KNC DNYA SAVAI

VE TRK DNYASI
Yayna Hazrlayanlar:
Nesrin Sarahmetolu lyas Kemalolu
KNC DNYA SAVAI
VE
TRK DNYASI
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Trk Dnyas Belediyeler Birlii (TDBB) Yaynlar, No: 17

ISBN 978-605-65863-2-3

Proje Yneticisi:
Dr. Fahri Solak (Marmara niversitesi)

Proje Yrtceleri:
Nesrin Sarahmetolu (Mimar Sinan niversitesi)
lyas Kemalolu (Mimar Sinan niversitesi)

Katkda Bulunanlar:
Prof. Dr. skender Gilyazov, Prof. Dr. Ufuk Tavkul, Prof. Dr. Nesrin Sarahmetolu,
Prof. Dr. Araylm Musagalieva. Prof. Dr. Mehmet Seyfettin Erol,
Prof. Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Ulvi Keser,
Do. Dr. Giray Saynur Derman, Do. Dr. lyas Kemalolu, Yrd. Do. Dr. Zuhra Altmova,
Yrd. Do. Dr. Bar Adbelli, Yrd. Do. Dr. Tuba Eray Biber,
Dr. Liaisan ahin, Dr. Yunus Zeyrek, Dr. Aidarbek Amirbek, Dr. Ceren Grseler, Dr. Celaleddin Seyyedi,
Dr. Abdrasul sakov, Kanat Ydyrys, Ayegl nginar Kemalolu, Sinem Dakran, Miray Vurmay Gzel

Tasarm
Murat Arslan

Teknik Yapm

0216 557 82 87

Bask
MAK Ofset
Merkez Mah. Atatrk Cd. Gl Sk. No: 1 (tfaiye Kars)
Yenibosna 34192 Bahelievler / stanbul
Tel: 0212 656 49 97

stanbul, 2016

kinci Dnya Sava ve Trk Dnyas kitabnn tm yayn haklar Trk Dnyas Belediyeler Birliine aittir.
Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. zinsiz baslamaz ve oaltlamaz.

Merkez Efendi Mah. Merkez Efendi Kona No: 43

Zeytinburnu 34015 stanbul
Tel 0212 547 12 00
www.tdbb.org.tr
 NDEKLER

Takdim ..................................................................................................................................................................... 4

nsz ..................................................................................................................................................................... 6

II. Dnya Sava ve dil-Ural Blgesindeki Trk Halklar / Prof. Dr. skender Gilyazov ........................................... 9

II. Dnya Savanda Krm Trklerinin Siyas Faaliyetleri / Do. Dr. Giray Saynur Derman .................................... 27

II. Dnya Sava ve Sibirya Trkleri / Dr. Liaisan ahin ............................................................................................. 61

II. Dnya Savanda Kafkasya / Prof. Dr. Ufuk Tavkul .............................................................................................. 77

II. Dnya Sava ve Ahska Trkleri / Dr. Yunus Zeyrek ............................................................................................ 95

II. Dnya Savanda Azerbaycan ve Azerbaycan Trkleri / Prof. Dr. Nesrin Sarahmetolu ....................................... 107

II. Dnya Savanda Kazaklar ve Kazakistan / Prof. Dr. Araylm Musagalieva ........................................................... 139

II. Dnya Savanda Krgzistan / Yrd. Do. Dr. Zuhra Altmova ............................................................................. 161

II. Dnya Sava ve zbekistan / Prof. Dr. M. S. Erol - Dr. A. Amirbek - Dr. C. Grseler ........................................ 177

II. Dnya Sava ve Trkmenistan / Prof. Dr. M. S. Erol - Dr. C. Grseler -K. Ydyrys ............................................. 201

II. Dnya Sava ncesinde ve Sonrasnda Dou Trkistan / Yrd. Do. Dr. Bar Adbelli ........................................ 221

II. Dnya Sava ve Trkiye / Prof. Dr. Vahdettin Engin ............................................................................................ 247

II. Dnya Savanda Kbrs ve Kbrs Trkleri / Prof. Dr. Ulvi Keser ......................................................................... 259

II. Dnya Sava ve Yunanistan Trkleri / Yrd. Do. Dr. Tuba Eray Biber ............................................................... 285

II. Dnya Savanda Bulgaristanda Trk Aznl / Ayegl nginar Kemalolu ....................................................... 299

II. Dnya Savanda Yugoslavya Trkleri ve Mslmanlar / Do. Dr. Giray Saynur Derman ................................... 309

II. Dnya Savanda Romanya Trkleri / Sinem Dakran ......................................................................................... 329

II. Dnya Sava ve Avrupadaki Tatarlar / Dr. Liaisan ahin ....................................................................................... 339

II. Dnya Savann Suriye Trkmenlerine Etkisi / Miray Vurmay Gzel .................................................................. 359

II. Dnya Sava Srecinde Orta Dou ve Trkler / Prof. Dr. M. S. Erol -Dr. C. Grseler - Dr. C. Seyyedi ............... 369

Uygarlk tarihinin dnm noktalarn belirleyen sava-
lar, verdikleri zararn yan sra trajik ierikleri ile de nem-
lidirler. Dnya tarihinde meydana gelen savalarn kesin
says belli deildir. Bunlarn sebepleri birbirinden farkl
olduu gibi sava ekilleri de zaman iinde farkllamtr.
Yzyllar boyunca harp sanat gelierek kendi devrinin ar-
tan taleplerine cevap vermeye alan bir mkemmellie
ulamtr. Harp sanat ile teknolojik gelimeler gelitike
siyas anlamazlklarn boyutu da bymektedir.
Bu balamda insanlk tarihinin ve XX. yzyln en kan-
l savalarndan biri olan II. Dnya Savann mstesna
bir yeri vardr. ncelikle bu savan evrensel bir karakter
kazanmas XX. yzyla rastlamakta, bunun dnda asker
teknolojinin ileri boyutta bir seviyeye ulamas savan ka-
derinde belirleyici bir husus olarak kendini gstermekte
ve son olarak ykc ve yok edici zellii ile kitlesel lm-
lere yol aan bir kimlik tamaktadr.
I. Dnya Sava, sava tarihinde ilk byk adm ol-
makla birlikte gerek sava taktikleri gerekse stratejik nok-
ta-i nazardan nitelik itibariyle yeni, nicelik itibariyle de
ok nemli bir srecin balangc idi. Ayrca bundan son-
ra yaanacak savalara giden yolu da at. Bylece gele-
cekte yeni bir sava olursa bu bir ncekinden daha byk
daha yok edici olacakt ve nitekim yle oldu.
II. Dnya Savanda milyonlarca insan hayatn kay-
betti. Milyonlarcas savan getirdii aclar yaamak zo-
runda kald. Binlerce ehir, kasaba, ky harabeye dnd.
Onlarca lkede insanlar emsali grlmeyen madd ve ma-
nev mahrumiyetlerle kar karya kald. Saysz kltrel
servet yok edildi.
Dnyann farkl corafyalarnda yaayan Trkler de
bu savatan etkilendiler. Trk halklarnn bir ksm, do-
rudan savaa katlarak yz binlerce kayp verdii gibi, bir
ksm da sava sras ve sonrasnda haksz uygulamalara
TAKDM
tbi tutuldular. II. Dnya Savanda Trk dnyas sadece
cephelerde yaplan asker harektlarn bir paras olmad;
zafer ve yenilgi dnda, cephe gerisinde yaanan dramatik
olaylar insanlar derinden etkileyerek gelecek nesillerin de
belleklerinde ciddi izler brakt.
Savatan sonraki yllarda gerek Bat lkelerinde gerek-
se SSCBde II. Dnya Savana hasredilen birok eser, ha-
trat, eitli dillerde kitaplar, monografiler yaynland. Bu
eserlerde savan sebeplerinden sonularna kadar btn
aamalar ayrntsyla incelendi. Bununla birlikte bugne
kadar Trk Dnyasnn II. Dnya Savandaki yeri, sava-
a katks ve bu savatan nasl etkilendiine dair mstakil
bir alma yaplmamtr.
Elinizdeki bu almann amac gerek bu alandaki
boluu doldurmak gerekse de yukarda belirtilen soru-
lara cevap bulmaktr. Nitekim II. Dnya Sava ve Trk
Dnyas adl alma Trklerin cephe ve cephe gerisindeki
rolleri, verdikleri kayplar, savan Trkler zerindeki ksa
ve uzun vadeli etkilerini incelemektedir.
Prof. Dr. Nesrin Sarahmetolu ve Do. Dr. lyas Ke-
malolu tarafndan yayna hazrlanan kitap 20 makaleden
olumaktadr. Alt yl sren II. Dnya Savann btn
Trk dnyasndaki yansmalar, her biri kendi alannda
uzman aratrmaclardan oluan yazarlarn birikimiyle ha-
zrland. Bu almann II. Dnya Sava ve Trk Dnyas
hakknda bilimsel gerekler nda bilgi sahibi olmak is-
teyen okuyuculara ulamas en byk dileimizdir.
brahim Karaosmanolu
Trk Dnyas Belediyeler Birlii (TDBB) Bakan
 PRESENTATION
The wars, determining the milestones of the civiliza-
tion history, are also important for their tragic contents
in addition to the damage they cause. The number of the
wars that have taken place in all through the world history
is not known. The reasons of those wars are different from
each other, and their combat styles have also differentiat-
ed. For centuries, martial art has developed and reached
to the perfection that tried to answer the increasing needs
of its period. As the martial art and the technological de-
velopments advance, the dimension of the political disa-
greements increases.
Within this context Second World War, as one of the
bloodiest wars of human history and also 20th century,
has an exceptional place. First of all, the universality of
this war is the result of taking place in 20th century. Ex-
cept for this, the advanced level of military technology
plays a determining factor in the fate of the war. Besides,
it carries the identity of causing mass deaths with its de-
structive and devastative characteristics.
As the first major step in war history, First World War
was the start of a qualitatively new and quantitatively very
important process for both its combat tactics and strategic
viewpoint. Besides, it opened a way through the forth-
coming wars. In this way, if there would be a new war in
the future it would be bigger and more destructive than
the former one; indeed it was.
Millions of people lost their lives in Second World
War. Millions of others had to live with the pain that the
war caused. Thousands of cities and villages went to wrack
and ruin. In many countries people faced with unique
financial and spiritual deprivations. Countless cultural
heritage monuments were destroyed.
Turkish people living in different geographic areas of
the world were also affected by this war. Some part of the
Turkic peoples directly crusaded and many of them lost
their lives, on the other hand others were subjected to un-
fair practices during and after the war. In Second World
War Turkish world was not just a part of military opera-
tions in the front lines; in addition to the victories and
defeats, the dramatic events happened behind the front
lines deeply affected the people and left serious marks on
the minds of the next generations.
In the years after the war both in Western countries
and USSR many works, memoirs, books in multiple lan-
guages and monographs were published on Second World
War. In those works all the stages of the war, from its
reasons to the consequences, were examined in detail.
However until now, there hasnt been any specific study
on the place of Turkish world in Second World War, its
contribution to the war and how it was affected by it.
The aim of the book that you are holding right now
is to fill the gap in this area and also to find answers to
the abovementioned questions. Hence the book Second
World War and Turkish World examines the roles of
Turkish people in and behind the front line, their losses
and the short and long-term effects of the war on Turkish
people.
This book, prepared by Prof. Nesrin Sarahmeto-
lu and Assoc.Prof. Dr. lyas Kemalolu for publication,
consists of 20 articles. The reflections of sexennial Second
World War on the whole Turkish World have been pre-
pared by the academic accumulation of the authors who
are expert researchers on their individual fields. It is our
greatest wish to reach this book to the readers who want
to have knowledge about Second World War and Turkish
World, in the light of scientific truths.
brahim Karaosmanolu
President of Union of Turkish World Municipalities (TDBB)

II. Dnya Sava (1939-1945), insanlk tarihinin en
byk savalarndan biridir. 62 lkenin dhil olduu
sava, kta ve drt okyanusun sularnda gerekleti.
40 lkenin topranda atmalarn yaand savata Sava ve Trk Dnyas konusu tekil etmektedir. Hlbuki
27.000.000u cephede yaklak 65.000.000 insan
hayatn kaybetti. Asker harcamalar 4.000.000.000.000
Dolar at, binlerce ehir ve ky yerle bir edildi. Nkleer
silahn kullanlmas, savataki kayp ve zarar daha da fazla
arttrd.
Sava sonucunda uluslararas arenada nemli gelimeler
yaand, g dengeleri byk lde deiti. Dnya ierisinde Nazi Almanyasna kar n safta savatlar ve
siyasetinde Bat Avrupann etkisi azalrken SSCB ile ABD
n plana kt. Sava sonrasnda Dou Avrupann byk biri hayatn kaybetti. Askere gidemeyecek durumda
bir ksmnda Sosyalist rejimler kurulurken Bat Avrupann
Orta Dou ve Afrikadaki kolonileri bamszlk elde
ettiler. Souk Savan balamas, BM, NATO ve Varova
Paktnn kuruluu savan dolayl etkileriydi. Savan
nemli zelliklerinden biri de dorudan ya da dolayl
sonularnn etkisinin hl devam etmesidir. Rusya-Bat
rekabeti, Balkanlar ve Orta Doudaki gelimeler, bunun
en nemli yansmasdr.
II. Dnya Sava, kapsad corafya, verilen kayplar ve
devam eden etkisi dolaysyla her zaman ilgi eken bir
konu oldu. Dnyann drt bir tarafnda konuyla ilgili ok
ynl ilm aratrmalar yapld, edeb eserler kaleme alnd,
kahramanlk ykleri yazld, sinema ve belgesel filmler
ekildi. Dolaysyla her lkenin kendi asndan da olsa II.
Dnya Savan yeterince aratrm olduunu sylemek
mmkndr. Trkiye de bu balamda bir istisna tekil
etmemektedir. zellikle son yllarda Trkiyede gerek
NSZ
Trkiyenin sava yllarndaki i ve d politikas gerekse
sergilemeye alt tarafszlk tutumu birok aratrmaya
konu oldu. Bu balamda belki de tek istisnay II. Dnya
eitli Trk halklar dorudan savaa katld, milyonlarca
kayp verdi ve cephe gerisinde ar ilerde altlar.
Sovyetler Birlii ierisindeki Kazan ve Krm Tatarlar,
Bakurtlar, uvalar, Sibirya Trkleri, Kazaklar, Krgzlar,
zbekler, Trkmenler, Azerbaycan Trkleri, Ahska
Trkleri, Karaay-Balkarlar, Gagavuzlar vb. Sovyet Ordusu
ortalama olarak bu savata askere giden her askerden
olanlarla kadn ve ocuklar ise son derece zor artlarda
cephe gerisinde altlar ve savan kazanlmasnda
cephelerde savaan askerler kadar katkda bulundular.
Ayn eyi savaa dorudan katlan Kbrs, Yunanistan,
Bulgaristan, Yugoslavya ve Romanyadaki Trklerle
Dou Avrupadaki dier Trk halklar iin de sylemek
mmkndr. SSCB iindeki Trklerden farkl olarak
Dou Avrupadaki Trklerden ka kiinin savatn,
hayatn kaybettiini vs. gsteren elimizde belgeler
olmasa da buradaki Trklerin de savan iinde olduu ve
yaadklar lkelerin ordusunda savatklar bilinmektedir.
Sava sonrasnda ise Dou Avrupadaki Trklerin yaad
lkelerin birounda Sosyalist rejimler kurulunca blgede
yaayan Trk nfus, din ve etnik baskyla kar karya
kald.
SSCB ve Dou Avrupadaki Trkler lkelerinin
birlikleri ierisinde n safta savamalarna ve binlerce
kahramanla imza atmalarna ramen Trklerin
savan kazanlmasndaki katklar objektif olarak
deerlendirilmedi. Trk askerlerinin kahramanlklar
ska grmezlikten gelindi, birok konu hi dile
getirilmedi. Bunun yan sra sava sonrasnda Trk
halklarnn kk bir ksmnn Nazi Almanyasn mevcut konuyla ilgili bu boluu ksm de olsa doldurmak,
durumlarndan kurtulu olarak grerek onlarla ibirlii
yapt gerekesiyle Moskova Krm Tatarlar, Ahska
Trkleri ve baka Trk halklarn sulu susuz ayrt
etmeksizin topyekn srgne gnderdi. Dier bir ifadeyle
Vatan Savan (Ruslar, II. Dnya Savana Byk Vatan
Sava demektedirler) verdikten ve galip geldikten sonra
bu halklar, vatanlarndan mahrum brakldlar. II. Dnya
Savann sonularnn yllar boyunca devam eden
etkilerinden biri de srgn edilen ailelerin ve onlarn
torunlarnn hl vatanlarna dnememi olmasdr. Bu
dramatik insan manzaralar, nesilleri etkileyen ve onlarn
tarih belleklerinde ciddi aclarn olumasna yol aan ok
derin izler brakt.
Orta Dou ve Uzak Doudaki Trkler ve onlarn
yaadklar lkeler dorudan savan ierisinde yer
almasalar da onlar da sava ve savan neticelerinden
nemli lde etkilendiler. Bat lkelerinin Orta
Doudaki kolonileri bamszlk elde etti, inde rejim
deiiklii gerekleti. Btn bu deiiklikler blgede ilgili sorular daha anlaml klacaktr.
yaayan Trk nfusunu da dorudan etkiledi.
Sava dneminde tek bamsz Trk devleti olan Trkiye
Cumhuriyeti izlemeye alt tarafsz siyasete ramen
bulunduu corafya ve blgedeki konumu dolaysyla
tamamen savan dnda kalamad. Ancak yine de her iki
cephenin Trkiyeyi savaa dhil etme abasna ramen
Trkiye, sava minimum kayplarla atlatmay baard,
sava sonrasnda uluslararas arenada gerekleen yeniden
yaplandrlma srecinde ise Bat Blokunun ierisinde yer
ald.
Grld gibi II. Dnya Sava, Trk dnyasn siyas,
ekonomik, sosyo-kltrel ve demografik vs. ynden
dorudan etkilemi, Trk halklar btn boyutlarla
savan ierisinde yer almlardr. Ancak yukarda da
belirtildii zere II. Dnya Sava konusu yeterince
aratrlm bir konu olmasna ramen Trk halklarnn
savaa katlm, kayplar, cephe gerisindeki abalar, sava
sonrasnda karlatklar sorunlar yeterince ve bir btn
olarak incelenmedii gibi Trklerin sava srasndaki
kahramanlklar ile savatan galip gelinmesindeki katklar
da grmezlikten gelinmektedir. Bu almann amac,
Trklerin savataki kahramanlklar ile katklarn ortaya
koymak, savan neticeleri ile gnmze yansmalarn
Trk dnyas asndan deerlendirmektir.
II. Dnya Sava gemiten gnmze bir projeksiyon
yapldnda savan kavramsal boyutlarn da anlamamz
salayacaktr. Savalarn ve buna benzer gayrimeden
olgularn, barn olaanca yceltildii gnmzde
dahi nlenememi olmas ciddiye alnmas gereken
bir problemdir ve bunun bir yandan insan tabiat ve
dier yandan modernite ve postmodernite ile yakn bir
balants vardr. Daha yaanabilir bir dnya iin, tm
dnya milletlerinin gerek uygarlk anlay temelinde
samimi ibirlii arttr. Ancak btn insanlk tarihi
boyunca olduu gibi, modern toplumlarn hkim
olduu gnmzde de sava maalesef kanlmaz bir olgu
olarak karmza kacaktr. Bu anlamda savalarn ok
ynl ele alnmas, deerlendirilmesi sava olgusunun
gemite ve bugn tad ve gelecekte tayaca nemle
Bu almann ortaya kmasnda bilgi, birikim ve
emeklerini esirgemeyen makalelerin yazarlarna,
toplumsal tarih bellei oluturmak adna projeyi hayata
geirmeye imkn tanyan Trk Dnyas Belediyeler
Birliinin Bakan Sayn brahim Karaosmanolu ile
projenin her aamasnda her trl destei salayan Birlik
Genel Sekreteri Sayn Fahri Solak beyefendilere en iten
teekkrlerimizi sunuyoruz.
Prof. Dr. Nesrin Sarahmetolu
Do. Dr. lyas Kemalolu
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

8
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK
TRK HALKLARI
skander GLYAZOV*
ev. Dr. Abdrasul SAKOV
1941-1942 yllarnn k aylarnda Alman askerleri Mos-
kova nne kadar gelip, oradan douya geemedii iin
Tatar, Bakurt ve uva gibi Trk halklarnn yaad
Orta dil ve Ural blgeleri dorudan savaa dhil olmad.
Fakat bu sava o kadar kapsaml idi ki, Sovyetler Birli-
inin btn alanlarn; ekonomisini, siyasetini, klt-
rn kkten etkiledi ve hereyi yerinden oynatt. Sava
yllarndaki olaylar lkenin btn blge ve halklarnn
hayatlarn ciddi ekilde deitirdi. SSCBde yaayan Trk
halklarndan binlerce kii savaa katld ve birok kahra-
manla imza att. Bunlarn ou savatan evlerine dne-
medi. Cephe gerisinde kalanlar da ordunun ihtiyalarn
karlamaya altlar ve Almanlarn malup edilmesine
nemli katkda bulundular.
II. Dnya Savann dil-Ural blgesinde yaayan halklara
etkisinden bahsedilirken blgenin ok uluslu yapya sahip
ve etnik olarak birbirleriyle karm halklardan olutuu
belirtilmelidir. Trk halklar blgede ounluu tekil
etmedii iin, savan zararlarnn blgedeki Trk halk-
larnda etkili olduunu, dier halklarn ise bundan etki-
lenmediini sylemek doru deildir. Bu sava Sovyetler
Birlii topraklarnda yaayan btn halklarn ortak snav
ve paylatklar ortak trajedidir.
Sava Yllarnda Tataristan1
Tataristan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, dil Asker
Blgesine dhil edilmiti (o zamanlarda 16 asker blge
mevcuttu) ve orduya arma sreci btn SSCBde oldu-
u gibi burada da savan balad 22 Haziran 1941 tari-
hinde balad. Savan iln edilmesi ve orduya arlma s-
recinin balamas, Tataristanda halkn mill hislerinin yk-
selmesi ile birlikte onbinlerin katld mitingler eliinde
gerekleti. Yzlerce insan gnll olarak cepheye gitmek
iin askerlik ubelerine akn etti. Sayn Komiserim, beni
orduya gndermenizi arz ediyorum. Sevdiim vatanm
iin kendimi ve hayatm feda etmeye hazrm; Alman is-
tilaclarna kar mcadelede btn skntlara katlanaca-
ma, vatanma sadk kalacama yemin ederim gibi yazlar
o yllarda dilekelerde ska kullanlan ifadelerdi.
Tarihilerin son zamanlarda yaptklar hesaplamalara gre,
1941-1945 yllar arasnda savaa Tataristandan yaklak
700.000 kii katld (Elbette, bunlarn hepsi Tatar deildi).
1939 ylna ait verilere gre, Tataristanda 2.914.200 kii ya-
yordu. Savaa katlanlarn 350.000i, yani orduya arlan
her iki kiiden biri savata ld. Son yllarda II. Dnya Sa-
va Tataristanda vefat edenlerin isimlerinin lmszletiril-
mesi iin pek ok almann yapldn ve savaa katlan-
larn tamamnn listesinin hazrlandn belirtmek gerekir.2
* Kazan Devlet niversitesi Tarih Blm retim yesi
1 Bu konu ile ilgili ne kan yaynlar unlardr: Z. . Gilmanov, Tatarskaya ASSR v Velikoy
Oteestvennoy Voyne 1941-1945 Godah, Tatknigoizdat, Kazan 1977; Z. . Gilmanov, Trud-
yaiesya Tatarii Na Frontah Velikoy Oteestvennoy Voyn, Tatknigoizdat, Kazan 1981; A. .
Kabirova, Voyna i Obestvo: Tatarstan v 1941-1945 Godah, Fen, Kazan 2011; A. . Kabirova,
Sorokove-Rokove. Tatarstan v God Voennogo Liholetya, nstitut storii m. . Marcani AN
RT, Kazan 2011; A. . Kabirova, Tatar i Tatarstan Vo Vtoroy Mirovoy Voyne, storiya
Tatar s Drevneyih Vremen,VII, Tatar i Tatarstan v XX- Naale XXI Veka, nstitut storii m.
. Marcani AN RT, Kazan 2013, s. 379-406. Ayrca belge neri iin bkz.Tatarstan v God
Velikoy Oteestvennoy Voyn 1941-1945 Godah k 65-Leti Pobed, yay. haz. A. A. vanov, F.
S. Habibullina, Kniga Pamyati, Kazan 2009; Tatarstan v God Velikoy Oteestvennoy Voyn.
Stranits Sotsialnoy storii. Sbornik Dokumentov i Materialov, yay. haz. A. . Kabirova, Glavnoe
Arhivnoe Upravlenie Pri Kabinete Ministrov Respubliki Tatarstan, Kazan 2011. Makaledeki
veriler, bu kaynaklardan alnm, daha sonra bunlar ayrca dipnotta belirtilmemitir.
2 Pamyat (Svedeniya o Pogibih Na Frontah Velikoy Oteestvennoy Voyn Jitelyah Respubliki
9
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Raboe-Krestyanskaya Krasnaya Armiya (ilerin ve Kyllerin Kzl Sava yllarnda Tataristanda retilen Pe-8 uaklarndan bir ka.
Ordusu veya Bolevik Ordusu) Kzl Ordunun o yllardaki 6 uandan biri Kazan yapmyd.

Savan ilk haftasndan itibaren Tataristan zerk Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetinde cepheye eitli yardmlarn yapl-
mas iin ok ey yapld ve blgenin Kzl Ordunun eko-
nomik ve asker rezerv blgelerinden biri hline getirilmesi
saland. Bu konu ile ilgili u nemli alanlar gsterebiliriz:
- Kadrolarn hazrlanmas ve halka asker eitimin veril-
mesi: 1941-1945 yllar arasnda genel asker eitim prog-
ram erevesinde 30 asker meslek iin 350.000 civarn-
da kiiye eitim verildi. Sava yllarnda Tataristanda yedi
piyade tmeni, tank tugay, iki hava tmeni ve dier ok
uluslu blkler oluturuldu. Asker kadrolarn hazrlan-
masnda Kazan Tank Meslek Yksek Okulu byk ilere
imza att. Bahsi geen okul sava yllarnda Kzl Orduya
4.628 subay-komutan gnderdi.
retildi. Ameliyat ipi, havadan ekim makinesi ve rntgen
filmi retimi hzla artt. Sonu olarak sava yllarnda cum-
huriyet sanayisinde brt istihsal % 219 artt. Bu durum ei
benzeri olmayan, mthi bir abann sonucuydu. nk
bu yllarda btn Rusyadaki gstergeler sadece % 106 idi.
O yllardaki nemli olaylardan biri de Tataristanda sanayi pet-
rolnn bulunmas oldu. 6 Austosta ugur Ky yaknla-
rnda petroln ilk partisi elde edildi. Bu durum lkenin sava
sonrasnda sanayi alannda byyerek kalknmasn salad.

- Sanayinin yeniden yaplandrlmas: zerk Cumhu-

riyetteki i rezervlerin azami dzeyde kullanlmas ve
SSCBnin merkez blgelerinden cumhuriyete ok say-
da iyerinin tanmas Tataristanda ksa zamanda mobil
ekonominin oluturulmasn salad. 1942 ylnn Ocak
ayna kadar buraya ou vasfl eleman olan 270.000den
fazla ii g ettirildi. Kazann nfusu, savan ilk ylnda
401.000den 515.000e ykseldi.

Bu hamlelerin sonucu takdire ayand: Tataristan cepheye

600den fazla eitli silah, cephane ve ekipman gnderdi.
Burada Pe-2 ve Pe-8 stratejik bombardman uaklar re-
tildi (Sava yllarnda 22.000 sava ua retildi ve Kzl
Ordunun o yllardaki her alt uandan biri Kazan ya-
pmyd). Kata roketatarnn baz paralar da Kazanda
Kazan Tank Meslek Yksekokulu Kzl Orduya 4.628 subay - komutan
Tatarstan), I-XXVII, ed. A. A. vanov, R. R. diatullin, Kniga Pamyati, Kazan 1993-2010. gnderdi.

10
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI
Moskovada bulunan SSCB Bilimler Akademisi, sava yllarnda Kazana
tand.
Sava yllarnda ziraat alan byk sorunlar ile karlat.
Traktr ve arabalarn says yetersiz kald, en nemlisi de
erkekler cepheye gittikleri iin ar tarla ileri kadnlar ile
ocuklara kald. Fakat halk bu alanda da gerek z verimi
gsterdi. Sava yllarnda ky halk devlete 131.000.000
pud (1 pud = 16.38 kilogram) ekmek, 56.000.000 pud
et, 200.000.000 litre st gnderdi.
16 Temmuz 1941 tarihinde alnan karar ile SSCB Bilimler
Akademisinin sava yllarnda Kazana tanmas lkenin
30 Nisan 1945 tarihinde Reichstag binasnn tepesine ilk bayra dikenler
arasnda Tatar Gazi Zagitov da vard.
Brest Kalesini savunan Tatar Komutan Petr Gavrilov (solda) ve Berlinde
faaliyet gsteren Anti-faist grubun lideri Tatar air Musa Celil (sada).
bilim alanndaki en byk olaylarndan oldu. lkenin nere-
deyse btn nde gelen enstitleri, 1.660 akademi eleman
(bunlarn 94 akademinin asil yesi) Moskovadan Tataris-
tann bakentine tand. Bu bilim adamlar eitli bilimsel
aratrma ve deneyler gerekletirdiler ve bunlarn ou as-
ker ihtiyalar iin yapld. Bu almalar dmana kar ga-
lip gelinmesinde ve bilimin gelimesinde nemli rol oynad.
Tatar halknn temsilcileri, dier halklar ile birlikte II. Dn-
ya Sava cephelerinde savatlar ve kahramanlklar gster-
diler. Burada baz nl kimselerin isimlerini zikretmek ge-
rekmektedir. Brest Kalesinin kahramanca savunulmasn
Tatar komutan Petr Gavrilov stlendi. 1943 ylnn ubat
aynda dman mazgaln bedeni ile rterek, hayat paha-
sna muharebe misyonunu yerine getiren mehur Aleksey
Matrosovun gerek ismi akircan Muhametcanovdu.
Muhametcanov, Bakurdistan doumlu idi. Taman Kadn
Hava Alaynn mehur pilotu Maguba Srtlanova da Tatar
kkenliydi. 30 Nisan 1945 tarihinde Reichstag binasnn
tepesine ilk olarak bayrak dikenlerin arasnda Tatar Gazi
Zagitov da vard. Tatar airi Musa Celil Berlinde faaliyet
gsteren yeralt Anti-Faist grubun liderlerinden biri idi ve
dil-Ural Lejyonunun dalmas ynndeki faaliyetleri do-
laysyla 25 Austos 1944 tarihinde on arkada ile birlikte
Berlindeki Pltzensee Hapishanesinde idam edildi.
Sava yllarnda en yksek asker dl olan Sovyetler Bir-
lii Kahraman unvan ve madalyasna 11.519 asker layk
grld. Bunlarn 161i Tatard. Tatarlar bu sralamada
Ruslar, Ukrainler ve Belaruslardan sonra drdnc srada
yer alyorlard.
11
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

II. Dnya Sava Yllarnda

Bakurdistan ve uvaistan3

dil-Uralda bulunan dier Trk cumhuriyetleri olan Ba-

kurdistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile uva-
istan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin II. Dn-
ya Sava yllarndaki durumlar Tataristan ile ayn idi.
Savaabilecek erkeklerin orduya alnmas ile lke iindeki
ilerin ve zellikle de ekonominin sava artlarna gre d-
zenlenmesi ayn anda gerekleti.

II. Dnya Sava yllarnda Bakurdistandan cepheye

710.000 kii gnderildi ve bunlarn 300.000e yakn ha-
yatn kaybetti. lenlerin 88.500e yakn muharebe esna-
snda, 20.000i ald yara sebebiyle lrken, 2.265 kii de
esarette ld, 127.000den fazlas ise kayp.

Tataristanda olduu gibi Bakurdistanda da be piyade ve

drt atl tmen, tanksavar ve makineli tfek alaylar ve
dier asker birlikler oluturuldu. 1941 ylnda alan Ufa
Piyade Meslek Yksek Okulu orduya kadrolarn yetitiril-
mesinde nemli rol oynad.

Sava yllarnda Bakurdistann sanayi ve tarm alanlar

nemli lde byd, yeniden yaplandrld, dmana kar-
mcadele ile zaferin kazanlmasnda nemli rol stlendi.

Bakurdistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine sa- Ufa Lokomotif Fabrikas bnyesine dhil edildi.
va yllarnda yzlerce fabrika ile Sovyetlerin nde gelen
Sava yllarnda tanan Rubejansk Kimya Fabrikas
iki Silahl Kuvvetler Akademisi-Genelkurmay Yksek
bnyesinde Bakurdistanda kimya sanayisi oluturuldu.
Akademisi Ufaya, Lenin Asker-Politik Akademisi ise Be-
Ufada hidroklorik asit, soda, klor, klorobenzen retilme-
lebeye - tand. Hava Sanayisi Halk Komiserlii 1941
ye baland. Ayrca doal kauuk reten fabrika kuruldu.
ylnda burada birka fabrikay yeniden kurdu. 1942 y-
lnn sonbahar aylarna kadar SSCBnin merkez ve bat Doalgaz, turba ve linyit gibi yerli enerji kaynaklarnn
blgelerinden Bakurdistana 172 fabrika nakledildi. Ta- aratrlmas ve kullanm artt. 1942 ylnn ikinci yar-
nan pek ok fabrika birletirildi. rnein Zaporojest, snda doalgazn kullanm sava ncesi dnemle kyasla
Gomelsk, zmsk ve Stanislavsk tren onarm fabrikalar % 46 byd. II. Dnya Sava yllarnda Bakurdistanda
yeni petrol yataklar bulundu ve sava yllarnda toplamda
3 Konu ile ilgili baz nemli yaynlar unlardr: T. H. Ahmadeev, Vklad Bakortostana 8.400.000 ton petrol retildi.
v Veliku Pobedu, Bakirskoe Knijnoe zdatelstvo, Ufa 1995; M. A. Bikmeev, Ba-
kortostan v God Vtoroy Mirovoy Voyn. 1939-1945 Godah, BGPU, Ufa 2000; V. M.
Burmistrov, Nai Zemlyaki v Borbe s Faizmom, Novoe Vremya, eboksar 2005; Glu- Sava yllarnda yeni sanayi iletmeleri ortaya kt. lke-
bokiy Tl. Bakiriya v God Velikoy Oteestvennoy Voyn. Hudojestvenno-Dokumentalnoe
Povestvovanie, Bakortostan, Ufa 2005; L. A. Efimov, uvaiya v God Velikoy Ote- de Kzl Ordu ve deniz donanmasnn ihtiyac iin ayak-
estvennoy Voyn (1941-1945 Godah), Stranits storii uvaii, eboksar 2001, s.
203-215;Pamyat: Spiski Pogibih v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945 Godah: Ba-
kab, niforma ve giyim reten pek ok fabrika faaliyete
kortostan, yay. haz. M. A. Apov, I-XXII, Kitap, Ufa 1994-2000; Pamyat / Astvm:
Posvyaaetsya 50-Letyu Pobed v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945 Godah, yay.
balad. Cumhuriyet, sava yllarnda cepheye 3.000.000
haz. N. V. Prkin, I-VI, uvaskoe Knijnoe zdatelstvo, eboksar 1995-2000; E.
V. Suhova, Edinstvo Fronta i Tla v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945 Godah
ton civarnda tahl ve 100.000 ton et gnderdi.
(Na Materialah uvaskoy ASSR), PBOYuL, eboksar 2008; A. Naumov, uvaskaya
ASSR v Period Velikoy Oteestvennoy Voyn. yun 1941-1945 Godah. Sbornik Dokumen- lgin bir bilgi olarak unun da belirtilmesi nemlidir.
tov i Materialov, uvaskoe Knijnoe zdatelstvo, eboksar 1975.

12
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI

250 civarnda uu gerekletiren Musa Gareev iki defa Sovyetler Birlii

Kahraman madalyasna layk grld.

tandan orduya 208.000 kii arld, bunlarn 106.000i

evlerine geri dnmedi. Buradaki kayplar saylan dier
lkelerden farkl deildi. Orduya alnan her iki askerden
biri cephede lm veya kaybolmutu.
Sava yllarnda uvaistanda yedi piyade, iki atl tmen,
bomba imha ve teknik destek tugay, NKVD tugay, de-
miryolu tugay ve dier birlikler oluturuldu. Ordudaki
eksikleri tamamlamak iin uvaistanda iletiim ve piya-
de, topuluk ve hava eitimi veren iki yedek alay kuruldu.
Kzl Orduda yaralanan er ve subaylar tedavi etmek iin
17 seyyar hastane kuruldu ve bu hastaneler 57.145 yaral
II. Dnya Sava yllarnda Komnist Enternasyonelin ve 15.013 hasta askeri tedavi etti.
Ynetim Komitesi Ufada bulunuyordu. 1943 ylndan Tataristan ve Bakurdistandan farkl olarak uvaistan,
itibaren Ufada 18 Avrupa dilinde radyo programlar su- asker harekt tehdidi ile de kar karya kald. 4 Ekim
nulmaya baland. 1941 tarihinde Almanlar eboksar ve evresine 22 bom-
200.000den fazla Bakurdistanl er ve subay eitli madalya ba ve propaganda brr braktlar. Bu bombalama so-
ve dllere layk grld. Bunlarn 278i Sovyetler Birlii nucunda iki kii hayatn kaybetti, 18 kii yaraland ve alt
Kahraman madalyasn ald. 250 civarnda uu gerek- ev kullanlamaz hle geldi.
letiren pilot Musa Gareev iki defa Sovyetler Birlii Kahra- Bu durum SSCB ynetiminin savunma faaliyetlerine ar-
man madalyasna layk grld. 1944 ylnda Minnigali lk vermesine neden oldu. Kasm 1941- Ocak 1942 tarihleri
Gubaydullin, Aleksandr Matrosovun kahramanln tek- arasnda souk k artlarnda (- 40C) Sura Nehri kysnda
rarlad. Zubay Utyagulov kendisi gibi Bakurdistanl ancak savunma hatt yapmak iin 35.000den 110.000e kadar ky-
Mari kkenli Timiray Kubakaev ile birlikte 15-16 Ocak l her gn elleriyle, toplamda 5.000.000 m3 toprak kazd.
1943 tarihinde Rostov ilindeki Krasnovka Ky iin yap-
1941-1942 yllarnda uvaistana 70.000 kii yerletiril-
lan savata kahramanca mcadele ederek hayatn kaybetti
di. Tahliye plan gerei, uvaistana 27 fabrika ve ilet-
ve Krasnovkann 30 Kahraman arasna girdi.
me nakledildi. 11 byk messese, yaplarn koruyarak
Savan balad dnemde Tataristan, Bakurdistan ve uvaistan Sanayi Birliinin temelini oluturdu. Bylece
SSCBnin dier blgelerinde mevcut olan vatansever yak- be tekstil fabrikas, orap, ayakkab ve dokuma fabrika-
lam uvaistanda da hkimdi. Sava yllarnda uvais- lar kuruldu.

13
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Yerli iletmeler Kzl Ordu iin elzem olan giyim, i ama- bahsi geen blgelerde tarm alanlarndaki gelimelere,
r, eitli asker ekipmanlar, mhimmat iin ambalajlar, kadnlarn dmanlar ile mcadeledeki katklarna, bilim
kzak, kayak ve vagon rettiler. 1941 ylnn Eyll ayn- ve kltrn sava yllarndaki rolne vs. neredeyse de-
da seri olarak cephane retilmeye baland. 1941 ylnn inilmedi. 1941-1945 yllar arasnda en az 30.000.000
Aralk aynda uak ve planrlerin seri retimine geildi. vatandan kaybeden SSCB, II. Dnya Sava tarihi ko-
Bunlarn dnda uvaistanda top mermileri, zrhl ara nusuna zel nem vermektedir ve bu sava, onlar iin ide-
ve zrhl trenler de retiliyordu. olojik, politik ve eitici neme sahiptir.

uvaistanllar sava yllarnda kendilerini kahraman as- Ben konunun belli bal olaylarn anlatmaya altm ve
kerler olarak tanttlar. Birka rnek verelim. 1941 ylnn baz rnekler verdim. Bunlar Tataristan, Bakurdistan ve
Kasm aynda B. M. Vasilyev 100den fazla uu gerek- uvaistann sava yllarndaki snavlar baaryla getik-
letirip, dokuz Alman uan drd iin Sovyet- lerini gstermektedir. Bu blgenin halk hem cephede,
ler Birlii Kahraman madalyasna layk grld. 1941 hem cephe gerisinde birok eyi feda ederek hizmet ettiler
ylnda A. M. Osipov, Nikolay Gastellonun kahraman- ve onlar kendi glerine, savatan zaferle ayrlacaklarna
ln tekrar ederek, yanmaya balayan uan dman inanp geleceklerinin parlak olacan umut ettiler.
gemisine ynetti. Makineli tfek birliinin komutan .
K. Polyakov 1943 ylnda Dinyeperin alnmasnda ola- dil-Ural Lejyonu
anst cesaret gsterdi ve Sovyetler Birlii Kahraman
Makalenin ikinci blmnde Sovyet tarih yazcln-
madalyasna layk grld. uvaistandan toplamda 65
da ayrntlar belirtilmeyen ve anlatld zamanlarda da
kii Sovyetler Birlii Kahraman madalyas ald.
olumsuz ve eksik bir ekilde ele alnan SSCBli Trk halk-
Elbette, bir makale erevesinde bu konunun btn de- larnn II. Dnya Sava yllarnda Almanya ile yapt
taylarn aklamak mmkn deildir. Sava yllarnda ibirliinden bahsedilecektir. Burada savan eitli yn-

14
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI

lerinin olduu unutulmamaldr. Sava, taraf lke halk

iin byk bir imtihandr ve sava yllarnda onun zayf ve
gl ynleri ortaya kabilir. Esaret ve dman ile ibirlii
her savan iinde olan eylerdir. Tarihinin grevi, azami
dzeyde tarafsz kalarak, II. Dnya Savann bu ar ve
hassas konusunu kaynaklara dayanarak ortaya koymaktr.

Sava yllarnda Alman asker ve siyas ynetimi, Wehrma-

cht bnyesinde SSCBnin eitli halklarnn temsilcilerin-
den oluan Trklerin de dhil olduu asker birlikler kur-
maya karar verdi. SSCBde etnik atmalar krkleme
amac gden ve Nazi Almanyasnn byk yalanlarndan
biri olan bu giriim aslnda Trk halklarndan olan esir-
leri cephede yzszce kullanmaktan baka birey deildi.
Oluturulan Dou lejyonlar arasnda dil ile Ural blge-
lerinin temsilcilerinden oluturulan dil-Ural Lejyonu da
vard.4

Alman ordusunda Sovyetler Birliinin eitli halklarnn

temsilcilerinin ortaya kmas rastgele gerekleen bir vaka
deildi. Bu aslnda 1941 ylnn sonlar ile 1942 ylnn ilk
yarsnda ortaya kan siyas ve asker durumun sonucuydu.

Dou lejyonlarnn oluturulmasnda savan hzl ekilde

sonulanmam olmas etkili oldu. 1941 ylnn sonbaha-
rnda Blitzkriegin (Yldrm Sava) baarsz olduu ke-
sinleti ve Almanyann uzun soluklu savaa hazrlanmas
gerektii ortaya kt. Uzun srecek savalarn akbeti de
byk lde teknik, madd ve insan rezervlerin duru-
muna gre belli olacakt.
dil-Ural Lejyonundaki askerlerden biri
Dier lejyonlar ile birlikte dil-Ural Lejyonu da kurul-
du. Lejyona arlkl olarak Ukrayna topraklarndaki zel
kamplarda esir bulunan Sovyet esirleri dhil edildi. Onlar
zel bir seim szgeinden geirildikten sonra lejyonlara
gnderiliyordu.

Dou lejyonlarnn kurulmasnda nemli olan dier et-
kenleri u ekilde sralayabiliriz:
1. Almanyaya esir den Sovyet askerlerinin ok sayda
olmas;
2. Almanyann igal ettii SSCB blgelerinde yaayan
halklar ve n cephedeki Kzl Ordu mensuplar arasnda
aktif propaganda yrtmesi;
3. Baz yabanc lkelerin en azndan Trk ve Mslman
esirlere daha insan davranlmasn talep etmeleri. Trki-
yedeki baz siyasetiler bu konuda ok gayret sarfettiler.
4 Konu ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. . A. Gilyazov, Legion del-Ural. Predstavite-
li Narodov Povoljya i Priuralya Pod Znamenami Tretyego Reyha, Tatarskoe Knijnoe
zdatelstvo, Kazan 2005; . A. Gilyazov, Legion del-Ural, Vee, Moskva 2008; s-
kender Gilyazov, Trk-Tatar Idil-Ural Mcadele Birligi - Tatar Lejyonu, Trk
Dnyasi Tarih Kltr Dergisi, No. 221, Mays 2005, s. 20-23.
Dou Lejyonlarn Oluturma Karargh 18 ubat 1942
tarihinde Rembertowda yerleti, ayn yln yaz aylarnda
Dou Lejyonlar Karargh adyla Radoma tand, 23
Ocak 1943 tarihinde ad Dou Lejyonlar Komutanl
olarak deitirildi.5 dil-Ural veya dil-Tatar Lejyonu en
son oluturulan lejyon oldu.
Aslnda esir den dil-Urall askerler daha 1941-1942 yl-
larnn sonbahar-k aylarnda dierlerinden ayrlarak zel
toplama kamplarna gnderildiler. 1 Austos 1942 tarihin-
de Hitlerin ofisinden karargh bakan Wilhelm Keitelin
imzasyla mevcut lejyonlara ek olarak Kazan Tatarlar, Ba-
kurtlar, Tatarca konuan uvalar, Mariler, Udmurtlar ve
5 Joachim Hoffmann, Die Ostlegionen 1941-1943. Turkotataren, Kaukasier und Wolga-
finnen im deutschen Heer, Freiburg 1976, s.30-31.

15
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman Karargh Bakan Wilhelm Keitel
Mordvalardan yeni lejyonun oluturulmas karar kt.6
Kararda, bahsi geen halklarn zel kamplara ayrlmas,
esirlerin bu duruma almalarnn salanmas gerektii
belirtildi. Ayrca dil-Tatar Lejyonunun statsnn dier
leyjonlar ile ayn olduu ve bu leyjonun cephe hattnda,
zellikle de partizanlarn etkin olduu blgelerde kullanl-
masnn kararlatrld hususlarnn alt izildi.
Keitelin karar yukardan verilmi bir emirdi. Wehrma-
chtn lejyon ile ilgili asl karar 15 Austos 1942 tarihin-
de imzaland. Bu kararda daha kesin ve net talimatlar yer
alyordu:
1. Lejyon, dil blgesinde yaayan Tatar, Bakurt ve Tatar-
ca konuan halklardan oluturulacak;
2. Trkistan Lejyonuna kaytl Tatarlar, dil-Tatar Lejyo-
nuna kaydrlacak;
3. Esir alnan Tatarlar acilen dierlerinden ayrlarak Siel-
dce Kampna (Varova-Brest demiryolu zerinde) gnde-
rilecek. Onlar Asker Valilik Komutanl (Militrbefehls-
6 Bundesarchiv-Koblenz (BA-Koblenz), NS 19/2523 (Dosyada sayfa numaralar belir-
tilmemitir).
haber im General-Gouvernement) emrine teslim edilecek;
4. Oluturulan lejyon ncelikle partizanlara kar mca-
delede kullanlacak.7
Fiiliyatta dil-Tatar Lejyonunun oluturulma sreci, 21
Austos 1942 tarihinde balad: Lejyon iin gnmz Po-
lonya topraklarndaki Radom yaknlarnda bulunan Jedl-
ni Kamp seildi, oraya ihtiya duyulan giysi ve silah gn-
derildi. Buraya sorumlu Alman grevlileri de intikal etti.
dil-Tatar Lejyonuna 6 Eyll 1942 tarihinde bayrak tes-
lim edildi ve bu yzden lejyonerler, lejyonun tam anla-
myla kurulu tarihi olarak bu tarihi gsterdiler.8 8 Eyll
1942 tarihinde dil-Tatar Lejyonu, Asker Valilik Blge
Komutanl ile Dou Lejyonlar Komutanl Kararg-
hnn emrine verildi.
Esir den Tatarlar genellikle Sieldce Kampnda tutulu-
yor, oradan da lejyona hazrlamak zere Jedlniye gnde-
riliyorlard. Daha sonra n kamp grevini Deblinde bulu-
nan kamp (307. Kamp) stlendi. dil-Tatar Lejyonunun
komutanlna, yal ve tecrbeli asker olan Binba Oskar
von Zeckendorf (1875-?) getirildi.
Plan gerei, dil-Tatar Lejyonunun ilk taburu olan 825.
Tabur 1 Aralk 1942 tarihinde oluturulmalyd, ama ta-
bur, bu tarihten de nce, 25 Kasmda oluturuldu. 826.
Taburun ise 15 Aralk 1942de, 827. Taburun 1 Ocak
1943 tarihinde oluturulmas gerekiyordu. Fakat bu olu-
umlar 15 Ocak ve 10 ubat 1943 tarihlerinde gerekle-
tirildi.9
Bu taburun hepsi hakknda ilk defa 3 Kasm 1942 ta-
rihli belgede kurulmakta olan taburlar eklinde bahse-
dilmektedir.10
Polonya Jedlnide oluturulan ve Dou Lejyonlar Komu-
tanl emrinde olan Tatar taburlarndan baka da Alman
ordusu bnyesinde Tatar taburlar vard. Byk ihtimalle,
dier Alman ordularnda da buna paralel olarak veya daha
sonra (rnein, 1944 ylnda)baka Tatar birlikleri kurul-
du. Bunlarn bazlar asker, dierleri inaat ve tedarik bi-
rimlerinden oluuyordu.
7 Bundesarchiv-Militarchiv (BA-MA), RH 19 III/492, Bl. 172 oder RH 19 V/79, Bl.8.
8 Idel-Ural, No. 36 (42), 5.05.1943.
9 BA-MA, RH 19 V/110, Bl. 254; RH 53-23/38, Bl.218; RH 53-23/51, Bl. 18; RH
58/42, Stammtafel der Wolgatatarischen Legion.
10 BA-MA, RH53-23/51, Bl. 28-29.
16
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI

825. Tabur Tabur 14 ubat 1943 tarihinde trenle cepheye gnde-

rildi. Belarus partizanlarna ait bir kaynakta sz konusu
Bu tabur, oluturulan Tatar taburlar arasnda en ok bi-
tren ile ilgili unlar yazlmaktadr: Tabur Jedlniden par-
linenidir. Alman ordusu kurulan her birim ile ilgili Stam-
tizanlar ile savamaya gnderilmeden nce, Berlinden bir
mtafel ad verilen bir dosya (soyaac eklinde tercme
konuma yapmak iin soyadn bilmediimiz bir profesr
edilebilir) tutuyordu. 825. Taburun dosyasnda u bilgi-
geldi. Profesr konumasn yabanc dilde yapt ve lejyonerle-
ler mevcuttur: dil-Tatar 825. Piyade Taburu aadaki
ri Bolevikleri yok etmeye ard. Hitler tarafndan Tatar
birimlerden olumaktadr: karargh, merkez bl ve
Devletinin kurulacan ve gelecekte gzel hayatlar olaca-
drt blk. Posta kodu: 42683AE. Asker Valilik Blge
n syledi.13 18 ubat tarihinde tabur Vitebske ulat
Komutanlnn emrindedir. Asker birimdir. Yedek b-
ve buradan Suraj Yolu zerinden Belnovi Ky tarafna
l Radomda (Jedlni Kamp) bulunmaktadr. Alman
gnderildi. Daha sonra bln ana karargh Bat Dvi-
personelleri iin 304. Grenadier Yedek Taburu, Plauen.11
nann sa kysndaki Gralevo Kyne yerleti. 21 ubat
Tabur komutan olarak Binba Zeck atand. Taburda ne
tarihinde lejyonerlerin temsilcileri partizanlar ile temas
kadar Tatar lejyonunun olduu bize ulaan belgelerde be-
kurdular. M. Garaevin bildirdiine gre, olay yle ger-
lirtilmiyor, ama bu tr dier birliklerdeki asker saysndan
ekleti: Lejyonerlerden drd grme iin partizanlarn
yola karak bu taburda 900 civarnda askerin bulundu-
yanna gittiler ve kendilerinin lejyon ierisinde kurulan yer
unu syleyebiliriz.
alt rgtn talimat ve grevi zerine geldiklerini bildir-
825. Tabur, 1943 ylnn ubat aynn sonunda Almanlara diler. Partizanlar lejyonerlere kendi artlarn ileri srdler.
kar silahl atmaya girmesi ile bilinmektedir. Bu konu ncelikle lejyonerler kendilerine katlmadan nce, sadece Al-
gazetelerde geni yer buldu.12 Olay u ekile gerekleti:
11 BA-MA, RH 58/42, Stammtafel der Wolgatatarischen Legion. 13 Vsenarodnoe Partizanskoe Dvijenie v Belorussii v God Velikoy Oteestvennoy Voyn (n
12 Bu olay ile ilgili yeni yayn iin bkz: Proval Operatsii arovaya Molniya,Tatar v 1941-yul 1944 gg). Dokument i Material v Treh Tomah, II:Razvitie Vsenarodnogo
Partizanskih Otryadah Belorussii v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, Sbornik Statey, Partizanskogo Dvijeniya vo Vtoroy Period Voyn. Kniga Pervaya (Noyabr 1942 - n
Tatarskoe Knijnoe zdatelstvo, Kazan 2010. 1943 gg), Minsk 1973, s. 230.

17
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
dil-Ural Lejyonuna mensup askerlerin sa kollar zerinde dil-Ural
amblemi bulunuyordu.
man subaylarn deil, Senkovo, Gralevo ve Suvar kylerin-
de bulunan Alman asker garnizonlarn da yok edeceklerdi.
Ayrca lejyonerler gruba ayrlarak partizanlara katlacak
ve silahlar ile btn mhimmatlarn teslim edeceklerdi.
Partizanlarn son art kendi gvenliklerini salamak iin
ileri srdkleri akt.14
Grmeler sonucunda lejyonerlerin 22 ubat gn saat
23.00te taburda isyan kararak, silahlar ile partizanlarn
tarafna gemesi kararlatrld. Grnen o ki, Almanlarn
bu anlamadan haberi oldu. syann gereklemesine bir
saat kala ayaklanmann liderleri Jukov, Taciev ve Rahimov
tutuklandlar. Olaylar byle geliirken Birlik Komutan
Hseyin Muhamedov liderlii stlenerek farkl kyler-
de yer alan taburun btn birimlerine ayaklanma emri
gnderdi ve tabur ayakland. Kaynaklara gre, sadece II.
Bln iki timine bu haber ulamamt.
Tugay Komutan Birlin, Partizan Hareketi Kararghna
ayn gece yazd raporunda, 45 mmlik top, alt maki-
14 M. Garaev, Nai! Perehod Tatarskogo Batalyona Na Storonu Belorusskih Parti-
zan, Tatarstan,No. 7, 2003.
neli tfek, drt tabur harc, 22 el makine tfei, 430 oto-
matik silah, 76 tabanca, 26 at ve pek ok asker malzeme
ile birlikte 506 lejyonerin kendilerine katldn bildirdi.
Bu lejyonerler Zaharov ve Birlinin komuta ettii parti-
zan taburlar arasnda bltrld.15
Vitebsk Komnist Parti l Bakanl Sorumlu Organi-
zatr K. emyalisin ayn l Bakanl Genel Sekreteri
. Stulova gnderdii 30 Mart 1943 tarihli habere gre,
ayaklanma esnasnda Alman karargh yok edildi, 60-70
civarnda Alman personeli ldrld ve partizanlar taraf-
na 930 lejyoner 45 mmlik top, 100 civarnda makineli
tfek, bir ar makineli tfek, 550 tfek, oklar, atlar gibi
malzemeler ile katld. Buradaki verilerin bir nceki belge-
den hayli farkl olduu grlmektedir.
Alman kaynaklarda bu olayn nasl aktarld da ilgintir.
22 ubat - 8 Mart 1943 tarihleri arasnda Vitebsk ile-
sinde partizanlara kar yrtlen operasyonun kod ad
Yldrm (Kugelblitz) idi. Operasyonlar Tmgeneral Ya-
kobi ile Tmgeneral Fon Vartenberg komuta ediyordu.
O zamanlar Dou taburlarnn bulunduu btn Alman
ordularnda Doulu birliklere komutan grevlendirili-
yordu. Tmgeneral Fon Vartenberg de blgedeki lejyo-
nerlerin komutan idi. Partizanlara kar 201. Tmenin
drt alay, 631. Rus-Kazak Birlii ve 825. Tatar Taburu
mcadele edecekti. Daha yolun banda Tatar taburunun
partizanlar tarafna gemesi, Alman komutanlar iin
olumsuz bir gelime oldu. Neticede Almanlarn Bat Dvi-
na kysndaki sa kanatnn hcumlar bir mddet tama-
men durdu. Tmgeneral Yakobi 12 Mart 1943 tarihinde
gnlne, Saldrlarn hemen ncesinde dil-Tatar Tabu-
runun dman tarafna gemesi, 601. Alayn saldrlarn
zorlatrd ve sa kanattaki gcmz zayflad eklinde
not dmt. Baka bir yerde ise Tatar lejyonerlerinin
sebep olduu zarar kk gstermeye almt: Alayn
Buevo tarafna hzl saldrs ve onlarn Bikkelin grubu ile
birlemesi sonucunda dil-Tatar taburu safd edildi ve olu-
an boluk giderildi.16 Lejyonerlerin isyanndan neredeyse
hemen sonra bu konu ayrntsna kadar incelemeye tbi
tutuldu. nceleme raporunda da konuyla ilgili yle ma-
lumat yer ald: Tabur yarm yl hazrlk yaptktan sonra
15 R. A. Mustafin, Po Sledam Poeta-Geroya. Kniga-Poisk, Detskaya Literatura, Moskva
1971, s. 134.
16 BA-MA, RH 26-201/10, Bl. 37.
18
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI
dil-Ural Lejyonundaki askerler sava srasnda sosyal hayatlarna bir
ekilde devam ettiler.
savaa gnderildi. Taburda 900 kii vard ve bunlarn 60
tanesi Almand. Tabur ok iyi silahlandrlmt: tank-
savar, makineli tfekler, ar ve hafif bombaatarlar. Tabur
Komutan Binba Zeck, grmede zaman azl sebebiyle
lejyonerlerin ideolojik eitiminin zayf kaldna dikkat ek-
ti. Birlikler cephede gl dman ile kar karya gelince
Sovyet propagandasna kolay yem oldular. Bilindii kadary-
la baz Tatar aydnlar geceleyin Alman personellerine saldr
ile balayan ayaklanmann liderliini stlendiler. 14 Mart
tarihinde polis birimi 557 lejyonerin partizanlara katld-
n tespit etti. Onlar Turba Fabrikasnda Biruline teslim
oldular. Daha sonra kuzey ynne gidip Kozlovi Gl ci-
varna vardlar. Onlara pheyle yaklatklar iin 20-30ar
gruplara ayrdlar.17 Tatar lejyonerleri hakknda bahsedi-
len gnln bir baka yerinde daha bilgi verilmektedir.
Gnlkte verilen bilgiye gre, Kugelblits operasyonu
esnasnda 252 partizan ldrlm olup bunlardan iki-
si Alman niformas giyen Tatarlard. Esir alnan dokuz
partizandan biri de Tatar lejyoneri idi. Polisin bildirdiine
gre, ldrlenlerin kesin says bilinmiyordu.
Bylece dil-Tatar Lejyonunun ilk sava maceras Alman
taraf iin baarszlkla sonuland. Bahsedilen belgeler-
de, dolayl da olsa bunun sebepleri ak grlmektedir.
ncelikle baz Tatar aydnlarnn lejyonerler arasndaki
faaliyetleri etkili oldu. Bunlar taburun partizanlar tarafna
gemesini saladlar.
Partizanlar tarafna geen eski lejyonerlerin hemen Al-
17 Archiv des Bundesbeauftragten fr die Stasi-Unterlagen (BStU-Zentralarchiv), RHE
5/88-SU, Bd.1, Bl. 95, 97, 100.
dil-Ural Lejyonu askerleri namaz klarken
manlara kar mcadelelere katld grlmektedir. zel-
likle 28 ubat 1943 tarihindeki atmalar ablukay yar-
mak maksadyla ok youn oldu.
825. Taburun ayaklanmas Alman ynetiminde ok etkisi
yaratt. Bu olay, Dou lejyonlarnn bundan sonraki s-
reteki kaderinin belirlenmesinde nemli rol oynad.
826. Tabur
826. Taburun 15 Aralk 1942 tarihine planlanan oluu-
mu gereklemedi ve tabur Jedlnide 15 Ocak 1943 ta-
rihinde kuruldu. 1943 ylnn Mart aynda 825. Tabur
isyan ettikten sonra 826. Tabur gzlerden uzak Hollan-
dann Breda ehrine gnderildi.18 Tabur burada gvenlik
ve dier ilerde grevlendirildi. 826. Taburun asker ope-
rasyonlara dhil edilmesine cesaret edilemedi.
1Eyll 1943 tarihinde tabur byk ihtimalle Fransada idi
(Daha net bilgiye sahip deiliz),19 2 Ekim 1943 tarihinde
tabur yeniden Hollandaya gnderildi ve 1945 ylnn ba-
larna kadar orada kald.20
R. A. Mustafin 826. Taburda isyan giriiminin olduunu,
fakat bunun Alman istihbarat tarafndan tespit edilerek
nlendiini bildirmektedir. Bu olaydan sonra taburdaki
26 rgt yesi idam edildi, 200 lejyoner de ceza kamplar-
na gnderildi.21 Bu konu ile ilgili belgelere rastlayamadk.
18 Georg Tessin, Verbnde und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im
Zweiten Weltkrieg. 1939-1945. Bd. 13: Die Landstreitkrfte 801-13400. Osnabrck:
Biblio, 1976, s. 33.
19 Bundesarchiv, NS 31/55, Bl. 8.
20 Die geheimen Tagesberichte der deutschen Wehrmachtfhrung im Zweiten Weltkrieg 1939-
1945. Bd. 8: 1September 1943 - 30 November 1943. Osnabrck: Biblio, 1988, s.168.
21 R. A. Mustafin, Po Sledam Oborvannoy Pesni, zvestiya, Moskva 1974, s. 199-200. M.
19
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

uratt. Hatta taburun bu blgeye gelmesi partizanlarn

glenmesine neden oldu, nk lejyonerlerin ou ka-
arak partizanlara katld. Tabur Fransaya nakledildikten
sonra bile Almanlar iin gvenilmez birlik olarak kald.
nk lejyonerlerin ou burada da Fransz partizanlar-
na dhil oldu.

828. Tabur

Bu tabur Jedlnide 1 Nisan 1943 tarihinde oluturulmaya

baland ve ayn yln 1 Haziran tarihinde kuruluu ta-
mamland.

28 Eyll 1943 tarihinde gvenilemez bulunan 827. Ta-

burun yerine Bat Ukraynaya gnderildi.25 Almanlarn
yeni gelen lejyonerlere olan umudu boa kt. Kaynak-
lar pek ok lejyonerin taburdan kaarak blgede bulunan
partizanlara katldn ortaya koymaktadr.

829. Tabur

24 Austos 1943 tarihinde Jedlnide nceki sisteme gre

oluturuldu. Posta kodu 44547. lk taburlardaki baarsz-
lklar yznden 829. Tabur uzun zaman Jedlnide bulun-
Alman komutan dil-Ural Lejyonundaki Trk askerlerle. du. Fakat sonralar Bat Ukraynaya yerletirildi.26

827. Tabur 829. Taburun mr uzun olmad. Asker Blge Valili-

inin 29 Austos 1944 tarihli karar ile tabur gvenil-
Tabur 10 ubat 1943 tarihinde Jedlnide oluturuldu. 22
mez gerekesi ile datld.27
Haziran 1943 tarihinde 827. Tabur, Bat Ukraynadaki
Drogob ehrine ulat ve partizanlara kar mcadele
830. Tabur
etmesi iin 365. Saha Komutanl emrine verildi.22Bilin-
dii gibi bu dnemde Almanlar, Bat Ukraynada parti- 830. Taburun ne zaman kurulduuna dair net bir bilgi
zanlara kar etin mcadele veriyordu ve baz mill tabur- yoktur. 1 Eyll 1943 tarihli belgede bu taburdan bahsedil-
lar destek iin buraya gnderildi. 827. Tatar Taburu da mektedir.28 Fakat o tarihte bu taburun oluturulmu ol-
bunlardan biri idi. mas phelidir. nk 26 Ekim tarihli bir baka belgede
taburun daha oluum aamasnda olduu yazlmaktadr.29
1943 ylnn Ekim aynn balarnda 827. Tabur batya
kaydrld.23 13 Ekim 1943 tarihinde tabur Fransann Almanlar taburu partizanlara kar kullanmaya cesaret
Lannion ehrine ulat ve 7. Orduya dhil edildi.24 edemedi: Tabur, Bat Ukrayna ve Polonyadaki yerleim
yerlerinin gvenliini salad.
Bat Ukraynada partizanlara kar verilen mcadelede
827. Tabur da Alman komutanlarn hayal krklna 1944 ylnn Haziran aynda Radomda bulunan Alman
erepanov Mustafinin bilgilerini tamamlarcasna, 826. Tabur 1944 ylnda isyan birlii, 830. Taburdan Komnist ekiyalar ile balant
kard ve Fransz (? - .G.)partizanlarnn tarafna gemeye alt demektedir (M.
V. erepanov, V Krivom Zerkale Spravedlivosti, Tatarstan, No. 7, 1991, s. 41). 25 BA-MA, RH 53-23/42, Bl.267.
Kaynaklarda bununla ilgili bilgi bulamadk. 26 BA-MA., RH 53-23/44, Bl. 136.
22 BA-MA, RH 53-23/51, Bl. 88. 27 BA-MA., Bl. 164.
23 BA-MA, RH 53-23/43, Bl. 22 28 BA-Potsdam, NS 31/55, Bl. 8.
24 Die geheimen Tagesberichte der deutschen Wehrmachtfhrung, s. 233, 248. 29 BA-MA , RH 53-23/51, Bl. 100.

20
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI

araynda olan bir ere ulat. Bu er, lejyonerlerden 20sini

organize ederek 17 Haziran 18 Hazirana balayan gece
Alman personelleri ldrerek silah deposunu tehis edip
ve ald arabaya silahlar ykleyerek partizanlara ka-
may planlad. Fakat 12 ve 15 Haziran tarihlerinde isyan
organize eden 20 kii tutukland ve hapse atld. Bunlarn
17si delil yetersizliinden daha sonra Asker Mahkeme
tarafndan serbest brakld. Gizli polis temsilcilerinin
grlerine gre, hukuk olarak bu karar doruydu, ama
onun ngrlemeyen sonular olabilecei iin durumun
Dou Birimleri komutan ile ayrntl bir ekilde ele aln-
mas tavsiye edildi.30

Savan son evresinde 830. Tabur, 2. Ordu bnyesinde

inaat ve istihkm taburu olarak mevcudiyetini korudu.
1945 ylnn balarnda Vistle, daha sonra Pomeranyaya
ekildi.31

831. Tabur

1943 ylnn sonbaharnda Jedlnide oluturuldu. Ekim

aynn ikinci yarsna ait bir belgede muhafz birlii (veya Dou lejyonu askerleri
gvenlii salayacak birlik) olarak (Sicherungsbataillon)
Nansy ehrinde bulunan Bat Ordusu Komutanl em-
grlmektedir. Belgeden anlald kadaryla bu tabur Jed-
rine verilmesi kararna (No. 10570/43) yansd.35 Nakil
lnideki dil-Tatar Lejyonunun gvenliini salyordu.32
ilerinin aadaki srayla gerekletirilmesi planland:
831. Tabur ile ilgili kaynaklarda baka bilgi bulunmamak-
1. Grc Lejyonu; 2. Kuzey Kafkasya Lejyonu; 3. Dou
tadr. dil-Tatar Lejyonunda 832., 833. ve 834. taburlarn
Lejyonlar Komutanl; 4. Lejyonlardaki Subay Okulu; 5.
oluturulmas 1943 ylnn sonbahar aylar iin planland.
dil-Tatar Lejyonu ve Tercmanlar Okulu; 6. Ermeni Lej-
1 Eyll 1943 tarihli belgede bu birliklerin oluturulmakta
yonu; 7. Trkistan Lejyonu; 8. Azerbaycan Lejyonu. Do-
olduu belirtilmekte, ama onlarla ilgili bilgi verilmemek-
laysyla Dou lejyonlarnn tamamnn nakledilmesi sz
tedir. Byk ihtimalle bu birlikler oluturulamad. G. Tes-
konusu deildi, baz lejyon birimleri olduklar yerlerinde
sin konu ile ilgili onlarn oluturulmas daha karara ba-
brakld. Fransaya Dou lejyonlarnn btn komuta ka-
lanmad. nk verilen posta kodlar 1943 ylnn Aralk
demesi, nemli kamplar ve baz taburlar nakledildi.
aynda yeniden silindi demektedir.33 Bu Tatar taburlarnn
oluturulduuna dair herhangi bir belgeye rastlanmamtr. Bu tr kapsaml almay gerekletirmek iin Albay
Mller komutanlnda zel Tasviye Merkezi kuruldu.
29 Eyll 1943 tarihinde Hitler btn Doulu gnllle-
Karardaki tahliye srasna ana hatlaryla uyuldu. rne-
rin Doudan Batya nakli konusunda talimat verdi34 ve
in, dil-Tatar Lejyonu Komutanl Jedlninden 19 Ekim
bu talimat, Alman Genelkurmay Bakanlnn 2 Ekim
1943 tarihinde ayrld. Dou Lejyonlar Komutanl ve
1943 tarihli Polonyadaki Dou lejyonlarnn Fransann
Merkezi 24 Ekimde yola kt.36 Nakliye ii zel asker
30 BA-Potsdam, Film 56636, A 196. trenler ile acilen gerekletirildi. 225. Saha Komutanl
31 Georg Tessin, Verbnde und Truppen der deutschen Wehrmacht, Bd.13, S. 38.
32 BA-MA , RH 53-23/51, Bl. 100. 21 Ekimde Dou lejyonlarnn nakil iinin byk sorun
33 Georg Tessin, Verbnde und Truppen der deutschen Wehrmacht, Bd.13, S.40-42.
34 Hans-Werner Neulen, An deutscher Seite. Internationale Freiwillige von Wehrmacht 35 BStU-Zentralarchiv, RHE 5/88-SU, Bd. 3, Bl. 91.
und Waffen-SS, Mnchen 1985, s. 331. 36 BA-MA, RH 53-23/43, Bl. 36.

21
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
12 ubat 1944 tarihinde Dresden Asker Mahkemesi tarafndan idam
edilenler arasnda Musa Celil de yer alyodu.
oluturduunu ve ok sayda lejyonerin Varovada top-
landn bildiriyordu.37 1943 ylnn Kasm aynn ilk
yarsnda nakil ii zld. 1 Mart 1944 tarihi itibaryla
Bat Ordusu bnyesinde resm olarak 61.439 yabanc ve
Doulu gnll bulunmaktayd.38
Dou Lejyonlar Komutanl 1943 ylnn Ekim aynda
Fransann Nansy ehrindeyken, Kasm aynn sonlarnda
komutanlk gneye Millau ehrine nakledildi.39 15 Mart
1944 tarihindeki Almanlar asndan ho olmayan asker
durumdan tr Dou Lejyonlar Komutanl yeniden
Nansye tand (Burada sz konusu olan sadece Dou
Lejyonu Komutanldr, Alman ordusundaki btn g-
nlller deildir).40
37 BA-MA, Bl.54.
38 H.-W.Neulen, An deutscher Seite, s. 331.
39 BStU-Zentralarchiv, RHE 5/88-SU, Bd. 3, Bl. 98.
40 BA-MA, Bl. 101.
1944 ylnn balarnda Fransada Dou halklarndan olu-
an birliklerin yeniden yaplandrlmas ii ciddi ekilde
ele alnmaya baland ve byk ihtimalle bunun amac,
onlar zerindeki kontrol arttrmak ve onlarn savaa olan
hazrlklarn en st dzeye kartmakt.41 1944 ylnn
ubat aynda Leonda Albay Holste komutanlnda Ana
Gnll Tmeni (Freiwilligen Stamm Division) adyla
yeni yaplanma oluturuldu. Ayn yln Mart aynn so-
nunda Holstenin yerine Tmgeneral Henning getirildi.
Tmene bal alaylar erlerin milletlerine gre oluturul-
du. Karargh Le Puy ehrinde bulunan dil-Tatar Lejyo-
nu, 2. Alaya balyd ve bu lejyonun isminde deiiklie
gidilmedi.42
Bat Avrupann eitli blgelerine yerletirilen Dou tu-
gaylar sadece Atlantik Duvarnn korunmasnda deil,
Douda olduu gibi partizanlara kar yaplan mcade-
lede de kullanlyordu. rnein, 1944 ylnn Haziran
aynn balarnda Chantalda Fransz partizanlarna kar-
yaplan mcadeleye dil Tatar Lejyonundan blk
katld. Austos aynn balarnda Issoire ve Rochefortta
Fransz partizanlarna kar yaplan eylemlere de dil Tatar
Lejyonu blkleri itirak etti.43
Dou lejyonlar Fransada genel olarak Ukraynadaki
zelliklerini koruyorlard. dil-Tatar Lejyonu burada da
gvenilmez kategorisinde deerlendirildi. 13 Temmuz
1944 tarihinde Clermont-Ferrandda bulunan 588. Saha
Komutanl raporunda Tatar Lejyonunun istihbarat
grubu daha nce kaan Ermeni lejyonerlerini yakalamak
dnda hibir baar gsteremedi denilmektedir.44 Ayn
komutanlk, 1944 ylnn 29 Temmuzunu 30una bala-
yan gece bir Rus subay ve dil-Tatar Lejyonuna bal 78
askerin partizanlara katn, geride kalanlarn ise hemen
klaya gtrldn bildiriyordu.45 zellikle savan
son safhasnda Dou lejyonerlerinin partizanlara dhil
olma vakalarnn ok olduu bilinmektedir.46
41 Bununla ilgili ayrca bkz. O. V. Romanko, Musulmanskie Legion Vo Vtoroy Mirovoy
Voyne, AST, Moskva 2004, s. 204-206.
42 Institut fr Zeitgeschichte (IfZ-Mnchen), Zs 407/I - Heygendorff, Bl. 51.
43 BA-MA, RH 36/509, Bl. 8.
44 BA-MA, Bl. 46.
45 BA-MA, Bl. 61. M. erepanovun yazdna gre rnein, Yukar Luaradan Fransz
direniileri tarafna yaklak 1.500 eski lejyoner (sadece dil-Tatar Lejyonundan de-
il) geti. Bunlardan 352. Direni Taburu oluturuldu ve bu tabur Austos 1945e
kadar Le Puy-en-Velayda grev yapt. Bkz. M. V. erepanov, Dve Jizni Kapitana
Utyaeva, Tatarstan, No. 10, 1993, s. 60.
46 Bu tr yaynlardan bazlar unlardr: B. Bronteyn, Pensioner Frantsuzskogo Zna-
eniya, zvestiya, 23 Aralk 1995; R. Kaapov, z Plena - s Voennm Krestom de
22
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI

Bat cephesindeki Doulu gnlllerden oluturulan tu-

gaylarn ou kk birimlere ayrlarak, eitli illerdeki
byk Alman birimleri arasna datld. Pek ok lejyoner
birbirlerinden ayr kalnca ok tedirginlik yaad. Ksa-
cas, Dou lejyonlarnn Bat Avrupada da kullanlmas
Almanlar iin istenilen sonular ortaya karmad. Pek
ok lejyoner, ilerlemekte olan Sovyet ordusuna esir d-
mekten korkuyor ve mttefiklere esir dmeyi yeliyordu.
Fakat mttefiklere esir denlerin de kaderi farkl olmad:
SSCBnin mttefikleri ile imzalad anlama gerei, n-
giliz ve Alman ordularnn eline geen Sovyet vatandalar Berlindeki Pltzensee Hapishanesi
daha sonra SSCBye iade edildi. Vatanlarna dnen bu ki-
ilerin ounu sert cezalar bekliyordu.47 gecesinde bu gruba ye olan 40 kii tutukland. Yaplan
incelemeler yeralt rgtn almalarn ayrntl ekilde
Bylece, Almanlarn 1942-1943 yllarnda Tatar, Bakurt
ortaya kartt. 12 ubat 1944 tarihinde Dresdende Asker
ve uvalarn da dhil olduu SSCBdeki Trk halklarnn
Mahkeme 12 kiiye idam cezas verdi. Bunlar Musa Ce-
temsilcilerinden istifade etme plan baarsz oldu. Nazi-
lil, Gaynan Kurmaev, Abdulla Ali, Ahmet Simaev, Ahat
lerin bu plannn baarszlnda onlara kar Dou lejyo-
Atnaev, Abdulla Battalov, Fuat Bulatov, Salim Buharov,
nerleri arasnda alan yeralt rgtlerin de nemli rol
Fuat Safulmlkov, Zinnat Hasanov ve Garif abaev idi.
oldu. Bu tr rgtlerin en mehuru Gaynan Kurmaev
dam kararna gereke olarak phelilerin dmanla i-
ve Musa Celilin liderliini stlendii rgtt.48 Bu rgt
birlii ve asker gce zarar verme faaliyetleri gsterildi.
byk ihtimalle 1942 ylnn sonlarnda faaliyete balad.
Bu gereke, dil-Ural Lejyonunda mevcut olan Direni
Almanlara esir den Tatar subaylar rgtn faal yeleri
Grubunun almalarnn Nazi Almanyasna byk zarar
oldu. rgt yelerinin amac, dil-Ural Lejyonunu ie-
verdiini gstermektedir.
riden datmak ve isyan kartmakt. Onlar amalarn
gerekletirmek iin 1942 ylnn sonbaharnda Almanya 25 Austos 1944 tarihinde bahsi geen gruba ye kim-
Dou Bakanl tarafndan lejyonerler iin karlmaya seler Berlinde bulunan Pltzensee Hapishanesinde idam
balanan dil-Ural Gazete Matbaasn kullandlar. edildiler. Gnmzde Berlinde bulunan Faizme Direni
Mzesinde Tatar yeralt rgt yeleri iin hatra plaketi,
Gaynal Kurmaev yeralt rgtleri kurdu ve onlar koor-
Pltzensee Hapishanesinde ise bu kahramanlar hakknda
dine etti. Almanya ve Polonyada serbest dolam hakkna
bilgiler ieren standlar konuldu.
sahip olan Musa Celil lejyonerler arasnda propaganda
almalarn stlendi. Vineta Propaganda Radyosunda Sava tarihi bize insan ftratnn eitli ynlerini yanstan r-
alan Ahmet Simaev ise listeleri hazrlyor ve direni nekleri gstermektedir: Toplu kahramanlklar, zafer iin fe-
gruplar hakknda bilgi topluyordu. dakrlk, yorulmak bilmeden almak vs. Bununla birlikte
korkaklk ve ihanet durumlar da oluyordu phesiz. Sava
Maalesef, Kurmaev ve Celilin Nazi kart almalar Al-
tarihinin en trajik sayfalarndan biri esaret ve esirlerin kader-
man istihbarat tarafndan sekteye uratld: 11 Austos
leridir. Bu makalede II. Dnya Sava dneminde dil-Ural
Gollya, Respublika Tatarstan, 13 Austos 1994; R. Kaapov, Geroy Soprotivleniya halklarnn tarihinin yalnzca baz rnekleri verilebildi. G-
z Tatarstana, Kazanskie Vedomosti,16 Nisan 1992; R. Kaapov, Yaktalarbz - Ma-
kilar, Ellki, 16 Eyll 1994; R. Mustafin, Pismo z Frantsii, Kazanskie Vedomosti, nmz Rusya tarihileri bu zor ve trajik konuda ncelikle
15 ubat 1992; M. V. erepanov, Dve Jizni Kapitana Utyaeva, Tatarstan, No. 10,
1993, s. 50-61; M. V. erepanov, Predanny Rodinoy, Posev, No. 5, 1995, s. 86-93. savan bir trajedi olduunu, gnmz nesillerinin sava
47 Almanya ve onlarn mttefiklerine esir den eski lejyonerlerin ve btn Sovyet va-
tandalarnn hayatlar ok trajiktir. Konu ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. N. D. Tols- her zaman endieyle anmas gerektiini akllarnda tutarak
toy, Jertv Yalt, Russkiy Put, Moskva 1996.
48 A. O. Ahtamzyan, Kurmaeve i Desyati Drugih, Kaznennh v Berline za Podrv aratrmalarna devam etmektedirler. Tarih tecrbenin de
Voennoy Moi Germanskogo Reyha, Tatarskie Novosti, No. 1 (90), 2002; R. A.
Mustafin, Po Sledam Poeta-Geroya. Kniga-Poisk, Detskaya Literatura, Moskva 1971. insanlar bar ve birlie gtrmesi gerekmektedir.

23
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kaynaka
Ariv Belgeleri
Bundesarchiv-Koblenz (BA-Koblenz), NS 19/2523.
Bundesarchiv (BA), NS 31/55
Bundesarchiv-Potsdam (BA-Potsdam), NS 31/55.
BA-Potsdam, Film 56636, A 196.
Bundesarchiv-Militarchiv (BA-MA), RH 19 III/492, Bl. 172
oder RH 19 V/79
BA-MA, RH 19 V/110
BA-MA, RH 26-201/10
BA-MA, RH 36/509
BA-MA, RH 53-23/38
BA-MA, RH 53-23/42
BA-MA, RH 53-23/43
BA-MA., RH 53-23/44
BA-MA, RH 53-23/51
BA-MA, RH 58/42, Stammtafel der Wolgatatarischen Legion.
Archiv des Bundesbeauftragten fr die Stasi-Unterlagen (BS-
tU-Zentralarchiv), RHE 5/88-SU, Bd.1
BStU-Zentralarchiv, RHE 5/88-SU, Bd. 3
Aratrma Eserler
Ahmadeev, T. H.,Vklad Bakortostana v Veliku Pobedu, Bakir-
skoe Knijnoe zdatelstvo, Ufa 1995.
Ahtamzyan, A.O., Kurmaeve i Desyati Drugih, Kaznennh
v Berline za Podrv Voennoy Moi Germanskogo Reyha, Ta-
tarskie Novosti, No. 1 (90), 2002.
Bikmeev, M. A., Bakortostan v God Vtoroy Mirovoy Voyn.
1939-1945 Godah, BGPU, Ufa 2000.
Bronteyn, B., Pensioner Frantsuzskogo Znaeniya, zvestiya,
23.12.1995.
Burmistrov, V. M., Nai Zemlyaki v Borbe s Faizmom, Novoe
Vremya, eboksar 2005.
erepanov, M. V., Dve Jizni Kapitana Utyaeva, Tatarstan,
No. 10, 1993, s. 50-61.
erepanov, M. V., Predanny Rodinoy, Posev, No. 5, 1995,
s. 86-93.
erepanov, M. V., V Krivom Zerkale Spravedlivosti, Tatars-
tan, No. 7, 1991.
Die geheimen Tagesberichte der deutschen Wehrmachtfhrung im
Zweiten Weltkrieg 1939-1945. Bd.8: 1 September 1943 - 30
November 1943. Osnabrck: Biblio, 1988.
Efimov, L. A., uvaiya v God Velikoy Oteestvennoy Voyn
(1941-1945 Godah), Stranits storii uvaii, eboksar 2001,
s. 203-215.
Garaev, M., Nai! Perehod Tatarskogo Batalyona Na Storonu
Belorusskih Partizan, Tatarstan, No. 7, 2003.
Gilmanov, Z. ., Tatarskaya ASSR v Velikoy Oteestvennoy Voyne
1941-1945 Godah, Tatknigoizdat, Kazan 1977.
Gilmanov, Z. ., Trudyaiesya Tatarii Na Frontah Velikoy Oteest-
vennoy Voyn, Tatknigoizdat, Kazan 1981.
Gilyazov, . A., Legion del-Ural. Predstaviteli Narodov Povolj-
ya i Priuralya Pod Znamenami Tretyego Reyha, Tatarskoe Knij-
noe zdatelstvo, Kazan 2005.
Gilyazov, . A., Trk-Tatar Idil-Ural Mcadele Birligi - Tatar
Lejyonu, Trk Dnyas Tarih Kltr Dergisi, No. 221, Mays
2005, s. 20-23.
Gilyazov, . A.,Legion del-Ural, Vee, Moskva 2008.
Glubokiy Tl. Bakiriya v God Velikoy Oteestvennoy Voyn. Hu-
dojestvenno-Dokumentalnoe Povestvovanie, Bakortostan, Ufa
2005.
Hoffmann, Joachim, Die Ostlegionen 1941-1943. Turkotataren,
Kaukasier und Wolgafinnen im deutschen Heer. Freiburg 1976,
s. 30-31.
Kabirova, A. ., Sorokove-Rokove. Tatarstan v God Voennogo
Liholetya, nstitut storii m. . Marcani AN RT, Kazan 2011.
Kabirova, A. ., Tatar i Tatarstan Vo Vtoroy Mirovoy Voyne,
storiya Tatar s Drevneyih Vremen, VII, Tatar i Tatarstan v XX -
Naale XXI Veka, nstitut storii m. . Marcani AN RT, Kazan
2013, s. 379-406.
Kabirova, A. .,Voyna i Obestvo: Tatarstan v 1941-1945 Godah,
Fen, Kazan 2011.
Kaapov, R., Yaktalarbz - Makilar, Ellki, 16.09.1994.
Kaapov, R.,z Plena - s Voennm Krestom de Gollya, Respub-
lika Tatarstan, 13.08.1994.
Kaapov, R., Geroy Soprotivleniya z Tatarstana, Kazanskie
Vedomosti,16.04.1992.
Mustafin, R. A., Po Sledam Oborvannoy Pesni, zvestiya, Mos-
kva 1974.
Mustafin, R. A., Po Sledam Poeta-Geroya. Kniga-Poisk, Detskaya
Literatura, Moskva 1971.
Mustafin, R., Pismo z Frantsii, Kazanskie Vedomosti,
15.02.1992.
Naumov, A.,uvaskaya ASSR v Period Velikoy Oteestvennoy
Voyn. n 1941-1945 Godah. Sbornik Dokumentov i Materia-
lov, uvaskoe Knijnoe zdatelstvo, eboksar 1975.
24
 II. DNYA SAVAI VE DL-URAL BLGESNDEK TRK HALKLARI

Neulen, Hans-Werner, An deutscher Seite. Internationale Fre-

iwillige von Wehrmacht und Waffen-SS, Mnchen 1985.
Pamyat (Svedeniya o Pogibih Na Frontah Velikoy Oteestvennoy
Voyn Jitelyah Respubliki Tatarstan), I-XXVII, ed. A. A. vanov,
R. R. diatullin, Kniga Pamyati, Kazan 1993-2010.
Pamyat / Astvm: Posvyaaetsya 50-Letyu Pobed v Velikoy Ote-
estvennoy Voyne 1941-1945 Godah, yay. haz. N. V. Prkin, I-VI,
uvaskoe Knijnoe zdatelstvo, eboksar 1995-2000.
Pamyat: Spiski Pogibih v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945
Godah: Bakortostan, yay. haz. M. A. Apov, I-XXII, Kitap, Ufa
1994-2000.
Proval Operatsii arovaya Molniya, Tatar v Partizanskih
Otryadah Belorussii v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, Sbornik
Statey, Tatarskoe Knijnoe zdatelstvo, Kazan 2010.
Romanko, O. V., Musulmanskie Legion Vo Vtoroy Mirovoy Voy-
ne, AST, Moskva 2004.
Suhova, E. V., Edinstvo Fronta i Tla v Velikoy Oteestvennoy Voy-
ne 1941-1945 Godah (Na Materialah uvaskoy ASSR), PBO-
YuL, eboksar 2008.
Tatarstan v God Velikoy Oteestvennoy Voyn 1941-1945 Godah
k 65-Leti Pobed, yay. haz. A. A. vanov, F. S. Habibullina,
Kniga Pamyati, Kazan 2009.
Tatarstan v God Velikoy Oteestvennoy Voyn. Stranits Sotsialnoy
storii. Sbornik Dokumentov i Materialov, yay. haz. A. . Ka-
birova, Glavnoe Arhivnoe Upravlenie Pri Kabinete Ministrov
Respubliki Tatarstan, Kazan 2011.
Tessin, Georg, Verbnde und Truppen der deutschen Wehrmacht
und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg. 1939-1945. Bd. 13: Die
Landstreitkrfte 801-13400. Osnabrck: Biblio, 1976.
Tolstoy, N. D., Jertv Yalt, Russkiy Put, Moskva 1996.
Vsenarodnoe Partizanskoe Dvijenie v Belorussii v God Velikoy
Oteestvennoy Voyn (n 1941-yul 1944 gg). Dokument i Ma-
terial v Treh Tomah, II:Razvitie Vsenarodnogo Partizanskogo
Dvijeniya vo Vtoroy Period Voyn. Kniga Pervaya (Noyabr 1942
- n 1943 gg), Minsk 1973.

25
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

26
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN
SYAS FAALYETLER

Do. Dr. Giray SAYNUR DERMAN*

Giri

1924 ylnda V. . Leninin lmnden sonra Sovyetler

Birliinin bana geen . Stalin, 1953 ylna kadar 29 yl-
lk iktidar boyunca Sovyet ideolojisini ekillendirdi. Bu
dnemde Sovyetler Birlii; brokratik ileyiini ve parti
yapsn oluturdu, sanayileti, II. Dnya Savana girdi ve
galip kt. Srgnler, kymlar, infazlar, kamplar, alk d-
nemi yaand. Milyonlarca insan ld. Btn bu gelime-
lere ramen Sovyetler Birlii, yine bu dnemde bir dnya
gc olarak iki kutuplu dnya dzeninde yerini ald.

Sovyetlerin II. Dnya Savanda cephede n saflara srd-

blklerin byk bir ksm Trklerden oluuyordu. Sa-
van banda tm Rusya Trkleri gibi Krm Trkleri/Ta-
tarlar iin de esaretlerinin sona ermesi iin bir mit belirdi.
Alman ordusunu Krma girite kurtarc olarak selamlayan
Krm Trkleri aslnda durumun hi de yle olmadn,
Almanlarn o corafyaya smrge imparatorluunu kur-
duklar zaman anladlar. Alman ordusu Krmda yaklak
iki buuk yl kald ve bu sre zarfnda Krm Trkleri Rus-
lar gibi Almanlara da gvenilemeyeceini grdler. Ksa bir
sre sonra ise Krm Trkleri Ruslar tarafndan Almanlarla
ibirlii yaptklar gerekesiyle sulandlar ve srgn edildi-
ler. Bu dnemde Rusya Trklerinin Cafer Seydahmet Kr-
mer, Mstecip lksal, Ayaz shaki, Mehmet Emin Resul-
zade ve Edige Krmal gibi nemli temsilcilerinin Almanya,
Romanya, Trkiye, Polonya ve Krmdaki siyas oluumlar
ve yazmalarndan oluan almamn temel problematii
sava ncesi ve sonras dnemde Krm Trklerinin siyas
faaliyetleri ve bamszlk mcadeleleridir.
Bu aratrmada, Mstecip lksaln II. Dnya Savanda
1941-1942 Berlin Htralar ve Krmn Kurtulu Dvas
ve Edige Krmaln Der Nationale Kampf der Krimtrken
Vladimir lyi Ulyanov Lenin ve osif Stalin bir arada
(Krm Trklerinin Mill Mcdelesi), Patrik von zur Mh-
lenin Gamalha le Kzlyldz Arasnda (II. Dnya Sava-
nda Dou Halklarnn Milliyetilii) adl eserleri, Emel
Mecmuas ile Yana Milli Yul dergisi, orijinal mektuplar ve
Mstecip lksal Hayat ve Faaliyetleri konulu tez al-
mamdan yararlanarak nitel yntemle tarama, veri topla-
ma ve veri analizi ile aratrma sonularm oluturdum.
II. Dnya Sava, 1939dan 1945e kadar sren Birleik
Krallk, ABD, in, Fransa, Almanya ve talya gibi devletle-
rin katld kresel bir asker atmadr. 100.000.000dan
fazla asker personelin dhil olduu sava, dnya tarihin-
deki en byk ve en kanl savatr.Resm kaytlara gre II.
Dnya Savanda 27.000.000 SSCB vatanda ld (Bu
rakam 40.000.000a kadar karanlar da vardr). Btn
Sovyetlerde; 1935-1936 yllar arasnda 190.246 kii tu-
tukland, bunlardan 2.347si kuruna dizildi. 1937-1938
* Sakarya niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi

27
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

I. Dnya Savandan sonraki Avrupa haritas

yllar arasnda 1.372.392 kii tutukland, bunlardan I. Dnya Savandan Sonraki Dnemde
681.692si kuruna dizildi. 1939-40 yllar arasnda ise Krm (1917-1934)
121.033 kii tutukland; 4.644 kii kuruna dizildi.1
Rusyada yaanan 1917 Bol-
II. Dnya Sava srasnda Almanlarla ibirlii yaptklar evik htilali neticesinde
gerekesiyle ilk nce Krm Trkleri, akabinde Kafkasya arlk Rusyann yklma-
halklarndan eenler, ngular, ayn blgede yaayan syla, Krm Trklerinin de
Trk asll Karaaylar, Balkarlar, Kalmuklar ve Grcis- mill kurtulu hareketleri
tann gneybatsnda yaayan Meshet (Ahska) Trkleri balad ve giderek hzland.
de topyekn srgne urayarak anavatanlarndan kopa- Bolevik htilali, Krm Ya-
rldlar. Krm Trklerinin yaklak yars bu yolculuk es- rmadasnn yerli halk olan
nasnda ve srgn takip eden yl iinde alk ve sefalet Krm Tatarlar iin yeni
yznden hayatlarn kaybetti. bir devrin balangc oldu.
Numan elebi Cihan Bu dorultuda 13 Aralk
Grld gibi Rus yaylmaclnn bir yntemi olarak ka-
1917de Numan elebi Cihan
bul edilen ve Rus egemenlii altnda yaayan Mslmanlarn
Bakanlnda Krm Mill Hkmetinin kurulmasn-
varl sorununa kesin zm getirecek tek kar yol olarak
dan3 ksa bir sre sonra, Krm Yarmadas Boleviklerin
grlen srgne gnderme politikas ilk olarak Krmda
hkimiyeti altna girdi ve Numan elebi Cihan Bole-
uyguland ve sonraki yllarda da srgn politikas Ruslar ta-
vikler tarafndan ehit edildi; akabinde de Krm, Nisan
rafndan Kafkas halklar iin etkin olarak kullanld.2
1918de Almanlar tarafndan igal edildi.4
1930 ile 1953 yllarnda topyekn srgne urayarak Sibir-
ya, Orta Asya, Uzak Dou ve Urallarn bo arazilerine gnde- 3 1917de Krm Trklerinin mill-kltr zerklii ilan edilerek, Krm Trklerinin Ku-
rultaynn karar ile Krm Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi. Ancak bu devlet
rilen bu insanlarn says yaklak 6.000.000du ve 1.500.000 uzun mrl olamad.
4 Mstecip lksal, Krm Trk-Tatarlar (Dn-Bugn-Yann), stanbul 1980, s.
de insanlk d yolculuklar srasnda hayatn kaybetti. 227; Edige M. Krmal, Krm Trkleri, Dergi, No. 59, 1970; A. G. Zarubin-V. G
Zarubin, Bez Pobediteley. z storii Grajdanskoy Voyn v Krmu, Simferopol 1997, s.
1 Nicholas Werth, Strategies of Violence in the Stalinist USSR, Stalinism and 239; Giray Saynur (Bozkurt) Derman, Krm Trkleri ve Son Gelimeler, M Tr-
Nazism: History and Memory Compared, ed. Henry Russo, trans. Lucy B. Golsanet et kiyat Aratrmalar Enstits Seminerleri 1993-1994, stanbul 1995, s. 73-74; Giray
al., Lincoln University of Nebraska Press 2004, p. 57-80. Saynur (Bozkurt) Derman, Krm Tatarlar ve Srgn, Stalin ve Trk Dnyas, ed.
2 Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, nklap Yaynlar, stanbul Emine Grsoy Naskali ve Liaisan ahin, Kakns Yaynlar, stanbul 2007, s. 221-232;
1995, s. 19; Suat Kolukrk, Srgn, Toplumsal Hafza ve Kltrel G: Giray Saynur (Bozkurt) Derman, Krm Tatarlar ve Jenosit, Krm Dergisi, No. 50,
ABDdeki Ahska Trkleri zerine Bir Aratrma, Bilig, No. 59, 2011, s.168. Ocak-ubat-Mart 2005, s. 4-9.

28
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

25 Haziran 1918de General Sleyman Slkevi bakanl-

nda Krm Mill Hkmeti kuruldu. 1918 ylndan 1920
ylna kadar olan bu dnemde Krm, nce General Deni-
kin kumandasndaki Beyaz Ruslar, daha sonra Bolevikler,
ardndan General Vrangel komutasndaki Beyaz Ruslar ta-
rafndan igal edildikten sonra Kasm 1920de nc ve
son kez Bolevikler tarafndan igal edildi ve igal srasnda
60.000-70.000 kadar Krm vatanda kuruna dizildi. K-
rm halk, galeyana gelerek silahl mukavemete balad.5

Krm zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Vladimir lyi

Ulyanov Leninin bir yandan Krm halknn mukaveme-
tini krmak, bir yandan da Rusyadaki btn Mslman-
larn sempatisini kazanmak adna yapt plann bir gerei
olarak 18 Ekim 1921de kuruldu. Krm Trklerinin mill
zerkliini tanyan bu cumhuriyet Rusyaya baland.6

Devletletirmeyi amalayan Bolevizm rejimi gerei, zel

mlkiyet kaldrld ve nfusun byk bir ksmn tekil
eden kyllerin yetitirdii rne devlet tarafndan el ko-
nulmas ngrld. Bu maksatla iftilerin devlete vere-
General Slkevi
cekleri rn miktar iin kotalar tespit edildi. Kotalara uy-
gun rn teslim edemeyenler ise ar cezalara arptrld. edilmesini takiben, Krm Tatar halknn siyas ahsiyetle-
Ayrca borcunu deyemeyenlerin tohumluk mahsullerine rinin ve aydnlarnn topyekn imhasna giriildi.8
de el kondu. phesiz alnan bu tedbirler, retimin rekol-
Leninden sonra iktidara gelen Grc asll osif Stalin
tesini olduka drd. 1921-1922 yllarnda Rusyada
istibdat dnemini balatt. Bu uygulamaya yldrma ve
49.000.000 kii yoklukla mcadele etti ve 5.000.000 kii
Sovyetletirme politikas da denilmektedir. Bu politika
alk nedeniyle hayatn kaybetti. Bunlarn arasnda Krm
Krmda, tarmn kolektifletirilmesini, Krm Trkleri-
Trkleri de vard.7 Krmda yaanan alk felketi 100.000
nin kltr, dil, yaz ve hayat tarznn her ynyle Ruslat-
kiinin canna mal oldu ki, bunlarn % 60ndan fazla-
rlmasn ifade ediyordu. Yani Leninin balatt Tatarla-
s Krm Tataryd. Bu ar artlarn yaand dnemde
trma siyaseti, Sovyetletirme siyasetine dnt. Leninin
banda Veli brahimin bulunduu Krm zerk Sovyet
topraklar devletletirme
Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti, Krm Trklerinin mill
denemesi de yarm kald.
partisi olan Mill Frkann eski mensuplar ile sk irti-
Bir ksm kyl, hl kendi
bat ve yardmlamada bulunuyorlard. Ayrca bu kimseler
tarlasn sryor, kendilerine
hkmette eitli grevler de stlenmilerdi. Sz konusu
braklan rnleri pazarlarda
kadrolarla Krmn mill kltr ve ekonomi sahalarnda
satyordu. Kendisi iin sarsl-
belirli bir baarya eriildi. Ancak bunun hemen ardndan
maz bir diktatrlk yaratan
bask dnemi balad. Veli brahimin Mays 1928de idam
Stalin, Leninin yarm brak-
5 Giray Saynur (Bozkurt) Derman, Krm Trkleri ve Son Gelimeler, s. 73-74; Giray t icraat tamamlad.9
Saynur (Bozkurt) Derman, Krm Tatarlar ve Srgn, s. 221-232; Giray Saynur Veli brahim
(Bozkurt) Derman, Krm Tatarlar ve Jenosit, s. 4-9.
6 Edige Krmal, Krmda Topyekn Tehcir ve Katliam, Dergi, No. 5, Temmuz, M-
nih 1956, s. 5; Edige Krmal, Der Nationale Kampj der Krimtrken (Krm Trkleri- 8 Mustafa Abdlcemil Krmolu, Krm Tatar Milli Kurtulu Hareketinin Ksa Tari-
nin Milli Mcadelesi), Emsdetten/Westf 1952, s. 5. hi, http://www.surgun.org/tur/bilgi.asp?yazi=ktmh
7 Michael Sayers-Albert E. Kahn, Sovyetlere Kar Byk Komplo 1917-1947 (The Great 9 David E. Weingast, Komnizmin Yz, ev. Necmeddin Seferciolu, Ankara 1977,
Conspiracy), ev. smail Aydn, stanbul 1990, s. 192. s. 94.

29
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Gulaglarda ar artlarda altrlan Krm Trklerinin says yaklak 10 bin civarndayd.
Ukraynada 1931-1932 yllar arasnda 6.000.000 insan
alktan ld. Bu rakama 35.000 civarnda Krm Trk
de dhildi.10 1921-1922 yllarndaki alktan farkl ola-
rak 1932-1933 yllarndaki alk, rejim tarafndan inkr
edildi ve yurt dnda, bu trajediye dikkat ekmek isteyen
birka ses de propagandayla bastrld. II. Dnya Sava
ncesindeki temizlik harektnda kuruna dizilen veya
GULAGlara (mahkm alma kamplarna) kapatlan
Krm Trklerinin says yaklak 10.000dir. Bunlara il-
veten 50.000 kadar Krm Trk de kulaklarla (yani hli
vakti iyi kyllerle) birlikte sava kampanyas erevesin-
de Krmdan srld.11
Her yere kulaklar ktleyen propaganda resimleri asl-
d. Srgn edilenler arasnda Sibiryadaki eitli blgeler
ve alma kamplarna gnderilen 35.000-40.000 Krm
10 Stephane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panne, Andrzej Paczkowski, Karel
Bartosek, Jean-Louis Margolin, Komnizmin Kara Kitab, ev. Blent Tanatar, Il
zcan, Yavuz Topoyan, Cenk Odakan, Engin Sunar, stanbul 2000, s. 209.
11 On binlerce kulak topland ve kuruna dizildi. Sa kalanlar da srgne gnderildi.
Bkz. Mustafa Abdlcemil Krmolu, Krm Tatar Milli Kurtulu Hareketinin Ksa
Tarihi, http://www.surgun.org/tur/bilgi.asp?yazi=ktmh
Trk de bulunuyordu.12 Bylelikle, 1930lu yllarda
Sovyet hkimiyeti evvelkilerden de iddetli metotlarla K-
rm yerli halkndan temizleme tatbiktn srdrd. II.
Dnya Sava ise bu kriminal siyasetin nih olarak neti-
celendirilmesi iin yalnzca bir vesile oldu.
Gerekte rejim, ideolojisine aykr grd herkesi ku-
lak diye adlandrp yok ediyordu. Kulaklarn srgn edil-
melerinin sona erdii 1933 ylnda 1.317 kii topraklarn-
dan zorla karlarak lkenin baka blgelerine gnderil-
di.13 Milyonlarca insan, bu kamplarda korkun artlarda
altrld ve ou ksa srede ld. Ayn ekilde Krmda
da Sovyet makamlarnn bu insanlk d tutumlar, K-
rm Trkleri ile Stalin rejimi arasnda derin bir uurumun
meydana gelmesine sebep oldu.14
12 Nadir Devlet, Topyekn Srgnn 40. Yl Krm Trklerinin Srgn Sonras
Faaliyetleri, Trk Dnyas Aratrmalar, No. 33, 1984, s. 104.
13 Srgn edilenler arasnda Ukraynadan 63.720 aile, Kuzey Kafkasyadan 38.404
aile, Moskovadan 10.813 aile, Bat Sibiryadan 52.091 aile ve Krmdan 4.325
aile yer almaktadr. Bkz. V. N. Zemskov, Spetsposelents, Sotsis (Sotsiologieskie
ssledovaniya), No. 11, Moskva 1990, s. 3-4.
14 Stephane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Pannf, Andrzej Paczkowski, Karel
Bartosek, Jean-Louis Margolin, Komnizmin Kara Kitab, s. 205.
30
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

Kolhozlarda yaamlarn srdren kadnlar (stte). Sovhozlarda alan erkekler (altta).

Sovyet yneticilerinin stratejik ynden nemi haiz K-

rm, Tatarlardan arndrma politikas aslnda yeni bir
politika olmayp kkeni arlk Rusyasna dayanmaktay-
d. Krm Hanlnn yklp, 1783 ylnda arlk Rus-
yasna balanmasndan itibaren sistematik bir ekilde
ge zorlanan ve bunun tbi bir sonucu olarak XX. yz-
yln balarnda kendi topraklarnda aznlk durumuna
den Krm Tatarlar iin Sovyet dneminde de ayn po-
litikann srdrldn syleyebiliriz.

zetlenecek olursa 1921-1923 yllarnda vuku bulan a-

lk felaketi, 1930lu yllarda balatlan kyly zorla sovhoz
ve kolhozlarda (devlet iftlikleri) altrma, kolektivizm ve
tasfiye politikalar (idam ve srgn-zorunlu g politikas),
1932-1933 yllarnda tekrar yaanan ktlk ve alk dnemi
ile saylar iyice azalan Krm Trklerini yok etme sreci II.
Dnya Savann balangcyla birlikte yeni bir ivme kazand.
Krmda hkm sren ilk Komnist hkimiyeti devrinde,
1921-1922 ve 1931-1934 yllar arasndaki alk devirleri,
ideolojik mahiyetteki eitli idamlar, srgnler ve rejimin
eziyetlerine dayanamayp hereyi gze alarak kama ne-
ticesinde Krmda takriben 100.000 kiilik Tatar nfusu
azalm oldu ve bu rakam da 1917 ylndaki Tatar nfusu-
nun yarsna tekabl etmekteydi.15
15 Nadir Devlet, a.g.e., s. 105.

31
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
II. Dnya Savann Yaklamas
ve Krm Trklerinin Siyas Faaliyetleri
Hitlerin Avusturyay igali, ekoslovakyadaki Sudet bl-
gesini Almanlarn ilhak etmesi ve Danzig meselesinde Po-
lonya ile anlamazla dmesi, Nazi Almanyasnn b-
yk bir savaa hazrlandn gsteriyor ve Avrupann hu-
zurunu karyordu. Berlin-Roma-Tokyo Mihveri, Batl
demokrat devletlere meydan okumaya balamt. Bun-
larn basklar arttka, kk lkelerin de tedirginlikleri
artyordu. ngiltere ve Fransann garantilerine gvenemi-
yorlar, bir taraftan Mihverle iyi geinmeye alrken dier
taraftan durumun gerektirdii asker tedbirleri alyorlard.
Btn Avrupada meydana gelen bu huzursuzluk netice-
sinde Romanyada da i gerginlik artt ve ksa bir sre sonra
seferberlik iln edildi. Trk avukat Habibullah, Mithat
ve Hamdi beyler yedek subay olarak, Emel Mecmuasnn
basld Dobrogea Juna matbaasnda alanlar da er ola-
rak askere alnd. Her alanda duraklama ve aksama balad.
1939 Nisan ay iinde siyas ve asker hareketlilik biraz ya-
valaynca askere alnanlarn bir ksm terhis edildi.16
Romanyada kartlan Emel Mecmuas
16 Fahir Armaoiu, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1990), I, 1914-1980, Ankara 1991, s.
303-304.
Ayaz shaki (solda) ve Mehmed Emin Resulzade (sada).
Austos ay iinde cereyan etmekte olan siyas gelimeler,
Avrupann tehlikeli bir devreye girdiini, Almanyada sa-
va hazrlklarnn tamamlandn gsteriyordu. Bu du-
rumu gizlemek iin Almanya, Sovyetler Birlii ile dostluk
paktlar imzalad.
Ayaz shaki ve Mehmed Emin Resulzadenin Ziyaretleri
17 Temmuz 1939da Ayaz shaki, 6 Austosta da Meh-
med Emin Resulzade Polonyadan Romanyann Kstence
ehrine geldiler. 13 Austos gn, gelen misafirlere Ks-
tencenin Zee May (10 Mai) lokantasnda, DTHB Mer-
kez Ynetimi adna 50 kiilik bir ziyafet verildi.17
Ayaz shaki, bu ziyafetteki konumasnda, Kardelerim,
dnyann yeniden ok dalgaland ve tekrar karmaya
balad bir sradayz. Bunun sonunda Sovyet Rusyann
yeniden paralandna ve birtakm yeni devletlerin kurul-
duuna ahit olacaz. Kurulacak bu yeni devletler, Prome-
te18ye dhil milletlere ve bizim Trk illerine ait olacaktr.
17 Mstecip lksal, Muhterem ve Aziz Misafirler, Emel Mecmuas, No. 141, Austos
1939, s. 38-41.
18 Promete (Prometheus) Tekilt: 1917 htilli ile ortaya kan bamsz cumhuriyetlerin
mrleri ok ksa oldu. Bunun sonucu olarak birok devlet adam, byk ehir bele-
diye bakanlar, siyas parti ve hareket yneticileri, Bat Avrupa bakentlerine, zellikle
Paris ve Varovaya sndlar. Her iki bakentte, General Pilsudski Polonyasnn destei
ile Anti-Sovyet Promete Tekiltn kurdular. Paris Promete Tekilt, Azerbaycan,
Grcistan, Trkistan ve Ukrayna Mill Hkmet ve Kurtulu Hareketleri temsilcile-
rinden oluuyordu. Varova Promete Tekiltnda, bunlara ilveten dil-Ural, Krm,
Kuzey Kafkasya, Kazai hareketleri gibi kurulular bulunuyordu. Promete Tekiltnn
amac, Sovyet Rus emperyalizmine kar kurtulu mcdelesi vermekte olan milletlerin
kurtulu dvasna, siyas bir kurulu olarak hizmet etmekti. eitli dillerde ok sayda
yayn nereden hareketin klvuz organ Promethee (Promete) adnda 1926dan 1938e
kadar kesintisiz olarak Franszca kan aylk bir dergi idi. Prometenin redaktrleri ara-
snda Mustafa okayolu, Mehmed Emin Resulzade, N. Jordanya ve A. ulgin gibi
nemli ahslar bulunuyordu. Her iki kurulu da II. Dnya Savann balamasyla
faaliyetlerini durdurmak mecburiyetinde kaldlar. Varova ve Parisi igal eden Nazi
kuvvetleri, bu tekiltn mensuplarn toplama kamplarna gnderdi. II. Dnya Sava
sonunda, Paristeki Prometeci memleket ve milletlerin temsilcileri Paris Bloku Ku-
lbn kurdular. Her iki Promete Kulb mensuplar Paris Blokunda toplanarak
yeniden faaliyete getiler. lk Bakan, Grc Mill Hkmeti Erknndan Gegikori
idi. Promete Tekilt ve dergisiyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Etienne Copeaux,
Promete Hareketi, ev. E. Topba, Krm, No. 2, Ocak-ubat-Mart 1993, s.11-20.
32
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
II. Dnya Savanda Almanya ve Rusyann hareket tarihlerini gsteren harita
Rusyann ilk paralanma tarihi olan 1917deki hazrlksz-
lmz imdi yoktur. Bugn artk btn devlet merkezlerin-
de, her Trk ilinin istikll davasnn mahiyet ve ehemmiyeti
anlalm ve hepsi iin ayr ayr dosyalar almtr. Fakat
kardelerim, mukaddes haklarmzn tantlmas ve hakl
davalarmzn kazanlmas iin siz Krmllar kendi aranz-
da, dil-Uralllar, Azerbaycanllar, Trkistanllar, imali
Kafkasyallar kendi aralarnda, sonra hepimiz z aramzda
tam surette anlamal ve birlemeliyiz.demitir.19
Mehmed Emin Resulzade ise Son gnlerde btn dnya
yeniden alkalanmaya ve sarslmaya, millet ve memleketle-
rin mukadderat ve haklar bahis mevzuu olmaya balam-
tr. Bu meyanda Rus mahkmu milletlerin ve bilhassa biz
Trklerin de mhim yer igal edeceimize phemiz yoktur.
Rusyann paralanaca, mahkm Trk illerinin kurtulaca-
muhakkak ve yakndr. Bu mesut ve erefli gn iin birle-
elim ve hazrlanalm demitir. 20
II. Dnya Savann arifesinde sylenen bu szler, Rus
esiri milletlerin kurtulaca hakknda beslenen mitlerin
ne kadar canl ve yaygn olduunu gstermektedir.21
19 Mstecip lksal, Muhterem ve Aziz Misafirler, Emel Mecmuas, No. 141, Austos
1939, s. 39; Ayaz shaki, Muhterem ve Aziz Misafirler erefine Ziyafet, Yana Milli
Yul, No. 8-9, Austos 1939, s. 36.
20 M. lksal, a.g.m., s. 39-40; A. shaki, a.g.m., s. 37.
21 Giray Saynur (Bozkurt) Derman, Mstecip lksal Hayat ve Faaliyetleri, Marmara
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1995, s. 57.
II. Dnya Savann Balamas
1 Eyll 1939 sabah saat 05.00ten itibaren, Alman asker-
lerinin Polonyaya saldrmasyla birlikte II. Dnya Sava
balam oldu.22 Hitler ile anlamasndan faydalanan Sov-
yet Rusya, Polonyann te birini, Litvanya, Letonya ve
Estonyann tamamn eline geirdi.23
Nazi Almanyasnn Sovyet Rusya ile anlaarak Saldrmaz-
lk Pakt imzalamas ve Polonyaya saldrmas, Rus esiri
btn Trk mcahitlerini ok incitti, hayal krklna
uratt ve adeta Almanya aleyhine isyan ettirdi.24
Bu srada Krm istikll dvasnn nderi ve ideolou Ca-
fer Seydahmet Krmer, Dobrucadaki milliyeti tekilta
mensup 15 gencin sembolik olarak Lehistan ordusuna
gnll yazlmasn istedi. Bata Mstecip lksal (Hac
Fazl)n kardei Necib Hac Fazl olmak zere 15 gnl-
l tespit edildi ve Polonya Bykelilii ziyaret edilerek,
konu akland. Ancak Durum akla kavuuncaya kadar
beklemede kalnz cevab alnd. Birka gn sonra durum
ok deiti. Polonyada bulunan Trk liderleri ve talebe-
lerin byk bir ksm Romanyaya, Kstenceye geldiler.25
22 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1990), I, 1914-1980, Ankara 1991, s.
304-305.
23 F. Armaolu, a.g.e., s. 363.
24 F. Armaolu, a.g.e., s. 410.
25 Giray Saynur Derman, a.g.e., s. 57.
33
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Stalin ile Hitler, Avrupay nfuz blgesi olarak payla-
makta idiler. 1940 ylnn ilkbaharnda, Berlin ve Roma
hkmetlerinin zoruyla Romanya, Kuzey Bukovina ile
Besarabyay Sovyetlere, Transilvanyay Macarlara, G-
ney Dobrucay Bulgarlara bir tek kurun atmadan teslim
etmek zorunda kald.26 Romanya 99.738 km2 toprak ve
6.821.000 insan kaybetti. Bu kayplardan Kral II. Carol
sorumlu tutuldu. General Antonescu, Demir Muhafz
Tekiltnn bana geerek idareyi eline ald. Romanya
Kral II. Carolu lkesinden kovdu ve kraln 60.000.000
dolarlk servetine el koyarak olu Mihaiyi kral iln etti.27
II. Dnya Sava Srasnda
Krm Trklerinin Siyas Faaliyetleri
Alman-Sovyet Savann Balamas
22 Haziran 1941 sabah, radyo ajansndan Alman ordu-
larnn Sovyetler Birlii snrlarn aarak taarruza getii
renildi.29 Btn dnyada heyecan uyandran bu olay,
Krm Trklerinden Cafer Seydahmet Krmer ve Ms-
tecip lksala yeni bir mit iin k tuttu. Esir Trk
dnyasnn uzun zamandan beri sabrszlkla bekledii
Alman-Rus Sava balamt.

General Antonescu ilk i olarak, Almanyadan toprak b-
tnlnn ve istikllinin garantilenmesini istedi. Hitler,
bunu salayacan vaat etti ve Romanyaya eitimci ad
altnda 1.000.000a yakn asker soktu. Bundan bir yl
sonra Almanya, Romanya ile birlikte Sovyetler Birliine
kar sava iln etti.28
Krma giren Alman ordular ise bir ksm halk tarafndan
kurtarc olarak karland. Almanlara gsterilen bu ilgi-
nin bir dier tezahrn, Krm dnda yaayan Krm
Trklerinin vatanlarnn bamszln elde etmek iin
Almanlarla temasa gemelerinde grmekteyiz. lk olarak
Edige Krmal ve Mstecip lksal gibi tannm iki K-

Seydahmet Krmer ve Mstecip lksal bir arada

26 Oral Sander, Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), Ankara niversitesi Siyasal 29 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1991), Cilt I, s. 375.
Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara 1969, s. 15.
27 Barbara Jelavich, History of the Balkans (Twentieth Century), Cambridge 1983, s. 225-
226.
28 B. Jelavich, a.g.e., s. 227.

34
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
Alman igalinden sonra Krm sokaklar
rm Trk, Trkiye Cumhuriyetinin de abalar sonucu
Almanyaya gitti. Krmal ve lksal burada Alman yetki-
lilerle lkesinin ve halknn gelecei hakknda giriimlerde
bulundu. Ayn ekilde Krmda da bir ksm Krm Tr-
k, vatanlarnn Sovyet Rus hkimiyetinden kurtularak
bamsz bir Krm Trk Devleti hlini almasn istiyor-
du. Bu gaye ile Alman ordusu bnyesinde kurulan asker
taburlarda bu dnce iinde olan baz Krm Trkleri
yer ald.30 Gnll Nefs-i Mdafaa Taburlar olarak da
adlandrlan bu teekkllerde yer alan Krm Trklerinin
bir blmnn Nikolaev ve Akmescid (Simferopol)deki
Alman esir kamplarnda bulunan askerlerden olutuunu
da belirtmek gerekir.31 nemli bir ksm, hayatta kalma
arzusundaki sava esirlerinden oluan bu taburlarn, o
dnemin artlar iinde ne kadar gnll olduklar ih-
tiyatla karlanmaldr. Bu taburlarda gerekten gnll
olarak yer alan Krm Trklerinin amalar Alman hki-
miyeti altnda yaamak deil, ne ekilde olursa olsun Rus
hkimiyetinden kurtulmak ve bamsz Krm Devletini
kurmakt. Onlar bu hedefe ulaabilmek iin Almanlarn
30 Edige Krmal, Krm Trkleri,Dergi, No. 59, 1970, s. 11.
31 M. lksal, II. Dnya Savanda Berlin Hatralar ve Krmn Kurtulu Davas,
Kutulmu Matbaas, stanbul 1976, s. 19 vd.
kendilerine ne tr haklar tanyacan hesaba katmadan
byle bir ibirliine giritiler.32
Krm Trklerinden gnll asker alnmasna, nihai
olarak Fhrer tarafndan 2 Ocak 1942de 11. Ordu Keif
Birliinde yaplan bir toplant sonrasnda karar verildi.
Bu mesele ile ilgilenmek zere SS efi Ohlendorf idaresin-
deki D zel Grev Birlii grevlendirildi.33 D zel G-
rev Birliinin grevi, asker almlarnn yrtlmesi, esir
kamplarndan gnll asker toplanmas, askerlerin ei-
tilmesi olarak tespit edilmiti. Bu birlik ayrca, Krmn
kuzey ksmndaki Trk kylerinde halkn etnografik zel-
likleri hakknda almalar yapmak gibi pek de asker ol-
mayan vazifelerle de grevlendirilmiti.34
Nefs-i Mdafaa Taburlarnda yer alan Krm Trklerinin
mevcudu hakknda kesin bir bilgiye maalesef sahip deiliz.
Bununla birlikte, bu taburlarda bulunan Krm Trkleri-
nin saysnn genel olarak 20.000 civarnda olduu ifade
edilmektedir. Alman asker belgelerine gre ise Krmn
32 O. zkrm, II. Dnya Savanda Krm Trkleri ile Almanlar Arasndaki
Mnasebetler, Emel, No. 25, 1964, s. 15.
33 V. Broevan-P. Tgliyants, zgnanie i Vozvraenie, Akmescid (Simferopol), Tavrida,
1994, s. 34.
34 Kemal zcan, II. Dnya Sava Srasnda Krm Trklerinin Almanlarla likileri
Meselesi zerine, Karadeniz Aratrmalar, No. 4 (2005), s. 70.
35
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

203 yerleim blgesinden 5.655 kii ve be esir kampn-

dan 3.600 kii olmak zere, toplanan gnll says toplam
9.255 kiidir.35 Grevi Krmdaki dier milliyetlere men-
sup halk korumak ve Sovyet partizanlarna (eteci) kar
mcadele etmek olan bu taburlarn infaz birlikleri olarak
grev yapt ve Krmda yaayan 88.000 sivilin lmnde,
85.000 kiinin de Almanyaya srgn edilmesinde grev al-
d Sovyet makamlar tarafndan iddia edilmektedir.36

galin ardndan Krmda kurulan Alman idaresi, K-

rm Trklerine kar asker konularda gsterdii itimad
siyas meselelerde gstermedi. Bunun en ak gstergesi,
Almanlar tarafndan Krmdaki asker makamlarn, yerel
ynetimlerin ve emniyet tekilatnn byk ounluun-
da Ruslarn greve getirilmesi idi.37 Bunun yannda Al-
manlar kendileriyle ibirlii yapan Krm Trklerine kar
bir takm kltrel imtiyazlar da saladlar. Krm Trkleri
ayrca Mslman komitelerinin tekili gibi siyas bir ayr-
calk da elde ettiler. Nazi Gvenlik Servisi (SD) ve Alman
Silahl Kuvvetleri Komutanl (OKW) tarafndan Kasm
1941de kurulmasna izin verilen ve merkezi Akmescidde
olan bu komiteye sadece din ve kltrel meselelerle ilgi- Azat Krm gazetesinin 16 Nisan 1943 tarihli nshas

lenme yetkisi verilmiti.38 Fakat komite gayriresm olarak
Krm Trklerinin siyas merkezi hline geldi. 11 Ocak
1941de komite tarafndan haftada iki kere olmak ze-
reAzat Krmadl bir gazete karlmaya baland.39 Krm
Trklerinin siyas haklar konusundaki taleplerini dikkate
almayan Almanlarn salad bu ayrcalklarn da kendi
karlar dorultusunda olduu anlald.40
zetle, Krmda 1941-1944 yllar arasnda yaanan Al-
man igali dneminde Alman rkn en stn rk olarak
kabul eden Naziler, igal ettikleri dier blgelerde yaptk-
lar gibi, Krmda da halk stn ve stn olmayan rk
eklinde ayrdlar ve aa rk saydklar halklara kar
etnik temizlik balattlar. Dolaysyla, Krm Trkleri iin
bu dnemde de fazla bir deiiklik olmad, onlar da di-
er Sovyet halklar kadar Nazi Almanyasnn zulm ve
35 Kemal zcan, a.g.m., s. 72; Alan Fisher, Krm Tatarlarnn Hayatta Kalma
Mcadelesi, Emel, ev. E. Bengi zbilen, No. 121, 1980, s. 6-7.
36 M. lksal, II. Dnya Savanda Berlin Hatralar ve Krmn Kurtulu Davas,
Kutulmu Matbaas, stanbul 1976, s. 109.
37 E. Krmal,Nationale Kampf, s. 314.
38 K. zcan, a.g.m., s. 73.
39 Azat Krm gazetesinin tiraj Alman ynetimi tarafndan 10.000 adetle snrland. Bkz.
Alan Fisher,The Crimean Tatars, Hoover Institution, California 1978, s. 156-157.
40 G. Saynur Derman, a.g.e., s. 63.
smrsne uradlar.41 Bu dnemde Krm Trklerine
sadece din ve kltrel hayatta ksm serbestlik tannrken
siyas, idar ve sosyal hayatta herhangi bir hak tannmad.
Yani Almanlarn Krma gelmeleri Krm Trkleri iin bir
zm getirmedi, Krm Trkleri iki ate arasnda kald.
Almanlar, Sovyet ordusuna kar Krm Trklerinden fay-
dalanabilmek iin harekete getiler, zorla gnll olarak
Alman ordusuna asker almaya, gelmeyenleri veya destek-
lemeyenleri Almanyaya alma kamplarna gndermeye
ya da esir kamplarnda toplayarak salgn hastalk ve a-
lktan yok etmeye baladlar. Almanlar, Krm Trklerin-
den faydalanarak Sovyetlere kar snr birlikleri kurarken,
ayn ekilde ok sayda Krm Trk de Ruslar tarafndan
Almanlara kar en n saflarda istihdam edildi ve savata,
ayn milletin mensubu kiiler iki dman ordu saflarnda
birbirlerine kar savatrld.42 galin ardndan Krmda
kurulan Alman idaresi, Krm Trklerine kar asker ko-
nulardaki itimadn siyas meselelerde gstermedi.
41 Seyit Tuul, SSCBde Srgn Edilen Halklar, Chiviyazlar Yaynlar, stanbul 2003, s.
157-162.
42 Hakan Krml, Krm, DA, XXV, 2002, s. 462.

