VELEUILITE U KARLOVCU

STROJARSKI ODJEL
STRUNI STUDIJ STROJARSTVA

Zoran aki
ALATI ZA GLODANJE
ZAVRNI RAD

Karlovac, 2016.
 VELEUILITE U KARLOVCU
STROJARSKI ODJEL
STRUNI STUDIJ STROJARSTVA

Zoran aki
ALATI ZA GLODANJE
MILLING TOOLS
ZAVRNI RAD

Mentor: Nenad Lorkovi, dipl. ing. pred.

Karlovac, 2016
 VELEUILITE U KARLOVCU
KARLOVAC UNIVERSITY OF APPLIED SCIENCES
Trg J.J.Strossmayera 9
HR-47000, Karlovac, Croatia
Tel. +385 - (0)47 - 843 - 510
Fax. +385 - (0)47 - 843 579

VELEUILITE U KARLOVCU

Struni / specijalistiki studij: Strojarstva

(oznaiti)

Usmjerenje: Proizvodno strojarstvo Karlovac, 02.06.2016.

ZADATAK ZAVRNOG RADA

Student: Zoran aki Matini broj: 0110612032

Naslov: ALATI ZA GLODANJE

Opis zadatka:

U uvodnom dijelu potrebno je ukratko opisati jedan od najzastupljenijih postupaka

obrade odvajanja estica, a to je glodanje.

U opem dijelu opisati vrste glodanja, a u daljnjoj razradi alate za glodanje, to je

ujedno i tema ovog Zavrnog rada. Tu nailazimo na razne podijele glodala poevi od
naina stezanja, naina izvedbe pa sve do materijala rezne otrice glodala.

U zakljuaku naglasiti vanosti alata za glodanje uslijed nastavka svijetske

modernizacije, s ciljem poveanja produktivnosti te tonosti obrade.

Zadatak izraditi I opremiti sukladno Pravilniku o zavrnom radu VUK-a.

Zadatak zadan: Rok predaje rada: Predvieni datum obrane:

02.06.2016. 03.10.2016. 14.10.2016.

Mentor: Predsjednik Ispitnog povjerenstva:

Nenad Lorkovi, dipl.ing. pred.

Zoran aki Zavrni rad

IZJAVA

Izjavljujem da sam zavrni rad na temu ALATI ZA GLODANJE izradio samostalno

koristei navedenu literaturu i znanje koje sam stekao tijekom studiranja na Veleuilitu u
Karlovcu
Takoer se zahvaljujem mentoru Nenadu Lorkoviu, dipl.ing. na utroenom vremenu, trudu,
te korisnim savjetima.

U Karlovcu, 14.09.2016. Zoran aki

I
Zoran aki Zavrni rad

SAETAK

U uvodnom dijelu ovog Zavrnog rada ukratko je opisan jedan od najzastupljenijih

postupaka obrade odvajanja estica, a to je glodanje.

Daljnjom razradom glodanja dolazimo i do dijela o samom alatu za glodanje, to je

ujedno i tema ovog Zavrnog rada. Tu nailazimo na razne podijele glodala poevi od naina
stezanja, naina izvedbe pa sve do materijala rezne otrice glodala.

Zakljuak ove teme govori o vanosti alata za glodanje uslijed nastavka svijetske
modernizacije, s ciljem poveanja produktivnosti te tonosti obrade.

SUMMARY

In the preamble of this thesis, it is shortly desribed one of the most represented
operation for metal cutting, which is milling.

In elaboration about milling, it is written about milling cutter which is at the same time
subject matter of this thesis. Further, there are specified various divisions of milling cutter,
beginning with clamping methods, performances and materials used in manufacturing the
blade for milling cutter.

In the conclusion of these thesis, it is written about importance of milling cutter due to
world modernization of industry, aiming to increase productivity and precision of production.

II
Zoran aki Zavrni rad

SADRAJ

IZJAVA ....................................................................................................................................... I
SAETAK ..................................................................................................................................II
SADRAJ ................................................................................................................................ III
POPIS SLIKA .......................................................................................................................... IV
POPIS TABLICA ...................................................................................................................... V
POPIS OZNAKA ..................................................................................................................... VI
1. UVOD .................................................................................................................................. 1
2. GLODANJE .......................................................................................................................... 2
2.1. Vrste glodanja................................................................................................................. 3
2.1.1. Obodno glodanje ..................................................................................................... 4
2.1.2. eono glodanje ......................................................................................................... 5
3. GLODALA............................................................................................................................. 6
3.1. Podjela glodala prema nainu stezanja ............................................................................ 7
3.1.1. Glodala s provrtom ................................................................................................... 8
3.1.2. Glodala s drkom ...................................................................................................... 8
3.2. Podjela glodala prema nainu izvedbe ............................................................................ 9
3.3. Podjela glodala prema materijalu rezne otrice ............................................................. 10
3.3.1. Brzorezni elici ...................................................................................................... 13
3.3.2. Tvrdi metal ............................................................................................................. 15
3.3.3 Cermet .................................................................................................................... 18
3.3.4. Rezna keramika ...................................................................................................... 19
3.3.5. Polikristalni dijamant (PDC) .................................................................................. 21
3.3.6. Kubini bor nitrid (CBN) ....................................................................................... 22
3.3.7. Svojstva i primjena CBN-a i PCD-a ...................................................................... 23
4. PARAMETRI OBRADE ..................................................................................................... 24
4.1. Dubina rezanja ............................................................................................................... 25
4.3. Brzina rezanja ................................................................................................................ 26
5. STROJEVI ZA GLODANJE ............................................................................................... 27
5.1. Podjela glodalica ........................................................................................................... 27
6. ZAKLJUAK ...................................................................................................................... 34
7. LITERATURA ..................................................................................................................... 35

III
Zoran aki Zavrni rad

POPIS SLIKA
Slika 1. Odvajanje strugotine djelovanjem klina .................................................................. 2
Slika 2. Glodanje .................................................................................................................. 3
Slika 3. Obodno glodanje ..................................................................................................... 3
Slika 4. eono glodanje ........................................................................................................ 4
Slika 5. Istosmjerno glodanje ............................................................................................... 5
Slika 6. Protusmjerno glodanje ............................................................................................. 5
Slika 7. eono glodanje ........................................................................................................ 6
Slika 8. Elementi glodala ...................................................................................................... 7
Slika 9. Stezanje glodala ....................................................................................................... 8
Slika 10. Glodala izvedena iz jednog materijala .................................................................... 9
Slika 11. Glodala s lemljenim ploicama ............................................................................... 9
Slika 12. Glodalo s izmjenjivim ploicama .......................................................................... 10
Slika 13. Usporedba svojstava razliitih materijala reznih alata .......................................... 12
Slika 14. Mikrostruktura elika proizvedenog metalurgijom praha ..................................... 15
Slika 15. Glodalo od brzoreznog elika (lijevo) i HSS ploica (desno) ............................... 15
Slika 16. Mikrostruktura tvrdog metala ................................................................................ 17
Slika 17. Glodalo od tvrdog metala ...................................................................................... 18
Slika 18. Mikrostruktura cermeta za grubu obradu .............................................................. 19
Slika 19. Rezne ploice od cermeta ...................................................................................... 19
Slika 20. Razliiti oblici keramikih reznih ploica ............................................................. 21
Slika 21. Mikrostruktura PCD-a ........................................................................................... 22
Slika 22. Mikrostruktura CBN-a .......................................................................................... 23
Slika 23. CBN rezna ploica ................................................................................................. 24
Slika 24. Brzina rezanja kod protusmjernog i istosmjernog glodanja .................................. 27
Slika 25. Horizontalna glodalica .......................................................................................... 28
Slika 26. Vertikalna glodalica .............................................................................................. 28
Slika 27. Univerzalna glodalica ............................................................................................ 29
Slika 28. Kopirna glodalica .................................................................................................. 30
Slika 29. Prvi numeriki upravljani stroj .............................................................................. 30
Slika 30. Prvi numeriki upravljani stroj u Hrvatskoj .......................................................... 31
Slika 31. Razlika u upravljanju klasinog i CNC stroja ....................................................... 32
Slika 32. Veliki obradni centar ............................................................................................. 33
Slika 33. Mali obradni centar ............................................................................................... 33

