ADU - 85

MHASBAT UOTU
(DRSLK)

QZNFR L OLU ABBASOV

Tdris vsaitlrin nr hququ (qrif) verilmsi

bard Thsil haqqnda Azrbaycan
Respublikas Qanununun 29.0.33-c maddsini
v Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi
haqqnda sasnamnin 8.10-cu v 13.5-ci
bndlrini rhbr tutaraq Thsil Nazirliyinin
09.06.2015-ci il tarixli 653 sayl mirin,
Drsliyin Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq
Standartlarna v Milli Uot Standartna uyun
olaraq hazrlanan yeni proqram variant
Mhasibat uotu kafedrasnn 20.II.2015-ci il
tarixli 9 sayl v Uot-iqtisad fakltsinin
27.II.2015-ci il tarixi 6 sayl protokollar il
tsdiq edilmidir.

BAKI 2015
 Elmi redaktor: Mhasibat uotu kafedrasnn mdiri iqtisad elmlri doktoru,
professor Sifariz Mirzxan olu Sbzliyev
Ryilr: Azrbaycan Dvlt Neft Fondunun iqtisadi msllr zr vitse
prezidenti iqtisad elmlri doktoru, professor Sleyman Mehral
olu Qasmov,
Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin Mhasibat uotu
kafedrasnn professoru, iqtisad elmlri namizdi, llz sa olu
Dadmirov,
iqtisad elmlri namizdi, hmin kafedrann dosenti, Vaqif
Mhrrm olu Quliyev,
Azrbaycan Kooperasiya Universitetinin Mhasibat uotu v
audit kafedrasnn mdiri, iqtisad elmlri namizdi, dosent hla
li qz Cfrova.
Q..Abbasov: Mhasibat uotu Drslik, Bak qtisad Universiteti nriyyat
2015.

Mhasibat uotu ixtisas hmi ham n anlalan olmu v hmin anlaql indi
d saxlayr. Hamya mlumdur ki, btn mssis v tkilatlarda mtlq he olmasa bir
mhasib ilyir.
Bununla laqdar hesab edirik ki, Siz mhasib ixtisasn semi, ancaq ilk df
mhasibat uotu v onunla bal olan proses v mliyyatlarla qarlamsnz. Bu proses
v mliyyatlar hesablar dnyas, onlara dair krm (yazl), reyestr, hesabat trtibi v
digr ilr mcmusu il laqdardr. Onlar is aradrmaq, mnimsmk, mumiyytl
mssis v tkilatlarn tsrrfat faliyytinin i prosesin ttbiq etmk olduqca
tindir. Bu vsait btn szgedn ilrin hllin yol tapmaa, tlb ediln n xrda
msllrin yerin yetirilmsin istiqamt vermy kmklik gstrckdir. Vsaitin
kmkliyi il Siz mhasibat uotu haqqnda termin v anlaylarla, onun forma, prinsip
v metodlar il tan olacaq, mliyyatlarn ba vermsin dair krmlr (yazllar)
vermyi, onlar sasnda mhasibat hesabatn trtib etmyi yrncksiniz.
Mssis v tkilatlarn tsrrfat hyatn yrnmk v onu uot hyatna daxil
etmkl Siz, btn ba vermi tsrrfat hadislri torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas
vsaitlrin), material dyrlilrinin alnmas, onlar vasitsil mhsul istehsal olunmas,
istehsalla bal xrclrin kilmsi, iilr mkhaqq, mzuniyyt v digr dnilrin
hesablanmas, hesablanm dnilrin verilmsi, i prosesind ld ediln glirin
myyn edilmsi, hmin glirdn verginin hesablanmas, bdcy dnilmsi, tsrrfat
faliyytind istifad olunan dyrlilrin mvcudluu haqqnda invertarlamann
aparlmas v son nticd tsrrfatn faliyytini qiymtlndirmk n balans v
hesabatn trtib edilmsi msllrini yrncksiniz.
Tqdim ediln drslik Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin Mhasibat
uotu kafedrasnda hazrlanmdr. Kitab 050402 Mhasibat uotu v audit kursunun
proqramna uyun olaraq yazlmdr.
2
 Yuxardak ixtisasla yana kitabdan ali mktblrin iqtisad fakultlrinin v
iqtisad tmayll kollec v texnikumlarn tlblri habel mssis v tkilatlarn
rhbrlri, mhasiblri v iqtisadlar da istifad ed bilrlr. Kitabda verilmi rqmlr
v misallar rtidir, yalnz tdris xarakteri dayr.
Tdris vsaitlrin nr hququ (qrif) verilmsi bard Thsil haqqnda
Azrbaycan Respublikas Qanununun 29.0.33-c maddsini v Azrbaycan Respublikas
Thsil Nazirliyi haqqnda sasnamnin 8.10-cu v 13.5-ci bndlrini rhbr tutaraq Thsil
Nazirliyinin 09.06.2015-ci il tarixli 653 sayl mirin, Proqramn Maliyy Hesabatlarnn
Beynlxalq Standartlarna v Milli Uot Standartna uyun olaraq hazrlanan yeni
proqram variant Mhasibat uotu kafedrasnn 20.II.2015-ci il tarixli 9 sayl v Uot
-iqtisad fakltsinin 27.II.2015-ci il tarixi 6 sayl protokollar il tsdiq edilmidir.
Vsait Azrbaycan dilind nr olunan, birinci Bazar iqtisadiyyatnn tlblrin
uyun hazrlanm byk hcmli drslikdir. Buna gr d gman ki, onun nqsan v
atmamazlqlar vardr.
Glckd vsaitin tkrar nrinin mzmununu daha da yaxladrmaq
mqsdil oxuculardan drslik haqqnda tnqidi qeydlrini, arzularn aadak nvana
gndrmlri xahi olunur.

Bak hri, stiqlaliyyt ksi 6, Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin

Mhasibat uotu kafedras.

3
 MNDRCAT

Giri. 7
Blm 1. Masir tsrrfatlq raitind mhasibat uotunun mahiyyti,
mqsdi v vziflri. 8-47
1.1. Mhasibat uotunun yaranma tarixi. 8-13
1.2. Tsrrfat uotu haqda anlay v onun nvlri. 14-18
1.3. Mhasibat uotunun trkib hisslri v onlarn xarakteristikas 18 -20
1.4. Mhasibat uotunun aparlmasnn sas tlblri v vziflri 21-22
1.5.Mhasibat uotu-tkilatn idaretm v informasiya sisteminin sasdr 22-24
1.6. Mhasibat uotunun baqa iqtisadi elmlrl laqsi 24
1.7. Mhasibat uotunun prinsiplri. 25-26
1.8. Mhasib ixtisas v pekar etika. 26-28
1.9. Azrbaycan Respublikas v xarici tkilatlarda (firmalarda, irktlrd)
ttbiq olunan mhasibat uotu hesablar v onlarn xsusiyytlri. 28-47
Blm 2.Azrbaycan Respublikasnda mhasibat otunun normativ
tnzimlnmsi. 48-68
2.1. Azrbaycanda mhasibat uotunun normativ tnzimlnmsi sistemi. 48-49
2.2. Mhasibat uotu haqda Azrbaycan Respublikas Qanunu. 49-62
2.3. Beynlxalq maliyy hesabat standartlarna mvafiq olaraq mhasibat
uotunun islahat proqram. 62-65
2.4. Bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat uotunun konsepsiyas. 65-68
Blm 3. Mhasibat uotunun predmet v metodu. 69-84
3.1. Mhasibat uotunun predmet v metodunun mumi xarakteristikas. 69-70
3.2. Mhasibat uotunun predmeti v onun sas obyektlri. 70-74
3.3. mlakn formalama (mlglm) mnblri. 74-77
3.4. Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq mhasibat uotu
obyektlrinin trkibind ml gln dyiikliklr. 77-78
3.5. Tsrrfat mliyyatlar v onlarn nticlrinin xarakteristikas. 78-82
3.6. Mhasibat uotu predmetinin tarixiliyi. 82-83
3.7. Mhasibat uotunun metodu v onun sas nsrlri. 83-84
Blm 4. Mhasibat balans 85-105
4.1. Mhasibat balans haqda anlay v onun trtibi. 85-87
4.2. Balansn mzmunu v quruluu. 88-96
4.3. Tsrrfat mliyyatlarnn tsiri nticsind balansn dyimsi. 96-105
Blm 5. Hesablar sistemi v ikili yazl 106-120
5.1. Mhasibat hesablar haqda anlay, onun quruluu v tsrrfat
mliyyatlarnn onda yazl qaydas. 106-112
5.2. Tsrrfat mliyyatlarnn hesablarda ikili yazl. 112-115
5.3. Sintetik v analitik hesablar. Hesablar v balans arasndak qarlql laq 115-117
5.4. Sintetik v analitik hesablar zr dvriyy cdvli. 117-120
Blm. 6. Mhasibat uotu hesablarinin tsnifati 121-127
4
6.1. Mhasibat uotu hesablarnn tsnifat, onun hmiyyti v sas prinsiplri. 121-122
6.2. Mhasibat uotu hesablarnn iqtisadi mzmununa gr tsnifat 122-124
6.3. Mhasibat uotu hesablarnn tyinatna v quruluuna gr tsnifat 124-127
Blm 7. Mhasibat uotunda ilkin mahid v sndlm 128-135
7.1. lkin mahid, mhasibat sndlri v onlarn tyinat 128-129
7.2. Sndlrin rekvizitlri 129-130
7.3. Sndlrin tsnifat 130-133
7.4. Sndlrin qbulu, yoxlanmas v ilnmsi 133-135
Blm 8. Dyr llri v cari mhasibat uotu 136-146
8.1. Qiymtlndirm v onun mhasibat uotunda myyn edilmsi qaydas 136
8.2. mlak v hdlik gstricilrinin mhasibat uotu v hesabatnda
qiymtlndirilmsi. 136-142
8.3. stehsala msrflrin tsnifat v mhsulun maya dyri 142-146
Blm 9. Mhasibat uotunun qeyd vasitlri (registrlri) v formalar 147-169
9.1. Uot registrlri, onlarn mhasibat uotunda rolu 147-151
9.2. Uot-yazllarnda shvlrin dzldilm qaydas 151-153
9.3. Mhasibat uotunun formalar v onlarn xarakteristikas 153-169
Blm 10. sas tsrrfat faktlarnn uotu prinsiplri 170-192
10.1. Tchizat proseslri v onlarn tyinat 170
10.2. Tchizat prosesinin uotu. 170-177
10.3. stehsal prosesinin uotu 177-189
10.4. Sat prosesinin uotu 190-192
Blm: 11. mlak v hdliklrin inventarladrlmas 193-197
11.1. nventarlama haqqnda anlay, onun nvlri v aparlma mddti. 193-194
11.2. nventarlama nticlrinin myyn edilm mrhllri v onlarn uotda ks etdirilmsi 194-197
Blm 12. Maliyy uotunun saslar 198-229
12.1. Maliyy uotunun ttbiqi sahlri 198-199
12.2. Maliyy uotunun aparlmasnn seim sulu. 199-200
12.3. Maliyy uotunun balca vzif v prinsiplri. 200-204
12.4. Maliyy uotunun obyektlri v elementlri. 204-205
12.5. Maliyy uotunun digr struktur blmlri il qarlql laqsi. 205
12.6. Mmaliyy uotunun mrhllri. 206-207
12.7. Maliyy uotunun formalar 207-208
12.8. Maliyy uotunun masir kompyuter formas 208
12.9. Tsrrfat mliyyatlarnn elektron jurnal 208-209
12.10. Kompyuterli mhasibatlqda hesabatn trtib edilmsi 209
12.11. Maliyy uotunda istifad ediln sistemlr 210-213
12.12. Almal (mfssl) qalqlar 213-217
12.13. Balansn blmlri 217-219
12.14. Nmunvi blankda yeni Mhasibat balans 220-222
12.15. Mnft v zrr haqqnda hesabat 222-223
12.16. Maliyy uotunun idaretm uotu il oxar v frqli chtlr 224-229
5
 Blm 13. daretm uotunun saslar 230-382
13.1. daretm uotunun mahiyyti v hmiyyti 230-240
13.2. daretm v idaretm informasiyalarnn
formalamasna qoyulan tlblr 240-262
13.3. daretm uotunun sistemlri v onlarn qarlql laqsi 263-270
13.4. daretm uotunun tkili prinsiplri 271-282
13.5. Uot v hesabatn beynlxalq standartlara uyun tnzimlnmsi 283-289
13.6. Mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotun qarlql mnasibti 290- 296
13.7. Mhasibat hesablar plannn idaretm uotu sistemin uyunladrlmas 296- 322
13.8. Bazar mnasibtlri raitind istehsal msrflrinin idaretm sistemlri 322-382
Blm 14.Vergi uotunun saslar 383-504
14.1. Vergilrin iqtisadi mahiyyti, vergi nvlri v onlarn tsnifldirilmsi 383-390
14.2. Vergi siyasti v vergi sistemi 390-399
14.3. Vergi hdliklri v vergilrin myyn edilmsinin sas rtlri 399-407
14.4. Vergi mnasibtlri itraklarnn hquq v vziflri 407-415
14.5. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gr msuliyyt 416-421
14.6. Vergi nzarti v onun formalar 421-431
14.7. Hquqi xslrin mnft vergisi 431-440
14.8. Fiziki xslrin glir vergisi 441-451
14.9. lav dyr vergisi 452-469
14.10. Aksiz vergisi 470-477
14.11. Yol vergisi 477-481
14.12. Sadldirilmi vergi 481-488
14.13. mlak vergisi 488-493
14.14. Torpaq vergisi 494-496
14.15. Mdn vergisi 496-498
14.16. Gmrk v dvlt rsumlar 498-504
Blm 15. Tkilatn uot siyasti v mhasibat hesabatnn saslar 505-508
15.1. Uot siyasti haqqnda anlay v onun trkibi 505-506
15.2. Mhasibat uotunun tkilinin sas prinsiplri 506-507
15.3. Uotun tkili formalar 507
15.4. Azrbaycan Respublikasnda mhasibat uotu haqqnda qanun 507
15.5. Mhasibin vziflri, hquqlar v msuliyyti 508

6
 Giri
Siz el glir ki, mhasibat uotu mrkkb v cansxcdr.
Siz tqdim olunan vsaitdn gr bilcksiniz ki, mhasibat uotu il
mul olmaq ox asan v mmnuniyytl hmin id ilmkdn zvq
alacaqsnz v bu id yorulmaz kmki saylan Aqil Quzunun hyat
trzi kitabn shflri vasitsil Sizi mayt edckdir.
Siz burada lk qanunvericiliyin saslanan yorucu dlilr rast
glmycksiniz. Bunun vzind vsait Siz qarlql laqli qaydalara
saslanmaqla mhasibat uotunda istifad edil biln sad v nmli mntiq
myyn edcksiniz. Bu mntiqin myyn edilmsi mhasibat uotunun
urlu iqtisadi dncy saslanmas v ona dair ilrin mntiqi
mnimsnilmsind Sizin mhasibat uotuna aid olan oxsayl qanunverici
aktlara saslanb, onlar ox asanlqla mnimsy bilcyinizl laqdardr.
Vsait on be blmdn ibartdir. Birinci blm mhasibat uotunun
saslarna hsr edilmidir. On (II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, XII)
blmlri uotun sas metod v prinsiplrini XII, XIII, XIV v XV
blmlri is maliyy, idaretm, vergi uotunu, uot siyastini v
mhasibat hesabatnn saslarn hat edir.
Vsait qarq iqtisadi v hquqi fnlri yrnmkl bal olmayan
mhasibat uotunu yrnmk n nzrd tutulmudur.
Ancaq onlardan minimum zruri mlumatlar ymn siz bu vsaitd
tapacaqsnz.
Xo v smrli oxuma, yrnmyi v uotun sirlrini
mnimsmyi arzu edirik.

7
 BLM 1. MASR TSRRFATILIQ RATND
MHASBAT UOTUNUN MAHYYT, MQSD
V VZFLR

1.1. Mhasibat uotunun yaranma tarixi

Masir dvrd iqtisadiyyatn inkiaf v tsrrfat prosesinin mxtlif istiqamtd ba

vermsi il bal siyastin formalamas mhasibat uotunun nzriyy v tcrbd
istifadsinin formasn dyiir. Mhz bu cr hallar hr bir qurulus v onlarda icrasn
hyata kecirn irkt, firma, birlik, mssis, tkilat v s.-nin tsrrfat faliyyti il
laqdar olan ayr-ayr sxslrin maragn hm ks etdirir, hm d gizldir.
Mhasibat uotunun nzriyy v tcrbsinin meydana glmsinin yrnilmsi
mtxssislr trfindn tsrrfat hyatnda ba vern hallarn obyektiv
qiymtlndirilmsin v elmi proqnozladrma texnikasnn mnimsnilmsin geni
rait yaradr.
Uot isilrinin beynlmill emblemi il tannm (drsliyin z qabnda olan)
mhasiblrin gerbind gn, trzi, Bernulli yrisi ks olunmu v onun "Elm Vicdanlq
Mstqillik" rmzi kimi ifad olunan ar verilmidir. Gn maliyy faliyytinin
nticlrinin ffafln ks etdirn mhasibat uotunu, trzi - balans (brabrliyi),
Bernulli yrisi uotun daimi olaca rmzini ifad edir.
Tarix mlum olan v mhafiz edilib saxlanlm uot sndlri qdim uot iilrin
v onlarn ilrin yksk diqqt v qiymt verilmsini tsdiq edir. Szgedn sndlr
sasn uotu allahn sirri adlandrm, ona xidmt etmyi mqdds borc saymlar Bu
sndlrin aradrlmas gstrir ki, qdim Misird firon saraynn ba mhasibi
Neferxotep olmudur. O, mhasibat yolunda byk uurlar qazanmdr. Hmin dvrlrd
mhasibat ii sahsind ancaq szgedn sarayn mavirlri v xadimlri xsusi
hrmtl qarlanr v onlarn fikirlri il hesablardlar.
Bu mavir v xadimlrdn biri olan v ba mhasib vzifsini yerin yetirn
Neferxotep haqda yazmlar: "o, kryini inc alla, dzml rkl, pak il haqszla
evirmis" v "Tmiz l malik olan, dstmazl hakim, pisliyi rdd edn, dzgnly
sevn, alaqla qar daim mbariz aparan - Kamil Mirz" v olmudur. Uotda
"hesabi hesablaman barmaqla hesablayb aldatmaqla mul olanlardan" frqli olaraq
Neferxotep btn hyat boyu ona xidmt etmidir.
Biz glib atan ilk yazlar ucotun eramzdan vvl 6000 il vvl yaranmasna tsadf
edir. Bu, Misird torpan suvarlmas n kinilikl mul olanlarn Nil aynn
suyundan istifady gr verginin taxl v ktanla (Pambqla) dnmsin dair aparlan
qeydiyyatlarla tsdiq olunur. Szgedn qeydiyyat evlrin divarnda verginin taxl v
ktanla (Pambqla) alnmasna dair vergi toplayanlarn mvafiq sayda killrin kilmsi
(arlrin qoyulmas) il yerin yetirilirdi.
Hl bizim eradan vvl 2000-ci ild uot sisteminin inkiaf ind, ikili
mhasibatln elementlri is qdim Romada qeyd alnmdr. Btn bunlarla yana
amortizasiya anlay da hl o dvrlrd romallara mlum idi.
8
 Uotda ikili yazln v mumiyytl mhasibat uotunun yaranmas da taliyann
intibah dvrn tsadf edir. Tsrrfatda ba vermi hadislrin-ilrin, mliyyatlarn,
proseslrin hrktini izlmk, daha dorusu, bir trfdn iin, mliyyatn, prosesin kim
trfindn verilmsini, onlarn hyata keirilmsi n vsaitin haradan alnmasn, tlb
olunan digr zruri faliyytin yerin yetirilmsin lazm olan maddi v mk
ehtiyatlarnn ld edilm mnbyini, digr trfdn szgedn sifarilrin, vsaitlrin,
maddi v mk ehtiyatlarnn v s-nin kimin icra edcyini, ona msul olacan, harda
mhafiz edcyini tyin etmk n (hm sifariin verilmsi, vsaitin alnmas,
ehtiyatlarn ld edilmsi kimi bir yazlla hm d bu verilmi sifarilri, alnm
vsaitlri, ld edilmi ehtiyatlar kimin icra edcyi kimi ikinci yazlla aparlmasnda)
istifad ediln ikili yazln meydana glmsinin insan cmiyytinin hyat v yaaynn
tmin edilmsin imkan yaradan xsi kapitaln glck inkiafna tkan vermidir. kili
yazl sistemi XIII-XIV srd yaranm, onlardan imali taliyann bir sra ticart
mrkzlrind istifad olunmudur. Genuyada taplm bldiyy yazlarnda ikili yazl
sistemi 1340-c il tsadf edir. Daha erkn ikili yazl Florensiyann ticart firmalarnda
(1299-1300-c illr) elc d ampan (Fransa) yaltind ticart aparan firmalarda akar
edilmidir. Uotun ilk sistemldirilmsi Fransiskan rahibi Luka Paoli olmu v o hmin
dvrd znn byk sri olan Hesablar v yazllar haqda traktatn yazaraq (1494-
c il) uot yazllarnn mahiyytini ox bacarqla aa bilmidir. Onun, szgedn bu
kitab bizim dvrmzd d aktual olaraq qalr v uot tcrbsind istifad olunur.
Masir dvrdn frqli olaraq vvlki dvrn mhasibat uotu frdi sahibkar lazmi
informasiyalarla tmin etmi, btn mlumatlar gizli kild saxlanlm; hmin dvrd
mlkiyyti v tkilatn mlak arasnda he bir mhdudiyyt qoyulmam; tkilatda
hesabat v onlar arasndak dvr haqqnda he bir anlay olmam; oxlu pul vahidinin
mvcudluu ikili mhasibatlqdan istifadni tinldirmidir. Btn bunlar uot
registrlrind (qeydiyyatlarnda) aparlan yazllar xsusil mal haqda mlumatlar (ki,
l, l vahidi, qiymt) tsviri xarakteriz etmkl z iini yekunladrrd.
Luka Paolinin davamlar mxtlif sahlrd xsusil Alvize Kazanova (1558-ci
il)gmiqayrmada, A.Di.Pietro (1586-c il)- kils tsrrfat v banklarda; D.A. Masketti
(1610-cu il)-snayed; Lyudoviko Flori (1636-c il)- mehmanxana v dvlt
tkilatlarnda; Bastiano Benturi (1655-ci il)- knd tsrrfatnda uotun
sistemldirilmsinin ttbiqini geni yaymlar. 1581-ci ild ilk df olaraq Venesiyada
mhasiblr cmiyyti yaradlmdr.
XIX srin axrlarnda sas Luka Paoli trfindn qoyulmu mhasibat uotu
sistemind kkl dyiikliklr ba vermidir. ctimai istehsaln genilnmsi il xsusi
mlkiyytdn ayrlm irktlr yaranm; shmdar kapitallar formalam; kapital v
mnftin blgs aparlm; qvvd olan mssislr anlay meydana glmi; fond
birjalar ilmy balam; snaye v ticartin glck inkiafna xsusi diqqt yetirilmi
v s. ilr grlmdr. Bunun nticsind mhasibin ii mstqil ixtisasa evrilmi v
inkiaf etmy balamdr.
Bu inkiafn dinamikasna nzr yetirsk qeyd ed bilrik ki, gr 1773-c ild
Edinburq mlumatna gr cmisi yeddi mhasib var idis XIX srin vvlin ngiltr v
9
otlandiyann iri hrlrinin mlumatnda onlarn say llidn ox olmudur. 1844-c
ild irktlr haqda qanun qbul edilrkn mflislmi firmalarda mtlq auditor
yoxlamas aparlmas nzrd tutulmudur. Btn bunlar mhasiblr cmiyytinin
yaradlmasna imkan yaratdndan 1854-c ild Edinburqda bu cr cmiyyt tkil
olunmudur. Htta Kral Xartiyas bu cr cmiyytin hr bir zvn inaml mhasib
titulu hququ vermidir. 1880-ci ild is Viktoriya kralnn tbbs il ngiltr v
otlandiyada inaml mhasiblrin institutu yaradlmdr.
Amerika snayesi, xarici kapital axnnn xsusil Byk Britaniyada xeyli artmas
hesabna inkiaf etmi v bu baxmdan da Britaniyann inaml mhasiblri Amerikada
auditor ilmy balamlar. Mhz bu baxmdan ksr Amerika auditor firmalar
Britaniyann kkl auditorlar hesab olunurdular. Amerika pekar mhasiblrinin 1887-
ci il tarix saynn az olmasna baxmayaraq zlrinin ictimai mhasiblr assosiasiyasn
yaratmlar. Sonralar bu cr assosiasiyalar ayr-ayr tatlarda da meydana glmy
balam v 1896-c ild Nyu-York tatnda yaradlm assosiasiyada cmiyytin zvlrini
diplomlu ictimai (inaml) mhasiblr adlandrmlar. ctimai mhasiblr assosiasiyas
1917-ci ild sertifikata malik olmadan Amerikann ciddi ixtisas tlbli mhasiblr
institutuna evrilmidir. Sonralar is sertifikat verilmkl Amerikann diplomlu ictimai
mhasiblr cmiyyti meydana glmidir. 1936-c ild hr iki cmiyyt birldirilmi v
1957-ci ild o Amerika naml Mhasiblr nstitutu adlandrlmdr. Bunlardan baqa,
Amerikada digr mhasibat tkilatlar da faliyyt gstrmi v hal-hazrda da
gstrmkddir.
Mhasibat uotu Rusiyada nec bir elm kimi z inkiafn XIX srin birinci yarsnda
tapmdr. Onun banilri K..Arnold, .N.Axmetov, E.A.Mudrov, A.M.Volf, E.E.Suvers
v baqalar olmular. K..Arnold Almaniyadan glmi v Moskvada ilk mhasibat uotu
mllimi olmu, .N.Axmetov Peterburq ticart firmasnda; E.A.Mudrov Olenski
(Petrozavodsk hri) gimnaziyasnda riyaziyyat v fizika mllimi ilmidir.
Azrbaycanda mhasibat uotunun bir elm kimi meydana glmsi v tannmas
Rusiya il laqli kild qurulmaqla el Rusiyaya aid olan dvr tsadf edir. Hl XIX
srin axr v XX srin vvlind Azrbaycann aparc irktlrinin v sahibkarlarnn
mhasiblri olmu, mhasibat uotu zr z dvrnn tbbskar mtxssislri kimi
ilmi Fridon Akimovi Mrdanov, Hac Mcid fndi fndizad, blqasm
Nurmmmd olu Hseynzad, Mirhbib Seyidhmd olu Seyidmmmdov, Mir
Mhmmd Seyidov v baqalar aldqlar sahlrin uot iini aparmaqla yana onun
elmi saslarla qurulmasna dair ox ilr grmlr. Onlar dflrl Bak quberniyasna
mracit edrk Bakda irkt v sahibkarlarn Tsrrfat faliyytinin idar olunmasnda
hesabdarlq v mhasibatln yerini v rolunu geni aqlam v buna gr d szgedn
ixtisaslara vahid istiqamt vermk n mvafiq tdris mssislrinin-kurslarn,
mktblrin, mslhtxanalarn v digr nv muliyytlrin almasn xahi etmilr.
Dorudur, sadalanan hmsntkarlar etdiklri mracitlr cavabsz qalmam v bu vacib
iin yerin yetirilmsin dair mvafiq icazlr alaraq onlarn Bakda, Gncd, amaxda,
Naxvanda, Qubada v digr iri mntqlrd hyata keirilmsin nail olmular. Bu id
inqilaba qdr v inqilabdan sonrak dvrlrd Azrbaycanda uotun qurulmas v onun
10
banisi kimi tannan liqulu Frcov xsusi rol oynamdr. O, inqilaba qdr bir ox
sahibkar irkt v firmalarda mhasib kimi ilmi v 1917-1920-ci illrd hesabdar-
mhasiblr kurslar (o vaxtlar luqulu Frcov kursu adlanrd) aaraq onu o dvrn
tlblrin uyun tkil etmk n rus alim-mtxssislrini Azrbaycana dvt edrk,
onlarn tcrbsindn istifad etmidir. Mhasibat uotu ixtisas zr mtxssislri daha
tkmil formada hazrlamaq n liqulu Frcov kadr hazrlnn daha masir-orta
ixtisas v ali thsil sistemini semy stnlk vermi, demk olar ki, ona nail olaraq bu
kadrlar hazrlayan Statistika, Kommersiya texnikumlarnn, Azrbaycan Dvlt
Snaye nstitutunun nzdind iqtisad fakltsinin v sonradan 1930-cu ild bu fakltnin
bazasnda Azrbaycan Xalq Tsrrfat nstitutunun almasnda v faliyyt
gstrmsind itirak etmidir. xtisasna sadiq qalan liqulu Frcov Azrbaycan Xalq
Tsrrfat nstitutunun ilk rektorlarndan biri olmu v onun glck inkiafnda z
myini sirgmmidir. ldiyi dvrd o mhasibat uotunun nzriyysin v mxtlif
sahlrd tkil ediln mhasibat uotuna dair drsliklr, metodik gstrilr, praktiki
tvsiylr hazrlam v bilavasit onlarn ttbiqin nail olmudur. Mhz liqulu
Frcovun bu cr smrli myinin nticsidir ki, hal-hazrda Azrbaycan Xalq
Tsrrfat nstitutunun bazasnda yaradlan Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti
dnyann digr universitet v institutlar il mqayis olunmaqla znmxsus
stnlklr malikdir.
Szgedn mumxalq hmiyytli ilrin yerin yetirilmsind liqulu Frcov tk
olmam, hm inqilabdan vvlki hm d sonrak dvrlrd ona yaxndan kmklik
gstrn hmkarlar olmu v bu ii yaradan insana dayaq durmular. Hal-hazrda da bu
ustad insann tlblri onun ideyalarnn-mhasibat uotunun inkiafna, masir
mrhld tlb olunan beynlxalq uot standartlarna uyunladrlmasna dair
msllrin hllind durmadan alrlar. liqulu Frcovun ideyalarn daima
dstklyn hmkarlar v tlblri srasna Saleh Smdovu, Mbud Mmmdovu,
Aammmd Slimovu, Mirmmmd Abdullayevi, Hac liyevi, Veysl sayevi, Hseyn
Namazliyevi, Sbhan Seyfullayevi, Mhsti Hacyevan, mamddin Mahmudovu,
Kamal Yusifovu, hmd Cfrovu, Yaar Hseynovu, Yolu lizadni, Firddin
Quliyevi, Qznfr Abbasovu, Sifariz Sbzliyevi, Bybala Xankiiyevi, Babaxan
Babayevi, Rayt Hacyevi, Habil badovu, Rid Rstmovu, Vaqif Quliyevi, llz
Dadmirovu, li Sadqovu, Sfr Sleymanovu, ziz Mmmdovu, Nzakt
Musayevan, Hafiz Hacyevi, Niyazi smaylovu, Cmil Namazovan, Cmalddin
Zrbliyevi, Teymur Zeynalovu, nvr Salahovu, bad Abbasovu, brahim Mmmdovu,
Rasim Himovu, ivxan Abdulovu, Yusif hmdovu, saq Verdiyevi, Qm Bdlovu
tcrbd ilyn Elxan Cfrovu, Sleyman Qasmovu, Bahddin Hsnovu, Calal
mamquliyevi, Mharib Rsulovu, Vaqif Mmmdovu, Xalid yyubovu, Ali
Mmmdovu, Zhrab Frcovu, Tofiq Nayevi, Zahid sayevi, Vqar rifovu, ltifat
Babayevi, Clal Frclini, Nurqlm Qasmovu v digrlrini aid etmk olar.
Bir elm kimi z inkiafn XIX srd tapm mhasibat uotuna dair ilk drslik el hmin
srd Rusiyada iq z grmdr. K. Klark v V.Neminov trfindn yazlm Hesablama
elmi adl drs vsaiti 1831-ci ild nr edilmi, 1866-c ild Sankt-Peterburq Kommersiya

11
Mktbinin mllimi Q.Reynbort trfindn yazlan nzri v tcrbvi hissdn ibart olan
Sad v ikili sistem zr kommersiya mhasibatlnn tam kursu apdan xm, 1883-c ild
Moskva Kommersiya Elmlri Akademiyas nzdind olan Moskva Texniki v Kommersiya
Hesablamalar Mktbinin mllimi A.Prokofyevin yazd kili mhasibatlq kursu iq z
grmdr. 1888-ci ild pekar mhasib A.M.Folf Hesabdarlq jurnal buraxmaa balam,
1892-ci ild mhasibatlq sahsind grkmli mtxssis E.E.Severs is hesabdarl, tsrrfat
faliyyti hesabdarlnn aparlmasn uot haqda elm kimi baa dmyi tklif etmidir. 1906-c
ild Sankt-Peterburqda .Maksimovun Ticart-snaye v knd tsrrfat mssislrind
hesabdarln inkiaf v onun hmiyytinin qsa tarixi mcmusi apdan xmdr. Rusiyann
mhasib, mtxssis v alimlri il yana lkmizin hmsntilri xsusil ixtisasmzn
asaqqallar saylan Mirhbib Seyidhmd olu Seyidmhmmdov, Fridon Akimovi
Mrdanov v liqulu Frcov 1892-ci ild Uot ii v onun aparlma qaydas, 1906-c ild
Ticart kitab v hesablar, 1917-ci ild Hesablamalarn aparlmas prinsiplri, 1924-c ild
Hesabdarln saslar, 1930-cu ild mumi hesabdarlq sulu, 1935-ci ild ura mhsib
uotu nzriyysi drslik v metodik gstrilri drc olunmudur.
Rusiyada maliyy d daxil olmaqla btn iqtisadiyyat sahsin toxunan Dvlt
quruculuu Byk Pyotrun ad il baldr. XVII srd I Pyotr Rusiyann gerid
qalmasn qbul etmi v lknin btn tsrrfat v sosial hyatna toxunan hrtrfli
islahatlar hyata keirmidir. Hyata keiriln islahatlar irisind uotun qurulmas v
onun kkndn dyidirilmsi mslsi yaddan xmam v bu istiqamtd hmiyytli
ilr grlmy balanmdr. Bununla laqdar olaraq 1710-cu ild Hrbi v digr ilr
haqda cdvl dvlt qzetind ox az aydn olan Mhasib sznn yaranmas v bu
ixtisasn bilavasit ba vermi hadislrin onlara dair rsmiyyt salnm sndlr
sasnda mvafiq kitablarda qeydiyyat (yazl) aparmas, bu yazl vasitsil btn
faliyyt zrind nzartin hyata keirilmsini tkil etmk v digr idaretm ilri
yerin yetirmsi aqlanmdr. Bununla laqdar olaraq hmin dvrd uot v nzart,
onun qurulmas v aparlmasna ox byk diqqt yetirilmy balanmd. Mhz bu
dvrd uotun tkili zr btn tlimatlar dvlt akt kimi nr edilmi v o sas snd
kimi qbul edilmidir. Bu cr dvlt aktnn qbul edilmsi 22 yanvar 1914-c il tsadf
edir. Bu snd dvlt aparat v dvltin snaye sahlri n mtlq snd kimi qbul
edilmi v aadak sas tlblri bir mqsd kimi qarya qoymudur:
Yazllarn vaxtl-vaxtnda aparlmas v hesablarn balanmas;
Msul xslrin ciddi surtd tabeiliyinin tmin olunmas .
daretm haqda mhasibat uotu sistemini xsusil materiallarn anbar uotunu, ilk
sndlrin kmyi il tsrrfat hyatnn btn hallarnda mumdvlt metodunun tsir
drcsinin metod v prinsiplrini znd ks etdirn 5 aprel 1722-ci il tarixli hrbi flot
haqda qrar Rusiya uotunun tarixind mhm hmiyyt ksb etmidir. Mhz bu
dvrdn Rusiyada ikili yazl v mhasibat hesablar anlay meydana glmi v z
inkiaf yolunu tapmdr.
Elm kimi mhasibat uotunun inkiaf XX srin grkmli alimlrinin ilrind geni
ks etdirilmi (1845-1850-ci illrd) v bu inkiaf z msbt tsirini Azrbaycana da
gstrmidir. Bunun nticsidir ki, XX srin axrlar, XXI srin vvllrind bu maraql
v iqtisadiyyatn aar, masir bazar iqtisadiyyat raitind biznesin dili olan elm zr 7
12
elmlr doktoru-Veysl sayev, Hseyn Namazliyev, Sifariz Sbzliyev, bad Abbasov,
Slim Mslmov, Qznfr Abbasov, Sleyman Qasmov, Cmil Namazova v onlarla
elmlr namizdlri mhasibat uotunun bu v ya digr sahlrini hat edn problemlrin
hllin dair doktorluq v namizdlik dissertasiyas mdafi etmilr. Mhz bu alimlrin
elmi rhbrliyi il onlarla aspirantlar mdafi edrk alimlik drcsi alm v onlarn
mllifliyi il oxlu sayda monoqrafiyalar, drsliklr, elmi mqallr v uota dair
tvsiylr hazrlanm, nr etdirilmi, respublika iqtisadiyyatnn sas aparc
mtxssislri olan mhasiblrin, iqtisadlarn v iqtisadiyyatla maraqlanan oxucularn
srncamna tqdim edilmidir.
Hal-hazrda liqulu Frcovun davamlarndan Sifariz Sbzliyev, Qznfr
Abbasov, Slim Mslmov, Sleyman Qasmov, bad Abbasov, Vaqif Quliyev v
digrlri mhasibat uotu zr dvlt sviyyli normativ aktlarn yazlmasnda v ttbiq
edilmsind bilavasit itirak etmi v hal-hazrda da itrak edirlr. Qeyd ediln
mlliflrin gc v tbbs il uotu v onun sas saylan maliyyni beynlxalq
standartlara uyun quraraq onu hmin standartlarn tlblrin uyun daha geni qurmaq
n 1992-ci ild Respublika Maliyy Nazirliyin mracit edrk Maliyy v uot
jurnalnn tsis edilmsini xahi etmilr. Mtxssislrin bu mraciti qbul edilrk
tlb ediln jurnal tsis edilmi v o 1993-c ildn hr ay drc edilir v masir uot v
maliyy problemlrin dair n aktual msllri v digr materiallar drc edir.

1.2. Tsrrfat uotu haqda anlay v onun nvlri

Hr bir cmiyytin inkiaf v faliyytinin sasn maddi istehsal tkil edir.

nsanlarn nsildn nsl yaamas n onlarn ia mhsullarna, yemy, paltara v
digr mhsullara olan tlbatnn dnilmsi zruridir. Bunun n is istehsal v
kommersiya prosesind istifad olunan mk vasit v yalarnn, avadanlqlarn,
nqliyyat vasitlrinin, altlrin istehsal inventarlarnn, xammallarn, materialn,
yarmfabrikatlarn v s. olmas lazmdr.
stehsal-mumilikd mcmuu mhsulun hrktinin balanc kimi tkrar istehsal
prosesinin sas mrhlsi hesab edilir v o stehsal Tdark-stehlak proseslrindn
keir.
stehsal, tdavl v istehlak proseslri fasilsiz olaraq tkrar olunur, cmiyyt is
onun inkiafnn btn mrhllrind bu proseslri xarakteriz edn informasiyalar ld
etmk zruridir.
Tsrrfat prosesinin gediat haqda doru v dzgn mlumatlar almaq n bir
qayda olaraq butun tsrrufatlarda ba vermi hal, hadis v mliyyatlar qeyd ala biln
tsrrfat uotu tkil olunur. Bellikl, tsrrfat uotunun meydana glmsi maddi
istehsaln idaredilmsinin, yni tsrrfat hyatnn konkret hallarna dair zruri biliyin
olmas v bununla da tsrrfat proseslri zrind rhbrliyin tkilinin tlb olunmas
il baldr. Tsrrfat proseslrinin gediat haqda mvafiq informasiyann toplanmas,
onlar zrind mahidnin aparlmasndan, sonrak mrhllrd is hmin
13
informasiyalarn miqdar xarakteristikasnn, yni say gstricilrinin tyin edilmsindn
balanlr. Bu mrhldn sonra szgedn gstricilrin qeyd alnmas tlb
olunduundan maddi istehsaln idarolunmas v onlar zrind nzartin aparlmasndan
istifad edilir. Uot gstricilri il tsrrfat proseslrinin kmiyyt v keyfiyyt
trflri: hazrlanm v satlm mhsullarn hcmi, kassa v hesablama hesabnda olan
pulun mvcudluu, material ehtiyatlar, sas vsaitin hcmi, mnft v i.a. haqda
mlumatlar aqlanmaldr.
Btn qeyd edilnlr saslanaraq qeyd etmk olar ki, myyn iqtisadi qurulu
raitind maddi istehsal, istehlak v s. hallar tsrrfat uotunun obyektlri hesab edilir.
Buna gr tsrrfat uotu, mvafiq istehsal sulu il bal olan tsrrfat mnasibtlrini
znd xarakteriz edir. Bellikl, tsrrfat uotu konkret iqtisadi qurulu raitind
nzart v idaretm baxmndan maddi istehsal prosesinin hrkti zrind mahid
aparmaq, onu lmk v qeyd almaq funksiyasn yerin yetirir.
Tkilatn mlaknn kmiyyt xarakteristikasn, onun htliklrini v tsrrfat
mliyyatlarnn gediatn myyn etmk v onlarn nticsini qiymtlndirmk n
tsrrfat uotunda uot: natural, mk v pul llrindn istifad edilir.
Natural l uota alnan obyektin natural ifadd llmsi il xarakteriz olunur.
Obyektin fiziki xsusiyytindn asl olaraq bu l metr, litr, kiloqram, kilovat-saat, ton-
kilometr v s. ola bilr. Natural ld mlakn-sas vsaitlrin, qeyri-maddi aktivlrin,
materiallarn, yarmfabrikatlarn, hazr mhsullarn, mtlrin v i.a.-nn hrkti v
istifadsi ks etdirilir.
Lakin qeyd edk ki, natural llr olan-ton, metr, dd v i.a.-dan istifad etmkl
mxtlif obyektlrin xarakteristikas haqda tam mlumat almaq qeyri - mmkndr.
Natural llr ancaq eyninvl yalar xarakteriz etmk n istifad olunur.
Natural llrin mxtlif grnn xarakteriz edn mk ls vahid vaxtla (i
gn, saat, dqiq il) ifad olunan i vaxt msrflrinin miqdarn hesablamaq n
istifad edilir. Onlar tkilatn ii heytinin mkhaqqnn hesablanmas, i gr
ilynlrin hasilat normasnn yerin yetirilmsi zrind nzartin aparlmas, mk
mhsuldarlnn myyn edilmsi n istifad olunur. Lakin mk ls mxtlif
mhsul v mmulatlarn istehsalna kiln mk msrflrini geni hatli kild
mumildirmk n he d hmi universal gstrici kimi x ed bilmir.
lknin, mssis v tkilatlarnn sas gstricilri olan pul vsaitinin, debitor v
kreditor borclarnn, elc d mumi v satlan mhsullarn, onlarn maya dyrinin,
yaxud zrrliyin tsrrfat uotunda ks etdirilmsi n pul lsndn istifad edilir.
Pul lsnn gstricilri natural v mk llrinin mlumatlarndan istifad
etmkl hesablanlr. Pul ls mlakn, hdliklrin v tsrrfat mliyyatlarnn vahid
universal l olan manatla mumildirilmsi n ttbiq edilir.
Btn qeyd edilnlri mumildirmk n tsrrfat uotunun alt: operativ,
statistika, ekoloji, ictimai (sosial), mhasibat v vergi nvlrindn istifad edilir. Qeyd
ediln uot nvlrindn hr biri, znmxsus xsusiyyt, mahid dairsin, bu
mahidnin vzif v metodlarna malikdir. Sadalanan bu xsusiyytlr bir-birini
tamamlayaraq tsrrfat uotunun vahid sistemini tkil edir.
14
 Operativ uot tkilatn maliyy-tsrrfat faliyytin gndlik nzart etmk
mqsdil btn hallarn qeyd alnmas, onlar zrind mahid v nzartin
aparlmas n istifad edilir. Operativ uotun mlumatlar myyn tarix ifahi olaraq
telefon, teleqraf, telefaksla toplanr, yaxud tkilatn rhbrin, mlkiyytiy (itirakya,
tsisiy) v Azrbaycan Respublikasnn qanunvericilik aktlarnda nzrd tutulduqda
dvlt orqanlarna tcili bildiril, potla gndrilir. Operativ uotun kmklyi il
tkilatda mhsul buraxl v sat, mkhaqq fondunun istifadsi, material
dyrlilrinin vaxtl-vaxtnda alnmas, malsatan v malalanlarla hesablamalarn hyata
keirilmsi v i.a.-nn gediat zrind gndlik operativ nzart hyata keirilir. Bu cr
informasiyalar mvafiq operativ ntic v ilmlr n konkret tkliflrin verilmsind,
neqativ hallarn aradan gtrlmsind, mssis v tkilatlarda istifad olunmayan
ehtiyatlarn v onlarn istehsalda istifad edilmsind byk hmiyyt malikdir.
Statistika uotu ktlvi hallarn v onlarn tkilatn maliyy-tsrrfat
faliyytind, ictimai hyatda, tbitd qanunauyunluunu ks etdirir v mumildirir.
Bu uot nv tsrrfat uotunun digr nvlri il sx laqd olmaqla, operativ v
mhasibat uotunun mlumatlarndan istifad edir, mlumatlarn (siyahyaalma, anket
sorusu v s.) toplanmasna v onlarn ilnmsin (qrupladrma, icmalladrma,
mxtlif gstricilrin: orta, indeks, korrelyasiya msal v s.) gr znn xsusi
sullarna malikdir.
Statistika uotunun mlumatlar ayr-ayr tkilatlarn, iqtisadi blglrin v lknin
cari v perspektiv dvrlri zr iqtisadi thlilin v proqnozladrmann aparlmasnda
istifad olunur. Statistika, maddi istehsal prosesinin ks etdirilmsin d mhdudiyyt
qoymur. O, iqtisadi v ictimai hyatn btn trflrini ks etdirir, halinin say v
trkibini, insanlarn doum v lmn, xalqn maddi v mdni hyat sviyysini
znd ks etdirir; sas fondlarn yenidn qiymtlndirilmsini hyata keirmy,
inflyasiya prosesinin, lknin siyasi hyatnn btn trflrinin aqlanmasna geni
imkan yaradr.
Ekoloji uot iqtisadi subyektlrin maliyy - tsrrfat faliyytinin ekoloji
smrliliyini myyn etmk mqsdil ekoloji xarakterli mlumatlar mumildirmk
v qeydiyyata almaq sistemini znd ks etdirir.
Ekoloji uotun mqsdi maliyy-tsrrfat nticlrin dair traf mhitin
vziyytin hmiyytli msbt v mnfi tsir gstrn ekoloji informasiyalar
formaladrmaqdan ibartdir.
Ekoloji uotun vziflri aadaklar znd ks etdirir:
a) ekoloji hesabat trtib etmk n sistemldirilmi v dqiq informasiya
formaladrmaq;
b) tkilatn ekoloji v maliyy hesabatlar arasnda zruri qarlql laqni tmin
etmk;
c) istehsaln mumi thlksizliyini tmin etmkl bal kiln xrclri d daxil
etmkl, tbiti hat edn v digr xrclr ciddi hdd qoymaq.

15
 Ekoloji uot smrli tbitdn istifadni, traf mhitin mhafizsini v iqtisadi
thlksizliyi v bunlara bnzr hallar tnzimlyn yeni informasiya metodunu znd
ks etdirir.
Ekoloji tdbirlr, ekologiyann, hminin dvlt resurslarndan iqtisadi chtdn
smrli istifad edilmsini d daxil etmkl traf mhitd istehsaln qarlql
mnasibtinin yaxladrlmasna ynldilir.
Ekoloji uotda uot informasiyalarnn sas nsrlri aadaklardan ibartdir:
1. standartlar v ekoloji tdbirlr zr ntic gstricilri.
1. mssisnin faliyytinin (msln, tullantlarn, atlmalarn, vzldirilmi
tullantlarn) mhm ekoloji baxlar.
2. maliyy gstricilri v mssisnin mlak haqda mlumatlar (cari xrclr, kapital
qoyuluu, qza tdbirlrindn sonra aparlan xrclr, tbitdn istifad olunan
obyektlrin alnmas v s.).
3. ekoloji qza zr msuliyyt, ekoloji qzann dnmsinin qiymtlndiriln dyri.
Ekoloji uotun l vahidi natural v pul klind olur.
ctimai (sosial) uot iqtisadi subyektin sosial faliyytinin yrnilmsi v onun
zrind nzartin aparlmasn izlmk sistemini znd ks etdirir.
ctimai (sosial) uotun mqsdi kompaniyann, mssisnin, tkilatn sosial
siyastinin yerin yetirilmsinin nticsi haqda tam v hqiqi informasiyalar
formaladrmaqdan ibartdir.
ctimai (sosial) uot znd aadaklar birldirir:
ic0mai (sosial) msuliyytin uotunu (sosial hmiyytli frdi faktorlarn, tkilatn
idar edilmsind itirak edn iilrin uotunu);
birg tsirin uotunu (mssis msrflrinin bir yerd qiymtlndirilmsi,
kadrlarn hrkti zr gstricilrin formalamas);
iq0sad ynml ictimai (sosial) tdbirlrin uotu (pul qiymtlndirilmsi
aparmadan, ancaq byk ictimai hmiyyt malik maliyy v qeyri-maliyy
gstricilrindn istifad edilmkl ictimaiyyt trfindn maliyyldiriln layihlrin
qiymtlndirilmsi);
ictimai (sosial) gstricilrin uotu (uzunmddtli qeyri-maliyy, ictimai (sosial)
statistik mlakn qiymtlndirilmsi);
sosial (ic0mai) uotun btn nvlrini hat edn ictimai (qlobal sviyyd
aparlan) uot.
ctimai (sosial) uotun balca vzifsin aadaklar daxil edilir:
a) tkilatn faliyytinin iqtisadi nticlrind kollektivin inkiafnn yerin
yetirilmsini qiymtlndirmk;
b) kollektivin btn zvlrinin maddi v mnvi tlbatn tam dmk.
Bir sra nqteyi - nzrlr gr ictimai (sosial) uot ktlvi hadislri v tkrar
istehsal prosesind maddi rifah v tsrrfatda ictimai mnasibtlri yrnn statistika
uotu il birg ii yerin yetirir.
16
 Bu mlumatlar mxtlif proseslrin nticlrini thlil etmy v onlarn glckd
inkiafn proqnozladrmaa rait yaradr.
ctimai (sosial) uot, makroiqtisadi, yni bir qayda olaraq, ayr-ayr mssislr,
msln, btn maddi istehsal sahlrind mhsul istehsalnn hcmi, onun maya
dyri, traf mhitin tullantlar, tbiti mhafiz faliyytind sas fondlarn miqdar,
mk mhsuldarl v mkhaqqnn v s. dinamikas haqda mlumatlar ld etmk
mqsdil dvlt orqanlar trfindn d aparlma xarakterin malikdir.
Analitik variantda ictimai (sosial) uot ictimai (sosial) statistik qiymtlndirm n
statistika uotunda istifad olunur.
ctimai (sosial) uot idaretm uotuna yaxn olan maliyy, statistika v tsrrfat
uotunun digr nvlri il bal operativ uotla daha qarlql kild aparlr.
ctimai (sosial) uotun metodiki bazas, beynlxalq korporativ sosial hesabat v i
tcrbsind toplanan xsusi hazrlanm uot hesab edilir.
ctimai (sosial) hesabat konsolid edilmi formada tqdim edilir. ctimai (sosial) uot
v hesabatn dvriliyi tkilatn ictimai (sosial) siyastinin strategiyas il myyn
olunur v mhasibat hesabatnn rivsin uyun glmir. ctimai (sosial) uot v
hesabatn n mhm prinsipi ictimai (sosial) siyast trfindn qbul edilmi
mssisnin ictimai (sosial) prioriteti hesab edilir.
, , , c
,
,
.

; -

; c ( ,
, .) y
.

Vergi uotu vergi bazasnn v hmin verginin mblinin hesablanmas il bal

tsrrfat mliyyatlarnn tam, fasilsiz v sndl rsmiyyt salnm uotunu
aparmaqla konkret vergi zr vergi bazasnn formalamas haqda informasiyalarn pul
ifadsil toplanmasnn, qeydiyyata alnmasnn v mumildirilmsinin nizama
salnm sistemidir.
Szgedn verginin ayr-ayr nvlrinin uotu v onlarn hesablanmas Azrbaycan
Respublikasnn 11 iyul 2000-ci il 905-Q -li Qanunu il tsdiq edilmi Vergi Mcllsi
il tnzimlnir. Vergi uotunun sas prinsiplri drsliyin 14-c blmsind geni
verilmidir.

1.3. Mhasibat uotunun trkib hisslri v onlarn xarakteristikas

17
 Hr bir tsrrfat subyektinin faliyytini hrtrfli yrnmk v ondan ld ediln
nticlri ictimai, sosial, iqtisadi v digr istiqamtd aradrmaq, aradrlan msllr
dair saslandrlm qrarlar xarmaq n mhasibat uotunun mlumatlarndan istifad
edilir. Bu cr universal xsusiyyt malik olan mhasibat uotu drd mstqil hissdn:
mhasibat uotunun nzriyysindn, maliyy (mhasibat) uotundan, idaretm
uotundan v vergi uotundan ibartdir.
Mhasibat uotunun nzriyysi-btvlkd mhasibat uotu sisteminin tkili
zr nzri, metodoloji v praktiki msl v problemlri yrnn elmdir.
Tannm Amerika alimlri olan Xendriksen E.S. v Van Breda M.F 1 . mnftin
hesablanmas metodunun thlilin saslanaraq mhasibat uotunun nzriyysini
znmxsus trzd izah edrk, onu btn tsrrfat v qeyri-
tsrrfat subyektlrinin hm ictimai, hm sosial, hm d iqtisadi faliyytlrini
saslandrlm kild hrtrfli hat edn maliyy (mhasibat), idaretm v vergi
uotunun sas aparc qolu hesab etmilr. Bu cr yanama digr anqloamerikan alimlri
n d xarakterikdir.
mumiyytl mhasibat uotunun nzriyysi-mnftin hesablanmas metodunun
thlili sulunu znd cmldirir.
Amerikallarn fikrinc, mhasibat uotunu hat edn hr hans nzriyy bu v ya
digr gstricilri znd ks etdirir. Bu gstricilr iki qrupa blnr.
Birinci qrup mhasibat uotu nzriyysinin drd nvn-vergi, hquqi, yaxud
hquq, etika, psixoloji nzriyyni hat edir.
Vergi nzriyysi mnftin vergiy clb olunan mblinin tkilatn mnfti hesab
edilmsini ifad edir. Szgedn nzriyy mhasibat uotunu vergi hququnun xsusi
hal kimi xarakteriz edir.
Hquqi, yaxud hquq nzriyysi mhasibat uotunu vergi il deyil, mlki hquqla
laqlndirir, mnft is vsaitin alnmasn deyil, onu almaq hququna malik olmasn
ifad edir.
Etika nzriyysinin trfdarlar uot vasitsil sadc olaraq hquqi normalara
riayt olunmasn deyil, tkilatn informasiya sisteminin tqdim etdiyi mlumatlarn tam
dzgn olmasn nzrd tutur.
Psixoloji nzriyy mhasibat uotunun tqdim etdiyi hr bir informasiyaya, ondan
istifad ednlrin inamnn olmasn hat edir.
kinci qrup maddi, yaxud iqtisadi nzriyyni hat edir. Bu sahd ilyn
mlliflr szgedn nzriyyni qrupa blr.
Birinci Makroiqtisadi nzriyy uot obyekti kimi lknin btn xalq tsrrfatnn,
ikinci mikroiqtisadi nzriyy is ayr-ayr tsrrfat subyektlrinin x etmsini
nzrd tutur. nc qrup olan sosial-korporativ nzriyy bir sra xsusiyytlr
malikdir. Buna gr cmiyytin bir sra sosial msllrinin hllind firma rhbrlri
bu xsusiyytlrdn asl vziyytd qalmal olurlar. Bu nzriyynin trfdarlar
mhasibat uotuna iqtisadi nzriyynin trkib hisssi kimi baxrlar.

18
 qtisadiyyatn sadalanan nzriyylrindn hr biri, o cmldn mhasibat uotunun
nzriyysi hanssa mqsd xidmt etmkl lknin inkiafnda znmxsus
hmiyyt malikdir.
Maliyy (mhasibat) uotu tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat qaydas il
rsmiyyt salnmasn v onlarn qeydiyyata alnmasn znd birldirn uot
informasiyalarnn toplanmas elc d maliyy hesabatnn trtib edilmsi sistemini
znd ks etdirir. Maliyy hesabatnn mlumatlar tkilatn daxilind mxtlif
sviyyli rhbrlr v xarici istifadilr (investorlar, kreditorlar, banklar, vergi v
maliyy orqanlar v i.a.) trfindn istifad edilir. Maliyy uotu mhasibat uotunun
xeyli hisssini hat edrk tkilatn mlak v hdliklri qeyri-maddi
_________________________
1. X .. .. , . . ( . .
..) . , 1977.
aktivlr, sas vsaitlr, icar edilmi mlaklar, maliyy qoyulular, dvriyy aktivlri v
tkilatn hdliklri, pul vsaitlri, kapitallar, fondlar v ehtiyatlar, mnft v
zrrlri v i.a. haqda informasiyalar znd birldirir.
daretm uotu glckd mhasibat uotunun trkib hisssi olmaqla tkilatn
daxilind mxtlif sviyyli rhbrlr trfindn istifad olunan uot informasiyalarnn
toplanmas n nzrd tutulur. Bu uot nvnn balca tyinat konkret istehsalat
nticlrinin ld edilmsind msul olan menecerlri lazmi v tam hcmd informasiya
il tmin etmkdn ibartdir.
daretm uotu plan, normativ, proqnoz v analitik informasiyalar mumildirir,
uotun mahid proseduralarn, onlarn llmsi v qeyd alnmasn tam ks etdirir.
daretm sistemind istehsal msrflri haqda informasiyalar mumildirilir v
aadak maddlr zr uota alnr:
msrf nvlri (mhsul, i v xidmt nomenklaturalar) zr;
msrflrin baverm yerlri, yni material ehtiyatlarna olan ilk tlbat blmlri
(i yerlri, briqadalar, sexlr v i.a) zr;
msrfin aparld, yni bazarda satlmaq n nzrd tutulan mhsul, i v
xidmt nvlri zr.
Vergi uotu mhasibat uotunun trkib hisssi olmaqla vergiy clb olunma v
vergi hesabat trtib etmk mqsdi il mhasibat qaydasnda rsmiyyt salnmas n
nzrd tutulmudur.Bununla birlikd vergi uotu vergi bazasnn dzgn myyn
edilmsi mqsdil mstqil, yaxud mhasibat uotu mlumatlarnda zruri dzli
hesablamalar aparmaq hququna malikdir.
Dzli hesablamalar qeyri-sistemli qaydada, yni hesablama yolu il alnan
dzlilri mhasibat uotunda ks etdirmkl yerin yetirilir. Bu vergi hesablamas,
cdvl, yaxud vergi kartlar kimi tqdim ediln informasiyalarn sistemldirilmsi v
toplanmas n nzrd tutulan vergi registrlrinin ilnmsin v tsdiq edilmsin
rait yaradr.
Vergi uotunun sas funksiyas aadaklar hesab edilir:

19
 dyicilrin vergi hdliklrini dzgn myyn etmk n zruri ilk
informasiyalar toplamaq v onlar tyin edilmi qaydada qeyd almaq;
ilk vergi informasiyalarn mhasibat v vergi registrlrind v mhasibat
uotunun hesablarnda vaxtl-vaxtnda ks etdirmk;
vergidyicisinin vergi hdliklrinin sviyysini dzgn myyn etmk;
dzgn v dqiq vergi hesabatn formaladrmaq;
vergi informasiyasnn v vergi hesabatnn formaladrlmas zrind nzart
aparmaq.
Bellikl, vergi uotu mhasibat uotunun trkib hisssi kimi qalmaqla vergi
hdliklrinin dzgn, obyektiv hesablanmas v tkilatn vergi hesabatnn trtib
edilmsi n zruri maliyy informasiyalarnn toplanmas, qeyd alnmas v ilnmsi
kimi ilrin yerin yetirilmsini znd ks etdirir.

1.4. Mhasibat uotunun aparlmasnn sas tlblri v vziflri

Mlkiyyt formasndan asl olmayaraq btn tkilatlarda mhasibat uotunun

aparlmasna eyni tlblr qoyulmaqla mxtlif normativ sndlrl nizama salnr.
Onlardan n saslarn nzrdn keirk:
1. Tkilat znmxsus mlaklarn, hdliklrin v tsrrfat mliyyatlarnn
mhasibat uotunu Maliyy Nazirliyi trfindn tsdiq olunmu mhasibat uotunun
hesablar planna sasn ilyib hazrlad ii hesablar plannda ikili yazln kmyi il
qarlql laqli hesablarda aparlmasn hyata keirir.
2. Tkilatn mlaklarnn, hdliklrinin v tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat
uotu Azrbaycan Respublikasnn valyutas-manatla aparlr. mlaklarn, hdliklrin v
tsrrfat faliyytinin digr hallarnn sndldirilmsi, qeyd alnmas, mhasibat
hesabatnn trtibi Azrbaycan dilind yerin yetirilir.
3. Tkilatlar n qbul edilmi uot siyasti btn hesabat dvr rzind mtlq
saylr. Bu siyast, bir qayda olaraq, uotun qarsnda aadak tlblri: tam olmasn;
vaxtl-vaxtnda aparlmasn; mlumatlarn aydn v baa dln kild ks
etdirilmsini; mzmunun formaya qar prioritetliyini; ks mlahizlrin olmasnn (hr
ayn sonuncu tqvim gnn sintetik hesablar zr dvriyy v qalqlarn analitik
hesablarn mlumatlarna brabrliyini) smrli olmasn nzrd tutur.
4. Mhsul istehsal, yerin yetirilmi i v gstrilmi xidmtl laqdar kilmi
cari msrflrin elc d kapital v maliyy qoyulular il bal olan msrflrin
mhasibat uotunda ayr uota alnmasn tmin edir.
5. Tkilatda mlkiyyt hququna malik mlaklar, digr hquqi xs mxsus olan
mlakdan ayr uota alnr.
6. Tkilatn hquqi xs kimi qeyd alnd v onun yenidn tkil, yaxud lv
olunduu dvr qdr Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi il tyin olunmu
qaydada mhasibat uotu aparlr.
7. Mhasibat uotunun tkili, mhasibat hesabatnn tqdim edilmsi, tsrrfat
mliyyatlarn yerin yetirn zaman qanunvericiliy riayt edilmsi, tyin olunmu
20
qanunvericilikl faliyytin auditinin aparlmas zrind msuliyyt, tkilatn rhbrin
hval edilir.
Btn qeyd edilnlrdn asl olaraq mhasibat uotunun qarsnda aadak
vziflr qoyulur:
tkilatn faliyyti v onun mlak haqda mhasibat hesabatnn hm daxili
istifadilr-tkilat rhbrlri, tsisilr, itiraklar v mlak sahibkarlar hm d xarici
istifadilr-investorlar, kreditorlar v s. n tam, zruri v dzgn informasiyalar
formaladrmaq;
tkilatn, tsrrfat faliyytini yerin yetirmsi v onun mqsduyunluuna
dair Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin riayt olunmasna nzarti hyata
keirmsi n tsdiq olunmu norma, normativ v smetalara uyun maddi, mk v
maliyy resurslarnn hrktin dair mhasibat hesabatndan daxili v xarici istifad
ednlri zruri informasiyalarla tmin etmk;
tkilatn maliyy-tsrrfat faliyytind ba ver bilck neqativ hallar vaxtl-
vaxtnda xbrdar etmk, tkilatda cari v perspektiv dvrlrd olan tsrrfat daxili
ehtiyatlar myyn edib, tsrrfat faliyytinin zruri sahlrin ynltmk;
bazarda maksimum mnft ld etmk mqsdil rqabt qabiliyytin kmk v
tsir gstrmk.

1.5. Mhasibat uotu-tkilatn idaretm v informasiya sisteminin sasdr

Tabeiliyindn v mlkiyyt formasndan asl olmayaraq hr bir tkilat hquqi

chtdn mhasibat uotu tkil etmli v onu aparmadan faliyyt gstr bilmz. Bu, ilk
nvbd mhasibat uotunun, tkilatn btn mlak v maliyy vziyyti xsusi il
maddi, mk v maliyy resurslar, investisiya v kredit siyastinin nticlri, istehsal
msrflri v onun smrliliyi v i.a. haqda tam informasiya vermsi, tsrrfat
faliyytinin idarolunmasna v mnft zr taprn (proqnozun) yerin yetirilmsin
nzartin aparlmasna, istehsaln inkiafna dair perspektiv planlarn hazrlanmasna geni
imkanlar yaratmas il laqdardr. Bellikl, qeyd edilnlrdn ntic xararaq dey
bilrik ki, mhasibat uotu tkilatn idaredilmsi v informasiya sisteminin
formalamasnn trkib hisssi hesab edilir.
Uot informasiyalar hm tkilat daxili, hm d ondan knarda idaretm v maliyy
qrarlar qbul etmk n sas aparc vasit hesab edilir. Bu zaman o, informasiya,
planlama (taprq), nzart, mhafiz v thlil kimi n mhm funksiyan yerin yetirir.
nformasiya-saslandrlm idaretm qrar qbul etmk n tkilatn maliyy-
tsrrfat faliyyti haqda vaxtl-vaxtnda yararl mlumat olmasn znd ks etdirir.
Planlama (taprq)- hrktetm prosesinin qaydasn ifad edir. O, qarya
qoyulan mqsdin quruluunu, onun yerin yetirilm yollarnn axtarlmasn v bu
mslnin hlli n optimal variantn seilmsini znd birldirir. Bir qayda olaraq,
cari v perspektiv dvrn planladrlmas qardak maddi msrflr v pul vsaitinin
hcmini nzrd tutan mnft haqda informasiya olmadan aparmaq qeyri-mmkndr.

21
 Nzart-plann (taprn) hqiqi yerin yetirilmsinin myyn edilm prosesini
znd birldirir. Bu prosesi yerin yetirmk n hqiqi msrf v glirlri planla
(taprqla) mqais etmk metodundan istifad edilir. Tkilatn vziyyti v onun
mlaknn hrkti, hdlik v tsrrfat mliyyatlarnn icras v s. zrind nzartin
tkil edilmsi, tsrrfat faliyytind ba vern neqativ hallara qar mbariz aparmaq,
tsrrfatdaxili ehtiyatlar myyn etmk mqsdi il yerin yetirilir. Tkilatlarda daxili
nzart: vvlcdn (tsrrfat mliyyatlar aparlana qdr); cari (mliyyat aparlan
dvrd); son (mliyyat ba verdikdn sonra)aparlan nzart blnr. Xarici maliyy
nzartini investorlar, kreditorlar, hesablama palatas, bank, xzindarlq, tfti-nzart
idarsi, vergi orqanlar yerin yetirir.
Mhafiz - aqlanm hesablar planndan (ii hesablar planndan) istifad etmkl
tkilatn maddi dyrlilrinin, pul vsaitlrinin, hminin mvcud mlaknn hrkti v
mhafizsinin btn aspektlrini mhasibat uotunda qeyd alma nzrd tutur. Bu
funksiya uotun aparlmasnn obyektivliyini v inventarlamasnn vaxtl-vaxtnda hyata
keirilmsini tmin edir.
Thlil - qbul edilmi qrarlarn mntzm yrnilmsi prosesini hat edir. Burada
idaretm sisteminin faliyyt gstrmsin maneilik gstrn ks laqlrin tsir
drcsini tyin etmk zruri hesab edilir. Bu zaman qarya qoyulan mqsd nail
olunmadqda, plann (taprn) yerin yetirilmm sbblri analitik xsusil:
planlamada, nzartd, qarya qoyulan mqsdin yerin yetirilmmsind olan
nqsanlar hrtrfli aradrlr.
Hal-hazrda tsrrfat tcrbsind mhasibat uotunun informasiyalarndan daxili v
xrici istifadilr istifad edir.
Daxili istifadilr planlaman, nzarti v igzar mliyyat qiymtlndirmkl
i prosesini yerin yetirmk n zruri informasiyalardan istifad edn idar aparatnda
alan iilr, sahibkarlar, menecerlr hesab edilirlr.
Xarici istifadilr - informasiyalar birbaa, yaxud maliyy marandan dolay yolla
istifad edn knar istehlaklardan ibartdir. Onlar aadak qruplara blnr:
tkilatlarda ilmyn ancaq onun fal faliyytind maraql olan xslr
(shmdarlar, investorlar, kreditorlar, alclar v s.);
bilavasit tkilatn iind ancaq dolay yolla itirak edilmsind maliyy mara olan
xslr vergi xidmti, dvlt idaretm orqanlar, mxtlif maliyy institutlar v fond
bazar itiraklar (sorta irktlri, birjalar, brokerlr v i.a);
igzar mkdalqdan baqa maliyy mara olmayan xslr: auditor firmalar,
statistika orqanlar v s.
Sadalanan istifadilr n keyfiyytli v yararl mhasibat informasiyalar daha
hmiyytlidir. AB-da informasiyann yararll onun dyrliliyi (hmiyytliliyi) v
midvericiliyi (hqiqiliyi) il xarakteriz olunur.
nformasiyann tsrrfatn faliyytin dyrliliyi (hmiyytliliyi) bu v ya digr
qbul edilmi idaretm qrarnn tsiretm imkann tyin etmkl myyn olunur.
nformasiyann dyrliliyinin myyn edilmsi amillrin aadaklar daxildir:

22
 vaxtl-vaxtnda tqdim etm informasiya onu istifad ednlr vaxtl-vaxtnda tqdim
edilmlidir. z vaxtnda tqdim edilmyn informasiyalar tkilatn real vziyyti haqda
mlumat ld etmy imkan yaratmr;
proqnozu tminetm tkilatn inkiaf istiqamtini ks etdirn proqnozun verilmsi
tsrrfatn glck dvrlrd srtl addmlamasna geni yollar ar;
informasiya mnblri il ks laqnin mvcudluu bu operativ idaretm qrarnn
hyata keirilmsini tmin edir.
midvericilik (hqiqilik) istifadilr dzgn, tam v obyektiv mlumatlarn
verilmsini xarakteriz edir. Bunun n informasiya aadaklar znd ks
etdirmlidir:
tsrrfat mliyyatlarnn ba vermsinin yoxlanmas v onu tsdiq etmy imkan
yaradan aydnl;
daxili v xarici istifadilrin maran tmin edn neytrall.

1.6. Mhasibat uotunun baqa iqtisadi elmlrl laqsi

Mhasibat uotunun nzriyysi iqtisadi elmlrin bir sahsi olmaqla, baqa iqtisadi
elmlrl n vvl iqtisadi nzriyy il sx laqlidir. Mhasibat uotunun sasn
yrnmk n uotda ks etdiriln tsrrfat hadislri haqqnda aydn tsvvr malik
olmaq lazmdr. Bazar iqtisadiyyat raitind istehsal sulunun qanunauyunluqlarn
yrnn bir elm kimi mhasibat uotu iqtisadi nzriyy il laqlidir. Bu
qanunauyunluqlar bilmdn uotun dzgn qurulmas v onun tam inkiaf ola bilmz.
Ona gr d iqtisadi nzriyy mhasibat uotunun metodoloji sasn tkil edir.
Mhasibat uotunun nzriyysind onun ttbiq edildiyi btn sahlr n vahid hesab
olunan msllr aydnladrlr. Xalq tsrrfatnn mxtlif sahlrind mhasibat
uotunun ttbiqi xsusiyytlri mhasibat uotunun sahlr kursunda yrnilir. Xalq
tsrrfatnn ayr-ayr sahlrinin uotunun nzri saslarnn yrnilmsi, bu sahlrin
iqtisadiyyatnn yrnilmsi zrind qurulur. Ona gr d mhasibat uotunun
nzriyysi snayenin iqtisadiyyat, istehlak kooperasiyasnn iqtisadiyyat, maliyy,
kredit v i.a. il sx laqlidr. Xalq tsrrfatnn proqnozlamasnn saslarn bilmdn
bazar iqtisadiyyat raitind geni tkrar istehsal prosesinin uotunun metodologiyasn
yrnmk olmaz. Mhasibat uotunun nzriyysi statistika v tsrrfat faliyytinin
thlili il sx laqd faliyyt gstrir. Thlil vasitsil mssis v tkilatlarn
tsrrfat faliyyti yrnilir, plann (taprn) yerin yetirilmsin tsir edn amillr
akar edilir.
Mssis iinin iqtisadi thlilind uotun btn nvlrinin gstricilrindn istifad
edilir. Lakin mhasibat uotu mssisnin faliyytini saslandrlm sndlrl tam
xarakteriz etdiyindn iqtisadi thlil n sas hesab edilir.

1.7. Mhasibat uotunun prinsiplri

23
 Son illrd mhasibat uotuna dair dbiyyatlarda mhasibat uotunun prinsiplri
anlayna tez-tez rast glinir.
Prinsip- mhasibat uotunun bir elm kimi tsrrfatn iqtisadiyyatnn glck inkiaf
yollarn gstrn aparc x v baza sasnamlrini znd ks etdirir.
Bizim fikrimizc, mhasibat uotunun sas prinsiplrin aadaklar daxil etmk
olar:
Muxtariyyt prinsipi - hr hans bir tkilatn vahid mstqil hquqi xs kimi
faliyyt gstrmsini nzrd tutur. Bel hquqi xslrin mlak ciddi olaraq
sahibkarlarn, iilrin v digr tkilatlarn mlakndan ayr uota alnr. Mhasibat
uotunun mlumatlar tkilatn faliyyt gstrdiyi dvrd mxsusi mlakn, hdliyin v
tsrrfat mliyyatlarnn idaredilmsi zr qarya qoyulan vziflr cavab vern
vahid sistemi znd birldirir. Tsrrfat prosesin tsir gstrmyn uot elementlri
artq element kimi uot sistemindn gtrlr v onda ks etdirilmir. Ancaq tkilata
mxsus mlak onun mhasibat uotu v balansnda ks etdirilir.
kili yazl prinsipi - hesablarda ikili yazldan istifad etmkl tkilatda ba vern
tsrrfat hallarn v mliyyatlarn eyni vaxtda eyni mbld bir mhasibat hesabnn
debetind, digr hesabn is kreditind ikili fasilsiz ks etdirmyi hyata keirir.
Tkilatn tsiredici prinsipi. Tsdiq olunmu qaydaya mvafiq olaraq malsatan,
malalan v digr mtrilr hdliklrin dnilmsini hyata keirmkl normal
faliyytin v bazarda stnlyn ld saxlanmasn nzrd tutur. Bu prinsip tkilatn
aktivlrini v onun kmkliyi il ld ediln glck mnfti bu v ya digr istiqamtd
laqlndirmy rait yaradr. Gstriln prinsipin tkilatn mlak v hdliklrinin
qiymtlndirilmsind xsusi hmiyyti vardr.
Obyektivlik (qeyd almaq) prinsipi - tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat uotunda
ks etdirilmsini, yni bu mliyatlarn btn uot dvr rzind qeyd alnmasn
nzrd tutur.
Hesablama (tsrrfat faliyytinin rti hallar) prinsipi - btn mliyyatlarn
onlar dniln zaman deyil ba verdikc ks etdirilmsini v onun aid olduu dvr
yazlmasn znd ks etdirir. Bu prinsipi rti olaraq aadaklara blmk olar:
Glirin qeyd alnmas prinsipi - bir qayda olaraq glir dni aparlan dvrd deyil
alnan zaman uotda ks etdirilir. Azrbaycan Respublikasnda mhsul sat onlar
yklnn v dniln zaman myyn edilir. Beynlxalq standart is satn mhsulun
yklnmsi, tdark edilmsi, pulun satc, yaxud agent trfindn qbul edilmsi annda
qeyd alnmasn nzrd tutur.
Mvafiqlik prinsipi - hesabat dvrnn gliri onun alnmasna kiln xrc mvafiq
olmaldr. Bu zaman mvafiq dvr aid olan glirlr (xrclr) hmin dvrn xrclrindn
(glirlrindn) ayr uota alnmaldr.
Dvrilik prinsipi - daima tkrar olunan balans mumildirilmsin illik,
yarmillik, kvartallq v aylq balans v hesabat trtibinin tnzimlnmsin saslanr.
Szgedn prinsip hesabat mlumatlarnn mqayisliliyin v maliyy nticsinin
myyn dvrd hesablanmasna rait yaradr.
24
 Mxfilik prinsipi. Daxili uot informasiyalarnn mzmunu tkilatn kommersiya sirri
hesab edilir. nformasiyann yaylmas v bununla laqdar dymi ziyana gr
msuliyyt mvafiq qanunvericilikl tnzimlnir.
Pul ls prinsipi. Tsrrfat faliyytinin btn hadislrinin v istehsalat
prosesinin llmsi v hesablanmasnda l vahidi kimi bu l prinsipi, yni lknin
valyutas x edir.
Btn qeyd ediln uot prinsiplri mhasibat uotunun sas konsepsiyas olub, onun
standartlarnn hazrlanmasna geni rait yaradr.

1.8. Mhasib ixtisas v pekar etika

Hal-hazrk bazar iqtisadiyyat raitind mhasib ixtisas olduqca perspektivli v

nisbtn yksk dnilidir. Azrbaycan Respublikasnn Thsil Nazirliyi beynlxalq
normalar nzr almaqla yksk pe thsilinin o cmldn Mhasibat uotu v audit
ixtisas zr dvlt thsil standartlarn ilyib hazrlamdr. Szgedn ixtisas zr thsil
standart drd istiqamt siklini: humanitar, sosial-iqtisadi, mumixtisas v xsusi ixtisas
znd birldirir. Xsusi ixtisasn yrnilmsin daha ox diqqt yetirilmkl ona daha
ox saat nzrd tutulur ki, bu da mhasibat uotunu (tkilatlarda, kommersiya
banklarnda, bdc tkilatlarnda, xarici iqtisadi tkilatlarda) iqtisadi thlili, auditi,
vergiyclbolunman, mssisnin maliyysini, mhasibat uotunda avtomatladrlm
informasiya texnologiyasn hrtrfli yrnmy, elc d iqtisadiyyata, hquqa,
riyaziyyata, statistikaya, idaretmy v zn idaretmy dair elm daha ox vaxt
ayrmaa rait yaradr.
Mhasib-ixtisas iqtisadi-riyazi metodlardan, model v masir texniki idaretm
vasitlrindn istifad etmyi; ixtisas zr elmi tdqiqat aparma; alnm nticlri
ilmyi v thlil etmyi; iqtisadi informasiyalardan smrli istifad etmyi bacarmaldr.
Praktiki yeniliklrl birlikd pekar ixtisasn drindn mnimsnilmsi yksk ixtisasl
mhasibin formalamasn tmin edir v nticd tcrbli mhasib hmi iqtisad,
analitik, bankir v maliyyi vzifsind mvffqiyytl ily bilmsin imkan yaranr.
Bazar iqtisadiyyat raitind mhasiblr sasn drd istiqamtd ixtisaslarlar.
1. daretm, maliyy v vergi uotu. Adtn mhasib mxtlif formal tki-
latlarda, banklarda, maliyy orqanlarnda v xarici iqtisadi faliyytli tkilatlarda muzdla
ilyirlr. Tkilatn btn faliyytin geni, hrtrfli v drindn nzr yetirdikd
grmk olar ki, hr bir mhasib ildiyi obyektin maliyy nticsin hmiyytli tsir
gstrir, tkilatn tsrrfat faliyytindki mnfi hallar hminin maliyy sabitliyinin
tmin edilmsind daxili ehtiyatlar myyn edir v onlar sasnda z iini adna
mvafiq-iqtisad, analitik, bankir v maliyyi kimi qurur.
daretm, maliyy v vergi uotu zr ilyn mhasib mhasibat uotu, audit,
thlil, vergiyclbolunma, maliyy-bank faliyyti, mlki hquq v mhasibat uotunun
Azrbaycan v beynlxalq norma v standartlar sahsind z pekar biliyini daima
artrmaldr. Bu baxmdan o, z pekar bacarq v hazrln idaretm v maliyy uotu
zr attestasiyadan kemkl tsdiq ed bilr.
25
 Beynlxalq tcrb, lk uotunun nnvi vziyyti v Azrbaycanda mvcud
iqtisadi rait, dnyada geni yaylm pekar mhasibin etikas mcllsinin qbul
edilmsini tlb edir. Szgedn mcll AB, Byk Britaniya, Avstraliya v digr
lklrin aparc pekar mhasiblr birliklri trfindn lap oxdan geni istifad
olunur.Tkc onu qeyd etmk olar ki, Amerikann Daimi Mhasiblr nstitutunun pekar
etika mcllsin aadak mnvi normalar daxil edilmidir:
- xidmti vzifnin yerin yetirilmsi zaman tkilat zvlrinin obyektivliyi v
qeyri-asllnn tmin edilmsi;
- xsi bacar nzrd tutan mslht icaz verilmsi;
digr faliyyt nvndn baqa komisyon satda (msln, kompyuter xidmti v
mlumatlarn ilnmsi il laqdar olan xidmtd) itirakn hyata keirilmsi;
- vzetmnin v aldatmann mtlq qadaan edilmsi: Bu cr hallar pekar
etikada ciddi nqsan hesab edilir;
- mhasibin z hrktind v xard qrarlarda muminsani mnvi qaydalara
v xlaq normalarna riayt etmsi.
Mhasib onun funksiyasna daxil olan msllr zr btn ba vermi real vziyyti
obyektiv olaraq nzrdn keirmlidir. O, tkilatn faliyytin mnfi tsir gstrn hr
bir hala yol vermmy almaldr. Mhasibin srbstliyi onun obyektiv v dzgn
ilmsin; hr hans raitdn asl olmayaraq mssisnin faliyytinin doru ks
etdirmsin; mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa
saslanaraq mhasibat uotunun dzgn aparlmasna v maliyy nticsinin
formalamasna imkan yaradr.
d srbstlik v sadiqlik-mhasibin pekar faliyytinin mvffqiyyti hesab
edilir. Mhasibin bu v ya digr mslnin hllind sritsiz olmasn hiss edn hallarda
bu haqda rhbrliy mlumat verilmli v hmin mslnin hlli n bu i daha sritli
mtxssis clb edilmlidir. Hr bir mhasibin n mqdds borcu, z vzifsin diqqtl
yanamaqla ona hval ediln vzifni vicdanla yerin yetirmli; tsdiq olunmu
mhasibat standartlarna riayt etmli; z biliyini yksk sviyyy qaldrmal, daima
pekarlq ustaln tkmilldirmlidir.
Hal-hazrda Azrbaycan hkumti Mhasibat uotu haqqnda yeni qanun qbul
etmidir. Bu qanunda digr msllrl yana mhasibat uotunun islahatna, pekar
mhasiblrin attestasiyasna xsusi diqqt yetirilmidir. Hal-hazrda bu cr attestasiya
knll saslarla aparlr. Szgedn Mhasibat uotu haqqnda yeni qanunda
mhasiblrin attestasiyasn qanunildirmk v ona yksk status vermk nzrd
tutulmudur.
2. Mhasibat faliyytinin qeyri-asll. Masir raitd mhasib hr hans bir
tkilat yaxud idard ilmkl yana hm d bu v ya digr mssis v tkilata
znn dnili xidmtini tqdim edir. Bel kateqoriyal iilr sasn audit yoxlamas
aparan idaretm v maliyy uotu, vergiyclbetm v s. dair mslht vern mhasib-
auditorlar aid etmk olar. Auditorlarn glcyi olduqca yukskdir. Ancaq auditor
faliyyti il mul olmaq n tcrbvi i stajna malik olmaqla yazl v ifahi
imtahan vermk, nticd is attestat yaxud lisenziya almaq lazmdr.
26
 3. Bdc uotu. Bu sahnin mhasibi grdy i gr sasn btn sviyyli
hkumt idarlrind, ictimai v knll tkilatlarda, ali v orta thsil mssislrind,
xstxanalarda, mktblrd v digr bdc tkilatlarnda ilyirlr. O, mhasibat
uotunun aparlmas v hesabatn trtib edilmsi, bdc v ictimai vsaitlrin
qanunauyun v smrli istifad edilmsi zrind nzartin aparlmasn hyata keirir.
4. Pedaqoji faliyyt. Mhasiblrin hazrlanmas yaradc v rfli faliyytdir. Bu
hazrlq istiqamtd hyata keiril bilr.
Birinci - mktb v qsamddtli kurslarda. Burada ixtisas zr ali tdris
mssissini qurtarm elc d ixtisas zr i stajna v orta xsusi thsil malik olan
mllimlrin ilmsini mslht grmk olar.
kinci-texnikum v kolleclrd. Szgedn tdris ocaqlarnda pekar mhasib v
auditor ixtisas zr universitet v institutut qurtarm mllimlr elc d elmlr
namizdi drcsi olan mllimlr ily bilr.
nc- universitet v institutlarda. Bu tdris mssislrind bir qayda olaraq
ixtisas zr namizd yaxud doktor elmi drcsi olan mtxssislr tdris ed bilr.
Bellikl, grndy kimi, mhasib ixtisas znn yerin yetirdiyi funksiya v
vzify gr elmi-yaradc, maraql v glcyi olan bir ixtisasdr.

1.9. Azrbaycan Respublikas v xarici tkilatlarda (firmalarda, irktlrd)

ttbiq olunan mhasibat uotu hesablar v onlarn xsusiyytlri

Hal-hazrda mhasibat uotunda istifad olunan hesablar plan v onun ttbiqin

dair tlimat Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin 2006-c il 18 aprel tarixli -38
sayl mri il tsdiq edilmidir.
Bazar iqtisadiyyat raitind idarilik tabeiliyindn, mlkiyyt v tkilati-hquqi
formasndan, faliyyt nvndn (bdc v bank idarlrindn baqa) asl olmayaraq
btn tkilatlarn, birliklrin v digr hquqi xslrin bu hesablardan istifad etmlri
tvsiy edilmidir.
Mhasibat uotunun hesablar plan tsrrfat faliyyti hadislrinin, aktivlrin,
hdliklrin, maliyy-tsrrfat mliyyatlarnn v s. mhasibat uotunda qeyd
alnmasn v qruplamasn znd ks etdirir. Onda sintetik hesablarn (birinci qbildn
olan hesablarn) v subhesablarn (ikinci qbildn olan hesablarn) ad v nmrsi
gstrilir.
Sintetik hesablarn istifad edilmsn tmin etmk n, hesablar plannda bu
sintetik hesablarn gstrilmsi zruri hal hesab edilir. Hesablar plannda sintetik hesabn
aqlanmasnda mhm rol oynayan subhesablar da nzrd tutulur. Hesablar planna
sasn hr bir tkilat qbul etdiyi uot siyastin uyun olaraq faliyytin thlilini, onun
zrind nzartin aparlmasn v hesabatn trtib edilmsini tmin edn ii hesablar
plan ilyib tsdiq edir. Bu ii hesablar plan tkilatn bu v ya digr daxili tlbatn
dmkl daha dqiq v konkret informasiyalarn alnmasn yerin yetirir v uotun
operativliyinin v analitikliyinin ykslmsin geni yollar ar.

27
 Hesablar planndan istifadni asanladrmaq mqsdi il hr bir hesaba nmr (ifr)
verilir. Mhasibat yazllar zaman hesablarn ad vzin onun ifrsi gstrilir. Bu da
hm uotu hm d onun avtomatladrlmasn asanladrr.
Tkilatlar, zruri hallarda Respublika Maliyy Nazirliyinin razl il bo olan
hesablardan istifad etmkl hesablar planna lav sintetik hesablar daxil ed bilr.
Hesablar plannda nzrd tutulan subhesablar birldiril, balanla v onlara lavlr
oluna bilr.
Analitik hesablarn aparlma qaydas ayr-ayr uot blmlri (sas vsaitlrin,
material ehtiyatlarnn v i.a.) zr tlimat, standart v digr normativ aktlardan asl
olaraq tkilat trfindn tyin edilir.
Btn sintetik hesablar 2006-c ildn nianli (101-dn 902- qdr) nmry
malik olmaqla, srbst nmrlr nzrd tutulan doqquz blmy 90 maddy 811
sintetik hesaba v 751 subhesaba blnmdr.
Ayr-ayr sintetik hesablarn subhesablar hr bir hesab dairsind nmrlnir.
Subhesablarn nmrlri sintetik hesablara lav edilir.

lkd uotun Beynlxalq uot v hesabatna uyunladrlmas il laqdar

Azrbaycan Respublikas hkumtinin 20 fevral 2003-c il 29 -li qrar il tsdiq
olunmu Beynlxalq mhasibat uotu standartlarna kemk mqsdil Milli Mhasibat
Uotu Standartlarnn 2003-2007-ci illrd hazrlanmas hmin standartlara lav v
dzlilrin edilmsi il 2009 v 2012-ci illrd ttbiqin dair sonrak qbul edilmi
proqrama sasn Milli uot standartlar hazrlandndan hesablar plannn bu
standartlarn tlblrin cavab ver bilmsi zruriyyti meydana xmdr. Mhz bu
sbbdn Respublika Maliyy Nazirliyinin Milli Uot Standartlar hazrlayan ii qrupu
yeni hesablar plan hazrlam v onu Nazirliyin 2006-c il 18 aprel tarixli -38 nmrli v
digr mvafiq mrlri il tsdiq etmidir.
Szgedn hesablar plan Maliyy hesabatlarnn tqdimat zr kommersiya
tkilatlar n 1-li Milli Mhasibat Uotu Standartnn 2 -li lavsind aadak
kimi verilmidir.

lav 2
Yeni Hesablar plan
Maliyy Tvsiy
hesabatnn Hesabn ediln
Ad
blmsi/ -si hesabn
maddsi -si
1 Uzunmddtli aktivlr
10 Qeyri-maddi aktivlr
101 Qeyri-maddi aktivlr - Dyr

28
 Elmi tdqiqat v tcrb - konstruktor
101-1
ilriDyr
101-2 Qudvil-Dyr
101-3 Proqram tminat- Dyr
101-4 Patentlr-Dyr
101-5 Mllif hquqlar-Dyr
101-6 Lisenziyalar-Dyr
101-7 Ticart markalar-Dyr
101-8 Digr qeyri-maddi aktivlr-Dyr
102 Qeyri-maddi aktivlr - Amortizasiya
Elmi-tdqiqat v tcrb-konstruktor
102-1
ilri-Amortizasiya
102-3 Proqram tminat-Amortizasiya
102-4 Patentlr-Amortizasiya
102-5 Mllif hquqlar-Amortizasiya
102-6 Lisenziyalar-Amortizasiya
102-7 Ticart markalar
102-8 Digr qeyri-maddi aktivlr - Amortizasiya
Qeyri-maddi aktivlrl bal msrflrin
103
kapitalladrlmas
Torpaq, tikili v avadanlqlar
111 Torpaq, tikili v avadanlqlar - Dyr
111-1 Torpaq-Dyr
11 111-2 Tikililr Dyr
111-3 Man v avadanlqlar-Dyr
111-4 Nqliyyat vasitlri-Dyr
111-5 Digr torpaq, tilkili v avadanlqlar-Dyr
Uzun mddt icary gtrlm torpaq,
111-6 tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) -
Dyr
Torpaq, tikili v avadanlqlar -
112
Amortizasiya
112-2 Tikililr-Amortizasiya
112-3 Manlar v avadanlqlar
112-4 Nqliyyat vasitlri Amortizasiya
Digr torpaq, tikili v avadanlqlar-
112-5
Amortizasiya
Torpaq, tikili v avadanlqlarla bal
113
msrflrin kapitalladrlmas
113.0 Torpaq, tikili v avadanlqlarla bal

29
 msrflrin kapitalladrlmas
Tyinat zr istismar edilmsi n lav
113-1 msrflr tlb edn torpaq, tikili v
avadanlqlar
Tyinat zr istismara hazr olan torpaq,
113-2
tikili v avadanlqlar
Tikilmkd (istehsalatda) olan torpaq, tikili
113-3
v avadanlqlar
12 Danmaz mlaka investisiyalar
121 Danmaz mlaka investisiyalar - Dyr
121-1 Torpaq-Dyr
121-2 Binalar-Dyr
Uzun mddt icary gtrlm
121-3
danmaz mlak Dyr
Danmaz mlaka investisiyalar -
122
Amortizasiya
122-2 Binalar -Amortizasiya
13 Bioloji aktivlr
131 Bioloji aktivlr - Dyr
131-1 Bitkilr-Dyr
131-2 Heyvanlar-Dyr
132 Bioloji aktivlr Amortizasiya
132-1 Bitkilr-Amortizasiya
132-2 Heyvanlar-Amortizasiya
14 Tbii srvtlr
141 Tbii srvtlr- Dyr
142 Tbii srvtlr - Tknmsi
tirak pay metodu il uota alnm
15
investisiyalar
151 Digr uzunmddtli investisiyalar
152 Birg mssislr investisiyalar
16 Txir salnm vergi aktivlri
Mnft vergisi zr txir salnm vergi
161
aktivlr
162 Digr txir salnm vergi aktivlr
17 Uzunmddtli debitor borclar
Alclar v sifariilrin uzunmddtli
171
debitor borclar
Trm (asl) mssislrin uzunmddtli
172
debitor borclar

30
 sas idaretm heytinin uzunmddtli
173
debitor borclar
174 car zr uzunmddtli debitor borclar
Maliyy icarsi zr uzunmddtli debitor
174-1
borclar
mliyyat icarsi zr uzunmddtli
174-2
debitor borclar
Tikinti mqavillri zr uzunmddtli
175
debitor borclar
176 Faizlr zr uzunmddtli debitor borclar
177 Digr uzunmddtli debitor borclar
18 Sair uzunmddtli maliyy aktivlri
dni qdr saxlanlan uzunmddtli
181
investisiyalar
182 Uzunmddtli verilmi borclar
183 Digr uzunmddtli investisiyalar
Sair uzunmddtli maliyy aktivlrinin
184
dyrinin azalmasna gr dzlilr
19 Sair uzunmddtli aktivlr
191 Glck hesabat dvrlrinin xrclri
192 Verilmi uzunmddtli avanslar
193 Digr uzunmddtli aktivlr
2 Qsamddtli aktivlr
20 Ehtiyatlar
201 Ehtiyatda olan materiallar
201-1 Xammal
201-2 stehsalat materiallar
201-3 Qabladrma materiallar
201-4 Yanacaq
201-5 Ehtiyat hisslri
201-6 Alnm yarmfabrikatlar
Qiymtin dqiqldirilmsi tlb olunan
201-7
materiallar
Zayn dzldilmsind istifad olunan
201-8
materiallar
201-9 Tara v tara materiallar
201-10 Tikinti materiallar
201 -11 Reklam materiallar
202 stehsalat msrflri
202-1 stehsalatda istifad olunmu sas xammal
31
 stehsalatda istifad olunmu sas
202-2
materiallar
sas istehsalatda mul olan ii heytin
202-3
msrflr
stehsalat aktivlrinin amortizasiya
202-4
msrflri
stehsalatda istifad olunmu kmki
202-5
xammal
stehsalatda istifad olunmu kmki
202-6
materiallar
Kmki istehsalatda mul olan ii
202-7
heytin msrflr
202-8 mumistehsalat xrclri
202-9 Kmki istehsalat
202-10 z istehsalnn yarmfabrikatlar
202-11 Xidmtedici istehsalat v tsrrfatlar
202-12 stehsalatda zay
Bitmmi ilr zr yerin yetirilmi
202-13
mrhllr
ctimai ia tkilatlarnn istehsalat
202-14
msrflri
Materiallarn tdark zr nqliyyat
202 - 15
tdark xrclri
Tikinti mqavillri zr bitmm tikinti
203
ilri
204 Hazr mhsul
204-1 Buraxlm mhsul, i v xidmtlr
205 Mallar
205-1 Topdan ticartd olan mallar.
205-2 Praknd ticartd olan mallar
205 - 3 Tara v tara materiallar
205 - 4 Alnm mmulatlar
ctimai ia mssislrind istehsalatda
205 - 5
olan xammal v mallar
206 Sat mqsdil saxlanlan digr aktivlr
207 Ehtiyatda olan AT
Ehtiyatlarn dyrinin azalmasna gr
208
dzlilr
208-1
a. Materiallarn dyrind olan knarlama
b. mumitdark xrclri zr
32
 knarlama.
c. Al dyrindki knarlama.
208-2 mumitdark xrclri zr knarlama
208-3 Al dyrindki knarlama
21 Qsamddtli debitor borclar
Alclar v sifariilrin qsamddtli
211
debitor borclar
Yklnmi mal v mhsullara gr alc v
211-1
sifariilrin qsamddtli debitor borclar
Trm (asl) mssislrin qsamddtli
212
debitor borclar
sas idaretm heytinin qsamddtli
213
debitor borclar
Digr mliyyatlar zr ii heytinin
213-1
debitor borclar
214 car zr qsamddtli debitor borclar
Maliyy icarsi zr qsamddtli debitor
214-1
borclar
mliyyat icarsi zr qsamddtli
214-2
debitor borclar
Tikinti mqavillri zr qsamddtli
215
debitor borclar
216 Faizlr zr qsamddtli debitor borclar
217 Digr qsamddtli debitor borclar
Dyrlilrin xarab olmasndan olan itkilr
217-1
v skikglmlr zr debitor borclar
Zaydan ml gln itgiy gr tqsirkar
217-2
xslrin debitor borclar
217-3 Qsamddtli debitor borcu iddialar zr
Alnm mal material dyrlilrin gr
217 - 4
sifariilrin debitor borclar
218 bhli borclar zr dzlilr
22 Pul vsaitlri v onlarn ekvivalentlr
221 Kassa
222 Yolda olan pul krmlri
223 Bank hesablama hesablar
223-1 Xsusi hesab
223-2 AB zr valyuta hesab
223-2 RUR zr valyuta hesab
224 Tlblr sasn veriln digr bank

33
 hesablar
224-1 Akkreditivlr
3 v ya daha ox dni mddtin malik
224-2 olan ek kitabalar, kredit kartlar, kredit
kartlar
dni mddti hesabat tarixindn sonra 12
224-3
ay rzind olan depozit hesablar
dni qdr saxlanlan qsamddtli
224-4
investisiya depozitlri
225 Pul vsaitlrinin ekvivalentlr
225-1 Depozitlr
Birg layihlr zr depozit sertifikatlar,
225-2 dvlt v kommersiya tkilatlarnn
qiymtli kazlar
23 Sair qsamddtli maliyy aktivlri
Sat mqsdil saxlanlan qsamddtli
231
investisiyalar
dni qdr saxlanlan qsamddtli
232
investisiyalar
233 Qsamddtli verilmi borclar
234 Digr qsamddtli investisiyalar
Sair qsamddtli maliyy aktivlrinin
235
dyrinin azalmasna gr dzlilr
24 Sair qsamddtli aktivlr
241 vzldiriln lav dyr vergisi
Qeyri-maddi aktivlrin satndan olan
241-1
DV
242 Glck hesabat dvrnn xrclri
mliyyat icarsi zr hesabat dvrnn
242-1
xrclri
242-2 Norma daxilind tmir xrclri
243 Verilmi qsamddtli avanslar
244 Thtlhesab mbllr
245 Digr qsamddtli aktivlr
3 Kapital
30 dnilmi nominal (nizamnam) kapital
301 Nominal (nizamnam) kapital
301-1 lav kapital
301-2 Ehtiyat kapital
34
 Nominal (nizamnam) kapitaln
302
dnilmmi hisssi
31 Emissiya gliri
311 Emissiya gliri
311-1 Emissiya-gliri-adi shmlr
311-2 Emissiya-gliri-imtiyazl shmlr
32 Geri alnm kapital (shmlr)
321 Geri alnm kapital (shmlr)
321-1 Geri alnm kapital-adi shmlr
321-2 Geri alnm kapital-imtiyazl shmlr
33 Kapital ehtiyatlar
331 Yenidn giymtlndirilm zr ehtiyat
332 Mznn frqlri zr ehtiyat
333 Qanunvericilik zr ehtiyat
334 Nizamnam zr ehtiyat
335 Digr ehtiyatlar
Materiallarn qiymtinin aa salnmas
335-1
n ehtiyat
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas
335-2
vsaitlrin) tmirin ehtiyatlar
335-3 Qardak xrclr v dmlr n ehtiyat
Bldrlmmi mnft (dnilmmi
34
zrr)
341 Hesabat dvrnd xalis mnft (zrr)
Mhasibat uotu siyastind dyiikliklr
342 v hmiyytli shvlr il bal mnft
(zrr) zr dzlilr
342-1 Sair xrclr
Kemi illr zr bldrlmmi
343
mnft (dnilmmi zrr)
343-1 Mnftin istifadsi
344 Elan edilmi dividendlr
4 Uzunmddtli hdliklr
Uzunmddtli faiz xrclri yaradan
40
hdliklr
401 Uzunmddtli bank kreditlri
402 ilr n uzunmddtli bank kreditlri
Uzunmddtli konvertasiya olunan
403
istiqrazlar
35
 404 Uzunmddtli borclar
Geri alnan mhdud tdavl mddtli
405
imtiyazl shmlr (uzunmddtli)
Maliyy icarsi zr uzunmddtli
406
hdliklr
Trm(asl) mssislr uzunmddtli
407
faiz xrclri yaradan hdliklr
Digr uzunmddtli faiz xrclri yaradan
408
hdliklr
Uzunmddtli qiymtlndirilmi
41
hdliklr
dn azad olma il bal uzunmddtli
411
mavintlr v hdliklr
412 Uzunmddtli zmant hdliklri
413 Uzunmddtli hquqi hdliklr
Digr uzunmddtli qiymtlndirilmi
414
hdliklr
Sorta mqavillri zr uzunmddtli
414-1
hdliklr
42 Txir salnm vergi hdliklri
Mnft vergisi zr txir salnm vergi
421
hdliklri
422 Digr txir salnm vergi hdliklri
43 Uzunmddtli kreditor borclar
Malsatan v podratlara uzunmddtli
431
kreditor borclar
Trm(asl) mssislr uzunmddtli
432
kreditor borclar
Tikinti mqavillri zr uzunmddtli
433
kreditor borclar
Faizlr zr uzunmddtli kreditor
434
borclar
435 Digr uzunmddtli kreditor borclar
44 Sair uzunmddtli hdliklr
441 Uzunmddtli pensiya hdliklri
442 Glck hesabat dvrlrin glirlri
443 Alnm uzunmddtli avanslar
Uzunmddtli mqsdli maliyylmlr
444
v daxilolmalar
36
 445 Digr uzunmddtli hdliklr
5 Qsamddtli hdliklr
Qsamddtli faiz xrclri yaradan
50
hdliklr
501 Qsamddtli bank kreditlri
501-1 Bank overdraft
502 ilr n qsamddtli bank kreditlri
Qsamddtli konvertasiya olunan
503
istiqrazlar
504 Qsamddtli borclar
Geri alnan mhdud tdavl mddtli
505
imtiyazl shmlr (qsamddtli)
Trm (asl) mssislr qsamddtli
506
faiz xrclri yaradan hdliklr
Digr qsamddtli faiz xrclri yaradan
507
hdliklr
Qsamddtli qiymtlndirilmi
51
hdliklr
dn azad olma il bal qsamddtli
511
mavintlr v hdliklr
512 Qsamddtli zmant hdliklri
513 Qsamddtli hquqi hdliklr
Mnftd itirak plan v mavint
514
planlar
Digr qsamddtli qiymtlndirilmi
515
hdliklr
Sorta mqavillri zr qsamddtli
515-1
hdliklr
Vergi v sair mcburi dnilr zr
52
hdliklr
521 Vergi hdliklri
521-1 Mnftdn vergi
521-2 DV
521-3 mlak vergisi
521-4 Fiziki xslrin glirindn vergi
521-5 v i.a.
522 Sosial sorta v tminat zr hdliklr
523 Digr mcburi dnilr zr hdliklr

37
53 Qsamddtli kreditor borclar
Malsatan v podratlara qsamddtli
531
kreditor borclar
Trm (asl) mssislr qsamddtli
532
kreditor borclar
myin dnii zr ii heytin olan
533
borclar
Dividendlrin dnilmsi zr tsisilr
534
kreditor borclar
535 car zr qsamddtli kreditor borclar
Maliyy icarsi zr qsamddtli kreditor
535-1
borclar
mliyyatlar icarsi zr qsamddtli
535-2
kreditor borclar
Tikinti mqavillri zr qsamddtli
536
kreditor borclar
537 Faizlr zr qsamddtli kreditor borclar
538 Digr qsamddtli kreditor borclar
Digr qsamddtli kreditor borclar shv
538-1
dnilr zr
54 Sair qsamddtli hdliklr
541 Qsamddtli pensiya hdliklri
542 Glck hesabat dvrnn glirlri
543 Alnm qsamddtli avanslar
Qisamddtli mqsdli maliyylmlr
544
v daxilolmalar
545 Digr kreditor borclar
545-1 ilr n qsamddtli bank kreditlri
545-2 Digr qsamddtli hdliklr
6 Glirlr
60 sas mliyyat gliri
601 Sat
601-1 Mallarn sat
601-2 Xidmtlrin gstrilmsi zr glir
601-3 Tikili mqavillr zr glir
601-4 Royalti gliri
601-5 mliyyatlar icarsi zr glir
601-6 Digr mliyyat gliri
601-7 Sair sat
602 Satlm mallarn qaytarlmas v
38
 ucuzladrlmas
603 Verilmi gztlr
61 Sair mliyyat glirlri
611 Sair mliyyat glirlri
611-1 Yenidn qiymtlndirmdn glirlr
611-2 vzsiz olaraq alnm aktivlr
611-3 Crimlr v digr oxar dmlr
611-4 Kemi illr zr glirlr
611-5 midsiz borclarn brpas
611-6 Silinmi ehtiyatlarn brpas
611-7 Mznn frqlri zr glirlr
611-8 Sair glirlr
611-9
611-10
Torpaq, tikili, avadanln v digr
611-11 uzunmddtli aktivlrin satndan digr
glirlr
Faliyytin dayandrlmasndan
62
mnftlr
Faliyytin dayandrlmasndan
621
mnftlr
63 Maliyy glirlri
631 Maliyy glirlri
631-1 Faiz gliri
631-2 Qiymtdn dm borclar zr faiz gliri
631-4 Maliyy icarsi zr glir
Maliyy altlrinin daltli dyrinin
631-5
dyimsindn glir
Faiz xrclri yaradan hdliklr zr
631-6
mznn gliri
631-7 Digr maliyy gliri
64 Fvqlad glirlr
641 Fvqlad glirlr
7 Xrclr
70 701 Satn maya dyri
701-1 Xammal
701-2 Tkrar sat mqsdil saxlanlan mallar
stehsal sahsind alan iilrin
701-3
mkhaqq xrclri
701-4 stehsal aktivlrinin amortizasiyas

39
 701-5 Satn digr maya dyri xrclri
701-6 Sat xrclri
701-7 Satdan veriln DV
71 Kommersiya xrclri
711 Kommersiya xrclri
Mssislrin kommersiya faliyytind
711-1
mul olan ii heyti zr xrclr
Kommersiya mqsdlri n istifad
711-2
ediln aktivlrin amortizasiya xrci
711-3 Digr kommersiya xrci
72 nzibati xrclr
721 nzibati xrclr
721-1 nzibati ii heyti zr xrclr
nzibati mqsdlri n istifad ediln
721-2
aktivlrin amortizasiya xrclri
721-3 Digr inzibati xrclr
73 Sair mliyyat xrclri
731 Sair mliyyat xrclri
Torpaq, tikili, avadanln v digr
731-1
uzunmddtli aktivlrin satndan zrrlr
731-2 Yenidn qiymtlndirilmdn xrclr
731-3 Qiymtdn dm zr xrclr
731-4 Crimlr v digr oxar dnilr
731-5 Kemi illr zr xrclr
731-6 bhli v midsiz borclar zr xrclr
Aktivlrin dyrinin alnmas zr
731-7
dzlilr
731-8 Mznn xrclri
731-9 Sair msrflr
Materiallarn tdark zr nqliyyat-
731-10
tdark xrclri
74 Faliyytin dayandrlmasndan zrrlr
741 Faliyytin dayandrlmasndan zrrlr
75 Maliyy xrclri
751 Maliyy xrclri
751-1 Faiz xrclri
Konvertasiya olunan istiqrazlar zr faiz
751-2
xrclri
751-3 Maliyy icarsi zr faiz xrclri
751-4 Maliyy altlrinin daltli dyrinin

40
 dyimsi zr xrclr
Faiz xrclri yaradan hdliklr zr
751-5
mznn xrclri
751-6 Digr maliyy xrclri
751-7 Fvqlad xrclr
761 Fvqlad xrclr
8 Mnftlr (zrrlr)
80 801 mumi mnft (zrr)
Asl v birg mssislrin
81
mnftlrind (zrrlrind) pay
Asl v birg mssislrin
811
mnftlrind (zrrlrind) pay
9 Mnft vergisi
90 Mnft vergisi
901 Cari mnft vergisi zr xrclr
Txir salnm mnft vergisi zr
902
xrclr

Hazrlanm szgedn hesablar plan 2008-ci il yanvarn 1-dn Azrbaycan

Respublikas Nazirlr Kabinetinin 2005-ci il 18 iyul tarixli 140 nmrli qrar il
maliyy hesabatlarn Beynlxalq Standartlara sasn mhasibat uotunu aparmal v
maliyy hesabatlarn tqdim etmli olan aadak ictimai hmiyytli qurumlarda
(kommersiya tkilatlarnda) ttbiq edilmsi nzrd tutulmudur.
1. Azrenerji Aq Shmdar Cmiyyti
2. Barmek Azrbaycanelektrikbk Mhdud Msuliyytli Cmiyyti
3. AzrCell Birg Mssissi
4. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irkti
5. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irktinin Heydr liyev adna Bak Neft
emal Zavodu
6. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irktinin Azrneftya Neft Emal Zavodu
7. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irktinin Neft Kmrlri darsi
8. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irktinin Marketinq v qtisadi
mliyyatlar darsi
9. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irktinin Azneft stehsalat Birliyi
10. Azrbaycan Dvlt Dmir Yolu darsi
11. Bak Metropoliteni

41
12. Azrbaycan Hava Yollar Dvlt Konserni
13. Azrbaycan Hava Yollar Dvlt Konserninin Milli Aviasiya irkti
14. Dvlt Xzr Dniz Gmiiliyi
15. Azriqaz Qapal Shmdar Cmiyyti
16. Azriqaznql stehsalat Birliyi
17. Azrsu Aq Shmdar Cmiyyti
18. Azrbaycan Respublikasnn Rabit v nformasiya Texnologiyalar Nazirliyinin
Aztelekom stehsalat Birliyi
19. Azrkimya Dvlt irkti
20. Azrkimya Dvlt irktinin Etilen-Polietilen Zavodu
Mlkiyyt formasndan asl olmayaraq Azrbaycan, Rusiya, Fransa, Almaniya v
MDB lklrinin btn tkilatlarnda mhasibat uotunun vahid hesablar planndan
istifad edilir. AB, Byk Britaniya v digr lklrd beynlxalq mhasibat uotu
sistemind hesablar plannn ttbiqi v tsrrfat mliyyatlarnn kodladrlmas
Azrbaycan v digr MDB lklrin nisbtn daha mstqildir. Bel mstqil lklr
mhasiblrin qeyri-dvlt milli pekar tkilatlar trfindn ilnilib hazrlanm
standart v tkliflr saslanaraq ayr-ayr tkilatlarn xsusiyytin uyun olan v
mstqil istifad ediln xsusi konkret uot plan yaratmaq v ttbiq etmk hququna
malikdir.
Bu lklrin tkilatlarnda mhasibat hesablarna uot informasiyalarnn
kompyuterl yksk ilnm sviyysini tmin edn kod v kodlar seriyas thkim edilir.
Bu zaman mxtlif kod sistemindn istifad edilir.ox da byk olmayan firmalarda
ttbiq ediln sad hesablar plannda ikili kodladrma nzrd tutulur. Buna AB-n
Matea Nexlund v Xokana Laoba fotoqrafiya studiyasnda istifad olunan hesablar plann
misal gstrmk olar (cdvl 2)

42
 Cdvl 2.
Fotoqrafiya studiyasnda ttbiq ediln hesablar plan

Hesab Mhasibat hesabnn ad

ifrsi
1 2
Mhasibat balans hesablar
1 Aktiv hesablar
1.1 Bankdak pul vsaitlri
1.2 Alnas hesablar (debitor borclar)
1.3 stehsalat ehtiyatlar
1.4 Alnas icar xidmtlri
1.5 Fotoqrafiya avadanlqlar
1.6 Hesablanm amortizasiya
2 Maliyy hdliklri hesab
2.1 dniln hesab (malsatan v bank qarsndak kreditor borcu)
2.2 myin dnii zr kreditor borcu
3 Kapital
3.1 Matsa Neslundann kapital
3.2 Xokana Laobann kapital
3.3 Sahibkarn mnfti
Mnft haqda hesabat hesab
4 Glirlr
4.12 Fotoqrafiya xidmtinin sat
5 Xrclr (msrflr)
5.1 Kimyvi material msrflri
5.2 Fotolent msrflri
5.3 Mssis iilrinin myinin dnilmsi zr msrflr
5.4 Mnzil icarsi zr msrflr (icar haqq)
5.5 Fotoqrafiya avadanlqlarnn amortizasiyas
5.6 Sair xrclr

Daha mrkkb tsrrfat faliyyti nvlri yerin yetiriln hallarda nianli

kodladrma sistemi ttbiq edilir (cdvl 3).

Cdvl 3.
nianli kodladrma sistemi

Hesablarn Hesablar qrupunun ad

nmrsi
100-199 Aktiv hesablar
200-299 Maliyy hdliklri hesablar
300-399 Sahibkarn kapital hesab
400-499 Glirlr hesab
500-599 Xrclr (msrflr) hesab

Hr bir sintetik hesab qrupuna, onun z v qrup daxilindki analitik hesablara

(subhesablara) da onnianli drc dairsind nmr verilir. Msln:
43
 100 Aktivlr
101 Bankdak pul vsaitlri
111 Alnas vsaitlr hesab
121 Alnas veksellr
200 Maliyy hdliklri
201 dnilr hesab
211 dnilsi veksellr
221 Qoyulmu mlak zr dni hesab
300 Sahibkar kapital
301 Konkret sahibkarn frdi kapital
311 Mssisnin dvriyysindn sahibkarn yayndrlan kapital
321 Sahibkarn lav investisiyas
400 Glirlr
401 Mhsul satndan olan glirlr
411 mlakn satndan olan glirlr
421 Veksel zr glirlr
500 Xrclr
501 Telereklama kiln msrflr
502 Radioreklama kiln msrflr
503 Qzetlrd veriln reklama kiln msrflr
504 myin dnii zr msrflr
Beynlxalq mhasibat standartlar sistemind aktiv hesablar, onlarn nticsi v
glck glirin mnbyi kimi x edir. Bu hesablarda mxtlif dyrlilrin (mlaklarn)
artmas yaxud azalmas ks etdirilir. Buraya: kassa, alnas veksellr, alnas vsaitlr,
avans dniln msrflr, torpaq, bina, avadanlq v i.a. daxil edilir. Passiv hesablar,
kemi hesablarn nticlri v glck mnblrin gtrlmsi kimi nzrd tutulur.
Onlar da qsa v uzunmddtliy blnmkl pul hdliklrinin (borclarn) artmas,
yaxud azalmasn uota alr. Passiv hesablara: verilmi veksellr, dni hesablar, sair
qsa v uzunmddtli hdliklr v s. daxildir.
Bu formalama praktiki olaraq Azrbaycan Respublikasnn hesablar plannda tqdim
olunan aktiv v passiv hesablarda ks olunmur.
Kapital hesab, sahibkarn firmaya qoyduu vsaitin ks etdirilmsi n nzrd
tutulmudur. Xsusi kapital daimi xarakter malikdir v onun qal hmi balansda ks
etdirilir. Burada Gtrlm kapital v Qoylmu kapital mstsnalq tkil edir,
onlar adtn balansn islahat zaman balanlr.
Glir v xrclr hesablar mvqqti vsait adn dayr. Bu hesablar hesabat
dvrnn axrnda balanlr v mnft v zrr kimi tkilatn iinin maliyy nticsini
myyn edir. Bel bir mliyyat lkmizin mhasibat uotunun 46 Mhsul (i,
xidmtlr) sat, 40 Hazr mhsul, 80 Mnft v zrr hesablarnda ba vern
mliyyatlarla eynilik tkil edir.
Mnftdn vergini uota alan hesab zr qalq Azrbaycann mhasibat uotunda 68
Bdc il hesablamalar hesabnda ks etdiriln mliyyatla eynilik tkil edir v o ya
44
tkilatn vergi dnilrin gr borcunu ya da artq dniln mbli gstrir. Qeyd
edk ki, Azrbaycan Respublikasnn hesablar plan beynlxalq mhasibat
standartlarndan konkret prinsiplr baxmndan myyn sviyyd frqlndiyindn
hmin frqlr haqda aadaklar demk olar.
AB-da kapital, xsusi sahibkarlarn srncamnda yerldiyindn, resurslarn
bldrlmsi hm dvltin itirak hm d srbst kapital bazar vasitsil yerin
yetirilir. Burada hr bir firmann hesablar plannn ilnmsi lknin milli iqtisadiyyatnn
xsusiyytlrini ks etdirdiyindn zn doruldur.
Azrbaycanda direktiv planlama sistemi demk olar ki, lv edilmi v khn dvlt
tkilatlarnn xeyli hisssi zlldirilmidir. Ancaq ksr sah v blglr dalm
vziyytd yerldiyindn, daima bu v ya digr msllrin htta n sad tsrrfat
proseslrinin hlli dvltdn tlb olunur. Bu cr raitd mhasibat uotunda ttbiq
ediln hesablar plan Azrbaycann masir milli iqtisadiyyatnn xsusiyytlrini ks
etdirmlidir.
Qeyd edk ki, Azrbaycanda ttbiq olunan vahid hesablar plan sasn ona aid
msllri ks etdirdiyindn znmxsus aadak xsusiyytlr malikdir:
vahid metodiki rhbrliyin uot v hesabatda mrkzldirilmsi;
uot v hesabatlar vasitsil tkilatn mlak zrind nzartin aparlmas;
tkilatn mxtlif sviyylrd faliyytinin thlili, glckd mhasibat uotu v
hesabatnn tkmilldirilmsi zr konkret idaretm qrar qbul etmk n sas olan
hm lk, blg hm d ayr-ayr tkilatlar zr informasiya materiallarnn toplanmas.
Azrbaycanda mxtlif formal tkilatlarn meydana glmsi (xsusi, yoldalq,
Shmdar cmiyyti v i.a.) qvvd olan mhasibat uotu hesablarnda vvllrd ks
etdirilsi informasiyalar, aqlanma sviyysinin yksldilmsin ynldilmidir.
Bellikl, yeni hesablar plan lknin milli iqtisadiyyatnn masir vziyytini ks
etdirmkl Azrbaycann uot tcrbsinin beynlxalq uot tcrbsin yaxnladrlmas
zr ilrin aktivldirilmsind aktual rol oynaya bilr.

BLM 2. AZRBAYCAN RESPUBLKASINDA MHASBAT

OTUNUN NORMATV TNZMLNMS

2.1. Azrbaycanda mhasibat uotunun normativ tnzimlnmsi sistemi

45
 Mhasibat uotuna mumi hquqi v metodiki rhbrlik Azrbaycan
Respublikasnn hkumti v Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyi trfindn
hyata keirilir. Azrbaycan Respublikas hkumtinin 20 fevral 2003-c il 29 -li qrar
il tsdiq olunmu Beynlxalq mhasibat uotu standartlarna kemk mqsdi il milli
mhasibat uotu standartlarnn 2003-2007-ci illrd v ondan sonrak 2009, 2012-ci
illrd hmin standartlarda aparlan dyiikliklr v lavlr nzr alnmaqla,
hazrlanmas v ttbiqin dair proqram qbul edilmi v hmin dvrdn onlarn mrhl-
mrhl yerin yetirilmsi hyata keirilir.
Bu normativ sndlr, yaxn on - on be il rzind Azrbaycanda uot sisteminin
qurulmas v tkmilldirilmsin dair Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin
uot siyasti bsinin metodoloji uras trfindn qbul olunmu prinsiplri hat edn
mhasibat uotunun Konsepsiyas da daxildr.
Hal-hazrda Azrbaycanda mhasibat uotunun drdsviyyli normativ-hquqi
aktna saslanan hquqi v metodoloji tnzimlnmsi sisteminin tkmilldirilmsi zr
yorulmadan i aparlr.
Birinci sviyy-Azrbaycanda mhasibat uotunun vahid hquqi v metodoloji
normalarla tkili v aparlmasn tyin edn respublika prezidentinin qanun, frman elc
d respublika hkumtinin qrarlarn hat edir. Respublikann digr qanunlarnda hat
olunan normalar v mhasibat uotu v hesabatna aid olan msllr, Respublikann
Mhasibat uotu haqda qanununa mvafiq olmaldr.
kinci sviyy- mhasibat uotu zr respublika hkumti trfindn myyn ediln
icraedici orqanlarn tsdiq etdiyi sasnamlri (milli standartlar) znd birldirir.
Hal-hazrda mhasibat uotu zr zruri uot standartlar hazrlanmdr.
nc sviyyhazrlanan metodiki gstrilrdn, tlimatlardan, tkliflrdn v
onlarn mzmununu znd ks etdirn analoji sndlrdn ibartdir. Szgedn
sviyyy aid aktlar birinci v ikinci sviyyy aid sndlri inkiaf etdirmkl icraedici
orqanlar, nazirliklr v digr orqanlar trfindn hazrlanr v tsdiq olunur. Buraya
tkilatn maliyy-tsrrfat faliyytinin mhasibat uotunun hesablar plan v onlarn
ttbiqin dair tlimat aid edilir.
Drdnc sviyy ayr-ayr mlak, hdlik v mtlq xarakterli tsrrfat
mliyyatlarnn mhasibat uotunun tkili v aparlmasn hat edir. Burada tkilatda
onun rhbrinin qbul edilmi uot siyasti dairsind tsdiq etdiyi daxili istifad n
nzrd tutulan i sndlri aid edilir. Szgedn sndlr, onlarn mzmunu v statusu,
qurulu prinsipi v z aralarndak laq, elc d hazrlanma v tsdiqi qaydas tkilatn
rhbri trfindn myyn edilir.
Son illrd Azrbaycanda mhasibat uotunun aparlmas sistemind xeyli
dyiikliklr, lavlr v dqiqldirmlr aparlmdr. Buna gr mssisnin uot
siyastini hazrlayarkn mhasibat uotu haqda Azrbaycan Respublikas Qanununa,
respublikann digr qanunlarna, respublika prezidentinin frmanlarna, respublika
hkumtinin qrarlarna v Respublika Maliyy Nazirliyinin gstrilrin, mrlrin,

46
tlimatlarna v mktublarna v digr normativ sndlr xsusi il yeni hesablar planna
saslanmaldr.

2.2. Mhasibat uotu haqda Azrbaycan Respublikas Qanunu

29 iyun 2004-c il tarixd mhasibat uotu v hesabatna dair btn msllrin

hllind tsrrfat rhbrlri, mhasiblr v digr xslr n sas normativ snd olan
Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikasnn yeni Qanunu 1995-ci il
qanunundan frqlnmkl yeni tlblr sviyysind redakt edilrk hazrlanm v
qvvy minmidir. Qanun bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat uotunun glckd
tkmilldirilmsi v tkili n aparc baza hesab edilmkl onun mhasibat uotunun
beynlxalq standartlara uyunladrlmasna geni yollar ar.
2004-c ild qbul olunmu Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn yeni Qanunu 1995-ci il qanunundan frqli olaraq 6 fsil, 19 madddn
ibartdir.
Bu qanunun xar drsliy lav edilir.

IXARI

MHASBAT UOTU HAQQINDA

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ QANUNU

I FSL
MUM MDDALAR
Madd 1. Qanunun tyinat
1.1. Bu Qanun mlkiyyt v tkilati-hquqi formasndan asl olmayaraq
Azrbaycan Respublikas razisind faliyyt gstrn hquqi xslr, habel hquqi xs
yaratmadan sahibkarlq faliyyti il mul olan fiziki xslr (bundan sonra mtnd -
mhasibat uotu subyektlri adlandrlacaq) trfindn mhasibat uotunun tkili v
aparlmas, o cmldn maliyy hesabatlarnn hazrlanmas v tqdim edilmsi
qaydalarn tnzimlyir.
1.2. Azrbaycan Respublikasnn razisind qanunla nzrd tutulmu hallar
istisna olmaqla icra hakimiyyti orqanlar v bdcdnknar dvlt fondlar trfindn,
onlarn slahiyytlri daxilind ilnib hazrlanm mhasibat uotu il laqdar btn
normativ-hquqi aktlar, habel, tvsiy xarakteri dayan sndlr mvafiq icra
hakimiyyti orqan il razladrlaraq, tsdiq edildikdn sonra ttbiq edil bilr.
Madd 2. sas anlaylar
2.1. Bu Qanunda istifad edilmi anlaylar aadak mnalar ifad edir:

47
 2.1.1. Uot Qaydalar bu Qanuna sasn maliyy hesabatlarn Milli
Mhasibat Uotu Standartlarna mvafiq hazrlamal olan mhasibat uotu subyektlri
n ilkin sndlrin v uot registrlrinin formasn myynldirn qaydalardr.
2.1.2. Qrup - sas tsrrfat cmiyyti (ortaql) v onun btn trm
cmiyytlridir.
2.1.3. Maliyy hesabatlarnn beynlxalq standartlar - Mhasibat Uotunun
Beynlxalq Standartlar uras trfindn ilnib hazrlanm, qbul v ya tsdiq olunmu
Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar, Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq
Standartlar v rhlr zr Daimi Komitnin rhlri, habel Maliyy Hesabatlar rhi
zr Beynlxalq Komitsinin mvafiq rhlridir.
2.1.4. ctimai sektor n mhasibat uotunun beynlxalq standartlar -
Mhasiblrin Beynlxalq Federasiyasnn ctimai Sektor zr Komitsi trfindn ilnib
hazrlanm, qbul v ya tsdiq olunmu mhasibat uotu standartlardr.
2.1.5. Milli Mhasibat Uotu Standartlar mvafiq icra hakimiyyti orqan
trfindn tsdiq ediln mhasibat uotu standartlardr.
2.1.6. Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn Ttbiqi zr rhlr v Tvsiylr
- mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn
mddalarnn rh olunmas mqsdil ilnib hazrlanm v tsdiq edilmi metodoloji
tlimatlardr.
2.1.7. Kiik sahibkarlq subyektlrind sadldirilmi uotun aparlmas
qaydalar mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn kiik sahibkarlq subyektlrind
mhasibat uotunun aparlmas n myyn edilmi xsusi qaydalardr.
2.1.8. Birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlar sas cmiyytin
(ortaqln) v onun trm cmiyytlrinin vahid mhasibat uotu subyekti kimi tqdim
etdiyi maliyy hesabatlardr.
2.1.9. ctimai hmiyytli qurumlar kredit tkilatlar, sorta irktlri,
investisiya fondlar, qeyri-dvlt (zl) sosial fondlar, qiymtli kazlar fond birjasnda
dvriyyd olan hquqi xslr v maliyy hesabatlarnn trtibi tarixind mvafiq icra
hakimiyyti orqannn myynldirdiyi meyar gstricilrinin (illik gliri, hesabat ili
rzind iilrin orta say v balansn yekun mbli) ikisindn yuxar olan gstricilr
malik kommersiya tkilatlardr.
2.2. Bu Qanunda istifad olunan digr anlaylar Azrbaycan Respublikasnn
Mlki Mcllsi v mvcud olan baqa qanunvericilik aktlar il myynldirilmi
mnalar ifad edir.
Madd 3. Mhasibat uotunun mcburiliyi
Btn mhasibat uotu subyektlrind mhasibat uotunun bu Qanunda myyn
edilmi mvafiq mhasibat uotu standartlarna v ya sadldirilmi uotun qaydalarna
uyun aparlmas mcburidir.
48
 II FSL

Mhasibat uotu sahsind tnzimlnm

Madd 4. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsi
4.1. Azrbaycan Respublikasnda mhasibat uotu sahsind dvlt
tnzimlnmsinin sas mqsdi kommersiya tkilatlar n Maliyy hesabatlarnn
beynlxalq standartlarn v onlara saslanan Milli Mhasibat Uotu Standartlarn, qeyri-
kommersiya tkilatlar n is ctimai Sektor n Mhasibat Uotunun Beynlxalq
Standartlarna saslanan Milli Mhasibat Uotu Standartlarn hazrlamaqla v ttbiq
etmkl lkd mhasibat uotunun beynlxalq standartlar sasnda inkiaf etdirilmsini
v maliyy hesabatlarnda ffafl tmin etmkdn ibartdir.
4.2. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsi mvafiq icra hakimiyyti
orqan trfindn hyata keirilir.
4.3. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq
icra hakimiyyti orqan:
4.3.1. Maliyy hesabatlarnn beynlxalq standartlarnn v ctimai Sektor n
Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnn Azrbaycan dilin trcmsini v
Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar uras, Mhasiblrin Beynlxalq
Federasiyas v ya digr aidiyyti orqanlardan bu trcmlrin Azrbaycan dilin Maliyy
Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarnn v ctimai Sektor n Mhasibat Uotunun
Beynlxalq Standartlarnn rsmi mtnlri kimi tsdiq edilmsini tkil edir;
4.3.2. Milli Mhasibat Uotu Standartlarn, Milli Mhasibat Uotu
Standartlarnn ttbiqi zr rhlri, Tvsiylri v Uot Qaydalarn ilyib hazrlayr v
tsdiq edir;
4.3.3. cra hakimiyyti orqanlarnn v bdcdnknar dvlt fondlarnn
slahiyytlri daxilind onlar trfindn ilnib hazrlanm mhasibat uotu sahsind
normativ-hquqi aktlarn v tvsiy xarakteri dayan sndlrin ttbiq edilmsin razlq
verir;
4.3.4. Maliyy hesabatlarnn beynlxalq standartlarnda v ctimai Sektor n
Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnda dyiikliklrin izlnilmsi v bu
dyiikliklrin Milli Mhasibat Uotu Standartlarnda vaxtl-vaxtnda ks olunmas
mqsdil Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar uras v Mhasiblrin
Beynlxalq Federasiyasnn ctimai Sektor zr Komitsi il mkdalq edir;
4.3.5. Kiik sahibkarlq subyektlrind sadldirilmi uotun aparlmas
qaydalarn hazrlayr v tsdiq edir;
4.3.6. Milli mhasibat uotu sisteminin tkmilldirilmsi mqsdil, pekar
mhasib tkilatlar il mkdalq edir.
49
 4.4. Kredit tkilatlarda mhasibat uotu qaydalar v hesabatlarn forma,
mzmunu v dvriliyi mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn
mvafiq icra hakimiyyti orqan il razladrmaqla Azrbaycan Respublikasnn Milli
Bank trfindn myyn edilir.
Madd 5. Mhasibat Uotu zr Mslht uras
5.1. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq
icra hakimiyyti orqanna mhasibat uotu v maliyy hesabat sahsind mslhtlr
vermk mqsdil Mhasibat Uotu zr Mslht uras yaradlr.
5.2. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq
icra hakimiyyti orqan Maliyy hesabatlarnn beynlxalq standartlarnn v ctimai
Sektor n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnn ttbiqi, Milli Mhasibat
Uotu Standartlarnn hazrlanmas v Azrbaycan Respublikasnda mhasibat uotunun
inkiafna dair mhm msllr zr qrar qbul etmzdn vvl Mhasibat Uotu zr
Mslht uras il mslhtlmlidir.
5.3. Mhasibat Uotu zr Mslht uras Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq
Standartlarnn v ctimai Sektor n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnn
ttbiqin maraql olan tkilatlarn v xslrin Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn
hazrlanmas prosesind itirakn tmin etmkl dvlt hakimiyyti orqanlarnn,
kommersiya v qeyri-kommersiya tkilatlarnn, mhasib pesini tmsil edn
mtxssislrdn v tdris mssislrinin nmayndlrindn ibart olmaldr.
5.4. Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn btn zvlri Maliyy
Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlar v ctimai Sektor n Mhasibat Uotunun
Beynlxalq Standartlar haqqnda sasl biliklr malik olan mtxssislrdn
seilmlidir.
5.5. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq
icra hakimiyyti orqannn vzifli xslri Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn
trkibin sdr v ya zv kimi daxil edil bilmzlr.
5.6. Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn Nizamnamsi, sdri v zvlri
mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn tsdiq edilir.
5.7. Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn maliyyldirilmsi mhasibat
uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti
orqannn bdcsindn ayrmalar v qanunvericilikl qadaan olunmayan digr mnblr
hesabna tmin edilir.

III FSL

MHASBAT UOTU STANDARTLARI

Madd 6. Azrbaycan Respublikasnda ttbiq ediln mhasibat uotu
50
standartlar
6.0. Bu Qanuna mvafiq olaraq Azrbaycan Respublikasnda ttbiq ediln
mhasibat uotu standartlar aadaklardr:
6.0.1. Bu Qanunun 8.1-ci maddsind gstrilmi mhasibat uotu subyektlri
trfindn tam kild istifad edilmk mqsdil qbul olunmu Maliyy Hesabatlarnn
Beynlxalq Standartlar. Bu standartlara dyiikliklr yalnz Beynlxalq Mhasibat Uotu
Standartlar uras trfindn edil bilr v onlar hmin ura trfindn rsmi kild
qbul edildikdn sonra qvvy minir.
6.0.2. Bu Qanunun 10.1-ci maddsind gstrilmi mhasibat uotu subyektlri
trfindn istifad edilmk mqsdil mvafiq icra hakimiyyti orqannn qbul etdiyi
Kommersiya tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlar. Bu standartlar Maliyy
Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlar sasnda hazrlanaraq, Maliyy Hesabatlarnn
Beynlxalq Standartlar il nizamlanan btn msllri hat etmlidir. Maliyy
hesabatlarnn beynlxalq standartlarnn hr hans birinin btvlkd v ya onun hr
hans mddasn Kommersiya tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlarna
daxil etmmk v ya daxil etmzdn vvl dyiiklik etmk zruriyyti yaranarsa,
mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq
Standartlarnn ilkin formasnn ttbiq edilmmsinin sbbi v Kommersiya Tkilatlar
n Milli Mhasibat Uotu Standartlar il Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq
Standartlar arasnda mvcud olan hr hans digr frq mvafiq Milli Mhasibat Uotu
Standartlarnn lavsind aqlanmaldr.
6.0.3. Bu Qanunun 13.1-ci maddsind gstrilmi mhasibat uotu subyektlri
trfindn istifad edilmk mqsdil mvafiq icra hakimiyyti orqannn qbul etdiyi
Bdc Tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlar. Bu standartlar ctimai Sektor
n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar sasnda hazrlanaraq ctimai Sektor
n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar il nizamlanan btn msllri hat
etmlidir. ctimai sektor n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnn hr hans
birinin btvlkd v ya onun hr hans mddasn Bdc tkilatlar n Milli
Mhasibat Uotu Standartlarna daxil etmmk v ya daxil etmzdn vvl dyiiklik
etmk zruriyyti yaranarsa, mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn ctimai Sektor
n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnn ilkin formasnn ttbiq
edilmmsinin sbbi v Bdc tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlar il
ctimai Sektor n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar arasnda mvcud olan
hr hans digr frq mvafiq Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn lavsind
aqlanmaldr.
6.0.4. Bu Qanunun 13.2-ci maddsind gstrilmi mhasibat uotu subyektlri
trfindn istifad edilmk mqsdil mvafiq icra hakimiyyti orqannn qbul etdiyi
Qeyri-hkumt tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlar.
Madd 7. Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn hazrlanmas v qbul edilmsi

51
 7.1. Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn tvsiysi il mhasibat uotu
sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqan yeni
Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn v ya mvcud olan Milli Mhasibat Uotu
Standartlarna dzliin lkin layihsinin drc olunmasn v btn maraql trflrdn 60
gn rzind hmin layihy dair rylrin alnmasn tkil edir.
7.2. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq
icra hakimiyyti orqan bu Qanunun 7.1-ci maddsind qeyd olunan rylrin nzrdn
keirilmsi nticsind tklif ediln lkin layihnin qbul edilmsi bard qrar verir.
Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra
hakimiyyti orqan yeni Milli Mhasibat Uotu Standartlarn v ya mvcud olan Milli
Mhasibat Uotu Standartlarna dzlii lkin layihd drc edildiyi kimi tsdiq etdikd,
hmin Standartlarn v ya dzliin qvvy minmsi tarixini myyn edir.
7.3. Mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq
icra hakimiyyti orqan lkin layihy dyiikliklr etmk qrarna gldikd, yeni Milli
Mhasibat Uotu Standartlarnn v ya mvcud olan Milli Mhasibat Uotu Standartlarna
dzliin dyidirilmi layihsini hazrlayr v tsdiq edir, hmin standartlarn v ya
dzliin qvvy minmsi tarixini myyn edir.
7.4. Tklif ediln lkin layihnin dzlil birlikd v ya dzlisiz tsdiq
edilmsi zaman mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn
mvafiq icra hakimiyyti orqan hmin lkin layihnin Maliyy hesabatlarnn beynlxalq
standartlarna v ya ctimai sektor n mhasibat uotunun beynlxalq standartlarna
uyunluunu v Mhasibat Uotu zr Mslht uras rylrinin tvsiysini nzr alr.
Qbul ediln Milli Mhasibat Uotu Standartlar v ya Milli Mhasibat Uotu
Standartlarna dzli Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarndan, ctimai Sektor
n Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarndan v ya Mhasibat Uotu zr
Mslht urasnn tvsiysindn frqli olduqda, mhasibat uotu sahsind dvlt
tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqan Milli Mhasibat Uotu
Standartlarnn v ya Milli Mhasibat Uotu Standartlarna dzliin qbul edilmsin
dair qrarn lavsind bu frqlri gstrmli v onun sbblrini aqlamaldr.
7.5.1. Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn hazrlanmas v qbul edilmsi
qaydalar mhasibat uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra
hakimiyyti orqan trfindn tsdiq edilir.

IV FSL
KOMMERSYA TKLATLARININ MALYY HESABATLARI

Madd 8. ctimai hmiyytli qurumlarn maliyy hesabatlarnn trtib edilmsi

52
 8.1. Btn ictimai hmiyytli qurumlar bu Qanuna sasn tlb olunan maliyy
hesabatlarn yalnz Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna uyun olaraq trtib
edirlr.
8.2. Bir v ya daha ox trm cmiyyt malik olan hr hans ictimai
hmiyytli qurum hquqi xs kimi hazrlad maliyy hesabatndan lav olaraq,
Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna uyun birldirilmi (konsolid
edilmi) maliyy hesabatlar trtib etmlidirlr.
8.3. ctimai hmiyytli qurum birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy
hesabatlarn aada gstriln drd rti btvlkd yerin yetirdikd trtib etmy
bilr:
8.3.1. qurum trm cmiyyt olduqda v onun btn mlkiyytilri
(itiraklar, shmdarlar), ssverm hququ olmayanlar da daxil olmaqla, birldirilmi
(konsolid edilmi) maliyy hesabatlarnn tqdim edilmmsi bard yekdillikl razla
gldikd;
8.3.2. qurumun qiymtli kazlar aq kild satlmadqda;
8.3.3. qurum aq bazara qiymtli kazlar buraxmadqda; v
8.3.4. qurumun bilavasit v ya son nticd tabe olduu sas cmiyyt Maliyy
Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna uyun birldirilmi (konsolid edilmi)
maliyy hesabatlarn bu Qanunun 12-ci maddsinin tlblrin mvafiq olaraq drc
etdirdikd.
Madd 9. Kiik sahibkarlq subyektlrinin maliyy hesabatlarnn trtib edilmsi
9.0. Kiik sahibkarlq subyektlri:
9.0.1. Kiik sahibkarlq subyektlrind sadldirilmi uotun Qaydalarna uyun
olaraq maliyy hesabatlarn trtib etmlidirlr; v ya
9.0.2. z seimlrindn asl olaraq maliyy hesabatlarn Kommersiya
Tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlarna uyun kild trtib edilmk
mqsdil ttbiq ed bilrlr.
Madd 10. ctimai hmiyytli qurumlar v kiik sahibkarlq subyektlri
istisna olmaqla, kommersiya tkilatlarnn maliyy hesabatlarnn trtib edilmsi
10.1. ctimai hmiyytli qurumlar v kiik sahibkarlq subyektlri istisna
olmaqla, kommersiya tkilatlar:
10.1.1. maliyy hesabatlarn Kommersiya Tkilatlar n Milli Mhasibat
Uotu Standartlarna uyun trtib etmlidirlr; v ya
10.1.2. z seimlrindn asl olaraq, maliyy hesabatlarn Maliyy
Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna uyun kild trtib ed bilrlr.

53
 10.2. ctimai hmiyytli qurumlar v kiik sahibkarlq subyektlri istisna
olmaqla, bir v ya daha ox trm cmiyytlr malik olan kommersiya tkilatlar
birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlarn qrupun gstricilri (illik gliri,
hesabat ili rzind iilrin orta say v balansn yekun mbli), hmin hesabatlarn trtib
olunduu tarix mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi mvafiq meyar
gstricilrinin (illik gliri, hesabat ili rzind iilrin orta say v balansn yekun
mbli) ikisindn yuxar olduqda, Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna
uyun trtib edirlr.

10.3. ctimai hmiyytli qurumlar v kiik sahibkarlq subyektlri istisna

olmaqla, bir v ya daha ox trm cmiyytlr malik olan kommersiya tkilatlarndan,
birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlarnn bu Qanunun 10.2-ci maddsin
sasn Maliyy Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna uyun trtib edilmsi tlb
olunmadqda, onlar bu hesabatlar Kommersiya Tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu
Standartlarna uyun trtib edirlr.

10.4. ctimai hmiyytli qurumlar v kiik sahibkarlq subyektlri istisna

olmaqla, bir v ya daha ox trm cmiyytlr malik olan kommersiya tkilatlar,
birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlarn aada gstriln drd rti
btvlkd yerin yetirdikd trtib etmy bilr:
10.4.1. qurum trm cmiyyt olduqda v onun btn mlkiyytilri
(itiraklar, shmdarlar), ssverm hququ olmayanlar da daxil olmaqla, birldirilmi
(konsolid edilmi) maliyy hesabatlarnn tqdim edilmmsi zr yekdillikl razla
gldikd;
10.4.2. qurumun qiymtli kazlar aq kild satlmadqda;
10.4.3. qurum aq bazara qiymtli kazlar buraxmadqda; v
10.4.4. qurumun bilavasit v ya son nticd tabe olduu sas cmiyyt Maliyy
Hesabatlarnn Beynlxalq Standartlarna v ya Kommersiya Tkilatlar n Milli
Mhasibat Uotu Standartlarna uyun birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy
hesabatlarn bu Qanunun 12-ci maddsinin tlblrin mvafiq olaraq drc etdirdikd.
Madd 11. Kommersiya tkilatlarnn maliyy hesabatlar n hesabat dvr

11.0. llik maliyy hesabatlar n aadak hesabat dvrlri myyn edilir:

11.0.1. l rzind oktyabr aynn 1-dk yeni yaradlan mhasibat uotunun

subyektlri n birinci hesabat dvr onlarn qanunvericilikl myyn edilmi qaydada
dvlt qeydiyyatna alnd tarixdn dekabr aynn 31-i d daxil olmaqla;

11.0.2. Oktyabr aynn 1-dn sonra yeni yaradlm mhasibat uotunun

subyektlri n is birinci hesabat dvr onlarn qanunvericilikl myyn edilmi

54
qaydada dvlt qeydiyyatna alnd tarixdn nvbti ilin dekabr aynn 31-i d daxil
olmaqla;
11.0.3. Digr mhasibat uotunun subyektlri n hesabat dvr yanvar aynn
1-dn dekabr aynn 31-i d daxil olmaqla.

Madd 12. Kommersiya tkilatlarnn maliyy hesabatlarnn tqdim v drc

edilmsi qaydas

12.1. Kommersiya tkilatlar illik maliyy hesabatlarn v birldirilmi

(konsolid edilmi) maliyy hesabatlarn dvlt orqanlarna qanunvericilik aktlar il,
digr xslr is nizamnamlri il myyn olunmu hallarda, qaydada v mddtlrd
tqdim edirlr.

12.2. Tbii inhisar faliyyti subyektlri v dvlt (hkumt) zmanti il kredit

alan v ya dvlt borcunun xrclnmsi il bal layihlrd itirak edn,
hminin bdcdn subsidiya, subvensiya, qrant v ya myyn slahiyytlrin yerin
yetirilmsi il bal bdc vsaitlri ayrlan kommersiya tkilatlar illik maliyy
hesabatlarn v birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlarn mhasibat uotu
sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqanna onun
mraciti sasnda tqdim edirlr. Bu mvafiq icra hakimiyyti orqan hmin maliyy
hesabatlar v birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlarn qanunvericilikl
myyn edilmi hallarda auditor ryi il birlikd bu hesabatlarn alnmasnda maraql
olan hr hans xs tqdim edir.
12.3. ctimai hmiyytli qurumlardan v birldirilmi (konsolid edilmi) ma-
liyy hesabatlarn hazrlayan kommersiya tkilatlarndan hminin aadaklar tlb
olunur:

12.3.1. Qurumun nternet shifsi olduqda, hmin mlumatlardan srbst istifad

edilmsini tmin etmk rtil, illik maliyy hesabatnn v birldirilmi (konsolid
edilmi) maliyy hesabatlarnn, qanunvericilikl myyn edilmi hallarda auditor ryi
il birlikd, hmin nternet shifsind drc olunmas; v ya

12.3.2. Qurumun illik maliyy hesabatnn v birldirilmi (konsolid edilmi)

maliyy hesabatlarnn, qanunvericilikl myyn edilmi hallarda auditor ryi il
birlikd, mtbu orqanda drc olunmas; v

12.3.3. Qurumun illik maliyy hesabatlarnn v birldirilmi (konsolid edilmi)

maliyy hesabatlarnn nsxsinin, qanunvericilikl myyn edilmi hallarda auditor ryi
il birlikd, hr hans xs, onun mraciti sasnda pulsuz tqdim olunmas.

55
 12.4. Mhasibat uotu subyektinin nizamnamsi il myyn olunmu idaretm
orqan bu subyektin maliyy hesabatlarnn v birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy
hesabatlarnn hazrlanmasna, tqdim v drc olunmasna cavabdehdir.

V FSL
QEYR-KOMMERSYA TKLATLARININ MALYY HESABATLARI

Madd 13. Qeyri-kommersiya tkilatlarnn maliyy hesabatlarnn trtib

edilmsi
13.1. Bldiyy orqanlar, bdc tkilatlar v bdcdnknar dvlt fondlar bu
qanuna sasn tlb olunan maliyy hesabatlarn Bdc Tkilatlar n Milli
Mhasibat Uotu Standartlarna uyun trtib edirlr.
13.2. Qeyri-hkumt tkilatlar bu Qanuna sasn tlb olunan maliyy
hesabatlarn Qeyri-hkumt Tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu Standartlarna
uyun trtib edirlr.
Madd 14. Qeyri-kommersiya tkilatlar n hesabat dvr, maliyy
hesabatlarnn tqdim v drc edilmsi qaydas
14.1. Bdc tkilatlar v bdcdnknar dvlt fondlarnn maliyy
hesabatlarnn tqdim edilmsi, hesabat dvrlri v drc edilmsi qaydalar mhasibat
uotu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqan
trfindn myyn edilir.
14.2. Bldiyy orqanlarnn maliyy hesabatlarnn tqdim edilmsi, hesabat
dvrlri v drc edilmsi qaydalar bldiyy trfindn myyn edilir.
14.3. Bdc tkilatlar v bdcdnknar dvlt fondlarnn bu qanuna uyun
olaraq tqdim etdiklri maliyy hesabatlar Bdc Sistemi haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn Qanunu, Azrbaycan Respublikasnn illik dvlt bdcsi haqqnda
qanunlar v bdc sistemin aid olan digr mvafiq normativ-hquqi aktlar sasnda
tlb olunan maliyy hesabatlarn vz etmir, onlara lav edilir.
14.4. Qeyri-hkumt tkilatlar n hesabat dvrlri bu qanunun 11-ci
maddsin uyun olaraq myynldirilir.
14.5. Qeyri-hkumt tkilatlar illik maliyy hesabatlarn bu qanunun 12-ci
maddsinin tlblrin uyun olaraq drc etdirirlr.

VI FSL
YEKUN MDDALAR

Madd 15. Mhasibat mlumatlarnn mxfiliyinin qorunmas

56
 15.1. lkin uot sndlrinin, mhasibat uotu reyestrlrinin v digr uot
sndlrinin mzmunu kommersiya sirridir.
15.2. Dvlt orqanlarnn qanunla myyn edilmi hallarda v qaydada
mhasibat uotunda istifad olunan btn sndlrl tan olmaq hququ vardr.
15.3. Mhasibat uotu subyekti trfindn audit yoxlamasna clb olunmu
auditorun qanunvericilikl myyn edilmi qaydada btn mhasibat uotu sndlri il
tan olmaq hququ vardr.
Madd 16. Mhasibat uotu zr qanunvericiliyin pozulmasna gr msuliyyt
Mhasibat uotu subyekti trfindn maliyy hesabatlarnn v birldirilmi
(konsolid edilmi) maliyy hesabatlarnn hazrlanmas, tqdim olunmas, uot
sndlrinin saxlanlmas il laqdar qanunvericiliyin pozulmasna gr tqsirkar olan
xslr myyn edilmi qaydada msuliyyt dayrlar.
Madd 17. cra mddti
17.0. Mhasibat uotu subyektlri bu Qanunun 8-ci, 9-cu, 10-cu, v 13-c
maddlrind gstrilmi tlblri aada myyn edilmi tarixlrdn gec olmayaraq
btn hesabat dvrlri n icra etmlidir:
17.0.1. Bu Qanunun 8-ci v 10-cu maddlrind gstrilmi btn mhasibat
uotu subyektlri - 2008-ci il 1 yanvar tarixdn,
17.0.2. Bu Qanunun 9-cu maddsind gstrilmi btn mhasibat uotu
subyektlri - 2006-c il 1 yanvar tarixdn,
17.0.3. Bu Qanunun 13-c maddsind gstrilmi btn mhasibat uotu sub-
yektlri - 2009-cu il 1 yanvar tarixdn.
Madd 18. Keid mddalar
18.1. Bu qanunla myyn edilmi Milli Mhasibat Uotu Standartlar v uot
qaydalar qvvy minndk mhasibat uotu il bal mvcud olan normativ-hquqi
aktlar qvvd qalr.
18.2. Bu Qanunla myyn edilmi Milli Mhasibat Uotu Standartlar
qvvy mindikdn sonra mhasibat uotu il bal qvvd olan normativ-hquqi aktlar
il Milli Mhasibat Uotu Standartlar v uot qaydalar arasnda ziddiyyt yarand
halda, Milli Mhasibat Uotu Standartlar v ya uot qaydalar ttbiq edilir.
18.3. Milli Mhasibat Uotu Standartlar btvlkd qvvy minndk
hazrlanm Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn mrhllrl ttbiqi mddtlri
mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilir.
18.4. 2008-ci il 1 yanvar tarix qdr Maliyy hesabatlarnn beynlxalq
standartlarna sasn mhasibat uotunu aparmal v maliyy hesabatlarn tqdim etmli
olan ictimai hmiyytli qurumlarn siyahs bu Qanun qvvy mindikdn sonra bir il

57
mddtind mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myynldirilir v zrurt
yarandqda bu siyahya lavlr v dyiikliklr edilir.
Madd 19. Qanunun qvvy minmsi
Bu Qanun drc edildiyi gndn qvvy minir.
Qanun sasnda verilmi Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 07 fevral 2005-ci
il tarixli frmannn
IXARII

Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun Ttbiq edilmsi

bard Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman

Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun qvvy minmsi

il laqdar hmin qanunun ttbiq edilmsini tmin etmk mqsdi il qrara alram:
1. Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetin Taprlsn ki:
iki ay mddtind:
qvvd olan qanunvericilik aktlarnn Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan
Respublikas Qanununa uyunladrlmas bard tkliflrini hazrlayb Azrbaycan
Respublikasnn Prezidentin tqdim etsin;
Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin v mvafiq mrkzi icra
hakimiyyti orqanlarnn normativ hquqi aktlarnn hmin Qanuna uyunladrlmasn
tmin etsin v bu bard Azrbaycan Respublikas Prezidentin mlumat versin;
Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun:
1.1.3.1. 2.1.9-cu maddsin mvafiq olaraq Azrbaycan Respublikas Maliyy
Nazirliyinin itirak il meyar gstricilrinin (illik gliri, hesabat ili rzind iilrin orta
say v balansn yekun mbli) tsdiq etsin v bu bard Azrbaycan Respublikas
Prezidentin mlumat versin;
1.1.3.2. 5.6-c maddsind nzrd tutulmu Mhasibat Uotu zr Mslht
urasnn trkibini tsdiq etsin;
1.1.3.3. 16-c maddsin mvafiq olaraq mhasibat uotu subyekti trfindn
maliyy hesabatlarnn v birldirilmi (konsolid edilmi) maliyy hesabatlarnn
hazrlanmas, tqdim olunmas, uot sndlrinin saxlanlmas il laqdar
qanunvericiliyin pozulmasna gr msuliyyt nvlrini myyn edn qanun layihsini
hazrlayb Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin tqdim etsin;
1.1.3.4. 18.3-c maddsin mvafiq olaraq Milli Mhasibat Uotu Standartlar
btvlkd qvvy minndk hazrlanm Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn
mrhllrl ttbiqi mddtlrini myyn etsin;
1.2. Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 18.4-c
maddsin mvafiq olaraq 2008-ci il 1 yanvar tarixin qdr Maliyy Hesabatlarnn
Beynlxalq Standartlarna sasn mhasibat uotunu aparmal v maliyy hesabatlarn
tqdim etmli olan ictimai hmiyytli qurumlarn siyahsn hazrlayb Azrbaycan
Respublikasnn Prezidentinin cra Aparat il razladrmaqla tsdiq etsin;
58
 1.3. z slahiyytlri daxilind Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan
Respublikas Qanunundan irli gln digr msllri hll etsin;
1.4. slahiyytlrin aid ediln msllrin icras bard Azrbaycan Respublikas
Prezidentin mlumat versin.
2. Myyn edilsin ki: Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas
Qanununun 1.2-ci, 2.1.5-ci, 2.1.6-c, 2.1.7-ci, 4.2-ci, 4.3-c, 4.4-c, 5.1-ci, 5.2-ci, 5.5-ci,
5.7-ci, 6.0.2-ci (birinci v nc cmllrd), 6.0.3-c (birinci v nc cmllrd)
6.0.4-c, 7.1-ci, 7.2-ci (birinci v nc cmllrd), 7.3-c, 7.4-c (birinci v nc
cmllrd), 7.5-ci, 12.2-ci (birinci v nc cmllrd) v 14.1-ci maddlrind
nzrd tutulmu mvafiq icra hakimiyyti orqannn slahiyytlrini Azrbaycan
Respublikas Maliyy Nazirliyi hyata keirir;
2.2. hmin qanunun 2.1.9-cu, 5.6-c (Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn
trkibinin tsdiq edilmsi hisssind), 10.2-ci, 18.3-c v 18.4-c maddlrind nzrd
tutulmu mvafiq icra hakimiyyti orqannn slahiyytlrini Azrbaycan
Respublikasnn Nazirlr Kabineti hyata keirir;
2.3. hmin qanunun 1.2-ci v 4.3.3-c maddlrind nzrd tutulmu cra
hakimiyyti orqanlarnn slahiyytlrini mrkzi icra hakimiyyti orqanlar hyata
keirir;
2.4. hmin qanunun 5.6-c maddsind (Mhasibat Uotu zr Mslht urasnn
Nizamnamsinin tsdiq edilmsi hisssind) nzrd tutulmu mvafiq icra hakimiyyti
orqannn slahiyytlrini Azrbaycan Respublikasnn dliyy Nazirliyi hyata keirir.
3. Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyin taprlsn ki:
3.1. bir ay mddtind:
3.1.1. Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 7.5-ci
maddsin mvafiq olaraq Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn hazrlanmas v qbul
edilmsi qaydalarn tsdiq etsin;
3.1.2. Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 14.1-ci
maddsin mvafiq olaraq bdc tkilatlar v bdcdnknar dvlt fondlarnn maliyy
hesabatlarnn tqdim edilmsi, hesabat dvrlri v drc edilmsi qaydalarn mvafiq
tkilat v fondlarn ryi nzr alnmaqla myyn etsin;
3.2. Mhasibat uotu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununa mvafiq
olaraq onun slahiyytlrin aid ediln mslllrin icrasn tmin etsin;
3.3. bu frmann 2.1-ci, 3.1-ci v 3.2-ci bndlrin mvafiq olaraq myyn edilmi
slahiyytlrin v msllrin icras bard Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr
Kabinetin mlumat versin.
4. Azrbaycan Respublikasnn dliyy Nazirliyi Mhasibat Uotu zr Mslht
urasnn Nizamnamsinin tsdiq edilmsi il laqdar qanunvericilikl myyn edilmi
tdbirlri grsn.
5. Azrbaycan Respublikasnn Milli Bank kredit tkilatlarnda mhasibat uotu
qaydalarnn v hesabatlarn formas, mzmunu v dvriliyi il bal msllri
Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyi il razladrmaqla bunun n zruri

59
olan mddt rzind myyn etsin v bu bard Azrbaycan Respublikas Prezidentin
mlumat versin.
6. Bu Frman drc edildiyi gndn qvvy minir.

2.3. Beynlxalq maliyy hesabat standartlarna mvafiq olaraq

mhasibat uotunun islahat proqram

Planl iqtisadiyyat raitind faliyyt gstrn mhasibat uotu sistemi mlkiyytin

ictimai xarakterindn v iqtisadiyyatn dvlt idaretmsinin tlbat il laqdar
olmudur. Mhasibat uotu sistemind formalaan informasiyalarn balca istehlaks
kimi sah nazirliklri v idarlri xsind dvlt v planladrc, statistika v maliyy
orqanlar x edirdi. Qvvd olan maliyy nzarti sistemi tkilatn faliyytinin
davran modelind nzrd tutulan knarlamalarn myyn edilmsi msllrini hll
edirdi.
ctimai mnasibtlr sisteminin dyimsi elc d yeni mlki hquq mhitinin
yaranmas mhasibat uotunun yeni (adekvat) transformasiya edilmsini zruri etdi. Lakin
mhasibat uotu sisteminin lkd aparlan islahat prosesi Azrbaycanda iqtisadi
islahatn mumi prosesindn geri qalr. Mhz bu vziyyti dzltmk mqsdil maliyy
hesabatlarnn beynlxalq standartlarna mvafiq olaraq mhasibat uotunun islahatna
dair Proqram hazrlanmdr.
Szgedn proqram aadak problemlri hat edir.
1. Beynlxalq maliyy hesabatna kemyin mqsd v vziflri. Mhasibat uotu
sistemind islahat aparlmasnda qarya qoyulan sas mqsd milli mhasibat uotu
sistemini bazar iqtisadiyyatnn v maliyy hesabatnn beynlxalq standartlarnn
tlblrin uyun qurmaqdan ibartdir.
slahatn vziflri is:
- informasiya istifadilrini ilk nvbd investorlar tmin edn uot v hesabat
standartlar sistemini formaladrmaqdan;
- Mhasibat uotu zr Azrbaycanda aparlan islahat standartlarn beynlxalq
sviyyd harmonizasiya edilmi sas meyllri il laqlndirilmsini tmin etmkdn;
- Mhasibat uotu modelinin qurulmasna dair islahatn baa dlmsi v ttbiq
edilmsind tkilatlara metodiki kmklik gstrmkdn ibartdir.
II. slahatn sas istiqamtlri. Bazar iqtisadiyyatnn v maliyy hesabatnn
beynlxalq standartlarnn tlblrin mvafiq olaraq milli mhasibat uotu sistemini
qurmaq mqsdil hyata keirilck islahat aadak istiqamtd aparlacaqdr:
- normativ hquqi tnzimlmnin tkmilldirilmsi;
- normativ bazann (standartn) formaladrlmas;
- metodiki tminat zr tlimat, metodiki gstri v izahatlarla tmin olunmaq;
- kadr tminatn (mhasib ixtisasnn formalamasn, mhasibat uotu ixtisasnn
hazrlanmas v yenidn hazrlanmasn) hyata keirmk;

60
 - beynlxalq mkdal tkil etmk (beynlxalq tkilatlara daxil olmaq v orada
faliyyt gstrmyi; mhasibat uotu standartlarnn hazrlanmas v mvafiq faliyytin
tnzimlnmsin msul olan milli tkilatlarla qarlql laq yaratma tkil etmk).
Mhasibat uotunun normativ tnzimlnmsinin sas mqsdi, tsrrfat
subyektlrinin faliyyt nticlri v maliyy vziyytinin obyektiv mnzrsini tqdim
edn informasiyalardan btn istifad ednlr geni imkan yaratmaqdan ibartdir. Bu
mqsdl aadak tdbirlrin grlmsi zruridir:
- uot prosesinin mhasibat hesabat il normativ tnzimlnmsinin istiqamtini
dyidirmk;
- maliyy uotunu tnzimlmk;
- Respublika icra hakimiyyti orqanlarnn normativ sndlrinin pekar tkliflrl
uyunladrlmasn mhdudladrmaq;
- beynlxalq standartlardan milli tnzimlmd istifad etmk. Bu zaman
Azrbaycann ictimai hyatnda tarixi, milli v mdni nnsi nzr alnmaldr.
Normativ tminatn sasn mhasibat uotu sisteminin sabit inkiafnn saxlanmas
tkil edir.
Burada sas vzif konkret iqtisadi hyatda mhasibat uotu sisteminin ardcl, yararl,
smrli v mvffqiyytl hyata keirilmsi n mnasib raitin yaradlmasndan
ibartdir.
Bununla laqdar olaraq Azrbaycanda mhasibat uotu sisteminin dnyada mumi
qbul edilmi sisteml ziddiyyt tkil etmmsini, vergiy clb olunma v mhasibat
uotu sisteminin qarlql laqli v hmyaar modelinin formalamasn, inflyasiya il
laqdar mhasibat hesabat dzlilrinin aparlmasn, mlak v hdliklrin qiymtinin
yenidnbaxlma sullarnn nzrdn keirilmsini, mhasibat uotunun aqlama
mexanizminin yaradlmasn tmin etmk zruridir.
Qoyulan vzifnin hlli n aadaklarn hyata keirilmsi tklif olunur:
- Mhasibat uotu haqqnda Respublika qanununa o cmldn mhasiblrin
attestasiyasnn aparlmasna v digr normativ aktlarn hazrlanmasna dair mvafiq
dzlilr v lavlr hazrlamaq;
- az mddt rzind znd mhasibat uotu zr beynlxalq standartlarn sas
tlblrini birldirn sasnamlr (standartlar) hazrlamaq v tsdiq etmk;
- mhasibat uotu hesabatnn sndlri sistemin aid olan ilk uot sndlrin,
mhasibat uotu registrlrin v digr sndlr yenidn baxmaq;
- maliyy institutlarnn, qiymtli kazlarn dvriyysinin v digr hallarn
xsusiyytlri nzr alnmaqla mhasibat uotunun hesablar plan v onun ttbiqin dair
tlimata yenidn baxmaq;
- kiik sahibkarlq subyektlri n mhasibat uotunun sadldirilmi sistemini
ttbiq etmk.
Beynlxalq standartlara mvafiq olaraq mhasibat uotu v maliyy hesabatna dair
islahatn aparlmasnn balca elementi, mhasibat uotu zr yeni v vvllrd tsdiq
olunmu sasnamlrin (standartlarn) ilnmsi v onlarn tcrby ttbiqi hesab edilir.

