J z e f W o l s k i , Dzieje i upadek im perium Seleucydw, T he E nigm a Press, K rakw 1999,

s. 245; i d e m , The Seleucids. The D ecline and F all o f their E m pire, R ozpraw y W ydziau H isto-
ryczno-Filozoficznego Polskiej A kadem ii U m iejtnoci t. X C I, T h e E nigm a Press, K rakw
1999, s. 143.

Najnowsza praca Jzefa W o l s k i e g o ukazaa si jednoczenie w wersji polskiej i angielskiej. Nie jest to
jednak ta sama ksika w dwu rnych jzykach. Polska wersja zostaa wzbogacona o dodatek ikonograficzny,
przygotowany przez M arka O l b r y c h t a i numizmatyczny, bdcy dzieem Jarosawa o d z a. Doczenie
do m onografii Jzefa W olskiego wspomnianych zacznikw nie tumaczy jednak rnicy w znaczeniu tytuu
polskiego i angielskiego. Angielskie Decline and Fali odpowiada polskiemu zwrotowi Schyek i upadek, nie
za Dzieje i upadek. Przyzna naley, e tytu wersji angielskiej bardziej odpowiada treci ksiki, o ktrej sam
autor mwi, e nie jest jeszcze jedn histori dynastii i pastwa Seleucydw1. Jzef W olski zadeklarowa
rwnie ch zerwania z europocentryzm em dominujcym w sposobie prezentacji historii Seleukidw2, obieca
rwnie ukaza przyczyny, ktre determinoway losy ich monarchii.
Rzeczywicie udao si W olskiemu unikn puapki europocentryzm u grocej historykowi Seleukidw.
M ona nawet odnie wraenie, e przeciwnie uwaga autora koncentruje si przede wszystkim na
problem ach potomkw Seleukosa I na wschodzie ich pastwa. Zgodnie zatem z tytuem wersji angielskiej (co
zwodzi czytelnika, ktry polski tytu odczyta jako obietnic prezentacji caoci losw dynastii i jej pastwa)
pom inite zostay w zasadzie wydarzenia prowadzce do powstania pastwa, nastpnie za sukcesy Seleuko
sa I N ikatora i Antiocha I Sotera. W konsekwencji w pracy tej zabrako najbardziej oglnego nawet zarysu
organizacji wewntrznej monarchii. Pierwszym wadc, ktrem u powicono wicej uwagi, jest Antioch II Theos;
z m onarchy tego autor zdejmuje odpowiedzialno za pocztek rozkadu pastwa, ktry wie z walk o wadz
midzy Seleukosem II Kallinikosem a Antiochem Hieraksem oraz buntam i satrapw: A ndragorasa w Partii
i Diodotosa w Baktrii. Jzef W olski wrd wydarze zwiastujcych koniec Seleukidw za najwaniejsze uwa
a powstanie pastwa Partw; od rozdziau IV Krytyka rde do kryzysu w pastwie Seleucydw (poowa
III wieku przed Chr.) ksika jest waciwie m onografi konfliktu seleukidzko-partyjskiego3. Jest to naturaln
konsekwencj przyjcia azjatyckiego punktu widzenia na dzieje pastwa Seleukidw, powoduje jednak powane
uproszczenia w sposobie przedstawienia wydarze na zachodzie monarchii.
Jzef W olski analizujc sytuacj geopolityczn pastwa Seleukidw za najistotniejszy obszar rozwoju
wydarze uzna wschodnie satrapie. Dostpne nam rda (tak literackie, jak epigraficzne) lepiej owietlaj

1 Taka deklaracja znalaza si we Wprowadzeniu do omawianej pracy (s. 9 w wersji polskiej, s. 5 w wersji angielskiej).
2 Uwany czytelnik zauway ju, e posugujemy si inn ni autor i wsptwrcy Dziejw i upadku imperium Seleucydw
pisowni nazw greckich. Sprawa transkrypcji imion i nazw staroytnych na jzyk polski zawsze naley do dyskusyjnych; Wolski
oraz autorzy dodatkw konsekwentnie i bez naduy latynizuj imiona greckie. Jest to starszy i dawniej dominujcy sposb
oddawania nazw greckich, jednak od kilkudziesiciu lat w polskiej literaturze staroytniczej stosuje si na og wersj blisz
grece.
3 Autor powtarza tutaj ustalenia zawarte m.in. w jego wczeniejszej pracy powiconej historii Partw: J. W o l s k i ,
Imperium Arsacydw, Pozna 1996; dla tej pracy cf. nasze omwienie w PH t. LXXXVIII, 1997, s. 343-345.