36
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
Almanyann Dou Bakanl bana geen Alfred Rosenberg (solda), Kafkasya Dairesi Bakan Prof. Dr. Gerhard von Mende (ortada) ve Siyaset Blm
Bakan Leibbrandt (sada).
Dileri Bakanlndaki Hazrlklar
ve Dou Bakanlnn Kurulmas
Almanya Dileri Bakanl, Nisan 1941de Alman-Rus
Savann balamasndan iki ay nce, Dou Seferi ile ilgi-
lenmeye balad. Bu maksatla bakanlk bnyesinde Rusya
Komitesi tekil edildi, igal edilecek Sovyetler Birlii co-
rafyasnda yetkili olacak bu komitenin bakanlna Georg
Grosskopf getirildi. Grosskopf, ilk etapta komite uzman-
lar heyetinin oluturulmas iin Dileri Siyaset Dairesin-
den Georg Leibbrandt ve Prof. Gerhard von Mende43 ile
temasa gemeye alt. Ancak bakanlklar aras koordine
ve ibirlii eksikliinin ho olmayan bir sonucuyla kar-
lat ve ngrd bu iki sekin dou uzmannn bir baka set blmnn bana Leibbrandt, bu blmn Kafkasya
resm kurulu emrinde istihdam edildiini rendi. 44
Bu kurulu, yeni oluturulacak Dou Bakanlnn (Ost-
ministerium) nvesi saylabilecek Dou Meseleleri Mer-
43 Gerhard von Mende (1904-1963): Aslen Baltk Almanlarndan olan Prof. Dr. Ger-
hard von Mende, 25 Aralk 1904te Riga ehrinde dodu. Komnist htilli srasnda,
ailesi ile birlikte Rusyadan Almanyaya g etti. Babasnn ok erken lm zerine,
amcasnn yakn ilgisi ile ilk ve orta tahsilini tamamlayan Gerhard, yksek tahsil iin
itima meseleleri ieren faklteleri tercih etti. Kuzey Trklerinin mehur eski ailele-
rinden birinin kz olan Dr. Sufiye Srtlan ile evlendi. Eine kar olan ballndan
dolay onun mensup olduu millete kar da ayn hisleri beslemi olmas pek mm-
kndr. Doktoradan sonra Berlin niversitesinin D Memleketler Fakltesinde
Rusya krssne ordinaryus profesr olarak atand. Harpten sonra Bat Almanyada
kurulan Dou Avrupay Aratrma Enstitsnn mdr oldu. lk mhim ilm ara- milletvekili seildi. Yaymlad Der Mythus des 20. Jahrhunderls (XX. Yzyln Miti)
trmas, Der National Kampf der Russlandtrken, (Rusya Trklerinin Mill Mcdelesi)
adl eseridir. 1936da Berlinde basld. Gerhard von Mendenin Trk muhiti ile olan
ilgisi yalnz bu ilm aratrmalarna mnhasr kalmad. II. Dnya Sava srasnda esir
den Trklerle ilgili meselelerde de faal rol oynad. 16 Aralk 1963te vefat etti. l-
mnden yl sonra Komnist Blokta Milliyet ve Mefkre adl eseri Dr. Fethi Teveto-
lu ve Dr. Aziz Alpaut tarafndan Trkeye evrildi. Bu eserde, Mendenin hayat ve
mcadeleleri hakknda geni bilgi yer almaktadr. Fazla bilgi iin bkz. Komnist Blokta
Milliyet ve Mefkre, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1966.
44 Patrik von zur Mhlen, Gamalha ile Kzlyldz Arasnda (II. Dnya Savanda Dou 48
Halklarnn Milliyetilii), ev. Eref Bengi zbilen, Ankara 1984, s. 65.
kez Siyas Brosu idi. Bro, 31 Mart 1941de kuruldu
ve Bakanlna da Alfred Rosenberg45 getirildi. 20 Ni-
sandan itibaren bu broya Dou Avrupa Sahas Mesele-
leri Merkez lem Grevlisi ad verildi. Rosenberg, Mays
sonuna kadar kadrosunu tamamlad ve savan balama-
sndan sonra Dou Bakanl tekil edildi. 16 Temmuz
1941 gn, Hitlerin huzurunda yaplan nemli bir top-
lantda bu bakanln grev, yetki ve sorumluluklar tespit
edildi. 17 Temmuz 1941 gn Rosenberg gal Altndaki
Dou Mntkalar Bakanlna atand.46
Bakanlk, siyaset, idare ve ekonomi ana blmleri hlinde
tekil edildi. Ancak icra gc SS47 yetkisine verildi. Siya-
Dairesinin bana da Prof. Dr. Gerhard von Mende geti-
rildi.48
Dou Bakanlnn oluturulmasndan yeni haberdar
olan Rusya Komitesi Bakan Grosskopf un bundan son-
raki faaliyeti, Dou Bakanlnn kurmaylar ile bilgi al-
veriinden ibaret kald.49
45 Alfred Rosenberg (1893-1946): Nazi teorisyeni ve Alman siyaset adam. 1893 yln-
da Revel, bugnk Tallinnde dodu. Vlkischer Beobachterde yazd (1921). 1930da
adl yaptla Nazi rklnn kuramcs durumuna geldi. 1933te Nazi Partisi Dileri
Servisinin bana geti, II. Dnya Savann banda, mzeleri, genel kitaplklar ve
Yahudilerin zel koleksiyonlarn yamalamaya giriti. 1941de gal Altndaki Dou
Memleketleri Bakanlna getirildi. Nrnberg Mahkemesinde lm cezasna arpt-
rld ve 1946da cezas infaz edildi.
46 Patrik von zur Mhlen, a.g.e,, s. 72.
47 S. S. (Schutzstaffel): Nasyonal Sosyalist Alman i Partisinin (Nazi Partisi, NSDAP)
paramiliter bir kuruluu, koruma birlii.
Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 65.
49 Giray Saynur Derman, a.g.e., s. 73.
37
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Rusya Komitesinin tecrbeli elemanlarndan Bykeli Werner Otto von Hentig ile Kazm Orbay 1915te birlikte.
Rusya Komitesinin en tecrbeli elemanlarndan biri de
Bykeli Werner Otto von Hentig50 idi. Von Hentig,
gerek Doudaki Trk mltecileriyle gerekse Trk siyas
ve asker makamlaryla yllardr yakn iliki iindeydi. Bu
yzden von Hentige Gneydou Avrupa kavimlerinin
(Kafkasyallar, Krgzlar, Tatarlar) meselelerinin incelen-
mesi grevi verildi, Eyll 1941de de Rusya seferiyle g-
revli olan Hentig, 11. Bakomutanlk nezdinde Dileri
Bakanl temsilcisi olarak da grevlendirildi. 51
Trk Heyetinin Cephe Gezisi
Ekim 1941 balarnda Trkiyeden Rusyaya gnderi-
len asker heyetin cephe gezisi, von Hentigin refakatin-
de yapld. Heyette, General Ali Fuat Erden52 ve Gene-
ral Hsn Emir Erkilet53 de bulunuyordu. Gezi blgesi,
50 Werner Otto von Hentig: Eski Alman Bykelisi, Dileri Bakanlnda Rusyadaki
Trklerin ileriyle megul idi. Mkemmel Franszca biliyordu.
51 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 65-66.
52 Ali Fuat Erden (1882-1957): 1882de stanbulda dodu. 1900da Mhendishane-i
Berri-i Hmayunu, 1903te Harp Akademisini bitirdi. Birliklerde eitli kurmay
hizmetleri yapt. 1913te Paris Asker Ataeliine gnderildi. I. Dnya Sava banda
yurda dnd. 1916da Kanal Harektnda Cemal Paann Kurmay Bakan oldu.
1917de 8. Kolordu Komutanlna atand. I. Dnya Sava sonunda hastaland iin
Kurtulu Savana katlamad. Savatan sonra Konyada Harp Tarihi ubesinde ve
eitli kolordu komutanlklarnda bulundu; 1930da Harp Akademisi Komutanlna
atand. Orgenerallie ykseldi. Asker Yargtay Bakanl yapt. 1957de stanbulda
vefat etti. Eserleri: Paristen Tih Sahrasna (1949), Atatrk (1952), nn (1952) idi.
53 Hseyin Hsn Emir Erkilet (1883-1958): stanbulda dodu. Harp Okulunu
(1904), Harp Akademisini (1907) bitirdi. Kurmay Yzba olarak Balkan (1912) ve
I. Dnya savalarna (1914-18) katld. Akademide hocalk yapt. 1920-21de Bern
Sovyet Rusyann gneyinde, Krm dhil, Trk-Tatarlarla
meskn blgelerdi. Bu arada Kzl Orduya mensup Krm
Tatarlarnn bulunduu esir kamplar da ziyaret edilecekti.
Seyahatin yalnz asker deil, siyas karakteri de vard. Her
iki general, Krmn ve yeni zaptedilecek dier Trk-Tatar
blgelerinin planlanan siyas gelecei ile ilgileniyorlard.
General Erden, Trk Harp Akademileri Komutanyd.
General Erkilet ise ona Trk-Tatar evrelerinin gayriresm
temsilcisi olarak refakat ediyordu.54
General Erkilet, Bykeli von Hentige Berlinde Krm
Trk-Tatar Mill Merkezinin ekirdek kadrosunu teek-
kl ettirmek istediklerini, bu merkez vastasyla Krmn
istikbali iin Almanlarla ibirlii yapmay dndklerini
syledi ve grevlendirilecek ahslarn Almanyaya girile-
ri, Berlindeki faaliyetleri ve Krma gnderilmeleri iin
yardm ve tavassutta bulunmasn rica etti.
Ataesi oldu. Yarbay rtbesiyle Anadoluya geerek Ulusal Kurtulu Savanda I. T-
men Komutan olarak grev yapt (1921). Albayla ykseltilerek II. Ordu Kurmay
Bakanlna atand (1922). 1922-24 yllar arasnda Tmen Komutan, 1924-26
yllar arasnda Genelkurmay Harekt Dairesi Reisi, 1926-30da Mirlivala (General)
ykseltilerek 7. Tmen Komutan, 1930-32de zmir Mstahkem Mevki Komutan
oldu. Emekliye ayrldktan sonra, II. Dnya Sava gnlerinde gazetelerde, Alman or-
dularnn yenilmezliine ilikin yazlar yazd. Hseyin Erkilet 1958 ylnda Ankarada
vefat etti. Balca yaptlar arasnda; Yldrm, Byk Harpte Tank Muharebeleri, Seferi
Kararghlarda Kurmay Grevleri vardr.
54 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 119.
38
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

General Hsn Emir Erkilet ve Alman subaylar

Nuri Killigil Paann
Almanya Dileri Bakanln Ziyareti
1939 Ekim ay sonlarnda von Hentig, Trk politikac Nuri
Killigil Paa55 ile istiarede bulunmak zere Berline arld.
Nuri Paa, Osmanl Devleti Harbiye Nazr Enver Paann
kardei idi. Kendisi mlteci olmamakla beraber aabeyi-
nin siyas mirasnn yneticisi olarak Pantrkizmin tann-
m temsilcilerinden biriydi. Bu sebeple baz Trk-Tatar
mlteci tekiltlar tarafndan bir nevi szc olarak kabul
ediliyordu. Berline gidii de muhtemelen bu tekiltlarn
bilgisi dhilinde ve tasvibi ile oldu.56
Almanya Dileri Bakanlnda Mstear Yardmcs Er-
nst Woermann, Bykeli von Hentig ve Nuri Paann
55 Nuri Killigil (1889-1949): 1889da stanbulda dodu. Harp Okulunu, Harp Akade-
misini (1911) bitirdi. 1912de Trablusgarp Savana katld. Aabeyi Enver Paann
etkisi ile rtbesi yzbalktan yarbayla ykseltildi. I. Dnya Savanda eitli cep-
helerde savat. Savan sonuna doru kdem ve hizmeti yetmediinden itibari ola-
rak Ferik (Korgeneral) rtbesi verilip Enver Paann Kafkasyada oluturduu slm
Ordusu Komutanlna getirildi. Kurtulu Savandan sonra stanbulda Stlcede
dkm fabrikas kurdu ve II. Dnya Sava srasnda ordu iin mhimmat retti.
Fabrikadaki bir patlamada 1949 ylnda ld.
56 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 79.
katld toplantdan Nuri Paann istekleri gerek d bu-
lunduu iin kesin sonu alnamad. Nuri Paa nce m-
zakerede bulunduu ahslarn nne Trk Hkmetinin
toprak isteklerinin belirtildii bir harita koydu. Ama bu is-
tekleri Trk Hkmetinin temsilcisi olarak deil, bir zel
ahs olarak dile getiriyordu. Zaten seyahati de tamamen
zeldi. Dncesine gre, Trkiyeye katlmas gereken
topraklarn yan sra Orta Asyada yeni kurulacak bir sra
bamsz Trk Devletinin de planlanmas gerekiyordu.57
Almanya Dileri Bakanl, Nuri Paadan daha sonra
yarar salanabilecei kansna sahip olmakla beraber Pan-
trkizm fikirlerini gereki bulmad iin onun yardm
ve ibirlii nerilerini reddetti.
Bu sralarda Almanya Bykelisi olarak, Ankarada Franz
von Papen bulunuyordu. Von Papen Pantrkizmin ateli
bir taraftar ve tevikisi idi. Savan ilk aylarnda birok kez
mehur mltecilerin zellikleri hakknda Almanya Dileri
57 Patrik von zur Mhlen a.g.e., s. 80.

39
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Dobrucadaki Mecidiye Caddesi
Bakanlna bilgiler yollad ve kendilerinden faydalanlma-
s iin tavsiyelerde bulundu. Von Papenin hedefi, Trki-
yede ok faal olan mlteci gruplar ve mehur Pantrkist-
ler vastasyla Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Almanya
safnda savaa katlmasn salamakt. General Erden ve
General Erkiletin Krm ve Sovyetler Birliinin gneyin-
de, zellikle Trklerle meskn blgelerde yaptklar gezi ve
Nuri Killigil Paann istiarelerde bulunmak zere Berline
gidii, Bykeli von Papenin davetiyle gerekleti.58
Avukat Mstecip lksal ve Dr. Edige Krmaln
Berline Gnderilmesi
Alman-Sovyet Savandan nce Almanyada, Krm
Trk-Tatarlarn temsil edecek mlteciler olmad gibi
kar istihbarat ynnden herhangi bir ibirlii de mevcut
deildi. Krm Mill Merkez Bakan Cafer Seydahmet,
Londrada srgnde bulunan Polonya Hkmeti ile sk
mnasebette bulundu ve Nazi rejimine kar aka cephe
ald. Krm Mill Merkez mensuplar Krm lehinde bir
siyas gelime salayabilmek iin Cafer Seydahmeti ikna
ederek, Berlinde bir Krm Trk Mill Merkezi olutur-
58 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 66.
may dndler. Bu niyet ve kararlarn General Erki-
lete bildirdiler. General Erkilet cephe gezisinde, Bykel-
i von Hentige bu konuyu duyurdu ve desteini salad.
Mteakiben bir Krm heyetinin Berline gnderilmesi
iin Trkiye Dileri Bakan kr Saraolu ve Almanya
Bykelisi Franz von Papene mracaat edildi. Bu heyeti
tekil eden iki kiiden biri Dobrucadan yeni gelen Avukat
Mstecip lksal, dieri Dr. Edige Krmal idi.59
Mstecip lksal, bir taraftan adliyedeki iine devam edi-
yor, bir taraftan da Almanyaya gitme hazrl yapyordu.
Ekim aynda, adliye kuralar ekildi, Mstecip lksala
Kean Savc Yardmcl kt ve oraya gitmek zere har-
crahn (yolluunu) da ald. Bu sralarda, Berline gitmesi
kesinleince adliyeden istifa etti. 26 Ekimde Cafer Beyden
ald telgraf zerine trenle stanbula hareket etti.60
Emekli General Hseyin Hsn Emir Erkilet, Almanya
Dileri Bakanlnda grevli Werner Otto von Hentige
ve Trkiye Bykelisi Hsrev Geredeye takdim edilmek
zere kendilerine birer mektup verdi.61 Bir ay sonra Al-
59 Giray Saynur Derman, a.g.e., s. 59.
60 Mstecip lksal, II. Dnya Savanda 1941-1942 Berlin Htralar ve Krmn
Kurtulu Dvas, stanbul 1976, s. 8.
61 Gizli belgeler, II. Dnya Savanda Trk-Alman likileri ve Hitlerin Trk Dostlar
(Almanya Dileri Bakanl Arivinden Almanyann Trkiye Politikas 1941-1943),
1941-1943 yllarndaki Trkiyedeki Alman politikasna ait Nazi Almanyasnn D-
40
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

15 Eyll 1941 tarihli fotorafta Almanlarn eline geen Rusyann Berlin Konsolosluu binas ve zerindeki uyar yazlar.

manya Bakonsolosluundan vize alnd. 27 Kasm 1941 ve Dr. Edige ile Avukat Mstecipi, Werner von Hentige
Perembe gn (Avukat Mstecip lksal ile Dr. Edi- gtrd. Mstecip lksal, Franszca olarak Hentige
ge Krmal) stanbuldan trenle yola ktlar ve 2 Aralk Memleketimizi ve milletimizi komnizmden ve Rus zul-
1941de Berline vardlar. mnden kurtaran Alman ordularna kran borcumuz var-
dr. Krma gidip, halkmz ile alabildiimiz zaman bu
Avukat Mstecip lksaln Berlindeki Faaliyetleri borcumuzu demeye alacaz. Muzaffer Alman ordular
sayesinde hrriyetine kavumu bulunan Krm Trklerinin
Mstecip lksal 3 Aralk 1941 tarihinde Dr. Edige ile
Almanyaya kar tam sadakatle bal olacandan phe
Alman Dileri Bakanlna giderek burada alan Ka-
edilmemelidir. Krm Trklerine tannacak hak ve hrri-
zanl Prof. limcan dris Beyi62 buldular. Kendisine tav-
yet, Rus esiri dier Trkler iin mit kayna tekil edecek,
siye mektuplarn verdiler ve Cafer Seydahmet Bey ile ara-
Alman-Trk ibirliinin temeli olacaktr dedi. Bu szleri
sndaki eski dargnln unutulmasn, anlama ve ibirlii
dikkatle dinleyen Hentig Alman milleti ve ordularnn si-
zamannn geldiini, kendisinin Trk alemi iin yapt
zin krannza, yalnz Krm kurtarmakla deil, oradaki
hizmetlerin takdir edildiini ve Berlindeki almalar iin
milletinize hrriyet ve saadet vermekle hak kazanacaklarn
yardmc olmasn rica ettiler.63
ve bunu vermeye alacaklarnsyledi.64
Prof. limcan, esir Trklerin bu savata kurtulacaklarn
Werner von Hentig, akam Parise gideceini, birka gn
mit ettiini ve bunun iin elbirlii ile almak gerek-
kalp dneceini, onlar Harbiye Nezaretinde Trk esir-
tiini, kendisinin yardmn esirgemeyeceini ifade etti
leri ile megul olan Dimmer ile tantracan syledi.
ileri Bakanl arivlerinden ele geirilen GZL BELGELER blm, Editions Paul
Dupontun yaynlad kitaptan Muammer Sencer tarafndan Trkeye evrilmitir.
limcan dris, kendilerine ok yaknlk gsterdi. Rus-
62
Bkz. May Yaynlar, stanbul 1968, s. 49-50.
limcan Idris: Kazan Tatardr. Trk Yurdu Dergisinde alt. 1916da Berlinde Al-
yann gelecek idaresi hakknda Almanyada iki dnce
manlara esir den Rus ordusundaki Mslmanlar iin Cihd- slm adl dergiyi ve cereyan olduunu aklad: 1) Btn Rusyay bugnk
kard. II. Dnya Harbinde Alman ordusuna esir den Rus askerleri arasndaki
Trk ve Mslmanlar kurtarmak iin baarl denilecek faaliyet gsterdi. Bkz. Ndir snrlar iinde bir btn hlinde Almanyann bir smr-
Devlet, Rusya Trklerinin Mill Mcdele Tarihi (1905-1917), Ankara 1985, s. 177.
63 M. lksal, a.g.e., s. 13. 64 M. lksal, a.g.e., s. 14.

41
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Ahmet Temir
gesi olarak idare etmek; 2) Rusyay snrlar iinde ve fa-
kat kendi yurtlarnda yaayan milletlere blerek ve bunla-
ra mahall zerklik vererek ayr ayr idare etmek.
Bu dncelerden birincisi, Rosenbergin igal altndaki
Dou Mntkalar Bakanlnn, ikincisi ise Dileri Ba- dadr. Bunlar, zel ekilde yetitirilip ileride memleketlerinde
kanlnndr (Auswrtiges Amt). Ama meselede son sz ve
karar Hitlerindir. Bu hususta son sz ne zaman syleyecek-
tir. Bunu kimse bilemez dedi.65
Ertesi gn Mstecip lksal, Alman subay Dimmeri
grmek zere Harbiye Nezaretine gitti. Dimmer, kendi-
lerini bakanln nemli bir ubesinde grevli iki Alman
subay ile tantt ve Kzl Ordudan alnan esirlerin ileriyle
bu subaylarn ilgilendiini syledi. Bu subaylar Trkleri,
Rus, Ukraynal, Ermeni, Grc ve dier esirlerden ayr-
dklarn, hepsine ayn gday verdiklerini, Trk esirleri-
nin saylarn bilmediklerini ve ziyaret iin izin alnmas
gerektiini sylediler.
6 Aralk 1941de Rosenbergin Dou Bakanl Kafkas
Dairesi Bakan Prof. Dr. Gerhard von Mendeyi ziyaret
ettiler. 66 Bu ziyarette Mende Tatarlara kar ok kt
cereyan olduunu, Sovyetler Birliinin paralanmasndan
Almanyann byk menfaat salayacan, Rusyadan zap-
tedilen topraklarn birtakm blgelere ayrldn, Krmn
65 M. lksal, a.g.e., s. 15.
66 M. lksal,a.g.e., s. 18.
tamamnn henz igal edilmemesi nedeniyle herhangi bir
blgeye balanmadn, ama Ukrayna blgesine balanma
ihtimalinin kuvvetli olduunu, kendilerinin kontrolnde-
ki esir kamplarnda 150 kadar Krml esir Trkn tespit
edildiini, bu esirlerin memleketlerine gnderilmeleri veya
serbest braklmalar iin Harbiye Nezaretine bavurdukla-
rn, fakat henz sonu alamadklarn bildirdi.67
Avukat Mstecip, be yldan beri Berlin niversitesinde
okuyan Kazan Trklerinden Ahmet Temir68 ile yapt te-
masta, esirlerle ilgili olarak u bilgileri ald: Bakanlkta
esirlerle megul olmak zere yedier-sekizer kiilik komisyon-
lar tekil edilmitir. Bunlarn her birinde Rusyada yaayan
milletlerin bir veya iki temsilcisi bulunmaktadr. Reisleri Al-
mandr. Komisyonlar, esir kamplarna giderek milletdala-
rn buluyorlar, onlarla konuarak memleketlerine dair bilgi
alyorlar. Trkler dier milletlerden ayr kamplara konul-
maktadr; Trkistan, dil-Ural, Azerbaycan kamplar var-
dr. Krmllar az olduklarndan, Kazanllarn kamplarna
verilmektedirler. Tm esirlerin %13n tekil eden okuma
yazma bilen esirler dierlerinden ayrlarak imtiyazl bir
kampa konulmaktadr Bunlarn kamp Berlin yaknlarn-
kurulacak muhtar idarelerde kullanlacaklardr. Memur ve
polis olarak hazrlanmaktadrlar. Almanlar tannm eski
partici ve siyasetilerle ibirlii yapmak istememekte, tarafsz
ve gen unsurlar tercih etmektedirler. Rusyadaki memleket-
lerin ve Trk illerinin gelecekteki idare ve hkmet ekilleri-
ne dair hibir ey sylememektedirler.69
67 M. lksal,a.g.e., s.19-20.
68 Ahmet Temir (1912-2003): Bugn Rusya Federasyonunun snrlar iinde kalan Tataris-
tann Bglme kazasnn Elmet kynde 14 Kasm 1912 gn dodu. ocukluu bu
kyde geti. Babas kyn mollas olan Reid bin Carullah idi. yl Elmette Tatar mek-
tebinde okuduktan sonra Bglmeye tandlar. Babas onu Rus mektebine verdi. IV.
snf baka bir mektepte, V. snf Pukin mektebinde tamamlad. 1925 ylnn sonunda
alt yllk Rus lisesine balad. Ancak II. snfa getiinde ailesi proleter olmad iin
okuldan karld, Almanca renmeye balad. Hadi Atlasiden ders ald ve Rus edebiya-
t, Bat edebiyat ile ilgili kitaplar okudu. Daha sonra Rostov Na-Donu ehrinde Poliglot
adnda mektupla ders veren okula devam etti.1929da Trkiyeye g ederek, Trabzon
Muallim Mektebine yazld ve burada Franszca rendi. 1935te stanbulda Haydar-
paa Lisesini bitirerek, ayn yl Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesine
yazld. Aralk 1936da Berlin niversitesi Felsefe Fakltesinde okumaya balad ve 1941
ylnda mezun oldu. 1943te Felsefe Doktoru nvann kazand. 1936-1943 yllar ara-
snda Berlin niversitesi Tatarca lektrln yapt. 1943te Trkiyeye dnerek, askerlik
hizmetini tamamlad. 1947-1952 yllar arasnda Mill Eitim Bakanl Mzeler Daire-
sinde asistanlk yapt. 1952de Hamburg niversitesinde Trke lektrl vazifesinde
bulundu. 1954te tekrar Trkiyeye dnd ve 1955 Martnda Ankara niversitesi Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesinde almaya balad. 1962de, ayn niversitede profesr
oldu. Trk Kltrn Aratrma Enstits kurucularndan olan Ahmet Temir, bu ens-
titnn bakanln da yapt (1961-1975). 1982de de emekliye ayrld. Ahmet Temir,
Trk dnyasna birok eseriyle katkda bulundu. Trk dili, Mool dili, Altaistik ve ilm
aratrmalarnn temelini oluturdu. Ahmet Temir, Trkoloji tarihi alannda Radloff
Aratrcs olarak tannd. Radloffun Aus Sibirien adl mehur eserini Sibiryadan bal
altnda indekslerini hazrlayarak Trkeye evirdi. Ayrntl bilgi iin bkz. Trk Kltr
Aratrmalar, Prof. Dr. Ahmet Temire Armaan, XXX/1-2, Ankara 1993, s. 3-87.
69 M. lksal, a.g.e., s. 21-22.
42
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
gal Altndaki Dou Mntkalar Bakan Alfred Rosenberg ve Ukrayna Blgesi Bakomiseri Erich Koch
Ayn ahs bilhare u bilgileri de getirdi: Ostro kampnda
53. Hanover kampnda , dier kamplarda bulunan btn
esir says 150dir. Yalnz Ostrodakiler ayr bir liste hlinde
dzenlenmi, dier esirler Kazanl esirlerle birlikte listeye ge-
irilmitir. Ostroda ayr bir kampa alnan 53 Krml esir,
propaganda ve idare adam yetitirilmek zere eitilmekte-
dirler. Bunlardan baka 20 kadar Krml sivil ii de esir
sfatyla ayr bir listeye geirilmitir. Bunlarn Krma gn-
derilerek serbest braklaca sylenmektedir.
Avukat Mstecip ve Dr. Edige btn bu bilgilere ramen
Dou Bakanlndan izin alamadlar, Krml esir ve ii-
lerle temasa geemediler.70
Mstecip lksal, 10 Aralk 1941de Kuds Bamfts
Hac Hseyin El Emin ile grt. Bu grmede Ms-
tecip lksal, Krml olduunu, Krm Mill Tekilt
tarafndan Almanyaya gnderildiini, Krma gitmek ve
orada Almanlar ile Krm Tatarlar arasnda ibirlii sa-
lamak istediini, Rus Komnist zulmnden kurtulup,
hrriyete kavumak zere olan Krm halknn, Almanya
ve ordularna mteekkir ve minnettar olduunu syledi,
Krmda hr ve zerk idarenin kurulmas iin Mslman
kardelerine yardmda bulunmalarn rica etti.71
70 G. Saynur Derman, a.g.e., s. 67.
71 G. Saynur Derman, a.g.e., s. 68.
Bamft bu szlerden ok duyguland ve her trl yar-
dm yapacan kesinlikle vaadetti. Bunun zerine Avu-
kat Mstecip, 20 yldan beri Krmda tatbik edilen Ko-
mnist rejimi altnda Mslmanln ok zayfladn,
din adamlarnn srlmesi ve ldrlmesi sonucunda
Krmda hemen hemen hi imamlarn kalmadn, din
kitaplarn bulunmadn ve bu boluklar doldurmak iin
Romanyada yaayan Krmllar arasndan ilk admda 30
hoca ve retmen ile yeteri kadar kitabn gnderilmesi
hususunda izin alnmasnn, Almanlar tarafndan Krm
Trklerine tannacak idare tarznn, dier esir Trk lke-
lerindeki Trklerin mitlerinin ve cesaretlerinin artmas-
na veya azalmasna mihenk tekil edeceini, bu sebeple
Almanlarn Krm Trklerine kar taknacaklar tutumun
ok byk nem tadn yksek Alman makamlarnn
bilgi ve takdirine iletilmesini rica etti.72
12Aralk 1941de Ukrayna Blgesi Bakomiseri Erich
Koch73 ile grme talebinde bulunan Avukat Mstecip,
Kochdan Ben Ukrayna Genel Valiliini henz fiilen eli-
me almadm. Bundan dolay benim Krm hususunda, onun
temsilcileriyle konuacak bir meselem yoktur. Zaten Krmda
72 M. lksal, a.g.e., s. 25-26.
73 Erich Koch: Asi ve zellikle acmasz ve zalim idaresiyle Ukraynada ksa srede n ka-
zand, Dou Bakanlnn talimatlarndan tamamen bamsz bir ekilde hareket etti.
Yetkinin Bakanlk ve SS Tekilt arasnda blnmesi, bu idar kontrolszl yaratt.
43
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Krml kadnlar da milis kuvvetlere katlmt.
mlk idare de henz kurulmu deildir. leride ihtiyacm
olursa ben kendilerini ararm cevabn ald.74
Almanyada bulunduklar srece Avukat Mstecip ve Dr.
Edigenin en ok grtkleri ve yardm grdkleri kiiler
Bykeli von Hentig ve von Mende oldu.
17 Aralk 1941 gn von Hentig, Avukat Mstecip lk-
sala kendilerini en erken ubat 1942de Krma aldrabi-
leceini, Romanya ve Polonyadan Krma gidecek hoca,
retmen ve idarecileri imdiden tespit etmelerini, toplu
olarak gn mmkn olmadn, Krmda kurulacak
Trk-Tatar Mill Hkmetinin ve idaresinin hlen Dou
Bakanl ve Dileri Bakanl arasnda tartma konusu
olduunu, Krmn Ukraynadan ayr ve mstakil olmas
iin henz karar verilmediini, Romanya ve Polonyaya
gidebilmeleri iin ilgili yerlere mektup yazdn bildirdi.
6 Ocak 1942 gn Prof. Dr. Gerhard von Mende, Alman
askerlerinin Krma girilerini Krm Tatarlarnn sevinle
karladn, Alman askerleriyle beraber almaya bala-
dklarn, bu yzden Alman askerlerinin Tatarlara kar
74 M. lksal, a.g.e., s. 27.
gvenlerinin arttn, Polonyadaki Tatarlarla grlme-
sinin iyi olacan, ancak Krma gmeleri iin kesinlikle
birey sylenmemesini, Romanya seyahati iin bilhare
bilgi vereceini bildirdi.75
28 Ocak gn, bir Alman refakatinde Dr. Edige Polon-
yaya (Ostland) gitmek zere arlottenburg istasyonun-
dan hareket etti.76
12 ubat 1942 Cuma sabah, Avukat Mstecip Alman
Bakonsolosluuna giderek, mstearn mektubunu ver-
di. Yarm saatlik bir konumay mteakip Bakonsolos,
Kstence Valisine takdim edilmek zere bir mektup ya-
zp verdi.77
Avukat Mstecip, valiye Krm Trklerinin temsilcisi sfa-
tyla Berlinde bulunduunu, Krm Trklerinin Alman-
larla birlikte Boleviklerle savatn, bunlarn arasnda
Romen askerlerinin de bulunduunu ve bu milletin
dmana kar yan yana arptn syleyerek, Dobru-
cadaki Krm Trklerinden Krma almak zere gitmek
75 M. lksal,a.g.e., s. 42.
76 M. lksal,a.g.e., s. 58.
77 M. lksal,a.g.e., s. 69.
44
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

isteyecek retmenlere, din adamlarna msaade edilme-

sini, oradaki ahaliye gnderilecek gda yardmnn nakli-
nin salanmasn, Berlinden Dobrucaya srf bu maksatla
geldiini bildirdi.78

Avukat Mstecip, Ataemiliter Yarbay Braunu ziyaretin-

de Romenlerin elinde Kzl Ordudan alnm 300 kadar
Tatar esirinin bulunduunu, bunun 150sinin Trkistan-
l, 100nn Kafkasyal ve 50sinin de Krml olduunu,
bunlarn byk bir ksmnn kylerde tarla ilerinde al-
trldn rendi.79

lksaln Berline Dnnden Sonraki Faaliyetleri

Berline dn mteakip, 25 ubat 1942de Dileri Ba-

kanlnda von Hentig, Avukat Mstecipi, yerine kala-
cak olan Bakonsolos Kap ve Moskova Bykelisi von
Schulenburg ile tantrd. Werner von Hentig, Krma
gidi tarihinin henz belli olmadn, trenle gideceini,
Krmdaki komutan ile anlaarak kendilerini telgrafla
aldracan, Romanyadaki ekibin harp alannn boaltl-
masndan sonra gelmelerinin uygun olacan bildirdi.80
Mstecip lksaln lmn duyuran Emel dergisi
21 Mart 1942de saat 23.00de trenle Krma yola kt.81
Mektup yle devam ediyordu: Krm hangi bakanln
Bir ay sonra Avukat Mstecip, von Hentigten u mektubu
idare edecei meselesi nemlidir: Dou Bakanl m, Di-
ald: Krm Trklerinin meseleleri burada filen halledilmi
leri Bakanl m? Yoksa bir baka bakanlk m? Dou Ba-
durumdadr. Tatarlarla ve Tatar askerleri ile bizim askerler
kanl buraya gelen memurlara, ecnebi memleketlere giden
arasndaki ilikiler ok iyidir. Tatarlardan 14 tabur tekil
memurlara verilen tahsisat ve harcrah verdiine gre bu-
edilmitir. 4.000 kiilik Tatar birlikleri, Krmda sabotaj
rasn ecnebi memleket sayd anlalyor.83
ve tahribat yapan etecileri takipte ve imhada byk baar
gstermektedirler. Alman subaylarnn emir erlerinin hepsi Von Hentig iyi haberler veriyordu ama hibir komitenin
Tatar askerleridir. Bunlar ve btn Tatar askerleri Alman ve bu komitelerde alan kiilerden herhangi birinin ne
asker niformalar ile geziyorlar. Okul ileri yolundadr. adn ve ne de adresini bildirmiyordu.
Yalnz retmen ve okul kitaplar ileri halledilemiyor. Bun- Krmdaki Trk okullarnn retmen ihtiyac iin Dob-
lara byk ihtiya duyulmaktadr: Baltk Almanlar Tatar rucadan oraya bu maksatla gitmek isteyen gnlllerin
okullarnda Almanca retmenlii yapyorlar, Krm dnda listesi Alman resm makamlarna verildi. Ancak bu izin
yaayan milletda ve yurtdalarnn okul ve kitap hususla- hal kmad.84
rndaki yardmlarn istiyor ve bekliyorlar. Tatarlarn 400
Krmda okul kitaplarnn baslmas ve gazete karlma-
kz ve erkekten oluan koro ve orkestra ekibi var, bunlarn
s iin Dobrucada bulunan Emel Mecmuasna ait kurun
hepsi amatrdr. Ayrca kuvvetli bir tiyatro grubu da var.
Ltin harfler gnderildi.
Askerlerimize ho vakitler geirtiyorlar.82

78 M. lksal, a.g.e., s. 69-70.

79 M. lksal,a.g.e., s. 75.
80 M. lksal,a.g.e., s. 80.
81 M. lksal,a.g.e., s. 95. 83 G. Saynur Derman, a.g.e., s. 78
82 M. lksal,a.g.e., s. 108-109. 84 M. lksal,a.g.e., s. 109.

45
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Sava sonrasnda Berlindeki Adlon Hoteli

Adloniade Adlona yerletirildi. Bu yzden bu teebbse Adloni-

ade ad verildi. Schulenburgun kk bir evre iinde
Bykeli von Hentigin 11. Ordu Komutanl nezdine
kendilerinden faydalanma ihtimallerini mzakere ettii
bakanlk temsilcisi olarak gnderilmesinden sonra eski
mlteciler arasnda birka mehur kii de vard: Kuzey
Moskova Bykelisi Kont Schulenburg ve eski Mstear
Kafkasyal iki yazar Haydar Bammat ve Alihan Kantemir,
Hilger, Dileri Bakanlndaki Rusya Komitesine atan-
Prometheecilerden Azerbaycanl Resulzade ve sabk ba-
dlar. Bu iki ahs von Hentigin yarda kesmek zorunda
kanlardan bazlar ile Kuzey Kafkasyal Sait amil, Grc-
kald Mltecilerin devreye sokulmas siyasetine devam
lerden Mill Demokratlarn lideri Spiridon Kedia. Davetli
etmeye karar verdiler.
mltecilerin ou deiik siyas kamplara mensuptu. Li-
Schulenburgun pln, Sovyetler Birliinin gney ve g- beral, hatta sosyal ihtillci sabk Promethee taraftarlarnn
ney dousunda kurulacak mll hkmetlerin n kademesi yan sra Kavkaz grubundan sa eilimli kartlar vard.
olarak imdiden mlteci komiteleri tekiltlandrma esas- Grc monaristleri de bu farkl gruplarn dnda idi.
na dayanmaktayd. Dou blgesine ileride verilecek ekil, Misafirlerin seimi belli bir siyas tercihi yanstmyordu.85
oktan tespit edilse de Bykeli Schulenburg I. Dnya
Adloniadenin asl yetkilisi olan Dou Bakanl ile daha
Savanda baarszla uram projelerini yeniden gerek-
nce konuulmamt. Bu yzden toplantda sonu al-
letirmeye alyordu. Bykeli Schulenburg, douda asl
namad. Adloniade, Alman Dileri Bakanl ile Dou
hkmet yetkisinin Alman Bykelisinde bulunan, fakat
Bakanl arasnda uzun zamandan beri gizli ekilde sr-
eklen bamsz grnmde bir konfederasyon taraftaryd.
mekte olan atmay ak bir kavgaya dntrd.
Mlteci komitelerini tespit ve tesis etmek maksadyla Ni-
Rosenberg, Dileri Bakanlnn kendi yetki sahasnn
san 1942de bir toplant tertiplendi. Bykeli von Papen
ihllini Hitlere ikyet etti. Hitler, Dileri Bakanl-
ve Nuri Killigil Paann tavsiyelerini de gznne alarak
nn, igali altndaki Sovyetler Birliinin meseleleriyle
Fransa, talya, Balkanlar, Trkiye ve svirede yaayan bir-
her trl ilgisini yasaklad. 86
ka dzine mlteciyi Berline davet etti. Mays banda bu
85 G. Saynur Derman, a.g.e., s. 80.
davetlilerin ou geldi ve Berlinin mehur otellerinden 86 Patrik von zur Mhlen, Gamalha le Kzlyldz Arasnda (II. Dnya Savanda Dou
Halklarnn Milliyetilii), ev. Eref Bengi zbilen, Ankara 1984, s. 65-69.

46
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
Avukat Mstecip lksaln
Dou Bakanlna Bavurusu
24 Nisan gn Dr. Edige ve Avukat Mstecip, Dilerin-
de, von Schulenburgun mstear Hervarf a yaptklar
ziyarette, Rosenbergin Dileri Bakanlna gnderdii
bir yazdan, Krm ile ilgili ilerin Dou Bakanlnn g-
rev, yetki ve sorumluluuna verildiini rendiler.87
Gerek bu yaz gerekse Hervart ile grmeden karlan
sonu yleydi: Krmla ilgili btn faaliyetler Rosen-
bergin Dou Bakanlna verildiine gre Krma gidi
ilemlerine yeniden balanacaktr. Avukat Mstecip ve
Dr. Edigenin Trkiye Hkmeti tarafndan zel maksat-
la gnderildiinden phe edilmekte, Krma gitmeleri
arzu edilmemekte ve bu gidie engel olmak iin eitli ba-
haneler yaratlmaktadr. imdi tek dayanaklar von Men-
dedir.88
29 Nisan gn yaptklar ziyarette Prof. Mende, kendile-
rine unlar syledi:
87 M. lksal, II. Dnya Savanda 1941-1942 Berlin Htralar ve Krmn Kurtulu
Dvas, stanbul 1976, s.110.
88 M. lksal,a.g.e., s. 111.
Dr. Lenze adnda birisi, Krm Bakomiserinin Yardmcs
olarak bugnlerde Krma gnderilecek. Kendisine yardmc
olabilecek birka Krml aryor. Sizi bu zat ile tantraym.
Sizi Krma belki daha kolay gtrebilir veya aldrtabilir.
Bilhare u tavsiyelerde bulundu: Siz yalnz Krm Tatar-
larnn ileriyle megul olunuz. Trklk ve Trklk siyase-
ti ile uramaynz. Pantrkizm ve Panislmizm gibi ilerin
zaman deildir. Btn Trklerin birbirlerini anlamalar
tabiidir. Bunu ben anlarm, ama bu fikirler burada henz
gereince anlalm deildir. Sizin Trkiye ile fazla ve sk
mnasebette bulunmanz da iyi deildir. Oradan gelenlere
daima phe ile baklmaktadr. Krm stratejik bakmdan
ok nemli bir yer olduu iin daha bir sre ordunun (Weh-
rmacht) elinde kalabilir. Sabrl olmalsnz.89
Avukat Mstecip, kendisine Panislmizm veya Pantr-
kizmi dnmediklerini, gayelerinin yalnz Krma gidip
Almanlarla ibirlii yapmak olduunu, Krm halkna ka-
tlp, Komnistlerin yllardan beri yaptklar zarar ve k-
tlkleri telfi etmek iin alacaklarn ve bunu ancak
Almanlarn yardmyla salayabileceklerini syledi.
Ertesi gn Dr. Lenze, Krm Genel Komiser Yardmcs
Pchlinger ile grmeyi salad. Pchlinger, Krm Genel
Komiserliinin Ukrayna Reichs Komiserliine, Ukrayna
Reichs Komiserliinin Dou Bakanlna bal olacan,
bununla beraber Krm Genel Komiserliinin tam otonom
olacan, idare eklinde en st kademede Genel Komiser
ve maiyetinde be alt kiilik yalnz Almanlardan teekkl
eden bir danma ile kontrol heyetinin bulunacan, be-
lediye bakanlar, muhtarlar ve memurlarn yerli halktan
seileceini, Almanlarn grevinin yalnz kontrolden ibaret
olacan, Krmda henz sivil idare kurulmamas nedeniy-
le kendilerini Krma gnderemeyeceklerini, bunun ancak
Temmuz sonunda geekleebileceini bildirdi.90
Mays gn Dr. Lenz, Dr. Edigeye unlar syledi: Sizin
Krma gitmeniz siyas bir itir. Bunu ne ben, ne de Genel
Komiser Yardmcs Pchlinger yapabiliriz. Bizim grev ve
yetkilerimiz iktisad ve idar ilerle ilgili ve snrldr. Sizin
bu iinizi halledecek kii, Dou Bakanlnda nemli bir
mevki sahibi olan Prof. Dr. von Mendedir. 91
89 M. lksal,a.g.e., s. 112.
90 M. lksal,a.g.e., s. 115.
91 M. lksal,a.g.e., s. 117.
47
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Bunun zerine 15 Mays 1942 Cuma gnvon Mendeye
gidilerek konumalar arzedildi. Mende Ben maalesef K-
rm ilerine karmyorum. Krma, Ukrayna ilerine baka
idare karyor. Ben yalnz Kafkasya ileriyle megul olu-
yorum. Bununla beraber size yardm etmeye alacam
dedi.92
Be gn sonra ayn ahsa yaplan ziyarette, Avukat Mste-
cip Trke konuacan, szlerinin Dr. Edige tarafndan
Rusaya evrilmesine msaade etmesini rica etti. Prof.
Mendenin kabul etmesi zerine Avukat Mstecip, u ko-
numay yapt: Romanyann Dobruca blgesinde yaayan
Krm asll Tatarlar; Krmdaki Tatar gnlllerinin ailele-
rine on vagon msr, 300.000 Ley para toplamlar. Daha da
toplayacaklar. Bunlarn Krma nakledilmesini rica ediyoruz.
Krmda cami ve okullar alm, onarlm. Ama camilerde
namaz kldracak, dua edecek imam yetimiyor. Mukaddes ki-
tabmz olan Kurn- Kerm kalmam, okullarda ocuklar
okutacak retmen az, yetimiyor. Kitaplar yok. Dobrucadan
Krma gnll olarak gidip, bu camilerde hocalk ve okullar-
da retmenlik yapacak kiilerin listelerini size ve Romenlere
verdik.93 Bunlarn Krma gidip ie balamalarna msaade
edilmesini istiyor ve rica ediyoruz. Bu hususlarn teminini
Kuds Mfts Hazretlerinden de rica ettik. O da yetkili
yksek makam ve kiiler nezdinde gerekli mracaat yapacak-
tr. Biz Kurn- Kerm ve okul kitaplarn bulacaz, bunla-
rn Krma gnderilmesinin salanmasn istiyoruz. Bunlar
istememin siyasetle hibir ilgisi yoktur. Bizim halkmz din-
dar, devlete kar vefal ve sadakatlidir. Bunu fazlasyla ispat
etmitir. Bizim Krma gidip gitmememiz hususunda artk
kesin bir karar verilmesini talep ve rica ediyoruz. Geldiimiz
alt ay oluyor, bu hususta kesin birey bilmiyoruz. Krmdaki
ve bilhassa Akmescitteki Mslman Komitesi ile mektuplaa-
rak balant kurmamza imkn verilmemitir.94
Von Mende, cevaben Btn bu istedikleriniz kt ve za-
rarl eyler deildir. Bunlara ben de kar deilim, yaplmala-
rn isterim ama bu hususta benim karar yetkim yok. Ancak
her trl yardma hazrm. Pchlinger de, onun gibi kiiler
de, sizin Krma gitme meselenizi anlamyorlar. Bunlar, si-
92 M. lksal,a.g.e., s. 123.
93 Mstecip lksal,DobrucaveTrkler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 96
Ankara 1987, s. 187; Ayrca bkz. Msteciplksal, RomanyaTrkleri, Trk Dnyas
El Kitab, Ankara 1976, s. 1085; Giray Saynur Derman, Gemiten Gnmze
Romanyada Trk Varl, Karadeniz Aratrmalar, V/17, Bahar 2008, s. 1-31.
94 M. lksal,a.g.e., s. 126.
zin Pantrkizm, Panislmizm yapmanzdan korkuyorlar.
SS Tekilt imdi Pragda toplant hlinde birok meseleyi
konuuyor ve karara balyor. Sizin meselenizi de belki orada
halledeceklerdir dedi.95
Genelkurmaya Ziyaret
26 Mays 1942 gn Avukat Mstecip ve Dr. Edige, Ge-
nelkurmaya davet edildi. Kendilerine, Krmdaki 11.
Ordu Komutanlndan tercman olarak arldklar,
acele gerekli alar olmalar ve ertesi gn gelerek asker el-
biselerini almalar sylendi.96 Ertesi gn Genelkurmaya
gidildiinde, grevli Alman subay Avukat Mstecipe Si-
zin Almancanz zayf. Tercmanlk yapacak kadar bilmiyor-
sunuz. Sorumluluu yklenebilir misiniz? Ben sizi tercman
olarak Krma gnderemem. Sizi belki bir hafta sonra geri
evirirler. nk evvelce tercman olarak gnderdiklerimizi
Almanca bilmiyorlar! diye geri evirdiler. Ben imdi telg-
rafla 11. Ordu Komutanlna durumunuzu bildireceim.
Buna ramen gelsin derlerse, sizi gnderirim dedi.97
i Kamplarnn Ziyaret Edilmesi
28 Mays gn polis merkezine giden Avukat Mstecip
ve Dr. Edige ikmetlerini ay daha uzattlar.98 10 Ha-
ziran gn, Genelkurmay Bakanlndan ve Dou Ba-
kanlndan uzun zamandan beri bekledikleri Krmdan
getirilen iilerle grme izni kt. Ertesi gn Avukat
Mstecip ve Dr. Edige, bir Alman askeri refakatinde
Berlinden yedi kilometre mesafedeki Rusya ii kamp-
na gittiler.99 Tahminen 5.000 metrekarelik arazi zerinde
kurulmu, etraf be alt sra st ste dikenli telle muhkem
ekilde sarlm, drt kesinde makineli tfekli askerlerin
yerletirildii kulelerin bulunduu bu saha ii kamp de-
il, adeta bir esir kampna benziyordu.100
Grevliler Krmdan gelen Tatarlar ayrarak yarm saat
grme izni verdiler. iler, rayonlarndan ve kylerin-
den bir ksmnn gnll, bir ksmnn zorla toplanarak
getirildiini, kampta mevcut 1.300 iiden 117sinin Ta-
tar olduunu, bir ksmnn bahe ve bir ksmnn tarla
95 M. lksal,a.g.e., s. 127.
M. lksal,a.g.e., s. 129.
97 M. lksal,a.g.e., s. 129.
98 M. lksal,a.g.e., s. 132.
99 G. Saynur Derman, a.g.e., s. 72.
100 M. lksal,a.g.e., s. 137.
48
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

Ker Ant

49
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

ilerinde kullanldn, yemeklerin iyi olmakla beraber Krmdan Felket Haberleri ve Topyekn Srgn
kendilerine esir muamelesi yapldn, Krm ile ilgili
1944 ilkbaharnda, Krmdan korkun haberler gelmek-
olarak da Krmda gnlllerin ayr lejyon hlinde deil,
teydi. Kasm 1943te Stalingradda Alman ordusuna kar
Alman askerleri arasnda savaa girdiklerini, Krm ida-
ezici bir galibiyet kazanan Kzl Ordu birlikleri, ilerleme-
re edenlerin Alman askeri olduunu, Krmllara yalnzca
sini srdrerek 10-21 Nisan 1944 tarihlerinde, 11 gnlk
belediye ve muhtarlklarda grev verildiini, fakat grev
sre iinde Alman ordularnn igali altndaki RSFSCye
alanlarn ounun Rus olduu, eski milliyeti ve kurul-
(Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti) dhil KM-
tayclardan Krmda ok az kiinin kaldn, Krma yeni
SSCyi (Krm zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) tekrar
Rus ve Ukrain gmeninin getirildiini, Sivastopol, Ker
ele geirdiler ve toplu katliamlar yapmaya baladlar.
ve Gzleve civarndaki pek ok Tatar kynn ykldn
sylediler. ilerin dinden ve mill tarihten hi haberleri Krmn tekrar Sovyet hkimiyetine girmesinin ardndan,
olmad gibi, szlerine Rusa szcklerin karm olmas zafer sarholuu iinde olan Kzl Ordu askerleri zellikle
da Avukat Mstecipi ziyadesiyle zd.101 Krm Trklerine kar ar basklar uygulayarak birok
Krm Trkn katlettiler.103 Krm gazetesinin (13 Ara-
Dnte, iilerin kamplardan alnarak kylerdeki zel
lk 1944 ve 19 Ocak 1945) yazdna gre, Bahesarayn
iftliklerde veya devlet fabrikalarnda cret verilip alt-
Trk semtlerindeki aalar daraac olarak kullanlmt.
rlmalarn ve Alman iilerine uygulanan rejimin, getirilen
Bir kiinin kuruna dizilmesi iin, iki kiinin o ahsn Al-
iilere de uygulanmasn drt ayr makama rapor ettiler.102
manlarla ibirlii yapt hakknda ehadeti kfiydi.104
101 M. lksal,a.g.e., s. 138-139. 103 N. Devlet, 240 Krm Trknn Mracaat, Emel, No. 146, 1985, s. 4.
102 M. lksal,a.g.e., s. 140. 104 Edige Krmal, Der Nationale Kampf der Krimtrken (Krm Trklerinin Mill Mc-

50
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
Sovyet askerlerinin Krm Trklerine kar byle bir tu-
tum sergilemelerindeki en nemli sebebin, Almanlarla i-
birlii yaparak Kzl Ordu ve partizan hareketlerine kar
savatklarna inandklar bu topluluktan intikam alma
duygusu olduu grlmektedir. Zira Sovyet ynetimi ta-
rafndan yaplan menfi propagandalarla bu insanlar Krm
Trklerinin vatana ihanet ettiklerine inandrlmlard.105
Btn bu katliamlar, Sovyet yneticilerini tatmin etme-
di ve srgn karar alnd. 7 Mays 1944 tarihi itibaryla
5.381 (16 Maysta ise 6452) kii tutukland ve eitli mik-
tarda silah ile bunlara ait mhimmat ele geirildi. Ope-
rasyon sonularnn merkeze bildirilirken, Krm Trkle-
rinden 20.000 kiinin Kzl Ordu saflarndan ayrlarak Al-
manlarn tarafna katldklar da belirtilmekteydi.106 Btn
bunlarn ardndan Sovyet ynetiminin, Krm Trklerinin
topyekn srgnne kesin karar verdii anlalmaktadr.
Serov ve Kabulovun Beriyaya gnderdikleri raporsrgn
kararn dorulamaktadr. Sz konusu rapor srgn ope-
rasyonu hazrlklarnn 18-20 Maysa kadar tamamlanma-
snn, operasyonun ise 25 Maysa kadar sonulandrlma-
snn mmkn olduunu belirtmektedir. Beriya 10 Mays
1944te Sovyet Devlet Bakan osif Staline, Krm Trk-
lerinin Sovyet halkna kar ihanet ettii gz nne al-
narak, btn Krm Trklerinin Krm blgesinden ka-
rlmas hususunda Devlet Gvenlik Komitesi (GKO)nin
onayn talep ediyordu. Beriya srgn edilecek Krm
Trklerinin, hem tarmda (kolhoz ve sovhozlarda), hem de
sanayi ve ulam alanlarnda kullanlmak zere zbekis-
tan SSC blgelerinde iskn edilmesinin uygun olacan
dnyordu. Krm Trklerinin zbekistan SSCye yer-
letirilmesi hususunda zbekistan KP Sekreteri Yusupov
ile de muvafakata varld. lk verilere gre nfusu 140.000-
160.000 kii olarak hesaplanan Krm Trklerinin srg-
nnn 20-21 Maysta balayp 1 Temmuzda tamamlan-
mas planlanmt.107 Beriyann bu talebine Stalin bir gn
sonra cevap verdi ve kendi imzasn tayan GKOnin 5859
sayl ok gizli kararnamesiyle btn Krm Trklerinin
Krmdan srlmesi kararn verdi. Kararnamede Beri-
yann Krm Trkleri hakknda zikrettii hususlar tekrar-
delesi), Emsdetten 1952, s. 323.
105 A. Fisher,a.g.e., s. 162
106 V. Broevan-P. Tgliyants, a.g.e., s. 35.
107 Deportatsiya: Beriya Dokladvayet Stalinu, haz. N. F. Bugay, Kommunist, No. 3,
Moskva 1991, s. 101.
lanmakta ve onlarn Almanlarla ibirlii yaptklar inanc
pekitirilmektedir. GKO bu hususlar gz nne alarak,
Krm Trklerinin aileleriyle birlikte topyekn Krmdan
karlmasna ve zel srgnler (spetsposelents) olarak
zbekistann belirlenen blgelerinde srekli ikmete tbi
tutulmasna karar verdi. Srgn operasyonunun yrtl-
mesi iin Beriya komutasndaki NKVD kuvvetleri grev-
lendirildi ve 1 Haziran 1944e kadar bu operasyonun ta-
mamlanmas emredildi. Sz konusu kararname ile srgn
edilecek olanlarn beraberlerinde kendi zel eyalarn, el-
biselerini, gnlk demirba eyalarn ve aile bana 500 ki-
logram erzak almalarna izin veriliyordu. Bununla birlikte
srgn masraflarnn karlanmas iin SSCB Finans Halk
Komiseri Zverevin Mays ay ierisinde Halk Komiserleri
Sovyeti fonundan 30.000.000 Ruble tahsis etmesi istendi.
Kararnamede belirtilen operasyonun balang tarihi, Be-
riyann talimatyla iki gn nceye alnd ve Krm Trkle-
rinin srgn 18 Mays 1944te saat 03.00 civarnda ba-
lad. Son derece organize ve zamana kar olduka titiz bir
ekilde yaplan operasyonlar, potansiyel tehlikeli olarak
nitelendirilen kiilerin tutuklanmasyla balad. Yetikin
erkeklerin byk ounluu Sovyet ordusuna alnd iin,
geride kalanlarn byk ounluunu kadnlar, ocuklar
ve yallar meydana getiriyordu.108
Sovyet askerleri gecenin bir vakti, daha nce tespit edilen
Krm Trklerinin evlerine zorla girerek insanlar uykula-
rndan kaldrm ve 15 dakika iinde bulunduklar yer-
lerin meydannda toplanmalarn sylemilerdi. Ne olup
bittiini anlamayan ve uykunun vermi olduu aknl-
da zerinden atamayan Krm Trklerinin yanlarna,
kararnamede belirtilenin aksine sadece tayabilecekleri
eyalarn almalarna izin verildi, birok yerde buna dahi
msaade edilmedi. Evlerinden karlan halk bulunduklar
yerin meydanlarnda, tarlalarda veya uygun grlen baka
yerlerde toplanarak kendilerini demiryolu istasyonlarna
tayacak nakliye aralarn beklemeye balad.109 Korku
ve endie ierisinde bulunan halk, askerlerin taknlkla-
rna da maruz kald. Srgn gerekletiren askerler sa-
dece verilen emirleri yerine getirmediler, ayn zamanda
108 K. zcan, Krm Trklerinin Srgn ve Vatana Dn in Milli Mcadele Hareketi
(1944-1990), stanbul niversitesi Doktora Tezi, stanbul 2001, s. 37.
109 R. Conquest,Nation Killers: The Soviet Deportation of Nationalities, The Macmillan
Company, New York 1970, p. 61.
51
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Srgn srecinden sorumlu Lavrenti Beriya
aresiz halka kar insanlk d hareketler de sergilediler.
Btn bunlar binlerce Krmlnn gzleri nnde cereyan
etmesine ramen onlar da komular olan Trklere hibir
yardm teebbsnde bulunmadlar.110 Askerlerin takn-
lklar o derece artmt ki, yal kadnlar, acdan lgna
dnenleri kamalar iin serbest braktlar, sonra da arka-
larndan kurun yadrdlar.111
Srgne gnderilenler arasnda Kzl Ordu mensubu K-
rm Trk askerleri de bulunuyordu. Bu cmleden olmak
zere, Krm Trklerinden 524 subay, 1.392 astsubay ve
7.079u eitli rtbelerde olan toplam 8.995 Kzl Ordu
mensubu Krmdan karld. Krmn genelinde srgn
edilen 10.892 kii, sabk Kzl Ordu mensubuydu.112
Srgnlerin Krmdan trenlerle zbekistana tanmas
grevi NKVD ile Ulatrma Halk Komiseri Kaganovie
verildi. Krm Trkleri nakliye aralar ile istasyonlara ta-
nd ve burada kendilerini bekleyen vagonlara tka basa
doldurularak kaplar sk skya kapatld. Hayvan ve yk
tamada kullanlan bu vagonlarla daha nce de een ve
ngular srgne gnderilmiti.113
110 Giray Saynur Derman, a.g.m., s. 230.
111 Ndir Devlet, Krm Trklerinin Vatandan Srlmelerine 37 Yl Doldu, Emel, No.
124, Mays-Haziran 1981, s. 4-5.
112 Kemal zcan, Vatana Dn Krm Trklerinin Srgn ve Milli Mcadele Hareketi
(1944-1991), stanbul 2002, s. 64-65. Aynca bkz. Deportatsiya: Beriya Dokladvaet
Stalinu, haz. N. F. Bugay, Kommunist, No. 3, Moskva 1991, s. 109.
113 Zekiye Settarova, Hatralar, der. E. zenbal, haz. F. Mertoul, http//www.kirim-
dernegi.org.tr/hatiralar.htm, 06.05.2000.
Krm Trklerinden oluan ilk srgn kafilesinin yola
kmasndan sonra bu i iin grevlendirilen van Serov
ve Bogdan Kobulov derhal durumu Beriyaya telgraflarla
rapor ettiler. lk gn saat 20.00 itibaryla toplam 90.000
kii istasyonlara gtrld, bunlardan 48.400 kii 17 tre-
ne doldurularak gidecekleri yerlere gnderildi. 25 trenin
ise beklemede olduu bildirildi. 19 Maysta ise saat 12.00
itibaryla istasyonlara toplam 140.000 kiinin gtrld-
, bunlardan 119.424 kiinin 44 trenle srgn yerlerine
gnderildii ve hlen 13 trenin daha bulunduu belirtildi.
Yine ayn gn saat 18.00 itibaryla ise istasyonlara toplam
165.515 kiinin getirildii ve bunlardan 136.412 kiinin
50 trenle gidecekleri yerlere gnderildii rapor edildi.114
Bylece Krm SSCden toplam 191.014 Krm Trk-
nn srgn edildii sonucu ortaya kmaktadr ki, bu sa-
ynn gerekleri ne lde yanstt ihtilafldr.115
Krm Trklerinin gn iinde tamamen vatanlarn-
dan srgn edilmesi operasyonunun baaryla neticelen-
mesi erefine 19 Temmuz 1944te bir tren tertip edildi
ve operasyonda grev alanlar Sovyet ynetimi tarafndan
mkafatlandrld. Ancak tren srasnda gelen bir haber,
Arabat adl bir Trk kynn unutularak boaltlmad-
n gsteriyordu. Azak Denizi ile Siva arasnda yer alan
Arabat kynn halk balklk ve tuz retimi ile uraan
kyllerdi. Kobulov adamlarna iki saat iinde orada tek
bir Krm Trknn kalmamas ynnde emir verdi. Oysa
Krm Trkleriyle dolu yk katarlar oktan yol almt ve
onlara yetime imkan yoktu. Bunun zerine Arabattaki
btn Krm Trkleri olduka byk ve eski bir gemiye
bindirilerek mahzene kapatldlar. Denizin en derin yerine
getirilerek ambar kapaklar alan gemi, iindeki insanlarla
birlikte batrld. Bu olay sonunda Arabat kynde yaa-
yan Krm Trklerinden kurtulan tek bir kii bile olmad.
Bu operasyondan sonra Kobulov Krmn Trklerden ta-
mamen temizlendiini belirten raporunu iletti.116
114 Serov ve Kobulov tarafndan 20 Maysta gnderilen son telgrafta ise operasyonun saat
16.00da tamamland ve toplam 180.014 kiinin 67 katara doldurularak srgn edil-
dii, ancak bunlardan 63 katarda bulunan 173.287 kiinin gidecekleri yerlere gnderil-
dii belirtilmekte, geriye kalan drt katarn ise o gn gnderilecei ifade edilmektedir.
Bunun dnda, Krm rayon asker komiserliklerinin askerlik anda olan 6.000 Krm
Trkn askere sevk ettii haber verilmektedir. Ayrca Beriyann emriyle Moskova k-
mr madenlerinde almak zere 5.000 Krm Trknn buraya gnderildii bildiril-
mektedir. Bkz. Edward Allworth, The Crimean Tatar Case,Tatars of the Crimea: Their
Struggle for Survival, ed. E. Allworth, Durham, Duke University Press, 1988, p. 6.
115 K. zcan, a.g.e., s. 57; Ayrca bkz. Krm: Proloe i Nastayaee, ed. S. G. Agacanov, A.
N. Saharov, Msl, Moskva 1988, s. 91; Krmski Tatar 1944-1994: Statyi, Dokument,
Svidennya Oevidtsv, Ridniy Kray, Kiev 1995.
116 V. Vozgrin, Srgnlk Siyaseti, Yldz, No. 4, 1991, s. 138.
52
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

Srgn operasyonunun yolda geen safhas, Krm Trk-

leri asndan unutulmas g hadiselerin cereyan ettii bir
tablo ortaya koymaktadr. Tka basa vagonlara doldurulan
halk, gnlerce a susuz bir ekilde, en temel ihtiyalarn
gideremeden, sonunun ne olacan bilmedii bir yolcu-
lua kt. Yol boyunca birok insan hastaland, zellikle
yallar ve ocuklar ala, tuzlu balk verilenler susuzlua,
birou da vagonlarn havaszlna dayanamayarak ha-
yatn kaybettiler. lenler durulan ilk yerde vagonlardan
indiriliyor ve defnedilmelerine msaade edilmeden yol
kenarlarna braklyordu. Bu ekilde yol boyunca 7.889
Krm Trknn ld belirtilmektedir.117 van Serov

Uzun ve zorlu geen bir yolculuktan sonra srgn edi- lar tarafndan msadere edildi. Msadere edilen btn bu
lenlerden sa kalabilen Krm Trkleri, Sovyet ynetimi mal mlk, GKO tarafndan yerel ynetimlere devredildi.
tarafndan daha nce tespit edilen yeni yerleim yerlerine Srgn edilen Krm Trklerinin menkul ve gayrimenkul
ulatlar. 4 Temmuz 1944te Beriya tarafndan aklanan emlki, yaplan saym ve kayt ileminin ardndan koru-
bu insanlk dramnn sonularna gre, Krm Trkleri- ma altna alnacak, binalar ile evler yama ve hrszlklara
nin tamam gnderildikleri yerlere vasl oldu, bunlardan kar mhrlenerek muhafaza edilecekti.120 Bu dnemde,
151.604 kii zbekistana, 31.551 kii de 21 Mays 1944 Krmn Slav halknn Trklerden kalan mallar yamala-
tarihli GKO kararnamesi gerei Rusya Federasyonunun mak, hayvanlara el koymak ve evleri igal etmek niyetinde
eitli blgelerine yerletirildi.118 Ancak bu aklamann olduklar, inaatlarda kullanmak zere Krm Trklerine
yapld tarihte Krm Trkleri henz yeni yerlerine ula- ait mezartalarn sktkleri, kymetli eya bulmak mi-
mamlard. Dolaysyla Beriyann yapm olduu akla- diyle mescitleri talan ettikleri de dikkatleri ekmektedir.
madaki veriler de gerei yanstmyordu. Byle olmakla
Krm Trkleri ve Krmda yaayan birok topluluun zor-
beraber, bu durum Sovyet ynetiminden hi kimsenin
la Sovyetler Birliinin eitli blgelerine srlmelerinden
umurunda deildi, onlar iin srgnn baaryla gerek-
sonra Krm adeta boalm oldu. Her alanda son derece
lemi olmas daha nemliydi.119
ciddi i ve ii gc a ortaya kt. zellikle Krmn
Krm Trklerinin topyekn vatanlarndan srgnn ekonomisine hayat veren nl ba ve baheleri harap oldu.
mteakip, GKO kararnamesi uyarnca onlardan geriye Uzmanlar bu durumun dzeltilmesi iin ok zamann ge-
kalan btn tanr ve tanmaz mal varlklarna Sovyet mesi ve ok eyin yaplmas gerektiini belirtiyorlard.121
ynetimi tarafndan el konuldu ve bunlar ilgili bakanlk-
11 Mays srgn kararnamesinin ardndan 15 Maysta
117 Merkez Komitesi grevlisi olan Nemikinin raporlarnda srgn edilenlerin says
Halk Komiserlii Sovyeti tarafndan yaymlanan bir ta-
187.859dur ve yine son bir resm kaynak olan Halk Komiserleri Sovyeti Devlet Ko-
misyonu verilerine gre ise srgne maruz kalan Krm Tatarlarnn says 188.626
limatname ile Krmn gney blgelerinde zira faali-
kiidir. Resm verilere karlk, resm olmayan bir takm veriler de mevcuttur. Buna
gre, Krm Tatarlarnn % 46.2sinin srgn sonrasnda hayatn kaybetmi olmas
yetlerin yaplmas iin alabilecek elemanlarn temin
ve hayatta kalan % 54lk orann ise 228.474 kiiye tekabl ettii belirtilerek, K-
rmda yaayan Tatarlarn 423.100 kii olduu ifade edilmektedir. Bkz. Kemal zcan,
edilmesi hususu da ele alnd. Krm devlet yetkilileri, bu
Vatana Dn Knm Trklerinin Srgn ve Milli Mcadele Hareketi (1944-1991),
stanbul 2002, s. 64-65. Ayrca bkz. Deportatsiya: Beriya Dokladvaet Stalinu, haz.
talimatname uyarnca 27 Maysta bir kararname yaym-
N. F. Bugay, Kommunist, No. 3, Moskva 1991 s. 109; A. Avtarhanov, mperiya layarak, yarmadadaki tarm faaliyetlerinin yrtlmesi
Kremlya. Sovetskiy Tip Kolonializma, Drujba Narodov, No. 1-5, Moskva 1991, s.
206; M. N. Gubaglo, S. M. ervonnaya, Krmskotatarskoe Natsionalnoe Dvijenie, iin Ukraynann eitli yerlerinden iki ay iinde 13.800
I, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Tsentr po zueniu Mejnatsionalnih Otnoeniy,
nstitut Etnologii i Antropologii meni N. N. Mikluho-Maklaya, Moskva 1992, s. kiinin getirilmesini saladlar.122
80-81; Aye A. Seyitmuratova, Natsinalnoe Dvijenie Krmskih Tatar. Sobitsiya, Fakt,
Dokument, Simferopol 1997, s. 3; E. Allworth, The Crimean Tatar Case, Tatars of 120 Broevan-Tgliyants,a.g.e., s. 68.
the Crimea: Their Struggle for Survival, ed. E. Allworth, Durham 1988, p. 6. 121 Broevan-Tgliyants,a.g.e., s. 74.
118 Deportatsiya: Beriya Dokladvaet Stalinu, s. 101-112. 122 M. lksal, II. Dnya Savanda 1941-1942 Berlin Htralar ve Krmn Kurtulu
119 K. zcan, a.g.e., s. 67. Dvas, stanbul 1976, s. 151.

53
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Krm halk hayvan vagonlaryla zbekistan topraklarna srgne gnderilirken
Krmda yaanan bu kargaa dneminde yerel yneticiler
iin zlmesi imknsz bir sorun gibi grlse de srg-
nn amalarndan biri, Krma Slav halk yerletirerek
bu yarmaday Slavlatrmak, dier bir ifadeyle Ruslatr-
makt. Bu husus, dikkate alndnda Krm Trklerinin
srgnn ok nceden planlayanlarn, bunun nlemini
oktan aldklarn tahmin etmek de zor deildir. Nitekim
GKO, 12 Austos 1944te Krm ehirlerine kolhoz ii-
lerinin yerletirilmesini ngren bir kararname kabul etti.
Bunun ardndan Krm SNK ve KP blge komitesi bu
kararnameyi tatbike koyarak 18 Austos tarihli bir dier
kararnameyi hayata geirdi. Bu kararnameye gre, GKO
Krmn verimli topraklarnn, ba ve bahelerinin iskn
ve ihya edilmesi amacyla Rusya Federasyonu blgelerin-
den (Voronej, Bryansk, Orlov, Kursk, Tombov, Rostov,
Krasnodar ve Stavropol) ve Ukrayna SSCden drst ve
almay seven kolhoz iilerinin Krma g etmelerine
karar verildi. Bu gaye ile Sovyet Devleti tarafndan zikre-
dilen yerlerde yaayan insanlarn Krma g etmeleri iin
youn bir alma yrtld. lanlar ve brorlerle g iin
propaganda yapld, gitmek isteyenlere geni imknlar su-
nuldu. Salanan her trl imtiyaz ve imknlara ramen,
teklif gtrlen insanlar bu kampanyaya beklenen ilgiyi
gstermedi. Bunun zerine Sovyetler Birliinin igale u-
rayan yerlerinde KP rayon komitelerine Krmn her bir
blgesine ne kadar insann yerletirilmesi gerektiini be-
lirten zel talimatnameler gnderildi. Talimatnamelerde
Krma gmeyi reddedenler hakknda Almanlara hizmet
suundan ceza verilecei belirtiliyordu. Nitekim sava s-
rasnda Almanlara hizmet edenlerden bir ksm, Krma
gp orada yaamaya raz olduu iin cezadan kurtuldu
ve bedava ev bark sahibi oldu.123
Sovyet Rusyann kendi politik anlayna uygun bulma-
d toplumlara ynelik olarak uygulad Zorunlu G
ve Srgn Politikalar tarih boyunca, Rus yaylmacl-
nn en etkili yntemlerinden biriydi. Stratejik blgelerde
Rus olmayan unsurlara kar duyulan gvensizlik, birok
halkn srlmesine neden oldu. Tatarlarn, erkezlerin ve
Abazalarn srgn, bu politika dorultusunda ekillenen
123 V. Vozgrin, Srgnlk Siyaseti, Yldz, No. 4, 1991, s. 136-142.
54
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
Rus yaylmaclnn getirdii srgnlere nemli bir r-
nektir.124
15 Nisan 1967 tarihi verilerine istinaden 1944 tarihin-
den itibaren Krma yerletirilmek zere 101.707 aile-
nin (406.828 kii) getirildii anlalmaktadr. Bunlardan
162.096 kiinin Rusya Federasyonu SSCden, 244.734
kiinin ise Ukrayna SSCnin eitli blgelerinden Krma
gnderildii grlmektedir.125
Sovyet ynetimi tarafndan rejim kart olarak nitelendi-
rilen Trklerin ve dier unsurlarn Krm Yarmadasndan
karlmasndan sonra, buradaki Trk kltrnn ve di-
er gayri Slav topluluklarn izlerinin ortadan kaldrlmak
istendii dikkati ekmektedir. Bunun bir tezahr olarak
da Rusya Federasyonu SSC Yksek Sovyet Prezidyumu
(YSP) Bakan N. vernik ve Sekreter P. Bahmurov ta-
rafndan 14 Aralk 1944te alnan bir kararla Krmdaki
btn Trke yer adlar Rusa isimlerle deitirildi.126 Bu
karar mteakip, Lenin tarafndan 1921de dounun me-
alesi olmas gayesiyle kurulan Krm zerk SSCnin, 30
Temmuz 1945te YSP Bakan Kalinin ve sekreteri Gorkin
imzal bir kararnameile ortadan kaldrld ve Krm blge-
sine evrilerek Rusya Federasyonuna dhil edildi.127
Stalinin lmnn ardndan Ukrayna asll olan Nikita
Kruev iktidara geldi ve Ukraynann Rusyaya balan-
nn 300. yldnm mnasebeti ile Krm, 19 ubat
1954te Ukrayna SSCe hediye edildi.
6 Mart 2014 tarihinde Krmda Yksek Sovyet 16 Martta
Krmn Rusyaya katlp katlmayacan belirleyen bir
referandum yaplacan aklad. 16 Martta ounluu-
nu Ruslarn oluturduu Krm Yarmadas, % 96.8lik
referandum sonucuyla Ukraynadan bamszlk ilan edip
Rusyaya balanmak zere bavuruda bulundu. Ulusla-
raras toplumun btn itirazlarna ramen Rusya, Krm
Yarmadasn ilhak etti.128
124 Cemile ahin, Rus Yaylmaclna Bir rnek: 1944 Krm Trklerinin Srgn,
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research,
VIII/39 (2015), s. 338.
125 Ndir Devlet, Topyekn Srgnn 40. Yl Krm Trklerinin Srgn Sonras
Faaliyetleri, TDA., No. 33, Aralk 1984, s. 106.
126 S. ervonnaya, Krm Tatar Halknn Mukadderat: Devlet ve Kltrn Gemii,
Bugnk Problemleri ve Gelecei, ev. . Yldran, A. Mertol,Emel, No. 191, 1992,
s. 6.
127 K. zcan, a.g.e., s. 157.
128 Giray Saynur Derman, Ukrainian Foreign Policy and the Internal Determinants, LAP
Lambert Academic Publishing, 2015, p.17.
Sonu
II. Dnya Sava insanlk tarihinde en byk kayplarn
verildii ve katliamlarn yaand bir dnem oldu. Bu
dnemde phesiz aclarn en byn yaayan halk-
lardan biri de Krm Trkleri idi. Sava srasnda Krma
giren Alman ordular ise arlk dnemi boyunca Ruslarn
basks altnda ezilen Krm halknn bir ksm tarafndan
kurtarc olarak karland. Almanlara gsterilen bu ilgi-
nin bir sonucu olarak, Rusya esareti altndaki esir Trkle-
rin gelecei iin Krm dnda yaayan Krm Trkleri va-
tanlarnn bamszln elde etmek amacyla Almanlarla
eitli mzakerelere giritiler.
rnein Krm Trklerinden olan Dr. Edige Krmal ve
Avukat Mstecip lksal Trkiye Cumhuriyetinin de a-
balar sonucu Almanyann Berlin ehrine gittiler. Krmal
ve lksal burada Alman yetkililerle lkelerinin ve Krm
halknn gelecei hakknda giriimlerde bulundular. Ayn
ekilde Krmda da bir ksm Krm Trk, vatanlarnn
Sovyet Rus hkimiyetinden kurtularak bamsz bir Krm
Trk Devleti hlini almasn istiyordu. Bu gaye ile Alman
ordusu bnyesinde kurulan asker taburlarda bu dnce
iinde olan baz Krm Trkleri yer ald. Gnll Nefs-i
Mdafaa Taburlar olarak da adlandrlan bu teekkller-
de yer alan Krm Trklerinin bir blmnn ise Alman
esir kamplarnda bulunan askerlerden olutuunu belirt-
mek gerekir.129 nemli bir ksm, hayatta kalma arzusun-
daki sava esirlerinden oluan bu taburlarn, o dnemin
artlar iinde ne kadar gnll olduklar ihtiyatla kar-
lanmaldr. Bu taburlarda gerekten gnll olarak yer
alan Krm Trklerinin amalar ise, Alman hkimiyeti
altnda yaamak deil, ne ekilde olursa olsun Rus hki-
miyetinden kurtulmak ve bamsz Krm Devletini kur-
makt. Onlar bu hedefe ulaabilmek iin Almanlarn ken-
dilerine ne tr haklar tanyacan hesaba katmadan byle
bir ibirliine giritiler.130 leride hayal krkl yaatacak
olan bu Alman ibirliinin olumsuz ynleri ok gemeden
hissedilmeye baland. zellikle igalin ardndan Krmda
kurulan Alman idaresi, Krm Trklerine kar asker ko-
nularda gsterdii gveni siyas meselelerde gstermedi.
129 M. lksal, II. Dnya Savanda Berlin Hatralar ve Krmn Kurtulu Davas,
Kutulmu Matbaas, stanbul 1976, s. 19 vd.
130 O. zkrm, II. Dnya Savanda Krm Trkleri ile Almanlar Arasndaki
Mnasebetler,Emel, No. 25, 1964, s. 15.
55
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Krm halk hayvan vagonlaryla zbekistan topraklarna srgne gnderilirken
Sava yllarnda Almanlarla eitli ilikilerde bulunan K-
rm Trknn dnda kalan byk bir ksm ise gerek
Sovyet Kzl Ordusu iinde gerekse partizan (ete) hare-
keti saflarnda Almanlara kar silahl mcadeleye katld.
Krm Trklerinin bu mcadeleleri sava sonras Sovyet
literatrnde uzun sre yer almad. Ancak Sovyetler Birli-
inin son dnemlerinde yaymlanan eserlerde bu konula-
ra yer verilmeye baland, Almanlarla ibirlii yapanlarn
aksine, Krm Trklerinin ounluunun vatanlarna sa-
dk kaldklar ifade edildi. Bu mcadelede yer alan birok
Krm Trknn yksek derecede madalya ve nianlarla
taltif edildiine de yer verildi.131
II. Dnya Sava srasnda Almanlarla ibirlii yapanlarn
dnda Krm Trklerinin byk bir ksm vatanlarna
sadk kalmasna, hatta Sovyetler Birlii Kahraman
nvan ile yksek derecede madalya ve nianlarla taltif
edilmesine ramen Tatarlar, Almanlara yardm ettikleri
gerekesiyle vatanlarndan topluca srldler.
Sovyet birliklerinin 8 Nisan 1944te balayan saldrlar
neticesinde Alman ordular geri ekildi ve Krm, 10-25
131 Giray Saynur Derman, a.g.m., s. 227.
Nisan 1944 tarihinde Ruslar tarafndan yeniden igal
edildi. Ruslarn yeniden Krma hkim olmalaryla bir-
likte, Krm Trkleri iin asl felaket, bundan sonra bala-
d. Krmn Alman igalinden kurtarlmasndan sonra ise
Sovyet Hkmeti tarafndan Krmn jeopolitik nemi
nedeniyle Krm Tatarlarndan kurtulmak iin eitli ge-
rekeler ne srlerek, sratli bir ekilde blgenin gayri
Slav unsurlardan temizlenmesine baland. Sovyetler Bir-
lii hkmeti tarafndan Krm yeniden igal edildikten
sonra Almanlarla ibirlii yaparak Ruslara kar savatk-
lar ve vatana ihanet ettikleri gerekesi ile Krm Trkleri-
ne ok ar basklar uyguland. Krm Trk ve Mslman
halktan tamamen tasfiye amacna ulamak iin de 18 Ma-
ys 1944 tarihinde, 1500 yllk bir tarihe sahip Krm Ya-
rmadasndaki Krm Trkleri, kendilerine bir gece iinde
ahs eyalarn toplanmas iin ancak 10-15 dakikalk bir
sre verilerek Krmda tek bir Tatar kalmayacak ekilde
topyekn srgn edildiler.132
Srgnde oluk-ocuk, ihtiyar-gen hi ayrm yaplmak-
szn btn Krm Trkleri, hayvan nakledilen vagonlarda
132 Giray Saynur Derman, Ukrainian Foreign Policy and the Internal Determinants, LAP
Lambert Academic Publishing, 2015, p. 23.
56
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER
Ural, Sibirya, Kazakistan ve Orta Asyaya srldler. Sr-
gn edilen 285.000 Krm Trknn 110.000i (% 46s)
srgn esnasnda veya srgn yerindeki (srgn takip
eden 18 ay iinde) ar artlara dayanamayarak ld.133 Bir
baka kaynaa gre, srgn edilenlerin says 422.000 idi.134
Bu dnemde birok halka ynelik olarak uygulanan bu
kitlesel srgnler, Sovyet Rusya tarihinin en karanlk
dnemleridir. Bu sreler, toplu vahet gibi idi ve en ac
taraf da btn meden dnyann bu srgn karsnda
susmas ve hibir tepki gstermemesi idi.
Krmn boaltlmas iin srgnden sonra Ruslar tara-
fndan gerekletirilen ikinci hamle, Krmda yaayan Al-
man, Rum, Bulgar, Ermenilerin de zorunlu ge maruz
kalmasyd.Bylelikle yarmadann asl sahiplerinin yar-
madada yaamasna imkn verilmedi ve bu da yetmiyor-
mu gibi Krmn Trk-slam gemiine ait btn tarih
binalar, abideleri ve eserleri yerle bir edilerek, Krm hal-
knn btn kltrel deerleri yok edildi; btn kylerin,
ehirlerin isimleri Rusa olarak deitirildi. Katledilen ve
srgn edilen Tatarlarn yerine Rus ve Ukraynallar yer-
letirildi.
Srgn edilen Krm Trklerinin mallarnn koruma alt-
na alnmas, yama ve hrszlklara kar korunmas kabul
edilmesine ramen, Krma yerletirilen yeni halkn Trk-
lerden kalan mallar yamalayarak, evlerini igal ettikleri,
inaatlarda kullanmak zere Trklere ait mezarlarn tala-
rn sktkleri ve mescitleri talan ettikleri grlmektedir.
Krmdaki Trk kltrnn izlerini ortadan kaldrabil-
mek iin de eitli almalar yapld. Bu dorultuda K-
rmdaki btn Trke yer adlarnn Rusa isimlerle de-
itirilmesi, 1944ten 1980lerin sonuna kadar Sovyetler
Birliinde fiilen Krm Tatar sznn kullanlmasnn
yasaklanmas, Krm Trkesi ile yazlan binlerce kitabn
yaklmas gibi uygulamalar, Krmda yaplan tahribatn
boyutlarn gstermesi asndan nem tamaktadr.135
Sovyet Hkmeti 25 Haziran 1945 ylnda yaymlad
bir kararname ile Krm zerk Sovyet Sosyalist Cumhu-
133 Nadir Devlet, Lenin Bayra Gazetesinin 25.Yl ve Krm Trk Kltrnn
Bugnk Durumu, TDA, No. 22, Ocak 1984, s. 82.
134 Nadir Devlet, Topyekn Srgnn 40. Yl Krm Trklerinin Srgn Sonras
Faaliyetleri, TDA, No. 33, Aralk 1984, s. 106.
135 H. Krml, a.g.m., s. 462.
riyetini ortadan kaldrd. Krm, oblast statsne yani
Sovyet idaresinde bir nevi eyalet statsne getirilerek yine
Rusyaya baland.
18 Mays 1944te Yeil Ada olarak adlandrdklar ana
vatanlarndan topyekn srlen Krm Trkleri, 26 Ka-
sm 1948de kabul edilen bir kararname ile vatanlarndan
ebediyen karld ve bir daha yurtlarna dnme haklar
ellerinden alnd.
Vatana dnme gayreti iinde olan Krm Tatar Mill Hare-
ketinin balangcn 1950lerin ortalar olarak gstermek
daha doru olacaktr. Zira, bu tarihten nce yani sr-
gnn ilk on ylnda, Stalin rejiminin en baskc artlar
altnda, srldkleri mecbur iskn mahallerinde insan-
larn kitle hlinde alktan, hastalktan ve cebr alma-
dan krldklar bir ortamda herhangi bir tekilatl siyas
harekete giriilebilmesine imkn olmad. Ancak ubat
1956da Sovyetler Birlii Komnist Partisinin XX. Kong-
resinde Stalin rejiminin baz cinayetleri ortaya kartld.
28 Nisan 1956da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
Yksek Sovyeti Prezidiumunun bir kararnmesi, Krm
Trklerinin MVD (ileri Bakanl) organlarnn do-
rudan gzetimi altnda yaama uygulamasn kaldrd, K-
rm Trklerinin srgn edilmi olduklar vatanlarna geri
dnme haklar bulunmadn da ifade etti. O andan iti-
baren Krm Trkleri yksek devlet organlarna milletleri
hakknda adaletin yerine getirilmesi isteinde bulunan
ferd ve kolektif dilekeler gndermeye baladlar. Bu tr
mracaatlarn says da giderek oald.
Btn bu abalar sonu verdi ve 1957 ylnda SSCB Ko-
mnist Partisi yeleri de Krm Trklerine yaplan bu
hakszl kabul ettiini tm dnyaya ilan etmek zorunda
kald. Ancak bu deklare, Krm Trklerinin vatanlar K-
rma dnmeleri iin yeterli olmad.
Srgne gnderilen Krm Trkleri Orta Asya bozkrla-
rnda ve Sibiryada yerleim merkezlerinden uzak blge-
lerde, mecbur almaya tbi tutularak her hafta polis
gzetimi ve denetimi altnda bir yaam mcadelesinin ii-
ne girdiler. Krm Trklerinin vatana dn mcadeleleri
gnmzde de devam etmektedir.
57
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kaynaka nia 1978.

Allworth, Edward, The Crimean Tatar Case, Tatars of the Cri- Fisher,Alan, Krm Tatarlarnn Hayatta Kalma Mcadelesi,
mea: Their Struggle for Survival, ed. E. Allworth, Durham 1988, Emel, ev. E. Bengi zbilen, No. 121, 1980, s. 5-13.
p.1-29. Gubaglo, M. N., ervonnaya, S. M. Krmskotatarskoe Natsio-
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1990), I, 1914- nalnoe Dvijenie, I, Moskva 1992.
1980, Ankara 1991. shaki, Ayaz, Muhterem ve Aziz Misafirler erefine Ziyafet,
Avtarhanov, A. mperiya Kremlya. Sovetskiy Tip Kolonializ- Yana Milli Yul, No. 8-9, Austos 1939, s. 36.
ma, Drujba Narodov, No. 1-5, Moskva 1991, s. 203-207. Jelavich, Barbara, History of the Balkans (Twentieth Century),
Broevan, V. P., Tgliyants, zgnanie i Vozvraenie, Akmescid Cambridge 1983, s. 225-226.
(Simferopol), Tavrida 1994. Krmal, Edige, Der Nationale Kampf der Krimtrken mit beson-
Copeaux, Etienne, Promete Hareketi, ev. E. Topba, Krm, derer Berucksichtigung der Jahre 1917-1918,(Krm Trklerinin
No. 2, Ocak-ubat-Mart 1993, s.11-20. Mill Mcdelesi), Emsdetten/Wesfalen, Verlag Lechte/Emsdet-
ten (Westf.), 1952.
Courtois, S., Werth, N., Panne, J.-L., Paczkowski, A., Barto-
sek, K., Margolin, J. L., Komnizmin Kara Kitab, ev. Blent Krmal, Edige, Krm Trkleri,Dergi, No. 59, 1970, s. 3-22.
Tanatar, Il zcan, Yavuz Topoyan, Cenk Odakan, Engin Su- Krmal, Edige, Krmda Topyekn Tehcir ve Katliam, Dergi,
nar, stanbul 2000. No. 5, Mnih 1956, s. 5-7.
ervonnaya, Svetlana, Krm Tatar Halknn Mukadderat: Krml, Hakan, Krm, DA, XXV, 2002, s.458-465.
Devlet ve Kltrn Gemii, Bugnk Problemleri ve Gelece-
i, ev. . Yldran, A. Mertol,Emel, No. 191, 1992, s.1-7. Krmolu, Mustafa Abdlcemil, Krm Tatar Milli Kurtulu
Hareketinin Ksa Tarihi, http://www.surgun.org/tur/bilgi.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Gemiten Gnmze Ro- asp?yazi=ktmh
manyada Trk Varl, Karadeniz Aratrmalar, V/17, Bahar
2008, s.1-31. Kolukrk, Suat, Srgn, Toplumsal Hafza ve Kltrel G:
ABDdeki Ahska Trkleri zerine Bir Aratrma, Bilig, No.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Krm Tatarlar ve Jenosit, 59, 2011, s.167-190.
Krm Dergisi, No. 50, Ocak-ubat-Mart 2005, s. 4-9.
Krm: Proloe i Nastayaee, ed. S. G. Agacanov, A. N. Saharov,
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Krm Tatarlar ve Srgn, Msl, Moskva 1988.
Stalin ve Trk Dnyas, ed. Emine Grsoy Naskali - Liaisan a-
hin, Kakns Yaynlar, stanbul 2007, s. 221-232. Krmski Tatar 1944-1994: Statti, Dokumenti, Svidennya Oe-
vidtsv, Ridniy Kray, Kiev 1995.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Krm Trkleri ve Son
Gelimeler, M Trkiyat Aratrmalar Enstits Seminerleri Mc Carthy, Justin, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, nklap
1993-1994, stanbul 1995, s. 73-79. Yaynlar, stanbul 1995.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Mstecip lksal Hayat ve Mhlen, Patrik von zur, Gamalha ile Kzlyldz Arasnda (II.
Faaliyetleri, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Ensti- Dnya Savanda Dou Halklarnn Milliyetilii), ev. Eref
ts, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1995. Bengi zbilen, Ankara 1984.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Ukrainian Foreign Policy and zcan, Kemal, II. Dnya Sava Srasnda Krm Trklerinin
the Internal Determinants, LAP Lambert Academic Publis- Almanlarla likileri Meselesi zerine, Karadeniz Aratrmala-
hing, 2015. r, No. 4, K 2005, s. 65-78.
Devlet, Nadir, 240 Krm Trknn Mracaat, Emel, No. zcan, Kemal, Krm Trklerinin Srgn ve Vatana Dn in
146, 1985, s. 4-12. Milli Mcadele Hareketi (1944-1990), stanbul niversitesi
Doktora Tezi, stanbul 2001.
Devlet, Nadir, Rusya Trklerinin Mill Mcdele Tarihi (1905-
1917), Ankara 1985. zcan, Kemal, Vatana Dn. Krm Trklerinin Srgn ve
Milli Mcadele Hareketi (1944-1991), stanbul 2002.
Devlet, Nadir, Krm Trklerinin Vatandan Srlmelerine 37
Yl Doldu, Emel, No. 124, Mays-Haziran 1981, s. 4-5. zkrm, O., II. Dnya Savanda Krm Trkleri ile Almanlar
Arasndaki Mnasebetler, Emel, No. 25, 1964, s. 15-20.
Devlet, Nadir, Topyekn Srgnn 40. Yl Krm Trklerinin
Srgn Sonras Faaliyetleri, Trk Dnyas Aratrmalar, No. Sander, Oral, Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), An-
33, Aralk 1984, s. 102-129. kara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara 1969.
Devlet, Nadir, Lenin Bayra Gazetesinin 25.Yl ve Krm Sayers, Michael - Kahn, Albert E., Sovyetlere Kar Byk Komp-
Trk Kltrnn Bugnk Durumu, TDA, No. 22, Ocak lo 1917- 1947 (The Great Conspiracy), ev. smail Aydn, stan-
1984. bul 1990.
Fisher,Alan, The Crimean Tatars, Hoover Institution, Califor- Settarova, Zekiye, Hatralar, der. E. zenbal, haz. F. Merto-

58
 II. DNYA SAVAINDA KIRIM TRKLERNN SYAS FAALYETLER

ul, http//www.kirimdernegi.org.tr/hatiralar.htm, 06.05.2000.

Seyitmuratova, Aye A., Natsinalnoe Dvijenie Knmskih Tatar.
Sobitiya, Fakt, Dokument, Simferopol 1997.
ahin, Cemile, Rus Yaylmaclna Bir rnek: 1944 Krm
Trklerinin Srgn, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal of International Social Research, VIII/39 (2015), s.
326-340.
Tuul, Seyit, SSCBde Srgn Edilen Halklar, Chiviyazlar Ya-
ynlar, stanbul 2003.
Trk Kltr Aratrmalar, (Prof. Dr. Ahmet Temire Armaan),
XXX/1-2, Ankara 1993.
lksal, Mstecip,II. Dnya Savanda Berlin Hatralar ve K-
rmn Kurtulu Davas, Kutulmu Matbaas, stanbul 1976.
lksal, Mstecip, Krm Trk-Tatarlar (Dn-Bugn-Yan-
n), stanbul 1980.
lksal, Mstecip, Muhterem ve Aziz Misafirler, Emel Mec-
muas, No. 141, Austos 1939, s. 38-40.
lksal, Mstecip,RomanyaTrkleri, Trk Dnyas El Kita-
b, Ankara 1976, s. 1085.
lksal, Mstecip,DobrucaveTrkler, Trk Kltrn Ara-
trma Enstits Yaynlar, Ankara 1987.
Vozgrin, V., Srgnlk Siyaseti,Yldz, No. 4, 1991, s. 136-
142.
Weingast, David E., Komnizmin Yz, ev. Necmeddin Se-
ferciolu, Ankara 1977.
Werth, Nicholas, Strategies of Violence in the Stalinist
USSR, Stalinism and Nazism: History and Memory Compared,
ed. Henry Russo, trans. Lucy B. Golsanet al. Lincoln University
of Nebraska Press, 2004, p. 57-80.
Zarubin, A.G. - Zarubin, V. G., Bez Pobediteley. z lstorii Graj-
danskoy Voyn v Krmu, Simferopol, Tavriya 1997.
Zemskov, V. N., Spetsposelents, Sotsis (Sotsiologieskie ssle-
dovania), No. 11, Moskva 1990, s. 3-17.

59
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

60
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER

Dr. Liaisan AHN*

Sibirya, Rusya Federasyonunun Ural Dalarnn dou-

sunda kalan blmnn neredeyse tmn kapsayan b-
yk bir blgenin addr. Coraf adan Sibirya terimi, ba-
tda Ural Dalar, douda Byk Okyanusun su blm
izgisini tekil eden tepeler, gneyde Kazakistan, Moolis-
tan ve inin Rusya snrlar ile kuzeyde Kuzey Buz Denizi
arasnda kalan alan ifade eder. Tarih bir kavram olarak ise
Sibirya terimi, bu belirttiimiz alana ek olarak Kazakis-
tann kuzeydousu ile Rusyann Uzak Dousunun tama-
mn kapsar.1 Sibirya kavramnn Rusya toplumu iin ifade
ettii anlam, Rusya mparatorluunun dou istikametinde
ilerlemesiyle paralel olarak geniledi, ilk bata sadece Ural
Dalarnn dou tarafnda bulunan Sibirya Hanl (Rus Tuva Trkleri kinci Dnyas Savanda
Devleti tarafndan XVI. yzyln sonunda istila edildi)
nfus says kyaslandnda, Sibiryada nfus younluu
topraklarn ifade ederken, XIX. yzyln ortas itibaryla
olduka dktr. Nfusun azl, tarih sre iinde or-
Byk Okyanusa kadar uzanan sahay kapsar hle geldi.2
taya kan bir durum olup, byk lde blgenin sert
Gnmzde Sibirya olarak adlandrlan blgede Rusya iklim koullarndan kaynaklanmaktadr.
Federasyonuna bal 21 idar birim (be cumhuriyet,
Rusya mparatorluu ve sonra Sovyetler Birlii dnemle-
alt kray, sekiz oblast, bir zerk oblast ve bir zerk okrug)
rinde meydana gelen nfus hareketleri sonucunda, bugn
yer almaktadr. Rusya Federasyonu Merkez Hkmeti,
Sibiryada Rus etnik unsuru, nfusun ounluunu olu-
ynetim kolayl iin bu idar birimleri Sibirya Federal
turmaktadr. Toplam saylar 21.000.000 civarnda olan
Blgesi ve Uzak Dou Federal Blgesi olarak adlandrlan
Ruslar, Sibirya nfusunun yaklak olarak % 80ini te-
iki byk idar birim olarak gruplandrd. Sibirya ve Uzak
kil ederler. Ruslarn dnda Sibiryada birok farkl etnik
Dou Federal blgelerinin toplam yzlm yaklak
topluluk da yaamaktadr. Bunlardan bir ksm yerlidir,
olarak 11.300.000 km olup, bu alan Rusya Federasyo-
dierleri ise zellikle Sovyet dneminde Sibiryaya gelip
nunun toplam yzlmnn % 66sn tekil etmekte-
yerleen etnik gruplardr. Sibiryann yerli halklar, iki ana
dir.3 Ocak 2015 itibaryla bu alanda 25.500.000 civarnda
gruba ayrlrlar: 1) Geleneksel uralar hayvanclk ve ta-
insan yaamaktadr.4 Grld gibi, alan bykl ile
rm olan topluluklar. Bunlar Gney Sibiryada yaamakta-
* Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits
1 Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1969- drlar. 2) Ren geyii yetitirme, avlanma ve balklk ile
1978, http://enc-dic.com/enc_sovet/Sibir-81323/
2 Anatoliy Remnev, Rossiya i Sibir v Menyaemsya Prostranstve mperii, XIX uraan Kuzey halklar.5
- Naalo XX Veka, Rossiyskaya mperiya v Sravnitelnoy Perspektive, haz. A. Miller,
Novoe zdatelstvo, Moskva 2004, s. 287. ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/publications/catalog/
3 Bilgiler, Sibirya ve Uzak Dou Federal blgelerinin resm internet sayfalarndan alnd. doc_1137674209312
Bkz. http://www.sibfo.ru/passport/sfo.php; http://www.dfo.gov.ru/index.php?id=25 5 Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1969-
4 Demografieskiy Ejegodnik Rossii, 2015 g. Prilojenie k Sborniku, http://www.gks. 1978, http://enc-dic.com/enc_sovet/Sibir-81323/

61
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Sibirya halklar arasnda Trk kkenli olanlardan Yakut-
lar (Sahalar), Sibirya Tatarlar, Tuvalar, Altaylar, Hakaslar,
orlar, Dolganlar, Kumandinler, Teleutlar, Tofalar ve baz
dier etnik gruplar Sibiryann yerlisidir. Bunlarn dnda
Sibiryada zellikle Sovyet dneminde buraya g eden
Kazan Tatarlar, uvalar, Kazaklar, Krgzlar, Azerbaycan
Trkleri, zbekler ve baka baz Trk gruplar da yaarlar.
Sibirya yerlilerinden Yakutlar ve Dolganlar, Trk dnyas-
nn en kuzeyinde yer alan iki topluluktur. Dolganlar, Sibir-
yann kuzey ucunu tekil eden Taymr Yarmadasnda, Ya-
kutlar Uzak Dounun kuzey ve orta blmlerinde yaarlar.
Dier yerli Trk topluluklar Gney Sibiryada bulunurlar.
Sibiryadaki Trk topluluklarnn says azdr. Blgedeki
en byk Trk varln tekil eden Yakutlarn (Sahala-
rn) Rusya Federasyonundaki toplam says, 2010 nfus
saym verilerine gre sadece 478.000dir. Dier Trk top-
luluklarn says da ancak binler ile saylmakta, hatta kimi
gruplarn says birka yz amamaktadr.6
Sibiryadaki yerli Trk topluluklarndan drdnn (Ya-
kut/Saha, Tuva, Altay, Hakas) zerk cumhuriyet stat-
snde idar birimi bulunmaktadr. Yzlm bakmn-
dan ok byk (3.100.000 km), fakat nfus younluu
ok dk (0.31 kii/km) olan Yakutistan Cumhuriyeti,
Uzak Dounun kuzey ve orta blmlerini kaplar. Nispe-
ten kk birimler olan Tuva, Altay ve Hakas cumhuri-
yetleri (170.500 km, 92.600 km ve 61.900 km) Sibir-
yann gneyindeki Altay-Sayan Dalarnn eteklerinde,
yani Asya ktasnn tam merkezinde, eski Trk kavimleri-
nin ortaya kt topraklarda yer almaktadr.
6 Rusya Federasyonu 2010 nfus saym verileri, http://www.gks.ru/free_doc/new_site/
perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm

62
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER
Sibiryann Rus Devleti Tarafndan Ele Geirilmesi
ve Kolonize Edilme Sreci
Rus Devletinin Sibiryadaki ilk admlar, Sibirya Hanl
ile ilikilerine bal olarak atld. Zaten Ural Dalarnn
dousunda bulunan topraklarn Sibirya olarak adlandrl-
mas da Sibirya Hanl ve Sibirya Tatarlar ile dorudan
ilgili bir durumdur. Rus vakayinamelerinde Sibir ad ilk
defa XV. yzylda geer. lk bata Tmen yaknndaki
bir knezlik olarak tanmlanan Sibir lkesi, daha son-
ra Taybuga Hanedannn yurdu kastedilerek Sibirdeki
Mslman Devleti olarak anlr.7
Moskova ar IV. van, Ural Dalarnn tesindeki or-
manlarn zenginliine (ncelikle kymetli krklere) byk
ilgi duydu ve bu topraklar kendi hkimiyeti altna almak
istedi. Bu isteinin hayata geirilmesinde zengin tccar ve
toprak sahibi (Ural Dalarnn bat eteklerindeki Perm
blgesinin sahibi) Stroganov ailesine dayand. 1582 y-
lnda Stroganovlarn madd desteiyle Sibirya Hanlna
kar Yermak adl bir Rus Kazan nderliinde asker
sefer dzenlendi. Rus askerler, ateli silahlarla donanm
olduklar iin sadece oklarla savaan Tatarlara kar bir dizi
zafer kazandlar. Bu zaferler zerine Moskova Devletinin
gnderdii asker gler, Tatar topraklarnn ilerine do-
ru ilerleyerek burada dayanak noktalar olarak kaleler ina
etmeye balad. Tatarlarn direnii gittike krld. 1598de
Km Hann byk yenilgisinden sonra Sibirya Hanl
dald ve topraklar tamamyla Rus Devletinin hkimi-
yeti altna geti.8
Sibirya Hanl dtkten sonra Ruslar iin Asya ktas-
nn kaplar alm oldu. Rus Devleti, eski Sibirya Han-
l topraklarnn tesine, kuzeye ve douya doru hzla
ilerlemeye balad ve snrlarn yldan yla geniletti. 1604
ylnda Obi Nehrinde Tomsk, 1619da Yenisey Nehri
zerinde Yeniseysk ve 1628de yine Yenisey Nehrinde,
biraz daha gneyde, Krasnoyarsk kalelerinin temelleri
atld. Yenisey Nehrinden onun kolu Angaraya geen
Rus gruplar douya doru ilerlemeye devam etti ve ok
gemeden Lena Nehrine ulat. 1632de Lena Nehrinin
orta ksmnda Yakutsk Kalesinin temeli atld. Bu civarn
7 D. shakov - Z. Tinskih, Pokorenie Sibirskogo Hanstva i Naalo Kolonizatsii
Sibiri, storiya Tatar s Drevneyih Vremen, V, Tataristan Cumhuriyeti Bilimler
Akademisi . Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2014, s. 120.
8 D. shakov -Z. Tinskih, Pokoreniye Sibirskogo Hanstva, s. 127-134.
Yenisey Nehri
sakinleri olan Yakutlar Rus hkimiyeti altna alnarak ha-
raca balandlar. 1639 ylnda Rus nc gruplar, Ohotsk
Denizi kylarna ayak bast. Daha sonraki yllarda Baykal
tesi ve Amur Nehri boyunca uzanan topraklar da Rus
Devletinin eline geti.9
Rus Devleti Sibiryadaki ilerlemesinde yerli topluluklar-
dan fazla bir direni grmedi. Bunda hem Rus askerleri-
nin ateli silahlarla donanm olmas hem de Rus Devle-
tinin ilk balarda yerlilere kar ihtiyatl politikas etkili
oldu. Sibirya bozkrlarnn Moskovadan uzakl ve bura-
daki Rus asker varlnn azl, Rus yetkililerini ihtiyatl
davranmaya ve yerli topluluklarla iyi geinmeye yneltti.
stelik Rus Devletinin en nemli amac, yeni ele geiri-
len bu topraklardan dzenli olarak haracn toplanmas-
n, yani kymetli krklerin Moskovaya aralksz akmasn
salamakt. Hem siyas hem madd menfaatleri gzeterek
Rus Hkmeti yerli toplumlarn soylu kesimlerini (onla-
rn eski imtiyazlarn koruyarak) kendi tarafna ekmeye
ve onlardan mahall idarelerde istifade etmeye alt.10
Bununla birlikte Sibiryadaki Rus varl, yerli topluluk-
larn hayatn zorlatrd. Rus asker ve avclarn peinden
Rus kyller de geldi. Bunlar ksmen Rus Hkmetinin
tevikiyle, ou kendi isteiyle ve ou da bal olduklar
toprak sahiplerinden kaarak geldiler. Gelen Rus kylleri,
Rus Devletinin kontrolnden uzakta kalan geni Sibirya
corafyasnda rahat davranyor, ou zaman yerlilere kar
iddet uyguluyor ve onlarn topraklarn gasp ediyorlard.
Rus gmenlerle beraber Sibiryaya Rus Ortodoks Kilisesi
9 Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya
10 D. shakov - Z. Tinskih, Formirovanie Politiki Upravleniya Sibirskimi Tatarami
i Sibiryu v Kontse XVI-XVII vv., storiya Tatar s Drevneyih Vremen, V, Tataristan
Cumhuriyeti Bilimler Akademisi . Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2014,
s. 202-214.
63
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Sayan Dalar
de geldi. Burada toprak sahibi olan manastrlar, yerli halk-
lar Hristiyanlatrmaya baladlar. Zaman iinde Sibirya,
ad sulularn ar hizmetlerde kullanld ve siyas sulu-
larn srld bir corafya hline de geldi. XVIII. yz-
yln ba itibaryla Sibiryada yaayan Rus gmen says,
yerli nfusun saysn aarak 300.000e ulat.11
Bugnk Hakas Cumhuriyeti topraklarnda ilk Rus ka-
lesi 1707de, ikincisi 1718de kuruldu. 1727de Rusya ile
in arasnda bir snr anlamas imzalanarak Sayan Da-
larnn kuzeyi Rusyaya, gneyi ine geti. Bylece Ha-
kas topraklarnn Rusya mparatorluuna dhil edilmesi
resmilemi oldu.12
Altay topluluklarnn Rus hkimiyeti altna geii farkl
zamanlarda gerekleti. Kumandinler ta 1628 ylnda Rus
uyruuna getiler. XVII. yzyln sonu itibaryla Altay
blgesinin kuzeyi Rus Devletine baland. Gney Altay
blgesi, XVIII. yzyln ortasna kadar Bat Moolla-
rn (Oyratlar ya da Cungarlar) hkimiyeti altnda kald.
1755te Jungarlar ile Manular arasnda sava balaynca,
Gney Altay topluluklar gnll olarak Rusya himayesi
11 G. Faizrakhmanov, Colonisation of West Siberia, Tatar History and Civilisation,
ed. by D. shakov and S. nay, IRCICA, Istanbul 2010, p. 193-195;Sibir, Bolaya
Sovetskaya Entsiklopediya
12 Hakas Cumhuriyeti resm internet sayfas. http://www.r-19.ru/about-khakasia/
history/
altna gemek istedi. 1756da Gney Altayn Rus hkimi-
yeti altna girii resmileti.13
Ruslarn gelii ile birlikte Sibiryann geleneksel ekonomi-
sinde deiimler meydana geldi. Gney Sibirya bozkrla-
rnda tarm gelimeye balad. 1730lu yllarda Altay Da-
lar eteklerinde ilk madenler kuruldu ve Sibiryann yer
alt zenginliklerinin kartlmasna giriildi. 1747 ylnda
Altay blgesi ve 1786 ylnda Baykal tesi topraklar Rus
ar ve ailesinin zel mlk hline getirildi; burada bir-
ok maden oca, madencilik ve sanayi tesisi kuruldu.14
Rus Devleti ile birlikte Sibiryada Ortodoks Hristiyan-
lk inanc da yayld. 1828 ylnda kurulan Altay Ruhan
Misyonu, Altay topluluklar arasnda youn almalar
yapt. 1876 ylnda Hakaslar da resm olarak Hristiyan
oldular. Sonu itibaryla, XIX. yzyln devamnda Sibir-
yadaki yerli Trk topluluklarnn ou (Mslman kalan
Sibirya Tatarlar ve Budizm etkisi altnda bulunan Tuvalar
hari) vaftiz edildi.15
13 Gorno-Altayskaya Avtonomnaya Oblast, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya,
Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1969-1978. http://enc-dic.com/enc_sovet/
Gorno-altaskaja-avtonomnaja-oblast-10187.html; Altay Cumhuriyeti resm internet
sayfas. http://xn--80aa1ag9a.xn--p1ai/about-the-region/history/
14 Sibir, Kabinetskie Zemli, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, http://enc-dic.com/
enc_sovet/Kabinetskie-zemli-21466.html
15 V. A. Tikov -A. V. Juravskiy - O. Y. Kazmina, Narod Rossii: Atlas Kultur i Religiy, PTs
Dizayn. nformatsiya. Kartografiya, Moskva 2008, s. 98, 102-103, 106, 110-113.
64
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER

Rusya mparatorluuna en son katlan Sibirya blgesi, II. Dnya Savanda Sibiryadaki Trk Topluluklar
Tuva topraklar oldu. Tuva nce Cungarlarn elinde idi,
Nazi Almanyasnn Sovyetler Birliine saldrmasndan
Cungarlarn yenilgisinden sonra 1758de Manularn
hemen sonra Sovyet lkesinde genel seferberlik ilan edilip
ynetimine geti ve 1912 ylna kadar Manularn elin-
askerlie uygun olanlar cepheye gnderildi. Cephe gerisin-
de kald. Manularn hkimiyeti 1912de yklnca Tuval
de de zorlu alma hayat balad, nk lke ekonomisi
devlet adamlarndan bir grup Rusyann himayesi altna
sava ihtiyalarn karlamak zere youn retime geti.
girmek zere Rus Hkmetine bavurdu ve 1914 ylnda
Tuva, Rusya mparatorluunun hkimiyeti altna geti.16 II. Dnya Savann balad an itibaryla Sibiryadaki
Trklerin (Tuvalar hari) hepsi Sovyet vatandayd. Do-
1917 Bolevik Devriminden sonra Sibiryann Sovyet-
laysyla hepsi, savaan lkenin vatanda sfatyla hem
letirilmesi 1922 ylna kadar srd. 1922 ylnda Sovyet
cephelerde arpanlar hem de cephe gerisinde alanlar
Rusya Cumhuriyetine bal Yakut zerk Cumhuriyeti
olarak yerlerini aldlar.
ve Oyrot zerk Blgesi (Altayda) kuruldu. Oyrot zerk
Blgesi 1937de Altay Krayna dhil edildi; 1948de ad
Tuvann Sovyetler Birliine Destei
Dalk Altay zerk Blgesi olarak deitirildi. 1930da
Hakas zerk Blgesi tekil edildi.17 D ve i politikasnda Sovyetlere bal olan Tuva Halk
Cumhuriyeti de sava balar balamaz Nazi Almanyasna
Tuvadaki gelimeler biraz daha farkl oldu. inin bu bl-
kar sava ilan etti ve Sovyetler Birliine yardm salama-
gedeki kuvvetli etkisini dengeleyebilmek ve blge nfu-
y taahht ettiini duyurdu. 1941 yl sonbahar itibaryla
sunu kendi tarafna ekmek iin Sovyet ynetimi burada
Tuva Hkmeti Sovyetler Birliine btn altn fonunu (o
ok ihtiyatl bir politika yrtt. 1921 ylnda burada ba-
dnemde 20.000.000 Ruble deerinde) verdi; ayrca her
msz (Sovyetlere bal olmayan) Tuva Halk Cumhuriye-
sene Tuvada karlan altndan 10.000.000-11.000.000
ti kuruldu ve 1923te Sovyet askerleri Tuva topraklarndan
Ruble deerinde altn gnderdi. Bunun dnda 1941-
kartld. Sovyet Devletinden bamsz olmakla birlikte,
1944 yllar arasnda Tuvadan Sovyetler Birliine gnll
Tuva Halk Cumhuriyeti ile SSCB arasnda yakn ilikiler
yardm olarak 60.000.000 Ruble para, 700.000in stn-
kuruldu ve Sovyet Hkmeti Tuvaya byk madd yar-
de byk ba hayvan, Sovyet Ordusu yararna karlk-
dm salamann yan sra kltrel ve ideolojik adan da
sz olarak 50.000 at, 52.000 ift kayak, 10.000 gocuk,
Tuvay etkisi altna ald.18
19.000 ift eldiven, 16.000 ift kee izme, 67 ton yn,
Sovyet Hkmetinin 1928-1937 yllar arasnda yapt 400 ton et, un ve ya, onlarca ton bal, kurutulmu mey-
sanayileme hamlesi srasnda Sibiryada bir dizi yeni byk
sanayi tesisi kuruldu ve yer alt zenginliklerinin kartlmas
ve ilenmesi, enerji retimi, kimya sanayi, makine yapm,
inaat malzemeleri yapm alanlarnda atlmlar gerekleti.
Trans Sibirya Demiryolu Hattn (1891-1916 yllarnda
ina edildi) iyiletirme ve geniletme almalar yapld.
iftlikler kolektifletirildi ve tarm alanlar geniletildi.
1930lu yllarn sonu itibaryla Sibirya, nemli sanayi ve
tarm retimi yapan bir blge hline gelmi durumda idi.19
16 Bu konuda bkz. N. Mollerov, Protektorat Rossii nad Tuvoy v 1914-1924 gg.
(storiko-Pravovoy Aspekt), Nove ssledovaniya Tuv, No. 3, 2014. http://www.tuva.
asia/journal/issue_23/7321-mollerov.html
17 Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya
18 M. V. Mongu, storiya Buddizma v Tuve, Nauka, Novosibirsk 2001. http://www.
tyvanet.com/modules.php?name=Pages&go=page&pid=59; A. Baliev, Mal Soz-
nik da Dorog: Poemu Zamalivalsya Vklad Tuv v Razgrom Faizma, Stoletie,
12 Mays 2010. http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/mal_sojuznik_da_do-
rog_2010-05-12.htm
19 Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya,Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1969-
1978, http://enc-dic.com/enc_sovet/Sibir-81323/ Trans Sibirya Demiryolu

65
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
ve, ifal otlar, balk rnleri, sarg bezi, bal mumu ve
katran gnderildi. Uzmanlarn deerlendirmesine gre,
sava yllarnda Tuva ve Moolistandan Sovyetlere sala-
nan madd yardm, Sovyetler Birliine Batl mttefikler
tarafndan salanan toplam yardmn te ikisi kadard.
Tuvada yaayan Sovyet vatandalar kolonisinden 3.500
kii cepheye gitti. 1943 ylndan itibaren Sovyet ordusu-
na gnll Tuvalar da kabul edilmeye baland. Gnll
Tuvalardan 11 kiilik tank grubu ve 206 kiilik svari
bl tekil edildi.20
Sava Cephelerinde Verilen Kayplar
Sovyetler Birlii, Nazi Almanyasna kar savata muaz-
zam boyutta insan kayb yaad. Sava yllarnda toplam
27.000.000 civarnda Sovyet vatandann kaybedildii,
bunun yaklak olarak 10.000.000unu askerlerin tekil
ettii hesapland.21 Kayplarla ilgili saysal verilerin net-
letirilmesi gnmzde de devam etmekte, bu konuda
aratrma ve incelemeler hl srmektedir.
Sava dnemi ile ilgili olarak Sovyetler Birliindeki etnik
topluluklar konusunda ayr ayr verilere ulamak zordur.
Mevcut veriler, daha ziyade idar birimler temelinde snf-
landrlm (rnein, Krasnoyarsk Blgesinden cepheye
Yakutistanda bulunan Mirny elmas madeni
20 A. Baliev, Mal Soznik da Dorog: Poemu Zamalivalsya Vklad Tuv v Razgrom
Faizma; Y. Arann, N. Mollerov, K 60-Leti Velikoy Pobed. Vklad Tuv, Nove
ssledovaniya Tuv, 27 Ocak 2010. http://www.tuva.asia/news/tuva/1262-tuv-vklad-
v-pobedu.html
21 A. Danilov, L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, II, Drofa,
Moskva 2006, s. 39.
gidenlerin says eklinde) ve ou zaman etnik kriterlere
gre gruplanmamtr. Bununla birlikte kimi zaman baz
aratrmaclarn zel almalar sayesinde bir ksm etnik
topluluklarla ilgili istatistik bilgilere de ulalabilmekte-
dir. Bu blmde elde edebildii lde etnik zellii olan
verilere yer verilmeye alld. Bu bilgilere ulalamad-
nda da en azndan etnik zellii olmayan istatistik bil-
gilere yer verildi.
Elde olan bilgiler, Sibiryadaki Trk topluluklarnn hep-
sinin cepheye asker gnderdiini ve bu askerlerinin bir-
ounun ldn gstermektedir. rnein, Sovyet or-
dusuna gnll olarak katlan 217 Tuvaldan 69unun
hayatn kaybettii bilinmektedir.22
1939 ylnda 414.000 nfusu olan (Bunun 242.000i,
yani % 58i Yakut idi) Yakut zerk Cumhuriyetinden
askere 62.000 kii alnd. Bunlar ilk nce Baykal tesi ve
Ural Asker blgeleri ktalarnda asker eitimden geiril-
di, sonra eitli cephelere gnderildi.23 Yakutistandan cep-
heye giden 62.000 kiiden 32.000i hayatn kaybetti.24
Savaa gnderilen Yakutlarn birou, ilk defa kendi k-
ynn dna kan, bir ksm Rusa bilmeyen insanlard.
Bu durum onlar iin byk zorluklar yaratt ve zellikle
savan ilk senesinde cephedeki lm oranlarn arttrd.25
22 Y. Arann, N. Mollerov, K 60-Leti Velikoy Pobed. Vklad Tuv, Nove ssledovaniya
Tuv, 27 Ocak 2010.
23 Entsiklopediya Yakutii, Yakutskaya Entsiklopediya, Moskva 2000, s. 254.
24 V. Yefimova, Vernulis Domoy s Pobedoy, Yakutskiy Arhiv, No. 1 (16), 2005, s. 35.
25 D. Petrov, Yakutyane na Frontah Velikoy Oteestvennoy Voyn Sovetskogo Soza,
Yakutknigoizdat, Yakutsk 1965, s. 39.
66
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER
Ruslarla birlikte cephede savaan Yakut askerleri Almanlarn en byk korkusu olmutu.
Buna ramen Yakutlar savata kendilerini iyi askerler ola-
rak gsterdiler. Yakut zerk Cumhuriyetinden askere al-
nan 24 kiiye Sovyetler Birliinde asker baarlar iin ve-
rilen en yksek unvan olan Sovyetler Birlii Kahraman
unvan verildi, bunlardan birka, Yakut idi. Savata stn
baarlar kazanan Yakutlar arasnda zellikle ilk Yakut ka-
dn pilot Vera Zaharovann ismini zikretmek gerekir.26
1939 ylnda SSCBdeki toplam saylar 4.300.000
olan Tatarlarn (Sibirya Tatarlar da bu rakamn iinde)
187.000i cephede hayatn kaybetti.27 161 Tatar, Sovyet-
ler Birlii Kahraman unvann ald.28 Sovyet dneminde
Sibirya Tatarlar genel Tatar kategorisi iinde sayldklar
iin, bu rakamlara ka Sibirya Tatarnn dhil olduunu
sylemek mmkn deildir.
Altay Krayndan cepheye 611.000 civarnda asker gitti,
bunlarn 283.000i hayatn kaybetti.29 Sava ncesinde
144.000 nfusu olan Oyrot zerk Blgesinden cepheye
26 Entsiklopediya Yakutii, s. 255.
27 Narod SSSR v Velikoy Oteestvennoy Voyne. http://www.ethnoinfo.ru/narody-sssr-v-
vojne/314-stati
28 A. Danilov- L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, II, Drofa,
Moskva 2006, s. 30.
29 Altay Kraynn resm internet sayfas, http://www.altairegion22.ru/territory/remem-
ber/65viktory/270210/
42.000 kii gnderildi. Bunlarn yars (21.000) hayatn
kaybetti.30
1940 yl verilerine gre 287.000 nfusu bulunan Hakas
zerk Blgesinden 69.000 kii cepheye gnderildi (Bun-
lardan yaklak 8.000i Hakas idi), 30.900 kii hayatn
kaybetti.31 or askerlerinin II. Dnya Savandaki duru-
munu zel olarak inceleyen bir aratrmacya gre cephe-
den dnmeyen orlarn says 2.000 civarndayd.32
Btn bu veriler deerlendirildiinde her bir idar birim-
den savaa gidenlerin yaklak olarak yars ile te biri
arasndaki ksmnn geri dnmemi olduu grlmekte-
dir. Bundan u karmda bulunulabilir: Sovyetler Bir-
liindeki eitli etnik gruplar ve bunlar arasnda Sibir-
yadaki Trk topluluklar, II. Dnya Savanda cepheye
gnderilen gen ve orta yal erkek nfusunun en azndan
te birini kaybetti.
30 V. evalkova, Vklad Gornogo Altaya v Pobedu v Velikoy Oteestvennoy Voyne, Ve-
likaya Oteestvennaya Voyna v Kontekste Razvitiya Sovremennogo Rossiyskogo Obestva:
Material Mejssuzovskoy Nauno-Praktieskoy Konferentsii, RO GAGU, Gorno-Altay-
sk 2010, s. 10.
31 T. Zkova, Hakasiya i Abakan Vo Vremya Voyn, Novosti Abakana, 22 Nisan 2015.
http://abakan.monavista.ru/news/454350/ (Yazar verileri u kaynaktan aktarmakta-
dr: P. ebodaev, Voenny Vklad Hakasii v Pobedu v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-
1945 gg., OOO Kooperativ Jurnalist, Abakan 2005).
32 N. Kiskorov, Kniga Pamyati orskogo Naroda: 1941-1945, Primula, Kemerovo 2015.
67
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Yenisey zerine yaplan ilk demir kpr

Cephe Gerisindeki Sosyo-Ekonomik Sreler ve sivil nfusu lkenin dousuna tahliye almas balatld.
Sibiryann Durumu Savan ilk be aynda 1.500 civarnda byk sanayi tesi-
si ve 10.000.000dan fazla insan tahliye edildi ve bunlar
Nazi Alman ordularnn 22 Haziran 1941de sava iln
dou blgelerine yerletirildi (Sava yllarnda toplam ola-
etmeksizin ve byk bir iddetle balatt saldr kar-
rak 2.000den fazla sanayi tesisi ve 25.000.000 civarn-
snda hazrlksz yakalanan Sovyet ordusu, ilk bata etkili
da insann tahliyesi yapld). Yeni yerlerde sanayi tesisleri
bir biimde direnemedi ve dman, hafta gibi ksa bir
yeniden kurularak faaliyete geirildi ve retime baland.
sre iinde Sovyetler Birliinin ilerine doru 350-600
Sovyet ekonomisi tamamen sava ihtiyalarna ynelik
kilometre kadar ilerledi. Bunun sonucunda Sovyetler Bir-
olarak yeni batan dzenlendi. Cephe gerisindeki Sovyet
liinin batsndaki topraklarn byk bir blm, Nazi-
vatandalarnn (Cephe gerisinde kadnlar, ocuklar, ya-
lerin hkimiyeti altna girdi. Sovyetlerin birok nemli sa-
llar ve savamaya eitli sebeplerle uygun bulunmayan
nayi kuruluu Nazi igali altndaki blgelerde bulunduu
erkekler vard) zverili abas sonucunda 1942 ylnn ba-
iin lke bir anda sanayi potansiyelinin byk blmn
ndan itibaren savunma sanayi retimi ykselie geti ve
kaybetmi oldu. stelik dman ilerlemeye devam ettii
ayn senenin yaznda Nazi Almanyasnn sanayi retimini
iin dier blgelerdeki nemli tesis ve kurulular da tehdit
geride brakt. Sanayi tesislerinin yan sra birok nemli
altnda idi. Bu durumda bu kurulular baka yere tamak,
bilim ve eitim kuruluu da dou blgelerine nakledildi
yeni yerlerde bir an nce faaliyete geirmek ve genel olarak
ve burada almalarna devam etti.33
sanayi retimini arttrmak ihtiyac ortaya kt. Cephenin
gerisinde bulunan ve 1930lu yllarda nemli sanayi mer- Sibiryann birok blgesi lkenin batsndan tahliye edi-
kezi hline gelen blgeler, bu adan Sovyet ynetimi iin len kurumlara ve insanlara ev sahiplii yapt. Batdan ak-
byk nem kazand. zellikle Sibirya, yer alt zengin- tarlan sanayi tesislerinin 322si Sibiryaya yerletirildi. Bu
likleri, sanayi potansiyeli, ayrca hayvanclk, balklk ve tesislerde uak, tank, traktr, eitli makine ve alet retili-
tarm ynnden arz ettii nem asndan ok deerli idi. yordu. Sibiryann yer alt zenginliklerinin kartlmas ve
ilenmesi almalarna hz verildi. 1945 yl itibaryla Si-
Sava balar balamaz, Sovyet lkesinin batsndaki sanayi
biryada lkedeki toplam elik retiminin % 21i, dkme
tesislerini, onlarn personelini, hayvanlar ile birlikte ko-
lektif iftlikleri, her trl kltrel ve sanatsal deerleri ve 33 A. Danilov- L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek,s. 19-20; M.
Orak, Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, Olimp-AST, Moskva 2001, s. 413.

68
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER

demir retiminin % 18i, kmr karmann % 32si ya-

plmaktayd. 1941-1944 yllar arasnda Sibiryadaki tarm
alanlar 11.200.000 ton tahl (SSCBdeki toplam rnn
% 16s) verdi.34

Sovyet Devletinin bat blgelerinden tahliye ettii insan-

larn ok byk bir blm, Bat Sibiryaya yerletirildi.
Buraya toplam 1.000.000dan fazla insan (buna 359.900
ocuk dhil) getirildi.35 1941 ylnn sonuna kadar Bat
Sibiryaya 244, Dou Sibiryaya 78 sanayi tesisi nakledil-
di. Bu tesisler, Sibiryann en gelimi blgesi olan gney
ksmnda, Trans Sibirya Demiryolu hatt boyunca yer alan
byk yerleim yerlerine yerletirildi. Bat Sibiryada bu e-
hirlerin en nemlileri Omsk, Tmen, Novosibirsk, Keme-
rovo ve Tomsk idi. Buraya en nemli savunma sanayi ku-
rulular ve baz bilimsel aratrma kurumlar nakledildi.36
Krasnoyarsk
Oyrot zerk Blgesini de ieren Altay Kraynn payna
fazla yaral asker tedavi grd. Blgenin iftileri devlete
batdan tahliye edilen 100 civarnda sanayi tesisi dt;
milyonlarca kilogram tahl, et, sebze, eker, yn, deri vb.
bunlarn temelinde 51 yeni byk sanayi tesisi kuruldu.
malzeme salad.39
1942-1945 yllar arasnda Altay Kraynda sanayi reti-
minin toplam hacmi neredeyse iki kat artt, makine ya- Hakas zerk Blgesinde sava yllarnda 16 asker hastane
pm ve maden ileme sanayi hacmi ise 6.7 kat byd. alt ve burada toplam 10.000den fazla yaral asker te-
1942de almaya balayan Altay Traktr Fabrikas Sov- davi edildi. Bunun dnda Hakas blgesinde asker eitim
yetler Birliinde bu tr rn reten tek tesis konumunda merkezleri yer ald ve blgenin coraf ve iklim koullarna
idi.37 Oyrot zerk Blgesinde 1941-1942 knda kuru- uygun bir ekilde zellikle kayak ve avc birlikler eitildi.
lan Akta cva oca, Sovyetler Birliinin cva ihtiyacn 1941-1942 yllarnda burada bir avc tmeni, kayak
karlayan en nemli tesis hline geldi.38 avc alay, iki kayak taburu, bir istihkm taburu ve bir mo-
torlu tat taburu tekil edildi. Bunun dnda ernogorsk
Sava yllarnda Altay blgesinde 11 asker okul faaliyet-
Sava Pilotlar Okulunda sava yllar iinde toplam 1.502
teydi ve cepheye gnderilmek zere 15 tmen tekil edildi.
avc ua pilotu eitildi. Hakas blgesinde ordu ihtiyalar
Ayrca birok meslek okulu ve demiryolu alanlar oku-
iin (svari ve topu birliklerine) atlar da hazrlanyordu.
lu alarak burada toplam 27.000 ii yetitirildi. Blgeye
1941-1943 yllarnda cepheye 18.500 at gnderildi.40
batdan 46 yetimhane ve 37 anaokulu (toplam 11.500
ocuk) nakledildi. Bunun dnda Leningrad Filarmoni Yakut zerk Cumhuriyeti sava yllarnda ABDden Sov-
Orkestras, Moskova Tairov Oda Tiyatrosu, Dnepropet- yetler Birliine salanan yardm kapsamnda gelen sava
rovsk Drama Tiyatrosu, Voroilovgrad Rus Devlet Drama uaklarnn kabul edildii ve Bat Sibiryaya aktarld
Tiyatrosu ve baz dier sanat kurulular getirildi. 59 as- merkez durumuna geldi. Bunun iin 1941 ylnn sonuna
ker hastane kuruldu, burada sava yllarnda 100.000den kadar Yakutistandaki ehirde (Yakutsk, Aldan, Olek-
minsk) havalimanlar ina edildi. Alaskay Yakutistan ze-
34 Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya
35 L. Snegireva, Evakuatsiya Grajdanskogo Naseleniya v Zapadnu Sibir v God rinden Krasnoyarsk ile balayan hava yolu hatt zerinde
Velikoy Oteestvennoy Voyn v Trudah ssledovateley Regiona, Vestnik Tomskogo
Gosudarstvennogo Pedagogieskogo Universiteta, No. 9, 2010, s. 103. sava dneminde toplam 26 havaliman ve 274 ek tesis
36 B. Serazetdinov, Voennaya Ekonomika Zapadnoy Sibiri i Yeyo Vklad v Delo Pobed
v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, Trud nstituta Rossiyskoy storii, No. 10,
nstitut Rossiyskoy storii RAN, Moskva 2012, s. 177-203.
37 B. Serazetdinov, Voennaya Ekonomika Zapadnoy Sibiri i Yeyo Vklad v Delo Pobed 39 Altay Kray resm internet sayfas, http://www.altairegion22.ru/territory/remember/
v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, s. 191-192. 65viktory/270210/
38 V. evalkova, Vklad Gornogo Altaya v Pobedu v Velikoy Oteestvennoy Voyne, s. 11. 40 T. Zkova, Hakasiya i Abakan Vo Vremya Voyn, Novosti Abakana, 22 Nisan 2015.

69
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Yakut zerk Blgesindeki yer alt zenginlikleri Trans Sibirya Demiryolu ile tand.
ina edildi. 1942-1945 yllarnda Alaska-Sibirya hava yolu
hatt zerinden ABDden Sovyetler Birliine 8.000 sava
ua aktarld.41
Bunun dnda Yakut zerk Blgesinde yer alt zengin-
liklerinin (zellikle altnn) kartlmasna hz verildi. Yeni
sanayi tesisleri kuruldu, bunlarn says savan sonunda
25e ulat. 1942 ylnda mika yataklar bulunarak mika
oca kuruldu. Bu ocak, Sovyetler Birliinde kartlan
toplam mikann yarsn salad. Kereste yapm ve ba-
lklk sanayi retimi hacimleri artt. 1941-1945 yllar
arasnda Yakut zerk Blgesi devlete 400.000 ton balk
teslim etti. Yakut zerk Blgesinde retilen rnlerin
dier blgelere gnderilmesi iin su yolu (Lena Nehri) ve
1942-1943 yllar arasnda ina edilen Trans Sibirya De-
miryoluna en ksa k salayan kara yolu kullanld.42
Cephe Gerisindeki nsanlarn Durumu
Sovyet lkesinin sava koullarnda ekonomisini mobili-
ze etmesi ve savunma sanayisi retimini arttrmas, cep-
he gerisindekilerin insanst abalar sayesinde mmkn
oldu. Eli silah tutan btn erkekler cepheye gnderildii
41 A. Akimov, Yakutiya: vo mya Velikoy Pobed (1941-1945), Yakutskoe Knijnoe
zdatelstvo, Yakutsk 2005.
42 Entsiklopediya Yakutii, s. 254-256.
iin, cephe gerisindeki zorlu ve youn alma kadnlarn,
ocuklarn, yallarn ve eitli hastalk ya da sakatlk y-
znden askere alnmayan erkeklerin omuzlarna ykledi.
zellikle krsal kesim erkek igc kaybna urad.43
Batdan tahliye edilen tesislere ve insanlara ev sahiplii
yapmak zorunda kalan Sibirya blgelerinde ncelikle bu
gelen insanlar yerletirmek, onlara yiyecek ve barnak
salamak ve gelen fabrika tehizatlarn bir an nce ye-
niden kurarak faaliyete gemesini salamak gerekiyordu.
Sibiryann sert k koullarnda ak havada geceyi gn-
dze katarak alan insanlarn gayretleriyle, ok ksa s-
rede tesislerin kurulumu saland ve retime baland.44
Tahliye edilerek gelen insanlar ilk bata yerli halkn evle-
rine yerletirildi; daha sonra barnak konusunda mevcut
imkanlarla baka zmler retmek zorunluluu ortaya
kt: bunun iin ina edilen bina says ok az olup, ba-
rnak sorunu daha ziyade barakalarn kurulmas yoluyla
zlmeye alld. Kimi yerlerde toprak kazlarak yer alt
barnaklar yapld, baz durumlarda fabrika ve tesislerin
alanlar fabrika binalarnda yaad. zellikle baraka ve
yer alt snaklar her trl konfor ve snma sisteminden
43 B. Serazetdinov, Voennaya Ekonomika Zapadnoy Sibiri i Yeyo Vklad v Delo Pobed
v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, s. 196.
44 B. Serazetdinov, Voennaya Ekonomika Zapadnoy Sibiri i Yeyo Vklad v Delo Pobed
v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, s. 192.
70
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER

yoksun olup, k artlarnda insanlar burada souk sebe-

biyle stlerini karmadan uyumak zorunda kalyordu.45

Cephe gerisindeki alma hayatnn (hem kylerde hem

ehirlerde) koullar ok zordu. Herey cepheye! sloga-
nyla dzenlenen ekonomik koullarda sava iin retim
yapan insanlar, bazen gnde 10-12 ve daha fazla saat a-
lmak, ok kt fiziksel artlarda ve alk snrnda hayata
tutunmak, her trl ihtiyalar telemek zorunda kaldlar.
Devlet, her bir tesis ve her bir iftlik iin belli bir retim
plan tespit etti ve bunun yerine getirilmesi istedi. Plan ye-
rine getirmeyenler sert cezalara tbi tutuldu. retilen gda
ve tekstil rnleri ncelikle Sovyet ordusuna ve savunma
sanayisi ihtiyalarna gnderildii iin cephe gerisindeki
nfusun gda ve giysi ihtiyalar yeterince karlanamad.
Sava boyunca cephe gerisinde karne sistemi uyguland. Bu
artlar altnda bile Sovyet vatandalar ordu yararna para
toplamak, cephedeki askerlere giysi ve ihtiya eyalar gn-
dermek, Nazi igalinden kurtarlan blgelere yardm iin Lena Nehri

kendi snrl imknlarndan arttrdlar; bu tr yardmlar

ksmen gnll olarak, ksmen devlet basks ile yaptlar.46 17 Austos 1944te o zamana kadar en azndan hukuk
adan bamsz olan Tuva Halk Cumhuriyetinin Mec-
Ar alma, yetersiz beslenme ve yorgunluktan hastalk
lisi, Sovyetler Birliine dhil olma konusunda karar ald.
ve lmlerin oran artt. Tahliye edilen nfusun ok ol-
Bu konuda bir halk referandumu yaplmad. Tuvadan
duu blgelerde ar insan younluundan dolay salgn
gelen talebi deerlendirerek, SSCB Yksek Sovyeti 14
hastalklar yayld. Hastalk ve lm oranlarnn artma-
Ekim 1944 tarihli kararyla Tuvay zerk blge (oblast)
snda salk hizmetlerinin ktlemesinin de etkisi oldu.47
statsyle RSFSCye dahil etti (1961 ylnda Tuva zerk
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine dntrld).
II. Dnya Savann
Sibiryadaki Trk Topluluklarna Etkisi Aratrmac A. Minaeve gre, Tuva Hkmetinin Sov-
yetler Birliine gnll olarak dhil olma kararnda Tu-
II. Dnya Sava, Sibiryadaki tm Trk topluluklar ze-
vann Moolistan ile snr konusunda yllarca yaad
rinde derin etkiler brakt. Sovyet vatanda olan Trk
anlamazlklar ve Tuvann bamszln kabul etmek is-
halklar daha ziyade sava dnemindeki sosyo-ekonomik
temeyen Moolistann saldrgan niyetinden duyulan ku-
srelerin etkisini yaarken, Sovyetler Birliine bal ol-
kular etkili oldu. Ayn aratrmacya gre, Moskovann
mayan Tuva halk iin savan (daha dorusu, sava sebe-
Tuvay SSCBye kabul etme kararnda da en byk fak-
biyle oluan uluslararas ortamn) nemli siyas sonular
tr Moolistan ile Tuva arasnda yaanan bu snr anla-
da oldu.
mazl tekil etti.48
45 T. Safonova, Prim i Razmeenie Evakuirovannogo Naseleniya v Zapadnoy Sibiri
v 1941-1942 Godah, Vestnik Tomskogo Pedagogieskogo Universiteta, No. 4, 2000,
s. 122-125; V. evenko, M. Tsarev, Jilino-Btovoe Polojenie Raboih Oboronnoy Mongu Bayr-Ool ise bu konuya daha geni adan yak-
Promlennosti Sibiri v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, zvestiya elyabinskogo
Naunogo Tsentra, No. 2 (44), 2009, s. 34-39. laarak farkl bir yorum yapmaktadr. Ona gre, Tuva ta-
46 Entsiklopediya Yakutii, s. 254-256; Altayskiy Kray v God Velikoy Oteestvennoy
Voyn, Altayskie Novosti, 3 Aralk 2014. http://amic-polit.ru/altayskiy-kray-v-god-
yi-velikoy-otechestvennoy-voynyi ; V. Peerskiy, Trudove Podvigi Krestyan Hakasii
rafndan Sovyetler Birliine girme konusunda istek be-
v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, Hakasiya v God Velikoy Oteestvennoy: Boevoy
i Trudovoy Podvig, Rosa, Abakan 2000, s. 82-86.
lirtilmesinde kiisel olarak en byk rol, Tuvann siyas
47 A. Repinetskiy, Demografieskaya Situatsiya v Rossii v God Velikoy Oteestvennoy
Voyn (1941-1945 gg.), zvestiya Samarskogo Naunogo Tsentra RAN, VII/2, 2005, s. 48 A. Minaev, Tuva Dalekaya i Blizkaya, Krasnaya Zvezda, 14 Ekim 2009, http://old.
284-285. redstar.ru/2009/10/14_10/2_05.html

71
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

II. Dnya Savanda bykler diye adlandrlan Mttefik Devletlerin liderleri Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt ve osif Stalin 4 ubat 1945 - 11
ubat 1945 tarihleri arasnda SSCBnin nde gelen tatil yeri Yaltann 3 km gneyinde bulunan Livadia Saraynda bir araya geldiler.