61
 Mhz bu sbbdn bir sra nfuzlu v mtbr pekar (z-zn tnzimlyn)
birliklrin, mhasib v auditorlarn pekar attestasiya sisteminin yaradlmas, mvafiq
pekar beynlxalq tkilatlarn faliyytin birlmnin (Beynlxalq Mhasiblr
Federasiyasnn v s.) aparlmas, pekar etika normalarnn ilnmsi v onun geni
ictimaiyyt trfindn qbul edilmsi, pekar faliyyt zrind ictimai nzartin
aparlmas v s.-nn yaradlmas nzrd tutulur.
Proqramn yerin yetirilmsi gediatnda mhasibat uotunun islahatnn aparlmas
n pekar mhasiblr institutlar v digr pekar tkilatlarn yaxndan itirak etmsi
nzrd tutulur.
Bu cr raitd mhasibat uotunun metodiki chtdn tmin edilmsinin inkiaf v
mhasib ixtisasnn (mhasiblrin, mslhtilrin, maliyy menecerlrinin v s.)
inkiafnda pekar tkilatlarn rolu daima artr.
Mhasibat uotunun milli sisteminin beynlxalq standartlara uyunladrlmas,
mhasibat uotu ixtisasnn hazrlanmas v yenidn hazrlanmas zr mvafiq
dzlilrin aparlmasn; mhasiblrin uzunmddtli elc d qsamddtli proqramlarla
hazrlanmas v yenidn hazrlanmasn tmin edn qsaldlm pekar thsil sisteminin
yaradlmasn hyata keirn ilk pekar, orta ixtisas v ali thsilin genilndirilmsi v
kadrlarn hazrlanma keyfiytinin yksldilmsini znd birldirir.
Mhasibat uotunun beynlxalq standartlarna keilmsi, ilk nvbd hm mvafiq
ixtisaslam beynlxalq, hm d milli tkilatlarla aktiv mkdalq tkil etmdn qeyri-
mmkn olar. Buna gr epizodik laqdn, mntzm mqsdynl, yni maliyy
hesabatnn beynlxalq standartlar komitsinin, Mhasiblrin Beynlxalq
Federasiyasnn, BMT-nin Ticart v nkiaf zr Komitsinin mhasibat uotu
blmsinin, iqtisadi mkdalq v inkiaf tkilatnn v s.-nin qbul etdiyi qaydalara
kemk zruri hesab edilir.
Bu zaman milli mhasibat uotu sisteminin islahatna ynldilmi Beynlxalq
mkdalq ayr plan zr yerin yetirilmlidir.
Burada sasn tsrrfat hyatnda yeni hesablar plannn ilnib hazrlanmasna v
ttbiq edilmsin diqqt yetirilmlidir.
Yeni hesablar plannn ilnib hazrlanmas v tsrrfat hyatna ttbiq edilmsi
mhasibat uotunun inkiafna dair islahatn aparlmas proqramnda nzrd tutulan
Beynlxalq Standartlara uyun qurulmasnda hmiyytli addm ola bilr.

2.4. Bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat uotunun konsepsiyas

Normativ bazann tkmilldirilmsi Azrbaycann bazar iqtisadiyyat raitind

faliyyt gstrmsi dvrnd qbul edilmi mhasibat uotunun 9 konsepsiyas il
laqdardr. Bu konsepsiyada Azrbaycanda yaxn onilliklr v daha uzun mddt qbul
edilmi mhasibat uotu sisteminin qurulmasna dair yanamalar nzrd tutulmal v
hyata keirilmlidir. Bir qayda olaraq szgedn konsepsiya aadak blmlrdn
ibart olmaldr:

62
 1. Giri. Planl iqtisadiyyat raitind mhasibat uotu konsepsiyas mlkiyytin
ictimai xarakterin uyun qurulurdu. Bu cr raitd dvlt maliyy nzarti iqtisadi
subyektlrin tsrrfat hrkti modelind nzrd tutulan knarlamalarn myyn
edilmsini hll edirdi.
Mhasibat uotunun yeni konsepsiyas v onun sasnda hazrlanan qaydalar,
mhasibat uotunun qurulma v aparlma normalar elc d daxili v xarici istifadilr
n maliyy informasiyalarnn etibarl v dqiq olmas zrind nzartin yerin
yetirilmsi n mnasib mhitin yaradlmasn tmin etmlidir.
2. mumi qayda. Konsepsiya, Azrbaycanda mhasibat uotunun btn
tsrrfat sahlri, faliyyt nvlri v tkilati-hquqi formal tkilatlarda qurulmasnn
sasn tkil edir. O, aadak sas tlblri tmin etmlidir:
- mhasibat uotunun tkili v aparlmasna dair btn yanamalar haqda
informasiyalarla maraql olan mtxssislri tmin etmk;
- mhasibat uotu zr yeni normativ aktlarn v qvvd olanlarn mrhllrl
ilnmsinin sas olmaq;
- hl normativ aktlarla tnzimlnmyn msllr zr mvafiq qrarn qbul
edilmsi n istiqamtverici baza olmaq;
- mhasibat hesabatnda ks etdiriln mlumatlarn baa dlmsind mhasibat
informasiyalarna tlbi olan trflr kmklik gstrmk.
Szgedn konsepsiyann mvqeyini hyata keirmk n mhasibat uotunun
mqsdlrin ks olmayan ayr-ayr sadldirilmi formalarn kiik mssis
subyektlrin d ttbiq etmk olar.
3. Mhasibat uotunun mqsdi. Mhasibat uotunun tkili sistemi daxili
v xarici istifadilr n informasiyalarla formalar.
Xarici istifadilrin informasiyaya olan mnasibtindn asl olaraq mhasibat
uotunun sas mqsdi tkilatn maliyy vziyyti, faliyytin maliyy nticlri v
maliyy vziyytind ml gln dyiiklr haqda mvafiq qrar qbul etmk n onda
geni mara olan istifadilr (investorlara, borcvernlr, malsatan v malalanlara, alc
v sifariilr, hakimiyyt orqanlarna v btnlkl ictimaiyyt), informasiyalar
formaladrmaqdan ibartdir.
Daxili istifadilrin informasiyaya olan mnasibtin gr mhasibat uotunun sas
vzifsi idaretm qrar qbul etmk n tkilat rhbrin yararl informasiya tqdim
etmkdir. Bu zaman alnan informasiyann ancaq daxild istifad olunmasn bilmk
lazmdr.
4. Mhasibat uotunun tkilinin saslar. Mhasibat uotunun tkili
zaman konsepsiyann hyata keirilmsi n aadaklarn ba vermsi gman edilir:
- tkilatn mlak xsusiyytlri;
- tkilatn faliyytinin faliyytsizliyi;
- uot siyastinin ardcl ttbiq edilmsi;
- tsrrfat faliyyti hallarnn qeyri-myynliyi.
Qeyd ediln tsrrfat faliyyti hallarnn hans dvrd ba vermsindn asl
olmayaraq aid olduu hesabat dvrn aid olunmaldr.
63
 5. Mhasibat uotunda formalaan informasiyalarn mzmunu. Mara olan
istifadilrin mumi tlbatn dmk n mhasibat uotunda maliyy vziyyti,
onlarn faliyytinin maliyy nticsi v maliyy vziyytind ml gln dyiikliklr
haqda informasiyalar formalar.
Tkilatn maliyy vziyyti onun srncamnda olan aktivlrin, hdliklrin v
kapitallarn quruluu il myyn edilir.
Tkilatn faliyytinin maliyy nticlri haqda informasiyalar glckd pul
ktlsinin effektli istifadsinin proqnozladrlmasnda ba vern potensial dyiikliklrin
qiymtlndirilmsi n zruridir.
Tkilatn maliyy vziyytinin dyimsi haqda informasiya, hesabat dvrnd onun
investisiya, maliyy v cari faliyytini qiymtlndirmy rait yaradr.
Maliyy vziyyti haqda informasiya, mhasibat balans, maliyy nticsi haqda
hesabat v digr hesabatlar vasitsil formalar.
6. Mhasibat uotunda formalaan informasiyaya olan tlbat. Mhasibat
uotunda formalaan informasiyalar:
- istifadilr n yararl, yni mnasib, etibarl v mqayisli olma;
- neytral, yni eynitrflilikd mstqil olma;
- qeyri-myynlik raitind yerlrdki mhakim v qiymtlndirmd ehtiyatl
olma;
- aktiv v glirlrin artq, hdlik v xrclrin is az olmamasn tmin etmlidir.
7. Xarici istifadilr n mhasibat uotunda formalaan informasiyalarn trkibi.
Xarici istifadilr n maliyy vziyyti v maliyy nticlri haqda mhasibat
uotunda formalaan elementlr: aktivlr, hdliklr v kapitallar, glirlr v xrclr
hesab edilir.
Aktivlr, tkilatn tsrrfat faliyytind ba vermi hadislr zrind nzart
aparmas nticsind glckd iqtisadi qazanc gtirn tsrrfat vsaitlri hesab edilir.
Aktivlr glckd aadak:
- sat n nzrd tutulan mhsul, i, xidmt istehsal prosesind ayr yaxud
digr aktivlrl birlikd istifad olunan;
- hdliyin dnilmsin istifad olunan;
- tkilatn mlkiyyt sahiblri arasnda bldrln hallarda iqtisadi qazanc
gtir bilr.
hdliklr lahiylrin tsrrfat faliyytind aparlmas n tkilatn borclarnn
v alnm aktivlr gr hesablamalarn aparlmas aid edilir.
hdliyin dnilmsi bir nv hdliyin digri il vz olunmas, hdliyin kapitala
evrilmsi, kreditorun tlbinin geri gtrlmsi formasnda ba verir.
Kapital, mlkiyyti trfindn vsaitin qoyulmasn v tkilatn btn faliyyti
dvrnd ld etdiyi mnfti znd ks etdirir. Tkilatn maliyy vziyyti myyn
ediln zaman kapitaln hcmi aktiv v hdliklrin arasndak frq kimi hesablanlr.
Glir, hesabat dvr rzind iqtisadi qazancn yaxud kapitaln artmasna kmk edn
hdliyin azalmasn ifad edir. Buraya: mhsul, i v xidmt satndan olan gliri,
alnas faiz v dividendi, icar haqq v sair glirlri aid etmk olar.
64
 Xrclr, hesabat dvr rzind iqtisadi qazancn, yaxud kapitaln azalmasna (satlm
mhsulun (iin, xidmtin) istehsal msrflrin), sbb olan, ii heytinin myinin
dnilmsin, amortizasiya ayrmalarna v itkilr gr ml gln hdliklr hesab
edilir.
Tkilatn faliyytinin maliyy nticsinin myyn edilmsi zaman hesabat dvr
rzind ld ediln mnft, glir v xrc arasndak frq kimi hesablanlr.
8. Aktivlrin, hdliklrin, glirlrin v xrclrin tannma meyarlar. Aktivlr,
hdliklr, glirlr v xrclr (bundan sonra obyektlr adlanacaq) mhasibat balansna,
yaxud maliyy nticlri haqda hesabata daxil edilrkn z hqiqi tlbatna cavab
vermlidir.
Aktivlr, tkilatda iqtisadi qazanc ld ediln v onun dyri kifayt qdr ll
biln hallarda mhasibat balansna qbul edilir v tannr.
hdliklr, tkilata iqtisadi qazanc gtir biln tsrrfat vsaitlrinin v
onlarn mtbr sviyyd llmsinin mvafiq tlblrinin dnilmsi raitind
mhasibat balansna qbul edilir v tannr.
Glirlr, glckd mvafiq aktivlrl bal iqtisadi qazancn ld olunmas, yaxud
hdliklrin mtbr sviyyd ll bilmsi hallarnda maliy nticlri v onun
istifadsi haqda hesabata qbul edilir v tsdiq olunur.
kilmi xrclr, aktivlr hesabna glck iqtisadi qazancn azalmasna, yaxud
hdliyin artmasna sbb olan v mtbr sviyyd tsdiq olunan hallarda qbul edilir
v maliyy nticlri v onun istifadsi haqda hesabatda tsdiq olunur. Xrclr dedikd
vergiyclbolunma bazasna gr hesablamann aparlmas mqsdil onun nec qbul
edilmsindn asl olmayaraq xrclr meyarn tmin edn btn msrflr baa dlr.
9. Aktivlrin, hdliklrin, glirlrin v xrclrin qiymtlndirilmsi hqiqi (ilk)
dyrl yerin yetirilir. nformasiyalarn mhasibat uotunda yararln tmin etmk
n szgedn obyektlrin qiymtlndirilmsi aadak kimi:
a) cari dyrl, yni hr hans obyektin dyidirilmsi zruri olan hallarda mhasibat
hesabat trtib olunan tarix dniln pul vsaiti mbli zr;
b) cari bazar qiymtil, yni obyektin satlmas nticsind, yaxud onun lv edilm
mddti daxil olan zaman alna biln pul vsaiti mbli zr aparla bilr.

65
 BLM 3. MHASBAT UOTUNUN PREDMET V METODU

3.1. Mhasibat uotunun predmet v metodunun mumi xarakteristikas

Mhasibat uotu bir elm kimi znn predmet v metoduna malikdir.

Mhasibat uotunun predmet v metodunun al v myyn edilmsi onun digr
predmetlrdn mzmun v frqini tyin etmy rait yaradr. Mhasibat uotu
predmetinin mzmunu uota alnan obyektin iqtisadi mzmunu il myyn edilir.
Tkilatn mlak, hdliklri v maliyy-tsrrfat faliyyti prosesind yerin
yetirdiyi tsrrfat mliyyatlar mhasibat uotunun obyekti (predmeti) hesab edilir.
Mhasibat uotunun obyektlri qarlql laqli hissy: tkilatn mlaknn trkib v
yerlmsin; ml glm mnbyin (xsusi v borc hdliklrin); tsrrfat
mliyyatlar v onlarn tchizat, istehsal v sat prosesindn ld ediln nticlr
blnr. Mhasibat uotunun predmeti z nvbsind hr biri mlakn konkret :
uzunmddtli aktivlr v qsamddtli aktivlr nvn ks etdirn analoji hissdn
ibartdir. Bu hisslr mhasibat uotuna xarici v daxili istifadednlr n geni
informasiya materiallar verir. Bellikl, taprn yerin yetirilmsi mqsdil tkilatn
pul ifadsind nzrd tutulan mlaknn, hdliyinin mcmuyu (xsusi v borc)- trkib v
yerlmsi, tsrrfat mliyyatlar v tsrrfat faliyytinin nticsini ks etdirn sasl
v mlum informasiyalar mhasibat uotunun predmeti adlandrlr.
mumiyytl tsrrfat vsaitlri v hdliklri kimi tkilatda yerln mlaklarn
tchizat, istehsal v sat prosesind hrktin sbb olan tsrrfat mliyyatlar elc
d tkilatn faliyytinin nticlri mhasibat uotunun predmeti saylr.
Mhasibat uotunun predmetin Azrbaycan Respublikas razisind tsrrfat
faliyytinin hyata keirilmsind itirak edn v bu faliyytin uotunu aparan
subyektlrd - mssislrd, tkilatlarda, idarlrd, xarici tkilatlarn filiallar v
nmayndliklrind, mumiyytl btn hquqi xslrd, hminin hquqi xs
yaratmadan fiziki xslrd ba vern btn qeyd edilnlr daxil edilir.
Azrbaycan Respublikasnda btn mssislr, idarlr, tkilatlar vahid tsrrfat
sistemini tkil edir. Mssislr tsrrfatn sas sahlrinin trkib hisslridir. Btn
mssislr z tsrrfat faliyytinin mzmunundan asl olaraq: dvlt
mssislrindn, birg mssislrdn, kiik mssislrdn, shmdar cmiyytlrdn,
kooperativ tkilatlarndan, fermer (kndli) tsrrfatlarndan v i.a. ibartdir.
Szgedn mssislr, tkilatlar, idarlr, birliklr v s. Azrbaycan Respublikas
Nazirlr Kabinetinin 20 iyun 2005-ci il 108 -li qrar il kommersiya tkilatlar kimi
ictimai hmiyytli qurumlara aid edilmidir. Bu qurumlarn hr biri bazar mnasibtlri
raitind tsrrfat - kommersiya hesab prinsipi v respublikamzda mssislr
haqqnda mvcud olan qanun sasnda faliyyt gstrir.

66
 Tsrrfat - kommersiya hesabl qurumlar o qurumlar saylr ki, onlar z xrclrini,
mhsul v ya mal satndan ld etdiyi pul vsaiti il dyir v mnft ld edir.
Mnft, tsrrfat - kommersiya hesabl mssislrin mhsulunun tam maya dyri il
(istehsal mssislrind) v ya tdavl xrclri il (ticart mssislrind) hmin
mhsulun (maln) satndan ld ediln pul vsaiti v ya glirlr arasndak frq
demkdir.
ctimai hmiyytli qurumlara aid ediln kommersiya tkilatlar il yana bdc
idarlri d mvcuddur. Bunlar z tsrrfat faliyytlri n lazm olan vsaiti dvlt
bdcsindn alr. Bdc idarlrin elm v tdris mssislri, tibb idarlri, mdniyyt
idarlri v i.a. aiddir.
Gstriln tkilat, mssis v idarlrd aparlan uot informasiyalarndan onlarn
vzifli xslri, tsisilri, iilri, knar tkilatlar, dvlt, onun ayr-ayr subyektlri,
bldiyy orqanlar v mumilikd cmiyyt istifad edir v faliyytin inkiafna dair
dyrli fikirlr sylyirlr.
Tkilat v idarlrd aparlan mhasibat uotunun predmetinin mzmununun baa
dlmsin, onun metodunun yrnilmsi v mnimsnilmsi il nail olunur. Metod
yunan methodos szndn gtrlm v 1) hr hans bir haln tdqiq edilmsi, drk
edilmsi sulunu; 2) hr hans bir sulun, yaxud qaydann qbulunu ifad edir. Bu v ya
digr sul, yaxud qaydadan istifadnin mcmuyu uotun metodologiyasn tkil edir.
Szgedn metodologiya iki amill myyn edilir:
1) uotun qarsnda qoyulan mqsd v vziflrl;
2) qoyulan mqsd v vziflrin hllin dair imkann-texniki v texnoloji bazarn olmas
il.
Uot metodologiyasnn qeyd ediln mqsd v vziflrinin ksriyyti
qanunvericilikl tnzimlnir.
Qanunvericilikd nzrd tutulan bu mqsd v vziflr ardcl olaraq ayr-ayr
mvzularn rhind nzrdn keirilckdir.

3.2. Mhasibat uotunun predmeti v onun sas obyektlri

Tkilat znn maliyy-tsrrfat faliyytini tmin edn v onun sas hesab

olunan oxsayl v mxtlif nvl mlaka malik olur. Bu mlaklar respublikamzda
mvcud olan yeni mlkiyyt formalarndan asl olaraq mxtlif mnblrdn:
mssislrin mlaknn mlglm mnblri hesab ediln tsisilrin pul vsaiti v
maddi paylar, mhsullarn, grln ilrin, gstriln xidmtlrin v digr aktivlrin
habel qiymtli kazlarn satndan alnan glirlr, bank kreditlri v digr kreditlr,
kapital qoyuluu un maliyylmlr v bdcdn dotasiyalar v i.a. hesabna ld
edilir. Bu zaman uot obyekti kimi szgedn mlaklar z iqtisadi tyinatna gr
qarlql laqli hissy: trkibin v yerlmsin; mlglm mnbyin (xsusi v
borc hdliklrin); tsrrfat mliyyatlarnda (tchizat, istehsal v sat prosesind)
itirak etmsin gr qrupladrlan mlaklara blnr.
Trkibin v yerlmsin gr mlaklar aadak qruplara blnr: 1
67
 1. Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) (111) mhsul istehsalnda, iin
yerin yetirilmsi, yaxud xidmtin gstrilmsind v ya 12 aydan ox, yaxud adi
mliyyat mrhlsind (12 aydan ox olan dvr rzind) tkilatn idar olunmasnda
mk vasitsi kimi istifad olunan material-ya dyrlilrinin mcmuyunu znd
birldirir.
Szgedn vsaitlr, maliyy hesabatnn 16 sas vsaitlr beynlxalq
standartnda v Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) zr 7 -li kommersiya
tkilatlar n milli mhasibat standartlarnda geni aqlama verilmidir.
Mhasibat uotu haqqnda qanuna, hesablar plan v onun ttbiqin dair tlimata
mvafiq olaraq eyni vaxtda aadak rtlrin yerin yetirilmsini hyata keirn
vsaitlr Torpaq, tikili v avadanlqlara (sas vsaitlr) aid edilir:
a) mhsul istehsalnda, iin yerin yetirilmsi, yaxud xidmtin gstrilmsind v ya
idaredilmsind istifad olunan;
b) uzun mddt rzind, yni 12 aydan ox mddtd, yaxud adi mliyyat
mrhlsind 12 aydan ox istifad olunan;
c) tkilatda mlum aktivlrin sonradan yenidn satnn aparlmas nzrd
tutulmayan;
) tkilata glckd iqtisadi qazanc (glir) gtirmk n istifad ediln.
mumiyytl Torpaq, tikili v avadanlqlara (sas vsaitlr) binalar, tikililr,
trc qurular, i, gc, man v avadanlqlar, l, nizamlayc cihaz v qurular,
hesablama texnikas, nqliyyat vasitlri, altlr, istehsalat v tsrrfat inventarlar, ii,
mhsuldar v damazlq heyvanlar, oxillik kmlr v sair vsaitlr daxil edilir. Torpaq,
tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) trkibind tkilatn mulkiyytind olan torpaq
sahlri, yeralt srvtlr, me v su sahlri, onlarn kkndn yaxladrlmasna
kiln (qurutma, suvarma v digr meliorativ ilr) kapital qoyuluu v digr icar
edilmi obyektlr d uota alnr. Gstrilmi btn kompleks iin, yerin yetirilm
tarixindn asl olmayaraq hesabat ilind istismara qbul edilmi, oxillik kmlr v
torpan kkndn yaxladrlmas zr kapital qoyuluuna kilmi btn msrflr,
hr il torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) trkibind toplanr v birlikd
uotda ks etdirilir.
Tkilat ild bir dfdn az olmayaraq znd olan Torpaq, tikili v avadanlqlar
(sas vsaitlr) obyektlrini indeksasiya, yaxud bazar qiymti il hesablamaqla yenidn
qiymtlndir bilr.
_________________
1. Maliyy Nazirliyinin 2006-c il 18 aprel tarixli -38 nmrli mri il tsdiq edilmi yeni hesablar plan 01 yanvar 2008-ci
ildn btn dvlt v qeyri-dvlt mssislrind ttbiq edildiyindn drsliyin yazlmasnda hmin hesablar planndan
istifad edilmidir.

Dvriyydki xarakterindn asl olaraq Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas

vsaitlr) aadak: sah nianlrin, tyinatna, istifad sviyysin v onlar zrind
hquqi srncam vermk qruplarna blnr:

68
 Sah nianlri zr Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) aadak
qruplara: snaye, knd tsrrfat, rabit, tikinti, ticart v ictimai ia, maddi - texniki
tchizat, mnzil-kommunal tsrrfat, shiyy, bdn trbiysi v sosial tminat, thsil,
mdniyyt v i.a. blnr.
Vsaitlrin bu cr blgs hr bir sah zr onlarn dyri haqda mlumat ld
etmy rait yaradr.
Tyinat zr Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) tsrrfat dvriyysind
ititrakndan asl olaraq aadaklara blnr:
- mhsulun istehsal prosesind bilavasit itirak edn (istehsal binalar, qurular, i
manlar, nqliyyat vasitlri v s.) istehsal tyinatl Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas
vsaitlr); istehsalda bilavasit itirak etmyn, ancaq mhsul istehsal prosesin aktiv
tsir gstrn (mdniyyt v istiraht evlri, yataqxanalar, hamam, yemkxana,
camarxana v s.) qeyri-istehsal tyinatl Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr).
Torpaq, tikili v avadanlq (sas vsait) v qeyri - istehsal fondlarnn
(vsaitlrinin) optimal nisbtini ikincinin xsusi kisi, btn Torpaq, tikili v
avadanlqlarn (sas vsaitlrin) 20-30%-ni tkil edn hallarda qbul etmk olar.
stifad sviyysi zr Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) aadak
vsaitlr blnr:
- hrktd olan v mssisnin sexind quradrlan;
- dyidirmk n nzrd tutulan v ehtiyatda yerln;
- hrktetmyn artq olan, dstldirilmyn v mvqqti saxlanmada olanlar;
- tikilmkd, avadanlqladrma, quradrma v hiss il lv edilmd olanlar.
Obyektlr zrind srncam vermk hququna malik olmaqdan asl olaraq Torpaq,
tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) aadaklara blnr:
- mlkiyyt hququna malik olmaqla tkilata mxsus (o cmldn icary
verilnlr) olanlara;
- tkilatda operativ idaretm, yaxud tsrrfatn srncamnda yerlnlr;
- tkilat trfindn icary gtrlnlr.
Bellikl, Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) z xarici grnn
dyidirmdn tsrrfat faliyytind uzun mddt istifad olunur, istifad olunduu
mddt rzind tyin edilmi norma daxilind amortizasiya hesablamaqla hiss il
khnlir.
2. Qeyri - maddi aktivlr (101). Qeyri - maddi aktivlr dedikd he bir maddi
ya formasna malik olmayan ancaq: dyri olan, uzun mddt istifad olunan (12 ay
yaxud adi mliyyat mrhlsind 12 aydan ox istifad olunan), glckd glir gtirn,
tkilatn digr mlakndan xsusi identifikasiyaya (ayrlmaya, blnmy) malik olan
aktivlr baa dlr.
Szgedn aktivlr maliyy hesabatnn 38 Qeyri-maddi aktivlr beynlxalq
standartnda v 12 -li Qeyri-maddi aktivlr zr Milli Mhasibat Uotu Standartnda
geni hat edilmidir.

69
 Bellikl, qeyri-maddi aktivlr-tsrrfat faliyytind 12 aydan ox olan mddt
rzind istifad olunan, z dyri olan, glir gtirn, identifikasiya imkanna malik olan,
ancaq tkilat n he bir maddi-ya dyr malik olmayan obyektlr hesab edilir.
Qeyri-maddi aktivlrin trkibin idrak (intellektual) mlaklar tkilati xrclr,
igzar shbtlr, tkilatn msbt igzar shbtlri, tkilatn mnfi igzar shbtlri
daxil edilir:
drak (intellektual) mlaklar aadaklardan ibartdir:
- snaye nmunsinin v srfli modelin icad edilmsin dair mstsna patent almaq
hququ;
- EHM-da, mlumat bazas n proqram verilmsin dair mstsna mlliflik hququ;
- nteqral mikrosxem topologiyasna mstsna mlliflik, yaxud digr alnm hquq;
- mt v xidmt nian, mtnin yerldiyi yerin bildirilmsin dair verilmi
mstsna hquq;
- seleksiya nailiyytlrin dair mstsna patentalma hququ.
Tkilati xrclr- tsisedici sndlrin rsmiyyt salnmas, mslht n dniin
aparlmas, qeydiyyat rsumu, tamp, mhr hazrlanmas xrclri, reklam xrclri v i.a.
tkilati xrclrdn ibartdir.
gzar shbtlr- tkilatn btn aktiv v hdliklrinin cari qiymtinin mhasibat
balans zr qiymtdn artq olmasn ifad edir. gzar shbtlr msbt, yaxud mnfi
ola bilr.
Tkilatn msbt igzar shbtlri- glckd iqtisadi qazanc kimi alclar
trfindn dniln qiymtin zrin lav olunan artrman znd ks etdirir. Bu qeyri-
maddi aktivin, iyirmi il rzind amortizasiya (tkilatn faliyyt dvrndn artq
olmamaqla) olunmasn v onun ilk dyrinin brabr azaldlmasnn mhasibat uotunda
ks etdirilmsini ifad edir.
Tkilatn mnfi igzar shbtlri- qiymtdn alclara tqdim olunan gzti znd
ks etdirir. O, glck dvrn glirlri kimi uota alnr (442 -li hesab).
Bellikl, mhasibat uotunun predmetind qeyri-maddi aktivlrin z deyil, onlarn
istifad edilm hququ x edir.
3. Uzunmddtli icary gtrlm sas vsaitlr (111/6, 174, 214) - mssislr
trfindn uzunmddt icary gtrlm sas vsaitlrin mvcudluunu v hrktini
znd ks etdirir. Bu vsaitlr adna uyun hesabda uota alnr.
4. Torpaq, tikili v avadanlqlarla (sas vsaitlrl) bal msrflrin
kapitalladrlmas (113) - tkilatlarn Torpaq, tikili v avadanlqlara (sas vsaitlr)
v tbitdn istifad obyektlrin, qeyri-maddi aktivlr, mhsuldar v i heyvanlarndan
ibart sas srnn yaradlmas zr msrflr (dyrindn asl olmayaraq mssisnin
qsamddtli aktivlrin aid ediln qulardan, xz drili heyvanlardan, ev dovanlarndan,
ar aillrindn, minik v keiki itlrdn v tcrb heyvanlarndan baqa) investisiya
qoyulularn znd birldirir. Kapital qoyulular, adna uyun hesablarda ks etdirilir.
5. Maliyy investisiyalar (151, 152, 181, 182, 183, 231, 232, 233, 234) - tkilatn
dvlt v digr qsa v uzunmddtli qiymtli kazlara (shmlr, istiqrazlara,
veksellr v i.a.) elc d baqa tkilatlarn, trm, asl cmiyytlrin nizamnam
70
kapitalna qoyduu vsaitlr (investisiyalar) v digr tkilatlara veriln borclar znd
ks etdirir. Bunlarn uotu n Uzunmddtli maliyy qoyulular v Qsamddtli
maliyy qoyulular hesablar nzrd tutulmudur.
6. Qsamddtli aktivlr iki hissy:
z natural formasn itirn, yaxud grnn dyidirn, bir istehsal mrhlsind
tam istehlak olunan, ilkin dyrini btnlkl hazrlanm mhsula keirn mk
yalarna (xammala, materiala, yanacaa v s.) blnr. Onlarn uotu 201 Material
ehtiyatlar, 202 stehsalat msrflri, 202/8 z istehsalnn yarmfabrikatlar, 202/10
Kmki istehsalat, 202/9 Xidmtedici istehsalat v tsrrfatlar; sat n nzrd
tutulan mhsul v mtlr (204 Hazr mhsullar, 205 mtlr) v s. hesablarda
aparlr.
Qsamddtli aktivlr v istehsalat msrflrin dair ehtiyatlar zr 8 -li v
Borclara aid ediln xrclr zr 13 -li Kommersiya tkilatlar n milli mhasibat
uotu standartnda hat edilmidir.
7. Pul vsaitlri- tkilatn kassasnda olan nad pul vsaitinin, bankdak
hesablama, valyuta v sair hesablardak srbst vsaitlrin hrktini ks etdirilir. Onlar
221 Kassa, 223 Hesablama hesab, 223/1 Valyuta hesab, 224 Bankdak xsusi
hesablar, 222 Yoldak krmlr hesablarnda uota alnr.
8. Debitor borclar- mal v xidmtlr, mhsullara, verilmi avanslara, thtl
mbllr v s. gr hquqi v fiziki xslrin tkilatlara olan borclar ifad edir.
Alclar v sifariilrin uzunmddtli v qsamddtli debitor borclar Bu borclar 171,
211 Alclarn v sifariilrin uzun/qsamddtli debitor borclar, 172-177 Mxtlif
tyinatl uzunmddtli borclar, 533 myin dnii zr ii heytin olan borclar,
244 Thtlhesab mbllr v s., hesablarda ks etdirilir.

3.3. mlakn formalama (mlglm) mnblri

ks etdiriln mlakn trkibi v yerlmsini ks etdirn gstricilrl yana

mhasibat uotunda onlarn mlglm mnblrini xarakteriz edn gstricilr haqda
mlumatn da ld edilmsi tlb olunur. Hquqi tkilati nvndn v mlkiyyt
formasndan asl olmayaraq mlglm mnblrin gr mlaklar iki: xsusi
(mlkiyytilr qarsnda hdliklr) v borc (nc xs qarsnda hdliklr)
qrupuna (vsaitlr) blnr.
mlakn xsusi mnblri (mlkiyytilr qarsnda hdliklri) pul ifadsind
tkilatn maddi bazasn yaradr. Onlar xsusi kapitaldan (nizamnam, lav v ehtiyat
kapitalndan, bldrlmmi mnftdn v sair ehtiyatlardan), fondlardan,
ehtiyatlardan, amortizasiyadan, bdc maliyylmsindn, balamaq v borc
qaydasnda alnm vsaitlrdn ibart olur.
Nizamnam kapital mlkiyyt formasndan asl olmayaraq tsrrfat
cmiyytlrinin nizamnam kapitalna; dvlt tkilatlarnn nizamnam kapitalna;
tsrrfat yoldalnn rikli kapitalna; istehsalat v istehlak kooperasiyasnn pay
fonduna blnr.
71
 Nizamnam kapital (301 Nominal (Nizamnam) kapital tkilatn xsusi
mlaknn sas formalama mnbyini: tkilatn yeni yaradlmas zaman tsisilrin pul
ifadsind qoyduu mlakn (sas vsaitlrin, qeyri-maddi aktivlrin, dvriyy v pul
vsaitlrinin dyrini); faliyytin tsis sndlrind myyn ediln miqdarda
istiqamtverici gstricilrini znd ks etdirir. Szgedn gstricilrin mbli
tkilatn nizamnamsind z ksini tapr v onun mcmuu nizamnam kapital adlanr.
Bu kapital tkilatn tsisilrinin qrar il tsis sndind mvafiq dyiikliklr
aparlmaqla dyidiril bilr.
Ehtiyat kapital (301/2 Ehtiyat kapital) qvvd olan qanunvericiliy mvafiq
olaraq xalis mnftdn ayrma aparmaqla yaradlr. Ehtiyat kapitalnn miqdar shmdar
cmiyytinin nizamnamsind nizamnam kapitalnn 15% dairsind, illik ayrmann
miqdar is illik xalis mnftin n az 5%-ni tkil edir. O, hesabat ilind mnftin
olmamas, yaxud onun kifayt etmmsi hallarnda hqiqi ld ediln glirin tsisilr
verilmsin; hesabat ilind tkilatn gzlnilmyn itki v zrrlrinin dnilmsin
elcd tkilatn istiqrazlarnn dnilmsin v xsusi shmlrin alnmasna istifad
olunur. Szgedn kapitaln istifad olunmayan qal nvbti il keirilir.
lav kapital (301/1 lav kapital) qeyri-maddi aktivlrin yenidn
qiymtlndirilmsi nticsind myyn edilmi dyrin artmndan elc d shmlrin
nominal dyrindn artq qiymt satlmas nticsind ml gln dyrdn ibartdir.
Bldrlmyn mnft (343 Kemi illr zr bldrlmmi mnft
(dnilmmi zrr) hesabat ilind bldrlmyn xalis mnfti v dnilmyn
zrri znd birldirir. O, tsisilrin (itraklarn) glirinin tam v hiss il
dnilmsin, tkilatn istehsalatnn inkiafnn genilndirilmsin, yeni mlakn
alnmasna, ehtiyat kapitalna v digr mqsdlr ayrmalara bldrl bilr.
Glck hesabat dvrlrinin glirlri. (442) hesabat dvrnd ld ediln, ancaq
glck hesabat dvrn aid ediln glirlri; kemi ilin hesabat dvrn aid ediln
glirlri; kemi ilin hesabat ilind myyn edilmi skikglmlr zr qardak daxil
olan borclar, dyrlilrin skik glmsi zr borcun tqsirkar xsdn alnas v balans
dyri arasndak frq elc d midsiz daxilolmalar hat edir.
Qardak xrclr v dmlr n ehtiyatlar (412, 414, 441, 512-515,541)
brabr hcmd istehsal xrclrin daxil edilmkl tkilatn daxili ehtiyatlar hesabna
yaradlr.
Uzunmddtli mqsdli maliyylmlr (444 Mqsdli maliyylmlr v
daxilolmalar) bu v ya digr mqsdli tyinata malik tdbirlrin maliyylmsi n
(digr tkilat v xslrdn daxil olmu vsaitlr, bdc vsaiti v s.) nzrd tutulan
vsaitlri znd ks etdirir.
Mnft (801 mumi mnft (zrr)) maliyy-tsrrfat faliyytinin
mumildirici gstricisi v tkilatn xsusi mlaknn formalamasnn balca mnbyi
hesab edilir. Mnft, hesabat dvrlrind tkilat trfindn glirin xrclrdn artq olan
mblini znd birldirir v onlara aadaklar daxil edilir:

72
 - adi faliyyt nvndn (mhsul, mt, grlm i, gstrilmi xidmtlrin
satndan) daxilolmalar;
- mliyyat faliyytindn (sas vsaitlrin v digr aktivlrin satndan)
daxilolmalar;
- qeyri-sat faliyytindn (alnm crimlr, penyalar, vzsiz daxil olmu
aktivlr) daxilolmalar;
- fvqlad faliyytdn (bdbxt hadisdn, yanndan, qzadan v i.a.
hadislrdn dymi ziyann dnilmsi) daxilolmalar v dnmi ziyanlar.
Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin mvafiq olaraq hal hazrda
tsrrfat faliyytind be nv mnft - satdan olan mnft, vergiy clb olunan
mnft, adi faliyytdn olan mnft v xalis mnft mvcuddur.
Borc qaydasnda alnm vsaitlr - mlakn formalamas myyn mddt
rzind tkilatn srncamna borc kimi (nc xsdn) daxil olan v bu mddt
qurtardqdan sonra onun z sahibin qaytarlmasn znd ks etdirir. Onlara
aadaklar daxildir:
uzunmddtli bank kreditlri (401) bir ildn ox mddt clb ediln ssu-
dalar;
uzunmddtli borclar (404) - bir ildn ox alnan hquqi v fiziki xslrin ssu-
dalar;
qsamddtli bank ssudalar (501) - bir ildn az mddt alnm ssudalar;
qsamddtli borclar (504) - bir ildn az olmayan mddt hquqi v fiziki
xslrdn alnm ssudalar;
kreditor borclar (431-435, 531-538) - digr fiziki v hquqi xslr olan borcu
gstrir. Bu cr hal mt material dyrlilrinin buraxlmas, xidmtlrin gstrilmsi,
vvlcdn pul avansnn verilmsi v knar xslr qarsnda hdliyin yerin
yetirilmsi zaman ba verir;
vergi hdliklri (521) - hesablanm v onun dnii arasnda frq ml gln
hallarda ba verir;
myin dnii zr tkilatn z ii heyti qarsndak borc hdliklri (533) -
mkhaqqnn hesablanmas v onun dnilmsi arasnda frq ml gln hallarda ml
glir;
sosial sorta orqanlarna v digr mssislr olan borc (522 v s.) -
hesablanma dvr il onun dnildiyi tarix arasnda frq ml gln hallarda ba verir.

3.4. Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq mhasibat uotu

obyektlrinin trkibind ml gln dyiikliklr

Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq mssislrd mhasibat uotunun

obyektlrinin trkibind hmiyytli dyiiklik ml glmidir. Bazar iqtisadiyyatna
ken qdr mssisnin vsaitlrin torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr),
qsamddtli aktivlr (dvriyy vsaitlri), yayndrlm vsaitlr v kapital qoyuluunu

73
hyata keirmk n vsaitlr aid edilirdi. Bazar iqtisadiyyatna keid v mhasibat
uotunun Beynlxalq standartlarn tlblrin mvafiq qurulmas il laqdar olaraq
vsaitin trkibind v yerlmsind d yeniliklr ba vermidir. Bunlara uzunmddtli
maliyy qoyulular, uzun mddt icary gtrlm torpaq, tikili v avadanlqlar (sas
vsaitlr), qeyri-maddi aktivlr, daxil olas icar hdliklri, yoldak krmlr, valyuta
vsaitlri, qsamddtli maliyy qoyulular, kommersiya xrclri kimi vsait nvlri
daxildir.
Yeni mlkiyyt v tsrrfatlq formalarna keilmsi, xarici lklrl birg
mssislr yaradlmas, respublikamzn bir ox dnya lklri il idxal v ixrac
mliyyatlarn genilndirmsi, sas v dvriyy vsaitlrinin qiymtlndiril-msind v
maliyyldirilmsind dyiikliklrin ba vermsi, mssis v tkilatlarn vsaitlrinin
mlglm mnblrind d xeyli dyiikliklr ml gtirmidir. Bunlara nizamnam
kapital, lav kapital, ehtiyat kapital, tsisilrl hesablamalar, mlak v xsi sorta
zr hesablamalar, alnm avans zr hesablamalar, bhli borclar zr ehtiyatlar,
xsusi tyinatl fondlar, qsamddtli borclar, uzunmddtli borclar v i.a. daxildir.
Yeni mlkiyyt v tsrrfatlq formasna ken mssislrd nizamnam kapital
(fondu) tsisilrin, shmdarlarn v xsusi xslrin mantlri hesabna yaranr.
Mlkiyyt sahiblri nizamnam kapitalnn (fondunun) hcmini yalnz, fondun (kapitaln)
dyimsi mvafiq dvlt orqanlar trfindn xsusi qeydiyyatdan kedikdn sonra
dyidir bilrlr. Bel olan halda nizamnam kapital vvllr olduu kimi n sas
vsaitlrin khnlm mbli v yaxud tsrrfatdan xaric olan sas vsait obyektlrinin
dyri qdr azaldla bilr n d yeni i salnan sas vsaitlrin dyri qdr artrla bilr.
Hal-hazrda bel mliyyatlar mhasibat uotunda nizamnam kapitalna toxunmadan ks
etdirilir.
Mssisnin vsaitlri, onlarn mlglm mnblri, hr bir mssisd ba vern
tsrrfat proseslri zaman yaranan tsrrfat mliyyatlar da mhasibat uotunun
obyektlri hesab edilir. Daha konkret desk, mhasibat uotunun yenildirildiyi v
Beynlxalq standartlara uyunladrld raitd hr bir mssisd sas vsaitlr, qeyri-
maddi aktivlr, materiallar, azqiymtli v tezkhnln yalar, uzunmddtli maliyy
qoyulular, kapital qoyulular, mkhaqq zr hesablamalar, istehsal msrflri,
mhsul istehsal v sat, hesablamalar, mnft v zrrlr v i.a. mhasibat uotunun
obyektlri hesab olunur.

3.5. Tsrrfat mliyyatlar v onlarn nticlrinin xarakteristikas

Tkilatn mlak v hdliklrindn baqa tsrrfat mliyyatlar v onun

hdliklri d mhasibat uotunun obyekti hesab edilir. Tsrrfat mliyyatlar-
tsrrfat hallarnn, balamalarnn, hesablamalarnn, maliyy faliyyti
nticlrinin, mlakn trkib v yerlmsinin elc d vsaitin mlglm mnblrinin
(xsusi v borc vsaitlrinin) tkilatn faliyytin tsirini znd birldirir.

74
 Hr bir tkilat ona taprlan ii yerin yetirmk n z xsusiyytin uyun
tsrrfat faliyytini - tchizat, istehsal, ticart, kommersiya v s. hyata keirir. Bu cr
tkilatlar tsrrfat subyektlri adlandrlr.
Tkilatn tsrrfat faliyyti tkilati-hquqi formalarndan asl olmayaraq
qarlql laqd ardcl, yaxud eyni vaxtda ba vern tsrrfat proseslrini znd ks
etdirir.
Hr bir tsrrfat prosesi ayr-ayr tkilatlarda ba vern tsrrfat hyatnn-
mliyyatlarnn mcmuyundan formalar.
Tsrrfat mliyyatlar dedikd tkilatn iilri trfindn konkret qarya qoyulan
operativ mqsdin nticsinin kompleks hrkti baa dlr.
Tsrrfat mliyyatlar - tsrrfat prosesind ml gln hr bir hal, hadis,
demli, tkilatn tsrrfat faliyyti v onun maliyy vziyyti il bal dyiikliklri
hat edir.
Hr bir tsrrfat mliyyatlarn uotda ks etdirmk n zruri rt sndlrin
dzgn rsmildirilmsi sas saylr. Bu rtin tlb olunmas yerin yetirilmi
mliyyatlarn ilk sndlrl (bir v bir ne) rsmiyytldirilmsi il baldr.
Bu baxmdan tsrrfat mliyyatlar da mhasibat uotunun obyektlri hesab edilir.
mliyyatlarn aparlmas zaman aadaklarn yerin yetirilmsi vacib problemlrdn
biri saylr:
1) tsrrfat mliyyatlarnn baverm vaxtn v onun qeyd alnmasn tyin etmk,
yni eynildirmk problemini hll etmk;
2) tsrrfat mliyyatlarnn dyr ifadsini tyin etmk, yni qiymtlndirm
problemini hll etmk;
3) mliyyatlarn hans sulla uotda ks etdirilmsini myyn etmk, yni
tsnifldirm problemini hll etmk.
Tsnifldirm problemi mliyyatlarn qeyd alnmas n hesablarn seilmsini
v myyn hesabat dvrnd informasiyalarn tam toplanmasn v mumildirilmsini
tmin edn yazl qaydasnn myyn edilmsini znd ks etdirir.
Mssis v tkilatlar qarsnda qoyulan vziflrin yerin yetirilmsin
ynldilmi tsrrfat mliyyatlar tsrrfat faliyyti nticsind tsrrfat
vsaitlrinin v onlarn mlglm mnblrinin daima dyimsin sbb olur. Bu
dyim tsrrfat proseslri nticsind ba verir. Tsrrfat proseslrin: tchizat,
istehsal, sat, blg, tdavl v istehlak proseslri aiddir.
Tchizat prosesi-istehsal n zruri olan mk vsaitlri v mk yalarnn
alnmas nticsind ba vern mliyyatlarn mcmuyunu znd birldirir.
Bu mliyyatlarn aparlmas nticsind tkilat mk yas olan istehsalat
ehtiyatlarn (xammal, material, yarmfabrikat v s.) mk vasitlri il birlikd
malsatanlardan ld edir v ii qvvsi il istehsal prosesini hyata keirir. stehsal
ehtiyatlarnn alnmas gediatnda tkilat onlarn al qiymtil dyrini malsatanlara
dyir elc d bu ehtiyatlarn tdark il bal (ehtiyatn nqliyyat vasitsin ylmas,
boaldlmas, onlarn dmir yolu il v digr mntqdn tkilatn anbarna danmas il
bal) lav xrclr kir. Btn sadalanan xrclr istehsal ehtiyatlarnn tdark v
75
danmas xrclri adlanr. Bellikl, alnm istehsalat ehtiyatlarnn hqiqi maya dyri
al qiymti il dyrdn v tdark-dama xrclrindn formalar (szgedn maya
dyrinin formalama qaydalar Dyr llri mvzusunda aqlanacaqdr).
stehsal prosesi tkilatn faliyytinin sas hesab edilir. Burada mk yas,
mk vasitsil bu yaya tsir edn iinin kmyi il hazr mhsula evrilir ona yeni
grn, yaxud xsusiyyt verrk hazr mhsul yaradr.
Hazr mhsul mlum tkilatda standartlarn btn tlblrin v texniki rtlrin
cavab vern v hazr mhsul anbarna thvil veriln mmulat, yaxud mhsullardan
ibartdir.stehsal prosesind tkilatn mvafiq msrflrini (istehsal prosesind itirak
edn iilrin mkhaqqn; mhsulun hazrlanmas n istifad ediln mk yalarnn
dyrini; mhsullarn hazrlanmasna kmk edn mk vasitlrinin amortizasiyasn)
znd birldirn insan myindn, mk yas v vasitlrindn istifad edilir.
Bunlardan baqa, tkilat v mssislr mumistehsalat (man v avadanlqlarn
saxlanmas v istismar; istehsal tyinatl sas vsaitlrin tmiri v khnlmsi; istehsala
xidmt gstrn istehsal heytinin mkhaqq v s. zr) v mumtsrrfat (inzibati-
idar xrclri; informasiya, audit v mslht xidmti v s. zr) xrclri d aparrlar v
onlar mhsulun maya dyrinin formalamasnda itirak edir (bu msrflr haqda
drsliyin Dyr lulri mvzusunda geni danlacaqdr).
Sat v maliyy nticlri prosesind mhsulun (iin, xidmtin), sas vsaitlrin v
sair aktivlrin tdark v sat il bal tsrrfat mliyyatlarnn mcmuyu elc d
faliyytin maliyy nticlrinin myyn edilmsi hyata keirilir.
Bazar iqtisadiyyat raitind, mqavil qiymtil yklnmi v buraxlm daxil olan
hazr mhsullarn sat msllrin xsusi fikir verilir. Mhsullarn sat zaman onlarn
tdark il bal xrclr d (qabladrma, nqliyyat - xrclri, komisyon rsumu,
mhsulun mhafiz edilmsi n bina v otaqlarn saxlanmas, satclarn myinin
dnilmsi, reklam xrclri v s.) kilir. Hal-hazrda tkilat n satlm mhsullarn
istehsal maya dyrindn v tdark zr xrclrdn ibart olan hqiqi maya dyrinin
myyn edilmsi byk hmiyyt ksb edir. Bu, ld ediln glirl (sat dyril)
hqiqi tam maya dyri arasnda ml gln frqin maliyy nticsini (mnft, yaxud
zrri) myyn etmkl laqdardr.
Bundan baqa, maliyy nticsi, sas vsaitlrin v sair aktivlrin sat zr d
myyn edilir. Bu zaman szgedn nticnin myyn edilmsi n sas vsaitlr
zr - ld ediln glir mblindn, onlarn qalq dyri v sat il laqdar xrclri,
sair aktivlr zr is - tsrrfatdan xan dyrlilrin sat qiymti (gliri) v balans
dyri arasndak frqin elc d onlarn sat il bal kilmi xrclrin xlmas kimi
hesablamalar aparmaq lazmdr (szgedn haln aydnladrlmas Dyr llri v
mlak v hdliklrin inventarladrlmas mvzularnda hat edilckdir).
stehsal olunan mhsul bldrlr, onun bir hisssi srf edilmi istehsal vsaitlrinin
vzinin brpa edilmsin, digr hisssi yma, baqa bir hisssi is xsi istehlaka
ynldilir.
Blg prosesi zn mkhaqq hesabladqda, bdcy dmlr, sosial sortaya
ayrmalar apardqda gstrir. Btn bunlar mhasibat uotunun obyektlri hesab olunur.
76
 Buna snaye mssislrind mhsul istehsalna canl mk, material, yanacaq,
xammal, kmki materiallar v i.a. srf olunmasn misal gstrmk olar. Bir qayda
olaraq mk vsaitlri-binalar, tikililr, qurular, manlar, nqliyyat vasitlri tdricn
khnlir v z dyrinin bir hisssini istehsal olunan mhsulun zrin keirir. Canl
myin, materiallarn v mk vsaitlrinin srfi nticsind yeni mhsul yaranr. Yeni
yaranan mhsulun dyri hr bir istehsal mrhlsind getdikc artr. Sonra hazr
mhsulun bir hisssi yenidn istehsal prosesini davam etdirmk v genilndirmk n
material kimi x edir, baqa bir hisssi is istehsal iilrinin ehtiyacn v sosial
tlbatn dmy ynldilir.
Tdavl prosesind istehsal olunmu mhsullar istehsaldan istehlakya kimi atdrlr.
Bu da ticart vasitsil hyata keirilir. Ona gr d ticart mssislrinin tsrrfat
faliyyti mhasibat uotunun obyekti hesab olunur.
stehsal proseslrind tdavl-tchizat prosesi hazr mhsulun sat prosesi kimi x
edir. Bunlar da mhasibat uotunun obyekti hesab olunur. Tdavl prosesind ayr-ayr
mssislr z aralarnda hesablama (msln, alnm, lakin dyri dnilmmi
materiallar zr malsatanlar qarsnda hdiliklr v yaxud malsatanlara yklnmi
mallar n onlara olan borc) mnasibtin girirlr. Bundan baqa, mssislr bankdan
kredit d alrlar. Mssislr arasndak qarlql hesablamalar v bank kreditlri d
mhasibat uotunun obyekti hesab edilir.
Malalanlardan onlara satlm mhsul satndan pulun daxil olmas mhsulun, habel
istehsal prosesind yaranm xalis glirin satldn gstrir. Mnftdn bdcy
verginin hesablanmas istehsal olunmu mhsulun bldrlmsini ifad edir. Xalis
glirin baqa bir hisssi is mssisnin mnftini-tsrrfat faliyytinin maliyy
nticsini v onun vsait mnblrindn birini gstrir.
Demli, mhsulun xaric olmas v ona gr mal alanlardan pulun daxil olmas kimi
ks etdiriln sat prosesi v bununla laqdar olaraq yaranan mnft v hmin mnft
zr bdc v tsisilr qarsnda yaranan hdliklr mhasibat uotunun obyektlri
saylr.
Mhsul v xidmtlr satndan ld ediln mnftin bir hisssi mhsulun istehsal v
sat il laqdar olmayan mqsdlr, msln, zrrlrin rtlmsin, mxtlif tyinatl
fondlarn artrlmasna, alnmas mmkn olmad n debitor borclarnn silinmsin
ynldil bilr. Sadalanan mqsdlr n istifad olunanlardan baqa mnftin yerd
qalan hisssi xalis v yaxud bldrlmmi mnft adlanr.
Mnftin bir hisssi vergi klind dvlt bdcsin verilir, oradan da lknin
inkiafna, sosial-mdni tdbirlrin maliyyldirilmsin, dvlt orqanlarnn
saxlanmasna v lknin mdafisin, mssisnin znn ehtiyat fondunun v lav
kapitalnn artrlmasna istifad olunur.
l rzind mnftdn mxtlif mqsdlr-mnftdn vergi kimi bdc dmlrin,
kreditlrin qaytarlmasna, kapital qoyuluunun maliyylmsin, mxtlif fondlarn
tamamlanmasna ayrmalar aparlr. lin sonunda faktiki mnft, tsisilrin qrarna
sasn bldrlr.

77
 l rzind qismn mxtlif istiqamtlr ayrmalar klind istifad olunan yaxud
mssisdn gtrln mnft ilin sonuna qdr tam kild uotda ks etdirilir. l
rzind illik mnftdn aparlan btn dmlr v ayrmalar xldqdan sonra
mnftin yerd qalan hisssi mssisnin nizamnamsin uyun olaraq bldrlr.
Mhz buna gr d mnftdn bdcy, mxtlif tyinatl fondlara v ehtiyatlara
ayrmalar da mhasibat uotunun obyektlri hesab olunur.
Mssisd ona aid olmayan v ya mvqqti olaraq onun istifadsind olan,
hminin mssisnin z trfindn baqa mssislr veriln vsaitlr d olur. Bu cr
vsaitlr mssisnin qsa v uzunmddtli borclar, icar hdliklri, yaxud daxil olas
icar hdliklri aid edilir.
stehlak prosesind mhsullar, z tyinatna gr istehlak olunur. stehlak prosesinin
iki nv vardr:
1. stehsaln istehlak.
2. xsi istehlak.
Mhsulun yaranmasnda itirak edn msrflr istehsaln istehlak, yni xammal,
material, yanacaq v i.a. istehsaln istehlak hesab edilir ki, onlar da mhasibat uotunun
obyektlri hesab olunur. xsi istehlak is mhasibat uotunda qeyd alnmadndan
onun obyekti hesab olunmur. Bellikl, tsrrfat plan (tapr) yerin yetiriln ayr-
ayr sahlrd tsrrfat vsaitlri v bu vsaitlrin mlglm mnblri, onlarn
nticlri mhasibat uotunun obyektlri hesab olunur.
Mlkiyytin v tsrrfatln (muliyytin) mxtlif formalar da mhasibat
uotu obyektlrinin mzmununa hmiyytli tsir gstrir. Bel ki, mlkiyytin mxtlif
formalarnn hamsnda tsrrfat proseslrinin ba vermsin baxmayaraq, onlar z
mzmununa gr bir-birindn frqlnir. Snaye mssislrind snaye mhsulunun
istehsal, blgs, tdavl v istehlak, ticartd is mal sat v onlarn istehlak prosesi
ba verir. Bu proseslrin hr birinin znmxsus xsusiyytlri il yana, onlarda ba
vern istehsal proseslrind d mxtlif mzmunlu xrclr ml glir, blg v tdavl
proseslri hr bir sahnin znmxsus xsusiyytlr nzr alnmaqla hyata keirilir.
Btn bunlar hmin sahlrd mhasibat uotunun obyektlri olmaqla z tsirini bu
obyektlrin mzmununda da gstrir.
Btn deyilnlr sasn bel nticy glmk olar ki, ayr-ayr mssislrin
tsrrfat vsaitlri v onlarn mlglm mnblri, tsrrfat mliyyatlar v bunlarla
bal olan tsrrfat proseslri v onlarn nticlri mhasibat uotunun obyektlri hesab
olunur.

3.6. Mhasibat uotu predmetinin tarixiliyi

Mhasibat uotunun predmetini aydnladrarkn onun tarixi inkiafna da, nzr

yetirmk lazmdr. Bel ki, mhasibat uotunun predmetinin mzmunu mxtlif iqtisadi-
ictimai formasiyalarda mxtlif olmudur. btidai icma quruluunda uotun n sad
formas ttbiq edilirdi. Burada uotun predmeti icmann mlkiyytini tkil edn vsait v
onun istifadsi zr ba vern mliyyatlar hesab olunurdu. Quldarlq quruluunda
78
istehsal zrind tam hakimiyyt hkm srm v burada qullar da uotun predmetini
tkil etmidir. Xsusi mlkiyyt saslanan feodalizm cmiyytind istehsal vasitlri v
mk yalar tam, kndlilr zrind is natamam hakimiyyt mvcud idi. Thkimli
kndlilr alq-satq obyektlri olduuna gr onlar da uotun obyektlrin daxil edilirdi.
stehsaln ictimai, mnimsmnin is xsusi xarakter dad kapitalizm cmiyytind
mhasibat uotunun predmeti frdi kapitaln dvran v onun zrind hqiqi sahibkar
ayr-ayr kapitalistlr hesab olunurdu.
Sosializm cmiyytind mhasibat uotunun predmetinin xsusiyytlri sosialist
mlkiyytinin ictimai xarakteri il laqdar olmudur. Burada mhasibat uotu
mssislrin, tkilatlarn, idarlrin srncamnda olan vsaitlrin istifadsini v onlarn
vziyytini ks etdirirdi.
nkiafmzn hal-hazrk demokratiklm mrhlsind mhasibat uotunun
predmeti daha ox axli olur v o hm ictimai hm d xsusi mara tmin edir.
Qeyd edilnlrdn bel nticy glmk olar ki, uotun predmetini hr bir ictimai
formasiyann xarakteri myyn edir. Cmiyytin inkiaf il laqdar olaraq uotun
hmiyyti artr v onun ttbiqi sahlri d genilnir.

3.7. Mhasibat uotunun metodu v onun sas nsrlri

Mhasibat uotunun metodu mhasibat uotu predmetinin yrnilmsinin sul

v yollarn hat edir. Mhasibat uotu metodunun sas elementlrin: sndlm,
inventarladrma, hesablar, ikili yazl, qiymtlndirm, kalkulyasiya, balans v hesabat
daxildir.
Sndlm - mhasibat uotu mlumatlarna hquqi qvvt vern tsrrfat
mliyyatlar haqda yazl hadtnamdir. Mhasibat uotunda ks etdirilsi hr bir
tsrrfat mliyyat dqiq miqdar v dyr haqda tam mlumat vern sndl
rsmildirilmlidir. Sndlrd gstriln mlumatlarn dzgnly ba vermi
mliyyata msul olan xs trfindn tsdiq olunur. Mhasibat uotunun regstrlrind
aparlan btn yazllar, dzgnly v obyektivliyi elc d qanunauyunluu
yoxlanlan szgedn sndlr sasn aparlr.
Tkilatda nmunvi sndlrl rsmiyyt salnmas qeyri-mmkn olan
mliyyatlar ba vern hallarda hmin mliyyat n uot siyastind nzrd tutulan
xsusi ilk snd formas hazrlanmaldr. Bu cr halda hmin snd Mhasibat uotu
haqda qanunda nzrd tutulan mtlq rekvizitlri znd ks etdirmlidir.
nventarladrma - myyn tarix mhasibat uotunun mlumatlar il mqayis
edilmkl mlakn v maliyy hdliklrinin hqiqi mvcudluunun dqiqldirilmsi
demkdir.
nventarlamann aparlmas nticsind uot mlumatlarnn mvafiqliyi elc d
tkilatn mlaknn artq, yaxud skikglmsi myyn edilir. nventarlama material
dyrlilrinin v pul vsaitlrinin mhasibat uotu v hesabat mlumatlarnn tam v
dzgnly zrind nzarti tmin edir.

79
 Mhasibat uotunun hesablar- mlakn trkibin, yerlmsin, ml glm
mnblrin gr qruplamasn v cari qarlql laqsini elc d mk, natural v pul
llri il ifad olunan eynitipli gstrici olan tsrrfat mliyyatlarn znd ks
etdirn sas bir suldur.
kili yazl hr bir ba vermi mliyyat, (hadisni) eyni mbld bir hesabn
debetind digr hesabn kreditind yazlmasn nzrd tutan v mumiyytl btn
tsrrfat faliyytlrinin mhasibat uotu hesablarnda qarlql laqli kild ks
etdirilmsini tkil edn sas sul hesab edilir.
Dyr qiymtlndirilmsi tkilat zr mumilikd cari dvrn mumildirilmi
mlumatlarn almaq n mlakn, hdliyin v tsrrfat mliyyatlarnn pulla ifadsini
znd ks etdirir.
Kalkulyasiya ayr-ayr mhsul (i, xidmt) nvlrin v tdark edilmi material
dyrlilrin kilmi xrclrin qruplamas v maya dyrinin myyn edilmsini
myyn edir.
Mhasibat balans iqtisadi informasiya mnbyi olmaqla tkilatn mlakn
trkibin, yerlmsin v mlglm (xsusi v borc hdliklri) mnbyin gr
iqtisadi qruplamasn v mumildirilmsini znd ks etdirir. O iki: aktiv passiv
hissdn ibartdir.
Mhasibat hesabat mhasibat uotunun mlumatlarna sasn tyin edilmi
formada trtib ediln v tkilatn mlak v maliyy vziyyti, hminin onun tsrrfat
faliyytinin nticlri haqda mlumat vern vahid sistem hesab edilir.
Bellikl, mhasibat uotu v hesabat cari v hesabat dvr rzind tkilatn uot
informasiyalarnn yekun mumildirilmsi sulunu znd ks etdirir (hr bir metod
ayrca bir mvzu kimi hat edilckdir).

80
 BLM 4. MHASBAT BALANSI

4.1. Mhasibat balans haqda anlay v onun trtibi

Tkilatn mlak v onun hdliklri fasilsiz olaraq istehsal, kommersiya v digr

sahlrd x edir. Btn mlakn v hdliklrin sviyysini myyn etmk, hesabat
dvr rzind onlara qiymt vermk elc d tkilata operativ rhbrlik etmk, maliyy-
tsrrfat faliyytini idar etmk v s. proseslri yerin yetirmk n onun mlak v
hdliklri haqda mumildirilmi mlumatlara malik olmaq zruri msllrdn biri
hesab edilir. Bu cr mumildirmy mhasibat balans trtib etmkl nail olunur. Hal-
hazrda mhasibat balansnn aadak mxtlif nvlri mvcuddur:
dvri (aylq, kvartallq, illik);
illik;
giri-tkilat yeni, yaxud vvllr faliyyt gstrnlr yenidn yaradlan zaman
trtib edilir;
birldirici-bir ne tkilatn bir hquqi xsd birlmsi zaman trtib edilir;
bldrc- bir tkilatdan bir ne mstqil tkilat yaradlan zaman trtib olunur;
salamladrc- tkilatn mflislmsi ba vern zaman trtib edilir;
lvedici- lv edilm dvrnn vvlind trtib olunur;
icmal- tkilatn ayr-ayr ntic balanslarnn birldirilmsi yolu il trtib olunur. Bu
cr balansdan adtn nazirliklr, idarlr v konsernlr istifad edirlr;
konsolid edilmi - z aralarnda iqtisadi chtdn qarlql laqli, hquqi mstqil
tkilatlarn balansn birldirmkl (icmalladrmaqla) trtib edilir. Bu cr balansdan
holdinq irktlri (digr irktlrin nzart zrfin malik olan) z trm v asl
cmiytlri olan ba idarlrd istifad olunur;
brutto balans- nizamlayc maddlr (sas vsaitlrin khnlmsi, 05 Qeyri-
maddi aktivlrin khnlmsi, 13 Azqiymtli v tezkhnln yalarn khnlmsi)
daxil ediln mhasibat balansnn trtibind istifad edilir;
netto - balans- nizamlayc maddlrsiz trtib edildikd istifad olunur.
Mhasibat balans- hesabat dvr rzind tkilatn maliyy vziyyti haqda
hmiyytli v zruri informasiya mnbyi hesab edilir. O, tkilatn mlaknn trkib v
quruluunun, dvriyy vsaitinin hrktetm qabiliyytinin v dvriyysinin, debitor v
kreditor borcunun vziyyti v dinamikasnn, son maliyy nticsinin (mnft, yaxud
zrrinin) myyn edilmsin rait yaradr. Mhasibat balans mlak v tkilatn
vziyytinin idaredilmsi il bal msllri, sahibkarn ny malik olmas, yni onda
mvcud olan maddi ehtiyatlarn kmiyyt v keyfiyt gstricilri, bu ehtiyatlardan nec
istifad olunmas, onun yaradlmasnda kimin itirak etmsi haqda tsisilri, menecerlri
v digr mara olan trflri hrtrfli tan edir. Mhasibat balans vasitsil tkilatn
yaxn glckd shmdarlar, investorlar, kreditorlar, alclar, satclar qarsnda
gtrdy hdliyi yerin yetir bilcyi yaxud onun maliyy tinliyi il qarlaacan
myyn etmk olar. Aydndr ki, mhasibat balans tkilatn faliyyti haqda btn
81
informasiyalar tam hat ed bilmz. Buna gr informasiyann atmayan hisssi digr
hesabat formalarnda tqdim edilir. Mhasibat balansnn mlumatlarndan vergi
orqanlar, kredit tkilatlar v digr istifadilr geni istifad edir.
Myyn tarix trtib ediln mhasibat balans informasiyalarn sas mnbyi
olmaqla tkilatn mlaknn trkib v yerlmsin elc d onun mlglm
mnblrin (xsusi v borc hdliklrin) gr formalamasnn iqtisadi chtdn
qrupladrlmasn v mumildirilmsini dyr ifadsind znd ks etdirir.
Balans 1 z quruluuna gr iki: Aktiv v passiv 2 trflrindn ibart cdvl
formasndadr. Onun sol (Aktiv) trfi yann trkibini, tkilatn mlaknn yerlmsi
v istifadsini ks etdirir. Bu trf balansn aktivi adlanr. Mhasibat balansnda aktiv,
glckd ondan iqtisadi qazanc ld emk, mmkn v kifayt qdr dyr malik
olduqda qbul edilir.
Balansn sa trfi passiv adlanr v o, tkilatn tsrrfat faliyytin qoyulan
vsaitin sviyysini, mlakn yaradlmasnda tkilatn payn ks etdirir. Alnm
dyrlilr yaxud resurslar tsrrfat subyektin qeyd ediln sviyyd, hdlik kimi daxil
edilir. hdlik, mhasibat balansna mvafiq tlbatn yerin yetirilmsi nticsind
zruri tsrrfat vsaitinin tkilata iqtisadi qazanc gtirmsi v bu qazancn kifayt
drcd inaml olmas hallarnda qbul edilir v tsrrfatn faliyytin ttbiq olunur.
Burada eyni zamanda hdliklr onlarn aadak ba verm subyektlri zr
qrupladrlr:
- dni hesabna mlkiyytinin nizamnam kapitalna qoyduu rsum v sonradan
mnftdn xsusi fonda ayrmalar;
- borc vsaitlri (clb edilmi kapitallar) hesabna knar hquqi v fiziki xslrdn
alnm kreditlr, borclar v kredit borclar.
Aktivin v passivin hr bir nsr balans maddlri adlanr. Bununla laqdar olaraq
balansn aktivind torpaq, tikili v aktivlr (sas vsaitlr) (111), materiallar (201), kassa
(221), hesablama hesab (223), valyuta hesab (223/1), istehsalat msrflri (202), z
istehsalnn yarmfabrikatlar (202/10), v i.a., passivind is nominal (nizamnam)
kapital (301), ehtiyat kapital (301/1), lav kapital (301/2),) uzunmddtli kredit v
borclar (401, 404), myin dnii zr ii heytil olan borclar (533) v s. yerldirilir.
Bir qayda olaraq aktiv v passivin yekunu, balansn hr iki trfi eyni v qeyd ediln
ya hcmind ancaq mxtlif nianlr zr qrupladrldndan bir-birin brabr
olmaldr. Daha dorusu, aktivd-mlakn trkibin v funksional roluna gr, onlarn
nlrdn ibart torpaq tikili v aktivlr (sas vsaitlr),
__________________
1.Fransz dilindn trcmd balans brabrlik demkdir. Latnca balans iki szdn ml glir. Bis-iki df, lanx-trzinin iki gz, sl
mnada bislanx, brabrliyi gstrir v trzinin bir-birin brabr olan iki gzn xarakteriz edir.
2. Aktiv v passiv terminlri latn sz olub Aktiv vsaitlrin hrkt etmsini, faliyyt gstrmsini, Passiv is faliyytd olmamasn,
baqalar qarsnda hdliklr olmasn ifad edir.
qeyri-maddi aktivlr, avadanlq, kapital qoyuluu, materiallar, hazr mhsul, pul vsaitlri
v i.a.) olmas v tkilatda hans funksiyan yerin yetirmsi; passivd is mlakn
yaranma mnblri, yni passivin kimdn v n qdr: tsisidn, kapital v mnft
klind z tkilatndan, bdcdn (bank kreditindn, borc kimi digr tkilatdan)

82
malsatanlardan v i.a. alnmas zr ks etdirilir. Bellikl, hr bir mlak nv, tkilata
mxtlif mnbdn daxil olur. Bu baxmdan mlakn trkib v yerlmsin gr
mumi mbli (balansn aktivi) mtlq mlakn yaranmasnn mumi mblin
(balansn passivin) brabr olmaldr. Balansn aktiv v passivinin yekunu mhasibat
balansnn valyutas adlanr. Bu cr brabrliyi aadak kimi ifad etmk olar:
Aktivlr (iqtisadi resurslar) - maliyy hdliklri (clbedilmi kapital)+xsusi kapital.
Gstriln formulada iqtisadi resurslar tkilatn mvcud v dvriyydki mlaknn
mumi dyrini ks etdirir. Fondlarn potensial azalmasn nzrd tutan maliyy
hdliklri (clb edilmi kapital) tkilatn aktivlrinin hquqi v fiziki xslr trfindn
maliyldiriln miqdarn gstrir. Xsusi kapital tkilatn sahibkar trfindn veriln
qoyuluun dyrini xarakteriz edir. Bzi hallarda sahibkar btn passivlri ddikd v
qalm kapital vsaitin zn ks etdirdikd bel kapital qalq kapital adlandrlr. Bu cr
halda balans brabrliyi aadak kimi alnr:
Xsusi kapital=Aktivlr-Maliyy hdliklri.
Qeyd ediln brabrlikdn grnr ki, tkilatn z xsusi vsaiti il mqayisd
maliyy tlbatnn tmin edilmsind kreditorlar daha ox hquqi stnly malikdir.
Bununla birlikd szgedn brabrlik tkilatn aktivlrinin mtlq miqdarn v
kapitaln formalamasnda (xsusi v clb edilmilrd) hm kreditorlarn hm d
sahibkarlarn itirak sviyysini znd ks etdirir. Bu cr mqaisdn tkilatn maliyy
sabitliyi v maliyy nticsi birbaa asl olur.
Balans trtib ediln zaman aadak tlblr nzr alnmaldr:
balansn hqiqiliyi-btn gstricilr mvafiq sndlrl, mhasibat hesablarnda
aparlan yazllarla, mhasibat hesablamalar v inventarlama il tsdiq edilmlidir;
balansn reall, yni onun maddlri qvvd olan qiymtl qiymt-lndirilmlidir;
balansn vahidliyi-balansn quruluu vahid uot prinsipi v qiymtlndirmy uyun
hyata keirilmlidir;
balansn varisliyi-hr bir sonrak balans vvlki balansa uyun trtib edil-mlidir;
balansn aydnl-balans daxili v xarici istifadilr n baa dln formada
tqdim edilmlidir.

4.2. Balansn mzmunu v quruluu

Qanunvericilik sndlrin sasn mlkiyyt formasndan asl olmayaraq, sahibkarlq

faliyytini hyata keirn, hquqi xs saylan btn tkilatlar (xarici investisiyal
tkilatlar da daxil etmkl) vahid formada mhasibat balans trtib edirlr. Balans v
onun nsrlri, yni maddlri Ba kitabn mlumatlarna sasn trtib edilir. Balansn bir
sra maddlri analitik uotun mlumatlar (cdvl, jurnal-order, yaxud tyinat zr
analoji registrlr) clb edilmkl trtib edilir. Hesablamalarn vziyytini ks etdirn
hesablar, balansda aqlanm kild: subhesablar zr debet qal balansn aktivind,

83
kredit qal is passivd ks etdirilir. Balansn btn maddlri hesabat dvrnn
vvlin v axrna ks etdirilir.
Mhasibat balans iki hissy: hr biri aadak blmlrdn ibart olan aktiv v
passivdn ibartdir.
Balansn aktivi torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) v sair dvr etmyn
aktivlri, ehtiyat v msrflri, pul vsaitlri, hesablamalar v sair aktivlr, passivi is
xsusi vsait mnblrini, hesablamalar v sair passivlri znd ks etdirir.
Son vaxtlara qdr balansn sad kild sxematik formas aadak kimi olmudur
(cdvl 4).
Bazar iqtisadiyyatna keid v mhasibat uotunun beynlxalq standartlarn tlblrin
yaxnladrlmas il laqdar olaraq balansn formasnda v mzmununda byk
dyiikliklr ml glmidir.
Cdvl 4
Mssisnin balans
Aktiv Passiv
Vsaitlrin trkibi v yerlmsi Mbl Vsaitlrin mlglm mnb- Mbl
lri v mqsdli tyinat
sas vsaitlr Nizamnam kapital
Qeyri-maddi aktivlr lav kapital
Uzunmddtli maliyy qoyu- Ehtiyat kapital
lular
Materiallar Mnft
Hazr mhsul Bankn uzunmddtli kreditlri
Kassa Bankn qsamddtli kreditlri
Hesablama hesab Fhl v qulluqulara olan borc
Debitorlar Kreditorlar
Balans Balans

Bazar iqtisadiyyat raitind balansn aktiv v passiv maddlrinin mzmunu onu

hm daxild, hm d xaricd (shmdar cmiyytlri, tsisilr malsatanlar, kreditorlar,
banklar v baqalar trfindn) istifad etmy imkan yaradr.
Respublikamzda hazrda qabaqcl dnya lklrinin tcrbsindn v mhasibat uotunun
beynlxalq standartlarndan istifad edilmkl btn mssis v tkilatlarda ttbiq olunan
balans formas hazrlanmdr. Hmin balansn formas v mzmunu ixtisar klind 2008-ci ilin
01 yanvarna kimi aadak kimi nzrd tutulmudur (cdvl 5).
Grndy kimi balans aktiv zr , passiv zr iki blmdn ibart olmudur.
Aktiviun birinci blmsind sas vsaitlr v qoyulular (sas vsaitlrin btn nvlri,
qeyri-maddi aktivlr, uzunmddtli maliyy qoyulular), ikinci blmsind ehtiyatlar v
msrflr, (istehsal ehtiyatlar, bitmmi istehsala msrflr, hazr mhsul, mallar, lav
dyr vergisi), nc blmsind pul vsaitlri, hesablamalar v sair vaktivlr
(yklnmi mallar, debitorlarla hesablamalar, kassadak, hesablama hesabndak,
valyuta hesabndak pul vsaiti) ks etdirilirdi.

84
 Balansn passivind mssisnin vsaitinin ml glm mnblri gstrilirdi ki, bu
da iki yer - xsusi vsait mnblrin v hdliklr (hesablamalara v sair
passivlr) blnrd. Xsusi vsait mnblrin nizamnam kapital, lav kapital,
ehtiyat kapital, xsusi tyinatl fondlar v mnft aid edilirdi. Bu vsait mnblrinin
hams bir yerd gtrldkd mssisnin kapital adlanrd. Mssisni yaradan
investorlar (shmdarlar), sahibkarlar, onun yaranmasna qoyduqlar resurs (pul vsaiti,
material, sas vsait v i.a.) vzin adi shm alrdlar. Mssisnin mnftinin
shmdarlarda olan hdiliyin dnilmsin istifad olunmayan hisssi onun
srncamnda qalr v bldrlmyn mnft adlanr. Bellikl, mssisnin kapital
iki mnb: investorlardan (tsisilrdn) alnan vsait v bldrlmmi mnftin
vsaiti hesabna yaradlr.
Hmin dvrn yni 01 yanvar 2008-ci il tarixin qdr trtib ediln balans
aadak formada trtib edilirdi.

Cdvl 5
Mhasibat balans
1 yanvar 20 - c il
Aktiv Passiv
Vsaitlrin trkibi v yerlmsi Mbl Vsaitlrin mlglm mnblri v Mbl
mqsdli tyinat
I. sas vsaitlr v sair dvr etmyn I. Xsusi vsait mnblri
aktivlr
sas vsaitlr 1000 Nizamnam kapital 1200
Qeyri-maddi aktivlr 100 lav kapital 50
Uzunmddtli maliyy qoyulular - Ehtiyat kapital 30
Kapital qoyulular - Xsusi tyinatl fondlar 150
- Mqsdli maliyylm v daxilolmalar 87
85
 Mnft 110
I blm zr yekun: 1100 I blm zr yekun: 1627
II. Ehtiyatlar v msrflr: II.Hesablamalar v sair passivlr:
stehsal ehtiyatlar 300 Bankn uzunmddtli kreditlri 150
Bitmmi istehsal 120 Uzunmddtli borc 40
Hazr mhsul 310 Bankn qsamddtli kreditlri 190
lav dyr vergisi 40 Qsamddtli borclar 20
II blm zr yekun: Kreditorlarla (malsatanlara verilmi vek- 65
sellr gr borclar zr) hesablamalar
III. Pul vsaitlri, hesablamalar v II blm zr yekun: 645
sair aktivlr
Yklnmi mallar 210
Debitorlarla hesablamalar 50
Pul vsaitlri
Kassa 2
Hesablama hesab 100
Valyuta hesab 40
III blm zr yekun: 402
Zrrlr -
Balans 2272 Balans 2272

Mssisnin hdliklrin-bankn uzun v qsamddtli kreditlri, uzunmddtli

v qsamddtli borclar, mallar, ilr v xidmtlr zr malsatanlara olan borclar, alnm
veksellr zr borclar, mk dmsi zr fhl v qulluqulara, mk dmsin gr
sosial sorta orqanlarna, vergilr zr bdcy olan borclar aiddir. Sadalananlar adtn
clb edilmi vsait adlanr.
Btn deyilnlr sasn bel nticy glmk olar ki, balansn brabrliyi
(aktivin-passiv) bir trfd (aktivd) vsaitlrin, digr trfd (passivd) is kapitaln v
hdliklrin durmas il izah olunur.
gr indiy qdr balansn aktivi dedikd sadc olaraq vsaitin trkibi v onun
yerlmsi baa dlrds, mhasibat uotunun beynlxalq standartlarna gr bu daha
geni mna dayr. ndi balansn aktivin fal ilyn, mnft (pul) gtirn mlak ktlsi
kimi baxlr. Bu da aktivd cmln glck iqtisadi fayda demkdir. Mhasibat
uotunun beynlxalq standartlarna gr aktivdn frqli olaraq passiv baqa mna dayr
v mssisnin tsrrfat faliyytinin hyata keirilmsin n qdr kapital (vsait)
qoyulduunu v trflrin mssisnin mlak ktlsinin yaranmasnda onun hans
formada itirak etdiyini gstrir. gr vvllr passiv mssis vsaitinin mlglm
mnblri v mqsdli tyinat kimi x edirdis, indiki bazar iqtisadiyyat raitind
ona, ld edilmi qiymtlilr (grlm xidmtlr) gr, hdilik v mssisnin ald
resurslar (aktivlr) n lazm olan tlbat kimi baxlr.
Ona gr d hal-hazrda passivd mssisnin hdiliklri onu yaradan
subyektlr zr qrupladrlr. hdiliklrin bir hisssi mssisni yaradan sahibkarlar
(investorlar, dvlt, tsisilr) qarsndak hdiliklr, digrlri is baqa mssis,
tkilat v xslr (malsatanlar, banklar, fhl v qulluqular, borc vernlr, bdc,
kreditorlar, v i. a.), qarsnda olan hdiliklr blnr. Balansn kmyi il
hdiliklrin bu cr qrupladrlmas onlarn qaytarlma mddtlrini myyn etmyi
86
asanladrr. hdiliklrin sahibkarlar (investorlar, shmdarlar, dvlt, tsisilr)
qarsnda olan hisssi demk olar ki, balansn passivinin daimi hisssi hesab olunur v
tsrrfat subyektlrinin faliyyti dvrnd qaytarlmr. kinci qrup hdiliklrin
(kreditorlar, bank, malsatanlar v i.a. qarsnda olan hdliklrin) qaytarlma vaxt is,
onlar n myyn edilmi mddtlr zr qabaqcadan mlum olur.
nvestorlar, shmdarlar v i.a. qarsnda olan hdiliklr d iki yer blnr.
Onlarn bir hisssi mssisnin ilk df tkil edilmsi zaman sahibkarlarn qoyuluu
hesabna, ikincisi is sonradan lav ayrmalar aparmaq yolu il tamamlanr. Bu iki hiss
mssisnin nizamnam kapital adlanr. ld olunan mnftin bir hisssi mssisnin
z srncamnda qalr.Hmin mnftdn ym fonduna ayrmalar aparlr. Bu ayrmalar
hesabna sahibkarlarn nizamnam kapitalna qoyduqlar vsait artrla blr. Vsaitlrin
bu hisssi z ksini lav kapital, Ehtiyat kapital, Xsusi tyinatl fondlar,
Bldrlmmi mnft hesablarnda tapr. Sonralar onlar sahibkarlarn razl il
nizamnam kapitalna birldiril bilr. Sahibkarlar qarsnda mssisnin bu iki
hdiliyi (nizamnam kapital v mnft hesabna yaradlan ehtiyat kapital, lav
kapital) xsusi kapital tkil edir.
Beynlxalq uot tcrbsind Xsusi vsaitlr (xsusi kapital) anlayna byk
diqqt verilir. Xsusi kapital bzn tmiz mlak adlanr v o, mssisnin balansnn
yekunundan, xarici hdiliklri (malsatanlara, banka, kreditorlara v i.a. olan borclar)
xdqdan sonra btn mlakn qalq mbli myyn edilir.
Hal-hazra qdr balans thlil hazrlamaq n brutto (tmizlnmmi)
balansna sasn netto (tmizlnmmi) balans trtib edilir. Buna balans, qiymtlilrin
(sas vsaitlrin, qeyri-maddi aktivlrin, mallarn, materiallarn v s.) ilk satnalma
dyrini, nizamladrc maddlrdn tmizlmk yolu il nail olunur. Hazrda btn
mssislrd mhasibat uotunun beynlxalq standartlarnn tlblrin uyun gln
netto-balans formasndan istifad olunur.
Netto balansn aktivind sas vsaitlrin, qeyri-maddi aktivlrin, azqiymtli v
tezkhnln yalarn ilk (brpa) dyri, khnlmsi v qalq dyri; mal qalqlarnn
satnalma dyri; zrrlr is ken ild v hesabat ilind ld olunan zrrlrin mbli
hcmind gstrilir. Balansn passivind ken ilin v hesabat ilinin mnftinin mbli,
habel hesabat ilinin bldrlmmi mnfti ayr stird gstrilir.
Beynlxalq tcrbd netto-balansnn aktivinin v passivinin yekununa balansn
valyutas deyilir.
Netto balansn aktivinin valyutasna yalnz sas vsaitlrin, qeyri-maddi aktivlrin
v azqiymtli tezkhnln yalarn qalq dyri daxil edilir.
Netto-balansn passivinin valyutasna bldrlmmi mnft d daxil
edilir.Hesabat ilinin mnfti v mnftdn istifad is aray klind gstrilir. Hesabat
ilinin mnfti v mnftdn istifad maddlrinin mbli balansn valyutasna daxil
edilmir.
Hazrda respublikamzda geni miqyasl iqtisadi islahatlar hyata keirilir,
mssislrin zllm prosesin balanlb, zlldiriln mssislr onlarn

87
 kollektivlri trfindn satn alnmaq yolu il shmdar cmiyytlrin evrilir. Bel bir
raitd mhasibat uotunun netto balansnn hmiyyti olduqca artr.
Mssislr zlldirildikd (satldqda) onlarn mlaknn real (qalq) dyrini
v mlak-maliyy vziyytini tyin etmk tlb olunur. Bu mqsd nail olmaq n
netto-balansn kmyi il zlldiriln mssisnin balans sas vsaitlrin khnlmsi,
qeyri-maddi aktivlrin khnlmsi, azqiymtli v tezkhnln yalarn khnlmsi,
ticart lavlri, hesabat ilinin mnfti v ondan istifad kimi maddlrdn tmizlnir.
Bu da, mssis mlaknn real vziyytini tmin etmy imkan verir.
Qeyd ediln mhasibat balans Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin
2005-ci il 18 iyul tarixli 140 nmrli qrar il 2008-ci il 1 yanvar tarixin qdr Maliyy
hesabatlarnn Beynlxalq standartlarna sasn mhasibat uotunu aparmal v maliyy
hesabatlarn tqdim etmli olan 30-cu shfd verilmi 20 ictimai hmiyytli qurumlar
(kommersiya tkilatlar) Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin 2006-c il 18
aprel tarixli -38 nmrli mri il tsdiq olunmu 1-li Milli Mhasibat Uotu
Standartnn lav 3-d verilmi Mhasibat balans aadak kimi trtib olunmaldr.

lav 3
Mhasibat balansnn 01 yanvar 2008-ci ildn trtib edilck formas

_______ mssissi
Mhasibat balans
31 dekabr 20X2-ci il tarix
(manatla)

Maddnin
Hesabn -si 20X2 20X2
-si

AKTVLR
1 Uzunmddtli aktivlr
10 Qeyri-maddi aktivlr 101-102+103 x
11 Torpaq, tikili v avadanlqlar 111-112+113 X
12 Danmaz mlaka investisiyalar 121-122 X
13 Bioloji aktivlr 131-132 X
88
14 Tbii srvtlr 141-142 X
15 tirak pay metodu il uota alnm investisiyalar 15x X
16 Txir salnm vergi aktivlri 16x X
17 Uzunmddtli debitor borclar 17x X
18 Sair uzunmddtli maliyy aktivlri 18x-184 X
19 Sair uzunmddtli aktivlr 19x X
CM UZUNMDDTL AKTVLR x

2 Qsamddtli aktivlr
20 Ehtiyatlar 20x-208 X
21 Qsamddtli debitor borclar 21x-218 X
22 Pul vsaitlri v onlarn ekvivalentlr 22x X
23 Sair qsamddtli maliyy aktivlri 23x-235 X
24 Sair qsamddtli aktivlr 24x X
CM QISAMDDTL AKTVLR x

CM AKTVLR x

KAPTAL V HDLKLR

3 Kapital
30 dnilmi nominal (nizamnam) kapital 301-302 X
31 Emissiya gliri 31x X
32 Geri alnm kapital (shmlr) 32x (x)
33 Kapital ehtiyatlar 33x X
34 Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) 34x-344 x(x)
CM KAPTAL x

4 Uzunmddtli hdliklr
40 Uzunmddtli faiz xrclri yaradan hdliklr 40x X
41 Uzunmddtli qiymtlndirilmi hdliklr 41x X
42 Txir salnm vergi hdliklri 42x X
43 Uzunmddtli kreditor borclar 43x X
44 Sair uzunmddtli hdliklr 44x X

89
 CM UZUNMDDTL HDLKLR x

5 Qsamddtli hdliklr
50 Qsamddtli faiz xrclri yaradan hdliklr 50x X
51 Qsamddtli qiymtlndirilmi hdliklr 51x X
52 Vergi v sair mcburi dnilr zr hdliklr 52x X
53 Qsamddtli kreditor borclar 53x X
54 Sair qsamddtli hdliklr 54x X
CM QISAMDDTL HDLKLR x
CM HDLKLR x
CM KAPTAL V HDLKLR x

Konkret mlumatlarla trtib olunacaq mhasibat balans

Dalc mssissi
Mhasibat balans
31 dekabr 2014-c il tarixin

Manat Manat

Uzunmddtli aktivlr

Avadanlqlar 600,000
Ylm amortizasiya
(225,000) 375,000

Bina 2,000,000
Bina zr ylm amoirtizasiya
(50,000) 1,950,000

Tikinti mqavilsi zr istifad olunmu tikili 93,000

Tikili zr ylm amortizasiya
(25,000+43,000) 25,000

cary gtrlm aktiv 150,000

90
 cary gtrlm aktiv zr amortizasiya
(30,000) 120,000

2,470,000

Qsamddtli aktivlr
Anbarda olan material ehtiyatlar 58287
Bitmmi istehsalat 3000
Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar 49,550
Tikinti mqavilsi 105,500
Kassa 2000
Hesablama hesab 268000
Sair debitorlar

486,337
Cmi aktivlr
2,956,337

Kapital
Nominal dyri 1 manat olan adi shmlr 1,681,401
Yenidn qiymtlndirm zr ehtiyat 880,000
128,936
Bldrlmmi mnft

Qsamddtli hdliklr 2,690,337

car zr qsamddtli hdliklr 12886
myin dnii zr ii heytin borclar 12500
12000
Sair qsamddtli hdlik

37386
Uzunmddtli hdliklr
car zr uzunmddtli hdliklr 89,614
Qsamddtli hquqi hdliklr (Xsusi fondlara ayrmalar) 31500
Malsatanlara olan borc 42700
64,800
Sair uzunmddtli hdlik

Sair kreditorlar
228,614

Cmi kapital v hdliklr 2,956,337

Yeni balans formasnn 01 yanvar 2008-ci ildn trtib edilck sxemindn grndy
kimi balansn aktivi uzun v qsamddtli aktivlrdn ibart olub 2 blmdn, passivi is
kapital, uzun v qsamddtli hdliklri birldirn 3 blmdn ibartdir. Hr bir
blmnin al sxemd gstriln maddlri hat edir.
Material ehtiyatlar anbardan istehsalata buraxldqda, hmin material, istehsal
prosesini kemdiyindn, bitmmi istehsal hesab edilir. Buna gr hmin ehtiyat
balansn qsamddtli aktivlr blmsind bitmmi istehsal kimi ks etdirilmlidir.

4.3. Tsrrfat mliyyatlarnn tsiri nticsind balansn dyimsi

Tkrar istehsal prosesinin btn mrhlsind mssislrd materiallarn daxil

olmas, mkhaqq hesablanmas, mal satanlarla hesablamalarn aparlmas, mhsul
istehsal v satn hyata keirilmsi, malalanlardan pul vsaitinin daxil olmas, maliyy
nticlrinin myyn edilmsi, bdc il hesablamalar v i.a. ilrin yerin yetirilmsi

91
zr oxlu miqdarda tsrrfat mliyyatlarnn ba vermsi il laqdardr. Bu tsrrfat
mliyyatlar mssis vsaitinin v onun mlglm mnblrinin trkibind
hmiyytli dyiiklik ml gtirir, baqa szl, mssisnin balansn dyidirir.
Balansda ml gln bu cr dyim mliyyatlarn mssisnin vsaitlrin v onlarn
mlglm mnblrin tsiri nticsind ba verir. Lakin bel dyim nticsind
balansn aktivinin v passivinin yekununun brabrliyi pozulmur.
Tsrrfat mliyyatlarnn tsiri nticsind balansda drd cr dyiiklik ml glir.
Birinci tsir nticsind yalnz mssisnin vsaitinin trkibind dyiiklik ba verir.
Balansn aktivind bir madd artr, digr madd is azalr. Balansn yekunu dyiilmz
qalr.Bu cr mliyyatlara misal olaraq anbardan materiallarn istehsala buraxlmasn,
pulun hesablama hesabndan kassaya alnmasn gstrmk olar.
kinci tsir nticsind mliyyatlar mssis vsaitlrinin mnblrinin ayr-ayr
nvlrini dyidirir. Bu zaman passivd bir madd artr, digr madd azalr, balansn
yekunu dyiilmir v onun brabrliyi pozulmur. Bu cr mliyyatlara malsatanlara olan
borcun bankdan alnan ssuda hesabna dnmsi, mssisnin mnftinin bir hisssinin
xsusi tyinatl fondlara ayrlmas, dividend klind mssisnin mnftinin bir
hisssinin z iilrin hesablanmas aid ola bilr.
Tsrrfat mliyyatlarnn balansa nc tsiri nticsind eyni mbld hm
vsaitlrin trkibi, hm d onlarn mlglm mnblri artr v bu mbl qdr
balansn hm aktivi hm d passivi oxalr. Bu dyimy istehsal fhllrin mk haqq
hesablanmasn, materiallarn malsatanlardan idxal edilmsini (dyrini sonradan
dmkl) v i.a. aid etmk olar.
Drdnc tsir nticsind vsaitlrin hm trkibind hm d mlglm
mnbyind azalma ml glir v bu zaman hmin mbl qdr balansn hm aktivi
hm d passivi brabr hcmd azalr. Bu cr mliyyatlara kassadan fhl v
qulluqulara mkhaqq zr borcun dnmsi, malsatanlara olan borcun hesablama
hesabndan krlmsi, ssudalar zr banka olan borcun hesablama hesabndan
dnilmsi aid ola bilr.
Deyilnlri saslandrmaq n aadak misallara mracit edk:
Yalnz mssis vsaitinin trkibind dyiiklik ml glmidir:
1) anbardan istehsalata material buraxlmdr 50.000 manat.
2) hesablama hesabndan kassaya pul alnmdr 5000 manat.
Gstriln mliyyatlar yalnz balansn aktivind dyiiklik ml gtirir.
Burada hr bir mliyyat balansn aktivinin maddlrin tsir gstrir v
onlarda brabr v ksin dyiiklik ml gtirir (cdvl 6).

92
 Cdvl 6
I tsirdn sonra konkret mlumatlarla trtib olunacaq mhasibat balans
Dyiiklik
Manat Manat (+,-) Manat

Uzunmddtli aktivlr
Avadanlqlar 600,000
Ylm amortizasiya
(225,000) 375,000 375,000

Bina 2,000,000
Bina zr ylm amortizasiya
(50,000) 1,950,000 1,950,000
Tikinti mqavilsi zr istifad olunmu tikili 93,000
Tikili zr ylm amortizasiya
(25,000+43,000) 25,000 25,000
cary gtrlm aktiv 150,000
cary gtrlm aktiv zr amortizasiya
(30,000) 120,000 120,000

2,470,000 2,470,000
Qsamddtli aktivlr
Anbarda olan material ehtiyatlar 58287 -50 58237

93
Bitmmi istehsalat 3000 +50 3050
Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar 49,550 49,550
Tikinti mqavilsi 105,500 105,500
Kassa 2000 +5 2005
Hesablama hesab 268000 -5 267995
Sair debitorlar
486,337 486,337
Cmi aktivlr
2,956,337 2,956,337
Kapital
Nominal dyri 1 manat olan adi shmlr 1,681,401 1,681,401
Yenidn qiymtlndirm zr ehtiyat 880,000 880,000
128,936 128,936
Bldrlmmi mnft
Qsamddtli hdliklr 2,690,337 2,690,337
car zr qsamddtli hdliklr 12886 12886
myin dnii zr ii heytin borclar 12500 12500
12000 12000
Sair qsamddtli hdlik
37386 37386
Uzunmddtli hdliklr
car zr uzunmddtli hdliklr 89,614 89,614
Qsamddtli hquqi hdliklr (Xsusi fondlara
31500 31500
ayrmalar)
Malsatanlara olan borc 42700 42700
64,800 64,800
Sair uzunmddtli hdlik

Sair kreditorlar
228,614 228,614

Cmi kapital v hdliklr 2,956,337 2,956,337

Veriln mliyyatlar nticsind balansn aktivinin quruluu dyimir v onun
aktivinin yekunu dyimz qalr. mliyyatlar ba vern qdr vsaitlrin balansda ks
etdiriln qaln, hmin mliyyat ba verndn sonra ml gln qalqla mqayis etmi
olsaq balansda ba vern dyiikliyin iqtisadi mahiyytini baa dmk olar.
ndi yalnz mssisnin vsaitinin mlglm mnblrin tsir edn tsrrfat
mliyyatlarn nzrdn keirk:
3) mnft bldrlrkn onun bir hisssi xsusi tyinatl fondlara ayrlmdr-
1000000-manat.
4) bankdan alnan ssuda hesabna malsatanlara olan borc krlmdr
500.000-manat.
Bu mliyyatlar nticsind balansn yekunu dyimir v onlar yalnz balansn
passivinin quruluunu dyidirir (cdvl 7).

94
 Cdvl 7
II tsirdn sonra konkret mlumatlarla trtib olunacaq mhasibat balans

Manat Manat Dyiiklik (+,-) Manat

Uzunmddtli aktivlr

Avadanlqlar 600,000
Ylm amortizasiya
(225,000) 375,000 375,000

Bina 2,000,000
Bina zr ylm amoirtizasiya
(50,000) 1,950,000 1,950,000
Tikinti mqavilsi zr istifad olunmu tikili 93,000
Tikili zr ylm amortizasiya
(25,000+43,000) 25,000 25,000
cary gtrlm aktiv 150,000
cary gtrlm aktiv zr amortizasiya
(30,000) 120,000 120,000
2,470,000 2,470,000

Qsamddtli aktivlr
Anbarda olan material ehtiyatlar 58237 58237
Bitmmi istehsalat 3050 3050

95
Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar 49,550 49,550
Tikinti mqavilsi 105,500 105,500
Kassa 2005 2005
Hesablama hesab 267995 267995
Sair debitorlar
486,337 486,337
Cmi aktivlr
2,956,337 2,956,337
Kapital
Nominal dyri 1 manat olan adi shmlr 1,681,401 1,681,401
Yenidn qiymtlndirm zr ehtiyat 880,000 880,000
128,936 -1000 127,936
Bldrlmmi mnft
Qsamddtli hdliklr 2,690,337 2,689,337
car zr qsamddtli hdliklr 12886 12886
myin dnii zr ii heytin borclar 12500 12500
12000 12000
Sair qsamddtli hdlik

37386 37386
Uzunmddtli hdliklr
car zr uzunmddtli hdliklr 89,614 89,614
Qsamddtli hquqi hdliklr (Xsusi fondlara ayrmalar) 31500 +1000 32500
Malsatanlara olan borc 42700 -500 42200
Sair uzunmddtli hdlik 64,800 +500 65,300
bankdan olan ssuda
228,614 229,614
Sair kreditorlar
Cmi kapital v hdliklr 2,956,337 2,956,337

Hvbti mrhld, yni nc tsir nticsind eyni vaxtda hm balansn

aktivini, hm d passivini artran mliyyatlar gstrk:
5) istehsalat fhllrin mkhaqq hesablanmdr-520.000 manat;
6) malsatanlardan material alnmdr-1500.000 manat.
Hmin mliyyatlarn tsiri nticsind balansn hm aktivi, hm d passivi brabr
hcmd artm, balansn yekunu is bir-birin aktiv v passiv zr brabr olmudur
(cdvl 8).

96
 Cdvl 8
III tsirdn sonra konkret mlumatlarla trtib olunacaq mhasibat balans

Manat Manat Dyiiklik Manat

(+,-)
Uzunmddtli aktivlr
Avadanlqlar 600,000
Ylm amortizasiya (225,000) 375,000 375,000
Bina 2,000,000
Bina zr ylm amoirtizasiya
(50,000) 1,950,000 1,950,000
Tikinti mqavilsi zr istifad olunmu tikili 93,000
Tikili zr ylm amortizasiya
(25,000+43,000) 25,000 25,000
cary gtrlm aktiv 150,000
cary gtrlm aktiv zr amortizasiya
(30,000) 120,000 120,000
2,470,000 2,470,000
Qsamddtli aktivlr
Anbarda olan material ehtiyatlar 58237 +1500 59737
Bitmmi istehsalat 3050 +520 3570
Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor 49,550 49,550
borclar
Tikinti mqavilsi 105,500 105,500
Kassa 2005 2005
Hesablama hesab 267995 267995
Sair debitorlar
486,337 488,357
Cmi aktivlr 2,956,337 2,958,357
Kapital
Nominal dyri 1 manat olan adi shmlr 1,681,401 1,681,401
Yenidn qiymtlndirm zr ehtiyat 880,000 880,000
Bldrlmmi mnft 127,936 127,936
Qsamddtli hdliklr 2,689,337 2,689,337
car zr qsamddtli hdliklr 12886 12886
myin dnii zr ii heytin borclar 12500 +520 13020
Sair qsamddtli hdlik 12000 12000
37386 37906
Uzunmddtli hdliklr
car zr uzunmddtli hdliklr 89,614 89,614
Qsamddtli hquqi hdliklr (Xsusi fondlara
32500 32500
ayrmalar)
Malsatanlara olan borc 42200 +1500 43700
Sair uzunmddtli hdlik 65,300 65,300
bankdan olan ssuda
Sair kreditorlar
229,614 231,114
Cmi kapital v hdliklr 2,956,337 2,958,357

97
 Nhayt balansn hm aktivini, hm d passivini eyni mbld azaldan v onun
brabrliyini pozmayan misallara mracit edk:
7) mkhaqq zr fhl v qulluqulara olan borcun bir hisssi kassadan
verilmidir-20.000 manat.
8) malsatanlara olan borc hesablama hesabndan dnilmidir-100.000 manat.
gr hmin mliyyatlar balansda ks etdirmi olsaq, o aadak kil alar v
balansn hm aktivinin hm d passivinin yekunu eyni hcmd azalar v onun brabrliyi
pozulmur (cdvl 9).
Cdvl 9
IV tsirdn sonra konkret mlumatlarla trtib olunacaq mhasibat balans

Manat Manat
Dyiiklik (+,-) Manat
Uzunmddtli aktivlr
Avadanlqlar 600,000
Ylm amortizasiya
(225,000) 375,000 375,000
Bina 2,000,000
Bina zr ylm amoirtizasiya
(50,000) 1,950,000 1,950,000
Tikinti mqavilsi zr istifad olunmu tikili 93,000
Tikili zr ylm amortizasiya
(25,000+43,000) 25,000 25,000
cary gtrlm aktiv 150,000
cary gtrlm aktiv zr amortizasiya
(30,000) 120,000 120,000
2,470,000 2,470,000
Qsamddtli aktivlr
Anbarda olan material ehtiyatlar 59737 59737
Bitmmi istehsalat 3570 3570
Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar 49,550 49,550
Tikinti mqavilsi 105,500 105,500
Kassa 2005 -20 1985
Hesablama hesab 267995 -100 267895
Sair debitorlar
488,357 488,237
Cmi aktivlr 2,958,357 2,958,237
Kapital
Nominal dyri 1 manat olan adi shmlr 1,681,401 1,681,401
Yenidn qiymtlndirm zr ehtiyat 880,000 880,000
Bldrlmmi mnft 127,936 127,936
Qsamddtli hdliklr 2,689,337 2,689,337
car zr qsamddtli hdliklr 12886 12886
myin dnii zr ii heytin borclar 13020 -20 13000
Sair qsamddtli hdlik 12000 12000
37906 37886
Uzunmddtli hdliklr

98
 car zr uzunmddtli hdliklr 89,614 89,614
Qsamddtli hquqi hdliklr (Xsusi fondlara ayrmalar) 32500 32500
Malsatanlara olan borc 43700 -100 43600
Sair uzunmddtli hdlik 65,300 65,300
bankdan olan ssuda
Sair kreditorlar
231,114 231,014
Cmi kapital v hdliklr 2,958,357 2,958,237

Demli, mssisnin btn vsaitlrini onlarn mlglm mnblri zr ks etdirn

mhasibat balans, onda ks etdiriln tsrrfat mliyyatlarnn dzgnly zrind
nzart etmy imkan yaradr. Aktiv v passiv zr mliyyatlar dzgn ks etdirildikd
balansn yekununun brabrliyi pozulmur. Hr bir tsrrfat mliyyat balansn aktivind
v passivind mssis vsaitinin, onlarn mlglm mnblrinin trkibind, yaxud
eyni vaxtda hm aktivd, hm d, passivd qarlql dyiiklik ml gtirir.
Bellikl, tsrrfat mliyyatlarnn balansa 4 cr tsirini aadak kimi ifad
etmk olar:
a balansn aktivinin daxilind ml gln dyiiklik;
a balansn passivinin daxilind ml gln dyiiklik;
a azalmaqla balansn aktiv v passivinin yekununda ml gln dyiiklik;
a artmaqla balansn aktiv v passivinin yekununda ml gln dyiiklik;

99
 BLM 5
HESABLAR SSTEM V KL YAZILI

5.1. Mhasibat hesablar haqda anlay, onun quruluu v tsrrfat

mliyyatlarnn onda yazl qaydas

Mhasibat balans hesabat dvr rzind tkilatn mlakn v onun

hdliklrini ks etdirir. stehsal prosesind hr gn cari ks etdirilmsi tlb olunan
oxsayl tsrrfat mliyyatlar ba verir ki, onlar da iqtisadi chtdn eyninvl prinsip
zr qurulan xsusi formada mhasibat uotunun hesablarnda ks etdirmk lazm glir.
Mhasibat hesablar-idaretm qrar qbul etmk n btn zruri
informasiyalar znd toplayan sas v vahid informasiya hesab edilir. Mhasibat
uotunun hesablar mlakn trkibin v yerlmsin gr elc d tsrrfat
mliyyatlarn pul, natural v mk ls il ifad edn eyni nianlr zr cari
qarlql ks etdirn v qrupladran sul saylr.
Mssisnin, tkilatn, irktin, firmann v digr tsrrfat subyektlrinin hr bir
mlak, hdliyi v tsrrfat mliyyat n balansn mvafiq maddsin uyun z adi v
rqm nmrsi (ifrsi) olan ayr hesab alr. Bunu yerin yetirmk n drsliyin 3-c
blmsinin 3.2; 3.3; 3.5 Mhasibat uotunun predmeti v onun sas obyektlri; mlakn
formalamas (mlglm) mnblri v Tsrrfat mliyyatlar v onlarn nticlrinin
xarakteristikas paraqraflarnda hat ediln uot obyektlrini tyin edib qeyd ediln
hesablar amaq lazmdr. Bel hesablara 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr),
101 Qeyri-maddi aktivlr, 201 Material ehtiyatlar, 202 stehsalat msrflri, 221
Kassa, 223 Hesablama hesab, 223/1 Valyuta hesab, 302 Nmunvi (nizamnam)
kapitaln dnilmmi hisssi, 801 mumi mnft (zrr), 301 Nominal (Nizamnam)
kapital v s. misal gstrmk olar.
Hr bir hesab ikitrfli cdvl formasnda olur. Onun sol trfi-debet (latnca o
borcludur) sa trfi is kredit (latnca o inanr) adlanr. Bu terminlr mhasibat uotunda
onun Qrbi Avropa lklrind meydana glmsi dvrnd ttbiq edilmy balanmdr.
Hmin dvrd mhasibatlq ancaq ticart v kredit mliyyatlarn hat etmi v bu szlr
tacir v bankirlr arasnda qarlql mnasibtlrin vziyytini tyin etmk n uotda
istifad edilmidir. Sonradan onlar zlrinin vvlki hmiyytini itirmi v sad texniki
terminlr evrilmilr. Qeyd edk ki, tcrbd yazl aparlarkn Debet v kredit
terminlrini qsaldlm kild, yni Debet-Dt; Kredit is-Kt; kimi istifad edilir.
Hesabn sxeminin aadak kimi olmas nzrd tutulmudur:
Debet (Dt) hesab (ad) Kredit (Kt)

Nzriyy v tcrbd hesablarn sxemindn istifad edilir.

100
 Birinci hesab sxemi tdris n vsaiti yazmaq v tdris mlsi aparmaq n
istifad edilir. Onu aadak kimi tsvvr etmk olar:
Dt 221 Kassa hesab Kt

kinci hesab sxemi tcrbd uotun memorial - order v Ba jurnal formalarndan

istifad ediln zaman ttbiq edilir. O, zn ikitrfli cdvl formasnda aadak
mzmunda tqdim edir:

221 Kassa hesab

Debet Kredit
mliy- mliy- mliy- Mbl mliy- mliy- mliyyatn Mbl
yatn yatn yatn mz- yatn yatn m mzmunu
-si tarixi munu -si tarixi

nc hesab sxemi tcrbd uotun jurnal-order formasnda ttbiq edilir v

aadak kild tqdim olunur:

221 Kassa hesabnn krediti zr jurnal-order

Tarix 221 Kassa
Aadak hesablarn debeti hesabnn
krediti zr
yekun
244 Thtlhesab 223 Hesablama hesab 533 myin dni- v
mbllr i zr ii heytin i.a.
olan borclar

Debet bir hesab n artman, kredit azalman, digr hesab n is ksin debet
azalman, kredit artman ifad edir. Mzmunundan asl olaraq mhasibat hesablar aktiv,
passiv v aktiv-passiv hesablara blnr.
Hesablar, aadak hallarda aktiv olurlar:
- iqtisadi mzmunu, yni mlakn mvcudluu, trkibi v yerlm yeri
zr uot n nzrd tutulduqda;
- balans, yni balansn aktivind yerln hesablar (maddlr) olduqda;
- qalq, yni hesab debet qalna malik olduqda;
aadak hallarda is passiv olurlar:
- iqtisadi mzmunu, yni hesab mlakn mlglm mnbyini ks

101
 etdirdikd;
- balans, yni hesab balansn passiv hisssind yerldirildikd;
- qalq, yni hesab kredit qalna malik olduqda.
Aktiv v passiv hesablardan baqa, mhasibat uotunun tcrbsind eyni vaxtda
debet, yaxud kredit qal olan aktiv-passiv hesablardan da istifad edilir. Aktiv-passiv
hesab zr ancaq bir qalq myyn ediln hesablarda hmin qalq ntic qal hesab
edilir v o ks mliyyatn son yekununu gstrir. Bel qaln myyn edilmsin 801
mumi mnft (zrr) hesabnn qaln aid etmk olar. Bu hesabda myyn ediln
qalq ya mnfti ya da zrri ks etdirir.
Bu mnft, yaxud zrr ayn axrnda son maliyy nticsi kimi myyn edilir v
801 mumi mnft (zrr) hesabnn kredit mbli debet qalndan ox olduqda
hmin artq hiss mnfti, ksin olduqda is zrri gstrir.
Bzi hallarda aktiv-passiv hesablarda ntic qaln myyn etmk olmur. Bel
hal ntic qalnn uot gstricilrinin thrif olunmas il laqdardr. Msln, 217, 435
Digr qsa/uzunmddtli debitor/kreditor borclar iki hesabla: Debitorlarla
hesablamalar- aktiv hesab v Kreditorlarla hesablamalar - passiv hesabla vz oluna
bilr. Ancaq bu hesablamalarn bir hesabda uota alnmas qarlql hesablamalarn,
yni debitorun kreditor v ksin ola bilmsi v buna gr d szgedn hesab iki ayr
hesaba ayrmaq mqsduyun saylmr.
Cari uotun tsrrfat mliyyatlar ba verdikc onlarn mlumatlar bir qayda
olaraq hesablarda toplanr. Adtn oxar mliyyatlar ox olan hallarda hr bir mliyyat
ayr-ayr hesablarda ilk sndlr sasn cmldirm, yaxud qrupladrma cdvllrind
mumildirmkl yazmaq olar. Bu cr iin aparlmas hesablarda aparlan yazllarn
ixtisara salnmasna imkan yaradr.
Aktiv v passiv hesablarn quruluu v onlarda aparlan yazllarn aparlmas
aadak qaydalarla tnzimlnir.
Aktiv hesablar n. Hesabat dvrnn vvlin ilk qala (Q 1q ) malik olan hesablar
alr. Bu qalq haqda mlumatn hesaba yazlmas balansn aktiv hisssindn gtrlrk
hesabn debetind yazlr. Qeyd ediln qayda, hesabn almasn v onda ilk qaln
yazlmasn ifad edir. Artm, yaxud daxilolma hesabn debetind, azalma, yaxud mxaric
v tsrrfatdan xma hesabn kreditind ks etdirilir. Hesabat dvrnn axrnda btn
hesablar zr ks etdirilmi mliyyatn yekunu, yni dvriyysi myyn edilir. Burada
ilk nvbd hesabn debet trfinin, sonra is kredit trfinin dvriyysi hesablanr. Bu
zaman yekun dvriyysin hesabn ilk qalq mbli daxil edilmir. Yekun dvriyysinin
hesablamasna ancaq hesabat dvrnn mliyyatlar zr mbllr daxil edilir. Hesabat
dvr zr aktiv hesablarn son saldosu (qal) S (Q) 2 ilk debet qalnn S (Q) 1d zrin,
debet dvriyysinin (D d ) yekununu lav edib kredit dvriyysinin (K d ) yekununu
xmaqla myyn edilir. Son saldo (qalq) ancaq debet saldosuna (qalna) malik ola
bilr ya da he bir saldo (qalq) olmamaqla sfra brabr olar. Qeyd ediln ifadni
aadak kimi tsvvr etmk olar:
S (Q) 20 =S (Q) 1d + D d - K d
102
Aktiv hesabn qeyd ediln sxemini aadak kimi tsvvr etmk olar:
Dt Aktiv hesab Kt

Vsaitin ilk qal S(Q 1d ) Vsaitin azalmas K d

Vsaitin artmas D d (+) (-)
Vsaitin son qal S (Q) 2 a

Bellikl, aktiv hesablar n debet artman, kredit is azalman ifad edir.

Passiv hesablar n ilk kredit qal S (Q 1 p ) balansn passiv hisssinin ayr-ayr
maddlrind olan qalqlardan gtrln hesablar n alr. Alm hesabda artma,
mdaxil, yaxud daxilolma onun kreditind azalma, mxaric, yaxud xma is debetind
ks etdirilir. Hesabat dvrnn axrnda hr bir hesab zr, vvlc kredit sonra is debet
zr yekun dvriyysi myyn edilir. Bu zaman kredit zr dvriyynin yekununa ilk
qalq daxil edilmir v hmin yekun dvriyysind ancaq hesabat dvrnd aparlm
mliyyatlarn mbli nzr alnr.
Son qalq S (Q) 2 p , ilk kredit qalnn S (Q) 1 p zrin kredit dvriyysini (K d ) lav
edib, debet dvriyysini (D d ) xmaqla myyn edilir. Bu zaman qalq ya kredit qalna
malik ola bilr ya da he bir qalq olmamaqla sfra brabr olar.
Passiv hesabn qeyd ediln sxemi is aadak kimi olar:
S (Q) 2 p = S (Q) 1 p + K d - D d

Dt Passiv hesab Kt
Vsaitin mlglm mnbyinin Vsaitin mlglm mnbyinin
azalmas (-) D d ilk qal S (Q) 1 p
Vsaitin mlglm mnbyinin
artmas (+) K d
Vsaitin mlglm mnbyinin
son qal S (Q) 2 p

Bellikl, passiv hesablar n debet azalman, kredit is artman gstrir.

Tsrrfat mliyyatlarnn hesablarda yazl qaydasn aadak misallarla nzrdn
keirk.
Misal 1. Balansn mlumatna sasn 221 Kassa hesab zr hesabat dvrnn
(aynn) vvlin olan qalq 100 min manat tkil edir. Bundan istifad edrk 221
Kassa hesab alaraq hesab aktiv olduundan ilk qalq olan 100 min manat onun
debetind yazlr. Bundan sonra ba vermi mliyyat nticsind kassaya 6500 min
manat (2000 min manat + 4000 min manat+ 500 min manat) pul daxil olmudur. Sonrak
mliyyatla is kassadan 6400 min manat (1900 min manat,+ 3800 min manat+700
min manat) pul verilmidir.

103
 Qbul edilmi qaydaya sasn aktiv hesablarda artma mbli hesabn debetin,
azalma mbli is kreditin yazlr. Bununla laqdar olaraq 221 Kassa hesabnn
debetind 2000 min manat, 4000 min manat v 500 min manat, kreditind is 1900 min
manat, 3800 min manat v 700 min manat ks etdirilmlidir. Bundan sonra mliyyatlarn
debet v kredit zr yekunu, yni dvriyysi hesablanlr v ilk qaln zrin debet
dvriysini lav edib, kredit dvriyysini xmaqla son qalq, yni 200 min manat (100
min manat + 6500 min manat- 6400 min manat) myyn edilir.
Szgedn yazln sxematik quruluu aadak kimi olar:

Aktiv 221 Kassa hesab

Debet Kredit
lk qalq, S (Q) 1d -100 4) 1900
1) 2000 5) 3800
2 ) 4000 6) 700
3) 500
Hesabat dvr zr debet dvriyysi D d Hesabat dvr (ay) zr kredit dvriyysi K d
6500 6400
Son qalq, S (Q) 2 a 200

Misal 2. Mhasibat balansnn mlumatna sasn hesabat dvrnn (aynn) vvlin

mkhaqqna gr tkilatn iilrin olan borc 12600 min manat tkil edir. Hesabat
dvr (ay) rzind aparlan iki mliyyat nticsind iilr bir daha mkhaqq
hesablandndan 13000 min manat (5000 min manat + 8000 min manat) artmdr, sonra
sonrak mliyyatlarla mkhaqq zr borc 13600 min manat (4700 min manat + 8900
min manat) azalmdr (dnilmidir).
Aktiv hesablarda olduu kimi passiv hesablarda da ilk df mliyyatda itirak edn
533 myin dnii zr ii heytin olan borclar passiv hesab almal v hesab
passiv olduundan ilk qalq olan 12600 min manat onun kreditind yazlmaldr.
Tsdiq olunmu qaydaya gr tkilatn ii heytin olan borcunun artm passiv
hesablarn kreditind, azalmas is debetind yazldndan iilr hesablanm v
verilmsi nzrd tutulan 5000 min manat v 8000 min manat mkhaqq 533 myin
dnii zr ii heytin olan borclar hesabnn kreditind, onun dnilmsini tsdiq
edn 4700 min manat v 8900 min manat is debetind ks etdirilir. Bundan sonra hesab
zr dvriyynin yekunu hesablanr v son qalq, yni 12000 min manat myyn edilir.
O, ilk kredit qalnn zrin kredit zr dvriyyni lav edib, debet zr dvriyyni
xmaqla (12600 min manat+ 13000 min manat-13600 min manat) myyn edilir.
Bu yazl sxematik olaraq aadak kimi olar.
Passiv 533 myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab

Debet Kredit
lk qalq, S (Q) 1 p -12 600

104
 3) 4 700 1) 5000
4) 8 900 2) 8000
Hesabat dvr (ay) zr dvriyy D d 13 600 Hesabat dvr (ay) zr dvriyy K d 13 000
Son qalq, S (Q) 2 p - 12 000
Aktiv-Passiv hesablar n. Aktiv v passiv hesablarn iqtisadi mzmununun baa
dlmsi mhasibat uotunun hesablarnda tsrrfat mliyyatlarnn ks etdirilm
sulu v onun ba vermsi zrind nzartin tkil edilmsind byk hmiyyt
malikdir.
Hm aktiv hm d passiv hesablar kimi mlum niany malik olan aktiv-passiv
hesablar debet v kredit qalna yaxud bilavasit debet kredit qalna (geni alas
qala) malikdir.
Msln, 217, 435 Digr qsa/uzunmddtli debitor/kreditor borclar hesabnn debet
qal debitor borclarnn mblini gstrir v o balansn aktivind ks etdirilir. Bu
hesab zr kredit qal is kredit borclarnn mblini ks etdirir v bu mbl balansn
passivind z ksini tapr.
Aktiv-passiv hesablarda geni alas qal adi qaydada myyn etmk qeyri
mmkndr. Bunun n analitik uotun mlumatlarnn olmas tlb olunur. Analitik
uot hr bir debitor (msln, malalanlar) v kreditor (msln, alnm materiala v digr
ilr gr malsatanlar) zr hesablamalarn vziyyti haqda mlumat verir, yni hr bir
malalan v malsatann qal xarlr v sonra debitor v kreditor borcunun mumi
mbli hesablanb myyn edilir.
Aktiv-passiv hesablar hr bir debitor v kreditor (hquqi v fiziki xs) zr analitik
uotun aqlamasn tlb edn mrkkb hesablar qrupuna aid edilir.
Aktiv-passiv hesablarn alma v onda aparlan yazllarn qaydasn 217, 435 Digr
qsa/uzunmddtli debitor/kreditor borclar hesabnn timsalnda aadak kimi vermk
olar.
Veriln sxemdn grndy kimi 217, 435 Digr qsa/uzunmddtli debitor/kreditor
borclarnn vziyytini tyin etmk n aadak qaydada hesablama aparlmaldr:
a) Debitor borcunun vziyyti ilk debet qalnn zrin, debitor borcunun
artmasn (yni debet yazlan mbli) lav edib, debitor borcunun azalmasnn kredit
yazlan mbli xlr v alnan ntic 217 sayl hesabn debetind yazlr v o debitor
borcunun son vziyytini gstrir.
b) kreditor borcunun vziyyti-ilk kredit qalnn zrin, kreditor borcunun
hesabn kreditin yazlan mblini lav edib debet yazlan kreditor borcunun azalmas
xlr v alnan ntic 435 sayl hesabn kreditind yazlr v o kreditor borcunun son
vziyytini ks etdirir.
Bu cr hesablama debitor v kreditor borcunun sad yolla hesablanmas suludur.
Onun mrkkb sulu is hr bir debitor v kreditor zr analitik hesab ab hr bir
debitor v kreditorun mblini tyin etmk suludur.
Bu analitik sulu ttbiq etmk n hr bir debitor v kreditorun adna ayrca kart
(hesab) alr v bu kartlarn (hesablarn) mlumatlarna sasn xsusi dvriyy cdvli
trtib olunub ayr-ayr debitor, yaxud kreditorun hcmi myyn olunur (daha geni bax
105
5.3. paraqrafnn Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli kreditor borclar analitik
hesab zr dvriyy cdvli formasna).

217, 435 Digr qsa/uzunmddtli debitor/kreditor borclar hesab

Debet
1.Ayn vvlin qalq (debitor borcu) S (Q) 1d
3. Debitor borcunun artmas
5. Kreditor borcunun azalmas
Son qalq- S (Q) 2 a (1+3-6)
(Debitor borcunun vziyyti)
Kredit
2.Ayn vvlin qalq (kreditor borcu) S (Q) 1 p
4. Kreditor borcunun artmas
6. Debitor borcunun azalmas
Son qalq- S (Q) 2 p (2+4-5)
(Kreditor borcunun vziyyti)

5.2. Tsrrfat mliyyatlarnn hesablarda ikili yazl

z iqtisadi tlbatna gr hr bir tsrrfat mliyyat mtlq ikili v qarlql laqli

xsusiyyt malikdir. Bu znmxsusluu v tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat
uotu hesablarnda yazl aparlmasnda nzarti saxlamaq n ikili yazl sulundan
istifad edilir.
kili yazl hr bir tsrrfat mliyyatnn mhasibat uotunun hesablarnda iki
df: eyni mblin eyni vaxtda bir hesabn debetind digr hesabn kreditind
yazlmasn znd ks etdirir.
kili yazl metodu hesablarn mxabirlmsi (grmsi) v mhasibat yazl kimi
anlayn istifad edilmsin rait yaradr. Hesablarn mxabirlmsi (grmsi) ikili
yazl metodunun ttbiqi zaman hesablar arasnda ml gln qarlql laqni,
msln, 221 Kassa v 223 Hesablama hesab, yaxud 533 myin dnii zr ii
heytin olan borcu, 201 Material ehtiyatlar v 431, 531 Malsatan v podratlara
uzun/qsamddtli kreditor borclar v i.a. hesablar arasnda qarlql laqni znd
birldirir.
Mhasibat yazl ba vermi v qeydiyyata alnas tsrrfat mliyyatlarnn
mblini eyni vaxtda hesablarn mxabirlmsi (grmsi) kimi bir hesabn debetind
digr hesabn kreditind yazlmasn ks etdirir.
Bu prosesi sadldirmk v ba vermi mliyyatlar zrind nzarti hyata
keirtmk n mliyyatn ba vermsini tsdiq edn sndin myyn grn biln
hisssind mliyyatn mzmunundan asl olaraq mxabirln hesablarn ifrsini
yazmaq yax olar.
Misal 1. Cari xrc n hesablama hesabndan kassaya 500 min manat pul daxil
olmudur. Bu mliyyat mhasibat uotunun hesablarnda ks etdirmk n
mliyyatda itirak edn hesablar myyn edilmlidir.
mliyyatn mzmunundan grndy kimi burada iki-221 Kassa v 223
Hesablama hesablar itirak edir. 221 Kassa hesab aktiv hesabdr v o, kassada olan
pul vsaitinin mvcudluunu ks etdirir. 223 Hesablama hesab da aktiv hesab

106
olmaqla bankdak hesablama hesabnda olan srbst pul vsaitinin mvcudluunu uota
alr.
Bellikl, szgedn mliyyat eyni mbld, yni 500 min manat mblind 221
Kassa hesabnn debetin, 223 Hesablama hesabnn kreditin yazlr.
Aparlan yazl sxematik olaraq aadak kimi tsvvr oluna bilr:

Dt 223 Hesablama hesab Kt

Q 1 -1500 1) 500

Dt 221 Kassa hesab Kt

1) 500

Misal 2. Tkilatn iilrin mhsulun maya dyrin msrf kimi 202 stehsalat
msrflri hesab vasitsil daxil ediln 9000 min manat mkhaqq hesablanmdr. Bu
cr halda qeyd ediln msrf nv glck hazr mhsulun bir elementi hesab
edildiyindn istehsal msrflrin daxil edilmsi nzrd tutulur. Buna gr hesabn
xarakterin nzr yetirsk gr bilrik ki, 202 stehsalat msrflri hesab aktiv
hesabdr. Hesablanm mkhaqqna gr ml gln borc 533 myin dnii zr ii
heytin olan borclar hesabnda ks etdirilir. O, borc mnbi olduundan passiv hesab
kimi x edir.
Bununla laqdar olaraq ba vern 9000 min manatlq mliyyat mkhaqq qdr
istehsal msrflrini v hmin mbl dairsind tkilatn mkhaqq zr z iilrin
olan borcunu artrr. Nticd gstriln mliyat n aadak yazl trtib olunur:
DT-202 stehsalat msrflri hesab
KT-533 myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab -9000 min manat
Aparlan yazl sxematik olaraq aadak kimi tsvvr etmk olar.

DT 533 myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab KT

2) 9000

DT 202 stehsalat msrflri hesab KT

2) 9000

Mhasibat uotunun formalarndan asl olaraq ikili yazln mxtlif formada ks

etdirilmsini bilmk lazmdr. Memorial-order formasnda hr bir mliyyat mxtlif
registrlrd iki df: debet v kredit zr yazlr. Bu cr yazl hm d ayrlm (laqsi
ksilmi) yazl adlandrlr. Jurnal-order formasnda is mumildirilmi yazldan
istifad edilir. Bu cr halda istifad ediln registr bir df yazlan mliyyatn mvafiq
hesabn hm debet hm d kreditind yazlmasn ks etdirn kimi qurulur. Bel bir
formada registrin qurulmas uot myin qnat etmy (iki yazln vzin bir
107
yazln aparlmasna gr) hminin hesablarn mxabirlmsini yani kild grmy
rait yaradr.
Mhasibat uotunun tcrbsind sad yazldan baqa mrkkb, yni iki nvl
yazldan da istifad edilir. Birinci halda bir hesabn debetind v eyni vaxtda bir ne
hesabn kreditind yazl hyata keirilir. Bu zaman kreditln hesablarn mbli
debetln hesabn mblin brabr olmaldr.
Misal 3. Mhsul satndan 2500 min manat v sas vsaitlrin satndan is 4000
min manat hesablama hesabna vsait daxil olmudur.
Bu mliyyata mhasibat yazlnn aparlmas aadak kimi yerin yetirilmlidir:
DT 223 Hesablama hesab - 6500
KT 601 Sat hesab - 2500
KT 611 Sair mliyyat glirlri hesab - 4000
kinci halda bir hesabn kreditind v eyni vaxtda bir ne hesabn debetind
yazl aparlr. Bu zaman debetln hesablarn mbli kreditln hesabn mblin
brabr olmaldr.
Misal 4. Malsatanlardan 2000 min manat material 500 min manat is quradrlas
avadanlq daxil olmudur.
Bu mliyyatn mhasibat yazl aadak kimi aparlmaldr.
DT-201 Material ehtiyatlar hesab - 2000
DT-111/3 Quradrlas avadanlqlar hesab - 500
KT-431, 531 Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli kreditor borclar
hesab - 2500
Mrkkb yazllarn ttbiqi uot yazllarnn sayn azaldr, eyni zamanda uot v
analitik funksiyalarn hyata keirilmsi n zruri vaxta qnat etmy imkan yaradr.
Grndy kimi hr iki halda mhasibat yazlnn ikili yazl prinsipi saxlanmdr,
yni bir hesabn debetin yazlm mbl eyni il iki hesabn kreditind v iki hesabn
debetind yazlm mbl eyni il digr bir hesabn kreditind yazlm v demli,
qoyulmu prinsip pozulmamdr.
kili yazl hm d nzart v drketm prosesinin keirilmsind byk hmiyyt
ksb edir.
Hr bir mliyyatn ikili yazl vasitsil eyni mbld hesablarn debet v kreditin
yazlmas, ay rzind btn hesablarn debet v kredit dvriyylrinin yekununun
brabrliyinin yoxlanlmas, tlb ediln nzart prosesinin aparlmasn tmin edir.
Szgedn brabrliyin olmamas hesablarda aparlan yazllarda shvin olmasn sbut
edir.
Drketm prosesind ikili yazln hmiyyti is hesablarn mxabirlmsi
(grmsi) il ba vern tsrrfat mliyyatnn mzmununun tyin olunma imkann
yaranmasndan bartdir.
Drketm prosesi vasitsil tkilatn tsrrfat mliyyatlarnn iqtisadi mzmunu
zrind keyfiyytli nzart hyata keirilir.

5.3. Sintetik v analitik hesablar. Hesablar v balans arasndak qarlql laq

108
 Mhasibat uotunda mxtlif informasiyalar ld etmk n nv
hesablardan istifad edilir. Bu hesablar istifad edilm sviyysindn asl olaraq sintetik,
analitik v subhesablara blnr.
Sintetik hesablar tkilatn eyni qrupa malik olan v pul lsnd ifad olunan
mlakn, hdliklrin v tsrrfat mliyyatlarnn mumildirilmi gstricilrini
znd ks etdirir. Sintetik hesablara: 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr);
201 Material ehtiyatlar; 221 Kassa; 223 Hesablama hesab; 204 Hazr mhsul;
205 mtlr; 533 myin dnii zr ii heytin olan borclar; 301 Nominal
(Nizamnam) kapital v s. hesablar aiddir.
Analitik hesablar natural, pul v mk lsnd ifad olunan ayr-ayr mlakn,
hdliyin v mliyyatlarn mlumatlarn ks etdirrk sintetik hesablarn mzmununu
detalladrr. Msln, 205 mtlr hesab zr ninki mallarn mumi miqdar hm
d onlarn hr bir mal nv, yaxud qrupu zr mvcudluu v yerldiyi yer, 431, 531
Malsatan v podratlara olan kreditor borclar hesab zr is ninki mumi borc hm
d hr bir malsatan zr konkret borc mbli haqda mlumat ld edilir.
Subhesablar (sintetik hesablarn II kmki hesab) sintetik v analitik hesablar
arasnda laqyaradc hesab olmaqla sintetik hesablarn mlumatlar dairsind analitik
hesablarn lav qrupladrlmas nzrd tutulmudur. Bu subhesablarda aparlan uot
natural v pul ls il hyata keirilir. Bir ne analitik hesablar bir subhesabdan v bir
ne subhesablar bir sintetik hesabdan ibart ola bilr.
Bunu yani olaraq aadak cdvldn grmk olar (cdvl 10).

Cdvl 10
201 Material ehtiyatlar hesabnn subhesablar v analitik hesablar
il qarlql laqsi

Sintetik hesab Subhesab Analitik hesab

201 Materiallar 201.1 Xammal v materiallar
201.6 Alnm yarmfabrikatlar
201.4 Yanacaq Neft, dizel yanaca, benzin,
kmr, qaz v s.
201.9 Tara v tara materiallar Aac, karton, metal v s.
Mhasibat uotunda sintetik v analitik uotdan istifad edilir.
Sintetik uot- myyn iqtisadi gstricilr zr mhasibat uotunun sintetik
hesablarnda ks etdiriln mlaklarn, hdliklrin v tsrrfat mliyyatlarnn nvlri
haqda mumildirilmi mlumatlar znd ks etdirir.
Analitik uot- hr bir sintetik hesabn daxilind mlak, hdlik v tsrrfat
mliyyatlar haqda qrupladrlm informasiyalarn, mhasibat uotunun analitik
hesablarnda v srbst vrqlrd uotunu znd birldirir.
Sintetik v analitik uot, gstricilr zrind nzart aparmaq v son nticd hr
ikisinin nzart ediln gstricilrinin bir-birin uyun glmsi istiqamtind tkil
109
edilmlidir. Bax el buna gr onlarn yazllar paralel aparlr. Bel ki, analitik uotun
hesablarnda aparlan yazllar sintetik uotun hesablarnda aparlan yazllarda istifad
olunan sndlr sasn detalladrlm kild yerin yetirilir.
Sintetik v analitik hesablar arasnda sx qarlql laq mvcuddur. O, aadak
brabrlikl ifad olunur.
1. Sintetik hesablarn mlumatlarna sasn alan btn analitik hesablarn ilk qal
sintetik hesabn ilk qalna brabr olmaldr.

S (Q) 1a = S (Q) 1s

2. Sintetik hesablarn mlumatlarna sasn alm btn analitik hesablarn

dvriyysi, sintetik hesablarn dvriysin brabr olmaldr.

= Da = Ds

D K D K

3. Sintetik hesablarn mlumatlarna sasn am analitik hesablarn son qal

sintetik hesablarn son qalna brabr olmaldr.

= S (Q) 2 a = S (Q) 2 s
Mhasibat uotunun hesablar v balans arasndak qarlql laq aadak kimi
zn bruz verir. Balans maddlrinin mlumatlarna sasn adlar hmin ada uyun
gln aktiv v passiv hesablar alr. Msln, Balansn aktivinin Qeyri-maddi aktivlr
maddsi, - 101 Qeyri-maddi aktivlr hesab; balansn passiv lav kapital maddsi-
86 lav kapital hesab v i.a. azart tkil olunur. Bzi hesablarda bir ne hesab
balansda bir maddd verilir. Msln, balansn Ehtiyatlar maddsi bir ne hesab
qrupunun (201, 202, 204, 205, v i.a.) mlumatlarn ks etdirir. Qeyd edilnlrl birlikd
balansda iki maddnin mlumatlarn ks etdirn hesablar da mvcuddur. Msln, 217
Digr qsamddtli debitor borclar v 435 Digr qsamddtli kreditor borclar
hesab balansn aktivind Sair debitorlar maddsind, passivind is Sair kreditorlar
maddsind ks etdirilir. Bunlardan baqa, balansn mvafiq maddsi zr qalq
mbllri alan sintetik hesablarn ilk qalnn gstrilmsin xidmt edir. Balansn
aktiv v passivinin yekununun bir-birin brabr olmas tlb olunduundan sintetik
hesablarn debet qalqlarnn mumi mbli onlarn kredit qalqlarnn mumi mblin
brabr olmaldr. Sintetik hesablarn son qalqlarnn mlumatlarna sasn nvbti
hesabat dvrnn (ayn, kvartaln, ilin) biri tarixin yeni balans trtib edilir. Bununla
laqdar olaraq hesablar v balans arasndak qarlql laqnin sxemini aadak kimi
ifad etmk olar:

110

 Lakin qeyd edk ki , mhasibat hesablar v balans arasnda myyn
knarlamalar (frqlr) ola bilr. Bu knarlama (frq) cari tsrrfat mliyyatlarnn v
hesabat dvr zr yekun mlumatlarnn mhasibat hesablarnda pul, natural v mk
gstricilri, balansda is ancaq hesabat dvrnn vvlin v axrna olan mlumatlar pul
ifadsind ks etdirilir. Cari uotda balans trtibin qdr balanan v buna gr d
balansda olmayan hesablar tqdim olunur. Bel hesablara 721 mumtsrrfat xrclri,
202/8 mumistehsalat xrclri, 701/6 Sat xrclri, 601 Sat v i.a. hesablar
daxil etmk olar. Balans arxas hesablar da balansda ks etdirilmir.

5.4. Sintetik v analitik hesablar zr dvriyy cdvli

Ayr-ayr mhasibat uotu hesablar hesabat dvr rzind tkilatn maliyy v

tsrrfat faliyyti haqda btvlkd mlumat ver bilmir. Bundan baqa, hr bir hesabn
digr hesablarla zlmsini aparmadan mhasibat yazllarnn doru v dzgnlyn
yoxlamaq qeyri-mmkndr. Buna gr mhasibat balansn vvlcdn yoxlamadan
trtib etmk mslht grlmr. Tkilatn faliyyt nticlrin operativ rhbrlik etmk,
ay rzind tsrrfat mliyyatlarnn hesablar v mumildirilmi mlumatlar zr
yazllarn yoxlamaq n dvriyy cdvli trtib olunur. Bu cdvl sasn Ba jurnal,
memorial-order v kiik mssislr n sadldirilmi uot formalarndan istifad
ediln zaman trtib edilir.
Tsrrfat mliyyatlar sndldirildikdn, qiymtlndirildikdn v mhasibat
yazllar aparldqdan sonra sintetik v analitik hesablara yazlr. Ayn axrnda
hesablarda aparlan yazllarn aylq dvriyy v qalnn mumildirilmi
gstricilrini ld etmk n hesablarn mlumatlar yekunladrlr. Bu
mumildirilmi mlumatlara sasn is iki nvdn ibart olan: sintetik hesablar zr
dvriyy cdvli v analitik hesablar zr dvriyy cdvli trtib olunur.
Sintetik hesablar zr dvriyy cdvli btn hesablar zr dvriyy v qaln
yekununu znd ks etdirir. Bu cdvl uot yazllarnn dzgnlyn yoxlamaq,
tkilatn maliyy tsrrfat faliyyti il mumi tan olmaq v yeni balans trtib etmk
n nzrd tutulmudur. Sintetik hesablar zr dvriyy cdvlinin formasnn
aadak kimi olmas nzrd tutulur:

Mart 200 ___ il n sintetik hesablar zr

Dvriyy cdvli

Hesablarn ad lk qalq (Q 1 ) Aylq dvriyy (D) Son qalq (Q 2 )

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit
1 2 3 4 5 6 7
111
 Cdvlin birinci stununda sintetik hesablarn tkilatn balansndak mlumatlarna
sasn: vvlc aktiv sonra-passiv zr qal olan hesablarn ad yazlr. Sonra hr bir
hesabn balansdak v alm hesablardak ilk qalqlarnn v aylq dvriyysinin
mlumat zr debet v kreditinin (2,3,4 v 5-ci stunlar) mvafiq mbllri ks
etdirilir.6 v 7-ci stunlarda hesablarn son qalqlar myyn edilir. Aktiv hesablarda son
qalq ilk qaln zrin debet zr dvriyyni lav edib kredit dvriyysini xmaqla
myyn olunur (stun 6=stun2+stun4-stun5). Passiv hesablarda is son qalq kredit
zr kredit qalnn zrin kredit dvriyysini lav edib debet dvriyysini xmaqla
myyn edilir (stun 7 = stun 3 + stun 5 stun 4). mumi yekunlarn hesablanmas
zaman hr ct brabrliyin debet v kredit yekun mbllrinin brabrliyinin
mvcudluu yoxlanmaldr.
Sintetik hesablar zr dvriyy cdvlindki yazllarn dzgnly aadak
brabrliyin kmyi il yoxlanlr.
Debet v kredit zr ilk qalqlar- S (Q) 1d = S (Q) 1
Bu brabrlik debet qal olan hesablarn mcmuyunun balansn aktivini, kredit qal
olan hesablarn mcmuyun is onun passivini tkil etmsi il laqdardr. Nticd
balansn aktiv v passivi bir-birin brabr olur.
Debet v kredit zr dvriyy- D d = D
Bel brabrlik hr bir tsrrfat mliyyatnn ikili yazl metodunu ttbiq etmkl
eyni vaxtda v eyni mbld hesablarn debet v kreditind ks etdirilmsi il
laqdardr. Bu cr brabrlik btn hesablarn debet dvriyysi mbllrinin kredit
dvriyysi mbllrin brabr olmasn tmin edir.
Debet v kredit zr son qalqlar- S (Q) 2 d = S (Q) 2
Bel brabrlik hesabat dvrnn (ayn, kvartaln, ilin) axrna balansn aktiv v
passivinin brabrliyinin nticsi hesab edilir. Bu mlumatlara sasn hesabat dvrnn
axrna yeni balans trtib edilir.
Dvriyy cdvlinin kmyi il htta yekun brabrliyin riayt edils d
hesablarn mxabirlmsind ba vern shvi myyn etmk olmur.Bel shvlr
tsrrfat mliyyatlarnn bir hesabn debeti vzin digr hesabn debetin, yaxud bir
hesabn krediti vzin digr hesabn kreditin v ya bir ne hesaba yazlmasn misal
gstrmk olar.
Sintetik hesablar zr dvriyy cdvlindn baqa analitik uot aparlan hr bir
sintetik hesabn analitik hesablar zr dvriyy cdvlindn d istifad edilir.
Analitik hesablar zr dvriyy cdvli bir sintetik hesabda birln v hmin
hesabdak uot yazllarnn dzgnlyn yoxlamaq, elc d ayr-ayr vsait nvlrinin
vziyyti v hrkti zrind mahid aparmaq n btn analitik hesablar zr
dvriyy v qalqlarn yekununu znd ks etdirir.
Analitik hesab zr uotun nec-pul v natural, yaxud ancaq pul ifadsind
aparlmasndan asl olaraq dvriyy cdvli iki nv blnr:
Ancaq pul ifadsind gstriln analitik hesablar zr dvriyy cdvli;
112
 Pul v natural ifadd gstriln analitik hesablar zr dvriyy cdvli.
Birinci nv dvriyy cdvli sintetik hesablar zr ttbiq ediln formaya uyun
qurulur. Burada cdvlin birinci stununda sintetik hesablarn ad vzin analitik
hesablarn ad yazlr. Bu cr dvriyy cdvli 171, 211 Alc v sifariilrin
uzun/qsamddtli debitor borclar, 431, 531 Malsatan v podratlarn
uzun/qsamddtli kreditor borclar, 217 Digr qsamddtli debitor borclar v 435
Digr qsamddtli kreditor borclar, 244 Thtlhesab mblqlr v s. hesablar n
trtib edilir.
Szgedn dvriyy cdvlinin formas aadak kimidir.

200 - il n Malsatan v podratlarn uzun/qsamddtli kreditor borclar analitik

hesab zr dvriyy cdvli
Sra Malsatann ad 01 yanvar tarix olan Yanvar aynn 01 01 Fevral tarix olan
qalq dvriyysi qalq v i.a.
Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit
1 2 3 4 5 6 7 8

kinci nv dvriyy cdvli: 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr), 201
Material ehtiyatlar, 204 Hazr mhsul, 205 mtlr v s.hesablar n istifad
edilir.
Onun n nzrd tutulan forma aadak kimidir.

200 - il n Tikinti materiallarnn (201/10 -li hesab) analitik hesab zr

dvriyy cdvli

Sra Tikinti l Qiymti 01 yanvar tarix Yanvar ay zr dvriyy 01 fevral

materi- vahidi (man., olan qalq tarix olan
allarnn qp.) qalq v i.a.
ad miqdar mbl mdaxil mxaric miq- mb-
miqdar mbl miqdar mbl dar l

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Sintetik hesablar zr dvriyy cdvlindn frqli olaraq analitik hesablar zr

dvriyy cdvlinin dvriyy yekunu bir-birin uyun glmir. Bu bir sintetik hesabn
debetlmsi, digrinin is mtlq kreditlmsi, sintetik hesaba sasn alm analitik
hesablarda is yazllarn hesabn ya debetind ya da kreditind aparlmas il
laqdardr. Bellikl, analitik uotun hesablar zr dvriyy cdvli nzart v operativ
rhbrlik n byk hmiyyt malikdir. Bu cdvl analitik v sintetik uotun
mlumatlarnn uyunsuzluuna, mvcud olan shvlrin myyn edilmsin v s. ilrin
akar edilmsin geni imkan yaradr, elc d tkilatn mlaknn istifadsi zrind
nzartin gclndirilmsini tmin edir.
113
 Analitik hesablar zr dvriyy cdvlind bzi hallarda dvriyylr yazlmr ancaq
hesablarn qal ks etdirilir. Cdvlin bu cr ixtisar edilmsi qalq cdvli adlanr.
Hmin qalq cdvlinin formasnn aadak kimi olmas nzrd tutulur:

200 - il n 201 Material ehtiyatlar hesab zr qalq cdvli

Miq- Mate- ifri l Qiymti 01 yanvar tarix 01 fevral tarix v. i.a.

dar rialn vahidi (man.) qalq qalq
nv

miqdar mbl miqdar mbl miqdar mbl

1 1 22 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 1 11

BLM 6. MHASBAT UOTU HESABLARININ TSNFATI

6.1. Mhasibat uotu hesablarnn tsnifat, onun hmiyyti v sas

prinsiplri

Obyektlr oxluunun mhasibat mahidsi onlarn mxtlifliyi, yni bina, tikili,

quru, mebel, nqliyyat vasitlri, hesablama texnikas, qeyri-maddi aktivlr, quradrlan
v istismara veriln obyektlr, digr tkilatlara maliyy qoyulular, btn pul vsaitlri,
sahibkar trfindn veriln kapital, ehtiyat v fondlar, mxtlif passivlr, tsrrfat
proseslri v onlar ml gtirn tsrrfat hallar (mliyyatlar), maliyy nticlri v
onlarn istifadsi v i.a. il xarakteriz olunur. Mhasibat uotunun sistemini tkil edn
elementlrin mcmuyu znmxsus xsusiyyt malik olduundan onlarn nizama
salnmas, myyn nianlr zr tsnifldirilmsini tlb edir.
Tsnifat, mhasibat hesablarnn qeyd alnm toplusunu nizama salmaqla deyil,
iqtisadi subyektlrin faliyytini tkil edn v bu faliyytin informasiyalara olan
tlbatnn thlilini hat edn istehsal-tsrrfat v maliyy proseslrinin tdqiqin
saslanan hesablar sisteminin tkilini hyata keirmyi yerin yetirir.
Mhasibat hesablarnn tsnifat zruri v mhasibat obyektlrinin mahidsinin
qeyd alnmasn, bu obyektlrin konkret hesablar zr bldrlmsini, yaradlm
sistemin myyn siniflr blnmsini v tlb olunan nticlrin ld olunmasn tmin
etmk n minimum hesablarn tyin edilmsin ynldilir.
Sintetik hesablarn tsnifatnn sasn, onlarn hr birinin bir trfdn mhasibat
informasiyalar sisteminin elementi, digr trfdn sintetik hesabn ikinci (subhesablarn)
v nc drcli (analitik) hesablarnn aqlanm informasiya altsisteminin
konkretlmsi v analitikliyin tmin olunmas tkil edir. Sintetik hesablarn tsnifatnn

114
obyektivliyi ninki ba vermi tsrrfat mliyyat nticsind obyektlrd ba vern
laqlrin uotda dzgn ks etdirilmsindn hm d analitik uotun tkilindn asldr.
Hr hans tsnifatn (o cmldn mhasibat uotunun sintetik hesablarnn) sasn
sintetik hesablarn v onlarn qruplamasn myyn etmy imkan yaradan
saslandrlm nianlrin seilmsi tkil edir. 1950-ci illrd kemi SSR-nin
grkmli alimlri mhasibat hesablarnn: bir, yaxud bir ne nianlr zr tsnifatnn
aparlmasna dair ox maraql mbahislr aparmlar. Bu alimlrin birinci trfdarlar
hesablarn ancaq iqtisadi mzmununa gr tsnifldirilmsini mqsduyun hesab
etmilr. Tdris v elmi dbiyyatlarda indi d z fikirlri zrind dayanan ikinci
trfdarlar iqtisadi mzmununa gr tsnifatla yana hyatda tsrrfat hadislrinin
hesablarda nec qeyd alnmasn geni aqlayan hesablarn qurulu v tsnifatna gr
tsnifldirilmsini sas hesab etmilr. Axrnclarn ox saslandrlm fikirlri
grkmli iqtisadlar, ixtisasmzn aparc professorlar olan V.F.Paliy, Y.V.Sokolov,
.K.Frcov, V..sayev, S.M.Sbzliyev, M.C.Hacyeva, H.H.liyev v hal-hazrk
drsliyin mllifi Q..Abbasov trfindn d mdafi edilmi v ona gr d hal-hazrda
hesablarn hm qurulu v tyinatna gr hm d iqtisadi mzmununa gr
tsnifldirilmsi aparlr.

6.2. Mhasibat uotu hesablarnn iqtisadi mzmununa gr tsnifat

Hesablarn hr hans tsnifat n az aadak mqsd xidmt etmlidir:

- bu v ya digr hesabn tbitini gstrmk (hr bir hesab ancaq digr hesablarla
mqaisd anlala bilr);
- hr bir hesabdan istifad etmyi bacarmaq (yni mhasibat yazl trtib edrkn
hesab dzgn semk);
- hesablar plannn trtibi zaman zruri istiqamt gtrmk.
Tsrrfat v maliyy faliyytini ks etdirmk n hesablarn iqtisadi mzmununa
gr tsnifat iqtisadi subyektlrin istehsalatda zruri v lazmi qdr mhasibat uotu
hesablarnn nomenklaturasnn tyin edilmsin ynldilmlidir.
Bu cr nomenklaturann quruluu tsrrfat sistemind ba vern iqtisadi
informasiyalarn thlilinin yerin yetirilmsini v konkret mhasibat mahidsi
obyektin aid ediln gstricilrin qeydiyyata alnmasn hyata keirn hesablar plannn
myyn edilmsini nzrd tutur. Mhasibat uotunda ks etdiriln informasiyalarn
iqtisadi mzmunu, hesabn hans mqsd, yni hans obyektd mahid aparmaq n
nzrd tutulmasn xarakteriz edir. Bununla laqdar olaraq seilmi mhasibat uotu
hesablarnn ad da mahid obyektin mvafiq olmaldr. Btn hesablarn iqtisadi
mzmununun nomenklaturas iqtisadi subyektlrd hesabatn trtibi, faliyytin maliyy
thlili v qiymtlndirilmsi elc d idaretm qrar qbul etmk n zruri
gstricilrin tam toplanmasnn formalamasn tmin etmlidir.
Mhasibat uotu hesablarnn iqtisadi mzmununa gr tsnifat mxtlif lklrd
bir-birindn frqli kild xarakteriz olunur. AB, ngiltr v Britaniya birliyi
lklrind hr bir firma, hesablarn nomenklaturasn srbst ilyib hazrlayr.
115
Kontinental uot mktbini hyata keirn lklrd (Almaniya, Fransa, Rusiya v s.)
elc d bizim lkd hesablarn tsnifat, istehsalat v maliyy faliyytini vahid prinsip
sasnda ks etdirmyi, hminin faliyyt nvndn (bank v bdc tkilatlarndan
baqa) v mlkiyyt formasndan asl olmayaraq btn iqtisadi subyektlrd vahid
mhasibat uotu sisteminin qurulmasn tmin edir.
Hr bir hesabn iqtisadi mzmunu uotun konkret obyekti il tyin olunur. Mhasibat
uotunun obyektlri onlarn geni tkrar istehsal prosesindki rolundan asl olaraq
tsnifldirilir. Mhasibat uotu hesablar iqtisadi mzmununa gr aadak qruplara
blnr:
Mssisnin tsrrfat vsaitini uota alan hesablar;
Vsaitin mlglm mnblrini uota alan hesablar;
Tsrrfat proseslrini uota alan hesablar.
Tsrrfat vsaitlrini uota alan hesablar da z nvbsind bir ne yer blnr.
Onlar aadaklardr:
I. Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlri), qeyri-maddi aktivlri, kapital
qoyulularn uota alan hesablar. Bu hesablarda sas vsait v qeyri-maddi aktivlr ilk
dyrl ks etdirilir. Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlri) v qeyri-maddi
aktivlri tam xarakteriz etmk n yalnz sas vsait v qeyri-maddi aktivlr hesab
kifayt deyil, bu hesablarla yana, torpaq, tikili v avadanlqlarn sas vsaitin v qeyri-
maddi aktivlrin khnlmsi hesablarndan da istifad edilir.
II. Uzunmddtli maliyy qoyulular hesab. Bu hesabda paylar v shmlr,
istiqrazlar v verilmi borclar uota alnr.
III. Azqiymtli v tezkhnln yalar uota alan hesablar.
Qeyd edk ki, sz gedn vsaitlr yeni hesablar plannn 1 yanvar 2008-ci ildn
istifadsi tvsiy edildiyindn, onlar birinci: torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr)
blmsinin trkibin daxil edilmidir.
Azqiymtli v tezkhnln yalar iki:
Azqiymtli v tezkhnln yalar v azqiymtli tez khnln yalarn khnlmsi
hesablarnda uota alnr.
IV. stehsal ehtiyatlarn uota alan hesablar:
Bu hesablarda mk yalar uota alnr. mk yalarna xammal, material, yanacaq,
ehtiyat hisslri v i.a. aiddir.
V. Hazr mhsullar, mallar v i.a. uota alan hesablar.
VI. Debitorlarla hesablamalar uota alan hesablar.
Bel hesablara malalanlarla hesablamalar, thtlhesab xslrl hesablamalar v i.a.
hesablar aiddir.
VII. Pul vsaitlrini uota alan hesablar. Bu hesablarda mssisnin kassasnda v
bankda olan hesablama hesabndak, valyuta hesabndak pul vsaitlri ks etdirilir. Bel
hesablara kassa, bankdak hesablama hesab, valyuta hesab v bankda olan sair hesablar
aiddir.
VIII. Yayndrlm vsaitlri uota alan hesablar.

116
 Bel hesablarda mssisnin sas faliyytinin dvriyysindn yayndrlm, yaxud
tamamil gtrlm vsaitlr ks etdirilir.
Vsaitin mlglm mnblri hesablar aadak qruplara blnr:
1. Xsusi vsait mnblrini uota alan hesablar. Bu qrup hesablarda mssisnin
sas faliyyti n tyin edilmi xsusi vsaitin mlglm mnblri ks etdirilir. Bel
hesablara nizamnam kapital, lav kapital, ehtiyat kapital, xsusi tyinatl fondlar,
bldrlmmi mnft, v s. aiddir.
2. Xsusi tyinat mnbli hesablar. Bu hesablarda xsusi mqsd n tyin
edilmi vsait mnblri uota alnr. Bzi hallarda hmin vsait mnblri mssisnin
sas faliyyti n d istifad edil bilr. Bel hesablara sas vsaitin khnlmsi,
mqsdli maliyylmlr v daxilolmalar hesablar aid ola bilr.
3. Bank kreditlri hesablar. Hmin hesablarda bankn qsa v uzunmddtli ssudalar
uota alnr.
4. Kreditorlarla hesablamalar uota alan hesablar. Burada mssisnin baqa
mssislr, idarlr v ayr-ayr xslr olan kreditor borclar ks etdirilir. Bu qrup
hesablara malsatan v podratlarla hesablamalar, sosial sorta v tminat zr
hesablamalar, myin dnii zr hesablamalar, uzun v qsamddtli borclar,
tsisilrl hesablamalar, glck dvr glirlri, qardak xrclr v dmlr n
ehtiyatlar, bhli borclar zr ehtiyatlar aiddir.
Tsrrfat proseslrini uota alan hesablar bir ne yer blnr:
1. Tchizat prosesini uota alan hesablar. Bu hesablarda tchizat prosesi v onunla
laqdar olan xrclr ks etdirilir. Bu cr hesablara materiallar hesab aiddir.
2. stehsal prosesini uota alan hesablar. Bel hesablara stehsalat msrflri,
Kmki istehsalat, mumistehsalat xrclri, mumtsrrfat xrclri
(nzibati xrclr) v s. hesablar aiddir. Bu hesablar, istehsala msrflri v
mhsulun maya dyrini ks etdirmk n nzrd tutulur.
3. Sat prosesini uota alan hesablar. Bu hesablardan sat prosesini v satdan ld
ediln nticlri akara xarmaq n istifad edilir. Bu cr hesablara Sat,
sas vsaitin sat v sair xaricolmalar, Sair aktivlrin sat hesabn aid
etmk olar.

