidyadikah. sa vidyah. sarvah. pradadau sastrasastrah. 


abdadvis.at.kena samapya tah. sa yayau sakhayam . drupadam . mahatma  15.20 

danerddharajyasya hi tatpratijnam. sam . sakhayam 


. smr.tya purvamupayatam
sakha tavasmti tadoditopi jagada vakyam. drupadotidarpat  15.21 

na nirdhano rajasakho bhaveta yathes..tato gaccha vipreti daivat 


itritasyasu babhuva kopo jitendriyasyapi munerharcchaya  15.22 

. maya prapto matpituh. sis.yakatvat 


pratigrahat sannivr.ttena soyam

clxvii
pituh. sis.yo hyatmasis.yo bhaveta sis.yasyarthah. svya eveti matva  15.23 

soyam . vacosravayadasya darpam 


. papo mamavajnaya mud.ho dus..tam
hanis.ya ityeva matim
. nidhaya yayau kurunchis.yatam. netumetan  15.24 

pratigrahad vinivr.ttasya carthah. syacchis.yebhyah. kauravebhyo mamatra 


evam. manvanah. krd.atah. pan.d.aveyan sadhartaras..tran purabahyatokhyat  15.25 

vikrd.ato dharmasunostadaiva sahangulyena ca kandukopatat 


. pavanatmajovadat  15.26 
kupe na sekuh. sahitah. kumara uddhartumetam

nis.patya coddhr.tya samutpatis.ye kupadamus.mad bhr.sancadapi sma 


sakandukam . mudrikam. pasyatadya sarve kumara iti vryasam. srayat  15.27 

tada kumaranavadat sa vipro dhigastrabahyam. bhavatam . pravr.ttim 


. na vittha divyani castran.i surarcitani  15.28 
jatah. kule bharatanam

itrita astravidam
. kumara vijnaya vipram. surapujyapautram 
samprarthayamasurathoddhr.tim . prati pradhanamudrayutakandukasya  15.29 

. samprasya divyastrabalena kandukam 


sa casvis.kabhirathottarottaram
uddhr.tya mudroddharan.arthinah. punarjagada bhuktirmama kalpyatamiti  15.30 

yathes..tavittasanapanamasya dharmatmajah. pratijajne susghram 


tathaiva tenoddhr.tamangulyam . trivargamukhyatmajavakyatonu  15.31 

papracchurenam . sahitah. kumarah. kosti sopyaha pitamaho vah. 


vakteti te dudruvurasu bhs.mam
. dron.oyamityeva sa tam . stadoce  15.32 

na rajageham . sa kadacideti tenadr.s..tah. sa kumaraih. puratah. 


bhs.mo vidyastena sahaiva cintayannastrapraptim. tasya susrava ramat  15.33 

srutva vr.ddham . kr.s.n.avarn.am


. dvijam . tam
. mahastravidyamapi tam. mahamatih. 
dron.am . jnatva tasya sis.yatva etan dadau kumaram . ca  15.34 
. statra gatva svayam

clxviii
dron.otha tanavadad yo madis..tam
. kartum . pratijnam . karoti 
. prathamam
tam
. dhanvinam . pravaram. sadhayis.ya ityarjunastamakarot pratijnam  15.35 

unmadanadni sa veda kr.s.n.adastran.yanapatsu na tani muncet 


ityajnaya kesavasyaparan. i prayogayogyani sadecchati sma  15.36 

. gurubhirnityayoddha 
bhs.madibhirbhavita sangaro nastada naham
bhaveyamekah. phalgunostrajna es.am . nivarakascenmama dharmalabhah.  15.37 

. vara indirapateranyatra me grahya itasca jis.n.uh. 


na buddhipurvam
. na cakara tatra  15.38 
karotu gurvarthamiti sma cintayan bhmah. pratijnam

tatpreritenarjunena pratijna kr.ta yada vipravarastatah. param 


sneham. nitantam. surarajasunau kr.tva mahastran.i dadau sa tasya  15.39 

sa paks.apatam
. ca cakara tasmin karoti casyorutaram. prasam. sam 
rahasyavidyasca dadati tasya nanyasya kasyapi tatha kathancit  15.40 

bhmah. samastam . pratibhabalena janan sneham . kanis..the 


. tvadvityam
dron.asya kr.tva sakalastravedinam
. kartum. partham. narjunavaccakara  15.41 

naivatiyatnena dadarsa laks.am . parthamagre karoti 


. susrus.ayam
svabahuvryad bhagavatprasadannihanmi satrun kimanena ceti  15.42 

tada samyuh. sakalah. ks.itsaputra dron.at sakalastran. yavaptum 


dadau sa tes.am. paramastran.i vipro ramadavaptanyagatani canyaih.  15.43 

astran.i citran.i mahanti divyanyanyairnr.pairmanasapyasmr. tani 


avapya sarve tanaya nr.pan.am . sakta babhuvurna yathaiva purve  15.44 

naitadr.sah. purvamasan narendra astre bale sarvavidyasu caiva 


daus.s.antimandhatr. maruttapurvascaitatsamanah. suradaravryah.  15.45 

tada karn.othaikalavyasca divyanyastran. yaptum . dron.asampamyatuh. 


suto nis.ada iti naitayoradadastran. i viprah. sa tu ramasis.yah.  15.46 

clxix
karn.onavapya nijampsitamuccamano yasmadavapa purus.ottamatostravr.ndam 
vipropyayam . vicintya sa yayau bhr.gupasramaya  15.47 
. tamajamemi bhr.goh. kulotthamittham

sa sarvavettusca vibhorbhayena viprohamityavadadastravaratilobhat 


janannapi pradadavasya ramo divyanyastran. yakhilanyavyayatma  15.48 

astrajnacul. aman.imindrasunum
. visvasya hantum . dhr.taras..traputrah. 
enam. samasritya dr.d.ho bhavetetyadajjnatvaivastramasmai ramesah.  15.49 

jnanam
. ca bhagavatamapyaparasca vidya ramadavapya vijayam. dhanuragryayanam 
abdaiscaturbhiratha ca nyavasat tadante hatum . na sakta urugayamimam. sa karn.ah.  15.50 

anke nidhaya sa kadacidamus.ya ramah. sisye siro vigatanidra udarabodhah. 


sam. suptavat suravarah. surakaryahetordatum . ca valinidhanasya phalam . tadasya  15.51 

tatrasa raks.asavarah. sa tu hetinama kale mahendramanupasya hi sapatosya 


. sutarthe  15.52 
kt.astamindra uta tatra samavivesa karn.asya sapamupapadayitum

karn.ah. sa kt.atanugena kirt.inaiva hyuroradhastanata oparigatvacasca 


viddhah. saren.a sa yatha rudhirasya dharam . vigatanidra ivaha ramah.  15.53 
. susrava tam

kim
. tvam . rudhirapraseke praptepi pavanavirodhini kosi ceti 
. na calayasi mam
. praha karn.a iha naiva maya vidheyo nidravirodha iti kt.a upeks.ito me  15.54 
tam

jatyasmi suta uta te tanayosmi satyam


. tenasmi vipra iti bhargavavam . sajoham 
agrebruvam . bhavata sa nahi tvadanyo mata pita gurutaro jagatopi mukhyah .  15.55 

ityuktamatravacane sa tu kt.akosya ramasya dr.s..tivis.ayatvata eva rupam 


samprapya naijamatipurn.agun.asya tasya vis.n.oranugrahata apa vimanagah. svah.  15.56 

athaha ramastamasatyavaco na te sakase mama vasayogyata 


tathapi te naiva vr.tha madya bhaktirbhavejjes.yasi sarvasatrun  15.57 

aspardhamanam . jeta kascit spardhamanastu yasi 


. na kathancana tvam

clxx
parabhutim . bhavita castrasanghe  15.58 
. natra vicaryamasti pramad tvam

. pran.amyesitaram 
yahti tenokta udarakarman.a karn.o yayau tam
. vanercayat  15.59 
tathaikalavyopi nirakr.tomuna dron.ena tasya pratimam

. samprayatah. 
tatah. kadacid dhr.taras..traputraih. pan.d.oh. suta mr.gayam
agre gacchan sarameyo rurava dharmatmajasyatra vane mr.garth  15.60 

srutva ravam
. sarameyasya duraccharairmukham. sabdavedh pupure 
sa ekalavyo vran.amasya nakarocchva puritasyah. pan.d.avanabhyayat sah.  15.61 

dr.s..tva citram
. kuravah. pan.d.avasca dras..tum . margayamasuratra 
. kartaram
dron.akr.tim . marttikm
. pujayantam . dadr.suscainam. dhanurevabhyasantam  15.62 

paisacamevais.a pisacakebhyah. purvam . nis.adah. 


. vivedastravr.ndam
divyanyastran. yaptumetam
. ca siks.am . sada pujayati sma bhaktya  15.63 
. dron.am

dr.s..tva vises.am. tamamus.ya partho dron.ayoce tvadvaro me mr.s.ast 


ityukta enam . vipro yayace daks.in.angus..thameva  15.64 
. tvabhigamya daks.in.am

tasya prasadopacitorusiks.o nis.adodad daks.in.angus..thamasmai 


. nasya babhuva siks.a sanmus..tihnasya samarjunena  15.65 
tatah. param

punah. kr.pal.uraivataparvate tam. dron.ah. prapyadadastravaran. i tasmai 


ekanta evasya bhaktya sutus..to dhanvisres..tham
. kr.tavanarjunam. ca  15.66 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
(pan.d.avasastrabhyaso nama) pancadasodhyayah
.

clxxi
(sr.galavadhah.)
atha s.od.asodhyayah.

kale tvetasmin bhuya evakhilaisca nr.pairyukto magadho yoddhukamah. 


. statra nityavyayatibalaisvaryopcchayagat sa kr.s.n.ah.  16.1 
prayad yadum

sandarsayan balinamalpasenadyupaskaran. am. bahal.opaskaraisca 


. ramesah.  16.2 
prapte virodhe balibhirntimagryam. yayau saramo daks.in.asam

sonantavryah. paramobhayopi ntyai gacchan jamadagnyam . dadarsa 


krd.arthamekopi tatotidurgam . tatra yayau sahagrajah.  16.3 
. srutva gomantam

tada dugdhabdhau sam . sr.tisthaih. suradyaih. pujam


. praptum . ca yogyam 
. sthanames.am
muktasthanadapa narayan.ojo baliscagat tatra sandras..tumsam  16.4 

tatrasuravesamamus. ya vis.n.uh. sandarsayan suptihnopi nityam 


sam. suptavicchasya udarakarma sanjnayai devanam. mukhamks.yaprameyah.  16.5 

devasca tadbhavavidokhilasca nimlitaks.ah. sayanes.u sisyare 


tada balistasya vis.n.oh. kirt.amadayagajjahasuh. sarvadevah.  16.6 

narayan.e sarvadevaih. samete brahmadibhirhasamane suparn.ah. 


gatva patal.am . ca kirt.amadayabhyayad yatra kr.s.n.ah.  16.7 
. yudhi jitva balim

tat tasya srs.n.i pratimucya natva khagah. stutva devadevam. ramesam 


smr.ta agacchetyeva visarjitomuna yayau dugdhabdhim . yatra narayan.osau  16.8 

kirt.am . tattulyamast tasya rupes.vabhedat 


. tat kr.s.n.amurdhni pravis..tam
tadicchaya caiva narayan.asya srs.n.yapyasd yugapad dugdhavardhau  16.9 

purvam. praptanyeva divyayudhani punarvaikun..tham . lokamitani bhuyah. 


tadavateru rauhin.eyasya caivam. bharyapyayad varun. nama purva  16.10 

saivaparam . sendiravesamagryam 
. rupamasthaya cagacchrrityakhyam
kantiscagat tasya somasya canya bharya dvayoh. purvatana surupa  16.11 

clxxii
tabh ramo mumude tatra tis..thanchasankapugodriktakantih. sudhama 
. papau sah.  16.12 
tasya varun.yah. pratima peyarupa kadambar varun. tam

evam. tayoh. krd.atoh. svairamatra rajanyavr.ndanugato jarasutah. 


girim
. gomantam . dr.s..tva devau pupluvaturbalabdhau  16.13 
. parivaryadahat tam

giristabhyam . pd.itah. san nimagno bhumau padbhyam . sah. 


. yojanaikadasam
nis.pd.itajjaladharodgatasmad vahnim . samayamasa sarvam  16.14 
. vyaptam

senam
. pravis..tau sarvarajanyavr. ndam. vyamathnatam . devavarau svasastraih. 
tatra ham
. so d.ibhakascaikalavyah . sakcakastau sisupalapaun.d.rakau  16.15 

bhaumatmajo dantavakrasca rugm saubhadhipo maindamaindanujau ca 


. parivaryabhyavars. an  16.16 
anye ca ye parthivah. sarva eva krodhat kr.s.n.am

sastrairastrairdrumapugaih. silabhirbhaktasca ye salyabahlkamukhyah. 


sasomadattah. saumadattirvirat. ah. pancalarajasca jarasutasya 
. sastravars.airavars.an karagr.he vasita magadhena  16.17 
bhayat kr.s.n.am

. ah. 
sarvanetancharavars.en.a kr.s.n.o visutavajidhvajasastravarman
kr.tva vamacchon.itanartarupan vidravayamasa hariryatha mr.gan  16.18 

hatva senam
. vim
. sadaks.ohin.m
. tam
. tribhiryuktam
. rugmin.am. naiva kr.s.n.ah. 
. dravayanah.  16.19 
rugmin.yarthe pd.ayamasa sastran.yasya cchitva viratham

jarasuto rauhin.eyena yuddham . ciram . 


. kr.tva tanmusalena pothitah
vimohitah. praptasanjnasciren.a kruddho gadam . tadurasyabhyapatayat  16.20 

. rauhin.eyah. papata murcchabhigatah. ks.an.ena 


tenahatah. subhr.sam
ajeyatvam. tasya dattam . gr.hto vis.n.una ramagena  16.21 
. hi dhatra purvam

tathakr.te balabhadre tu kr.s.n.o gadamadaya svamaganmagadhesam 


. murcchayabhiplutangah.  16.22 
tatad.a jatrau sa tayabhitad. ito jagama gam

clxxiii
athottasthau rauhin . eyah. sahaiva samuttasthau magadhopyagryavryah. 
kruddho gr.htva maulimasyasu ramo vadhayodyacchanmusalam. bahus.al.  16.23 

athabravd vayurenam. na rama tvaya hantum. sakyate magadhoyam 


vr.tha na te bahubalam
. prayojyamamogham . te yad balam. tadvadastram  16.24 

anyo hanta balavanasya ceti srutva yayau balabhadro vimucya 


. punarudyacchamanam. jaghana kr.s.n.o gadaya svayaiva  16.25 
jarasutam

tenahatah. srastasamastagatrah. papata murchabhigatah. sa raja 


. prapya cantarhitosau sampradravad bhtabhtah. salajjah.  16.26 
cirat sanjnam

yayau sis..tai rajabhih. sam


. yutasca puram. jvetyeva kr.s.n.ena muktah. 
punaryuddham . bahusah. kesavena kr.tva jito rajagan.aih. sametah.  16.27 

kr.s.n.o jitva magadham . rauhin.eyayukto yayau damaghos.en.a sarddham 


. jitenapi yudhi sma bandhavat  16.28 
pitr.s.vasayah. patina tena coktah. purvam

yamah. puram . karivrakhyameva mahalaks.myah. ks.etrasandarsanaya 


srutva vakyam. tasya yuddhe jitasya bhtya yuktasyatmana tadyutogat  16.29 

gandharvosau danunama narobhut tasmat kr.s.n.e bhaktimam . scasa raja 


. stan sa vijnaya papah. sr.galakhyo vasudevah. krudhagat  16.30 
purapraptam

suryapradattam. rathamaruhya divyam . varadavadhyastigmaruceh . sa kr.s.n.am 


yoddhum . yayavamucaccastrasanghanchirastasyathasu jahara kr.s.n.ah.  16.31 

dvidha kr.tva dehamasyarin.a ca putram . tasya rajyebhis.icya 


. bhaktam
sa sakradevam . man.ibhadrah. pura yo yayau purm . sahitograjena  16.32 
. svam

clxxiv
ntim
. balis..thasya vihaya senam
. durad yuddham . yuddham . darsayitvaiva guptyai 
. prapya sa pujitovasat  16.33 
svasenayah. sarvapurn.atmasaktih. punah. purm

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
sr.galavadho nama s.od.asodhyayah.

clxxv
(ham. sad.ibhakavadhah.)
atha saptadasodhyayah.

Om.  gatetha cedipe svakam . janardanosr.n.ot 


. puram
. svayambaraya tam  17.1 
ramaiva rugmin.ti yodyatam

sa rugminamakograjah. sriyo dvis.an ramapatim 


. nyavarayaddharipriyam  17.2 
hareh. pradatumudyatam

praghos.ite svayambaretha tena magadhadayah. 


samyurugrapaurus.ah. sasalvapaun.d.racedipah.  17.3 

tada jagama kesavo javena kun . puram 


. d.inam
smr.totha tena paks.irat. samajagama kesavam  17.4 

patatravayunasya te naresvarah. prapatitah. 


yadedr.sam . hareh. kimucyate  17.5 
. patatrin.o balam

kimatra nah. kr.tam . bhavet sukhaya hti tebruvan 


athabravjjarasuto jay payobdhimandirah. 
kilais.a paks.ivahano yatasca nanyatha bhavet  17.6 

jita vayam
. ca sarvasomunaikalena sam . yuge 
anekaso na sangatairjitah. kadacides.a hi  17.7 

amus.ya cagrajah. pura nihantumudyato hi mam 


adr.syavakyatotyajat pratad.anat supd.itam  17.8 

kimasya tucyate balam


. vayam. tr.n.opamah. kr.tah. 
samastaso mr.dhemr.dhe hi yena caks.atena ha  17.9 

kimatra kurvatam . bhavedudrn. asankat.e 


. sukham
iti bruvannavan mukham. nr.pascakara vicchavi  17.10 

. 
athaha cedibhupatih. sadantavakrako vacah

clxxvi
pura harerhi pars.adah. prasannabuddhirekada  17.11 

. sivasvayambhuvoh. 
sr.n.us.va rajasattama prabhum
harim . vadanti kecidapyado bhavenna vai mr. s.a  17.12 

tathavayosca darsane bhavet kadacidurjita 


amus.ya bhaktiranyatha punasca jayate krudha  17.13 

na karan.am
. na vidmahe na sam . sayah. paro harih. 
vrajama tam. sukharthino vayam. vihaya satrutam  17.14 

idam . hi nah. subhapradam . kvacit 


. nacanyatha subham
itrito jarasuto dadarsa tau dahanniva  17.15 

atha prahasya saubharad. vaco jagada magadham 


vinindya tau krudha sphuran krudha sphurantamks. ya ca  17.16 

. janardano vadhaya nah. 


na tanmr.s.a harih. svayam
prajata es.a yadavo vayam. ca danavesvarah.  17.17 

svadharma es.a nah. sada dr.d.hapratpata harau 


svadharmin.o hata api prayama sadgatim . dhruvam  17.18 

sivasca nah. para gatirgururbhavanarirhareh. 


itritah. sa magadho jagada sadhusadhviti  17.19 

tathaiva rugmipurvakah. karusacedipau ca tau 


. kubuddhayo yudhe ca cakrururjitam  17.20 
viniscayam

sada pratpakarin.au bhavava kr.s.n.a ityapi 


guroh. prasadamapnutam. karusacedibhubhr. tau  17.21 

punasca te tvamantrayan sahaiva papabuddhayah. 


dhruvam. samagato harirlabheta rugmin. mimam  17.22 

clxxvii
. trilokasundaronurupin. ca rugmin. 
ayam
. samastalokajid vas  17.23 
mukhena bahunapyayam

samastavedinam . varam. jitarimagryarupin. am 


. vara vrajeta rugmin. dhruvam  17.24 
samastayos.itam

vayam . ca manasanks.ayam . nitantamapnumastada 


na saknumo nivaritum . sarairamum . kathancana  17.25 

atah. svayambare yatha na sangamo harerbhavet 


tatha vidhanameva nah. suntirurjita dhruvam  17.26 

ato na deyamasya nah. subhubhujam. samagame 


. nacarghyapurvako vidhih.  17.27 
kvacit kadacidasanam

nacasyati ks.itau kvacid vimanitah. puro hi nah. 


varasanasthabhubhujam. sa manito hi daivataih.  17.28 

sa darpamanasam . yutah. krudha prayasyati dhruvam 


purm
. svakam
. tatau vayam . vidhema ca svayambaram  17.29 

iti sma sarvabhubhr. tam . sakaisikah. 


. viniscayam
krathovagamya bhs.makanujobhyayaddharim . drutam  17.30 

pran.amya padapadmayornijam . pravesya ca 


. gr.ham
mahasanam. pradaya tau pracakraturvararcanam  17.31 

athagamacchatakratorvacah . pragr.hya bhubhujah. 


jarasutadikan pumanuvaca carthavad vacah.  17.32 

aham. priyah. sacpateh. sadasya caks.igocarah. 


surendra ajnayavadannr.pan va svaro hi sah.  17.33 

samastarajasatpatirharirnacanya ityapi 
. sayam  17.34 
varabhis.ekamsituh. kurudhvamasvasam

clxxviii
. nipatayami vosanim 
atonyatha sirasyaham
. kurudhvamityasau yayau  17.35 
itdamindrasasanam

. nisamya te punah. sutaptacetasah. 


tadritam
babhuvurucire vacah. sugarvito hi vasavah.  17.36 

pura bibheti nah. sada pratiprati sma vasavah. 


utadya kr.s.n.asam . vibhs.ayatyasau  17.37 
. srayad dr.d.ham

adr.sya eva devarad. yadi sma vajramutsr.jet 


bhavema pd.ita vayam . varadamr.tyavopi hi  17.38 

pura divisthitasya ca pramardane vayam . ks.amah. 


utadya yadyamum . vayam. vrajema kr.s.n.a es.yati  17.39 

atobhis.ecanad yadha sarngin.ah. sacpatih. 


na vajramutsr.jet tadabhis.ecayama tam . vayam  17.40 

atonyatha danuryatha varadamr.tyukopi san 


surendravajratad. ito babhuva kuks.igasyayuk  17.41 

tathaiva kr.s.n.asam . srayat sa nah. sacpatirnayet 


iti sma niscita nr.panayatayanta sauraye  17.42 

samastaso jarasutadibhih. kr.tebhis.ecane 


atva bhagnamanakan nacanuyati kascana  17.43 

samasrayam
. ca kesavam . tadaiva jvanarthinah. 
prakuryurasura apti devakaryasanks. ayah.  17.44 

itks.ya pakasasanovadajjarasutadikan 
sarugmicedisalvapo na yatu magadho harim  17.45 

tatastu tan vinaparedhirajaraja ityamum 

clxxix
tadabhis.ektumudyata nr.pah. suresasasanat  17.46 

atah. sacpatirnijam
. varasanam. hareradat 
vivesa tatra kesavo nabhastal.avatarite  17.47 

kare pragr.hya kesavo nyavesayat sahasane 


patatripungavam. ca tau sa bhs.makanujau prabhuh.  17.48 

athakhila naresvara munndrasam. yuta harim 


susatakaumbhakumbhakaih . pracakrurabhis. ekin.am  17.49 

virincasarvapurvakairabhis..tutah. suradibhih. 
samastadevagayakaih. pragta asa kesavah.  17.50 

athaha bhs.makam . prabhuh. svayam . varah. kila tvaya 


abhpsitah. sutakr.te subhaya te bhavenna sah .  17.51 

iyam
. rama tavatmaja babhuva tam . harernaca 
.  17.52 
dadati cet tada pita nirindiro vrajedadhah

. tavanyatha na cintaya 
hitaya caitadritam
na yos.idicchaya tvaham . bravmi pasya yadr.sah.  17.53 

udrya caivamsvarascakara haviratmanah. 


sa visvarupamuttamam . visankhyasrs. abahukam  17.54 

anantateja atatam. visankhyarupasam. yutam 


vicitramaulikun.d.alangadoruharanupuram  17.55 

jvalatsukaustubhaprabhabhibhasakam . subhambaram 
prapasya yadr.sah. striyo mametyadarsayacchriyam  17.56 

anantarupin. m . manus.yadr.s..titodhikam 
. param
svarugmin.tanorapi vyadarsayacca devatah.  17.57 

clxxx
tadadbhutam . samks.ya tu prabhta asu bhs.makah. 
papata padayorvibhoh. karomi tat tatheti ca  17.58 

. pidhaya padmalocanah. 
punasca visvarupatam
. svabahupalitam  17.59 
jagama paks.ivahanah. purm

. varankr.tavapi 
apampatisca maithilah. svayam
harim
. viniscayadiyam
. vrajediti sma cakratuh .  17.60 

svayam . varah. ks.iterbhujam


. svadharma ityato dvayoh. 
na dos.a asa bhs.mako na kesavarthamaicchata  17.61 

ato harau prabodhya tam . gate kr.palusattame 


vaskr.te ca bhs.make nr.pastvamantrayan punah .  17.62 

yasasca dharmamuttamam . vidhitsata vr.kodare 


na kesavena sudito jarasuto hi manyate  17.63 

varacchivasya mamayam . na hantums..ta uttamat 


atah. sivaprasadato jitopi jes.ya uttaram  17.64 

mr.dhemr.dhe jitopi san dr.d.hasaya punah.punah. 


. nacavamanyate kvacit  17.65 
samhate yudhe sivam

atah. punasca bhumipanuvaca barhadrathah. 


dhigeva paurus.am . hi no yades.a nojayat sada  17.66 

. pradeyamityudahr. tam 
abhupaternacasanam
. nr.pah.  17.67 
amus.ya nastadanyatha babhuva cintitam

. nr.pottamangan.e mahendrapt.hamaruhat 
ayam
samastarajarajatamavapa nopyanicchatam  17.68 

atah. punah. katham . harim. vayam. jayema cintyatam 


yatha ca bhs.makatmajamavapnuyacca cedirat.  17.69 

clxxxi
ayam. hi dattaputrako ma aurasad visis.yate 
ato nivesya es.a me surupin. ca rugmin.  17.70 

sivagames.u sis.yakah. sarugmisalvapaun.d.rakah. 


mamakhila nr.pastatah. kurudhvametadeva me  17.71 

itrite tu saubharad. jagada rugmisam . vida 


svayam . varo nivartitah. svasarames.a dasyati  17.72 

. ks.amah. pitasya cedipaya tam 


nacativartitum
pradatukamamatmajam . vayogatastathabalah.  17.73 

svayam . haret 
. tu kr.s.n.a etya no vijitya kanyakam
tatosya purvameva no hyabhavata kr.ta subha  17.74 

upaya es.a cintito mayatra magadhesvara 


munim. hi garganamakam . hyamus.ya sala aks.ipat  17.75 

yadasya .san.d.hatodita muneh. puro hi tasya ca 


paren.a vr.s.n.ayohasam. scukopa garga es.u ha  17.76 

cakara hi pratisravam . samarjaye sutam . drutam 


. ya anayed bhuvopi vr.s.n.inasakah.  17.77 
akr.s.n.atam

. srayad batapahasita vayam 


yato hi kr.s.n.asam
iti bruvan vanam . yayau tapasca saivamacarat  17.78 

sa curn.amayasam. tvadan dadarsa cabdatah. sivam 


varam . harerabhavadam  17.79 
. tatobhipedivan sutam

sa vis.n.udaivatopi san pravis..ta ulban.asuraih. 


vyadhaddhareh. pratpakam . vratam . jahau  17.80 
. ca nais..thikam

tamara casurapsara balis..thaputrakamyaya 

clxxxii
pravisya gopikanganasamuhamadhyamulban.a  17.81 

sa yavanena bhubhr.ta hi gopikabhirarcitah. 


aputraken.a janata munermanonucintitam  17.82 

. nis.icya yavanaya ca 
sa capsarastanau sutam
dadau vimohitah. krudha kimetadsa vairin.ah.  17.83 

sa asramacca nais..thikad vidus.itah. pratpakr.t 


haresca tapameyivan jagarha catmasemus.m  17.84 

jagama caran.am. harim . prapahi mam . supapinam 


iti sma vis.n.vanujnaya cakara vais.n.avam. tapah.  17.85 

kuto hi bhagyamapatenmuneh. sivarcane sada 


bhavadr.sa hi danavah. sthirah. sivarcane sada  17.86 

sutosya kalanamako babhuva kr.s.n.amarditum 


sadaiva kalakanks.an.at sa yavanabhis.ecitah.  17.87 

tavaiva sis.ya es.a catibhaktiman hi sankare 


prabhutasenaya yuto baloddhatasca sarvada  17.88 

tames.a yami sasanat tavopanya satvaram 


vikr..sn.akam
. ks.itestal.am . ramama ha  17.89 
. vidhaya sam

tatasca rugmin.m
. vayam . pradapayama cedipe 
vinasya devapaks.in.o yathes..tamasma sarvada  17.90 

itrito jarasuto babhuva durmana bhr.sam 


kirt.aman.d.itam. sirascakara casvavag bhr.sam  17.91 

karam. karen.a pd.ayan nisamya catmano bhujau 


jagada karyasiddhaye katham . prayacaye param  17.92 

clxxxiii
sudurgakaryasantatim . hyaguh. sma madbhujasrayah. 
samastabhutal. e nr.pah. sa cahames.a magadhah.  17.93 

kadapyacrn. amadya tat katham . karomi kevalam 


girsapadasam. srayah. prabhuh. samastabhubhr. tam  17.94 

itritah. sa saubharad. jagada vakyamuttaram 


bhavanapi sma muhyate kimasmadadayah. prabho  17.95 

svasis.yakaih. kr.tam . bhavet 


. tu yat kimanyasadhitam
svasis.yadasavargakaih. samarthayanti bhubhujah.  17.96 

api sma te balasrayapravr.ttayosmadadayah. 


puman kut.harasangrahadasakta ryate hi kim  17.97 

kut.harasammito hyasau tavaiva yavanesvarah. 


vina bhavadbalam . nahi ks.amah.  17.98 
. kvacit pravartitum

varo hi kr.s.n.amardane vr.tosya kevalah. sivat 


tadanyasatrupd. anat tvameva tasya raks.akah.  17.99 

tavakhilairajeyata sivaprasadatosti hi 
vises.ato harerjaye varadayam . vimargyate  17.100 

itritepyatr.ptavat sthite tu barhadrathe 


jagama saubhamasthitah. sa saubharat. ca yavanam  17.101 

. jarasutantikagatam 
sa kalayavanotha tam
nisamya bhaktipurvakam . pran.amya carcayad drutam  17.102 

jarasuto hi daivatam. samastakesavadvis.am 


iti pran.amya tam . tadyamasvapujayat  17.103 
. disam

tadritam
. nisamya ca drutam . trikot.isankhyaya 
aks.ohin.kaya yutah. svasenaya nirakramat  17.104 

clxxxiv
tadasvamutravis..thaya babhuva namata sakr.t 
nad suvegagamin kalau ca ya vahed drutam  17.105 

punah.punarnadbhavam . nisamya desasanks.ayam 


. vyasos.ayaddhi marutah.  17.106 
tadanyadesamutritam

harisca vainateyayug vicarya ramasam . yutah. 


. vidapyajotha llayasmarat  17.107 
sadatipurn. asam

yuyutsures.a yavanah. sampamagatodya nah. 


yuyutsatamanena no jarasutobhiyasyati  17.108 

sa yadavan hanis.yati prabhangatastu kopitah. 


pura jayasaya hi nau yadun na jaghnivanasau  17.109 

nirasakodya yadavanapi sma pd.ayis.yati 


atah. samudramadhyagapurvidhanamadya me 
prarocate nidhanamapyamutra sarvasattvatam  17.110 

udrya caivamsvarosmarat suresavardhakim 


. vinirmame  17.111 
sa bhauvanah. samagatah. kusasthalm

nirambuke tu sagare janardanajnaya kr.te 


mahodakasya madhyatascakara tam . purm. subham 
dvis.at.kayojanayatam. payobdhimadhyagopamam  17.112 

. janardanomr.topamam 
cakara lavan.odakam
sabham. sudharmanamakam . dadau samran.osya ca  17.113 

satakratoh. sabham . pradaya kesavaya sah. 


. tu tam
nidhn samarpya sarvaso yayau pran . amya tam . prabhum  17.114 

samastadevatagan. ah. svakyamarpayan harau 


vimucya paks.ipungavam .  17.115 
. sa yoddhumaicchadacyutah

clxxxv
samastamadhuran prabhuh. kusasthalsthitan ks.an.at 
. samabhyayat  17.116 
vidhaya bahuyodhakah. sa yavanam

anantasaktirapyajah. suntidr.s..taye nr.n.am 


vyavasayannijan janan sa llayaiva kevalam  17.117 

anadyanantakalakam . samastalokaman.d.alam 
yadks.ayaiva raks.yate kimasya vr.s.n.iraks.an.am  17.118 

nirayudham
. ca mamayam . varacchivasya na ks.amah. 
samastasenaya yutopi yoddhumityadarsayat  17.119 

. ghat.e nidhaya kesavorpayat 


sa kr.s.n.apannagam
nirayudhopyaham . ks.amo nihantumapriyaniti  17.120 

. piplikagan.aih. prapurya yavanosya ca 


ghat.am
bahutvato vijes.ya ityahim . vyadarsayat  17.121 
. mr.tam

kimatra satyamityaham . pradarsayis.ya ityajah. 


. prabadhitum  17.122 
udrya dutamabhyayat sa yavanam

. prabhuh. 
sa bahunaiva kesavo vijitya yavanam
nihatya sarvasainikan svamasya yapayat purm  17.123 

sahastrasastrasancayan sr.jantamasu yavanam 


nyapatayad rathottamat tal.ena kesavoriha  17.124 

vivahanam. nirayudham. vidhaya bahuna ks.an.at 


vimurcchitam . smaran harih.  17.125 
. nacahanat surarthitam

pura hi yauvanasvaje varapradah. suresvarah. 


yayacire janardanam. varam. varapradesvaram  17.126 

anarthako varomuna vr.topi sarthako bhavet 

clxxxvi
arim
. bhavis.yayavanam . tavesvara  17.127 
. dahatvayam

. svavakyameva kesavah. 
tathastviti prabhas.itam
. vidhatumabhyayat sa yauvanasvajantikam  17.128 
r.tam

sasanjnakotha yavano dharatal.at samutthitah. 


. sa pr.s..thatonvayat krudha  17.129 
nipatya yantamsvaram

harirguham . vyavasthitah. 
. nr.pasya tu pravisya sam
sa yavanah. padahanannr.pam. sa tam. dadarsa ha  17.130 

sa tasya dr.s..timatrato babhuva bhasmasat ks.an.at 


sa eva vis.n.uravyayo dadaha tam . hi vahnivat  17.131 

varacchivasya daivatairavadhyadanavan pura 


. varam  17.132 
harervarannihatya sa prapeda asvimam

sudrghasuptimatmanah. prasuptibhangakr. tks.ayam 


svadr.s..timatratastato hatah. sa yavanastada  17.133 

atasca pun.yamaptavan suraprasadatoks.ayam 


. vr.tha  17.134 
sa yauvanasvajo nr.po na devatos.an.am

tato harim . vidhaya cottamam 


. nirks.ya sa stutim
hareranujnaya tapascacara muktimapa ca  17.135 

tato guhamukhaddharirvinissr.to jarasutam 


samastabhupasam . jigaya bahunesvarah.  17.136 
. vr.tam

tal.ena mus..tibhistatha mahruhaisca curn.itah. 


nipeturasya sainikah. svayam . ca murcchitopatat  17.137 

sasalvapaun.d.racedipan nipatya sarvabhubhujah. 


. kusasthalm  17.138 
sa pupluve janardanah. ks.an.ena tam

clxxxvii
sasanjnakah. samutthitastato nr.pah. punaryayuh. 
. vidhaya cedipe harim  17.139 
jigs.avotha rugmin.m

samastarajaman.d.ale viniscayadupagate 
sabhs.make ca rugmin.i pradatumudyate muda  17.140 

. vara vidarbhanandana 
samastalokayos.itam
. hareh. padoh. sakasamasvayatayat  17.141 
dvijottamam

. ks.an.ad vidarbhakanagat 
nisamya tadvaco harih
tamanvayaddhalayudhah. samastayadavaih. saha  17.142 

. prayantamks. ya kesavam 
samastarajaman.d.alam
suyattamattakarmukam. babhuva kanyakavane  17.143 

pura pradanatah. sureks.an.acchalad bahirgatam 


rathe nyavesayaddharih . ca bhubhr.tam  17.144 
. prapasyatam

jarasutadayo rus.a tamabhyayuh. sarottamaih. 


vidhaya tan nirayudhan jagama kesavah. sanaih.  17.145 

. prayatumudyatan 
punargr.htakarmukan harim
nyavarayaddhalayudho balad balorjitagran.h.  17.146 

tada sitah. siroruho harerhalayudhasthitah. 


prakasamavisad balam . vijetumatra magadham  17.147 

sa tasya magadho ran.e gadanipatacurn. itah. 


. yayau purm  17.148 
papata bhutal.e balo vijitya tam

varoruves.asam . vr.totha cedirat. samabhyayat 


tamasasara satyakirnadan mr.gadhipo yatha  17.149 

. prayuddhya tavubhau varastrasastravars.in.au 


ciram
. sphurattanu  17.150 
krudha nirks.ya tasthatuh. parasparam

clxxxviii
samanabhavamaks. am sineh. sutatmajah. saram 
athodbabarha tatks.an.ad balanmumoca vaks.asi  17.151 

sa tena tad.itopatad visanjnako nr.patmajah. 


. sa satyakiryayau prahr.s..tamanasah.  17.152 
vijitya tam

. yayuh. 
athapare ca yadava vijitya tadbalam
puraiva rugmipurvakah. prajagmuracyutam . prati  17.153 

sahaikalavyapurvakaih. sametya bhs.makatmajah. 


harim . havannyavartata  17.154 
. vavars.a sayakaih. sa sim

. haristada nihatya sayakaih. 


aks.ohin.trayam
avahanayudham . vyadhannis.adapam. saraih. ks.an.at  17.155 

saram
. sarranasakam. samadadanamsvaram 
sa ekalavya asu tam . vihaya dudruve bhayat  17.156 

dhanurbhr.tam . vare gate ran.am . vihaya bhubhr.tah. 


karusarajapurvakah. ks.an.at pradudruvurbhayat  17.157 

athasasada kesavam . rus.a sa bhs.makatmajah. 


sarambudhara asu tam. vivahanam . vyadhaddharih.  17.158 

. punah. sa khad.gacarmabhr.ddhareh. 
cakarta karmukam
ratham
. samaruhaccharaiscakarta khad. gamsvarah.  17.159 

. nirayudham 
sarairvitastimatrakairvidhaya tam
priyavacah. prapalayan jaghana nainamacyutah.  17.160 

nibaddhya pancacul.inam . vyasarjayat 


. vidhaya tam
jagajjanitrayoridam
. vid.ambanam . ramesayoh.  17.161 

sadaikamanasavapi svadharmasasakau nr.n.am 

clxxxix
. a  17.162 
rama harisca tatra tau vijahraturhi rugmin

. sarambuvars.an.ah. 
athasasada saubharad. harim
harih. saram
. yamopamam . mumoca tasya vaks.asi  17.163 

saren.a tena pd.itah. papata mandaces..titah. 


cirattasanjnakogamat trinetratos.an.ecchaya  17.164 

samastarajasannidhavayadavm. mahmaham 
karis.ya ityudrya sa vyadhat tapotiduscaram  17.165 

atho vivesa kesavah


. purm
. kusasthalm . vibhuh. 
priyayutobjajadibhih. samd.itah. suresvaraih.  17.166 

pura tato halayudhah. priyam . purapi hi 


. nijam
. vibhuh.  17.167 
sa varun.samahvayamavapa raivatm

patim . tadyameva purvakam 


. yathanurupin. am
pita tadya aicchata pravettumabjasambhavat  17.168 

sa tatsado gato varat tadyatah. pragtikam 


nisamya navidad gatam . yugorukalaparyayam  17.169 

naranayogyagtika vimohayet tato nr.pah. 


sumud.habuddhirantatolpakala ityamanyata  17.170 

sa murcchitah. prabodhitobjajena tam . tvapr.cchata 


sutapatim
. balam . ca sobravd yugatyaye bahau  17.171 

sa raivato balaya tam. pradaya gandhamadanam 


gatotra crn.asattapa avapa kesavantikam  17.172 

balopi tam
. puratanapraman. asammitam . vibhuh. 
. cakara satyavanchitah.  17.173 
halena cajnaya samam

cxc
taya ratah. sutavubhau sat.holmukabhidhavadhat 
puraryamam . sakau suravudaraces..tito balah.  17.174 

. subhe dinegraht 
janardanasca rugmin.karam
mahotsavastadabhavat kusasthalnivasinam  17.175 

caturmukhesapurvakah. sura viyatyavasthitah. 


. ramasametamavyayam  17.176 
pratus..tuvurjanardanam

munndradevagayanadayopi yadavaih. saha 


viceruruttamotsave ramaramesayogini  17.177 

suram. sakasca ye nr.pah. samahuta mahotsave 


sapan.d.avah. samayayurharim . ramasamayutam  17.178 

samastalokasundarau yutau ramaramesvarau 


samks.ya modamayayuh. samastalokasajjanah.  17.179 

taya raman janardano viyogasunyaya sada 


adhatta putramuttamam . manobhavam . puratanam  17.180 

catustanorhareh. prabhostr.tyarupasam . yutah. 


tatastadahvayobhavat sa rugmin . suto bal  17.181 

puraiva mr.tyavevadat tameva sambarasya ha 


prajatamabjajankajastavantakoyamityapi  17.182 

. pragr.hya sutikagr.hat 
sa mayaya hareh. sutam
avaks.ipanmahodadhavupeks. itoripan.ina  17.183 

tamagrasajjalecarah. sa dasahastamagatah. 
kumaramasya tudare nirks.ya sambare daduh.  17.184 

. sa sambarah. kumarakam 
vipat.ya matsyakodaram
nyavedayanmanobhavapriyakare surupin.am  17.185 

cxci
anangatamupagate pura haren.a sangaje 
. virincasapato jagama sambarasya hi  17.186 
vasam

pura hi pancabhartr.kam. nisamya kanjajoditam 


jahasa pars.atatmajam . tatastvajah.  17.187 
. sasapa tam

bhavasuren.a dus.iteti sa tato hi mayaya 


pidhaya tam
. nijam. tanum . jagama canyayasuram  17.188 

gr.hepi sasure sthita nijasvarupatosuram 


na gacchati sma sa patim . nijam. samks.ya hars.ita  17.189 

rasayanaih. kumarakam . patim 


. vyavarddhayad ratih
.  17.190 
sa purn.ayauvanobhavaccaturbhireva vatsaraih

patim. supurn.ayauvanam . vis.ajjatm 


. nirks.ya tam
uvaca kars.n.iramba te kuces..titam. katham. nviti  17.191 

jagada sakhilam . patau tadasya janma cagatim 


tatograht sa tam. priyam . ramapateh. sutah.  17.192 
. ratim

dadau ca mantramuttamam . samastamayinasakam 


. ratirhareh. sutaya sa  17.193 
bhr.guttharamadaivatam

tatah. svadaradhars.akam. samahvayad yudhengajah. 


sa sambaram . yuyodha saktito bal  17.194 
. sa caitya tam

. varastrasastrapadapaih. 
sa carmakhad.gadharin.am
yada na yoddhumasakaddhareh. sutam . na dr.syate  17.195 

sahasramayamulban.am . tvadr.syamambarad girn 


sr.jantametya vidyaya jaghana kr.s.n.anandanah.  17.196 

sa vidyaya vinasitorumaya asu sambarah. 

cxcii
nikr.ttakandharopatad varasinamuna ks.an.at  17.197 

nihatya tam. hareh. sutastayaiva vidyayambaram 


samasthitah. svabharyaya samam . yayau  17.198 
. kusasthalm

samastavedinormunirnaran vid.ambamanayoh. 
ramaramesayoh. sutam . sma naradah.  17.199 
. jagada tam

sa rugmin.janardanadibhih. saramayadavaih. 
pitamahena cadarat sulal.itovasat sukham  17.200 

tatah. pura syamantakam . hyavapa suryaman.d.ale 


sthitaddhareh. sa satrajit sadatra kesavarcakah.  17.201 

sadasya vis.n.ubhavinopyatva lobhamantaram 


prakasayan ramapatiryayaca svaro man.im  17.202 

sa tam
. na dattavam
. statonujo nibaddhya tam . man.im 
vanam. gatah. prasenako mr.gadhipena patitah.  17.203 

tada sa satrajiddharim . sa sodarantakam 


. sasam
upam. su vartmana tato harih. sayadavo yayau  17.204 

vane sa sim . padaih. pradarsya vr.s.n.inam 


. hasuditam
prasenamr.ks.apatitam . hamapyadarsayat  17.205 
. sa sim

. sa jambavatparigraham 
tato nidhaya tan bilam
vivesa tatra sam . babhuva tena cesituh.  17.206 
. yugam

yuyodha mandameva sa prabhuh . svabhakta ityajah. 


cakara cogramantatah. prakasayan svamasya hi  17.207 

sa mus..tipis..tavigraho nitantamapadam. gatah. 


jagama cetasa raghuttamam . nijam . gatim  17.208 
. patim

cxciii
smr.tim . yaduttame 
. gate tu raghave tadakr.tim
samastabhedavarjitam. samks.ya soyamityavet  17.209 

tatah. ks.amapayan sutam . subham 


. pradaya rohin.m
man.im . nunava sa prapanna asu padayoh.  17.210 
. ca tam

vidhaya cakradaritam . sujrn.adehamasya sah. 


yuvanamasu kesavascakara vedanam. vina  17.211 

. priyasahaya svarah. 
vidhaya bhaktavanchitam
pragr.hya tam
. mahaman.im . viniryayau guhamukhat  17.212 

guhapravis..tamsvaram. bahunyahanyanirgatam 
. tadahr.s.uh.  17.213 
pratks.ya yadavastu ye gata gr.ham

samastavr.s.n.isannidhau yaduttamah. syamantakam 


dadau ca satrajitkare sa vicchavirbabhuva ha  17.214 

sa duryaso ramapatavanucya mithyaya tapan 


. janardane  17.215 
svapapahanakanks. aya dadau sutam

man.im
. ca tam . nanama ha ks.amapayan 
. pradaya tam
. punardadau harirmumoda satyabhamaya  17.216 
man.im

ramaiva sa hi bhuriti dvityamurtiruttama 


babhuva satrajitsuta samastalokasundar  17.217 

tato hi sa ca rugmin. priye priyasu tedhikam 


janardanasya te hareh . sadaviyogin yatah.  17.218 

athapa sambanamakam . ca rohin. hareh. 


. sutam
caturmukham . sasam
. yutam. kumarameva .san.mukham  17.219 

iti prasasati prabhau jagajjanardanekhilam 


agan.yasadgun.arn.ave kadacidayayau dvijah.  17.220 

cxciv
janardanah. sa namato ramesapadasam . srayah. 
sa manitasca vis.n.una pran.amya vakyamabravt  17.221 

ks.amasva me vacah. prabho bravmyatva papakam 


. vacah.  17.222 
yatah. supapadutakastato hi tadr.sam

. kvacit tathapi cajnaya vade 


na testyagocaram
vadeti coditomuna dvijo jagada madhavam  17.223 

sutau hi salvabhupaterbabhuvatuh. sivasrayau 


sivaprasadasambhavau pitustapobalena tau  17.224 

. samapatuh. 
ajeyavadhyatam. ca tau sivad varam
jarasutasya sis.yakau tapobalena kevalam  17.225 

mahodaram . ca bhutakavubhau 
. ca kun.d.adharin.am
tathajitavavadhyakau didesa sankarastayoh.  17.226 

tayoh. sahaya eva tau varacchivasya bhutakau 


ajeyatamavapaturnacanyathamaravapi  17.227 

ajeyatamavadhyatamavapya tavubhau sivat 


. samicchato madoddhatau  17.228 
pitustu rajasuyitam

jarasuto gurutvato viroddhumatra necchati 


nr.pam .  17.229 
. stu devapaks.in.o vijitya kartumicchatah

svayam . jarasuto na manyate 


. hi rajasuyitam
yato hi vais.n.avam. kratum. tamahursa vaidikah.  17.230 

imau pituryasorthinau parabhavaya te tatha 


samicchatodya tam . bhavantamucatusca tau  17.231 
. kratum

. srayo bhavan bahun pragr.hya lavan.an 


samudrasam

cxcv
subharakanupaihi naviti ks.amasva me vacah.  17.232 

. nanama sa pra cahasan sma yadavah. 


itrya tam
haristu satyakim. vaco jagada meghanisvanah.  17.233 

prayahi satyake vaco bravhi me nr.padhamau 


sametya vam . varayudhaih. karam
. dadanyasam. sayam  17.234 

upaitamasu sam . yugarthinau ca pus.karam . prati 


itritah. sineh. suto jagama viprasam. yutah.  17.235 

upetya tau harervaco jagada satyakirbal 


vidhaya tau tr.n.opamau gira jagama kesavam  17.236 

. harasvarupin. am 
tatah. puraiva tavubhau dvijam
suduh.khavasanamakam . pracakratustr.n.opamam  17.237 

dasatrikaih. satairvr.to yatsvaraih. sa sarvavit 


vipat.itatmakaupinadisarvamatrakobhavat  17.238 

varat svasambhavadasau na sapasaktimanabhut 


tatah. samastabhanjanorusaktimapa kesavam  17.239 

sa tan samarcya madhavah. pradaya corumatrakah. 


yayau ca taih. samanvito vadhaya salvaputrayoh.  17.240 

tamatrijam. haratmakam . yato hi veda magadhah. 


tatotyajat svasis.yakau nisamya tatpratpakau  17.241 

harau tu pus.karam . gate munsvaraih. samarcite 


. sad.bhakau  17.242 
samyatusca tavubhavathatra ham

sa brahmadattanamakotra tatpitapyupayayau 
samagatau ca bhutakau sivasya yau purassarau  17.243 

cxcvi
vicakranamakosurah. pura virincato varam 
avadhyatamajeyatamavapya badhate suran  17.244 

sa cabhavat tayoh. sakha sahayakamyayagamat 


hid.imbaraks.asopi yah. purapa sankarad varam  17.245 

na jyase na vadhyase kutascaneti tos.itat 


sa caitayoh. sakhabhavat samajagama tatra ca  17.246 

aks.ohin.dasatmakam . balam. tayorbabhuva ha 


vicakragam . s.ad.atmakam. tathaikameva raks.asam  17.247 

dviras..tasenaya yutau sahaikayaiva tau nr.pau 


samyaturyudhe harim . harisca tau sasara ha  17.248 

atha dvayordvayorabhud ran.o bhayanako mahan 


. samuddhatam  17.249 
harirvicakrameyivan balasca ham

. yayau sinipravra ayudh 


tadasya canujam
gadasca namatonujo hareh. sa rohin.sutah.  17.250 

pura sa can.d.ako gan.o harerniveditasanah. 


samahvayad ran.aya vai tayoh. sa tatameva hi  17.251 

aks.ohin.trayanvitah. samastayadavastada 
trilocananugau ca tau nyavarayan saraks.asau  17.252 

harirvicakramojasa mahastrasastravars.in.am 
vivahanam . ks.an.accakara sayakaih.  17.253 
. nirayudham

punasca padapan girn pramuncatorin.ariha 


siro jahara devata vineduratra hars.itah.  17.254 

prasunavars.ibhih. stutascaturmukhadibhih. prabhuh. 


sasara tau haranugau prabhaks.akau sa sattvatam  17.255 

cxcvii
samastayadavan ran.e vidhuya tau janardanam 
upetya cam
. sagau hareradam . sukarn.akau  17.256 
. satam

sa tau bhujapravegato vidhuya sankaralaye 


. taducyate  17.257 
nyapatayad balarn.avomitasya kim

prabhaks.ayantamojasa hid.imbamuddhatam . balam 


sahograsenako yayau pita hareh. saran ks.ipan  17.258 

tayo rathau sahayudhau prabhaks.ya raks.aso bal 


pragr.hya tavabhas.ata prayatamasu me mukham  17.259 

. sabhubhr.ta 
tada gadavarayudhah. sahaiva ham
prayuddhyamana ayayau vihaya tam . halayudhah.  17.260 

. samks.ya tau vihaya raks.asadhipah. 


tamagatam
. sa vaks.asi krudha  17.261 
upetya mus..tinahanad balam

ubhau hi bahus.al.inavayuddhyatam. ca mus..tibhih. 


ciram
. prayuddhya tam . balograht sa janghayorvibhuh.  17.262 

athainamuddhr.tam . balad balah. sa duramaks.ipat 


papata padayojane sa najagama tam. punah.  17.263 

. sca tau nr.pau yayau vanaya sah. 


vihaya sainikam
nihatya tasya raks.asan halayudho nanada ha  17.264 

gadastu salvabhubhr.ta vayogatena yodhayan 


vivahanam
. nirayudham . cakara sopyapadravat  17.265 

sutena tasya kanyasa yuyodha satyak rath 


varastrasastrayodhinau vijahratusca tavubhau  17.266 

ciram . sakanyasa bal 


. prayuddhya satyakih. sa ham

cxcviii
satam . ran.e cakarta tasya dhanvanam  17.267 
. sapancakam

. sineh. 
sa khad.gacarmabhr.d ran.ebhyayat sutatmajam
sa cainamabhyayat tatha varasicarmabhr.d vibhh.  17.268 

dvis.od.asaprabhedakam . varasiyuddhamasramau 
pradarsya nirvises.akavubhau vyavasthitau ciram  17.269 

. vyapasyatam 
parasparantarais. in.au nacantaram
tato vihaya sangaram . tviti  17.270 
. gatau nirarthakam

tatah. sa ham. sasam. yuto jagama yoddhumacyutam 


ks.an.ena tau nirayudhau cakara kesavah. saraih.  17.271 

hatam . ca sainyametayoscaturthabhagases. itam 


ks.an.ena kesavena tadbhayadapeyatusca tau  17.272 

sa pus.kareks.an.astada surairnutotha pus.kare 


uvasa tam . prabhuh. sayadavomitaprabhah.  17.273 
. nisam

pare dine janardano nr.patmajau pravidrutau 


yamasvasustat.e prabhuh. samasasada pr.s..thatah.  17.274 

sa rauhin.eyasam . yutah. samanvitasca senaya 


svasis..tasenaya vr.tau palayinavavarayat  17.275 

nivr.tya tau svasenaya sarottamairvavars.atuh. 


sukopitau samastaso yadunavaryapaurus.au  17.276 

athasasada ham
. sako halayudham. mahadhanuh. 
anantarosya satyakim. gadam . ca sarvasainikan  17.277 

sa satyakim
. nirayudham. vivahanam . vivarmakam 
vyadhad gadam . ca tau ran.am. vihaya hapajagmatuh.  17.278 

cxcix
. sca sa pragr.hya capamatatam 
vidhuya sainikam
harim. jagama connadan mahastrasastravars.an.ah.  17.279 

tamasu kesavoriha samastasadhanojjhitam 


. halayudham  17.280 
ks.an.accakara sopyagad visr.jya tam

halayudho nirayudham . vidhaya ham. samojasa 


. dadarsa tasya canujam  17.281 
vikr.s..tacapa agatam

sa ham. sa asu karmukam . balam 


. punah. pragr.hya tam
yadasasada kesavo nyavarayat tamojasa  17.282 

sineh. sutatmajopyasau vihaya ham . sakanujam 


rathantaram . samasthito jagama tatamasya ca  17.283 

vayogatah. pita tayoryuyodha tena vr.s.n.ina 


. ca kan..thakubare vyasarjayat sa satyakeh.  17.284 
saram

sa satyakirdr.d.hahato jagama mohamasu ca 


sulabdhasanjna utthitah. samadaderddhacandrakam  17.285 

sa tena tacchiro bal cakarta suklamurddhajam 


yadambayabhikamitam. pura papata tat ks.itau  17.286 

nadam. sca satyakirharerjagama parsvamuddhatah. 


balopi ham . yuyodha senaya yutam  17.287 
. sakanujam

haristu ham. samulban.aih. saraih. samardayan balam 


. itah.  17.288 
jaghana tasya sarvaso na kascidatra ses

sa eka eva kesavam . mahastramuk sasara ha 


nivarya tani sarvaso harirnijastramadade  17.289 

. nirks.ya yanato mahm 


sa vais.n.avastramudyatam
gatah. paradravad bhayat papata yamunodake  17.290 

cc
varastrapan. irsvarah. padahanacchirasyamum 
sa murchito mukhepatanmahabhujangamasya ha  17.291 

sa dhartaras..trakodare yatha tamondhameyivan 


tatha suduh.khasam . mriyet  17.292 
. yuto vasan manoh. param

tatondhameva tat tamo harerdvid . eti niscayat 


. vimargayan jalepatat  17.293 
tadasya canujograjam

. jale nimajjya margayan 


vihaya rohin.sutam
apasyamana atmano vyapat.ayacca kakudam  17.294 

vihaya dehamulban.am . tamovatarya cagrajam 


pratks.aman.a ulban.am. samatti tat sukhetaram  17.295 

tato harirbalairyuto balanvito munsvaraih. 


samam . yayau stutah. kasankaradibhih.  17.296 
. kusasthalm

svakyapadapallavasrayam. janam. prahars.ayan 


uvasa nityasatsukharn. avo ramapatirgr.he  17.297 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
ham . sad.ibhakavadho nama saptadasodhyayah .

cci
(bhmarjunadigvijayah.)
atha as.t.adasodhyayah.

Om.  yada ramadavaptani divyastran. i prapedire 


dron.at kumarastes.vast sarves.vapyadhikorjunah.  18.1 

nijapratibhaya janan sarvastran. i tatodhikam 


nastrayuddham. kvacid bhmo manyate dharmamanjasa  18.2 

nahi bhagavato dharmo devatabhyupayacanam 


. vina vis.n.orapi kvacit  18.3 
jnanabhakt harestr.ptim

nakanks.yam . kamyaphalapradam 
. kimutanyebhyo hyastram
suddhe bhagavate dharme nirato yad vr.kodarah.  18.4 

na kamyakarmakr.t tasmannayacad devamanus.an 


na hariscarthitastena kadacit kamalipsaya  18.5 

. sca hunkarat karavad vaisyatograht 


bhiks.amat.am
nanyadeva natastena vasudevanna pujitah.  18.6 

na pratpam. hareh. kvapi sa karoti kathancana 


anupaskarin.o yuddhe nabhiyati hyupaskar 
napayati yudhah. kvapi na kvacicchadma cacaret  18.7 

naivordhvadaihikanujnamavais. n.avakr.tekarot 
na karoti svayam . priyamapyacaret kvacit  18.8 
. nais.am

sakhyam . vais.n.ave naca 


. navais.n.avaiscakre pratpam
. chinatti ca  18.9 
paroks.epi harernindakr. to jihvam

pratpakarin.o hanti vis.n.orvainanajghanat 


na sam . sayam. kadapyes.a dharme jnanepi vakarot  18.10 

. nais.a cakarapadyapi kvacit 


vidyopajvanam

ccii
ato na dharmanahus.au pratyuvaca kathancana  18.11 

. erastran.yastrairasatayat 
ajnayaiva harerdraun
adr.syolambuso bhagno nanyatra tu kathancana  18.12 

nahyastrayuddhe sadr.so draun.erastyarjunadr. te 


sarvavittvam . tato bhme pradarsayitumsvarah. 
adadajnamastrayuddhe tathaivalambusam . prati  18.13 

pratyaks.bhutadeves.u bandhujyes..thes.u va natim 


maryadasthitayesasad bhagavan purus.ottamah.  18.14 

tatrapi vis.n.umevasau namennanyam . kathancana 


ajnayaivastradevam. sca prerayamasa narthanat  18.15 

anvenameva taddharme kr.s.n.aika sam . sthita sada 


. tato natmarthamagraht  18.16 
dhr.taras..tradapi varam

. sca mahapadyapi sa tatah. 


nasapad dhartaras..tram
na vaca manasa vapi pratpam . kesavecarat  18.17 

anye bhagavatatvepi khinnadharmah. kvacitkvacit 


syamantakarthe ramopi kr.s.n.asya vimanabhavat  18.18 

. viprasya sisuraks.an.e 
avamenerjunah. kr.s.n.am
pradyumna uddhavah . samboniruddhadyasca sarvasah.  18.19 

hareris..tam . subhadrayah. phalgune danamanjasa 


jnatvapi rurudhuh. samyak satyakih. kr.s.n.asammitam  18.20 

kadacinmanyate partham. dharmajopi naram . harim 


matvabibhejjarasandhavadhe kr.s.n.amudritum  18.21 

bandhanam. sankamano hi kr.s.n.asya viduropitu 


kauraveyasabhamadhye navataramarocayat  18.22 

cciii
nakulah. karadanaya pres.ayamasa kesave 
avamene harerbuddhim . sahadevah. kulaks.ayat  18.23 

. harim 
devakvasudevadya menire manus.am
. ramamavamene yuyodha ca  18.24 
bhs.mastu bhargavam

dron.akarn.adraun.ikr.pah. kr.s.n.abhave mano dadhuh. 


devah. sivadya apitu virodham . cakrire kvacit  18.25 

r.s.imanus.agandharva vaktavyah. kimatah. param 


janmajanmantarejnanadavajananti yat sada  18.26 

tasmadeko vayureva dharme bhagavate sthirah. 


. srutam  18.27 
laks.mh. sarasvat ceti parasuklatrayam

sarvametacca kathitam . tatratatramitatmana 


vyasenaiva puran.es.u bharate ca svasam . vida  18.28 

yada te sarvasastrastravedino rajaputrakah. 


babhuvu rangamadhye tan bharadvajopyadarsayat  18.29 

raktacandanasatpus.pavastrasastragul.odanaih. 
. ramamanujajne kumarakan  18.30 
sampujya bhargavam

te bhs.madron.aviduragandhardhr. taras..trakan 
. cadarsayanchramam  18.31 
sarajaman.d.alan natva kuntm

. adattamahastravit 
sarvaih. pradarsitestre tu dron
draun.irastran.yameyani darsayamasa cadhikam  18.32 

tatopyatitaram. partho divyastran. i vyadarsayat 


avidhyanmasake pade paks.in.ah. paks.ma eva ca 
evamadni citran.i bahunyes.a vyadarsayat  18.33 

cciv
tadaiva karn.a agatya ramopattastrasampadam 
darsayannadhikah . sadi  18.34 
. parthadabhud rajanyasam

kunt nijam
. sutam . jnatva lajjaya navadacca tam 
parthosaham . stam. yuddhayaivahvayamasa sam . sadi  18.35 

. janan dharmapratpakam 
ran.ayaks.atriyahvanam
bhmo nivarya bbhatsum . karn.ayadat pratodakam  18.36 

aks.atrasam. skarayuto jatopi ks.atriye kule 


na ks.atriyo hi bhavati yatha vratyo dvijottamah.  18.37 

niruttare kr.te karn.e bhmenaiva suyodhanah . 


abhyas.ecayadanges.u rajanam . pitranujnaya 
dhr.taras..trah. paks.apatat putrasyanuvasobhavat  18.38 

abhis.ikte tada karn.e prayadadhirathah. pita 


sarvarajasadomadhye vavande tam . vr.s.a tada 
tutus.uh. karman.a tasya santah. sarve samagatah.  18.39 

bhmaduryodhanau tatra siks.asandarsanacchalat 


. rambhadabhyudyatuh.  18.40 
samadaya gade gurv sam

devasuramanus.yadi jagadetaccaracaram 
sarvam . bhmaduryodhanasrayat  18.41 
. tada dvidha bhutam

deva devanukulasca bhmameva samasritah. 


asura asurascaiva duryodhanasamasrayah. 
dvidhabhuta manus.asca devasuravibhedatah.  18.42 

jaya bhma mahabaho jaya duryodhaneti ca 


hunkaram . scakrurdevasura api  18.43 
. scaiva bhit.karam

dr.s..tva jagat susam


. rabdham. dron.otha dvijasattamah. 
nedam . jagad vinasyeta bhmaduryodhanasrayat 

ccv
iti putren.a tau vrau nyavarayadarindamau  18.44 

svakyayam
. svakyayam . natu kvacit 
. yogyatayam
yuvayoh. sama ityuktva draun.iretau nyavarayat 
dron.ajnaya varitau tau yayatuh. svam. svamalayam  18.45 

. rabdhan kalena draks.yatheti ca 


surasuran susam
brahma nivarya sasuro yayau sesah. svamalayam  18.46 

karn.am . yayau 
. haste pragr.hyaiva dhartaras..tro gr.ham
partham. haste pragr.hyaiva bhmah. prayat svamalayam  18.47 

parthena karn.o hantavya ityasd bhmaniscayah. 


vaipartyena tasyasd duryodhanaviniscayah . 
tadartham . ntimatulam. cakratustavubhavapi  18.48 

tathotkars.e phalgunasya yasaso vijayasya ca 


udyoga asd bhmasya dhartaras..trasya canyatha  18.49 

bhmartham. kesavonye ca devah. phalgunapaks.in.ah. 


asan yathaiva ramadyah. sangrahen.a hanumatah. 
. stathaiva hi  18.50 
surah. sugrvapaks.asthah. purvamasam

tadarthameva bhmasya hyanujatvam . suresvarah. 


apa purvanutapena tena bhmastathakarot  18.51 

duryodhanartham . karn.asya paks.in.o daityadanavah. 


asuh. sarve glahavetavasatuh. karn.aphalgunau  18.52 

. dron.a aha kumarakan 


atha pr.s..to daks.in.artham
baddhva pancalarajanam . dattetyucustatheti te  18.53 

te dhartaras..trah. karn.ena sahitah. pan.d.ava api 


yayurdron.ena sahitah. pancalanagaram . prati  18.54 

ccvi
athaha bhmah. samarthyavivekabhpsaya gurum 
garva es.a kumaran.amanivaryo dvijottama 
gacchantvetegrato nais.am. vasago drupado bhavet  18.55 

nivr.ttes.vakr.tarthes.u vayam . tava 


. baddhva ripum
anayama na sandeha iti tasthau sasodarah .  18.56 

sadron.akes.u parthes.u sthites.vanye sasutajah. 


. drutam  18.57 
yayurattapraharan.ah. pancalantah. puram

kumaran grahan.epsum . stanupayatanudks. ya sah. 


aks.ohin.tritayayun nissr.to drupado gr.hat  18.58 

te sarairabhivars.antah. parivarya kumarakan 


ardayamasuruddvr.ttan striyo balasca sarvasah.  18.59 

harmyasam. sthah. striyo bala gravabhirmusalairapi 


atyarthamardayamasuh. kumaran susukhedhitan  18.60 

drupadasya varo hyasti suryadattastapobalat 


a yojanat puramupa na tva jes.yati kascana  18.61 

iti tena varen.aiva sukhasam . varddhitasca te 


bhagnah. kumara avr.tya dudruvuryatra pan.d.avah.  18.62 

strbalavr.ddhasahitaih. pancalairapyanudrutah. 
bhmarjuneti vasanto yayuryatra sma pan.d.avah.  18.63 

tan prabhagnan samalokya bhmah. praharatam . varah. 


aruroha ratham. vrah. pura attasarasanah.  18.64 

tamanvayadindrasuto yamau tasyaiva cakrayoh . 


yudhis..thirastu dron.ena saha tasthau nirks.akah.  18.65 

ayantamagrato dr.s..tva bhmamattasarasanam 

ccvii
dudruvuh. sarvapancalah. vivisuh. purameva ca  18.66 

drupadastvabhyayad bhmam . saputrah. sarasenaya 


. yudhamanyuttamaujasau  18.67 
cakraraks.au tu tasyastam

dhatraryamavesayutau visvavasuparavasu 
sutau tasya mahavryau satyajit pr.s..thatobhavat 
. sayuto vrascitraseno maharathah.  18.68 
sa mitram

agratastu sikhan.d.yagad rathodarah. saran ks.ipan 


janamejayastamanveva purvam . citraratho hi yah. 
. yuktah. sa saranabhyavars.ata  18.69 
tvas..turavesasam

tavubhau virathau kr.tva vicapau ca vivarmakau 


bhmo jaghana tam
. senam. savajirathakunjaram  18.70 

athainam. saravars.en.a yudhamanyuttamaujasau 


abhyatustau virathau cakre bhmo nirayudhau  18.71 

hastapraptam . nagraht sa vr.kodarah. 


. ca pancalam
. kartumapyr.tam 
gurvarthamarjunasyorv pratijnam
manabhangaya karn.asya parthameva nyayojayat  18.72 

sa saran ks.ipatastasya pancalasyarjuno drutam 


pupluve syandane capam . chitva tam . cagraht ks.an.at 
. ho mr.gamivadaya svarathe cabhipetivan  18.73 
sim

atha prakupitam. sainyam . phalgunam . paryavarayat 


. saravr.s..tibhih.  18.74 
jaghana bhmastarasa tat sainyam

. muncancharan bahun 
atha satyajidabhyagat partham
tamarjunah. ks.an.enaiva cakre virathakarmukam  18.75 

ghnantam. bhmam . punah. sainyamarjunah. praha ma bhavan 


senamarhati rajnosya vra hantumases.atah.  18.76 

ccviii
sambandhayogyastatasya sakhayam. na sudharmikah. 
nes.yama enamevato gurorvacanagauravat  18.77 

snehapasam. tatascakre bbhatsau drupadodhikam 


. vihayaiva bhmo bbhatsumanvayat  18.78 
tatah. senam

mukta kathancid bhmasyat sa sena dudruve bhayat 


drupadam . sthapayamasatharjuno dron.asannidhau  18.79 

papracchainam . tada dron.asakhyamastyuta neti ha 


astdanmiti praha drupadongirasam. varam  18.80 

athaha drupadam . dron.ah. sakhyamiccheks.ayam . tava 


nahyarajna bhavet sakhyam . tavetdam . maya  18.81 
. kr.tam

na vipradharmo yad yuddhamatastvam . na maya dhr.tah. 


. me tava sakhyamabhpsata  18.82 
sis.yairetat karitam

atah. sakhyarthamevadya tvadrajyarddho hr.to maya 


. rajaivottare tvaham 
gangaya daks.in.e kule tvam
nahyarajatva ekasya sakhyam . syadavayoh. sakhe  18.83 

ityuktvonmucya tam . dron.o rajyarddham. gr.hya camutah. 


yayau sis.yairnagapuram. nyavasat sukhamatra ca 
brahman.yatyagabhruh. sa na gr.hn.an dhanurapyasau  18.84 

dhartaras..traistu bhmasya bhayat padau pran.amya ca 


saran.artham . 
. yacitatvat saputro yuyudhe paraih
evam . harcchayaivasau ks.atram . dharmamupeyivan  18.85 

drupadastu divaratram . tapyamanah. parabhavat 


bhmarjunabalam . srayam  18.86 
. dr.s..tva cecchan pan.d.avasam

sambandhtyarjunavacascikrs. uh. satyameva ca 

ccix
mardavam . 
. carjune dr.s..tva sutamaicchat tadarthatah
. ca dron.ahantaramicchan vipravarau yayau  18.87 
putram

yajopayajavanyatharbudena gavam . nr.pah. 


. tu tadbharya dvijabhyamatra cahuta 
cakares..tim
drupadat sutalabdhyartham . sahankarad vyal.ambayat  18.88 

kimetayetyavajnaya tavubhau viprasattamau 


ajuhvatam
. tat putrartham . havistada  18.89 
. patnyah. prasyam

hute havis.i mantrabhyam . tadaiva hi 


. vais.n.avabhyam
dptangaranibho vahnih. kun.d.amaddhyat samutthitah.  18.90 

kirt. kun.d.al dptau hemamal varasiman 


rathenadityavarn.ena nadan drupadamadravat  18.91 

dhr.s..tatvad dyotanatvacca dhr.s..tadyumna itritah. 


munibhirdrupadenapi sarvavedarthatattvavit  18.92 

anvenam . bharat saks.ad vedimaddhyat samutthita 


pran.o hi bharato nama sarvasya bharan.acchrutah.  18.93 

tadbharya bharat nama vedarupa sarasvat 


sam . srrityeva ca krtita  18.94 
. rupamasrita vayum

avesayukta sacyasca syamal.ayastathos.asah. 


tascendradharmanasatyasam . srayacchriya ritah.  18.95 

sa kr.s.n.a namatascasdutkr. s..tatvaddhi yos.itam 


kr.s.n.a sa varn.atascasdutkr. s..tanandin ca sa  18.96 

utpattitasca sarvajna sarvabharan.abhus.ita 


sampraptayauvanaivasdajara lokasundar 
umam . yuta  18.97 
. sayuktatitaram. sarvalaks.an.asam

ccx
purvam. hyuma ca devyastah. kadacid bhartr.bhiryutah. 
. darsayamasurbrahman.ah. pasyatodhikam  18.98 
vilasam

. yonimapsyatha 
sasapa tastada brahma manus.m
tatranyagasca bhavatetyevam . saptah. suranganah.  18.99 

vicarya bharatmetya sarvamasyai nivedya ca 


sahasravatsaram . susrus.itva babhas.ire  18.100 
. cainam

devi no manus.am . prapyamanyagatvam. ca sarvatha 


tathapi marutadanyam . na spr.sema kathancana  18.101 

. canyatra llaya 
brahman.aiva ca saptah. sma purvam
ekadehatvamapyainam . yada vancayitum. gatah.  18.102 

ekadeha manus.atvamapsyatha trisa uddhatah. 


triso madvancanayeta iti tenodita vayam  18.103 

atastvayaikadehatvamicchamo devi janmasu 


. sapadvayanimittatah. 
caturs.vapi yatosmakam
caturjanma bhaved bhumau tvam . nanyo marutad vrajet  18.104 

niyamoyam . hareryasmadanadirnitya eva ca 


atastvayaikadehanno nanya apnotih.marutat  18.105 

itrite tathetyuktva parvatyadiyutaiva sa 


viprakanyabhavat tatra catasrah . parvatyutah. 
ekadehasthitascakrurgirsaya tapo mahat  18.106 

taddehastha bharat tu rudradehasthitam. harim 


. dhr.tavrata  18.107 
tos.ayamasa tapasa karmaikyartham

tasyai sa rudradehastho harih . prabhuh. 


. pradad varam
. vis.n.oh. svabhartra saha janmasu  18.108 
anantatos.an.am

ccxi
sarves.vapti canyasam. dadau sankara eva ca 
varam. svabhartr.sam . yogam. manus.es.vapi janmasu  18.109 

. ta visr.jya nal.anandin 
tatastadaiva deham
babhuvurindraseneti dehaikyena susangatah.  18.110 

tadasnmudgalo nama munistapasi sam . sthitah. 


cakame putrikam. brahmetyasr.n.ot sa kathantare  18.111 

apahasat sobjayonim . caturmukhah. 


. sasapainam
bharatyadyah. panca devrgaccha maninnabhutaye  18.112 

. tapasa tos.ayamasa mudgalah. 


itritastam
sapanugrahamasyatha cakre kanjasamudbhavah.  18.113 

na tvam. yasyasi ta dev marutastvaccharragah. 


yasyati tvam
. sada murcham . gato naiva vibuddhyase  18.114 

naca papam. tataste syadityukte cainamavisat 


marutothendrasenam. ca gr.htvathabhavad gr.h  18.115 

reme ce sa taya sarddham . jagatprabhuh. 


