(Kitabyurdu - Org) Informatika-10

smayl Sadqov
Ramin Mahmudzad
Naid sayeva
mumthsil
mktblrinin
10-cu sinfi n drslik
Azrbaycan Respublikas
Thsil Nazirliyinin
30.04.2009-cu il tarixli
499 -li mri il
tsdiq edilmidir.
downloaded from KitabYurdu.org

Elmi redaktor: , - , ...,
nformatika 10-cu sinif. mumthsil mktblri n drslik.

.C.Sadqov, .., N.R.sayeva. Baknr Bak, 2009, 128 sh.
Ryilr: , ...,
Hyat Axundova Bak hr akademik Zrif liyeva adna orta
mktbinin mllimi
Glnar Slimova Bak hr 7 nmrli orta mktbinin mlimi
Rhil liyarzad Bak Avropa liseyinin mllimi
Valid Mhrrmov Bak hr Fizika-riyaziyyat v informatika tmayll
liseyinin mlimi
Rafiq Qasmov Bak hr 119 nmrli orta mktbinin mlimi
ISBN-978-9952-429-09-9
Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi, 2009.
Baknr, 2009.
Dizayn, Baknr, TM artgroup, 2009.

3
M N D R C A T
1. NTERNET XDMTLR
1.1. nternetd nsiyyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2. bk etikas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Elektron thsil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2. VERLNLR BAZASI
2.1. Verilnlr bazas v onun obyektlri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2. Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Praktikum. Verilnlr bazas strukturunun yaradlmas . . . . . . . . 22
2.4. Praktikum. Cdvllraras laqlr.
Verilnlrin daxil edilmsi v uzaqladrlmas . . . . . . . . . . . . . . 28
2.5. Verilnlrin ks etdirilmsi. Formalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.6. Praktikum. Formalarn yaradlmas
v verilnlrin formaya daxil edilmsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.7. Verilnlrin srtli axtar. Arama, eidlm, szm . . . . . . . . 43
2.8. Praktikum. Verilnlrin axtar, eidlnmsi
v szlmsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.9. Sorular. Hesabatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.10. Praktikum. Sorularn yaradlmas.
Hesabatlarn yaradlmas v redaktsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3. NR MHSULLARININ YARADILMASI
3.1. Microsoft Publisher proqram il tanlq . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.2. Praktikum. nformasiya blletenin mtnin daxil edilmsi . . . . . . . . . 67
3.3. Praktikum. nformasiya bukletinin v vizit kartnn
yaradlmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.4. Praktikum. Microsoft Publisher proqramnda
veb-saytlarn yaradlmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.5. Praktikum. Veb-sayt zrind i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

4
4. VEB-PROQRAMLADIRMA
4.1. HTML . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
4.2. Praktikum. HTML-fayllarn yaradlmas vasitlri . . . . . . . . . . . . 97
4.3. Veb-sayt layihsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
5. NFORMASYANIN QORUNMASI
5.1. nformasiya thlksizliyi anlay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.2. Ziyanverici proqramlar. Kompter viruslar . . . . . . . . . . . . . . . . 111
5.3. Praktikum. Antivirus proqramlar vasitsil
informasiyann mhafizsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
5.4. Kompter cinaytkarl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
5.5. Kriptoqrafiya. Rqmli imza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Proqram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

1
NTERNET
XDMTLR
1.1. NTERNETD NSYYT............................................................................................................ 6
1.2. BK ETKASI ....................................................................................................................... 8
1.3. ELEKTRON THSL .................................................................................................................. 12

6
1.1. NTERNETD NSYYT

nternetin hans kommunikasiya xidmtlri var
Elektron potun i prinsipi necdir
Telekonfranslarn hans stnlklri var
On-line v off-line n demkdir
nternet bksind istifadilr

myyn informasiya xidmti gstrn
vasitlr nternet xidmtlri adlandr-
lr. Bu xidmtlri iki qrupa blmk
olar: kommunikasiya xidmtlri v in-
S Z L K formasiya xidmtlri. n geni istifad
nternetin kommunikasiya xidmtlri olunan kommunikasiya xidmtlri il
tan olaq.
Elektron pot
Elektron pot. Elektron pot n
Telekonfrans
geni yaylm bk xidmtidir.
Gap Elektron potun i prinsipi adi pot-
ICQ dan istifad etmi hr bir ks intuitiv
nternet-telefoniya olaraq aydndr. bknin host-
kompterini mktublarn eid-
lndiyi v pot blrin payland mrkzi potamtla mqayis etmk olar.
Pot blrind hr bir abonent n pot qutusu olur v
ona nvanlanm gndrilr hmin qutuya daxil olur.
Elektron potun stnly onun operativliyind v
rabitnin yksk keyfiyytinddir. atdrma srti, gec-
gndz i rejimi, gndrilrin eyni zamanda oxsayl adresa-
ta yollana bilmsi, alnan potun istifadi tlb edndk
host-kompterd saxlanmas v oxlu digr imkanlar elektron potu adi potdan
frqlndirir. Masir elektron pot proqramlar mtn informasiyalar gndrmkl
yana, hm d mktublara baqa nv fayllar byk hcmli mtn sndlrini,
arxiv fayllarn, kil, video, ss v s. olan fayllar da qoa bilir.
Telekonfrans. Telekonfrans elektron potun bir nvdr. Bu, bk isti-
fadilri arasnda myyn mvzu zr mtkkil informasiya mbadilsidir.
Elm v texnikann mxtlif sahlr geni inteqrasiyan nzrd tutan masir
dvrmzd bu telekommunikasiya nsiyyt nv xsusil aktualdr.
Telekonfranslar n n corafi, n d dil srhdlri var.
Telekonfransda mhm rolu aparc oynayr. tiraklarn dvt olunmas,
nsiyyt dilinin seilmsi, mzakirlrin idar olunmas v onlara yekun vurul-

1. NTERNET XDMTLR 7
mas kimi tkilati ilr aparcya hval olunur. Konfrans itiraklarnn trkibi
v sayna, hminin, onun mddtin he bir mhdudiyyt qoyulmur, mzakirlr,
htta, yarm il d k bilr. z mruzsini, yaxud mlumatn tqdim edn iti-
rak ayrca bir adresata deyil, konfransn btn itiraklarna mracit edir.
Adtn, telekommunikasiya bksind eyni vaxtda mxtlif mvzularda oxlu
sayda konfranslar keirilir v istifadi onlarn istniln birind itirak ed bilr.
On-line nsiyyt. Bzn hr hans problemi
operativ olaraq dialoq prosesind mzakir
etmk zrurti yaranr. Bel hallarda onlayn
(ingilisc on-line xtd) adlandrlan real za-
man rejimind nsiyyt texnologiyasndan isti-
fad olunur.
Telefonla nsiyyt hmi on-line rejimind ba verir. Teleqram gndrrkn siz blank
off-line rejimind doldurursunuz, sonra teleqraf on-line rejimind teleqram rabit xt-
til trr; sonra is teleqramn nvanland xs onu off-line rejimind oxuyur.
Onlayn rejim informasiyann trlmsi n maksimal opera-

tivliyin tlb olunduu hallarda, msln, birjalarda, bank il-
rind ox ttbiq olunur. Bu suldan ktlvi informasiya vasitlri
interaktiv sorular, canl dialoqlar zaman geni istifad edirlr.
Adi istifadilr d nsiyyt n onlayn xidmtlrdn yarar-
lana bilrlr. Son zamanlar nternet istifadilri arasnda mtn
klind replikalar mbadilsi geni yaylb. Real zaman reji-
mind bel shbtlrin aparlmasn tmin edn sistemlr gap
otaqlar (chat room) adlanr. Gaplarda hmshbtlrdn birinin
kompterind ylm mtn eyni zamanda baqasnn da
ekrannda grnr.
Gnclr arasnda nternet vasitsil daha bir nsiyyt nv
nternet-peycerlr geni yaylb. Elektron potda olduu kimi,
burada da real zamanda qsa mlumatlarn v htta, fayllarn
mbadilsini aparmaq olar.
n mhur nternet-peycinq sistemi ICQ (ay-si-kyu)
proqramdr. nnvi nternet xidmti olan elektron potdan
frqli olaraq ICQ bksind mlumatlar ani trlr. nter-
net-peycinqin hr bir abonentinin frdi nmrsi olur v bk nsiyytinin

8
hvskarlar bir-birlrin tkc elektron pot nvanlarn deyil, hminin ICQ

nmrlrini (ICQ#) d ver bilrlr.
ICQ termini ingilis dilindki I seek you (Mn sni axtarram) ifadsindn yaranb.
nternet-telefoniya. nternetd danq v ya ss siqnallarn trmk n

nternet-telefoniya texnologiyasndan istifad olunur. Danq zaman ss siqnal-
lar sxlb kodladrlaraq verilnlr paketin evrilir. Sonra bu paketlr nternet
vasitsil ks trf gndrilir. Adresata atan paketlr dekodladrlaraq yenidn
ss siqnalna evrilir.
nternet-telefoniyada danq haqq adi telefon rabitsi il mqayisd bir
ne df aadr (xsusn, beynlxalq danqlar n).
1. On-line ndir? Bu termindn harada istifad olunur?

2. ICQ simvollar yn n demkdir?
3. Telekonfrans hans nternet xidmti nvn aiddir?
4. nternet-telefoniyann nnvi telefon rabitsindn hans stnlklri var?
1.2. BK ETKASI
bkd davran normalar ny lazmdr
Elektron yazmalarda hans qaydalara ml olunmaldr
Gapda hmshbtlrl nec davranmal
Telekonfranslarda davran qaydalarnn hans xsusiyytlri var
ctimai yerlrd davran qaydalarn

uaqlqdan yrdirlr. Virtual nsiy-
yt gerk hyatda ba vern nsiy-
ytdn frqlnir. Hmshbtlriniz
sizi grmrlr, onlar n sizin stn-
S Z L K
lklrinizi, n d atmazlqlarnz
nsiyyt etikas
bilirlr, he ksi sizin ictimai mv-
Nik
qeyiniz maraqlandrmr. Bzn vir-
Smaylik
tual nsiyyt zaman hmshbt-
lrdn kims z davranna gr he bir cza almayacan bilrk, baqalarn
thqir ed, zndn xara, yaxud, sadc, zhlsini tk bilr. Buna gr d,

1. NTERNET XDMTLR 9
bkd i zaman mumi qbul olunmu myyn qaydalara nsiyyt etikas-

na riayt etmk lazmdr. Hr bir bk nsiyyt sulunun z etik qaydalar var.
Onlarn bzilrini nzrdn keirk.
Gap nsiyyti. Gnclr arasnda ox geni yaylm gap xidmti n demokratik
bk nsiyyt sulu olsa da, orada da myyn qaydalara ml etmk ms-
lhtdir:
tiraklarn ksriyytinin nsiyytd olduu dildn istifad
edin. Bu, hm xarici dillr, hm d slenq aiddir.
znz all gstrmy almayn. Bu, hmshbtinizi sizin
leyhiniz evir bilr. Mlumatlar sad v aydn kild gn-
drin.
Hr hans sbbdn hmshbtlriniz sizi qane etmirlrs, gap-
dan uzaqlasanz daha yax olar.
Myyn mvzu zr ixtisaslaan gap-serverdsinizs, shbtin
mvzusundan knara xmayn. Szn hqiqi mnasnda gap
etmk istynlr n xsusi serverlr mvcuddur.
Qeyri-normativ leksikadan istifad etmyin. Gaplarn ksriy-
yti izlnilir: etikan pozan azyavalar serverdn uzaqla-
drlr.
Daha bir ne qayda:

Qondarma addan (ing. nik) istifad edin, nki gaplar qeyri-
rsmi nsiyyt ndr.
Bu nv nsiyytdn tez-tez istifad edirsinizs, qondarma
adnz dyimyin.
Gapa daxil olanda salamlan.
Replikanza cavab verilmirs, onu bir ne df tkrarlamayn,
nki sizin haqqnzda hvslsiz, yaxud zhltkn hmsh-
bt tssrat yarana bilr. Cavab almaq n bir qdr
gzlyin o, gecik d bilr.
Elektron pot nsiyyti. Elektron pot vasitsil yazma mktublaanlar
arasnda mnasibtdn asl olaraq igzar, yaxud xsi ola bilr.
xsi mktublara etika baxmndan ciddi tlblr qoyulmur. Yaxn dostunuza
yazdnz istr adi, istrs d elektron mktubda znz n mqbul olan
istniln szdn istifad ed bilrsiniz. xsi yazmada mktubun slubu v
ifad trzi mktublaan insanlarn tanlq sviyysindn asl olur.

10
Adi igzar yazmalarda qbul olunmu qzl qaydalar is bunlardr:

Yalnz mzini vermkl, fikirlrinizi qsaca ifad edin.
Savadl yazn.
Baqalarndan nzakt tlb edirsinizs, znz d nzaktli
olun.
Aldnz mktubun cavabn gecikdirmyin.
mumi ifadlrl cannz qurtarmayn. Demy sznz
yoxdursa, bunu nzaktl bildirib, yazmaya son qoyun.
Elektron yazmalarda bu gstrilnlr aadak qaydalar da lav olunmaldr:
Subject (mvzu) sahsini doldurun. stifadilrin oxu virus-
larn qorxusundan mvzusu olmayan, yaxud mvzusu bhli
olan mktublar oxumadan uzaqladrrlar.
Elan etdiyiniz mvzuya uyun fikirlr yazn.
Mktubunuzun sonunda kimliyinizi bildirin.
Qabaqcadan arxivldirmdn byk hcmli fayllar gndrm-
yin.
gr mktubunuzda adresatlarn hams n mhm v faydal
informasiya yoxdursa, onu bir ne nvana splmyin.
Sizin nvannz arzuolunmaz adresat kimi qara siyahya sala
bilrlr.
Elektron yazmalarda emosiyalar bildirmk n ox zaman
szlrin yerin simvollar ardcllndan (smaylik-
lrdn) istifad olunur. Smayliklrd istifad olunan
hr simvolun z anlam var: ikinqt gz, defis
burnu, mtriz az bildirir. Aada geni isti-
fad olunan smayliklrdn bzilri gstrilib.
Simvollar ardcll Mnas
:) Tbssm
:)))) Gl
;) Hiylgr tbssm
:( Myusluq
:(((( midsizlik
:-0 Tccb

1. NTERNET XDMTLR 11
Telekonfrans nsiyyti. El qaydalar var ki, onlar hm dostcasna shbtlr,

hm igzar nsiyyt, hm d elmi polemikalar n mqbuldur:
Fikirlriniz st-st dms d, baqalarnn fikirlrin hrmtl
yanan.
Shvlrinizi etiraf etmyi bacarn.
Fikirlrinizi tsdiq etmk n dlil-sbutlara saslann.
Mnasz danqlar vaxtnda ksmyi bacarn.
Telekonfranslarda insanlar myyn bir mvzunu mzakir etmy yrlar.
lbtt, yuxarda sadalanan qaydalara burada da ml etmk grkdir, ancaq
telekonfranslara baqa normalar da xasdr:
Mlumatlar qsa olmaldr.
Sylniln fikirlr problemin mahiyytin uyun olmaldr.
Mlumatlar btn hmshbtlr nvanlanmaldr.
zn reklam yolverilmzdir.
rqi xarakterli fikirlr, thqirlr v nzaktsiz qeydlr qadaandr.
1. bkd hans nsiyyt qaydalarna ml olunmaldr?

2. Nik ndir v ondan n vaxt istifad olunur?
3. Nmun n bir ne elektron mktub gtrn. Onlarn mzmununu yazma
etikas baxmndan thlil edin. atmazlqlar v dzgn mqamlar qeyd edin.
4. Hr hans mvzunu mzakir etmk n sinif yoldalarnzla telekonfrans qu-
run. nsiyyt zaman etik normalara diqqt edin.

12
1.3. ELEKTRON THSL

Uzaqdan thsil ndir.
E-yrnm ndir v onun hans stnlklri var
Fasilsiz thsil sistemi n demkdir
Elektron tdris vsaitlrinin nnvi vsaitlrdn frqi nddir
Thsil sistemi hmi dvrnn texnologiyalarndan yararlanmaa alr.
nformasiya texnologiyalarnn inkiaf v nternetin yaranmas tdris prosesind
zndn qabaqk texnologiyalardan frqli olaraq grnmmi imkanlar amdr.
S Z L K Telekommunikasiya texnologiyalar
Uzaqdan thsil v nternet bksinin resurslar yeni
yrnn tdris tipini uzaqdan thsili (distant
E-yrnm thsili) meydana xarb. Uzaqdan th-
Fasilsiz thsil silin subyekti, yni yrnn (agird,
tlb v s.) pedaqoqdan, tdris vasitlrindn v thsil resurslarndan uzaqda
olur. Bu thsil nv n d tdris prosesin xas olan btn komponentlr mz-
mun, mqsdlr, tkilat formalar, tlim vasitlri, nzart sistemi v nticlrin
qiymtlndirilmsi xarakterikdir.
slind uzaqdan thsilin tarixi daha qdimdir. Bel ki, tn srin vvllrind radio-
nun ixtirasndan sonra ilk radiokurslar yaymlanmaa balad. Analoji kurslar 1950-ci
illrd telekanallarda ald. 1960-c ild ilk df ind orta thsil vermk n radio v
televiziyadan istifad etmy baladlar.
Uzaqdan thsil zaman mlumatlar yrnnlr atdrmaq n mxtlif
sullardan istifad olunur. Ttbiq olunan texnologiyalarn artq bir ne nsli
(nnvi ap mhsullarndan n masir kompter texnologiyalarnadk) bir-biri-
ni vz etmidir. Lakin, texnoloji yeniliklrin meydana xmasna baxmayaraq,
bir ox hallarda hl d daha sad sullara stnlk verilir. Msln, Hindistanda
uzaqdan thsil n radiodan istifad edilmsi geni yaylmdr. nki radio
oradak halinin ksriyyti n daha lverilidir v lav infrastruktur yarat-
maa grk yoxdur.
Hazrda uzaqdan thsil mqsdil nternet nsiyyt vasitlrinin hamsndan
elektron potdan, forumlardan, gap xidmtlrindn, tele- v videokonfranslar-
dan istifad olunur.
ndi iri irktlrin oxu z ii heytinin hazrln standartladrmaq, bu
mqsdl kiln xrclri azaltmaq v keyfiyyti yksltmk n z trki-
blrind uzaqdan thsil mrkzlri yaradrlar. Demk olar ki, he bir masir
irkt bunsuz kein bilmz. Msln, Microsoft irkti z iilrini, onun mh-
sullarndan istifad ednlri, yaxud alclar v proqram tminat hazrlayanlar
yrtmk n byk yrdici portal yaratmdr.

1. NTERNET XDMTLR 13
Masir dnyann grnmmi bir srtl dyimsi biliklrin daha

evik v ucuz trlmsi sullarnn ttbiq olunmasn tlb edir.
Gnmzn bu kskin probleminin hllini mmkn edn vasitlrdn
biri elektron yrnm, yaxud e-yrnmdir [e-learning].
Bundan ncki thsil sistemlrind kompterlr tdrisin daha yax, daha
smrli aparlmas n yardm bir vasit idi. Lakin srtli nternet bksinin
meydana xmas mstqil yrnm v mrboyu yrnm anlaylarn orta-
ya xard.
E-yrnm nternet, yaxud ntranet bksi vasitsil xsin mstqil yrnmsi il
gerkln, biliyin ld olunmasnda zaman v mkan hdudlarn tanmayan, mr
boyu yrnmy imkan vern bir thsil sistemidir.
Getdikc genilnn e-yrnmnin bir sra xsusiyytlri vardr:

Zaman v mkan mhdudiyyti yoxdur.
yrnn (agird, tlb) mvzunu yrnn qdr onun zrind
ala bilir.
Hr ks z qavrama qabiliyytin uyun olaraq yrn bilir.
yrnn mvzunu baa dmdiyi halda kommunikasiya vasitlri
il mllim v digr yrnnlrl laq qura bilr.
Yaadmz informasiya cmiyytinin dinamik inkiaf zvlrindn btn
mr boyu, fasilsiz thsil almasn tlb edir. Bu, insana zamanla ayaqlamaq,
lazm gldikd pesini dyimk, cmiyytd zn layiqli yer tutmaq imkan
verir.
Azrbaycan hkumti il Dnya Banknn Beynlxalq nkiaf Assosiasiyas arasnda
balanm sazi sasnda Thsil Sektorunun nkiaf Layihsi rivsind Azrbaycan
Respublikasnda fasilsiz pedaqoji thsil v mllim hazrlnn milli konsepsiyas v
strategiyas layihsi hazrlanmdr.
qtisadi chtdn inkiaf etmi lklr artq mktbqdr v orta mktb th-
sili, pe thsili, ixtisasartrma v yenidn hazrlanma sistemi, lav thsil v s.
d daxil olmaqla, fasilsiz thsil sistemi yaratmaa balamlar.
E-yrnmy elektron drsliklr, tdris xidmtlri v texnologiyalar aiddir.
Elektron drsliklr, yaxud elektron tdris nrlri v resurslar mrkkb mhsul
olmaqla, masir texnikann nailiyytlrini, fnn sahlri zr mvzular v tdris
metodikasn, dizayn v bdii keyfiyytlri znd birldirir. Dorudur, kitabla
mqayisd elektron tdris nrlri v resurslar n myyn proqram-texniki
kompleks tlb olunur. Lakin elektron audiovizual tdris sistemlri bu gn n
mlum olan mtn, nitq, musiqi, foto, video, qrafika, animasiya v htta, virtual
realln kombin edilmi interaktiv komponentlrini d znd ks etdirn btn
tqdimetm nvlrini znd birldirir.

14
Elektron tdris vsaitlri
Elektron multimedia nri/resursu yalnz mrkkb elmi-texniki mhsul

deyil, o hm d mzmunun dolunluu, metodik tapnt, yaradcln yksk
sviyysi, baqa szl, sl incsntdir.
1. Hans drslrinizd elektron drsliklrdn istifad edirsiniz?

2. Tdris prosesind e-yrnmdn nec istifad etmk olar?
3. E-yrnmnin nnvi thsill mqayisd msbt v mnfi chtlrini
sadalayn.
4. Hans internet thsil resurslarndan istifad etmisiniz?

2
VERLNLR
BAZASI
2.1. VERLNLR BAZASI V ONUN OBYEKTLR .................................................................................................................. 16
2.2. VERLNLR BAZASININ DAROLUNMASI SSTEM ..................................................................................................... 18
2.3. PRAKTKUM. VERLNLR BAZASI STRUKTURUNUN YARADILMASI .................................................................... 22
2.4. PRAKTKUM. CDVLLRARASI LAQLR.

VERLNLRN DAXL EDLMS V UZAQLADIRILMASI .............................................................. 28
2.5. VERLNLRN KS ETDRLMS. FORMALAR ................................................................................................................ 34
2.6. PRAKTKUM. FORMALARIN YARADILMASI V VERLNLRN FORMAYA DAXL

EDLMS ................................................................................................................................................................. 37
2.7. VERLNLRN SRTL AXTARII. ARAMA, EDLM, SZM ......................................................................... 43
2.8. PRAKTKUM. VERLNLRN AXTARII, EDLNMS V SZLMS ......................................................... 46
2.9. SORULAR. HESABATLAR ........................................................................................................................................................... 49
2.10. PRAKTKUM. SORULARIN YARADILMASI. HESABATLARIN YARADILMASI V REDAKTS ..................... 53

16
2.1. VERLNLR BAZASI V ONUN OBYEKTLR

Verilnlr bazas ndir
Verilnlr bazasnn sas obyektlri hanslardr
Sah ndir. Yaz ndir
Verilnlr bazasnda ne cdvl ola bilr
nformasiya v informasiya proseslri il tan olarkn insann istniln

faliyyt sahsinin informasiya il laqli olmas qeyd olunmudu. nformasiya
il ilmk v xsusn d nsildn-nsl trmk n, onun saxlanmasnn
xsusi hmiyyti var. nsan cmiyyti inkiaf etdikc, informasiyan saxlamaq
n mxtlif vasitlr dnlm v onlar zaman-zaman tkmilldirilmidir.
Ancaq informasiyann, sadc, saxlanmas yetrli deyildir. nformasiya el
saxlanmaldr ki, lazm olduqda onu asanlqla ld etmk mmkn olsun. Mhz
axtarlar asanladrmaq mqsdi il lifbal qeyd kitabalar dzldilmi,
kitabxanalarda is lifba v mvzular zr kataloqlar yaradlmdr.
Bel bir misal nzrdn keirk. Mlumdur
ki, avtomobil mfttiliyind avtomobil-
lrin qeydiyyat aparlr. Xsusi kartotekada
hr bir avtomobil haqqnda informasiya
mann nmrsi (dvlt nian), markas,
rngi, sahibi haqqnda mlumat saxlanlr.
Kartotekada btn mlumatlar manlarn
nmrsin gr nizamlanr, ona gr d ma-
nn nmrsi mlumdursa, istniln man haqqnda mlumat asanca tapmaq
olar.
Tssf ki, bzi hadislr zaman mann nmrsi hmi mlum olmur.
Msln, qza trdn src hadis yerindn qadqda, hadisnin ahidlri ox
zaman mann nmrsini dey bilmirlr; n yax halda onlar mann markasn
v rngini xatrlaya bilirlr. A rngli Mersedesi tapmaq n btn kar-
totekan lk-vlk etmk lazm glir. Bu hal son zamanlaradk bel idi.
S Z L K lbtt, bir ne ayr-ayr kartoteka
Verilnlr dzltmk olard. Msln, avtomo-
Verilnlr bazas billri birind nmrlrin gr, ba-
Sah qasnda rnglrin gr, ncsnd
Yaz is ayr bir lamt gr nizamlamaq
Cdvl olard. Ancaq bel tkrarlanmalar iin
hcmini hmiyytli drcd artrr,
nki hr bir avtomobil haqqnda bir ne kart doldurmaq lazm glir.