6.3. Mhasibat uotu hesablarnn tyinatna v quruluuna gr tsnifat

Hesablarn tyinat v quruluuna gr tsnifat geni tkrar istehsal prosesind

iqtisadi resurslarn daha hmiyytli nianlr zr mhasibat hesablarnda uotunun
qruplamasn znd formaladrr.
Mhasibat uotu hesablarnn quruluuna gr tsnifatnn sasn, hesablar plannda
nzrd tutulan hr bir mhasibat hesabnn standart tkil edir.Mhasibat uotunun
hesablar plannda hesablar, iqtisadi mzmununa gr (tsrrfat vsaitlrini (resurslarn)
uota alan hesablar, onlarn mnblrini uota alan hesablar, proses v maliyy
nticlrini uota alan hesablar kimi) qrupladrld halda tyinat v quruluuna gr
tsnifat is hmin qruplarn mumi qaydasn v analitik uotun aparlmasn hat edir.
117
 Hesablarn tyinatna v quruluuna gr tsnifat, bu v ya digr hesabdan n cn
istifad edilmsini, hesabn quruluunu, daha dorusu, vsaitlrin, onlarn mnblrinin
v tsrrfat proseslrinin hesablarda nec ks etdirilmsini, debet v kreditd nyin uota
alnmasn, hr hesabn qalnn nyi gstrmsini yrnir.
Hesablarn hm tyinat v quruluuna, hm d iqtisadi mzmununa gr tsnifat bir-
biri il sx laqd olmaqla bir-birlrini tamamlayr.
Mhasibat uotu hesablar tyinatna v quruluuna gr sas hesablara; nizamlayc
hesablara; bldrc hesablara; kalkulyasiyaedici hesablara; mqayisedici hesablara
blnr. sas hesablar ona gr sas hesablar adlanr ki, onlarda uota alnan tsrrfat
vasitlri v onlarn mlglm mnblri mssisnin tsrrfat faliyytinin sasn
tkil edir.
Mhasibat uotunda ks etdiriln btn tsrrfat mliyyatlar, tsrrfat vsaitlrinin
v yaxud onlarn ml glm mnblrinin trkibind myyn dyiiklik ml gtirir.
sas hesablar kmki qrupa blnr:
1. sas aktiv hesablar
2. sas passiv hesablar
3. sas aktiv-passiv hesablar.
sas aktiv hesablar material v pul vsaitinin mvcudluunu v hrktini uota almaq
n istifad olunur. sas aktiv hesablara misal olaraq torpaq, tikili v avadanlq (sas
vsait), qeyri-maddi aktivlr, uzunmddtli maliyy qoyulular, materiallar, bankdak
hesablama hesab, kassa, valyuta hesab v s. hesablar aid ola bilr.
Hmin hesablar aktiv hesablar olduu n onlarn yalnz debet qal ola bilr.
sas passiv hesablardan fondlarn vziyytinin dyimsini v s. hesablamalarn
uotunu aparmaq n istifad edilir. sas passiv hesablara nizamnam kapital, ehtiyat
kapital, lav kapital, bankn qsa v uzunmddtli ssudalar, qsa v uzunmddtli
borclar, malsatanlarla hesablamalar v s. hesablar msal gstrmk olar. Hmin hesablar
passiv hesablar olduundan onlarn yalnz kredit qal ola bilr.
sas aktiv-passiv hesablardan debitor v kreditorlarla hesablamalarn uotunu
aparmaq n istifad edilir.
Aktiv-passiv hesablarn baqa hesablardan frqi ondan ibartdir ki, onlardak
qalqlar eyni vaxtda hm debet, hm d kredit trfd olur.
Bu hesablar aktiv hesab kimi x etdikd hesabn debeti, debitor borcunun
artmasn, krediti hmin borcun azalmasn gstrir. Passiv hesab kimi x etdikd is
hesabn krediti is borcun artmasn, debeti is hmin borcun azalmasn ks etdirir.
Balans trtib ediln zaman debet qal balansn aktivind, kredit qal is passivind
yazlr. Aktiv-passiv hesablara debitor v kreditorlarla hesablamalar v baqa hesablar
misal gstrmk olar.
Nizamlayc hesablar tsrrfat vsaitinin qiymtini v yaxud onlarn mnblrinin
mblini dqiqldirmk n istifad edilir. Balans maddlri dyiilmz qiymtlrl
ks etdirildiyin v uota alnan vsaitin hqiqi maya dyri ox vaxt hmin dyiilmz
qiymtlrdn knarladna gr, nizamlayc hesablardan istifad edilir. Nizamlayc
hesablar aadak kmki qruplara blnr:
118
 1. lav nizamlayc hesablar;
2. Kontrar nizamlayc hesablar.
gr balans hesab zr vsaitin qiymtinin artrlmas (qiymtin artrlmas) aparlrsa
onda vsaitin qiymtini nizamlayan hesab, sas hesab nizamlayan lav nizamlayc
hesab adlandrr v onun mbli sas hesabdak qalq mblinin zrin lav edilir. Bu
hesaba Qiymtin dqiqldirilmsi tlb olunan tdark v ld edilmi materiallar
hesabn misal gstrmk olar.gr vsaitin qiymti v onun mnbyi azalrsa onda
nizamlayc hesab kontrar (ks) hesab kimi x edir v onun qalnn mbli sas
(nizamladrlan) hesabn qalnn mblindn xlmaldr.
Kontrar hesablar aktiv v passiv hesablarn gstricilrini nizamladrmaq n
istifad edilir. Buna mvafiq olaraq bel hesablar kontraktiv v kontrpassiv hesablara
blnr.
Kontraktiv hesablar aktiv hesablarn gstricilrinin nizamladrlmas n istifad
edilir. Bel hesablara Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin khnlmsi),
Qeyri-maddi aktivlrin khnlmsi, Azqiymtli v tezkhnln yalarn khnlmsi
(bu vsaitlr torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) trkibind ks etdirilir)
hesablar aiddir. Msln, Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin khnlmsi)
hesab, aktiv Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) hesabnda uota alnan
vsaitlrin qiymtini nizamlayr. Daha dorusu, Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas
vsaitlr) hesabnn debet qalnn mblindn Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas
vsaitlrin khnlmsi) hesabnn kredit mblini xmaqla sas vsaitin qiymti
nizamladrlr v onun qalq dyri myyn edilir.
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin khnlmsi) hesab znn
xarakterin gr srbst hmiyyt d malikdir. Bu hesab mssislr (tkilatlara)
mxsus v onlar trfindn icar edilmi sas vsaitlrin khnlmsi haqda
informasiyalarn mumildirilmsi n d nzrd tutulmudur.
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin khnlmsi) qvvd olan
qanunvericilikl nzrd tutulmu amortizasiya normalarna mvafiq olaraq hr ay
hesablanr. Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin khnlmsi) hesabnda
toplanm informasiya, mssisnin sas vsaitinin khnlmi hisssinin myyn
edilmsin rait yaradr.
Kontrpassiv hesablar sas passiv hesablarn gstricilrini dqiqldirmk, -
nizamlamaq n istifad edilir v balansn aktivind yerlir. Kontrpassiv nizamlayc
hesaba misal olaraq Kemi illr zr bldrlmmi mnft dnilmmi zrr
(Mnftin istifadsi) hesabn gstrmk olar.
Kemi illr zr bldrlmmi mnft dnilmmi zrr (Mnftin istifadsi)
hesabnda avans olaraq mnftdn verginin bdcy dnilmsi, mnftdn xsusi
tyinatl fondlara avans ayrmalar uota alnr.
Bu hesab zr ks etdiriln mbllr, mnftin hqiqtn dvriyydn gtrln
(yayndrlan) hisssini gstrir. Bellikl, Kemi illr zr bldrlmmi mnft
dnilmmi zrr (Mnftin istifadsi) hesab balansn passivind ks etdirilmi

119
mnftin mblini nizamlayr, aktiv hesabdr v mumi mnft v (zrr) hesabn
nizamlayan hesab saylr.
Tsrrfat proseslrini ks etdirmk v onun hyata keirilmsin nzart etmk n
nzrd tutulmu hesablara mliyyat hesablar deyilir. Tsrrfat proseslri mxtlif
ayr-ayr mliyyatlardan ml glir. Ona gr d hmin mliyyatlar znd ks
etdirn hesablar mliyyat hesab adn dayr. mliyyat hesablar z nvbsind bir
ne qrupa blnr. Onlar aadaklardan ibartdir:
1. Bldrc hesablar.
2. Kalkulyasiyaedici hesablar.
3. Mqayisedici hesablar.
Bldrc hesablar z nvbsind iki qrupa: Toplayb-bldrc, bdc
bldrc hesablara blnr.Toplayb-bldrc hesablar hr hans tsrrfat
prosesinin hyata keirilmsi il laqdar olan v glckd bir ne obyekt arasnda
bldrlsi xrclrin uotunu aparmaq n istifad edilir. Toplayb bldrc
hesablara misal olaraq mumistehsalat xrclri subhesabn, mumtsrrfat xrclri
(nzibati xrclr) hesabn gstrmk olar.
Bdc bldrc hesablardan iki qarq bdc dvr arasnda ld ediln glirlri
v kiln xrclri bir-birindn ayrmaq n istifad edilir. Hmin hesablarn kmyil
mssisnin glirlri v xrclri, onlarn ld edilmsi v ya xrclnmsi dvrndn asl
olmayaraq, aid olduqlar dvrn tsrrfat faliyytinin gstricilrin daxil edilir. Bdc
bldrc hesablara Digr maliyy xrclri v Qardak xrclr v dmlr n
ehtiyatlar subhesablarn aid etmk olar.
Kalkulyasiyaedici hesablar mhsul istehsal il laqdar olan msrflrin mumi
mblini hesablamaq v mhsulun hqiqi maya dyrini tyin etmk n istifad edilir.
Maya dyrini myyn etmk n istifad olunan hesablamalar kalkulyasiya
adlandrldna gr, ona lazm olan mlumatlar ks etdirn hesablar kalkulyasiyaedici
hesablar adlanr. Kalkulyasiyaedici hesablara stehsalat msrflri hesab v Kmki
istehsalat subhesab aid ola bilr.
Mqayisedici hesablar tsrrfat proseslrindn alnan nticni akar etmk n
istifad edilir. Buna uot obyektinin iki qiymtinin mqayis edilmsi yolu il nail olunur.
Bunun n hesabn debetind obyektin hqiqi maya dyri, kreditind is sat qiymti
ks etdirilir. Satlm mhsulun iki qiymtinin mqayis edilmsi yolu il tsrrfat
prosesinin nticsi myyn edilir ki, bu mqayisnin aparlmasna imkan yaradan
hesablar mqayisedici hesablar adn dayr.
Tsrrfat faliyytinin nticlri haqqnda mqayisedici hesablarda akar ediln
mlumatlar mvafiq proqnoz gstricilri il mqayis edilir v proqnozdan
knarlamalar akara xarlr. Mqayisedici hesablara misal olaraq Sat, Digr
mliyyat gliri, Sair aktivlrin sat hesablarn gstrmk olar.
Tsrrfat faliyytinin maliyy nticsini ks etdirmk v ona nzart etmk n
istifad olunan hesablara maliyy nticli hesablar deyilir. Maliyy nticli hesaba
mumi mnft (zrr) hesab aid ola bilr. mumi mnft (zrr) hesabnn
debetind zrr, kreditind is mnft ks etdirilir.
120
 Mnft v zrr hesabnn debet v kredit yazllarnn mumi yekununu
mqayis etmkl hesabat ili rzindki, tsrrfat faliyytinin xalis maliyy nticsi
myyn edilir. Hmin hesabn debet qal zrri, kredit qal is mnfti gstrir.
Balans hesablar il yana el hesablar da ttbiq edilir ki, onlar zr qalq balansa
daxil edilmir. Ona gr d bel hesablar onlarn balansa mnasibtin gr balansarxas
hesablar adn dayr. Balansarxas hesablarda mssisd mvqqti mvcud olan v
ona aid olmayan qiymtlilr, daha dorusu, icar edilmi sas vsaitlr, maddi mhafizy
qbul olunmu mal-material qiymtlilri, emala qbul edilmi materiallar, ciddi hesabat
sndlri, dm qabiliyyti olmayan debitorlarn borclarnn zrrlr silinn mbli v
s. ks etdirilir.
BLM 7. MHASBAT UOTUNDA LKN MAHD V SNDLM

7.1. lkin mahid, mhasibat sndlri v onlarn tyinat

lkin mahid - tsrrfat uotunun sasn tkil edir. O, aadaklar hat edir:
- tsrrfat hyat hallarnn qiymtlndirilmsi v onlarn meyarnn seilmsini;
- uotda ks etdiriln obyekt v hadislrin birmnal elan edilmsini;
- tsrrfat hyat hallarnn mahidsi v onun dyimsinin mrhllrl
uyunladrlmasnn rsmiyyt salnmasn;
- sonradan ilnmk n mahidlrin aparlmas v tsrrfat hyat
hadislrinin verimsi zrind nzartin aparlmasn.
lkin mahidnin aparlmasndan sonra sndlrin trtibin balanlr. Tkilat
trfindn aparlan btn tsrrfat mliyyatlar mhasibat uotunun aparlmasna
saslanan v ilk mhasibat sndi olan mdafiedici sndlrl rsmildirilmlidir.
Mhasibat sndlri tsrrfat mliyyatlarnn ba vermsini tsdiq edn v onun
aparlmasna hquq vern, yaxud iilrin onlara etibar edilmi dyrlilr zrind
maddi msuliyyti gstrn yazl hadtnamni znd ks etdirir.
Sndlr mhasibat uotunda tsrrfat proseslri zaman ba vern mliyyatlar
zrind mahid aparmaq n sas suldur. Ba vern hr bir tsrrfat mliyyat
mzmunundan v hcmindn asl olmayaraq mtlq rsmiyyt salnmaldr.
Sndlm, mhasibat uotu obyektlrinin trkibind ba vern dyiikliklri mntzm
v ardcl olaraq qeydetm sulu demkdir. Sndlm tsrrfata rhbrlik etmk n
nzart vasitsidir.
Sndlr uot mlumatlarnn yoxlanmasnda v shvlrin akara xarlmasnda
istifad edilir. Dzgn trtib edilmi snd mvafiq mliyyatn baverm faktn tsdiq
edir.
Sndlr tsrrfat mliyyatlarnn ba vermsin yazl srncam verilmsi demkdir
v hesablar sistemind yazl aparmaq n sas hesab olunur.
Mhasibat uotunun keyfiyyti, sndlrin keyfiyytindn ox asldr. Tlb olunan
iqtisadi gstricilri yalnz mssisnin btn mliyyatlarn vaxtnda v dqiq
sndlrl rsmiyyt saldqda ld etmk olar. Sndlrin kmyi il tsrrfat faliyyti
hyata keirilir.
121
 Hyata keirilmi tsrrfat mliyyatlarn ayr-ayr sintetik hesablarda ks etdirmk
n sndlrdn istifad edilir. Sndlrdn tsrrfat iin operativ rhbrlik v onu
idar etmk n geni istifad olunur. Msln, tlbnam anbardan sexlr material
buraxmaq, kassa-mxaric orderlri, kassadan nad pul buraxmaq, yklnmi mallar n
tdiyy-tlbnamlri-malalanlarn hesablama hesabndan pul vsaiti krmk n v
i.a. sas hesab olunur.
Sndlr sasn mssisd materiallarn v pul vsaitlrinin hrktin gndlik
nzart aparlr, bu v ya digr mliyyatlarn qanuna v mqsduyun olmas myyn
edilir, dvlt intizamnn gzlnilmsin nzart olunur. Sndlm material, pul v
mk resurslarnn artq srf olunmasnn, habel hesablama, tdiyy, kredit
mliyyatlarnda ba vern qanunsuzluqlarn qarsn almaa kmk edir.
Sndlr hr bir mliyyatn yerin yetirilmsin srncam vern v onu yerin yetirn
xs trfindn imzalanr. Bu imzalara sasn sndlr zr mssislrin iilrindn
kimin hmin mliyyatn icrasna msuliyyt damasn myyn etmk olur.
Sndlr ayr-ayr mssislr, tkilat v xslr arasnda ba vern mbahislri
sbut etmk n istifad olunur. Mhkm orqanlar, (iqtisad v xalq mhkmlri)
sndlri hquqi sbut kimi o vaxt qbul edir ki, onlar lazmi qaydada, vaxtnda trtib
edilmi v imzalanm olsun.
Cinayt v vtnda ilri prokurorluq v mhkm orqanlarnn qrar il yoxlanan
zaman, sndlr, mhkm-mhasibat ekspertizas aparmaq n sas saylr.
Tsrrfat mliyyatlarnn baverm faktn tsdiq etmk n sndlrin byk
nzart hmiyyti vardr. Tsrrfat mliyyatlarnn sndldirilmsi material
resurslarnn v pul vsaitlrinin mhafiz olunmasna mntzm nzart aparmaa rait
yaratmaqla yana mssis vsaitinin dadlmas v mnimsnilmsi hallarn da
xbrdar edir.
Tsrrfat faliyytini tfti v thlil edrkn, onlara tsir edn amillrin
myynldirilmsind sndlrin byk hmiyyti vardr.

7.2. Sndlrin rekvizitlri

Hr bir sndin z tyinatna tam cavab ver bilmsi n myyn gstricilri

olmaldr. Tsrrfat mliyyatlarn xarakterz edn, sndd qeyd olunan v ona hquqi
qvv vern gstricilr sndlrin rekvizitlri deyilir.
Sndin trtib olunma mqsdindn asl olaraq, rekvizitlrin miqdar v mzmunu,
onun ks etdirdiyi mliyyatn xarakteri, habel hmin mliyyatn yerin yetirildiyi rait
nzr alnmaqla myyn edilir. Tsrrfat mliyyatlarnn mxtlif olmasna
baxmayaraq sndlrin oxunda bzi rekvizitlr mumi olur.
Msln, mliyyatlarn baverm faktn tsdiq edn hr bir sndd onlarn
xarakterindn asl olmayaraq mtlq aadak rekvizitlr: sndin ad (mdaxil orderi,
mxaric orderi, limit-zabor vrqsi, qaim, taprq, mhsul istehsal haqqnda raport,
marrut vrqsi, akt v i.a.); sndin trtib olunma tarixi, mliyyatn qsa mzmunu v
onun ny sasn ba vermsi; mliyyatn miqdar ifadsi; mliyyatn ba vermsin v
122
onun dzgn rsmiyyt salnmasna cavabdeh olan xslrin imzas (material, yaxud pul
vsaitlrinin qbul olunmasn v ya verilmsini tsdiq edn imza) olmaldr.
Lazm olan hallarda, sndd onun nmrsi, ad v mssisnin (tkilatn) nvan
olmaqla mliyyatn ba vermsind itirak edn trflr gstrilmlidir. Yerd qalan
rekvizitlr snd trtib edilrkn mliyyatn xarakteri il myyn olunur. gr sndin
hr hans mtlq rekviziti yoxdursa o, znn sbutedici gcn itirir v mhasibat
uotunda yazl aparmaq n sas hesab edilmir.
Mssisd mhasibat uotunun aparlmas n kompyuter texnikasnn ttbiqi
raitind sndlrin rekvizitlri, uotun avtomatladrlmasnn tlbatna cavab vern
ardcllqla dzlr.

7.3. Sndlrin tsnifat

Ayr-ayr tsrrfat mliyyatlarn uotda ks etdirmk n oxlu miqdarda mxtlif

sndlr ttbiq olunur. Sndlrin mzmununu v tyinatn yrnmk, onlarn quruluu
v rsmiyyt salnma prinsipini mnimsmk n sndlri myyn lamtlrin gr
qrupladrmaq lazmdr. Sndlrin bu cr qrupladrlmasna onlarn tsnifat deyilir.
Sndlr aadak lamtlr: ks etdiriln tsrrfat mliyyatlarnn xarakterin
gr; sndlrin mzmununun hcmin gr; tsrrfat mliyyatlarnn ks etdirilm
suluna gr tsnifldirilir.
ks etdiriln tsrrfat mliyyatlarnn xarakterin gr sndlr: material, pul,
bank, hesablama sndlrin v i.a. blnr.
Material sndlri material dyrlilrinin hrktini mxtlif materiallarn (sas v
kmki materiallarn, yanacan v i.a.), hazr mhsullarn, sas vsaitlrin (binalarn,
tikililrin, avadanln v i.a.) daxil v xaric olmasn ks etdirir. Bu cr sndlr
materiallar buraxmaq n rsmiyyt salnan tlbnamlr, zabor vrqlri, sas
vsaitlrin qbul v xaricolma aktlar v i.a. aid ola bilr.
Pul sndlri vasitsil pul vsaitlrinin mdaxili v mxarici rsmiyyt salnr. Bu
cr sndlr kassa mdaxili v mxaric orderlri, kassa hesabat aid ola bilr.
Bank sndlri banklar vasitsil aparlan hesablamalar rsmiyyt salmaq n
nzrd tutulur. Bu cr sndlr eklr, tdiyy taprqlar, tdiyy tlbnamlri,
bankn bildirilri v xarlar aiddir.
Hesablama sndlri fhl v qulluqularla, malsatanlarla v i.a. aparlan
hesablamalar n rsmiyyt salnr. Bu cr sndlr haqq-hesab dm cdvllri,
yklnmi mallar n hesabnamlr, yerin yetirilmi ilr n taprqlar aid ola bilr.
Tyinatna gr sndlr: srncamverici, icraedici, mhasibatlqda rsmiyyt
salnan, kombinlmi sndlr blnr.
Srncamverici sndlr vasitsil idar, mssis v digr hquqi xsin rhbri v
yaxud baqa vzifli xslr myyn tsrrfat mliyyatlarn hyata keirtmk n
srncam verir. Srncamverici sndlr mahiyyt etibaril konkret mliyyat yerin
yetirn xslr mr vermk n sas hesab olunur. Srncamverici sndlr pulu v
material qiymtlilrini qbul etmk v buraxmaq n sas saylr. Bu sndlri mssis
123
rhbrindn baqa mtlq ba (byk) mhasib imzalamaldr. Mhasibin imzas olmayan
sndlr etibarsz hesab edilir.
Srncamverici sndlr eklr, tdiyy taprqlar, mrlr, etibarnamlr
(vkaltnamlr) taprqlar v baqalar aiddir.
Etibarnam (vkaltnam) material qiymtlilrini almaq n srncamverici snd
saylr. Etibarnamd (vkaltnamd) onu vern mssisnin, habel malsatann v
alnas material qiymtlilrinin ad, miqdar, mssis rhbrinin v ba mhasibin
hminin etibarnam gtrn xsin imzas olmaldr.
Srncamverici sndlr z-zlynd tsrrfat mliyyatnn ba verdiyini tsdiq
etmir v buna gr d tsrrfat mliyyatn uotda ks etdirmk n sas saylmr.
craedici sndlr tsrrfat mliyyatnn baverm faktn tsdiq edir. Bu sndlr
tsrrfat mliyyat yerin yetiriln kimi trtib olunur v hmin mliyyatn yerin
yetirildiyini sbut edir. craedici sndlr mahiyyt etibar il mhasibat uotunun
balandn v tsrrfat mliyyatlarnn ilk ks etdirildiyini gstrir. craedici
sndlr qbzlr, qbul-thvil aktlar, qaimlr, buraxlm mhsullar n
hesabnamlr misal ola bilr.
Mhasibatlqda rsmiyyt salnan sndlr bilavasit hr hans tsrrfat
mliyyatn ks etdirmir, srncamverici v icraedici sndlr sasn mhasibat iilri
trfindn trtib olunur. Bu sndlr mhasibat uotunda mliyyatlarn yazlmasn
asanladrmaq v srtlndirmk mqsdil mhasibatln znd trtib olunur. Bu cr
sndlr vvllr uota alnm tsrrfat mliyyatlarn rsmiyyt salmaq v
qrupladrmaq n geni istifad olunur.
Mhasibatlqda rsmiyyt salnan sndlr materiallarn mdaxili v mxarici zr
qrupladrma cdvllri, xrclrin bldrlmsi cdvllri, mhsulun v ilrin maya
dyri kalkulyasiyas cdvllri, memorial-orderlr, mhasibat araylar aid ola bilr.
Kombinlmi sndlr bir ne sndin (srncamverici, icraedici v mhasibatlqda
rsmiyyt salnan) lamtlrini znd ks etdirir. Kombinlmi sndlr kassa-
mdaxil, kassa - mxaric orderlri, avans hesabatlar, qaim-tlbnam, hesab-faktura
v baqalar aid ola bilr.
Kassaya pulun daxil olmas, mhasibatlqda rsmiyyt salnan snd - kassa -
mdaxil orderin sasn rsmiyyt salnr. Kassa-mdaxil orderin sasn kassaya daxil
olan pul kassa kitabna yazlr.
Kassa-mdaxil orderi kombinlmi snd saylr v srncamverici, icraedici v
mhasibatlqda rsmiyyt salnan sndlrin lamtlrini znd birldirir. Bel ki,
kassa-mdaxil orderi vasitsil, hr eydn vvl, idar rhbri v ba mhasibin imzas
il kassaya pulun qbul edilmsin mr verilir. Sonra kassa-mdaxil orderin birldiriln
qbzd mliyyatn baverm fakt-pulun kassaya daxil olmas tsdiq edilir. Nhayt
kassa-mdaxil orderinin zrind mhasibat yazl (provodkas) verilir v hmin
mliyyat zr hesablarn mxabirlmsi v mbl gstrilir. Demli, bir sra sndd-
kassa-mdaxil orderind eyni vaxtda srncamverici, icraedici v mhasibatlqda
rsmiyyt salnan sndlrin lamtlri olur. Kombinlmi sndlr tcrbd daha

124
ox ttbiq olunur. nki, onlar trtib olunan sndlrin saynn azalmasna sbb olmaqla,
mhasibatn iini sadldirir v srtlndirir.
Sndlr mzmununun hcmin gr ilk v icmal sndlr blnr.
lk sndlr tsrrfat mliyyatlar ba vern kimi trtib olunur v onlar ks etdirir.
Bu sndlr mhasibat yazllar aparmaq n sas saylr. lk sndlr material
qiymtlilrini buraxmaq n tlbnamlr, tdiyy-tlbnamlri, sas vsaitlrin qbul
v xaricolma aktlar v i.a. aiddir.
Tlbnamd materiallar kimin tlb etmsi, onlarn hans anbardan verilmsi, tlb
olunan v faktiki buraxlan materiallarn miqdar, qbul edn v buraxan xslrin imzas
v s. mlumatlar gstrilir.
Tlbnam, materiallarn istehsal v tsrrfat ehtiyaclar n anbardan buraxlmasn
ks etdirn ilk snddir. Tlbnam, materiallar alan v buraxan zaman trtib olunur.
lk sndlr z nvbsind daxili v xarici sndlr blnr. Daxili sndlr
mssisnin znd trtib olunan sndlr (tlbnamlr, qaimlr, aktlar v i.a.) xarici
sndlr is baqa mssislrd trtib olunan sndlr (malsatann hesabnamsi v
baqa mssislrl qarlql hesablamalar zr bildirilr v i.a.) aiddir.
cmal sndlr rsmiyyt salnm ilk sndlr sasn trtib olunur v onlarda ba
vermi hr bir tsrrfat mliyyatna dair mlumat toplanr. cmal sndd bir ne ilk
sndin mlumat birldirilir (yerldirilir). cmal sndlr misal olaraq avans
hesabatn, materiallarn anbarda hrktin dair maddi-msul xslrin hesabatn,
mkhaqq zr haqq-hesab dm cdvllrini gstrmk olar.
Avans hesabatnda, hr eydn vvl, thtlxs haqqnda mlumat olur. Sonra
hesabatda aparlm xrclrin dzgn v mqsduyun aparlmas gstrilir. Hesabat
mssis rhbri trfindn tsdiq edilir. Hmin sndd mxabirln hesablarn debeti
v krediti zr mhasibat yazl (provodkas) verilir.
Avans hesabatnn arxa trfind hr bir ilk snd zr aparlm xrclr v hr sndin
tarixi, sra nmrsi, elc d onun n n v n qdr mbld dnilmsi haqda
mlumatlar gstrilir. Avans hesabatna tsrrfat mliyyatlarnn baverm faktn
tsdiq edn btn icraedici sndlr lav olunur.
Tsrrfat mliyyatlarnn ks etdirilm suluna gr sndlr: birdflik v yma
sndlri znd birldirir.
Birdflik snd, bir qayda olaraq, yalnz bir tsrrfat mliyyatn ks etdirir.
Birdflik sndlr misal olaraq kassa orderlrini, tlbnamlri, hesabnamlri
gstrmk olar.
Yma sndlr, myyn dvr rzind mntzm olaraq (msln, on gn, ay) tez-tez
tkrar olunan v mzmununa gr oxar olan mliyyatlar ks etdirir. Bu cr
mliyyatlar yava-yava myyn cdvllr, jurnallara yazlr v dvrn sonunda btn
mliyyatlar zr yekun hesablanr. Bu zaman hr bir mliyyat zr deyil hesabat
dvrnd ba vern btn mliyyatlarn yekununa bir mhasibat yazl (provodkas)
trtib olunur. Yma sndlr misal olaraq materiallarn daxl olmasna v srf
edilmsin dair trtib olunmu cdvllri gstrmk olar.

125
 Yma sndlr trtib olunan sndlrin miqdarn xeyli ixtisar edir v bununla da
mhasibatln iini srtlndirir.
Uot ilrinin sndldirilmsi v ucuzladrlmasnn sas yollarndan biri sndlrin
smrli qurulmasdr. Bzi sndlrd lazm olmayan artq rekvizitlr olur. Bu da
nticd sndlrin trtib olunmasna oxlu miqdarda mk v vsait srf olunmasna
sbb olur, onlarn yoxlanmas v ilnmsi tinlir, mhasibat yazllarnn say artr.
Sndlrin sadldirilmsinin v ixtisar edilmsinin sas yolu kombinlmi v
yma sndlrin geni ttbiq edilmsi hesab olunur. Sndlri ixtisar etmk mqsdil
grln ilrin v buraxlan materiallarn uotuna dair hftlik, on gnlk, aylq sndlr
trtib olunur. Limit-zabor vrqlrinin aylq istifad olunmas sndlrin sayn azaldr,
mhasibatln iini sadldirir v srtlndirir.
Sndlrin smrli tkilind onun eynildirilmsinin v standartladrlmasnn da
byk hmiyyti vardr. Sndlrin eynildirilmsi dedikd mxtlif mssis v
tkilatlarda eyni mliyyatlarn yekunu n vahid snd formasnn ilnib ttbiq
olunmas baa dlr. Msln, btn bank sndlri, mdaxil v mxaric orderlri,
mssis v tkilatlarn aidiyyatndan asl olmayaraq hr yerd vahid nmund ttbiq
olunur. Eynildirilmi sndlrin ttbiqi onlarn ttbiq olunmasn, uotun
avtomatladrlmasnn nmunvi layihlrinin ilnmsini asanladrr. Tcrbd
sndlrin standartlamas, baqa szl, eyni hcmd standart sndlrdn istifad
olunmas geni ttbiq olunur. Sndlr standart hcmd olduqda, onlarn hazrlanmasna
az kaz srf olunur v ilnmsi sadlir. Bundan baqa, standart formada sndlri
saxlamaq n eyni hcmd v ld qovluqlardan, yeiklrdn, rflrdn istifad
olunur.

7.4. Sndlrin qbulu, yoxlanmas v ilnmsi

Maddi-msul xslr btn sndlri myyn edilmi vaxtlarda

mssisnin, yaxud tkilatn mhasibatlna tqdim etmlidirlr. Bazar iqtisadiyyat
raitind uotun dzgn tkil olunmas, tsrrfat faliyytinin idar olunmas v ona
nzart edilmsind sndlrin vaxtnda trtib olunma v thvil verilm qaydasnn
gzlnilmsinin byk hmiyyti vardr.
Daxil olmu sndlr ba vermi tsrrfat mliyyatlarnn qanunauyunluu,
mqsduyunluu v digr qaydalara mvafiqliyi zr yoxlanlr. Bu zaman
hesablamalarn v yekunlarn dzgn hesablanmas da yoxlanlmaldr.
Sndlrin dzgn rsmiyyt salndn yoxladqda onlarn trtib olunmas n
myyn edilmi qaydann gzlnilmsin, pozuntularn, tmizlmlrin, istinad edilmi
dzlilrin olub olmamasna, mliyyatn gediatna nzart mqsdil onlarn
zrind (grnn yerlrind) tsrrfat mliyyatlarnn mzmunundan asl olaraq
hesablarn mxabirlmsinin verilib verilmmsin, btn rekvizitlrin doldurulmasna,
sl imzalarn olmasna xsusi diqqt vermk lazmdr.
Yoxlanlm v qbul edilmi sndlr mliyyatlar uotda ks etdirmk n
istifad olunur.
126
 Qarlql yoxlama yolu il hr bir hesabat zr material qiymtlilrinin v pul
vsaitlrinin vaxtnda mdaxil olunmas v mxaric silinmsi aydnladrlr.
Sndlrin yoxlanlmas v qbulu zaman akar edilmi shvlr dzldilir.
gr qanunsuz mliyyatlarn ba vermsini, yaxud imzalarn, rqmlrin
saxtaladrlmasn (pozulmasn) tsdiq edn snd akar edilrs, onlarn sbblri
myyn ediln qdr uotda ks etdirilmir.
Yoxlanlm v qbul edilmi sndlr mhasibat uotunda qeydlr aparmaq n
sas hesab olunur. Bu zaman sndlr qrupladrlr v onlara sasn mhasibat yazl
trtib olunur.
Mhasibatlqda sndlr ilndikdn sonra uot qeydlrin (registrlrin) yazllar
aparlr.
Uotda kompyuterlrdn istifad olunan hallarda, sndlr yoxlanlmal,
ifrlnmli sonra is onlarn mlumatlarn kompyuterlrd ilmk, mxtlif tyinatl
hesabat formalar hazrlamaq v c. ilri yerin yetirmk n man trclrin
krlr.
Uot informasiyasnn sas aparclar uot blanklar, perfokatlar, perfolentlr,
maqnitlentlr hesab olunur.
Hal-hazrda kompyuterlrin mhasibat uotunda geni ttbiq olunmasna
balanmas il laqdar olaraq ilk mlumatlarn maqnitlentlrd, dair killi maqnit
lvhlrd, maqnit barabanlarda qeyd alnmas n lverili rait yaranmdr.
Maqnitlentlr vasitsil informasiya kompyuterlr (EHM) verilir v oradan
xarlr. Maqnitlentlr kaz, yaxud sellloz-asetat lentlr zrind hazrlanr v onun
st maqnit materialla rtlr. Lazm informasiyalar maqnit sahlrini maqnitldirmk
yolu il maqnitlent krlr. Maqnitlentin, maqnit lvhlrin, maqnit barabanlarn sas
stn chti, onlara informasiyann yksk surtd trlmsind v sonra mlumatlarn
tez oxunmasndadr.
Lakin respublikann mssislrind olan hesablama texnikasndan istifad olunma
vziyytinin yrnilmsi gstrir ki, hl kompyuterlrdn smrli istifad olunmur, iin
ox hisssinin hesablanmas, llmsi v ilk mlumatlarn qeyd alnmas ll yerin
yetirilir. Bu da uot ilrinin vaxtnda idar olunmasn xeyli tinldirir.
Btn mliyyatlar sndlrl dzgn v vaxtnda rsmiyyt salma tmin etmk
n qabaqcadan sndlrin myyn qaydada hrktini tyin etmk lazmdr.
Sndlrin trtib olunma v yaxud baqa mssis v tkilatlardan alnma dvrndn,
mhasibatlqda ilnm v arxiv verilm dvrn qdr hrktin snd dvriyysi
deyilir. Snd dvriyysinin aadak sas mrhllri: sndlrin trtib olunmas,
mhasibata qbul edilmsi, orada yoxlanmas v ilnmsi, uot qeydlrin yazlmas,
arxiv verilmsi v s. vardr.
Hr bir mssisd snd dvriyysini ba mhasib myyn edir. mliyyatlarn
rsmiyyt salnmas, tlb olunan sndlrin v mlumatlarn dzgn v vaxtnda
verilmsi haqqnda ba mhasibin gstrilrini yerin yetirmk hr bir iinin vzif
borcu hesab edilir.

127
 Snd dvriyysi plann trtib etdikd sndlrin hrkt etm vaxtlarn v hr bir
mrhld sndin hrktin msuliyyt dayan xs myyn edilmlidir. Bu zaman
el etmk lazmdr ki, sndin hr bir nvnn nzrd tutulan mrhllrdn imkan
daxilind tez ke bilmsi tmin edilsin. Snd dvriyysinin bu cr tkili sndlrin
keyfiyytini yaxladrmaa, onlardan tsrrfata rhbrlikd daha smrli istifad
etmy imkan verir.

BLM 8. DYR LLR V CAR MHASBAT UOTU

8.1. Qiymtlndirm v onun mhasibat uotunda myyn edilmsi

qaydas
128
 Maliyy - tsrrfat faliyytinin real vziyytini myyn etmk n mssis v
tkilatlarn mlak v hdliklrinin qiymtlndirilmsi bir zrurt kimi tlb olunur.
Mhasibat uotu obyektlrinin qiymtlndirilmsi obyektin nvndn v uotun
mqsdindn, mhasibat uotunda uota alnmasndan, mhasibat hesabatnda ks
etdirilmsindn, vergi hesablamalarnn aparlmasndan, statistik hesabatlarn trtib
olunmasndan v sairdn asldr.
mlakn v hdliklrin qiymtlndirilmsi ayr-ayr mlak v onlarn mlglm
mnblrinin pul ls il uot v hesabatda ks etdirilmsi sulunu znd ks etdirir.
Qvvd olan normativ sndlr mvafiq olaraq mlak v hdliklrin btn
mlkiyyt formal mssis v tkilatlar n qiymtlndirilmsinin aadak vahid
qaydas tyin edilmidir:
a mlak, hdlik v tsrrfat mliyyatlar manatla qiymtlndirilir.
a valyuta hesablar elc d xarici valyutada ba vern mliyyatlar zr aparlan
mhasibat uotunun yazllar xarici valyutan mliyyatn ba verdiyi tarix Mrkzi
Bankn qvvd olan mznnsi il hesablamaqla manatla yerin yetirilir.
a mlaklarn, hdliklrin v tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat uotu, tam
manata qdr yuvarlaqladrlm mbl ifadsind aparlr. Bu zaman ml gln
mbl frqi tsrrfat faliyytinin nticsin aid edilir.

8.2. mlak v hdlik gstricilrinin mhasibat uotu v hesabatnda

qiymtlndirilmsi

Ayr-ayr mlak nvlrinin trkib v yerlmsin gr qiymtlndirilmsi.

Tkilat v mssislrin mlakna aadaklar: sas vsaitlr, qeyri-maddi aktivlr,
maliyy qoyulular, material resurslar, pul vsaitlri v s. aid edilir.
Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) mhasibat uotunda ilk, brpa, cari
v qalq dyri il qiymtlndirilir.
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) ilk dyri obyektin mlum
tkilata daxil olduu andan formalar.
Onlar aadak obektlr n myyn edilir:
- tkilatn z trfindn hazrlanm elc d lav dyr v digr dniln vergilri
xb obyektin danmas v quradrlmasna kiln xrclri znd ks etdirmkl digr
tkilat v xslrdn satn alnm obyektlr;
- tsisilrin mqavil qiymti il nizamnam kapitalna qoyduqlar obyektlr;
- tkilatlardan mhasibat uotuna bazar qiymti il qbul olunan vzsiz alnan
obyektlr v i.a.
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) brpa dyri masir raitd
(masir qiymtin, masir texnikann v s.istifadsi raitind) torpaq, tikili v
avadanlqlarn (sas vsaitlrin) tkrar istehsal dyrini znd formaladrr. sas
fondlarn brpa dyri il yenidn qiymtlndirilmsi hkumt, yaxud tkilat rhbrinin
qrar il ild bir df (hesabat dvrn balanana qdr) yerin yetirilir.
129
 Cari brpa dyri yeni obyektin dyidirilmsi zaman pul vsaitlrinin, yaxud
onlarn ekvivalentinin bazar qiymti il mblini znd ks etdirir.
Qalq dyri amortizasiyann toplanm mblini xmaqla sas vsaitlrin ilk,
yaxud brpa dyrini ifad edir.
stifad olunan, konservasiya (mvqqti dayandrlan), yaxud ehtiyatda saxlanlan
torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr), hesabatda qalq dyri il uota alnr. Onlar
mhasibat uotunda ilk, yaxud brpa dyri il ks etdirilir.
Qeyri-maddi aktivlr. Bazar iqtisadiyyatna keid v mhasibat uotunun
beynlxalq standartlara uyunladrlmas il laqdar olaraq yeni uot obyekti kimi
meydana glmidir. Bu cr obyektlr patentlr, lisenziyalar, nou-hau, proqram
mhsullar, torpaq sahlrindn, tbii resurslardan istifad hququ, hrrac yerlrinin
satnalnmas, mssisnin dvlt qeydiyyatndan keirilm xrclrinin dnilmsi, ticart
markalar, mal nmunlri v i.a. aiddir. Qeyri-maddi aktivlr mssisnin tsisilrinin
zlrinin mantlri hesabna verilir, yaxud mssisnin z faliyyti prosesind satn
alnr. Qeyri-maddi aktivlr, mhasibat uotunda ld edilm mnbyindn, aktivlrin
nvlrindn, onlarn mssisnin istehsal tsrrfat faliyytindki rolundan asl olaraq
qiymtlndirilir. Msln, tsisilrin mantlri hesabna nizamnam kapitalna veriln
qeyri-maddi aktivlr trflr arasnda razladrlm qiymtl, baqa mssis v
xslrdn pulla satnalnmaya, xrclnn mbll vzsiz alnanlar is ekspert yolu il
myyn edilmi mdaxil qiymtlri il qiymtlndirilir.
Maliyy investisiyalar investor n hqiqi kilmi msrf mbli dairsind uot
v hesabatda ks etdirilir. Bu maliyy investisiyalarna aid ediln qiymtli kazlarn ld
edilmsin kiln hqiqi msrflr aadaklar aid edilir:
- mqavily sasn satcya dniln mbl;
- qiymtli kazlarn alnmasnda itirak edn ixtisasladrlm tkilatlara dniln
mbl;
- qiymtli kazlarn mhasibat uotuna qbul edilmsin qdr istifad olunan borc
vsaitlri zr dniln faizlr;
- bilavasit qiymtli kazlarn alnmas il bal olan digr xrclr.
Qiymtli kazlarn alnmas zr hqiqi msrflrin ilkin uotu n tkilatda 225
Pul vsaitlrinin ekvivalentlri hesabndan istifad edilir.
stiqrazlarn v digr borc hdliklrinin alnmasna kiln hqiqi msrflr,
hminin onlarn alnd dvr rzind nominal dyr arasndak frq kimi hesablanb
myyn edilmi glir maliyy faliyytinin nticlrin aid edilir. Buna gr qiymtli
kazlarn al dyri v son hesabat dvrn dn frq mbli, hr bir hesabat
dvrnn mhasibat uotu v hesabatnda ks etdirilir.
Material resurslar olan xammal, material, yanacaq v baqa material- qiymtlilri,
sintetik hesablarda v balansda onlarn ld edildiklri (tdark olunduqlar) hqiqi maya
dyri il ks etdirilir. Materiallarn hqiqi maya dyri, trkib etibaril onlarn srbst
qiymtlrl al dyrindn, malsatanlar trfindn veriln materiallar n alnm bank
kreditlrindn, istifady gr onlar n dniln faizlrdn, lavlrdn (stliklrdn),
tchizat, xarici iqtisadi laqlr tkilatlarna dniln komisyon mkafatlarndan, mt
130
birjalarnn xidmtinin dyrindn, gmrk haqlarndan, material qiymtlilrinin knar
tkilatlar trfindn danmas v saxlanmas il laqdar olan xrclrin hcmindn
ibartdir.
Mssisd materiallarn nomenklaturas olan hallarda istifad ediln materiallarn
hqiqi maya dyrini drhal hesablamaq qeyri-mmkn olur. Buna gr o, yalnz ayn
sonunda tyin edilir. Bel hal alnm materiallar n malsatanlarn tdiyy-
tlbnamlrinin (taprqlarnn), onlar damaq, yklyib boaltmaq n nqliyyat
tkilatlarnn sndlrinin ay rzind, yaxud ayn sonunda mhasibatla daxil olmas il
laqdardr. Materiallar is mssisd hr gn hrktd olduundan onlarn mdaxili v
mxarici zr sndlr, mliyyatlar ba verdikc rsmiyyt salnmal v uotda ks
etdirilmlidir. Ona gr d mssislrin oxunda materiallar cari uotda al qiymti,
plan (normativ) maya dyri il ks etdirirlr. Materiallarn hqiqi maya dyrinin orta
al qiymtindn, yaxud plan (normativ) maya dyrindn knarlamas is hr bir
material qrupu zr ayr-ayr analitik hesablarda uota alnr. Qeyd edildiyi kimi
mssisnin torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlri) v material qiymtlilri
balansda bazar qiymtlri il (srbst, mqavil, liberallam) ks etdirilir. Bazar
mnasibtlri inkiaf etdikc qiymtlr d tez-tez dyiir v bu dyim mssisnin
mlaknn mumi dyrinin d dyimsin sbb olur. Nticd bu cr hal mssis
mnfdinin mumi hcmin hmiyytli drcd tsir gstrir.
Mhasibat uotunun beynlxalq standartlar, material qiymtlilrinin mhasibat
balansnda hqiqi tdark maya dyri balans trtib olunan dvr mvcud bazar
qiymtlri il mqayis etmkl yaranan minimum qiymtl qiymtlndirilmsini
nzrd tutur. Ona gr d materiallarn uotda ks etdiriln qiymti, cari bazar qiymti
il mqayis edilrk daha aa qiymt seilmli, hmin qiymtl d balansda ks
etdirilmlidir. Bu cr mqayis nticsind ld olunan mnfi ntic (dyr ifadsind)
mssisnin tsrrfat faliyytinin nticsin (maya dyrin v ya mnft)
silinmlidir. Beynlxalq uot tcrbsind materiallarn qiymtlndirilmsinin iki
metodu-FFO v LFO metodlar ttbiq olunur.
Materiallarn qiymtlndirilmsinin FFO metodunda birinci partiya mdaxil,
birinci partiya mxaric qaydas ttbiq olunur. Bu o demkdir ki, materiallarn hans
partiyasnn istehsalata buraxlmasndan asl olmayaraq vvlc materiallar istehsala ilk
df alnan partiyann qiymti (maya dyri il), sonra ikinci partiyann v nvb il
baqa partiyalarn qiymtlri il silinir. Bu proses materiallarn hamsnn ay rzind srf
olunmas haqqnda mlumat toplanana qdr davam etdirilir.
Materiallar LFO metodu il qiymtlndirildikd birinci metodun ksin olan qayda
ttbiq olunur. vvlc materiallar anbardan sonuncu df satnalnan partiyann qiymti
il sonra sonuncudan vvlki partiyann v bu cr ardcll davam etdirmkl
sonuncudan vvlki (nc, ikinci, birinci) partiyalarn qiymti il buraxlr. Materiallar
izah olunan qaydada beynlxalq standartlara uyun qiymtlndirildikd onlarn analitik
uotu materiallarn partiyalar zr tkil edilmlidir (bunlar sahlrin uotu kursunda
daha geni verilckdir).

131
 Tcrbd material resurslarnn qiymtlndirilmsinin digr nvlrindn: vzetm
qiymtlrindn, normativ msrflrdn v transfert qiymtlrindn d istifad edilir.
vzetm qiymtlri hr bir material resursunun anbardan buraxl, onlarn vz
edilmsini, yni kemi qiymtdn deyil glckd nzrd tutulas qiymtdn istifad
edilmsini zruri edir. Buna gr d glckd istifad edilsi materal resurslarnn
istifadsini, vz edilmsi, bu resurslarn istehsalata buraxl qiymtini is malsatann,
yaxud mtbuatn informasiyasndan, malsatann yerldiyi yerdn v sadalanan
msrflrin sviyysin tsir gstrn digr amillrdn asl olaraq hesablanan vzetm
qiymti adlandrmaq qbul ediln hallarda istifad edilir.
Normativ msrflri hesabat dvrnn vvlin hr bir material resursunun
dyrin gr planladrlan msrflri znd birldirn v glckd onlarn smrli
istifadsini tmin etmk mqsdil tdark dyrin daxil ediln normativ standartlarn
istifadsind ttbiq olunur.
Transfert qiymtlr tkilat daxili (bir msuliyyt mrkzindn digr msuliyyt
mrkzin) buraxlan zaman yarmfabrikat (istehsalat blmlrinin mhsullar), yaxud
xidmtlrin dyrinin myyn edilmsi n ttbiq edilir. Bir qayda olaraq bu qiymtlr
material resurslarnn sas v trm mssislr elc d xaricd yerln filiallar
arasnda aparlan hesablamalarda istifad olunur.
Azqiymtli v tezkhnln yalar sas vsaitlr kimi cari uotda v balansda ilk
dyrl ks etdirilir. Hmin yalarn khnlmsi is ayr uota alnmaqla balansn
aktivind z adna uyun maddd gstrilir.
Ktlvi v seriyal istehsalda bitmmi istehsal mhasibat uotunda hqiqi istehsal
msrflri, mhasibat hesabatnda is hqiqi, yaxud birbaa (mstqim) msrf maddlri
v ya xammal, material v yarmfabrikatlarn maya dyri zr normativ (plan) maya
dyri il ks etdirilir. Frdi istehsaln tkili zaman bitmmi istehsaln mhsulu
mhasibat uotu v hesabatnda hqiqi istehsal msrflri zr ks etdirilir.
Hazr mhsul mssisnin dvriyy vsaitlrinin trkibin daxil edilir. Ona gr d
Azrbaycan Respublikasnn Mhasibat Uotu haqqnda Qanununa gr hazr mhsul
sintetik hesablarda v balansda hqiqi maya dyri il ks etdirilmlidir. Hazr mhsulun
hqiqi maya dyrini yalnz hesabat dvrnn (aynn) sonunda hesablamaq olar.
Mhsulun mssisd hrkti (istehsalatda sata buraxlmas, yklnmsi) is hr gn
ba verir. Ona gr cari uotda hazr mhsullar ox vaxt rti qiymtl qiymtlndirilir.
Hazr mhsulun hrktinin gndlik uotu is ya plan maya dyri, ya mssisnin
mqavil qiymti v yaxud da praknd buraxl (uot) qiymtlri il aparlr. Mhsul
vahidinin plan maya dyrini mssis hesablayr. Ayn axrnda plan maya dyri
hesablama aparmaq yolu il hqiqi maya dyrin atdrlr v plan maya dyrin qar
knarlama (qnat v artq xrci) hesablanb myyn edilir.
Ayn axrnda mal qalna dn sat xrclrinin mbli ayn vvlin olan qalq
nzr alnmaqla hesabat aynda satlm mhsula kiln xrclr aadak qaydada
hesablanlr.
1. Ayn vvlin olan mal qalna dn v ay rzind aparlm nqliyyat xrclrinin
v bank krediti n dniln faiz xrclri toplanlr.
132
 2. Ay rzind satlan mallarn v ayn axrna qalan mal qalnn mbli myyn
edilir.
3. Birinci bndin ikinci bnd nisbtini tyin etmkl mallarn satnn mumi
dyrin dn xrclrin orta faizi myyn olunur.
4. Ayn axrna qalan mal qalnn mblini qeyd ediln xrclrin orta faizin
vurmaqla ayn axrna satlmayb qalan mal qalna dn mbl myyn edilir. Bu
mbl olduu kimi mhasibat uotu v hesabatnda ks etdirilir.
Glck dvrn xrclri hesabat dvrnd aparlan, lakin glck hesabat dvrn
aid ediln xrclri ifad edir. Bu xrclr uot v hesabatda hqiqi kilmi mbl
dairsind ks etdirilir. Onlar mhasibat balansnda ayr bir maddd gstrilir v aid
olduqlar dvrlrd tkilat trfindn tyin ediln qaydalarla (brabr hisslrl, mhsul
hcmin nisbtl v s.) silinir.
Ticart v ictimai iad olan mallar topdan, praknd, mqavil, srbst (bazar),
al, sat qiymti (ticart artrmas (lavsi) v ticart gzti il) zr ks etdirilir.
Topdan qiymt-istehsalnn z mhsulunu topdan alclara satd qiymti znd
ks etdirir. Bu qiymt istehsal tkilatn qiymtindn (maya dyrindn v mnftdn),
tdark xrclrini dmk v mnft ld etmk n tdark tkilatnn xeyrin tqdim
olunan gztdn (artrmadan) formalar;
Praknd qiymt maln haliy ddl, yaxud xrda partiyalarla prakndsat
qiymtini znd ks etdirir. Bu qiymt topdan qiymtdn, praknd ticart mssis v
firmalarnn ticart xrclrini dmk v onlarn mnft ld etmsini tmin etmk n
tqdim ediln gztdn (artrmadan) formalar;
Mqavil qiymti mallar, ilri istehsal ednlr (satclar) v istehlaklar
(alclar) arasnda olan razlqla (mqavil il) tyin edilir;
Srbst (bazar) qiymti bazarn konyunkturas, tlb v tklif nzr alnmaqla
malsatanlar trfindn myyn edilir;
Al qiymti maln alnd qiymti znd ks etdirir;
Sat qiymti maln topdan, xrda topdan v praknd qaydada sat qiymtindn
formalar;
Ticart artrmas (lavsi) ticart xrclrini dmk, mnft ld etmk v
dolay vergilri dmk n nzrd tutulan v maln al qiymtin daxil ediln lav
dyri znd birldirir;
Ticart gzti ticart xrclrinin dnilmsi, mnftin ld edilmsi v dolay
vergilrin dnilmsi n nzrd tutulan praknd qiymtin bir hisssidir.
Mal qal haqda hesabatda, mallarn uotu variantndan asl olmayaraq onlarn
ld edilm (al qiymti) dyri ks etdirilir. Mallarn praknd (sat) qiymtl uotu
zaman al v sat qiymtlri arasndak frq (gzt, artrma) mhasibat hesabatnda
ayr maddd ks etdirilir.
Yklnmi mallar, verilmi ilr v gstrilmi xidmtlr-mhasibat uotu v
hesabatnda satlm mhsullarn, ilrin v xidmtlrin sat il bal istehsal maya
dyri il yana tam hqiqi (yaxud normativ, plan) maya dyri il ks etdirilir.

133
 Mnvi chtdn khnldiyin, yaxud z keyfiyytini hiss il itirdiyin gr
hesabat dvr rzind qiymti aa salnan xammal, material, hazr mhsul v mtlr
hesabat dvrnn axrna trtib olunan mhasibat balansnda mmkn sat qiymti il
ks etdirilir.
lav dyr vergisi-ld edilmi material resurslar, sas vsaitlr, qeyri-maddi
aktivlr v digr dyrlilr uot v hesabatda dnilmi vergi mbli hcmind ks
etdirilir.
Debitor borclar-mhasibat yazllarndan irli gln v onun dzgnly
myyn olunan, hminin dnii 12 aya qdr v hesabat dvrndn sonrak mddtd
gzlniln mbllri znd ks etdirir. Debitor borclar aadak hallarda ba ver
bilr:
- mhsul, i v xidmtlr zr faiz nzr alnmaqla kredit dniin verilmsi qbul
edildikd;
- qanunverici sndlr mvafiq olaraq silinm aparldqda;
- balanm mqavil vaxtnda dnilmyn v mvafiq zmantl tmin olunmayan
bhli borc hesab edildikd.
Bu cr halda inventarlamann nticsin v yazl sasnamy sasn hr kvartal 218
bhli borclar zr dzlilr hesabnda uota alnan bhli borclar n ehtiyatlar
yaradlr. Nticd bu cr debitor borclar mhasibat hesabatnda qalq dyri (yaradlm
ehtiyat xlmaqla) il ks etdirilir.
Kassa, hesablama v valyuta hesablarndak pul vsaitlri uot v hesabatda
Azrbaycan v xarici valyuta il ks etdirilir. Xarici valyuta il pul vsaitlri pul-
hesablama sndlrinin rsmiyyt salnd tarix Mrkzi Bankn xarici valyutalar
n myyn etdiyi mznn il milli manatla uota alnr. Mhasibat hesabat trtib
ediln tarix xarici valyuta mliyyatlar zr myyn ediln mznn frqi maliyy
nticsin aid edilir.
h d l i y i n q i y m t l n d i r i l m s i. Tkilat v firmalarn tsrrfat
faliyytin qoyulmu material v pul resurslarnn sviyysi v onlarn mlakn
formalamasnda itirak, alnm dyrlilr gr hdlik hesab edilir. Bu hdliklr
ilkin dni v sonradan ld ediln glirdn veriln rsum v ayrmalar hesabna xsusi
kapitaln trkibin daxil ediln-mlkiyytilr qarsndak hdliklr v alnm kredit,
hminin borc vsaitlrin gr hquqi v fiziki xslr qarsndak hdliklr blnr.
Onlarn qiymtlndirilmsi qaydas qeyd ediln iki istiqamt zr nzrdn keirilir.
Tkilatn xsusi kapitalnn trkibind mlkiyyti qarsnda aadak hdliklr-
nizamnam (rikli), lav v ehtiyat kapital, bldrlmmi mnft v sair ehtiyatlar
uota alnr.
Tkilatn tsisisinin (itiraksnn) qoyuluunun (payn, shmin v rsumun)
mcmuu kimi sndlrind qeyd alnm nizamnam (rikli) kapital balansda ks
etdirilir.
lav kapital- mlakn hqiqi artm mblini (yenidn qiymtlndirm, shmin
sat qiymtinin onun nominal dyrindn artq olmas v s.); ks etdirir v balansda ayr
gstrilir;
134
 Ehtiyat kapital- vergi dniindn sonra mnft hesabna yaradlan mumi hqiqi
ehtiyat mblini hat etmkl balansda ayr maddd ks etdirir;
Bldrlmmi mnft-zrr xlmaqla xalis mnft mblini znd
birldirir. Hesabat dvrnd zrrin mvcudluu raitind o, nizamnam, ehtiyat
kapital, tsisinin rsumu v s. hesabna dnilir. Bu zaman zrr mbli balansn
passivinin Hesabat dvrnn dnilmyn zrr maddsind gstrilir;
Qardak xrclr n ehtiyatlar- normativ sndlr mvafiq olaraq tkilat
trfindn ehtiyatlandrlan vsaitlrin hqiqi qaln ks etdirir;
Mqsdli maliyylmlr- bdcdn, sahlr v sahlraras xsusi tyinatl
fondlardan, ciddi myyn olunmu mqsdlr n (qeyri - istehsal tyinatl obyektlrin
tikintisi v saxlanmas, geoloji kfiyyat xidmtinin dnilmsi v s.) hquqi v fiziki
xslrdn alnm vsaitlrin hqiqi qaln xarakteriz edir;
Glck dvrn glirlri- hesabat ilind alnm ancaq glck hesabat dvrn aid
ediln vsait mblini gstrir;
Hquqi v fiziki xslr qarsndak hdliklr- kreditor borclar, bank kreditlri,
istiqraz v veksellr formasnda veriln borclar da daxil edilmkl borc vsaitlrini
znd ks etdirir. Bu hdlik alq satq, kredit v borc mqavilsinin rtlri il
myyn ediln mbl dairsind uota gtrldkd qiymtlndirilir.

8.3. stehsala msrflrin tsnifat v mhsulun maya dyri

Mhsulun maya dyrini formaladran msrflr mhasibat uotunda myyn

nianlr zr qrupladrlr. Qruplama sulu v istehsal msrflrinin silinmsi
aadak: mssisnin faliyyt xsusiyyti, istehsaln tkili v texnologiyas, hazrlanan
mhsulun nomenklaturas, bazar iqtisadiyyatna keidin vziyyti v s. rtlrl
laqdardr. Mhsul istehsalna msrflr aadak mvafiq nianlr zr frqlndirilir.
Trkib v tyinat zr msrflr sas v stlik (lav) msrflr blnr.
Bilavasit texnoloji prosesl laqdar msrflr (material, mk dnii, amortizasiya v
s.) sas msrflr aid edilir. stlik (lav) xrclr is sas xidmtedici istehsala
xidmt, elc d tkilatn idar v tsrrfat xrclri (202 v 721-li hesablarda uota
alnan xrclr) aid edilir.
qtisadi mzmununa gr msrflr element v kompleks msrflr blnr.
Element msrflri dedikd mhsul istehsalnda trkib hisslr (xammal v materiala,
mk haqqna, yanacaa, alnm mmulatlara v s.) blmk qeyri-mmkn olan eyni
nvl msrflr baa dlr. Kompleks msrflr is trkibi eyni olmayan msrflr aid
edilir. Bu msrflr mxtlif msrflri znd ks etdirir. Kalkulyasiyada is onlar
mumi mbll (202.8, 202.9 v 721 -li hesablarda uota alnan msrflr dairsind)
gstrilir.
Ayr-ayr mhsul nvlrinin maya dyrin daxil edilm suluna gr msrflr
mstqim (birbaa) v qeyri - mstqim (dolay) msrflr blnr. Mstqim (birbaa)
msrflr mhsul, yaxud i istehsal il bilavasit laqdardr. Onlar mhsulun maya
dyrin ba verdiyi anda daxil edilir. Bu msrflr ba verdiyi anda ayr-ayr mhsul,
135
yaxud mmulatn maya dyrin daxil edilmyrk ay rzind ayr-ayr hesablarda uota
alnr v ayn axrnda hr bir mhsul, yaxud mmulat arasnda myyn gstricilr
mtnasib olaraq bldrlr.
Mnftin vergiy clb edilmsi mqsdi il msrflr limitldiriln v
limitldirilmyn msrflr blnr.
Limitldirilmi msrflr qanunvericilikl limit, norma v normativl tyin
olunmu xrclrdir.
Limitldirilmmi msrflr is hqiqi qbul edilmi msrflrdn ibartdir.
Baverm dvrlyndn asl olaraq xrclr cari v birdflik xrclr blnr.
Cari xrclr hesabat dvr rzind mhsul istehsal v sat il bal xrclrdn
ibartdir.
Birdflik xrclr is perspektivd yeni istehsaln hazrlanmas, yeni nv mhsulun
mnimsnilmsi v s. il bal xrclri znd ks etdirir.
stehsaln hcmindn asl olaraq sviyysin gr istehsala msrflr rti-dyin
v rti- daimi msrflr blnr. rti-dyin msrflr istehsaln artmas nticsind
iin hcmin uyun dyin msrflrdir.Bu cr halda istehsaln artmas il bir sra
msrflr (materiallar, mkhaqq, yarmfabrikat v s.) d ona mtnasib olaraq artr,
digr msrflr (texnoloji ehtiyac n yanacaq, enerji, tara materiallar v s.) is bir
qdr lng artr, yaxud azalr. rti-daimi msrflr istehsaln hcminin dyimsi il
sviyysi dyimyn, yni nisbtn sabit qalan msrflr aid edilir (bu xrclr 202.8 v
721-li hesablarda uota alnr).
Msrflr, mhsul istehsalnn trkibin gr aadak elementlr: material
msrflri (qaytarlan tullantlarn dyri xlmaqla); myin dnii zr xrclr; sas
fond v qeyri-maddi aktivlrin amortizasiyas; sosial tlbata ayrmalar; sair msrflr
zr qrupladrlr.
Ayr-ayr mhsul nvlrinin maya dyrini hesablamaq n msrflr aadak
kalkulyasiya maddlri zr d qrupladrlr:
1. Xammal v materiallar
2. Qaytarlan tullantlar
3. Yanacaq, texnoloji tlbat n enerji
4. Alnm mmulatlar, knar tkilastlarn istehsal xidmtlri
5. stehsalat iilrinin sas mkhaqq
6. stehsalat iilrinin lav mkhaqq
7. Sosial tlbata ayrmalar
8. stehsaln mnimsnilmsi v hazrlanmas xrclri
9. mumistehsalat xrclri
10. mumtsrrfat xrclri
11. Zay edilmdn itkilr
12. Sair istehsalat msrflri
stehsal maya dyri (1-ci madd-12-ci madd)
13. Kommersiya xrclri
Tam maya dyri (istehsal maya dyri + 13-c madd)
136
 Tsrrfat sahlri zr istehsal msrflri aadak formada zn bruz
verir.
mktutumlu sahlrd (me tsrrfat, , yanacaq v manqayrma
mssislrind) mkhaqqnn mhsulun maya dyrindki xsusi kisinin 35%- qdr
olmasnda.
Material ynml sahlrd (sd, yun, kombin edilmi yem, unydn snayesi
mssislrind) materiallarn mhsulun maya dyrinin trkibindki xsusi kisinin
90%- qdr olmasnda.
Yanacaq-enerjitutumlu sahlrd (yanacaq, sement, qara metallurgiya, neft-kimya
v digr snaye mssislrind) texnoloji tlbat n enerji v yanacaq xrclrinin
mhsulun maya dyrindki xsusi kisinin 50%- qdr olmasnda.
Fondtutumlu sahlrd (balq, kimya, sement v digr snaye mssislrind)
mhsulun maya dyrinin trkibin sas vsaitlrin amortizasiyasnn xsusi kisinin
10%-dn 30%- qdr tkil etmsind.
Mhsulun (iin, xidmtin) maya dyri, mhsulun (iin, xidmtin), tbii
resurslarn, xammallarn, materiallarn, yanacan, enerjinin, sas fondlarn, mk
resurslarnn elc d onlarn istehsal v sat il bal olan digr ilrin istehsal
prosesind istifad olunan dyr qiymtlndirilmsini znd ks etdirir.
Qbul edilmi uot siyastindn asl olaraq ayr-ayr tkilatlarda mhsulun (iin,
xidmtin) maya dyrinin aadak mxtlif nvlrindn istifad edil bilr.
1. Sex maya dyri-sas v kmki istehsala xidmtl laqdar olan xrclri znd
birldirir. Onlarn uotu 202.8 mumistehsalat xrclri hesabnda aparlr v
istehsala msrflr haqda informasiyalarn mumildirilmsind sas baza hesab
edilir.
2. xtisar edilmi (hissvi) maya dyri-Standart-Kost dyri kimi 721 nzibati
xrclr v 701.6 Sat xrclri hesablarnda uota alnan xrclr xlmaqla 202
stehsalat msrflri hesabnda uota alnan btn msrflri hat edir.
721 v 701.6 -li hesablarda uota alnan rti-daimi xrclr sasn istehsaln
hcmindn asl olmur.Onlar idaretm, istehsala tsrrfat xidmti v mhsulun
tdark xrclrinin mcmuunu znd ks etdirir. Hr bir hesabat dvrnn
axrnda 721 v 701.6 -li hesablarda toplanan xrclr mhsul (i, xidmt)
satndan olan nticy silinir v o 601 Sat hesabnn debetind 721 nzibati
xrclri v 701.6 Sat xrclri hesablarnn kreditlrind yazlmaqla uotda ks
etdirilir.
3. stehsal maya dyri- 202 stehsalat msrflri, 202/8 mumistehsalat xrclri
v 721 nzibati xrclri hesablarnda uota alnan btn msrflri, xrclri v
itkilri hat edir. Burada 701.6 Sat xrclri hesabnda uota alnan mhsulun
tdark il bal xrclr ks etdirilmir.
4. Tam maya dyri istehsal maya dyrini (202, 202.11, 721, 202.12 -li hesablarn
mblini) elc d 701.6 Sat xrclri hesabnda uota alnan tdark
xrclrinin bir hisssini znd birldirir.

137
 Hr bir mhsul nvnn maya dyrini hesablamaq n hmin mhsulun
vvlcdn kalkulyasiyasn trtib etmk zruridir. Kalkulyasiya-msrflrin mhsul (i,
xidmt) istehsalna ardcl daxil edilm qaydasn v ayr-ayr mhsul nvlrinin maya
dyrinin myyn edilm sulunu znd ks etdirir. Kalkulyasiyann sas gstricisi,
onun obyekti hesab edilir. Kalkulyasiya obyekti, yni mhsul vahidinin maya dyrinin
myyn edilmsi kimi 1 ct ayaqqab, 100 metr para, 1 t rti kmr, 1 ton neft, 1m 3
qaz, dzgah, traktor, avtomobil, 1 kq t v i.a. x ed bilr. Hal-hazrda snaye
mssis v tkilatlarnda aadak metodla myyn ediln normativ maya dyrindn
istifad edilir.
Ay rzind msrflr normativ maya dyri il uota alnr. Ayn axrnda
normadan v onlarn dyimsindn olan knarlama nzr alnmaqla aadak formula
zr btn mhsullarn hqiqi maya dyri hesablanlr:

H m = N m +N mnk + N dd

burada H m -hqiqi maya dyrini;

N m - normativ maya dyrini;
N mnk - hqiqi msrflrin normadan knarlamasn;
N dd - normann daxilind dyiikliyin aparlmasn (qnat yaxud artq xrc) ifad edir.
Mhsul vahidinin hqiqi maya dyrini aadak formulann kmyi il myyn
etmk olar.

Hm
H m.v.m.d . =
Mm

Burada H m.v.m.d . - mhsul vahidinin hqiqi maya dyrini

M m - mhsulun miqdarn gstrir.

Qeyd ediln formulalardan istifad etmkl tlb ediln hqiqi maya dyrini
myyn edib msrflrin uotunu standarta uyun qurmaq olar.

138
 BLM 9. MHASBAT UOTUNUN QEYD VASTLR (REGSTRLR)
V FORMALARI

9.1. Uot registrlri, onlarn mhasibat uotunda rolu

Mhasibat uotunun qarsna qoyulan vzif v mqsdlrin yerin yetirilmsi

myyn texniki rtlrin v ilrin grlmsini tlb edir. Mhasibat uotunun texniki
rtlri v ilri dedikd onun aparlmas, yni l, yaxud uot qeydiyyat vasitlrini
(registrlrini) ttbiq etmkl avtomatladrma vasitlrinin kmyi il ld ediln uot
informasiyalarnn qeydiyyat baa dlr. Mhasibat uotunun qeyd vasitlri
(registrlri) qbul edilmi ilk uot sndlrindki informasiyalarn mhasibat uotunun
hesablarnda v mhasibat hesabatnda ks etdirilmsinin sistemldirilmsi v
mumildirilmsi n nzrd tutulmudur. Tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat

139
uotunda dzgn ks etdirilmsi, onlar trtib v imza edn xslri hrtrfli tmin edir.
Yaylmamasna gr Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi il mvafiq xslrin
msuliyyt dad mhasibat hesabatlarnn daxili registrlrinin mzmunu kommersiya
sirri hesab edilir.
Bellikl, btn tsrrfat mliyyatlar uot registrlrind ks etdirilir. Onlar
xsusi kitablarda (jurnallarda), ayr-ayr kartlarda, mainoqramlarda elc d
mandayc informasiyalarda aparlr. Mhasibat uotu registrlrinin man-
dayclarnda aparlmas zaman onlarn informasiyadayc kazlara xarmaq
imkanlarn nzr almaq lazmdr. Registrlrin formalar Azrbaycan Respublikasnn
Qanunu il mhasibat uotunun tnzimlnmsind xsusi hquqa malik olan Azrbaycan
Respublikas Maliyy Nazirliyi, yaxud respublika icraedici orqanlar, hminin mhasibat
uotunun mumi metodoloji prinsiplrin riayt edn tkilatlar trfindn ilnib
hazrlanr v ttbiq n tvsiy edilir.
Uot registrlri- tsrrfat mliyyatlarnn qeydiyyat n nzrd tutulan xsusi
cdvl formalardr. Onlar istifad imkanlarndan asl olaraq xarici grn malik
olmaqla mliyyatlarn mzmununu, hminin yazllarn xarakterini v quruluunu
znd ks etdirn registrlr blnr.
Qeyd ediln registrlri aada gstriln kildki kimi tsvvr etmk olar:

Xarici grnn Mhasibat kitablar,

gr Kartlar,
Srbst vrqlr,

Yazllarn Xronoloji,
xarakte-rin gr Sistematik,
Kombinlmi,

Uot registri
mliyyatlarn mz- Sintetik,
mununun hcmin Analitik,
gr

Birtrfli,
Quruluuna gr kitrfli ,
oxstunlu,
Xtti,
ahmatl,

Xarici grnn gr uot registrlri mhasibat kitablar, kartlar v srbst

vrqlr kimi tqdim oluna bilr.
140
 Mhasibat kitablar- xsusi stunlu nurlanm uot cdvllrindn ibartdir. Onlar
uot n istehsal yerlri (sexlr, briqadalar, anbarlar v i.a.) zr mhasibatlqda ttbiq
edilir. Mhasibat kitablarnn btn shiflri nmrlnir, onun axrnda is shiflnmi
vrqlrin miqdar ba mhasibin imzas il tsdiq edilir. Hal-hazrda n geni yaylm
kitab Ba v anbar uotu kitab hesab edilir.
Kitabda aparlan uot bir sra nqsanlara malikdir. Bu nqsanlar uot iilri
arasnda myin bldrlmsinin tin olmasndan ibartdir. Buna hr hans kitabda
yazl aparan uot iisinin oxlu miqdarda yazl apara bilmmsini, mhasibatln
digr iilrinin is iin bu sahsind ona kmklik etmkdn mhrum olmasn misal
gstrmk olar. Byk hcmd iin olmas mhasibat kitabnda qeydiyyatn aparlmasn
mrkkbldirir v bu da mhasibat iilrinin mk mhsuldarlnn yksldilmsin
imkan vermir. Bu cr raitd uot iisi ona lazm olan stunu, xtti axtarb tapmaq n
kitabn vrqlrini vrqlmy ox vaxt srf edir, yaxud tlb olunan iin yerin
yetirilmsi n hr hans bir seim aparr. Bundan baqa, kitab uotunun aparlmas
yksk mhsuldar hesablama texnikasndan istifad etmy imkan yaratmr.
Btn sadalanan nqsanlar kart v srbst vrqlrdn istifad olunmasnda yox
drcsinddir.
Kartlar- uot aparmaq n kaz, yaxud standart ll kartonlardan hazrlanm
v xsusi balana biln yeiklrd (kartotekalarda) mhafiz ediln stunladrlm ayr -
ayr vrqlrdn ibartdir. Kartlar (kartlar, mcmuyu) mxtlif rngli v ll metal
gstricilrl (indikatorlarla) brkidilmi zruri karton hisslr blnr. Bu
indikatorlarda hesabn nmr, yaxud ad v lazm olan kart tez tapmaa imkan yaradan
digr nianlr gstrilir. Hr bir kartoteka, kartlarn saxlanmasna v onlarda aparlan
yazllarn dzgnlyn msuliyyt dayan myyn uot iisin thkim edilir.
gnnn axrnda kartoteka aarla balanmaldr. Hr bir uot obyekti n alm kart,
ona thkim ediln sra nmrsi gstrilmkl xsusi reyestrd (siyahda) qeyd alnr. Bu
cr iin aparlmas istniln anda alm btn kartlarn mvcudluunu yoxlamaa rait
yaradr.
Uotda kartlarn ttbiqi mexaniklm vasitlrindn istifad etmy geni imkan
yaradr. Onlar yazllarn surtinin xarlmas v uot mlumatlarnn hr cr
qrupladrlmas n olduqca rahatdr. Kart registrlrind olan sas nqsan, onlarn
istniln anda kartotekadan gtrl bilmsi, itmsi v onun yeni kartla vz
olunmasndan ibartdir. Lakin reyestrin (siyahnn) kmyi il onlarn mvcudluunun
mntzm izlnmsi bel bir haln yni kartlarn itmsinin tez bir zamanda tyin
edilmsin imkan yaradr. Tcrbd kartn ttbiqinin : kontokorrent (debet v kredit
stunlarna malik olan); material (material dyrlilrinin miqdar v mbli zr
mdaxilini, mxaricini v qaln znd ks etdirn stunlar olan); oxstunlu (bir ne
stunu olan) nvlri daha geni yaylmdr.
Srbst vrqlr uot registrlrinin dyimi formasn znd ks etdirir. Burada
sas frq onun saxlanmas sulundan ibartdir. Kartlar xsusi kartotekalarda saxland
halda ayr-ayr vrqlr xsusi registratorlarda (qovluqlarda) yerldirilir. Btn hallarda
hr bir vrq yazl, hesablama, sem ii v i.a. aparmaq n registratordan
141
(qovluqlardan) gtrl v tlb olunan mliyyat yerin yetiril bilr. Ayr-ayr vrqlr
jurnal, cdvl v manoqramlar aparmaq n ttbiq edilir.
Yazllarn xarakterin gr registrlr xronoloji, sistematik (mntzm) v
kombinldirilmi registrlr blnr. Xronoloji registr btn sndlrin hesablar zr
bldrmsini aparmadan daxil olmasn qeyd etmk n ttbiq edilir. Xronoloji yazl
xsusi qeydiyyat jurnalnda yaxud reystrind (cdvlind) aparlr v onun sas mqsdi
mhasibatla daxil olmu v yazllarn dzgn aparlmasn tsdiq edn sndlrin
mhafiz edilmsin nzarti tmin etmkdn ibartdir. Xronoloji qeydiyyat myyn
soru aray (msln, qeydiyyat jurnal, kassa kitab, ykn daxil olmasnn uotu
jurnal, sas vsaitlrin uotu zr inventar kartlarnn siyahs) n d istifad edilir.
Sistematik (mntzm) registrlr mhasibat yazllarnn sintetik v analitik
hesablar zr qrupladrlmas n mhasibatlqda aparlr. Buna uotun memorial order
formasnn istifad edilmsi zaman sintetik hesablar zr mliyyatlarn qrupladrlmas
n mhasibatlqda Ba kitabn aparlmasn misal gstrmk olar.
Kombinldirilmi registrlr xronoloji v sistematik yazllar znd birldirir.
Buna misal olaraq Ba-jurnal kitabn elc d ksriyyt jurnal-order v cdvllri aid
etmk olar.
mliyyatlarn mzmununun hcmin gr uot registrlri sintetik v analitik
registrlr blnr.
Sintetik uotun registrlri sintetik hesablarn aparlmas (ancaq tarix, nmr v
mhasibat yazllarnn mbli gstrilmkl mzmuna izahat vermdn) n alr.
Bzi hallarda soruulan mzmun haqda qsa izahat (msln, hesablama sndlrinin
Reyestri, Ba kitab v Ba jurnal kitab kimi) verilir.
Analitik uotun registri analitik hesablarn gstricilrini ks etdirmk v hr bir
material dyrlisinin mvcudluu v hrkti zrind nzart aparmaq n nzrd
tutulur.
Quruluuna gr registrlr birtrfli, ikitrfli, oxtrfli, xtli v axmat
registrlr blnr.
Birtrfli registrlr-material dyrlilri, hesablamalar v digr mliyyatlar n
mxtlif kartlardan ibartdir. Onlarda debet v kredit yazllarnn ayr-ayr stunlar
birldirilir. Bu zaman uot pul, natural, yaxud eyni vaxtda hr iki ld bir vrqd
aparlr. Birtrfli registrlr sintetik v analitik uotda ttbiq edilir. Onlar aadak
grn malikdir.

Tarixi mliyyatn Mdaxil Mxaric Qalq mza

mzmunu (debet) (kredit)

kitrfli registrlr sasn uot kitabnda aparlan hallarda ttbiq edilir. Bu zaman
kitabn iki alm shfsind (shifnin sol trfind-debet, sa trfind is-kredit
yazlmaqla) hesab alr. kitrfli registrlrd aparlan uot ancaq l il aparlan hallarda

142
sintetik v analitik uotda istifad olunur. Onda mliyatn mzmununu qeyd etmk n
xsusi yer d ayrlmdr. Qeyd ediln ikitrfli registr aadak grn malikdir.

Tarixi mliyyatn Mbl Tarix mliyyatn Mbl

mzmunu mzmunu

oxstunlu registrlr lav daxili analitik uot gstricilrini ks etdirmk n

istifad edilir. Bel registr tkilat zr materialn hrktinin uotunun mumilikd ks
etdirilmsini; tkilatn kdiyi xrclrin ayr-ayr maddi msul xslr v hr bir blm
v xrc maddlri zr qeyd edilmsini aid etmk olar.
Xtti registrlr-oxstunlu registrlrin sas nvnn dyiilmi formasn znd
ks etdirir. Burada hr bir analitik hesab, sintetik hesab n qeyri-mhdud miqdarda
analitik hesab amaa rait yaradan stird ks etdirilir. Msln, mssisd
thtlxslr verilmi avansn v ona gr aparlan btn hesablamann ks etdirilmsi
n nzrd tutulan jurnal-orderin ayr-ayr stirind ks etdirilmsini buna aid etmk
olar.
ahmat registrlri mblqlrin eyni vaxtda bir hesabn debetind digr hesabn
kreditind ks etdirilmsi n istifad olunur. Burada hr bir mbl szgedn registrin
stun v stirlrinin ksim nqtsind yazlmaqla yerin yetirilir. Buna bir sra,
msln, 10, 10/1, 11,13 v i.a. jurnal-orderlrd v Ba kitabda aparlan yazllar misal
gstrmk olar.

9.2. Uot-yazllarnda shvlrin dzldilm qaydas

Uot qeydlrind aparlan yazllar mhasibat uotunda sndlr v yazllar

haqqnda Respublika Maliyy Nazirliyi trfindn tsdiq edilmi sasnamy mvafiq
olaraq aparlr. Yazllar l v ya makina, yaxud kompyuter il (yaz v yaxud xsusi
makina, kompyuter manlar vasitsil) aparla blr. Yazllarn aparlmas zaman
shvlr yol veriln hallarda onlarn dzldilmsi aadak suldan birinin kmyi il
yerin yetiril bilr:
Korrektura;
Storno (mnfi iar);
lav yazl.
Shvlrin korrektura deyiln dzli sulunun mahiyyti shv yazlm mblin,
yaxud mtnin zrindn nazik xtt kilrk onlarn yuxarsndan dzgn mbl, yaxud
mtn yazlmasndan ibartdir. Bel dzli zaman uot qeydlrinin bo olan yerind
xsusi qeydiyyat aparlaraq mvafiq imza il tsdiq edilir. Bu cr dzli sulu,
hesablarda aparlan yazllarda ba vern shvlr, yekunlarn hesablanmasndan vvl
myyn edildikd (msln, hr hans hesabda debet, yaxud kredit zr mbl shv
yazldqda), yekunlar dzgn hesablanmadqda, yaxud mliyyat aid olmayan uot
qeydin yazlm olduqda ttbiq edilir.
143
 Storno Qrmz storno (mnfi iar) dzli sulundan yekunlar shv
hesablandqda v balans trtib edildikdn sonra, yaxud bu v ya digr mliyyat aid
olmad hesablarda ks etdiriln hallarda istifad olunur.
Bel hallarda shv mhasibat yazl storno sulu il olduu kimi tkrar edilir v
sonra adi mrkkbl hmin shv dzgn mhasibat yazl verilir. Bu zaman
mbllrin yekunu hesablanan zaman qrmz mrkkbl yazlm mbl xlr v
bellikl d yol verilmi shv dzldilmi hesab edilir. Msln, mvqqti mk
qabiliyytini itirdiklrin gr 12000 manat mblind mavint hesablanm v o,
yanl trtib edilmi aadak mhasibat yazl il shvn hmin mssisnin xrclrin
silinmidir:
Debet stehsalat msrflri hasab
12000 manat
Kredit myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab
Halbuki bu mbl sosial sorta v tminat orqanlarnn vsaiti hesabna
dnilmli v sas istehsalat hesabnn debetin deyil, Sosial sorta v tminat zr
hesablamalar hesabnn debetin yazlmaldr.
Tcrbd v tdris prosesind ox hallarda qrmz qlml aparlas storno
yazl shv mblin rivy alnmas il vz edilir. Bu, hr bu cr halda qrmz
qlmin taplb istifad edil bilmmsi il laqdardr. Ona gr hmin shv yazln
dzldilmsi n vvlc storno (qrmz karandala) yazl verilmli, sonra adi yaz il
dzgn yazl trtib edilmlidir. Hmin hesaba yazl aadak kild olmaldr:
Storno sulu il mhasibat yazl (qrmz yaz il), yaxud rivy alnmaqla
aadak yazl verilmlidir:

Debet stehsalat msrflri hesab

12000 manat
Kredit myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab

Bununla da shv aparlm yazl lv edilir. Sonra shvi dzltmk n adi

yaz il bel yazl (provodka) trtib olunur:

Debet Sosial sorta v tminat zr hdliklr hesab

12000 manat.
Kredit myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab

Bu, mhasibat uotu hesablarnda aadak kild ks etdirilir.

myin dnii zr ii heytin olan stehsalat msrflri Sosial sorta v tminat
Debet borclar hesab Kredit Debet hesab Kredit Debet zr hdliklr hesab Kredit
Saldo 20000 Saldo 8500 3) 12000 C.50000
1) 12000 1) 12000 Dvriyy 12000
2) 12000 2) 12000
3) 12000 Saldo 38000
Dvriyy 12000 Dvriyy

144
 Saldo 32000 Saldo 8500

Bellikl, stehsalat msrflri hesab zr shv gstrilmi mbl dzldilmi

olur. Ona gr ki, dvriyylrin yekunlar hesablanan zaman qrmz mrkkbl
(rivd) yazlm mbllr xlr. Son nticd myin dnii zr ii heytin
olan borclar v Sosial sorta v tminat zr hdliklr hesablarnda 12000 manat ks
etdirilmi olur.
Shvlrin dzliinin storno metodundan hm d vvllrd trtib edilmi
mhasibat yazllarnn mblini azaltmaq tlb olunan hallarda istifad edilir.
lav yazl sulundan tsrrfat mliyyatlar mhasibat uotu hesablarnda
dzgn mxabirlm il lakin az mbld ks etdiriln hallarda istifad olunur. lav
mhasibat yazl dzgn mbll yanl mbllr arasndak frq n trtib edilir v
bu zaman eyni hesablara toxunulur. Msln, mssisd istehsal tyinatl azqiymtli
inventarlara 8000 manat khnlm hesablanmdr. Lakin yoxlama nticsind 9500
manat hesablanmal olduu myynldirilmidir. Ona gr d bu azqiymtli inventarlar
istehsal tyinatl inventarlar olduundan onu, digr torpaq, tikili v avadanlqlar (sas
vsaitlr) kimi qbul edib onlara az hesablanm mbl haqqnda aadak lav yazl
(trm) verilmlidir.

Debet stehsalat msrflri hesab

1500 manat
Kredit Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin)
azqiymtli v tezkhnln yalar kimi amortizasiyas hesab

Hesablarda bu mliyyat bel ks etdirilmlidir:

stehsal tyinatl torpaq, tikili v

Debet stehsalat msrflri hesab Kredit Debet avadanlqlarn amortizasiyas hesab Kredit
1) 8000 Saldo 300
2) 1500 1) 8000
2)1500

Bellikl, tsrrfat mliyyatlar hesablarda ks etdirildiyi zaman yol verilmi

shv lav yazl vasitsil aradan gtrlm olur.

9.3. Mhasibat uotunun formalar v onlarn xarakteristikas

Mhasibat uotu oxsayl registrlrd aparlr. Uot registrlri n mxtlif

formaya uyunladrlm yazllar aidiyyati ardcllqlarla aparmaq mmkn olan
kitablardan, kartlardan, jurnal-orderlrdn, cdvllrdn v ayr-ayr vrqlrdn istifad
edilir. Btn bunlar mhasibat uotunda bir-birindn frqli formalarn ttbiqini tlb edir.

145
 Mhasibat uotunun formalar dedikd sintetik v analitik uotun laqlrini,
tsrrfat mliyyatlarnn metod v texnikasn, uot proseslrinin texnologiyas v
tkilini myyn edn uot registrlrinin mcmuyu baa dlr.
Mhasibat uotu formalarnn birini digrindn frqlndirn nianlr aadaklar
aid edilir:
- ttbiq ediln registrin miqdar, tyinat, mzmunu v xarici grn;
- sintetik v analitik uotun sistematik (mntzm) v xronoloji registrlrinin qarlql
laqsi;
- uot registrind yazllarn aparlma sullar v ardcll;
- mhasibat uotunda mexanikldirm v avtomatladrma vasitlrindn istifadnin
sviyysi.
Hazrda faliyytd olan tsrrfatlarn mxtlif sahlrinin mssis v tkilatlarnda
mhasibat uotunun n ox yaylm aadak: memorial-order; kitab-jurnal; jurnal-
order; cdvl-perfokart; avtomatladrlm v mlumatlarn kompyuterl ilnmsi;
sadldirilmi formalar ttbiq olunur. Mhasibat uotunun memorial-order formas
1928-1930-cu illrd yaranmdr. O, 1946-c ild btn mssis v tkilatlarda ttbiq
edilmk n tvsiy edilmidir. stifad edilm mddti rzind bu forma, daha da
tkmilldirilrk, dflrl dyidirilmidir.
Bu formadan istifad ediln zaman hr bir tsrrfat mliyyat (yaxud icmal sndd
ks etdiriln mliyyatlar qrupu) zr memorial - order ttbiq olunur. Bu formann
xarakterik xsusiyyti myyn dvr rzind mhasibatla daxil olan sndlrin eyni
tsrrfat mliyyatlar zr qrupladrma v cmldirm cdvllrind
mumildirmkdn v qeydiyyata almaqdan ibartdir. Qrupladrlm sndlr sasn
hr bir mhasibat yazl n ayr memorial-order trtib edilir ki, btn ilk v icmal
sndlr mdafiedici snd kimi bu order lav olunur. Memorial-orderd onun
nmrsi, mliyyatn qsa mzmunu, hesablarn debet v krediti, mliyyatn mbli
gstrilir. Qeyd ediln memorial-order formasnn sxemi aadak kimi nzrd
tutulmudur:
200 __ -ci il yanvar ay n ____ -li memorial - order

sas (sndin ad Hesabn debeti zr Hesabn krediti zr Mbl

onun mzmunu) (nmr) (nmr)
hiss il mumi
1 2 3 4 5

Memorial-order formasndan istifad edn zaman sintetik uot iki registrd -

Qeydiyyat jurnalnda v Ba kitabda aparlr.
Qeydiyyat jurnal nmr, tarix v mbl gstrilmkl mhasibat yazllarnn
(memorial - orderlrin) xronoloji qaydada qeydiyyat n ttbiq edilir. Bu jurnalda hr
bir memorial order daimi nmr verilir. Qeydiyyat jurnalnn formas aadak kimi
nzrd tutulmudur.
200___ -ci il yanvar ay n

146
 Qeydiyyat jurnal
Memorial-orderin qsa nmrsi Orderin tarixi Mbl
1 2 3

Sonra memorial - orderlr ikitrfli alm formaya malik Ba kitaba yazlr. Hr

bir sintetik hesab n iki dnm (qatlana biln) shif alr. Bu kitabda memorial-
orderlrin yazl mxabirln hesablar gstrilmkl hr bir hesab zr ayrlqda
aparlr. Bel yazl bu, yaxud digr dvr aid olan gstricilri mumildirmy rait
yaradr. Szgedn kitabn formas aadak kimi nzrd tutulmudur.

223 Hesablama hesab n

Ba kitab

Tarixi Memorial- Kredit hesablar Debet Tarix Memorial- Debet hesablar Kredit
orderin zr orderin zr
nmrsi yekun nmrsi yekun
75-li 76- v 50- 60- v i.a.
hesab li hesab i.a. li he- li he-
sab sab

Hr ayn axrnda Ba kitabda debet v kredit dvriyysinin yekunu hesablanr, ayr-

ayr hesab zr qalq xarlr v sintetik hesablar zr dvriyy cdvli trtib olunur.
Memorial-order formasndan istifad ediln zaman analitik uot sasn kartda, yaxud
hm kart hm d kitabda aparlr. Analitik uot registrlrind yazllar blavasit
memorial order lav ediln ilk yaxud icmal sndlr sasn aparlr. Ay qurtardqdan
sonra analitik hesablar zr dvriyylrin mbli hesablanlr v dvriyy cdvli trtib
edilir.
Sintetik v analitik hesablar zr dvriyy cdvli qarlql surtd tutudurulur
(zldirilir). Sintetik hesablarn debet v krediti zr dvriyylri memorial-orderlrin
qeydiyyat jurnalndak dvriyy mbllri il zldirilir. zlm v nzart
aparldqdan sonra mhasibat balans v digr hesabat cdvllri trtib edilir.
Bu formadan istifad kitab v kartdan istifadni, yazllarn uot registrlrind hr ay
yoxlanmasn, myyn olunmu shvlrin akar olunmasn v uot iilrinin mk
blgsnn bldrlmsini asanladrr. Memorial-order formasnn atmazl uot
iinin oxunun ayn axrna dmsii saylr. Adtn ayn axrnda hesabat trtib ediln
dvrd sintetik v analitik hesablar zr dvriyy cdvli trtib etmk, mhasibat
yazllarn uot registrlrind tam ks etdirmk v ba vern shvlri dzltmk zruri
saylr. Bu cr vziyyt ay rzind uot iilrinin myinin dzgn bldrlmmsin,
mhasibat hesabatnn vaxtnda trtib edilib tqdim olunmamasna gtirib xardr.

147
Bundan baqa, szgedn uot formas avtomat-ladrlmaya uyunladrlmamaqla
sasn l myindn istifad n nzrd tutulmudur.
Mhasibat uotunun memorial-order formasnda yazl qaydas aadak sxemdki
kimi hyata keirilir.
lk sndlr

Kassa kitab
Qrupladrlm v
cmldirilmi sndlr

Memorial-order

Analitik uot
Qeydiyyat jurnal registrlri

Ba kitab
Analitik uot
hesablar zr
dvriyy cdvli
Sintetik uot hesablar
zr dvriyy cdvli

Balans v digr hesabat

formalar

Bazar iqtisadiyyatnn masir mrhlsind mhm sahlrdn biri olan istehlak

kooperasiyas sistemind mhasibat uotunun szgedn formas 1952-ci il yanvarn 1-
dn xeyli dyimi v mhasibat uotunun kitab-jurnal formas adlandrlmdr. Bu
formann mahiyyti aadak sxemd tsvir edilmidir.

148
 Mhasibat uotunun kitab-jurnal formasnn
S X E M

Sndlr
Analitik uot
kitablar v kartlar Kassa kitab
Jurnallar
(kitablar)

Memorial-
orderlr
Birdflik v yma Bzi hesablar zr yma
memorial-orderlr (ilm) cdvllri

Qeydiyyat jurnal
v ba kitab

Sintetik hesablar
zr dvriyy
cdvli

Analitik hesablar
zr dvriyy Balans v sair
cdvllri hesabat cdvllri

Uotun kitab-jurnal formasnn gstriln sxemi xarici grnn gr mhasibat

uotunun memorial-order formasnn sxemindn ox da frqlnmir. Lakin bunlarn

149
mahiyytin drindn baxldqda mhm frqlrin olduu akara xr. Mhasibat
uotunun kitab-jurnal formasnda daha ktlvi mliyyatlar (mal, kassa, hesablama v
xsusi ssuda hesablar v c.) zr yazllar xsusi jurnallarda aparlr ki, hmin jurnallarn
qruluu mliyyatlarn xsusiyytlrindn v hesablarn mzmunundan asl olaraq
ixtisasladrlmdr. Jurnallarda tsrrfat mliyyatlar yma prinsipi zr ks etdirilir.
Yazllar aparmaq n sasn icmal v ilk sndlrdn v bir sra hallarda ttbiq
edilmi yma (qrupladrma) cdvllrindn istifad olunur. Jurnallarda yazllar ahmat
prinsipi il mxabirln hesablarn debeti v krediti zr aparlr.
Uotun bu formasnda memorial-orderlr, bir qayda olaraq, jurnallarn aylq
yekunlarna sasn ttbiq edilir. Burada mxabirln hesablarn qarlql mbllrinin
memorial orderlrd ancaq bir df ks etdirilmsin diqqt yetirilir. Jurnallara
yazlmayan mliyyatlar zr ayrca memorial-orderlr trtib edilir. Memorial orderlr
qeyd jurnalna yazldqdan sonra onlarn mlumat Ba kitaba yazlr.
Ba kitabda hr bir sintetik hesab n ayrca shif alr. Burada hesablarn debet
v krediti zr yazllar ayr aparlmaqla, memorial-orderlrin tarixi v nmrlri,
mxabirln hesablarn ifrlri, xsusi v mumi mbllri gstrilir. Sonra hr bir
hesab zr ninki ay rzindki dvriyylrin yekunu hesablanr, htta son saldo da
myynldirilir ki, bu da hesablarn yekun gstricilrini analitik uotun mlumat il
zldirib yoxlamaa imkan verir. Ba kitabn gstricilrin sasn hesablar zr
dvriyy cdvllri trtib olunur ki, bundan da mhasibat balansnn trtib edilmsi n
istifad edilir.
znn frqlndirici xsusiyytlri il yana uotun kitab-jurnal formas il
snayed v ticartd geni ttbiq olunan jurnal-order formas arasnda bzi mumi
oxarlq vardr. Bu oxarlq ondan ibartdir ki, mhasbat uotunun kitab-jurnal
formasnda istifad ediln bzi prinsiplrdn (ktlvi, oxar mliyyatlar zr ilk
sndlrin xsusi jurnallarda ylmas, sintetik v analitik uot yazllarnn bir qeydd
birldirilmsi, Ba kitabda yalnz sintetik hesablar zr cari dvriyylrin, hm d
saldolarn ks etdirilmsi) uotun jurnal-order formasnda da geni istifad edilir.
Mhasibat uotunun bu iki formas ayr-ayr mliyyatlarn uotunda perforasiya hesab
manlarnn ttbiq edilmsin lverili rait yaradr.
Jurnal-order formas z adn onun istifadsind sas saylan jurnal-orderdn
gtrmdr. Bu forma mxtlif mlkiyyt formal mssis v tkilatlarda ttbiq edilir.
Onun istifadsinin sasn tsrrfat vsaitlri v mliyyatlarnn mhasbat uotunun
btn blmlri zr sintetik v analitik uotunu tmin edn ilk snd mlumatlarnn
mumildirilmsi tkil edir. lk snd mlumatlarnn mumildirilmsi, istifadsin
gr hesabat dvr rzind uota alnas vsait v tsrrfat mliyyatlarn ks etdirmy
rait yaradan uot registrlrind hyata keirilir. Bel hal uot iilrini memorial-order
trtib etmkdn azad edir. Tsrrfat mliyyatlarnn xronoloji v sistematik
(mntzm) yazl eyni vaxtda hyata keirilir, dvriyy cdvli is ancaq analitik
kartda aparlan hesablamalar zr trtib olunur.

150
 Bir qayda olaraq sintetik v analitik uot vahid yazl sistemi il birlikd hyata
keirilir. Analitik uot kartlar xsi hesab kimi byk hmiyyt malik olan bir sra
hesablama formalar il ala bilr.
Uotun jurnal-order formas sasn iki mhasbat registri: jurnal-order v kmki
cdvllr formasnda trtib edilir. Bundan baqa, bir sra uot mlumatlarnn
mumildirm v qrupladrma texnikasnn smrliliyini tmin etmk mqsdil xsusi
ilm cdvllri d trtib oluna bilr.
Jurnal-order-mhasibat uotunun ahmat prinsipi zr xsusi srbst vrqlrd
stun v xtlr blnm registri hesab edilir. Onlarda aparlan yazllar mliyyatn
xarakter v mzmunundan asl olaraq daxil olmu sndlr yaxud onlar sasnda trtib
olunmu jurnal v cdvllr sasn yerin yetirilir.
Jurnal-order formasnn konkret 221 Kassa hesab zr sxemini aadak kimi
tsvvr etmk olar.

Aadak hesablarn debeti 221 Kassa hesabnn krediti zr

1-li jurnal-order

Stir -si Tarix (yaxud Debet zr mxabirln hesablarn nmr v ad Kredit

hans ay n) 223/1-li 223/1-li 223/1-li 223/1-li 223/1-li v. zr
hesab hesab hesab hesab hesab i.a. yekun

Quruluuna gr iki nv jurnal-order frqlndirilir. Birinci nv jurnal-order kredit

mliyyatlarnn bir sintetik hesabda ks etdirilmsini tmin edir. Onlar mlum hesabn
kredit dvriyysini ks etdirir, yaxud hr bir snd ya da gn rzind v daha uzun dvr
zr cmldirm cdvli hesab edilir. 1 -li jurnal-orderd aparlan yazllar kassirin
gn rzind trtib etdiyi hesabata lav ediln sndlr (mdaxil v mxaric kassa
orderlri yaxud onlar vz edn sndlr) sasn hyata keirilir. Kassa sndlri az
miqdarda olduu hallarda registrd yazllarn kassirin btvlkd trtib etdiyi (3-5
gnlk, yaxud daha ox mddt zr) hesabata sasn aparlmasna icaz verilir. Bu cr
halda Tarix stununda yazllarn aparld balanc v son tarix yni, 1-3, 4-6, 7-9,
10-14, 14-17 v s. gstrilir. Mxabirln hesablar nqteyi- nzrindn gn rzind (bir
ne gn zr) myyn ediln yekun kassa hesabatnda ks etdiriln eyni mliyyatlarn
yaxud ona lav ediln sndlrin mblini hesablamaqla tyin edilir.
kinci nv jurnal-order z iqtisadi mzmununa gr eyni bir ne sintetik hesabn
kredit mliyyatlarn ks etdirmk n nzrd tutulmudur. Bu cr halda registrd hr
bir hesab n ayr blm, yaxud stun nzrd tutulur.
Snaye mssislrind msrflrin uotu n jurnal-orderl birlikd cdvl d
nzrd tutulur. Onlar bilavast jurnal-orderdn analitik gstricilr haqda mlumat ld
etmk tinlik yarandqda istifad edilir; bu cr halda vvlcdn ilk sndlrin
mlumatlarnn qrupladrlmas aparlr v ld ediln ntic jurnal-order krlr.

151
 Jurnal-order v kmki cdvllrin quruluunun sasn tsrrfat mliyyat zr
registrlrin kredit nianlri tkil edir. Bu nianlr uyun olaraq mxabirln
debetln hesablar gstrilmkl ilk sndlrin mlumatlar ancaq mvafiq hesabn
kreditin qeyd edilir.stisna hal kimi kassa, bankdak hesablama v valyuta
hesablarndak mliyyatlar, onlar uota alan hesablarn hm debeti hm d krediti zr
qeydiyyata alnr.
Ayn axrnda jurnal-orderlrin yekun mlumatlar, jurnal-orderlrin
mlumatlarndan gtrlrk, ayr-ayr hesablarda aparlan yazllarn doruluunun
yoxlanmas v mhasibat balansnn trtib edilmsi n Ba kitaba krlr. Bu ba
kitabda hr bir sintetik hesab zr giri qal, cari dvriyy v son qalq gstrilir. Ba
kitabdak cari dvriyy hm d, jurnal-orderd ks etdiriln uot mlumatlarnn
qeydiyyat hesab edilir. Cari dvriyy ancaq birinci drcli hesablar zr myyn edilir.
Sintetik hesablarn krediti zr dvriyysi bir yazlla, debet dvriyysi is mxabirln
kredit hesablar zr ks etdirilir. Ba kitabda aparlan yazllarn doruluunun
yoxlanmas btn hesablar zr dvriyy v qalqlar hesablamaqla hyata keirilir. Debet
v kredit dvryylrinin mblqlri elc d debet v kredit qalqlar bir-birlrin
brabr olmaldr. Qeyd ediln Ba kitabn formasnn sxemi aadak kimi nzrd
tutulmudur.
____ hesab zr
Ba kitab

Dvr Debet zr dvriyy Debet zr yekun Kredit zr yekun Qalq

-li jurnal - orderdn v i.a. debet kredit

--li hesabn kreditin

Ba kitab illik alr. Hr bir hesab n bir, yaxud iki shif ayrlr. Kitabda iki
shif aldqda ikinci shif sas shify lav kimi lav edilir. Ba kitaba sasn
Balans v digr hesabat formalar trtib edilir.
Uotun bu formas sxematik olaraq aadak kild tsvir edil bilr.

152
 Mhasibat uotunun jurnal-order formasnn sxemi

Sndlr

Kassa kitab Jurnal-orderlr Kmki (yma)

cdvllr

Analitik uot
registrlri (ayr- llik
ayr mliyyatlar Ba kitab
zr)

Analitik hesablar Balans v digr

zr dvriyy v hesabat cdvl-
saldo cdvllri lri

Bir sra mssis v tkilatlarda mhasibat uotunun cdvl perfokart formas

ttbiq edilir. Hmin formann tcrby ttbiqi Respublika Maliyy Nazirliyi trfindn
tvsiy olunmudur. Bu zaman uot mlumatlar hesablayc perforasiya manlarnda
fasilsiz olaraq ilnib hazrlanr.
Bu uot formasnn sas frqlndirici xsusiyyti uot qeydlri vzin sintetik v
analitik uot tabulyaqramlarndan istifad edilmsindn ibartdir. Hmin tabulyaqramlar
perforasiya manlarnn kmyil perfokartlara sasn trtib olunur v onlarda hesabat
gstricilri yerldirilir. Bundan baqa, bzi tabulyaqramlar icmal sndlr rolunu
oynayr.
Uotun bu formasnda mssis v tkilatlarda dyin perfokartlar massivi
yaradlr. lk sndlrdn mlumatlar bu perfokartlara keirilir. Bundan baqa, daimi
perfokartlar massivi yaradlr ki, onlarda qiymtlr, normalar v s. haqqnda mlumatlar
gstrilir.
Dyin perfokartlara sasn yekun v saldo perfokartlar yaradlr. Onlarn
kmyil kvartal, yaxud illik dvrlri hat edn illik snd, hesabat v qeydlrin
tabulyaqramlar trtib edilir. Yekun perfokartlarndan istifad olunmas nticsind
perfokartlar sortladrmaq v tabulyasiya etmk iinin hcmi xeyli ixtisar edilir. Saldo
perfokartlarnda hesablar zr qalqlar toplanlr. Hmin mlumatlar icmal sndlr v
hesabatlarn, habel sintetik v analitik uot registrlrinin tabulyaqramlarn hazrlamaq
n istifad olunur.
153
 Uotun bu formasnda hr bir sintetik hesab zr debet v kredit dvriyylrinin
tabulyaqramlar sintetik uot qeydlrini vz edir.
Bunlardak btn mbllr, ba kitabda olduu kimi mxabirln besablar zr
gstrilir.
Hmin tabulyaqramlara lav olaraq aydnladrmalar-analitik uot tabulyaqramlar
trtib edilir.
Sintetik uot tabulyaqramlarnn yekunlarna sasn dvriyy, saldo v s. hesabat
cdvllri trtib edilir.
Uotun bu formas sxematik olaraq aadak kild tsvir edil bilr.
Uot- hesabat sndlrinin v iqtisadi mlumatlarn mexanikldirilmi sulla
ilnmsinin daha da genilnmsi raitind sz gedn uot formas daha geni
yaylmaldr.

Mhasibat uotunun cdvl-perforasiya formasnn sxemi

Sndlr

Normalar, qiymtlr
v s. haqqnda ilk Dyin perfokartlar Kassa kitab
mlumatlar

Daimi perfokartlar

cmal snd v he-

sabat tabulyaqram-
lar

Analitik v sintetik
Yekun perfokartlar uot tabulyaqramlar

Saldo perfokartlar

Balans v sair
hesabat cdvllri

154
 Mhasibat uotunun qeyd formasnda uot iilrinin mk mhsuldarl xeyli
ykslir, mhasibat hesabatn trtib v tqdim etm mddtlri ixtisar edilir. Bu uot
formas uot icilrinin yksk mk mhsuldarln tmin etmkl, onlarn texniki idn
azad edilmsin, nzart funksiyasn gclndirmk mqsdil tsrrfat faliyytinin
daha drindn thlil olunmasna geni rait yaradr. Bundan baqa, gstriln uot
formas myyn drcd uot prosesini sadldirir v bununla da kitab v kartlarda
uot aparmaq kimi mk tutumu ox olan idn iilri azad edir v uot mlumatlarnn
dzgnlyn yksldir.
Tsrrfat idar etmk sahsind elmi-texniki inqilabn hyata keirilmsi masir
elektron hesablayc manlarla (EHM) tchiz olunmu avtomatladrlm idaretm
sistemlrinin (AS) ttbiqi il mayit edilir.
Elektron hesablayc manlardan istifad etmkl avtomatladrlm idaretm
sisteminin ttbiq olunmas qsa mddt rzind oxlu hcmd mlumatn ilnmsin v
tsrrfatn idar edilmsi prosesind bu mlumatdan operativ istifad olunmasnn tmin
olunmasna imkan yaradr.
daretmd istifad olunan mlumatn ox hisssi mhasibat uotunun kmyil
ld edilir. Ona gr avtomatladrlm idaretm sistemi ttbiq edildikd uot
mlumatlarnn toplanmas v elektron hesablayc manlarda ilnmsi, mstqil
Mhasibat uotu yarmsistemi klind x edir.
Elektron hesablayc manlar sasnda mhasibat uotu formas hllik btn
mssislrd tam yaranmamdr. Bu i tkil olunma mrhlsinddir. Lakin mhasibat
uotunun bu formas il cdvl-perfokart formas arasndak frqlr hllik aydn
myynldirilmmidir. Elektron-hesablayc manlar formas il aparlan mhasibat
uotu cdvl perfokart formasnda aparlan uota nisbtn daha srflidir. Bir qayda
olaraq ilk sndlrin mlumatlar mandayclarna (perfokartlara, perfolentlr v dal-
kartlara) keirilir. Bir sra hallarda ilk mlumatlar elektron hesablayc mann yerldiyi
yerd quradrlm periferiya avadanlndan istifad edilmkl manlara daxil edilir.
Mhasibat avtomatnn kmyi il uot mlumatlar qabaqcadan ilnir, perfocalaq
vasitsil perfolent keirilir v bellikl d elektron-hesablayc mana yerldirilir.
Mlumatlar elektron-hesablayc mana yerldiriln zaman hmin mlumatlar man
dayclarnda yalnz bir df ks etdirilir, lakin proqram mvafiq olaraq mann
hafizsind iki df (debet zr v kredit zr) tsvir edilir. Mlumatlar bir ne df
ilndiyi hallarda aray xarakterli mlumatlar da (msrf normalar, qiymtlr v c.)
elektron-hesablayc mana bir df yerldirilir. Bir qayda olaraq Elektron-hesablayc
manlar yekun gstricilri v sonrak hesabat dvrlrind istifad olunan arxiv
mlumatlarn z hafizsind saxlayr.
Mlumat banknn genilndirilmsi mqsdil elektron hesablayc mann
mlumat qurusu kimi istifad olunan xarici yma qurular, operativ v arxiv ymalara
malik ola bilr. Xarici yma qurular dyin v daimi mlumatlar ks etdirmk v
sonra onu apa vermk n nzrd tutulur. Onun mlumatlar oxstirli ilkin snd
xasslrini dayr ki, bunlara sasn d mlumatlar ilk nvbd sintetik v analitik
hesablar zr natural v pul ifadsind artan yekunlarla qrupladrlr.
155
 Operativ ymann kmyil yekun gstricilr ilnir v qrupladrlr. Burada bir
sra icmal sndlr d (mkhaqq verilmsin dair dm cdvllri, dvriyy cdvllri,
maya dyrinin kalkulyasiyas v c.) rsmiyyt salnr.
Bu cr halda elektron-hesablayc man balansn, cari v illik hesabatn, dvriyy
v saldo cdvllrinin, sintetik v analitik uotun, habel bir sra sndlrin
manoqramlarn apa hazrlayr. Arxiv ymalarnda plan, normativ xarakterli
mlumatlar, habel hesabat dvrlrin aid olan mlumatlar olur. Bu mlumatlar tsrrfat
faliyytinin thlili n zruridir.
Mhasibat uotunun elektron-hesablayc manlarda aparlmas raitind alnan
mlumatlarn bir hisssi idaretmd operativ qrarlar qbul etmk mqsdil istifad
edilir. Mlumatlarn digr hisssi is myyn hesabat dvrn aid yekun gstricilrinin
n qsa mddtd alnmasn tmin edir. Mhasibat uotunun bu formasnda uot iilri,
mliyyatn rsmiyyt salnmas zrind nzart aparmaa v tsrrfat faliyyti
gstricilrinin thlilin fikir vermy v akara xarlm knarlamalar haqqnda
operativ qrarlar qbul etmy imkan taprlar.
Uotun sadldirilmi formas iqtisadiyyatn bazar mnasibtlrin kemsi,
mxtlif mlkiyyt formalarnn, faliyyt nvlrinin v sad istehsal sahlrinin
formalamas il laqdar meydana glmidir. Bu forma son illr rzind Ba jurnal
formasnn bazar iqtisadiyyatnn tlblrin cavab vern hmiyytini myyn
sviyyd itirmsi v onlarn tcrbd ttbiq edilmsinin smrsiz olmas il laqdar
tkmilldirilmsi nticsind formalamdr. Sadldirilmi uot formasnn
formalamasna myyn mlaka malik olan sad istehsal v i prosesli elc d czi
miqdarda tsrrfat mliyyatlar aparan v mlkiyytind kifayt qdr mlak olmayan
qeyri-istehsal sahli kiik mssislrin v tkilatlarn yaranmas da tsir gstrmidir.
Btn sadalanan amillr vvllrd uot tcrbsind istifad olunan Ba jurnal
formasnn hal-hazrda kiik sahibkarlq (sonralar kiik mssis v tkilatlar adlanacaq)
subyektlrd geni ttbiq olunan mhasibat uotunun sadldirilmi formas adlanan
formasnn inkiafna lverili imkan yaratmdr.
Kiik sahibkarln mdafisi haqda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa
sasn kiik biznes subyekti kimi btn hquqi v fiziki xslr x ed bilr. Onlara
aadaklar aid etmk olar:
- iilrinin orta siyah say 100 nfrdn artq olmayan snaye, tikinti v nqliyyat
mssis v tkilatlar;
- iilrinin orta siyah say 60 nfrdn ox olmayan knd tsrrfat v elmi-texniki
sahlrin mssis v tkilatlar;
- iilrinin orta siyah say 30 nfrdn ox olmayan praknd ticart v haliy
mit xidmti gstrn mssis v tkilatlar;
- iilrinin orta siyah say 50 nfrdn artq olmayan topdan ticart v qalan sahlr
elc d digr faliyyt nvn hyata keirn mssis v tkilatlar.
Qeyd edilnlrdn baqa, qanunla kiik mssis v tkilatlarn faliyytind digr
hquqi v fiziki xslrin itirak paynn nizamnam kapitalnn 25%-dn artq olmamas
nzrd tutulmudur.
156
 Bu qanunun icrasn tmin etmk mqsdil Sahibkarln inkiafna olan
mdaxillrin qarsnn alnmas haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 28
sentyabr 2002-ci il tarixli, 790 -li frmann 10-cu bndinin 5-ci abzasnn icras il
laqdar kiik sahibkarlq subyektlrind vergiqoyma sahsind sadldirilmi sistemin
mhasibat uotunda ks etdirilmsin dair Maliyy Nazirliyinin Kiik sahibkarlq
subyektlrind vergiqoyma sahsind sadldirilmi uotun aparlmas qaydalar
hazrlanm v mvafiq qaydada Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 18
yanvar 2003-c il tarixli, 9 -li Qrar il tsdiq edilmidir.
Qaydalarn 1.2-ci bndin uyun olaraq, kiik sahibkarlq subyektlrind
sadldirilmi uotun aparlmas Azrbaycan Respublikasnn vergi qanunvericiliyin
sasn sadlmi verginin dyicilri kimi faliyyt gstrn, tkilati-hquqi v
mlkiyyt formasndan asl olmayaraq hquqi v fiziki xs saylan kiik sahikarlq
subyektlrin amil edilir.
Baqa szl, vergi qanunvericiliyinin tlblrin uyun olaraq gstriln tsrrfat
subyektlrind aktivlrin, hdliklrin v kapitallarn hrktini ks etdirn mhasibat
uotunun tkili, myyn olunmu qaydada mhasibat uotunun registrlrindn,
mhasibat hesablarndan v bu hesablar zr mvafiq mxabirlmlrdn istifad
etmkl hyata keirilir.
Bununla yana Qaydalarn 2.2-ci bndinin 2-ci abzasna uyun olaraq,
Azrbaycan Respublikas vergi qanunvericiliyin sasn sadlmi verginin dyicilri
olan kiik sahikarlq subyektlri knll olaraq mhasibat uotunu ikili yazl sulu il
qanunvericilikl myyn edilmi qaydada apara bilr.
Yuxarda gstriln Qaydalarda tsdiq edilmi lavd Kiik sahibkarlq
subyektlrinin tsrrfat mliyyatlarnn Uot kitabnn A.Glirlr v B. Xrclr
hisssind kiik sahikarlq subyektinin hyata keirdiyi tsrrfat fakt zr ld etdiyi
glirlr v kdiyi xrclr dair hesablanm v dnilmi mbllr bu Kitabn
mvafiq stunlarnda gstrilmkl Qaydalarn 2.6-c bndin sasn kiik sahibkarlq
subyektlri zr glirlrin v xrclrin uotunu Azrbaycan Respublikas Vergi
Mcllsin uyun olaraq kassa v hesablama metodu il aparlmasna imkan verir.
Bundan baqa, Qaydalarn 3.6-c bndin sasn tsrrfat mliyyatlarnn Uot
kitab 50A.Glirlr, B.Xrclr, C.Satdanknar mliyyatlar zr daxilolmalar,
Mnftin istifadsi, D.mlakn hrkti hisslrindn ibartdir.
Kiik sahibkarlq subyektlrinin gstriln i v xidmtlrdn ld etdiklri glirlri
Vergi Mcllsinin 218.1-ci maddsi il myynldirilmi hcmdn artq olduqda,
hmin sahibkarlar vergi qanunvericiliyin sasn vergilrin mumi qaydada
dnilmsinin tmin edilmsi il laqdar, Uot kitabnn yuxarda qeyd olunan 5
hissdn ibart trtib edilmsi mhasibat uotunu qanunvericilikl myyn edilmi
qaydada Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyi trfindn tsdiq edilmi
Mssislrin mhasibat uotunun hesablar planna, mhasibat uotu zr standartlara
uyun aparlmaqla mvafiq mhasibat hesabatlarn aidiyyti zr tqdim edirlr.
Kiik mssislr znn mhasibat uotunu Azrbaycan Respublikasnn Mhasibat
uotu haqqnda qanunla tyin olunmu vahid metodoloji saslar v qaydalara; mhasibat
157
uotu v mhasibat (maliyy) hesabatnn aparlmasna dair sasnamlr; mhasibat
uotu zr mxtlif uot obyektlrinin uotu qaydasn tnzimlyn sasnamlr;
maliyy tsrrfat faliyytinin mhasibat uotuna dair hesablar planna sasn aparrlar.
Kiik mssislrd mhasibat uotunun tkili zrind msuliyyt, tkilat rhbrin
hval edilir. Kiik mssisnin mhasibat uotunu mstqil struktur blmnin (xidmtin)
mhasibatlnda ba mhasib aparr. Mhasibat xidmti olmayan kiik mssislrd
mhasibat uotu v hesabatnn aparlmas mqavil sasnda ixtisaslam tkilatn
(mrkzldirilmi mhasibatln) mvafiq mtxssisi, yaxud mssis rhbrinin yazl
srncam il bu iin aparlmas etibar ediln xs trfindn yerin yetiril blr.
Kiik mssis z istehsalnn tlbatndan v seilmi idar sistemindn elc d bu
iin mrkkbliyi v ii sayndan asl olaraq mhasibat uotunun tlabata cavab vern
formasn seir. Bu zaman o aadak i xsusiyytlri nzr alnmaqla ttbiq ediln
uot registrini mstqil olaraq masir mrhld tlb olunan formaya
uyunladrmaldr:
- hesablama v ikili yazl prinsipin sasn mhasibat uotunun aparlmasn nzrd
tutan uotun vahid metodoloji sasda aparlmasn;
- analitik v sintetik uot mlumatlarnn qarlql laqd olmasn;
- ilk uot sndlrin sasn btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat uotunun
registrlrind tam ks etdirilmsini;
- kiik mssisnin tsrrfat faliyytinin idarolunmas v nzartin tkil olunmas
elc d mhasibat hesabatnn trtib olunmas n zruri gstricilr baxmndan btn
ilk sndlrin mlumatlarnn toplanmas v sistemldirilmsini.
Mhsul istehsalnn, yerin yetirilmi iin v gstriln xidmtin sad texnoloji
prosesini hyata keirn v czi tsrrfat mliyyat aparan kiik mssislr mhasibat
uotunun sad formasn ttbiq ed bilr. Bu zaman szgedn forma zr uotun tkili
n aadak ii hesablar planndan istifad etmk mqsduyun saylr.

Kiik mssisnin mhasibat uotunun

i hesablar plan
158
 Hesabn Hesabn aktivliyi
Blm Hesabn ad nmrsi (A) passivliyi (P)
Aktiv-passivliyi
(A.P)
1 2 3 4
I Blm Torpaq, tikili v avadanlqlar ( sas vsaitlr) 111 A
Dvriyydnknar Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlrin) amortizasiyas 112 P
aktivlr Torpaq, tikili v avadanlqlarla bal msrflrin kapitalladrlmas 113 A
II Blm Material ehtiyatlar 201 A
stehsalat ehtiyatlar vzldiriln lav dyr vergisi 241 A
III Blm
stehsala msrflr stehsalat msrflri 202 A
IV Blm
Hazr mhsul v Hazr mhsul 404 A
mtlr Mallar 405 A
V Blm Kassa 221 A
Pul vsaitlri Hesablama hesab 223 A
Valyuta hesab 223.1 A
Bankdak xsusi hesablar:
Akkreditivlr 224.1 A
ek kitabalar 224.2 A
Kredit kartlar 224.2 A
Sair qsamddtli maliyy aktivlri (Maliyy qoyulular) 231-235 A
VI Blm Malsatan v podratlar uzun/qsamddtli kreditor borclar 431-531 P
Hesablamalar Alc v sifariilrin uzun/qsamddtli debitor borclar 171-211 A
Vergi hdliklri 521 A
Sosial sorta v tminat zr hdliklr 522 P
myin dnii zr ii heytin olan borc 533 P
Mxtlif debitor v kreditorlarla hesablamalar 538 A-P
VII Blm
Kapital Nizamnam kapital 301 P
VIII Blm
Maliyy nticlri Mnft v zrr 801 A-P
Kiik mssislrd mhasibat uotunun sadldirilmi formas iki sulla aparla bilr.
1. Mhasibat uotunun sad formas onun mahiyytindn asl olaraq ilk sndlrin
qeydiyyatna sasn ba vermi mliyyatlarn mblqlrini analitik v sintetik hesablarn
registri hesab ediln hesablar zr bldrmkdn elc d mhsulun (iin, xidmtin)
maya dyrinin v maliyy nticlrinin bir uot registrind-tsrrfat mliyyatlarnn
uotu kitabnda (k-1-li formada) aparlmasndan ibartdir. Ttbiq ediln hesablar zr
kitabn konkret formas myyn edilmmidir. Buna gr hr bir kiik mssis uotda
istifad olunan zruri hesablarn miqdarn srbst myyn edir v qeyd ediln kitablarda
mvafiq yazllar aparr.
Kiik mssislr tsrrfat mliyyatlarnn uotu kitabn aylq amaqla hesablar
zr mliyyatlarn uotu n cdvl kilind yaxud btn hesabat ili rzind ba vern
mliyyatlarn uotu aparlan kitab (jurnal) formasnda apara bilrlr. Bu cr halda hmin
kitab (jurnal) unurlanmal v nmrlnmlidir. Kitabn (jurnaln) sonunda shflnmi
shiflrin say gstrilmkl kiik mssisnin rhbri v ba mhasibinin imzalar
elcd mssisnin mhr il tsdiq olunmaldr. Kitabn aparlmas tyin olunmu
qaydadan v digr uot formalarndan: kassa kitabndan; mdaxil v mxaric kassa
sndlrinin qeydiyyat jurnalndan; mkhaqq zr xsi hesab jurnalndan v i.a.-dn
istifadni istisna etmir.

159
 Mhasibat uotunun sad formas zr registrin trtib edilm qaydasn aadak
sxemdki kimi tsvvr etmk olar.
Mhasibat uotunun sad formas zr
Sxem

Sndlr

mkhaqq v Kassa kitab

sair mliyyat-
larn uotu
cdvli
Tsrrfat mliyyatla-
rnn uotu kitab

Hesabat (balans v
digr formalar)

Kiik mssislr mhasibat uotunun sad formasn aadak rtlr:

- z xsusi sas vsaiti olmadqda;
- hesabat ilind materiallarn czi miqdarda daxil olmas v tamlqla mhsul
(i, xidmt) istehsalna istfad edildikd;
- satlm mhsullara gr malalanlarla elc d malsatan v podratlardan
alnm material dyrlilrin, yerin yetirilmi ilr v gstrilmi xidmtlr
gr hesablama mliyyat ba vern anda aparldqda, yni ayn axrna mvafiq
borc qalmadqda;
- sifaril grln ilrin, bitmmi istehsaln mhsullarnn hr ay satn
hyata keirn istehsal olduqda;
- malsatanlarn kdiklri msrflrin avans olaraq verilmsi aparlmadqda ttbiq
ed bilr.
2.Balansnda xsusi sas vsaiti olan, myyn material ehtiyatna malik olmaqla
malsatan v malalanlarla hesablaman vvlcdn v sonradan aparan kiik mssislr
mhasibat uotunun zruri tsdiq olunmu registrlrindn istifad ed bilr. Uot registri
kimi tkilatn mlaknn v onun mnbyinin uotu n skkiz cdvldn (B-1-dn B-8 kimi)
v bu cdvllrin mlumatlarn mumildirmk v aparlan yazllarn dzgnlyn
yoxlamaq n bir ahmat cdvlindn (B-9-li cdvl) istifad
_______________
Sxemdki nianlr aadaklar ifad edir:
tsrrfat mliyyatlarnn yazl
-- zlm aparmaq
edilir. Mhasibat uotunun aparlmasnn ikinci sulu aadak qaydada yazllarn
aparlmasn nzrd tutur.
160
Cdvllrdn istifad edilmkl mhasibat uotu formasnn ttbiqi qaydas
Sndlr

Kassa kitab
Cdvl (1-8)

ahmat cdvli

Dvriyy cdvli

Hesabat (balans
v digr formalar)

Mlumatlarn kompyuterl ilnmsi. 1 Uotun kompyuter formas yaxn kemiin

znmxsus xsusiyytlrini xarakteriz edrk mumi prinsip sasnda formalar. O, bir
trfdn onun slfi olan kitab formasnn z aktualln itirdiyini xarakteriz edir.
Kompyuter uotu kitab uotu kimi informasiyalarn uot sistemin daxil edilmsini v
bu sistemin faliyyt gstrmsi qaydasn tmin etmyi tlb edir. Bu informasiyalarn uot
sistemind ilnmsi btn hallarda avtomatik yerin yetirilir.
Bellikl, kompyuter uotu kitab uotunun srt texnoloji qanunauyunluunun
sralarnda keid mrhlsini oynayr.
Hal-hazrda briyyt, uotun kitab formasn tam mnimsmi, ancaq ondan ox
uzaa getmmidir.
Bununla laqdar olaraq bel bir sual meydana xr, hans sni zehnin inkiaf
sviyysi kompyuter uotunu vz edck v bu n vaxt ba verck? lbtt, bu yaxn
glcyin ii deyil.
Bu gn bir ey aydndr ki, kompyuter uotu metodoloji sviyyd yerin
yetirilmlidir. Hal-hazrda yerin yetiriln ilr qarya qoyulan proqramn tlblrin demk
olar ki, cavab vermir. Proqram mhsullar qoyulmu yeni metodoloji imkan-lardan tam
istifad etmk vzin kitab formasnn prinsiplrini tqlid edir. Burada sasn shbt hans
metoddan istifad etmkdn deyil, uot prosesind hans texniki vasitdn istifad
olunmasndan getmlidir. Btn bunlar biz ox maraql bir nticy: kompyuter uotunun
bir sra lamtlrind, xsusil zruri hesablamalarn aparlma-snda kompyuterdn
istifadnin hmiyytli olmasn tsdiq etmy rait yaradr.

_______________________
1. Bax nvr Salahovun daha geni yazd Mhasibat uotunun kompterldirilmsi. Kooperasiya nriyyat.
Bak, 2008 drsliyin.

BLM 10. SAS TSRRFAT FAKTLARININ UOTU PRNSPLR

161
 10.1. Tchizat proseslri v onlarn tyinat

Mssis v tkilatlarn faliyyti sasn tsrrfat mliyyatlar il baldr. Bu

mliyyatlar konkret proseslrdn (mrhllrdn) kerk tsrrfat faliyytini
formaladrr v ona sasl istiqamt verir. Ona gr d bu proseslrin uotu il yaxndan
tan olmaq mqsduyun olar.
Mssis v tkilatlarn tsrrfat faliyytinin uotu, tsrrfat vasitlri v
onlarn mlglm mnblrinin hrktini ks etdirmkl mhdudlaa bilmz.
Tsrrfat proseslrin v plan taprqlarnn yerin yetirilmsin nzart etmk, plandan
(taprqdan) knarlamalar operativ surtd akara xarmaq n uot, mxtlif
kmiyyt v keyfiyyt gstricilri haqda mlumat vermlidir.
Mssis v tkilatn iinin kmiyyt gstricilri bu v ya digr proseslrin hcm
gstricilridir. Bel ki, mssisnin ii zrind nzart etmk n hr eydn vvl
snaye mssislrind istehsal olunmu mhsulun miqdar v ticart mssislrind mal
dvriyysinin hcmi haqqnda mlumat olmaldr.
Mssisnin faliyytinin yaxladrlmasnda kmiyyt gstricilri zrind
nzartin aparlmas mhm hmiyyt malikdir.
Hqiqi yerin yetirilmi iin v ya mal dvriyysinin hcmini planda (taprqda)
nzrd tutulmu hcm v dvriyy il mqayis etmkl plann (taprn) yerin
yetirilm drcsini myyn etmk olar. Keyfiyyt gstricilri is bu v ya digr
prosesin hyata keirilmsinin iqtisadi smrliliyini xarakteriz edir. Bunlardan n sas
mssisnin faliyytinin maliyy nticlri gstricisidir.
Hal-hazrda bel gstricilr mnft v rentabellik, hm d mk mhsuldarl
gstricilri aiddir. Baqa keyfiyyt gstricilri mssisnin tsrrfat faliyytinin
xarakterindn v hyata keiriln prosesin xsusiyytindn asldr.
stehsal mssislrinin, yni snaye, knd tsrrfat mssislrinin, ticart
tkilatlarnn iini xarakteriz etmk n mtlq onlar trfindn tdark edilmi mk
yalarnn, istehsal edilmi v satlm mhsulun, satnalnm v satlm mallar
haqqnda mlumatlarn olmas tlb olunur.
Btn hat ediln ilr mssis v tkilatlarn tsrrfat faliyyti il laqdar
olduundan uot dilind onu bir-biri il laqli tsrrfat proseslri (mrhllri)
adlandrrlar. Bu proseslr tchizat, istehsalat v sat proseslri daxildir. Hmin
proseslri ayr ayrlqda nzrdn keirk.

10.2. Tchizat prosesinin uotu

Mlum olduu kimi, hr bir mssis istehsal prosesini normal hyata keirmk
n zn lazm olan mk yalar il tchiz etmlidir. Tchizat prosesi, mliyyatlarn
el bir mcmuyudur ki, onlarn nticsind mssis zn mhsul istehsal etmk n
lazm olan mk yalar il tmin edir.
Hr bir mssisd mk yalar il tmin edilm tsdiq edilmi tchizat planna
(proqnozuna) uyun olaraq hyata keirilir. Mssis ald mk yalarnn (xammal,
162
material, yanacaq v i.a.) dyrini malsatanlara myyn edilmi (razladrlm)
qiymtl dyir. Mssis trfindn malsatana dniln hmin mbl onlarn al
dyri deyilir.
Bundan vvl mssis mk yalarnn (xammal, material, yanacaq)
boaldlmas, danmas, yklnmsi v i.a. laqdar olan bir sra xrclr d kir. Bel
xrclr nqliyyat-tdark xrclri deyilir. ld edilmi mk yalarnn dyri v
nqliyyat-tdark xrclri birlikd onlarn hqiqi maya dyrini tkil edir. Tchizat
prosesi plana (proqnoza) uyun hyata keirildiyin gr hmin planda (proqnozda)
tchizatn hcmi, daha dorusu, myyn dvr rzind ld edilck mk yalarnn
miqdar v plan maya dyri gstrilir.
Tchizat prosesinin uotunun sas vzifsi tchizatn hqiqi hcmini v ld
edilmi mk yalarnn hqiqi maya dyrini myyn etmkdn ibartdir.
Tchizatn hqiqi hcmini myyn etmk n mhasibat uotu myyn dvr
rzind mssis trfindn ld edilmi mk yalarnn miqdar v nvlri haqqnda
mlumat vermlidir. Hmin mlumatlar hm natura hm d pul ifadsind verilmlidir.
Ayr-ayr mk yalarnn tdark haqqnda mlumatlar tchizat plannn
(proqnozunun) mumilikd yerin yetirilmsini xarakteriz edn gstricilr ld etmy
imkan verir.
Bununla yana mhasibat uotu mk yasnn hr bir nvnn tdark n
mssis trfindn srf ediln msrflrin hqiqi mbli haqqnda gstricilri d tmin
etmlidir. ld edilmi mk yalar mhasibat hesablarnda hqiqi maya dyri il, al
qiymti v ya plan maya dyri il ks etdiril bilr. Cari uotda onlarn hans qiymtl
qiymtlndirilmsindn asl olmayaraq, balansda hqiqi maya dyri il ks etdirilir. Ona
gr d materiallarn (mk yalarnn) cari uotda hans qiymtl
qiymtlndirilmsindn asl olmayaraq hqiqi maya dyrinin myyn edilmsi tlb
olunur.
Tchizatn hqiqi hcmi Materiallar hesabnn debetind toplanm mblin
yekununa sasn tyin edilir. mk yalarnn hqiqi maya dyri hmin hesabn
debetind olan mlumatlara sasn myyn edilir. mk yalarnn (materiallarn)
hqiqi maya dyrini tyin etmk n Materiallar hesabnn debetindki srbst al
qiymtinin zrin nqliyyat tdark xrclrini lav etmk lazmdr. Lakin sintetik
hesablarn kmyil yalnz mumilikd tdark edilmi mk yalarnn maya dyri
haqqnda mlumat ld etmk olur. Bel mlumatlara is tchizat prosesinin kmiyyt
gstricilri zrind nzarti hyata keirmkl nail olmaq olmaz. Tlb olunan nzarti
hyata keirmk n ld edilmi hr bir material, hr bir nv yanacaq haqqnda
mlumat olmaldr. ld edilmi mk yalarnn (materiallarn) uotunu aparmaq n
Materiallar sintetik hesabndan istifad edilmkl, onlarn ayr-ayr nvlrinin miqdar
v dyri haqqnda mlumatlar vern gstriln hesabn (Materiallar hesabnn)
trkibind, alm mvafiq analitik hesablardan istifad edilir. Malsatanlardan alnm bu
material qiymtlilri, habel nqliyyat tkilatlarnn gstrdiklri xidmtlr n
(yklrin danmas zr) hesablamalarn uotu passiv Malsatan v podratlarla
hesablamalar hesabnda aparlr.
163
 Qvvd olan sndlr sasn (hesab fakturalara, nqliyyat qaimlrin,
kommersiya aktlarna v i.a.) malsatanlardan daxil olmu v mssisnin anbarna
mdaxil edilmi mk yalar (materiallar) mhasibat uotunda aadak yazlla (al,
srbst liberallam, mqavil qiymti il) ks etdirilir:
Debet Material ehtiyatlar hesab
Kredit Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli kreditor borclar hesab.
Yklrin danmas, yklnib - boaldlmas n nqliyyat mssislrindn v
baqa tkilatlardan daxil olan hesabnamlrin dyri d Material ehtiyatlar hesabnn
debetin, Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli kreditor borclar hesabnn
kreditin yazlr.
Malsatanlarn dm sndlrinin mbli dnildikc bankn xarna sasn
bel mhasibat yazl trtib olunur:
Debet Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli kreditor borclar hesab
Kredit Bankdak hesablama hesab.
Bellikl, Material ehtiyatlar hesabnn debetind, ld ediln material
qiymtlilrinin mumi hcmini, yni hqiqi maya dyrini hesablamaq n lazm olan
btn mlumatlar (satnalma qiymti v nqliyyat - tdark xrclri) toplanr v sonra
onlar hmin hesabn kreditindn mvafiq hesablara hqiqi maya dyri il silinir (vvlc
bu mliyyat satnalma, mqavil, srbst liberallam qiymtl silinir). Bu qiymtlrin
zrin nqliyyat-tdark xrclrini lav etmkl hqiqi maya dyri ld edilir.
Material qiymtlilrinin ayr-ayr nvlrinin hqiqi maya dyrini myyn etmk
n srbst qiymtlr qar nqliyyat - tdark xrclrinin faizini myyn etmk
lazmdr. Bundan sonra myyn edilmi faizin kmyil analitik hesablarn
mlumatlarna sasn hr bir material nvn v ya qrupuna dn nqliyyat-tdark
xrclri tyin olunur. Tyin olunmu mbli materiallarn srbst al qiymtinin zrin
lav etmkl onlarn hr bir nvnn hqiqi maya dyri myyn edilir.

Tchizat prosesinin mhasibat uotunun mumi xarakteristikas aadak sxemd

verilmidir (sxem 1).
Malsatan v podratlara uzun/
Debet qsamddtli kreditor borclar Kredit Debet Materiallar ehtiyatlar hesab Kredit

1) 1)

2) 2)

164
 Hesablama v
Debet, yaxud valyuta hesab Kredit

3) 3)

Kassa, Thtlhesab mbllr

Debet hesab Kredit

4) 4)

Sxemd gstriln mliyyatlarn izah

1. Satnalnm v mssisy daxil olmu, lakin hl dyri dnilmmi

materiallarn al (mqavil, srbst qiymtl) dyri.
2. Materiallarn danmas, yklnib boaldlmas zr nqliyyat idarlrinin v baqa
tkilatlarn xidmtinin dyri.
3. Materiallarn tdark il laqdar xrclrin hesablama, yaxud valyuta hesabndan
dnilmsi.
4. Materiallarn tdark il laqdar xrclrin kassadan, yaxud thtlhesab xs
trfindn dnmsi.
ndi d tchizat prosesinin uotunu konkret misalla nzrdn keirk. Bu mqsdl
bir ne mliyyat gtrk v onlarn sintetik v analitik hesablarda ks etdirilm
qaydasn izah edk.
mliyyat 1. Mssisy A v B material daxil olmudur. Lakin onlarn al
dyri hl malsatanlara dnilmmidir:

A material 250000
B material 280000
Cmi: 530000

Bu mliyyat satn alnm materiallarn al dyrini v bu mblin hl

malsatanlara dnilmdiyini gstrir. Ona gr d hmin mbl qdr mssisnin
malsatanlara borcu ml glir v onu Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli
kreditor borclar hesabnn kreditin, Material ehtiyatlar hesabnn debetin yazmaq
lazmdr. Hmin mliyyat Material ehtiyatlar hesabnda ks etdirmkl yana biz
satnalnan materiallarn ayr-ayr nvlrinin d maya dyrini hesablama qarmza
mqsd qoyuruq. Lakin satnalnm mxtlif nv material qiymtlilrinin maya dyrini
Material ehtiyatlar sintetik hesabnn kmyi il ayr-ayrlqda hesablamaq tindir.
Ona gr ki, mssis trfindn satnalnan oxlu miqdarda mxtlif nv material
qiymtlilri Material ehtiyatlar hesabnda mumilikd uota alnr. Mxtlif nv
material qiymtlilrinin hqiqi maya dyrini hesablaya bilmk n Material
ehtiyatlar hesabnn trkibind hr bir material nv n ayrca analitik hesab amaq
v material mssisy daxil olduqca onlar al qiymti il (mqavil, srbst,
liberallam qiymtl) Material ehtiyatlar hesabnn debeti il yana hr bir material
165
nv n alm analitik hesablarn da debetin yazmaq lazmdr. Bu mqsdl
materiallarn tdark il laqdar olan nqliyyat-tdark xrclrini uota almaq n
Material ehtiyatlar hesabnn trkibind material qruplar n ayrca Materiallarn
tdark zr nqliyyat-tdark xrclri adl analitik hesab amaq tlb olunur.
Materiallarn tdark zr nqliyyat-tdark xrclrini (dama, boaltma, yklm,
saxlama v i.a.zr) Material ehtiyatlar hesabnn debetin yazmaqla yana, qeyd
ediln analitik hesabn (Materiallarn tdark zr nqliyyat-tdark, xrclri
hesabnn) debetind d ks etdirilmlidir.
mliyyat 2. Frz edk ki, materiallarn tdark zr aadak xrclr ba
vermidir.
a) dmir yolu xrci n dmir yolu idarsindn daxil olmu hesabnamnin
mbli 48000 manat
b) materiallar boaldan fhllr mk dmsi mbli 2000 manat
c) fhllrin mk dmsin mvafiq olaraq sosial-sorta
v tminat orqanlarna hesablanm ayrma mbli 700 manat
) materiallarn dmir yolu idarsindn mssisy qdr
avtomobil nqliyyat il danmas n xidmt
gstrn avtomobil nqliyyat kontorundan daxil olmu
hesabnamnin mbli 1300 manat
d) materiallarn mssisy qdr danmas n thtlhesab
xs trfindn dnilmi mbl 1000 manat
Cmi: 53000 manat
Materiallarn tdark il laqdar olan xrclr maya dyrinin sas nsrlrindn
biridir. Ona gr d ld ediln materiallarn maya dyrini hesablaya bilmk n hmin
xrclrin cmi Material ehtiyatlar hesabnn debetin yazlm al dyrinin zrin
lav edilmkl yana Material ehtiyatlar hesabnn trkibind ayrca alm
Materiallarn tdark zr nqliyyat-tdark xrclri analitik hesabnn debetind d ks
etdirilmlidir. Hmin xrclr yuxarda gstrdiyimiz hm A hm d B materiallarnn
tdark il laqdardr. Buradan materiallarn (A v B) tdark il laqdar olan
xrclri iki material nv arasnda bldrmk zrurti meydana xr. Ona gr d
vvlc satnalnan materiallar al dyri il hesablarda aadak mhasibat yazl
il ks etdirk:
Debet Material ehtiyatlar hesab 530000 manat
O cmldn:
onun A material analitik hesab 250000 manat
B material analitik hesab 280000 manat
Kredit Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli
kreditor borclar hesab 530000 manat
Materiallarn tdark il laqdar olan nqliyyat-tdark xrclri:
Debet Material ehtiyatlar hesab v alm
Nqliyyat-tdark xrclri analitik hesab 53000 manat
Kredit Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli
166
 kreditor borclar hesab (materiallarn dmir
yolu v avtomobil nqliyyat il danmas xrclri)
(48000 manat + 1300 manat) 49300 manat
Kredit myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab
2000 manat
Kredit Sosial sorta v tminat zr hdliklr hesab 700 manat
Kredit Thtlhesab mbllr hesab 1000 manat
Materiallarn satnalnmas v tdark il laqdar olan xrclr malsatanlara,
nqliyyat idarlrin, ii heytin, sosial sorta v tminat orqanlarna dnildikd
mhasibat uotunda aadak yazllar aparlr:
Debet Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli
kreditor borclar hesab (materiallarn al dyri
530000 manat + nqliyyat tkilatlarnn xidmti
49300 manat) 579300 manat
Debet myin dnii zr ii heytin olan borclar hesab 2000 manat
Debet Sosial sorta v tminat zr hdliklr hesab 700 manat
Kredit Hesablama hesab 580000 manat
Kredit Kassa hesab 2000 manat
Hmin mliyyatlar hesablarda sxematik kild aadak kimi ks etdirmk olar:
Malsatan v podratlara uzun/
Debet qsamddtli kreditor borclar Kredit Debet Material ehtiyatlar hesab Kredit
_____________________________________ ___________________________________
3) 579300 1) 530000 1) 530000
2) 49300 2) 53000

Dvriyy 579300 579300 Dvriyy 583000

Son qalq - - Son qalq 583000

Analitik hesablar

Debet Amaterial Kredit Debet B material Kredit

________________________
1) 250000 1) 280000
_______________________ _______________________
Dvriyy __ Dvriyy __
250000 280000
___________________ ______________________
Son qalq Son qalq
250000 280000

Debet Hesablama hesab Kredit

q 1 . 1000000 3) 580000

Dvriyy- 580000
S 2 . 420000

myin dnii zr ii heytin Materiallarn tdark zr

167
Debet olan borclar hesab Kredit Debet nqliyyat-tdark xrclri Kredit
_________________________________________ _______________________________________
3) 2000 2) 2000 2) 53000
________________________________________ _______________________________________
Dvriyy 2000 2000 Dvriyy 53000
son qalq - - son qalq 53000

Grndy kimi Material ehtiyatlar sintetik hesabnn debet dvriyysi (583000)

tchizat prosesinin mumi hcmini gstrir. Bu gstrici satnalnm materiallarn al
dyrindn (530000) v satnalnma il laqdar olan nqliyyat-tdark xrclrindn
(53000) ibartdir. Bellikl, sintetik hesabda materiallar, onlarn satn alnd hqiqi
maya dyri il uota alnr v hmin qiymtl d balansda ks etdirilir.
Satnalnan hr bir material nvnn maya dyrini tyin etmk n analitik
hesablarn mlumatlarndan istifad edilir. Yuxardak misaldan grnr ki, mssis
satnalma dyrindn (mqavil, srbst v i.a.) baqa (530000) hr iki material nvnn
ld edilmsin (A v B) nqliyyat-tdark xrclri kmidir -(53000). Ona gr d
hr bir material nvnn (A v B) hqiqi maya dyrini hesablamaq n vvlc
nqliyyat-tdark xrclrinin cmini 100- vurub, materiallarn satnalma dyrin
(mqavil, srbst v i.a.) blmk yolu il nqliyyat tdark xrclrinin cminin satnalma
qiymtin nisbtn faizini tapmaq lazmdr. Bu bizim misalmzda aadak kimi:

53000
= 10% tkil edr.
530000

Burada hr bir material nvn (A v B) dn nqliyyat-tdark xrclri

aadak kimi tkil edr:
250000x10%
A material zr = 25000 manat
100

280000x10%
B material zr = 28000 manat
100

Cmi: 53000 manat

Ayr-ayr material nvlrinin hqiqi maya dyri is bel olar:

A materialnnk 250000 + 25000 = 275000 manat.
B materialnnk 280000 + 28000 = 308000 manat.
______________________________
Cmi: 583000 manat.
Apardmz hesablamalara sasn ayr-ayr material nvlrinin hqiqi maya dyri
kalkulyasiyasn trtib etmi olsaq aadaklar alarq:

Materiallarn hqiqi maya dyrinin kalkulyasiyas

168
 manatla
Msrf maddlri Materiallarn ad
A B
1. Satnalma (mqavil, azad) dyri 250000 280000
2. Nqliyyat tdark xrclri 25000 28000
Cmi: 275000 308000
Buradan hr iki material (A v B) nvnn hqiqi maya dyri 583000
(275000 + 308000) tkil edir v Materiallar hesab is kalkulyasiya hesab vzifsini
yerin yetirr.

10.3. stehsal prosesinin uotu

stehsal prosesinin uotu zlynd mhsulun hazrlanmas zr mliyyatlarn

mcmuyunu tkil edir.
stehsal prosesind mk yalar hazr mhsula evrilir. Fhl istehsal altlrinin
kmyi il mk yalarna tsir edrk onlara yeni kil verir. Bu zaman istehsal prosesi
sas rt vasitsil: insan myi, mk yalar v mk vsaitlri il hyata keirilir.
Bunun nticsind istehsal mssislrinin mvafiq msrflri yaranr. Mhsulun
hazrlanmas il laqdar olan msrflr istehsal prosesind itirak edn fhllrin
mkhaqq, mhsulun hazrlanmasna srf ediln mk yalarnn dyri v istehsal
prosesind itirak edn mk vsaitinin khnlmsi (amortizasiyas) daxildir. Bundan
lav, istehsal mssislrind istehsaln idar edilmsi v ona xidmt gstrilmsi il
laqdar bir sra xrclr d ba verir. Bu cr xrclr idar v xidmtedici heytin
mkhaqq, mumistehsalat v mumtsrrfat ehtiyaclarna srf edilmi mk
yalarnn dyri, habel mumi tsrrfat binalarnn v baqa mk vsaitlrinin
khnlmsi (amortizasiyas), pot, teleqraf, dftrxana, binalarn qzdrlmas v s. xrclr
daxildir. Btn bu msrflrin cmi hazrlanan mhsulun istehsal maya dyrini tkil
edir. Demli, istehsal prosesinin mhasibat uotu bir trfdn mhsulun istehsalna srf
olunan msrflri, digr trfdn is hazr mhsul buraxln ks etdirmlidir.
Mssis trfindn mhsulun stehsalna srf edilmi btn msrflrin pulla ifad
olunmu mumi mbli istehsal edilmi mhsulun maya dyrini tkil edir. Mlum
olduu kimi istehsal prosesinin son nticsi hazr mhsul hesab olunur. stehsal prosesinin
mhasibat uotu mssisnin istehsal faliyyti zaman kdiyi msrflrin hcmini v
quruluunu gstrmkl istehsalatdan hazr mhsul buraxln xarakteriz edn
mlumatlarn ld olunmasn tmin etmlidir.
Mssislrin istehsal faliyyti, veriln taprq-plan sasnda hyata keirilir. Bu
zaman aadak iki mhm gstrici myyn edilir:
stehsal edilmi mhsulun miqdar;
Mhsulun ayr-ayr nvlrinin maya dyri.
Bu iki gstricinin yerin yetirilmsini tmin etmk n istehsal prosesinin
mhasibat uotu iki vzifni yerin yetirmlidir. Hm btnlkd, hm d ayr-ayr nvlr
zr istehsal ediln mhsulun mumi miqdarn myyn etmk yolu il istehsaln hcmi
169
tyin olunur. Mssis trfindn buraxlan btn mhsullarn ayr-ayrlqda hr bir
nvn dn msrflrin hcmi tyin edilmkl mhsulun maya dyri hesablanr.
Bu mqsdl cari mhasibat uotunda myyn hesablar ttbiq edilir. Bel
hesablara stehsalat msrflri, Kmki istehsalat, mumistehsalat xrclri v
mumtsrrfat (inzibati) xrclr hesablarn aid etmk olar.
stehsalat msrflri v Kmki istehsalat hesab v subhesablarnn debetind
ay rzind mhsul istehsalna kilmi msrflr: srf olunan materiallarn maya dyri,
istehsal fhllrinin mkhaqq, sosial sorta v tminat orqanlarna ayrmalar, yanacaq,
elektrik enerjisi, istehsala xidmt v onun idar edilmsi zr xrclr ks etdirilir.
Szgedn hesablarn kreditind is istehsalatdan buraxlm mhsullarn v gstrilmi
xidmtlrin maya dyri gstrilir. stehsalat msrflri hesab v Kmki istehsalat
subhesabnn qal, istehsal qurtarmam mhsulun mvcud olduunu, yni materiallarn
qismn emal olunduunu, lakin hl hazr mhsula evrilmdiyini gstrir. Balans trtib
etdikd hmin qalq aktivd ks etdirilir v bitmmi istehsala vsait qoyuluunu gstrir.
Bellikl, qaln xarakterin gr stehsalat msrflri hesab v Kmki istehsalat
subhesablar aktiv hesablardr.
mumistehsalat v mumtsrrfat (inzibati) xrclri hesablarnn debetind ay
rzind istehsaln idar edilmsi v ona xidmt gstrilmsi il laqdar olan xrclr
toplanr. Ayn axrnda bu hesablarn debetind toplanan btn xrclr sas istehsalat v
kmki istehsalat hesablarnn debetin, mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri
hesablarnn is kreditin yazlr v bellikl, hmin hesablar balanr v onlarn qal
olmur. Demli, bu hesablar n aktiv, n d passiv hesablardr.
stehsalat msrflri hesab hr eydn vvl sas istehsala msrflri uota
almaq n nzrd tutulmudur. sas istehsal dedikd mssisnin hazrlad mhsulun
yaradld (istehsal olunduu) sah baa dlmlidir. Msln, sas istehsala neft
hasilat, neft emal, neft - manqayrma mssislri, boru zavodlar, toxucu fabrikind
yirm, toxuma v boyama sexlri, konserv istehsal, tullantlardan geni istehlak mallar
istehsal edn sexlr aiddir. Btn bu mssis v sexlr sasn knara, yni baqa
mssislr v ticart tkilatlarna satlas mhsullarn istehsal il mul olurlar. Bu
cr mhsullara mtlik mhsul deyilir.
sas istehsaldan frqli olaraq kmki istehsal el mhsulun istehsal il mul
olur ki, o, btnlkl knara satlmayaraq, sas istehsalda istifad olunur. Kmki
istehsala zavodun buxar vern sexlri, tmir, nqliyyat v alt sexlri aid ola bilr. Bu
sexlrin xrclrini uota almaq n Kmki istehsalat subhesabndan istifad olunur.
stehsalat msrflri v Kmki istehsalat subhesablarnn debetind sas istehsal v
kmki istehsal sexlrinin btn msrflri toplanlr. Xrclrin ox hisssi bu hesablara
birbaa yazlr, yerd qalan xrclr, vvlc mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri
hesablarnda ks etdirilir, ay qurtardqdan sonra is bldrm yolu il bu hesablardan
kalkulyasiya obyektlrin (sas istehsalat v kmki istehsalat hesablarna) krlr.
Mhsul buraxln uota almaq n iki variant ttbiq oluna bilr.
Birinci variant. stehsalat msrflri hesabnn kreditindn ay rzind buraxlm
mhsul plan maya dyri il silinir. Bu zaman stehsalat msrflri hesabnn kreditin,
170
Hazr mhsul hesabnn debetin yazl verilir. Ayn axrnda mhsulun hqiqi maya
dyri hesablandqdan sonra plan maya dyri hqiqi maya dyrin atdrlr. stehsalat
msrflri hesabnn debet mbli (bitmmi istehsala msrflri xdqdan sonra)
kredit mblindn ox olduqda aradak frq plan maya dyrin qar artq xrc yol
verildiyini gstrir v o msbt (+) iar il Hazr mhsul hesabnn debetin,
stehsalat msrflri hesabnn kreditin, ksin sas istehsalat hesabnn kredit
mbli (mhsulun plan maya dyri) debet mblindn ox olduqda is aradak frq
plan maya dyrin qar qnati gstrir v mnfi (-) iar il Hazr mhsul hesabnn
debetin, stehsalat msrflri hesabnn kreditin yazlr. Bu mliyyatlardan sonra
stehsalat msrflri hesab balanr. gr mssisd bitmmi istehsal qal olarsa
hesabn debet qal ola bilr. Bu qalq balansn aktivind gstrilir.
Misal:
sas istehsala material, istehsal fhllrinin mkhaqq, mumistehsal v
mumtsrrfat xrclri silinmidir.
Debet stehsalat msrflri hesab 1070 min manat
Kredit Material ehtiyatlar hesab 350 min manat
Kredit mk dnii zr ii heytin
olan borclar hesab 360 min manat
Kredit mumistehsalat xrclri hesab 220 min manat
Kredit mumtsrrfat xrclri hesab 140 min manat
1. Hazrlanm mhsul plan maya dyri il anbara mdaxil
edilmidir:
Debet Hazr mhsul hesab. 980 min manat
Kredit stehsalat msrflri hesab 980 min manat
2. Hazr mhsulun plan maya dyrin qar artq xrc (+)
silinmidir:
Debet Hazr mhsul hesab + 20 min manat
Kredit stehsalat msrflri hesab + 20 min manat
Hmin yazllar hesablarda sxematik kild aadak kimi ks etdirilir (min
manatla):
Debet Material ehtiyatlar hesab Kredit Debet mumtsrrfat (inzibati) xrclr hesab Kredit
S-do 350 1) 350 Dvriyy 140 1) 140
Dvriyy 350 Dvriyy - 140
Son qalq - - Son qalq - -

myin dnii zr ii heytin

Debet olan borclar hesab Kredit Debet stehsalat msrflri hesab Kredit
1) 360 1) 1070 2) 980
O cm.bitmmi 3) +20
Istehsal - 870
Dvriyy 360 Dvriyy 1070 1000
Son qalq 360 Son qalq 70

171
 Debet mumistehsalat xrclri hesab Kredit Debet Hazr mhsul hesab Kredit
Dvriyy - 220 1) 220 2) 980
3) + 20
Dvriyy - 220 Dvriyy - 1000
Son qalq - - Son qalq 1000
(hazr mhsulun -
hqiqi maya dyri
980 + 20)

kinci variant. stehsalatdan buraxlm hazr mhsulun hqiqi istehsal maya

dyri stehsalat msrflri, Kmki istehsalat subhesabnn kreditin, Buraxl
(yklnmi mhsul i v xidmtlr) subhesabnn debetin silinir. Hmin mhsul plan (v
ya normativ) maya dyri il Hazr mhsul hesabnn debetin Buraxlm (yklnmi)
mhsul, i v xidmtlr hesabnn kreditin yazlr. Sonra Buraxlm (yklnmi)
mhsul, i v xidmtlr hesabnn kredit mbli (mhsulun normativ v ya plan maya
dyri) debet mbli il (hazr mhsulun hqiqi maya dyri il) mqayis edilmkl
hazr mhsulun plan (normativ) maya dyrin qar knarlama (qnat v ya artq xrc)
myyn olunur. gr hesabn kredit mbli debet mblindn ox olarsa aradak frq
plan (normativ) maya dyrin qar qnati, ksin olduqda is artq xrci gstrir.
Qnat mnfi (-) artq xrc is msbt (+) iar il Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v
xidmtlr hesabnn kreditin Hazr mhsul hesabnn debetin silinir. Bununla da
hazr mhsulun plan (normativ) maya dyri hqiqi maya dyrin atdrlr v nticd
Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v xidmtlr hesab balanr, Hazr mhsul
hesabnda is hazr mhsul hqiqi maya dyri il ks etdirilir.
Qeyd ediln variantlardan birinci variantn uotda ttbiqi daha mqsduyun saylr. Ona
gr ki, bu variant daha saddir v stehsalat msrflri hesab eyni vaxtda hm sas istehsalat
hm d mhsul buraxl hesabnn funksiyasn yerin yetirir.

Misal:
1. sas istehsala materiallar, istehsal fhllrinin mkhaqq, mumistehsal v
mumtsrrfat xrclri silinmidir:
Debet stehsalat msrflrihesab 1070 min manat
Kredit Material ehtiyatlar hesab 350 min manat
Kredit myin dnii zr ii heytin
olan borclar hesab 360 min manat
Kredit mumistehsalat xrclri hesab 220 min manat
Kredit mumtsrrfat (inzibati) xrclri hesab 140 min manat
2. Hazrlanm mhsul plan (normativ) maya dyri
il mdaxil edilmidir:
Debet Hazr mhsul hesab. 980 min manat
Kredit Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v xidmtlr subhesab 980 min manat
3. stehsal edilmi hazr mhsulun hqiqi maya dyri
tyin olunmu v silinmidir:
Debet Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v xidmtlr subhesab 1000 min manat
172
Kredit stehsalat msrflri hesab 1000 min manat
4. Mhsulun plan maya dyrin qar artq xrc (+)
tyin edilib silinmidir:
Debet Hazr mhsul hesab +20 min manat
Kredit Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v xidmtlr subhesab +20 min manat
Hmin mliyyatlar hesablarda sxematik kild aadak kimi ks
etdiril bilr (min manatla).
Debet Material ehtiyatlar hesab Kredit Debet stehsalat msrflri hesab Kredit
S-do 350 1) 350 1) 1070 3) 1000
O cm.bitmmi
istehsalat - 70
Dvriyy 350 Dvriyy 1070 1000
Son qalq - Son qalq 70

myin dnii zr ii heytin Buraxlm (yklnmi) mhsul,

Debet olan borclar hesab Kredit Debet i v xidmtlr subhesab Kredit
1) 360 3) 1000 2) 980
4) +20
Dvriyy 360 Dvriyy 1000 1000
Son qalq 360 Son qalq -

Debet mumistehsalat (nzibati) xrclri hesab Kredit Debet Hazr mhsul hesab Kredit
Dvriyy - 220 1) 220 2) 980 -
4) + 20
Dvriyy 220 Dvriyy - 1000 -
Son qalq - - Son qalq 1000 -

Debet mumtsrrfat (nzibati) xrclri hesab Kredit

Dvriyy 140 1) 140
Dvriyy - 140
Son qalq - -
Ay rzind mhsul istehsal olunub qurtardqca mvafiq sndlr sasn anbara
mdaxil olunur. Mhsul anbara daxil olduqca hr vaxt onun hqiqi maya dyrini
hesablamaq, plan maya dyrin qar qnat v ya artq xrc yol verildiyini tyin etmk
olmur. Ona gr gr d mhsul istehsal il laqdar olan btn hqiqi msrflr
stehsalat msrflri hesabnn v onun analitik hesablarnn debetind toplanr. stehsal
olunmu mhsullar ay rzind plan maya dyri il Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v
xidmtlr hesabna stehsalat msrflri hesabnn v onun analitik hesablarnn
kreditindn mdaxil olunur v bu qiymtl d Hazr mhsul hesab zr anbara daxil
edilir.
stehsalat msrflri hesabnn trkibind alm analitik hesablarn kredit
mbli (plan maya dyri) il debet mbli (hqiqi maya dyri) arasndak frq
(stehsalat msrflri sintetik hesabnda olduu kimi) istehsal olunmu hazr mhsulun
plan maya dyrin qar knarlaman gstrir. gr stehsalat msrflri hesabnn
trkibind alm analitik hesablarn kredit mbli debet mblindn ox olarsa bu
plan maya dyrin qar qnati, ksin hmin analitik hesablarn debet mbli
kreditindn ox olarsa, bu plan maya dyrin qar artq xrci gstrir. stehsalat
173
msrflri sintetik hesabnda olduu kimi, plan maya dyrin qar qnat mnfi (-),
artq xrc is msbt (+) iar il Hazr mhsul hesabnn v onun trkibind ayr-ayr
mhsul nvlri n alm analitik hesablarn debetin, stehsalat msrflri
hesabnn analitik hesablarnn kreditin yazlr. Bu mliyyatdan sonra stehsalat
msrflri hesabnn analitik hesablar balanr v onlarn debetind yalnz bitmmi
istehsala msrflrin qal saxlanlr. Hazr mhsul hesabnn v onun analitik
hesablarnn debetind is hazr mhsullar plan maya dyri il ks etdirilmi olur, ayn
axrnda onlarn plan maya dyri hqiqi maya dyrin atdrlr (plan maya dyrin
qar qnat, plan maya dyrinin zrindn xlr, plan maya dyrin qar artq xrc
is plan maya dyrinin zrin lav olunur).
sas istehsaln ayr-ayr nv mhsullarnn maya dyri hmin hesabn trkibind
alm analitik hesablarn mlumatlarna sasn tyin edilir.
Mhsul istehsal il laqdar sas msrflrin analitik uotu ayr-ayr mhsul
nvlri zr aparlr. Snaye mssislrind xrclrin uotu msrf maddlri:- xammal
v materiallar, mkhaqq, sosial sortaya v tminata ayrmalar, yanacaq, kmki
istehsalatn xidmti, istehsalat tyinatl sas vsaitin khnlmsi (amortizasiyas), tmiri,
mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri zr aparlr.
Bellikl, sas mhsullarn ayr-ayr nvlrinin maya dyri, stehsalat msrflri
sintetik hesabnn trkibind alan analitik hesablarn gstricilrin sasn hesablanlr.
Hmin analitik hesablar ayr-ayr mhsul nvlri v yaxud oxar mhsullarn qruplar zr
aparlr.
stehsala msrflrin bel bir xsusiyytini d nzr almaq lazmdr ki, mhsul
istehsal il laqdar olan sas xrclrin bir hisssi, msln, istehsal fhllrinin
mkhaqq, sas materiallarn dyri bir baa ayr-ayr mhsul nvlrinin maya dyrin
daxil edilir. Lakin el sas xrclr d var ki, msln, sas vsaitlrin khnlmsi
(amortizasiyas) birbaa sas istehsalat hesabna yazla bilmir. Bel ki, sas vsaitlrin bir
ox nvlri eyni vaxtda bir ne mhsulun istehsalnda istifad olunduu n qeyri-
mstqim xrc hesab olunur. Ona gr d, bu cr xrclr vvlc mumistehsal
xrclrinin trkibind uota alnr v sonra mhsulun maya dyrin daxil edilir.
Avadanln saxlanmas v istismar il laqdar olan xrclr d eyni qaydada uota alnr.
stehsal xrclrinin baqa bir xsusiyyti ondan ibartdir ki, ay rzind istehsala
srf olunan materiallarn hqiqi maya dyrini onlar tdark olunan kimi tyin etmk
mmkn olmad n ay rzind tdark olunduqlar mqavil (satnalma) qiymtlri
il istehsala silinmlidir. Ayn sonunda hmin materiallara dn nqliyyat-tdark
xrclrinin pay myyn olunmaqla materiallarn hqiqi maya dyri myyn edilir.
stehsala msrflrin sas xsusiyytlrindn biri d istehsal fhllrinin
mkhaqqn uotda ks etdirdikd, hmin mkhaqqna mvafiq olaraq hr ay sosial
sorta v tminat orqanlarna hesablanan ayrmalarn da mhsulun maya dyrin daxil
edilmsidir. Sosial sortaya v tminata ayrmalarn hr ay hesablanmasnda v maya
dyrin daxil edilmsind sas mqsd bu xrclri istehsal msrflrin brabr
miqdarda daxil etmkdn, onun hesabna bir ayda maya dyrini sni surtd
artrmamaqdan, digr ayda is aa salmamaqdan ibartdir. Sosial sortaya ayrmalar
174
fhl v qulluqular mvqqti mk qabiliyytini itirdikd, mavint v qocalara pensiya
vermk n istifad olunur. Bu ayrmalarn yerd qalan hisssi mvafiq sosial mdafi
fondunun hesabna krlr. Mvcud qaydaya gr sosial sortaya v tminata
ayrmalar mkhaqq mblinin 22 faizi miqdarnda aparlr. Bu ayrmalar uota almaq
n Sosial sorta v tminat zr hdliklr adl passiv hesabdan istifad olunur.
Hesabn kreditind sosial sorta v tminat n aparlan ayrmalar, debetind is hmin
ayrmalarn mssisnin z daxilind istifad olunmas v hesablama hesabndan sosial
mdafi fonduna krln hisssi uota alnr.
Fhl v qulluqular mzuniyyt xdqda mzuniyyt haqq alrlar. Mzuniyyt
haqq da xrc nsrlrindn biri kimi istehsal msrflrin daxil edilir. Mzuniyyt
haqqn vermk n qabaqcadan ehtiyat yaradlr. Hmin ehtiyat hr ay brabr hiss il
mhsulun maya dyrin daxil edilir. Yaradlan ehtiyat uota almaq n Qardak
xrclr n ehtiyat subhesabndan istifad olunur. Qardak xrclr n ehtiyat
yaradldqda stehsalat msrflri, mumistehsalat xrclri v nzibati xrclr
hesablarnn debetin, Qardak xrclr n ehtiyat subhesabnn kreditin yazlr.
Vaxt atdqa yaradlm ehtiyat hesabna fhl v qulluqulara mzuniyyt haqq
hesabladqda Qardak xrclr n ehtiyat subhesab debetlir, myin dnii zr
ii heytin olan borclar hesab kreditlir.
Bazar iqtisadiyyatna keilmsi, mhasibat uotunun Beynlxalq standartlara
uyunladrlmas v iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsi mlkiyytin yeni formalarnn
yaranmasnn uotuna v qiymtlndirilmsin hmiyytli drcd tsir gstrmidir.
Hal-hazrda sas vsaitlrdn hesablanan khnlm onlarn hm tam brpas v hm d
tmiri n deyil, yalnz tam brpas n hesablanlr. sas vsaitlrin tmirini (sasl v
cari) aparmaq n mssisnin z trfindn mhkm normativ (he olmasa 5 il
mddtin) myyn edilir. Hmin normativlr sasn qardak xrclri dmk n
ehtiyatlar yaradlr. Deyilnlrl laqdar olaraq sas vsaitlrin tam brpas n
khnlm (amortizasiya) hesablandqda aadak mhasibat yazl trtib olunur:
Debet stehsalat msrflri hesab (ksr sas vsaitlr konkret mhsulun
istehsalnda istifad edilrs);
Debet - mumistehsalat xrclri hesab (sas vsaitlr bir ne mhsulun
istehsalnda istifad olunarsa v khnlm qeyri-mstqim xrclr kimi istehsal
msrflrin daxil edilirs);
Kredit Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitin) khnlmsi (amortizasiyas)
hesab.
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) tmirini aparmaq n tsdiq
olunmu normativlr sasn ehtiyat yaradldqda stehsalat msrflri, Kmki
istehsalat, mumistehsalat xrclri hesablar debetlir Qardak xrclr n
ehtiyatlar subhesab is kreditlir. Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin),
tmiri aparldqda tmir srf olunan xrclr (materiallar, mkhaqq, sosial sorta v
tminat orqanlarna ayrmalar v i.a.) istehsal xrclrini uota alan hesablarn deyil,
Qardak xrclr n ehtiyatlar subhesabnn debetin silinir.

