Linuxun proqramlar.

Ubuntu ("insanprvrlik", "humanizm") Debian layihsi sasnda

yaranm, Linux nvsini istifad edn mliyyat sistemidir. sas yaradc v
sponsor Canonical irktidir. Hal-hazrda layih azad cmiyyt trfindn aktiv
inkiaf etdirilir v dstk edilir. Bu ad Cnubi Afrikada mvcud olan Ubuntu
flsfsi (baqalarna qar humanizm) rfin qoyulub.

Distrubitivin adi yeni veriyas 6 aydan bir xr v 18 ay rzind thlksizlik

yenilnmlri il dstk edilir. LTS[6] versiyas is 2 ildn bir xr v 3 il rzind
dstk edilir (server veriyas 5 il).

Ubuntu server v i stansiyalar n ilkin ylm proqram tminat il tchiz

edilir. Ubuntu CD v ya DVD-dayc istifad edrk LiveCD v ya mtn
sehrbaz vasitsil masast frdi kompyuterlr yazlr. LiveDVD versiyas daha
byk proqram tminat tutumuna malikdir. Trkibin tam lokalizasiyadan tutmu
sistem brpasna qdr mxtlif kmki proqramlar daxildir.

20 oktyabr 2004-c ild Ubuntu ilkin olaraq Debiann buda kimi 6 aydan
bir yeni versiyas xan mliyyat sistemi idi. Debiann digr qollarndan
(Xandros, Linspire, Libranet) frqli olaraq Ubuntunu yaratm Canonical irkti
Debian flsfsin sadiq qalaraq mliyyat sistemin azad proqram tminat daxil
edirdi.

Ubuntu paketlri sasn Debiann qeyri-stabil paketlri zrind qurulur.

Ubuntu paketlri yazmaq n Debiana mxsus Advanced Packaging Tool-dan
istifad edir. Buna baxmayaraq Debian v Ubuntu paketlri mtlq olaraq bir-biri
il uyun deyil. Ubuntu-nun bzi yaradclar hm d sas Debian paketlri il d
mul olurlar. O zdn hr-hans layihd dyiiklik ednd, digrin d edirlr.
Ancaq 2005-ci ilin aprel aynda Debian mliyyat sisteminin yaradcs Yan
Merdok Ubuntu-nu Debian paketlri il uyunsuzluqda tnqid edrk birincinin
"Debian Sarge"-dn ox uzaqladn deyir.

Ubuntu indiy kimi Mark atlvort v onun irkti Canonical trfindn

vsaitl tmin olunur. 8 iyul 2005-ci ild Canonical irkti Ubuntu Fondunun

downloaded from KitabYurdu.org

yaradldn elan edir v onu 10 milyon dollar ilkin kapital il tmin edir. Fondun
mqsdi Ubuntu-nun glck versiyalarnn dstyi v inkiafna zmant
etmkdir. Ancaq 2009-cu il n fond ilksizdir. atlvort bunu fondun qara gn
n saxland il izah edir.

Ubuntu layihsinin orijinal ad no-name-yet.com olub (azrb. hl ki ad

yoxdur).

Ubuntu istifadd asanlq v rahatla ynlrk hazrlanlb. O znd geni

yaylm "sudo" utilitini istifad edir. Bu sistemd potensial thlkli
superistifadi sessiyasn buraxmadan inzibati taprqlar yerin yetirmy
imkan verir. Bundan lav Ubuntu inkiaf etmi beynlmilmiliy malikdir. Bel
ki, mliyyat sistemi 5.04 versiyasndan defolt olaraq UTF-8 kodladrmasndan
istifad edir v oxlu sayda dil qruplarna geni imkanlar verir.

Ubuntu-nun ilmsi n 256 MB RAM, srt diskd is 4 GB bo yer

lazmdr. Ubuntu mliyyat sistemi bir ox qrafik qabqlar dstklyir. Defolt
olaraq GNOME qrafik qab il yaylr. GNOME azad, sad v intuitiv interfeys
malik olub, geni diapazonda masir masast proqramlarla yaylr. GNOME-a
daxil olan proqramlardan baqa Ubuntu lav olaraqOpenOffice.org, Mozilla
Firefox kimi proqramlarla tchiz olunub.

6.06 v daha sonrak versiyalar LiveCD il CD sehrbazn bir kompakt-

diskd birldirir. Bu disk mliyyat sistemini srt disk yazmadan onu aaraq,
iindki proqramlara nzr yetirmy, aparat vasitlrinin dstklnib-
dstklnmdiyini yrnmy imkan verir. gr sistem bynils qrafik sehrbaz
"Ubiquity" vasitsil el LiveCD-dn mliyyat sistemini yazmaq olar. Yazlma
prosesi "canl" i masasnda yaradlan sndlri saxlayr. Bundan lav endirim
n alternativ sehrbaz debian-installer-d var. O sistemi daha drindn tanyan
n, oxlu sistem yazan v tin disk blmn hyata keirn inzibatlar n
nzrd tutulub. Bura hminin 192 meqabayt operativ yaddadan az LVM v
RAID-lr d daxildir. Distrubitiv hm d USB Fla-disk yklmsini yaradan
proqram daxildir. Bu USB Fla-disk LiveCD v CD sehrbaznn malik olduu
btn imkanlara malikdir. Bu xsusiyyt adtn netbuklar n yararldr.

downloaded from KitabYurdu.org

stifadi interfeysi ilkin versiyalarda defotl olaraq qhvyi v narnc rngind
olurdu. mliyyat sistemi ubuntu-calendar adl lav proqram vasitsil hr ay
qhvyi mvzular endirir. Ubuntu interfeysind 10.04 versiyasndan re-brend
aparlb: emblem dyiilib, rng qammas qhvyi v narncdan qara v
bnvyiy dyiilib. Bzi istifadilrin fikrin gr Ubuntu-nun yeni
interfeysi Mac OS X interfeysini xatrladr.

LTS (ing. Long Term Support hrfiynn "uzun mddt rzind dstk")
kimi iarlnn buraxllar Canonical trfindn daha ox dstk edilir.
Yenilnm paketlri istifadi versiyalar n , pullu texniki dstk il
serverlr n is be il tkil edir. Sonrak LTS versiyasna qdr periodik
olaraq hazrki versiayaya eyni adl kod ad il mxtlif yenilnmlr buraxlr.
Dapper Drake 6.06 versiyas n iki bel yenilnm buraxlb; Hardy Heron 8.04
versiyas yarm ild bir df xr. Artq drd 8.04 yenilnmsi xb. 8.04 n
nvbti yenilnm gzlnilmir. Hazrki LTS buraxl Ubuntu 10.04 Lucid Lynx
adlanr.

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
0
-
Plan.
I. Proqram tminat anlay. Sistem proqram tminat.
II. mliyyat sisteminin vziflri.
III. mliyyat sisteminin trkib hisslri.

