M icha G n a t o w s k i , W radzieckich okowach. Studium o agresji 1 7 wrzenia 1939 r.

i ra
dzieckiej polityce w regionie om yskim w latach 1939-1941, om yskie Towarzystwo N au k o
w e im. W agw, om a 1997, s. 308.

Micha G n a t o w s k i jest historykiem, majcym wielkie zasugi w badaniu dziejw ziem polskich,
a zwaszcza za ziemi omyskiej pod okupacj sowieck lat 1939-1941. Dziki jego peregrynacjom po archi
wach Biaorusi polska historiografia wzbogacia si o liczne publikacje rdowe, ktrych warto trudno
przeceni. Wymiemy choby niektre: Radzieckie dokum enty o polskim podziemiu niepodlegociowym
w regionie omyskim w latach 1939-1941 w: Studia omyskie (dalej: S) 1995, t. V; Deportacja
osadnikw i suby lenej oraz ich rodzin z regionu omyskiego na wschodnie obszary Z S R R w lutym 1940
roku, S 1996, t. VII; D eportacja osadnikw i suby lenej z Biaostocczyzny w wietle radzieckich rde,
Biaoruskie Zeszyty Historyczne 1996, t. II; Antyreligijna dziaalno wadz radzieckich w regionie biaostoc
kim w latach 1939-1941 w wietle dokum entw w: Studia Podlaskie 1997, t. VII; Region omyski w latach
1939-1941 w wietle radzieckich dokum entw, S 1997, t. VIII. Nie bdzie chyba przesad stwierdzenie, e
w znacznej mierze dziki wysikom prof. Gnatowskiego pooone w zachodniej czci sowieckiej okupacji
omyskie nie zostao zmarginalizowane w badaniach przez tereny tak jednoznacznie kojarzce si z zagarni
tymi w 1939 r. Kresami W schodnimi II Rzeczypospolitej, jak Wileszczyzna, Grodzieszczyzna, Woy, Pokucie
czy ziemia lwowska1.
Omawiana publikacja skada si z dwch zasadniczych czci: sygnalizowanego w podtytule studium oraz
dokumentw; zawiera rwnie niewielki objtociowo Aneks.
W spom niane Studium , tekst o charakterze analitycznym, dzieli si na trzy czci. Pierwsza z nich nosi
tytu Agresja czy rewolucja? (s. 11-41)2. A utor podejm uje w niej prb uchwycenia istoty wkroczenia Arm ii
Czerwonej na ziemie polskie. Punkt wyjcia stanowi dla polemika z oficjaln, sowieck historiografi, ktra
w inwazji na ziemie polskie widziaa wyzwolenie mas ludowych z ucisku polskich panw. Oczywicie
z miejsca rodzi si pytanie o sens zajmowania si tego typu pseudonaukow produkcj i potrzeb obalania
przebrzmiaych, propagandowych tez, ktrych dzi nikt ju powanie nie bierze. Czy jednak rzeczywicie nikt?
Micha Gnatowski przekonujco udowadnia w swym szkicu, e antypolskie slogany sowieckiej propagandy
maj zdumiewajc ywotno. W e wspczesnej historiografii biaoruskiej zdaje si przewaa pogld, e
inwazja sowiecka bya aktem , ktrego nie m ona potpia, jako e doprowadzia ona do zjednoczenia ziem
biaoruskich. Rzeczjasna za tym pogldem stoi przekonanie, ktre polskibadaczrwniekwestionuje, e obszary
kresowe wcielone do Biaoruskiej SSR cznie z niemal czysto polskimi Biaostocczyzn i ziemi omysk
stanowiy odwiecznie biaoruskie ziemie.
N a wspomniane pytanie, dotyczce wkroczenia wojsk sowieckich, autor odpowiada jednoznacznie: na
ziemiach polskich nie byo adnej rewolucji, rozumianej jako oddolne, spontaniczne dziaania ludnoci skiero
wane przeciwko pastwu polskiemu. M iaa natom iast miejsce agresja i pniejsze dziaania okupanta zmierza
jce do wywoania wraenia, e usunicie wadzy polskiej i przebudowa ustrojowa na wzr sowiecki stanowia
wyraz denia mas.
W rzeczywistoci sil motoryczn rzekomej rewolucji stanowiy organy napastniczego pastwa: Arm ia
Czerwona, NKW D, sowiecka biurokracja i wreszcie partia komunistyczna. To dziki nim i zastosowanym
m etodom zastraszaniu, demagogii, faszom, terrorow i itp. udao si doprowadzi do entuzjastycznego
poparcia wadzy sowieckiej w czasie wyborw. To pod ich kontrol budowano takie pseudorewolucyjne
instytucje, jak zarzdy tymczasowe czy kom itety folwarczne.