72
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER
lideri Salak Toka oynad. Moskovada renim gren ve
Sovyet Devletine hayran olan Toka, lkesini Sovyet ida-
resine dhil etme giriimlerinde Sovyetler Birliinin Tu-
vann sosyo-ekonomik ve kltrel kalknmas iin destek
vermesini umarak hareket etti. Sovyet ynetiminin Tuva
liderinin bu isteini olumlu karlamas ise, Stalinin ulus-
lararas arenadaki stratejik hesaplarndan kaynakland.
1944 yl itibaryla Nazi Almanyasnn yenilmek zere
olduu anlald ve Sovyet ynetimi ile Batl mttefikle-
rinin dikkati, Nazi Almanyasnn Uzak Doudaki mtte-
fiki Japonyaya evrildi. SSCB ile Japonya arasndaki olas
sava durumunda Moolistann bir tampon devlet ola-
ca ve Sovyet ordusu iin bir kprba vazifesi grecei
hesapland. Bu durumda Moolistan ile SSCB arasnda
bamsz bir adack olarak Tuvann bulunmas Stalin tara-
fndan uygun grlmedi ve bu yzden, henz sava sona
ermeden ve Yalta Konferans gereklemeden, bu sorunu
Tuvann SSCBye dhil edilmesi yoluyla zme kavu-
turma karar alnd.49
Sibiryadaki dier Trk halklar, sava sebebiyle Sovyet
ekonomisinde ve toplumunda meydana gelen deiim-
lerden hem olumsuz hem olumlu olmak zere iki trl
etkilendiler.
Olumsuz etkileri aadaki gibi sralayabiliriz.
a- Sava, birok insann hayatn alp gtrd. Yukarda
da belirtildii gibi, her bir etnik topluluk, cepheye gnde-
rilen gen ve orta yal erkek nfusunun en azndan te
birini kaybetti. Cephedeki kayplar dnda, cephe gerisin-
de de ar almadan, yetersiz beslenmeden, hastalklar-
dan kaynaklanan lmler oldu.
b- Erkek nfusun kayb ve sava dneminin ar koullar
sebebiyle doum oranlarnda byk azalma oldu. Baz uz-
manlar, gerek nfus kayplarnn yan sra domam be-
beklerle ilgili olarak yaanan demografik kaybn da altn
izerler. Erkeklerin kaybndan dolay toplumda erkek ile
kadn nfusu arasnda byk bir dengesizlik olutu ve bu
husus olumsuz demografik ve toplumsal etkiler yaratt.50
c- Sava yllarnda krsal kesim sosyo-ekonomik adan
49 Mongu Bayr-Ool, Hronika Vhojdeniya Tuv v Sostav SSSR, Tuvinskaya Pravda,
25.09.2014. http://tuvapravda.ru/?q=content/vossoedinenie
50 A. Repinetskiy, Demografieskaya Situatsiya v Rossii v God Velikoy Oteestvennoy
Voyn (1941-1945 gg.), s. 285-287.
byk zarara urad. Savunma sanayisinin n plana k-
t ve krsal kesimin ihtiyalarnn gz ard edildii sava
ekonomisi artlarnda kyler srekli kan kaybetti. Tarm
ve hayvanclk sektrleri, ciddi boyutlarda uzman kadro,
igc ve i hayvan kaybna urad, teknik donanm ve
retim verimlilii asndan geriledi.51 Sava sonras yl-
larda ekonomiyi yeniden kurma almalar srasnda da
Sovyet Devleti ar sanayi geliimine ncelik tanyan ve
krsal kesim zerinde byk bask kuran tutumunu de-
vam ettirdi. Bu durumun hem ksa hem uzun vadede ky-
ler zerinde ok ar olumsuz etkileri oldu.52
Sava dnemindeki gelimelerin Sibirya iin baz olumlu
getirileri de oldu.
a- Bat blgelerinden nakledilen sanayi tesisleri ve uzman
igc kadrosu sayesinde Sibiryada eitli sanayi dalla-
rnda nemli atlmlar gerekleti. Birok yeni fabrika ve
tesis kuruldu. Bunlarn ou savatan sonra da almaya
devam etti. Gelen uzman igcnn bir ksm Sibiryada
kalarak bu blgenin kalknmasna katkda bulundu.53
b- Nakledilen sanayi tesislerinin verimli almasn sala-
mak zere Sibiryada birok altyap almas yapld. r-
nein, Yakut zerk Blgesinde havalimanlar ve blgeyi
Trans Sibirya Demiryolu hattna balayan kara yollar ya-
pld. Bu altyap blgenin bundan sonraki gelimesinde
nemli rol oynad.
c- Batdan tahliye edilen bilimsel kurum, yksek okul ve
kltrel kurulular, doudaki bilim, eitim ve kltr haya-
tnn canlanmasnda nemli rol oynad. Bu kurulular, bl-
gesel tarihin ve kltrel deerlerin aratrlmasna nemli
katkda bulundu. Savatan sonra bu kurumlar eski yerleri-
ne geri tansa bile geride braktklar altyapnn temelinde
yerel kurulular (rnein, SSCB Bilimler Akademisinin ve
yksek okullarn yerel ubeleri54) almaya devam etti.
d- Sava dneminde Sovyet lkesinin bats ile dousu
arasnda kurulan sk ilikiler, Sibiryann Sovyetler Birli-
inin dier blgeleri ile daha yakn temaslar kurmasna ve
Sibiryadaki yerli topluluklarn d dnya ile tanmasna
vesile oldu.
51 Bkz. V. Peerskiy, Selskoe Hozyastvo Hakasii v God Velikoy Oteestvennoy Voyn,
Brigantina, Abakan 2014.
52 A. Danilov- L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, II, s. 48-50.
53 A. Danilov- L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, II, s. 31.
54 A. Danilov- L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, II, s. 50.
73
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Gney Sibiryada Angara Nehrinin kysnda yer alan rkutsk ehrindeki Sibirya Tatarlarnn Camisi

74
 II. DNYA SAVAI VE SBRYA TRKLER
Kaynaka
Akimov, A., Yakutiya: Vo mya Velikoy Pobed (1941-1945), Yakuts-
koe Knijnoe zdatelstvo, Yakutsk 2005.
Altay Cumhuriyeti resm internet sayfas: http://xn--80aa1ag9a.xn-
-p1ai/about-the-region/history/
Altay Kraynn resm internet sayfas: http://www.altairegion22.ru/
territory/remember/65viktory/270210/
Altayskiy Kray v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, Altayskie
Novosti, 3 Aralk 2014. http://amic-polit.ru/altayskiy-kray-v-god-
yi-velikoy-otechestvennoy-voynyi
Arann, Y. - Mollerov, N., K 60-Leti Velikoy Pobed. Vklad
Tuv, Nove ssledovaniya Tuv, 27 Ocak 2010, http://www.tuva.
asia/news/tuva/1262-tuv-vklad-v-pobedu.html
Baliev, A., Mal Soznik da Dorog: Poemu Zamalivalsya Vklad
Tuv v Razgrom Faizma, Stoletie, 12 Mays 2010, http://www.sto-
letie.ru/territoriya_istorii/mal_sojuznik_da_dorog_2010-05-12.
htm
Bayr-Ool, Mongu, Hronika Vhojdeniya Tuv v Sostav SSSR,
Tuvinskaya Pravda, 25.09.2014, http://tuvapravda.ru/?q=content/
vossoedinenie
ebodaev, P., Voenny Vklad Hakasii v Pobedu v Velikoy Oteestven-
noy Voyne 1941-1945 gg., OOO Kooperativ Jurnalist, Abakan
2005.
evalkova, V. Vklad Gornogo Altaya v Pobedu v Velikoy Oteest-
vennoy Voyne, Velikaya Oteestvennaya Voyna v Kontekste Razvitiya
Sovremennogo Rossiyskogo Obestva: Material Mejssuzovskoy Nau-
no-Praktieskoy Konferentsii, RO GAGU, Gorno-Altaysk 2010, s.
10-11.
Danilov, A. - Kosulina, L., storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX
Vek, II, Drofa, Moskva 2006.
Demografieskiy Ejegodnik Rossii, 2015 g. Prilojenie k Sborniku.
http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/sta-
tistics/publications/catalog/doc_1137674209312
Entsiklopediya Yakutii, Yakutskaya Entsiklopediya, Moskva 2000.
Faizrakhmanov, G., Colonisation of West Siberia, Tatar History
and Civilisation, ed. by D. shakov S. nay, IRCICA, Istanbul
2010, p. 191-208.
Gorno-Altayskaya Avtonomnaya Oblast, Bolaya Sovetskaya
Entsiklopediya, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva 1969-1978,
http://enc-dic.com/enc_sovet/Gorno-altaskaja-avtonomnaja-ob-
last-10187.html
Hakas Cumhuriyeti resm internet sayfas. http://www.r-19.ru/
about-khakasia/history/
shakov, D. - Tinskih, Z., Formirovanie Politiki Upravleniya Si-
birskimi Tatarami i Sibiryu v Kontse XVI-XVII vv., storiya Tatar
s Drevneyih Vremen, V, Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi
. Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2014, s. 202-214.
shakov, D. - Tinskih, Z., Pokorenie Sibirskogo Hanstva i Naalo
Kolonizatsii Sibiri, storiya Tatar s Drevneyih Vremen, V, Tataristan
Cumhuriyeti Bilimler Akademisi . Mercani Tarih Enstits Yayn-
lar, Kazan 2014, s. 120-140.
Kabinetskie Zemli, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, http://enc-
dic.com/enc_sovet/Kabinetskie-zemli-21466.html
Kiskorov, N., Kniga Pamyati orskogo Naroda: 1941-1945, Primula,
Kemerovo 2015.
Minaev, A., Tuva Dalekaya i Blizkaya, Krasnaya Zvezda, 14 Ekim
2009. http://old.redstar.ru/2009/10/14_10/2_05.html
Mollerov, N., Protektorat Rossii Nad Tuvoy v 1914-1924 gg. (s-
toriko-Pravovoy Aspekt), Nove ssledovaniya Tuv, No. 3, 2014.
http://www.tuva.asia/journal/issue_23/7321-mollerov.html
Mongu, M. V., storiya Buddizma v Tuve, Nauka, Novosibirsk
2001. http://www.tyvanet.com/modules.php?name=Pages&go=pa-
ge&pid=59
Narod SSSR v Velikoy Oteestvennoy Voyne. http://www.ethnoinfo.
ru/narody-sssr-v-vojne/314-stati
Orak, M.,Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, Olimp-AST,
Moskva 2001.
Peerskiy, V. Trudove Podvigi Krestyan Hakasii v God Velikoy
Oteestvennoy Voyn, Hakasiya v God Velikoy Oteestvennoy: Boe-
voy i Trudovoy Podvig, Rosa, Abakan 2000, s. 82-86.
Peerskiy, V., Selskoe Hozyastvo Hakasii v God Velikoy Oteestvennoy
Voyn, Brigantina, Abakan 2014.
Petrov, D., Yakutyane na Frontah Velikoy Oteestvennoy Voyn Sovets-
kogo Soza, Yakutknigoizdat, Yakutsk 1965.
Remnev, A., Rossiya i Sibir v Menyaemsya Prostranstve mperii,
XIX - Naalo XX Veka, Rossiyskaya mperiya v Sravnitelnoy Perspek-
tive, haz. A. Miller, Novoe zdatelstvo, Moskva 2004, s. 286-319.
Repinetskiy, A., Demografieskaya Situatsiya v Rossii v God Ve-
likoy Oteestvennoy Voyn (1941-1945 gg.), zvestiya Samarskogo
Naunogo Tsentra RAN, VII/2, 2005, s. 279-288.
Rusya Federasyonu 2002 nfus saym resm internet sayfas: http://
www.perepis2002.ru/index.html?id=17
Rusya Federasyonu 2010 nfus saym resm internet sayfas:
http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_
itogi1612.htm
Safonova, T., Priem i Razmeenie Evakuirovannogo Naseleniya v
Zapadnoy Sibiri v 1941-1942 Godah, Vestnik Tomskogo Pedagogi-
eskogo Universiteta, No. 4, 2000, s. 122-125.
Serazetdinov, B., Voennaya Ekonomika Zapadnoy Sibiri i Yeyo
Vklad v Delo Pobed v God Velikoy Oteestvennoy Voyn, Trud
nstituta Rossiyskoy storii, No. 10, nstitut Rossiyskoy storii RAN,
Moskva 2012, s. 177-203.
Sibir, Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, Sovetskaya Entsiklo-
pediya, Moskva 1969-1978. http://enc-dic.com/enc_sovet/Si-
bir-81323/
Snegireva, L. Evakuatsiya Grajdanskogo Naseleniya v Zapadnu
Sibir v God Velikoy Oteestvennoy Voyn v Trudah ssledovateley
Regiona, Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Pedagogieskogo Uni-
versiteta, No. 9, 2010, s. 103-107.
evenko, V. - Tsarev, M., Jilino-Btovoe Polojenie Raboih Obo-
ronnoy Promlennosti Sibiri v God Velikoy Oteestvennoy Voy-
n, zvestiya elyabinskogo Naunogo Tsentra, No. 2 (44), 2009, s.
34-39.
Tikov, V. A. - Juravskiy, A. V. - Kazmina, O. Y., Narod Rossii: Atlas
Kultur i Religiy, PTs Dizayn. nformatsiya. Kartografiya, Moskva
2008.
Yefimova, V., Vernulis Domoy s Pobedoy, Yakutskiy Arhiv, No.
1 (16), 2005, s. 35.
Zkova, T. Hakasiya i Abakan Vo Vremya Voyn, Novosti Abaka-
na, 22 Nisan 2015. http://abakan.monavista.ru/news/454350/
75
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

76
 KNC DNYA SAVAINDA KAFKASYA

Prof. Dr. Ufuk TAVKUL*

II. Dnya Sava 1939 ylnda baladnda birbirlerini

mttefik ilan eden Adolf Hitler ile osif Stalinin dostluu
1941 ylnda Alman ordularnn Sovyetler Birlii toprak-
larna girmesiyle sona erdi. Savan en nemli sebeplerin-
den biri, Hitlerin Kafkas tesindeki Bak petrollerine,
dolaysyla kendisine yakt salayacak enerji kaynaklarna
ulama isteiydi. Enerji kaynaklarna uzanan bu uzun ve
tehlikeli yol ise kuzeydeki Kafkasya topraklarndan gei-
yordu.

Aslnda Naziler ok daha nce Kafkasyal aydnlarla eit-

li ilikiler kurmulard. Bolevik htilali sonrasnda Avru-
paya srlen ya da kamak zorunda kalan eitli Kafkasya
halklarna mensup aydnlar 1923 ylnda Pragda Kafkasya
Dallar Birlii adl bir rgt kurdular ve Kafkasya Dal-
lar adl bir dergi yaymlamaya balayarak bu at altnda
birletiler. Bu oluum 1926 ylnda Varovada Kafkasya
Dallar Halk Partisi adyla organize oldu ve Kafkas- 1939da mttefik olan Hitler ve Stalin 1941de kar cephelerde yer ald.

yann bamszln ve Bolevizm ile mcadeleyi hedef

nemli bir hale gelmitir.
seti.1 1933 ylnda Hitlerin Almanyada iktidar ele ge-
Siyas hrriyetine kavu-
irmesiyle birlikte srgndeki Kafkasyal aydnlarn yayn
mak isteyen bu eski klt-
ve faaliyetlerinde bir art grld. Kafkasya Dallar Bir-
rn amacnn meruiyeti-
liinden ayrlarak Pariste Kavkaz (Kafkas) adl bir dergi
ni bilen herkes gibi dergiyi
karmaya balayan Dastanl Haydar Bammat, 1937
yaymlayan grup da ta-
ylnda dergisini Berline tad. Alman basn srgndeki
dklar sorumluluun bi-
Kafkasyal aydnlarn bu faaliyetlerine olaanst bir ilgi
lincinde, zm zor olan
gsteriyordu. 13 Nisan 1938 tarihli Deutsche Allgemeine
bu konularda mcadele
Zeitung gazetesi Kafkas dergisinin Almanca nshas Der
Haydar Bammat
etmektedir.2
Kaukasus iin u ifadeleri kaleme alyordu: Bolevizm ile
mcadeleyle balantl olarak Kafkasya meselesi - Kafkas 1941 ylnda Kafkasyaya szma faaliyetlerini younlatran
halklarnn bamsz bir federal devlet kurma hayali - ok Almanlar, ncelikle bu grevi kabul eden Kafkas kkenli
Sovyet sava esirlerini sabotaj ve casusluk konusunda ei-
* Ankara niversitesi Dil ve Tarih, Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve
Edebiyatlar Blm retim yesi terek, Sovyet cephe hatt gerisindeki grevlere hazrladlar.
1 Cem Kumuk, Kafkasya Aydnlk Gnlerini Aryor. Neredesin Prometheus?, Alfa
Yaynlar, stanbul 2004, s. 183. 2 Cem Kumuk, a.g.e., s. 209.

77
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman askerleri Kafkasya topraklarnda
1941 Ekiminde Kuzey Kafkasya zel Komandosu-a-
mil adnda bir harekt planland. 150 kadar Kafkasyal
on ay sreyle btn yer alt faaliyetleri iin eitildiler.
gruba ayrlan komandolardan ilki Temmuz 1942de silah
ve patlayc maddelerle birlikte paratle Adige zerk Bl-
gesinin bakenti Maykop civarna indirildiler. Bu grubun
grevi bir taraftan kpr ve demiryollarn havaya patlat-
mak, dier taraftan Sovyetlerin petrol tesislerini havaya
uurmalarn nlemekti. Almanlarn bu blgeyi igalinden
sonra bu harekta katlanlardan 29u geri dnd. 30 kii-
lik ikinci bir grup 1942 Austosunda een-ngu zerk
Cumhuriyetinin bakenti Grozninin 40 kilometre gne-
yine indi. Grevleri ilk grubun grevlerine benziyordu,
yalnz onlara ek olarak yerel asi gruplar ile temas kurma-
lar emredilmiti. Bu harektn mensuplar grevlerini ye-
rine getiremediler ve birou Sovyetler tarafndan ldrl-
d. 40 Dastanldan oluan nc grup ise Almanlarn
Kafkasyadan geri ekilmeleri zerine greve balayamad.3
3 Patrik von zur Mhlen, Gamalha ile Kzlyldz Arasnda: kinci Dnya Savanda
Sovyet Dou Halklarnn Milliyetilii, ev. Eref Bengi zbilen, Mavi Yaynlar,
Ankara 1984, s. 176.
Almanlarn 1941 ylnda Sovyetlere saldrdklar srada, Kaf-
kasyada yaamakta olan Karaay-Malkar halk da Almanlara
kar sempati beslemeye balad. Bu durumu deerlendiren
Sovyet istihbarat, Sovyet ordusunda grevli Karaay-Mal-
karl subay ve askerleri gvenilemeyecek dman unsurlar
sayarak cepheden alp, Ural blgesindeki kmr ocaklarna
srd. Sovyetlerin bu davran karsnda bir Karaay sva-
ri alay silahlar ile daa kt.4 Bylece Almanlar henz Kaf-
kasyay igal etmeden ve hi haberleri olmadan Kafkasyada
bir mttefik halk kazanm oluyorlard.5
Hitler, 23 Temmuz 1942 tarihli 45 Nolu Komutana
zel gizli direktifinde, A Ordular Grubuna Karade-
nizin dou kylarn ele geirme emrini verdi. Geride
kalan btn da ve avc tmenlerinden ise Kuban Irma-
n geerek Maykop ve Armaviri ele geirmeleri istendi.
Gnderilecek da birlikleriyle takviye edilecek olan bu
gruba Kafkasyann bat ksmna yapaca ileri harektta,
geilebilir btn da geitlerinin alnarak 11. Ordu bir-
likleriyle ibirlii hlinde Karadeniz kylarnn ele gei-
rilmesi emredildi. evik birliklerden oluturulacak dier
bir kuvvet grubunun Dou Kafkaslarda Grozni blgesini
elde etmesi ve tli kuvvetlerle Oset ve Grc Asker Yo-
lunu mmkn olduunca geitlerin bulunduu yksek-
liklerde kapatmas istendi.6
Almanlar ncelikle Sovyetlerin tehdidi altndaki blgeler-
de sktkleri veya tahrip ettikleri Kafkasya petrol tesisle-
rine zarara uramadan el koymak istiyorlard.7 Hitlerin
bu konudaki direktifleri de bu gr dorulamaktadr.
Hitler unlar sylemekteydi: Mteakip sava sevk ve ida-
resi iin Kafkas petrol retiminin kesin nemi vardr. Bu
sebeple hava taarruzlar bu blgedeki retim merkezleri ile
byk yakt depolarna ve ancak kara ordusu harekt mut-
lak gerektiriyorsa, Karadeniz kysndaki aktarma limanla-
rna kar yaplmaldr. Fakat dmann Kafkasyadan petrol
naklini en abuk olarak nlemek zere, bu i iin kullanlan
demiryollarnn ve petrol boru hatlarnn erkenden kesilme-
sinin ve Hazar Denizindeki deniz ulamnn taciz edilme-
sinin zel nemi vardr.8
4 Ufuk Tavkul, Kafkasya Dallarnda Hayat ve Kltr. Karaay-Malkar Trklerinde
Sosyo-Ekonomik Yap ve Deime, tken Yaynlar, stanbul 1993, s. 48.
5 Mahmut Aslanbek, Karaay ve Malkar Trklerinin Facias, Ankara 1952, s. 55.
6 Hans-Adolf Jacobsen, 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle II. Dnya Sava, Genel
Kurmay Bakanl Yaynlar, Ankara 1989, s. 448.
7 Patrik von zur Mhlen, a.g.e.,169.
8 Hans-Adolf Jacobsen, a.g.e., s. 459.
78
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

Alman gleri Kuzey Kafkasyada

Kafkas halklarnn pek ou, kk yzyllar ncesine da- casuslar Sovyet halklarna en iyi yaklama yolunun onla-
yanan Rus aleyhtar samimi duygular tayorlard. Fakat rn Alman sava gayelerini desteklemeleri yolunda tevik
Sovyetler Birliinin bu blgeler hakkndaki politikasnn edilmeleri olduuna inanyorlard. Kafkaslardaki Alman
tersine, Nazi yneticileri Kafkas tesindeki Baknn birliklerine aa rklar ve stn ar rklar konularndaki
nemli petrol retimi dnda Kafkasyada ekonomik a- ar rk propagandalardan kanmalar bildirilmiti.12
dan smrlecek ok az eyi olduunu dnyordu.
Wehrmachtn direktifleri Alman ordusunun Kafkas-
Nazilerin rk yaklamna gre, Kafkasya ve Kafkas te-
yallar kendi tarafna ekme konusundaki kararlln
sinde yaayan halklar arasnda Ermenilerin dnda ka-
gstermektedir. rnein, 1942 ylnn Temmuz aynda
lan btn Kafkas ve Kafkas tesi9 halklar, Nazi ideoloji
Alman ordusunun A Grubu komutan Mareal von List
planlayclar tarafndan rk olarak Slavlardan stn kabul
aadaki emirleri yaynlad:
ediliyor ve onlarn iinde de Grcler en stn rk olarak
deerlendiriliyordu.10 1-Kafkasya halklarna, Alman aleyhtar davranlar iine
girmedikleri srece dost milletler olarak davranlmaldr.
Almanlarn Kafkasya politikasn iki faktr etkiliyordu.
2-Dallarn (Kafkasyallarn) kolektif sistemi kaldrma is-
Birincisi, Kafkaslardaki Trk kkenli halklarn koruyu-
tekleri hibir ekilde engellenmemelidir.
cusu olarak grlen Trkiyeyi kendine balama ihtiyac
3-badethanelerin yeniden almasna ve din det ve gele-
idi. kincisi, Kafkaslardaki idar yetkinin hibir zaman
neklerin uygulanmasna izin verilecektir.
yerel sivil kontrolne gememi, fakat Wehrmachtn11
4-zel mlkiyete sayg gsterilecek, ihtiya maddelerinin
yetkisinde olmasdr. Ayrca Kafkaslardaki nemli Alman
karl denecektir.
9 Kafkas halklar: Abhazlar, Adigeler (erkesler), Karaay-Malkarllar, Osetler, een-
ngular ve Dastanllar. Kafkas tesi halklar: Grcler, Ermeniler ve Azerbaycan
5-rnek alnacak davranlarla yerli halkn gveni kazan-
Trkleri. lacaktr. Asker ynden kontrol zor olan dalk blgelerde
10 Alexander R. Alexiev, Soviet Nationalities Under Attack: The World War II
Experience, Soviet Nationalities in Strategic Perspective, ed. by S. Enders Wimbush, yerli halkla ibirlii byk nem tamaktadr ve Alman bir-
Croom Helm, London 1985, p. 67.
11 Wehrmacht: Savunma Gc anlamna gelen ve 1935te kara, deniz ve hava silahl liklerinin ilerlemesini olduka kolaylatracaktr.
kuvvetleri iin kullanlan Almanca kelime. Dorudan doruya Hitlerin emri altna
verilen Wehrmacht komutanl 1938de kuruldu. Bkz. Meydan Larousse, XII, s. 653. 12 Alexander R. Alexiev, a.g.e., s. 67.

79
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman askerleri Rostovda
6-Halk skntya sokacak btn gerekli sava tedbirleri ak-
lanmal ve mazur gsterilmelidir.
7-Kafkas kadnlarnn namus ve iffetine zellikle sayg gs-
terilecektir.13
25 Temmuz 1942de Alman ordular, Rostovu ele geirip
Don Irman getikten sonra Sovyet ordusuyla Kafkas
Dalarnn eteklerinde savaa girdi. Alman ordusunun
nnden ekilerek Kafkas Dalarna snmaya alan
Kzl Ordu birliklerini burada Karaayllarn silahl ete-
leri karlad. Karaayllar Sovyet birliklerinin byk b-
lmn imha ettiler.
Kafkas tesindeki Sovyet kuvvetlerinin planlarndaki ak-
saklklar harektta gedikler meydana gelmesine sebep olu-
yordu. Bu durumda Kafkasya, Almanlar karsnda tama-
men savunmasz kalyordu. Bu boluu doldurma grevi,
Sovyetlerin 46. Ordusuna verildi. Kafkas Dalar zerin-
den Kafkas tesine geii salayan Karaaydaki Morh
(Maruha) ve Kluhor geitleri her an Karaay etelerinin
13 Alexander R. Alexiev, a.g.e., s. 68.
ve Alman birliklerinin eline gemek zereydi. Morh Gei-
dinde savunma Sovyetlerin havan topu mfrezesi, teknik
mfreze ve piyade birlii tarafndan yaplacakt. Kluhor
Geidi ise iki piyade bl ve bir teknik mfreze tarafn-
dan savunulacakt. Karaay eteleri ile ibirlii iinde olan
Alman birlikleri, Kluhor ve Morh geitlerine saldrdlar.
Sovyet birliklerinin Kluhor ve Morh geitlerinde zor du-
ruma dmeleri zerine, Sovyetlerin safnda yer alan Gr-
c-Svanlar bir birliklerini savunma iin dalarn gney ya-
malarndan geitlere gnderdiler. Ancak Karaay eteleri-
nin desteini alan Almanlar geitleri ele geirdiler. Sovyet
askerleri Kafkas Dalarnn buzullar arasnda yer alan bu
geitlerde byk zorluklarla karlatlar. 1960l yllarda
Karaayl obanlar tarafndan bu geitlerin yaknlarndaki
buzullar iinde cesetleri hi bozulmadan bulunan Sovyet
Kzl Ordu askerleri bu durumun en nemli ahitleriydi
Sovyetlerin savunma sava 1942 ylnn Temmuz ay so-
nunda Kuban blgesinde patlak verdi. Austos ortasna
kadar devam eden savata Alman ordusu adm adm iler-
leyerek Austos sonunda Terek Irmana ulat. Almanlar
80
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

21 Austos 1942de Kafkas Dalarnn en yksek zirve-

si Elbruz Dana (Mingi Tav) Alman bayran diktiler.
Wehrmachtn Nalik civarnda ele geirdii Sovyet asker
mektuplarndan birinde, Almanlarn Karaay-Malkarl-
larn yardmyla Elbruz Dana kadar geldikleri ve daa
kabildikleri yazmaktayd.

1942 ylnn sonbaharnda Alman birliklerinin igal etti-

i Bat Kafkasyada, bilhassa Karaay-Malkarda daha Al-
manlar gelmeden nce mahall eteler Sovyet birliklerinin
boaltt yerlerde iktidar ele geirmilerdi. Yerli halka
din ve siyas hrriyet verdiklerini aklayan Almanlar bu
hareketleri ile yerli halkn sempatisini kazandlar. Camiler
yeniden ald, kolektif iftlikler kaldrld. Alman ordu-
suna byk sevgi gsterilerinde bulunan Karaay-Malkar
halkna Almanlar u imtiyazlar verdiler:

1-Mstakil mill idare yeniden kurulacak ve din dhil haya-

tn btn sahalarnda tam bir serbestlik olacak.
Elbruz Dann zirvesinde Alman-Nazi bayra
2-Kolhozlarn yerine zel mlkiyet dzeni kurulacak.

3-Eskiden zorla ikiye ayrlan Karaayllar ve Malkarllar
tekrar birleecek.14
Karaay zerk Blgesinin bakenti Mikoyan aharda
(bugnk Karaaevsk) Karaayl Macir Kokarov idareyi
ele ald ve gelen Alman birlikleri tarafndan belediye ba-
kan olarak grevlendirildi. Bir sre sonra da mill menfa-
atlerin temsilcisi olarak bir Karaay Komitesi, Kad Bayra-
mukov bakanlnda tekil olundu ve geni yetkilerle do-
natld. Bunlardan biri de kolhozlar lavetme hakkyd.15
Verilen bu imtiyazlar Almanlarn Karaay-Malkar halk-
nn gvenini kazanmasn salad. Bu srada grm ge-
irmi yal Karaayllar Almanlara bu kadar gvenmenin
iyi sonu vermeyeceini, daha tedbirli davranmak gerek-
tiini sylyorlard. Ancak yllardr Sovyet zulm altnda
inleyen Karaay-Malkar halk zerinde bu uyarlarn fazla
etkisi olmad.
Silahl birlikler oluturan Karaay-Malkarllar Sovyet or-
dusuna kar amansz bir savaa giritiler. Bu savalar sra-
snda Kafkasyada bulunan Alman gazeteci Erich Kern o
gnleri yle anlatmaktayd: Bilhassa yerli slam unsurlar
14 Ufuk Tavkul, a.g.e., 48.
15 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 191.
ile aramz iyi. Her tarafta gnll svari birlikleri kurulu-
yor. Peygamberin yeil sava bayra dalgalanyor. Bir dostluk
havas esiyor. Burada Mslman halk mthi bir Komnist
dman. Ben kasabaya girerken Karaayllardan oluan bir
svari taburu, gle oynaya dadaki hizmetlerine gidiyordu.
Uzun boylu, tun yzl gzel delikanllar eyer zerinde ka-
lp gibi duruyorlar...16
Alman Dou Bakanlndan bir grg ahidi 1942 yl
Ekiminde Kafkasyada yaayan Slav kkenli Rus, Ukrain
ve Rus Kazaklarnn igal glerine kar ok souk dav-
randklarndan bahsetmekteydi. Slavlar ar Sovyet vatan-
severi gibi davranrken, Kafkas kavimleri Almanlara kar-
ok candan yaklayordu. Alman raporlarnda Rus ve
Ukrain halk arasnda korku ve ekingenlik, buna karlk
Kafkas halklarnda dostluk ve destek tespit edildii belir-
tilmektedir. Ancak siyas faaliyetin derecesi halklara gre
farkllk gsteriyordu. erkesler (Adigeler-Kabardeyler)
daha ekingen davranrken, Karaayllar ile Malkarllar
hemen kabilelerini birletirmeyi teklif ediyorlard. Bunlar
arasnda Pantrkist eilimli bir milliyetilik aka fark
ediliyordu.17
16 Ahmet Hazer Hzal, Kuzey Kafkasya Hrriyet ve stikll Davas, Orkun Yaynlar,
Ankara 1961, 109-110.
17 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 192.

81
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman tanklar Kafkasyada
Kabardeylerin kurduklar komite Karaayllarnkinden
ok daha az yank uyandrd. Bunda Kabardeylerin yap-
tklar hatalarn da pay vard. Alman kaynaklarnda Oset-
lerin samimiyetinden hi bahsedilmemektedir. Genellikle
Osetler Alman igali altnda kalan btn Kafkas halklar
arasnda igal gc ile ibirlii yapmaya en az hazr olan-
lard.18 htilal ncesinde Rus-Kazak kolonizasyonu tara-
fndan ok ezilmi ve keye sktrlm olan Karaayl-
lar, Rus halkyla olan mnasebetleri tatsz tarih hatrala-
rn ykn tamayan Osetlerden ok daha fazla lde
Almanlarla ibirlii yaptlar.19
Kafkas halklar arasnda devlet planlamas ve kontrolne
bal olmaya kar gl bir direni mevcuttu. Alman as-
kerleri Karaayllarda eski alarda ok erefli bir meslek
olan ve iine engel olmaya kalkan her dzene kar kendi-
ni mdafaa eden haydutlua bile ahit oldular.20 Kafkas-
yallar bunlara abrek adn veriyorlard.
Alman birlikleri zerinde en fazla tesir yaratan unsur
Mslmanlarn bayramlaryd. 11 Ekim 1942de Karaay
ehri Narsanadaki (Kislovodsk) Ramazan Bayram ile 18
Aralk 1942de Kabardin-Balkar Cumhuriyetinin ba-
18 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 193.
19 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 197.
20 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 196.
kenti Nalikteki Kurban Bayram Alman-Kafkas ibirlii
hakkndaki byk vatansever nutuklarla ve Hitlere he-
diyeler sunulmasyla son buldu.21 Bu hediyeler arasnda
Kabardeylerin Hitlere gnderdikleri bir at da vard.
Yerli halka eitim ve kltr ilerinde, hkmet ve blge-
nin ynetiminde nemli derecede zerklik verildi. Din
zgrlk Almanlar tarafndan tekrar geri getirildi. Bu
davran yllardan beri amansz Sovyet din kart bask-
lara maruz kalan Mslman halkn sevinciyle karland.
Okullar mahall idarelere brakld.
Alman yneticileri Kafkaslardaki zira reformlarn baarl
olmas konusunu ok nemsiyor ve almalar byk bir
titizlikle yerine getiriyorlard. Bir yl iinde kolhozlarn
% 40 ziraat kooperatiflerine dntrld. Gerekte
Kafkasyann pek ok blgesinde kyller daha Alman-
lar gelmeden nce, nefret edilen Sovyet kolektif iftlik-
lerini datm, toprak, hayvan ve tarm letlerini halka
paylatrmt. Almanlar Kafkaslarda, igal ettikleri dier
blgelerin aksine halktan zorla asker toplama uygulamas-
n kaldrdlar ve tamamen gnlllerden oluan birlikler
kurmaya baladlar.22
21 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 193.
22 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 68.
82
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA
Boleviklerden temizlenen Karaay-Malkar, Kabardey,
Adigey ve Osetya blgelerindeki halklar eski Birleik Kaf-
kasya Cumhuriyetini yeniden kurmak zere Alman ko-
mutanlna bavurdular. Ancak Almanlar bu bavurular
srekli ertelediler. Almanlarn Kafkasyay bir smrge
olarak kullanmak istedikleri ve buradaki blgelere Alman
Nazi komiserlerinin oktan atanm olduklar daha sonra
renildi.23
Almanlarn planlad Kafkasya Devlet Komiserlii, ak-
a ifade edilen Kafkasya petrol kaynaklarnn ve maden-
lerinin ekonomik adan smrlmesi hedefleri, Kafkas
komitelerinin ve lejyonlarnn mensuplar tarafndan bi-
linmiyor deildi. Kafkasyal lejyonerlerin en ok sorduk-
lar Alman mstemlekesi mi olacaz?, Kafkas kavimleri
iktisad idarede hangi paya sahip olacaklar?, Almanya
arlk dnemindeki byk toprak sahiplerinin ve mltecile-
ri lkeye geri getirip idareyi onlara m verecek? sorular bu
endieyi dile getiriyordu.24
1942 yl sonlarnda Alman ordusu Rusyada yenilgi-
ye uratlnca Almanlar Kafkasyadan ekilmek zorunda
kaldlar. Bu srada Adige, Kabardey, Karaay-Malkar, e-
en-ngu, Dastanl ve Osetlerden oluan 15.000 kiilik
bir mlteci kafilesi de Alman ordusu ile birlikte Kafkas-
yay terk etti.25
Karaay-erkes Cumhuriyeti snrlar
23 Ufuk Tavkul, a.g.e., 49.
24 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 135.
25 Ufuk Tavkul, a.g.e., 49.
Almanlar Kafkasyadan ekildikten sonra Sovyetler, halk
arasnda Alman aleyhtar partizan gleri rgtlemeyi baa-
ramadlar. Antipartizan faaliyetler tamamen Kafkaslardaki
yerli halkn elindeydi. Pek ok Kafkas Mill Asker Birlii
Alman ordusunun hizmetine girdi ve Sovyetlere kar sa-
vat. Alman ordularnn lojistik destei ekonomik ynden
fakir olan bu blgede yerli halkn gnllleri tarafndan
saland. Yerli halktan oluan Sovyet aleyhtar birlikler, Al-
man ordusu Kafkasyadan geri ekildikten sonra bile, iler-
leyen Sovyet birliklerine kar daha uzun sre savatlar.26
1943-1944 Yllarnda Kafkasyallarn Srgn
Almanlar Kafkasyadan ekilir ekilmez, 15 Ocak 1943te
Kzl Ordu Karaaya byk bir saldr balatt. Silahl e-
teler Kafkas Dalarnda tank, top ve uaklarla saldran
Kzl Orduya kar mcadele ediyorlard. Btn Karaay
kyleri ar bombardmanla yerle bir edildi. Sovyetler b-
tn glerine ramen silahl Karaay-Malkar etelerini
yok edemiyordu. Sovyet Hkmeti bunun zerine daha
kesin bir sonu elde edebilecei bir ynteme bavurdu.
12 Ekim 1943te Sovyetler Birlii Yksek Sovyet Prezid-
yumunun ald bir kararla Karaay halk 2 Kasm 1943
tarihinde topyekn srgne gnderildi. Ayn karar 1944
yl ubat ve Mart aylarnda een-ngulara ve Malkarl-
lara da uyguland.
Karaayl yazar ve gazeteci Se-
yit Laypann 1991 ylnda Ka-
raay-erkes Cumhuriyetinin
bakenti erkessk ehrinde ya-
ymlanan Grge Kn (Sal Gn)
adl roman, yazarn 18 yanda
kken Vadisindeki kyn-
den ailesi ve btn ky halk ile
Seyit Laypan
birlikte srgne gnderiliinin
ve srgnde yaad 14 yln hikyesidir. Seyit Laypann
bu eserinde srgnn nasl gerekletirildiine dair nem-
li bilgiler ve pek ok kaynakta bulunmayan ayrntlar yer
almaktadr. Aada yazarn, Karaayllarn srgne gn-
derildii 2 Kasm 1943 Sal gn dolaysyla Grge Kn
(Sal Gn) adn verdii eserinden blmler yer almakta
ve srgnn karanlkta kalan ynlerine k tutmaktadr.
26 Alexander R. Alexiev, a.g.e., s. 69.
83
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Seyit Laypann Grge Kn Adl
Hatrat Romanndan Blmler:
1943 yl Ekim aynn ikisinde asker birlikler kymze
gelip, devlete ait btn resm binalar boalttrp, ky icra
heyeti binasna, ky okuluna ve kolhoz idare binalarna
yerletiler. Bu binalara smayan askerler ise rman kar
tarafndaki dzle adrlarn kurdular.
II. Dnya Savann en zor gnleri geride kalm, Staling-
rad ve Kursk muharebeleri biteli birka ay olmutu. Kzl
Ordu dman askerlerini geriye pskrtm, yolda imha
ederek kimi yerlerde bin kilometre kadar ilerlemiti. Artk
Sovyetler Birliine zafer kaplarnn ald btn dnyaya
iln olunmutu.
1942 ylnda Alman igalciler ky zaptettiklerinde kyn
okulu kapatlmt. galcilerin topraklarmzdan kovulduk-
lar 1943 ylnn sonbaharnda ise pek retmen kalmam
olsa da, kymzdeki iki okulda da dersler yeniden bala-
mt. Kzl Ordunun askerleri kymze gelince, okullarn
tekrar kapanmas gerekti. Okullarn rencileri derslerden
kurtulup, hayvan srlerini kyn evresindeki otlaklarda
akama kadar otlatarak vakit geirmeye baladlar.
Kymze yerletirilen askerler iin komutanlar, Staling-
rad kurtaran askerler bunlar. Bir ay burada dinlenip yeni-
den cepheye gidecekler eklinde aklama yaparak, tedirgin
olan ky halkn yattrd. Komutan ayrca, askerlerin bu-
rada yalnzca dinlenmekle kalmayp, ky halknn ihtiyac
olan ilerde, szgelimi patates toplama, kuru ot yma, msr
hasad yapma, kprleri, yollar onarma gibi ilerde de al-
arak ky halkna yardmc olacaklarn bildirdi.
Baslr elni kulag sangrav (Baskna urayacak kyn ku-
la sardr) atasznde olduu gibi, ky halk askerlerin ge-
liinden kukuya dse de sava zaman byle eyler olur diye-
rek fazla zerinde durmad. Almanlarla ibirlii yapanlar ise
Sovyet askerlerinin geliini de beklemeden, igalcilerle birlikte
lkeyi terk ettiler. Bunlarn bazlar da Almanlarla birlikte
kamayp, ssz da kelerine gizlenip ortadan kayboldular.
Bir ay sreyle dinlenmek zere diyerek kymze yerleen
askerlerin bazlar yerlerine yerletikten sonra, halkla sami-
miyet kurmak ve tanmak amacyla evleri ziyaret etmeye
baladlar. Kendilerinin Sovyet ordusunun propagandacla-
r olduklarn syleyen bu askerler, halka cephelerde devam
eden savalar ve devletteki gelimeler hakknda haberler ver-
diklerini ifade ediyorlard.
84
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

Haftada iki- kere evleri dolaan bu askerler yeni yeni ha-

berler getiriyorlar, bu arada evin hanmnn misafirler iin
hazrlad yemekleri de itirazlar olmadan silip spryor-
lard. Bu arada sohbet etmek bahanesiyle, evde kimlerin ya-
adklarn, nerede altklarn, bugn nerede olduklarn,
yarn nereye gideceklerini sorup herkesle tanyorlard. Evleri
dolaan bu askerler her zaman asker giyimleriyle gelmiyor-
lard. Bir geldiklerinde asker pantolonlarnn zerine sivil
bir gmlek giyiyorlar, bazen de sivil bir pantolonun zerine
asker gmlei giyiyorlard. Fakat her defasnda ayaklarnda
Kzl Ordu askerleri
prl prl parlayan izmeleri oluyordu.
Her sabah, koyun, sr srlerini nlerine katp kyn d-
Bizim evimize de krk yalarnda bir Rus askeri geliyordu.
na kyorlar, hem ocuk oyunlar oynuyorlar hem de hay-
Kendi ad m yoksa takma ad myd bilmiyorum, ad Pavel
vanlar gdp dnyorlard. ocuklarn bazlar ise byk-
idi. Her geliinde annem ona sofra hazrlyor, yemek ikram
lerinin veya dedelerinin yanlarna, kyden uzaktaki kolhoz
ediyordu. Pavel yemeini yavaa, terbiyeli bir biimde yi-
iftliklerine almaya gitmilerdi. Benim de drt kk kar-
yor, mendiliyle azn, ellerini silip teekkr ediyor, sonra da
deim, kken Vadisine alan Ullu rak kanyonundaki
bize yeni gelimeler hakknda bilgi veriyordu. Annem Rusa
hayvan alnda idiler. Babam sakatl yznden askere
anlamyordu. Babam ve kk kardelerim ise dadaki a-
almadklar iin, kardelerimle birlikte o kolhoz iftliini
lmzda idiler. Bu yzden evde Pavel ile sohbet edebilecek tek
idare ediyordu. Ben de okul arkadamla birlikte kolho-
kii bendim.
zun at srsn gdyordum. odal evimiz on bir kiilik
Bir keresinde babam aldan eve dndnde, yar asker ailemize dar geldii iin, babam eve yeni bir oda ina etmeye
yar sivil giyimler giyerek evleri dolaan bu askerlerin sa- alyordu. Haftada bir gn aldaki kardelerimin yannda
larn balarn tarayp, izmelerini parlattklarn grp, kalyor, onlarn yemeklerini hazrlyor, arklarn yamyor,
Bunlar kendilerini sradan asker gibi gstermeye alyor- onlarn elinden gelmeyecek ilerini halledip kye dnyordu.
lar ama bence bunlar st rtbeli subaylar dedi. Babamn
Kyde cepheye gitmeye elverili btn erkekler savaa gnde-
neden bunlar syledii o sralar pek dikkatimizi ekmedi.
rilmiti. 1941 ylnn Temmuz ayndan 1942 ylnn Tem-
Ama srgn gn, nceden tandmz propagandac as-
muz-Austos aylarna kadar kyden savaa giden btn er-
kerlerin hepsinin prl prl subay kyafetleri iinde emirler
kekler ldler. Cepheye gnderilme sras bize -yetimekte olan
verip, askerleri zerimize koturduklarn grdmde ba-
gen nesle- geldi. Askerlik ubesinden katlarmz geldi ve iki-
bamn nsezilerine hayret ettim.
ay iinde askere gideceimiz bildirildi. 1943 ylnn Nisan
Kymze yerletirilen askerlerin byk ounluu esmer, aynda bizi asker yrye, tfek tutma eitimlerine balat-
ekik gzl adamlard. Orta Asyadaki cumhuriyetlerden ol- tlar. Atlarmz, koum takmlarmz, yamlarmz-balk-
duklar syleniyordu. Ama onlardan hi biri evleri dolap larmz, giyimlerimizi hazrladk. Artk savaa gitme sras
bilgi verenlerden deildi. bize geliyor diye beklerken, Mays aynda Karaayllardan as-
ker alnmasnn durdurulduu haberi yayld. Ksa sre sonra
Kylere yerleen askerler halkn gnlk ilerine karmadlar,
da Karaaydan Sovyet ordusuna alnan askerlerin eitimleri
engel olmadlar. K yaklayordu, herkes evinde-avlusunda
durduruldu. Bunun ne anlama geldiini Balk tavaya d-
ileriyle urap ka hazrlanyordu. Yetien patates ve m-
nce akl bana gelir ataszmzdeki gibi ge anladk.
srlarmz topluyorduk, hayvan barnaklarnn, ahrlarn
yklan yerlerini onaryorduk, ormandan odun tayorduk. Sovyet ordusuna komu Kafkas milletlerinden hl asker
Kydeki okullar kapatld iin, ocuklar kyn etrafndaki alnmaya devam edilirken, Karaayllardan niin asker aln-
yamalarda, tepelerde hayvan gtme frsatn bulmulard. madn merak ediyorduk. Savan en kanl iki ylnda bi-

85
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
zimkiler de dier halklarla birlikte savap, dmann nn-
de llerinden duvarlar olutururken, zafer yolunun ald,
dmann geri pskrtlmeye baland, kahramanlk ma-
dalyalarnn datlaca zamanda neden bir kenara atlm-
lard? Komu halklarn genleri askere, cepheye uurlanrken,
bizimkilerin geri ekilmesinin aslnda bir halkn top yekn
imhasnn n hazrlklar olduunu anlayamamtk.
Ekim aynn ortalarnda Narsana (Kislovodsk) ehrinden
kymze gelen bir Rus kadn, Narsana yk istasyonunda
tren katarlarnn toplandn, hayvan vagonlarnn pence-
relerinin kapatldn, bu iler bittiinde Karaayllarn top
yekn onlara yklenip Sibiryaya srlecekleri haberlerinin
yayldn anlatt. Bu acayip haberi duymakla birlikte ona
inanasm gelmedi. Btn Karaay halkn hayvan vagonla-
rna doldurup bilinmedik yerlere srgne gndermek ne an-
lama geliyordu? Byle bir dnce kimin aklna gelebilirdi?
Ekim aynn sonlarna doru kolhozun yneticisi, gtmek-
te olduum at srsn ayn sonuna kadar kye getirmemi
istedi. Ben henz otlaklarn yeterli olduunu, k soukla-
r dene kadar at srsn otlatabileceimi sylesem de o
hayvanlara a yaplacan bahane ederek, at srsn kye
indirmemi bildirdi.
Bu arada, asker propagandaclar evleri ziyaret etmeye de-
vam ediyorlard. Geleni, gideni, evden ayrlanlar sorup,
ellerindeki listelere kaydediyorlard. Daha sonra da cephe-
lerde devam eden savatan, dnyadaki gelimelerden haber
veriyorlard. lerinde bazlar da sokaklarda, bahe kenar-
larnda gzleriyle bir eyleri lp, ellerindeki katlara eit-
li planlar iziyorlard. Irman kar kysndaki adrlarda
kalan askerler de her sabah eitim yapyorlar, saf tutup yr-
ye geiyorlar, marlar sylyorlard.
Ekim aynn son gnlerinde ben at srsn otlaktan in-
dirip, kyn biraz yukarsndaki aharhan denilen klaa
yaydm. Bu srada askerlerden bazlar yanlarna klavuzlar
alarak ky evresindeki dalarda kurulmu olan hayvan ift-
liklerine-allara gidip yerlerini tespit ediyorlard. Bunun se-
bebini de yle aklyorlard: Almanlar blgeyi igal ettikleri
gnlerde btn hayvan iftliklerine hastalk yayacak mikrop-
lar serpmilerdi. Bu mikroplar bir yl iinde byk salgna
yol aacak ve bunlar, o zamana kadar kimsenin grmedii
trden hastalklar tayan mikroplard. O sebeple, hayvan
iftliklerindeki btn hayvanlarn alanmas gerekiyordu.
Amerikadan alnan bu a ok gizliydi ve yalnzca Kzl Or-
dudaki yetkili askerler kullanabiliyorlard. Bu yzden, a-
nn o askerler tarafndan yaplmas gerekiyordu. Kasm ay-
nn banda bu yetkili askerlerin Karaaya gelmesi gerekiyor-
du. O zamana kadar dalardaki btn hayvan iftliklerinin
boaltlmas ve hayvan srlerinin kylere indirilmesi artt.
Askerler bu bahaneyle civar dalarda hibir Karaaylnn
kalmamasn ve btn hayvan srlerinin de kylere indiril-
mesini amalyorlard. Bu arada btn hayvan iftliklerinin
yerleri harita zerine ilenmiti. Ancak Ullu rak kanyo-
nunda kardelerimin kaldklar iftlik gzlerinden kamt.
Ekim aynn son gn Pazar gnyd. Dadaki aldan
kye gelmesi gereken on yandaki en kk kardeim Rama-
zan merak edip sokaa aramaya kmtm. Sokan yukar
tarafna yaklarken sol ayandan topallayarak yryen bir
adama rastladm. Tand bir atl ile konuuyordu. Rama-
zan sormak amacyla yanlarna yaklatm. Kan-ter iinde
kalm olan adam endieli gzlerle bize bakarak: - im
icab Narsanaya (Kislovodska) gitmitim. Bu gece orada ar-
kadalarmn yannda kalacama, grdklerimden korkup
kp geldim. ehre smayacak kadar ok yk kamyonlar
yld. Btn sokaklar, caddeleri kapladlar. Amerikan
kamyonlar diyorlar. Sokaklarda bir biri pei sra dizildiler.
Neyi bekliyorlarsa da, vallahi onlar iyilik iin gelmediler.
Yreime korku dp, iimi de unutup kap geldim dedi.
Biz hayretler iinde kaldk.
O gn kydeki askerler de kk gruplara ayrlarak, be-
er-altar kii olup, balarnda birer komutanlar ile daha
nceden belirledikleri hedeflere, dalardaki iftliklere ve al-
lara hareket ettiler. Ben de arkadamla birlikte, aharhan
klanda gtmekte olduumuz at srsnn yanna gidip,
akamzeri atlar saydk ve hayvanlar otlaa srp, atla-
rmzdan indik. Bir ot ynnn kuytusuna sinip, gecenin
karanlnda sohbet etmeye baladk. aharhan tepesinden
baktnda, Narsana (Kislovodsk) ehri, Caga, Kzl Kurgan,
kken, Rimgorka, Pervomayskiy, Tereze kyleri grn-
yordu. Kapkaranlk bir geceydi. Ay yoktu. lker Yldz iyice
ykselmi, olpan Yldz yeni domutu. afan skmesine
az kalmt, tan yeri aarmaya balyordu. Souktan uykum
alm, uyumakta zorlanyordum. Ot ynnn yanna so-
86
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

kulmu, kylere doru bakarak, kendi dncelerime dalm

oturuyordum. Birdenbire, kylerin bulunduu yerlerden
gkyzne krmz klar saan roketler ykselmeye balad.
Hemen arkasndan patlama sesleri geldi. Roketler gkyzn-
de patlayp klar saarak yere dtler. O zamanlar saat
bulunmadndan, kolumuzda saatimiz yoktu. Sonradan
dndmde, roketlerin sabah saat altda atldklarn
anlyorum. O srada Narsana (Kislovodsk) ehrinden farlar
yanan kamyonlarn, greyder yolunu takip ederek vadinin yu-
karsna doru dizilip geldiklerini grdm. Yanmdaki arka-
Kylere gelen Amerikan kamyonlar
dam da roketlerin patlama seslerine uyanm baknyordu.

Narsana (Kislovodsk) ehrinden kan kamyonlarn dizilip

geldiklerini ve kylere daldklarn grebiliyorduk. Bir ks-
m Tereze Kynden Kzl-Pokun ve Lov Kabak kyleri isti-
kametine doru yneldiler.

afak skt. At srsn toplayp saydk. Be atn olmad-

n grdk. nallah kurtlar paralamamtr diyerek at-
larmza binip aramaya ktk. Gne doarken beini de
vadinin iinde bulup, alp geldim. Tepeden baktmzda,
her sabah kylerden otlaklara kan hayvan srlerinin k-
madn fark ettik. Kylerden darya atl, arabal, yaya
hi kimsenin kmad da dikkatimizi ekti. Kylerde ise
bir tela ve kargaann olduu anlalyordu. Bu durum bizi
endielendirdi. Tam o srada arkadam kamsnn ucuyla
kolhozun patates tarlasn gsterdi. Gerekten de orada bir
adam, bandan kalpan karm, tralanm ba gnete
parlayarak patates topluyordu. Onu yle grnce rahatladk,
atlarmzdan inip stan gnein altnda oturduk.

Kamyonlarn kyde tozu dumana katarak dolatklarn

gryordum. Kylerden dar ise ne bir insann, ne de bir
hayvann kt grlyordu. Atma kstek takmaya ha-
zrlanrken, yreimi bir sknt kaplad. Arkadama kye
gidip ne olup bittiini renelim dedim. O da benin bunu
sylememi bekliyormuasna, hibir ey sylemeden atnn
kaylarn sklatrmaya balad. kimizde atlarmza atla-
dmz gibi, aaya doru uup gittik. Srgn edilen Kafkasya halklar

Kylerin dnda, gzmzn ald yerlerde bizden baka tiler. Durduk. Soluk solua geldiler, hibir ey sormadan,
hareket hlinde hibir canl yoktu. Kyn yukar tarafn- dizginlerden tutup nin diye emir verdiler. ndik. Atlar
dan atlarmz drtnala kaldrm, rzgr kulaklarmzda elimizden aldlar ve nereden geldiimizi sordular. At oba-
uuldayarak gelirken, makineli tfekli drt asker, hendekte n olduumuzu ve atlar otlatmaktan geldiimizi syledik.
saklandklar yerden nmze frlayp Durun diye emret- Ellerimizi havaya kaldrtp, zerimizi aradlar. Tad-

87
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kislovodsktaki tren istasyonu

mz baklara el koydular. Komutanlar Dn nmze bay izmeleri ile Pavel karlad. Onu o kyafet iinde grnce
dedi. kisi atlar ekip peimizden gelirken, dier ikisi orada birden tanyamayp tereddt ettim. Hayretle yzne baktm
kaldlar. Ben, ne olduunu sorsam da, o Yr, daha sonra ve eskisi gibi glmseyeceini umdum. Ama o glmsemedi.
renirsin diyerek sesini ykseltti. Kylerden dar niin hi
Souk bir ifadeyle Pavel bana, devlet komitesinin kararyla
kimsenin kamadn bylece anladk. kimizi de ky me-
Karaayllarn srgne gnderileceklerini, aile fertleriyle bir-
zarlnn yanna kadar gtrdler. Birbirinizden on be
likte toplanma merkezinde hazr olmam emretti. Tfekli,
adm ayrlp duvarn yannda dikilin dediler. Daha son-
esmer benizli, uzunca boylu, zayf Asyal bir asker avlunun
ra bir subay gelip evlerimizin yerini sordu, gsterdik. Bana
bir kesinde duvarn yannda dikilip, gzclk yapyordu.
soran subay benim atma bindi, bir dieri de arkadamn
Evde drt kk ocuk vard. En kk kardeim henz be-
atna yerleti. kisi de evlerimize doru gittiler. Biraz sonra
ikteydi. Drt kk kardeim de neredeyse plaktlar. zer-
dnp geldiler. Benim atmdaki, D nme diye bayla
lerine giyecek, sabah ayaznda avluya donmadan kacaklar
gsterdi ve peimden gelmeye balad. Arkadam da dier
bir eyleri yoktu. Daha ben avluya girer girmez annem, dier
subayla birlikte kendi evine doru yneldi.
drt kardeimin hereyden habersiz dadaki alda kaldkla-
O at zerinde, ben yaya, sokaktan aaya doru inmeye ba- rn syledi. Durumu Pavele izah ettim. Siz endielenme-
ladk. Evlerin avlularna bir gz attm. Herkes eyalarn yin, onlar da getirirler dedi.
karp onlar denk hline getirip balamakla megul. Konu-
Annem alda kalan drt olunun kaygs iindeyken, ev-
an hi kimse yok. Herkesi byk bir keder ve hzn kapla-
deki drt kk ocua da souktan korunmalar iin diki
m. Gidecekleri yeri bilmeden bir tela iindeler. Her ev, her
makinesinde pantolon, gmlek dikme tela iine dt. Rus
aile kendi tela iinde. Her avluda silhl bir asker dikilmi,
subay onun bu telana bir anlam verememi gibi kalarn
gzn ayrmadan insanlarn toplanmalarn izliyor.
atp, dnp avludan kp gitti. Onun yznde, iinde bu-
Bylece, siyah atma binmi tabancal Rus subay, beni nn- lunduumuz duruma zldne dair en kk bir iaret
de srerek evimizin avlusuna getirdi. Avluda, omuzlarnda bile gremedim. Bu srada babam da eyalar toplayp denk
rtbeleri ldayan niformas, yldzl apkas ve parlayan su- hline getirmekle meguld.

88
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

kimiz birlikte eyalar toplamaya baladk. Ancak eyala- eya gtrme hakknn olduu, ancak bir ailenin en fazla
rmz koyabilecek hibir ey bulamyorduk. Bunun zeri- 500 kilogram eya gtrebilecei belirtilmi. Ailenin mal
ne yataklarmzn, yastklarmzn ilerindeki ku tylerini varl bu miktar doldurmaya yetmediinde, komularnn,
atp, dlarna eyalarmz doldurmaya baladk. Kyde akrabalarnn kendi eyalarndan vererek bu miktar dol-
herkes bizim gibi eya koymak iin yataklarn ve yastkla- durmalarna da izin verilmi.
rn boaltyordu. Kyn st taraf rzgrn savurduu ku
Baz subaylar dierlerinden merhametli ktlar ve insanlk
tyleriyle doldu.
rnei davranlarda bulundular. Mesela fakir ailelerin eya-
Birbiri ardna dokuz ocuk dourup, onlar byten zavall larn yetersiz gren baz subaylar, o insanlar yanlarna bi-
annem, ksa sre iinde iki kk ocua giyim dikip giydir- rer asker vererek henz iinde ok eya olan evlere gnderip,
di. Bu srada Pavel dier komu avlular kontrol edip, tekrar ihtiyalar kadar eya toplamalarna izin verdiler. Ancak bir
bizim avluya girdiinde annem, ocuklarm vadideki al- bakasnn maln koltuunun altna alp gitme detinin
da kaldlar diye, eliyle vadiyi gsterdi. Pavel ona aldrma- bulunmad bir toplumda, hi kimse bir bakasnn evin-
dan eve girip, benim kitaplktaki kitaplarmdan kendi iine den eya almaya tenezzl etmedi.
yarayanlar toplamaya balad.
Alt tekerlekli Amerikan mal kamyonlar, sabahtan beri
Babam etini yanmzda gtrmek zere avluda bir kou ke- kymzn aa mahallesinden insanlar Narsana (Kislo-
serken, silhl bir asker kk kardeim Ramazan avlumu- vodsk) ehrinin istasyonuna tayordu. Henz sra bize gel-
za getirip brakt. Alamaktan gzleri imi, yz kirden memiti. Dn sabahtan beri el-yz ykamamtk. Yk ta-
tozdan tannmaz hle gelmi Ramazan, avluda hkrklara maktan, denk hazrlamaktan terleyip, yzmz gzmz
bouldu. Dier kardeim ise dadaki alda kalmt. toz toprak iinde kalmt. Burun deliklerimiz kararm,
gzlerimizin kenarlar siyah apaklarla dolmutu. Dudak-
Biz henz eya toplama iini bitirmemiken, Pavel Tamam,
larmz kurumu, yarlmaya balamt.
haydi eyalarnz oraya tayn diyerek nceki gn asker-
lerin planlarna iaretledikleri yeri gsterdi. Evimizden - kinci gn afak skerken tekerleklerin zerine konma sras
drt yz metre uzaklktaki yere eyalarmz tamaya bala- bize gelmiti. Oturmaya, dinlenmeye frsat yoktu. Askerlerin
dk. Btn ky halk da yava yava oraya topland. Eyalar acele ettirmesiyle, eyalarmz hemen kamyona ykledik. Bir-
tamak iin ne at arabas, ne kz arabas, ne eek hibir birimize yardm ederek kamyona bindik. Yanmza iki tfekli
ey yok. Tayabildiimizi srtmzda oraya tadk. Sand asker de oturdu. Kamyon grldeyerek sokan aasna do-
babamla ben iki ucundan tutup gtrdk. Annem de en k- ru yneldi. Kadnlar Aman kn kellik! (Kt gn gelesice!)
mz koynuna alp, dier n de civcivler gibi peine diyerek kamyona beddua ettiler. Kamyon bizi Narsana ehri-
dizip geldi. Btn mrmz geireceimizi zannettiimiz nin demir yolu yk istasyonuna getirip indirdi. stasyon ka-
yurdumuzdan, sng zoruyla ayrlp, belirsiz bir yola d- dnlar, ocuklar, erkekler, yallar, ykler, eyalarla doluydu.
tk. Koskoca bir halk, kaplarn pencerelerini kapatacak Hayvan vagonlarnn kaplar ardna kadar alm, istasyon
kimse kalmadan, eski yurdundan bir gn iinde sklp boyunca dizilmilerdi. Hepsi tklm tklm doldurulmulard.
atld. Nereye gidiyoruz? Kafkasyadaki yurdumuzdan ebedi- Vagonlarda eyalar ve insanlar st steydi. Kk Karaay
yen mi ayrlyoruz? Anasnn koynundan ayrlmam ocuk Rayonunun kylerinde yaayan bizleri Narsana (Kislovodsk)
da belini dorultamayan yal da kime ktlk etti de bu ehrinin tren istasyonundan vagonlara yklemilerdi. Karaay
gn yaad? Sal gn yola kma, Sal gn yolcu olma eyaletinin dier blgelerinde Kuban, Teberdi, Mara, Morh,
diye ataszlerimiz var. Bugn Sal gn, bizi Sal gn yur- Cgetey vadilerinde, Zelenuk ilesinde yaayan Karaayllar
dumuzdan kopardlar. ise erkessk ve Cgetey-Ayag arasndaki demir yolu istasyon-
larnda toplayp srgne oradan gndermilerdi.
Btn ky halk, hepimiz nceden belirlenen yerde toplan-
dk. Her aile kendi eyalarn bir araya getirdi. Devlet Ko- Vagona yklenme sras bize hemen gelmedi. Vagonlarla ara-
mitesinin srgn kararnda her aile bireyinin 100 kilogram mzda epeyce bir mesafe vard ve aramz insanlar ve eyalar-

89
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
la doluydu. stasyonda srgne gnderilmeyi bekleyen btn
Karaayllarn yzleri gzleri ta kmrnn siyah tozuyla
kapkara olmutu. Nihayet sra bize geldi ve bir vagona eya-
larmz koyup yerletik. Vagonun ortasnda dkm bir soba,
yannda da birka odun paras vard. Kede tuvalet ama-
cyla kullanmak zere bir kova konulmutu.
Tren katar afak skerken, bizim iin sonu belirsiz uzun bir
yola koyuldu. Srgnn ilk gnlerinde hava akt. Kasmn
drdnden sonra gkyz kararp, ar kara bulutlar hava-
nn bozaca iaretini verdiler. 1943 ylnn Kasm aynn
ikinci, nc, drdnc gnlerinde, nfusu o zamanlar
80.000 kiiden fazla olan Karaay halk zorla hayvan va-
gonlarna doldurulup, binlerce yllk yurtlarndan koparlp,
bilinmedik bir yere doru yola karldlar.
Yetmiten fazla tren katarna doldurulan Karaayllar 18
gn sren bir yolculuktan sonra Kazakistan ile Krgzistann
Sr-Derya, Kzltav, Ars, Badam, imkent, Mankent, Cam-
bul, Lugovaya, Merke, aldovar, Karabalta, Belovodskaya, Su-
kuluk, Pipek, Kant, vanovka, Tokmak Temir istasyonlarnda
indirildiler. Perian durumdaki srgnler buralarda eitli Ka-
zak, Krgz, zbek ve Rus kylerine ve kolhozlara datldlar.27
***
Almanlarn Kafkasyadan ekilmesinden sonra Stalinin
srgnne maruz kalan halklar ya Almanlarla en fazla
ibirlii yapm olanlar, ya da en az direnmi olanlard.
Almanlar hibir zaman een-ngu blgesini igal etme-
mi olduklar hlde een-ngular da srldler. Buna
karlk, biraz ekingen olmakla birlikte igalcilerle ibirli-
i yapan Adigeler srlmedi. Sovyetlerin asl hiddetini ise
rejime ve devlete kar aka ayaklanarak Sovyetlere ar
kayplar verdiren Karaay-Malkarllar ekti. Bunun sonu-
cunda Kafkasyadan ilk nce Karaayllar srld. Bu eit
olmayan muamele, Kafkasyal mlteciler tarafndan Sta-
linin Karaay-Malkarllara ve evvelden haklarnda kt
anlar olan een-ngulara kar zel bir dmanl ol-
duu, buna karlk Adigelere husumeti olmad eklin-
de yorumland.28 Osetlerin Stalin tarafndan hibir kt
davrana maruz kalmam olmalarnn sebebi Stalinin de
Oset kkenli olmas biiminde deerlendirilmektedir.
27 Seyit Laypanlan, Grge Kn. Stavropol Kitap Basman Karaay-erkes Blm,
erkessk 1991.
28 Patrik von zur Mhlen, a.g.e., s. 226.
28 Mays 1945 Drau Katliam
Almanlarn Kafkasya harekt Kafkasya halklarnn ok
byk aclar ekmeleri ve tamir olunamayacak kayplara
uramalar ile son buldu. Bunlardan birincisi ve dnya
kamuoyunda en bilineni 1943-1944 yllarnda Kara-
ay-Malkar ve een-ngu halklarnn uradklar sr-
gn ve soykrm hareketidir. kincisi ise 1942 yl sonla-
rnda Almanlarn Kafkasyadan ekilirken 15.000 kiilik
bir Kafkasyal mlteci grubunun onlarla birlikte Avrupa
ortalarna kadar sren yolculuklar ve Avusturyann Drau
Vadisinde gerekleen hazin sonlardr. II. Dnya Sava-
nn son gnlerinde, 1945 yl Mays aynda Drauda
meydana gelen katliamn gelimesi yle zetlenebilir:
Almanlarla birlikte Kafkasyay terk eden 15.000 kiilik
Kafkasyal mlteci topluluu Avrupaya doru bilinmez
bir yolculua kt. Karanlk bir gelecei, Kafkasyada ka-
lp Sovyet zulmne uramaya tercih eden bu mltecilerin
% 60n askerlikle hibir ilgisi olmayan yallar, kadnlar
ve ocuklar tekil ediyordu. Kafkasl mltecilerinin b-
yk ounluu ii, kolhoz kyls, kk memur gibi
toplumun alt tabakasna mensup kiilerden oluurken,
ilerinde Kafkasyallarn yetitirdii aydnlar, Kzl Or-
dudan firar eden asker ve subaylar da bulunmaktayd.
Karaay-Malkar ve Adige mltecilerinin byk ksm ai-
leleri, anne-babalar ve ocuklar ile beraber yola kmt.
een-ngu ve Dastanl mltecilerin byk blm ise
bekr askerlerden meydana geliyorlard.
At arabalar, atllar ve yayalardan oluan bu Kafkasl ml-
teci kafilesi 22 ay boyunca kendilerini takip eden Sovyet
kuvvetleri ile arparak, uzun ve meakkatli bir yolculuk
sonunda Avrupaya ulatlar. Kafkasyallarn bir ksm
burada Almanlar tarafndan zorla Kuzey talyaya sevk
edildiler. Almanlar, Kafkasyal mltecilere yerlerinden k-
prdamadan savan sonunu beklemelerini tavsiye etseler
de 1945 ylnn Nisan aynda, artk Hitler Almanyasnn
sonunun geldiini anlayan bir grup Kafkasyal mlteci
Amerikan birliklerinin bulunduu blgeye ulamak ama-
cyla Avusturya snrna doru yola ktlar. 1 Mays 1945
tarihinde yola kan kafile Alp Dalar zerindeki geitleri
aarak, 5 Mays gn Avusturyann Oberdrauburg ken-
ti yaknlarnda, Irchen ve Dellace kasabalar arasndaki
Drau Irma Vadisine ulat.
90
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

Drau Irma Vadisi

Kafilenin n burada ngiliz ordusuna mensup asker bir- ay-Malkarllar Drau

likler tarafndan kesildi. ngiliz subaylar arasnda bulunan Irmann yukar ta-
NKVDye mensup bir Sovyet subay onlara Rusa hitap rafna yerleirlerken,
ederek unlar syledi: At arabalar ile Kafkas Dalarn- Kabardeyler ve dier
dan Alp Dalarna kadar uzanan yolunuz burada sona erdi. Adige kabilelerine
Artk ngiliz 8. Ordusunun Avusturya komutanlnn emri mensup mlteciler
altndasnz. Kanunlara uyunuz ve dzeni koruyunuz!29 ile Osetler kamplar-
n onlarn dousuna
8 Mays 1945te Alman ordularnn kaytsz artsz tesli-
kurdular. Bat ksm-
mine dair anlama Berlin banliylerinden biri olan Karls-
na ise Dastanllar
hortta imzaland. Mlteci kafilesinin kaderi artk ngiliz-
ve een-ngular
lerin elindeydi.
Sultan Kl-Geriy yerleti.
Kafkasyal mlteciler, Kafkas Dalarnn eteklerinde
Kafkasyallar, 1918-1920 yllarnda Sovyet Kzl Ordu-
yaadklar yurtlarndaki gibi, Drau Irma kysna da
suna kar Kafkasyadaki direni hareketine komuta eden,
benzer ekilde sralanp adrlarn kurdular. Atlarn ot-
daha sonra Batya iltica etmek zorunda kalan ve II. Dnya
lamalar iin Alp Dalarnn ayrlarna saldlar. Kara-
29 Hamit Bota, Proklyataya Polyana, Moskva 1993, s. 7.
Savanda tekrar onlarla kader birlii ederek, Drau Irma

91
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Drau Ant
Vadisindeki bu mlteci kampnda aralarna katlan Adige
kkenli General Sultan Kl-Geriyi kendilerine bakan
seerek bir mlteci kumanda heyeti oluturdular. Sultan
Kl-Geriyin sava ve siyaset tecrbelerine ve onun ngi-
lizlerle olan iyi ilikilerine gvenen Kafkasyal mlteciler
artk gvenli bir ortama kavutuklarna ve kendilerini iyi
bir gelecein beklediine inanyorlard.
Mays ay ortalarnda ngilizler kamptaki btn silahlara
el koyarak topladlar ve Kafkasyallarn mlteci kamp s-
nrlar dna kmalarn yasakladlar. zellikle kampn
bakan seilen Sultan Kl-Geriyin silahlarnn da aln-
mas Kafkasyal mlteciler arasnda bir tedirginlik yaratt.
28 Mays 1945 gn sabah saat 10da mlteci kampna
gelen bir ngiliz subay, ngiliz ordusu komutan Feldma-
real H. Aleksanderin Kafkasyal subay ve sivil liderlerini
bir konferansa davet ettiini ve onlarla tanmak arzusun-
da olduunu bildirdi. Saylar 350 kiiyi bulan btn grup
liderleri ve kumanda heyeti, bakan Sultan Kl-Geriy ile
birlikte kamyonlara doldurularak kamptan karldlar.
Kafkasyal mltecilere liderlik eden bu kiilerin kamptan
ayrlmalarnn hemen ardndan, kampn etraf ngiliz as-
kerleri ve tanklar tarafndan kuatld. Bir ngiliz subay
Kafkasyal mltecilere hitaben unlar syledi:Kafkasyal-
lar! Liderlerinizi Sovyetler Birliine teslim ettik. Siz de 3-4
gn iinde teslim edileceksiniz. Dzeni bozmayn. Etrafn-
zn nasl kuatldn gryorsunuz. Kamaya kalkanlar
derhal vurulacaktr. Biz Sovyetler Birlii ile mttefikiz. Siz
yurdunuza dnmek
mecburiyetindesiniz.
Sizi geri gndermek de
bizim grevimiz.30
Sovyetler Birliinin
eline getiklerinde ne
trl ikencelere ve
eziyetlere urayacak-
larn bilen Kafkasya-
llar, ngilizlerin bu
ihanetini protesto et-
mek iin kamp siyah
bayraklarla donattlar
Drau Ant ve alk grevi iln et-
tiler. Yallar, kadnlar
ve ocuklar meydanda toplanarak dua etmeye baladlar.
Kafkasyallarn iinden pek ou, Ruslara teslim olmak-
tansa kuruna dizilmeyi tercih ettiklerini ngilizlere bil-
dirdiler.
ngiliz komutann emriyle askerler Kafkasyallarn zerine
yryerek, onlar tanklarla datmaya, ezmeye, hayvanlar
gibi tka basa asker kamyonlara zorla doldurmaya bala-
dlar. Kanlmaz sonu gren ve teslim olmaktansa lm
tercih eden Kafkasyallarn birou ngilizlerle arparak
lrken, birou da kendilerini Drau Irmann azgn
sularna atarak intihar etti. lerinden bazlar oluk-o-
cuunu teker teker kuruna dizip, son kurunu da kendi
bana skt. Kamaya alanlarn pek ou arkalarndan
alan atele vurulup ldler. Bu insanlk d olay kar-
snda, henz merhamet hislerini kaybetmemi baz ngi-
liz askerleri bile gzyalarna hkim olamadlar. Bunlarn
gz yummas sonucunda Kafkasyal mltecilerin bir ksm
Alp Dalarna kap saklanarak canlarn kurtardlar.
Mlteci kampndan kaamayan veya intihar edemeyen
Kafkasyal mltecilerin kamyonlara bindirilerek Sovyet-
ler Birliine teslim edilmeleri 28 Maystan 1 Hazirana
kadar srd. Bu gn boyunca 7.000 Kafkasyal ld.
Sa kalanlar Kzl Orduya teslim edildiler. lerinden pek
az dalara snarak canlarn kurtarabildiler. Drau Irma-
nn kylar mltecilerden arta kalan at arabalar, atlar
30 Hamit Bota, a.g.e., s. 113.
92
 II. DNYA SAVAINDA KAFKASYA

ve eyalarla dolu idi. Kaynaka

Kafkasyal mltecilerin lideri General Sultan Kl-Ge- Alexiev, Alexander R., Soviet Nationalities Under Attack:
The World War II Experience, Soviet Nationalities in Strategic
riyin ileride kendilerine faydal olabileceini dnen n- Perspective, ed. by S. Enders Wimbush, Croom Helm, London
giliz ve Amerikallar onu kurtarma teklifinde bulunarak 1985, p. 61-74.
unu nerdiler: Her ne kadar Naziler ile ibirlii yaptnz Aslanbek, Mahmut, Karaay ve Malkar Trklerinin Facias, An-
ise de, eer affedilmeniz iin yalvarr ve demokrasilere sada- kara 1952.

kat yemini ederseniz, Sovyetlere teslim edilmeyecek ve serbest Bota, Hamit, Proklyataya Polyana, Moskva 1993.

braklacaksnz. Hzal, Ahmet Hazer, Kuzey Kafkasya Hrriyet ve stikll Davas,

Orkun Yaynlar, Ankara 1961.
General Sultan Kl-Geriy onlara u cevab verdi: Benim Jacobsen, Hans-Adolf, 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle II.
adamlarm cesur askerlerdir. Hr bir Kafkasya iin canlar- Dnya Sava, Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Ankara
n vermeye hazrdrlar. Benim ecdadm, eref ve namus u- 1989.

runda Rus boyunduruuna kar savarken ehid oldular. Kumuk, Cem, Kafkasya Aydnlk Gnlerini Aryor. Neredesin
Prometheus?, Alfa Yaynlar, stanbul 2004.
Bu arkadalarm ise gece gndz benimle ayn mefkre iin
Laypanlan, Seyit, Grge Kn, Stavropol Kitab Basman Kara-
dvtler. Onlarn kan benim kanmdr. erefle savat-
ay-erkes Blm, erkessk 1991.
mz anlar o erefi paylatk. imdi de ayn akbeti payla-
Mhlen, Patrik von zur, Gamalha ile Kzlyldz Arasnda:
acam. Milletime ihanet edip, onlar Sovyet NKVDsinin kinciDnya Savanda Sovyet Dou Halklarnn Milliyetilii,
lm mangalar tarafndan idam edilirken, ben burada bir ev. Eref Bengi zbilen, Mavi Yaynlar, Ankara 1984.
korkak gibi yaayamam. Bir gn gelecek, sizler de anlayacak- Tavkul, Ufuk, Kafkasya Dallarnda Hayat ve Kltr. Kara-
ay-Malkar Trklerinde Sosyo-Ekonomik Yap ve Deime, t-
snz ki, Sovyetler sizin hakiki dostunuz deildirler. Fakat
ken Yaynlar, stanbul 1993.
belki o gn i iten gemi olacak. Bugn bu yaptklarnzla
siz de Sovyetler kadar sulu oluyorsunuz. Bolevizme kar
muzaffer gnlerde, adamlarmla hep bir arada idik. imdi
onlar lme giderken, onlar yalnz brakamam. Balarnda
yine ben, kzl cellatlara doru yryeceiz. Bu erefi kimseye
balayamam.31

Sultan Kl-Geriy ve arkadalar Sovyet yetkililerine tes-

lim edilerek lm yolculuuna karldlar. Bir sre sonra
onlarn toptan idam edildikleri haberi alnd.

II. Dnya Savann son gnlerinde meden Avrupann

gbeinde, uygar devletlerin gzlerinin nnde ilenen
bu insanlk suundan ne yazk ki, gnmzde pek ok
kiinin haberi yoktur. Gney Avusturyada, Drau Irma
yaknlarnda 1960 ylnda dikilen bir antta Almanca u
szler yazldr: Burada 28 Mays 1945te yedi bin imali
Kafkasyal, kadn ve ocuklar ile birlikte Sovyet makamla-
rna teslim edildiler. Ve slmiyete olan sadakatleri ile Kaf-
kasyann istiklli ideallerine kurban gittiler.32

31 Ahmet Hazer Hzal, a.g.e., s. 119.

32 Ahmet Hazer Hzal, a.g.e., s. 122.

93
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

94
 II. DNYA SAVAI VE AHISKA TRKLER
Yunus ZEYREK*
Giri
Osmanl Devletinin
ldr Eyaleti merkezi
olan Ahska ehri, 1828
muharebesinden sonra
arlk Rusyaya bra-
kld. Rusya, 1877-78
Sava ile snrn Trki-
ye aleyhine genileterek
Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarn da ele geir-
Yusuf Kemal Tengirek
di. I. Dnya Savandan
nce Trk-Rus snr Sarka-
m ve Oltunun batsndan geiyordu. Ocak 1915te ya-
anan Sarkam felketinden sonra Rus askeri Erzincana
kadar geldi. Ancak 1917 Bolevik htilli ile Rus ordusu
bu topraklardan ekilmek zorunda kald. Blge Ermeni ve
Grc asker ve eteleri tarafndan kontrol edilmeye ba-
land. Bu arada yerli halkn ileri gelenleri arasnda tekilt-
lanma faaliyetleri artt. Ahskallar da tekilatlanarak Ocak
1918de Karsta kurulan Cenb-i Garb Kafkas Cumhu-
riyetine katld. Birka ay sonra bu hkmet, ngilizler
tarafndan ykld. Bu dalmay frsat bilen Grcler,
Ahskaya hcum edince atmalar balad. Bu atma-
lara mdahale eden ngilizler, Ahska, Posof, Ardahan ve
Artvinin Grcler tarafndan igal edilmesini saladlar.
Nihayet Trkiye ile Bolevik Hkmeti arasnda 16 Mart
1921de imzalanan Moskova Antlamas ile Ahska ve Ba-
tum Sovyet Grcistanna brakld ve bugnk snr belir-
lendi. Bu antlama, artk birer Sovyet Cumhuriyeti hline
gelen Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan temsilcileri-
nin de itirakiyle ayn senenin 13 Ekiminde imzalanan
Kars Antlamas ile kesinleti.
Moskova Antlamas 16 Mart 1921de imzaland.
Moskova ve Kars antlamalarnda Sovyet Grcistanna b-
raklan ve merkezi Batum olan Mslman Acaristann sta-
ts, d ilerinde Grcistana bal, i ynetimi kendi par-
lamentosundan sorumlu zerk bir idare olarak belirlendi.
Ancak Ahska ile ilgili farkl bir mlhazann dile getirilme-
dii anlalmaktadr. Zamann Hariciye Vekili ve Moskova
Antlamasnda Trk heyetinin bakan olan Yusuf Kemal
(Tengirek), Kars Konferansnda Trk heyetinin bakan
olan General Kzm Karabekire ektii telgrafta, Ahska
Trklerinin hukukunu ihmal edilmemesini istemi ve yle
demitir: Grclerin bizden isteyecekleri eylere kar bizim
de onlardan talep edeceimiz veyahut Grcistanda muha-
fazasna alacamz hukuk meyannda Ahska ve Boral
Trklerinin hlini ve istikbalini unutmamalyz. Grcistan,
orada bulunan tebamz hakknda bazen pek iddetli ahkm
vaz ediyor. Vaka bu umumi ecnebilere amil bir tedbir ise de
bu cihetin de bir aresini bulursak iyi olur.1 Fakat Karabe-
kirin eserlerinde bu hususta bir gayretinin olduuna dair
bir iaret grlmemektedir. Ahska hibir hak ve hukuka
balanmadan Sovyet Grcistanna brakld.
* Gazi niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim Grevlisi
1 Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1960, s. 1005.
95
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

II. Dnya Sava ncesinde Ahskada Sovyetleme rikas var ve burada 50 ii alyor. Bunlardan sadece ikisi
parti yesidir. Ude-ota Rustaveli Kolhozunda da yedi kii
Ahska, Sovyet rejiminde bir uyezd (merkez ile) ve buraya
yelik iin mracaat etmitir.2
bal Adign ve Aspinza gibi iki rayondan (ile) ibaretti.
Mslman bir toplumda aile fertleri haricindeki kimseler-
Ahska, 1921 ylnda Sovyet rejimine dhil olan Grcis-
le kadn erkek bir arada almann, yz gz olmann, halk
tan ile birlikte yeni bir kska iine girdi. Sovyetler Bir-
psikolojisinde nasl bir depresyona yol aaca az ok tah-
lii, 1930lu yllarda osif Stalin ve Lavrenti Beriya gibi
min edilebilir. Ayrca bu kolhozlara verilen adlar da dik-
iki Grcnn eline dnce Ahskada rejimin getirdii
kat ekicidir: Karl Marks, Lenin, Stalin, Beriya, Kalinin,
basklara ayrca Grc basks da eklendi. Birincisi, tota-
Maharadze, Mikoyan, Pravda, Voroilov, Orconikidze
liter rejimin insan hak ve hrriyetlerini snrlandran sk-
Bu adlar, Mslman Trk ahalinin kltr hayatyla ilgisi
ynetim tarz, ikincisi, mahall Grc Hkmetinin rk
olmayan isimler olup bunlarn hepsi mehur Komnist
yaklamna bal uygulamalard. Vladimir Leninin erken
liderlerin isimleridir. Bu kolhozlarn reisleri olarak da o
bir zamanda lmesi ve Sovyet mparatorluunun yneti-
kyn ileri gelenlerinden biri tayin ediliyordu.3
minin Grc asll Stalinin eline gemesi, Grcistandaki
Trklerin hayatn daha da zorlatrd. arlk zamannda halk, kendi tarlasn ekiyor, biiyor, bu-
nunla birlikte kendi hayvanlarn besleyerek geimini te-
Sovyetlemenin en nemli iareti, yegne parti olan Kom-
min ediyordu. Sovyetler Birlii zamannda, 1920li yllarn
nist Partisine ye olmak ve mal mlk devlete verip orada
sonuna doru kylerde kolhoz denilen iftlikler kurulma-
rgat olarak almakt. Buna ksaca kolhozlama diyebili-
ya balad. Halkn kendi topran ileme ve kendi maln
riz. Kolhoz, ahs mlkiyeti ortadan kaldran, ortak alp
besleme imkn elinden alnd. Kapsnn nnde kk
ortak retmeyi ve blmeyi amalayan halk iftlikleridir.
bir bostan ve bir iki inek veya koyundan baka herey dev-
Btn propaganda ve basklara ramen Komnist Parti- letin denetimindeki kolhozlara devredildi. Fakat halk bu
sine ye olma hususunda halkn pek istekli olmad an- konuda da ekingen davrand ve kolhoza girmek istemedi.
lalmaktadr. Bir gazetedeki Lenin Stalin Partisi balkl Maln mlkn kolhoza vermeyenler hem ar vergi d-
haberde yle denilmektedir: Abastumanda mobilya fab- yor hem de her an tutuklanma korkusuyla yayordu.

2 Adign Kolhozcusu, 5.01.1938.

3 Kzl Bayrak, 3.06.1940.

96
 II. DNYA SAVAINDA AHISKA TRKLER
Adgn Kolhozcusu gazetesinde Beriya haberleri
Kolhoza dhil olma sreci uzun zaman ald. Baz yerlerde
kolhozlar ok ge kuruldu. Mesel u haber 1937 ylna ait-
tir: Anda Kynde yeni bir kolhoz kuruldu. Kolhoza Kemal
skenderolu, Asker Mevldolu, Hac Yusufolu, Rza Veyse-
lolu girdiler.4 Bir kyde sadece birka aile kolhoza girdi!
Baz yerlerde de kolhozun kurulmasndan yllar gemi ol-
masna ramen kolhoza girme mracaatlarnn devam edi-
yor olmas ve bunlarn bir haber deeri tamas, srecin
ne kadar gnlsz devam ettiini gstermektedir. Mesel
u haber de 1938 ylna aittir: Zahan ve Zahanzora ky-
leri, yaz ekini iin yaplan hazrlklarda yara girdiler. Son
zamanlarda kolhoza girmek zere yedi hane mracaat etti.5
1940 ylna ait bir gazetenin Yaasn Grcistanda Sovyet
hkimiyetinin anl 19. Yl! balyla kan saysnda de Voroilof Kolhozu muhasebecisi St Mrselolunun
Ahskada 1937 ylnda toplam 45 kolhozun olduu, bu sa-
ynn imdi 81e kt haber verilmektedir.6 Bu haberden
4 Kommunist, 26.09.1937.
5 Adign Kolhozcusu, 5.02.1938.
6 Kzl Bayrak, 25.02.1940.
kolhozlamann ok zor ve yava gittii anlalmaktadr.
retmen Nezire Hanm o gnleri yle anlatmaktadr:
Babam, 1924te Leninin davetiyle partili oldu. Tecrbeli
bir Komnist olduundan rayon kolhozlarnn kurulmas
grevini ona verdiler. Bu sebeple ailemiz kolhoz kura kura
bu kyden o kye tanp durduk. Kylerde kolhozlarn ku-
ruluunu tamamladktan sonra babam Adign rayonu h-
kimliine tayin ettiler. Bu grevi 15 Kasm 1944 gn sr-
gnne kadar devam etti. Ben de hem retmenlik hem de
Lelivan Ky kolhozunun muhasebe ilerine bakyordum.7
Kolhoz ilerinin ok salkl yrtld sylenemez.
Kolhozlarda ihmal ve yolsuzluk, sk rastlanan sradan
vaka hline geldi. Bir gazete yazsnda, Varhan Kyn-
yolsuzluklar ve haksz uygulamalar anlatlmakta, bunun
nne geilmesi istenilmektedir.8 Mohe Kyndeki Sa-
7 Nezire Vanadze, Srgne Den Meshet Kadn Nezirenin Kitab, Tiflis 2006, s. 12-13.
8 Adign Kolhozcusu, 5.02.1938.
97
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Ardahan snrndaki Ahska kyleri
bir Kolhozunda inaat malzemelerinin alnmas, Kehvan
Kyndeki Kzl Ordu Kolhozunda hektar topran
ekilmeyerek iin ihmal edilmesi, Hona mektebinde baz
eyalarn mdr ve retmen tarafndan gtrlm ol- siyle bu tekiltlarn amac mevhumatla mcadele idi.
mas, Gortuban Ky Kzlyldz Kolhozunda hesaplarn
iyi tutulmad belirtilmektedir.9
O zamanlar Ahska ve ilelerinde kan gazetelerin hemen
her nshasnda byle haberlere tesadf edilmektedir. Bir
gazetede Torelta Ky Kolhozunda Kemal Ahmedolu ve
Murteza Mekolunun yolsuzluk yaptklar haberi yer
almaktadr.10
Aa Oorada kolhozun onuncu ylnda ven manzume
yledir:
Oora kynde kolhoz kuruldu
Kymz iinde hayat duruldu
Artktr kuvvesi kol kanadnda
Blbller tr gll banda.
Kyller kolhoza hevesle gelir
Kolhozun hrmeti her an ykselir
Krk be teserrfattan yetmie att
O gzel kymz birden boy att.11
9 Adign Kolhozcusu, 27.04.1938.
10 Baban, 20.04.1938.
11 Baban, 20 .04.1938.
Birka ay sonra ayn gazetede Aa Oora Kooperatifin-
deki yolsuzluk haberlerine yer verilmektedir.12 Ayn ekil-
de Buzmaret Kyndeki kolhozda yaplan yolsuzluklar
yine gazetenin haber konusudur.13 Kisatip Ky Kolho-
zunda ise kolhoz bakannn kardei kolhoz bahesinde
dikilen fidanlar alp kendi bahesinde dikmitir.14
O zamanlar Ahskada kan mahall gazetelerin verdii
haberlerden halkn malnn mlknn ortak iftliklere
devredildii ve kolhoz denilen bu iftliklerde ilerin ok
yolunda gitmedii anlalmaktadr. Zira kolhozlarda yol-
suzluk ve hrszlk vakalar ok grlmekteydi. Bunun se-
bebi devletin ferd mlkiyeti kaldrp halkn mal varlna
el koymas sonucu balayan yoksulluktu. Nitekim o yllar
yaayanlar, kolhozculuun alk ve sefalete yol atn ifa-
de etmilerdir.15
Sovyet rejimi, ilhamn Marks felsefesinden alyordu. Do-
laysyla devlet, din ve inanlarla da savamaktayd. Hal-
kn din duygularn ldrmek iin faaliyet yrtmekte ve
bu faaliyeti de tekiltlarla yapmaktayd. Rejimin ifade-
Yani halkn din inanlar birer vehimden, kuruntudan
ibaretti; devlet bu vehimleri silmeliydi!
Gazeteler, Ahska ve kylerinde kurulan bu tekiltn
faaliyetiyle ilgili haberler veriyordu. Mineze Kynde
Kurulan Allahszlar Tekilt Kendi Bana Braklm-
tr bal altndaki haberde, tekilt bakan olan eh-
zade lyasolunun yelerle hi toplant yapmadndan
ve tekiltn almadndan ikyet edilmekteydi.16 Ayn
ekilde ay nce Heg Kynde kurulan Allahszlar
Tekilt da bir kez dahi toplant yapmamt. Yine ayn
gazete, Ahska merkezindeki Azerbaycan Mektebinde ku-
rulan Allahszlar Tekiltnn be ay nce kurulduunu,
fakat hi toplanmadn haber veriyordu.17
Bu olumsuz haberler zerine Allahszlar ttifak, Ahskada
bir konferans dzenledi. Bu konferansta 15 delege konu-
ma yapt, bu konumalarda tekilt ubelerinin ihmalleri
iddetle eletirildi.18
12 Baban, 21.11.1938.
13 Baban, 20.12.1938.
14 Kzl Bayrak, 15.04.1939.
15 S. Celilov, G. ahin, R. Dagn, Muanda Yaanan 5 Yl, Bak 2008, s. 37.
16 Kzl Bayrak, 15.04.1939.
17 Kzl Bayrak, 1.05.1939.
18 Kzl Bayrak, 21.05.1939.
98
 II. DNYA SAVAINDA AHISKA TRKLER
Ahska-Sahanzora Kynden Mginaz Hanm oullar, gelinleri ve torunlaryla. (Takent-1948).
Sovyet Ahskasnda Sosyal ve Kltrel Hayat
Ahskada 1930lu yllarda Sovyet eitim, salk ve sosyal
dzeni yerleti. lk ve ortaokullarn yan sra salk, tek-
nik ve pedagoji okullar ald. 1937-1938 retim yln-
da Ahska Pedagoji Mektebinde Ermeni ve Azerbaycan
dilleriyle eitim verildi. Ayn yl Ermeni blmne 40,
Azerbaycan blmne 76 renci alnd. Ahskadaki Tek-
nik Ziraat Mektebinde 1936-1937 retim ylnda 260
renci eitim grd. Fakat burada karklk ve halk d-
manlarnn ziyanclndan dolay birok renci okulu
brakt, Grc ve Azerbaycan diliyle eitim yaplan b-
lmlerde 3. snf kapand.19 1938-1939 retim ylnda
Adign Yatl Pedagoji Mektebi ald ve gazete ilnyla
renci kabul etmeye balad.20
Bu okullarda eitim, tamamen Komnist rejimin ilkeleri
dorultusunda yaplyordu. Buna paralel olarak Marksist
kltrn yerlemesi iin her vasta kullanld. Okullarda
19 Kommunist, 19.09.1937.
20 Adign Kolhozcusu, 27.04.1938.
komsomol tekilt mevcut olup konferanslarla parti tari-
hi ve ideolojisi retildi.21
Ne var ki, bu okullarda eitim ileri pek dzenli gitme-
di. dareci ve retmenler ilerini ihmal ettikleri gibi baz
kylerde veliler de ocuklarn okula gndermekte tered-
dt etti. O zamanki mahall basn bu konularla ilgili hayli
haber yapt. Adign Kolhozcusu adl gazetenin Ders Key-
fiyeti Unutulmutur balkl haberinde, Entel Kynde
dersler iyi verilmemektedir. Mektep Mdr Ana ve Mu-
allim Abdulhamit, vazifelerini yapmamaktadrlar. stelik
Byk Smada Kynden gelen talebeler de bu ihmalden
zarar grmektedirler denildikten sonra Maarif ubesinin
bu ile ilgilenmesi istenmektedir.22
Bir baka gazete haberinden Aa Ooradaki orta mektep-
te rencilerin yarsnn okula devam etmedii, Sahudabel
Ky mektebi mdrnn de vazifesini ihmal ettii bildi-
21 Kzl Bayrak, 18.03.1941.
22 Adign Kolhozcusu, 15.04.1938.
99
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kzl Bayrak gazetesinin 4 Kasm 1939 tarihli nshas
rilmektedir.23 Bu arada baz kylerde Savadszl Lavetme
(cehaleti yok etme), yani okuma yazma kurslarnn ald-
grlmektedir. Kurslara kadnlar da gitti. Bu kadnlar-
dan Mohe Kynde yaayan Gne Seferkz artk gazete
bile okuyabiliyordu. Gne Hanm dier kadnlara rnek
gsterildi.24 Dier taraftan baz haberler, bu kurslara tayin
edilen retmenlerin cahilliinden ikyet etmektedir. Bir
gazete, Savadsz Muallim bal altnda u ifadelere yer
vermektedir: Hrtzdaki kursa muallim tayin edilen Zbey-
de Karaova cahil biridir. Kursa gelenleri evlerine gndermek-
tedir. Kurs mdr de bundan rahatsz olmamaktadr!25
Cehaleti yok etmek iin mcadele edilse de asl yaplan
i, halk tarih kklerinden koparma ameliyesiydi. Halkn
aydnlatld ileri srlerek mevcut rejim ve bilhassa da
bu rejimin dayand Marksist felsefe yerletirilmeye a-
lld. Mill ve manev deerlerinden tecrit edilmi yeni
bir insan tipi, yani Sovyet tipi insan meydana getirilmek
23 Baban, 20.12.1938.
24 Adign Kolhozcusu, 15.04.1938.
25 Sosializm Kendi, 21.01.1939.
istendi. Ama gerekten halkn aydnlanmas olsayd ilim
ve irfan sahibi insanlar yok edilmezdi. Nitekim insan tabi-
atna aykr olan bu rejim ancak 70 sene ayakta kalabildi,
1990dan itibaren sahneden ekildi.
Gazete sayfalarnda Ahskada salk ve sosyal yardm ala-
nnda yaplanlarla ilgili bilgiler de vard. Verilen haberlere
gre ehir merkezinde 75 yatakl bir hastahane ve 12 ec-
zane bulunuyordu. Tbb Baclar Mektebi adyla bir salk
okulu akt. Rusa ve Azerbaycan dili blmleri vard.
Bu okula yedi kz renci devam etti.26 Dier taraftan ok
ocuklu annelere devlet yardm etti, bu yardm hak eden
yedi-sekiz ocuklu annelerin listesi de zaman zaman ga-
zetelerde yer ald. Mesel bir gazetedeki listeden sadece
Trk isimlerine dikkat ekmek iin u kadnlar rnek
verebiliriz: Telli, Nargzel, Glli, Zeycan, Almas, Sultan,
iek, eker, Glhanm, Altun, Zleyha, Senem, Mehte-
ber, Gne27
26 Kommunist, 26.09.1937.
27 Kzl Bayrak, 15.06.1940.
100
 II. DNYA SAVAINDA AHISKA TRKLER
Ahskada mahall gazeteler, konferanslar, tiyatro vb. gibi
kltr hayatna dair eitli faaliyet de vard. Bata Ko-
mnist nderler olmak zere nl air ve yazarlarla ilgili
programlar yapld, konferanslar dzenlendi. Baz gaze-
teler sayfalarnda tamamen bata Lenin, Stalin ve Beriya
olmak zere Kalinin, Sasonlu David, aykovski, Pukin
ve ota Rustaveliden bahseden yazlar yaymland. Bilhas-
sa Karda Ermeni halknn byk kahramanlk destan
Sasonlu David ile ilgili methiyeler dikkat ekicidir. Ge-
nel olarak hereye Stalinin hkim olduu grlmektedir.
yle ki, edebiyat sayfalarnda dahi onun methiyelerine
yer verilmitir. Binali Bakunov imzal bir methiyede Stalin
adeta tanrlatrlmaktadr:
Sensin dudaklarda sensin dillerde
Sensin gonca gonca aan gllerde
Sensin byk dahi Stalin ata
Sensin kuvve veren bu kinata.28
Yine ayn kiinin kaleminden kan ve halk iirinde du-
dakdemez olarak bilinen trde yazlan bir manzumede
yle denilmektedir:
ar elinde halk inilti ekerken
Szlayarken kanl yalar tkerken
Yolda Lenin yetiti dda geldi
Dahi Stalin de feryada geldi.29
Szleri S. Rstemin olup . Hacbeyov tarafndan beste-
lendii kaydedilen iirin ilk blm yledir:
Selam sana, selam sana
Verdin bize ilham Stalin
lkelerin an rehberi
Adn olmu diller ezberi
Geerik yolunda biz candan
Selam sana Azerbaycandan.30
Memmed afak imzasyla kan ve Mektepliler n Na-
me baln tayan be ktalk bir iirin iki ktas yledir:
Adn ezber dilimizde
Can Stalin aziz ata!
aban senden k alr
Sen gnesin kinata.
28 Kzl Bayrak, 27.09.1939.
29 Kzl Bayrak, 4.11.1939.
30 Adign Kolhozcusu, 15.04.1938.
ieklenen Sovyet yurdu
Senden daim kuvvet alr
Stalinci Kzl Ordu
Kuvvetiyle dalar yarar.31
O yllarda Ahskada tiyatro kltr de geliti. 1934te Adi-
gn Trk Tiyatrosu kuruldu ve faaliyete balad. Boral
aydnlarnn da desteini alan bu tiyatro, yalnz Ahskada
deil, Tiflis ve Boralda da sahneye kt.32 Dier taraftan
Tiflis Devlet Azerbaycan Dram Tiyatrosu Adigne gelerek
burada gnlerce kald ve birok eser sahneye koydu.33 e-
hirde olduu gibi kylerde de baz oyunlar sahnelenmek-
teydi. Bununla ilgili bir haberde Sakunet Ky Orta Mek-
tebi retmenlerinin Adalet Kaplar ve Aa Glgesi adl
oyunlar, Blorza Kynde de Aa Glgesi oyununun sah-
neledii bilinmektedir. Bu oyun 550 kii tarafndan seyre-
dildi. Rol alan retmenlerin biri kadn drd erkekti.34
O zamanlar Ahskann yerli Trk ahalisi, Azerbaycanl
olarak tanmlanyordu. Hlbuki bu halk kendini Trk
olarak biliyor ve kendini Trk olarak ifade ediyordu. Fa-
kat devlet, onlar Trk olarak kabul etmiyordu. 1928den
itibaren onlar Azerbaycanl da deil, Grc olmaya zor-
landlar. Onlara Grc aile adlar ve Grc dili zorla ka-
bul ettirilmeye baland. Fakat Trklerin byk ounlu-
u kendi dil ve milliyetini deitirmedi. Bazlar bu ar
artlara dayanamayarak aile adn deitirmek zorunda
kald. Mesel Nadiregil/Nadiradze, Lomiyagil/Lomidze,
Zelagil/Zeladze oldu!35
Ahska, Adign ve Aspinzada kan gazeteler nceleri La-
tin harfleriyle ve Azerbaycan Trkesiyle kyordu. Okul-
larda da Azerbaycan Trkesiyle eitim yaplyordu. Ders
kitaplar da byleydi. Burada retmenlerin ou ve basn
ilerini yrtenler genellikle Boral Trkler idi.
Mahall gazeteler Ahska merkezinde Kommunist (1930-
38), Kzl Bayrak (1938-44); Aspinzada Baban (1933-
40), Sosyalizm Kendi(1940-44); Adignde Kzl Renber
(1933-36), Adign Kolhozcusu (1936-44) gibi adlarla k-
yordu.36 Bu gazeteler Kiril harflerinin de grld Azer-
31 Kzl Bayrak, 21.06.1940.
32 Abbas Hacev, Adign Trk Tiyatrosu, Bizim Ahska Dergisi, No. 9, K 2008.
33 Adign Kolhozcusu, 27.04.1938.
34 Kzl Bayrak, 18.03.1941.
35 Alipaa Ensarov, Mehseti Trklerin Facias, Diderginler, Bak 1990, s. 203-211.
36 Razim Memmedli, Grcistanda Nerolunan Azerbaycan Dilli Metbuat, Bak 1995.
101
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
mer Faik Numanzade 1934 ylnda Borcomide ei ve ocuklaryla birlikte
baycan Latin alfabesiyle ve Azerbaycan Trkesiyle yayn-
lanmaktayd. Hibirinde Ahska halknn Trk olduu
veya dilinin Trke olduuna dair bir ifadeye rastlanm-
yordu. 1940 ylnda gazeteler artk Latin alfabesinden
Rus-Kiril yazsna geti. Bu yeni yaznn halka retilmesi
iin basn da byk aba sarf ediyordu. Yeni Azerbay-
can Elifbas denilen Kiril alfabesini yaymak iin kylerde
kurslar alyor ve gazetelerde de eitli altrmalar yaym-
lanyordu.37 Bu gazeteler 1941den itibaren Kiril harfle-
riyle Trke ve Grc alfabesiyle Grcce olmak zere iki
dilde kmaya balad.38 Aspinzada kan Sosyalizm Kendi
gazetesi Trke-Grcce olarak yaymland.
1940 ylndan itibaren alfabe deiikliklerinin yan sra
yer adlarnda da deiiklikler yapld. Mesel Trke bir
isim tayan Abulak Kynn ismi yerine Grcce bir
isim olan Tetrisharo kullanlmaya baland. Bu isim dei-
ikliine dair kararn altnda 19 Ekim 1940 tarihi ve imza
yerinde Grcistan SSC Prezidenti F. Maharadze ile Genel
Sekreteri V. gnatavilinin adlar bulunuyordu.39
1930lu yllar Ahska Trkleri iin en skntl yllard.
Trkiyede akrabas olanlar tehlikeli olarak grld-
37 Kzl Bayrak, 9.07.1940.
38 Kzl Bayrak, 25.02.1941.
39 Kzl Bayrak, 28.10.1940.
gibi hli vakti yerinde olanlar da kulak/zengin, halk
dman, hain iln edilerek takip ediliyordu. Tutuklanp
gtrlenlerin bazlar Sibiryaya srlyor, hapse atlyor,
bazlar da ldrlyor veya namsz niansz kayboluyor-
lard. I. Dnya Savanda Ruslara esir den askerlerimi-
zin Sibiryada rastladklar Ahskallar ite bunlard.40
Komnist rejimin ilk zamanlarnda Tiflisteki Revkomun
nemli on isminden biri olan Ahskal mehur yazar mer
Faik Numanzade (1872-1937) kuruna dizildi ve mehur
halk airi Muhammed Sefil de alp gtrldkten sonra
bir daha kendisinden haber alnamad.41
Bazlar bu basklara tahamml edemeyerek snr ap
Trkiyeye katlar. Bunlardan biri olan Aabey Aslann
ok enteresan ka hikyesi vardr.42 Bu kalar da kolay
olmad, kimisi snrda vuruldu, kimisi yaknlarndan ayr
dt. Trkiyeye gelmeyi baaranlar Kars, Ar ve Muta
iskn edildiler.
Bu deiiklikler blgede yaknda yaplacak bir etnik te-
mizliin habercisi idi. Nitekim blgenin Trk ahalisi
1944 yl knda topyekn srgn edildi.
40 Hsamettin Tua, Bir Neslin Dram, stanbul 1975, s. 54.
41 Yunus Zeyrek, Ahska Aratrmalar, Ankara 2006, s. 102, 291.
42 Yunus Zeyrek, Belgeleri ve Tanklaryla Ahska Trklerinin Gleri, Trk
Dnyasnda G ve Srgn, yay. haz. N. Sarahmetolu - . Kemalolu, stanbul
2015, s. 163-192; Y. Zeyrek, Ahska Gl di Gitti, Ankara 2015, s. 80-82.
102
 II. DNYA SAVAINDA AHISKA TRKLER
Savaa Doru
Eskiden olduu gibi Sovyet rejimi zamannda da Ahska
Trkleri askere alnmamaktayd. Fakat sava balar bala-
maz 1939 ylndan itibaren blgeden asker toplanmaya
baland. SSCBnin kard askerlik kanununa gre vatan
savunmak her vatandan mukaddes borcuydu. Bu sebeple
ii ve kyl herkes Kzl Orduda askerlik vazifesini yap-
malyd. And bozmak, dman tarafna gemek, devletin
savunma gcne zarar vermek, casusluk, en ar cinayet
olarak deerlendirilmekte ve iddetle cezalandrlmaktay-
d. SSCBnin btn vatandalar, rk, milliyet, din fark-
na, tahsil derecesine, sosyal gemiine baklmayarak SSCB
silhl kuvvetlerinde askerlik hizmeti yapmak zorundayd.43
Ahskada mahall gazeteler vastasyla oka propaganda ya-
pld ve herkes vatan mdafaasna arld. Ahska rayonu-
nun genleri ara hazrdr balkl haberde zetle yle ten sonra Azgurda yaplan ve 350 kiinin katld bir
denilmektedir: Ahska rayonunun emekileri, SSCB Mill
Savunma Bakan Mareal Voroilov Yoldan ii kyl Kzl
Ordusuna aryla ilgili emrini byk ruh ykseklii ile kar-
lad. Bu konuyla ilgili kan kanun da halk arasnda ko-
nuulmakta, gen savalarn ana babalar, Rayon Askerlik
ubesine giderek ocuklarnn orduya alnmas iin ricada
bulunmaktadrlar. ocuklarnn Kzl Ordu saflarnda yer
alp vatan savunmasna katlmalarndan eref duyduklarn
belirtmektedirler. Ahska Askerlik ubesi, 1918-1919 do-
umlu olanlarla belli sebeplerle geen yllarda arlmayan
daha byk vatandalarn da askere arlmasyla ilgili emir
yaymlad. Rayonda gen savalarn Kzl Orduya arl-
mas 21 Eyllde balad. 19 yan dolduranlarla orta mek-
tebi bitiren 18 yandakiler askerlik vazifesine tbi klnd.44
Neredeyse kylerde yallardan baka erkek nfus kalmad.
Tarla, ba ve bahelerde her trl ileri kadnlar yapyordu.
Sava Yllar
II. Dnya Sava, hayat artlarnn ok ar olduu, emsali
grlmemi basklarn yaand Ahskaya bir karabasan
gibi kt. O zamana kadar elde avuta olan hereyini
devlete vermi olan halktan imdi can istenmekteydi. Mill
varl tannmamasna ramen Ahska Trkleri vatan sa-
vunmas ad verilen savaa btn varlyla itirak etti.
43 Kzl Bayrak, 15.09.1939.
44 Kzl Bayrak,15 .09.1939.
Askere gitmeyi tevik ve asker analarn tesell etmek iin
olsa gerek, mahall gazetelerde eitli manzumelere rastla-
nlmaktadr. Bunlardan Hasanzade Afak imzal bir man-
zumede yle denilmektedir:
Dinle olum! Otur dinle kalpten kan szm,
Nice ana nasihata borlu bildim zm,
Sen giderken ben alamam, ya brmez gzm,
nk seni z elimle gnderirim orduya.
Sen orduya gitmelisin, nk ordu bizimdir,
Yurt koruyan olmalsn, Sovyet yurdu bizimdir,
Koyma halkm dertli olsun, onun derdi bizimdir,
Bak bununn seni balam gnderirim orduya.45
Faist Yrtclarna Aman Yoktur balkl bir haberde,
Rayonumuzun btn emekilerinin kalbinde, yrtc Al-
manya faizmine kar kin ve nefret ap tayor! denildik-
miting haberi verilmekteydi. Muallim Allahverdi Aaev
bir konumasnda Biz, Byk Stalin ard takdirde z
canmz vermeye hazrz diyerek halkn tevik edilmesi
salanmak istendi. Miting, Azgurlularn, Stalin uruna!
Vatan uruna! Uraaa! sadalaryla sona erdi.46
Ahska halk vatan savunmasna can gnlden itirak
etti, eli silh tutan ocuklarn cepheye gnderdi ve mem-
lekette kalan aileler de elden gelen her trl destei verdi.
Kzl Bayrak gazetesi, Ahska rayon emekilerinin byk
vatanperverlik teebbs balyla verdii haberde hal-
kn cepheye yardm etmesi konu edilmektedir: Ahskada
btn kyl ve iiler, Stalinin byk Ekim Sosyalist Devri-
minin 25. yldnmnde cephelere yardm iin 3.178.079
Manattan fazla para toplad. Ayrca Azgur, Klde, Tsuhrut,
Uravel, Zigila, Agara, Boga, Vale, Orpola kolhozlarnda her
birinde 50.000 Manat zerinde para topland. Casmanda
100.000, Kldede 378.000 Manat para topland. Ayn ha-
berde baz ahslarn kendi adna 2.000 Manat verdii de
ilve edilmitir.47
Sava zaman Ahska halk btn basklara ramen devlete
yz evirmedi, frsattan yararlanma yoluna gitmedi ve va-
tandalk vazifelerini fazlasyla yerine getirdi. Halk arasnda
ordu iin her trl yardm topland. Herkes elinden geleni
45 Kzl Bayrak, 21.10.1939.
46 Kzl Bayrak, 26.06.1941.
47 Kzl Bayrak, 30.01.1943.
103
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

yapt. Hatta elindeki btn birikimini verdi. Binlerce o- Bu tablodan cephelere gidenlerin aa yukar yarsndan
cuunu feda eden Ahskallar, askerin yiyecei ve giyeceini fazlasnn dnemedii anlalmaktadr. Dnenlerin biro-
de unutmad. Srtndan paltosunu, ayandan ayakkabsn u sakattr. Maalesef bunlarla ilgili bilgilerimiz de snrl-
karp yardm kampanyalarna katlanlar oldu.48 dr. Zira bu muharebede kimi gzn, kimi kolunu, kimi
bir veya iki bacan birden kaybetmitir.
Krgzistanda srgnde yaayan bir yal hanm orduya yar-
dm konusunda yle diyordu: Sava zaman bizim k- O zaman Tiflis-Batum demiryolunun bir kolu, Ahskaya
ck kymz untadan orduya 13 ton fasulye gnderdik.49 65 kilometre mesafedeki Borcomiye ulamaktayd. Savan
sonuna doru 1943 ylnda Ahskay Borcomiye balayan
Askerin giymesi iin orap, fanila, kazak, eldiven, i ama-
demiryolunun inaat balad. Bu inaatta ocuk denecek
r topland. Kzlar kadife paralarndan ttn kesesi ve
yataki genler ve yallar alt. Zira dierleri cephedeydi.
mendil dikip belki cephedeki yaknlarna, kardeine veya
Bu yol stratejik neme sahipti. Sava buralara yayld tak-
nianlsna nasip olur diye stne renk renk iplikle isim-
dirde bu yola ihtiya olaca syleniyordu. 1944 Ekimine
lerini yazp veriyorlard. Ancak varn younu verdikleri o
kadar inaatn tamamlanmas istendi. Hlbuki 1943 yl
ordunun kendilerini topyekn yurtlarndan srp atacak-
balarnda Alman ordusu Stalingradda teslim oldu. Bura-
larn kim bilebilirdi.50
lara yaylacak bir savatan sz edilemezdi. Demek ki, Ahs-
Ahskadan ne kadar insan cepheye gitti? Bu konuda he- ka halknn srgn plnlar daha o zamanlar, hatta belki
nz resm bir belgeye rastlayamam olsak da eldeki baz daha nce yaplmt. Bu yol inaatnda oluk ocuk yar
verileri deerlendirebiliriz. Bunlardan biri merhum amil a yar tok, gece gndz demeden altrld. Hasta olan-
Gurbanovun verdii rakamdr. O, Trud ve zvestiya ga- lara baklmad. ok sayda insan hayatn kaybetti.52
zetelerini kaynak gstererek Ahskadan cepheye ou g-
nll olmak zere 40.000 kiinin gittiini, 25.000inin Srgn
cephelerde hayatn kaybettiini belirtmektedir.51
Ahska Trkleri btn fedakrlk ve cmertliklerine ra-
Resm olmasa da elimizde de baz listeler bulunmaktadr. men kaderleri nceden belirlenmiti. Maln mlkn
Bu listeler kyller tarafndan hazrlanmtr. 1938-1944 devlete verse, onun iin alsa, Stalinin ordusuna katlp
yllar arasnda kendi kylerinden kimlerin cepheye gitti- lse, yiyeceini ve giyeceini cepheye gnderse de nce-
ini ve kimin dnp kimin dnemedii belirtilmitir. Bu den verilmi olan karar bozamayacak, bir k gecesi top-
listelerden birka kye ait rakamlar yledir: yekn vatanlarndan srleceklerdi. Ahska halk, hibir
Kyn Ad Cepheye Giden Cepheden Dnen yerde ei benzeri grlmemi bir anlayn penesindeydi.
Gomoro 64 9 Savata dmana esir den bir askerin ailesi,yurdundan
Oroan 35 12 sklp srgn edilir mi? te byk srgnden nce
Hero 151 67 byle srgnlere de duar oldu. Mesel devlet, yeni ev-
Zanav 153 59 lenmi bir genci askere ald ve bu gen kayboldu. Onun
Zarbastuban 32 14 memlekette brakt henz ilk bebeini dnyaya getirmi
Dersel 45 17
olan gen kars ise bebekle birlikte srgne gnderildi.53
Adign 39 5
Gortuban 90 27 Devlet Savunma Komitesi adna Stalin tarafndan imza-
Zeduban 97 26 lanan 31 Temmuz 1944 tarihli karara gre 20 Eyllde
Bennara 28 7 Ahska ve kyleri Kzl Ordu birlikleri tarafndan kontrol
Gorgul 43 11 altna alnd, ky ve kasabalarda giri klar snrlandrl-
Tsre 77 30 d. 14-15 Kasm gecesi kylere giren askerler, Stalinin sz
48 Alipaa Ensarov, Mehseti Trklerin Facias, Diderginler, Bak 1990, s. 203-211. konusu kararn tebli ettiler ve herkesin bir iki saat iinde
49 Yunus Zeyrek, Ahska Aratrmalar, s. 335.
50 Nezire Vanadze, Srgne Den Meshet Kadn Nezirenin Kitab, s. 16. 52 Nezire Vanadze, Srgne Den Meshet Kadn Nezirenin Kitab, s. 15.
51 amil Gurbanov, Mehseti Trkleri, Diderginler, Bak 1990, s. 191-200. 53 Nezire Vanadze, Srgne Den Meshet Kadn Nezirenin Kitab, s. 33-34.

104
 II. DNYA SAVAINDA AHISKA TRKLER
Srgne giden bir gelin ve kucanda ocuu
hazrlanmasn istediler. Kamyonlarla demiryolu boyla-
rndaki katarlarn yanna tanan halk, hayvan vagonla-
rnda Orta Asyaya doru yola karld.54 Bir buuk, iki
saatte kylerinden boaltlan halk, birka ay sren lm
yolculuu sonunda srgn yerlerine ulat. Bu yolculuk
srasnda binlerce insan souk, alk ve hastalktan ld.
Bu ller askerler tarafndan alnarak araziye brakld.
Bu uzun yolculuktan sa kalanlar, gittii yerlerde sky-
netim rejimine tbi tutuldu. zin almadan kilometre-
den uzaa gidilemiyordu. yle ki, neredeyse hayatn her
zarureti izne tabiydi. ster salam ister sakat herkesin 15
gnde bir karakolda imza atmak mecburiyeti vard. Bu
kurala uymayanlara 25 yl Sibirya srgn cezas verili-
yordu. Hastas olanlar onu srtnda tayarak imza attr-
yorlard. Savata belkemii krlm ve ayaklar tutmayan
sakat bir adam, srtnda trene bindiren kars, ayn ekilde
15 gnde bir karakola gtrp getiriyordu.55 Bu muamele
tam 12 sene devam etti. Stalinin lmnden sonra, 1956
ylnda bu uygulama kaldrlsa da vatana dn yolu hi-
bir zaman almad.
54 Yunus Zeyrek, Ahska Gl di Gitti, Ankara 2015, s. 83-89.
55 Nezire Vanadze, Srgne Den Meshet Kadn Nezirenin Kitab, s. 40.
Sonu
Ahska Trkleri, vatan iin savat ve saflarnda bulun-
duklar ordunun galibiyetine ramen vatanlarn kaybet-
tiler. Yani II. Dnya Savann galibi olan ordunun iinde
kahramanca dven, hatta zafer madalyalar alan Ahska-
l askerler, savan malbundan daha ok kayp verdiler.
15 Kasm 1944, Ahska Trklerinin tarihinde kara bir
gndr. Bu srgnn sorumlular yllar sonra ldler ve
srgnn zerinden uzun sre gese de Ahska Trkleri
Ahskaya dnemediler. imdi onlar birok lkede da-
nk bir hlde hayat mcadelesi vermektedirler. Ruslar ve
Grcler ise bu acnn dindirilmesi iin bugne kadar
ciddi bir giriimde bulunmadlar. Bu sebepledir ki, her
iki devlet bu insanlk aybn, bir yz karas olarak ta-
maktadr.
Kaynaka
Celilov, S. - ahin, G. - Dagn, R., Muanda Yaanan 5 Yl,
Bak 2008.
Ensarov, Alipaa, Mehseti Trklerin Facias, Diderginler, Bak
1990.
Gurbanov, amil, Mehseti Trkleri, Diderginler, Bak 1990.
Hacev, Abbas, Adign Trk Tiyatrosu, Bizim Ahska Dergisi,
IX (2008).
Karabekir, Kzm, stikll Harbimiz, stanbul 1960.
Memmedli, Razim, Grcistanda Nerolunan Azerbaycan Dilli
Metbuat, Bak 1995.
Tua, Hsamettin, Bir Neslin Dram, stanbul 1975.
Vanadze, Nezire, Srgne Den Meshet Kadn Nezirenin Ki-
tab, Tiflis 2006.
Zeyrek, Yunus, Belgeleri ve Tanklaryla Ahska Trklerinin
Gleri, Trk Dnyasnda G ve Srgn, yay. haz. N. Sarah-
metolu - . Kemalolu, Trk Kltrne Hizmet Vakf Yayn-
lar, stanbul 2015.
Zeyrek, Yunus, Ahska Aratrmalar, Ankara 2006.
Zeyrek, Yunus, Ahska Gl di Gitti, Ankara 2015.
Gazeteler (Muhtelif Nshalar)
Adign Kolhozcusu
Baban
Kzl Bayrak
Kommunist
Sosializm Kendi
105
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

106
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN
VE AZERBAYCAN TRKLER

Prof. Dr. Nesrin SARIAHMETOLU*

Giri

II. Dnya Sava 1 Eyll 1939da Almanyann Polonyaya

saldrmas ile balad. Polonyann bamszl ve toprak
btnlne 31 Mart 1939da resm bir belgeyle garanti
veren ngiltere ve Fransa, 3 Eyllde Almanyaya sava ilan
ettiler. Bylece II. Dnya Sava balam oluyordu. Al-
manya, SSCB ile 23 Austos 1939da yapt anlamalar
bozarak 23 Temmuz 1941de SSCBye de saldrd.1

Barbarossa planna gre Alman ordusu ka kadar Arhangel-

sk-Astrahan hattna kmalyd. Azerbaycann ise Alman-
yann igal plannda zel bir yeri vard. Bilhassa Baknn
ham madde kaynaklarnn zenginlii, stratejik ve jeosiyas
konumu Almanyann dikkatini ekiyordu. Planlarn hayata
geirmeyi baaran bir Almanya iin, Bak petrolnden isti-
fade ederek btn Douyu istila etmek en nemli amat.2
Bu alma II. Dnya Savanda Azerbaycann ve Azer-
baycan Trklerinin n ve arka cephede oynadklar rol,
savan kaderini belirleyen Baknn stratejik nemini
ve sava srasnda Sovyet ordusunda arpan Azerbaycan
Trklerinin durumlarn ortaya koymay amalamakta-
dr. Bununla birlikte Stalinin uygulad sert politikalarla
birok kiinin saf deitirerek Alman ordusunda yer al-
masnn sosyolojik ve psikolojik sebepleri, oluturulan
lejyonlarn mahiyeti ve savataki etkinlikleri de deerlen-
dirilecektir. Bylece adna Byk Vatan Muharebesi de-
nilen II. Dnya Savann gerek SSCB genelinde gerekse
Azerbaycanda insan, kimlik ve ortak vatan anlayndan
hareketle nasl algland ortaya konulacaktr.
* Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm -
retim yesi
1 A.W. Purdue, The Second World War, St. Martins Press, New York 1999, p. 31.
2 A. S. Orlav- B. A. Georgiev- N. G. Georgieva-T. A. Sivonina, T. A. storiya Rossii, Moskovskiy
Gosudarstvenniy Universitet meni M. V. Lomonosova storieskiy Fakultet Uebnik, Mosk-
va 2001, s. 400; SSSR-Germaniya 1939-1941. Dokument i Material o Sovetsko-Germanskih
Otnoeniyah s Sentyabrya 1939g. Po yul 1941g., Mokslas, Vilnus 1989, s. 134-139; Sertap
Srakaya, kinci Dnya Sava ve Azerbaycan, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Genel Trk Tarihi Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
Almanlarn Barbarossa Plan
II. Dnya Savann Geliim Seyri
ve Baknn nemi
Polonyaya girdikten sonra Almanyaya sava ilan eden
Fransa 17 Eylle kadar herhangi bir taarruzda bulun-
mad. Sovyetlerin Polonya ve skandinavyadaki varl ve
Almanyann saldrgan politikalar Franszlar Avrupa d-
nda bir asker harekt dzenleme dncesine sevk etti.
Bu dnceye gre asker harektn dzenlenecei yer
ncelikle Sovyet topraklarnda olmal ve ayrca Almanla-
r da hedef alarak, onlar rahatsz etmeliydi. Franszlara
gre, bu koullar salayan blge, Bak ve Bak petrol
idi. Ancak Bakye yaplacak hava saldrsnda Fransann
Trkiyenin ibirliine ihtiya duymas ve Trkiyenin
tarafszln korumak istemesi, dier taraftan mttefik
ngilterenin de bu plan desteklemiyor olmas Bak Ha-
rektnn nndeki en byk engeldi.3
3 Lidell Hart, II. Dnya Sava Tarihi, ev. Kerim Barak, I, Yap Kredi Yayn-
lar, stanbul 2003, s. 43.

