Baskın Oran - Türkiyede Azınlıklar PDF

TRKYEDE AZINLIKLAR:
KAVRAMLAR,
LOZAN, MEVZUAT,
THAT, UYGULAMA
BASKIN ORAN
*Bu almann gereklemesine katkda bulunan Ak Toplum Enstitsne teekkr ederiz.

BASKIN ORAN
TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA
TESEV YAYINLARI
ISBN 975-8112-46-5
YAYINA HAZIRLAYAN AYCAN AKDENZ

TASARIM DANIMANLII BEK
KAPAK TASARIMI BLENT ERKMEN
KTAP TASARIMI YETKN BAARIR, BEK
BASIM YER PRINTCENTER
TEL: 0212 282 41 90-91 FAX: 0212 280 96 04
Bu kitabn tm haklar sakldr. Kitabn hibir

blm,Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler
Vakfnn (TESEV) izni olmadan, hibir
elektronik veya mekanik formatta ve arala
(fotokopi, kayt, bilgi depolama vb.) oaltlamaz.
COPYRIGHT HAZRAN 2004 TESEV
TESEV
BANKALAR CADDES N0:2
MNERVA HAN, KARAKY 34420
STANBUL
TEL:+90.212.292.89.03 PBX
FAX:+90.212.292.90.46
info@tesev.org.tr.
www.tesev.org.tr
Bu kitapta yer alan grler yazarlara aittir ve

bir kurum olarak TESEVin grleriyle
bire bir rtmeyebilir.
Her kitap bitiriimde iten ie umutlanan, ama her yeni kitabn yeni uzun
gecelerinde yine ayn gleryzle, sabrla, sevgiyle kahve getirip meyve soyan
ve gazete dosyalayan Feyhan'a akla, minnetle...
B.O.
26 Haziran 2004
SUNU
Dnya'da aznlk kavram mutlakiyeti krallklklarn ortaya k ile
domu; ancak aznlk olgusu ve aznlk haklarnn korunmas ihtiyac
merkeziyeti ulus-devlet modelinde belirginlemitir. Trkiye'de ise bu
kavramlar Osmanl'nn son dneminde bir sorunsal haline gelerek,
Cumhuriyet'in kuruluu ile birlikte Lozan Anlamasna konan hkmlere
balanmtr.
Ne var ki zaten dnemin aznlk haklar standartlarnn gerisinde olan

Lozan hkmleri, Trkiye'de ayrca yanl ve eksik yorumlanm; Lozan'la
tm Gayrimslim ve hatta Mslman aznlklarla tm Trk vatandalarna
belirli haklar getirilmi olsa da, bu haklarn sadece Gayrimslim guruba
(Rum, Ermeni ve Musevi) tannmasyla yetinilmitir.
te yandan zellikle kinci Dnya savandan sonra dnyada hzla gelien

insan haklar alan ile paralel olarak aznlk haklar da yeni bir ereve
kazanm, aznlk haklarna insan haklar iinden farkl bir bak as
gelmitir. Dnyada bu gelimeler olurken, Trkiye'de Lozan'n yanl ve
eksik yorumlanmas ile belirlenen ereveye resmi ballk srm ve bu
yorum Trkiye'deki aznlklar konusunda hem kavramsal hem de hukuksal
adan esas alnmaya devam edilmitir. Bugn gelinen noktada aznlklar
konusunda uygulanan somut politika, lkede aznlk kavram ve haklar
konusundaki resm grten de daha kstlayc niteliktedir.
Tm bunlar, hem Lozan'da aznlk olarak tanmland kabul edilen

Gayrimslim cemaatin, hem de Trkiye'deki dini ve etnik tm dier aznlk
gruplarn, inan, anadilde eitim, vakf olarak mal sahibi olma gibi,
kimliklerini ortaya koyabilme ve srdrebilme ynnde temel haklarnn
medeni bir ekilde kullanmnn kstlanmasn veya engellenmesini
dourmutur. Aktr ki bu tarz politikalar, Trkiye'de oulcu bir toplum
ve zgrlk ve eitliki bir vatandalk anlayn da yaralayc niteliktedir.
Bununla birlikte, AB'ye hazrlk sreci, Trkiye'deki aznlk haklar

konusunu her eye ramen olumlu bir srece sokmutur. Bu sre,
Cumhuriyet'in ilk dneminde lkeyi adalatrmak iin yaplan hukuk
reformlarnn dorudan devam niteliinde saylabilir. Ancak Trkiye'nin
AB yeliinin ima ettii devlet ve demokrasi anlay ile, gemiten
devralnan ynetim zihniyeti arasnda skml da gzard edilemez.
Yeni bir adalama iradesine ihtiya gsteren tam da bu konjonktrde,

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV), Prof. Baskn Oran'n
elinizdeki almasn kamuoyuna sunuyor olmaktan onur duyar. Trkiye'de
aznlk kavram ve aznlk haklarnn, dnyada insan haklar konusunda
gelinen noktaya paralel olarak, kapsaml bir ekilde analiz edildii,
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiye'de aznlk mevzuat,
uygulamas ve itihadnn incelendii, ve Avrupa Birlii sreciyle bu alanda
gerekletirilen reformlarn ieriinin deerlendirildii bu alma
Trkiye'nin bu konuda nereye geldiinin ve ileriki gnlerde hangi admlarn
atlmas gerektiinin daha iyi anlalmas asndan salam bir zemin
salamakta.
Bu alma ile, Trkiye'nin aznlklar ve aznlk haklarnn korunmas ve

vatandalk alannda, dnyada gelinmi olunan noktay yakalayacak atlm
yapabilmesine anlaml bir katk yapabilmeyi umuyoruz...
Dr. erif Sayn TESEV Genel Direktr

NSZ
leride tarihin uzun uzun yazaca yllara girmi bulunuyoruz. zellikle
Krtler, ama genellikle btn alt kimlikler kendilerini ifade etmeye balad.
Artk Trkiye kimilerine gre en sonunda paralanmaya gidiyor, kimilerine
gre nihayet demokratikleerek gleniyor. Bendeniz, kesinlikle ve hi
dnsz olarak, ikincilerdenim. Ve yine kesin olarak birincilerin -ok
kr- feci biimde yanldklar kansndaym.
Bu ortamda, dnya literatryle de paralel olarak ve mutluluk verecek

biimde, aznlklar ve aznlk haklaryla ilgili almalar Trkiyede hzla
artyor. Fakat bir eksiklik var. Yazlan kitaplar ya temelde uluslararas
antlamalar anlatan teorik kitaplar oluyor, veya belli bir aznl konu
edinen kitaplar. kisinin aras, ikisini birletiren, zihinleri netletiren bir
"el kitab" lazm. Yani, konu asndan Trkiye'yi anlatan, bunu yapabilmek
iin de gerekli temel bilgileri meraklsna veren bir alma. Bu kitab, bu
gereksinmeyi bir miktar da olsa karlar diye planladm.
Ve, epey tepki ekebileceini dne dne de yazdm. nk, bir kere,
konu fazlasyla hareketli ve politik; byle konularda bilimsel yapt vermek
ok g. kincisi, "aznlk"tan herkesin anlad farkl; bu durumda hem
devletin hem de byk aznlklarn izgisine ters dmek kanlmaz.
rnein, uluslararas standartlarla dnldnde Krtlerin ve Alevilerin
aznlk olduklarn hem devlet reddedecek ("Bamza durup dururken yeni
aznlklar kartyor!"), hem de devletten de fazla, bu iki gruptan insanlar
sinirlenecek ("Bizim arkada okumu, kitapta ne diyormu biliyor musun,
bize aznlk diyormu!"). stelik, bu insanlarn hem aznlk diye anlmay
reddettiklerini, hem de aznlk haklar (yani grupa kullanlacak haklar,
rnein dil haklar) istediklerini dnrseniz, durumun karmakln
daha iyi alglarsnz. ncs, terminoloji oturmu deil; birbirinin iine
girmi vaziyette (bkz. dipnot 9); bu da insan haklar hukukularn rahatsz
edebilecek.
Aslnda, makale diye balad. New York'tan Profesr Zehra Arat, "Trkiye'de
nsan Haklar" adyla ABD'de yaynlanacak derlemesine yaz istedi. nce
vakit yokluundan yalnzca Lozan' yazarm dedim, srar zerine
Trkiye'deki mevzuata da girdim, yle byle derken bu kk kitap kt.
Bir "giri" kitabdr. Umarm; aaca tartmalar en sonunda aznlklar
konusunda bir sr, daha iyi, daha kapsaml kitabn yazlmasna vesile olur.
TESEV'in desteiyle gerekleen bu almada, bata Oktay Uygun olmak

zere ok sayda arkadamdan yardm aldm; malzeme yolladlar ve/veya
nceden okudular ve eletirileriyle eksiimi-gediimi azalttlar: Ali Dayolu,
Ali hsan zbul, Ayhan Yalnkaya, Blent Meri, ar Erhan, Dilek
Kurban, Elin Aktoprak, Elin Macar, Erol Kuruba, lhan Uzgel, Kaan
Esener, Mesut Yeen, Mithat Sanar, Mustafa Kemal Basa, Mustafa en,
Naz avuolu, zlem Kaygusuz, Sekin Tanrkulu, Sema Kler, Soli zel,
Sha Atatre, Tankut Soykan, Tolga Kaya, Turgut Tarhanl. Hepsine
gnlden teekkr ederim. lerinden bazlar eski rencilerimdir, bu da
benim hayattaki en byk iftihar vesilemdir.
Siz de, eksik-gedik bulduunuzda ltfen hemen haber ediniz; bundan

sonraki basklara byk katk yaparsnz. Hepimizin yapt, zaten, nl
ve esprili deyiteki denize faydadan ibaret...
Baskn Oran
oran@politics.ankara.edu.tr
Faks: 312-4906570
(imla zerine ksa not: yaln haldeki isimlerde kesme iareti kullanlm,
ek alm olanlarda kullanlmamtr; r. Trkiyede, Cumhuriyet
Trkiyesinde; Antlamann, Lozan Antlamasnn).
Ksaltmalar Cetveli
AB Avrupa Birlii
AGK Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans
AGT Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat
AK Avrupa Konseyi
AKP Adalet ve Kalknma Partisi
BM Birlemi Milletler
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
CMUK Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu
DEHAP Demokratik Halk Partisi
DEP Demokrasi Partisi
DKP Demokratik Kitle Partisi
DYP Doru Yol Partisi
ECRI Avrupa Konseyinin Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu
EP Emek Partisi
HEP Halkn Emek Partisi
HAM nsan Haklar Avrupa Mahkemesi
HAS nsan Haklar Avrupa Szlemesi
KOB Katlm Ortakl Belgesi
MC Milletler Cemiyeti
MGK Milli Gvenlik Kurulu
MT Milli stihbarat Tekilat
NGO Hkmet D rgtler
ZDEP zgrlk ve Demokrasi Partisi
RTKKYK Radyo ve Televizyon Kurumlar Kurulu ve Yayn Kanunu
SBF Siyasal Bilgiler Fakltesi
SP Sosyalist Parti
ST Sivil Toplum rgtleri
STP Sosyalist Trkiye Partisi
TBKP Trkiye Birleik Komnist Partisi
TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi
TCK Trk Ceza Kanunu
TEP Trkiye Emeki Partisi
TP Trkiye i Partisi
TMK Terrle Mcadele Kanunu
TRT Trkiye Radyo Televizyonu
UP Ulusal Program
VGM Vakflar Genel Mdrl
YDEK Yabanc Dilde Eitim ve retim Kanunu
Metin i Tablolar Cetveli
Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluu Sreci 10

Tablo-2: Devlet ile Birey Arasnda st-Alt Kimlik likileri 19
Tablo-3: nsan ve Aznlk Haklarnda Devletin Yapc Tutumunun Evreleri 25
Tablo-4: Haklar ve Politikalar 26
Tablo-5: Deien Snfsal ve Etnik Btnlk Anlaylar 33
Tablo-6: Gayrimslim Vakflarnn Tesciline likin Vakflar Genel Mdrl Toplam Verileri 108-109
Tablo-7: Osmanl'da ve Trkiye'de st ve Alt Kimlikler 115
Tablo-8: Azgelimi lkelerde Ulus-devlet, Millet, Aznlk likisi 124
Tablo-9: Trkiye'de adalama Tsunamileri: 1920'ler ve 2000'lerde Yukardan Devrim ve Tepkileri 125
Tablo-10: Trkiye'de adalama Modelleri: 1920'ler ve 2000'ler 126
BASKIN ORAN
1945 zmir doumlu. 1968'de bitirdii SBF'ye (Mlkiye) asistan olarak girdi
ve doktorasn 1974'te tamamlad. 12 Eyll dneminde nce YK kararyla
(Kasm 1982), Dantay'da at davay kazanmas zerine de 1402 sayl
Skynetim Kanunu uygulamasyla grevine son verildi (Temmuz 1983).
Dantay Genel Kurulu kararyla 1990 sonunda SBF'deki grevine iade
edildi. Milliyetilik, aznlklar ve Trk d politikas zerine alyor ve
SBF'de u ders ve seminerleri veriyor (2004 yl): "Trk D Politikas I, II,
ve III", "Milliyetilik, Kreselleme, Aznlklar", "Uluslararas Gncel
Sorunlar", "Trk-Yunan likilerinde Aznlk Sorunlar", "okkltrclk".
Haftalk Agos ve gndelik Birgn gazetesinde ke yazlar yazan Profesr
Baskn Oran'n yaynlanm telif kitaplar unlar (ilk basknn yaynlan
srasyla):
Azgelimi lke Milliyetilii, Kara Afrika Modeli, gncelletirilmi 3.basm,

Ankara, Bilgi Yaynevi., 1997 (396s.)
Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, gncelletirilmi 2.basm,
Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991 (349s.)
nceleme, geniletilmi 5.basm,
Atatrk Milliyetilii, Resm deoloji D Bir nceleme
Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999 (312s.)
Anlar, 9.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1990
Kenan Evren'in Yazlmam Anlar
(287s.)
Kenan Evren'in Yazlmam Anlar - Son Defter
Defter, 4.basm, Ankara, Bilgi
Yaynevi, 1990 (206s.)
Nerde O Eski Mapusaneler, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991 (232s.)
Devlet Devlete Kar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994 (239s.)
Kalkk Horoz - eki G ve Krt Devleti, geniletilmi 2.basm, Ankara, Bilgi
Yaynevi, 1998 (389s.)
Yunanistan'n Lozan hlalleri, Ankara, Stratejik Aratrma ve Etdler Milli
Komitesi, 1999 (96s).
Kreselleme ve Aznlklar, gncelletirilmi 4.basm, Ankara, maj Yaynevi,
2001 (180s.).
Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular-Belgeler-Yorumlar
(Editr), Cilt I: 1919-1980 (900s.), Cilt II: 1980-2001 (637s.)., 9. bask,
stanbul, letiim Yaynevi, 2004.
Dalavera Memet'in Bodrum Tarihi (Feyhan Oran'la birlikte), 3. bask, stanbul,
letiim Yaynlar, 2004 (188s.). I
NDEKLER
GR:
DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI 9
I) Aznlk Kavramnn Douu ve Aznlk Korumasnn Gelimesi 9
Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluumu ve Aznlklar 9
Srete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu 11
Souk Sava Sonras nemli Gelimeler 14
II ) Aznlk Konusundaki Temel Kavramlar 16
Aznlk Ne Demektir? 16
Aznlk Kimlii Nedir: Aznlk-Devlet likileri 17
Millet'in nas ve Aznlklar: Kan ve Toprak Temelli Yntemler 21
nsan Haklar ve Aznlk Haklar: Negatif ve Pozitif Haklar 22
Haklarn Uygulanmas: Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas 25
III) Aznlk Haklar Verme Konusu: Kime, Ne Tr Haklar, Nasl? 27
Aznl "Tanma"nn nemi 27
Aznlk Bilincinin nemi 29
"Ulusal Aznlklar" 30
Tam Eitlik ve Geni zgrlk m, zel Haklar m? 31
BRNC BLM
TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLER 36
I) Resm Uygulamaya Gre Trkiye'deki Aznlklar: Gayrimslimler 36
II) Dnya Standartlarna Gre Trkiye'deki Aznlklar 41
KNC BLM:
LOZAN BALAMINDA TRKYE'DE AZINLIK KAVRAMI VE HAKLARI 49
I) Lozan'da Getirilen Aznlk Kavramnn ncelenmesi 49
A) Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur 49
B) Trkiye'nin Aznlklar Konusunu Lozan'la Snrlamas ada Eilimlerin ve Standartlarn 51
ok Gerisinde Kalmtr:
II) Lozan'da Getirilen Aznlk Haklarnn ncelenmesi 53
A) Lozan'la Gayrimslim Vatandalara Getirilen Haklar Tam Olarak Uygulanmamaktadr. 54
B) Lozan'da Gayrimslimler Dndaki Gruplara Getirilmi Haklar Tannmamaktadr. 56
III) Lozan'n Ayn Zamanda Bir nsan Haklar Belgesi Oluu ve Bu Yoruma Yaplan tirazlar 58
Madde 39'un ncelenmesi 58
NC BLM:
TRKYE'DE AZINLIK MEVZUATI, THADI, UYGULAMASI 67
I) Mevzuat ve Uygulama: Anayasa ve Yasalarda Aznlklarla lgili Hkmler 67
A) Anayasa Md. 3/1: Teki (Monist) Anlay ve Yasalara Yansmas 67
"Milletin Blnmez Btnl" 67
"Devletin Dili Trkedir" 70
B) Anayasa Md.66 ve Vatandaln Tanm Sorunu 72
II) Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi" Kapatma Kararlar 77
III) Yargtay ve Dantay tihad: Gayrimslim Vakflar ve "1936 Beyannamesi" 83
Yargtay 83
Dantay 86
DRDNC BLM:
AB'YE GRMEK N YAPILAN REFORMLAR VE UYGULANMALARI 88
I) mparatorluktan Ulus-Devlete Gei ve Kltrel Haklarn Durumu 88
Mihenk Ta: fade zgrl 89
Dilin Szl, Yazl vb. Kullanm 91
Dilin retimi ve Kltrn Korunmas-Gelitirilmesi 92
Dinsel Haklar 93
II) Trkiye'de Aznlk Haklar Konusunda Radikal Reformlar: Anayasa Deiiklikleri ve 94
AB Uyum Paketleri
A) Anayasa Deiiklikleri 94
Ekim 2001 Anayasa Reformu 95
Mays 2004 Anayasa Reformu 97
B) AB Uyum Paketleri 98
C) Yaplan Reformlarn Uygulanmas Konusu 100
rnekolay-1: Radyo ve TV'lerden yayn 101
rnekolay-2: Krte kurslar 103
rnekolay-3: Gayrimslim Aznlk Vakflarnn Tanmazlar 105
BENC BLM
TRKYE'DEK AZINLIK UYGULAMASININ TAHLL 111
Trkiye'de Aznlklarla lgili Zihniyetin Temel Kalplar 111
Zihniyetin Kuramsal Temeli: Trkiye Cumhuriyetinde Alt kimlik-st Kimlik ve Kan-Toprak Yntemi likileri 112
Zihniyetin Tarihsel-Siyasal Temeli: Sevr Sendromu 116
SONU 119
"Aznlklar 'Devletin ve Milletin Birlik ve Beraberlii'ni Bozar" Yaklam 119
Trkiye'de adalama Tsunamileri ve elikileri 121
Trkiye'de Ulus-Devlet'ten Demokratik Devlet'e Gei 125
EKLER 127
Bir Analiz: Trkiye Krtleri Bamszla Gider mi? 127
Ek Tablo-1: TC Anayasas Ekim 2001 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler) 135
Ek Tablo-2: TC Anayasas Mays 2004 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler) 144
Ek Tablo-3: AB Uyum Paketleriyle Deitirilen Yasalarn Eski ve Yeni Maddeleri 145

(Aznlklar lgilendiren Maddeler)
KAYNAKA 165
GR
DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI
Konuyu incelemeye tariheden balamann belli bir derinlik ve kolaylk
salayacan dnyorum. Bu tariheden sonra, konunun anlalmas iin
gerekli kavramlar ele alrz.
I ) Aznlk Kavramnn Douu ve Aznlk Korumasnn Gelimesi
Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluumu ve Aznlklar
Bugn bize ok doalm gibi gelen "aznlk" kavram nispeten yenidir ve

ancak 16. Yzyldaki Reform hareketinden bu yana kullanlmaktadr.
Antik ada (Eski Yunan ve Roma) aznlk kavram yoktu. "Yurtta"lar
yalnzca zgr insanlardan olutuklar iin (kleler yurtta deildi) az sayda
idiler; snfsal bakmdan blnm olsalar da aznlk-ounluk diye
blnmemilerdi.
Aznlk kavram Orta a'da da yoktu. Orta a siyasal bakmdan tam bir
paralanmlk gsteriyordu ama, Germen aknlarnn yaratt Karanlk
alar kaosu boyunca (kabaca, .S. 476-800) Kilise her bakmdan (lmemek,
kltrn srdrmek, vb.) tek snlacak yer olduu iin, Orta a'a
gelindiinde hibir atlaa izin vermeyecek kadar kuvvetlenmi ve tam bir
dinsel btnlk yaratmt. Bu dinsel btnlk iinde geri Yahudiler fiilen
bir dinsel aznlk grubuydu; ama seslerini duyuracak gten tamamen
yoksun olduklar ve tamamen dlandklar iin "aznlk" olarak
alglanmyorlar, yalnzca aalanyorlard.
Demek ki, tarihte aznlk kavramnn ortaya kmas iin hem bu

"btnlk"n bozulmas sonucu "farkl" bir grubun ortaya kmas, hem de
bunun korunmas gerektiinin anlalmas gerekmitir. Tabii, "btnlk"n
bozulduu kans ancak merkez bir devlette oluacaktr. nk
imparatorluklar merkeziyeti deillerdir; etnik, dinsel, dilsel btnlkle
ilgilenmemektedirler; onlar iin nemli olan imparatora sadakattir.
TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA 9

Dolaysyla, ne zaman ki Mutlakiyeti Krallk diye ilk defa merkez bir
devlet biimi ortaya kacaktr ve onun iindeki aznlklar koruma diye
bir sorun belirecektir, aznlk kavram da o zaman domutur. Bu sreci
yle izleyebiliriz (bkz. Tablo-1):
Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluu Sreci
Kral+Burjuvazi Merkez Devlet Asayi ve Tekhukukluluk Ticaret Ortak Ekonomik Pazar

Ortak Duygular ve Kltr Millet (ve Aznlklar) (16.yy) Milliyetilik deolojisi (18.yy)
Ulus-devlet te Asimilasyon, Dta Emperyalizm.
Grld gibi, B.Avrupa'da nce millet, iki yzyl sonra milliyetilik, arkasndan da
ulus-devlet domutur.
(Bu srecin devam, bir baka deyile azgelimi lkelerde tersine ilemesi hakknda Sonu blmndeki Tablo-8'e bkz.)
Mutlakiyeti Krallk iki enin 12. yzyldan itibaren olumaya balayan

koalisyonu sonucu 16. yzylda dodu: Bir yanda; B.Avrupa'da asayisizlik
ve okhukukluluk yznden gvenli ticaret yapamayan ve ayrca pazarn
geniletmek isteyen Burjuvazi (yani, tccar snf), dier yanda da topraklarn
geniletmek isteyen Kral (yani, feodal beylerin en gls). Bu yeni siyasal
birim, zamanla, bugn "ulus" dediimiz yeni toplumsal birimin iinde
gelitii rahim oldu: Asayi ve tek hukuk ticaretin gelimesine olanak tand;
bunun sonucunda bir "ortak ekonomik pazar" olutu; bu pazar iinde ortak
bir dil ve duygular geliti; ortak dil ve duygular da zamanla ulus'un (milletin)
olumasna yol at.
Bu ortamda glenen ve Kilise'nin gcn krmaya balayan burjuvazi, o

zamana kadar bu Mutlakiyeti Krall birarada tutan temel ideoloji olan
dinden (Katoliklikten) daha uygun bir deerler btn bulmak ve bylece
kendini hem Kraldan hem de Kiliseden zerk klmak zorundayd. Bunu
da, almadan tketmek zerine kurulu bir snf olan aristokrasinin
Katolikliine kar, ok almay ve pek az tketerek birikim (dolaysyla,
yatrm) yapmay tevik eden Protestanlk'ta buldu. Aslnda, Luther ortaya
kmadan nce ok Lutherler km, ama burjuvazi yeterince gl olmad
iin tutunamamlard; diri diri yaklmlard.
10 TESEV YAYINLARI
te, ngiltere ve Fransa gibi gelimi B.Avrupa lkelerinde "millet"
oluumuyla yaklak ayn zamanda olmak zere, dnyadaki ilk aznlk tr
(dinsel aznlklar) bylece dodu.
ktidardaki ounluk (Katolikler) asndan baknca, bu, "devletin ve milletin

btnln" bozan ok nemli bir gelimeydi ve nlenmeliydi. ktidarlar
bu sorunu kimi zaman topluca ldrerek (r. Fransa'da Protestanlarn
katledildii 1572 Saint Barthlemy Gecesi), kimi zaman da koruma belgeleri
kararak (r. Fransa'da 1598 Nantes -"Nant" okunur- Ferman) zmeyi
denediler. Bu sylenenlerin, Protestan ounluun egemen olduu lkeler
ile bunlardaki Katolik aznlk arasndaki ilikiler asndan da aynen geerli
olduunu ayrca sylemeye gerek yok.
Srete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu
Aznlk kavramn asl gelitirerek onu uluslararas hukuk ve ilikilere

sokan, Katolik ve Protestan ynetimli devletler arasnda imzalanan aznlk
koruma antlamalar oldu. nk, kar tarafta kendilerinin aznl bulunan
ve kendi ilerinde kar tarafn aznl yer alan bu devletler, 1562'de balayp
1598'e dek sren ve tam olarak Vestefalya Antlamasyla ancak 1648'de biten
kanl "din savalar"yla birbirlerini "imana" getiremeyeceklerini anlaynca,
karlkl olarak aznlklarn koruyacak yntemler dndler.
Tek tarafl koruma fermanlar biiminde balayan ve ikili antlamalar

biiminde devam eden bu aznlk koruma srecinin sonunda Avrupa lkeleri
Avrupa'daki dinsel aznlk atmalarn (r. Otuz Yl Savalar) bitirdiler.
Bunun sonucu olarak bir yandan glendiler, bir yandan da Avrupa dndaki
aznlklarn (Hristiyanlar) korumaya yneldiler. nk, hemen snrlarnda
yer alan Osmanl mparatorluundaki eriat dzeni hem Avrupallara ok
yabanc ve ters gelen bir hukuk dzeniydi, hem de Avrupa lkeleri zayf
Osmanl mparatorluunun iilerine bu Hristiyan aznlklar bahane
yoluyla mdahale ederek etki alanlarn geniletebileceklerini kefetmilerdi.
Bu koruma, Avrupa politikasnda 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren en

nemli problem haline gelen "Dou Sorunu"nun (Question d'Orient; zayflayan
Osmanl mparatorluu topraklarna hangi devletin sahip olaca

mcadelesi) olumasna yol at. Hem Osmanl'nn Avrupa vesayeti altna
girmesine neden olan, hem de bu devletlerin bylece birbirlerini
dengelemeleri sonucu bir bakma Osmanl'nn mrn yapay olarak uzatan
bu Dou Sorunu, aznlklarn korunmas tarihinin de ta kendisi oldu.
Bu sreci yle izleyebiliriz:
1) Sre, Osmanl'daki Hristiyan aznlklarn bir tek byk devlete

korunmas biiminde balad. rnein 1699 Karlofa Antlamas Polonya'ya
Osmanl'daki Katolikler iin giriim yapma hakk tand.
2) Arkasndan, 1854-56 Krm Savann sonunda imzalanan 1856 Paris

Antlamas bu Hristiyan aznlklarn korunmasn, Napolon-ncesi Avrupa
haritasn ve dzenini geri getirmek amacyla galip devletlerin oluturduu
Avrupa Uyumu'na (Concert Europen) brakt. Bu dzen, 19. Yzyln kolektif
koruma sistemine bir tr gei dnemi oluturdu.
3) 19. Yzylda aznlklar konusunda iki nemli gelime ortaya kmt:

a) Fransz devrimi sonrasnda "dinsel" aznlklar korumaktan "ulusal"
aznlklar korumaya gei ve artk dinsel haklarn yan sra medeni ve
siyasal haklarn da devreye girii; b) Milliyetilik ilkeleri sonucu Ulus-
devlet'in (yani, millet'i ina edebilmek iin alt kimlikleri asimile etmeye
girien devlet trnn) douu.
Bu gelimelere, sanayi devriminin 19. yzyln ortasndan itibaren yaratt

nl gereksinmeler sonucu (hammadde ihtiyac, yeni pazarlar ihtiyac,
sermayeyi darya yatrma ihtiyac) bir de Emperyalizm'in (yani, bu iktisadi
gereksinmeleri asker igalle halletme politikasnn) douu eklenince,
Avrupa'da muazzam bir rekabet ortaya kt. Bu durumda hibir devlet
Osmanl'ya mdahale tekelini alamadndan, 19. Yzyl sistemi Osmanl'daki
aznlklarn byk devletlerce kolektif korunmas biiminde belirecek ve
artk bu konudaki ikili antlamalar ok tarafl antlamalara dnecektir.
4) Bu dnemin de arkasndan, Milletler Cemiyetinin (MC) kurulmasyla,

evrensel rgt gvencesi altnda uluslararas aznlk korumas sistemine
geildi. Yalnz, bu koruma, sadece Birinci Dnya Savanda yenilen lkeleri
ve yenseler de kk-zayf lkeleri balayacak biimde dzenlenmiti; yani
12 TESEV YAYINLARI
evrensel deildi. u anda bu szlemeler, tm lkeleri kapsayacak biimde
evrensel olmak artyla yine uluslararas rgtlerin emsiyesinde yaplmaya
devam etmektedir (MC'den sonra Birlemi Milletler [BM], Avrupa Konseyi
[AK], Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat [AGT], Avrupa Birlii [AB]).
te, Trkiye'nin uygulamaya bugn de devam ettii ve bu incelemenin
balca arlk noktasn oluturan 1923 Lausanne Bar Antlamasyla
(bundan sonra ksaca "Lozan" olarak anlacaktr) ilgili aznlk korumas,
yukarda sz edilen "MC emsiyesi altnda uluslararas aznlk korumas"nn
bir paras olarak ortaya kt.
Birinci Dnya Savandan sonra MC sisteminde l bir lt ilk defa resm

biimde ifade edilmeye balanarak uluslararas terminolojiye girdi: "rk,
dil, din aznlklar" (minorities of race, language, and religion). Lozan yapld
srada tm MC sisteminin "dsturu" buydu ve amac da hem Ayrmcln
nlenmesi (prevention of discrimination) hem de Aznlklarn Korunmas
(protection of minorities) idi (bu kavramlarla bu Giri'te ve ayrca kitap
boyunca i ie olacaz).
kinci Dnya Sava ncesi ve srasnda Nazi Almanyas tarafndan gdlen

rk politikalarn bu iki amac da boa karmasnn yaratt hayal krkl,
savatan sonra kurulan BM'nin ilk birka ylnda bu konunun aznlk sorunu
olarak deil de "insan haklar" biiminde ele alnmas sonucunu dourdu.
Bununla birlikte, hem 1950'lerden ve zellikle de 1966'dan balayarak aznlk
konular tekrar gndeme alnd, hem de, zellikle Dou Avrupa rejimlerinin
1990'larn banda kmesiyle birlikte AGT dzeni, aznlk kavgalarnn
tekrar balamas kbusundan korkulan bir ortamda, Birinci Dnya Sava
ertesinin l ltne byk bir geri dn yapt. u ufak farkla ki, din
ve dil ltleri aynen kalrken, 19. Yzyln rk teorilerinin etkisindeki
"rk aznlklar" lt artk kltr'e de nem veren "etnik aznlklar"
biiminde ifade edilmeye balanmt1. l lte dnn yan sra,
Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas ikilisinin bir btn
halinde uygulanmas da yeniden n plana kt.
1 "Etnik" szcnn rk'tan ok kltr'e gnderme yapt genellikle kabul edilen bir husustur. Bununla birlikte, asistan arkadam Elin
Aktoprak'n da dikkatimi ektii bir nokta var: Bu l ltte etnik'in yan sra bir de dinsel ve dilsel farkllk lt vardr ki, bu iki e
zaten kltrn esas blmn oluturur. Dier bir deyile, geri "etnik" terimi iki sava aras dnemde egemen kavram olan "rk" (yani,

Souk Sava Sonras nemli Gelimeler
Dier yandan, zellikle 1990 sonras dnya gelimeleri sonucu, aznlk

haklar hem corafi adan ok genilemi hem de nitelik bakmndan ok
derinlemiti. Sosyalist lkelerden Yugoslavya'nn dalmas srasnda, "etnik
temizlik" ad altnda zellikle Bonaklara yaplan mezalimin bir trl
nlenememesinin nihayet yaratt tepki, bu konuda nemli rol oynad.
Genilemenin nedenleri yle zetlenebilir:
1) Sovyet Blokunun kmesi sonucu Dou Avrupa lkelerinin genellikle

uluslararas rgtlere ve zellikle de AK'ye ve AB'ye girmek istemeleri
zerine insan ve aznlk haklarn benimsemeleri;
2) Asya ve Afrika lkelerinden Avrupa'ya gelen g dalgalarnn kalc

nitelik kazanmas zerine Avrupa'da fiili aznlklarn olumas ve sonuta
bunlarn eitli haklar kazanmas;
3) Esas olarak kresellemenin getirdii etkiler sonucu nc Dnya

lkelerinin hem Bat'nn demokratikleme taleplerine almalar hem de
ok partili rejime geme sonucu insan haklarna greli olarak nem veren
daha ak toplumlar haline dnmeleri.
1990 sonras insan ve zellikle de aznlk haklarndaki derinlemenin

belirtileri ise unlar oldu:
1) "Ayrmcln nlenmesi"nden "aznlklarn korunmas"na doru bir gidi

balad;
2) Aznlklarn korunmas eskiden devlete aznlklara ayrmc davranlardan

kanma gibi "pasif, negatif" bir grev yklerken, artk devlete aznlk
soy) esini ok amtr ve kltr'e gnderme yapmaktadr ama (r. ayn "soy"dan yani Slav soyundan gelmekte olan Srplar ile Bonaklar
srf dinsel farkllk yznden birbirlerine girmilerdir); etnik teriminin, bugn artk iyice bilim d bulunan rk esine de, bir "aile" anlam
tamak artyla, gnderme yapt bir gerektir. Zaten, Sovyet Blokunun dalmasndan sonra "etnik milliyetilik"in ortal kaplamasnn
nedeni de, Komnizmin dald kaos ortamnda, insanlarn her zaman igdsel olarak sndklar "aile" imajna en yakn kavram olan
etnik grup kavramndan kuvvet almak ihtiyac olsa gerektir.
14 TESEV YAYINLARI
haklarn zel olarak korumak ve hatta bu korumann koullarn yaratmak
gibi "aktif, pozitif" bir grev yklemeye balad. Buna "pozitif/olumlu edim"
(affirmative action) denmektedir (bkz. Tablo-3).
3) Yalnzca vatandalarn aznlk saylmasnn yan sra, vatanda olmayanlara

da kimi haklar tannmasna doru bir gidi eilimi belirdi. rnein kimi
lkelerde yabanc iilere yerel seimlerde oy verdirilmekte, mltecilere
kimi haklar tannmaktadr2;
4) Bir devlette aznlk bulunup bulunmad konusu AGT dzeninde (1990

Paris Yasas) ve hatta BM dzeninde (1992 BM Ulusal veya Etnik, Dinsel ve
Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesi) artk o devletin
takdirine braklmamaya baland. "Farkl niteliklere sahip bulunan ve bu
nitelikleri kimliinin ayrlmaz paras sayan" kiiler varsa, o lkede aznlk
bulunduuna hkmedilmeye giriildi3;
2 Gerek BM nsan Haklar Komitesinin 1986 ve 1994'te Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi ile ilgili olarak verdii Genel
Yorumlarda, gerekse BM ocuk Haklar Szlemesi erevesinde yaplan tartmalarda aznlk haklarndan yalnzca vatandalarn deil,
vatanda olmayanlarn da yararlanabileceklerinden sz edilmitir. Aznlk haklarndan yararlanmada vatandalk bann gerekli olup olmad
konusu AK bnyesinde de tartlm, Uzmanlar Komitesinde, Ulusal Aznlklara Mensup Kiiler Hakknda Avrupa nsan Haklar Szlemesine
(HAS) Ek Protokol ile aznlk haklarnn tannmas durumunda aznlk haklarndan yalnzca vatandalarn yararlanmalarnn, taraf devletlere
kendi yetki alanlar ierisinde bulunan herkese HAS'da dzenlenen hak ve zgrlkleri tanma ykmll getiren Szlemenin 1. maddesine
ters debilecei belirtilmitir (Bu konuyla ilgili olarak bkz. Naz avuolu, "'Aznlk' Nedir?", nsan Haklar Yll, C19-20, (1997-1998),
s. 98 ve Naz avuolu, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, 2. B., stanbul, Su Yaynlar, 2001, s. 41-52.)
3 BM nsan Haklar Komitesi, 1966 tarihli BM Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin 27. maddesine ilikin olarak verdii Genel
Yorum'da, aznlklarn varlklarnn ilgili devletlerin onlar tanyp tanmamalarna bal olmadn vurgulamtr (bkz. UN Human Rights
Committee, "General Comment No. 23 (50) on Article 27/Minority Rights", Human Rights Law Journal, Vol. 15, (1994), s. 235, par. 5.2.)
Bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teekkr ederim.
AK emsiyesi altnda 1995'de yaplm Ulusal Aznlklar ereve Szlemesi md.30, devletlere bu szlemeyi kimi blgelerinde uygulamama
yetkisi vermektedir. Ayrca, Szleme'de aznlk tanm yaplmad iin imzac lkeler kimi aznlklar tanmamak konusunda kendilerini
serbest saymaktadrlar. Bununla birlikte, Danma Komitesi raporlar bu konuda aka "szlemede aznlk tanmnn olmamasnn devletlerin
bu konuda tamamen serbest olduklar anlamna gelmediini" bildirmitir (bkz. Erol Kuruba, Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas
Alanda Aznlk Sorunlar ve Avrupa Yaklam, Ankara, Asil Yayn Datm, 2004, s. 204'ten Advisory Committee, Opinion on Italy, para.
13-14). Aslnda, aznln varl konusunu devletin takdirine brakmamay, Uluslararas Srekli Adalet Divannn 1930 tarihli bir istiari
grne kadar gtrmek mmkndr (Interpretation of the Convention between Greece and Bulgaria Respecting Reciprocal Emigration,
PCIJ Series B, No.17, 1930. Bkz. Gaetano Pentassuglia, Minorities in International Law, Strasbourg, Council of Europe, 2002, s.55 ve 67.
Bu kaynak iin arkadam ve eski rencim Kaan Esener'e teekkr ederim). Ayn 1930 karar iin bkz. Jelena Pejic, "Minority Rights in
International Law", Human Rights Quarterly, Vol. 19, No. 3, (August 1997), s. 673 ve Philip Vuciri Ramaga, "The Group Concept in Minority
Protection", Human Rights Quarterly, Vol. 15, No. 3, (August 1993), s. 576-577.

5) nsan ve aznlk haklar konusunda uluslararas rgtler ve kimi devletlerin
yan sra gnll rgtlerin de (hkmet d rgtler [NGO'lar], sivil
toplum rgtleri [ST'ler]) ortaya kmas, bu haklarn uygulanmasn
kuvvetlendirdi;
6) Avrupa Konseyinin Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu

(ECRI) adl organ 2000 ylndan itibaren, aznlk hakk ihlallerini gitgide
rklkla ayn kaba koymaya balad;
7) Belki de en nemlisi, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGK) 1991

Cenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan bu yana ulusal aznlklar konusu
artk "ulusal yetki"ye (comptence nationale, domestic jurisdiction; yani dardan
karma kabul etmeyecek biimde yalnzca ilgili devlete karar verilebilecek
saylan hususlar arasna) girer kabul edilmemeye baland. Bu konu,
"uluslararas toplumun meru ilgi alan" oldu ve uluslararas izlemeye konu
olabilecei kabul edildi4.
Aznlklar konusunun tarihesini Orta a'dan alp bugne kadar kubak

getirdik. imdi, Trkiye'de aznlk sorunlarna ilgi duyan ama konunun
uzman olmayan bir kiinin bilmesi gereken teorik kavramlar, bilgileri,
tartmalar vermek istiyorum. Ama yine kubak, zetle ve yalnzca
"Trkiye'de Aznlklar" konusunu anlamann gerektirdii kadaryla.
II ) Aznlk Konusundaki Temel Kavramlar
Aznlk Ne Demektir?
Bu konu epey tartmal olmakla birlikte, "aznlk" kavram iki adan ele
alnabilir:
1) Geni (sosyolojik) adan: Bir toplulukta saysal bakmdan aznlk oluturan,

baat olmayan, ve ounluktan farkl niteliklere sahip olan gruba aznlk
denir. Bu, aznln en genel tanmdr ve rnein buna ecinseller de girer.
4 Bu 1991 uzmanlar toplants, 1990 Paris Yasas vesilesiyle biraraya gelen devlet ve hkmet bakanlarnn istei zerine toplanm ve ulusal
aznlklara (bu terimi biraz ileride ayr balk altnda greceiz) mensup bireylerin arzularna ramen asimilasyon giriimlerine kar kimliklerini
koruma hakkn da (1990 Kopenhag lkesi) teyit etmitir.
16 TESEV YAYINLARI
2) Dar (hukuksal) adan: BM raportr Capotorti'nin yapt tanm,
bir aznln olduunu kabul edebilmek iin gerekli nitelikleri yle
sralyor:
a) ounluktan eitli bakmlardan farkl olmak. Bu farklar gnmzde

"etnik, dinsel, dilsel" olarak ifade edilmekte.
b) lke genelinde sayca aznlk olmak. Bu aznln, lkenin belli bir

blgesinde ounluk olmas bir ey fark ettirmez.
c) Baat (dominant) olmamak. nk yle baat aznlklar vardr ki,

ounluu ezer. r. apartheid dneminde Gney Afrika Cumhuriyetindeki
Beyazlar.
d) Yurtta olmak. nk yurtta deilse, ok farkl bir kategori olan

"yabanc"dr. Yurtta olmayanlar rnein "yeni aznlklar" diye anlan
gmenleri ve mltecileri aznlk sayma yolunda yeni bir eilim varsa da,
bunlar "aznlk saylmadklar halde, korumasz kalmamalar iin aznlk
haklarndan yararlandrlmalar istenen dezavantajl gruplar"dan saymak
daha dorudur.
e) Yukardaki drt unsur, aznlk olmann nesnel koullarn oluturur.

Bir de znel koul vardr: Aznlk bilincinin varl. Nasl ki snf bilinci
olmadan snf olmaz, farkl olduunun bilincine varmayan ve bu farkll
kimliinin vazgeilmez koulu saymayan birey veya grup da aznlk
oluturmaz. Bu, aznlk kavramnn znel kouludur ve ok nemlidir.
rnein, ounlua gnll olarak asimile olmak (ounluk iinde erimek)
isteyen kii veya grup, aznlk saylmaz.
Aznlk Kimlii Nedir: Aznlk-Devlet likileri
Kimlik konusu, aznlklar konusunu anlamak asndan temel nemdedir.

Kimlii adan snflandrabiliriz:
1) Bireysel kimlik-kolektif kimlik: Bireysel kimlik, aznla mensup bireyin

kimliidir. Ama bireyler bolukta yaamazlar; bir grubun yesi olarak

yaarlar. Grup kimlii diye de anabileceimiz kolektif kimlik5, ite bu
aznlk grubunun btn olarak kimliidir.
Aznlk bireyinin benimsedii aznlk kimlii, kolektif kimlikten kuvvet

alr. Fakat bireysel ve kolektif kimlikler, grubun bireyi denetim altna almak
istemesi ve bireyin buna yanamamas durumlarnda atabilir. r. bir
ailenin kendi gelinini rtnmeye zorlamas durumu.
2) Objektif kimlik-sbjektif kimlik: Objektif kimlik, bir insann doutan

getirdii tarihsel-antropolojik kimliktir; bu nedenle gayri iradidir. r.
Ermeni anababadan doan ocuun objektif kimlii Ermeni'dir.
Sbjektif kimlik ise bireyin kendi tercihiyle sonradan "Ben uyum" diyerek
yapt zgr irade beyandr ve objektif kimlikten farkl olabilir.
3) Alt kimlik-st kimlik: Aznlklar asndan en nemli kimlik

snflandrmas budur. Alt kimlik, bireyin iinde doduu grubun kimliidir
ve dolaysyla da objektif kimlie denk der. rnein Trkiye'de Rum
anababadan doan ocuun alt kimlii Rum'dur.
st kimlik ise devletin vatandana empoze ettii kimliktir. Bu anlamda,

vatandala denk der.
Bireyin objektif kimlii ayn zamanda onun alt kimlii olmakla birlikte,
yukarda da ksaca belirtildii gibi birey objektif kimliini reddederek
devletin kendisine vermek istedii kimlii (st kimlii) kabul edebilir; bu
artk onun sbjektif kimliidir. r. Krt kkenli olduu halde kendini Krt
olarak anmaz, Trk olarak anabilir. Bu (yani gnll asimilasyon), nemli
olan bireyin iradesi olduu iin, kendi grup kimliini korumak istemek
kadar doal bir haktr 6.
5 "Kolektif" ve "grup" terimlerinin ilikisi konusunda bir tartma iin bkz. avuolu, Uluslararas nsan Haklar..., s. 55-57.
6 Bununla birlikte, bireyin bir baka objektif/alt kimlii iradi olarak (sbjektif kimlik) edinmesinde nemli doal snrlamalar vardr. Bunun
olabilmesi iin, bir kere, edinilmek istenen yeni alt kimliin bu geii kabul eder nitelikte olmas gerekir. r. Alevilik sonradan Alevi
olunabileceini kabul etmez. kincisi, mantn kabul etmesi gerekir. r. yeni bir dinsel alt kimlik edinilebilir ama yeni bir etnik alt kimlik
edinilemez; bir Rum kendini Ermeni veya Krt olarak ilan edemez, Musevilie geilebilir ama branilie geilemez.
Bir lkedeki alt kimlikler arasnda bir tr "hiyerari" olabilir. Byle bir durumda bir alt kimlik mensubu, eer bir tr st kimlik olarak
18 TESEV YAYINLARI
Bir lkedeki alt ve st kimlikler arasndaki ilikiler tabii ki aznlk bireyi
ile devlet ilikisi sz konusu olduunda zel nem kazanr. Bu ilikinin
ana biim alaca sylenebilir. (Bkz. Tablo-2)
Tablo-2: Devlet ile Birey Arasnda st-Alt Kimlik likileri
Aznlk Bireyinin
Devletin Tutumu Sonu
Tutumu
Durum-1 st kimlii sbjektif kimlik Memnuniyet Gnll asimilasyon

olarak benimseme
Durum-2 st kimlii ret Sert tepki Travmatik durumlar

(ayrlma, katliam, vs)
Durum-3 st kimlii kabul, 1) Asimilasyonda Birinci olaslkta

alt kimlikte srar srar olasl atma, ikinci
2) Alt kimlie olaslkta uyum
sayg olasl ortam
gryorsa, lkedeki bir baka etnik alt kimlii sbjektif kimlik olarak benimseyebilir. r. Hristiyan Balkan lkelerinde yaayan Mslmanlar
(alt kimlikler) arasnda bir hiyerari vardr: Mslmanlar arasnda hangi etnik grup daha kalabalk ve stnse, alt kimlikler arasnda o
baattr. Bat Trakya'daki Trkler, Yunanistan'daki dier Mslmanlar olan Pomak ve Romanlara (ingenelere) baattr ve bu iki grup
kendilerini Trk sayarak sbjektif kimliklerini Trk olarak ilan edebilirler. Bunu da, Trk olmak kendileri iin bir tr st kimlik olduu iin
yapabilirler (nitekim, Bat Trakya'da durum byledir). Ama Trkler Pomak olduklarn ileri sremezler. Bu durum, Makedonya'da ve zellikle
Kosova'da tersinedir. Orada Mslmanlar arasnda kalabalk ve baat grup Trkler deil, Arnavutlardr. Ve sonuta Arnavutlar Trkleri
asimile edebilir ve nitekim durum bir miktar byledir (bkz. "Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik - Yunanistan, Bulgaristan,
Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir nceleme", SBF Dergisi, Cilt 48, No. 1-4 (Ocak-Aralk 1993), s. 109-120). zellikle 1970-
1989 dneminde Bulgaristan'n Pomaklara uygulad Bulgarlatrma politikalarnn, 1989'dan gnmze de Pomaklarn youn olarak
bulunduu blgelerde eitli Arap vakflarnn Pomaklar Arap etkisi altna sokmak amacyla yrttkleri faaliyetlerin, zellikle Pomak
genlerini Trk kimliinden uzaklama yolunda etkiledii bilinmektedir. Bkz. Ali Dayolu, Bulgaristan'da Mslman-Trk Aznl (1878-
2000), yaynlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002, s. 32-36.
Trkiye'de alt kimlikler arasndaki gei durumu bugn de Zazalar ile Krtler arasnda sz konusudur. Bir Zaza'nn kendini Krt saydna
rastlanabilir ama, bir Krt kendini Zaza sayamaz.
Dier yandan, olaya sosyoloji deil de hukuk asndan baknca, bu konuda da ilgin (ve istisnai) durumlara rastlanabilir. r. Danimarkal
aznlk olarak tannp tannmamann bireyin beyanna brakld Almanya'da, Schleswig-Hollstein eyaletinde, kimi Almanlar Danimarka
hkmetinin yardmlarndan yararlanabilmek iin kendilerini Danimarkal aznlk ilan etmilerdir ve hatta halk arasnda bunlara "Jambon
Danimarkallar" anlamna gelen bir lakap taklmtr (Tankut Soydan'la grme, 01 Haziran 2004). Bununla birlikte, ereve Szlemeyi
Aklayc Rapor'da kiinin herhangi bir aznla mensup olmay keyfi olarak tercih etme hakknn bulunmad, bu tercihin kiinin kimlii
ile ilgili objektif ltlere bal olduu belirtilmitir (Bkz. "Explanatory Memorandum on the Framework Convention for the Protection of
National Minorities", Human Rights Law Journal, Vol. 16, (1995), s. 103, par. 36. Bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teekkr ederim).

Eer aznlk bireyi, sbjektif kimlik olarak st kimlii benimserse, devletle
(tabii, rk olmayan devletle) o birey arasnda hibir sorun kmaz. Buna
"gnll asimilasyon" denir. Tabii, bu durumda aznlk bireyi ile aznlk
grubu arasnda srtme kmas mmkndr.
Eer birey kendi alt/objektif kimliinde srar eder ve lkenin st kimliini

reddederse, bu atma durumudur ve soykrm, ayrlma vb. gibi travmatik
sonulara kadar gidebilir. Ayn durum, devletin alt kimlikleri zorla asimile
etmeye giritii durumlarda da grlebilir.
Bir de, ok nemli bir nc durumdan sz edilebilir ki, konumuzu esas

ilgilendiren budur: Birey st kimlii kabul eder ama kendi alt kimliinde
de srarc olur. Burada atma kp kmayaca, devletin tutumuna baldr.
deal zm, yurttan (aznln) alt kimliine devlet tarafndan sayg
gsterilmesi, yurttan da kendi alt kimliini koruyarak st kimlii kabul
etmesidir.
Yalnz, bu st kimliin alt kimlii ortadan kaldracak bir isim ve nitelik

tayp tamad, lkedeki baat etnik grupla zde olup olmad nemlidir.
nk byleyse, dier alt kimlikler bundan rahatszlk duyabilirler, st
kimlie yabanclaabilirler, entegre olmaktan uzaklaabilirler. Sorun
kabilir. Baka bir deyile, bir ulus-devlette milleti ina yntemi olarak
"kan temelli" yntem uygulamakla "toprak temelli" yntem uygulamak
arasnda ciddi fark vardr7.
Dier yandan, toplumu birletirmek iin ileri srlen st kimlik zellikle

iki durumda bu amacn tam tersi sonu verebilir:
7 Burada yanl anlamamak gerek: st kimliin ad baat alt kimliin adyla ayn olabilir ve yine de aznlk haklar korunabilir (zaten kimi
durumlarda lkenin st kimlii tarihsel olarak dardan belirlenmitir; r. Osmanl mparatorluuna Avrupallar 14. yzyldan beri Trkiye
diyegelmilerdir. Nitekim Sevr Anlamas metninde Osmanl [Ottoman] szc 20 kere getii halde, Trkiye [Turkey] szc tam
308 kere geer B.O.). Dier yandan, st kimlik corafi ad tad halde asimilasyoncu politika izlenmesi mmkndr ve lkenin adnn corafi
anlam tamas bu politikay nleyemeyebilir. r. 1960'ta Fransa'dan bamszln alan Siyah Afrika devleti Yukar Volta'nn ad bir blge
ismidir. Bu lke 1984'te "onurlu insanlar lkesi" anlamna gelen Burkina Faso adn almtr. Her iki isimde de lkedeki aznlklar asndan
bir ey deimemitir. Yani, st kimliin ad ile asimilasyoncu politika arasndaki iliki bire-bir ve tamamen zorunlu bir ba deildir (Do.
Oktay Uygun'la grme, 31 Mays 2004), fakat st kimliin adnn lkedeki baat alt kimliin adyla zde olmas ou zaman bir asimilasyoncu
politikann belirtisidir ve onu glendirir. Kan ve toprak temelli yntemler konusunda ayrca bkz. Tablo-10.
20 TESEV YAYINLARI
1) st kimliin kimi gruplar (aznlklar) tarafndan edinilmesi
olanakszlatrlm veya snrlanmsa: Burada sz edilmesi gereken rklk
politikasdr. Gerek bir rk politika segregasyoncudur. Yani aznl
kendinden fizik olarak ayrr ve onu srf baka soydan olduu iin kimi
olanaklardan yoksun klar. Bunun en iyi rnei, 1990 ncesi Gney Afrika
Cumhuriyetindeki apartheid politikasdr. 1960'lar ncesi ABD'nin kimi
eyaletleri de bu kategoriye girer.
2) st kimlik bireyi temsil etmiyorsa: Eer bir ulus-devlette millet inas

"toprak temelli" yntemle deil de "kan temelli" yntemle yaplyorsa, st
kimlik kimi gruplar temsil etmez. Bu durumda o gruplar st kimlii
benimsemezler ve hatta ona kar karlar. Bu iki yntemi incelersek bunu
daha iyi anlarz.
Millet'in nas ve Aznlklar: Kan ve Toprak Temelli Yntemler
Aslnda sistemler u veya bu biimde karmadrlar ama, milletler (uluslar)

ina edilirken (nk millet kavram gerek deil sanal bir kavramdr, tula
zerine tula koyar gibi ina edilir) iki ana temelden birine dayanarak
kurulurlar: kan veya toprak.
Eer bu yntemlerden kan temelli yntem ("Alman yntemi") sz konusuysa,

o millet ounlukla belli bir etnik grubun deerleri ekseninde ina ediliyor
demektir. Dier gruplarn bu baat etnik kimlie ve kltre asimile olmas
istenmez ve beklenmez; baat etnik grubun dnda kalanlar tecrit edilir
(direct exclusion), yok saylr. Zorunlu gler, nfus mbadeleleri ve hatta
bazen dorudan iddet ieren politikalarla bu farkl unsurlardan kurtulmaya
allr. Bu durumda, o lkede sorun ortaya kabilir. Dier etnik vb. gruplar
ve kimlikler yabanclaabilir.
Byle okkltrllk durumlarnda (ki dnyada neredeyse btn lkeler

okkltrldr) st kimlii lkede yaayan baat gruba deil, lkenin
kendisine (ve dolaysyla bu toprak zerinde yaayan herkese) gnderme
yaparak saptamak ve buna uygun bir terim kullanmak uygun olur. Buna,
milletin inasnda "toprak temelli yntem" ("teritoryal yntem", "Fransz
yntemi", "E.Renan yntemi") denir. r. "Amerikal" st kimlii, lkedeki

herhangi bir gruba (ngiliz, talyan, vb.) deil, ABD lke toprana gnderme
yapar. "Fransz" terimi de yledir, nk Fransa'da "Frank" diye bir etnik
grup yoktur. spanya'da "spanyol" diye bir etnik grup yaamaz. "ranl"
terimi, keza yledir.
Bu ok nemli noktann Trkiye'ye uygulanmasn "Trkiye'de Aznlk

Uygulamasnn Tahlili" adl Beinci Blm'de inceleyeceiz.
Alt kimlik ve aznlk bilinci tama konusunu bitirmeden nce iki nemli
noktaya daha temas etmek retici olacaktr:
1) "Mekan" asndan: Aznlk bilinci iin "tarihsel mekan" ok nemlidir.

Bir lkenin ulusal snrlar kesinlemeden o lkede eskiden beri yaayagelen
yani "tarihsel mekan"larnda bulunan aznlklar ("otokton" aznlklar) o
lkeye gle dardan gelen aznlklara oranla alt kimliklerini (aznlk
bilinlerini) ok daha gl olarak hissederler ve korurlar8.
2) "Zaman" asndan: Bir lkede "ortak ekonomik pazar" ile "aznlk

bilinci"nin birbiri karsndaki kronolojik durumu ok nemlidir. Eer o
lkede ortak ekonomik pazar nce kurulmusa, aznlk bilinci gelimeyebilir
nk bu pazar doal olarak asimile eder. Ama o lkede nce aznlk bilinci
km ve pazar ondan sonra olumusa, ok byk olaslkla bu pazar sz
konusu aznl asimile edemez.
Bu iki noktann Trkiye asndan nasl gelitiine, Beinci Blm'n

sonunda yine dneceiz.
nsan Haklar ve Aznlk Haklar: Negatif ve Pozitif Haklar
Aznlk haklar, bir lkede yaayan aznlk bireylerine devlet tarafndan

tannan ve topluca (grup olarak) kullanlabilen zel insan haklardr. Bu
haklarn uluslararas standartlar karlyor veya onun gerisinde kalyor
olmas hususu, byk ounlukla, ilgili devletin demokratikleme dzeyiyle
ilgilidir.
8 Pierre George, Gopolitique des Minorits, Presses Universitaires de France, Que sais-je, 1984, s.15.
22 TESEV YAYINLARI
Aznlk haklarn anlamak iin, nce, farkl ama yakndan ilikili iki hak
trnden sz edebiliriz:
a) Negatif eitlik haklar veya ksaca negatif haklar: Bunlar, bir lkenin
tm vatandalarna tannan bireysel haklardr. r. yasa nnde eitlik,
siyasal hak eitlii, dinini uygulama zgrl vb. gibi.
b) Pozitif haklar: Bunlar tm yurttalara tannmaz; yalnzca aznla tannr.

