N a koniec chciabym podnie pewn kwesti warsztatow.

Wilczyski jest jednym z pierwszych, o ile nie

pierwszym polskim badaczem pnej staroytnoci, ktry w swej pracy powouje si na strony internetowe. Dla
wspczesnego uczonego korzystanie z Internetu staje si jeli nie koniecznoci, to przynajmniej moliwoci,
ktra moe uatwi i przyspieszy proces badawczy. Natomiast, jak sadz, kwesti dyskusyjn jest to, jak si na
m ateriay w zamieszczone w Internecie powoywa. S one bowiem czsto ulotne. Nie rozwizuje problemu,
jak proponuje Wilczyski, podanie daty aktualizacji strony. Co bowiem dla czytelnika oznacza fakt, e badacz
korzysta! ze strony w takim to a takim momencie? Kiedy on sam dotrze do hipotetycznej strony, moe jej ju
albo nie by, albo bdzie mie inn zawarto, a ustalenie, jak wygldaa w momencie, kiedy korzysta z niej
badacz nie zawsze jest moliwe. Tym samym na dobr spraw czytelnik nie wie, na co powoywa si autor ksiki
czy artykuu. Czy w takim razie w ogle nie powoywa si na m ateriay zamieszczane w Internecie? Daleki
jestem od takiego stanowiska. Wydaje si, e m ona cytowa materiay, ktre albo maj swoje odpowiedniki
w form ie drukowanej (a do ktrych nie udao nam si dotrze w inny sposb) czy elektronicznej (poza Interne
tem ). W takiej sytuacji drugorzdn spraw jest, na ktrej stronie internetowej i w jakim momencie z nich
korzystalimy. Powysze wywody nie maj charakteru zarzutu wobec Wilczyskiego i stanowi jedynie glos
w dyskusji, do ktrej poczuem si przez autora zaproszony.
Recenzowana praca stanie si, jak sdz, dzieem, po ktre sigabd pokoleniabadaczy pnego antyku,
i to nie tylko w Polsce.

Mirosaw J. Leszka
Uniwersytet dzki
Zakad Histoi Bizancjum

The Oxford History o f the British E m pire, O xford U niversity Press, 1 .1, O x ford-N ew Y ork
1998, s. 533; t. II, O xford-N ew Y o rk 1998, s. 639; t. I ll, O x ford-N ew Y o rk 1999, s. 774; t. IV ,
O xford-N ew Y o rk 1999, s. 773; t. V, O xford-N ew Y o rk 2000, s. 731.