IV
Zoran aki Zavrni rad

POPIS TABLICA

Tablica 1. Fizikalna svojstva reznih materijala..................................................................13

V
Zoran aki Zavrni rad

POPIS OZNAKA

Oznaka Jedinica Opis

N Klasa hrapavosti
m Aritmetiko odstupanje profila
m/min Brzina rezanja
f mm/okr Posmak
N/ Granica razvlaenja
Cr Krom
Co Kobalt
W Volfram
V Vanadij
Mo Molibden
Ni Nikal
HRC HRC Tvrdoa po Rockwellu
PVD Postupak fizikalnog prevlaenja u parnoj fazi
TiC Titan karbid
TaC Tantal karbid
SAD Sjedinjene Amerike Drave
MIT Massachusetts Institute of Technology
NC Numeriko upravljanje
CNC Computer Numerical Control
CAD Raunalno potpomognuti dizajn
CAM Raunalno potpomognuta proizvodnja
BCBN Kubini bor nitrid bez veziva
FCC Plono centrirana kubna reetka
rad Kut zahvata glodala

VI
Zoran aki Zavrni rad

1. UVOD

Pojavom nagle svijetske modernizacije nametnula se velika potranja za novim

proizvodima. Dakle, potrebno je proizvoditi veliki broj proizvoda, to bre, kvalitetnije, a opet
to jeftinije. Prema tim zahtjevima razvila se masovna proizvodnja. Umjesto da svatko sam
sebi izrauje dijelove, na tritu se mogu pronai isti dijelovi uz mnogo manje izgubljenog
vremena i uloenog novca. U svrhu poboljanja produktivnosti, uslijed masovneproizvodnje
razvila se strojna obrada.

Strojna obrada je obrada alatnim strojem, koja se u osnovi moe podijeliti na strojnu
obradu sa odvajanjem estica i na strojnu obradu bez odvajanja estica. Strojna obrada
odvajanjem estica obavlja se na alatnom stroju s unaprijed odreenim alatima, kako bi se
dobio proizvod zadovoljavajue kvalitete, a u to kraem vremenu. Alatni stroj je stroj na
kojem ovjek u odreenom proizvodnom procesu upravlja alatom. Osnovni zadatak alatnih
strojeva je da uz zamjenu ljudskog rada povea ekonominost, tonost, produktivnost i drugo.
U dananje vrijeme proizvodnja bez alatnih strojeva je nezamisliva. Koritenje runih alata i
runa obrada je prespor i skup proces, a serijska ili masovna proizvodnjasu ne izvediva je bez
alatnih strojeva.

Alatni stroj sastoji se od nekoliko cjelina bez kojih ne moe raditi, a to su: pogonski
dio koji je najee kavezni asinkroni trofazni motor, prijenosnici snage kao to su prigoni,
reduktori, multiplikatori, izvrni dio, odnosno razliiti alati i naprave, te upravljaki dio koji
slui za upravljanje gibanjima alata i obratka, te odabiranje parametara obrade.

Strojna obrada sa odvajanjem estica dijeli se na nekoliko naina, a to su:

postupci obrade definiranom geometrijom: to su tokarenje, glodanje, blanjanje,

buenje, provlaenje, piljenje, te ozubljivanje
obrada bez definirane otrice alata: bruenje
obrada slobodnom otricom: honanje, lepanje, poliranje, superfini
obrada bez otrice: ultrazvuna obrada, obrada plazmom, elektroerozija, obrada
laserom.

1
Zoran aki Zavrni rad

Obrada odvajanjem estica na alatnim strojevima s definiranom geometrijom alata je

najea u proizvodnji. Ona se primjenjuje kod najveeg broja obrada.
Osnovni oblik reznog alata je klin. Njegova je zadaa razdvajanje materijala i odvajanje
estica materijala, kao to prikazuje slika 1.

Slika 1. Odvajanje strugotine djelovanjem klina

Definirana geometrija alata predstavlja takvu obradu noevima, kod kojih se mogu
mjeriti i mijenjati kutevi obrade i kutevi namjetanja alata. A to su obrade: tokarskim
noevima, glodalima, svrdlima, noevima za blanjanje ili dubljenje, razvrtalima, pilama,
uputalima, iglama ili motkama za provlaenje.

2. GLODANJE

Glodanje je postupak obrade koji se obavlja sastavljenim alatima, a to su alati s vie

jednakih otrica, odnosno glodala, sa kojima se skida strugotina, koje prikazuje slika 2.
Prilikom obrade, otrice glodala nikada nisu sve istodobno u zahvatu, ve njihov manji dio.
Glodanje zbog veeg broja otrica i promjenjivog presjeka strugotine dok jedan zub izvodi
obradu, spada u sloeniju operaciju od veine drugih, kao to su tokarenje, bruenje i slino.

2
Zoran aki Zavrni rad

Slika 2. Glodanje

Glodanje je najrasprostranjeniji nain obrade metala jer se tim postupkom mogu na

razne naine tono obraditi i ravne i oble povrine, navoji, te zubni i vijani profili.
Glodanjem se postie visoka proizvodnost strojne obrade, te iroka iskoristivost u serijskoj i
masovnoj proizvodnji. Osnovna karakteristika ovog postupka je da zubi glodala dolaze u
dodir sa predmetom jedan za drugim, a optereenje svakog zuba za vrijeme rada, od trenutka
poetka rezanja do trenutka izlaska zuba iz materijala, jako se mijenja. Alatni stroj na kojem
se izvodi operacija naziva se glodalica pri emu glavno gibanje uvijek izvodi alat,a posmino
gibanje i dostavno gibanje izvodi radni stol. Kod novijih strojeva alat esto izvodi dostavno
gibanje, a ponekad izvrava ak i posmino gibanje. Prilikom obrade se postiu klase
hrapavosti od N5 do N12, odnosno srednje aritmetiko odstupanje profila Rz od 0,4 do 50m.

2.1. Vrste glodanja

Prema dijelu glodala kojim se obrauju operacije glodanja dijele se na obodno

glodanje koje prikazuje Slika 3., te eono glodanje koje prikazuje slika 4.

Slika 3. Obodno glodanje

3
Zoran aki Zavrni rad

Slika 4. eono glodanje

2.1.1. Obodno glodanje

Kod obodnog glodanja materijal se obrauje obodom glodala. Primjenjuje se kod

obrada ravnih i zakrivljenih ploha. Istovremeno je u zahvatu vrlo malo zuba, obino jedan ili
dva pri emu se javljaju vea naprezanja i vibracije, a samim time se dobiva nekvalitetnija
povrina.
Obodno glodanje dijeli se na plono glodanje i kruno glodanje. Obodno plono
glodanje se nadalje dijeli na istosmjerno i protusmjetno glodanje. Obodno kruno glodanje se
dijeli na vanjsko i unutranje glodanje.

