Cch hiu trc quan v s o

i vi nhiu ngi bt u lm quen vi s o, khi nim v s o lm cho h bi ri. Thng th

s o c gii thch theo hai hng:
o l khi nim tru tng trong ton hc, n gip cho vic gii phng trnh. Chp
nhn n.
o N c s dng trong tnh ton vt l.
R rng l hai cch gii thch trn u khng th lm tho mn nhng ngi hiu k. Bi vit ny
s trnh by ti bng cc cng c trc quan d hiu sau:
o Tp trung vo vic gii thch cc mi quan h ch khng phi l thun cng thc
ton hc.
o Xem s phc l mt s nng cp trong h s, cng ging nh vic m s 0, s m
cng tng lm trong nhn thc ton hc.
o S dng s trc quan m t tng, khng phi ch dng ton li.
V mt th na phi k ti lm cho vic tm hiu v s o d dng hn, l dng cch hc
bng s tng t. Chng ta tip cn ti s o bng cch quan st mt h s c pht minh
trc n, l s m. y l bng tm tt cc chnh:

mc S m (-x) S phc (a + bi)

c pht minh ra tr
3 4 bng bao nhiu? (1) bng bao nhiu?
li cho cu hi
Lm sao rt cn bc hai ca
Lm sao c th s hu t hn
Trng c v xa l, bi v ci b hn l khng c g
l khng c g c?
c?
ngha trc quan i Xoay
c cng nhn vo Nhng nm 1700 Ngy nay
Chu k nhn
S dng trong to i ngc li gc to Xoay xung quan gc to
o ln bng cch Gi tr tuyt i ()2 nh l Pitago 2 + 2

Hiu v s m
Chng ta bt u t vic hiu v s m. Trng c v hi tha, nhng hy tip tc. Bi v vic tm
hiu ca chng ta da trn c s tng t. Chng ta tm hiu v s m, t vic hiu v s o s
d dng hn.
Hiu v khi nim s m khng phi d. Hy tng tng bn l mt ngi chu u vo nhng
nm 1700. Bn c 3 v 4, v bn hiu rng 4 3 = 1. Tht n gin.
Nhng cn 3 4 th sao? Ci g? Lm sao c th ly i 4 con b t 3 con c sn? Lm sao bn c th
s hu t hn l khng c g?
S m tng b coi l iu l bch, ging nh l ci g lm cho en ti ton b nguyn l ca cc
phng trnh (Francis Maseres, 1759). Cn ngy nay, tht v l khi cho rng s m l iu l bch
hay khng hu dng. S m ng mt vai tr ln trong vic hnh thnh c s ton hc.
Nh vy th sao? Chng ta pht minh ra mt l thuyt s c c tnh hu dng. S m khng phi
l mt ci g m ta c th chm vo hay nm gi, nhng n m t chnh xc cc mi quan h (v
d nh thiu n). N l mt khi nim c t ra hu dng.
 Thay v ni l T n cu 30, phi dng cc t ng din t l mnh c hay thiu, chng ta c
th vit -30 v hiu vi ngha rng t ang thiu (n). Nu t kim tin v tr cho khon n
(-30 + 100 = 70), t c th ghi giao dch ra mt cch d dng. Rt cc t c +70, mt cch trnh
by r rng.
K hiu s dng v s m t ng gi chiu cho giao dch bn khng cn dng cu t miu
t chiu ca giao dch. Ton hc tr nn d dng hn, sc tch hn. Vic s m c th chm vo
c hay khng khng cn quan trng, v n c c tnh hu dng, m chng ta s dng n
trong mi th hng ngy. Ngy nay khng cn ai ph nhn s tn ti ca s m.
S tht, vic chp nhn s m l mt bc tin ln trong tr tu loi ngi. Thm ch Euler, nh
ton hc thin ti tm ra s e v nhiu th na, khng hiu v s m nh chng ta ngy nay.
Chng c xem l a ra kt qu v ngha.

n vi khi nim s o
S o cng c mt cu chuyn tng t. Chng ta gii mt phng trnh quen thuc:

2 = 9
Kt qu l 3 v -3. Nhng gi s thm mt du tr nho nh ng trc s 9:
2 = 9
Bi ton ny lm cho hu ht mi ngi bi ri khi ln u tin gp phi. Bn mun tm cn bc
hai ca mt s nh hn khng? Tht l bch! (Trong lch s, dng phng trnh trn c bt
gp trong nhng trng hp c th).
iu ny trng c v in r, cng ging nh s m, s 0 hay s v t, chng u b xem l in r
lc mi u. Cu hi ny khng c ngha thc, ng khng no?
Sai ri. S o cng gig nh bt k s no khc, n l cng c m t mi th trn i. Cng
ging nh vic chp nhn khi nim cc s nh -1, 0.3 v 0 tn ti, hy gi s c mt s i no
tn ti sao cho:

2 = 1
iu c ngha l s i nhn vi chnh n s c kt qu l -1. Nh vy th sao?
iu ny lm chng ta au u. Nhng vic chp nhn s tn ti ca s i lm cho ton hc d dng
v sc tch hn. Mi quan h mi ny ra i chng ta m t mt cch d dng.
Bn c th khng tin vo i, ging nh nhng nh ton hc thi xa khng tin vo -1. Nhng khi
nim mi xon no rt kh v ngi ta khng cm nhn c ngay, ging nh trng hp ca
Euler. Nhng cng ging nh trng hp ca s m, chng ta c th thy nhng khi nim xa l
c th hu dng.
Cch gi s o lm xu i vic cm nhn ca chng ta i vi s ny. S i l bnh thng v
cng ging nh nhng s khc, nh cch gi o lm chng ta mc kt trong vic s dng n.

Hiu v s o v s phc mt cch trc quan

Chng ta u bit, phng trnh 2 = 9 c ngha l:

1 2 = 9
hoc
 1 =9
Chuyn g xy ra vi x, khi p dng hai ln, ta c 1 thnh 9?
Cu tr li l x = 3 v x = -3. iu c ngha l, bn c th nhn ln 3 hoc nhn ln 3 ri
lt li (lt li hoc chuyn v pha i li l cch gii thch vic nhn vi mt s m).

By gi hy n vi phng trnh 2 = 1, c ngha l

1 = 1
Chuyn g xy ra vi x, khi p dng hai ln, ta c 1 thnh -1?
o Ta khng th nhn mt s dng hai ln, v kt qu vn l s dng
o Ta cng khng th nhn mt s m hai ln, v kt qu s quay v s dng php nhn
th hai.
Nhng cn xoay th sao? Nghe c v in ri, nhng nu chng ta tng tng x l vic xoay
mt gc 90 , sau p dng x hai ln chng ta s c kt qu mt gc 180 , hoc l cch gp
t 1 thnh -1!

Nu ta suy ngh thm, chng ta c th xoay hai ln theo hng khc (theo chiu kim ng h)
chuyn 1 thnh -1. y l vic xoay s m hoc php nhn bi -i:

Nu ta nhn vi -i hai ln, php nhn u tin s bin 1 thnh -i, php nhn th hai bin -i thnh
-1. V vy, c hai kt qu ca php ly cn bc hai ca -1 l i v -i.
 Tht l hay. Chng ta c cu tr li. Nhng iu c ngha g?
o i l mt chiu mi tng tng o c s
o i (hoc -i) l ci m cc con s s tr thnh khi n xoay
o Nhn vi i l mt php xoay 90 ngc chiu kim ng h
o Nhn vi -i l mt php xoay 90 theo chiu kim ng h
o Vi hai php nhn ta c kt qu a v trc s bnh thng ca s dng v s m.
Cc con s c tnh cht 2 chiu. Tht l xon no, cng ging nh vic s thp phn hay php
chia cc s di lm xon no ngi La M c i. (Bn ngh sao khi c mt con s gia 1 v
2?). Tht xa l, v l mt cch mi t duy v ton hc.
Chng ta hi Lm cch no bin 1 thnh -1 trong hai bc? v tm ra cu tr li: xoay n 90
. iu tht xa l, v l mt cch mi t duy v ton hc. Nhng n hu dng. (S
gii thch v hnh hc cho s phc khng n vi chng ta nhiu thp nin sao khi s i c
tm ra).
Cng nn nh rng, vic xoay ngc chiu kim ng h cng l quy c ca con ngi, v d dng
c th lm theo chiu ngc li.