. drghakalam
tato mudgalamudbodhya yayau ca svam . niketanam  18.116 

tato desantaram . 
. gatva tapascakre sa mudgalah
sendrasena viyuktatha bhartra cakre mahat tapah.  18.117 

. sankare sthitam 
taddehaga bharat tu kesavam
tos.ayamasa tapasa karmaikyartham . hi purvavat 
umadya raudramevatra tapascakruryatha pura  18.118 

pratyaks.e ca sive jate taddehasthe ca kesave 


pr.thakpr.thak svabhartraptyai tah. pancapyekadehagah. 
prarthayamasurabhavat pancakr.tvo vaco hi tat  18.119 

ccxii
sivadehasthito vis.n.urbharatyai tu dadau patim 
anyasam
. siva evatha pradadau caturah . patn  18.120 

devyascatasrastu tada dattamatre varemuna 


. panca devyah. sma ityatha 
devanamavatarartham
najanannekadehatvaccidyogat ks.ranravat  18.121 

tah. srutva svapatim. devi nacirat prapsyasti ca 


vis.n.uktam. sankaroktam. ca catvarah. patayah. pr.thak  18.122 

bhavis.yanttyathaikasya menire pancabhartr.tam 


ruruduscaikadehastha ekaivahamiti sthitah.  18.123 

athabhyaganmahendrotra sobravt tam . varastriyam 


kimartham . rodis.tyeva sabravd vat.urupin.am  18.124 

. darsayitvaiva pancabhartr.tvames.a me 
sankaram
. siva ityatha  18.125 
vararthamarthitah. pradaditi tam

ajanan sakra ahoccaih. kimetad bhuvanatraye 


matpalite yos.itam
. tvam. vr.tha sapasi durmate  18.126 

itrite sivah. praha pata manus.yamapnuhi 


asyasca bharta bhavasi tvamevais.a varis.yati  18.127 

. stvadr.san suran 
pasyatra madavajnanat patitam
gireradhastadasyaivetyuktosau pakasasanah.  18.128 

udbabarha girim . tam. tu dadarsatra ca tan suran 


. scaturah. sthitan 
purvendran marutavr.s.anasatyam
manus.es.vavataraya mantram . rahasi kurvatah.  18.129 

tato varen.yam. varadam . prapya sa vasavah. 


. vis.n.um
tatprasadannaram. sena yukto bhumavajayata  18.130 

ccxiii
madavajnanimittena patita iti tan suran 
. tada  18.131 
marutadn mr.s.avadriti brahma sivam

sasapa manus.es.u tvam . jatah. parabhavam 


. ks.ipram
sakrannaratanoryasi yasmai tvam . tu mr.s.avadah.  18.132 

. ca devnamavicarya maya yatah. 


macchaptanam
patiyogavaram. prada navapsyasi tatah. priyam  18.133 

manus.es.u tatah. pascad bharatdehanirgatam 


svaloke prapsyasi svarthe varoyam . te mr.s.a bhavet  18.134 

es.a sa draupad nama pancadevtanurbhavet 


mr.s.a vag yes.u te prokta marutadyastu tekhilah.  18.135 

tasam. patitvamapsyanti bharatyaiva tu parvat 


sam . yukta vyavahares.u pravarteta nacanyatha  18.136 

ete hi marutadyaste devakaryarthagauravat 


jata iti srutistatra navajna tetra karan.am 
drghakalam . manus.yes.u tatastvam . sthitimapsyasi  18.137 

ityuktva prayayau brahma sosvatthama sivobhavat 


pancadevtanustves. a draupad nama cabhavat  18.138 

vedes.u sapuran.es.u bharate cavagamyate 


uktorthah. sarva evayam . tatha purvoditasca ye  18.139 

mumuduh. sarvapancala jatayoh. sutayostayoh. 


manus.annopabhogena sam . sarganmanus.es.u ca  18.140 

manus.yaputratayasca bhavo manus.a etayoh. 


.  18.141 
abhunnatitaramast tadayonitvahetutah

yajopayajau taveva dayita drupadasya sa 

ccxiv
matr.sneharthamanayoryayace dadatusca tau  18.142 

jatamatmanihantaram . bharadvajo nisamya tam 


yasorthamastran. i dadavagraht sopi lobhatah. 
. durlabhatvat tridases.vapi vryavan  18.143 
ramastran.am

bhmarjunabhyam. baddham . tam. srutva pancalabhupatim 


prahin.ot kr.tavarman.am . janardanah. 
. pan.d.avanam
pan.d.aves.vatulam
. prtim
. loke khyapayitum . prabhuh.  18.144 

sa manya pan.d.avan sopi suranujasutasutah. 


. yayau  18.145 
tairmanitah. kr.s.n.abhaktya bhratr.tvacca harim

tatah. prabhr.ti santyajya devapaks.a jarasutam 


. balam  18.146 
pan.d.avanasrita bhupa jnatva bhaimarjunam

vises.atasca kr.s.n.asya vijnaya snehames.u hi 


parajitasca bahusah. kr.s.n.enacintyakarman.a  18.147 

pratapaddhyeva te purvam . jarasandhavasam . gatah. 


na snehat tad balam . kesavasya ca  18.148 
. jnatva parthanam

janmantarabhyasavasat snigdhah. kr.s.n.e ca pan.d.us.u 


jarasandhabhayam . tyaktva taneva ca samasritah.  18.149 

api tam . bahusah. kr.s.n.avijitam. naiva tatyajuh. 


asurah. purvasam . skarat sam. skaro balavan yatah.  18.150 

deva hi karan.adanyanasrayantopi nantaram 


sneham . tyajanti daives.u tathanyenyes.vapi sphut.am  18.151 

dhr.taras..tro balam. jnatva bahuso bhmaparthayoh. 


daivatvacca svabhavena jyes..thatvad dharmajasya ca 
suprta eva tam . cakre yauvarajyabhis. ekin.am  18.152 

ccxv
bhmarjunavatho jitva sarvadiks.u ca bhupatn 
cakratuh. karadan sarvan dhr.taras..trasya durjayau  18.153 

tayoh. prtobhavat sopi paurajanapadastatha 


bhs.madron.amukhah. sarvepyatimanus. akarman.a  18.154 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
bhmarjunadigvijayo nama as.t.adasodhyayah.

ccxvi
(pan.d.avarajyalabhah.)
atha ekonavim . sodhyayah.

Om .  evam . subhoccagun.avatsu janardanena yuktes.u pan.d.us.u caratsvadhikam . subhani 


nastikyantimakhilam. gurudevatadisatsvanjasaiva jagr.hurdhr.taras..traputrah.  19.1 

namna kan.inka iti casurako dvijobhucchis. yah. suretaraguroh. sakunerguruh. sah. 


ntim
. sa kutsitatamam . dhr.taras..traputres.vadhad raho vacanatah. sakuneh. samastam  19.2 

chadmaiva yatra paramam . ca 


. na surasca pujyah. svarthena vancanakr.te jagatokhilam
dharmadi karyamapi yasya mahopadhih. syacchres..thah. sa eva nikhilasuradaityasanghat  19.3 

. jagr.huh. sma vidyamajnata eva dhr.taras..tramukhaih. samastaih. 


ityadi kutsitatamam
. svabhavabalato rucita ca saiva vistarita ca nijabuddhibaladatopi  19.4 
tes.am

sampurn.adurmatiratho dhr.taras..trasunustatapyamanahr. dayo nikhilanyahani 


dr.s..tva sriyam
. paramikam
. vijayam
. ca parthes.vahedametya pitaram. saha saubalena  19.5 

jyes..thasya tepi hi vayam. hr.dayaprajata narhatvameva gamita bhavataiva rajye 


. bhavataiva ntah.  19.6 
bhratuh. kanyasa utapi hi darajata anyaisca rajyapadavm

rajyam. mahacca samavapsyati dharmasunustvattothavanujabalat prasabham. vayam . tu 


. kuntsutasya paratopi tadanvayasya  19.7 
dasa bhavema nijatantubhireva sakam

natmarthamasti mama duh.khamathatisuddhalokaprasiddhayasasastava krtinasah. 


asmannimitta iti duh.khamato hi sarvepcchama martumatha nah. kuru capyanujnam  19.8 

evam. svaputravacanam . sa nisamya raja provaca nanugun.ametadaho manaste 


. na yati nijavryabhavoccayes.u  19.9 
ko nama pan.d.utanayes.u gun.ottames.u prtim

te hi svabahubalatokhilabhupabhutim. mayyakr.s.anti naca vah. pratis.edhakaste 


tasmacchamam . vraja subhaya kulasya tata ks.emaya no bhavati vo balavadvirodhah .  19.10 

evam
. bruvatyapi nr.pe punaraha papa asritya saubalamatam . yadi naiva parthan 
anyatra yapayasi nagapurat paretan dr.s..tvakhilanapi hi no mudamehi parthaih.  19.11 

ccxvii
evam . sutahardapasairakr. s.yatasu sa nr.poridharecchayaiva 
. nisamya gaditam
provaca putramapi te balino na parthah. sakyah. purat tanaya yapayitum. kathancit  19.12 

ityukta aha pitaram


. sakunim . ca 
. nirks.ya sr.s..to maya vidhirihadya sr.n.us.va tam
asam
. strayodasa sama nagaram. pravis..tes.vetes.u tavadayameva vidhirmayes..tah.  19.13 

draun.erhi nasti sadr.so balavan pratap soyam. maya bahuvidhaih. paramairupayaih. 


nto vasam
. vasagatosya ca matulena sakam . pita tamanu cais.a nadprasutah.  19.14 

evam . mama gata api cais.a karn.ah. 


. hi sainikagan.a api danamanaih. prayo vasam
astre balepyadhika eva surendrasunorjes.ye ca mantrabalatastvahameva bhmam  19.15 

trim . paramakah. suradurlabhasca durvasaso hi manavodya maya gr.htah. 


. sacchatam
anyatra te pravihita nahi vryavantah. syurbhma ityahamamun na niyojayami  19.16 

te vryada vijayada api vahnivaristambhadidah. sakaladevanikayarodhah. 


vr.s..tyadyabhpsitasamastakara amubhirjes.yami bhmamamumekamayatayamaih.  19.17 

sauhardames.u yadivatitaram. karos.i tatrapi naiva hi maya kriyate virodhah. 


vatsyantu varan.avate bhavatu sma ras..tram . tes.am
. tadeva mama nagapuram . tvadarthe  19.18 

evam . svaputraparipalanato yasaste bhuyad vinasyati paraprasavatipus..tau 


jate bale tava virodhakr.tasca te syuh. svartham
. hi tavadanuyantyapi kevalam. tvam  19.19 

ks.attaika eva satatam


. paripos.akolam . mama dvid.atha mantrabaladamus.ya 
. tes.am
paurasca janapadakah. satatam
. dvis.anti mam. tes.vatva dr.d.hasauhr.dacetasasca  19.20 

te tes.u duragamites.u nirasrayatvanmameva durbalataya paritah. srayante 


bhs.madayasca nahi tannikat.e virodham . kuryurvinasyati gates.u hi sauhr.dam. tat  19.21 

bhedah. kulasya bhavita kulanasaheturasmabhires. u sahites.u pure vasatsu 


tasmadupayabalatah. pratiyatanyaste varan.avatamito vihitopyupayah.  19.22 

vis.n.urjayanta iti sambhusahaya aste devotsavasca sumahan bhavitatra sus..thu 

ccxviii
. drak  19.23 
bhaktasca te hi nitaramarisankhapan. au tvaccoditah. samupayanti tamutsavam

ajnapya matpurus.atam
. purus.airmadyairmadhyasthavad bahugun . a uditasca tatra 
tes.am
. purotra gamanabhirucisca jata dras..tum
. puram . nanu pan.d.avanam  19.24 
. bahugun.am

ityuktavatyatha sute sa tathetyuvaca praptes.u pan.d.utanayes.u tathaiva coce 


jnatvaiva tepi nr.paterhr.dayam . jagmuh. piteti pr.thaya saha ntihetoh.  19.25 
. samastam

bhmastada ha bhavitatra hi bhaiks.acara ityeva samyaganuvidya nijam . na karma 


tyajyam . natu gr.hat sa hi nah. svadharmah.  19.26 
. tviti pratijagada nijagrajaya yamo vayam

nis.kal.ayanti yadi no nijadharmasam


. sthan yotsyamahetra nahi dasyuvadhopyadharmah . 
ityucivam. samamumaha ca dharmasunuh. krtirvinasyati hi no gurubhirvirodhe  19.27 

ityuktavakyamamumagrajamanvagat sa bhmah. pradarsya nijadharmamathanuvr. ttyai 


dos.o bhavedubhayato yata eva tena vacyah. svadharma uta na sthitiratra karya  19.28 

krtyarthameva nijadharmapariprahan. e praptegrajasya vacanat pravihatumeva 


bhmasya dos.amubhayam . pratihantumso jyes..tham . vr.s.asya  19.29 
. cakara hariratra sutam

hantavyatamupagates.u suyodhanadis. vanyopadhannahi bhavennijadharma eva 


purvam
. vadhe nahi samastasa eva dos.astes.am . ca tadarthatopi  19.30 
. prayanti vivr.tim

ks.attatha caha suvacontyajabhas. ayaiva dharmatmajam . vis.ahutasabhayat prattah. 


adhvam . tviti sma sa tatheti vacopyudrya prayacca varan.avatam. pr.thayanujaisca  19.31 

. sapadi kancanaratnagud. ham 


tan hantumeva ca tada dhr.taras..trasunurlaks. agr.ham
kr.tvabhyayatayadamutra hi vis.n.upadya svamatyameva ca purocananamadheyam  19.32 

. prahasta iti yastvabhavat supapah. sobhyetya pan.d.utanayanabhavacca mantr 


purvam
duryodhanam . prativihaya bhavatsakasamayata ityavadades.u sa kut.avakyam  19.33 

divyam. gr.ham
. ca bhavatam
. hi mayopantam . na saktah. 
. prtyaiva papamanuyatumaham
. samamumahuraho subhadram  19.34 
yus.masu dharmadhr.timatsu sada nivatsya ityucivam

ccxix
dr.s..tvaiva jatus.agr.ham . tadgandhato vr.s.asutah. pavamanajatam 
. vasaya sametam
tam . catipapamavadat sumukhais.a papo hantum . na icchati sada bhava ca prattah.  19.35 

. janan svacaramukhatah. khanakaya coce 


ks.attatha ntibalatokhilalokavr.ttam
uktvaiva dharmatanayaya madyavakyam . suduram  19.36 
. purvoktamasu kuru tatra bilam

cakre sa caivamatha vartma vr.ticchalena dvaram . svam 


. ca tasya sa pidhaya yayau gr.ham
bhmah. purocana ubhavapi tau vadhaya cchidrarthinau mitha utos.aturabdakarddham  19.37 

tasyagraja ca sahita sutapancakena tatragamat tadanu marutires.a kalah. 


ittham . sca mataramathasu bile nyadhat prak  19.38 
. vicintya sa nisamya ca tan prasuptan bhratr.m

tam. bhagineyasahitam . bhaginm


. ca tasya papam . pavamanasunuh. 
. dadaha sagr.ham
sapyagata hi garal.ena nihantumetan bhmasya purvabhujito na sasaka caitat  19.39 

taptam . taya sasutaya ca tapo nitantam . sunubhih. saha baladaditistathabdat 


. syam
tasya adacca giriso yadi putrakaistvam . yukta na yasi mr.times.a varastaveti  19.40 

janannidam . sakalameva sa bhmaseno hatva sutaih. saha kubuddhimimam . ca 


. hi tam
. sca mataramuduhya yayau bilat sa nirgatya bhtivasatobalatam. prayatan  19.41 
bhratr.m

jnatva purocanavadham. yadi bhs.mamukhyairvaicitravryatanaya abhiyodhayeyuh. 


kim . no bhavediti bhayam . tvr.te ca tanayan sakalan pr.thayah.  19.42 
. samuhad vivesa bhmam

bhmobhayopi gurubhih . svamukhena yuddhamapryaman. a uta dharmajavakyahetoh. 


. ca trtva ks.attratisr.s..tamadhiruhya jalaprayan.am  19.43 
uhyaiva tanapi yayau dyunadm

visvasita vidurapurvavacobhireva dasoditabhiradhiruhya ca bhmapr.s..tham 


sarve yayurvanamathabhyudite ca surye dr.s..tvaiva sapta mr.takanarudam . sca paurah.  19.44 

ha pan.d.avanadahades.a hi dhartaras..tro dharmasthitan kumatireva purocanena 


sopyes.a dagdha iha daivavasat supapah. ko nama satsu vis.amah. prabhavet sukhaya  19.45 

paurebhya eva nikhilena ca bhs.mamukhya vaicitravryasahitastu nisamya heti 


ucuh. suduh.khitadhiyotha suyodhanadyah. ks.atta mr.s.aiva ruruduryuyujusca karma  19.46 

ccxx
. ca tr.s.itairabhiyacitasca 
bhmopyuduhya vanamapa hid.imbakasya bhratr.n pr.tham
panyamuttarapat.embujapatranaddham
. duraduduhya dadr.se svapatotha tam . sca  19.47 

raks.arthameva parijagrati bhmasene raks.ah. svasaramabhiyapayate hid.imbm 


sa rupametya subhameva dadarsa bhmam . saks.at samastasubhalaks.an.asarabhutam  19.48 

sa raks.astanumavapa surendralokasrreva sakradayita tvaparaiva sacyah. 


sapat spr.dha patimavapya ca marutam
. sa praptum
. nijam. tanumayacata bhmasenam  19.49 

tam
. bhma aha kamanyatanum . na purvam . nahi dharma es.ah. 
. jyes..thadupaimi vanitam
sa caha kamavasaga punaretadeva svavesayugdhi marudagryaparigrahasya  19.50 

sa bharat varamimam . pradadavamus.yai svavesamatmadayitasya ca sangamena 


. pavamanasunoh.  19.51 
sapad vimuktimatitvratapah.prasanna tenaha sa nijatanum

jnanam
. ca naijamabhidarsayitum. punasca prahesvarokhilajagadgururindiresah . 
. te pradasyati tada prakaros.i merthyam  19.52 
vyasasvarupa iha cetya parasva eva mam

kale tadaiva kupitah


. prayayau hid.imbo bhmam . nihantumapi tam. ca nijasvasaram 
bhaks.arthameva hi pura sa tu tam
. nyayunkta netum. ca tanatha samasadadasu bhmam  19.53 

sa bhmameva saran.am
. prajagama tam . sca mataramathavitumabhyayat tam 
. ca bhratr.m
. nidraprabhangabhayato yuyudhemuna ca  19.54 
bhmah. suduramapakr.s.ya sahodaran. am

. stan 
tau mus..tibhistarubhirasmabhiradribhisca yuddhva nitantaravatah. pratibodhitam
sancakratustadanu sodarasambhramam . tam. dr.s..tvaiva marutirahannurasi sma raks.ah.  19.55 

tad bhmabahubalatad. itamsavakyat sarvairajeyamapi bhumital.e papata 


vaktrasravadbahulason . itamapa mr.tyum . a  19.56 
. prayat tamondhamapi nityamatha kramen

hatvaiva sarvararaks.itaraks.asam . sarvairavadhyamapi sodaramatr.yuktah. 


. tam
. yudhis..thiramathasya kr.te yayace  19.57 
bhmo yayau tamanu sa prayayau hid.imb kuntm

tabhyamanuktamapi yanna karoti bhmah. pradurbabhuva nikhilorugun.abhipurn.ah. 

ccxxi
vyasatmako hariranantasukhamburasirvidyamarcivitatah. sakalottamolam  19.58 

dr.s..tvaiva tam . paramamodina asu partha matra sahaiva paripujya gurum . virinceh. 
ullal.itasca harin.a paramatihardaprotphullapadmanayanena tadopavis . .tah.  19.59 

tan bhaktinamrasirasah . samudks.ya kr.s.n.o bhmam. jagada nata asu hid.imbaya ca 


etam
. gr.han.a yuvatm
. surasadmasobham . jate sute sahasuta pratiyatu cais.a  19.60 

evam
. bruvatyagan.itorugun.e ramesa Om . sca tathaiva bhmah. 
. ityudrya kr.tavam
skandhena cohya vibudhacaritapradesan bhmam . prayatyudaya eva raverhid . imb  19.61 

sa nandanadis.u vanes.u vihr.tya tena sayam . sca parthan 


. prayati pr.thaya sahitam
evam . yayavapi tayoriha vatsararddho jatasca sunurativryabalopapannah .  19.62 

devopi raks.asatanurnirr.tih. pura ya avesayuk ca girisasya ghat.otkacakhyah. 


. ghat.opamamamus.ya siro babhuva kesa nimes.ata udasurato hi nama  19.63 
purvam

jate sute samayato bhagavatkr.tat sa bhmo jagada sasutam . ca 


. gamanaya tam
smr.tyabhiyana ubhayorapi sa pratijnam . vidhaya ca yayau suralokameva  19.64 
. tes.am

vyasopi pan.d.utanayaih. sahito bakasya raudrad varajjayavadhapagatasya nityam 


yato vadhaya paramagan.itorudhama purn.aks.ayorusukha asu tadaikacakram  19.65 

tan brahman.asya ca gr.he pran.idhaya kr.s.n.ah. sis.ya mamaita iti viprakumararupan 


ayami kala iti tananusasya cayat te tatra vasamatha cakruranucya vedan  19.66 

bhiks.amat.atsu satatam . sadana eva gr.hapraman.am 


. pratihunkr.tena bhme visam
bhan.d.am
. kulalavihitam. pratigr.hya gacchatyasankayavagamanasya tamaha dharmah.  19.67 

sthulam . tvaraks.a uddhr.tya vahnimukhatastadu caikados.n.a 


. hi sadma pr.thivsahitam
bhan.d.am. tadarthamuru kumbhakaren . a dattam . ca tena carasi pratihunkr. tena  19.68 
. bhiks.am

dharmasya te suniyaterbalatasca bodho bhuyat suyodhanajanasya tato bhayam . me 


matra sahaiva vasa phalgunapurvakaistvamantameva paribhunks. va natu vrajethah.  19.69 

ccxxii
ityukta asu sa cakara tathaiva bhmastepi svadharmapariraks.an.ahetumaunah. 
. carantyatha caturs.vapi tes.u yates.vekatra matr.sahitah. sa kadacidaste  19.70 
bhiks.am

tatkala eva ruditam . nijavasahetorviprasya darasahitasya nisamya bhmah. 


. yutagr.he sisulal.anadau lajjediti sma jananmavadannacagat  19.71 
strbalasam

janhi vipraruditam . kuta ityatasca yogyam . vidhasya iti sa prayayau ca sghram 


sa sam . vr.taiva sakalam
. vacanam . sah.  19.72 
. gr.hesya susrava vipravara aha tada priyam

datavya eva hi karodya ca raks.asosya saks.ad bakasya girisannibhabhaks.yabhojyah. 


pum . sanasa ca sahitanad.uha pumam . ca samastanasah.  19.73 
. stu naivasti nopradadatam

. me naitat priye tava manogatamasa tena 


anyatra yama iti purvamudahr.tam
yasyami raks.asamukham
. svayameva martum . bharyainamaha na bhavanahamatra yami  19.74 

arthe tavadya tanusantyajanadaham . loke satpracarite tadr.te tvadhasca 


. syam
kanyaha cainamahameva na kanyayartha ityukta aha dhigiti sma sa vipravaryah .  19.75 

kanyodita bata kuladvayatarin. ti jaya sakheti vacanam . sutasca 


. srutigam
atmaiva tena natu jvanahetutoham . dhpurvakam. nr.sanake pratipadayami  19.76 

evam . pratidarsya cais.am 


. rudatsu sahites.u kumarakosya praha svahastagatr.n.am
etena raks.asamaham. nihanis.ya evetyukte suvakyamanu sa pravivesa kunt  19.77 

pr.s..tastayaha sa tu vipravaro bakasya vryam. balam. ca ditijaribhirapyasahyam 


sam . vatsaratrayayute dasake karam. ca pratisvikam. dasamukhasya ca matulasya  19.78 

srutva tamugrabalamatyuruvryameva ramayan.e raghuvarorusaratibhtam 


vis..tam . nananda  19.79 
. biles.vatha nr.pan vasamasu kr.tva bhtyaiva taistadanu dattakaram

evam. balad.hyamamumasu nihatya bhmah. krtim. ca dharmamadhikam . pratiyasyatha 


sarve vayam . ca tamanu pragr.htadharma yasyama ityavadadasu dharasuram. tam  19.80 

santi sma vipravara panca suta mamadya tes.veka eva naravairimukhaya yatu 
ityukta aha sa na te sutavadhyayaham. papo bhavani tava hanta manotidhram  19.81 

ccxxiii
uktaivamaha ca pr.tha tanaye madye vidyasti dikpatibhirapyavis.ahyarupa 
. vadhyastathapi na surasurapalakaisca  19.82 
uktopi no gurubhires.a niyunkta etam

uktvaivametya nikhilam. ca jagada bhma uddhars.a asa sa nisamya mahasvadharmam 


praptam . dr.s..tva jagada yamasunurupetya canyaih.  19.83 
. vilokya tamatva vighurn.anetram

matah. kimes.a muditotitaramiti sma tasmai ca sa nikhilamaha sa cabravt tam 


kas..tam
. tvaya kr.tamaho balameva yasya sarve srita vayamamum . ca niham. si bhmam  19.84 

yadbahuvryaparamasrayato hi rajyamicchama eva nikhilarivadham . svadharmam 


soyam. tvayadya nisicarimukhaya matah. prasthapyate vada mamasu kayaiva buddhya  19.85 

ityuktavantamamumaha sudhrabuddhih. kunt na putraka nihantumayam . hi sakyah. 


sarvaih. surairasurayogibhirapyanena curn.kr.to hi satasr.ngagirih. prasutyam  19.86 

. hi marudeva naratmakobhut ko nama hantumimamaptabalo jagatsu 


es.a svayam
ityevamastviti sa tamavadat paredyurbhmo jagama sakat.ena kr.torubhogah.  19.87 

gatva tvaran bakavanasya sakasa asu bhmah. sa payasasubhaks.yapayoghat.adyaih. 


yuktam . ca sailanibhamuttamamadyarasim. sparsat puraiva narabhaks.iturattumaicchat  19.88 

tenaiva cannasamitau paribhujyamana utpat.ya vr.ks.amamumadravadasu raks.ah. 


vamena marutirapohya tada praharan hastena bhojyamakhilam. sahabhaks.yamadat  19.89 

ptva payo tvarita enamavks.aman.a acamya tena yuyudhe guruvr.ks.asailaih. 


tenahatotha bahubhirgiribhirbalena jagraha cainamatha bhumital.e pipes.a  19.90 

akramya padamapi padatal.ena tasya dorbhyam . pragr.hya ca param . vidadara bhmah. 


mr.tva sa coru tama eva jagama papo vis.n.udvid.eva hi sanairanivr.tti cogram  19.91 

. sa yo raks.aso na vasa asa jarasutasya 


hatva tamaks.atabalo jagadantakam
bhaumasya purvamapi no bharatasya rajno bhmo nyadhapayadamus.ya sarramagre  19.92 

dvaryeva tat pratinidhaya punah. sa bhmah. snatva jagama nijasodaraparsvameva 

ccxxiv
srutvasya karma paramam . purasthah.  19.93 
. tutus.uh. sameta matra ca te tadanuvavruratah

dr.s..tvaiva raks.asasarramuru prabhta jnatvaiva hetubhiratha kramaso mr.tam . ca 


viprasya tasya vacanadapi bhmasenabhagnam . nisamya paramam . tutus.usca tasmai  19.94 

annatmakam. karamamus.ya ca sampracakruh. sopyetamasu narasim . havapurdharasya 


cakre harestadanu satyavatsutasya vis.n.orhi vakpracuditah. prayayustatasca  19.95 

utpattipurvakakatham. drupadatmajaya vyaso hyanucya jagatam. gurursvaresah. 


yatetyacodayadathapyapare dvijagryastan brahman.a iti bhujirbhavatti cocuh.  19.96 

purvam. hi pars.ata iman jatugehadagdhan srutvatiduh.khitamanah. punareva mantrah. 


yajopayajamukhanissr.ta evames.a nasatyatarha iti jvanames.u mene  19.97 

yatrakvacit prativasanti nilnarupah. partha iti sma sa tu phalgunakaran. ena 


cakre svayambaravighos.an.amasu rajasvanyairadharyadhanursavaracca cakre  19.98 

tatkala eva vasudevasutopi kr.s.n.ah. sampurn.anaijaparibodhata eva sarvam 


janannapi sma halina sahito jagama parthan nisamya ca mr.tanatha kulyahetoh.  19.99 

sa prapya hastinapuram . dhr.taras..traputran sam . stadanusarikathasca kr.tva 


. vancayam
bhs.madibhih. parigatopriyavajjagama dvaravatmuditapurn. asunityasaukhyah.  19.100 

tasyantare hr.dikasunuranantaram . svaphalkibuddhibalamasrita ityuvaca 


. svam
. man.ina sahaiva  19.101 
satrajides.a hi pura pratijajna enamasmatkr.te svatanayam

sarvam. sca nah. punarasavavamatya kr.s.n.ayadat sutam . nisi papabuddhim 


. jahi ca tam
adaya ratnamupayahi ca nau virodhe kr.s.n.asya danapatina saha sahyamemi  19.102 

ityukta asu kumatih. sa hi purvadehe daityo yatastadakarodatha satyabhama 


anandasam . vidapi lokavid.ambanaya tad dehamasya tilaje patimabhyupagat  19.103 

srutva tadyavacanam . bhagavan purm . svamayata eva tu nisamya mahotsavam. tam 


. ca  19.104 
pancalarajapurus. oditamasu vr.s.n.ivaryairaganmusalina saha tatpurm

ccxxv
bhmopi rudravararaks.itaraks.asam
. tam . 
. hatva tr.n.opamataya haribhaktavandyah
us.yatha tatra katiciddinamacyutasya vyasatmano vacanatah. prayayau nijaisca  19.105 

mangalyametadatulam . pancalakan paramabhojanamatra siddhyet 


. pratiyata sghram
viprairitastata itritavakyamete sr.n.vanta eva paricakramuruttarasam  19.106 

s.an.n.am
. ca madhyagamudrn. abhujam . visalavaks.asthalam . bahal.apaurus.alaks.an.am. ca 
dr.s..tvaiva marutimasavupalapsyatha kr.s.n.amiti sma ca vacah. pravadanti viprah.  19.107 

ratrau diva ca satatam . nisayam 


. pathi gacchamanah. prapuh. kadacidatha vis.n.upadm
sarvasya raks.itumagadiha pr.s..thatastu bhmogra eva satamanyusutontaranye  19.108 

prapte tadolmukadharerjuna eva gangam . gandharvaraja iha citrarathorddharatre 


. sa cagat  19.109 
dr.s..tvaiva viprarahitanudakantarasthah. ks.atratmaja iti ha dhars.ayitum

hantasmi vo hyupagatanudakantamasya nadyasca martyacaran.aya nis.iddhakale 


ittham
. vadantamamumaha surendrasunurgandharva nastravidus.am . bhayamasti tedya  19.110 

sarvam. hi phenavadidam
. bahulam
. balam . te narthapradam . bhavati castravidi prayuktam 
ityuktavantamamumuttamayanasam . stho ban.an ks.ipannabhisasara suresabhr.tyah.  19.111 

agneyamastramabhimantrya tadolmuke sa ciks . epa sakratanayosya rathasca dagdhah . 


tam. cagnina parigr.htamabhipragr.hya keses.u sancakars.asu surendrasunuh.  19.112 

parthena sandhars.itah. saran.am


. jagama dharmatmajam . tamapi sotha nijastramugram 
sanjahra eva tata asa ca namatosavangaravarn. a iti varn.aviparyayen.a  19.113 

gandharva ulban.asuraktatanuh. sa bhutva svarn.avadata uta purvamupetya sakhyam 


parthena durlabhamahastramidam. yayace janannapi sma nahi tadr.sames.a veda  19.114 

vidya susiks.itatama hi suresasunau tamasya cavadadasavapi kalatosmai 


gandharvagamavadadanvagadr.syavidyam . pascaditi sma puruhutasutasya vakyat  19.115 

adhikyatah. svagatasam
. vida eva samye naivecchati sma nimayam. sa dhananjayotra 
dharmarthameva sa tu tam . vidamamus.ya ca dharmatoyat  19.116 
. paridaya tasmai kalena sam

ccxxvi
parthena sopi bahulasca kathah. kathitva dhaumyasya sangrahan.amaha purohitatve 
dasyami divyaturaganiti sorjunaya vacam . nigadya divamaruhadapyaguste  19.117 

te dhaumyamapya ca purodhasamuttamajnam . vipratmajopamataya vivisuh. puram. ca 


pancalakasya nikhilam
. dadr.susca tatra murdhavasiktasamitim
. samalankr.tam. ca  19.118 

. pragr.hya sahajah. pragr.htamalam 


rajanyaman.d.alamudks.ya supurn.amatra kr.s.n.am
. ca madhyamagamat kulavryasampadyuktam. vibhutimatha caha samastarajnam  19.119 
tes.am

tam
. sca pradarsya sakalan sa hutasanam . ca tat pratinidhaya sapancaban. am 
. sascapam
ahabhibhas. ya sakalan nr.patnathoccairdpyaddhutasanavapurghanatulyaghos.ah.  19.120 

etena karmukavaren.a taruparistham . matsyavabhasamudake prativks.ya yena 


etaih. saraih. pratihato bhavatha matsyah. kr.s.n.anuyasyati tamadya narendravrah.  19.121 

ityasya vakyamanu sarvanarendraputra uttasthuruddhatamadascalakun.d.alasyah. 


astram. balam . samalankr.tangah.  19.122 
. ca bahu naijamabhks. aman.ah. spardhanta eva ca mithah

kecinnirks. ya dhanuretya na me susakyamityeva capayayuranya uta pracalya 


tatrasasada sisupala urupratapah. sangr.hya tat samanuropan.ayatna ast  19.123 

mas.antaraya sa cakars.a yadaiva kot.ya unnamya tat pratijaghana tameva casu 


anyatra phalgunata etadasakyamevetyanjo girsavaratah. sa yayau ca bhagnah .  19.124 

madresa etya cakr.s.e sthaviropi vryaccedsatopyadhikameva sa mudgamatre 


. matvatmanastadanu bhupatayo vis.an.n.ah.  19.125 
sis..temuna pratihatah. sa yayavasakyam

sannes.u bhupatis.u magadha asasada sovajnayaiva balavryamadena dr.ptah. 


. cakars.a calapadatal.o balena sis..te sa sars.apamitebhihatomunaiva  19.126 
capam

janunyamus.ya dharan.m . yayatustadaiva darpen . a casthirapadah. sthitimatrahetoh. 


raudrad varat sa jal.atam . mukhanyanabhivks. ya yayau svaras..tram  19.127 
. gamitotha raja rajnam

prayo gatastamanu bhupatayotha karn.o duryodhanarthamanugr.hya dhanuscakars.a 

ccxxvii
ramadupattasubhasiks.itamatratosau romavasis..tamakarod dhanus.ontamasu  19.128 

tasmim. sca tena vihate pratisannivr.tte bhmarjunau dvijasadasyupasannivis . .tau 


uttasthatu ravisasipratimanarupau vipres.u tatra ca bhiya vinivarayatsu  19.129 

viprasca kecidatiyuktamimau hi vrau devopamaviti vaco jagadustatastau 


dr.s..tvaiva kr.s.n.amukhapankajamasu capasannidhyamayayaturuttamavryasarau  19.130 

tatrarjunah. pavanajat priyatopyanujnamadaya kesavamajam . manasa pran.amya 


kr.tva gun.anvitamado dhanurasramen. a yantrantaren.a sa sarairadhunocca laks.am  19.131 

kr.s.n.a tadasya vidadhe navakanjamalam . pratividhaya narendraputrau 


. madhye ca tam
bhmarjunau yayaturacyutamabhinamya ks.ubdham . tada nr.pavarabdhirimavadhavat  19.132 

dras..tum. hi kevalagatirnatu kanyakaya arthe na capamiha vr.s.n.ivarah. spr.santu 


ityajnayaiva varacakradharasya lipsamapyatra cakruriha naiva yadupravrah.  19.133 

bhmastu rajasamitim. pratisamprayatam. dr.s..tvaiva yojanadasocchrayamasu vr.ks.am 


arujya sarvanr.patnabhitopyatis..thad dr.s..tva palayanaparasca babhuvurete  19.134 

bhmoyames.a puruhutasutonya ete partha iti sma haline harirabhyavocat 


dr.s..tvaiva sopi mudamapa sinesca pautrah . pragr.hya hars.at paripupluvetra  19.135 
. khad.gam

prtes.u sarvayadus.u prapalayites.u duryodhanadinr. patis.vakhiles.u bhmat 


karn.obhyayaddharihayatmajamasu madrarajo jagama pavanatmajameva vrah.  19.136 

vipres.u dan.d.apat.adarbhamahajinani kopat ks.ipatsu na vinasanamatra bhuyat 


ks.atrasya vairata iti drupade ca kr.s.n.am . sca yacati sa marutirara salyam  19.137 
. vipram

vr.ks.am
. tvasau pratinidhaya ca madrarajam
. dorbhyam . pragr.hya javato gagane nidhaya 
bandhutvato bhuvi sanairadadhat sa tasya vijnaya vryamagamannijarajadhanm  19.138 

. sopyastrabahubalamaviramutra cakre 
parthopi tena dhanus.a yuyudhe sma karn.am
tau dhanvinamanupamau ciramasyatam . vyathito babhas.e  19.139 
. ca suryatmajotra vacanam

ccxxviii
tvam
. phalguno harihayo dvijasattapo va murtam . na me pramukhatah. sthitimanya s..te 
yo vasmi kopi yadi te ks.amamadya ban.an muncanyathehi ran.atastviti partha aha  19.140 

karyam. na me dvijavaraih. pratiyodhanenetyuktva yayau ravisutah. sa suyodhanadyaih. 


nagahvayam. puramatha drupadatmajam. tamadaya carjunayutah. prayayau sa bhmah.  19.141 

agresviputrasahitah. sa tu dharmasunuh. prayat kulalagr.hamanvapi bhmaparthau 


bhiks.eti tairabhihite prajagada kunt bhungdhvam. samastasa iti pradadarsa kanyam  19.142 

pramadikam. ca vacanam. na mr.s.a tayoktam. prayo hi tena kathametaditi sma cinta 


. babhuva vasudevasuto harisca tatrajagama paramen.a hi sauhr.dena  19.143 
tes.am

. puramama yadubhih. samastaih. 


sambhas.ya taih. sa bhagavanamitatmasaktih. prayannijam
jnatum
. ca tan nisi sa tu drupadah
. svaputram . imanapasyat  19.144 
. prasthapayat sa ca vilnam

bhiks.annabhojina uto bhaginm . ca tatratitr.ptahr.dayamatha yuddhavartam 


. nijam
tes.am
. nisamya nadatam
. dhanavad gabhram. ks.atrottama iti matim. sa cakara vrah.  19.145 

pratastu tasya janiturvacasa purodhastan prapya mantravidhina marudatmajena 


. sca pravesayannr.patigehamamaiva matra  19.146 
sampujitotividus.a pratigr.hya tam

tanagatan samabhipujya nijatmajam . ca vipradiyogyapr.thaguktapadarthajataih. 


purn.an gr.ham . ca teguh.  19.147 
. scatura eva didesa raja tatrayudhadiparipurn. agr.ham

ces..tasvarakr.tivivaks.itavryasauryapragalbhyapurvakagun.aih. ks.itibhartr.putran 
vijnaya tan drupada etya ca dharmasunum . papraccha kosi naravarya vadasva satyam  19.148 

sa praha mandahasitah. kimihadya rajan purvam . hi varn.avis.aye na vises.a uktah. 


putrkr.te tava sutena tu laks.avedha ukto narendrasamitau sa kr.topyanena  19.149 

evam. bruvan.amatha tam. pr.thaya sahaiva raja vadeti punareva yayaca es.ah. 
sarvam . jagada kr.takr.tya ihasamadya  19.150 
. pr.thapyavadatam. sa ca tena tus..to vacam

partharthameva hi mayais.a kr.tah. prayatnastvam. phalgunonya utavadya karam . sutayah. 


. sa tu dharmasunuraha sma sarva iti me manasi prarud.ham  19.151 
gr.hn.atvitrita imam

ccxxix
natra prama mama hr.di pratibhatyathapi dharmacala mama matirhi tadeva manam 
ityuktavatyapi sahaiva sutena raja naivaicchadatra bhagavanagamacca kr.s.n.ah.  19.152 

vyasam. tamks.ya bhagavantamagan . yapurn.anityavyayatmagun. amasu samasta eva 


natvabhipujya varapt.hagatasya cajnamadaya copavivisuh. sahitastadante  19.153 

kr.s.n.astadaha nr.patim . sarvebhya eva vr.s.avayupurandara hi 


. prati dehi kanyam
nasatyadasrasahita ima eva indrah. purve ca sampratitanasca harerhi pascat  19.154 

. sriyasca nikhila apicaikadehah. putr tavaiva na tatotra viruddhata hi 


es.am
ityuktavatyapi yada drupadascakara sam . na dhiyamenamathaha kr.s.n.ah.  19.155 
. vadinm

divyam. hi darsanamidam. tava dattamadya pasyasu pan.d.utanayan divi sam . stvam 


. sthitam
etam
. ca te duhitaram . tallaks.an.aih. saha tatah. kuru te yathes..tam  19.156 
. saha taih. pr.thakstham

. sca 
ityuktavakyamanu tan sa dadarsa raja kr.s.n.aprasadabalato divi tadr.sam
. tadanadaren.a  19.157 
etan nisamya caran.au jagadsitusca bhto jagama saran.am

datvabhayam . sa bhagavan drupadasya karye tenomiti sma kathite svayameva sarvam 


. kr.timatha vyadadhacca dhaumyayuktah. kramen.a jagr.hurnikhilasca pan.im  19.158 
vaivahikm

pancalakes.u ca mahotsava asa raja tus..tobhavat saha sutaih . 


. svajanaisca sarvaih
pauraisca janapadikaisca yathaiva rame datva sutam . janaka apa mudam . tatonu  19.159 

udbahya tatra nivasatsu ca pan.d.aves.u srutvaiva ramasahitah. saha yadavaisca 


adaya paribarham
. bahulam . sca parthan  19.160 
. sa kr.s.n.a ayanmudaiva pr.thaya sahitam

dr.s..tvaiva tam. mumudurasu kurupravra aslis.ya kr.s.n.amatha nemurasau ca kr.s.n.am 


dr.s..tva pradaya gr.hayogyasamastabhan. d.am. sauvarn.amebhya uru bhus.an.amacyutodat  19.161 

devangayogyasubhakun . d.alaharamaulikeyuravastrasahitanyurubhus. an.ani 


. pr.thakpr.thagadat pr.thageva yogyanyanyad dadavatha pitr.s.vasuratmayogyam  19.162 
s.an.n.am

ratnani ga gajaturangarathan suvarn.abharan bahunapi dadavatha casis.ogryah. 

ccxxx
vyasopyadadiha paratra ca pars.atopi bhus.arathasvagajaratnasukancanani  19.163 

dassca dasasahitah. subharupaves.ah. sahasraso dadaturatra harirnr.pasca 


tasam. vicitravasananyururatnamalah. pratyekaso dadaturapyurubhus. an.anam  19.164 

. sahitograjena 
masan bahunapi vihr.tya sahaiva parthaih. kr.s.n.o yayau yadupurm
antarhite bhagavati pratatorusaktau vyase ca vatsaramihos.urime tu parthah.  19.165 

vaicitravryatanayah. saha saubalena karn . ena sindhupatina rathahastiyaudhaih . 


bhurisravah. prabhr.tibhisca sahaiva hantum . punaste  19.166 
. pancalarajamaguretya purm

. raja sutaih. saha sasainika udgatobhut 


tairardite svapura asu sa somakanam
. ca tasya ca babhuva mahan vimardah. putrau ca tasya nihatau vidhutasca senah.  19.167 
tes.am

citre hate samara asu sacitraketau dhavatsu sainikavares.u ca pars.atasya 


partha rathairabhiyayurdhr.tacapaban. a vaicitravryatanayan ravisunuyuktan  19.168 

taistes.u pancasu samam


. pratiyodhayatsu bhurisravah. saravijo viratham. cakara 
sakratmajam. tadanu parvatasannikasam. dorbhyam
. tu marutirurum . tarumudbabarha  19.169 

ayantamks.ya taruhastamimam . samrasunum. suyodhanamukha nikhilah. sakarn.ah. 


bhurisravah. sakunibhurijayadrathasca sarvepi dudruvuratho vivisuh . svam  19.170 
. puram

jnatva samastamapi tad vidurograjam . svam . varddhanta eva tanaya bhavato narendra 
ityaha sopi muditah. svasutena kr.s.n.a prapteti bhus.an.avaran.yadisacca vasah.  19.171 

partha iti sma vidurovadadasu sopi svakaraguhanaparo yadi tarhyatva 


bhadram . pravr.ttimapi me vada sarvasastvam  19.172 
. mr.ta nahi pr.thasahitah. sma parthastes.am

ityukta aha vidurah. sa hid.imbavadhyapurvam. pravr.ttimakhilamapi laks.avedham 


udbahamapyatha nadjamukhasca sarve tus..ta babhuvurapi vatsaramus.urevam  19.173 

srutvatha kr.s.n.amupayatamuru pradaya ratnam . punasca 


. ca pan.d.utanayes.u gatam
tatapyamanahr. dayastu suyodhanadya mantram . pracakruratha karn . amukha yayusca  19.174 

ccxxxi
yuddhaya tes.u punareva rathaih . sa viduropi nadjamukhyan 
. prayates.vahagrajam
ete hi papatamacetasa etya parthan yuddhaya mr.tyumupayanti na sam . sayotra  19.175 

bhmarjunau vis.ahitum. nahi kascanasti samarthyayuk suravares.vapi varddhitaste 


jnatvaiva vatsarata eva mahanadharmastes.amupeks.an.akr.tastadalam . niyunks.va  19.176 

antaye ca viniyujya susantvapurvamanya yojaya nr.pais.u tatharddharajyam 


evam . tava bhavet kulavr.ddhaye hi dharmaya cobhayavinasakaronyatha syah.  19.177 
. kr.tam

. sa nr.popyuvaca 
ityuktavatyanu tathetyavadannadjo dron.ah. kr.pasca viduram
yahyanayeti sa ca vegavata rathena tatragamat tadanu tairabhipujitasca  19.178 

tatkala eva vasudevasutasca kr.s.n.o vyasasca tanupasametya durantasakt 


adaya kuntisahitan viduren.a yuktau nagahvayam . saha bharyayaiva  19.179 
. puramitam

tes.vagates.u sumahanabhavat prahars.ah. paurasya janapadikasya janasya coccaih . 


bhs.madikasca muditah. pratipujya gehamavesayan saha nr.pen.a mahotsavena  19.180 

kr.s.n.amapujayadatva ca saubal sa duryodhanasya dayitasahitatra tepi 


us.ustatasca nijaputrakadurvintya kr.s.n.animittamurubhtita aha bhmat  19.181 

kunti prayahi sahita snus.aya gr.ham . bhmad bibhemi nijaputrakadurvintya 


. svam
. sa  19.182 
kr.s.n.a trilokavanitadhikarupasara yasmaditi sma sasuta prayayau gr.ham

us.ustathaiva parivatsarapancakam . te pan.d.orgr.he susukhinokhilabhogayuktah. 


kr.s.n.a ca tes.u pr.thageva catuh.svarupa reme tathaikatanurapyabhimanibhedat  19.183 

kanyaiva sabhavadatah. prativasaram . ca janmabhavaddhyabhimateh . pr.thageva nasat 


prayo hi nabhimatinasamavapa van. tasmanmarucca sakales.vabhivis..ta ast  19.184 

dharmatmajadis.u marut prativis..ta es.am


. buddhim
. vimohya ramate satatam . taya yat 
suddhaiva sa hi tata eva dinedine ca sammohato maran . avad bhavatha kanya  19.185 

no suptivat tvidamatonyavasatvato hi dehasya sam . smr.tita eva harerna mohah . 


navesavacca tata eva mr.teh. svarupametat tvatah. pratidinam . jananaddhi kanya  19.186 

ccxxxii
evam
. sa vayuranuvis..tayudhis..thiradibhmatmanaiva ramate satatam . tayaikah. 
anyadr.sa hi surabhuktiratonyarupa manus.yabhuktiriti natra vicaryamasti  19.187 

vasis..thayadavavr.s.avapi kesavau tau tatros.atuh. paramasauhr.dato hi tes.u 


tabhyamanantagun.apurn.asukhatmakabhyam. parthasca te mumudire yutasatkathabhih.  19.188 

purvam. hi tes.u vanages.u babhuva kasirajah. sutakr.ta uruks.itipalayogah. 


tatra svayambaragatam. dhr.taras..traputrah. kanyam . balajjagr.ha atmabalatidr.ptah.  19.189 

. hi rajagan.ane magadhadhirajah. sankhyata ityatirus.a pragr.htakanye 


purvam
duryodhane nr.patayo yuyudhuh. sma tena bhagnasca karn.asahitena sahanujena  19.190 

. prayahi 
bhagnes.u tes.u punarattasarasanes. u karn.o jagada dhr.taras..trasutam
yuktah. sahodarajanairgurubhs. mamukhyayuktasya te na purametya hi ghars . an.esah.  19.191 

ekantato jayamavks.ya ca nanuyati barhadrathah. puragatasya jaye na nis..tha 


draun.im. ca rudratanumes.a sada vijanan no tena yuddhamabhivanchati rudrabhaktah .  19.192 

ekohameva nr.patn pratiyodhayis.ya etairmayi pratijitepi na testyakrtih. 


ekam. ca tenujamime yadi paurus.en.a gr.hn.yuratra tava krtirupaiti nasam  19.193 

. samartha rajna hyanena tata eva hi bahlikosya 


bhs.madayopi nahi yodhayitum
bhr.tyo babhuva natu bhs.mamayam. yudhegad raja nahti naca tena virodha ast  19.194 

ityukta asu sa vimr.sya yayau puram . karn.opi taih. pratiyuyodha jigaya cainan 
. svam
karn.asya vryamagan.ayya jarasutopi hyekaikameva nr.patim . sa didesa yoddhum  19.195 

sarves.u tes.u vijites.vabhijagmivan sa yoddhum. br.hadrathasutopyamuna rathena 


tam
. caiva ramavarato viratham . cakre sa cainamatha mus..tibhirabhyupetau  19.196 
. visastram

sandhau yadaiva jaraya pratisandhitasya karn . o jaghana na paratra tutos.a raja 


. tvaya bhava tato mama bhr.tya eva  19.197 
na jnatametadapi ho halina tadetajjnatam

evam
. vidham
. sukusalam
. bahuyuddhasaun.d.am . hanis.ya uta te pitureva purvam 
. na tvam

ccxxxiii
bahvorbaladabhihr.tam
. hi mayangarajyam . gr.han.a yudhi karmakarasca me syah.  19.198 
. tat tvam

ityukta asu sa tathaiva cakara karn.ah. purvam . hi tasya nijarajyapadaikadesah . 


duryodhanena vihito magadhadhirajam . jitva vr.kodarahr.tah. pitureva dattah.  19.199 

angadhirajyamupalabhya jarasutasya sneham . ca suryasuta asu kurun jagama 


dr.s..tvaiva tam
. mumudire dhr.taras..traputra nanena tulyamadhijagmurato harim . ca  19.200 

udvahya kasitanayam
. girijadhivis..tam . prathamamalaks.mm 
. saks.annares.u janitam
tasyam
. sutam . tvajanayat pura asa yoks.ah. kanyam . ca s.ad.ananasya  19.201 
. pura priyatamam

putro babhuva sa tu laks.an.anamadheyah. sa laks.an.etyadhikarupagun. asa kanya 


tasyanujasca nijayogyagun. a avapurbharyah. punasca sa suyodhana apa bharyah.  19.202 

purvam . surantaka iti prathitah. sutobhud duh.sasanasya tadanu pratitapyamanah. 


dr.s..tvaiva parthabalavryagun. an samr.ddhim. tam . sma kalingadesam  19.203 
. caiva te pratiyayuh

ast svayambara utatra kalingarajaputryah. suvajra iti yam. pravadanti bhupah. 


raudrad varadavijitasya ca tasya kanyam . dr.pto balat sa jagr.he dhr.taras..trasunuh.  19.204 

tatratha rudravaratah. sa jarasutena yukto babandha ca suyodhanamasu jitva 


karn.ah. paradravadiha sma sutes.u pan.d.oryasmat spr.dhagamadatah. sa parajitobhut  19.205 

duryodhanenujajanaih . saha tairgr.hte bhs.mambikeyaviduragrajavakyanunnah. 


. stan hatva suvajramamucad dhr.taras..traputran  19.206 
bhmo vijitya nr.patn sajarasutam

tepi sma karn.asahita mr.takapratka 71 nagahvayam. puramathayayurapyams. am 


dr.s..tva virodhamavadannr.patisca dharmaputram . purandarakr.tasthalamasu yahi  19.207 

tatrarddharajyamanubhunks. va sahanujaistvam . kosarddhameva ca gr.han.a pura hi sakrah. 


. ca rajyam  19.208 
tatrabhis.ikta uta kanjabhavadidevaistatrastha eva sa cakara ciram

tvam
. vra sakrasama eva tatastavaiva yogyam . tadata asvabhis.ecayami 
. puram
71
pracnakose mr.takapratpah. iti pat.hyate  arthastu na sphut.ah.  yatah. pratpasabdah. sadr.syavac na prasiddhah.
bannanje govindacaryah.

ccxxxiv
. iti sma cakrebhis.ekamapi tasya sa ambikeyah.  19.209 
ityukta aha sa yudhis..thira Om

tasyabhis.ekamakarot prathamam . hi kr.s.n.o vasis..thanandana ururbhava cakravart 


yas..tasvamedhanikhilatmakarajasuyapurvairmakhaih. satatameva ca dharmaslah.  19.210 

ityeva pars.atasutasahitebhis.ikte kr.s.n.opi vr.s.n.ivr.s.abhah. sa tathabhyas.incat 


evam. ca marutisirasyabhis.ekametau sancakratuh. sma yuvarajapade sabharyam  19.211 

bhme ca pars.atasutasahitebhis.ikte tabhyamanantasukhasakticidatmakabhyam 


anyaisca vipravr.s.abhaih. sukr.tebhis.eke dharmatmajanu mumudurnikhilasca santah.  19.212 

tasmin mahotsavavare dinasaptakanuvr. tte vasis..thavr.s.abhen.a ca vr.s.n.ipena 


kr.s.n.ena te yayurama pr.thaya taya ca pancalarajasutaya sthalamindravasam  19.213 

kosasya carddhasahitastu yadaiva partha gacchanti tananuyayurnikhilasca paurah. 


ucusca ha bata suyodhana es.a papo dure cakara nanu pan.d.usutan gun.ad.hyan  19.214 

bhmapratapamavalambya kalingabandhanmuktah. sutamapi hi tasya puram . ninaya 


. gun.ibhiradya sahaiva parthaih.  19.215 
dves..tyevamapyatibalan hi sadaiva parthan yamo vayam

. a parthan naivanugacchata yadi vrajathanu vodya 


ajnapayatyapi sa bheriraven
vittam . vijahama parthan  19.216 
. haris.ya iha sarvamapti tacca papah. karotu na vayam

sadbhirhi sangatirihaiva sukhasya heturmoks.aikaheturatha tadvipartamanyat 


. tviti sma dhr.tacetasa aha dharmah.  19.217 
tasmad vrajema saha pan.d.usutairhi sakraprastham

. mayi sanujesti tis..thadhvamatra pitureva hi sasane me 


prtiryadi sma bhavatam
krtirhi vonugamanat pituratyayena nasyenna ityanusaradhvamihambikeyam  19.218 

ityeva taih. purajana nikhilairnis.iddhah. kr.cchren.a tasthurapi tan manasanvagacchan 


prapyatha sakrapuramasmaratam . ca kr.s.n.au devesavardhakimathagamadatra sopi  19.219 

vasis..thapena yadupena ca pan.d.avanam


. ratnotkaram
. kuru puram . puruhutapuryah. 
sadr.syatastviti niyukta ubhau pran
. amya sarvesvarau sa kr.tavam . tathaiva  19.220 
. sca puram

ccxxxv
desam . ca natijanasam
. vr.tamanyadesasam . sthairjanairabhipupurira asu parthah. 
tes.am . sma cakruh.  19.221 
. gun.airharipadanatihetutasca ras..trantara iha subha vasatim

prasthapya duramanujasya sutan sa raja cakrebhis.ekamapi tatra suyodhanasya 


. ca yuvarajamasau vidhaya mene kr.tarthamiva ca svamasantakamah.  19.222 
duh.sasanam

parthasca te mumuduratra vasis..thavr.s.n.ivaryoditanakhilatattvavinirn . stu 


. ayam
. ca dharmad bhunjanta asritaramapatipadayugmah.  19.223 
sr.n.vanta eva hi sada pr.thivm

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
pan.d.avarajyalabho nama ekonavim . sodhyayah.

ccxxxvi
(khan.d.avadahah.)
atha vim . sodhyayah.

Om.  yajnorudananaradevavandyataprasnars. ipujasu yudhis..thirobhut 


. sanasvaras..traraks.adis.u bhma ast  20.1 
dharmanusastiharitattvasam

. sasanabhr.tyakosaraks.avyayadau gun.ados.acintane 
strdharmasam
antah.purasthasya janasya kr.s.n.a tvasddharerdharmanidarsan ca  20.2 

. stu jarasutadn 
bbhatsurast pararas..tramarddane tenaniyamyam
. sca mamardda bhmastasyaiva te balato nityabhtah.  20.3 
sa kcakadm

ras..tres.u bhmena vimarddites.u jitasca yuddhes.u nirudyamaste 


babhuvurasddharidharmanis..thah. prayen.a lokasca tadyasasanat  20.4 

. vetanadastadasnmadrsutah. prathamotha dvityah. 


ajvinam
sandhanabhedadis. u dharmarajapascacca khad.g sa babhuva raks.an  20.5 

dhr.s..tadyumnastatra senapran.eta sakraprasthe nityamastetihardat 


vises.ato bhmasakha sa asd ras..tram . sarvakamaih. supurn.am  20.6 
. cais.am

navais.n.avo na daridro babhuva na dharmahanisca babhuva kasyacit 


. ras..tre sasati bhmasene na vyadhito napi viparyayanmr. tih.  20.7 
tes.am

. yanti hi darsanotsukah. pratigrahayapyatha yajanaya 


yudhis..thiram
karyarthato naiva vr.kodaren.a karyan.i siddhani yatokhilani  20.8 

. samastah. 
gandharvavidyadharacaran. asca sevanta etantsatatam
. munayasca sarva ayanti deva api kr.s.n.amarcitum  20.9 
yatha surendram

. ras..tre kartayuga hi dharmah. pravartita eva tatodhikasca 


tes.am
r.ddhisca tasmadadhika suvarn.aratnambaraderapi sasyasampadam  20.10 

. nama purvam 
athopayeme sisupalaputrm. yudhis..thiro devakm
svyam
. bharyam . sayuktah.  20.11 
. yatsahajo dhr.s..taketuranuhladah. savituscam

ccxxxvii
tasyam . suhotro namatah. putra asd yascitragupto nama purvam . sulekhah. 
. pravadanti kal.m  20.12 
kr.s.n.a saivapyanyarupen. a jata kassaputr yam

sa kevala bharat nanyadevyastatravis..tastatkr.te kasirajah. 


svayambarartham . nr.patnajuhava sarvam . stepi hyatra hars.at sametah.  20.13 

tes.am
. madhye bhmasenam . sa es.a malamadhat tatra jarasutadyah. 
kruddha vis.n.orasritanaks. ipanta aseduruccaih. sivamastuvantah.  20.14 

purvam. vakyairvaidikaistansa bhmo jigye tarkaih. sadhubhih. samprayuktaih. 


. sadhayitvaiva sadagamaisca  20.15 
veda hyados.a iti purvameva sam

vedadhikyam . ca nindam 
. saivasastran. i cahurvedojjhitanam. bahulam
tatha sakteyaskandasauradikanam. tatraivoktam . chandasam. vais.n.avatvam  20.16 

vis.n.oradhikyam . tani sastran.i cahuh. sivadibhyah. kutracinnaiva vede 


vis.n.utkr.s..tah. kathito bauddhapurvascahurvis. n.um . paramam . sarvatopi  20.17 

lokayatasca kvacidahuragryam
. vis.n.um. gurum. sarvavaram. br.haspateh. 
sarvagames.u prathitota eva vis.n.uh. samastadhika eva muktidah.  20.18 

tes.vagames.veva parasparam . ca viruddhata hyanyapaks.es.u bhupah. 


. bahvorme vis.n.upadasrayasya  20.19 
pratyaks.atascatra pasyadhvamasu balam

purvam. hi ganga mama vis.n.upujavighnarthamayad vamakaren.a sa me 


nunna parastad bahuyojanam . siva agatastada  20.20 
. gata pure kurun.am

sa vyaghrarup kapilatmakamumam . hantumivadravad drutam 


. parks.ayan mam
sa me yuddhe vijito murcchitasca gadapraharadasa lingantarasthah.  20.21 

vyaghresvaram . nama lingam


. pr.thivyam . tadaste tadvadanyatra yuddhe 
. khyatam
tre gomatya haimavate girau hi jitastatrapyasa sardulalingam  20.22 

. pratyaks.e vis.n.upadasrayasya baladhikye kimu vaktavyamatra 


evam

ccxxxviii
vis.n.oradhikye ks.atriyan.am
. praman.am . vipre jnanameveti cahuh.  20.23 
. balam

maya kedare viprarup jitasca rudrovisallingamevasu bhtah. 


. vedavidamagamyatasapam. pradacchankaro brl.itotra  20.24 
tatah. param

evam. pratyaks.e vis.n.ubale pratpam


. mano yasya hyuttaram. sa bravtu 
krodhodhikascet ks.ipramayatu yoddhumityuktastebhyayayurattasastrah.  20.25 

vidrapya tan ban.asanghaih. samastan jarasutam . gadaya yodhayitva 


bahubhyam. cainam . praks.ipad devanadyam  20.26 
. parigr.hyasu vis.n.oh. padotthayam

sa brl.itah. prayayau magadham . sca bhupaih. sameto bhmaseno ratham. svam 


aruhya kassvarapujitasca yayau kal.ya sakrasanamakam. puram  20.27 

tasyam
. trilokadhikarupasadgun.airasammatayam. ramaman.ah. sutam . ca 
. namajanayat pura yah. samanavayurbalavryayuktah.  20.28 
sarvatratam

. saramah. satyapiturvadhakartarameva 
kr.s.n.opi gatva dvaravatm
satadhanvanam . hantumaicchat sa caiva yayacekruram . kr.tavarmanuyuktam  20.29 

tavabrutam. sarvalokaikakarturnavam. virodham . manasapi kurvah. 


. bhayatah. paradravat  20.30 
kr.s.n.asya sarvesiturityanukta aruhya casvm

anveva tam . kr.s.n.aramau rathena yatau satam


. yojananam. dinena 
gatva mr.tayam
. bad.abayam
. padaiva sa pradravat kr.s.n.a enam. padagat  20.31 

. a kr.s.n.o janannakrure man.imenena dattam 


chitva sirastasya cakren
apyajnavallokavid.ambanaya parks.ya vasotra netyaha ramam  20.32 

avisvasat satu sakrodha eva yayau videhanavasat panca cabdan 


janan parthebhyoharyatam. kesavasya vaskartum . gat  20.33 
. dhartaras..tro balam

babhuva sis.yosya tatha gadayamasannidhanam. kesavasya pratks.an 


tada yayace bhaginm. ca tasya sa ca pratijnamakarot pradane  20.34 

ccxxxix
jyes..tham
. hyenam. kesavo nativartedityeva mene dhartaras..trah. sa tasmat 
jagraha hastam . satyahetordadau ca ramah. karamasmai halankam  20.35 
. daks.in.am

rupen.a tasya mohito dhartaras..tro vises.atah. kr.s.n.aramau bhaginyah. 


snehad vasam . yasyata ityagr.hn.addhastam . halankam . halino ripughnam  20.36 

jata devakyam. sa subhadreti namna bhadra rupen.anakadundubhestam 


kr.tva putrm . tu yast trijat.aiva namna  20.37 
. rohin. svamaraks.at purvam

stayah. pran nityasusrus. an.at sa babhuva vis.n.orbhagin priya ca 


umavesad rupagun.opapanna padmeks.an.a campakadamagaur  20.38 

etat kr.tva dhr.taras..tratmajah. sa yayau kurun nivasatyatra rame 


kr.s.n.okruram
. vivasantam . bhayena sahardikyam . canayitva jagada  20.39 

anya ramam
. ca samastasattvatam. yadavadt kesavah. sannidhane 
man.istvayyaste darsayetyeva bhtastadakrurodarsayad ratnamasmai  20.40 

avyajatamatmano darsayitva halayudhe kesavastasya janan 


ratnakanks. amugrasenasya caiva matusca sambasya punarbabhas. e  20.41 

astamakrure man.iranyairadharyah. sada yajnad danapateh. sa dharyah. 


. kincidicchet tathapi tasya yogya ityaha kr.s.n.ah.  20.42 
na satya kr.s.n.avanchitam

labdhva ratnam . danapatih. sadaiva sandks.itobhud yajnakarman.yatandrah. 


pradarsya kr.s.n.o haline ratnametacchakraprastham . pan.d.avasnehatogat  20.43 

vasannajastatra bahum . sca masan saphalgunoyanmr. gayam . kadacit 


hatva mr.gan yamunatrasam . sthah. sonyam . dadr.se tatsvasaram  20.44 
. kal.indm

sa suryaputr yamunanujata tapascarant kr.s.n.apatntvakama 


pr.s..tarjunenaha samastametat patnm. ca tam . jagr.he vasudevah.  20.45 

. ca svayambare sapta vr.s.anagr.hn.at 


tato gatva nagnajito gr.ham
sarvairagrahyanasuran varen.a sivasya yairnirjita bhumipalah.  20.46 

ccxl
tato nlam
. tasya sutam . ca lebhe purvam. nla gopakanyapi yast 
sa dehesyah. pravisat purvames.a yasmadeka dvividha samprajata  20.47 

pitr.s.vasurmitravinda suta ca kr.s.n.e malamasajad rajamadhye 


vindanuvindau bhrataraveva tasya nyas.edhatam . dhartaras..trarthamugrau  20.48 

jitvavantyau tau nr.patm . prayayau vasudevah. 


. scaiva sarvanadaya tam
pitr.s.vasustanayam
. ca dvityam. bhadram. dattamagrahd bhratr.bhih. sah.  20.49 

. devanamavatara hi panca te kaikeya bhratarosya haresca 


visves.am
bhakta nityam . pan.d.avanam . vase saivyanamarbhuragre  20.50 
. ca tatopyes.am

svayambaro laks.an.ayastathasd yatha draupadya laks.avedhatmakah. sah. 


madres.u tasyasca pita pinakam
. svayambarartham . jagr.he girsat  20.51 

laks.am
. ca tat sarvataschannameva dvaram . sarasyapyupari sma laks.at 
chinnes.un.a patanyam . tatolam  20.52 
. ha taddhi draupadyarthat tadasakyam

tatrajagmurmagadhadyasca sarve partha api dras..tumihabhyupayayuh. 


. dhanurapyutsahante  20.53 
duryodhanadyasca sasutaputra sajykartum

kecinnipeturdhanus.aiva tad.ita na vai keciccalayitum . ca sekuh. 


duryodhano magadhah. sutaputrah. sajyam . na sekuh.  20.54 
. kr.tva laks.avks.am

dhananjayah. svatmabalam
. prakasayan sajyam. kr.tva dhanuraiks.acca laks.am 
naivadade ban.amanicchayaiva tat prapyam . ca  20.55 
. janan kesavenaiva tam

bhmascapam
. laks.amapyetadatra dras..tum . ca naivaicchadarndradharin. ah. 
yogye karman.yayatam . scaparadh syadityajah. pasyamano mahatma  20.56 

kr.s.n.astatascapamadhijyamasu kr.tvacintyaschinnaban. ena laks.am 


apatayad dundubhayasca divya neduh. prasunam . vavr.s.uh. surasca  20.57 

kr.s.n.e brahmadyaih. stuyamane narendrakanya malam . se nidhaya 


. kesavam

ccxli
. svattasastrah.  20.58 
tasthavupasyatha sarve narendra yuddhayaguh. kesavam

vidrapya tan magadhadn sa kr.s.n.o bhmarjunabhyam. sahitah. purm . svam 


yayaveta as..ta mahamahis.yah. kr.s.n.asya divya lokasundarya is..tah.  20.59 

bhais.m satya caikatanurdvidhaiva jata bhumau prakr.tirmulabhuta 


. madhye jambavat pradhana  20.60 
tayaivanyah. sarvadanupravis..tastasam

ramen.a tulya jambavat priyatve kr.s.n.asyanyah. kincidunasca tasyah. 


yadaveso bahulah. syad ramayastada tasu pryate kesavolam  20.61 

yadaveso hrasamupaiti tatra pradyumnato vim . sagun.adhikah. syuh. 


. stha reme tabhih. kesavo dvaravatyam  20.62 
anaditastah. kesavannanyasam

evam
. kr.s.n.e dvarakamadhyasam . sthe girim
. bhupa raivatakam . samayayuh. 
duryodhanadyah. pan.d.avascaiva sarve nanadesya ye ca bhupalasanghah.  20.63 

. tan dras..tumabhyagatan sa kr.s.n.o girau raivatake dadarsa 


atmanam
namaskr.te sarvanarendramukhyaih . kr.s.n.e vaidarbhya saha divyasanasthe  20.64 

. tvadr.so nasti kascit 


etyakasannaradah. kr.s.n.amaha sarvottamastvam
ityascaryo dhanya ityeva sabdadvaye tukte vasudevastamaha  20.65 

. papracchuretat kimiti sma bhupah. 


daks.in.abhih. sakamityeva kr.s.n.am
narayan.o munimuce vadeti sr.n.udhvamityaha sa naradopi  20.66 

kurmo dr.s..to vis.n.upadyam. mayoktastvamuttamo nasti samastaveti 


uce gangamuttamam . sah.  20.67 
. sa jalesamumamuce pr.thivnamikam

ya madr.sa devatah. sarvasasta dhr.tastaya prathitatvat pr.thivya 


sivam
. ses.am . garud.am . caha sapi paravanat parvatanamadheyan  20.68 

. matsamascaiva devyo dhriyanta ityeva ta uciretha 


tairevaham
brahman.amevottamamaha sopi vedatmikam . vis.n.upatnm  20.69 
. prakr.tim

ccxlii
. jnena narayan.ena 
saika dev bahurupa babhas.e yukta yadaham
yajnakriyamanin yajnanamn tadottama tatpravesat tadakhya  20.70 

vis.n.vavis..ta yajnanamn tadankasthita soce kesavo hyuttamolam 


na tatsamascadhikotah. kutah. syadr.s.e satyam . nanyatheti sma bhuyah.  20.71 

. navatares.u kascid vises.a ityeva yadupravram 


tayoktoham
sarvottamostyavadam . sa caha na kevalam . menkagayah. sriyoham  20.72 

sadottamah. kintu yada tu sa me vamarddharupa daks.in.anamadheya 


. tasmannamna daks.in.etyeva sa syat  20.73 
yasmat tasya daks.in.atah. sthitoham

sa daks.in.amanin devata ca sa ca sthita bahurupa madarddha 


vamarddho me tatpravis..to yato hi tatoham . syamarddhanarayan. akhyah.  20.74 

tadapyasya uttamoham . supurn.o na madr.sah. kascidastyuttamo va 


ityevavadd daks.in.abhih. saheti sarvottamatvam . smarantsah.  20.75 
. daks.in.anam

tabhiscaitabhirdaks.in.abhih. sametad varis..thoham. jagatah. sarvadaiva 


matsamarthyannaiva canantabhago daks.in.anam . vidyate naradeti  20.76 

uktam
. kr.s.n.enapratimena bhupa anyottamatvam . ca sasvat 
. daks.in.anam
seyam . tasyah. sres..thah. pasyata rajasanghah.  20.77 
. bhais.m daks.in.a kesavoyam

pratyaks.am. vo vryamasyapi kuntya yudherthitah. kesavo vryamasyai 


adarsayat pan.d.avan dhartaras..tran bhs.madron.adraun.ikr.pan sakarn.an 
nirayudham. scakra ekah. ks.an.ena lokasres..than daivatairapyajeyan  20.78 

. bhmasyasti naivabhi kr.s.n.amiyamiti smajnaya tasya vis.n.oh. 


vratam
cakram. rathasyagraht sa pran.amya kr.s.n.am. sa tam. kesavopaharacca  20.79 

evam . kurvantaste vijitah. kesavena 


. krd.antopyatmasaktya prayatnam
tatah. sarve nemurasmai pr.tha ca savismaya vasudevam. nanama  20.80 

. vidhanyadbhutanha kr.s.n.e dr.s..tani vah. satasahasrasasca 


evam

ccxliii
tasmades.a hyadbhutotyuttamascetyukta nemustekhila vasudevam  20.81 

. ca 
vayvajnaya vayusis.yah. sa satyamityadyuktva narado rugmin.m
stutva pus.pam . parijatasya datva yayau lokam . ks.ipramabjodbhavasya  20.82 

saks.at satya rugmin.tyekasam. vid dvidhabhuta natra bhedosti kascit 


tathapi sa pramadanam . svabhavaprakasanartham . kupitevasa satya  20.83 

. rugmin.ya rajamadhye pravesat stavadr.s.eh. pus.padanacca devm 


sakam
kopananam. darsayantmuvaca vid.ambartham . kamijanasya kr.s.n.ah.  20.84 

datasmyaham
. parijatam . ta ityeva tatrathagamad vasavopi 
. tarum
sarvairdevairbhaumajitopyadityastenaivatho kun.d.alabhyam. hr.tabhyam  20.85 

tadaivagurmunayastena tunna badaryaste sarva evasu kr.s.n.am 


yayacire bhaumavadhaya natva stutva stotrairvaidikaistantrikaisca  20.86 

indren.a devaih. sahitena yacito vipraisca sasmara vihangarajam 


agamya natva puratah. sthitam . tamaruhya satyasahito yayau harih .  20.87 

nityaiva ya prakr.tih. svecchayaiva jagacchiks.artham . bhmasanjnam 


. dvadasm
. saiva hi satyabhama  20.88 
upos.ya babhre kot.idharajalasya vis.n.oh. prtyartham

taya yukto garud.askandhasam. stho duranuyato vajrabhr.tapyanujnam 


. kr.s.n.o bhaumavadhe dhr.tatma  20.89 
datvamus.mai prayayau vayujus..tamasam

bhaumo hyasd brahmavaradavadhyo na sastrabhr.jjyasa ityamus.mai 


. tadvadavadhyata ca  20.90 
datto varo brahman.a tadvadeva tasyamatyanam

bhaumena jayyatvamapi hyams.am . dattam. bhaumaya brahman.a krod.arupat 


vis.n.orjatayasya durgam
. ca dattam
. pragjyotis.am . samastaih.  20.91 
. nama puram

asd bahye giridurgam


. tadantah. panyadurgam . mauravam . pasadurgam 
tasyapyantah. ks.uradharopamam . tat pasasca te .sat.sahasrasca ghorah. 
abhedyatvamaribhirataryata ca datta durgan.am . brahman.aradhitena  20.92 

ccxliv
tasyamatyah. pt.hamurau nisumbhahayagrvau pancajanasca surah. 
sankalpya tan lokapalanaham . ca brahmetyaddha bhas.aman.ah. sa aste  20.93 

hantum. kr.s.n.o narakam. tatra gatva giridurgam . gadaya nirbibheda 


vayavyastren.odakam . sos.ayitva cakarta khad.gena murasya pasan  20.94 

athabhipeturmurapt. hau nisumbhahayagrvau pancajanasca daityah. 