Obodno plono glodanje se primjenjuje kada se skidanje strugotine obavlja obodom

valjastih i ploastih glodala. Taj se postupak dijeli na istosmjerno i protusmjerno glodanje,
koje prikazuju slika 5. i slika 6.

Kod istosmjerng plonog glodanja obodna brzina glodanja i brzina posmaka imaju isti
smjer. Otrica odmah zahvaa najvei presjek strugotine, ime uzrokuje naglu promjenu
naprezanja, to nije povoljno za trajnost alata.

Kod protusmjernog plonog glodanja, glodalo se okree u takvom smjeru da je

njegova obodna brzina suprotna brzini posmaka predmeta. Zubci glodala postepeno zahvaaju
sve vei presjek strugotine da bi presjek bio najvei na izlazu. To nije preporuljivo jer zubi
prije dolaska u zahvat klize po obraenoj povrini i ostavljaju valovite tragove, ali je povoljno
za obradu tvrih metala zbog naprezanja.

4
Zoran aki Zavrni rad

Slika 5. Istosmjerno glodanje

Slika 6. Protusmjerno glodanje

Obodno kruno glodanje u svojim varijantama vanjskog, unutarnjeg i obilaznog

glodanja spada u noviji oblik tog postupka. Ti se postupci sve vie primjenjuju zbog posebne
prednosti u stanovitim sluajevima. Kod obodnog krunog glodanja skidanje estica se izvodi
obodom glodala, koji vri glavno gibanje, a posmak je kruni.

2.1.2. eono glodanje

Kod eonog glodanja materijal se obrauje sa eonom stranom glodala, to prikazuje

slika 7. Ovom vrstom glodanja mogu se obraivati ravne i zakrivljene povrine, utori, konusi i
slino. Zbog svoje iroke primjenjivosti vrlo esto se upotrebljava u proizvodnji. Kod ove
vrste glodanja manja je sila rezanja, manji je presjek strugotine, i manje su vibracije iz razloga
to vie zubaca istovremeno vre obradu.
5
Zoran aki Zavrni rad

Slika 7. eono glodanje

Prema proizvedenoj kvaliteti obraene povrine dijele se na: grubo, fino te zavrno.
Kvaliteta povrine ovisi o posmaku. Kod grubog glodanja posmak je od 100 do 500 mm/min,
dok je kod finog glodanja posmak od 10 do 50 mm/min, a kod zavrnog glodanja posmak je
jo i manji

3. GLODALA

Alati za postupak obrade glodanjem su glodala koja su u obliku valjaka ili drugih
okruglih ploa. Na obodu se nalaze pravilno rasporeeni zubi, a svaki zub u osnovi
predstavlja tokarski no. Glodalo ima definiranu geometriju reznog dijela i sastoji se od vie
glavnih reznih otrica. Otrice se nalaze na zubima glodala, a mogu biti smjetene ili na
obodnoj i eonoj plohi glodala ili na obodnoj plohi glodala, to je rjei sluaj.

Slika 8. prikazuje osnovne elemente glodala, a to su: radni dio koji posjeduje zube na
kojima se nalaze otrice, stezni dio koji je predvien za stezanje glodala, te vrat koji je spojni
dio radnog i steznog dijela.

6
Zoran aki Zavrni rad

Slika 8. Elementi glodala

Glodala se sistematizacijom mogu podijeliti u 3 skupine, a to su: prema na materijalu

otrice, prema nainu stezanja, te prema nainu izvedbe, kao to je nie navedeno.

GLODALA

MATERIJAL OTRICE NAIN STEZANJA NAIN IZVEDBE

- brzorezni elik - glodala s drkom - glodala izvedena iz

- tvrdi metal - glodala s provrtom jednog materijala
- cermet - glodala s lemljenim
- rezna keramika ploicama
- polikristalni dijamant - glodala s izmjenjivim
- kubini bor nitrid ploicama

3.1. Podjela glodala prema nainu stezanja

S obzirom na nain stezanja glodala se dijele na glodala s provrtom te glodala s

drkom.

7
Zoran aki Zavrni rad

3.1.1. Glodala s provrtom

Na svim strojevima gdje se alat mora uvrivati direktno na vratilo stroja koriste se
glodala s provrtom. Slika 9. prikazuje razliite naine stezanja. Za stezanje glodala esto se
koriste hidro prihvati radi postizanja vee tonosti. Hidro prihvati se najee koriste kod
montiranja glodala od kojih se zahtjeva visoka preciznost.Montiranje glodala se izvodi tako
da se prvo glodala vijcima mehaniki uvrste na hidro prihvat, a nakon toga se hidro prihvat
montira na vratilo stroja i stegne. Stezanje se moe izvesti na dva naina, moe biti
mehaniko vijkom i pomou pumpe. Takoer postoje i hidrauliki prihvati. Oni mogu stezati i
vratilo i alat ili samo vratilo.

Slika 9. Stezanje glodala

3.1.2. Glodala s drkom

Glodala s drkom se uglavnom primjenjuju kod runih glodalica i nadstolnih

glodalica.One mogu biti klasine i numeriki upravljane.
Najei oblici drke su: 1. cilindrina drka
2. konusna drka
1. Glodala sa cilindrinom drkom mogu se stezati na tri naina, a to su:
pomou elastinih ahura
vijcima
hidro prihvatima
2. Glodala s konusnom drkom mogu biti s:
morseovim konusom
ISO konusom (SK)
HSK

8
Zoran aki Zavrni rad

3.2. Podjela glodala prema nainu izvedbe

S obzirom na nain izvedbe glodala se dijele na: glodala koja su cijela izvedena iz
jednog materijala, glodala s lemljenim ploicama, te glodala s izmjenjivim ploicama.
Slika 10. prikazuje glodala koja su izvedena iz jednog komada. To su jednodijelni alati bez
povezanih ili odvojivih dijelova. Tijelo i otrica glodala izraene su od istog materijala.
Najei materijali koji se danas primjenjuju u izradi takvih alata su brzorezni elik i tvrdi
metal.

Slika 10. Glodala izvedena iz jednog materijala

Slika 11. Prikazuje glodala s lemljenim ploicama. To su takva glodala iji se dijelovi
za rezanje, odnosno rezne otrice, lemljenjem spajaju s tijelom alata. I u dananje vrijeme
takvi alati imaju iroku primjenu. Najei materijal koji se koristi za izradu otrice je
brzorezni elik, tvrdi metal i polikristalni dijamant, a tijelo alata se najee izrauje iz neke
vrste elika za poboljavanje, kao na primjer C45.

Slika 11. Glodala s lemljenim ploicama

9
Zoran aki Zavrni rad

Glodala s izmjenjivim ploicama su takav alat kod kojeg se jedna ili vie komponenti
rezanja, izmjenjivi noii, mogu montirati na tijelo tako da se odvojivi dijelovi fiksiraju na
tijelo. Slika 12. prikazuje glodalo s izmjenjivim ploicama. Prednost takvog alata je to se
nakon izmjene ploice odrava konstantan promjer glodala. Time se olakava i skrauje
vrijeme podeavanja stroja. Mogue je i stavljanje ploica razliitih kvaliteta, ovisno o
obraivanom materijalu. esto se koriste noevi razliitih kvaliteta izraenih iz tvrdog metala
HW. Jo jedna prednost alata s izmjenjivim ploicama je i vijek trajanja otrice u odnosu na
lemljene ploice.

