ci pietystyczn i jej recepcj na ziemiach Rzeczypospolitej (kwestia popularnoci pietystycznego synkretyzmu

oraz interpretacji wzmiankowanego wyej fragm entu Listu do Rzymian w. Pawia w duchu herezji chiliastycz-
nej), unikatowe z punktu widzenia polskich badaczy. Pojawiaj si w nich ponadto ciekawe wtki, ktrych
systematyczne zbadanie wymagaoby jednak signicia do oryginaw (a wic omawianej pozycji nie mona
w tym wypadku uzna za wystarczajc); chodzi tutaj np. o zaangaowanie funduszy Wielkopolskiej Jednoty
Ewangelicko-Reformowanej przez seniora D aniela E rnesta Jaboskiego w edycj Talmudu Babiloskiego;
wzmianki na jego tem at czynione w dziennikach wskazuj na jego ywe zainteresowanie judaizmem i intensywne
kontakty z ydam i (s. 63, 92). W tpliwoci moe budzi take stosowanie przez wydawc opustek w przypadku
powtrze wystpujcych nawet w notatkach z jednej rozmowy (s. 56). Wydaje si, e w wypadku, kiedy inte
resuje nas efekt dysputy i gdy chcemy oceni szczero uczestnikw dyskusji, powtarzane przez nich argumenty
mog odgrywa istotn rol (jest tak by moe np. na s. 64, 66 i 120).
W formie, w jakiej zostay wydane, teksty te mog by wykorzystane jako podstawowe rdo do badania
mesjanistycznego nurtu w pobonoci ydw polskich i jako rdo pomocnicze w wielu innych kwestiach (obok
wymienionych wyej mona umieci chociaby stosunek chrzecijan rnych wyzna do nawracania ydw).
Jedynym autorem , ktry przed 1990 r. podj prb wykorzystania tych m ateriaw w badaniach nad
duchowoci ydw, byl Gershom S h o 1e m4. Z daniem D oktra prb t naley ocenijako nieudan, midzy
innymi ze wzgldu na to, e badacz ten dysponowa wybrakowanym m aterialem rdowym.
Omawiane wydanie, wzbogacone szczegowym kom entarzem , zawierajcym wiele nowych ustale i m o
gcym z tego wzgldu pretendowa do m iana samodzielnej publikacji, jest kolejnym krokiem w kierunku
wypenienia luki w badaniach nad duchowoci ydw europejskich w epoce nowoytnej (pierwszy uczyni!
autor, wykorzystujc wspomniane m ateriay w swej poprzedniej pracy).

Sebastian Kawczyski
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

Sabine G r a b o w s k i , D eutscher u n d polnischer N ationalism us. D er deutsche Ostmar-

ken-V erein u n d die polnische Stra 1894-1914, V erlag H e rd e r-In s titu t, M arb u rg 1998, s. 373.

Dzieje osawionego Ostm arkenvereinu, w polskim pimiennictwie czciej wystpujcego pod z zaoenia
negatywnie brzmic nazw H akata, byy ju niejednokrotnie przedm iotem bada, w tym zwaszcza fundam en
talnych opracowa W itolda J a k b c z y k a 1. Podobnie jednak jak w wikszoci prac powiconych stosunkom
polsko-niem ieckim na terenie zaboru pruskiego, uwaga autorw skupiaa si gwnie na forsowanej przez
wadze polityce germanizacyjnej, a aktywno Ostm arkenvereinu postrzegano przede wszystkim w kontekcie
mobilizacji ludnoci niemieckiej w poparciu dla tej polityki. Podobne tendencje, traktujce dziaalno niemiec
kich organizacji nacjonalistycznych przeom u X IX i X X w. jako efekt manipulacyjnych dziaa elit wadzy,

4 G. S c h o l e m ,Jeditot al. ha-szabtaim b a -sijreha-m isionam ba-m eaXVHI[Doniesienia o sabbatajczykach w ksikach

misjonarzy w wieku XVIII], Cijon t. IX, 1944, s. 27-39 i 84-86, przedruk w i d e m ,M echkareszabtaut [Studia sabbataistyczne],
Tel Aviv 1991, s. 609-633.