175
 Btn mhsula v onun ayr-ayr nvlrin kiln msrflrin uotunun tkilini
v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasn nzrdn keirk:

mliyyat 1. Mssisd mhsul istehsalna material srf edilmidir:

A mhsuluna 85560 manat
B mhsuluna 26680 manat
Cmi: 112240 manat
mumistehsalat ehtiyacna 5760 manat
nzibati ehtiyaca 2000 manat
_________________________________
Yekunu: 120.000 manat
Srf olunan materiallar Material ehtiyatlar hesabndan aadak yazlla silib
istehsala msrflri uota alan hesablarda yazmaq lazmdr:
Debet stehsalat msrflri hesab 112240 manat
Onun A mhsulu analitik hesab 85560 manat
B mhsulu analitik hesab 26680 manat
Debet mumistehsalat xrclri hesab 5760 manat
Debet nzibati xrclr hesab 2000 manat
Kredit Materiallar hesab 120.000 manat
mliyyat - 2. Mssisnin fhl v qulluqularna mkhaqq
hesablanmdr. 90.000 manat
A mhsulunu istehsal ednlr 60.000 manat
B mhsulunu istehsal ednlr 30.000 manat
Cmi: 90.000 manat
mumistehsalat iilrin 15.000 manat
nzibati heyt iilrin 10.000 manat
Yekunu: 115.000 manat
mkhaqq hesablandqda mssisnin fhl v qulluqularna atas mkhaqq
zr onlar qarsnda hdiliyi ml glir. Hesablanm mkhaqqnn mbli
myin dnii zr ii heytin olan borclar adl passiv hesabn kreditin yazlmaqla
brabr iilr istehsaln hans sahsind alrsa hmin sahnin msrflrin daxil edilir.
Ona gr d ikinci mliyyata aadak yazl trtib edilir:
Debet sas istehsalat hesab 90.000 manat
A mhsulu 60.000 manat
B mhsulu 30.000 manat
Debet mumistehsalat xrclri hesab 15.000 manat
Debet nzibati xrclr hesab 10.000 manat
Kredit myin dnii zr ii heytn
olan borclar hesab 115.000 manat
mliyyat 3. mkhaqqna mvafiq olaraq sosial
sorta v tminat orqanlarna ayrmalar
aparlmdr 25.300 manat
176
 A mhsulunun istehsalnda alanlarn
mk haqqna mvafiq olaraq 13.200 manat

B mhsulun istehsalnda alanlarn mk

haqqna mvafiq olaraq 6 600 manat

Cmi: 19 800 manat

mumistehsal iilrinin mkhaqqna mvafiq olaraq 3 300 manat
mumtsrrfat (inzibati) iilrin mkhaqqna
mvafiq olaraq 2 200 manat
Yekunu: 25 300 manat
Sosial sorta v tminat orqanlarnn bdcsinin vsaiti mssis v tkilatlarn
ayrmalar hesabna yaradlr. Bu ayrmalar ona gr aparlr ki, hr bir mssis z
iilrinin mtlq dvlt sortalanmasn aparr. Sosial sortann vsaiti hesabna
kurortlar, sanatoriyalar saxlanr, zhmtkelr pulsuz malic olunur, pensiya v i.a.
verilir.
nc mliyyat mhasibat uotunda aadak yazlla ks etdirilir:
Debet stehsalat msrflri hesab 25 300 manat
o cmldn: A mhsulu 13 200 manat
B mhsulu 6 600 manat
Debet mumistehsalat xrclri hesab 3 300 manat
Debet nzibati xrclr hesab 2 200 manat
Kredit Sosial sorta v tminat zr
hdliklr hesab 25 300 manat
mliyyat 4. sas vsaitlrdn khnlm (amortizasiya)
hesablanmdr: 71 000 manat
o cmldn:
A Mhsulunun istehsalnda istifad olunan 31 800 manat
B mhsulunun istehsalnda istifad olunan 31 000 manat
Cmi: 62 800 manat
mumistehsalat tyinatl sas vsaitlr n 4 400 manat
nzibati tyinatl sas vsaitlr n 3 800 manat
Yekunu: 71 000 manat
mliyyat, hesablarda aadak kimi ks etdirilmlidir:
Debet stehsalat msrflri hesab 62 800 manat
o cmldn A mhsulu 31 800 manat
B mhsulu 31 000 manat
Debet mumistehsalat xrclri hesab 4 400 manat
Debet nzibati xrclr hesab 3 800 manat
Kredit Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin)
khnlmsi (amortizasiyas) hesab 71 000 manat

177
 (60000) x30
mumistehsalat xrclrindn A mhsuluna 18000 manat ,
100
(30000 x30
B mhsuluna is 9000 manat
100
aid etmk lazmdr.
Bu haqq-hesab aparmaq n aadak formada cdvl trtib etmk olar.

Cdvl 11
mumistehsalat xrclrinin bldrlmsi cdvli

Mhsulun ad stehsal fhllrinin mumistehsalat xrc- mumistehsalat xrc-

mkhaqq lrinin mkhaqqna lri
olan nisbti %-l
A mhsulu 60000 30 18000
B mhsulu 30000 30 9000
Yekunu: 90000 30 27000

stehsal olunan hr bir mhsul nvn dn mumistehsal xrclrini A v B

mhsullar n alm analitik hesablara yazmaq lazmdr.
mliyyat -5. mumistehsalat xrclri bldrlmk v mhsulun
maya dyrin daxil edilmk n istehsala
silinmidir - 27000 manat
Bu mbli tapmaq n mumistehsalat xrclri hesabnn debet mblini toplamaq
v aadak yazl trtib etmk lazmdr.
(bax 11-li mumistehsalat xrclrinin bldrm cdvlin):
Debet stehsalat msrflri hesab
Kredit mumistehsalat xrclri hesab 27 000 manat
o cmldn A mhsuluna 18000
B mhsuluna 9000
Bellikl, mumistehsalat xrclri hesabnn debetind toplanan mbl znn
kreditin yazlr v hesab balanlr. Bu msrflri ayr-ayr mhsul nvlrinin maya
dyrin daxil ed bilmk n sas istehsalat hesabnn trkibind alm analitik
hesablara (A v B) mracit etmk lazmdr. mumistehsalat xrclrini mssisnin
istehsal etdiyi iki nv mhsul arasnda bldr bilmk n myyn bazaya mracit
etmk tlb olunur. Bel bir baza kimi istehsal fhllrinin mk haqqn gtrmk olar.
Bizim misalmzda mumistehsalat xrclrinin mblinin istehsal

( 27000 x100)
fhllrinin mk haqqnn mblin nisbti 30% ( ) 18000, inzibati
90000
(18000x100)
xrclrininki is 20% ( ) - 90000 tkil edr.
90000
mliyyat 6. nzibati xrclri bldrlmk v mhsulun maya dyrin daxil
edilmk n sas istehsala silinmidir
178
 (bax 12-li bldrm cdvlin) - 18 000 manat
Debet stehsalat msrflri hesab
- 18 000 manat
Kredit nzibati xrclr hesab
O cmldn A mhsuluna - 12 000 manat
B mhsuluna - 6 000 manat
Cmi: - 18 000 manat

Cdvl 12
nzibati xrclrin bldrlmsi cdvli
Mhsulun ad stehsal fhllrinin nzibati xrclrin mk haqqna nzibati xrclr
mk haqq olan nisbti (%-l)
A mhsulu 60000 20 12000
B mhsulu 30000 20 6000
Yekunu: 90000 40 18000
12-ci cdvlin mlumatlarna sasn inzibati xrclrin 12000 v 6000 manat mblini
konkret mhsul nvlrinin maya dyrin daxil etmk n A v B mhsullar n
alm analitik hesablardan istifad edib yazl aparmaq lazmdr.
Bu yazldan sonra btn istehsal msrflri stehsalat msrflri hesabnda v onun
A v B mhsullarnn analitik hesablarnda ks etdirilmi olur ki, bu da mhsulun
hqiqi maya dyrini hesablamaa imkan verir.
mliyyat 7. stehsalatdan buraxlm mhsulun plan (normativ) maya dyri
345340 manat, o cmldn A mhsulu zr 245340 B mhsulu zr is - 100000
manat tkil edir. Mhsul plan (normativ) maya dyri il anbara mdaxil edildikd bel
yazl trtib olunur:
Debet Hazr mhsul hesab 345340 manat
o cmldn A mhsulu 245340 manat
B mhsulu 100000 manat
Kredit stehsalat msrflri hesab 345340 manat
o cmldn A mhsulu 245340 manat
B mhsulu 100000 manat
Hazr mhsulun hqiqi maya dyri stehsalat msrflri hesabnn v onun A v
B mhsullarnn analitik hesablarnn mlumatlarna sasn hesablanlr. Hazr
mhsulun hqiqi maya dyrinin hesablanmas n stehsalat msrflri hesabnn v
onun analitik hesablarnn debet mblindn bitmmi istehsala (gr varsa) msrflri
xmaq lazmdr. Yerd qalan mbl sasn istehsal edilmi hazr mhsulun hqiqi
maya dyrini hesablamaq n kalkulyasiya trtib olunur. Kalkulyasiyada btn
buraxlm mhsulun v mhsul vahidinin (ddin, sentnerin, tonun v i.a.) maya dyri
hesablanlr. Kalkulyasiyann mlumatna sasn btn mhsulun v onun ayr-ayr
nvlrinin plan maya dyri, hqiqi maya dyri il mqayis olunur. Bizim misalmzda
hazr mhsulun hqiqi maya dyri 335340 manat, o cmldn, A mhsulu 230060
manat, B mhsulu 105280 manat, plan maya dyri is 345340 manat, o cmldn,
A mhsulu 245340 manat, B mhsulu 100000 manat tkil edir.

179
 mliyyat 8. Demli, mhsul istehsal zr plan maya dyrin qar, cmi 10000
manat (335340 - 345340), o cmldn, A mhsulu zr - 15280 manat (245340 -
230060) qnat edilmi, B mhsulu zr is artq xrc 5280 manat (105280 -
100000) yol verilmidir. 10000 manat qnat stehsalat msrflri hesabnn kreditin,
Hazr mhsul hesabnn is debetin mnfi iar il yazlsa da analitik hesablarda 15280
manat A mhsulunun kreditin mnfi (-), 5280 manat is msbt iar (+) il B
mhsulunun kreditin yazlmaqla, Hazr mhsul hesabnn trkibind alm A
mhsulunun debetin 15280 manat, mnfi iar il (-) B mhsulunun debetin is 5280
manat msbt iar (+) il yazlr. Bellikl, hm stehsalat msrflri v Hazr
mhsul sintetik hesablarnda, hm d onlarn trkibind alm analitik hesablarda,
istehsal edilmi hazr mhsulun plan maya dyri hqiqi maya dyrin atdrlr.
stehsal prosesinin sintetik v analitik hesablarda ks etdirilm qaydas aada
verilmidir:

Debet stehsalat msrflri hesab Kredit Debet mumistehsalat xrclri hesab Kredit
1) 112240 7) 345340 1) 5760 5) 27000
2) 90000 8) 10000 2) 15000 11 1460
3) 25300 3) 3300
4) 62800 4) 4400
5) 27000
6) 18000
Dvriyy 335340 335340 Dvriyy 28460 28460
Son qalq - - Qalq - -

Debet A mhsulu Kredit Debet B mhsulu Kredit Debet Material ehtiyatlar hesab Kredit
1) 85560 7) 245340 1) 26680 7) 100000 Qalq - 400000 1) 120000
2) 60000 8) 15280 2) 30000 8) +5280
3) 13200 - 9500 3) 6600 + 4000
4) 31800 4) 31000
5) 18000 5) 9000
6) 12000 6) 6000
Dvriyy Dvriyy 109280 109280 Dvriyy - 120000
220560 220560
Son qalq - - Qalq - Qalq 280000

myin dnii zr ii heytin

Debet nzibati xrclr hesab Kredit Debet olan borclar hesab Kredit
1) 2000 6) 18000
2) 10000 2) 115000
3) 2200
4) 3800
Dvriyy 18000 18000 Dvriyy 115000
Son qalq - - Son qalq 115000

Debet Hazr mhsul hesab Kredit

180
 7) 345340
8) 10000
Dvriyy 335340
Son qalq 335340

Debet A mhsulu Kredit Debet B mhsulu Kredit

7) 245340 7) 100000
8) 15280 8) + 5280
Dvriyy 230060 Dvriyy 105280
Son qalq 230060 Son qalq 105280

Sosial sorta v tminat Torpaq, tikili v avadanlqlarn

Debet zr hdliklr hesab Kredit Debet (sas vsaitlrin khnlmsi hesab Kredit
3) 25300 4) 71000
Dvriyy 25300 Dvriyy 71000
Son qalq 25300 Son qalq 71000

10.4. Sat prosesinin uotu

stehsal mssislrinin mhsul istehsal etmkd mqsdi onu satmaqdan ibartdir.

Mhsul, malalanlarla balanm mqavillr sasn satlr. Mhsulun sat plann v
mqavillrin yerin yetirilmsini yrnrkn mtlq satlm mhsulun maya dyri
myyn edilmlidir. Satlm mhsulun tam maya dyri hmin mhsulun istehsal maya
dyrindn v satla laqdar xrclrin cmindn ibartdir. Sat il laqdar xrclr
nqliyyat, reklam xrclri, sat yerind mhsulun saxlanma xrclri v baqa xrclr
aiddir. Sat il laqdar olan xrclr kommersiya xrclri deyilir. Hazr mhsulun tam
maya dyrini tyin etmk n onun plan maya dyrindn plan (normativ) maya
dyrin qar knarlaman xb (qnat olduqda), yaxud lav edib (artq xrc olduqda)
alnan nticnin zrin satla laqdar olan xrclri (kommersiya xrclrini) lav etmk
lazmdr.
Mhsul satnn mhasibat uotu aadak vziflri yerin yetirmlidir:
Mhasibat uotu satlm mhsulun miqdar, eidi, quruluu, sat mddtlri
haqqnda mlumatlarn ld edilmsini tmin etmlidir;
Mhasibat uotu vasitsil satlm mhsulun maya dyri myyn edilmlidir;
Mhasibat uotunda hazr mhsulun sat plannn (taprnn) v balanm
mqavillrin yerin yetirilmsi ks etdirilmlidir;
Sat prosesinin uotunun kmyi il mhsul satndan ld olunan maliyy
nticlri (mnft v yaxud zrr) myyn edilmlidir.
Sadalanan vziflri yerin yetirmk n mhasibat uotunda Sat hesabndan
istifad edilir. Hmin hesabda mhsul sat il laqdar btn mliyyatlar ks etdirilir.
Sat hesabnn debetind vvlc mhsul istehsalatdan buraxlb drhal v yaxud bir
qdr sonra sata gedrkn onun hqiqi maya dyrini tyin etmk mmkn
olmadndan, satlm mhsulun plan (normativ) maya dyri ks etdirilir. Sonra
mhsulun plan maya dyri hqiqi maya dyrin atdrlr.
181
 Satlm mhsulun hqiqi maya dyrini hesablamaq n onun plan (normativ)
maya dyrinin zrin plan (normativ) maya dyrin qar knarlaman lav etmk v
ya xmaq (artq xrci plan maya dyrinin zrin lav edib, qnati xmaq yolu il)
lazmdr.
Sat hesabnn kreditind (lav dyr vergisi d daxil edilmkl) mhsul
satndan ld ediln pul vsaiti ks etdirilir. Bellikl, sat hesabnda eyni mhsul iki
qiymtl: hesabn debetind tam maya dyri il, kreditind is satdan ld olunan pul
vsaiti hcmind ks etdirilir. Sat hesabnn kredit mblini (lav dyr vergisini d
daxil etmkl satdan ld ediln pul vsaitini) debet mbli il (satlm mhsulun tam
maya dyri stgl lav dyr vergisi) mqayis etmkl mhsul satndan ld olunan
maliyy nticsi (mnft v ya zrr) hesablanlr. gr Sat hesabnn kredit mbli
(satdan ld ediln pul vsaiti, lav dyr vergisi il birlikd) hmin hesabn debet
mblindn (satlm mhsulun tam maya dyri stgl lav dyr vergisi) ox olarsa
aradak frq satdan ld ediln mnfti, ksin olduqda zrri gstrir. Mhsul
satndan ld ediln mnft Sat hesabnn debetin mumi mnft (zrr)
hesabnn kreditin yazlr. Mhsul satndan zrr ld edilrs, hmin mbl ksin
Sat hesabnn kreditin mimi mnft (zrr) hesabnn debetin silinir. Bu
mliyyat aparldqdan sonra Sat hesab balanr v he bir qalq olmur.
Sat prosesinin uotunu daha aydn baa dmk n onu misalla izah edk.
Tutaq ki, sat prosesi zr aadak mliyyatlar ba vermidir.
1. Hazr mhsul satlmdr: Mhsulun plan (normativ) maya dyri 15000 manat,
plan maya dyrin qar knarlama (qnat) 1000 manat. Hmin mliyyat hesablarda
bel ks etdirilmlidir.

Debet Sat hesab 15000 manat

Kredit Hazr mhsul hesab
Debet Sat hesab (mnfi iar il) 1000 manat.
Kredit Hazr mhsul hesab (mnfi iar il) 17000 manat
2. Satlm mhsul n malalan tkilatlardan daxil olmudur
Debet Alclar v sifariilrin uzun/qsamddtli
debitor borclar hesab. 17000 manat
Kredit Sat hesab 17000 manat
3. Satlm mhsul n malalanlardan daxil olub
Debet Hesablama hesab 17000 manat
Kredit Alclar v sifariilrin uzun/qsamddtli debitor
borclar hesab
4. Mhsul sat il laqdar xrclr hesablama hesabndan
dnilmidir
Debet Kommersiya xrclri hesab 500 manat
Kredit Hesablama hesab 500 manat
5. Kommersiya xrclri sat hesabna krlr
Debet Sat hesab 500 manat

182
 Kredit Kommersiya xrclri hesab 500 manat
6. Satlm mhsulun hqiqi maya dyri tyin edilmidir (15000-1000) 14000
manat. Satlm mhsulun tam maya dyri 14000 + 500 = 14500 manat tkil edir.
Buradan mhsul satndan maliyy nticsi (mnft) 2500 manata (17000-14500)
brabr olar ki, onun n d hesablarda aadak mhasibat yazl trtib etmk olar.
Debet Sat hesab
Kredit mumi mnft (zrr) hesab 2500 manat
Yuxardak mliyyatlar sxematik kild hesablarda ks etdirmi olsaq aadaklar
alarq:

Debet Hazr mhsulhesab Kredit Debet Sat hesab Kredit

C. 17000 1) 15000 1) 15000 2) 17000
o cmldn Plan maya dyri -1000 (plan maya
plan maya dyri dyrin qar knar-
20000 lama)
Plan maya dyrin Plan maya dyrin 5) 500
qar knarlama qar knarlama - 1000
-3000 (qnat)
Dvriyy 17000 14000 Satlm mhsulun tam Satdan pul vsaiti
Son qalq - 3000 - maya dyri ld edilib
(15000-1000+500) 17000
-14500
6) 6) Mhsul satndan
mnft ld edilib 2500
(17000-14500)
Dvriyy 17000 17000
Qalq -

Alclar v sifariilrin uzun/qsamddtli

Debet debitor borclar hesab Kredit Debet Hesablama hesab Kredit
2) 17000 3) 17000 C.70000
3) 3) 17000 4) 4) 500
Dvriyy 17000 17000 Dvriyy 17000 500
Son qalq - Son qalq 86500

Debet Kommersiya xrclri hesab Kredit Debet mumi mnft (zrr) hesab Kredit
4) 500 5) 500 6) 6) 2500
Dvriyy 500 500 Dvriyy 2500
Son qalq - Son qalq 2500

Hesablamalardan grndy kimi ba vermi tsrrfat mliyyatlar nticsind

Sat hesabnn hm debet, hm d kredit dvriyylri 17000 manat tkil edir v

183
buna gr d hesab balanr v nticd hesabn qal olmadndan balansda ks
etdirilmir.

BLM 11. mlak v hdliklrin inventarladrlmas

11.1. nventarlama haqqnda anlay, onun nvlri v aparlma mddti

Tkilatn mhasibat uotu v hesabatnn mlumatlarnn doruluu mlak v

maliyy hdliklrinin mvcudluu, vziyyti v qiymtlndirilmsini yoxlayan v
sndl tsdiq edn inventarlama vasitsil tsdiq edilir. nventarlama mlak v
maliyy hdliklrinin mhasibat uotu mlumatlarn myyn tarix zldirmkl
hqiqi mvcudluunun dqiqldirilmsi demkdir. Tcrbd bir ne nv inventarlama
mvcuddur. Bu inventarlama sem inventarlamadan qismn inventarlamadan, dvri
inventarlamadan, tam inventarlamadan ibartdir.
Sem inventarlama ayr-ayr istehsal sahlrind, yaxud maddi msul xslrin
yoxlanmas, msln, kassada olan nad pul vsaitinin mvcudluunun yoxlanmas,
mxtlif nv materiallarn qalnn xarlmas v i.a. zaman aparlr.
Qismn inventarlama hr bir obyekt n ild bir df aparlr; bu cr
inventarlama (yoxlama) yksk daxili tkilati sviyy tlb etmyn v bir qayda olaraq
istehsal prosesin maneilik trtmyn n etibarl suldur.
Dvri inventarlama mlakn nv v xarakterindn asl olaraq konkret vaxtda
aparlr.
Tam inventarlama tkilatn btn mlaknn yoxlanmas demkdir. Onlar illik
hesabat trtib etmzdn vvl ilin axrnda, hminin maliyy v istintaq orqanlarnn
tlbi il tam sndli tfti zaman aparlr.
Hesabat ilind inventarlamann miqdar, onun aparlma tarixi, yoxlanlan mlak v
hdliklrin siyahs tkilat trfindn tyin olunur. Bu zaman inventarlama aparmaq
zruri saylan hallar istisnalq tkil edir.
Aadak hallarda inventarlama aparmaq zruri saylr:
- mlakn icary verilmsi, alnmas, satlmas, zlldirilmsi elc d dvlt, yaxud
unitar bldiyy tkilatnn dyidirilmsi hallarnda;

184
- hesabat ilinin 01 oktyabrndan tez olmayaraq mlakn aparlan inventarlamasndan
baqa illik mhasibat hesabat trtib edilndk inventarlama aparmaq tlb olunan
hallarda;
- maddi msul xslrin nvbsi dyidiriln hallarda;
- mnimsm, yaxud sui-istifad elc d dyrlilrin xarab edilmsi tyin ediln
hallarda;
- yann, bdbxt hadis, yaxud ekstremal raitl bal digr fvqlad hallarda;
- tkilatn yenidn tkili, lv edilmsi v Azrbaycan Respublikasnn
qanunvericiliyind nzrd tutulan digr hallarda.
Mssis v tkilatlardak btn mlak v maliyy qoyulular inventarlamaya clb
edilmlidr. nventarlamann aadak mddtlrd mrhllrl aparlmas nzrd
tutulmudur:
- sas vsaitlr zr - ild bir, kitabxana fondu is be ild bir df;
- Kapital qoyuluu zr - hesabat ilinin 1 dekabrndan tez olmayaraq ild bir df;
- Bitmmi istehsal, z istehsalnn yarmfabrikatlar, hazr mhsullar, xammal v
materiallar zr-hesabat ilinin 1 oktyabrndan tez olmayaraq;
- Mallar zr-daha az qalq olan hallarda.
Kassada, hesablama v valyuta hesablarnda olan pul vsaitlrinin, kreditlrin,
borclarn v i.a.-nn inventarlamas ay rzind bir df (bir qayda olaraq hr ayn 1-i
tarixin) aparlr. Kassadak pul nianlrinin v digr dyrlilrin hqiqi mvcudluunun
hesabi hesablanmas zaman hesablamaya nad pullar, qiymtli kazlar v pul sndlri
clb edilir.
Bankdak hesablama, valyuta v xsusi hesablardak pul vsaitlrinin inventarlamas
mvafiq hesablarda olan qalq mbllri mhasibat uotunun mlumatlr il
zldirmkl hyata keirilir.
Bank v ssuda zr digr kredit tkilatlar, bdc, malalanlar, malsatanlar, thtl
xslr, ii heyti, deponent v digr debitor v kreditorlarla hesablamalarn
inventarlamas onlar uota alan hesablarn mbllrinin doruluunu tyin etmkl
aparlr. Bunun n szgedn hesablar zr zlm aktlarnn mlumatlarndan istifad
edilir.

11.2. nventarlama nticlrinin myyn edilm mrhllri

v onlarn uotda ks etdirilmsi

Mvafiq normativ sndlr uyun olaraq inventarlama aparmaq n tkilat

rhbrinin mri il inventarlama komissiyas (ba mhasib daxil edilmkl) tyin edilir.
nventarlamann aparlmas vvlcdn myyn hazrlq ilrinin aparlmasn tlb
edir. lk nvbd maddi msul xslr zlrinin maddi msuliyytind olan mal-material,
pul v s. vsaitlrin mvcudluunu qaydaya salr, onlarn daxil v xaric olmas haqda
btn sndlri mhasibatla verir; uot iilri is mlakn v maliyy hdliklrinin
hrkti zr zruri sndlrin ilnmsini yerin yetirir, uot registrlrind mvafiq

185
yazllar aparr, maddi msul xslrin hesablarnda olan dyrlilrin qaln xarr v
digr zruri ilri hyata keirir.
Mhasibatlq, debitorlar hesablarnn xarlarn, borclarn dnilmsi, yaxud hmin
borc mbllrini tsdiq edn sndlri onlara tlbi olan trflr gndrir.
Kreditorlardan is qarlql hesablamalarn dzgnlyn yoxlamaq n borc qal
haqda xar tlb olunur ki, hmin xarlar mvafiq kreditora tqdim olunur.
nventarlamann aparlmas zr ilri mrhly blmk mqsduyun saylr.
Birinci mrhld - inventarlama komissiyas sdrinin vvlcdn aadak ilrin:
inventarlama aparlas obyektin yrnilmsi; material dyrlilrinin saxlanma yerlrinin
plomblanmasnn tkili; ki-l cihazlarnn qabaqcadan yoxlanmas v s. ilrin
yerin yetirilmsi hat edilir.
kinci mrhld - inventarlama zvlrinin myyn qruplara blnmsi v
inventarlama aparlas obyektlr thkim olunmas hyata keirilir. nventarlamann
aparlmas qaydas haqda tlimatla tan olmal, elc d inventarlama aparmaq n
zruri sndlri (blanklar) almaldrlar.
nventarlamann balancna maddi msul xs, material dyrlilrinin hrkti
haqda btn sndlri lav etmkl z hesabatn mhasibatla tqdim edir, daxil v
xaric olmu material dyrlilrin dair btn sndlrin mhasibatla thvil verilmsi v
buna gr d mdaxil edilmmi, yaxud mxaric silinmmi dyrlilrin olmamas haqda
yazl iltizam verir. Bir qayda olaraq inventarlama maddi msul xsin itirak il (yaxud
lm, xstlik v s. hallarda onsuz) aparlr.
nventarlama material dyrlilrinin yerldiyi qaydada saxlanma yerlri v hr bir
maddi msul xs zr ayr-ayrlqda aparlr.
Material dyrlilrinin yoxlanmasnn nticsi, dyrlilrin tam ad, preyskurant zr
sra nmrsi, nv, miqdar, qiymti v mumi mbli gstrilmkl inventarlama
siyah aktna yazlr. nventarlama siyah-akt mrkkb, yaxud kimyvi karandala
dqiq v aydn yazlmal, doldurulmam stirlr qalmamal, hr shfd bel hal olarsa
bo qalm hmin hisslr xtlnmli, elc d aparlm yazllarda nzrd tutulmayan
qaydada dzli aparlmasna yol verilmmlidir. Siyahda shvlr olduqda onlar
korrektura sulu il dzldilmlidir. nventarlama siyahlar btn inventarlama
komissiyasnn zvlri v maddi msul xs trfindn imza edilmlidir. Siyahya imza
edrkn maddi msul xs aadak: Mlum inventarlama siyahsnda adlar kiln
dyrlilr komissiya trfindn miqdar ifadsind (natural formada) mnim itirakmla
yoxlanlm v siyahya daxil edilmidir, bununla laqdar inventarlama komissiyasna
he bir etirazm yoxdur. Siyahda gstriln btn dyrlilr mnim msiliyytimd
saxlanlr mzmununda yazl aray vermlidir.
Zruri hallarda maddi msul xs inventarlamann nticsin gr mbahis aparmaq
hququna malikdir. Bu mqsdl o, inventarlama qurtardqdan sonra mvafiq sndlri
lav etmkl nvbti gndn gec olmayaraq inventarlama komissiyas sdrinin adna
riz il mracit etmlidir.
nventarlama qurtardqdan sonra onun dzgn aparlmasn tsdiq edn nzart
yoxlamas aparlmaldr. Bu yoxlamann nticsi aktla rsmiyyt salnmal v
186
inventarlamann dzgn aparb-aparlmamasnn nticsi nzart kitabnda qeydiyyata
alnmaldr.
nc mrhld - inventarlamann nticsinin myyn edilmsi v onun uotda
ks etdirilmsi yerin yetirilir. Mhasibatlqda inventarlama siyahsnn mlumatlar
uotda gstriln qalqla zldirilir v onun nticsi n nventarlamada myyn
edilmi nticnin uotu cdvli trtib olunur. Bu cdvldn tkilatn rhbri, ba
mhasib v inventarlama komissiyasnn sdri imza edir. Szgedn cdvlin formasnn
aadak kimi olmas nzrd tutulmudur.

nventarlamada myyn olunmu nticnin uotu

Cdvli
S Hesa- Hesa- nventarlamada mlakn xa- skikglmnin mumi mblindn v mlakn
bn ad bn myyn olun- rab olmas xarab olmasndan (man., qp.)
nmrsi mu ntic (man., tyin edil-
qp.) midir
(man., qp.)
artqglm skik- nv dyi- tbii itki tqsirkar normadan
glm ikliyi il normas xs aid artq hiss
bal vz dairsind edilmidir silinmidir
edilmidir silinmidir
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
i.a.
Mssis, tkilat rhbri __________ ____________ _________________
vzif imza imzann al

Ba mhasib __________ _________________

imza imzann al

nventarlama komissiyasnn sdri

______________ __________ _______________
vzifsi imzas imzann al

nventarlama qurtardqdan sonra inventarlama komissiyas mssis (tkilat)

rhbri trfindn qbul ediln qrar v veriln tklif qeyd edilmkl protokol trtib edir.
Bundan sonra inventarlama v uot mlumatlar arasnda myyn edilmi frqin
tnzimlnmsi qaydas myyn olunur. Artqglm kimi myyn olunmu sas
vsaitlr, material dyrlilri, pul vsaitlri v digr mlaklar mdaxil edilmli v onlarn
ba vermsind gnahkar olan xslr tyin edilmkl mssis v tkilatn maliyy
nticsin aid edilmlidir. Bu zaman aadak mhasibat yazl aparlmaldr:
Dt 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) hesab

187
 Dt 201 Material ehtiyatlar hesab
Dt 221 Kassa hesab
Dt v i.a.
Kt 801 mumi mnft (zrr) hesab
mlakn skikglmsi, onun tbii itki normas daxilind xarab olmas istehsal
msrflri v tdavl xrclrin silinir. Bu cr qayda ancaq hqiqi skikglm myyn
edildikd ttbiq edilir. Szgedn mliyyatlar aadak mhasibat yazllar trtib
etmkl rsmiyyt salnr:
1) Dt 217 Digr qsamddtli debitor borclar hesab
Kt 201 Material ehtiyatlar, 204 Hazr mhsul, 205 Mallar v
s.hesablar,
2) Dt 202 stehsalat msrflri, 721 nzibati xrclr, 701/6 Sat
xrclri hesablar
Kt 217 Digr qsamddtli debitor borclar
Material dyrlilrinin, pul vsaitlrinin v digr mlaklarn skikglmsi elc d
tbii itki normasndan artq itkilr tqsirkar xslrin hesabna yazlr. Bu zaman aadak
mhasibat yazl trtib olunur:
1) Dt 217 Digr qsamddtli debitor borclar hesab
Kt 201 Material ehtiyatlar, 204 Hazr mhsul, 205 Mallar v
s.hesablar,
2) Dt 213 sas idaretm heytinin qsamddtli debitor borclar hesab
Kt 217 Digr qsamddtli debitor borclar hesab
Torpaq, tikili v avadanlq (sas vsait) obyektlrinin skikglmsi v xarab
olmas myyn ediln zaman vvlcdn aadak qaydada mhasibat yazl trtib
olunur:
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) khnlmi (amortizasiya
olunmu) hisssinin mbli n.
Dt 112/5 Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) amortizasiyas
hesab
Kt 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) hesab
sas vsaitlrin qalq dyri n
Dt 217 Digr qsamddtli debitor borclar hesab
Kt 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) hesab
Obyektlrinin skikglmsi v xarab olmasnda tqsirkar xs myyn ediln
zaman sas vsaitlr bazar qiymtil qiymtlndirilir v aadak mhasibat yazl il
rsmiyyt salnr:
Dt 213 sas idaretm heytinin qsamddtli debitor borclar hesabnn 3-c
Maddi zrrin dnilmsi zr hesablamalar subhesab
Kt 217 Digr qsamddtli debitor borclar hesab
Tqsirkar xs myyn edilmyn, yaxud dymi ziyann alnmas mhkm
trfindn imtina ediln hallarda mlakn skikglmsindn v xarab olmasndan ml

188
gln zrr tkilatn maliyy nticsin silinir. Bunun n aadak mhasibat yazl
trtib edilir.
1) Dt 801 mumi mnft (zrr) hesab
Kt 217 Digr qsamddtli debitor borclar hesab
nventarlamann nticsi onun aparlmasndan sonra 10 gn rzind uotda ks
etdirilmlidir.
Bellikl, inventarlama, mlak v hdliklrin hqiqi mvcudluunun mhasibat
uotu mlumatlar il uyun olmasn tyin edn sas vasit hesab edilir. O, sas
vsaitlrin, mt-material dyrlilrinin v pul vsaitlrinin mhafizsi zrind nzart
funksiyasn yerin yetirir, tsrrfat daxili ehtiyatlardan glckd istifad etmk n
onlar myyn edrk idaretm qrar qbul etmk n zruri informasiyalarn
verilmsini tmin edir.
BLM 12. Maliyy uotunun saslar

12.1. Maliyy uotunun ttbiqi sahlri

lkd faliyyt gstrn qurumlardan, kredit v bdc tkilatlarndan baqa
mlkiyytin btn formalar sasnda Azrbaycanda aparlmas nzrd tutulan
maliyy uotunun tkilinin sas prinsiplri z xsusiyytlrin gr digr uot
nvlrindn frqlnir.
Bu prinsiplr 41 Beynlxalq v 37 Milli Mhasibat Uotunun Standartlarna
saslanmaqla hat edilir.
Szgedn maliyy uotu, mssis v tkilatlarda z iini mstqil struktur
kimi quran mhasibatlq trfindn aparlr.
Bu prinsiplri ttbiq edib hyata keirn Mhasibatlq alman Buchhalter
mhasib, z nvbsind Buch kitab v halten tutan (kitab tutan) szndn
gtrln mnan ifad edir. zahl iqtisadi terminlr lti 1 adl mcmud
mhasibatlq hesab kitabnn tyin olunmu qaydada bacarqla aparlmasn yerin
yetirn bir sah kimi myyn edilir. Bu szn sinonim mnasna gldikd 2
mhasibatlq Mhasibat maliyy uotu anlayn ifad edir. Maliyy uotu
nad pul vsaitlrinin v naqdsz resurslarn hrktinin uotunu hat edir. Onun sas
hisssi mhasibat uotunun sas formasdr.
Mhasibatln gstriln qaydada myyn edilmsi insan faliyytinin i
tcrbsi sahsin ttbiqini znd ks etdirir. Mhasibatln bu cr anlay sas
anlay hesab edilir.
Ancaq qeyd edk ki, mhasibatlq hm d bir ne digr anlaylara da
malikdir. Onlardan n balcas mhasibatln nec bir maraql fikir, yni elm, yaxud
tdris fnni kimi tdris olunmas hesab edilir.
Mhasibatl biznesin universal dili hesab edirlr. Bu dilin universall hr bir
mssis, yaxud tkilatn tsrrfat hyatnda ba vern ayr-ayr hallarn
(hadislrin) nyi hat etmsindn asl olmayaraq eyni tsvir edilmsin elc d
tamamil mxtlif sahlrd ilyn mssislrin faliyytini mqayis etmy rait
yaratmas il ifad olunur.
189
 Mhasibatln universallq dili btn tsrrfat hyatnn vahid pul ls il
qiymtlndirilmsi il baldr. Mssis v tkilatlarn szgedn dildn istifad
edn iilri mhasib adlandrlr.
Mhasibat-maliyy dili- pul ktlsinin tsvir edilmsi dilidir. Daxili istifadilr
n bu dil ancaq mhasibin z trfindn drk edilir.
Pul, biznesin qan damar adlandrlr. O, insan bdnindn axan qan kimi biznesin qan
damar hesab edilir v bu damar, bir qayda olaraq, ___________________________
1. zahl iqtisadi terminlr lti. Bak, Nurlan, 2005.-S. 114
2. Yen orada, s. 70

tnzimlnmlidir. Ona gr d bu qan damar iqtisadi dild pul axn kimi ifad olunur.
Pul axn tkilatn daxilindn kerk tsrrfat faliyytin knardan daxil olur.
Mhz bu sbbdn bu axn idar olunmal, yaxud onu mssisnin rhbri idar
etmlidir.
Mhasiblr is hr bir manatn hara v n qdr istifad edilmsini, onun
mqsduyunluunu izlyir v mntzm qeydiyyatn aparr. Pul vsaitinin
hrktind ba ver bilck hr hans qeyri-qanuni mliyyatn aparlmasn mssis
rhbrinin nzrin atdrmaq mhasibin birbaa vzifsi saylr.
Tkilatn normal faliyytini mhasibsiz tsvvr etmk qeyri-mmkndr.
Buna gr btn faliyyt zrind nzarti tkil etmk n ilk nvbd hmin
faliyytlrin sndldirilmsi diqqt mrkzind olmaldr. Mhz bu sbbdn
mhasib, mhasibat sndlrinin dzgn v vaxtl-vaxtnda rsmiyyt salnmasn,
onlarda zruri imza v mhrn olmasn, tyin olunmu standarta uyun tikilib arxiv
verilmsini izlmlidir.
Maliyy uotunun aparlmas il bilavasit mhasiblr mul olur. Ancaq bu
ilrin yerin yetirilmsind oxlu insanlar itirak edir.
Maliyy uotu tkilatn rhbri n vzedilmz vasitdir. Mhz maliyy
uotunun mlumatlarna sasn mvafiq idaretm qrar qbul edilir.
Mssisnin mlkiyytisi maliyy uotunun mlumatlarna sasn tkilatn
faliyyti, yni onun genilndirilmsi, yaxud lv edilmsi il bal qrar qbul edir.
Dvltin mara is onun sas mqsdini, tkilat v iilrin daha ox pul
qazanmasn v bunun sasnda dvlt mvafiq vergi vermsini tmin etmkdn
ibartdir.
Vergi formasnda toplanan pul mbli ancaq z vtndalarnn sosial
tlbatnn dnilmsin ynldilir.
Tkilat, maliyy uotunu qanunvericilik elc d hkumt v Maliyy Nazirliyi
trfindn tsdiq edilmi normativ sndlrl tyin edilmi qaydalara uyun
aparmaldr. Btn qeyd ediln qaydalarn mcmuyu maliyy uotunun mkmml
sistemini yaradr.

12.2. Maliyy uotunun aparlmasnn seim sulu

190
 Tkilatda mhasibat v maliyy zrind msuliyyt, onun rhbri hesab edilir.
O, tkilatda maliyy uotunun qurulmasnn aadak variantlarndan birini semk
hququna malikdir:
Ba mhasibin rhbrlik etdiyi struktur blmsi kimi mhasibat
xidmti tsis etmk;
tata, mhasib vzifsi daxil etmk;
Mqavil sasnda mhasibat uotunun aparlmasn mrkzldirilmi
mhasibatla, ixtisaslam tkilata, yaxud mhasib-mtxssis
vermk;
Mhasibat uotunu xsn aparmaq.
Tcrbd i tkilata n ox bir mhasib clb edilir, yaxud ayr struktur
blmsi- mhasibatlq kimi mhasibat xidmti yaradlr.
Bellikl, mhasibatlq-tkilatda maliyy uotunu aparan struktur blmdir. Bu
struktur blmnin iilri mhasiblr, onun rhbri is ba mhasib adlandrlr.

12.3. Maliyy uotunun balca vziflri v prinsiplri

Maliyy uotu 2004-c ild qbul edilmi Mhasibat uotu haqqnda qanunla
qurulur v onun mddalarna uyun tnzimlnir.
Szgedn Mhasibat uotu haqqnda Qanun maliyy uotunun sas
vziflrini aadak kimi myyn edir:
Tkilatn faliyyti v onun daxili istifadilri-mdiriyyti, tsisisi,
itraks, tkilatn mlaknn mlkiyytisi, xarici investorlar,
kreditorlar v maliyy hesabatnn digr istifadilri haqqnda tam v
dqiq informasiya formaladrmaq;
Tkilatn tsrrfat mliyyatlarnn yerin yetirilmsi v onun
mqsduyunluuna, mlak v hdliklrin mvcudluu v hrktin,
maddi, mk v maliyy resurslarnn tsdiq edilmi norma, normativ v
smetalara mvafiq istifadsin dair Azrbaycan Respublikasnn
qanunvericiliyi zrind nzartin aparlmas n maliyy hesabatndan
daxili v xarici istifad ednlr lazm olan informasiyalar tqdim v
tmin etmk;
Tkilatn tsrrfat faliyytinin mnfi nticlrinin qarsn alb, onun
maliyy sabitliyini tmin etmk n daxili ehtiyatlar myyn etmk.
Tkilatn maliyy-tsrrfat faliyytind ba ver bilck neqativ hallar
vaxtl-vaxtnda xbrdar etmk, tkilatda cari v perspektiv dvrlrd
olan tsrrfat daxili ehtiyatlar myyn edib, tsrrfat faliyytinin
zruri sahlrin ynltmk;
Bazarda maksimum mnft ld etmk mqsdil rqabt qabiliyytin
kmk v tsir gstrmk.

191
 Sadalananlardan baqa tkilatn mhasiblri qarsnda daha ox xsusil 1.4
sualnda hat ediln vziflri d ayr hll etmk durur.
Bu vziflri qanunun tlblrin uyun yerin yetirmk n maliyy uotu
istniln hr hans faliyyti, konkret baza prinsipin - pekar cmiyyt dairsind
tannan sasnamy saslanr.
Mhasib z pekar faliyytind, ancaq baza prinsiplrini ld rhbr tutur. Bu
baza prinsiplri maliyy uotu zr normativ sndlri ilyib hazrlayanlar trfindn
istifad edilir. Maliyy uotunda bu cr prinsiplr on prinsipdn ibartdir. Onlar
nzrdn keirk.
1. Mlkiyytin xsusiyytlri - tkilatn mlak v hdliklrinin aktivindn
v mlkiyytinin hdliklrindn ayr faliyyt gstrmsini ifad edir. Adtn
mlkiyyti tkilatn idaredilmsind itirak edir, ancaq tkilatn mlkiyyti onun
sahibinin mlkiyyti hesab olunmur.
Mlkiyyti, xsusil tkilatn kassasna z cibinin davam kimi
baxmamaldr. Tkilatn kassasnda onun pulu deyil, tkilatn pulu saxlanr.
Tkilatn mlkiyytisinin tkidi il pul kassadan ona veril bilr. Ancaq bu cr
mliyyat, mtlq sndl rsmiyyt salnmaldr.
2. Faliyytin fasilsizliyi. Qoyulmu qaydaya gr tkilat daima faliyyt
gstrmyi nzrd tutur. Btn hallarda tkilat lv etmk, yaxud onun faliyytini
dyidirmk fikri he bir sahibkarn fikirind v mqsdind olmamaldr.
Adtn hr bir tkilat z faliyytini davam v tmin etmk n mxtlif
mnblrdn zruri mlaklar almal v onlarn hrracda tez bir zamanda satn tmin
etmlidir. Bu zaman ya, mt olmadqda, yni sat mqsdil alnmadqda, tkilat
n onun mmkn sat qiymti deyil, ld edilm qiymtini tyin etmk mhm
hmiyyt ksb edir. Tkilatn faliyytini tmin etmk n n hmiyytli hal, el
hmin adda olan, msln, xarab olan, yaxud itn yan almaq daha yax olar. Bu cr
mliyyatn yerin yetirilmsi, tkilatn faliyytinin genilnmsin rait yaradr.
Bununla birlikd btn mlaklar maliyy uotunda tarixi qiymtl, yni hmin
mlaklarn tkilata daxil olmasn tsdiq edn qiymtl (alnma qiymtin uyun
olmaqla danma v yararl vziyyt gtirmk n kiln xrclr nzr alnmaqla)
qiymtlndirilir. mlakn Azrbaycan tkilatlarnn maliyy uotunda istifad
olunmayan lv dyri daha real dyr hesab edilir.
mlakn qiymtlndirilmsi sulu, tkilatn maliyy gstricisin tsir gstrir.
mlakn tarixi dyrl qiymtlndirilmsi zaman tkilatn maliyy gstricisi daha
optimal grnr.
Bel nticy glmk olar ki, mlkiyyti tkilat lv etmk qrarna gln
hallarda o, faliyytin fasilsizliyin tsir gstrmir. Bu zaman tkilatn mlak
lvetm dyri il yenidn qiymtlndirilir.
3. Uot siyastinin ardcll. Bu prinsip mvafiq olaraq tkilat trfindn
qbul ediln uot siyasti dyidirilmdn btn maliyy ili rzind ttbiq edilir.
Maliyy ili rzind uot siyastind dyiiklik, ancaq sasl sbb, msln,
mhasibat, yaxud vergi qanunvericiliyind dyiiklik olan hallarda aparla bilr.
192
 Bel prinsip, mhasibatlq nqteyi nzrindn tkilatn maliyy ilinin-
tsrrfat hyatnn n byk mrhlsini hat etmsi il laqdardr. Bu zaman
mhasibatlq il rzind dvrlraras maliyy hesabat trtib edir. Son maliyy hesabat
is ilin axrnda trtib olunur. Uot siyasti prinsipinin dyimsi mxtlif dvrlrd
maliyy gstricilri arasndak mnasibtlri d dyidirir.
4. Tsrrfat faliyyti hallarnn dvrlr zr myyn edilmsi. Maliyy
uotunun prinsiplrin mvafiq olaraq tsrrfat faliyytinin hallarn
(hadislrini), pul vsaitinin daxil olduu, yaxud dnildiyi tarixd deyil onlarn ba
verdiyi yerlr zr hesabat dvrn aid etmk lazmdr.
Material dyrlilrinin alnmas v sat, maliyy uotunda onlara gr pulun
alnmas annda deyil, bu dyrlilr mlkiyyt hququ verildiyi dvrd ks etdirilir.
Msln, mal satlan zaman mhasib n malalan (alc) trfindn maln alnmas v
ona gr atas pulun dnmsin dair hdliyin gtrlmsi mhm hal hesab edilir.
Bu hal alc trfindn digr vaxtda da dnil bilr. dniin gecikdirilmsi
hallarnda dnilsi mbl, mhkm vasitsil tlb oluna bilr. Ancaq mallarn
sat, mallara mlkiyyt hququnun malalana verilmsind tsrrfat hadislrinin ba
verdiyi anda hm d buna mvafiq bu mallarn satndan olan glir d hmin dvrd
uotda ks etdirilir.
5. Tkilatn faliyytinin btn hallarnn tam ks etdirilmsi maliyy
uotunun n sas prinsipi hesab edilir. Bu baxmdan tkilatn tsrrfat vziyyti
haqda mqsdli gstricilr ld etmk n maliyy uotu aparlmaldr. Bunun n
ilk nvbd btn tsrrfat hyat qeyd alnmal, ikinci nvbd is tkilatn
mlkiyytind olan btn mlaklar inventarlamaldr. ks halda bir mddt
kedikdn sonra tkilatn tsrrfat vziyytinin uotda ks etdirilmsi doru
olmayacaq.
6. Tsrrfat hyatnda ba vern hallarn vaxtl-vaxtnda ks etdirilmsi
bu prinsipd, qeydiyyat prinsipi xsusi hmiyyt ksb edir. Tsrrfat faliyytind
ba vern btn hadislr, ba vern, yaxud hr bir hadisy dair mhasibatla
mlumat daxil olan zaman maliyy uotunda qeydiyyata almaq daha rahat olur.
Maliyy uotunda qeydiyyatn aparlmasn lngitmk praktiki olaraq he bir
hmiyyt ksb etmir. Ona gr d tlb olunan hr bir qeydiyyat vaxtnda
aparlmaldr.
7. Ehtiyatllq mmkn glir v aktivlr nisbtn, xrclrin v hdliklrin
maliyy uotunda tannmasna tam hazr olmasn nzrd tutur. mlak v
hdliklrin qiymtlndirilmsind bh yarandqda hmin bhni tsrrfatn
vziyytini nikbin (optimist) qiymtlndirmy imkan yaradan qiymtin seilmsinin
xeyrin hll etmk daha smrli saylr.
Ancaq qeyd edk ki, alnm yalarn lv dyril deyil, tarixi dyrl
qiymtlndirilmsin sasn szgedn prinsip tkilatn faliyytinin fasilsizliyi
prinsipin nisbtn daha az prioritet malikdir.
Szgedn prinsip- professor Q..Abbasovun gldiyi fikr gr maliyy uotu
n yad cisim kimi x edir. Bu prinsip riayt edilmsin sas rqib trf, tkilatn
193
xsusi maliyy gstricilrini daima ffaf grmk istyn vergi orqanlar hesab edilir.
Msln, Azrbaycan tkilatlarnda tamamil tlb etmk mmkin olmayan midsiz
borclarn zrr hesabna silinmsi n bir sra srt rtlr - midsiz borclarn tlb
edilmsin dair btn zruri tdbirlrin grnb grnmmsin, xsusil, mhkmy
mracit edib edilmmsin riayt olunmasna nzr yetirilmlidir.
8. Mzmunun formaya prioritetliyi tsrrfat hadislrinin, hr eydn vvl,
onlarn hquqi formasna deyil, iqtisadi mzmununa gr maliyy uotunda ks
etdirilmsini ifad edir.
Azrbaycann maliyy uotunda bu prinsip mvafiq qanunvericilikl
tnzimlnir. O, ayr-ayr mliyyatlarn uotunun konkret standart v qaydalar il
tsdiq olunur. Szgedn prinsip xsusil btn tsrrfat mliyyatlarnn konkret
mdafiedici sndl rsmiyyt salnmasn zruri v sas qanunverici snd hesab
ediln mhasibat uotu haqqnda qanunda geni hat edilmidir.
Maliyy uotunun qrb standartlarnda bu cr mhdudiyyt-mhasibin bir sra
tsrrfat hadislri haqqnda hr hans sulla mlumat olduundan tlb olunan
trm (yazl) trtib etmk demk olar ki, yoxdur.
Azrbaycann tkilat v mssislrind ilyn mhasiblr, ilk nvbd hmin
hadislri tsdiq edn nmun kimi kommunal xidmtin gr hesablanm
mblin sndlrini ld etmli v onlar sasnda tyinat zr trmlr (yazllar)
trtib etmlidirlr.
Qrb mhasiblri ayn axrnda hesablayclarn gstricilrin sasn btn
mlumatlar toplamal, kommunal xidmtin gr balanm mqavily sasn
kommunal dniinin mblini hesablamal v kommunal dnil bal xrclri
trm (yazl) vasitsil qeydiyyata almaldr.
lknin mhasiblri is gstriln kommunal xidmtlrin gr kommunal
xidmtindn tqdim edilsi hesabnamni gzlmli v onu aldqdan sonra uotun
qoyduu (tlb etdiyi) trm (yazl) prinsiplrini yerin yetirmlidir.
9. Sintetik v analitik uot mlumatlarnn ziddiyytli olmamas
aadaklarn yerin yetirilmsini nzrd tutur. Hr hans sintetik hesab zr analitik
uot aparlan hallarda analitik hesablarn dvriyy v qalqlar zr mlumatlar sintetik
hesablar zr dvriyy v qalqlara uyun olmaldr.
10. Maliyy uotunun aparlmasnn smrliliyi. Bu prinsip msrflrin
maliyy uotunun aparlmas nticsind istifadsindn ld ediln nticdn artq
olmamasn tyin edir. Yni maliyy uotunun tamlq prinsipi onun aparlmasnda he
bir knarlamaya yol vermir.
Msln, tkilat znn ehtiyac n lif (lazmi) sprg v dm skisi
almaldr. Bu zaman mhasib onlarn uotu n 201 Material ehtiyatlar hesabnn
ayr-ayr subhesablarn aaraq lif (lazmi) sprg v dm skisi khnldikc
tkilatn sas faliyyti zr msrflrin uotu hesabna silinmsini hyata
keirmlidir.
Smrlilik prinsipin sasn bu mliyyat sad formada: byk hcmd
mhasibat yazl aparmaq vzin mlum mlakn silinmsi n lazm olan
194
sndlri trtib etmk, sonra btn materiallar bir trm il (yazlla) tkilatn
sas faliyyti zr msrflr hesabna silmk lazmdr.
Bu prinsip mvafiq olaraq uotu tkil etmk n lif (lazmi) sprg v
dm skisinin silinmsin dair bu cr xrda ilr lav vaxt itirmk,
mqsduyun saylmr. Ancaq qeyd edk ki, hmin yalarla taprlm ii yerin
yetirn xadim mhasibatlq trfindn nzartin aparlmasn grrs v bir lif
(lazmi) sprg ourlayarsa bu cr hal tkilat n ox da byk olmayan itki ola
bilr. Xadim bu nzartsizlikdn istifad edrk lif (lazmi) sprg v dmsiln
dstini ourlamaa balayarsa v bu hadis mhasibatlq trfindn mtlq myyn
edilrs bu cr hal tkrar yeni lif (lazmi) sprg v dm skilrin alnmasn tlb
edr v bu da tkilatda lav xrcin kilmsin rait yaradar.
Bu baxmdan mhasibatlq btn hallarda maliyy uotunun smrli tkil
edilmsini tmin etmk n onun sintetik v analitik uotunun btn prinsiplrin
riayt etmlidir.

12.4. Maliyy uotunun obyektlri v elementlri

Tkilatn mhasibatlnda aparlan maliyy uotunun sas vzifsi istifad

olunan mlak vziyyti haqqnda informasiya formaladrmaq, yni mlakn
yerldirilmsi v onun mhafizsi zrind nzartin tkil edilmsini tmin
etmkdn ibartdir.
Tkilatn mlak n byk kateqoriyaya: pul, material dyrlilri v qeyri
material aktivlr blnr.
Pul - nad formada, yni pul nianlri v sikk formasnda, elc d
nadsz formada bank hesablarnda yazl aparlmas klind
faliyyt gstrir. Pul demk olar ki, pul adlanan mxtlif pul
sndlri: istiqrazlarla, sertifikatlarla, shmlrl birlikd d istifad
olunur.
Material (maddi) dyrlilri yararl yalar, yni material
formasnda olub alna v satla biln mlaklardr. Material (maddi)
dyrlilr - stol, stul, kompyuter, dzgah, avtomobil, bina v s. torpaq,
tikili v avadanlqlar ad altnda olan vsaitlr daxildir. Tkilatn
tsrrfat faliyytind digr adda olan dyrlilrdn - mt- material
dyrlilrindn (MD) d istifad edilir.
Qeyri maddi aktivlr - material (maddi) formas olmayan daha dqiq
desk, material (maddi) formasnda xsusi hmiyyt ksb etmyn
mlaklardr. Qeyri-maddi aktivlr dbi srlr, yaxud ixtira n
patentlr aid edilir.
mumiyytl maliyy uotunun obyektlri v elementlri hal-hazrki, drsliyin
3.2 Mhasibat uotunun predmeti v onun sas elementlri sualnda tam hat
edilmi v onlar maliyy uotunun obyekt v elementlrin tamlqla daxil etmk olar.

195
 12.5. Maliyy uotunun digr struktur blmlri il
qarlql laqsi

Maliyy uotunu aparan mhasibatlq struktur blmsi kimi tkilatn digr

blmlri arasnda hmiyytli stnly malikdir. Digr blmlr n mhasibatlq,
tkilatn mlkiyytisin v rhbrin tqdim ediln mlak zrind ba nzarti
hesab edilir.
Tkilatn mlaknn saxlanmas zrind msuliyyti mxtlif iilr: anbardak
mallara- anbardar, sexdki dzgah v avadanlqlara sex mdiri (risi), yaxud onun
mavini, nad pula kassir (xzindar) msuliyyt dayr.
Kassir kassa (xzin) adlanan xsusi blmnin iisidir. Tkilat, kaz pul
nianli v sikk formasnda istifad etdiyi nad pulu yanmayan kafda saxlayr.
Ev tsrrfatnda nad pulu saxlamaq n pul kissi nzrd tutulmudur.
Tsrrfatn tkilat sviyysin qdr artmas hallarnda bu pul kissi mumi struktur
blmnin lsn qdr byyr.
Tkilatda konkret mlakn saxlanmasna cavabdeh xslr maddi msul
xslr adlanr. Tkilat bu xslrl maddi msuliyyt haqda mqavil balayr.
Nad pul- bu da tkilatn mlak hesab edilir. Bu baxmdan kassir d
(xxindar da) maddi msul xs hesab edilir.
Mhasib maddi msul xs olmaq hququna malik deyil.
Son qaydalara gr byk ii say olmayan tkilatlarda bu istiqamtd
myyn istisnalq vardr: bel tkilatlarda mhasib, vzilikl kassir vzifsini vz
ed bilr. Bu zaman o, tkilatda nad pula gr maddi msul xs ola bilr.
Maddi msul xs, ona etibar ediln mlaka gr hmi onun yannda olmaya
bilr. Ancaq o, msuliyytind olan btn mlak zrind nzart aparmal v onun
itmsi, yaxud xarab olmasna dair hycan qaldrmaa (narahat olmaa) borcludur.
Mhasib, mlaka gr onun qarsna qoyulan vzifni znmxsus prinsip
riayt etmkl yerin yetirir. Mhasib tkilat v mssislr getmyrk ona lazm
olan btn zruri sndlri digr blmlrdn ld edir.
12.6. Maliyy uotunun mrhllri

Hesabat dvr rzind tkilatn mhasibatlnn yerin yetirdiyi iin ardcll

aadak sxemd (1.11) gstrilmidir.

196
 Mhasibat
hesabatlar
Tsrrfat
hadislri Balans

UOT REGSTRLR
Sndlr Dvriyy
trm (yazl) Ba cdvli
jurnal kitab

Mnft v
zrr
nventarlama haqqnda
hesabat

Sxem 1.11. Mhasibatlq iinin ardcll

Tkilatn mhasibatl hesabat dvr rzind tsrrfat hyatnda ba vern

hadislrin sndlrini toplayr, onlar tlb ediln sviyyd ilyir v qeydiyyata
alr. Bundan baqa, toplanm bzi sndlrd Ba kitab v digr uot registrlrind
ks etdiriln mhasibat uotu mlumatlar v tkilatn faliyytinin hqiqi vziyyti
arasnda olan knarlaman myyn etmk v onu lv etmk mqsdil aparlan
inventarlamann nticlrini ks etdirir.
Mhasibatlqda hr bir snd zr trm (yazl) jurnal v Ba kitabda
lazmi qeydiyyatlar aparlr.
Adtn hr kvartaln axrnda Ba kitabn mlumatlar sasnda kvartaln
balanmas il bal olan lav trm (yazl) aparlr v sonra dvriyy cdvli
trtib edilir. Bunun ardnca mhasibat hesabat, xsusil Mhasibat (maliyy) balans
v Mnft v zrr haqqnda hesabat trtib olunur.
Yuxarda gstriln sxemd yeni-Uot registri anlay meydana glmidir.
Onlara trm (yazl) jurnal v Ba kitab daxil edilir.
mumiyytl, uot registrlri- tkilatn tsrrfat hyatnda ba vern
hadislr haqqnda informasyalar qeyd edn v onlar qrupladran vasit hesab edilir.
Uot registrlri mhasibat kitablar, yaxud karton kartlardan ibart olur.
Dvriyy cdvli v uot registrlri, hesabataras laq vziyyti yaratmaq
rolunu oynayr. O, hm d uot registri v hesabat funksiyasn yerin yetir bilr.
Tyin olunmu qaydaya v yazllarn aparlma suluna mvafiq olaraq uot
registrlrinin mcmuyu maliyy uotunun formalar adlanr.
Maliyy uotunun sadldirilmi sulunu aadak formulada tqdim etmk
olar:

197
 Sndlr uot registrlri mhasibat (maliyy) hesabatlar

Dvriyy cdvli v uot registrlri, haqda drsliyin 5.4 sualnda v 9-cu

blmsind geni mlumat verilmidir.

12.7. Maliyy uotunun formalari

Mhasibat (maliyy) yazllarnn aparlmas n yuxarda tqdim ediln

sistemdn, yni iki mhasibat (maliyy) kitabndan trm (yazl) jurnal v Ba
kitabdan istifad etmk mhasibat (maliyy) ii zr be sr bundan vvl italiyal
monax v riyaziyyat Luka Paoli (Luca Paoli-1445-1517) trfindn ap olunmu
mhasibat uotunun khn taliya formasn xatrladr.
gr xatrlamaya nzr salsaq mhasibat (maliyy) uotunun khn - taliya
formas bir mhasibat (maliyy) kitabndan, yni hmin dvrd istifad olunan
memorialdan istifad etmyi nzrd tutur. Memorial srbst formada ba vermi
tsrrfat hadislri haqqnda yazl aparmaq mmkn olan mhasibat(maliyy)
kitabdr. Bu srbst yazllara sasn is mhasib trm jurnallarnda yazllar
aparr.
Maliyy uotunun tkilind mhasibat yazllarnn aparlmasnn memorial
sistemind mhasib hmin yazllar toplanan sndl vz edir.
Tkilatda mhasib (maliyy mliyyatlarn aparan) tk olduqda khn taliya
formas zr uotun aparlmas lverili olur. Biznesin mrkkbldiyi, mhasiblrin
(maliyy iini aparann) is artmas hallarnda iki kitab sistemi zr ilmk qeyri-
mmkn olur. Bu qeyri-mmknlk mhasiblrin (maliyy iini aparanlarn) hmin iki
kitabda nvb il yazln apara bilmmsi il laqdardr. Buna gr trm (yazl)
jurnallarnn ne jurnala v onlarn nec blnmsi v bu zaman hans kmki
mhasibat (maliyy) kitablarnn almas, Ba kitab n icmal informasiyalarn nec
toplanmas haqqnda fikirlmk lazmdr.
Mhasibatln (maliyy iinin aparlmasnn) bir ne yzilliklr rzind
inkiafnda mhasibat (maliyy) uotunun aparlmas il bal msllrin mxtlif
yollarla hllin yazl formada nail olunmudur. Bu yollardan n mtrqqisi v
nmlisi mhasibatlqda (maliyy iinin aparlmasnda) jurnal order formasnn
ttbiqi olmudur.

12.8. Maliyy uotunun masir kompyuter formas

Son dvrlrd mhasiblrin (maliyy iini aparanlarn) masasnn zrind

kompyuterlr meydana glmi v maliyy uotunun aparlmas n lazm olan
mrkkb kaz formalarndan istifad etmy ehtiyac qalmamdr. Sz gedn forma
uot iind kompyuterl ilyn mhasiblr (maliyy iini aparanlara), bir-birlrin

198
maneilik yaratmadan mumi trm (yazl) jurnallar il ilmy nmli imkan
yaradr.
Mhz bu sbbdn mhasibat (maliyy) mlahizlrinin (fikirlrinin) inkiaf, z
dairsini demk olar ki, dondurmaa meyil etmidir. El buna gr d kompyuterin
ttbiqi mhasibat (maliyy) alminin maliyy uotunun khn - taliya formasna
kemsin imkan yaratmdr.
Mhasib (maliyy iini aparan), bu proqramn kmyi il maliyy sndlrini
trtib edir, trmlrd (yazllarda) qeydiyyatlar aparr v maliyy hesabatn
formaladrr. Mhasiblr (maliyy iini aparanlar) sndlri, trmlri (yazllar) v
hesabatlar kompyuterin ekrannda, elc d onlar kaz formasnda ap ed bilir.
Tkilatda bir ne mhasib (mhasib ii aparan) olan hallarda hr bir ii
yerind ayr kompyuter yerldirilir. Bu zaman kompyuterlr z aralarnda kompyuter
bksi adlanan xtlrl birldirilir.
Kompyuter bksi-ox lverili vasit hesab edilir. O, mhasiblr (maliyy
iini aparanlara) bir-birlrin maneilik etmdn, bu v ya digr informasiya v ya
digr snd v trm (yazl) il eyni vaxtda ilmy lverili rait yaradr. Bu
rait bir mhasibin eyni trm (yazl) aparmas v onu el hmin anda da baqa
mhasiblr trfindn grmsindn (izlmsindn) ibartdir.
trmd (yazlda) aparlan qeydiyyatlar vvld olduu kimi mhasiblrin
(maliyy ii aparanlarn) sas ii hesab edilir. Hal-hazrda kaz jurnallarn trmd
(yazlda) aparlan qeydiyyatlar, diyirckli avtomat qlml deyil, tsrrfat
mliyyatlarnn kompyuterin kmyi il elektron jurnallarnda aparlmas il yerin
yetirilir.

12.9. Tsrrfat mliyyatlarnn elektron jurnal.

Tsrrfat mliyyatlarnn kompyuterd saxland yer, tsrrfat mliyyatlar is
qeyd edildiyi kimi trmlrin (yazllarn) mcmuu hesab edilir.
Tsrrfat mliyyatlarnn kaz mhasibatlnda ilnmsi ox tinliklr
yaradr. Bu, aparlan ilrin ayr-ayr trmlrd (yazllarda) yerin yetirilmsi il
laqdardr.
Ancaq, i yerind kompyuterin meydana glmsi mhasibin grdy iin
vziyytini tamamil dyimidir.
Tsrrfat mliyyatlarnn elektron jurnal, znn analoji-trmlrin
(yazllarn) kaz jurnallarn ilmy nmli rait yaradr. Kompyuter bksi il
ilyn mhasiblr (maliyy ii aparanlar), tsrrfat mliyyatlarnn elektron jurnaln
eyni vaxtda bir ne kompyuterd aa bilrlr.
Buna gr hal-hazrda mhasiblrin (maliyy ii aparanlarn) cari ii, ba vern
tsrrfat mliyyatlarna yazllarn balanmas v qurtarmasndan ibart olur. Mhz
bu sbbdn Ba kitaba, hr hans kompyuterin sas ii olan v bilavasit onu yerin
yetirn yazln aparlmas tlb olunur.
Qeyd edilnlr nzr alnmaqla hr hans hesabn kompyuterl yerin yetiriln
qalnn Ba kitabla zldirilmsi tlb olunur. Tcrb gstrir ki, kompyuterin

199
myyn etdiyi qalq he vaxt yanl olmur. Mhz el bu sbbdn kompyuterd
myyn ediln debet qalnn mbli hmi kredit qalnn mblin uyun glir.

12.10. Kompyuterli mhasibatlqda hesabatn trtib edilmsi

Mhasibat proqram, yuxarda qeyd ediln rsmi mhasibat (maliyy)

hesabatnn sas hesab ediln mhasibat (maliyy) balans, mnft v zrr haqqnda
hesabatn avtomatik formalamasna rait yaradr.
Mhasibat (maliyy) uotunun kompyuter formas, mhasibatln xsi tlbat
n nzrd tutulan daxili hesabatndan aktiv istifad etmy hrtrfli imkan
yaradr.
Kompyuterli mhasibatlqda hesabat anlay kaz mhasibatlnda
olduundan daha geni istifad edilir. Kompyuter mhasibatlnda hm d uot
registrinin ttbiqi nzrd tutulmur. Burada birbaa qarlql laq: hr hans hesabn
bir yerind daxilolma, digr yerind is xaricolma kimi ks etdirilir.
Tkilatn tsrrfat hyatnda ba vern hadislr kaz mhasibatlnn uot
registrlrind formalaan informasiyalarn qeydiyyat v qruplama vasitsi kimi baxlr. Uot
registrlri mhasibat kitablarndan, yaxud karton kitablardan ibart olur.
Kompyuter mhasibatlnda uot registrlri , kaz mhasibatlnda aparlan
registrlr olmadndan hmin anlaydan istifad edilmir. Kompyuter mhasibatlnda hr
hans informasiya, istifadiy bir df tqdim edilir, qalan btn ikinci hrktlri is
kompyuterin z yerin yetirir.
Kompyuter mhasibatlnda aparlan daxili hesabatlara kaz mhasibatlndak
btn uot registrlri daxil edilir. Bu sasn yuxarda hat ediln dvriyy cdvlin aiddir.
Buna gr hal-hazrda dvriyy cdvli daxili hesabat funksiyasn yerin yetirir.

12.11. Maliyy uotunda istifad ediln sistemlr

Maliyy uotunun sistemlri, tsrrfat mliyyatlarnn qeydiyyat vasitlrini,

xsusil trm (yazl) jurnallarn v Ba kitab, elc d ii hesablarn hazrlamaq
v mhasibat (maliyy) hesabatlarna tlb olunan informasiya vasitlrinin rsmiyyt
salnmasn znd formaladrr.
Hal-hazrda maliyy hesabatn trtib etmk n zruri saylan ilk
informasiyalar, Ba kitabda formalar. Ba kitab, mhasibin hesabat trtib etmsi
n zruri gstricilri znd ks etdirn informasiyalar ox da byk olmayan
ancaq tlb olunan ilri: informasiyalar yazb (xarb) irktin, tkilatn,
mssisnin uotu v hesabatnn sas sndi v prinsiplri saylan Dvriyy cdvlin
daxil etmyi yerin yetirir.
Dvriyy cdvli myyn dvr rzind hesablar zr dvriyy v qalqlarn
siyahsn znd ks etdirir.
Dvriyy cdvli haqda drsliyin 5.4 sualnda geni mlumat verilmi, ancaq
onun operativliyi v analitikliyini tmin etmk n subhesabl v subhesablarsz
200
 dvriyy cdvlini gstrib yani olaraq nzrdn keirrk tsrrfatda hmiyytini
aqlamaa alacaq. Hmin dvriyy cdvllri aada verilmidir.

Subhesabl dvriyy cdvli

1 -li tiki fabriki MMC-nin dvriyy cdvli aadak kimi tqdim edilir.

lk qalq Dvriyy Son qalq

Hesab
Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit

111-1 Torpaq - - 180000,00 - 180000,00 -

111-2 Tikililr - - 96000,00 - 96000,00 -
111-3 Man v avadanlqlar - - 84000,00 - 84000,00 -
121 Danmaz mlaka - - 360000,00 360000,00 - -
investisiyalar
201 Material ehtiyatlar - - 222200,00 195000,00 27200,00 -
241 vzldiriln lav - - 120096,00 34776,00 85320,00 -
dyr vergisi
202 stehsalat msrflri - - 733600,00 520000,00 213600,00 -
204 Hazr mhsul - - 520000,00 500000,00 20000,00 -
223 Bank hesablama hesablar 10000,00 - 573780,00 232576,00 351204,00 -
531 Malsatan v podratlara - - 14396,00 14396,00 - -
qsamddtli kreditor borclar
431-a Malsatan v podratlara - - - 247800,00 - 247800,00
uzunmddtli kreditor borclar
431-b Malsatan v podratlara - - 113280,00 212400,00 - 99120,00
uzunmddtli kreditor borclar
431-v Malsatan v podratlara - - - 212400,00 - 212400,00
uzunmddtli kreditor borclar
431-q Malsatan v - - 104900,00 100300,00 4600,00 -
podratlara uzunmddtli
kreditor borclar
211-a Alclar v sifariilrin - - 278480,00 12000,00 266480,00 -
qsamddtli debitor borclar
211-b Alclar v sifariilrin - - 398840,00 561780,00 - 162940,00
qsamddtli debitor borclar
521/1 Vergi hdliklri: - - - 17641,00 - 17641,00
Mnft vergisi
521/2 DV - - 34776,00 103320,00 - 68544,00
521/3 mlak vergisi - - - 495,00 - 495,00
521/4 Fiziki xslrin - - - 40000,00 - 40000,00
glirindn vergi
522 Sosial sorta v - - - 93600,00 -- 93600,00
tminat zr hdliklr
533 myin dnii zr - - 40000,00 360000,00 -- 320000,00
ii heytin olan borclar
301 Nominal (nizamnam) - 10000,00 - -- - 10000,00

201
capital
601-1 Mallarn sat - - - 677320,00 - 677320,00
701 Satn maya dyri - - 500000,00 - 500000,00 -
601/7 Sair aktivlrin sat - - 103320,00 - 103320,00 -
601/8 Satdan olan glir - - 74000,00 - 74000,00 -
(zrr)
611/9 Sair glirlr - - - 495,00 - 495,00
731/9 Sair msrflr - - 495,00 - 495,00 -
801 mumi mnft (zrr) - - 18136,00 74000,00 - 55864,00
Cmi: 10000,00 10000,00 4570299,00 4570299,00 2006219,00 2006219,00

Cdvlin hr bir stri Ba kitabn bir shifsind veriln strin yekununa

mvafiq olmaldr. Xsusil 223 Bankdak hesablama hesab n alm
dvriyy cdvlinin strind gstriln mbl, hmin hesaba Ba kitabda ayrlm
vrqin mblin mvafiq olmaldr.
lk qalq hesabn, hesabat dvrnn vvlin olan qaln, son qalq- is
hesabn hesabat dvrnn sonuna olan qaln ifad edir.
Yekun mbli brabrliyi znd ks etdirir. Bu ikili yazln prinsipindn
irli glir. brabrlikdn hr hans birinin olmamas, dvriyy cdvlinin dzgn
trtib olunmasn sbut edir.
Tqdim ediln dvriyy cdvlindki hesablarn siyahsndan grndy kimi 1
-li tiki fabriki MMC istehsal mssissidir.

Subhesablarsz dvriyy cdvli

Yuxarda veriln dvriyy cdvli ox da byk olmayan nqsanlara malikdir:

onlara subhesablar olan hesablar zr yekun mlumatlar daxildir. Burada subhesablar
zr mvafiq informasiyalar z tyinatna gr bldrlr.
Bu cr hesablarn informasiyalarn, mlumatlar sadc subhesablar zr
mumildirmkl ld etmk olar. Alnm nticlr lav stird, dvriyy cdvlin
daxil edil bilr.
Ancaq digr variant da - subhesablar olmayan dvriyy cdvli trtib etmk d
mvcuddur.
Bu cr dvriyy cdvli daha ycam olur. Hmin dvriyy cdvlini aadak
kimi tsvvr etmk olar:

lk qalq Dvriyy Son qalq

Hesab
Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit

1 2 3 4 5 5 5

202
111 Torpaq, tikili v - - 360000,00 - 360000,00 -
avadanlqlar
121 Danmaz mlaka - - 360000,00 360000,00 - -
investisiyalar
201 Material ehtiyatlar - - 222200,00 195000,00 27200,00 -
241 vzldiriln lav - - 120096,00 34776,00 85320,00 -
dyr vergisi
202 stehsalat msrflri - - 733600,00 520000,00 213600,00 -
204 Hazr mhsul - - 520000,00 500000,00 20000,00 -
223 Bank hesablama 10000 - 573780,00 232576,00 351204,00 -
hesab
531 Malsatan v podratlara - - 14396,00 14396,00 - -
qsamddtli kreditor borclar
431 Malsatan v podratlara - - 218180,00 772900,00 4600,00 559320,00
uzunmddtli kreditor borclar
211 Alc v sifarilrin
qsamddtli debitor borclar - - 677320,00 573780,00 266480,00 162940,00
521 Vergi hdliklri - - 34776,00 161456,00 - 126680,00
522 Sosial sorta v
tminat zr hdliklr - - - 93600,00 - 93600,00
533 myin dnii zr
ii heytin olan borclar - - 40000,00 360000,00 - 320000,00
301 Nominal (nizamnam) - 10000,00 - - - 10000,00
kapital
601 Sat - - 677320,00 677320,00 677320,00 677320,00
611, 731 Sair glir v xrclr - - 495,00 495,00 495,00 495,00
801 mumi mnft (zrr) - - 18136,00 74000,00 - 55864,00
Cmi: 10000,00 10000,00 4570299,00 4570299,00 2006219,00 2006219,00
Dvriyy cdvlindn grndy kimi bzi hesablar Dt v Kt qalna malik
olur. Ona gr d bel hesablar amaq tlb olunur.

12.12. Almal (mfssl) qalqlar

Veriln dvryy cdvllrindn istifad edildikd subhesabl dvryy

cdvlind onlarn subhesablar aqlanmaldr. Bel hesablara 431, 531, 171, 211 v
sair hesablar daxildir. Onlarn aqlamasn (mfsslini) nzrdn keirk.
431 Malsatan v podratlara uzunmddtli kreditor borclar v 531
Malsatan v podratlara qsamddtli kreditor borclar hesablarnn son
qalnn nec hesablanmasn nzrdn keirk. Bu hesab zr iki: biri debet, digri
kredit qal olmas nzr arpr. Szgedn hesablardan 431 -li hesaba nzr
yetirsk grmk olar ki, onun debet qal (4600 manat) hmin hesabn subhesablar
zr debet qalnn mbli kimi, kredit qal (559320 man.) is hesabn subhesablar
zr kredit qalnn mbli kimi hesablanmdr.
431 -li hesab zr debet qal malsatann debitor borcunu, yni malsatann 1
-li tiki fabriki MMC-y olan borcunu ks etdirir. Hmin hesab zr kredit qal

203
is kreditor borcunu, yni 1 -li tiki fabriki MMC-nin z malsatanlarna olan
borcunu znd birldirir.
Bu cr metodla hesablanan ikili qalq almal (mfssl) qalq adlanr.
ki debet v kredit qala malik subhesabl aktiv-passiv hesablar zr qalqlar
almal (mfssl) qalqlar adlanr.
Hesabn debet qal- btn debet qalql subhesablarn, yni debet qal kimi
hesablanan-subhesablar zr qalqlar onun debet mblini, hesabn kredit qal is -
btn kredit qalql subhesablarn, yni kredit qal kimi hesablanan subhesablarn
qalqlar onun kredit mblini znd ks etdirir.
Diqqt yetirk: debet szndn ml gln debitor, debitor borcunda ikinci e
hrfi i hrfi kimi yazlr (ancaq: debet qal) v bu, sz latn mnli olmas il izah
olunur. Prosesin izlnmsinin son sz kimi sas frqi: debitum (borc), debet (o
borcludur), debitor (borclu) mnasn ifad edir. Azrbaycan szlri olan debet v
debitor szlri latn debet v debitor szlrindn gtrlm mnan znd ks
etdirir. Azrbaycan dilind bu iki anlay znmxsus anlay hat edir.
Almal qalqlar, tkilata borclu olanlar v tkilatn znn n qdr borclu
olmas kimi ayrca gstrilmlidir.
Msln, dvrn axrna 431 -li hesab zr dvriyy cdvlind tkilata
borclu olanlar 559320 manat, tkilatn znn borclu olmas is 4600 manat
gstrilmidir. Burada 431 -li hesab n hr ayn biri vziyytin ixtisar edilmi
(mhdudladrlm) qal, adi qaydada ox asan hesablamaq olar. Bu cr almal
qaln hesablamasn aparsaq, hmin qalq, kredit qal kimi 554720 manat, yni
tkilatn borcunun 554720 manat olmas, tkilatn zn is he ksin borclu
olmamas kimi gstril bilr. Ancaq qeyd edk ki, bu hesablamann nticsi he d
byk deyil. Almal (mfssl) qalqlar z aralarnda tamamil laqsi olmayan
qarlql mqbul edilsi borcun mahiyytini znd formaladrr. Bu cr hesablama
tkilatn maliyy vziyytinin real tsvirini hat edir.
Subhesablarsz son qal ikili alnan yuxarda tqdim ediln dvriyy cdvli
ninki 431 -li hesab n hm d 171 Alclar v sifariilrin uzunmddtli
debitor borclar v 211 Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclari
hesablarna da amil edil bilr. Bu hesablama dvrn szgedn hesablarn hm
tkilatn alclara olan borcunun olmas (hazr mhsula gr alcnn onun dyrini
dmsi, ancaq hazr mhsulun tkilat trfindn alcya gndrmmsi) hm d
alcnn tkilata borcu olmas (hazr mhsula gr alcnn tkilata vvlcdn dni
aparmas) hallarnda ml glmsi il laqdardr.
Dvriyy cdvlinin daha dqiq adn- hesablarda ninki onlarn dvriyy hm
d qalqlar ks etdirildiyindn dvriyy-qalq cdvli d adlandrmaq olar. Bundan
baqa, dvriyy cdvli hm d dvriyy balans kimi adlandrla bilr.
Dvriyy cdvlini trtib edib qurtardqdan sonra mhasibatlq rsmi tsdiq
edilmi mhasibat hesabat formalarnn trtib edilmsin (doldurulmasna) balaya
bilr. Bu hesabatlar rhbrlik, sahibkar, elc d vergi v digr maraql istifadilr
xsind dvlt orqanlarna tqdim edilmk n trtib edilir.
204
 sas rsmi mhasibat hesabatlarna drsliyin 4.2 mvzusunda hat ediln
hesabatlar daxildir:
Mhasibat balans
Mnft v zrr haqda hesabat
v s.

Mhasibat (Maliyy) balans 4.2 mvzusunda deyildiyi kimi tkilatn

myyn dvr zr seilmi mlak v hdliklrinin vziyyti haqqnda mlumat verir.
Mhasibat hesabat dstind balans, hesabat dvrnn axrna trtib edilir.
Hal-hazrda balans 4.2 mvzusunun shflrind veriln mhasibat balans kimi
deyil konkret 1 -li tiki fabrikiMMC-nin 01 yanvar 20.. il tarix trtib etdiyi
aadak balans formasnda tqdim edilmidir.

1 -li tiki fabriki MMC

Mhasibat balans
01 yanvar 20.. -ci il tarix
AKTV PASSV

Uzunmddtli aktivlr Kapitallar

Torpaq (111) 210000 Nominal dyri 1 manat olan 10000
adi shmlr (301)
Ylm amortizasiya (112) 30000 Bldrlmmi mnft (801) 55864
Torpan qalq dyri 180000 Blmnin yekunu: 65864
Tikililr 116000 hdlik v kreditor borclar
Ylm amortizasiya (112) 20000 Qsamddtli hdliklr (533) 320000
Tikililrin qalq dyri 96000 car zr qsamddtli 126680
hdliklr (521)
Man v avadanlqlar (111) 100000 Sair qsamddtli hdliklr (522) 93600
Amortizasiya (112) 16000 Blmnin yekunu: 540280
Man v avadanlqlarn qalq 84000 Uzunmddtli hdliklr
dyri
Blmnin yekunu: 360000 car zr uzunmddtli 722260
hdliklr (211, 431)
Qsamddtli aktivlr Blmnin yekunu: 722260
Ehtiyatlar (201, 204) 47200

205
vzldiriln lav dyr vergisi (241) 85320
stehsalat msrflri (Bitmmi 213600
istehsalat) (202)
Alc v sifariilrin qsamddtli 271080
debitor borclar (211, 431)
Kassa (221) 351204
Blmnin yekunu: 968404
Balans 1328404 Balans 1328404

Balansn al 4.2 sualnn axrnda verildiyi kimidir.

Balansda gstriln maddlr, aadak kimi xarakteriz olunur.
Balansn maddlri
Balansda aparlan hr bir ayr yazllar (stirlr) balansn maddlri adlanr.
Balansn maddlri onun adndan v pul qiymtlndirilmsindn ibartdir. Balansn sol
trfind yerldirilnlr balansn aktiv maddlri, sa trfind yerldirilnlr is
balansn passiv maddlri adlanr.
Balans n lazm olan btn mlumatlar bilavasit subhesablarsz dvriyy
cdvlindn gtrlr. Bu dvriyy cdvlinin debet qalqlar balansn sol hisssind,
kredit qalqlar is sa hisssind ks etdirilir.
Yuxardak balansda gstriln madd adlar demk olar ki, hesabn ad kimi
istifad edilir. Bu qaydadan ox da byk olmayan knarlama, qal almal,
(mfssl olmaq tlb olunan (431 Malsatan v podratlara uzunmddtli
kreditor borclar, 531 Malsatan v podratlara qsamddtli kreditor borclar
171 Alclar v sifariilrin uzunmddtli debitor borclar v 211 Alclar v
sifariilrin qsamddtli debitor borclari) aktiv-passiv hesablarda ks etdiriln
maddlrin aqlanmas is hmin hesablarn analitikliyinin tmin olunmas il
laqdardr. Bu hesablarn hr birind olan mlumatlar balansn hm sa hm d sol
hisssind gstrilir. Balansn mvafiq maddsinin ad myyn mnada frqlnir.
Balansda hesablarn nmrlri gstril v gstrilmy bilr. Bu zaman hesabn
nmrsi gstrilmyn hallarda balansn kim, yni istifadi (ms., sahibkar v
mssis rhbri) n trtib olunmas nzr alndndan onlar frz edk ki,
Torpaq, tikili v avadanlqlar anlaynn nyi ifad etmsini bilmlidir. Ancaq
hmin anlayda szgedn mlakn konkret olaraq, msln, 111 -li hesabda uota
alnmasn bilmk bir o qdr d zruri saylmr.
Balans trtib ediln zaman myyn mnada ondan istifad ednlr gzt
getmk olar v bu gzt balansn maddsinin adnn ondan istifad ednin baa
ddy trzd aydn olmas istiqamtind olmasna almaq lazmdr. Msln,
mssisd, tkilatda Qsamddtli aktivlr blmsini sas istehsalat
msrflri maddsind ks etdirmk tlb olunan hallarda hmin maddni
Bitmmi istehsala msrflr anlay il vz etmk daha mqsduyun olar.
Pul vsaitlri balansda min, yaxud milyon manatla gstrilmlidir.

206
 Tqdim edilmi balans tcrbvi olaraq dvriyy cdvlindn gtrlmli v
tqdim edilmlidir. Ancaq tcrbd bu mlumatlar bir ne hesablar zr lav
informasiyalarla tamamlanr.
Msln, balansda adtn 112 Torpaq, tikili v avadanlqlarn amortizasiyas
hesabnn kredit qaln 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar hesabnn debet qaln
xmaqla tlb olunan informasiya birldirilir v torpaq, tikili v avadanlqlarn qalq
dyri myyn edilir.
Bu cr mliyyatn aparlmasnda 112 -li hesabn vvllrd qeyd ediln ikili
xarakterliyi meydana xr. Adtn 112 -li hesab formal olaraq passiv hesablara aid
edilir, hqiqtd is o aktiv hesabdr. Balans trtib ediln zaman mhasib hmih
hesabn xarakterindn asl olaraq 112 -li hesabn yekun mblini balansn sol
trfind aktivl birlikd ks etdirir.
Tqdim ediln balansda 1 -li tiki fabriki MMC, faliyyt yeni
baladndan onun 111 Torpaq, tikili v avadanlqlar hesabnda uota alnan
mlaklarna faliyyti dvrn uyun sviyyd amortizasiya hesablanb ks
etdirilmidir.
Balansn sol trfind tkilatn mlaklar v xarici alm olan borcu, sa
trfind is balansn sol trfind yerln maddlrin maliyylmsini tmin edn
mnblr gstrilmidir.
Qbul edilmi qayda v sula gr balansn sol trfinin yekun mbli sa
trfinin yekun mblin brabr olmaldr. El buradan da mhasibat hesabat
balans, znn adnn tarazlq (brabrlik) mnasn ifad edir.
Qeyd edildiyi kimi balans ilk nvbd tkilatn sahibkarnn v rhbrinin
maran tmin edir v bir sra, hr eydn vvl, iki sas msly cavab vermlidir.
1. Tkilatn faliyytini aparmaq n lazm olan vsait, haradan, yni hans
maliyylm mnbyindn alna bilir? Bu sualn cavabn, balansn sa trfindn
almaq olar. Daimi maliyylm mnbyi olan tkilatn mlkiyytisindn baqa
balansn sa trfind mvqqti maliyylm mnbyi, yni igzar hmkarlar,
tkilatn iilri, yaxud dvltin olmas da gstrilir.
2. Bu vsaitlr nec bldrlr, yni ny istifad edilir? Bu suala balansn sol
trfind gstriln mlumatlar cavab ola bilr.
Btn maliyylm mnblrind toplanan vsaitlr pul, material v qeyri-maddi
aktivlr, elc d igzar trfdalarn debitor borclar formasnda istifad edilir.
Nmunvi hesablar plannda yerldiriln hesablarn z spesifik qaydalarndan
frqli olaraq balansn maddlri myyn qaydada yerldirilir.
Balansn aktiv maddlri n aadak prinsiplr riayt edilmlidir. Uota alnan
aktivin pul, yaxud digr aktiv evrilmsi vvlcdn gzlniln hallarda balansn
maddlri bir o qdr aada yerl bilr. Bu baxmdan pulun uotu maddsi balansn n
aa hisssind yerldirilir.
Balansn passiv maddlri analoji prinsip zr nizama salnr. Kreditor borcunun
dnmsi n qdr qabaqcadan nzrd tutularsa balansn maddlri bir o qdr aada
yerl bilr.

207
 Balansn maddlrini xarakteriz etdikdn sonra onun hans blmlrdn ibart
olmasna diqqt ayrmaq mhm hmiyyt malik ola bilr.

12.13. Balansn blmlri

Balans, ksriyyt iqtisadi hesablamalar n sas material hesab edilir. Buna

gr balansdak informasiyalar iqtisadi mnaya mvafiq nizama salnr. Balansn
maddlri mhasibat hesablarnn iqtisadi mzmununa gr mhasibat (maliyy)
hesabatlarnn iqtisadi mnada tsnifatnda gstriln sxemin blmlrind birldirilir
1
.
____________________
1. Bax. Sfrdan balayan mhasibat (maliyy) uotunun, 1.6. iqtisadi mzmununa gr
mhasibat uotu hesablarnn tsnifat metodiki vsaitin sh. 56 v hmin metodik vsait
lav ediln tsnifatn dzli sxemin.
Balansn aktivinin maddlri iki- Uzunmddtli aktivlr v Qsamddtli
aktivlr blmsin blnr.
Uzunmddtli aktivlr istifad mddti bir ildn artq olan aktivlri znd
formaladrr. Onlara qeyri-maddi aktivlr, Torpaq, tikili v avadanlqlar, Danmaz
mlaka investisiyalar, Bioloji aktivlr, Tbii srvtlr, itirak pay metodu il uota
alnm investisiyalar, txir salnm vergi aktivlri, uzunmddtli debitor borclar v
sair uzunmddtli aktivlr aid edilir. Uzunmddtli aktivlr 7, 12, 23, 24, 27 -li Milli
Mhasibat Uotu Standartlarnda geni hat edilmidir.
Qsamddtli aktivlr- ehtiyatlardan, qsamddtli debitor borclarndan, pul
vsaitlri v onlarn ekvivalentlrindn, sair qsamddtli maliyy aktivlrindn v sair
qsamddtli aktivlrdn ibartdir. Bu aktivlr 5,8 v 10 -li Milli Mhasibat Uotu
Standartlarnda tlb ediln sviyyd aqlanmdr.
Aktivlrin uzun v qsamddtliy blnmsi aadak iqtisadi mnaya
malikdir. Uzunmddtli aktivlr pulun strateji mqsd qoyulmas il xarakteriz
olunur. Qsamddtli aktivlr is - pulun tkilatn texniki xarakter malik olan ilr
qoyulmasn znd birldirir.
Qsamddtli aktivlrin myyn ediln sviyysi, tkilatn cari iinin
fasilsizliyini tmin edir. Qsamddtli aktivlrd mvcud olan atmazlq tkilatda
bodayanmaya sbb ola bilr. Faliyyt lav vsait qoyuluu ox qsa mddt
rzind maliyy nticsinin tnzimlnmsin rait yaradr.
Uzunmddtli aktivlrin myyn ediln sviyysi is tkilatn uzunmddtli
inkiafn tmin edir. Uzunmddtli aktivlr qoyulular bir qayda olaraq bir ne
mddtdn sonra ntic ver bilr. Yeni uzunmddtli aktivlrin ld edilmsi tkilat
n ox da byk olmayan ziyanla digr dvr-bir aya v ya baqa bir qsa mddt
txir salna bilr.
Yuxarda gstriln balansn passiv maddlri kapital, uzunmddtli hdliklr,
qsamddtli hdliklr, glirlr, mnftlr (zrrlr) blmlrin blnmdr.
Kapital- mlkiyytinin tkilata tqdim etdiyi passivdir.

208
 Uzunmddtli hdliklr- tkilatn bir ildn ox mddt dycyi bank
kreditlrini, hdliklrini, kreditor borclarn v uzunmddtli mqsdli maliyylm
v daxilolmalarn znd ks etdirir.
Qsamddtli hdliklr is tkilatn bir ildn az mddt dycyi kreditor
borcunu hat edir.
Glir v xrclr - sas mliyyat glirini, sair mliyyat glirini, faliyytin
dayandrlmasndan olan glirlri, maliyy glirlrini, satn maya dyrini,
kommersiya xrclrini, inzibati xrclri, sair mliyyat xrclrini, faliyytin
dayandrlmasndan olan zrrlri v maliyy xrclrini formaladrr.
Mnftlr (zrrlr) - mumi mnfti (zrri), asl v birg mssislrin
mnftlrind (zrrlrind) pay kimi gstricilri znd ks etdirir. mumiyytl
balansn passivind gstriln blmlr 3,4,6,23 v 24 -li Milli Mhasibat Uotu
Standartlarnda geni hat edilmidir.

209
 12.4. Nmunvi blankda yeni
Mhasibat balans
Yuxarda tqdim ediln balansdan frqli olaraq, yeni mhasibat balansnda
passiv maddlr sa trfd deyil, aktiv maddlrin aasndan verilmidir. Burada
balansn maddlri artmdr. Bu artm hesabat dvrnn vvlin (yeni maliyy ilinin
vvlin) olan mlumatlar n nzrd tutulan stunun lav edilmsi il laqdardr.
Ancaq 1 -li tiki fabriki MMC, faliyyt yeni baladndan bu stunlar, balansn
ksr maddlri kimi trtib edilmmidir (doldurulmamdr).
Mhasibat hesabat maddlrinin trtibi qaydalarna mvafiq olaraq, ayr-ayr
maddlrd rqm mlumatlarnn olmamas hallarnda hmin maddnin qarsnda tire
iarsi qoyulur.
Balans, onun formasndan da grndy kimi dvlt statistika orqanlarnn
verdiyi kod haqda informasiyalar znd ks etdirn apkaya malikdir.
Adtn btn tsrrfat mliyyatlar mhasibat hesablarnda ks etdirilib
qurtardqdan, onlarn mbllri (dvryy v qalqlar) subhesablarsz dvryy
cdvlind ks etdirilib son balans (qalqlar) alndqdan sonra 2008-ci ilin 01 yanvar
tarixindn ttbiqi tvsy edilmi yeni mhasibat hesabat standart aadak forma v
sxemd trtib olunur (rqmlr rti gtrlmdr).

kod

1 -li forma, 710001

Tarix (il, ay, gn) 01.04.20..

gn)
Tkilat 1 -li tiki fabriki MMC OKPO zr 051306580
0
Vergi dyicisinin identifikasiya nmrsi NN 775001999
Faliyyt nv OKVFD zr 4
36.13
Paltar tikilii
Tkilati-hquqi formas: Mhdud msuliyytli cmiyyt OKOPF 65 / 16

l vahidi: min manat OKOP zr 384 / 385

Yerldiyi yer (nvan) Bak, S.Vurun k. 35
Tsdiq olunma tarixi 21.04.20..
Gndrildiyi tarix

210
Blmn/ Hesabat Hesabat
maddnin AKTVLR Hesabn -si dvrnn dvrnn
20X2 20X2
-si vvlin axrna

1 Uzunmddtli aktivlr
101 xlsn 102
Qeyri-maddi aktivlr x
10 stgl 103 x
111 xlsn 112
Torpaq, tikili v avadanlqlar x 360
11 stgl 113 x

12 Danmaz mlaka investisiyalar 121 xlsn 122 x

x

13 Bioloji aktivlr 131 xlsn 132 x

x

14 Tbii srvtlr 141 xlsn 142 X x

15 tirak pay metodu il uota alnm investisiyalar 15X X x
16 Txir salnm vergi aktivlri 16X X x
17 Uzunmddtli debitor borclar 17X X x
18 Sair uzunmddtli maliyy aktivlri 18X xlsn 184 X x
19 Sair uzunmddtli aktivlr 19X X x
CM UZUNMDDTL AKTVLR x 360
2 Qsamddtli aktivlr
20 Ehtiyatlar 20X xlsn 208 x 47,2
21 stehsalat msrflri (bitmmi istehsalat) 213,6
22 Qsamddtli debitor borclar 21X xlsn 218 x 271,1
23 Pul vsaitlri v onlarn ekvivalentlr 22X x 351,2
24 Sair qsamddtli maliyy aktivlri 23X xlsn 235 x
25 lav dyr vergisi 24X x 85,3

CM QISAMDDTL AKTVLR x 968,4

CM AKTVLR x 1328,4

BALANS x 1328,4
KAPTAL V HDLKLR

3 Kapital
10
30 dnilmi nominal (nizamnam) kapital 301 xlsn 302 X
31 Emissiya gliri 31X X
Geri alnm kapital (shmlr) 32X (x)
32 x (x)
Kapital ehtiyatlar 33X X
33 x
Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) 34X xlsn 344 x (x)
34 x (x) 55,9
CM KAPTAL x
65,9
4 Uzunmddtli hdliklr
40 Uzunmddtli faiz xrclri yaradan hdliklr 40X X
41 Uzunmddtli qiymtlndirilmi hdliklr 41X X
42 Txir salnm vergi hdliklri 42X X
43 Uzunmddtli kreditor borclar 43X X
44 Sair uzunmddtli hdliklr 44X X

211
 CM UZUNMDDTL HDLKLR x
5 Qsamddtli hdliklr

Qsamddtli faiz xrclri yaradan hdliklr 50X X

50 93,6
51 Qsamddtli qiymtlndirilmi hdliklr 51X X
Vergi v sair mcburi dnilr zr hdliklr 52X X
52 126,7
Qsamddtli kreditor borclar 53X X
53 722,2
Sair qsamddtli hdliklr 54X X
54 320,0
CM QISAMDDTL HDLKLR x
1262,5
CM HDLKLR x
1262,5
CM KAPTAL V HDLKLR x
1328,4
BALANS
1328,4

Mssisnin (tkilatn) rhbri

Ba mhasib

Mhasibat balans il birlikd onun sas iqtisadi gstricilri haqda da mlumat

ld etmk lazmdr. Bel mlumatlar Mnft v zrr haqda hesabat hesab
edilmlidir.

12.5. MNFT V ZRR HAQQINDA HESABAT

Bu mhasibat hesabat, balansn sa trfind yerln mnft v zrr

mblindn ibart olan kompenentlri ks etdirir. Hesabat myyn dvr n
myyn ediln informasiyalara sasn trtib edilir.
1 -li tiki fabriki MMC-nin 20.. il zr mnft v zrr haqda hesabat
aadak cdvld gstrilmidir:

1 -li tiki fabriki MMC-nin 20.. il n mnft v zrr haqda hesabat

man.
Sat (DV-siz) 574000
Satn maya dyri 500000
mumi mnft 74000
Sair msrflr 495
Mnft (mnftdn vergiy qdr) 73505
Mnft vergisi 17641
Mssisnin srncamnda qalan mnft 55864

212
 Mnft v zrr haqda hesabatn trtib edilmsi (doldurulmas) n lazm olan
informasiyalar 1 -li tiki fabriki MMC-nin subhesablar zr dvriyy cdvlindn
gtrlmdr.
Sat strinin mbli 601-1 Mallarn sat subhesabnn kredit qalndan
701/7 Satdan veriln lav dyr vergisi hesabnn debet qaln xmaqla alnan
mbli (677320 103320 = 574000) znd birldirir.
Satn maya dyri strinin mbli 701 Satn maya dyri hesabnn
debet qaln (500000) hat edir.
mumi mnft (zrr) strinin mbli ilk iki strin mbllri arasndak
frqdn (574000 500000 = 74000) ibartdir. Bu mbl 601/7 Satdan olan glir
(zrr) hesabnn debet qalnn mblin brabr olmaldr.
Sair msrflr strinin mbli 731/9 Sair msrflr hesabnn debet
qaln hat edir.
Mnft (mnftdn verginin hesablanmasna qdr) strinin mbli -
vvlki iki strin mblinin arasndak frqdn (74000 495 = 73505) ibartdiir.
Mnftdn vergi strinin mbli - 521/1 Mnftdn vergi zr
hesablamalar hesabnn kredit dvriyysini (17641) (dqiq desk, 801 mumi
mnft (zrr) hesabnn debet v 521/1 Mnftdn vergi zr hesablamalar
hesabnn kredit dvriyylri arasndak frqi) hat edir.
Mssisnin srncamnda qalan mnft strinin mbli vvlki iki stir hm
d 801 mumi mnft (zrr) hesabnn kredit qal arasndak frqi- 55864
manat znd ks etdirir.

Mnft v zrr haqqnda hesabatn son mblinin balansdak mnft

mbli il uyun olmasn tmin etmk n szgedn hesabat ilin vvlindn olan
dvr hat etmkl trtib etmk lazmdr. Bu cr qaydann gzlnilmsi, balansda ks
etdirilsi mnftin maliyy ilinin baland dvrdn toplanmas il laqdardr.
Msln, 01 yanvar tarix trtib ediln balansn mlumatlar 01 yanvardan
nvbti ilin 01 yanvar tarixin kimi olan dvr, yni mnft v zrr haqqnda
hesabatn hesabat ilinin mvafiq mlumatlarna uyun olmaldr.
Hesabat dvrnn, ilin vvli kimi qbul edilmsi hallarnda hmin dvrlrd
aparlan hesablama artan yekunla hesablama adlanr.
1 -li tiki fabriki MMC-nin trtib etdiyi mnft v zrr haqda hesabat
ancaq ili hat etdiyindn onun mlumatlar MMC-nin i faliyytin baland dvr,
yni hesabat ilini hat edir. Bellikl, hesabat ilinin mlumatlarna sasn trtib
ediln mnft v zrr haqqnda hesabat el hat ediln ilin mlumatlarn hat
etdiyindn balansn mvafiq maddlrin uyun olmaldr.

12.6. Maliyy uotunun idaretm uotu il oxar v frqli chtlri

213
 Mssisnin informasiya mkannda ayr-ayr yarmsistemlrdn ibart olan uot
sistemi mhm yer tutur.
Bu yarmsistemlr tkc maliyy uotu v idaretm uotundan ibart olmayb
znd hminin vergi, statistika v operativ uotu da birldirir. Bu yarmsistemlrin
hr biri giri v xa malikdir, bir-biri il sx laqdardr.
Son illrd lknin uot nzriyysi v praktikasnda maliyy v idaretm uotu
yarmsistemlrinin ayrlmas problemi aktuallq ksb etmidir. Bu da bir sra sbb-
lrdn irli glmidir. Birincisi, Azrbaycann dnya iqtisadiyyatna drindn
inteqrasiyas biznesin dili olan mhasibat uotunun harmonizasiyasn obyektiv
zrurt evirmidir. Bel ki, lky xarici investisiyalarn axn, son illrd is lknin
bir ox mssis v irktlrinin dnya kapital bazarna xmas vahid prinsiplr,
standartlara v metodlara saslanan uot sisteminin, daha dorusu, maliyy uotu
yarmsisteminin formalamas n ilkin rt rolunu oynayr. Maliyy uotunun vahid
uot sistemindn ayrlmas, ilk nvbd knar istifadilr lazm olan informasiya
formaladrmaq tlbindn irli glir. kincisi, vahid prinsiplr, standartlara v
metodlara saslanan uot sisteminin (yarmsisteminin) formaladrd informasiya
konkret mssisnin idar olunmas n kifayt deyildir v bzn d tamamil qeyri-
realdr. Yni, mxtlif idaretm qrarlar qbul etmk, mxtlif planlar qurmaq v
mqsdlr qoyub onlara atmaq n frqli metodlarla hesablanlan mlumatlarn,
informasiyann formalamasna ehtiyac yaradr.
Maliyy v idaretm uotunun ayrlmas, yaxud birldirilmsi msllrin dair
geni mlahizlr, baxlar v bunlara aid drc edilmi ilr mvcuddur. Buna bax-
mayaraq lknin uot sistemind maliyy v idaretm uotunun qarlql laqsinin
nzri v praktiki msllri hll edilmmi qalr. Ancaq hr halda, znnimizc,
lkd yeni Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn (MMUS) ilnib hazrlanmas v
tsdiq edilmsi maliyy v idaretm uotu yarmsistemlrinin artq ayrlm olduunu
qeyri-rsmi d olsa tsdiq etmi oldu.
Maliyy uotu beynlxalq, yaxud milli standartlara1 uyun qurulmu uot sis-
temidir. Bu uotun son mrhlsi, ya da nticsi, iqtisadi informasiyalar sasnda
knar v daxili istifadilr trfindn mssisnin maliyy vziyyti, onun dyiilmsi
meyillri, maliyy nticlri, pul yaratma qabiliyytini thlil ed v qiymtlndir biln
maliyy hesabatdr.
Maliyy uotu idaretm uotundan frqli olaraq dvlt trfindn tnzimlnir.
Hazrda maliyy uotunun normativ tnzimlnmsi aadak drdpillli sistem zr
hyata keirilir.
Birinci pillni Azrbaycan Respublikasnn Qanunlar, ilk nvbd Mhasibat
uotu haqqnda Qanunu, Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin qrarlar,
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin srncamlar tkil edir. Onlar ictimai

1
) str milli. istrs d beynlxalq uot v hesabat standartlar mumqbuledilmi prinsiplr v tlblr sasnda ilnib
hazrlanr.

214
hmiyytli qurumlarda, kommersiya tkilatlarnda, kiik sahibkarlq subyektlrind
mhasibat (maliyy) uotunun tkili v aparlmasnn mumi msllrini
tnzimlyir.
kinci pillni Milli Mhasibat Uotu Standartlar tkil edir. Hmin standartlar
mxtlif tsrrfat subyektlrind mhasibat uotunun aparlmas v maliyy
hesabatnn hazrlanmas prinsiplrini, normalar v qaydalarn tsbit edir.
nc pillni Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyi trfindn mhasibat
(maliyy) uotu standartlarnn ttbiqi zr ilnib hazrlanm tlimatlar, rhlr v
tvsiylr tkil edir.
Drdnc pillni mssisnin uot siyasti v onun ttbiqi il bal tkilati-
srncamverici sndlr tkil edir.
Uot siyasti mssisnin idaretm sistemind mhm rol oynayr. Msl
bundadr ki, maliyy hesabatnda ks etdiriln informasiyann kmiyyti v keyfiyyti
bir ox hallarda aktivlrin, kapital v hdliklrin, glirlrin v xrclrin uotunun
aparlmas v qiymtlndirilmsi zr seilmi metodlardan v variantlardan asldr.
Uot v hesabatn informasiyasndan shmdar cmiyytlrinin shmlrini almaq,
saxlamaq, yaxud satmaq, onlarn maliyy vziyytini, onun dyiilmsini
qiymtlndirmk, mssis v cmiyytlr investisiyalar qoyub-
qoymamaq bard qrarlar qbul etmk n istifad olunur. lbtt, maliyy uotu v
hesabatnn informasiyas hm d daxild maliyy v idaretm qrarlar qbul edilr-
kn istifad olunur.
daretm uotunun inkiaf mssisnin qeyri-myynlik raitind faliyyt
gstrmsinin v idar olunmasnn mrkkblmsi, rqabtin gclnmsi, mhsul
nvlrinin, sat bazarlarnn diversifikasiyas, rqabt davam gtirmk n
kommersiya sirrinin qorunub saxlanlmasnn zruriliyi il baldr. Mssisnin iqti-
sadi chtdn mstqil olmas, onun iqtisadi laqlr sistemind faliyytini daha geni
v mrkkb edir v bununla da idaretmnin funksiyalarnn, ilk nvbd is
idaretm uotunun hmiyytini artrr. Btvlkd is idaretm uotu menecmentin
ayrlmaz hisssin evrilir.
Maliyy v idaretm uotu arasnda olan frqlr onlarn ayrlqda mvcud
olmasn rtlndirir (cdvl 12.1). Maliyy uotunun formaladrd informasiyadan
istifad ednlrin sas mqsdi mssisnin mlak v maliyy vziyyti, maliyy nti-
clri bard trafl mlumat ld etmkdir. Bel mlumat (informasiya) myyn
keyfiyyt xarakteristikalarna cavab vermlidir. Demli, slind maliyy uotunun
mqsdi istifadilr n keyfiyytli informasiya formaladrmaqdr.
daretm uotunun mqsdi is mssisnin idar heytin, onun struktur bl-
mlrinin rhbrlrin planladrman, nzarti v idaretmni hyata keirmk n
zruri informasiya formaladrmaq v tqdim etmkdir.
Bzi iqtisadlar maliyy uotunun formaladrd informasiyann yalnz knar
istifadilr, idaretm uotunun verdiyi informasiyann is daxili istifadilr
trfindn istifad olunduunu vurulayrlar. Hmin istifadilrin hr iki uot zr
mqaissi aada verilmidir.
215

1 2
Maliyy uotu v idaretm uotunun mqayissi
Frqlndirm gstricilri
1 2
1. Mqsdlri
2. nformasiyann istifadilri
3.nformasiyann formalad-
rlmas vaxt
4.Aparlmasnn mcburi olmas
5. nformasiya formaladrma
obyekti
6.nformasiyann forma-
ladrlmas sullar
7. Xrclr zr informasiyann
formaladrlmas
8. nformasiyann dqiqlik
drcsi
9. nformasiyann verilmsinin
dvriliyi
10. Hesabatn verilmsi md-
dtlri
11. Hesabatda ks etdiriln infor-
masiyann ld edilmsi n
aq olmas
12.Uotun prinsiplri
Maliyy uotu
Knar istifadilrin sasl v obyektiv
qrar qbul etmsi n drst informasiya
formaladrmaq
Daxili v knar istifadilr
Bilavasit kemi mliyyatlar v hadislr
zr informasiya formaladrr
Aparlmas mcburi xarakter dayr v
sonda hesabat drc edilmlidir
Btvlkd mssis
Mhasibat uotu metodunun elementlri
sasnda
Xrc elementlri zr
Sndlr saslanan, yoxlanla biln drst
informasiya
Aralq v illik
Rblk v illik hesabatlarn verilmsi
mddtlri rsmi orqanlar trfindn yaxud
mvafiq normativ sndlr sasnda
myyn edilir
Btn istifadilr qruplar trfindn ld
edil v istifad oluna bilr, nki dvri yalnz daxili istifadilr trfindn
mtbuatda drc edilir
Maliyy uotu mumqbuledilmi
prinsiplr v onlarn sasnda hazrlanm
milli/beynlxalq standartlar v qaydalar sa-
snda qurulur
Cdvl 12.1
cdvl 1.4.1-in davam
3
daretm uotu
3
Mssis rhbrlri v menecerlri
trfindn iqtisadi qrarlarn qbul
edilmsi, planladrmann, proqnozla-
drmann v nzartin hyata keiril-
msi n informasiya formala-
drmaq
Daxili istifadilr (rhbrlr,
menecerlr, daxili struktur blmlri-
nin rhbr v mtxssislri, mssi-
snin digr iilri)
Hm kemi mliyyatlar v hadislr,
hm d glckd ba verck mliy-
yatlar v hadislr zr informasiya
formaladrr
Aparlmas daxili tlblrdn irli
glir, lazm olduqda mcburidir
Mssisnin struktur blmlri,
msuliyyt mrkzlri, xrc
mrkzlri, seqmentlr v s.
Mhasibat uotu metodunun
elementlri v digr xsusi sullar
sasnda (msln, statistik, iqtisadi-
riyazi sullar v s.)
Kalkulyasiya maddlri v mxtlif
tsnifat lamtlri zr
Sndlr saslanan, yoxlanla biln
drst informasiya, tqribi, (txmini)
proqnoz xarakterli v s. informasiya
stniln dvrd (illik, rblk, hftlik,
gnlk v s.)
Hesabatlarn verilmsi mddtlri
mssisnin daxili tlblri v ehtiyac-
lar sasnda myyn edilir
Kommersiya sirri olduuna gr
ld edil v istifad oluna bilr
daretm uotunun qurulmasnda
mumqbuledilmi standartlar v
qaydalar yoxdur, hrnd ki, mum-
qbuledilmi prinsiplr idaretm
uotunun da qurulmas sasnda qo-
yulur
216
13. Uotun quruluu Maliyy uotu aadak bazis brabrliyin
saslanr:
Aktivlr = Kapital + hdliklr
daretm uotu hanssa bazis
brabrliyin saslanmr, onun struktu-
runun aadak elementlrdn ibart
olduunu demk mmkndr:
xrclr;
glirlr;
nticlr.

slind maliyy uotunun informasiyas tkc knar istifadilr deyil, hm-

inin mssis heyti trfindn istifad edilir. Mssisnin mlak v maliyy vziy-
ytini, likvidlik sviyysini, rentabellik gstricilrini, igzar v bazar aktivliyini ilk
nvbd mssis rhbrliyi, mhasibatlq v digr aidiyyat blmlr geni thlil edir
v hesabata lavd (qeydlrd) knar istifadilr tqdim edir. Eyni zamanda hmin
thlilin nticsind mssisnin z trfindn lazmi taktiki v strateji qrarlar qbul
edilir.
Bununla laqdar uot mtxssislri arasnda kk salm bel bir mdda il
razlamaq olmaz ki, taktiki v strateji qrarlar yalnz idaretm uotunun
informasiyas sasnda qbul edilir. Bir sra iqtisadlar maliyy uotunun aparlmas
v maliyy hesabatnn trtib edilmsinin mcburi xarakter dadn, idaretm uotu
v hesabatna rmn is bel mcburiyytin olmadn vurulayrlar. Bunu onunla
izah edirlr ki, maliyy uotunun aparlmas mvafiq orqanlarn v tkilatlarn ilyib
hazrlam olduu normativ aktlara uyun hyata keirilir. Ancaq, znnimizc,
maliyy uotunun yalnz buna gr mcburi xarakter dadn demk dzgn
olmazd. Bu mcburiyyt ilk nvbd mssisnin znreklam, investisiyalar clb
etmk n zn yax donda gstrmk mqsdlrindn irli glir. Bel raitd
myyn prinsiplr, qaydalara v standartlara ml edilmsi is informasiyann hr
cr istifadi trfindn eyni anlamda baa dlmsi, yaxud interpretasiya olunmas
zruriliyindn yaranr. daretm prosesind yaranm, ya da yaranan mlumatlarn
informasiya klin salnmas da mcburi xarakter dayr v sonra hmin informasiya
bir ox hallarda maliyy uotunun formaladrd informasiyann bazas rolunu
oynayr. Msln, gr mssis xrclrin ba vermsil bal btn informasiyan
badan-baa, fasilsiz qaydada uota almasa btvlkd maliyy nticlrini maliyy
hesabatnda ks etdirmk mmkn olmazd.
Maliyy uotunda informasiyann yalnz dqiq v drst, idaretm uotu sis-
temind is tqribi (txmini) olmasn v birinci halda, informasiyann sndlrl,
ikinci halda is sndlr olmadan da formaladrla bilcyini tsdiq ednlrin mvqeyi
il d razlamaq olmaz. gr maliyy v idaretm uotu vahid bir sistemin
mhasibat uotunun yarmsistemlri kimi qbul edilirs, onda nec ola bilr ki,
birincinin (maliyy uotunun) mlumatlar mtlq sndlrl tsdiq olunmaldr,
ikincinin (idaretm uotunun) mlumatlarnn sndlrl tsdiq olunmas is el d
mcburi deyildir.

217
 Btvlkd maliyy uotu v idaretm uotu arasnda bir sra frqlrin sassz
kild ciddi nzri, metodoloci v praktiki frqlr kimi qbul edilmsi vahid
mhasibat uotu sisteminin mvcudluunu inkar etmk anlamna glmi olard.
Maliyy uotu il idaretm uotunun eyni kkdn qaynaqlandn, onlar
arasnda oxlu oxar chtlrin mvcud olduunu tezis klind aadak kimi for-
mul etmk olar:
hr iki yarmsistemd informasiyann formaladrlmas vahid mummetodoloji
prinsiplr, qaydalar v metodlar sasnda hyata keirilir;
hr iki yarmsistemin formaladrd informasiya mssisnin faliyytinin
nticlrini natural v dyr ifadsind, yni, kmiyyt v dyr (pul) ifadsind ks
etdirir;
hr iki yarmsistemin formaladrd informasiyann sasnda mssisd ba
vermi hadislr v faktlar bard olan ilkin mlumatlar durur;
bir yarmsistemin formaladrd informasiya digr yarmsistemin forma-
ladrd informasiyann realln tsdiq edir;
hr iki yarmsistemin formaladrd informasiya mssisnin vahid mqsdin
mnftli v rentabelli ilmsin xidmt edir.
Bellikl, maliyy uotu il idaretm uotu arasnda myyn frqlr olsa da,
onlar arasnda oxlu oxarlqlar mvcuddur, bunlar da ilk nvbd onlarn vahid
prinsiplr, metodologiyaya, obyektlr v ilkin mlumat bazasna malik olmas il
rtlnir.

BLM 13. daretm uotunun saslar

218
 13.1. daretm uotunun mahiyyti v hmiyyti
daretm uotu nzri v ttbiqi biliyin bir sahsi kimi qrbin qabaqcl
lklrind ken srin 50-ci illrind meydana glmidir. Lakin onun konsepsiya v
metodlar hl ken 100 illiyin vvllrind maliyy uotuna alternativ olaraq 60-70-
ci illrd geni yaylmdr. Bu cr inkiafn birinci mrhlsind idaretm uotu
kalkulyasiya, sonra istehsalat uotu adn dam v sonuncunun metod v
vasitlrinin masir mnada ildiln idaretm uotu kimi baa dln uotuna
yaxnlamdr.
daretm uotu istehsala msrflrin uotunun ks etdirilmsinin v mhsulun
maya dyrinin hesablanmasnn texniki trfin v metodlarna ynldilirs,
idaretm uotu-vziyytin thlilin, qrarn qbul edilmsin, EHM-dn istifady,
resurslarn istifadsini xarakteriz edn istehlaklarn informasiyaya olan tlbatnn
yrnilmsin, maya dyrinin formalamasna, xrclrin normadan knarlamasnn
thlilin v s. istiqamtlnir, yni idaretm uotu istehsaln optimalladrlmasnn
aktiv vasitsin evrilir.
qtisadi dbiyyatlarda idaretm uotu termini ilk df bazar iqtisadiyyatl
lklrd uotu hat edn dbiyyatlarn, tdqiqatlarn trcmsi il laqdar yaranm v
mhz bundan sonra bizim dbiyyatlarda da z ksini tapmdr.
Mhasibat uotuna aid bu terminin ayr-ayr mnblrd geni yaylmasna
baxmayaraq onun hl d dqiqldirilmsin ehtiyac duyulur.
L.A.Jdanova, Q..Abbasov, S.M.Qasmov v baqalarnn fikrin gr,
mhasibat uotu mhasibat v operativ uotu hat edir. N.Q.umaenko gstrir
ki, idaretm uotu msrflrin smetasnn vvlcdn trtib edilmsin, smetadan
knarlamann operativ myyn edilmsin, istehsal msrflrinin sistematik thlilin
v onlarn maya dyrinin qiymtlndirilmsi sasnda idaretm qrarnn verilmsin
dair nmli variantn seilmsin stnlk verir. S.S. Satabuldin hesab edir ki,
idaretm uotu mvafiq yazl aparmaq, mmulat v xrc nvlri, msuliyyt
mrkzlri yaxud mnft mrkzi zr maya dyrini hesablamaq, smetann v

219
msrflr haqda hesabatn trtibi v onlarn thlilini aparmaq, qrar semk n
rhbrliy saslandrlm informasiya hazrlamaq, msrflri tsnifldirmk v s.
bunlara bnzr ilrl mul olur. K.N.Naribayev idaretm uotunun mhsulun
maya dyrinin kalkulyasiya edilmsi n lazm olan mlumatlar tqdim etmyi
nzrd tutur.
Grndy kimi, alimlr idaretm uotunun mahiyyti haqda vahid fikr malik
deyildirlr. Burada mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas n mlumatlar
mumildirrkn ona-idaretm uotuna birinci halda olduqca dar, digr halda is
daha geni mnada baxlr.
daretm uotu ndir sualna dair mxtlif fikirlri thlil edrkn S.A.Stukov
vvlki kalkulyasiya mhasibatlndan yaranan idaretm uotu yaxud idaretm
mhasibatl - tkil olunmu kapitalist uotunun daha yksk sviyysi hesab edilir:
burada uot tam mnada qeydiyyat aparmaq xarakterin, maksimum mnft
alnmasna rait yaradan v istehsaln optimalladrlmasnn aktiv vasitsin evriln
bir sistemdir kimi saslandrlm ntic xarmdr.
Yuxarda gstrilnlri nzr alaraq aadak nticy glmk olar.
1) daretm uotu-tsrrfat tcrbsind istehsala msrflrin uotu v mhsulun
maya dyrinin kalkulyasiya edilmsind ttbiq ediln bir sistemdir;
2) daretm uotunda ninki uot aparlr hm d uot mlumatlar ilnib
hazrlanr v onlarn thlili aparlr;
3) daretm uotunda proqnozladrmaya, qrarn qbul edilmsin,
idaretmnin informasiya il tam v vaxtnda tmin edilmsi zrind nzart
daha ox diqqt yetirilir;
4) daretm uotu, uot v onlarn analitikliyinin tmin edilmsi il yana
msrflr, ehtiyatlar mhsul buraxl, ayr-ayr mhsullarn rentabelliyi v
myyn qrar qbul edilmsi sahsind zruri funksiyalar da yerin yetirir.
Mhasib, szgedn yeniliklri mnimsyrk onlar qrar qbul edn rhbrin
faliyyti v ii il laqlndirir. daretm

220
uotunun mahiyyti myyn edilrkn, uotun sas, uot sisteminin is faliyytin
tminedici sahsi olmasna dair ideyan bilmk lazmdr.
daretm uotu, hm mssisnin znn hm d onun struktur blmlrinin
idaredilmsini bilmkl idaretm sisteminin idar olunmasnn tlbatna mvafiq
olaraq giri v x informasiyalarnn mumildirilmsi vzifsini yerin yetirir. Bu
zaman idaredn v idarolunan sistemin qarlql laqsini aadak sxemdki kimi
tsvvr etmk olar (sxem 13.1).

, , , funksiya

: c, -
: , ,
c: c, ,

_____________ birbaa laq

------------------- ks laq
Sxem 13.1. daretm uotu vasitsil idaredn v idarolunan sistemin qarlql laq
strukturu
daredn sistem funksional b v mssisnin idaretm xidmti vasitsil
idarediln sistem qarlql tsir gstrir. darolunan sisteml ks laq, idaretm
iilrin rabit xidmti vasitsil daxil olan idaretm uotunun informasiyas il
hyata keirilir. Alnm informasiyaya sasn idarolunan sistem tsir gstrn
idaretm qrar qbul edilir. Bu zaman tsrrfat proseslri (tchizat, istehsal v
sat), resurslar (material, mk, maliyy) v gstricilr (mhsul, i, xidmt
istehsalnn hcmi, maya dyri, mnft) idaretm obyekti hesab edilir.

221
 Bu zaman idaretm uotunun qarsnda duran vzifdn asl olaraq idaretm
uotunun mzmununu myyn edn qarlql amillrin matrisasn qurmaq lazmdr.
Bunun n amillrin nianli qruplamasn aparmaq lazmdr:
- mhsul buraxlna msrflr v ld ediln nticlr;
- uot obyekti;
- uot hesablar.
Hr bir niany mvafiq qurulan model prof. Q..Abbasov v S.M.Qasmovun
tdqiqatnn nticsin gr aadak myyn msllr dairsini hll etmyi tmin
edir:
1) istehsalat resurslarnn istifad edilmsi, mhsul buraxl v onun rentabelliyi
haqda informasiyann toplanmas (model 1);
2) ba vermi msrflr v msuliyyt mrkzlri zr istehsaln, istehlak
resurslarnn mqsduyunluluq v smrlilik sviyysi zrind nzart
edilmsi (model 2);
3) hazrlanm variantlara sasn istehsal faliyytinin thlil edilmsi v idaretm
qrarnn qbul edilmsi n obyektlrin vziyytini qiymtlndirmk
mqsdil mhasibat uotu hesablarnda ks etdiriln informasiyalarn
ilnmsi, sistemldirilmsi v mumildirilmsi (model 3).
Yuxarda qeyd edilnlrdn asl olaraq idaretm uotunun sas vzifsi
aadaklardan ibartdir:
- xrclrin ba verm yerlri, msuliyyt mrkzlri v mhsul nvlri zr uotunun
aparlmas;
- hqiqi msrflrin normadan (smetadan) knarlamasnn myyn edilmsi;
- bitmmi istehsal qalnn qiymtlndirilmsinin hyata keirilmsi;
- mt-material dyrlilrinin hrktinin v ehtiyatlarnn uotunun aparlmas;
- ayr-ayr mhsullarn maya dyrinin v onlarn satndan olan nticnin myyn
edilmsi.
Szgedn modeld mhsulun, msrflrin trkibi v onlarn maya dyrin
daxil edilm qaydas verilmidir. Bu zaman kalkulyasiyaedici hesablara mnasibtd

222
 aadak kodladrma qbul edilmidir: Bxbirbaa xrclr, D- dolay xrclr, D1-
dolay xrclrin rti dyin hisssi
Tam msrflr (standart-kost sistemi) v maya dyrinin mhdudladrlmasnn
(direkt-kost sistemi) iki variant nzr alnmaqla normativ metodu zr msrflrin
maya dyrin daxil edilmsi qaydas frqlnir.
Tam msrflrin uotu sistemi (standart-kost) tam maya dyrini sas
elementlr: birbaa material, mk v dolay msrflr zr hesablar,
mhdudladrlm (Direkt - Kost) dyri is birbaa msrflr zr uotun
aparlmasn nzrd tutur (1-ci variant).
Model 1
Msrf Mhsul buraxl - Ntic
daretm Birbaa material Birbaa mk Dolay
uotunun msrflri msrflri msrflr Ntic
elementlri
Operativ- Xrclrin ehtiyat mk msrflrinin Smetadan Buraxl mqavilsi zr
texniki uot normasndan normadan knarlamann plann (taprn) yerin
knarlamasnn knarlamasnn dyimsi yetirilmsindn knarlama
dyimsi dyimsi
Mhasibat Ba verm yerlri v Uot obyektlri Ba verm yerlri Buraxlm mhsuldan
uotu msuliyyt mrkzlri zr hesablanm v msuliyyt faliyytin ld etdiyi ntic
zr xrclrin ehtiyat tyinatna aid edilmi mrkzlri zr
xrclr xrc maddlri

Statistika uotu, operativ v sonradan thlil v nzart n informasiya

Nzart Xrc normasnn plandan Xrc normasnn plandan Smetadan Nticnin ks

(taprqdan) knarlamas (taprqdan) knarlamas knarlama etdirilmsinin
formalamas
Thlil nformasiyalardan nformasiyalardan istifad Smetaya riayt stehsaln
istifad edilmsi edilmsi edilmsi rentabelliyi

Model 2
Uot obyektlri
daretm yeri Briqada Nvb Sex Mssis
uotunun
elementlri
Operativ texniki Birbaa msrflr zr Onun kimi Onun kimi Onun kimi Onun kimi
uot normadan knarlamann uotun ilm heytin ilm
dyimsi, dvrlr zr vaxt vaxt
avadanlqlardan istifad
Mhasibat uotu Birbaa xrclr Birbaa v Onun kimi Onun kimi kommersiya
dolay xrclr xrclri

Statistika uotu Kmiyyt gstricilrinin uotu v mumildirilmsi

223
 Nzart Normaya riayt edilmsi Onun kimi Onun kimi Onun kimi Onun kimi

Thlil Mhsul resurslarndan Onun kimi Onun kimi Onun kimi Onun kimi
istifad v onun nticsi
Model 3
Mssislr zr hesablamalarn qruplamas

Madd v elementlr zr 202 202.4 25 202.8 721 202.12 711

hesablarn Ck DK 1 DK 2
qrupladrlmas
02 x x
05 x x
10 bx bx bx bx x x bx x x
12 x x x x x
13 x x x x x
20 x
23 x x x x
25 d d1 d x
26 d d1 d
28 bx bx bx bx
31 bx bx bx
43 d d1
60 x x x
69 bx bx bx bx x x x x x
70 bx bx bx bx x x
71 x x
84 x x
89 x x x

Ancaq uot mlumatlarnn analitikliyinin yksldilmsin, dyin xrclri

znd ks etdirn dolay xrclrin bir hisssini birbaa msrf kimi maya dyrin
daxil etmkl nail olunur (2-ci variant).
daretm uotu, z mqsdini tsrrfat uotunun nv v bilavasit nzart,
tnzimlm v iqtisadi thlil vasitsil hyata keirir. Bellikl, malsatan v
malalanlarla hesablamalar, maliyy nticsinin formalama v istifad edilmsi v i.a.
mliyyatlar hesab ediln mumi (maliyy) uotunun lokal obyektinin idar edilmsi
kimi idaretm uotunda gizli idaretm mqsdi meydana xr v o hatli kild
xarakteriz olunmur. Bel olduqda idaretm uotunun, mumi (maliyy) uotundan
hans stnlklr malik olmas sual meydana xr. ki altsistemli uotun mqayisli
thlili, mllif, onlarn hr bir altsistemi qarsnda duran mqsdin-informasiyann
hcmi, taml v istehlaklara atdrlmas, obyektin tannma sviyysi v

224
operativliyi kimi sas frqlrini ayrmaa rait yaratmdr. Szgedn thlilin
nticsi cdvl 13.1- d gstrilmidir.
Cdvl 13.1
mumi (maliyy) v idaretm uotunun mqaisli thlili

Nianlr mumi (maliyy) uotu daretm uotu

stehlak olunan Xarici istehlak n nformasiya, mssisnin v onun
informasiyann mssisnin mumi tarixi blmlrinin idar olunmas, konkret
mqsdi, vzifsi vziyytini ks etdirir. istehsalat msrflrinin hllin dair qrar
verilmsi sviyysind formalar
Obyekt mumi faliyyt nticsinin Msrflr, mhsul buraxl v onun
myyn edilmsin (hesab- nticsi haqda informasiyalarn mqs-
lamann, glirlrin, xrc- dindn, v vzifsindn asl olaraq
lrin, hdliklrin, mlakn) idaretm prosesi detalladrlr.
ynldilir.
nformasiyann Faliyytin real gst- nformasiyann yararllna v vaxtl-
hqiqiliyi ricilrini xarakteriz edn vaxtnda olmasna daha ox diqqt yetirilir.
mlumatlarn dqiq snd-
ldirilmsi tlb olunur.
Qaydaya salma Gstricilrin trkibi, hesa- Mstqil gstricilr, uotun metodu,
batn trtib olunma md-dti, hesabatn trtibi v mddti mssis
dvlt orqanlar, vergi rhbrliyi trfindn tyin olunur.
orqanlar trfindn my-
yn edilir.
Operativlik nformasiya, kemi he-sabat nformasiya operativ, sonradan daha sx
dvr zr for-malar v mumildirmkl onun srfliliyin daha
tarixi xarakter dayr. ox diqqt yetirilir.
Hesabat Knar tkilatlar qarsnda Rhbrlik qarsnda
mumilik nformasiya sistemi vahid mlumatlara saslanr; uotun mumi metodlar
(ilk mahid, hesablar sistemi, ikili yazl, qiymtlndirm v s.) ttbiq
edilir v mssis kollektivi qarsnda qoyulan vzifnin hll edilmsin
ynldilir.

()
c
.
,
.
-
, -
, ,

. ,
,
225

.
c

,
mqsduyunluunun zruriliyini, elc d mssisnin hminin
struktur blmlrin idaretm sistemind istifad olunma yerini myyn etmk
lazmdr.
Firma rhbrliyi xarici xslr n istehsalat v maliyy uotunu ayraraq
qeyri-real daxili tsrrfat informasiyas yaradr, onlar firmann hqiqi resurslar, yni
onlarn hqiqi vziyyti haqda mlumatlar yoxlamaq imkanlarndan mhrum edir.
Bellikl, ikililik xarakteri firman istehsal msrflri, hqiqi alnm mnft haqda
dqiq mlumat almaa imkan vermir, demli, tlb olunan vergini dmkdn
yayndrr.
Kommersiya haqqnda qanunun qvvd olmasndan asl olaraq hesabatda
drc olunan mlumatlar mssis iinin hqiqi vziyytini ks etdirmmlidir. Bu eyni
zamanda rqabt aparan trflr, hmkarlar ittifaqnn, hali ktlsinin, bzn htta
shmdarlarn yalan informasiyalar almas mqsdi il d aparlr. Mhasibat
uotunun iki: idaretm v maliyy uotuna blnmsi xarici lklrd aparlan
uotun sahibkarlarn marana xidmt etmsi il laqdardr ki, bu da sasn onlarn
rqm mlumatlarndan istdiklri kimi istifad edib hqiqi mlumatlar halidn
gizltmy imkan yaradr.
Szgedn fikirlrl razlaan digr mlliflr mhasibatln iki hissy
blnmsini kapitalist mssislrinin genilnmsi, istehsaln v kapitaln
konsentrasiya v mrkzlmsinin artmas, monopolist birliklrin yaradlmas il
tamamlayrlar.
Yuxarda qeyd edilnlrdn grndy kimi mhasibatln idaretm v
maliyy uotuna blnmsi sasn qanunla mhafiz ediln kommersiya sirrinin vergi
dniindn yaynmann, mssisnin genilnmsin dair dezinformasiya
mlumatlarnn mvcudluu il izah olunur.

226
 Bununla birlikd Yuqoslaviya, exoslovakiya, Macarstan, Kuba v s. (khn
sosialist lklri) kimi lklrin mssislrind mhasibat uotu sistemini mumi v
istehsalat uotuna da blrlr. Bu blg hm iri hm d faliyyt dairsindn asl
olmayaraq orta mssislrd aparlr.
Mhasiblr n lt, maliyy mhasibatlnn: biznesin mrkzi kontorunda
xrclrin, glirlrin, mlakn v hdliklrin adi qaydada aparlan uotu kimi
aparlmas, istehsalat uotunun is istehsalat uotunun mzmununu tkil edn cari v
qardak msrflr zr tsnifat, yazl, blg, mumildirm v hesabat trtibi il
laqdar uot hisssi kimi myyn edilir.
Maliyy v idaretm uotu onlarn ayr-ayr nvlri zr deyil, mssisnin
mumi uot sisteminin uzladrlm hisssi hesab edilir.
Yuxarda qeyd edilnlrdn bel ntic xarmaq olar ki, mhasibatln iki
hissy blnmsi, bizim fikrimizc, idaretm uotunun tyinatndan-istehsaln
intensivldirilmsini tmin etmsi, istehsalat ehtiyatlarnn smrli
qiymtlndirilmsi v onun zrind nzartin tkil edilmsi, istehsaln effektliyinin
ykslmsin mnfi tsir gstrn amillrin vaxtnda myyn edilmsi, mhsul
istehsalnn rentabelliyinin operativ qaydada akar edilmsi, istehlak bazarnn v onun
sasnda mhsul buraxlnn proqramladrlmas il laqdardr.
Vergi dniinin yayndrlmas, xarici informasiyann gizldilmsi v s. kimi
kommersiya sirrin gldikd onlar istehsal prosesind msbt ntic olan hallarda ba
ver bilr.
Bellikl, mhasibatln iki hissy blnmsinin balca sbbi uotun daxili
idaretmy ynldiln hisssinin, tkrar istehsal prosesinin daha dqiq, tam, operativ
ks etdirilmsi, istehsal resurslarnn smrli istehlaknn qiymtlndirilmsi, istehsala
msrflrin tam v hrtrfli qeyd alnmas zrurti il laqdardr.
Bizim fikrimizc, xarici lklrin idaretm uotunun bu trflri diqqtl
yrnilmli v lk tcrbsin ttbiq edilmlidir. Bu vzifnin yerin yetirilmsi
idaretm sistemind idaretm uotunun yerinin tyin olunmasn tlb edir.

227
 Mssisnin v onun struktur blmlrinin idaretm sistemind yerini
aadak sxemdki kimi xarakteriz etmk olar (bax: sxem 13.2).
Sxemdn grndy kimi, idaretm mhasibatlqndan ld ediln
informasiyann kmyi il mssisnin idaredilmsi knarlama il yerin yetirilir.
Bu prinsipin hyata keirilmsi n material, mk v maliyy resurslarnn norma v
normativlrinin kompleks sistemini ilyib hazrlamaq lazmdr. Bu cr normativ
bazarn yaradlmas iin mssisnin btn funksional xidmtlri (v H, Plan,
Maliyy, Konstruksiya v s.) clb edilmlidir.

lnilmi norma v normativlr koordinasiya bsind (msln, norma v

normativlr brosunda) mumildirilir v idaretm mhasibatl vasitsil
mssisnin struktur blmlri v xidmtlrin atdrlr. Bu mlumatlar normalarn
dyimsi haqda onu icra ednlr d atdrlr.

Struktur blmlrin faliyyti msrflrin baverm yerlri, onlarn sbblri v

tqsirkarlar zr normadan knarlama haqda mlumatlara sasn idar olunur. Bu
mlumatlar knarlamalara tsir gstrn amillr zr sistemldirilir, thlil edilir v
idaretm qrarnn qbul edilmsi zaman istifad etmk n qbul edilir.
Sonradan szgedn informasiyalar istehsaln operativ idarolunmas n
sritli mtxssislr, rhbrlr (icraya mhsul olanlardan balam mssis
rhbrin qdr) gndrilir.

Mssisnin mdiriyyti

Mssisnin b v xidmtlri
mumi (maliyy) v H Konstruksiya
mhasibatl Plan Texnoloji

Maliyy Ba energetik
Sat Digr b v
Hquq xidmtlr

228


, , ,

Sxem 13.2. Mssisnin v onun struktur blmlrinin idaretm sistemind idaretm uotunun yeri

stehsal msrflri v mhsul buraxl haqda mumildirilmi mlumatlar

hesabatn trtib edilmsind istifad etmk mqsdil mumi (maliyy) mhasibatla
da tqdim edilir.
Bellikl, idaretm uotu idaredn v idarolunan sistemin qarlql maran
laqlndirmyi tmin edir, alnm informasiyalarn szgedn istiqamtd v
daxili istehlaklar arasnda bldrlmsini hyata keirir.

13.2. daretm uotunun metodlar v idaretm informasiyalarnn

formalamasna qoyulan tlblr

Resurslarn smrli istifadsinin, yni hqiqi uotunun tmin edilmsi, onlarn

hr bir i yerind, sahd, blmd, btvlkd xidmt v mssisd istifadsi
zrind operativ thlil v ciddi nzartin aparlmas problemlrinin hlli qarya
qoyulan vzifnin yerin yetirilmsin cavab vern metodlarn ttbiqini tlb edir.
Mlumdur ki, mssis v tkilatlarn istehsal prosesi kmiyyt v keyfiyyt
gstricilri il xarakteriz olunur. Kmiyyt gstrici hm btvlkd mssis hm
d onun blmlri zr buraxlan mhsulun hcmi, onun nomenklaturas, buraxln
ahngdarl v i.a.miqdar uotu gstricisini myyn edirs onlarn faliyytinin
keyfiyyt gstricisi is iki qarlql laqli mrhlni znd ks etdirn canl v
maddilmi myin uotu gstricisini xarakteriz edir.
sas diqqt mssisnin v onun struktur blmlrinin i keyfiyytini
xarakteriz edn gstricilrin yaxlamasna veriln bazar mnasibtlrin keid
raitind istehsalat resurslarnn istifadsinin uotu, nzart v thlilin aparlma
metodlar xsusi aktuallq ksb etdiyindn, onlarn bazar iqtisadiyyatnn tlblrin
uyun qurulmas tlb olunur.

229
 lk tcrbsind istehsal msrflrinin planladrlmas v uotu, mhsulun
maya dyrinin kalkulyasiyas vahid metodoloji sasa uyun qurulmudu. Bu cr
metodoloji sas Snaye mssislrind mhsulun maya dyrinin planladrlmas v
uotuna dair sasnam 2000ci ildn qvvd olan vergi mcllsi elc d bu msl
zr sah tlimatlar sas hesab edilir.
Bununla birlikd mssisd metodoloji, texnoloji, tkilati xsusiyytlrin v
uot - hesablama ilrinin mexaniklm sviyysinin, elc d uot qarsnda qoyulan
mqsdin vahid prinsiplr sasnda qurulmas uot, nzart v iqtisadi thlili sisteminin
seilmsin hmiyytli drcd tsir gstrir.
Bu v ya digr uot metodunun ttbiqi sahsinin dzgn myyn edilmsi hr
eydn vvl onlarn mzmun v elmi saslandrlm tsnifldirilmsini tlb edir. Bu
ilk nvbd idaretm uotunun mqsd v vzifsini dqiqldirmy v
konkretldirmy, onun qabaqcl v mtrqqi metodlarnn tcrbvi olaraq ttbiqini
genilndirmy imkan yaradr.
stehsal msrflrinin uotunun metodoloji bazasnn tkmilldirilmsi n
hr eydn vvl lk v xaricd toplanan tcrbnin mumildirilmsi, normativ v
metodiki materiallarn tnqidi thlili tlb olunur.

Son illrin iqtisadi dbiyyatlarnda msrflrin uotu v mhsulun maya dyri

kalkulyasiyas metodlarna, onlarn snayenin mxtlif sahlrind ttbiqin xsusi
diqqt yetirilir.
ksr ilrd msrflrin uotu v mhsulun maya dyri kalkulyasiyasnn sas
metodlarna dair normativ sndlrl tklif ediln sifari, mrhl v normativ
metodlarnn stnlk tkil etmsi haqda fikirlr sylnilir.
Bunlardan baqa, yuxarda qeyd edilnlr bir sra mstqil metodlar kimi digr
nqteyi - nzrlr d lav olunur.
Msln, A.S.Marqulis xarma snayesind, elektrik stansiyalarnda v bir-iki
nv mhsul buraxan mssislrd sad metoddan istifad edilmsini sylmidir.
Q.. Abbasov iriseriyal v ktlvi istehsal mssislrind hr bir detala kiln
230
msrflrin hesablanmasn znd birldirn detallar zr kalkulyasiyasnn trtibinin
geni yaylmasn gstrmi v buna qruplar zr kalkulyasiya metodunun da lav
olununmasn aqlamdr.
Bellikl, grndy kimi, ad kiln mlliflrd msrflrin uotu v
mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas metodlar daha geni nzrdn keirilir.
Prof. S.A. enkov z Hesablar sistemi v mssisnin mhasibat balans
monoqrafiyasnda btn gstriln metodu maya dyrinin uotu metodu adlandrma
tklif etmidir. Bu zaman mllifin fikrinc, terminologiya sadlir v istehsala
msrflrin uotu v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiya metodlarnn vahidliyi
tmin olunur. Bellikl, bu mlliflr istehsal msrflrinin uotu v mhsulun maya
dyri kalkulyasiyas metodlarn nzrdn keirrkn bu anlayn mssisnin
informasiya sistemind eyni tyinata malik olmasn hesab etmilr.
Bel ki, ..Poklad normativ metodunun n qabaqcl metod v onun glcyinin
olmasn grrk normativ metodunun sas prinsiplrindn istifad etmyn snaye
sahlrind ttbiq ediln birmrhlli, mrhlli v sifari metodlarnn snaye
sahlrinin masir texnika v iqtisadiyyatnn inkiaf raitind z hmiyytini
itirmi v buna gr ayr-ayr nv v qrup mmulatlarn maya dyrinin uotunun,
kalkulyasiya edilmsinin v operativ thlilinin tlblrin cavab vermir deyrk
fikrini tamamlamdr.
O normativ metodunun prinsiplrini mrhlli, sifari v birmrhlli metodlarn
prinsiplri il birldirrk birmrhlli - normativ, sifari-normativ v mrhlli -
normativ metodlar kimi tsnifldirrk istehsala msrflrin uotu v mhsulun maya
dyrinin kalkulyasiyas metoduna lavlr etmy chd gstrmi v onlarn
xsusiyytini aqlamdr.
Nomativ metoduna sasn tsnifat yaratmaa alan M.X.ebrax znn SSR
v xaricd snaye uotunun sas elementlri (1931-ci il), stehsaln plan-normativ
uotunun saslar (1938 - ci il), Snaye uotunun kursu. (1943-c il) kitablarnda v
N.A.Blatov Snaye uotunun saslar iind d (1935-ci il) chd gstrmilr.
N.Q.umaenko snaye mssislrind
mhsulun maya dyrinin planladrlmas, uotu v kalkulyasiyas zr sasnamy

231
sasn qbul edilmi tsnifat xarakteriz edrkn (1955-ci il) istehsal msrflrinin,
uotu v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas metodlarnn tsnifatnda atmayan
n mhm nqsanlardan birinin btn mssis v istehsalatlar tam hat
etmmsini gstrmidir. Bu fikirl Azrbaycan professorlar Q..Abbasov,
S.M.Qasmov v S.M.Sbzliyev d razlamdr. Vahid tsnifat kriteriyasnn
olmamas da digr nqsanlardan biri saylr. Metodun myyn edilmsinin bir halnda
istehsala msrflrin uotu prinsipi, digr halda is mhsul vahidinin maya dyrinin
kalkulyasiyas prinsipi nzr alnaraq qbul edilir. Bundan baqa, istehsal
msrflrinin uotu prinsipind oxarlq olan hallarda kalkulyasiya etm sullar
mxtlif olur.
N.Q.umaenkonun tklif etdiyi tsnifat msrflrin uotu v kalkulyasiya
obyektlrinin oxar olmamasna saslanr. Mllifin fikrinc, ayr - ayr hallarda
oxarlq mahid olunsa da o, qanuni deyil, mstsna hal kimi qbul edilmlidir.
Qeyd edilnlrdn asl olaraq uot v kalkulyasiya metodlarnn mllif
trfindn ayrca tsnifat verilir:
1) istehsal msrflrinin detallar zr uotu;
2) istehsal msrflrinin mmulatlar zr uotu;
3) istehsal msrflrinin mmulat qruplar zr uotu;
4) istehsal msrflrinin sifari qruplar zr uotu;
5) istehsal msrflrinin proseslr zr uotu;
6) istehsal msrflrinin istehsallar zr uotu.
Onda normativ metodu yuxarda sadalanan metodlar kimi x edir.
Prof. N.Q.umaenko kalkulyasiyaetm sullarnn trkibin aadaklar daxil
edir:
1) birbaa nianlr zr hesablama sulu il kalkulyasiya;
2) msrflrin toplanmas sulu il kalkulyasiya;
3) msrflrdn istisna etm sulu il kalkulyasiya;
4) mhsul vahidinin maya dyrinin msal sulu il kalkulyasiyas;
5) mhsul vahidinin maya dyrinin nisbt sulu il kalkulyasiyas;
6) mhsulun kombinldirilmi sulla kalkulyasiyas;

232
 7) mhsulun normativ sulla kalkulyasiyas.
Qeyd etmk lazmdr ki, mslnin bu cr qoyuluu istehsala msrflrin uotu
v mhsulun maya dyri kalkulyasiyasnn obyektlri arasnda mxtlifliyin
yaranmasna imkan yaradr v bunu prof. Q..Abbasov, S.M.Qasmov v
S.M.Sbzliyev d tsdiq edir. Bel hal msrflrin uotu v kalkulyasiyaetm
obyektlri arasnda mxtlifliyin olmas il bal msal v nisbi blg sullarnn geni
yaylmas, kalkulyasiyaetm zaman indekslrdn v msrflrdn istisna etmdn
istifadetm il laqdardr ki, bu da kalkulyasiya obyektin birbaa aid ediln
msrflr dairsini ixtisar etmy rait yaradr.
Qeyd edk ki, istehsala msrflrin uotu metoduna dair
N.Q.umaenkonun syldiyi metodlardan ilk drd mmulatlar metodunun, sonrak
ikisi is mrhl metodunun btn tlbatlarna tam cavab verir. Kalkulyasiya
metoduna dair N.Q.umaenko trfindn veriln tkliflr bizim fikirimizc, dolay
xrclrin texniki yollarla bldrlmsini tinldirr ki, bu da onu iqtisadi
baxmdan maya dyrinin kalkulyasiyas metodu il eyni sviyyd grmy imkan
ver bilmir.
E.Gilde trfindn istehsala msrflrin uotu metodunun aadak tsnifat
verilmidir:
1) msrflrin uotunda ttbiq edilmyn msrf normalar: sifari v mrhl
metodlar;
2) msrflri norma daxilind msrflr v onlardan knarlamalara blmkl:
sifari - normativ, mrhlli - normativ metodlar.
Szgedn tsnifat Leninqrad qtisad Universitetind aspirant olan hal-hazrda
Az.DU-nin professoru Q..Abbasovun z elmi rhbrinin fikirlri il st-st dm
v hmin fikirlr onun trfindn yazlan namizdlik dissertasiyasnda z ksini
tapmdr.
.Basmanov msrflrin uotu v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas
metodlarnn tsnifatn nzrdn keirrkn, onlarn n mhm nqsanlarndan birinin
msrf obyektlrinin uot metodu il qardrld qrarna glmidir. Burada sasn
bir halda msrflrin uotu obyekt, digr halda is msrflrin uotu metod kimi
233
kriteriya qbul edilir. Bunlardan asl olaraq o, myyn obyekt aid msrflr haqda
mlumatlarn onlar tam xarakteriz edn he bir ey ver bilmycyi qrarna
glmidir ki, bu da metodun msrflrinin normalar v ondan knarlamalar zr
formalamas prosesini znd ks etdirir. Bundan sonra o istehsala msrflrin uotu
metodunun tsnifatn iki: drketm v uot obyekti zr hat edir.
Prinsip etibar il .. Poklad trfindn tklif edilmi metodlarn tsnifat il
razlaan Q..Abbasov, S.M.Qasmov, S.M.Sbzliyev ayr-ayr msrflrin uotunun
mvcud metodunu normativ v normativsiz tsnifldirilmsini tklif etmi v
normativsiz metoda sifari, mrhl v mmulatlar zr metodun aid edilmsini,
normativ metoduna is mstqil metod kimi baxlmasn sylmilr.
Bir qdr gec .A.Basmanov sylniln nqteyi - nzri z ilrind geni
aqlam v onlarla, sasn razlamdr. O, istehsala msrflrin uotunun iki nian
zr tsnifatnn (drk etm v uot obyekti sulu) olduqca mrkkb olmasn
sylmi v msrflrin uotu metodunu ancaq normativ v normativsiz metoda
blmkl mhdudladrma, msrflrin uot obyektlrin is ayrca anlay kimi
baxma tklif etmidir.
Lakin qeyd edk ki, msrflrin uotu metodunun bu cr tsnifat il razlamaq
olmaz. Gstriln tsnifatda saslandrlmadan normativ metodu, hqiqi msrflrin
uotu metodu il deyil, onlarn paralel aparlan v operativliyi hminin hqiqiliyi
yksldn sifari v mrhl metodlar il mqayis edilir. Bu cr tsnifat msrflrin
drk edilm suluna deyil, uotun obyektlr zr qruplamasna saslanr.
stehsala msrflrin uotu v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasnn qrup,
mmulat, birmrhlli v i.a. zr metodunun tsnifat, msrflrin uotu obyektin
saslanr. stehsaln tkilind uot obyektlri, analitik uotun aparlma texnologiyas
v imkan sviyysinin xsusiyytlrindn asl olaraq uot obyektlri irildiril v
detalladrla bilr. Bununla laqdar olaraq sifari metodu mmulatlar, detallar,
qruplar metodu, mrhlli metod is-keid, birmrhlli, fazal v i.a. metod
adlandrlr.

234
 Bellikl, sadalanan metodlar, bizim fikrimizc, sifari yaxud mrhlli
metodlarn, onlarn nvlrinin v analitik uotun nomenklaturalarn detalladrmaqla
istehsala msrflrin uotu metodunun konkretlmi formas hesab edilir.
Kalkulyasiyaetm metodunun myyn edilmsind d mxtlif nqteyi-
nzrlr mvcuddur.
N.Q.umaenko, .A.Basmanov istehsalat uotunun ayr bir mrhlsi kimi
mhsulun maya dyrinin kalkulyasiya edilmsini nzrdn keirrkn
kalkulyasiyaetm metodunu sas gtrrk onu maya dyrinin hesablanmas sulu
hesab etmilr.
Bununla laqdar olaraq Q..Abbasov maya dyrini aadak: bir baa nian,
msrflrin toplanmas, msrflrdn knarlama, msal, indeks, kombinldirilmi v
normativ metodlarn biri vasitsil kalkulyasiyaladrma tklif etmidir. Szgedn
tsnifat mssis v onun struktur blmlrind btn mcmuu mhsulun maya
dyrinin hesablanmas kimi kalkulyasiyaetm anlayna daxil edn .A.Basmanov da
mdafi edir. O, qeyd ediln tklifi ksriyyt hallarda mhsulun maya dyrinin
hesablanmas metodunun kalkulyasiya vahidlri zr hesablanmas metodu il uyun
glmmsi il izah edir. .A.Basmanov hr bir kalkulyasiya metodunun ttbiqi sahsini
v onun mxtlif prinsiplrini saslandrarkn ancaq kalkulyasiya obyektinin v
kalkulyasiya vahidinin maya dyrinin normativ metodla kalkulyasiya edilmsind
eyni suldan istifad edilmsini mqsduyun hesab etmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, adkiln mlliflrin tsnifatnda kalkulyasiya etm
metodlar, istehsal msrflrinin uotunun tkilindn (normativ v qeyri- normativ)
asl vziyytd qoyulur. Halbuki, ksr mssislrin tcrbsindn grndy kimi,
hqiqi msrflrin v operativ qaydada myyn ediln normadan knarlamann
uotunun aparlmas raitind mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasnn btn
metodlar ttbiq oluna bilr.
Kalkulyasiyann normativ metodu hqiqi maya dyrini ld etmk n ml
gln knarlama v dzlilrl normativ msrflrin hesabi hesablamasna saslanr.

235
Bu zaman kalkulyasiya, hesablama yolu il myyn ediln yaxud sndl
rsmildiriln, normadan knarlamann sistemldirilmsini v ilk normaya qar
dyiikliyin qeydiyyata alnmasn stlyir.
Bellikl, mhsulun normativ maya dyrinin mvcudluu raitind normativ
metodla kalkulyasiya, normadan knarlaman operativ qaydada myyn etmdn
hqiqi msrflrin uotu zaman ttbiq oluna bilr. Bu cr halda kalkulyasiyaetm, cari
msrflr, normadan knarlamalarn v dyiiliklrin myyn edilmsi sistemin
istinad etmir.
Lakin son nticd uotun v kalkulyasiyaetmnin bu cr uotu qaydas mumi
simaszladrlm uotun aparlmasna rait yaradr.
Bellikl, normativ metodun geni ttbiqi, mhsulun maya dyrinin uotu v
kalkulyasiyas metodlarnn tsnifat msllrind oxlu mnaqilr yaradr. Buradan
normativ metodunun tsnifatnn yeni n ver bilmsi sual meydana xr.
Bununla laqdar olaraq istehsala msrflrin uotu v mhsulun maya dyri
kalkulyasiyas metodlarnn formalamasn nyin myyn etmsini nzrdn keirk.
Metod yrniln predmetin drketm yollarnn yrnilmsini znd birldirir.
yrniln predmet onun drk edilmsi metodunun formalamasn myyn edir. Bu
cr raitd predmet hqiqi maya dyri v konkret obyekt, yni mssis trfindn
buraxlan mhsul kimi x edir.
Bununla laqdar olaraq uot v kalkulyasiyaetm metodunun myyn
edilmsin istehsaln sahsi v nv tsir gstrir. stehsala msrflrin uotu v
kalkulyasiyaetm metodunun kmyi il konkret obyektin maya dyri drk edilir.
Mrhl metodu-mhsulun mrhlsini v son mhsul prosesini hat edir.
Sifari metodu-sifari v buradan da uot metodunu znd birldirir. Normativ
metodda uot obyekti elc d sifari yaxud mrhllr, kalkulyasiya obyektind is
mrhlli mhsul yaxud btvlkd mssis, mhsul v sifari x edir.