Slika 12. Glodalo s izmjenjivim ploicama

3.3. Podjela glodala prema materijalu rezne otrice

Svaki materijal koji se koristi za izradu alata za obradu odvajanje mora ispuniti
odreene uvjete. Ti uvjeti su razliiti zahtjevi koji se postavljaju prema alatima za obradu
odvajanjem estica. Opa zahtijevana svojstva svih alata, samim time i reznih alata su
prvenstveno otpornost na troenje i udarna izdrljivost, a to su ilavost, te visoki udarni rad
loma.

Gore navedena dva osnovna zahtjeva treba smatrati nunim uvjetima koji su potrebni
za rad svakog alata. Prilikom obrade prije svega dolazi do troenja alata abrazijom. To je
djelovanje tvrdih estica obratka na odnoenje dijelova radne povrine ili rezne otrice alata.

10
Zoran aki Zavrni rad

Iako nije uvijek dominantna, ne treba zanemariti i komponentu troenja adhezijom.

Adhezija je navarivanje estica obraivanog metala na reznu otricu ili samu prednju povrinu
alata. Primjer adhezije je stvaranje takozvane lane otrice pri rezanju elika visokog udjela
ferita. Kada se govori o alatnim elicima potrebno je posebno razjasniti to je to ilavost. Kod
alatnih elika ne vrijedi opa koncepcija prema kojoj je ilavost povrina ispod krivulje
naprezanje-deformacija. U takvom sluaju vano je da je ta, po mogunosti velika, povrina
obiljeena visokim Re, jer se ne eli da doe do trajne deformacije alata djelovanjem nastalih
naprezanja, a niti neposredno prije loma zbog preoptereenja. to se potpunije ispune
navedeni opi zahtjevi, definira se takozvano kompleksno svojstvo radnog kapaciteta alata.
Ukoliko se ne mogu potpuno i istovremeno ispuniti oba navedena zahtjeva, trenutno se
iskljuuje mogunost stvaranja jednog jedinog univerzalnog alatnog elika.

Uz navedena neophodna svojstva, na alate za obradu odvajanjem estica postavljaju se

jo dodatnih zahtjeva, a to su:
otpornost na poputanje
rezna vrstoa brida
unutranja stabilnost mikrostrukture
oksidacijska postojanost
otpornost prema difuziji

Prilikom razrade optimalnog plana proizvodnje za odreeni pripremak, prvi korak je

odabir odgovarajueg materijala za alat koji je namijenjen obradi odvajanjem kod odreene
operacije. Odabir materijala za alat najee uvjetuju materijal pripremka koji e se obraivati
i operacije koje e se izvoditi. esto postoji mogunost izbora za vie od jednog materijala za
alat, koji bi uinkovito omoguio izradu, ali nije ekonomski isplativ. Kada govorimo o izboru
odgovarajueg alata, sljedei faktori utjeu na taj izbor:
stupanj optereenja alata
zahtjevana produktivnost
snaga i krutost stroja te broj okretaja
financijska ogranienja
trokovi rada i eventualnih zastoja

Sustav alat-obradak je najvaniji imbenik koji utjee na izbor odgovarajueg

materijala za rezni alat. U daljnjoj razradi navode se materijali koji se naee upotrebljavaju
pri izradi alata za obradu odvajanjem. Svaki od njih ima prednosti, ogranienja u odnosu na
drugoga, stoga se takoer navode i prednosti, svojstva i ogranienja svake skupine materijala.

11
Zoran aki Zavrni rad

Materijali obratka mogu biti razliiti. Pa tako mogu biti metalni, nemetalni, eljezni,
neeljezni i slino. Najee se obrauju eljezni materijali, no i takvi materijali se uvelike
razlikuju jedan od drugoga to utjee na izbor alata. Jedan od vanih parametara koji se
promatra je vlana vrstoa. Poveanjem vlane vrstoe se automatski poveava i tvrdoa,
to utjee na obradivost koja tada postaje zahtjevnija. Na slici 13. prikazan je kvalitativan
pregled materijala koji se najee upotrebljavaju pri izradi alata za obradu odvajanjem
estica s obzirom na odnos otpornosti na troenje, vrstoe te otpornosti na poputanje, prema
ilavosti. Moe se zakljuiti kako trenutno ne postoji takav materijal koji bi objedinio sva ta
potrebna svojstva.

Slika 13. Usporedba svojstava razliitih materijala reznih alata

U tablici 1. prikazani su materijali koji se naee koriste kod obrade odvajanjem

estica sa svojim fizikalnim svojstvima koja ih karakteriziraju, pri sobnoj temperaturi.
Usporeujui navedene podatke sa prethodnom slikom 13., dobiva se njezin smisao i idjela o
idealnom reznom materijalu. Taj idealni rezni materijal objedinjuje svojstva lomne ilavosti i
savojne vrstoe kod brzoreznog elika i visoku tvrdou, kao i otpornost na poputanje koja je
karakteristina za keramike materijale.

12
Zoran aki Zavrni rad

Tabela 1. Fizikalna svojstva reznih materijala

3.3.1. Brzorezni elici

Najstariji alati za obradu odvajanjem su alati od visokougljinih alatnih elika. To su

uglavnom nelegirani elici. Takvi elici toplinskom obradom ne postiu dovoljno visoku
tvrdou. S obzirom na to da su alati za obradu odvajanjem estica kod eksploatacije izloeni
visokim temperaturama i visokom troenju, elici koji imaju potrebna svojstva za ovu
primjenu su jedino brzorezni elici. Brzorezni elici su takvi elici koji su legirani sa jakim
karbidotvorcima, kao to su Cr, Co, W, V, Mo te sa povienim udjelom ugljika od 0,7 do
1,3%. Takav sastav uzrokuje stvaranje slobodnih karbida koji su nosioc otpornosti na troenje,
i koji su postojani i pri visokim temperaturama. Slika 15., prikazuje primjer glodala od
brzoreznog elika i HSS ploicu. Takva dobivena mikrostruktura ima veliku otpornost na
troenje kao i otpornost na poputanje pri radnim temperaturama do 500 / 600C. Kod
eksploatacije je za dobivanje to boljih svojstava najpogodnija struktura sa sitnim, zaobljenim
i ravnomjerno raspodijeljenim karbidima. U dananjoj proizvodnji brzoreznih elika
primjenjuje se postupak uobiajenim lijevanjem u ingote, ali takoer i noviji postupak
metalurgije praha. Takav postupak je tehnoloki postupak pomou kojeg se proizvode vrsta
metalna tijela tako da se estice praka jednog ili vie metala sjedinjuju. Sama proizvodnja