1 D ruk powiconej dziejom H akaty monografii Jakbczyka wstrzymano w 1950 r. i dopiero 16 lat pniej wydana zostaa
p raca zbiorowa, bdca efektem wsppracy historykw z Polski i N R D , cf.: A . G a l o s , F. H . G e n t z e n , W. J a k b c z y k ,
Dzieje Hakaty, red. J. P a j e w s k i , Pozna 1966 (cf.: L. T r z e c i a k o w s k i , Witold Jakbczyk historyk zaboru pruskiego
i dziewitnastowiecznych Niemiec, [w:] Rola Wielkopolski w dziejach narodu polskiego, red. S. K u b i a k i L. T r z e c i a k o w s k i ,
Pozna 1979, s. 13-15).
prowadzonych w ram ach tzw. Sammlungspolitik, popularne byy rwnie w historiografii niemieckiej. Dopiero
w latach osiemdziesitych, przede wszystkim jak podkreli! D ieter L a n g e w i e s c h e dziki historiografii
brytyjskiej i amerykaskiej, upowszechni! si pogld, e zaoenia programowe i dziaalno niemieckich orga
nizacji nacjonalistycznych niekoniecznie musiay zgadza si z polityk wadz, a z powodu zbyt radykalnych
da czsto wrcz staway w opozycji wobec dziaa rzdu2.
Zam ierzeniem Sabine G r a b o w s k i nie bya zatem analiza przedsiwzi nacjonalizmu odgrnego,
czyli zgodnie z okreleniem Benedicta A n d e r s o n a nacjonalizmu urzdowego3, lecz oddolnego,
bdcego efektem dziaa aktywistw stojcych pomidzy niezrzeszonymi wspobywatelami a politykami
rzdowymi (s. 3). Przyjmujc za tez wyjciow sformuowanie Thom asa N i p p e r d e y a , e niemiecki i polski
nacjonalizm pod wpywem wzajemnych kontaktw ulegay intensyfikacji i polaryzacji do form ekstremalnych4,
autorka podja porwnawcz analiz dwch najbardziej aktywnych organizacji dziaajcych we wschodnich
prowincjach Prus na przeomie X IX i XX w. niemieckiego Ostm arkenvereinu i polskiej Stray.
Niewtpliw zalet pracy jest okazaa podstawa rdowa, bdca efektem kwerend w archiwach niemiec
kich (Berlin, Poczdam, Koblencja, Bonn) oraz polskich (Pozna, Gdask, Bydgoszcz, Toru). Szczeglnie
sumiennie przejrzaa autorka akta Ostm arkenvereinu w Pruskim Archiwum Pastwowym w B erlinie-D ahlem
oraz akta Stray w Archiwum Pastwowym w Poznaniu, nie pomijajc jednoczenie zespow akt administracji
pastwowej wszystkich szczebli, od ministerstw Prus i Rzeszy po wybrane landratury. Bardzo szeroki jest rwnie
wachlarz wykorzystanych rde drukowanych, oprcz wydawnictw Ostm arkenvereinu i Stray obejmujcy
zwaszcza wspomnienia wielu czoowych politykw niemieckich koca X IX i pocztku X X w.
W stpna cz ksiki, zawierajca omwienie rde, dotychczasowego stanu bada oraz zastosowanej
metody jest jak na standardy obowizujce na niemieckich uniwersytetach do treciwa, by nie powiedzie
lakoniczna. A utorka nie wdaje si w szczegowe rozwaania teoretyczne na tem at definicji narodu i nacjonali
zmu, oglnie odwoujc si do znanych prac E rnesta G e 11 n e r a i Erica H o b s b a w m a oraz nieco mniej
znanego w Polsce Petera A 11 e r a5. W tej czci pracy znajduje si rwnie niepotrzebne i budzce zastrzeenia
odwoanie si do podziau Friedricha M e i n e c k e na narody pastwowe i przedpastwowe, przy czym G ra
bowski zalicza Polakw do drugiej grupy. Kady czytelnik obeznany nieco z nowsz literatur dotyczc
nacjonalizmu zgodzi si chyba, e zarwno Polakw, jak i Niemcw ktrych nacjonalizm mia wiele cech
typowych dla narodw wschodnioeuropejskich trudno jest w peni zaliczy do jednej z tych kategorii.
Brak bombastycznego aparatu teoretycznego w peni rekom pensuje przemylana koncepcja rozprawy oraz
znakom ita orientacja autorki w historiografii, gwnie niemieckiej, brytyjskiej i amerykaskiej, a w mniejszym
stopniu take polskiej6. Tytu pierwszej czci (Die preussische Polenpolitk) jest wprawdzie nieco mylcy, gdy
stosunki polityczne i narodowociowe oraz polityka germanizacyjna we wschodnich prowincjach Prus przedsta
wione zostay bardzo oglnie, natom iast wiksz cz rozdziau stanowi szczegowa rekonstrukcja prb
porozum ienia polsko-niem ieckiego, podejmowanych w latach 1890-1894 przez kanclerza Leo von Capriviego
oraz polskich posw do Reichstagu z Jzefem Kocielskim i ks. Florianem Stablewskim na czele. Prby te,
jakkolwiek nie naruszyy oglnych zaoe germanizacyjnej polityki Bismarcka, spotkay si z gwatown kryty
k niemieckich krgw nacjonalistycznych. Nowy kurs polityczny wywoa najwikszy sprzeciw we wschod
nich prowincjach Prus; we wrzeniu 1894 r. kilkudziesicioosobowe delegacje Niemcw z Poznaskiego i Prus
Zachodnich zoyy demonstracyjne wizyty w siedzibie zdymisjonowanego kanclerza Bismarcka w W arcinie
(Varzin) na Pom orzu Zachodnim . W listopadzie tego samego roku w Poznaniu powoano Zwizek Popiera
nia Niemczyzny w M archiach W schodnich (Verein zur Frderung des Deutschtum s in den O stm arken), maj-