Esas aznlk haklar bunlardr. Aznlk bireyi bunlar kendi grubuyla birlikte
kullanr; yani bunlar grup haklardr. rnein Trkiye'de Lozan'a gre
yalnzca gayrimslimlerin kendi okullarn kurarak buralarda kendi dillerini
okutma hakk vardr9.
Eitlik ilkesini sanki bozar biimde kimi yurttalara byle "art" haklar
tannmas, doal olarak "dezavantajl" olan aznlklarn eitlie kavumasnn
baka trl mmkn olamayaca gereine dayanr. Aznlk olmak demek
zaten farkl kimliini korumakta byk glk ekmek demektir; hem de
dnyann neresinde olursa olsun. ok yakn zamanlara kadar, ilk doumunu
sezaryenle yapan bir kadn sonraki doumlarn da sezaryenle yapmaya
mahkumdu ("once a caesarian, always a caesarian"). Buna benzer biimde,
dnyann bir noktasnda aznlk olan kii otomatikman dnyann her
yerinde aznlk olmaya mahkumdur: Trkiyeli ii Almanya'da
9 Bu kitap boyunca yukarda verilen tanmlar dahilinde kullanlacak olan bu negatif-pozitif hak ikilisi, aznlk haklarnn en ok ilendii ki
Sava Aras dnemde ortaya kan terminolojidir (bkz. Tennent Harrington Bagley, General Principles and Problems in the International
Protection of Minorities, Genve, IUHE, 1950, s. 41-42) ve doal olarak, bu kitabn konusu olan aznlk haklar asndan kullanlmtr.
Bununla birlikte okuyucu, kafasnn karmamas iin, aznlk haklarnn zel bir dal olduu insan haklar alannda fazlasyla eitli tanm
ve snflandrmalarn kullanld konusunda zellikle uyarlmaldr. Nitekim bu negatif ve pozitif terimleri, birey karsnda devletin pozisyonunu
tanmlayan snflandrmada farkl anlamlarda geer. Devletin aznlklara kar izledii politikalar negatif ve pozitif olarak ayrlabilir. Bireysel
insan haklar da yine negatif (siyasi ve medeni haklar) ve pozitif (ekonomik, sosyal, kltrel) olarak ayrlabilir. Burada negatif, devletin
dokunamayaca hak ve zgrlklere karmamasn; pozitif ise kimi haklarn gereklemesi iin devletin mdahalesinin istenebileceini
ifade eder. stelik, bunlar da birbirinin iine girmi vaziyettedir. r. birok hak ve zgrln gereklemesi iin devletin karmamas deil
fiilen karmas gerekebilir; veya aznlklarn kendi dillerini yazl olarak kullanmas benim bu kitapta kullandm anlamda bir pozitif hak
olduu gibi, ayn zamanda insan haklarnda klasik bir negatif hak olan bildiimiz ifade zgrlne de girebilir. Aznlk haklarndan sonra
gelien bu insan haklar yaklamndan baknca, benim kullanacam "pozitif haklar"n yalnzca aznlklara zg olmad da sylenebilir.
zet olarak, bu kitapta kullanlan negatif/pozitif haklar terimlerini, insan haklarnda kullanlan terimlerle kartrmamak ve yukardaki
metinde tanmland gibi "btn vatandalara verilen bireysel temelli haklar" ile "sadece dezavantajl kiilere tannan grup temelli haklar"
biiminde anlamak gerekmektedir.

"Karakafa"dr, memleketi Trkiye'ye dnnce "Almanc" olur. stanbullu
Rum Trkiye'de "gavur" saylr, Yunanistan'da ise "Turkosporos" (Trk tohumu).
te bu nedenle, bu "art" haklarla bu gln azaltlmas ve eitliin fiilen

salanmas amalanr. Bu pozitif haklar uygulamasna "pozitif ayrmclk"
(positive discrimination) da denir.
Burada unu da eklemek gerekir ki, pozitif haklar veya pozitif ayrmclk
yalnzca etnik vb. aznlklarla ilgili deildir; lkede dezavantajl olan tm
gruplara uygulanabilir. r. "Herkes genel tuvaletlerden yararlanmak hakkna
sahiptir" diye ynetmelik karmak, bir negatif hak vermektir. "Engellilerin
genel tuvaletlerden yararlanmas iin zel kabinler yaptrlr" diye hkm
koymak ise bir pozitif hak vermektir ve tekerlekli iskemlede yaayan
engelliler birinci tr haktan ancak ikinci tr hak sayesinde yararlanabilirler.
Dier bir rnek, kadnlara eitli kurullarda kontenjan tanmaktr (Trkiye'de
byle bir kontenjan Cumhuriyet Halk Partisi [CHP] ve Doru Yol Partisi'nde
[DYP] vardr), nk kadnlar ok eitli nedenlerle (ocuk dourup
yetitirmek zorunda olmak, toplumdaki tutucu telakkilerle mcadele etmek,
vb.) doutan dezavantajldrlar ve ancak pozitif haklarla eit duruma
gelebilirler.
Mays 2004'teki anayasa reformu srasnda kadnlara zel haklar tannp

tannmamas vesilesiyle gndeme gelen bu "pozitif ayrmclk" ile daha nce
ad geen "olumlu edim" (affirmative action) zaman zaman e anlamda
kullanlr; sadece, eyleme dnklk asndan ikincisi birinciden nde gelir.
Kimi yazarlar pozitif de olsa ayrmclktan sz etmek istemedikleri iin
ikinciyi kullanrlar. Bu iki terim arasnda nemli gei noktalar mevcuttur.
kisi de devletin haklara "karmama"s (yani, pasif kalmas) yerine bizzat
devreye girerek bireyler yapmas anlamna gelir.
Eer devletin kimi haklar salamada aama aama ilerlemesi asndan

alnacak olursa, bu terimler ikinci aamay olutururlar. r. ynetimler
herkesin tuvaletlerden yararlanmasna yasal olanak tanmann ve genel
tuvaletlere engelliler iin zel kabinler yaptrlmasn ngren kurallar
koymann (birinci aama) yan sra, bir de bu kabinleri ina ettirirlerse veya
"Kadnlara Eit Koullarda Salama Genel Mdrl" kurup harekete
24 TESEV YAYINLARI
geirirlerse, bunlar olumlu edim'dir (ikinci aama). Eer ilgili kii ve/veya
kurulular bu kurallara uymazlarsa yani bu kabinleri yaptrmazlarsa, devlet
nc bir aama olarak bu sefer de yaptrm uygulayabilir, rnein
tazminata hkmedebilir (policing) (bkz. Tablo-3).
Tablo-3: nsan ve Aznlk Haklarnda Devletin Yapc Tutumunun Evreleri
Birinci Evre kinci Evre nc Evre
Ayrmcln nlenmesi / Pozitif Ayrmclk / Yaptrm uygulamak

Aznlklarn Korunmas Olumlu Edim (policing)
(pasif) (aktif)
Haklarn Uygulanmas: Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn

Korunmas
Bu negatif-pozitif haklar ayrm, uygulamada, "Ayrmcln nlenmesi"

ve "Aznlklarn Korunmas" adl, birbirinin tamamlaycs iki farkl
politikada somutlar. Birinci politika birey veya gruplarn hukuksal eitliini
salamay yani onlara ayrmclk yaplmasn nlemeyi amalar. kinci
politika ise aznlk birey veya gruplarnn, farkl kimliklerini korumalarna
yardm yoluyla, gerek eitliklerini salamaya ynelir. Birinci politika
devletin aznla "Sana karmyorum", ikinci politika ise "ounluk ile ayn
koullarda yaaman salyorum" demesi anlamna gelir.10
Birbirini tamamlayan bu iki politikadan birincisi 20. Yzyln bandaki

"liberal demokrasi"ye/"klasik haklar"a benzer: devlet biimsel eitliin
kurallarn koymutur ve artk mdahale etmemektedir. kincisi ise
gnmzdeki "ada demokrasi"ye/"sosyal haklar"a benzer: devlet eitli
mdahaleler yaparak biimseli gerek hale getirmeye almaktadr
(bkz. Tablo-4).
10 Dilek Kurban, "Confronting Equality: The Need for Constitutional Protection of Minorities on Turkey's Path to the European Union", Columbia
Human Rights Law Review, Vol. 151, No. 35, 2003, s. 160-161.

Birinci politikann yerlemedii lkelerde ikinci politikay uygulamak
zordur; genel olarak yurttalarna eit haklar uygulamaya fazla almam
bir devletin aznla zel haklar vermesi pek beklenemez.
Dier yandan, bu politikalardan birincisi normalde devletler tarafndan

nispeten itirazsz uygulanr. Ama ikincisi konusunda ou zaman devletin
isteksiz davrand grlr, nk devlet aznln glenmesinden ve
sonuta kendisinden ayrlmasndan korkmaktadr.
Oysa, pozitif haklarn verilmesi, milletin btnlne katk yapmak

asndan nemlidir. nk bylece aznlk kimlii korunmu olur, aznln
kendini itilmi veya ezilmi hissetmesi nlenir, bunun sonucu olarak da
toplumu oluturan eitli unsurlar arasnda demokrasi ve bar kolaylar,
aznlklarn ayrlp kendi devletlerini kurmalar iin gereke (ve meruiyet)
kalmaz. Yani, o lkede "i self-determinasyon" gerekletii iin, "d self-
determinasyon" olasl azalr11. stelik bu, ada eilimlere de uygun bir
ortam yaratt iin uluslararas destek grr.
Tablo-4: Haklar ve Politikalar
Hak tr Aznlklara ilikin politika Benzeme
Negatif (bireysel) haklar Ayrmcln nlenmesi Liberal demokrasi
ada demokrasi
Pozitif (grupsal) haklar Aznlklarn Korunmas
("i self determinasyon")
11 Self-determinasyon en az iki anlama gelir. "" anlam, bir lkedeki yurttalarn kendilerini ynetecek ekonomik, sosyal, siyasal vb. dzeni
seebilmesi, yani demokrasidir. "D" anlam, ayrlarak kendi bamsz devletini kurmaktr. Yalnz, bu ikincisi, mevcut bamsz bir devletten
ayrlma deil smrge durumundan bamszlama anlamnda kullanlr. Gnmzde "d" self-determinasyon ancak "i" self-determinasyona
izin verilmeyen lkeler iin geerli kabul edilebilir. Bu konuda bkz. B. Oran, Kreselleme ve Aznlklar, 4. B., Ankara, maj Yaynlar, 2001,
s. 108-118; ayrca bkz. kitabn sonundaki Ek: Trkiye Krtleri Bamszla Gider mi?
26 TESEV YAYINLARI
III) Aznlk Haklar Verme Konusu: Kime, Ne Tr Haklar, Nasl?
Aznl "Tanma"nn nemi
Bu konuyu birtakm temel hususlar ele alarak inceleyelim:
nce, aznln varlnn kabul ile aznlk haklar verilmesinin iki farkl
ey olduunu bilmek gerek.
Aznln varl, kimi olgularn olup olmadna dayanr. Yani, yukarda

"Aznlk Ne Demektir?" altbal altnda sz edilen nesnel koullar
(farkllk, vb.) ve znel koul (aznlk bilinci) varsa aznlk da vardr ve daha
nce de belirtildii gibi, lke devletinin bu gerei kabul etmesi veya inkar
etmesi artk 1991'den beri bireyi deitirmemektedir. Oysa aznlk haklar,
ancak lke devletinin bunlar kendi yurtta olan aznlklara tanmas
zerine gerekleebilen haklardr.
Peki, bir devlet kendi lkesindeki aznla bu zel haklar (pozitif haklar)
vermeyecekse, o aznl tanmas neyi deitirir?
ok eyi. Kendi lkesinde aznlk olduunu inkar eden ve dolaysyla

yurttalar arasnda farkl nitelikler (alt kimlikler) tayanlar bulunduunu
kabul etmeyen devlet o farkllklara sayg gstermeyecektir, negatif haklar
bile uygulamayabilecektir, bu farkl yurttalarn ounlua benzemeye
zorlayacaktr, ou zaman bunun iin "milli gvenlik" ve "kamu dzeni"
gibi bulank gerekeler kullanarak onlarn toplumsal belleini sfrlamaya
alacaktr, hatta bu yolda eitli basklar yapabilecektir12.
"Asimilasyon" ad verilen bu politika, yle daha rahat edeceini dnen

bir aznlk tarafndan "gnll" olarak kabul edilebilir ve/veya zaman iinde
"doal" olarak oluabilir. Fakat devlet bu ii "zorla" ve "sert" bir biimde de
yapabilir ki, genel olarak grlen budur ve gnmzde hibir biimde
kabul grmez.
12 Bunun belki de tek istisnas Fransa'dr. lk ulus-devlet olan Fransa, yakn zamanlara kadar kendisinde aznlk olduunu inkar etmi ve haklar
vermemitir. Bununla birlikte, ileride greceimiz gibi (bkz. dipnot 117), Fransa hl aznlklar kabul etmemekte fakat artk haklar vermektedir.

Bu son durumda devlet hem kendi yurttana bask yapt iin ite toplumsal
bar bozma eilimine girer, hem de gnmzde ok yaygn biimde kabul
edilen uluslararas insan haklar ve aznlk haklar standartlarna aykr
hareket ettii iin d dnyadan ciddi tepki grr. Bir devletin kendi
lkesinde aznlk olduunu kabul etmesi bu alardan ok nemlidir.
Bununla birlikte, aznlklara pozitif haklarn verilmesi konusunda farkl

eyler dnmek de mmkndr:
Bu pozitif haklar, ounluk asndan bakldnda, aznl ounluktan

bir anlamda tecrit ettii iin ounluun tepki duymasna yol aabilir.
stelik, zaten "teki" saylmak yznden tepki almakta olan aznla bu
art haklarn tannmas, bu aznl ounlua daha da hedef gsterebilir
ve dolaysyla aznla zarar verebilir.
Aznlk asndan alndnda ise grlen udur ki, bu haklar aznl bir
anlamda tecrit ettii iin onun gelimesine zarar verebilir. rnein
ocuklarn genel okullara deil, retimi aznlk dilinde yrten okullara
gnderilmesi halinde bu ocuklarn ounluun dilini (resm dili)
renmeleri gleebilir ve dolaysyla da hayatlarn kazanmalar
zorlaabilir. r. Yunanistan'daki Bat Trakya Mslman-Trk aznl iin
durum byledir. Bu durumda aznlk, lke yaamna katlmakta ve entegre
olmakta zorlanabilir.
Devletlerin bu konudaki ar hassasiyetlerini karlayacak nlemler

uluslararas planda mevcuttur13. Bir kere, uluslararas szlemelerde ne
zaman aznlk haklarndan sz edilse, bunun hemen yanna "lkenin toprak
btnl ve ulusal egemenlii" ilkesi de yerletirilir. kincisi, aznln bu
haklar ktye kullanamayaca ilkesi kabul edilmitir. ncs, ilk kt
andan itibaren aznlk haklar kavram bireysel hak olarak alglanmtr;
yani bu haklar Hobbes'dan (16. yzyldan) beri Bat felsefesinde gittike
daha gl biimde bireylere verilmi haklardr, gruplara deil.
13 Naz avuolu, "Aznlk Haklar: Avrupa Standartlar ve Trkiye - Bir Karlatrma", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk
Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan
Haklar Merkezi, s.127-128 (bu kitabn ad bundan sonraki dipnotlarnda Aznlk Haklar biiminde ksaltlacaktr); avuolu, Uluslararas
nsan Haklar..., s.165.
28 TESEV YAYINLARI
Bu sonuncu hususun nedenleri nemlidir: Bir kere, bireylerin tersine gruplar
uluslararas hukukta hak sahibi (hak sjesi) deillerdir. kincisi, gruba hak
verilirse bunun devleti paralamasndan korkulur. ncs, kimi geleneksel
gruplarn (rnein tarikatlarn) bireyi ezmeleri istenmez. Birey, aznlk alt
kimliini devletin st kimliine kar korurken, bireysel kimliini de aznlk
grubunun alt kimliine ezdirmeme olanana sahip olabilmelidir. Dier
bir deyile, bir aznlk mensubu kendi grubundan bireysel kimliinin
tannmasn ve sayg grmesini, devletten de kolektif kimliinin tannmasn
ve sayg grmesini ister.
Bunun iindir ki, uluslararas aznlk koruma metinlerinde ok egemen bir

eilim olarak, haklarn "aznlklar"a deil "aznlklara mensup bireyler"e
(individuals belonging to minorities) verildii yazldr. Ama, birey bolukta
yzmedii iin, bu haklar tabii ki grupsal olarak kullanlacaktr; r. aznlk
dilini kullanma gibi.
Aznlk Bilincinin nemi
Her farkllk aznlk yaratmayabilir. Nesnel koullarn tamamnn mevcut

bulunmas durumunda bile, nemli olan znel koul yani aznlk bilincidir.
Eer aznlk bilinci yoksa, daha nce de belirtildii gibi, aznlk da yoktur
demektir. Bu husus, ulusal aznlklklarla ilgili olarak 1991 tarihli AGK
Cenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan balayarak kabul grmtr.
Burada, "aznlk bilinci" terimini akla kavuturmak gerekiyor. Bu terim

alt kimliini nemseyen, onu srdrmek isteyen her grup iin kullanlacak
mdr, yoksa daha seici bir anlam m tar?
Her kltr, alt kimlik dzeyinde olsun olmasn, kendini srdrmek ister.
Bu adan, nemli olan, onun st kimlik karsndaki pozisyonudur. Eer
bu srdrme abas yalnzca kendi gelenek ve greneini koruma amacna
ynelikse, burada sadece bir kltr eitlilii sz konusudur ve bir aznlk
bilincinden ve dolaysyla bir aznln varlndan sz edilemez. Ama bu
aba st kimliin yan sra srarla ileri srlyor ve siyasal taleplere yol
ayorsa, o zaman ortada bir aznlk bilinci ve dolaysyla bir aznlk vardr.
Tabii, bu topluluk bireylerine aznlk haklar verip vermemek, yukarda da

belirtildii gibi, yine ayr bir konudur; ama verilecekse bu "aznlk bilinci"
ltnn gz nne alnmas doaldr.
"Ulusal Aznlklar"
Gnmzde, bu "etnik, dilsel, dinsel" l ltne dayanan aznlklar

teriminin yan sra, bir de "ulusal aznlklar" (national minorities) terimi sz
konusudur. Aznlk haklarnn verilmesi asndan bu kategori hakknda
ne sylenebilir?
Anlam ak olmayan bu sonuncu terimi, Trkiye, Lozan' kastederek,

"uluslararas belgelerle statleri saptanm gruplar" iin kullanmaktadr.
Uluslararas ortamda ise bu terimin drt farkl anlam tad grlmektedir:
Terimin birinci anlam, dpedz, bir lkede bulunan etnik, dilsel, dinsel
aznlklardr. Bunu en ok kuzey Avrupa lkeleri kullanrlar.
kinci anlam, bir "akraba devlet"i bulunan aznlktr. Bir aznln iinde
yaad ve yurtta olduu devlete "evsahibi devlet" (host state), o aznln
soydalarnn egemen olduu devlete de "akraba devlet" (kin state) denir. r.
Yunanistan'daki Bat Trakya Mslman-Trk aznl iin evsahibi devlet
Yunanistan, akraba devlet Trkiye'dir. Trkiye'deki Rumlar iin de bu
durumun tam tersi geerlidir. Aznlklar evsahibi devletlerine "vatan", akraba
devletlerine "anavatan" derler. (Trkiye'nin i aznlklar konusundaki tutumu
terimin bu anlamyla bark bir nitelik gsterir; bununla birlikte kuzey
Irak'ta bir Krdistan'n kurulmas halinde durum farkl olabilir).
Terimin nc anlamna gre ulusal aznlk, bir anlamda, sesi gl kan

aznlktr. Bu anlam, D.Kurban'n bir aktarmasnda bulmak mmkn:
Ulusal aznlk, "aznlk" saylmak iin gereken nesnel koullarn (farkllk,
vb.) yan sra znel koulu da (aznlk bilinci) yerine getirebilen gruptur.
Yani, eitli nedenlerle aznlk bilinci gl olmayan farkl grubu "ulusal"
deil, "kltrel aznlk" saymak doru olacaktr14. Bu ayrm, ulusal aznla
14 Dilek Kurban, "Confronting Equality...", s. 160'dan Joseph Eliot Magnet, "National Minorities and the Multinational State", 26, Queen's
Law Journal (2001), s. 399.
30 TESEV YAYINLARI
hukuki tanma (ve belki de koruma, yani aznlk haklar) salanmas
bakmndan nemli olabilir. Bu kategoriletirmeye gre kltrel aznlklara
"ayrmcln nlenmesi", ulusal aznlklara ise buna ilaveten "aznlklarn
korunmas" politikalarnn uygulanmas dnlebilir.
Nihayet, ulusal aznlk, "yeni aznlklar"n yani gmen ii vb. aznlklarn

kart kavram olarak kullanlmaktadr15.
Tam Eitlik ve Geni zgrlk m, zel Haklar m?
Kimi aznlklar "nemli" ilan ederek onlara zel (pozitif) haklar tanmak
konusunda, ikisi de doru olan iki ters argman ileri srmek mmkndr:
a) Byle bir kategoriletirmeye gitmek, zeceinden daha fazla sorun

yaratabilir:
"Ulusal" aznlklara tannacak pozitif haklar "kltrel" aznlklar tarafndan

da talep edilebilir ve bu durumda devletin kaynak tahsisi sorunu iinden
klmaz bir hal alabilir.
Hangi aznln hangi kategoriye sokulacan saptamak da kolay deildir.

Zaten "gl" olup olmama kavram sabit deildir, geilidir. Bu durumda
durumu srekli gzden geirmek ve hatta ara kategoriler veya gei
kategorileri yaratmak bile gerekebilir. Bu farkl kategoriler arasnda
kskanlk, dolaysyla da bir tr yar balayabilir ve bu yar lkede birlikte
yaamak iin gerekli olan dzeni fazlasyla zorlayabilir. Oysa, uluslararas
ilikilerin temelinde yatan kavram, bu ilikilerin nereye gidecei belli
olmayan bir kaosa dnmemesi asndan, lkelerin topraksal (teritoryal)
btnl kavramdr.
Dier yandan, "ulusal" ilan edilecek aznlk eitli uluslararas etkilere (r.
gl lkelerin ve/veya akraba devletin mdahale giriimlerine) vesile
olabilir. Sonunda aznlk, onu yabanclarn "Beinci Kol"u olarak alglamaya
balayacak ounluun hedefi haline dnebilir. Nitekim, Osmanl
15 Tankut Soykan'la 01 Haziran 2004 tarihli grme.

mparatorluunda gayrimslim aznlklar iin durum byle olmutur.
"zel" ve "gl" ilan edilmi aznln bir gn "d self-determinasyon

hakk" isteyeceinden, yani ayrlarak bamsz bir devlet kurma yoluna
gidebileceinden korkulabilir. Bu durumun zincirleme reaksiyon biiminde
srp gidebilecei kbusu oluabilir16.
b) Kar argman udur: Kabul etmek gerekir ki bu tr lkelerdeki aznlklar,

hibir ayrlma talebinde bulunmasalar dahi, "ulusal btnlk" veya "milli
gvenlik" sloganlar adna u veya bu biimde ciddi bask altndadrlar ve
bu basknn bu insanlarn kimliklerinde yaratm olduu tahribatn
giderilmesi 21. yzylda fevkalade yaamsal bir konudur.
Bunun salanabilmesi iin yalnzca "ayrmcln nlenmesi" politikasyla

yetinmek mmkn deildir. nk bu politika herkese, yani ounlua da
aznla da eit koullarn salanmasn ngrr. Oysa bu iki unsur eit
olmaktan ok uzaktr; daha nce de belirtildii gibi aznlk fazlasyla
dezavantajldr.
Olay kolay anlayabilmek iin, her trl hukuksal eitliin saland ama
snf farklarnn dikkate alnmad bir rejimi gz nne getirmek yararl
olabilir (bkz. Tablo-5). Bu, 20. yzyl balarndaki "liberal demokrasi"dir ve
16 Kurulu bakmndan, devletler ikiye ayrlr: Gle kurulanlar (Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya; ABD), doal geliimle kurulanlar (ngiltere,
Fransa, Trkiye, vb.). ok istisnai durumlar dnda, bunlarn hepsi de okkltrldr (multicultural), yani aznlk ierirler. Fakat birinci
kategoride farkllk arz eden btn gruplara her trl zel kltrel haklarn tannmas bir devlet politikasdr, ikinci kategoride ise buna
ancak zamanla ve abayla ulalabilir.
rnein, Avustralya'da btn yurttalar istedii dilde otomobil ehliyet snavna girebilir; kendisi iin devlet evirmen getirtir. Bu lkelerde
bu "okkltrc" (multiculturalist) politika doaldr, yararldr, zararszdr. Doaldr, nk bu devletler srekli gelen glerle olutuklar
iin ok farkl kltrleri birarada bulundururlar. Yararldr, nk lke toprann geniliine oranla ok yetersiz olan nfusun srekli olarak
dardan beslenmesi zorunluluu sonucu gelen gmenlerin kendilerini buraya ait hissetmeleri iin bu kltrel haklar arttr. Zararszdr,
nk bu devletlerin ekirdei bu topraklara smrgeci lkelerden bir zamanlar gelen Beyazlar tarafndan oluturulmutur ve temel dzen
(ngilizce, kapitalizm, Bat kltr ve demokrasisi, vb.) salamdr. Gmenlerin ikinci veya nc kuaklar ngilizce bata olmak zere
bu "temel dzen" elerini doutan itibaren "damardan" almaktadrlar. stelik bu lkeler ekonomik gnen iindedirler; yani yeterli
kaynaklara sahiptirler. Nihayet, bu insanlar buraya isteyerek gelmilerdir ve geldikleri yerden ok daha rahat bir hayata kavumulardr.
Oysa, bu okkltrc birka lkenin dnda kalan btn lkeler tarihsel geliim sonucu ve i mcadeleyle olumulardr, hatta oluma
srecindedirler. Bunlarn ounda demokrasi vb. Bat'dan ithal biiminde yerletirilmeye allmaktadr ve sonu olarak bunlar, yukardaki
kategorinin aksine, belirtilen alardan fazla "salam" deillerdir. Yukarda sz edilen paralanma kbusu bunlardadr.
32 TESEV YAYINLARI
hakkaniyetle ilgisi yoktur. Burada belli bir egemen snf vardr ve oyunun
kurallarn "devlet adna" o koymutur. Byle bir dzenin haka saylabilmesi
ve dolaysyla toplumsal barn salanabilmesi iin, devletin bu farkllklar
ciddi biimde trplemek iin devreye girmesi (r. asgari cret uygulamaya
balamas) ve en azndan alt snflara da kendini ifade olana tanmas (r.
sendika ve grev hakk getirmesi) vb. art olmutur. Ancak ekonomik
uurumlar giderecek bir ortam salandktan yani "sosyal devlet" sayesinde
"sosyal demokrasi" kurulduktan sonradr ki, bu dzenin haka olarak
nitelenmesi olana doar. Sonuta devlet glenir, nk bylece alt
snflarn rejime kazanlmas mmkn olmutur.
Benzer biimde, 20. yzyln sonunda, aznlklar asimile etmeye girien ve

bunu da, genellikle, "millet adna" konuan belli bir etnik/dinsel grubun
(ounluk grubunun) ynetiminde yapan bir devlet tr, yani ulus-devlet
vardr. Klasik demokrasi nasl demokratik deilse, bu devlet tr de
demokratik deildir; alt kimlikleri reddeder.
Tablo-5: Deien Snfsal ve Etnik Btnlk Anlaylar
20. Yzyl Ba 20. Yzyl Sonu
"Snfsal Btnlk" Liberal Demokrasi / Sosyal Demokrasi /

Anlay (Devlet-egemen snf ilikisi) Snfsal Bar / nsan Haklar
"Etnik Btnlk" Ulus-devlet / Demokratik Devlet /

Anlay (Millet- baat etnik grup ilikisi) Etnik Bar / Aznlk Haklar
Demek ki burada btn mesele, toprak btnlne zarar vermeden, bu

devlette maksimum zgrln ve hakkaniyetin (ve dolaysyla toplumsal
barn) nasl salanabilecei meselesidir. Bir yandan, "kanun nnde eitlik"
nasl "frsat eitlii"yle desteklenmedii zaman fazla bir ey dzelmiyorsa,
"ayrmcln nlenmesi" politikas da "aznlklarn korunmas" politikasyla
desteklenmedii takdirde asimilasyon zerine bina edilmi olan ulus-devlette
fazla bir ey dzelmemektedir17; dier yandan, "aznlklarn korunmas"
17 Aznlklarn korunmas politikasn uygulamaktan ekinen devletlerde ok yaygn olan bir yanl dnce vardr: Bir aznlk mensubu, yurtta
olduu lkede her trl makama gelebiliyorsa (r. cumhurbakan olabiliyorsa) o lkede ayrmcln olmad sanlr. Oysa, bu fazla bir

politikas uygulanrsa, yani gerek yasa kararak gerekse (ve genellikle)
uluslararas szleme imzalayarak aznla pozitif haklar salanrsa, yukarda
sz edilen eitli sakncalarn doabileceinden korkulmaktadr.
Bu durumda, en iyi zmn u olduu dnlebilir:
"Egemen snf" temeli zerine bina edilmi klasik demokrasi'den "snfsal

bar" temeli zerine bina edilmi sosyal demokrasi'ye geie benzer biimde;
her zaman deil ama genellikle "baat etnik grup" temeli zerine bina
edilmi ulus-devlet'ten "etnik bar" zerine bina edilmi demokratik devlet'e
gei. Bunu daha somut olarak ifade etmek gerekirse:
Aznlklarn talepleri, ou zaman hatta her zaman, aznlk dilinin

kullanlmas ve retilmesinde (yani, kltrel haklarda) somutlamaktadr.
Burada yaplabilecek ey, bu ve benzer konulardaki tm yasaklamalarn
(aznlk dilinde yaynn, kltr merkezlerinin ve dil kurslarnn
engellenmesinin, vb.) istisnasz btn yurttalar iin kesin biimde
kaldrlmas olabilir. Dier bir deyile, yalnzca belli bir aznla pozitif
haklar tanmak yerine, alt kimlikleri korumay gletiren yasaklar
btnyle ortadan kaldrmak suretiyle negatif haklar alabildiine
geniletmek ve bylece demokrasiyi fazla ge kalmadan yaygnlatrp
derinletirmek doru bir davran olabilir. Fazla ge kalmadan; nk ge
kalnrsa ekime sonucu aznlk bilinci artabilir ve bu kltrel haklardan
fazlas yani zerk ynetim ve ayr devlet talepleri ortaya kabilir.
Bu geniletme ve derinletirme yaplrsa hem gerek bir "ayrmcln

nlenmesi" politikas gdlm olacaktr, hem de "aznlklarn korunmas"
politikasndan ekinenlerin korkular giderilmi olacaktr. Dier yandan,
hem aznln gerek eitlik iin alt kimliini koruyabilmesi salanacaktr,
hem de onun tecride urayp zarar grmemesi temin edilecektir.
ey ifade etmez. Olsa olsa, o lkede rklk yaplmadn gsterir. nemli olan, kendi "alt kimlik"ini (yani, mensup olduu aznlk grubunun
kimliini) ak ve korkusuz biimde ifade ettii zaman o makama gelip gelemediidir. r. Trkiye'de on cumhurbakanndan en az tanesi
yarm Krt etnik kkendendir. 1990'lardaki bir dileri bakan da tam Krt kkenlidir; ilkokula gittikten sonra Trke renmitir. Fakat
bunlar bu grevlere farkl bir alt kimlik belirtmeden, Krt kimliinden syrlarak, "Trk" kimlii altnda gelmilerdir.
34 TESEV YAYINLARI
Dahas, aynen nasl sosyal demokrasi bir "snfsal bar" yaratarak snf
kavgasn engellemi ve dolaysyla milletin "birlik ve beraberlik"ini
glendirmise; bu yasaklarn kesin olarak kaldrlmas da bir "etnik bar"
yaratarak "i self-determinasyon"u (yani demokrasiyi) salayarak "d self-
determinasyon"u (yani ayrlmay) gereksiz klabilir.
Yalnz, burada dikkat edilecek bir nokta vardr:
Farklln srarl biimde ileri sren grubun bunu yapabilecek maddi

olanaklardan yoksun olmas durumunda devlet devreye girerek "aktif" rol
oynamal (yukarda sz edilen "olumlu edim") ve devlet olanaklarn o
gruba kullandrmaldr. r. Devlet radyo-TV'sinde zaman ayrmaldr.
Devletin "negatif" tavr taknmas yani yalnzca yasaklar kaldrmakla
yetinmesi durumunda hem aznlk hem devlet iin istenmeyen durumlar
ortaya kabilir: Kimi aznlklar kimliklerini ifade edemez durumda kalr
(ve toplumsal barn salanmas aksar), kimi gl aznlklar da haksz
avantaj salam olur (ve st kimlie rakip duruma gelebilirler).
Bu konuya, Trkiye asndan Sonu'ta tekrar dneceiz.

BRNC BLM
TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLER
Trkiye'de aznlklar deyince, devletin resm olarak kabul ettii aznlklar
tablosu ile uluslararas standartlarn uygulanmas sonucu ortaya kan tablo
arasnda byk fark vardr. Peter Alford Andrews, ilk defa 1989'da yaynlad
Ethnic Groups in the Republic of Turkey adl kitabnda 42 tane etnik gruptan
sz etmektedir18. Bunlarn hepsi olmasa da en azndan bir blmnn
aznlk grubu olduu dnlebilir.
I) Resm Uygulamaya Gre Trkiye'deki Aznlklar: Gayrimslimler
Dnyada geerli aznlk standartlarnn aksine, Trkiye'deki resm aznlk

tanm ve uygulamas epey dar bir yorumla ele alnr. "Aznlk" deyince
yalnzca gayrimslim yurttalar, hatta, biraz aada ele alnaca gibi,
yalnzca tarihsel gayrimslim grup (Ermeniler, Museviler, Rumlar)
kastedilir. Mslman yurttalar, eitli alardan (etnik, dilsel, vb.) farkl
olsalar bile, aznlk saylmazlar. Bunun nedenleri yle zetlenebilir19:
1) Tarihsel: Trkiye Cumhuriyeti birok adan Osmanl mparatorluunun

devamdr ve Osmanl'nn toplumsal dzeninin ekirdei de, temelinde din
ve hatta mezhep yatan "Millet Sistemi"dir. Bu sistem, stanbul'un fethinin
hemen ertesi yl yani 1454'te balam ve resmen 1839 Tanzimat Fermanna
kadar srmtr. Buna ramen, etkilerini (ileride de ayrntsyla greceimiz
gibi) gnmze kadar byk lde devam ettiregelmitir.
Millet Sistemine gre gruplar etnik veya dilsel farkllklarna gre deil,
dinsel ve mezhepsel farkllklarna gre tanmlanmlardr. Burada btn
Mslmanlar, baka mensubiyetleri ne olursa olsun, tek bir "slam Milleti"
(Osmanl'da "millet" szc 20.yzyl balarna kadar "mmet" anlamnda
kullanlmtr) saylarak birinci snf bir ounluk ("Millet-i Hakime")
18 Peter Alford Andrews, Trkiye'de Etnik Gruplar, (ev. Mustafa Kpolu), stanbul, Ant Yaynlar, 1992, s. 56.
19 B. Oran, "Thoughts on the State and the Kurdish Identity in Turkey", (ed. Ole Hoiris and Sefa Martin Yurukel), Contrasts and Solutions in
the Middle East, Aarhus, Aarhus University Press, 1998, s. 489-491; Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s. 153-154, dn. 78.
36 TESEV YAYINLARI
addedilmi, gayrimslimler ise mezheplerine gre ayr ayr "millet"ler olarak
ele alnarak ikinci snf tebaay oluturmulardr. Dolaysyla, Osmanl'da
1454'ten itibaren uygulanan Millet Sisteminde, aznlk kastedildii anda
otomatik olarak bu ikinci snf tebaa gayrimslimlerden sz edilmektedir.
2) Siyasal: Trkiye'deki Hristiyan aznlklarn Avrupa lkeleri tarafndan

korumaya alnmas mparatorluun zayflamasyla doru orantl olarak
hzlanm ve glenmi, mparatorluun iilerine karlmasnn balca
nedenini/bahanesini oluturur hale gelmitir. Dolaysyla Mslman
ounluk bu aznlklar, dinsel farklln yan sra, bir de bu yzden hep
"teki" sayagelmitir.
3) deolojik: Bir zamanlar ktaya yaylan imparatorluun 20. yzyl bana

gelindiinde yalnzca Anadolu'dan ibaret kalmas ciddi bir travma
yaratmtr. 1923'te kurulan cumhuriyetin de dalabilecei korkusu bu
travmann gnmze kadar srmesini salam ve yeni bir paralanmann
nlenmesi amacyla Trk'ten baka kltrel kimliklere tahammlszle
yol amtr. Trk ttihat ve Terakki, Millet Sistemi gerei Mslmanlara
Trk muamelesi yapm ama gayrimslimler Trk'ten ok farkl kimlie
sahip olduklar iin bunlar "teki" ilan etmitir.
Erzurum ve Sivas kongrelerine gayrimslim setirilmemesiyle balayan bu

durum, Lozan'da da anlatmn bulmutur. Lozan'da yalnzca gayrimslim
yurttalar aznlk saylmlar, kinci Blm'de ayrntsyla greceimiz gibi MC
sistemi iinde yalnzca onlarn haklar uluslararas garanti altna konmutur20.
Trkiye'nin bu tutumunu, devletin imzalad uluslararas szlemelere

ekledii "Yorum Beyan" veya "ekince"lerde21 yle okuyoruz:
"Trkiye Cumhuriyeti, Szleme'nin xxx maddesini, Trkiye Cumhuriyeti

Anayasas'nn ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Andlamas ve Ek'lerinin
ilgili hkmlerine ve usullerine gre uygulama hakkn sakl tutar."
20 Pratikte pek nemli olmamakla birlikte, Trkiye'deki aznlk haklar, Lozan'n yan sra Bulgaristan'la yaplm 18 Ekim 1925 tarihli Trk-
Bulgar Dostluk Antlamasnda da sz konusu edilir. Ama burada hak sahibi olarak grnen "anadili Bulgarca olan Trk uyruklar"nn
"Hristiyan dininden" olaca da ngrlmektedir. Yani Millet Sistemini izleyen Lozan mant aynen burada da geerlidir.
21 Bu iki kavram ileride dipnot 40'ta izah edilecektir.

Bu beyann/ekincenin syledii zetle udur: Trkiye'nin katld
szlemelerde getirilen haklar eer Trkiye anayasas tarafndan yasaklanan
haklardansa veya Lozan'da aznlk kabul edilenler dnda kimselere de
haklar getiriliyorsa, bunlar kabul edilemez.
Grld gibi, bu yorum beyan/ekince Trkiye'nin resm olarak kabul

ettii aznlk tanmn (Lozan) bir de anayasay devreye sokarak daha da
daraltmaktadr. Oysa, daha nce de belirtildii gibi, zellikle 1990 sonras
dnya gelimeleri sonucu aznlk haklar hem corafi adan ok genilemi
hem de nitelik bakmndan ok derinlemitir ve bu sre hzla devam
etmektedir. Dolaysyla, Trkiye'nin snrlayc tutumunun, ada eilimlere
gn getike daha ters dt ve Trkiye'yi gitgide sktrd aktr.
Gerek bu ters dme durumunu, gerekse Lozan uygulamasnn Lozan

metnine aykr dmesini kinci Blm'de, Lozan'da getirilen aznlk kavram
ve Lozan'da getirilen aznlk haklar diye iki balk altnda inceleyeceiz.
Ama bunu yapmadan nce, hem Trkiye'nin resm grne gre, hem de
uluslararas standartlara gre Trkiye'deki aznlklar kubak grebilmek
iin bir ufuk turu yapalm.
Trkiye'deki uygulamann aznlk sayd geleneksel "byk" gayrimslim

grup, alfabetik sraya gre, unlardr :
Ermeniler: Byk ounlukla Gregoryen Ortodoks olan, az miktarda

Katolik ve Protestan da ieren bu halk Anadolu'nun otokton ahalisindendir.
Hem etnik hem dinsel hem de dilsel bakmdan farkllk arzeden Ermeniler,
ttihat ve Terakki'nin 1915 Tehcirindeki katliamlar ve ayrca g nedenleriyle
ok azalmlardr. Geri, Anadolu'da ve zellikle Dou Karadeniz
blgesindeki dalk kesimlerde Tehcir'den kurtulmak iin zamannda ihtida
etmi (Mslman olmu) Ermeni kkenli bir nfusun yaad ve bu dindar
Mslman insanlarn hi farknda olmadan yerel dil olarak Ermenice
konutuklar bu ileri bilenler iin bir "ak sr"dr ama, Ermenilik bilinci
tayan Ermeniler esas olarak stanbul'da otururlar ve saylar 55.000-60.000
kadardr. Gregoryen Ermeniler Kumkap'da Fatih'in giriimiyle 1461'de
kurulmu Ermeni Patrikhanesine baldrlar. Ermenilerin Ermenice olarak
kardklar Jamanak ve Marmara adl iki tane gndelik, Trke arlkl
38 TESEV YAYINLARI
olarak kardklar Agos adl bir de haftalk gazeteleri yaymlanmaktadr.
Museviler: Dier ikisinin aksine, Trkiye'deki Musevilerin byk

ounluu otokton deildir. 15. yzyl sonunda spanya ve Portekiz'den
kamak zorunda kalarak Osmanl mparatorluuna g eden Sefarad
Yahudilerinden gelirler ve anadil olarak spanyolca'nn bir kolu olan
Ladino'yu konuurlar. Etnik, dinsel ve dilsel farkllk arzeden bu grup gle
gelmi olmalarndan kaynaklanan bir uyum iinde devletle srtmemeye
zen gstermitir ve bu ynyle de Ermeni ve Rumlardan ayrlr. Tabii,
Musevilerle devlet arasndaki bu uyumun ok nemli bir nedeni de, akraba
devlet srail'le Trkiye arasndaki ilikilerin hibir zaman kt olmam
oluudur; oysa Trkiye'nin Yunanistan ve sonra da Ermenistan'la ilikileri
byle olmamtr.
stanbul'da bulunan Bahahamla bal olan Museviler, srail'in 1948'de

kurulmasndan sonra bu lkeye g nedeniyle azalmlardr. Bugn saylar
yaklak 25.000 civarnda olan Musevilerin kendi dillerinde alom adl bir
haftalk gazeteleri vardr.
Rumlar: Grek Ortodoks olan, ok az bir miktar da Katolik ve Protestan

ieren bu halk da Anadolu'nun otokton ahalisindendir. Etnik, dinsel ve
dilsel farkllk arzeden Anadolu'nun Ortodoks Rumlar 1923 Lozan'da
Yunanistan'la imzalanan zorunlu Ahali Mbadelesi sonucu g etmek
zorunda kalmlar, yalnzca stanbul ile Bozcaada ve mroz Rumlarnn
kalmasna izin verilmitir. Bylece, Kurtulu Sava sonunda ve Mbadele
icab yaklak 1.190.000 Rum Yunanistan'a gitmi, o tarihte yaklak 110.000
Rum kalmtr22. zellikle 1964 sonrasnda Kbrs sorununun Trk-Yunan
ilikilerini zehirlemesi zerine, gnmzde bu yerdeki Rumlarn says,
g yznden 1500'n altna inmi bulunmaktadr ki, bunlarn ou yaldr.
Ortodoks Rumlar Fener'deki Rum Patrikhanesine baldrlar. Rumlarn ho
ve Apoyevmatini adl iki tane gndelik gazetesi yaymlanmaktadr .
Trkiye'de resm politika yalnzca bu grubu aznlk saym ve eitli
22 C.A.Macartney, National States and National Minorities, London, Oxford University Press, 1934, s.446.

ihlaller hari tutulacak olursa (bkz. kinci Blm) bunlar Lozan'daki aznlk
koruma hkmlerinden yararlandrmtr. Oysa, Asurileri ve Keldanileri
de iine alacak biimde kullanlan Sryani terimiyle anlan23 ve kkeni ilk
Hristiyanlara dayanan gayrimslimler bata olmak zere, Trkiye'deki
btn gayrimslim yurttalarn (Nasturi, Yezidi, Protestan, vb.) Lozan
korumasna dahil olduklarna hibir hukuksal kuku yoktur (bkz. kinci
Blm).
Etnik, dinsel, dilsel farkllk arzeden Sryaniler 1980 ve 90'larda

Gneydou'da kan i sava benzeri durumdan ok olumsuz etkilenerek
nce stanbul'a, oradan da Avrupa'ya g ederek iyice azalmlardr. Bununla
birlikte, blgedeki ortam normalletike bugn (2004) dnmeye ve eski
kylerine yeniden yerlemeye baladklar grlmektedir. Kendi ifadelerine
gre, blgede 3.000 ve btn Trkiye'de de (zellikle stanbul'da) 50.000
kadar olan Sryanilerin dillerini, okullarn ve eitli kurumlarn devlet
bugne kadar Lozan'n korumas altnda saymamtr. Fakat, 02 Ocak 2003
tarihinde kan Drdnc AB Uyum Paketinin 3. maddesinin uygulanmas
iin 24 Ocak 2003'te kartlan Ynetmelie bir gayrimslim vakflar listesi
ilk defa eklenmi ve bylece bu geleneksel aznlk dndakiler de sonunda
tanmaya bu dolayl yoldan kavumutur.
Bunlarn yan sra, cemaatin kendi ifadesine gre 5.000-10.000 kadar Bahai
ve yine cemaatin kendi ifadesine gre 1.500 kadar Protestan vardr; bunlar
da gayrimslimdir. Bu Protestanlarn, bir ksm son yllardaki misyoner
faaliyeti sonucu olarak ve bir ksm da AB lkelerine g edebilmek amacyla
tanassur eden (Hristiyanlaan) Mslmanlar olduu bilinmektedir24.
"byk" gayrimslim aznlk, Mslman ounluklu bir lkede

yaadklarndan tr aznlk bilincini daima korumulardr. zellikle de
23 Sryaniler ve Anadolu'nun benzer eski halklar (Asuri, Keldani, Nasturi, vb.) hakknda zet bilgi iin bkz. B.Oran, "Sryaniler" kutusu, (ed.
B. Oran), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, 9. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.
194-195 (bu kaynak bundan sonra TDP olarak geecektir).
24 Trkiye'de zellikle resmen aznlk kabul edilmeyenlere ilikin istatistikler tutulmad (daha dorusu, gizlendii) iin, bu konuda szl
ifadelere ve ayrca yabanc yazl kaynaklara bavurmaktan baka are yoktur. Bir resm ABD kayna Trkiye'deki Sryanilerin 15.000,
Bahailerin 10.000, Protestanlarn da 3.000 kadar olduunu bildirmektedir: US Department of State, International Religious Freedom Report
2002: Turkey (http://www.state.gov/g/drl/rls/irf-2002/13986.htm). Aktaran: Kurban, "Confronting Equality: The Need for...", s.178.
40 TESEV YAYINLARI
Ermenilerin ve Rumlarn otokton olmalar bunda nemli rol oynamtr.
Tabii bunda, Millet Sisteminin getirdii zerkliin ve verdii grup haklarnn
katksnn yan sra, ayn sistemin onlar ikinci snf saymasnn rol de
vardr. Ermeni, Rum ve Musevilerin aksine, yukarda sz edilen saylar
az olan gayrimslim aznlklarda ve saylar ok az olmasa da son derece
barl ve kendi iine dnk bir topluluk olan Sryanilerde youn ve
zellikle de st kimlie paralel bir bilin sergilemesi grlmez. Bunlarn
btn talepleri, ayrm grmemek ve dinlerini/dillerini rahata
yaayabilmektir.
II) Dnya Standartlarna Gre Trkiye'deki Aznlklar
Bugn dnyada standart olarak kabul edilen etnik, dilsel, dinsel l lt

uygulanacak olursa, Trkiye'de gayrimslimler dnda da aznlklar
bulunduunu kabul etmek gerekir. Gayrimslimlere ilaveten; soy ve/veya
dil asndan farkllk gsteren ve bu farkll st kimlie kar kimliklerinin
vazgeilmez paras sayan Mslmanlar da aznlk kategorisine girer.
Giri blmnde, aznlk bilincinden (ve dolaysyla, aznln varlndan)

sz ederken, aznlk alt kimliinin st kimlie kar olarak ileri srlmesinin
nemine deinilmiti. Trkiye'deki st kimlik olan "Trklk"e kar ileri
srlp srlmediine bakmakszn, farkl alt kimlik sahibi bellibal
Mslman gruplar, yine alfabetik sraya gre, yle sralamak mmkndr:
Araplar: Trkiye'de toplam 1.000.000 kadar Arap kkenli-Arapa konuan

vardr. Bunlardan Mardin-Urfa-Siirt civarnda yaayan yaklak 300.000-
350.000 kadar Snni'dir ve bu grup etnik ve dilsel farkllk arzeder. Mersin-
Adana-Antakya civarnda yaayan yaklak 200.000 kadar ise Alevi'dir ve
dinsel
ve dilsel bakmdan farkldr. Geri kalanlar ise yurdun eitli yerlerine g
etmi olarak yaamaktadrlar.
Snni Araplar arasnda, etnik kimliin st kimlie kar ileri srldne

rastlanmamaktadr. Alevi Araplara gelince, bunlarn Alevilik kimlikleri
ok daha nde olduu iin kendilerine Aleviler altbalnda deinilecektir.

Aleviler: Biraz aada drt snfa ayracamz bu grubu gmen veya
otokton kategorisine kesin olarak katmak gtr. nk bir ksm
Anadolu'ya Osmanl'nn kkeni olan Kay airetinden nce, bir ksm
yaklak onunla ayn zamanda, bir ksm ise sonra gelmitir.
Ama, nce, temel bir konuyu tartmak gerekiyor. Gnmzde Trkiye'de

sokaktaki insan bu durumun pek farknda deildir ama, Lozan'da aznlk
konularn mzakere eden Dr. Rza Nur, ciltlik Hayatm ve Hatratm'da,
Ankara heyetinin rk ve dil aznlklarnn yan sra din aznl ltn
de kabul etmeyiinin nedeninin Alevileri aznlk yapmamak ve dolaysyla
uluslararas korumaya sokmamak olduunu aka belirtir25.
Alevilerin din asndan hangi pozisyonda olduklar, dolaysyla da aznlk

olup olmadklar konusu yurt dnda (ve, bir miktar da, Trkiye'deki Alevi
ortam iinde) ok konuulan bir husus olduu halde, Trkiye'de aka
gndeme gelmemitir. Aleviler aznlk olduklarn kabul etmezler ve hatta
buna iddetle tepki gsterirler. Gerekeleri yledir: 1) Saylar bir aznla
gre ok fazladr; 2) Aznlk deil, kurucu unsurdurlar. Aleviliin Anadolu
topraklar ve zellikle Balkanlar'daki tarihsel etkileri ok byktr;
3) Belki hepsinden de nemlisi, "aznlk" kavram, Osmanl'daki Millet
Sistemine uygun olarak gayrimslimlerle zdeletirilmitir; hatta
gvenilmezlik ve ihanetle eanlamldr, ounluun kaprislerine ve
isteklerine tabi olmay ve "ikinci snf" olmay ifade etmektedir. Aznlk
gruplara dahil olmak her an bu lkeden srlmeyi gze almak, dlanmay
kabullenmek demektir. Aleviler bunu kabul etmemektedir.
Dier yandan, tabii ki devlet de Alevileri aznlk saymamaktadr. Btn bu

durumlar, Aleviler ile Krtlerin bu adan ok benzetiklerini gsterir.
25 Bkz. Hayatm ve Hatratm, C. III, stanbul, Altnda Yaynevi, 1967, s. 1044: "Frenkler bizde ekalliyet diye nevi biliyorlar: Irka ekaliyet,
dilce ekaliyet, dince ekaliyet. Bu bizim iin gayet vahim bir ey, byk bir tehlike... Din tabiri ile Halis Trk olan iki milyon kzlba da
ekalliyet yapacaklar." Bundan sonra da "zm"n aklyor: "Bunun dersi: Vatanmzda baka rkta, baka dilde, baka dinde adam
brakmamak en esasl, en adil, en hayati itir... [Trk olmayanlar] keza Krtleri devaml bir temsil [asimilasyon] plan zere ayr dil ve
rklktan tecrid etmelidir." (s.1045). Bu hususa kinci Blm'de "Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur" altbal
altnda tekrar temas edilecektir.
42 TESEV YAYINLARI
nk Krtler de yaklak ayn gerekelerle aznlk olduklarn reddederler
(bkz. dipnot 53).
Aleviler arasnda kendilerinin dinsel olarak ne olduuna dair en az be

gr vardr. 1) Bir grup, Alevilerin gerek Mslmanlar olduunu
dnmektedir. Alevi dedelerinin peygamber soyundan geldii iddialar
ve Balkanlarn Mslmanlatrlmasnda Alevi baba ve dedelerinin nemli
rol oynamas buna kant olarak gsterilir. 2) kinci gr, Aleviliin farkl
dinsel inanlardan eitli eleri biraraya getiren bir inan olduunu
sylemektedir. Bu anlamda slam, Alevilii oluturan elerden biridir.
Ksaca, Alevilik slam'a indirgenemez; amanlktan, Zerdlkten ve
Hristiyanlktan da eler ieren, tamamen kendine zg bir inan yapsdr.
3) nc bir grup, Alevilii dinsel bir inan olarak deil, Anadolu'ya has
bir kltr-dnya gr, felsefe olarak tanmlamaktadr. 4) Bazlar ise
Aleviliin slam iinde Snnilikten ve iilikten farkl Anadolu merkezli
bir mezhep olduunu sylemektedir. 5) Kk ve Aleviler tarafndan pek
itibar edilmeyen bir grup ise, Alevilii iilikle zdeletirmektedir25a.
Meseleye aznlklar asndan bakmak gerekirse, konuyu iki noktaya

indirgemek mmkndr:
Birinci yaklam, Alevileri slam kapsamna sokmaz. Alevi pratii slam'n

temel kurum ve ilkeleriyle (cami, namaz, oru, hac, zekat, eriat, vb.)
ilikisizdir. Alevi uygulamalar temel olarak Orta Asya'daki amanlkla
benzeir: aman'n yerine Dede, Gk Tanr dinindeki Gne'in yerine Hz.
Ali, kmz ime treninin yerine kadn ve erkeklerin birlikte katld ve
nefes ile semah'n ve nadiren de mey'in yer ald Cem ayini gemitir vb26.
Bu temel kurum ve uygulamalarn slam'la ilikisinin, kimi ii simgeleri
araclyla kurulduu sylenebilir: Kerbela, Hz. Ali, Hasan, Hseyin, vb.
Bunun sebebi, bu simgelerin mazlumluk simgeleri olmasnda aranmaldr.
nk bu grup eitli nedenlerle Osmanl tarafndan srekli olarak
ezilmitir27.
25a Mustafa en'le 07 Haziran 2004 tarihli grme.

26 Ayhan Yalnkaya, Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve ktidar, Ankara, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1996, s. 19-21. Yalnkaya bu
yaklamda deildir; bu dipnot, Alevilik ile amanlkn benzemesi rneklerinin bu kitaptan alnmas nedeniyle verilmitir.
27 Bu basknn nedenleri yle sralanabilir: a) Bu farkl dinsel zellikler Osmanl'ya ve Snni halka ok ters gelmitir (styapsal neden); b)

kinci yaklamda, Alevilik Mslmanln bir koludur. Bununla birlikte,
Alevilerin ounluk (Snniler) ve devlet (Diyanet leri Bakanl) tarafndan
dlanmas sonucunu douracak kadar farkl dinsel uygulamalara sahip
bulunmas nedeniyle, yine dinsel bakmdan farkllk arz ettii ortadadr. Bu
ikinci kta da "aznlk" kavramnn btn teknik elerinin mevcut olduu
sylenebilir: Aleviler sayca azdr, baat deildir, farkldr, vatandatr. Aznlk
bilincine gelince, Alevilerin kendilerini ok farkl hissettikleri ve bu farkll
alt kimliklerinin temel direi saydklar hususu tartma gtrmez.
Alevilerin ounluu; aynen sonradan stanbul'u fetheden, tamamen yerleik

dzene geen, sonra da kendilerini Dou Roma'nn mirass sayarak cidden
farkllaan Osmanllar gibi Trkmen kkenlidir. Konutuklar dillerden
hareket edildiinde ise, Alevilerin drt farkl gruptan olutuu
grlmektedir28:
a) Azerbaycan Trkesi konuanlar: Bunlarn dini ran'daki iilere ok

yakndr, Kars'ta yaarlar, saylar ok azdr;
b) Arapa konuanlar: Hemen yukarda "Araplar" olarak sz edilen bu

grup Suriye'deki Alevi (Nusayri) cemaatinin uzantsdr, belirtildii gibi
Mersin-Adana-Antakya civarnda yaar, dier Alevilerle tarihsel balara
sahip deildir, etkileri ok azdr. Bunlarn dinsel kimlii (Alevi) etnik
kimliklerinden ok nde gelir. Bu durum, Arap olularnn Trk st
kimliine sorun karmasn engellemektedir;
c) Trke konuanlar: Esas kalabalk ve etkili grup budur. Etnik ve dilsel

bakmdan Trk (Trkmen) olmakla birlikte, esas Alevilik (dinsel aznlk)
bilincini bu grup tar;
Krsal alanda kalm Trkmenlerin gebe toplumu olmaktan gelen zerk ve eitliki zellikleri, devlete itaati telkin eden Snnilikten kuvvet
alan Osmanl'y ok rahatsz etmitir. nk devlet, "nfus kad ve ikametgah ilmhaberi getiremeyen" kimselere asayi, vergi, askerlik
vb. gibi alanlarda egemen olmakta zorlanmaktadr (siyasal neden); c) 1453'ten sonra yerleik retim biimine geen Osmanl, gebe retim
biiminde kalan ve bu yzden vergi alamad, vb. Trkmenleri dman saymtr (altyapsal neden); d) 16. yzyl balarnda ran tahtn
ele geiren ah smail'in Alevi Trkmen kkenli olmas, stanbul tarafndan ezilen Alevilerin Osmanl'nn doudaki tek rakibi ran'a
meyletmelerine yol am, bu da Osmanl'y ok rktmtr (d neden).
28 Martin van Bruinessen, "Kurds, Turks, and the Alevi Revival",
<http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Alevi_revival.htm. >
44 TESEV YAYINLARI
d) Zazaca (Dmli) ve Krte konuanlar; bunlarn says yaklak 3.000.000
olarak belirtilmektedir29; Trkiye'deki Krtlerin yaklak yzde 25'inin
Alevi olduu bilindiine gre, bu say doru olmak gerekir.
Bu durumda Alevi Krtler/Zazalar, ounluktaki Snni Trklerin iinde

dinsel ve etnik bir aznlk olmann yan sra, bir de aznlktaki Alevi ve Krt
gruplar iinde aznlk (yani, aznlk iinde aznlk) olmaktadrlar30. nk
byk ounluu etnik adan Trk olan Alevilerden etnik ve dilsel olarak,
byk ounluu Snni olan ve Krman konuan Krtlerden de dinsel ve
dilsel (nk ounlukla Zazaca konuurlar) olarak ayrlrlar. Krtler ile
Zazalarn etnik bakmdan ne kadar ayn ve ne kadar farkl olduklar hususu
ok tartmal olduu iin, oraya hi girmiyorum.
Osmanl dneminde krsal blgede yaayanlar Kzlba, kentlerde yaayanlar

Bektai adyla bilinen Alevilerin bugnk says hakknda ok farkl
tahminler bulunmakla birlikte, yaklak 12.000.000 civarnda olduklar
sylenebilir.
Balkan ve Kafkas Kkenliler: Bunlar Osmanl dneminde ve zellikle

19. yzylda Balkanlardan ve Kafkaslardan glerle gelmedir.
Balkanlardan gelenler arasnda en bata, Slav kkenli Mslmanlar olan

Bonaklar, Torbeler, Pomaklarn yan sra, bir de Arnavutlar saylabilir.
Bunlara, hangi blgeden ne zaman geldikleri ve saylar tam bilinmeyen31
Romanlar da (ingeneler) eklemek gerekir. Trke konuan btn bu
gruplar objektif lt asndan "etnik aznlk" ltne girmektedir.
29 Bu say iin: Kurban, "Confronting Equality...", s. 170'den Nigar Karimova ve Edward Deverell, "Minorities in Turkey", Swedish Institute
International Affairs, Vol. 7, No. 9 (2001), <http://ui.se/texter/op19.pdf>, s. 11.
30 Kurban, "Confronting Equality...", s.181.
31 eitli kaynaklarda Roman gnn 5-11. yzyllar arasnda farkl dalgalar halinde Hindistan'dan ran'a doru olduu, ran'dan da bat ve
gneye doru olmak zere gn iki kola ayrld ifade edilmektedir. kiye ayrlm bu g hareketinin bir blmnn 9. ve 14. yzyllar
arasnda Suriye ve Ermenistan zerinden Anadolu'ya geldii belirtilmektedir. Bu bilgiler iin bkz. Ali Rafet zkan, Trkiye ingeneleri,
Ankara, TC Kltr Bakanl Yaynlar, 2000, s. 21. Trkiye genelinde yaklak 450.000 Roman'n yaadn bildiren kaynak iin Dr. Ali
Dayolu'na teekkr ederim.