13
Zoran aki Zavrni rad

sastoji se od nekoliko segmenata a to su proizvodnja praha, preanje te sinteriranje, odnosno

sraivanje. Ovim nainom omogueno je postizanje sitnozrnate mikrostrukture sa fino
dispergiranim karbidima. Takva sitnozrnata mikrostruktura utjee na poboljanje svojstava u
odnosu na brzorezne elike koji su proizvedeni klasinim postupcima kao to su na primjer,
povienje ilavosti nakon toplinske obrade na tvrdou od 68-70 HRC, u odnosu na klasino
proizvedene elike. Alati koji su proizvedeni tim nainom imaju dui vijek trajanja kada se
uzima u obzir poveana otpornost na troenje, a bez opasnosti od krhkog loma radi manje
ilavosti. Ti navedeni pozitivni faktori popraeni su naravno i viom cijenom s obzirom da je
postupak metalurgije praha puno skuplji postupak u odnosu na klasino lijevanje u ingote.
Slika 15 prikazuje mikrostrukturu elika koji je proizveden postupkom metalurgije praha.
Moe se uoiti disperzija karbida unutar martenzitne matrice. Kako bi elici u eksploataciji
zadovoljili zahtijevane uvjete, najvanija je toplinska obrada. Toplinska obrada se mora
pravilno provoditi stoga joj je potrebno posvetiti veliku panju. Radi male toplinske
vodljivosti ovih elika potrebno je provesti predgrijavanje u tri stupnja kod austenitizacije. Pri
temperaturama preko 700 / 800C potrebno je sprijeiti pojavu razugljienja, primjenom
odreene zatite. Kod temperature za austenitizaciju treba drati kratko, pritom pazei da ne
doe do pregrijavanja. Zatim se vri poputanje dva ili tri puta u trajanju od jednog sata, pri
temperaturi 550 / 600C, radi pojaanja uinka sekundarnog otvrdnua. U tom sluaju kod
postupka poputanja na temperaturi od oko 550C, tvrdoa naraste na gotovo maksimalnih 66
HRC. Jedan od naina kako poboljati performanse brzoreznih elika, a posebno pri obradi
eljeznih legura su tvrde prevlake. Fizikalno prevlaenje iz parne faze, PVD, omoguuje
nanoenje prevlake koja je najee od titan - nitrida, TiN. Prevlaka se dobiva na takav nain
da se para, koja sadri estice TiN, uvruje na povrini alata u vakuumskim komorama.
Takoe je mogue i nanoenje drugaijih prevlaka, kao to su na primjer, titan karbonitrid
TiCN, cirkonijev nitrid ZrN, te kromov nitrid CrN. PVD je takav postupak koji se provodi na
temperaturama koje su nie od temperatura poputanja brzoreznog elika, dakle ispod 500C.
Tada nema promjene tvrdoe, odnosno nema jo jednog dodatnog poputanja uslijed PVD
postupka. Upotrebom prevlaka omoguuje se povienje otpornosti na troenje brzoreznog
elika. No, s obzirom da je debljina prevlake reda veliina 4 - 7 m, prevlaka se troi u
strojnoj obradi i samim time ne omoguuje kvalitetnu obradu abrazivnih materijala tvrih od
40 HRC.

14
Zoran aki Zavrni rad

Slika 14. Mikrostruktura elika proizvedenog metalurgijom praha

Slika 15. Glodalo od brzoreznog elika (lijevo) i HSS ploica (desno)

3.3.2. Tvrdi metal

Tvrdi metal se svrstava u skupinu keramikih materijala koja se naziva neoksidne

keramike, iako se radi o keramiko - metalnom kompozitu. U odnosu na druge neoksidne
keramike materijale razlikuje se po izraenim metalnim svojstvima. To su prvenstveno
toplinska i elektrina vodljivost. Mikrostrukturu tvrdih metala ini visoki udio karbida
volframa, titana i tantala, koji su meusobno najee povezani kobaltom. Slika 16 prikazuje
mikrostrukturu tvrdih metala. Ova vrsta materijala je u poetku bila razvijena kao volframov
karbid WC u vezivu kobalta Co. Primjenjivan je pri obradi sivog lijeva. Ta vrsta metala
posjeduje iznimno dobru kombinaciju svojstava koja proizlazi iz strukture. Takva
kombinacija svojstava je pogodna upravo za izradu razliitih alata, naroito reznih.

15
Zoran aki Zavrni rad

Dodatkom TiC ili TaC smanjuje se sklonost navarivanju i erozijskom troenju. Na

povienim temperaturama Titanov karbid povisuje vrstou, takoer povisuje tvrdou i
otpornost na oksidaciju. Udio kobalta koji se nalazi u tvrdim metalima kree se od oko 5% do
oko 17%. Poveanjem koliine veziva poveava se savojna vrstoa, a smanjuje se tlana
vrstoa. Karbidi su openito nositelji tvrdoe i otpornosti na troenje, a vezni metal
osigurava ilavost viefaznog materijala. Ukoliko se smanji veliina karbida, ilavost se
poveava, a tvrdoa se neznatno mijenja. U proizvodnji se koriste neprevueni i prevueni
tvrdi metali. Slika 17 prikazuje primjer glodala izraenog od tvrdog metala. Najvanija
razlika izmeu neprevuenih i prevuenih tvrdih metala je u tome to je kod prevuenih tvrdih
metala znaajno smanjena sklonost difuzijskom troenju. Stoga se postavlja pitanje koliko su
prevueni tvrdi metali istisnuli iz upotrebe neprevuene? Budui da su oblici troenja usko
povezani s parametrima obrade, moe se zakljuiti kako prevueni tvrdi metali imaju
prednost kod visokobrzinske obrade, prilikom koje se dolazi do visokih temperatura u reznoj
zoni koje u konanici i uzrokuju difuzijske procese. Te visoke temperature su glavni uzronik
pojave difundiranja kobaltnog veziva iz matrice prilikom obrade. Difundiranje veziva
uzrokuje da zrnca karbida takoer mijenjaju svoj poloaj, ostavljajui tako iza sebe
promjenjenu geometriju reznog dijela alata, a posebice zatupljenje glavne otrice i krater na
prednjoj povrini. Neprevueni tvrdi metali se koriste u uvjetima kada alatni strojevi nisu u
stanju postii brzine rezanja na kojima bi se mogli pojaviti difuzijski procesi, bilo zbog
zastarjelosti ili zbog nedostatka snage.

Tvrdi metali posjeduju sljedea dobra svojstva, a to su:

visoku tvrdou i otpornost na troenje
visoko talite
visok modul elastinosti, visoku tlanu vrstou i na visokim temperaturama
otpornost na koroziju
dobru postojanost na temperaturne oscilacije
dobru prionjivost s metalnim taljevinama

S obzirom da je najvanije podruje primjene tvrdih metala za rezne alate za obradu

odvajanjem estica, tvrdi metali se prema tom kriteriju dijele u tri skupine a to su:

16
Zoran aki Zavrni rad

Tvrdi metali grupe P, koji imaju do 43% TiC i TaC. Oni su prikladni za obradu
materijala s dugom strugotinom gdje su mogue i razliite brzine obrade, ovisno o
vrsti obrade i vrsti tvrdog metala.

Tvrdi metali grupe K koji su prikladni za obradu materijala s kratkom strugotinom,

kao to su lijevovi na bazi eljeza, kamen, porculan, drvo i tvrdi, punjeni polimerni
materijali. Sadre oko 90% volframova karbida WC,0 do 4% titanova karbida TiC i/ili
tantalova karbida TaC, a ostatak ini kobalt Co. Prilikom obrade ilavih materijala kao
to je elik, dolazi do navarivanja strugotine na rezne otrice reznog alata to uzrokuje
stvaranje naljepaka i izjedenosti.

Tvrdi metali grupe M koji su namijenjeni za obradu svih materijala, a sadre 80 do

85% WC i do 10% TiC i/ili TaC, a ostatak ini Co. Mogu se upotrebljavati kod obrade
elika do srednjih brzina rezanja.