236
 Digr trfdn normativ metodunun ttbiqi istehsala msrflrin uotunun v
mhsulun maya dyri kalkulyasiyasnn sifari v mrhl metodlar raitind
mmkndr.
Bu cr vziyyt normativ metodunun zndn vvlki metodlarla qarlql
laqsini nzrdn keirmy imkan yaradan istehsal msrflrinin uotu v mhsulun
maya dyri kalkulyasiyas metodlarnn tsnifatnn meydana glmsin rait
yaratmdr.
Bellikl, normativ metodu bir trfdn msrflrin uotu v mhsulun maya
dyri kalkulyasiyasnn metodu kimi he bir mstqil hmiyyt malik olmur, digr
trfdn o istehsala msrflrin uotu v mhsulun maya dyri kalkulyasiyasna v
digr qvvd olan btn metodlara mxsus prinsiplr uyun istifad olunur.
Normativ metod z ttbiq olunma prinsipin gr istehsala msrflrin hqiqilik v
operativlik nqteyi - nzrindn frqlnn idar olunmas variant kimi x edir.
stehsala msrflrin planl idaretm sistemi orta normalara sasn illik trtib
olunan plan kalkulyasiyasnn mvcudluunu nzrd tuturdu ki, bu da istehsala
msrflrin idar olunmas v onlar zrind operativ nzartin tkili imkanlarn
xeyli tinldirirdi. Bundan frqli olaraq normativ kalkulyasiya qvvd olan
normalara sasn ttbiq olunur v planl kalkulyasiya il mqaisd normadan
knarlamann operativ myyn edilmsin v onlarn aradan gtrlmsin
hmiyytli imkanlar yaradr.
stehsala msrflrin planl idaretm sistemind ml gln knarlamalar
ayda yaxud kvartalda bir df myyn edilir. Bu zaman planl msrflrl mqayis
ox hallarda mnfi knarlamann vaxtl-vaxtnda myyn edilmsin elc d bir
ne illr rzind kilmi hqiqi msrflrin real qiymtlndirilmsin imkan
yaratmrd.
Normativ metodun sas prinsiplrindn biri - planl kalkulyasiyada maya
dyrinin aa salnmas zr vvlcdn taprq verildiyi halda sz gedn metodda
hesabat dvr rzind normadan knarlamann uotunu aparmaqdr ki, bu da tkilat-

237
texniki tdbirlrin yerin yetirilm prosesinin operativ idaretm imkanlarn
genilndirir v ona nzarti tkil etmy rait yaradr. Normativ kalkulyasiya
mtrqqi normalarn, texnoloji proseslrin v tkilati tdbirlrin istehsalata ttbiqi
nticsind ld olunan nailiyytlr maya dyrind z ksini tapr v bu baxmdan
istehsal msrflri zrind nzartin aparlmas asanlar.
Bellikl, normativ metod anlay, msrflrin uotu v mhsulun maya
dyrinin hesablanmas metodunda daha geni anlay hesab edilir. Bu metod istehsal
msrflrinin idar olunmas metodlarndan biri hesab olunur ki, bu da ondan btn
mssislrd istifad olunmasn bir vzif olaraq qarya qoyur.
Bizim fikrimizc, sifari v mrhl metodlar n ayrlan istehsala msrflrin
uotu v mhsulun maya dyri kalkulyasiyas metodlarnda da bu cr tsnifatn
aparlmasn nzrd tutmaq mqsduyundur.
Normativ metoda gldikd is onu istehsala msrflrin operativ idar olunmas
metodu kimi tsnifldirmk lazmdr. Bu zaman msrflrin tam v mhdudladrlm
idaretm metodunun ayrca aparlmas nzrd tutulmaldr.
Azrbaycan Respublikasnn Neft manqayrma snayesi mssislrinin
oxunda istehsal mssislrinin uotu aadak qaydada yerin yetirilir. llik
proqramdan asl olaraq btn buraxlan mhsul nvlri zr uot ifrsi thkim edilir.
kilmi msrflr sexlr, sexlrin daxilind is-verilmi ifrlr ilk sndlrd
gstrilmkl mmulatlar zr uota alnr. Sonra mmulat nvlri zr kilmi
msrflr mumildirilir. Kvartalda bir df msrflri toplamaq metodu il
mmulatlarn maya dyri kalkulyasiya edilir v mqayis edilmkl hqiqi maya
dyri normasndan knarlama myn olunur. Bu yolla myyn ediln mumi
knarlama mbli onun haqda, hans sbbdn, kimin tqsiri zndn ba
vermsindn asl olmayaraq mssisnin mtlik mhsuluna daxil edilir. Bu zaman
istehsal msrflrinin uotu v maya dyrinin kalkulyasiyas xeyli sadlir.
Lakin qeyd edk ki, bu zaman istehsal prosesind vsaitlrin istifadsi zrind
nzartin hyata keirilmsi imkanlar, hminin mhsulun hazrlanmasnda itkinin,

238
zayn v digr neqativ hallarn operativ myyn edilmsi ox hallarda pozulur.
Myyn edilmi knarlamalar ancaq son nticni gstrir ki, buda knarlama
hallarnn msbt v mnfi trflrini xarakteriz etmir. Burada eyni zamanda
knarlamann sbblrini v tqsirkarlar myyn etmk n lazm olan mlumatlar
ilk sndlrdn toplamaqla yrnilmsi zruri olduundan v ona ox vaxt tlb
olunduundan knarlamalarn myyn edilmsinin thlilind mk tutumu xeyli
ykslir. Qeyd edilnlrl yana qbul edilmi idaretm qrar v onun effektliyinin
operativliyi, istehsaln gediatnn tnzimlnmsind hqiqilik, tsrrfatdaxili
ehtiyatlarn axtarlmas v onun vaxtl - vaxtnda ttbiq edilmsi z tsiredici
hmiyytini ver bilmir.
Bununla laqdar olaraq uotun n mhm vzifsi hm norma v smetalarla
mqayis etmkl mumilikd mssis, hm d onun sex, sah v briqadalar zr
istehsala msrflrin knarlamasn vaxtl-vaxtnda v dzgn myyn etmk hesab
edilir. Bu vzif daxili istehsalat ehtiyatlarnn istifadsin daha ox diqqt yetiriln
masir tsrrfatlq raitind xsusi hmiyyt ksb edir. stehsaln gediat haqda
operativ mlumat olmadan ba vern shvlri myyn etmk v dzltmk, istehsal
msrflrinin thlilini aparmaq qeyri - mmkndr.
Knarlama zr idaretm bilavasit, normalamadan, planladrmadan,
istehsaln tkilindn, texnoloji prosesdn, tchizatdan, anbar tsrrfatnn tkilindn,
uot - hesablama texnikasnn tmin olunmasndan v tsrrfat faliyytinin digr
idaretm vasitlrindn asldr.
Bellikl, normativ metoduna, istehsaln idar olunmasn texnoloji, konstruktiv,
material v istehsala hazrln tkili v digr proseslrin arasndak laqnin hyata
keirilmsini tmin edn sistem kimi baxmaq lazmdr.
Q..Abbasov v S.M.Qasmov tamamil dzgn olaraq gstrir ki, planlama v
tsrrfat faliyytinin qiymtlndirilmsi sistemindki dyiikliklr istehsal
msrflrinin planlamasnn, uotunun v thlilinin normativ metoduna saslanaraq
maya dyrinin idarolunmas sisteminin yaradlmasn effektli hesab etmidir.

239
 Masir raitin tqdim etdiyi tlbata daha tam cavab vern istehsal
msrflrinin v maya dyrinin normativ metoduna sasn istehsala msrflrin uotu
v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasnn tkmilldirilmsi msllrinin tdqiqi
byk aktuallq ksb edir.
daretmd bu metodun mtrqqiliyin baxmayaraq tcrbd zn geni yer
ala bilmmidir. Bu aadak sbblrl: uot ilri hcminin artmas haqda yalan
fikirlrin formalamas, mrkzlmi planlama v idaretm raitind mhsulun
hazrlanmasnn texnoloji prosesind istehsaln v myin tkilind mvcud olan z
shvlrini myyn etmk istmmsi, elc d msrflr haqda mlumatlarn
mumildirilmsi v onun hesabat dvr qurtardqdan sonra yuxar tkilata tqdim
olunmas il izah olunur.
Mvcud tcrbd msrflrin qrupladrlmas v uotu bir qayda olaraq
sahlr, briqadalar v nvblr zr deyil, sex v mssislr zr aparlr. Buna gr
hr bir sex aylq gstricilr zr taprqlarn yerin yetirilmsin hvs gstrmi v
msrflrin gndlik uotuna hminin hqiqi normadan knarlamasnn myyn
edilmsin az fikir verir. Bu cr halda aparlas istehsal msrflrinin sviyysi
zrind operativ nzartin aparlmasna, ondan ml gln knarlamann myyn
edilmsin v normann dyimsinin dqiq uotunun aparlmasna sasn msrf
normasnn tkmilldirilmsin imkan yaradan normativ metodunun ninki daha
mhm stnlklri hm d ayr - ayr mmulat nvnn maya dyri hmiyytli
drcd thrif edilir.
Normativ uotunun ttbiqinin gecikmsinin digr sbblrindn biri d material
v mk msrflrinin normaladrlmasnda mvcud olan nqsanlar, normativ
tsrrfatndak boluqlar hesab edilir.
Msln, ayr-ayr neft-manqayrma mssislrind hasilat normasnn orta
hesabla yerin yetirilmsi 150170 % tkil edir. mk tutumunun 60 %- dn aa
salnmas hasilat normasnn tkmilldirilmsi amilinin payna dr ki, bu da son
nticd uot mlumatlarnn keyfiyytinin v hqiqiliyinin aa dmsin sbb olur

240
ki, bu bel bir vziyyt hqiqi xrclrin normadan knarlamasn myyn etmy
imkan vermir.
stehsal msrflrinin uotunun v mhsulun maya dyri kalkulyasiyasnn
glckd tkmilldirilmsinin n mhm rtlrindn biri d hr bir mmulat v
texnoloji proses mliyyatlar zr birbaa xrclr normasna, elc d istehsala xidmt
v onun idar olunmas zr xrclr smetas maddlr v struktur blmlrin
blnmkl yenidn baxlmas; qvvd olan (cari) normadan knarlaan xrclrin
operativ myyn edilmsinin tkil edilmsi; normann dyimsinin sistemli
uotunun aparlmas; istehsal msrflrinin v mhsulun maya dyrinin aa
salnmas zr qvvd olan ciddi saslandrlm normativ kalkulyasiyann trtib
edilmsi hesab edilir.
Qrb iqtisadlar da msrflrin uotu v mhsulun maya dyri
kalkulyasiyasnn vahid metodla aparlmasnn v hesablanmasnn trfdardrlar.
Msln, Amerika firmalarnda istehsal msrflrinin uotu v mhsulun maya
dyrinin kalkulyasiyasnda iki sistem ttbiq olunur. Bu sistemlr sifari zr (Job
order cost sistem) uot v proseslr zr (process cost sistem) uot sistemi adlanr.
Msrflrin sifari v proses zr uotu sistemi lk tcrbsind msrflrin
uotu v mhsulun maya dyri kalkulyasiyasnn sifari v mrhl metoduna
mumilikd uyun glir. Ancaq AB-n snaye firmalarnn istehsalatnda ttbiq ediln
msrflrin uotu sistemi z funksiyasna gr lkmizin istehsal msrflrinin uotu
tcrbsindki metodundan daha genidir. Bu, szgedn sistemin msrflrin uotu v
mhsul vahidinin maya dyrini hesablamaqla yana istehsal msrflrinin maddlri
zr analitikliyinin v onlar zrind nzartin aparlmasnn tmin edilmsi
funksiyasn da yerin yetirmkl laqdardr.
Mhdudladrlm maya dyrinin lkmizd hesablanmas zaman glirin
formalamas prosesini idar etmk zruri v mhm olduundan onun myyn
edilmsi qarya xsusi mqsdlr qoyur. Bu cr mqsdin qoyulmas, hr eydn
vvl, istehsalat uotu sisteminin maliyy uotunun tlblrin uyun

241
istiqamtlndirilmsi, yni glirin uotu, btvlkd mssisnin v onun struktur
blmlrinin, MsrfMhsul buraxl-Ntic sistemi zr idaretm uotunun
funksiyas olduundan vergiy clbetm sistemin yaxud tsrrfat hesabnn
formalarna mvafiq tmin etmsi il laqdardr.
Ayr-ayr mhsul nvnn istehsal hcmi dyin xrclrdn-xammaldan,
materialdan, iilrin sas mkhaqqndan v rti dyin xrclrdn asl olur, daimi
xrclr is mssisnin hans hcmd istehsal etmsi yaxud etmmsindn asl olmur.
Bu baxmdan msrflrin dyin, yaxud daimi msrflr blnmsi byk hmiyyt
ksb edir.
Msln, mhsul nvnn sat qiymti onun tam maya dyrini dmirs,
demli, bel istehsal zrrli hesab edilir. Ancaq mhsulun qiymtini dyin v daimi
xrclrl zldirsk v o dyin xrclrin ancaq daimi mblinin bir hisssini
dyirs bel mhsul istehsal, dnilmyn daimi xrclrin qalan hisssini d
mssis onsuzda dycyindn rentabelli hesab oluna bilr. Buna gr bel
mhsulun istehsal, mnft gtirmsin baxmayaraq daimi zruri xrclrin aa
salnmasna imkan yaradr.
Mhdudladrlm maya dyrinin uotu sistemi kilmi msrflri dy biln
v mnfti formaladran gliri myyn etmy rait yaradr.
Msrflrin qruplamasn ancaq material msrflri zr apardqda bu cr gstricini
ld etmk qeyri - mmkndr. Yuxarda gstriln sistemin sas atmazl tam
maya dyrinin hesablanmasnn olduqca mrkkb xarakter malik olmas hesab
edilir.
Bazar iqtisadiyyat raitind istehsala msrflrin uotu v mhsulun maya
dyri kalkulyasiyasnn metodlar ttbiq etmk v operativlik n aydn v sad
olmaldr. Bu zaman informasiyann operativliyi onun dqiqliyi n daha mhmdr.
stehsal msrflri haqda uot informasiyalarnn dqiqliyi bir daha onun operativliyini
tsdiq v sbut edir.

242
 Tam maya dyri il msrflrin uotu uzunmddtli idaretm qrarnn qbul
edilmsi raitind ttbiq oluna bilr.
Mhdudladrlm maya dyri zr msrflrin uotu, onlarn (msrflrin),
mhsul buraxl v satnn bazar raitinin dyimsi il laqdar sat qiymtinin
kalkulyasiyasna son hddin qoyulmasnn tnzimlnmsi v onlar zrind nzartin
tkil olunmas zr operativ idaretm qrar qbul etmk n effektli ola bilr.
Mhdudladrlm maya dyri zr msrflrin uotu hm btvlkd mssis
hm d struktur blmlri zr d qbul edil biln variant hesab edil bilr. O,
tsrrfat daxili hesablama mliyyatlarnn tkilini hyata keirmkl tsrrfat
hesabnda daxili qiymtin tkili raitind daha effektli olur.
Bu zaman msrflr-uotun detalladrma imkanlarndan asl olaraq baverm
yerlri v msuliyyt mrkzlri zr qrupladrlr. Uotun baverm yerlri v
msuliyyt mrkzlri zr aparlmas dyin msrflr zr tkil olunur. Daimi
msrflrin uotu da bir yerd deyil, msuliyyt mrkzlri zr aparlr. Bunun n
mlum blmnin daimi msrflri birbaa, mssisnin daimi msrflri is faiz
drcsinin kmyi il onun msrflrin daxil edilir.
Daxili uot qiymtlri dyin msrflrdn, blmlrin daimi msrflrindn,
mssisnin daimi blmy aid ediln daimi msrflr payndan v mnftdn asl
olaraq mmulat vahidi yaxud btvlkd mhsullar (xidmtlr) zr tyin edilir.
Msln, neft-manqayrma snayesi mssislri n kilmi msrflrin
msuliyyt mrkzlri (sexlr, sahlr) zr qrupladrlmas tklif olunur. Szgedn
sex v sahlrd dyin v daimi msrflrin uotu msuliyyt mrkzlri nqteyi-
nzrindn aparlmaldr. Bu zaman daxili qiymtlr aadaklar: hr bir msuliyyt
mrkzi zr dyin msrflr; msuliyyt mrkzlrinin daimi msrflrini v vahid
kompleks kimi mssisnin daimi msrflrinin payn dmy imkan yaratmaldr.
Uotun bu cr tkili mhsul yaxud gstriln xidmt nvn istehsal ednin
mnftliliyinin tmin edilmsini, mlum blmnin mssisnin son maliyy
nticsin qoyduu pay, mvcud resurslar (xammallar, materiallar, avadanlqlarn

243
gc, iilrin ixtisar) nzr alnmaqla onlarn qiymtlndirilmsin rait yaradr v
o, buraxl qiymti n son hdd haqda mlumat vermyi tmin edir.
Bu cr halda hesabat dvrnn nticlri aadak kimi myyn edilir:
1) cari uot qiymtil buraxlm (satlm) mhsullardan olan glir;
2) blmlrin nzart ediln dyin: xammal material v mkhaqq msrflri;

3) idaretm v xidmt, mhsullarn qabladrlmas, thvil verilmsi (sat) zr

xrclr v digr yarmdyin (tmir, enerji, su v soyutma) msrflr;
4) marjinal glir;
5) blmnin daimi msrflri: amortizasiya, mumi idaretm xrclri;
6) mssis trfindn nzart ediln daimi xrclrin pay;
7) mnft (4-5-6).
Btvlkd mssisnin mnfti struktur blmlrin-msuliyyt mrkzlrinin
mnft v zrrinin hesabi hesablamalar yolu il myyn edil bilr. Bu zaman
struktur blmlrin v btvlkd mssisnin faliyyt nticsi faliyytin asll v
qeyriasll, yni struktur blmlrinin msrflrinin nzart olunmamas nzr
alnmaqla qiymtlndirilmlidir.
Bu zaman dyin msrflr normalar v normadan knarlamalar zr sbblr,
tqsirkarlar v baverm yerlri, daimi msrflr is smeta v smetadan knarlamalar,
elc d baverm yerlri nqteyi-nzrindn uota alnr. Mssisnin mlum
blmy aid ediln daimi msrflri onun faliyytindn asl olmayan msrflr hesab
edilir. Bu cr halda maya dyrinin hesablanmas zr mktutumlu hesablamalarn
aparlmasna, daimi msrflrin ayr-ayr struktur blmlr arasnda bldrlmsin
he bir ehtiyac qalmr.
Standart-Kost v normativ metodlar zr uot sisteminin mqayisli thlili,
mhsulun maya dyrinin bu v digr metodlarla hesablanmas raitind istehsal
msrflri norma daxilind uota alnr. Lakin Standart Kost sisteminin ttbiqi
raitind normadan artq olan xrclr tqsirkar xs, faliyyt nticsin aid edilir v

244
istehsal msrflrin daxil edilmir. Btn bunlar, normann dyimsinin xsusil
dyimnin tbbskarlar v tqsirkarlar nqteyi nzrdn cari uotunun aparlmas
il laqdardr.
Qeyd edk ki, Standart - Kost sistemi qanunla myyn olunmam v
standartlarn vahid metodu, hminin onun uotunun aparlmasna dair he bir registr
nzrd tutulmamdr. Bununla laqdar olaraq tcrbd bir firma daxilind mxtlif
normalar ttbiq olunur. Bazarda qiymtlr tez-tez dyidiyindn inflyasiya prosesi
anbardak materiallarn, hazr mhsullarn v bitmmi istehsalatn qalqlarnn
dyrlrinin hesablanmasn tinldirir. Bu cr raitd mhsulun qiymtinin
myyn edilmsinin sas olan, msrflrin orta dyri tyin olunur.
Material v mk msrflrind ttbiq olunan normalar bazis (bir ne il n
myyn olunan v bazar qiymtinin myyn olunmas n baza hesab ediln);
myyn dvrlr zr cari qvvd olan; ideal (texnikann, texnologiyann, myin
tkilinin tkmillmsin istiqamtlnmkl istehsala ideal rait yaratma nzrd
tutan) normalara blnr. Bellikl, normaladrma zaman, hr eydn vvl,
normalarn tyinat, yni onlarn kim v n n tyin olunmas nzr alnr. Material
msrflri zr standartlar iki elementdn: materialn miqdarndan v qiymtindn
asldr. Neft-manqayrma snayesind standartlar hazr mhsul istehsal etmk n
komponentlr gstrilmkl zruri standartlara sasn myyn edilir. Bu zaman
mhsulun hazrlanma texnologiyas il bal olan xammal v materiallarda ml gl
bilck v qalmaz itkilr ayrca gstrilir. Qiymt hesabna material srfi
normasndan knarlama hqiqi v standart qiymtlr arasndak frq kimi myyn
edilir. Standart qiymt orta, cari v gzlniln qiymtdn ibart ola bilr, ancaq hal -
hazrda bazar qiymtin daha stnlk verilir. stlik xrclr norma zr msrflr
daxil edilir. Knarlamalar, mhsul istehsal taprnn yerin yetirilmsi nticsind
standart dniln xrclr v hqiqi hazr mhsul hcmi arasndak frq kimi istehsaln
ba verdiyi yerd ml gl bilr. Standart - Kost sisteminin istifad edilmsi
raitind msrflrin uotu iki variantla aparlr. Birinci variantda kilmi msrflr

245
standart dyrl qiymtlndirilrk stehsalat hesabnn debetin yazlmaqla
rsmildirilir.
Buraxlm mhsullar is standart dyrl stehsalat hesabnn kreditin
yazlmaqla silinir. Bitmmi istehsal da standart dyrl qiymtlndirilir. kinci
variantda stehsalat hesabnn debetind msrflr hqiqi dyrl uota alnr, hazr
mhsul is hmin hesabn kreditindn normativ dyrl silinir. Bitmmi istehsal qal
is hqiqi msrflrdn knarlama nzr alnmaqla standart dyrl myyn olunur.
Uotun normativ metodu 192530-cu illrd ilk nvbd ancaq normadan
knarlamann v onlarn btn mhsul nvlri arasnda bldrlmsinin
sndldirilmsini nzrd tuturdu. Lakin sonradan btn hqiqi istehsal msrflrinin
sndldirilmsi v knarlamalarn sex, mmulat yaxud eyni qrup nvlri zr
uotunun tkili mumi prinsiplr sasnda qbul olunmu v istifad edilmidir.
ebrax M.X mhasibat uotu trfindn xarlan knarlamalarn n mmulat n
d mmulat qruplarna he bir aidiyyat olmamasn sylmi v buna gr d
normadan knarlamalarn buraxlan btn mhsul nvlri arasnda brabr
bldrlmsini tklif etmidir. Bellikl, normadan knarlama bugnk gn kimi
mhsulun maya dyrin daxil edilir. Bu zaman istehsalatda istifad olunan xammal
v materiallarla bal normadan knarlamann ox hisssi sex zr mumilikd v
btn hesabat dvr rzind aparlan inventarizasiyann kmyi il myyn edilir.
stehsala xidmt gstrilmsi v idar olunmas zr xrclr istehsaln hcmindn asl
olaraq uot sistemind qrupladrlmr. Buna gr istehsaln hcminin dyimsinin
tsirini uota almadan knarlama myyn edilir, ksr mssislrd is szgedn
xrclr zr knarlama myyn olunmur v istehsaln idarolunmas v ona xidmt
gstrilmsi zr xrclrin mumi mbli sas istehsal fhllrinin mk haqqna
mtnasib olaraq bldrlr ki, bu da uotun informasiya funksiyasn xeyli aa
salr.
Standart-Kost v normativ metodlar zr uot sisteminin frqlri cdvl 13.2.-d
geni aqlanmdr.

246
 Cdvl 13.2
Standart - Kost v normativ metodlarnn uot sistemlrinin frqlri

Gstricilr Standart - Kost Normativ metodu

1 2 3
Bazis Plan (bazis)
Cari cari

Sad
Myssr (mmkn olan)
Normann Cari uot aparlr Normann dyimsinin cari uotu sbb
dyimsnin uotu v tbbskarlar nqteyi - nzrindn
aparlr.
Mstqim xrclr zr Myyn ediln knarlama Myyn ediln knarlama sndldirilir
normadan sndldirilir v tqsirkar xs v v tqsirkar xs v mhsulun maya
knarlamann uotu faliyyt nticsin aid edilir. dyrin aid edilir.
stehsaln idar Smeta dairsind olan mbllr msrf Hqiqi msrf mbli dairsind olan
olunmas v xidmt hesab edilir, knarlamalar hazr hiss msrf hesab edilir. Smetadan
gstrilmsi zr mhsulun standart normas v hqiqi knarlama mtlq mbld myyn
smeta xrclrindn hcmi zr dniln xrclr arasnda frq edilir v istehsal msrflrin daxil edilir.
knarlamann uotu kimi mhsul istehsalnn hcmi nzr
alnmaqla myyn edilir. Knarlama
faliyyt nticsin aid edilir.
Qaydaya salnmam v standartlarn Normativ uotun mumi v sahlr standart
Qaydaya salma myyn olunmas, uot registrlrinin qaydaya salnmdr. Konkret istehsal raitind
aparlmas v s. dair vahid metoda malik mhsul hazrlama n frdi normalardan baqa
deyil. bir qrup mssislr icmal normalar, hans
istehsal sulundan istifad etmsindn asl
olmayaraq myyn mhsul istehsalna istifad
olunan material v mk msrflrinin xsusi
kisini myyn edn mumsahlr normas
tyin edilir.
Variant 1. stehsalat hesabnn debeti Variant 1. Bitmmi istehsal v mhsul
Uotun aparlmas zr msrflr standart dyri v buraxl ilin vvlin qvvd olan
variant stehsalat hesabnn krediti zr hazr normalarla qiymtlndirilir,cari uotda
mhsullar standart maya dyri zr qvvd olan normadan knarlama
qiymtlndirilir. Bitmmi istehsal da myyn edilir.
standart dyrl qiymtlndirilir. 2. Variant 2. Bitmmi istehsal v buraxlm
stehsalat hesabnn de-beti zr mhsul ilin vvlin qvvd olan
msrflr hqiqi dyrl uota alnr, normalarla qiymtlndirilir,cari uotda is
onun kreditind is hazr mhsullar qvvd olan normadan deyil, plan
normativ dyrl silinmsi hyata kalkulyasiyasnda nzrd tutulan
keirilir. Bitmmi istehsal qal knarlama myyn edilir.
knarlama nzr alnmaqla standart Variant 3. Bitmmi istehsal, mhsul
dyrl myyn edilir. buraxlm v knarlama cari normalarla
uota alnr.
Standart-Kost v normativ metodla uot sistemi uot normalarna v normadan
knarlamalara saslanr. daretm retrospektiv mexanizmdn perspektiv mexanizm,

247
mumilik yni tarixi hadislrin qeydiyyatndan, plan zr glcyi grmyin yollarn, ilmy
kemyi nzrd tutur. Hr iki metod msrflrin tam uotunu aparma nzrd tutur.

Direkt-Kost uotu sistemind hesabat dvrnd istehsal olunmu mhsullarn

maya dyrin mvafiq olaraq kilmi msrflrin he d iki variantnn hams
daxil edilmir. Birinci variantda dolay msrf maddlri maya dyrinin
elementi hesab olunmur, ikinci variantda is mlum dvrn xrclri kimi mssisnin
daimi msrflri onlarn ba verdiyi dvrn faliyyt nticsin silinir. Bellikl,
daimi qeyri mstqim xrclr mal ehtiyatlarnn v bitmmi dyrinin elementi
hesab olunmur, ikinci variantda is mlum dvrn xrclri kimi mssisnin daimi
msrflri onlarn ba verdiyi dvrn faliyyt nticsin silinir. Bellikl, daimi
qeyri-mstqim xrclr mal ehtiyatlarnn v bitmmi istehsaln dyrind z ksini
tapmr. Nticd dyin, yarmdyin v daimi msrflrin qruplamas prinsipin
uyun olaraq msrflrin bir hisssini bldrmdn v yenidn bldrmdn
istehsal msrflrinin uotu variant meydana glir. Standart-Kost v normativ
sistemind daimi v dyin msrflrin mbli ayrlmr v onlarn mnft tsirini
myyn etmk n lav hesablama aparmaq tlb olunur. Bazar raitind bel bir
tlbat, operativ informasiyalar haqda mssisnin menecerini maraqlandrmas il
laqdardr.
Direkt-Kost uotu sistemind operativ proqnozladrma, cari thlil v planlama
n msrflr, istehsal hcmi v faliyyt nticsi haqda daxili hesabat trtib
olunmaqla idaretm v maliyy uotu informasiyalarnn inteqrasiyas ba verir.
Btn bunlar menecer faliyyti haqda informasiya ld etmk tlb olunan struktur
blmlri myyn etmy imkan yaradr. Direkt-Kost sisteminin elementlrinin lknin uot
tcrbsin ttbiqi informasiyalarn alnmasnn analitikliyini v operativliyini yksldir,
istehsaln idar edilmsi v ona xidmt gstrilmsi zr xrclrin bldrlmsi il bal
otda olan mrkkbliyi v mk tutumunu aa salr, mssisnin v onun struktur
blmlrinin faliyyt nticsinin Msrf-Buraxl-Ntic sistemi zr qarlql laqsini
tmin edir. Mhz bununla laqdar olaraq msrflrin tam bldrlmsinin uotu
sistemindn, mhdudladrlm maya dyrinin uotu sistemin (Direkt-Kost) keilmsi,
248
bdcy atas verginin myyn olunmasnda hesabat dvrnn mnft mblinin
hesablama yolu il hesablanmasnda myyn tinliklr ml glir (cdvl 13.3).
Cdvl 13.3
Maya dyrinin variantla hesablanmasnda xalis mnftin
hesablanmas
Variant 1 Variant 2 Variant 3
Maya dyrinin Dyin msrflrin Birbaa msrflrin
Gstricilrin ad btn msrflrinin maya dyrinin srf maya dyrinin srf
srf edilmi sistemi edilmi sistemi zr edilmi sistemi zr
zr

1 2 3 4
Satlm mhsullarn sat maya
dyrindn gliri: 10 000 10 000 10 000
Birbaa xammal v materiallar 6 000 6 000 6 000
Birbaa mkhaqq, istehsaln
idar edilmsi v ona xidmt
gstrilmsi zr msrflr. 2 000 2 000 2 000
dyin 500 500 -
daimi 1 000 - -
Satlm mhsulun maya 9 500 8 500 8 000
dyrinin yekunu
mumi mnft 500 1500 2000
Ondan xlr: - - -
Tdark zr xrclr 200 200 200
stehsaln idar olunmas v ona
xidmt gstrilmsi zr xrclr: - - -
dyin - - 600
daimi - 1 100 1100
Satdan xalis glir 300 200 100

Gstriln mlumatlardan grndy kimi, ikinci variantla hesablanan satdan

olan xalis mnft 100 min manat, birinci variantla mqayisd nc variantda
200 min manat az olmudur. Bu satlmam mhsulun keid qalnn artmas il
laqdardr. Keid qalnn azalmas nticnin ksin olmasna sbb ola bilr.

13.3. daretm uotunun sistemlri v onlarn qarlql laqsi

249
 Tsrrfat uotu, idaretm funksiyas kimi onun btn elementlri-nzart,
planladrma (proqnozladrma), iqtisadi thlil v s. laqlri il qarlql laqy
malikdir.

Mssis v onun struktur blmlrinin faliyyti iqtisadi obyektlrin,

hadislrin, proseslrin, keyfiyyt mzmunu il qrlmaz surtd bal olmaqla onlarn
vziyytini ks etdirn iqtisadi gstricilr sasn idar olunur.

Tsrrfat mliyyatlarnn idarolunmas sistemind birbaa v ks laq

informasiyalar tqdim edn iqtisadi gstricilr-planladrma (proqnozladrma),
mhasibat uotu v thlil sisteminin ox hisssini ks etdirir v onun tnzimlnmsi v
nzartin artrlmasnda istifad olunur.

Planladrma (proqnozladrma) idar olunan obyektin faliyyt dairsini v

tlb olunan sviyysini myyn edir v konkretldirir.
Operativ-texniki, mhasibat v statistika uotu idar olunan obyektin
vziyytin mahidni v hqiqi vziyyt haqda informasiya tqdim etmyi hyata
keirir. Plan (proqnoz) v hesabat informasiyalar vasitsil tsrrfat faliyytin
qiymt verilir, son nticy tsir gstrn amillrin thlili aparlr, istehsaln
gediatnn tnzimlnmsi zr idaretm qrarnn qbul edilmsi n tklif v
tdbirlr formaladrlr.
Mssislrd qurulan qvvd olan tsrrfat uotu sistemi mhasibat
uotunun digr uot sistemin nisbtn aparc rola malik olmas il xarakteriz olunur.
Bir qayda olaraq statistika v operativ-texniki uotla alnm mlumatlar
mumildirmmk v laqlndirmmkl iqtisadiyyat v texnoloji b v
xidmtlr mul olur.
Bunun sas sbbi statistika v operativ-texniki uot sisteminin tkilati
chtdn rsmiyyt salnmamas hesab edilir.
Operativ uot n ox tsrrfat mliyyatnn ba verdiyi yerd (sexd, sahd,
i yerind, anbarda v i.a.) tkil olunur. Onun mlumatlar mssisnin faliyytinin

250
idarolunmas v ona gndlik cari nzartin (maddi texniki tchizat mqavillrinin
uotu v ona nzartin aparlmas, mhsullarn, gstrilmi xidmtlrin buraxl,
yklnmsi v satnn uotu, mhsul keyfiyytinin uotu v onun zrind nzartin
tkilini v i.a.) aparlmasnda istifad olunur. Szgedn mlumatlar uot formasnda
sndl rsmiyyt salnmaqla ld edil bilr.
daretm uotu sistemind mhasibat uotu: mk haqqnn v ona gr sosial
sortaya ayrmalarn hesablanmas v bldrlmsi, sas fondlarn amortizasiyas
v onlarn tmirin kiln msrflr, maddi dyrlilrin mvcudluu, hrkti v
bldrlmsi, materiallar zr msrflrin hm d mk msrflri, istehsala xidmt
v onun idarolunmasna nzrd tutulan xrclrin normadan knarlamas, mhsulun
maya dyri, bitmmi istehsalat qal, hazr mhsullarn buraxl, mvcudluu
yklnmsi v sat hminin ld ediln glir haqda informasiyalar formaladrr.
Statistika uotu idaretm uotu dairsind material, mk v maliyy resurslar
zr operativ-texniki v mhasibat uotunun sonrak informasiyalarnn alnmasn
tmin edir.
Bellikl, btn uot nv istehsalat resurslarnn istifadsi v onlarn
qarlql laqli vahid sistemini znd ks etdirn informasiyalar formaladraraq
tlb olunan mumildirilmi mlumatlar tqdim edir.
Bunlarla birlikd operativ - texniki, mhasibat v statistika uotunun sas
mqsdi planladrma (proqnozladrma), nzart, iqtisadi thlil v tnzimlm n
mvafiq xidmtlri tmin edn informasiya il tmin etmk hesab edilir.
Qeyd edilnlrl yana nzart, idaretm funksiyasnn sas vasitsi olub
idaretmnin btn digr elementlri il qarlql laqd olub onlarn hyata
keirilmsin mvafiq dzlilr verir. Nzart, mssis v onun struktur
blmlrinin faliyytindki zif yerlri v nqsanlar vaxtl-vaxtnda myyn etmyi
v onlarn dzldilmsi v sonradan ba vermmsin istiqamt vermyi tmin edir.
daretm nzarti resurslarn effektiv istifadsini tmin etmli v mssisnin
iqtisadi siyastinin hazrlanmas v mvafiq qrarn qbul edilmsind sas vasit
olmaa xidmt etmlidir.
251
 Nzart prosesind hqiqi nticlr normativ v normativlrdn knarlamalarda
aparlan dzlilrin nticlri il mqayis edilir.
Faliyyt normativini ilyib hazrlayan zaman faliyytin v mlum nticy
sbb olan amillr myyn edilmkl ld edilmi kemi nticlrin cari thlili
aparlr.
Thlil zaman hqiqi gstricilr normativl mqayis edilir v nqsanlar,
knarlamalar myyn edilrkn onlarn sbblri tyin edilir.
Thlilin mnbyi cari mlumatlar (operativ-texniki v mhasibat uotu) v
idaretmnin btn sviyylrind dvri hesabatlar (aylq, kvartallq v i.a) ola bilr.
Hr idaretm sviyysind qrar qbul etmk n hesabatn mddt v hcmi tlb
olunan informasiya tlbatndan asl olaraq ilnib hazrlanr. Bu zaman idaretm
sviyysi n qdr aa olarsa informasiyann daha hrtrfli tqdim edilm vaxt tez
tmin oluna bilr.
Hesabatn qurulmas uotun msuliyyt mrkzlri v sas nzart tlb edn
nqtlr prinsipin saslanr ki, bu da mumi faliyytd ba vermi msrflr v
zruri gstricilrin bir hisssinin myyn edilmsin msuliyyt dayan konkret
rhbrin msuliyytini myyn etmy rait yaradr.
Nzart sisteminin ttbiqi mssis rhbrlrini z qvvlrini n mhm
problemlrin hllin ynltmy istiqamtlndirir. Mssisnin faliyyti i prosesind
plana, proqnoza v normativ mvafiq hminin knarlama zr idaretm
prinsipin uyun qurulan hallarda ona rhbrlik edn rhbrin sas diqqti, xsusi
qrar qbul etmk tlb olunan v normal raitdn ml gln mxtlif
knarlamalarla bal vziyytin dzldilmsin ynldilmlidir.
stehsala msrflrd, mhsul buraxlnda, material dyrlilrinin ehtiyatnda,
bitmmi istehsalatda v i.a-da ml gln knarlamalarn operativ thlili vaxtl-
vaxtnda zruri qrarlar xarmaa v tnzimlyici hrktlr etmy rait yaradr.

252
 Hqiqi nticlrin normativ gstricilr yaxnladrlmas nzartin sas v
yekun fazasn znd ks etdirir. Bu zaman knarlama n qdr tez myyn olunsa
effektiv faliyyt bir qdr ox tmin oluna bilr.
Bellikl, tnzimlm idaretm sisteminin mumi sistemin nzart kimi x
etdiyindn onun digr funksiyalarna da tsir gstrir. Bu zaman idaredn plana,
mqsd, vzify, resurslarn yenidn bldrlmsin, lav ii heytinin
ayrlmasna yenidn baxmaq yolu il knarlamalara dzli veril bilr.
daretm uotu sistemind planlama (proqnozladrma) mssisnin glck
faliyytind effektiv ilmsini tmin etmk n tlb olunan qrar myyn edir.
Bazar iqtisadiyyat raitind istehsaldaxili planladrma v proqnozladrma hr
bir mssisnin z arzusunu malsatan, malalan v rqiblr atdrmaa saslanr.
Mssis z faliyytini optimalladrmaa almal v bunun n: n etmk lazm
olduunu, nyin v kim trfindn yerin yetirilmsini planladrmal v sonra uot
vasitsil onun yerin yetirilmsi zrind nzart aparmal v alnm nticnin
thlilini aparmaldr. Tsrrfatdaxili planladrma v proqnozladrma qarya
qoyulan son mqsd atmaq n hmiyytli yollar axtarb tapmaldr. Bu zaman
hr bir struktur blm son mqsd nail olmaq n z thfsini vermlidir. Bu is
mlumdur ki, istehsaldaxili proqnozladrma olmadan qeyri-mmkndr.
Mssisnin qvvd olan plan v proqnozlar qarya qoyulan mqsd atmaq
n struktur blmlrin qvvsini birldirmy almaqla ld edilir. stehsaln
hqiqi gediatnn plan v proqnozun tlbin mvafiq tmin edilmsind, balca
qiymtlndirici gstrici idaretmnin btn funksiyalarnn (uot, nzart, thlil,
tnzimlm v i.a.) yerin yetirilmsi hesab edilir.
Bazar mnasibtlri raitind, mssisnin faliyyti ninki onun daxili
imkanlarndan asldr. Buna gr resurslarn istifad amillri il yana xarici amillr
d nzr alnmaldr. Bu is onun proqnozladrlmas v marketinq
tdqiqatnn aparlmasn, qrar qbul ediln zaman investisiya il bal maliyy
riskinin myyn edilmsini tlb edir.

253
 Tsrrfatdaxili planlama v proqnozladrmada sat v kommersiya proqnozu
mhm rol oynayr. Kommersiya proqnozu glckd myyn dvr rzind buraxlan
mhsula olan gzlniln tlbin qiymtlndirilmsini ifad edir. Proqnozlar sat
bazarnn istehsal gcnn, qiymtin, rqabtin, maya dyrinin thlilin sasn
ilnib hazrlanr v alnm informasiyann nticsin gr idaretm qrar qbul
edilir.
Yuxarda gstrilnlr idaretm uotunun mssislr sviyysind
planladrma v proqnozladrma il qarlql laqsinin olmasn v bir haln
mssislrin mhsullarnn istniln eidd v hcmd istehsaln hyata keirmy
imkan yaradan mrkzldirilmi planladrma v idaretmnin inzibati - amirlik
sistemind qeyri-mmknlyn tsdiq edir.
Kommersiya thlili (marketinq tdqiqi) istehlaknn tlbatnn tmin edilmsi
haqda informasiyalarn alnmasna imkan yaradr. Texniki imkanlar, dyr ifadsil
kilmi msrflr v ld ediln mnftin sviyysi, istehlaknn tlbini dyn
mhsulun keyfiyyti v s. nzr alnmaqla sz gedn informasiyann ld edilmsi
mhsul eidinin planladrlmas v proqnozladrlmas prosesind ba verir.
Bu proses yeni mmulatn yaradlmas haqda fikrin meydana glmsindn
balam onun istehsalna balayan dvr qdr, fasilsiz ba verir.
prosesinin dyim sviyysin mvafiq olaraq istehsal proqramnn
tnzimlnmsi hyata keirilir.
stehsal proqramnn tnzimlnmsi iki sbbl laqdardr. Hr eydn vvl
onlar proqram hazrlanan zaman nzr alnan hqiqi proqnozdan, knarlamalar v
mhsul buraxlnn planladrlan v proqnozladrlanlardan ibart olan knarlamalar
il laqdardr.
Tklif v mhsul buraxl uzun mddt bir istiqamtd gedn hallarda mvcud
olan ehtiyatlar da artq ya da aa ola bilr. Bununla laqdar olaraq artq olan v
atmayan ehtiyatlar tlbata uyun olaraq tnzimlnmlidir.

254
 Mnft v rentabelliy tsir gstrn msrf v digr amillr zrind cari
nzart uot metodu vasitsi il tmin edilir, alnm nticlrin thlilin sasn is
istehsaln tnzimlnmsi zr idaretm qrar qbul edilir.
Bellikl, uot, planladrma, proqnozladrma, thlil v tnzimlm istehsaln
idaredilmsind qarlql surtd bir - birlri il laqli olurlar.
daretm uotu sistemind mhsul keyfiyytinin idarolunmas mhm
hmiyyt ksb edir.
Mhsulun keyfiyytinin idar olunmas, istehlaknn tlbin cavab vern
mhsullarn, yerin yetiriln ilrin yaxud xidmtlrin keyfiyyt sviyysinin myyn
edilmsini nzrd tutur.
Bu vzifnin hyata keirilmsi n planlamann, proqnozladrmann, uotun,
nzartin, tnzimlnmnin qarlql laqsini tmin etmk lazmdr. Bu qarlql
laqy, keyfiyytin idar olunma sisteminin yaradlmas v ona vahid yanama il
nail olmaq olar.
Bazar raitind keyfiyytin idar olunmas daha mhm hmiyyt ksb edir.
Bu mhsulun keyfiyyti, istehsala msrflr v ld ediln mnft arasnda sx
laqnin olmas il laqdardr. daretm uotu
dairsind planlama, uot, nzart, tnzimlm, thlil, proqnozladrma funksiyasnn
hyata keirilmsi zaman sas inteqrasiya amili kimi onlarn bir-birlri il
kommunikasiyasnn tkili x edir.
Kommunikasiya latncadan trcmd mnasibt, laq mnasnda ildilir.
daretm uotunda kommunikasiya, yksk mqsdlr nail olmaq n
mtxssislr arasnda ba vern laq, informasiya, fikir v ideya mbadilsi
prosesini ifad edir.
Kommunikasiya z sad formasnda informasiyann bir xsdn digrin
trlmsini ifad edir. Bu zaman veriln informasiya onu alann baa ddy
sviyyd olmaldr.

255
 Bellikl, kommunikasiya sistemi balca mqsd - az msrflrl yksk
rentabellik ld etmk n btn elementlri vahid mqsd ynltmyi birldirir.
daretmnin uotu sistemind kommunikasiyann effektliyinin yksldilmsi
ks laqnin mvcudluu raitind tmin olunur. Bu zn aquli (sxem 13.2-dn
grndy kimi iyerarxiya zr yuxardan aa) v vertikal (sxem 13.3-dn
grndy kimi bir iyerarxiya sviyysind) sviyyd bruz verir.
daretm obyekti

Planladrma Operativ, mhasibat,

Tnzimlm statistika uotu

Proqnozladrma Nzart

Thlil

13.2. laqsi

Kommunikasiyann effektliyinin yksldilmsi iki sas istiqamtd yerin

yetirilir.
1) Veriln informasiyann mzmun v formasnn yaxladrlmas;
2) nformasiyann verilmsind dzgn vasit v sullarn seilmsi.
nformasiyann, yaxud n ox hm ilk hm d icmalladrlm mlumatlarn
qvvd olan tcrbsi icmalladrlm v hesabat formasnda tqdim edilir. Bu
informasiyalar balca olaraq mssisnin v onun struktur blmlrinin
idarolunmasna deyil, xarici istehlaklar n nzrd tutulur.
Real hqiqti mahid v ks etdirmk prosesi, mahid ediln obyektlr
haqda oxsayl mlumatlar vermy imkan yaradr.
daretm uotunun sas vzifsi bu mlumatlardan idaretm informasiyas
n zruri olanlar gtrb istifad etmkdn ibartdir. Bunun n informasiyann
idar olunmasnda maraq douran mlumatlar gtrlb thlil edilmlidir.
256
 Mlumatlarn sistemldirilmsi v mumildirilmsi glckd iqtisadi thlil
aparmaq n informasiya mnbyi hesab ediln uot sistemind hyata keirilir.
qtisadi thlilin aparlmas zaman uot gstricilrinin mahiyyti, onlarn ayr-
ayr amillrinin tsir sviyysi myyn edilir v idaretm n mqsdynl zruri
informasiyalar formaladrlr.
qtisadi thlil prosesind plan v uotda olmayan yeni gstricilr (indekslr,
msallar, orta veriinalar, korrelyasiya gstricilri v digrlri) meydana xr.
Bellikl, iqtisadi thlil idaretm qrar semk n zruri olan mxtlif
informasiyalar yaradr v tsrrfatda istifad olunmasna istiqamtlr verir.
daretm uotu sistemind formalaan iqtisadi informasiyalar idaretm
qrarnn ilnmsi v mvcud vziyyti qiymtlndirmk n idaredn sistem
trfindn istifad olunur.
13.4. daretm uotunun tkili prinsiplri:

* Mhasibat aparat iinin tkili

Mhasibat apatnn strukturu mssisnin hcmindn, tkilatn istehsalnn

xsusiyytindn, idaretmnin mrkzlm sviyysindn, faliyyt xarakteri v
uot informasiyalarnn ilnm sulundan asl olaraq formalar.
Bazar iqtisadiyyat raitind mhasib v mhasibat aparatnn funksiyas kkl
surtd dyimi v mhasib daxili ehtiyatlarn axtarlb taplmasnda v mqsdli
istiqamt ynldilmsind, istehsaln effektliyinin v rentabelliyinin ykslmsin
istiqamtlnn saslandrlm idaretm qrarnn qbul edilmsinin hazrlan-
masnda mssis rhbrinin n balca kmkisi hesab edilir.
Bununla laqdar olaraq mhasib tsrrfat mliyyatlarnn ks etdirilmsi,
mlumatlarn toplanmas v hesabatlarn trtibi zr hrktsiz ilrin yerin
yetirilmsi il deyil idaretm dairsind zn mxsus yer tutmaldr.
Bunun n mhasib adi hesabdar deyil, yksk sviyyli iqtisad olmaldr.
Mhasibat aparatnn sas vzifsi faliyytin idaredilmsi, istehsal
msrflrinin aa salnmas, idar olunmas, daxili tlbat v xarici istehlaklar

257
n hesabatn trtib olunmas v s. n zruri saylan informasiyalarn tmin
edilmsini hyata keirn aktiv tdqiqat laboratoriyasna evrilmlidir.
AB, Fransa v digr iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklrd mhasibat
aparatnn tkili v onun tcrbd ttbiqi strukturunun yrnilmsi gstrir ki,
kiik mssislrd tamamil mhasibin ilmsi tlb olunmur. Burada ilk
informasiya v ilk sndlrin xar v ilnmsi bir, yaxud bir ne hesabdar
(kontor xidmtisi) trfindn aparla, uotun daha mrkkb funksiyas is ictimai
mhasib - auditorlar vasitsil yerin yetiril bilr.
ctimai msllrin sviyysi v hcmi xsusi bnin yaradlmasn
dorultmadndan xrda v orta mssislrd sas faliyytdn baqa sl
mhasibatlq ii olmayan digr msllrin hlli d uot xidmti trfindn yerin
yetirilir. Bu cr halda vergi byannamsinin hazrlanmas, maliyy v bir sra
hquqi msllrin hlli uot iilrin hval edilir.
Uot xidmtinin faliyyt dairsi v onun strukturu irktin znn
strukturundan v faliyyt xarakterindn, idaretm xsusiyytindn, infor-
masiyalarn ilnm sulundan asl olaraq mxtlif kild formalar, ancaq
hmi maliyy v istehsalat mhasibatl arasnda hdd qoymadan faliyyt
gstrir.
Mhasibatlq irktin digr xidmtlrin nisbtn tam mstqil faliyyt
gstrir. Ancaq onun tabe olduu ba direktordan baqa nzarti d mhasibatln
faliyyti il tan olmaq hququna malikdir ki, bu da mssisnin
idaredilmsind mhasibatla xsusi hmiyyt verilmsini tsdiq edir.
Eynifabrikal sistemin tkili raitind (mssis sad idaretm
strukturuna malik olduqda) uot aparatna rhbrlik ba mhasib trfindn yerin
yetirilir.
irkt bir ne mssisy malik olduqda uot aparatna nzarti
rhbrlik edir v o aadak kild qurulur:
1) istehsalat blmlri nzr alnmaqla istehsalat nianlri zr;

258
 2) faliyyt nianlri zr.
stehsalat nianlri zr iin tkili zaman maliyy mhasibatlnn ba
mhasibi daxili yoxlama v nzarti tkil edn ba auditora, bilavasit ayr-ayr
snaye mssislrind idaretm uotuna rhbrlik edn bir sra mhasiblr is
irktin nzartisin tabe olur.

in faliyyt nianlri zr tkili zaman hm ba mhasib trfindn

rhbrlik ediln maliyy mhasibatl hm d ba mhasib-kalkulyator bada
olmaqla mrkzldirilmi idaretm mhasibatl irktin nzartisin tabe
edilir.
Bu mhasibatlqlardan baqa istehsal msrflrinin smetasn trtib edn, uotun
mexaniklmsini v kontor iinin tkilini hyata keirn blr bada olmaqla
ba auditorla birlikd daxili tfti bsi d faliyyt gstrir.
Bellikl, uot aparatnn istehsalat nianlri zr blmlri sasnda idaretm
uotunun qeyri-mrkzldirilmi, hminin faliyyt nianlri zr mrkzl-
dirilmi prinsiplri tmin olunur.
Bu zaman idaretm mhasibatlnn vziflrin ninki istehsal
msrflrinin uotu v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas hm d xrclr
zrind operativ nzart, istehsal prosesinin normal gediatna tsir gstrn
amillrin thlili daxil edildiyindn idaretm uotunun qeyri-mrkzldirilmsi
daha effektli forma hesab edilir. Bel bir raitd nzart iin daha ox hmiyyt
verilir. Bu cr halda resurslarn istehlak olunduu yerlrd uotunu, onlarn
zrind nzartin aparlmasn v effektli istifad olunmasnn thlilini tkil
etmk mqsduyun hesab edilir.
mumi yaxud maliyy mhasibatl, mtri v malsatanlarla bal olan
mliyyatlarn, mk haqqna gr fhl v qulluqularla hesablamalarn, pul
vsaitlrinin, hesablama v kredit mliyyatlarnn, maliyy nticlrinin,
fondlarn, bdc il hesablamalarn uotunu aparr, qanunvericiliy mvafiq olaraq
mumi jurnal (Ba kitab) aparr, icmal mhasibat sndlrini: balans, mnft v
259
zrr, hminin mumi faliyyt haqda hesabat trtib edir, uotun metodoloji
problemlrini, o cmldn irktin hesablar plann, mhasibat uotunun
formalarn ilyib hazrlayr, mhasibat sndlrinin trtib edilm qaydasn,
onlarn mssisd sasl kild istifadsini myyn edir, btn xrclr
smetasnn icrasn v i.a. yerin yetirir.
Szgedn vziflr mvafiq olaraq mk blgs zr hr bir mliyyatn
aparlmas, mhasibatlqda myyn uot ii qrupuna hval ediln mliyyat
nvlri zr hyata keirilir.
Bu zaman mhasibat aparatnda yalar, hr eydn vvl, faliyyt nianlri
zr xsusi blr: mtrilrl hesablamalar, malsatanlarla hesablamalar, mk
haqqna gr hesablamalar, kassa v bank, sosial msllr, vergiyclbetm,
smeta, statistika ii v xsusi bnin iini tnzimlyn hminin icmal sndlri
hazrlayan uot qruplar (altblr) yaradlr.
Halbuki hr bir sahibkar uotun mqsdini, mzmununu, metodunu v
mhasibat aparatnn tkilini mstqil myyn etdiyindn sadalanan altblrin
(statistika, sosial sahlr v i.a. blr) bir nesi mumi mhasibatln trkibin
daxil olmayaraq idaretm aparatnda ayrca struktur kimi faliyyt gstr bilrlr.
Bununla birlikd mhasibatla he bir aidiyyat olmayan mstqil b kimi
faliyyt gstr biln digr (msln, maliyy bsi) blr mumi
mhasibatln trkibin daxil edil bilr.
daretm (istehsalat) mhasibatlnn vziflri myyn ediln zaman
onlarn iilrinin istehsal msrflrinin baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri
zr smetalarnn trtib olunmas, xrclrin smeta v normadan knarlamalarnn
myyn edilmsi, hqiqi v standart msrflrin uotunun aparlmas, bitmmi
istehsaln inventarzasiyasnn hyata keirilmsi, ayr-ayr mhsul, sifari, yaxud
xidmt nvlri zr istehsal msrflrinin bldrlmsi, mhsulun maya
dyrinin hesablanmas, istehsal olunmu mhsulun maya dyri haqda hesabatn

260
trtib olunmas v istehsal msrflrinin, hminin satn nticlrinin thlilinin
aparlmas il mul olduqlarn nzr almaq lazmdr.
Bazar iqtisadiyyatl lklrd mhasibat aparat ilrinin smrli tkili haqda
msly byk diqqt yetirilir.
Msln, Amerika dbiyyatlarnda mssis, firma v irktlrd uot v
maliyy blrinin tkilinin sas prinsiplri haqda oxsayl tkliflr mvcuddur.
Bu tkliflrin sas mahiyyti hr bir uot iisi n uotun yazl surtd mvafiq
qaydada aparlmasndan irli gln hdliyin dqiq tyin edilmsindn ibartdir.
Bir v ya bir ne qrup xslr arasnda qarlql mnasibtin laqlndirilmsi d
yazl surtd myyn edilmlidir. Mdiriyyt v digr iilr bir mnbdn gln
gstri tabe olmaldr.
Uot heytinin btn faliyyti hr bir trfin frdi hdliyin mvafiq mntiqi
funksiyasna saslanr. Bu baxmdan icralarn hrkti il laqdar olan proseslr
myin effektliyinin yksldilmsi istiqamtind qrupladrlmaldr.
Tkilati strukturun layihldirilmsi zaman mssisnin maliyy v
mhasibat blrinin ii zrind nzartin tmin edilmsind itirak edn iilr
haqda mlumatn ld edilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Uot- maliyy
xidmtinin formal tkili prosesinin ilnmsind effektli daxili nzart sisteminin
tkilin xsusi diqqt yetirilmlidir.
Uot - maliyy funksiyasnn mrkzldirilmsi v qeyri -
mrkzldirilmsinin optimal birldirilmsinin tyin edilmsi byk hmiyyt
malikdir.
Maliyy v uot funksiyasnn hyata keirilmsinin sas mqsdi istehsaln
zrind nzartin v onun tnzimlnmsinin tkili hesab edilir.
Mhasibat aparat iinin smrli tkilinin mhm prinsiplrindn biri mvcud
uot heytindn effektli istifad etmk hesab edilir. Mhz bu sbbdn aparatn hr
bir mtxssisi btn i gn rzind tam veriml ilmli v il tam tmin etmk
mmkn olmadqda onlar qarq vziflrd istifad etmy almaq lazmdr.

261
 Fransa irktlri daxili mliyyatlarn yaylmas mcllsini ld etmilr. O,
btn uot mliyyatlarnn icras zr tlimatlar toplusunu, btn blrin mtlq
vziflrinin hrtrfli hatsini, ba vermi mliyyatlarn hyata keirilmsind
msul olan xslrin v mssisnin blmlri arasnda ba vern zruri sndlrin
siyahsn znd ks etdirir.
lk tcrbsind bu vziflrin ksriyytinin hlli qvvd olan sasnamy,
tlimata, gstrilr v i.a. saslanmaqla yerin yetirn ba mhasib hval edilir.
Lakin bir sra normativ sndlrd ba mhasibin balca hquq v vziflri
hatli nizama salnm ancaq onlarda mhasibatln iinin effektliyini tmin edn
tvsiylr verilmmidir.
Mhasibat aparatnn iinin tkilini v konkret tkliflrin ilnib hazrlanmasn
nzrdn keirrkn qeyd etmk olar ki, istehsaln v idaretmnin hminin
mvafiq iyerarxiya sviyysin uyun tsrrfat proseslrinin idar olunmas n
zruri saylan informasiyalarn trkib v hcminin tkili formalarn myyn
etmk, bunlardan asl olaraq fiqi v aquli istiqamtd mhasibat aparat
strukturunu formaladrmaq, b v onun iilri, hminin uot qruplar arasnda
yerin yetirilck funksiyalar tyin etmk v snd dvriyysinin ilnilib
hazrlanmasn hyata keirmk, ilk uotun, zruri tlb olunan qruplamada
mlumatlarn mumildirilmsini, thlilini v i.a. tmin etmk n daha effektli
metod v formalarn seilmsi zruri rt hesab edilir.
Mhasibat strukturunun fqi istiqamtd formaladrlmas ya, xtti v
faliyyt nianlri zr bln biln qruplarn (altblrin) myyn edilmsini
nzrd tutur.
ya nianlri zr blr sas vsaitlrin, materiallarn, pul vsaitlri v
maliyy nticlrinin, hesablama mliyyatlarnn, fhl v qulluqularla hesab-
lamalarn, hazr mhsullarn uotu blrin v idaretm uotu bsin bln
bilr.

262
 Vahid mhasibat aparatnn faliyyt gstrmsi raitind mhasibat uotunun
sat zr tkili msllri lk tcrbsind mvffqiyytl hll olunmu,
idaretm mhasibatl aparatnn strukturu v tkilinin ilnmsi problemi is hal
- hazra kimi hll olunmamdr.
Qeyd edk ki, xarici iqtisadi dbiyyatlarda struktur, tkilati v funksiyann
trkibi msllri haqda szgedn informasiyalar kommersiya sirri kateqoriyasna
aid edildiyindn hat edilmmidir. Kemi sovet dvrnn uot sistemind is bu
msl he bir maraq oyatmadndan tamamil ilnmmidir.
Masir raitd idaretm mhasibatlnn ayrlmas istiqamtind gstriln
problemin hlli hm nzri hm d tcrbvi planda xsusi hmiyyt ksb edir.
ya prinsipi zr idaretm mhasibatlnn tkilini nzrdn keirk (sxem
13.4).
daretm mhasibatl
- materiallarn daxil olmasnn uotu
- material ehtiyatlarnn uotu
Texnoloji material - materiallarn buraxlnn uotu

msrflrinin uotu qrupu - materiallarn istifadsinin uotu

- normadan knarlamann uotu

- myyn olunmu knarlamalarn thlili
- kalkulyasiya obyektlri zr material msrflrinin
bldrlmsi
- materiallarn istifadsi haqda hesabatn trtibi
- materiallarn effektli istifadsinin thlili
Texnoloji mk - mk msrflri normasndan knarlamalarn uotu
msrflrinin uotu qrupu - myyn edilmi knarlamalarn thlili

- hesablanm mkhaqqnn bldrlmsi

stehsalata xidmt v onun
idar olunmas zr msrf-
- mk resurslarnn istifadsi haqda hesabatn trtibi
- mk resurslarnn istifadsinin thlili
- istehsalata xidmt v onun idaredilmsi zr
xrclrin uotu
263
 lrin uotu qrupu - smetadan knarlamann uotu
- smetadan knarlamann thlili
- ba verm yerlri, mhsul nvlri zr xrclrin
bldrlmsi
Msrflrin uotu v kal- - istehsala msrflrin icmal
kulyasiyasnn icmal qrupu - maya dyrinin hesablanmas
- istehsal v ayr-ayr mhsul sat zr myyn
edilmsi nticnin
- rentabelliyin hesablanmas
- mnftin, maya dyrinin v rentabelliyin thlili
Sxem 13.4. daretm uotunun ya niansi zr tkili
Xtti nian zr uot ii struktur blmlr blnr, yni myyn mhasibat
qrupuna (bsin) szgedn blmnin btn uot ilrinin yerin yetirilmsi taprlr.
daretm mhasibatlnn tkili zaman mlum prinsip zr satn tklif ediln
qaydas sxem 13.5-d tqdim olunur.

daretm mhasibatl
1-li sex: material v mk msrflrinin uotu; normadan knar-
lamann myyn edilmsi v thlili; qeyri -mstqim xrclrin
uotu; smetadan knarlamann myyn edilmsi v onlarn
sas istehsal blmsind thlili; maya dyrinin hesablanmas; hesabat trtibi; msrflrin v
uot qrupu rentabelliyin thlili;
2-li sex:..
3 -li sex:.
v i.a.
1-li sex: material v mk msrflrinin uotu; normadan knar-

264
Kmki istehsalat bl- lamann myyn edilmsi v thlili; qeyri-mstqim - xrclrin
mlrind uot qrupu uotu;smetadan knarlamann myyn edilmsi v onun thlili;
maya dyrinin hesablanmas; hesabat trtibi; msrflrin v ren-
tabelliyin thlili
2-li sex:..
3 -li sex:.
v i.a.
1-li b: material v mk msrflrinin uotu; smeta v
Xidmt v idaretm zr normadan knarlamann myyn edilmsl v thlili; maya
msrflrin uot qrupu dyrinin hesablanmas; hesabatn trtibi; msrflrin v
v icmal uot rentabelliyin thlili
2-li b:..
3 -li b:.
v i.a.
Qeyri-snaye tsrrfatla- 1-li yarmblm: material v mk msrflrinin uotu; normadan
rnda uot qrupu knarlamann myyn edilmsl v thlili; qeyri - mstqim
xrclrin uotu; smetadan knarlamann myyn edilmsi v
13.5-
onlarn thlili; maya dyrinin hesablanmas; hesabatn trtibi;
msrflrin v rentabelliyin thlili
2-ci yarmblm:..
3-ci yarmblm:.
v i.a.
Sxem 13.5. daretm uotunun xtti nian zr tkili
Faliyyt nianlri zr uot ilri texnoloji proseslrin prinsiplrin gr uot ilri
arasnda bldrlr, yni birinci qrup, sndlrin dzgn trtibi v qbulu zrind
nzarti hyata keirir, ikinci qrup, hesabi hesablamalar yoxlayr v ilk sndlrin
qruplamasn aparr, nc qrup, uot registrlrini trtib edir, drdnc qrup, hesabatn
trtib edilmsini v i.a. yerin yetirir.
Bizim fikrimizc, faliyyt nianlri zr idaretm mhasibatl aadak kimi
hyata keiril bilr (sxem 13.6).

265
 Fransa mssislrinin mhasibatlnda xsusi b - mumi b yaradlr. lk
informasiyalarn toplanmas v onun zrind nzart iki sviyyd: mdafiedici
sndlrin operativ xidmt trfindn alnmas zaman xsusi b v mhasibatln
mumi bsi trfindn yerin yetirilir.
Sxem 13.6
daretm mhasibatl

lk sndlrin Registr zr yazl

qbulu qrupu aparan qrup

Thlil v nzart qrupu

lm v qrupla- cmal hesabat

drma qrupu trtib edn qrup

Sxem 13.6. daretm uotunun faliyyt nianlri zr tkili

lk tcrbsind mhasibat aparat iinin tkilind ya strukturu daha geni
yaylmdr. Uotun tkilinin xtti strukturu uot iilri arasnda mk blgsn
tinldirir, ancaq mlumatlarn ilnmsini informasiyalarn ba verm vaxtna v yerin
yaxnladrdndan myyn stnlklr malikdir.
Tkilatn mhasibat aparat iinin faliyyt strukturu, uot prosesinin tam
mexaniklmsi v avtomatlamas, yni uot prosesinin iki nqteyi - nzrdn iki xidmt
bsind: bir trfdn uot informasiyalarnn ilnmsi n onlar toplayan v
hazrlayan mhasibatlqda, digr trfdn is uot mlumatlarnn ilnmsini v icmal
mlumatlarn trtib edilmsini yerin yetirn mexaniki ilm bsind ilnmsi
raitind daha effektlidir.
Mhasibatlq ilnmi mlumatlar thlil edir v tsrrfat prosesinin idar olunmas
zr qrar qbul etmk n zruri mlumatlar mssis rhbrin tqdim edir.

266
 Birlik v mssisnin daxili struktur blmlrinin uot funksiyasnn bldrlmsini
hat edn aquli istiqamtd mhasibat aparat iinin tkili haqda msl nzrdn
keirilrkn struktur blmlrinin mstqillik sviyysi, onlarn corafi vziyyti,
faliyyt v texnoloji prosesin xsusiyyti nzr alnmaldr.
Struktur blmlrin (mssislrin, sexlrin) mstqil balansa ayrlmas zaman hr bir
blm n qurtarm uot tsiklin v z balansna malik olan ayr mhasibatlq yaradlr.
Bu cr halda mssis yaxud birliyin mhasibatl struktur blmlrinin balansn
icmalladrmaqla mssis yaxud birliyin balansn formaladrr.
Mstqil balansa, ancaq struktur blmlrin bir hisssi ayrlan hallarda digr
blmlrin faliyyti mcmuu mumi balansda mumildirilir, yaxud mssisnin
mstqil balansna daxil edilir.
daretm mhasibatlnn strukturu uotun 1) material resurslar, 2) mk
resurslar, 3) qeyri-mstqim xrclr yarmqrup mhasiblrindn ibart olan idaretm
uotunun rhbr qruplarn nzrd tutur.
Yarmqurup mtxssislrin funksiyasna ninki msrflrin uotunun aparlmas hm
d keyfiyytli normalaman, resurslarn istehlaknn thlilini tam hat etmk, onlarn
smrli istehlak zrind nzarti tkil etmk d daxildir.
Qrup rhbri msrflrin icmal uotunu, mhsul nvlri zr maya dyri v
rentabelliyin thlilini idaretm qrarnn mnasib variantnn seilmsini tmin edir.
Material resurslarnn uotunu hat edn yarmqrup, material msrflrinin uotunu
(msrflrin baverm yerlri, msuliyyt mrkzlri, mmulatlar, i nvlri v i.a. zr),
hazr mhsullarn uotunu, material resurslarnn (xammaln, materialn, yanacan, ehtiyat
hisslrinin, yarmfabrikatn, bitmmi istehsaln, hazr mhsulun, AQTX yalarn
effektli istifad edilmsinin thlilini, onlar zrind nzarti tmin edir.
mk resurslarnn uotunu aparan yarmqrup, ilnmi vaxtn v hasilatn uotunu
aparr, onlarn iilr v baverm yerlri, msuliyyt mrkzlri, mmulat, i nvlri v
i.a. zr qruplamasn hyata keirir, mk resurslarnn effektli istifadsinin thlili v
onlarn zrind nzarti tmin edir.

267
 Qeyri - mstqim xrclrin uotunu tmin edn yarmqrup, mvafiq xidmt v
blrl birlikd istehsalatda mstqim xrc hesab olunmayan xrclrin smetasn ilyib
hazrlayr, uot iini v sas mstqim msrflrin istehlaknn istiqamti zr
bldrlmsini tmin edir, onlarn smrliliyinin thlilini v nzartin aparlmasn
hyata keirir.
Yarmqruplarn faliyytlrinin nticlri idaretm mhasibatlnn son i
mrhlsini tmin edn idaretm uotunun qrup rhbri trfindn mumil-dirilir v
thlil edilir.

13.5. Uot v hesabatn beynlxalq standartlara uyun tnzimlnmsi

Hm lk hm d xarici lklrd dvlt tnzimlnmsinin n mhm obyekti

mssis v tkilatlarn mhasibat uotu v hesabat hesab edilir. lkmizd uotun
tkili v mumilikd onun vahid sisteminin tmin edilmsi zr hkumt trfindn
btn zruri tdbirlr hyata keirilir. Bu mqsdl oxlu miqdarda xsusi normativ
aktlar, tlimatlar, sasnamlr, qrarlar v i.a. nr edilmidir.
mumi vziyytin inkiaf il bal olan sahlrin xsusiyyti nzr alnmaqla
oxsayl tlimatlar ilnib hazrlanmdr.
Bununla yana mumi normativ sndlr sasn, uot v hesabatn inkiafnda
olan tlbat nzr alaraq mxtlif orqanlar trfindn mhasibatlq iini v
mhasiblrin faliyytini aqlayan oxlu miqdarda lav tlimatlar nr edilmidir.
Normativ sndlrin kifayt qdr olmasna baxmayaraq, onlar: 1) kon-kret
hadislrin mlumatlarnn normativ sndlrd nzrd tutulmamasn; 2) mhasibin
268
mxtlif normativ sndlrdki bir - birin zidd gstrilrl rastlamasn v s. hyati
hadislrin gediatn: ks etdirmk imkanna malik olmur.
Birinci halda normativ sndl tsdiq olunan mqamn aqlanmasna dair
hazrlanan yazl izahata malik olmaq zruridir. kinci halda is yuxar pilld nr
ediln yaxud daha yeni snd, rhbrlik n qbul edilmlidir.
Bellikl, yaradc yanaman hyata keirmk n he bir, htta kiik l yeri
bel qalmamdr. Mhz bu sbbdn qvvd olan normativ sndd hat ediln hr
hans analoji hal zr qaydan yaymaa mhasibin he bir hququ olmamdr.
Bununla birlikd mhasib, elmi tdqiqatn nticlri, normativ sndi vz
etmdiyindn mhasibat uotu tcrbsind istifad edilmsi olduu halda is o ox
ciddi shv kimi qiymtlndirilmlidir. Mhasibin qabaqcl tcrbni d ttbiq etmy
hququ yoxdur. Bu tcrbnin normativ sndi vz ed bilmmsi il laqdardr.
Mhasibat uotunun tkilind hr cr shvlrdn (ET-nin nticlrin gr
uotun tkmilldirilmsin ynldiln ilrin yerin yetirilmsindn, qabaqcl
tcrbnin mumildirilmsindn) qamaq n qanunun btn mddalarn ld
rhbr tutmaq lazmdr. Uotun quruluunun yaxladrlmasna dair mhasibin hr
hans eksperiment aparmas v bu eksperimentin son nticy toxunmas hallarnda
ba ver bilck dyiilikliy qvvd olan normativ sndi tsdiq edn v buraxan
orqann rsmi icazsi tlb olunur.
Bellikl qeyd edk ki, ken oxillik dvr rzind idaretmnin inzibati-amirlik
sisteminin prinsiplrin cavab vern ancaq uot iilrinin tbbs v bacar
nzr alnmadan ox ciddi qanunildirilmi uot yaradlmdr.
Qabaqcl bazar iqtisadiyyatl lklrin uot v hesabatnn qanunildirilmsi
msllrinin tarixi istiqamtd yrnilmsi gstrir ki, szgedn mslnin dvlt
trfindn nizama salnmas xeyli mhdud xarakter malik olmu v sas diqqt
mumi (maliyy) mhasibatln, yni kitab-jurnal v bir sra sas hesabn aparlmas
qaydasna, aq hesabat trtib edilmsin, verginin hesablanmasna

269
istiqamtlndirilmidir. stehsalat uotuna, mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasna
aid ediln tvsiylrdn baqa idaretm uotuna dair he bir qayda ilnmmidir.
Mhz bu sbbdn btn hallarda hr bir irktin z baxna uyun idaretm
uotunun aparlmas gman edilirdi.
Buna gr hm mumi hm d idaretm uot v hesabatna aid olan oxsayl
tvsiylr v gstrilr mxtlif hquqi v qeyri-dvlt pekar tkilatlar trfindn
tkil olunur. Shmdarlar n hesabatlarn trtibi metodikasnn ilnmsn irktlr
trfindn tqdim ediln informasiyalar zrind nzart aparan birja mliyyatlar
zr komissiya, mhasib - ekspertlrin milli assosiasiyas v diplomlu mhasiblr,
digr uot cmiyytlri xeyli kmklik gstrirlr.
lk v beynlxalq tcrb nzr alnmaqla son illrd Azrbaycan
Respublikasnda 20 oktyabr 2000-ci ild Vergi Mcllsi il tsdiq olunmu vergiy
clb olunma zr maliyy nticlrinin formalamas qaydalar, 20 iyun 2004-c il
Respublika prezidentinin frman il tsdiq edilmi Mhasibat uotu haqqnda
qanun, uot v hesabatn nizama salnmas haqda tlb olunan normativ sndlr
ilnmi v tsdiq edilmidir.
Mxtlif mlkiyyt formalarnn inkiaf hm mxtlif mlkiyyt formalarnda,
hm d ictimai v xsi, dvlt v kooperativ, elc d istehsalatda, uot v hesabatn
tkilini, onlarn spesifik xsusiyytini nzr almaqla qarq mssis v tkilatlarn
faliyytini nizama salan bir sra qanun v sasnamlrin ilnmsini v ttbiq
edilmsini zruri edir.
Hal -hazrda mssislr trfindn faliyyt nticsinin myyn edilmsi v
hesabatn trtib edilmsi qaydas hm d vergi mcllsi il nizama salnr.
Bu mhm vergi qanunu hesabat sndlrinin vergi orqanlarna tqdim edilmsi
n mxtlif mlkiyyt formal mssis v tkilatlar trfindn istifad olunan uot
v hesabat formalarnn aparlmasna dair bir sra qaydalar myyn etmidir. Bu cr
qaydalara shmlr zr dividentin v istiqrazlar n faizin dnilmsi qaydas haqda
sndin qbulunu v uotun aparlmasna dair bazar mnasibtlrinin tlblrin cavab

270
vern tkliflri misal gstrmk olar. Uot v hesabatn bu cr aparlmas dnya
tcrbsin uyun glir.
Azrbaycan Respublikasnn Mhasibat uotu haqqnda qanununda
tabeiliyindn v mlkiyyt formasndan (xarici investisiyal mssislr d daxil
olmaqla) asl olmayaraq btn mssis v tkilatlarda mhasibat uotunun tkili v
aparlmas, mhasibat hesabatnn trtibi v tqdim olunmas qaydas myyn
edilmidir. Qanun, dvlt idaretm formas da daxil olmaqla btn mssis v
tkilatlarda uotun tkili v aparlmas, mhasibat hesabatnn trtibi v tqdim
edilmsi, daxili v xarici istehlaklarn mhasibat informasiyalarna olan tlbatna
mvafiq olaraq qarlql mnasibtlrin tnzimlnmsi qaydalarn hat edir.
Bunlarla laqdar olaraq bu qanunla Azrbaycan Respublikas razisind
faliyyt gstrn btn mssis v tkilatlarda mhasibat uotu v hesabatnn
aparlmas v trtib edilmsin dair, icras mtlq zruri hesab ediln normativ aktlar
hazrlamaq v onlarn Maliyy Nazirliyi trfindn nr edilmsi nzrd tutulmudur.
Bu sndd toplanm mhasibat uotunun vvl qvvd olan qaydalar v
ayr-ayr tsrrfat mliyyatlarnn ks etdirilm qaydas (metodu); mlakn
qiymtlndirilmsi qaydas; glir v xrclrin hesabat dvrn aid edilmsi qaydas;
tsrrfat mliyyatlarnn sndldirilmsin qoyulan tlblr; sndlri trtib edn
xslrin v bu sndlr sasnda mhasibat uotunun regstrlrind yazllarn
aparlmasnda msul olan xslr; inventarizasiyann aparlmas v onlarn
nticlrinin uotda ks etdirilm qaydas; mhasibat uotunun tkili zr mssis
rhbri v ba mhasibin msuliyyti, hquqi vziflri hat edilir.
Mhasibat uotu haqda Qanunda mhasibat hesabatna qoyulan sas tlblr,
kapital v maliyy qoyulular kimi mhasibat balans maddlrinin: sas vsait v
qeyri maddi aktivlrin, xammallarn, materiallarn, hazr mhsul v mallarn, bitmmi
istehsal, glck dvr xrclrinin qiymtlndirilmsi qaydas; fondlar v ehtiyatlar;
debitor v kreditorlarla hesablamalar; mssisnin mnfti (zrri) v s.

271
formalamdr. Burada eyni zamanda mhasibat hesabatnn tqdim olunma nvan v
tqdim edilm mddti d gstrilmidir.
Mhasibat otu haqqnda qanunun sas frqlndirici xsusiyyti, onun
mssis v tkilatlara geni: uot formalarn; struktur blmlrd uot sistemini;
struktur blmlrin mstqil balansa ayrlmasn; inventarizasiyann aparlma
mddtini; tkilatda uotun tkilini semkd mstqillik tqdim etmkdn ibartdir.
Bununla birlikd burada hesabat ili rzind qbul edilmi uot siyastin sasn
ayr-ayr tsrrfat mliyyatlarnn ks etdirilmsi v mlakn qiymtlndirilmsi,
tsrrfat mliyyatlarnn sndldirilmsi v onlarn uot regstirlrind ks
etdirilmsi, hesabatn xarici istehlaklara tqdim edilm qayda v mddtlri d
formaladrlmdr.
Btn qeyd edilnlrl laqdar olaraq vvllr d qvvd olan uot v
hesabatn aqlamasn hat edn normativ sndlrin xsusil Ba mhasib haqda,
snd v snd dvriyysi haqda, sas vsaitlrin, mt-material qiymtlilrinin, pul
vsaitlrinin, hesablamalarn inventarizasiyas haqda, btn sah tlimatlar il
mhsulun maya dyrinin planladrlmas, uotu v kalkulyasiyas haqda, mhasibat
balans v hesabat haqda ayr - ayr sasnamlrdn istifad etmy he bir ehtiyac
qalmr.
Bizim fikrimizc, uot iinin hat edilmsind mssisnin maliyy-tsrrfat
faliyytinin mhasibat uotunda hesablar plan v onun ttbiqin dair Tlimatn,
hminin mumi (maliyy) uotun milli uot standartlarnn tlblrin uyun
qurulmasnda Mhasibat uotu haqqnda qanunun mvcudluu uot sahsind
qarya qoyulan mqsdlr nail olmaa imkan yaradar.
Bundan baqa qeyd edk ki, aparc bazar iqtisadiyyatl lklrin tcrbsin
saslanb tcrbd ilynlri, ictimai tkilatlar-mhasiblr assosiasiyasn, auditor
firmalarn geni clb etmkl idaretm uotunun tkili v onun aparlmas metodlar
zr tvsiylr v tkliflr hazrlamaq daha mqsduyun olar.

272
 Bununla yana mumi mhasibatln faliyyt gstrmsi raitind idaretm
uotunun tkili v onun ttbiqin dair zruri gstrilr; mhasibatln blnmsi
raitind onun iki mstqil-maliyy v idaretm mhasibatlna blnmsin;
idaretm uotunun mrkzldirilmsi v qeyri - mrkzldirilmsi raitind onun
tkilin v ttbiqin dair zruri gstrilr; idaretm uotunun tkili raitind
mhasibat uotunun mvafiq hesablardan yaxud qrupladrma cdvl v kitablardan
istifad edilmsin; msrflrin msuliyyt mrkzlri v msrflri ayrmadan
msuliyyt mrkzlri (yni daxili tsrrfat hesabnn faliyyt gstrmsi yaxud
gstrmmsi) zr uotunun aparlmasna; norma v smetadan knarlamann
operativ yolla myyn olunmas yaxud hqiqi msrflrin uotunu aparmaqla onun
uotu metodikasna; maya dyrinin tam yaxud qismn uotunun tkilin v i.a. dair
saslandrlm tkliflr hazrlayb trtib etmk mqsduyun olar.
Bu zaman istehsaln tkilinin sahlr xsusiyyti, uot-hesablama ilrinin
mexaniklm v avtomatladrma sviyysi, uot v idaretm zr mtxssislrin
pekar hazrlq sviyysi dairsind texnoloji proseslrin xsusiyyti nzr
alnmaldr.
Btn hallarda idaretm uotunun tkilin dair tklifin ilnmsi n sas
mqam kimi onun sxematik kild aadak layihsin diqqt yetirmk lazmdr
(sxem 13.6).
Bu vziflrin hyata keirilmsind nzri v tcrbvi tdqiqat mrkzi
saylan Maliyy Nazirliyind yaradlan uot siyasti idarsi xsusi rol oynamaldr.
Bu orqann balca vzifsi uot, o cmldn idaretm sahsind elc d
onlarn tcrbvi ttbiqini, hminin standart v tkliflrin ilnmsinin btn nzri
v metodoloji tdqiqatlarn laqlndirmkdn ibartdir.
Bu istiqamtd sylniln fikirlr v onlar sasnda veriln tkliflr idaretm
uotunun beynlxalq tcrby uyun qurulmasna xeyli kmk edr.

273

 Aadaklara blnmkl

()

,
-

Maya dyrini tam

hesablamaqla

Sxem 13.6. daretm uotunun tkili zr ilniln tkliflrd nzr alnan amillr

13.6. Mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotun qarlql mnasibti

Uotun tkilind mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotun optimal

nisbtini myyn etmk byk hmiyyt ksb edir. Nzriyy v tcrbd onun

274
anlay vardr: 1) mrkzldirilmi uot, 2) qeyri-mrkzldirilmi uot, 3) qarq
variant.
Mrkzldirilmi uot dedikd, sndlrin ilnmsini, vahid balans v
hesabatn tlb olunmasn, onlarn vahid uot mrkzind birldirilmsini, yni
uotun tam mrkzldirilmsini znd birldirn uot sistemi baa dlr.
Btn szgedn mliyyatlar z mhasibatl olan struktur blmlri
trfindn yerin yetirildikd mssisnin mhasibatl struktur blmlrin ayrca
balansn trtib edir v bu tamlqla qeyri-mrkzldirilmi uot adlandrlr.
Uot mlumatlarnn toplanma sviyysin gr onlar arasnda myyn frqli
variantlar mvcuddur.
Mrkzldirm v qeyri-mrkzldirmnin optimal nisbti istehsaln
kooperativlmsi, ixtisaslamas, onlarn mlumatlarnn toplanmas sviyysi,
idaretm sisteminin mrkkblmsi, bazar mnasibtlrinin inkiaf etdirilmsi v s.
bal olan daim ba vern proseslrl myyn edilir.
Mrkzldirilmi uot onun aparlmasna kiln msrflrin ixtisar edilmsin,
hesablama texnikasndan daha effektli istifad edilmsin, uot iilrinin myinin
smrli blgsn, struktur blmlrin faliyyti zrind nzartin tkil edilmsin
imkan yaradr.
Qeyri - mrkzlmi uot is z nvbsind mhasibat aparatn tsrrfat
mliyyatnn ba verdiyi yer yaxnladrmaqla struktur blmlrin tsrrfat hesabl
faliyytini hrtrfli aqlamaa, cari nzartin gclndirilmsi v uot
mlumatlarndan istehsaln operativ idaredilmsind istifad olunmasna tknmz
rait yaradr.
Mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotu tdqiq edn bir ox
mlliflr uotun v ondan ld ediln gstricilrin bir aparatda mrkzldirilmsi,
yaxud tcrbvi olaraq ttbiq edilmsi ox mrkkb olduundan v buna gr d bel
hallara az rast glindiyindn, uot ancaq blmlr zr qeyri-mrkzlmi qaydada
aparldndan onlar Klassik variant kimi nzrdn keirirlr.

275
 Bundan baqa, mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotun optimal
nisbti yrniln zaman mhasibatln mumi (maliyy) v idaretm
mhasibatlna blnmsi mslsi nzr alnmr v sasn aquli struktura,
idaretm problemindn ayrla biln uotun toplanma sviyysin daha ox diqqt
yetirilir.
nkiaf etmi bazar iqtisadiyyat lklrind mrkzldirilmi v qeyri-
mrkzldirilmi uotun smrli nisbt problemlri, obyektin idar edilmsi kimi
nzrdn keirilir. Bu lklrd uotun tkili tcrbsinin yrnilmsi gstrir ki,
nzartin artrlmas v firmann mdiriyyti trfindn onun laqlndirilmsi
istehsaln idaretm funksiyasnn qeyri -mrkzldirm prinsipini
mhkmlndirmyi tlb edir. Bu zaman firmann mdiriyyti rqabt qabiliyytinin
inkiafna v onun tmin edilmsin dair strateji problemlrin hllin daha ox diqqt
yetirir.
Bazar mnasibtlrin keid, mxtlif mlkiyyt formalarnn inkiaf,
znmaliyyldirm, zndm raitind qrarlarn qeyri-mrkzldirilmi
qbul edilmsi bizim lkd d obyektiv zrurt evrilmidir.
daretm funksiyalarna uyun olaraq idaretm strukturunun qeyri-
mrkzldirilmsi AB, Byk Britaniya, Fransa, Yaponiya v digr lklrin iri
firmalarnda xsusil adi hala evrilir. Bunun sas sbblrindn biri firmann srt
rqabtl (txribatla), bir firmann digrin verilmsi il qarlamas hesab edilir ki,
bunun nticsind d qeyri-mrkzlmy v idaretm funksiyasnn
yenidnbldrlmsin ehtiyac durmadan artr. Bellikl, Qrb lklrind
istehsal raiti v tchizat bazarnda toplanan tcrbdn asl olaraq ld ediln son
nticd msuliyytin artrlmasnda ayr - ayr rhbrlrin hququnu artrmaq
mqsdil slahiyytin mxtlif idaretm sviyysin verilmsi baxmndan uotun
mrkzldirmqeyri-mrkzldirilmsinin laq problemlri, faliyyt
gstricilrinin ilnmsi, onlarn thlilinin aparlmas nzrdn keirilir.
Bununla birlikd lazmsz mrkzlm, htta uotun avtomatladrlmas
raitind bel (informasiyann topland yerdn mhasibatla, mhasibatlqdan HM
276
v HM-dn geriy, yni mhasibatla) uot informasiyalarnn operativ verilmsinin
gecikmsin sbb olur.
Uotun qeyri-mrkzldirilmsi raitind is ayr - ayr uot funksiyalar, bir
qayda olaraq, mvafiq operativ xidmt: tchizata, kommersiyaya, maliyyy,
istehsalata v i.a. verilir. Bu xidmtlrin hr birinin trkibin mlum bnin btn
mliyyatlarn ba verdikc qeyd edn, elc d onlarn qanunauyunluuna tam v
vaxtl-vaxtnda sndl rsmildirilmsin nzart edn bir, yaxud bir ne uot iisi
daxil edilir.
Uotun qeyri-mrkzldirilm formasnda operativ xidmt, firma v irktlrin
blrin aadak uot mliyyatlarnn aparlmas hval edilir:
Kommersiya bsi - alcnn adna hesabnam v veksel yazr, satlm
mhsulun v mtri il hesablamann uotunu aparr, atas komisyon haqlarnn
uotunu aparr, satdan daxil olan glirin v onlarla bal xrclrin uotunu hyata
keirir, ay v il rzind dvriyynin sviyysini hesablayr, satla bal vergi v digr
hesablamalar yerin yetirir.
Marketinq bsi - malsatanlarla hesablamalarn v mal qalnn uotunu
aparr, ehtiyatlarn inventarizasiyasn hyata keirrk onun nticsinin uotunu tkil
edir, ld ediln maddi ehtiyatlar n ehtiyatlara ayrmalarn v tchizat tdarkl
bal olan mliyyatlarn uotunu tkil edir.

Mbahis v sortalanma bsi - bhli debitor borclarnn v mbahislr

zr hesablamalarn, qiymtdn dm debitor borclar n ehtiyatlara ayrmalarn,
mbahisli hdliklr v balamalar zr hesablamalarla bal dnilrin v
daxilolmalarn uotunu aparr, mbahisli debitor borclarnn hrkti zr hesabat
trtib edir.
i heytinin idaredilmsi bsi mkhaqqnn, avansn, deponent borcunun
hesablanmas v dnilmsi zr btn ii kateqoriyalar il hesablamalarn, sosial
sorta zr xrclrin, elc d mzuniyyt zr ehtiyatlarn uotunu aparr.
mlak bsi - btn sas kapital kateqoriyalarnn, o cmldn onlarn
hrktinin sintetik v analitik uotunu aparr, amortizasiya hesablamalarn bitmmi
sasl tikintinin v depozitlrin uotunu hyata keirir.

277
 Maliyy bsi - xsusi kapitaln, investisiyann v qiymtli kazlarn, onlar
n ehtiyatlarn uotunu aparr, pul vsaitlrinin uot mlumatlarn maliyy
idarlrinin hesablarnn xar il zlmsini hyata keirir, alnm v verilmi
borclarn uotunu yerin yetirir, onlara gr atas faizi hesablayr, debitor v kreditor
borclar zr hesabat trtib edir.
Yuxarda hat edilnlr sasn qeyd etmk olar ki, qeyri-mrkzldirilmi
uot prinsipi il mumi mhasibatln tcrbvi tkilind ilk sndlrin qbulu,
ilnmsi v sistemli uotun aparlmas zr mhasibatln funksiyasnn mssisnin
b v xidmtlrin verilmsi ttbiq edilir, icmal uot v hesabatn aparlmas mumi
mhasibatla thkim edilir.
Bu zaman aa sviyyli idaretmd hm mrkzldirilmi (mlumatlar
btn blmlr zr mrkzldirilmi mhasibatlqda qrupladrmaq v ilmkl)
hm d qeyri - mrkzldirilmi uot faliyyt gstr bilr.
Qrb mssislrind nnvi istifad olunan bu prinsipin MDB lklrind
mqsdli proqram kimi ttbiqi V..Valuyev trfindn tklif edilmidir. Lakin qeyd
edk ki, szgedn metodun ilnmsi zaman mhasibatln mumi v idaretm
mhasibatlna blnmsind mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotun
nisbti aradrlmamdr.
Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin iqtisadiyyat sahsi zr tannm
professorlar Q..Abbasov, S.M.Sbzliyev v S.M.Qasmov yuxarda qeyd
edilnlrdn bel nticy glmilrki, mhasibat uotunun tkilinin n effektli
formas ilk analitik uotun aparlmas, vvlcdn nzartin v uot mlumatlarnn
ilnmsinin hyata keirilmsi, elc d ayr - ayr xidmt v istehsal strukturlarnn
faliyytinin operativ thlilinin aparlmas v sair zruri gstricilrin toplanmas
mliyyatlarn znd birldir biln mrkzi mhasibatlqdan ayrlmaqla qeyri -
mrkzldirilmi formada yaradlan mrkzldirilmi uot daha smrli saylmaldr
(sxem 13.7).
Mrkzldirilmi v qeyri - mrkzldirilmi uotun tklif ediln qarlql
laqsi iqtisadi xidmt, sex, v hr bir sahni zruri operativ informasiyalarla, onlarn
iini qiymtlndirmk v mvafiq idaretm qrar qbul etmk n uot sndlrinin
v analitik informasiyalarn tqdim edilmsini tmin edir.

()

- c

278


haqq

birbaa laq
------------------ ks laq

Sxem 13.7. mumi v idaretm uotu sistemind mrkzldirilmi v qeyri-

mrkzldirmnin laqsi

Bu zaman uot-analitik ilrinin idaretm aparatna-tsrrfat mliyyatlarnn ba

verdiyi yer yaxnlamas demk olar ki, tmin olunur.
Qeyd etmk lazmdr ki, lk tcrbsind bu cr uotun tkili (ilk sndlrin
xar il maliyy bsind aparlan analitik uot, maddi-texniki tchizat bsind
v i.a. aparlan operativ uot) myyn sviyyd hyata keirilir.

Qeyri - mrkzldirilmi uotun tklif ediln variant uot mlumatlarnn

tcrbd tkrar olunmasn lv edir ki, bu da mk msrflrinin aa salnmasn
tmin edir v idaretm aparat iilrinin mk mhsuldarln yksldir.
Hal-hazrda maddi-texniki tchizat bsi operativ uotun aparmasn,
materiallarn tdark prosesinin thlilini v nzartin hyata keirilmsini tmin
edirs, tklif ediln qeyri-mrkzldirilmi ot sistemind szgedn b anbar
ehtiyatnn vziyyti, xrclrin sviyysi v maddi resurslara tlbat haqda
informasiyalara malik olur.
Gstriln sxem mvafiq olaraq iqtisadi xidmt v istehsalat blmlrind
sndlrin ilnmsini v mssisnin faliyytind olan sahlrin faliyytinin

279
operativ thlilini aparan uot-nzart qrupu yaradlr. Bu zaman texniki ilrdn (ilk
mlumatlarn qeydiyyatndan, qrupladrlmasndan) azad olan mumi mrkzi v
idaretm mhasibatlnda nzart-tfti ilrinin mhkmlndirilmsi v idaretm
qrar qbul etmk n informasiyann hazrlanmas istiqamtind mhasibat
aparatnn funksiyasnda dyiikliklr ba verir.
daretmni tmin etmk mqsdil son mqsd nail olmaq n hr bir
blmnin funksiyasn onlarn hr birinin itirakndan asl olaraq qiymtlndirmk
zruridir. Bu zaman istehsaln tcrbd qvvd olan tkilini mssis zr
slahiyyt blgsnn aparlmasn v struktur blmlri rhbrlrinin msuliyytini
nzr almaq lazmdr.
Mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi uotun optimal nisbt sviyysini
sen zaman istehsalat-tsrrfat faliyytini v idaretm faliyytini frqlndirmk
lazmdr.
stehsal-tsrrfat faliyyti fiziki resurslarn son mhsul, yaxud xidmtlrin
istehlaklara satna evrilmsi kimi proseslri xarakteriz edir. Blmlrin istehsalat
- tsrrfat faliyytind idaretm uotu resurslarn hazr mhsula evrilmsi
mrhllrin mvafiq tkil olunmaldr.
Resurslarn hazr mhsula evrilm prosesi sas: birinci, buraxlan mmulatn
keyfiyytinin yaxladrlmas v yeni nvn yaradlmas ideyasnn meydana
glmsi; ikinci, istehsal prosesinin znn hat edilmsi; nc, mallarn hrkti
prosesini znd birldirn marketinq, qiymtlndirm v sat mrhllrini hat
edir. Sadalanan bu mrhllrin hr birind onlarn xsusiyytin uyun idaretm
qrar qbul edilir.
daretm n qbul ediln qrarlar bu v ya digr istiqamtd meydana xan
problemin hllind sas istiqamtverici yollar gstrmy imkanlar yaradr.

13.7. Mhasibat uotunun hesablar plannn idaretm uotu

sistemin uyunladrlmas

280
 Mhasibat uotunun tkilinin metodoloji sasn bzi mumi (maliyy) v
idaretm uotu hesablarnn plan tkil edir.
Hesablar plan mhasibat uotu sistemind informasiyann mumi strukturunu,
onun tsrrfat mexanizmin mvafiq iqtisadi xarakteristikasn myyn edir.
Mlkiyytin, mssisnin mstqilliyinin mxtlif formalarnda bazar
mnasibtlrinin inkiafna ynldiln tsrrfat mexanizmi mhasibat uotunun
hesablar plannn mzmunu v struktur quruluuna yenidn baxma tlb edir.
Bazar iqtisadiyyatna keid, istehsaln idar olunmasnda uotun rolunun
artrlmas, mhasibatln mumi v idaretm uotuna ayrlmas mhasibat uotu
informasiyalarnn hcmin v buna mvafiq hesablar plannn mzmununa yeni
tlblr qoyur. Mhz bununla laqdar mhasibat uotunun mumilikd v xsusil
hesablar plannn metodoloji v tkilati istiqamtd hrtrfli yrnilmsi
zruriyytini ml gtirir.
lkmizd bir ne onilliklr rzind, hesablar plan inkiaf etmi, iqtisadiyyatn
inkiafnn bu v ya digr mrhlsind mhasibat uotunun qarsnda qoyulan
vziflr mvafiq olaraq tkmilldirilmidir.
Hesablar plannn tkmilldirilmsind sasn struktur dyiikliklr aparmaqla
onun myyn hisssinin modernldirilmsin toxunulmudur. Bu zaman hesablar
plannda vvllr mvcud olan nqsanlar xsusil direktivlik, hesablarn
mxabirlmsinin ciddi qaydada nizama salnmas, sah hesablar plannn
mvcudluu, balans v digr hesabatlarn gstricilril uyunsuzluqlar demk olar ki,
lv edilmmidir.
Ken srin 80 v 90-c illrind hesablar plannn qismn nvbti modern-
ldirilmsi deyil, yenisinin yaradlmas v kkndn dyidirilmsi mslsi meydana
xmdr.
Hesablar plannn kkndn dyidirilmsi zruriliyi yuxarda gstriln
nqsanlarla yana hm d bazar iqtisadiyyatna keid, mxtlif mlkiyyt formal
mssis v birliklrin yaradlmas il laqdar olmudur. Yeni hesablar plannn
yaradlmas bazar mnasibtlrin uyun yeni mhasibat uotu obyektlrinin meydana
281
glmsi, xarici iqtisadi faliyytin intensiv inkiaf v digr sbblrl rtlnmidir.
Btn bunlar uot sisteminin v hesablar plannn beynlxalq standartlara
uyunlamasn tlb etmidir.
Yeni hesablar plannn yaradlmas zr ilr 1989-cu ildn balanmdr. Yeni
hesablar plannn yaradlmas zr tkliflr bir ildn ox mddtd dvri mtbuatda
drc edilmi v bu mzakir respublikann mstqillik ld etdiyi dvr v ondan
sonrak illr 1993-c il qdr davam etmidir. 1993-c ild Azrbaycan hkumtinin
qrar il yaradlm komissiya trfindn hazrlanm hesablar plan uot zr
metodoloji urada baxlaraq msbt qiymt aldqdan sonra Maliyy Nazirliyinin 23
fevral 1993-c il tarixli A -21 -li mri il tsdiq edilmidir, lakin bu hesablar planna
1995-ci ild yenidn baxlm v o, 20 oktyabr 1995-ci il tarixli -94 sayl mri il
tsdiq edilmi v 01 yanvar 1996-c ildn qvvy minmidir.
lkd uotun Beynlxalq uot v hesabatna uyunladrlmas il laqdar
Azrbaycan Respublikas hkumtinin 20 fevral 2003-c il 29 -li qrar il tsdiq
olunmu Beynlxalq mhasibat uotu standartlarna kemk mqsdil Milli
Mhasibat Uotu Standartlarnn 2003-2007-ci illrd hazrlanmas v ttbiqin dair
qbul edilmi proqrama sasn Milli Uot Standartlar hazrlandndan hesablar
plannn bu standartlarn tlblrin cavab ver bilmsi zruriyyti meydana xmdr.
Mhz bu sbbdn Respublika Maliyy Nazirliyinin Milli Uot Standartlar hazrlayan
ii heyti yeni hesablar plan hazrlam v onu Nazirliyin 2006-c il 18 aprel tarixli -
38 nmrli mri il tsdiq etmidir.

Szgedn hesablar plan Maliyy hesabatlarnn tqdimat zr kommersiya

tkilatlar n 1-li Milli Mhasibat Uotu Standartnn 2 -li lavsind aadak
kimi verilmidir.

Respublikada hesablar plannn inkiaf meylini aadak cdvld verilmi

mlumatlarla aydnladrmaq olar (cdvl 13.1).
Cdvl 13.1
Struktur zr hesablar plannn inkiaf

282
 Tsdiq
olunma
tarixi blm hesablar
sintetik subhesab balansarxas
lk hesablar plan 11.11.25 26 103 60 -
lk unifikasiya edilmi 9.10.45 26 126 77 9
hesablar plan
Sadldirilmi hesablar 25.12.48 - 34 - 7
plan
Qsaldlm hesablar plan 10.10.48 - 74 - -

Cdvl 13.1-in ard

Vahid nmunvi hesablar 07.11.51 31 73 142 11

plan
xtisar edilmi hesablar 19.09.56 11 45 71 8
plan
Vahid hesablar plan 28.09.59 11 69 98 10
30.05.59 11 84 108 11
28.03.85 9 72 100 5
23.02.93 9 79 102 9
20.10.95 9 77 76 11
18.07.2005 8 144 172 -

Maliyy Nazirliyinin yuxarda qeyd ediln mri il tstiq olunmu hesablar plan
2008-ci ilin 01 yanvar tarixindn istifad olunur.
Yeni hesablar plannda struktur dyiikliklri aparlm, bazar iqtisadiyyat
raitind ml gln yeni nv mlak, hdlik v tsrrfat mliyyatlarnn uotu
n yeni hesablar alm, tsrrfat raitinin dyimsi il laqdar lazm olmayan
hesablar lv edilmidir.
Blmlrin, hesablarn kod v adlarnda dyiikliklr aparlm, bir sra balans
hesablarnn birldirilmsi hyata keirilmidir.

283
 Xsusil birinci blm olan Uzunmddtli aktivlr blmsi hal hazrda
qeyri-maddi aktivlrin, torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin), danmaz
mlaka investisiyalar v bunlara bnzr vsaitlr adlanr.
Bu blm artq ninki torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin)
mvcudluu v hrktini ks etdirmkl bal hm d mssisd uzun mddt
istifad olunan mlakn; qeyri-maddi aktivlrin; uzun mddt icary gtrlm
torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin); uzunmddtli maliyy qoyulularnn;
kapital qoyulularnn uotu zr hesablardak mliyyatlar da hat edir. Ehtiyatlar
blmsind material dyrlilrinin nvlri zr subhesablar artrlmaqla sintetik
uotun analitikliyi tmin edilmidir. Hesablarn ad v onlarn kodunda dyiikliklr
aparlm v onlar 201 Ehtiyatlar, 202 stehsalat msrflri v s. adlandrlmdr.
Hazr mhsul, mal v sat blmsi 204 Hazr mhsul, 205 Mallar, 601
Sat hesablar ninki mhsl sat hcminin v mnftdn vergi ayrmalarnn
tlbindn asl olaraq onlarn (ilrin, xidmtlrin) hcminin mssisnin digr
mlaknn satndan olan nticnin uotunu tmin etmk mqsdil
genilndirilmidir.
1 yanvar 2008 - ci ildn qvvd olan hesablar plannn ttbiqin dair tlimatda
idaretm uotu hesablarnn ayrca sistemi olmadndan idaretm (kalkulyasiya)
uotunun aparlmas 202 stehsalat msrflri hesabnda msrflrin baverm
yerlri v msuliyyt mrkzlri v digr nianlr zr uotunu tkil etmkl analitik
qruplamasnn hyata keirilmsi mslht grlr. Lakin onlarn tkili zr konkret
tklif verilmir.
Burada eyni zamanda idaretm uotunun aparlmas v tkilind n mhm
olan, mstqil hesablar sisteminin yaradlmas, vahid mhasibatlq rivsind onun
tkili v aparlma qaydas kimi msllr nzrdn keirilmmidir. Tam v ixtisar
edilmi maya dyrini hesablamaqla msrflrin normativ metodla uotunun ttbiqi
raitind idaretm uotunun hm mumilikd hm d sex, yaxud sexsiz idaretm

284
strukturu rivsind maliyy uotu il qarlql laqsi msllrin d
toxunulmamdr.
Yeni hesablar plannda masir raitd xsusi hmiyyt ksb edn vergi
qanunvericiliyi il laqd amortizasiya msllri, inflyasiya prosesinin mhasibat
uotu hesablarnda ks etdirilm sistemi hllik z hllini tapmamdr.
Hesablar plan bir ildn ox mddt rzind bir qrup iqtisad mtxssislr
trfindn hazrlanmdr. Bu tbii ki, respublikann grkmli elm kollektivinin xsusi
il E.Cfrov, Q.Abbasov, S.Sbzliyev, S.Qasmov, V,Quliyev v digrlrinin gc il
yerin yetirilmidir. Buna gr biz hesablar plannn yeni variantnn ilnmsi
vzifsini qarmza mqsd qoymuuq. Lakin qeyd edk ki, tsrrfat
mliyyatlarnn uotda ks etdirilm variantnn v idaretm uotunun tkili
mqsdil hesablar nomenklaturasnn hazrlanmas gnn vacib msllrindn biri
olmaldr.
Hesablar plannn tkmilldirilmsi zr tklifin ilnmsi mhasibat uotu
hesablarnn v mumilikd hesablar plannn mahiyyti v tyinatnn myyn
olunma zruriliyini nzrd tutur.
Szgedn problemin myyn olunmasnda iqtisadlar arasnda vahid fikir yox
drcsinddir.
Hesablar sistemi tsrrfat vsaitlri v tsrrfat mliyyatlarnn iqtisadi
qruplamasnn cari ks etdirilmsi v onlar zrind operativ nzartin aparlmas
sulu kimi xarakteriz olunur. Hesablarn cari uotun qrupladrlmas v tsrrfat
vsaitlri zrind nzart aparlmas sulu olmasn qeyd edrk alimlr onlarn
balansn trtib olunmasnda mhm rol oynamasn xsusi qeyd edirlr. Digr
mlliflr tsrrfat vsaitlrinin, onlarn mnblrinin v mliyyatlarn uot
registrlri adlanan hesablar sistemind ks etdirilmsini gman edirlr. nclr,
qeydiyyat texnikasndan v onlarn ks etdirilmsindn asl olmayaraq tsrrfat
faliyyti haqqnda mumildirilmi gstricilr ld etmk n informasiyalarn

285
ks etdirilmsi v onlarn hcminin myyn edilmsinin tsnifldirilmsi sulu
hesab edirlr.
Yuxarda gstrilnlrdn grndy kimi iqtisadlar hesablarn tyinatn,
onlarn tsrrfat vsaitlri v balansn trtibi haqda cari mlumatlarn qrupladrlmas
sulu kimi grrlr. Hesablarn myyn edilmsind olan hesablar anlayn
mhasibat uotunun registirlri il birldirirlr. Lakin qeyd edk ki, tcrbd he d
btn mhasibat uotunun registirlri n ayr hesab almr.
Masir raitd myyn ediln hesablarn tyinat, iqtisadi informasiyalarn
qrupladrlmas, nzart mqsdil mumildirilmi gstricilrin alnmasn v
tsrrfat faliyytinin thlili proseslrini daha tam hat edir.
Mhasibat uotunun hesablar mssisnin vsaitlrinin v onlarn mnblrinin
vziyyti, hrkti haqda sistemldirilmi informasiyalarn elc d sas v dvriyy
vsaitlrinin effektli istifadsinin sonrak thlili n lazm olan mlumatlarn
alnmasn tmin edir. Mhasibat uotu
hesablarnda istehsal msrflrinin sviyysi, maya dyri, mhsul buraxlnn
hcmi, sat, maliyy nticlri, qarlql hesablamalarn vziyyti haqda gstricilr
formaladrlr.
Aradrmalar gstrir ki, iqtisadi dbiyyatlarda hesablar plannn myyn
edilmsin dair bir sra mlahizlr mvcuddur.
Hesablar plan, analtik uot nqteyi - nzrindn sintetik hesablarn
sistemldirilmi siyahsn myyn edir. Bu cr halda szgedn haln myyn
edilmsind sintetik v analitik uot, yni detalladrlm uot sas gtrlr.
Hesablar plan tsrrfat vsaitlrinin, onlarn mnblrinin v myyn sxem
zr qrupladrlm tsrrfat proseslrinin cari uotu n nzrd tutulan hesablar
siyahs kimi myyn olunur. Bu cr halda szgedn hal myyn edilrkn
mhasibat uotunun obyektlri sas gtrlr v onlar n detalladrlm kild
gstrilir.
Hesablar plan, hm d hr bir mssisd ba vern tkrar istehsal prosesi v
eyniadl hallarn uotda qarlql vahid qruplama v mumildirm sistemini znd

286
ks etdirn mhasibat uotu hesablarnn nomenklaturas v mhasibat uotu
gstricilrinin sintetik nomenklaturasnn tsnifisi kimi myyn edilir. Bu cr halda
hesablarn siyahs nomenklatura il vz edilir v bu zaman tsrrfat hyatnn
qruplamas v mumildirilmsi il nticlnn uotun funksiyas sas kimi qbul
edilir.
Eyni iqtisadi qruplu bu v ya digr prinsip zr qrupladrlan hesablar
nomenklaturas hesablar plan adlanr. Bu cr myyn etmd hesablarn
qruplamasnn blmlrd yerlmsi qeyd edilir v bu qruplamann ny
saslanmas prinsipi aqlanmr.
Hesablar plan mssislr, tkilatlar v idarlrdki mhasibat uotunun btn
sisteminin quruluunu hat edn sistemldirilmi hesablar sistemi kimi d myyn
edilir. O, mhm rhbredici snd hesab edilir v hesablarn iqtisadi tsnifatna
sasn ilnib hazrlanr. Bu cr halda ilnmi iqtisadi tsnifatda hesablar plannn
mhasibat uotunun quruluunda hmiyyti gstrilir ki, bu da hesablar plannn
iqtisadi mzmununa gr tsnifldirilmsin rait yaradr.
Hesablar plannn mahiyyti haqda mxtlif mlliflrin syldiklri fikirlri
thlil edrk aadak tkliflri vermk olar.
Mhasibat uotunun hesablar plan - mssislrin, tkilatlarn, idarlrin
maliyy, istehsal v tsrrfat faliyyti haqda oxar informasiyalarn onlarn iqtisadi
mzmunundan asl olaraq uot sisteminin quruluunda eyniliyi tmin etmkl ks
etdirmk n nzrd tutulan blmlrd qrupladrlm hesablarn sistemldirilmi
siyahsn znd birldirir.
Hesablar plannn quruluunun lk v xarici tcrbsinin yrnilmsi,
hesablarn qruplamasnda mxtlif variantlarn mvcud olmasn tyin etmy imkan
yaradr.
lk tcrbsind hesablarn qruplamasnn sasn, iqtisadi mzmuna malik
olan tsrrfat vsaitlrinin dvriyysi tkil edir. Bu zaman hesablar, mssis
vsaitlrinin mvafiq dvriyysini ardcllqla qrupladrma nzrd tutur. Hesablar,

287
onlar aktiv v passiv, hminin glir v xrclr hesablar qruplarna blmkl balansa
mnasibtin gr d qrupladrlr.
Amerika mssislrind vahid hesablar plan olmamasna baxmayaraq, ayr -
ayr mssislrin hesablar plan bir qrup, hesablarn mssisnin vsaitlrini (aktiv),
digr qrup, hesablarn vsaitlrin ml glm mnblrini (mssisnin mlkiyytini
v hdliklrini) ks etdirmsi, nc qrupu is tsrrfat proseslri v mliyyatlar
(glir v xrclr) hesablarndan ibart olmas prinsipi zr qurulur. Tsrrfat
vsaitlri hesablarna dvryy vsaitlri hesablar (pul vsaitlri, alnas vsaitlr,
maddi istehsal ehtiyatlar), sas vsaitlr hesab (torpaq, qurular, i man v
avadanlqlar, tsrrfat avadanlqlar v inventarlar v i.a.) elc d czi hmiyytsiz
vsaitlr hesab (firmann qiymti, patentlr, lisenziyalar v i.a.) aid edilir.
Tsrrfat vsaitlri v onlarn mnblri hesablar hm d balans hesablar
adlanr v onlar balansda hesablar plannda olduu kimi gstrilir.
Digrlrindn frqli olaraq Amerika hesablar plan v balansnda maliyy
vziyytinin mhkmliyini gstrmk n pul vsaitlri, qiymtli kazlar v digr
likvidli maddlr birinci yerd gstrilir.
Torpaq, tikili v avadanlqlarn (sas vsaitlrin) khnlmsi balansn passivind
deyil, ilk dyrdn xlmaqla aktivd gstrilir. Bununla da balansn aktivind ilk
dyr, khnlm v qalq dyri ks etdirilir.
Materiallar, sas istehsalat, hazr mhsul hesablar balansda birlmi Maddi
istehsal ehtiyatlar maddsind ks etdirilir. Szgedn obyektlr zr tlb olunan
mlumatlar cari uotun mvafiq hesablarnda ayr qruplamadan istifad etmkl ks
etdirilir.
kinci qrup-vsaitlrin ml glm mnblri hesablarna qsa v uzunmddtli
hdliklr v xsusi kapital daxil edilir. Qsamddtli hdliklr dnilsi vsaitlr,
hesablanm mkhaqq, vergilr, dnilsi dividentlr v i.a., uzunmddtli
hdliklr is shmdar kapitaln artrlmasna vsait clb etmdn buraxlan istiqraz
v ipoteka borclar hesablar daxildir.

288
 Balansda ayrca maddy ayrlm xsusi kapital shmdar, emissiya glirindn
v ehtiyat kapitalndan (bludrlmyn mnftdn) ibartdir.
Tsrrfat proseslri hesablar glirlr v xrclr hesablarna blnr. Glirlrin
sas mnbyi hm mal hm d hrktd olmayan mlakn satndan olan, alnm
materialn dyrindn gzt kimi tqdim ediln glir, dniln veksel zr alnm
faiz, icar haqlar v digrlri hesab edilir.
Xrclr hesab - istehsal maya dyrinin uota alnmas n istifad ediln
hesablar: xammal v materiallar, mkhaqq, dolay xrclr (texnoloji istehsal, inzibati
v sat xrclrinin bldrlmsi hesablar, mxtlif v grnmz xrclr n
ehtiyatlar hesablar) hesablarn znd birldirir.
Glir v xrclr hesablarna knarlamalar uota alan hesablar da daxil edilir.
Bu hesablar ayr-ayr sex, xidmt v mssisnin blri, hminin mmulat nvlri
zr glir v xrclri myyn etmk n msuliyyt sahlrin blnr v bu hr bir
maddy mmulat, yaxud blmnin ifrsini lav etmy rait yaradr.
Xarici uot tcrbsind tsrrfat vsaitlrinin dvriyysindn v hesablarn
balansa mnasibtindn asl olaraq hesablarn kombinldirilmi qrupladrma
metodlar da ttbiq edilir. Tsrrfat mliyyatlarnn daxili v ayrca olaraq xarici
xarakterlrini ks etdirmk n hesablarn qrupladrlmas Qrb lklri n
xarakterik hal hesab edilir. Maliyy mhasibatl sahsind hesablar plannn ttbiqi
qaydas btn mssislr n qanuni hal hesab edilir v bu bir qayda olaraq vergi
qanunvericiliyi il tsdiq olunur.
daretm mhasibatlnda hesablar planndan istifady tam mstqillik
tqdim olunur v burada hesablarn nomenklaturas v istifad qaydasn nizama salan
ciddi bir snd yox drcsinddir.
qtisadi dbiyyatlarda hesablar plannn quruluunun strukturunda daha geni
yaylm v perspektivli saylan: matrisa, xtti v iyerarxiya quruluu geni nzrdn
keirilmidir.

289
 Hesablar plannn matrisa quruluunda btn hesablar drcalt, qrupalt
hesablara v hesabn zndn ibart drc v qruplara blnr. Bu cr hesablar
plannda drclrin miqdar 10-dan (yni 0-dan 9-a qdr) artq olmur. Hesablar
plannn quruluuna bu cr yanama hm mssis zr mumilikd hm d
makrosviyyd olan informasiyalar mumildirmy imkan yaradr. Hesablarn
drclrinin tlb ediln formada al konkret mssis n zruri olan hesabn
drcsini ayrmaa rait yaradr. Drc informasiyann iqtisadi mzmununu
myyn etdiyindn btn zruri hesablarn drclr blnmsin imkan yaranmr.
Hesablar plannda mhdudladrlm drcd oxlu miqdarda sintetik
hesablarn olmas onlarn hesablarda mxabirlmnin sayn oxaldan analitik
hesablarla vz edilmsini meydana xarr. Buna maliyy mhasibatlnda istifad
etmk n Fransann mumi hesablar plannda hesablarn aada gstriln 8
drcd nzrd tutulmasn misal gstrmk olar.
1. Balans hesablar
1-drc kapitaln mnblri hesab,
2-drc uzunmddtli qoyulular hesab,
3-drc ehtiyatlar hesab,
4-drc nc xslr (malsatanlar, mtrilr, ii heyti, trm
irktlri, mxtlif debitor v kreditorlar) hesab,
5-drc maliyy (borclar, veksellr, eklr, digr irktlrin
shmlri, bankdak hesablarda nad pul vsaitlri) hesablar.

2. daretm hesablar
6-drc xrc (tdark, ii heytinin saxlanmas xrclri, vergi v rsumlar,
nqliyyat, idaretm v sair xrclr) hesab.
7-drc glirlr v daxilolmalar (malsat, alnm subsidiya, gztlr v sair
glirlr) hesab.

290
 3. Ntic hesablar
8-drc sas faliyyt - mnft v zrr hesab.
daretm mhasibatl n hesablar plannn doqquz drcsi, bir sra xsusi
hesablar is O drcsind birldirilmidir.
Mtxssislr, hesablar plann hazrlayan zaman qarlarna hesablarn
strukturunun v sisteminin myyn edilmsind idaretm mhasibatlnn
maksimum mstqilliyini tmin etmk vzifsi qoymular.
Bir qayda olaraq, mumi mhasibatlq xarici istehlaklar n mvafiq
sndlr trtib edir v buna gr d onlar mssisnin idaredilmsinin tlblri il he
d hmi razladrlmayan hquq v vergi orqanlarnn tlblrin tabe edilir.
daretm mhasibatl is tamamil idaretmnin daxili tlbatlarna cavabdehlik
dayr.
Fransa irktlrindki idaretm mhasibatl mumi mhasibatlq
hesablarndan asl olmayaraq znn tamamil mstqil hesablar sistemin malikdir.
mumi hesablar plannn ttbiqi balansn quruluu v nticli hesablarda dyiiklik
aparmaq yolu il xeyli knarlamalarn ba vermsin sbb olur. Bu cr hesablar
plannn ttbiqinin stnly mssisnin faliyytinin mxtlif trflrini myyn
etmkdn, hesabat sndlrini trtib etmkdn, ayr - ayr dvrlr zr nticni
myyn etmk v ttbiq ediln hesablama texnikasnn nvndn asl olmayaraq
uotu avtomatladrmaqdan ibartdir.
Bununla birlikd idaretm uotunun tkilind mumi hesablar plan irktin
sah xsusiyytlrini nzr almr. Buna gr 1947-ci ildn ttbiq olunan hesablar
planna yenidn baxlmdr.
1975-ci ild yeni qbul edilmi mumi hesablar plan hal - hazrk dvr qdr
qvvddir v o blmdn ibartdir. Birinci mumi anlaylar v
terminologiyalar blmsind mhasibat uotunun tkilinin mumi prinsiplri,
hesablarn aparlmas v hesabatn trtibi qaydas hat edilir v daha mhm uot
terminlri izah olunur.

291
 kinci maliyy mhasibatl blmsi qiymtlndirm, nticnin myyn
edilmsi, icmal hesabat sndlrinin (balans, mnft v zrr hesab) trtibi il
laqlndirilir, btn sintetik hesablarn, subhesablarn v onlarn ifrsinin siyahsn
hat edir. Bu hesab plannda 10 drcli hesablar vzin, nticlr hesab kapital
hesab il 1-ci drcli hesaba birldirildiyindn 9 drcli hesablardan istifad
edilmidir. sas faliyyt, mnft v zrr hesablar bu nticlr hesabna
birldirilmidir.
kinci blm idaretm uotuna hsr edilmi v sas kateqoriya v anlaylar
hrtrfli aydnladrlmaqla istehsala msrflrin uotu metodu xarakteriz olunur.
Qeyd edk ki, 1947-ci il nmunsi olan iqtisadi informasiyalar zr Qonkurov
mkafatna layiq grln Fransa hesablar plan 1975-ci il qdr faliyytd olmu v
bu dvrd Sovet mhasibat uotu sistemi hesablar plannn bir ne df yenidn
baxlmasna mruz qalmdr.
Hesablar plannn xtti quruluu, qruplarda birldirilmi sintetik hesablarn
nomenklaturasn ardcllqla rh etmyi nzrd tutur. Hesablar planna bu cr
yanamada, subhesablar ttbiq olunmur v buna gr d uot xeyli sadlir,
hesablarn mxabirlmsi ixtisar edilir, analitik uotun tkili v avtomatladrlmas
daha effektli olur.
Subhesablardan imtina etmk, onlardak informasiyalarn analitik uot sistemin
aid edilmsi sintetik uotun optimal nomenklaturasnn mvcudluu raitind
mhasibat uotu sisteminin informasiya hcmini xeyli genilndirmy imkan yaradr.
Qeyd etmk lazmdr ki, xtti prinsip zr qurulu sintetik hesablarn v onlarn
hesablar plannda mxabirlmsinin miqdarn artrr, bu da yeni sintetik hesabn i
faliyytin daxil edilmsi n mstqilliyi tmin etmir. Szgedn hal hesablar
plannn mrkzldirilmi qaydada tsdiqind ml gln myyn tinliklrl
laqdardr. Qeyd edilnlrdn baqa, hesablar plannn nvbti dyidirilmsi
mhasibat uotunun yeni registr formalarnn mzmun v nrin yenidn baxlmasn
tlb edir ki, bu da mktutumlu v bahal tdbirlr hesab edilir.

292
 112 sintetik hesab pozisiyasndan ibart olan bu cr hesablar plan tklif
edilmi, lakin o mssisnin faliyytind z tcrbvi ttbiqini tapmam v buna
gr d 1995-ci ild tsdiq olunmu hesablar plannn ilnmsind nzr
alnmamdr.
Hesablar plannn iyerarxiya quruluu subhesablarda maksimum informasiya
niansi ayrmaqla minimum sintetik hesab nzrd tutur. Bu zaman hr bir sintetik
hesab n kodun drcsini hmiyytli drcd artrmadan ikidn 10-a qdr hesab
amaq olar. Hesablarn v subhesablarn nianlrini dzgn semkl ancaq sintetik
hesablar arasndak mxabirlmnin tyin edilmsi hesablarn mxabirlmsinin
sayn xeyli ixtisar etmy rait yaradr. Subhesablar mssislrin z trfindn i
prosesin ttbiq edildiyindn ayr-ayr iqtisadi sahlrd mhasibat uotu informa-
siyalarnn formalamasnn analitikliyi ykslir, ii plan il mrkzldirilmi
qaydada tsdiq ediln hesablar plan arasndak asllq aa dr, hesab plannn
ttbiqi zr tkliflr hazrlayan zaman mhm hmiyyt ksb edn sintetik uotun
vahidliyi tmin olunur.
Hesablar planna bu cr yanama hal-hazrda ttbiq olunan hesablar plannda
istifad edilmidir.
Hm lkmizd hm d xarici tcrbd ttbiq ediln hesablar plannn
quruluuna bax istiqamtind aparlan thlil gstrir ki, bazar iqtisadiyyatna keid
raitind, mssisnin faliyytind ba vern dyiikliklri daha tam grmy v
beynlxalq standartlarn tlblrin yaxnlamaa imkan yaradan hesablar plan
yaratmaq mqsdil matrisa v iyerarxiya hesablar plannn sas stnlklrindn
istifad etmk mqsduyun olar.
daretm uotunun qaydaya salnmasna gldikd qeyd edk ki, menecerin uot
informasiyalarna olan tlbat, hr bir konkret mssisnin analitik uotun, yaxud iri
obyektlr zr uotun tkilindki imkanlar, istehsaln faliyyt dairsi, texnoloji v
tkili xsusiyytlri v s. hesablar plann, msrflrin uotu metodlarn, mhsulun
maya dyrini, istehsal msrflrinin thlilini, msrflrin qruplama prinsiplrini,

293
daxili blmlrin tsrrfat hesabn v msuliyyt mrkzlrini tam hat etmkl
tvsiy xarakteri damaldr. Bununla laqdar olaraq, mumi mhasibat
hesablarndan asl olmayaraq hesablar sisteminin, idaretm mhasibatl v mumi
(maliyy) mhasibatlnn qarlql laqsinin uotu sisteminin ilnmsi zruri
saylmaldr.
Szgedn hesablar plannn quruluunun sasn Msrf-Mhsul buraxl-
Ntic prinsipi tutmaldr ki, bu da kilmi msrflri mhsul buraxl il
mqayis etmy, maliyy nticlrini msuliyyt mrkzlri zr myyn etmy
imkan yaradr. Btn qeyd edilnlr hr bir struktur blmnin alnm son nticd
payn myyn etmy v ayr - ayr blm v xidmtlrd hqiqi tsrrfat hesabn
ttbiq etmy geni yollar ar.
Mslnin bu cr qoyuluu mhasibat standartlar zr beynlxalq komitnin
tvsiysin cavab verir.
daretm uotunun hesablar plann ilyib hazrlamaq n xarici lklrin
tcrbsi zr sahlr ii qrupu yaratmaq zruridir.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi yeni hesablar plannda mvcud olan nqsanlardan
biri srbst qiymtlr raitind onda uotun ilnib hazrlanmamas hesab edilir ki, bu
da yeni hesablar plannn hazrlanmasnda itirak edn ii qrupunun diqqtin
atdrlr.
Bazar, yni srbst qiymt keid raitind tlb v tklifdn asl olaraq
qiymtlrd daim knarlama olmas nzrd tutduundan qiymtin ml glmsinin
islahat, dyr uotunun konseptual sasda yenidn qurulmasn tlb edir.
Qiymtlr vsaitin dvriyysin tsir gstrn mhm amil hesab edilir. Buna
vsaitlrin dvriyysi hesablar plannda ks etdirildiyindn v bu ksetdirm oxlu
uot obyektlri il laqdar olduundan ona qarlql laqli proses kimi baxmaq
lazmdr. Bu proses hr eydn vvl sas vsaitlr: mt - material dyrlilrini v
istehsal msrflrini (material, yanacaq, enerji, alnm yarmfabrikatlar, ehtiyat

294
hisslri, bitmmi istehsal, amortizasiya, pul vsaitlri v s. xrclri) uota alan
hesablardak mliyyatlar aid edilir.
Mssisni idar etmk n ninki resurslarn alnd dvr dyri v alnma
qiymti il kilmi msrflr haqda mlumatlar hm d onlarn srncamnda olan
aktivlrin real qiymti haqda informasiyalarn olmas da zruridir. Bu mslnin
hllin olan tlbat iqtisadiyyatn dinamik inkiafnn dyidiyi, inflyasiya prosesinin
srtlndiyi, hm vsait hm d mk yalarna qiymtin artd bir dvrd daha da
artr.
nflyasiya raitind sas v dvriyy vsaitlrinin qiymtinin dvri olaraq
dyimsi il laqdar metodik qaydalarn olmamas bu prosesi daha da
mrkkbldirir, bir sra xsusil uzun v qsamddtli aktivlrin mssisnin
balansnda qeyri - dqiq myyn edilmsi il bal neqativ hallarn ba vermsin
sbb olur ki, bu da hazrlanm mhsulun, yerin yetirilmi iin v xidmtin maya
dyrin daxil ediln dyrini dzgn myyn etmy imkan vermir. Bunun
nticsind maya dyri, mnft, rentabellik v bdcy ayrmalar zr gstricilr
thrif edilir.
Mssisd torpaq, tikili v avadanlqlara (sas vsaitlr) - btn xidmt etdiyi
mddt rzind hesablanm amortizasiya vasitsil toplanan vsait htta sad tkrar
istehsal bel tmin etmk qabiliyytind ola bilmir. Szgedn msl inflyasiya
prosesini uota almaq n nzrd tutulan msaln ttbiqind d hll olunmur.
Bununla laqdar olaraq iki mhm problemi: 1) hr bir obyekt zr yaxud
mumilikd qiymtin dyimsini myyn etmk v dqiqldirmk; 2) maliyy v
idaretm uotu sistemind qiymtlndirmni dqiqldir biln uot sisteminin
ilnib hazrlanmas zruri saylmaldr.
Birinci problem iki istiqamtd: birinci hr bir tsrrfat vsaiti obyektinin hr il
yenidn qiymtlndirilmsi v onun nticsinin uot sistemind ks etdirilmsi; ikinci
hesabat dvrnd vsaitlrin v mk yalarnn qiymt indeksindn v sonuncunun
mumi dyrinin dzldilmsi sulundan istifad etmk yolu il hll oluna bilr.

295
 Birinci variant resurslarn real dyri haqda daha dqiq informasiyan tmin
edir, ancaq o hr bir obyektin qiymtinin hr df dzldiyini tlb etdiyindn ox
mktutumlu hesab edilir.
kinci variant qiymtin dqiqliyin gr myyn yanllqlarn olmana
baxmayaraq mk msrflrin gr nisbtn srflidir v buna gr d problemin
praktiki hlli n daha smrli ola bilir.
Mhasibat uotunun hesablar sistemind inflyasiya proseslrini ks etdirmk
n 331 Yenidnqiymtlndirm zr ehtiyat hesabn Torpaq, tikili v
avadanlqlar (sas vsaitlr) v material resurslarnn yenidn qiymtlndirilmsi
hesab kimi adlandrb ba vermi mliyatlar onda ks etdirmk olar.
Bu hesaba aadak subhesablar nzrd tutmaq olar:
1 Torpaq, tikili v avadanlqlar (sas vsaitlr) qiymtinin tnzimlnmsi
2 - Material dyrlilrinin qiymtinin tnzimlnmsi
ld bir df 331 -li hesabn 1-ci subhesabnn debetind torpaq, tikili v
avadanlqlarn (sas vsaitlrin) qiymtinin dzldilmi mblini ks etdirmk sonra
bu mbli szgedn subhesabn kreditindn istehsal msrflrini uota almaq n
nzrd tutulan hesabn debetin silmk zruridir. Silinmi mblin brabrliyini
tmin etmk mqsdil qeyd ediln frq mblini il rzind smeta dairsind
bldrmk mqsduyundur.
Beynlxalq tcrby uyunladrlan digr variant inflyasiya prosesindn ml
gln zrrin dnilmsi n ehtiyat yaradlmasn nzrd tutur. Bu cr halda 333.1
Qardak xrclr v dmlr n ehtiyatlar hesabna mlakn nvlri zr
ehtiyatlarn mqsdli formalamas n mvafiq subhesablar amaq lazmdr. lk
tcrbsind qvvd olan uot metodologiyas bu cr ehtiyatn maya dyri
hesabna yaradlmasn nzrd tutur. Tam maya dyrini hesablayan zaman ehtiyatn
yaradlmas 721 nzibati xrclr hesabnn debetin 333.1 Qardak xrclr v
dmlr n ehtiyatlar subhesabnn kreditin yazl aparmaqla ks etdirilmlidir.

296
 Mhdudladrlm maya dyrinin kalkulyasiyas (ancaq birbaa xrclr zr)
zaman szgedn yuxardak yazl: 601 Sat hesabnn debeti, 333.1 Qardak
xrclr v dmlr n ehtiyatlar subhesabnn krediti kimi aparlr.
Material resurslarnn yenidn qiymtlndirilmsi hallarnda onun
qiymtlndirilmsindn myyn ediln mbl 331 (2-ci subhesabn) debetin 333.1
Qardak xrclr v dmlr n ehtiyatlar hesabnn kreditin yazl
verilmlidir. Yenidn qiymtlndirm mbli z iqtisadi mzmununa gr
mssisnin lav gliri hesab edilir. Buna gr szgedn mbl vergiy clb
olunmal v bu vergi mbli xlmaqla yerd qalan mbl mssisnin
srncamnda qalan mnft daxil edilmlidir.
Torpaq, tikili v avadanlq (sas vsait) v mt-material dyrlilrinin
qiymtlndirilmsinin tnzimlnmsinin nticsin sasn mumi mhasibatln
mvafiq, hesab v balans hesablarnda dzlilr aparr. Bu zaman idaretm uotunun
mlumatlarnda aadak qaydada dzlilr aparlr.
lk nvbd idaretm uotunun hesablar plannda: msuliyyt mrkzlri zr
msrflrin v ld ediln nticnin uotunu; normal metodun ttbiqi il ml gln
knarlamann uotunu; mt-material dyrlilrinin uotunu aparmaq n xsusi
hesablar nzrd tutmaq zruri saylmaldr.
Bu cr halda maliyy mhasibatlnda Msrf-Mhsul buraxl- Ntic
metodu zr maliyy nticsinin myyn edilmsi n zruri olan ancaq mt-
material dyrlilrinin dvrn vvlin v axrna olan qalqlar haqda mlumatlar
gstrilmlidir.
Bu zaman maliyy v idaretm mhasibatl arasndak qarlql laq xsusi
(paralel mliyyatlar ks etdirn) hesablar vasitsil hyata keirilir. Onlarn tyinat
bir istiqamtdn: btn Msrf-Mhsul buraxl-Ntic metodu elementlrinin
maliyy v idaretm mhasibatlna vermkdn ibartdir.
Btn bu elementlr ba vermi proseslri ks etdirn hesablarn kmyi il
idaretm mhasibatlnda ks etdirilmlidir.

297
 Yuxarda qeyd edilnlri nzr alaraq idaretm mhasibatlnda uotun
tkilinin bir ne variantn ilyib hazrlamaq olar.
Bu variantlardan biri professor V.Q.Paliynin v professor Q..Abbasov v
S.M.Qasmovun tklifi il maliyy v idaretm mhasibatlnn qarlql laqsind
aadak:
1 - ks etdiriln ntic; 2 - ks etdiriln ilk qalq; 3 - ks etdiriln mhsul
buraxl (sat); 4 - ks etdiriln son qalq; 5 - ks etdiriln tdark; 6 - ks
etdiriln msrflr; subhesablardan istifad etmkl ks etdirn hesab ola bilr.
kinci variant msuliyyt mrkzlri zr msrflrin idaretm mhasi-
batlnda uotu n istifad oluna bilr. Bu zaman aadak hesablar:
1 -ks etdiriln hesab; 2 - Maya dyrinin mrkzi hesab; 3 - Mnft mrkzi
hesab; 4-Msuliyyt mrkzi zr ntic hesab; 5-Daxili laq v tsrrfat
hesabl iddia hesablardan istifad nzrd tutulmaldr.
Masir raitd hm lk hm d trcm dbiyyatlarnda maliyy v
idaretm uotunda qarlql, laqnin yrnilmsi mslsin lazmi diqqt
yetirilmdiyindn onun hrtrfli aradrlmas byk aktuallq ksb edir.
Maliyy v idaretm mhasibatlnn qarlql laqsini tmin edn mhasibat
informasiyalarnn szgedn iki mrhllrin laqsini tmin edn sas hesab 172,
212 Trm (asl) mssislrin uzun/qsamddtli debitor borclar 432, 532
rm (asl) mssislrin uzun/qsamddtli kreditor borclar hesab ola bilr. Bu
zaman szgedn hesabn rolu onun kapital qoyluunun balans il sas faliyyt
balansnn qarlql laqsini tmin edn v mssisnin hyati tcrbsind daha
hmiyytli oynad rola daha yaxn olur.
Qeyd etmk yerin dr ki, yuxarda ad kiln mliyyatn ks etdiriln
metodikas lknin istehsalat mhasibatlnda kifayt qdr ilmidir. Lakin
mhasibat uotu zr alimlrin syldiyi kimi onun ayrca maliyy v idaretm
mhasibatl yaratmaqla mqsdi aqlanmadndan demk olar ki, btvlkd he
bir hmiyyt ksb etmir.

298
 Bununla laqdar olaraq idaretm uotunu tkil edn zaman onun ttbiqini
hyata keirn 1) Msrflrin normativ metodunu ttbiq edn, 2) msrflrin
normativ metodunu ttbiq etmyn mssislri frqlndirmk zruri saylmaldr. Bu
cr halda a) tsrrfat hesabl blmlr malik v b) daxili tsrrfat hesabn
ttbiq etmyn mssislri d ayrmaq mqsduyun olar. Mhz bu sbbdn
idaretm uotunun mzmununa cavab vern aadak matrisan qurmaqla qarya
qoyulan mqsd nail olmaq olar (matrisa 1).
Qeyd edk ki, bazar mnasibtlrinin inkiaf raitind mssisnin ayr - ayr
blmlrind kommersiya hesabnn ttbiqi hm tsrrfat faliyytind mvcud olan
real xsusi vsaitin hm d onlarn mssissinin son nticsin qoyduu payn
dzgn qiymtlndirilmsi operativ idaretmnin qoyduu vzif v mqsdlr tam
cavab verdiyindn daha byk hmiyyt ksb edir.
daretmnin qvvd olan real formalarndan istifad edrk iki mhasibatln
qarlql laqsinin tkilini nzrdn keirk. Bu zaman ttbiq ediln uot v
idaretm metodlarndan asl olaraq mhasibat mliyyatlarnn idaretm
mhasibatlnda ks etdirilm sxemin nzr yetirmk mqsduyun olar (bax:
sh.313 sxem 13.7).

Ttbiq edn mssis: Knarlamalar tsrrfat Knarlamalar mssisnin
Msrflrin normativ uot hesabl blmlrin faliyyt tsrrfat faliyytin tsir
metodunu senlr nticsin tsir gstrir gstrir
Msrflrin hqiqi uot Hqiqi kilmi msrflr Hqiqi kilmi msrflr
metodunu senlr blmlr zr uota alnr mssislr zr uota alnr

Matrisa 1. daretm uotunun tkili il bal olan amillr

qtisadlarn xarici lkd tcrbd ilynlrin fikirlrini mumildirrk
idaretm v maliyy uotunun qarlql laqsi n variant tklif etmk olar.

299
 Birinci variant resurslarn tam hcmd hesablarda ks etdirilmsini nzrd
tutur. Bu zaman hr iki mhasibatlqda uot funksiyalarnn tkrar olunmas mahid
oluna bilr. Msln, mkhaqqnn hesablanmas, ondan
aparlan tutulmalar v dnilsi mbl idaretm uotunda aadak yazllarla ks
etdiril bilr:
- hesablanm mkhaqq mbli;
DT - 202, 721 KT - 533
- tutulmu glir vergisinin mbli;
DT - 533 KT - 521
- pensiya fonduna aparlan ayrma mbli;
DT - 533 KT - 522
- dnilsi mbl;
DT - 533 KT 432, 532
Bu yazlla birlikd maliyy mhasibatlnda sz gedn mliyyatlar
n aadak yazllar aparla bilr:
- hesablanm mkhaqqnn mumi mbli n;
DT 172, 212 KT - 533
- kreditor borcunun mumi mbli n;
DT - 533 KT - 521, 522
- verilmi mkhaqqnn mbli n
DT - 533 KT 521
Sxem 13.7. Aparlan tutulmalar v dnilsi mbl dair hesablarn
mxabirlmsi
kinci variant cdvl ttbiq etmy, yni resurslarn hesablarda ks etdirilmsi
haqda informasiyalarn verilmsin saslanr. Bu cr halda materiallarn
bldrlmsi, haqq - hesab dm v dlay xrclrin uotu n nzrd tutulan
cdvllr maliyy mhasibatlna tqdim edilir. Bu zaman idaretm
mhasibatlnn sintetik uotunda istehlak ediln vsaitlrin dyri 202, 721 -li
hesabn debetind 432, 532 -li hesabn kreditind ks etdirilmlidir, msrflrin
analitik uotu is hesablamalarn nvlri (material dyrlilrin, mk haqqna v
i.a. gr) v kalkulyasiya obyektlri, hminin maddlr zr tkil olunmudur. Bu
zaman maliyy mhasibatlndak uot dyimz qalr.

300
 Qeyd ediln idaretm v maliyy mhasibatlndak yazllarn aada
verilmi sxematik quruluunu nzrdn keirk (sxem 13.8).

daretm mhasibatl
172, 212 201 202 204.1
432, 532 DT------KT DT-------KT DT--------KT
DT-----KT stehsal Mhsu- Mhsu-
---------------------- msrf- lun hqi- lun nor-
533 lri qi maya mativ maya
DT-----KT dyri dyri.

721
DT-----KT

801
DT-------KT

Maliyy mhasibatl
431,531,533 172,212, 432, 532 204 601 171, 211 223
DT-----KT DT-----KT DT------KT DT----KT DT-----KT DT-----KT

801
DT------KT

Sxem 13.8. daretm v maliyy mhasibatlnn mhasibat uotu hesablarnn

qarlql laqsi
nc variant birinci v ikinci variantlardak ayr-ayr mliyatlarn idaretm
mhasibatlnn sintetik uot hesablarnda ks etdirilm kombinasiyasn, qalan
mliyyatlarn is cdvllrin kmyi il maliyy mhasibatlna verilmsini

301
xarakteriz edir. Msln, yuxarda gstriln mkhaqqnn uotu zr mliyyatlar
idaretm uotunda aadak kimi ks etdirilmlidir:
- mkhaqqnn hesablanmas;
DT 202, 721 KT 533
- mkhaqqndan tutulmu v dnilsi mbl
DT 533 KT 172, 212, 432, 532
Bellikl, gstriln sxemd idaretm v maliyy mhasibatlnn qarlql
mnasibtlrinin uotunda istehlak ediln resurslar mrhlsi nc variant ttbiq
etmkl ks etdirilir.
daretm mhasibatlnda uotun tkilin bir qdr geni kild nzr
yetirk.
Normativ uotun ttbiqi raitind 202 stehsalat msrflri hesabnn
debetind birbaa texnoloji msrflr zr normalar v dolay xrclr smetas
dairsind kiln istehsal msrflri ks etdirilir. Bu zaman msrflrin normadan
knarlamasnn uotu sbb v gnahkarlar nqteyi nzrindn msuliyyt
mrkzlri v ba verm yerlri zr ayrlqda aparlr. Bitmmi istehsal qal
normativ maya dyri zr qiymtlndirilir.
204.1 Buraxlm (yklnmi) mhsul, i v xidmtlr hesabnn debeti il
mxabirlmkl 202 stehsalat msrflri hesabnn kreditind buraxlm
mhsulun hqiqi maya dyri gstrilir. 204.1 -li hesab buraxlm mhsulun
normativ (plan) maya dyri sviyysind 172, 212, 432, 532 -li hesablar
debetldirmkl kreditldirilir. Hesabat dvr qurtardqdan sonra hesabn debet v
kredit dvriyysini mqayis etmkl hqiqi maya dyril normativ maya dyri
arasndak myyn ediln knarlaman silmkl 204.1 -li hesab balanr. Bu
zaman dvriyylr arasndak frq 801 mumi mnft (zrr) hesabna
krlr.

302
 Daxili tsrrfat hesabn ttbiq edn mssislrd 204.1 -li hesab nticli
hesab rolunu oynayr v o hr bir tsrrfat hesabl blm n ayrca alr. Bu
zaman 204.1 -li hesab buraxlm mhsulun plan hesablama qiymti il dyri
dairsind kreditldirilir. Bu cr halda debet v kredit dvriyysi arasndak frq
tsrrfat hesabl blmnin mnftini gstrir.
stehsal msrflrinin norma v normadan knarlaman ayrmadan hqiqi
hcmd uota alnmas hallarnda istehsala kilmi hqiqi msrflr v bitmmi
istehsal 202 -li hesabn debetind, hesabat dvr rzind szgedn dvrn
qurtarmas il laqdar hqiqi maya dyri sviyysin atdrlan plan maya dyri
is kreditind ks etdirilir. 204.1 -li hesabn debetind buraxlm mhsulun
hqiqi maya dyri kreditind is onun plan - hesablama qiymti ks etdirilir.
Sex blgs olmayan v uotu hqiqi msrflr dairsind aparan
mssislrd 204.1 -li hesaba ehtiyac olmur. Bu cr halda buraxlm mhsulun
hqiqi maya dyri 172, 212, 432, 532 -li hesabn debetin 202 -li hesabn
kreditin yazl vermkl rsmiyyt salnr.
Maliyy mhasibatlnda msrflrin uotu btvlkd mssis zr
aparlr. Blmlrin istehsal xrclri hqiqi sviyyd 172, 212, 432, 532 -li
hesabnn debetind uota alnr. Blmlr trfindn buraxlan mhsul hqiqi maya
dyril szgedn hesabn kreditind ks etdirilir. 172, 212, 432, 532 - li hesabn
qal istehsal ehtiyatlarnn dyrini, bitmmi istehsaln hcmini xarakteriz edir.
Anbardak hazr mhsullarn partiya uotunun aparlmas zaman yklnmi, satlm
hazr mhsullarn hqiqi maya dyri hr bir partiya mhsulun hqiqi maya
dyrindn asl olan hqiqi maya dyri zr myyn olunur.
Yuxarda qeyd edilnlri mumildirrk idaretm uotu n aadak
hesablar plannn Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin 18 aprel 2006-c il
tarixli -38 sayl mri il tsdiq edilmi hesablar plannn hal-hazrki drsliyin 205-ci
shifsinin 18.07.2005-ci ild tsdiq ediln hesablar plannn ttbiq edilmsi tklif
olunur.
303
 daretm uotunun tklif ediln hesablar plan 36 sintetik v ona uyun
nzrd tutulan subhesabdan ibartdir. O, dnyada qbul edilmi kommersiya
hesabnn beynlxalq modelin saslanmdr.
Hesablar plan tam kommersiya hesabnn hyata keirilm mexanizminin
yaradlmasna v onun mssisnin hminin struktur blmsinin effektli istifad
edilmsin ynldilmidir.
daretm uotunun hesablar plannn ilnib hazrlanmas bazar iqtisadiyyat
raitind mlkiyyt formasndan asl olmayaraq hr bir mssisnin faliyytinin
son nticsinin myyn edilmsinin sas olan Msrf - Mhsul buraxl -
Ntic modelin saslanmdr.
Hesablar plan struktur blmlrin v hm d onlarn ayr xidmt v blrinin
istehsal strukturlarnn v btvlkd mssisnin proqnozladrlan v hqiqi
faliyyt nticsinin operativ myyn edilmsin imkan yaradan istehsaln idar
olunmasnn normativ metoduna saslanan idaretm mhasibatlnda mssislrin
faliyyt nticlrinin msuliyyt mrkzlri zr myyn edilmsin
istiqamtlnmidir.
daretm mhasibatlnn hesablar plan Azrbaycan Respublikas Maliyy
Nazirliyinin yuxarda ad kiln mri il tsdiq olunmu hesablar plannn inkiaf
istiqamtind ilnib hazrlanm v mumi mhasibatlq n qbul edilck
hesablar plannn davam hesab edilir.
daretm mhasibatlnn hesablar plan mvafiq hesablarn krediti zr (201,
533, 112, 102), msrf elementlri haqda zruri informasiyalar ld etmy imkan
yaradr.
Maliyy nticlri mssisnin maliyy nticsini gstr biln subhesablar
nqteyi - nzrindn msuliyyt mrkzlri zr myyn edilir.
daretm uotunun tklif ediln hesablar plan idaretm uotunun tkilinin
oxvariantl (istehsaln idar olunmasnn normativ yaxud hqiqi informasiya
metodunu, tam, yaxud ixtisar edilmi maya dyri) sasn nzrd tutur v
304
msrflrin, mhsul buraxlnn v faliyyt nticsinin idar olunmas
msllrind mssislr tam srbstlik tqdim edir.

13.8. Bazar mnasibtlri raitind istehsal msrflrinin idaretm sistemlri

* stehsal msrflrinin idaredilmsinin normativ metodu

Uot sisteminin yenidn qurulmasnn n mhm istiqamti mssisnin v

onun struktur blmlrinin idar olunmasnda iqtisadi metodlardan etibarl vasit
kimi istifad edilmsi, istehsaln effektliyinin yksldilmsi ehtiyatlarnn axtarlb
taplmas v onlarn sfrbr edilmsi, iqtisadi inkiafn srtinin artrlmasnda yeni
uot prinsiplrindn istifady stnlk verilmsi v s. iqtisadi prinsiplrin hyata
keirilmsi olmaldr.
Uotun tkili v aparlmasna dair btn vvllrd istifad olunmu mtrqqi
v yeni metodlar idaretm xidmtin ynldilmlidir. Hr eydn vvl bu
metodlara uotun bazar metodu adn alm msrflrin uotunun normativ
metodunu v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasn daxil etmk olar. Bizim
fikrimizc, bunu szgedn metodun informasiya imkanlarnn, idaretmnin
mrkzlmi qaydada aparld, msrf mexanizminin hkmran olduu, zn
idaretmnin faliyytinin son nticsindn deyil, fasilli mrhllrl hyata
keirildiyi inzibati - amirlik metodunun yerin yetirilmsi il laqlndirmk olar.
Bu dvrd mssisnin faliyytinin qiymtlndirilmsind mumi kmiyyt
gstricisin stnlk verilirdi.
Bazar mnasibtlrin keid mvafiq qrarn hans idaretm sviyysind v
hans i yerind qbul edilmsindn asl olmayaraq material, mk v maliyy
msrflrinin daima ixtisar edilmsini tlb edir. Btn bu rtlr uot iilrindn
yeni iqtisadi dnc v sahibkarlq ideyasnn formalamasn qarya qoyur v
buna gr d analitik i onun faliyytind mtlq bir element kimi mhm
hmiyyt malik olur.

305
 Bununla laqdar olaraq mhasibin faliyytinin tkilind bir sra problemlr:
onun faliyytinin hans uot-informasiya bazasnda qalmas, iin hans mk
tutumunda olmas, hcmin gr ml gln iin ilnmsi v hazrlanmas,
tsrrfatn idar olunmas n ilnmi v hazrlanm informasiyann hans
hcmd v kim tqdim olunmas v s. zruri msllrin hll edilmsi msllri
meydana xr. Aydndr ki, uotun mvcud metodunun iqtisadi nzriyysi
vvllrd qvvd olan mvafiq idaretm texnologiyasnn problemlrini hll ed
bilmz.
Yerin yetiriln i v gstriln xidmtlr nticsind kiln istehsal
msrflrinin v mhsulun maya dyrinin idaredilmsinin optimalladrlmas
mahiyyt etibar il mssisnin btn faliyytinin formaladrlmasn ifad edir v
bu tsrrfat faliyytinin btn sas trflrini, hr eydn vvl, mk
mhsuldarln, dvriyy vsaitinin dvriyysini, fondverimini, material v mk
tutumunu v s. znd cmldirir.
Konkret obyektin optimal idaredilmsi tsrrfatda ba vern hadisd
ml gln mnfi hallarn lvini deyil, onlarn glckd aradan gtrlmsi n
ilrin grlmsini nzrd tutur.
vvlcdn verilmi taprq normalar (standartlar) zr bir sra parametrlrin
idar edilmsinin tnzimlnmsi idaretmnin modelinin normativindn, xsusi il
istehsal msrflri v mhsulun maya dyrinin idar edilmsinin normativ
sistemindn istifad edilmkl yerin yetirilir.
daretmnin effektli idar edilmsi n: dqiq normann verilmsi; normadan
knarlamann myyn edilmsini tmin edn uotun aparlmas; ba vern
knarlamann sbblrinin v onlarn aradan gtrlmsi n alternativ qrarn
seilmsi v s.-nin thlili zruri saylr.
stehsal resurslarnn istifadsin gr idaretm qrarnn qbul edilm
prosesini, mlumatlarn toplanmasn, drk edilmsini, eynildirilmsini,
vvlcdn ilnmsini v mlumatlarn verilmsini hat edn istehsal

306
msrflrinin uotu, hminin knarlamalarn myyn edilmsini, onlarn
baverm sbblrinin, myyn edilmsi v xoaglmz hallarn dzldilmsin
dair alternativ yollarn formalamasn, idaretm qrarnn konkret rtlrinin v
qrarn qbul edilmsind ondan istifad edilmsinin thlili kimi hisslr blmk
olar.
daretm qrarnn qbul edilmsi prosesind istehsala msrflr haqda uot
informasiyalarnn formaladrlmas son drc mhm hmiyyt ksb edir. Qbul
ediln qrar onun keyfiyytindn v yararlndan birbaa asldr.
Aparlm aradrmann mumildirilmsi gstrir ki, hal - hazrk dvr qdr
hazrlanm uot informasiyalar idaretmnin tlbatn tam dmir. Bunu n ox
uot sisteminin mrkkb v effektli olmamasna v istehsal resurslarnn
istifadsinin thlilin aid etmk olar. Bundan baqa, tcrbd idaretm qrar
qbul etmk n idaretm orqan n ox informasiya atmazlndan deyil,
idaretm aparatnn artq mlumatlarla yklnmsindn zab kirlr. Btn qeyd
edilnlr saslanb qeyd etmk olar ki, idaredilmni tmin etmk n vaxtl-
vaxtnda, tam v etibarl informasiyalarn alnmasn tmin edn sistem yaratmaq
zruri saylmaldr.
Bizim fikrimizc, szgedn vzifni, myyn edilmi parametrlrdn, yni
istehsal msrflri v mhsulun maya dyrinin idar olunmasnn normativ
sistemind ba vern knarlamann myyn edilmsin imkan yaradan prinsip zr
uotun tkilini hyata keirmkl yerin yetirmk olar. Mhz bu sistemin kmkliyi
il nzrd tutulmu proqramda olan knarlamalar operativ myyn etmk, bu
knarlaman qiymtlndirmk, alternativ qrar ilyib hazrlamaq v idaretm
obyektin tsir gstrmk n optimal variant seil bilr. Qarya qoyulan
msrflrin idaredilmsinin normativ sistem vasitsil tsrrfatn gediatnda ba
vern potensial mnfi hallar, vvlcdn myyn edib onun aradan qaldrlmas
yollar haqda konkret fikir vermk olar. Deyiln fikirlr nticsind msrflrin

307
idaredilmsind ml gln mnfi hallardan knarlamalar zr daha yksk pillli
idaretm sistemin kemy imkan yaranar.
Daha yksk pillli idaretm sistemin kemk idaretm aparatn artq
mlumatlar toplanmasndan azad etmy, uotun v iqtisadi thlilin tsirini
yksltmy lverili rait yaradar. Bu zaman uot, iqtisadi thlilin baza mnbyi
kimi tsrrfat msllri zr qrarlarn qbul edilmsind istifad olunan
informasiyalar tqdim etmlidir. Btn bunlarla yana, uot mlumatlarnn
idaretm qrar qbul edn idaretm subyektlri zr smrli bldrlmsin
nail olunmasn tmin etmk gnn n mhm tlbi olmaldr.
Msrflrin uotu v mhsulun maya dyri kalkulyasiyasnn mvcud sistemi
bu tlbata cavab vermir.
Azrbaycan Respublikasnn manqayrma snayesi mssislrinin uot
tcrbsinin aradrlmas gstrir ki, burada ilk nvbd normativ parametrlrdn
ayr-ayr gstricilr (msln, msrf maddlri) zr knarlamalar myyn
edilir, sonra bu knarlamalar onun trkib hisslrin gr thlil edilir. Bu cr proses
nticsind ilk olaraq uot mlumatlarnn sintezldirilmsi aparlr, sonra is bu
mlumatlarn mrkkb v mktutumlu ilri trkib hisslrin gr ayrlr ki, bu da
informasiyalarn yararln v operativliyini itirir. Burada uot mlumatlar itirilmi
idaretmd n mhm v qiymtli yanama hesab edilir. Msln, materialn digr
msrf maddlrin (mkhaqqna, yanacaa, elektrik enerjisin) dyidirilmsinin,
elc d mhsul keyfiyytin tsirini vvlcdn myyn etmk mqsduyundur.
Bu cr hal materialn dyidirilmsinin szgedn madd zr ox da olmayan
qnatin digr maddlrd artq xrcin ml glmsin (msln, onun ilnmsi
zr mk msrflrinin artmas hesabna) sbb olmas il laqdardr.
nformasiyann dyrliliyini ancaq onun operativliyi baxmndan
qiymtlndirmk olmaz. Bizim fikrimizc, uot informasiyalar vaxtl-vaxtnda
olmal, mvafiq idaretm qrar qbul etmk n zruri idaretm mlumatlar
sistemini tmin etmlidir. Bu cr tlbin qoyulmas istehsal msrflri haqda uot

308
mlumatlarnn normativ idaretm metoduna uyun dzgn qurulmasnn, bunun da
operativliyin yksldilmsin sas aparc istiqamt olmas il baldr.
Masir raitd sas msl uot mlumatlarnn mhasibat regstrlrind dzgn
ks etdirilmsi deyil istehsaln idar edilmsi n zruri olan bu mlumatlarn
vaxtl-vaxtnda alnmasn tmin etmk olmaldr.
daretmnin normativ metodunda iqtisadi thlil ninki hesabat trtib edildikd
hm d istehsal prosesind aparlr. Bu zaman hr bir briqada, nvb, sex v
msuliyytli xslr msrflrin sviyysi, bu v ya digr faydal v faydal olmayan
knarlamalarla bal olan sbblr haqda nzart etmk imkan ld edir.
Bellikl, istehsal resurslarnn normativ metodla idar olunmas dedikd
msrflrin norma zr planladrlmasn, normaladrlmasn, uotunu, nzartini
v thlilini aparmaqla normalarn dyimsi v ondan knarlamann sbblrini,
baverm yerlri zr tqsirkarlar, faliyyt nticsini qiymtlndirmkl,
msrflrin msuliyyt mrkzlri v idaretm obyektin tnzimlyici tsir
drcsini ilyib hazrlamaqla onun hyata keirilmsind struktur blmlrin
qoyduu payn mssisnin son faliyyt nticsin tsirinin myyn edilmsini
elmi saslarla sx uyunladran kompleks idaretm sistemi baa dlr.
19251930-cu illrd manqayrma snayesinin mxtlif qabaqcl ms-
sislrind normativ uotundan istifad edilmy balanmdr. lk dvrlrd o, tyin
olunmu norma v qiymtlr zr mkhaqqnn v digr lav dnilrin uotunu
aparmaqla ayr-ayr sahlrd ttbiq edilirdi. Ken srin 30-cu illrinin sonunda
normativ uotu xeyli geni yaylm v detal-operativ uotu, hr bir tdark edilmi
xammal v materialn maya dyrini hesablamaqla tkmilldirilmidir.
Lakin Byk Vtn mharibsi illrind v ondan sonra da uotu sadldirmk
mqsdi il uzun mddt, htta indi d uotun mumi metodu adlanan uot ttbiq
olunur. Bu metodun ttbiqi il xammal v materiallarn istifadsi nticsind ml
gln knarlamalar hesabat dvr rzind sexlrdki materiallarn
inventarizasiyasn aparmaqla myyn edilir. Burada qeyd etmk yerin dr ki,

309
operativ uotun tkil olunduu raitd normadan knarlamalarda uota alnmayan
mbl hl d oxluq tkil edir. Bu cr vziyyt normativ uotun idaretm
funksiyasn aa salr.
Bundan baqa, istehsaln idar olunmas v ona xidmt gstrilmsi zr
xrclrin smetasndan knarlamalarn myyn edilmsind d ox ciddi nqsanlar
vardr. Szgedn knarlamann myyn edilmsi ayr-ayr mssislrd, htta
tamamil aparlmamdir. Normann dyimsinin uotu texniki sndlmni v
normativ kalkulyasiyan dzltmk mqsdil hyata keirilir, ancaq o, yeniliyin
ttbiqi nticsinin qiymtlndirilmsin ynldilmir.
Knarlamalarn uotunu sadldirmk n ox hallarda mumildirilmi
gstricilr myyn edilir v o, ancaq son ntic haqda mlumat ld olunmasn
tmin edir. Bu zaman mhsulun hazrlanmas prosesind bir-birini vz ed biln
lverili v lverisiz knarlamalara rast glinir.
Neft-manqayrma snayesi mssislrin gldikd is qeyd edk ki,
burada normativ uotu qismn ttbiq edilir v onun beynlxalq standartlara
uyunladrlmasna allr.
Burada qeyd etmk yerin dr ki, texnika, texnologiya, istehsaln tkili,
mhsulun maya dyrinin planladrlmas, uotu, kalkulyasiya v thlili istehsaln
xsusiyytlri il sx surtd laqlidir.
Normativ uotun ksr normativ sndlri mumi xarakter malikdir. Ancaq
ayr-ayr istehsaln xsusiyyti snayenin mxtlif sahlrinin mssislrind v
istehsal nvnd normativ metod zr uotun v idaretmnin spesfikasn myyn
edir.
Qeyd edk ki, neft-manqayrma snayesi mssislrind hqiqi msrflrin
verilmi cari normadan sistematik olaraq knarlamasn myyn etmk n zruri
rtlr mvcuddur. Neftin istehsal, emal v digr proseslrin yerin yetirilmsi
n lazm olan man v avadanlqlarn hazrlanmas myyn vaxtn srf
edilmsini tlb edir. stehsal prosesinin aralq mrhllrind xam materialn

310
hazrlanmas istehsaln znd istifad olunur ki, bu da istehsal msrflrinin v
onlarn irisind baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri zr uotunun
aparlmasna v maya dyrinin hesablanmasna imkan yaradr. Qeyd edilnlrdn
baqa, szgedn mssislrd xammal v materiallarn istifadsi, mhsul
buraxl, buraxlm zay, mk resurslarnn istifadsi haqda btn zruri
mlumatlar ks etdir biln aylq mlumatlar tlb olunur.
bhsiz, mhsulun hazrlanmas prosesi qurtardqdan sonra material v mk
msrflrinin effektli istifadsinin idar olunmas ii, istehsal faliyytinin
yaxladrlmasna tnzimlyici tsirin gstrilmsi v mssisy mnft
gtirmy imkan yaradan keyfiytli mhsulun buraxlnn artrlmas nticsind
normadan knarlamann myyn edilmsi haqda mlumatlar onun dyrini xeyli
aa salr.
Bu nailiyytlrin ld edilmsin bir nv xammal materialn dyri il
vz edilmsind ttbiq ediln sndldirm sulu, myyn dst n veriln
xammal miqdarndan alnan mhsulun qabaqcadan hesablanmasnn trtibi; xammal,
yaxud materialn keyfiyytini dyidirmkl ml gln artq xrcin, yaxud
qnatin hesablanmas; texnoloji prosesin gediatnda buraxlm zayn
rsmildirilmsi v tyin edilmi texnoloji prosesdn knarlama olan hallarda
istifad olunmu lav xammal, material v mk msrflrinin sndldirilmsi;
buraxlan mhsul eidinin v onun nvnn dyidirilmsi zaman istifad olunan
xammal, yarmfabrikat v materialn miqdarnn myyn edilmsi imkan
yaratmdr.
Normadan knarlamann hr ay myyn edilmsi, istehsal dvrnn
vvlin hesablanm normativ maya dyrin nisbtn yerin yetirilir. Normativ
maya dyrinin hesablanma zruriliyi, xrclrin sviyysin tsir gstrn
planladrlan tdark edilmi xammaln miqdar v qiymtinin dyimsi il
laqdardr.