Tm dng thc mu
Chng ta hy cng o su thm trong cc chi tit. Khi nhn vi s m (v d -1), ta c dng thc
mu:
1, -1, 1, -1, 1, -1, 1, -1
Bi v -1 khng thay i kch c ca s, ch thay i du thi, c thm vo v ly ra. i vi s x,
ta c:
x, -x, x, -x, x, -x
tng ny hu dng. S x c th i din cho mt tun tt hoc xu. Gi s cc tun thay i
lun phin gia tt v xu; bt u t tun tt, vy chuyn g xy ra sau 47 tun?

(1)47 = 1 =
Vy -x c ngha l tun xu. Ch rng s m gi ng chiu cho php tnh. Chng ta c
th nhp (-1)^47 vo my tnh m khng cn phi m (Tun 1 tt, tun 2 xu, tun 3 tt).
Nhng th thay i qua li gia hai trng thi c th m hnh ho d dng vi s m.
c ri. Vy chuyn g s xy ra nu lin tc nhn vi i?

1, , 2 , 3 , 4 , 5
Tht th v. Hy lm n gin hn mt cht:
o 1 = 1 (khng c g hi y)
o = (khng th lm g thm)
o 2 = 1 ( l nh ngha v i)
o 3 = ( ) = 1 = (nh vy ba ln xoay ngc chiu kim ng h 90 bng vi
mt ln xoay theo chiu kim ng h)
o 4 = ( ) ( ) = 1 1 = 1 (4 ln xoay cho ta mt nguyn mt hnh trn)
o 5 = 4 = 1 = (t y quay li)
Minh ho bng hnh:
 Ta lp li vic xoay mi ln xoay th t. Tht n gin. Cn i vi s o (, 2 ), hy xem dng
thc tng qut:
X, Y, -X, -Y, X, Y, -X, -Y
Ging nh s m c dng lt li, s o c th tng qut thnh mt dng xoay gia hai trc X
v Y. Hoc bt k ci g c quan h tun hon, vng trn.

Hiu v s phc
C mt kha cnh khc cn nhc ti: mt s c th va thc m va o hay khng?
Cu tr li l c. Khng ai bt buc ta phi xoay 90 c. Nu chng ta gi mt phn trc
thc v phn cn li trc o, th iu ging nh th ny:

Chng ta ang gc 45 , vi hai phn bng nhau trong thc v o (1 + i).

Trong thc t, chng ta c th chn bt k s kt hp no gia s thc v s o v to ra mt tam
gic. Gc tr thnh gc ca php xoay. S phc l tn c t cho s m c c phn thc v
phn o. Ngi ta vit a + bi, trong :
o a l phn thc
o b l phn o
 Cn mt cu hi cui: s phc ln bao nhiu? Chng ta khng th o c phn thc v phn
o mt cch c lp, v iu lm mt i s to ln ton cnh.
Hy quay li. Kch c ca s m th bn khng th m c n l khong cch t s 0. Trong
trng hp ca s m th n l:

Kch c ca = ()2 = ||

l cch tm gi tr tuyt i. Nhng i vi s o, lm sao ta o c hai i tng to thnh

ti gc 90 ?
Cu tr li l dng nh l Pitago. nh l ca ng c khp mi ni, d cho i vi cc con s c
tm ra 2000 nm sau thi ng. Chng ta tnh ton trn tam gic, v cnh huyn chnh l khong
cch ti 0:

Kch c ca + = 2 + 2
Vic o kch c ca s phc khng n gin nh vic b du tr ca s m. S phc c ng dng
ca n.