+
+
+
+ +
+

+

+




9
0 ,


- :
-1-

downloaded from KitabYurdu.org

 1 - ( ,

-
:
2 ,



9
0
+ +

1
:
2
+ + +

9
0( :
1( :
2(
+
+
+
+

-2-

downloaded from KitabYurdu.org

 +
+

+



+ + +

+
(
+ + + +
+ +

+
+
.1
- (

9
0( ( :
1( ( :
2( :


-

-3-

downloaded from KitabYurdu.org



+

+ .1+ Windows, Windows NT





+

+ /
+ +
+

-
+
(

- + ,
( (
-
(

m d a9
Nv (kernel)
Qabq ( shell)
Proqramlar
-4-

downloaded from KitabYurdu.org

 Nv: Nv komputer mraciti nzart edir, komputerin yaddan idar edir,
fayl sisteminin iin nzart edir v istifadilr arasnda kompter qaynaqlarnn
hisssini tmin edir.
Qabq: stifadi il mliyyat sistemi arasndak laqni qurur. Qabq bir mr
generatoru v analizatoru kimi d tyin oluna bilr. Veriln mrlri oxuyur, rh edir
v digr proqramlar ildrk ntic tmin ed bilck formaya evirir. sas vzifsi
terminaldan daxil ediln mrlri oxuyaraq rh etmkdir. Bu halda, istifadi il nv
arasndak nsiyyt qabq vasitsi il tmin edilir.
Fayllar: Adi fayllar, silsil va xsusi fayllar klinddir. Adi fayllar sadc bir
xarakterik silsilsi olaraq saxlana bilr. Fayldan hr hans bir mlumat daha sonra
istifad etmk n yaddada saxlamaq mqsdiyl istifad edilir. Msln:
simvolllardan ibart v ya ikilik kodlardan ibart proqramlar kimi. ki v ya daha ox
proqram eyni fayl oxuyub yaza bilr.
stifadilr: Sistem administratoru (superuser) v normal istifadilr olaraq
iki sinf blnr. Sistem administratoru istifadilrin sistem giri haqqlarn tyin
edir. Sistemin idarsi administratorun ixtiyarndadr.
2 9
- , !! -
1, ( :
- ,
:
- ,
(:


- (

-5-

downloaded from KitabYurdu.org

 8/,


9
, 0870, 0/
:
, 0871, , 00 014 , 21/
( :
, 0872, , 1/ ,
!!( :
, 0873, , 2/ 20 , 0/
01 :
, 0877, , 3/ 9 , !!
:
, 0880, , 4/ , :
, 0881, , 5/ 20

:
9
0 . ,
1 . , -
2 . ,


9
0 . ,

1 . ,

-6-

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
1

Plan.
-
II. Windows

Novell

- -
(
05
-
0870,

0876, 22 2/(
2,3
+
+
( ( 4/ 5/ -
53/
+ 21
-- 5/ +


+

- 51/
- 5/

downloaded from KitabYurdu.org


- 5/
6/ + -

-
-- +
+

( + + +
+ (
+


+

+ +


--

+

0881,

- Windows 3.0

Windows 3.1+
200
0883, Windows-
Windows 3.1

downloaded from KitabYurdu.org



0884,
Windows 95
Windows 95-


Windows 95 - Windows
+ +
+ w + +

0885,
84 1
85
0886, 84 1
86

-

0887, 87

, .1///+ +
(
- ,
+

Unix-in yaradlmas ii 1960-c illrin sonunda Bell labaratoriyas
proqramlarndan Ken Thompsonun ilriyl balamdr. Unix mliyyat
sisteminin ilk dizayn 1961-ci ild Ken Thompson, Dennis Ritchie v R. H.
Canaday trfindn inkiaf etdirilmy baland. Ancaq GE645 kompterinin
khnlmsi il bu versiyaya son verildi. Thompson bu ksikliyi aradan qaldirmaq
3

downloaded from KitabYurdu.org

n PDP-Assemblerind bir mliyyat sistemi yazmaga baladi. Ortaya xan
mliyyat sistemi 1970-ci ild Brian Kernighan trfindn "Unix" olaraq
adlandirld.

Unix mliyyat sistemi 1971 d Dennis Ritchie trfindn PDP-11 model

kompterleri zrind inkiaf etdirildi. Unix-in bu modeli vvlkin nisbtn daha
rahat idi. Daha sonra Ken Thompson trfindn B dilind; 1973-c ild is Dennis
Ritchie trfindn C dilind yazlmdr. C dilind yazlm olmas Unix- tchizat
mstqilliyi gtirmidir. Yni Unix sistemdn sistem dana bilrdi.
Unix 1977-ci il qdr vvlc universitetlr v aradrma tkilatlarnda
istifad edilirdi. Bu dvrd Bell labaratoriyalarnn sahibi olan AT&T firmasnn
lisenziya istifadsi mvzusundak tutumu ticari sahdki inkiaf ngllmidi.
AT&T 1981-ci ildn etibarn yeni lisenziya rtlrini elan etdikdn sonra Unix
ticari sahy d girmy balamdr. Unix- in bir ticari mliyyat sistemi olaraq
qbulu ancaq 1983-c ild mmkn olmudur.
Unix mliyyat sisteminin zn xas bir arxitekturas vardr. C proqramladrma
dilind hazrlanan nvsi txminn 10.000 stirdn ibartdir. Onun 1000 stirdn
ibart olan Assembler hisssi d vardr. Assembler hisssinin 200 stiri
mhsuldarl artrmaq, 800 stiri is tchizat funksiyalarn yerin yetirmk n
istifad edilir.
1983-c ild qurulan Novell firmasnn mqsdi frdi kompterlr
(Personal Computer) arasndak bklr n proqram tminatn inkiaf
etdirmk idi. Novellin xsusil frdi kompterlr arasndak bklr
istiqamtind i grmsinin bir sbbi d eyni illrd IBM XT kompterlrinin v
DOS 2.0 mliyyat sisteminin bazara xmas idi.
Novell firmas, sasn Motorola prosessorlu kompterlr zrind almaq
zr ilyirdi. Ancaq daha sonra Novell-in strategiyalar, slind tk istifadi n
yaradlm olan 8088 ntel (IBM XT) mikroprosesorlar da ii tmin edrk,
glckd bu sahd mhur olma mqsd qoyurdu. Novell, istifadiy DOS
mhitini istifad edrkn asanca Netware bk mhitindn istofad edn bir
keid tmin etdi. Bundan sonra Netware-in frdi kompterlrl istifad edilmy
4

downloaded from KitabYurdu.org

baland v o, Lokal kompter bklrind daha ox ttbiq edildi. Sonradan
bazara daha srtli v daha ox vzifliliy icaz vern 80286 va 80386
mikroprosesorlar xarld. Netware 80286 daha srtli v mhsuldar i
balamd. Boyk inkiaf 1989-cu ild oldu. 1989 Novell firmas Netware 386
mliyyat sistemini bazara xard. Netware 386, 80386 mikroprosesorlarnn
btn xsusiyytlrindn faydalanrd.

1990 illrd Netware bksi dnyada n mhur istifad ediln bk

mliyyat sistemi idi. Bu bknin arxasndak texniki xsusiyytlr Netware
Open Systems adlandrlrd. Netware-in aq sistem olmas, Netware snaye
standart olmu nsiyyt protokollar olan TCP/IP (Transmission Control
Protocol/ nternet Protocol) va OSI (Open System Interconnection)-ni dstklmsi
saysind reallard.