Slika 16. Mikrostruktura tvrdog metala

17
Zoran aki Zavrni rad

Slika 17. Glodalo od tvrdog metala

3.3.3 Cermet

Cermet je keramiko-metalni kompozit i sastoji se od TiC i Ni. Titan-karbid, ili titan -

nitrid mu daje visoku tvrdou. Slika 18 prikazuje mikrostrukturu cermeta namijenjenu gruboj
obradi. Razlika izmeu cermeta i klasine tehnike keramike je u tome to cermet posjeduje
metalnu fazu koja slui za povezivanje samog materijala. Ta metalna faza je nikl-kobalt. U
usporedbi sa klasinim tvrdim metalima, cermet je otporniji na troenje jer ima superiornu
otpornost na visoke temperature, bolje karakteristike trenja, viu otpornost na oksidaciju i
koroziju. Koristi se openito za obradu odvajanjem estica, ali posebno za dijelove kod kojih
je nuno postii uske tolerancije. Slika 19 prikazuje primjer reznih ploica od cermeta. U
SAD-u se cermet ne koristi za rezni alat u mjeri u kojoj bi mogao jer nije na razini onoga to
njegove performanse nude i omoguuju. U Japanu takav materijal predstavlja 30% ukupnih
trokova alata, to je daleko znaajnije kada usporeujemo s SAD-om gdje je to 5%.
Prednosti cermeta su poviena produktivnost, poveane brzine rezanja i dui vijek trajanja
alata. Kada uzmemo u obzir da je cijena cermeta oko 20% nia od prevuenih tvrdih metala, i
da imaju i bolja svojstva, moe se zakljuiti kako potencijal cermeta nije ni priblino
postignut kada se pria o obradi elinih materijala.

18
Zoran aki Zavrni rad

Slika 18. Mikrostruktura cermeta za grubu obradu

Slika 19. Rezne ploice od cermeta

3.3.4. Rezna keramika

Svi keramiki materijali su anorganski i nemetalni. U pravilu se oblikuju iz sirove

mase pri sobnoj temperaturi. Svoja tipina svojstva postiu nakon postupka peenja, odnosno
sinteriranja, pri visokim temperaturama. esto se koriste razliite vrste tehnike keramike kao
osnovni materijal alata u odreenim dijelovima obrade odvajanjem estica. Vrste keramika
mogu biti:

19
Zoran aki Zavrni rad

1) Oksidne keramike, to su materijali koji se uglavnom sastoje od jednokomponentnih i

jednofaznih metalnih oksida kojih ima vie od 90%, kao to su isti aluminijev oksid Al2O3
poznat kao i sinterirani korund, aluminijev oksid ojaan titan karbidom, aluminijev oksid
ojaan cirkonijevim oksidom, te oksidna keramika ojaana whiskerima Al2O3 + 15% ZrO2 +
20% SiC.

2) Neoksidne keramike koje ine materijali na temelju spojeva bora, ugljika, duika i silicija.
Oni su najbitniji u proizvodnji tehnike keramike za obradu odvajanjem estica. S obzirom na
veliki udio kovalentnih veza, omoguena je primjena pri visokim temperaturama, velika je
vrstoa i tvrdoa, osiguran je visok modul elastinosti, te dobra otpornost na troenje i
koroziju. Predstavnici neoksidne keramike su: silicijev karbid SiC, te silicijev nitrid Si3N4.
Silicijev nitrid je najee koriten keramiki materijal na podruju obrade odvajanjem estica
jer ima neto bolja mehanika svojstva.

Reznom keramikom mogu se postizati razliita mehanika svojstva, a ona ovise o vrsti
i koliini dodataka. Naglaena je vea lomna ilavost pa je zato najprikladniji za izradu reznih
alata, a najee je to u obliku reznih ploica. Slika 20 prikazuje razliite oblike keramikih
reznih ploica. Prednosti keramike koje posjeduje u odnosu na alatne elike i tvrde metale
rezultat su sastava i kristalne strukture. Openito, keramike su tvrde, inertne i odlino
zadravaju prvobitna svojstva pri visokim temperaturama. Smanjenjem tendencije krhkom
lomu, poveava se potencijal za primjenu keramike kao reznog alata za obradu elika. To
uzrokuje smanjenje udjela tvrdih metala kao materijala reznih ploica.

Iako se razliite vrste keramike mogu razlikovati po pojedinim svojstvima, openita svojstva
koja karakteriziraju keramike materijale su:
visoka vrstoa, a osobito tlana
visoka tvrdoa
visok modul elastinosti
visoka otpornost na troenje
korozijska postojanost
kemijska inertnost
visoka otpornost na puzanje

20
Zoran aki Zavrni rad

visoke doputene temperaturne primjene

mala gustoa
dobra toplinska izolacija
vrlo dobra elektrina izolacija

Slika 20. Razliiti oblici keramikih reznih ploica

3.3.5. Polikristalni dijamant (PDC)

Otkriem dijamanta uoeno je da se radi o neoubiajeno tvrdom materijalu. Prilikom

evolucije ovjeanstva, alati koji su izraeni od tvrdih materijala postaju sve vaniji u
proizvodnji hrane, oruja i titova. Nije trebalo proi mnogo vremena da ovjek zapone
eksperimentirati sa dijamantom kao alatom. No, s obzirom na ogranienu dostupnost
dijamanta, njegova upotreba je bila uglavnom za alate za graviranje. Poecima 20. stoljea
dijamantni alati su bili mehaniki privreni ili ugraeni u metalne ipke, a koristili su se za
buenje ili za erodiranje povrina. Kasnije, razvojem tehnologije sinteriranja, dijamantni prah
se ugrauje u metalne matrice. Nedugo nakon, primjeeno je da se ugljik moe transformirati
u gui dijamant primjenom ekstremnih vrijednosti temperature i tlaka. Uporabom katalitike
otopine pri visokim temperaturama i tlakovima, pri emu dijamant tvori stabilnu fazu, dobiva
se umjetni, odnosno sintetski dijamant. Mogue je kontrolirati rast kristala pa se tako mogu
postii i kristali veliine od nekoliko m do vie mm. Sintezom dijamanta proizvode se
monokristalni dijelovi dijamanta. Oni se vruim preanjem prerauju u polikristalne rezne
dijelove. Na slici 21 prikazana je mikrostruktura PCD-a, tamna mjesta predstavljaju zrnca
dijamanta, a svijetlo prikazano je katalitika otopina Co, preostala iz proizvodnje.

21
Zoran aki Zavrni rad

Slika 21. Mikrostruktura PCD-a

3.3.6. Kubini bor nitrid (CBN)

Priblino s otkriem sinteze dijamanta, znanstvenici su takoer otkrili da bor (B) i

duik (N) mogu tvoriti plono centriranu (FCC) kubinu reetku poput dijamanta. Spoj
borovog nitrida poznat je jo od 1920-ih godina, ali kao mekan materijal, koji ima
heksagonalnu strukturu reetke isto kao i grafit. Primjenom brojnih eksperimenata, sintezom
CBN-a dobiva se vrlo tvrdi spoj kubine strukture koji ima gustou priblinu kao i dijamant.
Daljnom procjenom utvreno je da je CBN veoma ozbiljan konkurent dijamantu kada se
govori o materijalu za izradu alata za obradu odvajanjem. Usporeujui CBN sa tvrdim
metalima, cermetom i keramikom, zrnca CBN-a i dijamanta su direktno sinterirana bez
potrebe dodavanja vezivne komponente. Slika 22 prikazuje mikrostrukturu CBN-a. Radne
povrine veine reznih alata su uglavnom dvodimenzionalne. Stoga se sinterirani dijamant ili
sinterirani CBN uglavnom upotrebljavaju kao tanki slojevi na ploicama od tvrdog metala
debljine od 0,2 do 1 mm. Takvom kombinacijom postie se nekoliko prednosti, a to su via
ilavost te nia cijena u odnosu na ploice koje su cjelokupno izraene od PCD-a ili CBN-a.
U novije vrijeme CBN-u se dodaju jo i razliita veziva uz dodatak razliitih karbida, a s
ciljem varijacije svojstava. Iako BCBN, odnosno kubini bor nitrid bez veziva posjeduje neke
vrlo bitne prednosti koje ga ine povoljnijim odabirom kod primjene za visokobrzinsku
obradu.