2. VERLNLR BAZASI 17
Bundan baqa, real informasiya sistemlrind oxsayl mxtlif verilnlr

saxlanlr. Bel sistemlrd axtarn hans lamt (yaxud lamtlr) gr
aparlacan qabaqcadan demk mmkn olmur. Bu cr msllrin hlli, yni
lazm olan informasiyann mqbul zamanda taplmas yalnz kompterlrin mey-
dana xmasndan sonra mmkn oldu.
Kompterlrd informasiyan saxlamaq v axtarmaq n verilnlr bazas
adlandrlan xsusi proqram sistemlrindn istifad olunur. Verilnlr bazas
[database] informasiyann, yaxud verilnlrin nizaml yndr. Mlumatlarn
kompterd verilnlr bazas klind saxlanmas hmin mlumatlarn evik
olaraq taplmasn, ap olunmasn, istifadsini asanladrr.
Verilnlr bazas haqqnda yani tsvvr malik olmaq n haqqnda da-
ndmz avtomobillr kartotekasna bir ne avtomobil haqqnda mlumat
daxil edk.
Stun (Sah)
Nmr Marka Rng Buraxl Qeydiyyat ili Sahibi

ili
1 10BD123 VAZ-2106 Qara 1999 2000 Qarayev A.
Stir
2 90LX432 Mersedes A 2005 2007 Mmmdli Z. (Yaz)
3 10ON010 TOYOTA Qrmz 2007 2007 Barzad E.
4 10UD324 BMW Gm 2000 2002 vanova A.
5 90JU725 TOFA Qara 2003 2004 Hacmuradov .
Verilnlr bazasnn mrkzi obyekti cdvldir [table]. Bu gn cdvl sasn-

da yaradlm verilnlr bazas daha ox yaylb. n sad verilnlr bazasnda da
az bir cdvl olur. mumiyytl is, verilnlr bazasnda, adtn, onlarca cd-
vl olur. Cdvl stirlrdn v stunlardan ibartdir.
Yuxarda nzrdn keirdiyimiz misalda
cdvlin hr bir stri znd 1 avtomobil
haqqnda informasiyan saxlayr. Verilnlr
bazas sistemlrind, adtn, stir vzin
yaz [record] termini ildilir. Bellikl,
verilnlr bazasnn hr bir cdvli yazlar-
dan ibartdir.
Cdvlin hr bir stunu avtomobilin bir
xarakteristikasn tsvir edir. Verilnlr bazasnda bel stunlar sah [field] ad-
landrrlar. Bellikl, hr bir yaz sahlrdn tkil olunub.

18
stniln verilnlr bazas sah v yaz adlandrlan sad obyektlrdn ibartdir. Sah v
yazlarn toplusu daha iri obyekt cdvl ml gtirir. Baqa szl, cdvl yazlardan,
yazlar is sahlrdn tkil olunur.
Verilnlrin saxland yeri sahni bir otaq kimi tsvvr etsk, onda yazlara bir mn-
zilin otaqlar, cdvllr is bir blokda olan mnzillr kimi baxmaq olar.
Yuxardak cdvld hr bir yaz 6 sahdn ibartdir (slind, avtomobil

mfttiliyinin gerk verilnlr bazasnda daha ox sah olur).
Hr bir sah ad v verilnlrin tipi il xarakteriz olunur. Avtomobillrl
bal yuxarda baxdmz verilnlr bazasnda Nmr, Marka, Rng, Buraxl
ili, Qeydiyyat ili, Sahibi sahlrdir. Verilnlr bazasnda sahlrin mxtlif tiplri
ola bilr: mtn, dd, tarix, zaman, pul v s. Baxdmz nmund sahlrin
adlar birinci stird, hr bir sahnin qiymtlri is uyun stunda gstrilib.
1. Verilnlr bazas ndir?

2. Verilnlr bazas hans obyektlrdn ibartdir?
3. Verilnlr bazasnda cdvlin stir v stunlar nec adlanr?
4. Myyn faliyyt sahsin aid olan obyektlrin parametrlrini cdvl klind
gstrin. Cdvld sahlri v yazlar gstrin.
2.2. VERLNLR BAZASININ DAROLUNMASI SSTEM

Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi ndir
Microsoft Access nec baladlr
Cdvl strukturunun yaradlmas texnologiyas necdir
S Z L KVerilnlr bazasnda axtarn opeativ-

Verilnlr bazasnn idarolunmas liyini v keyfiyytini tmin etmk
sistemi n bu prosesi avtomatladrmaq la-
Microsoft Access zmdr. Masir kompter texnologiya-
Altlr zola lar mxtlif cr informasiyalarn
Taprqlar paneli elektron kild saxlanmas v emaln
tkil etmy imkan verir. Kompter-
d verilnlr bazasn bir ne sulla yaratmaq olar. Birincisi, Basic, Pascal, C++
v s. kimi proqramladrma dillrinin kmyil. Bu suldan tcrbli proqram-
lar istifad edirlr. kincisi, verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi (VBS)
adlandrlan xsusi proqram mhitind. Bel sistemlrl ilmk n kompter-
l ilmk bacarqlarna malik olmaq v verilnlr bazasnn ilnib hazrlanmas
nzriyysinin saslarn baa dmk lazmdr.

Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi (VBS), verilnlr

bazasnn yaradlmas n proqram vasitlrinin toplusudur.
Hazrda bir ne nv VBS vardr ki, onlardan n mhurlar bun-
lardr: Access, Oracle, MySQL, Yukon. Bu sistemlrin hr birinin z
stnlklri v atmazlqlar var. Bunlardan geni istifad olunan Microsoft
Office paketin daxil olan Microsoft Access sistemidir. Adlar kiln digr sis-
temlr is bklr n daha gcl verilnlr bazasn yaratmaq mqsdi
dadndan onlardan az sayda mtxssislr istifad edirlr.
Verilnlr bazas [database, DB] v VBS [Database Management
System, DBMS] anlaylar tn srin 60-c illrinin ortalarnda, elekt-
ron hesablayc manlarn idaretm sahlrind aktiv istifad
edilmy balad zamanlarda meydana xmdr.
1981-ci ild Amerika Milli Kosmik Agentliyinin (NASA) mhndisi
Ueyn Retliff [Wayne Ratliff] bo vaxtlarnda futbol statistikasn
aparmaq n sad VBS hazrlamaqla mul olurdu. Bu sistem o
dvrn frdi kompterlri n nzrd tutulduundan ox primitiv
Ueyn Retliff idi v yalnz bir ne yz yazn emal ed bilirdi. Retliff Vulkan
adlandrd bu sistemi satmaa balad, lakin el bir uur qazana
(19...........)
bilmdi.
Vulkann reklam proqram biznesi il mul olan Corc Teytin
Ueyn Retliff
gzn satar v o, Retliffdn hmin sistemin satnn mstsna
(1946)
hququnu alr. O zamanlar Vulkan markas baqa firmaya mxsus
olduundan yeni ad dnmk lazm glir. Ticart agentinin tklif
etdiyi dBase II ad ox uurlu olur: o, hm sanball sslnirdi, hm d
vvllr guya bu proqramn I versiyasnn xmasna iar vururdu.
Tezlikl dBase II proqram mhsullar bazarnda z yerini tutdu, onun
dBase III, dBase III+, dBase IV versiyalar yarand. Sonradan is
oxsayl bnzr sistemlr meydana xd v cdvllr n istifad
olunan dbf format standarta evrildi.
Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi

verilnlr bazasnn strukturunun yaradlmasn,
bazann verilnlrl doldurulmasn,
bazada olan verilnlrin redaktsini (dyidirilmsini),
informasiyann vizualladrlmasn
tmin edir. nformasiyann vizualladrlmas dedikd, verilnlrin seilmsi,
onlarn nizamlanmas, lazm olan kild trtib edilmsi v x qurusuna
gndrilmsi nzrd tutulur.
Microsoft Access sisteminin interfeysi. Access verilnlr bazasnda minlr-
l cdvl ola bilr, hr bir cdvld olan yazlarn say is ilk nvbd komp-
terinizin srt diskind qalan bo yerin hcmindn asldr.

20
Kompterd quradrlm baqa proqramlar kimi, Access 2003 proqramn

da balatman n asan yolu Windows sisteminin Start menyusundan istifad et-
mkdir. Bunun n aadak addmlar atlmaldr:
1. Windows sisteminin Start menyusunu an.
2. Start menyusunun yuxar hisssindki All Programs strini sein.
3. Alan yeni menyudan vvlc Microsoft Office, sonra is
Microsoft Office Access 2003 bndini sein.
Bundan sonra Access 2003 proqram yklnmy balayacaq v ekrana proq-
ramn ba pncrsi xacaq (kil 2.1).
Balq zola Menyu zola Altlr zola Taprqlar paneli
kil 2.1. MS Access proqramnn ba pncrsi
MS Access mhitinin interfeysi MS Office paketin daxil olan baqa proqram

mhitlrinin interfeysin ox bnzyir. Pncrnin yuxar hisssind menyu
zola [menu bar] v altlr zola [toolbar] yerlir. Sada taprqlar paneli
[task pane] alr.

Verilnlr bazas mhitind ilmk n btn komandalar, baqa proqram

mhitlrind olduu kimi, menyu sistemind toplanb. Daha ox istifad olunan
menyu komandalar hm d dymlr klind altlr zolanda yerldirilib. Ve-
rilnlr bazasnn mxtlif obyektlri il i zaman altlr zolanda, mhz hmin
rejim n grkli olan dymlr ks olunur.
Baqa proqram mhitlrind proqramn baladlmas il eyni zamanda yeni
sndin pncrsi d alr, ancaq MS Access mhitind yeni verilnlr bazas
yaratmaq n Getting Started panelind Create a new file strini semk
lazmdr. Taprqlar panelind New File paneli alacaq. Oradan Blank data-
base bndini semk lazmdr. Bu komandann yerin yetirilmsi nticsind
pncr alacaq ki, orada yeni verilnlr bazasnn adn daxil etmk v saxlan-
ca qovluu semk lazm glck. Yalnz bundan sonra verilnlr bazasnn ba
pncrsi alacaq (bax kil 2.2).
Verilnlr bazas il i cdvllrin yaradlmasyla balayr. Cdvlin yaradl-
mas iki mrhld aparlr:
cdvlin strukturunun yaradlmas;
cdvlin verilnlrl doldurulmas.
Cdvlin strukturu konstruktor rejimind yaradlr. Konstruktor rejimind
cdvlin strukturunun blank alr (bax kil 2.3).
Cdvlin strukturunun yaradlmas n
1. Sahlrin adlarn Field Name stununa daxil etmk;
2. Data Type stunda siyahdan sahlrdki verilnlrin tipini
semk;
3. Aar sahni qeyd etmk;
4. Sahlrin lav xasslrini General vrqsind gstrmk la-
zmdr.
MS Access sistemind verilnlrin aadak tiplrini tyin etmk olar: Mtn,
Memo, dd, Tarix/ Zaman, Pul, Sayac, Mntiqi, OLE obyekti, Hiperistinad.
Cdvlin strukturunun yaradlmas kimi, onu nzrdn keirmk v dyi-
dirmk n d konstruktor rejimindn istifad edilir. Cdvli verilnlrl
doldurmaq n is cdvl rejimin kemk lazmdr.
1. Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi ndir?

2. MS Access mhitinin ba pncrsinin sas elementlrini sadalayn.
3. MS Access mhitind verilnlr bazas cdvlinin yaradlmas mrhllri hansdr?
4. MS Access sistemind verilnlr hans tiplr aid ola bilr?

22
2.3. PRAKTKUM.
VERLNLR BAZASI STRUKTURUNUN YARADILMASI
Yeni verilnlr bazasn nec yaratmal
Sahnin lsn nec dyidirmli
Balca aar ndir v bu, ny lazmdr
S Z L K Hr biriniz corafi atlasdan istifad

Sah etmisiniz. Orada sas corafi obyekt-
Aar sah lr qitlr, lklr, hrlr, okeanlar,
Balca aar dnizlr, aylar v s. haqqnda infor-
masiya xritlr vasitsil tqdim
olunur. Bzn is xritlrl yana, hr bir lknin bayra, sahsi, halisi, pul
vahidi v s. haqqnda lav informasiyalar da yerldirilir.
Atlasda informasiyann axtar ox vaxt aparr. Axtardnz hrin hans
lkd, hans qitd yerldiyini bilmirsinizs, hmin hri xritd tapmaq
mkl evril bilr. hrin yeri haqqnda n qdr ox informasiyanz olarsa,
onu daha tez tapa bilrsiniz. n srtli axtar yolu is obyektin corafi enliyi v
uzunluuna gr axtarlmasdr.
Corafi obyektlr haqqnda informasiyan tqdim etmyin daha smrli su-
lu is verilnlr bazasndan istifad etmkdir. Bel bir verilnlr bazasn yarat-
maa alaq.
Map [Xrit] adlandracamz bu verilnlr bazas cdvldn ibart ola-

caq: Qitlr, lklr, Yaay mntqlri. Bu cdvllrin hr birinin struktu-
runu tsvir edk.

Qitlr cdvlinin strukturu

Aar sah Sahnin ad Verilnlrin tipi
# QitninKodu Sayac
QitninAd Mtn
QitninSahsi dd
lklr cdvlinin strukturu

# lkninKodu Sayac
lkninAd Mtn
DvltQuruluu Mtn
PulVahidi Mtn
lkninSahsi dd
nternetnvan Hiperistinad
Yaay mntqlri cdvlinin strukturu

# MntqninKodu Sayac
MntqninAd Mtn
CorafiEnlik dd
CorafiUzunluq dd
MntqninTipi (hr, knd...) Mtn
halisi dd
Hr bir sahnin mnas adndan aydn olur. Hr cdvld Sayac
[AutoNumber] tipli sah verilmi v o, aar sah kimi qeyd olunmudur.
Balca aar [primary key] hr hans cdvld xsusi sahdir.
Praktiki olaraq hr bir cdvlin balca aar olmaldr, nki cd-
vldki yazlar avtomatik olaraq balca aara gr sralanr. Bunun
da saysind cdvld verilnlr hmi nizamlanm olur.
Qitlr v lklr cdvllrind qitnin adn v lknin adn da aar sah
kimi elan etmk olard. Lakin proqram mhitind dd tipli sahlrl ilmk daha
asandr. Yaay mntqlri cdvlind is aar olaraq iki sahni
CorafiEnlik v CorafiUzunluq sahlrini birg gtrmk olard. Lakin aar kimi
Sayac tipli sahdn istifad etmk daha mqsduyundur, nki sad aarla
ilmk, iki dddn ibart mrkkb aarla ilmkdn daha rahatdr.

24
Proqram mhitind verilnlr bazas yaradarkn qsaldlm adlardan istifad

etmk (msln, MntqninTipi vzin TipMnt) olar.
Cdvllri doldurmaq n verilnlri corafi atlaslardan, yaxud nternetdn
gtr bilrsiniz.
ALIMA 1. Yeni verilnlr bazas faylnn yaradlmas
1. Access 2003 proqramn baladn.

2. FileNew menyu komandasn sein.
3. Pncrnin sa hisssindki New File taprqlar panelind Blank data-
base... bndini sein.
4. Alan dialoq boksunda yeni yaradlan verilnlr bazasnn saxlanaca
qovluu sein v verilnlr bazasnn adn (Map.mdb) daxil edin. Baqa
MS Office proqramlarndan frqli olaraq Access yeni yaradlan snd
balancda ad verib saxlama tklif edir.
5. Create dymsini qqldadn. Verilnlr bazasnn ba pncrsi alacaq
(kil 2.2).
kil 2.2. Verilnlr bazasnn ba pncrsi

6. Pncrnin sol hisssindki dymlrl tan olun. Onlar verilnlr bazasnn

obyektlrin uyundur: Tables [Cdvllr], Queries [Sorular], Forms
[Formalar], Reports [Hesabatlar]. Dymlri nvbyl qqldadn v ba
pncrnin sa hisssindki, elc d altlr zolann grnndki d-
yiikliklri izlyin.
7. Pncrni qapadn.
ALIMA 2. Qitlr cdvlinin yaradlmas

1. Map verilnlr bazas fayln tapn v onu qoa qqldadn. Verilnlr ba-
zasnn ba pncrsi alacaq (bax kil 2.2).
2. Map : Database pncrsinin sol panelind Table dymsini qqldadn.
3. Sa paneld Create table in Design view bndini sedirin v altlr zo-
landak Open dymsini qqldadn. Yeni Table1 pncrsi alacaq
(kil 2.3).
kil 2.3. Cdvlin strukturunun blank
4. Blankn yuxar hisssind Field Name stununda sahnin adn (QitninKodu)

daxil edin. Qonu Data Type stununda AutoNumber veriln tipini sein.
5. kinci sahnin adn (QitninAd) daxil edin v onun tipini Text sein.

26
6. Aar sahlri tyin edin:

QitninKodu sahsini qqldadn.
EditPrimary Key menyu komandasn yerin yetirin, yaxud altlr zo-
landak uyun dymni qqldadn.
Soldak boz stunda aar simvolunun yarandna min olun.
7. Altlr zolandak dymdn istifad edrk aar lv edib, yenidn yaradn.
8. QitninSahsi sahsini daxil edin v onun tipini Number verin.
ALIMA 3. Cdvlin xasslrinin dyidirilmsi
1. QitninAd sahsini qqldadn. Bu sah aktiv olur. Sahnin adnn solunda qa-
ra bucaql yaranr.
2. Blankn sol aa hisssindki General vrqsind Field Size strini tapn.
Orada susqunluqla mtn strinin maksimal uzunluu 50 simvol tyin edilmidir.
3. Hmin qiymti 15- dyiin. Bu qiymt n uzun ad olan qit n (imali
Amerika) kifaytdir.
4. QitninSahsi sahsini qqldadn.
5. General vrqsinin Field Size strind bu sah n susqunluqla myyn
olunmu dd tipi Long Integer gstrilmidir. Soraq kitabalarnda sah,
adtn, yuvarlaqladrlaraq, tam ddl (kvadrat kilometr, yaxud min kvadrat
kilometrl) gstrilir. slind is sah hqiqi dd olduundan, siyahdan
Decimal tipini sein.
6. ViewDatasheet View menyu komandasn semkl cdvl rejimin kein.
Ekrana cdvlin saxlanmas haqqnda xbrdarlq xacaq. Bu zaman cdvlin
adn Qitlr gstrin.
7. Cdvl rejimind siz cdvlin stunlarnn balqlarn v yeni yaz daxil etmk
n nzrd tutulmu bo stir grcksiniz. Bo strin birinci sahsind
(AutoNumber) yazlb. Bu sahnin qiymti tam dd olaraq artma sras il
avtomatik daxil olunur.
8. Qitnin adn v sahsini daxil edin. Stri doldurmaa baladqda ondan aa-
da yeni bo stir yaranr.
9. Yenidn konstruktor rejimin qaydn (ViewDesign View).

10. Altlr zolanda konstruktor rejimindn cdvl rejimin kemk n nzrd

tutulmu dymni tapn v bir rejimdn baqasna kein.
11. Cdvli qapadn.
ALIMA 4. lklr cdvlinin yaradlmas
1. Yeni cdvl yaradn.

2. lklr cdvlinin strukturuna sasn (bax sh. 23) sahlrin adlarn daxil
edin v onlarn tiplrini gstrin.
3. Aar sahni myyn edin.
4. Sahlrin xasslrini aadak cdvl uyun dyiin.
Sahnin ad General vrqsi
lkninAd Sahnin ls 20
DvltQuruluu Sahnin ls 20
PulVahidi Sahnin ls 10
lkninSahsi Sahnin ls Decimal
5. Cdvl lklr adn verin v onu qapadn.
1. Aar sahlr ny lazmdr?

2. Sahlrin xasslri nec verilir?
3. Mktb verilnlr bazasn v onun trkibind agirdlr cdvlini yaradn.
agirdlr cdvlinin strukturu
Aar sah Sahnin ad Verilnlrin tipi Sahnin ls
# agirdinKodu Sayac
Soyad Mtn 20
Ad Mtn 20
Atas Mtn 20
Tvlld Tarix
Sinfi dd Integer

28
2.4. PRAKTKUM.
CDVLLRARASI LAQLR.
VERLNLRN DAXL EDLMS V UZAQLADIRILMASI
Cdvlin strukturunu nec dyidirmli
Relyasiyal verilnlr bazas ndir
Cdvllraras laqlri nec qurmal
Cdvl verilnlri nec daxil etmli v nec uzaqladrmal
ALIMA 1. Yaay mntqlri cdvlinin yaradlmas
Cdvlin yaradlmas texnologiyas vvlki cdvllrdki kimidir.

S Z L K 1. Map verilnlr bazas fayln tapn
Relyasiya v onu qoa qqldadn. Verilnlr
Cdvllraras laq bazasnn ba pncrsi alacaq
Aparc cdvl Asl cdvl (bax kil 2.2).
Birin bir 2. Yeni cdvl yaradn.
Birin oxa 3. Yaay mntqlri cdvlinin struk-
oxun bir turuna sasn (bax sh.23) sahlrin
oxun oxa adlarn daxil edin v onlarn tiplri-
ni gstrin.
4. Aar sahni myyn edin.
5. Sahlrin xasslrini aadak cd-
vl uyun gstrin.
Sahnin ad General vrqsi
MntqninAd Sahnin ls 20
CorafiEnlik Sahnin ls Decimal
CorafiUzunluq Sahnin ls Decimal
MntqninTipi Sahnin ls 10
halisi Sahnin ls Decimal
6. Cdvl Yaay mntqlri adn verin v onu qapadn.
ALIMA 2. Cdvlin strukturunun dyidirilmsi
1. lklr cdvlini konstruktor rejimind an. Bunun n verilnlr baza-

snn ba pncrsind lklr cdvlini sein, sonra is altlr zolanda
Design dymsini qqldadn (kil 2.4).

2. nternetnvan sahsini qqldadn. Bu sah aktiv olacaq.

3. Altlr zolandak Design Rows dymsini qqldadn. Bo stir
yaranacaq.
4. Field Name stununda yeni sahnin adn (QitninKodu) daxil edin v onun
tipini Number gstrin.
5. Cdvli qapadn v saxlayn.
Verilnlri cdvl daxil etdikdn sonra da cdvlin strukturunu dyimk olar.
kil 2.4. Verilnlr bazasnn ba pncrsi
Eyni qayda il Yaay mntqlri cdvlin yeni sah (lkninKodu) lav

edin v onun da tipini Number gstrin.
Adtn, verilnlr bazasnda iki v daha ox cdvl olur v bu cdvllr
arasnda myyn laq yaradlr. Msln, baxdmz misalda Qitlr il
lklr, elc d lklr il Yaay mntqlri cdvllri arasnda bel bir
laq mvcuddur. Bel ki, hr bir lk myyn qitd, hr bir yaay mntqsi
is myyn lkd yerlir.
Cdvllr arasnda myyn laqlrin olduu verilnlr bazasna relyasiya-
l (laqli) verilnlr bazas deyilir.