311
 Yeni texnika v qabaqcl texnologiyann ttbiqinin, istehsaln v mk
raitinin tkilinin yaxladrlmasnn, elc d msrf normasnn znn
tkmilldirilmsinin, material v mk msrflrinin cari normalarnn
dyidirilmsinin myyn edilmsi d byk hmiyyt ksb edir.
Bazar iqtisadiyyatna keid, mxtlif mlkiyyt formalarnn inkiaf,
tsrrfat msllrinin hllind neft-manqayrma mssislrinin mstqilliyi,
iqtisadi inteqrasiyann beynlxalq sviyyd inkiaf msrflrin v faliyyt
nticsinin idar olunmasnda, planladrlmasnda, uotunda, nzartin v thlilin
aparlmasnda mvcud olan baxlara yenidn baxlmasn tlb edir.
daretmnin inzibati-amirlik sistemind formalaan sndldirilmi metod v
uot sullar, nzart v thlil yeni raitin tlblrin uyun glmir. Yeni rait
istehsala msrflrin idar olunmasnn bazar iqtisadiyyatl lklrd yaylm v
qbul edilmi n inc vasitlrdn istifad edilmsini tlb edir.
stehsala msrflrin planladrlmasnn, uotunun, mhsulun maya
dyrinin kalkulyasiyas v iqtisadi thlilinin metodologiyasnn tkmilldirilmsi
problemin, hr eydn vvl, bir-birindn ayr kild baxmaq olmaz.
Bazar mnasibtlri raitind mhasibat uotunun maliyy v idaretm
uotuna blnmsi onlarn konkret vzifnin yerin yetirilmsi il laqdardr.
daretm mhasibatlnn tmiz uot-iqtisad msllrinin, xsusil istehsalat
resurslarnn normaladrlmasn v planladrlmasn, onlarn istehsalna kiln
msrflrin v mhsulun maya dyrinin formalamas prosesinin uotunu, thlilini
v nzartin aparlmasn hat edn kompleks msllrin hlli il mul olmas
nzrd tutulur. Uot ninki idaretm n zruri olan msrflrin effektlik
sviyysi hm d onlarn vsait verimi v ayr-ayr mhsullarn rentabelliyi haqda
informasiyalara olan tlbat tmin etmlidir.
Ken srin 90-c illrindn balayaraq iqtisadi dbiyyatlarda mhsulun
maya dyrinin idar olunmasnn tkili, qrulu prinsiplri, rolu v yeri haqda
mxtlif tkliflr sylnilir (cdvl 13.2).

312
 Lakin buradaca qeyd etmk yerin dr ki, hqiqi maya dyri meyilli
dyiiklik, yaxud dzli aparmaq qeyri - mmkn olduundan formalam
gstrici hesab edilir v buna gr onu idar etmk tin olur.
Baverm yerlri, sbb v tqsirkarlar nqteyi-nzrindn normadan
knarlamalar haqda ld olunan mlumatlardan istifad etmkl qardak ba ver
bilck msrflrin sviyysin vaxtl-vaxtnda v operativ tsir gstrmk olar, yni
msrflr vasitsil mhsulun maya dyrinin formalamas prosesini idar etmk
olar.

Cdvl 13.2
Maya dyrinin idar olunmasnn prinsiplri
Maya dyrinin idar olunmas prinsiplrinin mzmunu
Mllif
1 2
A.N.Kaayev 1. Maya dyrinin idar olunmasnn knarlamalar zr metodunun
(160,s.115) ttbiqi
2. Texniki chtdn saslandrlm norma v normativlrin
sistemldirilmsi v ttbiqi
3. stehsala msrflrin tkilati strukturlarnn btn sviyylrind
planladrlmas
4. daretm v istehsala xidmt zr xrclrin dvri bldrlmsini
genilndirmk v mhdudladrlm maya dyrinin ayr - ayr
elementlrindn istifad etmk
5. Msrflrin normadan knarlamas v briqada, sah, sex, mssis,
ba verm yeri, sbb v tqsirkarlar zr normann dyimsi haqda
mlumatlarn mumildirilmsi v onun thlilinin aparlmas
6. Maya dyrinin thlili metodunun tkmilldirilmsi
7. stehsal daxili tsrrfat hesab sisteminin (briqadaya qdr) zvi
surtd laqsinin tmin edilmsi
V.F.Panteleyevin redak- 1. Mhsulun maya dyrinin knarlamalar zr metodunun ttbiq
siyas il mlliflr kol- edilmsi
lektivi (86,s.96)
2. stehsala msrflrin planladrlmas, uotu, nzart v thlilin
aparlmas n vahid baza hesab edil biln texniki chtdn
saslandrlm norma ilyib hazrlamaq
3. Btn tkilati strukturlarda (btvlkd mssis, birlik v htta
briqada v i yerin qdr) istehsala msrflrin planladrlmas
4. stehsala msrflrin normativ metodla uotu metodunun, yaxud
onun elementlrinin hr yerd ttbiq edilmsi
5. zn dm v zn maliyyldirm prinsipi zr ilmk n

313
 ciddi sas yaratmaq
6. Maya dyrinin thlili metodunun tkmilldirilmsi
V.F.Kotov (163,s.111) 1. stehsala msrflrin normaladrlmas, planladrlmas v uotu
2. Mhsulun maya dyrinin kalkulyasiya edilmsi
3. Msrflrin aa salnma imkanlarnn myyn edilmsi v thlili
4. Mvafiq tdbirlr ilyib hazrlamaq
5. Msrflrin aparlmasna vvlcdn v sonradan nzart
6. Mssislrin aa salnmas zr mssisnin struktur blmlri v
ayr-ayr iilr n plan v i nticsinin yerin yetirilmsini
qiymtlndirmk
7. Msrflrin aa salnmasna gr hvslndirm ttbiq etmk
8. nticsin gr msul vzifli xslrin msuliyytini artrmaq
Cdvl 13.2-in ard

P.S.Bezrukix 1. Normalladrma
A.N.Kasayev
L.P.Komissarova
(78,s.203)
2. Planladrma
3. Uot
4. Kalkulyasiya
5. Nzart
6. qtisadi thlil
7. Tnzimlm
8. qtisadi maraq v proses maddi msuliyyt
9. Msrflrin formalamas v mhsulun maya dyrinin aa
salnmas
.S.Makevys 1. Planlama
T.L.Kolinkas
(190,s.26)
Q..Abbasov
(172.s.7)
2. Uot
3. Thlil
4. Tnzimlm

Grndy kimi, ayr - ayr mlliflr idaretm prinsipini daha hrtrfli,

digrlri is mumildirilmi formada nzrdn keirirlr. Burada bir trfdn
idaretm funksiyasnn (normaladrmann, planladrmann v uotun)
birldirilmsi digr trfdn is maya dyrinin kompleks idaretm sisteminin
formalama prinsiplrin bax mxtlif olsa da sistemin yaradlmasnda sas
mqsdin bir istiqamt, istehsala msrflrin aa salnmasna, resurslarn effektli
idar edilmsinin tmin olunmasna ynldilmsi stnlk tkil edir.

314
 Bu mqsd idaretm funksiyas: planlama (mtrqqi-texniki, norma-
larn v istehsala msrflr smetasnn hazrlanmas elc d normativ
kalkulyasiyann trtib olunmas), uot (normadan knarlamalarn uot mlumatlar
zr msrflrin formalamasna, normann dyimsinin uotu vasitsil istehsaln
tkili v texniki inkiafa dair tdbirlr plannn yerin yetirilmsi zrind nzart),
thlil (aparlm proses nticsind analitik hesablama il myyn edilmi
normadan v hesabat mlumatlarndan knarlamalarn uotu), tnzimlm (iqtisadi
thlilin informasiyalarna sasn normann dyimsinin v normadan
knarlamann uot mlumatlar zr idaretm qrarnn qbul edilmsi) vasitsil
yerin yetirilir.
Szgedn idaretm funksiyalarn detalladrmaqla msuliyyt,
mkafatlandrma, iqtisadi maraq, zndm v znmaliyyldirm prinsipin
saslanmaqla ciddi i qurmaq v i.a. kimi idaretmnin ayr-ayr elementlri v
amillri myyn edilir.
Bununla birlikd bir sra mlliflr planlama, uot, thlil v tnzimlmdn
baqa kollektiv rhbrlik, mhsulun keyfiyytin nzart, hazr mhsulun satnn
tkili, hvslndirm v i.a. kimi funksiyalarn idaretmd istifad edilmsini
mslht grrlr.
Digr mlliflr idaretmnin sas funksiyasnn trkibindn thlil,
yaxud uotu xarr ki, bu da nzrdn keiriln problemin natamamln, qarya
qoyulan mumi mqsddn ayrlmaqla idaretmnin ayr-ayr funksiyalarnn
aradrlmasnn tlb olunmasn sbut edir.
Ayr-ayr iqtisadlarn fikirlrin gr, AES raitind mssisnin
iqtisadi blm v xidmtlrinin birldirilmsi uot v hesablama iinin sas bazas
hesab edilir. Bununla laqdar olaraq funksiyasna, mssisnin faliyytinin
kompleks iqtisadi thlilinin aparlmasna, rhbrliy saslandrlm tkliflr
verilmsin, hesabatn trtib olunmasna, uotun, planlamann, normaladrmann
tkili v aparlmasna daxil ediln kompleks thlil v qrarn hazrlanmas bsi
(KTQN) yaratmaq tklif olunur.
315
 daretm funksiyasnn inteqrasiya edilmsi mqsdil trkibin mk
vsaitlrinin, mk yalarnn, mk resurslarnn, istehsaln, mhsul satnn v
pul resurslarnn idar olunmas zr blmlr daxil ediln vahid iqtisadiyyat bsi
d yaratmaq tklif olunur.
Hqiqi ba vern inteqrasiya prosesi baqa xarakter malik olmaqla
idaretmnin baqa funksiyalarnn inteqrasiyasn nzrd tutmur v bu zaman
ancaq informasiyann proses v sistemlrinin inteqrasiyas ba verir.
Bellikl, AES, ksin idaretm funksiyasna v onlar funksional
altsistemin ayrmaqla ciddi hdd qoyma nzrd tutur.
Buna gr plan - iqtisad, maliyy, mk v mkhaqq v mhasibatl
birldirmk bazasnda inteqrasiya bsi, xidmti yaratmaqla razlamaq olmaz.
Yuxarda qeyd edilnlr mssis v onun struktur blmlrind idaretmnin
mumi sistemind planlama, uot, thlil v tnzimlm funksiyasnn qarlql
laqsinin yerini, vziflrini aa biln tdqiqatn tkili zruriliyi, yni yksk
mhsuldarl EHM bazasnda idaretm uotunun konsepsiyasn yaratmaq haqqnda
nticy glmk olar.
stehsal msrflrinin v mhsulun maya dyrinin aa salnmasnn
idar olunma mexanizminin mumi konsepsiyasnn olmamas, idaretm sistemind
onun he bir funksiyasnn rolu v yeri haqda tsvvr yaratmaa imkan vermir ki,
bu da idaretm funksiyalarn pozur, onlarn hrktin imkan yaratmr.
Mhz bununla laqdar olaraq mhasibatldq yuxar tkilat n hesabat
hazrlamaq mqsdil uot aparmaqla, plan - maliyy bsi is ox hallarda illik
hesabata izahat yazmaq mqsdil aparlan thlil nzr alnmadan mrkzlmi
tapra sasn plan hazrlamaqla v i.a. mul olmular. Buradan grndy kimi
idaretmnin bu v ya digr funksiyasn yerin yetirn hr bir b zlrinin lokal
maran hyata keirmk n onlara aid v aid olmayan btn ilri yerin yetirir
ki, bel hal ayr-ayr iqtisadi xidmtlr arasnda qarlql mkdaln olmamasn
sbut edir.

316
 El bu baxmdan da bu xidmt, o cmldn mhasibatlq, idaretm
sistemindn knar dmdr.
Son olaraq bunun nticsi iqtisadi iin effektliyini aa salr v idaretm,
informasiyaya deyil, znn intuisiyasna istinadn hyata keirilirdi.
Bazar mnasibtlri raitind idaretmnin tlblrini tmin etmk n, hm
mssis hm d baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri kimi formalaan
istehsalat - tsrrfat faliyytinin gediat v nticsi haqda kompleks
informasiyalar tlb olunur.
Tqdim olunan informasiyalar, hr eydn vvl, istehsaln tnzimlnmsi zr
saslandrlm qrar vermk n yararl, vaxtl-vaxtnda v analitik kild
olmaldr. daretm uotunun bu tlblri aadak Msrf-Mhsul buraxl-
Ntic aslln hm tam hm d mhdudladrlm maya dyrinin thlilini
aparmaqla msrflrin uotunun v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasnn
tkmillmi normativ metoduna cavab verir.

* Normativ tsrrfatnn tkili

stehsal prosesinin effektli idar olunmas v maya dyrinin aa salnmas

normativ tsrrfatnn tlb olunan sviyyd tkil edilmsini tlb edir.
Knarlama v istehsaln idar olunmas haqda qbul ediln qrarn hqiqi
dyri normativ tsrrfatn tkili v normann smrli myyn edilm
sviyysindn, daha dorusu, idaretmnin btn sisteminin effektli, xsusil
knarlamalarn mahiyyt etibaril ancaq vvlcdn tyin edilmi parametrlrdn
asl olaraq idaretm qrarnn qbul edilmsindn asldr.
Hal-hazra kimi iqtisadi dbiyyatlarda normativ tsrrfat haqda vahid
anlay yoxdur. Mxtlif mlliflrin ilrind szgedn anlay haqda deyiln
fikirlri nzrdn keirk (cdvl 13.3).
Grndy kimi, mlliflr hesab edirlr ki, normativ tsrrfat, istehsaln
idar olunmas n zruri olan texnoloji normativlrin, normalarn v texniki-
iqtisadi gstricilrin; digrlri-mssisd istifad olunan, mhsulun
hazrlanmas, istehsala v idaretmy xidmt gstrilmsi il laqdar
msrflr aidiyyat olan btn plan v texniki
317
 Cdvl 13.3
Normativ tsrrfat haqda anlay
Mlliflr Normativ tsrrfat anlaynn mahiyyti
V.A.Yerofyeva Texnoloji normativlr, normalar v texniki-iqtisadi gstricilr
(127,s.105) mcmuu, istehsaln idar olunmas n zruridir.
N.V.Panteleyevin Kompleks elmi saslandrlm mk, material v maliyy normalar,
rhbrliyi il ml- qayda, metod v onlarn formalamasnn tyin edilmsi, cari v
liflr kollektivi (86, perspektiv planlarn ilnmsi zaman istifad olunan normativ
s.101) sndlrin yenildirilmsi
.S.Maskeviyus Mssisnin tsrrfat faliyytinin btn trflrini hat edn v
(190,s.14) istehsaln optimal tkilini v onun effektliyinin yksldilmsin
ynldiln kompleks mtrqqi, elmi-saslandrlm, sistem-
ldirilmi norma v normativlr, smeta v taprqlar.
S.A.Stukov stehsalat resurslarnn qnatl istifad olunmasna, buraxlan
(243,s.37) mhsulun maya dyrinin aa salnmasna v istehsaln
S.M.Qasmov rentabelliyinin yksldilmsin ynldiln material v mk
(75,s.7) msrflri normasnn texniki saslandrlm sistemi.

normativlrin; nclr-material v mk msrflrinin texniki chtdn

saslandrlm normalar sisteminin; elmi saslandrlm mk, material v maliyy
normalar kompleksinin; mk, material v maliyy norma v normativlrinin elmi
saslandrlm mtrqqi kompleksinin; norma, normativ, smeta v taprqlarn
mtrqqi, elmi saslandrlm v sistemldirilmi kompleksinin mcmuunu
znd ks etdirir.
Normativ metodunun mahiyytini nzrdn keirrk mlliflr normann
ilnmsini (texniki saslandrlm, tcrbvi v i.a.istiqamtd) onun istehsalatda
rolunu (texnoloji, idaretm, tsrrfat baxmndan) ks etdiriln obyektlri (maddi,
mk, maliyy v i.a.zr), mqsdi (idaretm v i.a.n), mnasibti (mhsulun
hazrlanmasna, xidmt v idaretmy kiln msrflr gr) v i.a. sas
gtrmlr. Buraya istehsaln idar olunmas n texnoloji gstricinin mcmuu
da daxil edilir.
Bizim fikrimizc, mssisnin normativ tsrrfat istehsal, mhsul,
texnologiya, istehsaln tkili v mhsulun, iin v xidmtin maya dyrini
formaladran prosesl laqdar onlar arasndak laqni sistemldirn btn
qvvd olan normalarn mcmuu hesab edilir. Bu mcmuu: istehsaln operativ-
318
texniki planndan, istehsal mrhlsinin tkili normasndan (istehsal mrhlsinin
davamlndan), mxtlif mmulat qruplarndan, bitmmi istehsal qalnn
sviyysindn v s.; istehsaln texniki hazrlq normativindn (istehsal gcndn
istifad normasndan, avadanlqlarn mhsul vahidi n i vaxt normasndan, onun
bo dayanmasndan); mhsulun keyfiyyt normasndan (ayr-ayr mmulat nvnn
mumi mhsul buraxlndak payndan, quru yann saxlanma mddtindn);
xammaln, materialn v yarmfabrikatn nomenklatur qiymtindn; istehsala
msrflrin material, yanacaq, enerji, alt, buxar, soyuq, qaz, su v i.a. normasndan;
hasilat v qiymt normasndan ibartdir.
Normalarn z nvbsind ilnm metodunun-statistik-hesabat, tcrbvi v
texniki-saslandrlm nvlri ola bilr. Normalarn bu cr qrupladrlmas
normann keyfiyytini, normalarn qruplamas is metodun ilnmsi zr
qruplama il birlikd qvvd olma dvrndn (perspektiv, illik, cari, retrospektiv)
asl olaraq hr bir dvrd ttbiq ediln normann btvlkd keyfiyytini
xarakteriz edir.
Bu gstricilrdn asl olaraq normalar, detalladrma sviyysin gr
d qrupladrla bilr. Bel qruplama normativlrin mliyyatlar, detallar,
qovaqlar, mmulatlar, funksiyalar zr keyfiyytini tyin etmy rait yaradr. Bu
zaman onlarn keyfiyyti xrclrin texniki normalar v materiallarn gzlniln
qiymt sviyysinin, i vaxt normasnn v mkhaqqnn qiymt sviyysinin, i
vaxt normasnn v mkhaqqnn saat stavkas zr hesablanm norma v
normativinin xsusi kisi il xarakteriz olunur.
Myyn edilm yerindn asl olaraq Q..Abbasovun v S.M.Qasmovun
fikrinc mssis v struktur blmlri trfindn qrupladrlan normalar
mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi norma v normativlrin ilnmsi zr
ilrin sviyysini xarakteriz edir. Bundan baqa, normalar normalama xarakterin
gr mtlq v nisbi ola bilr. Bu cr qruplama dqiq v istiqamtlndirilmi
normalarn payn tyin etmy rait yaradr.

319
 Bizim fikrimizc, normalarn sadalanan qruplamas normativ tsr-
rfatnn vziyytini tam xarakteriz etmy imkan yaradr.
Norma optimal mxaric, yaxud optimal rejim, optimal hcm, hr bir mhsulun
keyfiyyti, yerin yetiriln i yaxud xidmt, texnikann inkiafnn ld ediln
sviyysi, istehsaln tkili v texnologiyas elc d bazardak tlb v tklif hesab
edilir.
Ancaq tkc bu tlblr daima riayt olunmas norma v normativlrin
sfrbrlik v aktivlik hmiyytini tmin edir. Bundan baqa, mhasibat, plan v
konstruktor-texnoloji sndlrd gstriln normalardak mlumatlarda olan qeyri-
uyunsuzluqla qarladqda uotda, planlamada v texniki-texnoloji
saslandrmada istifad olunan vahid normann tmin edilmsi haqda tlb irli
srlr.
Mssisd say bir ne min snd tkil edn oxlu miqdarda norma v
normativlrin olmasn nzr alaraq normativ tsrrfatnn n yax formas
informasiyalarn man dayclar il tkili hesab edilir.
Norma v normativlrin saslln v mtrqqiliyini tmin etmk n
onlarn istifadsi yaxud dyimsi zaman istehsaln texniki sviyysinin
yksldilmsini, istehsal olunan mhsul hcminin v strukturunun dyimsini
nzr almaq tlb olunur. Normann keyfiyytindn ninki btvlkd idaretm
uotunun ttbiqinin effektliyi hm d maya dyrinin doruluu, uotda normadan
knarlamann myyn edilmsinin dqiqliyi v bellikl, msrflrin operativ
idar olunmasnda onlarn imkanlarndan istifad edilmsindn asldr.
Bununla birlikd normativlrin v onlarn dyidirilmsinin icralara v
mara olan blr, xidmtlr atdrlmas byk hmiyyt ksb edir.
Normativ brosu, qvvd olan cari normativlr sasn zruri detalladrma il
birlikd mmulatlar zr normativ kalkulyasiyasnn mliyyatlar, proseslr, sahlr,
briqadalar v sexlr zr msrflrin normalarn ilyib hazrlayr ki, bu da
msrflrin baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri zrind nzarti hyata

320
keirmy rait yaradr. Norma v normativlr sasn istehsaln hazrlanmas v
mnimsnilmsin, kiln xrclrin dnilm normalarn elc d idaretm v
xidmt zr xrclr normas ilnib hazrlanr.
Q..Abbasovun v S.M.Qasmovun apard tdqiqat sasnda tyin edilmidir
ki, neft-manqayrma snayesi SC-nin normativ brosu cmiyytin xtti xidmt
sahlrinin, texniki-texnoloji v iqtisadi xidmtin rhbrliyi il birlikd baverm
yerlri, sbb v tqsirkarlar zr xammal, material v mk msrflrindn,
mhsulun zay edilmsindn olan knarlamann tsnifatn; normann dyimsinin
v ondan olan knarlamann uotunu aparmaq n ilk sndlrin formalarn
ilyib hazrlayr. Bu istiqamtd Amerika mssislrinin
mvafiq istehsalat blmlri rhbrlrinin, idaretm mhasibatlnn v istehsaln
tkili bsinin iilri trfindn msrflrin normalar, xrclrin is smetalar zr
trtib edilmsi tcrbsi xsusi diqqt clb edir. Bu zaman operativ smetann
trkibin aa rhbrlik strukturunda yerln ustalarn rhbrliyi il ilyn ayr-
ayr istehsal sahlrinin smetasnn trtibindn balanr ki, bu da ustann xsi
msuliyytini artrr, bizd is ilnib hazrlanm normalar icra etmk n struktur
blmlr atdrlr. AB-n mssislri trfindn ilnib hazrlanm normativlr
sonradan sex, yaxud mssis rhbri trfindn baxlr v tsdiq edilir, lazm
gldikd dzlilr v lavlr aparlr. Bundan sonra szgedn smeta irktin
rhbrliyi trfindn baxlr v tsdiq edilir.
Neft-manqayrma snayesi mssislrind xammal v materiallarn
istifad olunma (mxaric) normalar texnoloji kartda ks etdiriln v shmdar
cmiyyti trfindn tsdiq ediln mlumat resepturalara sasn trtib ediln ii
resepturasn znd ks etdirir.
Xammal material v mk msrflrinin mssisnin z trfindn operativ
qaydada istifad normalarnn ilnm v tsdiq edilm tcrbsin keid, operativ
normalarn istehsaln real raitin yaxnladrmaa imkan yarada bilr.
Xammal, sas v kmki materiallarn istifad normalarnn normativ-
texnoloji kartlarnda rti mhsul vahidinin natural ifad mlumatlar gstrilmlidir.

321
 Bu zaman mk msrflrini texnoloji-normativ kartn arxa trfind ks
etdirmk mqsduyun olar. Bunun n mk msrflri srf ediln vaxtn
mliyyat-proses normalarndan v mhsullarn istehsaln texnoloji mrhlsindn
asl olaraq tyin edilmlidir.
Buraxlan mhsullarn normativ-texnoloji kartlar, istehsaln mnimsnilmsi v
hazrlanmasna kiln xrclr nzr alnmaqla ilnib hazrlanmaldr.
Normativ-texniki kartlar sexlr zr qrupladrlr ki, bunun nticsind
normativ kartoteka sistemldirilir. Bu kartlar normativ kalkulyasiya trtib etmk
n sas hesab edilir. Normativ kalkulyasiyann trtib edilmsi zaman ayr-ayr
maddlr detalladrlr.
Msln, Xammal v sas materiallar maddsi drd xrc qrupundan:
xammaldan, sas materialdan, tdark xrclrindn v z istehsalnn
yarmfabrikatlarndan ibart olur.
Xammal v sas materiallar maddsi zr msrflrin mumi
mblindn xlan qaytarlan tullantlar sas istehsalatda istifad olunan qaytarlan
v knara satlan qaytarlan tullantlardan ibart olur.
Kmki materiallar maddsi tara v tara materiallarnn dyrindn elc d
qabladrma materiallarndan v sairdn tkil olunur.
Sair xrclr maddsinin trkibind qabladrma v s. ona bnzr
materialn xrc normasn ks etdirmk tklif olunur.
Texnoloji tlbat n yanacaq v enerji maddsi texnoloji mqsd n
istifad olunan yanaca, buxar, elektrik enerjisini v suyu znd ks etdirir.
stehsal iilrinin sas mkhaqq maddsinin trkibin mhsul
istehsal il bal olan iilrin mkhaqq daxil edilir.
mumistehsalat xrclri maddsi avadanlqlarn saxlanmas v istismar,
istehsaln idar olunmas v xidmt gstrilmsi il laqdar xrclri znd
birldirir.

322
 mumtsrrfat xrclri maddsi zr Tsrrfat daxili nqliyyatn
saxlanmas v istismar xrclrini ayrca qrupa ayrmaq mqsduyun saylr. Bu
cr halda bel xrclr bir baa ayr-ayr sexlrin mhsullarnn maya dyrin daxil
edilir.
Tsrrfatdaxili nqliyyatn saxlanmas v istismar zr xrclr btn sexlrin
faliyyti il laqdar olduundan onlarn uotunun mumtsrrfat xrclrinin
trkibind aparlmas tamamil mqsduyun olar.
lav mkhaqq, Sosial sortaya ayrmalar, Zaydan olan itkilr
maddlrin gldikd onlarn normaladrlmas mumi qaydada hyata keirilir.
Kommersiya xrclrini is msrflri daimi yarmdyin msrflr blmkl
normaladrmaq daha smrli olar.
Tam maya dyri il normativ kalkulyasiya maddlrinin tklif ediln
qruplamas tsrrfat proseslri nqteyi - nzrdn baverm yerlri v msuliyyt
mrkzlri zr uotun tkil edilmsin geni rait yaradr. Bu zaman maddlrin
trkibi, detalladrma sviyysi, istehsaln texnologiyasnn, buraxlan mmulat
eidinin analitik uotunun tkili, maya dyrini msrflrin trkibi zr thlilinin
v nzartin aparlmas imkanlarnn mrkkbliyindn asl olaraq hr bir
mssisnin z trfindn myyn edilir.
daretm uotu sistemind normann dyimsinin uotu, sex v blrd
msrflrin aa salnmas v mhsulun keyfiyytinin yksldilmsin ynldiln
faliyyt nticsinin qiymtlndirilmsi n zruridir. Normann dyimsinin
uotunun dqiq tkili, saslandrlmayan normalarn ttbiqi il ld edilck
qnatin potensial imkanlarn myyn etmy imkan yaradr. Bu z nvbsind
resurslarn istifadsin-mtrqqi norma v normativlrin elmi saslandrlm
sistemini ttbiq etmkl qnatin ld edilmsin deyil, norma v normativlr
rayt edilmsin yeni baxn myyn edilmsin geni yollar ar.

323
 Normada dyiikliklr aparmaq v onlarn mk msrflri, i nvlri v
istiqamtlr zr kalkulyasiya qruplar nqteyi-nzrindn material msrflrinin
uotunda hyata keirmk mqsduyundur.
Normalarn, texnoloji prosesin tkmilldirilmsi il bal olan dyi-
dirilmsini bu v ya digr tdbiri hyata keirn struktur blmlri v dyiikliklrin
sbblri nqteyi-nzrindn qrupladrlmas zruri hesab edilir. Bu cr uotun
tkil edilmsi n norma v normativlrin myyn edilmsind istifad olunan
amillr nqteyi-nzrindn dyimnin sbblri v tbbskarlarn tsnifat
siyahsn, snd formalarn ilyib hazrlamaq, normalarn dyimsini
sndldirmk, texniki-normativ kartlarnda vaxtl-vaxtnda dyiikliklik aparmaq,
idaretm qrar qbul etmk n operativ nzart v dyiiklikliyin nticsinin
thlilini aparmaq lazmdr.
Normann dyimsinin tsnifatn hazrlayan zaman, mssisnin tkilati-
texnoloji xsusiyytlrini, yeni texnikann ttbiqi planlarn v digr tdbirlri nzr
almaq zruridir.
Buradan grndy kimi Azrbaycann neft-manqayrma snayesi
mssislrinin istehsalatnda texnoloji proses sasn btvlkd avtomat-
ladrlmdr.
Burada dqiq myyn edilmi mrhllr hyata keirilir v bu sbbdn d
trtib ediln mk vasitlri mssisnin gcn xarakteriz edir.
Neft-manqayrma snayesi mssislrinin spesifik xsusiyyti texnoloji
prosesin neft snayesind istifad olunan man, alt, detal v digr zruri hisslr
istehsal etmkdn ibart olduundan mk vasitlrinin btvlkd istehsal
prosesin tsirini ifad etmir. Buna gr texnoloji prosesin operativ idar olunmas
v standartlara cavab vern neft, man, avadanlq, alt v digr hisslrin
hazrlanmas n normalarn dyimsi haqda informasiyalar toplamaq byk
hmiyyt ksb edir.

324
 Bu baxmdan msrflrin maya dyrinin sviyysinin myyn
edilmsind byk hmiyyt ksb edn szgedn sahnin mssislrind mk
vasitlrinin smrli istifad edilmsi xsusi qeyd edilmlidir.
Bu zaman idaretm obyekti, xammal v materiallarn srf edilm
normas il yana maddi - texniki tchizat, nqliyyat-tdarkat v anbar tsrrfat
zr msrf normalar v qiymt sviyysi hesab edilir. Burada istehsal prosesind
sas material nv neft snayesind istifad olunan man, avadanlq, alt v
qurularn istehsalnda istifad ediln xammal v materiallar olduundan, onlarn
tdarknn, saxlanmasnn v istehsalatda istifadsinin idar olunmasn tkil
etmk, istehsaln btn texnoloji prosesinin effektliyini tmin edn sas vasit
saylr.
Neft-manqayrma snayesinin mssislrind maddi-texniki tchizat iki
istiqamtd: yuxarda sadalanan xammal v materiallarn tdark edilmsi v digri
sas v kmki materiallarn alnmas yolu il tkil olunur.
Xammal v materiallarn tdark prosesinin idar edilmsi maddi - texniki
tchizatn normativindn, ona kiln msrf normalarnn knarlamalarndan,
aparlan dyiikliklrdn, maddi-texniki tchizat plannda (tdark mqavilsind),
qeyd alnan informasiyalardan istifady saslanr.
Xammal tdarknn maya dyrinin normativ kalkulyasiyas
informasiya nqteyi - nzrindn mhm hmiyyt malikdir. Bu informasiya
tdark ediln xammaln maya dyrinin aa salnmas zr tdbirlrin yerin
yetirilmsin nzartin aparlmas, mhsulun maya dyrinin gzlniln sviyysinin
proqnozladrlmas, xammal msrfinin sviyysin nzartin tkil edilmsi
zaman istifad edilir.
sas v kmki materiallarn tdark, onlarn ehtiyatnn v
istifadsinin normaladrlmas, elc d normann dyimsinin uotunun vaxtl-
vaxtnda tkili, idaretm, xsusil tchizat, sas v kmki materiallarn optimal

325
ehtiyatlandrlmasna kiln msrflrin aa salnmas n zruri informasiyalar
tmin etmy geni imkan yaradr.
Neft-manqayrma mssislrind myin intensivldirilmsinin idar
edilmsi mssisnin istehsalat proqramnn myyn edilmsind mhm rol
oynayan ii kateqoriyasnn saynn normativi haqda mlumat olmadan qeyri-
mmkndr.
Neft-manqayrma snayesi mssislri n normalarn sbblri v onlarn
tbbskarlarnn aadak nomenklaturasn tklif etmk olar.
Normalarn dyimsinin tklif ediln qruplamas texniki iqtisadi amillr
saslanr. Sbblrin ilnmsi zaman normalarn ninki yaxlamas hm d
istehsaln tkilinin pislmsi nticsind dyimsi nzr alnr.
Normalarn dyimsinin tklif ediln qruplamas texniki-iqtisadi amillr
saslanr. Sbblrin ilnmsi zaman normalarn ninki yaxlamas hm d
istehsaln tkilinin pislmsi nticsind dyimsi nzr alnmdr.
Tklif ediln tsnifat yeni texnika v texnologiyann ttbiqin dair
tdbirlrin yerin yetirilmsi zrind nzarti gclndirmy, vsaitlrin, mk
yalarnn, mk resurslarnn smrli istifadsinin tkilind norma v
normativlrin aa salnmasnda, xidmt v blrin yerin yetirdiklri ii
myyn v thlil etmy, resurs nvlri zr tkilati tdbirlr plannn yerin
yetirilm nticsini qiymtlndirmy rait yaradr.
Tsnifatda gstriln normalarn dyimsinin sbb v
tbbskarlarnn ifrlri, elc d dyimsi ba vern struktur blmlrin adlar,
resurslarn yerlri, sbblri, tbbskarlar v nvlri zr qeyd almaq v mumi-
ldirmk mqsdil siqnal sndind ks etdirilir.
Tklif ediln siqnal sndldirilmsi, normalarn dyimsin dair
xsusil mkhaqqnn dyimsini gstrn bildiridn v yeni texnikann,
texnologiyann, smrldirici tkliflrin v tkilati tdbirlrin ttbiqi n trtib
ediln aktdan ibartdir.
326
 Aktda xammaln, materialn mxaricini, mk normasnn 1 ton hesab il
(adam (saat) dyimsini gstrn mlumatlar ks etdirilir. Siqnal sndlrinin
gstricilri normann dyimsinin uotunu aparmaq n nzrd tutulan
cdvllrd v jurnallarda toplanr. Burada hr bir mhsul vahidin msrf normas,
onlarn qiymti, dyimnin nticsi v s. z ksini tapr.
Normalara eyni vaxda texnoloji v uot sndlrind aparlan dyiikliklr
texnoloji sndlrd dyidiriln, uot sistemind is vvlki normann qvvd
olmasn ifad edn normativ uotunun tkilind olan nqsanlar lv etmy imkan
yaradr ki, bu da knarlamalarn uota alnmayan sbblrindn biri hesab edilir.
Bizim fikrimizc, normann dyimsi ba verdikd, normativ msrflrin
hesablanmasn eyni vaxda aparmaqla dzli vermk daha mqsduyundur. Bu
zaman tcrbd qvvd olan normativ aktlara sasn normaya dyiiklik nvbti
ayn vvlind aparlmal, sonrak aylarda is bu dyiiklik normadan knarlama
kimi uota alnmaldr.
Bellikl, idaretmnin normativ sistemi, istehsala material v mk
msrflrinin mtrqqi metodunun-mt material ehtiyat normalarnn,
ehtiyatlarn, msrflrin, mhsul buraxlnn idar olunmasn tkil etmk
mqsdil onlarn nvlri zr normativ kalkulyasiyann metodlarnn ilnib
hazrlanmasn nzrd tutur.

* stehsala birbaa texnoloji msrflrin uotunun beynlxalq

standartlara uyunladrlmas
Snaye mhsulunun istehsalna texnoloji msrflrin strukturunda material
msrflri xeyli xsusi kiy malikdir ki, bu da material ehtiyatlarnn tdarknn
idar edilmsinin, onlarn sviyysi v istifadsi zrind nzartin aparlmasnn
hmiyytini artrr. Material msrflrinin qnatl istifad edilmsi btn struktur
blmlrin faliyytinin dqiq uotunun v thlilinin aparlmas raitind tmin
oluna bilr.

327
 Material msrflrinin aa salnmasna onlarn tchizi, saxlanmas,
istehsal texnologiyas elc d tdark, nql, saxlanma v istehlakn istehsal
prosesind istehsal, itki v tullantlarn aa salnmas hesabna nail olunur.
daretm uotu, balca olaraq tdark xidmtlrind xammaln qbulu,
tdark, saxlanmas v mhafiz edilmsi zr xrclr ciddi nzart tkil etmkl
material msrflrinin aa salnmas ; ehtiyatlarn vziyyti, onlarn vaxtl-vaxtnda
tamamlanmas; normadan artq, elc d lazm olmayan ehtiyatlarn qarsnn
alnmas; xammal v materiallarn istehlaknn istehsal prosesind effektli istifad
edilmsi; btn tchizat, mhafiz v istehsal prosesind material ehtiyatlarnn
mvcudluu v hrkti zrind byk texniki, tkilati v iqtisad ynml ilr
aparlmaldr.
Neft-manqayrma snayesi mssislrin istehsal n lazm olan
xammal v materiallar, onlar mayit edn mt-nqliyyat qaimsi il daxil olur.
Daxil olmu xammal v materiallar, hr eydn vvl, texniki keyfiyyt
laboratoriyasnda yoxlanlr. Bunun n hr bir daxil olmu partiya keyfiyyt
analizin clb edilir. Analizin nticsi xammal v materiallarn analizinin qeydiyyat
jurnalnda qeydiyyata alnr. Analizdn sonra xammal v materiallar ona msul olan
xs verilir v szgedn mliyyat keyfiyyt analizinin nticsi aktnda z ksini
tapr.
Keyfiyyt xarakteristikalar il daxil olmu xammallar haqda mlumatlar
tdark qiymtini v mhsul istehsalna xammal srfinin normativini myyn
etmk n dyrli informasiya hesab edilir.
Xammal v materiallarn al qiymti, cari ilin dvrndn, nvndn,
standartndan v lsndn asl olaraq frqlndirilir.
Al dyri xammal v materialn nvndn v myyn nvn tdark
qiymtindn formalar.
Tdark ediln xammal v materiallar qbul edn anbar mdiri onlar n
rsmiyyt salnan mdaxil-mxaric sndin (mt-nqliyyat qaimsin, limit-
328
zabor kartna, yaxud qaimy) sasn onlarn hrktinin uotunu aparr ki, bu da
tdark plannn yerin yetirilmsinin gediat haqda gndlik operativ hesabat trtib
etmy imkan yaradr.
Tdark ediln xammal v materiallar mumi mhasibatlqda nnvi
olaraq al dyril 201.7 Qiymtin dqiqldirilmsi tlb olunan tdark v ld
edilmi materiallar hesabnn debetin 431, 531 Malsatan v podratlara
uzun/qsamddtli kreditor borclar hesabnn kreditin yazlmaqla mdaxil edilir.
201.7 -li hesabda al dyrini v tdark zr btn xrclri daxil etmkl
tdark ediln xammal v materialn hqiqi maya dyri hesablanb myyn edilir.
daretm mhasibatlnda tdark edilmi xammal v materialn uot qiymti il
dyri szgedn hesabn kreditind yazlaraq 201 Material ehtiyatlar hesabnn
debetin yazlmaqla mdaxil edilir.
Tdark edilmi xammal v materiallarn maya dyri, al dyrindn,
mliyyat v mumtdark xrclrindn formalar.
Qeyd etdiyimiz kimi tdark edilmi xammal v materiallar bilavasit
201.7 -li subhesabn, onun tdark il bal, yni mliyyat v mumtdark
xrclri is qbul edilmi msrf maddlri zr mvafiq subhesablarn debetind
uota alnr. Bu zaman tcrbd qbul olunduu kimi smetadan knarlamann
uotunu cmldirm cdvlindn, yaxud ayr bir subhesabdan istifad etmkl
aparmaq olar. Mhz buna gr 208 Ehtiyatlarn dyrinin azalmasna gr
dzlilr hesabna aadak: 1-Materiallarn dyrind olan knarlama;
2mumtdark xrclri zr knarlama; 3Al dyrindki knarlama
subhesablar amaq zruridir.
Tdark edilmi materiallarn ay rzind uota alnm hqiqi maya
dyril uot (normativ) dyri arasndak knarlama qnat, yaxud artq xrcin
olmasn sbut edir ki, bu da tdark faliyytinin nticsini xarakteriz edir.

329
 Materiallarn uot (normativ) qiymti il dyrindn myyn faiz sviyysind
knarlama mbli istehsal msrflrin silinir, subhesablar zr debet, yaxud
kredit qalqlar is ayn axrnda uot qiymti zr materialn dyrin birldirilir.
Bellikl, anbarlarda olan materiallar balansda hqiqi maya dyri il gstrilir.
201.7 -li subhesab zr analitik uot mhsulun daxilolma mnblri, onun
trkibind is al dyri il xammallarn nvlri zr aparlr.
Neft-manqayrma snayesi mssislrini fasilsiz xammal v materiallarla
tmin etmk n zruri maddi baza, ii qvvsi v inzibati-idar heyti olan xsusi
tdark xidmti yaradlr.
mliyyat xrclri neft snayesi n zruri olan xammal v materiallarn
hcmindn v strukturundan asl olaraq nisbi mstqim, yni dyin xrclr hesab
edilir.
Bu msrflr: dama xrclri; tdarklrin mkhaqq; skikglm v
zay v sair maddlrd uota alnr.
Dama xrclrinin trkibin nqliyyat-tdarkat xrclri v onunla bal olan
digr xrclr daxil edilir.
Tdarklrin mkhaqq maddsind bilavasit manqayrma
zavodlar n tlb olunan xammal v materiallarn tdark il mul olan
iilrin mkhaqq uota alnr.
skikglm v zay maddsind skikglm il yana xammal v
materiallarn keyfiyytinin aa salnmasndan olan itkilr d gstrilir.
Sair mliyyat xrclri maddsind tdarkl laqdr ba vermi yuxarda
adlar kiln maddlrd olmayan xrclr ks etdirilir. Hr ayn axrnda mliyyat
xrclri 201.7 -li subhesabn kreditindn birbaa ayr-ayr tdark edilmi xammal
materiallarn maya dyrin daxil edilir. Bu mmkn olmadqda is btn tdarkn
ktlsin mtnasib olaraq bldrlr.
mumtdark xrclri aadak: inzibati-idaretm heytinin mkhaqq;
ezamiy v mhafiz xrclri; amortizasiya v tmirl birlikd kontorun tdark
330
mntqsinin v bazann saxlanmas xrclri; tchizat prosesini hyata keirmk
n dftrxana xrclri maddsind uota alnr.
Hr ay mumtdark xrclrinin silinmsi, tdark edilmi xammal v
material ktlsinin al dyrin, yaxud normal qaydada trtib edilmi, yni smetada
nzrd tutulmu mblin mtnasib olaraq bldrmk yolu il yerin yetirilir.
Smetadan knarlama 208 -li hesabn mvafiq subhesabnda saxlanlr v tdark
dvrnn axrnda 335.3 -li subhesaba silinir. lin sonunda bldrlmyn
mumtdark xrclrinin qal lav olaraq 202 -li hesabn Sair xrclr
maddsin silinir, artq kimi hesablanan mbl is bu hesabdan storno edilir.
Tdark xrclrinin ilin vvlindn formalamas il laqdar olaraq onun
201.7 -li hesaba toplanan mbli hr tdark dvrnd tdark edilmi xammal
v materiallarn maya dyrin daxil edilir.
Tdark edilmi xammal v materiallarn al dyrinin v ona dn tdark
xrclrinin uotu, onlarn tdark dvrnd 201.7 Qiymtin dqiqldirilmsi
tlb olunan tdark v ld edilmi materiallar subhesabnda aparlr. Uotun
mumildirilmi bu cr aparlma tcrbsi, yni tdark xrclrinin xammal v
materiallarn maya dyrin daxil edilm qaydas, tdark zaman onlarla proseslr
maya dyrinin aylq kalkulyasiyasnda v buna gr d kemi ayn tdark
faliyyti nticsind ks etdirilmdiyindn operativ uotun effektliyinin aa
salnmasna gtirib xarr. Tdark faliyytinin mhsulun maya dyrin tsir
nticsi tdark qurtardqdan sonra myyn edilir.
Bizim fikrimizc, tdark xrclrini tdarkn aparld dvrd hqiqi qiymtl
maya dyrin daxil etmk, birinci yarmild aparlan tdark xrclrini is ay
rzind normal smeta dyri il hqiqi tdark edilmi xammal v materiallara daxil
etmk daha mqsduyun olar. sas v kmki materiallarn tdarkn gldikd
is, onlarn uotunun mumi mhasibatlqda 201.7 Qiymtin dqiqldirilmsi
tlb olunan tdark v ld edilmi materiallar hesabnn debetin 431, 531
Malsatan v podratlara uzun/qsamddtli kreditor borclar hesabnn kreditin
331
yazl aparmaqla akseptldirilmi hesabnam zr aparmaq mqsduyun olar.
Materiallar hqiqi olaraq ona msuliyyt dayan xs (anbara) daxil olduqdan
sonra idaretm mhasibatlnda 201 Material ehtiyatlar hesabnn debetind
201.7 Qiymtin dqiqldirilmsi tlb olunan tdark v ld edilmi materiallar
subhesabnn kreditind ks etdirilir. Bu zaman 208 Ehtiyatlarn dyrinin
azalmasna gr dzlilr hesabnda alnm materiallarn hqiqi maya dyrinin
cari normativ qiymtindn knarlamas (3-c subhesab), nqliyyat - tdarkat
xrclri (1- ci subhesab) v maddi-texniki tchizat bsi v anbarn saxlanmas zr
xrclr (2-ci subhesab) uota alnr.
Tchizat bsinin v zavod anbarnn saxlanmas zr xrclr. Tcrbd
istifad olunan v yeni hesablar planna (1995-ci il) mvafiq olaraq szgedn
xrclr qeyd ediln hesabda uota alnmr v materialn maya dyrin daxil
edilmyrk mumtsrrfat xrclrinin trkibin daxil edilir v orada uota alnr.
Qeyd etmk yerin dr ki, bu xrclr materiallarn tdark v saxlanmas il bal
olduundan onlar tdarkat-anbar xrclrinin trkibind 201.4 Materiallarn
dyrindki knarlamalar subhesabnda uota almaq lazmdr.
Tdark xidmtinin ayrlmas zaman sas v kmki materiallarn tdark
zr xrclrin analitik uotunu aadak nomenklatura zr aparmaq mqsduyun
saylmaldr:
A. Al dyri
1. Aln dyri
B. Nqliyyat-tdarkat xrclri
1. Dmir yol tarifi
2. Avtomobil tarifi
3. Aviasiya tarifi
4. Yklm v boaltma xrclri
5. Sair xrclr

332
 B. Tchizat v mhafiz xrclri
1. Tchizat v anbar xrclrinin mkhaqq
2. Ezamiyy zr xrclr
3. Kontor v anbar tsrrfatnn saxlanmas, amortizasiyas v tmiri.
4. skikglm v itkilr
5. Sair xrclr
6. Xarici srmaylr: a) dniln; b) alnan.
Tdark v mhafiz zr xrclrin analitik uotunun tklif ediln qaydas
uotun informasiya imkanlarn yksltmy, xrclrin formalamasna nzarti
gclndirmy, informasiyann seilmsin lav vaxt srf etmdn uot mlumatna
sasn thlilin imkanlarn genilndirmy, maddi-texniki sahd kommersiya hesab
prinsipinin ttbiqi n lazmi imkann yaradlmasna geni rait yaradr.
Material resurslarnn idaretm uotunun digr mhm sahsi, dama v
mhafiz zr istifadni minimum tmin edn xammal v materiallarn daxil
olmasnn dvriliyini, qrafikl daxil olmasn, partiyann miqdarn myyn edn
ehtiyatlarn optimalladrlmas hesab edilir.
stehsalat-texnoloji xidmt, istifad olunan xammal v materiallarn, onlarn
miqdarnn, keyfiyytinin, istifad msalnn, srf normasnn siyahsn myyn edir.
Maliyy xidmti, xammal v material almaq n zruri olan vsaitin miqdarn,
material dyrlilrinin nvlri zr normativini, ehtiyatda olan vsaitin
passivlmsinin qarsn almaq mqsdil normaladrlm dvriyy vsaitinin
sviyysini myyn edir.
Maddi-texniki tchizat bsi, optimal miqdar tnzimlmk mqsdil
ehtiyatlarn mvcudluu zrind nzarti hyata keirir. Bunun n anbar uotu
kartnda ehtiyatn natural ifadd yuxar v aa hddini gstrmk zruridir. Bu
mlumatlara sasn maddi msul xs, qal ehtiyat normasndan aa, yaxud yuxar
olan materiallar zr operativ mlumat (aray) hazrlayr. Aray maddi-texniki

333
tchizat bsin tqdim olunur. Bu cr halda anbar uotu kart ninki uot registri
hm d ehtiyatlarn idar olunmas n informasiya mnbyi kimi istifad olunur.
Amerika mssislrind d szgedn mqsd materiallarn mssislrd
saxland yerd olan hr bir nomenklatur v ehtiyatn minimum qal haqda
mlumatlar yerln yarlklardan istifad edilmkl nail olunur. Real qaln
minimuma endirilmsi zaman, szgedn yarlk ehtiyatn tamamlanmas zruriliyi
haqda siqnal kimi mvafiq xidmt verilir.
Kartn kmyi il uotun tkili n ehtiyatn v zruri halda bildiri formas
ilyib hazrlamaq v ttbiq etmk zruridir. Bu zaman ehtiyat sviyysinin minimum,
yaxud maksimum artrlmas haqda mlumat vermk imkann tmin etmk lazmdr.
Xammal v materiallarn istehsalata buraxlnn uotunu aparmaq, informasiya
ld edilmsind mhm hmiyyt ksb edir.
Neft-manqayrma snayesi mssislri uotun aparlmas zaman nzr
alnmas zruri olan bir sra texnoloji v tkilati xsusiyytlr malikdir. Bu
xsusiyytlr, sasn mhsul istehsal n xammal v material buraxlan zaman
onun ninki miqdarn hm d keyfiyyt trfinin tyin edilmsini elc d xammal v
material buraxlnn xsusi resepturalara mvafiq yerin yetirilmsini gstrmk olar.
Xammal v materiallarn tdark mntqlrindn zavoda gndrilmsi qaim il
rsmildirilir.
Xammal tchizat bsi xammaln bilavasit yenidn emaln, yaxud xsusi
xammal sex meydanasna gndrilmsini tmin edir. Hr bir xammal partiyasnn
daxil olmas xsusi ki sndi il rsmildirilir. Nvb rzind daxil olmu btn
xammal v material n cki sndinin nmrsi gstriln qaim yazlr.
Xammal v materialn istehsalata buraxl limit-zabor kartnn, xammaln,
materialn, yarmfabrikatn uotu n zabor cdvlinin kmyi il uota alnr. Bu
zaman n mt-material dyrlilrinin uotu zr tlimatda, n d uotun normativ
metodunun ttbiqi zr metodik gstrid limit- zabor kartndan v zabor
sndlrindn istifad etmk haqda dqiq izahat yoxdur.

334
 Bel hal tcrbd xammal v materialn buraxlnda mxtlif mxaric
sndlrindn istifad edilmsin gtirib xarr. Qeyd edilnlrdn grndy kimi
hal-hazrda ttbiq ediln limit-zabor kartlarnda v zabor sndlrind mvcud olan
nqsanlardan biri, onlar sasnda keyfiyyt zrind nzartin aparlmasnn qeyri-
mmkn olmasdr. Buna gr limit-zabor kart il xammal v material buraxl
yaxud zabor vrqsinin aparlmas material msrflrinin miqdar v dyr ifadsi il
sviyysin birinci nvbd cismin (maddnin) yararllq mahiyytindn asl
olduundan vvlcdn nzartin aparlmasnda zn dorultmur.
Xrc normalarna riayt etmkl xammal msrflrin ciddi nzartin tkili
n hqiqi buraxlan xammalda yararllq faizinin bazis v hqiqi mahiyytini nzr
almaqla yenidn hesablanmasn aparmaq zruri saylmaldr. Bundan baqa, xammal
v materialn tyin olunmu normalara mvafiq olaraq istehsalata buraxlnn z,
hazrlanas man v avadanlqlara srf edilsi ayr - ayr komponentlrin normalar
zrind ciddi nzartin aparlmasn tsdiq edir, ondan uzaqlamaq szgedn
mhsullarn keyfiyytinin pislmsin, htta zay olmasna sbb ola bilr.
Neft-manqayrma snayesi mssislrind xammal v materiallarn
buraxln nvb, dekada, aylq tapra sasn cismin hqiqi yararllq vziyytini,
miqdarn v dyrini ks etdirmkl xsusi cdvld rsmiyyt salmaqla hyata
keirmk mqsduyundur.
Szgedn cdvld qeyd alnan mlumatlara sasn tyin edilmi normadan
knarlaman myyn etmkl ondak yararl cismin hqiqi buraxln yenidn
hesablamaq olar.
Qeyd ediln tklifin tcrbvi olaraq hyata keirilmsi, ninki xammaln
istifad normasndan knarlamann mumi sviyysi hm d yararl cismin
dyidirilmsi nticsind ba vern knarlama, yni texnikiiqtisadi amillrin tkili
il bal keyfiyyt gstricilri haqda lav operativ mlumat ld olunmasna da
imkan yaranr.

335
 Bazar iqtisadiyyat raitind materiallarn uotunun sas problemi bazar
konyunkturunu nzr almaqla xammal v materiallarn qiymtlndirilmsi, sas v
istiqamtverici problem saylr. Bazar raitind xammal v materiallarn qiymtlri
daima mxtlif amillrin tsiri il gah artr gah da azalr. Bu cr rait xammal v
materiallarn qiymtlndirilmsini v onlar zrind nzartin tkil edilmsini
tinldirir.
Bazar iqtisadiyyat lklrind material msrflrinin dyrinin dqiq myyn
edilmsini tmin etmk mqsdil cari uotda materiallarn qiymtinin mrkkb v
mktutumlu hesablamalarndan istifad edilir. Bu mqsdl qiymtlndirmnin
mxtlif nv v modifikasiyaya malik on metodu ttbiq edilir.
Bazar mnasibtlri raitind mssisnin mnft sviyysi ninki kollektivin
syindn hm d mhasibin hans metodoloji sulu semsindn, yni uot siyastinin
aparlmasndan asldr.
Cari uotda xammal v materiallarn qiymtlndirilmsinin bazar iqtisadiyyatl
lklrd v bunun sasnda bizim lkd d ttbiqi 1995-ci il hesablar plannda tklif
ediln birinci daxilolma - birinci buraxl v qeyri-sabit orta qiymt zr
qiymtlndirm geni yaylmdr.
Birinci metod FIFO metodu adlandrlmdr. Bu metodun mahiyyti mxtlif
qiymtlrl anbara mxtlif vaxtlarda daxil olmu xammal v materiallarn istehsalata
buraxl, onlarn daxil olduu qiymtl qiymtlndirilmsi il nticlnir.
kinci metod LIFO metodu adn almdr. Onun mahiyyti anbara axrnc daxil
olmu materallarn mhsul istehsalna buraxlnn birinci qiymtl yerin yetirilmsi,
sonra is axrncdan qabaqk dvrd daxl olmu materiallarn hmin dvrn qiymtil
silinmsindn ibartdir. Bu metod inflyasiya prosesinin ba vermsi, alnm
materallarn dyrinin daima artmas raitind ttbiq edilir. Bu metodun ttbiqi
zaman maya dyri ykslir v buna gr d mnft aa dr.
Tcrbd hr iki metod ayr-ayr material resurslar nvlri n ttbiq oluna
bilr. Bunun n son illr bazar iqtisadiyyatn yrnmk, thlil etmk v

336
proqnozladrmaq, sonra is bu v digr metodun ttbiqin dair qrar xarmaq
zruridir.
Materiallarn cari uotda qeyri-sabit qiymtl qiymtlndirilmsi zaman
material msrflrinin istehsalata silinmsindn qabaq, materialn qal v daxil
olmas nzr alnmaqla hr bir material vahidinin orta qiymtini myyn etmk
lazmdr.
Materiallarn normativ maya dyri il qiymtlndirm metodu zaman xammal
v materiallarn istehsalata buraxl vvlcdn myyn olunmu normativ maya
dyrin sasn yerin yetirilir. Bu zaman normadan knarlama ayr uota alnr.
Qrbd bu qiymtlndirm metodu Standartkos sistemi zr qiymtlndirm
metodu adn alm, lk tcrbsind is plan maya dyri zr uot metodu geni
istifad olunur.
Neft-manqayrma snayesi mssislrind mhsul istehsalnn texniki
xsusiyytindn asl olaraq xammal v materiallar istehsalata partiyalarla
buraxldndan bu sahd xammal v materiallarn normativ maya dyrini ilyib
hazrlamaqla birinci daxilolma-birinci buraxl (FIFO) qiymtlndirm metodunu,
yni uyunladrlm variant ttbiq etmk mqsduyundur.
Cari uotda materiallarn bu cr qiymtlndirilmsi v hqiqi maya dyrinin
normativdn knarlamasnn myyn edilmsi neft - manqayrma snayesi
mssislrind xammal v materiallarn tdark zr iin effektlilik sviyysi haqda
zruri operativ informasiya ld etmy rait yaradr.
Manqayrma snayesi mssislrind aparc olmayan digr sas v kmki
materiallara gldikd bu v digr tdark metodunun v qiymtlndirmnin ttbiqi
bazar konyunkturasndan asl olaraq tyin edilmlidir.
sas v kmki materiallarn tdark zaman msrflr onun nticsi
il mqayis edilmlidir. Mssislrd byk hcmd ehtiyatn toplanmas lav
msrflrin v itkilrin (xarabolmalarn) ml glmsin sbb ola bilr ki, bu da

337
son nticd mssisnin mnftinin azalmasna yaxud faliyytin zrrl baa
glmsin gtirib xarar.
nzibati-amirlik metodunun ttbiqi raitind balca v sas vzif ciddi
resurslar fondu yaratmaqla istehsalat maddi-istehsal resurslar il fasilsiz tmin
etmk olmudursa, mssisnin fasilsiz iini tmin etmk n mstqil tdark
sas gtrlmkl bazar mnasibtlri raitind bazardak qiymti nzr almaq
zruridir.
Buna gr materiallar uzun mddt vahid qiymtl tdark etmk, ksr
xammal v materiallar bazarn konyunkturasnn daha srfli qiymtl alnmasn
yaxud tdarkn aparld btn dvr rzind qiymtlr yenidn baxmaqla
mqavillri uzun mddt balamaq lazmdr.
Bu zaman materiallarn istehsalata buraxln tyin edilmi qiymtl hyata
keirmk zruridir. Lakin mssisnin marann v rentabelliyinin tmin
edilmsind qiymtin tsadfn manipulyasiyasndan knarlamaq mqsdil hm
xarici lklrd hm d Azrbaycan Respublikasnda mhasibat uotu haqda
qanunla btn hesabat dvr rzind qbul edilmi uot qiymtinin hmin dvr
daxilind dyidirmdn ttbiqini nzrd tutur.
Neft-manqayrma snayesi mssislrinin istehsalatna xammal v material
buraxl nvb, dekada v aylq taprqdan asl olaraq aylq yerin yetirilir.
Hqiqi material srfinin normadan knarlamas texniki v tkilati sbblrdn
ba ver bilr. Knarlamalar haqda uot, thlil v informasiyalar mumildirmk
mqsdil hr bir mssisd knarlamalarn sbb v tqsirkarlarnn tsnifatn
ilyib hazrlamaq lazmdr.
Burada xammal, material v yarmfabrikatlarn istifadsi normalarndan
knarlamann: avadanlqlarn texniki avadanl, elektrik enerjisi, buxar, suyun
olmamas, xammaln keyfiyytinin texnoloji dyimsi v digrlri hat edilir.
Material msrflrinin normadan knarlamasn xammal, sas v
kmki material msrflri zr myyn etmk zruridir.

338
 Neft-manqayrma snayesi mssislrinin sexlrind istehsaln tkili v
texnologiyas nzr alnmaqla v istehlak ediln materiallarn xarakterindn asl
olaraq knarlamalarn myyn edilmsinin mxtlif metodlar ttbiq edilir.
Material msrflri zr normadan knarlama normann dyimsi, istifad
olunan xammal v materialn vz edilmsi, qiymtin dyidirilmsi, texnologiyann
pozulmas il laqdar ola bilr. Onlar siqnal (xbrdarlq) sndlm ttbiq
etmkl inventar, hesablama v partiya metodlar vasitsil myyn edilir.
Siqnal sndlm metodundan istifad ediln zaman vzedilm
nticsind normadan knarlamann miqdar v mbli n qrmz zolaql siqnal
snd-tlbnam rsmiyyt salmaq lazmdr. Bu sndd lav istifad olunan
xammal v material xrcinin miqdar v dyri, buraxlan mhsulun ad v hcmi
knarlama nzr alnmaqla mhsul vahidin istifad olunan xammal v material
srfi, vz etmy, yaxud lav buraxla dair icaz haqda mlumatlar qeyd olunur.
Mhsulun zay edilmsi nticsind elc d istehsal prosesind sbblr
gstrilmkl onlarn baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri zr normadan
knarlamas n xsusi formal iki surtdn ibart akt trtib etmk lazmdr.
Zay v istehsalat itkilri il bal olan xammal v material msrflrinin
normadan knarlamasn onlarn baverm yeri, ml glmsinin sbb v
tqsirkarlar nqteyi - nzrindn mumildirmk v thlil etmk zruridir. Bu cr
informasiya istehsaln texnologiyas v tkilini tkmilldirmk sasnda onlardan
uzaqlamaa imkan vern saslandrlm idaretm qrar qbul etmy rait
yaradar.
Neft - manqayrma snayesinin sah v sexlrin xarakterik olan fasilsiz
istehsal prosesi xammal v materiallarn normadan knarlamas, inventar metodu il
istehsal prosesind deyil, nvb qurtaran kimi myyn edilir. Bu zaman hqiqi
xammal v material srfi hqiqi buraxln normativi il mqayis edilir.

339
 Xammal v materiallarn hqiqi srfi ilk olaraq stgl mdaxil, xlsn son
qalq formulas il myyn edilir. Hqiqi xrcin szgedn metodla myyn
edilmsi bitmmi istehsal olmayan manqayrma snayesind zn doruldur.
Szgedn sahd qeyd ediln metod z hesablamasnn sadliyin gr geni
yaylmdr. Lakin bu metodla knarlamann myyn edilmsi operativ deyil,
ancaq hesabat dvr qurtardqdan (bu dvr kvartal v illik mlumatlar hat edir),
istifad olunmayan xammal v materiallarn qalnn inventarizasiyasn
apardqdan, yni dyri haqda informasiya z hmiyytini itirdikdn sonra yerin
yetirilir.
Myyn edilmi knarlama, hqiqi buraxlm mhsula materal srfi
normativin mtnasib olaraq mmulatlar arasnda bldrlr. Uotun bu cr
qurulmas zaman istehsalatda vz edilmdn v zayn buraxlmasndan baqa
materiallarn istifadsind, mumiyytl, kvartaln, yaxud ilin axrna qdr he bir
knarlama myyn edilmmidir. Bundan baqa, qvvd olan uot - qaydas hr
hans material partiyasnn istifadsind, hr hans mhsulun, yaxud taprn yerin
yetirilmsind ba ver bilck knarlaman myyn etmy imkan vermir.
Bununla birlikd knarlama nomenklatura nmrlri v material qruplar zr deyil,
hesabat dvr rzind mmulatlar, ilr, yaxud xidmtlr zr bir df xarlr.
Mcmuu knarlama myyn ediln bu cr sadldirilmi uotun
nticsi ancaq son nticni gstrir v o qarlql vz olunan ox frdi msbt v
mnfi knarlamalar xarakteriz ed bilmir. Knarlamalarn ox hisssi xammal v
materiallarn qalqlarnn trkibinin inventarizasiyalar arasnda z hmiyytini
itirir. B cr hal istehsaln operativ idaretm sviyysini, knarlamann msbt v
mnfi chtlrinin effektliliyini aa salr.
Ttbiq edilmi, hyata keiriln inventar metodu normadan knarlama
haqda informasiyann sex zr mumilikd deyil, sahlr, briqadalar, i yerlri zr
v kvartal, yaxud il kedikdn sonra deyil, myyn olunmu knarlamann
informasiya dyri hl itirilmmi v onun vasitsil bilavasit istehsalatn
340
gediatna tsir etmk mmkn olan daha operativ (nvb rzind) verilmsini tmin
etmlidir.
Hqiqi msrflr kitab mlumatlar zr deyil, inventarizasiya mlumatlarna
saslanmaqla myyn edilmlidir. Bu cr halda bizim fikrimizc, istehsalatda
materialn istifadsi zrind nzartin aparlmasnda inventar metodunun
operativliyi ykslir.
Tyin olunmu normalarn trkibind dyiiklik aparmaqla xammal v
materiallarn istifadsinin normadan knarlamas hesablama, yni knarlama
hqiqi norma zr hesablanan xrclri texnoloji normativl mqayis etmk yolu il
myyn edilir.
Qeyd edildiyi kimi neft - manqayrma snayesi mssislrind xammal v
materiallarn istehsalata buraxl, bir qayda olaraq, nvb, dekada v aylq
tlbatdan asl olaraq partiyalarla yerin yetirilir. Buna gr xammal v
materiallardan istifadnin normativdn knarlamas hqiqi ktlni, hqiqi
buraxlm mmulatn miqdar il mqayis edib, srf normasna vurmaqla xammal
v materiallar partiyas tam istifad olunub qurtardqdan sonra myyn edilir.
Xammal v material partiyas istifad olunub qurtarmayan hallarda onun istifad
olunmayb qalan hisssi inventarladrlr v aktla digr nvby verilir.
Xammal v materiallarn istifad sviyysi zrind nzart etmk n mnfi
hallarn sbblri v onlarn lv edilmsin dair qbul edilmi idaretm qrarnn
sbblrini thlil etmk, lverili knarlamalar istehsal prosesin thkim etmk
mqsdil sadalanan hallar xammal v materiallarn xrc normasndan knarlamas
haqda sbb v tqsirkarlar gstriln mlumatlar znd ks etdirn mvafiq
sndlrl rsmiyyt salmaq lazmdr.
Rsmiyyt salnan sndlrd xammal v materiallarn istifad sviyysi
zrind nzart etmk n mnfi hallarn sbblri v onlarn lv edilmsin
dair qbul edilmi idaretm qrarlarnn sbblri gstrilmlidir.

341
 Manqayrma snayesi n lazm olan xammal v materiallarn dyrind
qiymt zr knarlama, byk xsusi kiy malik olduundan tdark edilmi
szgedn qiymtlilrin dyrindki mliyyat v mumtdarkat xrclrinin
vvlcdn bldrlmsini nzr almaqla ml gln knarlama haqda da
mlumat (raportu) rsmiyyt salmaq zruridir.
Knarlamalar haqda rsmiyt salnm sndin mlumatlar zr xammal v
materiallar zr knarlamalarn uotunu znd ks etdirn cmldirm cdvli
aparmaq zruridir. Bu cdvl myyn ediln knarlamalar mumildirmy,
onun dinamikasn tyin etmy, sbb v tqsirkarlar nqteyi-nzrindn ba vern
meyllri yrnmy, elc d saslandrlm idaretm qrar qbul etmy rait
yaradr. Szgedn mlumatlara sasn material msrflrinin hqiqi maya dyrinin
hesablanmas trtib edilir v onlarn maliyy nticsin tsiri proqnozladrlr.
Ayr-ayr mhsul nvlrinin maya dyrinin hesablanmas zaman xammal v
materiallarn dyri hqiqi maya dyrin, z istehsalnn yarmfabrikatlar is
istehsal maya dyrin daxil edilir.
stifad olunmu texnoloji yanacaq, enerji, buxar, su v digr bunlara bnzr
xrclrin dyri mhsullarn maya dyrin birbaa daxil edilir, tyinatn myyn
etmk qeyri - mmkn olanlar is normativ xrclr mtnasib olaraq bldrlr.
daretm uotunun n mhm v htta n mrkkb v mktutumlu
sahlrindn biri d dqiqlik v operativ mlumatlarn ld edilmsini tlb edn
mk v mkhaqqnn uotu hesab edilir.
vaxtnn, hasilatn v myin dniinin uotunun tkilind texnoloji-tkilati
xsusiyytlr v istehsaln nv mhm rol oynayr. Bu zaman uotun sas vzifsi
mk kollektivinin myinin dnilmsi n lazm olan vsaiti qazanc tmin
etmkdn, kollektivd onlarn faliyytinin son nticsindn birbaa asl olan
mkhaqq fondunu formaladrmaqdan, mk mhsuldarlnn yksldilmsin
imkan yaradan mtrqqi formalarn v sistemin geni ttbiqin sy gstrmkdn,
operativ uotun v statistik mumildirmnin obyekti hesab ediln ii say,

342
pekar v ixtisas trkibi nzr alnmaqla mkhaqq fondunun istifadsi zrind
nzarti hyata keirmkdn ibartdir.
ilrin mk potensalnn, onlarn istehsal prosesind z funksiyalarn yerin
yetirmk qabiliyytinin, mk resurslarndan smrli istifad sviyysi v onun
istehsaln rentabelliyi il laqsinin uotunu, nzartin v thlilin aparlmasn gnn
tlblri sviyysind qurmaq n uot v mk resurslarnn
qiymtlndirilmsind tdqiqata ehtiyac olan problemlr ml gtirir.
mk resurslarnn qiymtlndirilmsinin zruriliyi haqda iqtisadlar
vahid fikird olmu, lakin sosializmd ii qvvsinin mt olmamas, qiymt-
lndirmy bax bir qdr tdqiq etmyi tlb edir. Mhasibat uotu zr
mtxssislr arasnda mk resurslarnn maddi v maliyy resurslar kimi
mhasibat uotunun obyekti olmas mslsini nzrdn keirnlr d olmu v buna
gr bu resurslarn da pulla qiymtlndirilmsi zrurt evrilmlidir.
mk resurslarnn pulla qiymtlndirilmsini ifad etmk n iinin
myinin kmiyyt v keyfiyytin mvafiq tkrar istehsal prosesind qoyduu
mk, onun haqq kimi ifad olunduundan mkhaqqn mk resurslarnn
dyrindn asl olaraq hesablama, elc d myin dnilmsind iinin ixtisas
(thsil) sviyysi d sas hesab edildiyindn mumi v xsusi thsil elc d
ixtisas artrmaa kiln btn xrclrdn asl olaraq qiymtlndirm aparmaq
tklif olunur.
Xarici tcrbnin thlili v bir sra iqtisadlarn tklifini mumildirn
S.A.Stukov mumi v xsusi thsil kiln msrflrdn asl olaraq mk
resurslarnn dyr qiymtlndirilmsinin zruriliyi haqda znn baxna uyun
fikr glmi v mk resurslarnn dyrinin balansarxas hesabda uota alma v
onu mssisnin pasportunda ks etdirmyi tklif etmidir.
Bu cr halda iqtisadlar mk resuprslarnn mumilikd cmiyyt miqyasnda
qiymtlndirilmsini nzrd tuturlar.

343
 Bazar iqtisadiyyat raitind hr bir mssis mk resurslarnn tkrar
istehsalna kdiyi xsusi msrflr haqda da mlumat ld etmlidir.
Bazar mnasibtlrin ken qdr kadr hazrlna mssis czi xrc
kirdis hal-hazrda bu mqsd klli miqdarda vsait srf edir ki, bu da onlarn
mvafiq qaydada uotunun, nzartinin v thlilinin aparlmasn tlb edir.
Ykskixtisasl mtxssislrin (fhllrin, qulluqularn, rhbrlrin)
hazrlanmasnn onlarn ixtisasnn artrlmasnn ney baa glmsini mssisnin
bilmsi zruridir.
Btn iilrin hazrlanmasna, yrdilmsin, ixtisasnn artrlmasna kiln
xrclr thsilin kateqoriyalar nzr alnmaqla maliyylm mnblri zr
blnmsini tmin etmk mqsdil he bir sas olmadan mssis n mumi
hesab edilir. Burada qeyd etmk yerin dr ki, ayr-ayr mtxssislrin
hazrlanmas v ixtisasnn artrlmasna kiln msrflr mxtlif ola bilr. Bundan
baqa, mvcud tcrbd szgedn xrclr oxsayl maddlrd splnmi v
mtxssislrin hazrlanmas v ixtisasnn artrlmasna kiln xrclrin mumi
mblini tyin etmy imkan vermir.
qtisadi chtdn inkiaf etmi xarici lklrin tcrubsinin yrnilmsi gstrir
ki, bu lklrd d mk resurslarnn qiymtlndirilmsind vahid fikir yoxdur. Bu
lklrd mk resurslar iinin firmada orta i mddti dvrndn, idn xana
qdr (tqad gedn, idn xana v i.a. qdr) ald mkhaqq mblin;
thsil ald dvrd kiln btn msrflr; firmann hesabna iilrin
toplanmasna, onlarn bu v digr mlumatlarla tan olunmasna, yrdilmsn
kiln msrflr gr qiymtlndirilir.
Miiqan Universitetinin kmyi il R.C. Bern firmasnda iilrin, saxlanma
dyrinin, ixtisas sviyysini artrma, i tcrbsini mnimsmkl ona uyunlama
xrclrini daxil etmkl msrflrin smetasnn trtib olunmasn v onun uotunun
aparlmasn diqqtlayiq hesab etmk olar. Bu msrflr kapital qoyuluu kimi
nzrdn keirilmi v iinin i daxil olmasndan hesablanmaqla 10 il rzind

344
amortizasiya hesablayb istehsal msrflrin aid etmkl hmiyytsiz aktivlr kimi
balansa qbul edilmidir.
inin vaxtndan vvl idn xmas, dyrin amortizasiya olunmayan
hisssinin mbli qdr firmann zrrini ifad edir. Normativl mqayisd iinin
davaml ilmsi firmann xalis mnfti hesab edilir. Uotun bu cr qaydada
aparlmasn lk tcrbsind d qbul etmk olar. Lakin, bizim fikrimizc, mk
resurslarn ali mktblrd thsil, ixtisasartrmaya, istehsalat v diplomqaba
tcrby, texniki thlksizliyin yrdilmsin v i.a. aparlmasna kiln
msrflr mblind qiymtlndirmk daha mqsduyun olar.
Aparlm msrflri sonradan normal-smetaya mvafiq 721 nzibati
xrclr hesabnn debetin yazb maya dyrin silmkl 101 Qeyri - maddi
aktivlr hesabnn debetind ks etdirmk lazmdr.
mk resurslarnn idar edilmsind myin normaladrlmas mhm
rol oynayr. Lakin qeyd edk ki, norma v normaladrmann vziyyti
tkmilldirmdn xeyli uzaqdr.
myin dnilmsinin brabrldirici konsepsiyas raitind onun
normaladrlmas v uotunda olan nqsanlar orta mkhaqq sviyysinin norma
il uyunladrlmas nticsi il laqdar olmudur. Btn bunlar mk
mhsuldarlnn yksldilmsi il mqayisd mkhaqqnn yksk srtl
artmasna sbb olmudur. Bunu mssis rhbrlrinin iilrin mkhaqqnn
uotu, knarlamann v normann dyimsinin mlumatlarna sasn kskin
normalar mexanizmi vasitsil deyil, ld ediln glirin bldrlmsin almas
il laqlndirmk olar.
nzibati-amirlik sisteminin btn bu nqsanlar hr bir mssisdn,
struktur blmdn, onun iilrindn effektli i tlb edn bazar mnasibtlri
raitind kkndn yenidn baxma tlb edir.
Keyfiyytin qiymtlndirilmsi (yeni tyin olunmas, yenidn baxlmas,
dyidirilmsi) mqsdil normann sistemldirilmsin, onlarn
345
inventarizasiyasnn aparlmasna, normativlr, onlarn baverm yerlri, sbb v
tqsirkarlar nqteyi - nzrindn knarlamasna sasn hr bir mssisnin mk
resurslarnn idar edilmsini tkil etmk v onu ttbiq etmy balamaq lazmdr.
mk resurslarnn istifadsi zr iin drcsin uyun olmayan ii
drcsinin, orta sviyyd dniin, texnoloji prosesd nzrd tutulmayan lav
mliyyatn saslandrlmam normalarnn elc d, avadanln tkmil olmamas
v onlarn istifadsi il bal nqsanlar haqda informasiya vern normadan
knarlamann mumildirilmsini, uotunu, thlilini v nzartini aparmaq n
knarlamann sbb v gnahkarlarn tsnifldirmk zruridir.
Masir raitd i vaxtndan smrli istifady nail olunmasnn uotunu
aparmaq n ciddi v aktual hmiyyt malikdir. Bu vzifnin praktiki olaraq yerin
yetirilmsi Neft-manqayrma snayesi mssislrind metodoloji saslar hl
hazrlanmayan mhsul nvlri zr ilnilmi vaxtn uotunun tkilindn birbaa
asldr.
Neft-manqayrma snayesi mssislrinin tkilati-texnoloji xsusiyyti,
ona myin tkilinin briqada formasna kemsin imkan yaradr v bu baxmdan
szgedn sahd myin qeyd ediln formada tkilind iilrin 60-70% hat
olunmudur. Bunun n briqada podratna keid n ox byk ilr aparlmdr.
Bununla laqdar olaraq briqada podratna keid uot qarsnda yeni vziflr
qoyur. Burada ilk nvbd ayr-ayr blmlrin idar olunmas n zruri
informasiyalarn ld edilmsi tlb olunur.
Neft-manqayrma snayesi mssislrind hasilat haqda mlumat bilavasit
nvb zr istehsalat hesabatnda, uot is iin yerin yetirilmsi v mk
msrflrinin uotu cdvlind ks etdirilir.
mkhaqqnn briqada zvlri arasnda bldrlmsi qaydas haqda veriln
tklif onlarn ildiyi vaxt v tarif stavkas il yana hr briqada zvnn son
nticy qoyduu myin uotunu hat edir. Bu halda myin qoyuluu myyn
ediln zaman bir halda briqadann i gr v tarif zr qazanc, lav qazanc v

346
mkafat, digr halda ancaq mkafat, lav qazanca is mkd itirak msal
sviyysin dzli vermkl hesablamaya v bldrmy qbul edilir. Sonradan
bu uotu sadldirmkl briqadann mumi qazanc mbli (mkhaqq + mkafat)
ixtisas v ilnilmi vaxt nzr alnmadan -dn asl olaraq bldrlrd. Son
nticd btn bunlar iin formal v brabrilik xarakter malik olmasna gtirib
xarmd.
mkhaqqnn istehsaln son nticsind hvslndirici rolunu yksltmk n
aadak variantnn ttbiq edilmsi daha mqsduyundur.
Neft - manqayrma snayesi mssislrind hasilatn hcmini uota alan
briqadalarda myin dnilmsini, ixtisasdan v ilnmi vaxtdan asl olaraq
myyn etmk, lav qazanc v mkafat is sviyysin uyun bldrmk
lazmdr.
myin dnilmsinin vaxta gr formas stnlk tkil edn briqadalarda
nzr alnmaqlda ancaq mkafat bldrmk daha mqsduyundur.
Bununla birlikd bu v digr hallarda daha yksk nticlr ld olunmasnda
tqsirkar v bunun n zruri imkanlardan istifad etmyn briqadalarda, ld
ediln nticd onlarn pay nzr alnmaqla xsusi msal ttbiq etmk zruri
saylmaldr.
formaladrmas zaman istehsal daxili tsrrfat hesabna dair qvvd
olan normativ snd mvafiq olaraq frdi msaln trkibi v ttbiqi qaydas
myyn edilir. Nticd istehsal taprnn yerin yetirilmsinin pozulmasna gr
briqada mkafatdan mhrum ola, yaxud onu az miqdarda ala bilr.
Yerd qalan mkafat mblinin bldrlmsi adi qaydada yerin yetirilir. Bu
cr halda mk mhsuldarlnn v mhsul keyfiyytinin yksldilmsin maddi v
mnvi amillrin tsirinin effektli imkanlarndan istifad edilmlidir.
vaxtndan artq i, iinin drcsinin i drcsin uyun olmamasna, bazar
gnlrindki i, briqadaya rhbrliy v s. gr aparlan dniin, tyin edilmi
texnoloji prosesdn uzaqlamaqla normadan knarlamasnn dnii n xsusi

347
snd yni, naryad, bodayanma n tsnifata mvafiq olaraq, xsusi bodayanma
haqda vrq rsmiyyt salmaq zruridir. Bundan baqa, hasilatn uotunu aparan
briqadada btn normaladrlm mkhaqq mblini, hazrlanm mhsulun
hqiqi hcmi il mqayis etmkl ml gln knarlaman myyn etmk zruri
saylmaldr.
myin vaxta gr dniini ttbiq edn briqadalarda mkhaqq zr
normadan knarlama onun baverm yeri zr myyn edilmlidir. Bu zaman
norma zr hesablamada myin dnilsi mblini (i yerlri, tat zr), hqiqi
hesablanm v onlarn sbb v tqsirkarlar zr knarlamalarn gstrmk
lazmdr. Bunun n myin dnilmsi zr normadan knarlamaya dair
hesablama trtib olunmaldr.
Bu cr qaydada mkhaqq zr myyn edilmi knarlaman
mumildirmk, thlil etmk v onun nticsin mvafiq tdbir grmk n
rhbrliy tqdim olunmaldr. Bu mqsdl sbb v tqsirkarlar, msuliyyt
mrkzlri zr artan yekunla baverm yerlri gstrilmkl ilk sndlr v
hesablamaya sasn knarlamalar haqda icmal cdvl trtib edilmlidir.
Artan yekunla myin dnii zr knarlama v normann z
gstricilrin sasn nvb, dekada v ay rzind hqiqi msrflri myyn etmk
mqsduyundur. Bu, hqiqi maya dyrinin myyn olunmasn v onun
zrind nzartin aparlmasn, ayr-ayr mhsul istehsalndan gzlniln
rentabelliyin proqnozladrlmasn, mk resurslarnn istifadsi il bal olan
amillrin tsiri il maya dyrinin bahalama sbblrinin qiymtlndirilmsini
hyata keirmk n zruridir.
gr uota alnan mkhaqq xrcinin normadan knarlamas n
hmin knarlamann sonradan birbaa bu v ya digr mhsula aid edilmsi tklif
olunur. Konkret mhsul nvn aid etmk mmkn olmayan vaxta gr mkhaqq
zr myyn edilmi v uota alnm knarlama mkhaqq normasna mtnasib
olaraq mmulatlar arasnda bldrlmlidir.
348
 Norma daxilind material v mk msrflrinin, normadan knarlama
v onlarn dyidirilmsinin uotu zr formaladrlan tklif hr bir struktur blm
zr mstqim xrclr nqteyi - nzrindn mhdudladrlm maya dyrini
operativ qaydada (nvb, dekada rzind) hesablamaa imkan yaradr. Bu, hqiqi
xrcin normadan artq olmas hr eydn vvl aparlan mumildirmnin
gstrdiyi kimi szgedn msrf zr olduundan ox byk tcrbvi hmiyyt
malikdir.

* stehsalata xidmt v idarem xrclrinin uotunun beynlxalq

standartlara uyun qurulmas

stehsala xidmt zr xrclr avadanlqlarn saxlanmas, istismar v is-tehsaln

idar edilmsi zr xrclr aid edilir. Bu xrclr n onlarn ayr-ayr mhsullar
arasnda dolay yolla bldrlmsi, hminin onlarn baverm vaxtna gr
mhsulun hazrland dvrl uyun glmmsi hm d istehsaln idaredilmsin
xidmt gstrilmsi il laqdar olaraq mumi hesab edilir.
Lakin ttbiq ediln maddlrin nomenklaturas xrclrin tyinat v
iqtisadi mzmununa gr mxtlifdir. Bu cr qruplama xrclrin funksional xidmt
v blr elc d idaretmnin payna dn hisssini istehsalat blmlri,
briqadalar, sahlri zr formalamasn nzrd tutmadndan baza
bldrlmsinin brabr aslln tmin etmir.
Funksional xidmtlrin, istehsalat blmlrinin, briqadalarn v sahlrin daxili
kommersiya hesabna keirilmsi onlarn xrclrinin nomenklaturasnn myyn
edilmsi n lav iin aparlmasn tlb edir. Mhz bununla laqdar olaraq qeyd
edk ki, mxtlif mlkiyyt formalarnn inkiaf raitind struktur blmlrd v
daxili kommersiya hesabnn idar edilmsind ttbiq ediln szgedn qruplama
masir tlbata cavab vermir.

349
 El bu sbbdn istehsalata xidmt v onun idar edilmsi zr xrclrin
maddlrinin nomenklaturasnn tkmilldirilmsin v onlarn trkibin yenidn
baxlmasna dair iqtisadi dbiyyatlarda oxlu sayda tkliflr vardr. Bu tkliflrd
xrclrin mhsulun istehsal maya dyrin daxil edil biln be maddd: Man v
avadanlqlarn saxlanmas v istismar xrclri, mumsex, mumzavod xrclri,
stehsalat birliklrinin idar edilmsi v xidmt zr xrclr, Qeyri-mhsuldar
xrclr v itkilr birldirilmsi mslht grlr.
Grndy kimi, istehsala xidmt v onun idar edilmsi zr tklif ediln xrclr
nomenklaturas qvvd olan nomenklaturadan frqlnir v istehsalat birliklrinin idar
edilmsi v ona xidmt gstrilmsi zr msrflr haqda informasiyalarn
mumildirilmsin v sadldirilmsin ynldilir.
Bunlardan baqa, szgedn xrc maddlrinin aadak qruplar:
Avadanlqlarn istismar zr xrclr, sas fondlarn saxlanmas zr xrclr,
Tbiti mhafiz tdbirlri zr xrclr, Mssisnin sosial inkiaf zr xrclr
zr aparlmas da tklif olunur.
Szgedn qruplama xrclrin tyinatna saslanr v onlarn
detalladrlmasn xarakteriz edir ki, bu da hr bir maddnin analitik uotda ks
etdirilmsin rait yaradr. Bununla birlikd formaladrlan qeyd ediln tklif,
kalkulyasiya maddlrinin artmasna v hr bir maddd msrfin trkibi
pozulmaqla maya dyrinin quruluunun mrkkblmsin sbb olur. Bundan
baqa, tklif ediln nomenklaturda norma v uot metodu, normann dyimsi v
ondan knarlamann uotu metodu, onlarn bldrlmsi sulu ilnib ttbiq
edilmk n tvsiy verilmmidir.
Mhz bununla laqdar olaraq, bizim fikrimizc, kalkulyasiyann
mrkkblmsinin qarsn ala biln digr sul v qayda ilyib hazrlamaq olar.
Bu mqsdl istehsala xidmt v onun idar edilmsi zr xrclrin detalladrlma
v bldrlmsinin maya dyrini ayr-ayr maddlr ayrmaqla sintetik uotun
mlumatlarna sasn deyil, hmin sintetik uotun mlumatlarn aqlayan analitik
uot mlumatlarna sasn aparmaq mqsduyun olar. Mslnin bu cr hllinin
effektliyi iqtisadi chtdn inkiaf etmi xarici lklrin tcrbsi il tsdiq olunur.

350
 stehsala xidmt v idaretm zr xrclr mumi istehsal xrclrinin trkibind
hmiyytli xsusi kiy malik olduundan onun btn istiqamtlr zr tdqiq
edilmsi diqqt mrkzind olmaldr. Bu baxmdan ilk nvbd onlarn baverm
yerlri v msuliyyt mrkzlri zr uotuna nzr yetirmk mqsduyun
saylmaldr. Mhz bu sbbdn qarya qoyulan mqsd nail olmaq mqsdil
istehsalata xidmt v idaretm xrclrini aadak nomenklatur zr qrupladrmaq
tklif olunur (cdvl 13.3).
Cdvl 13.3
Baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri zr istehsala xidmt v
idaretm xrclrinin qruplamas
Xrclr Baverm yerlri v msuliyyt mrkzlri
1. Avadanlqlarn saxlanmas v istismar xrclri 1. yerlri
2. Sah (briqada)
3. Sex
4. Yanacaq v yalama, srtg materiallar bsi
2. Nqliyyat vasitlrinin saxlanmas v istismar xrclri 1. yerlri
2. Sah (briqada)
3. Sex
4. Yanacaq v yalama, srtg materiallar bsi
3. sas vsaitlrin saxlanmas v istismar xrclri. 1. Sah (briqada)
2. Sex
3. nzibati idar heyti hisssi
4. sas vsaitlrin amortizasiyas 1. yeri
2. Sah (briqada)
3. Sex
4. daretm mhasibatl
5. daretm zr xrclr 1. Sahlr (briqadalar)
2. Sexlr, xidmtlr
3. Mssislr
4. Mssis mdiriyyti
6. mumtsrrfat xrclri 1. Sah (briqada)
2. Sexlr, xidmtlr
3. Mssislr
4. Mssis mdiriyyti
7. Qeyri mhsuldar xrclr v itkilr 1. yeri
2. Sahlr (briqadalar)
3. Sexlr, xidmtlr
4. Mssislr
5. Blm rhbrlri
8. Tbiti mhafizsi tdbirlri zr xrclr 1. yeri
2. Sahlr (briqadalar)

351
 3. Sexlr
4. Mdiriyyt
9. Kollektivin sosial inkiaf zr xrclr 1. Sahlr (briqadalar)
2. Sexlr, xidmtlr
3. Mssislr
4. Mdiriyyt

stehsala xidmt v idaretm xrclrini istehsalat blmlri v mhsul nvlri

arasnda aadak bazaya mtnasib olaraq bldrmk zruridir (cdvl 13.4).
Cdvl 13.4
stehsalata xidmt v idaretm xrclrinin maddlri v bazalar
Maddlr Struktur blmlri zr Mhsul nvlri zr
1.Avadanlqlarn saxlanmas v 1.Man - saat
istismar xrclri 2.Adam - saat
3.Mhsul hcmi
2.Nqliyyat vasitlrinin Xidmtin planladrlan 1.Ton-km.
saxlanmas v istismar xrclri istehlakna mtnasib olaraq 2.Smeta
3.sas vsaitlrin saxlanmas Tutulan sahy mtnasib 1.Aktivlik nzr alnmaqla
v istismar xrclri olaraq smetaya gr
4.sas vsaitlrin amortizasi- Birbaa daxiletm 1.Man-saat
yas 2.Adam-saat
3.Mhsul hcmi
5.daretm zr xrclr Heytin sayna gr 1.Tsdiq olunmu smetaya
2.evik smetaya
6.mumtsrrfat xrclri Msrf smetasna mt-nasib 1.Tsdiq olunmu smetaya
olaraq 2.evik smetaya
7.Qeyri - mhsuldar xrclr Birbaa daxiletm 1.Birbaa daxiletm
8.Tbiti mhafiz tdbirlri Msrf smetasna mtna-sib 1.Smetaya gr
zr xrclr olaraq
9.Kollektivin sosial inkiaf Msrf smetasna mtnasib 1.Smetaya gr
zr xrclr olaraq
Nqliyyat vasitlrinin saxlanmas v istismar xrclri maddsind nqliyyat
vasitlrinin mlak sortas, istismar, yni texniki xidmt gstrilmsi, yanacaq-
srtg materiallar, in, mk haqq v inin amortizasiyas, tmir v i.a. zr
xrclrin uotu aparlmaldr. Bu madd mt material dyrlilrinin hm z xsusi
hm d clb edilmi nqliyyat vasitsi il mssis daxilind danmas il bal
xrclr d uota alnmaldr. Nqliyyat vasitlrinin saxlanmas v istismar xrclri,
planladrlm xidmtin smeta sviyysindn asl olaraq baverm yerlri zr
bldrlmlidir. Szgedn smeta ykn danma msafsindn v hcmindn,
352
hminin istehsalat proqramndan asl olaraq hesablanb trtib olunmaldr. Uot
v bldrm texnikas, avadanlqlarn saxlanmas v istismar xrclrind olduu
kimi yerin yetirilmlidir.
sas vsaitlrin saxlanmas v istismar xrclri maddsind mlak
sortas, binann iqlandrlmas, hm mumistehsalat hm d mumtsrrfat
tyinatl vasitlrin, trc qurularn, inventarlarn, elc d onlarn tmiri zr
xrclri uota almaq lazmdr. Sadalanan xrclr sexlr v mssis zr btvlkd
normaladrlmal v uota alnmaldr. sas vsaitlrin saxlanmas v istismar
xrclri idaretmnin btn iyerarxiya sviyyli xrclrinin normaladrlmas v
uotunda olduu kimi yerin yetirilmlidir.
daretm zr xrclr maddsind, idaretmnin mvafiq iyerarxiya
sviyysi zr idar aparatnn mk haqq, ezamiyy, sahlrin (briqadalarn),
sexlrin, mssislrin, birliklrin mhafizsi il bal v sair inzibati idar xrclri
(pot-teleqraf, dftrxana v i.a. xrclr) uota alnmaldr.
mumtsrrfat xrclri maddsind tcrb, tdqiqat aparmaqla bal olan,
laboratoriyalarn saxlanmas, smrldirm, sahlr, sexlr, mssislr, birliklr
zr myin mhafizsi, texniki thlksizlik v sair zr xrclr uota alnmaldr.
Masir mrhld xrclrin v hr hans idaretm sviyysind rti-
daimi msrflr hesab ediln kiln msrf elementlrinin uotu vzifsi mvcud
smetaya riayt edilmsin nzarti tmin etmkdn ibartdir. Bir qayda olaraq ilk
sndlr sasn msrflrin norma v ondan sbblr v tqsirkarlar zr
knarlamalarn ayrca uotu tkil olunur v z aid olduu sahy aid edilmlidir.
Sonra hr ay mhasibat arayna sasn hr bir xrc sviyysi v onlarn
normativ hcmi myyn edilmlidir ki, bunlar sonrak uot mrhlsin (blmy,
faliyyt v mhsul nvn) aid olunmaldr.
daretm xrclrinin sahlr (briqadalar) zr uotu zaman, onlarn mumi
mbli, bir qayda olaraq, hr bir mhsul nvn kiln msrflrin trkibind
uota alnmaldr. Buna gr bu sviyyd uot, ancaq iki mrhld: msrf

353
elementlrinin uotu v msrflrin trkibind kompleks maddlrin uotunda
mrkzldirilmlidir.
Sex (blm) sviyysind xrclrin uotu daha mrkkb hesab edilir. Analitik
maddlr zr uota alnan xrclrin ilk df faliyyt nvlri, sonra is onlarn
trkibind ayr-ayr mhsullar elc d avadanlqlarn saxlanmas v istismar zr
xrclr kimi bldrlmsi zruridir.
z trkibind tsrrfat hesabl sexlr olan mssislr zr xrclri d
smetadan knarlaman myyn etmkl ilk sndlr sasn uota almaq zruridir.
Bu zaman normativ uot iki mrhld, yni hm d sexlr sviyysindki kimi
qurulmaldr. Bu xrclr trtib olunmu hesablamaya sasn hr ay, hr hft norma
zr maya dyrin daxil edilmlidir.
Hr bir madd zr toplanm ilk qrupladrlm xrclr mtlq bl-
drlmlidir.
sas vsaitlrin saxlanmas v istismar, idaretm v mumtsrrfat
xrclrini sahlr sviyysind ayr-ayr mhsul nvlrin; sex sviyysind- ayr-
ayr faliyyt nvlri sonra is ayr-ayr mhsul nvlri arasnda bldrmk
lazmdr. Mssis sviyysind ba vern xrclr ilk df tsrrfat v istehsalatlar,
sonra blmlr, blmlrin ayr-ayr faliyyt nvlri v nhayt mhsul, i v
xidmtlr arasnda bldrlmlidir.
Szgedn prinsip struktur blmlrin tsrrfat hesabl faliyytinin
qiymtlndirilmsi v mhsulun hqiqi maya dyrinin hesablanmasnda dzgn
nticnin aparlmasna gtirib xara bilr.
mumtsrrfat xrclrinin mssisnin sex v blri arasnda
bldrlmsi n bldrln xrclri xarakteriz edn mxtlif bazalardan
istifad etmk zruri saylr. Msln, nqliyyat vasitlrinin saxlanmas v istismar
zr xrclri planladrlan xidmt hcmin, sas vsaitlrin saxlanmas v istismar
xrclrini szgedn xrclrin ox hisssinin binalarn tmiri, iqlandrlmas v
qzdrlmas il bilavasit bal olduundan onlarn tutduu sahy mtnasib olaraq

354
bldrmk olar. sas vsaitlrin amortizasiyasn da qeyd ediln bazaya
mtnasib olaraq bldrmk olar.
Qeyri-mhsuldar xrclr v itkilr mhsul nvlrinin hazrland yerlr zr
uota alnr v aid olduu mhsula birbia daxil edilmlidir.
Tbiti mhafiz tdbirlrin aid ediln xrclr d onlarn ba verdiyi
yerlr zr qeyd alnmaldr.
Kollektivin sosial inkiaf il bal olan xrclri ii heytinin sayna
mtnasib aid etmk mqsduyundur.
Xrclrin struktur blmlri v faliyyt nvlri arasnda bld-
rlmsindn sonra onlar ayr-ayr mmulat, i yaxud xidmt arasnda
bldrlmsini aparmaq lazmdr.
qtisadi dbiyyatlarda avadanlqlarn saxlanmas v istismar,
mumistehsalat v mumtsrrfat xrclrinin bldrlmsin dair mxtlif
sullar tklif edilir. Onlarn bldrlmsi n mxtlif dyr v natural
gstricilr mslht grlr. mumilikd gtrdkd xrclrin bldrlmsi
prosesind onun btn xsusiyytlrini nzr alan vahid interval gstrici
olmadndan bunu dzgn hal hesab etmk olar. Buna gr biz bldrm
bazasnn oxlu sayda olmasn obyektiv zrurt hesab edir v bununla laqdar
olaraq qarda bldrm n universal baza tapb hesablama iin clb etmk
vzifsi durur.
Snaye mssislrind mhsulun maya dyrinin planladrlmas, uotu
v kalkulyasiyas zr vvllr qvvd olan sasnamd man v avadanlqlarn
saxlanmas v istismar xrclrinin smeta normasna mtnasib olaraq
bldrlmsi nzrd tutulurdu. Lakin znn mrkkbliyi v mk tutumluuna
gr szgedn metod tcrbd ttbiq edilmmidir. Bununla birlikd bel
xrclrin mhdudladrlmas prosesini xeyli ynglldirn, sas mkhaqqna
mtnasib olaraq bldrlmsi metodunun daha geni ttbiq edilmsi iqtisadi
chtdn saslandrlm hesab edilmir. Bu istehsal prosesinin yksk sviyyd

355
mexanikldirilmsi raitind avadanlqlarn ii il bal msrflrin hqiqi
msrflrl mqayisd l myinin ttbiqi stnlk tkil edn v i hcmi az olan
faliyyt sahsin aid edilmsi il laqdardr. Bundan baqa, tcrbd mrkkb
qurululu avadanlqlar n amortizasiya, onlara xidmt v tmir xrclri sad v
ox da mrkkb olmayan avadanlqlara nisbtn xeyli ox olur. Mhz bununla
laqdar olaraq szgedn metod, mmulatn maya dyrini v mxtlif eynitipli
avadanlqlarn istismar v onlara xidmtin gstrilmsi zr msrflr arasndak
frqi ks etdirmir. Btn bunlar ayr-ayr mhsul nvlrinin real maya dyrini xeyli
thrif edir. Bununla laqdar olaraq iqtisadi dbiyyatlarda istehsala xidmt v
idaretm xrclrinin bldrlmsi n 17-dn ox bldrm bazas tklif
edilir v onlarn mhsul nvlri arasnda bu v ya digr bazaya sasn
mhdudladrlmas saslandrlr.
Neft-manqayrma snayesi mssislrind istehsalat iilrinin sas mk
haqqna mtnasib olaraq bldrm bazasnda istehsalat iilri trfindn
ilnilmi adam-saat mbli daha saslandrlm hesab edilir. Burada
mssislrd ilnilmi i vaxtnn ciddi sistemdaxili uotu aparlr.
Neft snayesi mssislrind istehsalata xidmt v idaretm xrclri ilk olaraq
istehsal gcnn tam, yaxud qismn yklnmsin istiqamtlnmkl smetaya
sasn kvartallar zr bldrlr.
Cdvlin mlumatlarndan grndy kimi man v avadanlqlarn
saxlanmas v istismar zr smeta xrclrinin gzlniln miqdar, mhsulun maya
dyrin aid ediln plan sviyysin uyun glmir. Bu xrclrin xeyli
hisssi xammaln olmamasndan sas istehsaln dayand yaxud az bir miqdarda
ildiyi dvr, yni birinci v ikinci kvartala dr. Bununla yana qeyd edk ki,
man v avadanlqlarn sasl v cari tmirinin ox hisssi d qeyd ediln dvr
tsadf edir v bunlarn hams mumi nticy tsir gstrir.
Bel olan halda hr ay silinsi mbl, plan normasn aylq istehsalat
proqramna vuraraq mhsul buraxl zr plann yerin yetirilmsindn asl

356
 olmayaraq mhsulun maya dyrin daxil etmkl myyn edilir ki, bu da hqiqi
xrclrin tyin olunmu gstriciy mvafiq olmasn aradrmaa imkan yaradr.
Qeyd ediln hesablamann aparlmas zaman aylq smeta mblinin artq olan
hisssi maya dyrin daxil edilir, qnat is smeta il mqayisd mvafiq olaraq
azaldlr (cdvl 13.5).

Cdvl 13.5
Man v avadanlqlarn saxlanmas v istismar zr xrclrin
kvartaln aylar zr mhsulun maya dyrin daxil edilmsin dair
HESABLAMA

1 2 3 Kvartal
c zr yekun
1.Proqnozladrlan mhsul buraxl (dd) 1250 750 500 2500
2. 1 man v dzgaha norma zr xrc 10,0 10,0 10,0 --
3. Mhsulun maya dyrin daxil edilsi normativ
xrc, min man.(st.1 x st.2) 12,5 7,5 5,0 25
4. Smeta zr xrc 17,5 10,0 7,5 35,7
5. Hqiqi xrc 18,5 11,0 8,0 37,5
6.Mhsulun maya dyrin daxil edilsi xrclr 13,5 8,5 5,5 27,5
(st.3 + st.5 st.4)

Cdvlin mlumatlar gstrir ki, mlum mhsulun kvartaln aylar zr

buraxl aadak hcmdyanvar aynda 1250 min man., fevral aynda - 750 min
man., mart aynda is500 min manat nzrd tutulmudur. Avadanlqlarn
saxlanmas v istismar zr plan xrclrinin hr 1 manatna 10 min manat nzrd
tutulmasn hesab etsk onlarn aylar zr mhsulun maya dyrin daxil edilmsi:
yanvar ay zr 12500 min manat, fevral ay zr- 7500 min manat, mart ay
zr is -5000 min manat olmasn tyin edrik. Buna mvafiq olaraq aylar zr
smeta xrclri uyun olaraq 17500, 10000 v 7500 min manat, hqiqi s 18500,
11000 v 8000 min manat tkil edr. Grndy kimi, qeyd ediln mbllr z
aralarnda v smetada nzrd tutulan gstricilrdn knarlar. Buna gr
avadanlqlarn mhsulun maya dyrin daxil ediln saxlama v istismar xrclri

357
onlarn smetasnn yerin yetirilmsi nzr alnmaqla hesablama yolu il myyn
edilir.
Neft-manqayrma snayesi mssislrinin tcrbsind mhsul istehsalnn
planladrlmas, yaxud planladrld xammal v materialn olmamasndan asl
olaraq buraxlmas dvrn tsadf edilir. Bu cr halda avadanlqlarn saxlanmas v
istismar xrclri bldrlmmi kimi qalr. Mhz bu sbbdn nc kvartaln
vvlindn ilin sonunadk szgedn xrclrin normativ mblinin silinmsinin
yenidn hesablanmas aparlr. Nticd szgedn xrclr nc v drdnc
kvartalda hazrlanm mhsula normativ mbld daxil edilir. Qeyd ediln uotu,
glck dvrn xrclri hesabndan istifad etmkl yaxud knarlamann uotu
n ayr ekran-hesab amaqla aparmaq olar. Bu zaman man v avadanlqlarn
saxlanmas v istismar zr xrclrin bldrlmyn qal 242 Glck hesabat
dvrnn xrclri hesabnn debetind, artql is 331.1 Qardak xrclr n
ehtiyatlar hesabnn kreditind ks etdirilmkl qeyd alnr.
vvllr bldrlmyn, yaxud knarlama mbli avqust-sentyabr aynda,
yni hqiqi xrc mblinin hqiqi buraxlm mhsula aid edildiyi dvrd 242
Glck hesabat dvrnn xrclri hesabnn kreditindn, 202 stehsalat
msrflri hesabnn debetin silinir. Oktyabr v noyabr aylarnda is 331.1
Qardak xrclr n ehtiyatlar hesabnn kreditind toplanaraq yaradlm
ehtiyat da dekabr aynn axrnda man v avadanlqlarn istismar zr xrclrin
azaldlmas hesabna dnilir.
Bu cr qayda istehsalat v mumtsrrfat xrclri n d mtlq hesab
edilir.
Bu cr metodun ttbiqind hqiqi v smeta xrclri arasndak knarlama
mbli tnzimlnir. Bel halda avadanlqlarn saxlanmas v istismar zr xrclrin
yarmdyin, idaretm xrclrinin is rti-daimi xrclri olmasn bilmk
lazmdr.

358
 Bu zaman mhsul istehsalnn plan hcmi nzr alnmaqla smeta xrclri
hr bir sex zr hesablanmaldr. Sonra hr bir sexin smeta xrc mbli sas
mkhaqqnn plan fondunun, adam-saatn yaxud dzgah-saatn plan fondunun
mvafiq bazasna blnmkl istniln gstricisi myyn edilir. Bununla
istehsalat iilrinin sas mkhaqlarnn bir manatna, yaxud bir adam-saatna,
dzgah-saata v ya bir manat mhsula dn dolay xrclrin smeta normas
hesablanlb tyin olunur.
Maya dyri hesablanan zaman dolay xrclrin hqiqi mblindn deyil,
szgedn smeta normalarndan istifad etmk lazmdr. 202 stehsalat xrclri
hesabnn, Man v avadanlqlarn saxlanmas v istismar xrclri subhesabnn
debetind hqiqi msrflr toplandndan hmin mbl onun kreditindn 202
stehsalat msrflri hesabnn debetin sas mkhaqqnn (adam-saatn, dzgah-
saatn, mhsul hcminin) hqiqi mblin vurulmaqla smeta normas zr silinir.
Bu zaman istehsala xidmt v idaretm zr xrclrin silinmsind nzrarpacaq
knarlamalar ba verir. Bu cr halda xidmt v idaretm zr rti-daimi xrclri
uota alan hesabn debetind toplanm mbl hr ay mhsul istehsal hcminin
dyimsindn asl olmayaraq brabr hisslr z tyinatna silinir.
Xidmt v idaretm zr xrclr hesabnn kreditind toplanm mbl,
mhsul istehsalna xrclrin aktivlik gstricisin (sas mkhaqq mblin, adam-
saata, dzgah-saata, mhsul hcmin) vurulmaqla mhkm smeta normas
miqdarnda silinmsi hallarnda smeta normasna daxil olan yarmdyin rti-daimi
xrclrin sviyysi d istehsal faliyytindn asl olur.
Qeyri - mhsuldar xrclr v itkilr maddsind struktur blmlri v
mssis zr btvlkd bodayanmadan olan xrclr v materiallarn xarab
olmasndan itkilr onlarn baverm yerlri v itkilrin sbblri zr uota alnr.
Szgedn madd, mvcud qruplama v uot sistemind thlil aparmaq qeyri-
mmkn olan btn qeyri-mhsuldar xrc v itkilri mumildirmy imkan
yaradr.

359
 stehsala xidmt v idaretm zr msrflr konkret nv mhsulun, yerin
yetiriln iin, yaxud xidmtin hazrlanmas il sasn laqdar olmayb tchizat,
istehsal v sat prosesinin tnzimlnmsi il bal olan tkilati, inzibati v
idaretm funksiyasnn hyata keirilmsini znd birldirir.
stehsala xidmtin tkili v idaretmnin thlili gstrir ki, xrclrin,
avadanlqlarn saxlanmas v istismar, mumistehsalat v mumtsrrfat xrclrin
blnmsi, onun qvvd olan sistemin, daxili tsrrfat hesabnn ttbiqinin
tlblrin, idaretm uotunun qarya qoyduu vziflrin cavab vermir.
Maya dyrinin uotu, kalkulyasiyas v thlili metodunun tkmilldirilmsin
ynldiln n mtrqqi istiqamt, kompleks xrclrin paralanmas, onlarn trkibindn
ayr-ayr mmulatn, iin v xidmtin maya dyrin daxil edilmsi mmkn olan
msrflri birbaa nianlr zr ayrmaq hesab edilir. Bu cr istiqamt, onlarn baverm
yerlri v msuliyyt mrkzlri zr uotun aparlmasn tmin edr. Bu xrclrin birbaa
mhsulun maya dyrin daxil edilmsi mmkn olmadqda onlar xrclrl laqsi olan
baza ttbiq etmkl bldrmk mqsduyn olar. Qeyd ediln metodun ttbiqi
mhsulun, iin, xidmtin maya dyrini dzgn myyn etmy, tsrrfat daxili
istehsalat blmlrinin v xidmt mssislrinin tsrrfat daxili faliyytini
qiymtlndirmy imkan yaradr.
stehsala xidmt v idaretm zr xrclrin paralanmasna v onun
uotu, bldrlmsi metoduna dair veriln tkliflr bu xrclri struktur blmlri
v mssisnin funksional xidmtlri nqteyi-nzrindn formaladrmaa xeyli
smrli yollar ar. Szgedn tklifin ttbiqi il xrclrin birbaa baverm yerlri
v msuliyyt mrkzlri zr xrclr aid edilmsind msrf maddlrinin
miqdarnn artmasna rait yaradar, istehsala xidmt v idaretm zr xrclrin
uotu sistemind istehsaln hcmindn asl olaraq rti-daimi v yarmdyin
xrclrin mhdudladrlmasna nail olunar ki, bu da istehsala msrflrin uotu
metodunun mumi qbul olunmu dnya tcrbsin tam cavab verir.

360
 BLM 14. Vergi uotunun saslar

14.1. Vergilrin iqtisadi mahiyyti, vergi nvlri v onlarn tsnifldirilmsi

Effektiv vergitutma sistemi qurulmasnn n mhm rti qvvd olan vergi

qanunvericiliyinin vergilrin iqtisadi mahiyytin uyunladrlmasdr. Ona gr
vergitutma sisteminin qurulmasn vergilrin mahiyyti v onlarn bazar iqtisadiyyat
raitind yerin yetir bilcyi funksiyalarn myyn edilmsindn balamaq
lazmdr.
Dvltin z iqtisadi, sosial v siyasi sahlrdki iqtisadi vziflrinin yerin
yetirilmsi n oxlu maliyy vsaiti tlb olunur. Mhz buna gr dvlt pul
vsaitlri fondlarn yaratmaq mcburiyytind qalr. Bu baxmdan dvlt bdcsi onun
mhkm maliyy dayadr.
Bdc glirlrind mrkzi yeri vergilr tutur, nki dvltin maliyy resurslar
sasn vergi, rsum, ym v digr mcburi dnilr hesabna formalar. ndiki
bazar iqtisadiyyatna keid raitind mhz vergilr bdc v bdcdnknar fondlarn
sas maliyylm mnbyi olmaqla bdc-maliyy sisteminin qan damarn tkil
edir.
Vergilr dvlt v bldiyylrin maliyy tminat mqsdil vergi
dyicilrinin mlkiyytind, istifadsind v operativ idariliyind olan pul
vsaitlrinin zgninkildirilmsi klind tutulan mcburi, frdi, vzsiz dnidir.
361
 Vergilr dvlt bdc glirlrini tmin etmkl yana, sosial-iqtisadi proseslr
tsir gstrn balca vasitdir. Bel ki, vergilr iqtisadi fall stimulladrmaq, ayr-
ayr snaye sahlrinin inkiaf v sahibkarlq faliyytin tsir gstrmk, tlbl
tklif arasndak tarazl tmin etmk v glirlri yenidn bldrmk imkanna
malikdir.
Vergilr bazar iqtisadiyyatna keid raitind iqtisadi proseslrin tnzimlyicisi
v istiqamtlndiricisi kimi dvltin sas iqtisadi alti rolunu oynayr. lkd
dvltiliyin qorunub saxlanmas, onun srhdlrinin mdafisi, ordu quruculuunun
mhkmlnmsi, ictimai asayiin qorunmas v dvlt idaretm aparatnn saxlanmas
zr xrclrin dnilmsi vergi daxilolmalar hesabna hyata keirilir.
Bundan baqa, vergilr sahibkarlq faliyytin birbaa tsir gstrn sas
amillrdn biridir. Bel ki, sahibkar hyata keircyi kommersiya faliyytinin
biznes-plann hazrlayarkn mtlq hans vergilrin dnilcyini, onlarn drc v
dm mddtlrini nzr almal, mhsullarn qiymtin (maya dyrin) v tlbata,
msrf v kommersiya faliyytinin maliyy nticlrin tsirini geni tdqiq etmlidir.
Vergilrin sciyyvi xsusiyytlri. Vergi nvlrinin yrnilmsi onlarn
oxsayl olmas, dvlt bdcsin daxil olmas, digr dnilr arasnda dqiq srhdin
olmamas sbbindn tinlir. Bu is vergilrin tsnifldirilmsi n lazm
saslarn dzgn seilmsi qarsnda yksk tlblr qoyur. stniln verginin
myyn nv aid edilmsi, hmin verginin mzmun v iqtisadi mahiyytini daha
dqiq mnimsmk imkan verir.
Btn nvdn olan vergilrin qruplara ayrlmas is obyektiv tsnifldirm
lamtlrin mvafiq olaraq hyata keirilir.
qtisadi kateqoriya kimi vergi myyn sciyyvi lamtlr malikdir. lk df
olaraq verginin hquqi anlay Vergi Mcllsind verilmidir. Bu anlaya gr vergi
aadak sciyyvi lamtlr malikdir.
Vergi dvltin faliyytinin maliyy tminat mqsdi il krlr. Bel ki,
Bdc sistemi haqqnda Qanununa mvafiq olaraq Azrbaycan Respublikasnn
mvafiq dvlt hakimiyyti v znidaretm orqanlar vasitsi il dvlt v
bldiyylr mxsus vzif v funksiyalar yerin yetirmk n lazm olan pul
vsaitinin sas mnblrindn biri mhz vergilrdir.
Verginin mhm sciyyvi xsusiyyti onun tyin v ttbiq edilmsinin
qanuni olmasdr, yni vergi yalnz qanunverici aktlarla myyn edilmi qaydada
tyin edilir v tutulur. Bel ki, he ksin zrin Vergi Mcllsind myyn
edilmmi, yaxud digr qaydada myyn edilmi qaydada vergilrin dnilmsi
hdliyi qoyula bilmz. Bu qanunverici normann mahiyyti ondan ibartdir ki, dni
onun adndan asl olmayaraq verginin iqtisadi xasslri nzr alnmaqla mahiyytin
gr qiymtlndirilmlidir.
Verginin sas sciyyvi xsusiyyti onun tutulmas zaman dyici
mlkiyytinin myyn hisssinin dvltin xeyrin zgninkildirilmsidir. Vergi
yalnz zgninkildirm formasnda, yni pul vsaitini dyicilrinin mlkiyytindn
dvlt v ya bldiyynin mlkiyytin dmk (krmk) yolu hyata keirilir.
362
Qeyd etmk lazmdr ki, zgninkildirm yalnz hquqi v fiziki xslrin z
mlkiyytin deyil, hm d onlarn tsrrfat idariliyi v ya operativ idariliyind
olan mlkiyytlrin d amil olunur.
Nzr almaq lazmdr ki, vergi yalnz dyicilrinin mlkiyytind olan pul
vsaiti hesabna dnil bilr. Bu v ya digr sasla vergi dyicisind olan, lakin ona
mlkiyyt hququ il mnsub olmayan pul vsaitlrindn vergi dnilmsi formal
baxmdan qanunauyun saylmr.
Verginin digr sciyyvi xsusiyyti onun dnii n vsaitlrin mcburi
qaydada tutulmasdr imperativ-mcburi xarakter damasdr. Dvlt v
bldiyylrin maliyy tminat mqsdil vergi dyicilri trfindn vergilrin
dnilmsi (tutulmas) v vaxtnda bdcy krlmsi vergi, gmrk v digr
slahiyytli orqanlar vasitsil hyata keirilir ki, bu da onun dniinin knll deyil,
mcburi xarakter dadn gstrir.
Verginin dnilmsi xeyriyyilik dnii deyil, konstitusion-hquqi hdlikdir
v vergi dyicisinin bu vergi hdliyinin yerin yetirilmsindn imtina etmk hququ
yoxdur. Vergi dnilri mhz bu lamtin gr vzsiz krmlr kimi bdc
glirlrindn frqlnir.
ksr hallarda dvlt verginin dnilmsini mcbur etmy ehtiyac qalmr,
nki vergi dyicisi tqdim edilmi byannamlr sasn onu z dyir. Tcrbd
vergi dyicilrin qar sanksiya, onlar trfindn qanunvericilikd myyn edilmi
vergitutma qaydalar pozulduu zaman ttbiq olunur.
Dvlt tkc vergi dyicilrinin deyil, hm d cmiyytin digr zvlrinin
hquq v qanuni maraqlarn mdafi etmk mqsdil vergi mnasibtlrinin
tnzimlnmsi zr tdbirlr grmk hququna malikdir v onlar hyata keirmlidir.
Buna gr d vergilrin dnilmsinin mcburiliyi hr ks n konstitusion vzif
sviyysin qaldrlm v bu vzifnin icras dvltin mcburedici tdbirlri il
(maddi, intizam, inzibati v htta cinayt msuliyyti thdidi) tmin edilir.
Vergi frdi dnidir. Vergi Mcllsinin 78-ci maddsinin tlbin gr vergi
hdliklrinin yerin yetirilmsi bilavasit vergi dyicisi trfindn hyata keirilir
v onlarn yerin yetirilmsi digr xsin zrin qoyula bilmz (verginin
hesablanmas v tutulmasnn vergi agentlrinin zrin qoyulmas, nmayndlr
vasitsi il dmlrin hyata keirilmsi, vergi dyicisi vfat etdikd v ya
Azrbaycan Respublikasnn mlki qanunvericiliyi il myyn edilmi qaydada
lm hesab edildikd, onun mlak vergilri zr borclarnn vrslik mlaknn
dyri hdlrind vrs trfindn dnilmsi (sadalanan hallarda vergilr vergi
dyicisinin mlak hesabna dnilir) v bilavasit mclld nzrd tutulmu digr
hallar istisna olmaqla).
Vergi vzsiz dnidir. Verginin dnilmsi dvlt trfindn onun
mqabilind frdi olaraq mvafiq vergi dyicisinin xeyrin hr hans hrkt etmk
hdliyi yaratmr. Vergi dyrkn vergi dyicisi he bir maddi glir v lav olaraq
hr hans subyektiv hquq ld etmir.

363
 Vergi dyicisi krdy vsaitin qarlnda dvlt v ya yerli
znidaretm orqan trfindn konkret olaraq bu v ya digr hrktin edilmsini
tlb ed bilmz. Dorudur, hr bir vtnda kimi vergi dyicisi olan fiziki xslrin
(frdi sahibkarlarn) btvlkd dvlt v ya bldiyylrdn, habel onlarn vzifli
xslrindn onlarn hdsin dn vziflrin yerin yetirilmsini tlb etmk
hququ vardr. Lakin bu hququ hr hans konkret verginin dnilmsi il
laqlndirmk baxmndan dyrlndirmk mntiqsizlik olard.
Vergi bdcy vergi dyicisinin mlkiyytind olan pul formasnda dnilir
(krlr), yni verginin natura klind dnilmsin yol verilmir. Bu lamt
obyektiv olaraq mvafiq pul mnasibtlrini ifad edn iqtisadi kateqoriya kimi
vergilrin mahiyytindn irli glir. Vergi Mcllsin uyun olaraq vergi hquqi v
fiziki xslr trfindn nad v nadsz formada yalnz pul formasnda dnil bilr.
Dorudur, Vergi Mcllsinin 89-90-cu maddlrind vergi hdliyinin yerin
yetirilmsinin tmin edilmsi mqsdil vergi dyicisinin mlaknn siyahya
alnmas v ixtisasladrlm aq hrracda satlmasnn mmknly tsbit
edilmidir. Lakin bu halda da vergilr mlakn satlmasndan ld edilmi pul vsaiti
hesabna dnilir.
Sonda qeyd etmk lazmdr ki, vergilr mqsdsiz xarakter dayr. Vergi
dnilri dvltin mhm atributlarndan biri olmaqla, dvlt v bldiyylrin
glir mnblrinin hmiyytli hisssini tkil edir.
Verginin funksiyalar. Vergilr z iqtisadi mahiyytini funksiyalar vasitsil
bruz verir. Verginin yerin yetirdiyi hr bir funksiya iqtisadi kateqoriya kimi onun
daxili xass v lamtlrini, onlar is z nvbsind konkret verginin z tyinat zr
nec realiz olunduunu gstrir. Verginin yerin yetirdiyi funksiyalar birlikd bdc-
maliyy mnasibtlri v vergi siyastinin effektivliyini gstrir.
Vergilr sasn aadak funksiyalar yerin yetirir: fiskal, bldrc,
tnzimlyici, stimulladrc v nzart.
Fiskal funksiya verginin sas funksiyas olmaqla btn dvltlrin vergi sistemi
n xarakterik olmudur. Onun kmkliyi il dvltin faliyyt gstrmsi n
lazm olan maliyy resurslar formalar. Bu funksiyann sas mahiyyt v vzifsi
dvlt xrclrinin maliyyldirilmsini tmin etmk n vergi dyicilri
glirlrinin myyn hisssinin bdcy clb edilmsidir.
Verginin iqtisadi mahiyytini ifad edn bldrc funksiyas onun fiskal
funksiyas il daha ox baldr. Bu hr eydn vvl vergilrin zldn bldrc
funksiyasnn fiskal xarakter damas olmudur. Bldrc funksiyann mahiyyti
ondan ibartdir ki, dvlt vergilrin kmkliyi il bdc v bdcdnknar fondlar
vasitsil maliyy resurslarn yenidn bldrrk mumdvlt hmiyytli
mqsdli proqramlarn maliyyldirilmsini hyata keirir.
Tnzimlm funksiyas vergi mexanizmi vasitsi il dvltin qarya qoyduu
myyn mqsdlr nail olunmasna xidmt edir. Vergilr znn bu funksiyas
vasitsil stimulladrmaq v ya lngitmk yolu il istehsal prosesin hmiyytli
drcd tsir gstrir, kapital ymn gclndirir v ya zifldir.
364
 Dvlt dolay vergi drclrini dyimkl qiymtlrin sviyysin tsir
gstrir, ixracata vergi gztlri ttbiq etmkl onu stimulladrr, yerli istehsal
stimulladrmaq n is analoji mallarn idxalna lav vergilr ttbiq edilir.
Myyn faliyyt nvlrinin hddn artq yksk srtl inkiafn lngitmk n
is dvlt trfindn yksk vergi drclri myyn edilir.
Dvlt stimulladrc funksiyann kmkliyi il mt istehsallar v
istehlaklara vergi ykn azaltmaqla daha prioritet faliyyt nvlrini yaratmaq, bu
v digr iqtisadi faliyyt subyektin tsir etmk imkan ld edir. Bu is gzt,
istisna, pereferensiyalar vasitsil hyata keirilir v zn vergitutma obyektinin
dyimsind, vergitutma bazas v vergi drclrinin azalmasnda bruz verir.
Stimulladrc funksiyann hyata keirilmsind vergi sisteminin z d byk
rol oynayr. Bel ki, dvlt bir vergini ttbiq edib digrini lv etmkl baqa sahlri
qorumaqla yana, eyni zamanda myyn istehsal sahlri v regionlarn inkiafn
stimulladrr. Vergilrin tnzimlyici v stimulladrc funksiyalar arasndak sx
laq mhz zn burada bruz verir.
Verginin tnzimlm funksiyasnn sonuncu ayrlmaz hisssi nzartdir. Dvlt
yalnz mhsuldar qvvlrin inkiafnn stimulladrlmas v ya mhdudladrlmas
deyil, hminin ba vern dyiikliklrin qiymtlndirilmsi n vergi
tnzimlnmsinin icras zrind daim nzart hyata keirmlidir. Nzr almaq
lazmdr ki, bu vergidn yaynma hallarnn akara xaran (fiskal funksiyann icrasn
mayit edn) deyil, daha ox dvltin iqtisadi v maliyy vziyytinin sasl
thlilin ynldilmi nzart olmaldr. Qeyd etmk lazmdr ki, nzart funksiyas
olmadan iqtisadi inkiafn smrli tnzimlnmsi qeyri-mmkndr.
Dvlt vergilr vasitsi il tsrrfat subyektlri v frdi sahibkarlarn maliyy-
tsrrfat faliyytin, onlarn glir mnblrin v vsaitlrin xrclnmsi
istiqamtlrin nzart edir. Son nticd verginin bu funksiyas dvltin z
konstitusiya funksiyasn yerin yetirmsi n lazm olan vsaitlrin vergi
daxilolmalar formasnda bdcy daxil olmasn tmin edir.
Vergilrin tsnifldirici lamtlri. Vergilrin mxtlifliyi onlarn myyn
saslarla nvlr blnmsi zrurtini yaradr. Vergilrin tsnifldirilmsinin vacibliyi
vergi formalar v ttbiq olunan vergi rejimlrinin mxtlifliyindn irli glir. Btn
nvdn olan vergilrin qruplara ayrlmas is obyektiv tsnifldirm lamtlrin
mvafiq olaraq hyata keirilir. Bel ki, bu lamtlr z nvbsind vergilrin
hesablanmas, dnilmsi, msrflr v ya istehsal faliyytinin maliyy nticlrin
aid edilmsindn, xarici kontragentin hesabna dnilmsindn (verginin baqasnn
zrin qoyulmas) v digr xsusiyytlrindn asl olaraq onlar arasndak mvcud
frqlri nzr alr.
Tsnifldirici lamtlr (verginin yaxn qruplara ayrlmas kriteriyalar)
vergi elminin ayrlmaz atributudur v onlarn mvcudluu labddr. Vergilrin
tsnifldirici lamtlri, iqtisadi kateqoriya kimi verginin z mahiyytindn irli gln
v vergilrin drst myyn edilmsi n lazm olan obyektiv kriteriyadr. Bu

365
kriteriya dvltin birtrfli istyindn (iradsindn) asl olmayaraq, bir qayda olaraq
dnya lklrinin vergi sisteminin btn inkiaf tarixi dvrnd formalar.
qtisadi chtdn inkiaf etmi istniln dvlt iqtisadiyyatna v z glirlrinin
formalamasna dolay tsir vasitsi kimi oxsayl vergilrdn istifad edir. Vergilrin
tsnifldirilmsi onlar arasndak oxar (frqli) chtlri myyn etmy v
qrupladrmaa imkan verir. Bu is onlarn drindn yrnilmsini v praktiki ttbiqini
asanladrr.
Btn vergilr mxtlif lamtlrin gr aadak qruplar zr tsnifldirilir:
verginin tutulmas suluna (verginin tutulmas xarakterin) gr birbaa
v dolay;
vergi dmlrinin krldy bdcnin sviyysin gr dvlt, muxtar
respublika v bldiyy (yerli);
istifad edilmsi qaydasndan asl olaraq (mqsdli tyinatna gr)
mumi v xsusi;
vergitutma subyektlrin gr fiziki v hquqi xslrdn tutulan vergilr;
vergitutma obyektin gr;
vergi daxilolmalarndan istifad etmk hququna gr thkim edilmi v
tnzimlnn;
istifad olunmas qaydasna gr mumi v xsusi;
mqsdli tyinatna gr universal v mqsdli.
Tutulmas xarakterin (vergitutma suluna) gr vergilrin birbaa v dolay
kimi tsnifldirilmsi vergi yknn mal v xidmtlrin istehlaklar zrin
qoyulmas drcsini qiymtlndirmk n istifad olunur.
Birbaa vergilr bilavasit vergi dyicilrinin glir v mlakndan tutulur
(myyn edilir). Birbaa vergilr hr bir mlak n ayrca alnr. Glirlr
(mkhaqq, mnft, faiz, divident) v vergi dyicilrinin mlaknn (torpaq, ba,
man, qaraj, mnzil) dyri vergitutma obyekti kimi x edir. Birbaa vergilr
bilavasit maliyy-tsrrfat faliyytinin nticlrindn, kapitaln dvriyysindn,
mlak dyrinin v mnftin artmndan asldr. Birbaa vergilr aadaklar aid
etmk olar: mnft vergisi, fiziki xslrin glir vergisi, fiziki v hquqi xslrdn
mlak vergisi, torpaq vergisi v b.
Birbaa vergilrdn frqli olaraq dolay vergilr mtlrin qiymtin
(xidmtlrin tarifin) lavlr klind myyn edilir v mallarn sat (istehlak)
sferasnda tutulur. Dolay vergilr lav olunmu dyrin hcmindn, dvriyydn v
yaxud mallarn (mhsullarn, ilrin, xidmtlrin) satndan asl olaraq myyn
edilir.
Dolay vergitutmada malsatanlar maln qiymti il yana, eyni zamanda
alclardan vergi mblini d alrlar. Yni malsatann satlm mallara (grlm ilr
v gstrilmi xidmtlr) gr alclardan ald pul vsaitlrinin trkibin dolay
vergilrin mbli d daxildir. Baqa szl, vergi yk istehlaklarn zrin dr,
yni son nticd alclar trfindn dnilir. Mhz bu sbbdn dolay vergilr bir ox

366
hallarda istehlak vergilri d adlandrlr. Dolay vergilr aadaklar aid etmk olar:
lav dyr vergisi (DV), aksizlr, gmrk rsumlar, qiymtli kazlarla
mliyyatlar zr vergilr, yol vergisi.
Vergi dmlrinin krldy bdcnin sviyysin gr (vergi
dnilrinin daxil olduu bdc sviyysin gr) vergilr aadak kimi
tsnifldirilir: dvlt, muxtar respublika v bldiyy.
Vergitutma subyektin gr vergilr qrupa blnr:
yalnz hquqi xslrdn tutulan vergilr (mnft vergisi, mdn vergisi);
yalnz fiziki xslrdn tutulan vergilr (glir vergisi);
hm hquqi, hm d fiziki xslrdn tutulan vergilr (mlak vergisi,
torpaq vergisi, yol vergisi).
Vergitutma obyektin gr vergilr aadak kimi tsnifldiril bilr:
mnftdn dniln vergilr (mnft vergisi), dividentlrdn dniln
vergilr, digr mssislrd pay itirakndan ld ediln glirlrdn
dniln vergilr;
mhsullarn satndan ld ediln pul vsaitlrindn dniln vergilr
(DV, aksizlr);
myin dni fondundan tutulan vergilr (sosial sortaya dmlr v ya
sosial vergi);
istehsal msrflrin aid ediln vergilr (torpaq vergisi, reklam xrclri,
mlak vergisi).
Vergi daxilolmalarndan istifad etmk hququna gr vergilr iki qrupa
blnr: thkim edilmi v tnzimlyici. Ardcl olaraq bir ne il rzind daimi faiz
drclri il mxtlif sviyyli bdclr (dvlt, regional, yerli) daxil olan vergilr
thkim edilmi, il rzind faiz drclrinin dyidiyi vergilr is tnzimlnn adlanr.
Dvlt bdcsinin quruluu btn sviyylrdn olan bdclrin mcmusu
olmaqla lknin bdc sistemini tkil edir. znd dvltin vergi glirlrini toplayan
bdc sisteminin oxsviyylilik kriteriyas nzr alnaraq, vergi qanunvericiliyind
vergilrin statuslu tsnifldirilmsi geni yaylmdr.
stifad olunmas qaydasndan asl olaraq vergilr mumi v xsusi olmaqla
iki yer blnr: mumi vergilr tyinatszdr v bir qayda olaraq mumdvlt
tdbirlrin srf edilir.
Xsusi vergilr ciddi myyn edilmi mqsdlr n istifad edilir. Msln,
hquqi v fiziki xslrin dvlt sosial sortas zr dnilr klind alnm
vsaitlr (sosial vergi) isizlr v mk qabiliyyti olmayan xslr pensiya v
mavintlrin verilmsi n istifad olunur.
Mqsdli tyinatndan asl olaraq vergilr iki qrupa blnr: universal v
mqsdli. Konkret istifad olunma istiqamti olmayan mcburi, ekvivalentsiz dnilr
universal vergilr adlanr.
Qeyd etdiyimiz kimi hr bir lknin vergi sisteminin strukturunda vergilrl
yana rsum v ymlar da hmiyytli yer tutur. Mhz hmin ym v rsumlar
mqsdli vergilr kateqoriyasna aid edilir.
367
 Rsum mvafiq slahiyytli dvlt orqanlar trfindn hquqi hmiyytli
mliyyatlarn aparlmasna v hquqi hmiyyt ksb edn sndlrin verilmsin
gr hquqi v fiziki xslrdn alnan mcburi dnidir. Rsumlarn vergilrl oxar
chti ondan ibartdir ki, onlar da mcburi tutulmaqla dvlt bdcsin krlr. z
xarakterin v qarlql (vzli) olmasna gr is dvlt rsumlar vergilrdn
frqlnir.
Ym dyici trfindn ona gstriln xidmt gr dvlt dniln
mqsdynl dnidir. Ymlar mvafiq razilrin inkiaf etdirilmsi v bldiyy
proqramlarnn maliyyldirilmsi n bldiyy bdcsin krlr.

14.2. Vergi siyasti v vergi sistemi

Milli iqtisadiyyatn inkiaf lkd hyata keiriln vergi siyastindn

hmiyytli drcd asldr. Qeyd etmk lazmdr ki, vergi siyasti bdc-maliyy
siyastinin ayrlmaz trkib hisssi olmaqla dvlt bdcsinin glir hisssinin
formalamasna xidmt edir. Dvlt lknin vergi sistemini yaradarkn ondan
myyn maliyy siyastinin mqsdlri n istifad etmy alr.
Vergi siyasti vergitutma sahsind mvkkil edilmi dvlt hakimiyyt v
idaretm orqanlar trfindn lknin vergi sistemind qanuni saslarla qvvd olan
vergilrin tsnifldirilmsi, vergitutmann metod v prinsiplrinin myyn edilmsi,
vergi nzarti formasnda hyata keiriln tdbirlr kompleksidir.
Mlum olduu kimi, vergilr dvltin faliyytinin btn istiqamtlrini
maliyyldirn mnblrdn biri v cmiyytin maraqlarnn hyata keirilmsinin
iqtisadi altlrindn biridir. Vergilr istniln dvlrin suverenliyini gstrn
atributlardan biridir v mhz bununla onlar dvlt mlak v borclarn verilmsindn
olan glirlrdn frqlnir.
Vergilrin tutulmas hququ mis pullarn ksilmsi v daltin icra edilmsi kimi
hr zaman dvltin suvern hquqlqrndan biri olub. Demli, vergilr birtrfli
qaydada tyin edilir, vergilrin tyin eddilmsin razlq v onlarn tutulmasnn
mcburi olmas zr ziddiyytlr is zahiri xarakter dayr.
Vergilr v onun funksiyalar onun real bazisini ks etdirir, yni dvltin vergi
siyastind istifad etdiyi vergi mnasibtlrinin obyektiv hrkt
qanunauyunluqlardr.
Vergi hququ vergi siyastinin hyata keirilmsind icraedici rol oynayr. Buna
saslanaraq dey bilrik ki, vergi siyasti dvlt hakimiyyt v idaretm
orqanlarnn vergi qanunvericiliyinin mqsdynl ttbiq edilmsini myyn edn
kompleks hquqi hrktlrdir.
Vergi siyasti maliyy siyastinin trkib hisssi olmaqla, hquqi v fiziki
xslrl vergi mnasibtlri sahsind dvlt hakimiyyt v yerli znidaretm
orqanlar (bldiyylr) trfindn qbul edilmi v hyata keiriln tnzimlyici
xarakterli hquqi norma v iqtisadi-tkilati tdbirlr sistemidir.

368
 Bellikl, vergi siyasti dvlt trfindn ilnib hazrlanm v vergitutma
sahsind vziflrin hyata keirilmsin ynldilmi tdbirlr sistemidir. Vergi
siyasti dvlt trfindn vergi tnzimlnmsi sahsind hyata keiriln kompleks
tdbirlrdir v makroiqtisadi proporsiyalarn tnzimlnmsi altindn ibart olan
iqtisadi siyastin hlledici hisssidir.
Vergi siyastinin mqsd v vziflri cmiyytin iqtisadi-sosial quruluundan,
iqtisadiyyat v dvltin maliyy vziyytindn asl olaraq myyn edilir. Bundan
baqa, masir raitd vergi siyastinin vziyytind dvlt hakimiyytind olan sosial
qruplar da mhm rol oynayr.
Vergi siyasti dvltin cari iqtisadi mqsd v vziflrin deyil, iqtisadiyyatn
perspektiv inkiafna xidmt etmlidir. Bu mqsdl vergi siyastinin strategiyas
hazrlanr. Vergi strategiyas vergi sistemind hyata keirilck tdbirlrin istiqamt
v mumi qaydalarn myyn edir. Vergi strategiyas ilnrkn lknin iqtisadi
inkiaf reallqlar, dvltin qarya qoyduu makroiqtisadi mqsdlr, iqtisadiyyatn
prioritet sahlrinin vziyyti v halinin hyat sviyysi nzr alnr.
qtisadi chtdn saslandrlm vergi siyastinin sas mqsdi vergi sistemi
vasitsil mrkzldiriln vsaitlrin optimalladrlmasdr. Yksk drcd inkiaf
etmi bazar mnasibtlri raitind dvlt trfindn vergi siyasti istehsaln
quruluunun, iqtisadiyyatn sahlr zr inkiafnn, halinin glirlrinin sviyysinin
dyimsi mqsdi il milli glirin yenidn bldrlmsi n istifad olunur.
Vergi siyastinin mqsd v vziflri kimi aadaklar qeyd etmk olar:
z slahiyyt v funksiyalarnn hyata keirilmsi zr dvlt hakimiyyt
v yerli znidaretm orqanlarnn faliyytlrinin maliyyldirilmsi
n bdc sisteminin lazm olan glirlrl tam formalamasn tmin
etmk;
iqtisadiyyatn, prioritet sahlrin v faliyyt nvlrinin, ayr-ayr razilrin,
kiik sahibkarln dayanql inkiafna kmklik etmk;
fiziki xslrin vergiy clb edilmsi zaman sosial daltliliyin tmin
edilmsi;
dvlti maliyy resurslar il tmin etmk;
btvlkd lk tsrrfatnn tnzimlnmsi n raitin yaradlmas;
bazar mnasibtlri raitind hali glirlrinin sviyysind meydana xan
qeyri-brabrliyin aradan qaldrlmas.
Dvlt vergi siyastinin mqsd v vziflrini myyn etdikdn sonra onun
hyata keirilmsi sullarn ilyib hazrlayr. Bu v digr sullardan istifad olunmas
hminin konkret raitdn asldr. Vergi siyasti mvafiq normativ aktlarn qbul
edilmsi yolu il hyata keirilir.
Dvltin vergi siyastinin smrliliyi vergitutma sistemind ttbiq ediln
prinsiplrdn hmiyytli drcd asldr. Vergitutmann prinsiplri vergi
sahsind mvcud olan balca ideya v qaydalarn mcmuyundan ibartdir.
Vergitutma sistemlri yaradlarkn meydana xan sas msllrdn biri d onun
qurulmas v faliyyt gstrmsi n lazm olan prinsiplrin dzgn myyn
369
edilmsidir. Bu mslni dzgn myyn etmdn effektiv vergi sistemi v dvltin
vergi siyastinin planladrlmas mmkn deyil.
stniln inkiaf etmi dvltin vergitutma sistemi onun sas ideya v
qaydalarnn sasn tkil edn myyn prinsiplr saslanr. halinin sosial-iqtisadi
vziyyti v min-amanl onlardan ox asl olduundan bu prinsiplr hmi
ictimaiyytin diqqt mrkzind olmudur. lk df bu prinsiplr hl 1776-c ild
ingilis alimi Adam Smit trfindn ilyib hazrlanmdr. O vergitutmann drd
prinsipini qeyd etmidir: daltlilik, myynlik, lverililik v smrlilik.
daltlilik prinsipin sasn btn vergi dyicilrindn vergi tutulmaldr,
yni lknin hr bir vtnda dvlt xrclrinin maliyyldirilmsind z glir v
imkanlarna uyun olaraq itirak etmlidir.
Sosial daltlilik prinsipi vergitutmann mumiliyini v vergilrin vtndalarn
glirlri il mqayisd onlar arasnda brabr llrl bldrlmsini nzrd
tutur. Vergitutmann bu prinsipin sasn vergilr dvlt xrclrinin mvafiq hisssinin
maliyyldirilmsind itirak etmli olan vergi dyicilrindn onlarn imkanlar
nzr alnmaqla tutulmaldr.
Myynlilik prinsipin sasn vergilrin mbli onlarn hesablanmas,
tutulmas v dnilmsi sullar vergi dyicisin vvlcdn mlum olmaldr. Bu
dyin sosial-iqtisadi raitdn asl olaraq vergi sistemind myyn dyiikliklr
edilmkl sas vergi nvlri v onlarn drclrinin uzun mddt rzind sabit
qalmas demkdir. Vergitutmada myynlik prinsipi vergilrin dni mddtinin,
onlarn hesablanmas sullarnn v dni mblinin dqiq myyn edilmsi n
lazmdr. Vergilrin hesablanmas metodu vergi dyicisi n sad v aydn olmaldr.
lverililik prinsipinin mahiyyti ondan ibartdir ki, vergilr vergi dyicisi
n lverili olan vaxtda v sulla tutulmaldr. Vergilrin dnilm sistemi v
prosederu vergi dyicisi n aydn v lverili olmaldr. Burada onu da qeyd etmk
lazmdr ki, vergitutmann bu prinsipi yalnz vergi dyicilrinin qanuna riayt etdiyi
hallarda effektiv olar.
Vergitutmann n mhm prinsiplrindn biri smrlilik prinsipidir. Bu
prinsipin mahiyyti ondan ibartdir ki, hr bir vergi iqtisadi chtdn mqsdynl
olmaldr. Yni hr hans verginin ttbiqi neqativ ntic vermsin v dvltin onun
tutulmasna srf etdiyi vsaitlr minimal olsun. Ona gr d bu v ya digr vergi
nvn (nvlrinin) ttbiq edrkn mtlq lknin iqtisadi vziyytini, milli
nnlrini, ictimai psixologiyan v vergilrin ylmas zr vergi orqanlarnn
imkanlarn nzr almaq lazmdr.
Vergilrin myyn edilmsinin v tutulmasnn sas prinsiplri
aadaklardr:

vergilr haqqndak qanunvericilik vergitutmann mumi, brabr v
daltli olmasna saslanmaldr;

hr ksin konstitusiya hquq v azadlnn hyata keirilmsin maneilik
trdn vergilrin myyn edilmsin yol verilmir;

vergilr iqtisadi chtdn saslandrlmaldr;

370

Azrbaycan Respublikasnn vahid iqtisadi mkann pozan, xsusil
mallarn (ilrin, xidmtlrin) v ya pul vsaitlrinin respublikann
hdudlarnda azad yerldirilmsini birbaa (dolay) yolla mhdudladran,
yaxud digr yolla vergi dyicilrinin qanuni faliyytini mhdudladran
v ya maneilik trdn vergilrin myyn edilmsin yol verilmir;

he bir xs ld etdiyi mnftdn (glirdn) eyni nv vergini bir dfdn
artq dmy mcbur edil bilmz;

vergilr siyasi, ideoloji, etnik, konfessional (dini) v vergi dyicilri
arasnda mvcud olan digr xsusiyytlr sas gtrlmkl myyn
edil v diskriminasiya xarakteri daya bilmz;

mlkiyyt formasndan, fiziki xslrin vtndalndan v ya kapitaln
mlglm mnbyindn asl olaraq diferensial (mxtlif, frqli) vergi
drclri myyn edil bilmz;

Azrbaycan Respublikasnn vergi v gmrk qanunvericiliyin uyun
olaraq mallarn hans lkdn gtirilmsindn (mnyindn) asl olaraq
mxtlif (diferensiyaladrlm) gmrk rsumu drclri myyn edil
bilr;

ttbiq ediln btn vergilr yalnz Vergi Mcllsi il myyn edilir v
onlarn dyidirilmsi v ya lv edilmsi yalnz hmin mclly mvafiq
dyiiklik edilmsi yolu il hyata keiril bilr;

he bir xs Vergi Mcllsind myyn edilmi vergilrin
xsusiyytlrin malik olan, lakin hmin Mclld nzrd tutulmayan,
yaxud vergi qanunvericiliyind myyn edilmi qaydalardan frqli olaraq
ttbiq edilmi vergilrin dnilmsin mcbur edil bilmz.
Hazrda bazar iqtisadiyyat inkiaf etmi lklrd vergi siyasti nisbtn iki
yeni problemin hllin: iqtisadi artmn stimulladrlmasna v tdavln
antiinflyasiya tnzimlnmsin ynlmidir. Keid iqtisadiyyatl lklrin, o cmldn
lkmizin vergi sistemi qarsnda duran vziflr, slind el hmin problemlrin
hllini nzrd tutur. Mvafiq vergi siyastinin yaradlmas mstqillik qazanm
respublikamz n olduqca byk hmiyyt ksb edir. Son zamanlar bu istiqamtd
aparlan ilr mtkkil hal alm, bu sahd yol verilmi strateji v taktiki shvlrin
ardcl olaraq aradan qaldrlmas iin balanmdr.
ndiki bazar iqtisadiyyatna keid raitind lkmizd ba vern radikal iqtisadi
dyiikliklr dvltin iqtisadiyyata tsir altlrin d toxunmudur. Dvltin tsir
altlri dedikd ilk nvbd dvlt bdcsi v onunla bilavasit bal olan vergi sistemi
nzrd tutulur. stniln dvlt bazar iqtisadiyyatnn neqativ nticlrin tsir v
iqtisadiyyatn idar edilmsi alti kimi vergilrdn, vergi siyastindn v btvlkd
vergi sistemindn istifad edir.
Vergi sistemi istniln dvltin razisind toplanan vergi, rsum, ym v
digr mcburi dnilrin mcmuyundan, elc d vergilrin hesablanmas, tutulmas
v dnilmsi qaydasndan, vergi mnasibti itiraklarnn hquq, vzif v
msuliyytlrindn, vergi nzarti sistemindn v digr msllrdn ibartdir.
371
 Hr lkd vergilrin tutulma mqsdi dvlti, dvltin tnzimlnmsini v
sosial tminatn faliyytini pul vsaitlri il tmin etmkdn ibartdir. Dvltin
maliyy resurslar il tmin edilmsi lkd dvltiliyin qorunub saxlanmas, onun
srhdlrinin qorunmas, ictimai asayiin mhafizsi, dvlt idaretm orqanlarnn
saxlanmas zr xrclrin dnilmsi zrurti demkdir. Dvlt tnzimlnmsi,
idaretm orqanlarnn z funksiyalarn yerin yetirmzdn vvl sabit iqtisadi artma
nail olmas demkdir. Dvlt sosial tminat is cmiyytin ilmyn zvlrinin
himay v btn vtndalar n mqbul hyat raitinin tmin edilmsidir.
Vergi sistemi bir sra iqtisadi gstricilrl xarakteriz olunur. Bu gstricilr
ilk nvbd vergi yk aid edilir. Qeyd etmk lazmdr ki, optimal vergi sistemi bir
trfdn dvltin maliyy resurslarna olan tlbatn dmli, digr trfdn is vergi
dyicilrinin sahibkarlq faliyytin olan maraqlarn stimulladrmaldr. Ona gr
vergi yk istniln lknin vergi sisteminin keyfiyyt gstricisidir (lsdr).
Dvlt vergi sistemi vasitsil mssis v tkilatlarn (sahibkarlarn) maliyy-
tsrrfat faliyytin nzart edir. Bu nzart vasitsil dvlt bdc v vergi
sistemin bu v ya digr dyiikliklr edilmsi zrurtini myyn edir.
Azrbaycan Respublikasnn vergi qanunvericiliyi Azrbaycan Respublikasnn
Konstitusiyasndan, Vergi Mcllsindn v ona uyun olaraq qbul edilmi
Azrbaycan Respublikasnn qanunvericilik aktlarndan ibartdir.
Mcll sasnda v ya onun icras mqsdi il qbul edilmi normativ-hquqi
aktlar onun mddalarna zidd olmamaldr.
Vergi qanunvericiliyi aktlar il digr sah qanunvericilik aktlar arasnda
vergitutma v vergi nzarti msllri zr ziddiyyt yarandqda vergi
qanunvericiliyinin aktlar ttbiq edilir (ixrac mqsdli neft-qaz faliyyti v xsusi
iqtisadi zonalar haqqnda qanunlarda nzrd tutulan mddalar istisna olmaqla).
Aadaklar istisna olunmaqla, vergi qanunvericiliyindn baqa digr
qanunvericilik aktlarna vergitutma v vergi nzarti msllri daxil edil bilmz:
Azrbaycan Respublikasnn nzibati Xtalar Mcllsind nzrd tutulan
vergi mnasibtlrin aid inzibati xtalar haqqnda mddalar;
Azrbaycan Respublikasnn Cinayt Mcllsind nzrd tutulan vergi
cinaytlri haqqnda mddalar;
vergi hdliklrinin stnly haqqnda mflislm v iflas haqqnda
qanunvericilikd nzrd tutulan mddalar;
bdc qanunvericiliyind vergilrl bal mddalar;
vergilr zr dvlt tminatlarnn v mddtli gztlrin verilmsi il
bal mddalar;
hasilatn pay blgs haqqnda, sas boru kmri haqqnda v digr bu
qbildn olan sazilrd v ya qanunlarda nzrd tutulan mddalar;
ixrac mqsdli neft-qaz faliyyti v xsusi iqtisadi zonalar haqqnda
qanunlarda nzrd tutulan mddalar.
Azrbaycan Respublikasnn trfdar xd beynlxalq mqavillrd vergilr
haqqnda mcll v ona mvafiq olaraq qbul edilmi normativ-hquqi aktlarla
372
nzrd tutulmu mddalardan frqli mddalar myyn edildikd, hmin
beynlxalq mqavillrin mddalar ttbiq edilir.
Azrbaycan Respublikasnn trfdar xd ikiqat vergitutmann aradan
qaldrlmas haqqnda beynlxalq mqavil il bu mqavil balanan dvltin
rezidentin veriln vergi gztlri v stnlklrin mnasibtd, hmin mqavil
onu balam dvltin rezidenti olmayan xs trfindn qeyd ediln gzt v
stnlklrin alnmas n istifad edilirs, mcllnin 2.5-ci maddsinin mddalar
ttbiq olunmur.
Mcll qvvy minndk (qvvy mindikdn sonra) qanunla tsdiq olunmu
hasilatn pay blgs haqqnda, sas boru kmri haqqnda v digr bu qbildn olan
sazilrd v ya qanunlarda, o cmldn neft v qaz haqqnda, ixrac mqsdli neft-qaz
faliyyti v xsusi iqtisadi zonalar haqqnda qanunlarda mclld v vergilr
haqqnda digr normativ-hquqi aktlarda nzrd tutulmu mddalardan frqli
mddalar myyn edildikd, hmin sazi v ya qanunlarn mddalar ttbiq edilir.
Nvbti ilin dvlt bdcsi layihsi rivsind vergi siyasti, vergi
inzibatl v vergi drclrinin myyn edilmsi il bal Azrbaycan
Respublikasnn Vergi Mcllsin dyiikliklr edilmsi zrurti yarandqda hmin
qanun layihlri Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyin cari ilin may aynn 1-
dk, o is z nvbsind Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin cari ilin may
aynn 15-dn gec olmayaraq tqdim edilir.
Hr bir lkd onun konkret raitin, inkiaf sviyysin v yaranm real
iqtisadi vziyytin uyun vergi sistemi qurulmaldr. Bununla yana vergi sistemind
n aktual, faydal, smrli prinsiplr seilrk istifad olunmaldr. Vergi sistemi bir
trfdn vergi dyicilrinin mnafeyini, digr trfdn is dvlti artan glirlrl
tmin etmlidir. Lakin praktikada bu vzify yksk sviyyd nail olmaq mmkn
olmur. Mhz bu sbbdn istniln dvlt znn vergi sistemind tez-tez dyiikliklr
etmk mcburiyytind qalr.
Optimal vergi sistemi dvltin maliyy resurslarna olan tlbatn dmkl
yana, vergi dyicilrinin sahibkarlq faliyytin olan maraqlarn
stimulladrmaldr. Ona gr vergi yk istniln lknin vergi sisteminin keyfiyyt
gstricisidir. Dvlt vergi sistemi vasitsil mssis v tkilatlarn (sahibkarlarn)
maliyy-tsrrfat faliyytin nzart, elc d dvlt bdcsin, vergi sistemin
dyiikliklr edilmsi zrurtini myyn edir.
Dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki, vergilrin sayn v vergi drclrini
artrmaqla dvlt glirlrini artrmaq mmkn deyil. nki vergi yk artdqca igzar
fallq v iqtisadiyyatda qazanlan glirlrin sviyysi aa dr v son nticd
ylan vergilrin hcmi myyn mddtdn sonra azalm olur.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, indiki bazar iqtisadiyyatna keid raitind
maliyy sabitliyinin tmin edilmsind v dvlt bdcsinin formalamasnda elmi
chtdn saslandrlm vergi sisteminin yaradlmas byk hmiyyt malikdir.
Dzgn vergi siyasti ninki dvlt ehtiyaclarnn dnilmsi n pul vsaiti
toplamaa imkan verir, hm d halinin sosial vziyytinin yaxladrlmas n
373
mhm rtdir. Dvlt iqtisadi chtdn o zaman gcl olur ki, onunla vergi
dyicilri arasnda bir-birinin hquq v msuliyytini gzlyn qarlql
mnasibtlrin yksk sviyysin nail olunmu olsun. Bu is yalnz dvltl vergi
dyicilri arasndak qarlql mnasibtlri tnzimlyn qanunvericilik bazasnn
mvcudluu raitind mmkndr.
Masir vergi sistemi sosial-iqtisadi inkiaf perspektivlri nzr alnmaqla bazar
mnasibtlri tlblrin saslanmaldr. O bdc glirlrini tmin etmli, halinin
mxtlif tbqlrinin glirlrinin formalamas v yenidn bldrlmsi
xsusiyytlrini nzr almaqla, makro v mikro sviyyd istehsaln tnzimlnmsi
n lazmi rait yaratmaldr.
Vergi sisteminin strukturu. Hal-hazrda Azrbaycan Respublikasnda
aadak vergilr myyn edilir v dnilir:
dvlt vergilri;
muxtar respublika vergilri;
yerli vergilr (bldiyy vergilri).
Dvlt vergilri vergi qanunvericiliyi il myyn ediln v Azrbaycan
Respublikasnn btn razisind dnilmli olan vergilrdir.
Dvlt vergilrin aadaklar daxildir:
fiziki xslrin glir vergisi;
hquqi xslrin mnft vergisi (bldiyy mlkiyytind olan mssis
v tkilatlardan baqa);
lav dyr vergisi;
aksizlr;
hquqi xslrin mlak vergisi;
hquqi xslrin torpaq vergisi;
yol vergisi;
mdn vergisi;
sadldirilmi vergi.
Btn dvlt vergilrinin drclrinin n yksk hdlri vergi mcllsi il
myyn edilir. Dvlt vergilrinin hr il n ttbiq olunan drclri mclld
myyn ediln drclrdn yksk ola bilmz v hr il dvlt bdcsi haqqnda
qanunu qbul ediln zaman hmin drclr yenidn baxla bilr.
Muxtar respublika vergilri Vergi Mcllsin mvafiq olaraq Naxvan
Muxtar Respublikasnn qanunlar il myyn ediln v onun razisind vergilrdir.
Btn dvlt vergilri muxtar respublika vergilrin aiddir.
Yerli vergilr (bldiyy vergilri) dedikd, vergi qanunvericiliyi v mvafiq
qanunla myyn v bldiyylrin qrarlarna sasn ttbiq ediln v onlarn
razilrind dniln vergilr nzrd tutulur. Bldiyylr trfindn ttbiq ediln
digr mcburi dnilr mvafiq qanunla myyn edilir.
Yerli vergilr (bldiyy vergilri) aadaklardr:

fiziki xslrin torpaq vergisi;

fiziki xslrin mlak vergisi;

374

yerli hmiyytli tikinti materiallar zr mdn vergisi;

bldiyy mlkiyytind olan mssis v tkilatlarn mnft vergisi.
Yerli vergilrin hesablanmas v dnilmsi qaydalar, vergi dyicilrinin v
bldiyylrin vergi xidmti orqanlarnn hquq v vziflri, vergi nzartinin forma
v metodlar, vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gr msuliyyt, bldiyylrin
vergi xidmti orqanlarnn v onlarn vzifli xslrinin hrktlrindn
(hrktsizliyindn) ikayt edilmsi qaydalar mvafiq qanunvericilikl myyn
edilir.
Yerli vergilrin (bldiyy vergilrinin) drclri vergi qanunvericiliyind
tsbit edilmi hdlr daxilind myyn edilir. Vergi qanunvericiliyin uyun olaraq,
bldiyylr z razilrind vergi dyicilrinin ayr-ayr kateqoriyalarn yerli
vergilrdn tam v ya qismn azad etmk, vergi drcsini azaltmaq bard qrar qbul
ed bilrlr.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasna uyun olaraq yerli znidarni
hyata keirn bldiyylr z zrilrin dn vziflrin icras n mxtlif
maliyy mnblrindn istifad edirlr. Bunlarn irisind hlledici yeri bldiyy
bdclrinin sasn tkil edn yerli vergilr tutur.
Vergi Mcllsinin 8-ci maddsi yerli vergilrin siyahsn myyn edir.
Grndy kimi, bldiyylr dniln torpaq, mlak v mnft vergisi dvlt
vergilrindn dyicilrin statusuna gr frqlnir. Bel ki, fiziki xs trfindn
dniln torpaq v mlak vergisi, habel bldiyy mlkiyytind olan mssis v
tkilatlar trfindn dniln mnft vergisi yerli vergilr hesab olunur. Halbuki
btn digr vergi dyicilrinin torpaq, mlak v mnft vergilri dvlt vergilri
hesab edilir. Bunlardan baqa yerli hmiyytli tikinti materiallar zr mdn vergisi
d yerli vergilr kateqoriyasna daxildir. (16.11.2001-ci il tarixli Qanun yerli
hmiyytli tikinti materiallarnn bitmi siyahsn myyn edrk oraya krpic-
kirmit gillrini, tikinti qumlarn, nql xammaln daxil etmi v bu siyahn Vergi
Mcllsinin 217.5-ci maddsin lav etmidir).
Vergi Mcllsin uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnda xsusi vergi
rejimi ttbiq edil bilr. Xsusi vergi rejimi dedikd, myyn dvr rzind vergilrin
hesablanmas v dnilmsinin xsusi qaydas nzrd tutulur.
Vergi Mcllsinin 2.7-ci maddsin uyun olaraq qanunla tsdiq edilmi
hasilatn pay blgs haqqnda, sas boru kmri haqqnda v digr bu qbildn olan
sazilrd, neft v qaz haqqnda Qanunda nzrd tutulmu vergilr bard frqli
mddalar da xsusi vergi rejimini myyn edirlr. Bel ki, hal-hazrda qvvd olan
hasilatn pay blgs v sas boru kmri haqqnda sazilrd vergilrin, xsusil
mnft vergisinin, glir vergisinin dnilmsinin, vergi nzartinin hyata
keirilmsinin, maliyy sanksiyalarnn v faizlrin ttbiq edilmsinin Vergi
Mcllsinin frqli qaydalar nzrd tutulmudur.
Hquq dbiyyatnda azad iqtisadi zonalarda, bzi lamtlrin gr frqlnn
inzibati-razi vahidlrind ttbiq ediln vergi sistemlri d xsusi vergi rejimin aid
edilir.
375
 Azrbaycan Respublikasnn dvlt vergi orqanlar Vergilr Nazirliyindn v
bilavasit ona tabe olan Departamentlrdn, razi vergi idarlrindn ibartdir. Vergilr
Nazirliyinin strukturuna Naxvan Respublikasnn Vergilr Nazirliyi, Vergilr
Nazirliyinin Tdris Mrkzi, ri vergi dyicilri v xsusi vergi rejimli mssislr il
i zr Departament, Vergi cinaytlrinin ibtidai aradrmas Departamenti, Bak hri
Vergilr Departamenti, razi Vergi darlri daxildir.
Dvlt vergi xidmti orqanlar aquli tabeilik prinsipi sasnda faliyyt
gstrir. Bu o demkdir ki, aquli tabeiliyin birinci pillsind Vergilr Nazirliyi,
sonra ona tabe olan Naxvan Muxtar Respublikas Vergilr Nazirliyi, Bak hri
Vergilr Departamenti v razi Vergi darlridir.
Bellikl, tsrrfat subyektlri v dvlt arasndak iqtisadi mnasibtlri
tnzimlyn sas altlrdn biri vergi sistemidir v bu sistem el qurulmaldr ki,bazar
iqtisadiyyatnn lverili inkiaf tlblrin cavab vermlidir. Bundan baqa, iqtisadi
artm tempi bu sistemin proqressivliyindn, onun sahibkarlq faliyytinin
genilndirilmsin dqiq ynldilmsindn hmiyytli drcd asldr.