1 Nie naley, oczywicie, zapomina o dorobku innych historykw piszcych o tym rejonie (Tomaszu Strzemboszu, Danielu
Bokowskim czy Jerzym Kulaku, by wymieni tylko niektrych).
2 Skrcon wersj tego fragmentu opublikowa autor rwnie w formie oddzielnego artykuu w Dziejach Najnow
szych 1997, nr 4 (Radziecka polityka na ziemiach pnocno-wschodnich Rzeczypospolite] (wrzesie-grudzie 1939r.)). Cf. te:
M. G n a t o w s k i , Kresy pnocno-wschodnie (zachodnia Biaoru) w latach II wojny wiatowej (1939-1944). Niektre aspekty
metodologiczne i problemy badawcze, Biaostockie Teki Historyczne 1995,1.1.
 Piszc o sowieckich scenariuszach wchaniania ziem polskich autor ujawnia ciekawy ich aspekt. Ot,
jak wiadomo, ukad R ibbentrop-M ootow zakada wcielenie do Z SR R ziem midzy W is a Bugiem. Poniewa
na terenach tych Polacy stanowili przygniatajc wikszo, planowano powoanie obok Biaoruskiego
i Ukraiskiego trzeciego, Polskiego Zgrom adzenia Ludowego. Zgrom adzenie to miao proklamowa Polsk
Zwizkow Republik Radzieck i zaraz potem zwrci si do wadz w Moskwie z prob o jej wcielenie w skad
ZSRR. Ostatecznie do realizacji tej czci planu nie doszo; z inicjatywy Stalina wspomniane tereny przeszy pod
wadz niemieck, w zamian za co Z S R R wczy do sfery swych interesw Litw.
D ruga cz studium zostaa zatytuowana: Unifikacja ziem pnocno-wschodnich Polski z ZSRR,
sowietyzacja i rusyfikacja ludnoci (s. 43-132). A utor przeledzi! w niej poszczeglne wtki procesu nakiero
wanego na zaprowadzenie na zaanektowanych terenach II Rzeczypospolitej sowieckich porzdkw, noszcego
nazw sowietyzacji. Poszczeglne elem enty tego procesu (nowy podzia terytorialny, tworzenie okupacyjnej
administracji, wprowadzenie sowieckiego systemu prawnego, nacjonalizacja zakadw przemysowych i wielkich
majtkw ziemskich, kolektywizacja, walka z religi, represje itd.) zostay rozpoznane przez historykw jeszcze
przed uzyskaniem dostpu do urzdowej dokum entacji sowieckiej3. Mamy ju rwnie wstpne, oparte na
dokum entacji z archiww biaoruskich analizy mechanizmw sowietyzacji na Kresach pnocno-w schodnich4.
Szczeglnie wnikliwie, jak si zdaje, zbadano represje polityczne na tym terenie5.
Ponadto niektre dokumenty, opublikowane w tym fragmencie, byy ju drukowane6. Trzeba take
zaznaczy, e podstawa m ateriaowa tej czci studium budzi pewien niedosyt. Sowieckie rzdy w pnoc
no-wschodniej Polsce zostay bowiem przedstawione gwnie w oparciu o dokum entacj, wytworzon przez
wadze okupacyjne. D la rwnowagi naleaoby chyba szerzej wykorzysta rda polskie przechowywane w A r
chiwum A kt Nowych (zespoy A rm ia Krajowa i D elegatura Rzdu), Archiwum W schodnim (materiay sprowa
dzone z Instytutu Hoovera i relacje) oraz Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego (archiwum prof. S.
Kota). Czytajc tekst w obecnym ksztacie, ktrem u ton nadao kwantytatywne ujcie dom inujce w raportach
sowieckiej biurokracji, odnosimy czasami wraenie, e obracamy si bardziej w wiecie cyfr i procentw, anieli
ywych ludzi poddanych brutalnej presji obcej wadzy.
Te drobne uwagi krytyczne nie umniejszaj znaczenia studium; z jednej strony syntetyzuje ono wyniki
dotychczasowych, rozproszonych w rnych publikacjach bada nad sowieck polityk na pnocno-wschodnich
Kresach II Rzeczypospolitej, z drugiej za wnosi do istniejcej literatury przedm iotu nowe fakty, ustalenia
i konkluzje. Jakie s zasadnicze wnioski co do skutecznoci wadz sowieckich w zakresie przebudowy ustrojo
wej zagarnitych ziem ?
Zorganizowano now administracj, wprowadzono sowiecki system prawny, szkolny, ceny, pienidz,
pace itd. Jednak ju kolektywizacja rolnictwa okazaa si poowicznym sukcesem. Cakowit klsk ponio
sa natom iast walka z religi, cho prowadzono j, trzeba przyzna, umiarkowanymi jak na sowiecki system
metodami. Pom imo policyjnych represji nie udao si te stumi przybierajcego rne form y oporu spoecze
stwa polskiego.
Paradoksalnie do sabo wypady fragmenty, powicone polityce represyjnej. I tak np. autor podaje
ogln liczb rozstrzelanych na mocy znanej decyzji Biura Politycznego W KP (b) z 5 m arca 1940 (s. 108; nb.
bdnie, zam ordowano nie 7395, lecz 7305 osb), nie informuje natom iast, ilu zamordowanych przypada na tzw.