Kafkaslardan ise balca erkezler (Adige, Abhaz, vb.) ve Grcler
gelmitir. Lazlarn kkeni konusu ok ak deildir; en azndan byk
blm otoktondur. Ruslardan kaarak Anadolu'ya esas olarak 19. yzylda
gelmi olan bu gruplarn says hakknda kesin bilgi sahibi olmak zordur.
Bununla birlikte rnein erkezlerin yz binleri bulduu bilinmektedir.
(bu say, kendi ifadelerine gre 4.000.000dur). Trke konuan bu gruplar
da objektif ltler asndan etnik aznlk ltne girerler32.
Sbjektif lte, yani aznlk bilinci konusuna gelince. Balkanlardan gelenler,

genellikle aznlk bilincine sahip deildir. Kafkaslardan gelenler ise, benzer
durumda bulunmakla birlikte etnik bilin konusunda 2000'lere varncaya
kadar byk lde sessiz kalmlar ve sonra "erkez Mutfa" gibi
lokantalarla, Kafkaslardaki ulusal kavgalarn etkisi sonucu gazetelerde
yaynladklar bildirilerle33, kardklar "veneburi"34 gibi dergiler ve "Ogni"
gibi gazetelerle ve kurduklar Kafkas dernekleriyle alt kimliklerini ortaya
koymaya balamlardr35.
32 Kurban'n aktard bir dier yabanc kaynak, Trkiye'de Lazlarn 150.000, Romanlarn ise 50.000 kadar olduunu bildirmektedir: Karimova
ve Deverell, "Minorities in Turkey", Aktaran: Kurban, "Confronting Equality...", s. 178. Oysa Lazlarn ok daha az sayda olduu sylenebilir.
33 rnein bkz. "Trkiye'deki erkesler, Grcistan' bara davet ediyor: Abhazya'da Savaa Hayr! Bir lke, bir halk, bir kltr soykrm tehdidi
altnda", sonunda <www.abhazya.org> yazan tam sayfa ilan, Radikal, 11 Kasm 2001.
34 Bu Grc dergisi iin bkz. <www.chveneburi.net>.
35 Aslnda, erkez diasporasnn bir erkezlik bilinci yaratma ynndeki abalar ok daha eskidir. Almanya'da Latin ve Kiril alfabesiyle
yaynlanan ve balk alt mottosu "erkes Halknn Yayn Organ" olan ble adl teksir gazete buna rnek gsterilebilir. Gazetenin 1985
ylna ait saysnda stun aralarnda (imlaya tarafmca mdahale edilmemitir) "Asln Unutan Haramzadedir", "erkesler Kafkaslarn
Franszlardr - Noussimbaum", "Dilini, Kltrn ve Milletini Unuttranlar Haindirler", "Ana Dilin Olan erkesceyi Oku ve Yaz!", "Anne Beni
Dilsiz Brakma", "Anne Bana erkesceyi ret!", "retki erkes Kalaym", "Baka Halklar Ezen Ezilmekten Sz Edemez" gibi zdeyi ve
sloganlar grlmektedir. Gazetedeki u yaz zellikle dikkat ekmektedir (ifadeye ve imlaya tarafmca mdahale edilmemitir): "Trkiye
ve Bat Avrupa'da yaynlanan haberlere gre, Bulgaristan'da yayan bir milyon civarndaki Bulgar vatanda, Trk etnik grubu ayaklanm
ve hatta l olduu dahi yazlmaktadr. Buna neden olarak da, Bulgar yetkililerince Trk aznlk gurubunun soyadlar ve adlarnn
bulgarlatrlmas gsterilmektedir. Gerekten byle bir hareket varsa biz de ble olarak bu davran knyoruz. Yine gazete haberlerine
gre Trkiye Cumhuriyeti yetkilileri ve parti yneticileri bu Burgarlar'ca yrtlen antidemokratik hareket knanmaktadr. Bunlardan birisini
bu sayfalarmzda grmektesiniz. Hatta knayanlar arasnda da Cumhurbakan Kenan Evren de bulunmaktadr. Byle bir davranda tamamen
normaldir. Ancak Normal olmyan bu protestonun Trkiye yetkililerince de yaplmasdr. Trkiye'de yaayan 1,5 milyon erkesi vs. inkar
ederek erkeslere her trl demokratik hakk tanmayan, her trl kltrel ve etnik haklarmz alenen inkar ederek bask altna alan bir
devlet, hangi yzle, Bulgaristandaki Trk aznlk gurubu iin byle bir hak istiyebilyor ki? Bunu isteyebilmek iin gerektende ok yzsz
olmay gerektirmiyor mu? Bylesine iki yzllk olur mu? Cumhuriyet devrinde karlan soyad kanunuyla, binlerce senelik aile adlarmz
bizden alnrken, hak oluyorda, imdi Bulgarlar byle bir ey yapyorsa, bu neden hakszlk oluyor ki? Bu gn doan ocuklarmza erkese
isim koydurmyan TC devleti hangi yzle, ayni eyi Bulgarlar'dan istiyebilmektedir ki". Bu kaynak iin arkadam Sevin Alptekin'e teekkr
ederim.
46 TESEV YAYINLARI
Bununla birlikte, her iki blgeden gelen grubun da, "Trk" st kimliini
sorgulamaktan uzak, olsa olsa kltrel kimliklerini srdrmek ve genel
toplum iinde erimekten kurtulmak isteyen bir grnm verdii
belirtilmelidir. Nitekim, erkezlerin yukarda sz edilen tam sayfa ilan
tamamen Grcistan-Abhaz kavgasna ilikindir.
Aznlk bilincinin bu durumunun sebepleri aktr: 1) Bunlar Snni

Mslman ounluk iinde Snni Mslman'drlar; 2) lkenin ekonomik
yaamna kolayca entegre olacak blgelerde (deniz kenar, stanbul'a yakn,
vb.) iskan edilmi olmak nedeniyle ulusal ekonomik pazara kolayca entegre
olmulardr; 3) Ama belki de en nemlisi, bu gruplar otokton deil,
gmendir. Her iki blgeden gelenler de, lkelerinde artk yaayamayacak
duruma getirildikleri iin Trkiye'ye canlarn atmak zorunda kalm
gruplardr. Tarihsel mekanlarn terk etmiler ve yeni bir hayat kurmak
iin Anadolu'ya gelmilerdir. Bu durum onlarn aznlk bilinlerinin fazla
sivrilmesini engellemi, tarihsel mekanlarnda yaayan gruplara oranla bu
gruplar ounlua entegre ve hatta doal olarak asimile etmede nemli
rol oynamtr.
Krtler: Krt kkenlilerin saylarnn 12.000.000- 15.000.000 kadar olduu

tahmin edilmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, bu grubun yzde 75'i
Snni, gerisi Alevidir. Byk ounluu Krte'nin Krman diyalektini
kullanr, az bir ksm da Zazaca (Dmli) konuur. Yukarda da belirtildii
gibi, Zazalarn Krtlerin bir kolu mu yoksa farkl soydan m olduklar
tartmaldr.
Krtler, dier Mslman gruplarn aksine kimliklerini alar boyunca

aynen korumular ve hatta Cumhuriyet dneminde st kimlie ciddi
sorunlar kartmlardr36. Bunun yan sra, Krtlerin tarih boyunca ve
zellikle Cumhuriyet dneminde karttklar isyanlar ve bu isyanlara
36 Bunun nedenleri yle sralanabilir:

a) Nfus ve younluu: Krtlerin saylar dier Mslman aznlklara gre ok fazla olmann yan sra, bu halk esas olarak lkenin tek bir
yresinde, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde nfusun ok byk ounluunu oluturacak biimde yaayagelmitir;

merkez devletin sert mukabelede bulunmas da Krtlk bilincini sivriltmede
nemli rol oynamtr37. Kitap boyunca daha ayrntl ele alnacandan,
Krtler konusunu burada brakabiliriz.
b) Corafya: Bu blgeler corafi nedenler (denizden uzaklk, dalar, vb.) yznden lke ekonomisine entegre olmas g bir konumdadr ve
bu durum Krtleri lkenin geri kalanndan ekonomik ve kltrel olarak tecrit etmitir. Bu tecrite, Cumhuriyet'in ilk yllarnda Mareal Fevzi
akmak'tan kaynakland sylenen, bu blgelere yol yapmama ve bylece Krt bilincini glendirmeme politikas da katkda bulunmu
olmaldr. Buna karlk, Krtler, Lozan sonucu ayrldklar Suriye ve Irak Krtleriyle geleneksel ekonomik ilikilerini gebelik ve kaaklk
biimlerinde yakn zamanlara kadar srdrmlerdir;
c) retim biimi: Bu soyutlanmln da etkisiyle Krtler kapitalizm-ncesi retim biimini ve yaam (gelenekler, vb.) temel olarak
korumulardr. lkenin dier alanlarndan ve zellikle de nfusu youn bat blgelerinden bu adan da uzun zaman farkl kalmlardr;
d) Otoktonluk: En nemlisi, Krtler Anadolu'nun otokton ahalisidir. Tarihsel mekan iindedir. Bu nedenle zel kimlik ve milliyetilik
konusunda dier Mslmanlardan farkl tutum sergilemilerdir.
37 Krt ve Trk milliyetilikleri arasndaki karlkl glendirme hakknda bkz. B. Oran, "Krt Milliyetiliinin Diyalektii", (ed. Tanl Bora ve
Murat Gltekingil), Milliyetilik, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce serisi C. IV, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 871-879.
48 TESEV YAYINLARI
KNC BLM
LOZAN BALAMINDA TRKYE'DE AZINLIK KAVRAMI
VE HAKLARI
Trkiye'deki resm ve gayriresm aznlklar zerine yaptmz bu ufuk

turundan sonra, tekrar Trkiye'deki aznlk uygulamalarnn niye uluslararas
standart ve uygulamalara ters dt meselesini Lozan'da incelemeye
dnebiliriz.
I) Lozan'da Getirilen Aznlk Kavramnn ncelenmesi
Trkiye'nin yalnzca gayrimslimleri aznlk saymas konusunda birbirinin

zdd iki ey sylenebilir:
A) Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur
Bu hakllk, o dnemde yaplan aznlk koruma antlamalarnn iki temel

zelliinden doan iki salam hukuksal temele dayanmaktadr: 1) Dnemin
standart aznlk ltlerinin yerine Lozan'da "gayrimslimler" terimi
geirilmitir; 2) Uluslararas rgt garantisi altndaki uluslararas nitelikte
haklar yalnzca gayrimslimlere verilmitir.
Bunlar grelim:
1) Birinci Dnya Sava ertesinde yaplan btn aznlk koruma

antlamalarnn birinci temel ayrc zellii, daha nce de belirtildii gibi,
dnemin standardn oluturan "soy, dil, din aznlklar" ltdr. Nitekim,
Birinci Dnya Sava ertesinde "Balca Mttefik ve Ortak Devletler"in
(Principal Allied and Associated Powers; ABD, ngiltere, Fransa, talya,
Japonya) sava kaybeden kimi lkelere (Avusturya, Bulgaristan, Macaristan,
Osmanl), sava kazanarak toprak genileten kimilerine (Yunanistan,
Romanya) ve savatan sonra yeni kurulanlara (Polonya, Srp-Hrvat-Sloven
Devleti, ekoslovakya) imzalatt uluslararas aznlk koruma

antlamalarnn hepsinde bu lt standart olarak grlr. rnein, bu
antlamalarn ilki ve dolaysyla "ablonu" olan Polonya Aznlklar
Antlamasn38 ele alacak olursak, bu lt antlamann 8, 9/2 ve 12.
maddelerinde gemektedir.
te bu "soy, dil, ve din aznlklar" terimi, Lozan'da her seferinde

"gayrimslimler" terimiyle deitirilmitir. (Birinci Dnya Sava ertesindeki
istisnasz btn aznlk koruma antlamalarnda "soy, dil, din" gibi ok geni
bir kapsam kullanlmken, bir tek Lozan'da bunun daraltlabilmi olmasnn
nedeni udur: Lozan Trkiye iin Birinci Dnya Savan (1914-18) bitiren
antlama olmakla birlikte, ayn zamanda da Trk Kurtulu Savan (1919-
22) bitiren antlamadr. Ankara'nn bu son savatan galip kmas, aznlk
tanm konusundaki iradesini Mttefiklere bylece kabul ettirebilmesini
mmkn klmtr).
Bu konuda, Birinci Blm'de ksaca deinilen ve Trkiye'de genellikle yanl

bilinen39 bir hususa deinmeden gememek gerekiyor: Birok yazar ve
politikac tarafndan ifade edildiinin aksine; Lozan'da aznlk tanm,
dnemin dier aznlk koruma antlamalarndaki "soy" ve "dil" ltlerini
bertaraf ederek yalnzca "din" ltn kabul etmi deildir. Lozan'da din
lt de reddedilmi, yalnzca "gayrimslim" lt kabul edilmitir. O
zamanki gerekeye gre, din lt kabul edilmi olsayd Aleviler de aznlk
saylabilecek ve uluslararas garanti kapsamna girebileceklerdi (buna
"Aleviler" altbalnda yukarda deinilmiti).
2) Birinci Dnya Sava ertesinde yaplan btn aznlk koruma

antlamalarnn ikinci temel ayrc zellii; soy, dil, din aznlklarna
getirilen haklarn "uluslararas nitelikte hkmler" oluturduu, bu haklarn
"MC gvencesi altna" konulduu ve bunlarla ilgili hkmlerin "MC Meclisinin
ounluk oyu olmakszn deitirilemeyecei" hkmdr. Nitekim bu hkm,
rnein Polonya Antlamas Md. 12/1'de yer almaktadr. Ayn hkm, Lozan
44/1'de aynen yledir:
38 Antlama metni iin bkz. Patrick Thornberry, International Law and the Rights of Minorities, Oxford, Clarendon Press, 1994, s. 299-403
(appendix 1).
39 Bu konuda yazdm ilk makalede ben de bu yanla dmtm: "Lozan'n 'Aznlklarn Korunmas' Blmn Yeniden Okurken",
SBF Dergisi, Cilt 49, No. 3-4 (1994), s. 283-301.
50 TESEV YAYINLARI
"Trkiye, bu Kesimin bundan nceki maddelerindeki hkmlerin, Trkiye'nin
gayrimslim aznlklaryla ilgili olduu lde, uluslararas nitelikte ykmler
meydana getirmelerini ve MC'nin gvencesi altna konulmalarn kabul eder.
Bu hkmler, MC Meclisinin ounluunca uygun bulunmadka,
deitirilemeyecektir".
Sonu olarak, Sava sonras antlamalarnn aznlk konusunda getirdii

iki lt de "gayrimslimler" zerinde toplanmaktadr ve dolaysyla Lozan'a
gre Trkiye'nin yalnzca gayrimslimleri aznlk saymas hukuken
dorudur.
Daha nce de belirtildii gibi bu hukuksal sonu, Trkiye'de yalnzca

gayrimslimlerin aznlk saylmalar yolunda Trkiye kamuoyunca
paylalan yaygn ve tarihsel kanyla da rtmektedir.
B) Trkiye'nin Aznlklar Konusunu Lozan'la Snrlamas ada

Eilimlerin ve Standartlarn ok Gerisinde Kalmtr:
Lozan'dan bu yana seksen yl gemitir. Bu arada etnik, dilsel, dinsel ls

kemiklemi ve evrensel kabul grr olmutur. Ayrca, Giri'te de
grdmz gibi, BM'de ve artk bir tr BM halini alm olan AGT
dzeninde, bir devlette aznlk bulunup bulunmad veya hangi tr aznlk
bulunduu hususu artk o devletin takdirine braklmamaktadr. Bir lkede
aznlk bulunup bulunmad o devlete sorulmamakta ve nesnel bir
durum/gerek olarak telakki edilmektedir. Eer etnik, dilsel, dinsel bakmdan
farkllk gsteren ve bu farkll kimliinin ayrlmaz paras sayan gruplar
varsa, o devlette aznlk olduuna hkmedilmektedir. Zaten, bu l lte
dayanan AGT metinlerinin, rnein 1990 Paris art'nn "Ulusal
aznlklarn... etnik, kltrel, dilsel ve dinsel kimliklerinin korunmas[na] ve
bu kimliin kuvvetlendirilmesi iin gerekli artlarn yaratlmas[na] ilikin
derin inancmz ifade ederiz" diyen metninin altnda Trkiye'nin de imzas
bulunmaktadr.
Burada, AGT metinlerinin hukuki balaycl bulunmayan birer soft law

(yumuak hukuk) olmas bir eyi deitirmez. Giri'te de belirtildii gibi,
aznln nesnel varl 1930'dan beri uluslararas hukukta kabul edilen bir

husustur ve ayrca Trkiye'nin 1954'te onaylad 1950 HAS, 1995'te
onaylad 1989 BM ocuk Haklar Szlemesi, katld 1992 BM Ulusal
veya Etnik, Dinsel, Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesi,
zellikle de 2003'te onaylad BM 1966 kiz Szlemeleri gibi uluslararas
metinler aznlk haklar konusunda yeterince hukuksal balayclk sahibidir.
Geri Trkiye bunlara yorum beyan veya rezerv getirmitir. Fakat bir
anlamazlk durumunda, zaten esas olarak ierideki itirazlar (szlemelere
taraf olunmasn tehlikeli sayanlar) tatmin etmek amacyla konulmu bu
yorum beyan/ekincelere uluslararas hukuk alannda itibar edilmesini
beklemek giderek zorlaacaktr40.
Bu arada, dier bir adan da vurgulamak gerekir ki, bu yorum

beyan/ekinceler bir yandan diplomatik bir tercihi ortaya koyarken;
dier yandan da i kamusal-siyasal bir tercihi ortaya koymaktadr: "gerek
vatanda" ile "kat stnde vatanda" ayrmn. Bu metinler, aznlklarn
birinci snf vatanda olarak toplumsal yaamda yer almalar konusunda
tereddtler bulunduunu ortaya karmakta ve bu bakmdan
demokratikleme niyetlerinin test edildii bir zemin oluturmaktadr. Bu
adan bu ekinceler, ilerideki blmlerde vurgulanan aznlk haklarnn
toplumsal btnl bozucu unsurlar olduu zihniyetini ortaya karan
ilgin metinlerdir41.
40 Bu kiz Szlemelerden Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 27. maddesi, BM kurulduundan beri aznlklarn korunmas alannda
kartlan en ileri metindir ve aznlklara mensup kiilerin kendi kltrlerini, dinlerini, dillerini korumak ve uygulamak hakkndan yoksun
braklamayaca hkmn getirir.
Yorum beyan terimi, imzalanan bir szlemenin veya hkmn nasl anlaldn ve nasl uygulanacan belirten bir aklamay ifade eder.
r. Trkiye'nin bu 1966 BM kiz Szlemelerini onaylarken yapt yorum beyanndan biri yledir: "Trkiye Cumhuriyeti, bu Szleme'nin
hkmlerinin yalnzca diplomatik ilikisi bulunan Taraf Devletlere kar uygulanacan beyan eder." Kimi antlama veya szlemelere
katlma srasnda ekince koymak yasak olduundan, rezervlere yorum beyan ad verildii de grlmektedir.
ekince (rezerv, ihtirazi kayt) terimi ise daha gl ve sert bir anlam ifade eder ve bir maddeye itiraz ve hatta o maddenin reddi niteliini
tar. r. Trkiye'nin 27. maddeye koyduu rezerv yledir: "Trkiye Cumhuriyeti, Szleme'nin 27. maddesini, Trkiye Cumhuriyeti
Anayasas'nn ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Andlamas ve Ek'lerinin ilgili hkmlerine ve usullerine gre uygulama hakkn sakl
tutar." Tabii, bunun bir yarar salayacan dnmek zordur. Nitekim, bu ekince 27. maddenin zne aka aykrdr, nk zaten yalnzca
gayrimslimlere uluslararas garanti altnda haklar getiren Lozan'dan baka bir szleme daha imzalayp da onu Lozan ve hatta bir de
Anayasa'yla snrlamak mantkl deildir; o zaman 1966'y imzalamann hibir anlam kalmamaktadr.
41 zlem Kaygusuz, Foreign Policy and the Reconstruction of Modern Turkish Citizenship During the National Struggle Period, yaynlanmam
doktora tezi, Bilkent niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, 2003, s.52-53 ve 67-68.
52 TESEV YAYINLARI
Dier yandan, HAS, aznlk haklarndan sz etmemekle birlikte, aznlk
haklarnn bir paras olduu insan haklarn uygulama bakmndan
Trkiye'nin denetisi durumundadr ve Strasbourg'daki nsan Haklar
Avrupa Mahkemesi (HAM) birok davada tazminata hkmetmektedir.
Nitekim, nc Blm'de inceleyeceimiz, Anayasa Mahkemesinin "aznlk
yaratma" gerekesiyle verdii parti kapatma kararlarnn HAM tarafndan
HAS'n 11. maddesine aykr bulunmas ve bu tr kstlamalarn ancak
ulusal-kamusal gvenlik, genel salk-ahlak gerekeleriyle yaplabileceinin
bildirilmesi42, Trkiye'nin 1923 Lozan'a dayanan tutumunun, 21. yzyl
banda yetersiz kaldnn ak kantdr.
II) Lozan'da Getirilen Aznlk Haklarnn ncelenmesi
Trkiye'deki aznlk haklar yine Lozan'la belirlenmi ve Antlamann 44/1

maddesi gereince uluslararas garanti altna alnarak bir gvence
mekanizmasna balanmtr. Bugn MC sistemi ortadan kalkt iin, bu
garantinin ve bu mekanizmann da ortadan kalkt bir gerektir. Bununla
birlikte hem bu haklar Trkiye Cumhuriyeti iin bir uluslararas siyasal
sorumluluk konusudur, hem de ayn zamanda, Lozan Bar Antlamas 340
sayl yasayla (Dstur, nc Tertip, 2. B., Cilt V, s.7) i hukukta yrrle
konulduu iin, i hukukun bir parasdr. Hatta, 1982 Anayasasnn 90/5.
maddesi "Usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar kanun
hkmndedir. Bunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa
Mahkemesine bavurulamaz" dedii iin, Lozan anayasayla en azndan e
deerdedir. Bu madde, Mays 2004'teki anayasa deiikliinden sonra daha
da vurgulanm ve Lozann ilgili yasalarn stnde olduu aka
belirtilmitir: "Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere
ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler
iermesi nedeniyle kacak uyumazlklarda milletleraras antlama hkmleri
esas alnr"43.
42 Madde 11: "1) Herkesin bar amalarla toplanma ve bakalaryla dernek kurma zgrlne hakk vardr. Bu hak, yine herkesin karlarn
korumak amacyla sendika kurma ve sendikaya ye olma hakkn da ierir. 2) Bu haklarn kullanlmasna; demokratik bir toplumda ulusal
gvenlik veya kamu gvenliinin gerekleriyle ve kamu dzeninin korunmas veya suun nlenmesi, genel salk ve ahlakn ya da bakalarnn
hak ve zgrlklerinin korunmas iin gerekli olan ve yasayla konulanlardan baka hibir kstlama uygulanamaz. Bu madde, silahl kuvvetler
ve gvenlik gleri yeleriyle devlet grevlileri tarafndan bu haklarn kullanlmasna yasayla kimi kstlamalar konmasna engel deildir."
43 Bugne kadar uluslararas hukuk plannda Lozan'n 39/4 maddesinin ihlal edildii ileri srlmemitir. Trkiye'de gayrimslimler dndaki
gruplara getirilen haklarn uluslararas hukuk garantisi altnda olmadnn dnlmesi buna sebep olmu olabilir (Tankut Soykan, The

Trkiye'nin uygulamakla ykml olduu Lozan'n tam olarak
uygulanmad bir gerektir. Bu konuda birbirinden nemli iki ey
sylenebilir: Hem gayrimslimlere getirilen haklar tam olarak
uygulanmamaktadr, hem de aznlklarn korunmasyla ilgili III. Kesimde
gayrimslimler dndaki kimi gruplara da haklar getirildii halde devlet
bunlar kabul etmemekte ve uygulamamaktadr.
A) Lozan'la Gayrimslim Vatandalara Getirilen Haklar Tam Olarak

Uygulanmamaktadr.
Bu durumu iki balk altnda mtalaa etmek gerekmektedir:
1) nce, aznlk gruplarna ilikin bir snrlama vardr. Aznlk mensubu

kiilere getirilen haklardan Trkiye'deki gayrimslimlerin hepsi
yararlandrlmamaktadr. Bu haklar bandan beri yalnzca geleneksel
"byk" aznlk grubuna, yani, Ermeni, Musevi ve Rumlara uygulanmtr
ve bu tutum devam etmektedir. rnein Sryaniler, Keldaniler, Nasturiler
vb. gibi daha kk gayrimslim gruplar, rnein Lozan'n 40. maddesinde
sz edilen "(...) her trl okullar (...) kurmak, ynetmek ve denetlemek ve
buralarda kendi dillerini serbeste kullanmak (...)" hakkndan yoksun
braklmlardr. Yine rnein, Ocak 2003'te balayan uygulamaya kadar,
Sryanilerin vs. vakflar da tannmamtr.
Lozan'a aykr bu uygulamann nedeni ak deildir. Bu konuda byk

olaslkla 1920 ya da 30'larda gizli bir ileri Bakanl genelgesi kartlmtr
ve sz edilen gayrimslim aznlklarn haklar (muhtemelen, bir akraba
Implications of the Copenhagen Political Criteria on the Language Rights of the Kurds in Turkey, yaynlanmam yksek lisans tezi,
McGill University, Institute of Comparative Law, 2004, s. 75).
39/4'e aykr bir uygulama HAM nne giderse, Mahkeme Lozan balantsna deinmeyebilir. Kimi kararlarnda HAM, HAS'a aykr bulduu
hususun ayn zamanda i hukuktaki bir kurala ayrca aykr olup olmadna da deinmektedir. Fakat zaten karar iin buna gerek de yoktur,
nk HAS hkmleri bu konuda ihlal karar vermek iin yeterlidir. Bu nedenle, 340 sayl yasa gerei Lozan i hukukun bir paras
olduundan, Lozan'a aykrlk konusu ulusal mahkemelerde bir sonuca balanmaldr. Partiler rnein propaganda mitinglerinde ("ak ve
kapal toplantlarda") 39/4'e dayanarak Trke'den baka bir dil kullanr da ceza tehdidiyle karlarsa, Lozan'n bu hkmn ve HAS'
ileri srmelidirler. Ulusal mahkeme bunu kabul etmezse, bu kez, 39/4'e aykrl denetleyecek ulusst bir yarg yeri olmad iin, yalnzca
HAS'a aykrln tespiti iin HAM'a gidilebilir. Eer HAM, HAS'a gre ihlal karar verirken, bu kararnda bu snrlamann ayn zamanda i
hukukun bir paras olan Lozan'a da aykr olduundan sz ederse, 39/4'n ihlal edildii de dolayl olarak saptanm olacaktr (Do. Oktay
Uygun'la 31 Mays 2004 tarihli grme).
54 TESEV YAYINLARI
devlet -kin-state- tarafndan takip edilmedii iin) pratikte uygulanmamtr.
Ayrca, bunlarn krsal blgelerde (gneydou) yayor olmak nedeniyle
haklarn arayamam olduklar da dikkate alnmaldr.
Lozan'da gayrimslimlerin yalnzca gruptan (Rum, Ermeni, Musevi) ibaret

olduu sans Trkiye'de o denli yaygndr ki, ilerinde tannm profesrler,
tarihiler ve st dzey yarglar da bulunan ok sayda insan, sz konusu
kesimde "Rum, Ermeni ve Museviler"den sz edildiini sanr, syler ve yazar44.
2) in asl rahatsz edici taraf udur ki, Lozan'daki gayrimslim haklarnn

tamamn yukarda sz edilen byk aznlk grubuna da tanmamak
eilimi ok gldr. Nitekim, Md. 40'a ramen okullara yasad
mdahaleler yaplmaktadr; ruhban okullar kapatlarak gayrimslim din
adam yetitirmek nlenmektedir; Md. 41/2'de sz edilen maddi katklar
verilmemektedir; Md.42/2'deki zel komisyonlar uygulama grmemitir;
44 Bu hukuk d durumu savunanlar iki gereke ileri srmektedirler. Bir defa, 1926 Medeni Kanun'un svire'den alnmas nedeniyle ada
koullara kavuan gayrimslim aznlklarn Lozan'daki haklardan 1925 sonunda vazgemi olduklar bildirilmektedir. Ayrca ayn dnemde
Sryaniler iin de benzeri bir "haktan vazgeme"nin sz konusu olduu sylenmektedir.
Byle bir aklama iki adan anlamszdr. nk hem bu vazgeme olay Lozan'n tmyle deil tek bir fkrasyla snrldr (Md.42/1), hem
de bu kadar bile hukuken geersizdir. nk, sz edilen 42/1 pratikte gayrimslim aznlklarn dinsel nikah yapabilmeleriyle ilgilidir ve
1926'da svire'den alnan Medeni Kanun resm nikah zorunluluu getirince devlet, bu aznln bu "gelenek ve grenek"lerinden feragat
etmelerini talep etmitir. Bu aznlklar, tutuklama da dahil eitli zorlama yntemlerinin devreye girmesi sonucu (Bkz. Alexis Alexandris,
The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations, 1918-1974, Athens, Center for Asia Minor Studies, 1983, s. 135-139; Ayhan
Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s. 112-113) bu fkra hkmnn getirdii haktan feragat
etmilerdir. Ama bu aznlklar baka herhangi bir Lozan hakkndan vazgemi deillerdir.
Dier yandan, byle bir feragat da hukuken geersizdir nk aznlk gruplar hak znesi deildir. Bat'nn insan ve aznlk haklar anlay,
daha nce de belirtildii gibi, Hobbes ve Locke'dan beri bireycidir. Geri bu haklarn birou grupa kullanlr ama, bu haklar kolektiviteye
(gruba) deil, sz konusu "gruba mensup bireyler"e verilmitir (bunun istisnas, g sonucu kurulan ABD, Kanada, Avustralya gibi lkelerde
yerli kabilelere verilen avlanma vb. haklarnn dorudan doruya gruba verilmesidir ki, bunun Trkiye'yle bir ilgisi yoktur). Dolaysyla, bir
bireyin hakkndan o bireyin mensup olduu grubun veya o grubu temsil eden/ettiini ileri sren temsilcilerin vazgemesi sz konusu olamaz.
zellikle de bu hak, uluslararas bir antlamayla getirilmi ve Lozan'n 37. maddesi uyarnca "(...) hibir kanun (...) ve hibir resm ilem[in]"
ortadan kaldramayaca bir haklar btn saylm ise.
Aslnda, bu hukuk d davran savunanlar bir gereke daha ileri srmektedirler: "Teaml bugne kadar byle olmutur; teaml budur". Bir
kere, teamln yalnzca yasaya uygunluk halinde uygulanaca aktr. Yasaya/antlamaya ramen teaml olmaz. Hatta, yasa boluu halinde
bile olmaz. Bu son durumda Anglo-Sakson hukukunda teamle (common law) bavurulur, ama Kta Avrupasnda bu mmkn deildir. kincisi,
bu trden savunmalar aka "Biz Lozan' bandan beri ihlal edip yanl uyguluyoruz, kimse itiraz etmedi, imdi buna devamda kararlyz"
anlamna gelmektedir. nk, bandan beri yalnzca bu aznl tanyp bakasn tanmamak tam bir Lozan ihlalidir. 143 maddelik Lozan'n
hibir yerinde "aznlk" diye bu grubun ad gemez; aznlk anlamnda yalnzca "gayrimslimler" terimi geer. Dahas, bu "teaml", aznlklar
arasnda bile ayrmclk uygulamaktr; bu byk grubu dier gayrimslimler (Sryani, vs.) karsnda kayrmak demektir.

zellikle de Md. 42/3'de gayrimslim vakflaryla ilgili olarak getirilmi
haklar Ocak 2003'te karlan AB Uyum Paketine kadar uygulanmamtr;
bu vakflarn dndaki vakflarn lehine ve gayrimslim vakflar (yasada:
"Cemaat Vakflar") aleyhine ayrmclk yaplmtr (bunlar nc ve
Drdnc Blm'n sonunda ayrntl olarak incelenecektir).
B) Lozan'da Gayrimslimler Dndaki Gruplara Getirilmi Haklar

Tannmamaktadr.
Dorudan doruya Osmanlnn "Millet Sistemi"nin yansmas olan

Lozan'a gre yalnzca gayrimslimler aznlk saylr ama, sz edilen III.
Kesimde yalnzca gayrimslimlere hak getirilmi deildir. Gayrimslimler
dnda ayrca gruba derece derece haklar getirilmitir. Bu drt hak grubu,
harflerle tanmlanarak, yle sralanabilir45:
A Grubu: Gayrimslim TC vatandalar;

B Grubu: Trke'den baka bir dil konuan TC vatandalar;
C Grubu: Tm TC vatandalar;
D Grubu: Trkiye'de oturan herkes.
Bu drt grubu teker teker ele alrsak, bunlarn yararlandklar balca haklar
yle zetlenebilir:
(A) "Mslman-olmayan (Gayrimslim)Trk uyruklar": Dolam ve g etme

konusunda btn Trk uyruklarna uygulanan zgrlk (Md.38/3);
Mslmanlarn yararland ayn meden ve siyasal haklardan yararlanma
hakk (Md.39/1); giderlerini deyerek her trl kurum (vakf, okul vb.)
kurmak, ynetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini kullanmak
ve ayinlerini yapmak konularnda eit haklar (Md. 40); nemli bir oranda
oturduklar il ve ilelerde, anadillerinde retim yapabilmeleri iin, eitli
btelerden (devlet, belediye vd.) hakkaniyete uygun pay alma hakk (Md.
41/ 1 ve 2); aile ve kii statleri konusunda gelenek ve greneklerine sayg
(Md.42/1); inanlarna aykr davranta bulunmaya ve hafta tatilinde
45 B. Oran, "Bir nsan Haklar ve okkltrclk Belgesi Olarak 1923 Lozan Bar Antlamas", Kopenhag Kriterleri, (haz. brahim Kabolu),
stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi Yayn, 2001, s. 210-219.
56 TESEV YAYINLARI
[Lozan'n imzas tarihinde bu tatil cuma gnyd] resm ilemleri yerine
getirmeye zorlanamama (Md. 43). Bu grubun haklar, doal olarak, ayrca
dier grubunkileri de iermektedir.
(B) "Trkeden baka bir dil konuan Trk uyruklar": Mahkemelerde kendi
dillerini szl olarak kullanma hakk (Md. 39/5). Bu grubun haklar, doal
olarak, C ve D gruplarnnkini de iermektedir.
(C) "Tm Trk uyruklar": Din, inan veya mezhep farknn ayrmcla yol
amamas (Md. 39/3); gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde istedii bir dili
kullanma hakk (Md. 39/4). Bu grubun haklar, doal olarak, D
grubununkileri de iermektedir.
(D) "Trkiye'de oturan herkes": Milliyet, dil, soy ya da din ayrm olmakszn
yaam ve zgrlk hakk (Md. 38/1); inancna, dinine ya da mezhebine
karlmamas (Md. 38/2); din ayrm gzetilmeksizin yasa nnde eitlik
hakk (Md. 39/2). Bu grubun haklar bunlardan ibarettir.
Lozan bu drt gruba farkl farkl, ama 37. madde gerei hibiri hibir ilemle
geri alnamayacak haklar getirmitir. Bunlar arasnda gayrimslimlerin
yalnzca iki ayrcal vardr: En fazla hakka sahip olmak ve Md. 44/1 hkm
gereince haklar uluslararas garanti altna konmu olmak. Ama bunun
dnda, gayrimslimler Lozan'n bu Kesiminde hak sahibi klnan drt
gruptan yalnzca bir tanesidir. Kesim, grld gibi, "Tm Trk
vatandalar"na ve hatta "Trkiye'de oturan herkes"e bile hak getirmektedir46.
Bu durumda, Kesim bu haliyle hem bir aznlk haklar, hem de bir "insan
haklar metni" nitelii tamaktadr ve yukarda da sylendii gibi,
gayrimslimler dndakilerin haklar uluslararas garanti altnda olmamakla
birlikte 340 sayl yasayla Lozan i hukuka aktarlm olduundan, Trkiye
bunlar uygulamakla ykmldr.
46 E.Bykeli smail Soysal'n Trkiye'nin Siyasal Antlamalar kitabnda (C. I, (1920-1945), 2. bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1989,
s.95), 38/1, 38/2 ve 39/2 deki Trkiye'de oturan herkes (all inhabitants of Turkey) ifadesi, Trk halknn tm ve Trkiye'nin tm halk olarak
evrilmitir. zellikle Trk halknn tm ifadesi, "Trkiye'de oturan herkes" ifadesindeki kapsaycl, -soy olarak Trkle yaplan vurgu
nedeni ile- tamamen ortadan kaldrmaktadr. Bu eviri deiikliindeki tercih, yukarda geen, Lozan'n aznlklarla ilgili maddelerinin
Trkiye'deki aydn, yazar, akademisyenlerce bile yanl/farkl aktarld vurgusuna eklenebilir.

III) Lozan'n Ayn Zamanda Bir nsan Haklar Belgesi Oluu ve Bu
Yoruma Yaplan tirazlar
Trkiye'de yllardr ileri srmekte olduum bu nemli sonuca itiraz eden

ve Lozan'n yalnzca gayrimslim aznlklarn haklarn ortaya koyan bir
metinden ibaret olduunu iddia edenlerin savlar u noktalara dayanmaktadr:
1) Kesimin balnn "Aznlklarn Korunmas" olduu hususu:
Bu dnceye gre, Kesim'in bal byle olunca, altnda yalnzca aznlk

haklar bulunabilir.
Oysa, Kesimin balnn byle olmasnn ok net ve temel nedenleri vardr.

Bir kere, Balca Mttefik ve Ortak Devletler, esas ama olarak, Birinci
Dnya Savan karan iki nemli nedenden biri olan orta ve dou Avrupa
aznlk sorunlarn halletmek iin yola kmlardr. Ama, bu arada bu
lkelerde oturan herkese de haklar getirmilerdir. Bunda, bu lkelerde
ticaret yapan kendi vatandalarn koruma endiesinin nemli rol oynad
grlmektedir. Nitekim, Konferans'n Aznlklar Alt-Komisyonunda ngiliz
ba delegesi Sir Horace Rumbold, Trk heyetinin aznlk haklarn
gayrimslimlerle snrlama yolundaki srarl isteini sonunda 23 Aralk
1922 tarihli oturumda kabul edecektir. 9 sayl tutanakta syle yazmaktadr:
"Sir Horace Rumbold, Trk Temsilci Heyeti, yeni 2. madde metninin birinci
paragrafnda [burada sz edilen hkm, sonradan Md. 38/1 ve 2 olarak
kesinleecektir] 'aznlklar' terimi yerine 'Trkiye'de oturan herkes'
kelimelerinin konulmasn kabul ederse, kendisinin de, teki maddelerde
'Mslman-olmayan aznlklar' kelimelerinin kullanlmasn kabul edeceini
bildirdi" 47.
kincisi ve ok daha nemlisi, "insan haklar" terimi 1789'la birlikte dnya

siyaset bilimi literatrne yerlemi olmakla birlikte, yalnzca ulusal alanla
snrl kalmt. Bu terim uluslararas szleme ve belgelere ilk defa ancak
47 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Takm I, C. I, Kitap 2, (ev. Seha L. Meray), Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1970, s. 206.
Mttefikler iin asl nemli olan kiilerin Trkiye'de ticaret yapan Avrupallar olduunu bundan daha ak anlatan bir metin bulmak zor olsa
gerektir.
58 TESEV YAYINLARI
kinci Dnya Sava ertesinde BM Antlamasnn 1/3 maddesiyle girecektir.
Yani Birinci Dnya Sava ertesinde insan haklar terimi uluslararas planda
sz konusu deildir. Dolaysyla, Kesim'in adnda gemesi olanakszdr.
ncs, "aznlk" terimi spesifik (zel) deil, jenerik (genel) bir terimdir.
Bir antlama 1969 Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi balamnda
yorumlanrken, onda yer alan jenerik-olmayan terimler antlamann
yapld tarihteki olaan anlamlarnda alnrlar. Fakat jenerik terimlere
verilecek olaan anlamn yalnzca o antlamann yapld tarihteki anlamla
snrl tutulmas yeterli deildir; bu tr terimlerin olaan anlam, zaman
iinde uluslararas hukukta meydana gelen gelimelerin nda belirlenmek
zorundadr. Nitekim, Uluslararas Adalet Divan, Yunanistan'n Trkiye
aleyhine at Ege Denizi Kta Sahanl davasnda verdii 1978 kararnda,
"Yunanistan'n teritoryal statsne ilikin uyumazlklar" ifadesini
yorumlarken, bu terimin (Yunanistan'n iddiasnn aksine) 1928 veya 1931'deki
anlamnn deil, hukuktaki gelimeleri izleyerek 1978'de sahip olduu
anlamn esas alnarak yorumlanmas gerektiini bildirmitir (paragraf
77-80)48.
Bu nedenle, Lozan Antlamasnn yapld 1923 tarihinde "insan haklar"

kavram olmad halde, Lozan'daki "Aznlklarn Korunmas" terimini
bugn artk bir paras olduu "insan haklarnn korunmas" balamnda
almak zorunludur.
2) Lozan tutanaklarnda, haklarn yalnzca gayrimslim aznlklara

getirildiine ilikin szler bulunduu hususu:
Gerekten, Aznlklar Alt-Komisyonu Bakan Montagna'nn Birinci

Komisyon Bakan Lord Curzon'a sunduu 7 Ocak 1923 tarihli raporda
yazdklar ve Curzon'n 9 Ocak 1923 tarihli oturumu yanstan 19 sayl
tutanakta syledikleri bu yndedir.
Montagna'nn sz konusu raporda bulunan, bu sav glendirebilecek en

nemli szleri unlardr:
48 Prof. Turgut Tarhanl'yla 10 ubat 2003 tarihli grme.

"Alt-komisyon, genel kapsaml olan bir maddeye dayanarak (ek tasarnn 2.
Maddesine baknz), bu hkmlerin uygulama alann Mslman-olmayan
aznlklara snrlandrabileceini dnmtr... Mslman aznlklar, bu
ngrlen korumann kapsam iine almak istemekte direnmeyi Alt-Komisyon,
mmkn grmemitir."49.
Montagna'nn szn ettii "ek tasar madde 2", sonradan Lozan'n 38.
maddesi olarak kesinleecektir. Curzon ise yle demitir: "... Alt-Komisyon,
bu inandrc szler zerine, koruma tedbirlerini, yalnz, Mslman-olmayan
aznlklara snrlamay kabul etmitir." 50.
Oysa, Lozan'da haklarn yalnzca gayrimslimlere getirildii iki nedenden

tr yanltr.
Birincisi, hukukun genel ilkelerine ve ayrca Viyana Antlamalar Hukuku

Szlemesi Md.32'ye gre, hazrlk almalarna ve tutanaklara ancak
antlama metni ak olmad zamanlar bavurulur. Oysa Md. 37 ve 39
metinleri herhangi bir tereddde yol amayacak kadar aktr.
kincisi, Montagna ve Curzon'un bu szlerinden kast, "uluslararas garanti

altndaki" aznlk haklardr, nk o dnemde "aznlk haklar" denilince
kastedilen yalnzca budur. Curzon'n szn ettii "koruma tedbirleri" de,
dnemin aznlk hakk anlaynn en belirgin zellii olduu daha nce
de belirtilmi olan "MC garantisi" anlamndadr. Yine daha nce belirtilmi
olduu gibi, Kesim III Md.44/1'deki uluslararas garanti yalnzca
gayrimslimler iin verilmitir; yukarda sz edilen dier hak grubuna
getirilmi haklar iin byle bir garanti sz konusu deildir. Kald ki, bu iki
Batl diplomatn yukardaki szleri, Md. 39'un 4. ve 5. fkralar hkmleri
nda okunursa, durum aka grlecektir. imdi, zel bir nem tayan
bu fkralar grelim.
49 Meray, Lozan Bar..., s.309-310.

50 Meray, Lozan Bar..., s.302.
60 TESEV YAYINLARI
Madde 39'un ncelenmesi 51
Md. 39/5'ten balarsak, fkrann tam metni yledir: "Devletin resm dili
bulunmasna ramen, Trke'den baka bir dil konuan Trk uyruklarna,
mahkemelerde kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri bakmndan uygun
den kolaylklar salanacaktr."
"Trke'den baka bir dil konuan" terimiyle, "Trke bilmeyen,

konuamayan"larn kastedilmedii aktr; "Trke bilmeyenler" denmek
isteseydi, o ekilde sylenirdi. Burada "Trke'den baka dil konuan" terimiyle,
tabii ki, "Trke'den gayri ayrca baka dil bilenler" de kastedilmemektedir.
Anadili Trke olup da baka dil bilenlerin, mahkemelerde nemli zaman
ve para harcanmasna yol aacak byle bir hakk kullanmasna gereksiz yere
izin verilmeyecei (ve verilmemesi gerektii) aktr. Dolaysyla, burada ok
ak biimde kastedilen, "en iyi bildii dil (anadili), Trke'den baka bir dil
olanlar"dr. Bu nedenle, Md. 39/5'in getirdii hak, ounluun (anadili
Trke olanlarn) sahip olmad bir haktr.
stelik, "Devletin resm dili bulunmasna ramen" denmesinin de anmsatt

gibi, bu hak, resm dairelerde resm dilden (Trke'den) baka bir dil
kullanmama kuralnn tek istisnasdr ve bu nemli istisna, hi kukusuz,
mahkemelerde hakkn tam savunabilmenin ok nemli olduu
dncesinden kaynaklanmtr. Anadili, bir insann en iyi kulland dildir,
dolaysyla baka bir dil yerine bizzat bu dilde savunma yapmak kiinin
haklarn korumas asndan ok nemlidir. Ayn hak, kadk olan Sevr
Bar Antlamasnn yine "Aznlklarn Korunmas" alt balkl IV.
Blmnde (Md.140-151) Md.145/4 olarak dzenlenmiti; u farkla ki,
mahkemelerde kendi dilinde yazl olarak da savunma yapmak mmknd.
Md. 39/4'e gelirsek, fkrann tam metni yledir: "Herhangibir Trk

uyruunun, gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde, din, basn ya da her eit
yayn konularyla ak toplantlarnda, diledii bir dili kullanmasna kar hi
bir kstlama konulmayacaktr."
51 Lozan'n "Aznlklarn Korunmas" blmnn incelenmesi iin bkz. B.Oran, "Lozan Bar Antlamas", TDP, Cilt I, s.225-231.

Gnmzde genellikle kltrel haklar, zellikle de Krtlerin radyo ve TV
yayn yapp yapamayacaklar tartmas sonucu ayr bir nem kazanan bu
fkra hakknda nemli noktaya deinmek gerekir:
Birincisi, fkra, btn Trk yurttalarna istedikleri herhangi bir dili, resm
daireler dndaki herhangi bir zaman ve mekanda kullanma hakkn
vermektedir. nk madde, yazld 1922 tarihinde ve kabul edildii 1923
tarihinde dil'in bilinen her trl kullanmn sralam durumdadr ve resm
daireler darda tutulacak olursa bu listede bulunmayan bir dil etkinlii
dnmek zordur.
kincisi; o tarihte dzenli radyo yayncl yalnzca ABD'de bulunmaktadr,

televizyon ise kavram olarak bile mevcut deildir. Fakat burada kullanlan
"basn ya da her eit yayn konular" terimi her trl yayncl iine
aldndan, Md. 39/4'n hkmlerinin radyo ve TV yaynlarn da kapsad
yorumu rahatlkla yaplmaldr.
ncs ve belki de en nemlisi, fkrann hak sahibi kld kiiler

hernekadar btn Trk yurttalar ise de, pratikte bu hkm esas olarak
"anadili Trke olmayan Trk yurttalar"n yararlandracak bir hak
getirmektedir. nk, zellikle 1922 ylnda, Trkiye'de anadili Trke
olanlarn zel ve ticar ilikilerinde Trke dnda bir dil kullanma olasl
pek zayftr. Dolaysyla, bu fkrann da, dolayl yoldan, btn vatandalarn
sahip bulunmad bir hak getirdii sylenebilir.
Bu sylediklerime kar, imzac taraflarn amacnn Trkiye'deki Krt vb.

farkl anadil konuan gruplara hak getirmek olmadn ve bu konuda da
tutanaklara bavurmak gerektiini syleyenler kabilir ve szl olarak
kmaktadr. Oysa bu itiraz da anlaml deildir. Eer 1922 ylnn Trkiyesi
hatrlanrsa, farkl dil konuanlara itiraz ortamnn olmad grlecektir.
Lozan'daki Trk heyetinin, mparatorluk'ta her trl dilin konuulduu
(hatta, Badat'ta Arapa dileke verilebildii) bir devirde Mslman etnik
gruplarn diline karmay anlaml bulmad aktr. stelik, Ankara heyeti
Lozan'da Krtleri de temsil ettiini ifade etmektedir.
Bu tr itirazlarn Lozan tutanaklarnda bir dayanak noktas aramalar da
62 TESEV YAYINLARI
bouna abadr, nk Konferans'n ilgili komisyonunda bu konuda tartma
olmamtr. u basit gerekten ki, Polonya Aznlklar Antlamasnn 7/3 ve
7/4 maddelerinden aynen aktarlma olan Lozan Md. 39'un 4. ve 5. fkras
metni, Trk heyeti tarafndan 18 Aralk 1922 gn Aznlklar Alt-
Komisyonuna nerilen tasarnn 3. maddesinin 4. ve 5. fkralaryla kelimesi
kelimesine ayndr52. Yani, bugn inanlmas kimilerine g gelebilir ama,
Md. 39 ayn zamanda Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) Hkmeti
heyetinin de teklifidir.
Tabii, yanl anlamalara yol amay nlemek iin hemen hatrlatlmal:

Md. 39'un bu iki fkras dnda Krtler (ve anadili Trke olmayan baka
Mslman Trk yurttalar) Lozan'da herhangi bir "pozitif" hak sahibi
deildirler ve aynen dier Mslmanlar gibi onlarn da sahip olduklar
haklardan hibiri uluslararas gvence altnda bulunmamaktadr. Zaten,
yukarda da belirtildii gibi, uluslararas gvenceyi salayan MC bugn
artk yoktur ve uluslararas planda onun yerine geen BM'nin bu konuda
yetkili olduunu iddia etmek zordur. Ama, yine daha nce de iki kez
belirtildii gibi, btn bu haklar Trk ulusal hukuk sistemi altnda 340
sayl yasa nedeniyle geerlidir53.
Lozan'da hangi gruplara hangi haklarn getirildii tartmas konusunda;

uluslararas hukuk, Lozan'n mzakere edildii dnem ve mzakerenin
tarihesi, Antlama'nn lafz ve ruhu, Antlama hkmlerinin anlam ve
amac gibi hususlarn gnmz bilgisi ve bilinciyle incelenmesiyle kan
sonular yle zetlenebilir:
1) Lozan'daki aznlk tanm ile Lozan'da getirilen haklar birbirine

kartrmamak gerekir. Lozan yalnzca gayrimslimleri aznlk olarak
52 Bkz. "Trk Temsilci Heyetinin Sunduu Tasar, Meray, Lozan Bar..., s. 167.
53 Bu arada, Krtlerin aznlk olup olmad konusu gnmzde u adan da ilgintir ki, hem resm sylem ve uygulama Krtleri aznlk kabul
etmemektedir, hem de Krtler ve zellikle Krt milliyetileri kendilerini aznlk saymamaktadr. Tabii, iki tarafn da nedenleri farkldr. Trk
resm grnn gerekesi aktr: "Lozan aznlk olarak yalnzca gayrimslimleri kabul eder". Krtlerin kendilerini aznlk kabul etmemelerinin
nedenleri de unlardr: 1) "Aznlk" terimi, tm Mslmanlar "Millet-i Hakime" sayan Millet Sistemi tarafndan koullandrlm olan
Krtlere gayrimslimleri artrd iin, aalayc bir anlam ykldr; 2) Krt milliyetileri, kendilerini bu lkenin (Trklerle birlikte)
iki kurucu esinden biri saymaktadr. Bu dnceye gre, Kurtulu Sava birlikte verilmitir ama sava bitip Trkler artk Krtlerin yardmna
ihtiya duymaynca onlar unutmulardr; 3) En nemlisi, Krt milliyetileri Krtleri aznlk deil, ok daha nemli bir kategori addedilen
ve d self-determinasyona (bu terim Sonu blmnde aklanacaktr) teoride daha yakn saylan bir kategori, yani "halk" saymaktadrlar.

tanmlayan, ama baka gruplara da (uluslararas garantiye girmeyen ama
i hukuka giren) kimi haklar getiren bir antlamadr.
2) Dolaysyla, Md. 39'un Krtler gibi Mslman gruplara haklar getirdiine

ilikin yorumlar dorudur. Md. 37'ye gre hibir resm ilemle
deitirilemeyecek olan bu madde, Trkiye'de Trke'den baka dillerde
radyo-TV yayn yaplp yaplamayacana ilikin sregelen tartmaya net
cevap getirici niteliktedir.
3) Bu yorumun kabul edilmesinin Trkiye'nin resm tezlerini rahatsz edecek

herhangi bir yn bulunmamaktadr, nk 39/4'n getirdii
haklar/zgrlkler aznlklar deil "Tm Trk vatandalar"n
ilgilendirmektedir. 39/5'in getirdii hak ise, 12 Eyll darbe ynetiminin
kimi dnemleri hari, zaten cumhuriyetin bandan bugne srekli olarak
uygulanm bir haktr ve zaten Trkiye'nin kimi blgelerinde (dou,
gneydou) durumalarn yrtlebilmesi iin byle yapmak kanlmazdr.
Dahas, Md. 39'un bu yorumu, Trkiye'nin drt adan ok iine yarayacak

bir nitelik tamaktadr:
Birincisi, Trkiye eer AB'ye girecekse, zaten itibar edilmeyecek bir yorum
beyan/ekincede ileri srd hususlardan vazgemek zorunda kalacaktr.
Zaten 1982 Anayasas bugne kadar defalarca deitirilmitir ve artk "diki
tutmad" kabul edilen eprimi bir kumatr.
Yorum beyan/ekincede yaplacak muhtemel deiikliin AB zoruyla deil,

Trkiye'nin kendi iradesiyle yaplm olmas ulusal egemenlik kavram
bakmndan nemlidir ve bunun da yurt dnda "Trkiye'nin 'Kurucu
Antlamas' olan Lozan'n uygulanmas" biiminde takdimi devletin prestijini
kurtaracaktr. Aksi halde, Trkiye kendi kurucu antlamasn ihlal etmi
duruma decektir54.
kincisi, Trkiye'nin gittike demokratiklemesi asndan, birgn her trl

54 Lozan Trkiye devletinin kurucu antlamasdr nk Trkiye Cumhuriyetinin 29 Ekim 1923'te kurulmu olmasna karlk, Trkiye Devleti
Lozan'n uluslararas tanmasyla yani Antlama'nn imzaland 24 Temmuz 1923 tarihinde kurulmutur; ondan nceki ad "TBMM Hkmeti"
idi. Lozan konferansna katlan Ankara heyetinin temsil ettii tarafn resm ad buydu.
64 TESEV YAYINLARI
dilde yayna geilecei hesaplanmaldr. Nitekim, sol utan balayarak,
Trkiye'de byk burjuvazinin balca temsilcisi TSAD'a kadar
kamuoyunun nemli kesimlerinin eilimi daha imdiden budur. Bu
durumda, yurt iindeki bu nazik geiin lkede mmkn olduunca tartma
ve atma yaratmadan yaplmas isteniyorsa, Kurucu Antlama Lozan'n
zaten anayasa deerinde olan hkmlerinin uyguland gerekesini ileri
srmek devlet iin byk kolaylk salayacaktr.
Tabii, burada sz edilen "her dilde radyo-TV yaynlar"nn devletin bir

mecburiyeti olarak deil, "yurttalarn bir zgrl" olarak alglanmas
gerektiini eklemeye gerek yoktur. Yani, bunlarn devlet radyo ve TV'sinden
yaplmas diye bir zorunluluk bulunmamaktadr. Sadece, olana
bulunmayan ve talep getiren aznlklarn devlet olanaklarndan
yararlandrlmas doaldr.
ncs, Trkiye'de aznlk yaratmamak asndan, btn vatandalara

mmkn olduu kadar geni zgrlkler verilmesi gerektii aktr. nk,
yasaklarn tamamen kaldrlmas sonucu "negatif hak"larn geniletilmesi,
kimi vatanda gruplarnn "pozitif hak" taleplerini gereksiz klacaktr.
Ayrca, bu gruplarn arkasnda eitli niyetlerle yer alabilecek yabanc bask
gruplarnn elinde malzeme birikmesi de engellenmi olacaktr.
Nitekim, ileride de ayrca greceimiz gibi, imdiye kadar uluslararas

garanti altnda aznlk hakk vermemekte direnmi ve hatta lkesinde
aznlk bulunduunu dahi kabul etmemi bir lke olan Fransa, gnmzde
uluslararas garanti altnda aznlk haklar vermekten yine kanmakla
birlikte, hem bu trden haklar kendi yasalaryla btn vatandalarna
yayarak "negatif hak" haline getirme politikas izlemekte, hem de aznlklar
tanmama ilkesine durmadan "esneklikler" getirmektedir55.
Drdncs, mesele felsefi adan ele alndnda; Trkiye'de devletin kendi

insanna daha insanca muamele yapmasnn, lkede "birlik ve beraberliin"
salanmas bakmndan da ok nemli olacana kuku yoktur. nk bu
birlik ve beraberlik, bu lkede domu ama bu lkeden memnun olmayan,
55 Bu konuda bkz. Nicole Guimezanes'in bildirisi: "Fransa ve Aznlklar", Aznlk Haklar, s. 285-294.

frsatn bulduunda hemen kaacak "zorunlu vatandalar"la deil, bu lkede
yaamaktan memnun olan "gnll vatandalar"la salanr. Vatandalar
memnun edecek demokratik gelimelerin d basklarla deil, bizzat devletin
kendi iradesiyle gereklemesinin Trkiye asndan yzaartc bir durum
oluturaca aktr.
66 TESEV YAYINLARI
NC BLM
TRKYE'DE AZINLIK MEVZUATI, THADI, UYGULAMASI
I) Mevzuat ve Uygulama: Anayasa ve Yasalarda Aznlklarla lgili
Hkmler
Trkiye'de aznlklar konusunda uygulanan politika, aznlk kavram ve

haklar konusundaki resm grten de daha kstlayc niteliktedir.
Trkiye'de bir "aznlk koruma mevzuat" yoktur. Tam tersine, "aznlk"
kavramnn mmkn olduunca gndeme getirilmemesine alan ve
getireni de iddetle cezalandran bir mevzuat sz konusudur. Bu Blm'de
bunu inceleyeceiz.
Bu yaklamn temel kayna, Anayasa Md. 3/1'de ifadesini bulan anlaytr:

"Trkiye devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. Dili Trkedir".
Yine Anayasa'nn 4. Maddesine gre "deitirilemez ve deitirilmesi teklif
edilemez" olan bu nemli madde, iki cmlesi ayr ayr ele alnarak incelenmek
gerekir.
A) Anayasa Md. 3/1: Teki (Monist) Anlay ve Yasalara Yansmas
"Milletin Blnmez Btnl"
Bu maddede, Trkiye devletinin ve lkesinin blnmez bir btn olarak ifade

edilmesi tamamen normaldir. Hibir devlet blnmek istemez ve bunun
gerekleebilecei durumlara kar devletin alaca makul nlemler de merudur.
Ama "milletin btnl" terimi, Oktay Uygun'un stanbul Barosu

tarafndan 2002'de dzenlenen bir sempozyumdaki tartmada syledii
"Millet'in blnmezlii kavram Avrupallara yabancdr"56 sznn de
56 "Tartmalar," Aznlk Haklar, s. 380. Bu "yabanc" olu durumu uluslararas insan haklar alannda yle somutlamaktadr: Haklarn
snrlandrlmasnda kullanlan ltlerde "milli gvenlik" ve "toprak btnl" vardr ama, "milletin btnl" yoktur. HAM, kendi
nne getirilen davalarda, "lkede aznlklar bulunduunu ileri srme"nin milli gvenlik nedeniyle engellenemeyeceini belirterek ihlal
karar vermektedir (Do. Oktay Uygun'la 31 Mays 2004 tarihli grme).

anmsatt gibi, demokrasinin zne kardr. nk milletin
blnemeyeceini, tek para (monolitik) olduunu sylemek, alt kimlikleri
reddetmek ve devlete egemen olan etnik/dinsel vs. grubun deerlerine ve
belki de baskc egemenliine gre biimlenmi asimilasyoncu bir politikadan
bahsetmek demektir.
Anayasann bu hkmnde ifadesini bulan teki anlay, 1930 tipi bir ulus-
devlet ilkesinin 12 Eyll 1980 asker darbesi tarafndan gzden geirilerek
iddetlendirilmi biimidir. Bu haliyle, lkede (Lozan'da mecburen kabul
edilmi aznlklar dnda) aznlk olmad, dolaysyla da aznlk haklar
bulunmad nermesine kanlmaz olarak varmakta ve bu anlaya kar
kmay da cezalandrmaktadr. Nitekim, bu anlay ok sayda kanunda
tekrarlanmtr ve Trk mevzuat bu tr bir ulus-devlet kavramnn
rnekleriyle doludur. Bunlarn arasnda unlar rnek olarak saylabilir57.
3713 sayl ve 1991 tarihli Terrle Mcadele Kanunu, Md.1'de terr "(...)
Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnln bozmak (...) amacyla bir
rgte mensup kii veya kiiler tarafndan giriilecek her trl eylemler" olarak
tanmlar. Ayn kanun Md.8/1'in, Birinci AB Uyum Paketinin kartld
6 ubat 2002'de ald yeni biim yledir (daha sonra Altnc Paket'le
tamamen kaldrlacaktr): "Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve milletiyle
blnmez btnln bozmak amacyla yazl, szl veya grntl
propaganda ile toplant, gsteri ve yry yapanlar hakknda (...) hkmolunur.
Bu suun terr yntemlerine bavurmaya zendirecek ekilde ilenmesi halinde
verilecek ceza te bir orannda artrlr, mkerreren ilenmesi halinde ise,
verilecek hapis cezalar paraya evrilemez"
"Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl" terimi yine rnein

2559 sayl ve 1934 tarihli Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu Md.8 ve Ek
Md.7'de, 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu Md.5/A'da, 3984
sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun
Md.4'te, 2908 sayl Dernekler Kanunu Md.44 ve 55'de, 2820 sayl Siyasi
Partiler Kanunu Md.78 ve 101'de aynen gemektedir.
57 Bu taramada esas olarak u kaynaktan yararlanlmtr: Aynur Ayzit, "Mevzuatn Grnm", Aznlk Haklar, s. 242-261. Kanunlarda 2003
yl iinde yaplan deiiklikleri tarayarak bana yardmc olan arkadalarm Kaan Esener ve Yonca Sunel'e teekkr ederim.
68 TESEV YAYINLARI
Konumuz asndan nemli olan husus udur: Trkiye'de etnik ve dilsel
farkllklara dayanan aznlklarn var olduu ileri srld anda, bu
"btnlk"n bozulmak istendii varsaylmakta ve bunu yapanlar "blclk
ve/veya ykclk"la sulanarak cezalandrlmaktadr. Nitekim, biraz aada
da grlecei gibi, Anayasa Mahkemesi siyasi partileri hep "devletin lkesi
ve milleti ile blnmez btnl" ilkesi ve "aznlk yaratma" yasa
dolaysyla kapatmtr.
Burada sz edilen "aznlk yaratma yasa" (ve, dolaysyla, suu) Dernekler

Kanununda ve Siyasi Partiler Kanununda ifadesini bulmaktadr.
Dernekler Kanunu Md.5, 2 Ocak 2003'de kartlan Drdnc AB Uyum

Paketi deiikliine kadar yledir: "Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde rk,
din, mezhep, kltr veya dil farkllna dayanarak aznlklar bulunduunu
ileri srmek veya Trk Dilinden veya kltrnden ayr dil ve kltrleri korumak,
gelitirmek veya yaymak suretiyle aznlk yaratmak (...) amacyla dernek
kurmak yasaktr". 2 Ocak 2003'deki deiiklik sonucunda bu madde bir miktar
yumuatlmtr: "(...) milli gvenlie ve kamu dzenine (...) aykr olarak;
Trkiye Cumhuriyetinde rk, din, mezhep ve blge farkll veya bunlara
dayanarak aznlk yaratmak ve Trkiye Cumhuriyetinin niter devlet yapsn
bozmak (...) amacyla dernek kurulamaz".
Siyasi Partiler Kanunu Md.81 ise "milletin btnl"nn aznlk kavramyla

bozulaca anlayn ok daha iyi yanstmaktadr: "Siyasi partiler a) Trkiye
Cumhuriyeti lkesi zerinde (...) farkllna dayanan aznlklar bulunduunu
ileri sremezler; b) Trk dilinden veya kltrnden baka dil ve kltrleri
korumak, gelitirmek veya yaymak yoluyla Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde
aznlklar yaratarak millet btnlnn bozulmas amacn gdemezler ve
bu yolda faaliyette bulunamazlar".
Siyasi Partiler Kanunundaki bu yasaklar, Anayasa'nn 68. ve 69.

maddelerinden kaynaklanmaktadr. Md.68'e gre "Siyasal partilerin tzk
ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve ulusuyla blnmez
btnlne (...) aykr olamaz. Md.69'a gre "Bu nitelikteki fiillerin ilendii
odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi" durumunda
siyasi parti kapatlr.