107
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman ordular 1939da Polonyay igal etti
Polonyann igali sonras bu gelimeler yaanrken bir
yandan da Almanyann Baty igal planlar devam etti.
Hitlerin Polonya Savandan sonra mttefiklere sunduu
antlama teklifi nce ngiltere ardndan Fransa tarafndan
reddedildi. Bunun zerine sava devam ettirmeye karar
veren Hitler, yeni hedef olarak Fransay belirledi. Amac
Fransay igal edip ngiltereyi bar yapmaya zorlamakt.4
Almanlar, 14 Haziranda Parisi ele geirdiler. ngilterede
ise bir kabine deiiklii yaand ve W. Churchill, baba-
kan oldu. Hitler, Fransa Savandan sonra ngiltereye
antlama teklifini yineledi ise de olumlu cevap alamad.
ngilterenin aralksz bombalanmasn ve halkn manen
kmesini isteyen Hitlere gre ngiltere ancak bu ekilde
savatan vazgeecek ve bara raz olabilecekti.5
ngiltere Muharebesi olarak adlandrlan ve hava sava
4 Michael T. Florinsky, The Soviet Union And International Agreements, Political
Science Quarterly, vol. 61, No. 1, March 1946, p. 64.
5 A. W. Purdue, a.g.e., s. 63.
olarak balayan sava ngilizler direnerek kendi lehlerine
dndrmeyi baardlar. Almanya bu direnii ngilizlerin
Sovyetlerle anlam olduu eklinde yorumlad ve bu d-
nce onu ngiltere ile savatan vazgeirmeye yneltti.6
Sovyetlerle ilikiler de Hitlerin istedii gibi olmad. Al-
manya, Sovyetler Birlii ile Mihvere Ballk Antlamas
yapmak istemise de bu anlama Sovyetler Birlii tarafn-
dan nemsenmedi. Hitlerin Rusyaya harekt dzenleme
nedenlerinin en nemlisi, Sovyetler Birliinin Almanya
iin potansiyel bir tehlike arz etmesiydi. Alman ordular
22 Haziran 1941de Baltktan Romanyaya kadar uzanan
Sovyet snrn koldan geti: Barbarossa Planna gre
Hitlerin bu plandaki zafer forml Ruslar byk bir
alanda ve bir defada imha etmekti. Alman birlikleri Rus
topraklarnda koldan ok hzl bir ekilde ve byk di-
renilerle karlamadan ilerlediler. Ancak iklim etkisini
6 Goeffrey Bruun- E. Lee Dwight, The Second World War and After, Hougton Mifflin,
Boston 1964, p. 22-23.
108
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
gsterip k geldikten sonra durum deimeye balad.7
Savan Sovyetler Birlii corafyasnda balamas ve daha
sonra Baknn rol bu savan balca belirleyicisi oldu.
Olaylarn geliim seyri 23 Austos 1939da SSCB ile Al-
manya arasnda imzalanan Saldrmazlk Antlamas ve
gizli protokollerle balad ve gerekte bu, II. Dnya Sa-
vann dnm noktas oldu. Antlamaya gre Sovyetler
Birlii Almanyaya baz stratejik ham maddeler ile birlikte
zellikle petrol temin edecekti. Bylece SSCBde retilen
petroln % 75ini salayan Baknn petrol aralksz Al-
manyaya tand.
Baknn dnya petrolnn merkezlerinden biri olmas,
petroln de savan lokomotifi olmas nedeniyle d gler
tarafndan Kafkasya, ekonomik, siyas ve asker hedef ola-
rak grlyordu. Nitekim savan balarnda Fransann
teklifi ile Mttefik gler arasnda Bakye ynelik hava
harekt dzenleme konusu gndeme geldi.
Bak, II. Dnya Savann ilk gnlerinden itibaren byk
tehdit altndayd. yle ki, Baky bombalama plan ger-
eki bir adm olarak bir sredir Avrupada tartlyordu.
Bu plana gre Almanya, Romanya ile Mart 1939da imzala-
d antlamaya esasen Romanyann Ploetideki petroln
kontrol ediyordu. Bak petrolne de hkim olduu tak-
dirde Almanyann, Fransa ve ngiltereyi savata daha nce
yenebilmesi mmkn olacakt. Bu srada 1939da SSCB ile
Almanya arasnda saldrmazlk antlamasnn imzalanmas
Fransa ve ngiltereyi rahatsz etti. Btn bu sebeplere gre
Londra ve Pariste Bak petrol blgelerini bombalayarak
ortadan kaldrma planlar hazrlanmaya baland. Bu grev
Fransann Suriyedeki hava kuvvetleri tarafndan gerek-
letirilecekti. Zira 22 ubat 1940da hkmete Sovyetler
Birliinin petrolnn % 75inin Bak tarafndan salan-
d ve bunun yok edilmesi gerektii ynnde bir rapor da
sunuldu. Byk tartmalardan sonra ngiltere ve Fransa,
Baky bombalamak yerine Bak petrolnn Almanyaya
Karadenizden gnderilmesine denizaltlarla engel olmann
daha gvenli olduuna karar verdiler. Baknn bomba-
lanmas plannn dier planla yer deitirmesinde ngiltere
Deniz Kuvvetleri Bakan W. Churcill ve General De Gaul-
len byk rol oldu. Bu tarihte De Gaulle, Berline kar
7 Michael T. Florinsky, a.g.m., s. 71.
23 Austos 1938de Moskovada imzalanan Saldrmazlk Anlamas
mcadele yerine Baky bombalama plann ileri srenleri
Kzgn Balar olarak adlandryordu.8
SSCB Halk Komiserleri Sovyeti ve K (b) P MK (Umum
ttifak Komnist Bolevik Partisi Merkez Komitesi) 29
Haziran 1941de lkenin tm siyas, ekonomik ve asker
imknlarn seferber ederek halk ekonomisini asker talep-
ler esasnda yaplandrd. 30 Haziranda ise .V. Stalinin
bakanlnda lkede tm hkimiyeti kendi elinde topla-
yan Devlet Gvenlik Komitesi kuruldu. Devlet Gvenlik
Komitesi esas dikkati silahl kuvvetlerin glendirilme-
sine, ekonominin savan talepleri erevesinde yeniden
kurulmasna yneltti. Geni apta asker seferberlik uygu-
land, yeni ordu birlikleri oluturuldu, cepheye yakn bl-
gelerden sanayi kurulular ve milyonlarca kii uzak yerlere
nakledildi. 22 Haziran 1941de ngiltere Babakan Wins-
ton Churchill, bir gn sonra ise ABD Bakan Franklin D.
Roosevelt SSCBnin Almanyaya kar savunma teklifini
kabul ettikleri konusunda bir beyanat verdiler. 12 Tem-
muzda Moskovada Sovyetler Birlii ile ngiltere arasnda
ortak hareket antlamas imzaland. 14 Austos 1941de
ABD Bakan ve ngiltere Babakannn Galler Prensi
adl gemide yaptklar grmede, Faizmi yok etmek ve
saldrgann teslim olmas gereklilii konusunda Atlan-
8 srafil Zakirolu smalov, Azerbaycanllarn II .Dnya Mharibesinde tirak, Veten,
Bak 2000, s. 23; Nazim Rza srafilolu, Odlu Memleket, Mtercim, Bak 2002, s. 84.
109
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Stalin ve Voroilov
tik artn imzaladlar. Eyllde SSCB de bu arta dhil
oldu. ok gemeden Avustralya, Belika, ngiltere, Yuna-
nistan, Polonya, SSCB, Fransa, ekoslovakya, Yugoslavya
ve dier lke temsilcilerinin Londrada yaptklar toplant-
da Atlantik artnn esaslar kabul edildi, Faizme kar
koalisyonun hedefleri ve grevleri belirlendi. 1945 ylnn
Nisan aynda ise bu ittifakta artk 50 devlet temsil edil-
mekteydi.
Sovyet halk Herey cephe iin, herey zafer iin! sloga-
n altnda Almanyaya sava at. Azerbaycan halk da bu
savata yer alarak bazen gnlllk bazen de uygulanan
sert tedbirlerle, Halk Ordusu gruplarna ve Sava Ta-
burlara katld.
Hitler, Baky ele geirdikten sonra burann asker bir
sse dntrlmesi emrini verdi. Baknn ve Abe-
ronun sanayi ve asker nemi olan messeselerinin ha-
ritalar da hazrland. Almanlarn Kafkasyaya ynelik
Edelweiss denilen saldr planna gre Bak, 25 Eyllde
ele geirilmeliydi.9
Savan ilk yllarnda SSCBnin de Azerbaycan hakknda
zel planlar vard. Aralk 1942de imzalanan gizli plana
gre Azerbaycan Trkleri, Orta Asya ve Kazakistana g
ettirilmeliydi. Bunun en nemli gerekesi Azerbaycan
Trklerinin Trkiyeye etnik ve din mensubiyetleri ile
yakn olmasyd.10
9 Andrey Antonovi Greko, Bitva za Kavkaz, Voenizdat, Moskva 1967, s. 241; Ray-
mond Cartier, II. Dnya Savas , I, 1939-1942 Meydan Gazetecilik Nesriyat, stan-
bul, s. 366-367; Joel Hayward, Too Little, Too Late: An Analysis of Hitlers Failure
in August 1942 to Damage Soviet Oil Production, The Journal of Military History 64,
July 2000, p. 769.
10 Cebi Behramov, Azerbaycan SSR II. Dnya Mharibesi llerinde. Azerbaycan SSR
Mharibe Eden Dvletlerin Planlarnda, Azerbaycan Milli Ensiklopediyas, Bak
2007, s. 309.
Azerbaycanda Asker Seferberlik
ve Baknn Savunma Tedbirleri
Azerbaycan SSC KP, Sovyetler Birlii Yksek Sovyetinin
verdii karara uyarak Stalinin sava stratejisini destekledi.
I. Sekreter Mir Cafer Bairovun uygulad riayet politi-
kas Azerbaycanda tam anlamyla uyguland.11 II. Dnya
Sava balaynca Azerbaycanda da genlerin askere aln-
mas hzland. Fakat ky okullarnda retmen kadrola-
r yeterli olmad iin Savunma Bakan K. Voroilovun
emrine dayanarak retmenlerin asker hizmete alnmas
ertelendi. Ancak Kasm 1939un sonunda balayan Sov-
yet-Finlandiya Sava12 uzad iin ky retmenleri iin
verilen sre kaldrld ve onlar da 1939un Kasm ve Ara-
lk aylarnda askere alnmaya baland.
Savan ilk gnlerinde tm lkede olduu gibi Azerbay-
canda da genel seferberlik ilan edildi: 18-47 yalar arasn-
da bulunan erkekler askere alnd. Azerbaycann ehir ve
kylerinde savan ilk gnlerinde kz gnllerden 1.000
kii cepheye gitmek iin Azerbaycan Asker Komiserli-
ine mracaat etti. Sadece 1941 ylnn Temmuz-Ekim
aylarnda lkede 30.480 kii, ayn zamanda asker okul-
lara 2.287 kii, muhafz tmenlerine 3.165 kii, asker
birliklere de 22.319 kii seferber edildi. 1941in Austos
aynda gnlllk esasnda pek ok blgede tekil edilen
87 taburda 186.704 kii asker eitim ald.13 lke toprak-
11 M. C. Bairov Azerbaycan halkna hitaben yapt konumalarda Kafkasyann her
kar toprann altn olduunu ve savaa hazr olunmas gerektiini sylyordu. Azer-
baycan halk canla bala Kzl Orduya yardm etmeliydi. Bak petrol iileri daha
fazla almal, hatta 24 saat durmadan almalyd. Ancak bu ekilde Hitler Kafkas-
yaya gmlecekti. Bairov ayrca casuslar konusunda da halk uyaryordu. Hitlerin
subaylarnn klk deitirerek lkeye girebileceklerini belirtirken onlarn n cephede
olduklar iin sakall ve eski elbiselerle dolatklarn bunun iin iilerin sava boyun-
ca temiz kyafetlerle ve tral olmalarn dmandan ayrt edilebilmesi iin gerekli g-
ryordu. Halka ilerinde vatan sevgisi varsa Bak petrolnn Almanlar tarafndan ele
geirilmesi, kolhoz ekinlerin ayaklar altna alnmas, ailenin kle hline getirilmesine
izin verilmemesini sylyordu. Zira be dakika iin bile olsa orduya yardm kesildi-
inde bunun sonular ok kt olacakt. Daha fazla bilgi iin bkz. M. C. Barov.
Gafgaz Hitlercilerin Mezarna evireg, Azerner, Bak 1942.
12 SSCBnin 1939da snrlarnn batya dou genilemesinden sonra Sovyet idaresi Le-
ningradn savunmasn glendirmesi ve Leningradn kuzey snrlarnn batya do-
ru ilerlemesi gerektiine karar verdi ve 30 Kasm 1939da Sovyet-Finlandiya Sava
balad. Milletler Cemiyeti (1919da kuruldu, SSCB de bu tekilata 1934de katld)
Finlandiya ile sava balad iin Sovyetler Birliini 14 Aralk 1939da bu uluslararas
tekilatn yeliinden ihra etti. Sovyetler Finlandiya Savan ksa bir srede sona
erdirmeyi planlyordu. Fakat Almanyann yardmlaryla Finlandiyada kurulan Man-
nerheim Hatt denilen gl savunma hattn yok etmek ve Fin ordusunun savun-
masn krmak Sovyet Ordusu iin ok zor oldu. 1940 knda yaplan asker harekt,
byk kayplarla sonuland. Azerbaycan Trkleri II. Dnya Savana 1939-1940n
k aylarnda Sovyetler Birliinin Finlandiyaya kar balatt asker harekttan sonra
dhil oldu. Finlandiya ile sava 105 gn srd ve Sovyet ordusu 74.000 kii kaybetti,
17.000 kii de kayp olarak kaydedildi. Yarallarn ve ktan donarak lenlerin says
ise 200.000 civarnda idi. 12 Mart 1940da Finlandiya ile bar anlamas imzaland.
Bu anlamaya gre SSCBnin Karel Krfezindeki snr 150 kilometre kadar kuzeye
geniletildi. Finlandiya ile sava Sovyet Ordusunda dzenin ve disiplinin zafiyetini de
gstermi oldu. Bkz. Lidell Hart , a.g.e., s. 52.
13 Z. M. Bunyatov-P.E. Zeynalov, Ot Kavkaza do Berlina, Azerbaycanskoe Gosudarst-
vennoe zdatelstvo, Baku 1990, s. 13.
110
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER

22 Temmuz 1941deki Brest Kalesi savunmasna 40tan fazla Azerbaycan Trk katld

larnda 28 tabur kuruldu. Azerbaycanl askerlerden byk Halk Ordusuna 61.780 kii yazld ve 20 gzergh mey-
bir grup dmana kar 22 Temmuz 1941 ylnda Brest dana geldi. Bakde bir savunma blgesinin oluturul-
Kalesini savunmaya balad. Bu kalenin savunmasnda mas iin Halk Ordusu birlikleri 12.000 askerle yer ald.
40tan fazla Azerbaycan Trk yer ald.14 Azerbaycan Komsomolunun Merkez Komitesi, Austos
1941de genlerin Halk Ordusu birliklerine katlmas ka-
1941-1942 yllarnda kurulan asker birliklere Azerbay-
rarna esasen Bakde 13.860 komsomolcu ve 40tan fazla
candan 5.000 Komnist ve Komsomolcu katld. 1 Ocak
Komsomolcu Genler Bl oluturdu. 17 Austos
1943e kadar lkede 464.000 kii askere arld. Gney
1942de corafyann zellikleri dikkate alnarak, Halk Or-
Kafkasya Cephesi Asker Birimlerin Tekili ve Tamamlan-
dusu birlikleri yeniden yaplandrld. Bakde 101, 102 ve
mas daresi Azerbaycandaki seferberlie byk nem
103. Halk Ordusu tmenleri tekil edildi. Bu tmenlerde
vermekteydi. Genel olarak, 1941-1945 yllarnda Azer-
21.259 asker vard. Rayonlarda ise yerletirildikleri blge-
baycandan orduya 700.000 kii dhil edildi. Bunlar ara-
nin adn tayan taburlar oluturuldu. 1943 ylnn Mart
snda 11.000den fazla kadn vard. Azerbaycanda 1941
aynda Halk Ordusu tmenlerinin tekilinde deiiklik-
ylnn Austos aynda 402., Ekim aynda 223., 1942
ler yapld ve her blgede bir tabur brakld. Bu taburlar
yl Mart-Eyll aylarnda 416., Austos-Eyll aylarnda
Kafkas cephesindeki tehlike sona erdii ve Almanlar Azer-
ise 271. tmenler kuruldu. Aralk 1941de Krmn m-
baycan snrlarndan uzaklat iin Austos 1943te zo-
dafaasnda yer alan asker ve subaylarnn bir blmn
runlu genel asker eitim blmne dhil edildiler. Sovyet
kaybeden 77. Tmen de Mays 1942de yeniden dzen-
ordusu iin yedek kuvvetler oluturmak amacyla Devlet
lendi. Orduya yedek kuvvetlerin salanmas iin yaplan
Gvenlik Komitesinin karar ile Temmuz 1941den itiba-
almalar sonucunda 22 Haziran 1941den 14 Austosa
ren tm lkede 16 yandan 50 yana kadar olan kiilere
kadar Azerbaycan SSC Halk Ordusuna 186.704 kii
genel zorunlu asker eitim verilmeye baland. 1 Ekim
(30.563 kadnd) yazld. Bu almalar idare etmek
1941den 15 Aralk 1942ye kadar genel ve zel birimlerde
zere Merkez Karargh tekil edildi. Bakde 18 blgede
29.925 piyade, 1.255 keskin nianc, 363 havan topu,
14 Gara Medetov, Sovet ttifagnn Byk Veten Mharibesinde Zagafgaziya Halklarnn
Cephe Dostluu, SSR-nin ve Zagafgaziya Federasiyasnn 40 lliyi (Megaleler Mecmua- 747 makineli tfeki vb. asker eitim grdler.
s), Azerbaycan SSR Elmler Akademiyas Neriyyat, Bak 1962, s. 208-209.

111
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Azerbaycan K(b)P MKnin karar ile 4.389 asker, zel
tanklar iin hazrland. Bunlardan 568i Baknn sana-
yi iletmelerinde alan kadnlard. Azerbaycanda 1941-
1945 yllarnda genel zorunlu asker eitimle 51.254 as-
ker hazrland.15 Bu yllarda gelen 291.421 kii 9 farkl
asker ihtisas alanna yerletirildi. Bunlardan 32.337 kii
makineli tfeki, 8.762 kii hafif makineli tfeki, 7.765
kii havan topusu, 2.862 kii keskin nianc, 2.466 kii
ise anti tank askerlerdi. 1941 ylnda Azerbaycanda pro-
vokasyoncularla, casuslarla ve snr ihlali yapanlarla m-
cadele etmek zere sava taburlar kuruldu. 12.000 kii
seferber edildi. Bu taburlar sayesinde sava yllarnda
32.000 dman parat, casus, haydut, hrsz, firar,
snr ihlal eden yakaland. Savunma iin yaplan alma-
larda itimai tekilatlar da faal olarak yer alyordu. zel-
likle yardm cemiyetleri bu konuda farklyd. Kimyasal
silahlardan korunma kurallarn retmek zere halka
eitim verildi. Azerbaycan Kzlay Cemiyeti de 1941-
1945 yllarnda 6.500den fazla hemire ile bu harekette
yer ald. 20.000den fazla Azerbaycan vatanda, askerler
iin gnll kan verdi. lkenin beden eitimi kurumla-
r da savunmaya faal itirak ediyorlard. 257.270 sporcu
zorunlu asker eitime alnd. Hava saldrlarnda savun-
ma birimleri baarl almalar yrtt. Azerbaycan SSC
Halk Komiserleri Sovyeti ve Azerbaycan K(b)P MKnin 4
Mays 1941 tarihli kararyla, hava saldrlarndan korun-
mak maksadyla snaklar ina edildi. 10 Temmuz 1941e
kadar tm kurum ve iletmelerde savunma birlikleri ku-
ruldu. Sava taburlarna ve hava savunma birliklerine yar-
dm gruplarnda 15.000 kii bulunuyordu. Bu gruplarn
her birine 100 ile 300 ii ve hizmetli, yerleim yerlerinde
ise 200 ile 500 kii katlmaktayd. Mill savunma birlik-
lerinde 137.797 kii gaz maskeleriyle 1.503 tatbikatta yer
ald, ilk yardm iin binlerce tbb personel yetitirildi,
180 salk ekibi ve 2.700 silahl iinin yer ald gruplar
meydana getirdi. Nahvanda kimyasal saldrdan korun-
mak iin kurulan 185 dernee ehir ve ky halk dhil
olmak zere 6.212 kii katld. Gerek evlerde gerekse m-
esseselerde 1.134 kiinin bulunduu 31 savunma birlii
tekil edildi.
15 Gara Medetov, Azerbaycan Byk Veten Mharibesinde, AzSSR EA, Bak 1965, s. 22;
Azerbaycan Tarihi, , VII, Azerbaycan Elmler Akademiyas, Elm, Bak 2003, s. 14-15.
Rusa bilmemek savan ilk aylarnda Azerbaycanl as-
kerler iin ciddi zorluklar yaratt. Bu durumdan istifade
eden baz subaylar onlara hakaret edip kaba davranyordu.
Azerbaycanl askerler bu konuyla ilgili Azerbaycan idaresi-
ne defalarca bavurarak Rusa renmek iin ortam yarat-
may talep ettiler. Azerbaycan K(b)P MK Asker ubesi,
23 Ekim 1941 tarihli mektupla Gney Kafkasya Cep-
hesinin Siyas daresine mracaat ederek problemi z-
d. Askerlerin Rusa bilmesinin nemi dikkate alnarak
90 saatlik bir program hazrland. Dersler asker hazrlk
metodu ile yapld. Azerbaycan K(b)P MKnin 14 Tem-
muz 1942 tarihli kararyla, Bakde Rus dilinin eitimi
15 Temmuza kadar yaplrken Azerbaycann dier blge-
lerinde ise 1 Austos 1942de balad. Asker grevlilerin
okullarda Rusa renmesi iin, haftada drt saatten az
olmamak kaydyla, 150 akademik saat ngrlyordu.16
Cephe lke snrlarna yaklanca Gney Kafkasya Cep-
hesi Asker uras, Bak evresinde savunma hatlarnn
kurulmasna karar verdi. Hattn inasna Haziran-Tem-
muz 1941de baland ve aralksz devam etti. Karara gre
1941 ylnn Eyll aynda kuzey ynnde 10 savunma
yaps ina edildi. Bunun iin 160 kamyon, 300 kaynak
makinesi, 55 traktr, 18 ekskavatr, sekiz seyyar elekt-
rik santrali, yedi kompresr, 25.000 bel, kazma ve baka
aletler ayrld. Tanklarn geememesi iin 16.841 engel
oluturuldu, 91 kilometre uzunluunda derin hendekler
kazld. Ate noktalar ile arka taraf birletiren 535 kilo-
metre uzunluunda gizli balant yolu dendi. Savunma
hattnn yapmnda erkeklerle birlikte kadnlar da alt.
naatlarda sadece Baknn 17 blgesinden 16.721 erkek
ve 23.906 kadn yer ald.17
Gney Kafkasyada Eyll 1942ye kadar 146 istihkm
taburu, savunma hattnn inasyla megul oldu. Burada
esas ama Bak savunma-istihkm hattnn ina edilme-
siydi. Sadece bu sebeple inaatta 5.000 kii alt. Azer-
baycann kuzeyinde Kafkasya geitlerini Dastan tara-
fndan muhafaza eden asker birlikler Balaken-eki-Gebe-
le eridinde yerletirildi.
16 Nesiman Yagublu, Azerbaycan Legionerleri, rag Bak 2005, s. 71.
17 Nesiman Yagublu, a.g.e., s. 71-72; Azerbaycan Tarihi, VII, s. 16.
112
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER

Franz Halder, Wehrmacht generalleriyle birlikte, 3 Temmuz 1941.

II. Dnya Savanda Kafkasya dnlmt. Sava be ay iinde yaplmalyd. lk plana

ve Baknn Stratejik nemi gre Pripet Nehrinden gneye Kieve, dierine gre Bal-
tk cumhuriyetlerinden ve Beyaz Rusyadan Moskovaya
Almanyann Douya yry adl igal plannda Kaf-
inilecekti. Bundan sonra ayrca bir harektla Bak ele ge-
kasya ve zengin ham madde kaynaklarnn ele geirilme-
irilecekti. Bu emirler Hitlerin 18 Aralk 1940ta imza-
sinin stratejik bir amac vard. Bunun iin SSCBye kar
lad 21 sayl emri idi. Emrin ilk blmnde Kafkasya
balatlan Barbarossa plannda bu sava,Dou kam-
hakknda bir ey belirtilmiyordu.20
panyas olarak adlandrld ve zafer iin ayla be ay
arasnda bir tarih belirlendi.18 Savatan nce Almanya, petrol rnlerine olan ihtiyac-
n karlamak iin kmrden suni yolla sv yakt almay
Almanyann da Baknn ele geirilmesi ile ilgili uzun ve
baard. Almanyann 1941de 8.000.000 ton sv yakt
ksa vadeli planlar vard. ngiltere ve Fransa, III. Reichn
kayna vard. III. Reichn igali altnda olan Fransann,
asker stratejik planlarna gerek bir tehlike idi. Baknn
Belikann ve Hollandann petrol kaynaklar da Alman-
igali ise Almanyaya ordunun sv yaktla teminini sala-
larn tasarrufunda bulunuyordu. Ancak buna ramen sv
yacakt. Bu da Yakn ve Orta Douya, ayrca Hindistana
yakt Almanya iin en nemli problemdi ve Kafkasyann
kmak demekti. Hitler Eer Kafkasya petrol ele geirile-
petrol yataklar bu problemin zmn salayacakt. 3
mezse sava kaybedilecek diyordu. Bak petrolne hkim
Temmuz 1941de Kara Kuvvetleri Komutan Franz Hal-
olmak adna yaplacak savan en nemli aamas da by-
der, Hitlerin Wehrmacht (Nazi Almanyasnn silahl
lece balam oluyordu.19
kuvvetleri) generallerine ileriye bakmann zamannn gel-
Almanyann SSCBye nce Mays 1941de hcum etmesi diini, Donbasn kmr ve Kafkasyann petrol yatakla-
18 SSSR-Germaniya 1939-1941. Dokument i Material o Sovetsko-Germanskih Otnoeni-
yah s Sentyabrya 1939g. Po yul 1941g, s. 134-139. 20 Nazim Rza srafilolu, Odlu Memleket, s. 84-85.
19 Andrey Antonovi Greko, a.g.e., s. 271.

113
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
rnn ele geirilmesi iin gereken imknlarn olutuunu,
Kafkasyadaki harektn gayret gerektirdiini, fakat petrol
iin pek ok eyden vazgeilebileceini sylyordu. Hit-
ler ayrca Kafkasyaya sahip olunduunda rann igalinin
ve ran-Irak snrndaki geitlerin de ele geirilmesinin
mmkn olacan dnmekteydi. Fakat savata yaa-
nanlar Almanyann planlarna uygun deildi. Yldrm
harekt fikri sratle iflasa urad. Asker stratejistler sa-
va planlarnda deiiklikler ve ilaveler yapmak zorunda
kaldlar. Sonuta asker kuvvetlerin basks, Moskovadan
Ukraynaya, oradan Kafkasya istikametine yneltildi.
Austos 1941de Hitler, Kara Kuvvetleri Bakumandan-
lna gnderdii mektupta savan esas amacnn Rus-
yann kta devleti olarak ortadan kaldrlmas olduunu,
bunun da Rus silahl kuvvetlerini datmak, ekonomik
sistemlerini ele geirmek veya yok etmekle mmkn ola-
can sylyordu. Hitlerin bu talebi,1941 ylnn ubat
aynda Alman ordusunun Genel Kumandanlna ulat.
Dou kampanyas biter bitmez Hindistana yryn
balamas iin gereken hazrlklarn yaplmas planland.
Ayn yln Haziran aynda Alman Bakomutanl ran,
Irak, Msr ve Hindistan ele geirilmesi iin asker operas-
yonlara 1941den itibaren balama karar ald. Grld
Biliceri stasyonuna giden taburun Azeri askerleri
gibi Hitlerin bu kresel igal plannn hayata gemesi iin
ncelikle Kafkasya ele geirilmeliydi. Hitlerin bu byk
igal planna kar Sovyet ynetimi lkenin gney snrla-
rndan ncelikle Kafkasyann korunmas iin gerekli n-
lemleri gndeme ald. Alman ordusu birdenbire SSCBye
saldrdnda randa Almanyann 4.000 casusu vard ve
bu g, gizli yollarla Sovyetler Birliine kar yneltilmi-
ti. Sovyet Hkmeti, ran ah Rza Pehleviye lkesinin
Nazi Almanyas ile ittifakna izin vermeyeceini defalarca
bildirmi ise de, Rza ah Pehlevi bu uyarlar dikkate al-
mad. Bu yzden de Sovyet Hkmeti ran ynetimine
gnderdii resm notada 26 ubat 1921de imzalanan
Sovyet Rusya-ran Antlamasnn 6. maddesi uyarnca
Sovyet asker birliklerinin Kuzey ran topraklarna gnde-
rildiini bildirdi. 44. Sovyet ordu birlikleri 2500 kiilik -
kartma ordusuyla 31 Austos 1941de Astara Limannn
gneyindeki Hevi Ky civarna karld. 77. Mill Azer-
baycan Tmeni de bu kartmada yer ald.21
29 Ocak 1942de Tahranda SSCB, ngiltere ve ran ara-
snda mttefiklik anlamas imzaland ve bu anlamada
mttefiklere (SSCB ve ngiltere) ran topraklarnda kara,
deniz ve havadan silahl savunma iin kuvvetler yerle-
tirilmesine izin verildii ve bu asker birliklerin randan
Almanya ile sava sona erdikten sonra alt ay iinde ka-
rlaca belirtildi.22
Alman Ordu Komutanl SSCBye kar balatt sava-
n ilk haftalardaki baarlarndan memnuniyet duyarak,
1941 ylnn Haziran aynda savan nc aamas-
nn planlarn belirlemeye balad. Bu plana gre Ey-
ll 1942de Alman ordusu Kafkas geitlerinden geerek
ran-Irak topraklar ile Badat zerine saldrlarn srdr-
meliydi. Fakat Sovyet-Alman cephelerinde savan 1941
ylnn sonlarna doru ald seyir Hitlerin planlarn
bozdu. 5 Aralk 1941de Sovyet ordusu Moskovada kar
saldrya geerek Alman ordusunu 100-350 kilometre ka-
dar Batya doru sktrd ve bylece Moskova ile Kuzey
Kafkasyann 1941deki igal planlarn engelledi.23
21 Tahir Kafarov, Azerbaycan Tarihi (1920-1991), Mtercim, Bak 1999, s. 107. Sov-
yetlerin rana mdahalesi hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Cemil Hesenli, Gney
Azerbaycan: Tehran-Bak-Moskova Arasnda (1939-1945), Diplomat Neriyyat, Bak
1998.
22 Mc Farland - L. Stephan, Anatomy of An Iranian Political Crowd: The Tehran Bread
Riot of December 1942, International Journal Middle East Studies, No. 17, 1985 s.
51-52.
23 Moskova cephesinde Almanya Blitzkrieg (Yldrm Sava) ad verilen yeni bir tak-
114
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
Almanlarn Edelweiss Plan erevesinde 7 Mays 1942den 18 Kasm 1942ye ilerleyii
1942de Almanya gney ynnde yeni saldr operasyo-
nuna balad ve buradaki esas grev Kafkasyann iga-
liydi.Edelweiss plan, Alman ordusu Kafkasyaya yak-
latnda bu corafyada yaayan halklarn Ruslara kar
mcadele etmesini ngryordu. Ancak savan seyri Na-
zilerin midini krd. Byk bask ve zorlamalara maruz
kalan bir ksm halk SSCBye ve yabanc igalcilere kar
olsa da bir ksm Sovyet ordusunda ortak dmana kar
mcadele etti. Kafkasyay savunan cephelerden biri olan
Gney Kafkasya cephesi bnyesinde Kafkas halklarndan
oluan 12 mill tmen arpyordu. Bunlarn ierisin-
tikle ehri igal edip ksa srede sava bitirmeyi dnyordu. Bunun iin Alman-
yann ilk ve esas darbesi Moskovaya ynelikti. Moskovaya hava saldrlar savan
balamasndan bir ay sonra balad. Alman uaklarnn Moskovaya uua gemeye
balamasndan ksa bir sre sonra Sovyet hava kuvvetleri Berline 7 Austos 1941de
saldr emri ald. Baltk filosunun hava blnden iki bombardman ua (15 uak)
Ezel Adasna nakledildi ve oradan 1.760 kilometrelik mesafeyi kat ederek Berline ilk
bombay att. Uaklar, 4 Eylle kadar dokuz uu daha gerekletirdi. Bu uular-
da yer alanlardan biri Kzl Bayrak Madalyasna layk grlen Grenboy doumlu
Aasef Memmedhseyn olu Semedovdu. 1941-1942 knda Moskovada Almanla-
rn malup edilmesi II. Dnya Savann en nemli safhasyd ve Alman ordusunun
yenilmezlii hakkndaki efsanelere de son verdi. Moskova Sava 30 Eyll 1941den
20 Nisan 1942ye olmak zere alt ay devam etti. Bkz. Gurban Orucov, Azerbaycan
Gafqaz Dylerinde, Azerner, Bak 1984, s. 29.
de 77., 223., 396., 402. ve 416. tmenler, Azerbaycan
mill tmenleriydi. Kafkasya savalarnn ikinci aamas ve
Stalingraddaki kanl savalar fiilen ayn zamanda (Tem-
muz 1942) balad. Fakat Alman ordular ubat 1943te
Stalingrad civarnda pskrtldkten sonra, Alman Ko-
mutanl gerideki tm kuvvetlerini Kafkasya cephesine
yneltti.24
24 Gara Madatov, Azerbaycan v Velikoy Oteesvennoy Voyne, nstitut storii AN Azerbay-
canskoy SSR, Elm, Bak 1975, s. 165. Moskova yenilgisinden sonra Almanlar 1942de
esas saldrlarn Stalingrad ve Kafkasya istikametine yneltti. Kafkasya istikametine
dman saldrsnn balad gnlerde Alman ordusuna oranla buradaki Sovyet bir-
likleri asker tehizat bakmndan hayli zayft. Kafkasya Sava Stalingrad savunan
Sovyet ordusuna yarad ve esasen Stalingradda balayan kar saldrlarla Alman or-
dusunun byk bir blm burada kuatlarak pskrtld. 1942de Bakden 800
gnll gen Stalingrad savunmas iin gnderildi. Stalingradda Sovyet ordusunun
kar saldrs 19 Kasmda balad. Yarbay Hezi Aslanovun kumandanlnda 55.
Tank Alay 16 Aralk 1942de 70 Alman tanknn saldrsn pskrtt ve alt gn
aralksz sren savatan sonra kar saldrya geti. Asker pilotlar Nuru Aliev ve Yz-
ba Zleyha Seid Memmedova, makineli tfekte Abdl Recebov, Temen Abdullah
Ahundov, keskin nianc Bar Abbasov vb. Stalingrad iin yaplan savalarda yer
aldlar. Azerbaycan Trklerinden General Yakup Guliev 4. Svari Kolordu Komuta-
nnn yardmcsyd ve 20 Aralk 1942de Stalingradda yaplan byk saldrda ld.
lmnden sonra kendisine Lenin Nian verildi. Stalingrad savunmasnda yer
alan Azerbaycan Trkleri ve asker pilotlar iin bkz. . smalov, Azerbaycanllarn II.
Dnya Mharibesinde tirak, Veten, Bak 2000; F. Y. Bokov, Azerbaycan vladlarnn
lmez Igidliyi, Azerner, Bak 1975.
115
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Edelweiss Operasyonu kapsamnda, Almanlarn 31 Temmuz - 10 Ekim 1942 aras hareketlerini gsterir harita
Petrol in Mcadele
Almanlar Kuzey Kafkasyann byk blmn ksa za-
manda igal etmelerine ramen oradaki petrol kaynak-
larndan faydalanamadlar. SSCB Petrol Sanayi Komise-
rinin birinci muavini olarak alan Nikolay Baybakov
bu srada Devlet Savunma Komitesinde yapt bir ko-
numasnda Krasnodar petrol madenlerindeki almala-
rn hayata geirilmesi iin Kuzey Kafkasyaya uzmanlarn
gnderilmesi gerektiini yle ifade etmiti: Hereyi
yapmak gerekir. Kafkasyann petrol madenlerine can atan
Almanlara tek bir damla da petrol nasip olmasn. Bana yle
bir soru soruldu. Almanlarn kuyulardan petrol almamas,
bizim ise lazm olduunda hemen alabileceimiz bir eyler
yaplmas gerekmiyor mu? Tamamen konuya uygun bir so-
ruydu. Fakat byle bir metot yoktur diyerek cevap verdim.
Sadece tek bir yol vardr- en deerli tehizat, jeolojik mater-
yalleri vakitlice skp baka blgelere gndermek, son daki-
kaya kadar petrol kartp cepheyi yaktla temin etmek, daha
sonra da kuyular ve maden ekonomisini yok etmek. Bunun
nasl yaplaca hakknda ciddi dnmek gerekmektedir.25
25 Nazim Rza srafilolu, Neft ve Cahan Sava, Mtercim, Bak 2005, s. 150; N.
Almanlar Maykopu ele geirdiklerinde beklemedikleri
bir durumla karlatlar. Tecrbeli petrol mhendisle-
rinden ve ileri Komiserliinin patlayc alan uzmanla-
rndan oluan zel bir grup Almanlarn ehri almalarnn
ncesinde btn petrol madenlerini kullanlamaz hale
getirdiler. Fakat madenlerin son dakikaya kadar alp
daha sonra da patlatlmasnn belli riskleri vard. nk
cephede olaylar yle meydana geliyordu ki, bu plan ha-
yata geirmek iin dnlen son an, son dakikay kesin
olarak belirlemek ok zordu. Aksi hlde alan madenler
Almanlarn eline geebilirdi. Baybakov, petroln Alman-
larn eline gemesi veya gememesi hlinde herkesin so-
nunun kuruna dizilmek olduunu sylyordu.
K. Baybakov, Delo Jizn, Sovetskaya Rossiya, Moskva 1984, s. 67. Nikolay Bayba-
kov (1911-2008) Bakde Sabuncu kasabasnda dodu. 1932de Azerbaycan Neft
Enstitsn bitirerek Bak petrol madenlerinde almaya balad. 1935te askere
arld, 1937de ordudan terhis olduktan sonra yeniden Bak petrol madenlerine
dnerek burada bamhendis ve trst mdrl grevlerinde bulundu. 1938de II.
Bak denilen petroll alanlarn iletilmeye balamas ile ilgili olarak Rusya Federasyo-
nunun Kuybev ehrinde birliin mdrl grevine getirildi. 1940da SSCB Halk
Petrol Sanayi Komiser Muavini, 1944te Komiser, 1946-1948de SSCBnin Gney
ve Bat Blgeleri Petrol Sanayi Bakan, 1948-1955te SSCB Petrol Sanayi Bakan,
1955-1957de SSCB Bakanlar Sovyeti Plan Komitesi Bakan vb. grevlerde bulun-
du. 1942de savan en ar dneminde getirildii Kafkasyadaki petrol madenlerinin
yok edilmesi iin Devlet Komitesi Ba Mvekkillii grevi, kariyerindeki en nemli
greviydi. Baybakov hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. N. K. Baybakov, Moya
Rodina-Azerbaycan, Gazoill Press, Moskva 2001.
116
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER

in ilgin taraf hem Almanlarn hem de Sovyetlerin sv
yaktn nemini anlayarak birbirlerini ayn abayla petrol
kaynaklarndan tecrit etmeye almalaryd. Yerin kara
kan, insann krmz kanndan kat kat deerliydi. Bilhassa
Kafkasya iin yaplan ve alt aya yakn bir devri kapsayan
mcadele, savan esas itibaryla petrol zerinde youn-
latnn da ispatyd. Baybakov yaanan gelimeleri ve
tehdit altnda olan santrallere ynelik planlarn yle an-
latyordu:Cephe kumandanlarnn muavinlerinden biri
telefon vastasyla beni buldu. Patlamalarn hayata geiril-
mesi iin bir grup tayin edildi. Fakat imdi bunu Almanla-
rn gz nnde yapmak gerekiyordu. yle ki, onlar artk
Krasnodar vilayetindeki petrol madenlerinin balad yere
Aberonskayaya ulamlard. Aberonskayada olan elektrik
santrallerini, makine ve havan toplar ile yok ettik.26
Aberonskayadaki elektrik santrallerinin imha edilmesi
Almanlarn sratli hcumunu yavalatt. Madenlerin kay-
b SSCB iin taktik bir kayp olsa da lkenin esas petrol
ss Bak idi.
Kafkasya blgesinde ekonomik ve stratejik ynden en
gl lke Azerbaycan olduu iin Alman ordusunun
ana kuvvetleri de bu istikamete yneltilmiti. Gerekte ise
savan tm seyrini Azerbaycan petrolcleri belirliyordu.
Tm bunlara ramen Sovyetler Birliinin elde ettii ta-
rih galibiyette cephenin benzin ve yaa olan talebinin %
75-90n kesintisiz olarak salayan Bak ehrine Kahra-
man ehirunvan verilmedi.
ubat 1941de Bakde nc kolordu oluturuldu. Bu
kolordunun 193. Uaksavar Topu Alay, 1941 knda
Moskovann savunmasnda yer ald. Azerbaycanda petrol
sanayisinin geliiminde nemli yeri olan Nikolay K. Bay-
bakov Faizme kar zafer iin Azerbaycann yaptklarn
belki de hibir cumhuriyet yapmamtr. nk 1940da
SSCBde retilen 33.000.000 ton petroln 23.500.000 tonu
Azerbaycann payna dmektedir diyerek Azerbaycann
savan seyrini deitiren nemini vurguluyordu.
Savan ilk iki ylnda Hazar Denizi, Sovyetler Birliinin
Avrupa blmn, Orta Asya cumhuriyetleri ve ran ile
balayan ana yol oldu. Batdan Douya aktarlan sanayi
tesisleri, nfusun douya g ettirilmesi, Bak-Krasnovo-
dsk hatt ile gerekleiyordu. 1942 ylnda Hazar donanma-
s 1.255.000 ton yk tad. Cephelere deniz yolu ile sava
yllarnda tanan benzin ise 2.400.000 tondan fazlayd.
Alman ordusu Mahakale-Kzlyar-Astrahan demiryolu
hattn ele geirince Kuzey Kafkasya ile Gney Kafkas-
yann ulam sadece Hazar Denizi vastasyla yaplyor-
du. Bylece, 8 Austos 1942den itibaren Hazar Denizi
de asker harektlarn merkezinde kald. Ayn dnemde
Bak-Astrahan ynnde asker malzemelerin tanma-

Bak II. Dnya Savann seyrinde ve kaderinde b-

yk rol oynayan ehirlerden biri idi. Bu hereyden nce
onun zengin petrol yataklar ve stratejik konumundan da
kaynaklanyordu. Baky hava saldrlarndan korumak
amacyla 1920den itibaren nlemler alnmaya baland.
1920de Bakde bir atc tmen tekil edildi (Daha son-
ra 77. Tmen adyla mehur oldu). 1925 ylnn Austos
aynda ehre 12 sava ua yerletirildi. Daha sonra bura-
da bir uaksavar topu bl oluturuldu. Ayn bln
bataryalarndan birinin komutan H. E. Hseyinov 1943
ylnda uaksavar topu tmeninin komutan olarak tayin
edildi. Bu tmen Bakde 1941 ylnda alan uaksavar
topu okulunu bitiren subaylar ile desteklenmekteydi.
II. Dnya Savanda Kaliningrad Cephesi. Bu cephede, Bakde kurulan 75.
26 Nazim Rza srafilolu, Neft ve Cahan Sava, s. 151-152; . K. Baybakov, Delo Jizn, s. 113. Deniz Piyade Tugay, 3. Muhafz Deniz Tugay adyla grevlendirildi.

117
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Dnya tarihinin en byk tank savalarndan biri Kurskta yaand. Srekli ilerleyen Almanlar Ruslar karsnda Kurskta byk bir yenilgiye urad.
s (benzin, yalar, silah vb.) giderek artmakta ve liman,
Alman uaklarnn saldrlarna maruz kalmaktayd. Bu
balamda Baknn hava saldrlarndan korunmas zel-
likle nemliydi. Hazar donanmas ise uaksavar topu d-
zenekleriyle glendirildi. 1941 ylnn sonunda Bakde
75. Deniz Piyade Tugay kuruldu. Bu tugay, Moskova ve
Kaliningrad cephesinde savat ve 3. Muhafz Deniz Tu-
gay adn ald. Hazar donanmas 8 Austos 1942den iti-
baren teyakkuza geirildi. 75. Piyade Tugay da Kafkasya
savunmas iin grevlendirildi. Kafkasya savalarnda de-
nizci muhabere Gafur Memmedov 18-19 Ekim 1942de
Kakanova Kynde 13 makineli tfeki ve bir havan
topu birliini imha etti. Bu srada komutann hedef alan
keskin nianc ateini kendi bedeni ile engelleyerek kahra-
manlk rnei gsterdi. Gsterdii kahramanlktan dolay
Sovyetler Birlii Kahraman unvan verildi.27
Bakde tekil edilen deniz piyade tugaynn da Kafkasya
savalarnda rol bykt. Hazar donanmasnn sava ge-
mileri 1942 ylnda kuzeye yk tayan 1.200 gemiyi 216
kez hava saldrlarndan korudu ve dmann 6 bombar-
dman uan vurdu. Stalingrad ve Kuzey Kafkasya sava-
larnn en ar dnemlerinde Hazar asker donanmas ve
nakliye gemileri cephelere 434.472 asker ve sivil, 791 tank,
46 uak, 4.458 araba, 213.257 ton silah vb. tad. Bu m-
himmatlarn yansra Hazar yoluyla ok sayda yaral asker
ve gmen de nakledildi. Bu yllarda Bak demiryolu ve
27 storiya Vtoroy Mirovoy Voyn 1939-1945 gg., V, Voenizdat, Moskva 1975, s. 205.
Hazar donanmas Orta Asya cumhuriyetlerinde ina edilen
yeni savunma tesisleri iin malzeme ve tehizat tayan ana
nakliyat vastasyd. Hazar denizcileri btn ykleri bom-
bardman altnda tayordu. Hazar donanmas, Karadeniz
donanmas ve Azak donanmas ile birlikte Taganrog, Mari-
upol, Berdyansk, Yeysk, Temrk ve Ker ehirleri ile birlikte
btn Krm Yarmadasnn Alman igalinden kurtarlma-
sna katld. Savan sonraki yllarnda Hazar donanmasnn
askerleri Dinyeper donanmas bnyesinde Romanyadan
balayarak Berlinin alnmasna kadar btn savalarda yer
ald. Kafkasya savalar esnasnda Hazar donanmasna ait
sava uaklar Bak-Astrahan ynnde tanan asker m-
himmatn ve cephe iin yaktn havadan korunmasn sala-
d. 422 gn sren bu savalar srasnda Alman uaklar G-
ney Kafkasya ynne 7.493 uu yapt. Bu uaklardan 74
Bakye ulat. Bunlardan sekizi vuruldu ve sadece yedisi
gkyzne ulaabildi. II. Dnya Sava srasnda Bakdeki
makine fabrikalarnda eitli havan toplar, nl Kata
iin mermiler retildi. Burada ayrca tanklar yaplyor, m-
himmat ve cephe iin baka levazmat da hazrlanyordu.
Kafkasyann savunmas srasnda cepheye Azerbaycandan
bitmeyecek gibi yksek kaliteli benzin, silah, cephane ve
yiyecek dolu yk trenleri sevk ediliyordu.28
1941-1945 sava dneminde cephelerde Alman ordusuna
kar kullanlan benzinin ve dier yaktn drtte nden
fazlasn Azerbaycan ve bakent Bak salad.
28 Andrey Antonovi Greko, a.g.e., s. 35; srafil Zakirolu smailov, a.g.e., s. 53.
118
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER

Savan Sonraki Aamalarnda Azerbaycan Trkleri

1943 yaznda Almanlar ile yaplan en ar savalar Kur-

sk-Oryol blgelerinde ve Belgorod topraklarnda yaand.
Bu savalara her iki taraftan onlarca tank tmeni itirak
etti. 50 gn sren bu savalarda dmann 30 tmeni
yok edildi. Kursk evresindeki savalarda blk komuta-
n Muhafz Yzba . lyasovun askerleri dmann tank
taburuna ve piyade alayna kar en tehlikeli konumda bu-
lunuyordu. Tabur komutan lnce . lyasov komutanl
stlendi. 13 saat sren mcadelede dmann drt tank
ve 800 askeri imha edildi. Kursk evresindeki savalarda
Temen Osman Osmanov ve Davud Guliev, makineli
tfekte Hseyin Ejderov cesaret, kahramanlk ve komuta
dzeninde zellikle ne ktlar.29

Ukraynann dmandan temizlenmesinde 416. ve 223.

Azerbaycan mill tmenleri ve terkibi kark olan 271.
Tmenin askerleri (Byk bir blm Azerbaycan Trk-
lerinden ibaretti) kahramanlk ve cesaret gsterdiler. 223.
Tmen Ukraynann 16 yerleim noktasn Almanlardan Pilot Yzba Adil Guliev 18 Alman ua drerek Sovyetler Birlii
Kahraman nvann ald.
kurtard.

Dinyeperin geilmesi iin yaplan savalarda Binba
Bak Mehdiev, Temen Melik Meherremov, stemen
Selahattin Kazmov, Muhammed Meherremov Sovyet-
ler Birlii Kahraman unvanna layk grldler. Kiev
ehrinin kurtarlmasndaki baarlar iin tabur komutan
Binba Hzr Mustafaeve de Sovyetler Birlii Kahrama-
n unvan verildi.
1944 ylnn knda Sovyet Ordusu Baltk Denizinden
Karadenize kadar olan tm cephelerde saldrya geti. Bu
saldrlarda esas grev Ukraynann sa kysn, Belarusu,
Baltk evresini, Krm ve Moldovay ele geirmekti.
Ayn yln Ocak aynda Leningrad ablukas de kaldrld.
Bat Ukraynann dmandan kurtarlmasnda 416.
Azerbaycan Mill Tmeninin askerleri ne kt. Nisan
1944te Odesa dmandan temizlendi. Kirovograd ve
Kahovkann ele geirilmesinde 223. Azerbaycan Mill
Tmeninin askerleri byk rol oynad. 223. ve 416. t-
menler Kiinev ehri iin de savatlar. 77. ve 223. Azer-
baycan mill tmenleri Krmn Almanlardan kurtarlma-
snda da byk yararllklar gsterdiler.
29 storiya Vtoroy Mirovoy Voyn, 1939-1945 gg., V, Voenizdat, Moskva 1975, s. 205.
Belarusun kurtarlmasnda (1944) Sovyetler Birlii Kah-
raman Tmgeneral Hezi Aslanovun kumandasndaki
35. Tank Ekibi byk kahramanlk gsterdi. General
Hezi Aslanovun tank tugay, Baltk boyunun da Alman-
lardan kurtarlmasn salad. General H. Aslanov, 24
Ocak 1945te ld.30
77. Azerbaycan Mill Tmeni 1944 ylnda Baltk boyu-
nun tahliye edilmesinde de yer ald. Pilot Yzba Adil
Guliev havada dmanla yaplan 54 mcadelede 18 Al-
man uan drd ve ona 1945 ylnn ubat aynda
Sovyetler Birlii Kahraman unvan verildi.31
Dinyeper kylarndan Viyanaya kadar en kanl savalara
78. Atc Tmenin 453. Alaynn komutan Muhafz Al-
bay Eref Genceli olu Memmedov da katld. 1942 yln-
da 416. Tmenin siyas komiseri tayin edilen Memmedov,
Haziran 1943te 78. Atc Tmeninin alay komutan ola-
rak gnderildi. Albay Eref Memmedov (1904-1979) yedi
asker madalya ve 13 sava madalyas ile dllendirildi.
30 Hezi Aslanova Sovyetler Birlii Kahraman unvan lmnden ok sonra 1990
ylnda verildi. Azerbaycann Gzl Ulduzlar, g, Bak 1975, s. 88; Azerbaycann
anl Oullar, II. Kitab, Bak 1944, s. 32.
31 Adil Guliev hakknda bkz. E. Babaev, Azerbaycann Merd Oullar, Bak 1959.

119
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Belarusun kurtarlmasnda Sovyetler Birlii Kahraman Tmgeneral Hezi
Aslanovn kumandasndaki 35. Tank Ekibi byk kahramanlk gsterdi.
Saldry kendi bedeni ile engelleyip hcum iin gereken
artlar salamak ok byk fedakrlk ve kararllk ier-
dii iin savata kahramanln en yksek derecesi olarak
kabul edilir. Azerbaycanl askerlerden Muhafz Yzba
Giray Esedov,32 denizci Gafur Memmedov bu kahraman-
lk rneini sergilediler. Berline zafer bayrann dikilece-
i gnlerde len ve Sovyetler Birlii Kahraman unvan-
na layk grlen askerler ierisinde Azerbaycanl Mestan
Aliev de vardr.
Bu mill tmenlerden baka sava yllarnda mill terkibi
kark olan 151., 271., 275., 295., 319., 320. tmenler
de tekil edildi.33
Savan Arka Cephesi
Halk ekonomisi savala birlikte ciddi bir snava girdi. Sa-
nayinin asker taleplere uygun olarak yeniden dzenlen-
mesi, ordunun yksek kaliteli yaktla, asker levazmatla
ve erzakla temin edilmesi gerekiyordu. Azerbaycan Ko-
32 Giray Esedov hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Sovet ttifag Gehreman Geray
Esedov, Genlik, Bak 1975.
33 Azerbaycan tmenlerinin mill terkibi ve sava taktikleri iin bkz. . smalov, Azerbay-
canllarn II. Dnya Mharibesinde tirak, Veten, Bak 2000.
mnist Partisi Merkez Komitesi ile vilayet, ehir ve blge
komitelerinde petrol kartlmas, retimi, petrol maki-
neleri ve elektrik santralleri, inaat ve inaat malzemeleri,
gda sanayi, tarm, ulam vb. gibi alanlara liderlik eden
yeni ubeler meydana getirildi. Azerbaycan halk ekono-
misinin binlerce alan Kzl Ordu saflarna seferber edil-
di. Sadece 1941 ylnda Azerbaycann petrol retiminde
ve petrol retim sanayiindeki iilerin te biri cepheye
gnderildi. Makine yapm, demiryolu, su nakliyat ile
kolhoz ve sovhozlarda da durum byleydi. Merkez sana-
yi blgelerinden Azerbaycana malzeme ve ekipman geti-
rilmesi zorlat. Daha sonra ise tamamen durduruldu.34
Devlet Gvenlik Komitesinin karar ile 1941 ylndan
itibaren, Azerbaycanda baz fabrikalar Douya nakledil-
meye baland. Bu arada halk ekonomisinin lojistik teme-
li de hayli zayflad. 1941-1942 yllar arasnda ordunun
ihtiyac iin kurum ve tekilatlardan 5.457 kamyon, 672
otomobil, 476 traktr ve 50.000 at alnd.
Halk ekonomisinin asker ynde baarl almalar yapa-
bilmesi iin yedek i gc, retime dhil edilmeye balan-
d, hkmet olaan tatilleri yerine para deyerek kaldrd,
i gn uzatld, kadn ve genler de retime katldlar.
lkedeki 20.000 gazi ve engelli retime geri dnd.
Halk ekonomisinin i gc ile temin edilmesinde kadn
ve genler nemli rol oynadlar. Azerbaycan kadnlar sa-
vaa giden aile yelerinin yerine madenlerde, fabrika ve
iletmelerde almaya balad. 24 Temmuz 1941de Aziz-
beyov petrol madenlerine 50den fazla ev kadn geldi.
1941de Ekim aynda sadece Bibiheybet petrol madenle-
rinde 1.800den fazla kadn alyordu. 1941de itimai
tekilatlarn talimatyla sadece Baknn maden ve fab-
rikalarnda 3.500den fazla kadn almaya balad. Ba-
knn petrol endstrisinde almak iin 13.000den faz-
la yeni ii geldi. Ev kadnlarnn retime dhil edilmesin-
de n cephede savaan kadnlarn 1942 ylnn balarnda
Bakde dzenledikleri toplant etkili oldu. Sekiz ayda n
cephede yer alan askerlerin elerinden 16.000 kii lke-
nin sanayi messeselerinde almaya geldi. Bunlardan
11.000i petrol endstrisinde almaya balad. Fabrika
ve iletmelerde ev kadnlarna zanaat retmek iin dersler
34 storiya Azerbaycana, III, Azerbaycan SSR Akademisi Nesriyat, Bak 1963, s. 87;
Azerbaycan Tarihi, VII, Azerbaycan Elmler Akademiyas, Elm, Bak 2003, s. 17.
120
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
ald. 1942de petrol endstrisinde 25.000 kadar kadn
vard. Demiryolu nakliyatnda alanlarn yardan faz-
lasn yine kadnlar oluturuyordu. Yzlerce Azerbaycan
kadn sovhoz ve kolhozlarda alt. 1941de kolhozlarda
makine operatr olarak 5.000den fazla kadn almak-
tayd. 1941-1942de Azerbaycanda bulunan 10.000 ma-
kine operatrnn yardan fazlas yine kadnlardan olu-
uyordu. 1942 ylnda lkede ky ekonomisi iin meslek
kadrolarn hazrlayan 17 okul faaliyet hlindeydi. Sava
yllarnda binlerce erkek ve kz retime katlarak, cepheye
giden babalarnn ve kardelerinin yerine geti.
Azerbaycanl kadnlar hayatn her alannda savan ge-
rekliliklerini yerine getirdiler. Sadece petrol sanayiinde
1944te 32.330 kadn ii alt. Azerbaycandan cepheye
yollanan kadnlar da gsterdikleri cesaret ve kahraman-
lklaryla ne ktlar. lk pilot kadn Sona Nurieva, Leyla
Memmedbeova, Zleyha Seidmemmedova, Karadeniz
sahillerinde byk yararllklar gsteren Esmer Heseno-
va, Kbra Memmedova, Letafet Memmedova, Pakize
Vahabova, Ziynet Manafova, Drre Memmedova, Sekine
Memmedova, doktorlar Zleyha smalova, Sefie Rs-
tembeyova, di hekimi ura Elizade, Sura Paaeva; Sta-
lingradda arpan Halime Rzaeva, Zarife Camalbeyova,
Bikehanm Bagirova nemli baarlar elde ettiler. Bunun
yansra Azerbaycanllardan oluan 416. Tmende sava-
an 152 kadndan 45i Kzl Yldz madalyas ile 42si de
kahramanlklarndan dolay birok madalya ile taltif edil-
diler. Subay rtbesi ile faaliyet gsteren 17 kadn vard.
Azerbaycann ilk kadn pilotlar: Soldan saa: Leyla Memmedbeova, Zleyha Seidmemmedova ve Sona Nurieva savata cesaret ve kahramanlklaryla ne
kan Azeri kadnlarndan sadece .
Bunlardan Adile Abbasova, Sekine Bayramova, Nezaket
Yahyayeva, kufe Esgerova, Reide Gazmzade, Zehra
Selimova, Mina Haceva, Cennet Haceva, Sekine efie-
vann vb. adlar saylabilir. Ziba Ganieva ise keskin nian-
c olarak ordu saflarnda yer ald.35
i kadrolar hazrlamak iin lkede 28 fabrika-iletme
okulu, 12 meslek okulu, iki demiryolu okulu faaliyet gs-
teriyordu. 1941de meslek ve fabrika-iletme okullarnda
eitim grmek iin lkenin ehir ve kylerinden 10.000
gen celp edildi. Messeselerde uzmanlk dersleri, teknik
dersler verilmekteydi. Petrol sanayisinin lojistik temelini
glendirmek amacyla, Devlet Gvenlik Komitesi ve G
Ettirme Sovyetinin karar ile Bakye lkenin gney ve
bat blgelerinden nakledilen 20 byk messesenin d-
zenekleri de dhil olmak zere 250 tezgh, 53 metal kesen
tezgah, iki vagon eitli aletler getirildi. 1942nin banda
alet imal eden Kzl Proletarya ve Dzerjinski adl fab-
rikalar ilk rnlerini verdiler, ksa sre sonra L. Schmidt
Makine-Motor Fabrikasnda elik eritme atlyesi faaliyete
geti. Bylece Azerbaycan, cephenin asker siparilerinin
yerine getirilmesini salad. Cepheden gelen istekleri te-
min etmek iin iiler her gn 18-20 saat alyorlard.
Silah ve sava mhimmatn her fabrikada ayr retmek
mmkn olmadndan, mekanik retim yapan fabrikalar
savunma malzemelerinin retimi iin kooperatifler kur-
dular. L. Schmidt Fabrikas alanlar ilgili messeselerle
ibirlii yaparak 40 gn iin ngrlen ii 16 gn iinde
tamamlad. Bomba retimine balayan gemi onarm fabri-
35 S. Memmedov, Azerbaycann Gehreman Gzlar, Azerner, Bak 1988 adl alma
Azerbaycanl kadnlarn n ve arka cephelerde nasl etkili olduklarn gstermektedir.
121
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

1941de Azerbaycan petrolcleri 23.481.000 ton petrol ve 25.864.000 m3 gaz rettiler.

kas, projeyi vaktinden nce tamamlad. Araba tamir fab-
rikasnn alanlar M-13 havan topu paralarn, PP fabrikalarnn ounun asker
makineli tfeklerini ve tank paralarn retiyordu. 1942
ylnn sonlarnda Bakde 130 eit silah, mhimmat vb.
asker malzemenin retimi yaplmaktayd. Gencede 12
sanayi messesesi savan taleplerine gre yeniden kurul-
du ve 26 eit asker malzeme retti. Cepheyi zamann-
da ve yksek kaliteli yaktla temin etmek iin en hayat
grevi stlenen Azerbaycan petrolcleri byk gayretle
bunu yerine getiriyorlard. lkenin bat petrol blgeleri
igal edildi. Kuzey Kafkasya petrol blgeleri byk tehlike
iindeydi. Kzl Ordunun en gvenilir dayana phesiz
Bak petrol oldu. lkede retilen petroln % 70-75inin
uak benzini retiminin % 85-90nn kayna, Bakyd.
Bak ayrca deniz kuvvetlerini de yksek kaliteli mazot-
la temin etmekteydi. Azerbaycan ve bakent Bak, Sov-
yet ordusunun nemli cephanelerinden birine dnt.
1941de Azerbaycan petrolcleri 23.481.000 ton petrol ve
25.864.000 m3 gaz rettiler.36 Bu, Azerbaycan petrol sana-
yi tarihinin en yksek gstergesi idi. SSCB Yksek Sovyeti
Riyaset Heyetinin 6 ubat 1942 tarihli zel karar ile 500
petrolc SSCBnin nian ve madalyalar ile ayrca 41 kii
de Lenin madalyas ile taltif edildi. Fakat petrol uzmanlar-
nn % 40nn cepheye gnderilmesi, sondaj almalarnn
36 . Eliev-A. Muradverdiev, Azerbaycan Nefti Dnya Siyasetinde, III, Azerbaycan, Bak
1998, s. 205.
durdurulmas, petrol makine
savunmaya ynelik rnler
yapmaya balamas ve petrol
endstrisine yatrmnn cid-
di lde azaltlmas sonu-
cunda 1942den itibaren pet-
rol retimi dmeye balad.
1944 ylnda ise dier yllara
oranla 11.643.000 ton daha
az petrol karld. SSCB
Devlet Gvenlik Komitesi Lenin Madalyas
buna yardmc olacak nlem-
ler ald: Devlet Gvenlik Komitesinin 6 Aralk 1942deki
karar ve SSCB Petrol Komiserliinin 15 Aralk 1942
tarihindeki emriyle Azneft ile sondaj almalarn hzlan-
drmas teklif edildi. Ksa sre iinde Orconikidze neft,
Kirov neft, Stalin neft, Lkbatan petrol trstlerinde drt
sondaj idaresi kuruldu. Devlet Gvenlik Komitesinin
karar ile binlerce gen ordu saflarna deil, petrol sana-
yisine gnderildi. Daha sonra onlarn arasndan Sosyalist
Emek Kahramanlar Kurban Abbasov, Musa Bayramov,
Yusuf Ferzeliev, Mehmet Kenberov, Kara Usta, Mehmet
Dnyamalev gibi mehur sondaj, inaat-onarm ustalar
yetiti. Devlet Gvenlik Komitesi ayrca yksek eitimli

122
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
Savan en mehur ua Yak
petrol uzmanlarnn ordudan erken terhis edilmesi karar-
n ald. Ocak 1943te sondaj ustalar Baba Gafar Muradov,
Rstem Rstemov, Glbala Aliev gibi sondaj kurallarn
bir buuk-iki kat fazlasyla yerine getirdiler. 1943 ylnda
67.700, 1944 ylnda 138.800, 1945 ylnn on aynda ise
daha 14.455.000 metre petrol kuyusu kazld.
SSCB Devlet Gvenlik Komitesi, Azerbaycan petrol sa-
nayisine daima yardm ediyordu. 21 ubat 1944 ve 2
Haziranda Devlet Gvenlik Komitesi lkenin petrol en-
dstrisinin lojistik temelinin glendirilmesi ile ilgili yeni
kararlar ald. N. Voznesenski, Sovyet Baksnn aralksz
hem cepheyi ve hem de SSCB halk ekonomisini petrol
rnleri ile temin ettiini ve yzlerce motorun havada ve
yerde hareketini saladn yazyordu.
Sava yllarnda Bak petrolcleri lkenin dousunda
oluturulmaya balanan ve kinci Bak adn alan petrol
blgelerinin geliimine de katk saladlar. Devlet Gven-
lik Komitesi, Bak petrolclerine bavurarak ham petrol
yataklarnn iletilmesi, petrol retiminin hzlandrlma-
s iin onlar yeni petrol blgelerine g etmeye ard.
1942nin iki- ay iinde Baknn dokuz sondaj idaresi
petrol arama, petrol-inaat trstleri, borular ve dier baz
petrol tesislerinin grevlileri, teknik donanmlar ile do-
uya nakledildi. Baknn 10.000den fazla petrol retim
amiri, yksek nitelikli mhendis ve teknik eleman, yete-
nekli petrol ustalar sistemli bir ekilde yeni petrol blge-
lerine gnderildi.37 Bak rafinerileri, uak benzininin ve
eitli savunma malzemelerinin retimini artrmaya de-
vam etti. Azerbaycanda petrol imalatlar 1941 ylnda
petrol imal plann % 102.4, yeni tr benzin retimini %
118 orannda yerine getirdiler. Cephe 1.339.000 ton ben-
zin dhil 218.169 ton B-78, 203.996 ton B-74, 325.148
ton B-70 markal benzin ald. Cepheye 340.100 ton uak
benzini gnderildi. 1943 ylnda retilen 11.839.000 ton
petrolden 5.000.000 ton petrol rn de dhil olmak
zere 795.000 ton benzin, 3.332.000 ton gaz ya, dizel
yakt, 640.000 ton donanma mazotu, 420.000 ton uak
ya ve motor ya alnd. 1944 ylnda plana ilave olarak
450 ton petrol rnleri istihsal olundu. 1941-1945 yl-
larnda petrol reticileri 22.000.000 ton petrol rnleri
imal ettiler. Bunun yardan fazlas yakt ve yalar olup
3.314.000 tonu uak benzini, 1.216.000 tonu otomobil
benzini, 4.612.000 tonu ya ve 2.000.000 ton kadar di-
37 10.000 kadar Bak petrolcs ve onlarn aileleri lkenin kuzey ve dou blgelerine
gnderildi. Birou Baky bir daha gremedi. Bu husus, onlarn Azerbaycan petrol
sanayisinin en deerli ve emsalsiz mtehassslar olmas asndan nemliydi. nsan ve
tehizat dolu gemiler Bak Limanndan Trkmenistann Krasnovodsk (imdiki Trk-
menba) Limanna doru yneldiler. En zor yollar ise daha sonra balad. Bakden
Douya gnderilen tehizatn (mhimmatn) asker aralar ve eitli petrol-maden
aletlerinin arkas kesilmedi. Bak petrolcleri ksa srede II. Bak blgesinde petro-
ln aranmas, kartlmas ve retimini gerekletirmeyi baardlar. 1944-1945te Ural,
Tatarstan, Bakurdistan, Trkmenistan ve Kuybev (bugnk Samara) vilayetinde
gl petrol fkrmaya balad. Bunda Bakden gnderilen jeologlarn, mhendis ve
teknisyenlerin byk rol oldu. Bkz. Nazim Rza srafilolu, Odlu Memleket , s. 100.
123
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
zel yaktt. O yllarda Baknn petrol imal eden fabri-
kalar cepheye 1.000.000 ton veya 20.540tan ok sarn
B-78 uak benzini gnderdi.38
Savan en mehur ua, Yakovlev tarafndan tasarlanan
Yak adl bir sava uayd. Stalin uak motorlarnn
gc iin benzinin niteliinin iyiletirilmesi ve oktan
adedi B-74 benzini yerine oktan adedi B-78 olan benzin
retiminin arttrlmasn emretti. Buna benzer emirler bir
kural olarak Bakde sklkla uygulanmaktayd. Benzin
retimini savan daima artan talepleri seviyesine kart-
mak iin Azerbaycanl uzmanlar Bak rafinerileri ile bir-
likte yksek oktanl benzin retimini arttrmann yollar-
n aramaya baladlar.
Baknn petrol ileme tesislerinde Azerbaycann m-
hendis, teknik personeli ve bilim adamlar Akademik Yu-
suf Memmedalievin icat ettii usulle cephe iin yksek
oktanl benzin retimini hayata geirdiler. Sonuta Bak
petrol rafineri tesisleri ile birlikte deerli benzin trlerinin
ve yalarnn retimi % 30 artt.
Cephenin gerektii kadar yksek kaliteli benzinle aralk-
sz temin edilmesi artk esas itibaryla modern uaklarla
tehiz edilmi Sovyet havaclnn sava kabiliyetini ms-
tesna bir ekilde arttrd. Bu husus, zellikle Stalingrad
Savanda hissedildi. Stalingrad harekt sona yaklatka
Almanlarn havadaki stnl giderek azald ve sonuta
Almanlar mukavemet gsterme gcn kaybetti. Bunun
phesiz baka sebepleri de vard. Fakat ana neden doru-
dan yaktla ilgiliydi.
Akademik Yusuf Memmedaliev yksek oktanl benzin usuln icat etti.
38 M. Abasov, Baku v God Velikoy OteestvennoyVoyn, Azerbaycanskoye Gosudarstvennoe
zdatelstvo, Bak 1967, s. 12-13.
Azerbaycan cepheye sadece petrol deil, farkl alanlardaki
retimlerle de destek salad. Gda sanayi ve dier sanayi
alanlar retimlerini asker talepler esasnda kurdu. Hafif
sanayi messeseleri, asker giysiler hazrlad. 1941 ylnda
Rostovdan nakledilen ayakkab imalathanesi Bakde as-
kerler iin ayakkab fabrikasnn temelini att. lke, Kzl
Orduya sava malzemeleri, kee ayakkab, elbise, kimyasal
silahlara kar kyafet, asker hastaneler iin mobilya, yan-
gn iin aletler vb. malzemeleri retti. Konserve fabrikalar
70 eit konserve retimine balad. Her ay Azerbaycanda
retilen 50 tona yakn ayn paketlenmesi iin 1941de
Bakde bir imalathane ina edildi. 1941 ylnda Bak et
iletmesinde ordu iin gda konsantresi hazrlayan zel bir
maaza faaliyete geti. 1941 ylnda et iletmesinde, st
fabrikalarnda ila hazrlayan zel imalathaneler olutu-
ruldu. Burada SSCBde ilk kez boynuz ve trnaktan plastik
retimine baland. 1942 ylnn balarnda iletme artk
40 mamuln retimini yapyordu. Azerbaycanda orman
ve aa sanayisinin grgen ve kayn aacndan hazrlanm
olan rnleri uak yapmnda kullanlmaktayd.
lkede ilalar ve onlar iin ham madde, kalsiyum klorr,
sodyum klorr, iyodr potasyum, beyaz streptosid, gazl
bez, pamuk, enjektr retildi. Dokumaclk savan talep-
lerine gre ynlendi. Volodarski Diki Fabrikas drt kez
birinci oldu ve SSCB Hafif Sanayi Bakanl bayrana la-
yk grld. 1941de Rostovdan getirilen aletlerle Bakde
kauuk rnleri imalathanesi almaya balad. Halk iin
mallar reten metal eya fabrikas savan balarnda asker
karavanas, maske ve yangn merdiveni yapmaya balad.
Oktyabr blge iletmesinde deri, kee, triko reten yeni
atlyeler ina edildi.
Sava yllarnda Azerbaycanda 1.419.000 adet palto,
4.227.000 takm yazlk giyim, 3.097.000 i amar,
1.977.000 ift izme, 1.417.000 anta, 1.468.000 ift
triko reten messese vard. Azerbaycan SSCnin gda sa-
nayisi de sava zamannn skntlarn ortadan kaldrd.
Azerbaycan gda sanayisi iileri halka zellikle sava art-
larnda ok nemli olan C vitamini salayabildiler. Et-
St Sanayisi Komiserlii messeselerinde inslin retimi
alt kat artt. SSCBye ynelik plan yapan Hitler kolhoz
yapsnn zayflna, kyllerin honutsuzluuna gven-
124
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
mekteydi. Fakat mevcut siyas-ekonomik sistem, dman
kovmak iin ky halkn da seferber etti. K (b) P MK ve
SSCB Halk Komiserleri Sovyeti 16 Austos 1941de arka
cephede tarm mahsulleri retiminin artrlmasn kabul
etti. ncelikle orduyu ekmekle ve baka gda rnleri ile
temin etmek, bunun iin tarm alanlarn geniletmek,
tahl retimini artrmak gerekiyordu. MTSlerin (Ma-
kine Traktr stasyonu) siyas ubeleri tarm planlarnn
zamannda yerine getirilmesini, alma dzeninin art-
masn kontrol ediyordu. Ky ekonomisi retiminin tm
arln kadnlar ve genler tamaktayd. 1940 ylnda
Azerbaycan SSCde 667.200 yetenekli kolhozcu varken,
1941 ylnda bu say azalarak 441.000e dt. Kolhoz ve
sovhozlar zayflad. Savan ilk ylnda ordunun ihtiya-
larn temin etmek zere 5.457 kamyon, 476 traktr ve
50.000den fazla at Azerbaycandan saland.39
1943ten itibaren Azerbaycanda tarm alanlarnda Azer-
baycan Trkleri ile birlikte Ukrayna ve Kuzey Kafkas-
yadan g eden iftiler de alyordu. Yine bu alanda
hizmetliler, lise rencileri, teknik ve yksekokullarn
rencileri de alt. Birok blgede kolhozlar toprak ve
tohum kaynaklar iin tarm alanlarn %10-15 orann-
da geniletti. Kolhoz ve sovhozlarda Cepheye ve lkeye
daha fazla ekmek, et ve sanayi iin ham madde verelim!
slogan altnda balayan hareket gittike byd. 1 Aralk
1941de Azerbaycan kolhozcular Savunma Fonuna 2.850
ba sr ve 23.120 kkba hayvan, 1.079 ba domuz,
10.640 sentner (100 kga eit l birimi) tahl, 36.140
litre st, 20.439 kilogram ya, 130 ton patates, 194 ton
sebze, 62.200 adet yumurta vs. verdiler. 1942 ylnda
Kaliteli rn cepheye yardmn temelidir slogan ile ta-
rm rnlerinin tedarikinde nemli baarlar elde edildi.
Tarm alanlar ise 1941 ylna oranla 15.000 hektar art-
t. 1.095.800 hektar tarm alannn 852.000 hektar tahl
ekimine ayrld. 1942 ylnda Azerbaycan kolhoz ve sov-
hozlar devlete 1941 ylndan 2.583.934 pud (16.3 kga
eit arlk birimi) fazla tahl, 282.962 pud et, 210.012
pud yeillik, 40.965 pud yn ayrca kolhozlar 1943 ylnn
planlar pahasna 440.060 pud ot, 8.211 pud ya, 8 pud
peynir, 29.699 pud yn, 59.755 pud ot teslim etti.
1943 ylnda Azerbaycann sanayi kurulular tarm iin
39 Azerbaycan Tarihi, VII, s. 17.
zira aletlerin retimini artrd. 1942de bu amala Gen-
cede tarm makinalarn tamir iin yedek para imal eden
bir fabrika vard. 1943 ylnn ilk yarsnda Bakden ky-
lere 200den fazla kalifiye ii gnderildi. Hayvancln
gelime plan bykba hayvanlar iin % 106.3 orannda,
koyun ve keiler iin % 124, domuzlar iin ise % 118
yerine getirildi. 1943 ylnda Azerbaycan kolhozcularnn
emei hkmet tarafndan takdir edilerek tarmda alan
485 kiiye SSCBnin nian ve madalyalar verildi. Sava-
n zorluklarna ramen, hayvancln geliimi durmad,
kolhoz srleri 1940 ylna oranla 1.000.000 ba oald,
hayvanclk rnlerinin retimi artt. Sava artlarnn ta-
lepleri dorultusunda nakliyat ileri yeniden dzenlendi.
Asker birliklerin hareketi bu birliklere silah, mhimmat,
erzak tanmas, ayrca halkn ve iletmelerin g ettiril-
meleri, sanayinin ham mal ihtiyac vb. nakliyatn dzenli
ileyii sayesinde zamannda temin ediliyordu. Azerbaycan
demir yollarnda trenlerin dzenli hareketini tekil etmek
amacyla 24 Haziran 1941de zel asker tablo uyguland.
stasyonlarn hava saldrlarndan korunmas iin k ve
ses sinyali olmayan zel trenler yapld ve yolcu vagonlar
asker-shh vagonlara dntrld. Bakden demiryo-
lu ile arlkl olarak yakt tanyordu. 1941 yl Temmuz
aynda 1.560 sistern/sarn tanrken bu say Austos
aynda 2.325e ulat. 1941 ylnn Austos ayndan iti-
baren Bak demir yolu ana Rostov, Harkov, Odessa,
Taganrog, Novorossiysk vb. ehirlerden tanan ykler de
eklendi. Sava yllarnda nce ABD ve ngiltereden daha
sonra ise Kanadadan SSCBye 400.000 ara, 2.600.000
ton petrol ve petrol rnleri, 9.600 top, 10.800 tank ve
18.700 uak gnderildi. Sz konusu bu ykler Azerbay-
can demiryolu tamacl ile istenilen noktalara ulat-
rlyordu. Asker yklerin tanmasnda almalar idare
edenlerden biri de Azerbaycanl Tugeneral E. M. Aziz-
beyov idi. Kasm 1941de Devlet Gvenlik Komitesinin
talimat zerine Grozni petrol sanayisi fabrikalar da Bak
Liman vastasyla lkenin dou blgelerine gnderilmek-
teydi. Osipenko, Mariupol ve dier sanayi ehirlerinden
tanan sanayi tesislerinin malzemeleri da Bakden gei-
yordu. Cepheye yakt ve sava malzemeleri salayan hat-
lardan biri de Azerbaycan demiryollaryd. Azerbaycan
demiryolu iileri 1.500 lokomotifi tamir ederek, bunlar
125
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Bak petrol tesislerinde petrol karma almalar

lkenin eitli demiryolu hatlarna gnderdi, ayn zaman-
da tamir edilen 925 lokomotifi de Hazar Denizi zerin-
den douya yollad. Azerbaycanda yeni demiryolu hatlar
denirken ek olarak ikinci yollar da ina edildi.40 Cul-
fa-Mincivan demiryolu yeniden yapld, Osmanl-Astara,
Salyan-Neftala, Papanino-Acakabul yolu dendi, Yev-
lah-Stepanakert dar hatl demiryolu blm ina edildi,
Bak ve Bileceri istasyonlarnda dairesel demiryolu hatlar
kullanma ald. Azerbaycan demiryolunda kiyzcler
veBeyzcler hareketi yaygnd. 1943 ylnda Gney
Kafkasya demiryolu Bak ubesinin bir grup alan ni-
an ve madalyalarla taltif edildi.41 Bak lokomotif depo-
sunun makinisti Feridun Aaeve Sosyalist Emek Kah-
raman unvan verildi.42 Demiryolu iilerinden 36 kii
40 A. M. Bagirov, Jeleznodorjniki Azerbaycana v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-
41
1945, Za Tehnieskiy Progress, No. 5, 1975, s. 55.
N. S. Kongrev, Jeleznodorojniki v Velikoy Oteestvennoy Voyne, Moskva 1985, s. 257.
42 Feridun Agaevin emrindeki lokomotif tugay bir seferde 1.000 kilometreden fazla yol
alyordu. Trenler top ve bomba ya altnda cepheye yk tayor, askerlerle birlikte
Almanlarn tahrip ettii yollar kullanlabilir hle getiriyorlard. 1942de F. Agaevin
tugay nemli bir baar elde etti. Tugayn idaresinde bulunan lokomotif ciddi bir
tamir grmeden 75.000 kilometreden fazla mesafe kat ederek 21 ton yakt tasarrufu
yapt. Bu demiryolu iileri arasnda rekor bir sonutu. Cephenin Bak petrol ile
tehiz edilmesinde petrolclerle beraber demiryolu iilerinin de byk emek ve gay-
retleri oldu. Bkz. Bayram Sultanov, Azerbaycan Polad Magistralnn Tarihi Oerkleri,
Zaman Neriyyat, Bak 1997, s. 62-63; ingiz Memmedov, Azerbaycan Demiryolu
Tarihinin Hedar Eliyev Dvr, Azerbaycan Dvlet Demir Yolu Matbuat Hidmeti,
Bak 2007, s. 48-52; Feridun Gulu olu Agaevin hayat hakknda bkz. Gzl Ulduzlu
Gehraman, Azebaycan Demiryolcusu, No. 10, 28 May-4 yun 2003.
nian ve madalyalarla, 116 kii ise SSCB Demir Yollar
Komiserliinin eref Nian ile dllendirildi.43 1941-
1945 yllarnda Gney Kafkasya demir yolunun Bak
ubesi demiryolu iilerinin almalar sonucu cepheye
ve halk ekonomisinin ihtiyalar iin 1.600.000 vagon,
ayrca 480.000 vagon kadar kuru yk ve 500.000 tank
petrol rnleri gnderdi. Azerbaycan demiryolu iileri
Almanlardan kurtarlan blgelerin demiryolu iilerine de
yardm ediyorlard. Depo ve yol imalathaneleri bu bl-
gelerin istasyonlarna tehizat ve malzeme salamaktayd.
Hazar Gemicilik daresi (Kaspflot) ve petrol tayan Hazar
Petrol Gemicilik daresini (Kasptanker) temsil eden Hazar
deniz nakliyat, Azerbaycan nakliye sisteminde nemli yer
tutuyordu. 1 Haziran 1941deki bilgiye gre, Kasptan-
kerin genel yk kapasitesi 205.720 ton olan 69 tankeri,
Kaspflotun ise genel yk kapasitesi 79.330 ton olan 76
gemisi vard.44 1941 ylnn Austos aynda SSCB Deniz
Donanmas Halk Komiserliinin talimat ile bu idare-
lerden Hazar Asker Donanmasna yolcu tamak zere
genel yk kapasitesi 14.718 ton olan 11 tanker ayrld.
43 Gara Medetov, a.g.e., s. 97.
44 skender Hseyn, Azerbaycann Yol Tarihi, II. Kitab, Azerbaycan Neriyyat, Bak
1996, s. 61.

126
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
Nobellerin sahip olduu ilk petrol tankeri Zaraostra
Dastan, Trkmenistan, Krgzistan yolcu feribot-
lar yarallar tamak iin yzen hastaneye dntrld.
1941 ylnn Austos aynda Kaspflot ve Kasptan-
kerin 30 gemisi, ayn zamanda Dastan, Baksovet,
Osetya, Kuybev, Spartak, ayrca Komintern tan-
keri Hazar sahillerinde asker harektlarda yer ald. 1942
yaznda Bak Deniz Liman ok amal yklerle dolu
iken, Devlet Gvenlik Komitesinin acil talimat ile sekiz
gn iinde Bakden Krasnovodska 25.000 ton margans
filizi (Kalium permanganat), 2.500 ton maden klesi ve
3.000 ton kkrt gnderildi.45 Petrol tayan filoyu hava
basknlarndan korumak iin tankerlere savunma toplar,
uaksavarlar konuldu. Hazar denizcileri benzin tamaya
uygun hle getirilen petrol tama gemileriyle Mahaka-
leden Astrahana ve Krasnovodska 329.000 ton petrol
rn ve 135.000 ton benzin tadlar.
Hazar denizcileri dnyada ilk kez Bak petrol ile dol-
durulmu tanklar gemilerin yedeine alp gtryorlar-
d. Bu yntemle onlar Bakden Krasnovodska 35 petrol
tayan demiryolu tankeri, Mahakaleden Krasnovodska
her birinin be ton arl olan petrol tanklar tadlar.
Sava dneminin zorluklarna cesaretle gs geren de-
nizciler sorumluluklarn yerine getiriyorlard. Bu yllarda
Kasptanker cephe iin 2.400.000 ton benzin tand.
Kaspflotun gemileri 1942 ylndan 1945 ylnn Austos
45 Azerbaycan SSR Halq Teserrfat Byk Veten Mharibesi llerinde, Azerbaycan SSR
Elmler Akademiyas gtisadiyyat nstitutu, Bak 1985, s. 93.
ayna kadar ran limanlarndan, Krasnovodsk ve Maha-
kaleden Bakye ok amal 2.783.000 ton mal getirdi.46
1941 ylnn Ekim ayndan itibaren mttefikler ran ara-
clyla SSCBye kauuk, bakr, kalay, kimyasal rnler
gndermeye baladlar. SSCBye getirilen silah, mhim-
mat ve erzakn bir blm 1942-1945 yllarnda ran
Krfezinden geerek rann Hrremehr ve Bender-ah-
pur limanlarndan gnderiliyordu. 1941-1945 yllarnda
Azerbaycan zira ekonomisinden orduya 5.457 yk, 371
binek arac ve 301 baka ara seferber edildi.47 Buna ra-
men, Azerbaycan otomobil nakliyat iileri cephenin ih-
tiyalarnn temininde faal olarak yer ald. Mevcut ara-
larn daha verimli kullanlmas iin tedbirler alnd. 1942
ylnda Bakde iki sayl oto tamir fabrikas ve otomobil
yedek paralar imal eden Avtodetal fabrikas kuruldu.
Yol iileri askerlerin yardmyla daha nemli otoyollar-
n yeniden yaptlar. 1941-1945 yllar arasnda kara akl
kaplanm 919 kilometrelik yol kullanma ald ki, bun-
lar da Bak-Astara, Arazdayan-Culfa, Bak-amah-Gen-
ce-Astafa-Kazak-Krmz Kpr-Grcistan snrna ka-
dar, Yardml-Demon, Lerik-Kelviyaz-Snr yerine kadar
Hezri-Zukul, Kusaray-Hudat vb. asker ve ekonomik
nemi yksek yollard. Ayn zamanda Astara, Lan-Za-
buh ve Bienek Geidi-Nahvan yollar geniletildi, Cul-
fa-Tiflis-Orconikidze yolunun Azerbaycan blmnde
46 S. F. Edlinskiy, Kaspiyskiy Transportny Flot v Velikoy Oteestvennoy Voyne Sovetskogo
Soza 1941-1945 gg, Morskoy Transport, Moskva 1963, s. 20
47 Gara Medetov, a.g.e., s. 40.
127
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
asker amala devaml hareket saland. Salyanda Kr
Nehri zerinde kurulan byk kpr ile birlikte Gyay,
Elinceay, Kumba, Penseray ve dier yerlerde byk
metal ve betonarme kprler ina edildi. Azerbaycann
iletiim aralar ve kurumlar ilk gnlerden itibaren ile-
rini savan gereksinimlerine gre kurup, cephe ile geri-
nin kesintisiz, salam ve gvenli balantsn salamaya
alyorlard. 1941-1945 yllarnda lkede 600 kadar
haberleme blm faaliyet hlindeydi. Blgeler aras
hava hatlarndan istifade edildi, mevcut Bak-Moskova,
Bak-Minvod-Stavropol, Bak-Astrahan ana hava ulam
hatlarnn etkinlii iyiletirildi. Sava koullarnda Azer-
baycan rayonlarnn hepsinin Bak ile telefon balants
vard. 1942 ylnda eitli iletiim kurslar ve okullarda
ayn zamanda renci olarak cepheye gnderilmi nite-
likli muhaberecilerin yerine 1.194 muhabereci hazrland.
ehir telefon santrallerinin says 84e, abonelerin says
20.489a ulat. 1945te artk 41 sovhoz, 165 kolhoz ve
69 MTSye (Makine Traktr stasyonu) telefon gtrl-
d. Radyonun kaliteli yaynlarla aralksz almasna bil-
hassa nem veriliyordu. Asker hastanelerde radyo vard.
Moskova, Ufa, Akabat ve Tiflis ile bu sayede yeni radyo
balants da salanmaktayd.48
Azerbaycan aydnlar savan ilk gnlerinden itibaren tm
faaliyetlerini Almanyaya kar mcadeleye ynelttiler.
SSCB Bilimler Akademisi Azerbaycan ubesi, lkenin
aratrma kurumlar, yaratclk cemiyetleri, yksekokul-
larn krsleri almalarn savan gereksinimlerine gre
dzenlediler. Bilimsel aratrmalarn yaplmasna, asker
ekonomiye hizmet eden srelerin iyiletirilmesine, yerli
ham madde esasnda stratejik rnlerle yksek kaliteli ya-
kt trlerinin oluturulmasna yardmc olan yeni bilimsel
konularn ilenmesi, ilim adamlarnn ncelikli almala-
ryd. Azerbaycan bilim adamlar zrhl teknolojiye kar
top mermisi, otomatik gdml bombalar, tanka kar
elektrik maynlar, ok kademeli maynlar, silah ve asker
mhimmat paslanmaktan koruyan aralar hazrladlar.
Ayrca el bombalarnn yzeyinin inko ile kaplanmas
ve elektrik kalaylanmas hakknda da neriler ileri srd-
ler. Onlarn almalar, elde ettikleri sonular ve gelimi
48 . Hseyn, a.g.e, s. 62; Azerbaycan SSR Halg Teserrfat Byk Veten Mharibesi
llerinde, s. 98.
yntemleri Gney Kafkasyann elik eritme fabrikalarn-
da da uygulanyordu. lkede kimyaclar Bak slfrik
asit fabrikasnda yerli ham madde ve malzemelerden ak-
mlatr asidi, ayrca klorlu slfat, nitrik asit elde ettiler.
Yerli malzeme ve ham madde kullanarak hidrojen, pero-
zin, jet toluen, kat patlayc malzeme, refrakter renk ve
siyah cila, yangn sndrc ara, duman briketi ve baka
rnlerin imal edilmesi teknolojisi retime uyguland.
1941de Bakde ilk hidrojen bileikleri grubu hazrlan-
d. Y. H. Memmedalievin bakanlnda bir grup bilim
adam 28 gn laboratuvardan ayrlmadan petrokimya
biliminde byk olay yaratan yksek oktanl uak yakt
elde etti. Akademik Y. H. Memmedalievin bakanlnda
limler Akademisinin Azerbaycan ubesinde SSCB Mer-
kez Bilimsel Teknik Kurulunun kimya blm kurul-
du.49 Petrol imalathanelerinde yeni teknolojik sistemler
tasarlayan 75 laboratuvar faaliyetteydi. lim adamlarnn
ve reticilerin ortak almalar sonucunda Bakde yeni
petrokimya ve kimya tesisleri, Y. H. Memmedalievin fi-
kirleri dorultusunda yksek oktanl alkil benzol ve onun
bir parasn reten yeni fabrika faaliyete balad. Azer-
baycan bilim adamlar asker ehemmiyeti olan klorlu me-
tal, az oktanl benzinden asker operasyonlar iin gerekli
olan toluen alma teknolojisini hazrladlar. Akademik .
A. Orucovann bakanlnda Azerbaycan kimyaclar
uak, tank ve eitli asker aralar iin makine yalarnn
retimi teknolojisini hazrlayp uygulamaya baladlar. Bi-
lim adamlar ve mhendisler yeni metal kesen tezghlar
hazrladlar. Petrol makine fabrikasnda K. Aliverdizade
Sava koullarnda Azerbaycan rayonlarnn hepsinin Bak ile telefon
balants vard.
49 E. Bairzade, Azerbaycan Ziyallar Byk Veten Mharibesi llerinde, Azerner, Bak
1970, s. 179; Azerbaycan Tarihi, VII, s. 32.
128
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
souk damgalama yntemi hazrlayarak bunu retime
uygulad. Bu, silah reten iletmelerde iilerin emeini
hafifletti ve emek verimliliini arttrd. . Mehdievann
hazrlad otomatik dzenek, silah retim ilemini hay-
li kolaylatrm olup rn kalitesini de iyiletirdi. Azer-
baycann jeologlar Mireli Kakayve amil Ezizbeyovun
ynetimi ile stratejik ham madde - refrakter kil, fosforit
vb. yataklar tespit edildi. Azneft jeologlar tarafndan
yaplan istihbarat almalar sayesinde 850 yksek debit-
li petrol kayna daha belirlendi, Kale, Bulla-deniz,
Buzovna, Mataa, Naftalan, Emirhanl petrol ya-
taklar kefedildi. Gobustan petrol blgesinde Duvan-
n gaz yata tespit edildi. Utalgi yatanda yeni petrol
ve gaz rezervleri bulundu.50 Stratigrafik yataklarn tespiti
Azerbaycan jeoloji biliminin byk baarsyd. Dou Ab-
eronda, Kale istasyon alannda Kale lay ekibi denilen
yeni ve zengin bir petrol yata daha kefedildi.51
Azerbaycanda fizikiler asker kurumlarn baz nemli is-
teklerini yerine getirdiler: petrol rnleri iin zel analiz,
petrol aramalarnda ise termik yntem teklif edilerek uy-
guland. Fizikilerin katlmyla lkede cam izolyatorlar
tekil edildi, petrol sanayisinde gece yaplan almalarda
fosforlu renklerin uygulanma teknolojisi hazrland. So-
utucu cihazlarla kullanlan ammiakl gaz lkede retilen
propanla karland. Petrol kuyularnn ikinci kullanm
ve petrol retimini artrmak, temizleme aparatlarn hare-
kete geiren ve borularda srtnmeyi tespit eden aletlerin
uygulanmas alannda mhendislerin ileri srd teklif-
lerin asker ve ekonomik nemi bykt. Mhendislerin
rasyonalizasyon nerileri sv yakt retimindeki kaybn
da azalmasn salad.
Biyologlar, Azerbaycan topraklarnda yetien ifal otla-
rn ve vitaminle zengin doal yaban meyvelerinin tespit
edilmesini saladlar. Onlarn yardmyla Gyaydaki ya
fabrikasnda ard kolundan eter ya alnd.
Sosyal ve beer bilimler alannda alan bilim adamlar
da halkn kahramanlk tarihinden, sava geleneklerinden
bahseden eserler yarattlar. 23 Mart 1945te Azerbaycan
SSC Bilimler Akademisi kuruldu. Onun ilk bakan aka-
50 Eliev-A. Muradverdiev, Azerbaycan Nefti Dnya Siyasetinde, s. 204.
51 Petroll topraklarn kefi ve petrol sanayisinin sava srasndaki durumu ile ilgili bkz.
E. . ahmirov, Faizm zerinde Gelebede Azerbaycann Neft ve Kimya Senayesinin
Halledici Rol, Bak 1966.
demik M. Mirkasmov oldu. lkede ilm aratrma mer-
kezine dnm akademide 16 enstit ve blm, ark
yazmalar ve nadir eserler ubesi faaliyete balad. Sava
yllarnda cumhuriyetin maarif, kltr ve salk alanlar
dman yenmek iin cephede ve geri planda ok yn-
l faaliyet gsterdi, retmenlerin % 50si askere alnd.
Okul binalarnn ou, zellikle Bakde, hastanelere ve
savunma kurumlarna verildi. Okullarda iki- vardiyal
alma ekli tatbik edildi. Yksek okul ve teknik okul -
rencilerinin de yardan fazlas askere arld.
Uzmanlk kadrolar, ksaltlm programla hazrlanmaya
baland, niversitelerde eitim sresi azaltld. 1941 y-
lnda okullar eitimci kadrolarla temin amacyla Kazah,
Kuba, Hankendi ve Adamda iki yllk retim kurumla-
r, Celilabad ve Landa pedagojik okullar ald. lkenin
igal edilmi olan blgelerinden Azerbaycana gelen ret-
menler istihdam edildiler.
Azerbaycandaki salk kurumlar da savan ilk gnlerin-
den itibaren seferberlik plan zerinde almaya baladlar.
ncelikle hastanelere, salk birimlerine tbb cihazlarn
salanmasna, evlerde, halka ak yerlerde, demiryolu istas-
yonlarnda, iskelelerde temizlik ve salk kurallarna riayet
edilmesine, tbb noktalarn tekiline odaklanld. Hasta-
neler ve asker birimler iin yeni tp personeli hazrland.
Yazarlar, airler, besteciler, sanatlar kendi eserleri arac-
lyla insanlarda vatana sevgi, dmana nefret hissi ka-
zandrp, zafere inan yarattlar. Yazar ve airler Azerbay-
can genlerinin cephedeki asker kahramanlklarn, arka
cephe kahramanlarnn zverili emeini anlatan eserler
kaleme aldlar.52
1941 ylnn sonbahar ve k aylarnda tm lkede Sov-
yet askerleri iin scak elbise toplama kampanyas balad.
1941 ylnn Eyll aynda halkn Kzl Ordu iin klk
eya ve kyafet toplama faaliyeti giderek byd. Azerbay-
can Hkmeti scak kyafet ve yiyeceklerin toplanmasn
dzenlemek iin 1941 yl Ekim aynda zel bir komis-
yon, baka yerlerde ise 6.000 komisyon oluturdu. Sadece
1941 yl sonunda Azerbaycan halk cepheye 63.700 uval
gnderdi. 1942 ylna kadar cepheye 2000 uval ve 146
52 II. Dnya Savanda aydnlarn rol hakknda daha fazla bilgi iin bkz. E. Bairzade,
Azerbaycan Ziyallar Byk Veten Mharibesi llerinde, s. 379.
129
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

vagon gda vb. rn yol-

land. 1941-1943 yllarn-
da askerlere 1.601.000 s-
cak kapitone kyafet, ceket,
kee izme, orap, eldiven,
kulakl apka vb. verildi.53

1941-42 yllarnda Azer-

baycanda vatandalarn
ahs tasarruflaryla tank
birlikleri ve hava filolar
amil Ezizbeyov
oluturma hareketi by-
d. lkede birok bilim
adam, edebiyat, sanat, iletmeci, retim ncleri tank
birlikleri ile hava filosu fonuna kiisel hesaplar adna para
verdiler.

1943 yaznda Azerbaycan halknn paralaryla kurulan

Bakinskiy Raboiy Alay Krasnodar, Taman, Sivastopol, Yaral Asker ve Hasatalara Yardm Komitesi Bakan Aziz Aliyev

Harkov, Minsk, Tilzitteki hava savalarnda yer ald. 1943

sonbaharnda bu amala Azerbaycan Yardm Komitesi ve
blge komisyonlar tekil edildi. Kuzey Kafkasya petrol-
clerine Leningrad, Stalingrad, Stavropol, Karaay, Uk-
raynaya byk miktarda para, yiyecek, inaat malzemesi,
hayvanclk iin gereken malzemeler gnderildi. Gence
nfusu Pyatigorsku, eki halk Georgievski, Kasm s-
mailov kolhozcular ise Mozdok ehrini himayeleri altna
ald. Azerbaycan kolhozcular SSCBnin tahliye edilmi
blgelerine yardm olarak 1.500 pulluk, 200 ton imen-
to, 25.000 pud tahl, 287 kilogram ya tarm rnleri
gnderdi. 1.000 hektar alanda tahl ekildi ve sr beslen-
di.54 Devlet Gvenlik Komitesinin 22 Eyll ve K (b) P
MKnin 8 Ekim 1941 tarihli kararlarnda yaral asker ve
subaylara tbb hizmetin iyiletirilmesi ve g kurallarnn
belirlenmesi istendi. Cepheye verilen halk yardmnn en
nemli blm yarallara gsterilen yardmd. Yaral asker
ve subaylarn hzla iyileerek n veya arka cepheye geri
dnmesini salamak iin kaliteli salk hizmeti sunulma-
lyd. Bunun iin Byk Vatan Savann ilk gnlerinden
itibaren Azerbaycan topraklarnda asker hastaneler ku-
rulmaya baland. 1941 ylnda lkede 76 asker hastane
oluturuldu. Nahvan, ua, eki, Hackend, Merdekan
ve Buzovnada bulunan sanatoryumlarla dinlenme tesis-
leri asker hastanelere dntrld. Tecrbeli doktorlar
asker hastanelerde alyorlard. Ocak 1942de tp dok-
toru, Profesr Aziz Alievin bakanlnda Yaral Asker ve
Hastalara Yardm Komitesi oluturuldu.55
Azerbaycan Halk Tp Komiserliinin Asker Hastaneler
daresinin ba cerrah, Profesr M. A. Topubaovun
cerrahiyeye getirdii yenilikler en karmak ameliyatlarn
baaryla gerekletirilip yzlerce askern hayatnn kur-
tulmasn salad. Doktorlar M. Abbasov ve S. Ahundov
cephede gzlerini kaybeden 200den fazla askerin yeniden
grmesini salad. Yarallarn tedavi edilip cepheye dn-
mesinde saylar giderek artan kan ba da byk rol
oynad. Kafkasya savalarnda enstitye dnen Azer-
baycan Kan Merkezi alanlar yaral asker ve subayla-
rn tedavisinde gsterdikleri baarlardan dolay defalarca
Devlet Gvenlik Komitesinin Gney Kafkasya ve Kuzey
Kafkasya cepheleri kumandanlnn teekkrlerine layk
grldler. Byk Vatan Savanda bata aydnlar olmak
zere Azerbaycan halk cepheye ve lke ekonomisine kat-
klaryla Sovyet ordusunun Almanyaya kar galibiyetinde
nemli bir rol oynad.56

53 Azerbaycan SSR Halg Teserrfat Byk Veten Mharibesi llerinde, s. 117. 55 Azerbaycan Tarihi, VII, s. 41.
54 storiya Azerbaydjana, III, s. 141-145. 56 a.g.e., s. 41-42.

130
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
II. Dnya Savanda Azerbaycan Lejyonlar
Azerbaycan Trkleri arasnda Faizmi Bolevizmden daha
byk bir problem grp, buna kar mcadele edenlerin
mevcudiyetinin olmasnn yan sra Almanyann Sovyet-
ler Birliini yenmesiyle lkenin zgrln kazanaca-
na inananlar da vard. Bu hislerin phesiz birok sebebi
vard. Azerbaycan Sovyetletirildikten sonra da bask ve
iddet azalmad. Siyas mcadeleyi devam ettirmek iin
yurtdna giden siyas liderlerin birou bir zaman Al-
manyann Sovyetler Birliine son vereceini, Azerbaycan
halknn mill bamszlnn tekrar kazanlmas iin uy-
gun artlarn oluacan mit ediyordu. Azerbaycanda
yaayan ve Sovyet ordusunda askere alnanlar arasnda da
bu dnceye sahip olanlar az deildi.57
Halk arasnda adaletsizlie, mill liyakatin ayaklar altna
alnmasna kar olanlar artyordu. 1937 ylnn terr olay-
larndan ksa bir zaman gemi olmasna ramen sisteme
kar mcadele etmek iin halk, bilhassa genler glerini
birletirerek kendi tekilatlarn kurmaya alt. Gizli anti
Sovyet, mill bamszlk iin mcadele gruplar meyda-
na geldi. 1941de Sovyet sistemine, Komnist Partisinin
Binba Abdurrahman Fethalibeyli Ddenginski, esir dtnde Alman-
larn tarafna geerek Azerbaycan Trklerinden oluan birlik kurma fikrini
Hitlere sundu.
57 XX Esr Azerbaycan Tarihi, II, Tehsil, Bak 2009, s. 352.
mill ayrmclk siyasetine kar mcadele etmek, bam-
sz devlet kurmak gayesiyle vatanseverleri biletirmek iin
Sleyman skenderovun nclnde anti Sovyet milli-
yeti grup faaliyete balad. Fakat bu uzun mrl olmad.
Ancak mcadele devam etti. 1943te renciler arasnda
gizli faaliyet gsteren Glhseyin Abdullayevin teebb-
s ile kurulan Yldrm tekilat, Sovyet Hkmetinin,
Komnist Partisinin mill siyasetini, Azerbaycan Trke-
sine ynelik basky ciddi tenkit ederek propaganda iin
gereken vastalar aryordu (smihan Rahimov, Hac Zey-
nalov, Aydn Vahidov vb. daha faaldi). 1944te Baknn
Sabuncu ii kasabasnda bir grup gen ii, gizli ulusla-
raras bir tekilat kurarak mevcut siyas rejime isyan edip
onu ykmak iin propaganda faaliyetleri yrtmekteydi.58
Sovyetlere kar mcadele etmek iin cephelerde bir ksm
askerin kasten esir dt, Almanya tarafna getikleri
de iddia ediliyordu. Asker uzman, Moskova Asker Aka-
demisi mezunu Binba Abdurrahman Fethalibeyli D-
denginski Baltk boyundaki savan daha banda Alman-
lara esir dt ve Almanya tarafna geerek Azerbaycan
Trklerinden oluan asker birlikler kurma teebbsn
1941de Hitlere sundu.59
Almanlar savan ilk aylarnda esir aldklar 3.600.000
Sovyet vatandandan, 150.000den fazla Azerbaycanl
asker ve subaydan igal planlarn hayata geirmek iin
faydalanmaya karar verdiler. Esirlere i yaptrmak, onla-
r Almanlara sadakatle hizmet etmenin kendi halklarnn
menfaatine uygun olduuna inandrarak asker birlikler-
de birletirmek iin Alman Hkmeti siyas muhacirlerin
nfuzlarndan ve yeteneklerinden istifade etmeye alt.60
Almanya daha savan banda Azerbaycan siyas mu-
haceretinin amac hakknda bilgi sahibi olmaya balad.
1933te Berlinde Mehmet Emin Resulzadenin eserleri
veya onun editrl altnda gazeteler neredildi. Resul-
zade 1941de D leri Bakanl tarafndan Almanyaya
davet edildi. Hkmet temsilcileri ile yaplan grme-
lerde Azerbaycan tarafnn siyaseti, zel bir memoran-
dumla ifade edildi. Azerbaycan Trklerinin Alman asker
58 Tahir Gafarov, Azerbaycan Tarihi, Mtercim, Bak 1999, s. 123.
59 Musa Gasml, Azerbaycan Trklerinin Milli Mcadele Tarihi 1920-1945, ev. Ekber N.
Necef, Kakns Yaynlar, stanbul 2006, s. 651; Fethali Bey Ddenginski hakknda bkz.
Nesiman Yagublu, Ebdrrehman Fetelibeyli-Ddenginski, Aberon Ner, Bak 2009.
60 XX Esr Azerbaycan Tarihi, II, s. 352-353.
131
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Azerbaycan Lejyonu askerleri
esir kamplarndan kurtarlmas, onlarn esasen sivil ilerde
altrlmas, ayn zamanda Azerbaycan ordusunun ku-
rulmas, ordu kumandanlarnn Azerbaycan Trklerinden
tayin edilmesi, Azerbaycan Trklerinin sadece Dou Cep-
hesinde savaaca, Almanlarn Azerbaycana geldiklerin-
de ilk nce mill ordunun gireceine teminat verilmesi
(toplam 12 madde) bu memorandumun esas artlaryd.
Hitler, 22 Aralk 1941de baka mill asker birliklerin
yan sra Kafkas Mslmanlarndan da zel asker birlikle-
rin kurulmasn emretti. Bu asker birlik Polonyadaki esir
kamplarnda bulunan Kafkas Mslmanlarndan tekil
edildi. Asker esirler arasnda bulunan Azerbaycan Trkle-
rinin gerek lmden kurtulmalarnda gerekse Azerbaycan
mill asker birliklerinde grev almalarnda Resulzade ve
dier siyas muhacirlerin byk rol oldu.61
Staline gre, savata dmana esir dmek vatana ihanetle
e deerdi. Asker yemin RSFSC Ceza Kanununun 58.
maddesi, dier talimatlar, i ileri kurallar esir dmeyi,
dmana snmak, d lkeye kamak, ihanet ve asker-
den firar olarak kabul ediyor ve hepsi iin lm cezasn
ngryordu. Ancak bu karar dahi askerlerin esir dme-
sini engellemedi. nk iyi tehiz edilmi Alman ordular
karsnda Sovyet askerleri esir alnmaya baland. Savan
ilk aylarnda 3.800.000 Sovyet askeri neredeyse savama-
61 Nesiman Yagublu, Memmed Emin Resulzade, Bak 1991, s. 227-228; XX Esr Azerbay-
can Tarihi, s. 354.
Haftalk yaynlanan Azerbaycan gazetesinin 17 Temmuz 1944 tarihli nshas
dan Almanya ve mttefiklerine teslim oldu.62
Almanlar safnda arpanlar ilk igal edilen blgelerde,
ikincisi Almanyann kendisinde tekil edilen asker bir-
likler olarak deerlendirmek gerekir. Sava esirlerinden
veya gnlllerden oluan bu kuvvetlere Almanlar, Hiwis
(Yardmclar) adn vermiti. Bunlar Yerli Emniyet Bir-
likleri, Koruma Birlikleri veya Dzeni Salama Birlikleri
diye snflandrmlard. Alman kuvvetlerine katlan bu
yardmclarn says 600.000 ile 1.400.000 arasnda oldu-
u tahmin edilmektedir.63
Dou Lejyonlar
Savan ilk aylarnda Almanlarn byk baarlar netice-
sinde 3.800.000 Sovyet askeri esir dt. Bu esirlerin b-
yk blm esir kamplarnda ok kt artlar neticesinde
hayatn kaybetti. ok sayda sava esiri Alman kamplarn-
da alk, salgn hastalklar ve Alman askerlerinin saldrgan
davranlar dolaysyla ld. Mesela 1941de Almanlara
esir den 100.000 Trkistanldan sadece 6.000 kii sa
kalabildi. Polonya esir kamplarndaki 30.000 Trkistanl-
dan ancak 2.000 kii hayatta kald. Bu durum karsnda
Trkiyenin Almanyadaki Bykelisi Hsrev Gerede ve
62 II. Dnya Sava, Sovyetler Birliinde yaayan halklar arasnda sadece vatann igal
edilmesi olarak alglanmad. 1951de Kafkasya dergisine R. Traho tarafndan yazlan
Stalingraddan Berline balkl bir yaz bu hislerin nasl ifade edildiinin de gs-
tergesiydi: alma eraitinin arlndan bitkin bir hle gelmi ve tedhiten ylm
Sovyet cennetinin vatandalar ii ve kyller senelerden beri onlar kurtaracak ve hr-
riyete kavuturacak harbi bekliyorlard. Harbe kim balayacak, kim ve nereden gelecek
onlar katiyen alakadar etmiyordu senelerden beri bekledikleri o gn nihayet geldi att.
Almanlar Sovyetlere harp iln ettiler. Endieli ayn zamanda sevinli bu haber sratle
Sovyetler Birliinin geni arazisine yayld. Almanlar nasl insanlardr, geldikten sonra ne
yapacaklar bunu kimse bilmiyor, dnmyordu bile Fakat buna ramen herkes geni
bir nefes ald. Sefaletten, ar harp ilerinden, bombalardan ve tahribattan kimse kork-
muyordu... Dman istilasna uram herhangi bir memlekette byle bir sevin tasavvur
edilebilir mi?... Seferberlik ilan edildi. Fakat hi kimse askere gitmek istemiyordu. Halk
silah altna almak veya harp ilerinde altrmak iin zorla gtryorlard Bkz. R.
Traho, Stalingrattan Berline, Kafkasya, No. 2-3, Eyll-Ekim 1951, s. 31-34.
63 Nesiman Yagublu, Azerbaycan Legionerleri, s. 77; Nadir Devlet, a.g.e, s. 100.
132
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
Kafkasya Mslman Lejyonunun
bana Kninberg niversitesi Rektr
Profesr Teodor Oberlaender getirildi.
General Hseyin H. Erkilet
Paa gibi yetkililerin Almanlar
nezdindeki teebbsleri, Trk
sorunu ve potansiyelinin mev-
cudiyetine dikkat ekti.64 Hit-
lerin Trklere bak asnda
meydana gelen deiimde muhtemelen bunun da etkisi
oldu. Alman ordusu ve Nasyonal Sosyalist Partisinin
siyas organ olan SS de sava esirlerinden faydalanmay is-
tiyordu. Ekim-Kasm 1941de Gney Ordusu Komutan-
lndan deneme mahiyetinde sava esirlerinden 100er
kiilik taburlarn tekil edilmesi emri geldi. Kafkasyal ve
Trkistanllardan oluan bu birlikler 444. Gvenlik T-
meninde topland. Tmende drt avc bl gcnde
bir Trkistan Alay kuruldu. Daha sonra Trk Taburu
adn alan birlik, Dinyeper ve Perekop arasnda kullanld.
13 Ocak 1942de Trkistan ve Kafkasya Mslmanlarnn
asker birliklerinin kurulmas emri verildi. Kafkasya Ms-
lman Lejyonunun bana Kningsberg niversitesi Pro-
fesr st Temen Teodor Oberlaender getirildi. Aus-
tos-Eyll 1942de Bergman taburunun paratl zel
birlikleri istihbarat-sabotaj eylemleri gerekletirdiler.65
Asker esirlerin % 70i fizik adan asker hizmete uygun-
du. Onlarn bir grubu mill asker birliklerde Sovyetlere
kar savamak istiyordu. Stalinin esirleri vatan hainio-
larak adlandrmas, ailelerinin takibata maruz kalmalar
64 Edward Weisband, II. Dnya Savanda nnnn D Politikas, ev. Mehmet Ali
Kayabal, Milliyet Yaynlar, stanbul 1974, s. 317.
65 Nesiman Yagublu, Azerbaycan Legionerleri, s. 83.
da bunda etkili oldu. Almanlar ise kendilerini Mslman-
larn, Trklerin dostu olarak gstermekteydi. Mslman-
larla ii daha verimli klmak iin bir danman olarak Ku-
ds Mfts el-Hseyin Almanyaya davet edildi. Kafkas-
ya ele geirilirken asker birliklere yerli halkn mill ve din
hislerine dokunacak harekette bulunulmamas emredildi.
Kafkasyadaki harektlara katlan tank ordusunun komu-
tan General von Makizen gsterili bir ekilde slamiyeti
kabul etti. Siyas muhacirlerin yardm ile Almanlar K-
nigsbergin Telzit adl asker esir kampndan Azerbay-
can Trklerini seip elezi kampna gtrdler. Burada
Trke bilen Alman subaylarndan eitim aldktan son-
ra dalk alanlarda savaa hazrlanmak iin Bavyeradaki
Bergman (Dal) taburuna gnderildiler. Azerbaycan
Trklerinden oluan asker birlikler de baka mill asker
birlikler gibi kt silahlanmlard, yeteri kadar asker ta-
limden gememilerdi. Alman subaylar bu birliklerin as-
kerlerini aalayarak onlara ikinci snf asker diyordu.66
1942de Trkistan ve Kafkas Mslmanlarndan meydana
gelen asker birlik Kafkasya cephesindeki savalara katld.
7.000 kiiden fazla Azerbaycan askerinin yer ald Boz-
kurt, Cevat Han, Aslan, Korkmaz, Dnmez,
Vatan gibi asker birlikler Kafkasyann Sovyetlerden
alnmas iin savatlar. Mozdok, Elbrus ve Kazbekteki
stratejik mevkilerin ele geirilmesinde nemli rol oynad-
lar. Sovyet ordusunda binlerce Mslman asker bu bir-
liklerin tarafna geti. Alman Bakomutanl, Azerbaycan
asker birliklerinde yer alan asker ve subaylar Infantri
Sturmabsixen madalyas ile dllendirdi.67 Kafkasya ve
66 Patrik von zur Muhlen, Gamal Ha ile Kzl Yldz Arasnda, ema Yaynlar, stanbul
2006, s.40-42.
67 H. brahimli, Azerbaycan Siyas Mhacireti, Elm, Bak 1996, s. 178; Nadir Devlet,
Rus ve Sovyet Silahl Kuvvetlerindeki Trklerin Rol X. Trk Tarih Kongresi, III,
TTK Yaynlar, Ankara 1991, s.823-824.
133
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Stalingradda Sovyet ordusunun kar saldrya gemesi ile
bu birlikler byk kayplar vererek geri ekilmek mecbu-
riyetinde kaldlar ve Krmda Almanlarn srarl savunma
savalarnda yer aldlar.
Alman ordular Kafkasya ve dil sahillerinde yenilgiye u-
ratldktan sonra Hitler yerli halklarn yardm olmadan
bu topraklar ele geirmenin mmkn olamayacan d-
nd. Sovyet ordusundaki eitli milletlerin askerlerine
vatanlarnn bamsz olaca midi ile tesir etmek bu or-
dunun manev gcnn de sarslmas demekti. Hitler baz
tavizler vermeyi kabul etti. 1942de Berlinde baka halk-
larla beraber Trk halklarnn da yurtdndaki temsilcile-
rinin toplants yapld. 1943te Berlinde Mill Azerbaycan
Komitesi kuruldu. M. E. Resulzadenin belirttii zere bu
komite Azerbaycan mill davasnn esaslarn Alman idare-
sine kabul ettirmek iin faaliyet gstermekteydi.68
Dier taraftan Azerbaycan topraklarnda Almanyann
uzun veya ksa vadeli planlar vard. Kuzey ve Gney
Azerbaycan gelecekte kurulacak Almanyaya bal Byk
Trkistan Devletinin terkibinde bir eyalet olmalyd.
Hitler Trk halklarnn tarihini, psikolojisini, kltrn
renmek ve gelecekte kendisine tbi olacak Trkistan
ynetecek kadrolar hazrlamak amacyla Drezdende Tr-
kistan ilerinin Birleik Cemiyeti adl zel enstitnn
tekil olunmasn emretti. Mays 1943te 162. Piyade T-
meni kuruldu. Kafkasya Mslmanlarndan meydana ge-
Hitler, Mslmanlarla daha verimli i yapabilmek iin Kuds Mfts
el-Hseyini Almanyaya davet etti.
68 XX Esr Azearbaycan Tarihi, s. 355.
len asker birlik Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya lejyonlar
olmak zere ikiye ayrld. Azerbaycan lejyonu 162. Trk
Tmenine katld.69
Resulzade bir sre sonra vatann gelecekte Almanlara bal
bir devlet olarak mstemleke olaca fikrini kabul etmedi.
Hitler Hkmeti farkl bir siyaset yrterek Azerbaycan
lejyonunun Alman siyasetini kabul eden grubuna nem
verdi. Austos 1943te Resulzade Azerbaycan lejyonu as-
kerlerine bir konuma yaparak genelde mill birliklerin,
zelde ise bu lejyonun hangi amala kurulduunu ve ba-
mszlk iin mcadele eden halklara kar nasl istifade
edildiini bildirdi. Ayrca Almanlardan yardm umu-
yordum, bamszlmz iin onlara bel balyordum. Ama
maalesef. Artk onlarn i yzlerini biliyorum. Bamsz
devletleri igal edip kendi klesine eviren bir lkenin klelik
altnda inleyen bir lkeyi azat edeceinebel balamak saflk-
m. Bu ekildeki Antifaist bir konuma, Alman resm
makamlarn rahatsz edince Resulzadenin lkeyi terk et-
mesi istendi.70
Hitler, Azerbaycan Mill Komitesini tanmaktan kand.
Onun emri ile Azerbaycan lejyonu ile ordu karargh ara-
snda mnasebetlerin tesisi rtibat Heyeti tekil edildi.71
Mevcut gerekleri gren birok siyas muhacir, Azerbay-
can lejyonunun asker ve subaylar, Alman makamlary-
la ilikilerini devam ettirdiler. 6 Kasm 1943te Berlinde
Azerbaycan Trklerinin yurtdndaki temsilcilerinin de
katlmyla Azerbaycan Mill Kurultay yapld. Kurultay-
da II. Dnya Sava sonucunda mill mukadderatn hl-
line ve istiklalin yeniden elde edilmesine sarslmaz inan-
cmz vardr. Bunun ilk art ise ebed dmann ortadan
kaldrlmasdr karar alnd. Kurultay asrlar boyunca
olduu gibi o dnemde de Azerbaycan halk ile Kafkas-
ya ordusu ve karde Trkistan, dil-Ural ve Krm halklar
arasnda ayn ama ve ideal birlii mahede ettii ve on-
larla ibirliini gerekli grd belirtildi. Bu durum Al-
man Hkmetini memnun etti. 1943te Berlinde muha-
cir Azerbaycan Hkmeti kuruldu. Hkmetin banda
Fetelibeyli Ddenginski (Ebo Bey) vard. Alman Hk-
69 Nadir Devlet, Stalinizme Kar Almanyada Oluturulan Lejyonlar, Stalin ve Trk
Dnyas, ed. Emine Grsoy Naskali-Liaisan ahin, Kakns Yaynlar, stanbul, s. 99-
118.
70 M. Kengerli, A. Dudanginskinin Hesabna Dair, Kafkasya, No. 9, Nisan 1952, s.
25-29.
71 Nesiman Yagublu, Azerbaycan Legionerleri, s.100.
134
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER

Partizanlk Hareketi ve Azerbaycan Trkleri

Savalarda esir derek hapishanelerde yatan Azerbaycan

Fransada bulanan Kafkasya Mslman Lejyonunda Trkistanl Mslman-
lar da bulunuyordu.
meti Muhacir Azerbaycan Hkmetini tand. Hkmet
1944e kadar faaliyet gsterdi.
Azerbaycan lejyonu 1944te Fransann gneyinde bulu-
nuyordu. Austos 1944te mttefik ordular Fransann
gneyine ktnda kuzey ve kuzeybat istikametinde h-
cum balad. Alman asker birlikleriyle Azerbaycan lejyo-
nu da talyann kuzeyine doru geri ekildi.
Sava bittikten sonra lejyon birlikleri tarafsz lkelerin top-
raklarna g ettirilmeye baland ve tamamen dald. e-
itli lkelere dalan lejyonerlerden vatana dnmeyi baa-
rabilenler uzun yllar takip ve srgnlere maruz kaldlar.72
Trklerinin ou esaretten kurtulmak iin mcadeleyi
devam ettirdiler, hapishanelerden kap partizanlara katl-
dlar. Smolenskte faaliyet gsteren partizan tugaynn ka-
rargh komutan smet Aliev idi. 1943te 50 Azerbaycanl
Memmed Alievin liderliinde Alman kamplarndan ka-
arak Krmda zel partizan grubu kurdular. Ukraynada
ise 400 Azerbaycanl partizan grubu oluturuldu, bunlar
baka partizan gruplarla birleerek Ukrayna, ekoslovak-
ya ve Macaristanda faizme kar mcadele etti.
1942de Albay Elekber Aliev, Belarusun Borisov ehrinde
faaliyet gsteren Dyadya Kolya partizan grubunun karar-
gh reisi oldu, 1944te Suvorov partizan grubunun komu-
tanlna tayin edildi. Grup Almanyaya gnderilen 4.000
Sovyet vatandan kurtard. Ukraynada S. A. Kovpakn
nl partizan ordusunda da birok Azerbaycanl savat.
Azerbaycanllar Avrupa halknn partizan ve Antifaist
mukavemet harektnda da yer aldlar. Polonyada 1942de
Alman asker esir kampnda Azerbaycanl esirler gizli bir

Almanlar SSCBden kartldktan sonra Azerbaycan mill

tmenleri Dou Avrupann kurtarlmasna ynelik ha-
rektlarda yer aldlar. 223. Tmen Yugoslavyann kur-
tarlmasndaki katklarndan dolay Belgrad Tmeni
adn ald. Ayrca bu tmen Viyanann da Almanlardan
kurtarlmasnda byk kahramanlklar gsterdi ve Kzl
Bayrak madalyas ile taltif edildi.

271. Tmen Polonya ve ekoslavakyann kurtarlma-

snda yer ald. Bu savalarda Ziya Bnyatov da vard ve
onunla birlikte 20 Azerbaycan Trk Sovyet ttifak
Kahramanunvanna layk grld.

416. Azerbaycan Tmeni ubat 1945te dman savun-

masn krp Order Nehri sahiline kt ve Berlin zerine
yrd. 2 Maysta Branderburga bayrak dikildi.73 Rei-
chn alnmasndaki baarlarndan dolay Yusuf Sadkov
Sovyet ttifak Kahramanunvanna layk grld.

72 XX Esr Azerbaycan Tarihi, s. 356-357.

73 Resmiyye Rzal, Berlinin Brandenburg Gaplarn 416-clar Ad, Azerbaycan, 13 1942de Fransadaki faist kamplardan kap partizanlara katlan Ahmediye
May 2012, s. 10. Cebrailov Akmed Michel adyla Fransz direni hareketinde yer ald.

135
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

tekilat kurdular. Sonu

Tekilatta subaylar
8 Maysta Almanya kaytsz artsz teslim anlamasn
Hadi Kyasbeyov ve
imzalad ve bu gn, tarihe Zafer Gn olarak geti.
Mirzahan Memme-
Fakat II. Dnya Sava devam etti. SSCB 9 Austosta Ja-
dov liderlik yapt.
ponyaya kar savaa girdi. 2 Eyllde Japonyann teslim
Tekilatn yardmyla
olmas ile sava sona erdi. SSCB savatan galip kt. Bu
bir grup esir lm
galibiyetin elde edilmesinde Azerbaycan halknn byk
kamplarndan kaa-
rol oldu. Sovyet ordusunun teknolojisini Bak petrol
rak partizan harekete
harekete geirdi. Hezi Aslanov, Akim Abbasov, Mehdi
katld.
Mahmudov, Yakup Kuliev, Habibulla Hseinov, Aslan
1942de Fransadaki Vezirov gibi milyonlarca Azerbaycanl asker lkeyi Fa-
Faist kamplardan izmden kurtarmak iin faaliyet gsterdiler.
Stalingrad savalar srasnda esir den
kap partizanlara Mehdi Hseyinzade daha sonra Yugoslavya
partizanlarna katld. Haydar Aliyev Faizme kar mcadelede Azerbaycan hal-
katlan Ahmediye
knn oynad roln doru deerlendirilmesi iin alt.
Cebrailov Akmed
1970li yllarda Haydar Aliyevin teebbs ile Tagan-
Michel adyla Fransz direni hareketinde yer ald ve L-
rogta 416., Sivastopolde 77. Azerbaycan tmenlerinin
gion dhonneur madalyas ile onurlandrld. 74
onuruna byk abideler, Bakde ise Mehdi Hseyinza-
Stalingrad savalar srasnda ar yaralanarak esir den denin heykeli dikildi. II. Dnya Savanda Faizme kar
Mehdi Hseyinzade daha sonra Yugoslavya partizanlarna kazanlan galibiyette Bak petrolnn mstesna nemi
katld.75 Almanlarla olan mcadelede byk kahraman- dikkate alnarak 1987de Bak ehri, Lenin madalyas ile
lklar gstererek 700 asker esiri kurtard. Mihaylo ady- onurlandrld.
la Yugoslavya Halk Bamszlk Ordusunun istihbarat
grubuna liderlik yapp Almanlara byk kayplar verdirdi.
Mehdi Hseyinzade 1944te ele gememek iin son kur- Kaynaka
Abasov, M., Baku v God Velikoy OteestvennoyVoyn, Azerbaycanskoe
unu kendisine skt. 1957de ona Sovyet ttifak Kahra-
Gosudarstvennoe zdatelstvo, Bak 1967.
manunvan verildi. talyadaki partizan harekete katlan
Alcanov, Mayl, Azerbaycan Dylerinin Partizan Herekatnda -
Ali Babaev, Garibaldi adl tabur komutan oldu ve gs- tirak, 1941-1944-c ller, Elm, Bak 1975.
terdii kahramanlktan dolay madalya ile taltif edildi. B. Azerbaycan Nefti Dnya Siyasetinde, Azerbaycan, Bak 1997.
Mussoliniyi hapseden partizan grubunun iinde Vilayet Azerbaycan SSR Halg Teserrfat Byk Veten Mharibesi llerinde,
Hseinov da vard. Buchenvald lm kampnda kurulan Azerbaycan SSR Elmler Akademiyas gtisadiyyat nstitutu, Bak 1985.

gizli tekilatn bakanlarndan biri olan Ekber Aaev ise Azerbaycan Tarihi, Yeddi Cildde, VII, Azerbaycan Elmler Akademiya-
s, Elm, Bak 2003.
Nazilere kar mcadele etti. Faaliyetleri ve kimlii ortaya
Azerbaycann Gehreman Gzlar, Azerner, Bak 1988.
ktktan sonra kuruna dizildi.76
Azerbaycann Gzl Ulduzlar, g, Bak 1975.
Azerbaycann anl Oullar, II. Kitab, Bak 1944.
74 Fransada 1944 ylnda faaliyet gsteren I. Sovyet partizan alaynda 200 kadar Azer-
baycan Trk vard. Bu alayn bir blmne Azerbaycanl Halaf Hacev kumanda Babaev, E., Azerbaycann Merd Oullar, Bak 1959.
ediyordu. H. Hacev Fransann 4 madalya ve nianlarla dllendirildi. Fransz direni
hareketine Ahmediye Cebrailovadan baka Aliev Enver Celal olu (Bak), Mrselov Bagrov, M. C., Gafgaz Hitlercilerin Mezarna evireg, Azerner,
Memmedta Hanbaba olu (Bak), Kerimov Metaneli Dada olu (Bak), Sley-
manov Abdullah Ramazan olu (Bak), Hameddin Hacmuradov (Hudat), Seyfettin Bak 1942.
Kazanbeov ve Cebrail Mrselov (Kusar), Emir Guliev (Hamaz), Enver Hasan olu
Rstemov (Bak), Eref Samed olu Esrafov (Bak), Halit Hacev (Gyay), Ferhad Bagirov, A. M., Jeleznodorjniki Azerbaycana v Velikoy Oteestven-
Kerimov (Siyezen), Daniyal Abdullah olu Abdullaev (Balaken), Nuri Mahmut olu noy Voyne 1941-1945, Za Tehnieskiy Progress, No. 5, 1975.
Abdullaev (eki), Eynulla Seferov (Ada) da katld. Bkz. Cebi Behremov, a.g.e., s.
312-315; . Z. smailov, Azerbaycanllarn II. Dnya Mharibesinde tirak, s. 61 Bagirzade, E. Z., Azerbaycan Ziyallar Byk Veten Mharibesi lle-
75 Mehdi Hseyinzadenin sava srasnda istihbarat faaliyetleri iin bkz. Gara Medetov, rinde, Azerner, Bak 1970.
Sovet ttifag Gehraman Mehdi Hseynzade, Bak 1975, s. 16-20;
76 Mayl Alcanov, Azerbaycan Dylerinin Partizan Herekatnda tirak, 1941-1944- Baybakov, N. K., Delo Jizn, Sovetskaya Rossiya, Moskva 1984.
c iller, Elm, Bak 1975, s.55-59.