V d thc: php xoay

Chng ta khng cn phi i ti lc hc vt l i hc mi dng ti s phc, m hy th ngay
by gi. C nhiu iu ni v php nhn s phc, nhng hy ghi nh cc iu sau:
Nhn vi mt s phc ngha l xoay theo gc ca n
Gi s ta ang trn mt con thuyn, vi mi thuyn v tr pha ng 3 n v, pha Bc 4 n
v. Ti mun xoay mi thuyn 45 ngc chiu kim ng h. Vy mi thuyn s u?
C ai s ni n gin thi! Ch cn tnh sin, cosin, tnh tan hm b lng ri. C ai nh l
cn tr li li cu hi ban u khng?
Hy tip cn mt cch n gin hn: mi thuyn ang v tr 3 + 4i (d gc l g; chng ta thc
s khng quan tm), v mun xoay 45 . 45 l 1 + i (thnh mt ng cho hon ho), vy
chng ta c th nhn hai gi tr li vi nhau!

y l tng:
o V tr gc: pha ng 3 n v, pha Bc 4 n v = 3 + 4i
o Xoay ngc chiu kim ng h 45 = nhn vi 1 + i
Nu chng ta nhn chng vi nhau:
(3 + 4) (1 + ) = 3 + 3 + 4 + 4 2

= 3 + 7 + 4(1)
= 1 + 7
Vy hng mi ca chng ta l pha ng 1 n v (-1), v pha Bc 7 n v, sau c th trin
khai lm theo.
Tht l tuyt! Chng ta tm ra kt qu trong 10 giy, khng cn dng ti sin hay cosin. V cng
khng cn dng ti vc-t, ma trn hay thc o g y. N l s hc vi vic dng ti i s
tnh tam sut.
Cn hn th na, kt qu mang tnh hu dng. Chng ta c v tr mi thuyn to (-1, 7) thay
7
cho gc ( tan 1 = 1.43 , hy nh rng chng ta ang gc phn t th hai). Tuy nhin,
bn c nh theo gc mt cch chnh xc vi thc o gc hay khng?
Khng, bn phn chuyn n thnh cosin hoc sin (-0.14 v 0.99), tm mt t l hp l gia chng
(1 v 7), v ko dn tam gic theo. S phc gip bn lm iu mt cch nhanh chng v chnh
xc m khng cn my tnh.
iu ny lm cho u c ta m mn trc s k diu ca ton hc.
Lng gic tht tuyt vi, nhng s phc c th lm cho nhng php tnh hi no tr nn n
gin (chng hn nh php tnh cosin(a+b)).

Kt
S o v s phc vn cn c v xa l. Hy th t mnh l ngi u tin tm ra s 0. S 0 l mt
khi nim xa l, c ci g i din cho khng c g, v iu ny vt qua s hiu bit ca
 ngi La M c i. S phc cng vy, n l mt cch t duy mi. Nhng c s 0 v s phc u
lm cho ton hc d dng hn. Nu chng ta khng bao gi chp nhn ci mi l hay cc h s
mi, n gi ny c l chng ta vn tip tc m ngn tay mnh.

Hi p
Hi: Chng ta c th s dng s o trong nhiu chiu hn c khng?
p: C. Ngi ta m rng s o ra tn 4 chiu (gi l s t nguyn) v n c s dng trong cc
m hnh xoay, c bit l video game.
Hi: Cn bc hai ca i bng bao nhiu?
p: Hy suy ngh theo cch ny: chng ta c th xoay n 90 , nhng trong hai bc hay khng?
Cu tr li l c: chng ta c hai ln xoay ngc chiu kim ng h vi gc 45 . Chng ta cng
c th xoay theo cch khc, theo chiu kim ng h vi gc 135 .
Hi: Cn bc ba ca -1 bng bao nhiu?
p: Cn bc hai ca -1 ngha l chng tri qua hai bc (xoay theo chiu kim ng h hoc ngc
chiu kim ng h 90 ). Cn bc ba ca -1 ngha l chng ta tri qua ba bc: 3 ln xoay 60
theo chiu kim ng h, 3 ln xoay 60 theo chiu ngc kim ng h, hoc 3 ln xoay 180 .
Hi: C s 3 chiu hay khng?
p: H s m chng ta dng hng ngay l mt chiu. S phc c th xem nh l hai chiu, v xa
hn, chng ta bin din n trong mt ma trn, cha bt k s no ca cc chiu trong mt danh
sch.

Thng tin:
Theo Better Explained: http://betterexplained.com/articles/a-visual-intuitive-guide-to-
imaginary-numbers/
Ngi dch: Tnh H
Facebook: facebook.com/emtraitg