. scakranikr.ttakandharan  20.95 
tanchailasastrastrasilabhivars. in.ascakre vyasum

. sutah. saptasaptoruvrya varadavadhya girisasyabhipetuh. 


tes.am
tanastrasastrabhimucah. sarottamaih. samarpayamasa sa mr.tyavecyutah.  20.96 

. sato mantriputran jagama bhaumasya sakasamasu 


hatva pancatrim
. sakenabhyayat tam  20.97 
srutva bhaumah. kr.s.n.amayatamaradaks.ohin.trim

jaghne senam . garud.ah. paks.apataih. padam . kesavah. sayakaughaih. 


. ses.am
athasasadasu bhaumocyutam . tam . muncancharanastrasammantritan drak 
vivyadha tam . kesavah. sayakaughairbhaumah . sataghnm. brahmadattamamuncat  20.98 

acchedyobhedyo nityasam . vitsukhatma nityavyayah. purn.asaktih. sa kr.s.n.ah. 


nigrya tam . nityasrantodarsayacchrantavacca  20.99 
. devavarah. sataghnm

bahun varan brahman.onyes.vamoghan moghkr.tan vks.ya paratparesah. 


bhavet kathancid bahumanena yukta ityeva kr.s.n.odarsayacchrantavat svam  20.100 

tada dr.ptam. narakam. vks.ya dev satyadade karmukam. sarngasanjnam 


cakara tam . yatamanam. ca bhaumam . nirayudham. viratham. ca ks.an.ena  20.101 

alingya kr.s.n.ah. satyabhamam. punasca rathantare sam


. sthitam . bhaumamugram 
sr.jantamastran. yarin.a nikr.ttakandham . mr.tyorarpayamasa sghram  20.102 

sa mantribhirmantriputraih . sameto jagama kr.s.n.avajnayandham. tamasca 


tadavis..to vayuragacca kr.s.n.amantah.puram . pravisat satyayesah.  20.103 

ccxlv
. jajne narakah. srvarahat 
tada bhumih. pancabhutavara ya yasyam
mulaprakr.tyaiva bhumya nitantamavis..ta ya sagamat kr.s.n.apadau  20.104 

sadityaste kun.d.ale padayosca nidhaya pautram . bhagadattasanjnam 


samarpayamasa tasyabhis.ekam . pragjyotis.e karayamasa kr.s.n.ah.  20.105 

sam . sthapya tam . vaisravan.ad balena 


. sarvakiratarajye bhaumahr.tam
sivena dattam . dhanadayatisattvam. bhagadatte nyadadhat supratkam  20.106 

karndramekam . tam . ca vasundharayah. 


. nidhayaiva tasmin kr.tva prasadam
caturdantan s.at.sahasran karndran payobdhijan prahin.od dvaravatyai  20.107 

. hemaratnoccarasim 
naradhipan devagandharvanagan jitvantam
satadvayam. yojananam
. samr.ddham
. samantatah. prahin.ot svam . sah.  20.108 
. purm

mahavryairnairr.tai raks.asendrairbhaumantairnirr. tim. yodhayitva 


. sca narayan.a adidevah.  20.109 
sa prahin.ot sarvaratnoccarasim. gajam

tatrapasyat kanyaka bhumipanam . bhaumantah. samare tan vijitya 


. ca rupaslodara aks.atah. sadvratasthah.  20.110 
dvyas..tau sahasran.i satam

kascit tatrasan devagandharvakanyastasam. pradhana tvas..tr.putr kaseruh. 


putra agneh. purvamasam . sca tetha strtvapraptyai cakrurugram . tapasca  20.111 

bharyatvarthe vasudevasya yos.ittanum . samrah. 


. tasamicchatnam
adad varam . tapasaradhitah. san strbhutaste badarm. sa prajagmuh.  20.112 

narayan.am. tatra susrus.aman.ah. prapyapsarastvam. rajakules.u jatah. 


kascit svarge ta nisamyaiva kr.s.n.am. vavruh. patim. sarvagun.abhiramam  20.113 

ajanadevaih. sarvagun.aih. samastah. svabhavatothendiravesatotah. 


gun.adhikastah. sibikasu kr.s.n.a aropayitva prahin.od dvaravatyai  20.114 

samantato yojananam . sate dve pravr.ddhamindrasya sa ratnaparvatam 


nityamr.tasravi jalesvarasya cchatram . garud.e nyadhaddharih.  20.115 
. ca dorbhyam

ccxlvi
. ca satyasahitah. samaruhat sa casramen.aiva yayau trivis..tapam 
svayam
. vivesa  20.116 
abhiprayatokhilalokapalairjanardanah. sakragr.ham

sampujitah. satyabhamasahayah. sakren.a sacya sahitena sadaram 


dadavaditya api kun.d.ale subhe samastadevairmunibhisca vanditah .  20.117 

. ca sarvaprabhavau jagatprabhu 
tamasuravesavasadajanat satyam
nirdos.asaukhyaikatanu subhasis.astabhyam. dadau saditiratmaputravat  20.118 

atho sadanandacidatmadehah. na nandanodyanamajonurupaya 


. priyayakhilesvarah.  20.119 
anantasaktih. saha satyabhamaya vivesa rantum

tayacyutosau kanakavadataya sukunkumadigdhapisangavasasa 


purn.endukot.yoghajayanmukhabjaya rememitatma jagadekasundarah .  20.120 

sarvartunityoditasarvavaibhave suratnacamkaravr. ks.asadvane 


sadaiva purn.enduvirajite hariscacara devya pavananusevite  20.121 

vidos.asam . vittanuratra sattarum. dadarsa satyamr.tamanthanodbhavam 


sa parijatam. man.ikancanatmakam. samastakamapradamartiharin. am  20.122 

. susmitacandrikasphuranmukharavindasitalolalocana 
dr.s..tvaiva tam
kapolanirbhatacalatsukun.d.ala jagada devadhipatim . sat  20.123 
. patim

tarurjagajjvada me gr.hangan.e sam . sthapanyoyamacintyapaurus.a 


. kalasopamastanmalingya devastarumudbabarha  20.124 
itritastam

sa tena vr.ks.en.a sahaiva kesavastaya ca devyaruhadagryapaurus.am 


khagesvaram . tacca nisamya sacya pracodito vasava agamat suraih.  20.125 

tanasuravesayutan haresca balaprakasaya samudyatan suran 


nyavarayaccharngasarasanacyutairharipriya ban.avaraih. samastasah.  20.126 

nirayudham . cakara ciks.epa cabdhau garud.o jalesvaram 


. vaisravan.am

ccxlvii
pradhanavayostanayam
. tu vayum . vahniyamadikanapi  20.127 
. kon.adhipam

vibodhya sarngottharavaih. svakam. tanumavesitanamasurairagaddharih. 


te bodhitastena ran.am. visr.jya yayurviditva tamanadipurus. am  20.128 

sivam
. ca sakrarthamupagatam. harirvyadravayaccharngavinih. sr.taih. saraih. 
savahano duratare nipatito gurutmata sambhuragaccharahatah.  20.129 

vidravite ban.agan.aisca saurin.a hare harau vajramavasr.jad drutam 


sakrograht tam. prahasan janardanah. karen.a vamena ca capajagmivan  20.130 

apahasat tam. jagadekasundar haripriyatho jagadekamataram 


. janitre pradarsayamo vayamatmasaisavam  20.131 
uvaca sakro jagatam

jagama catho saran.am . surairvr.to devapatih. ks.amapayan 


. janardanam
sr.ngam
. ca datva man.iparvatasya pran.amya devya sahitam . jagadgurum  20.132 

yayaca enam . pariraks.an.aya sacpatih. kesavamarjunasya 


jagada kr.s.n.opi dharatal.asthite na mayyamum . kascana jes.yatti  20.133 

tamarjunartham . varamapya vasavah. punah.punascakradharam . pran.amya 


prasannadr.s..tya harin.abhivks. ito yayau mahabhagavatah. svamalayam  20.134 

kr.s.n.opyanujnapya purandaram . purm


. nijam
. vrajannabhyadhikam . vyarocata 
kirt.adhar varakun.d.alollasanmukhambujah. ptapat.ah. sukaustubhah.  20.135 

virocamanasya sada jagatprabhornavai vises.ah. kvacidacyutasya 


tathapi tat smarayitum . puran.agam  20.136 
. vaco bhavedapeks.ya calpajnamatim

. sa yadavaih. supujitontah.purametya cangan.e 


pravisya cesah. svapurm
. priyaya nyadadhad gr.hasya sahaiva sr.ngen.a ca ratnasadgireh.  20.137 
tarum

pradaya ratnani ca sarvasattvatam. yathes..tatasta api kanyakah. prabhuh. 


udvahya reme pr.thageva ratnaprasadasam . sthabhiranantarupah.  20.138 

ccxlviii
pr.thakpr.thak tasu dasaiva putrakanadhatta kanyamapi sarvasah. prabhuh. 
pradyumnasambavapi bhanucarudes.n.au ca tes.am . gun.adhikah.  20.139 
. nitaram

vivasvato yovarajoditeh . sutah. khyatasca namna saviteti kr.s.n.at 


jatah. sa satyajat.haretra namna bhanustu bhais.mya api carudes.n.ah.  20.140 

sa carudes.n.opi hi vighnarajo yenye ca kr.s.n.asya sutah. samastah. 


. nivasanti sarve  20.141 
te caiva grvan.agan.astathanye ye dvarakayam

tasyam
. samastairabhipujyamane deve svapuryam . nivasatyanante 
yayau kadacit sa tu raugmin.eyah. sambena sardham. bhujagendralokam  20.142 

ajnanatastairabhiyodhitah . ca 
. sa jigaya sarvanapi vasukim
vidrapya ban.airatha ratnasancayan samadade nemuramum . tataste  20.143 

. ca mayavinamastravars.aih. 
taih. pujitah. sambasahaya asu mayam
vijitya rundhanamanena pujito yayau rathenambaragena nakam  20.144 

tatraiva kr.s.n.ena tu parijate hr.te jayantam. prajigaya cajau 


sam. spardhayayatamamus. ya canujam . sambojayad vr.s.abham . nama sastraih.  20.145 

. pratidagdhayanau 
astran.i tavastravarairnihatya tayosca tabhyam
vidrapya tau ban.avaraih. surendrasampujitau yayaturvidyaya khe  20.146 

sa vidyaya sambamuduhya ratya pradattaya rugmin.inandanah. purm 


yayau tato narada agamad drutam . harerbahubharyasu vr.ttim  20.147 
. jnatum

. dvyas..tasahasragr.hes.u dr.s..tva tavatsvarupairviharantamekam 


tam
suvismitah. prayayau tam . pran.amya sakraprastham . pujitascatra parthaih.  20.148 

sa ajnaya brahman.a aha kr.s.n.am. kramat kartum . bhma evaikasam. stham 


anya devh. svapayitva sarre tasya bharatyah. purn.abhogarthameva  20.149 

sundopasundau bhratarau brahmavakyat parasparadanyato naiva vadhyau 


. tayorvadharthe sr.s..taya tena daityau  20.150 
tilottamarthe nihatau parasparam

ccxlix
. yonyayuktam 
atah. pr.thag vatsarato bhavatsu kramat kr.s.n.a tis..thatam
pasyed vosau vatsaram . kuryaditi smatha cakrustatha te  20.151 
. trthayatram

tatah. kadacid dharmarajena yuktam . sastragare vipragoraks.an.artham 


sastraditsuh. phalgunodrak sa sastrairdasyun hatva trthayatronmukhobhut  20.152 

. sa kadacid dyunadyam 
yudhis..thiradyaih. sauhr.dad varitopi yayau satyartham
kurvan snanam . mayaya nagavadhva hr.to lokam . ks.an.ena  20.153 
. bhujaganam

tasyah. pita garud.enattapatyuh. putrakanks. codayamasa partham 


sam. vatsarabrahmacarye tu parthaih. kr.s.n.ahetoh. samaye sadhu baddham  20.154 

punah.punaryacyamanah. sa parthah. putrarthamasya bhujagena tasyam 


utpadayamasa sutam
. kujam
. sam . varun.avesayuktam  20.155 
. namnairavantam

gun.ah. piturmatr.jatih. sutanam . prayasastena nagah. 


. yasmat satam
bal ca parthaprathamodbhavatvanmayavidastr ca sudharmikasca  20.156 

. stanayosya matra 
tato yayavarjunastrthayatrakramen. a pan.d.yam
saha tyakto bhujagairdevaloke sampujito nyavasad daivataisca  20.157 

satyatyayannaiva dos.orjunasya tejyasascintanyah. kathancit 


sres..thaparadhannanyados. asya lepastejyasam . hi sastre  20.158 
. nirn.ayoyam

. suta pan.d.yarajena datta 


atisnehaccagrajabhyam. tadasya ks.antam
sam. vatsarante phalgunasyabhirupa citrangada vrasenena tos.at  20.159 

sa vrasenastvas..turam. so yamasyapyavesayuk sa ca kanya sac hi 


taradehe suryajasyangasangat svargam. nagadantariks.adihast  20.160 

tenaiva hetornatisampyamast tasyah. parthe putrikaputradharma 


tasyam
. jato babhruvahorjunena purvam . jayantah. kamadevam. sayuktah.  20.161 

putram
. vram . sapato grahadehah. 
. janayitvarjunoto gacchan prabhasam

ccl
amumucaccapsarasah. sa panca tabhirgr.htah. pravikr.s.ya tram  20.162 

evam . sapamoks.ah. pradatto yadakhila vo yugapat samprakars.et 


. hi tasam
ekastada nijarupaptirevetyalam. tus..tena brahman.enanatanam  20.163 

viprapahasat kutsitayonitastah. kanyatrthe pan.d.avah. sampramucya 


praptah. prabhasam . vasudevanujatam. susrava ramen.a suyodhanodyatam  20.164 

vicintya karyam . yatirupam. gr.htva kusasthalm


. prayayau tam . sampe 
praptam . vijanan satyasahayah. sayanyadhirud. hah.  20.165 
. kr.s.n.ah. prahasat sam

. sopi tasyai babhas.e 


sarvajna sa llaya hasahetumapr.cchat tam
llabhajau darsanartham . sailarajam  20.166 
. punastavagacchatam. raivatam

. tam 
akrd.osau vr.s.n.ibhojandhakanam. tatrapasyat kesavah. phalgunam
svasurdane sa pratijnam . rahosmai cakre kr.s.n.othasadat sarvavr.s.n.n  20.167 

dr.s..tva girau rauhin.eyo yatndraves.am. partham. jnatiyuktah. pran.amya 


cakre pujam . phalgunopi pran.amam . gun.ajyes..thosti cakre balaya  20.168 

sarvajnam. tam
. vagminam . vks.ya ramah. kanyagare vars.akale nivasam 
satkarapurvam . naivetyuce kesavo dos.avad  20.169 
. karayetyaha kr.s.n.am

. yogyah. kanyakagaravasam 
yuva bal darsanyotivagm nayam
ityuktavantam . rama ahaptavidye nasminchanketyeva lokadhinatham  20.170 

nasmanmate rocate tvanmatam . tu sarves.am . nah. pujyamevastu tena 


ityuktva tam
. kesavah. sodarayai susrus.asvetyaha santam. yatndram  20.171 

nityapramatta sadhu santos.ayeti prokta tatha sakarot sopi tatra 


cakre masan vars.ikan satkathabhirvasam
. vakyam . sraddadhano harestat  20.172 

sam . yacitah. phalgunenaha vakyam . yad vasudevastanna janati kascit 


. te pradadanti satyam  20.173 
r.te pitrorvipr.thoh. satyakerva subhadram

ccli
astre sastre tattvavidyasu caiva sis.yah. saineyo vasudevendrasunvoh. 
tasmadasmai kathayamasa kr.s.n.ah. svasis.yatvad vipr.thoscapi sarvam  20.174 

anye sarve vasudevasya parthan priyan nityam . janamana api sma 


ramen.adis..ta uddhavothahukadya hardikyadya naiva ditsanti jis.n.oh.  20.175 

duryodhane datumicchanti sarve ramapriyartham . janamana harestat 


. raks.asavesayuktastasmat sarvan vancayamasa kr.s.n.ah.  20.176 
apyapriyam

pradyumnasambapramukhasca vancita yayustrthartham. ramayuktah. samagrah. 


. tatra mahotsaves.vavartatsu kvaciduce subhadra  20.177 
pin.d.oddharam

yate trthanacaran bandhavam . stvamadraks. rnah. kaccidis..tan sma parthan 


kuntm
. kr.s.n.am
. cetyaha pr.s..tah. sa partha Om . ityetes.amaha canamayam . sah.  20.178 

bhuyah. savadd bhagavannindrasunurgatastrthartham. brahman.ebhyah. sruto me 


kaccid dr.s..to bhavatetyomiti sma parthopyuce kveti sapr.cchadenam  20.179 

atraiveti smayamanam
. ca partham . punah.punah. paryapr.cchacchubhang 
sopyahonmatte sosmi hti smayam. stam . sa dadarsatihr. s..ta  20.180 
. phullaks. tam

tato hars.allajjaya cotpalaks. kincinnoce partha enamuvaca 


kamavis..to mukhyakalo hyayam . navudvaharthoktastviti sa cainamaha  20.181 

. ca dattam 
natikramo vasudevasya yuktastasmat tena svapitr.bhyam
yukto nijairbandhubhiscotsave mam
. samudvahetyatha kr.s.n.am . sa dadhyau  20.182 

. sahitotha kr.s.n.astatraivayad vasavascatha sacya 


matapitr.bhyam
samam . munndraih. phalgunena smr.tah. sam . statraivagat prtiyukto nisayam  20.183 

kr.s.n.astatah. puruhutena sakam . karayamasa samyak 


. tayorvivaham
matapitr.bhyam. satyakinapi yukto mahotsavenyavidito munndraih.  20.184 

tatah. kr.s.n.ah. syandanam


. phalgunarthe nidhaya svam. prayayau tadrajanyam 
gate ca sakre rathamaruroha pratah. parthah. sahito bharyayaiva  20.185 

cclii
sarvayudhairyuktaratham . samasthite gr.htacape phalgune dvaravatyam 
. haratyes.a kodan.d.apan.ih.  20.186 
asd ravah. kinkimetat tridan.d. kanyam

tatastu tam. satanutram . mahendradatte divye kun . d.ale vasas ca 


. raks.in.ovarayan sma  20.187 
divyani ratnani ca bhus.an.ani dr.s..tva bibhran.am

tatah. sa abaddhatal.angulitrah. satun.rascapamayamya ban.aih. 


cakrentariks.am. pradiso disasca nirantaram . siks.aya vidyaya ca  20.188 

cakre sarathyam . kesavenaitadarthe susiks.ita tasya samyak subhadra 


taya partho varito naiva kancit bhinnatvacam . kr.tavan krd.amanah.  20.189 

sa siks.aya tvadbhutaya saraughairvidrapya tan bhs.ayitvaiva sarvan 


nirgatya purya vipr.thum . dadarsa ramen.a purya raks.an.e sanniyuktam  20.190 

priyam . kurvanniva ramasya sopi vyajena partham. senayaivavr.n.ot tam 


kr.s.n.adesannaiva parthasya cakre samyagrodham . yuyudhe ca cchalena  20.191 

eko hyasau marutam. saumyanama susrus.artham. vasudevasya jatah. 


tam
. yadavam
. saravars.airvavars.a yatha ks.atam. na bhavet savyasac  20.192 

nirayudham . viratham. caiva cakre parthah. senam . tasya naivahanacca 


dr.s..tva saram . stvacopi nacchedakan vipr.thuh. santutos.a  20.193 
. stasya tks.n.am

siks.am. parthasyadhikam. manayana upetya partham . sa sarvam 


. ca sasam
ajnam. vis.n.oh. sanniyuddhyannivasmai kr.ttayudhah. phalgunenaiva purvam  20.194 

tatah. parajitavacchghrametya sasam . halinetha sopi 


. sa sarvam
pradyumnasambadiyutotha kopadayat purm . hantukamorjunam. ca  20.195 

kr.s.n.opi sarvam . vimana ivast 


. vipr.thornisamya praptah. sudharmam
avanmukhastatra yadupravrah. pradyumnadya ahuruccairnadantah .  20.196 

mayavratam
. tam
. vinihatya sghram . subhadramanayamah. ks.an.ena 
. vayam

ccliii
ityuktavakyanavadad balastan kr.s.n.ajnaya yantu na svecchayaiva  20.197 

jnatavyametasya matam . 
. purastaddharervirodhe na jayo bhaved vah
. tam  20.198 
ityuktavakye halini sma sarve papracchuranamya janardanam

. madyam 
athabravd vasudevomitaujah. sr.n.vantu sarve vacanam
puraivoktam . tanmaya kanyakaya mayavrato narhati sannidhisthitim  20.199 

tam
. me vacam
. nagrahdagrajoyam. bahun dos.an vyaharatopyato maya 
anullanghyatvadagrajonupravr.ttah. kanyagr.he vasane kut.abuddheh.  20.200 

attascayam
. karyayogosamaks.am . hr.ta kanyato notra ka manahanih. 
bhuyastaram . maninastasya sa syajjnata ca vo vipr.thoh. parthatasya  20.201 

deya ca kanya nasti parthena tulyo varosmakam . kauraveyasca parthah. 


pautrasca kr.s.n.asya supurn.asakteh. paitr.s.vaseyo vratamo gun.ad.hyah.  20.202 

arthyosmabhih. svayamevaharat sa sakratmajo natra nah. karyahanih. 


anudrutyainam . yasaso vo bhaveta  20.203 
. yadi ca syat parajayo hanirdr.d.ham

jitva yadyenam . naiva kasciddhi lipset 


. kanyaka cahr.ta cet paramr.s..tam
ato na me rocate vonuyanamityucivanasa tus.n.m . paresah.  20.204 

srutva hal kr.s.n.avakyam


. babhas.e ma yata cittam . mamasya 
. viditam
asyanuvr.ttirvijayaya nah. syacchubhaya santyai paratasca muktyai  20.205 

. yati kr.s.n.ajnayaiva 
tatorjuno yatra tis..than na kascit parajayam
rathena tenaiva yayau sabharyah. sakraprastham . cavisad bhratr.guptam  20.206 

sambhavito bhratr.bhiscatitus..tairucetha sarvam. tes.u yaccatmavr.ttam 


santes.u vakyadatmano yadaves.u kr.s.n.o yukto halinagacca parthan  20.207 

sarddham
. yayau sakat.ai ratnapurn.aih. sakraprastham . pujitastatra parthaih. 
. tani ramen.a yuktastatha kr.s.n.ayai bhus.an.ani svasusca  20.208 
dadau tes.am

ccliv
masanus.itva katicid rauhin.eyo yayau purm . svam. kesavotravasacca 
. tes.amadadhanodhikam. ca  20.209 
bahun vars.an pan.d.avaih. pujyamanah. prtim

. 
asan kr.s.n.ayah. panca suta gun.ad.hya visvedevah. pancagandharvamukhyaih
avis..taste citrarathabhitamrakisoragopalabalaih. kramen.a  20.210 

. 
prativindhyah. sutasomah. srutakhyakrtih. satanka uta srutakriyah
. dvayoscavarajobhimanyuh.  20.211 
yudhis..thiradyaih. kramasah. prajatastes.am

. sayuktotitaram. budhosau jatah. subhadrajat.harerjunena 


candram
dharmerasakram. sayutosvinosca tathaiva kr.s.n.asya sa sannidhanayuk  20.212 

sarvepi te vryavantah. surupa bhakta vis.n.oh. sarvasastres.vabhijnah. 


modam . yayuh. pan.d.avastaih. sutaisca vises.atah. sattvatnandanena  20.213 

. kr.s.n.aparthau cikrd.is.u satyabhamasubhadre 


tatah. kadacit khan.d.avam
adaya yatau paricarakaisca rathena gandharvaranugtau  20.214 

svairam . mandavatanujus..te 
. tayostatra vikrd.atosca strratnabhyam
vane prasunastabakorurajite jale ca tigmadyutikanyakayah.  20.215 

bhutva viprastau yayacennametya kusanuruce ca mate ramesituh. 


parthah. kdr.k tennamis..tam . vanarth  20.216 
. vadeti sa cavadd vahniraham

prayajan devananuyajam . havirdane devatanamayacis. am 


. sca sulkam
balahrasastava bhuyaditi sma saptvaiva te tam. sca daduh. pura mama  20.217 

punah. purtih. kena me syad balasyetyabjodbhavam . pr.s..tavanasmi natva 


yada vanam . khan.d.avam . te bhavatti sobravt  20.218 
. hi tvamatsi tada balam

sakrasyedam. khan.d.avam. tena vighnam. karotyasau tena vam . prarthayami 


ityukte tam . nirotsye  20.219 
. partha uce yadi syad ratho dhanuscatha sakram

naravesadannadanapratisravat svasyapi sakrasya virodhamaicchat 


. yayace sakravirodhasantyai  20.220 
parthah. kr.s.n.asya preran.accaiva vahnih. partham

cclv
nahi svadattasya punah . sakrah. kuryat svayamindro hi parthah. 
. sa vairam
naprerito vis.n.una tasya rodham . yayace  20.221 
. parthah. kuryaditi kr.s.n.am

nacayuktah. kesavenais.a sakta iti kr.s.n.adapa bhuyopyanujnam 


yayau sampam . ca harerbadaryamadaya cakram . camutah. kesavedat  20.222 

cakram . bhaktya vahnih. kesavedat punastat 


. gomante kr.s.n.amapapi purvam
cakram
. ca vis.n.orbahudha vyavasthitam. tadagnidattam . praktanam . caikadhast  20.223 

dhanusca gan.d.vamathabjajasya karoti yenakhilasam . sah. 


. hr.tim
am
. sena dattam. tadumapatesca sakrasya somasya jalesitusca  20.224 

tenaiva te jigyuratho jagattrayam. prasadataste kramasobjayoneh . 


ananyadharyam . vijayavaham . subhavaham  20.225 
. ca bharen.a laks.asya samam

ratham
. ca subhrasvayutam . tun.au tathacaks.ayasayakau subhau 
. jayavaham
dhvajam. ca ramasya hanumadankamadaya sarvam . varun.adarjunedat  20.226 

vises.ato dhvajasam. sthe hanumatyajeyata syajjayarupo yatosau 


sarvam . ca tad divyamabhedyameva vidyutprabha jya ca gan.d.vasam. stha  20.227 

gan.d.vamapyasa kr.s.n.aprasadacchakyam . pan.d.avasyapyadharyam 


. dhartum
devaisca tairbrahmavarad dhr.tam . tad brahmaiva saks.at prabhurasya dharan.e  20.228 

. svayambhuva tenapi parthasya babhuva dharyam 


indrasya dattasca varah
. cakara  20.229 
indro hyasau phalgunatvena jatastatah. sostraih. sarasalam

sa yojanadvadasakabhivistr. tam . cakarasu purandaratmajah. 


. puram
. pragr.hya prabhaks.ayamasa samuddhatarcih.  20.230 
hutasanopyasu vanam

. nijakaks.amks.ya sandhuks.ayamasa tadasusuks.an.im 


prabhaks.yaman.am
aks.opamabhirbahuleks.an.ombhasam . dharabhiraks. ubdhamanah. ks.ayaya  20.231 

astraistu vr.s..tim . surapugayuktam 


. vinivarya kr.s.n.ah. parthasca sakram

cclvi
. sopi parajitobhut prtasca dr.s..tva balamatmanastat  20.232 
ayuddhyatam

sneham. ca kr.s.n.asya tadarjune dhr.tam . ca tadr.sam 


. vilokya parthasya balam
nivartya meghanatitus..tacittah. pran.amya kr.s.n.am . samaslis.at  20.233 
. tanayam

vis.n.usca sakren.a sahetya kesavam . samaslis.annirvises.opyanantam 


sa kevalam . krd.amanah. sasakrah. sthito hi purvam. yuyudhe na kincit  20.234 

brahma ca sarvasca sametya kr.s.n.am . pran.amya parthasya ca kr.s.n.anama 


sancakratuscapi siks.aprakars.accakrusca sarve svastradane pratijnam  20.235 

anujnataste prayayuh. kesavena krd.arthamindro yuyudhe hi tatra 


. datumapyarjunasya tatastus..tah. saha devaistayoh. sah.  20.236 
prtya krtim

daityasca nagasca pisacayaks.a hatah. sarve tadvanastha hi tabhyam 


r.te catus.paks.in.ascasvasenam
. mayam . ca nanyat kincidasatra muktam  20.237 

ayamagne jaritetyadimantraih. stutva vahnim. paks.in.o nopadagdhah. 


asvasenah. putrakastaks.akasya matra grastah. pratilomyena kan..the  20.238 

chinnerjunenantariks. e patantyastasyah. sakren.avitaschinnapucchah . 


vadhanmatuh. pucchabhangacca ros.addhantum . partham . karn.atun.ragobhut  20.239 

mayah. kr.s.n.enattacakren.a dr.s..to yayau partham . jvanarth 


. saran.am
partharthamenam . na jaghana kr.s.n.ah. svabhaktascetyatimayam. paresah.  20.240 

devarirityeva mayi prakopah . kr.s.n.asya tenahamimam . purandaram 


parthatmakam . yami tena kr.s.n.apriyah. syamiti tasya buddhih.  20.241 
. saran.am

. te karomti sa parthamaha 
pran.opakr.t pratyupakaramasu kim
kr.s.n.aprasadaddhi bhavan vimuktastasmai karotvityavadat sa parthah.  20.242 

. sa cakre 
kr.s.n.opi rajnotivicitrarupasabhakr. tavadisat tam
anirgamam . pran.inamarthitau tau hutasanenatha vidhaya jagmatuh.  20.243 

cclvii
dr.s..tva ca tau pan.d.avah. sarva eva mahamudam . prapuretannisamya 
kr.s.n.opi parthairmumudenantasaktisukhajnanaprabhavaudaryavryah.  20.244 
iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
khan.d.avadaho nama vim . sodhyayah.

cclviii
(pan.d.avavanapravesah.)
atha ekavim . sodhyayah.

Om.  janardanajnaya mayah. samastakautukottaram 


sabham
. vidhaya bhubhr.te dadau gadam. vr.kodare  21.1 

sa vayudharitam . hi yauvanasvabhubhr. ta 
. gadam
prasadatosya lambhitamavapya modamapa ha  21.2 

punasca vatsaradvayam . samus.ya kesavo yayau 


samarcitasca pan.d.avairviyojanesya caks.amaih.  21.3 

tato vasan svapuryajah . 


. kvacid ravigrahe harih
sadaraputrabandhavah. samantapancakam . yayau  21.4 

pr.thasutasca sarvasah. sadaraputramatr. kah. 


ks.itsvarasca sarvasah. priyapriya haresca ye  21.5 

tathaiva nandagopakah . sadaragopagopikah. 


munsvarasca sarvatah. samyuratra ca prajah.  21.6 

priyasca ye ramesiturharim. trirupametya te 


vasis..thavr.s.n.inandanam
. bhr.guttamam. tatharcayan  21.7 

. ca te yayu ramesapadadarsanat 
kr.tarthatam
ravigrahe samapluta bhr.gudvahotthatrthake  21.8 

anugraham . vidhaya sa svakes.u kesavastrivr.t 


. makhaih. samaptadaks.in.aih.  21.9 
ayajayacca surajam

samastalokasam . 
. sthitatmabhaktimajjanasya sah
sukaladarsanat param . harih.  21.10 
. vyadhadanugraham

tato yayau svakam . pr.thasutaih. sahacyutah. 


. purm
cakara tatra cahnikam
. kratum . mahasvamedhakam  21.11 

cclix
hayam. sabhmaphalguna hare ratham . samasthitah. 
vyacarayan hareh. suta dinasya padamatratah.  21.12 

jitah. samastabhubhr.to jarasutadayah. ks.an.at 


vr.kodaradibhistu tairhayasca divya ayayau  21.13 

hayah. sa kr.s.n.anirmito dinena laks.ayojanam 


ks.amo hi gantumanjasa dinasvamedhasiddhaye  21.14 

parasaratmajo harirharim . yada tvadks.ayat 


tadasasada ha dvijastr.n.avaho rurava ca  21.15 

brajanti janmanonu me sada suta adr.syatam 


. hi pami te sutan  21.16 
itriterjunobravdaham

na kr.s.n.aramakars.n.ibhih. suta nu metra palitah. 


kva tetra saktirityamum . jagada sorjunam . dvijah.  21.17 

tada jagada phalgunosurairvidus. itatmana 


. yathaiva kesavadayah.  21.18 
na vipra tadr.sosmyaham

maya jita hi khan.d.ave surastathasuranaham 


nivatavarmanamakan vijes.ya uttaratra hi  21.19 

. sa ucivan vrajamyaham 
udrya ceti kesavam
itritovadaddharistavatra sakyate nu kim  21.20 

. jagada kesavoriha 
vilajjamanamks. ya tam
vrajeti sa pratisravam. cakara hapyaraks.an.e  21.21 

. praveks.yesaktascedityuktva sarvayadavaih. 
vahnim
yayau na ramapradyumnavaniruddham . ca kesavah. 
nyayojayat tatsahaye yasastes.vabhiraks.itum  21.22 

cclx
priyo hi nitaram . sutah. 
. ramah. kr.s.n.asyanu ca tam
aniruddhah. kars.n.imanu pradyumnad yojanis..ta hi 
rugmiputryam . rugmavatyamahr.tayam . svayambare  21.23 

. jatosau kamanandanah. 
ratireva hi ya tasyam
purvamapyaniruddhakhyo vis.n.ostannamna eva ca 
avesayukto balavan rupavan sarvasastravit  21.24 

. strnr.te kr.s.n.ah. parthasahayyakaran. at 


tasmat tam
nyayojayat sutikale brahman.yah. sa ca phalgunah.  21.25 

astraiscakara digbandham. kumarothapitu ks.an.at 


adarsanam . yayau partho vis.an.n.ah. saha yadavaih. 
adhiks.ipto brahman.ena yayau yatra sriyah . patih.  21.26 

vahnim . viviks.antamamum . nivarya yayau saviprah . sahaphalguno harih . 


. br.hata rathena ks.an.ena trtvaiva ca saptavaridhn  21.27 
asamudcm

dadusca margam. girayobdhayastatha vidarya cakren.a tamondhamsah. 


ghanodakam . capyatitrya tatra dadarsa dhama svamanantavryah.  21.28 

sam
. sthapya dure saratham
. savipram . partham. svarupe dvicatus.kabahau 
. arn.ave prabhuh.  21.29 
samastaratnojjvaladivyabhus. an.e vivesa nityorugun

sahasramurdhanyuruses.abhoga asnarupemitasuryaddhitau 
ramasahaye tat.idujjvalambare muktairvirincadibhirarcite sada  21.30 

sthitvaikarupen. a muhurtamsvaro viniryayau viprasutan pragr.hya 


sunandanandadaya eva pars.adaste vais.n.ava bhumital.e prajatah.  21.31 

darpam . harirarjunasya samanayad viprasutan paresah. 


. nihantum
prtirmahatyeva yatorjune hareh . siks.ayamasa tatah. sa enam  21.32 
. sam

aprakr.tat sadanad vasudevo vissr.tya suryadhikalaks.addhiteh. 


ratham . samaruhya saparthavipra agat sutam . scaiva dadau dvijaya  21.33 

cclxi
. ca calane 
lokasiks.arthamevasau prayascittam
cakre sarddhamuhurtena samagamya punarmakham  21.34 

brahmadnagatam. scaiva sada svaparicarakan 


pujayitvabhyanujnaya brahman.anapyapujayat  21.35 

sasnavavabhr.tham . kr.s.n.ah. sadarah. sasuhr.jjanah. 


ayantam
. dvarakam
. kr.s.n.am . dantavakro rurodha ha  21.36 

. ks.an.at savid.uratham 
jaghana gadaya kr.s.n.astam
vid.urathastamogacchad dantavakre ca yosurah .  21.37 

hareh. pars.adah. ks.ipram . harimeva samasritah. 


kr.s.n.e prapte svalokam . ca nissr.tyasmat svarupatah. 
ekbhavam . svarupen.a dvarapen.a gamis.yati  21.38 

tatah. kr.s.n.ah. purmetya bodhayamasa phalgunam 


kimetad dr.s..tamityeva tena pr.s..to ramapatih.  21.39 

ayam. dvpah. sagarasca laks.ayojanavistr.tau 


tadanye tu kramen.aiva dvigun.enottarottarah.  21.40 

antyadhyarddhasthalam . haimam . bahyato vajralepikam 


etat sarvam
. lokanama hyetasmad dvigun.am . tamah. 
andham . yatra patantyugra mithyajnanaparayan. ah.  21.41 

ghanodakam . taddvigun.am . tadante dhama mamakam 


yattad dr.s..tam. tvaya partha tatra muktairajadibhih. 
sevyamanah. sthito nityam . sarvaih. paramapurus.ah.  21.42 

lokalokapradesastu pancasallaks.avistr.tah. 
sapancasatsahasrasca tasyapi gan.anam . tatha  21.43 

yojananam . satkot.ayo meruparvatat 


. pancavim

cclxii
. prakrtitam  21.44 
catasr.s.vapi diks.urdhvamadhascan. d.am

abagnranabhohankr. nmahattattvagun.atrayaih. 
. paratastatah.  21.45 
kramad dasottarairetadavr. tam

vyaptoham . sarvagonantonantarupo nirantarah. 


anantasrs. onantaks. onantapadakarorukah. 
anantagun.amahatmyascidanandasarrakah.  21.46 

. canye ca dhananjaya 
madvasa eva sarvepi tvam
matprasadad balam. caiva vijayascakhila gun.ah. 
tasmanna vismayah. karyo na darpasca tvayanagha  21.47 

manmana bhava madbhakto madyaj mam . namaskuru 


. te pratijane priyosi me 
mamevais.yasi satyam 72

ityuktah. pran.ipatyainam. ks.amasvetyaha phalgunah.  21.48 

us.itva katicinmasan yayuh. sarvepi pan.d.avah. 


anujnatah. kesavena bhaktinamradhiyocyute 
sambhavitah. kesavena sauhardenadhikena ca  21.49 

tatah. kadacit pravare sabhatal.e dharmatmajo rajabhirbhratr. bhisca 


. yatha sthita naradamanvapr.cchat  21.50 
vr.to nisamyaiva sabhah. suran.am

antariks.am . laks.ayojanamucchritam 
. tvaya proktam
arddhakot.yucchritah. svargo vimanavalisankulah.  21.51 

bhuvah. svargasca kot.yaiva yojananam . pravistr.tau 


maharjanastapascaiva kramadadhyarddhayojanah. 
. samastasah.  21.52 
pancasatkot.ivistara yojananam

yavanta ete mil.itastatpraman.a udritah. 


satyakhyo brahmalokastu yatra brahma virajate  21.53 
72
Bha. G. 18.65

cclxiii
tatasca dvigun.ah. prokto vis.n.ulokah. sanatanah. 
uttarottaratah. sarve sukhe satagun . ottarah.  21.54 

anantajanasampurn. a api te hcchaya hareh. 


avakasavanto divyatvat puryante na kadacana 
sarvakamasukhaih. purn.a divyastrpurus.ojjvalah.  21.55 

. tatha patal.asaptakam 
divyaratnasamakrn. am
adhastacches.adevena balina samadhis..thitam  21.56 

kamabhogasamayukta bahuvars.asahasrin.ah. 
saptadvpes.u purus.a naryascoktah. surupin.ah.  21.57 

es.am. ca sarvalokanam. dhata narayan.ah. parah. 


vis.n.ulokasthito muktaih. sada sarvairupasyate  21.58 

sevaka brahman.ascaiva deva vedasca sarvasah. 


sakrasca munayah. sarve hariscandrasca bhumipah.  21.59 

akhila api rajanah. pan.d.uscasmatpita mune 


yamasyaivanugah. prokta rajabhistairyamena ca  21.60 

upasyamano bhagavan ramo yamasabhatal. e 


ukta indren.a copasyo vamanatma janardanah.  21.61 

pradurbhavasca nikhila brahman.opasitah. sada 


varun.asyanuga nagastatra matsyakr.tirharih. 
gandharva dhanadasyapi tatra kalk harih. prabhuh.  21.62 

. hatma sivena ca 
rudrasyogran. i bhutani nr.sim
upasyate sada vis.n.urityadyuktam . tvayanagha 
sarvaratnasthalan divyan devalokan prabhas.ata  21.63 

tatra me sam . nr.pah. 


. sayo bhuyan hariscandrah. katham

cclxiv
aindram . praptah. pan.d.urnasmatpita mune  21.64 
. sabhatal.am

ityukto naradah. praha rajasuyakr.tonnatim 


hariscandrasya tam. dr.s..tva pita yamasabhatal. e 
sthitastvamavadat pan.d.u ramadvayasudaivate  21.65 

karotu rajasuyam. me putrojeyanujarcitah. 


. tasyasadhyamatra hi  21.66 
palito vasudevena kim

etacchrutva dharmasuto bhratr.bhih. sahito vas 


. rajasuyasya mantrayamasa dharmavit  21.67 
avaptim

sukaryametadityalam . nisamya sodaroditam 


. sa kesavaya bhupatih.  21.68 
ayatayat svasarathim

tadaiva kesavasya yah. striyastadyatatakaih. 


sahodaraisca yapitah. suduta apa madhavam  21.69 

pran.amya kesavam . vacah. sa aha magadhena te 


vivahabandhava ran.e vijitya rodhita girau  21.70 

nr.payutadvayena sos..tavim. sakaih. satairapi 


yiyaks.urugrarupin. am
. trilocanam . tvayi sthite  21.71 

vimocayasva tan prabho nihatya magadhesvaram 


avaidikam
. mukham . vilumpa dharmaguptaye  21.72 
. ca tam

. nisamya dharmajasya ca 
itritotha sarathim
nisamya tad vacastada jagama pan.d.avalayam  21.73 

sa pan.d.avaih. samarcito makhaya dharmajena ca 


prapr.s..ta aha madhavo vaco jagatsukhavaham  21.74 

kraturyathavidhanatah. kr.to hi parames..thyakam 


padam. nayeta tatpade suyogyames.a nanyatha  21.75 

cclxv
ayogyakanmahapade vidhatures.a hi kratuh. 
. varam  21.76 
samanayogyatagan. at karoti muktigam

pura tu muktitodhikam . svajatitah. karoti ca 


atastrisankuputrako nr.panattya vartate  21.77 

suram. sakopi te pita vina hi rajasuyatah. 


na saks.yati trisankujad varatvamaptumadya tu  21.78 

tapascaran samagate sacpatau pita tava 


marudgan.ottamah. pura natutthitah. sasapa sah.  21.79 

vrajasva manus.m
. tanum. tato mr.tah. punardivam 
gatopi nah. svakam. tanum. praves..tumatra nesase  21.80 

tadadhikastrisankujo bhavis.yatu tvadityatha 


ks.amapitasca vasavo jagada rajasuyatah. 
trisankujadhiko bhavanavapsyati svakam. tanum  21.81 

atah. sukarya eva te yudhis..thira kratuttamah. 


bhavadbhirapyavapyate svayogyatamunakhila  21.82 

udrya caivamsvarah. kratoramus.ya yogyata 


vr.kodare yatokhila caturmukhatvayogyata  21.83 

. vidhatumanjasa 
tatah. supurn.amasya tat phalam
. tvidam  21.84 
jagada vayuvahano vaco yudhis..thiram

kva rajasuyamadya te jarasute tu jvati 


. yudha mr.to na yopi srin.a  21.85 
jayet ka eva tam

virincasarvavakyatah. samastalokajayini 
sthite tu te jarasute na setsyati kratuttamah.  21.86 

cclxvi
itrite rathangina jagada dharmanandanah. 
nivartitam . manah. kratoralam . mamamuna prabho  21.87 

babhuvureva bhubhr.to nacadhirajyamapire 


yada ca cakravartinastadedr.sa na satravah.  21.88 

itritemunavadat pradhanamarutatmajah. 
padam . caturmukhasya va susadhyameva yatnatah.  21.89 

nijanubhavavarjita hareranugrahojjhitah. 
mahaprayatnavarjita jana na jagmurunnatim  21.90 

. 
sthironubhava eva me mahananugraho hareh
prayatnamekamagrato nidhaya bhutimapnumah.  21.91 

itritemuna harih. samudyamat pradhanatah. 


sthite hi yajnakaran.e vr.kodare jagada ha  21.92 

sa eka eva purus.o jarasutodya vartate 


samastasadvirodhinam. balam . kaleranantarah.  21.93 

tatha satam
. samasrayo yadudbhavah. satam . gun.ah. 
sa eka eva tadr.sastvaya vicintya yatyatam  21.94 

yadi sma tena magadho nihanyate satam . jayah. 


viparyayen.a casatamiti sma viddhi nanyatha  21.95 

sa parames..thyasatpadam. prayatyasam . yudhi 


. sayam
ya eva hanti magadham . sa vedadharmapalakah.  21.96 

nihanti magadhesvaram . jagat 


. ya es.a vais.n.avam
karoti sarvapalito yatah. sa barhadrathah.  21.97 

nihanti saivanayakam . ya es.a vais.n.avagran.h. 


iti sma bhavasam . yute vadatyajebibhennr.pah.  21.98 

cclxvii
yudhis..thire bruvatyajam . tviti 
. makhena me tvalam
tamaha marutatmajo nihanmi magadham. ran.e  21.99 

. trayah. 
itritevadaddharirvrajamahe vayam
aham . ca bhmaphalgunau nihantumeva magadham  21.100 

vr.kodaren.a hanyate yadi sma magadhadhipah. 


makhasca setsyate dhruvam . jagacca te vase bhavet  21.101 

. 
itrite tu saurin.a jagada dharmanandanah
sa surasenaman.d.alaprahan.ato harestrasan  21.102 

bhayaddhi yasya madhuram . gatah. 


. vihaya man.d.alam
bhavanta eva sagaram. tato bibhemyaham . ripoh.  21.103 

imau hi bhmaphalgunau mamaks.in. sada prabho 


manonibho bhavan sada na vo vinasmyatah. puman  21.104 

. riporbalyasah. 
ato na jvitat priyanaham
sakasamatmahetutah. prayatayami vo vibho  21.105 

itritevadat punarvr.kodarorikaks.abhuk 
yadyanetr.ka ramavirincasarvapurvakah.  21.106 

vase ca yasya tad balam . surasuroragadinam 


sa es.a kesavah. prabhuh. kva casya barhadrathah.  21.107 

. harih. pran.ayakosya ca 
adhr.s.yamasti me balam
samastalokanetari prabhau hi sarvasaktita  21.108 

ajeyata tatharjune harervarodbhavasti hi 


ato vayam . trayodya tam. prayama magadham . ripum  21.109 

hanis.ya eva magadham . sayah. 


. hareh. puro na sam

cclxviii
itritemuna harirjagada dharmanandanam  21.110 

vayam . trayah. sametya tam . prayatayama mr.tyave 


. ran.e vr.kodaro jarasutam  21.111 
hanis.yati sphut.am

bhayam. na karyameva te maya hatah. sa neti ha 


. na hanyate ripuh.  21.112 
maya hi ntihetutah. svayam

. srayagran.rmadasrayottamena tu 
sa sarvasam
nihanyate yada tada prakasitam . hi me balam  21.113 

. manah. kurus.va bhupate kvacit 


ato na sankitam
pradarsayami tenujau nihatya magadhesvaram  21.114 

itritah. sa vis.n.una vicarya tadgun.an paran 


tatheti caha te trayah. pratasthurasu magadhan  21.115 

sametya magadham . stu te sivorulingamityalam 


sumalyavastrabhus. an.aih. samarcitam . yayuh.  21.116 
. girim

. jarasutena te girim 
svasrs.atopi cadr.tam
nyapatayanta bahubhistamasya cottamangavat  21.117 

advarataste nagaram . pravisya mas.asya nal.ena kr.tastribherh. 


pus..tiprada bibhidustasya krtisastropama nyakkr.tamagadhesah.  21.118 

. sca dadhruh. 
tathapan.ebhyo bahumalyagandhan prasahya sangr.hya subham
advaratastasya gr.ham . ca nr.pah. prasasruh.  21.119 
. ca sasrurbhosabdatastam

tan vipraves.an sa nisamya raja mahabhujan snatakaves.ayuktan 


dvityavarn.an pravicintya bahun jyakarkasan vks.ya babhas.a etan  21.120 

. hetuta agatasca kr.tasca me parvatalingabhedanam 


ke .s.thatha kim
kr.tam . bhavadbhih. kuta eva durnayah. kr.tastathanye dvijavaryaves.aih.  21.121 

cclxix
iti bruvan.am
. bhagavanuvaca karyam . pratpam 
. hi satrorakhilam
ityukta uce nahi viprasatruraham. kuto vo mama satruta bhavet  21.122 

ityuktavakyam . jagada janardano naiva hi tadr.sa dvijah. 


. nr.patim
vayam. ripustesmi hi vasudeva imau ca bhmarjunanamadheyau  21.123 

yad bandhavan nah. pisitasidharmato raudre makhe kalpayitum . pasutve 


icchasyare vedapatham . vihaya tam . balacchastumihagata vayam  21.124 
. tvam

vimoks.ayamah. svajanan yadi tvam . na mocayasyadya nigr.hya ca tvam 


. kr.taniscayotra  21.125 
muncathava tanabhiyahi vasman ran.aya martum

. siva yagayuktan 
itritosau magadhadhipo rus.a jagada naham
moks.ye pasun yugapad va kramen.a yotsye ca vothapi camusahayan  21.126 

nirayudhah. sayudho va yus.madis..tayudhena va 


ekopi sakalairyotsye saseno va sasainikan  21.127 

ityuktavantamavadadajitorubalo harih . 
ehyekameko vasmasu sasainyo va ran.e nr.pa  21.128 

yena kamayase yoddhum . tam. na asadaya drutam 


nirayudhah. sayudho va tvadabhs..tayudhena va 
ityaha bhagavanchatrum . yaso bhme vivarddhayan  21.129 

ghatayitva svasatrum
. ca bhmasenanugraham . param 
bhmasya kartumiccham . sca bhaktijnanadivarddhanam  21.130 

tr.n.kartum
. ripum. caiva nirayudhatayagaman 
kr.s.n.abhmarjunastena vipraves.asca tebhavan  21.131 

nirayudhah. ks.atraves.o naiva yogyah. kathancana 


. hi magadham  21.132 
tato jagmurvipraves.astr.n.kartum

. sthitasya ca 
magadhasya sasainyasya svagr.he sam

cclxx
nirayudhena bhmena samahvane kr.temitam 
dharmam . yasasca bhmasya varddhayamasa kesavah.  21.133 

. caiva samadaya yayau ripum 


tr.tyamarjunam
haristasmacca bhmasya mahadhikyam . prakasayan 
mukhena magadhasyaiva vr.n.vekam . na iti bruvan  21.134 

vr.n.vekamasmasviti sa prokta aha jarasutah. 


kuryam . naivarjunenahamabalenaiva sangaram  21.135 

pancapancasadabdodya hyayamevam . ca balavat 


abalatvad yuvapyes.a bala eva mato mama  21.136 

ityuktopyarjuno naha kuru tarhi parks.an.am 


. dhanus.a veti sankamanah. parajayam  21.137 
bahubhyam

ato bhme baladhikyam . suprasiddhamabhunmahat 


etadartham. hi kr.s.n.ena sahantah. sa phalgunah.  21.138 

janan kr.s.n.e balam


. ghoramavis.ahyam . sa magadhah. 
kutsayan gopa iti tam . bhayannaivahvayat prabhum  21.139 

ahvayamasa bhmam. tu syad va me jvanam . tviti 


hanis.yatyeva mam. kr.s.n.a ityasnnr.paterbhayam 
tasmat tam
. nahvayamasa vasudevam . sa magadhah.  21.140 

. nihanis.yatah. 
arjune tu jite kr.s.n.abhmau mam
. durbalahvanannasyet krtisca me dhruva  21.141 
trayan.am

iti matvahvayamasa bhmasenam . sa magadhah. 


kathancijjvitam .  21.142 
. va syannatu nasyati me yasah

iti sma bhmam. pratiyodhanaya sangr.hya raja sa jarasuto bal 


rajye nijam
. catmajamabhyas.incat pura khyatam . patratapakhyarudram  21.143 

cclxxi
balam . bhme manyamanodhikam . nr.pah. 
. tu gadasiks.amatmani cadhikam
bhto niyuddhesya dadau gadam
. sa bhmaya canyam . svayamagrahd bal  21.144 

tadarthamevasu gadam . pragr.hya bhmo yayau magadhasam . yuto bahih. 


purat sakr.s.n.arjuna eva tatra tvayuddhyatam. kesavaparthayoh. purah.  21.145 

vacajayat tam
. prathamam . vis.n.ugun.aprakasaya 
. vr.kodarah. sivasrayam
tato gadabhyamabhipetatustau vicitramarganapi darsayantau  21.146 

tayorgade tesanisannikase curn.ikr.te dehamahadr.d.himna 


. supin.d.au sumuktau  21.147 
anyonyayorvaks.asi patite rus.a yathasmanoh. pam

sancurn.itagadau vrau jaghnuturmus..tibhirmithah. 


brahman.d.asphot.asankasairyatha kesavakait.abhau  21.148 

. vicaks.ubhuh. 
cacala pr.thv girayasca curn.itah. kulacalasceluralam
samastavarampatayah. surasura virincasarvadaya asadannabhah.  21.149 

surastu bhmasya jayabhikanks. in.astathasuradya magadhadhipasya 


pasyanti sarve kramaso balam . svam . samadade marutanandanopi  21.150 

manayitva varam . dhaturdivasan dasa panca ca 


vasudevajnaya bhmah. satrum
. hantum. nao dadhe  21.151 

. hars.adaslis.ya phalgunam 
sa pran.amya hr.s.kesam
ripum. jagraha makut.e varan.am . mr.garad.iva  21.152 

. babhanja ha 
pr.s..thesya janumadhaya kurmadesam
mr.tikale punardeham . vidadara yatha pura  21.153 

marman.yeva na hantavyo mayayamiti marutih. 


svapurus.aprakasaya babhanjainamamarman.i  21.154 

bhajyamane sarresya brahman.d.asphot.asannibhah. 


babhuva ravo yenaiva trastametajjagattrayam  21.155 

cclxxii
nihatya kr.s.n.asya ripum
. sa bhmah. samarpayamasa tadarcanam . hareh. 
kr.tam
. hi bhmena samarcanam. tam. samaks.amadatumihagato hyajah.  21.156 

svkr.tya pujam. ca vr.kodarasya dr.d.ham . janardanah. 


. samaslis.ya ca tam
prto nitantam . nanama bhmah. pran.atorjunena  21.157 
. punareva kr.s.n.am

. prahr.s..ta brahmadayo dnatarasca daityah. 


jagmuh. surascatitaram
baladumesasya vare prabhagne vr.kodaren.acyutasam . srayen.a  21.158 

suto yayau saran.am. tan ramesabhmarjunan sahadevosya dhman 


ratham. svasaram. ca dadau sa maruternanama kr.s.n.am. paraya ca bhaktya  21.159 

ratho hyasau vasuna vasudevacchakrantarapto vasuvam. sajatvat 


jarasutasyasa vr.kodarastam . prarpayamasa tasmai  21.160 
. hare ratham

kr.s.n.osmarad garud.am . kr.s.n.otharuhat pan.d.avabhyam 


. sa dhvajebhud ratham
bhmah. kanyam. sahadevasya hetoh. samagrahdanujasyatmanah. sah.  21.161 

nakulasyadanmadrarajo hi purvam . svyam


. kanyam. sa tathais.apyus.a hi 
eka purvam . te asvinoscaiva bharya yamau remate yadus.a asvibharya 
. hi tau cakraturmadriputrau  21.162 
tatah. kr.s.n.ayamagrajabhratr. bharyavr.ttim

jarasutasyatmajah. kesavadn ratnaih. samabhyarcya yayavanujnaya 


. sca 
tadajnaya pitr.karyan.i kr.tva tadajnayaivamucat tan nr.pam
taih. sam. stutah. kesavo bhmaparthayukto yayau bhaktinamrairyathavat  21.163 

sambhavitaste sahadevena samyak prasasya kr . s.n.am


. bhmasenam. ca sarve 
yayurgr.han svanapatat kesavadvid
. jarasutondhe tamasi kramen . a  21.164 

. samasthita dharmajamabhyagacchan 
kr.s.n.asca parthau ca tathaikayanam
tes.am . babhuva  21.165 
. sankhadhvanisambodhitatma raja prtascatitaram

dvaipayanotha bhagavanabhigamya parthanajnapayat sakalasambhr.tisadhanaya 


tam
. rajasuyasahitam
. paramasvamedhayajnam. samadisadananyakr.tam. virincat  21.166 

cclxxiii
karta hi tasy aparames..thipadam
. prayati yadyanyasadgun . avaraih. parames..thitulyah. 
bhme makhasya phalamatyadhikam . nidhatum. vyasah. kratum. tamadisad gururabjajasya  21.167 

asadharan.aheturyah. karman.o yasya cetanah. 


sa eva tatphalam . purn.am . 
. bhunktenyolpamiti sthitih
vina vis.n.um
. nirn.ayoyam . sa hi karmaphalojjhitah.  21.168 

hetavopi hi papasya na prayah. phalabhaginah. 


devah. pun.yasya daityasca manus.astadvibhaginah.  21.169 

asadharan.ahetusca bhma eva prakrtitah. 


yajnasyasya jarasandhavadhat karn.ajayadapi  21.170 

jayacca kcakadnamanyairjetumasakyatah . 
dvityah. phalgunascaiva tr.tyastu yudhis..thirah.  21.171 

tasmad brahmapadavaptyai vyaso bhmasya tam . kratum 


. vijayamadisat  21.172 
ananyakr.tamadisya disam

athabravd dhananjayo dhanurdhvajo ratho varah . 


. jayo mamaiva vanchitah. prabho  21.173 
mamasti tad disam

itritokhilaprabhurjagada satyamasti te 
samastasadhanonnatirmahacca vryamasti te  21.174 

tathapi kcakadayo vr.kodaradr.te vasam 


. prayati karn.a eva ca  21.175 
na yanti napi te vasam

baladhikosi karn.atastathapi namr.tah. karam 


dadati te hyatispr.dha na vadhya es.a tedya ca  21.176 

savarmakun.d.alatvato na vadhya es.a yat tvaya 


. prayatu te pituh. priyam  21.177 
tato vr.kodaro disam

cclxxiv
jvagrahabhayat karn.o dadati karamanjasa 
bhmaya natra sandeho jitonena ca sam . yuge  21.178 

ajeyau sarvavacanad ran.e kcakapaun.d.rakau 


vasam
. prayato bhmasya tathavadhyopi cedipah.  21.179 

jvagrahabhayam . bhmanmagadhapatanat 
. hyes.am
tasmat karam. prayacchanti jita va purvameva va  21.180 

prayahi ca tvam . dhanadaprapalitam. disam . dvpan sapta cases.adiks.u 


nagam
. sca daityam . punarehi catra  21.181 
. sca tathadharasthan vijitya sghram

ratho hi divyombaragastavasti divyani castran.i dhanusca divyam 


yenye ca ban.apramukha ajeyah. sarvasrayastanapi bhma etu  21.182 

tatha surascapi samastasosya balim. prayacchanti madajnayetare 


disam
. pratcmatha daks.in.am . yamau kramaso hyadhvararthe  21.183 
. ca yatam

yasasca dharmasca tayorapi syaditi syaditi sma kr.s.n.ena sutena kal.yah. 


ukte yayuste tamabhipran . amya diso yathoktah. paramorusadgun.ah.  21.184 

vr.kodarojayannr.pan virat.amasasada ha 
jitetra kcake ran.e samadade karam . tatah.  21.185 

tatah. kramannr.pan jitva cednam


. vis.ayam. gatah. 
matr.vakyad bhayaccaiva sisupalena pujitah.  21.186 

matr.s.vasurgr.he cos.ya divasan katicit sukham 


karam . sumahadadaya tatah. purvam . yayau  21.187 
. disam

kramen.a sarvan nirjitya paun.d.rakam. ca mahabalam 


. ca karamadaya sarvatah.  21.188 
virathkr.tya karn.am

himavacchikhare devan jitva sakrapurogaman 


. yuddhyatastebhyastus..tebhyo ratnasancayam  21.189 
krd.artham

cclxxv
bahuyuddhena ses.am . ca garud.am . ca mahabalam 
krd.amanau vinirjitya bhus.an.anyapa tos.atah. 
. ca dr.d.hamaslis..tah. snehaviklinnaya dhiya  21.190 
tabhyam

popluyamanah. sa tatombudhau bal jagama ban.asya puram . haram. ca 


. krd.antametena ca tos.ito harah.  21.191 
ran.ejayad varan.arupamasthitam

. digjayasya ca 
pr.s..tasca girisenasau vistaram
sim. havyaghradirupasca atmana vijita yatha 
garutmacches.asakradya devah. sarve tadabravt  21.192 

nisamya sankarokhilam . makhasya ca prasadhakam 


harim. tato baleh. sutad dadau ca ratnasancayam  21.193 

sa ban.adaityato mahacchivena dattamuttamam 


pragr.hya ratnasancayam
. svakam . samayayau  21.194 
. puram

sa viprayadavesvaram . janardanam 
. dvidhasthitam
puro nidhaya tad vasu prabhutamanamat tada  21.195 

sobhivadyagrajam . nyavedayat 
. caiva yathavr.ttam
atmanah. kr.s.n.ayoh. sarvam. dharmarajagrato muda  21.196 

yatha jitah. kcakadya ekalavyasahayavan 


yatha jitah. paun.d.rakasca karn.adyasca tathapare  21.197 

. haditanavah. ses.avndrendrapurvakah. 
yatha sim
yatha gajatanuh. sarvastacca sarvamavarn . ayat  21.198 

. rajna ca sumahabalah. 
sambhavitasca kr.s.n.abhyam
ajnaya vyasadevasya yajnangani samarjayat  21.199 

uce tam
. bhagavan vyaso jitam
. sarvam. tvayarihan 
jaye sarvasya yajnoyam. purn.o bhavati nanyatha  21.200 

cclxxvi
virincah. sarvajit purvam. dvityastvamihabhavah. 
ityuktvainam . samaslis.ya yajnangani samadisat  21.201 

tadaivanye diso jitva samyustasya yenujah. 


. jitva ratnanyupaharat  21.202 
sahadevo daks.in.asam

tatra rugm na yuyudhe sahadevena vryavan 


. yah. sarvadapa dhanurvaram  21.203 
jitah. kr.s.n.ena purvam

tapasa tos.itat kr.s.n.adanyanevamunakhilan 


vijes.yasi yada kr.s.n.avirodhaste tada dhanuh. 
mames.yatti tenokto na vyaruddhyata kesave  21.204 

svasuh. snehacca kr.s.n.asya yajnakarayitr.tvatah. 


bhmarjunabalaccaiva madreyaya dadau karam 
jigye balenanyanr.pan sahadevah. pratapavan  21.205 

tatha smr.tam
. samagatam . vibhs.an.e 
. ghat.otkacam
samadisad yayau ca sopi sodadanmahakaram  21.206 

pura hi raghavoditam. tadasya sokhilam . tada 


vicarya kesavam
. ca tam . ca bhmaparthayoh. 
. balam
divaukasasca pan.d.avanavetya sodadat karam  21.207 

mahaugharatnasancayam. sa apya bhmasenajah. 


yayau ca madrinandanam
. sa cayayau svakam. puram  21.208 

. vijigyekhilabhubhr. tah. 
nakulah. pascimasayam
karamapa ca vrosau sauhardadeva matulat 
ayayau ca maharatnasancayena svakam . puram  21.209 

arjunah. kapivarocchritadhvajam . syandanam . samadhiruhya gan.d.iv 


. yada parvatyakanr.pah. samayayuh.  21.210 
yata eva disamuttaram

cclxxvii
traigartah. parvateyasca sahitah. pan.d.unandanam 
abhyetya yodhayamasurjanantastaccikrs. itam  21.211 

. disam 
tan vijitya yugapat sa pan.d.avah. sanjayan kramasa eva tam
pravrajacca bhagadattamurjitam . tena casya samabhunmaharan. ah.  21.212 

sobhiyuddhya sagajo dinas..takam . sranta aha puruhutanandanam 


. tviti praha dehi karamityatharjunah.  21.213 
bruhi te samarakaran.am

sopyadat karamamus.ya vasavo madgurustava piteti sadaram 


naiva jetumiha saks.yasi tvamityavadaddharivarastratejasa  21.214 

. pradatte tu kare naivaha cottaram 


snehapurvam
arjuno vyarthakalahamanicchan snehayantritah .  21.215 

partho jitvas..tavars.an.i .sad. dvpanaparanapi 


ajayaccaturdisamapi sarvasah . sastratejasa  21.216 

patal.asaptakam. gatva jitva daiteyadanavan 


balesca vis.n.uvacanat karam . jagraha samatah.  21.217 

jitva ca vasukim. bhuri ratnamadaya satvarah. 


ajagama puram . svyam. vro vatsaramatratah.  21.218 

suvarn.aratnagirayascaturbhistaih . samarjitah. 
catvaro yojananam
. hi dasa trim
. sacchatam. tatha  21.219 

catuh.satam. ca kramasa ucchrita digjayarjitah. 


pratcyadyapasavyena kramad digbhyah. samarjitah.  21.220 

visvakarmakr.tatvattu purasyalpepi ca sthal.e 


antargataste girayastadadbhutamivabhavat  21.221 

tato yajnah. pravavr.te kr.s.n.advaipayaneritah. 


r.tvijo munayotrasan sarvavidyasu nis..thitah. 

cclxxviii
dvaipayanoktavidhina dks.ayancakrire nr.pam  21.222 

. tu pran.idhaya yudhis..thire 
jyes..thatvad yajamanam
bhmarjunadayah. sarve saha tena samasire  21.223 

brahman.padayogyatvat kr.s.n.aika yajnapatnyabhut 


padayogyataya nanyah. patnyastes.am . sahasire  21.224 

ajnayaiva jagaddhaturvyasasyanantatejasah. 
sthalamapyatra sarvam . hi ratnahemamayam . tvabhut 
kimu patradikam. sarvam . sibiran.i ca sarvasah.  21.225 

. digjaye parthaistada lokadvisaptakam 


ahutam
sarvamatragamad brahmasarvasakradipurvakam  21.226 

bhs.mo dron.asca viduro dhr.taras..trah. sahatmajah. 


sastrka ayayustatra bahlkasca sahatmajah.  21.227 

tathaiva yadavah. sarve balabhadrapurogamah. 


rugmin.satyabhamadya mahis.yah. kesavasya ca  21.228 

tatra sarvajagadekasangame tattvanirn.ayakatha babhuvire 


prasnikotra paripurn.aciddhano vyasa eva bhagavan babhuva ha  21.229 

tattvanirn.ayakathasu nirn.ayo vasudevagun.avistarobhavat 


nasti tatsadr.sa uttamah. kutah. para es.a na tatonya ityapi  21.230 

badarayan.abhr.guttharamayoh. sr.n.vatoh. paramanirn.aye kr.te 


modamanajanatasamagamepr. cchadatra nr.patiryatavratam  21.231 

janamanopi nr.patih. sarvapujyatamam . harim 


sam . sayam
. bhubhr.tam
. bhettum
. bhs.mam. papraccha dharmavit  21.232 

nasti narayan.asamamiti vadena nirn.aye 


kr.te brahmadibhirapi kr.s.n.am
. martyam . hi menire  21.233 

cclxxix
. kr.s.n.o narayan.a iti sma ha 
nr.pastasmadayam
. dharmasunurbhs. mamapr.cchata  21.234 
samyag jnapayitum

brahmadayah. sura yasmad dr.syante martyavannr.bhih. 


nacaivatitarabhyaso nr.n.amasti munis.vapi  21.235 

sarvasastravidam . janantyete nr.pa api 


. bhs.mam
tasmad bhs.mamapr.cchat sa kulavr.ddhatvatastatha  21.236 

pitamahagryapujarhah. kotra lokasamagame 


brahmasarvadayascatra santi rajana eva ca 
iti pr..s.tobravd bhs.mah. kr.s.n.am . prabhum  21.237 
. pujyatamam

yadyapyekastridha vis.n.urvasis..thabhr.guvr.s.n.is.u 
pradurbhutastathapyete nr.pa hi vyasaramayoh.  21.238 

vipratvanna viruddhyante tata eva ca yuktatam 


. tatra hi tadr.sah.  21.239 
manyante na virodhasca tes.am

avivade prasiddhisca naivasya bhavita kvacit 


tasmat kr.s.n.aya datavyamiti bhs.men.a cintitam  21.240 

kr.s.n.aya datte rajano vivadam . kuryuranjasa 


vivadena ca krtih. syad vasudevasya vistr.ta 
tatah. kr..sn.ayagrapuja datta parthairjagatpurah.  21.241 

vyasabhargavayoh. saks.at tadaikyat tadanantaram 


agryam . duduscanyan yathayogyamapujayan  21.242 
. pujam

agryopaharamupayapita eva kr.s.n.e kopadanindadamumasu ca cedirajah. 


srutvaiva tat pavanajobhiyayau nr . pam
. tam . jagadguruvinindakamr.ddhamanyuh.  21.243 
. hantum

durepi kesavavinindanakarijihvam. mucchetsya ityurutarasya sada pratijna 


bhmasya tam . tu jagr.he saridatmajotha samprocya kesavavaco nijayorvadhaya  21.244 

cclxxx
mayaiva vadhyaviti tavaha yat kesavah. pura 
tacchrutva bhmasenopi sthito bhs.makaragrahat  21.245 

janannapi hareris..tam
. svakartavyatayotthitah . 
bhma etavaducitamiti matva sthitah. punah.  21.246 

devasanghabhavinam. mahanabhudks. ya tos.a iha kesavedhikam 


arcanam
. ya iha manus.o jano madhya eva sa tu sam . sthitobhavat  21.247 

asura iha suyodhanadayastatra te vimanaso babhuvire 


durvacobhiradhikam . arn.avam  21.248 
. ca cedipah. kr.s.n.amarcchadurusadgun

samahvayacca kesavam . yudhe tamasu kesavah. 


nivarya tasya sayakanjaghana carin.a prabhuh.  21.249 

nikr.tyamanakandharah. sa bhaktimanabhuddharau 
tamasritasca yosuro mahatamah. prapedivan  21.250 

jayah. pravisya kesavam. punasca pars.adobhavat 


asau ca pan.d.avakratuh. pravartito yathoditah.  21.251 

suvarn.aratnabharakan bahun nr.pa upanayan 


upayanam. suyodhanam . nr.podisad grahesya ca  21.252 

abhojayam . statha dvijan yathes..tabhaks.yabojyakaih. 


suvarn.aratnabharakan bahum . sca daks.in.a daduh.  21.253 

yadis..tamasa yasya ca pradattameva pan.d.avaih. 


samastamatra sarvasotha sasnurudbhr . ta muda  21.254 

nadatsurorudundubhipragtadevagayakah. 
. vyagahayan  21.255 
pranr.ttadivyayos.itah. surapagam

. yuta vigahya jahnavjale 


samastarajasam

cclxxxi
. yayuh. punasca te susadma cagaman surah.  21.256 
puram

gates.u sarvarajasu svakam . svakes.u ca 


. puram
sabhs.makes.u sarvasah. sahambikeyakes.u ca  21.257 

vicitraratnanirmite raviprabhe sabhatal.e 


sakesavo varasane vivesa dharmanandanah .  21.258 

tathaiva rugmin.mukhah. parigraha ramesituh. 


tathaiva bhmaphalgunavupavisan harerupa  21.259 

sahaiva vayusununa tathaiva pars.atatmaja 


. subha tathaiva satyabhaminm  21.260 
upaiva rugmin.m

yamau ca pars.atadayo dhananjayantikevisan 


tathaiva ramasatyak sampa eva bhubhr.tah.  21.261 

samasatam . tada 
. tu sa sabha vyarocatadhikam
yatha sabha svayambhuvah. samasthita ca vis.n.una  21.262 

vicitrahemamalinah. subhambarasca tedhikam 


sphuratkirt. akun.d.ala virejuratra te nr.pah.  21.263 

vises.ato janardanah. sabharyako jagatprabhuh . 


yatha divaukasam . sadasyanantasadgun . arn.avah.  21.264 

upasire ca tan nr.pah. samastasah. suhr.dgan.ah. 


tadajagama khad.gabhr.t sahanujah. suyodhanah.  21.265 

dvaram
. sabhaya harinlarasmivyud. ham . na janan sa vihaya bhittim 
abhyantaran. am
. dr.si no vighatinm
. sam . cucumbe  21.266 
. sphat.ikamasu dr.d.ham

pravesayetam
. ca yamau tamasu sabham . bhujau gr.hya nr.popadis..tau 
tatropavisya ks.an.amanyatogadamr. s.yaman.ah. sriyames.u divyam  21.267 

cclxxxii
tatrendranlabhuvi ratnamayani dr.s..tva padmani nramanasa jagr.he svavastram 
ratnoruddhitinigud. hajalam . ca matva papata sahitovarajairjalaughe  21.268 
. sthalam

tam. prahasad bhagavata ks.itibharanasahetoh. susucita urusvaratotra bhmah. 


. tathanyaih. svyaistathanu jahasurbhagavanmahis.yah.  21.269 
pancalarajasutaya ca samam

mandasmitena vilasadvadanendubimbo narayan.astu mukhamks.ya marutsutasya 


novaca kincidatha dharmasuto nivarya prasthapayad vasanamalyavilepanani  21.270 

kr.s.n.avr.kodaragatam
. bahal.am. nidhaya krodham . yayau sasakunirdhr.taras..traputrah. 
sambrl.ito nr.patim
. dattavarambaradn nyakkr.tya margagata aha sa matulam . svam  21.271 

yau mamahasatam . kr.s.n.abhmau kr.s.n.asya sannidhau 


tayorakr.tva santapam . naham . jvitumutsahe  21.272 

. vr.kodaram 
yadi me saktiratra syad ghatayeyam
agrapujam
. ca kr.s.n.asya vilumpeyam
. na sam. sayah.  21.273 

dr.sam . dr.s..tva ko nama jvitam 


. pan.d.avaisvaryam
iccheta karada yes.am . vaisyavat sarvabhumipah.  21.274 

ityuktah. sakunirvairam . vacobravt 


. dr.d.hkartum
kim. te vairen.a rajendra balibhirbhratr. bhih. punah.  21.275 

anujvasva tan vran gun.ajyes..than baladhikan 


. vr.ddhakopa aha suyodhanah.  21.276 
itritotisam

yadi tes.am
. tadaisvaryam
. na mam. gacchedases.atah. 
. bravmi te  21.277 
sarvatha naiva jveyamiti satyam

naca bahubalacchaks.ya adatum


. tam . kvacit 
. sriyam
nendropi samare saktastan jetum. kimu manus.ah.  21.278 

itritah. papatama aha gandharako nr.pah. 


papanamakhilanam. ca pradhanam . cakravartinam  21.279 

cclxxxiii
yantam
. sriyam
. pradptam . pan.d.aves.u prapasyasi 
. tvam
tamaklesata adasye krd.annaks.aistvadantike  21.280 

itritah. prasannadhh. suyodhano babhuva ha 


prajagmatusca tavubhau vicitravryajam . nr.pam  21.281 

dhr.taras..tramathovaca dvaparam. sotipapakr. t 


nastikyarupah. sakunirvivarn.am. harin.am . kr.sam  21.282 

duryodhanam . tu tacchrutva kuta ityaha durmanah. 


abrutam
. tau nr.payasu dvabhyam . pathi  21.283 
. yanmantritam

srutvaiva tannetyavadat sa bhupatirvirodhi dharmasya vinasakaran.am 


kumantritam . svabahuvryaptamahasriyo hi te  21.284 
. vo na mamaitadis..tam

tvayapi nirjitya diso makhagryah. karyah. spr.dho ma gun.avattamaistaih. 


vises.ato bhratr.bhiragryapaurus.airityukta ahasu suyodhanastam  21.285 

yadi sriyam . naks.airacchettumicchasi 


. pan.d.avanam
mr.tamevadya mam . viddhi pan.d.avaistvam . sukh bhava  21.286 

yadi majjvitarth tvamanayasviha pan.d.avan 


sabharyan devanayaiva nacadharmotra kascana  21.287 

vedanujvino viprah. ks.atriyah. sastrajvinah. 


trut.yate yena satrusca tacchastram . naiva cetarat  21.288 

atah. svadharma evayam


. tavapi syat phalam. mahat 
. mestu tavaivastviti sobravt  21.289 
ityukto ma phalam

evam. bruvannapi nr.pa avis..tah. kalina svayam 


putrasnehacca viduramadisat pan.d.avan prati  21.290 

. hi yada putratvasiddhaye 
avivesa kalistam

cclxxxiv
. sena tata arabhya naivasmadapajagmivan  21.291 
am

yavat puram. parityajya vanameva vivesa ha 


. manobhavat  21.292 
tadantara tatastasya papayuktam

nyavarayat tam
. viduro mahat te papam . kulasyapi vinasakoyam 
samudyamo natra vicaryamasti kr.tha na tasmadayasasca te syat  21.293 

. kalahotra na syannivarayamo vayameva yasmat 


iti bruvan.am
dras..tum
. sutan krd.ata ekasam . sca suyodhanadn  21.294 
. sthanicchami partham

atah. ks.ipramupaneyah. partha iti baloditah. 


yayau sa vidurah. parthan dvarakam . kesave gate  21.295 

gate hi parthasannidheh. suyodhane tu naradah. 