W roku 2000 ukaza si w Wielkiej Brytanii ostatni, pity tom The Oxford History of the British E m pire.
Pretekstem do przygotowania tej publikacji byo oddanie Chinom w 1997 roku H ong Kongu, ostatniej znaczcej
posiadlocikolonialnej Wielkiej Brytanii. Razjeszcze pojawia si potrzeba podsum owania dziejw najwikszego
z imperiw we wspczesnej historii.
Niniejsza synteza jest prb nowego spojrzenia na dzieje Im perium Brytyjskiego od XVI w. do wspczes
noci. W pracy nad ni braa udzia grupa ponad 120 brytyjskich (i nie tylko) historykw, w tym najwiksi
specjalici dziejw Im perium w rnych okresach, tacy jak: John D a r w i n , R onald H y a m , R obert K u b i c e ,
Shula M a r k s , G ed M a r t i n, Andrew P o r t e r , Christopher S a u n d e r s , Iain R. S m i t h czy A. J. S t -
w e l l . Uczestnictwo w projekcie tych badaczy gwarantuje wysok jako merytoryczn opracowania.
Cztery z piciu tomw s powicone kolejnym epokom w dziejach Im perium , zaczynajc od XVI stulecia,
a koczc na wspczesnoci. Tom pity koncentruje si na historiografii Im perium Brytyjskiego. Kady z wo
luminw jest odrbn, zam knit caoci. Wszystkie jednak m aj podobny ukad. Pierwsze rozdziay koncen
truj si na kwestiach oglnych, dotyczcych caego Im perium , procesach politycznych, ekonomicznych i spo
ecznych, skadajcych si na caoksztat polityki imperialnej. Dalsze dotycz szczegowych i szczeglnych
wydarze w konkretnych koloniach i regionach zainteresowania. Ten ukad m a jedn podstawow zalet:
pozwala na zapoznanie si zarwno z oglnymi tendencjam i w polityce imperialnej, jak i ze szczegowymi
wypadkami jej stosowania w rnych regionach wiata i rodzajach posiadoci.
Cao pracy spajaj trzy zasadnicze motywy: 1) zmiany znaczenia term inu im perium w cigu historii
Wielkiej Brytanii. Analizie poddano charakter zmian znaczeniowych tego pojcia i ich uwarunkowania; 2) kwe
stia opacalnoci imperium i wspzaleno midzy jego posiadaniem a ekonomicznym sukcesem Wielkiej
Brytanii; 3) ewolucja form i m etod zarzdzania koloniami.
Pierwszy z tomw obejmuje pocztki ekspansji kolonialnej Anglii w XV I i XV II wieku. Ukazuje, kiedy
i dlaczego Anglia zaangaowaa si w wyprawy odkrywcze na przeomie X V i XV I w., i co spowodowao, e
w pniejszym okresie zaangaowaa si w dziaalno korsarsk, handel zamorski, a wreszcie w akcje osadnicze,
zwaszcza w Ameryce Pnocnej. Prezentuje proces ewolucji stosunku elit angielskich do dziaalnoci zamorskiej,
od wtpliwoci i wstrzemiliwoci, ktre dominoway a do lat trzydziestych XV II wieku, po pene i konsekwen
tne zaangaowanie u schyku tego stulecia. Ukazywany jest wpyw wydarze wewntrznych w Anglii n a proces
kolonizacji i budowy imperium kolonialnego. Ukazujc proces kolonizacji, podkrela rnorodno form i prak
tyk zarzdzania koloniam i oraz rozwj samorzdu, ktry ju w kocu X V II w. zaowocowa konfliktami midzy
spoecznociami osadniczymi na terenie Ameryki Pnocnej a przedstawicielami Londynu. Zwrcono take
uwag n a zmiany, jakie ekspansja angielska powodowaa w Afryce, Ameryce i Azji wrd tubylczych spoeczno
ci. Pokazano rwnie, jak ekspansja kolonialna wpywaa na spoeczestwo Wysp Brytyjskich oraz relacje
Londynu z innymi mocarstwami europejskimi.
Drugi tom powicono wiekowi X V III, a dokadniej latom 1689-1815. Okres ten stanowi! apogeum tzw.
starego imperium kolonialnego, a jednoczenie przynis jego zaam anie si, wraz z buntem 13 kolonii
w Ameryce Pnocnej i powstaniem Stanw Zjednoczonych. W kwestiach oglnych skoncentrowano si przede
wszystkim na globalizacji interesw brytyjskich. Kolonie stay si w X V III w. trwaym i wanym elem entem
brytyjskiej polityki i gospodarki. Tom ten ukazuje, jak w X V III w. luno powizany zbir posiadoci i faktorii