30
Relyasiya termini ingilis dilindki relation (mnasibt, laq) szndn

yaranb. ki cdvl bir-biri il laqlndirildikd aadak drd mmkn laq-
dn biri ml glir.
Birin bir [One-To-One]. Bel laq zaman birinci cdvlin bir
yazs o biri cdvlin yalnz bir yazs il laqlnir. Bu, n sad
laqdir v ondan az-az hallarda istifad olunur.
Birin oxa [One-To-Many]. Birinci cdvlin bir yazs ikinci cd-
vlin oxlu yazs il laqlnir. Msln, bir qitd oxlu sayda
dvlt yerl bilr.
oxun bir [Many-To-One]. Birinci cdvlin oxlu yazs ikinci
cdvlin bir yazs il laqlnir.
oxun oxa [Many-To-Many]. Bu halda birinci cdvlin oxlu yazs
ikinci cdvlin oxlu yazs il laqlnir. Bel laq nv ox dolaq
olduundan, verilnlr bazasnda onu yaratmaa icaz verilmir.
ALIMA 3. Cdvllr arasnda laqlrin yaradlmas
1. ToolsRelationships menyu komandasn semkl Relationships pn-

crsini an. Eyni zamanda Show Table dialoq boksu da alacaq.
2. Ardcl olaraq hr bir cdvli sedirin v Add dymsini qqldadn.
3. Dialoq boksunu qapadn. Relationships pncrsind kiik dzbucaql
pncr yaranacaq. Hr pncrnin balnda uyun cdvlin adn gr-
cksiniz. Aar sahlr qaln riftl sedirilmidir.
4. Hr bir pncrnin llrini el dyiin ki, cdvlin ad v btn sahlri
tam grnsn.
5. Cdvllri nmuny uyun yerldirin (kil 2.5).
6. Cdvllr arasnda laq yaratmaq n gstricini Qitlr cdvlinin Qi-
tninKodu aar sahsinin zrin aparn, siann dymsini basn v onu
lklr cdvlinin QitninKodu sahsin doru hrkt etdirin. Sahnin
zrin atdqda siann dymsini buraxn. Hr eyi dzgn etdinizs,
Edit Relationships pncrsi alacaq (kil 2.6). Bu pncrd laqli
cdvllrin v laqlndiriln sahlrin adlar verilib. Solda aparc cdvl,
sada is asl cdvl gstrilir. Pncrnin aa hisssind cdvllraras
laqnin (mnasibtin) tipi verilib (One-To-Many Birin oxa).

kil 2.5. Relationships pncrsi
kil 2.6. Edit Relationships pncrsi
7. Cascade Update Related Fields v Cascade Delete Related Records

yoxlama bokslarn qeyd edin.
8. Eyni qayda il lklr v Yaay mntqlri cdvllri arasnda laq
qurun.
Aparc v asl cdvllrin laqli sahlrinin adlarnn eyni olmas vacib deyil. Lakin sa-
hlri laqlndirrkn amamaq n bel sahlr eyni adlar vermk daha yaxdr.

32
ALIMA 4. laqlrin lv edilmsi v brpas
1. Relationships pncrsini an.

2. Siann gstricisini laq xttinin zrin aparn v sa dymsini qql-
dadn.
3. Alan kontekst menyusunda Delete komandasn sein. xan bildiri
tsdiq cavabndan sonra iki cdvl arasndak sedirilmi laq qrlacaq.
4. vvlki almada tsvir olunmu suldan istifad edrk laqni yenidn
yaradn.
ALIMA 5. Verilnlrin cdvllr daxil edilmsi
1. Qitlr cdvlini an.

2. Qitlr haqqnda mlumatlar daxil edin.
3. Hr yaznn solundak + iarsin diqqt yetirin. Bu iar onu gstrir ki,
cdvlin laqd olduu cdvl(lr) vardr.
4. + iarsini qqldadn. laqli lklr cdvlinin sahlri alacaq. Bu
cdvl hl doldurulmayb, ona gr d siz yalnz bo yaz strini grcksi-
niz.

5. Bu qity aid lklr haqqnda mlumatlar daxil edin. lklr daxil edil-
dikc, hr bir yaznn nnd + iarsi yaranacaq ki, bu da lklr cd-
vli il laqli cdvl(lr)in olmasn bildirir.
6. lknin adnn yanndak + iarsini qqldadn. laqli Yaay mn-
tqlri cdvlinin sahlri alacaq.
7. Qitlr cdvlini qapadn.
8. lklr cdvlini an. lklr haqqnda daxil etdiyiniz btn verilnlri
orada grcksiniz. Bundan baqa, bu cdvlin QitninKodu sahsind hr
bir lk n avtomatik olaraq uyun qitnin kodu yazlm olacaq. Buna
sbb cdvllr arasnda qurulmu laqdir.
9. Yaay mntqlri cdvlini an. Orada daxil etdiyiniz hrlr haqqn-
da btn verilnlri grcksiniz. Bundan baqa, bu cdvlin lkninKodu
sahsind hr bir yaay mntqsi n avtomatik olaraq uyun lknin
kodu yazlm olacaq.
kil 2.7. Verilnlrin laqli cdvllr daxil edilmsi
Verilnlri hr bir cdvl ayr-ayrlqda da daxil etmk olar. Bu zaman aadak qaydaya
ml etmk lazmdr. vvlc, verilnlr aparc cdvl, sonra is asl cdvl daxil
edilmlidir. Lakin verilnlri ayrca cdvl daxil etdikd laqli sahy (lkninKodu,
yaxud QitninKodu) l il yazmaq lazm glck. Bu is o qdr d lverili deyil, nki
shv etmk ehtimal var.

34
ALIMA 6. Yazlarn cdvldn uzaqladrlmas
Hr hans yazn cdvldn uzaqladrmaq n nc hmin yaz sedirilm-

lidir. Yazn sedirmk n hr bir strin sol kncndki yaz seicisini q-
qldadn. Birdfy bir ne yazn sedirmkdn tr <Shift> klaviindn isti-
fad edin, yni sedirmk istdiyiniz nvbti yaznn yaz seicisini qqldat-
mazdan nc <Shift> klaviini basb saxlayn.
Yaz(lar) sedirildikdn sonra verilnlri silmk (uzaqladrmaq) n
<Delete> klaviini basn. Access seilmi yazlarn uzaqladrlaca haqqnda
xbrdarlq edck.
Yadda saxlayn ki, uzaqladrdnz yazlar Undo komandas vasitsil geri
qaytara bilmzsiniz!
1. Cdvllraras laqlr nec qurulur?

2. Aparc v asl cdvllr olarsa, verilnlri nec daxil etmk olar?
3. Yazn cdvldn uzaqladrmaq n hans addmlar atlmaldr?
4. Sinif jurnalna uyun olaraq sinfinizdki ilk 5 agird haqqnda mlumat agird-
lr cdvlin daxil edin.
2.5. VERLNLRN KS ETDRILMS.

FORMALAR
Verilnlr bazasnn tqdimolunma rejimlri hanslardr
Forma ndir
Ny gr verilnlrin daxil edilmsi zaman formalardan istifad olunur
S Z L KVerilnlr bazasnn cdvllri yaradl-

Forma dqdan v onlar arasnda laqlr qu-
Cdvl rejimi rulduqdan sonra, verilnlri idar et-
Forma rejimi mk n mxtlif obyektlr ilnib
hazrlanr:
verilnlr baxmaq, onlar daxil etmk v dyidirmk n ekran formalar;
qoyulmu msly uyun olaraq verilnlri eidlmk, axtarmaq v
semk n sorular;
verilnlri apa vermk n hesabatlar.
Verilnlr bazas iki rejimd tqdim oluna bilr: cdvl v forma klind.

Cdvl rejimi. Bu rejiml artq tansnz. Elektron cdvli xatrladan bu

rejimd verilnlr bazasnda olan informasiya ekrana stirlr v stunlar klind
xarlr. Bu halda btn yazlar eyni anda gznzn qabanda olur ki, bu da
onlarn redaktsini asanladrr.
kil 2.8. Verilnlr bazas cdvl rejimind
Forma rejimi. gr yaratdnz verilnlr bazasndan yalnz znz istifad

edcksinizs, ox gman ki, birbaa cdvllrl ilmk sizin n daha rahat-
dr. Yox, gr sizin yaratdnz verilnlr bazas il onun haqqnda az biliyi olan
baqa xslr ilycklrs, onlar n birbaa cdvllr zrind mliyyat
aparmaq tin ola bilr. Bu problemi hll etmk n verilnlr bazasnn
idarolunmas sistemlrind formalar nzrd tutulmudur.
Baza cdvllrin yazlar daxil etmk, redakt etmk v baxmaq n for-
malardan istifad olunur. Adtn, verilnlrin daxil edilmsi il xsusi ayrlm
iilr mul olduqda formalar ttbiq edilir.
Forma elektron blankdr. Bu blankn sahlri verilnlr bazasndak yazla-
rn elementlrin uyun olur. Bu sahlr yazlm verilnlr avtomatik olaraq
baza cdvllrin daxil edilir.
kil 2.9. Verilnlr bazas forma rejimind

36
Forma rejimind siz gznz nnd hr df yalnz bir yazn grrsnz.

Bununla bel, forma pncrsinin aa hisssind bir yazdan baqasna kemk
n dymlr zola yerlir.
Formalardan istifad bir ne sbbdn lverilidir:
1. Verilnlrin daxil edilmsi il mul olan ii heytinin baza
cdvllrin birbaa mraciti arzuediln deyil.
2. Eyni bir cdvl verilnlrin bir ne formadan daxil edilmsi
iilr arasnda slahiyytlrin bldrlmsin v bununla da
verilnlrin qorunmasna imkan verir.
3. Byk hcmli informasiyann daxil edilmsi hddindn artq yo-
rucu idir. Yorulmu insan is daha tez shv edir. Formalardan
istifad olunmas verilnlrin daxil edilmsini asanladrr, shv
ehtimaln azaldr v daxiledilm prosesind verilnlrin
yoxlanlmasn tmin edir.
4. Bazaya daxil edilck verilnlr ox zaman kaz blanklarda
yerlir. gr elektron formann xarici grn kaz blankn-
dak orijinal formaya bnzyrs, daxiletm zaman xtalarn
say bir ne df azalr.
Verilnlr bazasn baqalarnn dyidirmsindn qorumaq n xsusi vasi-
tlr nzrd tutulmudur. Msln, el parol tyin etmk olar ki, bu, istifadiy
yalnz verilnlr baxmaa icaz versin. Baqa parol verilnlr baxmaqla
yana, hm d onlar dyidirmk v yeni verilnlr daxil etmk slahiyyti ver
bilr. Yksk sviyyli parol is, htta, verilnlrin strukturunu dyidirmk
imkan da ver bilr.
1. Verilnlrin idar olunmas n verilnlr bazasnda hans obyektlrdn isti-

fad olunur?
2. Formalardan istifad hans sbblrdn lverilidir?
3. Verilnlr bazasn arzuolunmaz dyiikliklrdn qorumaq n hans vasit-
lrdn istifad olunur?

2.6. PRAKTKUM.
FORMALARIN YARADILMASI V VERLNLRN
FORMAYA DAXL EDLMS
Sad formalar nec yaratmal
Forman nec redakt etmli
Verilnlr cdvl forma vasitsil nec daxil edilir
Access proqramnda baqa obyektlr kimi formalar da sehrbazn kmyil,

yaxud l il (konstruktor rejimind) S Z L K
yaratmaq olar. Forman ilkin olaraq Forma
sehrbaz vasitsil yaratmaq, sonra is, Formann nvlri
lazm glrs, konstruktor rejimind redakt etmk mslht grlr.
ALIMA 1. Qitlr cdvli n formann yaradlmas
1. Map verilnlr bazas fayln qoa qqldadn. Verilnlr bazasnn ba

2. Obyektlr panelind Forms obyektini sein (kil 2.10).
kil 2.10. Forms pncrsi
3. Formann sehrbaz vasitsil yaradlmas (Create form by using wizard)

rejimini baladn. Form Wizardn birinci shifsi alacaq (kil 2.11).

38
kil 2.11. Form Wizard pncrsi
4. Sehrbazn tklif etdiyi aadak addmlar atmaqla forman yaradn.
Addm 1. Forma n sahlrin cdvldn seilmsi:

1) Tables/Queries siyahsndan Qitlr cdvlini sein;
2) >> dymsini qqldatmaqla Available Fields siyahsndan
btn sahlri Selected Fields siyahsna keirin;
Hr hans sahnin formada ks olunmasn istmirsinizs, < dy-
msindn istifad etmkl hmin sahni Selected Fields
siyahsndan uzaqladrn.
3) Next dymsini qqldadn.
Form Wizardn ikinci shifsi alacaq (kil 2.12). Burada siz
yeni formada sahlrin nec yerlmsini secksiniz. Shif-
nin sa trfindki variantlar sedikc sol hissdki qabaqca-
dan bax sahsind formann nec grncyi ks olunacaq.

Addm 2. Formann nvnn seilmsi:

1) n rahat forma nv olan Columnar (stunkilli) nv-
n sein;
kil 2.12. Formann nvnn seilmsi
Sehrbazn nc shifsi alacaq (kil 2.13). Bu shifd

trtibat slubu seilir. Seilmi varianta uyun olaraq shifnin
sol hisssind hmin slubda formann nec grncyin baxa
bilrsiniz.
Addm 3. Trtibat slubunun seilmsi:

1) Adlarn (variantlarn) zrind gzimkl tqdim olunan s-
lublara baxn;

40
2) Xounuza gln slubu sein;

kil 2.13. Trtibat slubunun seilmsi
Addm 4. Formaya ad verilmsi:

1) Qitlr adn daxil edin;
2) Open the form to view or enter information variantn sein.
3) Finish dymsini qqldatmaqla sehrbazla ii baa atdrn.
Yeni Qitlr formas alacaq (bax kil 2.9) v orada Qitlr cdvlinin
birinci yazs ks olunacaq.
5. Aadak keid dymlrindn istifad etmkl, mvcud yazlara baxn:
Nvbti yazya keid;
Sonuncu yazya keid;
vvlki yazya keid;
Birinci yazya keid;
Yeni yazya keid.

6. Formada hans sahlrin dyiilmyn, hans sahlrin is verilnlrin da-

xil edilmsi n nzrd tutulduunu myyn edin.
7. Qitlr haqqnda mlumatlar formadan daxil edin.
ALIMA 2. Formann redakt olunmas
1. Qitlr formasn an.

2. Konstruktor rejimin kein (ViewDesign View menyu komandas). For-
mann blank pncrsi alacaq. Eyni zamanda Access-in ba pncrsind
formatlama altlri zola yaranacaq.
3. Formann llrini dyidirin. Bunun n siann gstricisini formann

sa srhdinin zrin aparn v onu aa dartn. Formann ls by-
yck.
4. Formann Form Header, Detail v Form Footer blmlrinin balqla-
rn tapn. Obyektlrin hams Detail blmnd yerlmidir. Baqa
blmlrin llri is sfra brabrdir.
5. Blmlrin llrini dyidirin. Bununn siann gstricisini blmn
srhdinin zrin aparn v onu aa dartn. Blmn ls byyck.
6. Formann obyektlrini yarlqlar v mtn bokslarn tapn. Cdvlin hr
sahsi n blankda iki obyekt grcksiniz. Bunlar yarlq (Label) v
mtn boksudur (Text Box). Mtn boksu obyekti konstruktor
pncrsind a dzbucaql kimi gstrilir. Formaya bax zaman mtn
boksunda cdvlin verilnlri ks olunur. Yarlq obyekti is ffaf dzbu-
caql klind olur. Bir yazdan baqasna kerkn yarln mtni d-
yimir, o, formann dyiilmyn hisssidir. Ancaq konstruktor rejimind
yarlqda olan mtni dyimk olar, mtn boksunda olan mtni is dyimk
olmaz, nki orada sahnin ad gstrilib. Formada baqa obyektlr
siyahlar, dymlr, yoxlama bokslar v s. yerl bilr.
7. Yarlq obyektini qqldadn. Bu zaman uyun mtn boksu da qeyd
olunacaq. Elc d, mtn boksunu qqldatdqda uyun yarlq qeyd
edilmi olacaq.

42
8. QitninKodu yarlnda szlri bir-birindn aralayn v onun riftini qaln edin.

9. Oxar mliyyat o biri yarlqlar zrind d aparn.
ALIMA 3. lklr cdvli n forma
Bu taprn yerin yetirilm texnologiyas alma 1-dki kimidir.
ALIMA 4. Yaay mntqlri cdvli n forma
Bu taprn yerin yetirilm texnologiyas alma 1-dki kimidir.
ALIMA 5. Verilnlrin lklr formasna daxil edilmsi

Verilnlrin formaya daxil edilmsi onlarn Datasheet view rejimind (cd-
vl rejimind) cdvl daxil edilmsin ox bnzyir. Siz daxiletm nqtsini
myyn etmk n eyni il <Tab > v ox klavilrindn istifad ed bilrsiniz.
Bundan baqa, formann aasndak naviqasiya dymlri d eynidir. Yeni yaz
lav etmk n cdvlin sonundak bo yazya kemk, yaxud New Record
dymsini qqldatmaq lazmdr. Mvcud yazn redakt etmk n, hmin
yazn ekrana xarmaq v dyiikliklri formann sahsind aparmaq lazmdr.
1. lklr formasn an.
2. Formann aa hisssindki New Record dymsini qqldadn.
Yeni yaznn daxil edilmsi blank alacaq.
3. Daxiletm nqtsini lkninAd sahsin keirmk n <Tab> klaviini
basn. Verilnlr daxil olmaa balananda Access proqram ID nmrsini
(lkninKodu) tyin edck.
4. Klaviaturada Azrbaycan yn. Formann yuxarsnda solda grnn q-
lm simgsi sizin verilnlri daxil etdiyinizi bildirir.
5. <Tab> klaviini basn v manat yazn.
6. <Tab> klaviini basn v aadak mlumatlar formaya daxil edin:
lkninSahsi 86600
QitninKodu 2
nternetnvan www.azerbaijan.az
7. <Enter> (yaxud <Tab>) klaviini basn. Yeni yazn daxil etmk n blank
alacaq.

8. Eyni qayda il Asiya qitsind yerln bir ne lk haqqnda mlumat

daxil edin.
9. Formann aa hisssind cari yaznn nmrsini gstrn Record Num-
ber boksunda 3 yazn v <Enter> klaviini basn. nc yazda olan ver-
ilnlr grnck.
10. gr hr hans sah doldurulmamsa, yaxud yanllq varsa, hmin sa-
hni doldurun (redakt edin).
11. File menyusunu an v Close komandasn sein. Forma qapanacaq.
12. Obyektlr panelind Tables obyektini sein v lklr cdvlini amaq
n onu qoa qqldadn.
13. Formadan yeni daxil etdiyiniz yazlarn cdvl lav olunduunu gr-
cksiniz.
14. in sonunda cdvli, sonra is Access proqramn qapadn.
agirdlr cdvlin uyun forma yaradn. Naviqasiya dymlrindn istifad et-

mkl mvcud yazlar arasnda gziin. Sinfinizdki digr agirdlr haqqnda m-
lumatlar daxil edin.
2.7. VERLNLRN SRTL AXTARII.

ARAMA, EDLM, SZM
Cdvllrd verilnlri nec axtarmal
eidlm ndir
Yazlarn qrupladrlmas n demkdir
Szgc ndir v onun hans nvlri var
Verilnlr bazasnn informasiyalarn saxlanlmas n nzrd tutulduunu

bilirsiniz. Soruula bilr: ax, adi kartoteka da bu mqsd xidmt edir, lav zh-
mt v xrc kib verilnlr bazas yaratmaa n lzum var? Buna haqq qa-
zandrmaq n verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi el stnlklr malik
olmaldr ki, adi kartotekada hmin S Z L K
imkanlar olmasn. Msln, lazm olan Arama
mlumat tapmaq n ox byk eidlm
miqdarda informasiyan ani olaraq Szm
gzdn keirsin. Szgc
Dorudan da, verilnlr bazasnn
sas stnly ox byk hcmd informasiyan saxlamaqda deyil, mhz, lazm

44
olan mlumatlar ani olaraq tapmaqda, onlar emal etmkddir. Bu mqsdl,

Access-d bir ne komanda nzrd tutulub: Arama [Find], eidlm [Sort],
Szm [Filter]. ndi onlarn hr biri il yaxndan tan olaq.
Find, Sort v Filter komandalarnn kmyil sad suallara cavab almaq olur. Mrkkb
suallara cavab almaq n, verilnlr basasnn idarolunmas sistemlrind baqa
vasitdn sorulardan istifad olunur.
Arama [find] alti verilnlr bazasnda istifadinin gstrdiyi nmuny

uyun gln mlumatlar tapmaa imkan verir. Msln, tutaq ki, nmrsini
bilmdiyiniz, yalnz rnginin sar olduunu bildiyiniz avtomobili tapmaq lazm-
dr. Bunun n EditFind menyu komandas vasitsil alan dialoq boksunda
(bax kil 2.14) axtar n nmun daxil edilir. Axtarn nticsind alnan
cdvld yalnz rngi sar olan avtomobillr qalacaq. Find komandas hm cd-
vl, hm d forma rejimind ilyir.
Adtn, verilnlr bazasnda yzlrl, minlrl yaz olur. ox zaman onlar
nizamlamaa, yni myyn ardcllqla dzmy ehtiyac yaranr. Verilnlr
bazasnda yazlarn nizamlanmasna eidlm deyilir.
eidlm [sort], verilnlrin hr hans lamtlr gr nizamlanmasdr. Bu,
verilnlr tez v smrli baxmaa imkan verir. ki nv eidlm mvcuddur:
artma srasyla eidlm v azalma srasyla eidlm. ddi sahlr n artma,
yaxud azalma qiymt gr, mtn sahlri n is lifbaya gr sralamadr.
Cdvld verilnlrin eidlnmsi hr hans sahy gr aparlr.
MS Access sistemind eidlmni yalnz bir sahy gr aparmaq olar.
gr sahd tkrarlanan qiymtlr varsa, eidlm zaman

yazlar eyni qiymtlr gr qruplara blnr. Msln,
Cins sahsin gr eidlm aparlarsa, onda btn yazlar
iki byk qrupa kiilr v qadnlar qrupuna ayrlacaq.
Bel nv eidlmy yazlarn qrupladrlmas deyilir.
MS Access sistemind eidlmni yalnz bir sahy
gr aparmaq olar. Hr bir yeni eidlm vvlkinin
nticsini lv edir. Lakin bzn yazlar eyni zamanda bir ne sahy gr
eidlmk lazm glir. Buna o zaman ehtiyac yaranr ki, bzi sahlrd eyni
qiymtlr olur. Msln, respublika zr agirdlr cdvlind hr hans mktb-
dn olan bir agirdi tapmaq n nc agirdlri mktblr zr qrupladrmaq
v sonra hr bir qrupu lifba zr sralamaq lazmdr. Bu halda genilnmi
szgc, yaxud soru altindn istifad edilmlidir.

Verilnlr bazasnn idar olunmas crbcr axtar v seim meyarlar il

sx baldr. stifadinin tlbatn dyn verilnlrin bazadan seilmsi szgc
vasitsil hyata keirilir.
Szgc [filter], yazlarn axtar v seilmsi n istifad olunan rtdir.
Szm (szgcdn keirm), konkret halda grksiz informasiyalar atmaqla
obyektlr mxtlif ynlrdn baxmaa imkan verir. Adndan da grndy
kimi, szgc tlblr cavab vern yazlar buraxr, qalan yazlar is tutub
saxlayr (gizldir). MS Access bir ne nv szgc tklif edir:
Formaya gr szgc [Filter By Form]
Seilmi gr szgc [Filter By Selection]
Seilmiin inkar szgci [Filter Excluding Selection]
Genilndirilmi szgc [Advanced Filter]
Seilmi gr szgc, verilnlr bazasnda sedirilmi fraqmentin olduu
yazlar ayrmaa imkan verir.
Seilmi gr szgc vasitsil verilnlri semk n
1. Verilnlrin seilmsinin aparld sahnin istniln yerind bir
ne simvolu, yaxud hmin sahni btvlkd sedirmk;
2. RecordsFilterFilter By Selection menyu komandasn se-
mk, yaxud altlr zolandak uyun dymni qqldatmaq;
3. Yenidn btn yazlar ks etdirmk n RecordsRemove
Filter/Sort komandasn yerin yetirmk, yaxud altlr zolan-
dak Remove Filter dymsini qqldatmaq lazmdr.
Seilmiin inkar szgci ks mliyyat aparr, yni bel yazlar nzr
almr. Genilndirilmi szgc daha mrkkb seim rtlri vermy, elc d
bir ne parametr zr eidlm aparmaa imkan verir. Btn nv szgclri,
istr verilnlr bazasna btvlkd, istrs d myyn rtl seilib ayrlm
yazlara ttbiq etmk olar.
eidlm, szgc v soru verilnlrin emalnn sas altlridir.
1. Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemlrind verilnlrin srtli axtar n

hans vasitlrdn istifad olunur?
2. Cdvldki yazlar bir ne sahy gr eidlmk n n etmk lazmdr?
3. Szgc ndir v ondan n n istifad olunur?
4. Access proqramnda hans nv scgclr var?

46
2.8. PRAKTIKUM.
VERLNLRN AXTARII, EDLNMS
V SZLMS
Verilmi qiymtin olduu yazn nec tapmal
Verilnlri nec eidlmli
eidlnmi verilnlri vvlki vziyytin nec qaytarmal
Verilnlri szgc vasitsil nec semli
ALIMA 1. Verilmi qiymt gr yaznn taplmas
1. lklr cdvlini an.

2. Kursoru axtar aparacanz sahy (PulVahidi) yerldirin. Access axtar-
avtomatik olaraq cari sah, yni kursorun olduu sah zr aparr.
3. EditFind menyu komandasn sein, yaxud altlr zolandak uyun
dymni qqldadn. Find and Replace dialoq boksu alacaq (kil 2.14).
kil 2.14. Find and Replace dialoq boksu
4. Tapmaq istdiyiniz informasiyan (msln, marka) Find With sahsin

yazn.
5. Find Next dymsini qqldadn. nformasiyann axtarna balanlacaq.
Axtar rtini dyn yaz taplarsa, kursor hmin yazya keck v
taplm mtn sedirilmi olacaq. Uyun yaz taplmazsa, bu haqda bildiri
ekrana xacaq.