P R Z E G L D H ISTO R Y C ZN Y , T O M XCI, 2000, Z E S Z . 2, ISSN 0033-2186

dzieje i cywilizacj seleukidzkiego Zachodu. S one jednak proweniencji grecko-rzymskiej. M ona przyj, e
deform uj one rzeczywisto wyolbrzymiajc rol czynnika zachodniego w dziejach Seleukidw, naduyciem
wydaje si jednak ich pobiene omawianie, jeli nie mwi nic o wydarzeniach na wschodzie monarchii. Zabrako
w omawianej pracy takiej analizy rde mwicych o oderwaniu si Attalidw, ktr mona by porwna
z dokadnoci i gbi uwag autora dotyczcych secesji Andragorasa i powstania wadztwa Arsakidw oraz
przebiegu konfliktu seleukidzko-arsakidzkiego, a take stanowiska elit perskich wobec tej rywalizacji.
Co wicej, w Dziejach i upadku imperium Seleucydw nalenego im miejsca nie znalazy wojny syryjskie
toczone przez Seleukidw z Lagidami od lat siedemdziesitych III w. W alka o zdobycie Syrii, nastpnie za o jej
utrzymanie pochaniaa w znacznej czci siy pastwa Seleukidw; jak si rwnie wydaje, naleaa do priory
tetw w seleukidzkiej polityce zagranicznej. Dowodzi tego moe kolejno dziaa podejmowanych na arenie
midzypastwowej przez A ntiocha III Wielkiego. Jego wschodnia anabaza (w latach 212-205 p.n.e.), ktra m iaa
przywrci wadzy dynastii granice wschodnie z czasw Seleukosa I Nikatora, nastpia dopiero po klsce pod
Rafi w IV wojnie syryjskiej (w latach 221-217 p.n.e.) i po ugruntowaniu jednoci m onarchii w walce z uzurpa
torem Achajosem. Natychmiastowym za skutkiem wzmocnienia pastwa bya, tym razem udana, prba pozy
skania Celesyrii (V wojna syryjska z lat ok. 202-195 p.n.e.). M ona dyskutowa, czy skoncentrowanie uwagi i si
wadcw Azji na problem ie syryjskim byo bdem politycznym; jednak byo ono faktem i jak si wydaje
powinno znale odzwierciedlenie w monografii schyku i upadku dynastii. Tymczasem bitwa pod Rafi zasu
ya na szersze omwienie tylko ze wzgldu na zachowanie si podanego przez Polibiusza (V 790) ordre de
bataille, ktry posuy autorowi do odtworzenia wczesnej wschodniej granicy pastwa Seleukidw4.
O ile W olski zdaje si nie docenia znaczenia Celesyrii (i szerzej konfliktu z Egiptem ) dla losw dynastii
Seleukidw, o tyle jednak znalaz w swej pracy stosunkowo wiele miejsca dla problematyki stosunkw seleukidz-
ko-rzymskich. Przy tym bardziej ni pierwsze zetknicie wadcw Azji z Rzymem (jak interwencja A ntiocha III
w Grecji, poraki pod Term opilam i i M agnezj) interesuje go wpyw Rzymu na ostateczny upadek m onar
chii. Taka perspektywa jest cenna szczeglnie dla czytelnika niefachowca, ktry atwiej znajdzie w jzyku
polskim prace mwice o wydarzeniach trzech pierwszych wierci II w. (do mierci Antiocha V II Sidetesa
w 129 r. p.n.e.) ni o skomplikowanej historii politycznej przeom u II i I stulecia do m om entu likwidacji pastwa
w 63 r. p.n.e.5 Mniej miejsca ni m ona byo si spodziewa autor powici problemowi judejskiemu i jego
wpywowi na postpujcy upadek m onarchii Seleukidw; na t spraw zwraca uwag w taki sposb, ktry
zakada, e czytelnik orientuje si dobrze w historii walki midzy ydami a Seleukidami.
Dzieje i upadek imperium Seleucydw nie s w zaoeniu autora histori pastwa Seleukosa I Nikatora
i jego potomkw, a monografi przejcia wielkiej potgi do grona pastw drugorzdnych, a w kocu do likwidacji
wadzy dynastii. Takie zaoenie usprawiedliwia skupienie si jedynie na wybranych aspektach historii politycznej
wadztwa Seleukidw. Jednake W olski nie jest w peni konsekwentny w przedstawianiu tylko historii politycz
nej. Analizuje bowiem takie sprawy jak rzekomy filhellenizm Arsakidw czy, co jest szczeglnie istotne, kwesti
odrodzenia iranizmu jako ideologii politycznej Arsakidw oraz wzrost wiadomoci politycznej niegreckich
ludw pastwa Seleukidw. A utor mwi nawet o oporze niegreckiej ludnoci m onarchii Seleukidw wobec
greckiej dominacji. Naturalnym pendant obrazu wpywowego iranizm u byoby przedstawienie roli i znaczenia
hellenizmu na seleukidzkim (i nie tylko) Bliskim W schodzie, omwienie kwestii organizacji pastwa, systemu
fiskalnego, zakadania i rozbudowy poleis greckich zalenych od Seleukidw oraz prezentacja dyskusji (jeli nie
wasny w niej gos) dotyczcej osadnictwa wojskowego w gbi pastwa (katoikoi). Tego zabrako w omawianej
pracy, podobnie jak i danych o tym, e elity staroytnego Bliskiego W schodu uwaay kultur greck za
atrakcyjn do tego stopnia, e ulegay hellenizacji. To przemilczenie moe wynika z przyjcia przez Wolskiego
tezy, e cywilizacje iraska, partyjska i grecka nie rniy si od siebie w sposb zasadniczy; tylko przy takim
zaoeniu mona lekceway sil przycigania kultury greckiej.
A utor Dziejw i upadku imperium Seleucydw jest jednak zafascynowany cywilizacj Partw i niewt
pliw (co jest dzi powszechnie znane przede wszystkim dziki jego badaniom ) zrcznoci polityczn wadcw