2 D . L a n g e w i e s c h e , Kulturelle Nationsbildung im Deutschland des 19. Jahrhunderts, [w:] Nation und Gesellschaft in
Deutschland. Historische Essays, red. M . H e t t l i n g i P . N o l t e , M nchen 1996, s. 61-62.
3 B. A n d e r s o n , Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, Krakw 1998,
s. 91-93.
4 T. N i p p e r d e y , Deutsche Geschichte 1866-1918 t. II: Machtstaat vor der Demokratie, M nchen 1995, s. 276.
5 P. A l t e r, Nationalismus, Frankfurt am M ein 1985; cf. te: idem, Die ische Nationalbewegung zwischen Parlament und
Revolution. Der konstitutionelle Nationalismus in Irland 1880-1918, M nchen-W ien 1971.
6 W ykaz gwnie nowszych m onografii i artykuw pominitych przez Sabine Grabowski znajduje si w recenzji jej
pracy pira W itolda M o 1 i k a, cf. Roczniki Historyczne t. LXV, 1999, s. 272-274.
 by zgodnie z oficjalnie ogoszonym zaoeniem organizacj wspierajc Niemcw, a nie walczc
z Polakami.
Kolejne dwa rozdziay (D er Deutsche O stm arken-V erein oraz Die polnische A ntw ort), stanowice
zasadnicz cz omawianej pracy, przedstawiaj struktur organizacyjn oraz form y dziaalnoci Ostmarken-
vereinu oraz Stray. Z wiksz wnikliwoci potraktow ana zostaa pierwsza z wymienionych organizacji, co jest
w zasadzie uzasadnione szerokim obszarem jej aktywnoci, prowadzonej na terenie caych Niemiec, a take jej
wczeniejszym o kilka lat powstaniem; Stra powstaa dopiero w 1905 r. W yrane dysproporcje wystpuj jednak
rwnie w obrbie rozdziau przedstawiajcego H akat. Grabowski bardzo szczegowo zrekonstruowaa struk
tur organizacyjn oraz profil spoeczny i zawodowy osb nalecych do zwizku, wiele miejsca powicajc
zwaszcza trzem czoowym dziaaczom: Heinrichowi von Tiedem annowi (w 1913 r. trzeci na licie najbogatszych
mieszkacw Poznaskiego), Ferdynandowi von Hansem annowi i Herm annowi Kennemannowi, najwikszemu
wacicielowi ziemskiemu w Wielkopolsce. Tymczasem bardzo pobienie w dwch zaledwie kolejnych pod
rozdziaach potraktowany zosta zoony problem stosunku Ostm arkenvereinu do innych organizacji nacjo
nalistycznych, partii politycznych, ludnoci ydowskiej, Kocioa ewangelickiego i katolickiego oraz praktyczna
dziaalno zwizku. Nie brak tu jednak interesujcych ustale, wykazujcych na przykad pozytywne stanowisko
T iedem anna wobec przynalenoci do Hakaty ydw, co prowadzio do konfliktw z innymi organizacjami
nacjonalistycznymi (zwaszcza ze zwizkiem rolnikw Bund der Landwirte), czy wrcz do antysemickich
atakw na zaoyciela Ostm arkenvereinu. Przykady konkretnych dziaa zwizku przedstawione zostay zreszt
w jednym z nastpnych podrozdziaw, powiconym stosunkom Hakaty z prusk i niemieck administracj;
omawiajc akcje Ostm arkenvereinu, dajcego radykalnych posuni germanizacyjnych, autorka szczeglnie
wyeksponowaa odm ienne stanowiska nadprezydentw Poznaskiego, Prus Zachodnich i lska, prowadzce
zwaszcza w W ielkopolsce do sytuacji konfliktowych midzy wadzami lokalnymi a dziaaczami zwizku.
Najbardziej interesujcy jest jednak podrozdzia powicony kwestii naladownictwa, jakie towarzyszyo
utworzeniu i ksztatowaniu struktury organizacyjnej oraz formuowaniu celw i form praktycznej dziaalnoci
Ostm arkenvereinu. Od samego pocztku swojego funkcjonowania H akata odwoywaa si do polskich przyka
dw, w tym zwaszcza do aktywnoci Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Modziey W ielkiego Ksistwa
Poznaskiego, utworzonego w 1841 r. z inicjatywy Karola Marcinkowskiego. Stanowisko to podzielali zarwno
dziaacze zwizku, jak i wysocy urzdnicy pruscy, ktrzy uwaali, e Towarzystwo bdzie mona zneutralizowa