6. gr taplan yaz sizin axtardnz deyils, Find Next dymsini yenidn

qqldadn v sizi maraqlandran yaz taplanadk bu prosesi davam
etdirin.
Verilnlrin eidlnmsi texnologiyas aadak kimidir:
1. eidlmk lazm olan sahni istniln stird qqldatmaq.
2. RecordsSort menyu komandasn semk, yaxud altlr zola-
ndak uyun dymni qqldatmaq.
Artma srasyla eidlm zaman verilnlr aadak qaydada dzlr:

ddlr n kiik mnfi dddn n byk msbt dd doru;
mtn lifba sras il (ddlr, iarlr, hrflr);
tarix v zaman xronoloji ardcllqla.
ALIMA 2. Cdvld verilnlrin eidlnmsi
1. Obyektlr panelind Tables obyektini sein v lklr cdvlini amaq

n onu qoa qqldadn.
2. stniln stird lkninAd sahsini qqldadn. Altlr zolandak
Sort Ascending dymsini qqldadn. Cdvld olan yazlar lklrin
adna gr lifba sras il dzlck.
3. Records menyusunu an v Remove Filter/Sort komandasn sein.
Yazlar vvl yerldiklri ardcllqla dzlck.
4. Grk olarsa, saa hrkt edin v istniln stird lkninSahsi sahsini
qqldadn. Altlr zolandak Sort Descending dymsini qqldadn.
Cdvld olan yazlar lklrin sahlrin gr azalma sras il dzlck.
5. stniln stird PulVahidi sahsini qqldadn. Altlr zolandak Sort
Ascending dymsini qqldadn. ndi cdvldki yazlar lklrin pul
vahidlrin gr lifba sras il dzlck.
6. Cdvli qapadn.
eidlm nticsind cdvldki informasiyalar mntiqi olaraq yenidn
tkil olunsa da, i yen d btn cdvll aparlr. Lakin biz yalnz
myyn rti dyn yazlarla ilmk lazmdrsa, bunun n Filter
komandasndan istifad etmk olar.

48
ALIMA 3. Genilndirilmi szgc gr verilnlrin szlmsi
1. Map.mdb verilnlr bazasn an.

2. lklr cdvlini cdvl rejimind an (kil 2.15).
kil 2.15. lklr cdvli cdvl rejimind

3. Szgc yaratmaq n:
RecordsFilterAdvanced Filter/Sort menyu komandasn sein.
lklrFilter1 pncrsi alacaq.
Field strindki siyahdan szgcdn keirilsi sahnin adn (lkninSahsi) sein.
Criteria strind >100000 yazn.
FilterApply Filter/Sort menyu komandasn sein. Szlmnin ntic-
si ekrana xacaq (kil 2.16).
kil 2.16. Szgcin iinin nticsi

4. Verilnlr bazasn qapadn.
gr axtardnz simvollar strinin nec yazldn bilmirsinizs, yaxud
min deyilsinizs, axtar meyarnda mlum olmayan simvollarn yerini
bildirn vzedici iarlrdn istifad etmk olar. Tez-tez istifad olunan
vzedici iarlr aadak cdvld gstrilib:
Simvol Tsviri Nmun
stniln sayda simvola lkninAd = Al* rti hm Almaniya, hm d
*
uyundur. Albaniya qiymtini qaytarr.
? stniln bir hrf (lifba sim- PulVahidi = ?vro rti Avro qiymtini qaytarr.
voluna) uyundur.
# stniln bir rqm uyundur. ID = 1## rti 100-dn 199-dk btn ID-lri qaytarr.
1. lklr cdvlind dvlt quruluu respublika olan lklri tapn.

2. lklr cdvlind yazlar lklrin sahlrin gr azalma sras il eidlyin.
3. Szm altindn istifad etmkl 1-ci tapr yerin yetirin.

2.9. SORULAR. HESABATLAR

Soru ndir v onun nticsi n olur
Sorular nec formaladrlr
Mrkkb sorular nec yaradlr
Hesablar nec yaradlr
Verilnlr bazasnda verilnlr cdvllrd saxlanlr. Ancaq istifadilrin

bilavasit bu cdvllrl ilmsi thlksizlik v etibarllq baxmndan ms-
lht grlmr. Verilnlr mracit,
adtn, birbaa deyil, aralq obyektlr
sorular, formalar v hesabatlar va-
sitsil hyata keirilir. Baza cdvl-
lrinin strukturu kimi, bu obyektlr d
verilnlr bazasnn layihlndirilmsi
mrhlsind yaradlr.
Sorular. Qeyd olunduu kimi, veri-
lnlr mracit etmk n, adtn,
sorulardan [query] istifad olunur.
Sorularla ilmk rahatdr, srtlidir S Z L K
v onlar thlksizlik baxmndan eti- Soru
barldr. Soru dili
Bir cdvl n bir ne soru for- Sad soru
maladrmaq olar. Hr bir soru cd- Mrkkb soru
vld saxlanlan informasiyann bir Hesabat
hisssini yalnz ona lazm olan
hisssini seib gtr bilr. Soru nticsind ilkin verilnlr bazasnn sasnda
yekunladrc cdvl yaradlr. Bu cdvld yalnz soruya uyun verilnlr top-
lanr.
Sorular xsusi qaydalara uyun yazlr. Bu qaydalarn toplusuna soru dili
[query language] deyilir. Ayr-ayr sistemlrin soru dili frqli ola bilr, ancaq
onlarn sasnda, adtn, eyni mumi prinsiplr dayanr. Avtomobillrl bal
misala yenidn baxaq.
1. gr biz btn gy rngli avtomobillri tapmaq lazmdrsa, onda kom-
pter bel bir soru verilmlidir:
rng = gy
Mmmdova mxsus avtoman axtarmaq n soru bel olacaq:
sahibi = Mmmdov

50
2. Tutaq ki, biz 2000-ci ild buraxlm avtomobillrin siyahs lazmdr. Bu

halda soru
buraxl ili = 2000
klind verilck. gr bizi 2000-ci ildk buraxlm avtomobillr
maraqlandrrsa, sorunu bel vermk olar:
buraxl ili < 2000
kiqat brabrsizlikdn d istifad etmk olar.
1990 <= buraxl ili <= 1999
sorusu 1990-c ildn 2000-ci ildk buraxlm avtomobillri tapb xaracaq.
3. Soruda ayr-ayr sahlrin qiymtlrini d mqayis etmk olar. gr biz
buraxld ild qeydiyyatdan kemi avtomobillr lazmdrsa, sorunu
bel vermk olar:
buraxl ili = qeydiyyat ili
Bzn slind olmayan hallarn da, msln, buraxlmamdan nc qey-
diy-yatdan kemi avtomobillrin taplmas sorusunu vermk olar:
qeydiyyat ili < buraxl ili
Aydndr ki, bel hal olmamaldr, ancaq bu cr sorunun yerin yetirilmsi
bazaya yanl daxil edilmi yazlar akar etmy imkan verck.
4. Soruda hesab mllrindn d istifad etmk olar. Msln, aadak soru

buraxl ilindn 3 v daha artq il vaxt kendn sonra qeydiyyata dn avto-
mobillri tapmaa imkan verir:
qeydiyyat ili buraxl ili > 3
5. ndiydk baxdmz sorularda axtar aparlan sahlrin qiymtlri qa-
baqcadan mlum idi. Ancaq ox zaman axtarlan qiymtlr dqiq mlum
olmur. Bu halda sorunu rnklr (ablonlar) vasitsil vermk lverili
olur. ablonlarda sahnin qiymti dqiq deyil, ulduz (*) v sual iarsinin
(?) kmyi il gstrilir. Bir sual iarsi sahnin qiymtinin uyun yerind
istniln bir simvolun ola bilcyini gstrir. Ulduz iarsi d sahnin
qiymtinin uyun yerind ixtiyari simvolun ola bilcyini gstrir, ancaq
bu halda bir * iarsinin yerind istniln sayda simvol ola bilr.

Tutaq ki, sahiblrinin soyad C hrfi il balayan avtomobillri tapmaq t-

lb olunur. Bu halda soru
sahibi = C*
klind olacaq. gr bizi sahibinin soyad Clilli, yaxud Cmilli olan
avtomobillr maraqlandrrsa, sorunu bel vermk olar:
sahibi = C?illi
Nmrsind 3 rqmi olan manlar tapan soru aadak kild olacaq:
nmr = *3*
ndiydk qurduumuz sorularn hamsnda axtar yalnz bir sahy gr
aparlrd. Bel sorulara sad sorular deyilir. ox zaman axtar bir ne sah
zr aparmaq lazm glir. Msln, tutaq ki, biz btn qara Mersedeslrin
siyahs lazmdr. Marka = Mersedes sorusu biz btn Mersedeslri tap-
maa imkan verck, ancaq onlarn irisind hr cr rngd olanlar ola bilr.
Eynil, rng = qara sorusu btn qara rngli avtomobillri seib ayracaq,
yni seilmi manlarn irisind hr markadan ola bilck. Bel msllri hll
etmk n mrkkb sorulardan istifad olunur. ki sad sorunun bir-
lmsindn ibart olan
marka = Mersedes v rng = qara
sorusu mhz biz lazm olan siyahn verck.
Aadak soru nmrsi 3-l balayan v sahibinin soyad Vlizad olan
BMW markal avtomobillri axtarb tapacaq:
marka = BMW v nmr = 3* v sahibi = Vlizad
ndi tutaq ki, btn qara v gy rngli manlar tapmaq tlb olunur.
rng = qara v rng = gy
sorusu uursuz olacaq, nki rtdki v balaycs avtomobilin rnginin
eyni zamanda hm qara, hm d gy olmasn bildirir. Bu is, aydndr ki, ola
bilmz. Bel mslni hll etmk n soru
rng = qara v ya rng = gy
klind verilmlidir.
Bzn hr hans rti dmyn yazlar tapmaq lazm glir. Tutaq ki, rngi
qrmz olmayan avtomobillri tapmaq lazmdr. Bunu aadak sad soru il
etmk mmkndr:
rng <> qrmz

52
Bu sorunu baqa cr d vermk olar:

deyil (rng = qrmz)
Buradak deyil sz onu bildirir ki, ondan sonra gln rti dmyn
yazlar seilmlidir.
Sonda daha mrkkb soru aparaq. Tutaq ki, axtarlan avtomobil haqqnda
mlumdur ki, o, qara v ya gy rngli Mersedes, yaxud BMWdir. Onda
soru bel olacaq:
(marka = Mersedes v ya marka = BMW)
v
(rng = qara v ya rng = gy).
Hesabatlar. Hesabatlar verilnlr bazasnn obyekti olub, informasiyann
x n nzrd tutulub. Hesabata formann analoqu kimi baxmaq olar, ancaq
burada verilnlr ekrana deyil, apa xarlr. Hesabatn iinin nticsi printer
n hazrlanm kaz snddir.
Hesabatn strukturu da formann strukturuna oxayr. Formada olduu kimi,
hesabatn shifsind d ayrca bir yaznn, yaxud bir ne yaznn verilnlri yer-
l bilr. Bundan baqa, hesabatda trtibat n zruri olan xsusi elementlrdn
kolontitullardan, tkrarlanan balqlardan v s. istifad oluna bilr.
Hesabatlar istr birbaa cdvllr, istrs d sorular sasnda formaladrla
bilr. Kompter hesabatlarnn rahatl ondadr ki, onlar informasiyan verilmi
lamtlr gr qrupladrmaa, sonra is bu qruplar v ya btn baza zr yekun
hesablamalar aparmaa imkan verir.
Hesabatlar sehrbaz vasitsil yaratmaq, konstruktor rejimind is korrekt
etmk daha lverilidir.
1. Soru ndir?
2. Sorularn yazl qaydas necdir?
3. 1999-cu ildn sonra qeydiyyatdan kemi Mersedes v Toyota markal avto-
mobillri tapan soru nec olmaldr?
4. Hesabat v formann hans oxar v frqli chtlri var?

2.10. PRAKTKUM. SORULARIN YARADILMASI.

HESABATLARIN YARADILMASI V REDAKTS
Sorular nec yaratmal
Hesabatlarn yaradlmas alqoritmi necdir
Yaradlm hesabat nec korrekt etmli
Cdvld lazm olan verilnlri tez tapmaq n szgc, xsusn genilndi-

rilmi szgc gzl vasitdir. Ancaq tkc verilnlr baxmaq deyil, eyni zaman-
da onlar hr hans qaydada emal etmk zrurti yarandqda szgc yetrli olmur.
Bu halda sorular kmy glir, bel ki, sorularn bir sra stnlklri vardr:
Sorunu eyni zamanda bir ne cdvl ttbiq etmk olar.
Ekrana yalnz lazm olan sahlri xarmaq olar.
Soru nticsind alnan yekun cdvld sahlrin ardclln d-
yimk olar.
Ekrana yalnz zruri olan sayda yaz xarmaq olar.
ALIMA 1. Sorunun yaradlmas
1. Map verilnlr bazas fayln qoa qqldadn. Verilnlr bazasnn ba

2. Obyektlr panelind Queries obyektini sein (kil 2.17).
kil 2.17. Queries pncrsi

54
3. Sorunun konstruktor rejimind yaradlmas (Create query in Design

view) rejimini baladn. Soru blank v Show Table pncrsi alacaq
(kil 2.18).
kil 2.18. Cdvllrin soru blankna artrlmas
4. Qitlr v lklr cdvllrini sein v Add dymsini qqldadn. Hr

iki cdvl Select Query pncrsin lav olunacaq.
5. Show Table pncrsini qapadn.
6. Qoa qqldatmaqla Qitlr cdvlind QitninAd sahsini v lklr
cdvlind is lkninAd v DvltQuruluu sahlrini sein. Bu sahlr
soru blanknn aa hisssindki stunlarda grnck.
7. QitninAd v lkninAd sahlri n eidlm verin.
8. DvltQuruluu sahsi n seim rtini gstrin: Like *respublika*.
9. QueryRun menyu komandasn sein, yaxud altlr zolandak Run
dymsini qqldadn. Nticlr baxn.
10. ViewDesign View menyu komandasn semkl konstruktor rejimin kein.

11. Soru pncrsini qapadn. Onu Respublika ad il saxlayn.

12. Verilnlr bazasnn ba pncrsind yaradlm sorunun adnn grn-
msin min olun.
13. Cdvl soru rtini dyn yeni verilnlr daxil edin.
14. Qoa qqldatmaqla sorunu yenidn baladn v nticy baxn.
15. Sorunu qapadn.
gr respublika sznn hr yerd dzgn yazldna min deyilsinizs, seim rtini
qsaltmaq olar, msln, Like *res*, yaxud Like *pub*.
ALIMA 2. Hesabatn yaradlmas

1. Verilnlr bazasnn ba pncrsinin obyektlr panelind Reports obyek-
tini sein.
2. Hesabatn sehrbaz vasitsil yaradlmas (Create report by using wi-
zard) rejimini baladn.
3. Birinci addmda (kil 2.19) Qitlr cdvlindn QitninAd sahsini, l-
klr cdvlindn is lkninAd, DvltQuruluu v PulVahidi sahlrini
sein.
kil 2.19. Report Wizard pncrsi Addm 1

56
Next dymsini qqldatmaqla nvbti addma kein (kil 2.20).
4. Verilnlrin tqdimolunma klini sein. lkin olaraq (susqunluqla) siz

qitlr zr qrupladrma kli tklif olunacaq. lklr zr grn d
baxn. Mnasib olan nv sein. Nvbti addma kein.
5. Burada verilnlri qrupladrmaq n lav sviyy vermk olar, ancaq
bundan istifad etmycyik. Nvbti addma kein (kil 2.21).

6. Verilnlrin lklrin adlarna gr eidlnmsini gstrin. Nvbti add-

ma kein (kil 2.22).
7. Hesabatn maketini sein. Tklif olunan maketlr arasndak frqi grmk

n mxtlif maketlrl bir ne hesabat yaradn.
8. Nvbti addmda (kil 2.23) hesabatn trtibat slubunu sein.

9. Sonuncu addmda hesabata Qitlr v lklr zr hesabat adn verin v
Finish dymsini qqldadn.

58
kil 2.24. Hesabata bax
Nticd alnan hesabata (kil 2.24) baxb, aadak suallara cavab verin:
Hesabatda ne shif var?
Hr shifd hans mlumatlar tkrarlanr?
Hans mlumat yalnz birinci shifd verilib?
Verilnlr nec qrupladrlb?
Shifnin aa hisssind hans informasiya yerlib?
Hesabatn xarici grnnd hans atmazlqlar var?
Sehrbaz hesabatlarn yaradlmas n smrli vasit olsa da, bzn alnm
hesabatn xarici grn sizi qane etmy bilr, msln:
Btn sahlrin balqlar tam grnmy bilr.
Btn verilnlr tam ks olunmaya bilr.
Stunlarn balqlar sahlrin adlarndan ibart olduundan, on-
lardak szlr bitiik yazlb.
Bel hallarda hesabat redakt etmk zrurti yaranr.

ALIMA 3. Hesabatn redakt olunmas
Konstruktor rejimind i texnologiyas aadak kimidir:

1. ViewDesign View menyu komandasn yerin yetirmkl konstruktor
rejimin kein. Hesabat blank (kil 2.25) alacaq. Eyni zamanda he-
sabatn formatlanmas n altlr zola yaranacaq.
kil 2.25. Hesabatn redakt olunmas
2. Hesabat blanknda hesabatn blmlrini tapn: hesabatn bal (Report

Header), shifnin bal, yaxud yuxar kolontitul (Page Header),
qrupun bal (QitninKodu Header), verilnlr blm (Detail),
shifnin sonluu, yaxud aa kolontitul (Page Footer), hesabatn son-
luu (Report Footer).
3. Hesabatn obyektlrini yarlqlar v mtn bokslarn tapn. Onlarn xarici
grnn frqlndirmk n mxtlif riftlrdn istifad olunur. Bax-
dmz halda yarlqlar (Label) qaln, mtn bokslar (Text Box) is adi
riftl gstrilib. Altlr zolanda hesabatn btn obyektlrini ab bax-
maq olar.
4. Hesabatda avtomatik olaraq hesablanan obyektlri tarix v shifnin
nmrsi sahlrini tapn.

60
5. Blankda qrafik obyektlri hesabatn blmlrini bir-birindn ayran xt-

lri tapn. Onlar da redakt etmk olar.
6. Hesabatn obyektlrinin redaktsi formann obyektlrinin redaktsi kimidir.
Rnglrdn istifad etmkl, hesabat daha baxml etmk olar. Bunun n

formatlama altlri zolanda Fill/Back Color v Font/Fore Color dymlri
nzrd tutulub. Hr iki dym hesabatda mtnin rngini dyiir, ancaq onlarn
nticlri frqli olur:
Fill/Back Color dymsi fonun rngini dyiir, mtnin
rngi is dyimir.
Font/Fore Color dymsi yarlqda, yaxud mtn bok-
sundak hrflrin (mtnin) rngini dyiir.
Konstruktor rejimind hesabat zrind ilri-
nizin nticsin baxmaq n Access proqramn-
da iki rejim nzrd tutulub:
Layout preview. Bu rejim seildikd, Access
he bir hesablama aparmadan hesabatn nmu-
nsini ekrana xaracaq. Bu da sndin son
variantlarnn nec grncyi haqqnda ts-
srat yaradacaq. Bu rejim kemk n Report
View dymsin bitiik alan siyah dymsini
qqldadn, sonra is orada Layout preview
bndini sein.
Print preview. Hesabata tam kild, yni btn verilnlr
v hesablamalar olmaqla baxmaq n Print preview dy-
msini qqldadn.
1. Sorularda hans seim rtlrindn istifad olunur?

2. Hesabatlarn yaradlmas texnologiyasnn mahiyyti ndn ibartdir?
3. Tarix v shifnin nmrsi sahlri hesabatn hans blmnd yerlib?
4. alma 2-ni tkrar yerin yetirin. Sehrbazn addmlarnda baqa variantlardan
istifad edin.
5. Telefon kitabas adl verilnlr bazas yaradn, sinif yoldalarnzn ev v mobil
telefonlar haqqnda mlumatlar ora daxil edin. lifba srasna uyun olaraq
hesabat aln.

3
NR MHSULLARININ
YARADILMASI
3.1. MICROSOFT PUBLISHER PROQRAMI L TANILIQ ........................................................... 62
3.2. PRAKTKUM. NFORMASYA BLLETENN MTNN DAXL EDLMS ................................. 67
3.3. PRAKTKUM. NFORMASYA BUKLETNN V VZT KARTININ YARADILMASI ...................... 71
3.4. PRAKTKUM. MICROSOFT PUBLISHER PROQRAMINDA VEB-SAYTLARIN YARADILMASI ...... 76
3.5. PRAKTKUM. VEB-SAYT ZRND ..................................................................................... 86

62
3.1. MICROSOFT PUBLISHER PROQRAMI L TANILIQ

Yeni nr mhsulunu nec yaratmal
nformasiya blleteni ndir v bu, nec yaradlr
Rng v rift sxemini nec dyidirmli
Siz artq Microsoft Office paketin daxil olan bir ne proqramla
MS Word, MS Excel, MS PowerPoint, MS Access il tansnz. Bu
fsild bel proqramlardan daha biri Microsoft Publisher haqqn-
da mlumat verilck. Adndan da grndy kimi, Publisher proq-
ram ap mhsullarnn blletenlrin, brorlrin, elanlarn, sertifikatlarn, vizit
kartlarnn hazrlanmas n nzrd tutulub (ingilis dilind publisher nr
edn, nair, ap edn anlamn verir).
S Z L K Dorudur, bu sadalanan mhsullar
ap mhsullar mtn prosessorlarnda da yaratmaq
Blleten olar, ancaq bu sahd Publisher proq-
Rng sxemi ramnn imkanlar daha genidir. Bu
Srift sxemi proqram, htta, veb-shiflrin hazr-
lanmas n d gzl vasitdir.
Gstriln mhsullardan hansnn yaradlmasndan asl olmayaraq, Publisher
proqramnda ii bo vrqdn balamaa ehtiyac yoxdur. Burada hr bir ap
mhsulu n oxsayl hazr professional maketlr tklif olunur. balamaq
n, sadc, xounuza gln maketi amaq kifaytdir. Maketi adqdan sonra siz
mtn v rsmlr n nzrd tutulmu yerlri doldurmalsnz. Hminin, rng
sxemini v rift sxemini dyidir, maket yeni elementlr artra, yaxud myyn
elementlri uzaqladra v maketi tamamil z istyiniz uyunladra bilrsiniz.
Proqram baladlan kimi ekranda Microsoft Publisher proqramnn ba pncrsi
alr (kil 3.1).
Publisher proqramnn ba pncrsi v onun elementlri Word mtn proses-
sorunu ox xatrladr. Sadc, taprqlar paneli, Word proqramnda olduu kimi,
sada deyil, solda yerlir.
Taprqlar panelini gstrmk, yaxud gizltmk n View menyusunun Task Pane ko-
mandasndan istifad etmk olar. Taprqlar panelind tez-tez istifad olunan komandalar
yerldirilmidir.
Proqram ilk df baladldqda, znz haqqnda informasiyalarn daxil

edilmsini tklif edn pncr alacaq (bax kil 3.9). gr xsi verilnlrinizi
daxil etsniz, onlar sonrak ilrd avtomatik olaraq istifad olunacaq. Sonradan
bu verilnlrd dyiikliklr (msln, nvan, telefon nmrsi) olarsa, onlar Edit
Personal Information komandas vasitsil dyidirmk olar.

3. NR MHSULLARININ YARADILMASI 63
Taprqlar paneli Balq zola Menyu zola Altlr zola
kil 3.1. Microsoft Publisher proqramnn ba pncrsi
Publisher proqramnda hazrlanan nr mhsullarnn btn elementlri, o

cmldn mtn bloklar bir-birlrindn asl deyil. stniln elementin yerini, l-
lrini, formasn v mumiyytl, xarici grnn dyidirmk olar.
ALIMA 1. Yeni informasiya blleteninin yaradlmas
nformasiya blleteni ictimai dyri olan hadis, msl, i haqqnda qsa rsmi mlumatdr.
1. Start dymsini qqldadn.

2. Alan Start menyusunun yuxar hisssindki All Programs elementini sein.
3. Alan yeni menyudan nc Microsoft Office, sonra is Microsoft Office
Publisher 2003 bndini sein. Ekranda Microsoft Publisher proqramnn
ba pncrsi alacaq (kil 3.1).
4. Ekrann solunda ks olunan New Publication taprqlar panelind nr nv-
lri siyahsndan Publications for Print nvn, sonra is News letters

64
nvn sein. Bu zaman pncrnin sa hisssind informasiya blleten-

lrinin mxtlif ablonlar ks olunacaq (kil 3.2).
kil 3.2. Blleten nmunlri
5. Lazm olan ablonu sein. nformasiya blleteninin yaradlmas sehrbaz

baladlacaq.
6. Sehrbaz ekrana Personal Information dialoq boksunu xararsa, Cancel
dymsini qqldadn.
7. Ekrann sol trfind ks olunan Newsletter Options taprqlar panelind Pa-
ge Content bndini qqldadn v sndiniz n stunlarn sayn gstrin.