4 Na s. 65-69 wydania polskiego, czemu odpowiadaj strony 63-67 wersji angielskiej.

5 Trzeba jednak przyzna, e opis tych samych wydarze w najnowszym polskim podrczniku dziejw hellenizmu
( B. B r a v o , E . W i p s z y c k a , Historia staroytnych Grekw t. III, Warszawa 1992) niewiele rni si od omawianych fragmentw
Dziejw i upadku imperium Seleucydw rozpitoci i szczegowoci narracji, jest natomiast bardziej systematyczny.
partyjskich. w podziw dla historycznych osigni Partw skania W olskiego do kilkakrotnego powtrzenia
opinii, e bdem jest nazywanie Persw i Partw (i szerzej ludw iraskich) barbarzycami. Krakowski uczony
powiada to wprost (choby na s. 12,17, 80), jak i sugeruje niedwuznacznie, piszc o nich jako o barbarzycach
czy te ludach barbarzyskich (przykadowo na s. 68, 90). Polemika Wolskiego trafia jednak w prni.
W spczeni uczeni, ktrzy pisz o ludach niegreckich jako o barbarzycach, nie maj bowiem na myli obiego
wego w czasach nowoytnych znaczenia tego sowa (nieokrzesani dzicy), lecz traktuj to jako wygodn kategori
opisu rzeczywistoci, bez zabarwienia pejoratywnego. Takie rozumienie jest zreszt blisze uzusowi rde,
u autorw antycznych barbarzycy barbaroi nieczsto s podludmi. A utor stosuje jednak term in barbarzy
ca i pokrewne mu wyrazy niekonsekwentnie, czasami uywa ich w oryginalnym, pierwotnym greckim znaczeniu
(np. na stronie 79 tutaj zbarbaryzowany oznacza coraz mniej grecki). D la czytelnika korzystn rzecz byoby,
gdyby autor, jeli musi posugiwa si obiegowym rozumieniem pojcia barbarzyca, zaznacza, e uywa go
w sposb odmienny ni autorzy klasyczni.
Ksika w wersji polskojzycznej jest chyba adresowana nie tylko do czytelnika-specjalisty6. Dlatego nie
najlepszym rozwizaniem jest podawanie kluczowych dla interpretacji autora cytatw z tekstw klasycznych
w jzykach oryginalnych. O ile polskiego inteligenta mona (cho ostatnio z coraz mniejszym praw dopodobie
stwem) podejrzewa o znajomo aciny, o tyle trudno przypuszcza, by potrafi! on czyta po grecku. Idealnym
rozwizaniem wydaje si przedstawienie cytatw w oryginale iw doczonym do przekadzie polskim.
Te zastrzeenia nie mog przesoni wartoci Dziejw i upadku imperium Seleucydw; omawiana praca
w wersji polskiej dotrze zapewne do szerszego ni niewielki wiat staroytnikw grona czytelnikw. Tym lepiej,
e wydawcy doczyli do narracyjnej czci napisanej przez Wolskiego wspomniane ju dodatki ikonograficzny
i numizmatyczny. Zacznik Seleucydzi i kultura ich epoki przygotowany przez M arka Olbrychta obejmuje