136
 II. DNYA SAVAINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TRKLER
Baybakov, N. K., Moya Rodina-Azerbaycan, Gazoill Press, Moskva
2001.
Beyramov, Cebi, Azerbaycan SSR Mharibe Eden Dvletlerin Plan-
larnda, Azerbaycan Milli Ensiklopediyas, Bak 2007, s. 308.
Bokov, F. Y., Azerbaycan vladlarnn lmez Igidlii, Azerner, Bak
1975.
Bruun, Goeffrey - Lee Dwight, E., The Second World War and After,
Hougton Mifflin, Boston 1964.
Bunyatov, Z. M. - Zeynalov, P.E., Ot Kavkaza do Berlina, Azerbay-
canskoe Gosudarstvennoe zdatelstvo, Baku 1990.
Cartier, Raymond, II. Dnya Sava, I, 1939-1942, Meydan Gazete-
cilik Nesriyat, stanbul.
Devlet, Nadir, Rus ve Sovyet Silahl Kuvvetlerindeki Trklerin
Rol, X. Trk Tarih Kongresi, III, TTK Yaynlar, Ankara 1991 s.
823-824.
Devlet, Nadir, Stalinizme Kar Almanyada Oluturulan Lejyonlar,
Stalin ve Trk Dnyas, ed. Emine Grsoy Naskali-Liaisan ahin,
Kakns Yaynlar, stanbul, s. 99-118.
Edlinskiy, S. F., Kaspiyskiy Transportny Flot v Velikoy Oteestvennoy Voy-
ne Sovetskogo Soza 1941-1945 gg, Morskoy Transport, Moskva 1963.
Eliev, .- Muradverdiev, A., Azerbaycan Nefti Dnya Siyasetinde, III,
Azerbaycan, Bak 1998.
Florinsky, Michael T., The Soviet Union And International Agree-
ments, Political Science Quarterly, vol. 61, No.1, March 1946, p.
61-89.
Gafarov, T., Azerbaycan Tarihi (1920-1991), Mtercim, Bak 1999.
Gasml, Musa, Azerbaycan Trklerinin Milli Mcadele Tarihi 1920-
1945, ev. Ekber N. Necef, Kakns Yaynlar, stanbul 2006.
Gzl Ulduzlu Gehraman, Azerbaycan Demiryolcusu, 28 May-4
yun 2003, No. 10.
Greko, Andrey Antonovi, Bitva za Kavkaz, Voenizdat zdateltsvo,
Moskva 1967.
Hart, Lidell, II. Dnya Savas Tarihi, ev. Kerim Barak, I, Yap
Kredi Yaynlar, stanbul 2003.
Hayward, Joel, Too Little, Too Late: An Analysis of Hitlers Failure
in August 1942 to Damage Soviet Oil Production, The Journal of
Military History 64 (July 2000) s. 769-794.
Hesenli, Cemil, Gney Azerbaycan: Tehran-Bak-Moskova Arasnda
(1939-1945), Diplomat Neriyyat, Bak 1998.
Hseyn, skender, Azerbaycann Yol Tarihi, II. Kitab, Azerbaycan
Neriyyat, Bak 1996.
brahimli, Haleddin, Azerbaycan Siyas Mhacireti, Elm, Bak 1996.
smailov, srafil Zakiroglu, Azerbaycanllarn II.Dnya Mharibesinde
tirak, Veten, Bak 2000.
srafilolu, Nazim Rza, Neft ve Cahan Sava, Mtercim, Bak 2005.
srafilolu, Nazim Rza, Odlu Memleket, Mtercim, Bak 2002.
storiya Azerbaycana, III, Azerbaycan SSR Akademisi Nesriyat, Bak
1963.
storiya Vtoroy Mirovoy Voyn, 1939-1945 gg., V, Voenizdat, Moskva
1975.
Kengerli, M., A. Dudanginskinin Hesabna Dair, Kafkasya, No 9,
Nisan 1952, s. 25-29.
Kongrev, N. S., Jeleznodorojniki v Velikoy Oteestvennoy Voyne, Mos-
kva 1985.
Madatov, Gara, Azerbaycan v Velikoy Oteesvennoy Voyne, nstitut s-
torii AN Azerbaycanskoy SSR, Elm, Baku 1975.
Mc Farland, Stephan L., Anatomy of An Iranian Political Crowd:
The Tehran Bread Riot of December 1942, International Journal
Middle East Studies, No. 17 1985 s. 51-65.
Medetov, Gara, Azerbaycan Byk Veten Mharibesinde (1941-
1945), AzSSR EA, Bak 1965.
Medetov, Gara, Sovet ttifag Gehraman Mehdi Hseynzade, Bak
1975.
Medetov, Gara, Sovet ttifagnn Byk Veten Mharibesinde Za-
gafgaziya Halklarnn Cephe Dostluu, SSR-nin ve Zagafgaziya Fe-
derasiyasnn 40 lliyi (Megaleler Mecmuas), Azerbaycan SSR Elmler
Akademiyas Neriyyat, Bak 1962.
Memmedov, ingiz, Azerbaycan Demiryolu Tarihinin Hedar Eliyev
Dvr, Azerbaycan Dvlet Demir Yolu Matbuat Hidmeti, Bak 2007.
Muhlen, P., Gamal Ha ile Kzl Yldz Arasnda, ema Yaynlar, s-
tanbul 2006.
Orlov, A. S. - Georgiev, B. A. - Georgieva, N. G.- Sivoninan, T. A.,
storiya Rossii, Moskovskiy Gosudarstvenniy Universitet meni Lo-
monosova storieskiy Fakltet Uebnik, Moskva 2001.
Orucov, Gurban, Azerbaycan Gafqaz Dylerinde, Azerner, Bak
1984.
Purdue, A.W., The Second World War, St. Martins Press, New York
1999.
Rzal, Resmiyye, Berlinin Brandenburg Gaplarn 416-clar Ad,
Azerbaycan, 13 May 2012, s. 10.
Srakaya, Sertap, kinci Dnya Sava ve Azerbaycan, Ankara niver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstits Genel Trk Tarihi Anabilim Dal Ba-
slmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
Sovet ttifag Gehreman Geray Esedov, Genlik, Bak 1975.
SSSR-Germaniya 1939-1941. Dokument i Material o Sovetsko-Ger-
manskih Otnoeniyah s Sentyabrya 1939g. Po l 1941g, Mokslas, Vil-
nus 1989.
Sultanov, Bayram, Azerbaycan Polad Magistralnn Tarihi Oerkleri,
Zaman Neriyyat, Bak 1997.
ahmirov, E. ., Faizm zerinde Gelebede Azerbaycann Neft ve Kim-
ya Senayesinin Halledici Rol, Bak 1966.
Traho, R., Stalingrattan Berline, Kafkasya, No.2-3, Eyll-Ekim
1951, s. 31-34.
Weisband, Edward, II. Dnya Savanda nnnn D Politikas, ev.
Mehmet Ali Kayabal, Milliyet Yaynlar, stanbul 1974.
XX Esr Azerbaycan Tarihi, II, Tehsil, Bak 2009.
Yagublu, Nesiman, Ebdrrehman Fetelibeyli-Ddenginski, Aberon
Ner, Bak 2009.
Yagublu, Nesiman, Memmed Emin Resulzade, Bak 1991.
Yagublu, Nesiman, Azerbaycan Legionerleri, rag, Bak 2005.
137
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

138
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR
VE KAZAKSTAN

Prof. Dr. Araylm MUSAGALEVA*
ev. Dr. Abdrasul SAKOV

Kazaklarn dier SSCB halklar ile birlikte II. Dnya Sava-

na katlmalar ada Kazakistan tarihinin en nemli ve
en ok aratrlmas gereken meselelerden biridir. Konuya
olan ilgi, Kazakistanda gittike artmaktadr. XX. yzyln
en karanlk sayfalarndan olan II. Dnya Savanda vefat
edenlerin isimlerinin netletirilmesi, onlarn defnedildii
yerlerin belirlenmesi mill hafzann korunmas adna ya-
plmas gereken en nemli ilerdendir.

Kazakistan II. Dnya Savanda nemli rol oynad. Al-

manyann SSCBnin % 80ini igal etmesinden sonra
geride kalan topraklar arasnda Kazakistann en by
olmas bu cumhuriyetin nemini arttrd. Asker gcn
mecmuas, yaklak 200 makale ve 20den fazla hatra ki-
ve ekonominin ar yk igal edilmeyen cumhuriyetlerin
tab ile bror yaymland.2
zerindeydi.
Fakat bugn Sovyet devrinde baslan bu almalara ele-
Kazakistanllarn II. Dnya Savana katlmas meselesi
tirel bakmamz gerekmektedir. nk Komnistler II.
Sovyet tarih yazmnn en ok aratrlan konularndan
Dnya Sava konusunda yaplan bu almalar siyasile-
oldu. Komnist tarihiler iin Kazak halknn sava yl-
tirerek bunlara ideolojik yaklat. Sovyet halklarnn sava
larndaki vatanseverlik duygularnn aratrlmas ok
yllarndaki katklar kmsenerek, Yce Ruslarn yap-
nemliydi. O devre ait aratrma eserlerinde arlkl
tklar yceltildi. Kazak halknn savaa yapt katklar Sov-
olarak atmalar, Kazakistanllarn atmalara katlma-
yet tarih yazmnda Kazakistanllar, ok milletli halkn
s, fabrika ve iyerlerinin Douya tanmas, Kazakistan
paras erevesinde ele alnd. Merkezden gelen talimat-
tarafndan retilerek savaa gnderilen mallar, geride ka-
lar ve Komnist ideoloji erevesinde ele alnan alma-
lanlarn savaa yapt katklar konusu aratrld.1 Bu a-
lar, imparatorluk siyasetini gstermekteydi. Bunun iin de
lmalarda Kazak halknn katksndan ziyade lkenin ok
SSCBnin dier cumhuriyetlerinde yaayan halklar ikinci
milletli halknn yapt almalara zel nem atfediliyor-
snf vatanda olarak kabul grd. Ayrca insan faktr
du. Ayrca II. Dnya Savanda kazanlan zafer, Kom-
hep ikinci plana itildi, Trk halklarnn yapt katklar
nist Parti ideolojisi erevesinde vatanseverlik eitimi iin
srekli kmsendi. Kazakistann sava yllarnda arka
kullanlyordu. II. Dnya Sava ile ilgili Sovyet devrinde
cephedeki ana karargh grevini stlendii hususu, Rusya
ok aratrma yapld. Sadece 1941-1979 yllar arasnda
tarafndan hlen kabul grmemektedir. Oysa tam kapasite
bu konu ile ilgili 25 monografi, 11 makale, belge ve an
alan 220 fabrikann Kazakistana tanmas, lkenin zen-
*
Lev Gumilev Avrasya Milli niversitesi retim yesi
1 Sz konusu meseleleri konu alan almalar iin bkz. M. Kozbaev, Kazahstan-Arsenal gin yer alt kaynaklarna sahip olmas ile dorudan ilgili idi.
Fronta, Almat 1970; T. Balakaev, K. Aldacumanov, Kazakstan Enbekileri Maydan
Kzmetinde (1941-1945), Glm, Almat 1985; P. S.Belan, Kazahstants Na Frontah 2 T. Balakaev, K. Aldacumanov, storiografiya Kazahstana Perioda Velikoy Oteestven-
Velikoy Oteestvennoy Voyn 1941-1945 gg., Almat 1991. noy Voyn, Aktualne Problem Sovetskogo Kazahstana, Nauka, Almat 1980, s.115.

139
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Sovyet devrinde zafer kutlamalar muazzam dzeyde ya-
plyordu. Burada nemli olan savata hayatn kaybeden-
lerin anlmas ve onlarn ruhlar nnde sayg duruunda
bulunmak olmalyd. Fakat Komnist Parti iin kazan-
lan zaferle vnmek daha nemli idi. Zafer ile ilgili ya-
zlan iirler bile Komnist ideolojinin izlerini tayordu:
demek ki, bize sadece zafer lazm, hepimize bir zafer
yeterli, ne lazmsa bedelini deriz. Bylece insan kaybnn
pek nemli olmad, nemli olann byk zafer olduu
ynnde irkin bir gr yerletirilmeye alld. Bun-
dan dolay bugn II. Dnya Sava ile ilgili hararetli tar-
tmalar ortaya kmaktadr. rnein, Rus tarihiler 28
Panfilov askerinin Moskova nndeki kahramanlklarnn
Sovyet ideolojisinin miti, uydurulmu bir ey olduunu
kabul etmektedirler. Rusya Federasyonu Devlet Arivi
Almatda bulunan 28 Panfilov Kahramanlar Ant
Mdr, tarihi, Prof. Dr. S. M. Mironenko konu ile il-
gili zel bir aratrmann yapldn ve ariv belgelerinde
byle bir eye rastlanlmadn kesin olarak ifade etmitir.
Maalesef, Kazakistanl tarihiler arasnda da bu sahte miti
savunmaya devam edenler vardr.
Sovyet tarihiliinde sava konusunun, siyasetin ve Ko-
mnist iktidar ideolojisinin bir paras olduu ve bizzat
parti talimat ile kaleme alndn kimse inkr edemez.
Kazaklarn II. Dnya Savana katlm konusunda pek
ok esere imza atan nl tarihi P. Belan, yazlarnda
Sava tarihi ile ilgili Kazakistan historiyografisine gelince
daha nce sylendii gibi bu konu parti izgisi ile birlikte
deiiyordu. Yukarsnn (Merkez Komite) talimat ile az
yazlmad. Onun iin Byk Vatan Savann tam ve gerek
yz yazlmaya devam ediliyor3 itirafnda bulundu. Btn
3 Svet Pobed, yay. haz. G. Dildyaeva, Almat 2005, s. 67.
140
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

mrn sava konusunu aratrmaya adayan, sava gazisi,

nl tarihi T. Balakaev bir rportajnda unlar dile ge-
tirmitir: Totaliter Sovyet rejimi sava tarihini Komnist
ideolojisine ve baz artlara balad ve savan yalnzca par-
lak sayfalarn gstermeyi ama edindi. Komnist Parti l-
keyi yneten tek parti konumunda olduundan, btn tarih
olumlu ynleriyle ve partinin talimatyla yazld. Bundan
tr halkmzn tarihinin pek ok yn imdiye kadar gn
yzne km deil ve phesiz gelecekte bu konulara zel
nem verilmelidir. Byk Vatan Sava sona ereli 60 sene
gemesine karlk, konunun karanlk taraf ok. Zamann
gemesiyle yeni devrin taleplerinin nmze yeni hedefler
koyduu anlalmaktadr.4

II. Dnya Sava konusunun Bamsz Kazakistann ta-

rih bilimi alannda ncelikli olarak aratrlmas gereken
en nemli konu olduu sylenemez. Kazakistan tarihinde
Ala aydnlarnn trajedisi, 1932-1933 yllarndaki alk,
Kazak toplumunun geleneksel yaam tarznn ortadan
kaldrlmas gibi daha fazla nem verilen konular mev-
cuttur. Belki de bundan dolay II. Dnya Sava konusu
Kazakistan tarihi iinde deiime uratlmadan korun-
maktadr. Bu konuda eski Sovyet grlerini savunan hl
yeterince tarihi mevcuttur.
Rahimcan Kokarbaev, kinci Dnya Sava srasnda Berlindeki Reichstag
binasnn atsna Sovyet bayran diken iki Sovyet askerinden biri olma-
syla n kazand.
tralar ile snrldr.7 Bilim dnyamzda II. Dnya Sava
tabirinin kullanlmamas, konu ile ilgili eski Sovyet yak-
lamnn deimemesinin en nemli etkilerinden biridir.
Byk Vatan Sava tabiri, Sovyet konsepti olmadan,
yani objektif bir sava tarihi yazmna engel olmaktadr.

Bamszlk elde edildikten sonra baslan be ciltlik Kaza-
kistan Tarihi adl eserde Byk Vatan Sava Yllarnda
Kazakistan balkl bir blm bulunmaktadr.5 Bahsi ge-
en blmde Sovyet devrindeki metin ufak deiikliklerle
yeniden basld. Bu akademik almada cephede Kazak
askerlerinden ne kadar kayp verildiinin bilinmedii ifa-
de edilmektedir. Kazaklar ok uluslu Kazakistan halkn-
dan ayr ele alnm deildir. Bu almada hlen halkn
savaa yapt katklar, lkeye g ettirilenlerin durumu,
cepheye gnderilen yardmlar, fabrikalarn tanmas ko-
nular II. Dnya Sava tarihinin en nemli meseleleri
olarak gsterilmektedir. Gnmz Kazakistan tarih ya-
zm Sovyet konseptinden; ok uluslu lke halknn sa-
vaa katlm meselesinden bir trl kurtulamamaktadr.6
Gnmzde II. Dnya Sava tarihi ile ilgili aratrmalar,
konferanslar, toplantlar, rportajlar ve kaleme alnan ha-
4 T. Balakaev,Sogs Tarihnn Calgas Bar, Egemen Kazakstan, 27.04.2005, s. 3.
5 storiya Kazahstana, IV, Atamura, Almat2010.
6 M. Kozbaev, Kazahstan Na Rubeje Vekov: Razmleniya i Poiski, Kazahstan, Almat
2000; P. S. Belan, Na Vseh Frontah: Kazahstants v Srajeniyah Velikoy Oteestvennoy
Voyn 1941-1945 gg., Glm, Almat1995.
Tarih gerekler yeni kaynaklar kullanlmaya baland
zaman ortaya kar. Gnmzde Kazakistan ve Rusya ar-
ivlerinde savaa katlan Kazaklar ile ilgili pek ok yeni
belge bulunmaktadr. Bu yeni kaynaklar ve yeni bak sa-
yesinde II. Dnya Sava kahramanlar arasna Baurcan
Momul, Rahimcan Kokarbaev gibi isimler dhil edil-
mitir. Ancak bunlar Kazakistan tarihinin II. Dnya Sava-
ile ilgili ksmnn sadece kk bir parasdr.
II. Dnya Savanda Kazaklarn gsterdii kahraman-
lklar ele alan doktora tezi veya monografinin olmamas
gnmz Kazak tarih yazmnn en byk sorunlarndan
biri olarak kalmaya devam etmektedir. Biz, savata haya-
tn kaybeden bizden nceki neslin karsnda borluyuz.
Bu bor ancak gvenilir ve gereki tarih yazmakla sili-
nebilir.
7 Kazahstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945 Godov: Sbornik Dokladov i Vstu-
pleniy, Almat 2005; S. Nurmagambetov, Ot Ognennh Let Do Suverennoy Armii.
Sbornik Memuarnh Proizvedeniy, Cibek Col, Almat 2005; K. Abenov, Operatsiya
Mars. Kazahi v Doline Smerti, Ceti Carg, Almat 2010.

141
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
II. Dnya Savann Madurlar Olarak Kazaklar
Kazaklarn II. Dnya Savana katlmnn aratrlmas
srecinde ncelikle bu savata len Kazaklarn saysn
netletirmek gerekmektedir. Tarihi Richard Sakvann
Sovyetler Birlii sava kazand, ama dnyay kaybetti.
Teknik adan SSCB ok hzl kendine geldi, ama lke hibir
zaman sonuna kadar halk kayb ve madd kayp asndan
kendine gelemedi sz hlen geerliliini korumaktadr.8
Tarih kaynaklar Kazaklarn 1917 ylnda nfusunun
6.000.000 olduunu gstermektedir. Boleviklerin 1920-
1930lu yllardaki Kzl terr siyaseti, zel mlke el
koyma, zorunlu yerletirme, kolhozlama, 1921-1922 ve
1932-1933 yllarndaki alk gibi reformlar ve 1937-
1938 yllarndaki Byk terr Kazakistan nfusunun
byk bir ksmn kaybetmesine neden oldu. Kazaklarn
says II. Dnya Sava ncesinde neredeyse % 50 orann-
da azald. Bunun en nemli kant, 1937 ylndaki Sov-
yetler Birlii Genel Nfus Saymdr. Bu bilgiler 2007
ylna kadar gizli sr mahiyetindeydi. Buna gre, Kaza-
kistann nfusu 1926 ylnda 6.078.600, 1937 ylnda
ise 4.820.000 idi. Nfus saymn gerekletirenler, lke
nfusunun saysnn dardan gelenler sayesinde arttn
inkr etmediler. Saymlar ile ilgili SSCB Devlet Planlama
Komitesi Mdrnn Komnist Parti Merkez Komi-
tesi ile SSCB Halk Komiserler urasna gnderdii ra-
porda, Kazakistan ile ilgili olarak nfusu doal yollarla
artmayan cumhuriyet tanm yapld. Bahsi geen nfus
saymna gre, lkenin milletlere gre dalm u ekil-
deydi: Kazaklar - 2.181.520, Ruslar- 1.917.673, Ukra-
inler- 549.859, Almanlar- 80.568, Mordvinler- 21.511,
Tatarlar- 92.096, Krgzlar- 5.024, zbekler- 109.978,
Uygurlar- 32.982, Dngenler- 7.007, dierleri- 128.458.
Bylece 1926 ylnda SSCBde yaayan Kazaklarn says
3.968.289 iken, 1937 ylnda bu say 2.862.458 olarak
kaydedilmektedir.9
Kazakistanda 1995 ylnda yaymlanan Bozdaklar adl
eser II. Dnya Savanda hayatn kaybedenler ile ilgili
en nemli eser mahiyetindedir. Lakin, kitabn verilerine
eletirel yaklamakta fayda vardr. nk eserde alma
8 R.Sakva, Kommunizm v Rossii. nterpretiruee Esse, Rossiyskaya Politieskaya
Entsiklopediya, Moskva 2011, s. 81.
9 Vsesoznaya Perepis Naseleniya 1937 Goda: Obie togi. Sbornik Dokumentov i Materi-
alov, Rossiyskaya Politieskaya Entsiklopediya, Moskva 2007, s. 32, 38, 109, 111.
grubu, blgelerden toplanan eksik bilgileri kullanmtr.
rnein, Atrau ilinin Mahambet ilesinin Cambul ili-
nin alt ile ve ehrinin, Kzlorda ilinin Srderya ilesinin
verileri kitaba dahil edilmemitir. Kitap yazarlarnn be-
lirttiine gre, Kazakistan Cumhurbakanl Arivi, Ka-
zakistan Cumhuriyeti Devlet Merkez Arivi ve Kazakistan
Cumhuriyeti Devlet statistik ve Analiz Komitesindeki
belgeler, II. Dnya Savanda lenlerin saysnn tam ola-
rak netletirilmesine imkn vermemektedir. Bundan dola-
y en nemli kaynak olarak Bamsz Devletler Topluluu
ye lkelerinin savala ilgili hatra (kayt) kitaplarndan
istifade edilmitir. Bunlara gre, II. Dnya Savanda ve-
fat eden Kazaklarn says Sovyet iktidarnn bilgileri ile
rtmektedir. Baka bir deyile sava yllarnda 130.000
Kazak vefat etmitir. Savata len Kazakistanllarn toplam
says ise 601.011 kiidir. Bunlardan 279.696s muharebe
esnasnda lm, 271.503 kii kaybolmu, 7.046 kii esa-
ret esnasnda lm veya geri dnmemi, 42.766 kii de
ald yaralar sebebiyle hastanelerde hayatn kaybetmi-
tir.10 Kitapta lenlerin Milliyetlerine Gre Byk Vatan
Savanda Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin nsan
Kayplar balkl tablo11 baz kukular uyandrmakta-
dr. Tablodaki Orduya Mobilize balkl stun Almat,
Atrau, Cezkazgan, Pavlodar, Petropavlovsk, Semey, Tal-
dkorgan, Torgay ve imkent Kazaklarnn orduya arl-
mam olduunu gstermektedir. Kayplar stununda
ise Almat, Atrau, Petropavlovsk (Kuzey Kazakistan), Tal-
dkorgan, Torgay, imkent (Gney Kazakistan)ten hibir
askerin vefat etmedii grlmektedir.
phesiz yerel asker birimlerin (askerlik ubelerin) bel-
gelerinin sahih olup olmadnn kontrol edilmesi gerek-
mektedir. Bilindii gibi, sava esnasnda gnll olarak
savaa katlanlarn says da az deildir. Baz kaynaklarda,
ya kk olduu iin 16 ya altnda olanlarn savaa
alnmad, ama asker komiserliklerinin onlar kayda al-
madan savaa gnderdikleri yazldr. Bu tr durumlarda
dolayl kaynaklar da nemli kaynaklar olarak karmza
kmaktadr.
Grmze gre, II. Dnya Savanda 400.000den faz-
la Kazak ld. Sava yllarnda Kazakistandan 1.300.000
10 Kniga Pamyati Kazahstana. Bozdaktar, Kazahstan, Almat 1995, s. 284.
11 Kniga Pamyati Kazahstana. Bozdaktar, s. 274.
142
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN
II. Dnya Savanda askere arlan Kazak erkeklerin ou 16-20 ya arasndaki genlerdi.
kii askere alnd. Bunlarn ou Kazaklardan oluuyordu.
nk kmr, petrol ve sanayide, fabrikalarda arlkl
olarak baka milletlerden insanlar alyordu ve bunlar
savaa gitmekten muaf tutuluyordu. Kazaklar arlkl
olarak kylerde yayor ve genellikle bunlar askere aln-
yordu. Ayrca askere arlan Kazak erkeklerinin ou, 16
- 20 yalar arasndaki genlerdi. Bunlarn yalar ile ilgili
bilgiyi Sovyetler Birlii Kahraman madalyalarnn ve-
rildii kayt listelerinden grmek mmkndr.
Savan balamasyla birlikte Kazakistandan Sovyet or-
dusu iin ok sayda insann arldn pek ok kaynak
ispat etmektedir. Akademik M. Kozbaevin belirttiine
gre, Ukrayna, Belarus, Baltklar, Moldova, Rusya Fede-
rasyonunun bat blgeleri, baka bir deyile SSCB halknn
% 40 igal altnda olduu zamanlarda savan sonucu ile
ilgili btn sorumluluk Kazakistan ile Orta Asyann dier
cumhuriyetleri de dhil olmak zere Doudaki blgelere
yklendi.12 Tarihi K. Aldacumanovun deerlendirmesi
u ekildedir: Asker birimlerin istatistikleri sava arifesin-
12 M. Kozbaev, storiya i Sovremennost, Almat 1991, s.101.
de 170.000 Kazakistanlnn orduda hizmet ettiine iaret
etmektedir. 1941-1945 yllar arasnda 1.210.000 kii or-
duya davet edildi. Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Asker Komiserliinin vatandalarn orduya alma belge-
lerinin analizi orduya alnanlardan 681.000inin savan
ilk bir buuk ylnda, baka bir deyile Temmuz 1941den
Aralk 1942 tarihine kadar orduya arldn ortaya koy-
maktadr. rnein, 1941 ylnn Temmuz-Kasm aylarnda
sadece Semipalatinsk ilinden cepheye alt komuta heyetinden
1.640 kii ve 17.258 er gnderildi. Alnmas gereken er says
ise 16.747 idi. Hedeflenen say fazlasyla yerine getirildi.13
II. Dnya Sava ile ilgili en nemli bilgiler Rusya Fede-
rasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivinde bulun-
maktadr. Maalesef, bilim adamlar uzun yllar bu ariv-
den istifade edemediler. nk belgeler aratrmaclar
iin kapalyd. 2015 ylnda bahsi geen arivin II. Dn-
ya Sava Belgeleri konulu zel portal kullanma ald.
Bunun ierisinde zaferin 70. yl kutlamalar dolaysyla
1941-1945 Yllarndaki Byk Vatan Savandaki Hal-
13 K. Aldacumanov, ...No Vokrug storii Vtoroy Mirovoy Voyn Ne Utihat Spor..., No.
3, 01.07.2015. edu.e-history.kz.
143
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
kn Kahramanlklar adl ksma internet zerinden de
ulamak mmkndr. Bunun sayesinde savata kaybolan
pek ok Kazak askerin ad belli oldu. Rusya Federasyonu
Savunma Bakanl Merkez Arivi, belgeleri internete ek-
lemesine ramen Kazakistanl tarihiler kendi aratrma-
larnda bundan istifade etmemektedirler.
Netice olarak Kazakistan tarihinde savata len askerlerin
imdiye kadar net says belirlenmi deildir. Onun iin
savata hayatn kaybeden Kazak askerlerinin saysn net-
letirmek gndemdeki yerini korumaktadr. Bunun yeri-
ne getirilmesi iin bilim adamlar ile devlet kurumlarnn
ortak projeler gelitirmesi ve II. Dnya Savanda hayat-
n kaybeden Kazaklarn saysnn netletirmesi zaruridir.
Kazaklarn Cephelerdeki Savalara Katlm
Kazaklar savan ilk yllarndan itibaren dier Trk halk-
lar ile birlikte gvenilmez halklar listesine dhil edildi-
ler. l arivlerinde bu konu ile ilgili yukardan talimatlarn
illere geldiine dair belgeler mevcuttur.14 Ancak yine de
ordunun insan ihtiyac olduu o dnemde Sovyet iktidar
Merkez Asyann insan kaynaklarndan mahrum kalmak
istemedi.
1941-1943 yllar arasnda Kazakistanda 50den fazla bir-
lik ve blk oluturuldu ve cepheye gnderildi. Bunlarn
arasnda 23 avc tmeni, iki ulusal avc tugay, ulusal
atl tmeni, ayr alaylar, taburlar vs. vard ve bunlarn iin-
den ulusal Kazak birlikleri, masraflar lke btesinden
karlanarak cepheye gnderildi. Bylece sava yllarnda
Kazakistann 18-50 ya arasndaki erkek nfusunun %
70i orduda hizmet etti. Genel olarak sava yllarnda l-
kenin her drt vatandandan biri orduya arld.15
Sava tarihi aratrmacs P. Belan, birok belgeye ulala-
mamasndan dolay lkede kurulan ulusal tmenler hak-
knda bilgilerin toplanmasnn uzun yllar aldn belirt-
mektedir.16
1941 ylnda Almat ehrinde 316., 391., 38. ve 405. avc
tmenleri oluturuldu. Dou Kazakistan ilinde 238. ve
38. avc tmenleri kuruldu. Bat Kazakistan ilinde 152.
14 Astana ehir Devlet Arivi, Fond 1, Liste 1, Dosya 241, Yaprak 78.
15 M. Kozbaev, K.Aldacumanov, Krkirep Kndey tti Goy Sogs, Egemen Kazaks-
tan, 08.05.1992.
16 Svet Pobed, s. 67.
avc tugay oluturuldu. 1941 ylnda Kuzey Kazakistan
ilinde 314. avc tmeni kuruldu. Bu tmen Leningrad
ablukasnn yarlmasna katld. Ayrca 542. zel blk
oluturuldu. Kostanayda 151. avc tugay kuruldu.1943
ylnda bu tugay 150. avc tmenine dntrld. K-
zlordada 75. deniz avc tugay meydana getirildi. Akt-
be linde 312. avc tmeni, 101. ulusal avc tugay, 129.
havan alay, 74. deniz avc tugay oluturuldu. Semipala-
tinsk ilinde 238. ve 8. avc tmenleri kuruldu. Az bilinen
avc tmenlerinden biri de 102. avc tmenidir. Tmen-
le ilgili Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez
Arivindeki belgeler Kazakistan Moskova Bykelilii
tarafndan yaymland. 15 ubat 1942 tarihinde Gney
Kazakistan ilinin imkent ehrinde 102. piyade tmeni
de faaliyete balad.
Kazakistanda oluturulan tmenler II. Dnya Savanda
hangi muharebelere katld? Ukrayna ve Moldova toprak-
larnda 72. ve 73. muhafz avc tmenleri savat ve Kiro-
vograd ile Dinyester Yann kurtardlar. 387. avc tmeni
Sivastopol nnde ve Perekopta Alman savunmasna kar
savat. 8. avc tmeni Stanistlav ve Karpat illerinin ky ve
ehirlerini Almanlardan temizledi. Leningrad ablukasnn
kaldrlmasnn son safhasna 310. ve 214. avc tmenle-
ri katld ve bu tmenler 1944 ylnn Haziran-Temmuz
aylarnda Sovyet ordusuna ait dier blklerle birlikte
Onejsko-Ladojskiy ve Karelya kstaklarnda Finlandiya
ordusunu bozguna uratarak Finlandiya snrna ulat-
lar. Velikoluk ilinin orman ve sazlarndan geerek Riga ve
Auceye kadar ulaan blkler 8. muhafz, 391. Rejitsk,
30. Riga ve 150. dritsk avc tmenleri oldu.17 Karelya
Ksta iin yaplan savata 314. avc tmenindeki Kazak
subaynn says 14 idi. Ayrca Cumaliev, Srmov Sarsen-
bay, Bikcanov, Korcunbaev, Karakul Doanov, Samada
Kadrov, Capar Burumbaev, Dsembay drisov gibi erle-
rin burada savatna dair belgeler mevcuttur. 151. avc
tmeni Reichstag kuatmasna katld. 8. tmen Kursk
Savana itirak etti.
Btn tmenlerdeki Kazaklarn says ne kadard? Ksa
Sava Anlatm adl ariv belgeleri dosyasna dayanarak,
tmenlerdeki Kazaklarn saysnn ok olduunu syleye-
17 Kazahstan v Period Velikoy Oteestvennoy Voyn Sovetskogo Soza. Sbornik Dokumentov,
II, Almat 1967, s. 196-200.
144
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

8. Tmenin de katld Kursk Sava.

biliriz. rnein, Almat ehrinde oluturulan 316. avc
tmeni 8. Panfilov Muhafzlar Tmenine dntrld.
Ksa Sava Anlatm adl dosyada tmen, arlkl ola-
rak Kazaklar ile Krgzlardan oluturuldu. Ruslarn says
tmenin % 20-25 arasnda idi denilmektedir.18 Bahsi ge-
en tmen Moskova Savana katlan tmendi.
Kazaklar sadece bu tmenlerde savamad. Rusya Federas-
yonu Savunma Bakanl Merkez Arivindeki belgelere
gre dier tmenlerde savaan Kazaklarn says yleydi:
286. avc tmeninde 234; 294. avc tmeninde 62; 53.
avc tmeninde 302; 11. avc tmeninde 222; 256. avc
tmeninde 244; 376. avc tmeninde 358; 58. avc tuga-
ynda 124; 314. avc tmeninde 465; 265. avctmeninde
230; 80. avc tmeninde 538; 23. avc tmeninde 42; 22.
avc tugaynda 67; 24. muhafz avc tmeninde 157; 137.
avc tugaynda 132.19 phesiz bu veriler, btn tmenle-
ri iermemektedir.
18 Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi Belgeleri, kazembassy.ru.
19 Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi (bundan sonra TsA MO RF), Fond
1618, Liste 1, Dosya 1; Fond 1856, Liste 1, Dosya 1; Fond 1228, Liste 1, Dosya 1.
Burada pek ok tmenin oluturulduu Kazakistann Ak-
mola iline ayr bir parantez amakta fayda vardr. Akmola
ili, lkenin en ucunda bulunan illerden biridir. Akmola
ehrinde Kazakistanda oluturulan 12 avc tmeninin
, drt ulusal asker birliin biri kuruldu. Bunlar 310.,
387. ve 29. avc tmenleridir. Bahsi geen tmenler ksa
zamanda kuruldu ve savan en kanl blgelerine gnde-
rildi.
Astana Devlet Arivinde 430 Nolu Yabanc Arivlerden
Getirilen Ariv Belgeleri Koleksiyonu mevcuttur. Yakn
zamanda Rusyann Podolsk ehrinde bulunan Rusya Fe-
derasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi ubesin-
deki II. Dnya Savana ait belgeler de buraya getirildi.
Bu belgeler arasnda Akmolada kurulan tmenlerle ilgili
bilgi mevcuttur. 310. avc tmeni 15 Temmuz 1941-18
Austos 1941 tarihleri arasnda Akmolada kuruldu. Er-
ler, kumandanlar ve memurlar, Karagandal madenciler,
Akmola ve Kustanay illerinde yaayan madenciler ve ift-
ilerden kurulan tmen, Orta Asya Asker Blgesi Asker

145
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
uras kararyla meydana getirildi. Tmen 5 Eyll 1941
- 21 Aralk 1941 tarihleri arasnda Leningrad cephesinde
savat. 22 Aralk tarihinde ise Volhovsk cephesinde sa-
vaan 4. Orduya katld.20 Fazla asker hazrl olmayan
310. avc tmeni asker hazrl st dzeyde olan Alman
tmeni karsnda bir aydan daha az zamanda len, yara-
lanan ve kaybolanlar dhil 5.408 askerini kaybetti.21 1941
ylnn Austos aynda Akmola ehrinde Orta Asya Asker
Blgesine bal 387. avc tmeni oluturulmaya balan-
d. Tmene arlkl olarak Kazakistann kuzeyinde bu-
lunan Akmola, Kuzey Kazakistan, Kustanay vd. illerden
askerler topland. 11.500 askerden oluan bu tmen ilk
olarak Moskovadaki muharebelere katlarak savaa dhil
oldu. Stalingrad cephesindeki muharebelerde de savaan
tmen, Krm saldr operasyonuna katld.22 29. avc t-
meni Akmola ehrinde Aralk 1941 - ubat 1942 tarihle-
ri arasnda oluturuldu. Stalingrad cephesinde savat. 1
Mart 1943 tarihinde Stalingrad operasyonundaki kahra-
manl ve stn baarlarndan dolay tmene Muhafz
unvan verilerek 72. muhafz piyade tmeni olarak yeni-
den yaplandrld.23
20 Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 14, Dosya 4, Yaprak 1-8.
21 M. Kusainov, Tayn Sinyavskih Bolot i Vsot, I, Sararka, Astana 2004, s.22.
22 Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 14, Dosya 9, Yaprak 1-9.
23 Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 23, Dosya 4, Yaprak 1-31.
Akmola ehrinde kurulan 29. avc tmeni Stalingrad
nnde kahramanca savat. 72. muhafz piyade tme-
ninin kahramanlklar belgelere yle yansmaktadr: 20
Kasm 1942 - 2 ubat 1943 tarihleri arasnda tmen 64.
Ordu bnyesinde Stalingrad nnde Alman askerlerinin or-
tadan kaldrlmasnda aktif rol oynad. Stalingrad nnde
yaplan muharebelerde tmen dmana aadaki zayiyat
yaatt: 5.242 er ve subay ldrld, Alman generali
dhil 13.147 er ve subay esir alnd.24 Stalingrad nnde
yaplan muharebe II. Dnya Savann en kanl sayfasdr.
Yorg Baberovski bu muharebe ile ilgili Kzl Ordunun er-
leri lme canl gnderildiler. Komnist liderler onlara hay-
vanlara yapt muameleyi yaptlar. Subaylar, erleri Alman-
larn makineli tfeklerine gnderdiler. Akl almayan emirler
verdikleri iin askerler sinekler gibi krldlar. 1942 ylnn
sonbaharnda Stalingradda onbinlerce zbek, Krgz ve Ta-
tar kkenli asker ld. Onlar ne Rusa verilen emirleri, ne de
neden kurban gittiklerini anlyorlard diye yazmaktadr.25
Yorg Baberovskinin sayd Trk halklar arasnda phe-
siz Kazaklar da vard. Bylece Kazakistanda oluturulan
tmenler btn cephelerde kahramanlarca savatlar.
24 TsA MO RF, Fond 1209, Liste 1, Dosya 1, Yaprak 2.
25 Y. Baberovski, Krasny Terror: storiya Stalinizma, ROSSPEN, Moskva 2007.
146
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

Kazakistanda Oluturulan Ulusal Asker Birlikler Ulusal Asker Birliklerinin Kurulmas emrinin uygulan-
masna karar verildi. Kabul edilen ilgili kararda: Dev-
Ulusal asker birliklerin faaliyetlerini dorudan Kazakis-
let Savunma Komitesinin 13 Kasm 1941 tarihli ve 894
tan Komnist Partisi ynetimi kontrol ediyordu. Bundan
Nolu karar uygulamak zere Kazakistan Sovyet Sosyalist
dolay ulusal asker birlikler ile ilgili belgeler parti organ-
Cumhuriyeti topraklarnda iki ulusal avc tugay ve iki atl
larnn arivlerinde koruma altndadr. Bu durum 100.,
tmeni oluturulsun. Avc tugaylarnn Kustanay ve Aktbe
101. ve 106. Kazak avc tmenlerinin savat yerlerin
ehirlerinde, atl tmenlerin Akmola ve Cambul ehirlerinde
uzun yllar bilinmemesinin en nemli nedenlerindendi.
oluturulmas konusu onaylansn deniliyordu.26
Hatta gaziler bile onlarca yl boyunca hatralarndaki bu
konuyla ilgili bilgi aktaramyorlard. Akmolada olutu- 8 Aralk 1941 tarihinde Kazakistan Sovyet Sosyalist Cum-
rulan 106. tmen hakknda uzun yllar boyunca hibir huriyeti Halk Komiserler Sovyeti ve Kazakistan Komnist
bilgiye rastlanlmad. Mehur sava tarihi aratrmaclar P. Partisi Merkez Komitesinin Kazakistan Sovyet Sosyalist
Belan ve M. Kozbaevn aratrmalarnda bile bu tmen- Cumhuriyeti Halk Komiserler Sovyeti ve Kazakistan Ko-
ler ile ilgili ok az bilgiye rastlanmaktadr. mnist Partisi Merkez Komitesinin 17 Kasm 1941 tarih-
li Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Ulusal Asker
Ulusal asker birlikler, sava balar balamaz kuruldu. 14
Birliklerinin Kurulmas Hakknda Kararnn Uygulanma-
Kasm 1941 tarihinde Kazakistan Komnist Parti Mer-
sna Dair karar kt. Bu belgede ulusal asker birliklerin
kez Komitesi Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
oluturulduu, lke halknn ykselen mill duygulardan
Ulusal Asker Birliklerinin Kurulmas Hakknda bir emir
tr bunun olumlu karland, gnll olarak birlie
yaymlad. 17 Kasm 1941 tarihinde Kazakistan Kom-
yazlmak isteyenlerin ok olduu belirtilmekte idi. Kara-
nist Partisi Merkez Komitesinin(126/25)sayl kararyla
ganda ilinden 602, Gurev ilinden 476, Kustanay ilinden
Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiser-
1.000 dileke geldi. Ayrca kolhozlardan birlik fonuna
ler uras ve Kazakistan Komnist Partisi Merkez Komi-
erzak, yem ve niforma gnderildi.27 Bu belgelere daya-
tesi tarafndan Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

106. Kazak Avc Tmeni mensuplar 26 Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakanl Arivi, Fond 708, Liste 1/1, Dosya 3,
Yaprak 157-158.
27 Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakanl Arivi, Fond 708, Liste 1/1, Dosya 3,
Yaprak 244.

147
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

106. Kazak Avc Tmeni mensuplar ve Tmen Komutan

nlarak 27 Kasm tarihinde Orta Asya Asker Blgesi Ko- 3 Mays 1942 tari-
mutanlna 100. ve 101. Avc Tmenlerinin Oluturul- hinde ulusal birlikle-
mas Hakknda emir verildi. Tmenler Aktbe, Gurev, rin oluumu ile ilgili
Bat Kazakistan, Kzlorda illerinde yaayan halklardan bilgiler verildi. Bu
oluturuldu. 9 Ocak 1942 tarihinde Kazakistan Sovyet bilgiler il jandarma
Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserler uras ve Kaza- komutanlklarnn
kistan Komnist Partisi Merkez Komitesi 96. Ulusal gnderdikleri veriler
Atl Tmeninin Oluturulmas Hakknda karar kt. sayesinde topland.
Tmenin Ust Kamenogorsk ehrinde kurulmasna karar Almatdaki 100. pi-
verildi.28 21Mays1942tarihinde Kazakistan Komnist yade tugay, Alma-
Partisi Merkez Komitesi 100. 101. Ulusal Avc Tugay- tdan 2.386, Gney
larna ve 105. Ulusal Atl Tmenine Kazakistan Sov- Kazakistandan 456,
yet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek urasnn Bayrann Pavlodardan 28, Dou Kazakistandan 335, Semipala-
Teslimi Hakknda bir karar kabul etti.29100. ulusal avc tinskten 503, Cambuldan 397 ve Kuzey Kazakistandan
tugay Almat ehrinde Almat, Cambul (Taraz), Gney gelen 32 askerden meydana geliyordu. Tugayda toplam-
Kazakistan illerinde yaayan halklardan oluturuldu.101. da 4.137 asker vard. Aktbedeki 101. avc tmeni Ak-
ulusal avc tugay Aktbe ehrinde,105. ulusal atl tmeni tbeden 1.338, Gney Kazakistandan 825, Kzlordadan
ise Cambul ehrinde kuruldu. 589, Gurevten 459, Bat Kazakistandan 519, Semipala-
28 Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakanl Arivi, Fond 708, Liste 1/1, Dosya 4, tinskten 18, Almatdan 194, Kustanaydan 39 ve asker
Yaprak 4-10.
29 Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakanl Arivi, Fond 708, Liste 1/1, Dosya 4, blkten gelen 238 askerden oluuyordu. Toplamda 4.219
Yaprak 255.

148
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

asker mevcuttu. Cambuldaki 105. atl tmeni, Almatdan
1.113, Cambuldan 1.473, Gney Kazakistandan 1.612,
Kzlordadan 142 ve asker blklerden gelen 269 asker-
den oluturuldu. Toplamda 4.609 asker mevcuttu. Akmo-
ladaki 106. atl tmeni, Akmoladan 2.329, Pavlodardan
251, Kustanaydan 681, Dou Kazakistandan 167, Kuzey
Kazakistandan 604, Semipalatinskten 189, Karagan-
dadan 629 ve asker blklerden gelen 65 askerden ku-
ruldu. Toplamda 4.169 asker vard. Ust Kamenogorsktaki
96. atl tmeni, Dou Kazakistandan 1.852, Semipala-
tinskten 660, Pavlodardan 460, Akmoladan 170, Kuzey
Kazakistandan 232, Kzlordadan 251, Gney Kazakis-
tandan 476, Cambuldan 328 ve Almatdan gelen 775
askerden meydana getirildi. Toplamda 5.204 asker mev-
cuttu. Genel olarak ulusal asker birliklere 20.255 kiinin
toplanmas planlanmt, ama toplamda 20.311 kiinin
kayd alnd.30 22 Aralk 1941 tarihli Pavlodar l Jandarma
Komutanlndan gelen mektup askere alma srecinde
hibir direnmenin olmadn, tam tersine 1.500 kiinin
gnll olarak askere gitmek iin dileke yazdn, tek bir
Beskaray ilesinden 350 dilekenin geldiini gsteriyordu.
ncelikle 100. ve 101. avc tmenlerini ele alalm. ki
tmen de Ekim 1942 - Temmuz 1944 tarihleri arasn-
daki savalarda aktif grev stlendiler. 39. ve 4. nc
birliklerin bnyesinde olan bu tmenler Mars adl (Rjev
Muharebesi) saldr operasyonuna katldlar, ancak Kali-
nin cephesinin komutanl burada baarl olamad. Mil-
yonlarca askerin lmne neden olan Rjev Muharebesi,
can kayb asndan Stalingrad Muharebesini de geride
brakt iin Rjev Kyma Makinesi adyla anlmaya
baland. Kazak avc tugaylar 1942 ylnn Ekim - Aralk
aylar arasnda Rjevde ar can kayplar vererek savat-
lar, askerlerin % 85 -90n lmesineramen koruduklar
menzilleri terk etmediler ve Kazak kahramanlk onuru-
nu zedelemediler. 10.000 civarnda askeri bulunan iki
tmenden sava sonunda geriye 1.000i gemeyen sa ve
yaral kald.32Rjev ehri Almanlarn Moskovaya yapaca
srama tahtas konumunda idi. S. Jukov komutanln-
daki Sovyet ordusu 14 ay boyunca Almanlar Moskovaya
gndermeden burada tutmay baard. ki defa Sovyet-
ler Birlii Kahraman madalyasna layk grlen mehur
Kazak pilot T. Bigeldinov da bu muharebelere katld.

Baz Rus tarihileri bu ulusal tmenlerin ortaya kmasn

yalnzca yerli halkn Rusay bilmemesi ile aklamaya al-
maktadr. Fakat bu fikre katlmak mmkn deildir.

Bahsi geen ulusal asker birliklere kaydedilen askerlerin

kaderleri ok ar oldu. Bu birlikler etin savalarn ya-
and blgelere gnderildi. Hatta bunun iin toplumda
Boleviklerin, Kazaklar lmeye giden askerler olarak
grd fikri yaygnlat. II. Dnya Savann en kanl
atmalar Kazaklarn da katld cephelerde oldu. Ay-
rca askere yeni alnanlarn hazrlanmas ve eitilmesi iin
imkn ve zaman olmadndan, tecrbesiz askerler kendi-
lerini bir anda savan iinde buldular. Bu askerlerin silah
ve teknoloji ile donanm da eksik kald. Btn bunlar
byk insan kaybna neden oldu.

Muharebelere katlan Alman askerleri Kazaklar hakknda

yle yazyorlard: Bize kar korkun askerler geliyordu.
Onlar hibir ate durduramyordu. Daha sonra bana dedi-
ler ki, gelenler Kazaklarm. Daha nce byle bir halk oldu-
unu ben bilmiyordum...31 Mehur Kazak Pilot Talgat Bigeldinov
30 Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi Belgeleri. kazembassy.ru.
31 . Erenburg, Kazahi, Za Rodinu, 22.10.1942. 32 Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi Belgeleri. kazembassy.ru.

149
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Rjev-Vyazem cephesindeki k ve bahar aylarndaki sald-
rlar bizzat Stalinin komuta ettii bilinmektedir. Stalin
1942 ylnn yaz aylarnda her ne pahasna olursa olsun
Rjevin alnmas iin Rjev-Sev operasyonunu gerekle-
tirdi. Gn yzne kan ariv belgelerine gre, yaplan
hcum operasyonunda Rus ordusu 1.100.000den fazla er
ve subayn kaybetti. Savatan sonra uzun yllar medya bu
konu zerinde durmad. Sadece bu operasyonlara katlan
gaziler Rjev trajedisi hakknda kendi aralarnda konuur-
lard. II. Dnya Savanda Rjev Muharebesinden daha
trajik olayn olmad konusunda tarihiler hemfikirdir-
ler.33 nl Rus airi Aleksandr Tvardovskiyin bu savala
33 O. Esengaziev, Velikaya Oteestvennaya. Sudba Kombata. Voenno-storieskie Oerki,
yay. haz. V. P. Ognev, Cibek Col, Almat 2010, s. 86.
ilgili Ben Rjev nnde ldrldm adl iiri bulun-
maktadr:
Ben Rjev nnde ldrldm, ad mehul bataklkta,...
42 ylnn yaznda, mezarsz yere gmldm.
Daha sonra olan hereyden, lm beni ayrd.
Rjev Muharebesine katlan gazi Orngali Esengalizevin
belirttiine gre, bu iir savataki durumu ok ak ekilde
tasvir etmektedir. 2010 ylnda Kazakistan Cumhurba-
kan Nursultan Nazarbaev, Rjev ehrinde savaan 100. ve
101. ulusal avc tmenleri iin bir ant kompleksi yaptrd.
Bu ulusal tmenler arasnda 106. Kazak ulusal atl tme-
ni en az aratrlanlardan biridir. 17 Kasm 1941 tarihinde
150
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN
yaplan Komnist Parti Akmola ehir Komitesi Toplan-
tsnda Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk
Komiserler Soveti ve Kazakistan Komnist Partisi Merkez
Komitesinin ulusal asker birliklerin oluturulmas karar
ele alnd. Akmola ili, 106. Kazak ulusal atl tmeninin
oluturulmas iin seildi. Tmen Akmola, Kustanay, Ka-
raganda, Dou Kazakistan, Kuzey Kazakistan ve Pavlodar
illerinden gelen askerlerle kuruldu.34 Tmenin % 90 Ka-
zaklardan oluuyordu. Tugay ve tabur komutanlar kad-
rolu subaylardan, blk ve takmlarn komutanlar yedek
subaylardan kuruluydu. Tugay, tabur ve blklerin siyas
ilerden sorumlu kimseleri yerel parti ve kurum temsilcile-
rindendi. Bunlarn 898i ile, 262si il ve 30u da merkezde
alan kimselerdi.
Komnist Parti Akmola ehir Komitesinin 87 Nolu pro-
tokolne gre, 24 Kasm 1941 tarihinde tmende grev
yapmak zere en iyi askerler arld. Ulusal asker birlik
oluturmak iin, alt makamna baklmakszn, talebe
uygun zellikleri olan kimseler arlsn... Bundan dolay
atl tmenin komuta kademesi iin Komnist Parti Ak-
mola l Komitesi kinci Sekreteri S. M. Kulmagambetov,
Komnist Parti Akmola ehir Komitesi kinci Sekreteri
K. Cusupov, Komnist Parti Aktbe l Komitesi kinci
Sekreteri . S. Hasanov, Aktbe li elkara ehir Milis
Ruslar Rjevi 1943 Martnda geri aldlar.
34 Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 23, Dosya 13, Yaprak 1-74.
Mdr, Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin
eitli il ve ehir komitelerinin ikinci sekreterleri, Akmola
Belediye Bakan G. O. Mausmbaev, ehir Muhafzlar
Bakan Kapacanov, Akmola Konutlar Ynetimi Bakan
Toleubay Kayenov (atl alayn siyas ilerinden sorumlu
komiseri) ve bakalar arld.35
Bu bilgiler orduya ncelikle Kazak aydnlarnn arld-
n gstermektedir. Stalinin uygulad terr dneminden
sonra Kazak aydnlar zaten azalmt. Sovyet iktidar bu
durumu hi dikkate almad.
Tmenin tehizat hakknda da belgelerden bilgi edinmek
mmkndr. 106. Kazak atl tmeninin dhil olduu 6.
atl kolordunun belgelerinde yle bir yaz bulunmak-
tadr: 28.04.1942 tarihinde 22 komutan ve 324 kiiden
oluan ilk grup geldi. % 90 Kazak ve 1910-1922 doum-
lular. 10 tfek, 298 kl, 80 mmlik alt makineli tfek,
50 mmlik drt makineli tfek silahlar var. Drt adet Gaz
A, 1 adet ZS 5 olmak zere be tane aralar mevcut ve
bunlardan alr durumda. ki aracn aks ve yakt
yok. Tmenin siyas komiseri A. Elebaevin dediine gre, t-
mende topu malzemeleri, saldr tfekleri, iletiim aralar
yok ve makineli tfekleri de sayldr.36 Zayf donatlm bu
tmen savan en kanl blgelerine gnderildi. 28 Mart
1942 tarihinde tmen Orta Asya Asker urasndan Har-
kov civarnda bulunan ve Gneybat cephesinde savaan
6. atl kolorduya katlmak iin telgraf ald. Harkovdaki
sava tarihe Harkov Kazan adyla geti. 6. ve 57. Sovyet
ordularnn komutan olan Korgeneral Podlas subaylar
ile birlikte sava meydannda hayatlarn kaybetti. 14 tank
ve motorize tugay tamamen yok oldu. 239.000 civarnda
Kzl Ordu mensubu esir dt, Almanlar 1.250 tank ve
2.026 arac ele geirdi veya etkisiz hle getirdi. 106. atl
tmenin ok az sa kurtuldu.37 Rus yazar V. Astafyevin,
Biz savamasn bilmiyoruz. Sava bitirirken de hl sa-
vamay bilmiyorduk. Biz dman kendi kanmzla, cesetle-
rimizle boduk38 demesi bu tr muharebeler iin sylen-
mi olmaldr. 106. tmende savaan Akmolallar hlen
kayplar listesindedir.
35 M. Kusainov, Zabtaya Diviziya, Kazahstanskaya Pravda,19.08.2008.
36 Astana ehir Dev Oil tankers in Baku moved to front. let Arivi, Fond 430, Liste 23,
Dosya 13, Yaprak 74.
37 Akmolints-Na Frontu i Tlu, Sar Arka, Astana 2010, s. 196-197.
38 Pamyati Pavih. Velikaya Oteestvennaya Voyna (1941-1945), BRE, Moskva 1995,
s.110-111.
151
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Lev Gumilev Avrasya Mill niversitesi Profesr, Me-

moriyal Blge Arama Birlii Bakan Maydan Kusainov
ilk olarak 106. Kazak ulusal atl tmenini aratrd. Kusa-
inov, Astanadaki Devlet Arivi ile ortaklaa olarak Rusya
Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivindeki pek
ok belgenin elde edilmesini salad. Kusainov sayesinde
106. ulusal atl tmeninde grev yapan askerlerin isimleri
tespit edildi. Umarz en ksa zamanda Ukraynann Harkov
ehri civarnda savaan 106. Kazak ulusal atl tmeni iin
ant kompleksi yaplr.

II. Dnya Savann Kahraman Kazaklar

Her geen sene Sovyetler Birlii Kahraman madalya-
sn alan Kazaklarn says artmaktadr. Sovyetler Birlii
Kahraman unvan ve madalyasn alan Ruslarn says
8.160 kiidir. Onlar Ukrainler- 2.069, Belaruslar- 309,
Tatarlar- 161, Yahudiler- 131, Azerbaycan Trkleri- 97,
Grcler- 90 takip etmektedir.39 Sovyet devrinde Sovyet-
ler Birlii Kahraman madalyasna sahip olan Kazaklarn
says 97 idi. Bunlarn arasndan pilot Talgat Bigeldinov
iki kere kahramanlk madalyas ile dllendirildi.
Kazak kahramanlar hakknda daha sava yllarnda ga-
zetelerde makaleler neredildi. 22 Ekim 1942 tarihinde
lya Edinburgun yaymlanan Kazaklar adl makalesin-
de Kazak askerlerin kahramanlklarndan bahsedilmekte-
dir.40 Fakat baz Kazak kahramanlar Sovyetler tarafndan
farkedilmedi. Kazaklarn savata yapt kahramanlklar
kabul edilmedi veya kendilerine hak ettikleri deer ve-
rilmedi. Buna rnek olarak Moskovann savunmasnda
yer alan Baurcan Momevin, Reichstaga bayrak diken
Rahimcan Kokarbaevin, partizan Kasm Kaysenovun,
pilot Baktkoco Beysekbaevin, kadn pilot Hiuaz Dospa-
novann kahramanlklarn gsterebiliriz. Bunlara zama-
nnda Sovyetler Birlii Kahraman madalyas verilmedi.
Bu tr hak ettii deere layk grlmeyen Kazak askerinin
says fazladr. Onlarn kahramanlklarnn kmsenme-
si, Sovyet iktidarnn Kazaklarn bu savataki kahraman-
lklarn kmsemesi ile edeerdir.
Bunlarn arasndan Baurcan Momuln daha ayrntl ele
39 C. Samrat, Kenes Odagnn Batr Atag Tural Ne Bilemiz?, Egemen Kazakstan,
09.05.2014.
40 . Erenburg, Kazahi, Za Rodinu, 22.10.1942.
II. Dnya Savana katlan kadn pilotlardan Hiuaz Dospanova.
almakta fayda vardr. O, Moskovann savunmasna ka-
tld, 19. muhafz alaynda tabur komutan grevini st-
lendi. 1942 ve 1944 yllarnda kendisi iki kere Sovyetler
Birlii Kahraman madalyas iin aday gsterildi. Onu
madalya iin aday gsteren 8. muhafz avc tmeni ko-
mutan Korgeneral Serebryakov durumu ok ak ekilde
yle aklamaktadr: 1941 ylnn Ekim aynda Moskova
iin yaplan muharebelerde yolda Momul komutasndaki
tabur dmanla kahramanca savat ve onlara ar zayiat-
lar verdi. 1941 ylnn Kasm aynda Bat cephesinde yolda
Momul komutasndaki 1073. muhafz alay dmann
saldrsn engelleyip, dman ve onlarn aralarn yok etti.
1942 ylnn k ve ilkbahar aylarnda Kalinin cephesinde
nce k souu, daha sonra bahar bataklna ramen 1073.
muhafz alay saldrya geerek binlerce Alman er ve subayn
ldrd, dmann pek ok tank, otomobil ve dier aracn
yok etti ve onlarca ky ve mezray kurtard.41 Btn bun-
lara ramen Sovyet iktidar B. Momulya sadece Kzl
Bayrak madalyas verdi.
Reichtaga zafer bayra dikenlerden biri olan Rahimcan
Kokarbaev de Sovyetler Birlii Kahraman madalyas-
na layk grlmeyen Kazaklardand. Onunla ilgili hem
Sovyet devrinde, hem bamsz Kazakistanda ok ey
yazld. Onun kahramanlnn grmezden gelinerek ka-
bul edilmemesi Komnistlerin zayflnn tezahrdr.
Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivinin
41 TsA MO RF, Fond 33, Liste 682526, Dosya 185, Yaprak 384, http://podvignaroda.
mil.ru

152
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

web sitesinde 674. piyade tmeni komutan Plehanovun bahsi geen telgrafa Sizin hemerinizin kahramanl bel-
Kokarbaeve Sovyetler Birlii Kahraman madalya- gelerle ispatland... O Sovyetler Birlii Kahraman madal-
snn verilmesi gerektiini bildiren belgesi yaymland: yas iin aday gsterilmiti cevabn verdi.45 2015 ylnda
29.04.1945 tarihinde birlik dmann direncini krp Sh- Kazakistann Moskova Bykelilii, Rusya Federasyonu
pee Nehrini geti. 30.04.1945 tarihinde Reichtaga girerek Savunma Bakanl Merkez Arivine zel istekte buluna-
zafer bayran dikti. Sovyetler Birlii Kahraman madal- rak Rahimcan Kokarbaevin kahramanln ispatlayan
yasna layktr.42 ada Rusya medyas ona verilmeyen belgeleri ald.
madalyay u szlerle aklamaktadr: Delikanl ok genti
Sovyetler Birlii Kahraman madalyasn alamayan bir
ve ok az savamt. Belki de bundan dolay Altn Yldz-
baka Kazak kahraman Kasm Kaysenovdur. O, Karpat-
dan mahrum kald.43 Onun iin Moskova savunmasna
larda rgtlenen 6 Nolu partizan birliinde komutand.
katlan Panfilovcu Baurcan Momul meseleyi dnemin
Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi bel-
Kazak lideri D. A. Kunaeve bildirdi. Kunaev de Kokar-
gelerine gre 21 Temmuz 1944 tarihinde Karpatlara par-
baev ve Bulatovun dle layk grlmesi iin Sovyetler
tizan birliinin grup lideri olarak gnderildi. Kaysenov, Pa-
Birlii Komnist Parti Merkez Komitesine bir dileke
kov kynde 64. snr alay ile yaplan muharebede tek bana
verdi. Kazakistandan da konu ile ilgili bizzat Leonid l-
be askeri ldrerek kahramanlk gsterdi. Kaysenovun birlii
yi Brejneve mektuplar yazld. Fakat cevap alnamad.
Porokov yolunun defa kesilmesinde grev ald, dmann
Kokarbaevin arkada olan Baurcan Momul Rusya
yedi yk arabas ile dokuz askerin yok edilmesini salad.
arivlerine girme imkn bularak onun kahramanl ile
Kaysenov komutasnda Antalov demiryolu istasyonu kul-
ilgili belgeler buldu. Rahimcan aabeyin ei Railya Seitah-
lanlamaz hle getirildi ve iki buharl tren patlatld. Drt
met kz Yahina da konuyla ilgili unlar ifade etmektedir:
kiiden oluan Kaysenov liderliindeki grup tarafndan Lug
Sovyetler Birlii Kahraman madalyasnn verilmesine
Volosyanka istasyonuna gitmekte olan asker tren raydan -
dair buyruk bile var, ama orada Stalinin ptal edilsin! ya-
karld, alt vagonu olan tren patlatld. 28 Austos tarihinde
zs bulunuyor. Neden? nk onun babas 1937 ylnda
Guta Ky yaknlarnda Kaysenov nderliindeki grup d-
srgne kurban edilmiti.44 7 Mays 2005 tarihinde ta-
mann uaksavarn yok etti ve 15 askeri ldrerek 13 Ma-
rihi Bolat Asanov, Rusya Federasyonu Silahl Kuvvetleri
car askerini esir ald.46 Bu kahramanlklar dolaysyla K.
Bakomutan Vladimir Putine telgraf gnderdi. Rusya
Kaysenov 3. Derece Bogdan Hmelnitskiy madalyasna
Federasyonu Savunma Bakanl Sava Tarihi Enstits
layk grld.

Kendilerine Sovyetler Birlii Kahraman madalyas ve-

rilmemesine ramen biz Sovyet devrinde de onlar tan-
yorduk, bamsz Kazakistan devrinde de biliyoruz. On-
larla ilgili ders kitaplarnda, edeb eserlerde ve bilimsel
aratrma eserlerde ok ey yazld. Bugn isimleri dahi
bilinmeyen bu kahraman Kazaklar hakknda hatrlatma
yapmann gerekli olduunu dnyoruz.

Bunlardan biri, efsane pilot Baktoraz Beysekbaevdr.

26 Haziran 1941 tarihinde N. F. Gastello ve A. Maslov
komutasndaki iki pilot (Beysekbaev Maslov mretteba-
Rahimcan Kokarbaev (sadan ikinci) tnda idi) Minsk ilindeki Radokovi kasabasnda d-
man bombaladktan sonra hasar gren uaklarn Alman
42 TsA MO RF, Fond 33, Liste 686196, Dosya 144, Yaprak 33, http://podvignaroda.
mil.ru
43 M. Nabatnikova, Neprobivaemy. Kto Pervm Vodruzil Krasnoe Znamya Nad 45 Znamya Pobed Rahmcana Kokarbaeva, Kazak ni, 04.02.2015.
Reyhstagom?, Argument i Fakt, 15.05.2015. 46 TsA MO RF, Fond 33, Liste 690155, Dosya 5982, Yaprak 38, http://podvignaroda.
44 Znamya Pobed Rahmcana Kokarbaeva, Kazak ni, 04.02.2015. mil.ru

153
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
tanklarna srdler. Canlar pahasna dmana ar zayiat
verdiler. 1951 ylnda mrettebatn kalntlar bulundu.47
Fakat Sovyet devrinde bu konu kasten ele alnmad. Bak-
toraz Beysekbaev Rusya Kahraman ve Halk Kahra-
man madalyalarna ancak 1990l yllarn sonlarnda
layk grld.
100. zel nianc tugaynn keskin niancs bragim Su-
leymanov 27 ubat 1943 tarihinde Kzl Yldz ma-
dalyasna layk grld. Belgelerde yle yazlmaktadr:
Keskin nianc Suleymanov, Kalinin li Molodoy Tud civa-
rnda yaplan muharebelerde ok iyi savat. 25.11.1942 ile
05.12.1942 tarihleri arasnda 42 Alman askerini ldrd.
Velikie Luki civarnda 04.01.1943 ile 12.01.1943 tarihle-
ri arasnda dmann 160 er ve subayn ldrd.48 Gs-
terdii btn bu kahramanla ramen Sovyetler Birlii
Kahraman madalyas ile dllendirilmedi.
Sovyetler Birlii Kahraman madalyasna aday gsteri-
lip alamayanlar arasnda Komnist Parti Genlik Yaplan-
mas (VLKSM) Brosu Sorumlu Sekreteri Baltabek Cet-
pispaev de vardr. O 1075. nianc alaynda grev yapt.
Ariv belgelerinin yazdna gre, Bulaev sovhozu iin
yaplan muharebede yolda Cetpispaev Kazak halknn en
iyi vatanda olduunu ispatlad. Bu muharebede yolda
Cetpispaev tek bana bir Alman tankn devre d brakt.
Spas Rhovsk Ky civarnda yaplan savata o, arkadalar
47 storiya Kazahstana, IV, Atamura, Almat 2009, s. 466.
48 TsA MO RF, Fond 33, Liste 686044, Dosya 1500, Yaprak 179, http://podvignaroda.
mil.ru
100. zel Nianc Tugaynn
keskin niancs bragim
Suleymanov, Kalinin
Cephesinde 239 dman
askeri ldrd. Buna ramen
Sovyetler Birlii Kahraman
madalyasna layk grlmedi.
ile birlikte dmana kahramanca saldrarak kendi blkle-
rinin gemesine imkn salad. Sonu olarak scak atma-
dan o arkadalarn sa salim karmay baard gibi 12
Alman askerini de ldrd. Gurenov Ky nnde yaplan
muharebede Cetpispaev arkadalar ile birlikte bomba ve
molotof kullanarak dmann alt tankn durdurdu.49 Bu
kahramanlklar iin Baltabek Cetpispaeve 7 ubat 1941
tarihinde Kzl Yldz madalyas verildi. Onun Kalining-
raddaki kahramanlklar u ekilde anlatlmaktadr: Novo
Svinuhov Ky iin yaplan savata o, makine topularndan
oluan mfrezesi ile kendilerinden sayca stn olan dma-
n kyden kararak oray kurtard. Podsepoye ve Borodino
kyleri iin yaplan kanl muharebelerde yolda Cetpispaev,
kahramanlklar ile 2. nianc taburundaki arkadalarna
rnek oldu ve tabur, kylerin boaltlmasn salad. Bu mu-
harebelerde Cetpspaev 11 Alman er ve subayn ldrd.
6 Temmuz 1942 tarihinde Cetpspaev ikinci kez Kzl
Yldz madalyasna layk grld. Ancak kendisine Sov-
yetler Birlii Kahraman madalyas verilmedi.
lgin olan u ki, Kazak kahramanlarna kyasla daha az
kahramanlk gsteren Rus askerleri Sovyetler Birlii
Kahraman madalyas ile dllendirildi. Bize gre, kah-
raman Kazak askerlerinin says bunlarla snrl deildir.
Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi
belgelerinin kullanma almas, yeni Kazak kahramanla-
rnn isimlerinin ortaya kmasna vesile olacaktr.
49 TsA MO RF, Fond 33, Liste 682524, Dosya 230, Yaprak 179. http://podvignaroda.
mil.ru
154
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

II. Dnya Sava Yllarnda Kazak Kadnlar ve toplam 32.100 kilogram bombay dman zerine att.
Dospanova ilk madalyasn aldktan sonra 168 gece uuu
Kazak kadnlar II. Dnya Savanda yeterince faal grev-
yapt. Toplamda 32 yangn, 28 gl patlama gerekletirdi
ler stlendiler. Kazakistan Asker Komitesinin verilerine
denilmektedir.54 29 ubat 1944 tarihinde Kzl Bayrak
gre 5.183 Kazakistanl kadn btn asker eitimleri ala-
madalyasna aday gsterilen Dospanovaya yalnzca II.
rak savan en tehlikeli blge ve birimlerinde (keif grubu,
Derece Vatan Sava madalyas verildi. 2004 ylnda Ka-
hcum taburu, tank ve makineli tfek blkleri, hava bi-
zakistan Cumhurbakan Nazarbayevin karar ile Dospa-
rimlerinde) grev yaptlar.50 Maalesef, bu birliklerde grev
novaya Halk Kahraman madalyas verildi.
yapan Kazak kadnlarnn tam says bilinmemektedir.
Yaknlarda Uralsk ehrinde Bat Kazakistan linden Byk
ki Kazak kz, Sovyetler Birlii Kahraman madalyas ile
Vatan Savana Katlan Kazak Kzlar adl kitap basld.55
dllendirildi. Bu onur, Merkez Asya corafyasnda sadece
Bu kitapta pek ok Kazak kznn kahramanlklarndan
Kazak kzlarna aittir. 1 Mart 1944 tarihinde SSCB Yksek
bahsedilmektedir. Kahramanca savaan Kazak kzlar ara-
Soveti Bakanl, avu M. Mametovaya Sovyetler Birlii
snda aadaki isimleri zikretmek gerekmektedir: Kali-
Kahraman madalyasnn verilmesi kararn ald. O, ma-
nin, Kuzey Bat, Bryansk, Baltk 1, Baltk 2, Belarus 1,
kineli tfek kullanyordu. 4 Haziran 1944 tarihinde SSCB
Belarus 2 cephelerinde radyo iletiimcisi olarak grev ya-
Yksek Sovyet Bakanl keskin nianc Aliya Moldagulo-
pan Garifa Rahmetova ile Zamiha Naueva; Berlin sokak-
vaya Sovyetler Birlii Kahraman madalyasnn verilmesi-
larndaki atmalara katlan,Vislo nndeki muharebede
ne dair karar kartt.51
snaktaki makineliyi susturan ve bu kahramanl iin
Kahramanca savaan Kazak kzlarnn says ok daha fazla III. Derece eref madalyas alan keskin nianc Mus-
idi. Bunlarn arasndan pilot Hiuaz Dospanovadan ayr- lima Kocahmetova; Cesaret in madalyas alan keskin
ca sz etmek gerekmektedir. 1942 ylnn Mays aynda
Dospanova 588. kadn gece bombardman hava alayna
gnderildi. O 300den fazla uu gerekle-
tirdi.52 Dospanovann kahramanl-
hakknda ariv belgelerinde
yle yazlmaktadr: 588.
kadn gece bombardman
hava alayndan avu
Dospanova, Alman igal-
cilere kar yaplan Va-
tan Savanda 27 Mays
1942 tarihinden itibaren
U-2 uan kullanmakta-
dr. Dospanova dmanlarn
menzil ve aralarnn ortadan kal-
drlmas iin 102 gece uuu gerekleti-
rerek toplam 15.902 kilogram bomba yadrd.53 Ona sa-
dece Kzl Yldz madalyas verildi. 1943 ylna ait bir Manshuk Mametova, 1 Mart 1944 tarihinde Sovyetler Birlii Kahraman
madalyas alan ilk Kazak kadn oldu (sadaki). Yine bir keskin nianc
yazda: Bu zaman zarfnda o 272 gece uuu gerekletirdi olan Aliya Moldagulova ise 4 Haziran 1944 tarihinde bu madalyaya layk
50 Kazahstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne, yay. haz. R. B. Aytieva, K. P. Tanatarov, grld.
Bibliokitap, Almat 2000, s. 8.
51 Kazahstan v Period Velikoy Oteestvennoy Voyn Sovetskogo Soza. Sbornik Dokumentov, 54 TsA MO RF, Fond 33, Liste 686044, Dosya 2282, Yaprak 30, http://podvignaroda.
II, s. 277, 282. mil.ru
52 Svet Pobed, s. 85. 55 B. Boranbaeva, Ul Otan Sogsna Katskan Bats Kazakstan Oblsnn Kazak Kzdar,
53 TsA MO RF, Fond 33, Liste 682526, Dosya 67, Yaprak 38, http://podvignaroda.mil.ru Oral 2015.

155
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Cezgkazgan Devlet Bakr Eritme Fabrikas 1945 ylnda ina edildi.
nianc onba Malika Toktameva; Karelya cephesindeki
partizanlar arasnda 2. snf iletiimci olarak grev yapan
Mayra Makatova; Belarustaki partizan hareketinde grev
stlenen, Kzl Yldz ve Vatan Sava Partizan ma-
dalyalarna layk grlen Nurganm Bayseitova; Cesa-
ret in ve Kzl Yldz madalyalarnn sahibi shhiye
muhafz birliinin binbas Roza Momnova; 369. Kzl
Yldz tmeni tbb ve shh nitesinin doktoru avu
Asiya Galimova; Uzak Dou cephesinde savaan Kalam-
siya Ermekova, Azima Niyazgalieva, Muslima mbetova;
Japonlara kar savaarak Kuzey Koreye kadar giden ve
bakomutanlarndan teekkr mektuplar alan Kanm Al-
magambetova ile mitay Eskalieva; Stalingrad Savana
katlan ve Cesaret in madalyas alan makineli tfek
uzman Rabiga Zaynullina ile muhabereci Agipa Kenca-
galieva.
Bylece Kazak kadnlar da erkekler ile ayn lde sava-
tlar. Kazak kzlarnn kahramanlklarndan bahsedilecek
gnler de gelecektir.
Cephe Gerisindeki Kazaklar
II. Dnya Sava yllarnda Komnist Parti lkedeki sa-
nayi fabrikalarna ucuz igc salad. Orduya hasta veya
emekli olduklar iin arlmayanlar almaya tbi tutul-
du. Ayrca, orduya yalarnn kk olmalar dolaysyla
arlmayanlar da igc olarak kullanld.
1942 ylndan itibaren Kazakistandaki sanayi iletmeleri-
ne igc toplamak, gndemin en nemli meselesi hline
geldi. Kmr ve petrol retimi de artt. 1943-1945 yllar
arasnda Gurev Petrol letme Fabrikasnn inaat devam
etti. Bu srada oras SSCB ileri Halk Komiserlii Hava
naat Ba Mdrlne bal naat Brosuydu. Kaza-
kistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Metalurji Bakanl
Cezkazgan Devlet Bakr Eritme Fabrikas da sava ylla-
rnda ina edildi.
Sava yllarndaki en nemli sorun igc sorunu idi. Ka-
zakistandaki iletmelerin retimini arttrmak en nemli
meselelerden biri oldu. Bu yllarda Kazakistanl ii grup-
156
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN

lar sanayi alanndaki eksiklerin giderilmesinde nemli bulunuyordu. Bunlarn arasnda 9.926 kii askerlik gre-
rol oynadlar. Devlet Asker Komitesinin karar gerei, vini yapamayanlar, 5.491 kii siyas ve etik adan orduya
bu gruplar orduya arlacak kimseler arasndan belirle- arlamayacaklar, 3.401 kii 45 yana girmemi Koreli-
niyordu. ilerin ou yerli halktan oluuyordu. NKVD ler idi. Bunlardan sadece 1.300 orduya arlabilir kimse-
gzetimindeki zel gmen statsnde olanlar ayr bir lerdi. Belgede btn bunlarn almaya gnderildii tak-
ii snfnda deerlendirilmekteydi. rnein, Kazakis- dirde 79.882 ii ann olaca bildirilmekteydi. Ayrca
tan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komnist Parti Merkez bu listeye girenlerin byk ounluu Kazaklardan olu-
Komitesi nsan Kaynaklar Bakanlnn verilerine gre, uyordu. Dier milletler ayr listeler hlinde veriliyordu.
1942 ylnda Karagandaya getirilen ii says 8.639 idi. Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komnist Parti
Ayrca Orta Asya Asker Blgesinden Kazakistana 4.586 Merkez Komitesi Asker Birlikleri Bakanlndan Ticaret
kii almak iin getirildi. Orta Asya Asker Blgesinden Halk Komiseri . Omarova gnderilen mektuba gre,57
Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komnist Parti ihtiyatl askerlerin sanayi ve inaatta altrma kararnn
Merkez Komitesine gnderilen 4 Nisan 1942 tarihli mek- baarl ekilde uygulanmakta olduu grlmektedir. Bu
tup bu iiler hakknda bilgi vermektedir. ilerin kalacak ilerde Dou Kazakistan, Cambul, Kzlorda, Kuzey Ka-
yer masraflar ile her trl ihtiyalarnn giderilmesinden zakistan, Gney Kazakistan ve Almat illerinden kimseler
iverenler sorumluydu. Bu artlar yerine getirilmediinde altrlyordu.
Asker ura bunu ilgili mevkilere bildiriyordu.56 Kazakis-
ilerin ok ar artlarda altklar, Kazakistan Sovyet
tan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komnist Parti Merkez
Sosyalist Cumhuriyeti Komnist Parti Karaganda l Ko-
Komitesi Asker Blkler Bakanl Kazak Asker Komi-
mitesinin kararnamesinden de anlalmaktadr. Bu karar-
tesine gnderdii 20 Haziran 1942 tarihli mektubunda
namede Karaganda Kmr Maden letmesinde alan
yeralt almalar iin askere arlacak yeni elemanlara
iilerin durumu anlatlmaktadr. En nemli sorun, iile-
ihtiya olduunu yazyordu. Mektubun ieriinden yeral-
rin kaldklar yerlerin salksz koullar gsterilmektedir.
t almalar iin getirilenlerin sadece % 35inin bu ite
Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komnist Parti
alabilir bulunduu, onun iin buraya siyas ve baka se-
Merkez Komitesi nsan Kaynaklar Bakanl verilerine
beplerden dolay savaa alnmayan, ancak askerlik anda
gre, 8.639 kii, ii ordusunda yer ald. Orta Asya Asker
olan genlerin gnderilmesi gerektii anlalmaktadr.
Birliinden 1.982 yetikin, 2.111 gen olmak zere top-
Grmze gre, burada kanuna aykrlk sz konusu- lamda 4.586 asker ii olarak alt.
dur. lk etapta buraya gelenlerin ou salklar el ver-
medii iin orduya alnmayanlardan oluuyordu. Onun
iin bunlarn ou i yapamaz kimseler idi. Son katego-
ride olan iiler de aznlkta idiler. Buna delil olarak Orta
Asya Asker Blgesi ierisinde yer alan Kazakistan illerin-
den 16 Ekim 1942 tarihinde Kazakistan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti Komnist Parti Merkez Komitesi nsan
Kaynaklar Bakanlna gnderilen insan kaynaklar
hakkndaki referans mektubu gsterilebilir. Bu referans
Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Savun-
ma Komitesi karar gerei inaat ve sanayide alabilecek
19-50 ya arasnda 100.000 kiinin seilmesi iin hazr-
lanmt. Referans mektubundaki bilgilere gre, ayn yln Karaganda Kmr Havzas
15 Ekiminde lkenin on ilinde 20.118 alabilir insan
57 z storii Nemtsev Kazahstana (1921-1975 gg.). Sbornik Dokumentov, Gotika, Almat-
56 Deportirovanne v Kazahstan Narod, Almat1998, s. 326-327, 329. Moskva 1997, s.127.

157
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Sonu ve onlarn sonraki hayatlarnn nasl gelitii bilinmemek-

tedir. Prof. Dr. Abdulvahap Kara 2.000.000 civarndaki
II. Dnya Sava, Sovyet totaliter rejiminde yaayan Ka-
Trk soylu askerin esir dt bilgisini vermektedir.58
zaklar iin yeni bir snav oldu. Sivil halk Faizm ile Ko-
mnizm arasndaki kanl savaa katlmak zorunda kald. 2.000.000dan fazla olmayan Kazak halk savatan son-
Halkn bir ksm halk dman sulamasndan kurtul- ra kendi doal art sayesinde yeniden ayaa kalkabildi.
mak isterken, dier bir ksm Komnist ideolojisine gz Gaziler ile sava yaam ahali nfusun artmas gerektii-
kapal inand. Boleviklerin 1920-1930lu yllarda uy- ni ok iyi biliyordu. 1950-1970li yllardaki demografik
gulad siyas reformlar sebebiyle azalan Kazak nfusu, ykseli Kazak halknn millet olarak varln devam et-
sava dolaysyla ikinci bir byk darbe ald. II. Dnya tirmesini salad.
Savandan sonra Kazak halk neredeyse yok olma tehli-
Sonu olarak II. Dnya Savann beyaz lekeleri aa
kesiyle karlat.
kavuturulmaldr. Yeni kaynaklarn ortaya karlmas ve
Birok Kazak askeri Rusya, Ukrayna, Belarus topraklarn- yeni eserlerin kaleme alnmas, ertelenmeden yaplma-
da defnedilmeden kald. ou da ehitliklere gmld. s gereken en nemli ilerdendir. II. Dnya Sava ylla-
Sadece son yllarda bulunan asker iskeletleri gerektii gibi rnda hayatn kaybedenlerin net saysnn belirlenmesi,
trenlerde defnedilmektedir. Pekok Kazak dmana esir Faizme kar kazanlan zaferde Trk halklarnn, onun
dt ve Avrupada kald. Bu konuda hlen kapsaml al- iinde Kazaklarn emeklerinin ne olduunun aratrlmas
ma yaplm deildir. Esaretten kurtulup vatanna dnen- iin byk bilimsel projeler hayata geirilmelidir.
ler, yeni basklara maruz kalarak Rusyann kuzeyine sr-
gn edildiler. imdiye kadar ka Kazakn esir dtn

Savata len Sovyet askerleri

58 Abdulvahap Kara, stina Turkestanskogo Legiona-Mejdu Svastikoy i Krasnoy Zvedoy,
Obestvennoe Mnenie, Astana 2015, s. 92.

158
 II. DNYA SAVAINDA KAZAKLAR VE KAZAKSTAN
Kaynaka
Ariv Vesikalar
Astana ehir Devlet Arivi, Fond 1, Liste 1, Dosya 241, Yaprak 78
Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 14, Dosya 4, Yaprak 1-8.
Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 14, Dosya 9, Yaprak 1-9.
Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 23, Dosya 4, Yaprak
1-31.
Astana ehir Devlet Arivi, Fond 430, Liste 23, Dosya 13, Yaprak
1-74.
Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakanl Arivi, Fond 708,
Liste 1/1, Dosya 3, Yaprak 157-158.
Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakanl Arivi, Fond 708,
Liste 1/1, Dosya 4, Yaprak 4-10.
Rusya Federasyonu Savunma Bakanl Merkez Arivi (TsA MO
RF), Fond 1618, Liste 1, Dosya 1.
TsA MO RF, Fond 1856, Liste 1, Dosya 1, http://podvignaroda.
mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 682526, Dosya 67, Yaprak 38,
http://podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 686044, Dosya 2282, Yaprak 30,
http://podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 1209, Liste 1, Dosya 1, Yaprak 2, http://
podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 682526, Dosya 185, Yaprak 384,
http://podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 686196, Dosya 144, Yaprak 33,
http://podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 690155, Dosya 5982, Yaprak 38,
http://podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 686044, Dosya 1500, Yaprak 179,
http://podvignaroda.mil.ru
TsA MO RF, Fond 33, Liste 682524, Dosya 230, Yaprak 179,
http://podvignaroda.mil.ru
Aratrma Eserler
Abenov, K., Operatsiya Mars. Kazahi v Doline Smerti, Ceti Carg,
Almat 2010.
Akmolints-Na Frontu i Tlu, Sar Arka, Astana 2010.
Aldacumanov, K., ...No Vokrug storii Vtoroy Mirovoy Voyn Ne
Utihat Spor..., No. 3, 01.07.2015. edu.e-history.kz
Baberovski, Y., Krasny Terror: storiya Stalinizma, ROSSPEN,
Moskva 2007.
Balakaev, T., Sogs Tarihnn Calgas Bar, Egemen Kazakstan,
27.04.2005.
Balakaev, T., Aldacumanov, K., storiografiya Kazahstana Perio-
da Velikoy Oteestvennoy Voyn, Aktualne Problem Sovetskogo
Kazahstana, Nauka, Almat 1980.
Balakaev, T., Aldacumanov, K., Kazakstan Enbekileri Maydan
Kzmetinde (1941-1945), Glm, Almat 1985.
Belan, P. S., Kazahstants Na Frontah Velikoy Oteestvennoy Voyn
1941-1945 gg., Almat 1991.
Belan, P. S., Na Vseh Frontah: Kazahstants v Srajeniyah Velikoy
Oteestvennoy Voyn 1941-1945 gg., Glm, Almat 1995.
Boranbaeva, B., Ul Otan Sogsna Katskan Bats Kazakstan Obl-
snn Kazak Kzdar, Oral 2015.
Deportirovanne v Kazahstan Narod, Almat 1998.
Erenburg, ., Kazahi, Za Rodinu, 22.10.1942.
Esengaziev, O., Velikaya Oteestvennaya. Sudba Kombata. Voenno-sto-
rieskie Oerki, yay. haz. V. P. Ognev, Cibek Col, Almat 2010.
storiya Kazahstana, IV, Atamura, Almat 2009.
z storii Nemtsev Kazahstana (1921-1975 gg.). Sbornik Doku-
mentov, Almat- Moskva 1997.
Kara, Abdulvahap, stina Turkestanskogo Legiona-Mejdu Svastikoy
i Krasnoy Zvesdoy, Obestvennoe Mnenie, Astana 2015.
Kazahstan v Period Velikoy Oteestvennoy Voyn Sovetskogo Soza.
Sbornik Dokumentov, II, Almat 1967.
Kazahstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945 Godov: Sbor-
nik Dokladov i Vstupleniy, Almat 2005.
Kazahstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne, yay. haz. R. B. Aytieva,
K. P. Tanatarov, Bibliokitap, Almat 2000.
Kniga Pamyati Kazahstana. Bozdaktar, Kazahstan, Almat 1995.
Kozbaev, M., Aldacumanov, K., Krkirep Kndey tti Goy
Sogs, Egemen Kazakstan, 08.05.1992.
Kozbaev, M., storiya i Sovremennost, Almat 1991.
Kozbaev, M., Kazahstan Na Rubeje Vekov: Razmleniya i Poiski,
Kazahstan, Almat 2000.
Kozbaev, M., Kazahstan-Arsenal Fronta, Kazahstan, Almat 1970.
Kusainov, M., Zabtaya Diviziya, Kazahstanskaya Prav-
da,19.08.2008.
Kusainov, M., Tayn Sinyavskih Bolot i Vsot, I, Sararka, Astana
2004.
Nabatnikova, M., Neprobivaemy. Kto Pervm Vodruzil Kras-
noe Znamya Nad Reyhstagom?, Argument i Fakt, 15.05.2015.
Nurmagambetov, S., Ot Ognennh Let Do Suverennoy Armii.
Sbornik Memuarnh Proizvedeniy, Cibek Col, Almat 2005.
Pamyati Pavih. Velikaya Oteestvennaya Voyna (1941-1945),
BRE, Moskva 1995.
Sakva, R., Kommunizm v Rossii. nterpretiruee Esse, Rossiyskaya
Politieskaya Entsiklopediya, Moskva 2011.
Samrat, C., Kenes Odagnn Batr Atag Tural Ne Bilemiz?,
Egemen Kazakstan, 09.05.2014.
Spetspereselents v Karagandinskoy Oblasti, yay. haz. R. M. Cuma-
ev, L. V. Miheeva, Karaganda 2007.
Svet Pobed, yay. haz. G. Dildyaeva, Almat 2005.
Vsesoznaya Perepis Naseleniya 1937 Goda: Obie togi. Sbornik
Dokumentov i Materialov, Rossiyskaya Politieskaya Entsiklope-
diya, Moskva 2007.
Znamya Pobed Rahmcana Kokarbayeva, Kazak ni,
04.02.2015.
159
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

160
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN
Yrd. Do. Dr. Zuhra ALTIMIOVA*
Giri
II. Dnya Savanda (1939-1945) Almanya, talya ve
Japonyann oluturduuMihver devletleriyle Fransa, n-
giltere,ABD ve SSCBden oluan Mttefik devletler kar
karya geldi. Hitler, SSCB ile 1939da Saldrmazlk Pakt
imzalamasna ramen Nazi Almanyas 22 Haziran 1941de
Barbarossa Harektyla snr geerek SSCB topraklarna
saldrd. 3 Austos 1941de Halklarn Babas osif Sta-
linin radyodan halka hitaben konumas yaymland.
Sava, balangta Almanlar iin olumlu geliti. Alman
ordusu asker teknoloji bakmdan olduka stnd. Al-
manya SSCBye saldrmadan nce kendi ekonomisini ta-
mamen sava artlarna gre dzenlemi, stelik tm Bat
Avrupann ekonomik ve insan kaynaklarn ele geirmi-
ti. Alman ordusu, Temmuz 1941de Letonya, Litvanya ve
Ukraynann nemli ksm ile Moldova ve Beyaz Rusyaya
hkim oldu. Almanlar sonbaharda Leningrada, Aralk
aynda da Moskovann varolarna, gneyde Don Irma
yaknndaki Rostov ehrine ulatlar.
Harbe hazrlksz yakalanan Sovyetler Birliinin silah ve
uak kapasitesi bir hayli zayft. Sovyet ordusunun sava-
n balangcndaki baarszlklar, bu durumun ektisinin
yan sra Stalinin tek adam siyaseti ile de izah edilebilir. Bi-
lindii gibi savatan birka yl nce btn SSCBde bask
(repressiya) siyaseti uyguland. Bu siyaset, 1937-1938ler-
de doruk noktasna ulat. lkenin ileri gelen devlet
adamlar ve aydnlaryla beraber Sovyet silahl glerinin
pekok tecrbeli komutan da bu srete yok edildi. te
bu basklar nedeniyle 1941 yl yazna gelindiinde Kzl
Ordu komutanlarnn % 75inin, sivil grevlilerin ise %
70inin tecrbeleri bir seneden fazla deildi.
Hzl bir harektla SSCB zerindenOrta Douya inmeyi
planlayan Almanlarn kuzeydekiStalingradkentine yne-
lik saldrlar (Temmuz 1942-ubat 1943) baarsz oldu.
II. Dnya Savann kesin dnm noktalarndan biri olan
Stalingrad muharebelerinin kazanlmasyla Kzl Ordu
srekli Batya doru ilerlemeye balad. Mays 1942de
SSCB, ngiltere ve Amerika arasnda Almanlara kar bir
koalisyon oluturuldu ve bunun neticesinde 1945te II.
Dnya Sava, Almanya ve mttefiklerinin yenilgisi ile
sona erdi. Bu savata 27.000.000 vatandan kaybeden
SSCB en ok can kayb veren lke oldu.
1941-1945te Nazi Almanyas ile mttefikleri ve Sovyet-
ler Birlii arasndaki sava Rusyada ve Krgzistan dhil
eski Sovyetler Birliine dhil lkelerde Byk Vatan Sa-
va olarak adlandrlmaktadr. Byk Vatan Sava terimi
ilk defa Pravda gazetesinin 23-24 Haziran 1941de ya-
ymlanan saylarndaki makalelerde kullanld. 20 Mays
1942de sava kahramanlarna Vatan Sava nian veril-
dikten sonra bu terim resmiyet kazand.
1918 ylndan 1991 ylna kadar SSCBnin 15 cumhuriye-
tinden biri olan Krgzistanda da sava derin izler brakt,
bu savata dier karde Trk halklar gibi Krgz Trkleri
* Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim
yesi, Bikek/Krgzistan
161
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

de byk skntlar ekti. Madd ve manev btn Krgz evleri, ktphaneler, kzl keler, kzl adrlar, ayhaneler
halk byk bir kayba urad. Krgzistan Hkmeti sava- gibi Sovyet kurumlar idi. Halk etkilemek ve her adan
n ilk gnnden balayarak halka asker eitim vermeye, cepheyi desteklemek yolunda en iyi propaganda arac ise
asker birlikler oluturmaya alt. SSCB Yksek ura- basnd. Kzl Krgzstan ve Sovetskaya Kirgiziya gibi gaze-
snn 22 Haziran 1941 tarihli kararna istinaden genel se- teler, SSCBnin merkez gazetesi Pravda gibi SSCB devlet
ferberlik ilan edildi, bu erevede Krgzistanda 385. Avc makamlarnn nemli kararlarn, buyruklarn, talimatla-
Tmeni, daha sonra 40. ve 153. Avc Tugaylar ile 2. Avc rn yaymlayp, savan gidiat hakknda halk bilgilendi-
Tmeni kuruldu. Kasm 1941de Frunze (Bikek) pilot riyorlard. Propaganda amacyla 16 yeni ile gazetesi daha
okulunda 660., 664. ve 665. Gece Bombardman Hava yayn hayatna balarken, sreli yaynlarn says 1940 y-
Alaylar tekil edildi. Yine Krgzistanl ve Kazakistanl lnda 67ye, 1945e gelindiinde ise 84e ulat.
askerlerden oluan 316. Avc Tmeni tekil edildi ve bu
tmen daha sonra 8. Panfilovcu Hassa Avc Tmeni adn
ald. 13 Kasm 1941de Devlet Savunma Komitesi tarafn-
dan Orta Asya cumhuriyetleri ve Kazakistanda mill s-
vari tmenlerinin kurulmas kararyla ksa srede Krgz
SSCde 107., 108. ve 109. Svari Tmenleri oluturuldu.
Bunlarn ihtiyalar Krgzistan Sovyet Cumhuriyetinin
i kaynaklarndan, fabrika ve kolhozlardan saland.

Asker sahadaki hazrlklarn dnda Komnist Parti, sa-

van ilk gnnden itibaren halk savaa hazrlamak ama-
cyla youn bir propaganda faaliyeti yrtt. 26 Haziran
1941de Krgzistan Bolevik Komnist Partisi Merkez
KomitesininSovyet halknn Faist Almanyaya kar Byk
Vatan Sava dolaysyla halk arasnda kitle propaganda faali-
yetleri yrtlmesi hakkndaki karar dorultusunda, lke-
de propaganda ilerine hz verildi. lke apnda mitingler,
toplantlar dzenlendi, bildiriler datld, dersler verildi.
Byk sanayi alanlarndaki fabrika, kolhoz, sovhoz, yer-
leim blgelerinde propaganda merkezleri kuruldu. 1943
ylnn ortalarna gelindiinde ehirlerde 55, sanayi fabri-
kalarnda 64, mahallelerde 12 ve kylerde 459 propaganda
merkezi bulunuyordu. Buralarda tecrbeli propagandaclar
ve danmanlar altrlmaktayd. Onlar halka dzenli ola-
rak cephedeki genel durum hakknda bilgi veriyor, sanayi
ve tarm retiminin arttrlmas iin halk tevik ediyorlar-
d. Byk Vatan Savann adalet ve zgrlk getirecein-
den Sovyet halklarnn dostluk ve birliinden, vatanperver-
liin ve enternasyonalizmin neminden bahsediyorlard.
Bu arada halk arasnda rastlanan batl inan ve nyarglar
ortadan kaldrmak amacyla bilimsel ateist propaganda
faaliyetlerine arlk verildi. Halka ynelik byle ideolo-
Halk etkilemenin en iyi propaganda arac basnd. SSCB devlet makamlar
jik faaliyetlerin yapld yerler daha ok kulpler, kltr Krgzistanda bunu Pravda ve Kzl Krgzistan gibi gazetelerle baard.

162
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN

Krgzistanllarn II. Dnya Savandaki ri kenarndaki atmada

Kahramanlklar Krgz askeri olponbay
Tlberdiev kendini d-
Krgzistanda asker hazrlklar, SSCB Devlet Savunma Ko-
man snana atarak ei
mitesinin 17 Eyll 1941 tarihinde ald, 1 Ekim 1941den
benzeri olmayan bir kah-
itibaren 16-50 ya arasndaki erkeklerin zorunlu asker ei-
ramanlk gstererek ha-
time tbi tutulmalar ynndeki kararyla balad. Karar
yatn kaybetti. Bu sayede
mteakip dier cumhuriyetlerde olduu gibi Krgzistanda
Sovyet ordular snan
da asker eitim merkezleri ald. almalar o kadar hzl
bulunduu tepeyi alma-
yrtlyordu ki, bir ay ierisinde Kasm 1941de sadece
y baardlar. olponbay olponbay Tlberdiev
Frunze (Bikek) ehrinde 40.000den fazla insann eitim
Tlberdiev lmnden
grd 174 merkez faaliyet hlindeydi. ki sene iinde
sonra 4 ubat 1943 tari-
(Ekim 1941den Kasm 1943e kadar) atclar, keskin nian-
hinde Sovyetler Birlii
clar, otomatik silahl erler, makineli tfek erleri, topular,
Kahraman unvanna la-
tanklar gibi eitli snflarda Frunze Vilayetinde 51.757,
yk grld.
O Vilayetinde ise 6.758 askere uzmanlk eitimi verildi.1
Almanlara kar Sovyet
Krgzistandan toplam 365.000 asker eitli cephelerde
ordusunda savaan Krgz-
II. Dnya Savana katld, bunlarn 160.000i geri d-
lar anavatanlar iin kendi
nemedi. Bunlar arasnda nerede ld dahi bilinmeyen
hayatlarn esirgemediler.
saysz asker bulunmaktadr. Daha savan ilk gnnden
Buna ilikin birok rnek
itibaren Krgzistanl askerler Faist Alman ordusuna kar-
mevcuttur. 1942de Kaf- Asanbek Otorbaev
etin savalara katldlar. Krgzistanllardan Sovyetler
kasya cephesinde Alman
Birlii kahraman unvan alan ilk asker, N. Dmitriev idi.
tanklarnn kuatmasnda kalan Kubat Cumataev son
Sava ncesinde Frunzede alan Dmitriev, 10 Temmuz
bombay kendisine balayarak dman zrhlsnn altna
1941 tarihinde Beyaz Rusyadaki Borisovo ehrini savu-
atlad ve bylece dman taarruzunun geri pskrtl-
nurken dman tankna zarar verdi.
mesinde byk pay sahibi oldu. lmnden sonra K.
Krgzistanl general . Panfilov komutasndaki Krgzistan- Cumataeve Kzl Yldz Nian verildi.2 Aralk 1942de
l ve Kazakistanl askerlerden oluan 316. tmen, Moskova Kafkasyada yaplan savata blk komutan Akun Sadr-
nlerindeki savata byk kahramanlk gsterdi. 1941 y- baev dman tarafndan atlan 16 el bombasn yakala-
lnn Ekim-Kasm aylarnda sayca kendilerinden drt kat yp tekrar geri att. Sadrbaev 17. el bombasnn elinde
fazla dmana kar Moskovay koruyan Panfilovculardan patlamas sonucu hayatn kaybetti. Bu kahramanl iin
28i buradaki savata hayatlarn kaybetti ve hepsine Sov- A. Sadrbaev lmnden sonra Kzl Yldz Nian ile
yetler Birlii Kahraman unvan verildi. Bunlar arasnda dllendirildi. 1944te Letonyay boaltrken yaral Ku-
Dynkul opokov, Nikolay Ananyev, van Moskalenko, bat Taygaraev son el bombalarn Almanlara kar patlatp
Grigoriy Konkin, Grigoriy Petrenko, van Moskalenko, hayatn kaybetti. atma srasnda iki dman tankn
Grigoriy emyakin gibi Krgzistanl askerler bulunuyor- imha eden Musa Esengulov ok ar bir ekilde yaralanm
du. Tmen komutan tugeneral . Panfilov hayatn kay- olmasna ramen bombay eline alarak kendisini dman
betti ve ona da Sovyetler Birlii Kahraman unvan veril- tanknn altna att. 1944te cephe savanda kuatmada
di. Gnmzde Bikek ehrinde . Panfilovun heykeli ile yalnz kalan Jumar Asanaliev son bombay patlatp kendi-
onun adn tayan park ve cadde bulunmaktadr. si ile birlikte Alman askerlerini de ldrd. 1945te Asan-
6 Austos 1942de Voronej ehrinin gneyinde Don Neh- bek Otorbaev, Oder Nehri kenarndaki savata iki el bom-
1 Krgz Respublikasnn Tarh, Krgzstan Basmevi, Bikek 2000, s. 251. 2 Z. Mambetseitova, Maytarlgs Erdikter, Mektep Yaynevi, Frunze 1984, s. 28.

163
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kayr Asanov 2009 ylnda vefat etti.
basn kendisine balayp patlatt.3 Kokor Murzakarimov
atmada srtndan ar yaralansa da ayakta kalan son
askerle savamaya devam etti. ok gemeden Murzaka-
rimovun makineli tfeine dman mermisi isabet etti
ve gzlerini kaybetmesine ramen tek bana savamaya
devam etti. Murzakarimov son el bombasn barna ba-
sarak kendisine yaklaan Almanlara doru patlatt. Byk
patlamadan sonra meydandaki sava son buldu. Yardma
gelen Sovyet topular hayatn kaybeden Murzakarimov
ile birlikte 94 Alman askerinin de cesetleriyle karlatlar.
Krgz kkenli bir baka Sovyetler Birlii Kahraman Da-
yr Asanov 1943te Harkov ehri yaknndaki savata 40
dman askerini, sekiz dman tankn ve alt ok ykl
dman zrhl aracn yok etti. 1943te Dinyepr savan-
da astemen Anvar ortekovun takm nehirden geerek
drt dman saldrsnn nn kesti ve 30 dman aske-
rini yok etti. Bu cesaretinden tr ona 1944te Sovyet-
ler Birlii Kahraman unvan verildi.
Mart 1942de Estonyann Narva ehri iin yaplan savata
3 D. Asanov, Undoshkon Uluu Ceniter, Oktyabrdn in Ulantp, Krgzstan
Yaynevi, Frunze 1987, s. 88-90.
Krgz pilot smail-
bek Taraniev yan-
makta olan uan
dman tanklarnn
topland yere y-
neltti, patlama so-
nucu dmann alt
tank, birka araba-
s ve onlarca askeri
yok oldu. Bu kah-
ramanlk, gerektii
gibi takdir edilmeyip
Dyonkul opokov
unutuldu, ancak l-
mnden 47 yl sonra 1991 ylnda smailbek Taranieve
Sovyetler Birlii Kahraman unvan verildi. C. Cabaev,
. Beyenaliev, O. Turdaliev ve A. Koyonkzov, A. Murza-
kulov, S. Sarbaev, A. Adev, T. Kocomkulov, K. Maripov,
K. Bukaev, A. manaliev gibi Krgzistanl askerler dma-
na kar gerilla (partizan) savalarnda grev aldlar.
Krgzistanl askerler Avrupay Faist Alman ordularndan
temizlemek iin yaplan savalara da faal olarak katldlar.
Mays 1945te Berlinin ele geirilmesi srasnda Krgzis-
tanllar Kzl Ordunun farkl birliklerinde grev yapyor-
du. Sovyetler Birlii Kahraman Kalynur snbekovun
taburu Berline ilk giren birliklerden biri oldu. Sovyetler
Birlii Kahraman pilot T. Begeldinov, Yzba B. Baybu-
latov, stemen A. Suumbaev, tank Baavu . Sadkov,
muhafz Subay A. smailov ve dierleri Berlin kuatmas-
na katldlar. Berlin ehrinin merkezindeki atmalarda
Krgzistanl 207. Avc Tmeni zafere katk salad.
Rafa Aydarbekova, Gulbara Egemberdieva, Kanypa Alie-
va, Asya smailova, Tamara Eenalieva gibi Krgzistanl pek
ok cesur kz da kendi istekleriyle cepheye gittiler. Isk Gl
Vilayeti Ceti gz ilesinden kadn pilot Evdokya Pasko
cephede toplam yaklak 800 uu gerekletirdi, 1944te
gsterdii kahramanlktan dolay Sovyetler Birlii Kah-
raman unvan ald. Sovyet Krgzistandan toplam 1.395
kadn Almanyaya kar cephelerde savat.4 Krgzistandan
toplam 74 askere Sovyetler Birlii Kahraman unvan ve-
rildi, 150.000i nian ve madalyalar ile dllendirildi.
4 B. Sultanaliev, Kirgizstants v Velikoy Oteestvennoy Voyne, lim Yaynevi, Frunze 1977,
s. 7-8.
164
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN

Sava Dneminde Krgzistan Ekonomisi
Krgzistan Sanayisi
Sava dneminde SSCBnin ekonomik ynden gelimi
bat blgeleri, Almanya tarafndan ksa srede igal edildi.
Bir taraftan sanayi blgelerinin istilas dier taraftan ele
geirilen blgelerden fabrikalarn ve halkn tahliyesi dev-
leti ar bir durumla kar karya brakt. Bunun zerine
Sovyet Hkmeti, cephenin ihtiyalarn karlamak ve
sava blgesinden kaan halk yerletirmek zere stratejik
bir plan gelitirdi. Buna gre Alman tehdidi altndaki bl-
gelerdeki sanayi kurulular savatan uzak Ural, Gney Si-
birya, Kazakistan ve Orta Asyaya kaydrlacak ve ordunun
ihtiyac olan silahlarla ara-gereler cephe gerisindeki bu
blgelerde retilecekti. Ayn ekilde sava blgelerinden
tahliye edilen insanlar da bu blgelere yerletirilecekti.
Plan zerine, lkede savan olduu bat blgelerindeki
fabrikalar acil bir ekilde Krgzistann da iinde bulun-
duu dou blgelerine nakledilmeye baland. Savan
ilk gnlerinde 1941 ylnda 28, 1942 ylnda 38 byk
fabrika Krgzistana nakledildi. Nakledilen fabrikalarn %
90 y Vadisine, % 10u O, Celal-Abad ve Isk-Gl
blgelerine kuruldu.5 Krgzistana nakledilen fabrikalar
iin 1941-1942 yllarnda Frunze ehrinde daimi ve geici
olmak zere 50.000 kilometrekarelik sanayi alanlar olu-
turuldu. Bu fabrikalar Krgzistanda ksa bir zaman iinde
tekrar kurularak retime balad.
bulunmayan yeni sanayi dallarnda retim balad. 1940
ylnda Krgzistan ekonomisinde sanayinin pay % 50.2
iken, 1945 ylna gelindiinde bu rakam % 67.5e kadar
ykseldi ve 1945 ylnda sanayideki brt retim oran
1940 ylna gre % 22 artt.
Krgzistanda daha ok hafif sanayi retimine arlk ve-
rilmi olup, Krgzistan sanayisi cephedeki askerlerin ih-
tiyac dorultusunda niforma, giysi, ayakkab, kemer,
kap kacak, yine cephede kullanlacak eitli ara ve gere-
leri retmeye ynlendirildi. 1 Nolu Frunze Giyim Fab-
rikasnda savan ilk drt ay ierisinde (Temmuz-Ekim
1941de) 6.800 kaput ve 46.000 ift i amar, 33.800
adet asker niforma dikilerek orduya gnderildi.7
Sklp getirilen fabrikalara yenilerinin eklenmesi ve
sanayi retiminin artmasna bal olarak savan ilk d-
nemlerinden itibaren Krgzistanda elektrik sknts ba
gsterdi, halka verilen enerjide snrlandrmaya gidildi.
Bu problemi zmek iin 1942 yaznda Byk y Kana-
lnda Lebedinovka Hidroelektrik Santralinin yapmna
baland ve 1942 ylnn sonuna doru bitirilerek elektrik
retimine geildi. Frunzede ksa srede 4.200 kilovatlk
Voroilov Hidroelektirk Santrali ile 5.400 kilovatlk 60
numaral fabrikann merkez stma sisteminden baka
Ota da hidroelektrik santrali kuruldu.

Sava yllarnda fabrikalarn SSCBnin batsndan Krg-

zistana nakledilmesinin cumhuriyetin sanayi alannda
geliimini olumlu ekilde etkiledii sylenebilir. Krgz
SSCde sava ncesinde giyim ve ayakkab diken hafif sa-
nayi fabrikalarnn says be olup hepsi de Frunze ehrin-
deydi. 1943 ylna gelindiinde Krgzistana nakledilen
fabrikalarla bu say 12ye ykseldi.6 Krgzistana nakledi-
len fabrikalarn sayesinde yeni sanayi yatrmlar yapld.
rnein Isk-Gldeki 175 numaral torpido fabrikas, Ye-
ni-Troitsk eker fabrikas ve Tokmok konserve fabrikas,
O ipek fabrikas ve daha baka fabrikalar kuruldu. Byk
Vatan Sava yllarnda Krgzistanda genel olarak 36 b-
yk sanayi iletmesi ald. O zamana kadar Krgzistanda
Lebedinovka Hidroelektrik Santralinin yapm 1942 ylnda tamamland.
5 Krgz Tarh, Entsiklopediya, ed. A. Asankanov, Mamlekettik Til cana Entsiklopediya
Borboru, Bikek 2003, s. 60.
6 S. Kerimbaev, Sovetskiy Kirgizstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945, lim 7 S. Kerimbayev, Vsenarodny Podvig (Na Materiyale Kirgizskoy SSR Perioda Velikoy
Yaynevi, Frunze 1985, s. 124. Oteestvennoy Voyn 1941-1945 gg.), Krgzstan Yaynevi, Frunze 1970, s. 35.

165
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

14 Kasm 1943te Devlet Savunma Komitesi tarafndan

Alamedin, Tokmok, Celal-Abad ve Prjevalsk hidroelekt-
rik santrallerininin kurulmas ynnde karar alnd. 1944
ylnda toplamda 10.600 kilovatlk elektrik retecek olan
alt yeni hidroelektrik santralinin inasna baland. Yeni
hidroelektrik santrallerin retime balanmasyla elektrik
retimi artt. Enerji retiminin artmas cephenin ihti-
yalarn karlamaya alan sanayide dzenli ve daha
ok retimin yaplmasn salad. Bununla beraber Mays
1942de savan balamas ile durdurulan Byk y Ka-
nal8 inasna tekrar baland, sava yllarnda kanaln 80
kilometrelik ksm tamamland.

Sava yllarnda cumhuriyette yerli ham maddeleri kulla-

nan sava endstrisinin gelitirilmesine nem verildi. Bu
erevede Haydarkan Civa ile Kadamcay Antimon fab-
rikalar, Ak-Tz kurun madeni, nadir sanayi madenleri
ileyen Kaka-Su Sargardom gibi fabrikalar hzla kurula-
rak faaliyete getiler. 1941 ylnn sonunda, tm SSCBde
retilen civann % 85ini Krgzistan karlyordu. Hemen
hemen her patlama aletinde ve okta Haydarkan civas bu-
lunuyordu. 1945 ylna gelindiinde Krgzistanda civa
retimi 1940 ylna kyasla 300 kat artmt.

Krgzistann byk ve stratejik adan nemli sanayi

fabrikalarnda Komnist Partisi kendi ynetimini glen-
dirdi, savunma sanayii retimini yapan Kadamcay, Hay-
darkan sanayi tesislerine ve Ak-Tz madenine sorunlar
yerinde zmek iin bir parti yetkilisi (partorg) tayin edil-
di. Sava yllarnda 1942de SSCBde sanayide ve maden
ocaklarnda tam hedefe ulaabilmesi iin Sovyetler Birli-
inde eitli yarmalar tevik edildi. Krgzistan sanayi
kurulularnda retim grevlerini fazlasyla yerine getiren
ii ve ekipler oald.
Alman sava gleri SSCBnin nemli kmr madenlerini
de igal ettiinden kmr retimi grevi de cephe gerisinde
kalan Sovyet cumhuriyetlerine yklendi. Bu balamda K-
zl-Kya, Slkt, Kk-Cangak, Ta-Kmr yataklarnda-
ki kmr iletmeleri Krgz Kmr adl devlet trstnde
birletirildi. Krgzistan madencileri bir i gn ierisinde
kmr retim normlarn fazlasyla yerine getirmeye a-
ltlar. 1942 ylnda kmr karlmasnda gsterdikleri
8 Byk y Kanal 10 Mays 1941de yaplmaya balad, ama savan balamas ile
inaat ileri durduruldu.
Kadnlarn sanayide pay 1940ta % 32,9 iken 1943te % 55,7ye ykseldi.
stn gayretleri dolaysyla 24 madenciye SSCBnin stn
hizmet belgesi ve madalyalar takdim edildi.
Savan sonuna kadar en byk sorun cumhuriyet ekono-
misinin tm dallarnda iilerin istihdam oldu. rnein
savan ilk yarylnda Kzl Kya ve Slkt kmr ma-
denlerinde iiler cepheye gittikleri iin ii says % 67.2
orannda azald. Krgzistandan savaa giden 360.000 ki-
inin dnda 36.600 kii de (Bunlarn % 85i Krgzd)
Ural, Sibirya ve Kuzbassa sanayi fabrikalarnda, maden
ocaklarnda, demiryollarnda altrlmak iin gnderil-
di. SSCB Yksek Sovyet Prezidiyumunun ubat 1942
tarihli kararna gre fabrikalarda ya da devlet kurumla-

166
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN
rnda almayan eli i tutan ehir halknn hepsi sanayide
altrlmaya baland. Krgzistana nakledilen halk da
fabrikalara ii olarak alnd. Tatiller iptal edilerek gn-
lk 10 saatlik alma uyguland, hatta sanayi fabrikalar
mdrlerine ihtiya olduu zaman i saatlerini artrma
yetkisi verildi. yerini terketmek, gecikmek, sebepsiz ie
gelmemek askerden kama olarak deerlendirildi ve byle
yapanlara ar cezalar verildi.
Savan ilk gnnden balayarak sanayideki esas i gcn
kadnlar oluturdu. Sava yllarnda hafif sanayide, tekstil
ve gda sanayisinde kadnlarn oran % 70-90a ulat. Ka-
dnlarn sanayideki pay 1940 ylnda % 32.9dan 1943
ylnda % 55.7e ykseldi. Sava yllarnda emekliler ve sa-
katlar da almak iin sanayiye ve maden ocaklarna geri
dnd. 1945 ylnn banda cumhuriyet ekonomisinde
23.800 yal insan alt. Ocak 1945te cumhuriyet a-
pnda sanayi iilerinin % 36sn genler oluturuyordu.
Ortaokula giden genlerin sanayide yer almalar sonucu
savan ilk ylnda bu okullardaki rencilerin says
281.800den 184.300e kadar azald.9 e yeni balayan
kimselerin ya da gen iilerin becerilerinin gelitirilmesi
iin i yerlerinde hzl kurslar dzenlendi. Kurslar dnda
sanayi fabrikalarna ii salamak amacyla meslek okullar
ald. Bu meslek okullarnda 1943-1945 tarihleri arasn-
da 14.000 eitli meslek sahibi ii yetitirildi. Krgzistan
sanayi, cephe ihtiyac iin sava yllar boyunca 1.355.000
ift deri ayakkab, 474.000 paltoluk kuma, 5.700.000
adet hazr giyim dikildi ve 2.900.000 adet rg rnle-
ri, 821.000 ift orap, 25.665 ton ip, 177.000 ton eker,
94.400.000 kavanoz et konservesi retti.10
Ulam ve Haberleme
Nisan 1943te SSCB Yksek Sovyet Prezidiyumu, demir-
yollarnda olaanst hl ilan etti, ayn tarihte SSCB Halk
Komiserler Kurulu, demiryolu iilerine ynelik yeni di-
siplin tzn onaylad. Sava yllarnda Tokmak-Bst-
rovka, Kant-Rbaye (Kant-Balk) ve Frunze-Rbaye
(Bikek-Balk) gibi yeni demiryollarnn inas gerek-
letirildi. Demiryolu yapmnda teknik bakmdan yetersiz
baz i makineleri hari genellikle insan gc kullanld,
9 Krgz Respublikasnn Tarh, s. 257; V. Ploskih - J. Junualiev, storiya Krgzov i Kr-
gzstana, Raritet nfo Basmevi, Bikek 2007, s. 242.
10 storiya Kirgizskoy SSR, IV, Krgzstan Yaynevi, Frunze 1990, s. 151.
yani demiryollar askere gitmeyen yallar, kadnlar ve
ocuklar tarafndan krek, apa, keser, balta kullanlarak
yapld. Demiryolu inasnda iyi alanlar kaln mont,
izme, kuma veya yiyecek, iecek ile dllendirildi.
Sava yllarnda SSCBde demiryoluyla yk tamann
nemi artt. Trenlerin hareketleri zel asker cetvele gre
belirlendi, asker ve asker malzeme tayan tren vagonlar-
na ncelik tannd. Tecrbeli demiryolu iilerinin savaa
gitmeleri sebebiyle tren tamaclnda kadnlar ie alnd.
rnein 1942 ylnda Krgzistanda 168 kadn, makas-
, hat bekisi, istasyon nbetisi, tesisat, kantar katibi,
elektrik kaynaks olarak alt. Apisa Omurova maki-
nist olarak alan ilk Krgz kadndr. Tama ve ulam
ilerinde nitelikli personel hazrlamak iin 1942 ylnda
Frunze ehrinde demiryolu okulu ald. Isk Gl gemici-
liinde yk ve insan tamann says artt. Otomobil ta-
macl alanlar da zafer iin kendi katklarn salad.
Cephedeki ve lke iindeki ihtiyalar karlamak iin
cumhuriyetin posta grevlileri de ok altlar. Sava d-
neminde Krgzistanda telefon alar yaygnlatrld, pos-
tanelerin ve radyo istasyonlarnn says artrld. Telefon
araclyla haberleme iyiletirildi. 1932de Krgzistanda
sadece 1.000 adet telefon bulunurken, 1945te 63 telefon
istasyonu vard ve telefon says 3.800 idi.11
Tarm ve Hayvanclk
Sava sadece sanayiyi deil, tarm da olumsuz etkiledi.
1942de Sovyetler Birliinin Ukrayna, Don, Kuban gibi
nemli tarm blgeleri igal edildi. Krgzistanda kolhoz
ve sovhozlarn ekilen alanlar bytlerek, buralara hubu-
bat ve sebzeler ekildi. Hububat ekim alan 61.000 hektara
karld. Bar zamanna gre eker pancar ve patatesin
ekildii sahalar iki kat arttrld. 1943 ylnda yaanan ku-
raklk yznden tahl rnlerinin verimlilii dt.
Sava yllarnda tarmda alabilen halkn says yeterli
deildi, 1940 ylnda krsal kesimlerdeki tarmda ala-
bilen halk % 43.3 iken 1945 ylnda bu rakam % 36.6y
oluturuyordu. Erkekler orduya alndndan tarmda a-
lan erkek kolhozcularn says azald. 1940 ylnda Kr-
gz Sovyet Cumhuriyetinde bunlarn says kolhozlarda
11 S. Kerimbayev, Sovetskiy Kirgizstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945, s. 142.
167
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Sava yllarnda ihtiya duyulduunda gen kadnlar kolhoz ve sovhozlarda traktr de kullandlar.
196.700 iken 1942de 97.300e, 1943te 66.300e kadar
dt, 1946 ylnda yaklak 60.000 kadard.12 Silah tu-
tabilecek erkeklerin savaa gitmeleri sebebiyle tarm ileri
kadnlar, yallar ve genler tarafndan yerine getirilmeye
mecbur kalnd. Sava yllarnda lise rencileri de kolhoz
ve sovhozlarn tarm ilerinde altlar.
Tarm iletmek iin gerekli traktr, araba ve atlarn b-
yk bir ksm ordu ihtiyac iin alndndan, bu durum
artlar olduka zorlatrd. 1940 ylnda traktrlerin says
cumhuriyet genelinde 5.039 iken 1945te 4.290a kadar
dt. 1940 ylnda yk tayan araba says 1.532 iken
1944 ylna gelindiinde bunlarn sadece 286s kalmt.
Traktrlerin says az olduu iin tarm ilerinde at, kz ve
deve kullanld. Tarm alannda teknik makine ve aletlerin
yetersizlii birok iin insan gc ile yaplmasna yol at.
Kolhoz ve sovhozlarda esas grevler kadnlarn omuzla-
rna yklendi. Kolhoz retiminde alabilen kadnlarn
oran 1940ta % 45.6, 1942de % 64.9, 1944te % 68.3
oluturuyordu. htiya olduu zaman kadnlar kolhoz
12 Krgz Respublikasnn Tarh, s. 257, 265; V. Ploskih - J. Junualiev, storiya Krgzov
i Krgzstana, s. 242; storiya Kirgizskoy SSR, IV, s. 154.
ve sovhozlarda traktr kullanc ve ofr olarak da al-
tlar. Savan sadece ilk drt aynda traktr istasyonla-
rnda (MTS) 3.193 kadn, traktr src ve 616 kadn,
bierdver kullanma eitimi aldlar. 1942 ylnn yaz ay-
nn balangcnda MTS kurslarnn mezun ettii 13.600
traktrcden 5.290 kadnd. Bunun dnda kadnlar
kolhozlarda, MTSlerde ve sovhozlarda ynetici olarak
altlar. rnein 1943te kadn kolhoz bakanlarnn sa-
ys 59, kadn ekip bann says 1.181 ve kadn hayvan
iftlikleri yneticilerinin says 1.032 idi.13 1942 Ekim d-
neminde SSCB apnda kadn traktrcler arasnda ger-
ekletirilen yarmada Anat Eralieva, Tumar elebaeva,
Anna Sokolova, Busahan Egemberdieva, Varvara Savina
gibi Krgzistandan 15 kadn traktrc dllendirildi.14
Tarmda alan iiler, yal, kadn ve ocuklar ar art-
lara ve zorluklara ramen cephedeki askerlere yiyecek-i-
ecek ve ham madde salamada gece gndz byk bir
fedakrlkla altlar.
Zirai ekonomide Komnist Partinin etkisini arttrmak
13 storiya Kirgizskoy SSR, IV, s. 156; S. Kerimbayev, Vsenarodny Podvig (Na Mmateriyale
Kirgizskoy SSR Perioda Velikoy Oteestvennoy Voyn 1941-1945 gg.), s. 53.
14 S. Kerimbaev, Sovetskiy Kirgizstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne 1941-1945, s. 83.
168
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN
iin Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komite-
sinin 17 Kasm 1941 tarihli kararyla olaanst parti or-
ganlar-MTS ve sovhozlarn siyas blmleri tekil edildi.
Mays 1943e kadar alan bu tr siyas birimlerin say-
s Krgzistanda 94 idi. Onlarn asl grevi, partinin ile
komiteleri ile birlikte devletin orduya erzak salamadaki
hedeflerinin gerekletirilmesinde yerli parti rgtlerinin
faaliyetlerini glendirmekten ibaretti.
1941 ylnda cumhuriyette 203.600 ton tahl topland ve
bu say 1940 ylndaki gstergeyi geride brakt. Savan
yapld be ylda Krgzistanda sava ncesi dneme gre
devlete tarm rnleri temin etme hususunda bir hayli ar-
t grld. Tahl % 10, patates % 36.8, sebze % 107,
et % 57.4 ve yn % 63.3 orannda artt. Bu art ayn
zamanda ky sakinlerinin ahs ihtiyalarnn azaltlmas
ile salanabildi, yani kolhozculara bir gnlk i gn kar-
l olarak verilen tahl miktarnda kstlamaya gidildi.15
Sava dneminde tarm ilerini zamannda bitirmek, yk-
sek verim almak, hayvancl gelitirmek, devlet teslimat-
larn gerektii gibi yerine getirmek iin tm Sovyetler
Birlii kolhoz ve sovhozlar arasnda geni apl rekabet
balatld. Tarm ilerinde belirlenen saatlerden daha faz-
la alma uygulamas yaygnlatrld. Sokuluk ilesinin
Kzl Asker Kolhozundan Kerimbb opokova, y
ilesinin Kayrma Kolhozundan A. Coldobaeva, Suzak
ilesi Stalin Kolhozundan . smailova vb. kadnlarn
ynettikleri tarm ekipleri, ziraat bitkilerinden yksek
hasat almada baar gsterdiler. Sokuluk ilesi Kalinin
Kolhozunda alan kolhozcu Zuurakan Kaynazarova
bir hektar alandaki eker pancarndan 1941de 1.073,
1942de 1.200, 1943te 1.159, 1944te 1.250 kental rn
almay baard. Zuurakan Kaynazarovaya eker panca-
rndan yksek verim ald iin 1948 ve 1957 yllarnda
iki defa Sosyalist Emek Kahraman unvan ile nian ve
madalyalar verildi. Byk Vatan Savanda Sovyetler Bir-
lii Kahraman Dynkul opokovun ei, Sokuluk ilesi
Kzl Asker Kolhozunda kolhozcu olarak alan Ke-
rimbb opokovaya eker pancar ve pamuk retimini
artrmada gsterdii yksek baars dolaysyla Sosyalist
Emek Kahraman nian verildi.
15 . Osmonov, storiya Krgzstana (S Drevneyih Vremen Do Naih Dney), Mezgil
Yaynlar, Bikek 2012, s. 438; V. Ploskih - J. Junualiev, storiya Krgzov i Krgzstana,
s. 243.
Krgz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin, Sovyetler Birli-
inin temel hayvanclk slerinden biri olduu bilinmek-
tedir. zellikle sava yllarnda hayvancl gelitirmeye
ok nem verildi. 11 Mays 1942de SSCB Halk Komiser-
ler Sovyeti ve Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez
Komitesi kolhoz ve sovhozlarda hayvan saysnn arttrl-
mas hususunda karar ald. Krgzistan Komnist Parti
ynetimi de sz konusu karar erevesinde hayvan says-
n oaltacak pratik tedbirler ortaya koydu. obanlar ve
at obanlar tecrbeli hayvanclardan seildi. obanla-
rn madd karlar gz nnde bulundurularak ek emek
gn (trudoden)16 uygulamas kabul edildi. Sava yllarn-
da hayvan yemi stoklarnn kstlanmasndan dolay hay-
vanlar meralara srme yntemine bavuruldu. Bu yn-
tem zellikle zengin yayla otlaklarna sahip Krgzistanda
geni bir ekilde yaygnlatrld. Yayla ve klaklarda al-
an zooteknik uzmanlar ile veterinerlere ek maa dendi.
1942-1943 ylnda kolhoz ve sovhozlarn 908.000, 1943-
1944te 852.000 ba hayvan sr hlinde klatld.17 Sa-
va yllarnda lke, cepheye et gnderme grevini en iyi
ekilde yerine getirdi. Krgzistan hayvanclar kolhoz ve
sovhozlarn srlerini oaltmada, byk ba hayvanla-
ra bakmada ve yavrular yetitirmede yksek performans
gsterdiler. Bununla beraber hayvanclkta eksiklikler yok
deildi. Mesela yem sknts yznden zaman zaman cid-
di boyutlarda hayvan lmleri de grlmekteydi.
SSCB Yksek uras Milletvekili ve Kalinin Kolhozunda Ekip Ba olan
Zuurakan Kaynazarova eker pancarlarn Novo-Troitsk eker Fabrikasna
gnderirken, 1945.
16 Trudoden, Emek gn. SSCB dneminde kolhozun gelirinin her yesine den
gnlk pay.
17 storiya Kirgizskoy SSR, IV, s. 157.
169
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Krgzistanllarn Cepheye Genel Yardm k yiyecek ve scak giysi vb. yardmlarnn dnda 93 tank
ve 186 sava uan yapacak kadar para toplad. Bu pa-
Krgzistan halk cepheye yardmlarn da esirgemedi. Kr-
rayla Sovetskiy Kirgizstan (Sovyet Krgzistan) adl tank
gzistanllar maalarnn bir ksmn, deerli eyalarn, al-
serisi yapld ve bu tanklar Kasm 1942de ilk defa Staling-
tn gm taklarn, yiyecek ve iecekleri cepheye gnder-
rad Savandan itibaren cephe alanlarnda kullanld. Bu
diler. Savan ilk gnnden itibaren halk, kendi paralarn
tank serisinin 22 tank ofr nian ve madalyalarla dl-
Halk Savunma Fonuna aktard. Daha sonra bu faaliyetin
lendirildi. Haziran 1941den Eyll 1943e kadar Krgz
artmas iin Frunze ehrinde SSCB Devlet Bankasnda
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin sadece Frunze Vilaye-
14 numaral zel hesap ald. Austos 1941de bu hesa-
tinden orduya 2005 araba, 46 paletli traktr, 15.819 at ve
ba halk tarafndan 2007.000 Ruble, Eyllde 1.670.000,
1.979 koum takm ile vagon gnderildi. Ayn tarihlerde
Ekimde 1.579.000, yl sonuna gelindiinde 9.090.000
Tyan-an Vilayetinden 4.292 at ve 89 araba ordu ihtiya-
Ruble, 38.9 kilogram altn ve gm eya, 11.862 kental
lar iin yolland.20 Sava yllarnda Krgzistan halk tara-
ekin, 2.779 kental et, 1.788 kilogram ya aktarld. Sava
fndan Sovyet svari birliine 50.000 kou at gnderildi.
yllarnda halktan 121.4 ton yn, 96.600 adet koyun deri-
si, 2.156 adet eitli deri, 11.984 adet deerli deri, 11.516
Sava Yllarnda Krgzistana G
metre eitli kuma sava ihtiyalar iin topland.18
Krgzistanda fabrikalar ile beraber sava alan ierisindeki
Byk Vatan Sava yllarnda Krgzistan halk, Savunma
yerleim yerlerinde yaayan halk da tahliye edildi. Tem-
Fonuna 189.000.000 Ruble toplayp gnderdi. Krgzis-
muz 1941den Ocak 1942ye kadar 61.800den fazla in-
tandan cepheye 195 vagon yiyecek, 550.000 ynl giysi
san g ettirildi. 1942 ylnn sonuna doru 138.000 kii
ve cephedeki askerlere posta yoluyla her biri ortalama 5.3
daha sava blgelerinden tahliye edilerek Krgzistana ge-
kilogram arlnda 38.000 ahsi koli gnderildi. Ablu-
tirildi. Bu 138.000 kiinin 87.000i kolhozlara, 51.000i
kada kalan Leningrada Krgz halk 1942-1943te yakla-
ise ehirlere yerletirildi.21 Moskova, Leningrad, Litvanya,
k 103 vagon yiyecek yardm yapt, Savunma Fonuna
Karelya-Fin SSC, Kursk, Orlovsk, Tula, Rostov, Voronej,
4.500.000 pud19 ekin, 2.700.000 sebze, 500.000 pud et,
Stalingrad, Krm, Stavropol ve Krasnodar gibi ehir ve
372.000 pud yn verdi. Sava dneminde Krgzistan hal-

Sovyet Krgzistan adl tanklar

18 . Osmonov, storiya Krgzstana (S Drevneyih Vremen Do Naih Dney), s. 440; Krgz 20 Krgz Tarh, Entsiklopediya,s. 61; storiya Kirgizskoy SSR,IV, s.120-121.
Respublikasnn Tarh, s. 258. 21 Krgz Tarh, Entsiklopediya, s.60.
19 Pud, 16.3 kiloya eittir.