8. Color Schemes bndini qqldadn. Uyun dialoq boksu alacaq (-

kil 3.3). Siyahdan rng sxemlrindn birini sein, yaxud Custom color
scheme bndini qqldadn v z rng sxeminizi yaradn.
kil 3.3. Rng sxeminin seilmsi
Microsoft Publisher 2003 proqramnda pekar dizaynerlr trfindn hazrlanm 2000-

dn artq ablon, 200-dn artq rift, minlrl kil, fotoqrafiyalar, riv elementlri, ss
effektlri var.
Bundan baqa, bu proqramda olan hazr nr ilri bu sahd pekar olmayanlara da
yax ntic almaa imkan verir.

66
9. Font Schemes bndini qqldadn. Alan rift sxemlri variantlarndan

birini sein, yaxud z sxeminizi yaratmaq istyirsinizs, Styles and
Formatting bndindn istifad ed bilrsiniz.
10. File menyusunda Save komandasn yerin yetirin.

11. Fayla ad verin. Publisher proqram bu fayl avtomatik olaraq .pub uzan-
ts il saxlayacaq.
12. Save dymsini qqldadn.
1. nformasiya blleteni ndir v Microsoft Publisher proqramnda bu, nec hazrlanr?

2. stdiyiniz fnn zr myyn mvzuda blleten hazrlayn.

3.2. PRAKTKUM. NFORMASYA BLLETENN MTNN

DAXL EDLMS
Bir ne mtn rivsini nec birldirmli
Blleten yeni mtn rivsini nec artrmal
Blletendki grksiz obyektlri uzaqladrmaq n n etmk lazmdr
Microsoft Publisher proqramnda xsusi rivlrdn istifad olunur. Bunlar

hm mtn, hm d kil rivlri S Z L K
ola bilr. Blletend olan rivlrin
Tutacaq
hr hans birini qqldatmaqla siz
Lasso
bal, mtni, yaxud kli dyi-
dirmk imkan ld edirsiniz. Myyn mtn rivsind yerln mtni dyi-
dirmk n siann gstricisini hmin rivnin istniln yerin aparb sol
dymni qqldatmaq v sedirilmi mtnin vzin z mtninizi klaviaturadan
daxil etmk lazmdr. Blletenin ablonunda olan mtn yeni mtnl vz olu-
nacaq.
ALIMA 2. Mvcud mtn rivlri il i
1. Standart altlr zolanda Zoom In dymsini qqldadn. Bundan

sonra zrind ilycyiniz blletenin grnts byyck (kil 3.4).
2. Lead Story Headline mtn rivsinin istniln yerini qqldadn v
klaviaturadan sas mqalnin baln daxil edin.
3. sas mqal rivsind verilmi tvsiylrl tan olun v bu mtn
rivsinin istniln yerini qqldadn. Tvsiy xarakterli mtn sedi-
rilmi olacaq v indi siz onu z mqalnizin mtni il vz ed bilrsiniz.
Eyni qayda il baqa mtn rivlrindki mtnlri d dyimk olar.
4. Mtn rivlrinin llrini dyidirmk n mtn sahsini bir df
qqldadn v siann gstricisini mtn rivsinin perimetri boyunca
yerln kiik a tutacaqlardan birinin zrin aparn. Bu zaman gstri-
ci z formasn dyirk ikiistiqamtli ox klini alacaq. Siann sol
dymsini basb saxlamaqla tutaca dartn. Hrkt istiqamtindn asl
olaraq rivnin llri byyck, yaxud da kiilck.
5. Blletenin baqa shifsin kemk n proqram pncrsinin aa
hisssind yerln simgsini qqldadn.

68
kil 3.4. Grnts bydlm blleten
6. nformasiya blletenini saxlayn.
gr mtn cari rivy yerlmirs, o, avtomatik olaraq hmin rivy bitiik olan
baqa rivy keir. Bir-birin birlmi mtn rivlri bir ne shifydk uzana v
bir ne stundan ibart ola bilr.
ALIMA 3. Mtn rivlrinin birldirilmsi v ayrlmas
1. gr bir ne mtn rivsi bir-biri il birldirilmis, yni bir mqalnin

mtni bir ne rivy yerldirilmis, onda bu rivlrin hat etdiyi
sahnin sol yuxar, yaxud sa aa kncnd Go to Previous Text
Box v Go to Next Text Box dymlri grnr. Onlardan hr hans
birini qqldatmaqla, mhz, hans rivlrin bir-biri il birlmi
olduqlarn bilcksiniz.

2. Bir-biri il bal olan iki mtn rivsini ayrmaq n birinci rivni,

sonra is altlr zolanda Break Forward Link dymsini qql-
dadn.
3. Ayrlm rivnin mtni Text in Overflow adl xsusi sahy yerldiri-
lir. Bu sah ekranda grnmr. Mtn rivsinin aa hisssind
simgsi ml glir ki, bu da mtnin bir hisssinin gizldilmi olduunu
gstrir. Mtn rivsini bydn, yaxud mtnin gizldilmi hisssini
aadak qaydada baqa sahy krn.
4. Mtnin davamn baqa rivd yerldirmk n vvlc sas mtnin

olduu rivni, bundan sonra is altlr zolandak Create Text
Box Link dymsini qqldadn. Bu zaman siann gstricisi irisind
mtn olan dola klini alacaq ( ).

70
5. ndi artq mtni bo mtn rivsin tkmk n siann dolakilli

gstricisini hmin rivnin irisin aparn v sol dymni qqldadn.
6. gr mtnin importu zaman mtnin hams rivy smrsa, onda ek-
rana avtomatik krm funksiyasndan istifad edilib-edilmmsi haqqn-
da soru xacaq.
ALIMA 4. Yeni mtn rivsinin yaradlmas

nformasiya blletenin lazm olduu miqdarda mtn sahsi lav etmk
olar. Bel zrurt yarandqda:
1. Proqramn ba pncrsinin sol qra boyunca yerln Objects altlr
zolanda Text Box dymsini qqldadn.
2. Siann gstricisini blletenin lazm olan yerin aparn v sol dymni
basl saxlayaraq yeni riv kin.
3. Redakt rejimin kemk n mtn rivsinin irisind istniln yeri

qqldadn.
4. Zrurt varsa, Formatlama altlri zolandan istifad etmkl, mtnin s-
lubunu (simvollarn riftini, lsn v slubunu) dyidirin, sonra is
mtni klaviaturadan daxil etmy balayn.
ALIMA 5. Mtn rivlrinin uzaqladrlmas
Blletendki bzi sahlr siz grk olmaya bilr.

1. Hr hans bir mtn rivsini uzaqladrmaq n siann gstricisini
onun zrin aparb sa dymni qqldadn. Alan kontekst menyusun-
dan Delete Object komandasn sein.

2. Bir ne obyekti uzaqladrmaq n hmin obyektlri lasso sulu il

sedirin. Bunun n gstricini hmin obyektlrdn knar bir yer aparn,
siann sol dymsini basb saxlamaqla, onu el hrkt etdirin ki, btn
grksiz obyektlr rivy alnsn.
3. Grksiz obyektlri uzaqladrmaq n <Delete> klaviini basn. Bunu
siann gstricisini sedirilmi obyektlr qrupunun istniln yerin aparb
sa dymni qqldatmaqla da etmk olar. Alan kontekst menyusundan
Delete Object komandasn sein.
1. Publisher proqramnn tklif etdiyi maketlrdn istifad etmkl, ilin sevdiyiniz

fsli haqqnda informasiya blleteni hazrlayn.
2. stdiyiniz mvzuda informasiya blleteni yaradn.
3.3. PRAKTKUM.
NFORMASYA BUKLETNN V VZT KARTININ
YARADILMASI
nformasiya bukleti ndir
Publisher proqramnda informasiya bukleti nec hazrlanr
Vizit kartnn hans nvlri var
Publisher proqramnda vizit kart nec hazrlanr
Bukletlr populyar olan kiik poliqrafiya

formalarndan biridir. Buklet franszca
bouclett szndn olub, halqacq kimi
trcm olunur. O, paralel qatlamalar olan
vrqdir v irma kimi bklr. Bu cr
forma buklet ycamlq verir v onu quru-
luca informasiya bloklarna ayrr.
Bukletlr srgilr, tqdimatlar, reklam kam-
paniyalar aparlan yerlrd insanlar mlu-
matlandrmaq n ideal vasitdir. Savadl trtib olunmu bukletd potensial
mtrilri maraqlandra biln sas suallarn cavab verilir. Bunlarla yana, o,
orijinall il seilrs, onda bukletiniz sizi baqalarndan frqlndirmy kmk
edr. Bukletin dizaynn hazrlamaq n, sasn, aadak elementlrdn isti-
fad olunur: loqotip, laq saxlamaq n mlumatlar, qrafik materiallar (slayd-
lar, fotolar, klipartlar) v mtnlr.

72
ALIMA 6. nformasiya bukletinin yaradlmas
1. Microsoft Publisher proqramn baladn.

2. Ekrann solunda ks olunan New Publication taprqlar panelind nr
nvlri siyahsndan Publications for Print qrupunu, sonra is Brochures
nvn sein. Bu zaman pncrnin sa hisssind informasiya buk-
letlrinin mxtlif ablonlar ks olunacaq.
3. Lazm olan ablonu sein. nformasiya bukletinin yaradlmas sehrbaz
baladlacaq.
4. Sehrbaz ekrana Personal Information dialoq boksunu xararsa, Cancel
dymsini qqldadn.
5. gr bukleti potla gndrmli olacaqsnzsa, Brochures Options taprq-
lar panelinin Customer Address blmnd Include variantn qqldadn.
6. gr buklet hr hans bir forma lav etmk lazmdrsa, Form

blmndki Order form (Sifari formas), Response form (Cavab for-
mas), yaxud Sign-up form (mza formas) variantlarndan birini sein.

7. Mtn rivlrind olan mtnlri z mtnlrinizl vzlyin.

8. Siann gstricisini dyidirmk istdiyiniz klin zrin aparn v sa
dymni qqldadn. Alan kontekst menyusunda Change Picture bndi-
ni, sonra is buklet yerldirmk istdiyiniz kli tapb qoa qqldadn.
9. Bukletin rng sxemi sizi qane etmirs, onu dyidir bilrsiniz. Bunun
n Brochures Options taprqlar panelind Color Schemes bndini
qqldadn. Blletend olduu kimi, burada da ya tklif olunan rng
sxemlrindn birini se, yaxud da Custom color scheme strin daxil
olmaqla, z rng sxeminizi yarada bilrsiniz.
Hr hans bir insan v ya tkilatla laq saxlamaq n mlumatlardan ibart
olan vizit kartlar kazdan, kartondan, yaxud plastikdn hazrlanr.
Vizit kartlarnn llri ox da byk olmur (kiilr n, adtn, 59 sm, qadnlar n
48 sm).
Vizit kartnda, onun sahibinin soyad, ad, atasnn ad, i yeri v laq saxla-
maq n mlumatlar (nvan, telefon nmrlri, elektron pot nvan) olur.
Mcazi mnada ildiln nyins vizit kart ifadsi, onun sahibini baqalarn-
dan frqlndirn v ona geni populyarlq qazandran msbt keyfiyyti bildirir.
Vizit kartlarn rti olaraq nv ayrmaq olar: xsi, rsmi v korporativ.
xsi vizit kart frdi olur v ox zaman qeyri-formal nsiyyt zaman isti-
fad olunur. Adtn, bel kartda soyad, ad, ata ad v laq saxlamaq n
mlumatlar gstrilir. xsi vizit kart, onun sahibinin arzusu sasnda, frdi
maket zr hazrlanr. Bu nv vizit kart, ilk nvbd, xsi imici formaladrmaq
n nzrd tutulur.
Rsmi (biznes) vizit kart igzar mnasibtlrd olan trfdalarn, yaxud
potensial mtrilrin laq yarada bilmsi n lazmdr. Bel kartlarda soyad, ad,
ata ad, i yeri, vzif v laq saxlamaq n mlumatlar gstrilir. Rsmi vizit kart-
larnda loqotip v irktin simasn myynldirn digr elementlr d ola bilr.
Korporativ vizit kartnda frd haqqnda mlumat olmur. Bu nv kartda
irktin faliyyti v onunla laq haqqnda yetrli mlumat, elc d reklam
xarakterli informasiya olur.
Vizit kartndan nec istifad etmli? Beynlxalq tcrbd vizit kartlarndan ox
zaman lknin hkumt, diplomatik v ictimai dairlri il laqlrin qurulmas v
saxlanmas n istifad olunur. Lakin vizit kartndan, onun sahibinin qiyabi tqdim
olunmas mqsdil d istifad oluna bilr. Hr hans lamtdar hadisni milli, yaxud
baqa bayramlar, ad gnlrini, vzifd ykslmni tbrik edrkn hdiyyy vizit kart-
larn da lav etmk olar.

74
ALIMA 7. Birzl vizit kartnn yaradlmas
1. New Publication taprqlar panelind nr nvlri siyahsndan

Publications for Print nvn, sonra is Business Cards nvn sein.
2. Pncrnin sa hisssind alan vizit kartlar nmunlrindn birini sein

v zrin qqldadn (kil 3.5).
kil 3.5. Vizit kartnn yaradlmas
3. Business Card Options taprqlar panelinin Orientation blmnd

Portrait (portret, kitab), yaxud Landscape (mnzr, albom) variantn sein.
4. gr vizit kartna loqotip yerldirmk istmirsinizs, Logo blmnd

None variantn gstrin.
5. Bir vrqd vizit kartnn bir ne nsxsini ap etmk istyirsinizs,

Copies per sheet blmnd Multiple variantn sein. Bu halda Pub-
lisher proqram susqunluqla bir vrqd 10 nsx ap edck.

6. Rng v rift sxemini dyidirmk istyirsinizs, taprqlar panelindki

Color Schemes v Font Schemes bndindn istifad edin.
7. Mtn rivlrin daxil olub, onlar znz uyun kild dyidirin.
ALIMA 8. kizl vizit kartnn yaradlmas
Vizit kartnn arxa trfin baqa faydal mlumatlar, msln, i yerin

glmk n sxem lav etmk olar. ox zaman is arxa trfd, z trfd
olan mlumatlarn baqa dil trcmsi verilir.
kizl vizit kart yaratmaq n:
1. Insert menyusunda Page bndini sein. Insert Page dialoq boksu ala-
caq (kil 3.6).
kil 3.6. Insert Page dialoq boksu
2. After current page variantn v digr baqa lazmi parametrlri sein.

Msln, gr vizit kartnn arxa trfind irktin devizi verilcks,
Create one text box on each page parametrini sein.
3. gr arxa trfd, z trfdki mlumatlarn baqa dild trcmsi veri-
lcks, Duplicate all objects on page variantn semk olar. Bu zaman
z trfdki mlumatlar arxa trf krlck.

76
4. Arxa trf baqa lazm bildiyiniz mtni, grntn lav edin.

5. Vizit kartnn arxa trfi istdiyiniz kil aldqda, onu yaddada saxlayn.
Vizit kartnn tqdim olunmas. gzar etiket qaydalarna gr vizit kart hmshbt
grn balancnda sa ll v kartn z trfi yuxar olmaqla tqdim olunur. Vizit
kartnn igzar danqlarn sonunda tqdim olunmas qabaqcadan bu danqlara v hm-
shbt maran olmamasna dlalt edir.
Vizit kartnn alnmas. Vizit kartn alan kimi, onu cibiniz, yaxud portfeliniz qoymaz-
dan nc diqqtinizi ona cmldirin v orada yazlanlar diqqtl oxuyun. Bununla siz
qarnzdakna z hrmtinizi v maranz nmayi etdirmi olursunuz. Danqlar
zaman hmshbtinizin adnda, yaxud vzifsind shv etmmk n vizit kartn
qarnza qoya bilrsiniz.
1. Calendars nvndn istifad edrk hftlik tqvim dzldin.

2. Business Cards nvndn istifad etmkl, xsi vizit kartnz dzldin.
3. Invitation Cards nvndn istifad etmkl, qardan gln lamtdar gn n
dvtnam hazrlayn.
3.4. PRAKTKUM. MICROSOFT PUBLISHER PROQRAMINDA

VEB-SAYTLARIN YARADILMASI
Veb-sayt nec yaradlr
Mvcud saytn fonunu nec dyidirmli
Saytn ssl mayitini nec tmin etmli
Balancda qeyd olunduu kimi, Microsoft Publisher proqramnda sad veb-

saytlar da yaratmaq olar. Lakin mzmunu daim yenilnn mrkkb saytlarn
yaradlmasnda bu proqramdan istifad olunmas mqsduyun deyil.
Veb-sayt zrind i baa atmaybsa, onu Publisher fayl kimi saxlamaq
lazmdr. Yalnz veb-sayt hazr olandan sonra HTML formatnda saxlanlr.
HTML formatnda olan fayllar Microsoft Publisher mhitind amaq v redakt
etmk olmur. Lakin bu mliyyatlar mtn redaktorunda, elc d HTML redak-
torunda (msln, xsusi olaraq veb-saytlarn yaradlmas v onlarn idar olun-
mas n nzrd tutulmu Microsoft FrontPage proqramnda) yerin yetirmk
mmkndr. Microsoft Publisher proqramnda yaradlm veb-sayt Microsoft
FrontPage proqramna import etmk olar.

Microsoft Publisher proqram il i balamazdan nc glck saytn mzmununu v

strukturunu myynldirmk lazmdr. Bu proqram sad struktura malik olan saytlar
yaratmaa imkan verir. Saytn hr bir shifsinin mzmunu haqqnda dnn.
Strukturunu, shiflrin adlarn, onlarn ardclln, daxili v xarici istinadlar gstr-
mkl, vvlc sayt kazda ks etdirin.
ALIMA 9. Veb-saytn yaradlmas

2. Ekrann solunda ks olunan New Publication taprqlar panelind nr nv-
lri siyahsndan Web Sites and E-mail nvn, sonra is Web Sites
nvn sein. Bu zaman pncrnin sa hisssind veb-saytlarn mxtlif
ablonlar ks olunacaq (kil 3.7).
kil 3.7. Veb-sayt maketinin seilmsi

78
3. Lazm olan ablon seildikdn sonra Easy Web Site Builder (Sad Veb-
sayt Qurucusu) baladlr (kil 3.8). Burada (Your Site Goals) myyn
tyinatl shiflrin siyahs verilib ki, onlardan istdiyinizi veb-sayta qo-
maq olar. Bunun n hr bir adn nndki yoxlama boksunu qeyd edib,
sonda OK dymsini qqldadn.
kil 3.8. Sad Veb-sayt qurucusu
Veb-sayta sonradan da yeni shif artrmaq olar. Bunun n Insert menyusunun Page
bndini qqldadn. Alan Insert Web Page dialoq boksunda artrmaq istdiyiniz
shifnin nvn sein v OK dymsini qqldadn.

4. Ekrana Personal Information dialoq boksu xarsa, uyun sahlri doldurun v

OK dymsini qqldadn (kil 3.9). Burada znz, iiniz, yaxud aldnz
qurum haqqnda mlumatlar toplanb. Bu mlumatlar bir df yazb saxlasanz,
onlar hr df daxil etmy lzum qalmayacaq.
kil 3.9. Personal Information dialoq boksu
Insert menyusunun Personal Information bndin daxil olmaqla istdiyiniz frdi

mlumat nr mhsuluna lav ed bilrsiniz.

80
5. Proqramn ba pncrsinin sol hisssind yerln Web Site Options

taprqlar paneli veb-saytn yaradlmasna yardm n nzrd tutulub.
Naviqasiya sahsi saytn baqa shiflrin hiperistinad tmin edir. gr
naviqasiya sahsini solda, laqli shiflrin balqlarn is hr shifnin
aasnda yerldirmk lazmdrsa, onda Navigation bar blmnd
Vertical and Bottom variantn sein. gr naviqasiya sahsinin yalnz sol
trfd ks olunmasn istyirsinizs, onda Vertical Only variantn sein.
Bottom Only variantn sedikd naviqasiya zola yalnz shifnin

aasnda olacaq. gr, mumiyytl, naviqasiya sahlrinin olmasn
istmirsinizs, None variantn sein.

6. Web Site Options taprqlar panelind Color Schemes bndini qql-

dadn. Bu zaman siz mvcud rng sxemlrindn birini se, yaxud Custom
color scheme bndini qqldatmaqla z rng sxeminizi yarada bilrsiniz.
Yaratm olduunuz rng sxemini sonradan istifad n yazb saxlaya

bilrsiniz. Bunun n Color Schemes dialoq boksunda (bax kil 3.3)
Save Scheme dymsini qqldadn, rng sxeminiz ad verin, sonra iki
df OK dymsini qqldadn.

82
7. Font Schemes bndini qqldadn. Mvcud rift sxemlrindn birini se-

in, yaxud Styles and Formatting bndini qqldatmaqla z sxeminizi
yaratmaq rejimin kein.
Veb rift sxemlrindn istifad etmkl siz z veb-saytnza professional

grn vermi olursunuz. Microsoft Publisher 2003 proqram 10 rift
sxemi tklif edir.
8. Fayl saxlamaq n File menyusunda Save As komandasn sein.
9. Fayla ad verib, Save dymsini qqldadn.

ALIMA 10. Fon grntsnn v fon ssinin lav olunmas
2. Yazb saxlam olduunuz veb-sayt fayln an.
3. Format menyusunda Background komandasn sein.
4. Rng nmunsini Background taprqlar sahsinin Apply a background,

yaxud More colors blmnd sein.

84
5. gr fon n lav naxlardan istifad etmk istyirsinizs, taprqlar

sahsinin aa hisssind More backgrounds strini qqldadn. Fill
Effects dialoq boksu alacaq (kil 3.10).
kil 3.10. Fill Effects dialoq boksu
6. Dyiikliklr etdikdn sonra OK dymsini qqldadn.

7. Taprqlar sahsind Background sound bndini qqldatsanz, siz veb-
sayta musiqi, yaxud ss effekti lav etmk imkan ld edcksiniz (bax
kil 3.11).
Yadda saxlayn ki, ss fayllarnn hcmi, adtn, byk olur v onlarn yklnmsi ox vaxt
apara bilr.

kil 3.11. Veb-sayta ssin lav edilmsi
8. Ssi lav etmk n Browse dymsini qqldadn. Qomaq istdiyiniz

ss fayln tapn. Hmin fayln adn, sonra is Open dymsini qqldadn.
Veb-saytlarda ss mayiti mqsdil ss fayllarnn populyar .mp3 formatndan istifad
etmk olmaz. Buna gr d, bu mqsdl uzants .mid, .midi, yaxud .wav olan fayllar
semk lazmdr.
9. gr lav olunan ssin ksilmdn tkrarlanmasn istyirsinizs, Loop

forever variantn sein. Yox, gr qoulmu fayln myyn sayda ssln-
msini istyirsinizs, Loop variantn sein v mtn boksunda tkrarlan-
malarn sayn gstrin. Sonda OK dymsini qqldadn.
10. Veb-sayt Microsoft Publisher formatnda saxlayn.
1. Publisher proqramnda veb-sayt fayln hans formatlarda saxlamaq olar?

2. Veb-sayt zrind i baa atmaybsa, n n onu Publisher formatnda saxla-
maq lazmdr?
3. Mxtlif ablonlardan istifad etmkl veb-saytlar yaradn. Hans variantl shi-
flrin grkli olub-olmamasn myynldirin.

86
3.5. PRAKTKUM. VEB-SAYT ZRND

Veb-sayta yeni shiflri nec artrmal
Hiperistinadlar nec yaradlr
Qrafik obyekti hiperistinada nec evirmk olar
Veb-sayt HTML formatnda nec saxlamal
ALIMA 11. Veb-sayta shiflrin artrlmas
2. Yaddada saxlam olduunuz veb-sayt fayllarndan birini an.
3. Insert menyusunda Page komandasn sein, yaxud Web Site Options

taprqlar sahsinin aa hisssind yerln Insert a Page strini qql-
dadn. Insert Web Page dialoq boksu alacaq (kil 3.12).
kil 3.12. Insert Web Page dialoq boksu

4. Select a page type siyahsndan istdiyiniz nv shifni sein. Bu yeni

shify keid n saytn balanc shifsind dym yerldirmk ist-
yirsinizs, Add hyperlink to navigation bars yoxlama boksunu qeyd
edib, More dymsini qqldadn. Insert Page dialoq boksu alacaq
(kil 3.13).
kil 3.13. Insert Page dialoq boksu
5. Number of new pages sahsind lav olunacaq yeni shiflrin sayn

gstrin v cari shifdn vvl (Before current page), yaxud cari shi-
fdn sonra (After current page) variantn sein.
6. Options blmnd Duplicate all objects on page variantn sein v

obyektlrin haradan krlcyi shifnin nmrsini qeyd edin. gr yeni
shify formatlama elementlrini qomaa grk yoxdursa, yni bo
shif yaratmaq lazmdrsa, onda Insert blank pages variantn sein.
Yox, gr yeni shify yalnz mtn sahsi lav etmk istyirsinizs,
Create one text box on each page variantn sein.
7. OK dymsini qqldadn.