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
2
-

-
-

MS-DOS iyerarxik kataloq strukturuna saslanan, evik fayl sistemin v

lverili mrlr malik olan mliyyat sistemidir.
MS-DOS un sas komponentlri aadaklardr:
giri-x baza sistemi -BIOS (Basic Input/Output System);
balanc yklm blokunda (Boot Record) yerln sistem yklyici SB
(System Bootstrap);
gizli IO. SYS faylnda yerln BIOS-un genilnm modulu;
ksilmlrin e"mal modulundan tkil edilmi MSDOS.SYS gizli fayl;
mrlr prosessorundan tkil edilmi command.com fayl;
MS-DOS-un xarici mrlrini (genilnmsi .com olan fayllar) yerin yetirn
utilitlr;
diskd fayl klind yerln qurularn drayverlri;
MS-DOS-un quradrlmas parametrlri haqqnda informasiyadan tkil
olunmu config.sys konfiqurasiya fayl;
MS-DOS-un konfiqurasiyasn v quradrlmas parametrlrinin yerin
yetirilmsi n autoexec.bat mrlr fayl.
Bu komponentlrdn bzilrinin sas funksiyarana baxaq.
giri-x baza sistemi(BIOS) kompterin daimi yadda qurusunda (DYQ)
yerlir v sas vzifsi giri-xla bal olan S-nin sad v universal
funksiyalarnn yerin yetirilmsindn ibartdir. BIOS hminin kompter
qoularkn yadda v qurularn iini yoxlayan test proqramlarn DYQ-da

downloaded from KitabYurdu.org

saxlayr. Bunlardan baqa BIOS-da S-nin yklyicisini aran proqram
mvcuddur.
Sistem yklyici kiik bir proqram olmaqla BIOS - un genilnm modulunu v
ksilmlrin e'mal modulunu mli yaddaa yklmk n nzrd tutulub.
BIOS-un genilnm modulu (io.sys fayl) S-n eviklik vermkl frdi
kompterin aparat vasitlrinin idar olunmasna imkan verir. Bu modul lav
drayverlrin qoulmasna imkan verir.
Ksilmlrin e 'mal modulunun (msdos.sys fayl) komponentlri fayl sisteminin,
giri-x qurularnn (klaviatura, displey, printer v portlar) iini t'min edn,
proqramlarn sona atmas il laqdar mcburi ksilmlrin v shvlrin e'malna
xidmt edn proqramdr.
mrlr prosessoru (command.com - fayl) sistem diskd ixtiyari yer tutan icra
olunan adi proqramdr. mrlr prosessoru aadak funksiyalar yerin yetirir:
- klaviatura v ya mrlr faylndan gtrln mrlri qbul edir v aradrr;
- command.com faylnn daxilind yerln MS-DOS un mrlrini yerin yetirilir;
- com, exe tipli fayllarda saxlanlan MS-DOS un xarici mrlri v ttbiqi
proqramlar yklnir v yerin yetirilir.
mrlr prosessoru YQ-y yklnnd iki hissy paralanr:
- mli yaddada daimi yerln rezident hiss;
- YQ v disk arasnda verilnlrin trlmsi il dvri olaraq dyin rezidentsiz
hiss.
Rezident hiss 22h . . . 24h nmrli ksilmlri standart e'mal edn altproqramlar
znd saxlayr. Burada hminin YQ-nin rezidentsiz hisssini boaldan proqram
v kompterin qoulmasnda avtomatik yklnn autoexec.bat fayln e'mal edn
altproqram yerlir.
Utilitlr v ya MS-DOSun xarici mrlri mliyyat sistemi il birlikd
yaradlm proqramlardr. Bu proqramlar mxtlif xidmti mliyyatlar (disketi
formatladrmaq, disketi yoxlamaq v s.) yerin yetirirlr.
Qurularn drayverlri MS-DOS mliyyat sisteminin giri-x sistemini
tamamlayan v yeni qurulara xidmti t'min edn bir proqramdr. Drayverlr

downloaded from KitabYurdu.org

mliyyat sisteminin yklnmsi zaman kompterin yaddana yklnir, adlar is
config.sys konfiqurasiya faylnd gstrilir.

MS-DOS-da diskin strukturu

Bir ox hesablama sistemlrind olan xarici yadda informasiyann maqnit
lentin, yilgn v srt maqnit diskin ylmas n istifad olunur. Bu xarici
yadda qurular tip v llrindn asl olmayaraq informasiyann maqnitlnmi
sthind uzun mddtli saxlanlmas prinsipindn istifad edir.
Burada proqram n maraq douran sas msllrdn biri informasiyann disk-
d nec yerlmsi, ora yazlmas v oradan oxunmasdr. Bunlarn yrnilmsi
n diskin struktur tkilin baxaq.

DSKN FZK V MNTQ STRUKTURU

Diskin ls disk aparcs v xsusn mliyyat sistemindn asldr.

Amma diskin struktur v mahiyyti hmi eynidir. xtiyari diskin iki strukturu
(format) mvcuddur: fiziki v mntiqi. Fiziki format sektorun baytlarla lsn,
crdak sektorlarn v zlrin sayn t"yin edir. Bu fiziki v ya aa sviyyli
formatladrma (physical formatting, low-level formatting) adlanr. Bu prosedura
srt diskin hazrlanmasnda yerin yetirilir. Fiziki formatladrmada kontroller
diskin sektorlarn tyin edrk onlar nmrlyir.
Verilnlr diskin maqnit rtyn konsentrik evrlr klind yazlr ki, bu
da cr adlanr. Hr bir cr z nvbsind bir ne sektordan ibart olur.
Diskin bir zndki informasiyann miqdar crlarn sayndan (bu sxlq
adlanr) v bir crdak sektorlarn mumi lsndn asldr. Sxlq diskdn asl
olaraq dyiir. Sektor disk kontrolleri vasitsil oxunan v ya yazla biln minimal
hcmli verilndir.
Fiziki formatladrmadan sonra diskin MS-DOS -il ilmsi n olduqca
oxlu xsusi verilnlr yazlmaldr. Amma srt diskl i adtn fiziki diskin bir v
ya bir ne mntiqi blmlr blnmsi proseduras i balayr.