Burada, aka, "Milli Gvenlik Devleti" kavramnn "nsan Haklar Devleti"
kavramn ortadan kaldrd grlmektedir. Her lkede, zellikle de
Trkiye gibi lkelerde bir "sarka" vardr. Bu sarka, bu iki kavram arasnda
durmadan salnr ve hangisine yaklarsa teki kavramn anlam ve etkisi
zayflar. Bu sarka, Trkiye'deki mevzuatn srekli olarak milli gvenlik'i
gndeme getirmesi durumunda srekli olarak insan haklar'n
zayflatmaktadr.
"Devletin Dili Trkedir"
Dier yandan, "devletin dili" kavram demokrasiye ve hatta doaya aykrdr.

Bir devletin ancak "resm dili" olur ve onun yan sra o devletteki insanlar,
resm dil dahil, eitli diller konuurlar ve yazarlar.
"Milletin blnmez btnl"n dil balamnda korumak istemenin, bir

devletteki demokrasiyi nasl sakatlayabilecei konusundaki en salam rnek,
herhalde, 12 Eyll ynetimi tarafndan 1983'te karlm 2932 sayl yasadr.
Yasann 2. maddesine gre "Trk Devleti tarafndan tannm bulunan

devletlerin birinci resm dilleri dndaki herhangi bir dille dncelerin
aklanmas, yaylmas ve yaynlanmas yasak"tr. Krte konuulmasnn ve
yayn yaplmasnn milletin blnmez btnln bozaca anlay
burada o denli gldr ki, maddenin yazmnda gerekten ok ciddi
"entelektel mesai" harcanmtr: "Birinci resm dil" denerek Irak'n ikinci
resm dilinin Krte olduu ustalkla dikkate alnm, "Trk devleti tarafndan
tannm"lk lt ise ileride kurulabilecek bir Krdistan' yine ustalkla
bertaraf etmitir. Md.3 ise "Trk vatandalarnn anadili Trke'dir"
demektedir ki, buna sylenebilecek hibir ey bulunmamak gerekir.
Lozan Md.39/4'n ak ihlali olan bu yasa 1991'de, buna dayanak oluturan

Anayasa Md.26 ("Dncelerin aklanmasnda ve yaylmasnda kanunla
yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz") ve Md.28 de ("Kanunla
yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaplamaz") Ekim 2001'deki anayasa
deiiklikleri srasnda kaldrlmtr ama, sz edilen anlayn eitli
ifadeleri birok kanunda halen mevcuttur.
70 TESEV YAYINLARI
rnein, Siyasi Partiler Kanunu Md.43/3'e gre "(...) Aday adaylar Trkeden
baka dil ve yaz kullanamazlar". Md.81'e gre siyasi partiler "Tzk ve
programlarnn yazm ve yaynlanmasnda, kongrelerinde, ak veya kapal
salon toplantlarnda, mitinglerinde, propagandalarnda Trke'den baka dil
kullanamazlar; Trke'den baka dillerde yazlm pankartlar, levhalar, plaklar,
ses ve grnt bantlar, bror ve beyannameler kullanamaz ve datamazlar".
Bu yasa ifadelerinin tm, Lozan Md.39/4'n ak ihlalidir. Diyarbakr
Barosundan Tahir Eli ve Mahmut Vefa, bakanlk yaptklar kongrede
partililerin Krte konumalar nedeniyle yarglanm ve ceza almlardr;
Mays 2004'te dosyalar Yargtay aamasndayd. Hak-Par Genel Bakan
Yardmcs brahim Gl de ayn nedenle yarglanm ve ald hapis cezas
infaz edilmitir.
1587 sayl Nfus Kanunu Md.16'nn "ocuun adn ana ve babas koyar.
Ancak milli kltrmze (...) uygun dmeyen (...) adlar konulamaz"
biimindeki hkm ana-babalarn ocuklarna istedikleri ad koymalarna
yllar boyu engel olmutur. Trk etnik grubunun dndaki bir etnik gruba
mensup insanlar devletine bundan daha yabanclatrc rnek bulmak
zordur. Dahas, Trkiye'de egemen olan anlay yalnzca Krte isimleri
yasaklamakla yetinmemitir; "Melisa" veya "Eftelya" gibi adlarn konmas
da yasak kapsamnda olmutur58. Yani anlald kadaryla temel ama,
yalnzca Trkiye'ye birok kez isyan etmi silahl Krt milliyetiliini
nlemek deil, bizzat oulculuu nlemek biiminde gereklemitir.
1930'larn etnik asimilasyoncu ulus-devlet anlay aynen korunmak
istenmitir.
Bu tuhaf yasak, Md.16'nn, 19 Haziran 2003'te kabul edilen Altnc AB Uyum

Paketi tarafndan "Ancak ahlak kurallarna uygun dmeyen veya kamuoyunu
inciten adlar konulmaz" biiminde deitirilmesinden sonra kalkmtr.
Bununla birlikte, AB Uyum Yasasnda byle bir kstlama olmad halde,
ilgili bakanlk temsilcilerinden kurulu Reformlar zleme Grubu "Trk
alfabesine uygun yazlmas artyla" koulunu getirdii iin, ileri Bakanl
tarafndan valiliklere gnderilen genelge sonucu59 q, w ve x gibi harfleri
58 Cumhuriyet, 21 Ocak 2003.

59 Radikal, 2 Eyll 2003.

ieren adlara engel olunmaktadr60. rnein Van'da "Koma Rewen" adl
bir grup konser vermek istemi, Emniyet "W yerine V yazsn
gelsin" diyerek reddetmitir61.
Sz konusu anlay Anayasa Md.42'ye de yansmaktadr: "(...) Trkeden

baka hibir dil, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna anadilleri
olarak okutulamaz ve retilemez". Bu madde de, tm vatandalarn anadilinin
Trke olduu anlayndan kalkmaktadr.
Bu durumda, Trkiye'de vatandaln tanmnn etnik anlamda yapld

gibi temel bir soruna, vatandaln tanm sorununa gelip atyoruz.
B) Anayasa Md.66 ve Vatandaln Tanm Sorunu
Anayasa Md.66/1 yledir: "Trk devletine vatandalk ba ile bal herkes

Trktr". Madde, vatanda tanmlamakta ve Trk olmay devlet ile birey
arasndaki hukuksal ilikiye, yani vatandala balamaktadr. Bu adan,
ilk planda, ada bir hkmdr.
Bununla birlikte, bu hkmn "Trk" teriminden ne anlad kilit nemdedir.
Bu blmde yalnzca Trkiye'deki aznlk mevzuat, uygulamas ve itihadn

ele aldmzdan, bu terimin felsefi boyutunu tartmay Drdnc Blm'e
brakmak daha doru olacak. Burada, itihada gemeden nce, yalnzca,
uygulamadan ve mevzuattan rnekler vererek terimin ne anlama geldiini,
yani "Trk" deyince bir milletin mi (yani, o millet iindeki btn alt
kimliklerin mi) yoksa srf "Trk" adl baat etnik kimliin mi kastedildiini
saptamak gerekiyor.
60 rnein DEHAP Genel Bakan Yardmcs Ali rkt'n, adnn bana Bawer n ismini alma talebi Ankara 16. Asliye Hukuk Mahkemesi
tarafndan, ileri Bakanl genelgesi gereke gsterilerek reddedilmitir (Sabah, 23 Ocak 2004). Daha nce de Hakkari nsan Haklar
Dernei ube bakan Naif Kayacan'n Xemgin, DEHAP genel merkez ynetim kurulu yesi lke Yldrm'n da Warjin adlarn almalar mahkeme
tarafndan reddedilmiti (Milliyet, 25 Kasm 2003).
61 Milliyet, 20 Ekim 2003. Nfus kaytlar resm ilem sayld iin, bu kaytlarn Trke alfabeyle tutulmas normal saylabilir (bu ynde bir
gr iin bkz. Tankut Soykan, "Alfabe Sabit, simler zgr", Radikal, 11 Kasm 2003). Yine de, "Xavier" adl bir Fransz Trk vatandalna
gemek istese adnn bu sefer "gzaviye" diye yazlmas gerekecektir ki, fazla mantkl deildir. Fakat bir mzik grubunun adna itiraz etmek
hi savunulamaz ve Emniyet'in aka bir yetki amdr.
72 TESEV YAYINLARI
M. Kemal Paa, Kurtulu Sava srasnda Trk etnik kimliine (Giri'te
grdmz "kan temelli yntem") vurgu yapmaktan zenle kanm,
srekli olarak "Trkiye" ("teritoryal yntem" veya "toprak temelli yntem")
zerine vurgu yapmt.
Bu durum 1930'larn faizan uluslararas atmosferinde tersine dnmtr.

Trklerin "Brakisefallerin Alpli ad verilen en ileri zmresine mensup"
olduunu kantlamak iin kafatas lmleri yaplmtr. rnein Mimar
Sinan'n mezar Austos 1935'te alm, iskelet zerinde "biyolojik ve
morfolojik" aratrmalar yaplmtr62; oysa Mimar Sinan bir devirmeydi,
yani Mslman yaplarak yetitirilmi ve devlet hizmetine alnm bir
Hristiyan genci idi. Krtleri zorunlu yerletirme iin kartlan 14.06.1934
tarih ve 2510 sayl skan Kanununun orijinal metninde "Trk kltrne
bal" ve "Trk soyu" terimlerinin yan sra 6 yerde "Trk rk" terimi
kullanlmaktadr63. Bu son terim, o dnemde kartlan bir dizi mevzuatta
srekli kullanlmtr. rnein 27.12.1934 tarih ve 2/1777 sayl skan
Muafiyetleri Nizamnamesinde de 3 kere gemektedir64. Dier yandan, asker
okullara ve hatta dz memuriyete girebilmek ve dahi Avrupa'ya retime
gidebilmenin 1 numaral koulu Trk yurtta olmak deil, "Trk olmak",
"Trk soyundan olmak", "Trk Irkndan Olmak"tr65.
62 Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, 1973, s. 373.
63 eitli tarihlerde deiiklie uratlan kanunun orijinal metni iin bkz. Resm Gazete, No.2733; Dstur 3. Tertip, Cilt 15, 21 Haziran 1934,
s. 1156-1175. Kanunun gerekesi ve tartmalar iin: smail Beiki, Krtlerin 'Mecburi skan', stanbul, Komal, 1977. Kanunun vebde
bulunan metninde "Trk rk" terimi grlmemektedir: bkz. <http://www.hukuki.net/kanun/2510.13.text.asp>
64 Bkz. Resm Gazete, No.2898; Dstur 3. Tertip, C. 16, 05 Ocak 1935, s. 367. <http://www.hukuki.net/kanun/21777.23.text.asp.>
65 1937-38 yllarnda gazetelerde kan i ilanlarnda Trk olmakla ilgili koullar, fotokopi olarak u yaptn ekinde bulunmaktadr: Ahmet
Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyebilene", Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar, 1919-1938, 2. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004,
s.327-333: "Avrupa'ya Talebe Gnderiliyor, Maden Tetkik Arama Enstits Genel Direktrlnden" balkl ilan: "A- Trk Olmak" (Cumhuriyet,
04 ubat 1937). "Hava Okulu Komutanlndan" balkl ilan: "A- Trk Olmak" (Cumhuriyet, 14 Temmuz 1937). "Ankara Asker Baytar
Mektebine Talebe Kayid ve Kabul" balkl ilan: "A- Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan ve Trk rkndan olmak" (Cumhuriyet, 24 Temmuz
1937). "Harb Akademisi Komutanlndan Hava Harb Akademisi iin 80 il 100 lira cretli iki erkek daktilo alnacaktr" balkl ilan: "A-
Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan ve Trk rkndan olmak" (Cumhuriyet, 25 Ocak 1938). "Asker Veteriner Okuluna Talebe Kayd ve Kabul"
balkl ilan: "A- Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan ve Trk rkndan olmak" (Cumhuriyet, 02 Temmuz 1938). "Trkuu Genel Direktrlnden"
balkl ilan: "1- Trk 'soyundan' olmak" (Cumhuriyet, 06 Eyll 1938).
"Trk" teriminin asker okullara girmek asndan bu etnik yorumunun hangi tarihe kadar devam ettiini saptayamadm, nk kinci Dnya
Savann sonundan itibaren bu ilanlar yle deiiyor: "Giri artlar mracaat halinde renilebilir". Sanki, Ordu hem bu yorumdan
vazgemek istememektedir, hem de artk deien dnyada bunu gazetelerden ilan etmek istememektedir. Dier yandan, ayn gazetenin ayn
tarihli saysnda (r. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1939) hem "Trk olmak" koulu arayan (stanbul Polis Mektebine talebe ilan), hem de "Trkiye
Cumhuriyeti tebaasndan olmak" koulu arayan ("Konya Ky Ebe Mektebi Mdrlnden") ilanlar bulmak mmkndr. Aslnda, buradan
da anlalmaktadr ki, "Trk" terimini, kurumun niteliine gre, "TC vatanda" olarak yorumlayan ve yorumlamayan resm kurumlar vardr.

Bu tutum yalnzca tarihte kalm da deildir. 04 Mays 2004 tarihli Resm
Gazete'de yaynlanan ve Vatandalk Kanunun uygulanmasna ilikin eski
ynetmeliin 17. maddesini deitiren ynetmelik; d temsilcilikler, Milli
stihbarat Tekilat (MT), Emniyet Genel Mdrl ve valiliklerin,
vatandala alnmay talep eden kiilerin "soy durumlar"n aratrmasn
ngrmektedir66. Bugn ska kullanlan "Yurt dndaki soydalarmz"
terimi Trkiye'deki kimlik tanmndaki etnik anlamn epey gl olduunu
gsterir. "Trk soyu" terimi, 1985'ten sonra Bulgaristan'dan gelen g
dalgasyla ilgili olarak skan Kanununa 1989'da getirilen Ek Madde 33 ve
1992'de getirilen Ek Madde 34'te de kullanlacaktr.
Dahas, belki ok kimse farknda deildir ve duyunca aracaktr ama,

laiklie bunca vurgu yaplan Trkiye'de Trk terimi "soy" kadar "din"
faktrn de iermektedir. Millet Sisteminin hl sren etkisi sonucu,
"Trk" saylabilmek iin Mslman da olmak gerekmektedir; hatta Snni
Mslman. Trkiye'de rnein bir Bonak'tan sz edildii zaman "Trk"
dendii halde, herhangi bir gayrimslimden sz edildii zaman "Trk" deil
de "vatanda" denmesinin nedeni budur. Bugn ne kadar okumu, laik ve
uygar olursa olsun, hibir Mslman Trk, bir gayrimslim Trk
vatandandan sz ederken "Trk" demez; Rum, Ermeni, vs. der. Yakn tarih
iinde Trkiye'de bu durum da mevzuata ve uygulamalara ciddi biimde
yansmtr. Bu konuda ok rnek vardr. Birkan saymak gerekirse:
Cumhuriyet dneminde daha 1940'lara kadar gayrimslim vatandalarn

nfus kaytlar "Ecanip" (Yabanclar) blmne kaydedilmitir67.
1942 Varlk Vergisi olaynda gayrimslimlere ve Dnmelere, yasada olmad

halde uygulamada oluturulan "G" ve "D" cetvelleri sonucu, Mslmanlardan
ok daha fazla vergi tarh edilmitir68.
Biraz aada itihat anlatlrken ayrntsyla greceimiz gibi, 1970'lerden

itibaren, gayrimslim Trk vatandalar "1936 Beyannamesi" denilen
66 11/2/1964 Tarihli ve 403 Sayl Trk Vatandal Kanununun Uygulanmasna likin Ynetmeliin Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna
Dair Ynetmelik, Resm Gazete, No.25452, 04 Mays 2004.
67 Fethiye etin, "Yerli Yabanclar", Aznlk Haklar, s. 73-75
68 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, Nebiolu Yaynevi, [1951]; Aktar, Varlk Vergisi..., s. 135-243.
74 TESEV YAYINLARI
uygulama sonucu ayrmcla tabi tutulmu, tanmazlarna bilbedel el
konmu, yine greceimiz gibi bu konudaki Yargtay kararlarnda
kendilerine resmen "yabanc" denmitir.
28 Aralk 1988'de kartlan ve 1991'e kadar uygulanan "Sabotajlara Kar

Koruma Ynetmelii", 5/j maddesinde hangi kategorilerin sabotaj
yapabileceklerini sralarken, "Memleket iindeki yerli yabanclar (Trk tebaal)
ve yabanc rktan olanlar" diyerek gayrimslim Trk vatandalarn da
saymtr69. Ayrca, "yabanc rktan" teriminin, Trk etnik grubundan
olmayanlar aka kastettii grlmektedir.
stanbul 2 Numaral dare Mahkemesinin 17.04.1996 tarihinde verdii E.

1995/1271, K. 1996/552 sayl kararnn, bir Rum vatanda hakknda kulland
terim udur: "Yabanc uyruklu TC vatanda". stelik, bu ilgin terim Dantay
12 Dairesine gittiinde, temyiz nedeni saylmam, karar oybirliiyle
onaylanmtr. (bilgi iin Prof. Rona Aybay'a teekkr ederim.)
Bugn (Haziran 2004) hl, 625 sayl zel retim Kurumlar Kanununun
"Yabanclar tarafndan alm zel okullara Trk mdr bayardmcs
atanmasna" ilikin olan 24/1 maddesi, Trk vatanda olan aznlklarn
okullarna da uygulanmaktadr. Md.24/1'in, bu bayardmcnn niteliini
"Trk asll ve Trkiye Cumhuriyeti uyruklu" olarak saptadn70 da eklersek,
"Trk" teriminin ne anlamda kullanld ortaya daha net kacaktr.
Bugn, hl, niversiteler dnda ve zellikle de TSK, Emniyet vb., Dileri

gibi kurumlarda gayrimslim devlet memuru bulunmad herkesin bildii
bir husustur. Bu olguyu, u sralarda yaplmaya abaland gibi,
"Gayrimslimler memuriyet istemiyor, tccar olmak istiyor"la izah etmek
pek ikna edici deildir; bu durumun "bavursak da almazlar" gibi zaman
iinde kemiklemi bir kanaate bal olduunu dnmek ve kanaatin
Trkiye Cumhuriyetinde nasl olutuunu aratrmak daha anlamldr.
Kimi kurullar yazl deildir, ama yazl olanlardan daha sk uygulanrlar.
69 etin, "Yerli Yabanclar", s. 70.

Yasa iin bkz. http://www.yargitay.gov.tr/bilgi/kanun_liste/PC1625.HM5.frameset.html

Trkiye'de gayrimslim vatandalarn ancak bir yabanc'ya yaplabilecek
kukulu muamelelerle karlatklarnn arpc rneklerinden biri de, ubat
2003'te skdar-stanbul'daki bir gayrimslim aznlk lisesinin tapusunun
iptali iin alan bir davada grlmtr. Hazine'nin, "Surp Ha Ermeni
Lisesi Vakf (Surp Ha Tbrevank Ermeni Ruhban Okulu Vakf)" adyla belirttii
hasmna at davada verdii dileke aynen u paragraf iermektedir:
"lke gvenlii asndan aznlk faaliyetlerinin kontrol ile grevli ileri
Bakanl Aznlk Tali Komisyonu'nca alnan kararda; Surp Ha Ermeni Lisesi
Vakf ad altnda bir vakfn hukuken mmkn olmad, (...) bu nedenle vakf
olarak adna tescil ettirdii tanmazlarn tapularnn iptali ile Hazine adna
tescilinin salanmas istenmektedir" 71.
Yani Trkiye Cumhuriyeti, kendi gayrimslim yurttalarn, "lke gvenlii

asndan" kontrol etmek iin bir devlet kurumu bile kurmutur: Aznlk
Tali Komisyonu. Devlet rgt emasnda grlmeyen ve ne olduu
konusunda bilgi bulunmayan bu Komisyon, Trkiye'nin "lke gvenliini
korumak" iin, mahkeme kararlarna dayanak olabilecek kararlar almaktadr.
1962'de gizlice kurulduu anlalan bu Komisyon ancak 2004'te ve yine
gizlice kaldrlacaktr72.
Dier yandan, kimi profesrlerin "Ne Mutlu Trkm Diyene gibi gereki bir
anlay erevesinde... hibir etnik kkene baklmadan Trkiye'de yaayan btn
insanlarn, gayrimslimlerin dnda hepsinin bu lkenin ortak ve eit vatanda
olarak kabul edildii sylenebilir" 73 diye yazmasna yol aan bu mevzuat ve
uygulamalarn yalnzca Trkiye'deki gayrimslimlerle snrl olduu
sanlmamaldr. "Trk" teriminin etnik olarak kullanlmas ve/veya
alglanmas sonucu; erkez, Krt, Alevi vb. etnik gruplarn kendi ocuklarna
istedikleri ad koymalarna, siyasal parti kurmalarna, kendi adlarn tayan
dernek kurmalarna, vb. engel olunmutur ve olunmaktadr. Bunlara da bu
Blm'de, hemen aada, itihad anlatrken deineceiz.
71 Agos gazetesi (stanbul, haftalk), No. 361, 28 ubat 2003.
72 24 ubat 2004 tarihli Hrriyet gazetesinde kan bir haber u bilgileri vermektedir: 42 yl nce bir babakanlk talimatyla 7 Aralk 1962'de
kurulduu bu vesileyle ortaya kan Aznlk Tali Komisyonu, "Gizli" damgal ve 5 Ocak 2004 tarihinde yaynlanan bir babakanlk genelgesiyle
kaldrld. Yeni genelge, kaldrlan komisyonun yerine "Aznlk Sorunlarn Deerlendirme Kurulu"nun oluturulmasn ve bu yeni kurulda
eskisinin aksine Milli Gvenlik Kurulu (MGK), MT ve Genelkurmay temsilcilerinin olmamasn ngryor.
73 Anl een, Trkiye Cumhuriyeti Ulus Devleti, Ankara almalar dizisi, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), 2001,
s. 61.
76 TESEV YAYINLARI
Bu durumda, Anayasa Md.66/1'in kendi ifadesinden gelen bir sakatlk
olmad halde, kamuoyundan yksek yargcna kadar ok insan "Trk"
kavramn Trk etnik grubuyla zde yorumlad iin Trkiye'de st kimlik
snrlayc bir nitelik almaktadr ki, bunun ok ciddi sakncalarna Giri
blmnde deinilmiti, kitabn sonunda da deinilecektir.
Dediim gibi, burada yalnzca bu hususu belirtebilmek iin kimi mevzuat

ve uygulama noktalarna deindik, bu konuya daha ayrntl olarak Beinci
Blm ve Sonu'ta geri dneceiz. imdi, bu Anayasa maddeleri ve onlara
bal olarak oluturulmu mevzuatn Trkiye'de yksek yarg tarafndan
nasl uygulandn, yani itihad grelim.
II) Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi" Kapatma Kararlar
Yetkileri arasnda siyasal partileri kapatma da bulunan Anayasa Mahkemesi,

Trkiye'de aznlklarla ilgili olarak yukarda sz edilmi mevzuatn ana
eilimini oluturan "milletin blnmez btnl" anlayna dayanarak
siyasi partileri kapatmaktadr74.
Bu yndeki ilk uygulama, Trkiye i Partisinin (TP) Temmuz 1971'de

Anayasa'nn 57. maddesinde ifadesini bulan temel ilkesine ("Devletin lkesi
ve milletiyle blnmezlii") ve Siyasi Partiler Kanununun 81. maddesindeki
"aznlklar bulunduunu ileri sremezler, aznlk yaratarak millet btnlnn
bozulmas amacn gdemezler" kuralna aykr gr ve tutumlar nedeniyle
kapatlmasdr (Aliefendiolu, s.228-229).
Anayasa Mahkemesi Trkiye Emeki Partisini (TEP) Mays 1980'de

kapatrken "(...) bir kesim vatandata, kendilerinin aznlk olduklar dncesini
yaratmaya almak (...) devletin lkesi ve ulusuyla btnl temel ilkesine
kesinlikle aykr" der demitir. Mahkeme ayn kararda Anayasa Md.3'n
"Resm dil Trke'dir" hkmn de tartm ve bunu "resm yazmalar
yannda, retimin ve ulusal kltrn yalnzca Trke'ye dayanaca, baka
bir deyile lkedeki tek ulusal kltrn Trk kltr olduu" biiminde
74 Bu konudaki rnekler esas olarak u makaleden alnmtr ve alndklar sayfalar, metinde yeri geldike parantez iinde belirtilecektir: Ylmaz
Aliefendiolu, "Aznlk Haklar ve Trk Anayasa Mahkemesinin Aznlk Konusuna Bak", Aznlk Haklar, s.218-241.

yorumlamtr. Yine ayn kararda "[ulus btnlnn] Trk milliyetiliine
aykr biimde din, dil ya da rk gibi elere dayanarak blnmesine ynelik
davranlara da [Anayasa] ak deildir" denmektedir (Aliefendiolu,
s.229-230).
Mahkemenin yine bu kararnda, hukukun temel ilkelerine aykr ve aznlk

haklar asndan vahim sonular dourabilecek bir husus mevcuttur: "Lozan
Bar Antlamasnn III. Fasl [Kesim] hkmleriyle gayrimslim aznlklarn
varl tannm ve bunlarn yararlanacaklar hak ve ayrcalklar belirtilmitir.
Konferansta uzun tartmalar sonunda saptanan bu hkmler mtekabiliyet
esasna dayanmakta ve Yunanistan'da bulunan Mslman aznlk da ayn hak
ve ayrcalklardan yararlanmaktadr" (Aliefendiolu, s.230). Bu hkmn
sonucu udur ki, Yunanistan bir gn Bat Trakya Trklerine uygulamakta
olduu haklar uygulamaktan vazgeerse, Trkiye'nin de kendi
gayrimslimlerine tand haklardan vazgemesi sz konusu olabilecektir!
Bir kere, Lozan Md.45 bir karlkllk (mtekabiliyet) maddesi deil, bir
"paralel ykmllk" maddesidir75. stelik madde, Trkiye'de gayrimslim
aznlklara verilecek haklarn, Yunanistan tarafndan da kendi Mslman
aznlna verilmesi gerektiini sylemektedir; yani, Yunanistan zerine
bir ykmllk getirmektedir. kincisi, Lozan Md.45'in "karlkllk" olarak
yorumlanmasnn doru olduunu bir an iin kabul etsek bile, o zaman da
bu yorum 22 Mays 1969'da BM tarafndan kabul edilerek 27 Ocak 1980'de
yrrle giren Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi'nin 60/5
maddesinin ihlali olmaktadr76. Bu madde, insan haklar konusunda olumsuz
bir "karlkllk" anlayn kesinlikle yasaklamaktadr. Anayasa
Mahkemesinin Viyana 60/5'i bilmemesi/dikkate almamas imkanszdr.
Anayasa Mahkemesi, Temmuz 1991'de Trkiye Birleik Komnist Partisini

(TBKP) "Devletin, lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak"tan
kapatmtr. Bu karar, HAM tarafndan Ocak 1998'de HAS 11. maddesine
aykr bulunmutur (Aliefendiolu, s.230-231).
75 Turgut Tarhanl'nn bildirisi, Cemaat Vakflar, Bugnk Sorunlar ve zm nerileri, stanbul, stanbul Barosu Yayn, 2002, s. 37.
76 Tarhanl, ayn bildiri, ayn sayfa.
78 TESEV YAYINLARI
Sosyalist Parti (SP) Temmuz 1992'de "lkenin ve ulusun blnmez btnln
bozacak eylemlerle Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'na ve 2820 Sayl Siyasi
Partiler Yasas'na aykrlk"tan kapatlmtr. Mahkeme bu davada "lkenin
her yerinde her kkenden gelen deiik oranda yurtta yaamaktadr. Bilimsel
ynden aznlk saylmaya yeterli zellik ve e yoktur" demitir. Karar, Mays
1998'de HAM tarafndan HAS'n 11. maddesine aykr bulunmutur
(Aliefendiolu, s.231-232).
Halkn Emek Partisi (HEP) 14 Temmuz 1993'te ayn ekilde kapatlmtr.

HAM, bu karar 09 Nisan 2002'de HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur77.
zgrlk ve Demokrasi Partisi (ZDEP) Kasm 1993'te yine ayn gerekeyle

kapatlm, Mahkeme "[partinin program] Trk ulusunun btnln (...)
Trk ve Krt olarak ikiye ayrmay ngrmektedir. Bu tr program hkmlerinin
lke ve millet btnln ykmay amalad aktr" hkmne varmtr.
HAM, bu karar Aralk 1999'da HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur
(Aliefendiolu, s.232-233).
Sosyalist Trkiye Partisi (STP) yine Kasm 1993'te programndaki kimi

blmler nedeniyle, 2820 sayl Siyasi Partiler Yasasnn 78/a ve 81/a,b
maddelerine gre, yine "devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln
bozucu" davranlar yznden kapatlmtr (Aliefendiolu, s.233). HAM,
bu karar 12 Kasm 2003'te HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur78.
Demokrasi Partisi (DEP) Haziran 1994'te kapatlrken, Mahkeme ayn yorum

ve tutumunu srdrm ve "...rk ve dil farkllklarna gre aznlk stats
tanmak lke ve millet btnl kavramyla badamaz" demitir. Mahkemeye
gre "Devlet tek, lke tm, ulus bir"dir; Lozan yalnzca gayrimslimleri aznlk
olarak kabul etmektedir (Aliefendiolu, s.234-235). (HAM, bu karar 10
Aralk 2002'de HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur79).
stelik Mahkeme, Lozan'n, ngrd dzenlemeyle gayrimslimlere de
77 <http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=524225156&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0>
78 <http://www.yargitay.gov.tr/aihm/tcSosyalistTurkiyePartisi.html>
79 <http://hudoc.echr.coe.int/Hudoc1doc2/HFJUD/200305/dicle pour le dep - 25141jv.chb4 10122002f.doc>

Mslmanlarn yararlandklar medeni ve siyasal haklardan yararlanma
olana saladn ve bylece yasalar nnde din ayrm yaplmakszn
herkese eitlik getirilmi olduunu sylemitir. Bunu anlamak gtr.
nk btn vatandalara getirilen "negatif hak" ile yalnzca kimi
dezavantajl vatandalara (burada: gayrimslimler) getirilen "pozitif hak"
ayrm burada hi dikkate alnmama benzemektedir. Nitekim, bu kararda
rastlanan "Snrsz haklar snrl haklara, ulusun kendisi olmay aznlk olmaya
dntrmenin anlamszl aktr" cmlesi bunu gstermektedir.
Btn parti kapatma iddianamelerinde aynen geen u szler de, negatif-

pozitif hak ayrmnn Mahkeme tarafndan bilinmedii/dikkate alnmad
izlenimini brakr niteliktedir: "...Bylesine ayrcalksz konumdaki bir ksm
yurttalar arasnda, bir aznla mensup olduu duygu ve dncesini yaratmak
ve onlarn snrl haklar rejimine tabi klnmasn, ulusun bizzat kendisi iken
aznlk haline gelmesini istemek ulus btnln bozmaktan baka biimde
yorumlanamaz" 80.
Burada, negatif/pozitif hak ayrmnn bilinmemesi veya bilmezden

gelinmesinin tesinde, daha da vahim bir durum vardr: Anayasa
Mahkemesinin bu yaklam, satr arasnda, ounlua mensup vatandalar
birinci snf ve aznla mensup vatandalar da ikinci snf saymaktadr.
ster bilinli ister bilinsiz sylenmi olsun (ki, bunun bilinsiz olduunu
kabul etmek daha az zc olacaktr), "Ulusun kendisi olmay, aznlk olmaya
dntrmek" gibi bir ifadenin baka bir biimde yorumlanmas zordur.
Emek Partisi (EP) ubat 1997'de "devletin lkesi ve milletiyle blnmez

btnl"ne aykrlktan kapatlmtr. Burada Mahkeme aznlk
bulunduunun belirtilmesi sonucu ulus btnlnn ortadan kaldrld
yorumunu u hkmyle tekrarlamtr: "Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde
milli veya din kltr veya mezhep veya rk veya dil farkllna dayanan
aznlklar bulunduunun sylendii, Trk dilinden veya kltrnden baka
dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak yoluyla aznlklar yaratarak
ulus btnlnn bozulmas amacnn gdld anlalmaktadr"
(Aliefendiolu, s.236).
80 TESEV YAYINLARI
erefettin Eli'nin genel bakanln yapt Demokratik Kitle Partisi (DKP)
ubat 1999'da Anayasa Mahkemesi tarafndan "parti programnda lke
zerinde kltr, rk veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunun
ileri srld ve milletin btnlnn bozulmas amacnn gdld"
erevesinde "blclk" yapt gerekesiyle kapatlmtr. Ald kararda
Mahkeme, DKP'nin programnda yer alan amalarn Siyasal Partiler
Yasasnn 78. maddesindeki "partilerin blge ve rk esasna dayanma"
yasaklarna uymadna iaret etmitir80a. DKP'nin HAM'da at dava
devam etmektedir.
Anayasa Mahkemesinin bu kapatma kararlar konusunda nemle belirtilmesi

gereken iki husus bulunuyor:
1) Mahkeme'nin TEP konusunda verdii karar "aznlklar bulunduunu

ileri srmek" ile "aznlklar yaratma"nn ne anlama geldiini aklamaktadr.
Buna gre,
"(...) bir ulusun iindeki belli bir vatanda topluluunun dilinin ya da dininin
toplumun teki kesimlerinden ayr olduundan nesnel biimde sz etmek, tek
bana, bir 'aznlk bulunduunu ileri srmek' anlamna gelmez. Buna ek olarak,
sz konusu topluluun, toplumun br kesimlerinden ayrlan varln ve
niteliklerini korumas ve srdrmesi iin, kendisine zel bir hukuksal gvence
tannmas gerektiinin, yani bu kimselerin 'aznlk hukuku'ndan yararlanmaya
hak kazanm olduklarnn da ak ya da rtl biimde ileri srlm bulunmas
gerekir. te (...) 'aznlklarn bulunduunu ileri srmek' biiminde tanmlanan
ve yasaklanan durum budur." 81
Karar buraya kadar okunduu zaman, Anayasa Mahkemesinin aznlklar

konusunda ada eilimlere uygun bir tutum iinde olduunu
dndrmektedir. nk farkl kimlikler olduunun ileri srlebilmesini
normal karlamakta, bu kimliklerin "aznlk hukukundan yararlanmaya
hak kazanm olduklarnn" ileri srlmemesi (yani, uluslararas korumay
80a "Eli'nin Partisi de Kapatld", Milliyet, 27 ubat 1999.

81 avuolu, ""Aznlk Haklar: Avrupa...", s. 135-136'dan Trkiye Emeki Partisi (TEP) Karar; E. 1979/1 (Parti Kapatma), K. 1980/1, Anayasa
Mahkemesi Kararlar Dergisi 18, s. 3 vd.

davet etmeme) durumunda "lke ve millet btnl"n ihlal edecek bir
su olumadn kabul etmektedir. Eer "aznlklar bulunduunu ileri
sr"enler, bu aznlklar iin "zel bir hukuksal gvence tannmas gerektii"ni
de ileri srmezlerse, bir su olumam olacaktr. Nitekim, byle bir zel
gvence (pozitif hak) tannmasn istemek yerine, aznlk mensuplarnn
farkl zelliklerinin lkede gerek bir demokratik ortam salanarak (negatif
hak) korunmasn istemek mmkndr ve bu seenek ok yararldr. nk
hem aznln ounlua hedef gsterilmesini nleyecektir, hem de lkeye
bu vesileyle demokrasi getirilmesini salayacaktr.
Fakat Mahkeme yukarda braktmz yerden aynen yle devam etmektedir:

"(...) 'aznlklar yaratma' deyiminin (...) 'aznlklar bulunduunun ileri
srlmesi' deyimiyle sk ilikisi gz nnde tutularak, ayn dorultuda
yorumlanmas zorunludur. Byle bir yorumla varlacak sonu ise, 'aznlk
yaratma' deyiminin, ancak, 'bir vatanda topluluunda, aznlk hukukundan
yararlanmalar gerektii dncesini yaratma' anlamna gelebileceidir 82.
Yani Mahkeme, uluslararas korumaya ileride yol aabilir ve bu koruma da

Trkiye'yi paralar diye, bir eliyle verdiini br eliyle almakta ve bu yolla
"lke ve milletin blnmez btnl"n korumu olmaktadr. Ama bu
durumda hukukun ne hale geldii ayr bir konudur.
2) Anayasa Mahkemesi, rk ve dil farkllklarn vurgulama yoluyla "devletin

lkesi ve milletiyle blnmez btnl" ilkesinin ihlal edildiini sylerken,
Trk ulusu iinde deiik etnik kkenli bireylerin bulunduunu reddediyor
deildir. Nitekim, Anayasa'nn 66. maddesindeki "Trk devletine vatandalk
ba ile bal olan herkes Trk'tr" ilkesini yorumlarken, DEP kararnda,
vatandalk ve ulusal kimliin "vatandalarn etnik kkenlerini yadsma
anlamna" gelmediini sylemitir. Mahkeme'ye gre, bu konudaki "yasal
dzenlemelerin amac lkedeki farkllklarn ve bunlarn dil ve kltrlerinin
yasaklanmas" deildir: "Yasaklanan, kltrel farkllklarn ve zenginliin
belirtilmesi olmayp, bunlarn Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde aznlklar
yaratarak, ulus btnlnn bozulmas ve buna bal olarak ayrmlara
dayanan yeni bir devlet dzeninin kurulmas amacyla kullanlmas"dr.
82 avuolu, "Aznlk Haklar: Avrupa...", s. 136'dan Trkiye Emeki Partisi (TEP) Karar...,s. 3 vd
82 TESEV YAYINLARI
Bu noktada, Mahkeme, "balangta kabul edilebilir istekler gibi grnen
ayrmcla ynelik kltrel kimliin tannmas istemleri(nin) zamanla btnden
kopma eilimine" girecei endiesini ortaya koymaktadr83.
Bu durum, Trkiye'de aznlklarla ilgili mevzuatn, bu mevzuatn

yorumlanmasnn ve uygulanmasnn temel eksenini oluturan (ve aada
sz edilecek olan) bir korkunun, btn itihadn da temel eksenini
oluturduunu gsteriyor: Farkl kimliklerin tannmasnn devletin
paralanmasna yol aaca korkusu. Yani, "nsan Haklar Devleti"nin "Milli
Gvenlik Devleti"ni ykaca kans. Bu durumda, Anayasa Mahkemesinin,
Trkiye'de farkl etnik kkende kiilerin varln tanmas ile tanmamas
arasnda fazla bir fark olmamaktadr.
Sonu olarak TC Anayasa Mahkemesi, bu korkunun etkisiyle; aznlk

haklarn evrensel insan haklar balamnda deil, i hukuk ve Trkiye'nin
yapt uluslararas szlemeler (Lozan) balamnda ele almakta, aznlk
kavramn "lkenin blnmez btnl ve niter devlet" ilkeleriyle atan
bir kategori olarak grmektedir84. Anayasa'dan ve Siyasi Partiler Kanunundan
kaynaklanan bu bak as, doal olarak, devletin bu konudaki tm
tutumunu etkilemektedir.
III) Yargtay ve Dantay tihad: Gayrimslim Vakflar ve "1936

Beyannamesi"
Yargtay
Anayasa Mahkemesinin tutumunun byk lde Anayasa ve Siyasi Partiler

Kanunu hkmlerinden kaynaklanmasna karlk, Yargtay'n tutumu
iin byle bir durum sz konusu deildir. Yargtay, mevcut yasalar
yorumlarken ok yerlemi hukuk kavramlarn bilmedii/hi dikkate
almad izlenimini brakmaktadr. Yargtay'n gayrimslim vakflar
konusunda alm olduu kararlarn baka trl dnlmesi epey zordur85.
83 avuolu, "Aznlk Haklar: Avrupa...", s. 127 ve 141'den dn. 23, 24 ve 25.

84 Aliefendiolu, "Aznlk Haklar ve...", s. 237.
85 Yargtay'n aada sz konusu edilecek bu kararlar iin bkz. Bkz. Yuda Reyna ve Yusuf en, Cemaat Vakflar ve Sorunlar, stanbul, Gzlem
Yaynlar, 1994, s.90-93; etin, "Yerli Yabanclar", s. 76-77.

Yalnz, bu kararlar ele almadan nce, bu gayrimslim vakflar konusunun
"1936 Beyannamesi" diye nlenen tarihesini zetlemek gerek86.
Devrim kanunlar arasnda 1936 ylnda yrrle giren ve u anda da (2004)

yrrlkte olan 1935 tarihli Vakflar Kanunu, bu tarihte tm vakflardan,
ellerindeki tanmazlarn listesini gsteren bir mal beyannamesi istemitir.
Rejimin amac, slamclarn ekonomik kaynaklarn kurutacak dzenlemeler
yapmaktr. Fakat Atatrk'n mr yetmemitir ve beyannameler
unutulmutur.
Kbrs sorununun Trk-Yunan ilikilerini zellikle olumsuz etkilemeye

balad 1970'lerden itibaren Vakflar Genel Mdrl (VGM), Rum
vakflarn (dolaysyla, Yunanistan') sktrmak iin gayrimslim vakflarn
vakfnamelerini (vakf senedi) istemeye balamtr. Oysa bunlarn
vakfnameleri yoktur, nk Osmanl dnemindeki usule gre her biri ayr
bir padiah fermanyla kurulmutur.
Bu noktada u husus da hemen belirtilmelidir ki, gayrimslim Trk

vatandalar bu sorunu ve dier sorunlar amak iin mevcut vakf lavedip,
bir vakfnamesi olacak biimde yeni bir vakf da kuramamaktadrlar, nk
Trk Medeni Kanunu Md.101 "...belli bir rk veya cemaat mensuplarn
desteklemek amacyla vakf kurulamaz" hkmn getirmektedir. Aslnda,
Lozan'n 40. ve 42. maddesinde gayrimslimlerin "her trl kurumlar" ve
"yeni vakflar" kurabileceklerine ilikin hkmler yasalarn stndedir ve
yine Lozan Md.37'ye gre Trkiye'de hibir yasa veya resm ilem vb. Lozan'n
38-44. maddelerine aykr olamaz; fakat uygulamaclar ve yarglar byle
dnmemektedir.
Vakfnameleri olmad ynnde ald cevap zerine VGM, 1936'da verilen

beyannameleri bu vakflarn vakfnamesi sayacan bildirmi ve bu
vakflarn 1936 ylndan sonra edindii tanmazlara el konacan ilan
etmitir. nk, VGM'ye gre, bu tanmazlar 1936 mal beyannamesinde
kaytl deillerdir ve bu mal beyannamesinde bu vakflarn tanmaz
edinebilecekleri konusunda bir hkm de bulunmamaktadr.
86 Bkz. Reyna ve en, Cemaat Vakflar..., s. 28-33.
84 TESEV YAYINLARI
Gayrimslim vakflarnn, 1936'nn sadece bir tanmaz listesi olmak
nedeniyle byle bir hususu iermesinin mmkn olmadn ileri srmeleri
durumu deitirmemitir ve iktisap biimi (satn alma, ba, piyango,
vasiyet, vb.) ne olursa olsun, 1936'dan sonra bu vakflarn edindikleri
tanmazlara el konmaya balanmtr. Hem Lozan'n hem de mlkiyet
hakknn bir ihlali olarak el konulan mallar, onlar satm sahiplerine veya
onlarn miraslarna para istenmeden iade edilmi, mirasnn bulunmamas
halinde ise yine parasz olarak Hazine'ye intikal ettirilmitir.
te bu 1936 Beyannamesi konusunda Yargtay 2. Hukuk Dairesi 06.07.1971

tarihinde oybirliiyle ald 4449 E, 4399 K sayl ilamnn gerekesinde
yle demektedir: "Grlyor ki, Trk olmayanlarn meydana getirdikleri
tzel kiiliklerin gayrimenkul iktisaplar men edilmitir (...). Oysa Daire'nin
burada mal edinemeyeceini syledii tzel kiilik, Ortodoks dininden Trk
vatandalar tarafndan kurulmu ve ynetilmekte olan Balkl Rum
Hastanesi Vakfdr; "yabanc" bir vakf deildir.
Daha ilgin ve zc olan husus udur ki, konu Yargtay Hukuk Genel
Kuruluna 1974 ylnda geldiinde ayn karar bu sefer Osmanlca szcklerin
yerine daha Trke szckler kullanlarak yinelenmitir: "Grlyor ki Trk
olmayanlarn meydana getirdikleri tzel kiiliklerin tanmaz mal edinmeleri
yasaklanmtr" (Hukuk Genel Kurulu'nun 1971/2-820 Esas, 1974/505 Karar
sayl ve 08.05.1974 tarihli karar).
Ertesi yl, Yargtay 1. Hukuk Dairesi ayn konuda yine ayn yolda devam
edecektir: "...Gerek 16 ubat 1328 sayl kanun ve gerekse 2762 sayl kanunun
44. Maddesindeki koullar dnda, yabanclarn Trkiye'de mal edinmeleri
yasaklanm olup bu hkmler kamu dzeni ile ilgili olduu iin daval kurumun
bu konudaki yasa d eylemine davac idarenin kar kmasnda ve kanunsuz
tasarrufun iptali iin dava amasnda kanuna aykr bir yn yoktur. Bu itibarla
yukarda aklanan nedenlere ve mahkeme kararnda gsterilen dier gerekelere
gre yerinde olmayan temyiz itirazlarnn reddi ile hkmn onanmasna...
oybirliiyle karar verildi" (Yargtay 1.Hukuk Dairesi, 24.06.1975, no.3648-
6594 sayl karar).
Balkl Rum Hastanesi Vakf avukatlar bu kararn dzeltilmesi istemiyle

bavurmulardr ve ayn Daire, bu kararn 11.12.1975 gnl ve E:975/11168;
K:975/12352 sayl kararnda yle "dzeltmitir":
"Daval mlhak vakfn Trk vatandalar tarafndan kurulmu olmasna

kar[n] onama kararnda 'yabanclarn Trkiye'de tanmaz mal edinmelerini
yasaklayan yasalardan sz edilmesi' bir yanlg sonucudur. [Bu nedenle o
tmcenin] dzeltme yoluyla ilamdan karlmasna, bunun dnda (...) dzeltme
isteinin reddine...".
Bu son kararn nemi uradadr ki, Yargtay'n, yabanc-vatanda ayrmn

gzden karm olmadn, kimi Trk yurttalarn gayrimslim olduklar
iin "yabanc" saymak sonucu byle bir karar verdiini gstermektedir.
Yargtay'n bu uygulamas, hemen aada anlatlaca gibi, ancak Austos

2002'de kartlan 4771 ve bunun Ocak 2003'te dzeltilen biimi olan 4778
sayl yasa hkmleriyle son bulabilecektir.
Dantay
Dantay'a gelince87. Bu yksek idari yarg organnn 12. Dairesi, daha henz
Kbrs sorunu patlak vermeden nce 02 Mart 1970'de verdii E 1969/337,
K 1970/391 sayl kararda yle demitir: "...gerek Vakflar Kanununda gerek
dier mevzuatta cemaat vakflarnn yeni akar ina edemeyeceklerine dair men
edici bakaca bir hkm de bulunmadndan... davac vakfn Kanun tarafndan
men edilmemi bulunan btn tasarruflar yapmaya yetkili olduunu kabul
etmek zorunda olup, daval idarece yeni akar inasna izin verilmemesinde de
hukuka uyarlk grlmemitir".
Fakat Dantay'n bu tarihten sonraki kararlar tamamen farkl olacaktr.

Ayn 12. Daire, 21.6.1976 tarihinde verdii E.1975/1181, K1976/1508 sayl
kararda u hkme varmtr: "Baklan davada davac vakf, vakfiye yerine
gemek zere verdikleri beyannamede [1936 Beyannamesinde] vakfn yeni
tanmazlar edinebilecei yolunda hkm bulunduunu iddia edememekte ve
87 Bu konudaki rnekler u kaynaktan alnmtr: Yuda Reyna ve Ester Moreno Zonana, Son Yasal Dzenlemelere Gre Cemaat Vakflar,
stanbul, Gzlem Yaynlar, 2003, s. 513-520.
86 TESEV YAYINLARI
kantlayamamaktadr. Bu itibarla vasiyet yoluyla balanan tanmazn
tapuya tescili iin izin belgesi verilmesi yolundaki istemin reddine ilikin daval
idare ileminde yasalara aykrlk grlmemitir".
11.1.1989 tarihinde stanbul dare Mahkemesinin verdii bir karar ise yledir:
"Vakfiyesi bulunmayan vakflar... bir beyanname dzenleyip bunda bir vakfiyede
bulunmas gerekli hususlar aklamak zorundadrlar... bu beyannameler vakfiye
yerine gemektedir... davac vakfa ait beyannamede, vakfn yeni tanmazlar
edinebilecei yolunda bir hkm yer almadndan, satn alnan tanmazn
kat karl mteahhide verilmek zere izin isteminin reddine ilikin ilemde
yasaya ve hukuka aykrlk grlmemitir".
Yani, idari yarg da, 1936 Beyannamesi denilen mal listesinin vakfiye yerine
getii kansndadr.
Gayrimslim vakflarnn bu sorunlarnn bugnk durumunu aada,

yani Drdnc Blm'de ele alacaz.

DRDNC BLM
AB'YE GRMEK N YAPILAN REFORMLAR VE
UYGULANMALARI
Trkiye'de farkl kltr gruplarnn ayrmclk ve bask grmesi olgusu,

Aralk 1999'daki AB Helsinki Zirvesinde Trkiye'nin aday ilan edilmesinden
sonra AB'ye ye olabilmek iin giriilen reform sreciyle ve zellikle Ekim
2001'den sonra ciddi biimde dzeltilmeye allmtr. Buna gemeden
nce, bir blmn daha nce incelediimiz bu ayrmclk ve basklar
topluca zetlemek uygun olacaktr.
I) mparatorluktan Ulus-Devlete Gei ve Kltrel Haklarn Durumu
Millet Sistemi gerei, Osmanl'da gayrimslimler ikinci snf vatanda iseler

de, her trl dinsel, dilsel ve etnik vb. gruplar iin kltrel haklar (dilini
kullanmak, retmek, dinsel zgrlk, vb.) serbestti. Devlet kimin ne
konuup yazdna ve rettiine, ne tr bir dinsel uygulama yaptna
karmazd. nk imparatorluklar byledir; bireye karmaz ve onun
denetimini cemaatlere brakr ve ok ademi merkeziyetidir. O kadar ki,
zellikle stanbul'daki kimi Rumlar kimi zaman Trke renmeden
lrlerdi. ou gayrimslimlerin de ok yakn zamanlara (1980'lere) kadar
epey koyu aksanlar vard.
1923'te cumhuriyet kurulunca muazzam bir Batllama/modernleme

dalgas yaand ve bunun sonucunda btn bu karmama olay bitti. nk
devlet cemaatleri aradan kartarak bireyle dorudan muhatap oldu ve onu
milliyetilik ideolojisi icab ok yakndan denetlemeye balad. Btn ulus-
devletlerde olduu gibi tek dil ve tek kltr, yani asimilasyon balad.
Dnemin bat Avrupasnn standard da zaten buydu.
Tabii, burada hemen belirtmeli ki, ayrmclk ile segregasyonu (aznl her
biimde ve zellikle mekan olarak ounluktan ayrmak ve ona ayr muamele
etmek) birbirine kartrmamak gerekir. Asimilasyon, segregasyonun tam
88 TESEV YAYINLARI
tersidir; ikisi birarada olamaz. Onun iin, mparatorluktan sregelen
gelenein de etkisiyle, Trkiye'de segregasyon hi olmad. Bununla birlikte,
ou Trkler bugn bile farknda deillerdir ama, Cumhuriyet dneminde
ayrmclk (discrimination) oldu. ki biimde: 1) Alt kimliklerini vurgulayan
ve zellikle de st kimlie rakip biimde vurgulayan etnik ve dilsel alt
kimliklere kar. Ama, hemen sylemek gerekir ki, bunlardan alt kimliklerini
saklayan veya vurgulamayanlara kar ayrmclk yaplmad (dipnot 17'de
verilen rnekleri hatrlaynz); 2) Osmanl'daki Millet Sisteminin de etkisiyle
ve Lozan'n ak hkmlerine ramen, dinsel alt kimliklere kar. Yani,
daha nce grdmz gibi gayrimslimlere ve ayrca Alevilere kar (bkz.
dipnot 96, 97, ve 98). Gayrimslimlerin bugn bile niversiteler dnda
memur olamadklarn hatrlaynz.
Bu durumda, Aralk 99'dan sonra AB'ye girmek iin yaplan reformlarn

epey sancl olmas kanlmazd. Bunun nedeni, zellikle ifade zgrl
konusunda iki tarafn ok farkl zihniyetlere sahip olmasyd.
Mihenk Ta: fade zgrl
Demokratik bir toplum iin en nemli hususun ifade zgrl olduuna

kuku yoktur. nk bu zgrlk baka zgrlklerin nkouludur.
Dolaysyla, btn bu reformlarn yaplmas srecinde ifade zgrlnn
durumunu ayrca incelemek ve bu adan Avrupa ile Trkiyenin ne kadar
farkl olduunu ortaya koymak, AB reformlarnn niteliini vurgulamak
asndan nem tamaktadr88.
fade zgrlnn standardn belirleyen belgeler; bata kinci Blm'de

szn ettiimiz 1966 kiz Szlemelerinden "Kiisel ve Siyasal Haklar
Uluslararas Szlemesi" olmak zere, BM erevesinde hazrlanan
szlemeler, ayrca Avrupa Konseyi erevesinde hazrlanan HAS'tr.
Trkiye'nin taraf olduu bu szlemelerin saptad uluslararas standart
ok yksektir. O kadar ki, bir aklamann ifade zgrl snrlarn amas
iin 1) iddete tevik veya hakaret ifadeleri barndrmas yetmez; 2) Bunu
88 Bu altbalktaki bilgiler u makaleden zetlenmitir: Oktay Uygun, "fade zgrl: Ulusal ve Uluslararas Standartlar", Gncel Hukuk,
No. 1, Ocak 2004, s. 26-27.

yapan kiinin bakalarn etkileme gc bulunmal; 3) Bu aklamann
yapld ortamn nasl bir ortam olduu dikkate alnmal ve bir de;
4) Aklamann yapld yer ve ekil kamuoyunu etkileyebilecek gte
olmaldr. HAM bu drt incelemeyi yaptktan sonra szkonusu aklamann
"ak ve somut tehlike" oluturup oluturmadna karar vermektedir.
Oysa Trk hukukunda bu drt noktadan birinin bulunmas yetmekte ve

genellikle yalnzca aklamann ierii dikkate alnmaktadr.
Dier yandan, Mahkeme iin eletirilen kii veya kurumun nitelii nemlidir.
1) En geni ifade zgrl devlete, hkmete ve kamu kurumlarna ynelik
eletiriye tannmaktadr, nk pozisyonu itibariyle devlet ceza tehdidine
bavurmakszn pek ok aratan yararlanarak kendini savunabilecektir; 2)
Arkasndan politikaclar ve sorumlu brokratlar gelmektedir; 3) fade
zgrl en ok sradan yurttalara eletiri asndan dar tutulmaktadr.
Bu derecelendirme Trk hukukunda tamamen tersinedir.
Bu nedenlerle, uluslararas standartlar ile Trk hukuku arasndaki fark ok

byktr. Yine de, AB Uyum Paketlerinde, zellikle Trk Ceza Kanunu
(TCK) 159. ve 312. maddeler ile Terrle Mcadele Kanunu (TMK) 7. ve 8.
maddelerde yaplan deiiklikler sonucunda byk ilerleme kaydedilmitir.
Tabii ki bunlar ok ksa zamanda ve yukardan devrimle yaplm ok radikal

deiikliklerdir. Aznlklar gibi ok "hassas" bir konuya uygulanmalar en
azndan ksa dnemde sorun yaratabilecektir. Nitekim de yle olmutur.
zellikle, aznlklarn farkl zelliklerini devam ettirmelerini salayacak
kltrel haklar konusunda uygulama byk engellerle dolup tamtr.
fade zgrlnn durumunu bylece zetledikten sonra, daha nceki

blmlerde yeri geldike kimisi anlatlm olan hak ihlallerini, Cumhuriyetin
kuruluundan 03 Ekim 2001'e yani Ulusal Program (UP) yerine getirmek
iin yaplan ilk anayasa deiikliklerine kadar, ok zetle, yle
toparlayabiliriz:
90 TESEV YAYINLARI
Dilin Szl, Yazl vb. Kullanm:
Gayrimslimler: 1920 ve 30'larda ve yine 1950 ve 60'larda "Vatanda Trke

Konu" kampanyalar ald ve devlete desteklendi89. Kbrs sorununun
alevlendii 1950 ve 60'larda zellikle Rumca gazetelerin yneticileri bask
grd, ilerinden tutuklananlar oldu90.
Dierleri: Krte 1925'ten sonra kylerde ve kentlerde deil ama, kimi

kasabalarda belediyeler tarafndan yasakland; 1930'larda kimi belediyeler
Krte ve Arapa kelime bana para cezas kestiler91. Bu konuda, daha nce
de kinci Blm'de uzun uzun anlatld gibi, Lozan 39/4'e hibir zaman
uyulmad. 12 Eyll dneminde 39/5'e bile uyulmad; hatta Diyarbakr
Belediye Bakan Mehdi Zana mahkemede Krte savunma yapmak isteyince
kendisine ayrca dava ald92.
1960'lardan itibaren grlmeye balayan Krte basl yaynlar yasakland.