. sa dharmasununa pracoditorimagatam  21.296 
sasam

ka udyam nr.pes.viti prapr.s..ta aha naradah. 


sa saubharad. varam . sivadavapa vr.s.n.inirjayam  21.297 

pam. sumus..tim
. sakr.dgras bahunabdam . stapascaran 
ajagama haradapya varam . kr.s.n.ajaye punah.  21.298 

sa srutva magadhavadham . disam. vijayameva ca 


rajasuyam. kratum
. caiva sisupalavadham . tatha  21.299 

yadun pratyudyamam. turn.am . karotti nisamya tat 


samaiks.ad dharmajah. kr.s.n.amukhastam. suman.d.alam  21.300 

astvityuktva sa govindah. pres.ayamasa yadavan 


pradyumnadn dinaih. kaiscit svayam. cagat sahagrajah.  21.301 

vidurastu tato gatva dharmarajamathahvayat 


bhratr.bhirvaryaman. opi kr.s.n.aya ca sa dharmarat. 
sarddham . matra bhratr.bhisca kr.s.n.aya ca yayau drutam  21.302 

cclxxxv
jyes..thajnayaiva vidura ahvayannapi dharmajam 
nagantavyamiti praha dos.anuktvaks.ajan bahun  21.303 

itha dos.asancayastathaca te piturvacah. 


samks.ya tad dvayam . svayam . kurus.va karyamatmanah.  21.304 

. 
itritopi pan.d.avo yayau kalipravesitah
vicitravryajam . samasadat sasainikah.  21.305 
. ca tam

kalyavesannr. patih. pratijajne purvameva dharmatma 


ahuto dyutaran.annivarteyam . naiva varitopti  21.306 

tenayat svasuhr.dbhirnivaryaman. opi nagapuramasu 


nahi dharmo dyutakr.to vises.atah. ks.atriyasya lokaguroh.  21.307 

vaicitravryatanayena tu pan.d.uputrah. sambhavitastamupa ca nyavisan nisam . tam 


. saha pan.d.uputraih.  21.308 
pratasca bhs.mamukharah. sakalasca bhupa asedurasu ca sabham

vaicitravryanr.patirviduranvitosya gandhararajasahitastanayah. sakarn.ah. 


praptah. sabhatal.amathahvayadatra dharmarajam . sutah. subalakasya sa devanaya  21.309 

sarvam . ca kr.s.n.am 
. sca tatra kaliravisadeva bhmapurvan vinaiva caturah. sapr.tham
ks.attarameva ca tato nahi bhs.mamukhyaiste varitah. kulavinasanakarmavr.ttah.  21.310 

bhmadibhih. sa viduren.a ca varyaman.o dyute nidhaya pan.amapyakhilam . svavittam 


. nyadadhat pan.aya  21.311 
gandharaken.a viditaks.ahr.da jito drak pan.d.oh. sutotha nakulam

tasmin jitetha sahadevamatharjunam . ca bhmam. ca somakasutam . svamapi kramen.a 


raja nidhaya vijitotha suyodhanah
. svam . didesa pr.s.atatmajaputrikayah.  21.312 
. sutam

suto gatva tadantam . samakathayadimam. dyutamadhye jitasi


ks.ipram . cayahi rajnam. samitimurutaramityatho sapyavadt 
naham . yasye gurun.am . samitimiti yayau sopyamum . bhmabhtam .
jnatva duh.sasanam. sopyadisadatha nr
. po dhartaras
..t ronujam
. svam  21.313 

cclxxxvi
sa papapurus.ottamah. pragr.hya kesapaks.ake 
purah. svamaturanayat sabhamayugmavasasm  21.314 

samahr.ta rajasvala jagada bhs.mapurvakan 


adharma es.a varyate na dharmibhirbhavadvidhaih .  21.315 

katham. chalatmake dyute jite dharmajayo bhavet 


. dharmyamahurvises.en.a tu bhubhujam  21.316 
nahi dyutam

ye dharmam. na vadantha na te vr.ddha itritah. 


. naiva sabhetyahurmans. in.ah.  21.317 
avr.ddhaman.d.itam

katham. dyute jita cahamajite svapatau sthite 


samanadharmin.mahurbharyam . yasmad vipascitah.  21.318 

sahaiva karma kartavyam . patau dase hi bharyaya 


dastvam .  21.319 
. na pr.than me syajjitepi hi patau tatah

ityukta api bhs.madyah. kalyavesena mohitah. 


pr.ccha dharmajamityuktva tus.n.meva babhuvire  21.320 

duryodhanapratpam. hi na kascidasakat tada 


uvaca vidurastatra na dharmoyamiti sphut.am  21.321 

na tasya vacam. jagraha dhr.taras..trah. sahatmajah. 


urdhvabahuh. sa cukrosa devanam. khyapayam . stada  21.322 

svasaktim . caha jita naivasi dharmatah. 


. draupadm
adharmo hi mahanetam . sabhamakramya tis..thati  21.323 

evam. tu viduren.okte vikarn.ah. papakopi san 


aha d.ambharthamevatra dharmavittvam . prakasayan 
adharma evayamiti karn.othainamabhartsayat  21.324 

cclxxxvii
dr.s..tva bhmah. klisyamanam
. tu kr.s.n.am . dharmaraje ca dr.s..tva 
. dharmatyayam
raja sasyo yuvarajena dharmaccalan yasmad vakyamidam . babhas.e  21.325 

. nyastavato dyute dhaks.an.yau hi te bhujau 


imam
naivamityarjunovadt tamahatha vr.kodarah.  21.326 

vaktavyam. natu kartavyam . tasmannahi maya kr.tam 


uttame vacasa siks.a madhyamerthapaharan. am 
adhame dehadan.d.asca tasmad vacyo yudhis..thirah.  21.327 

atha karn.obravt kr.s.n.amapatirhyasi sobhane 


. yahtyatha duryodhanovadat 
dhartaras..tragr.ham
parasparavirodhartham . vacah.  21.328 
. pan.d.avanamidam

yudhis..thiro duh.khahetustavaiko yadyenamanye na gururna es . ah. 


iti bruyurathava bhmaparthavekopiva bhma ihotsr.je tvam  21.329 

ityukta uce pavamanasunuh. pujyosmakam . dharmajosam . sayena 


guruscaham. vokhilanam . ks.atramahurmahantah.  21.330 
. yato hi balajyes..tham

balajyais..thye yadi vah. sam . sarva evadya vrah. 


. sayah. syaduttis..thadhvam
mr.dgami vah. padatal.ena sarvan sahanubandhan yasca mam . yoddhukamah.  21.331 

iti bruvan samutthito nadan vr.kodaro yada 


vighurn.ita sabhakhila bhayannacaha kincana  21.332 

bhs.mo dron.o viduradyah. ks.amasva sarvam . tvayoktam . satyamityeva hastau 


gr.htvainam
. sthapayamasurasmin sthite santim. capire dhartaras..trah.  21.333 

nivarito dharmajena gurubhiscaparaistada 


mananartham . tu na bhmastan jaghana ha  21.334 
. gurun.am

nacatyavartata jyes..tham
. dharmatmanam . yudhis..thiram 
tes.am
. papabhivr.ddhyartham
. jyes..thavr.ttim. ca darsayan  21.335 

cclxxxviii
atha duryodhanah . papo bhmasenasya pasyatah . 
. sandarsayamasa kr.s.n.ayai bhma aha tam  21.336 
urum

tavorumenam . gadayoruvegaya bibhetsya ityeva punah . suyodhanah. 


uce nanyad bhavatamasti vittam
. dyute kr.s.n.am
. sthapayadhvam. pan.aya  21.337 

athabravd vr.kodarah. kr.tevamanane hareh. 


nipatya bhutal.e hi te siro mr.dis.ya ityalam  21.338 

sa vadhya eva me sada paroks.atopi yo harim 


vinindayediti dhruvam . hi maruteh.  21.339 
. pratisrutam

punasca papavr.ddhaye tadaiva no jaghana tam 


vikartanatmajah. punarjagada somakatmajam  21.340 

. na santi pan.d.avah. 
prayahi bhubhr.to hi no gr.ham
itrite samutthitau vr.kodaronu carjunah.  21.341 

ubhau ca tau yudhis..thiro nyavarayat tathapare 


tato vis.an.n.ayostayoh. suyodhano vacobravt  21.342 

duh.sasanais.am
. vasam . no vyapakuru 
. si dasanam
ityuktobhyagamat parthan svavasam . syatha te daduh.  21.343 

te carmavasana bhutvatanasis..tan prakasya ca 


nis.edusca ks.amayante ks.amamalambya vistr.tam  21.344 

punarduryodhanenoktah . parthanamatha pasyatam 


cakars.a vaso draupadyastadavadd vr.kodarah.  21.345 

papes.u purvasya tathadhamasya vam . se kurun.amurudharmaslinam 


duh.sasanasyasya vidarya vaks.ah. pibami raktam . jagatah. samaks.am  21.346 

. suvises.atopi 
vikr.s.yaman.e vasane tu kr.s.n.a sasmara kr.s.n.am
tadanyadasd vasanam . ca tasya divyam . susuks.mam . kanakavadatam  21.347 

cclxxxix
punah.punascaiva vikars.aman.e duh.sasanenyani ca tadr.sani 
babhuvurantam. na jagama papah. sranto nyas.dat svinnagatrah. sabhayam  21.348 

vastroccaye sailanibhe prajate duryodhanah. praha sanjatakopah. 


pravesayemam. gr.hameva sghram . nasciren.eti sumandabuddhih.  21.349 
. kim

tacchrutva vacanam . kr.s.n.a pratijnamakarot tada 


bhmo duryodhanam . hanta karn.am . hanta dhananjayah. 
sakunim
. tvaks.akitavam. sahadevo vadhis.yati  21.350 

ityukte tat tathetyaha bhmasenah. sabhatal.e 


pratijnamadade parthastam. madrnandanastatha 
nakulah. pratijajnetha sakuneyavadham . prati  21.351 

tatah. suyodhananujascakars.a pars.atatmajam 


gr.haya tannisamya tu krudhaha marutatmajah.  21.352 

arjunarjuna naivatra ks.ama me tata rocate 


patitasyasya dehasya kas..thavis..thasamasya ca 
phalani trn.i sis.yante vidya karma suta iti  21.353 

iti vedoditam . vakyam . na suto daradus.an.e 


dus..tadaro nacapnoti lokanarddho hi dus.itah. 
araks.an.ad dus.itaya na tyagacca subham . bhavet  21.354 

atodya sanubandhakan nihanmi dhartaras..trakan 


iti bruvan vyalokayad ripun dahannivaujasa  21.355 

dadarsa ca mahaghoramadatum . parigham . rus.a 


. vyavasito buddhya nisses.an dhr.taras..trajan  21.356 
kartum

tada siva vavasire suyodhanagnigehatah. 


tathaiva tatpiturgr.hepyabhud bhayanakam . bahu  21.357 

ccxc
nimittanyatighoran. i kupite marutatmaje 
dr.s..tvambikeyo viduram. papracchais.am . drutam  21.358 
. phalam

aha tam
. viduro jyes..tham . stava putrakah. 
. ks.an.esmim
sanubandha nasis.yanti vr.kodarabalahatah.  21.359 

krd.aserbhakavat tvam
. hi kim. jitam. kim . tviti 
. jitam
adharmen.a jitanatra jitan pasyasi pan.d.avan  21.360 

. madandhena naren.a va 
strs.u dyutes.u va dattam
na dattamahurvidvam. sastasya bandhubhireva ca  21.361 

aharyam. punarahusca tathapi natu pan.d.avaih. 


tat kr.tam . khyapayadbhirasis..tatam  21.362 
. tava putran.am

ityukta ahambikeyo nimittanam


. phalam . katham 
na bhavediti sa praha drutam . kr.s.n.a vimucyatam  21.363 

tos.ayasva varaiscainamanyatha te sutan mr.tan 


. sayo bhavet  21.364 
viddhi bhmena nis.pis..tan matra te sam

kr.s.n.a ca pan.d.avascaiva tapovr.ddhimabhpsavah. 


tapasa naiva daks.yanti tena jvanti te sutah.  21.365 

tathapi yadi kr.s.n.am . na mocayasi te sutan 


. tvam
hanis.yati na sandeho balenaiva vr.kodarah.  21.366 

itrito vinirbhartsya putram . nr.pah. 


. duh.sasanam
amocayad varaiscainam . chandayamasa pars.atm  21.367 

chandita sa varaistena dharme bhagavate sthita 


. vimoks.an.am  21.368 
naivatmano varan vavre vavre tes.am

yudhis..thirasya sabhratuh. saras..trasya vimoks.an.am 


dadau nr.posya na punaschandyamanapi savr.n.ot  21.369 

ccxci
bharturvis.n.osca nanyasmad varasvkara is.yate 
. hi bhagavaddharmastasmat sa navr.n.ot param  21.370 
evam

adharmato hr.tatvattu tad danam . na varo bhavet 


. vavre kr.s.n.a vimoks.an.am  21.371 
iti matva pan.d.avanam

svasuradaihikavarah. ks.atriyayastrayo yatah. 


. ca vipraya dharme bhagavate tatah. 
uktah. satam
hetunanena vavre sa nanyat kincidatah. param  21.372 

tato vimuktah. prayayusca partha gurun pran.amya svapuram . sakr.s.n.ah. 


duryodhananantarajo jagada tatam . nijam . pradhanah.  21.373 
. papakr.tam

. samagatamaho punah. 
samastapan. d.avasriyam
vyamocayo vr.kodarad vadhasca no dhruvo bhavet  21.374 

atah. punasca pan.d.avan samahvayasva nah. kr.te 


punasca devanam . bhavejjito vanam . prayatu ca  21.375 

tenoktah. sa tada raja pan.d.avan punarahvayat 


punah. pitra samahuto devanaya yudhis..thirah. 
bhratr.bhirvaryaman. opi kr.s.n.aya cagamat sabham  21.376 

. vane vasamajnatatvena vatsaram 


dvadasabdam
. prasiddhanr.pateh. pure naivatiduratah.  21.377 
vasam

. va darsanejnatavasinam 
kr.s.n.ayah. pan.d.avanam
ekasyapi samastanam . dvadasabdam. punarvanam  21.378 

vatsarajnatavasam. ca tyagepyuktavidhestatha 
duryodhanah. pan.am . cakre buddhya duh.sasanoktaya  21.379 

gandharen.a punascaks. ahr.dayajnena dharmajah. 


parajito vanam. yatumaicchat sabhratr.ko yada  21.380 

ccxcii
tada nanarta papakr.t suyodhananujo hasan 
vadam . punah.punasca gauriti  21.381 
. sca marutatmajam

. nr.tyanneva sabhatal.e 
uvaca ca punah. kr.s.n.am
apatirhyasi kalyan.i gaccha duryodhanalayam  21.382 

. punarutthitih. syat 
etekhilah. s.an.d.hatilastamondhamapta nacais.am
iti bruvan.onucakara bhmam . tadahasan dhartaras..trasca sarve  21.383 

. hantasmi vo nikhilan sangareham 


tadakarod bhmasenah. pratijnam
. dron.ameva jagmuh. samasta dhr.taras..traputrah.  21.384 
itrite saran.am

yatra dron.astatra putrastatra bhs.mah. kr.pastatha 


nacatyeti gurun bhma iti tam . yayuh.  21.385 
. saran.am

. sca dron.o vipropi sannaham 


abravd dhartaras..tram
saputrah. sakr.pah. sastram . kr.te  21.386 
. grahs.ye bhavatam

raks.an.e bhavatam. caiva kuryam. yatnam . svasaktitah. 


natu bhmad raks.itum
. vah. saktah. satyam. bravmyaham  21.387 

tato yayuh. pan.d.avaste sabhaya vanaya kr.s.n.asahitah. susurah. 


gatyanucakre yuvasim . hakhelagatim . bhmam . dhartaras..tropahasya  21.388 

. raktanetrah. 
dr.s..tva sabhaya arddhanis.krantadeho vyavr.tya bhmah. praha sam
urum . tavanyam . ca ran.e vibhetsya ityuktvasau nirgatosatsabhayah.  21.389 

prayatananu tan kunt prayayau putragr.ddhin 


rorudyamanam . vidurah. sthapayamasa tam . gr.he 
pran.amya tam. yayuh. parthah. sakr.s.n.ah. sghragaminah.  21.390 

yudhis..thirovagvadano yayau na krodhacaks.us.a 


daheyam . kauravan sarvaniti karun.iko nr.pah.  21.391 

ccxciii
uddhr.tya bahu prayayau bahus.al. vr.kodarah. 
abhyamevakhilanchatrunchakto hantumaham . tviti  21.392 

abaddhakesa prayayau draupad sa sabhatal.at 


muktakesa bhavis.yanti dhartaras..trastriyastviti  21.393 

vars.an pam . satrus.u sayakan 


. sun yayau partha ittham
vars.ayantyabhiprayah. paramastravidam . varah.  21.394 

yamavavanmukhau yatau navayoh. satravo mukham 


pasyantvasyamavasthayamityeva dhr.tacetasau  21.395 

pretasam . skarasuktani pat.han dhaumyograto yayau 


hates.u dhartaras..tres.u maya karyah. kriya iti  21.396 

tanathanuyayuh. suta rathaih. paricaturdasaih. 


sudah. paurogavascaiva bhr.tya ye tvaptakarin.ah.  21.397 

tataste jahnavtre vane vat.amupasritah. 


nyas.dannagatan dr.s..tva samastan puravasinah.  21.398 

. nityasamastasadgun.am 
tatastu te sarvajagannivasam. narayan.am
svayambhusarvadibhirarcitam . prabhum  21.399 
. sada bhaktyasmaran bhaktabhavapaham

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
pan.d.avavanapraveso nama ekavim . sodhyayah.

ccxciv
(aran.praptih.)
atha dvavim . sodhyayah.

Om .  agantukaman puravasinaste sam. sthapya kr.cchren.a kurupravrah. 


ratrau pravis..ta gahanam
. vanam. ca kirmramaseduratho narasam  22.1 

bakanujosau nikhilairajeyo varad girsasya nihantukamah. 


sadarasodaryamabhiprasasre bhmam . mahavr.ks.agirn pramuncan  22.2 

. saha tena kr.tva bhmo nipatyasu dharatal.e tam 


sa sampraharam
cakre makhe sangaranamadheye prasam . hya narayan.adaivate pasum  22.3 

nihatya raks.o vanamadhyasam . sthastada yatnamayutaih. sametah. 


astisahasramunipravrairdasam. sayuktaih. sahita vyacintayan  22.4 

vicintya tes.am
. bharan.aya dharmajah. sampujya suryasthitamacyutam. prabhum 
dineks.ayannam . pit.haram
. tadapa ratnadidam
. kamavarannadam. ca  22.5 

babhara tenaiva yudhis..thirastan pratyekasastrim. satadasidasakan 


suvarn.apatres.u hi bhunjate ye gr.he tadye bahukot.idasike  22.6 

satsangamakanks. in.a eva tevasan parthaih. sahanye ca munndravr.ndah. 


sr.n.vanta ebhyah. paramarthasarah. katha vadantasca puratanastatha  22.7 

evam . gajanam
. bahukot.ivr.ndam . statha rathanam . sca vr.ndasah. 
. ca hayam
. sca vr.ndaso vane vijahrurdivi devavat sukham  22.8 
visr.jya ratnani naram

gavam
. ca laks.am. pradadati nityasah. suvarn.abharam . yudhis..thirah. 
. sca satam
sabhratr.kosau vanamapya sakravanmumoda vipraih . sahito yathasukham  22.9 

parthes.u yates.u kimatra karyamiti sma pr.s..to vidurograjena 


ahuya rajyam. pratipadayeti prahainamahatha rus.ambikeyah.  22.10 

jnatam
. pratposi mamatmajanam . na me tvaya karyamihasti kincit 
yathes..tastis..tha va gaccha veti prokto yayau vidurah . pan.d.uputran  22.11 

ccxcv
tasmin gate bhratr.viyogakarsitah. papata bhumau sahasaiva raja 
. jvami cedasu mamanayanujam  22.12 
sanjnamavapyadisadasu sanjayam

. sghrameva 
itritah. sanjayah. pan.d.aveyan prapyanayad viduram
sopyagatah. ks.ipramapastados.o jyes..tham . vavandetha sa cainamaslis.at  22.13 

ankam . samaropya sa murdhni cainamaghraya lebhe paramam . mudam . tada 


ks.attaramayantamudks. ya sarve sasaubala dhartaras..tra amars.at 
sammantrya hantum . pan.d.avanamutaikam. channopadhenaiva sasutaja yayuh.  22.14 

vijnaya tes.am
. gamanam
. samastalokantaratma paramesvaresvarah. 
vyasobhigamyavadadambikeyam . taveti  22.15 
. nivarayasveva sutam

avapya parthanayamadya mr.tyum . sahanubandho gamita hyasam . sayam 


itrite tena nivarayeti prokto harih . vade taih.  22.16 
. praha na sam

maitreya ayasyati sopi vacam. siks.arthametes.vabhidhasyatha 


tam
. cet karotyes.a sutastavasya bhadram . tada syacchapsyati tvanyatha sah.  22.17 

uktveti rajanamanantasaktirvyaso yayau tatra gates.u tes.u 


.  22.18 
suyodhanadyes. u hates.u parthairbhubharahanirna bhavediti prabhuh

sarvasca ces..ta bhagavanniyuktah. sada samastasya citocitasca 


tathapi vis.n.urvinivarayet kvacid vaca vidhatte ca janan vid.ambayan  22.19 

maitreya agadatha bhupatisca putran samahuya sakarn.asaubalan 


sampujayamasa munim. sa caha datum . rajyam . san  22.20 
. pan.d.avan samprasam

vises.ato bhmabalam . sasam . sa kirmranasadi vadan munndrah. 


srutvasaham . stad dhr.taras..traputra asphalayamasa nijorumugrah.  22.21 

sasapa cainam. munirugratejastavorubhedaya bhavet suyuddham 


ityucivan dhr.taras..tranatopi yayau na ced rajyadastvam . tatheti 
srutva tu kirmravadham . sotrasad dhartaras..trah.  22.22 
. svapitra pr.s..taks.atroktam

ccxcvi
vane vasantotha pr.thasutaste vartam . prapayamasurasu 
. svakyam
kr.s.n.e sopi drutamayat sasatyah. sambandhino ye ca pancalamukhyah.  22.23 

kruddham . dhartaras..traya parthah. ks.amapayamasuruccairgr.n.antah. 


. kr.s.n.am
gun.am. stadyanamitan pran.amya tada rudant draupad capa padau 
sa padayoh. patita vasudevamastaut samastaprabhumatmatantram  22.24 

acintya nityavyaya purn.asadgun.arn.avaikadehakhilados.adura 


. satatabhivandya 
ramabjajeserasurendrapurvavr. ndarakan.am
samastaces..taprada sarvajvaprabho vimuktasraya sarvasara  22.25 

. jagada sarvesituracyutasya 
iti bruvant sakalanubhutam
yasyadhikanugrahapatrabhuta svayam . hi ses.esavipadikebhyah.  22.26 

srutva samastam . cakara tes.amakhilasca yos.ah. 


. bhagavan pratijnam
patn samalingya vimuktakesyan bhmahatan darsaye nanyatheti 
tam
. santvayitva madhuraih. suvakyairnarayan. o vacamimam . jagada  22.27 

yadhaham. sthito naivam. bhavitaham. tvayodhayam 


salvarajam
. duratmanam. hatascasau supapakr.t  22.28 

sannidhanetha dure va kalavyavahitepi va 


svabhavad va vyavahite vastuvyavahitepi va 
nasaktirvidyate vis.n.ornityavyavahitatvatah.  22.29 

tathapi naralokasya karotyanukr.tim . prabhuh. 


dus..tanam
. dos.avr.ddhyartham . gun.onnateh.  22.30 
. bhmadnam

. tu rajasuyadisambhavam 
yudhis..thiretivr.ddham
dharmam . ca sankramayitum. kr.s.n.ayamanujes.u ca  22.31 

yogyatakramato vis.n.uricchayetthamacklr. pat 


edhamanadvil.ityeva vis.n.ornama hi vaidikam  22.32 

ccxcvii
svayogyataya adhikadharmajnanadijam . phalam 
bhs.madron.ambikeyadeh. parthes.veva nidhapitum  22.33 

punasca papavr.ddhyarthamajo duryodhanadis. u 


vyasombikasutam . priyah. 
. praha partha mebhyadhikam
tes.am
. pravasanam
. caiva priyam . na mama sarvatha  22.34 

iti duryodhanadnam. papavr.ddhyarthameva sah. 


. subhonnateh.  22.35 
priya ityeva kathanat pan.d.avanam

gurutvad bhmasenasya ks.ama dyuterjunadinam 


natidharmasvarupotra dharmo bhme niraupadhah.  22.36 

draupadya apyatiklesat ks.ama dharmo mahanabhut 


sa hi bhmamano veda na karyah. sapa ityalam  22.37 

tasmad yathayogyataya harin.a dharmavarddhanam 


kr.tam . kesavobravt  22.38 
. tatrasannidhanakaran. am

salvam. srutva samayatam. raugmin.eyadayo maya 


prasthapita hi bhavatam . sakasat te yayuh. purm 
tada salvopi saubhena dvarakamardayad bhr.sam  22.39 

pradyumna asu niragadatha sarvasainyairanyaisca yadavagan.aih. sahitonujaisca 


salvovagamya tanayam . mama tadvimanat papovaruhya rathamaruhadatra yoddhum  22.40 

kr.tva suyuddhamamuna mama putrakosavastran. i tasya vinivarya mahastrajalaih. 


dattam . maya saramamoghamathadade tam
. hantum . kr.tamatistvasr.n.od vacah. khe  22.41 
. nr.pam

narayan.ena hi pura manasabhiklr.ptam. kr.s.n.avataramupagamya nihanmi salvam 


ityeva tena harin.api sa bhargaven.a vidravito na nihatah. svamanonusarat  22.42 

vadhyastvaya nahi tatoyamayam . ca ban.ascakrayudhasya dayito nitaramamoghah. 


ma munca tena tamimam . vinivartayeham . salvam. hr.di sthita itritamran.ena  22.43 

ccxcviii
srutva vacah. sa pavanasya saram
. tvamogham . sanjahra asu sa ca salvapatih. svasaubham 
aruhya balakalahena kimatra karyam . kr.s.n.ena sangara iti prayayau svadesam  22.44 

pradyumnasambagadasaran. acarudes.n.ah. senam


. nihatya saha mantrigan . aistadyam 
ahladinah. svapuramayayurapyaham
. ca tatragamam . sapadi taih. srutavanases.am  22.45 

yasminchare karagate vijayo dhruvah. syanmattejasa tadanusangrahan. at sutanme 


yatam
. nisamya ripumatmapurm
. ca bhagnam. dr.s..tvaiva tena tadanubrajanam . me  22.46 
. kr.tam

tam
. sagaroparigasaubhagatam . nisamya mukte ca tena mayi sastramahastravars.e 
. sannivarya tu maya sarapugaviddho maya yuyoja mayi papatamah. sa salvah.  22.47 
tam

tah. krd.aya ks.an.amaham . sca daityan 


. samare nisamya jnanastratah. pratividhuya bahum
hatvasu tam . vardhau nyapatayamarndravibhinnabandham  22.48 
. ca girivars.in.amasu saubham

tam
. syandanasthitamatho vibhujam . vidhaya ban.ena tadrathavaram . gadaya vibhidya 
. ca  22.49 
cakren.a tasya ca siro vinikr.tya dhatr.sarvadibhih. pratinutah. svapurmagam

tasmadidam . vyasanamasa hi viprakars.anme karyatastviti nigadya punasca parthan 


. ca santvayitumatra dinanyuvasa satya ca somakasutamanusantvayant  22.50 
kr.s.n.am

. ca ya bharyah. putra api hi sarvasah. 


pan.d.avanam
anveva pan.d.avan yata vanamatraiva ca sthitah.  22.51 

. santvayitvaiva kesavam 
dhr.s..tadyumnastatah. kr.s.n.am
pran.amya samanujnato bhagineyaih. puram . yayau  22.52 

. kasirajah. sutamapi 
dhr.s..taketusca bhaginm
puram . yayaturadaya kuntyaivanyah. saha sthitah.  22.53 

. tilottama 
parvat nakulasyasd bharya purvam
purvokte caiva yamayorbharye kuntya hi varitah.  22.54 

subhadramabhimanyum . ca rathamaropya kesavah. 


. yayau  22.55 
pan.d.avanabhyanujnaya sabharyah. svapurm

ccxcix
. draupadeya us.ya pancalake pure 
kancit kalam
yayurdvaravatmeva tatros.uh. kr.s.n.alal.itah.  22.56 

tatah. param . dharmarajo nirvin.n.ah. svakr.tena ha 


. sthapayamasa sarvada  22.57 
bhratr.bharyapade kr.s.n.am

us.urvane ca te partha munises.annabhojinah. 


bhuktavatsvevanujes. u bhunkte raja yudhis..thirah.  22.58 

alanghyatvat tadajnaya anujah. purvabhojinah. 


tasyanantaramevaika bhunkte sa pars.atatmaja  22.59 

evam . tatprapan.annaikabhujam. prayatah. 


. sada vis.n.uparayan.anam
sam
. vatsarastatra jagada kr.s.n.a bhmajnaya dharmarajam. suvettr  22.60 

atimardavayuktatvad dharmarajascaturdase 
api vars.e gurubhayad rajyam . necchediti prabhuh. 
. prastavahetave  22.61 
marutih. pres.ayamasa kr.s.n.am

ks.ama sarvatra dharmo na papahetusca durjane 


rajnam . sthapya sastratah.  22.62 
. samarthyayuktanamiti sam

hatva caturdase vars.e dhartaras..tranarajyadan 


kartum . puro ganta bhavantyagrajena ha  22.63 
. rajyam

karayan satyasapatham . vivadasya kramecchaya 


adisat prathamam . bhmah. sa nr.pamabravt  22.64 
. kr.s.n.am

naiva ks.ama kujanatasu nr.pasya dharmastam . tvam. vr.thaiva dhr.tavanasi sarvakalam 


ityukta aha nr.patih. parama ks.amaiva sarvatra tadvidhr.tameva jagat samastam  22.65 

karta ca sarvajagatah. sukhaduh.khayorhi narayan.astadanudattamihasya sarvam 


tasmanna kopavis.ayosti kutasca kascit tasmat ks.amaiva sakales.u parosya dharmah.  22.66 

ccc
ityuktavantam . nr.pamaha pars.at yadi ks.ama sarvanares.u dharmah. 
rajna na kr.tyam. naca lokayatra bhavejjagat kapurus.airvinasyet  22.67 

satyam . ca vis.n.uh. sakalapravartako ramavirincesapurassarasca 


kas..thadivat tadvasagah. samastastathapi na vyarthata paurus.asya  22.68 

tadajnaya purus.asces..tamanasces..tanusaren.a subhasubhasya 


bhokta na tacces..titamanyatha bhavet karta tasmat purus.opyasya vasyah.  22.69 

vr.tha yadi syat paurus.am


. kasya hetorvidhirnis.edhasca samastavedagah. 
vidhernis.edhasya ca naiva gocarah . puman yadi syad bhavato hi tau hareh.  22.70 

tenaiva lepasca bhavedamus.ya pun.yena papena ca naiva casau 


. paramasvatantrah. karta tatah. purus.opyasya vasyah.  22.71 
lipyeta tabhyam

. gamitastvabhartsayat 
itrito dharmajah. kr.s.n.ayaiva niruttaratvam
kutarkamasritya harerapi tvamasvatantryam . sadhayasti coktva  22.72 

chalena tena pratibhartsita sa ks.amapayamasa nr.pam . yatah. str 


vacal.ata natitaram . tatah. praha vr.kodarastam  22.73 
. hi sobhate strn.am

rajan vis.n.uh. sarvakarta nacanyastattantramevanyadasau svatantrah . 


tathapi pum . sa vihitam
. svakarma karyam . canyadatyantayatnat  22.74 
. tyajyam

pratyaks.ametat purus.asya karma tenanumeya preran.a kesavasya 


. hi vis.n.una tatpreran.etyeva budhonumanyate  22.75 
svakarma kr.tva vihitam

tenaiti samyaggatimasya vis.n.orjanosubho daivamityeva matva 


hitva svakam
. karma gatim . prayati tasmat karyameva svakarma  22.76 
. ca tamasm

jnatavyam
. caivasya vis.n.orvasatvam . kartavyam . caivatmanah. karyakarma 
. stha tathagamadanumanacca sarvam  22.77 
pratyaks.ais.a kartr.ta jvasam

vis.n.orvase tanna heyam . dvayam . ca janan vidvan kurute karyakarma 


tatprerakam . vis.n.umevabhijanan bhavet praman.atritayanugam  22.78 

ccci
purn.am. praman.am. tattrayam. cavirodhenaikatrastham . cavirodhi 
. tattrayam
pr.than madhyam . virodhi syat tat tasmat trayamekatra karyam  22.79 
. capraman.am

ajnah. pratyaks.am . tvapahayaiva daivam . matva kartr. svatmakarma prajahyat 


vidvan jvam . viditva karoti kartavyamajasrameva  22.80 
. vis.n.uvasam

svabhavakhya yogyata ya hat.hakhya yanadisiddha sarvajves.u nitya 


sa karan.am
. tat prathamam . tu dvityamanadi karmaiva tatha tr.tyah. 
jvaprayatnah. paurus.akhyastadetat trayam . sarvadaiva  22.81 
. vis.n.orvasagam

sa kasyacinna vase vasudevah. parat parah. paramosau svatantrah . 


hat.hascasau taratamyasthito hi brahman.amarabhya kalisca yavat 
hat.hacca karman.i bhavanti karmajo yatno yatno hat.hakarmaprayokta  22.82 

vina yatnam. na hat.ho napi karma phalapradau vasudevokhilasya 


svatantryasakterviniyamako hi tathapyetan sopyapeks.yaiva yunjet  22.83 

etanapeks.yaiva phalam. dadantyasyaiva sankalpa iti svatantrata 


nasyapagacchet sa hi sarvasaktirnasaktata kvacidasya prabhutvat  22.84 

tasmat karyam
. tena klr.ptam . svakarma tatpujartham. tena tatpraptireva 
atonyatha nirayah. sarvatha syat svakarma viprasya japopadesau 
. karma tenasya sodat  22.85 
vis.n.ormukhad viprajatih. pravr.tta mukhotthitam

. hi 
bahvorjatah. ks.atriyastena bahvoh. karmasya papaprativaran. am
pravartanam . sadhudharmasya caiva mukhasya bahvoscatisampyatosya 
japopadesau ks.atriyasyapi vis.n.uscakre dharmau yajnakarmapi vipre  22.86 

vaisyo yasmadurujastena tasya prajavr.ddhistajjakarmaiva dharmah . 


. ca vr.ddhih. karorurvoh. sannikr.s..tatvahetoh. 
tatsadr.syat sthavaran. am
vartatmakam . karma dharmam . cakara vis.n.ustasyaivanghrijah. sudra uktah.  22.87 

gatipradhanam . sadr.syato hastapadostathaiva 


. karma susrus.an.akhyam
hastodbhavam . karma tasyapi dharmah. santanavr.ddhisca sampagatvat  22.88 

cccii
bhujavuro hr.dayam . yad balasya jnanasya ca sthanamato nr.pan.am 
balam. jnanam. cobhayam. dharma uktah. pan.au kr.tnam
. kausalam
. kevalam. hi 
tasmat pan.yorurupadorupasthitervit.chudrakau karman.am . kausaletau  22.89 

pradhanyato dharmavises.a es.a samanyatah. sarvamevakhilanam 


vayam. hi devastena sarvam. hi karma prayen.a no dharmatameti sasvat  22.90 

etairdharmairvis.n.una purvaklr.ptaih. sarvairvarn.airvis.n.urevabhipujyah. 


tadbhaktirevakhilanam. ca dharmo yathayogyam . jnanamasyapi puja  22.91 

pita guruh. paramam


. daivatam . ca vis.n.uh. sarves.am. tena pujyah. sa eva 
tadbhaktatvad devatascabhipujya vises.atastes.u yetyantabhaktah.  22.92 

. dadyadevapujito duh.khameva 
sampujito vasudevah. sa muktim
svatantratvat sukhaduh.khapradosau nanyah. svatastadvasa yat samastah.  22.93 

svatantratvat sukhasajjnanasaktipurvairgun.aih. purn.a es.okhilaisca 


svatantratvat sarvados.ojjhitasca nissmasaktirhi yatah. svatantrah.  22.94 

dos.aspr.s..tau gun.apurtau ca saktirnissmatvad vidyate tasya yasmat 


evam . gun.airakhilaiscapi purn.o narayan.ah. pujyatamah. svadharmaih. 
asmakam . yat tena natiks.amaiva dharmo dus..tanam . hyeva karyam  22.95 
. varan.am

. sca vises.ato yuddhagatan smaran harim 


hanyad dus..tan yah. ks.atriyah. ks.atriyam
svabahuvryen. a ca tasya bahu caitanyamatrau bhavatah. sadehau  22.96 

papadhikam . sca hatva muktavadhikanandavr. ddhih. 


. scaiva baladhikam
prtisca vis.n.oh. paramaiva tatra tasmaddhantavyah. papinah. sarvathaiva  22.97 

ye tvaks.adhurta grahan.am. gata va papastenyairghatanyah. svadorbhyam 


rajanam
. va rajaputram
. tathaiva rajanujam . nihanyat  22.98 
. vabhiyatam

rajnah. putropyakr.todvahako yah. sa ghatanyo na svayam. vadhya eva 


kruram . canyad dharmayuktam . paraistat prasadhanyam . ks.atriyairna svakaryam 

ccciii
evam . vis.n.oh. pancaratres.u tadr.k  22.99 
. dharmo vihito veda eva vakyam

aks.adyutam
. nikr.tih. papameva kr.tam
. tvaya garhitam. saubalena 
na kutracid vidhirasyasti tena na tad dattam . vadanti  22.100 
. dyutahr.tam

bhtena dattam
. dyutadattam . tathaiva dattam . kaminyai punaraharyameva 
evam . nalpamaharyamahuh.  22.101 
. dharmah. sasvato vaidiko hi dyute striyam

yadyes.am. vai bhogyamalpam . tadyam. bhogena tadbandhubhistacca haryam 


nivaran.e purus.asya tvasaktaistad rajyam. na punaraharyameva  22.102 

tvam . dharmanityascagrajasceti rajan .rtenujnam . ca 


. na maya tat kr.tam
datasyanujnam. yadi tan nihatya tvayyeva rajyam . sthapayamyadya samyak  22.103 

satyam . papes.vapi kartum. yadccha tathapi masa dvadasah. nah. prayatah. 


vedapraman. yad vatsaraste hi masaih. sahasrabdam . satramuktam . naran.am 
ajnatamekam . masamus.yatha satrun nihatya rajyam . pratipalayamah.  22.104 

ma mitran.am . tapakastvam . nandakascaiva rajan 


. bhavethastathamitran. am
jvalasvarn. am
. murdhni mitran.i nityamahladayan vasudevam. bhajasva  22.105 

svatantratvam . vasudevasya samyak pratyaks.ato dr.syate hyadya rajan 


yasmat kr.s.n.o vyajayacchankaradn jarasutadn kadivarairajeyan  22.106 

brahmadnam . prakr.testadvasatvam . hi no bahuso vyasadehe 


. dr.s..tam
parasaryo divyadr.s..tim
. pradaya svatantryam . nodarsayat sarvaloke  22.107 

. sarvan bhoktumevadhirajyam 
tasmad rajannabhiniryahi satrun hantum
evanca te krtidharmau mahantau prapyau rajan vasudevaprasadat  22.108 

evamuktobravd bhmam. dharmaputro yudhis..thirah. 


. kuryameva tvadritam  22.109 
trayodasabdasyanteham

satyametanna sandehah . satyenatmanamalabhe 


. natonyad vaktumarhasi  22.110 
lokapavadabhrum. mam

ccciv
tudase cativaca mam . yadyevam . vadeh. 
. bhma mam
tadaiva metyayah. karyo hantavyascaiva satravah. 
. tu vakyairbadhitumarhasi  22.111 
naitadr.sairidanm

. yudhi 
bhs.madron.adayostrajna nivaryasca katham
pujyaste bahuyuddhena na nivaryah. kathancana  22.112 

astran.i janannapi hi na prayojayasi kvacit 


tasmad tadaiva gantavyam . vijnatastre dhananjaye  22.113 

ityukto bhmasenastu snehabhangabhayat tatah. 


. svabhipretamavapya ca  22.114 
novaca kincid vacanam

abhiprayo hi bhmasya niscayena trayodase 


. gamanarthe pratisravah. 
yudhis..thirasya rajyartham
anyathatimr.dutvat sa na gacched bhinnadhh. paraih.  22.115 

kr.takr.tye tatha bhme sthite dharmatmajo hi sah. 


bhs.madron.adivijayah. katham . syadityacintayat  22.116 

nivaran.am . hi bhma icchati na kvacit 


. gurun.am
tasmat te hyarjunenaiva nivarya ityacintayat  22.117 

apadyeva hi bhmastan nivarayati nanyatha 


evam . vijnayaiva yudhis..thiram  22.118 
. cintasamavis..tam

sarvajnah. sarvasaktisca kr.s.n.advaipayanogamat 


. bodhayamasa cintavyakulamanasam  22.119 
nr.patim

imam . mantram . vadis.yami yena jes.yati phalgunah. 


bhs.madron.adikan sarvan tam
. tvam . vada dhananjaye  22.120 

ityuktvaivavadanmantram . sarvadaivatadr.s..tidam 
na svayam . yato bhavet  22.121 
. hyavadat parthe phaladhikyam

cccv
bhs.madron.adivijaya etavad vryameva hi 
alam . natodhikam. karyametavad yogyamasya ca 
phalgunasyeti bhagavan na svayam . hyavadanmanum  22.122 

gate vyase bhagavati sarvajne sarvakartari 


dharmarajodisanmantram . phalgunaya rahasyamum  22.123 

tamapya phalguno mantram . yayau jyes..thau pran.amya ca 


yamajau ca samaslis.ya girimevendraklakam 
tapascacara tatrasthah. sankarastham
. harim . smaran  22.124 

s.an.masetigatepasyanmukam . girau 
. namasuram
. phalgunasya ca  22.125 
varaharupamayatam. vadhartham

tam. jnatva phalguno vrah. sajyam. kr.tva tu gan.d.ivam 


ciks.epa vajrasamitam . statkaye sayakan bahun  22.126 

kiratarupastamanu sabharyasca triyambakah. 


. danavah. papacetanah.  22.127 
sa mamara hatastabhyam

. varahonugatodya hi 
tenoktosau mayaivayam
tamavidhyo yatastvam. hi tad yuddhyasva maya saha  22.128 

ityuktah. phalgunah. praha tis..tha tis..tha na moks.yase 


ityuktva tavubhau yuddham. cakratuh. purus.ars.abhau  22.129 

tatrakhilani castran.i phalgunasyagrasacchivah. 


tatorjunastu gan.d.vam . samadayabhyatad. ayat  22.130 

tadapyagrasadevasau prahasan girisastada 


bahuyuddham . hayoh.  22.131 
. tatastvast tayoh. purus.asim

pin.d.kr.tya tato rudrasciks.epatha dhananjayam 


murcchamavapa mahatm . phalguno rudrapd.itah.  22.132 

cccvi
purvam. samprarthayamasa sankaro garud.adhvajam 
avaran.am
. varam. matto yes.am . tvam. samprayacchasi 
ajeyatvam . prasadat te vijeyah. syurmayapi te  22.133 

. varam 
ityuktah. pradadau vis.n.urumadhsaya tam
tenajayacchvetavaham. giriso ran.amadhyagam  22.134 

kevalan vais.n.avan mantran vyasah. parthaya no dadau 


. bhs.maderjayarthamiti ciddhanah.  22.135 
etavatalam

kevalairvais.n.avairmantraih. svadattairvijayavahaih. 
ativr.ddhasya parthasya darpah. syadityacintayat  22.136 

parthah. sanjnamavapyatha jayarthyaradhayacchivam 


vyasoditena mantren.a tani pus.pan.i tacchirah.  22.137 

aruhan sa tu tam
. jnatva rudra ityeva phalgunah . 
namascakre tatah. pradadastram . sivah.  22.138 
. pasupatam

astram
. tad vis.n.udaivatyam . sankaren.a yat 
. sadhitam
. nama svanyastran. yapare surah. 
tasmat pasupatam
dadustadaiva parthaya sarve pratyaks.agocarah.  22.139 

indrorjunam. samagamya praha prtosmi tenagha 


rudradehasthitam. brahma vis.n.vakhyam . tvaya 
. tos.itam
tena lokam. mamagaccha pres.ayami ratham . tava  22.140 

ityuktva prayayavindrastadrathena ca matalih. 


. hya yayau tatanivesanam  22.141 
ayat parthastamarum

pujito daivataih. sarvairindren.aiva nivesitah. 


tena sarddhamupasdat tasminnaindre varasane  22.142 

prtya samaslis.ya kurupravram . tanumatmanah. sah. 


. sakro dvityam

cccvii
. tasya mumoda sopi hyuvasa tasmin vatsaran panca loke  22.143 
ks.an mukham

astran.i tasma adisat sa vasavo mahanti divyani tadorvas tam 


samprapya bhavena tu manus.en.a mata kulasyeti nirakr.tabhut  22.144 

s.an.d.ho bhavetyeva tayabhisapte parthe sakronugraham . tasya cadat 


sam . s.an.d.harup carasva na .san.d.hata te bhavatti dhr.s.n.uh.  22.145 
. vatsaram

tatovasat pan.d.aveyo gandharvam . vedamabhyasan 


gandharvaccitrasenattu tathastran. i suresvarat  22.146 

subhadrayabhimanyuna saha svakam . puram. gatah. 


. vasan kadaciditthamaiks.ata  22.147 
janardanotra sam

maya varo hi sambhave pradatta asa purvatah. 


. grahs.ya eva te sakasato vimohayan  22.148 
varam

tvamaradhya tatha sambho grahs.yami varam. sada 


dvaparadau yuge bhutva kalaya manus.adis.u 73  22.149 

iti vakyamr.tam
. kartumabhiprayam . vijajnus. 
prtyartham. vasudevasya rugmin. vakyamabravt  22.150 

. sa hi veda manogatam 
jatepi putre putrartham
putro me balavan deva syat sarvastraviduttamah.  22.151 

ityukto bhagavan devya sammohaya suradvis.am 


. badarikasramam  22.152 
yayau suparn.amaruhya svyam

es.a moham. sr.jamyasu yo janan mohayis.yati 


tvam. ca rudra mahabaho mohasastran. i karaya  22.153 

atatthyani vitatthyani darsayasva mahabhuja 


73
Padma Pu. 6.71.106

cccviii
prakasam . kuru  22.154 
. kuru catmanamaprakasam. ca mam

aham
. tvam
. pujayis.yami lokasammohanotsukah . 
. mama  22.155 
tamosura nanyatha hi yanttyetanmatam

ityuktavacanam . purvam. kesavena sivaya yat 


tat satyam. kartumayatam . badarikasramam 
. kr.s.n.am
sarvajna munayah. sarve pujayancakrire prabhum  22.156 

ratrau kr.s.n.e munimadhye nivis..te ghan..takarn.ah. karn.anama pisacau 


samayatam . girisena pradis..tau kr.s.n.am
. dras..tum . gantukamau  22.157 
. dvarakam

tau dr.s..tva munimadhyastham . tadabodhatah. 


. kesavam
kr.tva svajatices..tasca dhyanenainamapasyatam  22.158 

dr.s..tva hr.di sthitam . tu kautuhalasamanvitau 


. tam
stutva bhaktya pran.amam . subhau  22.159 
. ca bahusascakratuh

tayoh. prasanno bhagavan spr.s..tva gandharvasattamau 


cakara ks.an.amatren.a divyarupasvaranvitau  22.160 

tabhyam
. punarnr.ttagtasam. stavaih. pujitah. prabhuh. 
yayau kailasamadrsam . cakareva tapotra ca  22.161 

svyaneva gun.an vis.n.urbhunjan (yunjan) nityena socis.a 


. tapah. karotva mohayamasa durjanan  22.162 
sarvam 74

purvam
. tenoditam . yattallokan mohayatanjasa 
sarvam
. prati tavaham . dvadasavatsaram  22.163 
. tu kuryam

. mohaya surah. santu gatajvarah. 


taposuran. am
74
gun.anvis.n.oryunjannityatra nityena socis.a prakasarupa
saks.in.a yunjan manasa dhyayan  bhunjanniti pat.he bhuji
palanabhyavaharayoh. iti dhatoh. manasa palayan dhyatva
sthirkurvan, iti bhavah.  bha.pra.

cccix
iti tasmat tada kr.s.n.a ekahena br.haspatim  22.164 

. dvadasarasis. u 
ajnaya carayamasa ks.ipram
dvadasabdamabhut tena tadahah. kesavecchaya  22.165 

ekasminnahni bhagavan rasim . ca vatsaram 


. rasim
kalpayitvopavasadn manasa niyamanapi  22.166 

. sarddhasatasvasakalairakalpayat 
masabratam
manasaiva svabhaktanam. dvadasabdavrataptaye  22.167 

tatrasya garud.adyasca paricaryam. svapars.adah. 


cakrurhomadikascaiva kriyascakre janardanah. 
svatmanam . sivayeti prakasayan  22.168 
. prati papanam

evam
. sthitam. tamaravindadalayataks. am. brahmendrapurvasurayogivaraprajesah. 
abhyayayuh. pitr.munndragan.aih. sameta gandharvasiddhavarayaks.avihangamadyah.  22.169 

sarvopi sarvasuradaivatamatmadaivamayatamatmagr. hasannidhimasvavetya 


abhyayayau nijagan.aih. sahitah. sabharyo bhaktyatisambhramagr.htasamarhan.agryah.  22.170 

abhyetya padayugal.am . sirasa nanama 


. jagadekabhartuh. kr.s.n.asya bhaktibharitah
cakre stutim . paramasya purn.as.ad.gun.yavigrahavidos.amahavibhuteh.  22.171 
. ca paramam

kr.s.n.opyayogyajanamohanameva vancham . stus..tava rudrahr.digam . nijameva rupam 


rudro nisamya taduvaca suran samastan satyam . vadami sr.n.utadya vaco madyam 
vis.n.uh. samastasujanaih. paramo hyupeyastatpraptayehamanilotha ramabhyupayah.  22.172 

es.a hyases.anigamarthavinirn.ayottho yad vis.n.ureva paramo mama cabjayoneh. 


avyaktatah. sakalajvagan.acca nitya ityeva niscaya utaitadanusmaradhvam 
ityuktavatyakhiladevagan . pran.emurativr.ddharamesabhaktya  22.173 
. a girse kr.s.n.am

uktairanyaisca girisavakyaistattvavinirn. ayaih. 


kr.s.n.asyaiva gun.akhyanaih. punarindradidevatah. 
jnanabhivr.ddhimagaman purapi jnaninodhikam  22.174 

cccx
sarvadevottamam . tam. hi janantyeva surah. sada 
tathapi tatpraman.anam
. bahutvad yetra sam . sayah. 
yuktimatre tepi rudravakyadapagatastada  22.175 

tatah. kr.s.n.ah. sutavaram . tvatta adasya ityajah. 


yaduktavanchivam . purvam . satyam. kartum . tadabravt  22.176 

putram . dehti sopyaha purvameva sutastava 


jatah. pradyumnanama yah. sa maddattah. pravadatah.  22.177 

. ratih. 
pura dagdho maya kamastadayacata mam
. mametyeva tada tamahamabruvam  22.178 
dehi kantam

. patimapsyasi 
utpatsyate vasudevad yada tam
ityatosau maya datta iva deva tvadajnaya  22.179 

. saran.agatam 
dasosmi tava devesa pahi mam
ityuktvabhipran.amyainam . punaraha suran harah.  22.180 

yadarthames.a ayatah. kesavah. sr.n.utamarah. 


yosuro vakranamasdavadhyo brahman.o varat 
tadajatad vasudevaputrat kamadr.te kvacit  22.181 

tam. hantumeva putram . svam. pradyumnamudarerpya ca 


. capi dadaha svodarat sutam 
ayata iha tam
nissarayitva kaks.am
. ca dagdham . pasyata devatah.  22.182 

jvalamalakaral. ena svatejovarddhitena ca 


pradyumnenaiva tam . daityam. dagdhva vanasamanvitam 
punasca svodare putram . sthapayamasa kesavah.  22.183 

sadyogarbham . punastam . ca rugmin.yam. janayis.yati 


purvavat ks.an.amatren.a yuva ca sa bhavis.yati  22.184 

cccxi
dr.s..tametannaradadyairmunibhih. sarvameva ca 
evam . devah. purn.aisvaryen.a kevalam 
. krd.atyayam
ityukte kesavam . nemurdevah. sakrapurogamah.  22.185 

tato harirbrahmasurendramukhyaih . suraih. stuto garud.askandhasam . sthah. 


. purmagat  22.186 
punah.punah. pran.atah. sankaren.a stutastr.tyehni nijam

. puradvis.o ratrau paun.d.rau vasudevah. samagat 


kr.s.n.e prayate nilayam
sahaikalavyena nijena matuh. pitra tathaks.ohin.ikatrayen.a  22.187 

purm
. prabhanjantamamum . viditva saramasaineyayadupravrah. 
. yodhayamasurathabhyavars.accharairnis.adadhipa ekalavyah.  22.188 
sam

tadastrasastraih. sahasa vis.an.n.a yadupravra vihatapradpah. 


sahaiva ramen.a sinesca naptra samavisan svam . purameva sarve  22.189 

punah. samadaya tathorudpika agre samadhaya ca rauhin.eyam 


. ha yatha dhars.itah. sadguhayah.  22.190 
vinissr.ta attasastrah. svapuryah. sim

athasasadaikalavyam . rathena ramah. saineyah. paun.d.rakam. vasudevam 


. cakratusca  22.191 
ayuddhyatam 75
. tau satyakih. paun.d.rakasca tathanyonyam. viratham

tato gadayuddhamabhut tayordvayostatha ramascaikalavyasca vrau 


kr.tvanyonyam . gadabhyamayuddhyatam. jatadarpau balagryau  22.192 
. viratham

tasmin kale kesavo vainateyamarum . hyayad yatra te yuddasam. sthah. 


dr.s..tva kr.s.n.am
. hars.asampuritatma ramo hantum . caikalavyam. samaicchat  22.193 

udyamya dorbhyam. sa gadam . javenaivabhyapatad rauhin.eyo nis.adam 


balam . casya dr.s..tvaikalavyah. paradravajjvitecchuh. suduram  22.194 
. kopam

vidravayan rauhin.eyonvayat tam. bhtopataccaikalavyombudhau sah . 


velantam . dravayitvatra tasthau ramo gadapan.iradnasattvah.  22.195 
. tam
75
Harivam
. se Bhavis.yatparvan.i A. 102

cccxii
supaposavekalavyah. subhto ramam . matvaivanuyatam. punasca 
samudrestim . hya  22.196 
. yojananamattya pascadaiks.ad dvpamevadhirum

ramo vijityatibalam
. ran.e ripum . mudaiva damodaramasasada 
. nivaryaman.opi yayau janardanam  22.197 
paun.d.rastvavajnaya sinipravram

tam
. kesavo viratham. vyayudham . purm 
. ca ks.an.ena cakre sa yayau nijam
prasthapayamasa punasca dutam. kr.s.n.ayaiko vasudevohamasmi  22.198 

. mamanantam 
madyalingani visr.jya casu samagacchethah. saran.am
taddutoktam. vakyametannisamya yadupravra uccakaih. prahasan sma  22.199 

. lingabhutani cajau 
kr.s.n.ah. prahasyaha tavayudhani dasyamyaham
ityuktosau duta etyaha tasmai sa cabhyagad yoddhukamo harisca  22.200 

tam . satakaumbhe garud.e rathasthe sthitam . cakradn kr.triman sandadhanam 


. ca dr.s..tva kr.s.n.ah. prahasat papabuddhim  22.201 
srvatsarthe dagdhavaks.asthalam

tatostrasastran. yabhivars.aman.am . vasudevorin.aiva 


. vijitya tam
cakarta tatkandharam . tasya canu matamahasyacchinat sayakena  22.202 

apatayaccasu sirah. sa tena kassvarasyesvaro varan.asyam 


sa ca brahmaham . vasudevosmi nityamiti jnanadagamat tat tamondham  22.203 

sahayyakr.ccasya ca kasirajo yathaiva kirmrahid.imbasalvah. 


anye ca daitya apatam . stamondhe tathaiva sopyapatat papabuddhih.  22.204 

nihatya tau kesavo raugmin . eyam. punarvaidarbhyam. janayamasa sadyah. 


. capa tasmat  22.205 
sa caikalavyo ramajitah. sivaya cakre tapojeyatam

sa sarvadattena varen . a dr.ptah. punaryoddhum . kr.s.n.amevasasada 


tasyastrasastran. i nivarya kesavascakren . a cakre tamapastakandharam 
sa capa papastama eva ghoram . kr.s.n.adves.annityaduh.khatmakam . tat  22.206 

cccxiii
evam . yadunamr.s.abhen.a sudite paun.d.re tatha kasinr.pe ca pape 
kassaputrastu sudaks.in.akhyastapocaracchankarayorubhaktya  22.207 

pratyaks.agam. tam
. sivam . yacate dus..tacetah. 
. papabuddhih. kr.s.n.abhavam
kr.tyamasmai daks.in.agnau sivopi daityavesadadadadavr. tatma  22.208

sa daks.in.agniscasuravesayuktah. sampujitah. kasirajatmajena 


varadumesasya vivr.ddhasaktiryayau kr.s.n.o yatra sampurn.asaktih.  22.209 

. samadisaccakramanantavryah. 
kr.s.n.astasya pratighatarthamugram
jajvalyamanam . tadamoghavryam . vyadravayad vahnimimam. suduram  22.210 

kr.tyatmako vahnirasau pradhanavahneh. putrascakravidravitotha 


sahanubandham . ca sudaks.in.am . bhasmcakarasu saputrabharyam  22.211 
. tam

dagdhva purm. varan.asm . vasudevasya cagat 


. sudarsanah. punah. parsvam
sudaks.in.osau tama eva jagmivan kr.s.n.adves.at sanubandhah. supapah.  22.212 

. supurn.anityanandah. kvacidaha sma bhais.mm 


kr.s.n.ah. krd.an dvaravatyam
vid.ambayan gr.hin.ameva ces..ta nityavirodhopi taya vidos.aya  22.213 

tvaya na karyam . mama kinca bhadre mayarn.am . manabhangarthameva 


. sada kr.s.n.enatmanopyeva vettr  22.214 
samahr.tasti sa caviyogam

striya bhetavyam. bharturityeva dharmam. vijnapayant duh.khitevasa dev 


tam
. santvayamasa gr.hasthadharmam
. vijnapayan devadevopyaduh . kham  22.215 

evam. krd.atyabjanabhe ramayam . kr.s.n.adis..to gokulam . rauhin.eyah. 


prayad dr.s..tva tatra nandam
. yasodam . ca pr.s..tah.  22.216 
. tatpujitah. kr.s.n.avartam

masau tatra nyavasad gopikabh reme ks.bo yamunamahvayacca 


mattoyamityeva nadmanagatam. cakars.a ramo langalenagryavryah.  22.217 

punastaya pran.atah. sam. stutasca vyasarjayat tamatha nandagopam 


apr.cchya jagada dvarakam. kesavaya nyavedayannandagopadibhaktim  22.218 

cccxiv
tadaiva maindo vividasca bhaume hate sakhayau danavavesayuktau 
. vasudevapratpau vyanasayetam. vasudevotha coce  22.219 
anartaras..tram

ramaya sodad varamabjanabho vadhyavetau bhavatam . tepyavadhyau 


varad virincasya tathamr.tasanadubhau ca maindo vivido vrajeti  22.220 

gatva sa maindam . prathamam . jaghana krodhat yuddhayagatam . raivatagre 


dine parasmin vividam . musalenagryakarma 
. jaghana sila vars.antam
tayoravis..tau tavasurau tamondham . ca lokam  22.221 
. praptau ca tavasvinau svam

. namna laks.an.a kantarupa 


duryodhanasyasa putr ratirya purvam
. baladeva sambo jagraha sa cainamasanurakta  22.222 
svayambarastham. tam

balad gr.htam . karn.amukhya duryodhanadya yuyudhuh. krodhadptah. 


. vks.ya tam
kr.cchren.a tam . virathkr.tya caikam. sarve sameta jagr.hurdhartaras..trah. 
karn.ena bhurisravasa ca sarddham . bahvorbaladeva duryodhanasya  22.223 

srutvaiva tad vr.s.n.ayah. sarva eva samudyamam . cakrire kauraves.u 


nivarya tan balabhadrah. svayam . yayau sahoddhavah. kauraveyanchamarth  22.224 

purasya bahyopavane sthitah . sa prasthapayaccoddhavam . kauravarthe 


. cakruh. sa cahograsenasya cajnam  22.225 
agatya sarve kuravosya pujam

ajnapayad vo nr.patih. sma yannah. kumarakah. pragr.hto bhavadbhih. 


ekah. sametairbahubhirbandhavartham . tanno muncatasveva sambam  22.226 
. ks.antam

ajnapayamasa va ugrasena ityuktameva tu nisamya kurupravrah. 


sam . sravya dus..tavacanani balam
. puram . krodhat samavivisuratra cukopa ramah.  22.227 
. svam

sa langalena tat puram. vikr.s.ya jahnavjale 


nipatayan nivaritah. pran.amya sarvakauravaih .  22.228 

. suyodhanabhipujitam 
sabharyamasu putrakam
. puram  22.229 
saparibarhamapya ca prajagmivan svakam

cccxv
ityadikarman. i mahanti ramasyasanches. asyacyutavesinolam 
. jnatva bhmopyasya nodeti yuddhe  22.230 
yasyacyutavesavises.akalam

krd.ayuddhe bahuso rauhin . vis.n.orbhmaseno viditva 


. eye vyaktim
tatkalikm
. krd.amanopi tena naivodyamam . kurute vis.n.ubhaktya  22.231 

tada jay prabhavatyes.a ramo nativyaktastatra yada janardanah. 


tada bhmo vijay syat sadaiva vis.n.oh. kesavesavan yat sa ramah.  22.232 

. nivasatyabjanabhe 
etadr.senaiva ramen.a yukte kr.s.n.e dvarvatyam
svapneniruddhena rata kadacid ban.atmajos.a citralekhamuvaca  22.233 

tamanayetyatha sa citravastre pradarsya lokan samadarsayat tam 


pautram . canayat tatra ratrau  22.234 
. viditva vacanacca tasyah. kr.s.n.asya tam

aniruddham . gun.odaramantam. citralekhaya 


prapya reme ban.asuta divasan subahunapi  22.235 

gud.ham
. kanyagr.he tam . tu jnatva kanyabhiraks.in.ah. 
ucurban.ayadisacca kinkaran grahan.esya sah.  22.236 

agatananiruddhastan parighen.a mahabalah. 


nihatya dravayamasa svayamayat tatosurah. 
sa tu yuddhvatikr. cchren.a nagastren.a babandha tam  22.237 

atha kr.s.n.ah. samaruhya garud.am


. ramasam . yutah. 
pradyumnena ca tatragat prathamam . tatra vahnibhih.  22.238 

yuddhvaivangirasa caiva ks.an.ad vidrapya tan harih. 


vidrapya sarvapramathanasasada jvaram . tatah.  22.239 

tena bhasmapraharen. a jvaritam . rohin.sutam 


aslis.ya vijvaram
. cakre vasudevo jagatprabhuh .  22.240 

cccxvi
svayam . janardanah. 
. vikrd.ya tenatha kancit kalam
nis.pis.ya mus..tibhiscanyam. sasarja jvaramacyutah .  22.241 

svayam . nalamiti prabhuh. 


. jitvapi girisabhr.tyam
svabhr.tyenaiva jetavya ityanyam . sasr.je tada  22.242 

. pd.itastada 
jvaren.a vais.n.avenasau subhr.sam
grasarthamupantasca jagama saran.am . harim 
tena stutah. sa bhagavan mocayamasa tam . vibhuh.  22.243 

. vina 
krd.arthamatyalpajanes.vapi prabhuh. kathancideva vyajayad vyatham
ityadi mohaya sa darsayatyajo nityasvatantrasya kuto vyathadayah.  22.244 

yada jvaradya akhilah. pravidrutastada svayam . girsah. 


. prapa harim
tayorabhud yuddhamathainamacyuto vijr.mbhayamasa ha jr.mbhan.astratah.  22.245 

. sthite kanjajatah. 
vijr.mbhite sankare nis.prayatne sthan.upame sam
daityavesad vasudevanabhijnam. sambodhayamasa saduktibhirvibhuh .  22.246 

pragr.hya sarvam . darsayamasa tatra 


. ca vivesa vis.n.oh. sa tudaram
sivasya rupam
. stambhitam . bilvanamni vane girsena ca yat tapah. kr.tam  22.247 

saivam
. padam . praptumevacyutacca taccavadat kanjajah. sankarasya 
apetamohotha vr.s.adhvajo harim . tus..tava ban.obhisasara kesavam 
tasyacyuto bahusahasramacchinat punascarim . jagr.he tacchirorthe  22.248 

tada sivena pran.ato ban.araks.an.akamyaya 


kr.tva svabhaktam . ban.am . raraks.a dvibhujkr. tam 
. tam
mocayitvaniruddham . ca yayau ban.ena pujitah.  22.249 

evamagnnangirasam . jvaram . skandamumapatim 


ban.am . punah.  22.250 
. cayatnato jitva prayad dvaravatm

yenayatnena vijitah. sarvalokaharo harah . 


. jvaradijayo vis.n.ostasyanantasya kathyate  22.251 
kim

cccxvii
. brahman.amapi 
dr.sanantasankhyanam. sivanam
ramaya api yadvks.am . vina na calitum. balam  22.252 

naca jnanadayo bhava nacastitvamapi kvacit 


anantasakteh. kr.s.n.asya na citrah. sulino jayah.  22.253 

citralekhasametos.anvitapautrasamanvitah . 
saramah. sasuto vndramaruhya dvarakam . gatah. 
reme tatra ciram. kr..sn.o nityanando nijecchaya  22.254 

evam. vidhanyagan.itani yaduttamasya karman.yagan.yamahimasya mahotsavasya 


nityam. ramakamalajanmagirsasakrasuryadibhih. parinutani vimuktidani  22.255 

. vasatyamitapaurus.avryasare narayan.e svapuri sakradhananjayoktah. 


evam
. sa pan.d.utanayes.u sahaya ast  22.256 
samprapya lomasamunih. sakalani trthanyaptum

. pradaks.in.ata etya samastatrthasnanam. yathakramata eva vidhaya parthah. 


pr.thvm
sampujya tes.u nikhiles.u harim. subhaktya kr.s.n.e samarpayitumapuratha prabhasam 
sambhavanaya sakalairyadubhih . sametastes.am . ca ramasahito harirajagama  22.257 

parthaih. sampujitastatra kr.s.n.o yadugan.aih. saha 


parthan sampujayamasurvr.s.n.ayascajnaya hareh.  22.258 

tatra bhmam . dr.s..tvatisnehakaran. at 


. tapoves.am
duryodhanam . nindayati rame satyakirabravt  22.259 

. nihatyadya sakarn.an dhr.taras..trajan 


sarve vayam
abhimanyum . sthapayamo rajye yavat trayodasam  22.260 

sam. vatsaram . samapyaiva puram . yasyanti pan.d.avah. 


. sasatu purvavat  22.261 
tato yudhis..thiro raja rajyam

evam. vadatyeva sinipravre janardanah. parthamukhanyudks. ya 


. sadhitarajyakamah.  22.262 
uvaca saineya na pan.d.uputrah. paren.a sam

cccxviii
svabahuvryen. a nihatya satrunapsyanti rajyam. ta itritemuna 
tatheti partha avadam . puraskr.tya yayurdasarhah.  22.263 
. stataste kr.s.n.am

kramen.a partha api saisiram. girim. samasadam . sudurge 


. statra kr.s.n.am
vis.ajjantmks.ya taih. samsmr.totha haid.imba ayat sahito nisacaraih.  22.264 

uvaha kr.s.n.am
. sa tu tasya bhr.tya uhuh. partham . ca 
. ste badaryasramam
prapyatra narayan.apujaya kr.tasvakyakarya yayuruttaram. disam  22.265 

attya sarvasvasuram
. girim
. te suvarn.akut.am
. nis.adham . ca 
. girim
meroh. pracyam . gandhamade girau ca prapurbadaryasramamuttamam . bhuvi  22.266 

. pujayantah. sadaiva 
tasmin munndrairabhipujyamana narayan.am
. sattattvavidyam. pratipadayantah.  22.267 
cakrustapo jnanasamadhiyuktam

evam. badaryam. viharatsu tes.u kvacid rahah. kr.s.n.aya vayusunau 


sthite garutmanuragam. jahara mahahradad vasudevasanagryah.  22.268 

tatpaks.avatena vicalite tu tasmin girau kamalam. haimamagryam 


. sugandham  22.269 
papata kr.s.n.abhmayoh. sannidhane udyadbhanorman. d.alabham

dr.s..tvatigandham
. varahemakanjam . kutuhalad draupad bhmasenam 
bahunyayacat tadr.sanyanubhavamavis. ahyam. janat devadaityaih.  22.270 

tayarthitah. sagadastungamenam
. girim. vegadaruhad vayusunuh. 
. hasardularupan  22.271 
prasasyamanah. surasiddhasanghaih. mr.tnan daityan sim

asedivam
. statra hanumadakhyam . nijam
. rupam . prodyadadityabhasam 
janannapyenam . sa bhmascikrd. a etena yatha paren.a  22.272 
. svyarupam

dharmo devanam. paramo manus.atve svye rupepyanyavadeva vr.ttih. 