88
ALIMA 12. Hiperistinadlarn yaradlmas
Bir shifd olan hr hans mtn blokunu, yaxud grntn veb-saytn

baqa bir shifsi il laqlndirmk olar.
Hiperistinad, baqa faylla laqli olan v siann qqltsna reaksiya vern sedirilmi
obyektdir.
1. Baqa shif il laqlndirmk istdiyiniz grntn qqldadn, yaxud

mtn blokunu sedirin.
2. Insert menyusunda Hyperlink komandasn sein, yaxud altlr zolanda-
k Insert Hyperlink dymsini qqldadn. Uyun dialoq boksu a-
lacaq (kil 3.14).
kil 3.14. Insert Hyperlink dialoq boksu
3. Insert Hyperlink dialoq boksunun Link to blmnd Place in This Do-

cument simgsini qqldadn.
4. Bu hiperistinadla laqlndirmk istdiyiniz shifni sadak siyahdan sein.

ALIMA 13. Qrafik obyektin bir hisssinin hiperistinada evrilmsi
Mtnin hr hans hisssi cml, ayrca sz, htta bir simvol da hiperisti-
nad ola bilr. Bs qrafik grntnn myyn hisssi d hiperistinad ola
bilrmi? Bu mqsdl Hot Spot altindn istifad etmk olar.
1. Myyn bir hisssin hiperistinad vercyiniz qrafik obyekti qqldadn.
2. Proqramn ba pncrsinin sol qra boyunca yerlmi Objects altlr
zolanda Hot Spot dymsini qqldadn.
3. Siann gstricisini qrafik obyektin istinad vercyiniz hisssin aparn v
sol dymni basl saxlayaraq, hmin hissni hat edck dzbucaql kin.
Insert Hyperlink dialoq boksu alacaq (bax kil 3.14).
4. Insert Hyperlink dialoq boksunda mvcud fayla, veb-shify, yaxud yeni
yaradlan saytn shifsin hiperistinad yaradn.
6. Qrafik obyektin zrind Hot Spot altinin rivsi grnck.
7. gr riv qrafik obyektin hiperistinad yerldiriln hisssini tam hat

etmirs, onun llrini v yerini dyidirin.
ALIMA 14. Veb-shify qabaqcadan bax
1. File menyusunda Web Page Preview komandasn sein. Bu zaman av-

tomatik olaraq Internet Explorer, yaxud baqa bir brauzer baladlacaq v
pncrd veb-saytn balanc shifsi ks olunacaq.
2. Dzgn ilyib-ilmmsin min olmaq n btn hiperistinadlar yox-
layn.

90
ALIMA 15. Veb-saytn HTML formatnda saxlanmas
Artq qeyd olunduu kimi, veb-sayt Internetd yerldirndk Microsoft

Publisher formatnda saxlamaq lazmdr. Bu format veb-sayt redakt etmy
v ona hr hans dyiikliyi lav etmy imkan verir. Veb-sayt zrind ii
bitirdikdn sonra onu HTML formatna evirmk lazmdr, nki Dnya
Hrmk Toru, mhz, bu format dstklyir.
Yaradlm veb-sayt HTML formatna evirmmidn nc btn son d-
yiikliklri yazb, Microsoft Publisher formatnda saxlamaq lazmdr. Bu ox
nmlidir, nki HTML formatnda olan sndi Microsoft Publisher proqram
vasitsil redakt etmk olmur.
1. File menyusunda Publish to the Web komandasn sein. Uyun dialoq
boksu alacaq.
2. File name sahsind fayln adnn nec yazldn yoxlayn. Siz in-
dex.htm ad tklif olunacaq. Yax olar ki, bu ad saxlayasnz, nki
index.htm, default.htm v ya home.htm kimi adlar susqunluqla veb-
saytlarn balanc shifsinin ad kimi qbul edilir.
3. Save dymsini qqldadn.
4. Veb-saytn nec ildiyini yoxlamaq n HTML fayln saxladnz
qovlua kein v onun adn qoa qqldadn.
1. Hiperisitnad ndir v onu hans obyeklr amil etmk olar?

2. Mvcud veb-sayta yeni shif, hmin shify is qrafik obyekt lav edin.
3. Qrafik obyektin bir hisssindn baqa bir shify istinad verin.

4
VEB -
PROQRAMLADIRMA
4.1. HTML ........................................................................................................................................ 92
4.2. PRAKTKUM. HTML-FAYLLARIN YARADILMASI VASTLR ............................................. 97
4.3. VEB-SAYT LAYHS ............................................................................................................ 101

92
4.1. HTML
HTML dili n n lazmdr
Hipermtn ndir v bu, adi mtndn n il frqlnir
HTML-snd ny oxayr
n sad HTML-sndlrini yaratmaq n hans teqlrdn istifad olunur
Kompterlrin qlobal nternet il laqsi ox zaman telefon bksi vasi-

tsil hyata keirilir. Tssf ki, informasiyann telefon bksi il trlm
srti o qdr d byk deyil. Buna gr d, vahid zamanda gndriln simvol-
larn miqdarn, baqa szl, trafiki azaltmaq n sndin zn deyil, onun
xsusi dild tsvirini gndrmk qrara alnmdr. Veb-shiflr baxmaq n
nzrd tutulmu proqram brauzer ald tsvirin sasnda sndin zn for-
maladrr.
S Z L K Elektron sndlri tsvir etmk n
HTML adlanan xsusi dil ilnib ha-
Hipermtn
zrlanmdr. Sndin bu dild yazl-
stinad
m tsvirini alan brauzer mtni for-
Hiperistinad
maladrmaqla v illstrasiyalar uy-
un yerlr qoymaqla sndi yenidn yaradr.
HTML (HyperText Markup Language, hipermtnin nianlama dili) Dnya
Hrmk Torunun dilidir. Hr df veb-shifni aarkn, slind, HTML dilind
yazlm snd alm olur. Btn veb-sndlr HTML dilinin kmyil format-
lanmdr v sndin bir shifsindn digrin kemk n nzrd tutulmu
hiperistinadlar da HTML dilinin vasitsil yaradlmdr. Veb-shiflrd rast
glinn rngli killri, doldurmaq n nzrd tutulan mxtlif formalar v
qaan stirlri d HTML dilinin saysind grmk olur.
Hipermtn terminini ilk df 1969-cu ild Ted Nelson tsvir edib. Hipermtn klind
hazrlanm informasiya il yalnz kompterd ilmk olar. Onun kaz zrind dqiq
surtini almaq mmkn deyil.
Hipermtn, baqa sndlr istinadlarn olduu mtndir. Bs hipermtn

adi mtndn n il frqlnir? Ensiklopedik lti yada saln. Hr hans anlay
izah edn mtnd bu ltd izah olan hr hans sz rast glinirs, onda hmin
sz sedirilir; siz hmin sz tapa v uyun mtni oxuya bilrsiniz. Bel se-
dirilmi sz, adtn, istinad deyilir. stinad sedirilmi sz v ya szlr haqqn-
da lav informasiya almaa imkan verir. Hipermtn d bel tkil olunub.
Adi mtnin oxunma texnikas beldir: bir shif oxunduqdan sonra nvbti
shify keilir. Hipermtn texnologiyasnda is he bir oxuma ardcll yox-

4. VEB-PROQRAMLADIRMA 93
dur: hiperistinaddan istifad etmkl bir shifdn baqasna asanlqla kemk

mmkndr.
ox zaman istinad mtnin rngini frqlndirmk, yaxud altndan xtt
kmkl sedirilir (kil 4.1). Bu halda hmin istinada hiperistinad, yaxud
hiperlaq deyilir.
Ayrca sz, cml, yaxud qrafik obyekt hiperistinad ola bilr. Siann gstri-
cisini hiperistinadn zrin apardqda, o, formasn dyiir.
Hiperistinad, baqa faylla laqli olan v siann qqltsna reaksiya vern sedirilmi
obyektdir.
kil 4.1. Hipermtnd istinadn rng v altndan xtt kmkl sedirilmsi
Hiperistinadlarn kmyil hipermtn oxlu sayda sndi bir-biri il balayr.

HTML dilinin kmyil uzants .html, yaxud .htm olan mtn fayl yaradlr.

94
Bel fayla HTML-fayl deyilir. kild veb-shif v ona uyun HTML-fayl gs-
trilmidir (kil 4.2).
kil 4.2. Veb-shif v onun HTML-faylnn mtni
HTML-fayllar yadda saxlayarkn fayln uzantsnn .html v ya .htm olmas ox nm-

lidir. Bu halda sndin hans snd olmasn asanlqla myyn etmk olar.
Veb-brauzerlrd bel fayllar aarkn, brauzer onlar adi mtn kimi yox, mhz, veb-
shif kimi tanyacaq v dzgn ks etdirck.
HTML dili baxmndan hipermtn, xsusi nianlama kodlar olan mtndir.

Adtn, nianlama kodu vzin teq terminindn istifad olunur.
Teqlr, mtnin brauzerd ksolunma qaydasn myynldirn
gstrilrdir.
Teq hmi aan knc mtriz (< iarsi) il balayr v balayan knc
mtriz (> iarsi) il bitir. Teqin yazlnda byk v kiik hrflrin frqi yox-
dur, yni <body>, <boDy> v ya <BODY> eyni teqlrdir.
ndi istifadsi vacib olan bir ne teql sndin HTML-snd olduunu
gstrn teql, balq teqi il, sndi mntiqi hisslr ayran teqlrl tan olaq.

Mxtlif veb-brauzerlr HTML-sndlri hmi eyni cr ks etdirmir. Onlarn

grn riftlr, rnglr, llr v s. gr frqlnir. Buna gr d HTML-
snd fiziki deyil, mntiqi snd kimi baxmaq lazmdr. Baqa szl, sndin
grn ona baxlan proqramdan v kompterin sinfindn asl olaraq dyiir.
<HTML> teqi. Hr bir HTML-sndi <HTML> teqi il balayb, onunla da
qurtarmaldr. Bu teqlr sndin HTML-snd olduunu gstrir. Sndd daha
nlrin verilmsindn asl olmayaraq, bu teqlr snd mtlq daxil edilmlidir.
<HTML> teq ctlyndn aadak kimi istifad olunur:
<HTML>
Mnim ilk HTML-sndim
</HTML>
Btn HTML-sndlr aan v balayan <HTML> teqlrl (teq-konteynerl) balayb

qurtarmaldr. gr sndd aan v ya balayan teqlr buraxlm olarsa, onda sndin
btn digr teqlri d dzgn qbul olunmayacaq.
Balayan teq saa yik xtl (/) balamaldr mhz bu lamt teqin balayan teq oldu-
unu gstrir.
<HEAD> v <BODY> teqlri. Btn HTML-sndlr iki mntiqi hissy

bala v gvdy (yni sndin zn) blnr. Veb-brauzer sndi dzgn ks
etdirmk n bu hisslri bir-birindn ayrmaldr. mumiyytl, HTML-
sndin bal snd haqqnda sas mlumat, gvdsi is sndin mzmununu
ks etdirir. Ona gr d vvlki misala balanc v son <HEAD> teqlrini (teq
ctlrini) lav edk.
<HTML> <HEAD>
burada balq yerlir
</HEAD>
Mnim ilk HTML-sndim </HTML>
<HEAD> teq ctlrinin yerlmsindn grndy kimi, mxtlif teqlri bir
stird d yazmaq olar.
Sndin mntiqi blnmsini tamamlamaq n onun gvdsinin balanc-
na v sonuna <BODY> teqlrini (teqlr ctn) lav etmk lazmdr, nki
btn HTML-sndlrin bal (head) olduu kimi, gvdsi (body) d olmaldr:
<HTML> <HEAD>
burada balq yerlir
</HEAD> <BODY>
Mnim ilk HTML-sndim
</BODY> </HTML>

96
Bellikl, hr bir HTML-snd <HTML> teqi il balayr v </HTML> teqi

il qurtarr. Sndin bal <HEAD> v </HEAD> teq ctlri arasnda, gvdsi
is <BODY> v </BODY> teq ctlri arasnda yerldirilmkl o, iki mntiqi
hissy blnr.
<TITLE> teqi. stifadsi vacib olan sonuncu teq <TITLE> teqidir. nternetd
ilyn zaman, yqin ki, veb-brauzerin balq strind baxdnz HTML-sndin
adnn ks olunduunu grmsnz. Bu ad HTML-sndin mtnindki
<TITLE> teqinin mzmunundan gtrlr. gr bu teq sndd yoxdursa, onda
shifnin ad vzin onun URL-nvan gstrilck.
<HEAD> teqlr ctnn arasnda yerln bu teq d ct klind istifad olu-
nur v sndin adn gstrn mtni hr iki trfdn haty alr. Misalmza bu teqi
d lav etsk, onda tamamlanm grn olan bel bir HTML-snd alnar:
<HTML> <HEAD> <TITLE> Sndin ad </TITLE>
</HEAD> <BODY>
Mnim ilk HTML-sndim
</BODY> </HTML>
Snd primitiv grns d, trkibind lazm olan btn teqlr var v ona veb-
brauzerd baxmaq olar.
ox vaxt HTML-sndin ad index.html, default.html v ya home.html olur. Bu adlar

veb-serverlrin oxunda istifad olunur: istifadi shif yerln kataloqa girnd server
avtomatik olaraq bu adlardan biri olan fayl axtarr.
Redaktorda ilyrkn yaradlm sndin yaddada saxlanmas istniln

digr sndlrin yaddada saxlanmas kimidir. Unutmaq olmaz ki, snd mtn
formatnda saxlanmaldr. Fayln is first.html (first.htm) kimi bir adla adlan-
drlmas daha yax olar.
1. Shiflri tsvir etmk n niy xsusi iardn istifad olunur?
2. HTML-snd mntiqi olaraq hans hisslrdn ibartdir?
3. <HTML> v </BODY> teqlri nyi bildirir?

4.2. PRAKTKUM. HTML-FAYLLARIN YARADILMASI

VASTLR
Vizual redaktorlarn hans stnlklri var
Teqlri bilmk ny lazmdr
Veb-shiflr yaratmaq n oxlu altlr redaktorlar mvcuddur. Bu

redaktorlar iki qrupa ayrrlar: vizual redaktorlar v mtn redaktorlar. On-
lardan hansn semyi znz myynldirmlisiniz.
Vizual redaktorlar istifadiy teqin n olduunu bilmdn d veb-shif ya-
rada bilmk imkan verir. Sual oluna bilr: bs bel olan halda HTML-sndlr-
l ilmk n mtn redaktorunda S Z L K
uzun-uzad teqlr yazmaa n ehti- Vizual redaktorlar
yac var? Msl ondadr ki, HTML Mtn redaktorlar
dili daim inkiaf edir v yeni imkan-
larla znginlir. Lakin proqram mhsullarnda uyun dyiikliklr az-az hallar-
da edilir, yaxud da ediln dyiikliklr tam olmur. Teqlr haqqnda ilkin biliy
malik olduqda, xounuza gln veb-shiflri yrnmk v thlil etmkl HTML
dilinin yeni imkanlarndan istifad ed bilrsiniz. Vizual redaktorlarla ilmk
n nc HTML-fayllar yaratma nzrd tutan mtn redaktorlarndan istifad
etmyi yrnmk lazmdr.
Veb-sndlr trtib etmk n oxlu sayda redaktorlar mvcuddur. Onlarn
irisind HTML Writer, HTML Assistant, WebEdit, HomeSite daha populyardr.
Havay yaylan bu proqramlar axtar sistemlri vasitsil asanlqla nternetdn tapmaq
olar. HTML-fayllarla ilmk n Windows mliyyat sistemind olan sad Notepad
proqram da istifad edil bilr.
HomeSite proqram professional altlr sinfin daxil olsa da, ondan yeni
balayan veb-dizaynerlr d asanlqla istifad ed bilrlr. Baqa szl, HomeSite
redaktorunda sad veb-shiflr yaratmaq n NotePad kimi mtn redaktorun-
da i bacarqlarna malik olmaq kifaytdir. Ancaq NotePad proqramndan frqli
olaraq HomeSite redaktoru HTML dilind sas sintaktik konstruksiyalar daxil
etmk n, demk olar ki, 90% ii z zrin gtrr. Bundan baqa, yaradlm
shifnin brauzer pncrsind nec grncyin baxmaq n, sadc, siann
bir qqltsyla bax rejimin kemk kifaytdir.
HomeSite proqram redaktor adlandrlsa da, slind onun funksional imkan-
lar bu rivy smr. Onun veb materiallarnn hazrlanmas v nri n alt
adlandrlmas daha doru olard. HomeSite redaktorunun trkibind olan funk-
siyalar v utilitlr tkc ayr-ayr shiflri redakt etmy imkan vermir, hminin
veb-saytlarn yaradlmas il bal oxlu sayda baqa msllri hll edir.

98
ALIMA 1. HomeSite redaktorunda veb-shifnin yaradlmas
1. HomeSite v Internet Explorer proqramlarn baladn.

2. HomeSite proqramnn ba pncrsi il tan olun (kil 4.3). QuickTab
panelini aktivldirin.
kil 4.3. HomeSite HTML-redaktorunun ba pncrsi
3. FileNew menyu komandasn semkl, yaxud altlr zolandak uy-

un dym vasitsil yeni snd blankn yaradn.
4. FileSave as menyu komandasndan istifad edin v fayla ad vermkl
(msln, first.htm), onu istdiyiniz qovluqda saxlayn.
5. HTML-faylnn strukturunu myynldirmk n QuickStart dy-
msini qqldadn. Ekrana dialoq boksu xacaq. He nyi dyimdn
onu qapadn. Nticd struktur teqlrinin hams fayln mtnin daxil
edilck (kil 4.4).
6. HTML-faylnn baln QuickStart pncrsind, yaxud sonradan ver-
mk olar. Bunun n <TITLE> teqindn istifad edilir. Siann gstri-
cisini <HEAD> teqinin daxilind qqldadn v Ttl dymsindn istifad

edin. Klaviaturada baln adn yazn. Bu, veb-shifnin deyil, HTML-fay-

lnn baldr. Fayla edilmi dyiikliklri yazb saxlayn.
kil 4.4. HTML-faylnn sas struktur teqlri

7. Yaradlm shify brauzerd baxn. Bunun n Internet Explorer-d File
menyusuna daxil olun v Open bndini sein. Browse dymsindn isti-
fad etmkl, indic yaratdnz fayln saxlanld qovlua kein v
fayln adn qqldadn.
8. Veb-shifnin mtnini formatlama yrnin. Bunun n QuickTab pane-
lindki Fonts v Lists dymlrindn istifad edin.
9. Fayln mtnini aadak kimi redakt edin.
<HTML>
<HEAD>
<TITLE>What is file</TITLE>
</HEAD>
<BODY>
<H2>Fayl ndir</H2><HR>
Windowsda hm verilnlr, hm d proqramlara va-
hid yanama var. Orada istifadinin rastlad

100
hr ey obyekt kimi baxlr v hr bir obyekt ki-

mi onlar da parametrlrl v hrktlrl xarakte-
riz olunur.<HR>
Windows sisteminin sas obyektlrindn biri
<i>fayldr</i>. <b><i>Fayl </i> diskd saxlanlan
hr hans informasiyadr. </b> Faylda proqram,
mliyyat sisteminin znn bir hisssi v mu-
miyytl, hr hans verilnlr ola bilr.
<HR>
</BODY>
<HTML>
10. Yaradlm fayln brauzerd nec grndyn baxn (kil 4.5).
kil 4.5. Yaradlm veb-shifnin brauzerd grn
1. Veb-snd yaratmaq n hans redaktorlardan istifad edirsiniz?

2. Dostlarnz haqqnda veb-shif yaradn.
3. stdiyiniz mvzuda veb-shif yaradn.

4.3. VEB-SAYT LAYHS

Texniki taprq ndir
nternet saytnn smrliliyini nec qiymtlndirmli
Domen adn nec semli
Hostinq ndir
Saytn hazrlanmasnda mxtlif S Z L K

ixtisasl insanlar dizaynerlr, proq- Texniki taprq
ramlar, menecerlr itirak edirlr. ri Domen ad
irktlrd hr ks z ii il mul Hostinq
olur. stniln halda internet-layih bir FTP
ne mrhldn ibartdir.
1. Layihlndirm. Bu mrhlni layihnin meneceri hyata keirir.
Burada layih haqqnda trafl mlumat toplanlr, qarya myyn
mqsdlr qoyulur v bdc planladrlr. Btvlkd layihnin
uurlu olmas, mhz, bu ilrin n drcd bacarqla grlmsindn
asl olur. Bu mrhlnin nticsind texniki taprq hazrlanr.
2. Dizaynn hazrlanmas. Dizayner texniki taprqda irli srlm
ideyalar shiflrin eskizlri klind gerkldirir. Sifariiy
glck saytn bir ne (adtn, ) dizayn variant tqdim olunur.
3. Shiflrin maketlrinin qurulmas. Dizayn-maket sasnda
HTML dilind ablon shiflrin maketi yaradlr.
4. Servislrin proqramladrlmas. Statik mtn v qrafik informa-
siya il yana, saytda mxtlif interaktiv servislr istifadilrin
qeydiyyat n formalar, qonaq kitablar v s. ola bilr. Onlarn
yaradlmas il proqram mul olur.
5. Saytn nri v onun informasiya il doldurulmas. Bu mrh-
ld yaradlm karkas uzaq server krlr v sayta mtnlr
daxil edilmy balanlr. Bunun n professional saytlar mzmu-
nun idarolunma sistemlri il tchiz olunur. Bu sistemlrin k-
myil HTML dilind he n bilmynlr d sayta informasiya
lav ed bilir.
6. Layihnin mayit olunmas. Hr bir sayt tbli olunmaldr,
yni onun populyarl yksldilmlidir. Bu, birdflik deyil,
planl i olmaldr. Burada sayta daxil olanlarn say izlnilir,
onlarn sayt haqqnda fikirlri toplanlr, mzmuna dyiikliklr
edilir, yeni informasiyalar daxil edilir.

102
Sual oluna bilr: mumiyytl, sayt ny grkdir v o, n n yaradlr?

Sbblr mxtlif ola bilr.
1. Bzi irktlr nternet qazanc mnbyi kimi baxr. Bu glir mal-
larn, xidmtlrin satndan v reklamlardan ld oluna bilr.
2. Bir ox irktlr internet-layihlr z mal v xidmtlrinin rek-
lam olunmasnn bir elementi kimi baxr. Onlar gliri dolays il
ld etmyi planladrrlar. Bel ki, onlar hesab edirlr ki, insanlar
sayta daxil olmaqla zruri informasiyan alacaq, bundan sonra bir-
baa irkt mracit edrk sifarilrini vercklr.
3. Bzi internet-layihlrin yaradlmasnda, mumiyytl, he bir
glir qazanmaq mqsdi gdlmr. Msln, hr hans futbol klu-
bunun fanatlarnn sayt.
Bs layih n haqqnda olacaq? Onun yaradlmasndan mqsd ndir? Layih
kimlr n nzrd tutulub? Bu mvzuda hans saytlar faliyyt gstrir?
Saytda hans materiallarn yerldirilmsi planladrlr? Sayt hans blmlrdn,
xidmtlrdn ibart olacaq?
Bu v digr suallara texniki taprqda cavab verilir. Texniki taprq, layi-
hnin trafl tsvir olunduu snddir.
Saytn dizaynnn zlliklri. nternet-saytn dizayn il poliqrafiya mh-
sullarnn dizayn arasnda ortaq chtlr oxdur. Shiflyicilr kimi, veb-dizay-
ner d mtn v qrafik informasiya il ilyir. Bununla bel, bzi mqamlar vardr
ki, onlar internet-saytn dizayn n vacibdir.
Birincisi, istifadi shifni oxumur, onu gzdn keirir. z d, bu zaman
onun baxlar ox xaotik ola bilr. Bu o demkdir ki, el bir maket qurmaq
lazmdr ki, istifadi bir baxda ondan ba xara bilsin, z n lazm olan
aar szlri, grntlri tapsn.
kincisi, jurnaln yaradc heyti hmi zrind ildiyi vrqin llrini
dqiq bilir. Sayt is mxtlif ll monitorlarda txminn eyni cr grnmlidir.
Bu tlbi yerin yetirmk he d hmi asan olmur.
ncs, yeni jurnal lin gtrn ks bir baxda informasiyann hcmini
myynldir bilr. Tan olmadmz sayta daxil olduqda is biz orada ne
shifnin olduunu txmini d olsa dey bilmirik.
Drdncs, veb-saytn dizayneri hmi ziddiyytli vziyytl qarlar. Bir
trfdn, onun maketinin interfeysi baqa saytlara bnzmlidir, digr trfdn
is o, orijinal olmaldr.