Burada da 39/4'e hi uyulmad. Ogni gibi Lazca bir gazete kar kmaz
yasakland. Haziran 2004'e kadar Krte, erkezce vb. radyo ve TV yayn
yaplmyordu ve yaplmasna ilikin kurallar da ok kat koullara
balanmt (bkz. dipnot 104 ve 106). Dier yandan bilindii gibi, 12 Eyll
1980 cuntas dneminde kartlan ve ancak 1991'de kaldrlan 2932 sayl
yasa Trkiye'de Trke'den baka dillerin ancak "Trkiye'nin resmen tand
devletlerin birinci resm dili" olma durumunda kullanlabileceini belirterek,
bir rneine daha rastlanmas g bir yasaklama getirmiti. Anababalarn
ocuklarna ahlaka vb. aykr olmad halde isim koymalar engellendi.
89 Bu konuda bkz. Yldz, Trk Ulusal Kimliinin..., s. 140, 272, 286.

90 Alexandris, The Greek Minority of Istanbul..., s.261, 288.
91 Hikmet Kvlcml, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), stanbul, Yol Yaynlar, 1979, s.318'den Son Posta, 23.09.1932: "Drtyol-zel: Kaymakamlk
tarafnan genel yerlerde Trke'den baka bir dili konuanlar hakknda iddetli kovuturma yaplarak ar cezalar verilecei tellallarla ilan
edildi". 1939'da Mardin'de de belediyenin bir duyurusuyla Trke'den baka dil konumak yasaklanmtr. Duyuruda "Trke bilmeyen
kyllerle dahi Trke konuulacak" diye ilan edilmi, yasaa uymayanlara 5 kuru ceza kesilecei bildirilmitir (Can Dndar, "Alml Bir
Ebemkua", Milliyet, 08 Haziran 2004'den Latif ztrkatalay, Mardin ve Mardinliler, stanbul, 1995, s.312.
92 O tarihte avukat olan Sezgin Tanrkulu'nun verdii bilgiye gre Mehdi Zana, tutuklu bulunduu Diyarbakr Asker Cezaevini ilk defa ziyaret
eden gazetecilere bir konuma yapm, bu konuma 30 Austos 1987 tarihli Cumhuriyet'te yaynlannca hakknda soruturma balatlmtr.
Bunun zerine Zana, 2932 sayl yasay protesto etmek ve buna dikkatleri ekmek iin durumalarda Trke konumay reddederek Krte
konumaya balamtr. Bu husus tutanaklara "anlalmayan bir dille konutu" diye geirilmi ve Zana duruma salonundan kartlmtr.

Dilin retimi ve Kltrn Korunmas-Gelitirilmesi
Gayrimslimler: Lozan md.40'daki pozitif haklara (grup haklarna) genelde

uyulmakla birlikte, eitli basklar ve kstlamalar grld. 1927'de mroz
ve Bozcaada'da Rumca eitim yasakland ve bugn de durum ayndr93.
Annesi Ermeni olmayanlar Ermeni aznlk okullarna alnmad94. Aralk

93'te Milli Eitim Bakanl bu okullarda Ermenice'yi yasaklamaya kalkt95.
Btn aznlk okullarna, aynen yabanc okullar gibi, "Trk asll ve Trkiye
Cumhuriyeti uyruklu" mdr bayardmclar atand; bu okullarn gerek
yneticisi haline gelen bu bayardmclar u anda da grevdedirler ve sicil
amiridirler. Bildiimiz gibi, Lozan'daki ak hkme ramen Ermeni, Rum,
Musevi dndaki gayrimslimler hibir zaman aznlk saylmadlar ve
pozitif kltrel haklardan yararlandrlmadlar. rnein Sryanice retimi
hibir zaman olmad.
Dierleri: Krte ve dier diller (Lazca, erkezce, vb.) hibir zaman eitim
yapamad. Alevilerin kendi kltrlerini koruma abalar engellendi.
Laikliin ar bir yorumuyla Alevi ve Bektai dernekleri kapatld96.
93 mroz ve Bozcaada'daki Rum aznlk okullarndaki Rumca eitim bu tarihte 1151 sayl yasann 14. maddesi sonucu yasaklanmtr. Trk-
Yunan ilikilerinin dzelmesinden sonra 1951'de yeniden alan bu okullar Milli Eitim Bakanlnn 29.07.1964 tarih ve 2690 sayl kararyla
tekrar kapatlm, mlkleri de 25.09.1964 tarih ve 701-16-0-41156 sayl kararla yerel ynetimlere devredilmitir.
94 Bu ihlal u gnlerde sona ermek zeredir; bkz. Agos, 14 Mays 2004, No. 424: "Medeni Kanun'daki velayet eitlii nihayet okul kaytlarna
yanstlyor... Artk karma evlilikten doan, dileyen tm ocuklar Ermeni Okullar'nda okuyabilecek. Bir yanl daha dzeltildi".
95 B.Oran, Devlet Devlet'e Kar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994, s. 13-22.'den Aydn Engin, Cumhuriyet, 01 Aralk 1993. Bu olayda Milli Eitim
Bakanl, sivil toplum rgtleri ve medya tarafndan geri adm atmak zorunda braklmtr (Cumhuriyet,10 Aralk 1993).
96 Alevilerle ilgili kstlamalar 2001'den sonra da inili-kl olarak devam etmitir. Ankara 2. Asliye Hukuk Mahkemesi "Alevi" szcnn
bir mezhep ve din terimi olmas nedeniyle, bu isme dayanlarak veya bu ad altnda Alevilii odaklatracak dernek kurulamayacana karar
vermitir. Mahkeme, Alevi-Bektai Kurulular Birlii Kltr Derneini isminden dolay kapatmtr (Cumhuriyet, 14 ubat 2002). Bununla
birlikte, Yargtay 2. Hukuk Dairesi bu karar bozacaktr (Cumhuriyet, 07 Kasm 2002). Bunun zerine Ankara Cumhuriyet Basavcs Fahri
Kasrga "Yasalar deiti, ama yasak hl duruyor. Alevilere izin karsa peinden Aczmendiler, Nakiler, Mecusiler de dernek kurar, laik
dzen elden gider. Alevilik altkltr, bir sosyal organizasyon haline dntnde kt niyetli kiilerce kolayca kkrtlabilir" biiminde
bir mtalaayla karara itiraz edecek (Radikal, 07 Mays 2003) fakat Yargtay bu itiraz Dernekler Kanunundaki deiiklii gereke gstererek
reddedecek, bylece farkl dil ve kltrlerin korunmas, gelitirilmesi ve yaylmas amacyla dernek ve vakflarn kurulabilmesine kapy
aralayacaktr (Radikal, 25 Mays 2003).
92 TESEV YAYINLARI
Dinsel Haklar
Gayrimslimler: Genel olarak, geleneksel gayrimslim aznln Lozan

md. 40'la getirilmi pozitif dinsel haklarna karlmad ama, dolayl olarak
engeller kartld. r. yeni kilise amalar, kilisenin yerini deitirmeleri,
istisnalar dnda yeni dinsel ve hayr vakf kurmalar engellendi. 1971'den
sonra din adam yetitirmeleri ruhban okullar kapatlarak engellendi ve
bylece dinlerini uygulamalar dolayl yoldan zorlatrld. Bildiimiz gibi
"1936 Beyannamesi" uygulamas sonucu 1970'den sonra gayrimslim vakf
tanmazlarna el kondu ve bu uygulama 2003'e kadar srd. Bugn bile
kilise cemaatleri azald diye dinsel vakflara el konmaktadr ("mazbutaya
almak"). Cemaat ynetim kurulu seimlerine mdahale edilmektedir.
(Bununla birlikte Avrupa Birlii Genel Sekreterliinden rendiime gre,
bu seimlerin esas ve usullerine ilikin yeni bir ynetmelik kartlarak
soruna adil zm bulunmas yolundaki almalar son aamasna varmtr).
Dierleri: Aleviler, 1924'te kurulan Diyanet leri Bakanlndan dlandlar.

Dinsel kurulular (cemevleri, cem ayinleri, vb.) herhangi bir devlet destei
alamad gibi, zaman zaman bask da grd97. Okullardaki Din Kltr ve
Ahlak Bilgisi dersinde Snni-Hanefilii okumak zorunda brakldlar98.
Kylerine Snni imam tayin edildi. Halk arasnda Alevilerin grd
basklara da devlet tarafndan engel olunmad. Kimi zaman cem ayinleri
basld. Hatta, kimi katliamlarda devlet gvenlik kuvvetleri pasif kald (1978
Kahramanmara, 1979 orum ve 1993 Sivas olaylar, vb.). Sonuta, kendini
ok farkl hisseden ve Snni halktan bask gren Aleviler ou zaman
toplum iinde ve zellikle i ararken kimliklerini gizlemek zorunda kaldlar.
zet olarak, yukarda saylan dil-din haklar uygulamas rneklerinden

anlalaca gibi, Trkiye'de kimi gruplar kltrlerini uygulamak yznden
hem devletten ayrmclk grdler, hem de halktan ayrmclk ve bask
grdkleri zaman devlet bu ayrmcla ve basklara yeterince engel olmad.
97 r. Elmada Cemevi Kltr, Sanat ve Folklor Dernei 1998'de kapatlmtr. Bununla birlikte, Yargtay 2. Hukuk Dairesi bu kapatma kararn
usul ve yasaya aykr bulacaktr. Cumhuriyet, 21 ubat 2002.
98 Bu ikayetleri karlamak iin olacak, liselerdeki bu derste Aleviliin de anlatlacana ilikin haberler kmtr: Radikal, 11 ubat 2004.

II) Trkiye'de Aznlk Haklar Konusunda Radikal Reformlar:
Anayasa Deiiklikleri ve AB Uyum Paketleri
Trkiye bugne kadar iki byk adalatrma dalgas yaamtr. Bunlardan

biri, bilindii gibi, 1920 ve 30'larda Kemalizm'in yapt ve Batllamay
amalayan yukardan devrimdir99. kincisi ise, 2000'lerde uygulamaya
konulan ve AB'ye girme amacna ynelik yukardan devrimdir. (Bu ikincisi,
birincisinin aksine, byk burjuvazinin aktif desteiyle ve kamuoyunun
bir blmnn katlmyla yaplmaktadr ama; bu demokratikleme
yznden lkenin paralanacan ileri sren bir blm kamuoyunun ve
kimi asker/sivil brokrasinin iddetle kar kmasna ramen hukuku
deitirmek suretiyle yapld iin yukardan devrim demek uygundur).
Bu konunun felsefi irdelemesine Sonu'ta dneceiz. imdi 2000'lerdeki

reformlarn neler olduunu ve bunlardan ne sonular alndn inceleyelim.
A) Anayasa Deiiklikleri
Aralk 1999 AB Helsinki Zirvesinde Trkiye'nin adayl tescil edildikten

sonra, AB'nin Trkiye'ye izdii bir yol haritas nitelii tayan Katlm
Ortakl Belgesi (KOB) Aralk 2000'de kabul edildi. Bu belge, yeliin
gerekleebilmesi iin kimi koullarn ngrlen sreler iinde yerine
getirilmesini talep ediyordu. Buna karlk Trkiye, Mart 2001'de, kendisinin
ev devi anlamna gelen bir Ulusal Program (UP) yaynlad. Hangi mevzuat
hangi vadede deitirerek AB mevzuatna uyumlu hale getireceini ilan
etti. Trkiye'nin bu konuda ald mesafe, AB'nin yllk olarak yaynlad
"lerleme Raporlar"nda deerlendirildi100.
te Trkiye, bu ev devini yerine getirmek iin 2001'de ve 2004'te kimi

anayasa deiiklikleri gerekletirdi ve ayrca AB Uyum Paketleri kartarak
kimi yasalar reforma tabi tuttu.
99 Yukardan devrim, aadan (halktan) yeterli talep gelmedii durumlarda bir sekinler grubunun devlet mekanizmasn harekete geirerek
gerekletirdii hukuk reformlaryla lkenin btn yaamn etkilemeye ynelik deiiklikler yapmasdr.
100 Gerek KOB gerekse UP 2003'te gzden geirilmitir. Bu srecin yks ve Kopenhag Kriterleri, KOB, UP gibi kavramlar iin bkz. Sanem
Baykal ve Turul Arat, "AB'yle likiler", (ed. B. Oran) Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar,
C. II, 6. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 326-365.
94 TESEV YAYINLARI
Ekim 2001 Anayasa Reformu
03 Ekim 2001'de anayasann tam 34 maddesini kapsayan geni bir reform

paketi TBMM'de kabul edildi. Bunlar, aznlk haklaryla uzaktan-yakndan
ilgili olduu lde yle zetleyebiliriz: (Ayrca bkz. kitabn sonunda "Ek
Tablo-1: TC Anayasas, Mays 2004 Reformu - Aznlklar lgilendiren
Maddeler").
1) Anayasnn Balang metninin 5. fkrasnn banda geen "Hibir dnce

ve mlahazann Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesiyle
blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi deerlerinin, Atatrk
milliyetilii, ilke ve inklaplar ve medeniyetiliinin karsnda korunma
gremeyecei" ibaresindeki "Hibir dnce ve mlahazann" kelimeleri,
"Hibir faaliyetin" biiminde deitirilmitir. Bylece, dncenin snrlar
geniletilmitir.
2) Anayasann "temel hak ve hrriyetlerin snrlanmas" balkl 13. maddesi

deitirilmi ve temel hak ve zgrlklerle ilgili snrlama sebepleri olarak
gsterilen "Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, milli egemenlik,
Cumhuriyet, milli gvenlik, kamu dzeni, genel asayi, kamu yarar, genel
ahlak ve genel salk" gerekeleri madde metninden karlmtr. Yeni
dzenlemeyle temel hak ve zgrlklerin "zlerine dokunulmadan yalnzca
Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla
snrlanabilecei" belirtilmektedir. Bu kapsamda temel hak ve zgrlklerin
kstlanmalaryla ilgili snrlar daraltlmakta, bu temel hak ve zgrlklerin
kapsam geniletilmektedir.
3) Anayasann "Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlmamas" balkl

14. maddesi yeniden dzenlenmi ve "Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerin,
devletin lkesi ve blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan,
demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan eylemler
biiminde kullanlamayaca" ve "Anayasa hkmlerinden hibirinin, Devlete
veya kiilere bu anayasa ile tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini
veya anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlanmasn amalayan
bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamayaca"
unsurlar getirilmitir.

4) Anayasann "Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti" balkl 26. maddesi
deitirilmitir. Bu erevede zel snrlama sebepleri getirilmi ve
"dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi
bir dil kullanlamaz" ibaresi ve bu ibareyle balayan fkra metinden
karlmtr. Bylece dnce ve anlatm zgrlnn snrlar
geniletilmekte, vatandalarn gnlk yaamlarnda farkl dil, lehe ve
azlar kullanmasna herhangi bir engel bulunmad kabul edilmektedir.
(Tabii, bu terim byk bir "dikkat"le seilmitir ve Trke'den baka dillerin
kamuda deil, ancak "gnlk yaamda" kullanldn ve daha dorusu
kullanlabileceini sylemek istemektedir).
5) Anayasann "Basn Hrriyeti" balkl 28. maddesi deitirilmitir. Bu

erevede "Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaplamaz"
fkras madde metninden karlmtr. Bylece dnce ve anlatm
zgrlnn snrlar geniletilmekte ve farkl dil, lehe ve azlarda
yaym yaplabilmesine imkan veren bir dzenleme getirilmektedir.
6) Anayasann "Dernek Kurma Hrriyeti" balkl 33. maddesi yeniden

dzenlenmi ve dernek kurulmas kolaylatrlmtr.
7) Anayasann "Trk vatandal" baln tayan 66. maddesinin 2. fkras

yeniden dzenlenmekte ve "Yabanc babadan ve Trk anadan olan ocuun
vatandal kanunla dzenlenir" hkm metinden karlmaktadr. Bylece,
ayrmcl nleme konusunda bir adm daha atlmtr.
8) Anayasann "Siyasi partilerin uyacaklar esaslar" balkl 69. maddesi

yeniden dzenlenmekte ve bu erevede "yasaklanan fiillerin odana ilikin
kriterler" getirilmektedir. Bu balamda "fiiller o partinin yelerince youn
bir ekilde ilendii", "fiillerin dorudan doruya parti organlarnca kararllk
iinde ilendii takdirde" gibi kriterler dzenlenerek siyasi partilerin
kapatlmalar zorlatrlmaktadr. Ayrca, siyasi partiler iin "kapatmann
yan sra devlet yardmndan yoksun braklma yaptrm" da eklenmektedir.
Bylece tek yaptrm parti kapatma olarak yer almamakta, siyasi partinin
devlet yardmndan yoksun olarak da olsa idame etmesini salayc imkan
salanm olmaktadr. Dolaysyla dnce ve ifade zgrlnn snrlar
geniletilmitir.
96 TESEV YAYINLARI
9) Anayasann 118 . maddesi yeniden dzenlenerek MGK kararlarnn
"tavsiye nitelii tad" vurgulanm, ayrca yaplan deiiklikle eski
metindeki "ncelikle dikkate alnr" ibaresi, "deerlendirilir" eklinde
deitirilerek "MGK kararlarnn tavsiye karar olma nitelii" pekitirilmitir.
10) Anayasann Anayasa Mahkemesi ile ilgili "alma ve Yarglama Usul"

balkl 149. maddesinde dzenleme yaplarak, siyasi partilerin kapatlmas
konusunda Anayasa Mahkemesinin verdii kararlarda te iki olarak aranan
nisap "bete " olarak deitirilerek parti kapatma zorlatrlm ve bylece
siyasi dnce ve ifade zgrlnn snrlar geniletilmitir.
Mays 2004 Anayasa Reformu
Ekim 2001 anayasa paketinden sonra, bir de 07 Mays 2004 tarihinde 10

maddelik bir anayasa deiiklii paketi TBMM'de kabul edilmitir. Bu
reform da Kopenhag Kriterlerinin siyasal koullarna uyum salamak
amacyla gerekletirilmitir. Bunlar, aznlk haklaryla uzaktan-yakndan
ilgili olduu lde yle zetleyebiliriz. (Ayrca bkz. kitabn sonunda "Ek
Tablo-2: TC Anayasas Mays 2004 Reformu - Aznlklar lgilendiren
Maddeler").
1) Anayasann uluslararas antlamalarn onaylanmasyla ilgili 90.

maddesinin son fkrasna u cmle eklenmitir: "Usulne gre yrrle
konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla
kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek
uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr."
Bylece Trkiye'de uzun zamandr sregelen bir tartma bitirilmekte, bir

yasa ile bir uluslararas antlama hkmleri arasnda eliki olduu
durumlarda hangisine ncelik verilecei sorunu giderilmektedir. Artk bu
anayasa hkmne dayanarak, Lozan'la elien yasa hkmlerini amak
mmkn olabilecektir.
2) Anayasann basn aralarnn korunmasyla ilgili 30. maddesi

deitirilmitir. Eski madde yleydi: "Kanuna uygun ekilde basn iletmesi
olarak kurulan basmevi ve eklentileri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez

btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir
sutan mahkm olma hali hari, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere
edilemez ve iletilmekten alkonulamaz."
Yeni madde yle olmutur: "Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak
kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aleti olduu gerekesiyle
zapt veya msadere edilemez veya iletilmekten alkonulamaz." Bylece, istenen
yere ekilmeye fazlasyla uygun olduunu daha nce defalarca grdmz
kimi kavramlar maddeden kartlmtr.
B) AB Uyum Paketleri
Anayasa deiikliklerinin yan sra, Trkiye eitli yasalarda insan ve aznlk

haklarn zedeleyen kimi mevzuatn deitirilmesine giriti. Bu amala, bir
buuk yl iinde 7 adet AB Uyum Paketi kard. Bunlar, aznlklarla uzaktan-
yakndan ilgili olduu lde, yle zetlenebilir: (Ayrca bkz. kitabn
sonunda "Ek Tablo-3: AB Uyum Paketleriyle Deitirilen Yasalarn Eski ve
Yeni Maddeleri -Aznlklar lgilendiren Maddeler")
Birinci Uyum Paketi (06 ubat 2002): Trk Ceza Kanunun 312. maddesi,
iddete tevik eden ve somut bir tehlike yaratan nitelikte olmadka, kimi
aklamalarn ifade zgrlnn snrlar iine alnmasn mmkn
klacak biimde deitirilmitir. Maddeye ayrca bir fkra eklenerek, "halkn
bir ksmn aalayc ve insan onurunu zedeleyecek bir ekilde tahkir"
etmek yasaklanmtr. Bylece, kimi aznlklara ynelik aalayc ifadeler
cezalandrlabilecektir (bkz. dipnot 128).
kinci Uyum Paketi (26 Mart 2002): Basn Yasasnda, yasak dillerde yayn
yapma konusundaki hkm kaldrlmtr.
nc Uyum Paketi (03 Austos 2002): Yabanc Dilde Eitim ve retim

Yasasnda yaplan deiikliklerle, Trk vatandalarnca geleneksel olarak
kullanlan farkl dil ve diyalektlerin renilmesindeki snrlamalar
kaldrlmtr. Radyo ve Televizyon Kurumlar Kurulu ve Yayn Kanununda
(RTKKYK) yaplan deiiklikle, bu dillerde ve diyalektlerde yayn yapma
snrlamalar kaldrlmtr. TCK 159. maddesi deitirilerek ifade zgrl
98 TESEV YAYINLARI
HAS normlarna getirilmitir. Vakflar Kanunu deitirilerek, gayrimslim
vakflarn Bakanlar Kurulu kararyla gayrimenkul mal edinmeleri
salanmtr. Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda (CMUK) yaplan ve
bir yl sonra yrrle girecek bir deiiklikle, medeni hukuk ve ceza
hukuku davalarnn yeniden grlebilmesi mmkn klnmtr.
Drdnc Uyum Paketi ("Kopenhag Paketi", 02 Ocak 2003): Vakflar Kanunu
tekrar deitirilerek, gayrimslim vakflarnn gayrimenkul edinmeleri,
Bakanlar Kurulu yerine VGM iznine balanarak kolaylatrlmtr. "Cemaat
Vakflarnn Mal Edinmeleri, Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar ve
Tasarruflar Altnda Bulunan Tanmaz Mallarn Bu Vakflar Adna Tescil
Edilmesi Hakknda Ynetmelik 24 Ocak 2003 tarihinde yrrle girmitir.
Beinci Uyum Paketi (23 Ocak 2003): CMUK ve Hukuk Muhakemeleri

Usul Kanunu deitirilerek, paketin yrrle girmesine kadar kesinleen
ve o tarihten itibaren yaplan bavurulara ilikin davalarn yeniden
grlebilmesi mmkn klnmtr.
Altnc Uyum Paketi (19 Haziran 2003): TMK'nn 8. maddesi kaldrlarak

ifade zgrl geniletilmitir. Ayrca, ayn kanundaki terr tanmnda,
iddet veya zor kullanma unsuru bir nkoul olarak getirilmitir. RTKKYK'de
yaplan deiiklikle, zel radyo ve TV kanallarnn da eitli dil ve lehelerde
yayn yapmalar mmkn klnmtr. Seim ncesine ilikin kstlamalar
daraltlmtr. Gayrimslim vakflarn kullandklar tanmazlar tescilleri
sresi uzatlmtr. mar Yasasnda deiiklik yaplarak her din ve inantan
ibadet yerlerinin yaplmasna olanak tannmtr. Nfus Kanunu
deitirilerek, ocuklara isim konmasna getirilmi kstlamalar
kaldrlmtr.
Yedinci Uyum Paketi (30 Temmuz 2003): TCK Md. 159 deitirilerek
"Trkle, cumhuriyete, vb. hakaret" cezas azaltlm, hakaret amal
olmayan eletiriler ifade zgrl kapsamna sokulmutur. Ayn yasann
169. maddesinde yaplan deiiklikle, terrist rgte yardm konusu
daraltlmtr. CMUK'a eklenen bir maddeyle, ikence ve kt muamele
davalarnn ivedilikle grlmesi salanmtr. Dernekler Yasas deitirilerek
tzel kiilerin de dernek kurmalarna izin verilmitir. Trk vatandalar
tarafndan geleneksel olarak kullanlan dil ve leheleri renme

kolaylatrlm, mevcut dil kurslar iinde bu amala zel snf almas
mmkn klnmtr. imdi, bu radikal reformlarn uygulanma durumuna
geelim.
C) Yaplan Reformlarn Uygulanmas Konusu
Anayasa hkmleri, doal olarak, yasalardan stn ve nemlidir. Bununla

birlikte, uygulamaclar anayasay deil ellerindeki yasay ve hatta bu yasa
konusunda ilgili bakanlk tarafndan kendilerine yollanan genelgeyi
uygularlar. Burada, bu genelgeleri vermek ve incelemek mmkn deildir.
Bununla birlikte, yukarda zeti verilen AB Uyum Paketlerinin nasl
uyguland incelendiinde, yeterli fikir sahibi olmak mmkn olacaktr.
Bu paketlerin okunmasndan aklda kalan ilk izlenimler yle sralanabilir:
1) Kltrel haklar verilmesinin lkenin paralanmasna yol aacandan

korkan bir lkede (bu konuya Sonu'ta geri dnlecektir) ok tereddt
ederek ve eksik de yaplm olsalar, bu reformlar gerekten cesur ve nemli
admlar saylmal, bunlar hazrlayan Dileri Bakanl ve Avrupa Birlii
Genel Sekreterlii yetkilileri ve siyasi iradeyi ortaya koyan politikaclar
kutlanmaldr.
2) Hemen grlecei gibi, bu paketlerde kurslarla dil eitimi 2 kere, radyo-

tv'de yayn 3 kere, gayrimslim vakflar konusu da 3 kere ele alnm ve
deitirilmitir. Bunun anlam udur: Yasay deitirip iyiletirmek
yetmemektedir nk uygulama iyilememektedir; bunun zerine yasa
koyucu bir daha, bir daha yasa kartmaktadr.
stelik, kimi "gl" kurumlarn szcs pozisyonunda olan yetkililerin,

bunlarn uygulanmamas iin eitli ak ve rtl mdahaleler yapt da
hesaba katlrsa, uygulamann ne durumda olduu daha iyi anlalr. rnein,
Mays 2003'te MGK Genel Sekreteri Org. Tuncer Kln, Babakanlk'a
(basna da szan) "gizli" bir yaz gndererek, karlma almalar srasnda
Altnc Paket'in maddesine kar kmtr: 1) TMK'nn 8. maddesi
deimemelidir; 2) Seimlere yabanc gzlemcilerin gelmesi bir kapitlasyon
olduu iin nlenmelidir; 3) zel TV'lerde anadilde [Krte] yayn
100 TESEV YAYINLARI

yaplmamaldr101.
Oysa, TMK'nn 8. maddesi, daha nce uzun uzun sz edilen "milletin

blnmez btnl"n korumakla ilgilidir. Btn AGT yesi lkelere
seim denetim kurullarnn yollanmas sradan bir uygulamadr ve Trkiye
de eitli lkelerin seimlerine gzlemci yollamaktadr. Yalnzca Trkiye
Radyo Televizyonunda (TRT) Krte yayn yaplmas hem baka aznlklarn
da talepte bulunmas halinde iinden klmaz sorunlar yaratacaktr, hem
de resm radyodan Krtlerin "Trk kkenli" olduunun durmadan
sylenmesi ve bylece Krt kkenli yurttalarda Krtlk bilincinin daha
da uyandrlmas ok byk olaslktr. stelik, bu TRT tekeli, Ankara Valisi
Nevzat Tandoan'n 1930'larda komnizm iddiasyla nne getirilen bir
gence syledii nl szlerdeki ("Sen kim oluyorsun? Bu lkede komnist
olmak gerekirse nce biz oluruz!") ttihat mantn ok anmsatmaktadr.
Yani, bu zihniyetin devlet iindeki uzantlar AB Uyum Paketlerini boa

karmak iin ellerinden geleni yapmlardr. Olguyu somutlatrmak iin
konudaki uygulama srecini izleyelim: 1) Radyo ve TV'lerden yayn; 2)
Krte kurslar; 3) Gayrimslim vakflarnn tanmazlar.
rnekolay-1: Radyo ve TV'lerden yayn
26 Mart 2002'de kartlan kinci Paketle, Basn Kanunundan "yasak dillerde

yayn yapma yasa" kaldrlmtr.
Bunun zerine brokrasi bu yasa, Yabanc Dilde Eitim ve retim

Kanunu (YDEK) ve RTKKYK yasaklar uygulayarak srdrmtr. TRT,
Krte yayn yapamayacan bildirmitir102. stelik, bir yandan hazrlk
yaptn belirtirken, dier yandan da Dantay'a ynetmeliin iptali iin
gizlice dava at ortaya kacaktr103.
101 Hrriyet, 19 Mays 2003.

102 Milliyet, 16 Ekim 2002
103 Milliyet, 12 Haziran 2003.

Bunun zerine hkmet 3 Austos 2002'de nc Paketi kartm, bununla
YDEK'daki "Trk vatandalarnca geleneksel olarak kullanlan farkl dil
ve diyalektlerin renilmesindeki snrlamalar" byk lde ortadan
kaldrmtr.
Bunun zerine brokrasi "Yalnzca devlet radyosu TRT'de yayn yaplabilir"

yorumunu getirip, hi olmazsa zel radyo ve TV'leri dlamay denemitir.
"zerk" TRT de yapmamak iin direndiine gre, yaynlar yaplamayacaktr.
Bunun zerine hkmet 19 Haziran 2003'te Altnc Paket'i kartm ve

yine RTKKYK'da yapt deiiklikle, zel radyo ve TV'lerin yayn yapmasn
mmkn klmtr.
Bunun zerine brokrasi bir ynetmelik karm ve ancak ulusal (yani,

yerel olmayan) radyo ve TV'lerde yayn yaplabileceini, ocuklara ynelik
program yaplamayacan, dil retilemeyeceini, her programda bire bir
Trke altyaz konmas veya hemen akabinde Trke eviri yaplmas
gerektiini kurala balamtr. Radyolar gnde 60 dakikay amadan haftada
yalnzca 5 saat, TV'ler gnde 45 dakikay amadan haftada yalnzca 4 saat
"Trke'den farkl dil ve lehelerde" yayn yapabileceklerdir104.
Tabii, yasa kal aradan yaklak iki yl gemi olmaktadr. Nitekim, Trkiye
TV'lerindeki ilk Trke altyazl ksa metraj Krte filmin Diyarbakr'da
yerel yayn yapan Gn TV'de yaynlanabilmesi bile 07 Mays 2004'
bulmutur105.
Yalnz, unu da belirtmek gerekir ki, hkmetin RTKKYK'de yaynlarn

kural olarak Trke yaplaca ynndeki hkme dokunmam (daha
dorusu, dokunamam) olmas, btn bu altyaz vb. snrlamalarn peinden
srkleyen esas nedendir.
Son olarak, 05 Haziran tarihli gazeteler, TRT'nin 07 Haziran 2004 Pazartesi
104 Radikal, 26 Ocak 2004.

105 Radikal, 09 Mays 2004. Diyarbakr Barosu Bakan Sezgin Tanrkulu ilgili ynetmeliin 7/2 maddesine gre yerel yayn kurulularnn yayn
yapmas iin izne gerek olmad konusunda Milliyet gazetesine deme vermi, Gn TV yaynn bundan sonra gerekletirmitir.
102 TESEV YAYINLARI

gn "Kltr Zenginliimiz" adyla yayna balayacan bildirmitir. Buna
gre, ilk yayn Radyo 1'den 06.10-06.45 saatleri arasnda, TRT 3'ten de 10.30'da
yaplacaktr. Yaynlara Bonaka (pazartesi) balanacak, sonra srasyla
Arapa (sal), Krmani [Trkiye Krtesi] (aramba), erkezce (perembe),
Zazaca (cuma) olarak devam edecektir. Lazca yayn yaplmayacaktr. eitli
dillerdeki yaynlar gnde 35 dakikayla snrl olacaktr. " Buna gre, Radyo
1 ve TRT 3'ten ayr ayr, hafta ii toplam 175 dakika (2 saat 55 dakika) yayn
yaplacak"tr106.
Yaynlarn saatinin sabah namaz kadar erken olduu dikkatleri ekmektedir.

"zerk" TRT ve ayrca RTK direnmeyi srdrmektedir. Bu direniin son
rnei, bu kitabn baskya gitmesinden 1 gn nce, 08 Haziran 2004 tarihli
Radikal gazetesinde kmtr: "Anadilde yayn yaplmas konusunda direnen
RTK, sreci yavalatmak iin Diyarbakr Valilii'ne, 'Orada hangi dil
konuuluyor' diye yaz yazd".
rnekolay-2: Krte kurslar
Krte retmek iin bavuran kurslarn engellenmesinde daha da traji-

komik gelimeler olmutur. nce, bavurunun yapld valilik bakanla
yaz yazarak talebin yasal olup olmadn sormaktadr. Oysa, bavuran,
Resm Gazete'nin fotokopisini de ibraz etmitir107. Sonra, bu kurslarn
adlarna itiraz edilmektedir. r. anlurfa'da dershanesine "zel Urfa Krt
Dili Leheleri retim Merkezi" koymak isteyen kursa "zel Urfa Mahalli
Lehe Dil Kursu" nerilmitir108.
Arkasndan, bu kurslara, mevcut kurs binalarndan baka bina tutmalar,

ayr mdr ve sekreter istihdam etmeleri bildirilmektedir109. Brokrasinin
106 "Erken Kalkan Krte Dinler", Radikal, 05 Haziran 2004. Bu yaynn ertesi gnk gazeteler, Bonaklarn bu yayna itiraz ettiklerini yazmlardr.
Bosna Hersek Kltr Dernekleri Federasyonu Bakan Vekili Cemal enel'in syledikleri ilgintir: "Devletimiz sa olsun. Ama bugne kadar
byle bir talebimiz yoktu. Biz zaten Trkiye'de yaayan Bonak deil Trk, birinci snf vatandaz". Bu szler, aznlk kavramnn "ikinci
snf" bir anlam ifade ettii konusunda, Trkiye'de Anayasa Mahkemesi yargc (bkz. yukarda "Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi"
Kapatma Kararlar" bal) ile sokaktaki vatanda arasndaki zihniyet btnln gstermesi bakmndan ok nemlidir.
108 Radikal, 09 Haziran 2003.
109 Radikal, 08 Ekim 2002.

bu itirazn amak iin hkmet 30 Temmuz 2003'te Yedinci Paketi
kartacak ve mevcut dil kurslar iinde zel snf amay mmkn klacaktr.
Bir dier yntem, binalara eitli kusurlar bulmaktr. Uzun zaman beklenen
mfetti geldiinde, yangn merdiveni olmad iin ruhsat verilemeyeceini
bildirmektedir. Oysa, daha nceden dershane olarak kiralanm binada
yangn merdiveninin mevcut olduu ruhsatta belirtilmitir. Buradaki cevap,
o kiralamann amacnn farkl olduu biiminde olmaktadr. Eer yangn
merdiveni varsa, yntem farkldr: Bayndrlk Bakanl yetkilileri gelmekte,
binann rlvesinin olmadn bildirmektedirler110. Eer rlve bulunup
da getirilebilirse, bu sefer de kaplarn nizamnamede 90 cm olarak
ngrld, oysa yaplan lmlerde kaplarn 85 cm olduunun saptand
bildirilmekte ve ruhsat verilmemektedir111.
Bir dier engelleme konusu, retmenlerin nitelikleridir. Trkiye'de bir

dilde ders verebilmek iin o dilde lisans eitimi grm olmak gerekmektedir.
Oysa Trkiye'de Krte lisans yaplamamaktadr ve yabanc retmen
istihdam mmkn deildir.
Nihayet "Farkl dil ve lehelerin renilmesi hakknda ynetmelik"

5.12.2003'te Resm Gazete'de yaynlanp, Batman'da bir zel Krte Dil
Kursu alabildiinde, bu sefer de "isminde lehe ibaresi bulunmad"
gerekesiyle faaliyete geirilmemitir112.
Bu arada, niversitelerde Krte dil dersi olana verilmesi iin dileke

veren 10.538 renciden 446'sna "yasad rgte yataklk"tan dava alm,
bunlarn 533' tutuklanm, 3621'i gzaltna alnm, 15'ine yla kadar
hapis cezas verilmitir113. Diyarbakr'daki Dicle niversitesinde ise 7 renci
"dileke vermeye teebbs"ten yarm ve bir dnem okuldan uzaklatrma
cezas almtr114.

111 Milliyet, 18 Ekim 2003.
112 Milliyet, 18 Ocak 2004. Btn bunlara ramen, Mays 2004 sonunda Trkiye'de 3 adet dil kursu resmen ve fiilen faaliyet gemi durumdadr.
113 Yaln Doan, Cumhuriyet, 15 Austos 2002. Bu hapis karar Yargtay tarafndan, dileke verme cezalar da Blge dare Mahkemesi tarafndan
bozulacaktr.
114 Radikal, 30 Austos 2002.
104 TESEV YAYINLARI

rnekolay-3: Gayrimslim Aznlk Vakflarnn Tanmazlar
Gayrimslimleri tehlikeli ve "yabanc" sayan yaklam, nc AB Uyum

Paketinin 4. maddesini oluturan kanunla nemli lde geriletilmi ve
gayrimslim vakflarnn dier vakflarla eitlii eskisine oranla byk
lde salanmtr:
Gayrimslimleri "yabanc" sayan yaklam, bu yasa almalar srasnda,

vakflara mal edinme ve bu mallara tasarruf izni verirken, "ileri ve
Dileri Bakanlklarnn izni" zorunluluunun yasaya konmas iin ok
uramtr. nk ileri Bakanl demek polis ve istihbarat rgtleri
demektir, Dileri Bakanl da bu vakflarn "ecnebi" olduklarnn
simgesidir115.
Bu yaklam nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakan Nejat Arseven'in

ve Avrupa Birlii Genel Sekreterlii ile Dileri Bakanlnn abalar
sonucu engellenmi, fakat iznin Bakanlar Kurulundan alnacana ilikin
bir ibare yasaya girmitir. Bunun sakncas udur ki, Trkiye'deki dier
vakflar mal edinirken ve bu mallara tasarruf ederken Bakanlar Kurulunun
deil, ok daha alt dzeydeki bir kurum olan VGM'nin iznini almaktadrlar.
Bu nedenle de, Lozan bata olmak zere kimi uluslararas antlama ve
szlemelere aykrln yan sra, Anayasa'nn 10. maddesindeki eitlik
ilkesine de aykrlk oluturmaktadr.
Fakat asl saknca, bu yasann uygulanmas iin VGM'nin hazrlad ve 04

Ekim 2002 tarih ve 24896 sayyla Resm Gazete'de yaynlanan Ynetmelik'le
ortaya kmtr. Gayrimslimleri yabanc sayan anlayn nasl direndiini
somut biimde rnekleyen Ynetmelik, yasayla getirilmeye allan eitlii
fiilen engellemek iin yazlm olduu izlenimi brakmaktadr. Nitekim,
mal edinebilmek iin, gayrimslim vakflar, dier vakflardan istenmeyen
ok sayda belge sunmak zorunda braklmaktadr. Daha nemlisi, VGM'ye
bu belgelerin Bakanlar Kuruluna kadar ulamasn engelleyecek yetkiler
115 Gayrimslimler konusundaki birok husus gibi, bu da Osmanl'nn Millet Sisteminin bir tortusudur. rnein, Osmanl dneminde baslmadan
nce sansr iin kitap, risale ve dergiler Maarif Nezaretine, gazeteler Dahiliye Nezaretine; gayrimslim cemaat gazeteleri ise Hariciye
Nezaretine (nk gayrimslim mezhepler dairesi bu bakanlktadr) sunulmaktadr (lber Ortayl, stanbul'dan Sayfalar, stanbul, Hil
Yaynlar, 1986, s. 79. Bu kaynak iin asistan arkadam Erdem Denk'e teekkr ederim.)

tannmaktadr. Bununla da kalnmam, Ynetmelik'in uygulanmas
"uluslararas karlkllk" kouluna balanmtr ki (burada kastedilen, Bat
Trakya Trklerinin vakflardr), insan haklar konusunda ve vatanda sz
konusu olduunda karlkllk ilkesinin uygulanamayaca ok iyi bilinen
bir husustur. Gayrimslim Trk vatandalarnn "yabanc" sayldklarn ve
ayrma uradklarn burada bir kere daha grmek mmkndr. Trk
devleti, soyda iin yurttan rehin almaya kalkmaktadr. "Trk" teriminin
etnik anlam ifade ettiinin bundan daha iyi bir rneini bulmak zordur.
Bu durumda yasa ve/veya ynetmelik ulusal ve uluslararas hukukun ok

sayda belgesini ihlal etmitir. Bunlarn arasnda unlar saylabilir: Anayasa
Md. 2, 10, 35, 90/5, Vakflar Kanunu Md. 44; 4771 sayl kanun Md. 4; Lozan
Md. 37, 39/2, 40, 42/3; HAS Md. 14; 1969 Viyana Antlamalar Hukuku
Szlemesi Md. 60/5 116.
Ecevit ynetimindeki koalisyonun son dnemlerinde bu hukuk d

durumlarn dzeltilmesi iin harcanan abalar, 03 Kasm 2002'de yaplan
genel seimlerde byk bir ounluk kazanan Adalet ve Kalknma Partisi
(AKP) tarafndan srdrlmtr. zellikle, nsan Haklarndan Sorumlu
Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Erturul Yalnbayr'n gayretleriyle,
4771/4 sayl yasadaki "Bakanlar Kurulu izniyle" ifadesi "VGM izniyle"
biiminde deitirilerek dier vakflarla eitlik byk lde salanmtr.
Bununla birlikte, ayn anlay bu sefer yine ynetmelik hazrlama aamasnda

devreye girmi, 24 Ocak 2003'te kartlan yeni uygulama ynetmelii, dier
vakflardan talep edilmeyen bir koul getirmitir: gayrimslim vakflarnn
tanmaz mal satn alma ve onlara tasarruf etme bavurular "gerektiinde
ilgili Bakanlk, kamu kurum ve kurulularnn gr alnarak" karara
balanacaktr. Burada sz edilen kurulular tabii ki yine emniyet ve
istihbarat kurululardr. Ynetmeliin getirdii bu kstlama yasada yoktur
ve bu yine Anayasa ve Lozan'a kesinlikle aykr bir durumdur.
Nitekim bu hukuksuzluk, sonucunu derhal vermekte gecikmeyecektir:

116 Bu ynetmeliin ayrntl bir eletirisi u belgede mevcuttur: "Resm Gazete, 04 Ekim 2002, no. 24896da yaynlanm Cemaat Vakflarnn
Tanmaz Mal Edinmeleri ve Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar Hakknda Ynetmelik ile Vakflar Genel Mdrl'nn 11.10.2002
Tarih ve 2002/3 Sayl Genelgesi Hakknda Prof. Dr. Baskn Oran'n Hukuki Mtalaas",. Belge, yazardan istenebilir (oran@politics.ankara.edu.tr)
.
106 TESEV YAYINLARI

5 Mays 2003 tarihli Radikal gazetesinde "Vakflar Umduunu Bulamad"
balyla kan haberde altbalk yledir: "AB'ye uyum kapsamnda mlk
edinme hakk kazanan cemaat vakflar brokrasi engeline takld. 1813
bavurudan 574' reddedildi, 579'u 'belgeler eksik', 226's da 'hak sahibi
deilsiniz' diye geri evrildi".
Ayn gazetenin ertesi gnk saysnda (06 Mays 2003), ayn konuda verilen
ilgin bir haber bu durumun Trkiye iin zc arka plann ortaya
koyacaktr. MGK'nn 7 Nisan 2003 tarihinde Babakanlk'a yollad, oradan
da ilgili devlet dairelerine gnderilen bir "Gizli" yazda aynen yle
denmektedir:
"Vakflar Genel Mdrlnn mracaatlar incelemesi iin tannan 2 aylk

sre son derece snrl olmakla birlikte, bu srenin yasal olarak uzatlmas zor
olduu iin, Vakflar Genel Mdrlnn birtakm idari uygulamalarla sreyi
daha verimli kullanabilecei dnlmtr. Mracaatlarn bakanlk kurum
ve kurulularnn grlerinin alnmas ve detayl olarak incelenmesi neticesinde
cevaplandrlmas uygun olacaktr".
Bu gizli yaznn "birtakm idari uygulamalarla sreyi daha verimli

kullanabilecei dnlmtr" biimindeki ifadesi, eine ender rastlanacak
bir "slup kvrakl" iinde, gayrimslim vakflaryla ilgili bavurularn
her trl "idari uygulama" kullanlarak sonusuz braklmasn telkin
etmektedir. Sz edilen "bakanlk kurum ve kurulular" da istihbarat rgtleri
ve daha nce dipnot 72'de sz edilen Aznlk Tali Komisyonu adl gizli
resm kurulutur. Trkiye'de anayasal bir devlet kurumunun, kimi
vatandalarn anayasa ve yasa hkmlerinden yararlandrlmamas iin
aba gstermesine bundan daha ak bir rnek bulmak zor olsa gerektir.
stelik, vatandalar arasnda bu din ayrmclnn yaplmasn telkin eden

yazy yazan kurulu da, Trkiye'de laikliin balca savunucusu olan Silahl
Kuvvetlerin ok etkili olduu MGK'dr. Nitekim, gizli yaznn altndaki
imza yledir: "Fethi Tuncel, Korgeneral, MGK Genel Sekreter
Bayardmcs".
Bu durumda, Kasm 2003 sonu ve Mays 2004 sonu itibariyle VGM'den

salanan verilere gre, gayrimslim vakflarnn tescil ettirebildikleri
tanmazlarn durumu yle olumutur (bkz. Tablo-6):
Tablo-6: Gayrimslim Vakflarnn Tesciline likin

Vakflar Genel Mdrl Toplam Verileri
A) Kasm 2003 tibariyle
lk Bavurular
Bavuran Bavuru Mkerrer Zaten Bavuru Malikten Bilgi-belge Tescili
vakf konusu bavurudan kaytl konusu ret eksikliinden kabul
adedi tanmaz ret olduundan tanmaz ret edilen
adedi ret adedi
(net olarak)
116 2234 268 434 1532 622 910 0
kinci Bavurular
(lk bavuruda yeterli bilgi-belge sunmayanlar)
Yeniden Hakknda Malikten ve Tescili Deerlendirmeleri Deerlendirilmeleri

bavuran yeniden yetersiz belge- kabul devam eden devam eden
vakf bavuru yaplan bilgiden tescili edilen vakf adedi tanmaz adedi
adedi tanmaz reddedilen tanmaz
adedi tanmaz adedi adedi
86 bilgi yok 477 242 6 ?
Verilere Gre Geici Sonu
Hakknda bavurulan Tescili kabul edilen Kabul (tescil) oran

tanmaz adedi tanmaz adedi
(net olarak)
1532 242 % 15.79
108 TESEV YAYINLARI

B) Mays 2004 tibariyle:
lk Bavurular
Bavuran Bavuru Mkerrer Zaten Bavuru Malikten Bilgi-belge Tescili
vakf konusu bavurudan kaytl konusu ret eksikliinden kabul
adedi tanmaz ret olduundan tanmaz ret edilen
adedi ret adedi
(net olarak)
116 2234 268 434 1532 622 910 0
kinci Bavurular
(lk bavuruda yeterli bilgi-belge sunmayanlar)
Yeniden Hakknda Malikten ve Zaten Tescili Deerlendirmeleri Deerlendirilmeleri

bavuran yeniden yetersiz kaytl kabul devam eden devam eden
vakf bavuru belge-bilgiden olduundan edilen vakf adedi tanmaz adedi
adedi yaplan tescili ret tanmaz
tanmaz reddedilen adedi
adedi tanmaz adedi
87 bilgi yok 526 13 286 bilgi yok 85
Verilere Gre Geici Sonu
Hakknda bavurulan Tescili kabul edilen Kabul (tescil) oran

tanmaz adedi tanmaz adedi
(net olarak)
1532 286 % 18.66
Bu tablolardan kan sonular yledir:
1) Kasm 2003 sonu verilerine gre, bu vakflar ilk bavurular sonucunda

hibir tanmaz tapuya kaydettirmeyi baaramamlardr.
2) Yine Kasm 2003 sonu verilerine gre, bu vakflar eksiklerini tamamlayp

ikinci defa bavurduklarnda, ellerindeki tanmazlarn ancak %15,79'unu
tapuya kaydettirebilmilerdir.

3) Mays 2004 sonunda Vakflar Genel Mdrlnden alnan veriler
deerlendirildiinde ise, tapuya kaydettirilebilen tanmaz oran %18,66
olmutur.
4) Bu durumda, btn bu abalar sonucunda, gayrimslim vakflar

ellerindeki tanmazlarn bete birini bile tapuya kaydettirememilerdir.
Bu sonuta bu vakflarn kimi hatalar ve eksiklikleri olduu kabul edilse
dahi, durumu buna balamak epey gtr. Bu durumun nedenini yukarda
anlatlan, bu vakflara kartlan glkler olarak grmek daha mantkldr.
5) Bununla birlikte, yine Vakflar Genel Mdrlnden Mays 2004 sonu

alnan bilgilerde bir de olumlu iaret bulunmaktadr: Yukarda verilen
bilgiler dnda, 3 adet vakfn 3 adet tanmaz ba kabul etme ve 1 adet
tanmaz satn alma talepleri olumlu sonulandrlmtr.
Bu rnekolaydan da grld gibi, yasa koyucu ok nemli reformlar

getirmitir fakat bunlar uygulatamamtr. Bunlar, insann iine ruh
sknts veren durumlardr.
Sistem direnmektedir. imdi bunun tahliline geelim.
110 TESEV YAYINLARI

BENC BLM
TRKYE'DEK AZINLIK UYGULAMASININ TAHLL
Trkiye'de Aznlklarla lgili Zihniyetin Temel Kalplar
Bilim adamndan politikacsna, gazetecisinden yksek yargcna kadar

eitli sorumlu ve grevlilerin Trkiye'deki aznlk konusunu bu kadar dar
kalplarda ele almasnn ve reformlara inatla direnmesinin kimi temel
kalplar vardr. Bunlar yle zetlenebilir:
1) Aznlk tanm ve haklar konusunda 1923 ylnda kalnmtr. stelik,

1923 Lozan da eksik ve yanl uygulanmaktadr. 1923'ten gnmze
Trkiye'nin imzalad uluslararas insan ve aznlk haklar szlemeleri ve
ayrca bu konuda sregelen dnya gelimeleri ise hi hesaba katlmamaktadr.
Ksmen Osmanl'daki Millet Sisteminden kaynaklanan bu duruma, kimi
temel terim ve kavramlarn bilinmemesi veya dikkate alnmamas da
olumsuz katk yapmaktadr.
2) Millet konusunda "teklik" ile "birlik" ayn ey saylmakta ve teklii bozaca

dnlen her trl davran yasaklanmakta ve cezalandrlmaktadr. Bu
yasaklamalarn temeli, nesnel bir paralanma tehlikesi deildir. nk
ortada iddete hi bavurma durumu veya olasl olmad olaylarda da
(r. Sryanilerin durumu, Melisa adnn yasaklanmas, vb.) farkl kimlikler
yasaklanmaktadr. Yasaklanan, bizzat, farkllktr.
3) Bu durumda, kanlmaz olarak, aznlk kavram "lkenin blnmez

btnl"ne aykr saylmaktadr. Sokaktaki vatandatan Ankara'daki
yksek mahkeme yargcna kadar, zihniyet budur.
4) Bu zihniyet sonucu Trkiye'de gayrimslimlere ve Mslman olup da

farkl alt kimlik sergileyenlere "milletin blnmez btnln" bozan
zararl unsurlar olarak baklmaktadr.
Bu zihniyetin kayna nedir? Burada; biri kuramsal, dieri de tarihsel-

siyasal olmak zere iki kaynaktan sz edilebilir. Kuramsal neden Trkiye
Cumhuriyetindeki st kimlik-alt kimlik ilikisi ve buna bal olarak millet'in
inasnda hangi yntemin (kan veya toprak) kullanld hususu, tarihsel-
siyasal neden de "Sevr Sendromu"dur.
Zihniyetin Kuramsal Temeli: Trkiye Cumhuriyetinde Alt kimlik-

st Kimlik ve Kan-Toprak Yntemi likileri
Aznlklar konusundaki zihniyetin kaynan aratrrken ilk incelenmesi

gereken lkedeki alt kimlik-st kimlik ilikisidir.
Giri'te, ulus-devlet'in temel niteliini alt kimlikleri asimile etmeye

programlanm olmak biiminde grmtk. Burada, yine Giri'te
grdmz kimi kavram ve snflandrmalar kullanarak, bu devlet
trnn iki eitlemesini ortaya koymak retici olacaktr.
Ulus-devleti incelerken, onu tek bir modelden ibaret grmemek gerekir.