. divyasaktervises.annarasvabhave sarvada caiva vr.ttih. 
anadanam
tasmad bhmo hanumam. scaika eva jyayah.kanyovr.ttimatrabhipede  22.273 

cccxix
sarve gun.a avr.ta manus.atve yuganusaranmularupanusarat 
kramat suran.am. bhagatovyaktarupa adanato vyaktimayantyurun. am  22.274 

naivavyaktih. kacidastha vis.n.oh. pradurbhavepyatisuvyaktasakteh. 


icchavyaktih. prayaso marutasya tadanyes.am . vyaktata karan.ena  22.275 

tasmad bhmo dharmavr.ddhyarthameva svye rupepyanyavad vr.ttimeva 


. mohayaivasaktavacchaktirupah.  22.276 
pradarsayamasa tathasuran. am

. bhmasenotha dr.s..tva srutva hanumanmukhatah. kathasca 


tadrupavr.ddhim
ramasya taccaturatmyam
. ca divyam . caturyugam . dharmamapyagryameva  22.277 

dhvajad bbhatsorgarjanenaiva satruparabhave tena datterjunasya 


yayau pran.amyainamasveva bhmah. saugandhikam . vanamatyagryarupam  22.278 

naragamyam. nal.inmetya tatra dr.s..tva padmanyadbhutakaravanti 


haimani divyanyatigandhavanti samasadad varyaman.o narasaih.  22.279 

te bhmamattayudhamugrarupam. mahabalam . rupanavavataram 


. sahasran. yajitani sankhe  22.280 
nyavarayan krodhavasa sametah. satam

. mumucuh. subhmam 
varacchivasyaiva parairajeyah. sastrastravr.s..tim
bhmekhilajne tapasam
. nidhane balodadhau saivasastram . vadantah.  22.281 

. vanmaye sangare tu 
tan vais.n.avaireva sastraih. sa bhmo vijitya purvam
sastrastravars.asya kurvan pratpam . jaghnekhilan gadaya tes.u vran  22.282 

vatena kuntyam . nihanta 


. balavan sa jatah. surastapasv dvis.atam
satye ca dharme ca ratah . sadaiva parakrame satrubhirapradhr.s.yah.  22.283 

tatraparam
. scaiva bahunasatyam. nirsvaram . ca lokam 
. capratis..tham
siddhohamsohamiti bruvan.an gun.an vis.n.oh. khyapayan vadatojait  22.284 

bhinnam . vis.n.umadhikam . nijaghne 


. sarvatasca bruvan pravran laks.ames.am
te tasya vryam. ca balam
. ca dr.s..tva vidyabalam . tathaiva 
. bahubalam

cccxx
asaknuvantah. sahitah. samasta hatapravrah. sahasa nivr.ttah.  22.285 

vikramya tan gadayasau nihatya vidrapya sarvan nal.inm. pravisya 


ptvamr.tambhasca tatombujani divyani jagraha kurupravrah.  22.286 

atho kalahasam . sni nimittani yudhis..thirah. 


dr.s..tva kr.s.n.amapr.cchacca kva bhma iti dnadhh.  22.287 

saugandhikartham . yatam . tam . srutva kr.s.n.amukhannr.pah. 


aruhya raks.asasres..than kr.s.n.aya bhratr.bhih. saha  22.288 

yayau vr.kodaro yatra dr.s..tva cainamavasthitam 


uvaca maivamityenam . bhto girisakopatah.  22.289 

devebhyo maran.ad bhta raks.asa vittapajnaya 


tadyam . te hi raks.antyasyasrayo harah. 
. nal.inm
janan vittesvaro bhmamahatmyam . na cukopa ha  22.290 

vasatsu tatra parthes.u punah. katipayairdinaih. 


uvaca bhmasenasya yasodharmadibhivr. ddhaye  22.291 

pancavarn.ani pus.pani kr.s.n.a vks.yahr.tani tu 


marutena kuberasya gr.hannr.bhiragamyatah.  22.292 

agamyoyam . girih. sarvaih. kuberen.abhipalitah. 


adya tvayaiva gantavyo vidhuyakhilaraks. asan  22.293 

ityukta asu sagadah. sadhanuh. saban.o bhmo girndramajitorubalo vigahe 


praptam
. nisamya baladaivatasunumatra padmatrayam . nyarun.aduddhataraks. asanam  22.294 

agre nidhaya man.imantamajeyamugram . sambhorvarad vividhasastramahabhivr. s..tya 


. saraughaih.  22.295 
tan sarvaraks. asagan.an man.imatsametan bhmo jaghana sapadi pravaraih

avadhyam. stan ks.an.enaiva hatva bhmo mahabalah. 


ran.e krodhavasan sarvanatis..thad girimurddhani  22.296 

cccxxi
te hata bhmasenena prapurandhandhantamokhilah. 
hatah. saugandhikavane man . imam. sca punah. kalau 
. samyagastryapustamodhikam  22.297 
jato mithyamatim

tato vaisravan.o raja mahapadmatraye hate 


raks.asanamavadhyanam. sakhaye man.imatyapi 
aruroha ratham . divyam . yoddhukamo vr.kodaram  22.298 

asuravesatastasya bhme krodho mahanabhut 


sa ajagama bhmena yoddhum . vittapatih. svayam  22.299 

tasmin kale bhmasenasya ghos.am. srutva rajapr.cchadasu sma kr.s.n.am 


kva bhma ityeva tayoditam
. ca srutva jagamasu raks.om . sasam. sthah.  22.300 

. kuberah. 
sabhratr.ke munibhih. kr.s.n.aya ca gate rajanyatra bhmam
dr.s..tvasuravesato dharmajam. ca kincinmuktah. snehayuktastathasa  22.301 

dhr.tayudham. bhmamks.yapi kincid daityavesad bahu mene na bhmam 


agastyasapam. cavadat svasya purvam . rajarajah.  22.302 
. sakhayanase karan.am

daityavesadujjhitah. santabhavo dadau nijam . sthanames.am . sutus..tah. 


avasartham. tevasam . statra parthastathanyes. am . gr.hes.u  22.303 
. daivatanam

tatraiva tes.am . mahatmanamanandinamabdacatus..taye gate 


. vasatam
. phalgunenarthitobhut  22.304 
pancabdamadhyapya mahanti castran.ndro gurvartham

vadham . vavre svasatrun. amindrah. parthat svarupatah. 


nivatakavacakhyanam. yes.am. brahma dadau varam 
avadhyatvam . surairdaityairgandharvaih . paks.iraks.asaih.  22.305 

punarindren.arthitodajjahman naradehavan 
iti tenarjunam. sakrah. svatmanam. naradehagam 
jagada tan jahtyeva kirt.am
. svam. nibaddhya ca  22.306 

cccxxii
aindram . yutah. 
. syandanamaruhya partho matalisam
gan.d.vam . mahasuran  22.307 
. dhanuradaya yayau hantum

. dadustasya deva devadattah. sa sankharat. 


sankham
nadayan sankhaghos.en.a dhanurvis.pharayan mahat  22.308 

dadhanah. kun.d.ale divye sakradatte subhasvare 


asasada puram. divyam . daityanamindranandanah.  22.309 

. srutva gan.d.vasya ca nissvanam 


tasya sankhadhvanim
abhisasrurmahavrya nivatakavacasurah.  22.310 

. svayambhuvaragarvitah. 
tisrah. kot.yo danavanam
. hatah.  22.311 
nanayudhai ran.e parthamabhyavars.an susam

. sa sastran.i kirt.amal nivarya gan.d.vadhanuh.pramuktaih. 


tes.am
. si pracakarta vro mahastrasiks.abalasamprayuktaih.  22.312 
saraih. siram

sarve hatastena maharathena te danavah. sopi yayau tathanyan 


. sahasran.i maharathanam  22.313 
paulomakaleyagan.abhidhanan s.as..tim

tanastrasastran. yabhivars.aman.an dhananjayah. pasupatastrato drak 


dagdhva yayau punarevendrasadma tam . sasvaje prtiyuktasca sakrah .  22.314 

yayurandham . tamastepi sarvadevadvis.osurah. 


athanujnapya pitaram . rathenaindren.a bhasvata 
sodaryan. am . sa yayau vajradharatmajah.  22.315 
. sakasam

ayantamks.ya bbhatsum . mumudurbhratarodhikam 


us.usca caturobdam. ste punarmerau pramodinah .  22.316 

kathabhirvasudevasya dhyanenabhyarcanena ca 
. vis.n.uratatmanam  22.317 
yayau kalah. sukhenaiva tes.am

naiva satrunanutsadya nanadaya mahad yasah. 

cccxxiii
nakr.tva vasudevajnam . mukhyagatirbhavet  22.318 
. rajnam

tadanyes.am . ks.ama bahyes.u satrus.u 


. tu varn.anam
prayo dharma iti prokto harerajnakhilasya ca  22.319 

iti bhmavacah. srutva sasodaryo yudhis..thirah. 


raks.asaskandhamarud. hah. kr.s.n.aya cayayau punah.  22.320 

pades.u tes.u nivasatsu himacalasya yamyasrites.u pavamanasutah. kadacit 


dhanv mr.gananucaran sahasasasada hayoh. sutam . nahus.amajagarorurupam  22.321 

purvam
. hi vr.travadhatombujanal. atantusam. sthe sacpran.ayini pravicintya devah. 
cakrustrilokapatimayusutam. varam . ca datvaks.igocarataposya balam . ca sarvam  22.322 

sa sarvasuraviprendratapasca balamaks . ayam 


. darpadaicchacchacmapi  22.323 
avapya vavr.dhe nityam

sa indravacanacchacya mahars.igan.avahane 
niyukto vancanayaiva vahayamasa tanr.s.n  22.324 

sa sacpratis.edharthamagastyena mahatmana 
vedapraman. yavis.aye pr.s..to netyaha mud.hadhh. 
praman.amiti tenoktah. sirasyenam . padahanat  22.325 

tada bhr.gum . tasya jat.asu lnam . na yatam 


. kadapi tasyaks.ipatham
avisya kanjaprabhavah. sasapa vrajasu papajagaratvameva  22.326 

. yatu baladhikopi 
s.as..the kale yastvayasaditah. syat sa te vasam
yada gr.htam . purus.am. nihantum . na saks.yase yadi sa tvadgr.htah. 
saktopi natmanamabhipramocayet tadasya syat tvattapogryam . ca  22.327 
. balam

. samupasritam 
sarvadevamunnam. yat tapastvam
. tamevaiti natra karya vicaran.a  22.328 
tacca sarvam

yada prasnam . sca kascit pariharis.yati 


. stvadyam

cccxxiv
tada gantasi ca divam . tanum 
. visr.jyajagaram
smr.tisca matprasadena sarvada te bhavis.yati  22.329 

bhr.gudehagatenaivam . saptah. kamalayonina 


papatajagaro bhutva nahus.ah. ks.an.amatratah.  22.330 

indropyavapa svam . vipapakah. 


. sthanamis..tva vis.n.um
dharmavr.ddhyarthamevaitat papamascchacpateh.  22.331 

nahi lokavanam . papam . ah. 


. trailokyesasya vajrin
vr.tram
. hatva mahanasetyadi vedapadam . ca yat  22.332 

kvacit papam . vr.ddhaye bhavati sphut.am 


. ca pun.yanam
vr.trahatya yathendrasya jata dharmasya vr.ddhaye  22.333 

devanam
. va munnam
. va bhavedevam . navai nr.n.am 
papam . vilomatah. 
. yat pun.yamevaitadasuran. am
evam. skande hi vacanam . na papam. tacchacpateh.  22.334 

nanyasya padamapsyanti tad devanam


. vratam . param 
. sakrapade nidadhursvarah.  22.335 
tasmat te nahus.am

tasminnevam . nipatite brahman.ah. sapakaran.at 


. satime prapa yuge bhmastamulban.am 
as..tavim
jananneva tadyam . tat tapa adatumpsaya  22.336 

yattat suran.am
. sarves.am . ca tapah. sthitam 
. munnam
. vasagavadicchayaivasa marutih.  22.337 
tad gr.htum

devanam
. hi nr.jatanamalpam . vyaktam. bhaved balam 
icchaya vyaktatam . yati vayoranyes.u tacca na  22.338 

nityavyakta gun.a vis.n.oriti sastrasya nirn.ayah. 


evamanyepi hi gun.a manus.adis.u janmasu  22.339 

cccxxv
. manus.adau tu sakyepyavyaktatakr. teh. 
devanam
dharmavr.ddhirbhavet tes.am . prto bhavati kesavah .  22.340 

tanmanus.e bale tasya varad varitavat sthite 


daivam. balam. na saktopi vyaktam . cakre na marutih.  22.341 

atmamoks.aya na prasnan vyajahara sa cabhibhuh. 


vidyopajvanam. dharmo vipran.amapi no yatah.  22.342 

kimuta ks.atriyasyeti janannapi vr.kodarah. 


. samaicchata  22.343 
tatprasnapariharen. a natmamoks.am

ayatantamapi hyenam . calanayapi nasakat 


purn.opi sarvalokanam. balena nahus.astada 
ves..tayitvaiva tam
. bhmam. sthitosau nasakat param  22.344 

bhratr.matradis.u snehat ks.ipramatmavimoks.an.am 


icchannapi na moks.aya yatnam . cakre vr.kodarah. 
sarvadevamunndran. am . tapa adatumatragam  22.345 

bhratradis.u snehavasanna sthatavyamihetyapi 


manvanah. kalato bhangam . svayamevais.a yasyati 
ajnaya vasudevasya dard.hyad dehasya me tatha  22.346 

srastange patite sarpe yasyamti vicintayan 


tasthau bhmo harim . dhyayan svabhavanna tadicchaya  22.347 

tadaiva brahmavacanat purvoktat kesavajnaya 


balam. tapasca sarvasya tatsthamayad vr.kodaram  22.348 

purite nahus.asthena tapasa ca balena ca 


bhme sa nahus.othast srastabhogah. sanaih.sanaih.  22.349 

gate bhme nimittani dr.s..tva raja yudhis..thirah. 


papraccha kva gato bhma iti kr.s.n.am . calanmanah.  22.350 

cccxxvi
yatam . mr.gartham. sa nisamya tasyastaduruvegat patitan nagendran 
dr.s..tva patha tena yayau sa tatra dr.s..tva ca sarpavr.tamanvapr.cchat  22.351 

. nahus.at sarvameva susrava tatprasnamases.atasca 


sa karan.am
bhratr.snehad vyakarod dharmasunustadaiva sopyaruhat svargalokam  22.352 

divyambare kun.d.alini svapurve gate vimanena sa dharmarajah. 


. yudhis..thirah. kathayamasa tatra  22.353 
bhmascayat svasramayaiva sarvam

srutva kr.s.n.a bhratarascasya sarve sarve munndra bhmasenetibhaktah. 


. yayurbhmasenagrahen.a tathabruvan snehato bhmasenam  22.354 
vrl.am

naitadr.sam
. sahasam
. tenurupam. saktopi yat svatmano moks.an.aya 
naivacaro yatnamato nijanam . mahad duh.kham . hr.daye prarpayastvam  22.355 

maivam. punah. karyamiti bruvantah. samaslis.an sarva evaitya bhmam 


tatohobhih. kaiscidapuh. kurun.am . partha munimukhyaih. sametah.  22.356 
. ras..tram

tatomitaujabhagavanupagamannarayan. ah. satyabhamasahayah. 


sampujitah. pan.d.avaistaih. sametascakretha sauhardanimittasatkathah.  22.357 

kr.s.n.a ca satya ca parasparam


. muda sambhas.an.am . cakraturyos.idagrye 
parks.antya satyaya sarvavettrya nirdos.aya codita praha kr.s.n.a  22.358 

strdharmanakhilam. statra satyam . vidam 


. nirdos.asam
jnatvapi kr.s.n.a provaca lokasiks.arthameva tu  22.359 

krd.arthameva vacanam . jnatva satyasamritam 


tasyanusaravakyani tatprtya eva sabravt  22.360 

tatah. katipayahani nirus.yatra janardanah. 


yayau sabharyah. svapurm . pan.d.avananumanya ca  22.361 

cccxxvii
tatah. kadacinmr.gayam . gates.u parthes.u raja saindhava asasada 
sakot.ikasyah. sabalasca tes.am
. varasramam . sotra dadarsa kr.s.n.am  22.362 

brajan vivaharthamasau nisamya kr.s.n.am


. kot.im
. pres.ayitvaiva kasyam 
ayahi mamityavadat supapastaya nirasto jagr.he kare ca  22.363 

taya dhuto nipapatasu bhumau punasca sajjobhyapatad vilajjah . 


tatosahayatvata eva kr.s.n.a dhaumyayoktva sagniranvehi meti 
samaruhat saindhavasyaiva yanam . sukham. na yasti tamrayitva  22.364 

tada nimittani nisamya parthah. samayayustvarayaivasramaya 


srutva dasvacanat sarvameva cakruh. ks.ipram. saindhavasyanuyanam  22.365 

akrosamanam
. bhmaseneti dhaumyam . dr.s..tva tasyagre saindhavam . catipapam 
cakrurnadan sim
. havat pan.d.uputra dr.s..tva kr.s.n.a cavatarad rathat tada 
dhaumyena sarddham . sa yayau casramaya sainyam . parthastatra nijaghnurojasa  22.366 

agre kr.s.n.am
. yovadat sindhurajam
. yahti tam
. kot.ikasyam
. supapam 
chitva siro mr.tyave bhmaseno nivedayamasa tamah. sa cagat  22.367 

hatva senamakhilam
. saindhavasya bhmarjunau sayamam . dharmarajam 
visr.jya dhavantamathanujagmaturjayadratham . viratham
. phalgunokah.  22.368 

padbhyam . dhavantam. bhmaseno nigr.hya datva praharam


. sca bhr.sam
. tamartam 
adayadhad draupadpadayosca tam
. mocayamasa ca dharmasunuh.  22.369 

daso draupadya ahamityeva vakye tenaivokte bhmasenopyamuncat 


sa brl.itovagvadano yayau vanam
. parthasca tatros.uratipramodinah.  22.370 

markan.d.eyastadagatya tes.amakathayat kathah. 


bahvyascaiva vicitrasca bhas.atrayasamanvitah.  22.371 

lokadarsanamasritya devasca munayastatha 


bruyuh. kathastatra siks.a grahya narthah. kathancana  22.372 

cccxxviii
arthah. samadhibhas. asu grahyah. sarvopyasam. sayam 
paradarsanabhas. asu jneyam. taddarsanam. tatha  22.373 

grahyo nartho vaidikam . tu darsanam


. grahyameva ca 
anyartho guhyabhas. asu grahya evam
. vinirn.ayah.  22.374 

jayadrathastu bhmena tada pancasikhkr. tah. 


tapasa sivamaradhya vavre pan.d.avarodhanam 
r.terjunadarjunasya tus..to hi tapasa sivah.  22.375 

vane vasatsveva ca pan.d.aves.u cakre yajnam


. paun.d.arkakhyameva 
sam
. spardhaya rajasuyasya raja duryodhano napyasau tatkalarhah.  22.376 

duryodhanasyajnaya pan.d.avanam
. duh.sasanah. pres.ayamasa tatrah. 
agacchatetyavamanaya tam . tu bhmovadd ran.ayajnam. svagamyam  22.377 

tato dinaih. kaiscana dhartaras..trah. sakarn.agandharanr.pah. kumantratah. 


sabharyakah. pan.d.avan draupadm . ca mahaisvaryam . darsayitvavamantum  22.378 

te syandanaih. kancanaratnacitrairmahagajaisturagaih. pattibhisca 


svalankr.tascitramalyambarasca viniryayurdvaitavanaya sghram  22.379 

gavam. dr.s..ticchadmana nirgatam


. stan jnatva sakrastejaso bhangakamah. 
tatsamarthyam . varamasmai pradaya tadbandhanayadisaccitrasenam  22.380 

sa .sas..tisahasrakakot.iyuthapairgandharvamukhyaih . sam. vr.togat sarastat 


yasmin snatum . vanchati dhartaras..trastadajnaya purus.astanathocuh.  22.381 

snatum . samayasyati dhartaras..tro rajesvaro nissaradhvam


. tadasmat 
trthadajnam
. dharayantasca tasyetyukta gandharva jahasustanathoccaih.  22.382 

ucurvayam. manayamastadajnam. trilokanam


. yah. patih. sakradevah. 
na manus.an.amapi cakravartinam. kimvalpasarasya suyodhanasya  22.383 

itrite kupito dhartaras..tro jaghana gandharvavarancharaughaih. 

cccxxix
jaghnuh. sakarn.a api tasya sodara jaghnusca te dhartaras..trasya senam  22.384 

muhurtamast samameva yuddham . tes.am


. tada dhartaras..trasya caiva 
puram
. bhindorvarato mayaya ca gandharvavra vavr.dhustatah. sma  22.385 

tejobhangam. tatra suyodhanasya partharthamatra pravidhatumeva ca 


balam. dadavabjajah. kesavasca gandharvan. am
. tebhyayurdhartaras..tran  22.386 

sa citrasenah. prathamam . karn.ameva yuyodha parthaspardhaya tena yuddhyan 


karn.o nasaknod vacanad bhargavasya ramasya nityamitas.ad.gun.asya  22.387 

sa bhagnayanasca vikarn.ayanamasthaya tasyaiva niyamya vajinah. 


paradravat tena sahaiva sghram
. duryodhanascitrasenam. yuyodha  22.388 

muhurtamenena samam . sa yuddhyannanyairgandharvairbahubhirmayayaiva 

bhagne rathe bhumital.e sthitah. san gr.hta asccitrasenena sankhe  22.389 

mahabalo dhartaras..tropi sakravarad vis.n.orajnaya cabhivr.ddhe 


sa citrasenena dhr.tastadasd baddhah. pasairvaidyutairindradattaih .  22.390 

tasyanujah. sakun rajabharyah. sarve baddhah. sakrabhr.tyaih. pran.tah. 


adaya tanambaram . samprayates.varuruvan pan.d.avan mantrin.osya  22.391 

sampamagatya pr.thasutanam. paribhutam . vah. kulam


. sakrabhr.tyaih. 
dhr.tah. sabharyah. sanujo dhartaras..trastam. mocayadhvam . bhrataram . bharatagryah.  22.392 

ityukta uce bhmasenograjam . svam


. jane rajan yadr.soyam
. vimardah. 
aisvaryam. svam . darsayan na samagad duryodhanastejaso bhangamicchan  22.393 

vijnaya tes.am
. mantritam. vajrabahuretaccakre natra nah. karyahanih. 
divyam . jnanam. svatmano darsayan sa etavaduktva virarama bhmah.  22.394 

ekahayajne dks.itenaiva rajna sampres.ito bhmasenorjunasca 


samadreyo citrasenam . ran.e tau vijitya duryodhanamasvamuncatam  22.395 

cccxxx
sa citraseno vasavoktam
. ca sarvam. kumantritam . dhartaras..trasya caha 
parthasya bhmasya ca tannisamya subrl.ito dhr.taras..tratmajobhut  22.396 

samapya yajnam . ca tatobhiyatam


. sarve prapurdharmarajam. sa casu 
sampujya tutsr.jya ca citrasenamuce gandhare na punah. karyamdr.k  22.397 

sa pan.d.avairmocitah. sanujasca sabharyakah. kincidatopagamya 


sammel.anayopavis..tasca tatra subrl.itah. sutaputram
. dadarsa  22.398 

sa caha dis..tya jayasi rajanniti suyodhanam 


brl.ito neti tam
. coktva yathavr.ttam. suyodhanah. 
uktva prayopavesam . ca cakre tatra suduh . khitah.  22.399 

karn.aduh.sasanabhyam
. ca saubalena ca devina 
anyaisca yacyamanopi naivottasthau suyodhanah .  22.400 

tato nisayam
. praptayam
. svapaks.e pravis.dati 
mantrayitvasuraih. kr.tya nirmita homakarman.a  22.401 

sukren.otpadita kr.tya sa prasuptes.u mantris.u 


dhartaras..tram
. samadaya yayau patal.amasu ca 
atha sambodhayamasurdaitya duryodhanam . nr.pam  22.402 

tvam
. divyah. purus.o vrah. sr.s..tosmabhih. pratos.itat 
tapasa sankarad vajrakayovadhyasca sarvada 
asmakam . paks.abhutastvam. devanam . caiva pan.d.avah.  22.403 

idanm. sarvadevanam . varat tvam. vijito ran.e 


vayam . tatha karis.yamo yatha jes.yasi pan.d.avan  22.404 

kr.s.n.ena nihatascaiva narakah . karn.a asthitah. 


sa ca kr.s.n.arjunabhavam
. karis.yati na sam. sayah.  22.405 

bhs.madm
. sca vayam
. sarvanavisama jayaya te 
tapasa varddhayis.yamastvam . karn.adm. sca sarvasah.  22.406 

cccxxxi
tasmad gatva palayasva rajyam
. rajannapetabhh. 
idam
. kasyapi nakhyeyam . suguptam . bhutivarddhanam  22.407 

ityuktva kr.tyaya bhuyah. svasthane sthapito nr.pah. 


umaya nirmitatmarddhamuttaram . haranirmitam 
jnatvaivavadhyatam. caiva rajye buddhim . cakara sah.  22.408 

novaca kasyacit tes.u svanubhutam. suyodhanah. 


prabhatayam
. tu sarvaryam
. punah. karn.o vacobravt  22.409 

bhr.tyaistavaiva parthairyanmocitosi parantapa 


tena manyodhikam . loke yad bhr.tya eva tadr.sah. 
kimu tvam . rajasardula taduttis..tha sthiro bhava  22.410 

ya ca terjunamahatmye sanka sa vyaitu me sr.n.u 


yavannaivarjunam. hanyam . padau praks.al.aye svayam  22.411 

ityuktovarajaiscaiva sarvaih
. sakunina tatha 
yacito rathamaruhya yayau nagapuram . drutam  22.412 

sakun.d.alam. sakavacamavadhyam . suryanandanam 


jnatvendra ubhayam. tasmadaicchadadatumuttamam  22.413 

tad vijnaya ravih. karn.am


. svapna uktva nyavarayat 
sarvatha dasya ityukte prahadeyam
. varayudham  22.414 

dadau cotkr.tya kavacam. kun.d.ale ca sacpateh. 


amogham
. saktimadaya jnatvaiva dvijarupin.am  22.415 

r.terjunadekameva vadhis.yasyanayeti sah. 


datva saktim
. yayau sakrah. sarddham
. kavacakun.d.alaih.  22.416 

partha vimucyaiva suyodhanam . tam. vane vasanto muditah. sadaiva 


saharan.bhan.d.amatho mr.gen.a hr.tam
. dvijasyasu nisamya canvayuh.  22.417 

cccxxxii
tasminnadr.sye tr.s.ita ekaika udakarthinah. 
yayuryudhis..thiramr.te suptaste dharmamayaya  22.418 

adr.syenaiva dharmen.a varita varipayinah. 


ks.atradharmasya raks.artham . na tatprasnan vidam
. varah. 
vyacakruh. saktimantopi panyarthamarindamah.  22.419 

na vipran.am . ca dharmoyam. vidyaya upajvanam 


ks.atriyan.am
. tu kimuta prasabham. tena te papuh.  22.420 

deva api manus.yes.u jatah. subalinopi hi 


manus.en.aiva bhavena yuktah. syuh. kesavadr.te 
karyes.ves.am
. kramen.aiva vyaktimayanti sadgun.ah.  22.421 

ato bhmarjunau dharmadatyuttamabalavapi 


devamayam. samasritya dharmen.a svapitau ks.an.at  22.422 

muhurtameva sa maya tayoracchadanaks. ama 


tatah. prabuddhayordharmo naiva saktisatam . sabhak  22.423 

uktam
. padmapuran. e ca tadetat sarvamanjasa 
tasmannasaktiranayoh. sambhavya bhmaparthayoh.  22.424 

dharmatmajothajagamodakantam. dr.s..tva bhratr.m


. statra duh.khabhitaptah. 
icchan patum
. vari sam
. varitasca pitra bakakaramitena napat  22.425 

arthe bhratr.n.amaicchadasau tadyaprasnaprativyaharan. am. dayal.uh. 


tato dharmo yaks.atanuh. sa bhutva prasnam
. scakre vyakarot tan sa parthah.  22.426 

tatastus..to varamasmai dadau sa ekotthanam . bhratr.madhye sa vavre 


yadyekah. syannakulostvityathaha tus..to dharmah. kathametat kr.tam . te 
atiprtirbhmasene tavasti bal casau rajyahetustava syat  22.427 

ityukta uce madriputram


. vihaya kuntputro na mayotthapanyah. 

cccxxxiii
sa evamukto nitaram
. pryaman.a utthapayamasa ca tan samastan  22.428 

yathes..tarupapraptimes. am. punasca svakamatonijarupaptimadat 


ajnatavasejnatatam. sarvadaiva dadau tes.am
. prta ivanr.sam
. syat 
evam . krd.an putra ityatmanaiva yasodharmavatmano varddhayan sah .  22.429 

yudhis..thiratmanastasya yasodharmavivr.ddhaye 
kr.tvaran.yapaharadi punardatva ca tat svayam 
datum . vipraya taddhaste yayau dharmo divam . punah.  22.430 

tato raja bhmasenarjunau ca sarddham . yamabhyamaran.m . pradaya 


muda yutah. kr.s.n.aya sarddhameva santus..tuvuh. kr.s.n.amanantamacyutam  22.431 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
aran.praptirnama dvavim. sodhyayah.

cccxxxiv
(ajnatavasasamaptih.)
atha trayovim . sodhyayah.

Om.  narayan.anugrahato yathavannistrya tan dvadasabdan vane te 


visr.jya ca brahman.adn sadhaumyanajnatavasaya tato mano dadhuh.  23.1 

gatva virat.asya purm . channarupa babhuvuh. 


. nidhaya heth. samyam
yatih. sudah. s.an.d.haves.osvasutaves.o gopo gandhakartr ca jatah.  23.2 

. yayuratra devavat sambhavitastena subhorulaks.an.ah. 


sarve virat.am
. te cakrurhr.da vasudevasya nanyat  23.3 
yudhis..thirasyaiva susrus.an.am

parapako gr.hasthasya ks.atriyasya vises.atah. 


. vr.kodarah.  23.4 
na yogya iti sudasya babhre ves.am

vaidikavyavahares. u jnanadhikyaprasiddhitah. 
janyurbhma ityeva sudraves.astatobhavat  23.5 

svyam
. vedavidam. sarvam
. devesanam
. ca kim. punah. 
atastenyasrayam
. naiva cakruh. svabalasam . srayat  23.6 

sapadevarjunah. s.an.d.haves.obhunnakulastatha 
ks.atriyanantaratvattu sutajatestathabhavat  23.7 

sutasyanantaratvattu vaisyajatestathabhavat 
sahadevo vaisyajatirgopalastes. u cottamah. 
tato gopalatamapa yatih. pujyokhilairyatah.  23.8 

yatirasd dharmajotah. sobhyasartham. sadaiva ca 


aks.asaktobhavat pascad darsayis.yan svasis..tatam  23.9 

bhmasenasadharmartham . sudra sairandhrikabhavat 


draupad bhartr.sadharmyam . dharmo yatah. sada  23.10 
. strn.am

athajagama mallakah. samastabhumiman. d.ale 

cccxxxv
varen.a yojito jay sivasya sanjagarja ca  23.11 

. srayah. 
tamks.ya sarvamallaka virat.arajasam
pradudruvurbhayarditastadavadad yudhis..thirah.  23.12 

. nihatya mallamojasa 
ya es.a suda asu tam
yasastavabhivarddhayet samahvayadya tam . nr.pa  23.13 

itrite samahuto jagada marutirvacah. 


prasadato hareraham . nisudayedya mallakam  23.14 

samastadevavr.ndato mahan ya eva kesavah. 


samastadevanamavam. stadyabhaktito balam  23.15 

ya eva devanamadha iti srutirjagada hi 


maham. sca deva es.a tat sa me jayam. vidhasyati  23.16 

yudhis..thirabhidhasca yo yudhis..thire sthitah. sada 


tvayi sthitastvamityasau sadabhidhyate harih.  23.17 

. tamabhiyato vr.kodarah. 
iti bruvan.o mallam
anayanmr.tyulokaya balad.hyairapi durjayam  23.18 

evam . nivasatam . mahatmanam 


. tatra pan.d.avanam
sam . vatsare dvimasone vijitya disa agatah. 
kcako matsyanr.pateh. syalo balavatam . varah.  23.19 

sa draupadmks.ya manobhavartah. samprarthayamasa taya nirastah. 


mase gate bhaginm. svam . samprarthayamasa tadarthameva  23.20 
. sudes.n.am

. yada yayacetha ca saha kr.s.n.am 


taya nis.iddhopi punah.punastam
. madarthamitrita neti bhtavadat sa  23.21 
samanayasveva suram

balat taya pres.ita tadgr.haya yadagamat tena haste gr.hta 


vidhuya tam . pradravat sa sabhayai smr.tvadityastham
. vasudevam. paresam  23.22 

cccxxxvi
anudrutyaitam. patayitva pada sa santad.ayamasa tada ravisthitah. 
narayan.o hetinamaiva raks.o nyayojayat tadadr.syam . samagat  23.23 

vayustamavisya tu kcakam
. tam . samks.yaiva bhmah. 
. nyapatayat tam
cukopa vr.ks.am. ca samks.aman.am . varayamasa yudhis..thirograjah.  23.24 
. tam

kr.s.n.a ratrau bhmasakasametya hantum. papam


. kcakam . prairayat tam 
bhmasya buddhya nisi sa kcakam . ca jagada gantum . sa cagat  23.25 
. sunyagr.ham

tatrainamasadya tu bhmaseno vijitya tam . bahuyuddhe nihatya 


siro gude pan.ipadau ca tasya pravesayamasa vimr.dya vrah.  23.26 

avadhyam. tam. nihatam . satamevanujanam 


. vks.ya tasya pancottaram
sarvam
. varacchankarasya hyavadhyam . sahaiva kr.s.n.am
. tena dagdhum. babandha  23.27 

sa nyamana kcakaih. sam . bhmaseno mahantam 


. rurava srutvaiva tam
uddhr.tya vr.ks.am . tena jaghana sarvanadaya kr.s.n.am . ca  23.28 
. punaragat puram

evam . ran.es.u 
. yatnat tapasa tairavapto varah. sivadajayatvam
. hata bhmasenena sankhe  23.29 
avadhyata caiva .sad.uttaraste satam

gandharva ityeva nihatya sarvan mumoda bhmo draupad catha kr.s.n.am 


yahtyuce tam
. sudes.n.a bhayena trayodasaham . sa 
. palayetyaha tam
astvityenamaha bhayat sudes.n.a tathavasan purn.amabdam . ca tetra  23.30 

tada parthan pravicintyakhilayam. pr.thvyam. channan dhartaras..trasya dutah. 


avijnaya prayayurdhartaras..tramucurhatam . yos.idarthe  23.31 
. kcakam

tenavadad draupadkaran.ena duryodhano nihatam . tam 


. kcakam
bhmenagustatra duryodhanadya bhs.madibhih. saha karn.ena caiva  23.32 

agre yayau tatra yoddhum . susarma sa ga virat.asya samajahara 


srutva virat.onuyayau sasenastam. pan.d.avascanuyayurvinarjunam  23.33 

cccxxxvii
. tada susarma tamayad vr.kodarah. 
vijitya sankhe jagr.he virat.am
sa tasya senam. vinihatya matsyam . vimocya jagraha susarmarajam 
yudhis..thiro mocayamasa tam . ca tato ratrau nyavasan bahyataste  23.34 

tatoparadine sarve bhs.madron.apurassarah. 


rahitam
. kcakairmatsyam . matvabhiniryayuh.  23.35 
. sakyam

kcakasya hid.imbasya bakakirmrayorapi 


jarasandhasya nr.pateh. kam . ca sarvasah.  23.36 
. sadnam

na badhanaya bhs.madya api sekuh. kathancana 


tasmat te kcakam
. santam . yayuryudhe  23.37 
. srutva matsyam

yatis.ye raks.itum. bhmad dhartaras..traniti svakam 


satyam. kartum . tu yayau dron.ah. saputrakah.  23.38 
. pratijnam

yadi yuddhaya niryanti jnatah. syuh. pan.d.avastada 


na ced virat.amanatam . namayis.yamahe vayam 
iti matva virat.asya jagr.hurgah. samantatah.  23.39 

tadottarah. sarathitve prakalpya partham . yayau tan nisamyaiva bhtah. 


tatorjunah. sarathim. tam
. vidhaya kr.cchren.a sam
. sthapya ca tam. yayau kurun  23.40 

adaya gan.d.vamatha dhvajam


. ca hanumadankam . sadarograto gah. 
nivartya yuddhaya yayau kurum . stan jigye sarvan dvairathenaiva saktan  23.41 

ekbhutan punarevanuyatan sammohanastren.a vimohayitva 


. sa eva  23.42 
jagraha tes.amuttaryan.yr.te tu bhs.masya vedastraghatam

vidhaya bhs.mam
. viratham. jagama tada srutva matsyapatirjitan kurun 
mumoda putren.a jita iti sma tadaha .san.d.hena jitan yudhis..thirah.  23.43 

tada kruddhah. praharat tam. virat.ah. soks.en.a tad bhmadhananjayabhyam 


. tada kupitau tau nisamya nyavarayat tavapi dharmasunuh.  23.44 
srutam

cccxxxviii
nijasvarupen. a samasthitan no yadi sma nasau pran.ipatapurvakam 
ks.amapayed vadhya ityatmarupam . samasthitastasthurathapare dine  23.45 

tada virat.asanamasthitam
. nr.pam . vks.ya virat.a aha 
. yudhis..thiram
kimetadityucivanuttarosmai tan pan.d.avan gograhan.e ca vr.ttam  23.46 

. jagama 
tato virat.o bhayakampitangah. pran.amya parthancharan.am
dadau ca kanyamuttaram . phalgunaya putrarthameva pratijagraha sopi  23.47 

evam . mocayitvaiva gasca tamasyandhe kcakan patayitva 


. virat.am
prapto dharmah. sumahan vayujena tasyanu parthena ca govimoks.an.at  23.48 

ayatayan kesavayatha dutan sahabhimanyuh. sopi ramen.a sarddham 


agadanantanandacid vasudevo vivahayamasurathabhimanyum  23.49 

. dasarhavraih. saha pan.d.avanam 


asnmahanutsavastatra tes.am
sa pancalanam
. vasudevena sarddhamajnatavasam . samattya modatam  23.50 

. sasaubaleya yudhi parthapd. itah. 


duryodhanadyah. sutaputren.a sarddham
bhs.madibhih. sarddhamupetya nagapuram. mantram. mantrayamasuratra  23.51 

ajnatavase phalguno nodya dr.s..tastasmat punaryantu partha vanaya 


iti bruvan.anaha bhs.mobhyattamajnatavasam. dron.a ahaivameva  23.52 

tayorvakyam . parthah. punareva prayantu 


. te tvanadr.tya papa vanam
. pres.ayamasuratra jananti vipra iti dharmajovadat  23.53 
iti dutam

sauramasanusaren. a dhartaras..tra apurn.atam 


ahuscandren.a masena purn.ah. kalokhilopyasau  23.54 

dinanamadhipah. suryah. paks.amasabdapah. sas 


tasmat saumyabdamevatra mukhyamahurmans. in.ah. 
saumyam . tato yajne gr.hn.anti natu suryajam  23.55 
. kalam

tadetadavicaryaiva lobhacca dhr.taras..trajaih. 

cccxxxix
rajyam . parthebhyah. parthah. kalasya purn.atam 
. na dattam
khyapayanto vipravarairupaplavyamupayayuh.  23.56 

suvasudeva akhilaisca yadavaih. pancalamatsyaisca yutah. sabharyah. 


upaplavye te katicid dinani vasam . siks.itarthah.  23.57 
. cakruh. kr.s.n.asam

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
ajnatavasasamaptirnama trayovim . sodhyayah.

cccxl
(yuddhodyogah.)
atha caturvim
. sodhyayah.

Om.  tatah. sammantryanumate kr.s.n.asya svapurohitam 


drupadah. pres.ayamasa dhr.taras..traya santaye  24.1 

sa gatva dhr.taras..tram . bhs.madron.adibhiryutam 


. tam
uvaca na virodhasta utpadyo dharmasununa 
yasya bhmarjunau yaudhau neta yasya janardanah.  24.2 

srutaste bhmanihata jarasandhadayokhilah. 


yatha ca rudravacanadavadhya raks.asadhipah.  24.3 

trthavighnakarah. sarvatrthanyacchadya sam . sthitah. 


tisrah. kot.yo mahavrya bhmenaiva nisuditah.  24.4 

bhratr.n.am
. brahman.anam . ca hitais.in.a 
. ca lokanam
. ks.itau  24.5 
tato hi sarvatrthani gamyanyasan nr.n.am

. srayat 
yatha jat.asurah. papah. sarvan.varasam
avadhyo viprarupen.a vancayanneva pan.d.avan  24.6 

jnatvapi bhmasenena viprarupasya no vadhah. 


yogya ityahato bhme mr.gayartham . gate kvacit  24.7 

yamau yudhis..thiram . cadayaiva paradravat 


. kr.s.n.am
dr.s..to bhmena tam
. styaktva sam . saktastena sangare  24.8 

nipatya bhumau padena sancurn.itasirastamah. 


jagama kimu te putrah. sakya hantumiti sma ha  24.9 

nivatakavacascaiva hatah. parthena te srutah. 


janasi ca harervryam
. yasyedamakhilam . vase 
sabrahmarudrasakradyam. cetanacetanatmakam  24.10 

cccxli
tasmadetaih. palitasya dharmajasya svakam . vasu 
dyatamiti tenokto dhr.taras..tro nacakarot  24.11 

tatah. sahaiva yadubhih. kr.s.n.am . gatam 


. dvaravatm
yuddhasahayyamicchantau dhartaras..tradhananjayau  24.12 

yugapad yayatustatra vegenajayadarjunam 


duryodhanah. sirasthana asnobhuddharestada  24.13 

. rajaraja upasye padayoriti 


darpannaham
tayoragamanam. purvam . jnatvaiva hi harih. prabhuh.  24.14 

asuptah. suptavacchisye tatratis..thad dhananjayah. 


pran.amya padayoh. prahvo bhaktyudrekat kr.tanjalih.  24.15 

tamaiks.at prathamam. devo janannapi suyodhanam 


svagatam
. phalgunetyukte purvamagamaham . tviti 
aha duryodhanastam. ca svagatenabhyapujayat  24.16 

tayoragamane hetum . srutva praha janardanah. 


ekah. purvagatotranyah. purvadr.s..to maya yatah.  24.17 

samam. karis.ye yuvayorekatraham . nirayudhah. 


. me putrah. surah. padatayah.  24.18 
anyatra dasalaks.am

. vavre tadbhaktiman yatah. 


ityukte phalgunah. kr.s.n.am
anyastatrabhaktimattvad vavre gopan prayuddhyatah.  24.19 

. karis.yannapi kesavah. 
parthanameva sahayyam
tasyabhaktim . cakre samavadsvarah.  24.20 
. darsayitum

tatah. parthena sahitah. pan.d.avan kesavo yayau 


duryodhano yayau ramam . sa bhayat kesavasya ca 
na sahayyam . karomti praha tatsnehavanapi  24.21 

cccxlii
upaplavye sabhayam . vaco bruvan 
. hi tatpaks.yam
nirakr.tah. satyakina samaks.am. kesavasya ca  24.22 

tato duryodhanam . nayat sa ca hardikyasam. yutah. 


jagama hastinapuramaks.ohin.yo dasabhavan 
eka ca dhartaras..trasya nanadesyairnr.pairyutah.  24.23 

sapta pan.d.usutanam
. ca matsyadrupadakekayaih . 
dhr.s..taketujarasandhasutakasnr. pairyutah.  24.24 

purujit kuntibhojasca cekitanasca satyakih. 


pan.d.avan senaya yuktah. samyurdevapaks.in.ah.  24.25 

vindanuvindavavantyau jayatsenonyakekayah. 
ks.emadhurtirdan.d.adharah. kalingombas..tha eva ca  24.26 

srutayuracyutayusca br.hadbalasudaks.in.au 
srutayudhah. saindhavasca raks.asolambusastatha  24.27 

alayudholambalasca daitya duryodhanam. yayuh. 


. yayau  24.28 
gatva duryodhanahuto bhagadattopi tam

saputrapautro bahlko bhs.madron.akr.pa api 


. dhr.taras..trasya babhuvustatsutanugah.  24.29 
prtyartham

pan.d.yasca vrasenakhyah. pan.d.avaneva sam . sritah. 


salyam . ca pan.d.avaneva yantam . jnatva suyodhanah. 
susabhah. karayamasa sarvabhogasamanvitah.  24.30 

ta yudhis..thiraklr.ptah. sa matva salyobravdidam 


ya etah. karayamasa tadabhs..tam . karomyaham  24.31 

. kurvityabhas. ata 
lnah. srutva dhartaras..trah. satyam
dehi me yuddhasahayyamiti sopi yasorthayan 
raks.arthamatmavakyasya tathetyevabhyabhas. ata  24.32 

cccxliii
. stato gatva tairanujnata eva ca 
sa pan.d.avam
tejovadhartham . karn.asya dhananjayakr.terthitah. 
tathetyuktva yayau dharmanandanam . kauravan prati  24.33 

sanjayam . pres.ayamasa dhr.taras..trotha santaye 


pan.d.avan pratyadharmam . ca yuddham . sa pratyapadayat  24.34 

hat.havadevadad bhmo yam . dharmam . draupad tatha 


tamevoktva dharmajastu cakara ca niruttaram 
. pratyapadayat  24.35 
kr.s.n.opi tasya dharmasya praman.yam

tato niruttarah. kr.s.n.am . sca pran.amya sah. 


. pan.d.avam
dhr.taras..tram
. yayau tam . ca vinindya prayayau gr.ham  24.36 

ninditah. sanjayenasavahuya viduram . nisi 


papraccha sovadad dharmam . parthanam. rajyadapanam  24.37 

aihikasya sukhasyapi karan.am . tadaninditam 


anyatha sarvaputran. am
. nasam. dharmatilanghanam  24.38 

tatra bhavamakr.tva sa jnanadicchannaghaks.ayam 


. papraccha sosmaracca sanatanam  24.39 
vis.n.oh. svarupam

sa agatyavadat tattvam . vis.n.ormayavinah. subha 


na gatiscetyatha pratah. sanjayah. pan.d.avoditam 
avadad dhr.taras..traya sabhayam. kurusannidhau  24.40 

tacchrutva sa tu bhtopi putrasnehanugo nr.pah. 


rajyam . tato dharmasuto nr.pah.  24.41 
. nadat pan.d.avanam

yaduktavan sanjayaya yadi ditsatih. nah. pita 


rajyam. tada tvamagaccha viduro va na cennaca 
tavathanagatau jnatva mantrayamasa saurin.a  24.42 

cccxliv
. gamis.yami sabhayamr.s.isannidhau 
sopyahaham
vaks.ye pathyani yuktani yadi nasau grahs.yati 
vadhyah. sarvasya lokasya sa bhavet sarvadharmaha  24.43 

ityukte vairamatmottham . lokamadhye prahapayan 


lokasangrahan.arthaya bhmasenobravd vacah.  24.44 

. kulam 
nasmannimittanasah. syat kulasyapi vayam
. dhartaras..trasya bhavemadhascara iti  24.45 
raks.itum

. dhartaras..tran dr.d.hatmana 
icchatapyakhilan hantum
bhmenokto vasudevo lokasangrahan.ecchaya  24.46 

vadham . tes.am . harih. 


. dharmameva loke jnapayitum
aks.ipanniva bhmam . yuddhaya prerayad dr.d.ham  24.47 
. tam

abhiprayam . balam 
. kesavasya janan bhmo nijam
. madhyevadat tacca kr.s.n.obhyadhikameva hi  24.48 
rajnam

sasam . madhye prakasayan 


. sa satyaih. sadvakyai rajnam
vadham . kurun.am
. saddharmam . gun.an bhmasya camitan  24.49 

nityamekamanaskau tavapi kesavamarut 


evam. lokasya sam . vadamakratam  24.50 
. vadahetoh. sam

tatah. kr.s.n.orjunam . sandhikamukam 


. caiva kr.palum
hetumadbhih. subhairvakyairanunya jagatpatih. 
ukto manus.aya buddhya nakulena suntivat  24.51 

sauryaprakasanayaiva yuddham . bhavan 


. yojayatam
ityuktah. sahadevena yuyudhanena cacyutah.  24.52 

dasyunam. nigraho dharmah. ks.atriyan.am . yatah. parah. 


ato na dhartaras..trairnah. sandhih. syaditi pars.at 
jagada kr.s.n.am
. sopyenam . Om. ityuktva viniryayau  24.53 

cccxlv
sasatyakih. syandanavaryasam . sthitah. pr.thatanujairakhilaih. sa bhumipaih. 
anvagato durataram. gira tan sam. sthapya viprapravaraih . kurun yayau  24.54 

ekopi vis.n.uh. sa tu bhargavatma vyasah. sasis.yastadananyadr.syah. 


yayau tadukterhi gun . nanyo hi saktastamr.te yatah. prabhum  24.55 
. an pravettum

sa vandyamanokhilaras..travasibhih. prasunavars.airabhivars.itah. suraih. 


sam . prapa paroprameyah.  24.56 
. stuyamanah. pran.atobjajadibhirgajahvayam

sa bhs.mamukhyaih. sarasabhiyatah. sahaiva taih. prayayau rajamarge 


didr.ks.avastam
. jagadekasundaram . prayayuratra sarve  24.57 
. gun.arn.avam

. nr.pateranantah. 
sabhajitastaih. paramadaren.a vivesa geham
sa bhs.mamukhyan purato nidhaya vaicitravryen.a samarcitojah. 
raugme nis.an.n.ah. paramasane prabhurbabhau svabhasa kakubhovabhasayan  24.58 

yathocitam . tes.u vidhaya kesavo dauryodhanam . prapya gr.ham. ca pujitah. 


pujam
. tadyam
. gun.avaddvid.ityasau jagraha no viduram. cajagama  24.59 

. gr.hamadidevah. 
sa bhs.mapurvairabhiyacitopi jagama nais.am
upeks.ita draupadyaprameyo jagama geham . vidurasya sghram  24.60 

sa tena bhaktyabhigatah. prasannah. pravisya cantargr.hamsvarojah. 


bhaktyabhipurn. ena sasambhramen.a sampujitah. sarvasamarpan.ena  24.61 

. sadi kauravan.am 
pare dinesau dhr.taras..trasununa samantah. sam
vivesa divye man.ikancanasane sarddham . munndraih. paramarthavedibhih.  24.62 

sampujito bhs.mamukhyaih. samastai raraja rajvasamananetrah. 


yathocitastatra vidhaya varta jagada kale kalikalmas.apahah.  24.63 

vaicitravrya svakulasya vr.ddhyai pradehi rajyam . tava satsutaya 


yasasca dharmam . paramam . prasadam. mama tvamapnos.i tadaiva rajan 
atonyatha yasaso dharmatasca hnah. pratpatvamupais.i metah.  24.64 

cccxlvi
itritah. praha mamativartinah. sutam . me pratibodhayeti 
. svayam
sa vasudevena vibodhitopi papabhisandhirdhr.taras..trasunuh. 
utthaya tasmadanujairamatyairniyantumsam. kumatirvyadhanmatim  24.65 

yeye tada kesavasam . ste vibudhapratpah. 


. yamaya nyamantrayam
ato vikarn.apramukha api sma vadhyatvamayannasubham. gatim . ca  24.66 

karn.ah. suragryopi suyodhanarthe nyamantrayad bhavato naiva dus..tah. 


ato gatiscasya susobhanabhud yetranukulah. paramasya te subhah.  24.67 

r.s.ibhirjamadagnyena vyasenapyamitaujasa 
vasudevatmana caiva trirupen.aiva vis.n.una  24.68 

. bhs.madyairanusis..topi durmatih. 
matapitr.bhyam
duryodhano mantrayate mukundasyasu bandhanam  24.69 

satyakih. kr.tavarma ca tacchusruvaturanjasa 


sam . rahah. satyakiratra ca 
. sthapya kr.tavarman.am
abhyetya kesavam . praha duryodhanaviniscayam  24.70 

janannapyakhilam. kr.s.n.astacchrutva satyakermukhat 


vaicitravryamavadat pasya mamiti sarvagam  24.71 

atha tenahute putre samatye purus.ottamah. 


svam
. rupam . darsayamasa sarvagam . purn.asadgun.am  24.72 

tat kalasuryamitadpti sarvajagadbharam . sasvatamaprameyam 


. s.i suyodhanadya nyamlayan ddhitivaritani  24.73 
dr.s..tvaiva caks.um

. punareva taddharirvaicitravryen. a samarthitah. punah. 


pidhaya rupam
kr.tvandhameva prayayau suyodhanam. sahanugam . papatamam . prakasya  24.74 

anantasaktih. purus.ottamosau saktopi duryodhanacittanigrahe 


naiva vyadhadenamathoktakarin. am . nipatayannandhatamasyanantah.  24.75 

cccxlvii
punasca kuntgr.hametya kr.s.n.astayodyogam. dharmasutasya sis..tam 
srutva yayau suryajamatmayane nidhaya tasyavadadatmajanma  24.76 

ayahi pan.d.uniti tadvacah. sa naivakaronmanito dhartaras..traih. 


sam . sthapya tam . bhagavan draun.aye ca rahovadanmitrabhavam . pr.thajaih.  24.77 

yavat piturmaran.am
. sopi maitrm
. vavre parthaistam . ca visr.jya kr.s.n.ah. 
. sa sakasamsah.  24.78 
yayau kurun purvamevodvisr.jya pr.thasutanam

samprarthitah. pr.thaya caiva karn.ah. parthairyogam . yahi sunurmamasi 


tenapyukta vasavina vinaham
. hanyam . ste na kathancaneti  24.79 
. sutam

tato yayuh. kauravah. pan.d.avasca kuruks.etram. yoddhukamah. sakr.s.n.ah. 


cakrusca te sibiran.yatra sarve subhe dese pan.d.avah. kr.s.n.abuddhya  24.80 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
yuddhodyogo nama caturvim . sodhyayah.

cccxlviii
(bhs.mapatah.)
atha pancavim. sodhyayah.

Om.  te sene samararambhe samete sagaropame 


bhmabhs.mamukhe vks.ya praha vasaviracyutam  25.1 

. sthapaya mecyuta  ityuktah. sa tatha cakre parthah. pasyam


senayorubhayormadhye ratham 77
. sca
bandhavan 
visasarja dhanuh. papasank tatraha madhavah.  25.2 

svadharmo dus..tadamanam . dharmajnananupalanam 


ks.atriyasya tamutsr.jya nindito yatyadho dhruvam  25.3 

yatah. pravr.ttirbhutanam
. yena sarvamidam . tatam 
. vindati manavah.  25.4 
svakarman.a tamabhyarcya siddhim 78

naca sokastvaya karyo bandhunam . nidhaneks.aya 


dehasya sarvatha nasadanasaccetanasya ca  25.5 

sr.s..tisthityapyayajnanabandhamoks.apravr.ttayah. 
prakasaniyamau caiva brahmesadiks.arasya ca 
aks.araprakr.teh. santo matta eva nacanyatah.  25.6 

na me kutascit sargadyah. svatantryad gun.apurtitah. 


atah. samadhikabhavanmama madvasameva ca  25.7 

jnatvais.am
. nidhanadyam. ca jvaderasvatantratam 
asvatantryannivr. ttau ca mamanusmara yuddhya ca  25.8 

. nyasya matparah. 
ye tu sarvan.i karman.i mayi sam
ananyenaiva yogena mam . dhyayanta upasate  25.9 

tes.amaham . sarasagarat 
. samuddharta mr.tyusam
77
Bha. G. 1.21
78
Bha. G. 18.46

cccxlix
bhavami nacirat partha mayyavesitacetasam 79  25.10 

maya tatamidam . sarvam . jagadavyaktamurtina 


. tes.vavasthitah.  25.11 
matsthani sarvabhutani nacaham 80

supurn.asatsarvagun.adehoham . sarvada prabhuh. 


aspr.s..takhilados.aikanityasattanuravyayah . 
ityukto vasavih. praha vyaptam . te darsayesa me  25.12 

atha divyadr.sam . tasya datva vyaptam


. nijam . vapuh. 
. sarvagun.aih. sada 
desatah. kalatascaiva purn.am
darsayamasa bhagavan yavatyarjunayogyata  25.13 

. lokamanatah. 
tatprarthitah. punah. kr.s.n.astad rupam
purvavad darsayamasa punascainamasiks.ayat  25.14 

jnanajneyaprakr.tyadi jnapayan purus.ottamah. 


. dhanuradade  25.15 
tenanusis..tah. parthastu sasaram

atha vyud.hes.vankes.u nadan vayusutobhyayat 


samitim . dhartaras..tran.am . sarvebhyavarayan 
. te tam
. ca bhmasenasya murddhani  25.16 
sasr.juh. saravr.s..tim

ks.ipram. naiva prahartavyam. jnatis.u praharatsvapi 


ityevapraharatyasmin satrubhih. saraviks.ate  25.17 

. durasadam 
amucan dhartaras..tres.u sastravr.s..tim
saubhadrapramukha vrah. sarve pan.d.usutatmajah.  25.18 

. stanchastraughairdhartaras..trah. samantatah. 
apd.ayam
raraks.a tan vayusuto visr.jancharasancayan  25.19 

tatra bhmasarairnunna dhartaras..trah. samantatah. 


79
Bha. G. 12.6-7
80
Bha. G. 9.4

cccl
bhagnastanatha gangeyo divyastravidadharayat  25.20 

atha dvandvani yuddhani babhuvurvijigs. atam 


dron.apars.atayoscaiva saineyakr.tavarman.oh.  25.21 

duh.sasanena vrasya madreyasya yavyasah. 


nakulasya vikarn.asya kars.n.eyairdurmukhadinam  25.22 

vr.tte dvandvamahayuddhe tatra dharmajapaks.agah. 


. sojayaddhr.dikatmajam  25.23 
jita vinaiva saineyam

atha bhs.madron.amukhairbhagadattadibhistatha 
vidrapyaman. am . sthapayamasa marutih.  25.24 
. svabalam

dron.am
. ca bhagadattam . ca kr.pam
. duryodhanam . tatha 
kevalam. bahuvryen.a vyajayad bhmavikramah. 
hatvottaram. madrarajo vyadravayadankinm  25.25 

atha bhs.mamudrn.astram . varuthinm 


. dravayantam
sasaumadattim . saubhadrasahayorjuna asadat  25.26 

saubhadram . tatra vikrantamattya dyusaritsutah. 


dravayamasa pancalan pasyatah. savyasacinah.  25.27 

tasya vikramamalaks.ya partham . tadgauravanugam 


dr.s..tva yudhis..thiro raja kruddhah. senamapaharat  25.28 

. vyagarhayat 
ratrau yudhis..thirascintamapya partham
sa kr.s.n.adyaih. santvitasca punaryuddhaya niryayau  25.29 

evam . bhs.mo dasahani senapatyam. cakara ha 


kr.tvapi pan.d.avairyuddham . tat kartumakr.topamam  25.30 

karn.orddharatha ityuktva tavad yuddhat prayapitah. 


. yotsyase tavanna yotsyamti nirgate  25.31 
yavat tvam

cccli
karn.eyutarathanam. sa nityaso vadhamahave 
pratijajnekarot tacca punascastravidam. varah.  25.32 

susamarthavapi vadhe tasya bhmadhananjayau 


snehena yantritau tasya gauravaccanvavartatam  25.33 

babhuvustatra yuddhani citran.i subahuni ca 


tanyambare vimanastha brahmarudrapurassarah. 
apasyan devatah. sarva gandharvapsarasosurah.  25.34 

dhr.s..tadyumno mahes.vasah. prativyuhyapagasutam 


cakre yuddhani subahunyajeyah. satrubh ran.e  25.35 

. mr.duyodhinam 
tatroddadhara kr.s.n.opi phalgunam
dr.s..tva cakram . bhs.maya jagmivan  25.36 
. tathodyamya bahum

tena stuto gr.htasca phalgunena pran . amya ca 


prarthito rathamarud.hah. punah. sankhamapurayat  25.37 

tato bhs.morjunascaiva sastrastrairabhyavars.atam 


ayatnena jitascaiva phalgunenapagasutah.  25.38 

. nijaghana ca 
ayutani bahunyajau rathanam
. ca cakrurbhs. mamukhastatah.  25.39 
jitah. senapaharam

kadacidagrago bhmo bhs.madron.au visarath 


. vivesa ha  25.40 
kr.tva vidrapya tanasvan bhitva vyuham

punah. sam. sthapitarathau vijityayatnato bal 


yatamanau mahes.vasau dhartaras..tran jaghana ha 
. saddhatastatra dhartaras..tra mahabalah.  25.41 
pancavim

bhagadattadraun.ikr.pasalyaduryodhanadayah. 
sarve jita dravitasca sena ca bahula hata  25.42 

ccclii
viratho vyayudhascaiva dr.d.havedhavimurcchitah. 
. bhmena pasyatam  25.43 
kr.to duryodhanah. sarvarajnam

tatopaharam . sainyasya jitascakrusca kauravah. 


duryodhano nisayam . ca yayau yatra nadsutah. 
pd.ito bhmaban.aisca ks.aradgatro nanama tam  25.44 

uvaca hetuna kena vayam . ks.yama sarvada 


pan.d.avasca jayam . labdhva hars.amavapnuvan  25.45 
. nityam

tamaha bhs.mastejeya devaste dharan.m . gatah. 


vises.atah. kesavena palitastatpriyah. sada  25.46 

manasottarasaile hi pura brahmapurassarah. 


sthita devastadapasyad brahmaiko harimambare  25.47 

stutva sampujya bhumeh. sa bharavataran.aya tam 


prarthayamasa tenoktam. devanamavadad vibhuh.  25.48 

ayam . narayan.o devah. purn.anantagun.arn.avah. 


ajnapayati vah. sarvan pradurbhavaya bhutal.e 
svayam . ca devakputro bhavis.yati jagatpatih.  25.49 

. tena samadis..ta dharmavayvadayokhilah. 


evam
abhavan pan.d.avadyaste sendrah. sahamarudgan.ah.  25.50 

sa ca narayan.o devo devaknandanobhavat 


tenaite palitah. partha ajeya devasargin.ah. 
tasmat taih. sandhimanviccha yadcchasyaparabhavam  25.51 

ityukto d.ambhabuddhyaiva natva vis.n.um. tato yayau 


. yuddhaya durmatih.  25.52 
pratarniryatayamasa senam

divyaus.adhena bhs.masya bhutva ca nirujastatah. 

cccliii
. sitah.  25.53 
bhs.mamagre nidhayaiva yayau yuddhaya dam

tatrasd yuddhamatulam . bhmabhs.manuyayinam 


pan.d.avanam . ca suran.amanivartinam  25.54 
. kurun.am

dhr.s..tadyumnastatra bhmanuyay duryodhanasyavarajaih. prayuddhyan 


sammohanastren.a vimohayitva vikarn.apurvanahanacca senam  25.55 

. ca 
tato dron.astan samutthapya sarvan vijnanastren.asadat pars.atam
tam . vidhaya vyadravayacchatrugan.ancharaughaih.  25.56 
. bhmasenah. sutahnam

athasadat kr.tavarma rathena dhr.s..tadyumnam. sobhyayat tavubhau ca 


. draupadistam  25.57 
vavars.atuh. saravars.airathograistatrakarod viratham

tasmin jite rathavre svayam


. tam. duryodhanah. pars.atamasasada 
tam
. bhmaseno virathayudham . ca kr.tva ban.enahanajjatrudese  25.58 

vimurcchitam
. tam. rudhiraughamuccairvamantamasu svarathe nidhaya 
kr.po yayau marutirdhartaras..trm . ban.apugaih.  25.59 
. vyadravayat pr.tanam

athendrasunuh. kesavapreritena rathena satrun vidhamancharaughaih. 


. satsahasran ninaya vaivasvatasadanaya  25.60 
rathan ran.e pancavim

tamanvayad yuyudhanah. sudhanva vidravayan dhartaras..trasya senam 


tamabhyayat saumadattistayosca suyuddhamasdatibhairavastram  25.61 

putran dasasyasu nihatya vrah. sa satyakeh. saumadattih. sakase 


samarpayamasa sarradaran.aih. sarairubhau tau virathau ca cakratuh .  25.62 

. yuyudhanamasu mahasihastena ca saumadattina 


athasipan. im
asaditam . svakyamaropayamasa sutonilasya  25.63 
. vks.ya ratham

suyodhanah. saumadattim . svakyarathe vyavasthapya ca bhmasenat 


apadravad vasavirbhs. mamajau samasasadasu mahendrakalpah.  25.64 

cccliv
ubhau ca tavastravidam . prabarhau sarairmahasvis.asannikasaih. 
tataks.aturnakasadam. samaks.am. mahabalau sam. yati jatadarpau  25.65 

svabahuvryen. a jitah. sa bhs.mah. kirt.ina lokamaharathena 


senamapahr.tya yayau nisayamasaditayamatha pan.d.avasca  25.66 

tatah. paredyuh. punareva bhmabhs.mau puraskr.tya samyatuste 


. kr.tva marutirabhyagat paran 
sene tada sarathihnamasu bhs.mam
nipatitastena rathebhavajinah. pradudruvuscavasis..tah. samastah.  25.67 

duryodhanadyes. u parajites.u bhs.madron.adraun.ipurassares.u 


mahagajastho bhagadatta agadayan ban.am . bhmasenemucacca  25.68 

tenatividdhe bhmasenesya putra udyacchamanam . pitaram . nivarya 


ghat.otkacobhyadravadasu vrah. svamayaya hasticatus..tayasthah.  25.69 

sa vais.n.avastram
. bhagadattasam . vijnaya vis.n.orvarato vises.atah. 
. stham
amoghamanyatra harermarutsutah . putre yate na svayamabhyadhavat  25.70 

anugrahadabhyadhikadavadhyam . janannapi svam. vasudevasya nityam 


tadbhaktivaises.yata eva tasya satyam. vakyam
. kartumarim . nacayat 
yada svaputren.a jito bhavet sa kimvatmanetyeva tada pravettum  25.71 

sa vismr.tastrastu yada bhavet tada bhmo bhagadattam . prayati 


r.te bhmam . nastrames.a pramuncattyeva hi veda bhmah.  25.72 
. varjunam

caturgajatmoparigatmakasca ghat.otkacah. supratkam . ca 


. ca tam
nanapraharairvitudam . samaks.am  25.73 
. scakara sandigdhajvau jagatam

gajartanadam . tu nisamya bhs.mamukhah. samapeturamum . ca dr.s..tva 


mahakayam . bhmamamus.ya pr.s..thagopam . ca vayvatmajamatrasan bhr.sam 
. kr.tvapajagmuh. sibiraya sghram  25.74 
te bhtabhtah. pr.tanapaharam

dine pare caiva punah . pan.d.avakauravaste 


. sametah. parasparam
tatrasadannagasutasamudbhavah. parthatmajah. sakuneyan s.al.ekah.  25.75 

ccclv
taih. prasahastaih. ks.atakayotirud. hakopah. sa khad.gena cakarta tes.am 
siram
. si vro balavaniravan bhayam . dadhad dhartaras..tres.u cogram  25.76 

dr.s..tva tamugram . dhr.taras..traputro didesa raks.olambusanamadheyam 


jahyarjunim . ks.ipramiti sma tacca samasadannagasutatanujam  25.77 

tayorabhud yuddhamatva darun.am . mayayujorvryavatormahadbhutam 


sasadinosvan sa tu raks.asosr.jat te parthaputrasya ca sadinohanan 
tatastvanantakr. timaptamarjunim . suparn.arupohanadasu raks.asah.  25.78 

hatam. nisamyarjunimugrapaurus.o nanada kopena vr.kodaratmajah. 


. tada  25.79 
cacala bhurnanadatosya ravatah. sasagaragendranaga bhr.sam

alambusastam. prasamks.ya maruteh. sutam . bhayatah. paradravat 


. balad.hyam
paradravan dhartaras..trasya senah. sarvastamaratha suyodhano nr.pah.  25.80 

sa bhmaputrasya jaghana mantrin.o mahabalam . stathaiva 


. scaturonyam
. nr.pam  25.81 
hatavases.es.u ca vidravatsu ghat.otkacobhyahanadasu tam

sa pd.yamano yudhi tena raks.asa pravesayamasa saram. ghat.otkace 


dr.d.hahatastena tada valyasa ghat.otkacah. pravyathitendriyo bhr.sam 
tasthau kathancid bhuvi patyamanah. punah. saranapyasr.jat suyodhane  25.82 

ciraprayuddhau nr.paraks.asadhipau parasparajeyatamau ran.ajire 


. prapuramitrasahah.  25.83 
dron.adayo vks.ya riraks.is.antah. suyodhanam

sa dron.asalyau guruputragautamau bhurisravah.kr.tavarmadikam . sca 


. samasrito ghat.otkacah. sthulatamai suvegaih.  25.84 
vavars.a ban.airgaganam

tamekagryai rathibhih. paris.kr.tam. nirks.ya bhmobhyagamat samastan 


dron.otra bhmaprahitaih. sarottamaih. supd.itah. praptamurcchah. papata  25.85 

draun.im. kr.padyan sasuyodhanam . sca cakara bhmo virathan ks.an.ena 


nivaryaman.am. stu vr.kodaren.a ghat.otkacastan pravavars.a sayakaih.  25.86 

ccclvi
tenambarasthena tarupraman.airabhyarditah. kuravah. sayakaughaih. 
. scatibhtah.  25.87 
bhumau ca bhmena saraughapd. itah. peturneduh. pradravam

sarvam
. sca tanchibiram . kauravan bhmasenah. 
. prapayitva vina bhs.mam
ghat.otkacascanadatam. mahasvanau nadena lokanabhipurayantau  25.88 

duryodhanotha svajanaih
. sametah. punah. prayad ran.abhumim. sa bhs.mam 
jayopayam
. bhaimasenerapr.cchat svasyaiva sa praha na tam . vrajeti  25.89 

. caiva ghat.otkacaya sampres.ayamasa surapagasutah. 


pragjyotis.am
sa prapya haid.imbamayodhayad bal sa cardayamasa sakunjaram . tam  25.90 

tenarditah. prahin.occhulamasmai viyatyabhiplutya tada ghat.otkacah. 


pragr.hya sulam. prababhanja janumaropya deva jahr.s.ustadks.ya  25.91 

. marutirabhyayad ran.e 
tada sa tasyaiva padanugan nr.po jaghana tam
. tamastambhayadasu sayakaih.  25.92 
sa prahin.od bhmasenaya vro gajam

sam. stambhite ban.avaraistu nage bhmasyasvan sayakairardayat sah. 


sobhyarditasvotha gadam. pragr.hya hantum . nr.pam . tam
. sagajam. samasadat  25.93 

sa hantukamena rus.abhipanno bhmena raja puratah. pr.s..thatasca 


kr.s.n.enastram
. vais.n.avam . saharjunenapayayau subhtah.  25.94 
. tad gr.htum

tasmin gate bhmasenarjunabhyam. vidravite rajasanghe samaste 


bhs.mah. senamapahr.tyapayato duryodhanastam . nisi copajagmivan  25.95 

sam. sravitah. kruravacah. sa tena cakre satyam


. mr.tyubhayam. vihaya 
saktya hanis.yami paraniti sma cakre ca tat karma tatha paredyuh.  25.96 

. saktito jugupurdhartaras..trastenarditascedipancalamatsyah. 
tam
paradravan bhs.maban.orubhtah. sim. harditah. ks.udramr.ga ivartah.  25.97 

. sthapya tan bhs.mamabhiprayantamalambusovarayat parthasunum 


sam

ccclvii
vijitya tam . dhartaras..tromumara  25.98 
. kesavabhagineyo yayau bhs.mam

tad yuddhamasnnr. paparthaputrayorvicitramatyadbhutamugrarupam 


samam . ciram
. tatra dhanuscakarta dhvajam . ca raja sahasabhimanyoh.  25.99 

. ca tasyasu jaghana vrah. 


athainamugraisca sarairvavars.a sutam
tadasadad bhmaseno nr.pam
. tam. jaghana casvan dhr.taras..trajasya  25.100 

dron.o draun.irbhagadattah. kr.pasca sacitrasena abhyayurbhmasenam 


sarvam . samadade  25.101 
. sca tan vimukhkr.tya bhmah. sa citrasenaya gadam

tamudyatam . ste sa citrasenasca rathadavaplutah. 


. vks.ya paradravam
sancurn.ito gadaya tadrathasca tajjvanenoddhr.s.itasca kauravah.  25.102 

bhs.mastu pancalakarusacedis. vahan sahasran.i caturdasograh. 


rathaprabarhanatitigmateja vidravayamasa paranavniva  25.103 

. visravya lokes.u ca krtimatmanah. 


vidrapya sarvamapi pan.d.usenam
senam. samahr.tya yayau nisagame sampujyamano dhr.taras..traputraih.  25.104 

dron.o virat.asya puro nihatya sankham


. sutam
. tasya vijitya tam . ca 
. yayau nadjena sahaiva hr.s..tah.  25.105 
vidrapya senamapi pan.d.avanam

bhmarjunavapi satrun nihatya vidrapya sarvam . sca yudhi pravran 


yudhis..thiren.apahr.te svasainye bhtena bhs.macchibiram . prajagmatuh.  25.106 

yudhis..thiro bhs.maparakramen.a bhto bhs.mam . svavadhopayameva 


pras..tum . sa pitamaho yat  25.107 
. yayau nisi kr.s.n.onujasca tasyanvayustam

bhmarjunau saknuvantavapi sma nartenujnam . hantumimam . tadaicchatam 


pujyo yato bhs.ma udarakarma kr.s.n.opyayat tena hi pan.d.avarthe  25.108 

. tadvacasagrayayinam 
prapyanujnam. bhs.mataste vadhaya sikhan.d.inam
kr.tva paredyuryudhaye vinirgata bhis.mam . puraskr.tya tatha parepi  25.109 

ccclviii
sikhan.d.ino raks.akah. phalgunobhud bhs.masya duh.sasana asa cagre 
anye ca sarve jugupurbhs. mameva nyavarayan bhmasenadayastan  25.110 

. yuyudhanamajau nyavarayad raks.asolambusotha 


bhs.maya yantam
. vajrakalpairatudad vr.s.n.ivrah. saraih. sa mayamasr.jat tadogram  25.111 
tam

. satyakistam 
astren.a mayamapanudya vro vyadravayad raks.asam
tasmin gate yuyudhano rathena yayau bhs.mam . parthamanveva dhanv  25.112 

dron.o draun.irdhartaras..trasca raja bhurisrava bhagadattah. kr.pasca 


salyo bahlkah. kr.tavarma susarma sarvasca sena varita vayujena  25.113 

sa tan muhurvirathkr. tya vrah. pragjyotis.am


. sagajam . dravayitva 
nyavarayat phalgunam . roddhukamam . parthasca devavratamasasada  25.114 

yudhis..thiram
. bhs.mamabhiprayantam
. madrsutabhyam . nr.vram 
. sahitam
. ca yutoyutenaiva varasvagena  25.115 
nyavarayacchakunih. sadinam

tan sadinosvam. sca nihatya sarvan vijitya tam . pan.d.avaste 


. sakunim
prapurbhs. mam . draupadeyasca sarve tatha virat.adrupadau kuntibhojah .  25.116 

dhr.s..tadyumnam. bhs.mamabhiprayantam . nyavarayat saindhavastam . sa ban.aih. 


hatasvasutam
. sagan.am . dravayitva samasadad bhs.mamevasu vrah.  25.117 

. samasadya sarairatad.ayat 
guptotha parthena ran.e sikhan.d. bhs.mam
bhs.mah. strtvam
. tasya janan na tasmai mumoca ban.an sa tu tam . tutoda  25.118 

. varayamasa ban.airdurmars.an.omars.an.avihvaleks.an.ah. 
sikhan.d.inam
natyetumenamasakacchikhan . d. duh.sasanah. parthamavarayat tada  25.119 

sa lokavropi duratmanamuna ruddhosakannainamattya yatum 


. parthah. sayakascasya tasmin sasajjire parvates.vapyasaktah.  25.120 
bhs.mam

amars.ayuktau cirameva vravayuddhyatamarjunadhartaras..trau 


samam. tadasnmahadadbhutam . ca divaukasam
. pasyatam . ca  25.121 
. bhubhr.tam

ccclix
tada virat.adrupadau kuntibhojam . scekitanam 
. kr.s.n.asutan kekayam
bhurih. salah. somadatto vikarn.ah. sakekaya varayamasuruccaih.  25.122 

jitvaiva tam
. stebhiyayusca bhs.mam
. tatorjunottya duh.sasanam. ca 
bhs.mam
. sarairarcchadaripramathibhih. sikhan.d.inam. dhartaras..trad vimucya  25.123 

sa taih. samastairbahusastrapugairbhr. sam . marmasvarditascapamuktaih. 


. scakara sainaiyapancalyayudhis..thiradyan  25.124 
saraih. samastan viratham

. satsahasran 
sa cedipancalakarusamukhyan rathottaman pancavim
sampres.ayamasa yamaya ban.airyugantakalegniriva pravr.ddhah.  25.125 

nirks.ya tam
. suryamivatapantam. sancodito vasudevena parthah. 
ciccheda tatkarmukam . lokavro ran.erddhacandren.a sa canyadadade  25.126 

ciccheda taccaivamas..tau dhanum . s.i saktim


. ca carmasivaram. paran.i ca 
. s.i dattani nr.bhirnr.pasya sarvan.i ciccheda sa pakasasanih.  25.127 
dhanum

tatah. saraih. suryakaraprakasairvivyadha sarve ca yudhis..thiradyah. 


tairardito nyapatad bhutel.e sa pran.an dadharapi tathottarayan. at  25.128 

nipatitesmin marutidron.amukhyan vidrapya tatragamadasu tepi 


tadayudhani pran.idhaya vrah. parthah. pare cainamupasadan sma  25.129 

pran.amyatam. tadvacanat samyustasmin dine sibiran.yeva sarve 


. yadunampatina sahaiva  25.130 
pare dine sarva evopatasthurbhs. mam

sa purvadivase parthadattaban. opabarhan.ah. 


. peyamayacata  25.131 
tadapi tr..tpartatma yogyam

. tadabhijnaya vasavih. 
dhartaras..trairavijnatam
. vari sugandhi ca 
varun.astren.a bhittva sa bhumim
urdhvadharamadadasye tarpitonena sovadat  25.132 

ccclx
yadr.syastrajnata parthe dr.s..tatra kurunandanah. 
yadr.g bahvorbalam . bhme sam . yuges.u punah.punah.  25.133 

yadr.sam
. caiva mahatmyamanantamajaram . hareh. 
vijnatam . dr.s..tameva ca  25.134 
. sarvalokasya sabhayam

uparamata tad yuddham . sukhinah. santu bhumipah. 


yathocitavibhaktam. ca bhungdhvam . bhupah. sada bhuvam 
ityuktah. prayayau tus.n.m
. dhartaras..trah. svakam. gr.ham  25.135 

vyasadattoruvijnanat sanjayadakhilam . pita 


srutva tada paryatapyat pan.d.avah. kr.s.n.adevatah. 
mumuduh. sibiram . prapya sarve kr.s.n.anumoditah.  25.136 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
bhs.mapato nama pancavim . sodhyayah.

ccclxi
(narayan.astropasamanam)
atha s.ad.vim . sodhyayah.