Saytn nternetd nri. nternet bksindki btn kompterlrin unikal

nmrsi IP-nvan olur. Hr bir nvan 32-bitli ikilik dddir. lverililik ba-
xmndan hmin dd (IP-nvan) aralarnda nqt olan drd onluq dd klind
gstrilir. Bu onluq ddlrin hr biri is 0-dan 255-dk qiymt ala bilr.
Msln, 74.125.87.147 IP-nvan mhur google.az axtar sisteminin yer-
ldiyi server mxsusdur.
Aydndr ki, bel mnasz rqmlr ynn yadda saxlamaq tindir. Buna
gr d domen adlar sistemi DNS (Domain Name Service) yaradlb v bu sis-
tem IP-nvanlarn vzin istifadi n daha anlaml olan adlardan (msln,
www.edu.gov.az) istifad etmy imkan verir. Bel ki, istifadi nvan sah-
sind hmin ad ydqda DNS-serverlr avtomatik olaraq onu IP-nvana evirir.
bkd olan btn adlar mxtlif sviyyli domenlr blnb. Hr bir
lk n birinci sviyyli domen ayrlb. Msln, .az domeni Azrbaycana,
.de domeni Almaniyaya, .ru domeni Rusiyaya mxsusdur. razi domenlri
adlanan bel domenlrl yana, birinci sviyyli digr domenlr d mvcuddur.
Msln, .com domeni kommersiya qurumlarn, .gov domeni hkumt t-
kilatlarn v s. birldirir. Birinci sviyyli domenlr azdr v yeni domenlr
nadir hallarda meydana xr. Hr bir birinci sviyyli domen sonsuz sayda daha
aa sviyyli domeni nvanlaya bilr.
.az domenind adlarn paylanmas il Azrbaycanda xsusi irkt mul olur. Orada
ikinci sviyyli domenlr qeydiyyatdan keirilir. Msln, azerbaijan.az,
ict.az, ayna.az bel domenlrdndir.
Hr bir domenin sahibi z domeninin alt-domenlrini (nc, drdnc v

s. sviyyli) yarada bilr.
nternet bksind tmsil olunmaq istyn hr bir hquqi, yaxud fiziki xs
domen adnn seilmsin xsusi diqqt yetirmlidir. Bel ki, domen adlar
myyn prinsiplr cavab vermlidir:
seilmi ad saytn mahiyytin uyun
glmlidir (msln, rabita.az);
ad mmkn qdr uzun olmamal-
dr (msln, ict.az);
almaq lazmdr ki, domen ad kimi seiln sz ingilis lifbasnn hrflrin-
dn ibart olsun (msln, orman sz me szndn daha uurludur).
Mnasib adn taplmas mslnin bir trfidir: ola bilr ki, sizin sediyiniz
ad kims artq z adna qeydiyyatdan keirib.

104
Hostinq. Domen adn qeydiyyatdan keirdikdn sonra siz hmin ada

hququnuzu tsdiq edn rsmi snd alrsnz. Lakin ada sahib olmaq hl kifayt
deyil: siz z layihnizi hmi nternet bal olan bir serverd yerldirmlisiniz.
Saytlarn yerldirilmsi v onlara xidmt gstrilmsi il oxsayl irktlr
mul olur. Bel xidmtlr hostinq deyilir. Hostinq xidmti gstrn irkt
tkc sayt n diskd yer ayrmr, hminin bir sra servislr verir (verilnlr
bazasnn dstklnmsi, saytn idar olunmas v s.). Mqavil imzalandqdan
sonra domen ad konkret server ynldilmlidir. Bundan sonra sayta aid btn
fayllar hmin server gndrilir (krlr).
dnili hostinq xidmti gstrn irktlrl yana, nc sviyyli domen
adlarn v disk sahsini havay vern oxlu irktlr d mvcuddur.
FTP. Fayllar uzaq kompter krmk n FTP-protokolunu dstklyn
istniln fayl menecerindn istifad etmk olar. Msln, proqramlar arasnda
FAR proqram daha populyardr.
1. nternet saytnn yaradlmas hans mrhllrdn ibartdir?

2. Texniki taprq ndir?
3. Veb-sayt dizayn il poliqrafiya mhsullarnn dizayn arasnda hans frqlr var?
4. Domen adna malikolma hququnu hans zamandan sonra uzatmaq lazmdr?
5. Fayllarn uzaq server krlmsi zaman hans protokoldan istifad olunur?

5
NFORMASYANIN
QORUNMASI
5.1. NFORMASYA THLKSZLY ANLAYII ........................................................................ 106

5.2. ZYANVERC PROQRAMLAR. KOMPTER VRUSLARI .................................................... 111
5.3. PRAKTKUM. ANTVRUS PROQRAMLARI VASTSL
NFORMASYANIN MHAFZS ................................................................... 115
5.4. KOMPTER CNAYTKARLII ............................................................................................ 120
5.5. KRPTOQRAFYA. RQML MZA .................................................................................... 123

106
5.1. NFORMASYA THLKSZLY ANLAYII

nformasiya thlksizliyi hans yollarla tmin olunur
Biometrik mhafiz sistemi ndir
nformasiyann kompleks mhafizsi n demkdir
nformasiyann qanunvericilikl mhafizsind balca mqsdlr
hanslardr
stniln adam onun n dyrli bir eyin itkisi myus edir. Tsvvr edin
ki, mobil telefonunuzu, yaxud dostunuzun ad gnn hdiyy almaq n evdn
siz verilmi pulu itirmisiniz. Bel bir hadisdn myus olsanz da, bu cr itkinin
yerini tezlikl doldurmaq olar.
S Z L K ndi, tutaq ki, illrl sizin n vacib
olan mlumatlar qeyd etdiyiniz yaz
nformasiyann mhafizsi
kitabasn itirmisiniz. Brpa olunmas
Parol
mkl olan bu itki, yqin ki, sizi daha
Biometrik informasiya
ox myus edck. Bs xsiyyt
vsiqnizi, pasportunuzu, yaxud ali thsil haqqnda diplomunuzu itirsniz, n ba
ver bilr? Bu sndlrin hr birind yalnz sizin znz mxsus olan mhm
informasiyalar vardr. Sndlrin itirilmsi, yaxud ourlanmas bzn cinayt
msuliyytin d sbb ola bilr.
Yaadmz dvrd informasiyann byk bir hisssi rqmli kild,
elektron dayclarda saxlanlr. Bu is informasiyann qorunmas problemini
asanladrmr, ksin, daha da tinldirir. z d, bu problem bu gn el qlobal
xarakter almdr ki, mxtlif lklrd informasiyann mhafizsi haqqnda
xsusi qanunlar qbul edilir, vvllr faliyyt gstrmyn yeni zl v dvlt
qurumlar yaradlr.
Azrbaycan Respublikasnda ''nformasiya, informasiyaladrma v informasiyann
mhafizsi haqqnda'' Qanun 1998-ci il aprelin 3-dn qvvddir. Bu qanuna gr hr bir
sndldirilmi informasiya mhafiz olunmaldr. Burada sndldirilmi informasiya
anlay bel tyin olunur:
Sndldirilmi informasiya (snd) maddi daycda mtn, ss v ya
tsvir formasnda qeyd alnan v identikldirmy imkan vern istniln
rekvizitli informasiya mnbyindn, saxlanma yerindn, rsmi statusundan,
mlkiyyt nvndn, mnsub olduu tkilat trfindn yaradlb-
yaradlmadndan asl olmayaraq sndldirilmi informasiyadr.
Hesablama texnikasnda thlksizlik anlay bir-biriyl sx laqli olan bir

sra msllri hat edir: kompterin etibarl ilmsi tmin olunmaldr, mhm
hmiyyt ksb edn verilnlrin tsadfn itirilmsi thlksi haqqnda
xbrdarlq edilmlidir. Verilnlri icazsi olmayan xslr trfindn istifaddn

5. NFORMASYANIN QORUNMASI 107
v mxtlif dyiikliklrdn qorumaq lazmdr. Elektron rabit vasitlrindn

istifad etmkl yazmalar zaman sirlrin saxlanmas da bu qbildn olan
msllrdndir.
Vtndalarn v onlarn mlaklarnn thlksizliyinin keiyind qanunlar v
hquq mhafiz orqanlar dayanr. Ancaq bzi informasiya mbadilsi
sistemlrinin hquqi chtdn qorunmas hllik texnologiyalarn inkiafndan
geri qalr. Kompter sistemlrinin qorunmas ox zaman znmdafi sullar
il aparlr.
nformasiyann qorunmasnn iki sulu vardr: verilnlr giriin mhdud-
ladrlmas v verilnlri ks etdirmk n zruri olan informasiya metodlarna
giriin mhdudladrlmas.
Verilnlri icazsiz istifaddn qorumaq n, adtn, paroldan istifad edilir.
(kil 5.1). Parol [password], yalnz verilnlrdn istifad etmk hququ olan
xsin bildiyi simvollar yndr. stifadi verilnlrdn istifad hququnu
tsdiq etmk n zn tantmal v parolunu tqdim etmlidir.
kil 5.1. stifadinin tannmas n dialoq boksu
Bzn parol vzin texniki vasitlrdn elektron aarlardan, smart-kartlar-

dan v s. istifad olunur. Biometrik informasiyaya saslanan mhafiz sistemlri
d mvcuddur. Bu sistemlrd istifad olunan lamtlr insann dyimyn
xsusiyytlrin saslanr v ona gr d biometrik informasiya itiril, yaxud
saxtaladrla bilmz. nformasiyann biometrik mhafiz sistemlrin aadak
identifikasiya (xsin tannmas) sistemlri aiddir:
barmaq izlrin gr identifikasiya;

108
gzn qzehli qiasnn klin gr identifikasiya;

nitqin zlliklrin gr identifikasiya;
zn tsvirin gr identifikasiya;
ovucun cizgilrin gr identifikasiya.
Barmaq izlrin gr identifikasiya. Barmaq izlrini oxuyan optik ska-
nerlr noutbukda, kompterin siannda, klaviaturada, fl-diskd quradrlr,
hminin ayrca xarici qurular v terminallar klind ttbiq olunur (msln,
aeroportlarda, banklarda v s.).
Daranm (skanerdn keirilmi) barmaq izinin nax, informasiyadan isti-
fady icazsi olan xslrin he birinin barmaq izlrinin nax il st-st d-
mdikd, informasiya iriilmz olur.
kil 5.2. Barmaq izin gr identifikasiya
Gzn qzehli qiasnn klin gr identifikasiya. Gzn qzehli qias

hr bir insann nadir biometrik xsusiyytlrindndir. O, insanda yayarmlqdan
formalar v slind btn mr boyu dyiilmz qalr.
Gzn tsviri alndqdan sonra onun zrin xsusi trix-kod maskas qoyu-
lur. Nticd hr bir insan n frdi matris alnr. Gzn qzehli qiasna gr
identifikasiya etmk n xsusi skanerlrdn istifad olunur.
Nitqin zlliklrin gr identifikasiya. nsann ss gr identifikasiyas
nnvi tannma sullarndan biridir. Telefondak hmshbti grmdn onu
asanlqla tanmaq olur. Htta, ssinin emosional tonuna gr insann psixoloji

durumunu myynldirmk mmkndr. Ss gr identifikasiya nitqin tezlik

analizin saslanr. Hr bir insan n hr bir ssin (fonemin) frdi tezlik xarak-
teristikas vardr.
zn tsvirin gr identifikasiya. xsiyyti myynldirmk n z
gr tanma texnologiyasndan tez-tez istifad olunur. Bu sul insan narahat
etmir, nki onun tannmas msafdn aparlr (insan saxlanlmr, onun hrkt
srbstliyi mhdudladrlmr).
kil 5.3. zn tsvirin gr identifikasiya
nsann zn gr onun tarixsini, simpatiya v antipatiyasn, xstliklri-

ni, emosional durumunu, trafdaklara bsldiyi hisslri v onlara qar mqsd-
lrini bilmk olar. Bunlarn hams, msln, potensial cinaytkar akara xar-
maq n xsusi maraq ksb edir.
dentifikasiya lamtlri zn formasn, rngini, hminin san rngini nz-
r alr. Mhm lamtlr srasna siftd kontrastln dyiildiyi yerlrin (qalar,
gzlr, burun, qulaqlar, az v s.) koordinatlarn da aid etmk olar.
Hazrda yeni xarici pasportlarn verilmsin balanr ki, onlardak mikro-
sxemlrd pasport sahibinin rqmli fotokli saxlanlr.
Ovucun cizgilrin gr identifikasiya. Biometrikada identifikasiya mq-
sdil lin llrindn v formasndan, elc d lin stnd barmaq smk-
lrinin qatlanma yerlrindn, qan damarlarnn yerlmsindn ml gln na-
xlardan v s. istifad olunur.
Ovuca gr identifikasiya skanerlri bzi aeroportlarda, banklarda, atom
elektrik stansiyalarnda quradrlr.

110
Btn ciddi tdbirlr kimi, informasiyann mhafizsi d kompleks kild

hyata keirilmlidir, yni yax nticlr ld etmk n btn mhafiz
sullar birldirilmlidir.
nformasiyann kompleks mhafiz sistemin aadaklar daxildir:
tkilati mhafiz, yni mzakirlrdn tutmu, planlarn hazr-
lanmasna v informasiyann qorunmas zr qurumlarn
yaradlmasna qdr xsusi tdbirlr;
proqram-aparat mhafizsi, yni kompter sistemlri v xsusi
proqramlarn quradrlmas;
mhndis-texniki mhafiz (video-mahid kameralar, knar
xslrin mxfi otaqlara giriini mhdudladran intellektual
qfllar v s.);
qanunverici mhafiz.
Qeyd olunduu kimi, Azrbaycanda informasiyann mhafizsi xsusi qanunla

tnzimlnir. Hmin qanuna gr informasiyann mhafizsinin balca mqsdlri
bunlardr:
informasiyann mhvinin, itmsinin, saxtaladrlmasnn qarsnn
alnmas;
dvltin, ictimaiyytin, vtndalarn thlksizliyinin tmin edilmsi;
informasiyann mhvi, modifikasiyas, surtinin xarlmas, tcrid
edilmsi il bal sanksiyaladrlmam hrktlrin qarsnn alnmas;
dvlt sirri olan v konfidensial informasiyann mxfiliyinin qorunmas;
informasiya proseslrind v informasiya sistemlrinin, texnologiya-
larnn v onlarn tminat vasitlrinin ilnmsi, istehsal, ttbiqi zaman
fiziki v hquqi xslrin hquqlarnn tmin olunmas.
1. nformasiya n n mhafiz olunmaldr?

2. Rqmli informasiya n hans thlklr mvcuddur?
3. nformasiyan qorumaq n hans biometrik mhafiz sullar vardr?
4. Azrbaycan Respublikasnn nformasiya, informasiyaladrma v informasiya-
nn mhafizsi haqqnda Qanununu nternetdn ld edin v onunla tan olun.

5.2. ZYANVERC PROQRAMLAR. KOMPTER VRUSLARI

Kompter d virusa yoluxa bilr
Kompter viruslarnn hans nvlri var v onlar kompter ddkd
zlrini nec aparr
Kompterin virusa yoluxmasnn hans nticlri ola bilr
Kompteri virusa yoluxmadan nec qorumal
nformasiyann qorunmas n S Z L K
sas thlklrdn biri d kompter Virus
girmi ziyanverici proqramlardr. Virus hcumu
Bel ziyanverici proqramlar veriln- Troyal
lrin taml n d thlk yarada Soxulcan
bilr. Kompterd saxlanlan verilnlr
v proqramlara zrr vuran proqramlara ziyanverici proqramlar deyilir.
ksr lklrd ziyanverici proqramlarn yaradlmas, istifadsi v yaylmas qanunla
qadaandr.
Ziyanverici proqramlarn n geni yaylm nv kompter viruslardr.

Kompter virusu proqramn, sndin irisin, yaxud verilnlr daycsnn
myyn sahlrin daxil olan parazit proqram kodudur. Bu kod daxil olduu
kompterd z-zn oxalda, mxtlif icazsiz v ziyanl ilr gr bilr.
z-zn oxaltma qabiliyyti virus proqramlarnn balca xsusiyytidir.
Bu proqramlar kompter v digr dayclarn sahiblrinin xbri olmadan z
nsxlrini yaradr. Bir ox virus ziyan vurmaqla verilnlri mhv etmk v
kompterin normal iini pozmaqla da mul olur. z bioloji qardalar kimi,
kompter viruslarnn arasnda da ellri vardr ki, onlar z-zn oxalb yaylr,
lakin he bir ziyan vurmur.
Kompterd virusun hyat yolu yoluxdurma v aktivlm il balanr.
Yoluxma txminn bu cr ba verir: istifadi z kompterind virus daycs
olan proqram baladr. Bu proqram nternetdn d ykln bilr, tanlarnz-
dan krb ld etdiyiniz proqram da ola bilr. Proqramn yklnmsindn
vvl, yaxud sonra virus aktivlrk faliyyt balayr. Virusun faliyyt sse-
narisi txminn beldir:
1. Kompterd yoluxdurulmas mmkn olan btn proqramlar
tapmaq.
2. zn proqramn vvlin, yaxud sonuna yazmaq.
3. gr kritik gn, baqa szl, virusun hcuma kecyi gn
yetimis, dadc ilr grmk.

112
4. gr hmin tarix yetimmis, hr hans xrda zrr yetir-

mk; msln, kompterin srt diskind hr hans kiik sahni
ifrlmk.
Kompter virusu termini ilk

df 1973-c ild Westworld
fantastik filmind istifad olu-
nmudur. Hmin filmd bu sz
birlmsi mhz bugnk an-
lamda ildilmidir: Komp-
ter sistemin geni yaylm
ziyanverici proqram.
Bs kompterin virusa yoluxmasn nec myyn etmk olar? Kompter

ziyanverici proqramlarn girmsini bildirn bir sra lamtlr vardr:
ekrana nzrd tutulmam mlumatlarn v grntlrin xmas;
nzrd tutulmam ss siqnallarnn verilmsi;
CD/DVD disksrninin z-zn almas v balanmas;
kompterd hr hans proqramn zbana baladlmas;
kompterin tez-tez sradan xmas v ilimsi;
proqramlar baladlarkn kompterin yava ilmsi;
fayl v qovluqlarn yoxa xmas, yaxud dyidirilmsi;
srt disk tez-tez mracit;
brauzerin aslb qalmas, yaxud zn gzlnilmz aparmas
(msln, proqram pncrsini qapatman mmkn olmamas).
nternetin inkiaf viruslarn da yaylma srtin gcl tsir gstrdi. Bundan
baqa, viruslar keyfiyytc d dyidi. gr txminn 10 il bundan nc virus
mlliflrinin sas mqsdi kompteri sradan xarmaq idis, XXI srin vvl-
lrind viruslarn balca faliyyti ddy kompterdn hr hans infor-
masiyan ourlamaa v hmin kompter knar xslrin daxil olmasn tmin
etmy ynlmidir. nformasiyan ourlayan virus hr hans bir irktin gizli
saxlanlan sndlrini aqlamaqla, hmin irktin nfuzuna ciddi zrb vura
bilr. gr bel virus mxfi hrbi sndlrin, yaxud dvlt sirlrinin olduu kom-
pter drs, n ba vercyini tsvvr etmk bel tindir.
Dnyann inkiaf etmi lklrind kompter viruslarnn vurduu ziyan yz
milyon dollarlarla llr.

Ziyanverici proqramlarn yarand dvrlrd, sadc, istifadilrin iin mane olan

zarafat-viruslar daha populyar idi. Msln, bir virus proqram ekrana bel mlumat
xarrd: L + A + M + E + R + F1 + Alt klavilr kombinasiyasn eyni zamanda basn.
stifadi bu mslht ml edn kimi mlumat verilirdi ki, fayllarn yerlm cdvli
srt diskdn silinrk, operativ yaddaa yazld v gr istifadi barman hr hans bir
klaviin zrindn gtrrs, o, srt diskdki informasiyalarla vidalamal olacaq. Yox,
gr dz bir saat bu vziyytd gzly bils, hr ey vvlki vziyytin qaydacaq. Bir
saat bu cr vziyytd qaldqdan sonra mlum olurdu ki, bu bir zarafat imi.
Virus proqramlarnn n ziyanl nvlrindn biri Troya proqramlardr. Troya

proqramlar istifadidn icazsiz olaraq informasiyalar toplayr v onlar cina-
ytkara gndrir, elc d hmin informasiyalar dadr, yaxud ziyanl mq-
sdlr n dyidirir. Bundan baqa, Troya proqramlar kompterin iini poza
bilr, yaxud istifadidn xbrsiz olaraq kompterin resurslarndan ziyanl
mqsdlr n istifad ed bilr.
Troya viruslar z adn
bir tarixi hadisdn
gtrb. Homerin liada
poemasnda qdim yunan-
lar trfindn Troya h-
rinin mhasirsi (e.. tx-
minn 1250-ci ild) tsvir
olunub. Yunanlar taxtadan
nhng at dzldib, iri-
sin z dylrini yer-
ldirmi v onu hr
darvazasnn qabanda
qoymular. He ndn
bhlnmyn troyallar
at kib darvazadan iri
salm, ancaq gec yunan
dylri atn irisin-
dn xb, hri tut-
mular.
Troya proqramlar, adtn, kompter bk soxulcan kimi girir. Onlar bir-

birindn z mllrin gr frqlnir.
Uzaqdan idaretm utilitlri. Bu qrupa aid proqramlar bk-
d olan kompteri uzaqdan idar edn utilitlrdir. Bel gizli
idaretm utilitlri fayllar qbul ed, yaxud mxtlif nvanlara
gndr, onlar balada v mhv ed, kompteri yenidn yk-
ld bilr v s.

114
Casuslar. Bu qrupa aid troyallar elektron casusluqla mul

olur: yoluxmu kompterd istifadinin klaviaturadan daxil
etdiyi informasiya, ekrann kli, aktiv proqramlarn siyahs v
istifadinin hmin proqramla yerin yetirdiyi mllr myyn
fayla yazlr v vaxtar cinaytkara gndrilir. Bu tipli Troya
proqramlarndan ox zaman bank v onlayn dm sisteml-
rinin istifadilri haqqnda mxfi informasiyalarn ourlanmas
mqsdil istifad olunur.
Reklam proqramlar. Reklam proqramlar (ing. Adware: Ad-
vertisement reklam v Software proqram tminat) hr hans
bir proqrama reklam kimi yerldirilir v Troya casus proqram
funksiyasn yerin yetir bilir. Reklam proqramlar gizlic
kompterin istifadisi haqqnda mxtlif informasiyalar topla-
ya, sonra onu cinaytkara gndr bilir.
Virus hcumlarnn tsirini he endirmyin n uurlu yolu mhm
hmiyyt ksb edn verilnlrin ehtiyat n surtlrinin saxlanmasdr. Viruslar
aparat vasitlrini sradan xara bilmir. Virus hcumlarnn lamtlri akar-
landqda kompterin verilnlr dayclarn bsbtn tmizlmk lazmdr.
Verilnlrin ehtiyat dayclardan krlmsi kompter sisteminin normal
vziyytini brpa etmy imkan verir.
Kompterd virus lamtlri akarlandqda n etmli? lk addm olaraq
yerin yetirdiyimiz ilrin nticlrini xarici daycda (disketd, CD- v ya
DVD-diskd, fl-kartda v s.) saxlayn. Sonra
kompteri lokal bkdn v nternetdn ayrn (gr qoulmusa);
mliyyat sistemi kompter dm virus nticsind srt diskdn
yklnmirs, onda onu CD diskdn yklmy aln;
antivirus proqramn baladn.
1. Virus proqramlarnn balca xsusiyyti ndir?

2. Kompterin virusa yoluxmasnn hans lamtlri var?
3. Kompter virusa yoluxduqda, ilk nvbd, n etmk lazmdr?

5.3. PRAKTKUM. ANTVRUS PROQRAMLARI VASTSL

NFORMASYANIN MHAFZS
Kompteriniz virus drs n etmli
Hans antivirus proqramna stnlk vermli
Antivirus proqramn nec quradrmal
Darama prosesini nec hyata keirmli
Kompter virusunun z bioloji qarda il daha bir oxarl da vvlcdn

hr ikisinin qarsnn alnmasnn (profilaktikasnn), yoluxmadan sonrak mali-
cy nisbtn ox-ox asan olmasdr.
Kompter viruslarndan qorunma sviyyd tkil oluna bilr:
Birinci sviyyd viruslarn kompter girmsinin qars alnr.
kinci sviyyd virus hcumlarnn qars alnr.
nc sviyyd virus hcumlarnn tsiri minimuma endirilir.
Thlksizlik tdbirlri nticsind S Z L K

viruslarn kompter dmsi th- Antivirus proqramlar
lksi azaldlr. bhli mnblrdn
Darama
ld olunan proqram tminatlarndan
istifaddn qamaq lazmdr. Komp- avast!
ter knardan, o cmldn nternetdn
daxil olan proqram koduna ox ciddi
nzart olunmaldr.
Yoluxma faktn akarlamaq, vi-
ruslarn oxalmasna mane olmaq v
virus hcumlarnn qarsn almaq
n antivirus proqramlarndan isti-
fad olunur. Verilnlrin mbadilsi
zaman viruslara xas olan baytlarn
akar edilmsi v viruslar n xarak-
terik hrktlrin qeyd alnmas on-
larn axtarnn sasn tkil edir.
Mqayis n zruri olan ve-
rilnlr antivirus proqramnn verilnlr bazasnda saxlanlr. Antivirus verilnlr
bazasn daim yeni viruslar haqqnda mlumatlarla doldurmaq, baqa szl, virus
bazasn yenilmk lazmdr. Antivirus proqramlarnn uuru da, mhz, bundan
asl olur.