downloaded from KitabYurdu.org

 Vinesterin mntiqi blmlr blnmsi MS-DOS-un Fdisk (Fixed Disk)
proqram il hyata keirilir. Fdisk proqramnn kmyi il vinesteri C:, D: , E:
v s. kimi mntiqi disklr blmk mmkndr. Fdisk-in alternativ proqram
PowerQuest firmasnn Partition Magic proqramdr. Bu proqram Fdisk-in btn
funksiyalarn yerin yetirmkl brabr lav imkanlara da malikdir. Partition
Magic proqram Fdisk-dn frqli olaraq diskdki verilnlri korlamadan mntiqi
diskin lsn dyiir v verilnlri FAT16-dan FAT32-y v ksin konversiya
edir.
Vinester mntiqi disklr blndkcn sonra diskin sistem sahsi
yaradlmaldr ki, bu da mntiqi v ya yksk sviyyli formatladrma adlanr.
yksk sviyyli formatladrma FORMAT.COM proqram vasitsi il hyata
keirilir.
II. MS-DOS istifadi il dialoqa hazr olduu zaman ekrana A:\ > v ya S:\
> kimi d'vt xr. Bu onu gstrir ki, MS-DOS mrlrin qbuluna hazrdr.
stifadi DOS il deyil, hr hans bir proqram il dialoq aparrsa, bu zaman DOS-
un d'vti yox olur. Bel ki, istifadinin proqramlarn oxu il nsiyyti mrlrin
kmyi il deyil, menyunun, sorularn kmyi il, myyn dymlrin kombina-
siyas il v s. hyata keirilir. DOS-un d'vti bir qayda olaraq, ari disk aparcs
v cari kataloq haqqnda informasiyan saxlayr.
DOS-un d'vtinin formasn dyimk n Prompt mrindn istifad
olunur ki, bu da autoexec.bat faylnda qeyd olunur. mrin format aadak
kimidir:
Prompt (mtn)
gr Prompt mri parametrsiz verilibs onda cari disk aparcs v ">"
simvolundan ibart informasiya grnr.
Prompt mrind gstriln mtn aadak simvollarn birlmsindn tkil
oluna bilr:

$p cari disk aparcs v kataloq;

$n cari disk aparcs;
$d cari tarix;

downloaded from KitabYurdu.org

$t cari vaxt;
$v DOS-un versiyas;
$_ yeni str keid;
$s boluq;
$h vvlki simvolun silinmsi;
$e kodu 27 (ESC) olan simvol;
$g ">" simvolu;
$! "<" simvolu;
$b "!" simvolu;
$$ "$" simvolu;
VER (version) mri. Bu mr Command.com-da quradrlm v ekrana
MS-DOS versiyasnn nmrsini xaran, proqram icra edir.
C: \ > VER < Enter >
MS-DOS version 6.22.
C: \ >
Bellikl, VER mri il mrlr prosessoru mvafiq altproqram arr. Bu
altproqramn icras sona atdqdan sonra, MS-DOS-un dvti yen d aktivlir.
Qeyd edk ki, mrlrin daxil edilmsind onlarn byk v ya kiik hrflr il
yazlmasnn MS-DOS n he bir frqi yoxdur.
DATE mri. Bu z il interaktiv qarlql tsir tlb edn bir mrdir.
DATE mri ekrana cari tarixin (kompter n) xaric edilmsi, hminin yeni
tarixin daxil edilmsi ndr.
C: \ > DATE
Current date is Sun (Cari tarix) : 24.04.2000
Enter new date (Yeni tarixi daxil edin): (dd- mm-yy):
Grdynz kimi DATE tarixin dqiqldirilmsini tklif edir. MS-DOS bir
ox mrlrin parametrlrl daxil edilmsin imkan verir ki, bu da istifadinin
imkanlarn genilndirir. Yni DATE mrini tarixi vvlcdn gstrmkl, daxil
etmk olar. msln:
C:\ > DATE 24-04-2000
mrin bel daxil edilmsinin sistemin tarixin tsirini parametrsiz DATE
mrini daxil etmkl yoxlamaq olar.
5

downloaded from KitabYurdu.org

 TIME mri. Bu mr DATE mrin tamamil analoji olaraq ilyir. TIME
mri sistem vaxtna baxmaq v onu dyidirmk ndr.
C: \ > TIME
Current time is (Cari vaxt) 10:20:56.45a
Enter new time (Yeni vaxt daxil edin) :12:32
TIME mrini d parametr il v ya parametrsiz daxil etmk mmkndr.
SET mri. MS-DOS xsusi yadda sahsin malikdir ki, bu da mhit
(environment) adlanr. Mhitd simvollardan ibart stirlr saxlanlr ki, bunlardan
da proqramlarda istifad olunur. Mhitdki simvollar stri aadak kilddir:
dyinin ad=qiymt
b urada dyinin ad boluq v "=" simvollarndan baqa btn
simvollardan tkil olunmu stirlr, qiymt is ixtiyari simvollar stridir.
m hit dyinini t'yin etmk n SET mrindn istifad olunur v format
aadak kimidir:
SET dyinin ad=qiymt
Dyinin adnda byk v kiik hrflr eyni hesab olunur. SET daxili mri
dyin mhit yaratmaa, baxmaa v onu dyimy imkan verir. Hr bel stir
mhitin dyini (environment variable) adlanr.
m isallar:
set 81=n
set chif=c:\chi
Mhit dyininin qiymtindn MS-DOS-un mrlr faylnda istifad etmk
olar. gr mrlr faylnda mhit dyininin ad hr iki trfdn faiz (%) iarsi il
hat olunmusa, onda o bu dyinin qiymti il vz olunur. Msln, set
chif=c:\chi mri daxil edildikdn sonra, mrlr faylndak %chif% stri yerin
yetirildikd c:\chi kimi interpretasiya olunur.
CLS mri. MS-DOS mrlri il tanl bir sad v lazml daxili mrl
bitirk. Bu mr parametrsiz daxil edilir (CLS-Clear Screen-ekran tmizlm).
MS-DOS da FAYLLARLA LMK N MR V
PROQRAMLAR

downloaded from KitabYurdu.org

 MS-DOS un mrlri mrin adndan v bir-biri il boluqlarla ayrlm
parametrlrdn ibartdir. mrlrin ad v parametrlri kiik v ya byk latn
hrflri il yazla bilr. MS-DOS un bir ox mrlrind giri v ya x
fayllarnn adlar dqiq gstrilmlidir. Fayln ad v genilnmsind dyin
paramerli simvollardan (*, ?) istifad etmk olar.
COPY mri.
Bu mrdn fayllarn surtinin alnmasnda v ya fayllarn birldirilmsind
istifad olunur. COPY mrinin kmyi il aadak mliyyatlar yerin yetirilir :
fayllarn baqa disk v ya kataloqda surtinin alnmas;
dyin parametrli simvollardan istifad etmkl fayllarn surtinin alnmas;
bir v ya bir ne fayln qrup halnda surtinin alnmas;
hr bir fayl vvlkinin sonundan balamaqla bir ne fayln birldirilmsi
(konkatenasiya);
fayln sistemin istniln qurusunda surtinin alnmas.
mrin format aadak kimidir:
COPY [yol] fayln ad [+] [/[-]Y] [ /A] [ /B] [[yol] fayln ad][ /A][/B][/V]
Burada "+" simvolu bir v ya bir ne fayln bir faylda birlmsini gstrir.
gr birldirilck fayl gstrilmzs onda hr bir fayl birinci faylla birlir.
Misallar:
copy *.lst + *.ref *.prn cari kataloqun genilnmsi .lst olan fayllara,
genilnmsi .ref olan eyni adl fayllar lav olunaraq, genilnmsi .prn olan eyni
adl fayla yazlr. Msln, file1.lst fayl il file1.ref fayl birlrk, ntic
file1.prn adl fayla yazlr.
copy f1.dat + f2.dat ff.prn f1.datv f2.datfayllarnn konkatenasiyasnn
nticsi ff.prn faylnda alnr.
copy *.txt test.prn .txtgenilnmli btn fayllarnn birlmsi test.prn
faylna yazlr.
COPY mrind /Y-parametrindn istifad etdikd yaz sorusuz yerin
yetirilir. Parametr /-Y klind olarsa, onda yazdan vvl ekrana soru xr.