170
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN
eyalet sakinleri olan bu insanlara ev bulup yerletirmek
ve onlara alacak i bulmak iin vilayet ve ilelerde zel
komisyonlar kuruldu.22 Yetikinlerden baka dman i-
gali altndaki yerlerden geici olarak binlerce ocuk da
Krgzistana nakledildi. Eyll 1942ye kadar Krgzistana
Kursk, Voroilovgrad, Smolensk vilayetleriyle Odessa, Le-
ningrad ve Moskova ehirlerinde bulunan 41 ocuk yur-
dundan 3.433 ocuk g ettirildi.
1942 ylnda SSCB Halk Komiserleri Sovyeti kararyla
Krgzistana 21.500 Polonyal gnderildi. Bunlarn ou
Yahudi dinine mensup olup, 1939da Kzl Ordu Dou
Polonyay igal ettikten sonra zorla srgn edilen Polon-
yallarn bir ksmyd. Ge tbi tutulan Polonyallarn
ocuklar iin Krgzistanda 1.197 rencilik 15 okul al-
d ve bu okullarda eitim dili Lehe oldu.
Sava yllarnda yaklak 300.000 sava madurunu ka-
bul eden Krgzistana 1943 yl sonundan itibaren, osif
Stalinin adaletsiz siyaseti sonucu Kafkasya ve Krmdan
srgnler balad. Ahska Trkleri, Tatarlar, eenler, Ku-
muklar, Karaaylar, Balkarlar, Nogaylar gibi Trk toplu-
luklar zorla g ettirildi. SSCB NKVDnin zel skn
Blmnn kaytlarna gre 1 Ekim 1944te zorla g
ettirilen bu halklarn says 120.858di. Mart 1945te
10.700 Balkar Trk daha buraya srld. Krgz SSC
Komnist Parti Merkez Komitesi ve Halk Komiserler Ku-
rulunun 19 Ocak 1944 tarihli birleik kararnda yakn
bir tarihte Krgzistana yerletirilmesi dnlen yaklak
90.000 kiinin kabul ve iskn ile ilgili bir plan onay-
land. Bu plana gre, her kasaba veya kye gelen en az 50
aileyi ksa srede yerletirmek, onlara toprak vermek, ev
kurmalarna yardm etmek ve onlar sanayide istihdam et-
mek gerekiyordu. 16 Haziran 1944te Krgz SSC Kom-
nist Parti Merkez Komitesi ve Halk Komiserler Kurulu
zel olarak g ettirilenlere hayvan, yiyecek ve tahln da-
tlmas ynnde karar ald. Bu kararda srgn edilenlere
9.926 ylk (at), 24.472 byk ba hayvan, 60.000 koyun
ve kei, 24.700 kental tahl, 30.000 m3 inaat malzemesi-
nin (aa) verilmesi kararlatrld. 24 Austos 1944te de
Grcistann Ahska blgesinden srgne tbi tutulacak
Trklerle Krtlerin yerletirilmesiyle ilgili karar kt.23
22 . Osmonov, storiya Krgzstana (S Drevneyih Vremen Do Naih Dney), s. 436; Krgz
Respublikasnn Tarh, s. 259.
23 Krgz Respublikasnn Tarh, s. 260-261.
Sava Yllarnda Salk, Edebiyat, Bilim Ve Sanat
Sava yllarnda SSCBnin merkez blgelerinden hasta-
neler de Krgzistana tahliye edildi, 25 yeni asker hastane
ald. Bununla birlikte ehir ve kylerde hastane, polik-
linik, salk ve doum merkezleri ile doktorlarn ve dier
salk alanlarnn says arttrld. Asker birliklerin ve
nakledilen hastanelerin ihtiyac olan salk personeli ye-
titirildi. lke genelinde hemire yetitirme kurslar al-
d. 1943 ylnda 609 kadn, bu kurslarda eitim grerek
hemire oldular. Salgn hastalklarla mcadele etmek
iin 1942de ehir ve ilelerde zel komisyonlar kurul-
du. 1 Kasm 1941den 1 Temmuz 1944e kadar Krgzis-
tandaki hastanelerde 37.298 asker tedavi grd, bunla-
rn 14.124 ameliyat edildi. Tedavi gren askerlerin %
48.5i iyiletikten sonra tekrar cepheye dnd.24
Krgzistandaki aydnlar ve sanatlar da savaa gittiler.
Krgz SSC Halk Komiserler Sovyeti Bilim Komitesine
bal 18 bilimsel aratrma kurumunda alanlar savun-
ma ve halk ekonomisi konularna younlatlar. Sava
yllarnda dier Sovyet cumhuriyetlerinden Krgzistana
gelen bilim adamlar sayesinde lkede bilim adamlarnn
says artt. rnein ad geen komitenin senatosuna A.
Bah, A. Borisyak, tarihi A. Berntam, dilci K. Yudahin
gibi yeni akademi yeleri katld. Krgzistann doal
kaynaklar dzenli bir ekilde incelendi. 1941-1944 yl-
lar arasnda 321 jeoloji aratrma gezisi dzenlendi, yeni
yer alt kaynaklarnn bulunduu yerler tespit edilerek bu
kaynaklar sanayide kullanlmaya baland. Tp sahasnda
alan bilim adamlar kendi alanlarnda aratrma yap-
may srdrrken, Hayvanclk Aratrma Enstits de
hayvancln geliimi konusunda eserler yaymlad. Ka-
sm-Aralk 1941de Moskovadan be enstit ve 235 ara-
trma grevlisinden oluan SSCB Bilimler Akademisinin
Biyoloji Blm Frunzeye tand, bunlar yerli bilim
adamlaryla aratrmalar yapt.
5 Ocak 1943te SSCB Halk Komiserler Kurulunun ka-
raryla SSCB Bilimler Akademisinin Krgzistan ubesi
ald, bu sebeple nceden faaliyet gsteren Krgz SSC
Halk Komiserleri Kuruluna bal Bilim Komitesi kald-
rld. Yeni ubenin bilim adamlar faydal maden ocaklar-
24 storya Kirgizskoy SSR, IV, s.172.
171
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kzl Ordu birliklerine konser vermek zere Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti sanatlarndan Yedi Cephe konser grubu oluturuldu.

n aratrmak, tarm bitkilerine zarar veren haerelere kar grmek zorlat. renci ve retmenlerin says azald.
mcadele etmek, kymetli krk hayvanlarn yetitirmek, retmenlerin ou askere alnrken, rencilerin bir
ila olarak kullanlabilecek yeni bitkileri bulmak gibi aktif ksm da eitimini brakarak sanayi ve tarm alanlarnda
faaliyetler yrttler. Yaklak 2.000.000 hektarlk da- almak mecburiyetinde kald. 1940-1941 eitim re-
lk alan aratrld. eker pancar, pamuk, tahl ve yem tim ylnda ortaokullarn says 1.645ten 1.495e dt.
bitkilerinin verimliliini arttrmak amacyla aratrmalar 1942-1943 eitim retim ylnda rencilerin says
yapld. K. Yudahinin editrlnde 1944 ylnda ilk 325.102den 252.036a geriledi. 1941-1942 eitim -
Rusa-Krgzca szlk SSCB Bilimler Akademisinin Kr- retim ylnda ortaokul son snflarda ve yksekokullarda
gzistan ubesine bal Dil, Edebiyat ve Sanat Enstits asker eitim verilmeye baland. Eyll 1943ten itibaren
tarafndan Moskovada basld. sanayide alan st snf lise rencileri iin Frunze, O,
Slkt, Kzl Kya gibi ehirlerde akam okullar almaya
Sava dneminde yazar, air, ressam ve oyuncular genellik-
baland. 1944 yl sonbaharndan itibaren bu tip okullar
le savala ilgili konulara odaklandlar. Krgzistan ressam-
kylerde de faaliyete geti. 1945te cumhuriyet apndaki
lar eserlerinde cephe ve cephe gerisindeki olaylar yanst-
87 akam okulunda 4.300 renci eitim gryordu.25
tlar. rnein S. uykovun Vatan in, Ayrlma, G.
Aytievin Cepheden Mektup, S. Aklbekovun Kolhoz
Bekisi resimleri gibi daha pek ok resim izildi. Krg-
zistandaki tiyatrolarda konusu sava olan oyunlar sahneye
konuldu. Austos 1942de Krgz Mzik Dram Tiyatrosu
Krgz Devlet Opera ve Bale Tiyatrosu olarak tekrar yap-
landrld. Austos 1943te Krgz Devlet Opera ve Bale
Tiyatrosunun bir blm bamsz Krgz Devlet Dram
Tiyatrosu olarak ayrld.

Sava yznden ortaokullarda ve yksekokullarda eitim

25 Istoriya Kirgizskoy SSR, IV, s. 169-170.

172
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN
Kzl Ordu birliklerine konser vermek iin Krgzistan Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyeti sanatlarndan oluan Yedi Cep-
he konser grubu oluturuldu. Bunlar tarafndan 1942-1944
yllarnda savan yapld farkl cephelerde toplam 2.500
konser dzenlendi. Abdlas Maldbaev, Sayra Kiyizbaeva,
Airbek Botaliev, Anvar Kuttubaeva, Mskal Omurkanova,
Maryam Mahmutova, Musa Baetov, Atay Ogonbaev gibi
nl Krgz sanatlar bu konserlerde hnerlerini sergile-
diler. Ayn ekilde Krgz Devlet Opera ve Bale Tiyatrosu
da sava yllarnda askerlere ynelik 750 konser dzenledi.
Sava dneminde Sovyet edebiyatnn en nemli konusu
savat. Krgz yazar ve airlerinden T. mtaliev, R. -
krbekov, N. ekmenev, Y. ivaza, U. Abdukaimov, T.
amiev ve bakalar cepheye gidip savatlar. M. Elebaev,
C. Turusbekov, C. Aubaev, K. Esenkocoev, C. Camgr-
iev gibi air ve yazarlar cephede hayatlarn kaybettiler.
M. Elebaevin Byk Mar, K. Malikovun Kana Kan, C.
Bknbaevin Hcum, T. mtalievin Zafer iirleri adl
iir kitaplar yaymlanm olup, bu eserlerde n plana kan
dnce vatan savunmas ve vatann kutsallyd. Sava
dneminde A. Osmonov Benim Anam, Mays Gecesi, Ma-
habat, Cenibek, lp Dirilenler, C. Turusbekov Ekiyann
Trajedisi, C. Bknbaev Ecel le Namus, A. Tokombayev
28 Kahraman, T. mtaliev Kubat adl sava konusunda-
ki iirlerini kaleme aldlar. Savata kahramanlk gsteren
Krgzlar hakknda pek ok nesir eser kaleme alnd: A.
Tokombaevin Arbay, C. Bknbaevin Dynkul, S. Sa-
skbaevin Nurlan, K. Cantevin olponbay. Sava takip
eden yllarda da Krgz yazarlar K. Bayalinovun Gl Bo-
yunda, T. Sdkbekovun Bizim Zamann Kiileri gibi eser-
lerinde sava konusu ilendi. Sava ileyen Cengiz Aytma-
tov ile 1950lerde Krgz edebiyat ykselie geti. Genlii
sava yllarna denk gelen Aytmatovun sava konu alan
Yzyze, Cemile, lk Turnalar adl eserleri sadece Sovyetler
Birlii okurlarnn deil, dnya toplumunun da dikkatini
ekti ve yazara hret kazandrd. Sava dneminde iir ve
nesirin yannda Krgz dramatrjisi de geliti. A. Tokom-
baevin Orman Sahipleri ve And, T. Sdkbekovun Cephe-
den, A. Osmonovun Ak Mr piyesleri, Krgz tarihindeki
vatanseverlik geleneini gsteren K. Cantovun Kur-
manbek, K. Malikov ile A. Kuttubaevin Canl, T. Sdkbe-
kov ile K. Rahmatullinin Manas ile Almanbet dramalar,
Cengiz Aytmatovun sava anlatan Yzyze, Cemile ve lk Turnalar isimli
eserleri sadece Soyvetler Birlii okurlarnn deil tm dnya toplumunun
dikkatini ekerek ona hret kazandrd.
A. Tokombaev ile K. Malikovun Manas, K. Malikovun
Seytek librettolar tiyatro repertuvarlarnda yer ald, sahne-
lendi. Sava yllarnda Krgzistanda sadece bir iki belgesel
film yaplabildi. 1944te Krgzistan Byk Vatan Sava-
nda belgesel filmi ekildi.26 Genel olarak bu eserlerde
yazar ve airlerin SSCB ynetiminin tutumundan dolay
ideolojik sansrden kurtulamadklar belirtilmelidir.
26 K. Artkbaev, XX Klmdag Krgz Adabiyatnn Tarh, TAS Yaynevi, Bikek 2004, s.
134-177.
173
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
II. Dnya Sava Zaferinin 70. yl kutlamalar 2015 ylnda Bikekte yapld.
Sonu
Krgzistandan hemen hemen her aileden savaa giden-
ler oldu. Krgzistanl askerler sava boyunca Moskova,
Stalingrad, Kursk, Leningrad, Dou Kafkasya, Moldova,
Baltk ve Dou Avrupa lkelerindeki tm etin savalara,
hatta Almanyadaki atmalara katlarak Berline kadar
gittiler.
Sava trajik sayfalarla doludur. Bir tarafta saysz kahra-
manlk madalyas datlan askerlerin, dier tarafta onlar
gibi vatanlar iin savamalarna ramen esir dmeleri
dolaysyla hainlikle sulanan askerlerin tarihidir. Al-
manlara esir den Sovyet askerleri arasnda Krgzlar da
vard. Bilindii zere Almanlar Trkistanl sava esirlerin-
den Sovyetlere kar Trkistan Lejyonu oluturdular. te
Trkistan Lejyonu Bakan Yardmcs II. Dnya Savana
kadar Krgzistanda Adalet Bakanlnda memur olarak
alan ve Almancay ok iyi bilen Satar Almambetov
adnda bir sava esiri Krgzd. Trkistan Lejyonu asker-
lerine Almanya himayesinde Trkistan Devletini kurma
sz verildi. Hatta bu istikametteki almalar dolaysyla
1944te Manas Destan Almanca basld. Almanlara esir
den, ancak sava sonunda geri dnen bu esirlere Sovyet
ynetimi tarafndan ok acmaszca davranld, hain mu-
amelesi yaplarak Sibiryadaki uzak kamplara srld. Bu
muameleden dolay Azamat Altay, Tlm Cakp Uulu,
Sdk Aldaev gibi Almanlara esir den Krgzlar, SSCB
dnda kalmay tercih ettiler ve mrlerinin sonuna ka-
dar Batda yaadlar.
Sovyet halklar byk bir fedakrlkla Nazi Almanyasna
kar topyekn direndiler. Krgzistan halk Cephe in
slogan ad altnda var gcyle alt. Sava artlarna
ramen Krgzistann kolhoz ve sovhozlar (iftlik) gerek
sivil gerekse asker, yani cephe ve cephe gerisinin tarm
ve hayvanclk rnlerine olan ihtiyacn karlayabilmek
iin, sava ncesindeki retimi kat kat aan retim yapt-
lar. Cephe gerisinde halkn tm zorluklara gs gererek
gece gndz almas, cephedeki kahramanlklar kadar
nemlidir ve bu adan zaferin kazanlmasnda onlarn
da byk pay sahibi olduklar vurgulanmaldr. Tabii
ki, burada dorudan merkezden kumanda edilen Sovyet
Devletinin planl ekonomi ynetiminin katksn da ifade
etmek gerekir.
Gnmzde Krgzistann her yerinde Byk Vatan Sa-
vann izlerini grmek mmkndr. Bata ehir ve ile
merkezleri olmak zere lkenin en merkez yerlerinde sava
kahramanlarnn heykelleri ve savaa katlan askerlerin isim-
lerinin yer ald antlar bulunmaktadr. Resm olarak Sov-
yet ordusunun Almanyay yendii gn olarak kabul edilen
9 Mays, Krgzistanda Zafer Bayram olup tatildir. Gn-
mzde Krgzistan Sosyal Kalknma Bakanlnn verilerine
gre (2015) yaklak 1.200 sava gazisi ve 7.000 civarnda
cephe gerisinde grev yapan emekli bulunmaktadr.
174
 II. DNYA SAVAINDA KIRGIZSTAN

Kaynaka
Artkbaev, K., XX Klmdag Krgz Adabiyatnn Tarh, TAS
Yaynevi, Bikek 2004.
Asanov, D., Undoshkon Uluu Ceniter, Oktyabrdn in
Ulantp, Krgzstan Yaynevi, Frunze 1987.
storiya Kirgizskoy SSR, IV, Krgzstan Yaynevi, Frunze 1990.
Kerimbaev, S., Sovetskiy Kirgizstan v Velikoy Oteestvennoy Voyne
1941-1945, lim Yaynevi, Frunze 1985.
Kerimbaev, S., Vsenarodny Podvig (Na Materiyale Kirgizskoy
SSR Perioda Velikoy Oteestvennoy Voyn 1941-1945 gg.), Kr-
gzstan Yaynevi, Frunze 1970.
Krgz Respublikasnn Tarh, Krgzstan Basmevi, Bikek 2000.
Krgz Tarh, Entsiklopediya, ed. A. Asankanov, Mamlekettik
Til cana Entsiklopediya Borboru, Bikek 2003.
Mambetseitova, Z., Maytarlgs Erdikter, Mektep Yaynevi,
Frunze 1984.
Osmonov, ., storiya Krgzstana (S Drevneyih Vremen Do Na-
ih Dney), Mezgil Yaynlar, Bikek 2012.
Ploskih, V. - Junualiev, J., storiya Krgzov i Krgzstana, Raritet
nfo Basmevi, Bikek 2007.
Sultanaliev, B., Kirgizstants v Velikoy Oteestvennoy Voyne, lim
Yaynevi, Frunze 1977.

175
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

176
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN

Prof. Dr. Mehmet Seyfettin EROL*
Dr. Aidarbek AMRBEK**
Dr. Ceren GRSELER***

Giri
Dnya tarihi, insan kaderini derinden etkileyen pek ok
savaa ahitlik etti. Bu savalarn ierisinde en byk ha-
sara yol aanlar ise hi kukusuz I. ve II. Dnya savalar
oldu. 1914-1918 yllar arasnda meydana gelen I. Dnya
Sava dnya nfusunun % 62sini etkilerken savaa top-
lamda 38 devlet katld. Yaklak 10.000.000 insan haya-
tn kaybetti ve yaklak 20.000.000 kii yaraland. 1 Ey-
ll 1939 tarihinde Almanyann Polonyaya saldrmasyla
balayan ve alt yl devam eden II. Dnya Savandan ise
dnya nfusunun yaklak olarak % 80i ve toplamda 72
devlet etkilendi. II. Paylam Savanda 50.000.000a
yakn kii hayatn kaybetti. 1941 tarihinde Almanyann SSCB topraklarna kol-
dan taarruz etmesiyle balad.
Her iki sava, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliini
(SSCB) derinden etkiledi. I. Paylam Sava arlk II. Dnya Sava ve zbekistan ilikisinin ya da zbekis-
Rusyasn tarihin derinliklerine gmerken ikinci sava tann II. Dnya Sava kapsamnda ele alnmas eitli ko-
ok daha gl bir lkenin ortaya kmasna zemin hazr- nularn deerlendirilmesi demektir. zbekistan II. Dn-
lad ve SSCByi Souk Sava olarak adlandrlan dnemin ya Sava kapsamnda incelemek, II. Dnya Savann z-
iki sper gcnden birine dntrd. bekistana olan etkisini aratrmak salt zbekistann ad
geen dnemdeki siyasetini, toplumsal yapsn ve savaa
II. Dnya Sava, hi kukusuz SSCByi oluturan dier
katlmn ele almak anlamna gelmemektedir. Bu ba-
cumhuriyetleri ve halklar da derinden etkiledi. Orta Asya
lamda bu nemli zelliklerin yan sra SSCB ynetimi ile
blgesi Alman igaline uramad, fakat blge SSCBnin
zbekistan arasndaki ilikiyi de ele almak gerekmektedir.
izledii sava politikasndan nemli lde etkilendi. Sov-
yet kimliinin ina almalarnn hzlandrlmas ve bu- Kremlin-Takent mnasebetleri II. Dnya Savanda tar-
nun bu corafyada yer etmesi, bl-ynet politikasnn tmal bir seyir izledi. Stalin ile zdeleen Sovyet nsa-
bir sonucu olarak yerel kimliklerin glendirilmesi, blge nnn yaratlmas gibi politikalar; dil, din ve kltr gibi
halklarnn bamszl hedeflemesi gibi eler ve Sov- elerle Moskovadan ayrlan Orta Asya halk iin skntl
yet-Orta Asya ilikilerinde gvenin azalmas bu balamda sreci balatt. Dier taraftan zbeklerin bir ksm, sava-
ne kan konulardr. kullanarak Sovyetler Birliine ve izledii siyasete olan
muhalif politikalarn ve yeni vatann kurulmas gibi he-
II. Dnya Savan Byk Vatanseverlik Sava olarak
deflerini gerekletirmeye alt.
nitelendiren zbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
* Gazi niversitesi Uluslararas likiler Blm retim yesi ve GAZSAM Mdr
(zbek SSC) de yukarda bahsedilen etkiye maruz kal- ** Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi, Avrasya Aratrma Enstit-
s Bakan Yardmcs
d. zbekistann II. Dnya Savana katlm 22 Haziran *** Uluslararas Strateji ve Gvenlik Aratrmalar Merkezi (USGAM) Analisti

177
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman askerleri kinci Dnya Sava srasnda 20 mm apndaki Flak 30 Hafif Uaksavar hesaplamas yaparken
Sava, zbekistan farkl alanlarda politika deiikliine
itti. Ayn zamanda zbek SSC eitli aralarla II. Dnya
Savana cevap verdi. 1941-1945 yllar arasnda dne-
min zbekistan yneticileri, toplumsal yaamn btn
alanlarn Nazi Almanyasna kar giriilen mcadeleyi
kazanmak iin yeniden rgtlediler. Cepheye katlm sa-
land. Her il, ehir, ile, hatta kylerdeki zbek vatan-
dalar savaa katk salamaya altlar. Seferberlik ilan
edildi. Ekonomide ar sanayiye ynelme gibi deiiklie
gidildi. Alman igalinden kaan SSCBnin dier halklar-
nn zbekistana gelmesiyle toplumsal hayatta da eitli
deiiklikler yaand. Sava ortamnda eitim ve kltrel
faaliyetler devam ettirilmeye alld; eitim ve kltr
ayn zamanda cepheyi ve ekonomiyi desteklemek iin de
kullanld. Cephe gerisine de destek verildi. Cepheye ve
cephedeki askerlerin ailelerine gda, giysi ve hayvan yar-
dm yapld. Dnemin ekonomik zorluklarna ramen
retimde art yaand. eitli koullarn sonucu olan
bu artn en nemli sebeplerinden biri alma sreleri-
nin artmasyd. rnein gerekli gda maddelerinin azl
gibi sorunlara ramen almalarn iki ve katna artt-
ran Takent Tekstil Fabrikas 410.000.000 metre kuma
retebildi. zbekistan gibi cumhuriyetlerin katklaryla
SSCB, II. Dnya Savandan galip kt.
II. Dnya Savann Etkisine zbeklerin
Kapsaml Seferberlik Cevab
23 Austos 1939 tarihinde imzalanan Alman-Sovyet Sal-
drmazlk Paktn1 Almanya, 22 Haziran 1941 gn tek
tarafl bozarak Sovyetler Birliine saldrd. Berlin, Sovyet
topraklarn igal etmek iin Barbarossa Harekt2 olarak
bilinen plan uygulamaya koydu. Bu plan kapsamnda
ksa sre iinde, yani 1941 ylnn k ayna kadar, Sovyet-
ler Birliine bal 15 devleti egemenlii altna almay he-
defleyen Almanya, daha gl ve modern silhl kuvvet-
lere sahip olmasndan dolay savan ilk aylarnda birok
avantaj yakalad. 1941 Kasm aynn sonunda Ukrayna
bata olmak zere Beyaz Rusya, Moldova, Estonya, Le-
tonya, Litvanya ve gnmz Rusya Federasyonunun bat
eyaletlerini igal etti.
Nazilerin ilerlemesi ve bunun sonucunda toprak btn-
lnn tehdit edilmesi ihtimali bata zbekistan ol-
1 II. Dnya SavancesiMnih AnlamasileekoslavakyannSdetblgesininAlman-
yaya braklmas zerine Bat ile yapt ittifaklara gveni azalanStalin, yaklaan sava iin
hazrlklar tamamlamak zere gerekli olan zaman kazanabilmek maksadylaHitler ile an-
lamaya karar verdi.Ayn ekilde Adolf Hitler de bir Bat-Sovyet yaknlamasndan endie
ediyordu. Btn bu gelimeler sebebiyle20 Austosta Hitler, Dileri BakanRibben-
tropuMoskovaya yollad ve23 Austosta Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt imzaland.
Bu paktn nda Almanya,Polonyaya girdi ve II. Dnya Sava balad.
2 lgili harekt iin bkz. Paul Carell, Barbarossa Harekt, 1941-1945 Alman Sovyet
Sava, I-II, ev. Hsn Erentrk, Sinan Yaynlar, stanbul 1974; Sergey M.
Shtemenko, kinci Dnya Savanda Rus Harekat (1941-1945), ev. Gven Korulsan-
Yaar Uar, Ararat Yaynevi, stanbul 1971.
178
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN

mak zere dier Orta Asya cumhuriyetlerini tedirgin etti.
Bundan dolay II. Dnya Savann ilk ylnda zbekis-
tan yneticileri Almanyaya kar lkenin btn gcyle
seferber olmasn hedefledi. zbekistan Komnist Partisi,
lkenin btn blgelerinde Nazi Almanyasna kar halk
rgtleyebilmek iin Herey sava iin ve Herey yenmek
iin sloganlaryla aktif propaganda faaliyetlerini balatt.3
Moskova da Orta Asya halklarnn Almanlara kar m-
cadeleye katlmalarn istedi. Sovyetler Birlii Komnist
Partisi Merkez Komitesi, dmana kar savamak iin
Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin daha fazla katk sa-
lamasna dair karar ald. Yine Komitenin bir baka kara-
ryla 30 Haziran 1941 tarihinde zbekistanda Devlet Sa-
vunma Komitesi kuruldu. Bu admdaki en nemli husus,
zbekistann Almanyaya kar mcadelesi ile ilgili btn
faaliyetlerde baka bir deyile seferberliin salanmasn-
da sorumluluun komitenin yetkisine verilmesi oldu. 20
Ekim 1941 tarihinde zbekistan SSC Yksek Sovyetinin
toplants yapld. Toplantda Cephede savaanlara gerekli
yardmlar salamak, yardmlar iki ve hatta katna -
karmak, halkn alma hzn arttrmak, birlii salamla-
trmak, vatana borcumuz gerei dmana kar btn gc-
mz fazlasyla seferber etmek gerekmektedir karar alnd.4
zbekistan Devlet Savunma Komitesi elindeki gce daya-
narak farkl blgelerdeki, hatta kylerdeki Komnist Parti
oluumlarn harekete geirdi. Bunun sonucunda miting-
ler dzenlendi ve lkenin btn blgelerinde duyurular
yapld. rnein 22 Haziran 1941 tarihinde lkenin ba-
kenti Takentte en byk tekstil fabrikasnn alanlar
miting dzenledi; lkeyi korumak iin btn glerini
seferber etmeye hazr olduklarn duyurdular. Ayn ekil-
de lkenin en byk fabrikalarndan biri olan Taselma
alanlar da lkeyi Almanyaya kar korumak iin alnan
btn kararlar uygulamaya hazr olduklarn akladlar.
zbeklerin bu kapsaml seferberlii farkl alanlar da kap-
syordu. Cepheye asker gnderilmesi, yani aktif bir ekilde
II. Dnya Sava cephelerinde grev alnmas, savaa ili-
kin retimin arttrlmas, n cephedekiler ve arka cephe-
dekiler iin yardmn salanmas rnek olarak verilebilir.

Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi, dmana kar koymak iin Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin daha fazla katk salamasna karar verdi.

3 R. Aminova - M. Ahunova, storiya Uzbekskoy SSR - Period Zavereniya Stroitelstva 4 E. Voskoboynikov, Uzbekskiy Narod v God VOV, Gosizdat, Takent 1947, s. 3-5.
Sotsializma i Perehod k Kommunizmu, 1938-1965 gg, Fan Yaynlar, Takent 1968, s. 73.

179
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
SSCBnin Savunulmasna Dnk zbek Seferberlii:
Asker Katk
Cephede savamak, zbekistann yapt en nemli kat-
klar arasnda gsterilebilir. Moskovadan gelen kararlar-
nn yannda zbek toplumunda da askere alnp savama
ynnde talebin olduu dnemin kaynaklarndan anla-
lmaktadr. zbekistann toprak btnln korumay
ama edinen vatanperver zbek genleri cepheye katl-
mak iin giriimlerde bulundular. rnein 22 Haziran -
8 Temmuz 1941 tarihleri arasnda Semerkantta Kom-
nist Parti merkezinin ubesine 1.316 kii savaa katlmak
iin bavurdu. 4 Austos 1941 tarihine gelindiinde ise
bavurular 2.988e ykseldi. 613 kadnn da bavuranlar
arasnda olmas5 zbeklerin II. Dnya Savana, lkesine
verdii nemi gstermesinden ve toplumsal yapya dair
gsterge sunmasndan dolay nemlidir. 1.500.000 z-
bek, Almanyaya kar savaa katld. Sava balad srada
zbekistann nfusu 6.500.000 idi. Baka bir ifadeyle
nfusun % 22si II. Dnya Savana katld. Savaa kat-
lanlarn te biri hayatn kaybederken6 640.000 civarn-
da zbek yaraland.7
zbekler, II. Dnya Sava cephelerinde eitli birimlerde
grev ald. 4. Tfek Tugay zbek Ulusal Tugay olarak
kuruldu. eitli blgelerde de grevlendirildiler: Mosko-
va Asker Blgesi, Bat Cepheleri Rezervleri vb.8 Bir dier
zbek Mill Tugay da 89. Tfek Tugay idi. Eitim tuga-
y ilevini de gren bu tugay, ran cephesinde de savat.9
90. Tfek Tugay, 91. Tfek Tugay, 92. Tfek Tugay, 93.
Tfek Tugay, 94. Tfek Tugay, 95. Tfek Tugay,10 96.
Tfek Tugay, 97 Tfek Tugay da Ulusal zbek birlikleri
olarak adlandrlmaktadr.11 90. Tfek Tugay gneybat,
Transkafkasya cepheleri ve randa,12 93. Tfek Tugay ise
5 R. Aminova - M. Ahunova, a.g.e., s. 76.
6 zbekistan Cumhuriyeti Devlet Bakan slam Karimov bir konumasnda sava
sresi boyunca hem cephede hem de cephe gerisinde Nazi Almanyasna kar mca-
dele eden zbek halknn 500.000inin sava alannda hayatn kaybettiini belirtti.
Bkz. slam Karimov, Samoe Glavnoe Segodnya - zvle Uroki Vtoroy Mirovoy Voy-
n, 09.05.2015, http://www.trend.az/casia/uzbekistan/ 2393176.html, Son Eriim
Tarihi: 24.08.2015.
7 H. Ziyaeva, Vtoraya Mirovaya Voyna i Uzbekistan, 20.06.2003, http://uzembassy.
ru/pr6.htm, Son Eriim Tarihi: 24.08.2015; Ayrca bkz. Timur Dadabaev, Chapter 4:
The Impact of the World War II/the Gerat Patriotic War in Uzbekistan, Identity and
Memory in Post-Soviet Central Asia: Uzbekistans Soviet Past, Oxon, Routledge 2016.
8 C. D. Pettbone, The Organization and Order of Battle of Militaries in World War II:
Volume V- Book B/ Union of Soviet Socialist Republics, Trafford, Victoria 2009, p.731.
9 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 743.
10 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 744.
11 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 745.
12 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 744.
zbekistanl 93. Tfek Tugaynn katld Stalingrad Cephesinde zbek-
lerle birlikte Krgzlar, Kazaklar, Sibiryallar ve Moollar da savat.
Stalingrad cephesinde savat.13 94. Tfek Birlii de eitli
cephelerde grev ald. rnein Trkiye snrndaki Trans-
kafkasya Cephesinde garnizon birimi olarak grevlendi-
rildi.14 99. Atl Birlii, 100. Atl Birlii, 101. Atl Birlii
de zbek Ulusal Birlii olarak nitelendirilmektedir.15
Bir dier ilgi ekici nokta ise zbekistanda bulunan Ya-
hudilerin de savaa katlmasyd. II. Dnya Sava nce-
sinde 35.000 Buhara Yahudisi zbekistanda yayordu.16
II. Dnya Savana dair zbekistan Yahudilerinin saylar
ise yle belirtilebilir: Toplamda 4.975 kii SSCB ordu-
sunda savat. 2.111i hayatn kaybederken, 1.674 eve
dnebildi. 130 askerin akbeti belirsizdir; geri kalan 1.060
Yahudi askerin ise kayp olduu belirtilmektedir.17 Orta
Asya cumhuriyetleri arasnda en fazla Yahudi katlm z-
bekistandan gerekleti.
Ekonomiye Dnk zbek Seferberlii:
retimin Artmas
zbekistann SSCB geneline yapt katk retim aama-
snda da grlmektedir. rnek vermek gerekirse sanayi ala-
nnda yaplan retim ve datm faaliyetleri daha ok ateli
silah ve cephaneleri ierirdi.18 Bahse konu retim artnn
en byk nedeni, alma hznn arttrlmasyd. zbek
ynetimi bu balamda eitli tevik edici yntemlere ba-
vurdu. zbekistan Devlet Savunma Komitesi, halkn al-
ma hzn arttrmak iin blgeler arasnda yarmaya dayal
13 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 744.
14 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 744.
15 C. D. Pettbone, a.g.e., s. 669.
16 D. Kalontorov, A Book Memory of WW II Participants the Bukharian Jews Names
Directory, Beit Nelly Media Publishing House, Rechovot 2015, p. 196.
17 a.g.e., s. 198.
18 R. Aminova - M. Ahunova, a.g.e., s. 91.
180
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
bir program hayata geirdi. retimi ikiye, e katlayan
blgeler ile alanlar Sovyetler Birlii Komnist Partisi
Merkez Komitesi adna dllendirildi. Bunun sonucunda
zbekistandaki fabrikalar ile kolhoz ve sovhozlardaki re-
tim % 200 ve % 300 orannda artt. 1941 sonunda ipek
tekstil iplii ile yerel sanayiler bir yllk retim planlarn
ncesinden tamamladlar. Benzer rnekler olarak Takent
tekstil fabrikas, Namangan ya retim fabrikas, 8 Mart
Semerkant konfeksiyon fabrikas sralanabilir.
alma hznn ve buna bal olarak retimin artmas
enerji ve maden alanlarnda faaliyetlerin hem artmasnda
hem de eitlendirilmesinde kendini gsterdi. zbekis-
tan kmr yataklarnda iki maden oca ald ve ocaklar
dorudan Takente balayan demiryolu balants olu-
turuldu. 1941de Kalinin kmr ocaklarndaki retim de
ikiye katland ve ham petrol karmada % 120 orannda
art saland. zbekistandaki birok fabrika ve zellikle
de demiryollar tatlarnn kmrle alt dnlnce
bahse konu artn ne kadar nemli olduu bir kez daha
anlalmaktadr. Kmr sadece ulam ve retim kurum-
lar iin deil; okul, hastane ve yetimhanelerde de kulla-
nld. Dier taraftan 1943 ylna doru fabrikalarn al-
ma hznn artmas 1.500.000 ton kmre olan ihtiyac
ortaya kartt. zbekistan Komnist Partisi Merkez Ko-
mitesinin VII. Toplantsnda konuya ynelik nemli ka-
rarlar alnd. 1943 iin ilk etapta planlanan gnlk 1.100
Takentteki iplik ve pamuk fabrikalar elektrik yetersizliinden planlanan retimi gerekletiremeyince Sovyetler Birlii Kominist Partisi Merkez Komitesi
hidroelektrik santrallarinin yapmna arlk verdi. Takentte yaplan hidroelektrik santrallerinden biri.
ton yerine 3.300 ton kmrn karlmas kararlatrl-
d. zbekistandaki Angrenski adndaki kmr maden
ocaklar ksa zamanda halkn hizmetine sunuldu. Ayn yl
72.500 ton kmr kartld. 3.400 ton olan 1941 yl
rakamlaryla karlatrma yapldnda retimin fazlasyla
artt rahatlkla ifade edilebilir. Bunun sonucunda sanayi
alanndaki retim artt. 1940da retim 2.189.900.000
Ruble iken, 1943te 3.185.100.000Rubleye ykseldi.
1944 yl iinde de benzer gelimeler yaand. Angren
kmr maden alannda yeni ocaklar ald ve karlan
kmr miktar drt kat artt. Bununla birlikte Baisun ve
argun blgelerinde de yeni kmr ocaklar ald. lke
genelinde ham petrol arama ilemlerine de hz verildi; %
65 orannda art saland. Almalk ve zbekistann vol-
fram ve molibden gibi nadir bulunan madenleri iin de
arama ilemleri younlat. Burada dikkat ekilecek hu-
suslardan birisi alma ve retim hznn arttrlmasnn
sava yllar boyunca devam etmesidir.
zbekistanda yeni kurulan ve mevcut fabrikalarn a-
lma hzn arttrmak iin enerji kaynaklarnn eitlen-
dirilmesi ihtiyac ortaya kt. rnein Takent tekstil
fabrikas 1942 ylnn ilk aynda elektrik skntsndan
dolay planlad 553 ton iplii retemedi. Ayn ekilde
Takentteki pamuk reten 1 Nolu fabrika elektrik ye-
tersizliinden dolay hedefledii 3.000 ton elyaf ve 9.000
ton teknik tohum retemedi. Elektrik tketimini z-
181
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

182
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
mek iin zbekistan Komnist Partisi Merkez Komitesi
ile Halk Komiserleri Sovyeti, Sovyetler Birlii Komnist
Partisi Merkezi Komitesine yeni hidroelektrik santralleri-
nin yapmna hz verilmesi konusunda neride bulundu.
Bu dorultuda Aktepinskiy ve Akkavakskiy hidroelektrik
santrallerinin inaat tamamland. Takent iline bal ir-
ikteki hidroelektrik santralin ikinci aamas sona erdi,
ksa srede bakr, kurun, volfram, molibden madenlerini
arayan yeni fabrikalar kuruldu. Atlan admlar retimin
artmasn salad: 1940-1941 yllar arasnda Takentte-
ki bir fabrikann elektrik tketimi be megavat iken bu
oran 1942de 30 megavata ve 1943de 50 megavata kadar
ykseldi. Baka bir deyile Sovyetler Birlii Komnist Par-
tisi Merkez Komitesinin onay alnarak ek hidroelektrik
santrali yapld. zbekistan Devlet Savunma Komitesi, 18
Kasm 1942 tarihli kararna bal olarak 1.000.000.000
Ruble (167.000.000 ABD Dolar) deerindeki be yeni
hidroelektrik santralin yapmna balad.19 ubat 1943te
yaplan zbekistan Komnist Partisi Merkez Komite-
sinin VII. Toplantsnda yeni yaplmakta olan be hidro-
elektrik santral ve zellikle de Farhadski Santraline gerekli
btn malzemenin bekletilmeden ulatrlmas konusu ele
alnd. Bunun sonucunda zbekistanda sadece Farhadski
Santralinin ihtiyalarn karlamak iin 8.000 m aa
ile eitli inaat malzemeleri, 800 ton metal, 100.000den
fazla alet ve birok ulam arac kullanld. Bununla bir-
likte zbekistan halk bu santrali tamamlamak iin 300
vagon ihtiya malzemesi yollad. zbek halk bu yllarda
hidroelektrik santrallerin yapm iin seferber oldu. z-
bek halknn gayretleri sayesinde lkede elektrik enerjisi
retimi 1940 ylndaki 322.900.000 kilovatsaatten 1943
ylnda 1.040.800.000 kilovatsaate kadar ykseldi.20 K-
sacas II. Dnya Savann ilk yllarnda cephede sava-
anlara gerekli asker malzeme ve tehizatlar tamak iin
lkede elektrik ihtiyac sorununun giderilmesi gerekiyor-
du. Bunun iin ise santrallerin yapm ve iletilmesi hayat
neme sahipti.
zbek halknn yukarda bahsedilen seferberliine dair
bir baka rnek de Takent demiryollar alanlarnn
emeiydi. Sadece 1941-1942 yllar arasnda savunma
19 Bu be hidroelektrik santral, Salarski, 1 Nolu Nijniy-Bozsuyskiy, 2 Nolu Akkavaks-
kiy, 1 Nolu Akkavakskiy ve Farhadskiy hidroelektrik santralleridir.
20 B. Lunin, z storii Sovetskogo Uzbekistana, Nauka Yaynlar, Takent 1965, s. 128
ve gda ihtiyalarnn tanmasnn dnda toplu tama
amacyla 2.700 sefer dzenlendi. Ayrca sava yllarnda
Sovyetler Birliine bal dier lkelerden zbekistana
17.600 vagon ar sanayi makinesi tand. Bakden ge-
tirilen petrol, benzin ve gaz ya da cepheye ulatrlarak
askerlerin ihtiyalar karland.
zbekistann bu alanlardaki katks Moskova tarafndan
da fark edildi. Dnemin Pravda21 gazetesi zbek halknn
Almanyaya kar mcadelenin ilk ylndaki katksn yle
zetliyordu: zbek halknn cephe arkasndaki katklar
szle anlatlamaz, zbekistandaki fabrikalarn alma h-
znn katna kmas ve ii snfnn dinlenmeden sabah
akam almalarn grmeniz gerekirdi. Onlarn birlii ve
lkeye olan sevgisi baarlarndaki temel etkeni oluturmak-
tadr. Ayrca Nazi Almanyasna kar mcadele etme gc-
n de bu birlik ve sevgiden almaktadrlar.22
Yardma Dnk zbek Seferberlii: Halkn Katks
zbek halk alma gcn arttrmasnn yannda kendi
abalaryla destek ve yardm faaliyetlerinde de bulundu.
Dier bir ifadeyle seferberlie katks yardm alannda da
grlmektedir. rnein savan ilk yllarnda zbek hal-
k, kalan son atlarn, yani 59.000 at, sava esnasnda ise
1.282.000 ton buday, 482.000 ton patates ve sebzeyi,
1.000 ton meyveyi cepheye yollad. Karakalpak Trkleri
de savan ilk aylarnda 21.614 kilo buday, 5.819 kilo et
ve 3.700 pirinci toplayarak 20.000.000 adet et ve balk
konservelerini cephedeki savaan vatandalarna gnder-
diler. Seferberlik savan dier yllarnda da devam etti.
1942nin ilk aynda sadece Buharada 4.000 adet klk
eya, 10.000 ift orap ve eldiven, 5.000 klk apka,
3.000 adet pantolon, 3.000 adet krk topland. 1943 y-
lnn balarnda Andicandan Leningrad cephesine 8.000
ton un, 5.496 kilogram buday, 1.160 kilogram pirin,
418 koyun, 8.510 kilogram kuru meyve gnderildi. Kol-
hozdaki zbekler ise depoya sakladklar ekmeklerinin
2.000.000unu cephe iin verdiler.
zbek halk savaa gidenlerin ailelerine de destek olarak
byk yardmlarda bulundu. 1943 yl verileri bu nok-
21 Pravda,1991 ylna kadar SSCB lkelerinin tamamna datlan Sovyetler Birlii Ko-
mnist Partisinin temel ideolojik gazetesidir. Sovyetler Birlii dnemde basn kay-
naklar arasnda Pravda, en etkili gazete olarak kabul edilmektedir.
22 E. Voskoboynikov, a.g.e., s. 9.
183
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
tada nemlidir. zbek halknn giriimleriyle bu ailelere
1.308 kilogram gda maddesi, 20.750 eitli giyim eyas,
73.500 buday ve 10.000 koyun verildi ve 350 ev yap-
larak kendilerine tahsis edildi. St rnlerine dair kk
iletmeler de cephede savaanlarn ocuklarna 6.500 ki-
logram st bedava dattlar.
zbek iilerin de katklar byk oldu. rnein 22 Hazi-
ran - 15 Austos 1941 tarihleri arasnda savata gerekli te-
hizatlarn kullanm iin nem arz eden 76.2 ton renkli me-
tal ve 3.234.1 ton siyah metal topland. zellikle Hokand
alanlar 160 ton siyah metal ve 2.800 kilogram renkli me-
tal toplayarak dier blgelere nazaran fark yarattlar.23
Savunma Fonuna yaplan katk da seferberliin boyutu-
nu, yani II. Dnya Savann zbekistana etkisini anla-
mada nemlidir. Yardmlar, zbekistan Devlet Savunma
Komitesinin hizmetine sunuldu. Komitenin kurmu ol-
duu Savunma Fonuna toplam 30.000.000 Ruble24 hibe
edildi. Mcevher gibi deerli eyalar da halk tarafndan
seferberlik iin topland. Devlet kurumlarnda alan
memurlar gnlk maalarn fona devrettiler. 1941
ylnda kolhozlarda alan zbek iilerinin byk eme-
Orta Asya Trk halklar sava boyunca cephedeki askerlerin ihtiyalarn karlamak iin gerekli malzemeleri gndermeye devam etti.
23 E. Voskoboynikov, Organizatorskaya i deologieskaya Rabota KommunistieskoyPartii
Uzbekistana v God VOV, un 1941 - 1945 gg.,Takent 1966, s. 18.
24 1940larda 5 SSCB Rublesi, 1 ABD Dolarna eitti.
i ile 2.389 kental buday, 1.808 kental et, 200 kental
deri, 1.495 kental saman, 325 kental kuru meyve, 430
kental sebze ve kavun fona teslim edildi. Fona katk sa-
lama amal etkinlikler de dzenlendi. rnein 28 Hazi-
ran 1941 tarihinde dzenlenen Pazar gnne yaklak
1.200.000 zbek katld ve 3.000.000 Ruble (600.000
ABD Dolar) toplanarak savunma fonuna yatrld. 12
Ekim 1941 tarihinde dzenlenen etkinlikte ise yaklak
2.500.000 Ruble (500.000 ABD Dolar) yardm topland
ve tank yapm iin savunma fonuna devredildi.
zbekistann aydnlar da yardm toplamada eitli kat-
klarda bulundular. lkenin btn blgelerini dolaarak
cephedeki askerler iin gerekli giysi ve eya toplamak iin
altlar. Bu sayede savan ilk yllarnda cepheye 300 va-
gon giyim eyas gnderildi.
Ayn zamanda zbek halk Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya,
Moldova gibi lkelerden zbekistana gelen snmacla-
ra da yardm elini uzatt. rnein sava dnemi boyunca
zbekistana snan ve aralarnda ocuklarn da bulun-
duu 1.000.000 kiiye gerekli yardmlar saland, anne ve
babasz kalan 200.000 ocuk zbek ailelere verildi.
184
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN

Tablo: 11940-1942 yllar aras retim miktarlar

1940 1942
Sanayi alan retimin Parasal Oran retimin Parasal Oran
% Oran % Oran
(Milyon Ruble) (Milyon Ruble)

Ar sanayi (onun iinde): 312.0 14.5 1.543.9 48.5

Elektrik enerjisi 22.9 1.0 62.5 2.0

Metal ileme 170.7 7.8 1.212.0 38.1

Tekstil alan 845.1 38.6 576.7 18.1

Hafif sanayi 333.9 14.7 541.2 17.0

II. Dnya Savann Etkisine zbek Ekonomisinin 5 Mart 1944 tarihin-

Cevab: Ekonomide Sanayinin ne kmas de Bekabad blgesin-
de zbekistan eko-
II. Dnya Savann zbek ekonomisine en byk etkisi
nomisine ve zellikle
sanayinin ne kmasdr. Yeni sanayi blgeleri kuruldu,
savunmasna byk
sanayi zbekistana tand, ar sanayi retimi artt.
katk salayan zbek
II. Dnya Sava srasnda zbekistan halk byk zor- Demir ve elik Fab-
luklarn stesinden gelerek fabrikalarn, retim yapan rikas ald. Fabrika-
dier kurumlarn ve maden ocaklarnn alma hzn nn kalifiye eleman
arttrmakla yetinmedi. 1941-1945 yllar arasnda zbe- ihtiyacn karlamak
kistanda 280 yeni fabrika ald.25 Bunlara ek olarak yeni iin zbek genle-
sanayi blgeleri kuruldu. irik, Angren, Bekabad, Yan- ri Ural ve Sibirdeki
giyul rnek olarak gsterilebilir. Sovyetler Birliinin bat- fabrikalarda eitim
daki topraklar Nazi Almanyasnn igaline uradndan grdler. Sonrasnda
Komnist Partisi Merkez Komitesi savan kazanlmas Sava yllarnda halkn cepheye yardmla-
da zbek Demir ve rn konu alan poster. zbek Usto-Mumin
iin nem tayan 1.360 fabrikann douya tanmasna elik Fabrikasnn (A. V. Nikolaev)in poster almas, 1942.

karar verdi. zbekistana da Dou Avrupa Sovyet top- geliimine byk

raklarndaki sanayiler ve 100e yakn fabrika tand. 250
fabrika Orta Asya Trk cumhuriyetlerine kaydrld. Sava
iin gerekli malzemelerin teminini stlenen 250 fabrika
tehizatnn yarsndan fazlas zbekistana nakledildi.
Cephedeki ihtiyatan tr asker ara gerelerin yapm-
na hz verildi. Baka bir deyile sanayileme artt.26
Yeni makine, renkli ve siyah metaller reten fabrikalar,
ar sanayi, sanayi iletmeleri de kuruldu. Sava dnemin-
de sanayi alannda daha ok ar endstrinin retim oran
artt. Makine yapm, metal ilemecilii, kimya, elektrik
ve yakt retimi hz kazand. (Bkz. Tablo No. 1).27
25 H. Abdullaev, Sovetskiy Uzbekistan, Gosplanizdat,Moskva 1948, s. 43.
26 History of Uzbekistan, p. 2.
27 R. Aminova - M. Ahunova, storiya Uzbekskoy SSR-Period Zavereniya Stroitelstva Sot-
sializma i Perehod k Kommunizmu, 1938-1965 gg., Fan Yaynlar, Takent 1968, s. 93.
katk saladlar.
Genel olarak II. Dnya Sava dneminde zbekistan sa-
nayisi devletin desteiyle geliti. Sanayiye yaplan devlet
yatrmlar artt. yle ki, sava dneminde zbekistann
yatrmlarnn daha ok ar sanayi zerine olduu vurgu-
lanmaktadr. 1940 ylnda % 45lik, 1943te % 84.4lk,
1944te % 85.3lk ve 1945 ylnda % 67.1lik orannda
art saland. Yeni fabrikalar kuruldu, kaliteli teknik ci-
hazlar kullanld. Takent, Orta Asyann sanayi merkezi
hline geldi. Takentte 1940 yl verileriyle karlatrma
yapldnda kat daha fazla retim yapld grld.
Sava ncesi dnemle kyaslandnda da kmr reti-
minde % 30, kimya rnlerinin retiminde % 7.5, petrol
retiminde % 3 oranlarnda art saland.

185
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Savan ilk yllarna gre 1943te pamuk retimi dt. 1945te zbekistandaki kolhozlardaki retim 1944e gre % 60 artt.

Tarm Ekonomisinde Yaanan Deiiklikler den oldu. eitli yllara ait verilerle bu skntnn sebepleri
anlalabilir: 1941de ekili alanda bierdverle alabilen
II. Dnya Savann ekonomiye etkisinin grlecei bir
iilerin says yaklak 28.000 iken 1942ye gelindiin-
dier alan da tarmdr. Savan balamasyla zbekistann
de bu say 2.800e kadar dt. 1940 ylnda traktrlerin
tarm ekonomisi ciddi skntlara maruz kald. Balca
alt alan 7.952.000 hektar iken 1943te 3.167.000
neden sava yllarnda budayn byk bir blmnn
hektard. Mineral gbre retimi 1941 ylnda 600.000
batdaki cumhuriyetlere gnderilmesi ve ekmek olarak
ton, 1942 ylnda ise 240.000 tona dt. Savan ilk yl-
geri alnmasyd. Ad geen blgeler Alman igaline u-
larnda pamuk toplama orannda da gerileme oldu. rne-
raynca zbekistan, ekmek ve tarm rnleri ihtiyalarn
in 1941 ile 1943 arasnda 927.650 hektardan 625.343
kendisi karlamak durumunda kald. Bu sorunu zmek
hektara kadar d yaand. Kolhozlarda ise 1941 yln-
adna 5-7 Aralk 1941 tarihlerinde zbekistan Komnist
da bir hektardan 17.4 kental pamuk toplanrken 1943e
Partisi Merkez Komitesinin V. Toplants gerekleti.
gelindiinde bir hektardan 7.1 kental alnmaya baland.
Ekilecek alann 521.800 hektar arttrlmas ve budayn
Sovhozlarda ise bu oran 27.1 kentalden 8.8 kentale ka-
15.000.000 kentale kadar toplanmas kararlar alnd.
dar dt. zbekistandaki d savan sonuna doru
1942ye gelindiinde 936.700 kental buday toplanmt.
pamuk iilerinin bir takm nlemler almasna neden
1941 yl rakamlaryla kyaslandnda % 34.7 orannda
oldu. 1944 ylnn Ocak aynda pamuk iilerinin birinci
art saland.28 Bu art ekmek retiminde de yaand.
kurultay yapld ve retimde art hedeflendi. Kurultay
1943 yl ekmek retiminde 1940a kyasla 8.500.000
sonunda kabul edilen bildiride u ifadeler yer ald: zbek
adet art oldu.
halknn adna belirtmeliyiz ki, 1944 ylndan balayarak
SSCBnin bats igalden kurtulunca ekmek retimi yeni- pamuk toplama oranlarn kolhozlarda 12 kentale ve sov-
den bu blgeye tand. Bu durum zbekistana olumsuz hozlarda 13 kentale kadar ykseltmeye gayret edeceiz. Bu
olarak yansd. Ekili alanlarn azalmasna ve buday tar- duyuru halkn adna emin edilmi duyuru mektubu olarak
mnda alan iilerin istihdam sorunu yaanmasna ne- kabul edilmelidir Koyduumuz hedefe ulaacaz.29

28 M. Vahabov, Formirovanie Uzbekskoy Sotsialistieskoy Natsii, Gosizdat UzSSR, Takent

1961, s. 569. 29 H. Abdullaev, a.g.e., s. 44.

186
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
Savan seyrinin SSCB lehine gelimesi zm iin adm-
larn atlabilmesine olanak salad. zbekistan Komnist
Partisi Merkez Komitesi, istihdam sorunu yaayan iileri
lke ekonomisinin lokomotifini oluturan pamuk tarmna
ynlendirerek zm arayna girdi. Yaklak 4.630 uzman
ii yetitirildi. 15 Aralk 1945 tarihine gelindiinde by-
lelikle kolhozlardan 820.000 ton pamuk topland. 1943
ylyla kyaslanacak olursa 325.000 ton art saland. 1943
yl rakamlar ise 7.1 kental olarak kayda geirildi. 1944te
pamuk toplama % 60 orannda artt; 11.3 kental pamuk
elde edildi. Bununla birlikte zbek SSCnin 20 ilesinde
bir hektardan 15-20 kental pamuk topland. 10 ilede ve
980 kolhozda pamuk toplama oran iki katna kt.
Bu katklar Sovyet ynetimi tarafndan desteklendi. Tarm
alannda gstermi olduklar gayretler iin 2.550 zbek
iisi, zel devlet madalyalaryla dllendirildi. Bunlarn
iinde Andican iline bal zbaskent ilesinden samed-
din Arabov, Takent Vilayetine bal lyi Kolhozundan
Zamira Mutalova, Semerkant Vilayetine bal Andreev
Kolhozundan Malahat Pardaev, Fergana Vilayetine ba-
l Strelkova Kolhozundan Halima Mirzakarimova gibi
isimler de bulunmaktayd. eitli yayn organlar da bu
retim baarsn sayfalarna tad. rnein Pravda, z- nnn (Homo Sovieticus)33 yaratlmas siyaseti ve hedefi-
bek iilerinin pamuk toplama alanndaki almalarn u
ifadelerle dile getirdi: zbekistandaki kolhoz iileri pa-
muk alanndaki almalaryla zorluklarn stesinden nasl
gelinmesi gerektiini gsterdiler. Onlarn baarlar vatan-
perverlik duygusundan kaynaklanmakta ve dier lkeler iin
rnek tekil etmektedir.30
Gcnn Nicelikte ve Nitelikte Deimesi
Savan ekonomiyle balantl bir dier konusu da alma
hayat ve i gc ile ilgiliydi. Erkeklerin cepheye gitmesi
sebebiyle i gcnde deiiklik yaand; kadn ve ocuk-
lardan oluan yeni i gc sorumluluu stlendi.31 z-
bekistan Devlet Savunma Komitesi ve Komnist Partisi
bu sorunu btn blgelerde fabrika retimini ksa srede
reten okullar aarak zd. 1941-1942 yllar arasn-
da ounluu kadn ve yaa kk genlerden oluan
41.435 kii eitim ald. rnein savan ilk ylnda sa-
30 R. Aminova - M. Ahunova, a.g.e., s. 96.
31 History of Uzbekistan, p. 2.
dece Takentteki fabrikalar ile dier retim alanlarnda
20.000den fazla kadn ii alyordu, Semerkanttan
savaa giden 2.500 askerin eleri ise bahse konu okullar
bitirerek sava iin gerekli tehizatlar retiyorlard. 1942
ylnn rakamlarna gre 1.700 zbek kadn Angren k-
mr madenlerini iletmek zere ie alnd.32 rnein ham
petrol arama kurumlarndaki alanlarn % 70i, Krasny
Aksay Fabrikasnda alanlarn % 80i gen iilerden
oluuyordu. 1940ta ar sanayi alannda alanlarn %
50sini kadnlar olutururken bu oran 1943 ylnda %
63.5e ykseldi. Bylece kadn igc ile retim alannda
duyulan eksiklik giderilmeye alld.
II. Dnya Savann Etkisine
zbek Kltrnn Cevab
II. Dnya Sava SSCB geneli ve Orta Asyadaki dier cum-
huriyetlerde olduu gibi zbekistanda da eitli alanlarda
etki yaratt. Hem savan kendisi hem de Moskovann
politikalar balca neden olarak gsterilebilir. Dolaysy-
la, SSCBnin ad geen dnemde uygulad i politika da
konumuz asndan byk bir nem arz etmektedir. Bu
noktada en dikkat ekici hususlardan biri Sovyet nsa-
dir. rnein, Stalin dneminde Sovyet insann yaratma
projesi olduu ifade edilebilmektedir.34 Hans Kohn gibi
baz aratrmaclar II. Dnya Savanda SSCBnin Pans-
lavist politika izlediini kaydetmektedir.35 Dier taraftan
SSCBnin milletlerini tek bir kltrel at altnda birle-
tirme hedefi lke tarihinin farkl dneminde benimsen-
di. II. Dnya Sava arifesi de bu tip politikalarn ksa
sreli uyguland bir evre olarak deerlendirilmektedir.36
SSCBnin Panslavist siyaseti ve Sovyet insan gibi hedefle-
ri, bu cumhuriyetlerin II. Dnya Sava boyunca tavrn
ve hatta sonrasn etkiledi.37 Bu noktada, II. Dnya Sava
32
33
R. Aminova - M. Ahunova, a.g.e., s. 81.
Bu konu iin bkz. Yuri Levada, Homo Sovieticus: Limits of Self-Identification,
Russia In Global Affairs, vol. 3, No. 2, April-June 2005, p. 60-70; Sheila Ftzpatrick,
Everyday Stalinism Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s,
Oxford University Press, Oxford 2000.
34 Hasan Aksakal, Stalin ve kinci Dnya Sava Balamnda Milliyetler Politikas,
Karadeniz Aratrmalar, VI/21, Bahar 2009, s. 23.
35 Hans Kohn, Pan-Slavism and the World War II, The American Political Science
Review, vol. 46, No. 3, September 1952, p. 708.
36 F. Karabulut, ktidar ve Merulatrma Mcadelesinin Oda Orta Asya: Sovyetlerin
Dil ve Eitim Politikalar, Bilig, No. 50 (2009), s. 91, dipnot 12.
37 Sava, i politikada bir merulatrma arac olarak grld ve etkin bir ekilde tek
tarafl olarak Sovyet propagandasnda kullanld. yle ki, Sovyet resm tarihinde II.
Dnya Savann anlatmyla yerli halkta yaratt etki farkldr. Bkz. F. Karabulut,
a.g.e., s. 76.
187
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
zbekistanda zellikle Buhara ile Takent, slam alimlerinin yetitirilmesinde n plandayd.
sonrasnda Ruslatrma giderek ne kt ve nem kazand.
rnein Stalin yapt bir konumasnda Ruslarn savata
daha fazla rol ve sorumluluk aldn ileri srd.38 Baka
bir deyile II. Dnya Savann bir dier nemi Stalinin
Sovyet milletleri arasndan Ruslar ne karmasyd.39
zbekler de sava boyunca birtakm faaliyetleri ile Sov-
yet tarihini ve siyasetini etkilediler. Moskova ve Takent
arasndaki bu karlkl etkileim kltr, eitim ve bilim
alanlarnda ne kt.40 Sava, Sovyetlerin gsterdii kah-
ramanlk, Faizmin Komnizm ile ortadan kalkaca al-
gs ve enternasyonalizm, zbek kimliinin ekillenme-
sinde etkili olan faktrlerdi. zbek erkeklerinin cephede
olmalar ve dier askerlerle iletiimleri bu alanda etkiliydi.
Dier taraftan zbek askerlerinin savaa katlm, Orta
Asyann Slav kkenli olmayan dillerinin renimini Sov-
yetlerin gndemine getirdi.
Orta Asya kimlii ve Sovyetin simgeletii Rus kimlii
arasndaki denklemin uzun zamandr esi olan etnik-
dil-din-kimlik politikalar, II. Dnya Sava dneminde
de kullanld. Fakat A. Yamana gre eskiden uygulan-
makta olan politikalarda deiiklik yapld ve yumuama-
ya gidildi.41 Rusann ve Rus kltrnn dndaki dil ve
kltrlerin tannmas bu noktada nem arz etmektedir.
Ad geen dnemde SSCB, slam ile ilgili konularda daha
yumuak bir siyaset izledi. II. Dnya Sava ve bu ba-
38 F. Karabulut, a.g.e., s. 68.
39 F. Karabulut, a.g.e., s. 68.
40 T. Dadabaev, Recollections of Emerging Hybrid Ethnic Identities in Soviet Central
Asia: the case of Uzbekistan, Nationalist Papers, vol. 41, No. 6, 2013, p. 1034.
41 A. Yaman, Sovyet Sonras Dnemde Orta Asyada Din ve Siyaset zerine Genel Bir
Deerlendirme, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, No. 48, 2008, s. 62.
lamda uygulanan politikalar erevesinde zbekistan, din
konusunda ne kt. rnein az sayda olsa da cami ve
kilise ald. Oysa 1920li yllarda zbekistanda bulunan
camilerin ou kapatlmt.42 Kaytl din adamlar devle-
tin tand, izdii snrlar erevesinde ibadet edebildi.43
Sovyet Mslmanlarnn desteinin alnmas istendi.44 Bu
erevede Sovyet ynetiminin Orta Asya halk ile ilikile-
rini deerlendirmede, erevesini izmede Orta Asya ve
Kazakistan Mslmanlar Dini Ynetiminin kurulma-
sna dikkat ekildi.45 Drt din ynetim birimi kuruldu;
Orta Asyadaki oluum ise en gls olarak nitelendiril-
di.46 1943te Takentte kurulan ynetimin banda mft
vard. Nispeten nemli greve sahipti; rnein btn
SSCB Mslmanlar adna resmen konumaya salt ken-
disi arlmakta idi.47
zbekistan ve zellikle de Buhara ile Takent, din adam-
larnn yetitirilmesinde de n plandayd. Buharada Mir-i
Arab Medresesi, Takentte ise mam Buhar Enstits bu-
lunuyordu.48 II. Dnya Sava esnasnda yukarda ad ge-
en Din Ynetimin kurulmas teoloji alannda tartma-
larn snrl lde de olsa yaplmasna olanak salad.49
Bylelikle Sovyetlerin din zgrlk yanls olduu tezi
42 E. Karagiannis, Political Islam in the Former Soviet Union: Uzbekistan and Azerbai-
jan Compared, Dynamics of Asymmetric Conflict, vol. 3, No. 1, March 2010, p. 49.
43 E. S. Simpson, Islam in Uzbekistan: Why Freedom of Religion is Fundamental for
Peace and Stability in the Region, Journal of Arabic and Islamic Studies 2, (1998/99),
p. 115.
44 M. Dickens, The Uzbeks, 1990, p. 12
45 E. Karagiannis, a.g.e., s. 50.
46 A. Yaman, a.g.e., s. 62.
47 A. Yaman, a.g.e., s. 62.
48 A. Yaman, a.g.e., s. 62.
49 M. B. Olcott - D. Ziyaeva, Islam in Uzbekistan: Religious Education and State
Ideology, Carnegie Papers, No. 91, July 2008, p. 5.
188
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
Orta Asya ile ilikilerinde kullanlabildi.50 Dier taraftan
R. Sartoriye gre, II. Dnya Savana ynelik Mslman 350 ton gda ile yaklak 6.000 koyun teslim ettiler.54 1941
kesimin desteinin salanmasndan daha ok, ulema ve
Orta Asya cumhuriyetleri arasndaki ibirliinin arttrl-
mas hedeflendi.51
II. Dnya Savann kltre etkisinin bir dier gstergesi
de sava nedeniyle SSCBnin farkl blgelerinden yerleim-
cilerin Takent gibi zbekistann eitli kentlerine gelme-
siydi. Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi
batda yaayan halkn byk bir ksmn douya, zellikle
Orta Asya Trk cumhuriyetlerine g etmeye zorlad. z-
bekistana gelenler farkl bir etnik tablo oluturdu. eit-
li etnik gruplardan ok sayda ocuk lkeye geldi. Rus ve
Ukrain iiler, mhendisler ve sanatlar yerleti.52 Alman
igali altnda bulunan blgelerdeki Akenazi Yahudilerin-
den de zbekistana gelenler oldu. Hatta zbek SSCdeki
Yahudi nfusunda bir art yaand. 1926da 38.200 olan
Yahudi nfusu 1959da yaklak 94.300e ykseldi.53 Bu
noktada zbek halknn, Nazi igalinden kaan yerleim-
cileri misafirperverlikle karlayarak destek olmaya al-
tklarnn belirtilmesi gereklidir. Buhara ve Surhandarya
1941-45 yllar arasnda farkl etnik unsurlardan 200 bin ocuk zbekistanda iskan edildi.
50 A. Yaman, a.g.e., s.62.
51 P. Sartor, Towards a History of the Muslims Soviet Union: A View From Central
Asia, Die Welt Des Muslims, No. 50, 2010, p. 334.
52 A. Aman, Population Migration in Uzbekistan (1989-1998), Takent 1999, p. 7.
53 History of the Uzbekistan Jewish Community, http://eajc.org/page277, Son eriim
Tarihi: 14 Ekim 2015.
illerinde yaayan zbekler, kimsesiz kalan ocuklar iin
ylnn Kasm ay ile 1942 ylnn Ekim ay arasnda farkl
etnik kkenden yaklak 43.000 ocuk, SSCBnin batdaki
lkelerinden zbekistana geldi.1941-1945 arasnda fark-
l etnik unsurlardan 200.000 ocuk iskn ettirildi. zbek
aile ve esirgeme kurumlarna ocuklarn bakm sorumlu-
luu verildi. rnein aahmed amahmudovun ailesi 14
ocuu himayesine ald. Bunun yannda zellikle anne ve
babasn kaybeden ocuklar iin zbekistan Devlet Sa-
vunma Komitesi ocuk evlerinin kurulmasn tevik etti.
1941 sonuna doru ocuk evlerinin saysnda % 50, ocuk
bakclarnn saysnda ise % 80 orannda art saland.
Farkl etnik gruplardan olan snmaclarn/yerleimcile-
rin blgede yaamalar kendi kltrlerini grnr kld.55
Sovyetlerin nemli sanatlarnn gerek sava boyunca ge-
rekse sonrasnda blgede kalmas da nem arz etti. rne-
in koreografi okullar ve tiyatrolar ald, bylelikle cum-
huriyette Rus kltrnn etkisi artt.56 Sava gibi trajik
bir olay, kltrn deimesine ve kltrn siyas amalara
hizmet etmesine yol at. II. Dnya Savanda ise propa-
54 R. Aminova - M. Ahunova, a.g.e., s. 87.
55 L. L. Adams, Modernity, Postcolonialism and Theatrical Form in Uzbekistan, Slavic
Review, vol. 64, Summer 2005, p. 340.
56 L. L. Adams, a.g.e., s. 340.
189
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
ganda amal olarak zbek kltr ile Sovyet kltr har-
manlanp sava iin merulatrma arac olarak kullanld.
Cepheye ynelik faaliyetler arasnda zellikle mektuplarn
gnderilmesi ne kt. zbekistan Devlet Savunma Ko-
mitesi, Sovyetler Birliinin en etkili gazetesi Pravdada
yazmalar srekli zbeke ve Rusa yaymlad ve gazete-
nin cepheye ulatrlmas saland. zbekistan Devlet Sa-
vunma Komitesinin inisiyatifleriyle 31 Ekim 1942 tarihli
Pravda gazetesinde 2.412 zbek ebeveynin imzasn ta-
yan ve cephedeki ocuklara gnderilen zbeke mesajlar
ieren yazlardan rnek verilebilir: Btn gcnzle lke-
mizin toprak btnln korumak iin savamaya devam
ediniz Siz lkenin koruyucularsnz Biz Sizlere sesle-
niyoruz: dman durdurun ve geri ekilmesini salayn.57
Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi,
halkn savaa katlmn arttrmak amacyla zbek bilim
adamlarndan da etkin bir ekilde yararland. Savan ba-
langcnda aralarnda B. V. Struve, V. D. Grekov, E. Ber-
tels, V. F. imarev, A. Yakubovski, A. A. Mihailov gibi
isimlerin bulunduu SSCB Bilimler Akademisine ye bi-
lim adamlar zbekistana gnderildi. Bahse konu isimler
hem buradaki akademisyenler ile ibirlii ierisinde eitim
alannda alt hem de zbekistann eitli blgelerini
dolaarak Nazi Almanyasna kar mcadeleyi tevik eden
bilimsel toplantlar dzenledi. Savan ilk be aynda yak-
lak 60.000 bilim adam tarafndan toplamda 200.000
kiinin katld propaganda amal toplantlar yapld.
Gerek zbeklerin inisiyatifi ile gerekse Moskovann karar-
lar ile kltr-propaganda ilikisi kurumsallamaya balad.
29 Kasm 1941 tarihinde zbekistanda Bilimsel, Teknik
ve Mhendislik Toplumu kuruldu. 4 Kasm 1943 tarihin-
de ise SSCB Halklar Komiseri Sovyeti, zbekistanda Bi-
limler Akademisinin kurulmasna karar verdi. Komnist
Partisinin propaganda grevini stlenen58 Akademinin ilk
bakan olarak Prof. Dr. T. N. Kar-Niyazov seildi. 1944
itibaryla lkedeki en byk bilim merkezi oldu. Akade-
mi kendi bnyesinde 23 bilimsel aratrma merkezini, 11
bilimsel-aratrma enstitsn, iki observatuar, sismik is-
tasyonu, iki mze ve botanik bahesini barndrmaktayd.
20 profesr, 1.265 retmen, onlarn iinde 226 doktora
57 E. Voskoboynikov, a.g.e., s. 24.
58 B. Lunin, z storii Sovetskogo Uzbekistana, Takent 1965, s. 130.
nvanna sahip isim eitli almalar yrtt. zbekistan
Bilimler Akademisi, bir yl ierisinde zbekistann eit-
li blgelerinde halkn Almanyaya kar mcadele gcn
arttrmay hedefleyen toplam 330 toplant dzenledi.59
Buna ilaveten Akademi, daha fazla ve kaliteli asker tehi-
zatn retimi iin bilimsel danmanlk da yapt.
Sava sresince arkclar, sirk alanlar ve sanatlar da
propaganda faaliyetine etkin bir ekilde katldlar. rne-
in 10 Ekim 1941 ile 3 Mart 1942 tarihleri arasnda z-
bekistan genelinde yaklak 130.000 kiinin katld gs-
teriler dzenlendi. Silahl Kuvvetlerin toplamda 28.000
mensubuna da 71 sirk gsterisi yapld. lkenin nl
arkclar yine Silahl Kuvvetler alanlarna konser ver-
di. 1944 ylna gelindiinde zbekistandaki 754 kk
sinema salonu, 433 ktphane, 1.044 kulp ve 11 mze
Nazi kart, Sovyet yanls propaganda iin kullanld.
zbek eitim sistemi de savan etkisinin anlalmasnda
nemlidir. Ykc etkiye sahip sava karsnda eitime de-
vam edilmeye, igc yetersizlii gibi sebeplerden tr
yeni eitim dallarnda renci yetitirmeye allrken
kimi rneklerde ise eitim faaliyetleri askya alnd.
Bu sre zarfnda niversiteler eitime devam etti. 1943
ylnda zbekistanda 41 niversite ve 52 orta dzeyde
eitim merkezi bulunmaktayd. 1941-1943 yllar arasn-
da 40 devlet niversitesinden toplamda 10.000 renci
mezun oldu; 200 hekim, 1.800 mhendis, 4.600 ret-
men, 660 ziraat mhendisi ile veteriner hekim yetitirildi.
1941-1945 yllar arasnda ise 10.000 renci niversite-
lerden mezun oldu.
1944e gelindiinde yeni niversiteler kuruldu. imbay,
rgen ve Namanganda retmen yetitiren yeni enstit-
ler ald. zbekistan Devlet niversitesinin yeniden ei-
tim verebilmesi iin eitli giriimlerde bulunuldu. Orta
Asya Devlet niversitesinde arkiyat Fakltesi ald,
Takent Tekstil Enstitsnde Pamuk leme Fakltesi ku-
ruldu. niversitelerde 22.000 renci, orta dzeyde bilim
veren eitim merkezlerinde 5.000 renci eitim almak-
tayd. Savan bitimine kadar orta dzeydeki okullarda ise
teknik unvanla eitilen 3.700 renci mezun oldu.60
59 B. Lunin, a.g.e., s. 130.
60 B. Lunin, a.g.e., s. 130.
190
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
1944te yeni niversiteler kuruldu. imbay, rgen ve Namaganda retmen yetitiren yeni enstitler ald.
zbekistandaki ilkokul ve liseler nicelikte azald. 1940-
1941 yllarnda lke genelindeki rakam 4.795 iken, 1942-
1943 yllarnda 4.374e dt. Bu dn temel sebeple-
ri, binalarn sivil savunma iin kullanlmas ve retmen
saysnn yetersiz olmasyd. Ayn zamanda okutulacak ki-
tap sknts da yaand, kimi ailelerin madd durumu ki-
tap ihtiyacn salamaktan uzakt. Bu balamda 1943ten
sonra eitli admlar atld. 1941-1943 yllar arasnda
16.000 ilkokul retmeni eitildi. rnein sadece Buhara
ilinde 1944-1945 yllarnda 55 ilkokul retmeni okula
geri dnd, birinci ve ikinci retim okullarna 796 -
retmen gnderildi. Yeni ilkokullar da ald. 1945 ylna
gelindiinde lke genelindeki okullarn retmen ihtiya-
cnn % 94,8i karland.61
Krelerin de says artt. 1941-1945 yllar arasnda e-
hirdeki krelerin saysnda % 22lik, kylerdeki krelerin
saysnda ise % 30luk art yaand. ocuk bakan zel ev-
lerin saysnda da % 35 orannda art oldu. Sava sresin-
ce ocuk bakm ile ilgili rnekler eitlendirilebilir. 1944
yl rakamlarna gre lke genelinde 253 ocuk yetitir-
me danmanl mevcuttu. 19 ocuk hastanesinde 145
hekim grevli idi. 24.000 ocua 156 st rn karan
kk iletmeler de mevcuttu.
Dier taraftan zaruretten dolay eitimde yeni alanlar
ald. Ekonominin yeniden yaplandrlmas hedeflendi.
Ekonomiyi cephedeki ihtiyalara gre yeniden dzenle-
menin nnde kalifiye eleman yetersizlii gibi baz en-
geller kt. Bunun en byk nedeni, savan ilk ylnda
eitli retim alanlarnda alan elemanlarn byk bir
blmnn erkeklerden olumas ve ounluunun or-
duya katlmasyd. Bundan dolay lke geneline, zellikle
61 B. Lunin, a.g.e.,s. 132.
de kolhoz ve sovhozlara cephe iin gerekli malzemeleri
retebilecek mhendis ann giderilmesi gerekiyordu.
Eitimde bu gibi gelimeler mfredatn da ele alnmasn
gerektirdi. rnein eitim sistemiyle Rusann hkimiyet
alan geniledi, fakat II. Dnya Sava ncesinde de top-
lumda Rus kltrnn belli bir yere sahip olduu ve ilgili
siyasetin izlendii unutulmamaldr. Dolaysyla zbekis-
tan Cumhuriyetinde kullanlan zbek mfredat iki ile-
ve sahipti. Hem zbek ulusal kimliinin hem de Sovyet
devlet vatandalnn yaratlmas hedeflendi.62 Savan
zbekistana etkisi 1945 sonrasnda okutulan ders kitap-
lar ile de anlalabilir. rnein 1962 ylnda baslan O.
erafeddinov, T. Sddkov ve M. brahimov tarafndan
yazlan ve ders kitab olarak okutulan Oq Kitab nemli-
dir. Bu kitapta Sovyetlerin Almanlara kar yapm olduu
savalar ve Sovyet ordusunun baarlar yer almaktadr.63
Sovyet Armiyasi adl zbeke kitapta ise Kzl Ordu daha
farkl zelliklerle nitelendirilmitir: Buna gre Sovyet or-
dusu hayatn ve toplumun koruyucusudur.64 Halkn m-
cadeleye katkda bulunduu da anlatlmaktadr: halkn
yardm etmesi, fabrikalarda silah ve ara-gerelerin reti-
mi, erzak hazrlanmas halkn stlendii nemli faaliyet-
lerdir.65 F. Karabulut, ders kitaplarnn II. Dnya Savan
ele almasyla ile ilgili arpc bir iddia ileri srmektedir.
zbek ders kitaplarnda zbekistann II. Dnya Sava
srasnda Alman tehdidi altnda olduuna ve Almanlarn
saldrdna66 dair algnn yaratlmaya alldn kaydet-
mektedir.
62 . Akyldz, Chapter 1: Learn, learn, learn! Soviet Style in Uzbekistan:
Implementation and Planning, Social and Cultural Change in Central Asia: Soviet
63
Legacy, ed. evket Akyldz - Richard Carlson, Oxon, Routledge 2014, p.14.
F. Karabulut, a.g.e., s. 83.
64 F. Karabulut, a.g.e., s. 86.
65 F. Karabulut, a.g.e., s. 86.
66 F. Karabulut, a.g.e., s. 86.
191
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Trkistan Lejyonu mensubu Trk askerler

Benzer yaklam kolhozlar iin de kullanld. rnek ola-
rak zbeke kaleme alnan Oq Kitab verilmektedir. F.
Karabulut modern bir iftlik ve benzer yaam dngs-
nn anlatlmak istendiini, te yandan II. Dnya Sava-
nn ykmndan bahsedilmediine dikkat ekmektedir.
Ordunun en byk destekisi ve nemli tahl ambar
olarak zbekistan gsterilmektedir.67
Sovyet ynetimine destek vermesini salamak, ele alnan
konular arasndayd. lm galcilere (1942) ve S. Ab-
dullahn stiy ile birlikte yazd Devran Ata (1942) ve
Aftabhan (1944) adl eserlerde de bu temalar kullanld.
Yann Sabir Rahimova dair eseri de nemli olarak de-
erlendirilmektedir. 1944 tarihli General Rahimov adl
eserinde Yan, ilk zbek generalini anlatmaktadr.

Savan toplumsal yapdaki etkilerinin edebiyata da yans- Gnmz yazarlarndan Haimovun Otkrn Dte Geen
d grlmektedir. zbeklerin II. Dnya Savanda ret- mrler adl eseri (1994), zbek edebiyatndan, zbekis-
tii eserler veya sava konu alan edeb eserler incelenerek tann iinde bulunduu durumdan, Sovyet-zbek iliki-
halk tabannda da II. Dnya Savann hangi ynlerle lerinden bahsetmektedir. Eserde Sovyet ve Rus kimliinin
deneyim yaratt ve hatralarda kald anlalmaktadr. benimsenerek yerel/zbek kimliinin unutulmas veya
rnein zbekistan Cumhuriyeti Cumhurbakan slam bastrlmas konusu ilenmektedir. Saat adl kahraman z-
Karimovun inisiyatifiyle zbek halknn savaa katkla- bektir, fakat Sovyetlemitir. II. Dnya Savanda Sovyet
rn anlatan be ciltlik Hatra adl kitap, zbek halknn olgu ve siyasetine muhalif olanlara kar sert mdahalelerde
Nazi Almanyasna kar mcadelesini konu eden nemli bulunuldu. Muhalif zbeklerin hain olarak nitelendiril-
bir kaynak olarak nitelendirilmektedir. mesi ve komutanlara ikyet edilmesi68 toplumsal yapnn
niteliine ve savan getirdii deerlere dair rneklerdir.
Bu tip eserlerde dneme ve topluma dair erevenin izil-
mesi amaland. Halklarn dostluuna, birlie, vatanper- SSCBnin Rus olmayan milletlere ve unsurlara ynelik
verlie vurgu yapld; dmana kar mcadele etmenin izledii politikalar edebiyat vb. alanlarda II. Dnya Sa-
nemi ile ilgili iirler, makaleler ve eitli yazlar kaleme vann etkisinin incelenmesini zorlatrmaktadr. Sovyet
alnd. II. Dnya Savann ilk ylnda zbek halknn veya Rus ynetimlerinden ncesi dnemleri hatrlatan
dmana kar savata motive edilmesinde zbek edebi- veya artran edebiyatn, dil ve sanatn kullanlmasnn
yatlar ile sanatkrlarn byk katklar oldu. Edebiyat 1937den sonra yasakland69 kaydedilmektedir.
alannda Kamil Yann eserleri rnek olarak verilebilir.
Alman igaline kar gelmek, muhalefet etmek ve halkn 68 A. Ar, zbek Romannda Temsil Edilen Rus/Sovyet Tipler, Bilig, No. 34,
Yaz/2005, s.185.
67 F. Karabulut, a.g.e., s. 87. 69 F. Karabulut, a.g.e., s. 81.

192
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN

II. Dnya Savann Etkisine zbek-Alman birlii Buhara Cumhuriyetinin Bilim ve Eitim Bakan Abdul-
Cevab: Trkistan Lejyonu rauf Fitrat ile Alimcan drisin bu kararda etkisi byk
II. Dnya Savann zbekistana etkisinin incelenmesin- oldu. Kayyum, Berlin niversitesinde ilk nce ziraat son-
de nemli konulardan birisi de zbeklerin Nazi Almanya- ra da siyaset bilimi eitimini tamamlad. Okulu bitirince
s ile olan ilikileriydi. Bu husus, savan seyrini, SSCBnin SSCBye dnmeyi reddederek Almanyada kald. Sovyet-
sava sonras siyasetini, Sovyet-Orta Asya ilikilerini ve h- ler Birliinin ideolojik tutumunun ve siyasetinin, Ms-
liyle Orta Asya halklarnn hayatlarn derinden etkiledi. lman ve Trk kimliine sahip olan Orta Asya halklar
Alman-zbek ilikisi Sovyet kartlna, Moskovaya kar iin uygun olmad teziyle SSCB kart mcadeleyi he-
ortak mcadeleye odakland. Burada Kzl Ordu altnda defledi ve bu dorultuda Trkistan halkn ayaklandrma
Almanlara kar savaan farkl etnik unsurlarn da taraf de- giriimlerini balatt. Ya Trkistan gazetesinin kmasna
itirdiini ve bu deiikliin salt zbek veya Orta Asya aba sarf ederek Sovyet ideolojisine kar toplumda slam
unsurlarna ait olmadn belirtmek gerekir. Alman saf- deerlerin ve Trklk uurunun geliimini salamaya a-
na geiin de farkl nedenleri bulunmaktadr. Almanlarn lt. Kayyum, Trkistan halknn daha ok slam ynne
uygulad strateji ve taktik sebebiyle geiin yaandn vurgu yapan Milli Trkistan adl dergiyi de neretti.
kaydedenler mevcuttur.70 Ayrca Almanlardan kamak
Rus ve zbek kltrlerinin etkileimini rneklendirebi-
iin belirli aba gsterilmedii nk SSCBnin mevcut
lecek bir baka zbek isim de Ruzi Nazard. Kendisi ba-
politikalarndan rahatsz olunduu belirtilmektedir.71
mszlk hedefine sahipti. Nazar, Trkistann kurulmas-
zbek-Alman ibirlii erevesinde sava sonras iin de n amalad. Kltrel alanlarda da adm atlmas gerektii
eitli hedefler benimsendi. En nemlisi Almanyann des- grnde olup Rus kltr ve dilinin yaylmasna karlk
teiyle Bamsz Trkistann kurulma projesi idi. Sovyet- yerel dil ve kltrlere arlk verilmesini savundu.72 Buna
lerin yenilmesi ve Trkistann kurulmas iin Alman-z-
bek/Orta Asya cephesi benzer yntemler ve eitli aralar
kulland. Ulusal komite, srgn hkmeti ve lejyon ku-
ruldu; Moskovaya kar halkn desteini alabilmek iin
slamclk ve Trklk akmlar kullanld. Kayyum ve
Nazar gibi nemli zbek muhalifler, slamclk ve Trk-
lk gibi unsurlar ne kararak SSCBden ayrlma gibi
hedefleri benimserken, Berlin II. Dnya Sava ortamnda
Sovyetler gibi gl bir rakibi deiik unsurlarn katks
ile yenmeyi amalad. Baka bir ifadeyle zbek muhalif-
leri ve Hitler Almanyas ibirlii ierisine girdi.

Trkistan Lejyonunda zbeklerin faaliyetlerinde Veli

Kayyum, Hayit Baymirza, dris Alimcan ile Ruzi Nazar
gibi isimler n plana kt. Bu dorultuda ad geen ahs-
larn faaliyetlerini inceleyerek Nazi Almanyas safnda yer
alan zbeklerin SSCBye kar mcadelesinin genel g-
rnm verilebilir. Baz zbek muhaliflerin Moskovaya
kar mcadeleyi II. Dnya Sava ncesi balattn sy-
lemek mmkndr. Veli Kayyum, 17 yandayken 1922
ylnda Almanyaya eitim iin gnderilmiti. Dnemin Mill Trkistan dergisinin Kasm 1952 tarihli nshas
70 R. R. Reese, Motivations to Serve: The Soviet Soldier in the Second World War, The 72 H. ztrk, II. Dnya Savanda Trkistan Lejyonelreri ve Ruzi Nazar, Akade-
Journal of Slavic Military Studies, No. 20, s. 266. mik Perspektif, http://akademikperspektif.com/2013/10/30/ii-dunya-savasinda-turkis-
71 R. R. Reese, a.g.e., s. 266. tan-lejyonerleri-ve-ruzi-nazar/, 30 Ekim 2013, Son Eriim Tarihi: 20 Austos 2015.

193
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman ordusunun bir subay olan Ruzi Nazar (ortadaki)
ilaveten sava srasnda Almanlarla ibirliine girerek de
hedefine ulamada farkl aralar denedi. Kzl Orduda
grevli olduu dnemde Nazar, Ukraynadaki savunma
birliklerine gnderildi. Burada taraf deitirdi ve Alman
kontrolndeki Trk Lejyon kamplarna katld. II. Dnya
Sava sonrasnda Nazar, Kuzey talyadaki dalm Trk
lejyon kampn dzenlemekle grevlendirildi, fakat Na-
zar, askerleri terhis ettirdi.
Berlin, zbek muhaliflerin dile getirdii eitli gr ve
unsurlar Moskovaya kar kulland. Bunun yannda r-
gtlenmede de nemli admlar atld. En byk faaliyeti,
Dou halklarndan oluan Dou lejyonlar (Ostlegionen)
ve ierisindeki Trkistan Lejyonunun 1942 ylnda ku-
rulmas oldu. Dou lejyonunun iinde Orta Asya Trk
cumhuriyetlerinden ve dier etnik kkene sahip Msl-
man halklar barndran Trkistan Lejyonu oluturuldu.
Lejyonlarn kurulmasnn altnda farkl nedenler vard.
Bata Adolf Hitler olmak zere dnemin Alman yne-
ticileri Orta Asya unsurlarn kullanarak SSCBye kar
savama hedefini benimsediler. Ayrca kendi askerlerini
korumak ve SSCBye kar ek bir mcadele grubunu kur-
mak da amalar arasndayd. Bu erevede Almanya, Sov-
yetleri igalinden sonra kendisi iin savalmas arsnda
bulunmaya balad.73
Almanya, Trkistan Lejyonunu kurarken Trklk ve
slamclk anlayn bir ara olarak kulland. Ad geen
iki akm zerinden Trkistan halknn ateist ideolojisini
benimseyen Sovyet askerine kar mcadele edebileceini
varsayd. Bylece temel ideolojik deerlerin, tarihsel k-
kenin ve din anlayn yeniden canlandrlmasyla Kzl
Orduya kar topyekn savan balatlabileceini dn-
d. Berlin, ayn zamanda Trkiyeyi de kendi safna kaza-
nabileceine inand ve Trkiyedeki Trklk anlaynn
gl olduu evreleri harekete geirerek sava srasnda
Trkistan Lejyonu birimini destekleyenlerin saysn
arttrmaya alt.74 Zaten Veli Kayyum, benzer tezlerle
Berline yaklamt. Sovyetler Birliine kar kullanlma-
dan nce Trklk ve zellikle de slmclk yaklamla-
rnn Almanyann d politikasnda etkin aralar olarak
kullanmasn nerdi.75
zbekistan, Almanyaya kar savaa etkin bir ekilde ka-
tld. Dier taraftan Sovyetler Birliinin ateizme dayal
Komnist ve Sosyalist yapsndan memnun olmayan,
milletler politikas gibi eitli uygulamalarna kar gelen
Sovyet askerleri iin bamszlk gibi hedefler ilgi ekiciy-
di. Sovyet rejiminden ikyet edilmesinin ve bask grme-
lerinin yannda Nazilerin olas galibiyetinin Orta Asyann
bamszln getirecei gerekesiyle Almanya desteklen-
di. Alman safna gemeyi kabul eden askerlerin esir den
zmreler olduu ifade edilmelidir.
Almanlarn safnda savaan SSCB vatandalarn konu
edinen kaynaklar incelendiinde 1941-1945 yllar arasn-
da Dou lejyonlarnda 310.000- 325.000 arasnda Sovyet
askerinin asker eitim ald grlmektedir. Bu say; Orta
Asya, Gney ve Kuzey Kafkasya ile dil-Ural blgelerine
ayrldnda aadaki tablo ortaya kmaktadr:
73 E. Karagiannis, a.g.e., s. 49.
74 Oleg Romanko, Sovetskiy Legion Gitlera. Grajdane SSSR v Ryadah Vermahta i SS - Na
Storone Tretyego Reiha, Bstrov Yaynlar, Moskva 2006, s. 355-357.
75 Baht Sadkova, Turkestanskiy Legion, http://www.continent.kz/library/turkestan_
legions/Glava_4.htm, Son Eriim Tarihi: 24.08.2015.
194
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN

- zbek halknn da iinde bulunduu Trkistandan zrlk yaplmasnn zerinde duruldu. Bolevik Devrimin-
180.000 katlm saland. den sonra lkelerini terk ederek Afganistan, ran, Trkiye
ve ine giden isimlerden oluan hkmet, SSCBnin ye-
- Kuzey Kafkasyadan katlm 28.000-30.000 civarndayd.
nilmesi durumunda zbekistana geri dnecekti.
- Gney Kafkasyadan 20.000 Grcnn, 18.000 Erme-
Berlinin nemi, lejyonlarn kurulmasyla anlalmakta-
ninin, 25.000-35.000 Azerbaycan Trknn katlm
dr. Buna ilaveten komitelerin kurulmas ve faaliyetleri
saland.
zbeklerin SSCB kart tavrn ve hedeflerini netletir-
- dil-Uraldan katlm 40.000 dolaynda oldu. mektedir. Ulusal komitelerde savaa ve sonrasna ynelik
II. Dnya Savanda, Alman ordusuna kaytl yabanc as- politikalar retilmeye alld. Bu komiteler, sava esirleri
ker personelin says yaklak 2.000.000dur. Yabanc per- komisyonu niteliinde olup, esir kamplarndaki soyda-
sonelin % 15i Dou lejyonlarnda savayordu. Sz konu- lara yardmn yaplmasn amalyordu. Trkistan Ulusal
su personelin de % 20-23 (tahmini olarak 1.300.000- Komitesinin liderinin Veli Kayyum olmas rneinin de
1.500.000) Sovyet vatandalarndan olumaktayd.76 gsterdii zere bu alanda zbekler ne kmaktayd.
Berlin bu konuda olumlu tavr sergiledi ve Kayyum, 14
Trkistan Lejyonunun byk ksmn Orta Asya halkla-
Kasm 1942 tarihinde Trkistan Ulusal Komitesini kur-
r tekil ediyordu. Alman safnda 180.000 Trkistanlnn
du. Komite, NSDAP eklinde yaplandrld. 21 yeden
olduu tahmin edilmekteydi ve bu rakam Dou Lejyo-
oluan Komite, Trkistann SSCBden bamszln ka-
nunun yarsndan fazlasna tekabl ediyordu. Almanyaya
zanmas durumunda idareyi salayacak kurumsallamaya
esir den 5.700.000 Sovyet askerinin te birini, yani
nem verdi. Dnem dnem komite iinde skntlar ya-
1.700.000ini oluturuyordu.77 Bu birliklerde Azerbaycan
and. Kayyumun komiteye ye kabulnde daha ok z-
Trkleri, ngular, eenler, Karaaylar, Balkarlar, Das-
bekleri tercih etmesi, dris Alimcan gibi isimlerle ve Orta
tanl halklar da bulunmaktayd. zbek askerlerinin says
Asyann dier halklarnn temsilcileri ile fikir ayrlnn
hakknda kaynaklarda pek bilgi yoktur. Bunun nedeni,
yaanmasna yol at.
sava dneminde zbek, Krgz, Tacik diye ayrm yapl-
madan herkesin Trkistanl olarak kabul edilmesidir. Trkistan Ulusal Komitesinin program incelendii za-
man temel hedefler olarak eitli unsurlar ne kmakta-
Veli Kayyumun nerileriyle Polonyada Orta Asyal asker-
dr. Bamsz Trkistann kurulmas, Kazak, zbek, Ta-
lerden oluan birok asker birim kuruldu. Genel olarak
cik, Krgz, Trkmen olmak zere Orta Asyadaki btn
Trkistan Ulusal Komitesinin giriimleriyle aralarnda
halklarn Trkistan Devletinin bnyesi altna alnmas,
452, 781 ve 782 birlikleri de bulunan toplamda 14 piya-
Trk kimlii tayan Orta Asya devletlerinin SSCBden
de birlii oluturuldu. Her birlikte 1.000 ile 1.200 asker
ayrlmasnn salanmas, genlerin milliyeti grlerle
SSCBye kar savat. Birliklerin ou Ukraynaya Sovyet
yetimesi, Trklk kimliinin benimsenmesinin ve kl-
partizanlaryla savamaya gnderildi. Yine Trkistan Ulu-
trnn yaylmasnn salanmas, Trkiye ile ibirlii ve
sal Komitesinin nerileriyle Birinci Dou Mslman
ilikilerin gelitirilmesi, ulusal hkmetin kurulmas ve
Alay kuruldu, Kzl Orduya kar mcadele etmeleri
Rus vatandalarn Trkistandan ayrlmalar rnek olarak
iin Minsk ehrine yerletirildi.
verilebilir.78
Alman tarafna geiin yan sra zbek-Sovyet ilikisini et-
Trkistan Ulusal Komitesi, ok sayda alt gruptan olu-
kileyen bir dier gelime de srgn hkmetlerinin kurul-
uyordu. Yetkili isimler de farkl etnik unsurlardan seil-
mas oldu. Sovyetlerin savatan yenik kmas durumunda
mekteydi. Bakanlk koltuunda Kayyum bulunuyordu.
bamszlk hedefi iin Trkistan slam Hkmetinin
Danma Kurulunun yeleri ise zbek, Trkmen,
kurulmasnn ve asker de dhil olmak zere birok ha-
iki Krgz, iki Tacik ve drt Kazak temsilciden meydana
76 Oleg Romanko, a.g.e., s. 358-398. 78 Sergey uev, Proklyate Soldat. Predateli na Storone III Reyha, EKSMO Yaynlar,
77 Baht Sadkova, storiya Turkestanskogo Legiona v Dokumentah, Almat 2002, s. 4. Moskva 2004, s. 241-247.

195
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Trkistan Lejyonunun haftalk gazetesi Yeni Trkistann 1943 ylna ait bir nshas
geliyordu. Genel Sekreterlik grevinde ise Karim adl
zbek temsilci bulunmaktayd. Salk ilerinden so-
rumlu blm bakan olarak da Karim adl bir zbek
temsilcinin ismi yer alyordu. Bilim ve eitim ilerinden
sorumlu blmn ebakanlar ise zbek kkenli Salim
ve Osman adl kimselerdi. Yeni ye kazanm blmnn
bakanl da yine zbek bir isme; Nur-Mamed adl tem-
silciye verildi. Komitede din ilerinden sorumlu blm
de vard. Bakanln ise Mulla Orasman stlendi. Din
ilerinin yrtlmesinden sorumlu mfetti iin Nakip
Hoca adl zbek bir isim yetkilendirildi. Asker propa-
ganda blm bakanlna da adnn Hkim olduu
belirtilen zbek bir temsilci getirildi. Siyas propaganda
blm bakanl grevini Alambet adl Krgz temsilci
yrtt. Basn ilerinden sorumlu blm bakan ise Ah-
mecan adl bir zbek temsilciydi. Bir dier zbek isim,
Jermet, radyo ilerinden sorumlu blm bakan olarak
grevlendirildi. Ayn ekilde tiyatro ve mzik ilerinden
sorumlu blm bakanl grevi de bir zbek temsilci-
ye, Kudurtellaya verildi.79 Veli Kayyumun komiteye daha
ok zbek vatandalarn almas eletiriye yol at. Ko-
mitenin ynetim kadrosunun eitlendirmesi talebinde
anlama salanamad ve neticede bir lde Kayyumun
otoritesinin azalmasna neden oldu. Dier yandan bata
Genrih Gimmler olmak zere yksek rtbeli Alman as-
kerler, Veli Kayyumu destekledikleri iin komitenin ku-
rumsal yapsndaki gc srekli artt.
talya ve Fransa gibi cephelerde SSCBye kar savaan
Trkistan Lejyonu iin sonu beklenenin aksine zaferle
sonulanmad. 1944 sonuna gelindiinde Trkistan Lej-
yonundan 65.000 asker hayatn kaybetti.80 Almanya ye-
nildi, Trkistan devleti kurulamad. Lejyonun iinde bir-
liin ne kadar saland da tartmaldr. Veli Kayyumun
komiteyi kendi iktidar iin kulland bilgisine eitli
kaynaklardan ulamak mmkndr.81
79 Turkestanskiy Natsionalny Komitet, http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/
TURKESTAN.htm
80 B. Pakman, kinci Dnya Savanda Trk Lejyonlar, Pakman World, https://
bpakman.wordpress.com/turk-dunyasi/ikinci-dunya-savasinda-turkler/2-dunya-
savasinda-turk-lejyonlari/, Son Eriim Tarihi: 20 Austos 2015.
81 Veli Kayum, Gor Lji li Upoenie Vlastyu?, 19.01.2012, http://www.caravan.kz/
article/40009/print, Son Eriim Tarihi: 24.08.2015.
196
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
Buna ek olarak zbekler de dhil olmak zere II. Dnya
Savann sonu Orta Asya halklar iin eitli sorunlarn
balangc olarak da nitelendirilebilir. Almanlarla ibirlii,
Sovyetlerin ad geen kesime ynelik politikalarnda dei-
iklie ve tutumunu sertletirmesine yol at. Almanlara
sava esnasnda esir dmek de travmalarn yaanmasna
sebebiyet verdi. Sovyet halklarnn yeniden esir olmas
ve Kremlinin ilgili politikalar olumsuzluklar arttrd.
Yalta Konferansnda SSCB; Alman tarafna geen, K-
zl Ordudan kaan, esir edilen birliklerin iadesini istedi.
SSCBye teslim edilenler idam edildi. Baz askerler ise
SSCBye dndklerinde hain olarak damgalanacaklar
gerekesiyle Gney Almanya rneinde grld zere
kendi yaamlarna son vermeyi tercih ettiler.
Sonu
Sonu olarak, II. Dnya Savandan zbekistann etki-
lendii grlmektedir. Dier taraftan zbekistann da
savan seyrini etkilediini sylemek mmkndr. zbek
halknn Nazi Almanyasn yenmek iin SSCBye yapt-
katk ok fazladr. II. Dnya Savanda zbekistan,
halkn Alman tehdidine kar korumak amacyla btn
gcn sarf ederek kendi benliini, bamszln ve ege-
menliini korudu. SSCB adna zbekler de dhil olmak
zere Sovyet halklar savaa katld. Bu durum Sovyet va-
tanseverlii ve Sosyalizme ballk eklinde ifade edildi.
II. Dnya Sava, zbekistan ve Moskova arasnda hem
yaknlamaya hem de uzaklamaya neden oldu. Dier
bir ifadeyle Moskova-Takent ilikisi II. Dnya Sava-
nn dntrclnden etkilendi. Mfredatlardaki
iki amacn da gsterdii zere hem yaknlama hem de
uzaklama yaand. Kremlin; insan ve kaynak gc gibi
zellikleri bakmndan zbekistann ne kadar nemli ol-
duunu uygulad siyasetle gsterdi. Kltrel alanda da
SSCB, politika deiikliine gitti. Din kurumlarn tekrar
faaliyet gstermesi veya yenilerinin almas nemliydi.
Bunun karlnda Takentin seferberlik ilan ederek sa-
vaa katlmasyla, II. Dnya Sava mcadelesini Faizm
kartlna temellendirmesiyle lkesinin yannda olduu-
nu, SSCByi anavatan olarak tandn gsterdi. Kadnlar
cephede savamak iin bavuruda bulunurken Yahudiler
de savaa katldlar. Gerek cephede savaarak gerekse cep-
he gerisinde eitli destekler vererek asker katk saland.
Sava boyunca retim hz artt, eitime devam edildi.
zbek kltr de sreten hem etkilendi hem de sreci
etkilemek iin gerek Kremlin gerekse zbek SSC tarafn-
dan kullanld.
Yaknlama olarak adlandrlabilecek bu gelime daim bir
nitelikte olmad. Her iki taraf da belirli bir noktadan son-
ra farkl hedef ve karlar gzettiler. Dier taraftan sava,
zbek-Sovyet ilikisini ve gerek zbek tarihini gerekse de
SSCB tarihini deitirecek admlar da atld. rnein baz
unsurlar Alman safna geip Kzl Orduya kar savat.
Trkistan adl bamsz devletin kurulmas, yani yeni
vatana sahip olma istei, Berlin ile mttefik olmann
nedenlerindendi. Savan bu yeni vatann kurulmasnda
kolaylatrc etmen olarak dnlmesi ise iki ynly-
d. Muhalif zbekler ve Almanya, Sovyet kartlnda
ibirliine gitti. te yandan ne Berlin ne de Trkistan
Lejyonu hedeflerinde baarl olabildi. SSCB, II. Dnya
Savandan galip kt. Trkistan kurulamad. zbekler
de dhil Orta Asya unsurlarna ynelik politikasn dei-
tiren SSCB ynetimi altnda ise Trk kltr snrl l-
de yaatld.
Baz zbeklerin savata Alman safna gemesi ve Stalinin
SSCBde Rus kimliini yani Ruslatrmay daha da ne
karmas gibi rnekler ilikilerde mesafenin ve gvensiz-
liin artmasna neden oldu. II. Dnya Savanda zbek-
ler vatana sahip ktlar. Sava; Sovyetler altndaki farkl
unsurlar yaknlatrd, fakat sonras iin durum deiti.
Bu dnemde Moskovann uygulad bl ve ynet po-
litikas Orta Asya lkelerinin ortak kimlik oluturarak
birliin salanmas nnde engel yaratt. Hem SSCB
ierisinde hem de Orta Asya cumhuriyetleri arasnda bir-
lik-btnlk politikalar baarya ulaamad. Bu politika-
nn olumsuz etkisi devam etmektedir; Trk dili konuan
Orta Asya lkelerinin ortak kimlik balamnda birlikte
hareket etmesi engellenmektedir.
II. Dnya Sava hem SSCB hem Sovyet ynetimi altn-
daki zbekler hem de Sovyet-zbek ilikisi iin bir snav
niteliinde oldu. zbekler aslnda vatan ya da anayurt
savunmasnda hemfikir olmad Trkistan Lejyonu ile
197
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Mezar banda dua eden Trkler
mutakabata vard. Bir taraf vatan savunmasn hedefler-
ken dier taraf da yeni vatann kurulmasndan yanayd.
Sovyet ideolojisine kar zbek halknn Trk kimliini
ve slam deerlerini korumak amacyla mcadele eden
Cedid ve Basmac hareketlerine mensup askerlerin b-
yk bir ounluu Alman safna gemek ve Moskovaya
kar Berlin ile savamak durumunda kald. Lejyon ve
Sovyet muhalifi zbekler, istedikleri destei Almanyadan
alamad. Almanya kendi safnda savaan Trkistan Ulu-
sal Komitesi yelerini ve hedeflerini Ari rknn kresel
karlar uruna kullanmay planlad. Nitekim Trkistan
Ulusal Komitesinin nerileriyle Sovyet kart mcadele
iin oluturan piyade birliklerinin asl hedefi Alman asker
kaybn nlemekti. Bu sayede Orta Asya etnik unsurlarn-
dan Alman piyade birliklerine fazlasyla katlm saland.
Beraber yaamak, taraflarn birbirlerinden beklentilerini
anlamak asndan II. Dnya Sava, SSCB ve zbekistan
iin bir snav niteliini tad. Almanyann devreye gir-
mesi snavn gidiatn belirledi. mkn olduu takdirde
muhalif unsurlarn Kremline kar gelme hedefinin ol-
duunu gsterdi. Benzer snav 1990larda yaand, fakat
sonucu farkl oldu. SSCB dald. Sovyetlerin dalmasn-
dan sonra Orta Asyann her unsuru kendi devletini kur-
du. SSCBnin yklmas ve ortaya kan tablo da aslnda
II. Dnya Savana ynelik farkl yorum yapma imkn
sunmaktadr. II. Dnya Savanda zbek askerleri, hem
Sovyetler iin hem zbekistan iin savatlar.
Ksacas 1.500.000 zbekin savaa katlmasnn ve cephe
gerisindeki zbek halknn da alma gayretlerinin kat-
ksyla savan seyri SSCB lehine sonuland ve sonraki
iki kutuplu dnya dzeninde SSCB Dou Blokunu tem-
sil eden lider konumuna ulat. SSCBnin ve sonrasnda
Rusyann uluslararas sistemde Baty dengeleyecek gce
ulamasn bata zbekistan olmak zere dier Trk dili
konuan lkelerin gayretlerine ve almalarna borlu
olduu unutulmamaldr. Buna ilaveten zbek halknn
katklar savan SSCBnin lehine sonulanmasna neden
olarak gnmz bamsz zbekistannda yeni neslin ba-
r ve huzur iinde yaamasn beraberinde getirdi. Bylece
zbek halk, Nazi Almanyasna kar mcadele etmedeki
azminden vazgemeyerek, dnemin hem blgesel hem de
uluslararas gvenliin salanmasna byk katk salad.
198
 II. DNYA SAVAI VE ZBEKSTAN
Kaynaka
Adams, L. L., Modernity, Postcolonialism, an Theatrical Form
in Uzbekistan, Slavic Review, vol. 64, (Summer, 2005), p. 333-
354.
Ar,A., zbek Romannda Temsil Edilen Rus/Sovyet Tipler,
Bilig, No. 34 (2005), s.171-193.
Aksakal, H., Stalin ve kinci Dnya Sava Balamnda Milli-
yetler Politikas, Karadeniz Aratrmalar, VI/21, Bahar 2009,
s. 23-30.
Akyldz, ., Chapter 1: Learn, learn, learn! Soviet Style in
Uzbekistan: Implementation and Planning, Social and Cul-
tural Change in Central Asia: Soviet Legacy,ed. evket Akyldz
-Richard Carlson, Oxon, Routledge 2013, p. 13-31.
Aman, A., Population Migration in Uzbekistan (1989-1998),
Second Edition, Takent 1999.
Amnova, R., Ahunova, M., storiya Uzbekskoy SSR - Period
Zavereniya Stroitelstva Sotsializma i Perehod k Kommunizmu,
1938-1965 gg. Fan Yaynlar, Takent 1968.
Carell, Paul, Barbarossa Harekt, 1941-1945 Alman - Sovyet
Sava, I-II, ev. Hsn Erentrk, Sinan Yaynlar, stanbul
1974.
uev, Sergey, Proklyate Soldat. Predateli na Storone III Reyha,
EKSMO Yaynlar, stanbul 2004.
Dadabaev, T., Recollections of Emerging Hybrid Ethnic Iden-
tities in Soviet Central Asia: the case of Uzbekistan, Nationalist
Papers, vol. 41, No. 6 (2013), p. 1026-1048.
Dckens, M, The Uzbeks, 1990.
History of the Uzbekistan Jewish Community, http://eajc.org/
page277, Son Eriim Tarihi: 14 Ekim 2015.
Kalontarov, D., A Book Memory of WW II Participants the Buk-
harian Jews Names Directory, Beit Nelly Media Publishing Hou-
se, Rechovot 2015.
Karabulut, F., ktidar ve Merulatrma Mcadelesinin Oda
Orta Asya: Sovyetlerin Dil ve Eitim Politikalar, Bilig, No. 50
(2009), s. 65-96.
Karagiannis, E., Political Islam in the Former Soviet Union:
Uzbekistan and Azerbaijan Compared, Dynamics of Asymmet-
ric Conflict, vol. 3 No. 1, March 2010, p. 46-61.
Karimov, slam, Samoe Glavnoe Segodnya - zvle Uroki Vto-
roy Mirovoy Voyn, 09.05.2015, http://www.trend.az/casia/
uzbekistan/ 2393176.html, Son Eriim Tarihi: 24.08.2015
Kayum, Veli, Gor Lji li Upoenie Vlastyu?, 19.01.2012,
http://www.caravan.kz/article/40009/print, Son Eriim Tarihi:
24.08.2015
Kohn, H., Pan-Slavism and World War II, The American
Political Science Review, vol. 46, No. 3, (September, 1952), p.
699-722.
Lunin, B., z storii Sovetskogo Uzbekistana, Nauka Yaynlar,
Takent 1965.
Olcott, M. B. - Zyayeva, D., Islam in Uzbekistan: Religious
Education and State Ideology, Carnegie Papers, Number 91,
July 2008.
ztrk, H., II. Dnya Savanda Trkistan Lejyonerleri ve
Ruzi Nazar, Akademik Perspektif, 30 Ekim 2013, http://akade-
mikperspektif.com/2013/10/30/ii-dunya-savasinda-turkistan-lej-
yonerleri-ve-ruzi-nazar/, Son Eriim Tarihi: 20 Austos 2015.
Pakman, B., II. Dnya Savanda Trk Lejyonlar, Pakman
World, https://bpakman.wordpress.com/turk-dunyasi/ikin-
ci-dunya-savasinda-turkler/2-dunya-savasinda-turk-lejyonlari/,
Son Eriim Tarihi: 20 Austos 2015.
Pettbone, C. D., The Organization and Order of Battle of Mili-
taries in World War II: Volume V- Book B/ Union of Soviet Socia-
list Republics, Trafford, Victoria 2009.
Reese, R. R., Motivations to Serve: The Soviet Soldier in the
Second World War, The Journal of Slavic Military Studies, No.
20, p. 263-282.
Rdgway, M., Klen, A. J., The German campaign in Russia:
Planning and Operations (1940-1942), Washington.
Romanko, Oleg, Sovetskiy Legion Gitlera. Grajdane SSSR v Rya-
dah Vermahta i SS - Na Storone Tretyego Reiha, Bstrov Yaynlar,
Moskva 2006.
Sadkova, Baht, storiya Turkestanskogo Legiona v Dokumentah,
Kaynar Yaynlar, Almat 2002.
Sadkova, Baht, Turkestanskiy Legion, http://www.conti-
nent.kz/library/turkestan_ legions/Glava_4.htm, Son Eriim
Tarihi: 24.08.2015
Sartor, P., Towards a History of the Muslims Soviet Union: A
View From Central Asia, Die Welt Des Muslims, No. 50, 2010,
p. 315-334.
Shtemenko, Sergey M., kinci Dnya Savanda Rus Harekat
(1941-1945), ev. Gven Korulsan-Yaar Uar, Ararat Yaynevi,
stanbul 1971.
Smpsons, E. S., Islam in Uzbekistan: Why Freedom of Re-
ligion is Fundamental for Peace and Stability in the Region,
Journal of Arabic and Islamic Studies 2, (1998/99), p. 110-150.
Turkestanskiy Natsionalny Komitet (Trkistan Ulusal Komi-
tesi), http://www.whiterussia1.narod.ru/ CITIZII/ TURKES-
TAN.htm
Voskoboynikov, E., Uzbekskiy Narod v God VOV, Gosizdat,
Takent 1947.
Voskoboynikov, E., Organizatorskaya i deologieskaya Rabota
Kommunistieskoy Partii Uzbekistana v God VOV, un 1941 -
1945 gg., Takent 1966.
Yaman, A., Sovyet Sonras Dnemde Orta Asyada Din ve Si-
yaset zerine Genel Bir Deerlendirme, Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli, No. 48, 2008, s. 55-68.
Ziyaeva, H.,Vtoraya Mirovaya Voyna i Uzbekistan, 20.06.2003,
http://uzembassy.ru/pr6.htm, Son Eriim Tarihi: 24.08.2015.
199
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

200
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN

Prof. Dr. Mehmet Seyfettin EROL*
Dr. Ceren GRSELER**
Kanat Ydyrys***

Giri

I. ve II. Gktepe savalar sonras (XIX. yzyln son eyre-

inde) arlk Rusyasnn igaline urayan Trkmen halk,
XX. yzylda da birtakm badireler atlatt. I. Dnya Sava
ve Bolevik Devriminde yaanan istikrarszlklarla savala-
rn bir paras olan Trkmenistan, aslnda kendisinin bir
sava olmayan ikinci paylam savana da srklendi ve
ar maliyetlerinden etkilendi. Dounun anl milletlerin-
den biri olarak Trkmenler, askerlik grevine duyduklar
sadakatleriyle tannmaktadrlar. Bu sebepten yzyllar bo-
yunca dnyann pek ok lkesi Trkmenleri askere almay
tercih etti. Bunun dnda Trkmenistann arlk Rusyas Trkmenistan

tarafndan igalinden sonra yerli halktan oluan dzensiz

buhran uzun sre olumsuz etkisini geni corafyalarda
asker birlikler kuruldu ve Trkmenler burada da hizmet
srdrd. Trkmenistan iin II. Dnya Sava 22 Hazi-
ettiler. I. Dnya Sava baladnda Trkmenlerden olu-
ran 1941 tarihinde Almanlarn Sovyet Rusya snrlarna
an Teke Svari Alay cepheye gnderildi. Sava boyun-
girmesiyle balad. Trkmenistan, Nazi Almanyasnn
ca Trkmen svarileri Alman ve Avusturya-Macaristan
igaline uramad, fakat bu dnemde Sovyetler Birliine
kuvvetlerine kar mcadele ettiler. Trkmen halk, her ne
bal olduu iin cephede yerini ald. ve d politikas ta-
kadar I. Dnya Savanda savat taraflarla II. Dnya
mamen Moskovann direktifleriyle belirlenen Trkmenis-
Savanda da kar karya gelmi olsa da I. Dnya Sava-
tann II. Dnya Savana katlma kararn Kremlin ald.
ndan farkl bir biimde cereyan eden olaylarn ounda
(Trkistan lejyonlar gibi) faal rol oynad. Trkmenistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
(SSCB)nin II. Dnya Savanda nemli ykn tayan
1 Eyll 1939 tarihinde Almanyann Polonyaya saldrma-
devletlerden biri oldu. Dnemin Trkmenistannn ko-
syla resmen balayan ve 8 Mays 1945 gece yars sona eren
ullar dnldnde yaplan katknn ne kadar nem-
II. Dnya Sava, bata Avrupa olmak zere tm dnyay
li olduu, almann ilerleyen sayfalarnda grlecektir.
derinden etkiledi. 50.000.000u akn insan, hayatn kay-
rnein, sava balamadan nce Trkmen Sovyet Sos-
betti. Sovyetlerin kayb ile ilgili net bir rakam olmamakla
yalist Cumhuriyeti, Sovyetlerin en az nfuslu devletle-
birlikte, bu saynn yaklak 20.000.000 civarnda olduu
rinden birisiydi; rakamn 1.000.000a dahi yaklamad
ifade edilmektedir.1 zellikle, savan yaratt ekonomik
ifade edilmektedir. 1920ler ve 1930larda zor dnemden
* Gazi niversitesi Uluslararas likiler Blm retim yesi ve GAZSAM Mdr geen Trkmenistan sonrasnda sosyo-kltrel, ekonomik
** Uluslararas Strateji ve Gvenlik Aratrmalar Merkezi (USGAM) Analisti
*** Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Anabilim Dal ve kltrel gelimede byk admlar att. II. Dnya Sa-
Doktora rencisi
1 Sovyet Ordusu: Sovyet Sava Tarihi, Askerlik Bilimi, Doktrini, Sanat, Stratejisi, der. vana gelindiinde ise Trkmenistann ve dier Sovyet
S. S. Lototski, P. L. Altgovzen, L. N. Vnoenko, ev. Nahit Tren, Sorun Yaynlar,
stanbul 1978, s. 353.

201
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kursk Meydan Muharebesi
devletlerinin btn kuvvet ve imknlarn Faizmi ma-
lup etmek amacyla seferber ettikleri grlmektedir. Ak-
tif olarak cephede katlm gsterildi, Sovyetler Birliinin
cephelerinde yer alnd. eitli alanlarda destek salanarak
cephe gerisinde de faal bir tutum sergilendi.
Savan balangcnda SSCB iindeki dier uluslardan
oluan birlikleri cepheye sevk eden Sovyet ynetimi, Kur-
sk Zaferi (1943) sonras byk bir tavr deiiklii iine
girdi. Bu kapsamda, Rus kkenli olmayanlarn yapacak-
lar hizmetler hakknda ok gizli bir alma erevesinde
yaymlanan Sovyet Silahl Kuvvetlerinde stihdam lke-
leri balkl kararname, zellikle Orta Asyal askerleri ok
yakndan ilgilendirmekteydi. Sovyet uluslarnn savata
ayn kapasitede olmad gerekesinden hareketle ele al-
nan almada Orta Asyallar gvenilir olmadklarn ka-
ntladklar gibi asker konularda da yararl olmadklarn
gsterdiler deniliyordu.2
Grld zere II. Dnya Savann Trkmenistana
olan etkisi birden fazla konunun ele alnmasn gerekli
klmaktadr. nceleme alannn kapsaml olmas konunun
2 S. Enders Wimbush, Sovyet Silahl Kuvvetlerinde Uluslar, Stratejik Adan Sovyet
Mslmanlar ve Dier Aznlklar, der. S. Enders Wimbush, ev. Ulu Tekin Kurat,
Yeni Forum Yaynlar, Ankara 1988, s. 334.
bileenlerinin nemli olmasyla yakndan ilintilidir. II.
Dnya Savann yan sra SSCBnin hem genel sava po-
litikas hem de Orta Asya3 politikalarnn ele alnmas da
gereklidir. Orta Asya hakknda Sovyet politikalar da dhil
olmak zere genel bir tablonun izilmesi Trkmenistan
zelinde konunun deerlendirilebilmesini salayacaktr.
Bylelikle, sava srasnda cumhuriyetin politikalar ve
SSCB ile olan ilikileri de ele alnacaktr.
II. Dnya Sava ve SSCB
II. Dnya Sava ve SSCB denildiinde akla hemen Bar-
barossa Harekt,4 yani Almanyann Sovyetleri igali iin
balatt harekt gelmektedir. Baz Rus tarihiler, Alman-
yann Sovyet Rusyaya saldrmasnda eitli nedenleri ne
srmektedir. Rusyann geni corafyas, petrol yataklar-
na sahip olmas, Almanlara kar ngiltere ile yapm ola-
bilecei gizli ittifak antlamas, Mihvere katlmak isteme-
yii, Sovyet Rusyann Panslavist ve Sosyalist Devrim
politikas, bunlar Balkanlarda yayma abas, Komnizm
3 Sovyet terminolojisine gre Orta Asya; zbekistan, Tacikistan, Krgzistan ve
Trkmenistan kapsamaktadr.
4 Daha detayl bilgi iin bkz. Paul Carell, Barbarossa Harekt, 1941-1945 Alman
Sovyet Sava, I-II, ev. Hsn Erentrk, Sinan Yaynlar, stanbul 1974. Ayrca bkz.
Sergei M. Shtemenko, kinci Dnya Savanda Rus Harekat (1941-1945), ev. Gven
Korulsan-Yaar Uar, Ararat Yaynevi, stanbul 1971.
202
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
kart olan Berlinin Sovyet Rusyann karsnda yer al-
masna neden olarak gsterilmektedir.5 Alman birlikleri,
22 Haziranda koldan girdii SSCB topraklarnda hzla
ilerledi, Kzl Ordu ise gereken mukavemeti gsteremedi.
Alman birliklerinin Rus mevzileri ile stratejik mevkilerini
bir bir ele geirmeleri sonucunda 7 Austos 1941de osif
Stalin Kzl Ordunun komutanln eline ald.
Trkmenistan zelinde olduu gibi II. Dnya Sava
SSCB zerinde nemli izler brakt. Bu balamda sava-
a katlm ve uygulanan siyasetin deiimi gibi konularn
alt izilmektedir. rnein, Sovyet vatandalarnn savaa
katlmnn altnda Sosyalist fikirlere ballk, SSCBnin
ve yerel blgelerin vatan olarak alglanmas gibi eitli ne-
denler yatmaktadr.
Konumuz ile ilintili olarak SSCBnin bu sre zarfnda uy-
gulad i politika nemlidir. Bu noktada en dikkat e-
kici hususlardan biri Sovyet nsan (Homo Sovieticus)
yaratlmas siyaseti ve hedefidir. rnein Stalin dne-
minde Sovyet nsann yaratma projesi olduu ifade
edilebilmektedir.6 Kimi kaynaklarda II. Dnya Savanda
SSCBnin Panslavist politika izlediine dikkat ekilmek-
tedir. II. Dnya Sava arifesi bu tip politikalarn ksa
sreli uyguland bir evre olarak deerlendirilmektedir.7
Bylece, SSCBnin Panslavist siyaseti ve Sovyet nsan
gibi hedefleri Trkmenistann II. Dnya Sava boyunca
tavrn ve hatta sonrasn da etkilemitir.
Orta Asyaya likin SSCBnin Genel Politikas
Orta Asya, SSCB iin nemli bir blgeydi. Blgeye y-
nelik Sovyet politikalarnda dil, kltr ve ayn zamanda
milliyetler siyaseti n plandayd. Orta Asya halknn farkl
zellikleri, tarihi, kltr, coraf konumu ve sahip olduu
kaynaklar SSCB iin nemli unsurlar olup8 izlenen politi-
kalar da etkiliyordu. Keza ad geen dnemde etnik ve dil
zellikleri ve bununla ilgili politikalar ok mhimdi.9 r-
nein, yaplan idar dzenlemeler kapsamnda Orta Asya
5 A. Orlav, B. Georgiev, storiya Rossii, MGU Yaynlar, Moskva 2001, s. 400.
6 Hasan Aksakal, Stalin ve kinci Dnya Sava Balamnda Milliyetler Politikas,
Karadeniz Aratrmalar, VI/21, Bahar 2009, s. 23.
7 Ferhat Karabulut, ktidar ve Merulatrma Mcadelesinin Oda Orta Asya:
Sovyetlerin Dil ve Eitim Politikalar, Bilig, No. 50 (2009), s. 91, dipnot 12.
8 G. E. Wheeler, Soviet Policy in Central Asia, International Affairs (Royal Institute
of International Affairs, 1944-), vol. 31, No. 3, (July 1955), p. 317.
9 Timur Dadabaev, Recollections of Emerging Hybrid Ethnic Identities in Soviet
Central Asia: the case of Uzbekistan, Nationalist Papers, vol. 41, No. 6, 2013, p.
1026.
blgesi farkl etnik gruplara gre cumhuriyet ve zerk bl-
ge olarak yeniden idar bir yaplandrmaya maruz kald.10
Orta Asyaya ynelik Sovyet siyasetinde u unsurlarn alt
izilmektedir: Merkezden ekonomik ve sosyal kontrol
salamak, kltrel alana eitli mdahalelerde bulunmak,
smrge yntemine benzer yaklamlar kullanmak.11
Sovyetlerin Orta Asyada gerekletirmek istedii hedefler,
uygulamak istedii politikalar, sava ile de balantldr.
Sanayileme, yerelletirme, Sovyet insannn yaratlmas
bu balamda rnek olarak verilebilir.12
SSCBnin II. Dnya Sava kapsamndaki politikalar
veya II. Dnya Savann Trkmenistana etkileri bahse
konu blgenin zelliklerine deinildiinde daha da iyi
anlalmaktadr. Orta Asya toplumunun sosyo-ekono-
mik, siyas ve ekonomik statleri/durumlar aslnda ince-
lenmekte olan konunun hem znesi hem de nesnesidir.
Orta Asya cumhuriyetleri SSCB tarafndan ina edildi,
yaplandrld. rnein, Bolevik Devriminden sonra,
1920li ve 1930lu yllarda, yerelleme gibi dil politika-
lar ad geen blgede uyguland. Vurgulanmas gereken
konu, yerel dillere nazaran Kiril Alfabesi ile farkl edeb
dillerin gelitirilmesidir.13 Kullanlan dillerin yerine farkl
unsurlar getirildi. aataycann yerine Rusa, Arap Alfa-
besinin yerine Kiril Alfabesi kullanld. Ayrca, Orta Asya
Trkleri ile Osmanl Trkleri arasndaki ilikinin kesil-
mesi temel alnarak Trk boylarnn sahip olduu kk
1941de Minskte Almanlar Sovyet vatandalarn esir ald
10 Ali Yaman, Sovyet Sonras Dnemde Orta Asyada Din ve Siyaset zerine Genel Bir
Deerlendirme, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, No. 48 (2008), s. 61.
11 G. E. Wheeler, a.g.e., s. 319.
12 Alex Calvo, Chapter 7: The Second World War in Central Asia: Events, Identity and
Memory, Social And Cultural Change in Central Asia: The Soviet Legacy, ed. evket
Akyldz - Richard Carlson, Routledge, New York, 2014, p. 99.
13 Ali Yaman, a.g.e., s. 61.
203
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Baymirza Hayit
farkllklardan yeni uluslarn yaratlmas hedeflendi.14
Bu konuda deinilmesi gereken bir etken de toplumun
okuma-yazma bilmemesi, eitim seviyesinin dk ol-
masdr.15 1921de Trkmenistan blgesi, 1924de ise
Trkmenistan Cumhuriyeti kuruldu. Ekonomi, kltr,
toprak ve dil bu oluumlarda Stalinin kriterleri olarak
deerlendirildi.16
Sovyet kimlii yaratlmak istendi, toplumun ve yaamn her
alannda bu amaland.17 Bu durum blgenin kendine has
zellikleriyle balantlyd ve Rusa, az sayda insan tarafn-
dan konuuluyordu. Din ve yerel balar, Sovyet kimliinin
yaratlmasnn nndeki en byk engellerden biriydi.18
14 Selahattin Ate - Aysl Ate, Gemiten Gnmze Orta Asya Klan Politikas, Elit
Klanlar, Rejim Deiimi ve Klan Dengesi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, XV/1, s.123.
15 William Fierman, Identity, Symbolsim, and the Politics of Language in Central
Asia, Europe-Asia Studies, vol. 61, No. 7, September 2009, p. 1216.
16 Canan Alpaslan, State, Society and Culture in Turkmenistan: The Policies of Propognda
under the Rule of Turkmenbashi, Master Thesis, International Relations Department,
Middle East Technical University, April 2010, p. 18
17 Timur Dadabaev, Recollections of Emerging Hybrid Ethnic Identities in Soviet
Central Asia: the case of Uzbekistan, Nationalist Papers, vol. 41, No. 6, 2013, p. 1027.
18 Timur Dadabaev, Recollections of Emerging Hybrid Ethnic Identities in Soviet
Central Asia: the case of Uzbekistan, p. 1027.
II. Dnya Savanda Trkmenistan ve Orta Asya
Gnmz Orta Asyasnn siyas ve toplumsal zellikleri,
II. Dnya Savann blge iin hl neme sahip olduu-
nu gstermektedir. Sava gibi ykc ve nemli bir olgunun
yannda Sovyetlerin izledii politikalar, Trkmenistan
Cumhuriyetinin politikalar bu nemin ve hliyle etkinin
nedenleridir. Dier taraftan II. Dnya Sava, SSCBnin
Avrupa ksmlarnda geen bir savat. Fakat insan, madd
ve manev ynden lke geneline hayli etki yapt. Eitime
ara verilmesi, sanayi kollarnn deimesi ve baz alanlarn
gelimesinin yannda ev halknn almaya balamas da
bu balamda rnek olarak verilebilir.
Yukarda da bahsedildii zere Moskova bir yandan sava
bir yandan da lke ynetimini elinde tutarak, Trk dili ko-
nuan Orta Asya devletlerinin savaa aktif katlmn sa-
lamaya alt. Stalin, savataki kt gidiat halkn gc
ile dzeltebileceine inand iin Orta Asya halklarna y-
nelik siyasette deiiklie gitti. Bata Trkmenistan olmak
zere, dier Orta Asya halklarnn ihtiya duyduu din ve
mill geleneklerin, greneklerin uygulanmasna ve bu tip
faaliyetlerin dzenlenmesine izin verdi. Dier bir deyile
Stalin tm Sovyetler Birlii halklarnn desteini almak
iin din, mill, siyas politikalarnda eskiye nazaran byk
deiiklerde bulundu. II. Dnya Savana da 1812 ylnda
Napolyon liderliindeki Fransaya kar yrtlen mca-
deleye ithafen Byk Vatanseverlik Sava adn verdi.
Bu tutum deiiklii savan Sovyetler Birlii (Rusya) lehine
dnmesinde etkili oldu. Stalin de kendi adyla anlan strate-
jiyi hayata geirerek birok avantaj elde etti. Trkmenistan
da dhil dnemin Sovyet cumhuriyetleri halklar Stalini
Byk nder olarak kabul etti ve ballk gsterdi. By-
lece Stalin Panslavist ve Sovyetler Birlii bnyesindeki dier
etnik gruplarn ulusal kimlik anlayn glendiren politi-
kay tekrar canlandrd.19 Antifaist kampn liderliini de
stlenen Stalin, SSCB lkelerinin tamamn Nazi Alman-
yasna kar savamalar iin harekete geirdi.20
Alman birlikleri 22 Haziranda koldan Sovyetler Bir-
liine saldrdklar zaman, Orta Asya halklarnda byk
19 Stalin 10 Austos 1941de Moskovada Panslavist komite bile kurdurdu. Bkz. M.
Kovalkova, Stalinizm i Panslavizm, 24.07.2005, http://ari.ru/ari/2005/07/24/
stalinizm-i-panslavizm, Son Eriim Tarihi: 14.09.2015.
20 Has Kohn, Pan-Slavizm and World War II, American Political Science Review, vol.
46, No.3, September 1952, p. 700-701.
204
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
bir tehdidin yaklat algs glendi. 23 Haziran 1941
tarihinde Orta Asyann Almat, Takent, Semerkant, Bu-
hara, Fergana, Akabad, Namangan gibi byk ehirlerin-
de, merkez (Moskova) politbro yeleri ile yerel Kom-
nist Parti yeleri arasnda ikili grmeler yapld. Bunun
sonucunda savan ilk haftasnda Orta Asya halklarndan
binlerce kii savaa gnderildi. Baymirza Hayita gre, II.
Dnya Savana sadece Orta Asyadan 2.000.000 kii ka-
tld. Buna karn baz tarihiler Rusyann g kullanarak
Orta Asya devletlerini savamaya zorladn ve bunun
sonucunda blgeden 5.000.000 kiinin zorla savamaya
gnderildiini iddia etmektedir.21
te yandan savan kendisi de Trkmenistanda baz ge-
limelerin yaanmasna neden oldu. Ulusal kimlik geliti,
Rusann renilmesiyle Sovyet insan fikri pekitirildi.
SSCB temelinde dnlecekse savan Trkmenistan ze-
linde, Orta Asya genelinde etkilerinden biri cephede bulu-
nan Orta Asya askerleri sayesinde Rusann yaylmas oldu.
Orta Asyadan Kzl Orduya katlan askerlerin Rusalarn
gelitirmeleri gibi unsurlarla II. Dnya Savann blgede
Rus kltrnn yaylmasnda nemli olduu kimi kaynak-
larca belirtilmektedir.22 Bu noktada Orta Asyadan cephele-
re katlmn yksek dzeyde seyrettii grlmektedir.
Blge aslnda savatan ve Sovyet politikalarndan hem et-
kilendi hem de Sovyet cephesini ve ilgili politikalarn et-
kiledi. Rus dilinin ve kltrnn yaylmas, cephede dier
Sovyet unsurlar ile etkileimin olmasnn yannda byk
apl deiimler de yaand. rnein, cepheye gidenlerin
byk ounluu silah eitimine sahip deildi. Bu a
kapatmak iin SSCB Asker Komitesi dersler verdi. Yeni
mezunlar zel alan ksa sreli asker okullarda eitim
ald ve baarl olanlar cepheye gnderildi. Silah sanatn
kavrayamayp baarl olamayanlar ise fabrikalarda alt-
rld.23 II. Dnya Savann bir dier etkisi de sava-igal
tehdidi nedeniyle SSCBnin dier blgelerinden ok say-
da insann blgeye gelmesi ve yerlemesiydi. Nfus artt;
farkl kltrler arasnda etkileim saland.
Byk apl etkinin bir dier nedeni de ar sanayinin
21 Cebbar Ertrk, Anayurtta Unutulan Trklk, Zafer Yaynlar, Kayseri 1956, s. 142.
22 Alex Calvo, Chapter 7: The Second World War in Central Asia: Events, Identity and
Memory, Social And Cultural Change in Central Asia: The Soviet Legacy, p. 105.
23 Hseyin kram Han, Bir Trkistanlnn kinci Dnya Sava Hatralar, Bedir
Yaynlar, stanbul 1999, s. 57-58.
blgeye tanmas oldu. Stalin, Byk Vatanseverlik Sa-
va stratejisi erevesinde Alman taarruzunun kesilme-
dii 1941 ve 1942 yllarnda dman nfuzu altna gi-
rebilecek blgelerdeki sanayi kurulularn daha douya,
yani Bat Trkistana (Trk dili konuan Orta Asya lke-
lerine) tatt. Bylece Stalin, Sovyetler Birliinin bats-
n Almanlara kar mcadele veren sava cephesi olarak
organize ederken, Orta Asyann da dhil olduu dou
blgesini cephede savaanlara destek ve yardm salaya-
cak ekilde yaplandrd. Alman igali tehdidinden tr
sanayinin Orta Asyaya tanmasyla blge stratejik neme
haiz olarak deerlendirildi. Maden gibi doal kaynaklara
ihtiya duyulmas durumunda blgenin destek olabilece-
i dncesi hkimdi.24
Yukarda da belirtildii zere Orta Asyadan gelen destek
kapsamlyd. Orta Asya halklar, Almanyaya kar cephe-
ye savamaya giden yaknlarna yardm iin seferber oldu-
lar. Para, mcevher ve dier kymetli eyalar toplanarak
Sovyetler Birlii Asker Komitesine teslim edildi. Blgede
retimde de art oldu. alma sresi 12 saate ykseltil-
di, haftalk izinler kullanlmad. Bylelikle sava sresince
Orta Asya devletlerinde retim srekli artt.
te yandan Orta Asya halknn geleceini ekillendiren
etkiler de grld. Cephede bulunmann sava sonrasn-
da siyas, idar, ekonomik gibi eitli kazanmlar getire-
cei fikri olutu. Hatta, SSCBden ayrlp bamszln
kurulabileceine dair beklentiler de meydana geldi. Bu
beklenti Trkmenlerin/Trkmenistann sava boyunca ve
sonrasndaki politikalarn anlamada nemlidir.
Yukarda vurguland gibi, Sovyetler Birlii yneticileri
savan ilk aylarnda asker kuvvetlerin niteliine deil, ni-
celiine nem vererek asker anlamda pek eitimli olma-
yan vatandalar cepheye gnderdi. Doal olarak byle bir
durum savan balad ilk aylarda Sovyetler Birliinin
byk kayplar vermesine ve askerlerin esir dmesine yol
at.25 Bu noktada Trkmenler gibi Orta Asya halklaryla
Almanlar arasnda etkileimin mevcudiyetinden bahsedi-
lebilir. Bylelikle II. Dnya Sava dneminde SSCB-Or-
24 Alex Calvo, Chapter 7: The Second World War in Central Asia: Events, Identity and
Memory, Social And Cultural Change in Central Asia: The Soviet Legacy, p.101.
25 rnein, savan ilk aylarnda 3.800.000 Sovyet askeri neredeyse hi savamadan
Almanyaya ya da onun mttefiklerine teslim oldu. Nadir Devlet, Stalinizme Kar
Almanyada Oluturulan Lejyonlar, Stalin ve Trk Dnyas, der. Emine G. Naskali-
Liaisan ahin, Kakns Yaynlar, stanbul 2007, s. 100.
205
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

ta Asya ilikileri veya II. Dnya Savann Trkmenistana

etkileri deerlendirilirken Almanyann ad geen toplu-
lua dair tutumu ve karlnda oluan iliki nem tekil
etmektedir.26

Nazi Almanyas yneticileri, esirlerin ounluunu Po-

lonya ve Ukraynadaki asker kamplara gndererek onlar
Almanlarn safnda savamaya zorlad, kar kanlar ise
ar ekilde cezalandrd. Orta Asyadan savaa katlanlar
da bahse konu kampta bulunmaktayd. Kimi askerler
Almanya tarafna geti, kimileri ise zorla Almanlar iin
savatrld. Naziler bunlarn bazlarnn kendi isteiyle
Alman safna gemesini, bazlarnn ise devirilerek Sov-
yetler Birliine kar savaa gitmelerini salad.27Alman-
lar, blgenin eitli zelliklerine vurgu yaparak Orta As-
yallarn kendi taraflarna gemeleri iin Haziran 1941de
bir arda bulundu.28 Bu ar kimi kesimler tarafndan
kabul edildi ve on binlerce kii Almanya iin savamaya
balad.29 Bu taraf deitirmenin farkl nedenleri vard.
En nemlisi ise Almanyann savatan galip kmas du-
rumunda Orta Asyann bamszln kazanaca mi-
diydi.30 Sovyet ordusundan Alman tarafna geenler iin
Byk Trkistan projesinin desteklenecei vaadinde
bulunuldu. Bu proje, Almanyann korumas altnda ger-
ekleecek ve Bakurdistan, dil Blgesi ve Azerbaycan
dhil edecekti.31
Alman ordusunda yer alan Trklerden biri
Bu balamda Trkistan Lejyonerleri konusu n plana -
blgeye dair izledii siyaset ve taknd tutum da taraf
kyordu. Sovyetlerin dalacan dnen Sovyet Orta
deitirilmesinde etkili oldu. 1942de Almanya, Trk lej-
Asya askerleri Almanya tarafna geti ve Naziler iin sa-
yonlarnn kurulmas kararn ald32 ve Trkistan Lejyonu
vat. Ayn zamanda SSCBnin milletler politikas gibi
ayn yl hayata geirildi. Trkistan Lejyonu; zbek, Ka-
26 Aslnda, Almanyann Trk-Tatar ve Kafkasyal haklara ve zellikle de mltecilere,
snmaclara ynelik ilgisi I. Dnya Sava yllarna kadar uzanmaktadr. Almanya, zak, Krgz, Trkmen, Tacik ve Karakalpak unsurlarndan
sava hlinde olduu ngiltere ve Rusyaya kar bu iki lkenin basks altndaki
milletlerle ibirlii yaparak bu lkelere darbe yapmay planlamaktayd. Bkz. Patrik olumakta idi. Bu lejyonun komutanlna in lideri an
von zur Mhlen, kinci Dnya Harbinde Sovyet Dou Halklar: Gamalha ile
Kzlyldz Arasnda, ema Yaynevi, stanbul 2006, s. 38. Kay ekin asker danman olan Binba Mayer-Mader
27 Sergey uev, Proklyate Soldat. Predateli na Storone III Reyha (Kahrolas Askerler.
nc Reich Safndaki Hainler), EKSMO Yaynlar, Moskva 2004, s. 224-226. Bu getirildi.33 Lejyon, 2 Mays 1942 tarihinde Bryansk or-
konuda detayl bir alma iin bkz. A. Ahat Andican, Cedidizmden Bamszla
Harite Trkistan Mcadelesi, Emre Yaynlar, stanbul 2003. manlarndaki atmalar34 rneinde grld zere
28 Emmanuel Karagiannis, Political Islam in the Former Soviet Union: Uzbekistan and
Azerbaijan Compared, Dynamics of Asymmetric Conflict, vol. 3 No. 1, March 2010, Kzl Orduya kar savat. Bu birlikteki askerlerin ou
p. 49.
29 Emmanuel Karagiannis, Political Islam in the Former Soviet Union: Uzbekistan and talya ve Fransa cephelerinde grevlendirildi. rnein
Azerbaijan Compared, p. 49.
30 Emmanuel Karagiannis, Political Islam in the Former Soviet Union: Uzbekistan and
1945te Lejyon, Dou Cephesinden ekildiinde tal-
Azerbaijan Compared, p. 49.
31 Eisenstein, What did Hitler Want from Central Asia?, Neweurasia, https://www.
yaya gnderildi. 1944 yl sonunda bahse konu birlikte
neweurasia.net/culture-and-history/what-did-hitler-want-from-central-asia/, 12
Austos 2013. Son Eriim Tarihi: 22 Ekim 2015. Alman niformas iindeki Sovyet 32 Bu kararn alnmasnda Trkiyenin rol ile ilgili olarak bkz. N. Devlet, a.g.e., s. 104-107.
uluslar iin ayrca bkz. Alexandr R. Alexiev, Saldrya Urayan Sovyet Uluslar: 33 N. Devlet, a.g.e., s. 110.
kinci Dnya Savann Getirdii Tecrbe, Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar 34 aatay Koar, kinci Dnya Harbinin En Trajik Hikayesi: ki Ate Arasnda
ve Dier Aznlklar, der. S. Enders Wimbush, ev. Yulu Tekin Kurat, Yeni Forum Trkistan Lejyonu, http://www.turkalemiyiz.com/asil/turkistan.asp?id=364, Son
Yaynlar, Ankara 1988, s. 113-131. Eriim Tarihi: 02 Austos 2015.