116
Faliyytlrindn asl olaraq antivirus proqramlar bir ne sinf ayrlr:

Detektorlar hr hans mlum virusa yoluxmu fayllar akarla-
maa imkan verir.
Doktorlar (faqlar) tkc yoluxmu fayllar akarlamr, hm d
onlar ilkin duruma qaytarmaa alr.
Mfttilr kompter hcumlar mmkn olan yerlrdki dyi-
ikliklr nzart edir; bu mqsdl proqramlarn v disklrin
sistem sahlrinin ilkin, yoluxmam hesab ediln durumlar
haqqnda mlumat yadda saxlanlr, sonra istifadinin myyn
etdiyi vaxtda onlar cari vziyytl mqayis edir.
Doktor-mfttilr yuxarda gstriln iki nv proqramn im-
kanlarn znd birldirir.
Szgclr viruslarn oxalma v zrrvurma mqsdi il m-
liyyat sistemin etdiklri mracitlri tutur.
Vaksinlr, yaxud immunizatorlar i qabiliyytlrini saxlamaq-
la proqramlar el dyidirirlr ki, onlar viruslar n yoluxmu
kimi grnsn. Bel olduqda, viruslar hmin fayllara ilimir.
Kompterd viruslarn axtar verilnlr dayclarnn, yaxud axnnn
daranmas [scan] yolu il yerin yetirilir. Darama prosesind operativ yaddada,
dayclarda virusa yoluxmann lamtlrinin olub-olmamas yoxlanlr.
Akarlanm viruslar deaktivldirilir v mhv edilir. Mmkn olduqda d-
yidirilmi (yoluxmu) fayllarn ilkin vziyyti brpa olunur.
Bu gn Symantec Norton Antivirus, Kasperski antivirusu, Dr. Web, AcAfee
VirusScan, Panda Titanium Antivirus kimi antivirus proqramlar daha ox
tannr.
Gstriln proqramlar, sasn, kommersiya mhsuludur, lakin

frdi kompterd istifadsi havay olan antivirus proqramlar da
mvcuddur. Onlarn irisind avast! daha populyardr. Bu proq-
ram www.avast.com saytndan ld etmk olar.

kil 5.4. Avast! proqramnn ba pncrsi
ALIMA 1. Avast! antivirusunun quradrlmas

1. Quradrma fayln (setup*.exe) baladn. Run dymsini qql-
dadan kimi quradrma ekran alacaq (kil 5.5).
kil 5.5. Quradrma ekran

118
2. Next dymsini qqldadn. nc sistem n grkli olan minimal

tlblrl, sonra is Lisenziya anlamas il tan olun (kil 5.6).
kil 5.6. Lisenziya anlamas pncrsi
3. Davam etmk n Anlamaya razlnz bildirin (I agree va-

riantn sein) v Next dymsini qqldadn.
4. Proqram fayllarnn saxlanaca qovluun myyn olunmas pn-
crsi alacaq. stdiyiniz qovluu gstr bilrsiniz, ancaq yax
olar ki, susqunluqla tklif olunan qovluu qbul edsiniz. Next
dymsini qqldadn.
5. Alan konfiqurasiya pncrsind (kil 5.7) ksr istifadi n
mqbul olan variant tklif olunacaq. gr he nyi dyimk
istmirsinizs, Next dymsini qqldadn.

kil 5.7. Konfiqurasiya pncrsi
6. Proqram nyin v harada quradrlacan tsdiq edck. Elc d

diskd tlb olunan bo yer haqqnda mlumat verck. Next dy-
msini qqldadn.
7. Daramann cdvl zr v yklnm zaman kklnmsinin zruri
olub-olmamas haqqnda sual verilck.

120
8. Axrda quradrmann uurla sona atd bildirilck v bu zaman

kompteri yenidn yklmk lazm glck. Restart variantn
sein v Finish dymsini qqldadn.
9. Kompter yenidn yklndikdn sonra ekrann sa aa kncnd
gy krkilli simg grcksiniz.
Quradrma sona atd.
1. Kompterinizd hans antivirus proqram quradrlb?

2. Virus bazasnn yenilnmsi n demkdir?
3. Kompterinizd antivirus proqramnn virus bazasn tzlyin.
4. Kompterinizdki antivirus proqram vasitsil konkret qovluu darayn.
5.4. KOMPTER CNAYTKARLII

Kibercinaytkarlq hans sahlrd geni yaylb
Hakerlr kimdir
Proqram tminat piratl n demkdir
Proqram mhsullarna mlliflik hququ nec qorunur
Bu gn biz qlobal qarlql laqlr dnyasnda yaayrq. Biz bir an

iind dnyann o biri bandak insanlarla shbt ed, yaxud byk
mbld pul mliyyatlar hyata keir bilirik.
S Z L K Frdi kompterlrin saynn grn-
Kibercinaytkarlq mmi srtl artmas, nternet sr-
Haker bst x v yeni kommunikasiya
Piratlq qur ularnn srtli in ki af hm
Mlliflik hququ asud vaxtn keirilmsi, hm d
biznesin aparlmas sullarn d-
yidirdi. Eyni zamanda qaraniyytli insanlar n d yeni imkanlar ald,
yeni cinayt sullar meydana xd. Briyyt yeni cinayt nv il
kibercinaytkarlqla qarlad (tssf ki, hm texnologiya, hm d pekar
kadrlarn atmazl sbbindn ksr hallarda hquq mhafiz orqanlar
bu cinaytkarlarla bacara bilmir).
Kibercinaytkarlq dedikd, nternet, yaxud baqa kompter bk-
lrindn istifad olunmaqla trdiln cinaytlr nzrd tutulur. Kiber-
cinaytkarlarn hcum obyektlri, sasn, banklar, birjalar, nternet-maa-

zalar olur. Cinaytin hyata keirilmsind kompterlr, yaxud bklrdn

aadak kimi istifad oluna bilr:
Kompter, yaxud bk cinayt alti ola bilr, baqa szl, cinaytin h-
yata keirilmsind onlardan istifad oluna bilr.
Kompter, yaxud bk cinaytin hdfi (qurban) ola bilr.
Kompter, yaxud bk cinaytli mqsdlr atmaq n yardm va-
sit ola bilr.
23 noyabr 2001-ci il tarixind Budapet hrind Avropa urasnn Kibercinayt

haqqnda Konvensiyas qbul olunmudur. Bu sndd kibercinaytlr bir ne hissy
blnr:
Kompter verilnlrinin v sistemlrinin mxfiliyinin, tamlnn v
thlksizliyinin leyhin olan cinaytlr;
Kompterlrl bal cinaytlr;
Mzmunla bal hquq pozuntular;
Mllif hququ v laqli hquqlarn pozulmas il bal cinaytlr.
Hakerlr. Kompterlr yenic meydana xanda haker sz hrmtl k-

ilirdi. mliyyat sisteminin daha yax ilmsi n onun nvsinin bir hisssi-
ni yenidn yazan, yaxud hamnn unutduu administrator parolunu lv edn
kompter dahilrini bel adlandrrdlar. Qeyri-standart dnm qabiliyytlrin
v n mrkkb problemlrin all hllini tapdqlarna gr bu, onlara hrmt
lamti idi.
Lakin zaman tdkc bu sz sl mnasn itirdi, nki hakerlrin he d
hams z nnvi ilriyl kifaytlnmdilr. Onlarn bzilri pis mhafiz olun-
mu kompter sistemlrin girmy v bununla da bunun mmknlyn sbut
etmy baladlar. Baqalar is hr hans mhm informasiyan ourlamaq
mqsdil sistemlri sndrmaqla mul oldular.
Haker termininin z mnasn itirdiyini grn kompter
ictimaiyyti lav terminlr (msln, script kiddie v
cracker) daxil etdilr. Script kiddie (ssenari ua)
termini il hakerlik sahsind o qdr d biliyi olmayan v
sndrmaq n digr hakerlrin utilitlrindn istifad
edn adamlar adlandrrlar. Cracker (kreker) is bilik sviyysin gr
script kiddie il haker arasnda olan xs deyilir. O, proqramlarn znn
xarlmamas n qoyulmu mdafini sndra bilir, ancaq proqramda yeni
zif yerlr tapmaq, yaxud haker utilitlri yazmaq n onun biliyi kifayt etmir.

122
Proqram tminat piratl. Proqram mhsulunun alcs slind yalnz

hmin proqramn istifad hququnu ld edir. Proqramn z is onun mlkiy-
ytin kemir. Ona gr d proqram mhsulunun znn xarlb yaylmas
qanun pozuntusu hesab olunur. Bel hrktlr kompter piratl, yaxud
proqram tminat piratl deyilir.
AB-n hkumt v hrbi obyektlri artq oxdan btn dnyadan olan hakerlrin z
pekarlqlarn nmayi etdirmk n sevimli faliyyt meydanna evrilib. AB-n
Mdafi Nazirliyinin kompter sistemin n thlkli mdaxillrdn biri 1987-ci ild
ba verib. On yeddi yal haker raketlri idaretm sisteminin fayllarnadk gedib xa
bilmidi. Onu yalnz dyri 1.2 milyon dollar olan proqram tminatnn zn krrkn
akarlamaq mmkn olmudu.
Rusiyada hakerlr Qazpromun kompter sistemin daxil ola bilmidilr. Rusiya Daxili
lr Nazirliyinin mlumatna gr onlar qazn kmrlrl nqlinin idarolunmas sistemi-
ni nzart ala bilmidilr.
Kompter piratl proqram tminat bazar n ox byk problemdir.

stifadd olan hr bir lisenziyal (qanuni yolla ld olunmu) proqrama n az bir lisen-
ziyasz, yaxud pirat nsx dr. Bzi lklrd is bu, 1:9 nisbtin atr. Piratlq
proqram tminat istehsalna ox mnfi tsir gstrir, yeniliyin qarsn alr, proqram
mhsulunu hazrlayanlar v istehsallar planladrdqlar glirdn mhrum edir.
Proqramlarn znn icazsiz krlmsinin qarsn almaq n xsusi
vasitlrdn istifad oluna bilr. Lisenziyal proqramn distributiv dstin daxil
olan bzi verilnlr proqramn zn daxil olmur. Bel proqramn z
xarlarkn hmin verilnlr it bilr ki, bu da mhafiz sullarndan biridir.
Mlliflik hququ. nformasiya-kommunikasiya texnologiyalarnn dinamik
inkiaf v kompterlrin ox srtl insanlarn hyatna daxil olmas ilk vaxtlar
qanunvericilrin buna hazr olmadn gstrdi.
Bir mddt kompter proqramlarnn hquqi mdafisi mslsi
aq qald. Lakin getdikc bu boluqlar doldurulmaa baland. Be-
l ki, hazrda kompter proqramlar (kompilyatorlar, redaktorlar,
verilnlr bazas v s.) mt mhsulu statusu almdr v onlar da
intellektual mlkiyyt kimi qorunur.
Kompter proqramlarnn mlliflik hququnun tannmas n onlarn hr hans
qurumda qeydiyyatdan keirilmsi vacib deyil. Proqrama mlliflik hququ
avtomatik olaraq onun yaradlmas zaman meydana xr. Proqramn yaradcs
z hquqlarn elan etmk n proqramn ilk buraxlnda elementdn ibart
olan mlliflik hququnun qorunmas iarsindn istifad ed bilr:
evrnin irisind, yaxud mtrizd C hrfi , (C);

hquq sahibinin ad;

proqramn ilk buraxl ili.
Msln, Word mtn redaktoruna mlliflik hququnun qorunmas iarsi bel
gstrilir:
1983-2003 Microsoft Corporation
Proqramn mllifi z proqramn istniln yolla oxaltmaq v yaymaq, elc d
dyidirmk n mstsna hquqa malikdir. Proqramn nsxsin qanuni yolla
sahib olmu qurum, yaxud istifadi proqramn ilmsi n istniln hrkti
ed, o cmldn onu kompterin yaddana yaza v saxlaya bilr. Bununla bel,
lisenziyal proqram tminatnn gizli olaraq znn xarlmas v istifadsini
qadaan edn qanunlar bilmk v onlara ml etmk lazmdr. Proqramn sahibi
onun mlliflik hququnu pozan qurumlara, yaxud istifadilr qar mhkm
iddias qaldra v ona dymi ziyann dnilmsini tlb ed bilr.
Azrbaycanda mlliflik hququ Azrbaycan Respublikasnn Mlliflik hququ v
laqli hquqlar haqqnda 8 oktyabr 1996-c il tarixli qanunu il tnzimlnir.
1. Kibercinaytkarlqda kompter, yaxud bk hans rol oynayr?

2. Haker hcumu ndir v o, kimin n thlklidir?
3. Proqram tminat piratlnn qarsn nec almaq olar?
4. Mlliflik hququnun qorunmas iarsi hans elementlrdn ibartdir?
iarsindki evrnin mcazi mnas n ola bilr?
5.5. KRPTOQRAFYA. RQML MZA

Kriptoqrafiya ndir
Gizli v aq aar ndir
Rqmli imza n n lazmdr
Rqmli imzann hqiqiliyi nec myynldirilir
Qeyd olunduu kimi, haker hcumlarnn sas mqsdi tkc kompterd olan
informasiyann mhv edilmsi deyil, S Z L K
hm d onlarn icazsiz l keiril- Kriptoqrafiya
msidir. gr bunun qarsn texniki Rqmli imza
vasitlrin kmyil almaq mmkn
Rqmli sertifikat
olmursa, onda ifrlm sistemindn
Aq aar
istifad olunur. ifrlm sullar il
Gizli aar
kriptoqrafiya mul olur.

124
Kriptoqrafiya iki yunan szndn

( gizli v yazram)
ibart olub, gizli yaz mnasn verir.
Kriptoqrafiyadan istifad haqqnda ilk
mlumatlar Qdim Misir (e.. 1900-c
il), Qdim Mesopotamiya (e.. 1500-
c il) dvrn aiddir. Sezar ifri
adlanan ifrlm sulunu Qdim
Roma imperatoru Yuli Sezar dnb
tapmd.
kinci dnya mharibsi zaman Pola
v Britaniya mtxssislri alman ifr-
lm man olan Eniqmann sirrini
amdlar. Nticd almanlarn oxlu
sualt qay mhv edildi, Bismark
linkoru batrld v Almaniyann si-
lahl qvvlri bir sra mliyyatlarda
ar itkilr mruz qald.
Kompter texnikasnn inkiaf il laqdar olaraq ski kriptoqrafiya yeni-

dn gndm gldi.
Mvcud ifrlm sullar iki qrupa ayrlr: gizli (qapal) aarla ifrlm v
aq aarla ifrlm. ifrin almas (deifrlm) alqoritmini aar myyn-
ldirir.
Gizli aar el aara deyilir ki, gizli olaraq yazan iki abonent vvlcdn onu
bir-birlrin verirlr (bildirirlr). Hm ifrlm, hm d deifrlm bu vahid aar
vasitsil aparlr. Gizli yazmada sas msl bu aar nc xslrdn gizli
saxlamaqdr.
ndi gizli aar vasitsil ifrlmy aid bir misala baxaq. 1 v 32 ddlri ara-
snda hr hans bir k ddi gtrlr. lifbann hrflri evr boyunca saat qrbi
istiqamtind yazlr (bel ki, a hrfi b v z il qonu olur). Sonra ifr-
lnck mtnd hr bir hrf hrflr evrsind ondan saat qrbi istiqamtind
k sayda hrfdn sonra yerln hrfl vz olunur. Boluq v duru iarlri d-
yidirilmir. Bel ifrlmy srm sulu il ifrlm, yaxud Sezar ifri de-yilir.
Msln, k = 3 olduqda Azrbaycan lifbasnda a hrfi il, b hrfi d il
v s. vz olunar. Bu cr ifrlmdn istifad etsk, KRPTOQRAFYA sz
MTQVRNTHQB klin dck.

Aydndr ki, bel ifri amaq o qdr d tin deyil. Masir kriptoqrafiyada
qat-qat mrkkb aarlardan istifad olunur.
XX srd kriptoqrafiyaya yeni anlay asimmetrik ifrlm alqoritmlri
daxil oldu. Asimmetrik alqoritmlr, yaxud aq aarl alqoritmlr iki ayr-ayr
aardan ifrlm (aq) v deifrlm (gizli) aarndan istifady saslanr. Aq
aarl alqoritmlrd sas tlb odur ki, aq aara gr gizli aar hesablayb tap-
maq mmkn olmasn. Bel olduqda ifrlm aar hr ks bildiril bilr, onsuz
da ifri amaq n baqa aar grkdir.
Aradrmalarla sbut olunmudur ki, mtlq etibarl ifrlr olmur. Sadc, istniln ifrin
almas zaman v mslnin hllin ynldiln resurslarla baldr.
Rqmli imza v sertifikat. Kriptoqrafiya sullar tkc mlumatlar mx-

fildirmy imkan vermir. Hminin, mlumatn tamln qorumaq n onun
dyidirilmsi, yaxud mtnin baqas il vz edilmsi faktn, o
cmldn, mlumatn mnbyinin hqiqiliyini akarlamaa imkan
vern sullar da mvcuddur.
Son zamanlar rqmli imza texnologiyas meydana xmdr ki, bu
da imzalanm sndi ancaq kaz klind atdrmaq zrurtini aradan qaldr-
mdr. Rqmli imza dedikd, aydndr ki, shbt imzann skaner vasitsil
znn xarlmasndan getmir.
Azrbaycan Respublikasnn Elektron imza v elektron snd haqqnda Qanunu 2004-
c il martn 9-dan qvvddir. Bu qanunda elektron imza anlay bel tyin olunur:
Elektron imza digr verilnlr lav ediln v ya onlarla mntiqi laqli
olan, imza sahibini identikldirmy imkan vern verilnlr.

126
Rqmli imza, yaxud elektron imza xsi gizli ifrdir v onun aar yalnz
onun sahibin mlumdur. Rqmli imza sullarnda ox zaman asimmetrik ifr-
lm alqoritmlrindn ifrlm n gizli aardan, deifrlm n is aq
aardan istifad olunur.
Rqmli imza mlumatn hqiqiliyinin imza sahibi trfindn tsdiq olundu-
unu bildirir. gr rqmli imza il tsdiq olunmu snd almsnzsa, onda siz
ifri amaq n imza sahibinin vermi olduu aq aar da lazmdr. Bs, alm
olduunuz aq aarn sndi imzalamas tlb olunan xs mxsus olduuna
nec min olmal? Burada rqmli sertifikat kmy glir.
Rqmli sertifikat slahiyytli orqan trfindn imzalanm el mlumatdr
ki, orada aq aarn hqiqtn d, imza sahibin aid olmas v deifrlm
mqsdil istifad oluna bilmsi tsdiqlnir. Sertifikatlamaya slahiyyti olan
orqandan sertifikat almaq n hmin orqana rizinin kimliyi il bal mxtlif
sndlr tqdim olunmaldr.
1. Kriptoqrafiya elmi nyi yrnir?

2. Gizli v aq aarla ifrlm bir-birindn n il frqlnir?
3. Rqmli imza ndn qoruyur?
4. Sezar ifri il kodladrlm aadak atalar szn oxuyun:
BOPKPKP BFFK ROC
Mlumdur ki, hr bir hrf zndn sonrak nc hrfl vzlnib.
5. Aadak mtnin ifrini an:
ESYDR TSZE IHYLULUGLN DVDQ,
GSGZUZUGQO BGH YDKYD-YDEDQ,
YHRGLUHUGH ELVLUHUGLN ODEDQ,
AR CCLE, YSKZPDUQR FQUYGDUGQO,
FSK CPHNGHR DT D ODD FDYGDUGQO.
k-nn qiymti qabaqcadan mlum deyil.

5. NFORMASYANIN qorunmas 127
PROQRAM
nformatika X sinif
(hftd 1 saat, cmi 32 saat)
I. NTERNET XDMTLR (3 saat)

nternetd nsiyyt. bk etikas. Uzaqdan thsil. Elektron thsil.
II. VERLNLR BAZASI (14 saat)

Verilnlr bazas v onun obyektlri. Verilnlr bazasnn idarolunmas sis-
temi. Verilnlr bazas strukturunun yaradlmas. Cdvllraras laqlr.
Verilnlrin daxil edilmsi v uzaqladrlmas. Verilnlrin ks etdirilmsi.
Formalar. Formalarn yaradlmas v verilnlrin formaya daxil edilmsi.
Verilnlrin axtar, eidlnmsi v szlmsi. Sorular. Hesabatlar. Sor-
ularn, hesabatlarn yaradlmas v redaktsi.
III. NR MHSULLARININ YARADILMASI (7 saat)

MICROSOFT PUBLISHER proqram il tanlq. nformasiya blletenin
mtnin daxil edilmsi. nformasiya bukletinin v vizit kartnn yaradlmas.
MICROSOFT PUBLISHER proqramnda veb-saytlarn yaradlmas.
IV. VEB-PROQRAMLADIRMA (3 saat)

HTML. HTML-fayllarn yaradlmas vasitlri. Veb-sayt layihsi.
V. NFORMASYANIN QORUNMASI (5 saat)

nformasiya thlksizliyi anlay. Ziyanverici proqramlar. Kompter
viruslar. Antivirus proqramlar vasitsil informasiyann mhafizsi. Kom-
pter cinaytkarl. Kriptoqrafiya. Rqmli imza.

128
nformatika 10-cu sinif. mmthsil mktblri n drslik.

C Sadqov

N R sayeva
Baknr Bak, 2009
70 1001/16. O k 1. 8.
26.05.2009. 114 000. ulsuz.

(Kitabyurdu - Org) Informatika-10

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(Kitabyurdu - Org) Informatika-10

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

smayl Sadqov

downloaded from KitabYurdu.org

nformatika 10-cu sinif. mumthsil mktblri n drslik.

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

1.1. NTERNETD NSYYT............................................................................................................ 6

1.2. BK ETKASI ....................................................................................................................... 8

1.3. ELEKTRON THSL .................................................................................................................. 12

downloaded from KitabYurdu.org

1.1. NTERNETD NSYYT

nternet bksind istifadilr

downloaded from KitabYurdu.org

Onlayn rejim informasiyann trlmsi n maksimal opera-

downloaded from KitabYurdu.org

hvskarlar bir-birlrin tkc elektron pot nvanlarn deyil, hminin ICQ

nternet-telefoniya. nternetd danq v ya ss siqnallarn trmk n

1. On-line ndir? Bu termindn harada istifad olunur?

ctimai yerlrd davran qaydalarn

downloaded from KitabYurdu.org

bkd i zaman mumi qbul olunmu myyn qaydalara nsiyyt etikas-

Daha bir ne qayda:

downloaded from KitabYurdu.org

Adi igzar yazmalarda qbul olunmu qzl qaydalar is bunlardr:

downloaded from KitabYurdu.org

Telekonfrans nsiyyti. El qaydalar var ki, onlar hm dostcasna shbtlr,

1. bkd hans nsiyyt qaydalarna ml olunmaldr?

downloaded from KitabYurdu.org

1.3. ELEKTRON THSL

downloaded from KitabYurdu.org

Masir dnyann grnmmi bir srtl dyimsi biliklrin daha

Getdikc genilnn e-yrnmnin bir sra xsusiyytlri vardr:

downloaded from KitabYurdu.org

Elektron tdris vsaitlri

Elektron multimedia nri/resursu yalnz mrkkb elmi-texniki mhsul

1. Hans drslrinizd elektron drsliklrdn istifad edirsiniz?

downloaded from KitabYurdu.org

2.1. VERLNLR BAZASI V ONUN OBYEKTLR .................................................................................................................. 16

2.2. VERLNLR BAZASININ DAROLUNMASI SSTEM ..................................................................................................... 18

2.3. PRAKTKUM. VERLNLR BAZASI STRUKTURUNUN YARADILMASI .................................................................... 22

2.4. PRAKTKUM. CDVLLRARASI LAQLR.

2.5. VERLNLRN KS ETDRLMS. FORMALAR ................................................................................................................ 34

2.6. PRAKTKUM. FORMALARIN YARADILMASI V VERLNLRN FORMAYA DAXL

2.7. VERLNLRN SRTL AXTARII. ARAMA, EDLM, SZM ......................................................................... 43

2.8. PRAKTKUM. VERLNLRN AXTARII, EDLNMS V SZLMS ......................................................... 46

2.9. SORULAR. HESABATLAR ........................................................................................................................................................... 49

2.10. PRAKTKUM. SORULARIN YARADILMASI. HESABATLARIN YARADILMASI V REDAKTS ..................... 53

downloaded from KitabYurdu.org

2.1. VERLNLR BAZASI V ONUN OBYEKTLR

nformasiya v informasiya proseslri il tan olarkn insann istniln

downloaded from KitabYurdu.org

Bundan baqa, real informasiya sistemlrind oxsayl mxtlif verilnlr

Nmr Marka Rng Buraxl Qeydiyyat ili Sahibi

Verilnlr bazasnn mrkzi obyekti cdvldir [table]. Bu gn cdvl sasn-

downloaded from KitabYurdu.org

Yuxardak cdvld hr bir yaz 6 sahdn ibartdir (slind, avtomobil

1. Verilnlr bazas ndir?

2.2. VERLNLR BAZASININ DAROLUNMASI SSTEM

S Z L KVerilnlr bazasnda axtarn opeativ-

downloaded from KitabYurdu.org

Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi (VBS), verilnlr

Verilnlr bazasnn idarolunmas sistemi

downloaded from KitabYurdu.org