downloaded from KitabYurdu.org

 /A - fayln ASCII kodunda v ya mtn tipind olduunu, /B-is fayln ikilik
v ya proqram fayl olduunu gstrir. Bu parametrlrin ikisindn eyni vaxtda
istifad etmk olmaz. /V-parametri is yaznn dzgnlyn yoxlayr. Bu para-
metrdn istifad etdikd MS-DOS hr bir yazn yoxladndan COPY mrinin
yerin yetirilm sr"ti ziflyir.
Bu mrin kmyi il kiik hcmli mtn fayl yaradb v sonra bu fayl
ekrana v ya printer xaric etmk mmkndr. Fayl yaratmaq n mrin format
aadak kimidir:
copy con fayln ad
mr daxil edildikdn sonra fayln stirlri daxil edilir. Hr bir strin sonunda
Enter baslr. Sonuncu stir daxil edildikdn sonra F6 v ya Ctrl+ Z klavilri,
sonra is Enter baslr. mr aadak m'lumat verir:
1 file(s) copied
(1 fayln surti alnd)
Fayllarn surtinin alnmasnda fayln yolu, y"ni disk v kataloq
gstrilmlidir. gr fayln yolu gstrilmzs onda cari kataloq gtrlr.
Misallar:
copy alfa.doc alfa.txt cari kataloqdak alfa.doc fayln, cari kataloqda
alfa.txt adl surti alnr.
copy a:\*.* d: a:diskinin sas kataloqundak btn fayllarn d:diskinin
cari kataloqunda surtlri alnr.
copy delta.txt prn cari kataloqdak delta.txtfayln printerd surti alnr.
gr faylda 26 koduna (Ctrl+Z-fayln sonunu gstrn simvol) rast glinirs surt
alnma dayanr.
copy /b delta.prn prndelta.prn fayln printerd ikilik kodda surti alnr.
Bir ox hallarda disketdki fayllarn oxunmasn yoxlamaq lazm glir. Bu
mliyyat copy mrinin kmyi il nul qurusundan istifad etmkl mmkndr.
mrin format:
copy /b fayln ad nul
Misal:

downloaded from KitabYurdu.org

 copy /b a:\*.* nul- a: diskin sas kataloqundak btn fayllarn oxunulmas
yoxlanlr.
del MR
Fayllarn silinmsind del mrindn istifad olunur v format aadak
kimidir:
del fayln ad
MS-DOS 6.0 mliyyat sistemindn balayaraq hr bir fayln silinmsini
tsdiq etmk lazm glir. Bunun n del mrind /p rejimindn istifad olunur. Bu
halda hr bir fayln silinmsindn vvl ekrana bu fayln ad v "Delete (Y/N)?"
sorusu xr. Y klaviinin baslmas il bu fayl silinir, N klaviinin baslmas il
is silinmdn imtina edilir.
Atributu "yalnz oxumaq n" olan fayllar silmk olmaz.
Misallar:
del mm2.txt cari kataloqdak mm2.txt adl fayl silinir.
del a:*.bak a: diskindki genilnmsi .bak olan btn fayllar silinir.
ren (Rename) mri
Fayllarn adnn dyidirilmsi n ren (Rename) mrindn istifad olunur.
mrin format:
ren fayln ad fayln yeni ad
Misallar:
ren les.apr info.dat cari kataloqdak les.apr faylnn ad dyirk
info.dat olur.
ren *.lst *.prn cari kataloqdak .lst genilnmli fayllar, adlar eyni
qalmaqla genilnmsi .prn olan fayllarla vz olunur.
ren b:abode ?d?s? b : diskindki abode faylnn ad dyirk adose
olur.
MOVE PROQRAMI
Fayllar yerini digr kataloqa dyidirmk n move proqramndan istifad
olunur. move proqram hm d fayln adn dyiir v format aadak kimidir:
move (/Y|/-Y) [fayln yolu] fayln ad [fayln yolu] fayln yeni ad

downloaded from KitabYurdu.org

 move proqram fayl yeni adla gstrilmi kataloqa yerini dyidirir. gr
yeni ad yazlmazsa onda fayln vvlki ad il yeri dyidirilir. Ad dyimdn yer
dyimd * v ? simvollarndan istifad etmk olar. /Y parametri olmas fayllarn
yazlmasn he bir soru olmadan, /-Y parametrinin olmas is fayllarn
yazlmasn hmi myyn soru il yerin yetirir.
Misallar:
move *.doc d: - cari kataloqdak .doc genilnmli fayllar D: diskinin cari
kataloquna gndrir.
move /y *.doc HMP- cari kataloqun .doc genilnmli fayllar HMP
altkataloqa gndrilir. Fayllarn yerldirilmsi (yazlmas) sorusuz yerin
yetirilir.
move prog_1.bak a:\ prog_1.doc - ba kataloqdak prog_1.bak fayl ad
prog_1.doc olmaqla A: disketin gndrilir.

10

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
4
WINDOWS

0 WINDOWS ,

1
2

3 6 2,

0 WINDOWS
-
9
( (
-
+ +

( WINDOWS Explorer ((
+
+

( WINDOWS
+ 145,
- 7+ 2
72
( -- (
(

downloaded from KitabYurdu.org



( 3- 3
3

( (


(
,
-

+ 9
0(
1( ,

0884,

+
9
>
9

,
+
(, ( 9
2

downloaded from KitabYurdu.org

 0( :
1( :
2(
+ 1( 2(


+ +


WINDOWS WINDOWS

+

1
+

WINDOWS



+

+
+
+

WINDOWS

( (

, (

downloaded from KitabYurdu.org



+

4

downloaded from KitabYurdu.org

 +
9
0( :
1( - :
2(
:
3(


+
0(,3(

+


2



0//31//5,

9
0( -
-


1(
+

2(

downloaded from KitabYurdu.org



downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
6
WINDOWS

0 WINDOWS

1 WINDOWS

0

9
0(
1(
2(
3(
4(



9

+




+

-1-

downloaded from KitabYurdu.org


+

+

+


+ +
+


+

(
-2-

downloaded from KitabYurdu.org



-
<
:
+
9
[colors]
Background=0 128 128
AppWorkspace=0 128 64
Window=255 255 255
WindowText=0 0 0

[fonts]
Arial (TrueType)=ARIAL.FOT
Arial Bold Italic (TrueType)=ARIALBI.FOT
Courier New (TrueType)=COUR.FOT
Courier New Bold (TrueType)=COURBD.FOT