handlowych zostaje przeksztacony w system imperialny. Moemy si dowiedzie, co sprawio, e w XV III w.
interesy kolonialne Wielkiej Brytanii staj si jednym z najwaniejszych elem entw determinujcych jej polityk
zagraniczn. Ukazano wreszcie, jak Im perium przetrwao dramatyczny wstrzs, jakim bya utrata trzynastu
pnocnoamerykaskich kolonii i dlaczego potrafio wyj z niego silniejszym i lepiej przygotowanym do wada
nia posiadociami rozcigajcymi si na caej kuli ziemskiej. Podkrelono przy tym znaczenie potnej ekono
miki i floty handlowej i wojennej, ktre sprawiay, e u schyku X V III w. nawet po tak wielkiej klsce aden
z konkurentw nie byl w stanie powanie zagrozi brytyjskiej przewadze na terenach pozaeuropejskich.
W kwestiach dotyczcych polityki regionalnej sil rzeczy autorzy koncentruj si na wydarzeniach w A m e
ryce Pnocnej. Najpierw na zdobyciu hegem onii na kontynencie (do 1763 r.), a pniej na wydarzeniach, ktre
doprowadziy w roku 1776 do wybuchu wojny i utraty w 1783 r. olbrzymiej wikszoci kolonii. Jednoczenie nie
omieszkano podkreli, e nawet po zdobyciu niepodlegoci nowo powstae pastwo nadal byo silnie powizane
z brytyjskim handlem i ekonomik. Drugi proces, na ktry zwrcono uwag, to stopniowy podbj Indii, w efekcie
ktrego w 1815 r. W ielka Brytania zdobya hegemoni n a subkontynencie, tworzc w ten sposb jeden z filarw
i najwaniejszych symboli brytyjskiego panowania kolonialnego w X IX w.
W tomie drugim wyranie wida, e redaktorzy naukowi nie starali si w sztuczny sposb narzuca podziau
na epoki. Przykadem tego jest pominicie w tym tom ie kwestii abolicjonizmu i dynamicznego rozwoju prote
stanckich ruchw misyjnych, ktre narodziy si w drugiej poowie XV III w. i miay odegra istotn rol
w brytyjskiej ekspansji kolonialnej X IX stulecia. Ale wanie dlatego, e zasadnicz rol oba te czynniki miay
odegra w nastpnym stuleciu, redaktorzy zamiecili ich dzieje w tom ie trzecim.
Tom trzeci obejmuje wiek X IX, okres uwaany za apogeum brytyjskiego panowania kolonialnego. Tom
ten czciowo pokrywa si z wczeniejszym i z nastpnym. W tym tomie jako jedynym dokonano form alnego
podziau na cz ogln i regionaln; jest to o tyle uzasadnione, e w tym okresie kwestie imperialne stay si
integraln i trudn do wyodrbnienia czci brytyjskiej polityki zagranicznej i wewntrznej. W czci oglnej
autorzy koncentruj si na czynnikach i wydarzeniach, ktre umoliwiy Wielkiej Brytanii budow i utrzymanie
Im perium . Poruszono bardzo szerokie spektrum wydarze i czynnikw wpywajcych na polityk imperialn:
od kwestii ekonomiki, przez problemy dotyczce migracji ludnoci, po kwestie wpywu rozwoju technologicznego
na zmiany systemu imperialnego. Zwrcono uwag na rozwj ruchw misyjnych i humanitarnych i ich znaczenie
dla ksztatowania polityki i ideologii Im perium . W arto podkreli zamieszczenie rozdziau powiconego wpy
wowi dowiadcze imperialnych na kultur Wielkiej Brytanii.
Cz powicona polityce regionalnej Wielkiej Brytanii jest bardzo rozbudowana; ukazuje wielk rno
rodno dowiadcze kolonialnych. Podobnie jak w czci oglnej i tutaj take znalaz si rozdzia powicony
kontaktom odmiennych kultur i ich skutkom.
Tom czwarty opisuje okres schyku Im perium i proces dekolonizacji. W tym tomie wicej miejsca powi
cono kwestiom regionalnym. Autorzy prbuj oceni warto i znaczenie dowiadcze kolonialnych dla rozwoju
samej Wielkiej Brytanii. Analizie poddano take administracyjne struktury Im perium i wpyw dowiadcze
kolonialnych na rozwj urzdniczej mentalnoci. D uo miejsca powicono kulturze masowej i kwestiom
spoecznym zwizanym z Im perium (np. pozycji kobiet). Zasadnicza cz tego tom u koncentruje si jednak na