206
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
bulunan askerlerin says 181.402 idi.35 1942de alt tabur,
1943te be, 1943te ise tabur kuruldu.36 1944 sonuna
kadar Trkistan Lejyonundan 65.000 asker ld.37
Bu lejyonlarn dnda, 1944 yl ba itibaryla SSnin as-
ker kanadn tekil eden Waffen-SSte Alman ordusunun
uygulamasn taklitle Sovyet gnlllerden oluan birlik-
ler kurulmaya baland. Bunlardan biri de SS-Dou Trk
Silahl Birlii (Osttrkischer Waffenverband der SS) idi.
Bu birliklerdeki Trklerin says ise 30.000 civarndayd.
Bunlarn ierisinde 2.000er kiiden oluan Krgz ve z-
bekler ile birlikte toplamda 12.000 Trkistanl asker yer
almaktayd.38
SSCB bu tablo karsnda kar siyaset oluturdu. Sava-
a ynelik taktiklere bavurdu. Alman tarafna gemeleri
sebebiyle Orta Asyadan asker birliklerin oluturulmas
siyasetinden vazgeildi.39 Kart tutum II. Dnya Sava
sonrasnda da devam etti. Yalta Konferansnda SSCB,
Alman tarafna geen Kzl Ordudan kaan, esir edilen
birliklerin iadesini istedi. SSCB, bu birliklerden esir ald
askerleri ounlukla infaz etti. Bir ksm ise hain olarak
sulanacaklar gerekesiyle hayatlarna kendileri son verdi.
Stalingrad Zaferi ve Orta Asyaya Etkisi
1942 yl ile birlikte cephedeki kazanmlarda Mihver ve
Mttefik gler arasnda denge saland. SSCB-Alman
savanda da benzer bir durum gerekleti ve sonrasnda
savan seyri deiti. Sovyetlerin direnii ve savunmas, Al-
man ordularna kar koyma becerileri artt. 1942 sonla-
rnda Stalingraddaki mcadele bu balamda kilit neme
sahipti. Geri ekilen Sovyet ordusunun topland Staling-
rada Alman birlikleri 22 Austos 1942de saldrd. Sovyet
savunmas sayesinde Alman birlikleri ay kadar Staling-
rad nlerinde kaldlar ve nihayetinde Almanya yenilgiye
urad. Alman askerlerinin byk blm, 24 generalle
35 A.g.e.
36 Blent Pakman, II. Dnya Savanda Trk Lejyonlar, Pakman World, https://
bpakman.wordpress.com/turk-dunyasi/ikinci-dunya-savasinda-turkler/2-dunya-
savasinda-turk-lejyonlari/, Son Eriim Tarihi: 17 Ekim 2015.
37 A.g.e.
38 N. Devlet, a.g.e., s. 115.
39 G. E. Wheeler, a.g.e., s. 319.
birlikte Stalingradda esir alnd. Bylelikle Stalingrad
Zaferi hem Mihver hem de Mttefik devletleri iin II.
Dnya Savann dnm noktalarndan birini tekil etti.
Alman tehdidinin byk blmn zerinden atan Sov-
yetler, yaplan yardmlar ve geni insan kayna ile daha
direnli ve daha gl bir konuma geldi; savunmadan ta-
arruza yneldi. Almanlarn Stalingradda urad hezimet
Orta Asyaya ynelik harekt da olumsuz etkiledi.
Stalinin bu direni ve elde ettii baarda dil, din, milliyet
gibi i politikalar ile Amerikan yardm gibi d politika
kararlarnn yan sra Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin
geni corafyasndan salad byk insan kayna da
etkili oldu.40 Orta Asyann ayrt edici dil, din gibi zel-
liklerine vurgu yaplan siyasete de nem verildi. II. Dnya
Sava dneminde Moskova-Trkmenistan ilikilerinde
din de ne kan konulardan biriydi. Rus kimlii ve Orta
Asya kimlii arasndaki denklemde uzun zamandr sre-
gelen etnik-dil-din kimlik politikalar kullanlmaktayd.
Yamana gre eskiden uygulanmakta olan politikalarda
deiiklik yapld ve yumuamaya gidildi.41 rnein az
sayda olsa da cami ve kiliseler ald. Rus olmayan dil ve
kltrlerin tannmas saland.42
Bu erevede Sovyet ynetiminin Orta Asya halk ile ili-
kilerinde Orta Asya ve Kazakistan Mftlnn kurul-
mas nemliydi.43 Aralarnda Orta Asya da olmak zere
drt resm merkez ne kt. Orta Asyadaki oluum ise en
Almanlarn Stalingradda urad yenilgi Orta Asyaya yaplacak harekat
olumsuz etkiledi.
40 Alan Teilor, Vtoraya Mirovaya Voina, Msl Yaynlar, Moskva 1995, s. 24-26.
41 Ali Yaman, a.g.e., s. 62.
42 Alex Calvo, Chapter 7: The Second World War in Central Asia: Events, Identity and
Memory, p.100.
43 Emmanuel Karagiannis, Political Islam in the Former Soviet Union: Uzbekistan and
Azerbaijan Compared, p. 50.
207
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
gls olarak nitelendirildi.44 Mftlk, 1943te zbe-
kistann Takent ehrinde kuruldu. Bylelikle Sovyetlerin
din zgrlk yanls olduu tezi ne srld.45 II. Dnya kmaktadr. Onlardan bu cephelere gerek Kzl Ordunun
Savana ynelik Mslman kesimin desteinin salan-
masndan daha ok, ulema ve Orta Asya cumhuriyetleri
arasndaki ibirliinin arttrlmas hedeflendi.46
Bunun yan sra Almanyann stratejik hatalar ve
SSCBnin kendine has koullar da savan gidiatnn
deimesinde etkili oldu. SSCBnin coraf yaps ve ikli-
mi de Almanlara g kaybettirdi. Ayrca Berlinin savan
daha ksa sreceine dair hesab ve buna gre yapt plan-
lar, Hitlerin asla geri ekilmeyin talimat ve yitirilen as-
ker gc desteklemede kaynaa sahip olmamas gibi hu-
suslar da Sovyetlerin galibiyetini byk oranda etkiledi.47
Trkmenistann II. Dnya Savandaki Rol
ve Aktif Katlm
Sava ncesinde de zor dnem geirmesine ramen Trk-
menistan, savan ilk gnlerinde kapsaml asker seferber-
lik balatt. rnein cepheye 3.000 gnllnn gnde-
rilmesi talebi savan balangcnda yerine getirildi. Buna
ilaveten sadece savan ilk dneminde (Haziran-Aralk
1941) Trkmenistandan Kzl Orduya 124.949 kii ka-
tld.48 Birok Trkmen ailesinin hemen hemen btn
yetikin erkekleri cepheye gitti. Gnll veya gnlsz
savaa katlm gstermenin yannda Trkmenistan Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyetinden silah, sava malzemeleri,
yakt, niforma ve gda temini saland.49 Baz kaynak-
lar Krasnovodsk Liman ve Trans-Hazar Demiryolundan
bahsederek Trkmenistann nakliye zelliinin nemi-
nin altn izmektedir.50 Sava esnasnda Trkmenistan
Cumhuriyetindeki irketler, kurulular, kolektif iftlikler
ve devlet iftlikleri asker birliklerin kullanmna 3.082
motorlu ara, 139 traktr, 23.828 at, 1.906 at arabas ve
1.920 koum takm verdiler.51
44 Ali Yaman, a.g.e., s. 62.
45 Ali Yaman, a.g.e., s. 62.
46 Paolo Sartori, Towards a History of the Muslims Soviet Union: A View From
Central Asia, Die Welt Des Muslims, 50/ 2010, s. 334.
47 Alan Teilor, a.g.e., s. 44-46.
48 R. A. Bazarova, Sovetskiy Turkmenistan - Front, Akabat 1978, s. 47.
49 Jumadurdy Anaorazov, Turkmenistan During the Second World War, Journal of
Slavic Military Studies, vol. 25, 2012, p. 58.
50 Haluk Akan, Kiiye Bal Otoriter Rejimden Vitrin Demokrasisine Doru:
Trkmenistan, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar, USAK
Yaynlar, Ankara 2011, s. 325.
51 R. A. Bazarova, a.g.e., s. 48; J. Anaorazov, a.g.e., s. 56.
Trkmenler II. Dnya Savanda farkl cephelerde sa-
vatlar. Ukrayna, Polonya, ran ve Japonya cepheleri ne
paras gerekse ulusal birliklere bal olarak katlm isten-
di. zellikle 87. Bamsz Trkmen Piyade Tugay, 97.
Trkmen Svari Bl, 98. Trkmen Svari Bl ve
88. Bamsz Trkmen Piyade Tugay byk kahramanlk
gsterdiler.52
1941 ylnn sonbaharnda, Devlet Savunma Komite-
sinin karar ve Halk Savunma Komiserliinin direktifi
dorultusunda btn Orta Asya cumhuriyetlerinde ol-
duu gibi Trkmenistan Cumhuriyeti topraklarnda da
ulusal birliklerin kuruluuna baland. lk olarak, 87. Ba-
msz Trkmen Piyade Tugay (daha sonraki adyla 76.
Kzl Sancak Birlii ve Suvorov Jelnia-Varova Trkmen
Piyade Bl) ve 97. Trkmen Svari Bl kuruldu;
daha sonra ise 98. Trkmen Svari Bl ve 88. Bam-
sz Trkmen Piyade Tugay oluturuldu.53
Almanyaya kar verilen sava, sadece dzenli ordu g-
lerinin savat cephelerde deil, partizan glerin kat-
lmyla dman hattnn gerisindeki blgelerde de ger-
ekleti. Trkmen partizanlar igal altndaki topraklarda
dmanla cansiperane ekilde savatlar. talya, Yugoslavya
ve Fransadaki direni hareketlerine katlan Trkmenlerin
says da kayda deer neme sahiptir.54
Bilindii gibi dier Orta Asya cumhuriyetlerinden farkl
olarak Trkmenistan, randaki Alman etkisiyle balant-
l bir ekilde Temmuz-Austos 1941de dorudan asker
tehdit altnda kald. 26 ubat 1921de imzalanan Dostluk
ve birlii Antlamasnn VI. maddesi erevesinde ha-
reket eden Sovyetler Birlii, birliklerini rann kuzey bl-
gesine soktu. O esnada ngiliz askerleri de rann gney
blgesine girdi. Orta Asya Asker Blge Komutanlnn
byk bir ksm, Trkmenistan Cumhuriyetinde konu-
landrlm asker birlikleri ran ile Trkmenistan arasn-
daki snr blgelerine geldi. Bu asker birliklerin byk
bir ksm, Trkmen askerlerinden oluuyordu. Bu nemli
asker harekta 18. Da Svari Bl (eski adyla Bam-
sz Trkmen Svari Tugay) de itirak etti.55
52 M. Ia. Sukhar, Ot Ashkhabada do Elb, Akabat 1963, s. 17; J. Anaorazov, a.g.e., s. 56.
53 J. Anaorazov, a.g.e., s. 56.
54 R. A. Bazarova, Sovetskiy Turkmenistan - Front, s. 90.
55 M. Ia. Sukhar, Ot Ashkhabada do Elb, s. 18.
208
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
Trkmenistanl Guwanch Myratlyev, 1944 ubatndan 1950 ylna kadar Sovyetler Birliinin Baltk filosunda bir denizci olarak grev yapt.
Stalingrad, Moskova, Uzak Dou gibi cephelerde de Trk-
menler yer ald. Uzak Doudaki balca savalar, Kuzey-
dou in ve Kuzey Korede gerekleti. Trkmen halknn
temsilcileri, bu kanl savalarda da n cephedeydiler. 2
Eyll 1945te koulsuz teslimiyet anlamasn Japonyann
temsilcileri imzalad. Bylece II. Dnya Sava sona erdi.
Trkmenler savatklar birok farkl cephede gsterdik-
leri kahramanlktan ve cesaretten tr dllendirildiler.
Austos 1942de cepheye sevk edilen 87. Bamsz Trk-
men Piyade Tugaynn ad, Jelnia ve Varovann ele ge-
irilmesi sonrasnda Jelnia-Varova olarak deitirildi,
dman birliine kar vermi olduu baarl mcadele
nedeniyle Kzl Sancak Birlii ve 2. derece Suvorov un-
vanlaryla dllendirildi.56
Bir baka kahramanlk yks de 97. Trkmen Svari
Birlii ile ilgilidir. 97. Trkmen Svari Bl, Albay Ka-
ninskiy komutasnda Kasm 1942de Trkmenistandan
Stalingrad cephesine sevk edildi. 98. Trkmen Svari
56 Istoriya Tukmenskoy SSR, vol. 2, Akabat 1957, s. 78.
Blnden alnan personel ve tehizatla donatld. Sa-
vata gsterdikleri kahramanlk ve cesaretten tr, bu
blkten 11 Trkmen askeri ve subay ilerleyen tarihlerde
Sovyetler Birlii Kahramanlar madalyasyla dllendi-
rildiler.57 Blk daha sonra, 4. Svari Kolordusuna katl-
d. Kolorduyu General T. T. Shapkin komuta ediyordu
ve yardmcs da ilk muharip Trkmen Generali olan Ya.
Kulievdi. Cesur General Kuliev, Stalingraddaki iddetli
atmalar esnasnda 20 Aralk 1942de hayatn kaybet-
ti. Kuliev, Trkmenistandaki 97. Trkmen Svari Bl-
nn kuruluu ve tekilatlanmasnda nc rol oynam-
t. 97. Trkmen Atl Birliinden isimler de SSCB Kah-
ramanlk dlne layk grld. Bunlarn arasndan
Oraz Annaev, Aleksandr Kraikov, Tachmamed Niyazma-
medov ve Ivan Popov gibi isimler n plana kmaktadr.58
Stalingrad Sava, II. Dnya Savann en kanl savala-
rndan birisi oldu. Hemen hemen btn Trkmen kah-
ramanlar, Stalingrad Savan yaadlar. K. Azalov, O.
57 R. A. Bazarova, Sovetskiy Turkmenistan - Front, s. 48.
58 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, 2005, p. 19.
209
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

yaymlanm eser-
lerde, Azalov ve
Niyazmamedovun
1943te ldkleri
yazlmakta, fakat
lm sebebi ile
yerinden bahsedil-
memektedir.61

M. Klychev, T.
Bayramdurdev, R.
Durdev, P. Kzlz-
hepov ve M. Ataev
gibi Trkmen asker
ve komutanlar,
Sovyetler Birlii dneminde Trkmenistan ekonomisinin, birlik ekonomisine katks bykt. Almanya ve Polon-
yadaki atmalarda
Niyazmamedov ve P. Kzlzhepov gibi Sovyetler Birlii
temayz ettiler. Trkmen askerlerinin cesareti komuta ka-
Kahramanlar Stalingrad savunmasna katldlar. Birok
demesi tarafndan takdir edildi ve Sovyetler Birlii Kah-
Trkmen askeri hayatn kaybetti. Bunlardan bazlar - A.
raman madalyalaryla onurlandrld. Ayrca Ivan Bog-
Takhirov, Hudaybergenov ve S. Hozaev - savataki cesaret
danov ve Pena Rejepov gibi cephelerdeki kahramanlkla-
ve kahramanlklarndan tr Sovyetler Birliinin Kah-
ryla ne kan isimlerin de yeni nesilleri etkiledii kayde-
raman madalyasyla dllendirildiler. Trkmen Devlet
dilmektedir. Atamurat Niyazov 1943te Kuzey Osetyada
Bakan Gurbangul Berdimukhamedovun bykbabas
cephede hayatn kaybetti.62 Byk Vatanseverlik Sava
Berdimukhamed Annaev de anavatan iin savaanlardan
esnasnda Nazi Almanyasna kar savata n kazanan
biriydi.59 Trkmenistann ilk devlet bakan olan S. A.
25 Trkmen askeri de Askerlik an valyesi unvanyla
Niyazovun babas olan A. Niyazov, Kafkaslarda savar-
onurlandrld. Trkmenistan cepheye 300.000den fazla
ken hayatn kaybetti.60
asker gnderdi ve bunlarn yaklak 100.000i Faizme
Sovyetler Birliinin Kahramanlar K. Azalov ve T. Ni- kar savata hayatlarn cephede kaybetti.63
yazmamedov, Nazi Almanyasna kar verilen sava za-
ferle sonlandrdlar. Ancak 1945 ylnn yaznda Alman Savan Trkmenistann Ekonomisine Etkileri
topraklarndan vatanlarna dnerlerken, kahramanlarn
Sovyetler Birlii dneminde Trkmenistan ekonomisinin
seyahat ettikleri tren Polonya topraklarnda Sovyet kuv-
zel bir yeri vard ve Trkmen Devletinin ortak birlik
vetlerine kar savaan Ukrayna Milliyetileri rgt-Uk-
ekonomisine katks byk idi. lke Sovyet ekonomi-
rayna syan Ordusunun (OUN-UPA) birlikleri tarafn-
sindeki pamuk, ipek, gaz, petrol gibi doal zenginliklerin
dan durduruldu. Yzlerce muzaffer askerle birlikte, bu iki
retimi iindeki payn her geen yl arttrd.64
kahraman da vurularak ldrld. Ancak almalarn
Sovyet dneminde Trkmen askerlerinin Byk Vatan- Sava dneminde ise Trkmenistanda ekonomik alanda
severlik Savann cephelerinde gsterdikleri kahraman- deiiklikler yaand. Cumhuriyet, petrol rnleri, pa-
lklara odaklam tarihilerin aratrmalarnda bu gerek muk, slfr, bromir ve tarm rnleri gibi nemli ham
gnmze kadar hi yanstlmad. Sovyet dneminde-
61 Istoriya Sovetskogo Turkmenistana, Ashkhabad 1978, s. 158.
62 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 21.
59 Geroi Sovetskogo Soyuza - Turkmenistants, Akabat 1948, s. 106 63 Istoriya Tukmenskoy SSR, vol. 2, s. 83.
60 J. Annaorazov, Prezident Turkmenistana Berdymukhamedov Gurbanguly Mialikguly- 64 A. Karriev, O. Kuliev, storiya Turkmenskoi SSR - Aprel 1917-1957 gg., Akabat 1957,
evich. Kratkaya Biografiia, Akabat 2007, s. 50. s. 482.

210
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
madde teminatnda bulundu.65 Akabatta bulunan Kras-
ny Molot gibi fabrikalarda asker retime 1 Ocak 1942
gibi bir tarihte geildi; mayn, hava bombas ve el bom-
bas retilmeye baland.66 Krasny Metallistte de benzer
retim deiiklii yaand. M-82 maynlar retimine ge-
ildi.67
Savan bir dier etkisi, SSCBnin farkl blgelerinden
sava nedeniyle Trkmenistana mltecilerin, yerleimci-
lerin gelmesiydi. rnein 1942 ylnn ikinci yarsnda
500.000e yakn insan buraya yerletirildi, 1943te ise n-
fusta 32.000 art yaand.68 eitli politikalar izlendi: ko-
nutlar yapld, sebze yetitiricilii iin kolektif ve bireysel
toprak kullanma ald.69 Ad geen tesislerdeki retim
deiiklii ile sava boyunca cepheye 5.000.000 el bom-
bas ve 3.000.000a yakn mayn gnderildi.70
Sava, farkl alanlarda farkl etki yaratt. Trkmenistanda-
ki tarm ve iftiler de bundan etkilendi. II. Dnya Sava
ncesinde Trkmenistandan tarm btesine yaplan top-
lam nakit katk sadece 96.000.000 Ruble iken 1941 yln-
da ise bu rakam 163.000.000 Rubleye kt. 1940 ylnda
tarlalar 414.800 hektara kadar artt. iftiler, tahldan iyi
verim aldlar. pekilik ve halclk gelimeye devam etti.
te yandan savaa katlm yznden blgedeki kolektif
iftliklerde alan kiilerin says 48.000e dt. Tarmda
alan kesim Kzl Orduya katld ve endstri, ulam ve
inaat sektrnde almaya sevk edildi.71
Trkmen halknn cephede savaanlara katksn arttrmak
amacyla eitli sulama aletleri gelitirildi. rnein, Trk-
Tablo-1: II Dnya Sava yllarnda alan kadnlarn oran
Yllar alanlar inde Kadnlarn Oran (%)
1942 46,3
1943 53,4
1944 53,4
1946 52,9
65 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 30.
66 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 31.
67 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 31.
68 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 31.
69 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 31.
70 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 31.
71 J. Annaorazov, a.g.e., s. 59.
menistanda halkn byk bir ksm, tarm iin suyun ye-
terli olmamas sebebiyle atalardan kalma ckr, kariz (lde
su karan kuyu aleti) aletlerini kullanyordu. Buna karn
Trkmenistan Komnist Partisi 1941 ylnda 75.000den
fazla sulamaya dair alet gelitirebildi. Sadece 1941 ylnda
sulama aletlerini tesis etmek iin 254.000.000 Rubleden
fazla para harcand.72
Sava dnemi boyunca Trkmenistanda kimya, petrol,
tekstil, gda, kat, konfeksiyon gibi sanayinin yeni kollar
gelitirildi. Trkmenistann yerli kurulular 1942 ylnda
264.200.000 Ruble deerinde rn verdiler. 1943 ylnn
sonunda 155.000den fazla ii ve memurun yarsndan
fazlas Trkmen idi.73
Savatan Trkmenistann hafif sanayisi de etkilendi. Sa-
va mhimmat retimi arttrld. 70ten fazla eit m-
himmat sava boyunca Trkmenistan snrlar ierisinde
retildi.74 Akabattaki Kzl eki rneinde grld
zere mayn gibi mhimmatlar iin retim deiikliine
gidildi.75 Bir dier ne kan unsur da petrol destei idi.
Bir ylda ve toplam sava sresinin yarsn oluturan bir
zamanda 39.497 tank petrol silahl birliklere ulatrld.76
Aslnda bu durum SSCBnin dier blgelerindeki retime
de balyd. Avrupaya yakn blgelerde igal tehdidinden
tr sanayi retimi azald iin petrol ve tekstil alanla-
rnda Trkmenistanda retimde art yaand.77
1941 sonu ve 1942 banda Ukraynadan tahliye edilen
sanayi iletmelerinin bir ksm da Trkmenistana geti-
rildi. Akabat Demiryolu ile SSCBnin i kesimlerine
1943 -1945 yllar arasnda sevk edilen petroln miktar,
491.302 tondu.78 Sava sresince yaanan gelimeler, A-
kabat Demiryolunun nemini arttrd. Rostov ve Kuzey
Kafkasyann bir blm, Alman igali altnda olduu
iin Akabat Demiryolu merkez hat hlini ald. Bu hat,
Transkafkasyay Hazar Denizinden lkenin merkezine
balamaktayd.79
72 G. Nepesov, Sozdanie i Razvitie Turkmenskoy SSR, Trkmen Devlet Neriyat
Yaynlar, Akabat 1950, s. 25-29
73 G. Nepesov, a.g.e., s. 35
74 J. Annaorazov, a.g.e., s. 58.
75 J. Annaorazov, a.g.e., s. 58.
76 J. Annaorazov, a.g.e., s. 58.
77 Sebastien Peyrouse, Turkmenistan: Strategies of Power, Dilemmas of Development,
Routledge, New York 2012, p. 38.
78 J. Annaorazov, a.g.e., s. 58.
79 J. Annaorazov, a.g.e., s. 59.
211
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Trkmenistan, SSCBnin en byk sodyum slfat re-
ticisi olmasna ramen zamanla bu rezervler tkendi ve
neticede sodyum slfat tesislerinin faaliyetleri sava d-
neminde durduruldu. Trkmenistan ayrca Orta Asya
cumhuriyetleri arasnda en byk doalgaz rezervlerine ve
yllk retim kapasitesine sahip olan lkedir.80 1940-1943
yllar arasnda 3. be yllkta Trkmenistann doal zen-
ginliklerinin kullanlmas iin eitli admlar atld. r-
nein Nebitda, savatan nceki yllarda lkenin nemli
sanayi blgelerinden biri hline geldi.81
Trkmenistandan savaa dair yaplan bir baka katk da
i gcdr. Urallar, Sibirya ve Rusyann merkezi olmak
zere eitli blgelerdeki asker tesislerde Trkmen iiler
grevlendirildi. rnek olarak Krasnoyarsk ve Perm blge-
leri, Moskova, Kuybev (Samara), Kirov, Gorkiy (Nijniy
Novgorod), Sverdlovsk ve elyabinsk oblastlar verilmek-
tedir.82 Dier yandan alanlar daha fazla retime tevik
etmek amacyla 1940 ylnda Sovyet Hkmeti iilerin
maalarn 35 Ruble arttrd.83
1941-1945 yllarnda halkn ok ihtiya duyduu malla-
rn retimi azald, ancak yerli sanayi ve el sanatkrlar ko-
operatiflerinin rol artt. Yerli sanayilerdeki rn miktar
1940 yl rakamlaryla kyaslandnda btn sektrlerde
kattan fazla artt. Yine II. Dnya Sava yllarnda ham
petrol ve kimya sanayileri de hz kazand, 1940 ylna na-
zaran retim iki kat artt.84
Trkmen halk cephede savaanlara gerekli yardmlar b-
tn Sovyetler Birlii lkeleriyle ayn gayreti sarf ederek
yapt. Sava sonunda sanayi rnlerinin miktar savatan
nceki dneme nazaran % 17.9 byme gsterdi. Petrol
kartmak hakkndaki be yllk plan sene ierisinde
tamamen uyguland. Sanayideki verimlilikte sava ncesi
dneme nazaran % 30 art yaand. 1945 ylnda tarm
alanlarnda nceki yllara gre % 16 art grld; pamuk
tarlalarnda da bu oran % 20ye ykseldi.85
II. Dnya Sava, Trkmenistann sanayi alanndaki geli-
80 togi Sotsialno-Ekonomieskogo Razvitiya Turkmenistana, 01.01.2015, http://
www.ved.gov.ru/exportcountries/tm/about_tm/eco_tm/,
20.09.2015.
81 Khalilov, s. 63
82 J. Annaorazov, a.g.e., s.58.
83 J. Annaorazov, a.g.e., s. 60.
84 J. Annaorazov, a.g.e., s. 61.
85 S. Khalilov, Raboiy Klass Turkmenistana v God Velikoy Oteestvennoy Voyn (1941-
1945 gg.), Akabat 1986, s. 7.
imini temin etti. nk Trkmen halk daha fazla ala-
rak ve devlet sanayi sektrne daha fazla para ayrarak bu
sektrn n plana kmasn salad. lkenin savunmasn
salamak iin petrol alannda alanlarn rol bykt,
bu dorultuda 1942 ylnda petrol alannda alan iiler
1941 ylna nazaran 75.148 ton daha fazla retim yaptlar.86
Sava yllarndaki zorluklara ramen hayvanclk sektr
de geliti. 1942 yl oran bir nceki ylla kyaslandn-
da toplamda rakamlar art gsterdi. Koyunlarda % 30.4,
kuzularda % 18.6, kmes hayvanlarnda % 44 orannda
art saland. 1942 ylnda hayvanclk sektr 1941 y-
lna gre devlete 14.320 kental fazla et ve 41.82 kental
daha fazla deri verdi.87
Savunma fonuna yaplan katk da nemlidir. lke ii-
leri sava iin, savunma fonuna 29.300.000 Ruble para,
72.393.000 Ruble nakit olmayan para, 672 kilogram
gm katk salad. Savunma fonunda ayrca byk
ba hayvan, 456 kkba hayvan, 3113 kilo bal, 65 kilo
ya, 3.713 yumurta, 2.154 tavuk verdiler. 7.280 ekmek,
6.596 deri jilet, 26.484 ift kee izme, 59.543 ift eldi-
ven, 132.766 ift orap, 42.450 apka, 20.363 yorgan,
72.999 i giyim, 15.6511 kilo yn, 71.578 koyun deri-
si topland.88 Bunun dnda, 7.392 kilogram altn tak
ve 1.500.000 ton battaniye cepheye gnderildi.89 Genel
olarak, II. Dnya Sava yllarnda birok zorlua ramen
Trkmen halk cephede savaanlara yardm etme ve l-
kenin ekonomik durumunu iyiletirmeye ynelik byk
aba sarf ettiler.
Savan Trkmenistann Kltrne Etkileri
Sovyetler Birlii dneminde halkn eitimine ve bilim-
sel anlamda geliimine ok nem verilmekteydi. Bundan
dolay Trkmenistan yneticileri savaa ramen kltr ve
eitimin geliimi iin ilgili politikalar izlemeye ve geli-
tirmeye devam etti. 1941de sosyal kltr etkinliklerine,
yerli bteden 13.000.000 Ruble katkda bulunuldu.90
Trkmenistan Devleti, sava yllar boyunca halkn ei-
Son Eriim Tarihi: 86 Turkmenneft Dergisi, No. 2, 1962, s. 20
87 A. Karriev, O. Kuliev, a.g.e., s. 518.
88 A. Karriev, O. Kuliev, a.g.e., s. 496-497.
89 Trkmenistanda II. Dnya Sava Gazilerine dl Verildi, http://www.haberler.
com/turkmenistan-da-2-dunya-savasi-gazilerine-odul-3598208-haberi/ Son Eriim
Tarihi: 02.11.2015.
90 Baba lyasov, Sovetskiy Turkmenistan v Period VOV), Turkmengos niversite Yaynlar,
Akabat 1964, s. 166.
212
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
lke iileri sava iin, savunma fonuna 29.300.000 Ruble nakit para katk salad. Ayrca 132.766 ift orap, 59.543 ift eldiven, 42.450 apka ve 72.999 i
giyim yardm Trkmenistan halk tarafndan ordu iin topland.
timini salamak amacyla 1944 ylnda bilim sektrne
12.390.000 Ruble bte ayrrken, 1945 ylnda bu oran
139.500.000 Rubleye ykseldi. Bahse konu bte genel
anlamda Trkmen halknn eitim seviyesinin ykselme-
sine yardm ediyordu.91
Savan balamasyla ok ksa bir sre ierisinde 5.000
Trkmen genci iin okul eitimi hazrland. 1943 ylnn
Kasm aynda aruy ehrinde kadnlara ait pedagoji oku-
lu ald ve 1944 ylnn Ocak aynda ise Maride kadnlar
iin eitmen enstits kuruldu.92
Trkmenistann savata bir baka ne kan zellii de
asker eitim okullarnn snrlar ierisinde bulunmas ve
bunlarda eitli asker derslerin verilmesiydi. Cumhuri-
yette hava okulu da vard. Ders verenler arasnda Kurban
Durd gibi savan nemli isimleri de bulunuyordu.93 Bu-
rada 165.000den daha fazla kii eitim ald.94
gc alannda da eitimin verilmesi savan Trkmen
Sosyalist Cumhuriyetine bir baka etkisi olarak gsteri-
lebilir. rnein 3. be yllkta yerli sanayi kurulularnda
612 kii, hafif sanayide 2.503 kii, gda sanayisinde 757 kii
alyordu. Bu be yllkta kalifiye ii kadrolarn hazrla-
mak, Sosyalist sanayinin gelien isteklerine, normlarna uy-
91 A. Karriev, O. Kuliev, a.g.e., s. 561.
92 S. Khalilov, a.g.e.,s. 80
93 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 21.
94 Vladimir Pavlov, For Freedom of Fatherland, p. 21.
gun olarak igcnn oluturulmas meselesi ortaya kt.
Bu balamda nfusun okuryazar oran arttrlmaya all-
d. rnein Trkmenistan Sovyeti mill eitimi iin sadece
1940 ylnda harcad para 206.000.000 Ruble idi.95
Benzer art salk sektrnde de yaand. 1941 ylnda l-
kede 257 yeni hastane ald. 1.000den fazla yatak kapa-
sitesine sahip olan bu hastanelerde 5.850den fazla salk
alan vard. Halk sal iin devlet tarafndan gnderi-
len para gnden gne artmaktayd. rnein 1930larda
bu alana yaplan harcama 1.600.000 Ruble iken 1941 y-
lna gelindiinde bu rakam 115.751.000 Rubleye kt.96
Sava dnemi boyunca lkenin eitli blgelerinde tarm
alannda uzmanlama zerine iki yllk eitim veren zel
okullar da ald. 1944 ylna gelindiinde bu okullardan
lkenin tarmsal retimini arttrmada grevlendirilecek
47 tarm uzman yetiti. 1941-1945 yllar arasnda lke
genelinde 39 meslek okulu ve alt niversite bulunmak-
tayd. Ayn zamanda tp, ziraat, pedagoji enstitleri de
bilimde ilerlemeyi hedefliyordu.97
Bu tablodan okullarn arttn grmek mmkndr.
rnein kylerde 25 yeni okul ald. 1944-1945 eitim
ylnda yeni yasa kabul edilerek yedi yan dolduran b-
tn ocuklarn okula kaydedilme zorunluluu getirildi.
95 S. Khalilov, a.g.e., s. 81
96 G. Karpov, E. kolnikov, Turkmenskaya SSR, Gospolitizdat Yaynlar, 1945, s. 62
97 B. lyasov, a.g.e., s. 128.
213
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Bunun sonucunda 20.000 ocuk okul kaydn yaptrd. da yaplan katklar cepheye de yansd. Sava dneminde
1945 ylnn sonuna gelindiinde lke genelinde 267 il- cephedekilere nemli yardmlar Trkmenistann Krmz
kokul, 796 ortaokul bulunmakta ve burada 174.000 o- Hilal Toplumu tarafndan yapld. rnein ad geen ku-
cuk eitim grmekteydi.98 Sava dneminde Trkmen rulu 1942-1945 yllar arasnda 7.654 doktoru eitti ve
yneticiler krelerin arttrlmas iin altlar. Bunun cephede ar yaralananlara yardm iin gnderdi.102
balca nedeni cepheye giden elerin yerine kadnlarn
1941-1945 yllar arasnda Trkmen yneticiler salk ala-
almak zorunda olmas ve ocuklarn brakabilecekleri
nnda aksamann yaanmamas iin yatrmlar yapmaya de-
krelere ihtiya duyulmasyd. 1940 ylnda lkede 362
vam etti. rnein 1940 ylnda salk alanna yaplan dev-
kre varken bu say 1945 ylnda 564e ulat ve toplam
let yatrm 100.115.000 Ruble iken bu rakam 1943 yln-
24.850 ocuk kayt yaptrd. Ayn zamanda ocuklar iin
da 106.798.000 Rubleye ve 1945 ylnda ise 12.050.400
krelerin kurulmas ve saylarnn arttrlmas da saland.
Rubleye kadar ykseldi. Trkmenistan Devletinin salk
rnein savan balamasna kadar ocuklara bakan kre-
sektrne katks bu yatrmlarn sayesinde lke genelinde
lerin says 10u gemez iken bu say sava sonunda 30a
hastanelerin % 23.7 orannda artmasnda grld.103
ykseldi ve burada alan eitmenlerin says iki katna
karak 4.100e ykseldi.99 Kltrel planda etki sava ve ilgili propagandann yapl-
masnda da kendini gsterdi. Bu balamda cephe geri-
Halkn kltrel geliimini devam ettirebilmek iin sava
sinde verilen destek de nemliydi (psikolojik destek).104
dneminde ktphanelerin korunmasna ve ocuklarn ek
Kalenderolu, halka haber ulatrma ve askerlerin moral-
eitim alabilecekleri yerlerin daha da oalmasna nem
lerini ykseltme rneklerini vermektedir.105 ou zaman
verildi. Bu kapsamda 1944 ylna gelindiinde Trkme-
bu ilevi baglar stlendi.106 Trkmenistan yneticileri
nistanda zel ders hazrlnn yaplabilecei 435 eitim
cepheye savamaya gidenler ile cephe gerisinde destek
yeri, toplam 2.200.000 ciltli kitab bulunduran 572 k-
salayc birimler iin ideolojik propaganday ieren zel
tphane, 24 kltr evi, 17 ocuk kulb ile drt mze
konserler dzenleyerek, onlarn Nazi Almanyasna kar
bulunuyordu. Ayn zamanda sava dnemi boyunca her
mcadele etme gayretlerini arttrmaya alt. Bu amala
yaz sistemli bir ekilde retmenler iin zel eitimler ve-
13 kiiden oluan 4. Asker Konser Grubu kuruldu; 1943-
rilerek, ikinci retim sistemi gelitirildi. rnein 1944
1944 yllar arasnda eitli asker birimlere 178 konser
ylnda kendi bilimini retme maksadyla ikinci retimde
dzenlendi. Ayrca Trkmenistan cephede savaanlarn
45.000 retmen okuyordu ve bunlarn 820si pedagoji
mcadele gayretlerini arttrmak amacyla eitli yetenek-
ve eitim blmlerinde ders gryordu.100 Kltrel gerek-
lere sahip 10 sanat grubunu kurarak cephedekilere zel
elerle lkede bulunan 14 tiyatro, sava dnemi boyunca
gsterilerde bulunmalar iin cepheye gnderildi. Bunlar
korundu. Bu tiyatrolarda sava dnemi boyunca halkn sa-
sava sresince 1.000 konser verdi ve yzlerce gsteride
va mcadelesini arttracak eitli ideolojik fikirleri ieren
bulundu.107
gsteriler, Komnist Partinin kontrolnde yapld.101
Propagandaya nem veren Trkmen yneticiler 1941-
Trkmen yneticiler savan yaanmasndan bamsz ola-
1945 yllar arasnda lke genelinde 8.737 toplant yapt
rak daha fazla akademisyen yetitirmeye ynelik faaliyetle-
ve bu toplantlara 97.814 kii katld. Trkmenistan Ko-
rini de arttrdlar. rnein 1941 ylnda Trkmenistan Bi-
mnist Partisi tarafndan oluturulan zel ideolojik pro-
limler Akademisinde 13 doktor varken, 1944 ylnda bu
paganda grubu ise kolhoz ve sovhozlarda siyas propagan-
rakam 43e ykseldi. Bunlarn arasnda A. Karrev, A. Kur-
banov, M. Hdrov, A. Kekilov, A. Airova, M. Kosaev ve 102 M. Berdklev, Zdravoohranenie Turkmenskoy SSR, Turkmenizdat Yaynlar, Akabat
1957, s. 91.
H. Bailiev gibi nl akademisyenler de vard. Tp alann- 103 Odinatsataya SessiyaVerhovnogo SovetaTrkmenskoy SSR, Stenografieskiy Ott,
Akabat 1946, s. 137.
98 Desyataya Sessiya Verhovnogo Soveta Trkmenskoy SSR, Stenografieskiy Ott, Akabat 104 hsan Kalenderolu, Sovyetler Birlii Dneminde Bolevik Rejimin Trkmen
1946, s. 56. Folkloruna Etkileri, Trkbilig, No. 16, 2008, s. 121.
99 Trkmen Arhivi, Akabat 2009, s. 125. 105 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121.
100 Turkmenskaya skra Gazetesi, No. 235, 26 Kasm 1947, s. 2. 106 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121.
101 J. Annaorazov, a.g.e., s. 66 107 Turkmenskaya skra Gazetesi, No. 230, 19 Aralk 1948, s. 14.

214

day ieren 15.142 toplant dzenledi.
Her kolhoz ile sovhozda en azndan
10-11 toplant yapld. 1945 ylnn
bahar ayna gelindiinde Trkmenis-
tanda 2.180 ideolojik amal propa-
ganda grubu kurulmutu ve buraya
15.772 ahs kaytl idi (7.728i Trk-
men olarak kayda alnd.)108
II. Dnya Sava Trkmen folkloruna,
kltrne etkisiyle de nem arz et-
mektedir. II. Dnya Sava yllarnda
edebiyatta Trkmenlerin savana, yani
Kzl Ordunun Almanya ile sava ve
mcadelelerine109 yer verildi. Baka
bir deyile 1940l yllarda Trkmen
edebiyat II. Dnya Sava Edebiyat
olarak adlandrld.110 SSCB ierisinde-
ki dier Trk halklar gibi Trkmenis-
tan da savatan etkilendi. Sava, btn
edeb metinlerin arkasnda yer almak-
tadr.111 Bu tema iirde de kullanld.
Gara Seitlievin Halkm, Aman Keki-
lovun Gnbatara, Beki Seytekovun
Trkmen Askeri adl eserleri buna r-
nek olarak verilebilir.112 . Arov, R.
Seidov, . Kekilov gibi yazarlar da eser- Berdi Kerbabaev
lerinde zafer konusunu ele ald.113 Ker-
babaev, II. Dnya Sava yllarndaki
eserlerinde sava ve vatan (Sovyet Vatan) sevgisini ele
ald.114 1943 tarihli Aylar manzumesi bu balamda rnek
olarak verilebilir.115
Birok edebiyat, sanat ve aydn savata, cephede ha-
yatn kaybetti. Yine de Trkmen edebiyatnda gelime
ve ilerleme yaand. Salim onolu, bu dnemde kaleme
alnan Ata Govudovun Mehri Vefa adl romannn ilk
108 Sovetskiy Turkmenistan Gazetesi, 30 Eyll 1981.
109 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121
110 Salim onoluna gre SSCB dneminde Trkmen edebiyatnda her on yl, bir d-
nem edebiyat olarak nitelendirilirdi. Salim onolu, Trkmen Edebiyat: Onseki-
zinci Yzyldan Bamszlk Dnemine, Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, No. 15 (2011), s. 333.
111 Salim onolu, a.g.e., s. 340.
112 Salim onolu, a.g.e., s. 340.
113 Salim onolu, a.g.e., s. 340.
114 Yakup Sarkaya, Sovyet Devri Trkmen Yazar Berdi Kerbabayev ve Aytl Adim
Roman, Bilig, No. 38, 2006, s. 4.
115 Yakup Sarkaya, a.g.e., s. 4; B. lyasov, a.g.e., s. 72.
II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
realist roman olduunu ifade etmekte-
dir.116 Cephede ve gerisinde yaananlar
da eitli eserlerde ilendi.
Sava dnemi Trkmen folkloru da
incelenen konulardandr. P. G. Bogat-
revin Oteestvennaya Voyna v Folklore
Narodov SSR (SSCB Halklar Folklo-
runda Vatan Sava), M. A. Sakalinin
Oteestvennaya Voyna v Turkmenskom
Narodnom Tvorestve (Trk Halk
Edebiyatnda Vatan Sava) adl ma-
kaleleri bu balamda rnek almalar-
dr.117 R. Nazarovun Beyik Vatanlk
Aman Kekilov Ur Yllarnda Trkmen Halk-Poetik
Dredicigi almasn da zikretmek
gerekmektedir.118 Folklor rneklerine
ise u eserlerde rastlanmaktadr: Profe-
sr B. Garrevin Ayal-gzlarn Aydm
ve Laleleri, Profesr A. P. Potseluevs-
kinin Turkmenskoye Narodnoe Tvor-
estvo.119
II. Dnya Sava ncesinde ve sonra-
snda da grlecei zere Trkmen
edebiyatnda Sovyet kimliinin des-
teklenmesi hedeflendi. te yandan II.
Dnya Sava dnemi edebiyat nispe-
ten daha serbestti.120 Bahse konu dnemin
Trk boylarnn folkloruna yeni bir bak as getirdii
ifade edilmektedir.121 Destanlar ne kmaktadr. 1942
ylnda Dede Korkut, Yusuf-Ahmet, Krolu destanlar
yaymland.122
Sava sonras da eserlerde ilendi. hsan Kalenderolu,
folklora dair eserlerde savatan galip gelme konusunun
ilendiini ve kimi zaman abartl anlatmlarda bulunul-
duunu kaydetmektedir.123
116 Salim onolu, a.g.e., s. 340.
117 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121.
118 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121.
119 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121.
120 Salim onolu, a.g.e., s. 340.
121 Nezir Temur, Folklor-deoloji Balamnda Sovyetler Birlii Dnemi Folklor Politi-
kalar ve Bu Politikalarn Krgz Folkloruna Etkileri, Bilig, No. 53, 2010, s. 226.
122 Nezir Temur, a.g.e., s. 226.
123 hsan Kalenderolu, a.g.e., s. 121.
215
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

216
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN
Sonu
II. Dnya Sava dnyaya byk felaketler getirdi ve Orta
Asya blgesindeki yz binlerce aile evladndan ayrld,
kadnlar dul ve ocuklar yetim kaldlar. Bu sava Trk-
menleri iki cephede arpmaya mecbur brakt. II. Dn-
ya Savana 350.000den fazla Trkmen vatanda katld.
Savata hayatn kaybeden Trkmen vatandalar, Trk-
menistann mill kahraman ilan edildi.
II. Dnya Sava esnasnda yaanan ac yllarda Trkmen
halk, ann gerektirdii sorumluluu anlayarak, btn s-
kntlara ramen cesaretle ayakta durdu. Esas olarak bu se-
bepten trdr ki, btn sava boyunca Trkmen kasaba
ve kylerinde yerel halk arasnda braknz Sovyetler Birlii
kart bir taknl, savaa katlma ve ilgili seferberlie
dair nemli bir isteksizlik ya da tereddt emaresi bile g-
rlmedi. Trkmen halk, Sovyet otoritelerine tam destek
verdi; nk bu savata kaderleri ve geleceklerine karar
verilecekti. Trkmen halk sava iin evlerini terk eden
oullar ve kzlarn sabrla bekledi, ana ocaklarna dne-
ceklerine dair gven besledi ve zafere gnlden inand.
II. Dnya Savanda Trkmen halk Alman tehdidine
kar btn gcn mcadeleye sarf ederek kendi ben-
liini, bamszln ve egemenliini korudu. Trkmen
halk SSCBnin II. Dnya Savandan galip kmas iin
pek ok yardm ve katk salad. Dier taraftan, SSCBnin
sava sonras dnemde uygulad bl ve ynet politi-
kas Orta Asya lkelerinin ortak bir kimlik etrafnda bir-
liini salamasna olumsuz yansd. Nitekim Rusyann
SSCB dneminde tohumlarn att bu politikann etki-
si gnmzde bile olumsuz tesirini srdrerek, Trk dili
konuan Orta Asya lkelerinin ortak kimlik balamnda
tek el olarak hareket etmesini engelledi.
Trkmen ve dier Orta Asya halklarnn savaa katlmas
ve cephe arkasndaki alma gayretleri sonucunda sava-
n seyri SSCB lehine sonuland. Bundan dolay Rusya
II. Dnya Savan kazanmasn Trk dili konuan lke-
lerin gayretleri ve almalarna borludur. Bu hususu iyi
bilen Rusya yneticileri hl yakn evresindeki bu lke-
leri kendisine baml tutmaya ve onlar kaybetmemeye
gayret sarf etmektedir, bir anlamda onlarn Rusyaya olan
bamlln srdrmek istemektedir.
1946 ylnda yapt konumasnda osif Stalin, SSCBnin
savatan baaryla ktn, nk Sovyet sisteminin oku-
luslulua dayandn kaydetti.124 Bir baka konumasnda
ise SSCBnin galip gelmesinin sebebinin Ruslarn gstermi
olduklar kahramanlklar olduunu aklad.125 II. Dnya
Savann Trkmenistana etkisi aslnda bu birbirine zt
aklamalarla anlalabilmektedir: bir yandan milliyetle-
rin, okuluslu yapnn dier yandan da Rus unsurunun
alt izilmektedir. II. Dnya Savandan sonra Rus dili ve
kimlii SSCBnin ortak ve odak noktas hline getirilmeye
alld. Sovyet ordusunun kahramanlklar ders kitaplar-
na girdi ve alg yaratlmaya alld. Fakat Trkmenistan
rneinde durum farkldr.Alman tarafna geildi ve Kzl
Orduya kar savald. Srgn hkmetleri kurularak ba-
msz bir devlete sahip olma hedefine bir adm daha yakla-
lmak istenildi. Dolaysyla,II. Dnya Sava,Sovyetler ile
Trkmenler arasndaki ilikilere farkl bir etkide bulundu.
II. Dnya Sava, sona erdikten sonra hem SSCB ierisin-
deki Trkmenleri hem de bamsz Trkmenistan etkile-
di. rnein Sovyet dnemi, gnmz Trkmenistannda
sembolik, imgesel ve gerek alanda fazla yer etmemekte-
dir; bilinli bir ekilde kullanlmamaktadr.126 te yandan
II. Dnya Sava anlmakta, tarih kitaplarnda ve ulusal
bayramlarda yer almaktadr.127
Dier taraftan, bu konuda yaplan almalarn yetersiz
olduunun ve II. Dnya Savana katlan Trklerden
nerdeyse hi bahsedilmediinin de altn izmek gerek-
mektedir. Nitekim Prof. Dr. brahim ahin II. Dnya
Sava, Trkiye dndaki Trkln topyekn itirak ettii
ve sonularna da herkesten ok muhatap olduu bir savatr.
1938-1945 yllar arasndaki bu savala ilgili olarak hazr-
lanm hibir belgeselde, yazlm hibir kitapta, romanda,
hikyede, iirde, piyeste ve ekilmi bir filmde, Trklerin bu
savaa itiraklerinden ve bu savata yaadklarndan hi sz
edilmez!128 demektedir.
124 Hans Kohn, Pan-Slavism and World War II, The American Political Science Review,
vol. 46, No. 3, (September 1952), p. 701.
125 rnein, Almanyann teslim olmasndan sonraki gnlerde gerekletirilen
kutlamalardan birinde Stalin kadehini kaldrarak etrafndakilere u szlerle hitap
etmitir: Yoldalar, son bir kere daha kaldrmama izin veriniz. Sovyet halklarnn ve
bilhassa Rus halknn erefine kadeh kaldrmay teklif ediyorum. Bilhassa Rus halknn
erefine itim, nk onlar Sovyetler Birliini meydana getiren milletler iinde en
dayankl olandr. Rus halknn erefine kadeh kaldrmamz istedim, nk onlar
memleketimizde bulunan dier insanlardan daha ok Sovyetler Birliine destek olup onu
ileriye gtrmlerdir. Bilhassa Rus halknn erefine kadeh kaldrmay, onlarn dier
halklar idare etmelerinden deil, ama salam karakterli, sabrl ve akll olmalarndan
dolay istedim. Bkz. S. M. Shtemenko, a.g.e., s. 419.
126 Victoria Clement, Articulating National Identity in Turkmenistan: Inventing
Tradition Through Myth, Cult and Language, Nations and Nationalism, vol. 20,
No. 3, 2014, p. 550
127 Victoria Clement, Articulating National Identity in Turkmenistan: Inventing
Tradition Through Myth, Cult and Language, p. 551.
128 Numan A. nal, Tarihin En Byk Trk Kym: kinci Dnya Sava, http://www.
turkalemiyiz.com/asil/turkistan.asp?id=609,
217
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kaynaka Desyataya Sessiya Verhovnogo Soveta Trkmenskoy SSR, Stenogra-

fieskiy Otet, Akabat 1946.
Akan, Haluk, Kiiye Bal Otoriter Rejimden Vitrin Demok-
rasisine Doru: Trkmenistan, Orta Asya Trk Cumhuriyet- Devlet, Nadir, Stalinizme Kar Almanyada Oluturulan Lej-
lerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar, USAK Yaynlar, Ankara yonlar, Stalin ve Trk Dnyas, der. Emine G. Naskali-Liaisan
2011. ahin, Kakns Yaynlar, stanbul 2007.
Aksakal, Hasan, Stalin ve II. Dnya Sava Balamnda Milli- Eisenstein, What did Hitler Want from Central Asia?,
yetler Politikas, Karadeniz Aratrmalar, VI / 21, Bahar 2009, Neweurasia, https://www.neweurasia.net/culture-and-history/
s. 23-30. what-did-hitler-want-from-central-asia/, 12 Austos 2013, Son
Eriim Tarihi: 22 Ekim 2015.
Alexiev, Alexandr R., Saldrya Urayan Sovyet Uluslar: kin-
ci Dnya Savann Getirdii Tecrbe, Stratejik Adan Sovyet Ertrk, Cebbar, Anayurtta Unutulan Trklk, Zafer Yaynlar,
Mslmanlar ve Dier Aznlklar, der. S. Enders Wimbush, Kayseri 1956.
ev. Yulu Tekin Kurat, Yeni Forum Yaynlar, Ankara 1988.
Fierman, William, Identity, Symbolism, and the Politics of
Andican, A. Ahat, Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Language in Central Asia, Europe-Asia Studies, vol. 61, No. 7,
Mcadelesi, Emre Yaynlar, stanbul 2003. September 2009, p. 1207-1228.
Annaklev A., Razvitie Promlennosti Sovetskogo Turkmenista- Geroi Sovetskogo Soza - Turkmenistants, Ansiklopediya, Aka-
na, Ilm Yaynlar, Akabat 1987. bat 1988.
Annaorazov Jumadurdy, Prezident Turkmenistana Han, Hseyin kram, Bir Trkistanlnn kinci Dnya Sava
Berdmukhamedov Gurbangul Mialikgulyevich. Kratkaya Bio- Hatralar, Bedir Yaynlar, stanbul 1999.
grafiya, Akabat 2007.
lyasov, Baba, Sovetskiy Turkmenistan v Periode VOV, Turkmen-
Anaorazov, Jumadurdy, Turkmenistan During the Second gos niversitesi Yaynlar, Akabat 1964.
World War, Journal of Slavic Military Studies, vol. 25 (2012),
togi Sosialno-Ekonomieskogo Razvitiya Turkmenistana,
p.53-64.
01.01.2015, http://www.ved.gov.ru/exportcountries/tm/
Alpaslan, Canan, State, Society and Culture in Turkmenistan: The about_tm/ eco_tm/, Son Eriim Tarihi: 14.09.2015.
Policies of Propognda under the Rule of Turkmenbashi, Master
storiya Tukmenskoy SSR, vol. 2, Akabat 1957.
Thesis, International Relations Department, Middle East Tech-
nical University, 2010. storiya Sovetskogo Turkmenistana, II, Askabat 1978.
Ate, Selahattin - Ate, Aysl, Gemiten Gnmze Orta Asya Kalenderolu, hsan, Sovyetler Birlii Dneminde Bolevik
Klan Politikas, Elit Klanlar, Rejim Deiimi ve Klan Dengesi, Rejimin Trkmen Folkloruna Etkileri, Trkbilig, No. 16,
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XV / 1, s.117-134. 2008, s.113-123.
Berdklev, M., Zdravoohranenie Turkmenskoy SSR, Turkmeniz- Karabulut, Ferhat, ktidar ve Merulatrma Mcadelesinin
dat Yaynlar, Akabat 1957. Oda Orta Asya: Sovyetlerin Dil ve Eitim Politikalar, Bilig,
No. 50 (2009), s. 65-96.
Bazarova, R. A., Sovetskiy Turkmenistan - Front, Akabat 1978.
Karagiannis, Emmanuel, Political Islam in the Former Soviet
Calvo, Alex, The Second World War in Central Asia: Events,
Union: Uzbekistan and Azerbaijan Compared, Dynamics of
Identity and Memory, Social And Cultural Change in Central
Asymmetric Conflict, vol. 3 No. 1, March 2010, p. 46-61.
Asia: The Soviet Legacy, ed. evket Akyldz -Richard Carlson,
New York 2014. Karriev A., Kuliev O., storiya Turkmenskoy SSR - Aprel 1917-
1957 gg., Akabat 1957.
Carell, Paul, Barbarossa Harekt, 1941-1945 Alman Sovyet Sa-
va, I-II, ev. Hsn Erentrk, Sinan Yaynlar, stanbul 1974. Karpov G., kolnikov E., Turkmenskaya SSR, Gospolitizdat Ya-
ynlar, 1945.
Clement, Victoria, Articulating National Identity in Turkmen-
istan: Inventing Tradition Through Myth, Cultand Language, Koar, aatay, kinci Dnya Harbinin En Trajik Hikyesi:
Nations and Nationalism, vol. 20, No. 3, 2014, p. 546-562. ki Ate Arasnda Trkistan Lejyonu, http://www.turkalemi-
yiz.com/asil/turkistan.asp?id=364, Son Eriim Tarihi: 02 Aus-
onolu, Salim, Trkmen Edebiyat: Onsekizinci Yzyldan
tos 2015.
Bamszlk Dnemine, Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratr-
malar Dergisi, No. 15 (2011), s. 333-347. Kohn, Has, Pan-Slavizm and World War II, American Politi-
cal Science Review, vol. 46, No. 3, September 1952, p. 699-722.
uev, Sergey, Proklyate Soldat. Predateli Na Storone III Reiha,
EKSMO Yaynlar, Moskva 2004. Kovalkova, M., Stalinizm i Panslavizm, 24.07.2005, http://
ari.ru/ari/2005/07/24/stalinizm-i-panslavizm, Son Eriim Tari-
Dadabaev, Timur, Recollections of Emerging Hybrid Ethnic
hi: 14 Eyll 2015.
Identities in Soviet Central Asia: the case of Uzbekistan, Na-
tionalist Papers, vol. 41, No. 6, 2013, p. 1026-1048. Khalilov, S., Raboiy Klass Turkmenistana v God Velikoy Oteest-
vennoy Voyn (1941 -1945 gg.) , Akabat 1986.

218
 II. DNYA SAVAI VE TRKMENSTAN

Sovyet Ordusu: Sovyet Sava Tarihi, Askerlik Bilimi, Doktrini, Sa- No. 3, (July 1955), p. 317-326.
nat, Stratejisi, ed. S. S. Lototski, P. L. Altgovzen, L. N. Vnoen-
Wimbush, S. Enders, Sovyet Silahl Kuvvetlerinde Uluslar,
ko, ev. Nahit Tren, Sorun Yaynlar, stanbul 1978.
Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar, der. S.
Mhlen, Patrik von zur, kinci Dnya Harbinde Sovyet Dou Enders Wimbush, ev. Yulu Tekin Kurat, Yeni Forum Yayn-
Halklar: Gamalha ile Kzlyldz Arasnda, ema Yaynevi, s- lar, Ankara 1988.
tanbul 2006.
Nepesov, G., Sozdanie i Razvitie Turkmenskoy SSR, Trkmen
Devlet Neriyat Yaynlar, Akabat 1950.
Orlov, A., Georgiev, B., storiya Rossii, MGU Yaynlar, Moskva
2001.
Pakman, Blent, II. Dnya Savanda Trk Lejyonlar, Pak-
man World, https://bpakman.wordpress.com/turk-dunyasi/
ikinci-dunya-savasinda-turkler/2-dunya-savasinda-turk-lejyon-
lari/, Son Eriim Tarihi: 17 Ekim 2015.
Pavlov, Vladimir, For Freedom of Fatherland, April 2005.
Peyrouse, Sebastien,Turkmenistan: Strategies of Power, Dilemmas
of Development, Routledge, New York 2012.
Sarkaya, Yakup, Sovyet Devri Trkmen Yazar Berdi Kerba-
bayev ve Aytl Adim Roman, Bilig, No. 38 (2006), s. 1-14.
Paolo Sartori, Towards a History of the Muslims Soviet Un-
ion: A View From Central Asia, Die Welt Des Muslims, No. 50
(2010), p. 315-334.
Shtemenko, Sergey M., II. Dnya Savanda Rus Harekat
(1941-1945), ev. Gven Korulsan-Yaar Uar, Ararat Yaynevi,
stanbul 1971.
Sukhar, M. Ia.,Ot Ahabada do Elb, Akabat 1963.
Sovetskiy Turkmenistan Gazetesi, 30 Eyll 1981.
Stalingradskaya Bitva. Vzglyad erez 65 Let. Material Nau-
no-Praktieskoy Konferentsii [The Battle of Stalingrad. A look
over 65 years. Materials from International Scientific Confe-
rence, Samara, 2829 April 2010].
Teilor, Alan, Vtoraya Mirovaya Voyna, Msl Yaynlar, Moskva
1995.
Temur, Nezir, Folklor-deoloji Balamnda Sovyetler Birlii
Dnemi Folklor Politikalar ve Bu Politikalarn Krgz Folklo-
runa Etkileri, Bilig, No. 53 (2010), s. 219-232.
Turkmenskaya skra Gazetesi, No. 235, 26 Kasm 1947.
Turkmenskaya skra Gazetesi, No. 230, 19 Aralk 1944.
Turkmenneft Dergisi, No. 2, 1962.
Trkmen Arhivi, Akabat 2009.
Trkmenistanda II. Dnya Sava Gazilerine dl Verildi,
http://www.haberler.com/turkmenistan-da-2-dunya-savasi-ga-
zilerine-odul-3598208-haberi/ Son Eriim Tarihi: 02.11.2015.
Yaman, Ali, Sovyet Sonras Dnemde Orta Asyada Din ve Si-
yaset zerine Genel Bir Deerlendirme, Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli, 2008, s. 55-68.
Wheeler, G. E., Soviet Policy in Central Asia, International
Affairs (Royal Institute of International Affairs, 1944-), vol. 31,

219
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

220
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA
DOU TRKSTAN

Yrd. Do. Dr. Bar ADIBELL*

Giri

Dou Trkistan blgesinde II. Dnya Savann etki ve

sonularn grebilmek iin inin ve Dou Trkistann
sava ncesi durumunu ve uluslararas konjonktr de
gz nne almak gerekmektedir. Savatan nce blgede
Sovyetler Birlii, Japonya, in ve inli bamsz blgesel
valiler arasnda inanlmaz bir g sava yaand. Bunun
yannda zayf da olsa Uygurlarn bamszlk ynnde sar-
fettikleri abalar da vard. Bundan dolay bu yllar, gerek
sava srasnda gerekse sava sonras ortaya kacak ve g-
nmze kadar devam edecek olan yeni dnem asndan
nemli bir temel tekil etmektedir.
Dou Trkistan
II. Dnya Sava, Asyada farkl bir boyutta gelierek, Av-
sonularn Uygurlarn kaderini nasl etkilediine deinile-
rupada yaanmakta olan savatan ayr bir geliim gster-
cektir. Genel olarak literatrde blgeden inlilerin adlan-
di. Bu balamda da etkileri ve sonular farkl oldu. in
drd ekliyle Sincan olarak bahsedilse de bu almada
iin II. Dnya Sava, Japonyann bir in topra olan
blgeden anlam kargaasna yer vermemek adna Dou
Manuryay 1931de igal etmesiyle balad. Bu igalden
Trkistan olarak bahsedilecektir.
sonra yaanan sre, in egemenlii altnda yaayan Uy-
gurlar ve teki Trke konuan halklara bamsz bir dev-
Dou Trkistann
let kurma ynndeki siyas faaliyetleri iin uygun zemin
Bamszlk Mcadelesinin Gemii
oluturdu.
XIX. yzyldan itibaren Uygurlar, bamszlk iin arlk
Uygurlar, II. Dnya Savanda Sovyet Trkistannda-
Rusyas, in mparatorluu ve Byk Britanya mpara-
ki soydalar gibi cepheye gnderilmedi. Ancak onlarn
torluu ile dorudan ve dolayl mcadele etmek zorunda
siyas ve asker mcadeleleri inde gerek Merkez Hk-
kaldlar. XIX. yzylda Uygurlar, Yakup Bey tarafndan
mete kar, gerekse Sovyetler Birliine kar devam etti.
kurulan Kagar Emirlii ile bir sre bamsz olsalar da
II. Dnya Savanda Sovyet saflarnda arpan Uygurlar
in igalinden kurtulamadlar. XIX. yzyldan itibaren
bulunsa da bunlarn, Sovyetler Birliine g eden Uy-
Trkistan corafyasnn kontroln ele almaya balayan
gurlar olmas nedeniyle onlarn Bat Trkistan ierisinde
Rusya, Dou Trkistan zerindeki emellerinden hibir
deerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu nedenle bu a-
zaman vazgemedi, bu durum XX. yzylda da devam
lmada II. Dnya Savann Uygurlar zerine olan etki-
etti. 1904-1905 yllar arasnda Japonya ile yapt savata
leri iki dnem olarak incelenecek, hem sava ncesinde
ve srasnda hem de savan sona ermesinin dourduu * Dumlupnar niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm retim yesi

221
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

yenilen Rusyann Asyadaki ilerlemesi bir sreliine dursa

da daha sonra Moskova, Bolevik htilli ile birlikte As-
yadaki etkinliini yeniden artrd. XIX. yzyldan itibaren
Asyada giderek glenen Rusyann karlat en byk
rakip Byk Britanya mparatorluu oldu. zellikle de
Afganistan zerine yaanan mcadele Byk Oyun ola-
rak adlandrld. XX. yzylda ise bu kez Japonya ve ABD,
Rusya iin Asyadaki en byk rakipti.

1644 ylnda inde ynetimi ele geiren Manu Hane-

danl, Orta Asyaya zel bir nem verdi. Bu balamda,
Orta Asyaya ya da Trkistan corafyasna bitiik olan bl-
geleri ele geirmeye ve elde tutmaya zen gsterdi. Ancak
1911de Sun Yat-sen nderliinde meydana gelen cum- Sun Yat-sen

huriyeti devrim, 1912de 2.000 yllk in mparatorlu-

una son vererek mparator Pu-Yiyi tahtan indirdi. Sun
Yat-sen temel prensip olarak farkl halklara self determi-
nasyon hakknn tannmasn kabul etti. Cumhuriyet reji-
mi, inde birlik salayamad, zellikle snr blgelerinde
sava aalar kendi ynetimlerini kurdu. Kt zerinde
milliyeti hkmete bal grlrken, uygulamada tama-
myla bamsz hareket eden; hatta d glerle birlikte
hareket eden siyas ve asker yaplar ortaya kt. Bu yap-
larn, Dou Trkistanda etkileri byk oldu.
Sun Yat-sen, Uygurlar ayr bir ulus olarak grd. Ulusal
Yeniden Yaplandrma Programnn drdnc madde-
sine gre 1924 tarihinde yaplan Gomindang (in Mil-
liyeti Partisi) I. Kongresinde duyurulan deklarasyonda
indeki btn teki halklara kendi kaderini tayin hakk
(self determinasyon) verilecei ifade edildi.1 Sun Yat-sen
kukusuz bu politikasnda Rus ve inli Komnistlerden
etkilendi. Sovyetler Birliinin kendi ulusal aznlklarna
kar uygulad politika rnek alnd. Ancak, Sun Yat-sen
ldkten sonra Gomindang bu yaklam terk etti. Go-
mindang yeleri Uygurlar ayr bir halk olarak grmeleri-
ne ramen fiiliyatta Uygurlara kendi kaderini tayin hakk
tannmad. Gomindang yesi tarihi Li Tung-fang, yapt-
deerlendirmede Uygurlarn, Hunlarn soyundan gel-
diini, Hunlarn da inlilerden geldiine dikkat ekerek,
Uygurlar ile inliler arasnda etnik bir farkn olmadn
belirtmitir.2
1 Owen Lattimore, Pivot of Asia, Little Brown and Company, Boston 1950, p. 82.
2 a.g.e., s. 82-83.
Kendi kaderini tayin hakk yerine Gomindang, eit mu-
amele ve zerk bir hkmet kurmay nerdi. Gomin-
dangn 15. kurulu yldnmnde ang Kay-ek, mil-
liyetiliin znn inlileri zgrletirmek ve eitlik
temelinde indeki tm aznlklara eit muamele etmek
olduunu ifade etti.3 Li Tung-fang, bu yaklamn uygu-
lamadaki snrlarn belirtirken Uygurlara kendi kaderini
tayin hakk deil, kendini ynetme hakkn tm blge
iin olmayp blge iinde bir birime verilmesi gerektiini
belirtti. O dnemde, inliler, kendi kaderini tayin hakk-
nn inden ayrlmaya ve bamszlk ilan etmeye neden
olacandan korkuyorlard.4 1911deki Sun Yat-senin ger-
ekletirmi olduu cumhuriyeti devrim, Uygurlar iin
byk bir frsat oldu; en azndan bamszlk yolunda b-
yk bir umut oluturdu. Fakat indeki siyas kaos, zel-
likle merkezden uzak blgelerdeki asker valilerin kurmu
olduklar blgesel ynetimler, asker gc snrl olan mil-
liyeti hkmeti aresiz brakt. 1911den itibaren Dou
Trkistan blgesi de asker valilerin sert ynetimi altnda
idare edilmeye baland.
Mukden Hadisesi
18 Eyll 1931 gecesi Gney Manurya Demiryolunda
bir bombann patlamasnn ardndan in ve Japon as-
kerleri arasnda balayan ve inin Manurya blgesinin
Japonya tarafndan igal edilmesi ve Japonyann Milletler
Cemiyeti yeliinden kmasyla sonulanan Mukden
3 a.g.e., s. 83.
4 a.g.e., s. 83.

222
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN
Hadisesi, aslnda in iin II. Dnya Savann da ba-
langcyd. Japonya igal ettii Manuryada kukla bir dev-
let olan Manukoyu kurdu. Japonyann dnda hibir
devletin tanmad Manukonun bana tahttan indiri-
len inin son imparatoru Pu-yi getirildi. Japonya, bu ey-
lemiyle aslnda in mparatorluunu kendi kontrolnde
yeniden ihya etmek istiyordu. Japonya, 1904-1905 yllar
arasnda yaanan savata Rusyay malup ettikten son-
ra 1910da Kore Yarmadasn ilhak ederek Asya Pasifik
blgesindeki yaylmac siyasetini de balatm oluyordu.
Bu balamda in, bu yaylmac siyaset iin nemli bir
srama noktasyd. Japonyann ine ynelik yaylmac
siyaseti I. Dnya Savayla birlikte iyice belirginleti. 18
Ocak 1915 tarihinde Japonya, ine tarihe yirmi bir ta-
lep olarak geen isteklerini iletti. Bu istekler, aka ini
Japonyann vassal bir devleti hline getiriyordu.5 te
yandan ABD ise Lansing-Ishii Anlamas ile Japonyann
Manurya zerindeki haklarn daha 1917de tanmt.6
1930lara kadar olan dnemde Japonyann ine da-
yatt baz ilkeler ve bu dneme kadar ABD ile yapm
olduu ikili anlamalar bu siyasetini dorular niteliktey-
di. 1932de Manuryann igali ve Manukonun ku-
rulmasyla Japonya, kuzey hatt zerinden Batya doru
tampon devletler oluturma stratejisini izleyerek in ile
Sovyetler Birlii arasndaki ba kesmek, Uygur topraklar
zerinden de Hindistan ve Afganistanda ngilizleri kont-
rol etmek istedi.
Japonyann Asyada yaylmas iin en bata in ve Rus-
yann etkisiz hle getirilmesi gerekiyordu. Bu nedenle Ja-
1931de gerekleen demiryolu patlamasn incelemeye gelen Japon heyet
5 Daha geni bilgi iin bkz. Xu Guogi, China and Empire, Empires At War 1915-1923,
ed. Robert Gerwarth - Erez Manel, Oxford University Press, Oxford 2014, p. 218-229.
6 Jerald A Combs, The History of Foreign Policy, Routledge, New York 2012, p. 133.
ponya, in ve Rusyaya kar dolayl stratejiler ile bu iki
lkeyi devre d brakmaya alt. Bu balamda, blge-
de gl bir etkiye sahip olan din faktrn kullanmaya
gayret etti. zellikle, bu corafyada youn olarak yaayan
Mslman halklar kontrol edebilmek iin Panislamist
akmn kullanmaktan ekinmedi. Bunun yannda, gerek
Sovyet kontrol altndaki Bat Trkistanda, gerekse in
kontrol altndaki Dou Trkistanda Mslman halklarn
byk ounluunu oluturan Trkleri yanna ekebilmek
iin Pantrkist akmndan da faydalanmaya alt.7
in ve Rusyann stratejik blgelerinde merkez ynetim-
ler ile kavgal olan Mslman halklar barndrmalar,
Japonya iin byk bir avantaj oluturuyordu. Rusya ile
yapt savatan galip kan Japonya, blgedeki Msl-
man halklar arasnda byk bir saygnlk kazand. Ayn
zamanda Mslmanlar iin Japonyann halifelii elinde
bulunduran Osmanl Devletiyle savamamas ve ilikile-
rinin iyi olmas da nem arz ediyordu. Japon mparatoru
Mikadonun slamiyeti resm din olarak kabul edecei
sylentisi Mslman dnyasnda byk bir heyecan ya-
ratt. Japonyann bu giriimleri gerek blgede gerekse
dnyann drt bir yanndaki Mslmanlar arasnda des-
tek buldu. Japonyann Bat ve Dou Trkistana ynelik
zel bir ilgisi vard. Bilhassa, 1920lerden itibaren Dou
Trkistana gnderdii istihbarat grevlileri blgeye ilgisi-
nin bir sonucuydu. Japon subaylar li blgesine askerlerin
eitimi iin gnderildi. 1920lerin sonlarnda Japonya, s-
lamiyetten Bolevizm tehdidine kar bir tampon olu-
turmak amacyla istifade etti. Bu dnemde Dou Trkis-
tandan 250 renci eitim iin Japonyaya gtrld.8
Manukodan sonra Japonyann esas giriimi 1932de
Dou Trkistanda kendine bal bir devlet kurma teeb-
bs oldu. Bu plan iin 1933 ylnda Dou Trkistanda
balayan ayaklanma iyi bir frsat sundu. 20 Mays 1933
tarihinde Padiah II. Abdlhamitin torunu 29 yanda-
ki ehzade Abdlkerim Efendi, Japonyaya davet edildi
ve burada byk bir trenle karland.9 Japonya, Dou
Trkistanda kurmay dnd kukla devletin bana
bir Osmanl ehzadesini getirmek suretiyle hem blgedeki
7 Ali Merthan Dndar, Panislamizmden Byk Asyacla, tken Yaynlar, stanbul
2006, s. 145-147.
8 a.g.e., s. 220-221.
9 Seluk Esenbel, Japan and Islam Policy During the 1930, Turning Points in Japanese
History, ed. Bert Edstrm, Japan Library, Richmond 2002, p. 202.
223
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
ehzade Mehmet Abdlkerim Efendi, davet zerine Japonyaya gider. Umduunu bulamayan ehzade kendi imkanlaryla Dou Trkistana geerek ine
kar sava aar. Ama baarl olamaz, Amerikaya snr. ehzade, (stte solda) 1933 ylnda Japon askerleriyle birlikte Japonyada. ine kar savatna
dair gazete haberi ise sada yer alyor.
Mslman halkn hem de daha sonra bir ekilde halifelik
makamnn tesis edilmesiyle tm dnya Mslmanlar
zerinde nfuz oluturmay amalad. Tam da bu srada
ilgin bir gelime yaand ve 12 Kasm 1933 tarihinde
Dou Trkistan slam Cumhuriyeti kuruldu. Ancak bu
yeni Uygur Devleti Japonlarn planna pek de uygun ha-
reket etmiyordu. Zira Dou Trkistan slam Cumhuriye-
tinin iln edilmesi haberini Uygurlar vakit kaybetmeden
Ankaraya telgraf ekerek mjdelediler. Ankaraya eki-
len bu telgraf kuruluun duyurulduu ilk yabanc devlet
olmas nedeniyle de ayrca dikkat ekiciydi. Uygurlarn
aralarnda ok uzun bir mesafe olmasna ramen Trki-
yeye ynelmeleri Japonyann planlarn bozdu. Bu arada
Japonyada grev yapan ve bir dnem Trkiyede de by-
kelilik grevinde bulunan ABDnin Japonya Bykelisi
Joseph Grew, ehzade Abdlkerim Efendinin Japonyada-
ki Osmanl Devletini yeniden canlandrma faaliyetlerin-
den Ankaray haberdar etti.10
Bata zvestiya ve Pravda gibi gazeteler Japonyann Dou
Trkistandaki Mslman isyanlarnn arkasnda olduu
ve buralardaki ayaklanmalarn baarl olmas hlinde in
ve Rus Trkistannda yeni bir Mslman devlet kurula-
rak bana da bir Osmanl ehzadesinin getirileceini ya-
zyordu. Sovyetler Birlii, Trkiye ve inin diplomatik
basklar sonucunda Japonya, Abdlkerim Efendi ile il-
gili iddialar yaland ve 1933 ylnda Abdlkerim Efen-
di Japonyadan ayrlmak zorunda kald. 1934 yaznda ise
10 a.g.e., s. 203.
Sovyetler Birlii, in Valisi Sheng Shicainin birliklerine
yardm ederek, Dou Trkistan Cumhuriyeti hareketini
baarszla uratt. Sonuta Japonyann ayaklanmalar
vastasyla Trkistan corafyasnda yeni bir slam devleti
kurma projesi baarszlkla sonuland. Kukla bir devlet
kurma giriimleri imdilik akamete urasa da Japonya, bu
giriiminden vazgemedi ve Uygurlarla temasn gizlice
srdrmeye devam etti.
Japonya, yaylmac siyasetini bir adm daha teye gt-
rerek tarihe Marco Polo Kprs Hadisesiolarak geen
olay gereke gsterdi ve 1937de ini igal etti. Japon-
yann ine kar yrtt sava, Dou Trkistandaki
Uygurlar arasnda tekrar bamszlk yolunda bir umut
oluturdu. Japonyann ini yenmesi durumunda Dou
Trkistan zerindeki in egemenlii de kalkm olacakt.
Bu nedenle madd olmasa da Uygurlar manev olarak Ja-
ponlar desteklediler. 1938de baarsz bir isyan yaand.
Bu isyann ardndan isyann liderlerinden Mehmet Emin
Bura Afganistana geti. Burada Japon, Alman ve Trk
bykelilikleriyle iliki kurarak onlara Dou Trkis-
tann bamszl konusundaki gr ve planlarn iletip
destek araynda bulundu.
Sovyetler Birliinin Dou Trkistan Politikas
Dou Trkistan blgesiyle sadece Japonya ilgilenmiyor-
du. XIX. yzyldan itibaren blgeye byk ilgisi olan
Ruslar da Dou Trkistandaki gelimeleri yakndan takip
ediyordu. Japonyann Dou Trkistanda devlet kurma
224
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN
faaliyetlerini yakndan izleyen Moskova, bu eski dma-
nnn emperyal yaylmaclna kar yer alt ve yer st
kaynaklar asndan olduka zengin olan bu blgede var-
ln daha da arttrd. Sovyetler Birlii, Trkistan denen
corafyay Bats ve Dousu ile bir btn olarak kontrol
etmek isterken burada yaayan halklar araclyla in, Ja-
ponya ve Hindistan zerinde dolayl bir bask ve kontrol
oluturmay da hedefliyordu.
Sovyetler Birlii d etkiye ve mdahaleye ak bu tr bl-
geleri sadece doal kaynaklar asndan deil, gerek ulusal
gvenlii gerekse rejiminin gvenlii iin de kontrol al-
tnda bulundurmak gerektiinin farkndayd. Bu nedenle,
bu blgelerde sk bir politika izledi. Bolevik htillinin
ilk gnlerinde devrim kart muhaliflerin bir ksmnn
Dou Trkistan blgesine kamalar ve mcadeleleri-
ni buradan srdrmeleri, Moskovann bu politikasn
dorular nitelikteydi. ok belirgin olmasa da Dou Tr-
kistanda Japonya ile yaanan rekabetin bir baka nedeni
1905teki savata Rusyann ar yenilgisiydi. Bu yenilgi,
Japonyann II. Dnya Savanda teslim olmasna kadar
srecek bir travma oluturdu. Hlihazrda, Sovyetler Bir-
liinin in Merkez Hkmeti ile yakn ilikileri bulun-
maktayd. Ancak Dou Trkistan blgesinde Merkez
Hkmetin etkinlii yok denecek kadar azd. Burada
gerek g blgenin asker valisindeydi. Bu nedenle Rus-
lar, asker valilerle yakn ilikiler kurarken, yerel halklarla
zellikle Uygurlarla da balanty koparmadlar.
inin Nakin kasabasna saldran Japon zrhl aralar
Mehmet Emin Bura (nde siyah elbiseli) ve Dou Trkistanllar
Sovyetler Birliinin Dou Trkistan ile mnasebetleri,
St. Petersburg veya li Antlamas olarak da bilinen arlk
Rusyas ile in mparatorluu arasnda 1881de imzala-
nan antlamayla gelimeye balad.11 zellikle, Rus sana-
yi rnleri iin gerekli olan ham maddeyi salama adna
Dou Trkistan nemli bir kaynak konumundayd. An-
cak 1914ten itibaren Rus siyasetinde ortaya kan karga-
ayla birlikte Dou Trkistan ile yaplan ticaret de azald.
Rus Rublesinin deer kaybetmesi, Dou Trkistanda o
dnemde geerli olan para biriminin de deer kaybetme-
sine neden oldu. Bu durum, Dou Trkistan blgesinde
enflasyonun ve finansal sorunlarn ortaya kmasna yol
at. 1919da Rus ticaretinin sekteye uramasyla Dou
Trkistann temel ihracat rnleri olan pamuk ve tarm
rnleri iin hazr bir baka pazar bulunamad. Ayrca
Dou Trkistan, Rusyadan ithal ettii kyafet, seramik ve
metal rnler, eker ve akaryakt da alamaz hle geldi ve
zor durumda kald.
Rusyada Ekim htilali ve ardndan ortaya kan i sava
30.000-40.000 arasnda Rus mltecinin ve Komnistle-
re malup olan General Annekov ve General Bakichin
birliklerinin de bulunduu silahl Beyaz Rus askerinin,
Cungaryaya gemesine neden oldu. Her iki generalin de
20.000e yakn askeri Gulca ve Tarbagatayda kamp kurdu
ve Moolistandaki Beyaz Rus kuvvetleriyle temasa geti.
Ancak inli Asker Vali Yang, Dou Trkistan blgesinin
gl komusu Sovyetler Birliinin muhaliflerinin ss
hline gelmesini istemiyordu. Dolaysyla Yang, snr ka-
11 arlk Rusyas ile in mparatorluu arasnda imzalanan antlamalar hakknda bilgi
iin bkz. Alexei D. Voskressenski, Russia and China: A Theory of Inter-State Relations,
Routledge, London 2003, p. 104-123.
225
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
patarak daha fazla mlteci ve Beyaz Rus askerinin Dou
Trkistana girmesine engel oldu. Daha sonra General An-
nekin ve askerlerini Urumiye davet etti. Burada General
Annekini gzaltna ald ve in zerinden Sovyetler Bir-
liine teslim etti. General Annekin, burada idam edildi.
Ardndan Yang, Sovyet Kzl Ordusunu Bakichin kuvvet-
lerini ortadan kaldrmas iin Dou Trkistana davet etti.
Sovyet Kzl Ordusu Bakichin kuvvetlerini imha etti.12
Yangn bu baarl hizmetinin sonular ksa zamanda
alnd. 1920lerde Sovyet dneminde ticaret tekrar artt.
Dou Trkistanda dnemin asker valisi Yang Zenghin,
daha in Merkez Hkmeti Sovyet Birliini tanma-
dan kendisi Sovyetlerle geici ticar antlamalar imzala-
d.13 in Cumhuriyetinin Sovyetler Birlii ile diplomatik
ilikiler kurmasnn ardndan 1924 ylnda Asker Vali
Yang, imzalad antlamayla Gulca, Tarbagatay, Urum-
i ve Altayda Sovyet konsolosluklarnn almasna onay
verdi. Karlnda ise in, Alma-Ata (Almat), Takent,
Semipalantisk, Andican ve Zaisanda konsolosluklar a-
t.14 Bu dnemde Dou Trkistann Sovyetler Birlii ile
olan ticareti inanlmaz bir ekilde byd, 1928de tica-
ret hacmi 24.000.000 Rubleye ulat. Bu da neredeyse
Dou Trkistann in ile yapt ticaretin on katyd.
Dou Trkistann kuzeyi Sovyet demiryoluna birka
gnlk uzaklktayd. Bu durum, Sovyet rnlerini daha
uzak mesafeden kervanlarla ayda getirilen in rn-
lerinden daha ucuz hle getiriyordu.15 1929da Dou
Trkistanla snr olan Semipalatinskten Bikeke uzanan
Trkistan-Sibirya demiryolunun tamamlamasyla, Dou
Trkistann gneyi de demiryolu ulamna dhil edilmi
oldu. Bylece Dou Trkistan, Sovyet ekonomik etki sa-
has ierisine girdi.16
Asker Vali Yang, bu dnemde in Merkez Hkmetin-
den bamsz politikalar gelitirse de te yandan Dou
Trkistanda yaayan Trk nfusun Trkiye, Rusya ve
Orta Asyadaki entelektel akmlardan etkilenmelerini
engellemek iin yapt onlar d dnyadan izole etme
giriimlerinde az da olsa baarl oldu. nk Sovyetler
Birlii ile yaplan ak ticaret, Sovyet lkesiyle iletiim yol-
12 James A. Millward, Eurasian Crossroads, Colombia University Press, New York 2007, p. 185.
13 a.g.e., s. 186.
14 a.g.e., s.186.
15 a.g.e., s. 186.
16 a.g.e., s.186.
larn da ak hle getiriyordu.17
Tm bu yaanan sre aslnda Uygurlarn iine yara-
d. Kendi sorunlaryla uraan in ve Sovyetler Birlii,
Uygurlarn bamszlk ynnde att admlar ok fazla
takip edemedi. Her dnemde ortaya kan siyas boluk
Uygurlar tarafndan iyi deerlendirilerek bamsz dev-
letin kurulmas iin frsat olarak grld. Uygurlar, bu
oynanmakta olan byk oyun ierisinde taraflarn zayf-
lklarndan yararlanarak siyas bir takm avantajlar elde
etmekteydi. Bilhassa, Sovyetler Birliinin Uygur kimlii
zerinde yapt almalar ve Uygurlar zerindeki tel-
kinleri Uygurlarn mill bir kimlik oluumunda nemli
ilerlemeler salad. in Merkez Hkmetinin ve asker
valilerin iinde bulunduklar durum iyi deerlendirerek
blgesel ayaklanmalar karld ve bununla siyas hedeflere
ulalmaya alld.
1930lardan itibaren Naziler Almanya ve Avrupa siya-
setinde giderek daha az grnmeye balad. Hitlerin
1919da tesis edilen Versay dzenine kar bakaldrmas
ve komularn tehdit etmesi gelecekte bir sava tehlikesi-
nin belirmesine neden oldu. Sovyetler Birlii, Japonyann
Asyadaki faaliyetlerini yakndan takip ettii kadar Alman-
yann da Avrupadaki faaliyetlerini yakndan izliyordu. Bu
balamda, Sovyetler Birlii, 23 Austos 1939da Almanya
ile bir saldrmazlk antlamas imzalad. Bylece Alman-
yann Avrupada yapaca saldrgan eylemlerin Sovyetler
Birliine ynelik olas olumsuz etkileri de minimuma
indirildi.18 Bu, Sovyetler Birliinin Asyada elini glen-
diriyordu. 1 Eyll 1939da Almanyann Polonyay igal
etmesiyle Bat dnyas Hitler tehlikesi ile mcadele iine
girdi. Sovyetler Birlii, Asyadaki konumunu salamlatr-
ma aray ierisindeydi. Bu sebeple, Dou Trkistanda-
daha aktif siyaset izlemeye balad. II. Dnya Savanda
Sovyetler Birliinin en yakn mttefiki, 1937de in
Merkez Hkmeti tarafndan greve getirilen Dou Tr-
kistan Valisi Sheng Shicai idi.19 General Sheng Shicai, Ja-
pon mparatorluk Asker Akademisinden mezun baarl
bir inli generaldi. Japonya ve Japon imparatorluk ordu-
17 a.g.e., s. 187.
18 Robert Vincent Daniels, Documentary History of Communism, II, London 1985, p.
117-119.
19 Sheng Shicai ve Dou Trkistandaki poltikas iin bkz. Andrew D. W. Forbes, War-
lords and Muslims in Chinese Central Asia, Cambridge Universtiy Press, Cambridge
1986, p. 128-162.
226
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN

sunu ok iyi tanyordu. Japon asker geleneklerine gre

yetitii iin Japonyann blgedeki taktik ve stratejilerine
de hkimdi.20 Byle bir figr aslnda Sovyetler Birlii iin
bulunmaz bir frsatt.

Sheng Shicai, greve gelir gelmez Dou Trkistandaki b-

tn etnik gruplarn eit haklara sahip olduunu iln etti.
Ardndan da Uygurca gazetelerin baslmasna izin verdi.
Dou Trkistandaki halklarn kendi kltrlerini yaama-
s iin zemin oluturma almalar balatt. Shengin bu
giriimleri Dou Trkistanda yaayan halklar tarafndan
byk destek buldu.21 in Merkez Hkmetinden farkl
bir politika izleyen Sheng daha sonra bu grlerini si-
yasetin alt ana prensibi olarak adlandrd. Bu prensipler
unlard: emperyalizm ile mcadele; Sovyetler Birlii ile
ebed dostluk; barn korunmas; btn milletler iin eit
haklar; yolsuzluk ile devaml mcadele, yeni bir Sincann
meydana getirilmesi.22

Sheng Shicai, Sovyetler Birliinden asker ve ekonomik
yardm ald. Dou Trkistan kalkndrmak iin Sovyetler
Birlii ile 7.000.000 altn Rublelik iki kredi iin gr-
melerde bulundu. zellikle, iletiim ve sanayi alannda
bu krediyi kullanmak istiyordu. Ayrca elindeki tm pa-
ray silah almna yatrd. Bu kredilerin ve yardmlarn
karlnda Sovyetler Birlii, Dou Trkistanda altn,
tungsten, manganez, kalay, uranyum ve ungaryadaki
baka madenlerin karlmas ve iletme hakkn ald. Bu-
nun yannda, Sovyet mhendisler, Uruminin kuzeyba-
tsndaki Wusudaki Duanzi petrol kuyularn at. Geni
lekli keif gruplar ve Sovyet asker, ekonomik, politik
ve teknik danmanlar Dou Trkistana geldi. Sovyet g-
revliler, Dou Trkistan ordusunu yeniden dzenleyerek
Shengin gizli polis rgtn de KGB rneinde yaplan-
drd. Sovyet Halk Komiserlii, Japon igaline kar Hami
yaknlarna yerleti. Gomindang partizanlar ve Japonlar,
Sheng Shicaiyi giderek Komnizme yaklat konusun-
da eletirmeye baladlar.23
Sovyetler Birlii, Rus olmayanlara kar kltrel ve siyas
20 James A. Millward - Nabijan Tursun, Xinjiang: Political History and Strategies of
Control, Chinas Muslim Borderland, ed. S. Frederick Starr, Routledge, New York
2015, s. 71.
21 Anwar Rahman, Sinicization Beyond the Great Wall: Chinas Xinjiang Uighur
Autonomous Region, Matador, Leicester 2005, p. 38-39.
22 Baymirza Hayit, Trkistan Rusya ile in Arasnda, Ota, Ankara 1975, s. 323.
23 James A. Millward - Nabijan Tursun, Xinjiang: Political History and Strategies of
Control, p. 206- 207.
inli General Sheng Shicai
kimliklerine gre snflandrma yapyordu. Sheng Shicai
de bu Stalin tipi etnik snflandrmay Dou Trkistanda
uygulamaya balad. Bu balamda, Gomindangn etnik
gruplara yaklamna da deinmek gerekir. in Cumhuri-
yetinin ve Gomindangn kurucusu Sun Yat-sen bu etnik
farkll nce toplumu gebe ve yerleik diye ikiye ay-
rarak snflandrd. Ardndan da in halkn be esas etnik
gruba bld: Han, Manu, Mool, Tibet ve Hui (inli
Mslmanlar). Sun Yat-sen Mslman Trklerle inlileri
tek bir rk olarak yani Han olarak grd.24 an Kay-ek
de bu be kategoriyi benimsedi. Bu be kategori ayn za-
manda inin resm devlet grn oluturuyordu.
Fakat Sovyet etkisiyle Sheng, Gomindangn bu resm g-
rnden uzaklaarak Dou Trkistanda 14 farkl etnik
grubun olduunu kabul etti. Bu gruplar, Uygur, Tarani
(Dou Trkistann kuzeyinde yaayan Uygurlar), Kazak,
Krgz, zbek, Tatar, Tacik, Manu, Sibe, Solon, Han,
Hui, Mool ve Rus halklaryd. Sheng ile birlikte Uy-
gurlar, ilk defa resm olarak bu blgede yaayan Trke
konuan yerleik Mslman halklar belirten bir kavram
ile ifade edildiler.25 XIX. yzyln sonlarna doru Rus or-
24 a.g.e., s. 207.
25 a.g.e., s. 208.

227
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
nemli Uygur liderlerinden Hoca Niyaz, Japonya adna casusluk yapt
gerekesiyle idam edildi.
yantalistler Dou Trkistanda yaayan halklarn Turfan
Uygur Devleti ve Karahanllardan gelen Uygurlar oldu-
unu iddia ettiler. 1910lardan balayarak arlk Rusyas
iinde yaayan Uygurlar bu tarihsel ba benimsediler.
1921de Takentte dzenlenen Altehir ve ungarya i-
leri ve iftileri rgtnn konferans bir isim deiik-
liine giderek Devrimci Uygur Tekilat ismini ald. Fakat
in Hkmetine gre Trke konuan Mslmanlar ile
inli Mslmanlar birbirinden ayryd. Trke konuan
Mslmanlar, yani Uygurlar sark taktklar iin Sarkl
Mslmanlar olarak adlandrlyordu.26
Shengin Sovyet yanls politikalar Dou Trkistanda Sta-
linizmin yerlemesine neden oldu. Stalin, Orta Asyadaki
aydn ve liderleri tasfiye etti. Benzer ekilde Sheng ve Sov-
yet danmanlar, istihbarat ve gizli polis ebekeleri tesis
ederek, bu kurumlar milliyeti eilimlere sahip Uygur li-
derlerini ortadan kaldrma srecinde kullandlar.27 Sheng,
Dou Trkistanda vatan hainlerine, Pantrkistlere, halk
dmanlarna, milliyeti ve emperyalistlerin casuslarna
kar byk bir tasfiye hareketi balatt. nemli Uygur
liderlerinden Hoca Niyaz Japonya adna casusluk yapt-
26 a.g.e., s. 208.
27 a.g.e., s. 209.
Memduh evket Esendal Mehmet Emin Bura
gerekesiyle idam edildi. Bir sonraki tasfiye dalgasnda
bu sefer Sovyetler Birlii tarafndan gnderilen Trokist
inliler tutukland. Bu tasfiyeler srasnda Sheng gizlice
Moskovaya gitti. Burada Stalin ve Molotov ile grt.
Bu ziyareti srasnda Sheng, Sovyet Komnist Partisine
ye oldu. Shengin bu tasfiyesi srasnda 50.000-100.000
arasnda insan ld.
Kagardaki Uygur liderlerin Afganistandaki Japon B-
ykelilii ile dolayl temaslar vard. Sheng bu durumu
propaganda araclyla Japon tehdidi eklinde sunarak
siyas hayatn pekitirmeye alt. Gerekten de Afga-
nistanda srgnde olan Uygur liderlerinden Mehmet
Emin Burann nemli faaliyetleri vard. Mehmet Emin
Bura, Kabilde Japon Bykelilii ile temasa geerek,
Dou Trkistan kurtarmas iin Japonyadan yardm
istedi. Bu konu Trkiyenin Kabil Bykelisi Memduh
evket Esendala intikal edince Memduh evket Esendal,
Mehmet Emin Buraya Dou Trkistan kurtarmak ko-
lay olmaz. Japonlar, Dou Trkistana kadar gelemeyecektir.
Ruslar da Dou Trkistan kolay kolay Japonlara vermezler
diyerek mcadelesini in Hkmeti nezdinde yrtmesi
gerektiini ve teki Uygur liderlerle birlikte almasn
tavsiye etti.28 Mehmet Emin Bura, Trk Bykelisi
Esendaln bu tavsiyelerini dikkate ald. Nitekim Mehmet
Emin Bura, Ankarann Japonya ile ibirliine kar ol-
duunu ve Ruslar kzdrmak istemediini olduka iyi bi-
liyordu. Zira 1933 ylnda kurulan Dou Trkistan slam
Cumhuriyeti de Ankara tarafndan tannmad.
28 sa Yusuf Alptekin, Esir Dou Trkistan in, Dou Trkistan Neriyat Merkezi,
stanbul 1985, s. 381.
228
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN

Mehmet Emin Bu- Emin Ali Sipahi, Behet alar ve Fuat Kprlnn de
rann giriiminden son- bulunduu birok nemli kii ile grt ve grt
ra ikinci bir giriim de kiilerin ortak kanaati, Trkiyenin Sovyetler Birlii ile
1939da oldu. 6 Mays Dou Trkistanda kar karya gelerek ilikilerini boz-
1939da yani II. Dnya mak istemedii ynnde oldu. sa Yusuf Alptekin, Cum-
Savann balamasn- hurbakan smet nn ile grmesinde ise iki nemli
dan hemen nce in talebini dile getirdi: Ruslarn Dou Trkistandan ka-
Parlamentosunda Dou rlmas ve inin haklara dayal bir zerklik vermesiydi.
Trkistan temsilen mil- Ancak Trkiyenin o dnemde izledii d politika yurtta
letvekili olarak bulunan sulh, cihanda sulh ilkesine dayal bir denge politikasy-
sa Yusuf Alptekin, in d.29 Dolaysyla, Trkiye, Sovyetler Birlii ve inle kar
sa Yusuf Alptekin
Merkez Hkmetinin karya gelmek istemiyordu. Trkiye, Alptekine in Mer-
Japonyaya kar verdii savaa destek istemek iin ini kez Hkmeti ile beraber almasn ve faaliyetlerini in
temsilen Trkiyeyi ziyaret etti. Ziyaretin grnen nedeni Parlamentosunda srdrmesini tavsiye etti.30
ine destekti. Ancak Alptekinin gizli gndemi Ruslarn Haziran 1941de Hitlerin Sovyetler Birliini igal etme-
Dou Trkistandan karlmas ve Uygurlara salanacak siyle II. Dnya Sava farkl bir ynde seyretmeye balad.
destein elde edilmesiydi. Alptekin, Trkiyede Babakan Sovyetler Birlii artk aktif bir ekilde savan iindeydi.
Refik Saydam, Dileri Bakan kr Saraolu, Dileri Hitler ve 3.000.000 askeri, Sovyet corafyasnda hz-
Bakanlnda grevli Talat Acar, Afganistan Bykelisi la ilerlemeye balad. Aralk 1941de ise Japonya, Pearl
Memduh evket Esendal, Trkiyenin in Bykelisi Harbour saldrsn gerekletirdi. Bu saldrnn ardndan

Pearl Harbour saldrsnda USS Arizona iki gn boyunca yand.

29 Trkiyenin II. Dnya Savandaki d politikas hakknda daha geni bilgi iin bkz.
Trk D Politikas, ed. Baskn Oran, letiim, stanbul 2001, s. 399-476.
30 sa Yusuf Alptekin, a.g.e., s. 361-375.

229
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

ABD de savaa katlm

oldu. Pearl Harbour
saldrs, II. Dnya Sa-
vann Avrupann yan
sra Pasifik blgesine
de yaylmasna neden
oldu. imdi Japonya
bir taraftan in ile te
taraftan ABD ile sava-
yordu. Bu nedenle,
Japonyann Uygurlara Mao Zedungun kardei Mao Zemin
yardm etme imkn da
ortadan kalkm oldu.
Bylece Uygurlarn Japonya umudu balamadan sona
erdi. Almanlarn ksa srede gelen zaferleri ve Sovyet K-
Japon Ordusu, Burma snrnda
zl Ordusunun geri ekilmesi, Dou Trkistandaki Sov-
yet varln da tehlikeye soktu. in Merkezi Hkmeti, duklar iin tutuklandn yazyordu. Stalinin Shengin
ABD ile birlikte hareket etti. Gomindang hlen inin bu oportnist politikasna artk sabr kalmamt ve
gneybatsn elinde tutuyordu. Dou Trkistan tama- Shengin destek talebini reddederek, kendisine gnder-
men d yardmla ayakta duruyordu. Bu nedenle, Sovyet- dii mektubu an-Kay-eke iletti. kili oynad ortaya
ler Birliinin Almanlar karsnda geri ekilmesi zerine kan Shengin in Merkez Hkmetinden baka an-
Sheng Shicai, in Merkez Hkmeti ile tekrar temasa s kalmamt. Nihayet 1944 ylnda Sheng, Dou Tr-
geti ve 1942 baharnda Sovyetler Birlii ile ticar mna- kistandaki grevinden alnd, Tarm ve Orman Bakan
sebetleri kesti. inli Komnistleri ve Sovyet yanls Ms- olarak bakentte grevlendirildi. Shengin idamdan kur-
lman Trkleri tasfiye etmeye balad. Kendisine yardm tularak nemli bir greve getirilmesinin arkasnda yatan
eden inli Komnistlerden Mao Zedungun kardei Mao en nemli etken, Dou Trkistan halknn toplad ve
Zemini ve dierlerini hapishanede idam ettirdi. Ardndan Gomindanga balad o dnem iin byk bir mebla
da Gomindang ile grerek Dou Trkistan Gomindang olan 500.000 in Dolaryd.32
Parti ubesini kurdu ve bakan oldu. 1943 ylnda in
Merkez Hkmetinin davetiyle ABD, Urumide kon- II. Dnya Savanda
solosluk at.31 Dou Trkistann Jeostratejik nemi

Stalingrad Savanda Alman ordular malup olunca
Dou Trkistan Valisi Sheng, tekrar ynn Sovyetler
Birliine dnd. Dou Trkistandaki Gomindang tem-
silcilerini tutuklad. Staline bir mektup yazarak, Gomin-
dang temsilcilerinin Japonyaya alan casuslar olduunu
syledi ve Sovyetler Birliinden tekrar destek istedi. te
yandan, benzer bir mektubu in Merkez Hkmetinin
ve Gomindangn bakan olan an Kay-eke de gnder-
di. Mektupta Gomindang temsilcilerinin Komnist ol-
31 James A. Millward - Nabijan Tursun, Xinjiang: Political History and Strategies of
Control, p. 211.
II. Dnya Sava baladnda an Kay-ek idaresindeki
merkez hkmet, Sovyetler Birliinin Dou Trkistan
blgesine yapt asker ynaktan haberdar olmasna ra-
men bunu nlemek iin herhangi bir gce sahip deildi.
Sovyetler Birlii, Dou Trkistan zerinden hem indeki
Komnistleri destekledi, hem de Japonya ile srdrlen
savata dolayl rol oynad. Dou Trkistann jeostratejik
konumu Moskovay kendisine ekiyordu. rnein Bat
Trkistan (Sovyetler Birlii) ve Dou Trkistan (in) ara-
snda drt kara yolu (Andican - Ergatam - Kagar 554
32 a.g.e., s. 211.

230
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN
km; Bikek - Kagar, 683 km; Bikek - Alma Ata - Gul-
ca 854 km; Semipalatinsk - uuak 640 km) ile iki su
yolu (Kara rti ve li) sorunsuz bir ulam salyordu.33
Bundan baka Sovyetler Birlii, Urumi Havaalann ge-
niletti ve iyi ileyen bir telsiz iletiimi kurdu. Bylece,
Sovyetler Birliinden dzenli bir ikmal yolu saland.34
1937de balayan in-Japon Savanda ngiltere tara-
fndan ine yaplan ikmalin byk bir blm Burma
yoluyla yapld. Ancak 1942de Japonlarn Burmay ele
geirmesinden sonra in iin nemli olan bu ikmal hatt
da kesilmi oldu. Mttefikler bu yolun alternatifi olarak
Hindistan ve Sovyet topraklarndan geen gzerghlar
kullanmay tercih ettiler. Bu gzerghlarn ortak zelli-
i Dou Trkistandan geiyor olmasyd. Bu balamda,
Sovyetler Birlii ve Uygurlarla ibirlii olduka nem ta-
yordu.35
Dou Trkistan Cumhuriyeti
Sheng Shicainin grevden alnmasndan sonra yerine ge-
len yeni vali Wu Zhongxin, muhafazakr ve ar milli-
yeti bir inliydi. Greve gelir gelmez Dou Trkistan
blgesinde hzl bir inliletirme politikasna giriti. Bu
asimilasyon politikasnn yerine getirilmesi iin bir takm
ilkeler tespit etti. Bu ilkeler ksaca unlard:
- Dou Trkistan halk, in milletinden ayr bir millet
olmayp, onun bir koludur.
- Aradaki dil fark uzun zaman birbirinden uzakta bulun-
malarndan ileri gelmektedir.
- Btn Trkistan halknn inceyi renmesi arttr.
inceyi bilmedike kardelik hisleri salamlaamaz.
-inliler, Trkistanl kzlarla evlenmeli, bylece aradaki
kardelik, akrabalk sevgi ve muhabbet artacaktr.
- Dou Trkistan geni bir memleket olmasna ramen
nfusu ok azdr. Bunun iin inden gmenlerin geti-
rilmesi gerekmektedir. Bu suretle nfus artacak, inlilerle
Trkistan halk yan yana yaayacak, ayn zamanda ince-
yi de daha kolayca reneceklerdir.36
33 Baymirza Hayit, a.g.e., s. 324.
34 a.g.e., s. 324.
35 Daha geni bilgi iin bkz. Martin R. Norins, The New Sinkiang-Chinas Link with
the Middle East, Pacific Affairs, XV/4 (1942), p. 457-470.
36 sa Yusuf Alptekin, Esir Dou Trkistan in, s. 178-179.
Bu tespit edilen ilkelerin hemen hayata geirilmesine
baland. Btn okullarn idar ve eitim yaps, indeki
sisteme uygun olarak deitirildi. ince; eitim, retim
ve resm dil olarak ilan edildi. Btn devlet kurum ve
okullardan yerel halktan olan memur ve retmenler i-
ten karlarak yerlerine inliler getirildi. inli gmenler
Urumi etrafnda geni arazilere yerletirildiler.37 Vali Wu
Zhongxin tarafndan takip edilen imha ve inliletirme
politikas, Dou Trkistan halknda byk bir tepkiye ve
fkeye sebep oldu. zellikle, kltr seviyesi yksek olan
li ehrinin halkndan, Vali Wu Zhongxine byk bir tep-
ki vard. Halk, li ehrinde sevilen zbek asll bir din
limi olan Ali Han Tre etrafnda topland ve tarihe li
syan olarak geen ayaklanma 21 Eyll 1944 tarihinde
balad.
Sovyetler Birlii, Dou Trkistandaki gelimeleri yakn-
dan takip ediyordu. zellikle lideki Sovyet Konsoloslu-
u olup bitenleri annda Moskovaya iletiyordu. lideki
ayaklanma hazrlklarndan haberdar olan Sovyetler Birli-
i, Ali Han Treye haber gndererek, inlilere kar isyan
ettikleri takdirde Sovyetler Birliinin eski hatalarn tek-
rarlamayacan, aksine her trl yardmda bulunacan,
kurulacak olan hkmetin iilerine mdahale etmeyece-
ini bildirerek taahhtte bulundu. Hatta bir rivayete gre,
Ali Han Tre ile bir anlama yaparak, ona yazl teminat
bile verildi.38
Sovyetler Birlii, Dou Trkistandaki mill hareketleri
kendi menfaatlerine uygun olduu iin destekledi. kar-
na ters dt zaman da
Dou Trkistan ine
teslim etti veya kendi n-
fuzu altna ald. imdiye
kadar hep byle olmutu.
Moskovann bu sefer-
ki ayaklanma hareketini
desteklemesindeki kar-
larn sa Yusuf Alptekin
yle zetlemektedir:
Sovyetlerin amac, daha
Sheng Shicainin yerine gelen yeni
nce kendilerini inden vali Wu Zhongxin
37 a.g.e., s. 179.
38 a.g.e., s. 182.
231
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Vali Wu Zhongxin tarafndan takip edilen imha ve inliletirme politikas kapsamnda inli gmenler Urumi etrafnda geni arazilere yerletirildiler.
kovan inlilerden intikam almak ve Ja-
ponlarla sava hlinde bulunan inlilere
ABDnin Dou Trkistan zerinden asker
sevk ederek yardmda bulunmasna engel
olmakt. nk Tahranda Roosevelt,
Churchill ve Stalin arasnda yaplan top-
lantda Roosevelt, ine yaplacak yardm
Bat ve Dou Trkistan zerinden sevk
etmek niyetinde olduunu Staline syle-
miti. Zaten bu maksatla byk miktar-
da Amerikan yardm malzemesi ile 1.000
kadar Amerikan askeri Basra Krfezinde
hazr bekliyordu. Fakat Ruslar, Trkistan
zerinden ine yardma engel oldular.
ABDnin Trkistandan haberdar olmas-
n arzulamayan Ruslar, burada kendile-
rinden baka bir gcn varln da kabul
etmek istemiyorlard. Bu nedenle Ali Han
Treye her trl destei veriyorlard.39
Nihayet bu isyann ardndan 7 Kasm
1944 tarihinde Dou Trkistan ba-
mszln kazand ve Dou Trkistan
Cumhuriyeti kuruldu. Ali Han Tre
cumhurbakan seildi. Osman Batur
39 a.g.e., s.183.
liderliinde Kazaklardan oluan li Mill
Ordusu kuruldu. Bu ordu, birok cephe-
de in Merkez Hkmetinin ordusuy-
la arpt. Eyll 1945te Urumiye ol-
duka yakn Manas Nehrinin kysnda
Dou Trkistan Cumhuriyeti gleriyle
in Merkez Hkmet gleri kar kar-
ya geldiler. Ortaya kan bu kriz ze-
rine in Merkez Hkmeti Dou Tr-
kistan Valisi Wu Zhongxini grevden
alarak yerine Zhang Zhidongu atad.40
Ali Han Tre
Dou Trkistan Cumhuriyetinin
Kurulmasnda Sovyet Destei
li syan, Sovyetler Birliinin st dzey
ynetimi ve Sovyet ordusunun doru-
dan katlmyla gerekletirildi. Nitekim
Rus akademisyenlere gre Sovyet lider-
leri, yalnzca isyann organizasyonu ko-
nusunda karar verici bir rol oynamakla
kalmayp malzeme, asker teknoloji
ve komuta konularnda da isyancla-
ra yardm saladlar.41 syann hazrlk
Osman Batur 40 James A. Millward - Nabijan Tursun, a.g.e., s. 83.
41 Li Sheng, Blge Devrimci Hareketi ve Xinjiangn Bar Yollardan Kurtuluu,
inin Xinjiang Blgesi Gemii ve imdiki Durumu, ed. Li Sheng, Xinjiang Halk
232
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN

aamasnda Sovyet Hkmeti, ileri Halk Komiserlii rulan Dou Trkistan Cumhuriyeti Hkmeti, Sovyetler
stihbarat leri Genel Mdr General Yegnarov ve Yar- Birliinden gl destek ald gibi Sovyetler Birlii tara-
dmcs General Langfangin bakanlnda zel bir ha- fndan da kontrol ediliyordu.43
rekt ekibi kurdu. Bu ekibin komuta merkezleri, Alma-A-
inlilere kar kazanlan ilk zaferin pekitirilmesinden
ta (Almat) ve snrn in tarafnda yer alan Korga adl
sonra, Sovyetler Birlii, Dou Trkistanda yaanan geli-
kk bir ehirdi. Ayrca zbekistan ve Krgzistanda da
meleri daha fazla destekleme karar ald. Haziran 1945te
Sovyet ileri Halk Komiserliine bal ve Dou Trkis-
Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi Po-
tann gneyinde geni apl almalar ynetmekle g-
litbrosunda Dou Trkistan Cumhuriyeti ordusunu g-
revli baka bir harekt ekibi faaliyet gstermekteydi. Ba-
lendirmek iin Dou Trkistana 500 Kzl Ordu subay ve
lang dneminde li syanna katlan esas g, gruba
2.000 astsubay ve er gnderilecektir eklinde zel bir karar
ayrlyordu. Bunlardan ilki, li syanna katlmakla g-
alnd. Bu karar hemen uyguland. ileri Halk Komiseri
revlendirilen Gongha gerilla birliiydi. Dier iki grup ise
Lavrentiy Pavlovi Beria, Halk Komiserleri Konseyi Bi-
Sovyet subay Aleksandrovun ynetimindeki sekin birlik
rinci Bakan Yardmcs ve Dileri Halk Komiseri Molo-
ve Sovyet subay Porinovun ynetimindeki atl taburdu.42
tova kararn uygulanmas ile ilgili yazl bir rapor gnder-
li syannn zaferle sonulanmasndan sonra Sovyetler di. Bunun yan sra Dou Trkistana srekli olarak top da
Birlii, 27 Kasm gn lide Vladimir Gozlov ve Vladi- dhil olmak zere ok sayda silah, cephane, nakliye ara-
mir Stefanoviin bakanlndaki iki danmanlk grubu- c, asker haberleme vs. ile ilgili malzemeler gnderildi.
nu (kod adlar 1 Nolu Ev ve 2 Nolu Ev) oluturdu. Sovyet ordusu baz kritik atmalara isyanclar ile omuz
General Yegnarov, Sovyetler Birliindeki harekt ekibine omuza katld. Dou Trkistan Cumhuriyeti ordusunun
liderlik ederken Dou Trkistan Cumhuriyeti Hk- zaferlerinin SSCB ordusunun garantisiyle kazanldna
metinin balca asker danmanlk grevini de birlikte dair belgelerde bilgi vardr.44
yrtt. in dndaki harekt ekibinin birok yesi snr
Sovyetler Birliinin li syanna katlm ve kapsaml des-
geerek kurtarlm blgelerde faaliyete getiler. Yeni ku-
tei sadece asker harektlarla snrl kalmad. syan blge-
Yaynevi, Urumi 2006, 43 a.g.e., s. 163.
42 a.g.e., s. 163. 44 Bununla ilgili belgeler iin bkz. a.g.e., s. 164.

233
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Lavrenti Beriya
lerindeki halk, kuzey komusundan kesintisiz olarak b-
yk miktarda madd destek ald. Bu destekler, gerektiinde
ilgili idar blgelerin ynetimlerinin talebi dorultusunda
tahl, yakt ve sanayi rnleri olarak verildi. Bununla bir-
likte, gerek isyann balangcndaki isyanc birliklere, ge-
rekse daha sonra Dou Trkistan Cumhuriyeti Mill Ordu
birliklerine, snr geerek Kazakistann btn eyaletleri
de dhil olmak zere Sovyetler Birliinin birok blgesine
girmelerine iin verildi. Bu birlikler, sadece in hkmet
ordusunun iddetli saldrlarndan kamak iin deil, ayn
zamanda dinlenme, yarallar tedavi etme ve birliklerde
yeni dzenleme yapmak iin Sovyet toprana ekiliyor-
du.45 Dou Trkistan ile snr olan Sovyetler Birliine
bal cumhuriyetler, li syanna katldklar ve destek ver-
dikleri iin birok harcamalarda bulundular. Bu masraflar,
dorudan Sovyet Hkmeti tarafndan karland.46
Yalta Toplantsnda Dou Trkistan Sorunu
Sovyetler Birlii, Amerika Birleik Devletleri ve ngilte-
renin liderleri, ubat 1945te Krm Yarmadasndaki
Yalta kentinde yaptklar kapal toplantda Sovyetler Bir-
liinin Japonyaya kar sava amas ve savatan sonraki
yeni dnya dzenini ele aldlar. ABD, Almanyaya kar-
zafer kazanlmasndan sonra, ABDnin liderliindeki
mttefik lkelerinin tek bana savamas durumunda
ancak bir buuk yl gibi bir srede Japonyay yenebile-
ceklerini belirtti. ABD, Sovyetler Birliinin 1941 ylnda
45 a.g.e., s. 164.
46 a.g.e., s. 164.
234
dou kanadn gvence altna almak iin imzalad Sov-
yetler Birlii-Japonya Tarafszlk Anlamasn feshederek
Japonyaya ynelik savaa katld takdirde bu srenin
ksalaca ve ABDnin kaybnn da byk lde azalaca-
grn savundu. Sovyetler Birlii, Japonyaya sava
amann art olarak inin D Moolistan blgesinin
bamszlk statsnn srdrlmesini istedi. Sovyetler
Birliinin bu talebi ABD tarafndan desteklendi. ABD ve
Sovyetler Birliinin basks altnda kalan an Kay-ek,
Sovyetler Birliinin talebini kabul etmek zorunda kald.
Ancak bunun karlnda Gomindang Hkmeti, Sov-
yetler Birliinin D Moolistann bamszl ile ilgili
talebini dnmek iin Sovyetler Birliinin, inin Dou
Trkistan topra zerindeki egemenliini gvence altna
almas ve li Ayaklanmasna herhangi bir destek verme-
mesini art kotu.47
in taraf, 9 Temmuz 1945 gn Sovyetler Birliine
verdii yantta Sovyetler Birliinin ine li Ayaklan-
masn bastrmak konusunda yardm etme taahhdnde
bulunmas durumunda, in Hkmetinin D Moolis-
tann bamszl konusunda taviz verebileceini resm
olarak bildirdi. Stalin ise cevabnda gerek inli Kom-
nistlerin hkimiyetindeki in topraklarnn gerekse Dou
Trkistann, an Kay-ekin liderliine bal kalmas ge-
rektiini aklad.48 Dolaysyla Dou Trkistan Cumhu-
riyeti, Sovyet ynetiminin Gomindang Hkmetini D
Moolistann bamszlna izin vermeye zorlama sre-
cinde kulland bir koz hline geldi. Rus tarihilerine
gre, iki lke D Moolistann bamszlna izin verir-
ken, Dou Trkistan sorununu ilave bir aba harcamadan
zdler ve Dou Trkistann inin bir paras olduu-
nu teyit ettiler. Bylece Stalin, Dou Trkistan Cumhuri-
yetinin mevcudiyetine ynelik desteini kesti.49
Sovyetler Birliinin Austos 1945te Japonyaya kar sa-
vaa girmesinden hemen sonra Japonya, kaytsz artsz
teslim oldu ve II. Dnya Sava sona erdi. Ayn dnemde,
in-Sovyet Dostluk ve ttifak Antlamas imzaland.
Antlamann ekinde Son gnlerde Dou Trkistanda mey-
dana gelen olaylarla ilgili olarak SSCB Hkmeti, Dostluk
ve ttifak Anlamasnn 5. maddesinde iaret edildii gibi
47 a.g.e., s. 165.
48 a.g.e., s. 165.
49 a.g.e., s. 165.
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN

Yalta Konferansnda Churchill, Roosevelt ve Stalin

inin iilerine karma niyetinde olmadn belirtir ifa- bamsz Dou Trkistan Cumhuriyetinin ortadan kald-
desi yer ald.50 Antlamann 5. maddesinde taraflarn bir- rlmas ve isyanclarn Merkez Hkmet ile grmeleri
birlerinin egemenlik ve toprak btnlne kar saygl gerektii dncesini savunmaya balad.
olacaklar ve birbirlerinin iilerine karmayacaklar ya-
zlmaktayd.51 in Merkez Hkmeti, anlamann imza- Bar Grmeleri Ve Koalisyon Hkmeti
lanmasndan hemen sonra Sovyetler Birliinin yardmy-
Bu arada, Dou Trkistan Kurtulu Hareketinin giderek
la ayn yln Ekim aynda liyi siyas yollardan geri almak
geliip baarlar elde etmesi, Sovyetler Birliinin bu ge-
iin hazrlklara balad. Sovyetler Birlii ise Dou Tr-
limelerden rahatsz olmasna yol at. Bu rahatszlk ne-
kistan konusunda bamszl amalayan mill kurtulu
deniyle Sovyetler Birlii bir takm gizli nlemler almaya
hareketini var gle destekleme politikasndan vazgeti.
balad. Bu nlemler zetle u ekildeydi:
Bunun yerine in Cumhuriyetinin toprak btnln
ve Dou Trkistan zerindeki egemenliini korumak iin - Ruslar, daha nce Bat Trkistana iltica eden Dou Tr-
kistanllardan bazlarn zel olarak yetitirdi ve li Ayak-
50 George W. Atkinson, The Sino-Soviet Treaty of Friendship and Alliance,
International Affairs, XXIII/3 (1947), p. 360-361. lanmasndan sonra bunlarn bir ksmn Dou Trkis-
51 a.g.e., s. 359.

235
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

tana gndermeye balad.

- Ruslar, Dou Trkistanda etki sahas oluturabilmek

iin yerli halk lideki konsoloslua mracaat ettirerek
gizlice Sovyet vatandalna gemeleri iin tevik etti. So-
nuta birok kii Sovyet vatandalna geti.

- Sovyetler Birlii, Dou Trkistan Cumhuriyeti Hk-

metinin de iilerine karmaya balayarak, Cumhurba-
kan Ali Han Tre zerinde bir etki oluturmaya alt.52

Daha nce isyan etmeleri iin youn baskda bulunan ve

sonuna kadar isyanclar destekleyeceini aklayan Sov-
yetler Birliinin Dou Trkistan Kurtulu Hareketine
kar tavr almas ve bu hareketin daha ileriye gitmesini
engellemek iin politikalar retmesinin arkasnda yatan
asl sebep, ksa srede baarya ulaan Dou Trkistan
Kurtulu Hareketinin Bat Trkistandaki Mslman
halklar iin bamszlk yolunda bir rnek, bir nc ola-
ca korkusuydu.