Om .  athakhilanam. pr.thivpatnamacaryamagryam
. rathinam . suvidyam 
ramasya visvadhipateh. susis.yam . cakre camupam. dhr.taras..traputrah.  26.1 

karn.opi bhs.manumato dhanus.man yuddhodyatobhut tadasatkr.tah. pura 


tasmin sthitenattadhanustadaiva ratham . samanvayat  26.2 
. samasthaya gurum

dron.o vr.to dhartaras..tren.a dharmasutagrahe tena kr.te pratisrave 


. samyuryuddhaya tatrabhavadugrayuddham  26.3 
jnatva yattah. pan.d.avastam

patatribhistatra dudhava satravan dron.o dhanurman.d.alamantranissr.taih. 


tamasasadasu vr.kodaro nadam. stamasadan draun.ikr.pau ca madrarat.  26.4 

. tamanvarjunirabhyayat paran 
sa tan vidhuyabhyapatad ran.egran.rdron.am
vavara tam. madrapatistayorabhud ran.o maham . samadade 
. statra gadam
salyotha bhmobhiyayau gadadharastametayoratra babhuva sangarah.  26.5 

ubhavajeyau gadinamanuttamavatulyavryau pravarau balyasam 


viceratuscitratamam . prapasyatam
. manoharam . tavabhinardamanau 
. e  26.6 
gadaprapatankitavajragatrau dadarsa lokokhila eva tau ran

gadabhighatena vr.kodarasya vicetanah . prapatadatra madrarat. 


. sahasotthitah. ks.an.at  26.7 
bhmopi kopat pracalatpadah. ks.itau nidhaya janum

vicetanam. patitam
. madrarajam
. vilokya bhmam. ca tamahvayantam 
ratham . purasca bhmasya kr.popajagmivan  26.8 
. samaropya janasya pasyatah

vijitya madradhipamojasariha nadan ratham . sa marutih. 


. prapya nijam
. dron.asamaks.ameva  26.9 
vyadravayad ban.agan.aih. pares.amankinm

vidravayatyasu kurun vr.kodare vidhuya saubhadramukhan sasatyakn 


dron.obhipede nr.patim . tamasasadasu dhananjayo rath  26.10 
. gr.htum

ccclxii
sa vasudevaprayate rathe sthitah. saraih. sarrantakaraih. samantatah. 
nihatya nagasvanaran pravartayannadr.syatasveva ca son.itapagah.  26.11 

nihanyamanasu kirt.ina camus.varaks.ite dharmasute tathapadah. 


camum
. ca bhmarjunaban. abhagnam . dron.opahr.tyapayayau nisagame  26.12 

. sravitah. kruravaco nisayam 


sa dhartaras..tren.a yudhis..thiragrahat sam
jagada duram . samarad vinyatam . parthastato dharmasutam . grahs.ye  26.13 

tatah. susarma sahito maharathaih. sam . pran.etum 


. saptakairdurataram
yuddhaya bhmanujamasu klr.pto duryodhanenomiti sopyavadt  26.14 

samahvayamasuratharjunam . ran.aya 
. te pratarhutasasya disam
ayodhayat tan sa ca tatra gatva bhmo gajankamathatra cavadht  26.15 

nihanyamanes.u gajes.u sarvaso vidrapyaman. es.vakhiles.u rajasu 


. samasadat supratkena dhanv  26.16 
pragjyotis.o dhartaras..trarthitastam

vibhs.itah. supratkena bhmahaya na tasthustadanu sma satyakih. 


saubhadramukhyasca gajam . sa rathanathambare  26.17 
. tamabhyayusciks.epa tes.am

saineyapurves. u rathojjhites.u bhumavavaplutya kathancideva 


. yamya yuddhyatyapi kr.s.n.a aiks.at  26.18 
sthites.u bhme ca vibhs.itasvan sam

. pramuncet pragjyotis.o bhmasene tatoham 


sanklesito vais.n.avastram
yamyarjunenaiva tadastramatmanah. svkartumanyena varadadharyam  26.19 

iti sma sancintya saharjunena tatrayayavatha partham . trigartah. 


nyavarayam . sa tes.u vyavasr.janmohanayasu vrah.  26.20 
. stvas..tramastram

tadastravryen. a vimohitaste parasparam . kr.s.n.aparthaviti sma 


. hantumihabhyagad drutam  26.21 
jaghnustada vasavistan visr.jya pragjyotis.am

visr.jya bhmam
. sa ca parthameva yayau gajaskandhagato gajam . tam 
pracodayamasa rathaya tasya cakrepasavyam. harirenamasu  26.22 

ccclxiii
manojavenaiva rathe paren . a sambhramyaman.e natu tam . gajah. sah. 
praptum . sa vasavih.  26.23 
. sasakatha saraih. sutks.n.airabhyarddayamasa nr.pam

astraisca sastraih
. suciram . prabarhau 
. nr.vravayuddhyatam. tau balinam
atho cakartasya dhanuh. sa parthah. sa vais.n.avastram. ca tadankusekarot  26.24 

tasminnastre tena tada pramukte dadhara tad vasudevomitaujah. 


tadam .  26.25 
. sadesasya tu vaijayant babhuva malakhilalokabhartuh

dr.s..tvaiva tad dharitamacyutena parthah. kimartham . tvayeti 


. vidhr.tam
uce tamahasu jagannivaso mayakhilam . dharyate sarvadaiva  26.26 

na madr.sonyosti kutah. paro mat soham . caturdha jagato hitaya 


. sr.s..tesca karta kramasah. svamurtibhih. 
sthitosmi moks.apral.ayasthitnam
sa vasudevadicatuh.svarupah. sthitoniruddho hr.di cakhilasya  26.27 

sa eva ca krod.atanuh. paraham . narakaya cadam 


. bhumipriyartham
astram
. madyam . varamasya cadamavadhyatam. yavadastram. sasunoh.  26.28 

astrasya canyo natu kascidasti yovadhya etasya kutasca mattah. 


iti sma tenaiva maya dhr.tam
. tadastram . jahi castrahnam  26.29 
. tadenam

. hr.daye mumoca 
ityuktamakarn.ya sa kesavena sammantrya ban.am
pragjyotis.asyaparamuttamam . gajendrakumbhasthala asvamajjayat  26.30 
. saram

ubhau ca tau petaturadrisannibhau mahendravajrabhihatavivasu 


nihatya tau vasavirugrapaurus.o mumoda sadhu svajanabhipujitah.  26.31 

athacalam
. vr.s.akam
. caiva hatva kanyasau sakunestam . ca ban.aih. 
. ca vijnanastren.asu nasaya cakre  26.32 
vivyadha mayamasr.jat sa tam

. tam 
sa nas..tamayah. pradravat papakarma tatah. parthah. sarapugaiscamum
vidravayamasa tada guroh. suto mahis.matpatimajau jaghana  26.33 

ccclxiv
tada bhmastasya nihatya vahan vyadravayad dhartaras..trm. camum . ca 
bhmarjunabhyam. hanyamanam. camum . dr.s..tva dron.ah. ks.ipramapajahara  26.34 
. tam

pragjyotis.e nihatethagrahacca yudhis..thirasyativis.an.n.arupah. 


duryodhanosravayad dnavakyanyatra dron.am . sopi nr.pam . jagada  26.35 

parthe gate svo nr.patim . tadyam 


. grahs.ye nihanmi va tatsadr.sam
. sa vidhaya bhuyah. prataryayau yuddhamakanks. aman.ah.  26.36 
iti pratijnam

padmavyuham . vyuhya parairabhedyam . varad vis.n.ostasya mantram. hyajaptva 


parthasca tam . saptakairyuyudhe sopi vrah.  26.37 
. prapurr.terjunena sam

partha vyuham. tu tam. prapya nasakan bhettumudyatah. 


janam . naivajapanmanum  26.38 
. sca pratibhayogat kamyam

. saubhadramabravt 
bhmo yudhis..thirastatra tajjnam
bhindhi vyuhamimam . tata vayam. tvamanuyamahe  26.39 

sa evamukto rathinam. prabarho vivesa bhittva dvis.atam . tam 


. camum
. vayusutadayasca viviks.avah. saindhavenaiva ruddhah.  26.40 
anveva tam

varen.a rudrasya niruddhyamano jayadrathenatra vr.kodarastu 


. vadhamarjunestada vijnaya saktopi nacatyavartata  26.41 
vis.n.orabhs..tam

jayadrathasthena vr.s.adhvajena prayuddhyamanes. u vr.kodaradis.u 


pravisya vrah. sa dhananjayatmajo vilol.ayamasa parorusenam  26.42 

sa dron.aduryodhanakarn . asalyairdron.yagran.bhih. kr.tavarmayuktaih. 


ruddhascacararibales. vabhtah. siram . stadanubratanam  26.43 
. si kr.ntam

sa laks.an.am . prasahya pituh. sampenayadasu mr.tyave 


. rajasutam
br.hadbalam . cottamavryakarma varam. rathanamayutam . ca patribhih.  26.44 

dron.adayastam
. harikopabhtah. pratyaks.ato hantumasaknuvantah . 
sammantrya karn.am . purato nidhaya cakrurvicapasvaratham. ks.an.ena  26.45 

ccclxv
karn.o dhanustasya kr.pasca sarath dron.o hayanasu vidhamya sayakaih. 
sacarmakhad.gam . rathacakramasya pran . udya hastasthitameva tasthuh.  26.46 

. gad 
bhtes.u kr.s.n.adatha tadvadhaya tes.vasasadasu gadayudham
dauh.sasanistau yugapacca mamraturgadabhighatena mithotipaurus.au  26.47 

tasmin hate satruravam. nisamya hars.odbhavam . marutirugravikramah. 


vijitya sarvanapi saindhavadn yudhis..thirasyanumate nyas.dat  26.48 

vyasastada tanamitatmavaibhavo yudhis..thiradn glapitanabodhayat 


. saptakapugamugro nisagame vasavirapa sacyutah.  26.49 
vijitya sam

nisamya putrasya vadham . sotha cakara vrah. 


. bhr.sartah. pratisravam
jayadrathasyaiva vadhe nisayam
. svapnenayat tam . harih.  26.50 
. girisantikam

svayamevakhilajagadraks.adyamitasaktiman 
. tviti  26.51 
apyacyuto gurudvara prasadakr.daham

jnapayan phalgunasyastragurum. girisamanjasa 


prapayitvainamevaitatprasadadastramudban.am 
. cakre tadatmikam  26.52 
cakre tadarthamevasya raks.am

santvayitva subhadram. ca gatvopaplavyamacyutah. 


yojayitva ratham. pratah. sarjuno yuddhamabhyayat  26.53 

. puruhutasunorduryodhanenarthitah. sindhurajam 
srutva pratijnam
tratasmyaham . kr.tva dron.o vyuhamabhedyamatanot  26.54 
. sarvatheti pratijnam

sa divyamagryam . sakat.abjacakram . kr.tva svayam. vyuhamukhe vyavasthitah. 


pr.s..the karn.adraun.ikr.paih. sasalyairjayadratham . guptamadhat paraisca  26.55 

. suraks.itah. kesavenavyayena 
atharjuno divyarathoparisthitah
vijitya durmars.an.amagratobhyayad dron.am . sudhanva gurumugrapaurus.ah.  26.56 

ccclxvi
. tveva visankamanah. 
pradaks.in.kr.tya tamasvagat tatah. kalatyayam
. manovegamathanayaddhariryatha sarah. peturamus.ya pr.s..thatah.  26.57 
ratham

vijitya hardikyamathaprayatnah. sa indrasunuh. pravivesa tad balam 


. baloddhatah.  26.58 
vilol.ayamasa ca sayakottamairyatha gajendro nal.inm

sa uccakasetiratho rathottame savasudevo harin.a yathendrah. 


cakarta cogro dvis.atam . si saraih. sarrantakaraih. samantatah.  26.59 
. siram

dr.d.hayumacyutayum . ca hatva vindanuvindakau 


. pres.ayamasa yamaya vijayo yudhi  26.60 
sarabhyam

sudaks.in.am
. ca kambojam . nihatyambas..thameva ca 
srutayudham . varun.adasasada ha 
. nadjatam
yasyadad varun.o divyamamogham . mahatm. gadam  26.61 

. ks.an.at 
sa tu tena saraistks. n.airarpito viratham
cakara parthasya rathamaruhyaridharaya tam  26.62 

. ciks.epa sa tasya varun.eh. sira eva tu 


gadam
bibheda satadha srn.amastis.kah. sopatad bhuvi  26.63 

ayuddhyantam . svagadaya yadi tad.ayasi svayam 


. sayah. 
taya visrn.amastis.ko maris.yasi na sam
amogha canyatha seyam . gada tava bhavis.yati  26.64 

. varun.ah. pura tena sa kesave 


ityabravt tam
ayuddhyati gadaks.epat taya srn.asira abhut  26.65 

hates.u vres.u nijes.u sanghaso vidravites.valul.ite ca sainye 


duryodhano dron.amupetya dnamuvaca ha partha upeks.itastvaya  26.66 

itritebhedyamamus.ya varma baddhva mahamantrabalat sa viprah. 


jagada yenaiva balena parthairviruddhyase tena hi yahi phalgunam  26.67 

ccclxvii
itrito dhartaras..trah. sa capamadaya sauvarn.arathoparisthah. 
jagama partham . tamavarayacca sarairanekairanalaprakasaih.  26.68 

. sarairna te tasya ca varmabhedam 


vivyadha parthopi tamugravegaih
cakrustato vasavirdivyamastram. tadvarmabhedaya samadade rus.a  26.69 

sandhyamanam . tu guroh. sutastacciccheda parthotha suyodhanasvan 


hatva tal.eviddhyadathainamugrairdraun . ih. saraih. parthamavarayad yudhi  26.70 

sa draun.ikarn.apramukhairdhananjayo yuyodha te cainamavarayancharaih. 


babhuva yuddham . tadatulyamadbhutam. jayadratharthedbhutavryakarman. am  26.71 

parthe pravis..te kurusainyamadhyam. dron.ovisat pan.d.avasainyamasu 


sa tadrathankamudagravegaih. sarairvidhuya nyahanacca vran  26.72 

sa vravaryah. sthaviropi yunam . yuveva madhye pracacara dhanvinam 


prapatayan vrasiram . casadadugravryah.  26.73 
. si ban.airyudhis..thiram

nr.pagrahecchum . tamavetya satyajinnyavarayad draupadirasu vryavan 


nivaritastena sirah. saren.a cakarta pancalasutasya viprah.  26.74 

nihatya tam . vratamam. ran.otkat.am . ban.agan.aih. samardayat 


. yudhis..thiram
sa saktistena vidhaya sangaram. nirayudho vyasvarathah . kr.tah. ks.an.at  26.75 

sa urdhvabahurbhuvi sam . sthitopi gr.htumajau gurun.abhipannah. 


madrsutasyavarajasya yanamaruhya vegadapajagmivam. statah.  26.76 

. tatah. saisupalih. saputro jarasandhih. kasirajah. sasaivyah. 


dron.am
samasadan kekayascaiva panca samardayan ban.agan.aisca sarvasah.  26.77 

sa tan kramen.aiva nikr.ttakandharancharottamairatra vidhaya viprah. 


ninaya lokam
. paramarkaman.d.alam . vrajanti nirbhidya yamurdhvaretasah.  26.78 

. pr.tanah. pares.am 
vidhuyamane gurun.orusainye pr.thasutanam
prayo ran.e marutasununaiva hatapravra mr.ditah. paradravan  26.79 

ccclxviii
alambuso nama tadaiva raks.asah. samasadanmarutimugrapaurus.am 
sa pd.itastena saraih. sutejanaih. ks.an.adadr.syatvamavapa mayaya  26.80 

sodr.syaruponucaranapd. ayad bhmasya tad vks.ya cukopa marutih. 


astrajnatamatmanikesavajnaya sandarsayannagatadharmasankat. ah.  26.81 

tvas..trastramadatta sa kamyakarmahnopi bhmastata utthitah. sarah. 


te ban.avaryastadadr.syavedhino raks.o vidaryavivisurdharatal. am  26.82 

taddhanyamanam . pravihaya bhmamapadravad durataram . subhtam 


tatastu bhmo dvis.atam . vidravayamasa saraih. sumuktaih.  26.83 
. varuthinm

tadaiva kr.s.n.atanayah. sameta jaghnuh. salam


. sam. yati saumadattim 
alambusam . prapa tada ghat.otkacah. parasparam . tau rathinavayuddhyatam  26.84 

ghat.otkacastam
. viratham. vidhaya khastham . sthitah. 
. kha evabhiyuyodha sam
. bhmasuto nigr.hya nipatya bhumau pradadau praharam  26.85 
tatastu tam

pada sirasyeva sa pis..tamastako mamara madhye pr.thivpatnam 


tasmin hate bhaimasenih . kurun.am . samantat  26.86 
. vyadravayad rathavr.ndam

tadasadat kr.tavarma rathena senam


. pan.d.unam . pramuncan 
. saravars.am
dadau varam . tasya hi purvamacyutah. prtah. stutya sarvajayam. muhurte  26.87 

. ca 
sa tena pancalagan.an vijigye yamau ca bhmasya purotha tam
vivyadha ban.ena sa vasudevavaram . vijanan na tada samabhyayat  26.88 

vinaiva vr.s.n.n vijaye varo yadamus.ya tenasya hayan sa satyakih. 


nihatya ban.airatudat sa yanamanyat samasthaya tatopajagmivan  26.89 

. sughos.amapurayamasa jayebhiyuddhyati 
tada harih. pancajanyam
. balaprahan. aya parah. parebhyah.  26.90 
karn.adibhirdraun.imukhai ripun.am

. supurn.odaranissr.tadhvanih. 
sa pancajanyocyutavaktravayuna bhr.sam

ccclxix
. prakampayamasa yugatyaye yatha  26.91 
jagad virincesasurendrapurvakam

gan.d.vaghos.e ca tadabhibhute yudhis..thiro bhtabhtastadetya 


saineyamuce parasainyamagne parthe svayam . yuddhyati kesavah . sma  26.92 

. sruyate pancajanyasya ghos.ah. 


na sruyate gan.d.vasyadya ghos.ah. sam
tad yahi janhi tamadya partham . yadi sma jvatyasahaya es.ah.  26.93 

itritah. satyakiratra vipran sampujya vittaih. paramasis.asca 


jayaya tebhyah. pratigr.hya senamukham . yayau bhmasenanuyatah.  26.94 

bhmastu senamukhamasu bhittva pravesayad yuyudhanam. camum . tam 


sa yuddhyamano gurun.abhyupeks.itah. sutam. nihatya dravayamasa casvan  26.95 

balam
. vivr.ddham. ca tadasya satyakerviprasrbhih. kr.s.n.avaradapi sma 
balasya vr.ddhirhi purasya datta kr.s.n.ena tus..tena dine hi tasmin  26.96 

tato vivr.ddhorubalat sa satyakih. sam . prayayau rathena 


. sthapya bhmam
tam . samantannighnantamajau hr.dikatmajobhyayat  26.97 
. ban.avars.aih. pr.tanam

tayorabhud yuddhamatva darun.am . tatrakarot tam . viratham . sa satyakih. 


vijitya tam . si yunam 
. satyakirugradhanva yayavattyaiva siram
kr.ntan saraistam. jalasandha agamad ran.e gajaskandhagatobhiyoddhum  26.98 

nivarayantam . tamasam. hyavikramam . nihatya ban.aih. samare sa satyakih. 


vilol.ayamasa balam . nighnan gajasyandanavajipattinah.  26.99 
. kurun.am

. sca silapravars.in.o nihatya vidrapya ca sarvasainikan 


sa parvatyam
samasadat kesavaphalgunau ca bal tamarasu ca yupaketuh.  26.100 

tayorabhud yuddhamatva ghoram . ciram. vicitram. ca mahad vibhs.an.am 


parasparam . tau turagan nihatya nipatya sutau dhanus. nikr.tya 
samyatuscarmamahasidharin. au vicitramargan yudhi sancarantau  26.101 

. ran.e nipatya keses.u ca sampragr.hya 


sa saumadattirbhuvi satyakim

ccclxx
. gamudagrahdasu siropahartum  26.102 
padasya vaks.asyadhiruhya khad

. ran.e 
tad vasudevastu nirks.ya visvatascaks.urjagadasu dhananjayam
trayasva saineyamiti sma sopi bhallena ciccheda bhujam . parasya  26.103 

sa tena cotkr.ttasakhad.gabahurvinindya partham . nis.asada bhumau 


prayopavis..tah. sarasam . ddhyayan vinindannasurapravesat  26.104 
. stare harim

gatesuravesa utatibhaktya dhyayatyamus.min garud.adhvajam . tam 


saineya utthaya nivaryaman. ah. kr.s.n.arjunadyairaharacchirosya  26.105 

tada svakyam . rathametadartham . klr.ptam. dadau satyakaye sasutam 


. sa parthah.  26.106 
kr.s.n.otha parthasya hayastr.s.arditastadasr. jad varun.astram

tenaiva trtham
. paramam. cakara tathasvasalamapi ban.arupam 
tato vimucyatra hayanapayayaddharistada vasavirardayat paran  26.107 

yuyoja kr.s.n.asturagan rathe punargatasramanuddhr. tasayakan prabhuh. 


pracodite tena rathe sthitah . punastathaiva bbhatsurarnayodhayat  26.108 

sinipravre tu gate yudhis..thirah. punasca cintakulito babhuva ha 


jagada bhmam . ca na gan.d.ivadhvanih. sam. sruyate pancajanyasya ravah.  26.109 

maya niyuktasca gatah . ca tasyadhikameva manye 


. sa satyakirbharam
tat pahi partham
. yuyudhanameva ca tvam . bhma gatva yadi jvatastau  26.110 

itritah. praha vr.kodarastam . vasudevena partham 


. na raks.itam
brahmesanavapi jetum . samarthau kim . draun.ikarn.adidhanurbhr.totra  26.111 

ato bhayam . nasti dhananjayasya na satyakescaiva hareh. prasadat 


raks.yastvamevatra mato mamadya dron.o hyayam . gr.htum  26.112 
. yatate tvam

itritah. praha yudhis..thirastam


. na jvamane yudhi mam . ghat.otkace 
dhr.s..tadyumne castravidam . netumiha prabhuh. kvacit  26.113 
. varis..the dron.o vasam

ccclxxi
yadi priyam. kartumihecchasi tvam . mama prayahyasu ca parthasatyak 
. hanadat kurus.va me parthasaineyadr.s..tau  26.114 
raks.asva sanjnamapi sim

tatha hate caiva jayadrathe me kurus.va sanjnamiti tena bhmah. 


uktastu haid.imbamamus.ya raks.an.e vyadhacca senapatimeva samyak  26.115 

sa caha senapatiratra bhmam. prayahi tau yatra ca kesavarjunau 


na jvamane mayi dhars.itum. ks.amo dron.o nr.pam. mr.tyuraham . ca tasya  26.116 

iti bruvan.e pran.idhaya bhmah. punah.punastam . gadadharah. 


. nr.patim
yayau parankamadhijyadhanva nirantaram . pravapan ban.apugan  26.117 

nyavarayat tam . saravars.adharo dron.o vacascedamuvaca bhmam 


sis.yasnehad vasavih. satyakisca maya pramukto bhr.samanatau mayi  26.118 

svya pratijnapi hi saindhavasya guptau maya parthakr.te visr.s..ta 


dasye na te margamaham . mama divyamadbhutam  26.119 
. kathancit pasyastravryam

ityuktavakyah. sa gadam . dron.arathaya bhmah. 


. samadade ciks.epa tam
uvaca caham. pitr.vanmanaye tvam . prati nanyatha kvacit  26.120 
. sada mr.dustvam

amardave pasya ca yadr.sam . mameti tasyasu vicurn.ito rathah. 


. balam
gadabhipatena vr.kodarasya sasutavajidhvajayantrakubarah.  26.121 

. nirks.ya tvavapluto laghavato dharatal.e 


dron.o gadamapatatm
tadaiva duryodhanayapitam . ratham . param. samasthaya saran vavars.a ha  26.122 

saraistadyaih. paramastramantritaih. pravr.s.yaman.o jagadran.atmajah. 


siro nidhayasu puro vr.s.o yatha tamabhyayadeva rathadavaplutah.  26.123 

. gr.htvambara aks.ipat ks.an.at 


manojavadeva tamapya bhmo ratham
saktopyaham
. tvam
. na nihanmi gauravadityeva sujnapayitum . tadasya  26.124 

. 
suvajisutah. sa rathah. ks.itau patan vicurn.itosmad gururapyavaplutah
tada visokosya ratham . samanayat tamaruhad bhma udaravikramah.  26.125 

ccclxxii
dron.opi duryodhanadattamanyam . ratham
. samasthaya yudhis..thiram . yayau 
gr.htukamam
. nr.patim
. prayantam . yati vahinpatih.  26.126 
. nyavarayat sam

vidaritam
. dron.asaraih. svasenam
. sam . sthapya bhuyo drupadatmajah. saraih. 
dron.am . nivaryaiva camum . pares.am
. vidravayamasa ca tasya pasyatah.  26.127 

tayorabhud yuddhamatva raudram . jayais.in.oh. pan.d.avadhartaras..trayoh. 


atyadbhutam. santataban. avars.amanaratam . suciram . nirvises.am  26.128 

tatah. prayad bhmasenomitauja mr.dgancharaih. kauravarajasenam 


vindanuvindapramukha dhartaras..trastamasedurdvadasa vramukhyah. 
viddhah. saraistairbahubhirvr.kodarah. siram . yugapaccakarta  26.129 
. si tes.am

. satyavratah. puramitro jayasca 


hates.u tes.u pravares.u dhanvinam
vr.ndarakah. pauravascetyamatyah. samasedurdhartaras..trasya bhmam  26.130 

sa taih. pr.s.atkairavakryaman. ah. sitan vipat.han yugapat samadade 


jahara taireva siram
. si tes.am
. hates.u tes.veva pare pradudruvuh .  26.131 

sa sim
. havat ks.udramr.gan samantato vidrapya satrun hr.dikatmajam . ran.e 
abhyagamat tena nivaritah. saraih. ks.an.ena cakre virathasvasutam 
sa gad.haviddhastu vr.kodaren.a ran.am . visr.jyapayayau ks.an.ena  26.132 

. tam 
vijitya hardikyamathasu bhmo vidravayamasa varuthinm
sampres.ayan sarvanarasvakunjaran yamaya yato hariparthaparsvam  26.133 

. nirks.ita uta pratibhas.itasca 


dr.s..tvaiva kr.s.n.avijayau paramaprahr.s..tastabhyam
sanjnam. nr.pasya sa dadavapi sim
. hanadan srutva param . mudamavapa sa cagryabuddhih.  26.134 

bhmasya nanadata eva mahasvanena vin.mutrason.itamatho mr.timapureke 


. karn.o vikarn.amukhara api dhartaras..trah.  26.135 
bhtes.u sarvanr.patis.vamumapa turn.am

hatva vikarn.amuta tatra ca citrasenam . ca vidadhe rathamarkasunoh. 


. sancurn.itam
ghoraih. saraih. punarapi sma samardyamanah. karn.opayanamakarod drutameva bhmat  26.136 

ccclxxiii
asvasya caiva suciram . punareva bhmam . yuddhaya yati dhr.taras..trasutaistathanyaih. 
tam . o vyasvayudhah. kr.ta utapayayau ks.an.ena  26.137 
. scaiva tatra vinihatya tathaiva karn

. vratamah. sutah. 
vikarn.acitrasenadya evam
karn.asya pasyato bhmaban.akr.ttasirodharah.  26.138 

nipeturdhr.taras..trasya rathebhyah. pr.thivtal.e 


. satirevatra karn.asahayyakanks. in.ah.  26.139 
trayovim

ekavm . ca vyasvasutarathadhvajah. 
. sativaram
. yuge  26.140 
gad.hamabhyardditastks. n.aih. sarairbhmena sam

pran.asam . 
. sayamapannah. sarvalokasya pasyatah
ran.am. tyaktva pradudrava rudan duh.khat punah.punah.  26.141 

dvavim
. satimayuddhe tu ramadattam. subhasvaram 
abhedyam . dhanureva ca  26.142 
. rathamaruhya vijayam

taddattameva sangr.hya tun. caks.ayasayakau 


. karn.o vaikartano vr.s.a  26.143 
asasada ran.e bhmam

sughora ast sa tayorvimardo bhmasya karn.asya ca drghakalam 


akasamacchadayatoh. saraughaih. parasparam
. caiva suraktanetrayoh.  26.144 

tato bhmo mahabahuh. sahajabhyam . yutam 


. ca sam
tvam
. tu kun.d.alavarmabhyam
. saknuyam. hantumanjasa  26.145 

iti jnapayitum . tatha 


. tasya kun.d.ale kavacam
sarairutkr.tya samare patayamasa bhutal.e  26.146 

evam
. tanyapakr.s.yaham . hanyam . tvamiti vedayan 
punasca bahubhistks. n.aih. sarairenam. samardayat  26.147 

tatastu bhmasya babhuva buddhiraspardhinah . 


. sarvajayo hi dattah

ccclxxiv
. karn.o maya yuddhyati kr.cchrago hyayam  26.148 
amus.ya ramen.a naca spr.dhayam

tathapi me bhagavanatyanugrahajjayam . dadatyatmavacopahaya 


maya tu manyam. vacanam . tvadya satroh.  26.149 
. hareh. sada tasmad dasye vivaram

evam. smr.tva tena randhre pradatte karn. ostravryen.a dhanurnyakr.ntat 


rasmn hayanam
. ca tato ratham
. sa tatyaja naijam . balameva vedayan  26.150 

. vr.kodarah. 
na me rathadyairdhanus.api karyamityeva sa khyapayitum
khamutpapatottamavryateja ratham. ca karn.asya samasthitah. ks.an.at  26.151 

bhtastu karn.o rathakubare tada vyalyatatah. sa vr.kodaro rathat 


avapluto jnapayitum . nirayudhatvepyarinigrahadau  26.152 
. svasaktim

naicchad gr.htum
. vinihantumeva va ratham. dhanurvasya ran.epahartum 
dron.asya yadvat purvamatva saktopyamanayad ramavacosya bhaktya  26.153 

satyam
. kartum . sammanayan vais.n.avatvacca karn.am 
. vasavesca pratijnam
datum
. randhram . duramatis..thadatra  26.154 
. suryajasya prayatah. saraks.epartham

tatah. karn.o duragatam


. vr.kodaram. sammanayantam . vijanan 
. ramavakyam
. sca cakarta karn.ah.  26.155 
sarairavidhyat sa ca tanavarayad gajairmr.taistam

vyasun gajan praks.ipantam


. sametya sam . spr.sya capena vacasca dus..tam 
. sravayamasa suyodhanasya prtyai prajanannapi tasya vryam  26.156 
sam

sam . vacanani ruks.an.yapahanad ban.avaraistadarjunah. 


. sravayantam
sa varmahnah. parthaban. abhitapto vyapagamad bhma apatmayanam  26.157 

karn.o bhme vasavm . vimoktumaicchannaiva bbhatsutonyan 


. naiva saktim
hanyamiti praha yatah. sa kuntyai yadyapyavadhyah. sa tayapi bhmah.  26.158 

narayan.astram . na yasya lomapyadahaccirasthitam 


. sirasi prapatitam
kim . mahacca  26.159 
. tasya saktih. prakaroti vasav tathanyadapyastrasastram

ccclxxv
bhmah. karn.aratham . nadatumaicchata 
. praptah. saktim
abhiprayam . kesavasya janan haid.imbamr.tyave 
tatah. karn.onyamasthaya rathamarjunamabhyayat  26.160 

divyam . ratham . dhanuscaiva kr.s.n.abuddhyorjuno haret 


. saktimadayarjunamr.tyave 
iti bhtastu tam
yuddhayayad ratham . capam . caikatra nakarot  26.161 
. saktim

ekam . cedanyat syaditi matva bhayakulah. 


. hr.tam
bibheti sarvada nteh. kr.s.n.asyamitatejasah.  26.162 

niscito maran.ayaiva mr.tikale tu tam. ratham 


aruhyagaddhi purvam. tu na kalam . manyate mr.teh.  26.163 

saktim
. tu tadrathagatam
. prasamks.ya kr.s.n.ah. sam. sthapya parthamapi satyakimeva yoddhum 
dattva svakyarathameva virocanasya putren . a sodisadamus.ya balam. pradaya  26.164 

sis.yam. tvasaktamiha me pratiyodhanaya partho hyadaditi sa satyakimks.aman.ah. 


sam . spardhayaiva yuyudhe viratham. cakara tenaiva satyakiramum . hariyanasam . sthah.  26.165 

na kesavarathe kascit sthito yati parajayam 


atasca satyakirnapa karn.enatra parajayam  26.166 

sastrasangrahakale tu kumaran.am . bhavet 


. vratam
ityuktam. jamadagnyena dhanurvidyapurakr. ta  26.167 

tacchatruvadharupam. ca purvasiddham . ca guhitam 


aviruddham. ca dharmasya karyam . ramasya tus..tidam  26.168 

anupadravam . ca lokasyetyato bhmo vratam. tvidam 


cakara tubaretyukte hanyamiti rahah. prabhuh.  26.169 

anupadravaya lokasya suvyanjacsmasruman.d.alah. 


susmasrum
. mam. na kasciddhi tatha bruyaditi sphut.am 
. rahah.  26.170 
tadarjuno vijanati snehad bhmoditam

ccclxxvi
arjunasyapi gan.d.vam. dehtyukto nihanmyaham 
iti tacca vijanati bhma eko nacaparah. 
gan.d.vasyagamam . janatyeva hi naradat  26.171 
. purvam

pratijnam
. bhmasenasya bruvatah. phalgune rahah. 
. ca karn.aya sobravt  26.172 
duryodhanastu susrava tam

atubaropi tenasau tasmat tubara ityalam 


uktah. prakopanayaiva tasmadarjunamabravt  26.173 

janasi matpratijnam
. tvam . tatha 
. tvatpratijnamaham
tatra hantavyatam . prapto mama vaikartanotrahi  26.174 

pratijnato vadhascasya tvayapi madanujnaya 


atastvaya maya vayam . hantavyah. sutanandanah.  26.175 

ityukto vasavih. praha hantavyoyam. mayaiva hi 


tvadyoham. yatastena matkr.tam . bhavet  26.176 
. tvatkr.tam

na tvatkr.tam . syad gururmama yato bhavan 


. matkr.tam
ato mayaiva hantavya ityuktva karn.amabravt  26.177 

. bhmah. kr.s.n.asya sr.n.vatah. 


ruks.a vacah. sravitoyam
yaccabhimanyuryus.mabhirekah. sambhuya patitah.  26.178 

atastvam
. nihanis.yami tvatputram. ca tavagratah. 
ityuktonyaratham . prapya karn.a avjjayadratham  26.179 

draun.ikarn.abhiguptam. tam
. nasakaddhantumarjunah . 
tatra vegam. param . cakre draun.ih. parthanivaran. e  26.180 

nacainamasakat tartum. yatnavanapi phalgunah. 


tayorascciram
. yuddham . laghu ca sus..thu ca  26.181 
. citram

ccclxxvii
tad dr.s..tva bhagavan kr.s.n.o lohitayati bhaskare 
ajite dron.atanaye tvahate ca jayadrathe 
arjunasya jayakanks. sasarja tama urjitam  26.182 

tamovyapte gagane suryamastam . matva draun.ipurvah. samastah. 


. gatam
visasramuh. saindhavascarjunasya hatapratijnasya mukham . samaiks.ata  26.183 

tada harerajnaya sakrasunuscakarta ban.ena jayadrathasya 


agnim . viviks.anniva darsitah. sirastada vacah. praha janardanastam  26.184 

naitacchirah. pataya bhutal.e tvamitritah. pasupatastratejasa 


dadhara ban.airanupunkhapunkhaih. punastamuce garud.adhvajo vacah.  26.185 

idam . varosya datto hi puramunayam 


. pitustasya kare nipatyatam
. bhuvi patayed yastavasya bhuyacca sirah. sahasradha  26.186 
siro nikr.ttam

iti sma vadhyah. sa pitapi tenetyudrite tasya sandhyakriyasya 


anke vyadhat tacchira asu vasavih. sa sambhramat tad bhuvi ca nyapatayat  26.187 

tatobhavat tasya sirah


. sahasradha harisca cakre tamaso layam . punah. 
tadaiva surye sakalaisca dr.s..te haheti vadah. sumahanathast  26.188 

. ca jitva vyanadat subhairavam 


bhmastada salyasuyodhanadn kr.pam
kurvan sahayyam . phalgunasyaiva tus..to babhuva saineya uto hate ripau  26.189 

apurayat pancajanyam . ca kr.s.n.o muda tada devadattam . ca parthah. 


bhmasya nadam . sahapancajanyaghos.am . srutva nihatam. sindhurajam 
jnatva raja dharmasuto mumoda duryodhanascasa suduh.khitastada  26.190 

tato draun.imukham. senam . sarvam . bhmobhyavartata 


parthah. karn.amukhanchis..tan tatobhajyata tad balam  26.191 

srn.am
. senam. pravivisurdhr.s..tadyumnapurogamah. 
tatastam . desamapuste yatra bhmadhananjayau  26.192 

ccclxxviii
tata ekkr.tah. sarve pan.d.avah. sahasomakah. 
paran vidravayamasuste bhtah. pradravan disah.  26.193 

vidrapyaman. am
. sainyam . dr.s..tva duryodhano nr.pah. 
. tam
jayadrathavadhaccaiva kupitobhyadravat paran  26.194 

sa bhmasenam . ca dhananjayam . madravatsutau ca 


. ca yudhis..thiram
dhr.s..tadyumnam . draupadeyan sarvanekah. saravars.airvavars.a  26.195 
. satyakim

te vivyadhustam . bahubhih. silmukhaih. sa tananadr.tya cakarta ban.aih. 


dhanum. s.i citran.i maharathanam. cakara sankhe virathau yamau ca  26.196 

. vavr.s.uh. sayakaughaih. 
adaya capani paran.i tepi duryodhanam
acintayitvaiva saransa eko nyavarayat tanakhilam . sca ban.aih.  26.197 

tam . gahamanam . dvis.atam


. bahunam. madhye dron.adraun.ikr.papradhanah. 
. ban.agan.an sr.jantah.  26.198 
dr.s..tva sarve jugupuh. svattacapa anaratam

suyodhanah. karn.amaha jahi bhmamimam . yudhi 


. devaih. savasavaih.  26.199 
sa aha nais.a sakyo hi jetum

. rajan yuddhyanenatipd. itah. 


daivajjvamyaham
ato ghat.amahe saktya jayo daive samahitah.  26.200 

duryodhano dron.amaha saindhavastvadupeks.aya 


parthena nihato bhmasatyakibhyam. ca me balam  26.201 

pratijna ca parityakta pan.d.avasnehatastvaya 


ityuktah. kupito dron.ah. pratijnamakarot tatah.  26.202 

. naiva ran.ad ratravahani va kvacit 


itah. param
gaccheyam . naca moks.yami varma baddham . kathascana  26.203 

matputrasca tvaya vacyah. pancalan naiva ses.ayeh. 


sadauhitranittyuktva vijagahe nisagame  26.204 

ccclxxix
camum. pares.amabhyagad dhr.s..tadyumnastamasu ca 
draun.iduryodhanau tatra virathkr.tya marutih. 
dravayamasa tat sainyam
. pasyatam . sarvabhubhr. tam  26.205 

aks.ohin.yastu saptaiva senayorubhayorapi 


. ca bhmena tisro dve phalgunena ca  26.206 
hatastasam

saubhadrasatyakimukhaistanmadhye .sod.asam . sakah. 


. sakah.  26.207 
haid.imbapars.atamukhaistrayacca dasamam

bhs.madron.adraun.ibhisca dve samam . nihate tada 


tadanyairmil.itaih. sarvaistaccaturtham. sa eva ca  26.208 

tato ratrau pancabhisca parthah. s.ad.bhisca kauravah. 


aks.ohin.bhih. sam
. vyuhya yuddham . cakruh. sudarun.am 
bhmam . senam . dravayantam. punah. karn.ah. samasadat  26.209 

sa karn.apurato bhmo dus.karn.am . karn.ameva ca 


duryodhanasyavarajau nis.pipes.a pada ks.an.at 
rathasvadhvajasutaisca saha tau na vyadr.syatam  26.210 

nirayudhohamiti mam . vacah. 


. tvamattha purus.am
nirayudhah. padaivaham. tvam
. hantumasakam. tada  26.211 

iti karn.asya tau bhmah. sanjnaya jnapayan bhuvi 


. mus..tinaiva jaghana ha  26.212 
pada pipes.a kalingam

mus..tina tvadvadhayaham
. samartha iti kim . vade 
tasmanmaya raks.itastvamiti jnapayitum . prabhuh. 
sasvasutadhvajarathah. kalingo mus..ticurn.itah.  26.213 

ketumam . srutayudhah. 
. sca pita tasya sakradevah
aks.ohin.ya senaya ca saha bhmena patitah. 
khad.gayuddhe pura bhs.me senapatyam . prakurvati  26.214 

ccclxxx
karn.anujan dhruvadyam . sca bahun jaghne sa vai nisi 
sanjnam
. bhmakr.tam . ciks.epa caparam 
. jnatva saktim
karn.ah. saktirmaya divya na mukta tena jvasi  26.215 

iti jnapayitum . tu jnatva bhmah. ks.an.at tada 


. tam
khamutpatya gr.htva ca karn.e ciks.epa satvarah.  26.216 

yadi tvaya tada mukta saktistvam. sa hanis.yati 


. sa ca karn.araks.an.akanks.in.a  26.217 
iti jnapayitum

mukta daks.abhuje satha vidarya dharan.m . tatha 


bhittva vivesa karn.asya darsayant nidarsanam  26.218 

tato bhmah. punah. svam . tu rathamasthaya capabhr.t 


karn.asya puratah. satrun dravayamasa sarvatah.  26.219 

tam
. karn.o varayamasa saraih. sannataparvabhih . 
bhmah. karn.arathayaiva gadam . ciks.epa vegatah.  26.220 

sa tadgadavighataya sthun.akarn.astramasr.jat 
tenastren.a pratihata sa gada bhmamabrajat  26.221 

bhmo gadam . samadaya karn.asya rathamaruhat 


taya sancurn.ayamasa karn.asya rathakubaram  26.222 

evam . hi jvasi 
. tvaccurn.ane sakto matkamat tvam
evam
. nidarsayitvaiva punah. svam. rathamabrajat  26.223 

. jaghana bahuso ran.e 


punah. karn.apurah. senam
. parityajya sahadevamupadravat  26.224 
karn.astu tam

. virathkr.tya dhanuh. kan..thevasajya ca 


sa tu tam
kutsayamasa bahusah. sa tu nirvedamagamat  26.225 

ccclxxxi
na hantumaicchat tam . vacah. smaran 
. karn.ah. pr.thayai svam
. vijitya ran.e karn.o jaghne parthavaruthinm  26.226 
tam

tato draun.irvividhairban. asanghairjaghana parthasya camum . samantatah. 


sa hanyamana ran.akovidena na sam . lebhe mr.tyunarta prajeva  26.227 

. draun.ibalabhibhutam. tamahvayamasa ghat.otkaco yudhe 


dr.s..tva senam
draun.istamahalamalam . na vatsa putrastatam . yodhayasvadya mam . tvam  26.228 

ityukta uce na pita mama tvam. sakha pituryadyapi satrusam. srayat 


arisca mesti tamaha yadyarim
. mam
. manyase tadvadaham . karomi te  26.229 

ityucivanchakradhanuh.prakasam . prakirancharaughan 
. vis.pharya capam
abhyagamad raks.asamugravegah. svasenaya sopi tamabhyavartata  26.230 

sa raks.asam. laks.asamavr.to bal nr.bhisca vrairbahubhih. susiks.itaih. 


aks.ohin.matrabalena raks.asah. sanks.obhayamasa guroh. sutam . saraih.  26.231 

sa tena ban.airbahubhih. prapd.ito vibhinnagatrah. ks.atajaplutangah. 


vyavr.tya netre kupito mahad dhanurvis.pharya ban.ai rajanm . cakara  26.232 

soks.ohin.m
. tam . stanapi raks.asan ks.ayam 
. ks.an.amatratah. ks.aran mahasaram
ninaya putram . ca ghat.otkacasya nis..tyam. pura yonjanavarmanamakah.  26.233 

nirks.ya senam
. svasutam . ca patitam
. ghat.otkaco dron.asutam . saren.a 
vivyadha gad.ham . sa tu vihvalo dhvajam . samasritascasu sasanjnakobhavat  26.234 

utthaya ban.am . sandhaya cape pravikr.s.ya raks.ase 


. yamadan.d.akalpam
mumoca tenabhihatah. papata vinas..tasanjnah. svarathe ghat.otkacah.  26.235 

vimurcchitam . sarathirasya duram . 


. ninaya yuddhajjagato vipasyatah
draun.isca senam. nisi taih. sarottamairvyadravayat pan.d.avasomakanam  26.236 

sanjnamavapyatha ghat.otkacopi kruddhovisat kauravasainyamasu 


. statha  26.237 
vidravayamasa sa ban.avars.aih. prakampayamasa maharatham

ccclxxxii
tadaiva partham
. prati yoddhumagatam . vaikartanam . 
. vks.ya jagatpatirharih
ghat.otkacam. prahin.occhaktimugram
. tasmin moktum. partharaks.arthameva  26.238 

sa karn.amahuya yuyodha tena tasyanu duryodhanapurvakasca ye 


dron.ena caitan samare sa eko nivarayamasa mamarda cadhikam  26.239 

te badhyamana bahuso balyasa karn.am. purodhaya tamabhyayodhayan 


. e sa karn.ah. svavryamasthaya mahastravetta  26.240 
na vivyathe tatra ran

nivarayamasa guroh. sutam


. tada bhmastrigartanchatamanyunandanah. 
alambalo nama tadaiva raks.asah. samagamad bhmasutam . nihantum  26.241 

yuddhva pragr.hyainamatho nipatya ghat.otkaco bhumital.esinasya 


. tu suyodhaneks.ipad vis.eduratrakhilabhumipalah.  26.242 
utkr.tya srs.am

alayudhothagamadugravryo narasanastam. sa ghat.otkacobhyayat 


yuddhva muhurtam. sa tu tena bhumau nipatya tam . cakara  26.243 
. yajnapasum

athasya sira uddhr.tya krodhad duryodhanorasi 


ciks.epa tena sambhrantah. sarve duryodhanadayah.  26.244 

ghat.otkacabalakhyatyai samarthenapi yo ran.e 


na hato bhmasenena hatosmin bhaimasenina  26.245 

sarve sancodayamasuh. karn.am. saktivimoks.an.e 


asmin hate hatam . sarvam. kim. nah. parthah. karis.yati  26.246 

evam. sancodyamanah. sa dhartaras..traih. punah. punah. 


haid.imbenardyamanaistu svayam . ca bhr.sapd.itah. 
adatta saktim . pakasasanasammatam  26.247 
. vipulam

tamambarasthaya ghat.otkacaya sailopamayatulavikramaya 


ciks.epa mr.tyo rasanopamamalam . pradiso disasca  26.248 
. prakasayantm

ccclxxxiii
. hatopi 
nirbhin.n.avaks.ah. sa taya papata vicurn.ayanchatrubalam
tasmin hate jahr.s.urdhartaras..tra uccukrusurdudhuvuscambaran. i  26.249 

. samaslis.acca phalgunam 
tada nanarta kesavah
nanada sankhamadhamajjahasa corunisvanah.  26.250 

tamapr.cchad gud.akesah. kimetaditi durmanah. 


hate sutegrajesmakam . nandasi prabho  26.251 
. vre kim

tamaha bhagavan kr.s.n.o dis..tya jvasi phalguna 


tvadartham. nihita saktirvimuktasmin hi raks.ase  26.252 

tato yudhis..thiro duh.khadamars.accabhyavartata 


. prati tamahatha kr.s.n.advaipayanah. prabhuh.  26.253 
karn.am

yayarjuno nihantavyastayasau raks.aso hatah. 


. rajendra dis..tya jvati phalgunah. 
tanma sucastvam
ityuktva prayayau vyasastato yuddhamavartata  26.254 

bhmarjunabhyamiha hanyamane bale kurun.amitaraisca pan.d.ave 


pradpahasta atha yodhakasca sarvepi nidravasaga babhuvuh.  26.255 

dr.s..tvaiva tanaha dhananjayastada svapsyantu yavacchasinah. prakasah. 


itrita asis.ah. phalgunaya prayujya sarve sus.upuryathasthitah.  26.256 

punasca candrebhyudite yudhe te samayayuh. sastramahastravars.ah. 


tatrayatah. satyakim . yuyudhe sa ekah.  26.257 
. somadatto bhurisca tabhyam

hatau ca tau petatustena bhumau bahlka enam . samare tvayodhayat 


sa satyakim . vadhaya tasyasu mumoca vrah.  26.258 
. virathkr.tya ban.am

ciccheda tam . prajahara bahlikah. 


. bhmasenastridhaiva tasmai sataghnm
. gadaya sopatacca  26.259 
taya hato vihvalito vr.kodaro jaghana tam

. snehapurassaram 
bahlkah. prarthayamasa purvam

ccclxxxiv
bhmam. tvayaiva hantavyo ran . prtimicchata 
. eham
tada yasasca dharmam
. ca lokam. ca prapnuyamaham  26.260 

ityukta aha tam . vyathitastada 


. bhmo nitaram
hanyam . bhavet 
. naivanyatha yuddhe tat te susrus.an.am
iti tena hatastatra bhmasenena bahlikah.  26.261 

hate bahlke kaurava bhmasenamabhyajagmuh. karn.aduryodhanadyah. 


draun.im
. puraskr.tya gurum . ca pars.atah. sabhratr.kah. satyakina samabhyayat  26.262 

sam. saptakaireva partho yuyodha tad yuddhamasdati raudramadbhutam 


aks.ohin. tatra bhmarjunabhyam. nisudita ratriyuddhe samasta  26.263 

. dron.ah. karma yuddhe cakara 


tatah. suryascabhyuditastadatighoram
sa pancalanam
. rathavr.ndam . sca  26.264 
. pravisya jaghana hastyasvarathan naram

vidravitastena maharathasca naivavindancharma ban.andhakare 


yuveva vr.ddhopi cacara yuddhe sa ugradhanva paramastravetta  26.265 

ratharbudam . tena hatam. ca tatra tatah. sahasram. gun.itam. naran.am 


tato dasam
. so nihato hayanam
. gajarbudam . caiva ran.otkat.ena  26.266 

tatha virat.adrupadau sarabhyam . paramajimadhye 


. ninaya lokam
tato vijityaiva guroh . bhmaseno jugopa  26.267 
. sutadn dhr.s..tadyumnam

dhr.s..tadyumno bhmasenabhigupto dron.am . hantum. yatnamuccaiscakara 


nivarayamasa guruh. saraughairdhr.s..tadyumnam . sayakena 
. sopi tam
vivyadha tenabhihatah. sa murcchamavapa vipro nis.asada casu  26.268 

dhr.s..tadyumnah. satvaram. khad.gacarman. adaya tasyaruruhe rathottamam 


. ca  26.269 
sanjnamavapyatha guruh. saraughaih. pradesamatrairvyathayamasa tam

. rathamaruroha 
sa tairativyathitastadrathacca paravr.ttah. svam
susam. rabdhau tau punareva yuddham . sancakraturvr.s..tasarambudharau  26.270 

ccclxxxv
. sa sarairbrahmastramasr. jad dvijah. 
nivarya satrum
tena sandahayamasa pancalan subahun ran.e 
purujit kuntibhojasca tenanye ca hatastada  26.271 

bhmorjunah. satyakisca paryayen.a guroh. sutam 


durato varayamasurmahatya senaya saha  26.272 

karn.aduryodhanadm. sca salyam. bhojam . kr.pam. tatha 


bhmarjunau saraughen . a varayamasatu ran.e  26.273 

tatra bhmo gajankam. jayatsenam. ca magadham 


jaghana subahum . rathavrajan  26.274 
. scaiva magadhanam

atha mal.avarajasya tvasvatthamabhidham . gajam 


bhmasenahatam . dr.s..tva vasudevapracoditah . 
asvatthama hata iti praha raja yudhis..thirah.  26.275 

asvatthamavadham . yotsya iti svayam 


. srutva naham
puroktam . dharmajayaiva tena dron.o yudhis..thiram  26.276 

bruhi satyamiti praha satyamityeva sobravt 


upam. su kunjarasceti dron.oto vyathitobhavat  26.277 

. ca gr.htva na tavedr.sam 
tasya bhmo rathes.am
yogyam. gun.avato nityam . paradharmopajvanam  26.278 

ityaha khastha munayascalamehti tam . tada 


ucustadakhilam . jnatva dron.ah. sastramavasr.jat  26.279 

sa nyasya karman.i tadakhilani yogarud.hah. paramam. vasudevam 


sarvesvaram. nityanirastados.am . dhyayan muktva dehamagat svadhama 
tam
. kesavah. pan.d.ava gautamasca yantam. svalokam. daddasurvihayasa  26.280 

dhr.s..tadyumnah. pan.d.avairvaryaman. opyagat khad.gam. carma cadaya tatra 


chitvasina tasya sirah. punasca ratham. svakyam. tvaraya samasthitah. 

ccclxxxvi
dr.s..tva kr.pastam . bhayarditah. sampradravad vajinamekamasthitah.  26.281 
. subhr.sam

sanchinne dron.asirasi garhayamasa vasavih. 


yudhis..thiram . satyakiscapi kopitah.  26.282 
. ca pancalyam

dhr.s..tadyumnastu tavaha katham . bhurisrava hatah. 


iti tam . satyakih. kruddho gadapan.ih. samabhyayat 
ahvayamasa pancalyastam. dhr.tasiravismayah.  26.283 

tada jagraha saineyam. bhmah. kr.s.n.apracoditah. 


samayamasa partham . ca pancalyasnehayantritah .  26.284 

. punah. purvavadapuruttamam 
te vasudevena tadanusiks.itah. sneham
yattasca yuddhaya samudyatasca tadagamad draun.irapyattadhanva  26.285 

asrutya tatam
. nihatam . cakara nih.ses.aripupramathane 
. pratijnam
narayan.astram. visasarja kopat tada bhta bhmamr.te samastah.  26.286 

yudhis..thirah. praha vis.an.n.acetanah. saineyapurvah. pratiyantu sarve 


sabhratr.koham . draun.ivarastramagno bhaveyamityatra jagada kesavah.  26.287 

namadhvamastrasya tato vimoks.yathetyatha pran.emusca dhananjayadikah. 


. sthitognih.  26.288 
sarve na bhmastadamus.ya murdhni papata sognaviva sam

adahyamane bhmepi vahnau vahniriva sthite 


aves..tayad varun.ena parthotratmaprapattaye  26.289 

na dehe patitastrasya bahirves..tanatah. phalam 


tathapi snehavasago ves..tayamasa phalgunah.  26.290 

amoghatvam . nijastrasya bhmasyavadhyatamapi 


sadhayan sarjunah. kr.s.n.o bhmasya rathamaruhat  26.291 

ves..titam . bahyatastada 
. varun.astren.a pravis..tam
sahitatvat kesavena naratvadatha phalgunam  26.292 

ccclxxxvii
tadastram . svarathadavaropite 
. nadahat tabhyam
bhma acchinnahetau ca tadastram . santimagamat  26.293 

suddhaks.atriyadharmes.u niratatvad vr.kodarah. 


vahanadavatryanyaih. pran.atepi nirayudhaih. 
sayudhah. sarathoyuddhyadavis.ahyamapsvaraih.  26.294 

svadharmahanau mitran.am . yannis.edhanam 


. kartavyam
atah. sonyanapi praha ma gamadhvamiti svayam  26.295 

namaskaryamapi hyastram . na namyam . jvanecchaya 


. tasmat tanna cakara sah.  26.296 
samare satrun.a muktam

astrabhiman vayurhi devatasya harih. svayam 


tasmad bhmam . svarupatvannadahaccagnimagnivat  26.297 

manasaivadaram. cakre bhmostre ca harau tada 


ks.atradharmanusaren. a na nanama ca bahyatah.  26.298 

vasudevah. svakyastram . camoghameva tu 


. bhmam
sadhayitvanantasaktih. punarasvanacodayat  26.299 

punah. prayoktumastram . tam . dhartaras..trobhyacodayat 


draun.irna sakyamityuktva dhr.s..tadyumnam . samabhyayat  26.300 

ayantamks.yaiva guroh. sutam


. tam . satyakiranvayad ran.e 
. dhr.s..tadyumnam
ubhau ca tau sayakabhyamavidhyannipetatustau ca vimurcchitau ran.e  26.301 

bhmasyabhyagatasyasvan draun.irvyadravayad ran.e 


sam. sthapayati tan bhme dadarsa draun.imarjunah.  26.302 

tatorjunastam. pratiyoddhumagamad ruks.a vacah. sravayan kruddharupah. 


tatragneyam . tena vyapta pr.tana pan.d.avanam  26.303 
. draun.iramuncadastram

ccclxxxviii
aks.ohin. nihata catra sena partham
. sayanam . harirujjahara 
jvantamalokya surendranandanam . draun.ih. kopat karmukam. capahaya 
yayau tamagatya jagada kr.s.n.o vedantakr.t purn.as.ad.gun.yadehah.  26.304 

. karyaya bhumau balavanajayathah. 


ma yahi saks.ad girisah. suran.am
mahacca karyam . punarasti dr.s..tam. tavasu tacca pratipadayeti  26.305 

tathoditah. pratariti bruvan.o yayau pran.amyakhilavedayonim 


yayustamanveva suyodhanadayo duh.khanataste sibiraya bhtah.  26.306 

parthasca sarve mudita janardanam . stuvantah. sibiraya jagmuh. 


. param
tatrapi ratravamitan harergun.ananusmaranto mumuduh. sametah.  26.307 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
narayan.astropasamanam . nama s.ad.vim. sodhyayah.

ccclxxxix
(karn.avadhah.)
atha saptavim . sodhyayah.

Om.  athanujnamupadaya draun.erduryodhano nr.pah. 


karn.am
. senapatim . sitah.  27.1 
. cakre sogad yuddhaya dam

tatrabhavad yuddhamatva darun.am . dhr.taras..trajairgaje 


. pan.d.oh. sutanam
tatrodayadripratime pradr.syate bhmo yathodyan savitatinirmalah.  27.2 

tam
. kalayantam . jaghana ca 
. nr.patn ks.emadhurtirabhyagamat tasya gajam
tam
. vryamattam. pratilabhya bhmo ninaya mr.tyoh. sadanaya sghram  27.3 

nihatya tam. marutirabhyakr.ntacchiram . parapaks.apatinam 


. si yunam
viks.obhayamasa ca satrusainyam . ho yathaiva svasr.galayutham  27.4 
. sim

sanks.obhyaman.am . stam 
. tadankamks. ya draun. rathena pratijagmivam
tad yuddhamasdatighoramadbhutam . pura yatha nasa ca kasyacit kvacit  27.5 

dr.s..tvaiva tad devagandharvavipra ucurnedr.g dr.s..tapurvam . suyuddham 


nacottaram . ca sarvan.i na .sod.asmiyuh.  27.6 
. vapi bhavis.yatdr.k kalam

naitadr.s jnanasampad balam


. va dvayam . tatha 
. kuto vayumr.te sivam
dvayoh. samahara iha dvayorapi jnanasya bahvosca balasya surjitah.  27.7 

itryaman.e vibudhairnarottamau disah . samasta gaganam . ca patribhih. 


nirantaram . cakraturuttamojasau dr.s..tvaiva tad bhtimagurmaharathah.  27.8 

sarasane marutina nirakr.to draun.irmahastran.i mumoca tasmin 


tanyastravaryairbalavanavismayah. sam . samayamasa sutonilasya  27.9 

punah. saraireva parasparam . tavayuddhyatam. citramalam . ca sus..thu 


tada tu bhmasya sarairbhr.sarto draun.ih. papatasu dr.d.ham. vicetanah.  27.10 

bhmasca vihvalatanuh . gate gurusute prayayau ks.an.ena 


. sa tu kincideva purvam
nirdhutayuddhasrama attadhanva yoddhum . gajaugham. pratinaditasah.  27.11 

cccxc
tasmin gajan mardayati dhartaras..tro yudhis..thiram 
agad yuddhaya tau yuddham. rajanau cakratusciram  27.12 

tatra tam . cakre sahasaiva yudhis..thirah. 


. viratham
sa gadamadade gurvm . bhmobhyapatad gad  27.13 
. tam

. svarathamaropyapayayau tatah. 
dr.s..tva kr.pastam
tadaiva karn.anakulau bhr.sam . ban.airayuddhyatam  27.14 

nakulam
. viratham. kr.tva karn.otha prapalayitam 
anudrutya ca vegena kan . .the dhanuravasr. jat  27.15 

uktva ca purus.a vacah. kuntya vacanagauravat 


na jaghanaiva nakulam . visr.jya ca yayau paran  27.16 

vindanuvindavatha kaikayau ran


. e samasadat satyakirugravikramah. 
tayoramus.yabhavadugravaisasam . pravars.atoruttamasayakan bahun  27.17 

tabhyam . 
. niruddhah. sahasa jahara tatranuvindasya sirotha vindah
yuyodha saineyamatharathavubhau parasparam . cakraturuttamahave  27.18 

. syenau yathakasatal.e kr.tasramau 


tatasca carmasidharau praceratuh
nikr.tya canyonyamubhau ca carman . varasipan. yugapat samyatuh.  27.19 

. jahara vindasya mr.dhe sa satyakih. 


tatrapahastena sirah. sakun.d.alam
nihatya tam. bandhujanaih. supujito jagama satrunaparan prakampayan  27.20 

kr.pamayantamks. yaiva tapasam


. mam. prapd.ayet 
. saran.ameyivan  27.21 
iti matva pars.atastu bhmam

karn.am . varuthinmindrasutah. samabhyayat 


. samantat pratikalayantam
ks.an.at tamajau viratham. ca cakre tatopaharam. sa cakara camvah.  27.22 

. yati suryasunuh. sutena sakrasya sa dhartaras..tram 


parajitah. sam

cccxci
. pratigr.hya partho jigaya mamanyamanaskamajau  27.23 
jagada bahum

kamam . ratho me dhanurapyabhedyam . dattam. bhr.gun.amadhipena divyam 


. nihanyam  27.24 
yanta na tadr.n mama yadr.so harih. salyo yadi syat tvadarim

itrite sautyakr.te sa salyam. provaca sa kruddha ivabhavat tada 


duryodhano rathinah . sarathestu vyavarn.ayannuttamatamasamayat  27.25 

buddhya balena jnanena dhairyadyairapi yodhikah . 


rathinah. sarathih. sa syadarjunasya yatha harih. 
yatha sivasya brahmabhud dahatastripuram . pura  27.26 

. santa iva salyosya sarathih. 


ityadivakyaih. sam
babhuva tena sahitah. senam . vyuhya raveh. sutah.  27.27 

gacchan yuddhaya darpen.a praha yo merjunam . puman 


darsayet tasya dasyami prto vittamanargal.am  27.28 

iti bruvantam. bahusah. praha salyah. prahasya ca 


nivatakavaca yena hata dagdham . ca khan.d.avam 
ko nama tam. jayenmartyo dr.s..to vopi sa gograhe  27.29 

kakagomayudharma tvam . ham. sasim . ran.e 


. hopamam
. ma yahi hatonena yamaks.ayam  27.30 
ma yahi partham

ityukte ravijo madran nitaram . paryakutsayat 


salyopi sarvadeses.u ncamadhyottama narah. 
santtyuktvasya sarathyam. cakre parthahitepsaya  27.31 

karn.otha salyaniyatena rathena parthasenamavapya vidudhava saraih. samantat 


sam
. raks.ito yudhi suyodhanagautamadyairacaryajena ca mahastravidam . varen.a  27.32 

tam. bhmapars.atasinipravarabhigupta sa pan.d.aveyapr.tanabhivavars.a ban.aih. 


. suryasunuratha ban.avarairvidarya samprardayacchitasarairapi dharmasunum  27.33 
tam

cccxcii
kr.tva tamasu viratham . nidhaya parus.a gira aha coccaih. 
. dhanurasya kan..the sajyam
dr.s..tvaiva marutiramum. bhr.samatutoda duryodhanam. virathakarmukamatra kr.tva  27.34 

tam
. pran.asam . sayagatam
. nr.patim
. nirks.ya karn.am . jagada yudhi madrapatih. pradarsya 
yasyartha eva samarastvamiyam . ca senam . tam. tvam. yamasya sadanam . prayiyasumadya 
bhmena pd.itamamum . paripahi sghram. kim . hi mudhabhipd. ya  27.35 
. te yudhis..thiramimam

srutvasya vakyamatihaya yudhis..thiram . karn.o yayau nr.patiraks.an.atatparolam 


. tam
. pavanasunurabhi tviyaya krodhad didhaks.uriva karn.amameyadhama  27.36 
dr.s..tvaiva tam

. amabhigacchata asa rupam 


rajavanaya sinipungavapars. atau ca sandisya karn
ante kr.tantanarasim . hatanoryathaiva vis.n.orharam . grasata attasamastavisvam 
tadvegatah. praticacala dhara samasta vidravita ca sakala prativrasena  27.37 

vaikartanena sarasancayatad. itah. sa ban.am . pramumoca tasmin 


. ca vajrasadr.sam
tenahato mr.takavat sa papata karn.o bhmah. ks.uram. ca jagr.hebhiyayau ca padbhyam  27.38 

nindam
. harestu vidadhati paroks.agopi yastam . hvameva 
. pragr.hya karavan.i vijim
evam. hi vayutanayasya mahapratijna chettum
. sa tena ravijasya sasara jim. hvam  27.39 

ayantamantikamamum . prasamks.ya salyo netyaha hetubhiraho na mr.s.a pratijna 


karya tvayaiva puruhutasutasya jim . ma tena pataya marutsuta sutasunoh.  27.40 
. hvam

ityuktva pramukhat tasya rathenaiva tu madrarat. 


vaikartanamapovaha sarvalokasya pasyatah .  27.41 

jitva suryasutam. bhmah. kauravan.amankinm 


sarvam . vidravayamasa draun.iduryodhanavr. tam  27.42 

aks.ohin.trayam . ks.an.at 
. tena tada vilul.itam
tadaiva guruputroyat pan.d.avanamankinm  27.43 

vimr.dya sakalam . senam. kr.tva ca viratham. nr.pam 


dhr.s..tadyumnam. yamau caiva satyakim . draupadsutan 
. scakre nirayudhan  27.44 
ks.an.ena virathkr.tya sarvam

cccxciii
tan bhagnadarpan ran.atopayatananveva ban.avr.tamantariks.am 
kurvan yayau dharmarajastamaha kim . nah. svadharme niratan viham . si  27.45 

. sriti coditah. 
ks.atriyan paradharmastho ma him
prahasya tan vihayaiva yayau yatracyutarjunau  27.46 

sam. saptakaistatra sam . samahvayamasa suresasunum 


. yuddhyamanam
sa ban.ayuktam. bhujagendrakalpamunnamya bahum . yudhaye susuram  27.47 

parthah. sam . sr.s..tah. samararthibhih. 


. saptakagan.aih. sam
ahuto draun.ina caiva karyam. kr.s.n.amapr.cchata 
codayamasa ca hayan kr..sn.o draun.iratham . prati  27.48 

ubhau ca tavastravidam . pradhanau mahabalau sam . yati jatadarpau 


. endrasunu timirah. pracakratuh.  27.49 
saraih. samastah. pradiso disasca dron

draun.istada syandanavajiromasvaromakupadhvajakarmukebhyah. 
saranamoghan satatam . sarapanjaren.a  27.50 
. sr.jano babandha partham

tasmin nibaddhe hariraprameyo vibodhayamasa surendrasunum 


. ca sa utthitostran. yamucanmahanti  27.51 
alinganenasya dadau balam

nivarya tanyastravarairguroh . sutasciccheda ca jyam . yudhi gan.d.ivasya 


vavars.a partham . sopyayunkta  27.52 
. ca sarairathanya jyast taya gan.d.ivam

tatah. saren.a kupitah. sitena draun.isaratheh. 


siro jahara kaunteyah. sarathyam . sokarot svayam  27.53 

saran visr.jata tena sarathyamapi kurvata 


sarakut.ena parthah. sa punarbaddho dvijanmana  27.54 

punaralingya kr.s.n.astamadhacchatruvighatakam 
balamasmim . statah. parthah. uttasthau saracapabhr.t 
vavars.a ca saran bhuyo dron.aputrerimardanah.  27.55 

cccxciv
punastasya nunoda jyam . draun.ih. sandhaya tam. punah. 
partho dron.asutasyasvarasmm. sciccheda sayakaih.  27.56 

virasmayo haya draun.eh. punah. parthasarahatah. 


apohurdurametasmat sopi sam . sthapya tan punah. 
cintayamasa naitasmadadhikam . sakyaterjune  27.57 

sarathitvat kesavasya dhvajasthatvaddhanumatah. 


gan.d.ivatvat karmukasya ces.udhyoraks.ayatvatah.  27.58 

avadhyatvat tathasvanamabhedyatvad rathasya ca 


ato yoddhum. samarthopi nadya yami dhananjayam  27.59 

evam . sa matva pravivesa senam


. pan.d.oh. sutanamatha tam. samabhyayat 
pan.d.yastayorasa suyuddhamadbhutam . pravars.atoh. sayakapugamugram  27.60 

as..tavas..tasatanyuhuh. sakat.ani yadayudham 


ahnastadas..tabhagena draun.isciks.epa tatra ha  27.61 

atha tam. viratham . kr.tva chitva karmukamahave 


. siro draun.irjahara makut.ojjvalam  27.62 
sakun.d.alam

atha vidravayamasa pr.tanam . saraih. 


. pan.d.avm
tada jaghana parthopi dan.d.adharakhyamagadham  27.63 

vidrapyaman. am . nirks.ya guroh. sutenabhyagamat tvaravan 


. pr.tanam
dhr.s..tadyumnastam . sa uce supapam . hanis.ye tvamadya yuddhe gurughnam  27.64 

ityukto darsayamasa pars.atah. khad.gamuttamam 


ayam. tava piturhanta vadis.yati tavottaram  27.65 

ityuktva dhanuradaya vavars.a ca saran bahun 


tayoh. samabhavad yuddham . tumulam . romahars.an.am  27.66 

cccxcv
tatra pars.atam . draun.ih. ks.an.ena virathayudham 
. stks.n.an mumoca naca tasya te 
kr.tvantaya saram
tvacam . ca cicchidurdraun.ih. khad.gahastobhijagmivan  27.67 

khad.gena sastraih. sastrairapyanirbhin . tada 


. n.atvacam
maurvya mamantha dhanus.ah. patayitva dharatal.e  27.68 

akr.s.yaman.am . dr.s..tva kr.s.n.apracoditah. 


. pars.atam
partho bhmascobhayatah. sarairabhinijaghnatuh .  27.69 

sa tabhyam. vajrasadr.saih. sarairabhihato bhr.sam 


visr.jya pars.atam
. svyamaruroha ratham . punah.  27.70 

jagama ca tatonyatra pancalyopi ratham. punah. 


arum . svattadhanva kr.tavarman.amabhyayat  27.71 
. hyanyam

tayorast sutumulam. yuddhamadbhutadarsanam 


tatra natiprayatnena pancalyo virathayudham 
cakara kr.tavarman.am. tamapovaha gautamah.  27.72 

atha duryodhano raja madreyavabhyayad rath 


tabhyam
. tasyabhavad ghoram. yuddhamadbhutadarsanam 
tatra natiprayatnena tena tau virathkr.tau  27.73 

svayam . samavarayat 
. yudhis..thiro raja tada tam
vyasvasutadhvajam . cakre tam . ca duryodhano ran.e  27.74 

athagatam . punasca jagama bhmo rabhaso rathena 


. suryasutam
duryodhanam . ks.an.ena  27.75 
. casya samaks.ameva cakara vro viratham

. ca sarairamus.ya sunoh. sus.en.asya sirascakarta 


nivarya karn.am
papata bhumau sa pituh. sampe yatha hatah. satyasenomunaiva 
yathaiva karn.avarajau puraiva nisayuddhe karn.apurah. prapatitau  27.76 

hatam . vihaya 
. tamks.yaiva vikartanatmajah. krodhanvito bhmasenam

cccxcvi
yayau pramr.dyaiva camum . rathepare svasvayute vyavasthitam  27.77 
. yudhis..thiram

. sinipautrapars. atau kr.s.n.asutah. somakasanghayuktah. 


nyavarayetam
sa tan samastan virathan vidhaya yudhis..thiram . yamabhyam  27.78 
. prapa yutam

nihatya sosvan yudhi dharmasunornirayudhau tau ca yamau cakara 


.  27.79 
tanekayanopagatan punasca mamarda ban.aisca vacobhirugraih

tadaiva moks.aya nr.pasya bhmo duryodhanam . viratham. sam. vidhaya 


. darsayamasa raveh. sutaya  27.80 
vivyadha marmasvatitks. n.asayakaistam

salyastada dharmasutam . vihaya karn.o yayau tatra yudhis..thiropi 


. tatra sisye karn.o yada rajagr.dhn jagama  27.81 
gatva sanaih. sibiram

draun.ih. kr.pascatra tadaiva jagmatustada bhmo draun.ikarn.au jagama 


yada bhmo draun.ikarn.au jagama kr.po nr.pam . rathamaropayacca  27.82 

nr.pam. samadaya kr.pepayate bhmarditau draun.ikarn.au saraughaih. 


vihaya tam
. jagmatuh. somakanam . camum . saraughairabhipatayantau  27.83 

athatra rajanamacaks.aman.o dhananjayo vasudevapran.unnah. 


abhyayayau pars.atah. svam
. tu senam . vks.ya kurunapd. ayat  27.84 
. karn.ahatam

nyavarayat samayantam . kapipravaraketanam 


draun.irduh.sasanascaiva dhr.s..tadyumnamavarayat  27.85 

ubhavatirathau tau tu sastrastrairabhyavars.atam 


. tamah.  27.86 
duh.sasanah. pars.atasca kurvantau ban.ajam

tatra duh.sasanenajau stambhito drupadatmajah. 


yatamanopi niryatnah. kr.to yuddhe nirayudhah.  27.87 

tadabhavad yuddhamatva darun.am . draun.estanujena tu vajrapan.eh. 


tatrapi baddhah. sarapanjaren.a parthopanuttapi hi gan.d.ivajya  27.88 

cccxcvii
. guruputrakasya 
parthotha kr.s.n.edhitabahuvryo nihatya sutam
chitva ca rasmm. sturaganamus.ya vidravayamasa saraih. suduram  27.89 

attya putram . tu guroh. samagate parthe karn.o dravayamasa senam 


. saravars.adharo duryodhanascanu yayau tameva  27.90 
pan.d.oh. sutanam

karn.amayantamalokya dravayantam . camum 


. nijam
dhanuranyat samadaya dhr.s..tadyumno nyavarayat  27.91 

tayorasnmahad yuddham . samamavisramam 


. ciram
tadaiva satyakirvro duryodhanamavarayat  27.92 

nivaritah. satyakina ran.e duryodhano nr.pah. 


nihatya satyakerasvan draupadescapamacchinat  27.93 

tadantaraiva karn.opi pars.atasvanapatayat 


tayorvirathayoreva bhagnam . tat pan.d.avam. balam  27.94 

balam . svakyam . samks.ya bhmo mr.garajaketuh. 