procesach prowadzcych do upadku Imperium: rozwoju nacjonalizmw kolonialnych, narastajcym krytycyzmie
wobec Im perium w samej Wielkiej Brytanii, wreszcie na uwarunkowaniach zewntrznych, zwizanych z obiem a
wojnami wiatowymi. Podjto take prb podsumowania spucizny po Imperium.
Ostatni, pity tom analizuje historiografi dotyczc brytyjskiego imperium kolonialnego. I ten tom naley
uzna za najwartociowszy. Rozdziay tu zamieszczone koncentruj si zarwno na kwestiach historiografii
caoci Im perium , jak i poszczeglnych regionw i posiadoci. Pozwala to zauway przemiany, jakim ulegay
wizje Im perium Brytyjskiego w pracach historycznych. M ona zaobserwowa, jak zmieniay si pola zaintereso
wa badaczy i oceny brytyjskiej polityki kolonialnej oraz jakie czynniki wpyway i wpywaj na zmiany tych ocen.
Mamy szans zaobserwowa, jak studia nad Im perium rozwiny si od wskich bada nad polityk i admini
stracj imperialn, do szeroko zakrojonych studiw spoecznych i kulturowych, obejmujcych badania nad
powstawaniem nowych narodw, stosunki midzyrasowe, rozwj kultury w m etropolii i koloniach czy wpyw
dowiadcze imperialnych na rozwj spoeczny samej Wielkiej Brytanii.
Dostajemy do rki pozycj bardzo dobr i wartociow, cho nie woln od wad. Podstawowej z nich tak
naprawd nie byo mona unikn. R edaktorzy postawili sobie bowiem za zadanie nie tyle przedstawienie historii
Im perium jako takiego, lecz raczej zapoznanie czytelnikw z najbardziej frapujcymi aspektam i jego historii.
W anym motywem byo te przedstawienie najnowszych trendw w historiografii Imperium. Szczeglnie wyra
nie wida to w porwnaniu z The Cambridge History of the British E m pire, opublikowan w latach 1929-1963,
znacznie obszerniejsz, w ktrej dominoway faktografia i historia polityczna. The Oxford History of the British
E m pire nie jest wic prac dla osb szukajcych podstawowych danych faktograficznych, chocia rozbudowane
kalendarium umieszczone w kadym z tomw pozwala czytelnikowi na przynajmniej oglne zorientowanie si
w chronologii Imperium. Z drugiej strony mimo obszernoci (cznie 3165 stron samego tekstu) praca ta nie
pozwala autorom na przedstawianie dogbnych studiw wybranych problem w z dziejw Im perium . Rozdziay,
czy raczej eseje skadajce si na kady tom, s wic raczej zarysami problematyki, w ktrych autorzy staraj si
ukaza najnowsze trendy, lub wskazwkami, w jakim kierunku rozwijaj si badania. Czytelnik poszukujcy
bardziej wnikliwych informacji moe wic poczu niedosyt. Nie jest to oczywicie bd, gdy trudno po tego
rodzaju pozycji spodziewa si pogbionych studiw czy analiz. Problem polega na tym, e bibliografie do
poszczeglnych rozdziaw s do skrtowe i zawieraj raczej podstawowy m aterial, natom iast przypisy s
bardzo nierwne: od bardzo rozbudowanych, dajcych czytelnikowi du moliwo zorientowania si w litera
turze przedm iotu, po bardzo skpe i zupenie niewystarczajce.
Niezalenie jednak od wad i uchybie jest to pozycja wartociowa, umoliwiajca osobom zainteresowa
nym histori Wielkiej Brytanii i Im perium zorientowanie si w najnowszych badaniach. Wysoka cena z pewno
ci bdzie barier dla wikszoci indywidualnych odbiorcw, ale biblioteki instytutowe, wydziaowe czy uczel
niane z pewnoci powinny postara si o jej pozyskanie.

Micha Leniewski
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

Krakau, Prag u n d Wien. F unktionen von M etropolen im fr h m o d e m e n Staat, pod redakcj

M ariny D m i t r i e V e j i K aren L a m b r e c h t , F ra n z S tein er V erlag, S tu ttg art 2000, s . 432.

Ksika przedstawia rol trzech miast: Krakowa, Pragi i W iednia w ksztatowaniu si struktur wczesno-
nowoytnego pastwa w E uropie rodkowo-W schodniej. Jest to pokosie sesji, ktra si odbya w siedzibie