kilkadziesit ilustracji (zdj krajobrazowych, planw miasta, placw i budowli, fotografii zabytkw sztuki) ze
szczegow bibliografi i obszernym omwieniem kadej z tablic. Twrca dodatku ikonograficznego wykona
olbrzymi i poyteczn prac, zebra najnowsz bibliografi przedm iotu; uwagi zawarte w dodatku uzupeniaj
w znaczcy sposb narracj zasadniczej czci ksiki. atwiej byoby z niego korzysta, gdyby zaopatrzono go
w krtki nawet, lecz niezaleny wstp, w ktrym omwiono by zarwno zadania zacznika, jak i zasady przyjte
przy jego opracowaniu. Z e wzgldu na rozmiary dodatku ikonograficznego (s. 135-207) cenne byyby rwnie
oddzielny szczegowy spis jego treci oraz oddzielna bibliografia. Zacznik numizmatyczny przygotowany przez
Jarosawa Bodzka Katalog m onet Seleucydw w M uzeum Narodowym w Krakowie jest, jak jego tytu wska
zuje, ograniczony tylko do prezentacji zbiorw krakowskich. W prawdzie, co zreszt sam autor dodatku zaznacza,
krakowski zbir nie jest w peni reprezentatywny dla dziaalnoci menniczej Seleukidw, jednak prezentowane
czterdzieci cztery monety seleukidzkie (wraz z transkrypcj i interpretacj legend oraz opisem okolicznoci ich
wybicia) stanowi wartociowe uzupenienie pracy Wolskiego.
Dzieje i upadek imperium Seleucydw zostay zaopatrzone w tablic chronologiczn i trzy indeksy:
miejsc cytowanych u autorw antycznych, autorw wspczesnych i oglny. W indeksie oglnym dominuj
imiona wasne, jednak swe miejsce znalazy te hasa problemowe. Pewne zastrzeenia budzi indeks rde
staroytnych, ktrego wydawcy nie mogli zdecydowa si na jednolity system odsyania do dziel autorw
klasycznych. Tytuy tum aczone na jzyk polski ssiaduj z greckimi i rzymskimi, zupenie za niefortunne jest
nadanie dzieu H erodota tytuu Geografia. Naley jednak przyzna, e od strony redakcyjnej i wydawniczej
omawiana ksika zostaa przygotowana bardzo starannie.
Najnowsza ksika Jzefa W olskiego bdzie z pewnoci cenn pozycj przybliajc wyniki jego dugo
letnich studiw nad dziejami Seleukidw szerszym krgom czytelnikw.

Jacek Rzepka
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

6 Autor powtarza w niej ustalenia zawarte w szeregu wczeniejszych prac (poczynajc od L effondrement de la domination
des Seleucides en Iran au IIF sicle av. J -., Krakw 1947). W licznych poprzedzajcych omawian publikacj monografiach
i artykuach prowadzi bardziej rozbudowan analiz rde, dla specjalisty zatem ta ksika ma przede wszystkim znaczenie ze
wzgldu na krytyczne podejcie autora do nowej literatury przedmiotu (przede wszystkim S. S h e r w i n - W h i t e , From
Samarkhand to Sardis, London 1993).