Ulus'u ina ederken, esas olarak kan temelli yntemi mi yoksa toprak temelli
yntemi mi kullandna gre ulus-devlet ikiye ayrlr. r. Fransa, son yllar
hari, asimilasyoncu yn ok yksek bir ulus-devlet olmutur, fakat ulus'u
lkedeki herhangi bir etnik grubun ekseninde (yani, kan temelli yntemle)
inaya girimemitir. Fransa ad verilen toprak parasn eksen alarak ve bu
toprak paras zerindeki ortak Fransz kltrn Franszca dili temelinde
ileyerek ulus inasna girimitir. Dolaysyla, lkedeki st kimlik herhangi
bir etnik grubun (alt kimliin) adn tamaz; nk Fransa'da "Frank" diye
bir alt kimlik/etnik grup yoktur (Franklar, S 5.yzylda Bat Roma
mparatorluunu istila eden Germen halklarndan biridir ve Fransa'ya adn
vermilerdir). Sonu olarak, lkedeki kimi alt kimlikler asimilasyona
direnebilir (nitekim Korsika adasndaki Kors'lar ve ayrca batdaki Bask'lar
direnmektedir) ama, bu direni, Fransa'da asimilasyonun baat bir etnik
grubun ekseninde (kan temelli yntemle) yapld sylenerek savunulamaz.
lkede bir etnik grubun deerlerinin egemen olduu iddia edilemez 117.
117 Fransa ile Trkiye, aznlklarn varln ret konusunda eskiden beri ok iyi anlam iki ulus-devlettir. Fakat Fransa, bu konuda en az Trkiye
kadar duyarl olmasna ramen, dilsel ve kltrel farkllklarn korunmas ve gelitirilmesi konusunda Trkiye'den ok farkl politikalar
izlemeye ve gemite srdrd asimilasyoncu politikalar terk edilmeye balamtr. 1925 ylnda, dnemin milli eitim bakan, "Fransa'nn
112 TESEV YAYINLARI

Oysa, eitli rnekleriyle grdmz gibi, Trkiye'de durum byle deildir.
Fransa gibi asimilasyoncu bir ulus-devlet olarak kurulan Trkiye, yalnzca
kltrel birlie vurgu yapan Fransa'nn aksine, ayrca bir de Trk etnik
kimliine vurgu yapma yoluna gitmitir. Bu olguyu, Osmanl ile Trkiye
Cumhuriyetini karlatrarak daha net irdeleyebiliriz (bkz. tablo-7).
Osmanl'da ok sayda alt kimlik vard: Trk, Krt, Grc, Abhaz, Ermeni,
Arnavut, Rum, Musevi, Bonak, vb. Btn bu alt kimlikler Osmanl
tarafndan tannm ve Drdnc Blm'n hemen banda belirtildii
gibi, hibirinin diline, dinine, eitimine, adetine, giyimine vb.
karlmamtr. Bunun karlnda, btn alt kimlikler st kimlie sayg
gstermitir ve ondan rahatsz olmamtr; nk st kimlik esas olarak
"padiaha sadakat" ve bir miktar da "toprak" stne kuruludur ve ad da alt
kimliklerin herbirinin adndan farkldr: "Osmanl".
Trkiye Cumhuriyeti bir "Ulus-devlet" olarak kurulunca; gayrimslimlerin

dinsel kurumlarna (patrikhane, vb.) tzel kiilik tannmam, Mslman
ounluk iin de cemaatler devreden kartlmtr. Sonuta, btn ulus-
devletlerde olduu gibi, devlet bireyini/vatandan bizzat ve ok yakndan
denetlemeye balamtr; her bireye "ulusal" niforma giydirilmitir. Bu
yeni durumda gayrimslimler eitli nedenlerle (tehcir, g, mbadele, vb.)
sayca ok azalmakla birlikte, alt kimliklerin eitlilii tablosu ayn kalmtr.
st kimlik de "Trk" biiminde deimitir. Bu yeni st kimlik, artk alt
kimliklerden en nemlisi olan "Trk" alt kimliiyle ayn ad tamaktadr.
te bu durum, dier alt kimliklerin ve zellikle de Mslman olmamak
tarihsel birlii iin Brtonca'nn ortadan kaldrlmas gerekir", saptamasnda bulunmutu. Daha sonra, 1951'de, be blgesel dili (Bask
dili, Brtonca, Katalanca, Korsikaca ve Oksitan dili) tanyan yasa karlmtr. Fransa bugn hl etnik grup ve aznlk kavramlarn
kullanmaktan kanmakla birlikte, lkesindeki dil ve kltr farkllklarnn, uluslararas belgelerde ngrlen standartlar karlayacak
biimde ekilde korunmas ve gelitirilmesine olanak tannmas abas iindedir. Buna ynelik reformlar, daha ok, blge ynetimlerini
glendirerek kat merkeziyetilikten uzaklalma stratejisine dayanmaktadr. Devletin bu yeni tutumu, kamuoyunda, lke btnlnn
korunmas mlhazasyla eletirilmitir. Franois Mitterrand, reformlarn gerekesini 1981 ylnda syle aklamtr: "Fransa'nn
kurulabilmesi iin, gemite, gl ve merkeziyeti bir iktidara gereksinme duyulmutur. Bugn ise, dalmamas iin, siyasal iktidarn
arlkl olarak yerel ynetimlere braklmas zorunlu duruma gelmitir." Reformlar gerekletiren Sosyalist Parti tarafndan reformlar
savunmak iin 1991'de yaymlanan 1980'li Yllarn Fransas iin Sosyalist Proje adl kitapta, dil ve kltrn korunmas politikas su szlerle
savunulmutur: "Birer kltrel olgu olan blgesel dillerin tannmasnn, onlarn politik olgu olarak da tannmasna yol aaca dorudur.
Bu, bir halkn ruhunun boulmasna ynelik politikaya kar tercih edilir bir durumdur." Oktay Uygun, Federal Devlet - Temel lkeler,
Kurumlar ve Uygulama, stanbul, nar Yaynlar, 1996, s. 194-195.

nedeniyle ok farkl bir alt kimlik tayan gayrimslimlerin ve Mslman
olup da farkl alt kimliini kuvvetle vurgulayan Krtlerin dlanmas
tablosunu yaratacaktr118. Daha nceki alt-st kimlik ilikisi byle rahatsz
edici olmadndan, yeni durum sorun yaratacaktr.
Giri'te, lkeyi birletirici kavram olan st kimliin iki durumda ilevinin

tam tersi bir durum yaratp sorun karabilecei belirtilmiti:
1) st kimliin edinilmesi olanakszlatrlm veya snrlanmsa:

Segregasyon durumu, smrgecilik, rklk, vb. Trkiye'de yoktur. Trkiye'de
zaman zaman devlet zellikle din ayrmcl zerinden rk ayrmcl
yapmtr ama, asimilasyoncu olduu iin hibir zaman rklkla el ele
giden segregasyoncu olmamtr.
2) st kimlik bireyi temsil etmiyorsa: te bu, Trkiye'de ciddi boyutlarda

vardr. nk en azndan gayrimslimler ve Krt kkenli vatandalar
"Trk" biimindeki st kimliin kendilerini temsil etmediini, sadece baka
birilerini (Trkleri veya kendilerini Trk sayanlar) temsil ettiini
dnmektedirler.
Bu durumu vurgulayan yan etkiler de eksik olmamtr. Bir kere, Fransa'nn

aksine, bu st kimlik iin bandan beri kullanlan bir st kimlik deildir;
bir krlma noktasndan (yani Osmanl'dan Trkiye Cumhuriyetine geiten)
itibaren kullanlmaya balanmtr ve bu da sorun yaratc durumu
keskinletirmitir. kincisi, etnik anlam tayan bir "Trk" st kimlii,
Krtlerin aznlk bilincinin henz domam olduu bir ortamda bu alt
kimlik iin ok rahatsz edici olmam olabilir ama, zellikle 1960'lardan
balayarak ok hzl ykselen bir Krt aznlk bilinci (veya, Krtlerin daha
kolaylkla kabul edecei bir terimle sylenirse, "Krtlk bilinci") ortamnda
durum bakadr. ncs, baarl bir asimilasyon iin en nemli e olan
ulusal ekonomik pazar, Trkiye'de ancak 1980'lerden itibaren kurulmutur.
Giri blmnde de nemli belirtildii gibi, ulusal ekonomik pazar nce
kurulursa, aznln asimile edilmesi mmkndr hatta olasdr, nk bu
118 Bu yeni st kimliin 1921 Londra Konferansndan hatta 1919 Sivas Kongresinden balayarak adm adm Trklk zerine kurulduunun yks
iin bkz. zlem Kaygusuz, Foreign Policy and ..., passim.
114 TESEV YAYINLARI

ortamda aznlk bilinci gelimeyebilir. Ama, aznlk bilinci ulusal ortak
pazardan nce oluursa, hele kreselleme ortamnda asimilasyonun ans
yoktur denebilir. Trkiye'de durum budur. Drdncs, alt kimliklere
byk vurgu yapan bir kreselleme ortam hesaba katld zaman bu
asimilasyonun artk hi ansnn olmad ortaya kacaktr.
Tablo-7: Osmanl'da ve Trkiye'de st ve Alt Kimlikler
Osmanl
Trk Krt Ermeni Rum Musevi Grc erkez vs., vs.
Trk
Trk Krt Ermeni Rum Musevi Grc erkez vs., vs.
Aslnda, Trk ulus-devleti tipik bir kan temelli yntem kullanmamtr;

karma bir yntem kullanmtr. rnein, Krtlerin zorla batya
yerletirilmesine ilikin 1934 skan Kanununda bile "Trk rkndan olan"
ltnn yan sra, Trk olmayp da Mslman olan Bonaklar vb. iin
"Trk kltrne bal olan" lt devreye sokulmutur. Zaten, ok say ve
trde "Trk olmayan Mslman" ieren ve Millet Sistemi geleneinden
gelen bir lkede baka bir ey yaplmas da mmkn deildir. rnein
Silahl Kuvvetler'de en st makamlara ykselmi, tamamen Krt kkenli
olduu bilinen ve hatta "Krt" lakabyla anlan subaylarn olduu ok bilinen
bir husustur.
Cumhurbakan M. Kemal'in, Onuncu Yl nutkunun (1933) sonunda

kulland nl "Ne Mutlu Trk'm Diyene" zdeyii bu adan incelenmeye

deer nemdedir. Bu zdeyi, zaman iin son derece ilericidir. nk,
dnemin faizan atmosferine ramen; doutan gelen ve deitirilemeyen
"objektif kimlik"e deil, kiinin iradesine bal olan "sbjektif kimlik"e ve
bu nedenle de dolayl olarak toprak yntemine gnderme yapmaktadr.
Objektif kimlie gnderme yapm olsayd, "Ne Mutlu Trk Olana/Doana"
derdi.
Fakat bu zdeyi, "Trk" terimi etnik kkene ciddi bir vurgu yapmakta ve
kan temelli yntemi artrmakta olduu iin, 21. yzyln ok gerisinde
kalmtr119. Bugnn alt kimliklere byk vurgu yapan ortamnda M.
Kemal'in bu zdeyiinin birletirici olabilmesi iin "Ne Mutlu Trkiyeliyim
Diyene" olmas gerekirdi. O zaman, tam anlamyla toprak temelli yntemi
(teritoryal yntemi) kulland ve tamamen sbjektif kimlik ltne uymu
olaca iin baka alt kimlikleri rahatsz etmezdi. M. Kemal'in btn Kurtulu
Sava boyunca "Trk" yerine kulland "Trkiye" szcn ("Trkiye
Halk", "Trkiye Milleti", "Trkiye Ordusu", "Trkiye genci", vb.)120 devam
ettirmek, entegrasyon asndan ok olumlu sonular douracakt.
Zihniyetin Tarihsel-Siyasal Temeli: Sevr Sendromu
21. yzyln eiinde Trkiye'de kimi kiiler ve kurumlar, ada gelimelere

uygun decek biimde bu st kimlik reformuna kar direnmektedir. Bu
direnii devam ettirebilmek iin de, Profesr Vamk Volkan'n "chosen
trauma" dedii121, burada rahatlkla "mukaddes korku" denebilecek bir
durumdan yararlanmak istemektedirler: Sevr Sendromu.
Sevr Antlamasnn mparatorluu paralamasnn toplumda o zaman

yaratt psikolojik etkiler bugn de srmektedir, hatta artmtr. nk
1970'lerde Kbrs sorununun yan sra balayan ASALA terr eylemleri
119 M. Kemal'in Trk terimini kullanmasnda; "Avrupa'nn Hasta Adam", "Trk ne bilir db, lak lak ier ayran", "Etrak- b idrak" gibi
deyimlerin yaratt psikolojik huzursuzluu "demiri tersine bkerek dzeltmek" (yani, Trklerin ypratlm ulusal onurunu ayaa kaldrmak)
amac ortadadr. Ama demirin bu sefer de ters yne bkld ayr bir gerektir.
120 M. Kemal, 1923 sonuna kadar, "Trk" terimini ok az kullanm, genellikle "Trkiye"yi tercih etmitir. Kendisinin yaz ve konumalarnn
bu ynden ierik analizine tabi tutulmas iin bkz. B. Oran, Atatrk Milliyetilii, resm ideoloji d bir inceleme, 5. B., Ankara, Bilgi
Yaynevi, 1999, s. 209-211, dn. 343a.
121 Vamik D. Volkan and Norman Itzkowitz, Turks and Greeks, Neighbours in Conflict, Cambridgeshire, Eothen Press, 1994, s. 7.
116 TESEV YAYINLARI

Ermenilerin, 1980'lerde balayp 1990'larn sonuna kadar 30.000 kiinin
lmne yol aan PKK terr eylemleri de Krtlerin Trkiye'den toprak
koparaca ve bylece Sevr'in sonusuz kalan paralamasnn tamamlanaca
endiesini yaratmtr. Kuzey Irak'ta 1991'de ABD'nin kurduu Gvenli
Blge iinde gelien Irakl Krt rgtlenmesi de ayr bir korku kayna
olmutur. Bu eylemlerin Bat lkeleri ve kamuoylar tarafndan sempatiyle
karlanmas ise, Trkiye'nin mttefiklerinin de bu paralanmay
destekledikleri izlenimini vererek tabloyu tamamlam, bu sendromu bir
paranoyaya dntrmtr.
ASALA eylemleri 1980'lerin ortalarnda sona ermitir. Arkasndan balayan

Ermeni Tasarlar kampanyas yllardr tavsam durumdadr. ubat 1999'da
calan'n yakalanmas sonucu PKK eylemleri bir tehdit olmaktan kmtr.
Fakat Sevr Paranoyas en ufak vesilede parlamaktadr.
Bunun rnekleri oktur ve epey artcdr: Dou Karadeniz'de bir Pontus

Rum devleti kurulmak istendii ve Amerikal doktorlarn buna hazrlk
niteliinde olmak zere Trk vatandalarndan kan rnekleri almaya
baladklar122, 17. yzylda Mslmanl kabul etmi Musevilerin (Dnmeler,
Sabetayclar) gerek kimliklerini hibir zaman brakmadklar ve bugn
Trkiye'de her alana gizlice egemen hale geldikleri123, ABD'nin K.Irak'ta
kurdurmak istedii Krt devletinin gneydou Trkiye'den toprak
koparaca veya Trkiye Krtlerinin ona katlacaklar124, Fener Rum Ortodoks
Patrikhanesinin stanbul'da evler satn alarak bir Vatikan Devleti haline
gelecei125, vs.
Bu konuda bir de K.Kbrs'tan gncel rnek vermek gerekirse, 24 Nisan

2004'te Annan Plan iin yaplan referandumla ilgili propaganda sreci
srasnda plana kar olan hayrc kesim bu plann Sevr Antlamasnn son
uzants olduunu, "Kbrs'n kaybedilmesinin" ardndan srann Anadolu
122 Milliyet, 16 Aralk 2002.

123 Bu antisemitist kampanya Ilgaz Zorlu adl kiinin deme ve yazlaryla balam, kimi slamc yazarlar tarafndan ilenmi, son iki yl iinde
zellikle Prof. Dr. Yaln Kk'n "ebeke" kitabyla yaygnlam, Sevr Paranoyas etkisindeki insanlarn komplo teorilerine merakl
oluu sonucu basn da konuyu gndemde tutmutur.
124 Bu husus, bu kitabn sonunda ek halinde verilen bir analizde irdelenecektir.
125 "Vatikan olmak iin Fener'den ev satn alma" yks iin bkz. B.Oran, Devlet Devlet'e Kar..., s. 27-38'den Milliyet, 29 Ekim 1993.

topraklarna geleceini, hatta kurulmas ngrlen Birleik Kbrs
Cumhuriyeti bayrann (stte mavi, ortada sar, altta da krmz blmlerden
oluan bayran) Ermenistan bayrann ters evrilmi hali olduu,
referandum tarihi olan 24 Nisan'n ise Ermenilerin soykrm anma
gnne rastlad, dolaysyla bu plann hazrlanmasnda Rumlarn yan
sra Ermenilerin de nemli paylarnn bulunduu ynnde kimi yerel TV
ve radyolarda propaganda yapmlardr (bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na
teekkr ederim).
Byle bir ortamda, Trkiye'deki en masum kimlik talepleri bile Trkiye'yi

paralamak istemekle yorumlanarak nnda bastrlmaktadr.
Grld gibi, bir yandan AB'ye girerek cumhuriyetin en temel projesi

olan adalamay sonulandrmak isteyen Trkiye, bir yandan da,
1930'lardaki teki Ulus-devlet ideolojisinin 21. yzyln gelime ve gerekleri
karsnda yetersiz kaln 1930'daki koullarn ortadan kalktn reddetmek
suretiyle ikame etmeye almaktadr.
118 TESEV YAYINLARI

SONU
"Aznlklar 'Devletin ve Milletin Birlik ve Beraberlii'ni Bozar"
Yaklam
Bugn Trkiye'de aznlklar konusunda egemen zihniyetin aznlklar

lkeye zararl bir unsur olarak ele almasnn ciddi zararlar vardr.
1) deolojiler, belli bir tarihte oluan belli koullarda ortaya kan belli
sorunlara zm getiren paketlerdir. O belli tarih belli bir sre alnca o
belli koullar deiir ve sonuta sorunlar farkllar. Bu durumda, ideolojinin
karsna atal bir tercih kar: Ya aynen devam etmek, ya da deimek.
Aynen devam etmek, ideolojinin lm demektir; nk artk yeni sorunlar
zemez. Sorun zmeye devam edebilmek iin kendini reforma tabi tutmak
zorundadr.
20. yzyl bann teki (monist) dnyasnn aksine, 21. yzyln dnyas
oulcu (plralist) bir anlay iindedir. Demokrasi artk kaldrlan parmak
adediyle deil, "aznla sayg"yla tanmlamaktadr.
Daha nce de Giri'te grdmz gibi, demokrasi talebi anlamna gelen

"i self-determinasyon" ile paralanma anlamna gelen "d self-
determinasyon"u ayn ey sanmak sonucu, farkl kimliklerin tannmas ile
devletin paralanmas ayn ey saylmakta/sanlmaktadr. Oysa bugn artk
milleti gl klmann yolu, milleti oluturan bireylerin "zorunlu
vatanda"tan "gnll vatanda"a dntrlmesi olarak grlmektedir.
nk 20. yzyln ikinci yarsnda balayan ve artk 21. yzylda kemikleen
yaklam, alt kimliklerin reddinin milletin btnln salamayaca,
tersine bozaca yolundadr. Millet konusunda teklik'i savunmak, birlik'i
sabote etmektir; birincinin ikinciyi gitgide tahrip etmektedir.
Bugnn dnyas farkl alt kimliklerin tannmas ve sayg grmesi zerine

kuruludur. Artk proje; "Tek Devlet", "Tek Millet", "Tek ef", "Tek Parti",
"Tek Dil", "Tek deoloji", vb. diyen eskinin sadece "Tek Devlet" slogann
alkoyarak birey'in maksimum zgrln salamaktr.

2) Bugn Trkiye'deki egemen zihniyet, 1920 ve 30'lardaki teki yorumundan
farkszdr ve bu yorum onu amacnn tam tersi sonular dourmaktadr:
a) Bu zihniyet demokrasiyi zedelemekte ve geciktirmektedir. Oysa, bugn

"Bat" kavram hl "muasr medeniyet" biiminde anlalyorsa, muasr
medeniyet'in 2000'lerin oulcu Bat Avrupas olduu bilinmelidir; yoksa
1920'lerin "Gzlerimi kaparm, vazifemi yaparm", "Hak yok, vazife var" "Sen-
ben yok; biz varz" sloganlaryla beslenen faizan milliyeti Avrupas deil.
Bu zihniyet, temel meseleyi "Cumhuriyet mi, Demokrasi mi?" diye koymaya

devam ettii srece, 1920'lerdeki modernletirici ilevini korumasna imkan-
ihtimal yoktur; demokrasiyi zedelediiyle kalr.
b) Bu zihniyet lkenin iki temel sorunu olan slamclk ve Krt

milliyetiliini daha da kuvvetlendirmektedir. niversiteli kzlarn balarna
karmann zellikle Rektr Kemal Alemdarolu'nun stanbul
niversitesinde slamcl nasl glendirdiini, Krtlerin Krte konuma
ve renmelerini mmkn olduu kadar geciktirmenin Krt milliyetiliini
nasl kkrttn ve rnein Trkiye'nin bana nasl bir de q, w, x harfleri
sorununu karttn hatrlamak yeter126.
c) Bu zihniyet, gayrimslimleri ve yalnzca kltrel farkllk sergileyen

gruplar Trkiye'ye gittike yabanclatrmakta, aznlk bilinci olmayana
da aznlk bilinci alamaktadr. Bunun sonucu, milletin zayflamas ve
sonu olarak devletin gten dmesidir.
d) Bu zihniyet Trkiye'yi da kar da zayflatmaktadr. nk artk

uluslararas ortamda en fazla nem verilen husus "aznlklarn korunmas"dr
ve Trkiye'nin "paralanrz" gerekesiyle aznlklara yasal haklarn bile
vermekten kanmas, aynen II. Abdlhamit'in 1878 Berlin Konferansnda
verdii aznlk koruma szlerini tutmamas gibi Avrupa mdahalesini davet
etmektedir127. stelik, d politikada Trkiye'nin egemenliini zedeleyen
126 Krt milliyetiliinin Trk milliyetilii tarafndan nasl glendirildii konusunda bkz. B.Oran, "Krt Milliyetiliinin...", s. 871-879.
127 1878 Berlin Antlamasnn 61. maddesi yleydi: "Altmbirinci bend: "Bb- li ehalisi Ermeni bulnan eylatda ihtiyacat- mahalliyenin
icab itdii islahat bilatehir ivcra ve Ermenilerin erkes ve Krdlere karu huzur ve emniyetlerini temin itmei teahhd ider ve arasra bu
120 TESEV YAYINLARI

durumu da devam ettirmektedir nk denge oluturabilecek Avrupa
Birliini kendinden uzaklatrarak ABD tekelini srdrmektedir.
Trkiye'de adalama Tsunamileri ve elikileri
Lozan 1923 ylnda yaplm bir antlamadr. Bilindii gibi, o tarihte bile
dneminin aznlk koruma standartlarnn ok altndadr nk bu
standartlar "dil, din, soy" aznlklar iken Lozan yalnzca "gayrimslimler"i
aznlk kabul etmitir.
Bugn sadece Lozan' tanmak ve ondan sonraki gelimeleri tanmamak

Trkiye'yi bir yere gtrmez; sadece d mdahaleyi davet etmeye devam
eder. Kitap boyunca uzun uzun anlatld gibi, Lozan asgari kuraldr;
Trkiye ondan sonra onu ok aan szlemeler imzalamtr.
Bununla birlikte, iinde korku duyanlar ok rahatlatc gerek udur ki,

bu ada imzalarn getirdii ykmllkler Lozan gibi pozitif haklar
vermeyi gerektiren ykmllkler deildir. Aksine, AB Uyum Paketleri
bata olmak zere, negatif haklar getiren yani ayrmcl nlemeyi ve
yasaklar kaldrarak Trkiye'deki farkl gruplar arasndaki eitsizlii
kaldrmay amalayan kurallardr.
Zaten, bizzat pozitif hak sahibi olan gayrimslimler bata olmak zere,
Trkiye'deki farkl gruplarn pozitif hak (farkl muamele) istedikleri yoktur;
btn istedikleri kendi alt kimliklerini ifade edebilmektir. Trkiye'de
devletin aznlklara pozitif hak vermesi gerekmemektedir; ayrmcl
ortadan kaldrarak eit muamele yapmas ve yasaklar kaldrmas yeterlidir.
Giri'te de szn ettiimiz gibi, yarn brgn Trkiye ayrmcln
kalmad bir lke olduunda, alt kimliklerini ifadeye gc yetmeyen
babda ittihaz alnacak tedabiri devletlere tebli ideceinden duvel-i marnileyhim tedabir-i mezkrenin icrasna nezaret eyleyeceklerdir."
(Bab- li, ahalisi Ermeni olan vilayetlerde yerel gereksinmelerin gerek gsterdii dzenlemeleri ve reformlar yapmay ve vakit geirmeden
uygulamay ve erkezlerle Krtlere kar onlarn gvenliini salamay taahht eder. Bab- li, bu yolda alaca nlemleri, onlarn
uygulamasn denetleyecek olan byk devletlere belirli zamanlarda bildirecektir) (Nihat Erim, Devletlerleraras Hukuku ve Siyasi Tarih
Metinleri, C. I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1953, s. 423). II. Abdlhamit, Dou Anadolu Ermenilerinin sorunlarn zmek suretiyle
Avrupa mdahalesini nleyecek yerde, tam aksine, 1890'da kurduu Hamidiye Alaylar araclyla Ermenileri Krt airetlerine krdrma
yoluna giderek Avrupa mdahalesini adeta merulatrmtr.

aznlklar devlet olanaklaryla ayakta tutmak gerekli olacaktr ve bu zaten
ok doal grlecektir. Bugn sorun, yasaklar ve ayrmcl ortadan
kaldrmaktr.
u anda Trkiye'de bir "Ayrmcl nleme Mevzuat" yoktur ve sistem

bunu oluturmamak iin direnmektedir. Btn kitap boyunca anlatld
gibi, Trkiye'de ulus-devlet ayrmcdr. Aslnda, anayasada ayrmclk yasa
ve kanun nnde eitlik (md.10), din ve vicdan hrriyeti (md.24) gibi
maddeler vardr, ama iletilmemektedir. Asimilasyoncu devlet, halk
katndaki ayrmc eylemleri engellemek ve cezalandrmak konusunda da
kendini grevli saymamaktadr. Negatif hak vermenin ayrlmaz paras
saylan, bu haklara kar kanlara yaptrm uygulamay aklna
getirmemektedir. Yani devlet, Giri'te verilen Tablo-3'n henz birinci
aamasnda dahi deildir. Trkiye'de devlete ve dine hakaret yasaktr ve
iddetle cezalandrlr, ama millet'i oluturan kimi gruplara rnein
Musevilere veya Ermenilere hakaret serbesttir ve cezalandrlmamaktadr128.
Ama d dinamik ve zellikle Avrupa Birlii basklar sonucu Trkiye, hi
128 Bununla birlikte, bu trden insan haklar sularnn cezalandrlmas iin artk gerekli hukuksal olanaklar 2002 ve 2003'te hi olmazsa
"kat zerinde" yaratlmtr. Daha nce de AB Uyum Paketlerini zetlerken grdmz gibi, ubat 2002'de Birinci Paket'le TCK'nin 312.
maddesine eklenen fkra ("halkn bir ksmn aalayc ve insan onurunu zedeleyecek bir ekilde tahkir") Trkiye'de aznlklara yaplan
hakaretleri cezalandrmak iin yeterli bir hukuksal zemin oluturmutur. Bunun yan sra, 04 Haziran 2003'te onaylanan BM 1966 kiz
Szlemelerinden Kiisel ve Siyasi Haklar Szlemesinin 20. maddesi "her trl sava propagandas ile ayrmcla, nefrete ya da iddete
tevik eden ulusal, rksal ya da dinsel dmanln savunulmas"n ifade zgrlnn kapsam dnda tutmaktadr. Bylece, Bat dnyasnda
"hate speech" (nefret sylemi) diye bilinen ve kesinlikle ifade zgrl kapsam dnda tutulup cezalandrlan ifadeler Trkiye'de de ceza
grebilecektir (Oktay Uygun, "fade zgrl...", s. 26). Tabii, "kat zerinde"n gerek yaama aktarlabilirse.
Bu aktarmann ok kolay olmayaca tahmin edilebilir. Nitekim, iileri bakan olmu bir kiinin (Meral Akener) Abdullah calan'a ve
dolaysyla Krtlere hakaret etmek iin "Ermeni dl" terimini kullanabildii ve bylece bir de Trkiye Ermenilerine hakaret ettii bir lkede
savclarn takibatna uramamas, nl "imam ile cemaat" formln harekete geirmekte ve aznlklara hakaret edilmesini adeta olaan
hale getirmektedir.
ileri bakan byle yaparsa, gnmz basnnda aznlklara eitli bahanelerle hakaret edilmesi normaldir. rnein Vakit gazetesi
yazarlarndan Hseyin ztrk 18 Mays 2004 tarihli yazsnda Eurovisyon ark yarmasnda Trkiye'yi temsil eden Athena grubuna ve
"Sabetayist" olarak tantt Sertab Erener'e ynelik rk ifadeler kullanmtr. Yaz, "Eurovision ark yarmas, bir Ermeni dayanmasyd.
Ben bir Trk'm ve Mslmanm. Bu topraklarn gerek sahibiyim, muhafazakarm, devletimi ve milletimi ok seviyorum" diye balamakta
ve u rk ifadeleri kullanmaktadr: "Ne zamandan beri Ermeni asll kiiler, Trkiye Cumhuriyeti'ni temsil eder oldu... Oysa Ermeniler
ABD'li askerlerin Irakllara yapt ikencenin milyonlarca fazlasn Mslman Trklere yapmlardr, ama biz hl Ermenilerin ayaklarn
yalyoruz... Ayrca Sertap Erener de 'sabatayisttir'. O ruhtan yoksundur... Bosna'y bir homoseksel temsil ediyordu... Sanki bizde durum
ok mu farkl, bizde de Trkiye'nin T'sine bile sahip olmayan belli aznlklar bu kiileri nmze koyup; 'Aln yerseniz; ite Trkiye bunlardan
ibarettir' demiyor mu?"
122 TESEV YAYINLARI

farknda olmadan, byle bir mevzuat oluturmaktadr. Trkiye, hi farknda
olmadan, kendi insanna ayrmclk yapmay zorla da olsa brakmaktadr.
Kendi insanna insan muamelesi yapmaya balamaktadr.
Trkiye'nin kendi insanna darnn basksyla insan muamelesi yapyor

oluu zc bir olaydr; bunu d bask olduu iin deil kendisi iin yapyor
olmas gerekirdi. Fakat ne yazk ki gerek budur. Hibir azgelimi lke
kendi i dinamiiyle adalamamaktadr. Geri genelde Batl lkeler bu
lkelerdeki en gerici unsurlarla ibirlii yapm ve bunun sonucu olarak
siyasal bamll demokrasiye tercih etmilerdir ama, bu lkelerin i
dinamiinin de fazlasyla tembel olduunu ve hep d dinamiin itelemesiyle
harekete getiini itiraf etmek gerekmektedir. Trkiye'de 1839'dan beri Bat
etkisiyle (1920'lerdeki Kemalist reformlar) veya zoruyla (2000'lerdeki AB
Uyum Paketleri) yaplmam adalama gstermek zordur.
Trkiye bunu yaparken ulusal onurunu kran bir i yapmamaktadr; tam

tersine, ulusal onurunu kurtarmaktadr. nk, alt kimlikleri tanmak
suretiyle ayrmcl nleyerek kendi insanna insan muamelesi yaparken,
ayn zamanda da d mdahaleyi nleyecek tek seenei uygulamaktadr129.
Aslnda, Trkiye'nin azgelimi lkeler iinde bir adan ciddi bir istisna
olduunu da sylemek mmkndr. yle ki: Trkiye kurulduunda, i
dinamii ilerleme retmeye hi uygun olmayan bir lkedir. Bu lkede, Bat
eitimi grm Kemalist aydnlar130 daha nce de belirtildii gibi (bkz.
dipnot 99) "yukardan devrim"le yani ulus-devletin zorlayc gcn kullanp
hukuku deitirmek yoluyla zaman iinde Trkiye'de mmet'ten millet'e
geii gerekletirmilerdir (bkz. Tablo-8).
129 Nitekim, kimi asker/sivil brokrasinin gnmzde anlamak istemedii bu gerei Osmanl brokratlar anlamlar ve Sevr'e cevapta mali
kapitlasyonlar aka reddettikleri halde adli kapitlasyonlar konusunda reform istemilerdir; nk geri bir hukukun (eriatn) egemen
olduu bir adli dzende Bat mdahalesini nlemenin mmkn olmadn idrak etmilerdir. Bkz. B.Oran, "Svres Bar Antlamas", TDP,
C. I, s.122-123.
130 Zaten, "aydn" yalnzca azgelimi lkelere zgdr. Gelimi lkelerde aydn olmaz, entelektel vb. olur. nk aydn terimi "aydnlanma"dan
gelir ve azgelimi lkelerin yaamam olduu bir dnemi yani Bat'nn 17. Yzyln (Aydnlanma an) lkelerine getirmeyi amalayan
sekinlerin addr. Bu sekinler, John Kautsky'nin zihin ac tanmyla (Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism and
Communism, N.Y., John Wiley and Sons, 1962, s.46) "modernleme kendi lkesine ulamadan modernlemenin rn olan" toplumsal
tabakay olutururlar ve eitimini aldklar Bat'y kendi lkelerine getirmeye abalarlar.

Tablo-8: Azgelimi lkelerde Ulus-devlet , Millet, Aznlk likisi
Tablo-1'de Bat Avrupa iin grm olduumuz millet ve ulus-devletin kuruluu sreci
azgelimi lkelerde tersinedir. Bat emperyalizminin istemeden yetitirdii aydnlar
milliyetilii ortaya atmlar, bu ideoloji sonucu kurduklar ulus-devleti kullanarak milleti
inaya girimilerdir. Bunun bir sonucu da, millet inasnn yaratt tepki sonucu aznlk
milliyetiliinin ortaya kmas olacaktr:
Emperyalizm Aydnlar Azgelimi lke Milliyetilii deolojisi Ulus-devlet Millet nas

Aznlk Milliyetilii.
Doal olarak, her yukardan devrim durumunda olduu gibi, bu ilk

adalama dalgasna (buna, ok gl olduu iin "tsunami" adn vermek
belki de daha uygundur) aadan bir tepki gelmitir: rtica.
Bugn de Trkiye'de ikinci adalama tsunamisi yaanmaktadr: AB

Uyum Paketleri. in ilgin taraf, bu paketleri inatla getirme mcadelesi
verenler, birinci tsunamiye tepki vermi olan irtica'nn torunlardr: AKP.
Bu adan, 1920'lerdeki birinci adalatrma tsunamisi (Kemalizm) had

safhada baarldr. nk Trkiye'nin tembel i dinamiini d dinamik
sayesinde mkemmelen harekete geirmi ve sonuta, bir zamanlar dmdz
ettii fikir ve tabakalarn torunlarn ikinci tsunaminin uygulayclar
haline getirmitir131. Dnyada bunun bir rnei daha olduunu sanmyorum.
Dier yandan, gnmzde bu ikinci tsunamiye de, doal olarak, aadan

bir tepki gelmektedir: Sevr Paranoyas. Trkiye'nin alt kimliklere sayg
gstermesinin "devlet ve milletin birlik ve beraberliini" bozacan ileri
131 AKP'nin, Ecevit koalisyonlar dneminde Ekim 2001'den itibaren balayan bu AB reformlarna neden bu denli sahip ktna gelince: 1)
AKP'nin cemaate kavramna dayanan ideolojisini formle edenler bir aznlktr, dolaysyla aznlklarn ektii skntlar anlamaktadr.
nk AKP'nin yzde 34 oyunda slamc (eriat) oran yzde 8-10 arasndadr; 2) AKP, protesto oyundan baka bir ey olmayan bu geri
kalan yzde 25 dolaylarndaki oy tarafndan hzla k noktas olan cemaat kavramndan uzaklatrlmakta, modernletirilmektedir; 3) AKP
ile AB'nin Trkiye'de kartlar ortaktr: laikliin 1920'lerdeki militan biimini devam ettirmek isteyen evreler; 4) Bence en nemlisi, AKP
milliyetilik ideolojisine sahip deildir. Dolaysyla, bu ideolojinin at gzln takmamtr. 1920'lerin milliyeti ideolojisinin bugn insan
ve aznlk haklarndaki gelimeyi tkezletici rol oynadn, "paralanrz!" korkusuyla bu haklar karsna aldn grebilmektedir. Dier
yandan, bu drt styap esinin yan sra, u ok nemli altyap esi AKP'nin Batllama abasn izah ederken aklda tutulmaldr:
"Anadolu Sermayesi" ihracata balam ve dolaysyla uluslararas kapitalizme artk eklemlenmitir. MSAD ynetim kurulu artk
stanbul'daki srail bakonsolosluunun verdii kokteyllere tam kadro katlmaktadr.
124 TESEV YAYINLARI

srerek 1920'lerin teki Ulus-devlet ideolojisini devam ettirmek isteyenlerin
tepkisi (bkz. Tablo-9).
Bu adan ise, Kemalizm'in gnmzde en azndan kimi evrelerce byle

yorumlanmas onun muazzam baarszldr. Souk Sava zihniyetinin
izlerini de yanstan bu Kemalizm yorumu, 1920'lerde taklp kalmtr.
1920'lerde ilericiydi, bugn tutucudur, hatta ak sylemek gerekirse, bir
paralanma psikozu yaratmak yoluyla demokratiklemeyi kstekleyicidir.
Bu adan lkeye byk zarar vermektedir.
Tablo-9: Trkiye'de adalama Tsunamileri: 1920'ler ve 2000'lerde

Yukardan Devrim ve Tepkileri
1920ler 2000ler
Kemalizm AB Uyum Yasalar
rtica Sevr Paranoyas
Trkiye'de Ulus-Devlet'ten Demokratik Devlet'e Gei
Birinci tsunami byk bir deiiklik baarmtr: mparatorluun temsil

ettii Feodal Devlet'ten Ulus-devlet'e gei. Bu o kadar byk bir deiikliktir
ki, ancak mtasyon veya transformasyon terimleriyle karlanabilir.
Bugn ise artk Trkiye, ikinci tsunami sayesinde Ulus-devlet'ten Demokratik

Devlet'e gemektedir. nk bu Ulus-devlet, bu kitap boyunca uzun uzun
anlatld ve istisnasz btn ulus-devletlerde grld gibi, temel nitelii
alt kimlikleri asimile etmek olan bir devlet trdr. 20. yzyln ba
Avrupasnda hi yadrganmamtr, nk o dnemin Avrupasnda kural
zaten asimilasyondur. Ama bu devlet tr 21. yzylda bu niteliiyle ortadan
kalkmaktadr. Yerine, alt kimliklere sayg gstermek nedeniyle kendi
milletinin gnll desteini ok daha fazla alacak olan ve dolaysyla "ulusal"
niteliini ok daha fazla tayan Demokratik Devlet ve onun zgr vatanda

gelmektedir (bkz. Tablo-10).
Trkiye'deki Sevr Paranoyasnn temel nedeni, kendini yenileyemeyen ve

bunu "1920'nin koullar deimemitir ve Bat bizi yine paralamak
istemektedir" diye telafi etmeye alan bir ideolojinin bu denli hzl ve
radikal bir deiiklik karsnda korkuu ve bunun bugne kadar ok "kt"
belleyegeldii bir grup tarafndan getiriliyor olmasndan rkdr.
Tablo-10: Trkiye'de adalama Modelleri: 1920'ler ve 2000'ler
Devlet Toplumsal Birimi Toplumsal Birim st Kimlik

Deiiklii na lkesi Deiiklii Deiiklii
1920ler Feodal Devlet Padiaha mmet Osmanl Trk

Ulus-devlet sadakat+Din Ulus (zorunlu
Toprak+Din vatanda)
(Snni slam) +Kan
2000lerde Ulus-devlet Toprak+Din+Kan Ulus (zorunlu Trk Trkiyeli

eilim Demokratik Toprak vatanda) Ulus
Devlet (gnll vatanda)
Trkiye iyiye gitmektedir. Belki, mehter yryyle; 2 adm ileri 1 adm

geri usulyle. Fakat 2'den 1 knca yine de 1 kalmaktadr...
Bu yeni aamada Trkiye'de st kimlik atma karmayacak ve tm alt

kimlikleri kucaklayacaktr. nk "Trk" deil, "Trkiyeli" biiminde olacaktr.
Bu yeni aamada millet ok daha gl olarak devam edecektir. nk artk

gnll, yani lkesini severek bu lkede kalan vatandalardan oluacaktr.
Bu yeni aamada devlet ok daha gl olacaktr. HAM'n Yargtay'n

yerine gemesi, TC Anayasa Mahkemesinin bir n-HAM gibi hareket
edebilmek iin yeniden rgtlenmeye talip olmasna yol amtr132. Byle
bir Trkiye'de, artk buradan geriye dn ok kr ki zor gzkmektedir.
132 Anayasa Mahkemesinin 42 kurulu yldnm treninde bakan Mustafa Bumin, Mahkeme'ye bireysel bavuru hakk (anayasa ikayeti)
tannmasn istemi, bunun HAM'a bavurabilmenin nkoulu olarak kabul halinde Trkiye aleyhine alacak davalarda ciddi azalma
grleceini bildirmitir, Radikal, 27 Nisan 2004.
126 TESEV YAYINLARI

EKLER
BR ANALZ: TRKYE KRTLER BAIMSIZLIA GDER M?
Demokratikleme, Self Determinasyon, "Ara Durak" ve "Son Durak"
zerine Dnceler
ki Tez, ki Gelime
AB Uyum Paketlerinin birbiri ardna karld u gnlerde iki tez var:
1) Daha fazla demokrasi Trkiye'yi paralar;
2) Tam tersine, glendirir.

Bu acayip tartma, zellikle iki nemli gelime ortamnda nem kazanyor:
1) K.Irak'ta zaten 1991'den beri embriyon halinde gelien Krt oluumunun

en azndan federe bir devlet haline geleceinin anlalmas. Bu, Trkiye'deki
Krtlerimiz iin bir "Akraba Devlet" (kin-state) olacak. Teoride ok ey ifade
eden bu durumun Trkiye'den "toprak koparacandan" korkuluyor.
2) BM 1966 kiz Szlemelerini, Austos 2000'deki imzamzdan sonra imdi

de Haziran 2003'te TBMM onayndan geirdik. Bunlarn ortak 1. maddesi
"Halklarn self determinasyon hakk"ndan bahsediyor. Bu durumda kendi
Krtlerimizin Trkiye'den "kopabilecekleri"nden korkuluyor.
Neden bahsettiimizi bilmek iin nce self determinasyonun iki anlamn

grelim:
Self Determinasyonun ki Anlam
1) self determinasyon: 1789'la ortaya kmtr. Halklarn kendi rejimlerini

(siyasal, ekonomik, vs.) zgrce semeleri anlamna gelir. Yani, Demokrasi
demektir.

2) D self determinasyon: Bu anlam ikiye ayrmak gerekir:
a) Smrgelerin bamszla kavumas: W.Wilson'un 14 lkesi'ne (1920)

kadar gtrlebilirse de, BM'nin kurulmasndan sonra ve zellikle de 1960
yl sularnda uygulama dzeyine kmtr. Smrgelerin, smrgeci
lkeden bamszlamas (dekolonizasyon) anlamna gelir. Tarihine dikkat
edilecek olursa, 1966 kiz Szlemelerindeki anlam da budur.
Self determinasyonun asl anlamn oluturan dekolonizasyon uygulamasna

gelince: Her halkn self determinasyon hakk vardr, bu halk bir mekann
tm halkdr; bu halk bu hakkn bamszla ulaarak kullanr; ondan
sonraki blnmeler self determinasyon hakkna girmez. Yani, self
determinasyon yalnzca smrge halklarnn hakkdr (1960 BM Genel
Kurul karar no.1514).
Smrge nedir? Bir lkenin "Smrge" saylmas ve dolaysyla self

determinasyon hakkna sahip olmas iin iki ltn bir arada bulunmas
gerekir: a) Smrgeci lke ile smrgesi arasnda lkesel kopukluk olacaktr
(arada deniz veya baka lkeye ait bir kara paras bulunacaktr); b) Smrgeci
ile smrge arasnda etnik farkllk olacaktr (1960 BM Genel Kurul karar
no.1541).
b) Ayrlma: Smrge durumunda olmayan, bamsz olan lkelerden

ayrlma ve kendi bamsz devletini kurma anlamna gelir. Bu anlamdaki
self determinasyon, teori ve pratikte meru kabul edilmez. nk bu tr
ayrlmalar amip blnmesi gibi, orap sk gibi gidebilir ve uluslararas
dzeni altst eder.
Bununla birlikte, gerek teoride gerekse BM pratiinde "ayrlma" anlamnda

self determinasyonun meru grlebildii bir durum mevcuttur: O lkede
demokrasinin (yani, i self determinasyonun) olmamas. Nitekim, 1970'te
BM Genel Kurulunun ald 2625 sayl kararda bu ok aktr: "Aadaki
paragraflardan hibiri, self determinasyon ilkesine uyan ve lkesinde yaayan
tm halk soy, inan ve renk ayrm yapmadan temsil eden bir ynetime sahip
olan egemen ve bamsz devletlerin teritoryal btnln ve siyasal birliini
ksmen veya tamamen ortadan kaldracak veya tehlikeye sokmaya izin verecek
128 TESEV YAYINLARI

veya bunu tevik edecek biimde yorumlanamaz". Burada geen self
determinasyon terimi "i" self determinasyon olup, tabii ki demokrasi
anlamna gelmektedir. Demek ki, vatandalar arasnda ayrm yapmayan
devlete kar ayrlma anlamna gelen self determinasyon uygulanamaz.
ok daha yeni olarak, nsan Haklar Dnya Konferans tarafndan 25

Haziran 1993'te kabul edilen Viyana Bildirgesi ve Eylem Programnn u
ifadesi de, ok daha ak biimde ayn eyi tekrarlyor: "... eit haklar ve
halklarn self determinasyonu ilkelerine uygun hareket eden ve sonu olarak o
toprakta yaayan tm halk herhangi bir fark gzetmeksizin temsil eden bir
ynetime sahip bulunan egemen ve bamsz devletlerin teritoryal btnln
veya siyasal birliini tam olarak veya ksmen ortadan kaldrabilecek veya
tehlikeye sokabilecek herhangi bir eyleme izin veya tevik salamak biiminde
yorumlanamaz".
Btn bu belgeler, "Trkiye'ye daha fazla demokrasi gelirse Trkiye

paralanr" diyenlere okutulmaldr. Trkiye, uluslararas pratie gre,
demokrasi olmad zaman paralanabilir.
Bir Tahlil: "Ara Durak" m, "Son Durak" m?
Bu bilgileri edindikten sonra, Trkiye'nin Krt kkenli vatandalarnn

daha fazla demokrasiyi Trkiye'den kopmak iin mi ("ara durak"), yoksa
Trkiye'nin ayrlmaz paras olmak iin mi ("son durak") kullanabilecekleri
zerine bir tahlil denemesine giriebiliriz.
imdi lm olan, milliyetilik uzmanlarnn en nls Ernest Gellner'e

bir Ankara konferans srasnda bir soru sormutum. Bu soruya Gellner'in
verdii cevapta birka kelimeyle temas ettii ve benim sonradan gelitirdiim
kimi kavramlar kullanacam. Soru mealen yleydi:
"Ulus-devlet kavramnn kreselleme ortamnda gittike zayflamas sz

konusu. Bu gidi iinde, yeni ulus-devlet kurma giriimleri nasl
yorumlanabilir? Daha nemlisi, bunlar bu ortamda nereye kadar gider?
Bugn Trkiye'de Trk anababalar ocuklarna Trke eitim vermek
istemiyorlar. Onlar, ngilizce eitim yapan okullara yollamak iin btelerini

zorluyorlar. Oysa, Krt milliyetilii, Trke'den ok daha az gelimi bir
dil olan Krte eitim istiyor. Krt milliyetilerinin bu tutumu bir
anakronizma (zamann arma) mdr? Bir de, milliyetilik denilen ideoloji
normal olarak "bamsz ulusal devlet"i amaladna gre, byle bir ortamda
bir milliyetilik, bamszla kadar gitme yerine kltrel milliyetilik
aamasnda durabilir mi? Evetse, hangi koullarda?"
Gellner, milliyetilik konusunda dikkatini Bat toplumu zerinde toplam

biri olduu iin, bu sorumu nce "Ben Krt milliyetilii konusunda fazla
bir ey bilmiyorum" dedi. Sonra da, "Bununla birlikte, genel bireyler
syleyebilirim" diyerek yle devam etti:
"Dnyada ok sayda topluluk var. Bir kasabadan komu kasabaya gidince

dil deiiyor, dier kasabada bir daha deiiyor. Bunlarn bir milliyetilik
ileri srme ve baarma ans yok. Eer daha ciddi durumlarda birtakm
ltler ileri srmek gerekirse, drt tane sayabilirim: 1) Say: lkenin tm
nfusu iinde anlaml bir saylar var m? 2) Younluk: bu halk dank
m, yoksa belli bir blgede mi toplanm? 3) Tarihsel Sreklilik: Varlklar
ve talepleri tarih iinde sreklilik gsteriyor mu? 4) Motivasyon: Bamszl
ne kadar iddetle istiyorlar veya istemek zorunda kalyorlar. Yani, istedikleri
gnence ve kltre ulama olanaklar kendi lkelerinde zayf m? Bu sorulara
olumlu cevap veriyorsanz, bu topluluun bamszlk istemesi durumu
kuvvetlidir".
nsanda ufuk aan bu ltleri Trkiye balamnda biraz gelitirerek

inceleyelim. zellikle de, bunlarn iinde en nemlisi olan ve lke ii
durumu ilgilendiren "motivasyon" (gdlenme) ltn "D Etkenler" ve
" Etkenler" diye ikiye ayrarak tahlile girielim. Trkiye'deki Krt
milliyetiliinin, kltrel haklar elde ederse kltrel aamada m duraca,
yoksa bu haklar elde ederse bunu bamszla giden yolda bir ara istasyon
olarak m kullanaca konusunu tartalm.
1) Say lt
Trkiye'deki Krt kkenliler 12 milyon kadar. Dnyada birka yz binlik

devletler varken, bu saynn bamsz devlet istemeye gtrebilecek bir say
130 TESEV YAYINLARI

olduu kukusuz. Bu durumda bu ltn yanna "art" (yani, "bamszla
gidebilir") iareti koyabiliriz. Bununla birlikte, Trkiye Krtlerinin hem
nemli bir miktar asimiledir, hem de byk bir ounluu "ayrlmac"
deildir; bu adan da bu lte bir "eksi" (yani, "bamszla gitmez,
gitmeyebilir") iareti koymamz gerekir.
2) Younluk lt
Trkiye Krtleri ok youn biimde lkenin Dou ve Gneydou

blgelerinde yayor. Bu adan bir "art" koymalyz. Dier yandan, u anda
Krt kkenlilerin yarsndan fazlasnn Trkiye'nin bat illerinde yaadn
biliyoruz; stanbul dnyann "en byk Krt kenti". Geri bunun nedeni
1980'lerde balayan ekonomik ve/veya zorunlu g ama, Trkiye'de dou
ile bat arasndaki gnen farknn bu insanlarn zellikle uzun erimde
douya geri dnmelerini nleyecei de bir gerek. Dolaysyla, bu ltn
iareti bir de "eksi" olarak dnlmeli.
3) Tarihsel Sreklilik lt
lk Krt milliyeti gazetesi Krdistan'n k tarihi 1898. Yani, Jn Trk

gazetesi Meveret'in kndan yalnzca 3 yl sonra. Bugn Krtlerin ileri
srdkleri kltrel zerklik vb. temalar, hatta daha youn biimde, 1918
tarihli Jin dergisinde de var. Krt ayaklanmalarnn bastrlmasndan sonraki
1938-59 "derin dondurucuya koyma" dnemi hari, Krt milliyeti
hareketinde hibir kesinti yok. Buna kesinlikle bir "art" koymak gerek.
Bununla birlikte, Krt milliyetilii her zaman sz konusuydu, ama ok az
durumda (PKK?) ve o da yeterince net olmakszn bamszlk amacna
ynelik oldu; bu da bir "eksi" gerektiriyor.
4) D Etkenler lt
Trkiye'deki Krtlerin bamszlk isteyip istemeyeceini etkilemek

asndan, snrlar tesiyle ilgili alt-lt dnebiliriz:
a) Jeopolitik Konum: Bamszlk isteyen bir halkn snrda m yoksa lkenin

ortasnda m yaad, oturduu blgenin denize alm olup olmad gibi

jeopolitik hususlar ok nemlidir. nk bamszlk istei bunlarn sonucu
kolaylar veya zorlar. Krtler gneydou ve dou snrnda oturduu iin
buna bir "art", bu blgenin denize alm olmad iin de bir "eksi" koymak
gerekiyor.
b) rredantizm Olana: rredantizm, bir devletin kendi snrna yakn

yaayan soydalarnn oturduu blgeleri ilhak etme politikasdr. Eer
snrn te tarafnda sz konusu halkn soydalar yayorsa, bu bamsz
devlet kurma gdsn artrr. Trkiyeli Krtlerin ran, Irak ve Suriye
snra bitiik yaayan soydalar vardr. stelik, bugn bunlarn en azndan
bir federe devlet kurmalar sz konusudur. Bu nedenle buna bir "art" koymak
gerekir. Bununla birlikte, bu lkede yaayanlarla aralarnda byk dil,
iktisadi gelimilik, demokrasi, snf, nderlik vb. farkllklar bulunduu
iin bir de "eksi" koyabiliriz.
c) Uluslararas Konjonktr: Uluslararas koullar gnmzde her

zamankinden de nemli. Bir defa, aznlk haklar dnyada "ykselen bir
deer". Bu nedenle bir "art" koymak lazm. Ama Bat dnyas bu haklarn
blnmeyi deil, daha byk entegrasyona yol amas gerektiini dnyor;
bu nedenle de bir "eksi" vermek gerek. kincisi, daha nce de tarttmz
gibi, bir zamanlarn imparatorluklar gibi imdi de ulus-devlet bu biimiyle
devrini tamamlyor ve kreselleme sonucu para, maddi deerler, tketim,
blucin markas gibi eler artk "ulusal gurur" gibi kavramlarn yerini alyor.
Bu nedenle de bir "eksi" konabilir.
Bir "ara toplam" yaptmzda, art ve eksilerin eit olduunu gryoruz. Bu

durumda aadaki son lt, dengeyi etkilemek asndan yaamsal nem
kazanyor:
5) Etkenler (Beklenti) lt:
te Krtlerin beklentileri nedir? Yani, maddi ve manevi ortam asndan,

ayrlrlarsa m yoksa kalrlarsa m daha iyi yaamay umuyorlar? Mevcut
ynetimde gerek bir iyileme beklentileri ne kadar gl?
Trkiyeli Krtler, eer "gnllerindeki gnence ve kltre" (yani, i ve
132 TESEV YAYINLARI

ekmek bulmaya ve alt-kimliklerini rahata ifade edebilmeye) ulama
asndan kendilerini rahat hissederlerse, bamszlk aamasna gemeden
kltrel milliyetilik aamasnda kalabilirler. nk yukarda sz edilen
eksiler vardr; Trklerle Krtlerin et-trnak olma durumlar zellikle ayn
din ve mezhebi paylamaktan gelen bir gerektir; Krtlerin feodal
gelenekleri, "mstakbel" bir Krt devletinin demokratiklii konusunda ok
kuku duyurmaktadr, K. Irak'daki devlet embriyonunun durumu aynen
byledir, nihayet PKK'nn demokratiklik karnesi krklarla doludur; bu
mstakbel devletin ekonomi gelecei corafya nedeniyle parlak
olmayacaktr; ve hepsinden nemlisi, kresellemenin deerleri ortadayken,
ngilizce renmeden ekmek bulunmayan bir Trkiye'de Trk anababalar
ocuklarn Trke okula yollamazken, hangi Krt anababa ocuunu
Krte okula yollar?
Yaar Kemal ok ilgin bir ey sylyor: "Kltrel haklar verilirse, Krtler

arkasndan bamszlk da ister, deniyor. Verilmezlerse istemezler mi?"
diyor. Gerekten, acaba bamszlk isteyen Krtler bunu imdiye kadar
kendilerine kltrel haklar verildii iin mi istediler, verilmedii iin mi?
Sonu
Eer bamszlk talepleri gelmesin isteniyorsa, Trkiye'deki Krt

kkenlilerle ilgili olarak yaplmas gereken eyler zerine birka dnce
belirterek bitirelim:
1) Bu insanlara iki ey hemen verilmelidir: Ekmek (her trl imkan

kullanlarak blgeye maddi gnen temini) ve Kltrel Haklar (dilini
renme, yazma, retme, alt-kimliini aka belirtme olana). Bylece
bu insanlar, artlarla eksilerin yaklak eit olduu bir Trkiye'de mutlu
olacaklar ve arlklarn "Son Durak"tan yana koyacaklardr.
2) Bunlara bu iki "ey" ayn anda (simltane) verilmelidir. Bunun gerekesi

udur: Yalnzca ekmek verilirse, milliyetilik temelde bir burjuva ideolojisi
olduu iin Krt milliyetilii glenir. Yalnzca kltrel haklar verilir de
ekmek verilmezse, yine ayn ey olur. nemli olan, bu iki eyi ayn anda
ve Trkiye'nin dou ve gneydousunda barn srd bir dnemde

vermektir.
3) Bu kltrel haklar herkese verilmelidir; yalnzca Krt kkenlilere

verilmemelidir. nk o zaman bunlar literatrde "pozitif hak" denen
trden olur. Pozitif haklar, vatandalarn tmne deil, dezavantajl bir
aznlna verilen haklardr. Byle durumlarda hem o grubun kendini tecrit
eilimi artar, hem de ounluk o grubu hedef olarak grmeye balar. Bu
haklar TC vatandalarnn tmne verilirse Krt kimlii ne kmaz,
demokrasi ne kar. Devlet hibir alt-kimlie karmamaldr. nsanlar
istedikleri radyo, TV, vs.'de kendi kimliklerini rahata yaayabilmelidirler.
Bunlar yaplrsa, K.Irak'ta bir deil bin tane Krt devleti kurulsa, Trkiye
Krtleri iin ekici olmaz. nk Trkiye ile Irak arasnda zaten mevcut
olan "eik" (gnen ve zgrlk eii) alabildiine derinleecektir. Trkiye
Krtlerinin aaya atlamak istemeyecekleri kadar derin.
4) Devlet, Krt kkenli vatandalarn artk asimile edilemeyeceine

kesinlikle inanmaldr (Devlet, bu ans 1950'lerde karmtr). Zaten,
asimilasyon, kreselleme olgusu tarafndan da olanaksz klnmtr.
Devletin amac, bu vatandalar ok gl biimde entegre etmek olmaldr.
Trkiye Cumhuriyeti'ni blnmez klacak olan bu entegrasyondur.
Bunun mmkn olabilmesi iin de, buras fevkalade nemli, lkemizde u

anda "Trklk" biimindeki st-kimliin artk "Trkiyelilik" biiminde
alglanmas arttr. nk Trkiyelilik, hibir alt-kimlii dlamayan bir
nitelik tar ve gerek bir entegrasyon aracdr.
(Bu makale, 16 ve 17 Temmuz 2003 tarihli Radikal gazetesinde kmtr)
134 TESEV YAYINLARI

EK TABLO-1
T.C. ANAYASASI EKM 2001 REFORMU (AZINLIKLARI LGLENDREN MADDELER)
Madde 1982 Avrupa Ulusal 1982 Anayasasndaki TBMM Tarafndan Gereke
No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Blm Kabul Edilen Metin
lgili Maddeler Szlemesi le lgili
Buna Ek Blmleri
Protokoller
1 Balang Blm AHS 2.1. Siyasi Anayasann Balang metninin beinci fkras aadaki Anayasann Balang metninin Anayasann balang
5 inci fkra Madde 10 Kriterler ekildedir: beinci fkrasnn banda geen blmnn beinci
fade zgrl (Giri) "Hibir dnce ve mlahazann" fkrasnda yer alan
"Hibir dnce ve mlahazann Trk milli ibaresi "Hibir faaliyetin" eklinde "Hibir dnce ve
menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesiyle deitirilmitir. mlahazann" ibareleri
2.1.1. Dnce blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi
dorudan dnceye
ve fade deerlerinin, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklaplar ve bir snr tekil
zgrl medeniyetiliinin karsnda korunma gremeyecei ve etmesi nedeniyle
laiklik ilkesinin gerei olarak kutsal din duygularnn, deitirilmektedir.
Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle kartrlmayaca..."