, + , + , +
, (
+ +

-3-

downloaded from KitabYurdu.org


((

AUTOEXEC.BAT, CONFIG.SYS, WIN.INI, SYSTEM.INI (
+
+
+ +


-- +

-4-

downloaded from KitabYurdu.org

 05, 21,

: 05,

<
<

21
WINDOWS
+
+




00/

+ . 2/61
+ . 2/61
,
53
---
- .
--
+
-- ,

-5-

downloaded from KitabYurdu.org

 . --

+
+

+ +

+
+ +

-6-

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
5


0
1
2

0

+


+ -
+
+



+

+
+
+


+
+

downloaded from KitabYurdu.org

 +
9 +
- +


+




+ +



1

- (
+

+
+ +






,
(

downloaded from KitabYurdu.org


+
17084,78


2
9








9

downloaded from KitabYurdu.org

 (
9
1/// (
0 >
(
+

34 (

+





( (

downloaded from KitabYurdu.org



35

36(

+ (

( 37,

downloaded from KitabYurdu.org

 36

downloaded from KitabYurdu.org





+

(+

+



+

downloaded from KitabYurdu.org


/ 300(

300 /

downloaded from KitabYurdu.org

 301

+

/

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
8


0

1

0
9
0(
+ +
:
1(
:
2(
+ + +


+ + - +

9
0(
1(

downloaded from KitabYurdu.org

 2(
3(
4( Wave Editor

+ + 2
+

downloaded from KitabYurdu.org



9

downloaded from KitabYurdu.org

 -+ ,
,- + +
9

+
+
9

+ +
+ +

downloaded from KitabYurdu.org



9

+
+
+ +
+ +

+ +

+
+
+ +


()
( ) .

downloaded from KitabYurdu.org

 : ()
; ( )

;
(

);

(

); - ;
- .
Windows- ( )
- .

.
-
. WINDOWS-

.

Windows-
.

.
() -
(, ).


(
),
.
6

downloaded from KitabYurdu.org

 (
)

. Windows -
.
,
.

Yaddan .
.
.
,
,
. .
(7 ) .
1
+ + (

)
9

1)
2)

downloaded from KitabYurdu.org



downloaded from KitabYurdu.org

9

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
9


0 9
(
(
(
((
(


1 Windows d informasiya emal effektivliyinin yksldilmsi
yollar.

Ad v ifr girmdn ii stolunun almas.
Kompterin avtomatik balanmas.

downloaded from KitabYurdu.org



0 ( (
+
+ + +

9
(+
(+
+ (+

downloaded from KitabYurdu.org


( (+ (+
(+ (
( +

: 9

+ Windows XP SP-3 9

downloaded from KitabYurdu.org

 + + 1+ + + +

,
, ,

9

downloaded from KitabYurdu.org


9

+
:
9
+
ower(

downloaded from KitabYurdu.org

 + +
9

7// 5//
+ 0/13 657+ 017/ 657+ 033/ 8//

(32 ) +
+
+
(

(
+
+
:
9

downloaded from KitabYurdu.org


9

downloaded from KitabYurdu.org

 (

(
- (
)

downloaded from KitabYurdu.org

 1 ,
,

. Windows -u ( )
.
,
.
() (
. ) .


. 5.1- .

v mslhtlr ver:

downloaded from KitabYurdu.org

 5.1.

1. .
__\\\
\ w 0
.
2. Ww -
(. )
__\\\n
w Key
.
3.
( .
!!! - ). __
\OFTWARE\Microsoft\Windows 2000\ urrentVersion\Winlogon
LegalNotice-Text ( ) LegalNotice-Caption
( )
.

10

downloaded from KitabYurdu.org

 Yalnz Windows XP n:

4. Menyularn aln srtlnmsi n START Run regedit yazn.

Alan pncrdn HKEY_CURRENT_USERControlPanel Desktop
qovluunun stn 1 df klik edin edin v sa trfd alan fayllarn iindn
MenuShowDelay sein. Alan pncrdki 400 (v ya hr hans bir rqm ola
bilr) rqmini 0 edin.

5. nternet Explorer-da al shifsinin dyimmsi, blok etmk v

amaq. Bzn nternet Explorer-da al shifsi (HomePage) blok olur. Dyi
bilmirik. V yaxud istmdiyimiz halda myyn sbblrdn dyiir. Al
shifsinin hmi eyni qalma n v ya blok olunubsa alma n bu
yazdqlarm ed bilrsiniz.

START Run regedit yazn.

Alan pncrdn HKEY_CURRENT_USERSoftwarePolicies Microsoft

Internet ExplorerControl Panel qovluuna 1 df klik edin v sa trfd alan
HomePage fayln sein. gr blok olunubsa burdak rqm 1 olacaq. Amaq n
1 rqmini silib 0 yazn.

HomePage=0(aq)
HomePage=1 (bal)

gr istyirsizs he vaxt dyimsin onda nternet Explorer an

Toolsnternet Options-dan istdiyinizi yazb sonra yuxardak kimi blok ed
bilrsiniz. Blok olunduunu yoxlamaq n yenidn Toolsnternet Options-a girin.
Al shifsi aktiv deyils demli blok olunub.

6. Kompterin srtini artrmaq n:

START Run sysedit.exe yazrq. Alan pncrnin irisindki
pncrlrdn System.ini pncrsini qabaa kirik. Stirlrin birind bel bir
yaz var [386enh] Bu yaznn altnda yeni bir stir ab bel yazrq Irq14=4096
11

downloaded from KitabYurdu.org

Daha sonra File menyusundan Save edib balayrq v kompteri keirib
yandrrq. Frqi hiss edirik.

7. Ustanovka i udalenie program - dan silinmyn programlar.

Bzn el programlar olur ki, onlar kompterdn silirik, amma Panel
upravleniya-da olan Ustanovka i udalenie program-dan silinmir. gr silmk
istyirsinizs START(Pusk) Run(Vpolnit) regedit yazn. Alan qncrd
HKEY_LOCAL_MACHINE SoftwareMicrosoftWindowsCurrentVersion
Uninstall qovluunda kopmyuterinizd olan programlarn siyahs var. Silmk
istdiyiniz programn qovluunu sein v Delete edin.
8. Sistemin super gclndirilmsi
START(Pusk) Run (Vpolnit) sein v bunu yazn: Rundll32.exeadvapi32.
dll,ProcessIdle Tasks. Kompteri sndrb yandrdqdan sonra frq hiss olunacaq.
9. XP-d kompterin srtli sndrlmsi.
gr kompterinizi sndrrkn ox gzlyirsinizs bu yazdqlarmz edin.
1. START() Run() regedit yazn. Alan pncrd
HKEY_LOCAL_MACHINE/SYSTEM/CurrentControlSet/Control qovluuna
1 df klik edin v sa trfd alan fayllarn irisindn WaitToKillService
Timeout fayln sein v dyrini 200 edin.

2. START() Run() regedit yazn.

Alan pncrd HKEY_CURRENT_USERControl PanelDesktop

qovluuna 1 df klik edin v sa trfd alan fayllarn irisindn AutoEndTask
DWORD sein v dyrini 1 edin. Artq kompteriniz daha srtli snck.