14.3. Vergi hdliklri v vergilrin myyn edilmsinin sas rtlri

Vergi hdliyi hquqi v fiziki xslrin vergi qanunvericiliyind myyn

edilmi vergilri (o cmldn cari vergi dmlrini) dmk vzifsidir. Vergi
hdliyinin yaranmas, dyidirilmsi, lv edilmsi, yerin yetirilmsi qaydas v
rtlri Vergi Mcllsi il myyn edilir.
Vergi dyicisi qanunvericiliyin tlblrin uyun olaraq verginin dnilmsini
nzrd tutan raitin yarand andan vergi hdliyinin yerin yetirilmsin gr
msuliyyt dayr. xsin vergi qanunvericiliyind myyn edilmi vergilri dmk
hdliyinin yaranmas n iki sas rtin olmas lazmdr: szgedn xs vergi
dyicisi olmaldr v bu xsin vergi hdliklrinin elementlri myyn edilmlidir.
Vergi hdliyi vergi mblinin myyn edilmi mddtlrd v qaydada
dnildiyi halda yerin yetirilmi hesab edilir. Vergi dyicisinin bank mssissindki
hesablama hesabnda (kassasnda) pul vsaitinin olub-olmamasndan asl olmayaraq
vergi hdliklrinin yerin yetirilmsi mcburidir. Vergi hdliklrinin yerin
yetirilmsi Mlki Mclld nzrd tutulmu ardcllqla hyata keirilir. Vergi
hdliklrinin yerin yetirilmsi bilavasit vergi dyicisi trfindn hyata keirilir v
digr xsin zrin qoyula bilmz.
Vergi dyicisi hesabat dvr rzind dnilck vergi mblini vergi bazas,
vergi drcsi v vergi gztlri nzr alnmaqla mstqil kild hesablayr. Vergi
Mcllsin uyun olaraq dnilmli olan vergi mblini hesablamaq vzifsi vergi
agentin hval oluna bilr.
Vergi dyicisi vergi qanunvericiliyind myyn edilmi qaydada dm
mddti atanadk vergi mblini hesablamaq v ya vvllr hesablanm vergi
mblin dyiikliklr etmk hququna malikdir.

376
 Bdcy dnilck vergi mbli Vergi Mcllsi il hr bir vergi nv zr
myyn edilmi qaydada hesablanr. Myyn edilmi mddtlrd dnilmli olan
vergi mbli vergi dyicisi v ya qanunla myyn edilmi hallarda digr xs
trfindn dnilir.
Qanunvericilikd nzrd tutulmu hallarda vergilrin hesablanmas vzifsi
vergi orqanlarnn zrin qoyulur. Vergi orqanlar trfindn vergi mblinin
hesablanmas dedikd, konkret hesabat dvr n vergi dyicisinin dmli olduu
vergi mblinin vergi orqanlarnn uot sndlrind qeyd edilmsi nzrd tutulur.
Hesablanm vergi mblinin vergi orqanlar trfindn yenidn hesablanmas, uot
sndlrind qeyd edilmsi, hminin vergilrin hesablanmas kimi qiymtlndirilir.
Vergi Mcllsin uyun olaraq vergi orqanlar vergi dyicisinin hdliklrini
aadak mlumat mnblrindn birin (bir nesin) sasn hesablayr:
 vergi dyicisinin vergi byannamsind olan mlumatlara;
 grlm ilrin v gstrilmi xidmtlrin haqqn dyn, yaxud hr
hans dmlr aparan xsin, qanunla myyn edilmi hallarda v
qaydada dnilmi mbllr haqqnda vergi orqanna verdiyi
mlumatlara;
 vergi yoxlamas materiallarna;
 vergi orqannn ld etdiyi mnbyi blli olan hr hans digr mlumata.
Vergi orqan syyar v kameral vergi yoxlamalarnn nticlrin gr
hesablanm vergi, faiz v maliyy sanksiyalarn hesabat dvr qurtardqdan sonra 3 il
rzind yenidn hesablamaq hququna malikdir.
Vergi dyicisi verginin hesablanmas n zruri olan hesabat mlumatlarn
vermdiyi hallarda, vergi orqan vergini laqli mlumatlara sasn hesablayr.
laqli mlumat dedikd, verginin hesablanmas il bal vergi dyicisi v analoji
faliyytl mul olan digr vergi dyicilri bard vergi orqanlarnda olan
mlumatlar, mvafiq icra hakimiyyti orqanlarnn mlumatlar, hquqi v fiziki
xslrdn, elc d digr informasiya mnblrindn alnan v istifad n yararl
olan mlumatlar nzrd tutulur.
Vergi orqan laqli mlumata sasn hesablanm vergilrin nv v mbli,
onlarn hesablanmas n istifad edilmi mlumatlarn mnbyi bard vergi
dyicisin mlumat vermlidir. Vergilr bildirid gstriln, vergi dyicisinin uota
alnd, verginin dnildiyi yer myyn edilmdiyi hallarda vergi dyicisi olan
fiziki xsin yaad, hquqi xsin is idar olunduu yerd dnilir.
Vergi Mcllsin mvafiq olaraq bzi hallarda vergi hdliklri hm vergi
orqanlar, hm d vergi dyicilri trfindn yenidn hesablana bilr. Msln, vergi
byannamsini vermk rtil dnilmsind, yaxud vvllr verginin
hesablanmasnda shvlr akar edildiyi hallarda, vergi orqanlar qanunvericiliyin
tlblrin uyun olaraq vergilri yenidn hesablayr v bu bard 5 gn mddtind
vergi dyicisin bildiri gndrir.

377
 Verginin vergi byannamsini vermk rtil dnildiyi hallarda, verginin
dnilmsin dair hdliyin ks etdirildiyi byannamnin trtib edilmsi mvafiq
verginin hesablanmas v dnilmsin dair bildiri funksiyasn yerin yetirir.
Vergi byannamsi tqdim etmdn vergi bilavasit dm mnbyind
tutulduqda, fiziki xslr trfindn yol vergisi avtomobillrin texniki bax zaman
dnildikd, srniin v yk danmas hyata keirn vergi dyicilri trfindn
sadldirilmi vergi dnildiyi hallarda, vergi dyicisinin illik vergi hdliyinin vergi
orqanlar trfindn hesablanmas v vergi mbli bard vergi dyicisin bildiriin
gndrilmsi kimi qiymtlndirilir.
gr vergi orqannda vergi dyicisinin vergini dmkdn yaynmaq
niyytind olduunu tsdiq edn saslandrlm konkret mlumat varsa v verginin
tutulmasnn tmin edilmsi zruridirs, onda vergi orqann hmin vergini onun
dnildiyi tarixdk hesablamaq hququ var. Bu halda vergi orqan saslandrlm
qrar xarmaldr.
Vergi dyicisinin ld etdiyi mnfti bilavasit myyn etmk mmkn
olmad hallarda, hmin mnft Nazirlr Kabineti trfindn myyn edilmi
qaydalara sasn myyn edilir. Bu halda vergi dyicisin verginin hesablanmas
haqqnda bildiri gndrilir.
Vergi orqanlar vergiy clb olunan hesabat dvr qurtardqdan sonra 3 il
rzind vergi dyicisinin vergi, faiz v maliyy sanksiyalarn hesablamaq, yenidn
hesablamaq v hesablanm (yenidn hesablanm) vergi mblini hesabat dvrndn
sonrak 5 il rzind tutmaq hququna malikdir.
Eyni zamanda vergi dyicisi hesabat dvrndn sonrak 5 il rzind dzgn
tutulmayan v ya artq dnilmi vergi, faiz v maliyy sanksiyalar mblinin
qaytarlmasn (vzldirilmsini) vergi orqanlarndan tlb ed bilr.
Vergilrin dnilm mddti hr bir vergiy mnasibtd myyn edilir v
onun dyidirilmsi yalnz Vergi Mcllsind myyn edilmi qaydada hyata
keiril bilr. Vergilrin dnilm mddti pozulmaqla dnilmsin gr vergi
dyicisi qanunvericilikd myyn edilmi qaydada v rtlrl faiz dyir.
Vergi hdliklrinin yerin yetirilmsi mddti aada gstriln hallardan biri
olduqda daha gec mddt dyidiril bilr:
 tbii flakt v digr qars alnmaz qvv nticsind vergi dyicisin
zrr dydikd;
 vergini bir dfy ddiyi tqdird vergi dyicisinin iflasa uramaq
thlksi olduqda.
Qeyd etmk lazmdr ki, vergilrin dm mddtinin dyidirilmsi hmin
hdliyin lv edilmsi deyil v bu akt yeni vergi hdliyi yaratmr. gr vergi
qanunvericiliyinin pozulmas il laqdar vergi dyicisin qar cinayt ii
qaldrlbsa, onda vergi hdliyinin yerin yetirilm mddti uzadla bilmz.
Vergi hdliyinin yerin yetirilm mddtinin uzadlmas n vergi dyicisi
yazl kild saslandrlm v onun trfindn vergi hdliyinin yerin yetirilmsi
n mvafiq girovun (zmantin) verildiyini ks etdirn mracitnamni vergi
378
orqanna gndrir. Vergi orqan 30 gn mddtind bu mracit baxr v mvafiq
saslar olduu halda verginin dm mddtinin uzadlmas bard qrar qbul edir.
Lazmi saslar olduqda vergi hdliyinin yerin yetirilm mddti tqvim ili
rzind bir aydan doqquz ayadk uzadla bilr. Hmin mddt rzind vergi
dyicisin faizlr hesablanlmr. Vergini bir dfy dycyi tqdird vergi
dyicisinin iflasa uramaq thlksi olduu hallarda is dnilmmi vergi
mblinin 0,01 faizi miqdarnda faiz tutulur.
Vergi hdliyinin yerin yetirilmsinin uzadlm mddtin xitam verildiyi
hallarda, qrar vermi orqan 5 gn mddtind vergi dyicisin bu bard mlumat
vermlidir. Vergi dyicisi mlumat ald tarixdn sonrak 30 gn rzind borc
mblini v dm gnndk hmin mbl gr hesablanm faizi bdcy
dmlidir.
Vergi hququ bir sra prinsiplr saslanr ki, onlardan da biri vergitutma
elementlrinin mcburiliyidir. Yni hr bir vergi o halda myyn edilmi hesab olunur
ki, vergitutmann btn elementlri myynldirilmi olsun. nki qanunda mcburi
vergi elementlrinin dqiq myyn edilmmsi o demkdir ki, hmin vergi myyn
edilmmidir, onu dmmk olar. Vergilr haqqnda qanunverici aktlar el
formalamaldr ki, hr bir xs hans vergilri, n vaxt v hans qaydada dmli
olduunu dqiq bilmlidir.
Vergi sistemi qurulmasnn mumi prinsiplri onun formalamas zaman zn
vergi elementlrind ks etdirir. Vergi elementlri btn vergi v ymlar n
mumildirici balancdr. Mhz onlar vasitsil vergilr haqqnda qanunda vergi
proseduru, yni vergitutma bazas v vergi mblinin hesablanmas qaydas v
rtlri, vergi drclri, onlarn dnilmsi mddti v vergitutmann digr rtlri
myyn edilir.
Bellikl, vergi sisteminin mumi prinsiplri onun formalamas zaman zn
vergi elementlrind ks etdirir v onlar btn vergi v ymlar n xarakterikdir.
Vergi elementlri vergilrin hesablanmas, toplanmas v ylmas sullar, yni
vergitutma sisteminin metodlardr.
Vergi o halda myyn edilmi hesab olunur ki, bu zaman vergi dyicisi v
aadak vergitutma elementlri myyn edilmi olsun:
vergitutma obyekti;
vergitutma bazas;
vergi dvr;
vergi drcsi;
vergi gzti;
vergilrin hesablanmas qaydas;
vergilrin dnilmsi qaydas v mddti.
Vergitutma obyekti vergilrin hesablanmas n baza rolunu oynayan v
kmiyytc ll biln iqtisadi gstricisidir v dyicinin vergi dm hdliyini
rtlndirn hquqi faktdr. Qanunvericilikl vergitutma obyektlri kimi aadaklar
myyn edilmidir: mlak, mnft, glir; mallarn (ilrin, xidmtlrin) sat zr
379
mliyyatlar; satlm mallarn (grlm ilrin, gstrilmi xidmtlrin) dyri;
mhsullarn lav olunmu dyri; mlakn baqasna verilmsi (balanmas, miras);
qiymtli kazlarla mliyyatlar v s.. Hr bir vergi mstqil vergitutma obyektin
malikdir. Bununla yana onu da nzr almaq lazmdr ki, eyni obyekt hr hans bir
vergi nvn qanunla myyn edilmi vergitutma dvrnd (ay, rb, il) yalnz bir
df clb oluna bilr.
Vergitutma bazas vergitutma obyektinin vergi drcsi ttbiq ediln, yni
vergi gzt v xlmalar nzr alnmayan hisssidir. Ona gr d vergitutma bazas
vergi mblinin hasablanmas n sas kimi x edir v vergi drcsi ona ttbiq
olunur.
Vergi dvr vergi bazasnn formalad v vergi hdliklrinin hcminin
tam myyn edildiyi mddtdir. Baqa szl, dnilmli olan vergi mblinin
hesabland hesabat dvr ( ay, rb, il) vergi dvr hesab edilir. Mxtlif vergitutma
obyektlrinin bu v ya digr hesabat dvrn aid edilmsi problemi vergitutma bazas
uotunun konkret metodunu myyn etmkl hll olunur.
Vergi drcsi vergitutma bazasnn l vahidin dn vergi hcmidir
(vergitutma normasdr). Vergilrin nvndn v aparlan vergi siyastinin
mqsdindn asl olaraq vergi praktikasnda mxtlif vergi drclri ttbiq olunur.
Msln, vergitutma predmetindn asl olaraq vergitutma sistemind spesifik
(mhkm), faizli (advalor), proqressiv, reqressiv, proporsional vergi drclri ttbiq
olunur.
Mhkm (spesifik) drclr glirin (mnftin) hcmindn asl olmayaraq
vergitutma bazasna gr mtlq mbld myyn edilir. Bu drclr adtn torpaq
v mlak vergisinin tutulmas zaman ttbiq olunur.
Faizli drclr vergitutma obyektinin dyrin gr myyn edilir v
proporsional, proqressiv, reqressiv ola bilr.
Proporsional drclr vergitutma obyektin eyni faizl tsir gstrir, yni
vergitutmann proporsional metodunda dyicinin glirinin hcmindn asl olmayaraq
btn vergi dyicilrin eyni vergi drcsi ttbiq olunur.
Proqressiv drclr el qurulub ki, vergitutma obyektinin dyri artdqca vergi
drclri d artr. Bu zaman yalnz vergilrin mtlq mbli deyil, elc d vergi
yk, yni tutulan glirin pay da artr.
Reqressiv drclr glirlr artdqca azalr. Yni reqressiv vergilr glirlrin
artmas il yana orta vergi drcsinin aa dmsini, hminin vergi yknn
ziflmsini nzrd tutur. Reqressiv drclr sasn dolay vergilr n
xarakterikdir.
Vergi gztlri qvvd olan qanunvericiliy mvafiq olaraq vergi
subyektlrinin vergi dniindn tam v ya qismn azad edilmsidir. Hal-hazrda vergi
qanunvericiliyind aadak vergi gztlri nzrd tutulmudur:
vergi tutulmayan minimum;
vergitutma obyektinin myyn elementlrinin vergi bazasndan
xarlmas;
380
 myyn dyici kateqoriyalarnn vergi dniindn azad edilmsi;
vergi drcsinin aa salnmas; investisiya kreditlri d daxil olmaqla,
mqsdli vergi gztlri;
digr vergi gztlri.
Qeyd etmk lazmdr ki, gr mvafiq vergi dyicisin mnasibtd qanunda
gzt nzrd tutulmudursa, onda vergi dyicisi yalnz vvlcdn znn bu
hququnu sndlrl tsdiq etdikdn sonra hmin gztdn istifad etmk hququna
malik olur.
Mxtlif mrhllrdn ibart olan vergi prosesinin hquqi mahiyyt
baxmndan n mhm trkib hisssi verginin hesablanmasdr. Verginin
hesablanmas dedikd, bdc v bdcdnknar fondlara dnilck vergi mblinin
myyn edilmsi baa dlr. Vergilrin hesablanmas prosesind konkret vergi
dyicisinin hr hans vergi hdliyinin hcmi myynldirilir.
Vergilrin hesablanmas qaydas hr bir vergi n ayrca myyn edilir v bu
zaman hesablama mliyyatlar frdi xarakter dayr. Hesablama mliyyatnn sasn
tkil edn qanun is frdi deyil, mumi v obyektiv xarakter dayr. Vergilr
hesablanarkn vergi dyicisi il vergi orqan arasnda subyektiv mnasibt yaranr,
nki hr dyicinin vergi hdliyinin mbli frqlidir.
Tsrrfat subyektlri trfindn vergilr hesablanarkn zruri vergi sndlri
trtib edilir. Vergi sndlri vergilrin hesablanmasn, vergi mblini v vergi
hdliyinin hcmini ks etdirn sndlrdir. Vergi sndlrin aadaklar daxildir:
uot-hesabat sndlri;
mayitedici sndlr;
vergi uotu registrlri;
bildiri.
Uot-hesabat sndlri vergi hdliyinin mblini ks etdirn sndlrdir.
Hr bir vergi nv n ayrca byannam formas myyn edilmidir. Uot-hesabat
sndlri funksiyasn yerin yetirn vergi byannamlri trtib edildikdn,
mssisnin rhbri v ba mhasibi trfindn imzalandqdan sonra vergi
dyicisinin qeydiyyata alnd vergi orqanna tqdim olunur.
Mayitedici sndlr vergilrin hesablanmas n zruri olan, vergi
hesabatlarndak mlumatlar saslandran, rh edn aray material rolunu oynayan
sndlrdir. Onlara alnm mallara (ilr, xidmtlr) gr malsatanlarn tqdim
etdiklri vergi hesab-fakturalarn misal gstrmk olar.
Vergi uotu registrlri mssislrd vergi uotunun aparlmas n nzrd
tutulmu mumi registr v ilkin uot formalardr. Bel ki, vergi uotunda ks olunmas
n zruri olan v ilkin mhasibat uotu sndlrind ks olunan informasiya, vergi
uotu registrlrind toplanmal v sistemldirilmlidir. Myyn hesabat dvr n
trtib edilmi vergi registrlrindki informasiya mumildirildikdn sonra, hmin
mlumatlar byannamlr krlr.
Bildiri vergi orqanlar trfindn vergi dyicilrin tqdim ediln v znd
dnilmsi zruri olan vergi mblini, onun dnilm mddtini ks etdirn snddir.
381
Bu sndlr fiziki xslrin torpaq v mlak vergilrinin hesablanmas bard tdiyy
bildiriini misal gstrmk olar.
Vergilrin dnilmsi hesablanm verginin vergi dyicisi (agenti)
trfindn mvafiq bdcy (bdcdnknar fonda) krlmsi (dnilmsi) zr
hyata keiriln texniki mliyyatdr. mumi vergi mbli (vergi oklad) vergi
dyicisinin bir vergitutma obyektindn ddiyi vergi mblidir v o vergitutma
bazasnn vergi drcsin olan hasili kimi myyn edilir.
Vergi mbllri aadak formalarda tutulur:
bilavasit mnbdn (verginin glir v ya mnft ld edilmsindk
tutulmas);
byannam zr (verginin glir v ya mnft ld edilmsindn sonra
tutulmas);
bildiri zr (vergitutma obyektinin dyri v sahsin sasn vergi
orqannn v ya bldiyynin hesablad mbl n tqdim etdiyi
tdiyy bildiriin sasn vergi dyicisi trfindn verginin dnilmsi).
Verginin dm mnbyind tutulmas zaman vergi dyicisi gliri vergi
mbli xldqdan sonra ld edir. Vergi glirin dnilmsini hyata keirn v vergi
agenti funksiyasn yerin yetirn mssisnin mhasibatl (sahibkar) trfindn
hesablanr v tutulur.
Verginin dm mnbyind tutulmas metodundan sasn muzdlu il mul
olan xslrin glirlrinin (mkhaqqnn) vergiy clb edilmsi zaman istifad olunur.
Mssisnin mhasibatl glir vergisini iilr glirlrini ld edndk hesablayr v
tutur.
Byannam zr vergitutma sulu glir ld edildikdn sonra onun bir
hisssinin tutulmasn nzrd tutur. Bu sula sasn vergi dyicisi myyn edilmi
mddtlrd qeydiyyatda olduu vergi orqanna znn vergi hdliklri, baqa szl,
hesabat dvr rzind ld etdiyi glirlri haqqnda rsmi riz (byannam)
vermlidir. Vergitutmann bu sulu bir qayda olaraq dqiq myyn olunmayan
glirlrin vergiy clb edilmsi zaman, hminin vergi dyicisi glirlrinin oxsayl
mnblrdn formalad hallarda ttbiq olunur. Mvcud qanunvericiliy uyun
olaraq byannam metodu hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti gstrn
fiziki xslr trfindn glir vergisi, hquqi xslr trfindn is mnft vergisi,
aksiz v lav dyr vergilri zr ttbiq olunur.
Bildiri (kadastr) metodu kadastrlardan istifad olunmasn nzrd tutur.
Vergitutmann kadastr sulunun ttbiqi zaman bzi xarici (glir, mlak) v vergitutma
obyektinin orta glirliliyini myyn edn lamtlr zr vergitutma obyektinin
tsnifatn myyn etmk imkan vern reyestr-kadastr trtib edilir.
Kadastr spesifik vergitutma obyektlrini (torpaq v sahnin hcmi, mhrrikin
gc) tsnifldirn v onlarn orta glirliliyini myyn edn siyahdr. Kadastr trtib
edrkn vergitutma obyektinin istniln sciyyvi chti sas gtrlr. Msln,
torpaq kadastr trtib edilrkn torpan nv (kin, mnlik, me v onun yerldiyi
corafi mvqe) sas kimi gtrlr.
382
 Vergitutmann bu sulu bir qayda olaraq torpaq vergisinin tutulmas zaman
ttbiq olunur.
Vergi dyicilri trfindn hesablanm vergilr aadak sullarla dnilir:
 krm yolu il (nadsz);
 nad qaydada;
 vergi borcunun mlaka ynldilmsi.
sasn vergilrin dnilmsi mssislr trfindn nadsz qaydada hyata
keirilir. Bunun n mssisnin mhasibatl verginin dvlt bdcsin
krlmsi n dni tapr trtib edrk mvkkil banka tqdim edir. Bank
dni taprn qbul etdiyi gn icra etmlidir.
Vergilr nad qaydada sasn fiziki xslrin mlak v torpaq vergisinin
dyicilri trfindn dnilir. Bundan baqa, hquqi xs yaratmadan sahibkarlq
faliyyti gstrn fiziki xslr (frdi sahibkarlar) hminin glir vergisini trtib
etdiklri byannamy sasn nad qaydada dyirlr.
Vergilrin bdcy mntzm daxil olmasn tmin etmk mqsdil vergi
qanunvericiliyind bzi vergilr (mnft vergisi, mlak vergisi) zr cari (avans) vergi
dmlri nzrd tutulmudur. Avans vergi dmlri vergilrin dnilm vaxtnn
glirlrin alnma vaxtna yaxnladrlmas mqsdil myyn edilir.
Nzr almaq lazmdr ki, tqvim ili rzind hyata keirilmi avans vergi
dmlri faktiki dnilmi vergi mbli kimi uota alnr. Hesabat dvrnn sonunda
vergi dyicisinin maliyy-tsrrfat faliyytinin yekununa gr faktiki vergi mbli
hesablanlr. gr bu zaman faktiki ld edilmi glir (mnft) zr hesablanm vergi
mbli cari vergi dmlrinin mblindn ox olarsa, onda atmayan vergi
mbli lav olaraq bdcy krlr. ksin olduqda is artq dnilmi vergi
mbli bdcdn geri qaytarlr v ya mvafiq vergi zr glck dvrlrin avans
vergi dmlri kimi uota alnr.

14.4. Vergi mnasibti itiraklarnn hquq v vziflri

Vergi qanunvericiliyi il tnzimlnn mnasibtlrin itiraklar

aadaklardr:
 vergi qanunvericiliyin uyun olaraq vergi dyicisi hesab ediln hquqi v
fiziki xslr;
 vergi qanunvericiliyin uyun olaraq vergi agenti hesab ediln hquqi v
fiziki xslr;
 dvlt vergi orqanlar;
 gmrk orqanlar;
 vergi qanunvericiliyind nzrd tutulan msllrin hlli il bal
Azrbaycan Respublikasnn maliyy orqanlar;
 vergi v gmrk orqanlarndan baqa vergi qanunvericiliyind nzrd
tutulan hallarda vergi dyicilrindn vergilrin dnilmsi n vsaitlrin
alnmas v onlarn bdcy krlmsini, myyn edilmi qaydada
383
 hyata keirn dvlt hakimiyyt, yerli znidaretm v digr
slahiyytli orqanlar (onlarn vzifli xslri).
Vergi Mcllsi ayri-ayrlqda hr bir vergi hquq mnasibtlri itiraklarnn
hquq, vzif v slahiyytlrini myyn etmidir. Qeyd etdiyimiz kimi vergi
qanunvericiliyi il tnzimlnn mnasibt itiraklardan biri vergi dyicilridir.
Vergi dyicisinin aadak hquqlar vardr:
qeydiyyat (uot) yeri zr vergi orqanlarndan qvvd olan vergilr,
onlarn dnilmsi qaydas v rtlrini tnzimlyn normativ-hquqi
aktlar, vergi dyicilrinin hquq v vziflri, vergi orqanlar v onlarn
vzifli xslrinin slahiyytlri haqqnda vzsiz olaraq yazl mlumat
almaq;
vergi orqanlarndan vergi qanunvericiliyinin ttbiq edilmsi msllrin
dair yazl izahatlar almaq;
vergi qanunlar il myyn edilmi hallarda v qaydada vergi
gztlrindn istifad etmk;
artq dnilmi v ya artq tutulmu vergilrin vaxtnda geri qaytarlmasn
v ya vzldirilmsini tlb etmk;
vergi mnasibtlrind bilavasit v ya z nmayndsi vasitsi il itirak
etmk;
vergi yoxlamas il bal trtib ediln aktlarn (protokollarn) v vergi
orqanlarnn qrarlarnn surtini almaq;
vergi orqanlarndan v onlarn vzifli xslrindn vergi dyicisin
mnasibtd vergilr haqqnda qanunvericiliy riayt olunmasn tlb
etmk;
vergi orqanlar v onlarn vzifli xslrinin Vergi Mcllsi v digr
normativ-hquqi aktlara uyun olmayan qrarlar v tlblrini yerin
yetirmmk;
myyn edilmi qaydada vergi orqanlar v onlarn vzifli xslrinin
hrktlrindn (hrktsizliyindn) inzibati qaydada mhkmy ikayt
etmk;
qanunvericilikl myyn edilmi qaydada kommersiya (vergi) sirrinin
qorunmasn tlb etmk;
vergi orqanlar v ya onlarn vzifli xslrinin qeyri-qanuni aktlar
(qrarlar) v hrktlri (hrktsizliyi) nticsind dymi zrrin tam
dnilmsini qanunvericilikl myyn edilmi qaydada tlb etmk;
vergi yoxlamalarnn aktlar v digr materiallar il tan olmaq, vergi
orqanlar v onlarn vzifli xslrin vergilrin hesablanmas v
dnilmsi, habel keiriln vergi yoxlamalarnn aktlar zr z ryini
bildirmk;
xronometraj metodu il aparlan sonuncu mahiddn sonra Vergi
Mcllsinin 50-1.2-ci maddsind gstriln mddtlr riayt olunmaqla
istehsal hcminin v ya sat dvriyysinin dyimsi il laqdar
384
 xronometraj metodu il yeni mahidnin aparlmasn vergi orqanlarndan
tlb etmk;
vergi orqanlarnda myyn edilmi qaydada qeydiyyatdan keirilmsi
n nzart-kassa aparatnn myyn olunmu modelini sifari vermk;
Mclld nzrd tutulan faliyyt nvlri (madd 16.1.8) il mul olan
vergi dyicisi trfindn nad pul hesablamalarn nzart-kassa
aparatlar vasitsil hyata keirmk;
vergi risklrinin minimalladrlmas mqsdi il Vergi partnyorluu
sazii balamaq n mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi
formada riz il vergi orqanlarna muracit etmk;
Vergi Mcllsi v qanunlarla myyn edilmi digr hquqlardan istifad
etmk.
Vergi dyicisinin hquq v qanuni maraqlar qanunvericilik normalar il tmin
edilir, onlarn mdafisi qaydas Vergi Mcllsi v digr qanunlarla myyn edilir.
Vergi dyicisinin hquq v qanuni maraqlar vergi orqanlar v onlarn vzifli
xslrinin slahiyytlri il tmin edilir. Vergi dyicisinin hquqlarnn v qanuni
maraqlarnn tmin olunmamas (lazmnca tmin olunmamas) qanunla myyn
edilmi msuliyyt sbb olur.
Vergi dyicisi vergi mnasibtlrind bilavasit v z qanuni v ya slahiyytli
nmayndsi vasitsi il itirak ed bilr.
Vergi dyicisinin aadak vziflri vardr:
qanunla myyn edilmi vergilri, habel bu Mcll il myyn
edilmi qaydada hesablanm faizlri, ttbiq edilmi maliyy sanksiyalarn v digr
mcburi dnilri dmk;
vergi orqanlarndan vergi dyicisinin eynildirm nmrsini (VEN)
almaq;
qanunvericilikl nzrd tutulmu qaydada glirlrinin (xrclrinin) v
vergitutma obyektlrinin uotunu aparmaq;
vergi orqanlarna qanunvericilikl myyn edilmi hallarda v qaydada,
auditor trfindn yoxlanlmas nzrd tutulduu hallarda is, auditor ryi lav
edilmkl vergi hesabatn tqdim etmk;
vergi orqanlarnn vergi qanunvericiliyinin akar edilmi pozuntularnn
aradan qaldrlmas haqqnda qanuni tlblrini icra etmk, habel vergi orqanlarnn
vzifli xslrinin qanuni faliyytinin icra edilmsin maneilik trtmmk;
vergi orqanlarna v onlarn vzifli xslrin zruri olan mlumatlar v
sndlri, habel mhasibat uotu elektron formatda aparld halda, znn v
filiallarnn elektron dayclarnda olan mlumatlara birbaa v ya msafdn x
imkan yaratmaqla, hmin mlumatlar vergi orqannn tlbi il tqdim etmk;
qanunvericilikl myyn edilmi mddtd mhasibat sndlrinin,
vergilrin hesablanmas v dnilmsi n zruri olan digr sndlrin, habel alnan
glirlri (kiln xrclri) v dniln (tutulan) vergilri tsdiq edn sndlrin
saxlanlmasn tmin etmk;
385
 aadak faliyyt nvlri istisna olmaqla, nad pul hesablamalarn
nzart-kassa aparatlar vasitsil hyata keirmk:
qzet v jurnallarn sat (bel sat dvriyysinin mumi dvriyydki
pay 50 faizdn ox olduqda);
qiymtli kazlarn sat;
lotereya biletlrinin sat, idman mrc oyunlar zr operator v satc
trfindn hyata keiriln faliyyt;
srniin v yk dama (dmir yolu, hava, su v avtomobil nqliyyat
vasitsil) faliyyti (oturacaq yerlrinin say 6-dan az olan
qanunvericiliy uyun olaraq taksometr ttbiq edilmli taksilrdn
baqa);
knd tsrrfat mhsullarnn bazarlarda, yarmarkalarda v syyar
qaydada sat;
qablar v dmir tullantlarnn qbul mntqlrinin faliyyti;
rabit xidmti (nternet klublarn faliyyti istisna olmaqla);
reklam xidmti;
mnzil tsrrfat obyektlrinin faliyyti;
yaay v qeyri-yaay obyektlrinin kirayy verilmsi;
mehmanxana, motel, kempinq v yataqxana xidmtlri;
elektrik enerjisi, qaz, su, isti su tchizat v mrkzi qzdrma sistemi
obyektlrinin faliyyti, lift v thlksizlik xidmti;
kanalizasiya v sanitar tmizlm xidmti;
turizm-ekskursiya, sanatoriya-kurort v salamladrma xidmtlri;
bdn trbiysi v idman xidmti;
shiyy xidmti;
vkillik v digr hquq xidmtlri;
avtomobil dayanacaqlarnn faliyyti;
paltarlarn kimyvi tmizlnmsi v boyanmas, yuyulmas;
mnzillrin tmiri v tikintisi;
stasionar olmayan mntqlrd mrasim xidmtlri v bununla laqdar
kiray v s.
nad pul hesablamalar aparlan zaman alcya ek, qbz, bank xarlar
v digr ciddi hesabat blanklarn tqdim etmk v hmin ek, bank xarlar v ya
ciddi hesabat blanklarnda qanunvericilikl myyn edilmi mlumatlarn ks
etdirilmsini tmin etmk;
istismar zaman nzart-kassa aparatnn plombu pozulduqda v ya baqa
nasazlqlar yarandqda vergi orqanlarna drhal mlumat vermkl, nzart-kassa
aparatndan istifadni mvqqti dayandrmaq v hmin mddtd nad pul
hesablamalarnn qeydiyyatnn mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn
edilmi qaydada aparlmasn tmin etmk;
sahibkarlq faliyyti mqsdlri n qeyri-rezident bank idarlrind v
digr qeyri-rezident kredit tkilatlarnda hesablarn almas n vergi orqanlarndan
386
alnm hadtnam-dublikatlarn bildiri hisssind mvafiq qeydlr etmkl, bu
hesablar zr mliyyatlar aparld tarixdk vergi orqanna tqdim etmk;
stehlaklarn hquqlarnn mdafisi haqqnda Azrbaycan
Respublikas Qanununun 17-ci maddsin uyun olaraq nadsz dnilrin aparlmas
n POS-terminallarn quradrlmasn v istifadsini tmin etmk;
vergi orqan trfindn kameral v syyar vergi yoxlamalar zaman
hesablanm v ya yenidn hesablanm vergilr, faizlr, habel ttbiq edilmi maliyy
sanksiyalarndan verilmi ikayt mhkmd baxld dvrd v hmin ikayt zr
mhkmnin xard qrar qanuni quvvy minndk (vergi dyicisinin hmin
vsaitlri z razl il ddiyi hallar istisna olmaqla) lav hesablanm mblin 105
faizi hcmind pul vsaitinin milli v ya xarici valyutada cari v digr hesablarnda
mxaric mliyyatlar zr dondurulmasn tmin etmk.
Vergi dyicisinin hesabat dvrnd sahibkarlq faliyyti v ya digr vergi
tutulan mliyyat olmad halda, vergi hesabatnn vzin vergi orqanna, hesabatn
tqdim edilmsi n myyn edilmi mddtdn gec olmayaraq aray tqdim edilir.
Vergi dyicisi tqvim ilind sahibkarlq faliyytini (digr vergi tutulan
mliyyatlarn) mvqqti dayandrdqda, hmin faliyytin (mliyyatlarn)
dayandrlmas gnndn gec olmayaraq vergi orqanna mvafiq aray tqdim
edilmlidir. Arayda sahibkarlq faliyytinin v ya digr vergi tutulan mliyyatlarn
dayandrlmasnn mddti gstrilmlidir.
Vergi dyicisinin sahibkarlq faliyytini v ya digr vergi tutulan
mliyyatlarn mvqqti dayandrd dvrd faktiki olaraq faliyyt gstrmsi
myyn edildikd vergi dyicisin bildiri gndrilmkl sahibkarlq faliyytini v
ya digr vergi tutulan mliyyatlarn mvqqti dayandrd dvrlr zr vergi
orqanna hesabatlar tqdim etmsi tlb olunur.
Aray tqdim edn vergi dyicilrinin mlak (torpa) olduqda, mlak v
torpaq vergisinin hesabatlar myyn olunmu qaydada v mddtlrd vergi orqanna
tqdim edilir. Araylar vergi hesabatlarnn verilmsi zr hdlik yarand gndn
qvvsini itirir.
Vergi agenti vergini hesablamaa, onu vergi dyicisindn tutmaa v
tyinat zr krmy borclu olan xsdir. Vergi agentinin vergi dyicisi il eyni
hquqlar vardr.
Vergi agentinin vziflri aadaklardan ibartdir:
 mvafiq vergilri dzgn v vaxtnda hesablamaa, onlar vergi
dyicisindn tutmaa v tyinat zr krmy;
 vergi dyicilrin dniln glirlrin, onlardan tutulan v tyinat zr
krln vergilrin, o cmldn hr vergi dyicisi zr ayrca uotunu
aparmaa;
 vergilrin hesablanmasnn, tutulmasnn v dnilmsinin dzgnlyn
nzart etmk n zruri sndlri dvlt vergi orqanlarna vermy;
 vergi dyicisindn verginin tutulmasnn mmkn olmad hallarda, bu
bard v vergi dyicisinin vergi borcunun mbli bard vergi
387
 orqanlarna 30 gn mddtind z qeydiyyat (uot) yeri zr yazl
mlumat vermy v s.
Vergi agenti qanunla ona hval edilmi vziflri yerin yetirmmy v ya
lazmnca yerin yetirmmy gr qanunla myyn edilmi qaydada msuliyyt
dayr.
Vergi agenti birbaa (dolay) yolla tabe olduu xsin tqsiri zndn ona
hval olunmu vziflrin yerin yetirilmmsin (lazmnca yerin yetirilmmsin)
gr vergi agentinin bilavasit (dolays) il tabe olduu xs msuliyyt dayr.
Azrbaycan Respublikasnda dvlt vergi orqanlarn mvafiq Vergilr
Nazirliyi v bilavasit ona tabe olan vergi orqanlar tkil edir. Vergi orqanlar z
slahiyytlri rivsind hquq - mhafiz orqanlarnn slahiyytlrini hyata
keirirlr.
Vergi orqanlar z faliyytini yerli dvlt hakimiyyti orqanlarndan asl
olmayaraq mstqil hyata keirirlr.Vergi orqanlar trfindn onlarn slahiyytlri
daxilind qbul ediln qrarlar btn hquqi v fiziki xslr n mcburidir.
Vergi orqanlar mhkmlr iddia rizlrinin verilmsi n dvlt rsumunu
dmkdn azaddrlar.
Vergi orqanlar vergilrin tam v vaxtnda dnilmsin nzarti hyata
keirirlr (bldiyy vergilri, habel tutulmas dvlt gmrk orqanlarnn
slahiyytlrin aid edilmi yol vergisi, DV v aksiz istisna olmaqla).
Qanunla myyn edilmi hallarda v qaydada yol vergisi v idxal-ixrac
mliyyatlar sahsind vergi orqanlarnn slahiyytlrini gmrk orqanlar hyata
keirir.
z slahiyytlrini yerin yetirmk n vergi orqanlarna aadak hquqlar
verilmidir:
kameral v syyar vergi yoxlamalarn, operativ vergi nzartini keirmk;
vergi dyicilrind btn maliyy sndlrini, mhasibat kitablarn,
hesabatlar, smetalar, nad vsaitlri, qiymtli kazlar v baqa
qiymtlilri, byannamlri v vergilrin hesablanmas v dnilmsi il
bal olan digr sndlri yoxlamaq, habel yoxlamalarn keirilmsi
zaman yoxlamaya aid olan msllrl bal vergi dyicilrindn (onun
vzifli xslrindn) lazmi izahatlar, araylar v mlumat almaq, habel
mhasibat uotu elektron formatda aparld halda elektron auditin
mqsdlri n vergi dyicisinin v onun filiallarnn elektron
dayclarndak mlumatlarnn verilmsini, hmin mlumatlara birbaa
v ya msafdn x imkannn yaradlmasn tlb etmk;
vergi dyicilrinin glir gtrmk n istifad etdiklri, yaxud vergi
tutulan obyektlrin saxlanlmas il bal olan istehsal, anbar, ticart v
digr binalarnda (razilrind) istehsal hcminin v ya sat dvriyysinin
myynldirilmsi mqsdil Vergi Mcllsinin 50-1-ci maddsind
myyn edilmi hallarda v qaydada xronometraj metodu il mahid
aparmaq v bax keirmk, bu Mcll il myyn edilmi qaydada
388
elektron v (v ya) kaz formatda aparlan sndlri v yalar gtrmk,
mlkiyytind v ya istifadsind olan mlakn (yaay sahlri istisna
olmaqla) bu Mclld myyn edilmi hallarda Vergilr Nazirliyi
http//vescc.az/ViewDoc.aspx?did=5496 trfindn tsdiq edilmi qaydada
inventarizasiyasn aparmaq;
vergi dyicilrindn vergi qanunvericiliyinin pozulmas hallarnn aradan
qaldrlmasn v auditor ryini (vergi dyicisinin auditor trfindn
yoxlanlmal olduu halda) tlb etmk;
qanunla myyn edilmi qaydada vergi qanunvericiliyinin pozulmas il
bal ilr baxmaq, hquqi v fiziki xslrin vergi borclarna faizlr
hesablamaq, maliyy sanksiyalar v inzibati crimlr ttbiq etmk;
myyn edilmi mddtlrd dnilmmi vergi, faiz, maliyy
sanksiyalar v inzibati crimlrin qanunla myyn edilmi qaydada
dvlt bdcsin dnilmsini tmin etmk;
vergi dyicilrinin hesablama, valyuta v digr hesablarndan
qanunvericiliy mvafiq olaraq hesablanm vergilr zr borc v
faizlrin, ttbiq edilmi maliyy sanksiyalarnn dvlt bdcsin alnmas
n bank v digr kredit tkilatlarna icra (dni) sndi olan srncam
vermk, inzibati crimlrin alnmasn tkil etmk;
vergi dyicisinin hesablama, valyuta v digr hesablarna hbs
qoyulmas bard mhkmd iddia qaldrmaq, vergi dyicisinin
mlaknn siyahya alnmas n tdbirlr grmk;
mliyyat-axtar faliyyti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanunu il myyn olunmu hallarda v qaydada vtndalarn vergi
msllri il bal sorusunu hyata keirtmk;
mliyyat-axtar faliyyti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanunu il myyn olunmu hallarda v qaydada binalara (yaay
sahlri istisna olmaqla), qurulara v torpaq sahlrin daxil olmaq v
bax keirtmk;
mliyyat-axtar faliyyti haqqnda Qanunla myyn olunmu
hallarda v qaydada nzart qaydasnda mal alqsn hyata keirtmk;
Cinayt-Prosessual Mcllsi il myyn edilmi qaydada thqiqat
aparmaq;
aksiz markas il markalanmal olan mallarn markalanmadan satnn
hyata keirilmsi akar edildikd, hmin mallar siyahya almaq v vergi
dyicisind (onun razl il vergi orqanlarnn vzifli xslri
trfindn myyn ediln yerlrd) msul saxlamaya qoymaq;
myyn edilmi qaydada mtxssislri, ekspertlri, trcmilri,
mahidilri clb etmk;
mhkmnin qrar il msadir edilmi aksiz markas olmayan v ya
saxta aksiz markalar il markalanm mallarn satn qanunvericiliy
uyun olaraq tkil etmk;
389
 hesablanm vergilr zr borclarn v faizlrin, ttbiq edilmi maliyy
sanksiyalarnn dvlt bdcsin alnmas bard mhkmd iddia
qaldrmaq;
vergi risklrinin minimalladrlmas mqsdi il vergi dyicilri il
mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi qaydada v formada
Vergi partnyorluu sazii balamaq.
Yuxar vergi orqanlar tabeliyind olan vergi orqanlarnn v onlarn vzifli
xslrinin qeyri-qanuni aktlarn v qrarlarn lv ed bilrlr.
Qanunvericilik rivsind z slahiyytlrini verin yetirmk n vergi
orqanlarnn qarsnda aadak vziflr durur:

vergilrin dzgn hesablanmasna, tam v vaxtnda dnilmsin nzart,
vergi qanunvericiliyin tam v dqiq riayt etmk;

vergi dyicilrinin hquq v qanuni mnafelrini gzlmk v mdafi
etmk;

vergi qanunvericiliyi v ona ediln dyiikliklr bard vergi dyicilrin
ktlvi informasiya vasitlri v ya frdi qaydada vzsiz olaraq mlumat
vermk, myyn edilmi hesabat formalarnn doldurulmas qaydalarn
izah etmk, vergilrin hesablanmas v dnilmsi bard izahatlar
vermk, vergi dyicilrin onlarn hquq v vziflrini izah etmk;

hesablanm v tyinat zr daxil olmu vergilrin uotunu aparmaa v
bu bard mvafiq icra hakimiyyti orqanlarna (lk Prezidentin,
Nazirlr Kabinetin, Maliyy Nazirliyin) mlumat vermk;

vergi qanunvericiliyinin pozulmas hallarna dair mlumatlar toplamaq,
thlil etmk v qiymtlndirmk, bel hallarn ba vermsin gtirib
xaran sbblrin v raitin aradan qaldrlmas n mvafiq dvlt
orqanlarna tkliflr vermk;

vergi dyicilrinin vergidn yaynmas v vergi qanunvericiliyinin
pozulmas faktlar bard xslrdn muracit daxil olduqda, muracitd
qeyd ediln faktlar hmin vergi dyicilrind keirilck nvbti
operativ vergi nzarti tdbiri v ya nvbti syyar vergi yoxlamas
zaman aradrmaa v vergi nzarti baa atdqdan sonra nticlri
bard mracit edn xslr mlumat vermy;

vergi dyicilrinin, onlarn filiallarnn, nmayndliklrinin v ya digr
blmlrinin (obyektlrinin), habel nzart-kassa aparatlarnn uotunu
aparmaa;

kommersiya hquqi xslrin dvlt qeydiyyatn v dvlt reyestrini
aparmaa v bununla bal mlumatlar (kommersiya hquqi xslrin
tsisilri (itiraklar) v onlarn nizamnam kapitalndak paylar bard
mlumatlar istisna olmaqla) qanunvericilikl myyn edilmi qaydada v
mddtlrd mvafiq icra hakimiyyti orqanlarna gndrmy;

390

vergi dyicilrinin, onlarn filiallarnn, nmayndliklrinin v ya digr
tsrrfat subyektlrinin (obyektlrinin), habel nzart-kassa
aparatlarnn uotunu aparmaq;

vergi dyicilri haqqnda mlumatn, o cmldn vergi v kommersiya
sirrinin qorunmas qaydalarna riayt etmy v onu tmin etmk;

vergi dyicilrin vergi yoxlamalarnn nticlri haqqnda aktn, habel
qanunvericilikl myyn edilmi hallarda vergi orqannn qrarnn
surtini vermk;

vergi dyicilri trfindn artq dnilmi vergi mbllrinin
vzldirilmsi (geri qaytarlmas), habel vergi dyicilrindn dzgn
tutulmayan vergi mbllri, maliyy sanksiyalar, faizlr v inzibati
crimlrin geri qaytarlmas n qanunvericilikl myyn edilmi
tdbirlri grmk;

tabeliyind olan vergi orqanlarnn faliyytin nzarti hyata keirmk.
Dvlt gmrk orqanlar mallar Azrbaycan Respublikasnn Gmrk
Srhdindn keirildikd, vergilrin tutulmas sahsind Vergi Mcllsi, Gmrk
Mcllsi v digr qanunlar il myyn edilmi hquq v vziflri hyata keirirlr.
Vergi orqanlar z vziflrini mrkzi v yerli icra hakimiyyti orqanlar,
hquq-mhafiz, maliyy v digr dvlt hakimiyyti orqanlar il qarlql laqd
hyata keirirlr.

14.5. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gr msuliyyt

Vergi msuliyyti slahiyytli dvlt orqanlar trfindn vergi dyicilrin

(agentlrin) qar vergi hquq pozuntularna gr maliyy sanksiyalarnn ttbiq
edilmsidir.
Vergi sistemi msuliyyt dama hallar olmadan mmkn deyil. Vergi
dyicilri trfindn z vziflrinin yerin yetirilmmsi inzibati v cinayt
msuliyyti, hminin maliyy sanksiyalar kimi tdbirlrl mahid olunur.
Bel ki, Vergi Mcllsinin 53-c maddsin uyun vergi dyicilri, vergi
agentlri v onlarn nmayndlri, habel vergi orqanlarnn vzifli xslri vergi
qanunvericiliyinin pozulmasna gr Azrbaycan Respublikasnn Vergi Mcllssi,
nzibati Xtalar Mcllsi, Cinayt Mcllsi v digr qanunlar il myyn edilmi
qaydada msuliyyt dayrlar.
Vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gr vergi dyicilrin v vergi
agentlrin Vergi Mcllsi il myyn edilmi maliyy sanksiyalar v faizlr ttbiq
edilir.
He bir ks vergi qanunvericiliyinin pozuntusu olan eyni hrkt
(hrktsizliy) gr tkrarn msuliyyt clb oluna bilmz.

391
 Vergi Mcllsi il myyn edilmi qaydada v ya mhkmnin qanuni
qvvy minmi qrar il tqsiri tsdiq edilmyndk hr bir vergi dyicisi vergi
qanunvericiliyinin pozulmasnda tqsirsiz hesab edilir.
Vergi dyicisi vergi qanunvericiliyinin pozulmasnda znn tqsirsiz olmasn
sbut etmy borclu deyildir. Vergi qanunvericiliyinin pozulmas faktn tsdiq edn
hallarn v vergi dyicisinin tqsirinin sbut edilmsi vergi orqanlarnn zrin
qoyulur.
Vergi qanunvericiliyinin pozulmasnda vergi dyicisinin tqsirinin olmasnda
aradan qaldrlmaz bhlr olduqda, onlar vergi dyicisinin xeyrin rh olunur.
Vergi dyicisinin (agentinin) vergitutma obyektinin uotunda, vergilrin
hesablanmasnda v dnilmsind yol verdiyi shvlri mstqil dzltmk hququ
vardr.
Vergi qanunvericiliyinin pozulmas hallar nzrdn keirildikd, onun
bilrkdn v ya ehtiyatszlq nticsind trdilmsi, inzibati msuliyytin ttbiq
edilmsi n tqsirkar xsin myyn yaa atmas, ynglldirici v ya
arladrc hallar v Vergi Mcllsi v nzibati Xtalar Mcllsinin mddalar
myyn edilmlidir.
Vergi qanunvericiliyinin pozulmas mallarn Azrbaycan Respublikasnn
gmrk srhdindn keirilmsi il bal olduqda, hmin ilr Azrbaycan
Respublikasnn Gmrk Mcllsi il myyn edilmi qaydada baxlr.
Vergi dyicisi trfindn vergi qanunvericiliyinin bir ne df pozuntusuna
yol verildikd, maliyy sanksiyalar hr pozuntuya mnasibtd ayrca ttbiq edilir.
Vergi dyicisinin v ya vergi agentinin vergi qanunvericiliyinin pozulmasna
gr msuliyyt clb edilmsi, onlar vergi hdliklrinin v vergi orqanlarnn
vzifli xslrinin qanuni tlblrinin yerin yetirilmsindn azad etmir.
Azrbaycan Respublikasnn trfdar xd beynlxalq mqavillrd, qanunla
tsdiq olunmu hasilatn pay blgs haqqnda, sas ixrac boru kmri haqqnda v
digr bu qbildn olan sazilrd baqa qaydalar nzrd tutulmad hallarda, bu
sazilr rivsind faliyyt zr vergi hesabatn sas olmadan myyn ediln
mddtd tqdim edilmmsin gr vergi dyicisinin vzifli xsinin (xslrinin)
hmin hrkt gr inzibati msuliyyt clb edilmsi nzibati Xtalar Mcllsin
mvafiq olaraq hyata keirilir.
xs aada myyn olunmu hallardan n az biri olduqda, vergi
qanunvericiliyinin pozulmasna gr msuliyyt clb edil bilmz:
 vergi qanunvericiliyi il bal hquqpozuntusu hadissinin olmamas;
 vergi qanunvericiliyi il bal hquqpozuntusunda xsin tqsirinin olmamas;
 vergi qanunvericiliyi il bal hquqpozuntusunu trdn fiziki xsin hmin ml
trdildiyi ana msuliyyt clb edilm yana atmamas;
 vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gr msuliyyt clbetm mddtinin
qurtarmas.
Vergi qanunvericiliyinin pozulmasnda xsin tqsirini istisna edn hallar
aadaklardr:

392

vergi qanunvericiliyi il bal hquqpozuntusunun tbii flakt, yaxud digr
fvqlad v qarsalnmaz hadislr nticsind trdilmsi;

vergi qanunvericiliyi il bal hquqpozuntusunun vergi dyicisi fiziki xs
trfindn xst hal il laqdar olaraq z hrktlrin nzart (zn hesabat
vermyi) v rhbrlik etmyi bacarmad vziyytd trdilmsi;

vergi dyicisi v ya vergi agenti trfindn vergi orqannn v ya digr slahiyytli
dvlt orqannn, yaxud onlarn vzifli xslrinin z slahiyytlri daxilind
verdiklri yazl gstrilrinin v ya izahatlarnn yerin yetirilmsi;

vergi orqanlarnn qrarlarna yenidn baxldqda vergi dyicisinin hrktlri
n hquqi saslar olmasnn akar edilmsi;

hr hans vergilr, o cmldn vergi agentlri trfindn dniln vergilr zr
artq dnilmi mbllrin hesabna digr vergilr zr borclarn nzr
alnmas;

vergilrin dzgn hesablanmamas v vergi hdliklrinin yerin yetirilmmsi il
bal vergi qanunvericiliyinin pozulmasnn vergi orqannn yoxlamasna qdrki
dvrd vergi dyicisinin z trfindn aradan qaldrlmas.
Yuxarda sadalanan hallar olduqda, xs vergi qanunvericiliyi il bal
hquqpozuntusuna gr, mcllnin 55.1.6-c maddsind gstriln hallarda faizlrin
dnilmsi istisna olmaqla, msuliyyt damr.
Vergi qanunvericiliyinin pozulmas anndan 3 il kemidirs, xs hmin
qanunvericilikl bal hquq pozuntusunun trdilmsin gr msuliyyt clb edil
bilmz v vergi hdliklri yarana bilmz.
Sahibkarlq faliyytinin (vergitutulan mliyyatlarn) olmamas haqqnda
aray olmadan vergi hesabatn myyn ediln mddtd tqdim etmyn vergi
dyicisin qar 40 manat mblind maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Aktivlri haqqnda mlumat sas olmadan myyn ediln mddtd tqdim
etmyn vergi dyicisin vergi orqannn rhbrinin (onun mavininin) qrarna
sasn 100 manat mblind maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Vergi Mcllsinin 23.1.2-ci maddsind gstriln sndlrin (o cmldn
elektron formatda mlumatlarn) myyn edilmi mddtlrd tqdim edilmmsin
v ya bilrkdn thrif olunmaqla tqdim edilmsin, habel sndlrin v ya
mlumatlarn mcllnin 71.4-c maddsi il myyn edilmi mddtd zrl sbb
olmadan saxlanlmamasna gr vergi dyicisin 100 manat mblind maliyy
sanksiyas ttbiq edilir.
gr verginin (o cmldn dm mnbyind) hesabatda gstriln mbli
hesabatda gstrilmli olan mblin nisbtn azaldlmdrsa, habel bdcy atas
vergi mbli hesabat tqdim etmmkl yayndrlmdrsa, onda vergi dyicisin
qar azaldlm (yayndrlm) vergi mblinin (kameral vergi yoxlamas nticsind
hesablanm lav vergi mbli istisna olmaqla) 50 faizi miqdarnda maliyy
sanksiyas ttbiq edilir.
Vergi orqannda uota alnmaq n riznin verilmmsin, digr uot
mlumatlarnda (vergi dyicisinin vergi uotuna alnma haqqnda rizd qeyd olunan
rekvizitlr) dyiiklik haqqnda mlumatn tqdim edilmmsin, habel Frqlnm

393
nian olmadan avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v ya yk danmasna
gr 40 manat mblind maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Vergilr zr borc, faiz v maliyy sanksiyalarnn dvlt bdcsin alnmas
n bank v digr kredit tkilatna srncamn verildiyi tarixdn vergi dyicisi
trfindn onun hesabndan (kassasndan) pul vsaitinin silinmsi nvbliliyi
pozulmaqla nad qaydada mxaric mliyyatlar aparldqda aparlm mxaric
mliyyatlarnn 50 faizi miqdarnda maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
DV zr qeydiyyat olmadan faliyyt gstrilmsin gr vergi dyicisin
DV zr qeydiyyat olmadan faliyyt gstrdiyi btn dvr rzind bdcy
dnilmli olan DV mblinin 50 faizi miqdarnda maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
DV mqsdlri n qeydiyyat qvvy minmdn (lv edildiyi halda) DV
zr elektron vergi hesab-fakturasnn tqdim edilmsin gr vergi dyicisin tqdim
edilmi vergi hesab-fakturasnda gstrilmi vergi mblinin 100 faizi miqdarnda
maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Elektron vergi-hesab fakturas zr alnm mallarn (i v xidmtlrin) dyri
dnilrkn, DV mblinin dnilmmsin gr vergi dyicisin dnilmmi
DV mblinin 50 faizi miqdarnda maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Mcllnin 175.1.3-c maddsin mvafiq olaraq DV-nin mqsdlri n
qeydiyyatda olmayan shmlrinin v paylarnn 50 faizindn oxu dvlt mxsus olan
hquqi xslr v bdc tkilatlar trfindn mallarn (i v xidmtlrin) dyri
dniln gndn gec DV mblinin dnilmsin gr vergi dyicisin vaxtnda
dnilmmi DV mblinin 50 faizi miqdarnda maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Nad pul hesablamalarnn aparlmas qaydalarnn pozulmasna, yni nzart-
kassa aparatlar v ya ciddi hesabat blanklar ttbiq edilmdn (nzart-kassa aparatlar
quradrlmadan, qanunvericilikl myyn edilmi formalara uyun ciddi hesabat
blanklar olmadan v ya nad dnilmi mbli mdaxil etmdn), vergi orqanlarnda
qeydiyyatdan keirilmmi v ya texniki tlblr cavab vermyn nzart-kassa
aparatlarndan istifad etmkl, qanunvericilikl myyn olunmu ciddi hesabat
blanklarndan istifad etmdn v ya myyn olunmu qaydada tsdiq olunmu
formalara uyun olmayan ciddi hesabat blanklarndan istifad etmkl, hali il pul
hesablamalarnn aparlmasna, alcya tqdim edilmli olan ekin, banklarn valyuta
mbadil blri trfindn mtriy tqdim edilmli olan bank xarlarnn v ya
digr ciddi hesabat blanklarnn v ya dnilmi mbldn aa mbl gstrilmkl
verilmsin, nzart-kassa aparatlarndan istifad edilmsi dayandrldqda hali il pul
hesablamalarnn qeydiyyatnn aparlmas qaydalarnn pozulmasna gr vergi
dyicisin:
 tqvim ili rzind bel hallara birinci df yol verildikd 400 manat
mblind;
 tqvim ili rzind bel hallara ikinci df yol verildikd 800 manat
mblind;
 tqvim ili rzind bel hallara v daha ox df yol verildikd 1200
manat mblind maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
394
 Xammal, material, yarmfabrikat, hazr mhsul v digr srvtlrin, habel pul
vsaitinin 1000 manatdan ox olan mbld uotdan gizldilmsin (uota
alnmamasna) gr vergi dyicisin:
 gizldilmi v ya uota alnmam srvtlrin v ya vsaitin mumi
mblinin 1000 manatdan ox olan hisssin 5 faiz miqdarnda;
 il rzind bel hallara tkrar yol verildikd, gizldilmi v ya uota
alnmam srvtlrin v ya vsaitin mumi mblinin 1000 manatdan
ox olan hisssin 10 faizi miqdarnda maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Plomblarn vurulmas v almas arasndak mddtd nzart-l
cihazlarnn gstricilrind dyiikliklrin edilmsin, texnoloji avadanlqlardak
plomblarn zdlnmsin, istehsal olunmu mhsullarn aksiz markas il
markalanmamasna, tam uota alnmamasna, aksiz markalarnn inventarizasiyasnda
knarlamalara yol verilmsin, elc d hazr mhsulun istehsal sahsindn knara
xarlmasna gr vergi dyicisin 5000 manat mblind maliyy sanksiyas ttbiq
edilir.
Azrbaycan Respublikasnn mk Mcllsind nzrd tutulmu qaydada
mk mqavilsi (kontrakt) balamadan i gtrn trfindn fiziki xslrin hr
hans ilrin (xidmtlrin) yerin yetirilmsin clb edilmsi yolu il onlarn
glirlrinin gizldilmsin (azaldlmasna) rait yaradldna gr igtrn hr bir
bel xs zr 1000 manat mblind maliyy sanksiyas ttbiq edilir.
Vergi orqanndan hadtnam-dublikat alnmadan sahibkarlq faliyyti
mqsdlri n qeyri-rezident bank v kredit tkilatlarnda alm hesaba (rezident
banklar trfindn qeyri-rezident banklarda alm mxbir hesablar istisna olmaqla)
mdaxil edilmi pul vsaitinin 100 faiz miqdarnda vergi dyicisin maliyy
sanksiyas ttbiq edilir.
Vergi v ya cari vergi dmsi myyn edilmi mddtd dnilmdikd,
dm mddtindn sonrak hr bir tm gn n vergi dyicisindn v ya vergi
agentindn dnilmmi vergi v ya cari vergi dmsi mblinin 0,1 faizi
mblind faiz tutulur. Faiz cari vergi dnilrin mnasibtd btn tm
mddt, ancaq bir ildn ox olmamaq rti il ttbiq edilir. Bu faiz syyar vergi
yoxlamas nticsind akar edilmi vaxtnda dnilmmi vergi mbllrin hmin
vergi mbllrinin vergi dyicisin hesabland gndn ttbiq edilir.
Myyn edilmi vergi mblindn artq dnilmi mbl v ya dzgn
tutulmayan vergi mbli dnildikd, vergi dyicisinin rizsinin verildiyi tarixdn
hmin mbllr geri qaytarlanadk gecikdiriln hr bir gn n (dm gn d
daxil olmaqla) vergi dyicisin mvafiq mbllrin 0,1 faizi mblind faiz
dnilir.
Vergi dyicisinin artq dnilmi mbllrin qaytarlmasna dair riz verdiyi
mddtdn 45 gn rzind mbl qaytarlarsa, faizlr vergi dyicisin qaytarlmr.
Bank v digr kredit tkilatlarna aadak maliyy sanksiyalar ttbiq
edilir:

395
  vergi orqan trfindn hquqi xs, frdi sahibkara, filiala v
nmayndliy vergi orqan trfindn veriln hadtnam-dublikat olmadan
hesablama hesab v ya digr hesablar adna gr hr alm hesab n 400
manat mblind;
 sahibkarlq faliyytini gstrn hquqi v fiziki xslrin milli (xarici)
valyutada cari v ya digr hesablarnda vsait olduqda, onun vergilrin dnilmsin
dair taprqlarn, habel vergilr zr borc, faiz v maliyy sanksiyalarnn vergi
dyicisinin hesabndan Mlki Mclld nzrd tutulmu dnilrin nvbliyin
uyun tutulmas haqqnda vergi orqanlarnn srncamlarn icra etmdiyin gr icra
edilmmi hmin dm taprqlarnda v ya srncamlarda gstriln mblin 50
faizi.
Vergi dyicisinin valyuta hesabndan vsait mbahissiz qaydada tutulduu
halda, bank hmin gn Mrkzi Bankn myyn etdiyi rsmi mznn il srncamda
gstriln mblin 105 faizindk hesabdak valyuta vsaitini dondurur. Valyuta
vsaiti vergi dyicisi trfindn manata konvertasiya edildikdn sonra srncam icra
olunur;
Vergi dyicisindn bank v kredit tkilatna mvafiq taprq (srncam) daxil
olduu gndn hmin gnlr n vergi dyicisin faiz hesablanmr.
Vergi orqanlarnn hquqa zidd hrktlri (qrarlar) v ya hrktsizliyi,
habel vergi orqanlarnn vzifli xslrinin v digr iilrinin z vziflrini icra
etdikd, onlarn hquqa zidd hrktlri (qrarlar) v ya hrktsizliyin, hminin
bunlarn nticsind vergi dyicilrin dymi zrr gr vergi orqanlar v vergi
orqanlarnn vzifli xslri qanunvericilikl myyn edilmi qaydada msuliyyt
dayrlar.
Vergi dyicilrin yuxarda gstriln hrktlr (qrarlar) v ya hrktsizlik
nticsind dymi zrr mhkmnin qrarna sasn dnilir.
Vergi orqanlar trfindn dzgn tutulmayan vergi, maliyy sanksiyalar, faizlr
v inzibati crimlrin mbllri, vergilr zr borclar olmadqda, bu Mclld
baqa hallar nzrd tutulmadqda vergi dyicisinin mracitin sasn 45 gn
mddtind geri qaytarlmaldr v ya glck dnilrin hesabna aid edil bilr.
Vergi orqanlarnn vzifli xslri v digr iilri zlrinin hquqa zidd
hrktlrin (qrarlarna) v ya hrktsizliyin, o cmldn z xidmti vziflrini
yerin yetirmdiyin v ya lazmnca yerin yetirmdiyin gr qanunvericilikl
myyn edilmi qaydada msuliyyt dayrlar.

14.6. Vergi nzarti v onun formalar

stniln lknin maliyy-bdc sisteminin formalamas n sas rt maliyy

vsaitlrinin formalamasdr. Dvlt bdcsinin formalamasnn sas mnbyi
vergilrdir v onlarn ylmas vergi dyicilrinin n drcd intizaml olmasndan
hmiyytli drcd asldr. Mhz bu mqsdl vergi orqanlar vergilrin tam v
vaxtnda ylmasn tmin etmk mqsdil vergi nzartini hyata keirirlr.
396
 Vergi nzarti vergi dyicilri v vergitutma obyektlrinin uotu, vergi
qanunvericiliyin riayt olunmas zrind hyata keiriln vahid nzart sistemidir.
Vergi nzartini Azrbaycan Respublikasnn Vergilr Nazirliyi v Dvlt Gmrk
Komitsi hyata keirir. Yerli vergilrin (bldiyy vergilrinin) qanunvericiliy uyun
olaraq hesablanmasna, tam v vaxtnda dnilmsin nzart bldiyylrin vergi
xidmti orqanlar trfindn hyata keirilir.
Vergi nzarti vergi v gmrk orqanlar, onlarn vzifli xslrinin
slahiyytlri rivsind mvafiq qanunvericilik aktlarna uyun olaraq hyata
keirilir.
Vergi orqanlar trfindn vergi nzarti vergi dyicilrinin uotunu aparmaqla,
vergi yoxlamalar keirmkl, vergi dyicilri v digr xslr arasnda soru
aparmaqla, xronometraj v glir ld etmk n istifad olunan binalara bax
keirmkl, inventarizasiya aparmaqla v vergi qanunvericiliyind myyn edilmi
digr formalarda hyata keirilir.
Qanunvericilikd nzrd tutulmu vergilrin tam v vaxtnda dnilmsin
nzart vergi dyicilrinin uotundan balanr. Vergi nzartinin hyata
keirilmsini tmin etmk mqsdil vergi dyicilri aada gstriln yerlrd vergi
orqanlarnda uota alnr:

hquqi xslr olduqlar hquqi nvanda (dvlt qeydiyyat haqqnda
sndlrd qeyd olunmu);

vergiy clb olunan gliri Azrbaycan mnbyindn olan v bu glirdn
dm yerind vergi tutulmayan qeyri-rezidentlr Azrbaycan
mnbyindn glirin alnd yer zr;

frdi sahibkarlar v byannam vermli olan rezident fiziki xslr
yaadqlar yer zr;

xsusi notariuslar faliyyt gstrdiyi yer zr.
Hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyytini fiziki xs kimi hyata
keirmk istyn cnbilr v vtndal olmayan xslr mvafiq icra hakimiyyti
orqan trfindn veriln vsiq sasnda vergi orqanlarnda vergi dyicisi kimi uota
alnrlar.
Vergi orqanlarnda uota alnmaq n vergi dyicilri trfindn (kommersiya
hquqi xslri, habel xarici kommersiya hquqi xsinin nmayndlik v filiallar
istisna olmaqla) onlarn olduu v ya yaad yer zr vergi orqanna riz verilir.
Vergi orqanna riz qeyri-kommersiya - hquqi xsin dvlt qeydiyyatna alnd
gndn, Azrbaycan Respublikasnda filial v nmayndlik vasitsi il sahibkarlq
faliyyti hyata keirildikd is filialn v ya nmayndliyin yaradlmasndan sonra
30 gn mddtind verilmlidir.
Hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslr (frdi
sahibkarlar) rizni sahibkarlq faliyytini balad gndk vergi orqanna tqdim
etmlidir. Frdi sahibkarlar riz il birg vergi orqanna yaad yer haqqnda
mlumat v onun xsiyytini tsdiq edn sndin surtini tqdim edir.

397
 Vergi orqan riz v digr mvafiq sndlrin daxil olduu gndn sonrak 2
gn rzind vergi dyicisinin uota alnmasn hyata keirmli v ona mvafiq
hadtnam vermlidir. hadtnam vergi dyicisinin uota alnmasn tsdiq edn
sas snd olmaqla, vergi dyicisin bir df verilir v onda saxlanlr. hadtnam
itdikd (yararsz hala ddkd), vergi dyicisinin mracitin sasn ona
hadtnamnin yeni nsxsi verilir. Bu zaman veriln nsxnin zrind
hadtnamnin yeni nsx olmas bard mvafiq qeyd edilir.
Uota alndqdan sonra hr bir vergi dyicisin btn vergi v gmrk
dnilri zr Azrbaycan Respublikasnn btn razisind eyni olan vergi
dyicilrinin eynildirm nmrsi (VEN) verilir.
Vergilr Nazirliyi uot mlumatlarna sasn vergi dyicilrinin vahid dvlt
reyestrini aparr. Vergi dyicilri vahid dvlt reyestrin daxil edilrkn, onlarn vergi
orqanna tqdim etdiklri rizdki mlumatlardan istifad olunur. Vahid dvlt
reyestri kaz v elektron yazlar formasnda aparlr.
Vergi orqanlar trfindn fiziki xslrin vergi uotuna alnmas elektron v (v
ya) kaz formatda aparlr. Onlarn uota alnmas, yenidn uota alnmas v uotdan
xarlmas qaydalar mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilir.
Vergi dyicisi uota alnmas haqqnda hadtnamni aldqdan sonra, bank
v kredit tkilatlarnda hesab amaq n vergi orqanna riz verir. Vergi orqan
hmin rizy sasn 2 gndn gec olmayaraq vergi dyicisin hadtnam-dublikat
verir (bdcy vergi, faiz v maliyy sanksiyalar zr borc olmadqda).
Vergi dyicisinin olduu yer v ya yaad yer dyidikd, vergi orqanna bu
cr dyiiklik ba verdiyi gndn 40 gn mddtind riz vermlidir. Vergi
dyicisinin vergi uotunda olduu vergi orqanna olduu yer v ya yaad yeri
dyidiyi bard riz il mracit etdiyi gndn sonra 15 gn mddtind hmin vergi
orqan vergi dyicisinin yenidn uota alnmasn (yni vvlki vergi orqanndan
uotdan xarlmas v yeni vergi orqannda uota alnmas) hyata keirmlidir.
Vergi dyicisi vergi orqannda uota alnmaq n verdiyi riz formasnda
olan mlumatlarda hr hans dyiiklik ba verdikd, dyiiklik ba vern gndn 40
gn mddtind vergi orqanna mlumat vermlidir.
Banklar hquqi v frdi sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslr bank
hesabn yalnz onlar trfindn vergi orqan trfindn veriln hadtnam-dublikat
tqdim edildikdn sonra arlar. hadtnam-dublikat alnd tarixdn sonrak 10 gn
mddtind hesabn almas n istifad olunmadqda qvvdn dm hesab edilir.
Vergi orqan hadtnam-dublikat vergi dyicisin verdikdn sonra 1 gn
mddtin Dvlt Sosial Mdafi Fonduna elektron v ya kaz dayclar vasitsil
myyn edilmi formada mlumat gndrir.
Bank v kredit tkilatlar vergi dyicilrin hesablama (cari), ssuda, depozit,
valyuta hesab adqdan sonra 5 gn rzind hmin vergi dyicisinin uota alnd
vergi orqanna v Dvlt Sosial Mdafi Fonduna bank hesabnn almas bard
bildiri gndrir.

398
 Vergi orqan bank idarsindn bildirii aldqdan sonra bildirid gstriln
mlumatlar vergi uotu mlumatlarna daxil edir v 1 gn mddtin hmin
mlumatlar elektron (kaz) dayclar vasitsil Dvlt Sosial Mdafi Fonduna
gndrir.
hadtnam-dublikatla yalnz onda gstrilmi bankda (bankn filialnda) hesab
amaq olar.
gr vergi orqanlar bank v digr kredit tkilatlar trfindn onlara xbr
verilmdn vergi dyicisin bank hesab almas faktn akar edrs, onda hmin
hquqi v fiziki xslr qar maliyy sanksiyas ttbiq edilir. Bununla yana vergi
orqanlar bu bard Mrkzi Banka mlumat verir. gr bel hallar glckd d tkrar
olunarsa, onda Mrkzi Bank vergi orqanlarnn mlumatna sasn hmin bank
mssissin inzibati qaydada nzart edir v lazm gldikd bank mliyyatlarnn
aparlmasna gr onlara verdiyi lisenziyan geri alr.
Vergi nzarti sistemind vergi yoxlamalar sas yer tutur. Vergi yoxlamas
vergi dyicilrinin faliyytin dvlt nzartinin sas suludur. Vergi yoxlamalarnn
keirilmsind sas mqsd vergi dyicisinin hesabat mlumatlar il vergi
orqanlarnda olan mlumatlarn tutudurulmas yolu il vergi qanunvericiliyin ml
edilmsin, vergilrin tam v vaxtnda dnilmsin nzart etmkl vergidn yaynma
hallarnn qarsnn alnmasdr.
Vergi yoxlamalar vergilrin hesablanmasnn dzgnlyn, vaxtnda v tam
dnilmsin bilavasit nzart etmk imkan verir. Vergi yoxlamas vergi
dyicilrinin ilkin mhasibat v digr sndlrin sasn verginin hesablanmas v
vaxtnda dnilmsini tyin etmk n hyata keiriln aktdr.
Keirilmsi yerin gr vergi yoxlamalar kameral v syyar olmaqla iki cr
olur. Kameral yoxlama vergi orqan trfindn yerlr getmdn vergilrin
hesablanmasn v dnilmsini znd ks etdirn v vergi dyicisinin faliyyti
haqqnda vergi orqannda olan sndlr v mnbyi mlum olan mlumatlar sasnda
keirilir. Kameral vergi yoxlamasnn keirilmsi n xsusi qrarn xarlmas
mcburi deyil, nki o vergi orqannn cari faliyyti prosesind hyata keirilir.
Yoxlama vergi orqanlarnda olan sndlr, vergi dyicisi trfindn tqdim ediln
hesabatlara (byannamlr), vergilrin hesablanmas v dnilmsini znd ks
etdirn vergi dyicisinin faliyyti haqqnda vergi orqannda olan digr sndlr
(mxtlif tsrrfat mqavillrin, dm sndlrin, bank mliyyatlar il bal
sndlr, tsis sndlrin v s.) v nc xslrdn alnm sndlr sasn
aparlr.
Vergi orqanlarna tqdim edilmi vergi hesabatlarna sasn vergi dyicisinin
maliyy-tsrrfat faliyytinin qiymtlndirilmsind sas mqsd, onun syyar vergi
yoxlamas planna daxil edilib-edilmmyinin mqsduyunluunu
myynldirmkdn ibartdir.
Kameral vergi yoxlamas zaman vergi orqan (onun vzifli xslri) vergi
dyicisi haqqnda ld edilmi hr hans mlumatn mxfiliyini qorumaa borcludur
(vergi qanunvericiliyind nzrd tutulmu hallar istisna olmaqla).
399
 Kameral vergi yoxlamas vergi dyicisi trfindn vergilrin hesablanmas v
dnilmsi n sas olan sndlrin vergi orqanna tqdim edildiyi gndn sonrak 30
gn mddtind hyata keirilir. Hmin mddt bitdikdn sonra kameral vergi
yoxlamas keirilmsi qeyri-mmkndr v bu halda nzart digr formalarda, o
cmldn syyar vergi yoxlamalarna uyun hyata keiril bilr.
Yoxlaman aparmaq n vergi dyicisi trfindn tqdim edilmi byannam
il sndlrd olan mlumatlar arasnda ziddiyyt (shv) akar edildikd, vergi orqan
vergi dyicisindn lav mlumat, snd v izahat tlb ed bilr.
Kameral yoxlama zaman vergi byannamsind vergilrin dzgn
hesablanmama (vergi mblinin az v ya ox gstrilmsi) akar edildikd vergi
dyicisin 5 gn mddtind Vergilr Nazirliyinin myyn etdiyi formada vergi
orqannn qrar gndrilir. Vergi orqannn qrarnda yenidn aparlm hesablamann
sbblri v vergi dyicisinin ikayt etmk hququ gstrilmlidir.
Vergi byannamsind vergilrin dzgn hesablanmad hallarda v kameral
yoxlama aparmaq n vergi byannamsi, sndlr v mlumatlar zrl sas olmadan
tqdim edilmdikd, vergi orqannn Vergi Mcllsinin 67-ci maddsin mvafiq
olaraq vergilri laqli mlumatlardan istifad etmkl hesablamaq hququ vardr.
Mcllnin 15.1.13-c maddsin sasn vergi dyicisindn xronometraj
metodu il yeni mahid keirilmsi bard mracit daxil olan dvrdk (vergi
dyicisinin bu Mclld nzrd tutulmu qaydada faliyytini dayandrd,
xronometrajn keirildiyi dvr hat edn syyar vergi yoxlamasnn keirildiyi hallar
istisna olmaqla), xronometraj metodu il sonuncu mahidnin nticlri vergilrin
hesablanmas n sas gtrl bilr.
Kameral vergi yoxlamas zaman vergi orqan Mcllnin 37.3-c v 37.4-ci
maddlrind myyn edilmi qaydalara riayt etmdikd, vergi dyicisinin syyar
vergi yoxlamas keiriln zaman vergi orqannn tklifi sasnda hmin yoxlamann
keirildiyi vaxta qdr yol verdiyi shvlri (o cmldn vergi mbllrinin
dzgn hesablanmamas, vergi mbllrinin azaldlmas v sair) 30 gn mddtind
dzltmk (aradan qaldrmaq) hququ vardr v o, hmin mddt bitndk, yol
verdiyi v kameral yoxlama zaman myyn edil biln vergi qanunvericiliyinin
pozulmasna gr (faizlrin dnilmsi istisna olmaqla) msuliyyt damr.
Syyar vergi yoxlamas vergi nzartinin daha smrli formasdr, nki vergi
qanunvericiliyinin pozulmas hallar yalnz bel yoxlamalarn aparlmas zaman akar
edil bilr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, vergi nzartinin bu formas ox zhmt,
vaxt v pekarlq tlb edir.
Syyar vergi yoxlamas adndan da grndy kimi vergi orqannn vzifli
xslri trfindn bilavasit vergi dyicisinin yerldiyi yerd hyata keirilir.
Syyar vergi yoxlamas hm vergi dyicisi olan hquqi v sahibkarlq faliyyti
gstrn fiziki xslrd aparla bilr.
Kameral yoxlamadan frqli olaraq, syyar vergi yoxlamas vergi orqannn
qrarna sasn hyata keirilir v bu cr qrarn olmas zruridir. Yoxlamann
keirilmsi n sas olan qrar vergi orqannn rhbri v ya onun mavini trfindn
400
verilir. Bel qrar olmadan v xidmti vsiqsini tqdim etmdn syyar vergi
yoxlamas keirn vergi orqannn vzifli xslrinin vergi dyicisinin sahibkarlq
faliyytini hyata keirmk n istifad etdiyi bina v ya raziy daxil olmasna yol
verilmir (mhkmnin qrar olan hallar istisna olmaqla).
Syyar vergi yoxlamas nvbti v nvbdnknar ola bilr. Nvbti syyar
vergi yoxlamas ild bir dfdn ox olmayaraq keirilir v bir aydan artq davam ed
bilmz. Mstsna hallarda (msln, vergi dyicisinin apard maliyy
mliyyatlarnn say son drc ox olduqda, oxsayl filial v nmayndliklr
malik olduqda, oxsayl ekspertiza v bax aparlmas zruri olduqda, vergi dyicisi
trfindn sndlr vaxtnda tqdim edilmdikd v s.) yuxar vergi orqannn qrarna
sasn onun mddti aya qdr artrla bilr. Syyar vergi yoxlamas i gn v
vergi dyicisinin i vaxt rzind aparlr.
Nvbti syyar vergi yoxlamas keirildikd, dyicinin hquqlarnn tmin
edilmsi n vergi orqan trfindn vergi yoxlamasnn balamasndan az 15 gn
vvl vergi dyicisin yazl bildiri gndrilir. Bu, vergi dyicisin gstrilmi
mddt rzind z sndlrini bir daha daxili tfti etmk, habel vergi yoxlamas n
digr hazrlq tdbirlri (yoxlayclar n yer ayrmaq, zruri mkdalarn olmasn
tmin etmk v s ) grmk imkan verir. Bildirid vergi yoxlamasnn sas v tarixi,
elc d vergi dyicisi v vergi orqanlarnn hquq v vziflri gstrilir.
Nvbdnknar vergi yoxlamalar hyata keirildikd bel bildiriin gndrilmsi
zrurti vergi qanunvericiliyind nzrd tutulmamdr.
Nvbdnknar vergi yoxlamas vergi orqanlar trfindn aadak hallarda
hyata keiril bilr:
 verginin hesablanmas v dnilmsi n zruri olan vergi hesabat
sndlri myyn edilmi mddtd v bu bard vergi orqanlarnn
yazl xbrdarlndan sonra da tqdim edilmdikd;
 vergi yoxlamasnn nticlri zr trtib edilmi aktda drst olmayan
v ya thrif olunmu mlumatlar akar edildikd;
 DV zr artq dnilmi vergi, faiz v maliyy sanksiyalarnn geri
qaytarlmas haqqnda vergi orqanlarna mracit v ya onlarn sonrak
vergi hdliklr zr dmlr hesabna aid edildikd. Bu halda
nvbdnknar vergi yoxlamas yalnz vergi dyicisinin lav dyr
vergisin clb olunan mliyyatlar zr aparla bilr;
 artq dnilmi vergi, faiz v maliyy sanksiyalarnn qaytarlmas bard
vergi dyicisinin rizsi daxil olduqda;
 vergi orqannn ld etdiyi mnbyi blli olan hr hans mlumat sasnda
vergi dyicisinin glirlrinin v ya vergitutma obyektinin gizldilmsinin
(azaldlmasnn) lamtlri myyn edildikd;
 vergi orqannn ld etdiyi mnbyi blli olan hr hans mlumat sasnda
vergi dyicisinin glirlrinin gizldildiyi (azaldld) akar edildikd;

401
  DV mqsdlri n qeydiyyatdan kemi vergi dyicisinin vergi
hquq pozuntusuna yol vermsi bard mnbyi blli olan mlumatlar
olduqda;
 cinayt-prosessual qanunvericiliyin uyun olaraq mhkm v hquq-
mhafiz orqanlarnn vergi yoxlamalarnn keirilmsi bard mvafiq
qrar olduqda;
 vergi nzartinin hyata keirilmsi v Azrbaycan Respublikasnn
trfdar xd beynlxalq mqavillr sasn daxil olmu sorularn
icras il bal zruri olan sndlr (onlarn lazmi qaydada tsdiq edilmi
surtlri) vergi orqannn mracitin sasn 20 gn mddtind tqdim
edilmdikd v ya drst olmayan (thrif olunmu) mlumatlar tqdim
edildikd.
Syyar vergi yoxlamas i gn v vergi dyicisinin i vaxt hyata keirilir.
Syyar vergi yoxlamasnn aparlmas qaydas Nazirlr Kabineti trfindn myyn
edilir.
Syyar vergi auditi aparlarkn, onun daha dolun v smrli keirilmsi
mqsdil, vergi orqannn vzifli xslrin bir ox audit proseduralar hyata
keirmk slahiyyti verilmidir. Onlardan biri d inventarizasiyadr.
nventarizasiya Vergilr Nazirliyinin saslandrlm qrarna sasn aada
gstriln hallarda aparla bilr:
vergi dyicisind vergi yoxlamas zaman vergi dyicisi trfindn
bilrkdn hesabat sndlrinin aparlmamas akar edildikd;
vergi dyicisind sonuncu vergi yoxlamas zaman vergi dyicisi
trfindn qanunvericilikl myyn edilmi qaydalara uyun olaraq
hesabat sndlrinin aparlmamas akar edildikd v bununla laqdar
vergi orqannn xbrdarlndan sonra yol verilmi dqiqsizliklr aradan
qaldrlmadqda v hesabat myyn edilmi qaydalara uyun olaraq
aparlmadqda;
vergi dyicisind syyar vergi yoxlamas zaman aksiz markalar il
markalanmal olan, ancaq markalanmam mallar akar edildikd;
vergi dyicisind mlak vergisinin hesablanmasnn v dnilmsinin
dzgnly yoxlanldqda.
Syyar vergi yoxlamas zaman inventarizasiyann aparlmas qaydalar mvafiq
icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilir.
Yoxlama bard qrar qbul etmi vergi orqannn saslandrlm qrarna
sasn nvbti v ya nvbdnknar syyar vergi yoxlamas aada gstriln hallarda
v mddtlrd, lakin 9 aydan ox olmamaqla dayandrlr (txir salnr):

vergi dyicisind aparlan syyar vergi yoxlamas zaman xs vergi
orqannda qeydiyyatda olan nvanlarda olmadqda v ya xsin olduu
yerin myyn edilmsi v digr sbblrdn taplmas mmkn
olmadqda hmin xsin olduu yer myyn olunana qdr;

402

syyar vergi yoxlamas aparlan vergi dyicisinin rhbri (onu vz edn
xs) v ya frdi sahibkar mvqqti olaraq mk qabiliyytini itirdikd
mk qabiliyyti brpa olunanadk;

vergi orqannn tbbs il mtxssis dvt edildikd v ya ekspertiza
keirildikd mtxssisin v ya ekspertin ryi yoxlamaya tqdim
edilndk;

syyar vergi yoxlamasnn obyektiv v dolun keirilmsi n zruri olan
sndlr, o cmldn vergi orqannn sorusuna cavab xarici lkdn
alndqda xarici lkdn cavab alnanadk;

mcllnin 43.11-ci maddsi il myyn edilmi hallarda mhkmnin
qrar qanuni qvvy minndk.
Syyar vergi yoxlamas nticlri zr vergi orqannn vzifli xslri
trfindn myyn edilmi formada akt trtib edilir. Vergi qanunvericiliyinin
pozulmas hallarnn olub-olmamandan asl olmayaraq aktda aadaklar ks
etdirilir: mssisnin ad; yoxlamann tarixi; yoxlanlan mssislrin siyahs;
yoxlamann hat etdiyi dvr.
Vergi yoxlamas aktnn trtib edilmsi n Vergi Mcllsind konkret
mddt myyn edilmdiyin gr, aktn yoxlamann nticlrin gr trtib
edildiyini nzr alsaq, onda akt vergi yoxlamas n myyn edilmi mddtd
trtib olunmaldr. Vergilr Nazirliyinin saslandrlm qrarna sasn syyar vergi
yoxlamasnn nticlri zr aktn trtib edilm mddti 30 gndn ox olmayan
mddt qdr uzadla bilr.
Bundan baqa, mstsna hallarda vergi yoxlamasnn mddti aya qdr
uzadld hallarda tbiidir ki, vergi yoxlamas aktnn trtib olunma mddti d hmin
mddt uzadlr.
Vergi yoxlamas aktnda yoxlama zaman akar edilmi v sndlrl
tsdiqlnmi vergi qanunvericiliyinin pozuntusu hallar v hmin pozuntulara gr
msuliyyt nzrd tutan AR Vergi Mcllsi v digr qanunlarn konkret maddlri,
yaxud vergi qanunvericiliyinin pozuntusu hallarnn olmama gstrilmlidir.
Akar edilmi qanun pozuntusu hr bir vergi nv zr ayrca qeyd olunur.
Adtn yoxlayc aktn sonunda akar edilmi qanun pozuntularnn aradan qaldrlmas
n tkliflr verir v dnilmmi verginin dnilm mddtini myyn edir. Akt bir
qayda olaraq iki nsxd trtib olunur. Onun bir nsxsi yoxlaman aparan vergi
orqannda qalr, digri is aktn trtib olunduu tarixdn sonrak 5 gn rzind audit
vergi yoxlamasnn keirildiyi tsrrfat subyektin verilir (gndrilir).
gr vergi dyicisi yoxlama akt v ya onun hr hans bir hisssi il
razlamadqda, onda aktn verildiyi gndn sonra 30 gn rzind akt
imzalamamann sbbini izah, yaxud akta v ya onun ayr-ayr hisssin z etirazn
yazl surtd byan ed bilr. Bu halda vergi dyicisi yoxlama aktna
razlamamann sbblrini tsdiq edn sndlrin surtini lav edrk znn
yazl izahatn (etirazn) vergi orqanna tqdim etmlidir.

403
 Hmin mddt bitdikdn sonra 15 gndn gec olmayaraq vergi orqannn rhbri
(onun mavini) vergi dyicisindn gtrlm (onun trfindn tqdim edilmi)
sndlr v vergi yoxlamas aktna, vergi qanunvericiliyinin pozulmas hallarna,
onlarn aradan qaldrlmas v mvafiq sanksiyalarn (crimlrin) ttbiq edilmsi
mslsin baxr.
Operativ vergi nzarti sahibkarlq faliyyti il mul olan tsrrfat
subyektlrinin v frdi sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslrin glir gtrmk v
mt-material ehtiyatlarnn saxlanmas n istifad etdiklri anbar, ticart v bu
qbildn olan digr binalarnda (yaay binalar istisna olmaqla), nqliyyat
vasitlrind (sahibkarlq faliyyti n istifad edilmyn xsi nqliyyat vasitlri
istisna olmaqla) hyata keiriln nzart formasdr. Operativ vergi nzarti aadak
msllri hat edir:
 qanunvericilikd myyn edilmi qaydada vergi orqanlarnda uota
alnmayan v ya Frqlnm nian almayan vergi dyicilrinin akar
edilmsi;
 aksiz markalar il markalanmal olan mallarn markalanmadan v ya
saxta aksiz markalar il markalanaraq satlmas, sat mqsdi il
saxlanlmas, elc d istehsal binasnn hdudlarndan knara xarlmas
faktnn akar edilmsi;
 hali il pul hesablamalarnn aparlmas qaydalarna riayt edilmsi;
 xarici valyuta srvtlrinin dni kimi qbul edilmsi, onlarn ticart, ia
v xidmt mssislrind qanunvericilikl myyn edilmi qaydalar
pozulmaqla alnb-satlmas v ya dyidirilmsi faktlarnn akar
edilmsi;
 xsusi razlq (lisenziya) tlb edn faliyyt nvlri il bel razlq
olmadan mul olan xslrin akar edilmsi;
 igtrn trfdn mk Mcllsind nzrd tutulmu qaydada mk
mqavilsi (kontrakt) balamadan fiziki xslrin hr hans ilrin
(xidmtlrin) yerin yetirilmsin clb edilmsi hallarnn akar edilmsi;
 istehsal hcminin v ya sat dvriyysinin myynldirilmsi v
dqiqldirilmsi.
Operativ vergi nzartinin hyata keirilmsi n saslar aadaklardr:

vergi orqan trfindn keiriln syyar vergi yoxlamas zaman akar
edilmi faktlar;

vergi orqanlar trfindn mnbyi blli mnblrdn ld etdiklri
mlumatlar;

vergi dyicisi trfindn vergi qanunvericiliyinin pozulmas hallarnn
aradan qaldrlmas bard vergi orqanlarnn tlblrini Vergi Mcllsi
il myyn edilmi mddtd yerin yetirmdikd;

vergi orqanlarnn Vergi Mcllsinin 50.1-ci maddsind gstriln
msllr bard qanunvericiliyin sahibkarlq faliyyti il mul olan

404
 hquqi v fiziki xslr trfindn pozulmas bard kifayt qdr sas
olduqda.
Operativ vergi nzarti vergi orqannn saslandrlm qrarna sasn hyata
keirilir. Hmin qrarda vergi dyicilrinin yerldiyi razi, habel operativ vergi
nzarti il hat olunmal olan msl (msllr), operativ vergi nzartinin mddti
v operativ vergi nzartini hyata keirn vergi orqannn vzifli xsi (xslri)
gstrilir.
Operativ vergi nzarti vergi dyicisin vvlcdn xbrdarlq edilmdn
balanr v vergi dyicilrinin faktiki i vaxt hyata keirilir. Operativ vergi
nzartini hyata keirn vergi orqannn vzifli xsi nzart baladqdan sonra
Vergi Mcllsinin 50.3-c maddsind nzrd tutulmu vergi orqannn qrarn
vergi dyicisin drhal tqdim etmlidir.

Operativ vergi nzartini hyata keirn vergi orqannn vzifli xslri

trfindn z slahiyytlri rivsind vergi dyicilrinin razilrin v ya
binalarna (yaay binalar (sahlri) istisna olmaqla) daxil olmas, razilrin,
binalarna (yaay binalar (sahlri) istisna olmaqla), habel sndlrin v yalarna
bax keirilmsi, sndlrin tlb edilmsi, sndlri v nmun kimi yalar
gtrmsi, ekspert clb edilmsi, mtxssis, trcmi v mahidi dvt edilmsi
v aksiz markas il markalanmal olan markalanmam v ya saxta aksiz markas il
markalanm mallarn siyahya alnmas Vergi Mcllsi il myyn edilmi qaydada
hyata keirilir.
Operativ vergi nzartinin nticlri zr vergi orqannn vzifli xslri
trfindn mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi formada akt trtib edilir.
Operativ vergi nzarti tdbirlrinin keirilmsi zaman Vergi Mcllsinin 39-43-c
v 46-49-cu maddlrinin mddalar ttbiq edilir.
Azrbaycan Respublikasnn razisind nad pul hesablamalar aparan vergi
dyicilri mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi qaydada nzart-kassa
aparatlar vasitsil bel hesablamalar hyata keirirlr.

14.7. Hquqi xslrin mnft vergisi

Sahibkarlq faliyyti gstrn hr bir hquqi xs ld etdiyi mnftdn
mnft vergisi dmlidir. Mnft vergisin mssisnin kommersiya faliyytinin
sas mqsdi v vergilrin dnm mnbyi olan mnft clb edilir. Ona gr bu
verginin mbli iqtisadi subyektlrin tsrrfat (kommersiya) faliyytinin son
maliyy nticlrindn birbaa asldr. Dvlt bu vergi vasitsil iqtisadi proseslri
tnzimlmkl yana, iqtisadiyyatn inkiafna daha effektiv tsir gstr bilir.
Vergi mblinin tsrrfat subyektlrinin mumi glirinin hcmindn
bilavasit asl olmas dvlt vergi drclrinin tnzimlnmsi, myyn gztlrin

405
verilmsi v ya lv edilmsi mexanizmi vasitsil iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind
investisiya faliyytini stimulladrmaq (mhdudladrmaq) imkan verir.
Mnft vergisi bazar iqtisadiyyatl lklrin vergitutma praktikasnda geni
ttbiq olunur v dvltin inkiafnda mhm rol oynayr. Dvlt bu vergini ttbiq v
vergi altlrindn smrli istifad etmkl iqtisadi proseslr aktiv surtd tsir edir.
Mnft vergisindn mssislrin investisiya aktivliyinin artrlmasnda, kiik
biznesin inkiafnda, dvlt trfindn mxtlif vergi gztlri v vergi drclri
ttbiq etmk yolu il lky xarici kapitaln clb edilmsind effektiv istifad olunur.
Mnft vergisi eyni zamanda dvlt bdcsinin sas glir mnbyidir.
lkmizin vergi sistemini sas nvlrindn biri olmaqla vergi daxilolmalar arasnda
z xsusi kisin gr mnft vergisi birinci yer tutur.
Azrbaycan Respublikasnda rezident v qeyri-rezident mssislr (srbst
balans, cari v digr hesablar olan filial v struktur blmlri istisna olmaqla) mnft
vergisinin dyicilridir.
Hquqi xs yaratmadan birg sahibkarlq faliyyti il mul olan hr hans
xarici xs birg sahibkarlq faliyytinin obyekti kimi baxlmal olmadn sbut
etmyinc vergi dyicisi hesab olunur.
Mnft vergisinin vergitutma obyekti mssisnin mnftidir. Mnft
vergi dyicisinin btn glirlri il (vergidn azad ediln glirdn baqa) Vergi
Mcllsinin X fslind gstriln glirdn xlan xrclri arasndak frqdn
ibartdir.
Rezident mssislr n vergitutma obyekti onlarn hm lkmizd, hm d
onun hdudlarndan knarda, qeyri-rezident msissislr n is yalnz onlarn
Azrbaycan Respublikasndak mnblrdn ld etdiklri mnft hesab olunur.
Qeyri-rezident mssisnin daimi nmayndliyil bal Azrbaycan
mnbyindn ld etdiyi mumi glirinin hmin glirin ld edilmsin kiln xrclr
xldqdan sonra qalan mbli vergitutma obyektidir.
Azrbaycan Respublikasndak daimi nmayndlikl bal olmayan mlak
tqdim edilmsindn glir ld edn qeyri-rezident mssissinin tqvim ili rzind
Azrbaycan mnbyindn ld etdiyi bu nv mumi glirindn hmin dvrd bu cr
glir aid olan mclld gstriln xrclr xldqdan sonra vergi tutulur.
Qeyri-rezident mssissinin daimi nmayndliyi il bal olmayan mumi
gliri xrclr xlmadan dm mnbyind vergiy clb olunur.
sas vsaitlrin (vsaitin) yenidn qiymtlndirilmsindn yaranan artm
(yenidn qiymtlndirilm nticsind yaranan msbt frq) mnft vergisinin
vergitutma obyekti deyildir.
Vergitutma bazas. Vergitutulan mnfti myyn etmk n mssislrin
ld etdiklri mumi glirdn (vergidn azad ediln glirdn baqa) hmin glirlrin
ld edilmsi il bal glirdn xlan xrclri xmaq lazmdr. Nzr almaq lazmdr
ki, glirdn yalnz onun ld edilmsi mqsdil kilmi, iqtisadi chtdn
saslandrlm v mvafiq sndlrl tsdiqlnmi xrclr xlr. Glirdn Vergi

406
Mcllsinin 109-cu maddsind gstriln xrclr istisna olmaqla glirlrin ld
edilmsi il bal olan btn xrclr xlr.
Vergiy clb olunan mnftin, yni vergitutma mqsdlri n mvafiq
surtd korrekt edilmi mumi glir gstricisinin gzgn myyn edilmsind
Vergi Mcllsinin X fsli mhm rol oynayr. Bel ki, vergi dyicisi mcllnin
mhz bu fslinin tlblri nzr alnmaqla vergitutulan glirini mhasibat uotunda
istifad etdiyi metodla hesablamaldr.
mumi glir mhsullarn (ilrin, xidmtlrin), sas vsaitlrin (torpaq sahlri
d daxil olmaqla), mssisnin digr mlaknn satndan olan mnftdn, elc d
satdanknar mliyyatlardan olan v bu mliyyatlar zr xrclrin mbli qdr
azaldlm glirlrdn ibartdir.
Vergi bazas myynldirilrkn vergiy clb ediln mnft ilin vvlindn
balayaraq artan yekunla myyn edilir. gr vergi dyicisi hesabat dvrnd
tsrrfat faliyytini zrrl baa vurarsa, onda hmin hesabat dvrnn vergitutma
bazas sfra brabr olacaq. Bu zaman ld edilmi zrr mbli nvbti hesabat
dvrn keir. Mvcud qanunvericiliy uyun olaraq mssis glirlrindn xlmal
olan xrclrin glirlrdn artq olan hisssi be ildk davam edn sonrak hesabat
dvrlrin keirilir v glck dvrlrin mnfti hesabna kompensasiya edilir.
Qeyd etmk lazmdr ki, mssislr sas faliyytdn ld etdiklri glirlrdn
baqa, bilavasit istehsal v satla bal olmayan qeyri-sahibkarlq faliyytindn d
glirlr (dividentlr, icar haqq, pay itirakndan olan glir, royalti) ld edirlr.
Standart vergi, vergi drcsindn frqli olan drclrl vergiy clb olunan hmin
glirlr zr vergi bazas mssislri trfindn ayrca myynldirilir.
Mnft vergisi zr vergi bazas myyn edilrkn n mhm rt glirlrin
ld edilm v xrclrin kilm vaxtnn dzgn myyn edilmsidir. Yni
mssislr zlrinin hesabat dvr rzind ld etdiklri glir v kdiklri xrclrin
ayrca uotunu aparmaldrlar. Bu is vergi dyicilrinin zrin mxtlif faliyyt
nvlri zr glir v xrclrin ayrca uotunu aparmaq vzifsi qoyur.
Glir v xrclrin uotu. Mnft vergisi zr vergitutma bazasnn dzgn
hesablanmas n glir v xrclrin mvafiq hesabat dvrlrinin maliyy nticlrin
aid edilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Vergi qanunvericiliyin uyun olaraq
mnft vergisinin dyicilri mnft vergisinin vergitutma bazasn hesablamaq n
z glir v xrclrinin ayrca uotunu aparmaldr. Vergi Mcllsinin 130-cu
maddsin sasn vergi dyicilri hesabat (vergi) ili rzind eyni uot metodunu
ttbiq etmk rti il glir v xrclrinin uotunu kassa v ya hesablama metodu il
apara bilrlr.
Hesablama metodu il vergi uotu aparan mssislr (sahibkarlar) glirin
faktiki ld edilmsi vaxtndan asl olmayaraq, glir v xrclrini mvafiq olaraq glir
almaq hququnun ld edildiyi v ya xrcin kilmsi hdliyinin yarand andan
(vaxtdan) uota alnmaldr.
Hesablama metodu il uotun mahiyyti ondan ibartdir ki, glirlr pul
vsaitlrinin, mlakn (ilrin, xidmtlrin) v ya mlak hququnun faktiki daxil olub-
407
olmamandan asl olmayaraq, onlarn mvcud olduqlar hesabat (vergi) dvrlrinin
glirlri kimi hesab olunur.
Hesablama metodunda pul vsaitlrinin faktiki dnilmsi vaxtndan asl
olmayaraq, xrclr onlarn aid olduqlar hesabat (vergi) dvrnd myyn edilir.
Xrclr konkret icra mddti gstrilmi mqavilnin rtlri, hminin glir v
xrclrin brabr llrl, proporsional formaladrlmas prinsipi nzr alnmaqla,
onlarn meydana xd hesabat (vergi) dvrnd myyn edilir.
Kassa metodunun mahiyyti ondan ibartdir ki, pul vsaitlrinin bankdak
hesaba (mssisnin kassasna) daxil olduu, mallarn (ilrin, xidmtlrin) daxil
olduu, mlak hququnun kediyi v debitor borclarnn baqa sullarla dnildiyi gn
glirlrin ld olunma tarixi hesab olunur.
Qarlql hesablamalar zaman vergi dyicisinin maliyy hdliyinin lv
edilm v ya dnilm vaxt glirin ld olunma vaxt saylr.
Mallarn dyrinin alclar trfindn dnilmsi onlarn malsatanlar
qarsndak hdliklrinin (borclarnn) yerin yetirilmsi (dnilmsi) kimi
qiymtlndirilir.
Vergi uotu mqsdlri n kassa metodundan istifad edildikd, msrflrin
faktiki kildiyi vaxt xrclrin kilm vaxt hesab olunur. Baqa szl, mssislr
kilmi msrflrin dyrini faktiki olaraq ddikdn sonra onun xrclri saylr. gr
vergi dyicisi pul vsaitini dyirs, onda nad pullarn dnildiyi an, nadsz
dmlr zaman is pul vsaitlrinin krlmsi haqqnda dni taprnn banka
daxil olduu tarix xrclrin kilm vaxt saylr.
Glirin ld edilmsi il bal xrclr. Vergitutulan mnftin myyn
edilmsind glirdn xlan xrclrin dzgn myyn olunmas mhm hmiyyt
ksb edir. Vergi qanunvericiliyin uyun olaraq glirdn xlmayan xrclrdn baqa
glirin ld edilmsi il bal olan aada gstriln btn xrclr, hminin qanunla
nzrd tutulmu icbari dnilr glirdn xlr:
borca gr dnilmi faizlr v onunla bal olan xrclr;
midsiz borclar zr ehtiyatn mbli;
sorta, bank v kredit tkilatlarnda ehtiyat fondunun yaradlmasna
edilmi ayrmalarn mbli;
elmi-tdqiqat, layih axtar v tcrb-konstruksiya ilrin kilmi
xrclrin mbli;
sas vsaitlr zr amortizasiya ayrmalar;
qalq dyri 500 manatdan az olan sas vsaitlrin dyri;
tqdim (lv) edilmi sas vsaitlrin qalq dyri;
tmirl bal xrclr;
hyat sortas mqavilsi zr sorta dmlrinin mbli;
geoloji-kfiyyat v tbii ehtiyatlarn hasilatna hazrlq ilrin kiln
xrclr zr hesablanm amortizasiya mbli;
qeyri-maddi aktivlr zr amortizasiya mbli;

408
 torpaq, mdn, mlak v yol vergilrinin mbli;
istehsal tyinatl kapital qoyuluunun maliyyldirilmsin v istifad
edilmi bank kreditlrinin dnilmsi zr kilmi faktiki xrclrin
mbli;
shmlr zr alnm divident v dvlt qiymtli kazlar zr faiz
glirlrinin mbli;
amortizasiya olunmayan aktivlrin tqdim olunmasndan ld edilmi pul
vsaitlrinin mbli v onlarn qalq dyri arasndak frq mbli;
ilin sonuna olan mnfi mznn frqinin mbli;
investorun mhsul blgs mqavilsi zr ald mnft mbli (nki
hmin mnft mbli xsusi vergi rejimi zr vergiy clb olunur).
Vergi drcsi. Mlkiyyt formasndan v tabeiliyindn asl olmayaraq btn
mssis v tkilatlarn mnftindn 20 faiz drcsi il vergi tutulur.
Qeyd etdiyimiz kimi mssislr sas faliyytdn olan glirlrdn baqa qeyri-
sahibkarlq faliyytindn passiv glirlr d ld edirlr. Mssisnin bilavasit sas
faliyyti il bal olmayan satdanknar mliyyatlardan olan glirlri passiv glirlr
adlanr. Danan v danmaz mlakn icary verilmsin gr alnan icar haqlar,
intellektual mlkiyyt hququnun verilmsindn ld olunan glirlr (royalti),
dividentlr, faizlr v digr bu qbildn olan glirlr passiv glirlr aid edilir.
Passiv glirlrdn vergitutma mexanizmi mssislrin sas faliyytdn ld
etdiklri glirlrinin vergiy clb olunmas mexanizmindn frqlidir. nki
satdanknar glirlr he bir xrc xlmadan dm mnbyind mvafiq drclrl
vergiy clb olunur.
Vergiy clb olunan passiv glirlrdn dm mnbyind xrclr xlmadan
aadak drclrl vergi tutulur:
 dividentlrdn 10%. Bu verginin dni mnbyind tutulduunu tsdiq
edn sndlr olduqda, hquqi xsin hmin glirlrindn bir daha vergi
tutulmur. Hmin glir yenidn divident klind verilrkn vergiy clb
olunmur;
 faizlrdn (maliyy lizinqi ssuda faizlri d daxil olmaqla) 10 % .
Mssis v tkilatlar balans mnfti zr hesablad vergi mblini
dm mnbyind dnilmi vergi mbli qdr azaldr (verginin
tutulduunu tsdiq edn sndlri tqdim etmk rti il);
 hyatn ym sortas zr sorta olunann ddiyi (onun xeyrin
dniln) sorta haqlar il sorta dnilri arasndak frq kimi alnan
glirdn 10 %;
 danan (danmaz) mlaka gr icar haqqndan 14 %;
 royaltidn 14 %;
 rezident mssisnin (sahibkarn) riskin sortasna (tkrar sortasna) dair
mqavily uyun olaraq qeyri-rezident ddiyi sorta dmlri 4% ;

409
  Azrbaycan Respublikas il digr dvltlr arasnda beynlxalq rabit v
damalar hyata keirrkn bu xidmtlr n rezident mssisnin
(sahibkarn) dmlri 6% .
Qeyri-rezidentin Azrbaycan mnbyindn ld olunan v daimi
nmayndliyin aid olmayan mumi glirindn dm mnbyind xrclr
xlmadan aadak drclrl vergi tutulur:
divident 10%;
faizlr 10% ;
rezident mssisnin (sahibkarn) riskin sortasna (tkrar sortasna) dair
mqavily uyun olaraq sorta dmlri 4%;
Azrbaycan Respublikas il digr dvltlr arasnda beynlxalq rabit
(damalar) hyata keirilrkn rabit (nqliyyat) xidmtlri n rezident
mssissinin (sahibkarn) dmlri 6 %;
rezident mssissinin (sahibkarn) aadak dmlrindn:
 muzdlu il laqdar alnan glirlr istisna olmaqla, ilrin
grlmsindn v ya xidmtlrin gstrilmsindn ld ediln glirlr
10 faiz;
 icar haqlar v royalti 14 faiz.
Qeyri-rezidentin daimi nmayndliyindn mnft vergisindn lav onun xalis
mnftdn hmin qeyri-rezident krdy (verdiyi) hr hans mbldn 10 %
drcsi il vergi tutulur.
Vergi gzti v azadolmalar. Vergi qanunvericiliyin uyun olaraq aadak
tkilatlarn glirlri mnft vergisindn azaddr:
 xeyriyy tkilatlarnn gliri (sahibkarlq faliyytindn ld etdiklri
glirdn baqa);
 qeyri-kommersiya tkilatlarnn aldqlar vzsiz krmlr, zvlk
haqlar v ianlr;
 beynlxalq, dvltlr v hkumtlraras tkilatlarn glirlri (sahibkarlq
faliyytindn ld etdiklri glirdn baqa);
 dvlt hakimiyyti orqanlar, bdc tkilatlar v yerli znidaretm
orqanlarnn glirlri (sahibkarlq faliyytindn glir istisna olmaqla);
 Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bank v onun qurumlarnn, Dvlt
Neft Fondunun, habel mantlrin Sortalanmas Fondunun glirlri;
 alnm sorta dnilri (hmin sorta hadissi il laqdar zrr aid
ediln mbllrdn baqa);
 salamlq imkanlar mhdud xslrin thsil almas n yaradlm
xsusi thsil mssislrinin gliri (sahibkarlq faliyytindn ld
etdiklri glirdn baqa).
 Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin uyun olaraq dvlt
bdcsin olan vergi borclarnn silinmsindn ld olunan glir;
 mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilmi hallarda
hquqi xsin qrar il onun znn v onun tam mlkiyytind olan
410
 rezident trm mssislrinin birinin balansndan digrinin balansna
vzsiz olaraq veriln aktivlrin dyri;
 mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn bir hquqi xsin
balansndan vzsiz olaraq digr xsin balansna verilmi sas vsaitlrin
dyri;
 neft-qaz ehtiyatlarnn kfiyyat, ilnmsi v hasilatn pay blgs, ixrac
boru kmrlri haqqnda v bu qbildn olan digr sazilr uyun olaraq
sas fondlarn, danar mlakn v digr aktivlrin hr hans kild hmin
sazilrd Azrbaycan Respublikasn tmsil edn trf tqdim edilmsi
zr mliyyatlar;
 mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn yaradlan snaye v
texnologiyalar parknn idaredici tkilatnn v ya operatorunun
mnftinin snaye v texnologiyalar parknn infrastrukturunun
tikintisin v saxlanlmasna ynldilmi hisssi;
 mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn yaradlan snaye v
texnologiyalar parknn rezidenti olan hquqi xslrin snaye v
texnologiyalar parkndak faliyytdn ld etdiklri glir
qanunvericiliy uyun olaraq snaye v texnologiyalar parknda
qeydiyyata alndqlar hesabat ilindn balayaraq 7 il mddtin.
lillrin ictimai tkilatlarna mxsus olan iilrinin mumi saynn az 50 faizi
lillrdn ibart olan istehsal mssislrinin mnft vergisinin drcsi 50 faiz
azaldlr. Bu gztlrin alnmas hququ myyn edilrkn iilrin orta siyah sayna
vzilik, podrat mqavillri v mlki-hquqi xarakterli digr mqavillr zr
ilyn lillr daxil edilmir.
Verginin hesablanmas v dnilmsi. Tsrrfat subyektlri vergi mblini
mhasibat uotu v hesabatnn mlumatlarna sasn mstqil olaraq hesablayrlar.
Mnft vergisi n hesabat dvr tqvim ili olmasna baxmayaraq Vergi
Mcllsind vergi dyicilri trfindn hr rb n cari (avans) vergi dmlrinin
aparlmas nzrd tutulmudur. Cari vergi dmlri tqvim ili n vergi
dyicisindn tutulan vergi mblin aid edilir. Avans vergi dmlri iki sulla
hesablanlr.
Birinci sula sasn hquqi xslr vergi qanunvericiliyin uyun olaraq rb
qurtardqdan sonra 15 gndn gec olmayaraq dvlt bdcsin cari vergi dmlri
krmlidirlr. Bldiyy mlkiyytind olan mssislr mnft vergisini yerli
bdcy dyirlr. Vergi Mcllsin sasn avans (cari) vergi dmlrinin mbli
vvlki hesabat ilind dnilmi vergi mblinin 25 faizini tkil edir.
kinci metodun ttbiqi zaman, mssislr avans vergi dmlrinin mblini
znn cari hesabat rbnd ld etdiyi faktiki glirinin (glirdn xlan xrclr
nzr alnmadan) hcmini verginin ken ilin mumi glirindki xsusi kisini
gstrn msala vurmaqla myyn edirlr.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, vergi dyicisi hesabat ili rzind cari vergi
dmlrinin mblini myynldirmk n yuxarda gstriln iki mmkn
411
metoddan yalnz birini semli v hr il aprel aynn 15-dk bu bard uota alnd
vergi orqanna mlumat vermlidir. Vergi dyicisi ikinci metodu ttbiq etdiyi halda,
hr rb baa atdqdan sonra 15 gn rzind ld etdiyi mnftdn (glirdn)
hesablanm cari vergi mbli bard vergi orqanna aray tqdim etmlidir. ks
halda vergi orqan birinci metodu ttbiq etmkl vergini z hesablayr. Vergi
dyicisi cari vergi dmlrinin mblini myynldirmk n ttbiq etdiyi
metod bard mlumat vermdiyi hallarda, hminin vergi orqanlar birinci metodu
ttbiq edirlr.
vvllr faliyyti olmayan hquqi xslr trfindn cari vergi dmlri
aada gstriln qaydada hyata keirilir. Mnft vergisi zr cari vergi dmlri
tqvim ili rzind rblr zr artan yekunla mvafiq vergi drcsin sasn
hesablanlr. Cari vergi dmlrinin mbli vergi mblinin 75 faizindn az
olmamaldr.
vvllr faliyyti olmayan vergi dyicilri rb baa atdqdan sonra 15 gn
rzind cari vergi dmlri aparmal v rb rzind cari vergi dmlrinin mbli
bard mvafiq vergi orqanna aray tqdim etmlidirlr.
Cari vergi dmlri vaxtnda dnilmdiyi hallarda, vergi dyicisindn dm
mddtindn sonrak hr bir tqvim gn n dnilmmi vergi mblinin 0,1 faizi
tutulur. gr cari vergi dmlrinin vaxtnda dnilmmsi fakt vergi yoxlamas
zaman akar edilrs, onda cari vergi dmlrin mnasibtd faiz yalnz bir il
mddtin ttbiq edilir.
Mssislr ilin sonunda vergi ili n byannamnin verilmsi n myyn
edilmi vaxtadk faktiki ld etdiklri mnft zr son hesablaman apararaq mnft
vergini hesablayrlar. gr cari vergi ili rzind hesablanm v dvlt (bldiyy)
bdcsin krlm avans vergi dmlrinin mbli faktiki mnft zr
hesablanm vergi mblindn az olarsa, onda yaranm mnfi frq bdcy
krlr. Dvlt bdcsin krlm avans vergi dmlrinin mbli hesabat
zr vergi mblindn ox olduqda is artq hesablanm vergi mbli nvbti vergi
ilinin cari vergi dmlri kimi uota

alnr v ya vergi dyicisinin vergi orqanna verdiyi yazl rizsin sasn 45 gn

rzind ona qaytarlr.
dmlrin bdcy tam v vaxtnda daxil olmasn tmin etmk mqsdil
mssislr mnft vergisinin dni mddti atanadk, vergi dmlrinin bdcy
krlmsi n trtib etdiklri dni taprqlarn hr rbdn sonrak ayn 15- dn
gec olmayaraq mvkkil banka tqdim edirlr. dni taprqlar bank trfindn
txir salnmadan hmin gn icra olunmaldr. dni tapr vergi dyicisinin
hesablama hesabnda pul vsaitlrinin olub-olmamandan asl olmayaraq icra n
qbul olunmaldr.
Hquqi xslr hesabat ilindn sonrak tqvim ilinin mart aynn 31- dn gec
olmayaraq vergi orqanna byannam vermlidirlr. gr vergi dyicisi Azrbaycan
412
Respublikasnda z sahibkarlq faliyytini dayandrarsa, onda 30 gn mddtind
vergi orqanna byannam vermlidir.
Btn dnya lklrind fiziki xslrdn tutulan glir vergisi hali trfindn
dniln vergilr arasnda mhm yer tutur. nki bu vergi nvnn sas stnly
ondadr ki, lknin btn mk qabiliyytli halisi glir vergisinin dyicisidir. Digr
vergilr nisbtn bu verginin hesablanmas v tutulmasna vergi orqanlar trfindn
nzart edilmsi daha asandr v ondan yaynmaq olduqca tindir.
Glir vergisinin sciyyvi xsusiyytlrindn biri verginin bir vergi dyicisi
vzin baqas trfindn dnilmsinin yolverilmzliyidir. Yni bu vergi dyicisinin
xsi glirlrin gr hesablanr v hmin glir hesabna dnilir. Mlkiyyt
formasndan asl olmayaraq mssis v tkilatlar glir vergisini z vsaitlri
hesabna dy bilmz.
Hesabat dvrnd vergiy clb ediln, glir ld edn rezident v qeyri-rezident
fiziki xslr glir vergisinin dyicilridir. Glir vergisinin dyicilri
kateqoriyaya ayrlr: muzdlu idn glir ld edn xslr v hquqi xs yaratmadan
sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslr (frdi sahibkarlar).
Rezident fiziki xslrin Azrbaycan Respublikasnda v onun hdudlarndan
knarda, qeyri-rezident fiziki xslrin is yalnz Azrbaycan Respublikasndak
mnblrdn ld etdiklri vergitutulan glirlri vergitutma obyektidir. (bax 14.1)

Mnft vergisinin dyicilri:

rezident v qeyri-rezident dyicilr

Mhsullarn sas vsaitlrin Qeyri-maddi Satdanknar

(ilrin, satndan ld aktivlrin mliyyatlardan
xidmtlrin) olunan glir satndan olan glir
mumi glir

lav dyr vergisi, aksizlr

413
 -

Qanunvericiliy mvafiq olaraq vergitutma mqsdlri

n glirdn xlan xrclr

Balans mnfti

Vergi gztlri

Vergitutulan mnft
x

Vergi drcsi (20 %)

Vergi mbli

Sxem 14.1. Mnft vergisinin formalamas

14.8. Fiziki xslrin glir vergisi

Btn dnya lklrind fiziki xslrdn tutulan glir vergisi hali trfindn
dniln vergilr arasnda mhm yer tutur. nki bu vergi nvnn sas stnly
ondadr ki, lknin btn mk qabiliyytli halisi glir vergisinin dyicisidir. Digr
vergilr nisbtn bu verginin hesablanmas v tutulmasna vergi orqanlar trfindn
nzart edilmsi daha asandr v ondan yaynmaq olduqca tindir.
Glir vergisinin sciyyvi xsusiyytlrindn biri verginin bir vergi dyicisi
vzin baqas trfindn dnilmsinin yolverilmzliyidir. Yni bu vergi dyicinin
xsi glirlrin gr hesablanr v hmin glir hesabna dnilir. Mlkiyyt

414
formasndan asl olmayaraq mssis v tkilatlar glir vergisini z vsaitlri
hesabna dy bilmz.
Hesabat dvrnd vergiy clb ediln glir ld edn rezident v qeyri-rezident
fiziki xslr glir vergisinin dyicilridir. Glir vergisinin dyicilri
kateqoriyaya ayrlr: muzdlu idn glir ld edn xslr v hquqi xs yaratmadan
sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslr (frdi sahibkarlar).
Rezident fiziki xslrin Azrbaycan Respublikasnda v onun hdudlarndan
knarda, qeyri-rezident fiziki xslrin is yalnz Azrbaycan Respublikasndak
mnblrdn ld etdiklri vergitutulan glirlri vergitutma obyektidir.
Muzdlu idn glir ld edn xslrin glirlri zr vergitutma obyekti onlarn
vergiy clb olunan aylq glirlridir.
Hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslrin glirlri
zr vergitutma obyekti, onlarn vergi ili rzind ld etdiklri gliri il glirdn xlan
xrclri arasndak frqdn ibartdir.
Azrbaycan Respublikasnda daimi nmayndlik vasitsil faliyyt gstrn
qeyri-rezidentlrin daimi nmayndliyi il laqdar olan vergiy clb olunan glirlri
vergitutma obyektidir.
Qeyri-rezidentlrin vergiy clb olunan gliri konkret dvrd Azrbaycan
mnblrindn daimi nmayndlikl bal ld ediln mumi glirl, hmin dvrd
bu glirlrin ld edilmsi il laqdar kiln glirdn xlan xrclr arasndak
mbl frqidir. Qeyri-rezidentin daimi nmayndliyin aid olmayan mumi gliri,
glirdn xlan mbl nzr alnmadan dni yerind vergitutma obyektidir.
Mulluqdan v ya mlakn tqdim edilmsindn glir ld edn qeyri-
rezident fiziki xsin Azrbaycan mnbyindn tqvim ili rzind ld etdiyi bu nv
mumi glirinin, hmin dvrd glirdn xlan xrclr qdr azaldlan mbli
vergitutma obyektidir.
Vergitutma bazas myynldirilrkn vergi dyicisinin istr pul, istrs d
natural formada ald btn glirlr nzr alnr. Bundan baqa, vergitutma bazasna
vergi dyicisinin malik olduu srncam hququ v maddi fayda klind olan
glirlri d daxil edilir. Vergitutma bazas mxtlif drclrl vergiy clb olunan hr
bir glir nv zr ayrca myyn edilir.
Vergi qanunvericiliyin ssn fiziki xslrin natural formada ld etdiklri
glirlrin aadaklar aid edilir: vergi dyicisinin xeyrin i v xidmrlrin
(kommunal xidmtlr d daxil olmaqla), qidann, istiraht v thsilin dyrinin dnii.
Fiziki xsin vzsiz olaraq ald mallar v onun xeyrin yerin yetirilmi ilrin
dyri, hminin bu kateqoriyadan olan glirlr daxil edilir.
Fiziki xslrin 14-25% drclri il vergiy clb ediln glirlr mnasibtd
vergitutma bazas vergi xlmalarnn mbli qdr azaldlm glirlrdn ibartdir.
gr vergi xlmalarnn mbli vergiy clb olunan glirlrdn ox olarsa, onda
hmin dvrd vergi bazas sfra brabr olur v yaranm mnfi frq sonrak vergi
dvrlrin keirilir.

415
 Vergi dyicisinin divident, faiz, icar haqq v royalti kimi glirlrindn dm
mnbyind frqli drclrl vergi tutulduu n hmin glirlr onun vergitutulan
glirlrindn xlr.
Fiziki xslrin ld etdiklri glirlr aadak kimi tsnifldirilir:
 muzdlu il laqdar ld ediln glir;
 muzdlu i aid olmayan faliyytdn ld ediln glir;
 vergilrdn azad ediln v sas vsaitlrin (vsaitin) yenidn
qiymtlndirilmsindn yaranan artmdan baqa btn digr glirlr.
Fiziki xsin muzdlu il laqdar alnan glirlrin aiddir: mkhaqq, bu
idn alnan hr hans dm, fayda, o cmldn vvlki i yerindn, yaxud glck
muzdlu idn alnan glirlr.
Fiziki xslrin muzdlu il laqdar aldqlar aadak glirlri, hminin
vergitutulan glirlr aid edilir:

fiziki xs banklararas kredit hrracnda olan faiz drcsindn aa
faiz drcsi il ssuda verildiyi halda bu tipli ssudalar zr banklararas
kredit hrracnda olan faiz drcsin uyun faizl dnmli olan
mbll aa faiz drcsin uyun dnmli olan mbl arasndak
frq;

igtrnin z iisin mal, i v xidmt tqdim etdiyi, yaxud hdiyy
verdiyi halda bu cr mal, i v xidmtlrin bazar qiymti il dyri;

iinin xrclrinin vzi dnildiyi halda dnn vsaitin mbli;

iinin igtrn olan borcunun v ya hdliyinin balanld halda
hmin borcun v ya hdliyin mbli;

igtrn trfindn dniln sorta haqlar;

hr hans digr halda normativ-hquqi aktlarda baqa qiymtlndirm
metodu gstrilmirs, Vergi Mcllsinin 14-c maddsin uyun olaraq
myyn ediln dyr.
Yuxarda gstriln mbllr aksizlr, lav dyr vergisi v
qiymtlndiriln qdl laqdar igtrnin dmli olduu hr hans digr vergi
daxildir
Qeyd etmk lazmdr ki, Nazirlr Kabinetinin tsdiq etdiyi normalar hddind
iilr dniln faktiki ezamiyy xrclri, habel dniz nqliyyatnda ezamiyy
xrclri vzin zc heytin zvlrin veriln sutkalq dnilr v digr igzar
xrclr glir daxil deyildir.
Muzdlu i aid olmayan faliyytdn olan glirlr iki qrupa ayrlr:
sahibkarlq v qeyri-sahibkarlq faliyytindn glirlrdn ibartdir.
Sahibkarlq faliyytindn glir aadaklar aiddir:
 sahibkarlq faliyyti mqsdlri n istifad olunan aktivlrin tqdim
edilmsindn olan glir;
 sahibkarlq faliyytinin mhdudladrlmasna v ya mssisnin
balanmasna razlq verilmsin gr alnan glir;
 sas vsaitlrin tqdim edilmsindn alnan glir;

416
  glirdn xlan kompensasiya ediln mbllrin (ehtiyatlarn)
azalmasndan olan glir.
Qeyri-sahibkarlq faliyytindn glirlr aiddir:
faiz gliri;
divident;
mlakn icary verilmsindn glir;
royalti;
vergi dyicisin balanm borcun mbli (iinin igtrn olan
borc v ya hdliyinin balanld hallar istisna olmaqla);
sahibkarlq faliyyti mqsdlri n istifad olunmayan aktivlrin
tqdim edilmsindn olan glir;
tqvim ili rzind alnan hdiyy v miraslarn mbli (igtrnin z
iisin mal, i v xidmt formasnda tqdim etdiyi hdiyylr istisna
olmaqla);
vergi dyicisinin aktivlrinin ilkin qiymtinin artdn gstrn hr hans
digr glir (tqdim olunduu v ya vergitutma mqsdlri n
amortizasiya hesabland tqdird) mkhaqqndan baqa.
hyatn ym sortas zr sorta olunann ddiyi v ya onun xeyrin
dniln sorta haqlar il sorta dnilri arasndak frq;
xsusi notarius trfindn aparlan notariat hrktlrin, habel notariat
hrktlri il laqdar gstriln xidmtlr gr alnan haqlar;
vkillik faliyyti il mul olan xslr trfindn bu faliyytl bal
gstriln xidmt gr alnan haqq.
Qeyd etdiyimiz kimi glir vergisinin dyicilri kateqoriyaya ayrlr: muzdlu
idn glir ld edn fiziki xslr, qeyri-sahibkarliq faliyyti gstrn fiziki xslr
v hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslr (frdi
sahibkarlar).
Muzdlu idn glir ld edn fiziki xslrin muzdlu idn ld etdiklri
glirlrindn he bir xrc xlmadan hr ay dm mnbyind cdvl 14.1-d
gstriln drclrl vergi tutulur.
Cdvl 14.1
Aylq glirdn tutulan vergi drclri
Vergi tutulan aylq glirin mbli Vergi drcsi
2500 manatadk 14 %

2500 manatdan ox olduqda 350 manat +2500 manatdan ox

olan mblin 25 faizi

Qeyri-sahibkarliq faliyyti gstrn fiziki xslrin illik glirlrindn cdvl

14.2-d gstriln drclrl vergi tutulur.

417
 Cdvl 14.2

Qeyri-sahibkarlq faliyyti zr illik glirdn aadak drclrl

vergi tutulur

Vergi tutulan illik glirin mbli Vergi drcsi

30000 manatadk 14 %

30000 manatdan ox olduqda 4200 manat + 30000 manatdan

ox olan mblin 25 faizi

Hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslrin vergiy

clb ediln glirlrindn 20 faiz drc il vergi tutulur.
Xsusi notarius n mcllnin 96.1-ci maddsinin ikinci bndi il myyn
edilmi vergitutma obyektindn 10 faiz drc il vergi tutulur.
Glirlrin tsnifatnda qeyd etdiyimiz kimi fiziki xslrin ld etdiklri glir
nvlrindn biri d onlarn qeyri-sahibkarlq faliyytindn ld etdiklri glirlrdir.
Fiziki xslrin qeyri-sahibkarlq faliyytindn ld etdiklri glir nvlri v onlara
ttbiq ediln vergi drclri aadak kimidir:
divident 10% ;
rezident v qeyri-rezidentin daimi nmayndliyi trfindn (onun
adndan) dniln faizlr 10%;
hyatn ym sortas zr sorta olunann ddiyi (onun xeyrin
dniln) sorta haqlar il sorta dnilri arasndak frq kimi alnan
glir 10% ;
danan (danmaz) mlaka gr icar haqq, hminin rezident v ya
qeyri-rezidentin Azrbaycandak daimi nmayndliyinin ddiyi royalti
14% ;
rezident mssisnin (sahibkarn) riskin sortasna (tkrar sortasna)
dair mqavily uyun olaraq sorta dmlri 4% ;
Azrbaycan Respublikas il digr dvltlr arasnda beynlxalq rabit v
damalar hyata keirrkn bu xidmtlr n rezident mssisnin
(sahibkarn) dmlri 6% .
car haqq vergi dyicisi kimi uota alnmayan frdi sahibkar trfindn
dnildikd, vergini icary vern z dyir v o vergi uotuna alnaraq vergi
orqanlarna byannam vermlidir.
gr divident, faiz, icar haqq v royaltidn glir ld edn fiziki xslrdn
dm mnbyind vergi tutulmudursa (onun trfindn dnilmidirs), onda hmin
glirlrdn bir daha vergi tutulmur.
Vergi gztlri v azadolmalar. Azadolma formasnda verilmi vergi gzti
glirlrin vergidn tam azad edilmsini nzrd tutur. Bu gzt nv bilavasit

418
vergitutma obyektin tsir etmkl vergi dyicisinin mumi glirini azaldr. Vergi
Mcllsin sasn fiziki xslrin aadak glirlri vergidn azad edilir:

rotasiya qaydasnda xaric ezamiyyt gndriln diplomatik xidmt
mkdalarnn (orqanlarnn) inzibati-texniki xidmtini hyata keirn
xslrin xarici lkd ald mkhaqq, lk vtnda olmayan
diplomatik v ya konsulluq mkdann rsmi muliyytindn ld
etdiyi glir;

qeyri-rezident igtrn trfindn (onun adndan) Azrbaycan vtnda
olmayan fiziki xs i yeri zr dniln glir (qeyri-rezidentin daimi
nmayndliyi trfindn dnilmi glirlr istisna olmaqla);

tqvim ili rzind ail zvlri trfindn alnm hdiyy, maddi yardm
v miraslar;

dvlt mavintlri, vzsiz dvlt krmlri, dvlt pensiyalar, dvlt
tqadlri, iilrin saynn (tatlarn) ixtisar edilmsi il laqdar olaraq
mk mqavilsin xitam verilmsi il laqdar iilr dniln
kompensasiyalar, habel lk prezidentinin qrarna sasn dvlt
bdcsinin vsaiti hesabna veriln frdi birdflik dmlr v ya maddi
yardmlar (mk qabiliyytinin mvqqti itirilmsin gr dniln
mavintlr istisna olmaqla);

alimentlr;

qiymtli dalardan v metallardan (onlarn mmulatlarndan), incsnt
srlrindn, ntiq yalardan, danan maddi mlakdan (sahibkarlq
faliyytind istifad ediln v ya edilmi mlakdan baqa);

vergi dyicisinin az il rzind sas yaay yeri olduu danmaz
mlaknn tqdim edilmsindn olan glir;

bilavasit knd tsrrfat mhsullarnn istehsalndan olan glir;

sntkarln misgrlik, qalaylq, saxs mmulatlarnn, balq-
bostanlq v xalq musiqi altlrinin, oyuncaqlarn, suvenirlrin,
qamdan v qardan mit yalarnn dzldilmsi, keramika
mmulatlarnn bdii ilnmsi, bdii tikm, aac mmulatlarndan mit
altlrinin hazrlanmas sahsind faliyyt gstrn fiziki xslrin
glirlri;

mvafiq qaydada Qiymtli Kazlar zr Dvlt Komitsind
qeydiyyatdan kemi lotereyalardan, habel dvlt daxili istiqrazlardan
ld olunan udularn dyri;

fiziki xslr veriln kompensasiya xarakterli dnilr;

yarlarda v msabiqlrd ya klind alnan mkafatlarn tam dyri;

dvlt qulluqusuna pensiya yana atmasna gr knll idn xmas
il laqdar veriln birdflik haqq.
Fiziki xsin sas i yerind (mk kitabasnn olduu yerd) hr hans muzdlu
il laqdar ld ediln aylq gliri 250 manatadk olduqda, mk qabiliyytli hali
n lk zr yaay minimumunun 1 misli (136 manat), illik gliri 3000 manatadk
419
olduqda, mk qabiliyytli hali n lk zr yaay minimumunun 12 misli (1632)
mblind olan hisssi vergisindn azad edilir.
Bundan baqa, fiziki xslr verilmi hdiyylrin, thsil v malic haqqn
dmk n verilmi maddi yardmn 1000 manat, xaricd malic haqqnn
dmk n verilmi maddi yardmn 2000 manat, miraslarn dyrinin 20 000
manatadk olan hisssi vergidn azad edilir. Thsil v malic haqq alm xslr bu
gzt o halda verilir ki, hmin mbllrin tyinat zr dnildiyini tsdiq edn
mvafiq sndlr tqdim edilmi olsun.
Fiziki xslr trfindn beynlxalq yar v msabiqlrd pul klind alnan
mkafatlarn dyri 4000 manatadk, hr v rayon msabiqlrind (yarlarnda)
alnan mkafatlarn dyri is 200 manatadk glir vergisindn azad edilir.
Aadak fiziki xslrin hr hans muzdlu idn ld etdiyi vergitutulan aylq
gliri 400 manat mblind azaldlr:
Azrbaycan Respublikas Milli Qhrmanlarnn;
Sovet ttifaq v Sosialist myi Qhrmanlarnn;
hrt ordeninin hr drcsi il tltif edilmi xslrin;
mharib lillrinin;
hlak olmu, yaxud sonralar vfat etmi dylrin dul arvadlarnn
(rlrinin);
1941-1945-ci illrd arxa cbhd fdakar myin gr orden v medallar
il tltif edilmi xslrin;
qanunvericilikl myyn edilmi qaydada mharib veteran ad alm
xslrin;
ernobl AES-da qza, mlki v ya hrbi tyinatl atom obyektlrind
digr radiasiya qzalar nticsind, habel nv qurularnn hr hans
nv, o cmldn nv silah v kosmik texnika il bal olan snaqlar,
tlimlr v baqa ilr nticsind a xstliyin (a yk il laqdar
xstliy) tutulmu (xstliklri keirmi) xslrin.
lillrin (mharib lillrindn baqa) hr hans muzdlu idn vergi tutulan aylq
gliri 200 manat mblind azaldlr.
Aadak fiziki xslrin hr hans muzdlu idn vergi tutulan aylq gliri 100
manat mblind azaldlr:
 hlak olmu, yaxud sonralar vfat etmi dylrin valideynlri, habel
vziflrinin icras zaman hlak olmu dvlt qulluqularnn valideynlri
v arvadlar (rlri). Bu xslrin arvadlarna (rlrin) gzt o halda
verilir ki, onlar tkrar nikaha girmi olmasnlar;
 1990-c il yanvarn 20-d SSR qounlarnn mdaxilsi nticsind,
habel Azrbaycan Respublikasnn razi btvlynn mdafisi zaman
hlak olmu xslrin valideynlri v arvadlar (rlri). Bu xslrin
arvadlarna (rlrin) gzt o halda verilir ki, onlar tkrar nikaha girmi
olmasnlar;

420
  fqanstana v dy mliyyat aparlan digr blmlr gndrilmi
hrbi qulluqularn v tlim-toplama yoxlanlarna arlm hrbi
vziflilr;
 daimi qulluq tlb edn uaqlara v ya birinci qrup lil baxan v onunla
birlikd yaayan valideynlrdn biri (zlrinin istyi il), arvad (r),
himayi v ya qyyum;
 mcburi kknlr v onlara brabr tutulan xslr. Bu gzt mnzil
qanunvericiliyin v ya mlki-hquqi mqavillr sasn ayrca mnzil
sahsi ld edilmsi nticsind daimi mskunlam xslr amil
edilmir.
Qohumluq drcsindn asl olmayaraq himaysind az nfr (o cmldn
gndz thsil alan 23 yanadk agird v tlblr) olan r v ya arvadn birinin
vergitutulan aylq gliri 50 manat mblind azaldlr. Fiziki xslrin vergitutulan
gliri uan doulduu v himayd olann himayy gtrldy aydan balayaraq
azaldlr. Bu qayda uaqlarn 18 yaa, tlb v agirdlrin is 23 yaa atd,
uaqlarn v himayilrin ldy hallarda is onlarn ldy ilin sonunadk saxlanlr.
Himayd olanlarn say il rzind azaldqda (uaqlarn lm hal istisna
olmaqla), himayd olanlarn saynn azald aydan sonrak tqvim ayndan
balayaraq onlarn saxlanmas n mblin xlmasna xitam verilir.
Qeyd etmk lazmdr ki, gr vergi dyicisin bir ne madd zr vergi
gzti hququ verilirs, onda ona bu gztlrdn yalnz biri (mblc n byk
olan) verilir.
Fiziki xs sadalanan vergi gztlri hququnu Nazirlr Kabineti trfindn
myynldirilmi sndlrin tsdiq edildiyi andan ld edir v yalnz onun mk
kitabasnn olduu sas i yerind tqdim edilir.
Vergitutma praktikasnda vergitutulan glirin v vergi mblinin myyn
edilmsinin iki sas formas ttbiq olunur: uot v byannam. Hr bir metodun
znmxsus snd dvriyysi, dnilm mddti, hesablanma xsusiyytlri v z
icralar var.
Uot metodu verginin glirin dnilm mnbyind tutulmas demkdir.
Vergitutmann bu metodu daha geni yaylmdr v vtndalarn sas i yerlri,
vzilik, mlki-hquqi mqavillr zr ld ediln glirlrdn vergilrin
hesablanmas zaman ttbiq olunur. Verginin hesablanmas v bdcy krlmsi
zr btn hrktlri mhasibin timsalnda igtrn (glirlrin dnm mnbyi)
hyata keirir.
sas i yeri zr alan iilrin btn glirlrindn glir vergisi dm
mnbyind tutulur. Glir vergisinin vergi agentlri funksiyasn mssis v
tkilatlarn mhasibatl (sahibkarlar) yerin yetirir. Vergi hr ayn sonunda fiziki
xslrin mumi glirindn hesablanaraq tutulur. Aylq glirdn cdvl 14.1- d
gstriln drclrl vergi tutulur.
i mzuniyyt gedrkn mhasibatlq trfindn glir vergisi onun ken
aydak mkhaqqndan v mzuniyyt gnlrinin amil edildiyi tam ay n
421
hesablanm glirlrindn tutulur. Tam olmayan v nvbti tqvim ayna dn
mzuniyyt haqq mblindn vergi yalnz hmin ii mzuniyytdn qaytdqdan
sonra tutulur.
Mssisnin iilri idn xan zaman glir vergisi ken ayn v idn xd
ayn mkhaqlar zr ayrlqda tutulur. Verqi ganunvericiliyin uyun olaraq mk
qanunvericiliyin sasn iilr idn xarkn onlara faktiki ilnmi dvr n
istifad edilmmi mzuniyyt gnlrin gr veriln kompensasiya mbli
vergitutulan glirlrin trkibin daxil edilir.
gr idn xan iiy bir ne tqvim ili n istifad olunmam mzuniyyt
gnlrin gr kompensasiya dnilrs, onda glir vergisi cari il d daxil olmaqla
mvafiq illr dn mzuniyyt mbllri zr ayrca tutulur.
Mssis lv edilrkn iilrin ald glirin btn mbli (hmin
mssisnin mlaknn satlmasndan ld edilmi vsait hesabna iilr verilmi
lav glir mbli d daxil olmaqla) aylara blnmdn hmin glirin dnildiyi ayn
digr glirlri il toplanaraq vergiy clb edilir.
Bu metod zr sas vergi hesabat sndlri bunlardr: vergi kartokas;
glirlrdn v mkhaqqndan tutulan vergi mbllri haqqnda mlumat (glirlr
haqqnda aray); yekun glir mbli haqqnda hesabat; il rzind glirlr haqqnda
mlumatlarn reyestri.
Vtndalara muzdlu il laqdar glir dyn tsrrfat subyektlri v
sahibkarlar glir ld edn iilrin tlbi il onlara, znd hmin iinin vergi
dyicisinin eynildirm nmrsini, glirin nvn v mblini, tutulmu vergi
mblini ks etdirn aray vermy borcludurlar. Bununla yana, mssislr vergi
ili baa atdqdan sonra 20 gn rzind vergi orqanna znd vergi dyicisinin adn,
atasnn adn v soyadn, vergi dyicisinin eynildirm nmrsini, onun yaad
nvan, glirin mumi mblini, tqvim ili rzind tutulmu verginin mumi
mblini ks etdirn aray tqdim etmlidirlr.
Byannam metodu hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti gstrn
fiziki xslrdn (frdi sahibkarlardan) glir vergisinin tutulmas n nzrd
tutulmudur. Sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xslr trfindn glir vergisinin
dnilmsi qaydas, dm mnbyind muzdlu idn ld ediln glirlrdn tutulan
vergilrin dnilmsi qaydasndan tamamil frqlnir.
Bel ki, glir vergisi n hesabat dr tqvim ili olmasna baxmayaraq frdi
sahibkarlar rb qurtardqdan sonra 15 gndn gec olmayaraq dvlt bdcsin cari
dmlri dmlidirlr. Cari vergi dmlri vergi ili n vergi dyicisindn
tutulan verginin mblin aid edilir.
Frdi sahibkarlar cari vergi dmlrini iki metodla hesablamaq hququna
malikdir. Birinci metoda sasn hr dmnin mbli vvlki vergi ilind
hesablanm vergi mblinin 1/4 hisssini tkil edir.
kinci metoda sasn frdi sahibkar cari vergi dmlrinin mblini bu
rbdki glirinin hcmini verginin ken ilin mumi glirind (glirdn xlan

422
mbllr nzr alnmadan) xsusi kisini gstrn msala vurmaqla myynldir
bilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, vergi dyicisi il rzind cari vergi dmlrinin
mblini myynldirmyin yuxardak iki mmkn metodundan birini seir v hr
il aprel aynn 15-dk bu bard vergi orqanna mlumat verir. Vergi dyicisi cari
vergi dmlrinin mblini myynldirmk n ikinci metodu sediyi halda, hr
rb baa atdqdan sonra 15 gn rzind mnftdn hesablanm cari vergi mbli
bard vergi orqanna aray tqdim etmlidir, ks halda vergi orqan birinci metodu
ttbiq edir. Vergi dyicisi cari vergi dmlrinin mblini myynldirmk n
ttbiq etdiyi metod bard mlumat vermdiyi halda vergi orqan birinci metodu ttbiq
edir v hmin metod vergi ilinin sonunadk dyidirilmir.
Sahibkarlq faliyyti gstrn fiziki xs vergi ilinin sonunda glir vergisini
dmk n znn tqvim ili rzind ld etdiyi glirlrini v vergi
qanunvericiliyin uyun olaraq hmin glirlrdn xlmas nzrd tutulan xrclrini
dqiqldirmlidir.
Vergi dyicisi ld etdiyi mumi glirindn onun ld edilmsil bal
kiln xrclrin mblini xmaqla vergitutulan glir mblini myyn edir.
Bundan sonra vergitutulan glirdn vergi qanunvericiliyind nzrd tutulmu gzt
v azadolmalarn mblini xmaqla vergitutma bazasn myynldirir.
Glir vergisi myyn edilmsinin ikinci mrhlsind hesablanm vergi
mblindn frdi sahibkarn vergi ili rzind ddiyi cari vergi dmlrinin v
dm mnbyind tutulmu vergilrin mbli xlmaqla, faktiki olaraq bdcy
dnilck vergi mbli dqiqldirilir (bax sxem 14.2).

423
 Glir vergisinin dyicilri

Rezident fiziki xslr Qeyri-rezident fiziki xslr

Vergitutma obyekti

Azrbaycan Respublikas Azrbaycan Respublikasnda

v onun hdudlarndan knarda ld olunan glirdn xlan xrclr nzr alnmadan
glir (glirdn xlan xrclr nzr ld olunan glirlr
alnmadan) (dm mnbyind glirlr istisna olmaqla)

- -

Vergi gztlri

Vergiy clb olunan illik glir

Glir vergisinin drclri :

30000 manatadk 14%
24000 manatdan ox olduqda 4200 manat + 30000
manatdan ox olan mblin 25 faizi

= 424
 Glir vergisinin mbli

Sxem 14.2. Glir vergisinin formalamas

14.9. lav dyr vergisi

lav dyr vergisi vergi tutulan dvriyydn hesablanan verginin mbli il
veriln elektron vergi hesab-fakturalara v ya idxalda DV-nin dnildiyini gstrn
sndlr mvafiq surtd vzldirilmli olan verginin mbli arasndak frqdir.
DV mhsul istehsalnn, ilr grlmsinin v xidmtlr gstrilmsinin btn
mrhllrind tutulur ki, bu da dvlt bu mrhllrin hr birind yaradlm lav
dyrin bir hisssini dvlt bdcsin tutmaq imkan verir. Mhz bu sbbdn onun
hesablanmas, vergitutulan dvriyynin myyn eddilmsi v bdcy dnilmsi
qaydas znmxsus xsusiyytlr malikdir.
lav dyr vergisi mhsul istehsal v satnn btn mrhllrind yaradlan
qiymt artmnn bir hisssi olmaqla, faktiki olaraq istehlaklar trfindn dniln
dolay vergi nvdr. Bu verginin mbli mhsulun qiymtin lav edilir v son
nticd istehlaklar trfindn mtnin qiymtind dnilir.
xrac mallar lav dyr vergisin sfr drcsi il clb olunduundan, bu vergi
nv ixrac mallar istehsalnn artrlmasn stimulladrr. DV mhsul istehsalnn,
ilr grlmsinin v xidmtlr gstrilmsinin btn mrhlsind dnildiyindn,
dvlt bu mrhllrin hr birind glirin myyn hisssini ld etmk imkan verir.
lav dyr vergisinin dyicisi kimi qeydiyyatdan ken v qeydiyyatdan
kemli olan xslr DV-nin dyicilridir. Qeydiyyatdan ken xs qeydiyyatn
qvvy mindiyi andan vergi dyicisi statusu alr. Qeydiyyata dair riz vermli olan,
lakin qeydiyyatdan kemmi xslr is qeydiyyata dair riz vermk hdliyinin
yarand dvrdn sonrak hesabat aynn vvlindn etibarn vergi dyicisi saylr.
Bundan baqa, aada gstrilnlr DV dyicilri saylr:
 Azrbaycan Respublikasna DV tutulan mallar idxal edn xslr (idxal
mallar zr);
 DV mqsdlri n qeydiyyatdan kemdn i grn v ya xidmt
gstrn qeyri-rezident xslr;
 hquqi xs yaratmadan birg sahibkarlq faliyyti gstriln fiziki xslr;
 aksizli mallarn istehsallar v mnzil tikintisi faliyyti il mul olan
xslr.
Sahibkarlq faliyyti gstrn v ardcl 12 aylq dvrn istniln aynda
(aylarnda) vergi tutulan mliyyatlarnn hcmi 120.000 manatdan artq olan xslr
(srniin v yk damalarn hyata keirn xslr istisna olmaqla) Vergi

425
Mcllsinin 157.3.1-ci maddsind gstriln tarixdn 10 gn rzind DV-nin
mqsdlri n qeydiyyata dair riz vermy borcludur.
Qeyri-rezidentin mallar gndrmsi, ilr grmsi v xidmtlr gstrmsi vergi
tutulan mliyyatlarn mumi dyri myyn edilrkn yalnz o zaman nzr alnr
ki, onlar Azrbaycan Respublikasndak daimi nmayndlik vasitsil hyata
keirilmi olsun.
Bir qd v ya mqavil zr mliyyatn mumi dyri 120.000 manatdan artq
olduqda, bu mliyyat DV tutulan mliyyat saylr v hmin mliyyat hyata
keirn xs bu mliyyatn aparld gndk DV-nin mqsdlri n qeydiyyata
dair riz vermy borcludur.
Qeydiyyatdan kemli olmayan sahibkarlq faliyyti gstrn xs vergi
orqanna DV-nin mqsdlri n qeydiyyat haqqnda knll riz ver bilr.
DV-nin mqsdlri n mcburi v ya knll qeydiyyat haqqnda riz
mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi forma zr verilmlidir.
xs DV-nin mqsdlri n qeydiyyatdan kerkn, vergi orqan hmin
xsi DV dyicilrinin dvlt reyestrind qeyd almaa v riz verildikdn sonra 5
i gnndn gec olmayaraq, ona mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi
forma zr qeydiyyat bildirii vermy, hmin bildirid vergi dyicisinin adn v
ona aid olan digr mlumat, qeydiyyatn qvvy mindiyi tarixi v VEN-i
gstrmy borcludur.
DV dyicisinin qeydiyyat bildirii DV dyicisin bir df verilir v onda
saxlanlr. DV dyicisinin qeydiyyat bildirii itirildikd v ya yararsz hala ddkd
vergi dyicisinin mraciti sasnda ona bildiriin surti verilir.
Qeydiyyat hans tarixin vvl balanmasndan asl olaraq aadak tarixlrin
birind qvvy minir:

mcburi qeydiyyat zaman:
 ardcl 12 aylq dvrn istniln aynda (aylarnda) vergi tutulan
mliyyatlarn hcmi 120.000 manatdan artq olduqda nvbti ayn
birinci gnnd;
 bir qd v ya mqavil zr DV-y clb olunan mliyyatn mumi
dyri 120.000 manatdan artq olduqda mliyyatn aparld
gndk.

knll qeydiyyat zaman qeydiyyat haqqnda riznin verildiyi aydan
sonrak hesabat dvrnn birinci gnnd;

Mcllnin 85.4-c maddsi il myyn edilmi 3 il mddtindn ox
olmamaqla, vergi dyicisinin qeydiyyat haqqndak rizsind gstriln
tarixd.

Mcllnin 85.4-c maddsind gstriln 3 illik dvr bitdikdn sonra
vergi dyicisi trfindn DV-nin dqiqldirilmsin v
vzldirilmsin yol verilmir.

426
 Vergi orqan DV-nin dyicilrinin reyestrini aparmaa borcludur. Vergi
dyicilri DV-nin reyestrin daxil edilrkn onlarn uota alnmas haqqnda vergi
orqanna tqdim etdiklri rizdki mlumatlardan istifad olunur.
DV-nin mqsdlri n qeydiyyatdan kemy borclu olan, lakin qeydiyyat
n riz vermyn vergi dyicisini vergi orqan z tbbs il qeydiyyata alr v
ona mvafiq qeydiyyat bildirii gndrir.
DV dyicilrinin mlumatlarnda dyiikliklr ba verdikd DV
dyicilrinin dvlt reyestrind mvafiq dzlilr edilmlidir.
Mcll il myyn olunmu hallarda rsmi sorulara sasn soru edn
DV dyicilrinin reyestrindn xar verilir.
Vergi dyicisi DV-n clb olunan mliyyatlar aparma dayandrrsa,
DV-nin mqsdlri n qeydiyyatn lv olunmasna dair riz vermy borcludur.
Bu halda, DV-nin mqsdlri n qeydiyyatn lv olunmas vergi dyicisinin
vergi tutulan mliyyatlar tam dayandrd gn qvvy minir.
Vergi dyicisinin vergiy clb olunan mliyyatlarnn mumi mbli vvlki
tam 12 tqvim ay rzind 60000 manatdan ox deyils, Mcllnin 158.1-ci
maddsind nzrd tutulan hallar istisna edilmkl, vergi dyicisi DV-nin
mqsdlri n son qeydiyyatn qvvy mindiyi tarixdn etibarn bir il kedikdn
sonrak istniln vaxt qeydiyyatn lv olunmasna dair riz ver bilr. DV-nin
mqsdlri n qeydiyyatn lv olunmas vergi orqanna qeydiyyatn lv edilmsin
dair riznin verildiyi gn qvvy minir.
Vergi orqan xsin DV qeydiyyatnn lv edilmsi bard mlumat bir i
gn rzind mvafiq icra hakimiyyti orqanna gndrmlidir.
Vergi orqan DV-nin mqsdlri n qeydiyyat lv ediln xsin adn, onun
haqqnda digr mlumatlar DV-nin dyicilrinin reyestrindn silmli v verilmi
qeydiyyat bildiriini geri almaldr.
Mallarn tqdim edilmsi, ilrin grlmsi, xidmtlrin gstrilmsi v vergi
tutulan idxal vergitutma obyektidir.
Vergidn azad ediln mallarn gndrilmsindn, ilrin grlmsindn v
xidmtlrin gstrilmsindn baqa, Azrbaycan Respublikasnn razisind mstqil
sahibkarlq faliyyti v ya hquqi xs yaratmadan birg sahibkarlq faliyyti
rivsind mallarn gndrilmsi, ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi vergi
tutulan mliyyatlar saylr. Azrbaycan Respublikasnn hdudlarndan knarda
xidmtlr gstrilmsi v ya ilr grlmsi vergi tutulan mliyyatlara daxil edilmir.
Vergidn azad ediln idxal istisna edilmkl, mallarn idxal vergi tutulan idxal
saylr. Tranzit yk danmas qaydasnda, mvqqti idxal klind Azrbaycan
Respublikas razisin buraxlan mallar v ya gmrk qanunvericiliyin uyun olaraq
daxili istehlak n idxal edilmi v ya qbul olunmu saylmayan mallar DV-nin
mqsdlri n idxal mallar hesab edilmir.
Vergi dyicisinin haqq dnilmkl v ya vzsiz qaydada z iilrin v
digr xslr mal vermsi, i grmsi v ya xidmt gstrmsi, habel barter
mliyyat vergi tutulan mliyyat saylr.
427
 Vergi dyicisi mallar (ilri, xidmtlri) DV-ni dmkl ld edirs v
mvafiq vzldirm alrsa v ya almaq hququna malikdirs, bel mallardan
(ilrdn, xidmtlrdn) qeyri-kommersiya mqsdlri n istifad edilmsi,
fvqlad hallardan baqa mallarn itmsi, skik glmsi, xarab olmas v ya
amortizasiya olunmadan uotdan silinmsi v ya ourlanmas vergi tutulan mliyyat
saylr.
Vergi dyicisinin qeydiyyat lv edilirs, lvetm vaxt onun sahibliyind
qalan mallar hmin vaxt v vergi tutulan mliyyat rivsind tqdim ediln mallar
kimi qiymtlndirilir.
Mallar DV-n clb ediln mliyyatlar nticsind ld edn, lakin bu mallar
ld edrkn DV-ni vzldirmy hququ olmayan xsin hmin mallar
gndrmsin vergi tutulan mliyyat kimi baxlmr. gr mallar ld edilrkn
vzldirilmsin qismn yol verilmmidirs, vergi tutulan mliyyatn mbli
vzldirmnin qismn yol verilmmi payna mtnasib olaraq azaldlr.
DV dyicisi kimi qeydiyyatdan kemyn xslrin DV ttbiq etmkl
aparlan mliyyatlar, habel DV-dn azad ediln v ya sfr (0) drc il DV-y
clb ediln, lakin DV ttbiq etmkl aparlan mliyyatlar vergitutma obyektidir.
Mnzil tikintisi faliyyti il mul olan xslr trfindn DV-nin
mqsdlri n vergi tutulan minimum dvriyy vergitutma obyektinin hr
kvadratmetri n 225 manat mblin lknin hr v rayonlarnn razilrinin
zonalar zr mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi msallar ttbiq
edilmkl hesablanr.
Mcllnin 164.1.15, 164.1.16 v 164.2-ci maddlrin uyun olaraq DV-dn
azad ediln idxal mallarnn Azrbaycan Respublikasnn razisind tqdim edilmsi
vergi tutulan mliyyat saylr.
Mssisnin bir mliyyat rivsind bir vergi dyicisi trfindn digr
vergi dyicisin tqdim edilmsi vergi tutulan mliyyat saylmr. Bu halda
mssisni alan v ya qbul edn xs tqdim ednin bu fsild gstriln v tqdim
ediln mssisy aid hquq v hdliklrini z zrin gtrr. Bu mdda
mssisni tqdim edn xsi vvlki vergi dvrlri n vergilri, faizlri v ya
maliyy sanksiyalarn dmkdn azad etmir.
Bu zaman nzr almaq lazmdr ki, mssisni tqdim edn v alan (qbul
edn) trflr tqdim edilmdn sonra 10 gndn gec olmayaraq bu maddnin
mddalarnn ttbiq edilmsi n vergi orqanna yazl mlumat vermlidir.
Gmrk qanunvericiliyin uyun olaraq mallara gmrk rsumlar tutulduu
vaxt mallarn idxal edilmsi vaxt saylr. gr idxal olunan mallar gmrk
rsumlarndan azad edilirs, mallarn idxal edilmsi vaxt onlarn gmrk xidmtinin
nzartindn xd vaxt saylr.
Mallarn gndrilmsin, ilrin grlmsin v ya xidmtlrin gstrilmsin
yardm xarakter dayan mallarn gndrilmsi, ilrin grlmsi, xidmtlrin
gstrilmsi onlarn bir hisssi saylr.