2 Madde 13 AHS 2.1. Siyasi Anayasann 13 nc maddesi aadaki ekildedir: Anayasann 13 nc maddesi u Anayasann 13 nc
Temel Hak ve Madde 10 Kriterler ekilde deitirilmitir: maddesi Avrupa
Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve Milletiyle
Hrriyetlerin fade zgrl (Giri) nsan Haklar
blnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, Temel hak ve hrriyetler, zlerine
Snrlanmas Szlemesindeki ilkeler
milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu dokunulmakszn yalnzca Anayasann
2.1.1. Dnce yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac dorultusunda yeniden
ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere
ve fade dzenlenmektedir.
ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel bal olarak ve ancak kanunla
zgrl sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak snrlanabilir. Bu snrlamalar,
kanunla snrlanabilir. Anayasann szne ve ruhuna,
Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin ve laik
demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve Cumhuriyetin gereklerine ve lllk
ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. ilkesine aykr olamaz.
Bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak

ve hrriyetlerin tm iin geerlidir.
135
136
Buna Ek Blmleri
Protokoller
3 Madde 14 AHS 2.1. Siyasi Anayasann 14 nc maddesi aadaki ekildedir: Anayasann 14 nc maddesi u Anayasann 14 nc
Temel Hak ve Madde 17 Kriterler ekilde deitirilmitir: maddesi Avrupa nsan
"Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin
Hrriyetlerin Haklarn Ktye (Giri) Haklar Szlemesinin
lkesi ve Milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk "Anayasada yer alan hak ve
Ktye Kullanmnn 17 nci maddesi ile
Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi
Kullanlamamas Yasaklanmas uyumlu hale getirilerek
2.1.1. Dnce temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya ve milletiyle blnmez btnln
eylem ve yorum
ve fade zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier bozmay ve insan haklarna dayanan
yoluyla hak ve
zgrl sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, demokratik ve laik Cumhuriyeti
hrriyetlerin ktye
rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir ortadan kaldrmay amalayan
kullanlmasnn
yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini faaliyetler biiminde kullanlamaz.
nlenmesine
kurmak amacyla kullanlamazlar.
Anayasa hkmlerinden hibiri, ynelik hkmler
Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda Devlete veya kiilere, Anayasayla ngrlmektedir.
tevik veya tahrik edenler hakknda uygulanacak tannan temel hak ve hrriyetlerin yok Bu dzenleme,
meyyideler, kanunla dzenlenir. edilmesini veya Anayasada balangta yaplan
belirtilenden daha geni ekilde deiiklik ile paralellik
Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve
snrlandrlmasn amalayan bir arz etmektedir.
hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma
faaliyette bulunmay mmkn klacak
hakkn verir ekilde yorumlanamaz".
ekilde yorumlanamaz.
Bu hkmlere aykr faaliyette
bulunanlar hakknda uygulanacak
meyyideler, kanunla dzenlenir".
TESEV YAYINLARI
Buna Ek Blmleri
Protokoller
4 Madde 26 AHS Madde 9/2 2.1. Siyasi Anayasann 26 nc maddesi aadaki ekildedir: Maddenin ikinci fkrasndaki "Bu Bu deiiklikle dnce
Dnceyi Dnce, Kriterler hrriyetlerin kullanlmas," ve anlatm
"Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz,resim veya
Aklama ve vicdan ve din (Giri) ibaresinden sonra gelmek zere "mill zgrlnn snrlar
baka yollarla tek bana veya toplu olarak aklama ve
Yayma Hrriyeti zgrl gvenlik, kamu dzeni, kamu geniletilmekte,
yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resmi makamlarn
2.1.1. Dnce gvenlii, Cumhuriyetin temel vatandalarn gnlk
mdahalesi olmakszn haber veya fikir almak ya da vermek
AHS Madde 10/2 ve fade nitelikleri ve Devletin lkesi ve yaamlarnda farkl dil,
serbestliini de kapsar. Bu fkra hkm,radyo, televizyon,
fade zgrl zgrl milleti ile blnmez btnlnn lehe ve azlar
sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn izin
korunmas," ibareleri eklenmitir. kullanmasna herhangi
sistemine balanmasna engel deildir.
AHS Madde 14 2.1.9. Kltrel bir engel bulunmad
Ayrmclk Yaam ve Bu hrriyetlerin kullanlmas, sularn nlenmesi, Maddenin nc fkras metinden kabul edilmektedir.
Yasa Bireysel sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce karlmtr. Ayrca dnceyi
zgrlkler belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret aklama ve yayma
AHS Madde 18 veya haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun Aadaki fkra da son fkra olarak hrriyetinin snrlanma
Haklarn 2.1.11. Tm ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama eklenmitir: halleri iine, mill
Kstlanmasnn Bireylerin nsan grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi gvenlik, kamu dzeni,
Snrlar Haklar ve amalaryla snrlanabilir. "Dnceyi aklama ve yayma kamu gvenlii,

zgrlklerinden Dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla hrriyetinin kullanlmasnda blnmez btnln
12 no'lu Ek Protokol Tam Olarak yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz. Bu yasaa uygulanacak ekil, art ve usuller korunmas da
Madde 1 Yararlandrlmas aykr yazl veya basl atlar, plaklar, ses ve grnt kanunla dzenlenir". Avrupa nsan Haklar
Genel bandlar ile dier anlatm ara ve gereleri usulne gre Szlemesi
Ayrmclk verilmi hakim karar zerine veya gecikmesinde saknca dorultusunda dahil
Yasa bulunan hallerde kanunla yetkili klnan merciin emriyle edilmektedir.
toplattrlr.
Toplatma kararn veren merci bu kararn, yirmidrt saat
iinde yetkili hakime bildirir. Hakim bu uygulamay gn
iinde karara balar.
Haber ve dnceleri yayma aralarnn kullanlmasna
ilikin dzenleyici hkmlere, bunlarn yaymn
engellememek kaydyla, dnceyi aklama ve yayma
hrriyetinin snrlanmas saylmaz".
137
138
Buna Ek Blmleri
Protokoller
5 Madde 28 AHS Madde 9 2.1. Siyasi Anayasann 28 inci maddesinin ikinci fkras aadaki Deiiklikle maddenin ikinci fkras Deiiklik erevesinde
Basn Hrriyeti Dnce, Kriterler ekildedir: metinden kartlmtr. "Kanunla yasaklanm
vicdan ve (Giri) olan herhangi bir dilde
din zgrl "Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaym yaplamaz"
2.1.1. Dnce yaplamaz". hkmn ieren fkra
AHS Madde 10 ve fade metinden karlmtr.
fade zgrl zgrl Bu hrriyetin
snrlamas 26 ve 27 inci
AHS Madde 14 2.1.9. Kltrel maddedeki hkmler
Ayrmclk Yaam ve erevesinde olacaktr.
Yasa Bireysel
zgrlkler
12 no'lu Ek Protokol
Madde 1 2.1.11. Tm
Genel Ayrmclk Bireylerin nsan
Yasa Haklar ve
zgrlklerinden
Tam Olarak
Yararlandrlmas
TESEV YAYINLARI
Buna Ek Blmleri
Protokoller
6 Madde 33 AHS Madde 11 2.1.2 Dernek Anayasann 33 nc maddesi aadaki ekildedir: Anayasann 33 nc maddesi aadaki Dernek kurma hrriyeti
Dernek kurma Dernek kurma ve Kurma ekilde deitirilmitir: yeniden
"Herkes, nceden izin almakszn dernek kurma
Hrriyeti toplant zgrl "Herkes, nceden izin almakszn dernek dzenlenmektedir.
hakkna sahiptir..
zgrl kurma ve bunlara ye olma ya da yelikten Maddede geen
Dernek kurabilmek iin kanunun gsterdii bilgi ve kma hrriyetine sahiptir.Hi kimse bir "herkes" kavram her
belgelerin, yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi dernee ye olmaya ve dernekte ye hukuk varl, Tzel
ve belgelerin kanuna aykrlnn tespiti halinde yetkili kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma kiileri de kapsar. Tzel
merci, dernein faaliyetinin durdurulmas veya hrriyeti ancak, mill gvenlik, kamu kiiler dernek kurabilir
kapatlmas iin mahkemeye bavurur. dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel ya da dernee ye
salk ve genel ahlk ile bakalarnn olabilir.
Hi kimse bir dernee ye olmaya ve dernekte ye hrriyetlerinin korunmas sebepleriyle ve
kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma hrriyetinin kanunla snrlanabilir.
kullanlmasnda uygulancak ekil, art ve usuller Dernek kurma hrriyetinin kullanlmasnda
kanunda gsterilir. uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda
gsterilir. Dernekler, kanunun ngrd
Dernekler, kanunun ngrd hallerde hakim hallerde hkim kararyla kapatlabilir veya
kararyla kapatlabilir veya faaliyetten alkonulabilir. faaliyetten alkonulabilir. Ancak, mill

Ancak, milli gvenliin, kamu dzeninin, su gvenliin, kamu dzeninin, su
ilenmesini veya suun devamn nlemenin yahut ilenmesini veya suun devamn
yakalamann gerektirdii hallerde gecikmede saknca nlemenin yahut yakalamann gerektirdii
varsa, kanunla bir mercii, dernei faaliyetten men ile hallerde gecikmede saknca varsa, kanunla
yetkilendirilebilir. Bu merciin karar, yirmi drt saat bir merci, dernei faaliyetten men ile
ierisinde grevli hakimin onayna sunulur. Hakim, yetkilendirilebilir. Bu merciin karar,
kararn krk sekiz saat iinde aklar; aksi halde, bu yirmidrt saat iinde grevli hkimin
idari karar kendiliinden yrrlkten kalkar. onayna sunulur. Hkim kararn krksekiz
saat iinde aklar; aksi halde, bu idar
Birinci fkra hkm, Silahl Kuvvetler ve kolluk karar kendiliinden yrrlkten kalkar.
kuvvetleri mensuplarna ve grevlerinin gerektirdii Birinci fkra hkm, Silahl Kuvvetler ve
lde Devlet memurlarna kanunla snrlamalar kolluk kuvvetleri mensuplarna ve
getirilmesine engel deildir. grevlerinin gerektirdii lde Devlet
memurlarna kanunla snrlamalar
Bu madde hkmleri vakflarla ilgili olarak da getirilmesine engel deildir.
uygulanr". Bu madde hkmleri vakflarla ilgili olarak
da uygulanr".
139
140
Buna Ek Blmleri
Protokoller
7 Madde 66/2 AHS Madde 14 2.1.11. Tm Anayasann 66 nc maddesinin ikinci fkras aadaki Deiiklikle, maddenin aada Kadn - erkek arasnda
Trk vatandal Ayrmclk Bireylerin nsan ekildedir: belirtilen ikinci fkrasnn ikinci eitsizlik yaratt
Yasa Haklar ve cmlesi madde metninden dnlen hkm,
zgrlklerinden "...Trk babann veya Trk anann ocuu Trktr. karlmtr: metinden karlmtr.
7 no'lu Ek Protokol Tam Olarak Yabanc babadan ve Trk anadan olan ocuun
Madde 5 Yararlandrlmas vatandal kanunla dzenlenir". "Yabanc babadan ve Trk anadan olan
Eler arasnda ocuun vatandal kanunla
eitlik dzenlenir".
12 no'lu Ek Protokol
Madde 1
Genel Ayrmclk
Yasa
TESEV YAYINLARI
Buna Ek Blmleri
Protokoller
8 Madde 69 AHS Madde 17 2.1.1 Dnce Anayasann 69 uncu maddesi aadaki ekildedir: Deiiklikle 69 uncu maddenin altnc Bu maddede
Siyasi partilerin Haklarn ktye ve fade "Siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve fkrasna aadaki cmle ngrlen
uyacaklar esaslar kullanmnn zgrl almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin eklenmitir: deiiklikle odaa
yasaklanmas uygulanmas kanunla dzenlenir. Siyasi partiler, ticari "Bir siyas parti, bu nitelikteki fiiller o kriterler getirilmekte,
faaliyetlere giriemezler.Siyasi partilerin gelir ve giderlerinin partinin yelerince youn bir ekilde siyas partiler iin
amalarna uygun olmas gereklidir. Bu kuraln uygulanmas ilendii ve bu durum o partinin byk kapatmann yan sra
kanunla dzenlenir. Anayasa mahkemesince siyasi partilerin kongre, genel bakan, merkez karar ve devlet yardmndan
mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun ynetim organlar veya Trkiye Byk yoksun braklma
tespiti, bu hususun denetim yntemleri ve aykrlk halinde Millet Meclisindeki grup genel kurulu yaptrm
uygulanacak yaptrmlar kanunda gsterilir. Anayasa veya grup ynetim kurulunca zmnen ngrlmektedir.
Mahkemesi, bu denetim grevini yerine getirirken saytaydan veya aka benimsendii yahut bu
yardm salar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim konunda fiiller dorudan doruya anlan parti
verecei kararlar kesindir. Siyasi partilerin kapatlmas, yargtay organlarnca kararllk iinde ilendii
Cumhuriyet Basavcsnn aaca dava zerine Anayasa takdirde, sz konusu fiillerin oda
Mahkemesince kesin olarak karara balanr. haline gelmi saylr.
Bir siyasi partinin tz ve programnn 68 inci Maddenin
drdnc fkras hkmlerine aykr bulunmas halinde temelli Ayrca altnc fkradan sonra gelmek
zere aadaki fkra eklenmitir:

kapatma karar verilir. Bir siyasi partinin 68 inci Maddenin
drdnc fkras hkmlerine aykr eylemlerinden tr temelli Anayasa Mahkemesi, yukardaki
kapatlmasna, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir fkralara gre temelli kapatma yerine,
odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi dava konusu fiillerin arlna gre
halinde karar verilir.Temelli kapatlan bir parti bir baka ad ilgili siyas partinin Devlet yardmndan
altnda kurulamaz. Bir siyasi partinin temelli kapatlmasna ksmen veya tamamen yoksun
beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular dahil yeleri, braklmasna karar verebilir.
Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararnn
Deiiklikle, maddenin son fkras da
Resmi Gazetede gerekeli olarak yaymlanmasndan balayarak
be yl sreyle bir baka partinin kurucusu, yesi, yneticisi aadaki ekilde deitirilmitir:
ve deneticisi olamazlar. Siyas partilerin kurulu ve almalar,
Yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk denetlenmeleri, kapatlmalar ya da
uyruunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm Devlet yardmndan ksmen veya
alan siyasi partiler temelli olarak kapatlr. tamamen yoksun braklmalar ile siyas
Siyasi partilerin kurulu ve almalar, denetleme ve partilerin ve adaylarn seim harcamalar
kapatlmalar ile siyasi partilerin ve adaylarn seim harcamalar ve usulleri yukardaki esaslar
ve usulleri yukardaki esaslar erevesinde kanunla dzenlenir". erevesinde kanunla dzenlenir".
141
142
Buna Ek Blmleri
Protokoller
9 Madde 118 2.1.15 Milli Anayasa'nn 118 inci maddesi aadaki ekildedir: Anayasann 118 inci maddesinin ilk Yaplan deiiklikle
Milli Gvenlik Gvenlik Kurulu fkras aadaki ekilde kurul kararlarnn
Kurulu "Milli Gvenlik Kurulu, Cumhurbakannn Bakanlnda, deitirilmitir: tavsiye niteliinde
Babakan, Genelkurmay Bakan, Milli Savunma, ileri, olduu
Dileri Bakanlar, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri "Milli Gvenlik Kurulu; vurgulanmaktadr.
Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan kurulur. Cumhurbakannn bakanlnda,
Babakan, Genelkurmay Bakan,
Gndemin zelliine gre Kurul toplantlarna ilgili bakan ve Babakan yardmclar, Adalet, Milli
kiiler arlp grleri alnabilir. Savunma, ileri, Dileri Bakanlar,
Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri
Milli Gvenlik Kurulu; Devletin milli gvenlik siyasetinin Komutanlar ve Jandarma Genel
tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas ve Komutanndan kurulur".
gerekli koordinasyonun salanmas konusundaki grlerini Ayn maddenin nc fkras da u
Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun, Devletin varl ve ekilde deitirilmitir:
bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun
huzur ve gvenliinin korunmas hususunda alnmasn zorunlu "Milli Gvenlik Kurulu; Devletin milli
grd tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca ncelikle gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve
dikkate alnr. uygulanmas ile ilgili alnan tavsiye
kararlar ve gerekli koordinasyonun
Milli Gvenlik Kurulunun gndemi; Babakan ve Genelkurmay salanmas konusundaki grlerini
Bakannn nerileri dikkate alnarak Cumhurbakannca Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun,
dzenlenir. Devletin varl ve bamszl, lkenin
btnl ve blnmezlii, toplumun
Cumhurbakan katlamad zamanlar Milli Gvenlik Kurulu huzur ve gvenliinin korunmas
Babakann Bakanlnda toplanr. hususunda alnmasn zorunlu grd
Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin tekilat ve tedbirlere ait kararlar Bakanlar
grevleri kanunla dzenlenir". Kurulunca deerlendirilir"
TESEV YAYINLARI
Buna Ek Blmleri
Protokoller
10 Madde 149/1 AHS Madde 10/1 2.1. Siyasi Anayasann 149 uncu maddesinin birinci fkras Maddenin birinci fkrasnda yaplan Deiiklik erevesinde
Anayasa fade zgrl Kriterler aadaki ekildedir: deiiklikle "iptale" ibaresinden Anayasa Mahkemesinin
Mahkemesinin sonra gelmek zere "siyas parti Anayasa
"Anayasa Mahkemesi, Bakan ve on ye ile toplanr, salt
alma ve 2.1.1. Dnce davalarnda kapatlmaya" ibaresi deiikliklerinde iptale
ounluk ile karar verir. Anayasa deiikliklerinde iptale
yarglama usul ve fade eklenmi, "te iki" ibaresi "bete ve siyas parti
karar verebilmesi iin te iki oy okluu arttr".
zgrl " olarak deitirilmitir. davalarnda
kapatlmaya bete
ounlukla karar

verecei hkme
balanmaktadr.
Kaynak: AB Uyum Paketleri, Dileri Bakanl Avrupa Birlii Genel Sekreterlii Siyasi ler Dairesi Bakanl yayn,
Ankara, Nisan 2004
143
144
EK TABLO-2
T.C. ANAYASASI MAYIS 2004 REFORMU (AZINLIKLARI LGLENDREN MADDELER)
Uluslararas antlamalarn hukuki statsnn belirlenmesi (Anayasa'nn 90.maddesi)
Eski Madde Yeni Dzenleme Deiikliin Gerekesi
D. Milletleraras andlamalar uygun bulma Son fkraya aadaki cmle eklenmitir: Uygulamada kanun hkmleri ile taraf
MADDE 90. - Trkiye Cumhuriyeti adna yabanc devletlerle ve milletleraras kurulularla yaplacak andlamalarn Usulne gre yrrle konulmu olduumuz milletleraras andlama
onaylanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr. temel hak ve zgrlklere ilikin hkmleri arasnda eliki olduu
milletleraras andlamalarla durumlarda hangisine ncelik verilecei
Ekonomik, ticar veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan andlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan konusundaki sorunun giderilmesi
bir yklenme getirmemek, kii hallerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak kanunlarn ayn konuda farkl hkmler amalanmaktadr.
artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu andlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde iermesi nedeniyle kabilecek
Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur. uyumazlklarda milletleraras
andlama hkmleri esas alnr.
Milletleraras bir andlamaya dayanan uygulama andlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan
ekonomik, ticar, teknik veya idar andlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunluu
yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticar veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren andlamalar,
yaymlanmadan yrrle konulamaz.
Trk kanunlarna deiiklik getiren her trl andlamalarn yaplmasnda birinci fkra hkm uygulanr.
Usulne gre yrrle konulmu milletleraras andlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya
aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz.
Basn zgrl (Anayasa'nn 30. maddesi)

Eski Madde Yeni Dzenleme Deiikliin Gerekesi
C. Basn aralarnn korunmas C. Basn aralarnn korunmas Basn zgrlnn geniletilmesi

amacyla maddede deiiklik
MADDE 30. - Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri, Devletin lkesi ve MADDE 30. - Kanuna uygun ekilde basn
ngrlmektedir. 2003 Katlm Ortakl
milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm iletmesi olarak kurulan basmevi ve
Belgesinde bu konudaki reformlarn
olma hali hari, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez ve iletilmekten alkonulamaz. eklentileri ile basn aralar, su aleti
srdrlmesi ve uygulanmasnn nemi
olduu gerekesiyle zapt veya msadere
vurgulanmaktadr.
edilemez veya iletilmekten alkonulamaz.
TESEV YAYINLARI
Kaynak: Avrupa Birlii Genel Sekreterlii
EK TABLO-3
AB UYUM PAKETLERYLE DETRLEN YASALARIN ESK VE YEN MADDELER
(AZINLIKLARI LGLENDREN MADDELER)
RGTLENME ZGRLNN GENLETLMES VE TOPLUMUN GLENDRLMES
6.10.1983 tarihli ve 2908 sayl Dernekler Kanunu
Dernek kurma hakk Dernek kurma hakk
Madde 4 - Medeni-haklar kullanma ehliyetine sahip ve onsekiz yan bitirmi olan herkes, nceden izin almakszn Madde 4 - Fiil ehliyetine sahip ve onsekiz yan doldurmu olan gerek kiiler ile tzel kiiler, nceden izin
dernek kurabilir. almakszn dernek kurma hakkna sahiptir.
Ancak;
1. Trk Silahl Kuvvetleri ile genel ve zel kolluk kuvvetleri mensuplar ve zel kanunlarnda dernek kuramayacaklar Ancak;
belirtilen memur statsndeki kamu hizmeti grevlileri,
2. Affa uram olsalar bile; 1. Trk Silhl Kuvvetleri ile genel ve zel kolluk kuvvetleri mensuplar ve zel kanunlarnda dernek kuramayacaklar
a) Zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi belirtilen memur statsndeki kamu hizmeti grevlileri srekli olarak,
yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular ve resmi ihale ve alm
satmlara fesat kartrma sularndan biriyle mahkm olanlar, 2.

b) Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak
tahrik etmek sularndan biriyle mahkm olanlar, a) Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sularn birinden mahkm olanlar,
c) Trk Ceza Kanununun 312 nci maddesinin ikinci fkrasnda yazl halk snf, rk, dil, mezhep veya blge farkll
gzeterek kin ve dmanl aka tahrik etme sularyla, ayn Kanunun 316 nc, 317 ve 318 inci maddelerinde b) Basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk, yama, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma,
yazl kalpazanlk sularndan biriyle mahkm olanlar, dolanl ifls, kaaklk, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, Devlet srlarn aa vurma, terr
d) Trk Ceza Kanunun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve unc fkralarnda yazl fiillerle ayn Kanunun 537 eylemlerine katlma ve bu eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle mahkm olanlar,
nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl fiilleri siyasi ve ideolojik amalarla
ilemekten mahkm olanlar, c) Trk Ceza Kanununun 316, 317 ve 318 inci maddelerinde yazl sulardan biriyle mahkm olanlar,
3. Herhangi bir sutan dolay ar hapis veya taksirli sular hari be yl ve daha fazla hapis cezasna mahkm
olanlar, ki yl sre ile,
Srekli olarak,
4. Kurulmas yasaklanm dernekleri kuranlar ve ynetenler ile dernekler iin yasaklanm faaliyetlerde bulunmalar 3) Kurulmas yasaklanm dernekleri kuranlar ve ynetenler ile dernekler iin yasaklanm faaliyetlerde bulunmalar
sebebiyle mahkemece kapatlmasna karar verilen derneklerin yneticileri, kapatma kararnn kesinletii tarihten, sebebiyle mahkemece kapatlmasna karar verilen derneklerin yneticileri kapatma kararnn kesinletii tarihten
2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun 101 inci maddesinin (d) bendi gereince bir siyasi partiden kesin olarak itibaren bir yl sre ile,
karlan veya fiilleriyle bir siyasi partinin kapatlmasna sebep olan parti yeleri de karma kararnn veya Anayasa
Mahkemesinin kapatma kararnn yaz ile bildirilmesinden itibaren be yl sre ile, Dernek kuramazlar.
Dernek kuramazlar. (kinci ve yedinci uyum paketi)
145
6.10.1983 tarihli ve 2908 sayl Dernekler Kanunu
146
Kurulmas yasak olan dernekler Kurulmas yasak olan dernekler
Madde 5 - Anayasann balang ksmnda belirtilen temel ilkelere aykr olarak dernek kurulamaz; Madde 5 - Anayasada belirtilen Cumhuriyetin temel nitelikleri ile 174 nc maddesinde belirtilen inklp kanunlarnn
1. Trk Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, korunmas hkmlerine, mill gvenlie ve kamu dzenine, genel salk ve genel ahlka aykr olarak; Trkiye
2. Dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanlarak nitelikleri Anayasada belirtilen Trkiye Cumhuriyetinin Cumhuriyetinde rk, din, mezhep ve blge farkll veya bunlara dayanarak aznlk yaratmak ve Trkiye Cumhuriyetinin
varln tehlikeye drmek veya ortadan kaldrmak, niter Devlet yapsn bozmak; Atatrk`n kiiliini, ilkelerini, almalarn veya anlarn ktlemek veya kk
3. Anayasadaki temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmak, drmek ya da bakalarnn hrriyetlerini kstlamak amacyla,
4. Kanunlara, milli egemenlie, milli gvenlie, kamu dzenine ve genel asayie, kamu yararna, genel ahlaka dernek kurulamaz.
ve genel saln korunmasna aykr faaliyette bulunmak,
5. Blge, rk, sosyal snf, din ve mezhep esasna veya adna dayanarak faaliyette bulunmak, (kinci ve drdnc uyum paketi)
6. Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde, rk, din, mezhep, kltr veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunu
ileri srmek veya Trk Dilinden veya kltrnden ayr dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak suretiyle
aznlk yaratmak veya herhangi bir blgenin veya rkn veya snfn veya belli bir din veya mezhepten olanlarn
dierlerine hakim veya dierlerinden imtiyazl olmasn salamak.
7. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 174 nc maddesinde saylan inklap kanunlarn kaldrmak, deitirmek
veya bu kanunlarla yasaklanan hususlar yeniden canlandrmak,
8. Atatrk'n kiiliini, ilkelerini, almalarn veya anlarn ktlemek veya kk drmek,
9. Trkiye Devletinin manevi ahsiyetini ktlemek veya kltmek,
10. Su ilemek veya su ilemeyi tevik veya telkin etmek,
Amacyla dernek kurulmas yasaktr.
Yksekretim kurumlarnda birden fazla renci dernei kurulamaz.
Baz ad, iaret ve dilleri kullanma yasa Baz ad ve iaretleri kullanma yasa
Madde 6 - Derneklerin; Madde 6 - Derneklerin, mevcut veya kapatlm bir siyas partinin, bir sendikann veya st kuruluun, bu Kanun
1. Bir siyasi partinin veya kapatlm siyasi partilerin veya sendikann veya konfederasyonun veya bu Kanunun hkmlerine gre mahkemece kapatlmasna karar verilen bir dernek veya st kuruluun adn, amblemini,
76 nc maddesi gereince mahkemece kapatlmasna karar verilen bir dernek veya st kuruluun adn, amblemlerini, rumuzunu, rozetini ve benzeri iaretleri ya da daha nce kurulmu Trk devletlerine ait topluma mal olmu bayrak,
rumuzlarn, rozetlerini ve benzeri iaretleri ile daha nce kurulmu Trk Devletlerine ait topluma malolmu amblem ve flamalar kullanmalar yasaktr.
bayrak, amblem ve flamalar.
2. (Mlga: 12/4/1991 - 3713/23 md.) Dernekler, Trkiye Cumhuriyetinin resm kurumlaryla yazmalarnda Trke kullanrlar.
3. Tzk ve dier dernek mevzuatnn yazmnda ve yaynlanmasnda, genel kurullarnda, zel veya resmi, ak
veya kapal yer toplantlarnda kanunla yasaklanm dilleri, (kinci ve drdnc uyum paketi)
4. Derneke dzenlenen veya dernek adna itirak edilen ak veya kapal yer toplantlarnda kanunla yasaklanm
dillerle yazlm pankart, levha, plak, ses ve grnt band, bror, el ilan, beyanname ve benzerlerini,
5. Mhr ve balkl katlarda dernek isminden ve varsa iaretinden baka isim ve iaretleri,
Kullanmalar yasaktr.
Dernek yelerinin, derneklerin her trl toplant ve faaliyetleri srasnda, ikinci bent ile yasaklanan iaret, sembol
ve bunlar hatrlatan benzerlerini kullanmalar yasaktr.
TESEV YAYINLARI
22.04.1983 tarihli ve 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu
Siyasi partilere ye olma: Siyasi partilere ye olma:
Madde 11 - Yirmibir yan dolduran, medeni ve siyasi haklar kullanma ehliyetine sahip bulunan her Trk vatanda Madde 11 - Onsekiz yan dolduran, medeni ve siyasi haklar kullanma ehliyetine sahip bulunan her Trk vatanda
bir siyasi partiye ye olabilir. bir siyasi partiye ye olabilir.
Ancak; Ancak;
a) Hakimler ve savclar, yksek yarg organlar mensuplar, yksekretim kurumlarndaki retim elemanlar, a) Hakimler ve savclar, Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur
Yksekretim Kurulu yeleri, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri ile yaptklar hizmet statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silahl
bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, zel kanunla veya zel kanunun verdii yetkiye Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasi partilere ye olamazlar.
dayanlarak kurulmu bankalarn ve teekkllerin ynetim ve denetim ilerinde alanlar ile aylkl ve yevmiyeli
memurlar ve kamu yararna alan derneklerden zel gelir kaynaklar ve zel imkanlar kanunla salanm b)
olanlarn merkez kurullarnda grev alanlar, renciler ve Silahl Kuvvetler mensuplar, siyasi partilere giremezler,
1 - Kamu hizmetlerinden yasakllar,
b) 1 - Kamu hizmetlerinden yasakllar,
2 - Zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi 2 - Basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl
yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resmi ihale ve alm satmlara iflas gibi yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resm ihale ve alm
fesat kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar, satmlara fesat kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar,

3 - Herhangi bir sutan dolay ar hapis veya taksirli sular hari yl veya daha fazla hapis cezasna mahkm 3 - Taksirli sular hari be yl ar hapis veya be yl ve daha fazla hapis cezasna mahkm olanlar,
olanlar,
4 - Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni 4 - Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak
olarak tahrik etme suundan mahkm olanlar, tahrik etme suundan mahkm olanlar,
5 - Trk Ceza Kanununun 512 nci maddesinin ikinci fkrasnda yazl halka snf, rk, din, mezhep veya blge
farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik etme sularndan mahkm olanlar, 5 - Terr eyleminden mahkm olanlar,
6 - Trk Ceza Kanununun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve nc fkralarnda yazl eylemlerle ayn Kanunun
537 nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl eylemleri siyasi ve ideolojik Siyasi partilere ye olamazlar ve ye kaydedilemezler.
amalarla ilemekten mahkm olanlar,
Yksekretim elemanlar, yasaklamann dndadr. Bunlar hakknda Yksekretim Kanunu uygulanr.
Siyasi partilere ye olamazlar ve ye kaydedilemezler.
(Drdnc uyum paketi)
147
148
Siyasi Partilerin Kapatlmas Siyasi Partilerin Kapatlmas
Grevli mahkeme ve savclk: Grevli mahkeme ve savclk:
Madde 98 - Siyasi partilerin kapatlmas, Cumhuriyet Basavcs veya Cumhuriyet Basavcvekilinin aaca dava Madde 98 - Siyasi partilerin kapatlmas davalar, Yargtay Cumhuriyet Basavcs tarafndan Anayasa Mahkemesinde
zerine, Anayasa Mahkemesince, Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu hkmleri uygulanmak suretiyle, dosya alr.
zerinde inceleme yaplarak karara balanr. Anayasa Mahkemesi gerekli grdg hallerde szl aklamalarn
dinlemek iin ilgilileri ve konu hakknda bilgisi olanlar arr. Siyas partilerin kapatlmas davalarnda kapatlmaya karar verilebilmesi iin bete oy okluu arttr.
Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir. Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir.
Cumhuriyet Basavcl, iddianamesine esas tekil edecek olaylarn aratrlmas ve soruturulmasnda ve davann Cumhuriyet Basavcl, iddianamesine esas tekil edecek olaylarn aratrlmas ve soruturulmasnda ve davann
almas ve yrtlmesinde Cumhuriyet savclarna ve sorgu hakimlerine tannan btn yetkilere sahiptir. Ancak; almas ve yrtlmesinde Cumhuriyet savclarna ve sorgu hakimlerine tannan btn yetkilere sahiptir. Ancak;
Anayasann ve kanunlarn sadece hakimler tarafndan kullanlabileceini belirttii yetkiler bunun dndadr. Anayasann ve kanunlarn sadece hakimler tarafndan kullanlabileceini belirttii yetkiler bunun dndadr.
Cumhuriyet Basavcsnn grevlendirecei Cumhuriyet Basavcvekili veya Cumhuriyet Basavcs yardmclar
Yargtay Cumhuriyet Basavcl siyasi partilerden incelenmek zere gerekli grd belgeleri isteyebilir.
siyasi partilerin kongrelerini izleyebilecekleri gibi, Cumhuriyet Basavcl siyasi partilerden incelemek zere
gerekli grd belgeleri de isteyebilir. Siyasi partiler, Cumhuriyet Basavclnn isteklerine en ge onbe gn iinde cevap vermek zorundadrlar.
Siyasi partiler, Cumhuriyet Basavclnn isteklerine en ge onbe gn iinde cevap vermek zorundadrlar. Cumhuriyet Basavcs, soruturmay Cumhuriyet Basavcvekili veya yardmclar eliyle de yrtebilir.
Cumhuriyet Basavcs, soruturmay Cumhuriyet Basavcvekili veya yardmclar eliyle de yrtebilir. Cumhuriyet Basavcsnn soruturma iin grevlendirdii Basavc yardmclarnn, Yargtay yeliine seilmeleri
Cumhuriyet Basavcsnn soruturma iin grevlendirdii Basavc yardmclarnn, Yargtay yeliine seilmeleri hali hari, soruturma sonulanncaya kadar sreli veya sresiz baka bir greve atanmalar Cumhuriyet
hali hari, soruturma sonulanncaya kadar sreli veya sresiz baka bir greve atanmalar Cumhuriyet Basavcsnn yazl muvafakatna baldr.
Basavcsnn yazl muvafakatna baldr. (Drdnc uyum paketi)
Madde 101 - Anayasadaki yasalara aykrlk halinde partilerin kapatlmas Madde 101 - Anayasadaki yasalara aykrlk halinde partilerin kapatlmas
Anayasa Mahkemesince bir siyasi parti hakknda kapatma karar; Anayasa Mahkemesince bir siyasi parti hakknda kapatma karar;
a) Bir siyasi partinin tzk ve programnn Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, a) Bir siyasi partinin tzk ve programnn Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne,
insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet eemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet eemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine
aykr olmas, snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi aykr olmas, snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi
amalamas, su ilenmesini tevik etmesi, amalamas, su ilenmesini tevik etmesi,
b) Bir siyasi partinin, Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkrasna aykr eylemlerin ilendii odak haline b) Bir siyasi partinin, Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkrasna aykr eylemlerin ilendii odak haline
geldiinin Anayasa Mahkemesince tespiti, geldiinin Anayasa Mahkemesince tespiti,
c) Bir siyasi partinin, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve c) Bir siyasi partinin, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve
tzel kiilerden maddi yardm almas, tzel kiilerden maddi yardm almas,
Hallerinde verilir.
Hallerinde verilir.
Anayasa Mahkemesi, yukardaki fkrann (a) ve (b) bentlerinde saylan hallerde temelli kapatma yerine,
dava konusu fiillerin arlna gre ilgili siyas partinin almakta olduu son yllk Devlet yardm miktarnn
yarsndan az olmamak kaydyla, bu yardmdan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna, yardmn
tamam denmise ayn miktarn Hazineye iadesine karar verebilir.
(kinci uyum paketi)
TESEV YAYINLARI
Cumhuriyet Basavclnn isteklerine uyulmamas halinde yaplacak ilem: Cumhuriyet Basavclnn isteklerine uyulmamas halinde yaplacak ilem:
Madde 102 - Siyasi partilerin denetimi ve faaliyetlerinin takibi hususlarnda Cumhuriyet Basavclnn istedii Madde 102 - Siyas partilerin faaliyetleri-nin izlenmesi amacyla Yargtay Cumhuriyet Basavclnn istedii bilgi
bilgi ve belgeleri, belli edilen sre veya belli edilmemesi halinde makul sre iinde vermeyen siyasi partiye vebelgeleri bildirilen sre iinde vermeyen siyas partiye Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan ikinci bir yaz
Cumhuriyet Basavcl tarafndan ikinci bir yaz tebli olunur. Bu yazda, belirtilen sre iinde cevap verilmedii tebli olunur. Bu yazda, bildirilen sre iinde cevap verilmedii ve istek yerine getirilmedii takdirde o siyas
ve istek yerine getirilmedii takdirde o siyasi partinin kapatlmas iin dava alabilecei de belirtilir. Bu teblide partinin kapatlmas ya da Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin dava alabilecei
bildirilecek sre iinde yine istek yerine getirilmez veya cevap verilmezse Cumhuriyet Basavcl o siyasi de belirtilir. Bu teblide bildirilecek sre iinde yine istek yerine getirilmez veya cevap verilmezse Yargtay Cumhuriyet
partinin kapatlmas iin Anayasa Mahkemesinde resen dava aabilir. Basavcl o siyas partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin Anayasa Mahkemesinde
re`sen dava aabilir. Siyasi parti, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn bu istemlerine kar Anayasa Mahkemesine
itiraz edebilir.
Parti byk kongresi, merkez karar ve ynetim kurulu veya bu kurulun iki ayr kurul olarak oluturulduu haller,
Trkiye Byk Millet Meclisi grup ynetim kurulu, Trkiye Byk Millet Meclisi grup genel kurulu, parti genel
bakan dnda kalan parti organ, mercii veya kurulu tarafndan Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkrasnda
yer alan hkmlere aykr fiilin ilenmesi halinde, fiilin ilendii tarihten balayarak iki yl gememi ise Yargtay
Cumhuriyet Basavcl sz konusu organ, mercii veya kurulun iten el ektiril-mesini yaz ile o partiden ister.
Parti yeleri 68 inci maddenin drdnc fkra hkmlerine aykr fiil ve konumalarndan dolay hkm giyerler
ise Cumhuriyet Basavcl bu yelerin partiden kesin olarak karlmasn partiden ister.
Siyas parti, tebli tarihinden itibaren otuz gn iinde istem yazsnda belirtilen hususu yerine getirmedii takdirde,
Yargtay Cumhuriyet Basavcl Anayasa Mahkemesinde o siyas partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen
yoksun braklmas iin dava aar. Yargtay Cumhuriyet Basavclnca dzenlenen iddianamenin tebli-inden
itibaren otuz gn iinde ilgili siyas parti tarafndan sz konusu parti organ, merci veya kurulun iten el ektirilmesi
ve parti yesi veya yelerin partiden kesin olarak karlmalar halinde, o partinin kapatlmas ya da Devlet

yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin alan dava der. Aksi takdirde Anayasa Mahkemesi,
dosya zerinde inceleme yaparak, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn ve siyas parti temsilcilerinin szl aklamalarn,
gerekli grd hallerde dier ilgilileri ve konu zerinde bilgisi olanlar da dinlemek suretiyle alm bulunan
davay karara balar.
(kinci ve drdnc uyum paketi)
Bir siyasi partinin yasak eylemlere odak olmas hali: Bir siyasi partinin yasak eylemlere odak olmas hali:
Madde 103 - Bir siyasi partinin Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkras hkmne aykr eylemlerin Madde 103 - Bir siyasi partinin Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkras hkmne aykr eylemlerin odak
odak halini oluturup oluturmad hususu Anayasa Mahkemesince belirlenir. halini oluturup oluturmad hususu Anayasa Mahkemesince belirlenir.
Bir siyas parti, bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk
kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup
genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya
anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline gelmi saylr.
(kinci uyum paketi)
149
150
10.6.1983 tarihli ve 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu
Milletvekili seilemeyecek olanlar: Milletvekili seilemeyecek olanlar:
Madde 11 - Aada yazl olanlar milletvekili seilemezler: Madde 11 - Aada yazl olanlar milletvekili seilemezler:
a) lkokul mezunu olmayanlar, a) lkokul mezunu olmayanlar,
b) Kstllar, b) Kstllar,
c) Ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, c) Ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar,
d) Kamu hizmetinden yasakllar, d) Kamu hizmetinden yasakllar,
e) Taksirli sular hari, toplam bir yl veya daha fazla hapis veya sresi e) Taksirli sular hari, toplam bir yl veya daha fazla hapis veya sresi
ne olursa olsun ar hapis cezasna hkm giymi olanlar, ne olursa olsun ar hapis cezasna hkm giymi olanlar,
f) Affa uram olsalar bile; f) Affa uram olsalar bile;
1. Zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi 1. Basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl
yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resmi ihale ve alm satmlara iflas gibi yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resm ihale ve alm
fesat kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar, satmlara fesat kar-trma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar,
2. Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn, birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak 2. Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn, birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak
tahrik etme suundan mahkm olanlar, tahrik etme suundan mahkum olanlar,
3. Trk Ceza Kanununun 312 nci maddesinin ikinci fkrasnda yazl halk snf, rk, din, mezhep veya blge farkll 3. Terr eylemlerinden mahkum olanlar,
gzeterek kin ve dmanla, aka tahrik etme sularndan mahkm olanlar, 4. Trk Ceza Kanununun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve nc fkralarnda yazl eylemlerle ayn Kanunun
4. Trk Ceza Kanununun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve nc fkralarnda yazl eylemlerle ayn Kanunun 537 nci maddesinin birinci, ikinci,
537 nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl eylemleri siyasi ve ideolojik nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl eylemleri siyasi ve ideolojik amalarla ilemekten mahkm olanlar.
amalarla ilemekten mahkm olanlar.
Milletvekili seilemeyecek olanlar: (Drdnc uyum paketi)
TESEV YAYINLARI
DNCE VE FADE ZGRL
1.3.1926 tarih ve 765 sayl Trk Ceza Kanunu
Madde 159 - Trkl, Cumhuriyeti, Byk Millet Meclisini, Hkmetin manevi ahsiyetini, Bakanlklar, Devletin Madde 159 - Trkl, Cumhuriyeti, Byk Millet Meclisini, Hkmetin manevi ahsiyetini, Bakanlklar, Devletin
askeri veya emniyet muhafaza kuvvetlerini veya Adliyenin manevi ahsiyetini alenen tahrir ve tezyif edenler bir askeri veya emniyet muhafaza kuvvetlerini veya Adliyenin manevi ahsiyetini alenen tahrir ve tezyif edenler alt
seneden alt seneye kadar ar hapis cezas ile cezalandrlrlar. aydan seneye kadar hapiscezas ile cezalandrlrlar.
Birinci fkrada beyan olunan crmlerin irtikabnda muhatap sarahaten zikredilmemi olsa bile onlara matufiyetinde Birinci fkrada beyan olunan crmlerin irtikabnda muhatap sarahaten zikredilmemi olsa bile onlara matufiyetinde
tereddt edilmiyecek derecede karineler varsa tecavz sarahaten vukubulmu addolunur. tereddt edilmiyecek derecede karineler varsa tecavz sarahaten vukubulmu addolunur.
Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna veya Byk Millet Meclisi Kararlarna alenen svenler 15 gnden 6 aya kadar Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna veya Byk Millet Meclisi Kararlarna alenen svenler 15 gnden 6 aya kadar
hapis ve 100 liradan 500 liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlr. hapis ve 100 liradan 500 liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlr.
Trkl tahkir yabanc memlekette bir Trk tarafndan ilenirse verilecek ceza te birden yarya kadar artrlr. Trkl tahkir yabanc memlekette bir Trk tarafndan ilenirse verilecek
ceza te birden yarya kadar artrlr.
Tahkir, tezyif ve svme kast bulunmakszn, sadece eletirmek maksadyla yaplan dnce aklamalar
cezay gerektirmez.
(Birinci, nd ve yedinci uyum paketi)

Madde 312 Madde 312
Kanunun crm sayd bir fiili aka ven veya iyi grdn syleyen veya halk kanuna itaatsizlie tahrik eden Bir crm alenen ven veya iyi grdn syleyen veya halk kanuna uymamaya tahrik eden kimseye alt aydan
kimse alt aydan iki yla kadar hapis ve ikibin liradan onbin liraya kadar ar para cezasna mahkm olur. iki yla kadar hapis cezas verilir.
Halk; snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik eden kimse bir yldan Sosyal snf, rk, din, mezhep veya blge farkllna dayanarak, halk birbirine kar kamu dzeni iin tehlikeli
yla kadar hapis ve bin liradan onikibin liraya kadar ar para cezasyla cezalandrlr. Bu tahrik umumun olabilecek bir ekilde dmanla veya kin beslemeye alenen tahrik eden kimseye bir yldan yla kadar hapis
emniyeti iin tehlikeli olabilecek bir ekilde yapld takdirde faile verilecek ceza te birden yarya kadar artrlr. cezas verilir.
Yukardaki fkralarda yazl sular 311 nci maddenin ikinci fkrasnda saylan vastalarla ileyenlere verilecek Halkn bir ksmn aalayc ve insan onurunu zedeleyecek bir ekilde tahkir eden kimseye de birinci fkradaki
cezalar bir misli artrlr. ceza verilir.
Yukardaki fkralarda yazl sular 311 inci maddenin ikinci fkrasnda belirtilen aralar veya ekillerle ilendiinde
verilecek cezalar bir kat orannda artrlr.
(Birinci uyum paketi)
151
152
12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu
Terr ve rgt tanm
Madde 1 - (Deiik birinci fkra: 15/7/2003 - 4928/20 md.) Terr; cebir ve iddet kullanarak; bask, korkutma,
yldrma, sindirme veya tehdit yntemlerinden biriyle, Anayasada belirtilen Cumhuriyetin niteliklerini, siyas,
hukuk, sosyal, laik, ekonomik dzeni deitirmek, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak,
Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, Devlet otoritesini zaafa uratmak veya ykmak veya
ele geirmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin i ve d gvenliini, kamu dzenini veya genel sal
bozmak amacyla bir rgte mensup kii veya kiiler tarafndan giriilecek her trl su tekil eden eylemlerdir.
ki veya daha fazla kimsenin birinci fkrada yazl terr suunu ilemek amacyla birlemesi halinde bu Kanunda
yazl olan rgt meydana gelmi saylr.
rgt terimi, Trk Ceza Kanunu ile ceza hkmlerini ieren zel kanunlarda
geen teekkl, cemiyet, silahl cemiyet, ete veya silahl eteyi de kapsar.
(Altnc uyum paketi)
Terr rgtleri Terr rgtleri

Madde 7 - 3 ve 4 nc maddelerle Trk Ceza Kanununun 168, 169, 171, 313, 314 ve 315 inci maddeleri hkmleri Madde 7 - 3 ve 4 nc maddelerle Trk Ceza Kanununun 168, 169, 171, 313, 314 ve 315 inci maddeleri hkmleri
sakl kalmak kaydyla bu Kanunun 1 inci maddesinin kapsamna giren rgtleri her ne nam altnda olursa olsun sakl kalmak kaydyla bu Kanunun 1 inci maddesinin kapsamna giren rgtleri her ne nam altnda olursa olsun
kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini dzenleyenler veya ynetenler be yldan on yla kadar ar hapis ve ikiyzmilyon kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini dzenleyenler veya ynetenler be yldan on yla kadar ar hapis ve ikiyzmilyon
liradan beyzmilyon liraya kadar ar para cezas, bu rgtlere girenler yldan be yla kadar ar hapis ve liradan beyzmilyon liraya kadar ar para cezas, bu rgtlere girenler yldan be yla kadar ar hapis ve
yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlrlar. yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlrlar.
Yukardaki fkra uyarnca meydana getirilen rgt mensuplarna yardm edenlere ve rgtle ilgili propaganda Yukardaki fkra uyarnca oluturulan rgt mensuplarna yardm edenlere veya iddet veya dier terr
yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca bir yldan be yla kadar hapis ve ellimilyon liradan yzmilyon yntemlerine bavurmay tevik edecek ekilde propaganda yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile
liraya kadar ar para cezas hkmolunur. ayrca bir yldan be yla kadar hapis ve beyzmilyon liradan birmilyar liraya kadar ar para cezas verilir.
Bu yardm; dernek, vakf, siyasi parti, ii ve meslek kurulularna veya bunlarn yan kurulularna ait bina, lokal, Bu yardm; dernek, vakf, siyasi parti, ii ve meslek kurulularna veya bunlarn yan kurulularna ait bina, lokal,
bro veya eklentilerinde veya retim kurumlarnda veya retim yurtlarnda veya bunlarn eklentilerinde yaplrsa bro veya eklentilerinde veya retim kurumlarnda veya retim yurtlarnda veya bunlarn eklentilerinde yaplrsa
ikinci fkradaki cezalarn iki kat hkmolunur. ikinci fkradaki cezalarn iki kat hkmolunur.
Ayrca; dernek, vakf, sendika ve benzeri kurumlarn terre destek olduklar tespit edildiinde faaliyetleri durdurulur Ayrca; dernek, vakf, sendika ve benzeri kurumlarn terre destek olduklar tespit edildiinde faaliyetleri durdurulur
ve mahkemece kapatlr. Kapatlan bu kurulularn mal varlklarnn msaderesine karar verilir. ve mahkemece kapatlr. Kapatlan bu kurulularn mal varlklarnn msaderesine karar verilir.
Yukardaki 2 nci fkrada belirtilen rgtle ilgili propaganda suunun 5680 sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde Yukardaki 2 nci fkrada belirtilen rgtle ilgili propaganda suunun 5680 sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde
belirtilen mevkuteler vastas ile ilenmesi halinde,ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise,bir nceki belirtilen mevkuteler vastas ile ilenmesi halinde,ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise,bir nceki
ay ortalama sat miktarnn; mevkute niteliinde bulunmayan basl eserler ile yeni yayna giren mevkuteler ay ortalama sat miktarnn; yzde doksan kadar ar para cezas verilir. Ancak, bu para cezalar yzmilyon
hakknda ise,en yksek tirajl gnlk mevkutenin bir nceki ay ortalama sat tutarnn yzde doksan kadar ar liradan az olamaz. Bu mevkutelerin sorumlu mdrlerine, sahiplerine verilecek para cezasnn yars uygulanr
para cezas verilir. Ancak, bu para cezalar yzmilyon liradan az olamaz. Bu mevkutelerin sorumlu mdrlerine, ve alt aydan iki yla kadar hapis cezas hkmolunur.
sahiplerine verilecek para cezasnn yars uygulanr ve alt aydan iki yla kadar hapis cezas hkmolunur. (Birinci ve yedinci uyum paketi)
TESEV YAYINLARI
12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu
Devletin blnmezlii aleyhine propaganda Birinci uyum paketi ile deitirilmi; altnc uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.
Madde 8 - Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay hedef alan yazl
ve szl propaganda ile toplant, gsteri ve yry yaplamaz. Yapanlar hakknda bir yldan yla kadar hapis
ve yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas hkmolunur. Bu suun mkerreren ilenmesi
halinde, verilecek cezalar paraya evrilemez.
Birinci fkrada belirtilen propaganda suunun 5680 sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde belirtilen mevkuteler
vastas ile ilenmesi halinde, ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise, bir nceki ay ortalama sat
miktarnn yzde doksan kadar ar para cezas verilir.Ancak, bu para cezalar yzmilyon liradan az olamaz. Bu
mevkutelerin sorumlu mdrlerine, sahiplerine verilecek para cezasnn yars uygulanr ve alt aydan iki yla
kadar hapis cezas hkmolunur.
Birinci fkrada belirtilen propaganda suunun ikinci fkrada yazl mevkuteler dnda basl eser ve sair kitle
iletiim aralar ile ilenmesi halinde, sorumlular ve ayrca kitle iletiim aralar sahipleri hakknda alt aydan
iki yla kadar hapis, yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas hkmolunur. Ayrca bu fiilin radyo
ve televizyonlar vastasyla ilenmesi halinde mahkemece ilgili radyo ve televizyon kuruluunun bir gnden onbe
gne kadar yayndan men'ine karar verilir.
Birinci fkrada yazl fiillerin ikinci ve nc fkralarda yazl kitle iletiim aralar ile ilenmesi halinde belirlenen
ceza te birden yarya kadar artrlr.
23.1.1986 tarihli ve 3257 sayl Sinema, Video ve Mzik Eserleri Kanunu

darenin yetkisi: darenin yetkisi:

Madde 9 - Bakanlk ile mlki idare amirleri eserlerin datm ve gsterilmeleri srasnda bunlarn iletme belgeleri Madde 9 - Bakanlk ile mlki idare amirleri eserlerin datm ve gsterilmeleri srasnda bunlarn iletme belgeleri
ile bandrollerini ve eser zerinde herhangi bir deiiklik olup olmad hususunda eseri her zaman denetleyebilirler. ile bandrollerini ve eser zerinde herhangi bir deiiklik olup olmad hususunda eseri her zaman denetleyebilirler.
letme belgesiz veya bandrolsz veya zerinde deiiklik yaplan eserler toplatlarak C. Savclklarna su duyurusu letme belgesiz veya bandrolsz veya zerinde deiiklik yaplan eserler toplatlarak C. Savclklarna su duyurusu
ile birlikte sevk edilir. ile birlikte sevk edilir.
Mlki idare amirleri blgenin zellikleri sebebiyle toplumsal bir olaya sebebiyet vermesi muhtemel eserlerin Mlki idare amirleri blgenin zellikleri sebebiyle toplumsal bir olaya sebebiyet vermesi muhtemel eserlerin
datm ve gsterimini, gerekesini de belirtmek suretiyle yetki ve grev snrlar ierisinde yasaklayabilirler. datm ve gsterimini, gerekesini de belirtmek suretiyle yetki ve grev snrlar ierisinde yasaklayabilirler.
Bakanlk veya mlki idare amirlerince yaplacak herhangi bir denetim sonucunda eserin Devletin lkesi ve milletiyle Bakanlk veya mlk idare amirlerince yaplacak herhangi bir denetim sonucunda eserin Cumhuriyetin Anayasada
blnmez btnl, milli egemenlik, Cumhuriyet, milli gvenlik, kamu dzeni, genel asayi, kamu yarar, genel belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, genel ahlk ve genel sala
ahlak ve genel salk, rf ve adetlerimize aykr bulunmas halinde eser yasaklanr ve kanuni takibat alr. ve kamu dzenine aykr bulunmas hlinde hkim karar ile, gecikmesinde saknca bulunan hllerde ise, Bakanlk
veya mlk idare amirinin yazl emriyle eser yasaklanr ve kanun takibat alr.
Mahalli mlki amirlikler ve belediyeler bandrol ve iletmeci ruhsatlarn
denetleme yetkisine sahiptir. Mahalli mlki amirlikler ve belediyeler bandrol ve iletmeci ruhsatlarn denetleme yetkisine sahiptir.
Yukardaki fkralar uyarnca yetkili mercilerce verilen kararlar, yirmidrt saat iinde yetkili sulh ceza
hkiminin onayna sunulur. Hkim, kararn krksekiz saat iinde aklar; aksi hlde karar kendiliinden
kalkar.
(Altnc uyum paketi)
153
154
15.07.1950 tarihli ve 5680 sayl Basn Kanunu
Basnda Mesuliyet Basnda Mesuliyet

Madde 16 - Basn yoluyla ilenen sulardan dolay ceza sorumluluu: Madde 16 - Basn yoluyla ilenen sulardan dolay ceza sorumluluu:
1. Mevkutelerle ilenen sularda sorumluluk, suu vcuda getiren yazy veya haberi yazan veya resmi veya 1. Mevkutelerle ilenen sularda sorumluluk, suu meydana getiren yazy veya haberi yazan veya resmi veya
karikatr yapan kimse ile beraber bu mevkutenin ilgili sorumlu mdrne aittir. Ancak, sorumlu mdrler iin karikatr yapan kimse ile beraber bu mevkutenin ilgili sorumlu mdrne; 19 uncu maddeye aykr hareket
verilen hrriyeti balayc cezalar, srelerine baklmakszn para cezasna evrilerek hkmolunur. edilmesi halinde ise sz edilen kiilerle birlikte mevkutenin sahibi olan gerek kiiye ve mevkute sahibi olan
Para cezasnn hesabnda 647 sayl Cezalarn nfaz Hakknda Kanunun 4 nc maddesinin birinci bendinde belirtilen anonim irketlerde ynetim kurulu bakan ile dier irket ve tzel kiilere ait mevkutelerde tzel kiiliin en st
miktarn aa haddi esas alnr. Sorumlu mdrler iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilmez. yneticisine aittir. Ancak, sorumlu mdrler iin verilen hrriyeti balayc cezalar, srelerine baklmakszn para
cezasna evrilerek hkmolunur ve bu cezalar ertelenemez.
2. Sorumlu mdr, mevkutelerde mstear adla veya imzasz veya remizli imza ile yaynlanan yaz veya haber veya
resim veya karikatr sahiplerinin adlarn bildirmek zorunda deildir. Sahibi belli olmayan veya sorumlu mdr 2. Sorumlu mdr, mevkutelerde mstear adla veya imzasz veya remizli imza ile yaynlanan yaz veya haber veya
tarafndan en ge mahkemece yaplacak birinci sorgusu srasnda sahibi doru ekilde aklanmayan yaz veya resim veya karikatr sahiplerinin adlarn bildirmek zorunda deildir. Sahibi belli olmayan veya sorumlu mdr
haber veya resim veya karikatrden dolay sorumluluk, birinci bent hkmne baklmakszn, suu vcuda getiren tarafndan en ge mahkemece yaplacak birinci sorgusu srasnda sahibi doru ekilde aklanmayan yaz veya
yazy veya haberi yazan veya resmi veya karikatr yapan kimse gibi, sorumlu mdre aittir. haber veya resim veya karikatrden dolay sorumluluk, birinci bent hkmne baklmakszn, suu vcuda getiren
yazy veya haberi yazan veya resmi veya karikatr yapan kimse gibi, sorumlu mdre aittir.
3. Sorumlu mdr mevkutenin sahibi tarafndan,rzasna aykr olarak yaynlanan yaz veya haber veya resim veya
karikatrden sorumlu deildir. Bu takdirdesorumlu mdr hakkndaki ceza sorumluluu, yaz veya haber veya 3. Sorumlu mdr mevkutenin sahibi tarafndan,rzasna aykr olarak yaynlanan yaz veya haber veya resim veya
resim veya karikatr yaynlatana aittir. karikatrden sorumlu deildir. Bu takdirdesorumlu mdr hakkndaki ceza sorumluluu, yaz veya haber veya
resim veya karikatr yaynlatana aittir.
4. Mevkute tanmna girmeyen baslm eserlerle ilenen sularda ceza sorumluluu suu oluturan eserin yazar,
evireni veya izeni ile birlikte yaynlatana aittir. Ancak, yaynlatanlar iin verilen hrriyeti balayc cezalar 4. Mevkute tanmna girmeyen baslm eserlerle ilenen sularda ceza sorumluluu suu oluturan eserin yazar,
srelerine baklmakszn para cezasna evrilerek hkmolunur. Para cezasnn hesabnda 647 sayl Cezalarn evireni veya izeni ile birlikte yaynlatana aittir. Ancak, yaynlatanlar iin verilen hrriyeti balayc cezalar
nfaz Hakknda Kanunun 4 nc maddesinin birinci bendinde belirtilen miktarn aa haddi esas alnr. Yaynlatanlar srelerine baklmakszn para cezasna evrilerek hkmolunur. Para cezasnn hesabnda 647 sayl Cezalarn
iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilmez. nfaz Hakknda Kanunun 4 nc maddesinin birinci bendinde belirtilen miktarn aa haddi esas alnr. Yaynlatanlar
iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilmez.
Mevkute tanmna girmeyen basl eserin sahibinin belli olmamas halinde sorumluluk,yukardaki fkra hkmne
baklmakszn yaynlatana aittir. Eser; yazar, evireni ve izeninin bilgi ve izni dnda yaynland takdirde sadece Mevkute tanmna girmeyen basl eserin sahibinin belli olmamas halinde sorumluluk,yukardaki fkra hkmne
yaynlatan,eseri vcuda getiren gibi sorumlu olur. baklmakszn yaynlatana aittir. Eser; yazar, evireni ve izeninin bilgi ve izni dnda yaynland takdirde sadece
yaynlatan,eseri vcuda getiren gibi sorumlu olur.
Yukarda yazl kiiler belli olmad veya bu kimseler aleyhine Trk Mahkemelerinde dava alamad takdirde
sorumluluk, basana, basan da belli olmad takdirde satan ve datana aittir. Yukarda yazl kiiler belli olmad veya bu kimseler aleyhine Trk Mahkemelerinde dava alamad takdirde
sorumluluk, basana, basan da belli olmad takdirde satan ve datana aittir.
Sahibinin rzas olmadka Trkiye'de yaymlanan yaynlardan aynen yaplacak iktibaslarda sorumluluk, iktibas
edene aittir. Sahibinin rzas olmadka Trkiye`de yaymlanan yaynlardan aynen yaplacak iktibaslarda sorumluluk, iktibas
edene aittir.
Kanunla yasaklanm herhangi bir dille yayn yaplmas halinde, sorumlu mdrlerle yaynlatanlar hakknda bu
maddede ngrlen para cezasna evrilerek hkmedilmeye ve emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas Bu Kanun ile dier kanunlarn basl eserin sahip veya yaynlatann cezai veya hukuki bakmndan sorumlu kld
verilmeyeceine ilikin hkmler uygulanmaz. hallerde, sahip veya yaynlatan tzelkii ise, temsilen bir gerek kii gsterilmi olsa bile sorumluluk tzelkiiye
aittir.
Bu Kanun ile dier kanunlarn basl eserin sahip veya yaynlatann cezai veya hukuki bakmndan sorumlu kld
hallerde, sahip veya yaynlatan tzelkii ise, temsilen bir gerek kii gsterilmi olsa bile sorumluluk tzelkiiye (kinci uyum paketi)
aittir.
TESEV YAYINLARI
15.07.1950 tarihli ve 5680 sayl Basn Kanunu
Madde 31 - Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, milli egemenliine, Cumhuriyetin varlna, milli nc Uyum Paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.
gvenlie, kamu dzenine, genel asayie, kamu yararna, genel ahlaka ve genel sala aykr olup yabanc
memleketlerde kan baslm eserlerin Trkiye'ye sokulmas veya datlmas Bakanlar Kurulu kararyla
yasaklanabilir.
Bu gibi baslm eserlerin,Bakanlar Kurulundan acele karar alnmak zere ileri Bakanlnca karardan evvel
datlmalar yasaklanabilecei gibi, datlm olanlarda toplattrlabilir.
Yasaklanm olmasna ramen, bunlar Trkiye'ye bilerek sokanlar, datanlar veya bu gibi eserleri ksmen veya
tamamen iktibas veya tercme edenler, yayanlar, fiil baka bir suu olutursa bile ayrca aydan bir yla kadar
hapis ve ellibin liradan yzbin liraya kadar ar para cezasna mahkm edilirler.
Ek Madde 1 - Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn Birinci Babnn 1,2 ve 4 nc fasllarnda veya 311 veya 312 Ek Madde 1 - Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill gvenliin, kamu dzeninin ve genel
nci maddelerinde yazl sular veya Devlete ait gizli bilgileri ihtiva eden her trl mevkute veya mevkute tanmna ahlkn korunmas, su ilenmesinin nlenmesi ile Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun ve Anayasann
girmeyen dier baslm eserlerin datm, eserlerin basld yerdeki sulh ceza hakiminin karar ile ve gecikmesinde 174 nc maddesi kapsamnda yer alan inklp kanunlar aleyhine ilenen sular iin, tedbir yoluyla soruturma
saknca bulunan hallerde ise bu yerlerdeki Cumhuriyet savclnn yazl karar ile nlenebilir. Cumhuriyet savcl, safhasnda Cumhuriyet savclnn talebi zerine sulh ceza hakimince, kovuturma safhasnda grevli
bu kararn en ge yirmidrt saat iinde sulh ceza hakimine bildirir. Hakim en ge krksekiz saat iinde kararn mahkemece her trl baslm eserin datmnn nlenmesine veya toplatlmasna karar verilebilir. Gecikmesinde
onaylanp onaylanmamas hakknda karar verir. Onaylanmama halinde Cumhuriyet savclnn karar hkmsz saknca bulunan hallerde bu eserlerin datmnn nlenmesine veya toplatlmasna, dorudan doruya Cumhuriyet
kalr. Bu fkraya gre verilen kararlar o yer Cumhuriyet savcl tarafndan eserin basld ve datld yerlerdekisavclnca yazl olarak karar verilebilir. Bu halde Cumhuriyet savcs kararn en ge yirmi drt saat iinde yetkili
Cumhuriyet savclklarna en seri vastayla bildirilir. sulh ceza hkiminin onayna sunar. Sulh ceza hkimi krksekiz saat iinde kararn aklar; aksi halde Cumhuriyet
Yukardaki fkrada saylan sular ile Trk Ceza Kanununun 426 ve 428 inci maddelerindeki sular veya 5816 sayl savclnn karar kendiliinden hkmsz saylr.
Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunda veya 6187 sayl Vicdan ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi

Hakknda Kanunda yer alan sular veya Devlete ait gizli bilgileri ihtiva eyledikleri iddiasyla aleyhlerine soruturma bir sutan mahkmiyet halinde, faillerden bir veya birkana ait olmalar artyla suu ihtiva eden mevkute veya
veya kovuturmaya geilmi, her trl baslm eserlerin toplatlmasna, soruturma safhasnda sulh ceza mevkute saylmayan baslm eserlerin basmnda kullanlan makineler ile dier basm aletlerinin msaderesine
hakimince, kovuturma safhasnda grevli mahkemece karar verilebilir. Ancak, soruturma safhasnda gecikmesinde de karar verilir.
saknca bulunan hallerde Cumhuriyet savcl da toplatma kararn yazl olarak verebilir. Bu karar en ge yirmidrt Yukardaki fkrada sz geen makineler ile dier basm aletlerinin karlmasn, deitirilmesini, kaybolmasn
saat iinde yetkili sulh cezahakiminin onayna sunulur. Hakim, toplatmann onaylanp onaylanmamas hususunda ve tahribini nlemek iin tahkikatn her aamasnda gerekli grlen tedbirler alnr. Ancak, bu tedbirler, makineler
krksekiz saat iinde karar verir. Kararn onaylanmamas halinde toplatma karar hkmsz saylr. Bu fkra ile dier basm aletlerinin faaliyetlerini engelleyici nitelikte olamaz.
hkmne gre verilen kararlar, o yer Cumhuriyet savclnca tm Cumhuriyet savclklarna en seri vasta ile
bildirilir. (kinci uyum paketi)
Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn Birinci Babnn 1,2 ve 4 nc fasllarnda veya 312 nci maddenin ikinci
fkrasnda yazl sularn basn yoluyla ilenmeleri sebebiyle mahkumiyet halinde, faillerden bir veya birkana
ait olmalar artyla suu ihtiva eden mevkute veya mevkute saylmayan baslm eserlerin basmnda kullanlan
makineler ile dier basm aletlerinin msaderesine de karar verilir.
Yukardaki fkrada sz geen makineler ile dier basm aletlerinin karlmasn, deitirilmesini, kaybolmasn
ve tahribini nlemek iin tahkikatn her aamasnda gerekli grlen tedbirler alnr. Ancak, bu tedbirler, makineler
ile dier basm aletlerinin faaliyetlerini engelleyici nitelikte olamaz.
155
156
DN ZGRLKLER
3.5.1985 tarihli ve 3194 sayl mar Kanunu
Altnc uyum paketi ile Kanunda yeralan "cami" ibareleri "ibadet yeri" olarak deitirilmitir.
Altnc uyum paketi ile Kanuna aadaki madde eklenmitir:
Ek Madde 2 - mar planlarnn tanziminde, planlanan beldenin ve blgenin artlar ile mstakbel ihtiyalar gz nnde tutularak lzumlu ibadet yerleri ayrlr.
l, ile ve kasabalarda mlk idare amirinin izni alnmak ve imar mevzuatna uygun olmak artyla ibadethane yaplabilir.
badet yeri, imar mevzuatna aykr olarak baka maksatlara tahsis edilemez.
5.6.1935 tarihli ve 2762 sayl Vakflar Kanunu

dare uzuvlar ve kontrol mercileri dare uzuvlar ve kontrol mercileri
Madde 1 - 4 birinci terin 1926 tarihinden nce vcud bulmu vakflardan Madde 1 - 4 birinci terin 1926 tarihinden nce vcud bulmu vakflardan
A - Bu kanundan nce zabtedilmi bulunan vakflar, A - Bu kanundan nce zabtedilmi bulunan vakflar,
B - Bu kanundan nce idaresi zabtedilmi olan vakflar, B - Bu kanundan nce idaresi zabtedilmi olan vakflar,
C - Mtevellii bir makama artedilmi olan vakflar, C - Mtevellii bir makama artedilmi olan vakflar,
D - Kanunen veya fiilen hayri bir hizmeti kalmam olan vakflar, D - Kanunen veya fiilen hayri bir hizmeti kalmam olan vakflar,
E - Mtevellilii vakfedenlerin ferilerinden bakalarna art edilmi vakflar, E - Mtevellilii vakfedenlerin ferilerinden bakalarna art edilmi vakflar,
Vakflar Umum Mdrlnce idare olunur. Bunlarn hepsine birden (Mazbut Vakflar Umum Mdrlnce idare olunur. Bunlarn hepsine birden (Mazbut vakflar) denir.
vakflar) denir. Mtevellilii vakfedenlerin ferìlerine art edilmi vakflara (Mlhak Vakflar) denir. Bunlar mtevellileri tarafndan idare olunur.
Mtevellilii vakfedenlerin fer'ilerine art edilmi vakflara (Mlhak Vakflar) Mtevelliler Vakflar Genel Mdrlnn ve Genel Mdrlk de dare Meclisinin kontrol altndadr.
denir. Bunlar mtevellileri tarafndan idare olunur. Cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar, bunlar tarafndan seilen kii veya kurullarca ynetilir. lgili makamlarla Vakflar Genel Mdrl tarafndan
tefti edilir ve denetlenirler. Tefti ve denetlemenin usulleri ve nasl yaplaca ile sonular karlacak ynetmelikle belirlenir.
Mtevelliler Vakflar Genel Mdrlnn ve Genel Mdrlk de dare Meclisinin
kontrol altndadr. Cemaat vakflarnn Trk Kanunu Medenisinin 78 nci maddesi gereince Vakflar Genel Mdrlne deyecekleri tefti ve denetleme masraflarna
katlma paynn, genel bteden karlanmasna Bakanlar Kurulunca karar verilebilir. Bu karar anlan vakflarn tefti ve denetimini etkilemez.
Cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar, bunlar tarafndan seilen kii veya
kurullarca ynetilir. lgili makamlarla Vakflar Genel Mdrl tarafndan Cemaat vakflar, vakfiyeleri olup olmadna baklmakszn, Vakflar Genel Mdrlnn izniyle din, hayr, sosyal, eitsel, shh ve kltrel
tefti edilir ve denetlenirler. Tefti ve denetlemenin usulleri ve nasl yaplaca alanlardaki ihtiyalarn karlamak zere tanmaz mal edinebilirler ve tanmaz mallar zerinde tasarrufta bulunabilirler.
ile sonular karlacak ynetmelikle belirlenir. Bu vakflarn din, hayr, sosyal, eitsel, shh ve kltrel alanlardaki ihtiyalarn karlamak zere, her ne suretle olursa olsun, tasarruflar
Cemaat vakflarnn Trk Kanunu Medenisinin 78 nci maddesi gereince Vakflar altnda bulunduu, vergi kaytlar, kira szlemeleri ve dier belgelerle belirlenen tanmaz mallar, bu Kanunun yrrle girdii tarihten
itibaren alt ay iinde bavurulmas hlinde vakf adna tescil olunur. Cemaat vakflar adna balanan veya vasiyet olunan tanmaz mallar
Genel Mdrlne deyecekleri tefti ve denetleme masraflarna katlma
da bu madde hkmlerine tbidir.
paynn, genel bteden karlanmasna Bakanlar Kurulunca karar verilebilir.
Bu karar anlan vakflarn tefti ve denetimini etkilemez. Bu maddenin uygulanmasna ilikin usul ve esaslar Vakflar Genel Mdrlnn bal bulunduu Bakanlka karlacak ynetmelikle dzenlenir.
(nc ve drdnc uyum paketi) (ngrlen ynetmeliin kanunun yrrlk tarihinden itibaren bir yl iinde yrrle konulmas ngrlmtr.)
Altnc uyum paketi ile Kanuna aadaki madde eklenmitir:
GEC MADDE 2. - Cemaat vakflar, bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren onsekiz ay iinde 1 inci maddenin yedinci fkras uyarnca tescil
bavurusunda bulunabilirler.
TESEV YAYINLARI
KENCEYLE MCADELE
4.4.1929 tarihli ve 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu
Muhakemenin iadesi ve yazl emir Muhakemenin iadesi ve yazl emir
Mahkmun lehine muhakemenin iadesi sebepleri : Mahkmun lehine muhakemenin iadesi sebepleri :
Madde 327 - Kat'ileen bir hkmle neticelenmi olan bir dava aada yazl hallerde mahkmun lehine olarak Madde 327 - Kat'ileen bir hkmle neticelenmi olan bir dava aada yazl hallerde mahkmun lehine olarak
muhakemenin iadesi yolile tekrar grlr: muhakemenin iadesi yolile tekrar grlr:
1 - Durumada ihtica olunan ve hkme tesir eden bir vesikann sahtelii tebeyyn ederse. 1 - Durumada ihtica olunan ve hkme tesir eden bir vesikann sahtelii tebeyyn ederse.
2 - Yemin verilerek dinlenmi olan bir ahid veya ehlihibrenin hkme messir olacak surette mahkm aleyhine 2 - Yemin verilerek dinlenmi olan bir ahid veya ehlihibrenin hkme messir olacak surette mahkm aleyhine
kasd veya ihmal ile hakikat hilafnda ahitlikte bulunduu veya rey verdii anlalrsa. kasd veya ihmal ile hakikat hilafnda ahitlikte bulunduu veya rey verdii anlalrsa.
3 - Bizzat mahkm tarafndan sebebiyet verilmi olan kusur mstesna olmak zere hkme itirak etmi olan 3 - Bizzat mahkm tarafndan sebebiyet verilmi olan kusur mstesna olmak zere hkme itirak etmi olan
hakimlerden biri aleyhine ceza tatbikatn ve kanuni bir ceza ile mahkmiyeti istilzam edecek mahiyette olarak hakimlerden biri aleyhine ceza tatbikatn ve kanuni bir ceza ile mahkmiyeti istilzam edecek mahiyette olarak
vazifelerini ifada kusur etmise. vazifelerini ifada kusur etmise.
4 - Ceza hkm, hukuk mahkemesinin bir hkmne mstenid olup da bu hkm kat'ilemi olan dier bir hkm 4 - Ceza hkm, hukuk mahkemesinin bir hkmne mstenid olup da bu hkm katìlemi olan dier bir hkm
ile bozulmu ise. ile bozulmu ise.

5 - Yeni vakalar veya yeni deliller dermeyan edilip de bunlar yalnz bana veya evvelce irad edilen delillerle 5 - Yeni vakalar veya yeni deliller dermeyan edilip de bunlar yalnz bana veya evvelce irad edilen delillerle
birlikte nazara alndklar takdirde maznunun beraetini veya daha hafif bir cezay havi kanun hkmnn tatbiki birlikte nazara alndklar takdirde maznunun beraetini veya daha hafif bir cezay havi kanun hkmnn tatbiki
ile mahkm olmasn istilzam edebilecek mahiyette olursa. u kadar ki kabahat hkmleri hakknda ancak evvelce ile mahkm olmasn istilzam edebilecek mahiyette olursa. u kadar ki kabahat hkmleri hakknda ancak evvelce
mahkm tarafndan renilmemi olan veya kendi kusurile olmyarak evvelce irad edilmemi bulunan vakalar mahkm tarafndan renilmemi olan veya kendi kusurile olmyarak evvelce irad edilmemi bulunan vakalar
veya deliller dermeyan olunabilir. veya deliller dermeyan olunabilir.
6 - Ceza hkmnn, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin
ihlli suretiyle verildiinin, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla tespit edilmi olmas.
Bu halde, muhakemenin iadesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararnn kesinletii tarihten itibaren bir
yl iinde istenebilir.
(nc ve beinci uyum paketi)
157
158
18.06.1927 tarihli ve 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu
adei muhakeme adei muhakeme
Madde 445 - Katiyen verilen veya katiyet iktisap etmi olan kararlar hakknda aadaki sebeplere binaen iadei Madde 445 - Katiyen verilen veya katiyet iktisap etmi olan kararlar hakknda aadaki sebeplere binaen iadei
muhakeme talep olunabilir: muhakeme talep olunabilir:
1 - Muhakeme esnasnda esbab mcbireye veya lehine hkmolunan tarafn fiiline binaen elde edilemiyen bir 1 - Muhakeme esnasnda esbab mcbireye veya lehine hkmolunan tarafn fiiline binaen elde edilemiyen bir
senet veya vesikann hkmn itasndan sonra ele geirilmi olmas, senet veya vesikann hkmn itasndan sonra ele geirilmi olmas,
2 - Hkme esas ittihaz olunan senedin sahteliine karar verilmi veyahut senedin sahte olduu mahkeme veya 2 - Hkme esas ittihaz olunan senedin sahteliine karar verilmi veyahut senedin sahte olduu mahkeme veya
bir mevkii resmide ikrar olunmu veya sahtelik hakkndaki karar hkmden evvel ittihaz olunup iadei muhakeme bir mevkii resmide ikrar olunmu veya sahtelik hakkndaki karar hkmden evvel ittihaz olunup iadei muhakeme
talebinde bulunan kimsenin, hkm zamannda bundan haberi bulunmam olmas, talebinde bulunan kimsenin, hkm zamannda bundan haberi bulunmam olmas,
3 - Hkme esas itthaz olunan bir ilam hkm fesih ve nakzolunarak kaziyei muhkeme tekil etmek suretiyle 3 - Hkme esas itthaz olunan bir ilam hkm fesih ve nakzolunarak kaziyei muhkeme tekil etmek suretiyle
klliyen mrtefi olmas, klliyen mrtefi olmas,
4 - ahadeti hkme esas ittihaz olunan ahidin hkmden sonra yalan ahadetle mahkm edilmi olmas 4 - ahadeti hkme esas ittihaz olunan ahidin hkmden sonra yalan ahadetle mahkm edilmi olmas
5 - Ehlihibrenin kasten hilaf hakikat ihbaratta bulunduunun hkmen tahakkuk etmesi, 5 - Ehlihibrenin kasten hilaf hakikat ihbaratta bulunduunun hkmen tahakkuk etmesi,
6 - Mahkmunlehin yalan yere yemin ettii ikrar veya beyyinei tahririye ile sabit olmu olmas, 6 - Mahkmunlehin yalan yere yemin ettii ikrar veya beyyinei tahririye ile sabit olmu olmas,
7 - Mahkmunleh tarafndan hkme messir dier bir hile ve hud'ann kullanlm olmas, 7 - Mahkmunleh tarafndan hkme messir dier bir hile ve hudànn kullanlm olmas,
8 - Vekil ve mmessil olmyan kimseler huzuriyle davann ryet ve hkmedilmi olmas, 8 - Vekil ve mmessil olmyan kimseler huzuriyle davann ryet ve hkmedilmi olmas,
9 - Davay ryetten istinkaf etmee kanunen mecbur olan hakim huzuriyle muhakemenin ryet ve hkmedilmi 9 - Davay ryetten istinkaf etmee kanunen mecbur olan hakim huzuriyle muhakemenin ryet ve hkmedilmi
olmas, olmas,
10 - ki taraf ve sebebi mddehit bir dava hakknda sadr olan bir ilama mugayir yeni bir ilam suduruna sebep 10 - ki taraf ve sebebi mddehit bir dava hakknda sadr olan bir ilama mugayir yeni bir ilam suduruna sebep
olabilecek bir madde yokken yine o mahkeme veya dier bir mahkeme tarafndan evvelki ilamn hkm hilafnda olabilecek bir madde yokken yine o mahkeme veya dier bir mahkeme tarafndan evvelki ilamn hkm hilafnda
bir hkm ve karar verilmi olup da her iki ilamn katiyet kesbetmesi. bir hkm ve karar verilmi olup da her iki ilamn katiyet kesbetmesi.
Birinci fkrann 4, 5 ve 6 nc bentlerindeki hallerde yarglamann iadesinin istenebilmesi, bu sebeplerin kesinlemi 11 - Hkmn, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin ihlli suretiyle
bir ceza mahkmiyet karar ile belirlenmi olmas artna baldr. Delil yokluundan baka bir sebeple ceza verildiinin, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla tespit edilmi olmas.
kovuturmasna balanamam veya karar verilememi ise, ceza mahkemesi karar aranmaz. Bu takdirde Birinci fkrann 4, 5 ve 6 nc bentlerindeki hallerde yarglamann iadesinin istenebilmesi, bu sebeplerin kesinlemi
yarglamann iadesi sebeplerinin varlnn, yarglamann iadesi davasnda ncelikle ispat edilmesi gerekir. bir ceza mahkmiyet karar ile belirlenmi olmas artna baldr. Delil yokluundan baka bir sebeple ceza
kovuturmasna balanamam veya karar verilememi ise, ceza mahkemesi karar aranmaz. Bu takdirde
yarglamann iadesi sebeplerinin varlnn, yarglamann iadesi davasnda ncelikle ispat edilmesi gerekir.
(nc ve drdnc uyum paketi)
TESEV YAYINLARI
KLTREL HAKLAR
14.10.1983 tarihli ve 2923 sayl Yabanc Dil Eitimi ve retimi Kanunu
nc uyum paketi ile Kanunun ad "Yabanc Dil Eitimi ve retimi ile Trk Vatandalarnn Farkl Dil ve Lehelerinin renilmesi Hakknda Kanun" olarak deitirilmitir.
Ama Ama
Madde 1 - Bu Kanunun amac; eitim ve retim kurumlarnda okutulacak yabanc diller ile yabanc dille eitim Madde 1 - Bu Kanunun amac, eitim ve retim kurumlarnda okutulacak yabanc diller, yabanc dille eitim
ve retim yapan okullarn tabi olaca esaslar dzenlemektir. ve retim yapan okullar ile Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil
ve lehelerin reniminin tbi olaca esaslar dzenlemektir.
(nc uyum paketi)
Esaslar Esaslar
Madde 2 - Milletleraras andlama hkmleri sakl olmak zere, resmi ve zel her derece ve trdeki rgn ve Madde 2 - Milletleraras andlama hkmleri sakl olmak zere, resmi ve zel her derece ve trdeki rgn ve
yaygn eitim kurumlarnda okutulacak yabanc dillerin ve yabanc dille eitim ve retim yapan okullarn tabi yaygn eitim kurumlarnda okutulacak yabanc dillerin ve yabanc dille eitim ve retim yapan okullarn tabi
olaca esaslar unlardr: olaca esaslar unlardr:
a) Trk vatandalarna ana dilleri, Trkeden baka hibir dille okutulamaz ve retilemez. a) Eitim ve retim kurumlarnda, Trk vatandalarna Trkeden baka hibir dil, ana dilleri olarak
b) lkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda, Atatrk dnce, Atatrk ilke ve inklaplarn konu okutulamaz ve retilemez. Ancak, Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar
olarak alan Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi ve Atatrklk, Trk Dili ve Edebiyat, Tarih, Corafya, Sosyal farkl dil ve lehelerin renilmesi iin, 625 sayl zel retim Kurumlar Kanunu hkmlerine tbi olmak
Bilgiler, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersleri ve Trk Kltryle ilgili dier dersler; yabanc dille okutulamaz ve zere zel kurslar alabilir; bu kurslarda ve dier dil kurslarnda ayn maksatla dil dersleri oluturulabilir.
retilemez. rencilere, eitim ve retimleri sresince bu derslerle ilgili aratrma grevleri ve devler, Bu kurslar ve derslerde, Cumhuriyetin Anayasada belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle
Trkeden baka hibir dille yaptrlamaz. blnmez btnlne aykr retim yaplamaz. Bu kurslarn ve derslerin almasna ve denetimine ilikin
esas ve usuller, Mill Eitim Bakanlnca karlacak ynetmelikle dzenlenir.

c) Trkiye'de eitimi ve retimi yaplacak yabanc diller, Milli Gvenlik Kurulunun gr alnarak, Bakanlar b) lkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda, Atatrk dnce, Atatrk ilke ve inklaplarn konu
Kurulu kararyla tespit edilir. olarak alan Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi ve Atatrklk, Trk Dili ve Edebiyat, Tarih, Corafya, Sosyal
d) lkretim, ortretim ve yaygn eitim kurumlarnda yabanc dille eitim ve retimi yaplacak dersler ile Bilgiler, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersleri ve Trk Kltryle ilgili dier dersler; yabanc dille okutulamaz ve
okullar Milli Eitim Bakanlnca; yksekretim kurumlarnda yabanc dille eitimi ve retim yaplacak dersler retilemez. rencilere, eitim ve retimleri sresince bu derslerle ilgili aratrma grevleri ve devler,
ile yabanc dille eitim ve retim yapacak yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulunca belirlenir. Trkeden baka hibir dille yaptrlamaz.
c) Trkiye`de eitimi ve retimi yaplacak yabanc diller, Bakanlar Kurulu kararyla tespit edilir.
e) Yabanc dilde okutulacak derslerin eitim ve retim programlarnn tabi olaca esaslar; ilkretim, ortaretim d) lkretim, ortretim ve yaygn eitim kurumlarnda yabanc dille eitim ve retimi yaplacak dersler ile
ve yaygn eitim kurumlar, iin Milli Eitim Bakanlnca, yksekretim kurumlar iin Yksekretim Kurulunca okullar Milli Eitim Bakanlnca; yksekretim kurumlarnda yabanc dille eitimi ve retim yaplacak dersler
tespit edilir. ile yabanc dille eitim ve retim yapacak yksekre-tim kurumlar Yksekretim Kurulunca belirlenir.
f) Yabanc dil eitim ve retimiyle ilgili uygulamalarn Trk Milli eitiminin amalarna, temel ve ana ilkelerine e) Yabanc dilde okutulacak derslerin eitim ve retim programlarnn tabi olaca esaslar; ilkretim, ortaretim
ve bu Kanundaki esaslara uygunluu; ilkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda Milli Eitim akanlnca; ve yaygn eitim kurumlar, iin Milli Eitim Bakanlnca, yksekretim kurumlar iin Yksekretim Kurulunca
yksekretim kurumlarnda Yksekretim Kurulunca denetlenir. tespit edilir.
f) Yabanc dil eitim ve retimiyle ilgili uygulamalarn Trk Milli eitiminin amalarna, temel ve ana ilkelerine
ve bu Kanundaki esaslara uygunluu; ilkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda Milli Eitim Bakanlnca;
yksekretim kurumlarnda Yksek-retim Kurulunca denetlenir.
(nc ve yedinci uyum paketi) (nc uyum paketi ile ngrlen ynetmeliin kanunun yrrlk tarihinden
itibaren bir yl iinde yrrle konulmas ngrlmtr.)
159
13.04.1994 tarihli ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun
160
Yayn lkeleri Yayn lkeleri
Madde 4 - Radyo ve televizyon yaynlar kamu hizmeti anlay ierisinde aadaki ilkelere uygun olarak yaplr: Madde 4 - Radyo, televizyon ve veri yaynlar, hukukun stnlne, Anayasann genel ilkelerine,temel hak ve
a) Trkiye Cumhuriyetinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, zgrlklere, mill gvenlie ve genel ahlka uygun olarak kamu hizmeti anlay erevesinde yaplr. Yaynlarn
b) Toplumun milli ve manevi deerlerine, Trke yaplmas esastr. Ancak, evrensel kltr ve bilim eserlerinin olumasna katks olan yabanc dillerin
c) Anayasann Genel Esaslar ksmnda yer alan ilkelere, demokratik kurallara ve kii haklarna, retilmesi veya bu dillerde mzik veya haber iletilmesi amacyla da yayn yaplabilir.
d) Genel ahlak, toplum huzuru ve Trk aile yapsna, Ayrca, kamu ve zel radyo ve televizyon kurulularnca Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel
e) Anlatm zgrlne, iletiim ve yaynda oulculuk esasna, olarak kullandklar farkl dil ve lehelerde de yayn yaplabilir. Bu yaynlar, Cumhuriyetin Anayasada
f) nsanlarn rk, cinsiyet, sosyal snf veya dini inalar dolaysyla hibir ekilde knanmamas ilkesine, belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne aykr olamaz. Bu yaynlarn
g) Toplumu iddet, terr ve etnik ayrmcla sevkeden ve toplumda nefret duygular oluturacak yaynlara imkan yaplmasna ve denetimine ilikin usul ve esaslar, st Kurulca karlacak ynetmelikle dzenlenir.
verilmemesi ilkesine, Radyo, televizyon ve veri yaynlarnda uyulmas gereken yayn ilkeleri unlardr:
Aykr olmamak; a) Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne,
h) Trk milli eitiminin genel amalarna, temel ilkelerine ve milli kltrn gelitirilmesi ilkesine, Atatrk ilke ve inklplarna aykr yayn yaplmamas.
i) Yaynlarda adalet ve tarafszla, yasalara saygl olma esasna, b) Toplumu iddete, terre, etnik ayrmcla sevk eden veya halk snf, rk, dil, din, mezhep ve blge fark gzeterek
j) Kii ya da kurulular eletiri snrlar tesinde kk drc, aalayc veya iftira nitelii tayan yayn kin ve dmanla tahrik eden veya toplumda nefret duygular oluturan yaynlara imkn verilmemesi.
yasaklarna, c) Yayncln, gerek yayn organ, gerekse hisse sahipleri ve nc derece dahil olmak zere nc dereceye
k) zel ama ve karlara hizmet eden ve haksz rekabete yol ac yayn yaplmamas esasna, kadar kan ve shr hsmlar veya bir baka gerek veya tzel kiinin haksz karlar dorultusunda kullanlmamas.
l) Haber ve olaylarn abuk ve doru bir ekilde sunulmas ilkesine, d) nsanlarn dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri nedenlerle hibir ekilde
m) ocuklarn ve genlerin fiziksel, zihinsel, ruhsal ve ahlaki geliimini olumsuz ynde etkileyebilecek yayn knanmamas ve aalanmamas.
yaplmamas esasna, e) Yaynlarn toplumun mill ve manev deerlerine ve Trk aile yapsna aykr olmamas.
o) Kii ya da kurulularn cevap ve tekzip haklarna saygl olunmas ilkesine, f) zel hayatn gizliliine saygl olunmas.
p) Haberlere, spor programlarna ve reklamlara ayrlm zamanlar hari olmak zere, yaynclarn, yayn zamanlarnn g) Trk mill eitiminin genel amalarnn, temel ilkelerinin ve mill kltrn gelitirilmesi.
en az yarsnn yerli yapmlara ayrlmasn salamak, bu oran, seyircilerin taleplerini gz nne alarak ve yayncnn h) Trkenin; zellikleri ve kurallar bozulmadan konuma dili olarak kullanlmas; mill birlik ve btnln
haber verme, eitim, kltr ve elendirme sorumluluklarn dikkate alarak, yayn trleri ve sreleri ile asgari temel unsurlarndan biri olarak ada kltr, eitim ve bilim dili halinde gelimesinin salanmas.
niteliklerini de ngrmek suretiyle, aamal bir biimde gerekletirmeleri hususlarna, I) Kiilerin manev ahsiyetlerine eletiri snrlar tesinde saldrda bulunulmamas, cevap ve dzeltme haklarna
r) Bilgi iletiim telefonlar yoluyla yarma ve benzeri yntemlere bavurulmamak ve bunlarn sonucunda dinleyici saygl olunmas, soruturulmas basn meslek ilkeleri erevesinde mmkn olan haberlerin soruturulmakszn
veya seyircilere ikramiye vermemek veya ikramiye verilmesine araclk yapmamak, lotaryaya frsat brakmamak veya doruluuna emin olunmakszn yaynlanmamas, sakl kalmas kaydyla verilen bilgilerin kamu yarar cidd
esaslarna, bir biimde gerektirmedike yaynlanmamas.
s) Demokratik kurallar erevesinde, kamunun siyaset, eitim ve kltrel alanlardaki beklentilerine cevap verecek j) Yayncln haksz bir ama ve kara alet edilmemesi ve haksz rekabete yol almamas, iln ve reklam
ekilde, demokratik gruplar ve siyasi partiler arasnda frsat eitliinin salanmas esasna, niteliindeki yaynlarn bu niteliklerinin pheye yer brakmayacak ekilde aklanmas, bir basn organnn zel
t) Radyo ve televizyon yaynlarnn Trke yaplmas, ancak, evrensel kltr ve bilim eserlerinin olumasnda abalarla yaratt rnn kendi rnym gibi sunulmamas, ajanslardan veya baka bir medya kaynandan
katks olan yabanc dillerin retilmesi veya bu dillerde haber iletilmesi amacyla bu dillerin kullanlabilmesi, alnan haberlerin kaynann belirtilmesine zen gsterilmesi.
Trkeyi arla kamadan, zellikleri ve kurallar bozulmadan konuma dili olarak kullanmak; milli birlik ve k) Sulu olduu yarg karar ile kesinlemedike hi kimsenin sulu iln edilmemesi veya suluymu gibi
btnln temel unsurlarndan biri olarak ada eitim ve bilim dili halinde gelimesini ve zenginlemesini gsterilmemesi; kiileri su ilemeye ynlendirecek veya korku salacak yayn yaplmamas.
salamak esasna, l) Haberlerin yaynlanmasnda tarafszlk, gereklik ve doruluk ilkelerine bal olunmas; zgrce kanaat
u) Trk mzik sektrnn geliimine katkda bulunmak ilkesinden hareketle, mzik yapmclar ve telif hakk oluumunun engellenmemesi; haber kaynaklarnn kamuoy
sahiplerinin haklarn tanmak ve ihlal etmemek esasna, uygun olmak suretiyle yaplr. m) Halk aldatacak, yanltacak veya haksz rekabete yol aacak reklam yaynlarna yer verilmemesi.
n) Siyas partiler ve demokratik gruplar arasnda frsat eitlii salanmas; tek ynl, taraf tutan yayn yaplmamas;
seim dnemlerinde belirlenen seim yasaklaryla ilgili ilkelere aykr davranlmamas.
TESEV YAYINLARI
13.04.1994 tarihli ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun
o) Yaynlarda, mevzuatn eser sahiplerine tand haklarn ihll edilmemesi.

p) Bilgi iletiim telefonlar yoluyla yarma ve benzeri yntemlere bavurulmamas ve bunlarn sonucunda dinleyici
ve seyircilere ikramiye verilmemesi veya ikramiye verilmesine araclk edilmemesi, lotarya yaplmamas, bilgi
iletiim telefonlar yoluyla yaplacak anket ve kamuoyu yoklamalarnn, hazrlk aamasndan sonularnn ilnna
kadar noter nezaretinde gerekletirilmesi.
r) Televizyonda blnr ekran yoluyla ana program ile ilgili veya ilgisiz bilgiler veren konular ileyen yaynlarn
yaplmamas, ereveler veya alt yaz teknii kullanlarak srekli yayn yaplmamas, haberde konu ile ilgili
olmayan grntlerin verilmemesi, haberle benzerlik arz eden grntlerin ariv niteliinin belirtilmesi.
s) Program hizmetlerinin btn unsurlarnn insan onuruna ve temel insan haklarna saygl olmas.
t) Yaynlarn mstehcen olmamas.
u) Kadna, gszlere ve kklere kar iddetin ve ayrmcln tevik edilmemesi.
v) Yaynlarn iddet kullanmn zendirici veya rk nefret duygularn kkrtc nitelikte olmamas.
y) Su rgtlerinin korkutucu ve yldrc zelliklerinin yanstlmamas.
z) Genlerin ve ocuklarn fiziksel, zihinsel ve ahlak geliimini zedeleyecek trden programlarn, bunlarn
seyredebilecei zaman ve saatlerde yaynlanmamas.
(nc ve altnc uyum paket) (nc uyum paketi ile ngrlen ynetmeliin kanunun yrrlk tarihinden
itibaren bir yl iinde yrrle konulmas ngrlmtr.)
5.5.1972 tarihli ve 1587 sayl Nfus Kanunu

Doumlar Doumlar
Madde 16 - Her ocuun doum tutana doum bildirisi yaplan nfus dairelerince adl ve soyadl olarak tutulur. Madde 16 - Her ocuun doum tutana doum bildirisi yaplan nfus dairelerince adl ve soyadl olarak tutulur.
Doumlar baba, yoksa veya kstl, tutuklu, hasta ve her hangi mecburi bir sebeple orada bulunmazsa veli veya Doumlar baba, yoksa veya kstl, tutuklu, hasta ve herhangi mecburi bir sebeple orada bulunamazsa ana, veli
vasisi bir ay iinde nfus memuruna iki tankla szl bildiride bulunarak doum tutanana yazdrmakla devlidir. veya vasisi doumun olduu tarihten balayarak yurt iinde otuz gn iinde nfus memuruna, yurt dnda altm
Bir aydan sonra yaplan doum bildirimleriyle genel nfus yazmnda bulunmyarak yazm dnda kalanlar 17 nci gn iinde bakonsolosluklara szl bildiride bulunarak doum tutanana yazdrmakla ykmldr.
madde uyarnca mahallin en byk idare amirinin emriyle yazlr. Bir aydan sonra yaplan doum bildirimleriyle genel nfus yazmnda bulunmyarak yazm dnda kalanlar 17 nci
ocuun adn ana ve babas kor. Ancak milli kltrmze,ahlak kurallarna rf ve adetlerimize uygun dmiyen madde uyarnca mahallin en byk idare amirinin emriyle yazlr.
veya kamu oyunu inciten adlar konulmaz, doan ocuk babasnn, evlenme dnda domu ise anasnn soyadn ocuun adn ana ve babas kor.
alr. Ancak ahlak kurallarna uygun dmeyen veya kamuoyunu inciten adlar konulmaz, doan ocuk babasnn,
l doan ocuklar nfus ktne yazlmaz. evlilik dnda domu ise anasnn soyadn alr.
l doan ocuklar nfus ktne yazlmaz.
(Altnc uyum paketi)
161
162
SVL-ASKER LKLER
9.11.1983 tarihli ve 2945 sayl Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanunu
Grevler Grevler
Madde 4 - Milli Gvenlik Kurulu;
a) Devletin milli gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas ve gerekli Madde 4 - Mill Gvenlik Kurulu, 2 nci maddede belirtilen mill gvenlik ve Devletin mill gvenlik siyasetine
koordinasyonun salanmas konularnda, gr tespit eder; ilikin tanmlar erevesinde Devletin mill gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili konularda
b) Devletin milli gvenlik siyaseti dorultusunda tespit edilen milli hedeflerin ve hazrlanan milli plan ve programlarn tavsiye kararlar alr ve gerekli koordinasyonun salanmas iin gr tespit eder; bu tavsiye kararlarn ve
gerekletirilmesine ilikin tedbirleri belirler; grlerini Bakanlar Kuruluna bildirir ve kanunlarla verilen grevleri yerine getirir. Babakan, Mill Gvenlik
c) Devletin milli gvenlik siyasetini etkileyecek milli g unsurlarn ve lkenin siyasi, sosyal, iktisadi, kltrel Kurulunun tavsiye kararlarnn ve grlerinin deerlendirilmek zere Bakanlar Kuruluna sunulmas ve Bakanlar
ve teknolojik durum ve gelimelerini srekli takip ederek deerlendirir, milli hedefler ynnde glenmelerini Kurulunda kabul halinde bu tavsiye kararlarnn uygulanmasnn koordinasyonu ve izlenmesi iin bir Babakan
salayacak temel esaslar tespit eder; yardmcsn grevlendirebilir.
d) Devletin varl, bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun huzur ve gvenliinin korunmas
hususunda zorunlu grd tedbirleri tespit eder; (Yedinci uyum paketi)
e) Anayasal dzeni koruyucu, milli birlik ve btnl salayc, Trk Milletini Atatrk dnce,Atatrk ilke
ve inkilaplar dorultusunda ve milli lk ve deerler etrafnda birletirerek milli hedeflere ynlendirici gerekli
tedbirleri belirler. Saylan bu hususlara ynelmi yurtii ve yurtd tehdide kar koymak, bu tehdidi etkisiz klmak
iin gereken strateji ve temel esaslar ile
birlikte planlama ve uygulama hizmetleri konularnda grleri, ihtiyalar ve alnmasn lzumlu grd tedbirleri
tespit eder;
f) Olaanst hallerde, skynetim, seferberlik veya sava hali ilan iin gr tespit eder;
g) Olaan hal ile sava, sava gerektiren ve sava sonras hallerde, kamu ve zel kurum ve kurulular ve
vatandalara decek topyekn savunma, milli seferberlik ve dier konularda hizmet ve ykmllkler ile bu
hususlarda yaplacak planlara temel tekil edecek esaslar tespit eder;
h) Devletin milli gvenlik siyasetinin ngrd hususlar ve topluma ynelik hizmetler ile topyekn savunma
hizmetlerinin gerektirdii mali, ekonomik, sosyal, kltrel ve dier konulara ilikin tedbir ve deneklerin kalknma
plan, program ve yllk btelerde yer almasn salamak zere gerekli esaslar tespit eder;
i) Milli gvenlik kapsamna giren konularda yaplan ve yaplacak milletleraras andlamalar hakknda gr tespit
eder.
Milli Gvenlik Kurulu, tespit ettii bu gr, tedbir ve esaslar kurul karar halinde Bakanlar Kuruluna bildirir ve
kanunlarla verilen dier grevleri yerine getirir.
TESEV YAYINLARI
Kurulun toplanmas Kurulun toplanmas
Madde 5 - Kurul ayda bir defa olaan toplanr. Ayrca Cumhurbakannn gerekli grd ve Babakan veya Madde 5 - Kurul, iki ayda bir toplanr. Gerektiinde Kurul, Babakann teklifi zerine veya dorudan Cumhurbakannn
Genelkurmay Bakannn nerilerini uygun bulduu hallerde olaanst de toplanabilir. ars ile de toplanr.
Kurul toplantlar Cumhurbakannn bakanlnda yaplr. Cumhurbakannn katlmad zamanlar Kurula Kurul toplantlar Cumhurbakannn bakanlnda yaplr. Cumhurbakannn katlmad zamanlar Kurula
Babakan bakanlk eder. Babakan bakanlk eder.
(Yedinci uyum paketi)
Kararlarn datm ve takibi Yedinci uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.

Madde 9 - Milli Gvenlik Kurulu kararlaryla ilgili Bakanlar Kurulu kararlarnn datm Milli Gvenlik Kurulu
Genel Sekreterlii tarafndan yaplr.
Bu kararlara ilikin uygulamalar Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii tarafndan takip edilerek sonular
hakknda Babakana, Cumhurbakanna ve Milli Gvenlik Kuruluna belli sreler iinde bilgi verilir.
Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ayrca Bakanlar Kurulu karar haline getirilemeyen Milli Gvenlik Kurulu
kararlar ile bu kararlara ilikin gelimeler hakknda da Cumhurbakanna Babakann ve Milli Gvenlik Kuruluna
bilgi sunar.
Genel Sekreterliin grevleri Genel Sekreterliin grevleri

Madde 13 - Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii; Madde 13 - Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii;

a) Milli Gvenlik Kurulunun 4 nc maddede saylan grevleriyle ilgili olarak; gerekli her trl alma, aratrma,
inceleme ve deerlendirmeleri yapar, bunlarn sonularn teklifleri ile birlikte Cumhurbakan, Babakan ve Milli a) Mill Gvenlik Kurulunun sekreterlik hizmetlerini yrtr,
Gvenlik Kuruluna sunar;
b) Milli Gvenlik Kurulu kararlarnn hazrlanmasnda ve bu kararlara ilikin Bakanlar Kurulu kararlarnn b) Mill Gvenlik Kurulunca ve kanunlarla verilen grevleri yerine getirir.
uygulanmasnda, bakanlklar ve ilgili kurum ve kurulularla mterek almalar yapar, uygulamalar takip ve
kontrol eder, dzenleyici, ynlendirici ve koordine edici ibirliinde bulunur; (Yedinci uyum paketi)
c) Milli Gvenlik Kurulunun sekreterlik hizmetlerini yrtr;
d) Bakanlar Kurulunun milli gvenliin salanmas sorumluluuna ilikin olarak; Devletin savunma siyaseti dnda
milli gvenlik siyasetini tayin, tespit, uygulama ve gerektiinde dzeltme ve deitirme grevlerini dorudan veya
bakanlk, kurum ve kurulularla da yaplacak mterek almalarla aratrr, inceler, planlar hazrlar ve bu
konudaki uygulamalar takip ve koordine eder, ynlendirir, sonular deerlendirir;
e) Milli Gvenlik Kurulu kararlar ile bunlara ilikin Bakanlar Kurulu kararlar dorultusunda, 4 nc maddenin
birinci fkrasnn (d) ve (e) bentlerinde belirtilen konularda gerekli olan hizmet ve faaliyetleri planlar, yrtr ve
ilgili bakanlk, kamu ve zel kurum ve kurululardaki bu konulara ilikin uygulamalar takip ve kontrol eder,
ynlendirir ve koordine eder;
163
164
f) Silahl Kuvvetler grev alan dnda kalan topyekn savunma hizmetlerini koordine eder ve bu konudaki
dzenlemeleri takip eder. Bu hizmetlerle ilgili plan ve esaslarn tespiti, dzeltilmeleri ve deiiklik ilemlerini
yrtr. Bu esaslara gre, bakanlk, kurum ve kurulularn yapacaklar planlarn gereklemesini ve uygulamalarn
temin ve takip eder. Milletleraras antlama ve anlamalar gereince ayn konu ile ilgili hizmetleri yerine getirir
ve getirilmesini salar. Olaan hal ve sava, sava gerektiren ve sava sonras hallerde topyekn savunma sivil
hizmetleri ynnden kamu ve zel kurululara decek grev ve ykmllklere ait kanuni ve idari tedbirleri
tespit ederek gereklemesi iin faaliyette bulunur;
g) iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan edilen olaanst
halde alnacak tedbir, yaplacak i ve ilemlerin tespit almalarn yapar, uygulamada ibirliinin salanmas
iin gerekli tedbirleri tespit eder ve bu konudaki tekliflerini Babakana sunar;
h) Milli gvenlik siyasetinin ngrd tedbirlerin alnmas ve hizmetlerin yrtlmesi ile topluma ynelik hizmetler
ve topyekn savunma sivil hizmetlerinin gerektirdii mali, ekonomik, sosyal ve dier tedbirlerin kalknma, plan
ve programlarnda yer almas, yllk btelerde bunlar iin denek ayrlmas konularnda, Devlet Planlama Tekilat
Mstearl ile ibirlii ve koordinasyonda bulunur.
i) Cumhurbakan, Babakan ve Milli Gvenlik Kurulunca ve kanunlarla verilen dier grevleri yrtr.
Genel Sekreterliin yetkileri Yedinci uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.

Madde 14 - Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, 13 nc maddede belirtilen grevlerin yerine getirilmesinde,
takip ve kontrol edilmesinde, ynlendirilmesinde, koordine edilmesinde ve denetlenmesinde verilen direktifler
erevesinde Cumhurbakan, Babakan ve Milli Gvenlik Kurulu adna yetkilidir.
Genel Sekreter Genel Sekreter

Madde 15 - Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri Orgeneral/Oramiral rtbesinde Silahl Kuvvetler mensuplar Madde 15 - Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri, Babakann teklifi ve Cumhurbakannn onay ile atanr. Sz
arasndan Genelkurmay Bakannn inhas, Babakann teklifi zerine Bakanlar Kurulu karar ile atanr. konusu atamann, Trk Silhl Kuvvetleri mensuplar arasndan yaplmasnn ngrlmesi hlinde Genelkurmay
Bakannn olumlu gr alnr.
(Yedinci uyum paketi)
Bilgi ve belgeler Yedinci uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.

Madde 19 - Bakanlklar, kamu kurum ve kurulular ile zel hukuk tzelkiileri Milli Gvenlik Kurulu Genel
Sekreterliine gerekli olan ak ve her derecede gizli bilgi ve belgeleri srekli veya istenildiinde vermek
zorundadrlar.
Yedinci uyum paketi ile Kanuna aadaki geici madde eklenmitir:

Geici Madde 4 - Bu Kanunla 9.11.1983 tarihli ve 2945 sayl Mill Gvenlik Kurulu ve Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanununda ngrlen dzenlemelere uygun olarak, 2945 sayl Kanunun 21 inci maddesinde gsterilen
esaslar erevesinde bu Kanunun yaym tarihinden itibaren ay iinde ynetmelik karlr.
Kaynak: AB Uyum Paketleri, Dileri Bakanl Avrupa Birlii Genel Sekreterlii Siyasi ler Dairesi Bakanl yayn, Ankara, Nisan 2004
TESEV YAYINLARI
KAYNAKA
Kitaplar
Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul,

letiim Yaynlar, 2000.
Alexandris, Alexis, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish

Relations, 1918-1974, Athens, Center for Asia Minor Studies, 1983.
Andrews, Peter Alfrod, Trkiye'de Etnik Gruplar, (ev. Mustafa

Kpolu), stanbul, Ant Yaynlar, 1992.
Bagley, Tennent Harrington, General Principles and Problems in the

International Protection of Minorities, Genve, IUHE, 1950.
Beiki, smail, Krtlerin 'Mecburi skan', stanbul, Komal, 1977.
avuolu, Naz, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk

Haklar, 2. B., stanbul, Su Yaynlar, 2001.
een, Anl, Trkiye Cumhuriyeti Ulus Devleti, Ankara almalar

Dizisi, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), 2001.
Dayolu, Ali, Bulgaristan'da Mslman-Trk Aznl (1878-2000),

yaynlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002.
Erim, Nihat, Devletlerleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.

I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1953.
George, Pierre, Gopolitique des Minorits, Presses Universitaires de

France, Que sais-je, 1984.
nan, Zeri (derleyen), Uluslararas Belgelerde Aznlk Haklar, Ankara,

topya Yaynlar, 2004.

Kautsky, John, Political Change in Underdeveloped Countries:
Nationalism and Communism, N.Y., John Wiley and Sons, 1962.
Kaygusuz, zlem, Foreign Policy and the Reconstruction of Modern

Turkish Citizenship During the National Struggle Period,
yaynlanmam doktora tezi, Bilkent niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu
Ynetimi Blm, 2003.
Kvlcml, Hikmet, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), stanbul, Yol Yaynlar,

1979.
Kocatrk, Utkan, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, 1918-1938,

Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, 1973.
Kuruba, Erol, Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas Alanda

Aznlk Sorunlar ve Avrupa Yaklam, Ankara, Asil Yayn Datm,
2004.
Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Takm I, C. I, Kitap 2,

ev. Seha L. Meray, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1970.
Macartney, C.A., National States and National Minorities, London,

Oxford University Press, 1934.
Nur, Rza, Hayatm ve Hatratm, C. III, stanbul, Altnda Yaynevi,

1967.
Oran, Baskn, Atatrk Milliyetilii, resm ideoloji d bir inceleme,

5. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999.
Oran, Baskn, Devlet Devlet'e Kar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994.
Oran, Baskn, Kreselleme ve Aznlklar, 4. B., Ankara, maj Yaynlar,

2001.
Oran, Baskn (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne
166 TESEV YAYINLARI

Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, 9. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
kte, Faik, Varlk Vergisi Facias, stanbul, Nebiolu Yaynevi, 1951.
Reyna, Yuda, Moreno Zonana, Ester, Son Yasal Dzenlemelere Gre

Cemaat Vakflar, stanbul, Gzlem Yaynlar, 2003.
Reyna, Yuda, en, Yusuf, Cemaat Vakflar ve Sorunlar, stanbul, Gzlem

Yaynlar, 1994.
Soykan, T. Tankut, The Implications of the Copenhagen Political

Criteria on the Language Rights of the Kurds in Turkey,
yaynlanmam yksek lisans tezi, McGill University, Institute of
Comparative Law, 2004.
Soysal, smail, Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, C. I, (1920-1945), 2.

basm, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1989.
Thornberry, Patrick, International Law and the Rights of Minorities,

Oxford, Clarendon Press, 1994.
Uygun, Oktay, Federal Devlet - Temel lkeler, Kurumlar ve Uygulama,

stanbul, nar Yaynlar, 1996.
Volkan, Vamik D., Itzkowitz, Norman, Turks and Greeks, Neighbours

in Conflict, Cambridgeshire, Eothen Press, 1994.
Yalnkaya, Ayhan, Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve ktidar, Ankara,

Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1996.
Yldz, Ahmet, "Ne Mutlu Trkm Diyebilene", Trk Ulusal Kimliinin

Etno-Sekler Snrlar, 1919-1938, 2. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004.

Makaleler (gazeteler dnda)
Aliefendiolu, Ylmaz, "Aznlk Haklar ve Trk Anayasa Mahkemesinin

Aznlk Konusuna Bak", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta
Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi,
Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu
nsan Haklar Merkezi, s. 218-241.
Ayzit, Aynur, "Mevzuatn Grnm", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas

Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii,
Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul,
stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s.s.242-261.
Bruinessen Martin van, Kurds, Turks, and the Alevi Revival,

<http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Al
evi_revival.htm.>
avuolu, Naz, "Aznlk Haklar: Avrupa Standartlar ve Trkiye - Bir

Karlatrma", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk
Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan
Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan
Haklar Merkezi, s. 124-146.
etin, Fethiye, "Yerli Yabanclar", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas

Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii,
Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul,
stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s. 71-81.
Guimezanes, Nicole, "Fransa ve Aznlklar", Ulusal, Ulusalst ve

Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa
Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu),
stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s. 285-294.
Karimova, Nigar, Deverell, Edward, "Minorities in Turkey", Swedish

Institute of International Affairs, Vol. 7, No. 9 (2001),
168 TESEV YAYINLARI

<http://www.ui.se/texter/op19.pdf>
Kurban, Dilek, "Confronting Equality: The Need for Constitutional

Protection of Minorities on Turkey's Path to the European Union", Columbia
Human Rights Law Review, Vol. 151, No.35, 2003, s. 151-214.
Oran, Baskn, "Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik -

Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir
nceleme", SBF Dergisi, Cilt 48, No.1-4, (Ocak-Aralk 1993), s.109-120.
Oran, Baskn, "Bir nsan Haklar ve okkltrclk Belgesi Olarak 1923

Lozan Bar Antlamas", Kopenhag Kriterleri, (haz. brahim Kabolu),
stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi Yayn, 2001, s.210-219.
Oran, Baskn, "Krt Milliyetiliinin Diyalektii", (ed. Tanl Bora ve Murat

Gltekingil), Milliyetilik, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce serisi C. IV,
stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 871-879.
Oran, Baskn, "Lozan'n 'Aznlklarn Korunmas' Blmn Yeniden

Okurken", SBF Dergisi, Cilt 49, No.3-4, (1994), s. 283-301.
Oran, Baskn, "Thoughts on the State and the Kurdish Identity in Turkey",
(ed. Ole Hoiris and Sefa Martin Yurukel), Contrasts and Solutions in the
Middle East, Aarhus, Aarhus University Press, 1998, s. 489-499.
Tarhanl, Turgut, Turgut Tarhanl'nn Bildirisi, Cemaat Vakflar,

Bugnk Sorunlar ve zm nerileri, stanbul, stanbul Barosu
Yayn, 2002, s. 34-45.
Uygun, Oktay, "fade zgrl: Ulusal ve Uluslararas Standartlar", Gncel

Hukuk, No. 1, Ocak 2004, s. 26-27.

Internet
<http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&
X=524225156&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0>
<http://hudoc.echr.coe.int/Hudoc1doc2/HFJUD/200305/dicle pour le dep

- 25141jv.chb4 10122002f.doc>
<http://www.hukuki.net/kanun/21777.23.text.asp.>
<http://www.hukuki.net/kanun/2510.13.text.asp>
<http://www.yargitay.gov.tr/aihm/tcSosyalistTurkiyePartisi.html>
<www.chveneburi.net>
Grmeler
Mustafa enle grme, 07 Haziran 2004

Oktay Uygunla grme, 31 Mays 2004.
zlem Kaygusuzla grme, 30 Mays 2004.
Tankut Soydanla grme, 01 Haziran 2004.
Turgut Tarhanlyla grme, 10 ubat 2003.
170 TESEV YAYINLARI

Baskın Oran - Türkiyede Azınlıklar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baskın Oran - Türkiyede Azınlıklar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYEDE AZINLIKLAR:

*Bu almann gereklemesine katkda bulunan Ak Toplum Enstitsne teekkr ederiz.

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

YAYINA HAZIRLAYAN AYCAN AKDENZ

Bu kitabn tm haklar sakldr. Kitabn hibir

COPYRIGHT HAZRAN 2004 TESEV

Bu kitapta yer alan grler yazarlara aittir ve

Ne var ki zaten dnemin aznlk haklar standartlarnn gerisinde olan

te yandan zellikle kinci Dnya savandan sonra dnyada hzla gelien

Tm bunlar, hem Lozan'da aznlk olarak tanmland kabul edilen

Bununla birlikte, AB'ye hazrlk sreci, Trkiye'deki aznlk haklar

Yeni bir adalama iradesine ihtiya gsteren tam da bu konjonktrde,

Bu alma ile, Trkiye'nin aznlklar ve aznlk haklarnn korunmas ve

Dr. erif Sayn TESEV Genel Direktr

Bu ortamda, dnya literatryle de paralel olarak ve mutluluk verecek

TESEV'in desteiyle gerekleen bu almada, bata Oktay Uygun olmak

Siz de, eksik-gedik bulduunuzda ltfen hemen haber ediniz; bundan

Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluu Sreci 10

Azgelimi lke Milliyetilii, Kara Afrika Modeli, gncelletirilmi 3.basm,

Ek Tablo-1: TC Anayasas Ekim 2001 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler) 135

Ek Tablo-2: TC Anayasas Mays 2004 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler) 144

Ek Tablo-3: AB Uyum Paketleriyle Deitirilen Yasalarn Eski ve Yeni Maddeleri 145

I ) Aznlk Kavramnn Douu ve Aznlk Korumasnn Gelimesi

Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluumu ve Aznlklar

Bugn bize ok doalm gibi gelen "aznlk" kavram nispeten yenidir ve

Demek ki, tarihte aznlk kavramnn ortaya kmas iin hem bu

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA 9

Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluu Sreci

Kral+Burjuvazi Merkez Devlet Asayi ve Tekhukukluluk Ticaret Ortak Ekonomik Pazar

Mutlakiyeti Krallk iki enin 12. yzyldan itibaren olumaya balayan

Bu ortamda glenen ve Kilise'nin gcn krmaya balayan burjuvazi, o

ktidardaki ounluk (Katolikler) asndan baknca, bu, "devletin ve milletin

Srete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu

Aznlk kavramn asl gelitirerek onu uluslararas hukuk ve ilikilere

Tek tarafl koruma fermanlar biiminde balayan ve ikili antlamalar

Bu koruma, Avrupa politikasnda 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren en

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA 11

1) Sre, Osmanl'daki Hristiyan aznlklarn bir tek byk devlete

2) Arkasndan, 1854-56 Krm Savann sonunda imzalanan 1856 Paris

3) 19. Yzylda aznlklar konusunda iki nemli gelime ortaya kmt:

Bu gelimelere, sanayi devriminin 19. yzyln ortasndan itibaren yaratt

4) Bu dnemin de arkasndan, Milletler Cemiyetinin (MC) kurulmasyla,

Birinci Dnya Savandan sonra MC sisteminde l bir lt ilk defa resm

kinci Dnya Sava ncesi ve srasnda Nazi Almanyas tarafndan gdlen

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA 13

Dier yandan, zellikle 1990 sonras dnya gelimeleri sonucu, aznlk

Genilemenin nedenleri yle zetlenebilir:

1) Sovyet Blokunun kmesi sonucu Dou Avrupa lkelerinin genellikle

2) Asya ve Afrika lkelerinden Avrupa'ya gelen g dalgalarnn kalc

3) Esas olarak kresellemenin getirdii etkiler sonucu nc Dnya

1990 sonras insan ve zellikle de aznlk haklarndaki derinlemenin

1) "Ayrmcln nlenmesi"nden "aznlklarn korunmas"na doru bir gidi

2) Aznlklarn korunmas eskiden devlete aznlklara ayrmc davranlardan

3) Yalnzca vatandalarn aznlk saylmasnn yan sra, vatanda olmayanlara

4) Bir devlette aznlk bulunup bulunmad konusu AGT dzeninde (1990

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA 15

6) Avrupa Konseyinin Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu

7) Belki de en nemlisi, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGK) 1991

Aznlklar konusunun tarihesini Orta a'dan alp bugne kadar kubak

II ) Aznlk Konusundaki Temel Kavramlar

1) Geni (sosyolojik) adan: Bir toplulukta saysal bakmdan aznlk oluturan,

a) ounluktan eitli bakmlardan farkl olmak. Bu farklar gnmzde

b) lke genelinde sayca aznlk olmak. Bu aznln, lkenin belli bir