. bahudha vibhinnam
kr.tva dharakampakamugranadam. ran.ebhyayat kauravarajasainyam  27.95 

nadena ban.aisca vr.kodaren.a bhagnam. tada kauravasainyamasu 


diso vidudrava suyodhanopi kr.to ran.e tena vivahananayudhah.  27.96 

. ca sena samavr.tta ks.ipramavaryavega 


dr.s..tvaiva tat pan.d.avanam
taya punah. kauravan.am . balam. tad bhagnam . pradudruve  27.97 
. durad durataram

hanyamanam
. diso yatam . pancalairbhmasam . srayat 
suyodhanabalam. dr.s..tva jajvaladhirathih. krudha  27.98 

somogham . ramadevatyamastram. bhargavasanjnitam 


. divyamapratidvandvamadade  27.99 
sarvastranasakam

tacca bhmapuroges.u sainyes.vamucadudblan.am 


tadastram . ramaprasadatah. 
. varjayamasa bhmam

cccxcviii
anye tu dudruvuh. kecicchis..tah. prapuryamaks.ayam  27.100 

nahyastram . dravaman.am. staddhanti tena sapars.atah. 


pancala draupadeyasca saineyadyasca sarvasah.  27.101 

palayanenorvarita arjunopyastramudyatam 
. tadaprapyaiva raveh. sutam  27.102 
vks.ya pratyastrahnam

vasudevamidam . praha varjayitvaiva sutajam 


anyatra yami naivasmadastrajjvanamanyatha  27.103 

ityucivam
. sam
. partham
. tam. kr.s.n.oprapyaiva sutajam 
anyenaiva patha bhmam . prapayamasa visvakr.t  27.104 

tatrarjunovadad bhmam . yahi dras..tum. yudhis..thiram 


pravr.ttim
. viddhi bhupasya mam . tu sam . saptaka yudhe 
ahvayanti hatocches.astanaham . yami tad yudhe  27.105 

ityucivam . tamuvaca bhmo janan svabahvorbalamaprameyam 


. sam
sam. saptakan sutajam . sca yotsyehamekastvamupaihi bhupam  27.106 
. kauravam

tyaktva ran.am. nahamito vrajeyam. na mam . vadet kascana yuddhabhtam 


iti bruvan.am . sadhikes..tam  27.107 
. tamanantasaktih. prtah. kr.s.n.ah. prasasam

yayau yudhis..thiram . dras..tum . sarjuno harih. 


. sibiram
dr.s..tva tau nr.patih. karn.am . hatam . sa ha  27.108 
. matva sasam

abhivadya hanis.yamtyuktah. parthena sa krudha 


. vinindya bbhatsumaha kr.s.n.aya gan.d.ivam 
bhr.sam
dehi putram . sayah.  27.109 
. sa radhaya hanis.yati na sam

athava bhma evainam . nivr.tte tvayi patayet 


. tu kuntya vr.tha sutah. klbo mithyapratisrutah.  27.110 
tvam

. hi sutaputren.a klis..to marutitejasa 


aham

cccxcix
jvamtyagrajenokta udbabarhasimuttamam 
vasudevastadahedam . kimetaditi sarvavit  27.111 

tamaha gan.d.ivam . yo vadet tadvadho maya 


. datum
. harih.  27.112 
pratijnatastato hanmi nr.pamityaha tam

satyasya vacanam . tu dus.karam 


. sreyah. satyajnanam
yatsatam
. hitamatyantam. tat satyamiti niscayah .  27.113 

dharmasya caran.am . sreyo dharmajnanam. tu dus.karam 


yah. satam
. dharako nityam. sa dharma iti niscayah.  27.114 

kausikakhyo brahman.o hi lnam . kvacit 


. gramajanam
taskares.vabhidhayaiva nirayam . pratyapadyata  27.115 

. hatva matapitr.nimittatah. 
kascid vyadho mr.gam
bhaks.arthamabhyagat svargamasurosau mr.go yatah. 
upadravaya lokasya tapascarati durmatih .  27.116 

tasmat saddharako dharma iti kr.tva viniscayam 


ma nr.pam
. jahi satyam
. tvankuru vacam. tatah. kuru 
ityukto bahudhanindat krodhadevarjuno bhr.sam  27.117 

tvam. nr.sam . vadah. 


. sokr.tajnasca nirvryah. parus.am
tvattah. sukham . nasti kincinna mam . garhitumarhasi  27.118 

bhmo mam
. garhitum
. yogyo yo hyasmakam . sada gatih. 
. tu nindakah.  27.119 
yo yuddhyate sarvavrairadyapi tvam

ityadyuktvatmanasaya vikosam . cakr.vanasim 


punah. kr.s.n.ena pus..tah. san svabhiprayamuvaca sah. 
tacchrutva garhayitvainam . punaraha janardanah.  27.120 

matipurvam
. dehahanat papam . mahadavapyate 
dharmarthakamamoks. an.am . dehatosti yat  27.121 
. sadhanam

cd
ato ma tyaja deham . tu kuru catmaprasam . sanam 
vadho gurun.am. tvankarah. svaprasam. saiva catmanah. 
ityuktah. sa tvahankaracchasam. sa svagun.analam  27.122 

gurunindatmapuja ca na dharmaya bhavet kvacit 


tathapyarjunahardam. tat samprakasya janardanah.  27.123 

tasya lajjam
. samutpadya nasayitva ca tam. madam 
naham
. veda param . dharmam . kr.s.n.a eva gatirmama  27.124 

iti bhavam . harih. 


. samutpadya dos.an nasayitum
karayamasa tat sarvamarjunena jagatpatih .  27.125 

tata evadavijnanat kupito nr.patirbhr.sam 


ahastu raja bhmastvam
. yuva mam. jahi ca svayam 
vanam .  27.126 
. va viphalo yamtyuktvottasthau svatalpatah

tam. vasudevah. pratigr.hya hetumuktva sarvam . samayamasa neta 


parthasca bhupasya papata padayoh. ks.amapayan sopi suprtimapa  27.127 

tau bhratarau vasudevaprasadanmahapado muktimapyatihr.s..tau 


bhaktya samastadhipatim . satustvaya samah. ko nu hare hito nah.  27.128 
. sasam

tatah. pran.amya bbhatsuragrajam . parirambhitah. 


tenabhinanditah. prtya casrbhih. prayayau yudhe  27.129 

tam
. sankitam. karn.ajaye svinnagatram . haristada 
. vises.atah. 
sankrtya purvakarman. i naravesam
vyanjayamasa dhairyam . ca tasyast tena susthiram  27.130 

bhmastada satrubalam . samastam . vidravayamasa jaghana cajau 


vran ran.ayabhimukhan svayantra kurvam. sca varta ramaman.a eva  27.131 

. sakunih. sasainyo duryodhanasyavarajairupetah. 


tadasadat tam

cdi
tam
. bhmaseno viratham . vidhaya ban.airbhuvi ca nyapatayat  27.132 
. nirayudham

na jaghnivam
. stam
. sahadevabhagam . svena tadaks.agos..thyam 
. prakalpitam
tam
. murcchitam. svasamatravases.am. duryodhanah. svarathenapaninye  27.133 

duryodhanasyavaraja dasatra pradudruvurbhmasenam . vihaya 


tadarjunam . ca dr.s..tva prtah. srutva dharmarajapravr.ttim  27.134 
. vasudevam

punasca nighnantamaripravran vidravayantam . ca nijam. varuthinm 


sasara duh.sasana attadhanva bhmopi tam . ha ivabhipetivan  27.135 
. sim

tam
. ruks.avaco muhurarpayantam . vidhaya bhmo viratham. ks.an.ena 
pragr.hya bhumau vinipatya vaks.o vidarayamasa gadapraharatah.  27.136 

akramya kan..tham . ca padodaresya nivisya pasyan mukhamattaros.ah. 


vikosamakasanibham. vidhaya mahasimasyorasi sancakhana  27.137 

kr.tvasya vaks.asyurusattat.akam
. papau nikamam. tr.s.itomr.topamam 
tacchon.itambho bhramadaks.amenam . smarayamasa purakr.tani  27.138 
. sam

vaksayakam
. scasya pura samarpitan sam. smarayamasa punah.punarbhr.sam 
dantantaram . na pravivesa tasya raktam . hyapeyam . purus.asya janatah.  27.139 

tathapi satrupratibhs. an.aya papavivasvadya punah.punarbhr.sam 


smaran nr.sim . ham
. bhagavantamsvaram . ca dadarsa bhaktya  27.140 
. sa manyusuktam

yaste manyo 81 ityato narasim


. ham
. somam . tasmai carpayacchon.itakhyam 
yuddhakhyayajne somabuddhyarivaks. a iheti samna gadaya vibhindan  27.141 

uvaca vacam. purus.apravrah. satyam . pratijnam. lokamadhye vidhaya 


yah. sapatayasta apatayo hi jata yasapatih. sa sapatisca jata  27.142 

pasyantu citram . ye vai tilah. s.an.d.hatila babhuvuh. 


. paramasya saktim
81
R.gveda 10.83.1

cdii
enam . ca maya yadha kascit puman mocayatu svavryat  27.143 
. gr.htam

iti bruvan.ah. punareva raktam . devavaro yatha divi 


. papau sudham
punasca sapran.amamum . visr.jya nadan nanartaribale nirayudhah.  27.144 

pratyanr.tyan yesman punargauriti gauriti 


. pratinr.tyamah. punargauriti gauriti  27.145 
tan vayam

iti bruvan nr.tyamanorimadhya asphot.ayanchatrugan.anajohavt 


sasaka ca dras..tumamum . isuyodhanadis. u  27.146 
. na kascid vaikartanadraun

. nimlayamasa tadaks.in. ca 
bhayacca karn.asya papata karmukam
sambodhito madrarajena yuddhe sthitah . kathancit sa tu parthabhagah.  27.147 

draun.irvihayainamapajagama duram. tada bhmaseno jagada 


.  27.148 
ptah. somo yuddhayajne mayadya vadhyah. pasurme haraye suyodhanah

iti bruvan mr.tamutsr.jya satrum


. duryodhanam . casu rus.abhidudruve 
ayantamks.yaiva tamugrapaurus.am. dudrava bhtah. sa suyodhano bhr.sam  27.149 

baladvayam . kr.s.n.aparthau vinaiva 


. capayayau vihaya bhayad bhmam
. sunyamabhunmuhurtam. nanarta bhmo vyaghrapadena hars.at  27.150 
ayodhanam

sankalpya satrun govadevajimadhye sardulavat taccaritam . nisamya 


. satuscainamatiprahr.s..tau  27.151 
jahasa kr.s.n.asca dhananjayasca sasam

yada sa rangah. pavamanasununa sunyah. kr.tastatra mahurtamatrat 


duryodhanasyavarajah. saraughairavvr. s.an bhmamudarasattvam  27.152 

tan marutirban.avarairnikr.ttasrs.an yamayanayadasu vrah. 


tasmin dine vim . satidhartaras..tra hatastadanye samarat pradudruvuh.  27.153 

karman.yananyaupayikani bhme kurvatyevam . bhtabhterisanghe 


nimlitaks.e ca bhayena karn.e karn.atmajo nakulam. pratyadhavat  27.154 

cdiii
madrsuto vr.s.asenam
. saraughairavarayat tam. viratham. cakara 
karn.atmajah. sopyasicarmapan. istasyanugam
. strisahasram. jaghana  27.155 

karn.atmajastasya sanchidya carma bhmarjunadnapi ban.asanghaih. 


avvr.s.at tasya parthah. saren.a grvabahurun yugapaccakarta  27.156 

ekena ban.ena sute hate sve vaikartano vasavimabhyadhavat 


tayorabhud dvairathayuddhamadbhutam . sarvastravidvarayorugrarupam  27.157 

paks.agrahastatra surasurastayoranye ca jva gaganam . samasthitah. 


mahan vivadopyabhavat tayoh . kr.te tada girsovadadabjayonim  27.158 

surasuran. am
. bhmaduryodhanau dvau samasrayau tatpriyau karn . aparthau 
pran.opamau tena caitatkr.te te surasurah. kartumicchanti yuddham 
. mahan syat tenanayoh. samamevastu yuddham  27.159 
tada vinaso jagatam

itrite vasavah. padmayonim . jagada kr.s.n.o yatra jayasca tatra 


kamo na kr.s.n.asya mr.s.a bhaveddhi kamosya parthasya jayam . pradatum  27.160 

. asya vadhastatheti 
ityucivan vasavah. phalgunasya jayostu karn
uktvanamat kanjabhavastatheti prahasuran devatascababhas. e  27.161 

na karn.arjunayorarthe virodham . kuruta kvacit 


bhmaduryodhanarthe va pasyantveva ca sam . yugam 
ityukte santimapanna dadr.suh. sam . tayoh.  27.162 
. yugam

vavars.atustau ca mahastrasastrairbhmo rathasthovarajam . jugopa 


. nadantah.  27.163 
saineyapancalamukhasca parthamavarya tasthuh. prasabham

duryodhano draun . imukhasca karn.am. raraks.uravarya tadasa yuddham 


. ban.avaraih. sa karn.ah. samardayamasa vises.ayan ran.e  27.164 
tatrarjunam

tada nadan bhmaseno jagada gadam . samadaya samattaros.ah. 


aham . vainam. gadaya pothayami tvam. va jahmam. samupattavryah. 
kr.s.n.opi tam
. bodhayamasa samyan naravesam . vyanjayan bhuya eva  27.165 

cdiv
samr.ddhavryah. sa tada dhananjayah. suyodhanadraun.ikr.pan sabhojan 
sakam . scakara vivyadha tanapyariha supunkhaih.  27.166 
. ca ban.airviratham

te kincid duratastasthuh. pasyanto yuddhamuttamam 


amanus.am . tat parthasya dr.s..tva karma guroh. sutah. 
. duryodhanamabhas. ata  27.167 
gr.htva pan.ina pan.im

dr.s..tam . tvayadya tathaiva parthasya yatha jita vayam 


. hi bhmasya balam
alam . ca maya sametah.  27.168 
. virodhena sametya pan.d.avaih. prasadhi rajyam

dhananjayastis..thati varito maya janardano naiva virodhamicchati 


vr.kodarastadvacane sthitah . sada yudhis..thirah. santamanastatha yamau  27.169 

. gr.han.a me naiva bhayadudritam 


hitarthametat tava vakyamritam
aham . hyavadhyo mama caiva matulo na sankitum . me vacanam . tvamarhasi  27.170 

itritah. praha suyodhanastam . duh.sasanasyadya papau hi son.itam 


sardulaces..tamakarocca bhmo na me kathancit tadanena sandhih .  27.171 

. karn.adhananjayau 
ityukto draun.irast sa tus.n.m
mahastrasastravars.en.a cakratuh. khamanantaram  27.172 

agneyavarun. aindradnyetanyanyonyamr.tyave 
brahmastramapyubhau tatra prayujyanadatam. ran.e 
.  27.173 
anyonyastrapratghatam. kr.tvobhau ca virejatuh

kramen.a vr.ddhorubalena tatra surendraputren. a virocanatmajah. 


nirakr.to nagamayam
. sarottamam
. brahmastrayuktam . visasarja vasavau  27.174 

tam. vasudevo rathamanamayya mogham . cakararjunatah. kirt.am 


curn.kr.tam . yayau ban.agatasca nagah.  27.175 
. tena surendrasunordivyam

namite vasudevena rathe pancangulam . bhuvi 


apangadesamuddisya mukte nage kirt.inah.  27.176 

cdv
bhanktva kirt.am
. viyati gacchati prabhun . oditah. 
ban.aistaks.akaputram . tam. vasavih. purvavairin.am  27.177 

hatva nipatayamasa bhumau karn.asya pasyatah. 


brahmastrasyativegitvam . karn.ena bhargavat  27.178 
. praptam

punasca parthena mahastrayuddham . prakurvatah. suryasutasya cakram 


. yayuh.  27.179 
rathasya bhumirgrasati sma sapadastran. i divyani ca vismr.tim

uddhartukamo rathacakrameva partham . yayacevasaram . pradatum 


netyaha kr.s.n.onjalikam
. sughoram
. trinetradattam. jagr.he ca parthah.  27.180 

satyena dharmen.a ca sanniyojya mumoca karn . asya vadhaya ban.am 


ciccheda tenaiva ca tasya srs.am . sughoram  27.181 
. sandhitsato ban.avaram

aparahn.eparahn.asya sutajasyendrasununa 
chinnamanjalikenajau sotsedhamapatacchirah .  27.182 

tasmin hate dnamukhah. suyodhano yayau samahr.tya balam . sasalyah. 


. nisamya tada samagatya dadarsa tattanum  27.183 
yudhis..thirah. karn.avadham

sasam
. sa kr.s.n.am
. ca dhananjayam. ca bhmam . ca yenyepi yudhi pravrah. 
gatva ca te sibiram . modamana us.uh. sakr.s.n.astadanuvratah. sada  27.184 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
karn.avadho nama saptavim . sodhyayah.

cdvi
(pan.d.avarajyalabhah.)
atha as.t.avim
. sodhyayah.

Om .  prabhatayam . guruputranumoditah. 
. tu sarvaryam
salyam
. senapatim . kr.tva yoddhum. duryodhanobhyayat  28.1 

tamabhyayuh. pan.d.avasca hr.s..ta yuddhaya dam. sitah. 


tatrast sumahad yuddham . pan.d.avanam . paraih. saha  28.2 

agre bhmah. pan.d.avanam . madhye raja yudhis..thirah. 


pr.s..the gan.d.vadhanvasd vasudevabhiraks.itah.  28.3 

cakraraks.au yamau rajno dhr.s..tadyumnasca satyakih. 


. guroh. sutah.  28.4 
nr.pasya parsvayorastamagrenyes. am

. 
madhye salyah. pr.s..thatobhud bhratr.bhisca suyodhanah
cakraraks.au tu salyasya sakunistatsutastatha 
kr.pasca kr.tavarma ca parsvayoh. samavasthitau  28.5 

tatrabhavanmahad yuddham . bhmasya draun.ina saha 


. bhayanakam  28.6 
rajnah. salyena ca tatha ghorarupam

tatra natiprayatnena draun . irbhmena sayakaih. 


virathkr.tastatha dharmasunuh. salyena tatks.an.at  28.7 

asasada tada salyam . 


. kapipravaraketanah
tayorasnmahad yuddhamadbhutam . romahars.an.am  28.8 

rathamanyam. samasthaya draun.irbhmam . samabhyayat 


duryodhanasca bhmasya sarairavarayad disah.  28.9 

tavubhau saravars.en.a varayamasa marutih. 


tabhyam
. tasyabhavad yuddham . sughoramatimanus. am  28.10 

duryodhanasyavarajan draupadeya yuyutsuna 

cdvii
sikhan.d.yadyairmatulaisca saha sarvan nyavarayan  28.11 

sahadevastu sakunimulukam . nakulastada 


dhr.s..tadyumnasca hardikyam. satyakih. kr.pameva ca 
tes.am. tadabhavad yuddham . citram. laghu ca sus..thu ya  28.12 

salyastu sarasanghataih. parthasyavarayad disah. 


sopi vivyadha visikhaih. salyamahavasobhinam 
tayoh. susamamevascciram . devasuropamam  28.13 

tatah. saram
. vajranibham. madrarajah. samadade 
. hr.daye sa mumoha ca  28.14 
tena vivyadha bbhatsum

. vasavih. satrutapanah. 
upalabhya punah. sanjnam
ciccheda karmukam. sankhe madrarajasya dhmatah.  28.15 

sonyat karmukamadaya mumocastran.i phalgune 


sauram. yamyam . tanyaindren.a jaghana sah.  28.16 
. ca parjanyam

punarnyakr.ntat taccapamindrasunuramars. itah. 


. samavidhya ciks.eparjunavaks.asi 
salyo gadam
tada mumoha bbhatsustata uccukrusuh . pare  28.17 

prapya sanjnam . vivyadha vaks.asi 


. punah. parthah. salyam
sa vihvalitasarvangah. sisraye dhvajamuttamam  28.18 

samasvastah. punarban.am . ran.e 


. yamadan.d.anibham
mumoca parthasya sa ca nirbibheda stanantaram  28.19 

. samasritah. 
tena vihvalitah. partho dhvajayas..tim
samasvastah. praciccheda madrarajasya karmukam 
chatram . dhvajam. ca tarasa sarathim. ca nyapatayat  28.20 

tadanyam. rathamasthaya dharmarajah. sarottamaih. 


caturbhiscaturo vahanchalyasya nijaghana ha  28.21 

cdviii
salyonyam
. rathamasthaya sarvam. stancharavr.s..tibhih. 
chadayamasa rajanam . ca cakara ha  28.22 
. viratham

nihatyasvan satyakesca dhr.s..tadyumnasya cabhibhuh. 


cape cchittva ca yamayordadhmau sankham . mahasvanam  28.23 

tatastu salyam . dr.s..tva ran.e bhmasenastarasv 


. samudryaman.am
nyavarayad ban.avarairanekaiscakara cainam . ks.an.ena  28.24 
. viratham

asthaya canyam
. rathamapatantam. punasca salyam. bhr.sameva marmasu 
nirbhidya ban.aurviratham. cakara punastr.tyam
. ca ratham . ruroja  28.25 

attanyattanyayudhanyasya bhmah. sarvan.i ciccheda bibheda casya 


marman.i ban.airnitaram . punasca sa mus..timudyamya jagama dharmajam  28.26 

tam . bhmabhinnamarman. am . vivarman.am. nirayudham 


. ca maran.ayaiva kevalam  28.27 
svasamatravasis..tam

atmanamabhigacchantam . dr.s..tvanyam . rathamasthitah. 


hantukamo ran.e vramamogham . saktimadade  28.28 

divyastrairapi sam . tada dharmanandanah. 


. yojya tam
satyadharmaphalaiscaiva ciks.epasya hr.di tvaran  28.29 

sa bhinnahr.dayo bhumau papatabhimukho nr.pam 


satyadharmaratah. salya indrasyatithitamagat  28.30 

madraraje hate vre susarmarjunamabhyayat 


. saptakavasis..taistamanayanmr.tyaverjunah.  28.31 
sam

duryodhanasyavarajanavasis..tan vr.kodarah. 
. ca nisses.amakarod ran.e  28.32 
sarvan jaghana senam

ulukam . catipapinam 
. sahadevotha sakunim

cdix
jaghana draun.ihardikyakr.pan bhmarjunau tatah.  28.33 

bahuso virathkr.tya pd.ayitva punah.punah. 


dravayamasatuste tu bhs.ita vivisurvanam  28.34 

saineyena gr.htotha sanjayonantasaktina 


vyasena mocitothaikah . parthan duryodhanobhyayat  28.35 

tes.amabhut tasya ca ghorarupam


. yuddham . sa ban.airbahusorjunam . ca 
cakara murcchabhigatam. yudhis..thiram
. yamavayatnad viratham . scakara  28.36 

tam
. bhmaseno viratham . cakara gajam . samaruhya punah. samabhyayat 
punasca saineyasikhan
. d.ipars.atan yamau nr.pam. ca vyadadhannirayudhan  28.37 

gaje ca bhmena sarairnipatite samaruhad vajivaram. sunirbhayah. 


sa tena ca prasakaro ran.eriha cacara sainaiyamatad. ayacca  28.38 

mumoha tenabhihatah. sa satyakiryamavapi prasanipd. itau rathe 


nis.daturdharmasutam
. prayantam. samks.ya bhmosya jaghana vajinam  28.39 

prase nikr.tte ca vr.kodaren.a vivahanah. sopayayau suyodhanah . 


adaya gurvm. ca gadam. prayato dvaipayanasyorusaro vivesa  28.40 

evamaks.ohin.s.at.kam . bhmena nihatam . ran.e 


panca parthena nihata arddham . kalingakanr. te 
ekadasaks. ohin.bhyah. sis..tamanyairnisuditam  28.41 

aks.ohin.catus.kam . draun.ina hatam 


. ca parthanam
anyairanyah. samastaisca dron.akarn.amahabratah. 
duryodhano bhaumasunuh. prayah. senahanah. kramat  28.42 

. labdhva tadatsuccaih. pan.d.aves.u mahatmasu 


jayam
duryodhano jalastambham . kr.tva mantran jajapa ha  28.43 

mantra durvasasa datta mr.tasanjvanapradah. 

cdx
. sarvan mr.tanapi 
jale sthitva japan saptadinaih
. syuravadhyasca te punah.  28.44 
uddhared dhartaras..troyam

iti vidyabalam . tasya jnatva pan.d.usutastatah. 


anves.antah. susruvusca vyadhebhyastam . jale sthitam 
agaccham . sca tatastatra puraskr.tya janardanam  28.45 

tada jalat samunmajjya tribhirdraun . ipurassaraih. 


mantrayantam . sma dadr.sustan dr.s..tva te pradudruvuh.  28.46 

duryodhanovisat toyam . kesavajnaya 


. dr.s..tva tam
yudhis..thirah. supurus.airvakyairenamathahvayat  28.47 

. stada dan.d.ahato yathahih. 


amars.itosau dhr.taras..traputrah. svasam
. bhavanchasatu sarvapr.thvm  28.48 
uvaca sat.hyat tapase vanaya yayam

tamaha dharmajo raja yastvam . kr.s.n.e samagate 


sucyagravedhyam. pr.thivm
. datum
. naicchah. katham . punah.  28.49 

. bhs.madron.amukhanapi 
ghatayitva sarvapr.thvm
datumicchasi sarvam . ca pr.thvm . punah.  28.50 
. nadya vayam

. ehi yuddhe sthiro bhava 


ahatva pratigr.hn.m
na kurun.am
. kule jatastvam. yo bhto hyapovisah.  28.51 

. srutva duryodhano rus.a 


ityadi ruks.avacanam
jalastambhat samuttasthau svasannasvis. o yatha  28.52 

uvaca caika evahamakirt.o vivarmakah. 


bhavanto bahavo varmasirastran. ayuta api  28.53 

yadyevamapi me yuddham . bhavadbhirmanyase samam 


. karis.ye naca bhrmama  28.54 
sarvairekena vayuddham

. ca dadami te 
ityukta aha dharmatma varmadyam

cdxi
vr.n.s.va prativram
. ca pancanam . tvamicchasi  28.55 
. yam

hatvaikam . tvam. bhunks.va rajyamanye yama vayam . vanam 


hate va tvayi tenaiva bhunjmascakhilam. bhuvam 
adatsva cayudham . yena jetumicchasi satravan  28.56 

ityukta uce nahi durbalairaham. yotsye caturbhirbhavadarjunadibhih. 


. spr.se  28.57 
bhmena yotsye gadaya sada hi me priya gada nanyadathayudham

srutvasya vakyam . rabhaso vr.kodaro gadam . tadadhyarddhabharadhikam. muda 


rajno gadayah. parigr.hya vrah. samutthito yuddhamanah. samunnadan  28.58 

athaha narayan.a adidevo yudhis..thiram


. kas..tamidam. kr.tam. tvaya 
nahyes.a raja gadaya ran.e caran sakyo vijetum . nikhilaih. surasuraih.  28.59 

sa niscayad vascaturo nihanyat saharjunan bhmasenah. kathancit 


hantainamajau nahi bhmatulyo bale kvacid dhartaras..trah. kr.t ca  28.60 

. raks.ata ripoh. 
uru bhmena bhettavyau pratijnam
nabheradhastaddhananam . jana ahurgadamr.dhe  28.61 

adharma iti tat kr.s.n.o lokanindanivr. ttaye 


apaddharmam . darsayitum . kincidvyajena sam. yutah.  28.62 

bhmo hanyad dhartaras..tramityuce yadyapi sphut.am 


avyajenapi saktosau balam . nissmamaha ca  28.63 

aha siks.amapyanunam
. yatnam. duryodhanedhikam 
nahi bhmotiprayatnam . kuryaditi gun.o hyayam  28.64 

. dharmo dus..tes.u tu vises.atah. 


pratijnapalanam
iti dharmarahasyam . tu vittah. kr.s.n.avr.kodarau  28.65 

. vyapanetumubhavapi 
nanyastato lokanindam
. janasya tu  28.66 
anapadyapadiva ca darsayetam

cdxii
tato bhmah. sarvalokasya dharmam . prakasayan vakyamidam . jagada 
uru tavaham . bhetsyami naivatra vicaran.yam  28.67 
. hi yathapratijnam

ityuktavantam. prasasara cajau duryodhanastatra babhuva yuddham 


. vidhitsurmandah. sa ajau vyacarajjanarthe  28.68 
bhmastadagryaprakr.tim

darsayantau gadamargam
. citram. tau praviceratuh. 
balabhadropyajagama tada tau prativaritum  28.69 

varitavapi tenobhau naiva yuddham . pramuncatam 


tato dadarsa tad yuddham . manitah. kr.s.n.apurvakaih. 
. yuktau man.d.alani viceratuh.  28.70 
tau siks.abalasam

tato bhmam . dhartaras..trah. sirah. ks.itau 


. vancayitum
nyadhaducchritasakthkastada kr.s.n.abhyanujnaya 
pr.s..thamulehanad bhmo bhinnasakthisca sopatat  28.71 

pratijnapalanarthaya nobhernoparyadhastada 
gadayuddhasya maryadam . yasascapyabhiraks.itum  28.72 

. vr.kodarah. 
nadhastanmadhya evasau nijaghne tam
evam. pratijnayugmartham
. bhagnam
. sakthiyugam. ran.e  28.73 

. dyute nidhehti yadavadt suyodhanah. 


kr.s.n.am
tatpratijnanusaren. a bhmo murddhanamakramt 
r.s.abham ma samananam 82
.
. dadarsa ca  28.74 
82
r.gveda 10.166.1) iti suktam

tes.am . pun.yani vidyasca samadayaiva sarvasah. 


tam. scakara tamogantr.nstasya murdhni padakraman  28.75 

smarayamasa karman.i yani tasya kr.tani ca 


kr.s.n.abandhe kr.to mantra iti murdhni padahanat  28.76 

punah.punasca tad vks.ya cukrodha musalayudhah. 

cdxiii
iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
cukrosa naiva dharmoyamityasavurdhvabahukah.  28.77 

punah. krodhabhitamraks.a adaya musalam . halam 


abhidudrava bhmam . tam. na cacala vr
. .  28.78 
kodarah

abhaye sam . jagraha kesavah. 


. sthite bhme ramam
aha dharmen.a nihato bhmenayam. suyodhanah.  28.79 

na man.d.alebhisare va napasare ca nabhitah. 


adho hanyad vancayantamadho hatva na dus.yati  28.80 

kr.ta pratijna ca vr.kodaren.a bhetsye tavoru iti yuktipurvam 


sam . sravayanena tades.a dharmato jaghana duryodhanamagryakarma  28.81 

vasudevavacah. srutva dharmacchalamiti bruvan 


rauhin.eyo jagamasu svapurmeva sanugah.  28.82 

. samapr.cchad yudhis.t.hirah. 
tasmin gate vasudevam
dharmoyamathavadharma iti tam. praha kesavah.  28.83 

na saks.ad dharmato vadhya ye tu papatama narah. 


. surarayah. 
devairhi vancayitvaiva hatah. purvam
atoyamapyadharmen.a hato natrasti dus.an.am  28.84 

bhs.madron.au ca karn.asca yadaivopadhina hatah. 


ko nu duryodhane pape hate dos.ah. kathancana  28.85 

pratijnapalanayapi vibhedoru vr.kodarah. 


dharmatasca pratijneyam . kr.ta tenanurupatah.  28.86 

lokatopi na dharmasya haniratra kathancana 


. ca manvate  28.87 
ye bhmasyaprabhavajna apaddharmam

avadhyatve sivavarad gadasiks.abaladapi 


jarasandhopamo yasmad dhartaras.t.rah. suvisrutah.  28.88 

tasmat saddharma evayam . bhmacrn.a iti bruvan 


api sam. sayinam
. cakre dharmarajam. jagatpatih.  28.89 

bhubharaks.atijo dharmo macchusrus.atmakastu yah. 


bhmasyaiva bhavet samyagiti buddhya parah. prabhuh.  28.90 

cdxiv
svenaiva balabhadraya janaya ca punah.punah. 
srutvapyuktam . na tatyaja sam . dharmajo yatah. 
. sayam
tatopyasam . sayam kr s
. .. .no na cakara . t.hiram  28.91 
yudhis

mukhyam . dharmam . hi bhagavan balayaha janaya ca 


dharmen.aiva hato raja dhartaras.t.rah. suyodhanah. 
iti yad vaks.yati punarniscayartherjunaya ca  28.92 

punah.punardharmata eva bhmo jaghana rajanamiti bruvantam 


. sphuritadharos.t.hah. krodhat supapo dhr.taras.t.rasunuh. 
jagada kr.s.n.am
tvayaiva pape nihita hi parthah. papadhikastvam. hi sadaika eva  28.93 

ityucivam
. sam. prajagada kr.s.n.o na tvatsamah. papatamah. kadacit 
bhs.madihatyapi tavaiva papam . yadanvayustvamatipapaniscayam 
papam . ca papanugatam. ca hatva kathancanapyasti nacaiva papam  28.94 

. prayatnacca nisargatopi 
na pan.d.aves.vasti tato hi kincit papam
gun.adhikaste madapasrayacca ko nama tes.van.vapi papamaha  28.95 

nisargatah. papatamastvamanyan dharmasthitan papapathe nidhaya 


svayam . gatimeva yasi  28.96 
. ca pape niratah. sadaiva papat supapam

iti bruvantam. punaraha kr.s.n.am . pradhanah. 


. duryodhanah. papakr.tam
svantottamo nama ka eva mattah. ko nama dos.osti maya kr.totra  28.97 

is.t.am
. ca yajnaiscaritam
. ca purtaih. padam
. ripun.am . hi murdhni 
. nihitam
mr.tyusca sangramasirasyavapto ran.onmukhenaiva maya kimanyat  28.98 

is.t.a bhoga maya bhuktah. prapta ca parama gatih. 


duh.khino duh.khamapsyanti parthaste kut.ayodhinah.  28.99 

candrasuryanibhaih. surairdharmikaih. sadbhirujjhita 


kevala ratnahneyam
. pan.d.avairbhujyatam. mah  28.100 

ityuktavatyeva nr.pe suresaih. prasunavr.s.t.irvihita papata 


tameva buddhim. dhr.taras.t.rasunoh. kr.tva dr.d.ham . tamondhe  28.101 
. patayitum

sambhavayata atmanam . vasudevam. vinindatah. 


tatparam . na syat tamonte ca vises.atah.  28.102 
. sca katham

yadaikaikamalam . tatra duh.khadhikyam. samuccayat 


iti tat karayitvesa aha mogham . tavakhilam  28.103 

cdxv
. sasya kr.taghnasya gun.avaddves.in.ah. sada 
nr.sam
yadi dharmaphalam . suryavat syat prakasakam  28.104 
. dhvantam

vadan punah.punaridam . dharmato hata ityapi 


khyapayamasa bhagavan jane nijajanes.t.adah.  28.105 

prakhyapite vasudevena dharme satam . hr.dyamast samastam 


. sarves.am
hatam
. ca dharmen.a nr.pam. vyajanan papoyamityeva ca niscitarthah.  28.106 

. sayobhut sumanobhivr.s.t.ya 
yudhis.t.hiropayadars sadaiva sasam
snehad draun.ih. sanjayo rauhin.eyo dauryodhanat papamityeva cocuh.  28.107 

. nadadbhirhr.s.itaih. sametah. 
tatah. kr.s.n.ah. pan.d.upancalakaistairbhr.sam
yayau virincesasurendramukhyaih. sampujitastaisca ran.angan.at smayan  28.108 

tatah. srutva sanjayad duh.khataptam . sambodhayis.yan pitaram . yuyutsuh. 


kr.s.n.asya rajnasca matena yato jagama canveva janardanasca  28.109 

dharmayuktaisca tattvarthairlokavr.ttanudarsakaih. 
vakyai rajanamasvasya prayat parthan punarharih.  28.110 

kalanusarato daivam . hartumacyutah. 


. scopasam
yayau saparthasaineyah. kurun.am . nisi  28.111 
. sibiram

tadaiva hardikyakr.panvitoyat suyodhanam . draun.iramum. sayanam 


prabhagnasakthim . ca sr
. galabhutaih
. sambhaks
. . . dadr.se svasantam  28.112 
yamanam

sa duh.khasokabhihato vinindya parthan maya bhupa kimatra karyam 


ityaha nis.pan.d.avatam
. kurus.vetyamum
. vyadhat pam . nr.pah.  28.113 
. svabhis.ekin.am

ucchidya santatim . pan.d.oh. kr.tva svaks.etrasantatim 


taya bhuraks.an.ahr.da sobhis.iktastathetyagat  28.114 

. bhayadeva punarvanam 
sa kr.s.n.abhmaparthanam
kr.pasatvatasam.yukto vivesa gahanam . rath  28.115 

tasya cintayato dron.avadham . duryodhanasya ca 


nagannidra nisthe ca dhvaks.an nyagrodhavasinah.  28.116 

hatan subahusahasranekenatibalena tu 
kausikena nirks.yaiva praha tau kr.pasatvatau  28.117 

cdxvi
nidarsanena hyenena preritah. paramatmana 
yami pan.d.usutan hantumityuktvaruruhe ratham  28.118 

nivaritopi tabhyam
. sa pradravacchibiram . prati 
anujagmatustavapi tam . sibiradvari caiks
. ata  28.119 

ugrarupadharam . rudram . tanvameva sah. 


. svakyam
partam
. vasudevam. ca bahukot.isvarupin.a  28.120 

. tamatrasad gautamsutah. 
dr.s.t.vaiva vasudevam
vasudevajnayaivatra svatmanapi sadasivah.  28.121 

ayuddhyadagrasaccasu draun.eh. sarvayudhanyapi 


acintya harisaktiryad dr.syante tmahanopi hi  28.122 

atastaya preritena svatmanaivakhiles.vapi 


ayudhes.u nigrn.es.u draun.iryajnam . tu manasam 
cakretmanam . pasum . kr.tva svatmasthayaiva vis.n.ave  28.123 

yajnatus.t.ena harin.a preritah. sankarah. svayam 


atmane dron.aputraya dadau sarvayudhani ca  28.124 

uvaca cahamadis.t.o vis.n.una prabhavis.n.una 


araks.am. parthasibiramiyantam . kalameva tu  28.125 

tadicchayaiva nirdis.t.o dasye margam . tavadya ca 


ayudhani ca sarvan.i hantum. sarvaniman janan  28.126 

ityudrya pradayasu sarva hetrvr.s.adhvajah. 


tatraivantardadhe sopi provaca kr.pasatvatau  28.127 

ye niryasyanti sibirajjahitam . stu sarvasah. 


. tam
ityuktva pravivesantardhanv khad.g kr.tantavat  28.128 

. samatad.ayacca 
paravatasvam. sa tada sayanamupetya padbhyam
vaks.asyasavavadad vtanidro jane bhavantam . hi gurostanujam  28.129 

samutthitam . mam. jahi sastrapan.im. sastren.a vrosi sa vradharmah. 


lokasca me santvatha sastraputa iti bruvan.am. sa rus.a jagada  28.130 

na santi hi brahmahan.am . punah. 


. suloka vises.atascaiva gurudruham

cdxvii
na dharmayuddhena vadharhakasca ye tvadvidhah. papatamah. supapa  28.131 

avasyabhavinam . mr.tyum. dhr.s.t.adyumno vicintya tam 


tus.n.m
. babhuva svapnepi nityam . mr.tim  28.132 
. pasyati tam

draun.im. ca kal.aratrim. ca dron.apatadanantaram 


visasantam kr
. ..s antm. ca svapnepasyaddhi pars.atah.  28.133 

samaks.ipad dron.asutosya kan.t.he nibaddhya maurvm . dhanus.opyurasthah. 


mamantha kr.cchren.a vihaya deham . yayau nijam
. sthanamasau ca vahnih.  28.134 

tatah. sikhan.d.inam. hatva yudhamanyuttamojasau 


janamejayam . ca pancalsutanabhiyayau jvalan  28.135 

tairutthitairasyamanah. saraih. khad.gena jaghnivan 


sarvan savyapasavyena tathanyan pan.d.avatmajan 
r.ta ekam
. bhaimasenim . kasirajatmajatmajam  28.136 

tam. tadantarhitah. sarvah. kailasamanayat ks.an.at 


sa sarvatratanamasdatastatraiva sovasat  28.137 

purarthitah. svadauhitrasyamaratvaya sankarah. 


. kr.payutah.  28.138 
kasirajena tenasau jugopainam

vasudevamatam . jnatva samrajyaya parks.itah. 


varayamasa bhulokam . naiva yahtyamum . sivah.  28.139 

samanyatopan.d.avaya draun.inapyabhisandhitam 
tadrupen.aiva rudren.a vinainamiti cintitam  28.140 

astram. brahmasirascainam . na jaghanaikyatastayoh. 


. scaiva jaghananyan sa sarvasah.  28.141 
cekitanadikam

. sca sarvan vinihatya vrah. 


sa cedipancalakarusakasnanyam
sisun striyascaiva nihantumugrah. prajvalayat tacchibiram . samantat  28.142 

. statra palayamanan dvari sthitau gautamah. satvatasca 


jijvis.um
nijaghnatuh. sarvatah. pars.atasya sutastvekah. ses.ito daivayogat  28.143 

. dr.s.t.va hardikyena papata ha 


khad.gena prahr.tam
bhumau prageva sam. sparsanna jnatastamasamuna 
anyasakte samutthaya pradravad yatra pars.at  28.144 

cdxviii
. sa bhmayaha duh.khita 
tasya akathayat sarvam
pradravad rathamaruhya sa dhanv gautamsutam  28.145 

tadantare draun.irapi prayatah. kr.s.n.asutanam . si 


. muditah. siram
adaya hardikyakr.panuyato duryodhanam . sannikr st
. .. . am  28.146 
aprayan

. ca nisamya papastus.t.otyajat sadhviti dehamasu 


dr.s.t.va taduktam
bhmarjunabhyamatha kesavacca bhtah. pr.thag draun.imukhah. prayatah.  28.147 

tatraikalam
. dron.asutam
. rathena yantam . rath marutiranvadhavat 
tamadravantam. prasamks.ya bhtah. paradravad draun.iratidrutasvaih.  28.148 

adravantam . punardr.s.t.va bhmam. dron.atmajo rus.a 


avr.tya yuddhyan vijitostram . brahmasira adade  28.149 

etasminnantare kr.s.n.o dharmajenarjunena ca 


tatragamat tadastram. ca bhmam . nayan 
. cavyarthatam
avadhyo bhmasenastadastram . camoghameva yat  28.150 

vis.n.unaivobhayam . bhmostrameva tat 


. yasmat klr.ptam
gayatr tatra mantro yad brahma taddhyanadevata 
dhyeyo narayan.o devo jagatprasavita svayam  28.151 

. draun.ina pura 
uce ca parthayoh. kr.s.n.o yat kr.tam
svayudhanam. yacanam . capyasaktena taduddhr.tau  28.152 

pr.s.t.enoktam . tvaya hnam . kr.tva duryodhanaya gam 


datum . tvadayudham . medyetyevamukte tmanoditam 
maivam . kars.h. punariti ddhyayatabdhestat.e svamu  28.153 

tadastram. prajvalad dr.s.t.vapan.d.avatvavidhitsaya 


dharayam
. draun.ina muktam . kr.s.n.ena preritorjunah.  28.154 

svastyastu dron.aputraya bhutebhyo mahyameva ca 


. stadevastramastrasantyai vyasarjayat  28.155 
iti bruvam

anastrajnes.u muktam
. taddhanyadastramucam . yatah. 
gurubhaktya tato draun.eh. svastyastvityaha vasavih.  28.156 

tadastrayostu sam . yoge bhutanam . sam. hr.tirbhavet 


bhutanam. svastirapyatra kanks.ita karun.atmana  28.157 

cdxix
srmahabharatatatparyanirn.aye

tathapyastradvayam . yuktam . nasakr.d dhruvam 


. bhutanam
tasmannivarayan yogam . tayormadhyebhavat ks.an.at 
nissmasaktih. paramah. kr.s.n.ah. satyavatsutah.  28.158 

sam. sthapyastradvayam. dure tavaha purus.ottamah. 


santi hyastravidah. purvam. prayascaitanna taih. kr.tam 
lokopadravakr.t karma santah. kuryuh. katham . kvacit  28.159 

ityukte phalgunah. praha maya muktam. mahapadi 


. bhavata tatah.  28.160 
santyarthameva ca vibho ks.antavyam

draun.irapyevamevaha tau vedapatirabravt 


nivartyatamastramiti sakrasunustathakarot 
nivartanaprabhum. draun.im. vasudevobhyabhas.ata  28.161 

ks.atrateja brahmacar kaumaradapi pan.d.avah. 


. dron.atmajopi san 
nivartane tatah. sakto nayam
abrahmacaryadityukte vyaso draun.imabhas.ata  28.162 

nivartanasamarthastvam . dehi naisargikam. man.im 


jitah. prageva bhmena bhmayaiva mahaprabham 
api kevalaya vaca parthebhyostram. nivartaya  28.163 

ityukto murdhajam . jaramaran.anasanam 


. ratnam
ks.uttr.t.sramapaham
. divyagandham . dhvantaharam . subham  28.164 

utkr.tya bhmaya dadau muktah. pancaiva pan.d.avah. 


astraditi tato vedabharta vasavimabravt  28.165 

tata muktam . draun.inapi tvamevastram . nivartaya 


ityuktastam. pran. amyasu sanjahararjunopi tat  28.166 

yadavesotha gautamyah. sutamahaikasantateh. 


. te ityukto draun.irabravt  28.167 
vaca nivartayastram

. bhagineyasya santatim 
paks.apatadicchasi tvam
tatraiva patayamyastramuttaragarbhakr.ntane  28.168 

vasudevah. punah. praha yadi hantavya eva te 


. patayasmin kathancana  28.169 
garbhastathapi naivastram

cdxx
abhimanyormr.tasyaiva dehe pataya manada 
evam . garbhamujjvayamyaham  28.170 
. tvadastranihatam

pataye garbha evahamityuce gautamsutah. 


athaha vasudevastams.atkruddha iva prabhuh.  28.171 

durmate pasya me vryam


. yat te sakyam . kurus.va tat 
ujjvayamyaham
. garbham. yatatah. saktitopi te  28.172 

santatirvars.asahasram . bhaved bhuvi 


. pan.d.avanam
matpalitam
. na kascit tam
. tavaddhantum. ks.amah. kvacit  28.173 

janami te matim . dus.t.am. jigham. soh. parthasantatim 


cikrs.ordhartaras.t.rasya tantum. bhuyah. sudus.karam  28.174 

madajnaya sa viphala bhavitr vancha mumuks.a vimukhasya vis.n.oh. 


yathaiva tenaiva naradhirud.ho gamyastava syannaca bhumibhagah.  28.175 

durgandhayukto vran.asancitangah. sada carah. sya vipines.u manda 


yavad bhuvi syadiha parthatanturvyasopi tam . praha tatheti devah.  28.176 

. sa kr.s.n.am 
rupadvayenapi harestathokto jagada kal.tanayam
tvaya saha syanmama sangamo vibho yathes.t.atah. syannaca metra vighnah.  28.177 

ityukta Om . iti praha bhagavan badarayan.ah. 


tam. pran.amya yayau sopi svapnadr.s.t.amanusmaran  28.178 

svapne hi draupadeyanam . vadho dr.s.t.o tmana nisi 


arjunena pratijnanam
. draupadyai svavadham . prati  28.179 

nibadhyanayanam . caiva tenaiva sibiram . prati 


munceti draupadvakyam . neti bhmavacastatha 
kr.s.n.avakyanman.im. hr.tva desanniryatanam. tatha  28.180 

. yat prayah. satyamabhuditi 


ityadi svapnadr.s.t.am
cintayan prayayau davam . varah.  28.181 
. draun.ih. sastrabhr.tam

sa kr.s.n.oktamapi prapya badarayan.asis.yatam 


prapyottaradvapare ca vedan sam . vibhajis.yati  28.182 

tatah. saptars.irbhutva parasaryaprasadatah. 


ekbhavam. svarupen.a yasyatyacyutanis.t.haya  28.183 

cdxxi
pan.d.avarajyalabho nama as..tavim
. sodhyayah.

kr.potha pan.d.avan prapya gauravat pujitasca taih. 


. tattantubhavinam  28.184 
abhudacarya evasau rajnam

. punah. prapya bhajannamum 


badarayan.asis.yatvam
sakam. svabhagineyena bhavyeko munisaptake 
kr.tavarma dvaravatm. yayau kr.s.n.anumoditah.  28.185 

kr.s.n.ayai tam
. man.im . paryasantvayat 
. datva bhmastam
vikopa bhmavakyena rajne sa ca man.im. dadau  28.186 

rajarhe hi man.au datte mahyam . bhmena laukikah. 


. raja ca sankeyurmaruteriti  28.187 
strpaks.apatam

. rajne dadau kr.s.n.a bhartr.priyahite rata 


man.im
sopyabadhya man.im . murdhni reje raja gavamiva  28.188 

vedesvaren.api yaduttamena kr.s.n.ena yuktastata asu parthah. 


. hatvaiva santontararn svarajyam  28.189 
yayuh. sabharya nijarajadhanm

yudhis.t.hirasyanu vicitravryasutasya padavabhivandamanam 


akr.s.ya bhmam
. paramesvaroyo mayakr.tim . dhat purato nr.pasya  28.190 

bhmakr.tim . tam . sa suyodhanena karapitamabhyasane gadayah. 


aslis.ya curn.kr.tavanasr.g vaman ha tata bhmeti vadan papata  28.191 

tamaha kr.s.n.o na hatodya bhmo naca tvayanyairapi sakyatesau 


hantum. svabuddhih. prathita tvayadya papa hi te buddhiradyapi rajan  28.192 

svabuddhidos.adatipapaslaputrakhyapapani vivarddhayitva 
nto vasam
. taih. phalamadya bhunjan na krodhitum . carhasi bhmasene  28.193 

ityukte santabuddhyaiva rajnahuto vr.kodarah. 


abhyavandata tatpadavanujadyasca tasya ye  28.194 

vajracca dr.d.hadehatvadavikare vr.kodare 


na dos.o vivr.tosya syaditi kr.s.n.ena vancitah. 
sarvanaslis.ya ca premn.a yuyoja nr.pa asis.ah.  28.195 

kulanasakarah. papah. sapayogyastava hyaham 


ityuktvaiva pran.amato gandhar supadangulh.  28.196 

cdxxii
dadarsa dharmarajasya pat.t.antena prakopita 
tasyah. krodhagninirdagdhanakhah. sa kunakhobhavat  28.197 

vandamanam . punarbhmamaha sa krodhavihvala 


adharmatah. katham. bhma sutam
. me tvam . nijaghnivan  28.198 

. krodhamagre vr.kodarah. 
ityuktosyah. samayitum
. syat papino vadhe  28.199 
praha na pran.asandehe papam

. punah. praha pratijnahanimantara 


ityuktva tam
na mesti pran.asandeha iti janan vr.kodarah.  28.200 

. bhratr.vyan ran.e mama nijaghnus.ah. 


yathapratijnam
. nahi  28.201 
kvadharmah. ks.atrajatestu taddhanau jvitam

papa na suddhadharmen.a hantavya iti ca srutih. 


anyavat papahananam . papayetyaha iti srutih. 
atosuran naikr.tikan nikr.tya ghnanti devatah.  28.202 

. hanyannikr.tya naiva dharmikam 


nikr.tya nikr.tim
iti srutirhi parama pat.hyate paingibhih. sada  28.203 

ityukta tam
. punah. praha katham . te narason.itam 
ptam
. naren. aiva sata na ptamiti sobravt  28.204 

dantantaram . na me prapa son.itam. tat sutasya te 


pratijnapalanayapi pratikartum
. ca tat kr.tam  28.205 

. ptavacca pradarsitam 
bhs.an.aya ca satrun.am
vedadr.s.t.asca dharmoyamatipapajanam . prati  28.206 

ityuktovaca naivandhadvayasyasya vr.kodara 


ghnata putrasatam
. yas.t.imatram . tvaya  28.207 
. corvaritam

tamaha bhmah. papis.t.ha vadhayogyaparadhinah. 


sarve hata iti punah. saha yenakr.tastava 
aparadhah. sa ekopi kim . nasttyavadat sa tam  28.208 

sarvaih. sametaih. kr.s.n.asya bandhanaya viniscitam 


anyani ca supapani kr.tanyatra purapica  28.209 

vasudevam
. sabhasam
. stham
. bruvan.am . hitam 
. dharmasam

cdxxiii
(samastadharmasangrahah. )
punah.punaravajnaya yantam
. duryodhanam . bahih. 
sarvenvagacchannityadnyabhipretya vr.kodarah.  28.210 

naikopyanaparadh me svayam. tananusiks.itum 


asamartha mayi krodham . karos.i nirarthakam  28.211 
. kim

. kramat sarvaisca pan.d.avaih. 


ityukta sabhavat tus.n.m
vandita vyasavakyacca kincicchantatha sabhavat  28.212 

tasya yasca snus.ah. sarvastabhih. saha puraskr.tam 


kr.tva tam
. dhr.taras.t.ram
. ca viduradm . sca sarvasah.  28.213 

pan.d.avah. pradhanasthanam . sabharyah. pr.thaya saha 


kr.s.n.abhyam. ca yayustatra gandharyastapaso balam  28.214 

janan pan.d.avaraks.artham. cikrs.ustattapovyayam 


vedesvaro dadau divyam . caks.uh. satyavatsutah.  28.215 

. statra samakula 
tena dr.s.t.va pretadehan sarvam
sasapa yadavesanam. tvayasmatkulanasanam 
yat kr.tam . tat tava kulam. gacchatvanyonyatah. ks.ayam  28.216 

ityukto bhagavan kr.s.n.ah. svacikrs.itameva tat 


astvevamityaha vibhursvaropyanyatha kr.tau  28.217 

tena tasyastapo nas.t.am. hna sato hi bhartr.tah. 


nasayeddhi sada vis.n.uh. svayogyadadhikan gun.an  28.218 

. dehan prarudath. striyah. 


tata aslis.ya bhartr.n.am
sarva duryodhanadnam . darsayamasa kesavah. 
kr.s.n.ayai sa ca tam
. devamastuvat purn.asadgun.am  28.219 

tato dehan prasiddhanam . parthah. samadahan satam 


anyes.am . dhr.taras.t.radn puraskr.tyaiva kam . scana 
sutaih. pancabhireva svaih. sarasvatyam . praciks . ipuh.  28.220 

snehannr.po yamau ca svan najau tasmin hyayojayan 


. sthitah.  28.221 
savah. prayo bahutvena tatratatraiva sam

tato dadatsu panyam . gangayam . svajanasya tu 


. ca tam  28.222 
pr.tha karn.aya datteti parthanahagrajam

cdxxiv
atha ekonatrim
. sodhyayah.

Om.  yadaiva kr.s.n.au sakaladhirajye yudhis.t.hiram . yauvarajye ca bhmam 


viprairyutavabhis.icyasis.asca yukta datva hars.ayamasatustau  29.1 

. raks.astridan.d. yatireva bhutva 


tadaiva carvaka iti prasiddham
yudhis.t.hiram . garhayantti supapaslam  29.2 
. garhayamasa viprastvam

srutvaiva tad duh.khitamasu dharmajam . bhr.sartah. 


. dr.s.t.va viprah. sepuramum
agarhitam . nityamasmabhirenam . yatovoco garhitamadya papa 
bhasmbhavasveva tatastvitrite ks.an.adabhut papatamah. sa bhasmasat  29.3 

bhasmkr.tesmin yatives.adharin.i yudhis.t.hiram


. duh.khitam . hah. 
. vr.s.n.isim
provaca nayam. yatirugrakarma suyodhanasyaiva sakha supapah .  29.4 

raks.odhamoyam . nihatodya vipraistanma sucah. kr.takaryosi rajan 


itritah. santamanah. sa vipran santarpayamasa dhanaisca bhaktya  29.5 

asantvayacca bandhavan sa paurasam . sritadikan 


. raraks.a canu putravat  29.6 
dadau yathes.t.ato dhanam

sa bhs.madron.akarn.anam . vadhad duryodhanasya ca 


papasank tapyamano rajyatyage mano dadhe  29.7 

sonujaih. kr.s.n.aya viprairapyukto dharmasasanam 


tato haheti vilapan raja paramaduh.khitah. 
sasapa sarvanarn.am . hr.di na tis.t.hatu  28.223 
. guhyam

ha matastava dhr.tyaiva vayam . hatah. 


. sarve bhr.sam
jyes.t.ham
. pitr.samam. hatva pratipatsyama kam. gatim  28.224 

evam. vadantam . kaunteyam. vasudevah. sanaradah. 


samayamasa sadvakyairgun.an karn.asya cabravt  28.225 

tataste pretakaryan.i cakruh. sarvepi sarvasah. 


sarves.amadhirajye ca sthitobhut pan.d.avagrajah.  28.226 

cdxxv
. samprarthayitvaiva na vetthstyaha phalgunam  29.8 
bhmam

tasmin kruddhe nr.pam . prahurviprastvattopi tattvavit 


sakrorjuna iti srutvapyetaddharme sasam . sayam  29.9 

matsnehadeva sarvepi dharmoyamiti vadinah .


ityevam . tamucaturviprayadavau 
. sankamanam
. punah.  29.10 
kr.s.n.o dharmoyamityeva sastrayuktya punah

natiniscitabuddhim
. tam . tadapi purus.ottamau 
hatapaks.agatatvena tacchankaya agocarah . 
yato bhs.mastato yahi tamityucaturavyayau  29.11 

. bhratr.bhiscaiva munibhisca samanvitah. 


sa tabhyam
bhs.mam. yayau lajjitesminstam . bhs.mayaha kesavah.  29.12 

pr.cchetyuktah. sa bhs.men.a papracchakhilamanjasa 


tatrovacakhilan dharman kr.s.n.o bhs.masarragah.  29.13 

. partha bodhanyastvayaiva hi 
bhs.mo hyaha harim
ka saktirmama devesa parthan bodhayitum . prabho  29.14 

ityukto bhagavanaha tvatkrtyai tvayi sam. sthitah. 


pravaks.yamyakhilan dharman suks.mam . tattvamapti ha  29.15 

rajnah. prathamato dharmo bhagavaddharmapalanam 


tadartham . kan.t.akoddharo dharma bhagavata api 
manovakkarmabhirvis.n.oracchidratvena carcanam  29.16 

purn.ases.agun.o vis.n.uh. svatantrascaika eva tu 


tadvasam . sarvamanyacca sarvadeti viniscayah .  29.17 

devatakramavijnanamapujanyasya vai hareh .


. ca sarvasah.  29.18 
puja bhagavatatvena devadnam

cdxxvi
. sadaiva ca 
vr.tha karmakr.tih. kvapi nirasstvam
vis.n.orbhagavatanam . ca pratpasyakr.tih. sada 
parasparavirodhe tu visis.t.asyanukulata  29.19 

priyam
. vis.n.ostadyanamapi sarvam . samacaret 
dharmamapyapriyam . naiva kincit samacaret  29.20 
. tes.am

samye virodhe ca bahunanuvarteta vais.n.avan 


ete sadharan.a dharma jneya bhagavata iti  29.21 

tattvavijnapanam . dharmo viprasya tu vises.atah. 


sarradan.d.asantyagah. putrabharyadikanr.te 
tatrapi nangahanih. syad vedana va ciram. natu  29.22 

nacarthadan.d.ah. kartavyo vipravaisyadibhih. kvacit 


. ca vipravat  29.23 
sarradan.d.avis.aye vaisyadnam

yathalabdhena varteta bhiks.aya va dvijottamah. 


sis.yayajyopalabdhairva ks.atradharmen.a vapadi  29.24 

. dharmaih. ks.atriyah. suraviprayoh. 


mahapadi visam
. sca palayan  29.25 
anyatra sarvavittena vartetaitam

virodhinah. ks.atriyacca prasahyaiva hared dhanam 


samadikramato dharman vartayed dan.d.atontatah. 
. karyamr.te bhavet  29.26 
apalay sada yuddhe satam

. vaisyajvanam 
kr.s.ivan.ijya goraks.a kusdam
paricaryaiva sudrasya vr.ttiranye svapurvavat 
.  29.27 
varteyurbrahman.adyasca kramat pujya haripriyah

haribhaktavanuccastu varn.occo natipujyate 


. pujyastu varn.ahno haripriyah. 
vina pran.amam
adarastatra kartavyo yatra bhaktirharervara  29.28 

cdxxvii
jnapanam . ca dharmo viprabhyanujnaya 
. ks.atriyan.am
tadabhave tu vaisyanam . sudrasya paramapadi  29.29 

varn.es.vajnes.vavarn.astu na jnan syat kathancana 


iti sruteravarn.asya jnapanapraptireva na  29.30 

jneyam. sarvatrivarn.asthastrbhirvedan vinakhilam 


. svadaraniyatirnr.n.am  29.31 
svyapunniyatih. strn.am

dharmo gun.ottamanam . tu smr.tyaivandham . tamo vrajet 


gun.asarvasvahanih. syaduttarottaratotra ca  29.32 

adhodhodhikados.ah. syat strn.amanyatra madhyatah. 


veda apyuttamastrbhih. kr.s.n.adyabhirivakhilah.  29.33 

devyo munistriyascaiva naradikulaja api 


uttama iti vijneyastacchudrairapyavaidikam 
jneyamanyairharernama nijakartavyameva ca  29.34 

sarvathandham. tamo yati varam . sadr.sameva va 


yo vis.n.ormanyate kincid gun.aih. kaiscidapi kvacit  29.35 

brahmesanadikamapi bhedam . yo va na manyate 


bhedadr.k tadgun.adau ca pradurbhavagatepi yah.  29.36 

. dehamathava duh.khajnanasramadikam 
prakr.tam
manyate taratamyam. va tadbhaktes.vanyathaiva yah.  29.37 

manovaktanubhiryo va tasminstadbhakta eva va 


virodhakr.d vis.n.vadhnadanyat kincidapi smaran  29.38 

anyadhnatvaviccasya sarvapurtyavideva ca 
bhaktihnasca te sarve tamondham . yantyasam. sayam  29.39 

tattve sam . 
. sayayukta ye sarve te nirayopagah

cdxxviii
dos.ebhyaste gun.adhikye naiva yantyadhamam. gatim 
gun.ados.asamye manus.yam. sarvadaiva punah.punah.  29.40 

yavad dos.aks.ayascordhva gatih. kramasa eva tu 


sarvados.aks.aye muktiratmayogyanusaratah.  29.41 

bhaktijnanonnataveva svargasca subhakarman . ah. 


vis.n.uvais.n.avavakyena hanih. papasya karman.ah.  29.42 

ityadi dharmasarvasvam . bhs.masthenaiva vis.n.una 


parthanam . tacca srutva dharmasutonujan 
. gaditam
papraccha viduram . caiva saram. dharmadis.u tris.u  29.43 

aha ks.atta dharmameva saramartham . ca madhyamam 


ncam. kamam . nis.phalatvadarthamevarjunobravt  29.44 

. sa dvividho jneyo daivo manus.a eva ca 


saram
daivo vidya hiran.yadirmanus.ah. parikrtitah.  29.45 

madhyamo dharma evatra sadhyam. sadhanameva ca 


vidyahvayortho dharmasya vidyayaiva ca mucyate  29.46 

. suprayojitah. 
manus.orthopi vidyayah. karan.am
tus.t.orthena gururyasmat kaivalyam . datumapyalam  29.47 

. vinapyarthaistus.yeyurgurudevatah. 
dharmarthatam
yadyanuddesito dharmopyarthamevanusam . vrajet  29.48 

gurutarthagataiva syat kamovastaddhi nis.phalah. 


yamavatra vidam. sres.t.havarjunoktamanucatuh.  29.49 

. samastanabhibhas.ya hars.at 
athaha bhmah. pravarah. sutattvadr.sam
smayan na kamadatiriktamasti kincicchubham . kkavaratam. sa yayat  29.50 

. hi kamabhidhamahuraryah. kamyah. pumarthah. saha sadhanairyat 


kamyam

cdxxix
akamyatam .  29.51 
. yatyapumartha eva pumarthitatvaddhi pumartha uktah

vijnanabhaktyadikamapyatva satsadhanam. kamabahis.kr.tam. cet 


na sadhanam . yati vina hi kamat  29.52 
. syat paramopi moks.o na sadhyatam

parat paropyadipuman harisca svasyetares.amapi kamya eva 


akamitovaggatimeva dadyat kamah. pumarthokhila eva tena  29.53 

icchaiva kamostu tathapi naitamr.te hi cittvam . ghat.akud.yavat syat 


sarastatah. saiva cidatmakapi sa cetana gud.hatanuh. sadaiva  29.54 

na prasnayogyah. pr.thageva kamastenais.a rajan yadi taratamyam 


icchasyayam . te trividho hi vedyo dharmarthayuktah . paramo matotra 
ekavirodh yadi madhyamosau dvayorvirodh tu sa eva ncah .  29.55 

tasmat svabuddhipramadabhireva kamam . rametha anurupakamah. 


rajan na kamadaparam . hi paro hi kamo harireva yena  29.56 
. subham

. airupetah. 
prajnah. suhr.ccandanasaralipto vicitramalyabharan
idam . vaco vyasasamasayuktam . samprocya bhmo vararama vrah.  29.57 

prasasya bhmamanyam . sca raja moks.amathastuvat 


svayukterapratpatvanniracakre na marutih .  29.58 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
(samastadharmasangraho nama) ekonatrim . sodhyayah.

cdxxx
(yagasamaptih.)
atha trim
. sodhyayah.

Om .  atha kr.s.n.amanusmr.tya bhs.me svam . vasutam. gate 


kr.tva karyan.i sarvan.i gangamasvasya duh.khitam  30.1 

. dharmajo duh.khitah. punah. 


asvasitasca kr.s.n.abhyam
parasarasutenoktah. kr.s.n.enanantaradhasa  30.2 

apape papasankitvadasvamedhairyajacyutam 
kuru rajyam. ca dharmen.a palayapalakah. prajah.  30.3 

. sca kr.tsnasah. 
ityuktah. sa tatha cakre tyaktva bhogam
govratadivratairyuktah. palayamasa medinm  30.4 

dadau deyani mukhyani yathakamamakhan . d.itam 


naivarth vimukhah. kascidabhud yogyah. kadacana  30.5 

pras.t.a ca datakhilarajanamyo yas.t.a ca dharmatmaja eva tatra 


babhuva pan.d.orgr.hamavasam . sca rajadhirajo vanitanivr.ttah.  30.6 

bhmastu dauryodhanameva sadma prapedivanurjitavryalabdham 


kr.s.n.asahayah. surarajayogyanabhunkta bhogan yuvaraja eva  30.7 

. scaturo vihaya suvyaktasarasvatasuddhabhava 


kr.s.n.a ca partham
raraja rajavarajena nityamananyayogena sikheva vahneh .  30.8 

prtyaiva vijnanayujanyaparthaih . vadatah. parihr.ta gatabhavikale 


. sam
api svakyam . patimeva bhmamavapya sa paryacaranmudaiva  30.9 

raraja rajavarajastaya sa dvirupaya somakakasijataya 


sriya bhuva caiva yathabjanabho nihatya sarvan ditijan mahabdhau  30.10 

sarvottungo namatah. pran.avayoram . guruputrasuditah. 


. so nisayam
matasya devti ca rauhin.ey bhmapriyasd ya purasyaiva raka  30.11 

cdxxxi
anyascasurvasudevyo diso ya apasca purvam . satiragryarupah. 
. vim
tabhiryuto daivatairapyalabhyanabhunkta bhogan vibudhanugarcitah .  30.12 

raraks.a dharmanakhilan hareh. sa nidhaya viprananusasya yuktan 


sadvais.n.avan vidus.ah. pancapanca savetanan gramamanu svakyan  30.13 

dadhara dan.d.am . jagraha canveva mudatha tadgatan 


. tadavartis.u svayam
taddhr.ttamanyairapi vipravaryaih. sam. sodhayan sarvamasau yatha vyadhat  30.14 

navais.n.avah. kascidabhut kutascinnaivanyanis.t.ho naca dharmahanta 


na vidhyavart naca duh.khitobhunnapurn.avittasca tadyaras.t.re  30.15 

vasis.t.havr.s.n.ipravarau prapasyatam . ca bhmena munsvaraisca 


. tabhyam
sam. siks.itanam. prathamad yugacca gun.adhikah. kalirast prajanam  30.16 

subham . kr.te hi viparyayen.asubhames.a dos.ah. 


. mahat svalpaphalam
taddhnamapyuccasubham. kr.tad yugaccakre kalim. marutiracyutasrayat  30.17 

dhananjayah. prodyatadan.d.a ast sadanyacakres.u nijagrajeritah. 


vibhs.ayitva nr.patn saratnan padornr.pasyagrabhuvo nyapatayat  30.18 

. tattvavinirn.ayamr.tam 
sadaiva kr.s.n.asya mukharavindad vinissr.tam
piban sutadyadhimasau kramen.a tyajam . sca remeviratatibhogah.  30.19 

duh.sasanasyavasatham . sca 
. subhadracitrangadasahitodhyavasam
sacandrikakantiranunabimbo nabhasthitascandra ivatyarocata  30.20 

. madreya ast prathamah. pradata 


samastabhr.tyasritavetananam
sa durmukhasyavasathevasacca sa madrarajatmajayagryavart  30.21 

sandhanabhedanugatapravr.ttistis.t.ham . sca durmars.asubhrasadmani 


nr.pangaraks.ah. pragr.htakhad.gastasyanujo magadhakanyayast  30.22 

senapatih. kr.pa asd yuyutsuh. sasanjayo vidurascambikeyam 

cdxxxii
. ca sarve yatha daivatamadaren.a  30.23 
partheritah. paryacaran svayam

. prasasatsu na kascanaturah. 
dvirupakr.s.n.aprahites.u pan.d.us.u ks.itim
nacakramanmr.tyurabhunna naryo vibhartr.ka no vidhura narasca  30.24 

sabdadayascasuratva hr.dya nikamavars. ca suresvarobhut 


praja anaspr.s.t.asamastatapa ananyabhaktyacyutamarcayanti  30.25 

pr.thv ca gavah. sasarasvatka nikamadoha abhavan sadaiva 


abdabdhinadyo girivr.ks.ajangamah. sarvepi ratnaprasava babhuvuh.  30.26 

kr.s.n.asrayat sarvamidam . 
. vase te vidhaya samyak paripalayantah
divva deva mumuduh. sadaiva munndragandharvanr.padibhirvr.tah.  30.27 

samujjvala pan.d.avakrtinar padam. vidhayasurapaks.amurdhasu 


varabhaye caiva satam . karabhyam . kr.s.n.aprasuta jagadan.d.amavr.n.ot  30.28 

patal.apadam
. pr.thivnitambamakasamadhyam . karasantatasam 
graharks.atarabharan.adyuvaks.asam . virincalokasthalasanmukhambujam  30.29 

vikun.t.hanathabhayahastamadaranmurdhna vahantm . varabharatakhyam 


nisamya tamks.ya samastalokah. pavitrita vedibhavamivanyam  30.30 

. sakr.s.n.es.vaddhaiva parthes.u kalirbalisca 


prapalayatsveva dharam
supapadaityau kvaca ras.t.raviplavam .  30.31 
. sancakratustacchrutamasu parthaih

nr.pen.a kr.s.n.ena ca sadhu codito bhmastada tau sagan. au vijitya 


balim. pravidravya kalim . nibaddhya samanayat kr.s.n.anr.pendrayoh. purah.  30.32 

papraccha tam. kr.s.n.apuro yudhis.t.hira udaradhh. 


. viplavayasi durmate  30.33 
kale kimiti me ras.t.ram

ityukta aha kaloyam . duryodhananipatanam 


arabhya mama tatra tvam . baladakramya tis.t.hasi 
tato maya kr.to ras.t.raviplavaste naradhipa  30.34 

cdxxxiii
tamaha raja rajnam
. hi balad rajyam. pravartate 
api kalabhavam . ras.t.ram
. tvadyam. madr.sairnr.paih. 
hriyate balavadbhirhi rajyasa te kutastada  30.35 

. rajno raja va kalakaran.am 


kalo va karan.am
. sayo ma bhud raja kalasya karan.am  30.36 
iti te sam 83

tamuvaca kalih. kale madye tvadr.sah. kutah. 


rajanam
. purvamavisya vipram
. sca syamaham . nr.pa  30.37 

vasudevasahayes.u tejo yus.masu me nahi 


kva rajasavr.te yus.man yo maya nabhibhuyate  30.38 

madyakale bhupala vipravedavirodhini 


maddr.s.t.ipate kva gun.ah. kva vedah. kva suyuktayah.  30.39 

. kale vaks.yanr.topi san 


jagada nr.patih. satyam
mocaye tvartavacanad yadasmatsantateh . param 
vilumpasyakhilan dharman karam . tatrapi norpaya  30.40 

smadhirbahuvakyam. ca tulamane ca me karah. 


naivatikramametes.am. kuru sarvatmana kvacit  30.41 

tamaha bhagavan kr.s.n.o yavat pan.d.avasantatih. 


tavanna te bhavecchaktih. pravr.ttasyapi bhutal.e  30.42 

pan.d.avebhyah. param. yavat ks.emakah. kramavarddhita 


. saktiste yasyati dhruvam  30.43 
ks.emakat paratah. purtim

na dras.t.avyam . te kuta eva spr.serbhuvam 


. bhutal.am
yavat partha aham. catra tato bhuvi padam . kuru  30.44 

83
Maha. 12.70.6

cdxxxiv
ityukto vasudevena mocito dharmajena ca 
tan pran.amya yayau pare samudrasyasrayad guham 
parthasca kr.s.n.asahita raks.antah. ks.mam . yayuh.  30.45 
. mudam

evam . parthan pratis.t.hapya sakraprasthe tu sarjunah. 


krd.an divyah. kathah. praha putrasokapanuttaye 
gtoktam . vismr.tam . casmai punarvistaratovadat  30.46 

. tatam 
van. pran.o vasudeva ityetairakhilam
sarvottamatvametes.am . sarvametadvase jagat 
uttarottarametepi gun.occastadvasepare  30.47 

. harervase sarvagun.apurn.asca sa prabhuh. 


ittham
eka eva nacanyosti pran.occa tadadho rama  30.48 

sa hutasa iti prokto hutamattyakhilam . yatah. 


vakpran.amadhyago nityam . dharayatyakhilam . jagat 
.  30.49 
sa so brahmarudradya jva eva prakrtitah

ye tasyanadisadbhakta muktiyogya hi te smr.tah. 


anadidves.in.o yesminstamoyogyah. supapinah.  30.50 

. saraparivartinah. 
misra madhya iti jneyah. sam
evam. jvastridha prokta bhavantyete nacanyatha  30.51 

taratamyam . ca vijneyam . lingairdaihikamanasaih. 


vis.n.orlinganusaritvataratamyat tadks.an.am  30.52 

. ca prtikr.d dharma ritah. 


vis.n.ostadanuganam
adharmonya iyam . karis.yati  30.53 
. nis.t.ha pralapah. kim

evamadyanusasyajah. partham. parthaih. susatkr.tah. 


kathancit tanavasthapya suduranugatan prabhuh . 
subhadrasahitah. prayad yanena dvarakapurm  30.54 

cdxxxv
samadhiviratodankaparipr.s.t.ah. pathi prabhuh. 
hatam
. duryodhanam . praha sabhratr.sutasainikam  30.55 

. sis.yavadhakopena saptumatmanamudyatam 
tam
. pradarsya ca  30.56 
kesavosamayad vakyairvisvarupam

madbhakto nitarames.a madaradhanatatparah. 


mamavajnaya nirayam . vrajediti  30.57 
. manutthanam

kr.paya vasudevena bodhitah. santamanasah. 


pascattapabhitaptatma tameva saran . yayau  30.58 
. am

tasmai devobhayam . tava 


. dattva pres.ayis.yemr.tam
datum
. sakramiti proktva yayau dvaravatm. prabhuh.  30.59 

athadidesa devesam. vasudevomr.tam . muneh. 


dehti vancayis.yamtyaha sopi ks.amapayan  30.60 

Om . 
. ityukto bhagavata tatsnehat sa sacpatih
sujugupsitamatangaves.o bhutva munim . yayau  30.61 

mutrasrotasi sodhasca nidhaya kalasam. vas 


mutrayanniva tam . praha vasudevah. sudhamimam 
mahars.e pres.ayamasa tavarthe tat pibeti ca  30.62 

sa mutramiti matva tam. yahtyevaha bhatsayan 


. sakro yayau prtah. svamalayam  30.63 
vancayitvaiva tam

asadharan.amannam . sada 
. hi devanamamr.tam
. paramapriya  30.64 
anyaptistatastasya devanam

atmadattaprasadacca svaparadhat pracalite 


udanke vasudevastu yuktamityeva manyate  30.65 

. prapya yadubhih. pujitah. surasunave 


svapurm

cdxxxvi
vr.ttantam . sadi  30.66 
. kathayamasa kesavo yadusam

vadhamantaritam. sunoh. satvatesena satvat 


pran.amya kathayetyuce tata aha janardanah .  30.67 

tatah. suduh.khitah. suraputradya abhimanyave 


sraddhadanani bahusascakruh . yutah.  30.68 
. kesavasam

nivasatyatra visvese dharmaputrah. kratuttamam 


asvamedhamanus.t.hatum . navindad vittamanjasa  30.69 

. naicchad dayaparah. 
hatases.at ks.atrasanghat karam
naca madhyamakalpena yas.t.um . tasya mano gatam  30.70 

. ah. 
vijnaya nityavijnatanikhilo badarayan
. yatrabhisangatam  30.71 
avirbhuto himavatah. sr.ngam

merusr.ngen.a yatraiva vis.n.uh. svatmanamavyayam 


lokasya sangrahayeje karmabandhojjhitopi san  30.72 

sankaradyah. sura yatra maruttascejire harim 


danavo vr.s.aparva ca tatrasti dhanamaks.ayam  30.73 

tacchankarasarrastham . jamadagnyam . param 


. harim
is.t.vaivanujnaya tasya svkr.tya yaja tena ca 
ityaha vyasavakyanu bhmopyaha nr.pottamam  30.74 

dhanasya devata vis.n.urjamadagnyokhilesvarah. 


sa sankarasarrastho yajnocchis.t.adhanadhipah.  30.75 

tenaiva vis.n.una dattamarjunayastramuttamam 


. kr.tanyetena vis.n.una  30.76 
karyan.yanyani casmakam

sa brahmarudrasakradipadadatakhilapradah . 
. stanavartayati cecchaya  30.77 
svatantrah. paratantram

cdxxxvii
priyosmakam . nr.pa 
. priyastasya sarvadaiva vayam
atastadabhyanujnatadhanenaiva yajamahe  30.78 

soyam. pitamahosmakam . vyasastannah. pradasyati 


ityuktva tam . yayuh.  30.79 
. puraskr.tya kr.s.n.advaipayanam

dhanam. kr.s.n.ah. samadaya samantacchatayojanam 


. tepi cohurhastyus.t.rasvanaradibhih.  30.80 
dadau tes.am

yudhis.t.hiramr.te sarve bhmasenapurogamah. 


yajnarthamuhire bhuri svarn.amudyadraviprabham  30.81 

tadaiva vasudevopi sabharyah. saha bhadraya 


agacchan hastinapuram. pathyudankena pujitah.  30.82 

tatkamavars.in.o megham. stasya datvodakarthinah. 


saphalam. svavaram . kr.tva jagama gajasahvayam  30.83 

asannes.veva parthes.u vyase ca purus.ottame 


pravivesa puram . kr.s.n.astadasutottara mr.tam  30.84 

draun.yastrasuditam . dr.s.t.va kuntyadikah. striyah. 