tylko poprzez zastosowanie jego m etod dla wzmocnienia ludnoci niemieckiej we wschodnich prowincjach Prus.
D ruga z zasadniczych czci omawianej pracy, zatytuowana Polska odpowied, przedstawia reakcje
oczywicie negatywne polskiej prasy i parlamentarzystw oraz pierwsze prby tworzenia polskich organizacji,
ktrych powstanie m iao by bezporednio inspirowane utworzeniem Ostm arkenvereinu. Jak podkrela G ra
bowski, utworzenie Stray jako organizacji jednoczcej Polakw na terenie Prus byo nie tylko wynikiem dziaa
Hakaty, ale take nasilenia polityki germanizacyjnej w czasach kanclerza B ernharda Blowa (1900-1909), w tym
zwaszcza ustawy osadniczej z 1904 r. A utorka dostrzega rwnie szerszy kontekst powoania nowego zwizku,
zwizany z rozwojem nowoczesnego polskiego ruchu nacjonalistycznego, czyli endecji. Stra, utworzona gwnie
staraniem dziaaczy narodowej demokracji w 1905 r. w Poznaniu, nie staa si jednak organizacj o szerokim
zasigu. Ju w 1906 r., pod naciskiem wadz pruskich, arcybiskup Florian Stablewski zakaza ksiom swojej
archidiecezji przynalenoci do nowego zwizku, co praktycznie doprowadzio do zaam ania jego dziaalnoci.
Utw orzona w 1913 r. R ada Narodowa, jednoczca szereg polskich organizacji (w tym Stra) i bdca jak
podkrela A utorka w pewnej mierze kontynuatork Stray, rwnie nie zdoaa rozwin szerszej aktyw
noci. Jej znaczenie wzroso dopiero po I wojnie wiatowej, kiedy to zaangaowaa si w tworzenie komitetw
wspierajcych walk o granice wschodnie oraz Grny lsk, a zwaszcza po 1921 r., kiedy jej dziaacze utworzyli
Zwizek Obrony Kresw Zachodnich, czyli Polnischer W estm arkenverein, majcy zlikwidowa skutki prowa
dzonej pod szyldem hakatyzmu germanizacji.
Ostatnia, pita cz pracy, zatytuowana Polski i niemiecki O stm arken-V erein, stanowi rodzaj podsu
mowania, w ktrym Grabowski dokonaa porwnania form dziaalnoci Hakaty i Stray, zwracajc zwaszcza
uwag na wzajemne inspiracje i zapoyczenia, ale podkrelajc te rnice. Omawiajc konkretne przedsiwzi
cia podejmowane przez obie organizacje, autorka podsumowaa ich dziaalno sowami: dwa cele jedna
taktyka. O ba zwizki uwaay si za obronne, propagoway um acnianie reprezentowanych przez siebie grup
narodowych nie tylko poprzez um acnianie wiadomoci, ale rwnie przez rywalizacj ekonomiczn (bojkot
sklepw pod hasem swj do swego). Tym, co je fundam entalnie rnio, byl stosunek do administracji
pastwowej H akata dya w pierwszym rzdzie do wywalczenia korzystnego ustawodawstwa, mniej uwagi
powicajc oddziaywaniu na Niemcw mieszkajcych we wschodnich prowincjach Prus, Stra natom iast
koncentrowaa si wanie na dziaaniach mobilizujcych i jednoczcych ludno polsk. Niewtpliwie trafna jest
rwnie uwaga autorki, e rywalizacja obu organizacji nie tylko wpyna na polityk narodowociow wadz
polskich po 1918 r., ale w znacznym stopniu okrelia rwnie wzajemne negatywne stereotypy, ktre czciowo
przetrway do dzisiaj, czego przykadem jest emocjonalny adunek zawarty w pojciu hakatysta.
Ksika Sabine Grabowski, powstaa na podstawie solidnej bazy rdowej, stanowi jednoczenie przykad
um iejtnego zastosowania najnowszych propozycji teoretycznych, co pozwolio autorce przedstawi skompliko
wane i wywoujce jeszcze sporo emocji zagadnienia w sposb daleki od oceniania i moralizowania, zgodny
natom iast z waciwym dla nauk spoecznych (w tym historiografii) koca X X w. postrzeganiem kwestii narodu
i nacjonalizmu. Jej praca, bdca zmienion wersj doktoratu obronionego na uniwersytecie w Dsseldorfie,
wskazuje rwnie, e dzieje stosunkw polsko-niem ieckich z powodzeniem mog by podejmowane take poza
orodkam i koncentrujcymi swe badania wycznie na dziejach Europy rodkowej i Wschodniej.