10. i stolunu gstr faylnn yaradlmas (svernut vse okna)

vvlc istdiyiniz qovluda bir Notepad (bloknot) yaradn. Sonra is
aada yazlanlar hmin snd krn.

[Shell]
Command=2

12

downloaded from KitabYurdu.org

 IconFile=Explorer.exe,3
[Taskbar]
Command=ToggleDesktop

Sonra is File() menyusundan Save as( ) sein. Hans

qovluqda olacan sein v sndin adn bel yazn uydaa.scf v
Save() klik edin.

11. Boot sndlri il al srtlndirin.

START() Run() regedit yazn.

Alan pncrd HKEY_LOCAL_MACHINESoftwareMicrosoftDfrg
BootOptimizeFunction qovluundan Enable fayln sein v dyrini Y yazn.

12. Pncrlrin ls dyimsin...

Bir ox istifadi bundan ikayt edir. Htta zmd. Pncrnin lsn
istdiyim kimi dzldirm, balayb aandan sonra yen vvlki halna qaydr.
Bunun qarsn almaq n bunlar edin.
START() Run() regedit yazn.
Alan pncrd HKEY_CURRENT_USERSoftwareMicrosoft
Windows ShellNoRoam qovluundak BagMRU qovluunu silin.
13. stdiyiniz qdr fayln adn eyni vaxtda dyimk.
Bunun n istdiyiniz fayllar sein v F2 dymsini basn. Birinin adn
yazn, digrlri z yazlacaq. Asan ancaq i yarayan bir mlumatd.
14. Sistem mlumatlarn yrnin.

START() Run() regedit dxdiag yazn. Sistem mlumatlarn

alan pncrdn yrn bilrsiniz

15. Kompter al srtinin artrlmas

Kompter alanda Welcome(privetstve) yazsnn daha az vaxt qalmas v
ya olmamas n My computer(moy kompter) zrind mouse-un sa dymsini

13

downloaded from KitabYurdu.org

klik edin. Alan menyuda Svoystva sein. Daha sonra alan pncrdn
Dopolnitelno blmn gedin v Zaqruzka i vosstanovlenie hisssind Parametr
klik edin. Yeni pncr alacaq. Buradak vaxtlarn qabandan qu irisini
gtrn v OK klik edin. ndi kompteri sndrb yandrn. Dyiikliyi hiss
edcksiz.

14

downloaded from KitabYurdu.org

9 -
9 ..
0/
,

0

1

0 (
--- (

9 ,
(( :

(
:

downloaded from KitabYurdu.org




(:

(:

downloaded from KitabYurdu.org

 ,

-
9
, + + +
/+
, + -+ + + + +

, + +
+ + + +

, + -
+ + -+ +

,

downloaded from KitabYurdu.org

 , (
-


-
,

,


(
- +
(



(+

downloaded from KitabYurdu.org



+ +

6
(
+




( +
( (

downloaded from KitabYurdu.org





+

(

+
9

downloaded from KitabYurdu.org

 (+
- (
+ (+
+
(+

+ (
+
+
c

0 +



:
1




:
2


:
3 21 ,

downloaded from KitabYurdu.org



1
,6

0//31//5,

9
0( -
-


1(
+

2(

downloaded from KitabYurdu.org

 Mhazir10: Linux mliyyat sistemi v onun strukturu.

Linux (Linuks) ox populyar, srbst paylanan v Microsoft Windows-a

gcl bir alternativ tkil edn azad v aq mnbli mliyyat sistemidir. Linux
azad kild, tmnasz yaylan mliyyat sistemdir. O, btn masir mliyyat
sistemlerin xas olan xsusiyytlr malikdir. Dnyada yz minlrl insan Linux-
dan istifad edir. Ttbiqi v sistem proqramlar il birlikd gln Linux tam
funksional universal mliyyt sitemidir.
Linux hr hans bir komputer sistemind problemsiz ilm qabiliyytin
malikdir. ox geni bir tchizat dstyin malik olan Linux netbuk, noutbuk,
server kompterlri, all telefon, stolst kompterlr kimi hr bir platformada
tam bir uyunlama irisind ilmk qabiliyytin malikdir. Linux adtn server
v i stansiyalarnda istifad olunsa da onu xsi komputerlrd d istifad ednlr
oxluq tkil edir. Tbii ki,bu halda redakt ediln kodlarn v azad proqram
anlaynn tsiri bykdr. Windows XP v Mac OS sistemlrin nzrn daha
rahat bir struktura malik olan Linux, xsusil, server satlarnda rqiblri il
mqayisd daha stndr. Mint, Ubuntu, Linux-un
openSUSE, Pardus, Mandriva kimi son rsmi
versiyalar il Linux mliyyat sisteminin talisman
istifadi faizi gndn-gn artmaqdadr. TUX-d.
1996-c
Tarixi ild Larri
Yuinq
1969-cu ild AT&T irktinin proqramlar trfindn
Ken Tompson Denis Riti PDP-7 kompteri yaradlmdr. Jeyms Hyuqs bu
pinqvini TUX (Torvald's UniX)
n kiik bir mliyyat sistemi yaratdlar:
adlandran ilk xs olub.
UNIX. Lakin, AT&T irktinin plannda bu Simvolun pinqvin olmas ideyas
mliyyat sisteminin yaylmas yox idi v irkt Linus Torvalds trfindn irli
onu AB elmi mssislrin simvolik qiymt srlmd. Bu gn bu pinqvin
verdi. Demk olar ki, btn universitetlrin dnyada hm d, mumiyytl,
hesablama mrkzlrinin nmayndlri bu Open Source hrktinin
mliyyat sistemindn istifad edirdilr v bir- simvolu saylr.
birlri il bu mliyyat sistemi vasitsil
mkdalq edirdilr. Onlar zlri shvlr yaradr, faydal proqram v utilitlr
yaradr v onlar istifad edirdilr. Onlarn iinin nticsi - Unix mliyyat
sisteminin tam versiyas oldu (1990-c ild). Bu versiyann ad Unix System V
Release 4 SVR4 idi. Unix istifadi qruplarndan biri Berklid Kaliforniya
universitetind idi. 1977-ci ild bu elmi mssisnin mtxssislri 2BSD
(Berkeley Software Distribution) mliyyat sistemi il maqnit lentlrin
yaylmasna baladlar. Lakin, hal-hazrda Unix-sasl mliyyat sistemlrindn n
ox maraq clb ednlri aq kodlu mliyyat sistemlridir. Bu sistemlrdn biri d
Linuxdur. Linux vvllr Unixin mstqil yaylan versiyas kimi ilnmidir.
1991-ci ild Helsinki universitetinin tlbsi Linus Torvalds Linuxun ilk