. balam
saran.yam
. saran.am
. jagmurvasudevam . jagatpatim  30.85 

pratyaks.amatmana garbhe raks.itam . prasave hatam 


punarujjvayamasa kesavah. parthatantave  30.86 

tadaiva vivisuh. partha sakr.s.n.ah. sadhanoccayah. 


sarve mumudire dr.s.t.va pautram . kesavaraks.itam  30.87 

dadau danani bahuso dharmaputro yudhis.t.hirah. 


. nanama ca  30.88 
pautrajanmani hr.s.t.atma vasudevam

kuntkr.s.n.asubhadrabhirvairat.yanyabhireva ca 

cdxxxviii
. stutah. pran.ato harih.  30.89 
pan.d.avaih. purus.aiscanyaih. sam

tatah. kr.s.n.abhyanujnatah. parasaryasadasyakah. 


arebhiresvamedham . te munibhirbrahmavadibhih.  30.90 

sarvayajnatmakam. tes.amasvamedham . jagatpatih. 


karayamasa bhagavan kr.s.n.advaipayanah. svayam  30.91 

. caiva hiran.maym 
sadhanani tu sarvan.i salam
pavamanasutascakre kr.s.n.advaipayaneritah.  30.92 

athanumantritotsr.s.t.am. purohitapuraskr.tam 
turagam. kr.s.n.asarangamanuvavraja vasavih.  30.93 

sa jitva rundhatah. sarvan nr.patnchastratejasa 


carayamasa sarves.u ras.t.res.vavijitoribhih.  30.94 

yudhis.t.hirajnaya tena na kascinnihatastada 


. pryatakhilah.  30.95 
ahutasca nr.pastena yajnartham

man.aluram . babhruvahanah. 
. kramat praptastatrainam
abhyayadarghyapadyadyaistamaha vijayah. sutam  30.96 

yoddhukamorghyamadaya tvayadyabhigato hyaham 


. dhik te yanmedhyasvo na varitah.  30.97 
na prye paurus.am

tadapi pitr.bhaktyainamayuddhyantamulupika 
praha yuddhyasva yat prtyai guroh. karyamasam. sayam 
prn.anayaiva yuddhyasva pitre sandarsayan balam  30.98 

ityukto yuyudhe pitra balam . pradarsayan 


. sarvam
arjunastu sutasnehanmandam . yodhayati smayan  30.99 

sa tu sarvayudhaks.epepyavikaram . dhananjayam 
dr.s.t.va balyat parks.ayai mantraputam. mahasaram 

cdxxxix
. moha avisat  30.100 
ciks.epa pitre daivena tenainam

murcchitam . tam . gurum . dr.s.t.va tadbhaktya bhr.saduh.khitah. 


prayopavis.t.astanmata vilalapatiduh.khita  30.101 

. dhig jagattrayapujitam 
vijagarha tadolupm
ajghano me bhartaram. putren.aivavijanata  30.102 

lokavram
. patim. hitva na me karyam . sutena ca 
patilokamaham . yasye tr.pta bhava kalipriye  30.103 

ityuktva maran.ayaiva tam. viniscitamanasam 


dharayam . ca dr.s.t.va bhujaganandin  30.104 
. vilut.hantm

nagalokat samadaya visalyakaran . ks.an.at 


. m
utthapayamasa patim. trilokatiratham . taya  30.105 

prahasyovaca ca tada srutam


. vakyam . pura maya 
suraloke suraih. proktam . bhs.madya natidharmatah.  30.106 

yaddhatastena dos.en.a parthastenativedanam 


ran.e vrajediti na tat paratah. syaditi hyaham 
vacanadeva devanam . yuddhyetyatmajamabruvam  30.107 

devanameva sankalpanmurcchitascarjunobhavat 
bhuktados.aphalascayam. punarbhoks.yati nanyatah.  30.108 

anyena patitasyasya yaso nasyet trilokagam 


narjunasya yaso nasyediti daivairidam . kr.tam  30.109 

ityuktah. prtimapede putrabharyayutorjunah . 


. tavathahuya pujitah. prayayau tatah.  30.110 
yajnartham

. pradyumnadyah. suta hareh. 


dvarakayah. sampastham
prasahyasvamapajahrurahvayantorjunam. yudhe  30.111 

cdxl
subhadraharan.am . ntesve tairdhananjayah. 
. mars.t.um
gauravad vasudevasya matulasya ca kevalam  30.112 

matulayabravdasvam
. hr.tam . pautrairabandhuvat 
sa nirbhatsya kumaram . stan medhyamasvamamocayat  30.113 

matulam . tan nimantrya ca 


. sa pran.amyatha yajnartham
gacchan gajahvayam. dutamagratoyapayannr.pe  30.114 

sakr.s.n.ah. sahasodaryah. srutvasau praptamarjunam 


prto bas.pabhipurn.aks.o bhratr.snehadabhas.ata  30.115 

vasudeva na pasyami durlaks.an.amajarjune 


. bahuduh.kh pravasagah.  30.116 
kena durlaks.an.enayam

pr.s.t.astam. kesavah. praha bhrata te drghapin.d.ikah. 


tenayam . duh.khabahula ityuktva punareva ca 
vadantameva pancal kat.aks.en.a nyavarayat  30.117 

samastalaks.an.abhijnah. kr.s.n.ah. satya vr.kodarah. 


kr.s.n.a ca pancamo nasti vidya suddheyamanjasa  30.118 

prasangat praptumicchet tam . vidyaslo yudhis.t.hirah. 


. nyavarayat  30.119 
iti lobhat tu pancal vasudevam

. pratyabhas.ata 
tadgauravad vasudevo nottaram
. prabruvan.ah. kathantaram  30.120 
vismarayamasa ca tam

. vr.s.an.adhikyameva ca 
udarasya kincidadhikyam
. durlaks.an.amatorjune  30.121 
savyabahostathadhikyam

naivoktam . vasudevena dr.syamanamapi sphut.am 


jnananandahrasakara hyete dos.ah. sadatanah.  30.122 

cdxli
samastajvarasau tad dus.t.alaks.an.avarjitau 
purn.acitsukhasaktyaderyogyau kr.s.n.a ca marutih.  30.123 

anadiduh.khahnatve sukhadhikye ca laks.an.am 


rugmin.satyabhamadirupayah. sriya eva tu  30.124 

mukhyam . tatopi mukhyam . tu svantantryaderases.atah. 


gun.araseh. param
. lingam
. nityam. vyasadirupin.ah. 
vis.n.oreva nacanyasya sa hyekah. purn.asadgun.ah.  30.125 

. pravis.t.esya sahodarah. 
sasverjune yajnavat.am
pujitah. pujayamasurmuditah. sahakesavah.  30.126 

tatah. sa yajno yaduvraraks.ito vyasopadis.t.o munibhih. pravartitah. 


asobhatalam. sakalairnr.paisca samagatairvipravaraisca jus.t.ah.  30.127 

sa kr.s.n.ayugmena ca bhargaven.a tridha vibhaktena paren.a pum . sa 


. a yathaiva tena  30.128 
adhis.t.hitosobhata visvametad visvadirupen

yatha virincasya purasa yajno yathaiva sakrasya satakratutve 


tathaiva sobhud vidhisarvasakrapurvaih. surairaviralankr.todhikam  30.129 

na devagandharvamunisvadharmamartyadikes.vasa sa yotra nasa 


.  30.130 
svalankr.tairnakijanaih. sakantairarurucannakavadetadokah

tatraiva tattvani sasam


. sayani nissam . vivade 
. sayanyasuralam
parasparotthe harin.a trirupin.a sam
. sthapitanyagryavacobhiruccaih.  30.131 

pragtagandharvavarah. pranr.ttasadapsarah. santatavadiviprah. 


vivecayaddevanr.paugha eko raraja rajakhilasatkratunam  30.132 

samastadevyah. sahavasudevyah. svalankr.tah. phullamukharavindah. 


viceruratraiva sahapsarobhirnis.edurapyacyutasatkatharamah.  30.133 

na vai mumuks.urna babhus.uratra na vai prapitsusca kuto bubhuks.uh. 

cdxlii
asatyakama abhavan kutascit pradatari prajnavarenilatmaje  30.134 

dinedine tatra mahannaparvatah. sabhaks.asara rasavanta urjitah. 


nadyah. payah.sarpirajasrapurn.ah. samaks.ikadya api payasahradah.  30.135 

hrada mahantastridasadiyogyah. suyogayukta haricandanadeh. 


tathanjanalaktakamukhyaman.d.anadravyagryavapyo man.ikancanodbhavah.  30.136 

yathes.t.apanasanabhogasis.t.ah. sahasraso marutina tu karitah. 


gandha rasadyasca samastabhoga divva tatrasuratva hr . dyah.  30.137 

. am 
naitadr.sah. kascana bhutapurvo makho vina ramavirincavajrin
makhaniti procurases.aloka dr.s.t.va makham
. tam . purus.ottameritam  30.138 

sa evamaddha haridaivatah. kratuh. pancasvamedhatmaka uccakalpah. 


dinedine svr.ddhagun.o babhuva mudavaho vatsarapancakatrayam  30.139 

yajnavasane nikhilasca pan.d.avah. kr.s.n.a ca pr.thvmakhilam . savittam 


mangalyamatram . dayitasarre nidhaya sarvabharan . ani caiva 
samarpayamasuraje varen.ye vyase vibhagaya yathoktamr.tvijam  30.140 

. ste 
priyo vibhago yadamus.ya vis.n.orato vibhagarthamivarpayam
hr.da samastam . taih. sa hi dvijasthopi samastakarta  30.141 
. harayerpitam

dehendriyapran.amanam . si cetanaih. sahaiva tasma atisr.jya nemuh. 


tvadyametannikhilam. vayam . ca nastyasmadyam. kvaca kincanesa 
svatantra ekosi na kascidanyah. sarvatra purn.osi sadeti hr.s.t.ah.  30.142 

tato vibhakte munayovadam . ste pratyarpayamo vayames.u rajyam 


. dharayah. prapalane yogyatama ime hi  30.143 
purn.a hiran.yena vayam

parthah. sabharya dvijavakyametannisamya kr.s.n.aya punah. pran.amya 


ucustapo nostu vanerpayitva rajyam. makhante tvayi dharmalabdham  30.144 

itritah. praha sa badarayan.o munsvarairapyanuyacitah. prabhuh. 

cdxliii
hiran.yameva svamidam . madajnaya bhungdhvamases.arajyam  30.145 
. munnam

samarpitam. me phalavacca tat syat punargraho naiva ca dos.akar 


pitamahoham . vises.ato guruh. patiscaiva tato madarhatha  30.146 
. bhavatam

itritaste pratipadya rajyam. dadurhiran.yam. nikhilam . ca tasmai 


vibhajya vipran sa nijam . prasannah.  30.147 
. tu bhagamadat pr.thayai nikhilam

sabharyakan.am . pradaya 
. vararatnabhus.an.anyases.atah. putrabhuvam
pr.thakpr.thag yogyavaranathaibhyah. pradat prabhuste muditah. pran.emuh.  30.148 

tad yajnapancakamajastrigun.am . kratupatirnikhilamavapya 


. sa ebhyah. saddaks.in.am
cakresvamedhatrayamekamekam . harirbahusuvarn.akanamadheyam  30.149 
. tes.am

sakr.s.n.es.vatha parthes.u susnatavabhr.thes.valam 


pancendravad virajatsu stuyamanes.vr.s.svaraih.  30.150 

stuyamane ca tadyajne krodho nakulatam . gatah. 


kr.tvogragarjanam. yajnam . sca yajnakr.tokhilan  30.151 
. tam

. bharyaputrasnus.ayutah. 
garhayannucivanittham
saktuprasthamadad vipra unchavr.ttih. subhaktitah.  30.152 

. narhati s.od.asm 
dharmayatithaye tasya kalam
yajnoyamiti hetum. ca vipraih. pr.s.t.obhyabhas.ata  30.153 

atithestasya padodaklinnah. parsvo hiran.mayah. 


eko mamabhudaparah. sarvatrthadikes.vapi  30.154 

majjatovabhr.thes.vaddha yajnanamatra cadarat 


nabhudityatha tattattvavedibhirmunipungavaih .  30.155 

kr.s.n.ena ca tamondham . prapayadbhih. smite kr.te 


. tam
adarsanam . jagamasu tamah. prapa ca kalatah. 
tadarthameva hairan.yah. parsvastasyabhavat pura  30.156 

cdxliv
. ca makhadesca gun.an bahun 
kr.s.n.asya pan.d.avanam
vadanto bhatsayancakrustanmatajna madhudvis.ah.  30.157 

sraddhartham . jamadagneradus.ayat 
. hi payah. purvam
nakulenaiva rupen.a krodhastam . pitarosapan  30.158 

bhava tvam . nakulastavad yavad dharmadikan suran 


ks.epsyasti tamo ghoram . bhuyah. papena yatvayam 
ityabhipretyah. taih. saptastatha kr.tva tamobhyayat  30.159 

yadyapyalpadhanatyaktam . vittam
. bahuphalam . bhavet 
tathapyanantaphaladah. kartureva mahagun.ah.  30.160 

satam. prtisca tatrapi sadvaro harireva hi 


parthebhyobhyadhikah. karta samo va ko gun.airbhavet  30.161 

. ca pravaro vis.n.uh. sadbhirmunivarairyutah. 


satam
pratyaks.atah. karayati parthaih. priyatamaisca taih. 
yam. makhapravaram . tasya samam . kim. subhasadhanam  30.162 

pat.hanti painginascaitan mantrananvarthakaniha 

avais.n.avakr.tam . karma sarvamantavaducyate 


anantam . tatra varn.akramat param  30.163 
. vais.n.avakr.tam

vais.n.aves.vapi martyairyat kr.tam . tatah. 


. satagun.am
gandharvam . karma tasmacca munibhih. pitr.bhistatah.  30.164 

devasakrasivabrahmakr.tam . tasmat kramen.a ca 


. nanyad brahmakr.topamam  30.165 
satottaramiti jneyam

vais.n.avatvam
. kramodvr.ddham . brahmantam . jvarasis.u 
phaladhikyam . hi vis.n.oh. prtyaiva nanyatha  30.166 
. karman.am

cdxlv
iti tena na parthanam
. karman.anyat samam . kvacit 
. sa tamasah. 
gun.airjnanadibhirvapi tasmat krodhah
vinindya tan susattvastham . stamondhamupajagmivan  30.167 

atha pr.s.t.o vasudevah. suravipradisam . sadi 


yudhis.t.hiren.a sam . hr.s.t.o jagadases.atah. prabhuh.  30.168 

.
te ca srutvakhilan dharman bhaktya paramaya yutah
pujayanto jagannathamapusca paramam . mudam  30.169 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
(yagasamaptirnama) trim . sodhyayah.

cdxlvi
(dhr.taras..tradisvargapraptih. )
atha ekatrim . sodhyayah.

Om.  yajnesvaren.abhiyutes.u yuktya mahm. prasasatsu pr.thasutes.u 


. vittamabhpsamanah.  31.1 
yiyaks.uragannisi vipravaryo yudhis.t.hiram

. nisamya viprastvarito makharthe 


pratardadanti nr.pasya vakyam
bhmam . yayace sa nr.poktamasu nisamya cadannijahastabhus.an.am  31.2 

anarghamagnipratimam . vipravarastadapya 
. vicitraratnancitam
yayau kr.tarthotha ca nandighos.amakarayad vayusutastadaiva  31.3 

akalajam
. tam .
. tu nisamya raja papraccha dutaistamuvaca bhmah
yanmartyadehopi viniscitayurabhunnr.pastena mamasa hars.ah.  31.4 

. prapujayan 
itritosau nr.patistvareta dharmarthamityasya matam
jagada sadhvityatha bhuya eva dharme tvaravanapi sambabhuva  31.5 

athambikeyam . vis.ayes.u saktam . kr.tabhuridos.am 


. dussangadus.t.am
samastarajapyayahetubhutam . marutiranvakampata  31.6 
. nicayya tam

akurvatastks.n.atapah. kutascinnaivasya lokaptiramus.ya bhuyat 


ragadhikoyam . na tapasca kuryadityasya vairagyakaran. i cakre  31.7 

. parairasya nihanti sodarairvadhujanairapyatipujitesmin 


ajnam
sa nis.t.anatyevamaptaraih. sa supujito nasa tada viragah.  31.8 

sarve hi parthastamr.te sabharya vaicitravryam . paramadaren.a 


paryeva cakruh. satatam . sabharyam . kr.s.n.a ca na syat tanayartimaniti  31.9 

sa pryaman.o nitaram . pryate bhmasene 


. ca tes.u naivadhikam
smaran sutam . stena hatan samastanapi prabhavam . paramasya janan  31.10 

tasyapanetum. vis.ayes.u saktim . tathaivatmani bhmasenah. 


. dves.am
. sr.n.vata eva tasya  31.11 
jagada madrsutayoh. samaks.amasphot.ya sam

cdxlvii
tavimau me bhujau vr.ttau pnau candanarus.itau 
yayorantaramasadya jarad.hasya suta hatah.  31.12 

yamau tadanvamodetam . tatsnehad gauravadapi 


. pr.thaya ca saputraya  31.13 
naiva tat kr.s.n.aya jnatam

tacchrutvotpannanirvedam . ks.atta jyes.t.hasya varddhayan 


uvaca jvitasa te nanu rajan mahyas 
bhmapavarjitam . pin.d.amadatse gr.hapalavat  31.14 

nacaparadho bhmasya bruvatastvamidam . vacah. 


agnirnisr.s.t.o dattasca garo darasca dus.itah. 
hr.tam
. ks.etram . dhanam . yasya kim . bhmena kr.tam . tvayi  31.15 

alamasajjatastedya nirvedakaramritam 
. tyajatra tat  31.16 
upakaraya bhmena tava dves.am

vimucya dves.akamau tvam . vane trthanis.evakah. 


. tatah. puto bhavis.yasi  31.17 
tapasaradhaya harim

ityukto dves.amutsr.jya bhme nirvedamagatah. 


. tapase praptumupavasaparobhavat  31.18 
anujnam

anasnantam . yudhis.t.hirah. 
. caturthehni dhr.taras.t.ram
jnatva samprarthayamasa bhojanartham . punah.punah.  31.19 

. vanavasaya tvattah. prapyaiva sarvatha 


anujnam
bhoks.yenyatha neti vadan dhr.taras.t.rah. sramanvitah. 
. sisriye murcchitah. ks.an.at  31.20 
upavasakr.so bharyam

santamena karen.atha dharmajastam . mr.du spr.san 


sanaih. sanjnamagamayadabravcca suduh.khitah.  31.21 

puraskr.tya yuyutsum . kuru rajyamakan.t.akam 


. tvam

cdxlviii
vayameva tvadarthaya kurmah. sarve tapo vane  31.22 

. kuladharmo hi no vane 
netyaha dhr.taras.t.rastam
ante dehaparityagastanmanujnatumarhasi  31.23 

tayorvivadatorevam . kr.s.n.advaipayanah. prabhuh. 


sarvajnah. sarvakartesa avirbhutobravnnr.pam  31.24 

tapasases.ados.an.am . nr.pam 
. ks.ayakamamimam
anujanhi naivasya dharmavighnakaro bhava  31.25 

kale nirvedamapannastapasa dagdhakilbis.ah. 


subhram . yayadanyatha na kathancana  31.26 
. gatimayam

ityukto dharmarajastamanujajne sa casitah . 


siks.ayamasa saddharman ntim. ca vidus.epyalam 
.  31.27 
kevalasnehato rajne susrava vinayaya sah

anujnaya gr.ham . prapte dharmaje viduram . punah. 


sraddhaya vittamakanks.an pres.ayamasa tadvacah.  31.28 

srutva yudhis.t.hiro bhmamaha datavyamadya nah. 


putrapautraptabandhunam . sraddhecchorvittamanjasa  31.29 

tamaha bhmah. papanam


. vimukhanam. madhudvis.ah. 
paralaukikasahayyam. na karyamitararthatah. 
. karis.yati  31.30 
dattenapi hi vittena putrasraddham

tajjnatva dadatam . dos.o bhavediti vicintayan 


. yantu sarve duryodhanadayah.  31.31 
kas.t.at kas.t.ataram

bhs.madnam
. vayam . tatah. 
. sraddhakartarastena kim
kannatvattu karn.asya sahasmabhih. pr.thaiva hi 
sraddhakarman.yadhikr.ta kim . tasmai dyate dhanam  31.32 

cdxlix
ityuktavantam . nr.patirarjunascocatuh. punah. 
yiyasoryacamanaya nijabahubalarjitam 
dehi vittam. paramatah. kim . tvames.obhiyacate  31.33 

ityuktamapi netyeva bruvan.am . suddhadharmikam 


aprtya jos.amasveti procyovaca yudhis.t.hirah.  31.34 

. danabhogadikaran.am 
kosato yad bahirvittam
mama sannihitam . sarvam . maya  31.35 
. tat pitredyarpitam

evamevarjunopyaha viduram . punarucatuh. 


mukhyadharmarate bhme na pita kroddhumarhati 
ityukto vittamadaya gatva ks.attagrajebravt  31.36 

yudhis.t.hirarjunau bhaktim . tvayi cakratuh. 


. nitaram
. bhmastanma krudhotra ca  31.37 
natihr.s.t.astvadajnayam

suddhe ks.atriyadharme hi nitaroyam . vr.kodarah. 


nr.parjunau dharmaratavapi lokakr.paparau  31.38 

ajatakopastacchrutva dhr.taras.t.rah. prasantadhh. 


. mahadananyanaratam 
kr.tva sraddhani sarves.am
dasaratram . dadau suddhamanasa nirr.n.atvadhh.  31.39 

sarvam . samarpya govinde parthebhyonyebhya eva ca 


svajanebhyah. samadaya sravannetrebhya uccadhh . 
anujnam. nirgatah. praha paurajanapadan nr.pah.  31.40 

dharmato raks.ita yuyamasmatpurvairmahatmabhih. 


nacaham . paramasnehad yus.mabhih. sukr.palubhih. 
araks.iteti kathitah. pramadadapi sajjanah.  31.41 

is.t.am
. ca yajnaih. purtaisca caritam. yus.madasrayat 
putrastu mama papatma sarvaks.atravinasakah. 
sarvatisank mud.hasca vr.ddhanam. sasanatigah.  31.42 

cdl
saubhratram. yena santyajya pan.d.aves.u mahatmasu 
kr.tam . sumahat kuryad yannaparah. kvacit  31.43 
. virupam

apriyan.i ca kr.s.n.asya subahunyacarat kudhh. 


prayastenapi mandena na yus.masvasivam . kr.tam  31.44 

bhratarosya ca sarvepi tacchlamanuvartinah . 


.  31.45 
hatasca svena papena sasutamatyabandhavah

soham . vayogatascaiva putradhibhirabhiplutah . 


tatsambandhakr.tam . papam. svakr.tam . catyapesalam 
pan.d.aves.u sakr.s.n.es.u tapasa mars.t.umudyatah.  31.46 

. kr.paya mitravatsalah. 
tatra mamanujandhvam
matpriyarthamapi snehah. pan.d.aves.u mahatmasu  31.47 

. 
kriyaman.opi kartavyo bhuya eva sadacalah
te hi me putrakah. santa ihamutra ca saukhyadah.  31.48 

ityuktaih. svagun.anuccaih. krtayadbhih. suduh.khitaih. 


paryasrunayanaih. kr.cchrat paurajanapadaiscirat 
anujnato yayau parthairanuyatah . suduratah.  31.49 

sanjayo vidurascainam. sabharyamanujagmatuh. 


. kunt vanaya kr.taniscaya  31.50 
anuvavraja tam

varyaman.api tanayaih. sabharyairbhr.saduh.khitaih. 


sam. sthapya tan sukr.cchren.a yayau sanveva tam . nr.pam  31.51 

sam . 
. ndarsitapatho raja kuntvidurasanjayaih
gandharsahitah. prapa kuruks.etre jagadguroh. 
kramen.aivasramam . vyasadevasya surapujitam  31.52 

. sabharyasya jagada tatra 


trivatsaradasya nijasya lokasyaptim

cdli
brahmankajastena bhr.sam . vyacarat tapogryam  31.53 
. pratto vyasopadis.t.am

saks.attr.gandharipr.the sasanjaye tapobhiraradhayati prabhum . harim 


vaicitravryetra sadarabandhubhr.tyastu partha dr.saye samayayuh.  31.54 

ks.attaikatamatra yudhis.t.hiren.a praptotha bharyasahitam . sasanjayam 


upasamanes.u vicitravryaputram . caiva pr.thasutes.u  31.55 
. pr.tham

. 
pradurbabhuvamitasaktitejojnanadbhutaisvaryasukhadirupah
vyaso haristatra samks.ya sarve sampujayamasurudagrabhaktya  31.56 

. pravadantu tattat 
taih. pujitastatra nis.an.n.a aha yadyad yadis.t.am
dasyami tasyadya tadityamus.min bhaktyucchrayah. pan.d.usutaih. sadaraih. 
vr.totra kunt ravisunujanmamr.tyutthados.apagamam . yayace  31.57 

. pradattes.vabhivanchites.u vaicitravryah. saha bharyayaiva 


tes.am
sammantrya nih.ses.aran.ehatanam . sandarsanam . stamsam  31.58 
. prarthitavam

tatastu te satyavatsutasya sarvesvarasyajnaya sarva eva 


samagatah. svargalokat ks.an.ena datta ca divya dr.gamus.ya rajnah.  31.59 

. paramajnayaiva sarve svabharyasahita yatha pura 


us.usca ratrim
. tat  31.60 
tr.ptah. sadaro nr.patisca tatra sarvepi dr.s.t.va mahadadbhutam

. striyo nijesaih. sahita yayuh. svam 


athajnayaivasya parasya sarvah
vinottaram. tam . nisamya parks.itoyacata tatadr.s.t.im  31.61 
. tu katham

tam . canayamasa tadaiva kr.s.n.o hyacintyasaktih. sa vikun.t.halokat 


dr.s.t.va sa parks.ita apa tus.t.im . punah.  31.62 
. svatatamsena samahr.tam

sampujya tam . ks.amapayamasa parks.idatmajah. 


. kr.s.n.amapsavandyam
cakre ca visrambhamatva bharate punasca tatratyajanaih . sametah.  31.63 

parthah. punah. prapya puram


. svakyam . paripalayantah. 
. dharmen.a pr.thvm
bhoganaraga ajus.anta yogyan yukta jagaddhatari vasudeve  31.64 

cdlii
vars.atrayante tmasamahitagnim . 
. tyaktagnibhistairvanamalihadbhih
te susruvurdhr.taras.t.ram
. sabharyam. sahaiva kuntya paridagdhadeham  31.65 

vrl.amukha dhyanapara nisamya svaryatamatmyapitr.vyamasu 


sametya bhartra pratipujyamanam . kuntm. ca tapta vidadhuh. kriyasca  31.66 

te vis.n.ubhaktya pariputakarmabhirjnanena cante tamanusmarantah. 


parthaih. suputraih. sukr.tordhvakarmabhirvr.ddhim . subham  31.67 
. sukhasyapuranapyayam

gavadgan.irvyasasakasametya susrus.aya tasya punarnijam . gatim 


. pratks.aman.ah. pr.thivmasasan  31.68 
prapedivan pan.d.usutasca kr.s.n.am

as.t.adasabdah. pr.thivm . prasasatamevamagurmahatmanam 


. samastam
ariktadharmarthasukhottamanamanujjhitanantapadasmr.tnam  31.69 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
(dhr.taras..tradisvargapraptirnama) ekatrim . sodhyayah.

cdliii
(pan.d.avasvargarohan. am)
atha dvatrim. sodhyayah.

Om .  tatah. kuruks.etramavapya kr.s.n.o dks.am


. prapede dvis.ad.abdasatre 
sa eva ca vyasabhr.gudvahatma cakretra sadasyamajoprameyah .  32.1 

. pravaraih. sametah. 
tatrartvijo daks.abhr.gupradhanah. partha yadunam
brahmesasakrapramukhah. surasca cakruh. susacivyamanantadasah.  32.2 

sarve ca jva vasudhatal.astha yenyentariks.adyumukhottares.u 


vasanti narayan.apadasam . srayaste catra sarve mumuduh. sanagah.  32.3 

sunirn.ayastattvavinirn.ayarthinam. tattvasya cabhudiha vadaslinam 


. vakyaddharervyasabhr.gudvahatmanah.  32.4 
mitho vivadat surabhusuran.am

dharmarthakamanakhilanavapustadarthino muktimapha kr.s.n.at 


.  32.5 
yathes.t.apanasanavasaso jana viceruratramaramanavadayah

ks.etram. tadasddharilokasammitam . yadyuratrakhilasajjana yutim 


nanaptakamasca tato babhuvurniryatnadr.syasca yatotra kesavah.  32.6 

dvadasabdam
. mahasatramevametadr.sam . harih. 
samapyavabhr.thasnatah. pujayitvakhilan janan  32.7 

anujajne kramen.aiva vatsaren.a samagatan 


svakulam . sanjihrs.uh. sa viprasapamajjanat  32.8 

upadisya param . jnanamuddhavayamumasramam 


badaryakhyam . prapayitva saptamabdam . satottaram 
pratks.an palayamasa parthaih. saha bhuvam . prabhuh.  32.9 

samarabdham . kaliyugam . yada duryodhanopatat 


s.at.trim
. sabdam. punah. kr.s.n.ah. kr.tamevanvavartayat  32.10 

kr.tadapi vises.oyam . phalam 


. yat pun.yasyadhikam

cdliv
alpameva ca papasya kalat kr.s.n.ajnaya tatha  32.11 

evam . sudharmike loke haribhaktiparayan .e 


nas.t.es.u kalilinges.u yugavr.ttimabhpsavah.  32.12 

brahmarudradayo devah. stutva kesavamavyayam 


vyajnapayan svalokaptim
. Om. ityaha sa cacyutah.  32.13 

pracurye sajjanasya syanna kalervr.ddhiranjasa 


iti svakulasam. hr.tyai prabhasamanayat prabhuh.  32.14 

pun.yaks.etrepi na mr.tih. svagr.he tvatidharmada 


gatyaivalpamapi ks.etram . syanmahatphalamityajah.  32.15 

prakasayitumevainan prabhasaya kusasthalat 


. stairakarayadacyutah.  32.16 
ntva danadisaddharmam

te tatah. sapados.en.a kr.s.n.enaiva vimohitah. 


maireyamatta anyonyam . nipatya svam
. tanum. gatah. 
tad dr.s.t.va baladevopi yogena svatanum . yayau  32.17 

tatah. paresogan.itanubhavah. svasarathim . sakasam 


. pan.d.avanam
svalokayanaprativedanaya svasyanu cais.am . tvarayabhyayatayat  32.18 

athasatah. pippalamula sitururusthitam . sutamram 


. padatal.am
dr.s.t.va jara nama sasarja salyam
. bhaktopyalam. rohitam . sankamanah.  32.19 

acchedyabhedyadehasya salye padamupasthite 


sampamagato vyadho dr.s.t.va bhtopatad bhuvi  32.20 

vipravakyam. manayanah. karayitvamuna harih. 


papam
. mam. jahi deveti yacantamanayad divam  32.21 

padapraharados.en.a tam. bhr.gum . vyadhatam. gatam 


. am 
pascattapena bhaktya ca suprtastaccharrin

cdlv
. ninye janardanah.  32.22 
svajnapraptavimanena divam

nca yonirncanca karmaptam. ncakarmatah. 


adus.t.atvattu manaso bhaktilopo nacapyabhut 
bhr.goratrabuddhipurvam . natidos.akr.dapyabhut  32.23 

tato virincesapurandaradyah. punah. stuvantobhiyayuh. pran.amya 


kr.s.n.am
. sa casveva yayau svalokam . prakasayan  32.24 
. svatejasa sarvamidam

gopalamantram . phalaprada ekena rupen.a sa bhuvyadr.syah. 


. bhajatam
. vapuh.  32.25 
tasthau dvityena ca suryaman.d.ale tr.tyamascchivapujitam

sampujitam
. brahmaloke caturtham . svadhama 
. kanjodbhavenatha param
samapnuvanam. vapurasya pancamam. bhaktyanvayurdevavarah. svasaktya  32.26 

tattejasa te pratimus.t.adr.s.t.ayah. purus.t.utadya amitoruddhiteh. 


yavat svagamyam . tvanugamya tasthurnimlitaks.a vihatordhvacarah.  32.27 

vndresases.anugatah. svayambhurdhama pravis.t.am . tamajam. pran.amya 


vndradikairapyayutah. svapitraslis.t.o rahascakathayat tathastaut  32.28 

. vibhajya cecchanusr.totha reme 


sa purvarupen.a samapya caikyam
harih. sriya brahmamukhaisca muktaih. sampujyamanomitasadgun.atma  32.29 

brahmapi sarvadiyutah. svalokam . ca kr.s.n.am 


. praptah. punastatra gatam
remebhipasyan pratipujayam . stam . stham  32.30 
. surasca sarve ravibimbasam

yato na darsita bhrantih. pradurbhaves.vapi kvacit 


dehatyaganukaren.a harin.a tadihacyutah.  32.31 

mohayitvasuranandham . tamah. prapayitum. prabhuh. 


cidanandaikadehopi tyaktam . dehamivaparam 
sr.s.t.va svadehopamitam
. sayanam. bhuvyagad divam  32.32 

darukoktya samayatah. parthastamadahat tada 

cdlvi
. ca sarran.i pradhanatah. 
rauhin.eyadikanam
daruko vis.n.ulokam. tu punarapa yathagatam  32.33 

tathaiva janamohaya prapya vahnavadr.syatam 


. satya kr.tva tapastatha  32.34 
rugmin.yagaddhareh. parsvam

cidanandaikadehe hi dvirupe iva te yatah .


ekaivatah. kr.s.n.avat te dus.t.an mohayatastatha  32.35 

anya mahamahis.yastu tyaktva deham . hutasane 


. yayuh.  32.36 
kascit kascittu tapasa tyaktadeha harim

. ca bharya vahnimukhe tanum 


rauhin.eyadikanam
tyaktva svabhartr.nevapuh. sarva eva pativratah.  32.37 

vasudevah. parthamukhacchrutvaitad yogamasthitah . 


tyaktva deham . prapa kr.s.n.anuragatah.  32.38 
. kasyapatvam

tasyarjunosvamedhagnavantyakarmakarot tada 
tyaktadehastasya bharya vahnau prapustameva ca  32.39 

striyo balam
. stathadaya dhanam. caiva dhananjayah. 
viniryayau dvaravatyastam . jagrasa ca sagarah.  32.40 

strbalasahite partha ekasmin pathi gacchati 


sapat supapa abhrah. strjanan jahruruddhatah.  32.41 

. yutah. 
yastah. s.od.asasahasravanitah. satasam
kr.s.n.asapanmlecchavasam . yayurdarpanimittatah.  32.42 

hriyaman.e dhane caiva vanitasu ca vasavih. 


yuyutsurgan.d.ivam . kr.cchren.aiva cakara ha  32.43 
. sajyam

ks.n.astasya sara daivannastran.i smr.timayayuh. 


sa tad daivakr.tam . smaran purus.ottamam 
. jnatva sam

cdlvii
. raks.an kurunagat  32.44 
nighnanchatrun gan.d.ivena ses.am

tada kuruks.etragatam. jagadgurum. supurn.avijnanabalarddhisatsukham 


tameva vasis.t.hakulodvaham. harim. nirks.ya duh.khena papata padayoh.  32.45 

sa tena pum . sam


. pravaren.a hetubhih. sambodhitojnanatamom . sumalina 
sam. sthapya cetah. punareva tasmin jahau sucah. prayasa eva dhairyat  32.46 

striyo mlecchahr.tah. kr.s.n.apres.itad dalbhyatah. punah. 


. srutva kr.tva sarasvate jale 
govindaikadasm
nimajjya vayorvacanat tyaktadeha divam . yayuh.  32.47 

arjunastu kuruks.etre hardikyayuyudhanayoh. 


sutau sarasvate caiva dese rajyebhyas.ecayat  32.48 

aniruddhasutam . vajram
. priyam . kr.s.n.asya sadgun.am 
sasurasenendraprastharajanamakarod vas  32.49 

strbalam
. sca dhanam
. caiva tasmin sam . sthapya phalgunah. 
yayau bhratr.nases.am . tes.amavarn.ayat  32.50 
. ca vr.ttam

te caviyogasamayam . smaranto muravairin.a 


abhyas.incan bhagavatam. maharajye parks.itam  32.51 

strharin.am . vadhayainamayojayan 
. ca mlecchanam
kr.tam. ca tena tat karma vod.hra paitamaham . dhuram 
samayam . pariraks.adbhirna parthaireva yat kr.tam  32.52 

vasudevapada spr.s.t.abhukan.t.akasamuddhr.tih. 
samayah. pan.d.avanam. hi tasyaivanugatih. param  32.53 

anuvrajadbhirvisvesam . nasmabhirbhustadujjhita 
bhojya raks.yapi va tes.amityeva samayah. pura  32.54 

. yogamasthita 
tatra kal. bhmabharya vais.n.avam

cdlviii
. tu manus.am  32.55 
kr.s.n.ayaikatvamapanna tyaktva deham

. tu tadajnaya 
subhadradyastu ya bharyah. parthanam
. pautrasyaivavasan pure  32.56 
yuyutsuscatra siks.artham

santyajya rajyacihnani vais.n.avam. yogamasthitah. 


. yayuh. sarve kr.s.n.aya saha pan.d.avah.  32.57 
vradhvanam

pragudcm . disam. purvam . yayustatrarjuno dhanuh. 


natyajallobhatastam . tu samudramupa pavakah. 
dr.s.t.va yayace rajanam. taduktah. prasyadambudhau  32.58 

. tu varun.e nistryagniradr.syatam 
pratibhavyam
yayau tepi yayuh. ks.ipram. plavantah. saptavaridhn  32.59 

ahobhih. saptabhiryogam . samarud.hah. pradaks.in.am 


kr.tva kvacidasajjanta asedurgandhamadanam 
. tanvopatan kramat  32.60 
atra narayan.aks.etre tes.am

. tatra marutih. 
draupadsahadevadipancanam
sadehanakanicchutvad dehaprapatanam . hi tat  32.61 

. janan papraccha dharmajam 


tes.amiheti yatharthyam
kenakenapatad deho dos.en.a na iti kramat  32.62 

mr.tikale hi yo yasya dos.am . vaktyr.n.amocanam 


tasmat syaduktados.asyetyaha yacchrutireva tat 
. bhmo dos.anavadayat  32.63 
r.n.amoks.aya sarves.am

sopcchapatitan dehanajananchuddhakarman . am 
apasyan karan.am . praha dos.an syadevamityapi 
raja sambhavanamatram . nahi karyamakaran.am  32.64 

svacchandamr.tyavo yogad dehanutsr.jya pan.d.avah. 


kr.s.n.a capuh. param . yanna yantyapi devatah. 
. sthanam

cdlix
. statyajururjitah.  32.65 
iti sruterna te papad deham

r.n.anyunmucya dos.oktya svanam


. bhmah. svakam . tanum 
tatyaja paramam . dhyayannapa ca sthanamuttamam 
. vyasavakyamr.s.n prati  32.66 
iti skandapuran.oktam

bhmadr.te hi caturs.u paks.apatastu vasavau 


yogya eveti kr.s.n.aya na dos.ah. syat kathancana  32.67 

. yatah. kramat 
ntirupe vryabale mahantyes.am
pran.atvad bhogasaktisca nahi dos.aya maruteh.  32.68 

yathasvarupavijnanamatmanyapi na dos.akr.t 
iti vyasasmr.teres.amuktados.odbhavah. katham  32.69 

kadacidatimanopi trayan.ames.u jayate 


tathapi tatphalam. naitat taratamyam . hi muktigam 
gun.ados.adhikalpatvadatrasthamapi hi srutam  32.70 

arabdhakarmanase hi pated dehopyapapinah . 


. bubhuje naiva tattanuh.  32.71 
yudhis.t.hiropi hi svargam

atimanadayo dos.ah. kuta eva hi maruteh. 


anadikalatah. sarvados.ahna gun.adhikah.  32.72 

sarvajvagan.ebhyo ye te hi vayutvamapnuyuh. 
.  32.73 
r.javo nama ye deva devanamapi devatah

abhavam. hyatimanaderbhmasyaha ca kesavah .


. sambhavayasi pan.d.ava 
yatkincatmani kalyan.am
sahasragun.amapyetat tvayi sambhavayamyaham  32.74 

iti tasmad yatha yuddhe dharmahanimamanyata 


evamatrapyadharmen.a dehapatam. nr.pobravt  32.75 

cdlx
. dehapatamabhpsatam 
pujyebhyah. purvamevais.am
. yatha  32.76 
tatkamad dehapatobhunna papanmucyatam

nahi papaphalanmuktau dehapatah . kathancana 


kintu karmaks.ayadeva tatha sarvatra niscitah.  32.77 

tes.u svalokan praptes.u dharmajascatmana saha 


yayau puro devarathastadasyavatatara ha  32.78 

. sunah. 
rathamaruheti kathito rathina puratah
arohamabravnnaitad yuktamityaha sopi tu  32.79 

naruheyam. vina svanamiti tena sthirodite 


svarupam. darsayamasa dharmo hyaptah. svarupatam  32.80 

. syaparatvena krtimevatmano vr.s.ah. 


anr.sam
khyapayamasa kaunteyarupin.o dharmasuktibhih.  32.81 

tatah. sa rathamaruhya lokanamuttarottaram 


.  32.82 
atikramyakhilan rajno jagama srpatipriyah

sarves.amuttaram. lokamaindram . prapyedameva te 


sthanamityudito devairduryodhanamavaiks.ata 
sabhratr.kam
. jvalantam. ca sarves.amupari sthitam  32.83 

. dr.s.t.va paramakruddho nimlya nayane subhe 


tam
bhrataro me kva kr.s.n.a ca sakarn.ah. kva ca bandhavah. 
dhr.s.t.adyumnadayah. putra haid.imbadyasca sarvasah.  32.84 

yadavasceti papraccha devam. ste ca tamabruvan 


kim . karma bhujyatetra nacaparaih.  32.85 
. te taih. svakr.tam

ityukta aha papoyam . pr.thivks.ayakarakah. 


sarvatisank mitradhrun narayan. aparanmukhah.  32.86 

cdlxi
nastikotisat.hah. kruro dves.t.a vis.n.osca tadbhuvam 
katham . duryodhanah. sthanam . sarvottamamavaptavan  32.87 

katham . ca sarvadharmajna narayan.aparayan.ah. 


sam. sthitah. parame dharme dr.syantetra na matpriyah.  32.88 

yatra santastu te santi tatra sthatavyameva me 


nirayepi nacatrapi nanena saha papina 
asya vratamasyedam . dhartaras.t.rasya yujyate  32.89 

ityukta devata dutam . sandarsanarthinah. 


. svanam
rajnah. sampres.ayamasustatsandarsitavartmana  32.90 

durgandhena sukr.cchren.a tamasa pravr.tena ca 


gatvaiva kiyatm
. bhumim . taddurgandhasaho nr.pah. 
icchan nivartanam . vaca ivasr.n.ot  32.91 
. tatra svanam

. tis.t.ha maharaja sannidhanabalat tava 


ks.an.am
vedana no na mahattyecchrutva yudhis.t.hirah.  32.92 

ke yuyamiti papraccha dnadhvanivisankitah . 


bhmohamarjunah. karn.a ityadyuktamivasr.n.ot  32.93 

srutva tat kr.payavis.t.ah. sokamars.asamanvitah. 


aha dutam . yathes.t.am. tvam . gaccha nahamito vraje  32.94 

naca svargen.a me karyam . tyaktva svajanamdr.sam 


ityuktah. prayayau dutastasthaveva yudhis.t.hirah.  32.95 

tatotra devah. puruhutapurvakah. samayayuh. snehavasad yudhis.t.hire 


tes.vagates.veva na tatra vaco dna na durgandhatamopyapasyat 
svargottamam . desamapasyadetamabhrantacetah. sa yudhis.t.hirastada  32.96 

ahatra dharmah. punaratmasadyasah. prakasayan pan.d.usutabhidham . svam 


. sata dr.s.t.a ca sa tvayyadhika triso maya  32.97 
dharmad visis.t.a hi sadanr.sam

cdlxii
sakropyuvacainamidam . dron.akr.te mr.s.agirah. 
. mr.s.a te pradarsitam
kr.cchradidam
. te kathitam. nacativisrambha ast tava kr.s.n.avakye  32.98 

nahyajnaya vasudevasya kincit papam. bhavet sarvavidharmin.opi 


brahmaparaks.yepi vikarma sucakam . yatha  32.99 
. prarabdhapapasya vis.asanam

pasyatra bhmapramukhan sukhasthan sampujyamanam . stridasaih. surupan 


kutah. parabrahmadr.sam . kr.s.n.aparayan.anam 
. susuddhasatkarman.am
paren.a yogena visr.s.t.atanvam
. duh.kham. bhaved devavaradhipanam  32.100 

. jata bhuvo bharajihrs.umsam 


ete hi devapravarah. pr.thivyam
pratos.ya tadbhavitabuddhikarmabhih. punasca tenaiva sahapire divam  32.101 

na te nr.padyapi hi manus.o gato bhavastato dves.t.i suyodhanadn 


nimajjya tad vis.n.upadodaketra visr.jya deham . bhaja devabhavam  32.102 

suyodhanadya yadime supapa arabdhakarmaks.ayamapya nitye 


nih.ses.asaukhyojjhitanityaduh.khevasah. patis.yantyapunarnivr.ttah.  32.103 

devam. saja ye tu samastasaste svamularupam. samavapya kale 


svataratamyanusr.tam . vimuktim . prapsyanti natrapi vicaryamasti  32.104 

ityukta asveva nimajjya gangam


. dharmatmajastam . pravisr.jya deham 
sadyo babhau daivamavapya kayam . visr.s.t.aros.adisamastados.ah.  32.105 

sa tu prapasyan svajanam
. samastam . svamularupatisampasam. stham 
dadarsa bhmam. ca marutsampe madhye jvalantam . gan.asya  32.106 
. marutam

dadarsa kr.s.n.amapi tatsampe sriya jvalantm. samattya canyah. 


spras.t.um
. ca sam . skaravasadiyes.a nis.idhya tam. praha suradhirajah.  32.107 

es.a hi saks.ajjagatam. priyasya pran.atmano jvavaresvarasya 


pran.apriya srriti nama yasyah. samatmakesmin ramate yades.a  32.108 

cdlxiii
yus.maccaturdehagatasya vayorvayupriya bhmatanostathaiva 
bhogaya sr.s.t.a purus.ottamena yus.matpriyartham . ca daraih.  32.109 
. bhavatam

prtistato hyabhyadhika babhuva bhmasya casyastadanu sma parthe 


tato bhavatsveva yathakramen.a gun.anusaren.a samran.asya  32.110 

ida hi sa suddhatanuh. prajata sacyadiyogapagatagryadeha 


yuyam . ca sarve maruto vises.asam . sthah.  32.111 
. yogahnah. svasarrasam

. bhavatamidanm 
sparsepi nasyah. pavamanapatnyah. suputatalam
nacottaratrapi bhavet kathancid divaukasam . manus.adehino yatha  32.112 

itritam
. tam. pratisannivr.ttam . svayam 
. vinasayan manus.avasanam
samaslis.acchuddhatanuh. stanottho dharmo hareh. sobhavadasu tatsamah.  32.113 

tatastu partha akhilah. svamularupaih. sahaivavivisurmudanvitah. 


svyani dhamani tatopyanunabhogah . sada sannyavasam . sca tatra  32.114 

tatrapi kr.s.n.ena samagamobhut pureva tes.amatitatparan.am 


cikrd.a ebhih. sahitastathaiva kr.s.n.opi tadvat sarathorjunena  32.115 

. sabhavah. samastah. svamularupaikyamavapurasu 


anye ca devam
karmaks.ayadeva suretarastu pun.yaks.ayam . prapya bhuvi prajatah.  32.116 

catuh.sahasram
. trisatottaram . vatsaran.amanubhuya divyan 
. te sam
bhogan naratvepi sadesvarohamasajjagacceti dhiyapnuvam . stamah.  32.117 

duh.khepi tes.amiha taratamyam . duh.khamihakhilacca 


. kaleh. param
yatha virincasya sukham . syanmuktau haridves.akr.to vises.ah.  32.118 
. param

kecit pisacasuraraks.asatvamavapya vis.n.orapi tatparan.am 


dves.at tamondham . tvaraya samapnuyurdevah. svakale nijayogyamuktim  32.119 

catuh.sahasre trisatottare gate sam . tu kalau pr.thivyam 


. vatsaran.am
jatah. punarvipratanuh. sa bhmo daityairnigud.ham . haritattvamaha  32.120 

cdlxiv
tadaiva kr.s.n.api bhuvi prajata prtyai harerandhatamasyapatayat 
mahasuran vis.n.upararjunadya kr.te prajata haritos.an.aya 
punasca te sthanamavapya sarve svyam . parante tu vimuktimapnuyuh.  32.121 

vayutvamaptah. sa hanumadam . so brahmam


. padam. prapya vr.kodarasca 
vagsvaratvam
. gatayaiva kr.s.n.aya sahaiva muktim. gamitakhilottamam  32.122 

bhuvi dyuloke ca virincatayam . muktau ca tabhyamadhikam . samastat 


santos.yate purn.agun.o ramesah. sadaiva nityorjitatadratibhyam  32.123 

bhus.an na yodhi babhrus.u namnate bal.ittha tad vapus.e dhayi darsatam 


. su te krtim maghavan mahitva ityadisuktani ca tatpraman.am  32.124 
tam 84

anyani vakyani ca vaidikani sapancaratroktipuran . akani 


pr.s.t.asca bhs.motra yudhis.t.hiren.aitanmoks.adharmes.vapi kincidaha  32.125 

evam . prayates.u sukesaves.u svaneva lokan yadupan.d.aves.u 


parks.idadyastu tadanvayottha vyasanusis.t.ah. pr.thivmaraks.an  32.126 

tai ks.emakantairiha bharatadisastran.i sr.n.vadbhirases.avidbhih. 


vyasaprabhavacca kalau ca dharmo jnanam . ca sutratamaganna nasam  32.127 

sam . tu sahasrake gate praptes.u ca dyamakhiles.u satsu 


. vatsaran.am
dagdha pura ye tripuram. ghnataiva rudren.a jatah. pr.thivtal.e te  32.128 

adarsanam. sarvamunndravr.ndaih. sahaiva sajjnanamahanidane 


vyase prayatepi sutattvavidya tatsampradayadapi tairavapta  32.129 

. tatsampradayasya ca nasitatvat 
utsaditatvattu duragamanam
prasaritatvacca sadagamanam. papa api jnanamavapuretat  32.130 

suna purod.asamivavald.ham . vantyajanairavaptam 


. vedasrutim
84
R.gveda 1.140.6, 1.141.1, 10.54.1

cdlxv
. tu na sehire surah.  32.131 
anantaduh.khaptisuyogyadaityairvidyamavaptam

navaggatih. kvapi suvedinam. bhavet prapyam. sukham . nityamavasyamebhih. 


prapyam. tamondham .  32.132 
. tvasurairna muktih. kadacidapya tadacintayan surah

jnanapradanaya satam. tadanyajnanapran.asaya ca vis.n.unaite 


klr.ptastataste savirincasarva vijnapayamasurupetya vis . n.um  32.133 

ks.rodadheruttaratravis.t.hitairabhis.t.utah. sus.t.utibhih. purus.t.utah. 


pradaya tes.amabhayam . ramapatih. ks.an.adabhuccarutamakr.tih. sisuh.  32.134 

. prathamotra jatah. suddhodanetyeva jineti coktah. 


yastraipuran.am
ks.etre gayakhyesya sisum. prajatam . samprasya duretra babhuva vis.n.uh. 
ajanamanah. svasisum
. gatam. tam. sisum
. harim . sma menire  32.135 
. vks.ya nijam

. tada vaidikakarma vks.ya samprahasat tadvapus.aiva kesavah. 


tes.am
tam . prahasantamks.ya suvismitaih. pr.s.t.a uvaca vis.n.uh. 
. jatamatram
buddhohamityeva sunityabodhajjagada cais.amatha buddhadarsanam  32.136 

tathapyavisvasamaveks.ya tes.am . 
. sasmara devanakhilan janardanah
vijnaya te tasya manogatam. nijan praciks.ipurhetigan.anamus.min  32.137 

. suladihetrakhila nigrya 
sa jatamatrah. sivapurvakan.am
daityatimohaya nijam . ca cakram . svamuktamasveva vas samagraht  32.138 

tadasanatvena vidhaya tasmin samasthitam . devagan.ah. pran.amya 


jagmuh. svadhamani vacam .  32.139 
. si casya svcakrurasveva jinadidaityah

te jnanadharmavapahaya papa vimohita devavaren. a sarve 


jagmustamondham . ks.an.ikam
. samastam . jnanam . smarantah.  32.140 
. nasacceti dr.d.ham

narayan.opyapya surendravr.ndam . vr.ttam


. ca tes.amakhilam . nigadya 
pr.s.t.asca tairaha nijam
. hr.distham
. bauddhagamartham . sr.tibandhamocanam  32.141 

. ks.an.ikastadvises.a yatah. prayantyeva nisargatokhilah. 


ks.an.adayam

cdlxvi
tatah. sthiratvepi vises.asam . ks.an.asthayi maya samastam  32.142 
. srayaduktam

tadvan vises.asca yato na bhinno sada svanirvahakasaktiyuktau 


atah. ks.an.asthayi samastametat sthiratmakam. ceti hi nasti bhedah.  32.143 

jnoham . hi yatosvatantram 
. sadaikah. paramo mayaitat sadananyam
jnanatmakam. visvamato mayoktam. jad.asvarupam. ca kimu sma cetanam  32.144 

sam. slakoham. yata eva coccah. sunamakastaddhi maya nidheyam 


sunyabhidham . dos.aviruddharupo dos.ojjhitonyastvakhiladanama 
enaiva sadyam . tvasadeva namatastvabhava enaiva bhaved yatastat  32.145 

ityadi boddhavyamidam . samastam . mayoditam . kvapi na heyamasti 


ityadi devan pratibodhayam. sca devaih. sahovasa sa buddhadevah. 
gatva svadhamapyaparen.a rupen.aste pr.thak caikatanuryathes.t.am  32.146 

. stho jinopi cakre matamanyadeva 


tatastu buddhoditapaks.asam
bauddhena jainena matena caiva daityam . sakah. prtimaguh. samastah.  32.147 

prasantavidyetyabhidham
. tathanyad buddhoktasastram . tridasa avapya 
tos.am. yayurvedasamastasaram. yamasthitanamaciren.a muktih.  32.148 

anye manus.ya api bharatadyam . parigr.hya vis.n.um 


. satsampradayam
yajanta apuh. paramam
. gatim .  32.149 
. tanna sehire krodhavasadidaityah

saivam
. tapaste vipulam . vidhaya jagadvimohorjitasaktimasmat 
prapya prajata bhuvi mohanam . vadantah.  32.150 
. ca cakruh. kutarkairabhidam

tes.am . ca muktyai janmasa bhmasya yaduktamatra 


. prapataya satam
durga punarviprakulevatrn.a hanis.yati vratamathasuran.am  32.151 

. agun.aprahne 
tatah. kalerantamavapya dharmajnanadikalyan
loke virincatripuraghnasakrapurvah
. payobdhim . tridasah. prajagmuh.  32.152 

narayan.astaih. stutipurvamarthito bhavaya lokasya sa sambhal.akhye 

cdlxvii
grame munervis.n.uyasobhidhasya gr.he babhuvaviracintyasaktih.  32.153 

kalestu katkarata es.a kalk jnanam


. kalam. kam. sukhameva tadvan 
kalkti va tena samastadasyuvinasanam . tena dinad vyadhayi  32.154 

adharmavr.ttam . vimukham . haresca nihatya nih.ses.ajanam. turang 


sam
. sthapayamasa sa dharmasetum . jnanam
. svabhaktim . ca nijaprajasu  32.155 

. i rupan.i ca sadgun.asca 
ityadyanantani harerudarakarman
nityavyapetakhilados.akasya brahmetyananteti ca nama yena  32.156 

anandatrthakhyamunih. supurn.aprajnabhidho granthamimam . cakara 


. tasyaiva sis.yo jagadekabhartuh.  32.157 
narayan.enabhihito badaryam

yastatprasadadakhilam . sca vedan sapancaratran sarahasyasangrahan 


vedetihasam
. sca puran.ayuktan yathavadanya api sarvavidyah .  32.158 

samastasastrarthavinirn.ayoyam. vises.ato bharatavartmacar 


granthah. kr.toyam . jagatam
. janitram
. harim . gurum . prn.ayatamunaiva 
vinirn.ayo nastyamuna vina yad viprasthitanamiva sarvavacam  32.159 

tad brahmasutran.i cakara kr.s.n.o vyakhyatha tes.amayatha kr.tanyaih. 


niguhitam . yat purus.ottamatvam . sutroktamapyatra mahasurendraih. 
jvesvaraikyam. pravadadbhirugrairvyakhyaya sutran . i cakara cavih.  32.160 

. vidhaya pr.thakpr.thak copanis.atsubhas.yam 


vyasajnaya bhas.yavaram
kr.tvakhilanyam. purus.ottamam. ca harim . vadantti samarthayitva  32.161 

tanustr.tya pavanasya seyam. sadbharatarthapratidpanaya 


grantham .  32.162 
. cakaremamudrn.avidya yasmin ramante haripadabhaktah

tr.tyamasya vr.s.abhasya dohase dasapramatim . janayanta yos.an.ah. 


niryadm . budhnan mahis.asya varpasa sanasah. savasa kranta surayah. 

cdlxviii
. matarisva mathayati  32.163 
yadm 85
. anu pradivo madhva adhave guhasantam

ityadivakyoktamidam . samastam. tatha puran.es.u ca pancaratre 


atrodita yasca kathah. samasta vedetihasadivinirn.ayoktah.  32.164 

tasmadayam . granthavarokhilorudharmadimoks.antapumarthahetuh. 
kim. voditairasya gun.aistatonyairnarayan.ah. prtimupaityatolam  32.165 

yasya trn.yuditani vedavacane rupan.i divyanyalam .


bat. taddarsatamitthameva nihitam . devasya bhargo mahat 
vayo ramavaconayam . prathamakam . pr.ks.o dvityam . vapuh.
madhvo yattu tr.tyametadamuna granthah. kr.tah. kesave  32.166 

yah. sarvagun.asampurn.ah. sarvados.avivarjitah. 


pryatam . vis.n.urme paramah. suhr.t  32.167 
. prta evalam

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracite
srmahabharatatatparyanirn.aye
(pan.d.avasvargarohan.am . nama) dvatrim
. sodhyayah.
samaptoyam . granthah.

85
R.gveda 1.141.2-3

cdlxix
Om
. Srmadanandatrthabhagavatpadacarya viracitam
Sr Yamakabharatam
(Mahabharata-tatparyam)

Om . dhyayet paramanandam. yanmata patimayadaparamanandam 


ujjhitaparamanam . dampatyadyadyasramaih. sadaiva paramanandam  1 

yasya karal.ol.am . kal.ah. parah. sa hi karal.ol.am 


. cakram
yasya gada pavamanah. san yo vyasobhavat sadapavamanah . 2

yasya rama na manogam. jagr.he visvambharapi na manogam 


. bhunkte yad dhama kapatimananandam  3 
yasya pumananandam

parames.u yada tejah. parames.u cakara vasudevojah. 


manadhi bibhratsu mano manadhimasnna vasudevo jah . 4

sojani devakyante yasmadanukampanavadeva kyante 


avadan devakyam . hi surah. sadaivadeva kyante  5 
. te bhuvanam

nto vasudevena svatatena sa gokul.am . suvasudeve na 


tatra yasoda tanayam . svakyamavadatanayam  6 
. mene kr.s.n.am

vavr.dhe gokul.amadhyadyo devo visvamadbhutakulamadhyat 


. suputanikayah.  7 
tatra ca putanikaya vadhamakarod yannijah

adhunocchakat.am . l.ol. 
. l.o l. padangus.t.hena vatapesasakat.am
atanod raks.amasya svajnanad gopika saderaks.amasya  8 

. jagadacas.t.a sal.analol.atat 
mukhalal.analol.a tanmukhagam
nadhyainmayamasya jagatprabhoh. svadhikatatatamayamasya  9 

tasya susarman.yakaro darin.o gargah. saduktikarman.yakarot 


avadannamanamayam . jagadadim. vasudevanamanamayam  10 

tasya sakha balanama jyes.t.ho bhratatha yannijabalana ma 

cdlxx
yasya ca paryankoyam . koyam  11 
. purvatano vis.n.umajasaparyam

tena hato vatarayastr.n.acakro nama ditisutovatarayah. 


haraman.o valatamam . svatmanam. kan.t.harodhinavalatamam  12 

sovanimadhye rangan aridarayug balarupamadhyeram . gan 


amus.annavantamadah. svagokul.e gopikasu navantamadah.  13 

tanmata kopamita tamanusasaratmavadavakopamita 


jagr.he sa namanam. tam
. devam. taccintayaiva sanamanantam  14 

atha santaritamanam. vis.n.um


. visvodbhavam. tadantaritamanam 
anayad damodaratam . yoramayat sundarm . nijamodaratam  15 

. prapnoti ca yatsmr.tih. sadarjunana sam 


cakre sorjunanasam
tau ca gatau nijamokastenaiva nutena yannijo nijamokah .  16 

atha vr.ndavanavasam. gopascakrurjagatks.itavanavasam 


. sritasuramarah.  17 
tatra bakasuramarah. saurirabhunnityasam

ahanad vatsatanukam . yopallokam. svayatnavatsatanukam 


sopad vatsanamarah. sahagrajo gopavatsavatsanamarah.  18 

sa vibhuh. srmanahike nanarta yasya sramanama ma na hi ke 


akaronnadyudakantam . kantam . sa nadyudakantam  19 
. ntvoragam

hatva dhenukamud.ham . balat pralambam . ca khet. sadhenukamud.ham 


. carasthiradamr.tasah.  20 
vrajamavdamr.tasah. ptva vahnim

girin.a raks.api kr.ta vrajasya tena svaraks.araks.api kr.ta 


sakraya vyanjayata svam . saktim
. visvamatmanavyam . jayata  21 

reme gops.variha sa manmathakrantasundarps.variha 


purn.anandaikatanuh. sa visvarukpavanopyanandaikatanuh .  22 

cdlxxi
. gal.ikesyoh. 
atha hatayorgal.ikesyoh. svaphalkajaprapitah. purm
bhanktva dhanurajavaram . jaghana tenaiva ca svayam . rajavaram  23 

mr.dgan gajamugrabalam . vivesa sr.timugrabalam 


. sabalo rangam
hatva mallau balinau kam . ca vimoks.itau tatau lau balinau  24 
. sam

. jnanadpasandpanaye 
pradat sandpanaye mr.taputram
gurvarthejnanatamah. prabhedita nityasambhr.tajnanatamah.  25 

. tos.itamakarot sadatmayogadharajam 
jitva magadharajam
anu kurvan nijasadanam . cakre ramyam
. puram. subodhanujasadanam  26 

prasabham . sagajabalasya ks.atrasyoccaih. samabadharajabalasya 


manam . hatva bhais.mmavapa sisupalavaram  27 
. sisupalavaram

ham . so d.ibhakascapalavamuna sam . suditau yavanakasca pala 


krtirvimala virata pratata visvadhipavanlavirata  28 

. 
satyajambavatrya bharya vindadya bhanusambavatryah
pradyumnam . modaratah. prapa jyes.t.ham . modaratah.  29 
. harih. sutam

yatparivaratayesa jata deva nr.patmana ratayesah. 


yadbharitam . vis.asarpaprabhr.ti dhvantam . na marutim . vis.asarpa  30 

yena hid.imbabakadya raks.odhsa nipatita babakadyah. 


. vyanjayata tena ses.apati mame yam  31 
bhme prtimameyam

atha kr.s.n.avaran.e tan praptan rajnosr.n.ot sadavaran.etan 


dras.t.um
. yatah. sabalastam . statah. sabalah.  32 
. canais.t pr.thasutam

. scakre kr.s.n.ah. paro nijasthal.avasan 


tanindrasthal.avasam
svabalodrecitamanairjugopa dharmam . ca taih. paracitamanaih.  33 

valivadhanunayaya pran.ay sakhyam . susandadhe nu nayaya 


vasavajena vises.at tenaiva punarnr.janmajena vises.at  34 

cdlxxii
. 
matuh. paribhavahanyai rajna dyusadamitasca paribhavahanyaih
abhavannarakamurariryovasdat samastanarakamurarih .  35 

nto divi devavarai reme satyasamanvitodevavaraih . 


. vasare vanesasina  36 
sarvartuvane sasina nisi satyam

suratarumapal.imatat prakasayacchaktimatmanah. pal.imatat 


suravaravres.u dar pradhanajvesvarah. pares.udar  37 

puramabhiyayaridar datva bhadram. pr.thasutayaridar 


sakrapurmabhiyatah. pradad vahnervanam . satamabhiyatah.  38 

sivabhaktapravaradyam . puman na sehe girsa vipravaradyam 


tam . svatmendravaren.a vyadhunod bhmena dhutarudravaren . a  39 

yasyajnabalasaraih. parthairdigbhyo hr.tam


. dhanam. balasaraih. 
jitva ks.mamavises.am. prasahya bhupan samastakamavises.am  40 

atha parthan kraturajam. prapayadamaret. sarudrasakraturajam 


puja tenavapi cchinnascaidyah . gate navapi  41 
. sr.tim

nihatau saubhakarusau sto bhatasca yena tau bhakarusau 


ajayad rudram
. ca ran.e ban.arthevanatipatitakacandram . caran.e  42 

asr.jajjvaramugratamah. ks.ayaprado llayadhivaramugratamah. 


krd.amatram
. visvam . visvam  43 
. prakasayannatmanah. sa viharakamatram

yasyavesorubalannyahanat parthosuran prajesorubalat 


. at samanugatanadasyaiva  44 
varadanadasyaiva jagatprabhorran

. prasahya vesat sabalah. 


yasyavesat sa balah. pracakars.a puram
kurupatinama nu yamuna kr.s.n.a yenahurarhyamatanu yamuna  45 

. vr.kodarah. krodhavasan 
yadbalavan krodhavasanninaya nasam

cdlxxiii
lebhecanya gamyam . pus.pan.i dhama canyagamyam  46 
. sthanam

. subharavahatvat 
yadbalabharavahatvannacaladuragadibhih
dharmadarihapi padam
. bhmo yenaiva sahasam. lihapi padam  47 

na hi nahus.olam . nahitum
. dharmo draun.istathetarelam. nahitum 
no rat.karn.au brahmavar yena dhvastostramagraht subrahma var  48 

ks.atram. dharmam . svavata 


. svavata guruvr.ttyai kesavajnaya ca mam
sarvam . sehe manasa bhmenesaikamanina hemanasa  49 

yadbhaktapravaren.a protah. svasmin sa kcakah. pravaren.a 


patitastasya sahayah. kr.s.n.arthe maninah. samasya sahayah.  50 

yadbhaktyanugr.htau partho bhmasca gonr.pau nu gr.htau 


r.n.amuktyai suvyatyastyai kramaso vravamuncatam. suvyatyastyai  51 

yadbhaktyamitayalam . kr.s.n.a karye vivesa kr.s.n.akarye 


yamrarddhatanutvannapad bhmadr.tepi napad bhmat  52 

yam
. spras.t.umicchantamajatasatrum . nyavarayat svasthamajatasatrum 
sam
. rupane nityarateriyam
. srriti sma deved.yaditeriyam. srh.  53 

manasamanasamanasa manasa yamanantamajasravedanuya 


vilayam
. vilayam. vilayam
. vilayannikhilam . pracakara ca yah.  54 
. tvasubham

sogad dutamukhena prabhun.edam . vartate yadutamukhena 


partharthe bahutanutam . savahutanutam  55 
. yatra prakasayat svayam

gurukarn.anadjadnavadhccaks.urbalena janadjad 
saktya nijaya paravan svajananudrecayannanantayaparavan  56 

yasya sunta sahayanna ripun menerjunah. sametasaha yan 


akaroccasu parasupratatim. senasu dhavanasuparasu  57 

cdlxxiv
yena jayadrathamarah. parthah. satrunavapatadrathamarah. 
yadvirahadapi dehe sa rathah. sasvat sthiteh. sadadapi dehe  58 

yadbharito bharatabhah. prabhurambhabhavitobhibharatabhah. 


. bha bhabhibhurbhasa bhibhav  59 
bhmo rabhasabhibhav prasabham

yadanugrahi purn.atvad bhmah. sarvanarnanahipurn.atvat 


adahad bahubalena krodhagnavahitan nijahubalena  60 

. yena svakyahr.dayamaptatamah. 
kr.s.n.abhmaptatamah. srn.am
dhr.taras.t.rasutanavadhd bhmena sthapito manasi susutanavadht  61 

bhmavipat.ita dehanadarsayat svanarn vipat.itadehan 


kr.s.n.aya hitakar samyagdhrapriyah. sadahitakar  62 

atha harin.a ptabalam


. draun.erastram. maharin.aptabalam 
dadhata vasomaran.am . ntam
. cakrebhimanyujam . somaran.am  63 

tasya ca raks.a sukr.ta janardanenesases.akeks.asukr.ta 


parthes.u premavata nityam . bhartrasutasuvipremavata  64 

jnanam. paramam . pradat 


. pradad bhs.magatah. sr.tivimoks.acaramam
pan.d.usutanamadhikam . cakre vedam . gun.ottaram . svanamadhikam  65 

tenavapi sujatairharimedhasturagavartanepi sujataih .


.  66 
pan.d.usutaih. savasukairaptairvyasatmana ca susavasukaih

. palayan supan.d.utanujaih. 
tadanu sa pan.d.utanujai reme ks.mam
anupamasukharupojah. paramah. srvallabhah. sati kharupo jah.  67 

sugatim . caramamadadannijayogyam . jnanisutati paramamadadat 


parthanam
. sadadunam
. sa pitr.pres.yadinaminam . sayadunam  68 

reme tatrapisukh paramonanto nananda tatrapi sukh 


. mahagun.endiraya ca  69 
pran.enendiraya ca prayuto nityam

cdlxxv
evam . sarvan.i hare rupan.i srpateh. suparvan.ihareh. 
purn.asukhani subhanti pratatani nirantaran . i nisubhanti  70 

rama rama mahabaho maya te sudurasada 


vada sadada ko loke padaveva tavasajet  71 

(jet savatava vedapake lokodada sadava 


dasaradusuteyamahovaha mama rama ra )

devanam
. patayo nityam
. no matam. yasya janate 
tasmai deva namasyeham . bhavatesuramaraye  72 

samastadevajanakavasudevaparamr.ta 
vasudeva paramr.ta jnanamurte namostu te  73 

devade devalokapa purn.anandamahodadhe 


sarvajnesa ramanatha devadedeva lokapa  74 

yo nirmameses.apuran.avidyam 
yo nirmamese s.apuran.avidyam 
yonirmameses.apuran.avid yam 
yonirmameses.apuran.avid yam  75 

anantaparamitavikramesa prabho ramaparamanantapara 


mahagun.ad.hyaparimeyasattva ramalayases.amahagun.ad.hya  76 

bha bha bha bha bha bha bha


bha bha bha bha bha bha bha
bha bha bha bha bha bha bha
bha bha bha bha bha bha bha  77 

naiva parah. kesavatah. paramadasmat samasca sukhakesavatah . 


soyam. sapathavaro nah. sasvat sandharitah. susapathavaronah.  78 

cdlxxvi
kr.s.n.akatheyam . yamita 
. yamita susatrthenoditanane yam
bhaktimata paramese sarvodreka sadanutapa ramese  79 

iti narayan.anamava katrthe pujitah. surayan.ana ma 


purn.a gun.airdhika purn.ajnanecchabhaktibhih. svadhikapurn.ah.  80 

iti srmadanandatrthabhagavatpadacaryaviracitam
srmadyamakabharatam. sampurn.am
bharatraman.amukhyapran. antargata srkr.s.n.arpan.amastu

cdlxxvii

You might also like