22
Zoran aki Zavrni rad

Velika toplinska vodljivost i izvrsna otpornost toplini i toplinskim okovima, ime se

minimizira mogunost toplinskih napuknua i krzanja na otrici alata.
Pogodan je za prekidne obrade. Ima izvrsna mehanika svojstva kao to su tvrdoa i
vrstoa jer je izgraen od estica ija veliina ne prelazi 0,5 m. Te estice su vrsto
povezane jedna s drugom bez veziva ili agensa i katalizatora na granicama zrna.
Moe se rezati i lemiti. Time se mogu dobiti oblici pogodni za primjenu u tokarenju i
glodanju, kao i za izradu specijalnih lemljenih alata.

Slika 22. Mikrostruktura CBN-a

3.3.7. Svojstva i primjena CBN-a i PCD-a

Kako je ve navedeno, dijamant je najtvri poznati materijal u prirodi, no uz to

posjeduje i druge odline karakteristike. Te karakteristike su visoka toplinska vodljivost,
nizak koeficijent toplinske ekspanzije, nizak koeficijent trenja, to su ujedno karakteristike i
CBN-a. Kada se govori o primjeni PCD-a, ona se ograniava na obradu odvajanjem
neeljeznih legura, polimera i kamena, tvrde i meke gume, te stakla. PCD je potpuno inertan
pri obradi lakih metala kao to su na primjer aluminij i cink. Ne upotrebljava se za obradu
eljeznih materijala, radi visokog afiniteta ugljika prema eljezu i zbog relativno niskih
temperatura pri kojima izgara, 900C. Stoga mu se podruje primjene uglavnom odnosi na
temperature do maksimalno 650C. Nedostaci su mu niska tlana i savojna vrstoa, koje
iznose 3000 N/mm2, odnosno 600 N/mm2. Unato navedenim nedostacima, dijamant se vrlo
esto koristi kao rezni materijal, pogotovo u automobilskoj i zrakoplovnoj industriji. Reznim
ploicama od PCD-a najbolje se obrauju kompoziti s metalnom matricom, aluminijeve
legure te vlaknima ojaani polimeri. CBN je takoer inertan prema navedenim materijalima,

23
Zoran aki Zavrni rad

ali budui da ima niu tvrdou ipak ne moe konkurirati PCD-u na tom podruju primjene. Za
razliku od PCD-a, CBN-om se mogu obraivati sve vrste materijala, kao i eljezne legure pri
temperaturama koje nadmauju 1000C. Slika 23 prikazuje primjer CBN rezne ploice. CBN
je manje rekativan kod obrade legura nikla i kobalta. Takoer prednost CBN-a u odnosu na
PCD jest i znaajno manja sklonost oksidaciji.

Slika 23. CBN rezna ploica

4. PARAMETRI OBRADE

Odreenim parametrima rada realizira se postupak obrade koji treba primijeniti pri
izrad eljenih strojnih dijelova. Te vrijednosti se moraju za svaki individualni sluaj to
tonijeodrediti jer neposredno utjeu na ekonominost obrade. Izmeu pojedinih veliina
postoji funkcionalna ovisnost iz ega proizlaze pojedinane vrijednosti, ovisno o postavljenim
ogranienjima. Zbog toga ekonominost obrade ne moe rasti jednostavnim poveavanjem
vrijednosti tih parametara. Osnovne karakteristine veliine koje odreuju parametre obrade
glodanja su:

dubina rezanja
posmak f
brzina rezanja
irina odvojene estice b
debljina odvojene estice h
presjek odvojene estice

24
Zoran aki Zavrni rad

Takoer jo postoje i neka odreena ogranienja pri odabiru odgovarajuih parametara, a to

su:
snaga i broj okretaja stroja
krutost sklopa
materijal obratka
kvaliteta reznog dijela alata
zahtjevana kvaliteta obrade

4.1. Dubina rezanja

Je veliina odvojenog sloja materijala koja je odreena razmakom izmeu obraivane i

obraene povrine, mjerena okomito na obraenu povrinu. Odreena je veliinom dodataka
za obradu. Najbolja obrada je ona izvedena iz to manje prolaza. Osnovna je tenja skinuti to
veu koliinu odvojenih estica, ali uz jo uvijek prihvatljivu geometrijsku tonost i kvalitetu
obraene povrine, to se ostvaruje viestrukim prolazima pri emu se za zavrnu finu obradu
odabire konani rez s minimalnom dubinom.

Formula za izaunavanje dubine rezanja glasi:

gdje je: - dubina rezanja (mm)

P - snaga alatnog stroja (W)
- stupanj iskoristivosti stroja (%)
- posmak (mm/okr)
- brzina rezanja (m/min)
- specifini otpor rezanja (N/ )

4.2. Posmak

Kod glodanja definiramo tri veliine za posmak, a to su :

posmina brzina
posmak po zubu glodala
posmak po jednom okretu glodala f

25
Zoran aki Zavrni rad

Posmak predstavlja duinu za koju se glodalo pomakne u toku jednog okreta.

Porastom posmaka po zubu poveava se presjek odvojene estice, hrapavost obraene
povrine te sile na zubu. Sa poveanjem promjera glodala moe se odabrati i vei posmak po
zubu to zahtijeva i veu krutost alatnog stroja. Vrijeme izrade je jedan od glavnih imbenika
koji utijeu na cijenu proizvoda, to je vrijeme izrade dulje to je proizvod skuplji. Brzina
posmaka proporcionalna je vremenu izrade i obratno, to je vrijeme izrade vee, to je posmak
manji. Optimalna brzina posmaka je ona koja nam daje najveu koliinu odvojene estice, a
da pri tome ne doe do loma alata ili zaustavljanja radnog vretena. Isto tako premala brzina
posmaka je neekonomina, te moe dovesti i do loma alata.

Izraz za posmak kod glodanja glasi:

f = * z (mm/okr)
gdje je:
- posmak po zubu
z - broj zuba

4.3. Brzina rezanja

Brzina rezanja ( ) je obodna brzina kojom otrica odvaja estice. To je put koji
glavna otrica alata prijee po obraivanoj povrini u jedinici vremena. Brzina rezanja kod
glodanja je glavno gibanje, a izvodi je alat.Optimalu brzinu rezanja kod glodanja odabiremo
prema vrsti materijala koji se obrauje, vrsti materijala glodala, vrsti obrade i postojanosti
alata. Prevelikom brzinom rezanja moemo uzrokovati preveliko troenje alata, lom alata,
odvajanje dijelova alata, te pregrijavanje izratka to dovodi do njegovog irenja koji nakon
hlaenja moe imati manje dimenzije od potrebnih, a moe doi i do promjene strukture
povrinskog sloja.
Formula za izraun brzine rezanja kod glodanja glasi:

gdje je: D - promjer alata

n - broj okretaja alata

26
Zoran aki Zavrni rad

Slika 24. Brzina rezanja kod protusmjernog i istosmjernog glodanja

5. STROJEVI ZA GLODANJE

5.1. Podjela glodalica

Glodalice se mogu podijeliti prema poloaju glavnog vretena, prema namjeni i nainu
upravljanja. Pa prema tome imamo:
horizontalne glodalice
planske glodalice
vertikalne glodalice
univerzalne glodalice
kopirne glodalice
CNC glodalice

Horizontalne glodalice jo se nazivaju konzolne ili jednostavne glodalice. Slue za

obradu protusmjernim ili istosmjernim glodanjem. Glodalo se postavlja na horizontalno
vratilo koje i ujedno obavlja glavno gibanje, dok se obradak stee u radni stol koji izvodi
posmino gibanje.