downloaded from KitabYurdu.org

versiyasn tqdim edir. O, Linuxu Minix S-nin sasnda yaratmdr. Minix
Unixin frdi kompterlr n yaradlm mhdud analoqudur.
1992-ci ilin martnda ilk demk olar ki, shvsiz versiyann buraxlmasndan
sonra dnyann ksr proqramlar bu mliyyat sisteminin zrind ilmy
baladlar v Linux mliyyat sistemi inkiaf etmy balad.
Hal-hazrda Linux tamfunksiyal, aq v demk olar ki, pulsuz mliyyat
sistemidir. Lakin GNU layihsi rivsind proqram tminat olmasayd bu ba
vermyckdi. GNU GNUs not Unix, yni, GNU Unix deyil demkdir.
Linux GNU-nun oxlu utilitlrini znd saxlayr: bir ox proqramladrma
dillrinin (C, C++, Fortran, Pascal, LISP, Ada, BASIC, SmallTalk, Perl, PHP v s.)
translatorlar, mtn redaktorlar, ap utilitlri v baqalar.
GNU layihsi azad yaylan proqram tminat fondunun - Free Software
Foundation (FSF) hesabna inkiaf edir.
Linux Unixin analoqudur. Unix kimi o da azad yaylan oxmslli,
oxistifadili S-dir. Linux xsusi olaraq, Intel prosessorlu frdi kompter
platformas n hazrlanmdr v arxitekturann stnlklri saysind
mhsuldarln artrlmasna imkan verir. Hminin, Linux digr platformalara da
kedi.

Linux nvsinin yaradcs Linus Torvalds Linux haqqnda ilk mlumat

1991-ci il avqustun 25-d dnyaya atdrd. Linus Torvalds z mliyyat
sistemind GNU yaradcs olan
Richard Stallmann da myinin
kediyini sylyir, ona gr ki
Linux-un yaradlmasnda GNU
layihsi
trfindn yazlan proqramlar
istifad edilmidi.
Linux ictimayy aqdr v istyn
hr ks onu bir rtl ild bilr:
lav olunan btn inkiafn gizli ya
da mllif hquqlu olmamas v
mtlq srtd srbstlikl
Linux i masas
bllmsidir. Hal hazrda Linux
dedikd slind onun nvsi nzrd tutulur. Bu nv sistemin sas zyidir v
mtmadi olaraq Linus Torvalds v onun tlblri trfindn tkmilldirilir. Bu
nvnin sasnda distributivlr ylr v bizim istifad etdiyimiz mliyyat
sistemlri d bu distributivlrdndir.

Linux-dan istifad ednlrin say 1991-ci ildn 2010-cu il kimi on dflrl

artd. Lakin n ox istifad ediln mliyyat sistemi deyil. Dnyada kompterlrin
cmi 1 faizi Linuxdan istifad edir. Linux proqram kodunun ls yarand

downloaded from KitabYurdu.org

gndn bu gn kimi hmiyytli drcd byyb. gr 1995-ci ild sistemd
250 stir proqram kodu var idis, 2010-cu ild bu rqm 14 milyon oldu.

Tezlikl sistem zn mxtlif sahlrd, xsusil superkompyuterlr seqmentind

snaqdan keirdi. Hazrda dnya zr 500 aparc superkompyuterlrdn 413-
Linux mliyyat sistemi sasnda ilyir.
dailycomm.ru saytnn verdiyi mlumata gr, sistem frdi kompterlr sahsind
d olduqca faldr. Bel ki, gr 1994-c ild Linux" bazasnda 37 milyon frdi
kompyuter var idis, 2010-cu ild bu rqm 351 milyona atd.
Linux mliyyat sisteminin nvsi monolit arxitekturaya aid olsa da o, eyni
zamanda oxmodullu nv elementlrindnd istifad edir. Bel ki, nvnin
kompilyasiyas zaman nvnin bir ox komponentlrinin- modullarnn
yklnmsi (v ya bunun ksi) mmkndr.

Linux-un stnlklri:

Pulsuz olmas. Linux Aq Lisenziya Razlamasna sasn pulsuz kild

yaylr. Bu, IT-d bir ox hquqi msllrin qarsn almaa v xrclrin
hmiyytli drcd azalmasna imkan verir.
Etibarllq. Digr Unix sasl S-lri kimi Linux da yksk etibarllqla
xarakteriz olunur.
Thlksizlik. Linuxu Semkl siz kompter viruslarn tamamil unuda
bilrsiz v hminin, he bir antivirusa ehtiyacnz olmayacaq. nki, Linux
thlksizdir.
Universallq. Linuxun hr hans distributivini semkl, yerin yetiriln
msllrdn asl olaraq sistemi mxtlif kompterlrd mxtlif kild
tnzimly bilrsiniz.
Mhsuldarlq. Linuxu istniln mslnin hlli n tmzinlmk v
bellikl, maksimum mhsuldarla nail olmaq mmkndr. Buna n yax
sbut Linuxun byk hesablama qruplar v internet-serverlr n geni
istifad olunmasdr.

Linux-un nvsi

Nv - mliyyat sisteminin sasdr. O, yaddan paylanmas, proseslrin v

perfieriya qurularnn idar olunmasna cavab verir. Kompterin fiziki yadda il
mqayisd, operativ yaddan byk hcminin dstklnmsi n, nv operativ
yaddan shiflrini srt diskd yerldirmkl, adaptiv yaddadan istifad etmy
imkan verir.

downloaded from KitabYurdu.org

Linuxun nvsi FAT v FAT32 d daxil olmaqla bir ox fayl sistemlrini
dstklyir. Linuxun z fayl sistemlri (ext2 v ext3) disk yaddandan optimal
istifad n hazrlanmdr.

GNU utilitlri

Linux - GNU utilitlrini znd saxlayr. Bu utilitlr olmadan mliyyat sistemi il

ilmk mmkn deyil.

X Window

Linuxda istifadinin qrafik interfeysi X Window vasitsil verilir. Mxtlif

pncr klind menecerlr (IceWM, WindowMaker, Fluxbox v s.), KDE v
GNOME kimi qrafik vasitlr multimedia vasitlri il rahat ilmy imkan verir.

DOS v Windows interfeyslri

Linux frdi kompterlr n yaradldndan proqramlar hesab edirlr ki, MS-

DOS proqramlar il uyunluq yaratmaq olar. Linuxda distributivin bir hisssi kimi
DOS emulatoru tklif olunur. O, Linux vasitsi il birbaa olaraq DOS proqramn
yerin yetirmy imkan verir.
Microsoft Windowsun proqramlarnn ilmsi n bir ne vasit hazrlanmdr.
Onlardan n ox tannan Wine-dr. Wine Windows API-n srbst realiz
edilmsidir. Wine, hminin, Linuxun distributivlrinin oxunda var.
Linux DOS v Windows fayl sistemlri arasnda fayllarn problemsiz
trlmsin icaz verir. Bel ki, bunu srt diskin uyun blmlrin mracit
etmkl hyata keirir. Lakin, bu zaman bzi tnzimlmlr etmk lazmdr.

bkni dstklmsi

TCP/IP Unix v Linuxun istifad etdiyi sas bk sistemidir.

TCP/IP internet n hazrlanm protokollar ymdr. Yalnz lokal bky
birlmk n Unix man da TCP/IP istifad edir. Hminin, Linux IPX/SFX,
AppleTalks v s. bu kimi protokollar dstklyir.

downloaded from KitabYurdu.org