Olgierd Kiec
Polska Akademia N auk
Instytut Historii

R adosaw W a l e s z c z a k , Przasnysz i pow iat przasnyski w latach 1866-1939. Zarys dzie

jw , Przasnysz 1999, s. 475.

Radosaw W a l e s z c z a k naley do nielicznego grona dobrze zapowiadajcych si badaczy orodkw

miejskich Mazowsza. M a w swoim dorobku liczc si monografi m iasta Chorzele, ktra zapewne zainspiro
waa go do podjcia bada nad dziejami powiatu i m iasta Przasnysza w okresie porozbiorowym iw latach Drugiej
Rzeczypospolitej.
A utor woy wiele wysiku, docierajc do rnorodnych m ateriaw historycznych, na ktrych opar! swoj
prac. Przeprowadzi kwerend w archiwach centralnych: Archiwum Gwnym Akt Dawnych, Archiwum Akt
Nowych i Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie. Wykorzysta take zespoy przechowywane w ar
chiwach wojewdzkich: Archiwum Pastwowym w Krakowie (akta Naczelnego Kom itetu Narodowego), Archi
wum Pastwowym w Pocku i Archiwum Pastwowym m.st. Warszawy oraz jego Oddziau w Putusku. Wyko
rzysta zbiory Archiwum Diecezjalnego w Pocku i Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wyniki kwerendy archi
walnej wzbogacone zostay dziki wykorzystaniu przez autora prasy oraz licznych, wydanych drukiem m ateriaw
rdowych, pamitnikw, opracowa oraz relacji ustnych. D o zamieszczonego w monografii wykazu rde
niewiele mona by ju doda. Rnorodny m ateria! rdowy umoliwi nakrelenie bardzo interesujcej, penej,
jak si wydaje, panoram y dziejw Przasnysza i okolic w latach 1866-1939.
U kad ksiki jest przejrzysty, chronologiczno-problemowy. Wtpliwoci budzi jedynie zasadno w pro
wadzenia rozdziau I zatytuowanego Z przeszoci Przasnysza i okolic do 1863 r., w ktrym autor na 26 stro
nach przedstawi! zarys dziejw Przasnysza i ziemi przasnyskiej od czasw Piastw mazowieckich a po wydarze
nia powstania styczniowego. W efekcie, wiele istotnych zagadnie dla dziejw Przasnysza i okolic zostao pomi
nitych lub omwionych zbyt oglnikowo. Dotyczy to zwaszcza lat Ksistwa Warszawskiego, ktre chociaby
poprzez ustawodawstwo wywaro istotny wpyw na wiele dziedzin ycia w Polsce.
W rozdziale II autor przedstawia obraz Przasnysza w latach 1866-1914, nakrelony poprzez pryzmat
wydarze politycznych, tworzcych si struktur administracyjnych, stosunkw narodowociowo-wyznaniowych
i zawodowych na tle historii powiatu. G odn podkrelenia nowoci jak na tego rodzaju opracowanie jest
prba charakterystyki tworzenia carskiego aparatu wadzy w miecie powiatowym, jego funkcjonowania oraz
duej fluktuacji rosyjskich kadr. A utor podj si take trudu scharakteryzowania samorzdu gminnego na