3 Cf. J. T. G r o s s , Revolution from Abroad. The Soviet Conqest o f Polands Western Ukraine and Western Belorussia,
Princeton 1988.
4 K. J a s i e w i c z , T. S t r z e m b o s z , M . W i e r z b i c k i , Oglna charakterystyka okupacji sowieckiej na ziemiach pnoc
no-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1941 [w:] Okupacja sowiecka (1939-1941) w wietle tajnych dokumentw.
Obywatelepolscy na kresachpnocno-wschodnich II Rzeczypospolitejpod okupacj sowieck w latach 1939-1941, Warszawa 1996.
Cf. te odpowiednie artykuy w tomie Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczy
pospolitej w latach 1939-1941, Warszawa 1995.
5 Cf. np. U. A d a m u s z k a , Politycznyja represii 20-50-tych gadou na Belarusi, Minsk 1994; J. S. P aw ow, Represjono
wanie polskich osadnikw w zachodnich obwodach Biaorusi [w:] Polska-Biaoru 1918-1945, Warszawa 1994; A. F. C h a c k i e -
wi cz, Aresztowania i deportacje ludnoci zachodnich obszarw Biaorusi (1939-1941), ibidem; W. I. A d;i m u s z k o . \ . W. I w;i -
novi a, Litoci... Represje w obwodzie wilejskim w dokumentach 1939-1941, Warszawa 1996; J. G o r e l i k , Kuropaty. Polski lad,
Warszawa 1996; K. J a s i e w i c z , Obywatele polscy aresztowani na teiytoum tzw. Zachodniej Biaorusi w latach 1939-1941
w wietle dokumentacji NKWDIKGB, Kwartalnik Historyczny 1994, nr 1.
6 6 z 24 zamieszczonych w cz. 2 ogem.
Z achodni Biaoru. W zmianki na tem at ewakuacji wizie z tego terenu w czerwcu-lipcu 1941 r. (s. 109) nie
sposb nazwa inaczej ni enigmatyczn, jako e nie zawiera ona waciwie adnych konkretw. Stan bazy
rdowej pozwala wyj poza oglniki, ktrymi operuje autor7. W skutek trudnej do wytumaczenia pomyki
w opracowaniu znajdujemy informacj (s. 115), e zarwno w czasie deportacji kwietniowej, jak i czerwcowej,
wywieziono z tzw. Zachodniej Biaorusi t sam liczb rodzin i osb, odpowiednio 7224 i 22 879. Podane
liczby s prawdziwe tylko w odniesieniu do drugiej wywzki. W kwietniu 1940 r. deportow ano 7286 rodzin,
tj. 24 253 osoby8.
Nie wydaje si take trafny wniosek wysnuty na podstawie raportu NKW D z 15 maja 1941 (vide tabela
nr 26 na s. 124, Zestawienie statystyczne iloci osb ukrywajcych si i zbiegych za granic) e rwnie
czonkowie rodzin konspiratorw i zbiegw, w liczbie 1815, musieli ukrywa si lub szuka schronienia za
granic. W spomniany dokum ent, zdaniem niej podpisanego, zwizanyjest bowiem z przygotowaniami sowiec
kiej policji bezpieczestwa do wywzki z czerwca 1941 r. Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e
Zestawienie przygotowano w celu deportow ania rodzin osb ukrywajcych si i uciekinierw na wschd; osoby
te musiay by zatem na miejscu, wicej, musiay by znane NKWD. O tym, e wymienione kategorie osb pady
ofiar deportacji z czerwca 1941 r., przekonuje informacja o jej wynikach. Podawano w niej, e 19-20 czerwca
1941 z terenw tzw. Zachodniej Biaorusi wysiedlono:
,,c) czonkw rodzin osb, ktre przeszy do podziemia 3752 dusze;
d) czonkw rodzin osb zbiegych za granic 7105 dusz9.
Oczywicie na ponad miesic przed wywzk liczba ustalonych czonkw rodzin bya nisza, anieli
ostateczna liczba wywiezionych.
Cz analityczn pracy koczy szkic Region omyski w granicach Z SR R (1939-1941). Szkic ten
nawizuje do obszernego artykuu Region omyski w granicach Z SR R (wrzesie 1939-czerwiec 1941). Nowe
aspekty i problem y badawcze, opublikowanego w 1991 r. w Studiach omyskich (t. III, s. 51- 106). W tym
ostatnim tekcie Micha Gnatowski po raz pierwszy zmierzy si z tematem sowieckiej okupacji Ziemi omyskiej.
Niektre kwestie zdoa jedynie zasygnalizowa, inne uzna! za problem y wymagajce zbadania w przyszoci.
Nowe ujcie, co stwierdzamy z satysfakcj, przynosi rozwinicie i uzupenienie wywodw autora sprzed
szeciu lat. Zarysowany obraz omyskiego pod sowieckim zaborem sta si peniejszy, a konstatacje autora
lepiej ugruntowane w m ateriale rdowym. Z recenzenckiego obowizku musimy wskaza na niewielkie braki
w Bibliografii tego fragm entu; pom inite zostay: artyku K. G u r y , Delimitacja i dem arkacja granicy stref
interesw pastwowych miedzy Rzesz Niemieck i Z SR R w rezultacie niem iecko-radzieckiego ukadu o gra
nicach i przyjani z 28 wrzenia 1939 roku (Rocznik Polsko-N iem iecki 1993), W. W i n c e n c i a k a , Patrio-
tyczno-niepodlegociowe postawy kresowej ludnoci polskiej wobec okupacyjnych wadz radzieckich w latach
1939-41 w: Tradycje niepodlegociowe na Mazowszu pnocno-w schodnim (O stroka 1996) oraz wspo
m nienia ks. S. C h m i e l e w s k i e g o , W spom nieniakapelana (1939-1948), Suwaki 1992.
Przedostatni cz recenzowanej pracy stanowi dokumenty. Gnatowski wyda je w jzyku oryginau,
tj. po rosyjsku. M imo pewnych m ankam entw mamy tu na myli przede wszystkim zawenie krgu odbiorcw
m a to, szczeglnie z punktu widzenia badacza, same zalety. Jedn z nich jest zachowanie czsto nieprzeka-
dalnej na wspczesn polszczyzn osobliwej nowomowy sowieckiej biurokracji, penej zbitek sownych, skrtw
i neologizmw. Pierwsze dziesi dokum entw nosi charakter bardziej oglny i odnosi si do caej tzw. Zachod
niej Biaorusi (a niektre rwnie do tzw. Zachodniej Ukrainy); chronologicznie obejm uj one okres od
wkroczenia Armii Czerwonej do padziernikowych wyborw. Chocia s to dokum enty wewntrznego obiegu,
tak samo nie nazywaj rzeczy po imieniu i kreuj zmistyfikowany obraz rzeczywistoci, jak oficjalna propaganda.
Zdumiewa portret wasny agresora jako szlachetnego wyzwoliciela Polski kraju ucisku mas itd. Zadziwia
praktykowane nawet na wasny uytek zakamanie: w jednym z dokum entw z ca powag pisze si, e
Zgrom adzenia Narodowe Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy bd rozstrzyga kwesti charakteru
tworzonej wadzy, tj. czy bdzie to wadza radziecka, czy buruazyjna (dok. 4, s. 202).