428
 xracatnn mallarn idxalna yardm xarakter dayan ilr grmsi v ya
xidmtlr gstrmsi mallarn idxalnn bir hisssi saylr.
Mstqil elementlrdn ibart mliyyat blnrkn vergiy clb ediln v
DV-dn azad olan mliyyatlara ayrlrsa, onlara ayr-ayr mliyyatlar kimi baxlr.
lav dyr vergisinin vergitutma bazas satlm mallarn (aksizli mallar n
aksizlr d nzr alnmaqla) Vergi Mcllsinin 14 maddsin mvafiq olaraq
myyn edilmi qiymtlr sasn hesablanm dyrindn ibartdir (lav dyr
vergisiz). Mallarn (ilrin, xidmtlrin) sat zaman vergi dyicisi trfindn
mxtlif vergi drclri tqdim edildiyi hallarda, vergi bazas mxtlif drclrl
vergiy clb olunan mal nvlri zr ayrca hesablanlr.
Vergi bazas myyn edilrkn aadaklar nzr alnr:
 gndrilck mallara, yerin yetirilck ilr v gstrilck xidmtlr
gr alclardan (sifariilrdn) daxil olmu avans dnilri;
 xsusi tyinatl fondlarn artrlmasna gr maliyy yardm klind,
yaxud mallarn (ilrin, xidmtlrin) sat il laqdar digr dni
formasnda alnm mbllr;
 satlm mallara (ilr, xidmtlr) gr dni hesabna alnm veksel v
istiqrazlar, elc d kommersiya kreditlri zr faiz klind alnm
mbllr;
 kontragent rolunda x edn sorta olunan kreditor trfindn mqavil
hdliklrinin yerin yetirilmmyinin risk sortas zr alnm sorta
dnilrinin mbli (gr mqavil hdliklri sorta olunan trfindn
vergitutulan mallarn satn nzrd tutursa).
Vergi tutulan mliyyatn dyri vergi dyicisinin mtridn v ya hr hans
digr xsdn ald, yaxud almaa hququ olduu haqqn DV nzr alnmadan
mbli (hr hans rsumlar, vergilr v ya baqa ymlar da daxil olmaqla) sasnda
myyn edilir.
gr vergi dyicisi vergi tutulan mliyyatn vzind mal, i v ya xidmt
alrsa, yaxud almaa hququ varsa, bu mallarn, ilrin v ya xidmtlrin DV nzr
alnmadan bazar dyri (hr hans rsumlar, vergilr v ya baqa ymlar da daxil
olmaqla) vergi tutulan mliyyatn dyrin daxil edilir.
Vergi Mcllsinin 159.4, 159.5 v 159.6-c maddlrind gstriln hallarda
(vergi dyicisinin haqq dnilmkl v ya vzsiz qaydada z iilrin v digr
xslr mal verdikd, i grdkd v ya xidmt gstrdikd, habel barter
mliyyatlar apardqda, vergi dyicisinin mallar (ilri, xidmtlri) DV-ni
dmkl ld etdiyi v v mvafiq vzldirm ald v ya almaq hququna malik
olduqda, elc d vergi dyicisinin qeydiyyat lv edildikd vergi tutulan
mliyyatn dyri tqdim edilmi mallarn, grlm ilrin v ya gstrilmi
xidmtlrin DV nzr alnmadan formalaan dyrindn (hr hans rsumlar,
vergilr v ya baqa ymlar da daxil olmaqla) ibart olur. Vergi tutulan mliyyatn
dyri Vergi Mcllsinin159-cu maddsind gstriln qaydada myyn edilir.

429
 Vergi tutulan idxaln dyri mallarn Azrbaycan Respublikasnn gmrk
qanunvericiliyin uyun olaraq myyn ediln gmrk dyrindn v mallar
Azrbaycan Respublikasna gtirilrkn dnilmli olan rsumlardan v vergilrdn
(DV nzr alnmadan) ibartdir.
dxaln bir hisssi kimi saylan ixracatnn mallarn idxalna yardm xarakter
dayan ilr grmsi v ya xidmtlr gstrildikd, onun DV nzr alnmadan
dyri onlarn gmrk dyrin lav edilir.
Aada gstriln hallarda vergi tutulan mliyyatlarn dyri dqiqldirilir:
mliyyat tam v ya qismn lv edildikd, o cmldn mal tam v qismn
geri qaytarldqda;
mliyyatn xarakteri dyidikd;
qiymtlrin aa dmsi v ya hr hans digr sbbdn mliyyat n
razladrlm kompensasiya dyidikd;
vergi dyicisi elektron vergi hesab-faktura verdikdn sonra vergi tutulan
dvriyynin dqiqldirilmsi n sas vern hallar z xdqda v bu cr
dqiqldirm qanunvericiliy mvafiq olaraq aparldqda.
gr vergi dyicisi yuxarda gstriln hallardan birinin nticsind DV
n elektron hesab-fakturan vermi v DV-nin mblini fakturada dzgn
gstrmmidirs, yaxud DV-nin byannamsind verginin mblini dzgn
gstrmmidirs, onda dqiqldirm Vergi Mcllsinin174.2-ci v ya 175.5-ci
maddsin mvafiq surtd aparlr. Dqiqldirm qiymtlndirm bazasnda
dyiikliyin ba verdiyi hesabat dvrnd aparlr.
Mallarn ixracndan baqa, mallarn tqdim edilmsinin, ilr grlmsinin v
xidmtlr gstrilmsinin aadak nvlrindn, habel idxaln aadak nvlrindn
DV tutulmur:
 zlldirilm qaydasnda dvlt mssissindn satn alnan mlakn
dyri, habel dvlt mlaknn icary verilmsindn alnan icar haqqnn
bdcy dnilmli olan hisssi;
 maliyy xidmtlrinin gstrilmsi;
 milli v ya xarici valyutann (numizmatika mqsdlrindn baqa),
hminin qiymtli kazlarn gndrilmsi v ya idxal edilmsi;
 Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Banknn v Azrbaycan
Respublikasnn Dvlt Neft Fondunun aktivlrind yerldirilmsi n
nzrd tutulan qzln, habel Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi
Banknn valyuta srvtlrinin, xaricd istehsal edilmi Azrbaycan
Respublikas pul nianlarnn, yubiley sikklrinin v digr bu qbildn olan
qiymtlilrin idxal;
 idxal olunan mlak istisna olmaqla mssisnin Nizamnam fonduna
(kapitalna) pay klind hr hans mlakn qoyulmas (mlakn pay
klind qoyuluu, onun mqabilind bilavasit digr mlakn ld edilmsi
il laqdar olmadqda);

430
  tutulan mbllr hdlrind dvlt hakimiyyti, yerli znidaretm v
digr slahiyytli orqanlarn tutduu dvlt rsumu, icaz haqlar, ymlar
v onlarn tutulmas mqabilind gstrdiyi xidmtlr;
 ktlvi informasiya vasitlri mhsullarnn alq-satqsnn btn nvlri
zr dvriyylr, mtbu ktlvi informasiya vasitlri mhsullar istehsal
il bal redaksiya, nriyyat v poliqrafiya faliyyti (reklam xidmtlri
istisna olmaqla);
 orta mktb drsliklri, uaq dbiyyatnn v bdcdn maliyyldiriln
mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilmi dvlt
hmiyytli nrlrin istehsal il bal redaksiya, nriyyat v poliqrafiya
faliyyti;
 dfn v qbiristanln mrasim xidmtlri;
 Azrbaycan Respublikas Mrkzi Banknn v Azrbaycan Respublikas
Dvlt Neft Fondunun qanunvericilikl nzrd tutulmu vziflrinin
yerin yetirilmsi il bal mal idxal, i grlmsi v xidmt gstrilmsi;
 Azrbaycan Respublikasna, o cmldn onu tmsil edn hquqi xslr
neft-qaz ehtiyatlarnn kfiyyat, ilnmsi v hasilatn pay blgs, ixrac
boru kmrlri haqqnda v bu qbildn olan digr sazilr uyun olaraq
verilmsi nzrd tutulan sas fondlarn, danan mlakn v digr aktivlrin
Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft Fonduna hr hans kild tqdim
edilmsi zr mliyyatlar.
 metropolitenl srniindama xidmtlri
 dnili thsil xidmtlrinin gstrilmsi (digr faliyytlri il bal
xidmtlrin gstrilmsi istisna olmaqla).
Bundan baqa, mvafiq icra hakimiyyti orqan konkret sahnin inkiafn tmin
etmkl konkret dvr n nzrd tutulan, istehsal ehtiyaclarn yerli xammal
hesabna dmk mmkn olmadqda, istehsal tyinatl xammal v masir
texnologiyan tmin edn avadanlqlarn idxaln DV-dn azad ed bilr.
Verginin sfr (0) drcsi il tutulmas. Aadak ilrin grlmsin,
xidmtlrin gstrilmsin v mliyyatlarn aparlmasna gr DV sfr (0) drcsi
il tutulur:
1) Azrbaycan Respublikasnda akkredit edilmi beynlxalq tkilatlarn v
xarici lklrin diplomatik v konsulluq nmayndliklrinin rsmi
istifadsi, hminin, bu nmayndliklrin mvafiq statuslu Azrbaycan
Respublikasnn vtnda olmayan diplomatik v inzibati - texniki
iilrinin, o cmldn onlarla yaayan ail zvlrinin xsi istifadsi n
nzrd tutulan mallar v xidmtlr.
Bu halda sfr (0) drcsi il DV o lklr mnasibtd ttbiq edilir ki,
hmin lklr trfindn gstriln ilr, xidmtlr v mliyyatlara gr DV sfr
(0) drcsi il ttbiq edilsin.

431
 2) xaricdn alnan vzsiz maliyy yardmlar (qrantlar) hesabna mallarn
idxal, qrant zr resipiyentlr mallarn tqdim edilmsi, ilrin grlmsi
v xidmtlrin gstrilmsi;
3) Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bankna qzl v digr qiymtlilrin
ixrac;
4) beynlxalq pot xidmtlri istisna olmaqla, beynlxalq v tranzit yk v
srniin danmas. Beynlxalq v tranzit uularla bilavasit bal olan
ilrin grlmsi, xidmtlrin gstrilmsi;
5) Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bankna qzl v digr qiymtlilrin
gndrilmsi;
Vergi tutulan mliyyatn vaxt hmin mliyyat n dm 30 gn
mddtind hyata keirildikd dmnin hyata keirildiyi, dm 30 gndn sonra
hyata keirildikd is DV- nin elektron vergi hesab - fakturasnn verildiyi vaxt
saylr. Vergi Mcllsinin166.1.1- ci v 166.1.2- ci maddlrind gstriln
mddtlrdn sonrak 5 gn rzind DV-nin elektron vergi hesab-fakturas
verilmirs, vergi tutulan mliyyat aadak vaxtlarda aparlm saylr:

mallarn tqdim edilmsindn, ilrin grlmsindn v xidmtlrin
gstrilmsindn dm 30 gn mddtind hyata keirildikd
dmnin hyata keirildiyi vaxtda, 30 gndn sonra hyata keirildikd
is mallarn gndrildiyi v ya tqdim edildiyi, ilrin grldy v
xidmtlrin gstrildiyi vaxtda;

mallarn gndrilmsi onlarn danmasn nzrd tutursa, dm 30 gn
mddtind hyata keirildikd dmnin hyata keirildiyi vaxtda, 30
gndn sonra hyata keirildikd is danmann baland vaxtda.
dm yuxarda gstriln mddt balananadk hyata keirildikd, dmdn
sonrak 5 gn rzind DV- nin elektron vergi hesab-fakturas verilmirs, vergi tutulan
mliyyat dm hyata keirildikd aparlm saylr. Vergi tutulan mliyyat n iki
v ya daha ox dm aparlrsa, hr dm dni miqdarnda ayrca mliyyat n
hyata keirilmi saylr.
Xidmtlr mntzm v ya daimi sasda gstrilirs, xidmtlrin gstrilmsi
vaxt bu mliyyatn hr hans hisssi n hr df DV- nin elektron vergi hesab-
fakturasnn verildiyi vaxt, yaxud dm vvl hyata keirilmis, mliyyatn hr
hans hisssinin dnildiyi vaxt saylr.
Azrbaycan Respublikasna DV tutulan mallar idxal edildikd, vergi tutulan
mliyyatn aparlmas vaxt mallardan, ilrdn v ya xidmtlrdn istifad
edilmsin, yaxud onlarn istehlakna baland vaxt saylr. DV- nin mqsdlri
n qeydiyyatdan kemdn i grn v ya xidmt gstrn v mvafiq surtd
vergiy clb edilmli olan qeyri-rezident xs hmin ilr v ya xidmtlr gstrdikd,
vergi tutulan mliyyatn aparlmas vaxt iilr n mallar gndrildiyi, ilr
grldy, xidmtlr gstrildiyi vaxt saylr. Vergi dyicisinin qeydiyyat lv
edildikd, lvetmnin qvvy minmsindn bilavasit vvlki vaxt (gn) mallarn
gndrilmsi vaxt saylr.
432
 Mallarn tqdim edilmsi onlarn verildiyi yerd hyata keirilir. Mallarn
gndrilmsi rtlrind mallarn yola salnmas v ya nql edilmsi nzrd tutulursa,
tqdim edildiyi yer onlarn yola salnmasna v ya nql edilmsin baland yer
saylr. Lakin mallar gndrn trf onlar qurursa v ya quradrrsa, tqdim edilm
mallarn qurulduu v ya quradrld yer saylr.
DV- nin mqsdlri n qeydiyyata alnan hr hans xs vergi agenti saylr.
DV- nin mqsdlri n qeydiyyata alnmayan qeyri - rezident Azrbaycan
Respublikasnn razisind vergi agenti n xidmt gstrirs v ya i grrs, ilrin
grlmsi v ya xidmtlrin gstrilmsi vergiy clb olunur.
Bu zaman vergi agenti qeyri - rezident dnmli olan mbl DV
hesablamal v dmlidir. Verginin mbli vergi drcsinin qeyri-rezident
dnmli olan mbl (DV nzr alnmadan) ttbiq edilmsi yolu il
myynldirilir.
Vergi agenti DV- nin mqsdlri n qeydiyyatdan kemidirs, hesablanan
vergi, mliyyatn aparld ay n DV- nin byannamsi verilrkn dnilir.
Hesablanan verginin dnilmsini tsdiq edn dm sndi vergi agentin DV- nin
mblini vzldirmk hququnu vern hesab-fakturadr.
Vergi agenti DV- nin mqsdlri n qeydiyyatdan kemmidirs, o,
hesablanan vergini bu maddy uyun olaraq qeyri-rezident dm verildikdn sonra
7 gn rzind dmy v nvbti ayn 20- dk mvafiq icra hakimiyyti orqan
trfindn myyn edilmi formada DV byannamsi vermy borcludur.
Mclly uyun olaraq vergi agentinin qeyri-rezident dnilmli olan mbl DV-
nin hesablanmas zr mliyyatlar vergi agentinin DV- nin mqsdlri n
qeydiyyata alnmasna gr myynldiriln vergi tutulan mliyyatlarna aid
edilmir.
Vergi agenti qeyri - rezident dnilmli olan mbl DV- ni hesablayaraq
bdcy ddikd, dni sndlrind vergini qeyri - rezidentd ddiyi mbldn
hesablad bard mvafiq qeyd aparmaldr.
Qeyri - rezident mxsus mlak vergi agentin icary verilmk n idxal
edildikd, mlakn sahibi olan qeyri-rezidentin icazsi il vergi agenti idxaldan
dnilmi vergidn DV- nin mblinin vzldirilmsini tlb ed bilr. Bu halda
vergi agenti vergi dyicisi saylr v sonradan mlak tqdim edrkn (onun ixrac
istisna edilmkl) DV- nin dnilmsi n cavabdehdir.
Vergi agenti qeyri - rezident dm veriln aydan sonrak ayn 20- dn gec
olmayaraq DV- nin hesablanmas bard vergi orqanna mvafiq icra hakimiyyti
orqannn myyn etdiyi formada byannam tqdim etmlidir.
Aada gstrilnlr istisna olmaqla digr xsin (vkalt vern) agenti
(vkalt alan) olan xs trfindn mallar gndrilmsi, ilr grlmsi v ya xidmtlr
gstrilmsi vkalt vernin hyata keirdiyi mliyyat saylr:
 agentin vkalt vern gstrdiyi xidmtlr;

433
  rezident olmayan v Azrbaycan Respublikasnda DV- nin dyicisi kimi
qeydiyyatdan kemmi xsin rezident agentinin Azrbaycan
Respublikasna mallar gndrmsi.
Rezident olmayan v Azrbaycan Respublikasnda DV- nin dyicisi kimi
qeydiyyatdan kemmi xs rezident agentinin Azrbaycan Respublikasna mallar
gndrdiyi hallarda, DV- nin mqsdlri n mallarn gndrilmsi agent trfindn
hyata keiriln mliyyat saylr.
Lotereyalar, turist agentlrinin xidmtlri, komisyon qaydada sat, ilnmi
mallarn sat v mumi qaydalara sasn vergitutma bazasnn myynldirilmsi
tin olan digr sahlr zr dnilmli olan DV-nin mbli analoji qaydada
myynldirilir.
Digr xsin agent vasitsil hyata keirdiyi mliyyatlar zr DV- nin
vergitutma bazas aadak kimi myynldirilir:
1. Digr xs agent vasitsil mallar tqdim etdikd, ilr grdkd v ya
xidmtlr gstrdikd, hmin mallarn (ilrin, xidmtlrin) dyri vergi tutulan
mliyyatlarn dyri v vergitutma bazas hesab edilir.
Agent trfindn gstriln xidmtlr gr ona dniln haqlar (mkafatlar)
agentin vergi tutulan mliyyatlarna daxil edilmkl yana, digr xsin glirdn
xlan xrclrin aid edilir.
Agentin digr xsdn ald elektron vergi hesab - fakturas ona DV
mblini vzldirmk hququ vermir.
2. Digr xs n vergi tutulan mliyyatlarn vaxt mallarn (ilrin,
xidmtlrin) agent verildiyi vaxt saylr. Mallar (ilr, xidmtlr) hiss-hiss (qismn)
verildikd, vergi tutulan mliyyatlarn vaxt hr hiss n ayrlqda myyn edilir.
3. Agent DV zr vergi dyicisi olduqda, yalnz digr xs gstrdiyi
xidmtlr gr elektron vergi hesab-fakturas verir. Elektron vergi hesab-fakturas
DV dyicisi olan digr xs trfindn agent dnilmi DV-ni vzldirmk
hququ verir.
Digr xs trfindn agent verilmi mallarn (ilrin, xidmtlrin) dyrin
DV daxil edilib-edilmmsindn asl olmayaraq, agent mallarn (ilrin, xidmtlrin)
alcsna (sifariisin) vergi hesab-fakturas ver bilmz.
4. Agent n vergitutma bazas onun digr xslr mallarn tqdim edilmsi
(ilrin grlmsi, xidmtlrin gstrilmsi) zr gstrdiyi xidmtlrin dyri, vergi
tutulan mliyyatlarn vaxt bu xidmtlrin faktiki gstrildiyi vaxt, vergi tutulan
mliyyatlarn dyri is onun digr xsdn almal olduu (ald) haqdr
(mkafatdr).
5. Digr xsin agent vasitsil hyata keirdiyi mliyyatlarda DV
hesablanmasnn sahvi xsusiyytlri aadak qaydada myynldirilir:
 lotereya keirn xs n vergi tutulan mliyyatlarn dyri
lotereyalarn satndan ld olunan mbldn udu fondunun mbli
xldqdan sonra qalan mbl hesab edilir;

434
  lotereyalarn keirilmsi rtlrin uyun olaraq udu fondu tam v ya
qismn mallardan ibart olduqda, lotereya keirn xs trfindn udu
fondu n alnm mallara gr dnilmi DV mbli vzldirilmir;
 Azrbaycan Respublikas razisindn digr lklr ken marrutlar zr
turist xidmtlri gstrn xslr n turist xidmtlrinin (Azrbaycan
Respublikas razisindn knarda gstriln xidmtlr istisna olmaqla)
dyri, turist vrqlrini tqdim edn xslr (agentlr) n is bu
tqdimetm zr gstriln xidmtlrin dyri vergitutma bazas hesab
edilir;
 mallarn komisyon qaydada sat zaman komitent n vergitutma bazas
komisyonuya verilmi mallarn dyridir (komisyon haqlar xlmadan);
 komisyonunun komitentdn ald elektron vergi hesab-fakturas
komisyonuya DV mblini vzldirmk hququ vermir;
 komisyonu komissiyaya gtrdy mallarn dyrin DV daxil edilib-
edilmmsindn asl olmayaraq, mallarn alcsna elektron vergi hesab-
fakturasn ver bilmz;
 komitent qeyri - rezident olduqda, Vergi Mcllsinin 172.3-c maddsin
sasn mallarn komissiya qaydasnda sat zr mliyyatlar agentin,
yni komisyonunun apard mliyyatlar hesab edilir.
Bu halda komisyonu n vergitutma bazas komisyon qaydasnda satd
mallarn dyri, habel komitent gstrdiyi xidmtlrin dyri hesab edilir.
Komisyonunun vergi tutulan mliyyatnn dyri komisyon qaydasnda satlan mallar
zr komitentin myyn etdiyi sat qiymti (DV-siz) v komitent gstrdiyi
xidmtlr zr komitentdn almal olduu (ald) xidmt haqqdr (mkafatdr).
Komisyonu n vergi tutulan mliyyatn vaxt mallarn (ilrin, xidmtlrin)
alclara (sifariilr) tqdim etdiyi vaxt saylr. Mallar (ilr, xidmtlr) hiss-hiss
(qismn) tqdim edildikd, vergi tutulan mliyyatn vaxt mallarn (ilrin,
xidmtlrin) hr hisssi n ayrlqda myyn edilir.
Komisyonu idxal olunmu mallara gr gmrk orqanlarna DV dmidirs,
bu dmnin yerin yetirildiyini tsdiq edn sndlr DV dyicisi olan
komisyonuya hmin DV mblinin vzldirmk hququ verir. Komisyonu vergi
dyicisi olduqda, komissiya qaydasnda tqdim etdiyi mallara mumi qaydada DV
ttbiq etmlidir.
Komisyon qaydasnda idxal olunmu mallar DV dyicisi olan komisyonu
trfindn satlmadan tam v ya qismn komitentin tapr il Azrbaycan
Respublikas razisind baqa xs verildikd, gmrk orqanlarna dnilmi DV-
nin vzldiriln mblinin mallarn satlmayan hisssin dn mbli komisyonu
trfindn bdcy hesablanmaldr.
8. Digr xsin agent vasitsi il hyata keirdiyi mliyyatlar zr vergi tutulan
mliyyatlarn aparld vaxt, bdcy DV- nin hesablanmas, bdcy dmlr
myyn edilrkn DV- nin vzldirilmsi v elektron vergi hesab-fakturalarnn

435
ttbiqi, bu maddnin mddalar nzr alnmaqla, bu Mclly uyun olaraq mumi
qaydada myynldirilir.
DV dyicisi olan xslr trfindn bu maddd gstriln mliyyatlardan
baqa digr mliyyatlar da hyata keirildikd, hmin mliyyatlarn uotu ayrca
aparlr.
DV- nin drcsi hr vergi tutulan mliyyatn v hr vergi tutulan idxaln
dyrinin 18 faizidir. Vergi tutulan dvriyy hesabat dvr rzind vergi tutulan
mliyyatlarn mumi dyrindn ibartdir.
Hesabat dvri rzind vergi tutulan dvriyydn bdcy dnilmli olan DV-
nin mbli vergi tutulan dvriyydn hesablanan verginin mbli il
vzldirilmli olan verginin mbli arasndak frql myyn olunur.
Vergi tutulan dvriyynin dqiqldirildiyi hallarda dnilmli olan DV- nin
mbli vergi dyicisinin byannamd gstrdiyi DV- nin mblindn artq
olduqda, artq mbl hesabat dvri rzind dnilmli olan DV saylr v hesabat
dvri rzind dnilmli olan verginin mblin lav edilir.
vzldiriln DV- nin mbli vergi dyicisin verilmi elektron vergi
hesab-fakturalar zr nadsz qaydada (mal, i v xidmt tqdim ednin bank hesabna
birbaa nad qaydada dnilr istisna edilmkl) dmlr zr DV- nin depozit
hesabna v bu hesab daxilind aparlan mliyyatlarda dniln vergi mbli saylr
v bu zaman vergi tutulan mliyyatn vaxt aadak kimi myynldirilir:

hesabat dvr rzind hyata keirilmi saylan mal gndrilmsini, i
grlmsini, yaxud xidmt gstrilmsini nzrd tutan mliyyatlar zr
Vergi Mcllsinin 176-c maddsin uyun olaraq;

hesabat dvr rzind mallarn idxal zr Vergi Mcllsinin170-ci
maddsin uyun olaraq;

vergi dyicisin verilmi vergi hesab-fakturas zr iki v ya daha ox
dm aparlarsa, hr dm dni miqdarnda ayrca mliyyat n
hyata keirilmi saylr.
Vergi dyicisin verilmi elektron vergi-hesab fakturas zr alnm mallarn
(i v xidmtlrin) dyri dniln gndn gec olmayaraq , DV- nin mbli mcll
il v mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilmi qaydada
dnilmlidir. Bu zaman mallarn (i v xidmtlrin) dyri zr iki v ya daha ox
dm aparlarsa, DV- nin mbli aparlm dni mblin uyun olaraq DV-
nin depozit hesab vasitsil dnilmlidir.
Mal, i v xidmtlrl bal xrclr istehsal msrflrin aid edilmirs, bel mal,
i v xidmtlr vergi dyicisinin kommersiya faliyyti n istifad edilmli olduqda
v ya istifad edildikd analoji qayda ttbiq olunur.
Bir hisssi vergi dyicisinin sahibkarlq faliyyti, digr hisssi is baqa
mqsdlr n nzrd tutulan vergiy clb ediln mliyyatlara gr nadsz
qaydada DV- nin depozit hesab vasitsil dnilmi (mal, i v xidmt tqdim
ednin bank hesabna birbaa nad qaydada dnilr istisna edilmkl) v mallarn
idxal n vergi dyicisin verilmi elektron vergi hesab fakturalar zr onun
436
trfindn dnilmi DV-nin mbli sahibkarlq faliyyti n istifad olunan
mallarn (ilrin, xidmtlrin) xsusi kisin gr myynldiriln DV- nin
mbli qdr vzldirilir.
Mcllnin 109.4 - c maddsind gstriln xrclr istisna olmaqla, sahibkarlq
faliyyti ylnc v ya sosial xarakteri dayan vergi dyicisinin xrclri bu cr
faliyyt rivsind kilnd, DV- nin vzldirilmsin yol verilmir.
Vergi dyicisi vergi tutulan v DV- dn azad edilmi mliyyatlar aparrsa,
DV zr vzldirm n vergi tutulan dvriyynin mumi dvriyydki xsusi
kisin uyun olaraq myyn ediln DV- nin mbli qbul olunur.
Vergi tutulan dvriyynin dqiqldirildiyi hallarda byannamd bdcy
atas DV- nin mbli dzgn gstrilmmidirs, bdcy dnilmli olan DV-
nin mbli hmin hallarn yarand hesabat dvr zr vergi dyicisi trfindn
tqdim edilmi byannamd dqiqldirilir.
DV-dn azad olunan, yaxud DV- clb edilmyn mliyyatlar aparan
xslr trfindn mallar (ilr, xidmtlr) alnarkn bu madd il myyn edilmi
qaydada dnilmi DV mbli vzldirilmir. Bdc sistemi haqqnda
Azrbaycan Respublikas Qanununun 1.1.17-ci maddsind nzrd tutulmu
subsidiyalar istisna olmaqla, dvlt bdcsindn muxtlif mnblr zr dvlt sasl
vsait qoyuluu (investisiya xrclri) hesabna mallar (ilr, xidmtlr) alnarkn,
dnilmi DV-nin mbli vzldirilmir.
Sfr (0) drcsi il DV tutulan mliyyatlar DV clb olunan mliyyatlar
hesab edilir v bel mliyyatlar aparan xslr trfindn mallar (ilr, xidmtlr)
alnarkn nadsz qaydada (mal, i v xidmt tqdim ednin bank hesabna birbaa
nad qaydada dnilr istisna edilmkl) DV-nin depozit hesab vasitsil dnilmi
DV mbli vzldirilir.
DV dyicilri, habel DV-nin mqsdlri n qeydiyyatda olmayan
shmlrinin v paylarnn 50 faizindn oxu dvlt mxsus olan hquqi xslr v
bdc tkilatlar trfindn mallar (ilr, xidmtlr) alnarkn onlara verilmi elektron
vergi hesab-fakturalar zr DV-nin mbli DV-nin depozit hesabna
krlmlidir. DV-nin depozit hesabnda uotun aparlmas, DV-nin hrkti, bu
hesab zr aparlan mliyyatlardan DV-nin vzldirilmsi v dvlt bdcsin
krlmsi qaydalar mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilir.
Vergi mbli vergitutma obyekti olan hr bir mliyyata mnasibtd mvafiq
vergi dvrlrinin yekunu zr hesablanlr. Bu zaman, mvafiq hesabat dvrlrind
vergi bazasn artran v ya azaldan btn dyiikliklr nzr alnmaqla, mallarn
(ilrin, xidmtlrin) sat tarixi mvafiq hesabat dvrlrin aid edilir. Sfr (O) drc
il vergiy clb olunan mallarn (ilrin, xidmtlrin) sat mliyyatlar zr vergi
mbli bu mliyyatlarn hr biri zr ayrca hesablanlr. Bundan baqa, hmin
mliyyatlar zr ayrca vergi byannamsi tqdim edilir.
Bellikl, vergi dyicisi bdcy dnilck vergi mblini myyn etmk
n ilk nvbd vergitutma obyekti olan mliyyatlarn mumi dyrini
myynldirir. Bundan sonra, vergitutulan mliyyatlarn mumi dyrindn DV
437
azad ediln v DV sfr drc il clb ediln mliyyatlarn dyrini xmaqla
vergitutulan mliyyatlarn dyri myyn edilir. Sonrak mrhld vergi drcsini
vergitutulan mliyyatlarn dyrin (vergitutma bazasna) vurmaqla vergi mbli
myyn edilir. Sonda hesablanm vergi mblindn vzldirilmi vergi mblini
xmaqla bdcy dnilmli olan vergi mbli myyn edilir.
Hesabat dvrnd vergi tutulan dvriyysinin az 50 faizi sfr drcsi il
vergiy clb olunan vergi dyicisin, hesabat dvrnd vzldiriln vergi
mblinin hesablanm vergidn artq olan hisssi onun vergi v ya gmrk
orqanlarna rizsini verdiyi vaxtdan 45 gn rzind qaytarlr.
Digr vergi dyicilri n vzldiriln vergi mblinin hesabat dvr
rzind hesablanm vergi mblindn artq olan hisssi nvbti 3 aya keirilir v bu
aylarn dmlrin aid edilir, artq dmnin hr hans qal is bu 3 ay bitdikdn
sonra vergi dyicisinin rizsin sasn 45 gn rzind bdcdn qaytarlr.
Myyn mbllrin vergi dyicisin shvn qaytarld btn hallarda vergi
v ya gmrk orqanlar hmin mbllrin vergilrin tutulmas n myyn edilmi
qaydada qaytarlmasn tlb etmlidir.
Azrbaycan Respublikasnn trfdar xd beynlxalq mqavily uyun
olaraq beynlxalq tkilatn, yaxud xarici hquqi v ya fiziki xsin vzsiz krmlri
il dnilmi mallar alan v yaxud ilrin v ya xidmtlrin nticlrini hmin
saslarla ld edn xs vergi orqanna elektron vergi hesab-fakturalar verrkn,
hmin mallara, ilr v ya xidmtlr gr dnilmi DV-ni vergi orqanna riz
verdiyi vaxtdan 45 gn rzind geri almaq hququna malikdir.
DV-nin dyicilri olmayan alclara praknd mal gndrildiyi (xidmtlr
gstrildiyi) hallar istisna olmaqla, DV dyicisi kimi qeydiyyatdan ken v vergi
tutulan mliyyat aparan xs mallar, ilri v ya xidmtlri qbul edn xs elektron
vergi hesab-fakturasn vermy borcludur. DV mqsdlri n qeydiyyatdan
kemyn xsin vergi hesab-fakturas vermy hququ yoxdur.
Elektron vergi hesab-fakturas mvafiq icra hakimiyyti orqannn
myynldirdiyi forma zr hazrlanan v znd aadak mlumatlar ks etdirn
snddir:
 vergi dyicisinin v alcnn (sifariinin) ad;
 vergi dyicisinin v alcnn (sifariinin) eynildirm nmrsi;
 yola salnm mallarn, grlm ilrin v ya gstrilmi xidmtlrin ad;
 vergi tutulan mliyyatn haqqnn mbli, hminin vergi tutulan
mliyyatn hcmi;
 aksizli mallarda aksizin mbli;
 vergi tutulan mliyyatdan dnilmli olan verginin mbli;
 elektron vergi hesab-fakturasnn verilm tarixi;
 elektron hesab-fakturann sra nmrsi;
 DV-nin mqsdlri n qeydiyyata alnm vergi dyicisinin qeydiyyat
bildiriini vermi vergi orqannn ad, bildiriin verilm tarixi v nmrsi;

438
  elektron vergi hesab-fakturasn imza etmi msul xsin vzifsi, soyad,
ad, atasnn ad.
Vergi dyicisi maln alcsna (ilrin, xidmtlrin sifariisin) elektron vergi
hesab-fakturasn mal gndrilndn (i grlndn, xidmt gstrilndn) sonra 5
gndn gec olmayaraq vermy borcludur.
Elektron vergi hesab-fakturalarnn ttbiqi, uotu v istifad qaydalar mvafiq
icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilir.
DV-nin dyicilri olmayan alclara praknd mal gndrildikd v ya xidmt
gstrildikd, elektron vergi hesab-fakturas vzin qbz v ya ek veril bilr. Qbzlr,
eklr, myyn edilmi qaydada sifari edilmyn, ap edilmyn v trtib edilmyn
vergi hesab-fakturalar, nad aparlan mliyyatlarn rsmildirildiyi sndlr verginin
vzldirilmsin sas vermir v Vergi Mcllsinin digr maddlrind gstriln
mddalardan asl olmayaraq aparlan vzldirilm etibarsz hesab edilir.
Gmrk orqanlar trfindn verilmi idxalda DV-nin dnildiyini gstrn idxal
sndlri dniin formasndan asl olmayaraq verginin vzldirilmsin sas verir.
DV zr hesabat dvr tqvim ay saylr. DV-nin byannamsi hr hesabat
dvr n, hesabat dvrndn sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq verilir.
Mvcud qanunvericiliy uyun olaraq vergi dyicisi vergi orqanna hr hesabat
dvr n DV-nin byannamsini vermy v byannamnin verilmsi n myyn
ediln mddtd hr hesabat dvr zr vergini bdcy dmy borcludur (yalnz
mallarn idxal zr vergi dyicisi olan xslr istisna olmaqla).
Vergi dyicisi olan hquqi xs lv edildikd v ya hquqi xs yaratmadan
sahibkarlq faliyytini hyata keirn fiziki xsin faliyytin xitam verildikd, DV
byannamsi myyn edilmi mddtdn gec olmamaq rti il 30 gn mddtind vergi
orqanna tqdim edilmlidir. Bu zaman vergi dvr hesabat dvr saylan mddtin
vvlindn vergi dyicisi faliyytini dayandrd gn qdr olan dvr hat edir.

Vergi tutulan idxal zr DV Vergi Mcllsi y v gmrk qanunvericiliyin

uyun olaraq gmrk rsumlarnn dnilmsi n nzrd tutulan qaydada gmrk
orqanlar trfindn hesablanr v alnr.
Qeydiyyat kemi tarixl aparldqda, vergi dyicisi qeydiyyatn qvvy mindiyi
tarixdn etibarn vergiy clb ediln mliyyatlar zr DV dmlidir v vergi
dyicilri n myyn edilmi qaydada vergi mbllrini vzldirmk hququna
malikdir. Mvafiq mliyyatlar vergi dyicisi trfindn veriln birinci byannamd ks
etdirilmlidir. Bu mliyyatlar byannamnin verildiyi ay rzind ba vermi mliyyatlar
saylr. Bu halda vergi dyicisi byannamd ks etdirilmi mliyyatlar n DV zr
hesab-fakturalar tqdim etmk hququna malikdir.
DV dvlt bdcsin dnilir.
DV-nin dzgn hesablanmas v vaxtnda bdcy dnilmsi n, hminin
byannamlrin vergi orqanlarna myyn edilmi mddtlrd verilmsi n vergi
dyicilri v onlarn vzifli xslri Azrbaycan Respublikasnn vergi qanunvericiliyin
uyun olaraq, DV-nin tutulmas gmrk orqanlarnn slahiyytin aid olduqda is

439
Azrbaycan Respublikasnn gmrk qanunvericiliyin uyun olaraq msuliyyt
dayrlar.
Vergitutmann idar edilmsi Vergi Mcllsi v Azrbaycan Respublikasnn
gmrk qanunvericiliyin uyun olaraq vergi orqanlar v gmrk orqanlar trfindn z
slahiyytlri daxilind hyata keirilir (bax sxem 14.3).

440
 lav dyr vergisinin dyicilri:
DV-nin dyicisi kimi qeydiyyatdan kemi
v qeydiyyatdan kemli olan xslr

Mhsul istehsal edn, ilr grn Kommersiya faliyyti il mul

v xidmt gstrn xslr olan xslr

Vergitutma obyekti

Mallarn tqdim edilmsi, ilrin grlmsi, xidmtlrin

gstrilmsi v idxal mliyyatlarnn mumi dyri

DV-dn azad ediln mliyyatlarn dyri

DV-n sfr drcsi il clb ediln

mliyyatlarn dyri

Vergitutulan mliyyatlarn dyri

Vergi drcsi (18 %)

Hesablanm vergi mbli

-
vzldirilmi DV

Bdcy dnmli olan vergi mbli

Sxem 14.3. lav dyr vergisinin formalamas

441
 14.10. Aksiz vergisi

Aksiz aksizli mallarn sat qiymtin daxil ediln dolay vergi nvdr. Aksiz
mbli mallarn qiymtin (xidmtlrin tarifin) lav olunur. Hal-hazrda aksizlr
bazar iqtisadiyyatl btn lklrd ttbiq olunur. Azrbaycan Respublikasnn
razisind istehsal ediln, yaxud onun razisin idxal olunan aksizli mallardan aksiz
tutulur (vergidn azad ediln mallar istisna olunmaqla). Aksizlr mhdud mallara gr
myyn edilir v bdc glirlrinin sas mnblrindn biridir.
oxmrhlli lav dyr vergisindn frqli olaraq aksiz vergisi aksizli mallarn
istehsals v aksizli mallarn respublika razisin idxal edn xs trfindn bir df
dnilir. halinin aztminatl tbqsin aksizlrin neqativ tsirini azaltmaq n bu
vergi nv adtn istehsalna az xrc kiln v yksk tlbata malik olan mallara
(spirtli ikilr, ttn mmulatlarna, benzin) ttbiq edilir. Dvlt aksizlrdn dyin
iqtisadi rait uyun kild iqtisadi tnzimlm v fiskal alt kimi istifad edir.
Btn dolay vergilr kimi aksizlr d mtnin qiymtini formaladrr v faktiki
olaraq onun dnilmsi vzifsi alcnn zrin keirilir. Formal olaraq bu verginin
dyicilri aksizli mhsul istehsal edn v satan mssislrdir. Lakin aksiz mbli
mtnin qiymtin daxil edildiyindn, faktiki olaraq onun dyicilri kimi hmin
mallarn istehlaklar kimi x edir. Lakin lav dyr vergisindn frqli olaraq aksiz
vergisin maln dyrinin bir hisssi deyil, onun tam dyri clb olunur.
Azrbaycan Respublikas razisind aksizli mallarn istehsal v ya idxal il
mul olan btn hquqi v fiziki xslr, habel Azrbaycan Respublikasnn
hdudlarndan knarda bilavasit z v ya podrat vasitsil aksizli mallar istehsal
edn v istehsal etdiyi yerd vergi dyicisi kimi uotda olmayan Azrbaycan
Respublikasnn rezidentlri aksizin dyicilridirlr.
Sifariinin gndrdiyi xammaldan Azrbaycan Respublikas razisind mallar
istehsal edildiyi hallarda, mallarn istehsals (podrat) aksizin dyicisidir. Bu halda
istehsal (podrat) aksiz mbllrini sifariidn almaldr.
Azrbaycan Respublikasnn razisind istehsal ediln aksizli mallarn istehsal
binasnn hdudlarndan knara buraxlmas v idxal mallarnn gmrk xidmti
nzartindn xmas zr mliyyatlar aksizlrin vergitutma obyektidir.
Azrbaycan Respublikas razisind istehsal olunan neft mhsullar v ttn
mmulatlar n vergi tutulan mliyyatn mbli vergi dyicisinin mtridn v
ya hr hans digr xsdn (o cmldn barter sasnda) ald (almal olduu) haqqn
topdansat bazar qiymtindn (aksiz v DV xlmaqla) aa olmayan mblidir.
Azrbaycan Respublikas razisind istehsal olunan digr aksizli mallar n vergi
tutulan mliyyat istehsal olunan mallarn miqdar hesab olunur.
dxal mallar n (minik avtomobillri, istiraht v ya idman n yaxtalar v bu
mqsdlr n nzrd tutulan digr zn vasitlr, istisna olmaqla) vergi tutulan
mliyyatn mbli Gmrk Mcllsin uyun olaraq myyn ediln, lakin

442
topdansat bazar qiymtindn aa olmayan mallarn gmrk dyridir (aksiz v
DV xlmaqla).
dxal olunan minik avtomobillri, istiraht v ya idman n yaxtalar v bu
mqsdlr n nzrd tutulan digr zn vasitlr gr vergi tutulan mliyyat
onlarn mhrrikinin hcmidir.
Azrbaycan Respublikas razisind istehsal olunan mallar n mallarn istehsal
binasnn hdudlarndan knara buraxld vaxt vergi tutulan mliyyatn vaxtdr.
Mallarn idxal n Azrbaycan Respublikasnn Gmrk Mcllsin uyun
olaraq aksizli mallarn gmrk xidmtinin nzartindn xd vaxt vergi tutulan
mliyyatn vaxtdr.
Vergi Mcllsin sasn aadaklar aksiz vergisindn azad edilir:
 fiziki xsin frdi istehlak n 3 litr alkoqollu ikinin v 600 dd
siqaretin, 20 qram qzln, ondan hazrlanm zrgrlik v digr mit
mmulatlarnn, emal olunmu, eidlnmi, rivy salnm v
brkidilmi 0,5 karat almazn idxal, hminin Azrbaycan
Respublikasna avtomobillrl gln xslr n hmin avtomobilin
texniki pasportu il nzrd tutulmu bakndak yanacaq;
 Azrbaycan Respublikas razisindn tranzitl danan mallar;
 mallarn Azrbaycan Respublikas razisin mvqqti idxal;
 tkrar ixrac n nzrd tutulan v girovla tminat veriln mallar.
Vergi dyicilrin szgedn gztlr o halda verilir ki, gmrk rsumlarndan
azad olmalarn rtlrin ml edilmi olsun. gr azadolmann rtlri pozulduu
n gmrk rsumunun dnilmsi tlb edilrs, onda hmin rejim aksizin
tutulmasna da ttbiq olunur.
xrac olunan aksizli mallar sfr (O) drc il vergiy clb olunur.
Aadak mallar aksizli mallara aid edilir:
imli spirt, piv v spirtli ikilrin btn nvlri;
ttn mmulatlar;
neft mhsullar;
minik avtomobillri (xsusi nian v avadanlqlarla tchiz olunmu xsusi
tyinatl avtonqliyyat vasitlri istisna olmaqla);
istiraht v ya idman n yaxtalar v bu mqsdlr n nzrd tutulan
digr zn vasitlr;
Azrbaycan Respublikasna idxal ediln aksizli mallara (minik avtomobillri,
istiraht v ya idman n yaxtalar v bu mqsdlr n nzrd tutulan digr zn
vasitlr, habel platin, qzl, ondan hazrlanm zrgrlik v digr mit mmulatlar,
emal olunmu, eidlnmi, rivy salnm v brkidilmi almaz, istisna olmaqla)
aksizlrin drclri Nazirlr Kabineti trfindn myyn edilir.
Azrbaycan Respublikasnda istehsal olunan imli spirt, pivy, spirtli ikilr
v ttn mmulatlarna aadak aksiz drclri ttbiq edilir:

443
  imli spirt (o cmldn trkibind 80 faizdn az spirt olmayan
denaturladrlmam etil spirti; trkibind 80 faizdn az spirt olan
denaturladrlmam etil spirti) hr litrin 0,8 manat;
 araq (vodka), tndldirilmi ikilr v tndldirilmi iki materiallar,
likyor v likyor mmulatlar hr litrin 0,5 manat;
 konyak v konyak materiallar hr litrin 0,2 manat;
 ampan rab hr litrin 0,2 manat;
 rablar v rab materiallar hr litrin 0,1 manat;
 piv (alkoqolsuz piv istisna olmaqla) v piv trkibli digr ikilr hr
litrin 0,08 manat;
 btn nv ttn mmulatlar 12,5 faiz.
Azrbaycan Respublikasna idxal olunan minik avtomobillrin, istiraht v ya
idman n yaxtalara v bu mqsdlr n nzrd tutulan digr zn vasitlr
aadak aksiz drclri ttbiq edilir.
Azrbaycan Respublikasnda istehsal olunan neft mhsullarna, minik
avtomobillrin v istiraht v ya idman n yaxtalar v bu mqsdlr n nzrd
tutulan digr zn vasitlr aksiz drclri mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn
myyn edilir.
Aksizli mallar (xammal v materiallar) alan v onlar vergi tutulan digr aksizli
mallarn istehsal n istifad edn xs mallar alarkn dnilmi aksiz mblini
vzldirmk v ya geri almaq hququna malikdir.
Aksizin mbli yalnz xammal v materiallarn istehsals trfindn aksizin
dnildiyini tsdiq edn hesab-faktura, idxal zaman is mvafiq sndlr vergi
orqanna verildiyi zaman vzldirilir (geri qaytarlr). Tutulmu aksiz mbli
sndlr vergi orqanna verildikdn sonra 45 gn rzind vergi dyicisin qaytarlr.
Sonradan tkrar ixrac mqsdi il idxal olunan mallar (vergidn azad ediln idxal
mallar istisna olmaqla) n aksiz vergisi mallarn idxal vaxt dnilir v sonradan
tkrar ixracn faktiki hcmin mvafiq mbld vergini alm gmrk orqanlar
trfindn 15 gn rzind geri qaytarlr.

Cdvl 14.3

Vergitutma obyektinin ad Vergi drcsi

Minik avtomobillri:
mhrrikin hcmi 2000 kub -
santimetrdk olduqda
mhrrikin hcmi 3000 kub -
Mhrrikin hcminin hr kub -
santimetrin gr - 0,15 manat
300 manat + mhrrikin hcminin
444
santimetrdk olduqda
mhrrikin hcmi 4000 kub -
santimetrdk olduqda
mhrrikin hcmi 4000 kub -
santimetrdn ox olduqda
stiraht v ya idman n yaxtalar v
bu mqsdlr n nzrd tutulan
digr zn vasitlr
2001-3000 kubsantimetr hisssi n
hr kubsantimetr gr - 1 manat
1300 manat + mhrrikin hcminin
3001-4000 kubsantimetr hisssi n
hr kubsantimetr gr - 2 manat
3300 manat + mhrrikin hcminin
4000 kubsantimetrindn ox hisssi
n hr kubsantimetr gr - 4 manat
Mhrrikin hcminin hr kubsantimetrin
gr 1 manat

Aksizlr zr hesabat dvr tqvim aydr. Aksizli mallar istehsal edildikd

hr hesabat dvr n vergi tutulan mliyyatlar zr aksizlr hesabat dvrndn
sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq dnilmlidir.
Vergi dyicisinin aksizin dnii zr borcu varsa, hmin borc yaranandan
dnilndk hyata keiriln vergi tutulan mliyyatlar zr aksizlr hmin
mliyyatlarn aparld vaxt dnilir v vergi dyicisinin hmin mallar bu mallar
zr aksizi dyndk istehsal binasnn hdudlarndan knara xartmaa hququ
yoxdur.
Aksizli mallar idxal edildikd, aksiz gmrk orqanlar trfindn gmrk
rsumlarnn tutulduu qaydada tutulur.
Aksizlr dvlt bdcsin dnilir.
Vergi dyicisi verginin dnilmsi n nzrd tutulmu mddtlrd, hesabat
dvr rzind vergi tutulan mliyyatlarn gstrmkl byannam vermlidir.
Vergi dyicisi olan hquqi xs lv edildikd v sahibkarlq faliyytini hyata
keirn fiziki xsin faliyytin xitam verildikd, aksiz byannamsi nzrd tutulmu
mddtdn gec olmamaq rti il 30 gn mddtind vergi orqanna tqdim edilmlidir.
Bu zaman vergi dvr hesabat dvr saylan mddtin vvlindn vergi dyicisi
faliyytini dayandrd gn qdr olan dvr hat edir.
Aksizin dyicisi vzldirm n rizni aksizin dnilmsin dair byannam il
birlikd vergi orqanna verir.
Aksizli mallara (o cmldn idxal mallarna) aksiz markalarnn ttbiqi qaydalar
Nazirlr Kabineti trfindn myyn edilir. Aksizli mallar markasz idxal etmk,
saxlamaq (xsi mqsdlr n istisna olmaqla) v ya satmaq qadaandr v
qanunvericilikd myyn edilmi msuliyyt sbb olur.
Vergi orqanlar markalanmal olan aksizli mallar istehsal edn vergi dyicilri
trfindn myyn edilmi tlblrin pozulmas hallarn myyn etdikd, vergi
dyicilrinin mvafiq bina v anbarlarnda (xsi istehlak n anbarlar istisna olmaqla)
nzart postlar, l cihazlar, plomblar qurmaqla v digr tdbirlri grmkl aksizli
mallarn uota alnmadan, markalanmadan, aksizlr zr vergi borcu olduu hallarda v

445
myyn edilmi prosedura uyun olaraq aksizlri dmdn istehsal binasnn
hdudlarndan knara xarlmasnn qarsnn alnmasn tmin etmy slahiyytlidirlr.
Nzart postlar Vergilr Nazirliyinin qrarna sasn telefon v digr zruri
avadanlqla tchiz edilmkl, markalanmal olan aksizli mallar istehsal edn vergi
dyicilrinin istehsal sahlrinin sas giri v x qapsnn yaxnlnda yaradlr.
Nzart postlar yaradldqda, markalanmal olan aksizli mallar istehsal edn vergi
dyicilrinin texnoloji avadanlqlarnn, l vasitlrinin v laboratoriya cihazlarnn
texniki sazlnn, standartlara uyunluunun yoxlanlmas v hmin cihazlarn
plomblanmas mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn hyata keirilir.
Nzart postlarnn iilri aksiz markalarnn qalqlarn inventarizasiya etmkl,
istehsal hcmi zr nzart-l cihazlarn, xammal, material v hazr mhsul anbarlarn,
istehsal sahlrindki texnoloji avadanlqlar plomblamaqla elc d hazr mhsul
satlarkn mallarn ilkin tsdiqedici sndlrin (qaimsin, mal-nqliyyat qaimsin,
vergi hesab-fakturasna v s.) bax keirmkl markalanmal olan mallarn
markalanmaqla istehsal sahlrindn knara xarlmasna, hazr mhsulun anbara v
oradan alclara buraxlmasna, markalarnn yapdrlmas qaydalarna riayt olunmasna
nzart edirlr.
stehsal hcmi zr nzart-l cihazlarnn, xammal, material v hazr mhsul
anbarlarnn, istehsal sahlrindki texnoloji avadanlqlarn plomblanmas nzart
postlarnn iilri trfindn istehsalnn nmayndsi il birlikd vergi orqannn tsdiq
etdiyi forma zr kitabda mvafiq qeydlr, o cmldn istehsal hcmi zr nzart-l
cihazlarnn gstricilri bard qeydlr aparmaqla, i gnnn sonunda, nvblraras
fasild, hminin lisenziyalarn qvvd olma mddtinin dayandrlmas v ya onlarn
lv edilmsi, hazr mhsulun markalanmas n aksiz markalarnn, istehsal n
xammaln, yardm v qabladrc materiallarn olmamas, habel texniki sbblrdn
avadanln daha uzun mddt dayanmas zaman hyata keirilir.
Avadanln dayandrlmas zaman istehsal gclrinin qapanmas istehsal zr
texnoloji xtlrin v avadanln el yerlrd plomblanmas vasitsil hyata keirilmlidir
ki, onlardan istifad edilmsi mmkn olmasn.
Plomblarn vurulmas v xarlmas nzart postunun iilri v istehsalnn
nmayndsinin itirak il mvafiq aktla rsmildirilmlidir.
Nzart postlarnn iilri i balad vaxtda nzart postlarnda olmadqda,
istehsalnn msul xslri trfindn vergi orqanna mlumat verilmkl, sbbi v vaxt
gstrilmkl mvafiq akt trtib edilrk, plomblar ala bilr (bax sxem 14.4).

446
 Aksiz dyicilri

Azrbaycan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasnn

razisind aksizli mallar istehsal razisind aksizli mallar idxal hdudlarndan knarda aksizli mallar
edn mssislr v fiziki xslr edn mssislr v xslr istehsal edn v hmin yerd vergi
dyicisi saylmayan Azrbaycan
Respublikasnn rezidentlri

Vergitutma obyekti

stehsal ediln aksizli mallarn istehsal dxal olunan aksizli mallarn gmrk
binasnn hdudlarndan knara buraxlmas xidmti nzartindn kemsi

Vergi tutulan mliyyatn dyrinin myyn edilmsi

447
 stehsal olunmu mallara gr vergi dxal mallar n topdansat bazar
dyicisinin mtridn (alcdan) ald qiymtindn aa olmayan mallarn gmrk
v ya alaca mbl dyrinin (aksizlr v DV-siz) mbli

- -
Aksizdn azad ediln mliyyatlarn dyri

=
Aksiz tutulan mliyyatlarn dyri

Aksiz vergisinin drcsi

=
Hesablanm aksiz mbli

stehsal ehtiyatlar n aksizlrin vzldiriln mbli

=
Bdcy dnilmli olan aksiz mbli
Sxem 14.4. Aksiz vergisinin formalamas
Nzart postlarnn iilri sata buraxlan hazr mhsullarn sndlrind
gstriln saynn, hcminin, kisinin onlarn faktiki say, hcmi v kisi il
dzgnlyn yoxlamal v sndlrdki gstricilri xsusi jurnalda qeyd etmlidirlr.
Bundan sonra nzart postlarnn iilri mallarn ilkin tsdiqedici sndlrind (qaim,
mal-nqliyyat qaimsi, vergi hesab-faktura v s.) buraxla icaz verilir qeydini
aparmaldrlar.
Plomblarn vurulmas v xarlmas arasndak mddtd nzart-l cihazlarnn
gstricilrind dyiikliklr edildikd, texnoloji avadanlqlardak plomblar zdlndikd,
istehsal olunmu mhsullarn aksiz markas il markalanmasnda, tam uota alnmasnda,
aksiz markalarnn inventarizasiyasnda knarlama akar edildikd, elc d bu
Mcllnin 191.2-ci maddsinin tlblrini pozmaqla hazr mhsulun istehsal sahsindn
knara xarlmas myyn edildikd, nzart postunun iilri mvafiq akt trtib etmli,
bu bard drhal vergi orqanna mlumat vermlidirlr.

14.11. Yol vergisi

448
 Yol vergisinin ttbiq edilmsind sas mqsd avtomobil yollarndan istifady
gr Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan v lk razisindki
avtonqliyyat vasitlri sahiblrinin vergiy clb edilmsidir.
Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan v hmin razidn srniin v
yk danmas n istifad edn avtonqliyyat vasitlrinin sahiblri olan qeyri-
rezident mssislr v qeyri-rezident fiziki xslr, habel Azrbaycan
Respublikasnn razisind mlkiyytind v ya istifadsind minik avtomobillri,
avtobuslar v digr avtomobil nqliyyat vasitlri (avtomobil nqliyyat vasitlri)
olan xslr Azrbaycan Respublikasnn avtomobil yollarndan istifady gr yol
vergisinin dyicilridir.
Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan v Vergi Mcllsinin 211.1.1-
ci maddsin uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnn razisini trk edn zaman yol
vergisin clb olunan hallarda xarici dvltlrin avtonqliyyat vasitlri habel
Azrbaycan Respublikasnn razisind istehsal edilrk daxili istehlaka ynldiln
(topdan satlan) v Azrbaycan Respublikasnn razisin idxal ediln avtomobil
benzini, dizel yanaca v maye qaz yol vergisinin vergitutma obyektidir.
Avtonqliyyat vasitlrinin nvndn, mhrriklrinin hcmindn, Azrbaycan
Respublikasnn razisind qald mddtdn, oturacaqlarnn sayndan, oxlarn
sayndan v avtonqliyyat vasitsinin ykl birlikd mumi kisindn, Azrbaycan
Respublikas razisind qt ediln msafdn, thlkli yklrin danmasndan asl
olaraq, Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan v Azrbaycan
Respublikasnn razisini trk edn xarici dvltlrin avtonqliyyat vasitlrindn,
habel Azrbaycan Respublikasnn razisind istehsal edilrk daxili istehlaka
ynldiln (topdan satlan) v Azrbaycan Respublikasnn razisin idxal olunan
avtomobil benzinin, dizel yanacana v maye qaza gr yol vergisi aadak
drclrl hesablanr:
Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan xarici dvltlrin avtomobil nqliyyat
vasitlrindn:
minik avtomobillri n mhrriklrinin hcmindn v Azrbaycan Respublikasnn
razisind qald mddtdn asl olaraq:
Cdvl 14.4

lk razisind Mhrrikin hcmi Mhrrikin hcmi 2000- Mhrrikin hcmi 4000

qald mddt 2000 kubsantimetrdk 4000 kubsantimetrdk kubsantimetrdn ox
olduqda olduqda olduqda
1 aya qdr 15 AB dollar 20 AB dollar 40 AB dollar
3 aya qdr 30 AB dollar 40 AB dollar 60 AB dollar
1 il qdr 40 AB dollar 80 AB dollar 120 AB dollar
40 AB dollar + 1 ildn 80 AB dollar + 1 ildn 120 AB dollar +1 ildn
1 ildn
artq qalan hr gn n artq qalan hr gn n artq qalan hr gn n
yuxar
0,5 AB dollar 0,6 AB dollar 1,2 AB dollar
avtobuslar n oturacaq yerlrinin sayndan v Azrbaycan Respublikasnn
razisind qald mddtdn asl olaraq:
Cdvl 14.5
449
 Oturacaq yerlrinin Oturacaq
lk razisind Oturacaq yerlrinin
say 13-dn 30-dk yerlrinin say 31
qald mddt say 12-dk olanda
olanda v ox olanda

1 gn n 15 AB dollar 20 AB dollar 25 AB dollar

1 hftydk 30 AB dollar 40 AB dollar 50 AB dollar

1 aya qdr 100 AB dollar 140 AB dollar 175 AB dollar

3 aya qdr 300 AB dollar 400 AB dollar 500 AB dollar

1 il qdr 1050 AB dollar 1400 AB dollar 1750 AB dollar

1400 AB dollar + 1750 AB dollar +

1050 AB dollar +
1ildn artq qald hr 1 ildn artq qald
1 ildn yuxar 1 ildn artq qald hr
gn n 15 AB hr gn n 20
gn n 12 AB dollar AB dollar
dollar

yk avtomobillri, qoqulu v yarmqoqulu avtonqliyyat vasitlri n oxlarn

sayndan v Azrbaycan Respublikasnn razisind qald mddtdn asl olaraq:

Cdvl 14.6

lk razisind qald
4 (drd) oxa qdr olanda 4 (drd) ox v ox olanda
mddt

1 gn n 20 AB dollar 30 AB dollar

2 hftydk 40 AB dollar 80 AB dollar

1 aya qdr 140 AB dollar 280 AB dollar

3 aya qdr 400 AB dollar 800 AB dollar

1 il qdr 1400 AB dollar 2800 AB dollar

1400 AB dollar + 1 ildn 2800 AB dollar + 1 ildn

artq qald hr gn n artq qald hr gn n
1 ildn yuxar
15 AB dollar 30 AB dollar

450
 Cdvl 14.6 - da gstriln verginin mbli ar kili avtonqliyyat vasitlri il yklrin
danmasna gr Azrbaycan Respublikasnn razisind qt ediln yolun hr kilometri n
aadak qdr artrlr:

nqliyyat vasitlrinin ykl birlikd mumi kisi:

37 tondan 41 tonadk olduqda 0,15 AB dollar;

41 tondan 51 tonadk olduqda 0,30 AB dollar;

51 tondan 61 tonadk olduqda 0,45 AB dollar;

61 tondan 71 tonadk olduqda 0,60 AB dollar;

71 tondan 81 tonadk olduqda 0,75 AB dollar;

81 tondan ox olduqda 1,8 AB dollar.
Thlkli yklrin danmasna gr cdvl 14.6 - da gstriln verginin mbli aadak
qdr artrlr:
Cdvl 14.7
4 oxa qdr olduqda 4 ox v ox olduqda
lk az xsusi az xsusi
razisind thlkli thlkli thlkli
thlkli thlkli thlkli
qald yklr yklr
yklr yklr yklr yklr
mddt n n
n n n n
20 AB 40 AB 80 AB 30 AB 60 AB
120 AB
1 gn n
dollar dollar dollar dollar dollar
dollar
2 40 AB 80 AB 160 AB 80 AB 160 AB 320 AB
hftydk dollar dollar dollar dollar dollar
dollar
1 aya 140 AB 280 AB 560 AB 280 AB 560 AB
1120 AB
qdr dollar dollar dollar dollar dollar
dollar
3 aya 400 AB 800 AB 1600 AB 800 AB 1600 AB
3200 AB
qdr dollar dollar dollar dollar dollar
dollar
11200
1400 AB 2800 AB 5600 AB 2800 AB 5600 AB
1 il qdr AB
dollar dollar dollar dollar dollar
dollar
1400 AB 2800 AB 5600 AB 2800 AB 5600 AB 11200
dollar+ dollar+ dollar + dollar+ dollar+ AB
1 ildn 1 ildn 1 ildn 1 ildn 1 ildn dollar+
artq artq artq artq artq 1 ildn
1 ildn
qald qald qald qald qald artq
yuxar
hr gn hr gn hr gn hr gn hr gn qald
n n n n n hr gn
15 AB 30 AB 60 AB 30 AB 60 AB n
dollar dollar dollar dollar dollar 120 AB

451
 dollar

Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan v byan edilmi mddtdn artq

lk razisind qalan xarici dvltlrin avtonqliyyat vasitlri n Azrbaycan
Respublikasnn razisini trk edn zaman lk razisind artq qald mddtdn asl olaraq
dnilmli olan yol vergisinin yekun mbli hesablanm yol vergisinin mblindn lk
razisin daxil olarkn dnilmi yol vergisinin mbli xlmaqla hesablanr.
Azrbaycan Respublikas il xarici dvltlr arasnda qvvd olan beynlxalq
avtomobil laqlri haqqnda hkumtlraras sazilr sasn kvotalar rvsind mbadil
edilmi caz blanklar il Azrbaycan Respublikasnn razisin daxil olan xarici lklrin
avtonqliyyat vasitlri n yol vergisi dmlrind azadolmalar nzrd tutulduu
hallarda daxil olduqlar andan 30 gn sonra lkd lav qaldqlar mddtdn asl olaraq,
Cdvl 14.2 v cdvl 14.3 d gstriln drclrl (Mcllnin 211.1.1.2-ci v 211.1.1.3-
c maddlrin uyun olaraq) yol vergisin clb edilirlr.
Azrbaycan Respublikasnn razisind mlkiyytind v ya istifadsind
avtonqliyyat vasitlri olan xslr (knd tsrrfat mhsullarnn istehsalnda istifad
olunan knd tsrrfat texnikas (traktorlar, kombayn v ym manlar, pambqyan
manlar) v bdc tkilatlarnn avtomobil nqliyyat vasitlri istisna olmaqla) illik yol
vergisini hmin avtonqliyyat vasitlrinin mhrrikinin hcmin gr cdvl 14.4-d
gstriln drclrl dyirlr.
Xarici dvltlrin avtonqliyyat vasitlrindn Vergi Mcllsinin 211.1.-ci
maddsind myyn edilmi vergini hmin avtonqliyyat vasitlri Azrbaycan
Respublikasnn gmrk razisin daxil olan zaman v Vergi Mcllsinin 211.1.1-ci
maddsin uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnn razisini trk edrkn yol vergisin clb
olunmal hallarda gmrk orqanlar tuturlar v bir bank gn rzind dvlt bdcsin
keirirlr.
Cdvl 14.8
Vergitutma obyektinin ad Vergi drcsi
Minik avtomobillri, avtobuslar v digr
avtomobil nqliyyat vasitlri
mhrrikin hcmi 2000 kub - 20 manat
santimetrdk olduqda
mhrrikin hcmi 2000-3000 kub - 20 manat + mhrrikin hcminin 2000 kub -
santimetrdk olduqda santimetrdn ox olan hisssinin hr kub -
santimetr gr - 0,02 manat
mhrrikin hcmi 3000-4000 kub - 40 manat + mhrrikin hcminin 3000 kub -
santimetrdk olduqda santimetrdn ox olan hisssinin hr kub -
santimetr gr - 0,03 manat
mhrrikin hcmi 4000-5000 kub - 70 manat + mhrrikin hcminin 4000 kub -
santimetrdk olduqda santimetrdn ox olan hisssinin hr kub -
santimetr gr - 0,04 manat
452
 mhrrikin hcmi 5000 kub - 110 manat + mhrrikin hcminin 5000 kub -
santimetrdn ox olduqda santimetrdn ox olan hisssinin hr kub -
santimetr gr - 0,05 manat
Myyn edilmi qaydada yol vergisinin dnilmsini tsdiq edn mvafiq sndlr
tqdim edilmdiyi hallarda, avtonqliyyat vasitlrinin dvlt qeydiyyatn aparan Daxili lr
Nazirliyinin Dvlt Avtomobil Mfttiliyi trfindn hmin avtonqliyyat vasitlrinin
qeydiyyat, yenidn qeydiyyat v texniki bax keirilmir.
Azrbaycan Respublikasnn razisin tqvim ilinin sonu vziyytin mlkiyytind v
ya istifadsind avtonqliyyat vasitsi olan hquqi xslr, yol vergisinin illik byannamsini
hesabat ilindn sonrak ilin mart aynn 31-dn gec olmayaraq vergi orqanna tqdim edir v
hmin mddtdk yol vergisini dvlt bdcsin dyirlr.
Azrbaycan Respublikasnn razisin tqvim ilinin sonu vziyytin mlkiyytind v
ya istifadsind avtonqliyyat vasitsi olan hquqi xslr yol vergisini avtomobillr texniki
baxdan ken zaman dyirlr.
Avtonqliyyat vasitlrinin dvlt qeydiyyatn keirn Dvlt Avtomobil Mfttiliyi
hr hesabat rbndn sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq yeni qeydiyyata alnm v
qeydiyyatdan xarlm avtonqliyyat vasitlri bard mlumat Daxili lr Nazirliyinin
myyn etdiyi formada Vergilr Nazirliyin tqdim edir.

14.12. Sadldirilmi vergi

Sadldirilmi vergitutma sisteminin ttbiq edilmsind sas mqsd, ilk nvbd

kiik sahibkarlq faliyyti il mul olan xslr n vergilrin hesablanmas, bununla
laqdar mhasibat uotunun aparlmas v mvafiq olaraq vergilrin hesablanb tam v
vaxtnda bdcy dnilmsi zrind dvlt nzartinin hyata keirilmsi prosedurunu
mmkn qdr sadldirmk v kiik biznesin inkiaf n lazm rait yaratmaqdr.
nki kiik sahibkarlqla mul olan vergi dyicilrinin iri irktlrd olduu kimi
mhasibat v vergi uotunun aparlmasn tkil etmk imkan yoxdur.
Aada gstriln xslr sadldirilmi verginin dyicilridirlr:
1. Vergi Mcllsinin XI fslinin mddalar nzr alnmaqla, DV mqsdlri
n qeydiyyata alnmam v ardcl 12 aylq dvrn istniln aynda (aylarnda) vergi
tutulan mliyyatlarn hcmi 120.000 manat v ondan az olan xslr.
2. Mnzil tikintisi faliyyti il mul olan xslr (mlkiyytind v ya
icarsind olan), habel mqsdli kild ayrlan razid (torpaq sahsind) znmxsus
v ya clb ediln vsait hesabna halinin frdi (xsi) ehtiyaclarn dmk v ya
kommersiya mqsdlri n z gc il v yaxud mvafiq ixtisasl pekar sifarii v ya
podrat clb etmkl bina tikdirn, habel bu tikintinin v ya baa atm obyektin
mlkiyytisi olan hquqi v ya fiziki xslr.
3. Mlkiyytind (istifadsind) olan avtonqliyyat vasitlri il (o cmldn
taksi il) Azrbaycan Respublikasnn razisind srniin v yk damalarn (beynlxalq
yk v srniin damalar istisna olmaqla) v yaxud hmin damalar mqavil sasnda
digr xslr vasitsil hyata keirn xslr.
4. dman mrc oyunlarnn operatoru v satclar olan xslr.

453
 2 v 3-c bndd gstriln vergi dyicilri istisna olmaqla, digr sadldirilmi
verginin dyicilri hr il aprel aynn 20-dn gec olmayaraq, mvafiq byannamni v ya
bu hquqdan istifad etmycyi bard yazl mlumat uotda olduqlar vergi orqanna
tqdim edirlr. Vergi dyicisinin tqvim ilinin sonunadk sediyi metodu dyidirmk
hququ yoxdur. Vergi dyicisi qeyd olunan mddtd byannamni v ya yazl
mlumat tqdim etmdikd, vergi orqan vergi dyicisinin vvlki vergi ilind
sediyi metodu ttbiq edir. l rzind yeni faliyyt balayan vergi dyicisi vergi
uotuna durmaq n rizd qeyd etdiyi metodu ttbiq edir.
Aada gstriln xslrin sadldirilmi vergitutma sistemini ttbiq etmk
hququ yoxdur:
aksizli mallar istehsal edn xslr;
kredit v sorta tkilatlar, investisiya fondlar, qiymtli kazlar
bazarnn pekar itiraklar, lombardlar;
qeyri-dvlt pensiya fondlar;
mlakn icary verilmsindn v royaltidn glir ld ednlr;
mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilmi tbii inhisar
subyektlri;
mkiyytind olan sas vsaitlrin ilin vvlin (srniin v yk
damalarn hyata keirn xslr istisna olmaqla) qalq dyri 1000000
manatdan artq olanlar.
Hesabat dvr rzind vergi dyicisi trfindn tqdim edilmi mallara (ilr,
xidmtlr) v mlaka gr ld edilmi mumi hasilatn, habel satdanknar
glirlrin hcmi (dm mnbyind vergi tutulmu glirlr istisna edilmkl)
vergitutma obyektidir.
Mlkiyytind (istifadsind) olan avtonqliyyat vasitlri il (o
cmldn taksi il) Azrbaycan Respublikasnn razisind srniin v yk
damalarn (beynlxalq yk v srniin damalar istisna olmaqla) hyata keirn
vergi dyicilrinin mlkiyytind v ya istifadsind olan avtonqliyyat vasitlri
vergitutma obyektidir.
Mnzil tikintisi faliyytini hyata keirn xslr n zirzmilr, mrtblr
v ardaqlar daxil olmaqla, tikiln binann mumi sahsi (dvlt ayrlan hiss, dvlt
bdcsi, bdcdnknar fondlar, dvlt zmanti v dvlt ayrlan yardmlar hesabna
tikiln yaay sahsi, baqa tikintilrl tmasda olmayan ayrca tikiln frdi v ya
xsi yaay v ya ba evlrinin, yaxud tikililrinin sahsi istisna olmaqla) vergitutma
obyektidir.
dman mrc oyunlarnn operatoru n oyun itiraklarndan qbul edilmi pul
vsaiti, idman mrc oyunlarnn satcs n is operatorun ona verdiyi komisyon
haqq sadldirilmi verginin vergitutma obyektidir.
Sadldirilmi vergini dyn (avtonqliyyat vasitlri srniin v yk
damalarn hyata keirn xslr xslr istisna olmaqla) hquqi xslr DV-nin,
mnft vergisinin v mlak vergisinin, hquqi xs yaratmadan sahibkarlq

454
faliyytini hyata keirn fiziki xslr bu faliyyt zr glir vergisinin v DV-nin
dyicisi deyildirlr.
Mnzil tikintisi faliyyti il mul olan sadldirilmi vergi dyicisi olan
hquqi xslr mnft vergisinin v mlak vergisinin, hquqi xs yaratmadan
sahibkarlq faliyytini hyata keirn fiziki xslr bu faliyyt zr glir vergisinin
dyicisi deyildirlr.
Sadldirilmi vergi mallarn tqdim edilmsindn, ilrin grlmsindn,
xidmtlrin gstrilmsindn ld etdiyi vsaitin mblindn (mumi hasilatnn
hcmindn) v satdanknar glirlrdn aadak drc il hesablanr:

Bak hri zr 4 faiz

Digr hr v rayonlarda, Naxvan Muxtar Respublikasnda 2 faiz

Bak hri istisna olmaqla, Azrbaycan Respublikasnn digr hr v

rayonlarnda, o cmldn Naxvan Muxtar Respublikasnda faliyyt gstrn vergi
dyicilrin hmin regionlar zr myyn edilmi vergi drcsi o halda ttbiq edilir
ki, vergi dyicilri znn istehsal sahsi, danmaz mlak v ii qvvsi il hmin
razilrd faliyyt gstrmi olsunlar.
Azrbaycan Respublikasnn hr v rayonlarnda, Naxvan Muxtar
Respublikasnda vergi uotuna alnm, lakin Bak hrind faliyyt gstrn vergi
dyicilri vergini Bak hri zr myyn olunmu vergi drcsi il dyirlr.
Mxtlif vergi drclri il vergiy clb ediln glirlr zr uot ayr-ayrlqda
aparlmaldr. Bel uot aparlmadqda n yksk vergi drcsi ttbiq edilir.
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalarn hyata keirn
vergi dyicilri n sadldirilmi vergi aadak kimi myyn edilir:

Sadldirilmi verginin Sadldirilmi verginin aylq

Danma nv
ttbiq edildiyi l vahidi mbli (manatla)

Srniin danmas
(taksi istisna olmaqla),
1 oturacaq yeri 1,8 manat
oturacaq yerlrinin
sayna gr

Taksi il srniin danmas 1 dd nqliyyat vasitsi 9 manat

ykgtrm qabiliyyti
Yk danmas 1 manat
n (hr tona)

Yk v srniin danmasnn nvndn v hyata keirildiyi razidn asl

olaraq, srniin v yk dayan vergi dyicilri n sadldirilmi mblin
aadak msallar ttbiq edilmkl myyn edilir:

455
  Bak hrind (knd v qsblr daxil olmaqla) v Bak hri il lknin
digr yaay mntqlri arasnda 2,0;
 Aberon rayonu, Sumqayt, Gnc hrlrind v hmin rayon v
hrlrl digr yaay mntqlri arasnda 1,5;
 digr hr v rayonlarda v hmin hr v rayonlarla digr yaay
mntqlri arasnda 1,0.
Avtomobil nqliyyat vasitlrind (taksi istisna olmaqla) oturacaq yerlrinin
say v ya yk gtrm qabiliyyti avtomobil nqliyyat vasitlrinin qeydiyyat
hadtnamsin sasn myyn edilir.
Avtomobil nqliyyat vasitlrindki (taksi istisna olmaqla) oturacaq yerlrinin
say v ya ykgtrm qabiliyyti avtomobil nqliyyat vasitlrinin qeydiyyat
hadtnamsind gstrilmdikd, hmin gstricilr mvafiq icra hakimiyyti orqan
trfindn vergi orqanlarna verilmi araylar sasnda myyn edilir. Oturacaq
yerlrinin sayn avtomobil nqliyyat vasitlrinin qeydiyyat hadtnamsi v ya
Daxili lr Nazirliyi trfindn verilmi araylar sasnda myyn etmk mmkn
olmadqda, sadldirilmi verginin mbli yerlrin faktiki sayna gr myyn
edilir.
Mnzil tikintisi faliyyti il mul olan xslr trfindn sadldirilmi
vergi vergitutma obyektinin hr kvadratmetri n 10 manat mblin lknin hr
v rayonlarnn razilrinin zonalar zr Nazirlr Kabinetinin myyn etdiyi msallar
ttbiq edilmkl hesablanr.
dman mrc oyunlarnn operatoru trfindn oyun itiraklarndan qbul
edilmi vsaitdn 6 faiz drcsi il, idman mrc oyunlarnn satcs trfindn is
operatorun ona verdiyi komisyon haqdan 4 faiz drcsi il sadldirilmi vergi
hesablanr.
Sadldirilmi vergi n hesabat dvr rbdr. Sadldirilmi verginin
mbli myyn edilmi vergi drcsini hesabat dvrnn mumi hasilatnn
hcmin ttbiq etmkl hesablanr.
Sadldirilmi verginin dyicilri hesabat dvrndn sonrak ayn 20-dn gec
olmayaraq dnilmli olan verginin mbli haqqnda vergi orqanlarna byannam
verir v hmin mddtd vergini dvlt bdcsin dyirlr.
Vergi dyicisi faliyytini dayandrdqda, habel vergi dyicisi olan hquqi
xs lv edildikd v ya frdi sahibkarn faliyytin xitam verildikd, myyn
olunmu mddtdn gec olmamaq rtil vergi orqanna byannam tqdim
edilmlidir. Bu zaman vergi dvr hesabat dvr saylan mddtin vvlindn vergi
dyicisi faliyytini dayandrd, habel vergi dyicisi olan hquqi xs lv
edildiyi v ya frdi sahibkarn faliyytin xitam verildiyi gn qdr olan dvr hat
edir.
dman mrc oyunlarnn operatoru v satclar olan xslr hesabat rb n
sadldirilmi vergini Vergi Mcllsinin 220.9-cu maddsind nzrd tutulmu
qaydada hesablayr v hmin rbdn sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq mvafiq icra

456
hakimiyyti orqannn myyn etdiyi forma zr vergi orqanna byannam tqdim
etmkl vergini dvlt bdcsin dyirlr
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalarna gr
sadldirilmi vergi aadak qaydada hesablanr:
Srniin v yk damalarn hyata keirn vergi dyicisinin hr bir avtomobil
nqliyyat vasitsi n sadldirilmi vergi verginin ttbiq edildiyi l vahidini
hmin maddd qeyd olunan sadldirilmi verginin aylq mblin, habel mvafiq
msallara vurularaq hesablanr v dvlt bdcsin dnilir.
Srniin v yk damalarn hyata keirn vergi dyicilri avtomobil
nqliyyat vasitlrinin qeydiyyata alnd yerdn asl olmayaraq, srniin v yk
damalarnn faktiki hyata keirildiyi razi n myyn ediln sadldirilmi
vergini dyirlr.
Vkaltnam (etibarnam) v ya icar mqavilsi sasnda istifad ediln
avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalar hyata keirildikd,
sadldirilmi verginin dnilmsin nqliyyat vasitsini vkaltnam (etibarnam) v
ya icar mqavilsi il idar edn xslr msuliyyt dayrlar. Btn digr hallarda
sadldirilmi verginin dnilmsin avtomobil nqliyyat vasitsinin sahibi
msuliyyt dayr.
Hquqi xsin balansnda olan avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v
yk damalar hquqi xsin z trfindn hyata keirildikd, sadldirilmi
vergini hmin hquqi xs dyir.
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalarn hyata keirn
vergi dyicilri vergi orqanlarna byannam vermirlr.
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalarn hyata keirn
vergi dyicilri trfindn sadldirilmi verginin dzgn hesablanmasna v
vaxtnda dvlt bdcsin dnilmsin mvafiq icra hakimiyyti orqan nzart edir.
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalarn hyata keirn
xslr hr bir avtomobil nqliyyat vasitsi n mvafiq icra hakimiyyti orqanndan
tqvim aynn sonunadk z istklrin uyun olaraq nvbti ay, rb, yarm il v ya il
n ciddi hesabat blank olan Frqlnm nian almaldrlar.
Frqlnm nian vergi dyicisinin rizsin sasn iki i gnndn gec
olmayaraq verilir. Frqlnm nian almaq n vergi dyicisinin rizsin hmin
faliyyt n sadldirilmi verginin dnilmsini tsdiq edn bank dni sndi
lav edilmlidir. Bank dni sndind avtomobil nqliyyat vasitsinin dvlt
qeydiyyat niannn seriya v nmrsi aydn gstrilmlidir.
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalarn hyata keirn
hquqi xslr v hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti il mul olan fiziki
xslr hesablanm vergini tam mbld dvlt bdcsin ddikdn sonra onlara
Frqlnm nian verilir. Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk
damalarn hyata keirn xslr trfindn dnilmi vergi onlarn hmin ayda
faliyyt gstrib-gstrmmsindn asl olmayaraq geri qaytarlmr v nvbti ayn
vergilri il vzldirilmir.
457
 Avtonqliyyat vasitsinin sahibi v ya istifadisi dyidikd, hmin nqliyyat
vasitsin sonrak aylar n vvlki sahib v ya istifadi trfindn qabaqcadan
dnilmi vergilr nzr alnr v verginin dnildiyini tsdiq edn Frqlnm
niannn yenidn rsmildirilmsi tlb olunmur.
Frqlnm nian v Xsusi frqlnm niannn formalar Nqliyyat
Nazirliyi trfindn myyn edilir v aadak mlumatlar znd ks etdirirlr:
 vergi dyicisi olan hquqi xsin tam ad v ya fiziki xsin ad, atasnn
ad, soyad;
 vergi dyicisinin VEN-i;
 niann qvvd olma mddti;
 avtonqliyyat vasitsinin markas v dvlt qeydiyyat nian;
 avtomobil nqliyyat vasitlrind oturacaq yerlrinin say v ya
ykgtrm qabiliyyti;
 damann hyata keirildiyi razi;
 dnilmi verginin mbli.
Vergi dyicilrinin balansnda olan avtomobil nqliyyat vasitlri il z
istehsal faliyytini tmin etmk n iilrinin v zn mxsus yklrin
danmasnda istifad olunan avtomobil nqliyyat vasitlri sadldirilmi vergiy
clb edilmir v bu nqliyyat vasitlri n Xsusi frqlnm nian alnr.
Xsusi frqlnm nian avtomobil nqliyyat vasitlri sahiblrinin
mracitindn sonra 5 i gn rzind Nqliyyat Nazirliyi trfindn verilir. Xsusi
frqlnm niannn alnmas n hr hans haqq dnilmir.
Xsusi frqlnm nian alm vergi dyicilri avtomobil nqliyyat
vasitlrini satarkn v ya icary verrkn, habel bu maddd nzrd tutulmayan
digr mqsdlr n istifad edrkn, n az bir i gn vvl Xsusi frqlnm
niann onu vermi orqana geri qaytarmaldr.
Vergi dyicisinin ii heyti v znmxsus yklrin danmasnda istifad
ediln yeni avtomobil nqliyyat vasitlri mvafiq qaydada qeydiyyata alndqdan
sonra hmin avtomobil nqliyyat vasitlrinin sahiblri 5 gn rzind Nqliyyat
Nazirliyin bu bard Vergilr Nazirliyi trfindn tsdiq edilmi formada mlumat
tqdim edirlr.
Xsusi nian v avadanlqlarla tchiz olunmu xsusi tyinatl (sahibkarlq
faliyyti rivsind onlara digr vergi dyicilri trfindn gstriln bu cr
xidmtlr istisna olmaqla), habel dvlt hakimiyyti orqanlarnn, bdc
tkilatlarnn v yerli znidaretm orqanlarnn, Mrkzi Bankn, hasilatn pay
blgs, sas ixrac boru kmri haqqnda v bu qbildn olan digr sazilr
rivsind faliyyt gstrn xarici podratlarn v subpodratlarn, dvlt
fondlarnn, xarici lklrin diplomatik v konsulluq nmayndliklrinin, beynlxalq
tkilatlarn nmayndliklrinin rsmi istifadsi n nzrd tutulan avtomobil
nqliyyat vasitlri n Frqlnm nian v ya Xsusi frqlnm nian nzr
alnmr v bu cr avtomobil nqliyyat vasitlrinin sahiblri hmin avtomobil
nqliyyat vasitlri bard mvafiq icra hakimiyyti orqanna mlumat verirlr.
458
 Nqliyyat Nazirliyi nvbti ayn 10-dk vvlki ay rzind verilmi nianlar
bard Vergilr Nazirliyin mlumat verir.
Mnzil tikintisi faliyyti il mul olan xslr hr bir tikinti sahsi n
sadldirilmi vergini tikintinin tml ilrinin baland rbd hesablayr v hmin
rbdn sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq myyn etdiyi forma zr vergi orqanna
byannam tqdim edirlr.
Vergi dyicilri uota alndqlar yerdn asl olmayaraq, mnzil tikintisi
faliyytinin faktiki hyata keirildiyi (mnzil tikintisi meydanasnn faktiki
yerldiyi) razi (zona) n myyn ediln sadldirilmi vergini dyirlr.
Byannam vergi orqanna tqdim edildikdn sonra hesablanm vergi brabr
hisslrl 12,5 faiz hcmind hr rbdn sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq hdlik
tam yerin yetirilndk dvlt bdcsin dnilir.
Avtomobil nqliyyat vasitlri il srniin v yk damalar v mnzil tikintisi
faliyyti il mul olan xslr digr faliyyt nv zr ld etdiklri glir v
xrclrinin uotunu hr bir faliyyt nv zr ayrlqda aparrlar. Hmin xslrin bu
faliyyt nvlri zr mnfti (zrri) digr faliyyt nvndn ld edilmi mnft
(zrr) aid edilmir.
mlakn icary verilmsindn v royaltidn glir ld edn xslr bu
faliyytl yana, digr faliyyt nvlri il mul olduqda, Vergi Mcllsinin
218.1-ci maddsinin mddalar nzr alnmaqla, digr faliyytdn ld etdiyi
glirlr sadldirilmi vergini ttbiq etmk hququna malikdirlr. Bu halda mlakn
icary verilmsi, royalti v digr faliyyt nvlri zr ld ediln glirlrin v
xrclrin uotu hr bir faliyyt nv zr ayrlqda aparlr.

14.13. mlak vergisi

Mxtlif mlkiyyt formal mssislr arasndak rqabt yalnz onlarn

glirlrindn deyil, hminin birbaa v ya dolay surtd onlarn glirlrinin artmna
tsir gstrn mlaklarndan da vergi tutulmasn rtlndirir.
mlak vergisi tutularkn verginin iki funksiyas realiz olunur: fiskal v iqtisadi.
Bu verginin fiskal funksiyas saysind dvlt bdcsi az da olsa stabil glirlrl tmin
olunur. kinci funksiya is mssislri artq, istifad olunmayan v glir gtirmyn
mlakdan imtina etmkl mlak vergisi mblini azaltmaa svq edir. Bel ki, mlak
vergisinin tutulmasnda sas mqsd mssislri onlara mxsus mlakdan smrli
istifad etmy v istifad olunmayan sas vsaitlrin alnmasna kiln xrclrin
azaldlmasna stimulladrmaqdr. Bundan baqa, bu verginin ttbiqi dvlt n
lverilidir, nki mssislrin mlak yalam glirdir v onun vergitutmadan
gizldilmsi olduqca tindir.
sas vsaitlrdn istifadnin smrliliyinin yksldilmsi n lazmi raitin
yaradlmasnda mlak vergisi ox hmiyytli rol oynayr Vsaitlrin istismar
olunmayan v ya tam istifad olunmayan sas vsaitlrd dondurulmas yalnz
mssisy deyil, elc d btvlkd cmiyyt zrr vurur.
459
 Mssislr trfindn dniln mlak vergisinin mbli onlarn maliyy
nticlrin aid edilir v mnft vergisinin vergitutma bazas mlak vergisinin
mbli qdr azaldlr.
Azrbaycan Respublikasnn razisind vergitutulan obyekti olan hquqi v
mlak vergisinin dyicilridir.
Xsusi mlkiyytind vergitutma obyekti olan rezident v qeyri-rezident fiziki
xslr mlak vergisinin dyicilridir. Onlara Azrbaycan Respublikasnn razisind
mlak olan lk vtndalar, xarici lk vtndalar v vtndal olmayan xslr
daxildir.
Aadaklar mssislrin mlak vergisinin vergitutma obyekti saylr:
rezident v qeyri-rezident fiziki xslrin xsusi mlkiyytind olan v
Azrbaycan Respublikasnn razisind yerln tikililr v ya onlarn
hisslri (binalar), hminin yerindn v istifad edilib-edilmmsindn
asl olmayaraq rezident fiziki xslr mxsus su v hava nqliyyat
vasitlri;
mssislrin balansnda olan sas vsaitlrin orta illik dyri;
Azrbaycan Respublikasnda znn daimi nmayndliyi vasitsil
sahibkarlq faliyyti hyata keirn qeyri-rezident mssislrin yalnz
daimi nmayndlikl bal olan sas vsaitlrinin orta illik dyri.
Vergitutma obyekti olan v mssislr trfindn hquqi xs yaratmadan birg
faliyyt aparmaq n birldiriln sas vsaitlrin dyri, bu sas vsaitlri
birldirn birg faliyyt itiraklar trfindn vergiy clb edilmsi mqsdlri n
byannamy daxil olunur. Birg faliyyt nticsind yaradlm (alnm) sas
vsaitlrin dyri is birg faliyytin itiraklar trfindn mqavil zr
mlkiyytd myyn olunmu pay haqqna mvafiq olaraq byannamy daxil edilir.
Azrbaycan Respublikasnn razisind rezident v qeyri-rezident fiziki xslrin
xsusi mlkiyytind olan binalar (yaay evlri, mnzillr, balar, qaraj v digr
tikililr), hminin yerindn v istifad edilib-edilmmyindn asl olmayaraq rezident
fiziki xslr mxsus olan su v hava nqliyyat vasitlri mlak vergisinin vergitutma
obyektidir.
Hquqi xslrin mlak vergisinin vergitutma bazas sas vsaitlrin orta illik
balans dyrindn ibartdir.
Vergitutma mqsdlri n mssisnin mlaknn orta illik qalq dyri
gtrlr. Mssisnin mlaknn (avtonqliyyat vasitlri istisna olmaqla) orta illik
qalq dyri aadak qaydada hesablanr:
Mssisnin mlaknn (avtonqliyyat vasitlri istisna olmaqla) hesabat ilinin
vvlin (vvlki vergi ilinin sonuna myyn ediln qalq dyrindn hmin il n
hesablanm amortizasiya mbli xldqdan sonra qalan dyr) v sonuna qalq
dyri toplanb ikiy blnr. Mssisnin mlaknn orta illik qalq dyri
hesablanarkn, sas vsaitlrin (vsaitin) yenidn qiymtlndirilmsindn yaranan
artm (yenidn qiymtlndirilm nticsind yaranan msbt frq) nzr alnmr.

460
 Mssis hesabat ili rzind yaradldqda v ya mlak vergisi dyicisi olduqda,
onun mlaknn (avtonqliyyat vasitlri istisna olmaqla) yaradld v ya mlak
vergisi dyicisi olduu tarix v ilin sonuna qalq dyri toplanaraq 24- blnr v
mssisnin yaradld v ya mlak vergisi dyicisi olduu aydan sonra, ilin sonuna
qdr olan aylarn sayna vurulur.
Mssis hesabat ili rzind lv edildikd v ya sadldirilmi verginin
dyicisi olduqda, onun mlaknn (avtonqliyyat vasitlri istisna olmaqla) ilin
vvlin v lv edildiyi v ya sadldirilmi verginin dyicisi olduu tarix qalq
dyri toplanaraq 24- blnr v ilin vvlindn mssisnin lv edildiyi v ya
sadldirilmi verginin dyicisi olduu aya qdr olan aylarn sayna vurulur.
Fiziki xslrin mlak vergisinin vergitutma bazas onlarn xsusi mlkiyytind
olan binalarn inventarladrlm dyrindn, hminin yerindn v istifad edilib-
edilmmyindn asl olmayaraq rezident fiziki xslr mxsus olan su v hava
nqliyyat vasitlrinin dyrindn ibartdir.
Fiziki xslr mlak vergisini aadak qaydada v drclrl dyirlr:
onlarn xsusi mlkiyytind olan binalarn inventarladrlm dyrinin
5000 manatdan ox olan mblinin 0,1 faizi;
su v hava nqliyyat vasitlrin gr:
 su v hava nqliyyat vasitlrinin mhrrikinin 1 kubsantimetri n 0,02
manat;
 mhrriki olmayan su v hava nqliyyat vasitlri n - onlarn bazar
qiymtinin 1 faizi.
Dvlt hakimiyyti orqanlar, bdc tkilatlar v yerli znidaretm
orqanlar, Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bank v onun qurumlar, dvlt
fondlar v lillrin ictimai tkilatlar mlak vergisini dmkdn azaddr.
Misgrlik, qalaylq, dulusuluq v saxs mmulatlarnn, tsrrfat
mxllfatnn, balq-bostanlq altlrinin, xalq musiqi altlrinin, oyuncaqlarn,
suvenirlrin, qamdan v qardan mit yalarnn dzldilmsi, keramika
mmulatlarnn bdii ilnmsi, bdii tikm, aac materiallardan mit altlrinin
hazrlanmas sahsind hquqi xs yaratmadan sahibkarlq faliyyti il mul olan
fiziki xslrin sntkarlq emalatxanalarnn binalar v ya binalarn bu emalatxanalar
yerln hisslri mlak vergisin clb edilmir.
Aada gstrilnlrin binalara gr dmli olduqlar mlak vergisinin mbli
30 manat qdr azaldlr (binalarn icary, kirayy verildiyi, habel sahibkarlq v ya
kommersiya faliyyti il mul olmaq n istifad edildiyi hallar istisna olmaqla):
 Azrbaycan Respublikasnn Milli Qhrmanlarnn;
 Sovet ttifaq v Sosialist myi Qhrmanlarnn;
 hrt ordeninin hr drcsi il tltif edilmi xslrin;
 qrup mharib lillrinin;
 hlak olmu, yaxud sonralar vfat etmi dylrin dul arvadlarnn
(rlrinin);

461
  1941-1945-ci illrd arxa cbhd fdakar myin gr orden v
medallar il tltif edilmi xslrin;
 qanunvericilikl myyn edilmi qaydada mharib veteran ad alm
xslrin;
 ernobl AES-d qza, mlki v ya hrbi tyinatl atom obyektlrind
digr radiasiya qzalar nticsind, habel nv qurularnn hr hans nvlri, o
cmldn nv silah v kosmik texnika il bal olan snaqlar, tlimlr v baqa ilr
nticsind a xstliyin v a yk il laqdar xstliy tutulmu v ya bu
xstliklri keirmi xslrin, habel pensiyalarn v mddtli hrbi xidmt
dvrnd hrbi qulluqular v onlarn ail zvlrinin.
Vergitutma mqsdlri n mssisnin mlaknn dyri aadak mlaklarn
dyrind azaldlr:
ekologiya, yanndan mhafiz v ya mlki mdafi n istifad ediln
obyektlrin;
mhsul trn kmrlrin, dmir v avtomobil yollarnn, rabit v
enerjitrc xtlrinin, meliorasiya v suvarma sistemi obyektlrinin;
avtonqliyyat vasitlrinin;
thsil, shiyy, mdniyyt v idman mssislrinin yalnz bu sahlrin
tyinat zr istifad etdiyi obyektlrinin.
hrlrd srniin damalar n istifad olunan trolleybuslar v tramvaylar
mlak vergisindn azaddr.
Fiziki xslrin xsusi mlkiyytind olan binalarn inventarladrlm dyri
5000 manatadk olduqda vergi tutulmur.
Mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn yaradlan snaye v
texnologiyalar parknn rezidenti olan hquqi xslr v hquqi xs yaratmadan
sahibkarlq faliyytini hyata keirn fiziki xslr qanunvericiliy uyun olaraq,
snaye v texnologiyalar parknda qeydiyyata alndqlar hesabat ilindn balayaraq, 7
il mddtin snaye v texnologiyalar parkndak mlaklarna gr mlak vergisini
dmkdn azaddr.
Mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn yaradlan snaye v
texnologiyalar parknn idaredici tkilat v ya operatoru snaye v texnologiyalar
parknn razisind yerln mlaklarna gr mlak vergisini dmkdn azaddr.
Vergitutma mqsdlri n mssisnin mlaknn orta illik qalq dyri Vergi
Mcllsinin 202-ci maddsin uyun olaraq myyn edilir.
Mssisnin mlak qalq dyrindn artq qiymt sortaland halda mlak
vergisi Vergi Mcllsinin 14.3.4-c maddsin sasn myyn edilmi dyr mlak
vergisinin drcsi ttbiq edilmkl hesablanr. Sortalanan mlakn dyri bazar
qiymti nzr alnmaqla myyn edildiyi halda mcllnin 202-ci maddsinin
mddalar ttbiq edilmir.
Mssisnin mlak vergisi n vergi dvr tqvim ili saylr.

462
 mlak vergisi dyicilri cari vergi dmlri kimi hr rbn ikinci aynn 15-dn
gec olmayaraq vvlki ildki mlak vergisinin mblinin 20 faizi hcmind vergi
dyir.
vvlki hesabat ilind mlak vergisi dyicisi olmayan v nvbti ild bu
verginin dyicisi olan, habel yeni yaradlm v mlak vergisi dyicisi olan hquqi
xslr mlakn ld edildiyi rbdn sonra hr rbn ikinci aynn 15-dn gec
olmayaraq, hmin mlaka gr hesablanmal olan illik mlak vergisi mblinin 20
faizi miqdarnda cari vergi dmlrini hyata keirirlr.
mlak vergisi zr cari vergi dmlri vergi ili n vergi dyicisindn tutulan
verginin mblin aid edilir.
Dvlt bdcsin hesabat dvr n dnilmli olan verginin mbli hesabat
dvri rzind vvllr hesablanm dmlr nzr alnmaqla myyn edilir.
Cari vergi dmlri vaxtnda dnilmdikd, dm mddtindn sonrak hr
bir tm gn n vergi dyicisindn cari vergi mblinin 0,1 faizi mblind faiz
tutulur.
mlak vergisi zr cari vergi dmlri hesabat ili baa atdqdan sonra yenidn
haqq-hesab edilir v bu zaman hesablanm cari vergi mbli hesabat zr vergi
mblindn ox olduu halda, artq hesablanm cari vergi v ona uyun faiz
mbllri azaldlr.
Mssis mlak vergisinin illik byannamsini hesabat ilindn sonrak ilin mart
aynn 31-dn gec olmayaraq vergi orqanna verir.
Vergi dyicisi olan hquqi xs onun lv edilmsi haqqnda qrarnn qbul
edilmsi tarixindn, qeyri-rezidentin daimi nmayndliyi n bu tarix
gstrilmdikd is qrarn Azrbaycan Respublikasnn xarici dvltlrdki
nmayndliklri (Azrbaycan Respublikasnn mnafeyini tmsil edn digr lknin
konsulluq idarlrind) leqalladrld tarixindn sonra 30 gn mddtind vergi
orqanna mlak vergisinin byannamsini vermlidir v bu halda hesabat dvr vergi
ilinin vvlindn vergi dyicisinin sahibkarlq faliyytini dayandrd gn qdr
olan dvr hat edir.
llik byannamlr zr vergilr hmin byannamlrin verilmsi n myyn
edilmi mddtlrdk dnilir. Hesablanm verginin mbli Vergi Mcllsinin 119-cu
maddsi il mhdudladrlmayan glirdn xlmalara aid edilir.
Mssislrin mlak vergisi dvlt bdcsin dnilir.
Binalar zr mlak vergisi mvafiq icra hakimiyyti orqannn myyn etdiyi
qaydada binalarn inventar dyrin sasn hesablanr.
Bir ne sahibi olan bina zr mlak vergisi hmin binann hr sahibi n onun
binann dyrindki payna uyun olaraq, analoji qaydada hesablanr.
Fiziki xslrin xsusi mlkiyytind olan binalara gr mlak vergisi onlarn
yerldiyi razinin bldiyysi trfindn hesablanr.
Su v hava nqliyyat vasitlrin gr vergi onlarn qeydiyyatn hyata keirn
tkilatlar trfindn veriln mlumatlar sasnda hr il yanvarn 1-i vziyytin
hesablanlr. Bel qeydiyyatn olmad hallarda, hmin mlakn sahibi mlkiyytind

463
olan su v hava nqliyyat vasitlri bard lazmi mlumatlar (buraxl ili, al
qiymti v texniki xarakteristikas) ks etdirn sndlri hr il yanvar aynn 1-dk
mvafiq orqana tqdim edir.
Bir ne fiziki xs mxsus olan su v hava nqliyyat vasitsin gr vergi hmin
nqliyyat vasitsini z adna qeydiyyatdan keirmi xsdn tutulur.
Bldiyylr verginin dnilmsi bard tdiyy bildiriini vergi dyicilrin
avqustun 1-dn gec olmayaraq vermlidirlr.
Cari il n verginin mbli brabr hisslrl hmin il avqustun 15-dk v
noyabrn 15-dk dnilir. mlak vergisi mlakn vvlki sahibi trfindn dnilmdiyi
hallarda, vergi bu madd il myyn edilmi dm vaxtnda hmin mlakn sahibi
trfindn dnilir.
Fiziki xslrdn mlak vergisi yerli (bldiyy) bdcy dnilir.

mlak vergisinin dyicilri

Daimi nmayndlik vasitsil

Rezident mssislr sahibkarlq faliyyti gstrn qeyri-
rezident mssislr

Vergitutma obyekti

Mssisnin balansnda olan sas Daimi nmayndlikl bal sas

vsaitlrin orta illik dyri vsaitlrin orta illik dyri

- -

Vergi gztlri

= =

Vergitutma bazas

x x

Vergi drclri

= =

mlak vergisinin mbli

Sxem 14.5. Hquqi xslrin mlak vergisinin formalamas

464
 14.14. Torpaq vergisi

Torpaq vergisi nnvi olaraq yerli mlak vergilrin aid edilib. Btn mlak
vergilri kimi o mssislrin (sahibkarlarn) tsrrfat-kommersiya faliyytindn
asl deyil. Lakin digr mlak vergilrindn frqli olaraq bu verginin drcsi btn
vergi dyicilri (fiziki v hquqi xslr) n eynidir v bu sbbdn qarq
vergilr aid edilir. Bundan baqa, bu verginin toplanmasndan ld ediln vsaitlrin
mqsdynl istifad olunmas sbbindn onlarn yerin yetirdiyi fiskal funksiya arxa
plana kilir.
Torpaq vergisi torpaq mlkiyytilrinin (istifadilrinin) tsrrfat faliyytinin
maliyy nticlrindn asl olmayaraq, hr il torpaq sahsin gr sabit tdiyy
klind dnilir.
Vergi qanunvericiliyin uyun olaraq mlkiyytind (istifadsind) torpaq sahsi
olan rezident v qeyri-rezident fiziki v hquqi xslr torpaq sahsi bard zlrinin
mlkiyyt v istifad hquqlarn tsdiq edn mvafiq sndlri aldqdan sonra, bir ay
rzind fiziki xslr v bldiyy mlkiyytind olan mssislr bldiyylrd,
digr tsrrfat subyektlri is vergi orqanlarnda uota alnmaldr.
Azrbaycan Respublikasnn razisind mlkiyytind v ya istifadsind torpaq
sahsi olan fiziki xslr v mssislr torpaq vergisinin dyicilridir.
Torpaq vergisi dyicilrinin lk razisind mlkiyytind v ya istifadsind
olan torpaq sahsi torpaq vergisinin vergitutma obyektidir.
Torpaq vergisi vergi dyicilrindn onlarn mlkiyytind v istifadsind olan
torpaq sahlrin (o cmldn tikinti v qurularn tutduu torpaq sahlrin), habel
tikinti v qurularn saxlanmas n zruri olan torpaq sahlrin gr tutulur.
Knd tsrrfat torpaqlar zr vergi drclri hr hektara gr rti ballarla
ifad edilir. Bir rti bal n vergi drcsi 0,06 manat myyn edilmidir.
rti ballar kadastr qiymt rayonlar v ora daxil olan inzibati rayonlar zr knd
tsrrfat torpaqlarnn tyinat, yerlmsi v keyfiyyti nzr alnmaqla Nazirlr
Kabineti trfindn myyn edilir.
Knd tsrrfat torpaqlar istisna olmaqla torpaq sahsinin hr 100 kvadratmetrin gr
cdvl 14.9 - da gstriln drclr ttbiq olunur (bax sh. 498-).
Aadak torpaqlar torpaq vergisin clb edilmir:
 yaay mntqlrinin mumi istifadsind olan torpaqlar;
 dvlt hakimiyyti v yerli znidaretm orqanlarnn, bdc tkilatlarnn,
Mrkzi Bank v onun qurumlarnn, habel Dvlt Neft Fondunun mlkiyytind
v ya istifadsind olan torpaqlar;
 istehsal faliyytin clb edilmmi dvlt, me v su fondu torpaqlar, Xzr
dnizinin (glnn) Azrbaycan Respublikasna mxsus olan sektorunun altnda
yerln torpaqlar;
 dvlt srhd zolaqlar v mdafi tyinatl torpaqlar.
Cdvl 14.9
Torpaq vergisin clb edilmyn torpaqlar

465
 Snaye, tikinti, nqliyyat, rabit, Yaay fondlarnn, hytyan
ticart-mit xidmti v digr sahlrin torpaqlar v
xsusi tyinatl torpaqlar vtndalarn ba sahlrinin
Yaay mntqlri (manatla) tutduu torpaqlar (manatla)

10000 m- dn 10000 mdn

10000 m- 10000 m-
yuxar olan hiss yuxar olan
dk olduqda dk olduqda
n hiss n
Bak hri, habel onun
qsb v kndlri 10 20 0,6 1,2
Gnc, Sumqayt, Xrdalan
hrlri v Aberon
8 16 0,5 1,0
rayonunun qsb v
kndlri
Digr hrlr v rayon
4 8 0,3 0,6
mrkzlri
Rayon tabeliyind olan
hrlr, qsblr v 2 4 0,1 0,2
kndlr

Aada gstriln xslrin mlkiyytind olan torpaqlara gr torpaq vergisinin mbli 10

manat azaldlr:

Azrbaycan Respublikasnn Milli Qhrmanlarnn;

Sovet ttifaq v Sosialist myi Qhrmanlarnn;
hrt ordeninin hr drcsi il tltif edilmi xslrin;
mharib lillrinin;
hlak olmu, yaxud sonralar vfat etmi dylrin dul arvadlarnn
(rlrinin);
1941-1945-ci illrd arxa cbhd fdakar myin gr orden v
medallar il tltif edilmi xslrin;
qanunvericilikl myyn edilmi qaydada mharib veteran ad alm
xslrin;
ernobl AES-d qza, mlki v ya hrbi tyinatl atom obyektlrind
digr radiasiya qzalar nticsind, habel nv qurularnn hr hans nvlri, o
cmldn nv silah v kosmik texnika il bal olan snaqlar, tlimlr v baqa ilr
nticsind a xstliyin v a yk il laqdar xstliy tutulmu v ya bu
xstliklri keirmi xslrin.
mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn yaradlan snaye v
texnologiyalar parknn rezidenti olan hquqi xslr v hquqi xs yaratmadan

466
sahibkarlq faliyytini hyata keirn fiziki xslr qanunvericiliy uyun olaraq,
snaye v texnologiyalar parknda qeydiyyata alndqlar hesabat ilindn balayaraq,
snaye v texnologiyalar parknda istifad etdiklri torpaqlara gr 7 il mddtin
torpaq vergisini dmkdn azaddrlar.
mvafiq icra hakimiyyti orqannn qrarna sasn yaradlan snaye v
texnologiyalar parknn idaredici tkilat v ya operatoru snaye v texnologiyalar
parknn razisind istifad etdiyi torpaqlara gr torpaq vergisini dmkdn azaddr.
Torpaq vergisi torpaq barsind mlkiyyt v ya istifad hququnu tsdiq edn
sndlr sasnda myynldirilir. Binalarn altnda olan torpaqlara, hminin
obyektlrin sanitariya mhafizsi n zruri olan torpaq sahlrin gr torpaq vergisi
tutulur.
Torpaq vergisini mssislr torpaq sahlrinin lsn v torpaq vergisinin drclrin sasn
illik olaraq hesablayr v mayn 15-dn gec olmayaraq hesablamalar vergi orqanna verirlr.
Bldiyylr trfindn hr il iyulun 1-dk fiziki xslr torpaq vergisi hesablanlr v tdiyy
bildirilri avqustun 1-dn gec olmayaraq onlara atdrlr.
Ayrlqda bir ne hquqi v ya fiziki xsin mlkiyytind v ya istifadsind olan tikililrin
altnda qalan v ya onlara xidmt n ayrlm torpaq sahlrin gr vergi onlara mxsus tikili
sahlrin mtnasib surtd hesablanr.
Torpaq vergisi brabr mbllrd 15 avqust v 15 noyabr tarixlrindn gec olmayaraq dnilir.
Torpaq vergisi torpan vvlki sahibi trfindn dnilmdiyi halda, vergi bu madd il myyn
edilmi dm vaxtna hmin torpan sahibi trfindn dnilir.
Mssislrin torpaq vergisi dvlt bdcsin, fiziki xslrin torpaq vergisi is yerli bdcy
(bldiyy bdcsin) dnilir.
Fiziki xslrin sahibkarlq faliyyti mqsdlri n istifad etdiklri v hquqi xslr
mxsus olan torpaqlara gr hesablanm vergi mbli mhdudladrlmayan glirdn xlmalara aid
edilir.

14.15. Mdn vergisi

Mdn vergisi Azrbaycan Respublikasnn razisind, o cmldn Xzr

dnizinin (glnn) Azrbaycana mnsub olan sektorunda faydal qazntlarn
xarlmasna gr tutulur. Mdn vergisi yeralt srvtlrdn smrli istifad etmk
v onlar xarlarkn ayr-ayr sahlr arasnda rentabellik sviyysi il laqdar
rqabt mnasibtlrini tnzimlmk mqsdi il dnilir. Mdn vergisinin sas
funksiyalarndan biri yeralt srvt olan faydal qazntlardan smrli istifad
olunmasnn stimulladrlmasdr.
Azrbaycan Respublikasnn razisind, o cmldn Xzr dnizinin (glnn)
Azrbaycana mnsub olan sektorunda yerin tkindn faydal qazntlar xaran rezident
v qeyri-rezident fiziki xslr, rezident mssislr (onlarn srbst balans v cari
hesab olam filiallar), elc d Azrbaycan Respublikasndak daimi nmayndliyi
vasitsil sahibkarlq faliyyti gstrn qeyri-rezident mssislr mdn vergisinin
dyicilridir.

467
 Azrbaycan Respublikasnn razisind, o cmldn Xzr dnizinin (glnn)
Azrbaycana mnsub olan sektorunda yerin tkindn xarlan faydal qazntlar
mdn vergisinin vergitutma obyektidir.
Mdn vergisinin vergitutma obyekti xarlan faydal qazntlarn tyinatndan,
istifad edilib-edilmmyindn, satlb-satlmamandan v digr sbblrdn asl
olmayaraq myyn edilir.
Hasil edilmi neft v qazn texnoloji prosesl laqdar Nazirlr Kabineti
trfindn tsdiq edilmi normativlr hddind quyuya geri vurulan hisssi vergitutma
obyekti hesab edilmir.
Yerin tkindn xarlan aadak faydal qazntlarn nvndn asl olaraq,
mdn vergisi onlarn topdansat qiymtin ttbiq edilmkl aadak kimi
myynldirilir:

Cdvvl 14.10

Mdn vergisinin drclri

Mdn vergisin clb olunan faydal qazntlarn ad
(faizl)

Xam neft 26
Tbii qaz 20
Filiz faydal qazntlar (btn nv metallar) 3

Yerin tkindn xarlan aadak faydal qazntlarn nvndn asl olaraq,

mdn vergisi hr kubmetr n cdvl 14.11- d gstriln drclrl hesablanr.
Mdn vergisi cdvl 14.10- da gstriln faydal qazntlar zr yerin tkindn
xarlm faydal qazntlarn topdansat qiymtin, cdvl 14.11- d gstriln
faydal qazntlar zr is yerin tkindn xarlm faydal qazntlarn hr kubmetrin
mvafiq vergi drclri ttbiq etmkl hesablanr. Mdn vergisi vergi drclrini
yerin tkindn xarlm faydal qazntlarn ayr-ayr nvlri zr vergitutma
bazasna ttbiq etmkl hesablanr. Hesablanm vergi mbli mhdudladrlmayan
glirdn xlan xrclr aid edilir.
Mdn vergisi zr hesabat dvr tqvim aydr. Hesabat ay n mdn vergisi
faydal qazntlarn xarld aydan sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq dnilir.
Mdn vergisinin dyicilri hr hesabat ayndan sonrak ayn 20-dn gec olmayaraq
vergi orqanna, yerli hmiyytli tikinti materiallar zr vergi dyicilri is
bldiyylr vergi byannamsi tqdim edirlr.
Mdn vergisi hesablanarkn hasil edilmi neft v qazn mumi hcmi texnoloji
proseslrl laqdar quyuya geri vurulan neft v qazn Nazirlr Kabineti trfindn
myyn edilmi normativlr sasn myyn edilmi miqdar qdr azaldlr.

Cdvl 14.11

468
 Mdn vergisinin
Mdn vergisin clb olunan faydal qazntlarn ad drclri (manatla)

Qeyri-filiz faydal qazntlar: 0,5

seolit, barit, miar dalar, nql xammal, yngl doldurucular
(keramzit, aqloporit) istehsal n gillr, bentonit gillri, krpic-
kirmit gillri, vulkan kl v pemza, kvars qumlar, tikinti qumlar, sement xammal 0,5
(hng da, mergel, gil, vulkan kl)
zlk dalar (mrmr, qabbro, tuflar,
1
travertin, mrmrlmi hngda)
qiymtli v yarmqiymtli bzk dalar 4
duz 4
mineral sular 6
yodlu-bromlu sular 0,02

Bldiyylrin maliyylmsi saslar haqqnda Qanuna v Vergi

Mcllsin sasn yerli vergilrin ttbiqi il laqdar olaraq yerli hmiyytli tikinti
materiallar (krpic-kirmit gillri, tikinti qumlar v nql xammal) zr mdn
vergisi bldiyy bdcsin dnilir.
Mdn vergisinin hesablanmamasna, vaxtnda dnilmmsin, byannamlrin
vergi orqanlarna vaxtnda verilmmsin gr vergi dyicilri v onun vzifli
xslri mvcud qanunvericiliy uyun olaraq msuliyyt dayrlar.

14.16. Gmrk v dvlt rsumlar

14.16.1. Gmrk rsumlarnn vergitutma elementlrinin xarakteristikas

Gmrk rsumlar dolay vergisi olmaqla Azrbaycan Respublikasnn

gmrk orqanlar trfindn mallarn Azrbaycan Respublikasnn gmrk razisin
gtirilmsi v ya bu razidn aparlmas zaman tutulan dnidir.
Gmrk rsumlar mssislrin xarici iqtisadi faliyytinin tnzimlnmsind
mhm hmiyyt ksb etmkl yana, o hmiyytli dvlt glirlrindn biridir.
Gmrk rsumlar dvltin xariciiqtisadi faliyytind hmiyytli rol oynayr.
z mahiyytin gr gmrk rsumlar xarici ticartin vergiy clb edilmsi
altidir. stniln dolay vergi kimi gmrk rsumlar iqtisadi baxmdan maln
qiymtin daxil edilmk yolu il tutulur. Verginin son dyicisi kimi rsumlarnda
daxil olduu qiymtlr zr mallar alan istehlaklardr (alclardr). Bellikl, gmrk
rsumlar maln qiymtini artrmaqla onun rqabt qabiliyytini aa salr ki, bununla
da daxili bazarn v milli istehsallarn (sahibkarlarn) mdafisin nail olunur.

469
 Dnya praktikasnda mallarn hrkt istiqamtindn asl olaraq gmrk
rsumlar drd yer blnr: idxal, ixrac, tranzit v mvsmi.
dxal rsumlar lky gtiriln mallardan tutulur. Qeyd etmk lazmdr ki,
idxal rsumlar praktiki olaraq gmrk rsumlarnn sas hisssini tkil edir. dxal
rsumlar lknin gmrk razisin gtiriln mallarn bahalamasna sbb olur ki,
bununla da onlarn daxili bazara daxil olmasn mhdudladrmaqla yana, milli
istehsallar (sahibkarlar) xarici rqabtin arzuedilmz mnfi tsirindn qorumu olur.
xrac rsumlar Azrbaycan Respublikasnda istehsal olunan v onun
hdudlarndan knara xarlan mallardan tutulur. xrac rsumlar milli iqtisadiyyatn
inkiaf v yerli bazarn znginldirilmsi n lazm olan mallarn lkdn
xarlmasn mhdudladrmaqla yana, dvlt bdcsinin lav glir mnbyi kimi
x edir.
Tranzit rsumlar Azrbaycan Respublikasnn razisindn tranzit qaydasnda
btn lklr danan mallardan tutulur. Tranzit rsumlar istifad olunmu
infrastruktur v nqliyyat kommunikasiyasna gr itkilrin kompensasiyas rolunu
oynayr.
Mvsmi idxal v ixrac gmrk rsumlar mallarn idxal v ixracnn
mvqqti mhdudladrlmas v ya stimulladrlmas mqsdil (ild alt aydan ox
olmamaqla) ttbiq edilir. Mvsmi rsumlar istehsal v satnn hcmi il rzind
birdn-bir dyin ayr-ayr mal qruplar zr myyn edilir. Mvsmi rsum
drclrinin ttbiqi dvlt ilin myyn dvr rzind bel mallarn idxal v ixracn
daha smrli tnzimlmk imkan verir. Nzr almaq lazmdr ki, bu halda gmrk
tarifind nzrd tutulmu gmrk rsum drcsi ttbiq olunmur.
Ttbiq olunmas mqsdindn asl olaraq mstsna gmrk rsumlar drd
qrupa blnr: xsusi, antidempinq, kompensasiya v pereferensial.
Xsusi gmrk rsumlar aadak hallarda ttbiq olunur:
lknin gmrk razisin milli istehsallara zrr vuran v ya zrr vura
bilck miqdarda v ya rtlrl, eyni qbildn olan mallar gtiriln zaman
(mdafi tdbiri kimi);
digr lklrin (lklr ittifaqnn) Azrbaycan Respublikasnn maraqlarn
mhdudladra bilck diskriminasiya faliyytin qar cavab tdbiri kimi;
qeyri-salam rqabtin qarsnn alnmas sulu kimi.
Antidempinq rsumlar daxili bazar dempinq qiymtlri zr mallarn lky
gtirilmsindn qoruyur. Dempinq dedikd, daxili bazardak qiymtlrdn hmiyytli
drcd aa olan mallarn lky gtirilmsi nzrd tutulur. Mhz bu qiymtlr
arasndak frq dempinq mblini xarakteriz edir v antidempinq rsumunun
formalamas n sas saylr.
Kompensasiya rsumlar istehsalna v gtirilmsin birbaa (dolay) olaraq
subsidiyalardan istifad olunmu idxal mallarna ttbiq edilir. Subsidiyann ttbiq
olunmas msrflrin sni olaraq azaldlmas, demli, ixrac olunan mallarn qiymtinin
aa dmsin sbb olur. Demli, bu cr subsidiyaladrlm mallarn sni surtd
aa salnm qiymtlrl idxal milli istehsallara zrr gtirmkl yana, onun
470
inkiafna hmiyytli drcd mnfi tsir gstr bilr. Bel hallarda yerli
sahibkarlarn gstriln mnfi hallardan qorunmas mqsdil mhz kompensasiya
gmrk rsumlar ttbiq olunur. Kompensasiya rsumlarnn drcsi subsidiyann
hcmi il myyn edilir.
Myyn mallarn idxalnn genilndirilmsi n bir v ya bir ne lky
mnasibtd aa llrd ttbiq ediln gztli rsumlar pereferensial rsumlar
adlanr. Dnya praktikasnda inkiaf etmkd olan lklr n pereferensial
sistemindn istifad edilir ki, bu da idxal dvltlrin bazarnda onlarn mallarnn
rqabt qabiliyytinin artmasna rait yaradr.
Gmrk rsumlarnn hesabland valyuta vergitutulan maln gmrk
dyrind gstriln valyutaya uyun olmaldr. Gmrk rsumundan azad ediln mal
kateqoriyalar, elc d gmrk rsumunun dnii zr gztlr v onlarn verilmsi
qaydas Gmrk tarifi haqqnda qanunda myyn edilmidir.
Hesablanmas sulundan asl olaraq gmrk rsum drclri aadak
nvlr blnr: spesifik, advalor, kombin edilmi v alternativ.
Spesifik (mhkm) gmrk rsum drclri vergitutulan mallarn l
vahidin sasn myyn pul mblind myyn edilir.
Advalor rsumlar vergitutulan mallarn gmrk dyrin gr faizl hesablanr.
Kombin edilmi gmrk rsum drclri is spesifik v advalor drclrini
znd birldirmkl hesablanr.
Bzi mal qruplar n spesifik v advalor drclri ttbiq edilir. Lakin el
hallar da olur ki, hmin mallar bu vergi drclrinin n yksyi il vergiy clb
olunurlar. Bel gmrk vergi drclri alternativ adlanr.
Mal sahiblri, onlarn alclar, mal v nqliyyat vasitlrini Azrbaycan
Respublikasnn gmrk srhdlrindn keirn xslr gmrk rsumlarnn
dyicilridir. Gmrk rsmildirilmsi mqsdil mallarn dyrini byan (tqdim)
edn deklarantlar, hminin vergi dyicilri hesab edilir.
Mal, mlak v valyuta qiymtlilrinin Azrbaycan Respublikasnn gmrk
srhdindn keirilmsi zr mliyyatlar vergitutma obyektidir.
Mallarn byan edilmi dyri gmrk dnilrinin hesablanmas n vergi
bazasdr. Gmrk dyri mallar gmrk srhdindn keirn v gmrk
rsmildirilmsi n tqdim edn deklarant trfindn byan edilir.
Gmrk rsumlarnn mblini hesablamaq n gmrk tarifind nzrd
tutulmu gmrk rsum drclrindn istifad olunur. Gmrk rsum drclri
gmrk tarifin sasn myyn edilir.
Gmrk tarifi Azrbaycan Respublikasnn gmrk srhdlrindn keiriln
mallara ttbiq ediln v xarici iqtisadi faliyytin mt nomenklaturasna uyun
olaraq sistemldirilmi gmrk rsum drclrinin mcmusudur.
Gmrk rsum drclri MDB Xarici qtisadi Faliyytd mt
Nomenklaturas zr mallarn kodundan v mnyindn (istehsal olunduu lkdn)
asl olaraq diferensialladrlr. Gmrk rsum drclri xarici iqtisadi

471
mnasibtlrin operativ tnzimlnm alti olduu n olduqca tez-tez dyidiril
bilr.
Gmrk rsumlarnn baza drclri: Azrbaycann mt-siyasi mnasibtd
daha lverili rejim ttbiq etdiyi lklrdn gtiriln mallara ttbiq edilir.
nkiaf etmi lklrdn gtiriln mallar n pereferensial vergi drclri
ttbiq olunur. Hal-hazrda onlar baza gmrk drclrinin 75 faizini tkil edir.
qtisadi chtdn zif inkiaf etmi lklrdn elc d MDB lklrindn
gtiriln mallara sfr(o) gmrk drcsi ttbiq olunur.
gr mallar Azrbaycann lverili vergi rejimi ttbiq etmdiyi lklrdn
gtirilrs, yaxud maln istehsal edildiyi lk mlum deyils, bu halda maksimal
gmrk drclri (iki df artrlm baza drclri) ttbiq edilir.
Daxili bazar v milli istehsallar myyn mallarn idxalndan qorumaq n
znd xsusi prosedurann aparlmasn nzrd tutan mstsna gmrk
rsumlarndan istifad olunur.
Gmrk rsumlar, mallar Azrbaycan Respublikasnn gmrk srhdini kerkn gmrk
rsmildirilmsi zaman dnilir:
idxal mallar zr DV, aksizli mallar zr aksizlr, idxal gmrk rsumlar, gmrk
ymlar;
ixrac mallar zr ixrac gmrk rsumlar, gmrk ymlar;
Gmrk rsumlar gmrk byannamsi qbul edilrkn v ya ondan vvl mallarn gmrk
rsmildirilmsini hyata keirn gmrk orqanlarna dnilir. Gmrk rsumlar hm milli, hm d
xarici valyutada gmrk orqanlarnn kassasna nad v ya krm yolu il dnil bilr.
14.16.2. Dvlt rsumlarnn vergitutma elementlrinin xarakteristikas

Qanunvericilikd nzrd tutulmu dnilrdn biri d dvlt rsumlardr.

Dvlt rsumlarnn vergilr oxar chti ondan ibartdir ki, rsumlar da mcburi
olmaqla dvlt bdcsin keirilir. z xarakterin v qarlql (vzli) olmasna gr
is o vergilrdn frqlnir. Qanun dvlt rsumunu hquqi hmiyytli mliyyatlarn
aparlmasna, yaxud mvafiq sndlrin mvkkil edilmi orqanlar v ya onun vzifli
xslri trfindn verilmsin gr tutulan mcburi dni kimi myyn edilmidir.
Azrbaycan Respublikasnn vtndalar, xarici vtndalar, vtndal
olmayan xslr v mlkiyyt formasndan asl olmayan btn hquqi xslr dvlt
rsumunun dyicilridir.
Dvlt rsumu hquqi baxmdan hmiyytli olan hrktlrin hyata
keirilmsi v ya sndlrin alnmas n mracit edn fiziki xslr (rezident v
qeyri-rezident) trfindn dnilir. Hr hans konkret hquqi hmiyytli hrktin
hyata keirilmsi n bir ne xs mracit etdiyi hallarda, rsum onlardan biri
trfindn tam hcmd, yaxud razladrlm mbllrd dnilir. gr bu xslr
arasnda gzt hququ olan varsa, onda gzti olmayan xslr rsumu onlarn
payna dn mbl hcmind dyirlr.
Dvlt hakimiyyt orqanlarnn xidmtlri dvlt rsumlarnn vergitutma
obyektidir. Dvlt rsumu aadak hallarda tutulur:

472
 mhkmy veriln iddia rizsi v ikaytlrin, hquqi hmiyyt ksb
edn faktlarn myyn edilmsi bard rizlrin v mhkm qrarlar
barsind ikaytlrin verilmsi; mhkm trfindn sndlrin surtinin
tkrar verilmsi;
notarial kontorlar v dvlt orqanlar trfindn notarial hrktlrin
aparlmas;
vtndalq vziyyti aktlarnn qeydiyyat;
AR vtndalarna v onun razisind daimi v 30 gndn artq yaayan
cnbilr qeydiyyat vrqsinin verilmsi; AR vtndalna qbul v ya
vtndalndan xma;
AR v onun xarici lklrdki diplomatik nmayndliklrind konsul
mliyyatlarnn aparlmas;
snaye mlkiyyti obyektlrinin qeyd alnmas, mvafiq mhafiz
sndlrinin verilmsi v onlarla bal digr hquqi hrktlr, habel
icazlrin bzi nvlrinin verilmsi;
xsusi razlq (lisenziya) alnmas tlb olunan sahibkarlq faliyyti
nvlrin gr xsusi razlq (lisenziya) verilmsi;
hquqi xslrin dvlt qeydiyyat v tkrar qeydiyyat;
qiymtli kazlarn qeydiyyata alnmas (zlldirm qaydasnda qeyd
alnma hallar istisna olmaqla) v dvlt reyestrin daxil edilmsi;
AR razisind beynlxalq avtomobil danmalarn tnzimlyn icaznin
verilmsi;
mlaka, o cmldn torpaa gr mlkiyyt, icar v istifad hququna dair
sndlrin verilmsi v girovun dvlt qeydiyyat.
Dvlt rsumlar mvafiq orqanlar trfindn gstriln xidmtlr zr
tsnifldirilir. Dvlt rsumlar aadak kimi qrupladrlr: mhkm, natural,
qeydiyyat v inzibati.
Dvlt rsum drclri dyri dniln (gstriln) xidmtlrin xarakterindn
v dvlt trfindn onlara kiln xrclrin dyrindn, elc d mvafiq dvlt
orqanna mracit etmi xsin vergi gztin malik olub-olmamasndan asldr.
Drclr proporsional v proqressiv olmaqla iki cr olur. Proporsional drclr
rti maliyy vahidin v ya iddia olunan saziin mblin gr faizl myyn edilir.
Proqressiv drclr mqavild gstriln iddia mblin gr faizl myyn
edilir. Proqressiv drclr ttbiq edilrkn vergi bazas vergi blmlrin blnr,
lakin bu zaman hr blm mumi vergi bazasnn hcmindn asl olmayaraq mvafiq
drc il vergiy clb olunur. Bu, kaskad drclri adlanr. Proporsional (proqressiv)
dvlt rsumlarnn miqdar lav olaraq minimal (mlakn zgninkildirilmsi) v
maksimal hdlrd (mlak xarakterli iddia rizsi) mhdudladrla bilr.
Dvlt rsum drclri rti maliyy vahidinin misli il, mtlq mbld v
mvafiq mbl gr faiz drcsi il myyn edilir. Dvlt rsumu nad v ya
krm yolu il bdcy krlr.

473
 Vergi gztlri v azadolmalar. Dvlt rsumlarnn qurulmas prinsiplri
vergilrdn frqli olaraq birbaa vergitutma subyektinin dm qabiliyytini nzr
almaa imkan vermir ki, bu da vergitutmada brabrlik prinsiplrinin pozulmasna
sbb olur (eyni xidmt gr eyni dni). halinin sosial vziyyti gztlr
vasitsil nzr alnr.
Aadaklar dvlt rsumu dmkdn azad olunurlar:
 myin dnilmsi v mk faliyyti il bal digr tlblr zr iddialar;
 aliment alnmas bard iddialar;
 ikstlik, shht digr xsartlr yetirilmsin v ya ail basnn lm
nticsind dyn ziyann dnilmsi barsind iddialar zr iddialar;
 mhkmd veriln iddialar zr hid aillri, mharib veteranlar,
qaqnlar v mcburi kknlr, habel ernobl AES-d qza nticsind
a xstliyin v a yk il laqdar xstliy tutulmu v ya bu
xstliklri keirmi xslr v s.
Notarial mliyyatlarn aparlmasna gr aadak hallarda dvlt rsumu
dnilmir:
doumu, lm, vladla gtrlmni v atal (anal) tsdiqlyn
sndlri almaq n;
mnzil v ya ev (evin bir hisssi) alq-satq v dyidirilmsi il bal
notarial hrktlri zr birinci qrup ilmyn lillr, qaqnlar v
mcburi kknlr;
pensiya, mavint, yardm v alimentin alnmas n veriln
etibarnamlr n v s.
Aadak hallarda dvlt rsumu alnmr:
diplomatik pasport almaq n ;
dvlt nmaynd heytinin trkibind xarici lklr ezam olunan
xslrin pasport v digr gedi sndlri rsmildirildikd;
Azrbaycan Respublikasnn xeyrin mlak balanmasna dair
mqavillrin v xasiyytnamlrin tsdiq edilmsin gr v s.
Dvlt rsumlarnn dyicilrin veriln gztlr rtli, qeyri-rtsiz, qismn
v tam ola bilr.
Notarial hrktlrin aparlmasna, beynlxalq avtomobil damalarn
tnzimlyn icaznin verilmsin, habel snaye mlkiyyti obyektlrinin qeyd
alnmasna, mvafiq mhafiz sndlrinin verilmsin v onlarla bal digr hquqi
hrktlr gr tutulan dvlt rsumunun 15%-i dvlt rsumu tutulan orqanlarn
xsusi hesabna, 85 faizi is dvlt bdcsin keirilir. Btn digr hallarda is dvlt
rsumu tam mbld bir bank gn rzind dvlt bdcsin krlr.
Qanunda nzrd tutulmu dvlt rsumlarnn tutulmasn hyata keirn dvlt
orqanlar hesabat rbndn sonrak ayn 20-dk Vergilr Nazirliyi trfindn myyn
edilmi formada hesabat tqdim etmlidirlr.

474
 BLM 15. Tkilatn uot siyasti v mhasibat hesabatnn saslar

15.1. Uot siyasti haqqnda anlay v onun trkibi

Uot siyasti mhasibat uotunun aparlma sulunun ilkin mahid, dyr

ls, tsrrfat faliyyti hallarnn cari qrupladrlmas v yekun
mumildirilmsinin mcmuudur.
Tkilatda qurulan mhasibat uotu onun myyn qaydalar zr aparlmasn
nzrd tutur. Bu cr qaydann mcmuunun tyin edilmsind balca problem uotun
aparlmasndan alnan maksimum effektin hyata keirilmsini tmin etmkdn ibartdir.
Bu cr halda effekt dedikd maliyy v idaretm informasiyalarnn vaxtl-vaxtnda
formalamasn, istifad edn dairlr n yararl v ehtibarl olmas baa dlr.
Tkilatn uot siyasti mslsind aadaklar aradrlmaldr:
a uot siyastini tsdiq edn mssis, tkilat rhbri;
a uot siyastini formaladran, yni onun mzmununu hrtrfli v
saslanm kild ilyib hazrlayan mssis, tkilatn mhasibi;
a uot siyasti audit yoxlamasnn obyektlrindn biri olduundan v
yoxlama prosesi bilavasit onun vasitsil hyata keirildiyindn auditor;
a bu v digr vergiyclbetm qaydas uot siyastinin ksr prinsipindn
asl olduundan vergi inspektoru.
Tkilatn daxili hyat v xarici istifadilr n hmiyytli olan uot siyasti
mhasibat informasiyalarnda tkilat v xslrin maddi maran tmin edn ciddi
nzart obyekti hesab edilir.
Bellikl, tkilatn uot siyasti birinci mhasibat uotu sisteminin
liberalladrma prosesinin hyata keirilmsini; ikinci mhasibat uotu v mehasibat
hesabat zr normativ sistemin tkmilldirilmsinin ba vermsini; nc beynlxalq
standarta mvafiq mhasibat uotunun islahat Proqramna mvafiq tdbirlrin hyata
475
keirilmsind qvvd olan qanunvericiliyin ttbiq edilmsini znd ks etdirn qeyri
adi vasit hesab edilir.
Bu baxmdan digr lklrd olduu kimi bizim lkd d bel bir istiqamtverici
snd hazrlanm v ondan lknin uot sistemind istifad edilir.
1997-ci ilin 1 yanvar tarixindn Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin 23
yanvar 1997-ci il 05 -li mri il tsdiq olunmu mhasibat uotu zr ilk Tkilatn
uot siyastin dair sasnam qvvy minmidir.
Bu sasnam sonradan Maliyy Nazirliyinin uot v hesabat standartlarn
hazrlayan komissiya trfindn nzrdn keirilmi v onu Uot siyasti, uot
qiymtlrind dyiikliklr v sndlr zr kommersiya tkilatlar n 11 -li milli
mhasibat uotu standart ad altnda rsmi standart kimi qbul edib Azrbaycan
Respublikas Prezidentinin 29 iyun 2004-c il 716 11Q -li qanunu il Azrbaycan
Respublikas Prezidentinin 192 -li frman il tcrbd istifadsini tvsiy etmidir.
Standartda mumi mddalar, standartn ttbiqi sahsi, sas anlaylar, uot
siyasti, uot siyastinin ardcll, uot siyastind dyiiklr, uot siyastind
dyiikliklrin ttbiq edilmsi, mlumatlarn aqlanmas, uot qiymtlrind
dyiikliklr, mlumatn aqlanmas, shvlr, retraspektiv qaydada yenidn tqdim
etmy qoyulan mhdudiyytlr, kemi dvrlrin shvlrinin aqlanmas, restraspektiv
ttbiq etmnin v retraspektiv qaydada yenidn tqdim etmnin mmknlly, siyastin
qvvy minm tarixi, uot siyasti, uot qiymtlrind dyiikliklr v shvlr adl 8
-li mhasibat uotunun Beynlxalq Standartlar il mqaissin dair 1 -li lav
aqlanr.
Standartn tam mtni v aqlamas il Azrbaycan Respublikas Maliyy
Nazirliyinin mhasibat uotu v hesabatlar standartlarnn saytnda tan olmaq olar.

15.2. Mhasibat uotunun tkilinin sas prinsiplri

qtisadiyyatmzn glck inkiaf vziflrini mvffqiyytl yerin yetirmk

n uotun elmi sviyyd tkil olunmas tlb olunur.
Bazar iqtisadiyyat raitind uotun dzgn v smrli tkil edilmsin byk
hmiyyt verilir.
Mhasibat uotunun smrli tkili onun qurulmasna minimum mk v vsait
srf edilmkl yksk nticlr ld etmk mmkn olmas demkdir.
Mhasibat uotunun tkili, mliyyatlarn sndldirilmsini, snd
dvriyysinin, hesab ilrinin qrafikinin myyn edilmsini, hesablar plannn qurulmas
prinsiplrini v hesabdarln masir tlabata cavab vern formasn semk, uot
yazllarnn mumildirilmsi sistemini, tsrrfat mliyyatlarnn hyata keirilmsi
zr nzarti, mssisnin saslandrlm normativlrl, dvriyy vsaitinin ehtiyat
normativlri il v i.a. tmin etmk kimi vziflri hat edir.
Mssis v tkilatlarda mhasibat uotu mlumatlarnn kmyil hm mssis
v tkilatlarn ii zrind nzart, hm d tsrrfat plannn (taprnn) yerin

476
yetirilmsi zrind nzart etmk mmkn olan istiqamtd tkil edilmlidir. Bununla
laqdar olaraq respublikamzda vahid xalq tsrrfat uotu sistemi tkil edilmidir.
Mhasibat uotunun smrli tkili aadaklar tmin etmlidir:
1. Tsrrfat vsaitinin mvcudiyyti v onun mlglm mnblri
zrind nzarti tkil etmk.
2. Plann (taprn) yerin yetirilmsini v mssisnin iqtisadi inkiafn
xarakteriz edn mlumatlar tmin etmk.
3. Dzgn hesabat mlumatlarn yuxar tkilata vaxtnda tqdim etmk.
4. Uot ilrini avtomatladrmaq n n masir vsaitlrdn istifad etmk
v i.a.
Mssis v tkilatlarda mhasibat uotunun smrli tkil edilmsi n bir sra
rtlrin gzlnilmsi tlb olunur. Uotu smrli tkil etmk n birinci nvbd
mssis v tkilatlarn faliyyti yrnilmlidir. Bu zaman mssis v tkilatlarn
qruluu, istehsal v i istiqamti, maliyy plan (proqnozu), istehsal v ya i texnologiyas,
kmki v xidmtedici mssislrin quruluu v i.a. yrnilmlidir.
Uotun dzgn tkil edilmsinin mhm rtlrindn biri uotun aparlmasna dair
mhasibat aparatnn qvvd olan qaydalara uyun qurulmasdr. Uot tkil ediln
zaman mssisnin ayr-ayr blmlrinin mhasibatla laqlri sistemini myyn etmk
lazmdr.

15.3. Uotun tkili formalar

lk snd mlumatlarnn mumildirilmsindn, yma cdvllrinin v

hesabatlarn trtib edilmsi yerlrindn asl olaraq mhasibat uotu iki qaydada:
mrkzldirilmi v qeyri-mrkzldirilmi qaydada tkil edil bilr.
Uot mrkzldirilmi qaydada tkil edildikd mssisnin btn sahlrind
trtib olunmu ilk sndlr mrkzi mhasibatla tqdim olunur. Burada hmin sndlr
yoxlanlr, sintetik v analitik uot aparlr v onlarn mlumatlarna sasn balans trtib
edilir.
Uotun mrkzldirilmi qaydada aparlmasnn stnly onun uot iilri
arasnda mk blgsn dzgn aparmaqdan v mk mhsuldarlnn artrlmasna
rait yaratmaqdan, uotun avtomatladrlmasn asanladrmqdan ibartdir. Burada eyni
zamanda btn sndlr v uot ilri bir yerd toplanr.
Uot qeyri-mrkzldirilmi qaydada tkil ediln hallarda btn lazmi uot ilri
mssisnin ayr-ayr sahlrind - sexlrd, maazalarda, restoranlarda v i.a. aparlr.
Bu sahlrd ninki ancaq ilk sndlr trtib edilmli hm d sintetik v analitik
uot aparlmal v balans da trtib edilmlidir. Bu zaman mrkzi mhasibatlq znn
ayr-ayr sahlrind tkil olunmu uot blrinin iilrini tlimatlarla tmin etmli v
onlarn yerin yetirdiyi iin nticsini yoxlamaldr.
Uot, qeyri-mrkzldirilmi qaydada tkil edildikd uot iilri arasnda
myin dzgn bldrlmsi, hesab manlarndan istifad edilmsi tinlir. Uotun
qeyri-mrkzldirilmi qaydada aparlmas mhasibat aparatnn saxlanmasna kiln
477
xrclri artrr. Buna gr d mssis v tkilatlarda uotun mrkzldirilmi qaydada
tkil olunmasnn ttbiq edilmsi daha mqsduyundur. Mhasibat uotunun smrli
tkilini yalnz yksk ixtisasl, (z biliyini daima artran v mhasibat uotunun
aparlmasna dair tlimatlar yax biln) mtxssislr hyata keir bilr.

15.4. Azrbaycan Respublikasnda mhasibat uotu haqqnda qanun

Bu problem hal-hazrki drsliyin 45-ci shifsindn 58-ci shfsin kimi olan

shiflrind tam hat edilmidir.

15.5. Mhasibin vziflri, hquqlar v msuliyyti

Hr bir mssisnin, idarnin, tkilatn mhasibatlna ba (byk) mhasib

rhbrlik edir. Ba (byk) mhasibin hquqlar, vziflri v msuliyyti Azrbaycan
Respublikasnn Mhasibat uotu haqqnda qanunu il tnzimlnir.
Ba (byk) mhasibin vziflri aadaklardan ibartdir:
Ba mhasib, mhasibat uotunun dzgn v smrli tkil edilmsin, hesablama
texnikasnn geni ttbiq olunmasna, mhasibat uotunun qabaqcl forma v metodlarnn
ttbiq edilmsin nail olmaldr. Ba mhasibin rhbrliyi il mlakn uotu vaxtnda v
dzgn aparlmal, istehsal v tdavl xrclrinin uotu tkil edilmli, hesabat dzgn v
vaxtnda trtib edilmli, maliyy nticlrinin uotu vaxtnda v dzgn aparlmaldr.
Ba mhasib kassa v hesablama intizamn ciddi gzlmli, mlakn inventarladrma
nticlrini dzgn v vaxtnda akar etmli, onlar mhasibat uotu hesablarnda ks
etdirmli, mssisd ba vern skikglmlri, mssis vsaitinin qanunsuz srf
edilmsini lazmi tkilatlara xbr vermlidir.
Ba (byk) mhasib tsrrfatn btn sahlrind dvlt nzartisi hesab olunur.
Btn mhasibat iilri, onlara hval olunmu vziflri yerin yetirmk n dvlt
qanunu il msuliyyt dayrlar. z vziflrini yerin yetirmyn mhasiblr inzibati
yolla czalanrlar. Ba mhasiblr uotun aparlmas qaydasn qsdn pozduqda,
qanunsuz mliyyatlarn icra olunmas n sndlr qbul etdikd, hesabat vaxtnda
vermdikd, tftiin vaxtnda aparlmasn tmin etmdikd msuliyyt v yaxud cinayt
msuliyytin clb olunurlar.
Ba (byk) mhasib ona hval olunan vziflri yerin yetir bilmk n
myyn hquqlara malikdir. O, uotun aparlmas v tkili iind dvlt tyinatl
tsrrfat strukturlar mssis, tkilat, idar v birlik rhbrin tabe deyil. Mhasib
mssis, tkilat, idar v birlik rhbrin yalnz inzibati chtdn tabedir. Ba mhasib
mhasibat uotunun tkili, aparlmas v hesabatn trtib edilmsi chtdn yuxar
tkilatn ba mhasibin tabedir. Ba mhasib yalnz yuxar tkilatn rhbri v ba
mhasibin razl il idn azad edil bilr.
Kiik mssislrin, kommersiya tyinatl mssislrin v qeyri-dvlt strukturlu
tsrrfat sahlrinin ba mhasiblri is bilavasit hmin mssis v strukturlarn
rhbrin (sahibkara) tabedir v qanun dairsind onun razl il i qbul edilir v idn
478
knarladrlr. Uot iilri ba mhasibin verdiyi gstrilri, msln, srncamlar,
taprqlar yerin yetirmlidir. Btn pul, material, hesablama sndlrind, balanm
mqavillrd v razlamalarda mtlq ba mhasibin imzas olmaldr.
Ba mhasibin mssis v yaxud tkilatlarn pul v material vsaitinin myyn
olunmu qaydada qorunub saxlanmasn, qayda-qanunu gzlmyn mhasibat iilrin
inzibati v maddi cza verilmsini tlb etmy hququ vardr.

MHASBAT UOTUNDA STFAD OLUNAN SAS

TERMNLR V MYYN ETMLR

Avans hesabat- thtl xs trfindn trtib v tqdim edilmi nmunvi snd

formas.
Avizo- qarlql hesablamann yaxud baqa formada olan hesablamann
vziyytinin dyimsi haqda bir tkilatn nc xs rsmi bildiriidir. Avizo pot
yaxud teleqrafl formada olur.
Akkreditiv- alcnn xahii v gstrii il malsatann dniinin bank trfindn
aparlan hdiliyidir.
Mhasibat balansnn aktivi- mlakn trkib v yerlmsin gr pul ifadsind
yerlmsini mhasibat balansnda ks etdiriln hisssidir.
Aksept- pul v mal sndlrinin dni razldr.
Aksiz- maln malalan trfindn dniln qiymtin daxil ediln vasitli vergidir.
Amortizasiya- sas vsaitlrin khnlmsi v onlarn istehsal olunmu mhsulun
dyrin keiriln hisssidir.
Amortizasiya ayrmalar- sas vsaitlrin mhsulun (iin, xidmtin) maya
dyrin daxil ediln amortizasiya olunmu hisssinin pul ifadsidir.
Analitik uot- mlak, hdlik v tsrrfat mliyyatlar haqda hr bir sintetik
hesabn daxilind detalladrlm informasiyalarn material v digr mhasibat uotu
hesablarnn xsi hesablarnda aparlan uotdur.
Auksion- alcnn msabiqsin sasn mallarn nvbti sat.
Mhasibat balans- tkilatn mlaknn trkibi, yerlmsi v ml glm
mnblri zr vziyytini pul ifadsind ks etdirmkl myyn tarix trtib olunan
informasiya mnbyidir.
Bank ssudas- kreditlm qaydasnda bank trfindn tkilata tqdim olunan pul
vsaitinin mbli.
Broker- mal, qiymtli kaz, valyutalar (xs, firma, tkilat) zr satc v alclar
arasnda vasiti.
Brutto- maln qablama il birlikd kisi.
Mhasibat sndlri- tsrrfat mliyyatlarnn aparlmasna v onlarn hyata
keirilmsin hquq vern yazl hadtnamdir.
Mhasibin informasiyas- idaretm qrar qbul etmk n tkilatn tsrrfat
faliyyti haqda vaxtl-vaxtnda v keyfiyytli verilmi mlumat.
479
 Mhasibat hesabat- mhasibat uotunun mlumatna sasn tkilatn mlak,
maliyy vziyyti v tsrrfat faliyytinin nticsi haqda tyin olunmu formada trtib
olunan vahid sistemdir.
Mhasibat yazl- eyni mblin bir hesabn debetin digrinin is kreditin
yazln aparlmasna veriln gstridir.
Mhasibat uotu- btn tsrrfat mliyyatlarnn fasilsiz v sndl ks
etdirilmsini formaladran tkilatn mlak, hdliklri, glir v xrclri, onlarn
dyimsi haqda informasiyalar dyr ifadsil yan, qeydiyyata alan, mumildirn v
qaydaya salan ttbiqi sistemdir.
Valyuta- lknin (milli valyutann) yaxud xarici dvltin (xarici valyutann) pul
sistemin saslanan pul sistemidir.
Mhasibat balansnn valyutas- hesabat dvr n pul ifadsind trtib olunan
balansn aktiv v passivinin yekunu.
Tkilatn bankdak hesabndan xar- bankn hesablama (cari) hesablarnda
olan pul vsaitinin hrktini ks etdirn v onun tkilata verilmsinni tsdiq edn snd.
Dividendin dnilmsi- xalis mnft hesabna bldrln dividendin qiymtli
kaz sahibin verilmsi.
Mdaxil (satdan hasil olan pul) mhsul, mal, i v xidmtlr satndan
tkilatn, mssislrin v sahibkarlarn ald pul vsaiti.
Dvlt bdcsi- dvltin myyn dvr n glir v xrclrinin trkibi.
kili yazl- hr bir tsrrfat mliyyatnn mhasibat uotunun hesablarnda iki
df: eyni mbld bir hesabn debetind, ikinci qarlql laqli hesabn kreditind
yazlmas.
Debet- mhasibat uotu hesabnn bir hisssi (sol hisssi) olub, aktiv hesablar n
artman, passiv hesablar n is azalman gstrir.
Debitorlar- tkilata borcu olan fiziki v hquqi xslr.
Debitor borclar- buraxlm mallara v xidmtlr, mhsullara verilmi avanslara,
thtl mbllr v s. gr tkilata olan borc mbli.
Pul eki- tkilatn mri il hesabdan ekd gstriln nad pulun verilmsi haqda
banka veriln xsusi formal snd.
Deponent- tkilatda mvqqti saxlanlan pul vsaitlri v vaxt atdqca sahibin
qaytarlan fiziki yaxud hquqi xslr.
lav kapital- dvriyydn knar aktivlrd dyrin artmas (yenidn
qiymtlndirm, nominal dyrdn artq olan qiymt satlan shm hesabna ld ediln
emissiya gliri) hesabna yaradlan kapital.
Vkaltnam- tkilatn yaxud digr xsin nmayndsinin hr hans balaman
(sazii) hyata keirmy hquq vern snd.
Sndlm (ilk uot)- mlak, hdlik v tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat
sndlri il rsmiyyt salnmasn znd ks etdirn sul.
Snd dvriyysi sndin trtib edildiyi dvrdn arxiv veriln dvr qdr
kediyi yol.

480
 lav yazl- hr hans bir mblin uot registrind tlb olunduundan az
yazlmas hallarnda ttbiq ediln sul.
lav mhasibat hesabatlar- sas hesabda uota alnan mlak qaln artran
nizamlayc hesab.
Glir- tkilatn sas v qeyri - sas faliyytindn ld ediln ntic.
Tkilatn gliri- aktivlrin (pul vsaitinin v digr aktivlrin) daxil olmas v
itiraklarn (sahibkarlarn) qoyulular istisna edilmkl kapitaln artrlmasna sbb
olan hdliklrin dnilmsi nticsind tkilatn iqtisadi qazancnn artm.
Tbii itki- mal-material dyrlilrinin saxlanmas nticsind miqdar gstricisinin
(xarab olma, quruma, buxarlanma v i.a. laqdar) azalmas.
Balansarxas mhasibat hesablar- qal balansa daxil edilmyn v onun
valyutasndan knarda, yni balansdan knar gstriln hesablar.
mlakn formalamasnn borc mnblri- myyn mddt rzind tkilata
mxsus olmayan, tyin olunmu mddt baa atdqdan sonra faizli yaxud faizsiz z
sahibin qaytarlan mlaklar.
sas vsaitlrin khnlmsi- sas vsaitlrin z istehlak grnn v dyrini
itirmsi.
nventarlama- myyn tarix mlakn v maliyy hdliklrinin hqiqi
mvcudluunu, mhasibat uotunun mlumatlar il mqayis etmkl qaln
dqiqldirilmsi.
Sem inventarlama- istehsaln ayr-ayr sahlrind yaxud maddi msul xsin
ii yoxlanlan zaman aparlr.
Dvri inventarlama- mlakn nv v xarakterindn asl olaraq konkret mddtd
aparlr.
Davaml inventarlama- hr bir obyekt il rzind bir df aparlr.
Tam inventarlama- tkilatn btn nv mlaklar v maliyy hdliklrinin
yoxlamas, illik hesabat trtib edilmsi, maliyy v istintaq orqanlarnn tlb etmsi
hallarnda aparlr.
nventar- tsrrfat v istehsal tyinatl yalarn mcmuu.
nventar obyekti- btn quru v lvazimatlarla birlikd quradrlm qurular,
yalar yaxud dstldirilmi yalar.
Kalkulyasiya- tsdiq ediln qaydada ardcllqla mhsul (i, xidmt) istehsal il
bal msrflr daxil ediln ayr-ayr mhsul nvlrinin maya dyrinin myyn edilm
sulu.
Kapital- tkilatn maliyy-tsrrfat faliyytinin hyata keirilmsi n zruri
olan xsusi v clb edilmi kapitaln mcmuu.
Clb edilmi kapital- kreditlr, borclar v kreditor borclar, yni fiziki v hquqi
xslr qarsnda gtrlm hdliklr.
Xsusi kapital- clb edilmi kapital xlmaqla mcmuu nizamnam, lav v
ehtiyat kapitalndan, bldrlmmi mnftdn v digr ehtiyatlardan (mqsdli
fondlardan v ehtiyatlardan) ibart olan kapital.

481
 Mhasibat uotu hesablarnn tsnifat- iqtisadi mzmununa gr mlakn,
hdliyin v tsrrfat mliyyatlarnn oxar nianlr zr ks etdiriln qruplamas.
Kontrakt (ks) mhasibat hesablar- sas hesablarda uota alnan mlakn
qaln azaldan nizamlayc hesablar.
Korrektura sulu- uot yazllarnda aparlan shv yazln zrindn nazik xtt
kib dzgn yazl aparmaqla shfin dzldilmsi qaydas.
Hesablarn mxabirlmsi- ikili yazl metodunu ttbiq etmkl hesablar
arasnda yaranan qarlql laq .
Kredit- mhasibat uotu hesabnn bir hisssi (sa hisssi) olub passiv hesablar
n artman aktiv hesablar n is azalman gstrir.
Kreditorlar- tkilatn hquqi v fiziki xslr olan borcu.
Kreditor borclar- tkilatn digr hquqi v fiziki xslr olan borc mbli.
Mznn frqi- lknin valyutasnn xarici valyutaya nisbtn mznnsinin cari
dyimsi nticsind mallarn dyrind ml gln frq.
Kassa limiti- tkilatn bankla razlamasna sasn kassada saxlanlan pul
mbli.
Marketinq- mnft olan v onun alnmasna dair tlabatn tmin edilmsind
istehsaln tkili v mhsul tdarkn dair smrli sistem.
Mhasibat uotunun Beynlxalq standartlar- mhasibat uotunun yksk
ixtisasl pekar beynlxalq tkilatlar trfindn hazrlanm icmal qaydalar, metodlar
v sullar.
Menencer- mzdla ilyn pekar mdir.
Menencment- istehsaln effektliyini yksltmk mqsdil ilnmi prinsiplr,
metodlar, istehsal vasitlri v idaretm formalar.
lav dyr vergisi (DV)- hr bir istehsal v mhsul sat mrhlsin lav
ediln sas bazas mal v xidmtlrin dyri olan vasitli (dolay) vergi.
Naryad- mxtlif ii yerin yetirmk n taprqdan ibart olan v hqiqi yerin
yetiriln i hcmini tsdiq edn snd.
Qiymtlndirm- mlakn pul ls il qiymtlndirilmsi suludur.
Peniya- tyin edilmi dni mddtinin pozulmasna gr hr bir vaxt kemi gn
n dnilsi mbldn faizl tutulan pul mbli.
sas vsaitlrin ilk dyri- lav dyr vergisi v digr dnilsi vergilr istisna
edilmkl quru v avadanlqlarn alnmasna tkilatn hqiqi kdiyi msrf mbli.
Mhasibat uotunun hesablar plan- mhasibat uotunda tsrrfat faliyyti
faktlarnn (aktivlrin, htliklrin, maliyy, tsrrfat mliyyatlarnn v s.) qruplamas
v qeydiyyat sxemidir. Bu sxemd sintetik hesablarn ad v nmrsi (birinci drcli
hesablar) v subhesablar (ikinci drcli hesablar) gstrilir.
mk yalar- mk altlrinin kmyi il insan myinin maddi istehsaln
ehtiyacna ynldiln xammal, material, yanacaq, alnm yarmfabrikat v mmulatlar.
Mnft- tkilatn tsrrfat faliyytinin maliyy nticsini yni il rzind
glirin, xrclrdn, itgilrdn, v ziyandan artq hisssini ifad edn iqtisadi kateqoriyadr.

482
 Balans mnfti- mhsul (i v xidmt), sas vsait v digr mlaklarn satndan
hminin qeyri sat mliyyatlar il bal xrclr xlmaqla onlardan ld ediln
glirdn olan mnft mblidir.
Mhasibat uotunun prinsiplri- bir elm kimi mhasibat uotunun qurulmasnn
btn sonrak mrhllrini ks etdirn v onu tsdiq edn bazann sas.
Yaay minimumu- srf edilmi ii qvvsinin brpa edilmsi n insan v
onun ail zvnn hyat sviyysinin ykslmsind zruri olan minimum vasitdir.
Hesablama hesab- tkilatn srbst pul vsaitini saxlamaq v cari nd v
nqdsiz formada hesablamasn aparmaq n bankda ad hesab.
Tkilatn xrclri- aktivlrin (pul vsaitlrinin, digr mlaklarn) xmas
nticsind iqtisadi qazancn azalmas v tsisilrin (mlakn sahibkarlarnn) qrar il
qoyulan vsait xlmaqla tkilatn kapitalnn azalmasna ynldiln vsait mcmuu.
Tkilatn rhbri- tkilatn icraedici orqannn rhbri, yaxud tkilatda iin
aparlmasna msul olan xs.
Qalq (Saldo)- mhasibat uotunun qal (saldosu): ilk qala (saldoya)- Q 1 v son
qal (saldoya)- Q 2 - blnr.
Mhsulun maya dyri- mhsul (i, xidmt), tbii resurslar, xammal, material,
yanacaq, enerji, sas fond istehsal prosesind, hminin onlarn istehsal v satnda
yaranan digr msrflrin myyn edilmsind istifad olunan dyr qiymtlndirilmsi.
Sintetik uot- mhasibat uotunun sintetik hesablarnda mlakn, hdliklrin v
tsrrfat mliyyatlarnn myyn iqtisadi nianlr zr nvlri haqda mhasibat uotu
mlumatlarnn mumildirilmi uotu.
Mrkkb mhasibat yazl- tsrrfat mliyyatlarnn bir hesabn debetind,
bir ne hesabn kreditind yaxud bir ne hesabn debetind, ancaq bir hesabn kreditind
yazln ifad edn mhasibat yazll.
mlakn xsusi mnbyi- pul ifadsind tkilatn maddi bazas hesab edilir. Bu
kapitallar, amortizasiya fondunu, ehtiyat, mnft, bdc maliyylmsi v balama
yolu il alnm vsaitlri znd ks etdirir.
Qrmz storno sulu- mhasibat uotu hesablarnn shv mxabirlmsinin,
yaxud tlb olunduundan ox mbl dairsind aparlan yazln dzldilmsi n
istifad olunan ks yazl.
Mhasibat balansnn maddlri- tkilatn mlak v hdliklrinin ayr-ayr
nvlrini xarakteriz edn balansn aktiv v passiv stirlri.
Subhesab- natural v pul ls il ifad olunan sintetik hesabn mlumatlar
dairsind analitik hesablarn lav qruplamas n nzrd tutulan v sintetik, analitik
hesablarda istifad olunan aralq hesab.
Analitik uot hesab- natural, pul v mk ls il ifad olunan ayr-ayr mlak
v mliyyat nvnn sintetik uotda ks etdiriln mzmununun al formas.
Sintetik uot hesab- iqtisadi chtdn eyni qruplu mlak, hdlik v mliyyatlar
haqda gstricilrin pul ls il ifad olunan mumildirilmi formas.

483
 sas vsaitlrin cari (brpa) dyri- hr hans obyektin dyidirilmsi zruri olan
hallarda mvcud hal, hazrki dvrd dnil biln pul vsaiti mbli. Bu dyr sas
vsait obyektlrinin yenidn qiymtlndirilmsi zaman istifad olunur.
sas vsaitlrin cari bazar dyri (sat dyri)- obyektlrin sat nticsind
alna biln yaxud onun lv edilm vaxt atan zaman formalaan pul vsaiti mbli.
Nizamnam kapital- tkilatn yaradlmas zaman tsisinin onun faliyyti n
qoyduu payn pul ifadsil mcmuudur.
Tkilatn uot siyasti- mhasibat uotunun aparlmas sulunun (ilkin mahid,
dyr ls, cari qruplama v tsrrfat faliyyti hallarnn mumildirilmi yekunu)
mcmuudur.
Uot stavkas- Mrkzi bankn kommersiya banklarna tqdim etdiyi kreditin faizi.
Uot registri- uot yazlllar n nzrd tutulan kartlar, cdvllr, mhasibat
kitablar.
Tsisedici snd- nizamnam v tsis mqavilsi. Hquqi xslrin tsis
mqavilsi tsisilr arasnda balanlr, nizamnam is onlar (tsisilr) trfindn tsdiq
edilir.
Holdinq-irkt- Shmin nzart zrfin malik olan v hmin irkt daxil olan bir
ne irktin birliyi.
Qiymtli kaz- saxlayann hququna daxilolma hququna daxil olan qiymtli
sndlr (shmlr, istiqrazlar, veksellr v i.a.).
ek- bankdak hesabdan nd pulun verilmsi v nadsz hesablama zaman
buraxlm mt, xidmtlr n yazlan xsusi snd.
Xalis mnft (xalis zrr)- adi faliyyt nvndn alnan maliyy nticsi elc
d sair glir v xrclrin mcmuu.

stifad olunmu dbiyyatlar

484
1) .., , , 2012
2)
.., , ..
, - 2014
3) ... ,
2008
4) .. . , 2002
5) .., . : .
, - 2000
6) B.U.sayev, Q..Abbasov, M..Hacyeva Mhasibat uotunun nzriyysi. Bak-
Azrnr- 1998
7) Q..Abbasov, Mhasibat uotunun nzriyysi. Bak, Az.DU-nin nriyyat -2009
8) Q..Abbasov, Sfrdan balayan mhasibat (maliyy) uotu. Bak -2013
9) S.M.Sbzliyev, Q..Abbasov, Xidmt sahlrind mhasibat (maliyy) uotu.
Bak -2015
10) F.Q.Frcov, Sura mhasib uotun nzriyysi. Bak- 1935
11) S.M.Sbzliyev, V.M.Quliyev, daretm uotu. Bak, 2014
12) T..Sadqov, .M.Rzayev, Vergi uotu v audit. Bak, 2014
13) .., .. . ,
1997
14) .. .
1999
15) .., .. . -2007
16) .., .., ..
2000
17) . ., .
1978
18) .. . 2005
19) .., .. . .
2005
20) .
.. , 2005
21) .., .. .
1999
22) ., ., . .
1997
23) .., .. .
1999

485