27
Zoran aki Zavrni rad

Slika 25. Horizontalna glodalica

Vertikalne glodalice izvode se tako da im glavno vreteno stoji okomito na predmet

koji se obrauje, dok je ostali dio stroja jedank horizontalnim glodalicama. Pogodne su za
glodanje utora, kanala, za profilno te eono glodanje.

Slika 26. Vertikalna glodalica

28
Zoran aki Zavrni rad

Planske glodalice spadaju u podgrupu horizontalnih glodalica. Na njima se najee

glodaju ravne horizontalne plohe, te imaju visoku produktivnost. Karakteristine su po tome
to im se radni stol moe gibati samo uzduno po vodilicama na kuitu.

Univerzalne glodalice se izvode kao i horizontalne glodalice, ali imaju radni stol koji
se moe gibati uzduno, popreno i oko svoje vertikalne osi. Ta gibanja se omoguuju
ugradnjom krunihutora za voenje.

Slika 27. Univerzalna glodalica

Kopirne glodalice slue iskljuivo za kopiranje. Kopirne glodalice kopiraju pomou

kopirnog ureaja koji ima ticalo koje prelazi po modelu. Najee se korista za kopiranje
kljueva i slinih predmeta.

29
Zoran aki Zavrni rad

Slika 28. Kopirna glodalica

5.2. CNC glodalice

Poetke numerikog upravljanje postavio je John Parson 1947. godine. Poetkom

pedesetih godina prolog stoljea nastao je prvi numerii upravljani alatni stroj koji je
napravljen od strane znanstvenika sa M.I.T.-ja. Do tadanji rad ovijeka na stroju zamijenila
je upravljaka jedinica u koju se program unosio preko buene trake. Prve upravljake
jedinice bile su vee od stroja, nisu imale raunalo i nosile su naziv NC upravljake jedinice.

Slika 29. Prvi numeriki upravljani stroj

30
Zoran aki Zavrni rad

ezdesetih godina prolog stoljea se numeriko upravljanje poinje koristiti u civilnoj

industriji, a ve sedamdesetih godina se pojavljuje prvi oblik raunalnog numerikog
upravljanja (CNC). Nekoliko godina kasnije pojavljuju se i prvi CAD-CAM sustavi.

U Hrvatskoj se prva numeriki upravljanja glodalica pojavila 1969. godine nosila je

naziv SHARMANN FB100, a nabavila ju je Prvomajska. To je tvornica iz Zagreba, koja ja i
sama poela proizvoditi numeriki upravljane strojeve od 1978. godine.

Slika 30. Prvi numeriki upravljani stroj u Hrvatskoj

CNC glodalice su programski upravljane glodalice, koje imaju vieosno upravljanje

to znai da mogu izraditi najsloenije oblike obratka u jednom stezanju. Ne razlikuju se
mnogo od runih, odnosno razika je samo u nainu upravljanja stroja.

31
Zoran aki Zavrni rad

Slika 31. Razlika u upravljanju klasinog i CNC stroja

Osnovne razlike izmeu klasinog i CNC stroja su:

kod klasinih strojeva jedan motor nam pogoni glavno gibanje i ostala gibanja
radnog stola, dok kod CNC stojeva imamo jedan motor za pogon glavnog
vretena, a za gibanje po osima istosmjerne motore.
kod klasinog stoja imamo mjerni sustav koji se satoji od skale sa nonijusima,
a kod CNC stroja imamo sustav koji je 100 puta precizniji od nonijusa.
kod klasinog stroja posmak se ostvaruje trapeznim navojnim vretenom,a kod
CNC-a kuglinim navojnim vretenom ime se ostvaruje vea preciznost
upravljanje klasinih strojeva izvodi se runo, dok CNC strojevi imaju
upravljaku jedinicu te rade putem NC programa

U dananje doba se esto u pogonima koriste obradni centri. To su alatni strojevi koji
su veliine veih soba, te u njih operater moe slobodno uetati. Takvi obradni centri imaju
posebnu sobu u kojoj se nalaze alati koji mogu teiti i vie desetaka kilograma.

32
Zoran aki Zavrni rad

Slika 32. Veliki obradni centar

Slika 33. Mali obradni centar

33
Zoran aki Zavrni rad

6. ZAKLJUAK

Zadatak inenjera je primjeniti steene vijetine i znanje u svrhu rijeavanja tehnikih

problema koji se postavljaju pred njih u okviru danih ogranienja, kao to je tehnologija
izrade, odabir materijal te da se zadovolje ekonomski zahtijevi.

Glodanje je u dananje vrijeme jedan on najzatupljenijih postupaka obrade.

Postupkom obrade odvajanja estica u koji spada i glodanje ostvarujemo razne prednosti nad
ostalim postupcima u pogledu: postizanja tonosti, kvaliteti obraene povrine,ekonominosti
te produktivnosti. Sve te obrade odvajanjem estica nebi bile mogue da nemamo alat kojim
se postie obrada.

Razvojem tehnologije i potrebama za to brom, tonijom i ekonominijom obradom,

morali su se modernizirati i sami alati. Pa tako tu veliku ulogu imaju i materijali od kojih su
izraeni alati. Dolazi do razvoja materijala za alate koji moraju zadovoljiti odreene
postavljene zahtijeve uslijed brze modernizacije.

Kontinuirano praenje razvoja tehnologije i njena primjena u kontroli kvalitete

nezaobilazna je u suvremenoj industriji proizvodnje alata za glodanje.

34
Zoran aki Zavrni rad

7. LITERATURA

[1] Kraut. B.: Strojarski prirunik, Tehnika knjiga Zagreb, 2009.

[2] Decker, K. H.: Elementi strojeva, Tehnika knjiga zagreb, 1975.
[3] Pavi, A.: Alati i naprave, Karlovac, 2006.
[4] Inenjerski prirunik, Proizvodno strojarstvo, prvi svezak Materijali, kolska knjiga
Zagreb, 1998.
[5] avar, .: Obrada odvajanjem estica I, Sveuilina naknada liber, Zagreb, 1991.
[6] https://hr.wikipedia.org/wiki/Tvrdi_metal
[7] https://hr.wikipedia.org
[8] www.ss-tehnicka-strojarstvoibrodogradnja-ri.skole.hr
[9] https://www.scribd.com/doc/64821380
[10] https://hr.wikipedia.org/wiki/Rezni_alat
[11] http://www.pfeifer-tti.hr/pdf/KORLOY-PFEIFER-TTI.pdf
[12] http://www.alfatim.hr/proizvodni-program/tvrdi-metal/d6/
[13] https://www.scribd.com/doc/95890010
[14] http://www.celici.rs/Vrste%20celika/17%20Brzorezni%20celici/17%20Uvod.html
[15] https://www.fsb.unizg.hr/usb_frontend/files/1396606245-0-keramika-m2_2010.pdf

35