7 Cf. np. Raport o ewakuacji wizie NKWD BSRR, zamieszczony w publikacji K. P o p i s k i e g o , A. K o k u r i n a ,

A. G u rj a n owa, Drogi mierci. Ewakuacja wizie sowieckich z Kresw Wschodnich I I Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941,
Warszawa 1995.
8 A. C h a c k i e w i c z , Aresztowania i deportacje spoeczestwa zachodnich obwodw Biaorusi [w:] Spoeczestwo biaoru
skie, litewskie i polskie, s. 132.
 Nie jestemy w stanie jednoznacznie stwierdzi, na ile agresorzy dawali wiar propagandowym fikcjom
w rodzaju tezy o masowym, entuzjastycznym poparciu ludnoci dla nowej wadzy. W iara ta nie bya chyba
jednak zbyt gboka. Omawiane dokum enty dowodz bowiem, e ustanawianie sowieckiej wadzy na zagarni
tym terytorium nie miao w najmniejszym stopniu spontanicznego charakteru. Przeciwnie, scenariusze procesu
wczenia ziem polskich do Z SR R i zaprowadzania na nich sowieckiego ustroju pisane byy w Moskwie,
miejscowa ludno m iaa jedynie odegra przewidzian w nich rol.
Kolejne dokumenty, w liczbie 9, odnosz si do waciwego tem atu pracy, tj. ziemi omyskiej. S to pisane
wedug jednolitego schematu raporty NKW D z poowy 1940 r., zawierajce charakterystyk rejonw, utworzo
nych przez okupanta na tym terenie: ciechanowieckiego, czyewskiego, grajewskiego, jedwabnieskiego, kol-
neskiego, omyskiego, niadowskiego i zambrowskiego. Oczywicie, z uwagi n a specyfik resortu, w ktrym
powstay, raporty eksponuj sprawy bezpieczestwa.
Z punktu widzenia NKW D ziemia omyska bya terenem trudnym, czyli, uywajc sowieckiej term ino
logii, wybitnie reakcyjnym. W raportach wskazywano na polski charakter tego obszaru (80 i wicej procent
Polakw), na nacjonalistyczne nastawienie ludnoci, siln pozycj Kocioa katolickiego i znaczne wpywy
takich reakcyjnych partii i organizacji, jak: Stronnictwa Narodowego, PPS, Bundu, syjonistw, POW ,
O Z O N oraz Zwizku Strzeleckiego.
Istot tych raportw nie jest jednak diagnoza. Ich zasadnicz tre stanowi informacje o zwalczaniu przez
NKW D przeciwnikw wadzy sowieckiej rzeczywistych lub urojonych, okrelanych mianem elementw
kontrrewolucyjnych. Dowiadujemy si z nich, jak w rnych rejonach prowadzono akcj oczyszczania z
kontrrewolucjonistw poszczeglnych rodowisk czy grup zawodowych, ile osb i za jakie przewinienia
aresztowano, deportow ano lub wcignito do policyjnych kartotek, jakim i m etodam i rozpracowywano przeciw
nikw politycznych (interesujce dane o agenturze). D okum enty te stanowi te wane, cho wymagajce
wyjtkowo krytycznego podejcia rdo do badania skali oporu wobec sowieckiego okupanta (jak skdind
wiadomo, NKW D niemal kadej aresztowanej osobie wmawia przynaleno do konspiracji, a nie kady by
wystarczajco odporny, by nie zaam a si w ledztwie).
Dziki opublikowaniu wspomnianych raportw region omyski ma obecnie najbardziej chyba szczeg
ow ze wszystkich okupowanych przez Z SR R ziem polskich, sigajc rejonw dokum entacj sowieckich
represji w pierwszym roku okupacji.
Prac zamykaj Aneksy, zawierajce gwnie wykazy obsad personalnych sowieckich organw wadzy
(w tym NKW D) w regionie omyskim w latach 1939-1941. Rzecz bardzo cenna, sowiecki aparat okupacyjny
jest bowiem do dzi waciwie anonimowy.
Podsumowujc mona stwierdzi, e recenzow ana publikacja stanowi waki wkad do bada nad dziejami
ziem polskich okupowanych przez Z SR R w latach 1939-1941. Stanowi udane poczenie m onografii z wydaw
nictwem rdowym. W nosi do historiografii najobszerniejsz, jak dotychczas, analiz sowieckiej polityki na
terenie tzw. Zachodniej B iaorusi ze szczeglnym uwzgldnieniem ziemi omyskiej. W prowadza do obiegu
naukowego nieznane wczeniej dokum enty, co niewtpliwie przyczyni si do rozwoju bada.

Sawomir Kalbarczyk
Instytut Pamici Narodowej
Warszawa

D aniel B o k o w s k i , Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w Z S R R i opieka

nad nim i placw ek polskich w latach 1940-1943, W ydaw nictw o N erito n ,W ydaw nictw o PA N ,
W arszaw a 1999, s. 497.

Recenzowana publikacja jest pierwsz m onografi powicon opiece nad ludnoci II Rzeczypospolitej,
sprawowanej przez polsk am basad w Z SR R w okresie funkcjonowania ukadu Sikorski-Majski. I ju choby