Ksa sre iinde Sovyetler Birliinin gizli emellerinden
haberdar olan Dou Trkistan Cumhuriyeti Hkme-
ti, Sovyetler Birlii ile ilikilerini tekrar gzden geirdi.
Sovyetler Birlii ise bu politika deiikliinin nedeni ola-
rak inin Dou Trkistanllar isyana tevik ettii iin,
Sovyetler Birliini protesto etmesini gsterdi. Sovyetler
Birlii, daha da ileri giderek Dou Trkistan Cumhuri-
yeti Cumhurbakan Ali Han Treye btn cephelerdeki
saldrlarna son vermemesi, bamszlk fikrinden vaz-
gememesi ve in ile bar grmelerine balamamas
hlinde inin Sovyetler Birliini uluslararas topluma
ikyet edecei konusunda uyard. Cumhurbakan Ali
Han Tre, vakit kaybetmeden kabine yelerini toplayarak
Sovyetler Birliinin tehdit olarak da saylabilecek tekli-
fini masaya getirdi. Uzun tartmalar sonucunda Dou
Trkistan Cumhuriyeti Hkmeti, Sovyetler Birliinin
teklifini reddetti. Sovyetler Birlii, bu ret cevabn kabul
etmedi. inin karsnda kendisini aklayabilmek iin ge-
rekirse asker g kullanaca konusunda Dou Trkistan
Cumhuriyeti Hkmetini aka tehdit etti.53
Tekrar toplanan Dou Trkistan Cumhuriyeti kabinesi,
hkmeti datmaktansa bar grmeleri yapmay ter-
52 sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas in, s. 185.
53 a.g.e., s.186.
Dou Trkistan Cumhuriyeti Hkmetini temsil edenlerden Ahmet Can
Kasimi ve ailesi. Daha sonra Trkistan Heyet Bakan Kasiminin Rus ajan
olduu ortaya kt.
cih etti. Ayrca yaplan toplantda Dou Trkistan Cum-
huriyetinin grmelere bamsz bir devlet sfatyla ka-
tlmas gerektii vurgulanarak, Sovyetler Birliinin Dou
Trkistan Cumhuriyeti ile in arasndaki bar gr-
melerinde arabuluculuk yapmas da istendi. Dou Tr-
kistan Cumhuriyetinin bu giriimi aslnda D Moolis-
tann bamszlk modeli taklit edilerek, Dou Trkistan
Cumhuriyetinin bamsz statsnn aka tannmasn
salamay ve Dou Trkistan Cumhuriyetinin bamsz-
lk sorununu uluslararas bir konu hline dntrmeyi
amalamt.54
Ali Han Tre, Sovyetler Birliinin lideki konsolosluu-
nu bizzat ziyaret ederek, Dou Trkistan Cumhuriyeti
Hkmetinin sz konusu kararn Sovyet Hkmetine
iletmesini istedi. Sovyetler Birlii de vakit kaybetmeden
in Merkez Hkmetine Dou Trkistanl yetkililerin
bar grmesi teklifinde bulunduunu, eer in Mer-
kez Hkmeti kabul ederse arabuluculuk yapmak istedi-
ini bildirdi. in Merkez Hkmeti ise Dou Trkistan
Cumhuriyeti Hkmeti ile bizzat kendisinin dorudan
54 Li Sheng, Blge Devrimci Hareketi ve Xinjiangn Bar Yollardan Kurtuluu,
s. 167.

236
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN
greceini Sovyet tarafna ileterek Sovyet teklifini red-
detti. Nihayet 17 Ekim 1945te Urumide Dou Trkis-
tan Cumhuriyeti Hkmeti ile in Hkmeti arasnda
grmeler balad. Dou Trkistan Cumhuriyeti Hk-
meti adna Rahim Can Sabri, Ebul-Hayri Tre ve Ahmet
Can Kasimi, in tarafn da General Zhang Zhizhong
temsil ediyordu. Karlkl tekliflerin mzakere edildii
bar grmeleri aylarca srd. Dou Trkistan Cumhu-
riyeti temsilcileri, bu srete Dou Trkistan Cumhuri-
yeti Hkmeti ile istiarelerde bulunmak iin birka defa
liye gittiler. Bu sre ierisinde anlamazlk nedeniyle
grmeler be defa kesildi. Bu arada Dou Trkistan
heyetinin banda olan Ahmet Can Kasmnin Sovyet
ajan olduu ortaya kt. Ahmet Can Kasm grme-
lerin seyri hakknda srekli Sovyet bakonsolosuna rapor
veriyordu.55
Sonuta iki taraf arasnda 2 Ocak 1946da 15 maddelik
bir anlama ve birka ay sonra da 13 Haziran 1946da iki
ek anlama daha imzalanarak yeni bir koalisyon hkmeti
kuruldu.56 mzalanan anlamayla u hususlarda da muta-
bakata varld:
- Trkistan Hkmeti, 15i Dou Trkistanl ve 10u
inli olmak zere 25 kiiden kurulacaktr;
- Mahall idar makamlara, yerli halktan kimseler atana-
caktr;
- Parlamento serbest seimler esasna gre tekil edilecektir;
- Btn tutuklular serbest braklacaktr;
- Trk ve in dilleri resm dil olarak geerlidir;
- retim dili Trkedir;
- Dou Trkistann yeni hkmeti; li, Altay ve Tarba-
gatay blgelerine yerletirmek iin 12.000 asker gnde-
recektir;
- Dou Trkistan, kltrel, iktisad ve i siyaseti bakmn-
dan zel haklar mahfuz kalmak art ile in Devletine
bal kalacaktr.57
Anlama gerei bamszlk mcadelesine son verilerek
55 Baymirza Hayit, Trkistan Rusya ile in Arasnda, s. 328.
56 Anlama ve eklerinin tam metni iin bkz. Linda Benson, The Ili Rebellion: The Moslem
Challenge to Chinese Authority in Xinjiang 1944-1949, M.E. Sharpe, New York 1990,
p. 185-192.
57 Baymirza Hayit, Trkistan Rusya ile in Arasnda, s. 328.
Dou Trkistan Cumhuriyeti Hkmeti de lavedildi.
Bylece Dou Trkistan Cumhuriyetinin ismi, Dou
Trkistan olarak deitirildi ve ine bal bir eyalet h-
line geldi. Temmuz 1946da varlan uzlama gereince
Dou Trkistan Valisi Wu Zhongxin nderliinde yeni
bir hkmet kuruldu. Sovyet yanls Ahmed Can Kasm,
babakan vekili oldu. 25 kiilik hkmet yeleri arasn-
da, amalar zamanla Dou Trkistana bamszlk temin
etmek olan milliyeti evrelerden yedi kii bulunuyordu.
Geri kalan yeler in (kukusuz aznlkta) ve Sovyet ta-
raftarlaryd. Sovyet yanls Seyfddin Azizov, Rahimcan
Sabirov ve Abdlkerim Abbasov hkmette nemli g-
revler ald.58
Ahmet Can Kasm Dou Trkistanda aka Sovyet yan-
ls bir politika izliyordu. Dou Trkistann nemli lider-
lerinden Osman Batur ve Ali Be Rahim, Wu Zhongxin ve
Ahmet Can Kasm Hkmetini tanmadlar ve inliler
ile Ruslara kar mcadelelerine devam ettiler. Bu yzden,
in Merkez Hkmeti, yeni tedbirler almaya mecbur
kald. 1947nin balarnda bu hkmet, ilk defa olarak
Dou Trkistanly -stanbulda tp eitimi alm Mesud
Sabri Baykuzuyu genel vali, sa Yusuf Alptekini hkme-
tin genel sekreteri ve Canm Han Hacy maliye bakan
olarak - tayin etti. Bir Dou Trkistanly genel vali ola-
rak tayin etmek, in ve Dou Trkistan tarihinde yeni
bir gelime idi. Bu artlar altnda bu milliyeti Dou
Trkistanl, hkmet mekanizmasndan Sovyet taraftar
olanlar eleyerek ie baladlar. Kasm ve arkadalar li
Blgesine kamak zorunda kaldlar. 59
Mesut Sabri Baykuzu (sol bataki)
58 a.g.e., s. 328-329.
59 a.g.e., s. 328-329.
237
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Mehmet Emin Bura ve sa Yusuf Alptekin
Mesut Sabri Baykuzu Hkmeti, Dou Trkistanda dev-
rim saylabilecek birok deiiklii uygulamaya koydu. sa
Yusuf Alptekin, bu uygulamalarn bazlarn yle sral-
yordu:
lk olarak btn dairelerdeki Sovyet yanls memurlar az-
ledilerek, yerlerine milliyetiler getirilmeye alld. Sovyet
yanllarnn elinde bulunan Sinkiang adndaki hkmet
gazetesinin bana tekrar eski mdr olan Polat Turfan
Bey getirildi. Polat Turfanye, bundan byle Sinkiang ta-
birini gazetede yazmamas, yerli halka Trk diye hitap
edilmesi hususunda kesin talimat verildi. Dou Trkistan
tarihinde ilk defa, resm hkmet gazetesi olan mezkr ga-
zetede, Sinkiang yerine Dou Trkistan; Uygur, Kazak,
Krgz, zbek, Tatar vs. gibi adlar yerine Trk kelimesi
kullanlmaya baland. Rus igal devrinde, yaz dili yerine,
eitli konuma dilleriyle yaplan neriyat ve tedrisat yasak-
lanp, hkmet ilerinde anlalmad ve yaz diliyle yazl-
mad gerekesiyle btn evraklar geri evrildi ve yaz dili
mecbur edildi. Btn okullarda Trk tarihini reten ders-
ler ihdas edildi. Gazete, kitap neriyat evi Dou Trkistana
nakledildi, nerettiimiz Altay mecmuasna ilaveten Erk
adnda bir gnlk gazete karmaya baladk. Gazetenin
alt ilkesi olup unlardan ibaretti: Halkyz, Milliyetiyiz,
nsaniyetiyiz, Irkmz Trktr, Dinimiz slmdr, Yurdu-
muz Trkistandr.60
Bu alt ilkenin yannda ayrca dilde, ite, fikirde birlik
fikri ile hareket edilmesi gerektii anlatlyordu. Dou
Trkistan tarihinde ilk defa bir ktphane tesis edildi
ve Trkistan halknn bundan istifadesi temin edildi.61
60 sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas in, s.197-199.
61 a.g.e., s. 199.
Ktphanedeki birok kitab, Trkiyeden bizzat sa Yu-
suf Alptekin getirmiti. Ayrca, Dou Trkistanda Rus ve
in taraftar olan Mslman - Trklerle teker teker konu-
ulup, onlarn Rus ve in taraftar olmaktan uzaklamas
iin gayret gsterildi. Bu ite hayli muvaffakiyet elde edil-
di ve birok Rus ve in taraftar Dou Trkistan saflarna
kazandrld.62
Bu faaliyetlerden Sovyetler Birlii olduka rahatsz oldu.
Bir taraftan ine bask yaplrken, bir taraftan da basn ve
yayn vastasyla Dou Trkistan Hkmeti ktlenmeye
alld. Mesel, Takent Radyosu yle yayn yapyordu:
Evvelce Pantrkizmin merkezi Ankara idi. imdi Urum-
iye nakledildi imdi Mesut Sabri, sa Yusuf ve arkada-
lar emperyalistlere satlarak bu hareketi Dou Trkistanda
yaymaya baladlar...63
Ayrca, Ruslarn Dou Trkistan iin Bat Trkistanda
Arap harfleriyle kard ark Hakikati adndaki dergi,
Dou Trkistan Hkmetine ve bu hkmetin yetkilile-
rine saldrlarda bulunan makaleler yaymlad.64
Mesut Sabri Baykuzu gibi bir milliyetinin vali olarak ta-
yin edilmesi, Ruslar akna dndrd. Ruslar, in Mer-
kez Hkmetini cezalandrmak iin Merkez Hkmete
kar savaan inli Komnistlere destek verdi. Kazaklarn
ounlukla yaad Altay Blgesinde Sovyetler Birlii,
volfram ve altn ocaklarn askerlerin yardm ile iletmeye
balad. Osman Batur, Ruslarn bu politikasna engel ola-
mad. Osman Batur liderliinde Altayllar Ruslara kar
ayaklandlar. Sovyet ve Mool hava kuvvetleri isyanclar
bombalad. Bu artlar altnda Osman Batur, Ruslara kar-
inlilerin yardmna bavurdu. Mays 1947de Urumi
Hkmeti ile Osman Batur arasnda, Ruslarn Altay, li ve
Tarbagatay blgelerinden atlmas iin, inlilerin Osman
Baturun ve Ali Be Rahimin birliklerine silh vermeleri
hususunda anlamaya varld. Fakat in Hkmetinin
inli Komnistlerle yaad i savan kendi aleyhine
dnmesi zerine silh sevkiyat durdu. Bu durum, Osman
Batur ile Ali Be Rahimin, Ruslar bu blgelerden atma
gayretlerini olumsuz etkiledi.65
62 a.g.e., s. 200.
63 a.g.e., s. 201.
64 a.g.e., s. 201.
65 Baymirza Hayit, Trkistan Rusya ile in Arasnda, s. 329.
238
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN

in Komnist Partisinin
Dou Trkistandaki Faaliyetleri

in Komnist Parti (KP) yeleri, Dou Trkistandaki

faaliyetlerine 1930lu yllarn banda baladlar. O d-
nemde Komnist Enternasyonal, Dou Trkistandaki
Sheng Shicai ynetiminin almalarna yardm etmek iin
KP yeleri dhil ok sayda Komnist Parti mensubu-
nu blgeye gnderdi. KPnin, Dou Trkistana rgtl
olarak personel gndermesi ise, Sheng Shicai Hkmeti
ile Japon saldrganlara kar ortak mill direni cephesini
kurduu 1930larn sonlarnda oldu.66 Sheng Shicai, 1937
ylnda KP Merkez Komitesinden, Dou Trkistandaki
almalara yardmc olmak iin Yanandan (inli Kom-
nistlerin merkezi) kadro gndermesini istedi. O dnem-
de kadro sknts eken KP Merkez Komitesi, Sovyetler
Birlii ile olan uluslararas ulam hattnn ak kalmasn
gvence altna almak, Sheng Shicai ile kurduu ortak cep-
heyi glendirmek, yeni Dou Trkistan ina etmek ve
Dou Trkistan halkna refah ve mutluluk kazandrmak
iin Shengin talebini kabul etti. Sovyetler Birliinde te-
davi grmek zere Dou Trkistandan geen ve Sovyetler
Birliinden dnen baz KPliler de Sheng Shicainin da-
veti zerine ve KP Merkez Komitesinin onayyla bu kad-
roya katldlar. KP, Dou Trkistana 100den fazla parti
yesini gnderdi. KP, o dnemde Dou Trkistandaki
koullar dikkate alarak Dou Trkistanda tekilatlanma
almalarn balatmad. Bu nedenle Dou Trkistana gi-
den KP yelerinin tm kiisel sfatlarla ve takma adlarla
faaliyet gsterdi. Dou Trkistanda alan KP yeleri,
arlkl olarak kamu ynetimi, maliye, eitim, basn ve
kltr kurumlar ile halk topluluklarnda grev yaptlar.67

Sincan Gnl gazetesi de KP yelerinin faaliyet gs-

terdii nemli bir yayn organyd. 10dan fazla KP
yesi, gazetenin haber merkezi, yaz ileri ve yaynlardan
sorumluydu. Bunun sayesinde Sincan Gnl gazetesi,
inin Japonyaya kar bir direni sava ile kurtarlmas
dncesinden hareketle devrimci dncelerin tantl-
mas ve KP liderlerinin yaz ve konumalarnn aktarl-
masnda nemli rol oynad. Ayrca gazetenin basmevi,
Marksizm-Leninizm ve Mao Zedong dncesi ile ilgili
66 Li Sheng, Blge Devrimci Hareketi ve Xinjiangn Bar Yollardan Kurtuluu,
s. 131.
67 a.g.e., s. 132.

239
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

eserler basarak Dou Trkistanda Komnist dncenin btn etnik gruplardan vatandalarn Japon igaline kar
yaylmasna alt.68 Ayrca, 1938de bir grup inli en- srdrlen direni savana etkin olarak katlmn tevik
telektel ve bilim adam, KPnin abalar ve etkisiyle etmek iin halk mitingleri dzenledi ve eitli kltrel et-
Dou Trkistana geldi. Bu kiiler, KP yeleriyle sk kinlikler organize etti.70
bir ibirlii yaparak okul kurma, gazete kartma, ada
Anti-Emperyalizm Derneinin yan sra, Dou Trkis-
tiyatrolar sahneleme ve devrimci arklar retme gibi
tanda in-Sovyet Kltr Dernei, Kadn Dernei, lke-
deiik yntemlerle yerel halka Marksizmi, anti-emper-
nin Kurtuluu in i Dernei, Halk Birlii, renciler
yalizm, Sovyetilik, etnik eitlik, drst ynetim, bar
Federasyonu ve Direni Savayla lkeyi Kurtarmak in
ve yaplanmadan oluan alt politika ereevesinde anlat-
Destek Dernei gibi kitlesel tekilatlar kuruldu. Bu rgt-
maya altlar. Bu dnemde KP yelerinin kontroln-
ler, tpk Anti-Emperyalizm Dernei gibi KP yelerinin
de olan Sincan Gnl gazetesi gibi gazete ve dergilerde
liderliinde halk Japonlara kar direni savana katlma-
Marks, Engels, Lenin, Stalin ve Maonun eserleri ile lke
ya seferber etme ve farkl etnik gruplardan vatandalardan
ii ve dndaki gelimeler, 8. Ordunun Japonyaya kar
ba toplama almalarn faal olarak srdrerek direni
kazand zaferler ile ilgili haber ve yazlara sk sk yer ve-
savann n cephesine siyas ve mal destek saladlar.
rildi. Japon igaline kar yaplan direni savalarn konu
Eyll 1939 ile Mays 1940 arasndaki dnemde Dou
alan ark ve tiyatro oyunlar her yerde sergilenmeye ba-
Trkistanda yaayan farkl etnik gruplardan vatandalar
land. Japon igaline kar direni savayla lkeyi kurtar-
toplam 3.220.000 Yuan (in Gm Dolar) tutarnda
ma bilinci neredeyse tm Dou Trkistana yayld.69
ba yaptlar. Bu balardan 1.520.000Yuanla 1939da
Bu dnemde btn gleri harekete geirerek dayanma 10 adet sava ua satn alnd. Sincan ad verilen bu
iinde direni savan srdrmek, KPnin en ncelikli uaklar savan n cephesine gnderildi.71
greviydi. 1938de inli Komnistler Dou Trkistanda
KP yelerinin Dou Trkistandaki almalar, uluslara-
kurulan Anti-Emperyalizm Derneini yeniden rgtledi-
ras ulam hattnn ak tutulmasn gvence altna ald
ler. Dernek, Dou Trkistanda yaayan btn etnik grup-
ve bylece Sovyetler Birliinin inin Japon saldrganlara
lardan halkn KPnin nderliinde Japon igaline kar
kar srdrd direni savan desteklemek iin verdi-
direni savana gnll katlmasna yn veren bir komuta
i byk miktarda silah, tehizat, ila ve her trl asker
merkezi hline dntrld. Anti-Emperyalizm Derne-
personel bu hat aracl ile sorunsuz bir ekilde savan n
i, Anti-Emperyalizm Cephesi ve Sincan Genlii
cephesine ulatrld. Ekim 1937 ile Eyll 1939 arasnda
gibi Marksizm-Leninizm dnceleri ile Japon saldrgan-
Sovyetler Birlii tarafndan verilen 985 adet uak, 82 tank,
lara kar birleik cephe almalar ile ilgili politikalar ta-
1.300 top ve 14.000den fazla otomatik tfek vb. Dou
ntan yaynlar kard, kurslar aarak kadrolar yetitirdi,
Trkistan zerinden inin i kesiminde yer alan savan

68 a.g.e., s. 134. 70 a.g.e., s.135.

69 a.g.e., s.134. 71 a.g.e., s.135.

240
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN
Osman Batur ve sa Yusuf Alptekin
n cephesine ulatrld. ngilterenin 1942de ine verdii
yardm malzemeleri de Sovyetler Birlii ve Dou Trkistan
zerinden inin i blgelerine gnderildi.72
Sheng Shicai, diktatrlk rejimine gemek iin 1937-
1943 yllar arasnda toplam kez szde isyan komplo-
su olayn yaratarak siyas dmanlarna kar geni apl
temizleme operasyonlar dzenledi. Birinci temizleme
operasyonunun balca hedefi Sovyetler Birlii Kom-
nist Partisi yeleriydi, ikincisinde ilerici ahsiyetler hedef
alnd, nc temizleme operasyonunun hedefinde ise
KP yeleri vard. Dou Trkistan Valisi Sheng Shicai,
KPnin Dou Trkistanda artan etkisinin gittike kendi
ynetimini tehdit edebilecei eklindeki endiesinden yola
karak KPye ynelik stratejisini deitirdi ve KP ye-
lerini gzetlemeye, hareketlerini snrlandrmaya ve onlar
dlamaya balad. 1941de Sovyet-Alman Savann ba-
lamasyla i ve d durumda nemli deiiklikler meydana
geldi. Sheng Shicai, yeni koullarda an Kay-ekin yan-
na gemeye karar verdi, Sovyetler Birlii ve KPye kar
bir tavr ald ve Japon igaline kar kurulan ulusal birleik
cepheyi bozmaya alt. Sheng Shicai, 1942de szde 12
Nisan syanna Teebbs olayn yaratarak, KP lide-
ri Maonun kardei Mao Zemin ile Sovyetler Birliinin
Urumideki bakonsolosu ve asker danmanlarn isya-
na teebbsle sulayarak tutuklatt. 27 Eyll 1943 gn
Mao Zemin hapishanede gizlice ldrld.73
72 a.g.e., s.135.
73 a.g.e., s.136.
Sonu ve Genel Deerlendirme
Yukarda da belirtildii zere, Asya-Pasifikte II. Dnya
Sava, Avrupada yaanan savatan ok daha farkl bir
kulvarda geliti. Avrupada Versay dzenine kar Nazi
Almanyasnn revizyonist bakaldrs aslnda bir baka
haliyle Asyada Japonyann 1904-1905 Japon-Rus Sava-
nn ardndan balayan yaylmac politikasyla ortaya
kyordu. Japonyann 1931de bamsz ve egemen bir
devlet olan inin bir blmn igal ederek, 1932de
burada kukla bir devlet olan Manukoyu kurmas ve
ardndan kendisini knayan Milletler Cemiyetinden -
karak Paris Bar Konferansnn koymu olduu dzene
bakaldrmas, Japonya ve inin kendi nam hesabna
aslnda II. Dnya Savan balatm oluyordu. 1937de
Japonyann topyekn ine kar balatm olduu igal
politikas 1941de Pearl Harbourda ABDye saldrmasy-
la son buldu. Japonyann Asya Asyallarndr slogany-
la izlemi olduu szde Asyay zgrletirme politikas,
zellikle aznlkta kalan birok Asya halkn umutlandrd.
Dou Trkistanllar da bu dnemde Japonyann ine ve
Sovyetler Birliine kar duruunu sempatiyle karladlar
ve kendi bamszlklar iin bir umut olarak grdler.
Aslnda Dou Trkistanllarn bu umudu yeni deildi. Ya-
kn tarihin birok dneminde Dou Trkistanllarn ba-
mszlk umutlar birok defa yeermiti. XIX. yzylda
Dou Trkistanda bamszlk mcadelesi eitli ekiller-
de yaand. arlk Rusyas ile Byk Britanya mparator-
luu arasnda yaanan g mcadelesini iyi deerlendiren
Dou Trkistan halk iin bu durum, bamszlk ynn-
de bir frsatt. Bata Osmanl Devleti olmak zere dne-
min nemli devletlerinin desteini almaya alt. Dou
Trkistan halk, sadece byk glerin Trkistan coraf-
yasndaki rekabetinden deil, ayn zamanda indeki sos-
yal ve siyas gelimelerden de faydalanmak istedi.
Lider kadrosunun bak as da Dou Trkistann ba-
mszlk iin verdii mcadele srecini dorudan etkile-
di. zellikle yerel ve uluslararas konjonktr ok iyi okun-
du. Bu srete belki de en nemli olgu Uygur kimliinin
ortaya kmas idi. Uzun sre boyunca Mehmet Emin
Bura ile sa Yusuf Alptekin gibi Dou Trkistann nde
gelen liderleri farkl halk gruplar yerine tek kapsayc ve
241
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

242
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN

birletirici Trk kavramnn tm Dou Trkistanda ya- izledi. II. Dnya Savann balamasyla birlikte blgede-
ayan Trke konuan halklar tanmlayan bir kimlik ola- ki dengeler hzla deiti. Dou Trkistan blgesi, II. Dn-
rak kullanlmasnn mcadelesini verdiler. Bu aba, tm ya Savann Pasifik ayann yrtlmesinde nemli bir
Trkistan corafyasnda yaayan Trke konuan halkla- lojistik merkez hline geldi.
r tek bir ulus kimlii altnda mill bilinten uzaklatr-
II. Dnya Savann hemen ncesinde ve sava srasnda
mak iin farkl yapay etnik gruplara blerek, bl ve ynet
hem Japonya hem de Sovyetler Birlii Dou Trkistann
stratejisini ok iyi uygulayan Ruslar adna memnuniyet
bamszln destekliyor gibi grnseler de esas ama,
verici bir gelime olmad. Dolaysyla Ruslar, benzer bir
kendi ulusal karlarn gerekletirmekti. Japonya, inin
suni etnik snflandrmay, bir baka deyile yapay kimlik
kuzeydousunu igal ederek kurduu Manuko Devleti
oluturma srecini Sovyetler Birliinde zellikle iki sava
ile in ve Sovyetler Birliinin arasna bir set ekmeyi
aras dnemde Dou Trkistanda da uygulamaya alt-
planlad. Bu balamda Japonya, Dou Trkistanda Os-
lar. zellikle 1933 ylnda kurulan Dou Trkistan slam
manl hanedanln yeniden canlandrmak da dhil ol-
Cumhuriyeti ile birlikte bamszlk hareketlerinin Sovyet
mak zere Dou Trkistann bamszln destekledi.
kontrolndeki Bat Trkistan da etkileyebilecei endie-
Benzer bir ekilde ayn stratejiyi Sovyetler Birlii de takip
si Moskovada hkim oldu. Bu nedenle Sovyet ynetimi
etti. Moskova, Japonya ile mcadeleyi ve ini kontrol et-
gerek blgedeki inli valilere, gerekse Dou Trkistan
meyi Dou Trkistanda kurulacak bir kukla Sovyet cum-
halkna kar zaman zaman birbiriyle elien politikalar
huriyeti ile gerekletirmeyi dnd. Ancak II. Dnya

243
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Savann gidiat bu lkelerin planlarn bozdu. 1941de

Almanlarn Sovyetler Birliine saldrmas ve ABDnin
Pasifikte Japonya ile savaa girmesi, in Merkez Hk-
metinin Dou Trkistanda glenmesine neden oldu.
inden D Moolistan kopartmay baaran Sovyet-
ler Birlii ayn stratejiyi Dou Trkistanda da uzun bir
zaman takip etti, ancak II. Dnya Savann gidiat ve
ABDnin inle birlikte hareket etmesi sonucu Dou Tr-
kistan inden kopartamad.

XIX. yzyldan itibaren Ruslarn Trkistan corafyasn-

daki Trke konuan Mslman halklar arasnda olu-
turmaya alt ve bunda epeyce baar salad yapay
kimliklendirme kampanyas zellikle iki sava aras d-
nemde (1914-1945) Dou Trkistanda da etkisini gste- aralarnda hem de snr tesindeki soydalaryla aralarnda
rerek, Uygur, Kazak, Krgz gibi ayrmlar belirgin ekilde bir farkllk bariyeri koydular. Bylece, Ruslar kendi top-
ortaya karld. Kukusuz Ruslar bu politikay izlerken raklarndaki halklar Dou Trkistan mcadelesinin yan
gerek Bat gerekse Dou Trkistan halklarnn hem kendi etkilerinden uzak tutmu oldular.

244
 II. DNYA SAVAI NCESNDE VE SONRASINDA DOU TRKSTAN
II. Dnya Savann ardndan kta Avrupa lkelerinin
oluturduu g dengesi ortadan kalkt, yerine ABD ve
Sovyetler Birlii liderliinde yeni bir g dengesi ortaya
kt. Daha sonra bu g dengesine iki kutuplu dnya
dzeni ad verildi. Deien sadece g dengesinin aktr-
leri deildi. II. Dnya Savandaki Amerikan-Sovyet i-
birlii de rekabet ynnde deiti. Bu rekabet, tarihe So-
uk Sava olarak geti. II. Dnya Savann bitmesinin
hemen ardndan Sovyetler Birlii paylam mcadelesine
girerek nce Korenin ikiye blnmesine zemin hazrlad
ve Kuzey Koreyi kurdu ve kendi kukla liderini, Kim l
Sungu iktidara getirdi. Sovyetler Birliinin bir sonraki
hedefi in oldu. in, ya tek para bir Komnist devlet
olarak bu kuaa eklenecek ya da Sovyet snrnn yan
bandaki Manuryadan balayp Dou Trkistanda sona
eren ve Moolistan da ieren blnm bir inde, Esenbel, Seluk, Japan and Islam Policy During the 1930,
Komnist bir Sovyet in kurulacakt. Hlihazrda inli
Komnistler, 1931de kurduklar ve 1937ye kadar ayakta
kalan in Sovyet Cumhuriyeti deneyimine zaten sahipti-
ler; ancak inli lider an Kay-ek, bir Amerikan ve ngi-
liz mttefikiydi. Dolaysyla ABD ve Bat, inin hibir
ekilde Sovyetler Birliinin eline gemesini istemiyordu.
Bu nedenle, Yalta Konferansnda in topra olan D
Moolistan, Sovyetler Birliine braklarak in zerinde-
ki emellerinden vazgemesi salanmaya alld.
Sonuta, inli Komnistlerle milliyetiler arasndaki in
Sava 1949da milliyetilerin yenilerek Tayvan Ada-
sna kamalaryla sonuland. Komnist inliler de Mao
liderliinde 1949da in Halk Cumhuriyetini kurdular.
Ayn yl, in Kzl Ordusu Dou Trkistan blgesini i-
gal etti ve Gomindang ynetiminden blgeyi ele geirdi.
Bylece, nispeten zerk olan Dou Trkistan blgesi de
Komnist glerin eline geti. 1 Ekim 1955te ise Dou
Trkistan blgesi in Merkez Hkmetine balanarak
Sincan Uygur zerk Blgesi adn ald. O tarihten bugne
Uygur zerk Blgesinde yaayan Uygurlar, in Merkez
Hkmeti ile anlamazlk iindedirler. in Merkez H-
kmeti Uygurlara Sosyalist toplum anlayn dayatrken,
Uygurlar da toplumsal yaamlarn slam geleneklere, rf
ve adetlere gre yaamak istemektedirler. in Merkez
Hkmeti KP ynetimine koulsuz bir itaat isterken,
Uygurlar bamszlk talep etmektedirler.
Kaynaka
Alptekin, sa Yusuf, Esir Dou Trkistan in, Dou Trkistan
Neriyat Merkezi, stanbul 1985.
Alptekin, sa Yusuf, Dou Trkistan Davas, Ota Yaynlar, s-
tanbul 1975.
Atkinson, George W., The Sino-Soviet Treaty of Friendship
and Alliance, International Affairs, XXIII/3 July 1947, p. 357-
366.
Benson, Linda, The Ili Rebellion: The Moslem Challenge to Chi-
nese Authority in Xinjiang 1944-1949, M. E. Sharpe, New York
1990.
Combs, Jerald A, The History of Foreign Policy, Routledge, New
York 2012.
Daniels, Robert Vincent, Documentary History of Communism,
II, I. B. Tauris, London 1985.
Dndar, Ali Merthan, Panislamizmden Byk Asyacla, t-
ken, stanbul 2006.
Turning Points in Japanese History, ed. Bert Edstrm, Japan Lib-
rary, Richmond 2002.
Forbes, Andrew D. W.,Warlords and Muslims in Chinese Central
Asia, Cambridge Universtiy Press, Cambridge 1986.
Hayit, Baymirza, Trkistan Rusya ile in Arasnda, Ota, An-
kara 1975.
Lattimore, Owen, Pivot of Asia, Little Brown and Company,
Boston 1950.
Li, Sheng, Blge Devrimci Hareketi ve Xinjiangn Bar
Yollardan Kurtuluu, inin Xinjiang Blgesi Gemii ve imdiki
Durumu, ed. Li Sheng, Xinjiang Halk Yaynevi, Urumi 2006.
Millward, James A. - Nabijan,Tursun, Xinjiang: Political His-
tory and Strategies of Control, Chinas Muslim Borderland,
Routledge, ed. Starr S. Frederick, New York 2015.
Millward, James A., Eurasian Crossroads, Colombia University
Press, New York 2007.
Norins, Martin R., The New Sinkiang-Chinas Link with the
Middle East, Pacific Affairs, XV/4 (1942), p. 457-470.
Rahman, Anwar, Sinicization Beyond the Great Wall: Chinas
Xinjiang Uighur Autonomous Region,Matador, Leicester 2005.
Trk D Politikas, ed. Baskn Oran, letiim, stanbul 2001.
Voskressenski, Alexei D., Russia and China: A Theory of In-
ter-State Relations, Routledge, London 2003.
Xu, Guogi, China and Empire, Empires At War 1915-1923,
ed. Robert Gerwarth ve Erez Manel, Oxford University Press,
Oxford 2014.
245
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

246
 II. DNYA SAVAI VE TRKYE

Prof. Dr. Vahdettin ENGN*

II. Dnya Sava sona erdikten sonra dnemin Cumhur-

bakan ve Mill efi smet nn bir yurt gezisine kt.
Mill ef lkeyi savaa sokmamann gururunu yayordu.
Gerekten de Trkiye 1939-1945 yllar arasnda devam
eden II. Dnya Savann dnda kalmay baarabildi ve
bunda en nemli rol smet nn oynad. Fakat savaa
girilmemi olmas bir takm ar bedellerin denmesinin
nne geemedi. zellikle de sava sresince ktlklar ya-
and, insanlar byk skntlar ve alklar ekti. Btn s-
kntlara ramen sava atlatld ve smet nn, Trkiyeyi
bir badireden kurtarmann kendisinde yaratt gurur ile
yurt gezisine kt.
II. Dnya Savanda Avrupa ve Trkiye
Bu gezi esnasnda Cumhurbakan smet nnnn ya-
nna yaklaan bir ocuk sitemli bir ses tonuyla yle der: ter. Ama kayplarmz bununla kalmad. Trkiye II. Dn-
Paam sava srasnda bizi a braktn. Paa, bu sitem ya Sava srasnda, Refah ehitleri dnda, tam 22.663
zerine u cevab verir: Evet ocuum, sizi a braktm, askerini daha kaybetti. te ok bilinmeyen bu kayplar
ama babasz brakmadm. yazmzn konusunu tekil edecektir. Ama daha nce II.
Dnya Savann k ve Refah olayna ksaca deinmek
Cumhurbakan smet nnnn bu cevab sonraki yl-
gerekir.
larda adeta sloganlat, deimez bir gerek eklinde alg-
land ve II. Dnya Savanda Trkiyede hi kimsenin ve
tabii ki, hi bir askerimizin burnunun bile kanamad, II. Dnya Savann k
bunun da ok nemli bir baar olduu sylenegeldi. Ama I. Dnya Sava 1918de sona erse de Avrupa devletleri
acaba gerek bu mudur? Maalesef savata hibir askerimi- aralarndaki hesaplamay tam anlamyla bitirmemiler-
zin burnunun kanamad sylemi bir aldatmacadr. fade di. zellikle Almanya, hem savan intikamn almann
edilenin aksine, Trkiye II. Dnya Sava srasnda binler- hem de Versay Antlamas ile dayatlan ykmllklerden
ce askerini kaybetti. kurtulmann yollarn aramaya balad. Hitler, 1933te
Peki, bu nasl oldu? ncelikle unu belirtmek gerekir ki, Almanyada iktidara gelince, gl bir ordu kurarak Av-
savan ilk yllarnda Trk asker ve subaylarn tayan Re- rupay egemenlii altna almaya hazrland. Almanyann
fah adl bir ilep Akdenizde torpille batrld ve burada bu faaliyetleri karsnda, I. Dnya Savandaki rakiple-
ri ngiltere, Fransa, Rusya gibi devletler ve sonralar da
tam 168 askerimiz ehit oldu. Srf bu hadise bile II. Dn-
Amerika, Mttefik lkeler grubunu oluturdular. Alman-
ya Savanda hibir askerimizin burnunun kanamad
syleminin ne kadar gerek d olduunu ispatlamaya ye- * Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi

247
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

248
 II. DNYA SAVAI VE TRKYE

ya, Japonya ve talya Mihver grubunu meydana getirdiler.

Almanya hzla hareket ederek 1 Eyll 1939dan itiba-

ren, nce evresindeki kk lkeleri ve Polonyay igal
etti. ngiltere ve Fransa, Almanyaya ltimatom vererek
Polonyadan ekilmesini istediler, ancak Almanya cevap
bile vermedi. Bunun zerine 3 Eyll 1939da ngiltere
ve Fransann Almanyaya sava ilan etmesiyle II. Dnya
Sava balam oldu. Almanya, Norve ve Danimarkay
da igal ettikten sonra yzn batya evirdi. Sratle hare-
ket eden Alman ordular, arln ngiliz ve Franszlarn
oluturduu mttefik kuvvetleri malup edip Belika ve
Hollanday ele geirdiler. Son olarak Fransaya da byk
bir darbe vuran Almanya 14 Haziran 1940ta Parisi igal
ederek, burada kendine bal Vichy Hkmetini kurdu.
Fransann devre d kalm olmasna ramen ngiltere
henz malup edilemediinden, sava bundan sonra da
eitli cephelerde btn iddetiyle devam etti.
II. Dnya Savanda, stratejik nemi dolaysyla gerek
Mttefikler gerekse Mihver lkeleri Trkiyeyi kendi
yanlarna ekmeye abaladlar. Bunu salamak amacyla
Trkiyeye byk basklar uyguland. Sava baladnda ngiltereye ulalyordu.
Trkiyede CHPnin tek parti idaresi vard ve Cumhur-
bakanl makamnda smet nn bulunuyor, hkmeti de bu yolu takip edeceklerdi. Bu amala bir ekip hazrlan-
Doktor Refik Saydamn babakanlndaki kabine olu-
turuyordu. II. Dnya Savann taraf lkelerinin Trki-
yeyi kendi yanlarna ekme abalar karsnda, Trk dev-
let adamlar savan dnda kalma gayreti iinde oldular.
Refah Facias Nasl Yaand?
zellikle smet nnnn abalar Trkiyenin sava d- luk kumpanyasna ait olup stanbuldaki Deniz Nakliyat
nda kalmasn salad. Bununla beraber her ihtimale
kar asker adan hazrlkl olmak gerekiyordu. Nitekim
bu amaca ynelik olarak daha sava kmadan ngiltereye
drt denizalt, drt muhrip ve 12 karma gemisi smar-
land. II. Dnya Savann balamasyla ngiltere, bu ge-
mileri Trkiyeye vermedi, fakat Trkiyenin Almanya ile
saldrmazlk anlamas imzalayaca haber alnnca, bu an-
lamay nlemek isteyen ngiltere, muhripleri deilse bile
denizaltlar Trkiyeye teslim edebileceini bildirdi. Mu-
rad Reis, Oru Reis, Burak Reis ve Ulu Reis adlar verilen
denizaltlar teslim almak zere denizcilerden oluan bir
23 Haziran 1941de Mersin Limanndan ayrldktan 40 mil sonra batrlan
Refah ilebi
ekibin Trkiyeden ngiltereye gitmesi gerekiyordu.
II. Dnya Savann karada ve denizlerde btn id-
detiyle devam ettii bu dnemde gemilerin denizlerde
seyrsefer yapabilmeleri son derece glemiti. nk
her an iin bir denizalt tarafndan torpillenme ihtimali
vard. Akdenizde Alman, talyan ve Fransz Vichy Hk-
metinin denizaltlar, srekli olarak mttefik gemilerine
saldryordu. Bu yzden deniz yoluyla ngiltereye gitmek
mmkn deildi. nce skenderiyeye gidiliyor, oradan
da hava yoluyla Afrikann kuzeyinden gemek suretiyle
te satn alnan denizaltlar teslim alacak Trk denizcileri
d. Ekipte bir hava ve 19 denizalt subay, 63 deniz astsu-
bay, 20 pilot aday asker renci, 68 deniz eri ve gemi
mrettebat bulunuyordu. Kafiledeki denizciler gemileri
teslim alacak, havaclar ise uak kurslar greceklerdi. Bu
personeli Mersinden skenderiyeye kadar Refah adl eski
bir ilep tayacakt. Refah, Benjamin ve Barzilay vapurcu-
Komisyonu tarafndan bu i iin tahsis edilmiti.
Belirlendii ekilde Refah ilebi, iinde yolcular oldu-
u hlde 23 Haziran 1941de akam saatlerinde Mersin
Limanndan ayrld. ilep drt saat kadar gidip 40 mil
civarnda yol alp Kbrs aklarna geldiinde hangi lke-
ye ait olduu belirlenemeyen bir denizalt tarafndan tor-
pillendi. Esas itibaryla, bir yolcu gemisi olmadndan,
Refahta yeteri kadar cankurtaran filikas ve can yelei
bulunmuyordu. ilep sulara gmlrken, mevcut filika
ve sallara binebilen drt denizci ve bir havac subay, drt
pilot aday, 15 deniz astsubay, be er ile gemi mretteba-

249
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
tndan olmak zere toplam 32 kii hayatlarn kurtara-
bildiler. Geriye kalan 168 kii ise hayatn kaybetti. Gemi
komutan Yarbay Zeki In ve Kaptan zzet Dalgakran
da gemi ile birlikte sulara gmlerek hayatn kaybedenler
arasndayd.
Hadise 23 Haziran gecesi cereyan ettii hlde, Refahta
telsiz bulunmadndan durum Trk kamuoyu tarafndan
hemen renilemedi. Ancak saldrdan kendilerini sa
olarak kurtarabilenler karaya kabildiklerinde kamuoyu
meseleden haberdar oldu.
Trkiyeyi Savaa Sokma abalar
Refah olay bu ekilde yreklerde derin bir yara brakt.
Ama Trkiyenin kayplar bu kadarla kalmad. Savaa
girmemi olmasna ramen Trkiye nemli hazrlklar
yapt ve lkenin herhangi bir saldr tehlikesi ile karla-
ma ihtimalini gz nnde bulundurarak seferberlik ilan
etti. Sonuta saylar 1.000.000a ulaan asker silh altna
alnd. O yllarda Trkiyenin nfusunun 18.000.000 ol-
duu dnlecek olursa bu ciddi bir rakamd. stelik
silh altna alnan bu insanlar, ekonomisi genel anlam-
nn ve Churchill 1943te Adana Yenice Tren stasyonunda grtler.
da tarma dayal bir lke olan Trkiyede retim gcn
elinde bulunduran kesimi oluturuyordu. Sava sebebiyle
birok maln bulunamamas ve hizmetlerin aksamasnn
yan sra tarm retimi de azald. Tarlasnda bahesinde
alarak retim yapacak insanlar silh altnda, girilmeyen
bir savan yaratt endie sebebiyle atl bir vaziyette tutu-
luyorlard. stelik bu askerlere salanan imknlar da ok
yetersizdi ve esas olarak yukarda sz edilen kayplar bu
sebeple meydana geldi.
Savan devam ettii yllarda Trkiye ittifak anlamas
yapt mttefik lkeler tarafndan zaman zaman savaa
girmesi konusunda basklara maruz kald. Bunun neticesi
olarak eitli tarihlerde Trkiye ile Mttefik lke temsil-
cileri arasnda yaplan grmelerde bu konu gndeme
geldi ki, bunlardan en nemli ikisi, Adana Grmesi ile
Kahire Konferansdr.
Adana Grmesi 30 Ocak 1943te Cumhurbakan s-
met nn ile ngiltere Babakan W. Churchill arasnda
balad. Churchill, Ruslarn baarlarndan sonra Alman-
larn Trkiye iin bir tehlike olmaktan ktn syledi.
Ayrca sava kazanldktan sonra yaplacak bar alma-
larna Trkiyenin de katlmasn arzu ettiklerini ifade etti.
smet nn bu deerlendirmelere katlmakla beraber Al-
manyadan gelebilecek tehlikenin hl mevcut olduunu
syledi. Churchill Almanyann kesin malup edilebilmesi
250

iin Romanya petrol kuyularnn tahrip edilmesi gerekti-
ini belirtip, ngiliz uaklarnn yapacaklar bombardma-
na kolaylk salamak amacyla Trkiyeden hava ss talep
etti. Trk taraf, henz hazr olunmad gerekesiyle bir
liste sunarak listedeki sava malzemelerinin kendilerine
ulatrlmas hlinde savaa katlmann mmkn olabile-
ceini Churchille iletti.
Grmeler 31 Ocak 1943te tamamland. Yaymlanan
ortak bildiride, Trk devlet adamlarnn Trk politikasn
anlattklar ve ngilterenin anlay gsterdii, Avrupada-
ki durumun zellikle Trkiyenin ilgilendii blgelerde-
ki gelimelerin incelendii, ngiltere ve Amerika Birleik
Devletlerinin Trkiyenin savunmasna nasl yardm ede-
bilecekleri konusunda mutabakata varld belirtildi. Ay-
rca, sava sonras sorunlarnn da grld ve gr
birliine varld akland.
Trkiye zerinde savaa girme basklarnn asl youn-
lat grmeler Kahire Konferans srasnda meydana
geldi. Konferans 4 Aralk 1943te balad. Trkiye Cum-
hurbakan smet nn, ngiltere Babakan Churchill
Roosevelt, nn ve Churchill Kahire Konferansnda bir arada
II. DNYA SAVAI VE TRKYE
ve Amerika Birleik Devletleri Bakan Rooseveltin yan
sra Dileri bakanlar ile dier delegasyonlar da toplan-
tlara katld. Roosevelt, Trkiyenin Birlemi Milletlere
katlmasn arzu ediyoruz, bizimle birlemeniz yalnz sava
iin deil, bar devresi iin de deerli olacaktr eklinde
bir al konumas yaptktan sonra karlkl diyaloglar
yle geliti:
Churchill: ngiltere, Trkiyenin ittifak anlamas gerei
savaa girmesini katlanamaz tehlikeler geene kadar iste-
medi. imdi Trkiyenin mttefiklere katlmay ciddi ola-
rak dnmesi zaman geldi. Trkiyenin bu katlmadan
elde edecei yararlar daimi ve devaml olacaktr. Rusya da
Trkiyenin galip mttefikler arasna katlmasn istiyor. Bu
takdirde Trkiye ileride Rusya ile en iyi ilikilerde olabile-
cek, dost ve mttefik olarak Rusya, ngiltere ve Amerika ile
galipler masasna oturacaktr. Trkiye bu frsat karrsa
Almanya yaknda, alt ay sonra ykld zaman Trkiye ok
yalnz kalacak ve mahkemede hkimler krssne oturaca-
na koridorlarda dolaacaktr. Bu hem yazk hem de tehli-
keli olacaktr.
251
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

smet nn: Sizinle ibirlii yapma arzumuzu teyit et-

tik. Doal olarak baz artlarm olacaktr. lk nce asker
artlar gz nne almalyz. Biz bugn dahi yalnzlktayz.
Almanyann bugnk asker durumu bizim iin byk bir
tehlike tekil etmektedir. Biz asker bakmdan hazr deiliz.
Bize vaat edilen malzeme bazen hzl, fakat ou zaman ok
yava ulatrld. Almanya olaylar dikkatle izliyor. Savaa
girmek iin hazrlandmz bildii anda bize hcum eder.

Churchill: Almanya, eskiden olduu gibi tehlikeli ve kt

eyler yapabilecek durumda deildir.
Dleri Bakan Menemenciolu ve Churchill
nn: Evet belki Trakyadan Suriyeye kadar igal edemez.
Fakat tahribat yapar. stanbulu ele geirebilir. Hazrlan- kann ve ahsen sizin yksek hislerinize gvenim vardr. Bizi
mamz iin kesinlikle bir hazrlk devresine ihtiyacmz var. iki ay iinde savaa sokmak istiyorlar.
Bu srada Almanyay kkrtmamak iin her trl tedbir
Roosevelt: Ben ay ileri srdm.
alnmaldr.
nn: ay iinde de hazr olacamz zannetmiyorum.
Churchill: nemli olan Trkiyenin etkili olaca zaman
Bu srede ancak uaklar iin hazrlk yaplabilir.
savaa girmesidir. Trkiyenin yardm ne kadar abuk
olursa sava o kadar ksalr, sonunda Trkiye iin de iyi Roosevelt: Siz hazrla balaynz ve bunu angaje olma-
olur. dan da yapnz.

nn: Ordumu hazrlamak mecburiyetindeyim. Seferber-
lik yapmalym. Ynak yapmalym. Bunlar vakit alr.
Churchill: Seferberlik ok uzun srer.
Roosevelt: Seferberlik Almanlar daha ok kukulandrr.
nn: mit ederim ki bizi brakmazsnz.
Roosevelt: Hayr asla. Nasl byk babam szn tutarak
Yunanllara bir sava gemisi gndererek yardm ettiyse ben de
sizi brakmayacam.

Churchill: Trk ordusu zaten yar seferber deil midir?
nn: Bu biimde bir hareket ngrlerek hazrlanm
deildir. Burada hazrlksz olarak, acele bir hareket d-
nlyor. Biz byle bir eyi dnemeyiz.
Ayn 4 Aralk gn saat 19.00da Roosevelt ile nn zel
bir grme yaptlar. Roosevelt ilk nce ileride kurula-
cak Birlemi Milletlerden sz at. Bunun yararlarndan
bahsetti. Bu fikrin Ankarada Numan Menemenciolu ile
Steinhardt arasnda gelitirilmesini istedi.
nn: Memnuniyetle. Amerikadan gelen fikirlere kar
byk sempatimiz vardr.
Roosevelt: Ben sizin meselenizi tamamyla anlyorum.
mit ederim ki, iki ay iinde Almanlar daha az kuvvetli
olacaklar ve Trkiye de sava bitmeden mcadeleye girecektir.
nn: Yarn ne sonu alacamz bilmiyorum. Ameri-
Ertesi gn 5 Aralk 1943te grmelere devam edildi.
Grmelerde diyalog ksaca yle cereyan etti:
smet nn: gnden beri grlen btn konular
hakkndaki fikirlerinizi zetlemi olduunuzu zannediyo-
rum. Biz de fikirlerimizi ve bunun nedenlerini syledik. ki-
miz de bir takm esasl noktalarda kendi grlerimizi sakl
tutuyoruz.
Churchill: Yani uyuamadk m?
N. Menemenciolu: Evet, cumhurbakan yle dediler.
nn: Savata her trl risk muhtemeldir. Hasm taraf
bize hcum edebilir ve biz hazrlksz kalarak byk tehli-
kelerle karlarz.
Churchill: Eer savaa gtrmezse ittifakn kymeti kal-
maz. Balkanlarn dmesi geri kalr. Sonra Trkiye iin sa-
vaa girmek frsat karlm olur. Dost kalrz, fakat btn

252
 II. DNYA SAVAI VE TRKYE

anlam ile fiili mttefik olmayz. Siz de bylelikle salayaca- ler yaand, pahallk, karaborsa yaygnlat, ekmek bata
mz gvenlie kavuamam olursunuz. olmak zere fiyatlar artan temel tketim ve gda mallar
kalitesizleti. Halkn nemli blm peynirin, yourdun,
Grmeler bu ekilde neticelendi. 4-6 Aralk 1943 tarih-
stn tadn unuttu, lkenin birok yresinde yetersiz
leri arasnda yaplan Kahire Konferansnda Trkiyeden
beslenme ve ila yokluu nedeniyle akcier hastalklar
zellikle, Almanyaya yakt salayan Romanyadaki petrol
artt. Sprge tohumu yiyen, p kutularn kartran,
kuyularn bombalayacak ngiliz uaklarna Bat Ana-
ekmek dilenen insanlar, sokan olaan grntleri oldu.
doludan kalk izni verilmesi istendi. nn ise bunun
Baz yrelerde ekmek sorunu, ocuk lmlerine yol aa-
Almanlar kzdracan ve Trkiyeye saldrmasna yol
cak dereceye vard. Bata ekmek olmak zere birok gda
aacan srarla ileri srd. Sonuta konferans boyun-
maddesi karneye baland. Pahallk ve karaborsaya kar
ca smet nn eitli bahanelerle savaa girmemek iin
alnan nlemler, rvet ve yolsuzlua karan memurlara
elinden geleni yapt. Bilindii zere sonraki dnemde de
uygulanan yaptrmlar maalesef yeterli olmad.
Trkiye savaa katlmad.
Ocak 1940ta Mill Koruma Kanununun karlmasyla
Sava Sresince Yaanan Skntlar hkmete fiyatlar belirleme, rnlere el koyma ve her-
eye mdahale edebilme yetkisi verildi. Kanun gerei a-
Trkiye her ne kadar sava d kalmay baarabilse de u-
lma hayatyla ilgili dzenlemeler dorultusunda alma
rad zayiat ve halkn ektii skntlar asndan savaa
saatleri uzatld. Zorunlu fazla mesailer, i brakmann ya-
giren bir lkede grlen manzaralarn ayns lkemizde de
saklanmas, cretli i mkellefiyeti, denetimsiz, kt ve
yaand. Murat Metinsoyun II. Dnya Savanda Trki-
ar alma artlar, buna karn emei korumaya ynelik
yede Sava ve Gndelik Yaam adl kitabnda bu konulara
sosyal dzenlemelerin ve sosyal gvenliin hemen hemen
deinilirken Trk halknn ektii alk, sknt ve perian-
olmamas iilerin hayatn bir hayli zorlatrd. Artan i
lk da gzler nne serilmektedir.
kazalar, buna karn herhangi bir sosyal sigorta, yardm
Buna gre; lke iinde mal sevkiyatnda byk glk- ya da tazminatn olmamas, iletmelerin iilerin kazalara

Sava yllarnda ekmek karneyle alnyordu.

253
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Sava yllarnda ekmek karneyle alnyordu.
ve hastalklara kar korunmas konusunda gerekli ilgi ve
abay gstermemesi, muayene ve tedavi koullarnn ye-
tersizlii de gnlk hayatn yakc sorunlar arasnda ilk
sralarda geliyordu.
Hastalklar, hayat pahall, ykselen kiralar, erkeklerin
byk blmnn askere gitmesiyle kadn ve ocukla-
rn alma yaamndaki arlklarnn artmas, boanma
vakalarnn Cumhuriyet tarihinin en yksek oranlarna
ulamas, yoksul aile ocuklarnn aile ortamnda, zellik-
le de baba denetiminden uzakta bymeleri, baboluk,
serserilik ve dilenciliin yaygnlamas gibi sorunlar id-
detle hissedilmeye baland.
Yaplan yardmlar da yetersizdi. Bu nedenle zellikle yar-
dm alamayan kesimler arasnda hkmete ynelik tepki-
ler artyordu. Terk edilen bebekler, yoksul kadnlar arasn-
da bir baka erkekle birlikte yaamann artmas, evliliin
maliyeti nedeniyle evlilik d ilikilerin yaygnlamas, bu
tr ilikiler sonucu doan bebeklerin ortada kalmas ya da
ortadan kaldrlmas, yasak olmasna karn krtaj, ocuk
drme ya da bebeini doumdan hemen sonra ldrme
olaylarndaki art, toplumsal sorunlarn aile kurumunu
ve ahlak nasl rttn de gsteriyordu. 1943-1944
ylnda ilkokullardan 200.000 mezun verilmesi gerekir-
ken, 75.000 mezunun olmas, ailelerin ve ocuklarn dra-
mn bir baka adan ortaya koymaktayd.
Asker seferberliin belki de en ok etkiledii kesim ky-
ller ve tarm sektr oldu. Seferberlik dolaysyla kyl
nfusun nemli bir blm silh altna alnd ve bun-
lar retim yapamaz hle geldi. 1936da ordudaki asker
says 120.000 iken bu rakam savala birlikte yaklak
Ayasofyann minaresinde uaksavar bandaki Trk askerleri
1.000.000a kmt. Seferber edilen ortalama 1.000.000
kiilik ordunun yaklak 750.000ini kyller tekil etti.
te bu kyl kitleleri ve zellikle de arkalarnda braktk-
lar aileleri, savan olumsuz etkilerini en derinden hisse-
den kesimlerden biri oldu. Kyllerin yaad sorunlar,
dolayl olarak onlarn sorunlar olmaktan karak toplu-
mun dier kesimlerini de etkiledi. nk kylerde re-
timin azalmas, gda sknts ekilmesinin balca nedeni
idi. Bu arada kylye ar bir vergi getirildi, bu kapsamda
toplanan buday ve dier hububat rnleri, insanlarn bir
ksm yiyecek ekmek bulamazken, idar beceriksizlik y-
znden rtld.
Trkiyede insanlar bu perianlk iinde iken, lkemizden
igal altndaki Yunanistana gemiler dolusu yardmn git-
tiini de bu arada belirtmek gerekir.
Trkiyenin Savataki Asker Kayb
Sava boyunca asker kayplarnn da olduu dile getirili-
yordu. Fakat ne kadar askerin hayatn kaybettii bilin-
miyor, bu konuda resm bir aklama da yaplmyordu?
Refah ehitleri ise olayn nemine binaen gizlenemedi ve
kamuoyu tarafndan duyuldu. Bununla birlikte olaya say-
falarnda biraz fazla yer ayran gazeteler konuyu abarttk-
lar gerekesiyle kapatldlar.
Savan devamnda ortaya kan asker kayplarnn saysn
ise aklama yaplmad iin o sralarda bilmek mmkn
olamyordu. Bu da abartl yorumlarn yaplmasna neden
oluyordu. Nitekim sava bittikten sonra halk arasnda ya-
plan yorum ve sylentilerde Trkiyenin asker kaybnn
100.000i bulduu ifade ediliyordu. Bu ok byk bir
254
 II. DNYA SAVAI VE TRKYE
Ali hsan Sabis Paa Mustafa Kemalle birlikte
rakamd, fakat resm bir aklama yaplmadndan sade-
ce kulaktan kulaa sylenip duruyordu. 1950 ylna kadar
bu sre byle devam etti. 1950 ylnda iktidar deiip
Demokrat Parti iktidara gelince, DP milletvekillerinden
Emekli General Ali hsan Sabis Paa bu sylentileri Mec-
lisin gndemine getirdi. Sabis Paa, halk arasnda sava s-
rasnda 100.000 askerin hayatn kaybettiine dair sylenti-
lerin bulunduunu, bunun da doru olup olmadn Mec-
lis krssnden sordu. Bunun zerine kendilerine hakszlk
yapldn dnen Cumhuriyet Halk Partisi Milletvekili
Hsamettin Tuga bir soru nergesi vererek Savunma Ba-
kan Hulusi Kymenden II. Dnya Savandaki asker kay-
Mill Savunma Bakan Hulusi Kymene gre kinci Dnya Savanda len askerlerimizin says 22.663 idi.
Hsamettin Tuga Savunma Bakan Hsamettin Kymen
bmzn gerek rakamlarnn aklanmasn istedi.
Sonrasnda Hulusi Kymen Mecliste asker kayplarmz-
la ilgili resm rakamlar aklad. Kymen bu aklamay
Meclisin 6 Nisan 1951 tarihli oturumunda yapt. Ertesi
gn hemen btn gazeteler konuyla ilgili bigi verdiler.
Bu erevede 7 Nisan 1951 tarihli Vatan gazetesinin
Harp Srasnda hmal Yznden lenler bal ile ver-
dii haberin alt balklarndan biri de yleydi:Savunma
Bakan Be Senede 22.663 Kiinin ldn Syledi. Ha-
berin ierii ise yledir: Dnk Mecliste Hsamettin Tu-
gan Dnya Harbinde bakmszlk ve idaresizlik yznden
255
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
7 Nisan 1951 tarihli Son Posta gazetesinin haberine gre, kinci Dnya
Harbi srasnda hastalktan 22.663 er lmtr.
ne kadar askerimizin ld hakkndaki soru nergesi geni
mnakaa ve mcadelelere vesile verdi. Bir ara Faik Ahmet
Barutu ile Adnan Menderesin geen celsede yarattklar
bahar havas tehlikeye girer gibi oldu. Toplantda Savunma
Bakan Hulusi Kymen soru nergesine verdii cevapta, II.
Dnya Harbinin 1 Eyll 1939dan 7 Mays 1945 tarihine
kadar, yani be yl dokuz ay yedi gn devam ettiini, bu
mddet zarfnda muhtelif hastalklardan len erlerimizin
saysnn 22.663 olduunu, bu rakamn mevcut kuvvetin
binde 6.15ini oluturduunu ve makul bir say olarak kabul
edilmesi gerektiini syledi. Bu rakam hastanelerde lenleri
kapsyordu. Hastaneler dnda tebdili hava iin evlerine gi-
dip oralarda hayatn kaybedenler bu sayya dhil deildi.
Ayn haber Cumhuriyet gazetesinde II. Dnya Harbi ve
Ordumuzdaki lm Nisbeti bal ile verildi. Akam
gazetesi II. Dnya Harbinde Ordumuzda lenler ek-
linde bir balk kullanarak haberi aktard. Son Posta ga-
zetesi Meclisin Dnk Toplants Elektrikli Geti st
balndan sonra, II. Dnya Harbi Srasnda Hastalk-
tan 22.663 Er lm baln kulland. Haberin deva-
mnda Mecliste meydana gelen tartmalar da yer alyor-
du: Savunma Bakannn rakamlar aklamasndan sonra
krsye gelen nerge sahibi Hsamettin Tuga sz edilen
kaybn makul olduunu ifade ederek, O zaman komuta
banda bulunanlara teekkr ederken hepinizin hissiyatna
tercman oluyorum dedi. Fakat bu srada Demokrat Par-
ti sralarndan asla, asla sesleri ykseliyordu. Togutan
sonra Ali hsan Sabis sz ald. Gazeteye gre Sabis, ken-
disinin 100.000 zayiattan bahsettii gnlerde baz ii bo-
zuk fesat insanlarn Kore kayplarn eletirdiklerini, bu
eletiriyi yapanlarn harbe girmediimiz hlde II. Dnya
Savandaki 100.000 kaybn hesabn vermeleri gerekti-
ini syledi.
7 Nisan 1951 tarihli Son Telgraf gazetesi ise meseleye
Cumhuriyet Halk Partisinin bak asn yanstacak e-
kilde yaklat ve Resm Makamlar ftiralar Eritiyor st
balnn altna General Ali hsan Sabis Dn Hulusi
Kymenden Cevabn Ald baln koydu. Gazete Milli
Savunma Bakanna gre II. Dnya Harbi srasnda len
asker ve subaylarmzn saysnn 100.000 deil de 22.663
ve lm nispetinin binde 6.15 olduunu, Amerikan or-
dusunda da ayn nispetin olduunu yazyordu. Son Telg-
raf Demokrat Parti mfritleri dnk mecliste pek de sakin
oturmadlar eklinde deerlendirme yaparak meydana
gelen tartmalara deindi. Haberde vurgulandna gre
Savunma Bakan rakamlar akladktan sonra Hsamet-
tin Tuga krsye geldi ve sinirli bir ekilde konuurken,
Babakan Yardmcs Samet Aaolu havay bozma diye
laf att. Gazete itiraz eden Demokrat Partilileri mfritler
olarak niteledi. Bunlar Pazartesi gnk oturumda sakin
havay beenmedikleri hlde Meclisin kalabal sebebiy-
le o gn havay bozmaya cesaret edemediler. O gn ise
Meclisin tenha olmasndan istifade ile havay bozmaya
alyorlard. Gazete daha sonraki tartmalara da satr-
larnda yer verdi: Soru sahibi Tuga bir mddet evvel Ali
hsan Sabisin II. Dnya Harbi srasnda 100.000 askerin
ldn iddia ettiini, hlbuki bakann beyanatndan
byle bir eyin olmadnn anlaldn syledi. Demok-
rat Parti sralarndan itirazlar ykseldi. Hsamettin Tuga
szlerine devam ederek; bugn Demokrat Parti saflarnda
bulunan baz milletvekillerinin II. Dnya Harbi srasnda
general olduklarn ve bunlarn vaziyeti ok iyi bildiklerini
ifade etti. Bu szler zerine mecliste gerginlik yaand. Ba-
kanla soru sahibi arasnda bir tartma geti. Ali hsan Sabis
krsye gelerek iddiasnda srar etti ve 100.000 kadar aske-
rin bakmszlk yznden ldn tekrar iddia etti. Arka
sralarda oturan ve II. Dnya Harbi srasnda general olan
Demokrat Parti milletvekillerinden Saim Onhunun yann-
dakilere Ali hsan Sabisin bu ekilde konumasnn doru
olmadn syledii grlyordu. Hsamettin Tuga tekrar
krsye gelerek Ali hsan Sabisi yalanlad, bakann istatis-
tiklere gre hakikati bildirdiini syledi.
256
 II. DNYA SAVAI VE TRKYE
Btn bu tartmalar bir yana ortada bir gerek var. G-
rld gibi Trkiyenin II. Dnya Savanda asker kayb
hi de sylendii gibi deildir. Yani burun kanamas bir
yana 22.663 (gnde ortalama 13 asker) askerimiz haya-
tn kaybetti. Gerek bu olunca baz eyleri sorgulamann
gerei de ortaya kyor. O da sava srasnda Trkiyede
srecin iyi idare edilmediidir. Kabul etmek gerekir ki,
insanlarmz koruma hususunda beceriksiz davranld.
Kayp vermemek uruna inatla direnildi, savan galip-
lerinin artk iyice belli olduu 1944 ylnn ortalarnda
bile taraf olmaktan kanld. Bu aamada Trkiye nemli
bir kozu da elinden kard, yani sava sonunda masada
oturma imknna sahip olamad. Trkiye savan bittii
gnlerde dahi hl ekingen davranyor ve Almanyaya
sava ilan etmemekte direniyordu. En nihayetinde, mt-
tefik lkeler Yalta Konferansnda, 1 Mart 1945 tarihine
kadar Almanyaya sava ilan etmeyen lkelerin Birlemi
Milletlere ye olamayacaklarn deklare etmeleri zerine
Trkiye 23 ubat 1945 tarihinde Almanyaya sava ilan
etti. Ama artk masada olmak iin ok geti. Nitekim II.
Dnya Sava hesaplarnn grld hibir platform- Esmer Ahmet kr-Sander Oral, Olaylarla Trk D Politikas
da Trkiye yer alamad. Bunun doal sonucu olarak da
hibir talepte bulunamad. Sadece kendisine verilen rol
oynamak zorunda kald. Bu arada tarih olarak hak sahibi
olunmas gerektii hlde, Oniki Adalar da Trkiyeye b-
raklmayp Yunanistana verildi.
imdi en azndan u husus sorgulanmaldr. Hibir kar
salanamad hlde 22.000den fazla asker kaybedildiine
gre, savan mttefikler lehine sonulanaca ak seik
ortada iken, baz riskleri gze alp kysndan da olsa sa-
vaa dhil olup sonra da masada yerini almak Trkiyenin
menfaatleri asndan daha faydal olmaz myd? Mtte-
fikler dnyaya yeni bir ekil verirken ve bu arada Trki-
yenin de kaderi belirlenirken, en azndan Trkiyenin de
grn almak zorunda kalrlard. Byle olmad ve Tr-
kiye kendine biilen rol oynamaya mahkm edildi.
Kaynaka
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1990), I, An-
kara 1991.
Bilge, A.Suat, Trkiye-Sovyetler Birlii likileri 1920-1964: G
Komuluk, Ankara 1992.
Engin, Vahdettin, Kurtlar Sofrasndaki Osmanl, stanbul 2007.
Metinsoy, Murat, II. Dnya Savanda Trkiye Sava ve Gnde-
lik Yaam, stanbul 2007.
1939-1945 Dnemi, I, Ankara 1987.
Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Dnemi ktisadi Tarihi, stanbul
2000.
Harp Srasnda hmal Yznden lenler, Vatan, 7 Nisan
1951.
II. Dnya Harbi ve Ordumuzdaki lm Nisbeti, Cumhuri-
yet, 7 Nisan 1951.
II. Dnya Harbinde Ordumuzda lenler, Akam, 7 Nisan
1951.
Meclisin Dnk Toplants Elektrikli Geti, Son Posta, 7 Ni-
san 1951.
Resm Makamlar ftiralar Eritiyor, Son Telgraf, 7 Nisan 1951.
257
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

258
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS
VE KIBRIS TRKLER

Prof. Dr. Ulvi KESER*

Giri

Savatan nce her ne kadar Kbrsl Trklerle Kbrsl

Rumlar, ngiliz idaresi altnda bulunsalar da birbirinden
tamamen farkl sosyal, tarih, demografik ve kltrel de-
erlere bal iki toplum olarak yayordu. Kbrsl Trk-
lerin yn de hep Toroslara ve anavatan olarak kabul
ettikleri Trkiyeye dnkt. Bu dnemde de Rumlarn
adann statsnn deitirilmesi ve Kbrsn Yunanistana
ilhak edilmesi ynndeki faaliyetleri devam etti. Enosis
fikrinin ilk defa ortaya atld 18 Ekim 1828den tam
103 yl sonra ilk ciddi Rum ayaklanmas gerekleti ve
Rumlar 21 Ekim 1931de Kition Piskoposu Nikodimos
Milanos ve Kyrenin Piskoposunun nclnde ngiliz
zellikle genler yava yava da olsa tepki gstermeye
idaresine kar isyan balattlar. Bunun sonucunda Kbrs
balad.3 ngiliz daresinin Kbrsl Trkleri Trkiyeden
Valisi Sir R. Storssa 12 Kasm 1931de verilen olaanst
uzaklatrma gayretleri daha sonraki yllarda da devam et-
yetkiler sonucu ngiliz daresince uygulanan yaptrmlar
ti.4 zellikle talyann Almanyann yannda savaa henz
sadece Rumlar deil Trkleri de kapsyordu. Anayasa,
girmedii srete Akdeniz ve Orta Douda bir hareket-
Yasama Meclisi, Belediye seimleri, siyas partiler askya
lenme sz konusu deildi.5 Savan genileyerek Akde-
alnd, basna sansr uyguland, eitim zerinde sk bir
nizi de etkisi altna almas, Yunanistann Almanya tara-
denetleme balad. Yunan ve Trk tarihinin okutulmas
fndan igal edilmesi, tehlikenin Girite srama ihtimali
kstland ve devlet byklerinin resimleri okul duvarla-
Kbrs iin de tehlike anlarnn almasna neden oldu.
rndan kaldrld. ngiliz ynetimi okullara ve camilere
Sava ncesi dnemde adaya hibir asker ve lojistik ya-
Trk bayra aslmasn, 19 Mays ve 29 Ekim gnlerinde
trm yapmayan ve aday sava boyunca asker bir s ola-
bayram kutlamalarnn yaplmasn, Trkiyeden kitap ge-
rak kullanmay dnmeyen ngiltere tehlikeyle yz yze
tirtilmesini, hatta kitaplarda bulunan bayrak ve Atatrk
kalnca ge de olsa harekete geti. Bunda Giritin igali
resimlerinin bile bulunmasn yasaklad.1 ngilizlerin bu
sonrasnda srann Kbrsa da gelecei endiesi hkimdi;
davrannn arkasnda ngiliz daresinin zellikle Kbrsl
ancak Alman igal gleri daha ileri gitmedi ve Kbrsa
Trkleri sindirmeye ynelik planl bir giriimi sz konu-
bir asker harekt yaplmad. Kbrsta nelerin olup bittii
suydu.2 ngiliz daresinin Bl ve ynet politikasna ve
konusunda Trk Hkmetinin bilgisi vard ve konuyla
sistemli olarak Trklk duygusunun ortadan kaldrlp
ilgili olarak Kbrstaki konsolosluk kanalyla ayrntl ra-
Kbrs Trk toplumunun slamlatrlmas abalarna,
* Girne Amerikan niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dekan, GA Kbrs Aratrmalar 3 Erol Atabek, Suphi Benli, Kbrs Mektubu Dergisi, X/4, Ankara 1997, s. 26-28.
Merkezi Mdr 4 Kbrs Konsolosluunun 14 Eyll 1938 tarihli raporu. Babakanlk Cumhuriyet
1 Merhum Mehmet Y. Manavolu ile 25 Austos 2004 tarihinde Girnede yaplan grme. Arivi (BCA). 030.10.124.887.3.
2 Merhum Macit Aydnova ile 13 Temmuz 2003 tarihinde Girnede yaplan grme. 5 The London Gazette, 13 June 1946.

259
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Yunanistan igal eden Alman kuvvetleri

porlar hkmete ulatrlyordu.6 O gne kadar rk bir
yaklam sergileyerek ngilterede askere yazlmak isteyen
Kbrsllar koyu derili Kbrsllar7 olarak niteleyip askere
alnmalarna msaade etmeyen ve reddeden ngiltere, ar-
tan asker ihtiyacn karlayabilmek iin bu kurallar riske
atarak onlar da askere almaya balad.8 zellikle ngilte-
re Kraliyet Hava Kuvvetleri, Kbrsllarn gnll olarak9
askere yazlmalarna itiraz etti. Ocak-ubat 1940 srecin-
de ksa dalgadan Yunanca yayn yapan Nazi Propaganda
Radyosu ise ngilterenin bu yaklamn yumuak karn
olarak nitelendirdi ve Kbrsl Trklerle Kbrsl Rumla-
rn bu ekilde askere alnmalarn ancak katrc ve kle
olmaya uygun eklinde deerlendirdi.10 Bu arada btn
dnyay etkisi altna alan 1929 ekonomik buhranndan
harap km adada, tarm ve hayvanclkla geinmeye a-
lan, bazlar da zellikle Lefke blgesindeki madenlerde
alan insanlar byk bir yoksulluk ve sefalet iinde ya-
yordu.11 Bu durumu gazeteci Kutlu Adal u szlerle ifade
eder: ...ngiliz II. Byk Sava dolaysyla eli aya tutan
6 Kbrs Konsolosluunun 14 Eyll 1938 tarihli raporu. BCA.030.10.124.887.3.
7 CO.67/297/9 Notice W. Calder, 3.2.1939dan aktaran Jan Asmussen, The Cyprus
Regiment: Greek and Turkish Cypriots in a Joint Military Force, Journal of Cyprus
Studies, Dou Akdeniz niversitesi, Special Issue 26/27, Volume 10, 2004, p. 141.
8 CO.67/297/9 Notice W. Calder, 3.2.1939dan aktaran Jan Asmussen, a.g.m., s. 141.
9 Nezire zkayalar, Kbrsta Domak, Lefkoa 2009, s. 6
10 NA CO 323/1787den aktaran Tabitha Morgan, ngilizlerin Kbrstaki Tarihi.
Acsyla Tatlsyla Bir Ada, Kalkedon Yaynlar, stanbul 2013, s. 208.
11 CY/19614 sicil numaral Ali brahim Yarandan aktaran Mehmet Ali zmen, II.
Dnya Sava ve Kbrsllarn Katks, Ankara 2005, s. 61.
herkesi er yazm, baka iler am, kylerdeki genleri ken-
te indirmi, oradan Filistine, Sveye, Girite, Yunan eline
gndermi. Kylerinden, hatta Kbrstan pek ounu sout-
mutu... ngilizin her skk annda Gel demesine Trk
kyls, Rum kyls de neden kotu? Bunun nedenleri bir
deil, bindir. Toprakszlk, kuraklk, isizlik, bor, yaam ko-
ullarnn ktl, okul bitirenlerin i bulamamas, daire-
lerde pek ok ngilize yer verilmesi, zellikle pek ok gencin
atlarn nallayp serven ardnda komas... Bu servencileri
Afrikann balta girmemi ormanlar ile Avustralyann bo
ovalar ge zorlamamtr. Bunlar Londrann sisleri ara-
snda kzln, kiiliini yitiren kadnlar zerine kurduk-
lar dler ge zorlamtr. Londrann kaldrmlarn bebek
gibi, el dememi kzlarla dolu sanyorlard. Denize den
ylana sarlr derler. Bu durumda ngilizin Gel demesine
koarak gitmemek elde miydi? Kimi Kbrs Trk yukar-
daki nedenlerden tr ngilizin Gel demesine yaknn,
uzan dnmeden komutur...12
ngilterenin ve ngiliz ynetiminin adada yaayan Kbrsl
Trk ve Kbrsl Rumlar nasl bir bak asyla grd
konusunda bir baka rnek de dorudan adada yaan-
d ve ngilizler bir yandan bu insanlar askere yazlmaya
tevik ve ikna etmeye alrken baz ngiliz yetkililer ise
12 Kutlu Adal, Daarck. Getiim Kylerden Notlar, Beparmak Yaynlar, Lefkoa
1963, s. 80-81.

260
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER

ada sakinlerine Dk bir fiziksel ve nispeten dk bir ise para etmedii iin masraflarn bile karlamakta zorla-
zihinsel kapasiteleri var13 eklinde olumsuz ve aalay- nan bu insanlara biraz olsa da yardm edebilmek amacyla
c ifadelerle yaklatlar. Bu skntl dnemde ngilizlerin Kyl Borlarn Tanzim Komisyonu kuruldu.19
Trk ve Rum gazetelerine verdikleri ilanlar adada yaa-
yanlar iin balangta en azndan ekonomik anlamda Savan Kbrstaki Yansmalar
tam bir kurtarc gibi geldi.14 Sz gazetesi bu durumun
II. Dnya Savann balamasyla beraber acilen asker
Kbrsl Trklere i ve terfi imkn salayacan belirtir-
ihtiyacyla karlaan ngiltere bu an kapatabilmek
ken Eleftheria gazetesi ise bu kararla, ilk kez Kbrsllara
iin Kbrsta asker almaya hz verdi.20 Kbrsta yaayan
ngiliz mparatorluu ordusu yannda yer almak hakknn
insanlar genellikle tarma dayal bir ekonomik gce ba-
tanndn, yani stat olarak onlarla ayn konumda ve
lyd. Tarm alannda n plana kan rnler ise baclk
ngilizlerle eit haklara sahip olacaklarn ve bunun Kbrs
ve buna bal olarak zmclk ve araplk olup ayrca
halknn gsterdii sosyal yetenek ve ulat dzey ynn-
zeytincilik yaplmaktayd. Bu dnemde Kbrsta sanayi
den nemli olduunu15 belirtti. Ortaya kan bu karan-
balamnda neredeyse hibir ciddi yatrm sz konusu
lk tablo sonrasnda Kbrsl Trklerin askere yazlmaktan
deildi. Buna karlk karlalan grnt yokluk, hayat
baka bir seenekleri kalmad.16 Byk oranda isizlik ve
pahall, karaborsa, isizlik ve karamsarlkt.21 nsanlar
ekonomik skntlara kar koymak gibi sebeplerle askere
karaborsadan bkp usanmt; ancak adada faaliyet gs-
yazlmalar sz konusu olurken zellikle maden iinde a-
teren ngiliz gizli ajanlarna gre karaborsay normal ve
lan baz Kbrsl Trk ve Rumlarn Faizme kar koy-
dzenli i olarak grenlerin says da bir hayliydi.22 ngiliz
mak ve olas bir Alman igali karsnda adada hayatn ok
ynetimi ise sava nedeniyle ortaya kan ekonomideki
daha ekilmez olaca ynndeki kayglar da ne kt.17
olumsuz tablo, hayat pahall ve karaborsa nedeniyle
30lu yllardaki Lefkoa ise gerek sosyal hayat ve gerekse
memurlara ynelik bir iyiletirme programn yrrle
imknlar balamnda bugn ile kyaslanamayacak kadar
koydu.23 nsanlarn normal artlarda herhangi bir iyeri
kt bir durumdayd.18 I. Dnya Sava srecinde parann
amas, brokratik yazmalarn fazlal, devlete dene-
deer kaybetmesi, arazi fiyatlarnn bir anda neredeyse 10
cek vergiler, maliyeyle ilgili eitli cezalar da gz nne
kata kadar kt srete ileriyi gremeden arazi almaya
alnnca karaborsa kurtarc bir can simidi gibi geldi. An-
alan, daha sonra borlarn deyemedii iin bor ve
cak yine de bu artlarda insanlarn ekonomik olarak ra-
faiz batanda tefecilerin eline den Kbrsl Trkler II.
hatlayabilmeleri iin askere yazlmaktan baka seenekleri
Dnya Sava ncesinde de aa yukar ayn eyleri yaa-
de kalmad.24 Sokaklarda eitli adi sular, zaman zaman
dlar. Faiz batandan kurtulmaya alan, rettii mahsul
cinayetler, sokak kavgalar ve kargaa artk allan man-
13 WO 201/145. 1942 tarihli Kbrsa dman saldrsyla ilgili planlar dosyasndan
aktaran Tabitha Morgan, a.g.e., s. 207. zaralardand. zellikle ngiliz askerleri ile yerli halk ara-
14 rnein Yakup Ycel o dnem askere gidiini syle ifade etmektedir: 17-18
yalarna kadar babamn yannda rebercilik yaptm ama o gadar bir bktm usandydm snda meydana gelen kavgalar ok daha yaygnd. ngiliz
ki ya intihar edecektim ya da gaacaktm. Ben da braktm ii gc Alaman harbna
gittim. Orda 3 sene savatktan sonra geri gelip polis yazldm 1924 Baf/Kukla istihbarat servisine gre zellikle Kraliyet Hava Kuvvetle-
doumlu Yakup Ycelden aktaran Ali Atamer, Bir Yastkta 50 Yl, Mete Adanr Vakf
Yaynlar, Lefkoa 2010, s.109. ri personelinin adada yaayanlara bak son derece kaba
15 Ahmet C. Gaziolu, ngiliz Ynetiminde Kbrs II, Enosis emberinde Trkler, Lefkoa
1996, s.321. ve aalaycyd.25 Gnll olarak ngiliz ordusuna asker
16 Mehmet Ali zmenle 12 Ekim 2006 tarihinde Girnede yaplan grme.
17 Mehmet Gl, Tatlcada Balayan Okul Ak, Yakndou niversitesi Yaynlar, Lef- yazlanlar arasnda da zaman zaman kavgalar yaand ve
koa 2011, s.2.
18 Hseyin zdemir bu durumu Lefkoa 1930larda ne durumdayd? Trkler elence ngiliz yetkililer bu kavgalarda farkl sebepler aranmamas
iin, futbol iin, sinema ve tedavi iin Rum kesimine giderdi. Futbol sahamz yok,
sinemahanemiz yok. Doktorumuz 3, avukatmz 1-2, mhendisimiz 1. Lefkoa yine 19 Rauf R. Denkta, Karkot Deresi, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2005, s. 41.
hisarlar iinde. Kkliftlik, Kumsal, alayan blgelerinde henz ev yok. Karutsalar, 20 Bilal Halil Denizaldan aktaran Fikret Demira, u Mthi Sava Yllar, Kltr
trenler var. Trkn kasabadan kasabaya otobsleri yok. zel arabalar yok. 3 doktor Yaynlar, Lefkoa1999, s. 9.
hastalarn bisikletle ziyaret ediyor. retmenler de bisiklet derdinde. Evlere hayvanla 21 Halkn Sesi, 31 Mart 1942.
ekmek datlyor. Sokaklarda hayvanla ekilen su tanklar var. Lefkoada kuma tccar 22 Panagiotis Dimitrakis, The Special Operations Executive and Cyprus in the Second
3 Trke kar saysz Rum. Keman ve bisiklet satan bir tccarmz, 2 ekmekimiz, 2 World War, Middle Eastern Studies, Volume 45, No 2 (2009), p. 318.
pansiyonumuz, bir lokantamz, 3-5 i kebapmz, 2-3 amiicimiz, 2 kitapmz var. 23 Halkn Sesi, 25 Mart 1942; Hugh Foot, A Start in Freedom, Hodder and Stoughton,
Trklerin geimi genellikle memuriyet, retmenlik, ktiplik ve kuru ziraat. Lefkoada London 1964, p. 143-144
2 bahe, hayvanla dnen su dolaplar, Byklnn bahesinde her trl sebze. Bykl 24 Hasan Ycelen, Aknclar (Luricina) Trklerinin Yz Yllk Varolu Mcadelesi,
by de yapard. Mterileri genellikle Rum kadnlar idi. diyerek aklar. Hseyin Lefkoa 2006, s. 80-82.
zdemir, Kbrsta 60 Yl, Volkan Yaynlar, zmir 1997, s. 20. 25 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 322.

261
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Cyprus Mining Corporation maden irketi
ynnde aba harcamad.26 Bu arada savan ac yz ya-
va yava kendisini gsterirken bu durum Kbrsl Trkle-
rin msralarna da yansd:27
Ah Alaman Alaman/ Zencirleri dolaman
ok urama Alaman/ Sen Kbrs alaman
Ah ngiliz ngiliz/ Sensin bizim dengimiz
Sen buradan kaarsan/ Solar bizim rengimiz.
nsanlarn umut baladklar tek sanayi kolu ise Cyprus
Mining Corporation (CMC) isimli okuluslu bir maden
irketiydi. Krsal alanda hayvanclk ve tarmla geinmeye
alan insanlarn Lefkoa, Mausa, Girne, Limasol, Lar-
naka, Baf gibi nispeten daha byk kaza merkezlerinde de
yapabilecekleri pek fazla bir i imkn yoktu.28 Kbrs Trk
mcadele tarihinin nemli kadn simalarndan Hatice
Tahsin de anlarnda sava dneminde Kbrsta yaanan-
lar byk bir ac ve zntyle aktarmaktadr: Byk
oranda yiyecek sknts vard. Yiyecek maddelerine karne uy-
gulamasna ramen hibir ey bulunamyordu. Karaborsaclk
ban alm yrmt. Bunu bizzat ngiliz askerleri yap-
yordu. eker ve ya gibi maddeler hi bulunmuyordu. ngiliz
Hkmeti kylnn rnne ve hayvanlarna el koyuyordu.
Geceleri karartma vard. Evimizin camlarn siyaha boyam-
tk. Sirenler aldnda snaklara giriyorduk. ngilizler Al-
manlarn hava saldrsndan korkuyorlard. Byk bir isizlik
ve alk vard. aresiz kalan Trk genleri ngiliz ordusuna
asker yazlp yabanc lkelere, hi bilmedikleri yerlere ngi-
lizin uruna lmeye gittiler. Bu hepimize ac veren znt
kaynayd. Gidenlerin pek ou geri dnemedi. Bu arada Al-
manlarn muhtemel bir hava saldrsn bahane eden smrge
26 Halkn Sesi, 27 Mart 1942.
27 Koral zen - Gven Uluda, Kbrsta Anlar Srtlamak, Sylem Yaynlar, stanbul
2014, s. 28.
28 Mustafa Kontiden aktaran Sevgl Uluda, Yenidzen, 11 Mart 2005.
ynetimi Laptaya tar ve lise
binalarna Yunan adalarndan
g eden Yunanlar yerletirir.
Lisenin Laptaya tanmasyla
fakir Trk rencilerinden pek
ou okulu brakmak zorun-
da kalrken geriye kalanlar ise
Laptada uygunsuz ve salksz
koullarda eitimlerine devam
etmek zorunda kalrlar. Lisenin
Rauf Denkta
Laptaya tanmas Trk ren-
cileri cezalandrmakt.29
Savan Kbrsa yansmalar ve Kbrsl Trklerin neden
askere yazldklar konusunda Mehmet Ali zmenin ak-
tardklar da genel olarak neredeyse btn Kbrsl Trk-
lerin belirttii ekonomik sebeplerle ilgiliydi.30 Bunun
doal sonucu olarak savan balamasyla beraber CMC
tarafndan iletilmekte olan Mathiadis, Mitsero, Poli gibi
blgelerdeki bakr madenlerinin kapatlmasyla insanlar
isiz kaldlar. lerini kaybetmi olan insanlarn kylerine
dnmelerinden hemen sonra Kbrs Adasnn esas ihra
maddeleri arasnda bulunan narenciye, zeytinya, har-
nup ve arap gibi rnlerin de yurtdna k kesildi ve
rnler tarlalarda rmeye balad.31 Kbrsl Rum ve
Kbrsl Trk katrclar n cephelere gnderilmeye ve zayi-
at vermeye baladnda savan pek de hafife alnacak bir
durum olmad daha net anlald.32 Eitime gittii ngil-
teredeki gnlerini tamamlayarak Kbrsa dnen Rauf R.
Denkta da 1939 ylyla birlikte savan dehetli yzn
ve etkilerini hissedenler arasndayd.33 Savan balamas-
nn ardndan ortaya kan sava ekonomisi, ekonomik s-
kntlar, hayat pahall, karaborsa gibi sorunlarla en ok
kar karya kalanlar arasnda Erenky blgesinde yaayan
madenci aileleri de vard. Arazi artlarnn elverisizlii
nedeniyle i konusunda ok fazla seenekleri bulunmayan
ve genellikle madende alan bu insanlar basklara daha
fazla dayanamayp ngiliz ordusuna yazlmaya baladlar.34
Durum byle olunca zorlama baz yaklamlarla askere
29 Hatice Tahsinden aktaran Aydn Akkurt, Kod Ad Lale; Mcahide Hatice Tahsinin
Anlar ve Yaam, Akdeniz Haber Ajans Yaynlar, Lefkoa 2000, s. 28.
30 Mehmet Ali zmenle 10 Ekim 2006 tarihinde Girnedeki evinde yaplan grme.
31 Yegane ztrk, imizden Biri, Kbrs Mektubu,XI/3, Ankara 1998, s. 26.
32 Ali Atamer, Son Kbrsllar Bizik, Havadis Yaynlar, Lefkoa 2014, s. 143.
33 Rauf R. Denkta, Karkot Deresi, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2005, s. 28-30.
34 Fadl Elmasolu, Erenky ve Hayat, Ik Kitabevi, Austos 2014, s. 66-68.
262
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER
kinci Dnya Sava srasnda ngiliz Ordusu askerleri, Kbrsl askerlere maske kullanmn gsteriyor.
yazlmalarn farkl siyas sebeplere balanmas veya bu
ekilde sonular kartlmas ok da anlaml gelmemek-
tedir. Bu ekilde askere yazlan Kbrsl Trkler General
Pack Transport ad verilen genel yk tamacl iinde
altrlmak zere katrc ve kazmac olarak geri cephe-
lerde grev alrlarken muharip ve asl gler n cephelere
gnderildi. Kbrsl Trklerin de askere yazlmaktan baka
bir seenekleri kalmamt.35 Skntl srecin ierisinde
Kbrsl Trkler yine de hayat yaayacak ve glmsetecek
frsatlar bulmay ihmal etmediler.36
Askere Yazlmalarn Balamas
Sava ekonomisinin dayanlmaz basks sonrasnda isiz
kalan zellikle kylerde yaayan Kbrsl Trkler, savan
ne anlama geldiini dahi dnmeden askere yazlmaya
baladlar. lk gnlerde ortaya kan talep patlamas ka-
saba ve ehir merkezlerinde yaayan, hali vakti nispeten
daha iyi ve devlet hizmetinde alan insanlar da cezp
etmeye balad. Bylece devlet dairelerindeki ilerini b-
rakan Kbrsl Trkler de asker olmann yollarn aramaya
baladlar. Bu dnemde gnll olarak ngiliz ordusuna
yazlanlarn bir ksmn o dnemde polis olarak ngiliz
35 12 Mart 1911 Baf doumlu Hseyin Seyitali Eyinten aktaran Zarif Soybay, Kenan
Baheci, brahim Denizer, Diner zcan, Kbrsta Yallarn Anlar, 1992. KTMA.
TK.061.1951.
36 Ahmet meraa, Dnden Bugne Gnyeli-I, Lefkoa 2005, s. 153.
idaresinde alan Trkler oluturuyordu. Gnll olarak
askere yazlmak isteyenlerin bir ksm ise yalar kk
olmasna ramen zellikle ekonomik skntlar ve sava
ekonomisinin uyguland Kbrsta yaanlan sorunlar y-
znden eitli kurnazlklar veya kk hilelere bavurarak
kayt yaptrmay baard.37
Kbrsl Trkler ve Rumlardan gnll olarak asker kay-
detmeyi amalayan ngiliz idaresinin karsna bu aama-
da bapiskoposluk seimi konusunda ngiltere ile problem
yaayan kilisenin olumsuz tavr kt. lk gnlerde ngiliz
Kzlha tekilat iin balatlan para yardm konusunda-
ki faaliyetlere kar kan ve kiliselerde byk devletle-
rin her zaman kendi karlar iin savatklar eklinde
vaaz veren kilise yetkilileri bylece kprleri yaktklarn
da ortaya koydular.38 Bu arada aile fertleri arasnda da
karlkl zenme ve ayn aileden farkl aile bireylerinin
ard ardna askere yazlmalar oldu.39 Sava baladnda
ngilterenin Kbrs Adasnda uramak zorunda kald
bir baka problem, kilisenin propagandasnn yan sra
Almanyann da youn propagandasn yapan ve Alman-
ya ile sk ilikiler ierisinde olan Rum tccarlar ile Al-
manyada eitim grm olan meslek sahipleriydi. Kilise,
37 1929 Lefkoa Silihtar doumlu Kemal Kamkamdan aktaran Halil Erdim, Kbrsta
Yaananlar, Lefkoa 2015, s.152-153.
38 kr S. Grel, Kbrs Tarihi II, Kaynak Yaynlar, stanbul 1985, s. 10.
39 Mehmet Ali zmenle 12 Ekim 2006 tarihinde Girnede yaplan grme.
263
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
savan Kbrs da iine alacak kadar yaylacan, ayrca
Yunanistann Almanya tarafndan igal edileceini tah-
min edemedi. zellikle Almanya ile ticar ilikilerinin
bozulmasndan endielenen kilise, Kbrsl Rum tccarlar
ile Enosis taraftar Rumlarn askere yazlmalarna scak
bakmad ve ngiltereye destek vererek Yunanistann kur-
tarlmas iin alt. zellikle 1931 Rum syan sonrasn-
da ngiliz ynetimine kar kkrtc ve saldrgan bir tavr
sergilemekle tannan Baf Piskoposu ve Bapiskopos Vekili
Leontiosun 30 Ekim 1940 tarihinde yapt bir konu-
mada Gemiteki anlamazlklar unutulmaldr. Tanrnn
ve byk mttefiklerimiz ngiltere ve Trkiyenin yardmla-
ryla sava kazanacaz40 demesi hayretle karland. Bu-
rada belirtilmesi gereken ilgin bir nokta ise Leontiosun
bu konumay yaparken Trkiye, ngiltere ve Yunanistan
bayraklarndan olumu bir kyafet giymesiydi. zellikle
kilisenin bu ani tutum deiiklii sonrasnda ayn hava,
adann drt bir tarafnda hissedilmeye baland. Trk,
Yunan ve ngiliz bayraklar evleri, maazalar sslerken,
Yunanistana giderek Yunanlarn yannda savamak iste-
yen Kbrsl Rumlar konsolosluklara akn ettiler. Ortaya
kan bu yeni durumu kilisenin siyasal frsatl olarak
nitelendiren Kbrs Valisi ise frsatlk konusunda kendisi
kinci Dnya Sava srasnda Katrc Birlii ile birlikte ada dna
gnderilen katrlar.
40 CO 67/398/10.Kbrs Valisinin Smrgeler Bakanlna gnderdii yazdan aktaran
kr S. Grel, a.g.e., s. 10. Ayrca bkz. Hasan Topal, Mesaryadan Notlar-II, Lefkoa
2006, s. 79.
de geri kalmad ve ngiliz idaresi boyunca adada devam
eden ve ok sk bir ekilde uygulanan Bayrak Kanununu
deitirerek Trk ve Yunan bayraklarnn serbeste asl-
masna msaade etti.41 Kbrsllarn gnll olarak askere
yazlaca konusu ngilterenin II. Dnya Savana girme-
sinden hemen sonra toplanan Meveret Meclisinde Vali
Sir William Denis Battershill tarafndan akland.42 Yap-
lan bu aklamayla askere alnacak 500 kiinin kasabalara
gre dalm yleydi: Lefkoa 160, Girne 32, Mausa
100, Larnaka 63, Leymosun 80, Baf 65.43 Baz kaynaklar-
da 1939 ylnda Kbrsta katrc olarak askere yazlmalarn
neredeyse hi olmad, Yunanistann talya tarafndan
igaliyle birlikte Ekim 1940dan itibaren zellikle Kbrs-
l Rumlarn askere yazlmaya baladklar belirtiliyordu.44
Ancak bu doru bir yaklam deildir. ngiltere tarafn-
dan Kbrsta askere alnacaklarla ilgili verilen say 500dr.
Yukarda da belirtildii zere tam 500 kii askere alnd.
Kbrs Valisi ilk etapta 18-30 ya arasnda ngiliz vatanda
olan Kbrsllar arasnda asker alm yaplacan, bu kii-
lerin ofr-makinist, ktip ve alar olmak zere ayr
grupta kabul edileceklerini duyurdu.45 Askere alnacaklar
ilk etapta ngiliz ordusunun lojistik destek ihtiyacn kar-
lamak zere zellikle ara ulamnn g olduu blge-
lerde katrc olarak alnmakla beraber daha sonra bunlara
kazmac, seyyar amarhane grevlisi, haberci, mutfak
grevlisi de eklendi. Her ne kadar Kbrsta gnll ola-
rak askere yazlanlar cephe gerisindeki idar ilerde, ta-
maclkta, mutfak, kantin, bro ve karargh grevlerinde
altrlacaklarsa da sz konusu birlik ierisinde en ok
bilinen ve bu askerlerin neredeyse hepsinin ayn isimle
anlmasna sebep olanlar katrclard. Kbrsl katrclar
talyadan Yunanistana, Afrika llerinden Msra kadar
ok geni bir corafyada ve ngiltere adna savaa katlan
ilk Kbrs Birlii olarak da tarihteki yerini ald.46 Kbrsl
katrclarn grev yerleri arasnda 1940-1943 dnemin-
de Bat Sahra l, 1941 ylnda Eritrede Keren blge-
si, Suriye, talyada 4. Monte Cassino Muharebesi, ayrca
Yunanistan ve Girit de bulunmaktadr. Ayrca Libyadaki
41 Beria Remzi zoran, Kbrsta Atatrkn Kzlar, Kbrs Postas, Lefkoa, 13 ubat
1982, s. 22.
42 Vakit, 26 Nisan 1939.
43 Cyprus Veterans Association, 60th Anniversary From The Establishment of the Cyprus
Regiment 1939-1999, Lefkoa 1999, p. 14.
44 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 315.
45 Vakit, 26 Nisan 1939.
46 The London Gazete, 13 June 1946.
264
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER

Marsa Matruh, Siddi Barrani ve Tobruk harektlar da g-

rev alan iindeydi.47 Bylece Ekim 1939 itibaryla Fran-
sadaki ngiliz birliklerinde en az 400 hayvanlk katrc
birliinin olmas gerektii btn birliklere duyuruldu.48
Bu birliklerden drd Hindistandan gelirken iki katrc
birlii ise Kbrstan geldi.49 zellikle Kbrsl Rumlarn
gnll olarak Kbrs Alayna yazlmalarnn dnm
noktas, Almanyann Yunanistana saldrmasyd.50 Bu
birlik II. Dnya Sava srasnda ngiltere tarafndan olu-
turulan Kbrs Gnlller Gc (CVF/Cyprus Volunteer
Force) ile birlikte savan cereyan ettii neredeyse btn
cephelerde grev yapt. Ayrca saylar az olmakla birlikte
Amerika ve Avustralya birliklerinde de Kbrstan gitmi
veya Kbrs asll olanlara rastlamak mmknd.51 n-
gilizlerin bu noktada stratejileri son derece basitti. Yeni
oluturulan asker karargh glendirmek maksadyla
ilk etapta 200-300 civarnda askerin alnmas planland.
Ancak savala birlikte acil ihtiyalarn artmaya balamas,
ayrca Kbrsta sava ekonomisinin getirdii skntlarn Kbrsl Rumlarn gnll olarak Kbrs Alayna yazlmalarnn sebebi
dayanlmaz hle gelmesiyle birlikte mracaatlar da ayn Almanyann Yunanistana saldrmasyd.

oranda art gsterdi.52

Lefkoadaki Asker Alma Dairesinde grevli Binba Da-
vidson Houston53 imzasyla gazetelere verilen ilanlarla
askere alnacak Kbrsl genlerde aranan vasflar da be-
lirtildi.54 te yandan Kbrsl Trklere ynelik bu kam-
panyalarn yannda, Kbrsl Rumlara ynelik askere alma
kampanyalar da dzenlendi. Konuyla ilgili olarak Rumca
gazetelerde de ilanlar kmaya balad ve Kbrsl Rum-
lar da asker olmaya arld.55 Rumlara ynelik yaplan
kampanyalarda askere alnacak ilk 500 kiiyle ilgili artlar
akland ve grev alacak olanlarn ofr,56 tamirci, yazc
gibi grevler de stlenecekleri akland.57
Savala ilgili bir takm kstlamalara giden ngiliz daresi
47 http://www.cwgc.org/foreverindia/stories/men-of-royal-indian-army.php
48 Ashley Jackson, The British Empire and the Second World War, Hambledon
Continium, London 2006, p. 132-133
49 The Sydney Morning Herald, 31 May 1942. Ayrca Bkz. http://www.cwgc.org/
foreverindia/stories/men-of-royal-indian-army.php
50 The London Gazete, 13 June 1946.
51 Georgios Kazamias, Military Recruitment and Selection in a British Colony: The
Cyprus Regiment 1939-1944, Greek Research in Australia; Sixth Biennial Internati-
onal Conference of Greek Studies, Flinders University, June 2005, Adelaide, p. 334.
52 Praxitellis Perdios isimli Rum tarafndan 4 Ekim 1940 tarihinde Mausa Yksek
Komiserliine gnderilen yaz. Hseyin Nafi Bey zel Arivi, Gazi Mausa/KKTC.
53 The Cyprus Gazette, 26 June 1940, 9 and 10 July 1940.
54 Vakit, 26 Nisan 1939.
55 Aneksartitos, 8 Eyll 1939.
56 The London Gazete, 13 June 1946.
57 The Cyprus Gazete, 3 Eyll 1939.
posta haberlemesi konusunda da yeni dzenlemelere git-
ti ve sansr kontrol memuru R. N. Henry imzasyla ya-
ymlanan duyurularla 11 Eyll 1939 tarihinden itibaren
taraya gnderilecek mektuplarn sadece ngilizce, Rum-
ca, Trke, Franszca, Almanca, talyanca, Rusa, Ma-
carca, Romence, Arapa, Danca, svee veya spanyolca
yazlmasn, mektup gnderen kiinin isim ve adresinin
ve mektupta kullanlan dilin hangisi olduunun da zarf
zerinde belirtilmesini istedi.58 Ayn ekilde 2 Ekim 1939
tarihinde yaplan bir baka duyuruyla da mektubun na-
sl yazlaca ve nelere dikkat edilecei kamuoyuna ak-
land.59 Bu arada nce Msra, oradan da farkl cephelere
gnderilen Kbrsl askerlerin mektuplar gelmeye bala-
d.60 Bu dnemde karlalan en ilgin uygulamalardan
biri ngiliz Yksek Komiserlii tarafndan 7 Austos 1944
tarih ve 909/44 sayl yazyla kazalardaki komiserlikler va-
stasyla Kzlha yararna olmak zere resm pullarn bi-
riktirilmesi ve Kzlha Kbrs merkezine ulatrlmasdr.61
58 Vakit, 26 Nisan 1939.
59 Vakit, 4 Ekim 1939.
60 Vakit, 17 Mays 1940.
61 Mausa Kaza Komiserlii tarafndan 2 Kasm 1944 tarihinde ngiliz Yksek Komi-
serlii Sava Esirleri Brosuna gnderilen 144/44 sayl resm yaz. Hseyin Nafi Bey
zel Arivi, Gazi Mausa/KKTC.

265
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kbrsl Rumlarn ve Trklerin Stratejileri
Ayn gnlerde ngilterenin Atina Bykelisi Sir Michael
Palairet ise Almanlarn Rumca yaptklar propaganda faa-
liyetleri karsnda zellikle Kbrsl Rumlarn ve Yunanla-
rn moral deerlerini yksek tutmak ve mttefiklerle be-
raber savaa girme konusunda cesaretlendirmek amacyla
adann Yunanistana verilmesini teklif etti; ancak bu teklif
ngiltere Hkmeti tarafndan derhal reddedildi. 1939
ylndan itibaren ngiltere BBC vastasyla Yunanistan ve
Kbrsa ynelik Yunanca yaynlar yapmaya balad. Byle-
ce her iki blgede de ngiltereye ynelik sempatik bir yak-
lam salamaya alan ve savala ilgili propaganda al-
malarna devam eden ngiltere karsnda Almanya da bo
durmad ve Polonyada Breslau denilen yerden dorudan
Rumlara ynelik ngiltere kart yaynlara balad.62 Ga-
zeteler de haber kayna olarak radyoyu kullandlar ve bu
durum Kbrsta insanlara Herkese kendisini dinleterek
gnn saatlerini harcatan radyo ok can skc63 dedirtti.
Kbrsl Rumlarda adann Yunanistana ilhak konusunda
bu durumu yeni bir umut olarak deerlendirdiler. Kbrsl
Trkler ise savan doal sonucu olarak isizlik ve ekono-
mik skntlarn yannda herhangi bir beklenti ierisinde
olmadan ngiltereye de olan sadakatlerini gstermek ve
adann gelecei konusunda sz sahibi olmas gereken bir
g olduklarn da ortaya koydular.64 te yandan her ne
kadar ngilizler tarafndan yaplan Yunanistana yardm
etmek, zgr Kbrs Adasna yardm etmektir propagan-
das geerli olsa ve Kbrsl Rumlar adann bir gn ken-
dilerine verilecei ve Yunanistana ilhak edilecei inanc-
n tasalar da zaman zaman Kbrsl Rumlarn orduya
yazlmalarnda ideolojik unsurlarn sosyal ve ekonomik
unsurlarla mukayese edildiinde en azndan ilk balarda
ok kk bir pay olmasna ramen daha sonra bu du-
rumun son derece byk bir nem tad vurguland.65
AKELin zellikle 1943 ylndaki kampanyalar semeresini
62 Alman propaganda yaynlarnn balad ilk gnlerde Kbrsn kana susam hkmeti,
dkknlarn erken kapatlmas karar ald gibi haberlerin yan sra adada insanlara retim
fazlas narenciye yedirilmesi nedeniyle Kbrsllarn barsaklarnn dzeltilmeyecek
kadar bozulduu ynnde garip haberler de kt. Yunan veya muhtemelen talyan
gemilerine Kbrsta elden verilen mektuplar vastasyla adada nelerin olup bittiini
renmeye alan Alman istihbarat ve propaganda servisi ayrca Almanlarn savatan
zaferle kmalarnn ardndan Kbrs Adasnn da Yunanistanla birlemesinin mmkn
olaca ynnde yaynlar yapt. William Mallinson, a.g.e., s. 212.
63 William Mallinson, a.g.e., s. 217.
64 Ali Tilki ile 10 Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme.
65 Cyprus Veterans Association World War II, 50th. Anniversary of the Antifascist Victory
1945-1995; Participation and Contribution of Cyprus in The Second World War,
Nicosia 1995, p. 28.
verdi ve sadece 16 Haziran 1943 gn yaklak 800 AKEL
yesi askere yazld.66 gal altndaki Yunanistann srgn-
de grev yapan hkmetiyle lkenin Alman igalinden
kurtulmasnn aksine Enosis ryasn daima scak tutmas
ve bundan vazgememesi, zerinde durulmas gereken bir
noktadr.67 Bu kadar skntl gnlerin yaand II. Dnya
Savann bu gergin dneminde ngilterenin Kbrsta iyi
bir maa, yiyecek, giyecek, doktor garantisi vererek byle
bir kampanya balatmas sonucunda yzlerce gen askere
yazlabilmek iin ilgili brolarn nlerinde uzun kuyruklar
oluturmaya balad.68 te yandan Kbrsta beklemedii
bir taleple karlaan ngiltere Hkmeti askere alma faa-
liyetlerini mmkn olduunca sk bir kontrol ve denetle-
me mekanizmas ierisinde ve titizlikle yapt.69
Sava dneminde adada yokluk, karaborsa, isizlik ve ka-
ramsarlk hkm srmekteydi. Bu artlarda insanlarn
ekonomik olarak rahatlayabilmek amacyla askere yazl-
maktan baka seenekleri de kalmad.70 Kbrsta yaayan
43 yandaki Battershill ise annesine yazd bir mektupta
Sava Kbrs iin tm umutlarm ve planlarm mah-
vetti71 diyordu. O gne kadar tamamen bekrlardan
oluan ilk RASC blkleri henz Kbrstan ayrlmaya
balamadan nce bu kez de ngilizler 18 Eyll 1939 ta-
rihli resm bir ilanla evli olan Kbrsllardan asker almna
baladklarn duyurdu.72 Sz konusu bu evli askerler de
66 Georgios Kazamias bu dnemde askere yazlan AKEL yelerinin saysn Mays
1943 tarihinde 43 iken Haziran 1943 tarihinde 372ye kt eklinde vermektedir.
Bkz. Georgios Kazamias, a.g.m., s. 336. Bu arada 1931 Limasol doumlu Mehmet
Burcu ise Limasolda sava dneminde yaananlarla ilgili olarak Ben 12 yandan
beridir yemek yaparm. Nenemin yannda orbaynan baladm. Biirmek zorundaydk
o yalarda nk Leymosunda II. Dnya Sava esnasnda ngiliz Trk ailelerini
civar kylere yerletirdi. talyan uaklar Leymosunu bombardmana dutard. Annemi
da psona dediimiz bir Rum kyne gtrdydk Bu szlerden ngilizlerin
blgede yaayan Kbrsl Trkleri ve Kbrsl Rumlar farkl farkl kylere gtrp
gtrmedii ise anlalamamaktadr. Ali Atamer, Bir Yastkta 50 Yln Srr, Havadis
Yaynlar, Lefkoa 2012, s. 168.
67 Sadece Yunanistan Hkmeti veya Yunan asker yetkililer deil, lkedeki sradan
insanlar da ayn dncededirler. rnein igal altndaki Yunan adalarndaki
insanlar igalle uramak yerine adalarda yaayan Trkleri uzaklatrmann ve onlar
Trkiyeye gndermenin yollarn aradlar
68 Kbrsta 1 Nisan 1955 sonrasnda Kbrsl Trkler tarafndan kurulan ilk yeralt
rgtlerinden Volkann kurucularndan birisi olan Kemal Mion ile 12 Temmuz
2003 tarihinde Lefkoadaki evinde yaplan grme.
69 II. Dnya Savanda ngiliz ordusunda katrc olarak grev yapan Ali Tilki ile 10
Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme.
70 Hasan Ycelen, a.g.e., s. 80.
71 Ayn gnlerde Kbrs Valisine yakn bir mevkide grev yapan David Percival ise
yaananlarla ilgili kayglarn yle aklamaktadr: Burada (Kbrsta) gayet titizlikle
ve verimsiz bir hlde kesinlikle hibir ey yapmyoruz ve dzenli olarak bahriyenin bizi
koruyacan sylyoruz. Bezdirici bir i bu, biraz da endie verici, yaplacak da bir ey
yok. Yine de ziyan olaca gerekesiyle normal rutin srdrlemiyor... RHO (Rhodes
House Bodleian Commonwealth ve Afrika ncelemeleri Ktphanesi), Sir William
Battershill tarafndan annesine yazlan 6 Eyll 1939 tarihli mektuptan ve David
Percivalin annesine gnderdii 25 Austos 1939 tarihli mektuptan aktaran Tabitha
Morgan, ngilizlerin Kbrstaki Tarihi; Acsyla Tatlsyla Bir Ada, Kalkedon Yaynlar,
stanbul 2013, s. 202-203.
72 Sz, 21 Eyll 1939.
266
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER
kinci Dnya Sava srasnda Kbrs Adasnda asker tedbirler alan ngiliz ordusu ve Lefkoa sokaklar
elerine ve 14 yana kadar olan ocuklarna maalarndan
belli bir ksmn ayrabileceklerdi. Bu arada evli gnllle-
rin elerine ve 14 yana kadar olan ocuklarna da yardm
maksadyla maa verilecekti.73 Bu arada Kbrs Valisi Sir
Battershill, Kbrsta grd manzaradan o kadar etkilen-
di ve mutlu oldu ki, Mstemlekeler Nezaretine bir telg-
raf gndererek Kbrsllarn sadakatlerini vd.74 Kbrsl
gnlllerin askere yazlmaya balamalaryla beraber ta-
mamen Kbrsllardan oluturulan asker bir birlik ortaya
kt. Bu birliin ana unsurlar ise motorlu nakliye, hay-
vanla nakliye ve kazmac blkler idi. Kbrsl gnllleri
eitmek zere ilk olarak Limasol yaknlarnda bulunan
Polemidya (Binatl) Kynde asker bir kamp kuruldu.
Bu kampa ayrca Gafgalla Kamp da denilmektedir.75
ngilizler daha sonraki srete Aa Binatl ile Yukar Bi-
natl arasnda tekil ettikleri bir baka asker kamp daha
kullanmaya baladlar. Bu kampa da Berangerya denil-
mektedir.76 Fizik artlarn son derece elverisiz olduu bir
ortamda btn gn scak havada askerlik eitimi yapan
73 Vakit, 20 Eyll 1939.
74 Vakit, 24 Eyll 1939.
75 Gafgalla kelimesi Rumca tal, sert toprak anlamna gelmekte olup Kbrsl Trkler
tarafndan kullanlan kelimeler arasndadr. Mahmut slamolu ve evket znur,
Kbrs Trk ve Rum Halk Edebiyatlarndan rnekler, Gkada Yaynlar, Lefkoa
2010, s.98.
76 II. Dnya Savanda ngiliz ordusunda katrc olarak grev yapan Ali Tilki ile 10
Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme.
ve da, dere, tepe demeden elde kazmalar siper kazmay
renen Kbrsllar arasnda gnll yazldna piman
olanlar da oldu.77 Kampta ksa sreli eitime tbi tutu-
lan ve kendilerine CY78 ile balayan asker numara verilen
Kbrsl genler yurtd grev yerlerine gnderilmek zere
hazr tutuldular.79 ngiliz Valilii ise Akdenizde yrtl-
mekte olan asker operasyonlar nedeniyle adaya ynelik
ithalatn kesilmesi durumunda adann kendi imknlaryla
ancak alt - dokuz ay dayanabileceini, bu nedenle karne
sistemine geileceini duyurdu.80 ngiliz kantinlerinden
alveri yapma imkn olan baz asker aileleri ho grle-
bilir bir panik hliyle ihtiyalarndan ok daha fazlasn bu
77 Ad geen grme.
78 CY (Cyprus)-Kbrs.
79 Asker sicil numaralar verilen, temel asker eitimden geirilmeye balanan Kbrs-
l Rumlar ve Trklere ayrca istihkak olarak haki kumatan niforma, asker bot,
kampet ve ot yatak da verildi. Askerlerin niformalar ise yaz dneminde kayk kep,
ksa haki pantolon ve kapakl cepleri olan ksa kollu gmlekten oluuyordu. K d-
neminde ise bu niformalar uzun kollu gmlek ve pantolondu. Askerler kendileri
iin Polemidya (Binatl)da oluturulan asker eitim kampnda ve 8-10 kiilik adr-
larda kaldlar. Kampn ilk eitime balad dnemde mutfak, kantin, amarhane,
bulakhane ve banyo gibi alt yap hizmetleri tam olarak hazr olmamakla beraber
ngiliz daresi sz konusu bu temel hizmetleri daha sonraki dnemlerde tamamla-
maya alt. Askerlerin ihtiyalarn karlamak zere kantinler ald. ngilizlerin
atklar kantinler bugn bile Kbrsta ve ngiliz zerk sler blgesinde hizmet ver-
mektedir. NAAFI olarak bilinen bu asker kantinler sava dneminin karaborsa ve
fahi fiyatla mal alnp satld skntl gnlerinde asker ailelerinin kurtarcs oldu.
Kbrsl katrclar grev alp ada dna ksalar da Kbrsta kalan yaknlar bu asker
kantinlerden rahata ve uygun fiyatla alveri yapmaya devam ettiler. Aslnda sava
ekonomisinin kendisini iyiden iyiye hissettirmeye balad bir dnemde pahallk ve
karaborsayla beraber istifiler ve tefeciler de ortaya kmaya balad. Kbrsta yeralt
rgt Volkann kurucularndan olan Kemal Mion ile 12 Temmuz 2003 tarihinde
Lefkoadaki evinde yaplan grme.
80 Ashley Jackson, The British Empire and the Second World War, Hambledon Contini-
um, London 2006, p. 132-133
267
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Mausadan ada dnda greve gitmeyi bekleyen Kbrsl askerler ve Katrc
Birlii
pazarlardan almaya baladlar.81 Bylece sava sonrasnda
harp zenginleridiye nitelendirilecek olan bir takm in-
sanlar da ortaya km oldu. Asker kantinler dnda ise
halk artk un, ya, eker gibi temel ihtiya maddelerini
ancak karneyle bulabiliyordu.82 hracatn olmamas ne-
deniyle ttn retimi derken Filistin ve Kbrsn b-
tn tahl ihtiyac Orta Dou Tedarik Merkezinin kont-
rolnde temin edilmeye alld. Sava ncesi dnemde
Kbrsta ihracatn % 36 gibi ok byk bir orann tek
bana Almanya aldndan savala birlikte ihracat da, it-
halat da durma noktasna geldi. Adada portakal tketimi
konusunda resm bir kampanya balatld. Avrupa paza-
rndaki kayplar ise madencilii durma noktasna geti-
rirken cephedeki askerlerin en byk gda ihtiyac olan
patates retiminin ise mmkn olduunca artrlabilmesi
iin aba harcand.83 ngiliz ordusunun kereste ihtiyac ise
Kbrs Genel Valilii tarafndan bir avantaja dntrl-
d ve bunun sonucunda Bayndrlk ve Kalknma Yasas
erevesinde Kbrsta aalandrma ve sulama altyapsnn
glendirilmesi iin 400.000 Sterlin tutarnda bir kredi/
yardm alnd.84 Oluturulan Kbrs Alayna alnmak ze-
re ehliyetli sanatkrlara da ihtiya vard.85 Sz konusu bu
asker kamplarda net olarak ka askerin eitimden getii
ve Kbrs dna greve gnderildii bilinmemekle beraber
yaklak 9.000 Kbrsl Trk ile 19.000 civarnda Kbrsl
Rumun bulunduu tahmin edilmektedir. Bu saynn top-
lam 35.000 civarnda olduu da ileri srlmektedir. An-
81 Eski katrc Ali Tilki ile 10 Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme.
82 Arif Feridun, Unutulmasn Diye, Lefkoa 2011, s. 107.
83 Ashley Jackson, a.g.e., s. 133.
84 Ashley Jackson, a.g.e., s. 133.
85 Ad geen grme.
kinci Dnya Sava srasnda Kbrs adasnda asker tedbirler alan ngiliz
Ordusuna bal Hint askerleri
cak baz kaynaklarda Trklere verilen asker numarann
1-5000 arasnda olduu, Rumlara verilen asker numara-
larn ise 15.000-24.000 arasnda olduu, bylece toplam
Kbrsl Trk ve Rum asker saysnn 14.000 civarnda ol-
duu belirtilmekle beraber bu pek de mmkn grlme-
mektedir. Esasnda sz konusu bu 14.000 rakam doru
olmakla beraber bu say 1945-1950 dneminde askere
yazlanlarla ilgili olabilir. Burada ilgin olan bir nokta ise
Kbrsl katrc Ali Tilkinin grev yapt dnem iinde-
ki asker sicil numarasnn CY/16426 olmasdr. Trklere
verilen asker sicil numaralarnn 1-5000 arasnda olduu
ileri srlmekle beraber yukarda ad geen Kbrsl katrc
Ali Tilkinin sicil numaras bu teoriyi ortadan kaldrmak-
tadr. Kald ki, gnll yazlan katrclarn sicil numaralar
incelendiinde byle bir ayrmn yaplmad da kendili-
inden ortaya kt. Adadaki ngiliz idaresinin gnll as-
ker yazmaya balamasyla beraber bu birlie ilk kaydolan
ve CY/1 sicil ve kayt numarasn alan kii ise Nevzat Ha-
lil isimli bir Kbrsl Trk oldu.86 Eyll 1939-ubat 1945
dneminde Nevzat Halilin CY/1 sicil numarasndan
balamak zere CY/4.999a kadar gnll asker kaytlar
devam etti ve askere almlar CY/15.001 kayt numarasn-
dan itibaren de CY/22.251de son buldu. Bylece savan
balad ilk gnden son gnne kadar geen srete top-
lam 12.250 Kbrsl Trk ve Rum askere yazld.87 Savan
86 Cyprus Veterans Association, 60th Anniversary From The Establishment of the Cyprus
Regiment 1939-1999, Lefkoa 1999, p. 14.
87 Ekim 1939 tarihinde ilk etapta 50 kii ile balayan Kbrs Alayna yazlan Kbrsl
katrclarn saysn Georgios Kazamias ise 11.749 kii olarak vermektedir. phesiz
burada dikkat edilmesi gereken husus, katrclar ile ilgili kavram kargaasdr. Her ne
kadar Kbrsl Trkler ve Kbrsl Rumlar II. Dnya Sava srasnda Kbrs Gnl-
ller Gc (Cyprus Volunteer Force), Kbrs Alay (Cyprus Regiment), Kbrs Ula-
trma Birlii (RASC Motor Transport Force), Kbrs Tamaclar/Katrclar Birlii
(Muleteers Force), Ada i stihkm Birlii (Inland Water Transport Company) ve
268
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER

bitmesini mteakip ngiliz idaresi bu Kbrsllar birliine
asker almlarna devam etti ve Kbrs Alay lavedilmi ol-
makla beraber kaytlar kald yerden ve CY/22.252 sicil
numarasndan balayarak CY/24.342ye kadar geldi. By-
lece 1950 ylna kadar toplam 14.341 kii daha bu asker
gce kaydedilmi oldu. Zaman zaman kamptaki gnll
askerler bata Kbrs Valisi olmak zere ngiliz yetkililer
tarafndan da ziyaret edildi. Kamp ziyaret eden Kbrs Va-
lisi burada eitimlerini tamamlayan askerlere hitaben bir
konuma yapt.88 Askerlerin izinli olarak darya ktk-
lar dnemde ortaya kan problemlerden birisi de ikiyi
fazla karanlarn asker veya sivil halkla aralarnda ortaya
kan anlamazlk ve kavgalard.89 Askerlerin iki imele-
ri ve eitim kampna sarho olarak dnmeleri kesinlikle
yasak olmasna ramen ngiliz yetkililer bu konuda son
derece msamahakr davrand. Burada 13 Haziran 1941
tarihinde adadaki btn ngiliz yetkililerinin ailelerinin
tamamyla tahliye edilmesinden, gerek bu ngilizlerin ve
gerekse muhtemel bir saldr annda aday savunmalar
planlanan ngiliz smrge askerlerinin tam manasyla ba-
bo bir hayat yaamaya balamalar, bahsedilmesi gere-
ken nemli bir husustur.90 Adadaki ngiliz daresi zaman
zaman gazetecilerin de Polemidya (Binatl)daki asker
kamp ziyaret etmelerine msaade etti.91 ngilizlerin Kb-
rsta gnll yazlmak suretiyle oluturduklar Kbrsl as-
kerlerden oluan Kbrs Bl adada son derece ksa s-
reli bir asker eitimden geirildikten sonra 13 Ekim 1939
Cuma gn leden sonra Lefkoadaki kararghlarndan
dier yardmc snflar dhilinde grev yapsalar da genel kan hepsinin katrc olarak
adlandrlmas eklindedir. Georgios Kazamias, a.g.m., s. 335.
88 Acemi er eitimini tamamlayan ve temel askerlik eitiminden geen Kbrsl Rumlara
ve Trklere ayrca silahl eitim, selamlama, asker kurallar, arazi artlar konusunda
da bilgi verilmeye alld. Son derece ksa sren bir eitimden geen askerlerin
btn bu eitimlerini hakkyla tamamladklar ve cepheye gnderilmeye hazr
olduklarn ileri srmek yanl olur. Polemidya (Binatl) eitim kampnda ngiliz
asker yetkililerinin zerinde en ok durduklar konulardan birisi ise temizlik ve
genel salk konular idi. Her ne kadar kampn fizik artlar istenilen genel temizlik
uygulamalarn gletirse de dnemin kendisine has artlar gerei kolera, tifo gibi
hastalklar yannda bel soukluu ve frengi gibi zhrev hastalklardan da ekinen
ngiliz yetkililer askere alma ilemlerinin balad ilk gnden itibaren bu konuya ayr
bir zen gsterdiler. Askere kayt-kabul ilemlerinin balad ilk gn salk heyetinin
karsna kan gnlller burada rlplak soyunmak suretiyle genel bir kontrolden
getiler. Daha sonraki gnlerde de askere yazlan askerlerin zaman zaman izinli
olduklar dnemde zellikle bata Limasol olmak zere kaza merkezlerine gitmeleri
ve burada niformann ve sahip olduklar madd gcn verdii rahatlkla taverna
ve elence yerlerinde gn geirmeleri bu salk kontrollerinin daha titiz ve sklkla
yaplmasna neden oldu. Halkn Sesi, 6 Son terin (Kasm) 1944.
89 Eski katrc Ali Tilki ile 10 Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme.
90 Askeri Doktor Robert Lees 1946 ylnda adann durumunu Sinekler ve fahieler
hkm sryor diyerek aklyordu. Bu arada adadaki bu durumla ilgili olarak ...
Yerel halk arasnda cinsel ahlak standard acnacak kadar dk tespiti de yaplmt.
MECA Anglican Kilisesi Kuds ve Dou Misyonu GB 165/0161 kutu 86, dosya 2
1933-47den aktaran Tabitha Morgan, a.g.e., s. 233, 246.
91 Gazetede yaymlanan sz konusu rportajla ilgili olarak bkz. Sz, 17 Mart 1943.
alnarak kamyonlarla Larnakaya getirildi92 ve ngiliz sava
gemileri vastasyla ayn gn ada dndaki ilk grev yer-
lerine gtrlmeye baland.93 Bu dnem, Kbrsl Trk-
lerin adadan ilk defa II. Dnya Sava nedeniyle ayrld
dnemdi ve gidenlerin ardndan atlar yakld, trkler
sylendi.94 Kbrsl genlerin aday terk etmelerinden he-
men gn sonra gazetelere ilanlar vererek asker almla-
rnn nerelerde ve hangi tarihlerde yaplacan aklayan
ngiliz yetkililer bylece asker almlarna ara vermeden
devam ettiler.95
Adalar ve Kbrsta Mlteciler Sorunu
Bodrum Yarmadasnda o
dnemi yaam pek ok
balk Yunanllarn balk
tekneleriyle Kbrs Adasna
gtrldklerini bugn bile
anlatrlar. nce Nazilli, Ay-
dn, Edirne, zmir gibi belli
merkezlerde toplanan Yu-
nanllar daha sonra gvenli
bir ekilde Kbrsa gnderil-
Sir Charles Campbell Woolley
diler. Kbrsa getirilerek ada-
nn farkl blgelerine yerletiri-
len bu Yunanllar daha sonraki dnemde pek ok probleme
de sebep oldular.96 Bu arada Kbrs Valisi de 24 Ocak 1942
itibaryla kk gruplar hlinde Trkiye zerinden Kb-
rsa gelen Yunan mltecilerin askerlie elverili olanlarnn
derhal Hayfaya gnderildiklerini, geri kalanlarn ise adada
tutulduklarn bildirdi. Ancak ngiltere Dileri Bakanl,
Kbrs Valisi Sir Charles Campbell Wooleye 4 Nisan 1942
tarihinde bir mesaj gndererek Yunan mltecilerin Trkiye
zerinden adaya gelileri hakknda sansr uygulanmasn,
gvenlik nedeniyle bu konunun basn yayn organlarnda
ye almasnn nlenmesini, bu ekilde haberlerin baka Yu-
nan mltecilerin geliini cesaretlendirecei gibi Almanya
ile iyi ilikiler ierisindeki Trkiyeyi de ok zor durumda
brakacan, Trkiyenin Almanlarn tepkisini ekmesi
92 Vakit, 15 Ekim 1939.
93 Sz, 17 Ekim 1939.
94 Sevil Emirzade, ifte Nikah, Yar Belgesel Folklorik Oyun Dizisi, Lefkoa, Nisan
2015, s. 195.
95 Vakit, 15 Ekim 1939.
96 Mehmet Ali zmen, Lefkara ve Lefkarallar, Lefkoa 2005, s. 33.

269
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
sonras bu Yunan mltecilere pek de yardmc olmak iste-
meyeceini, mlteci Yunanlarn askere alnmalar ve asker
eitimden geirilmelerinin er ge Almanlar tarafndan -
renileceini ve bunu da Almanlarn Trkiyeye kar bask
unsuru olarak kullanacan bildirdi.97 Kbrs Valiliinin
adaya getirilen veya kk balk kayklaryla adaya s-
nan bu Yunanllarla ilgili bir baka endiesi de savan Kb-
rs da iine alacak ekilde genilemesi hlinde durumun
baa klamaz bir hle gelecei idi. Esasnda Kbrsta n-
giliz daresinin bu kayg ve endieleri mantklyd. nk
savan balangcnda her ne kadar ngiltere savaa fiili ola-
rak itirak etse de Kbrs Adas genel endie ve sava kaygla-
rndan ok uzak bir grnt iindeydi. Ancak Almanlarn
Kuzey Afrikada ilerlemeye balamalaryla birlikte Kbrsta
da skntlar ve problemler ortaya kt.
Sava Dneminde Kbrsta Alnan Tedbirler
II. Dnya Savann balamasyla beraber Kbrs Adas
balangta savan dndaym gibi grnse de adann
dier Akdeniz ve Ege adalar gibi talyanlarn ve Almanla-
rn hava saldrlarna maruz kalmas zerine Kbrsta da
savala ilgili tedbirler alnmaya baland. Savan ilk ylla-
rnda adada yiyecek sknts sz konusu deildi; ancak
savan iddetlenmesiyle birlikte iin seyri de deiti.98 te
yandan adada tahkimatlarn glendirilmesine ve savun-
ma hazrlklarna baland. Savan balad gnlerde
Kbrsta toplam olarak 755 polis vard.99 Savan bitme
aamasna geldii 1945 senesinde ise bu say yaklak
1.000e ulat.100 Kbrsta bu gelimeler yaanrken Kbrs
Trkleri tarafndan Kzlay vastasyla Trkiyeye ve Trk
Silahl Kuvvetlerine ynelik bir yardm giriimi de ol-
du.101 Buna gre Onursal Sekreter M. emi imzasyla 13
Mart 1942 tarihinde gnderilen yazya gre bu yardmn
son partisi olarak 2.745 para giyim eyas Kzlay tarafn-
dan teslim alnd. Savan ilk gnlerinde adaya Fransa da
ilgi gsterdi. Fransa zellikle Oniki Adalar blgesinde
devriye hizmeti vermek ve ayrca Beyrutun savunmasn
glendirmek iin aday bir hava ss olarak kullanmak
amacndayd.102 Adada asker alarm uygulanyor ve ta-
97 S. R. Sonyel, a.g.e., s.123.
98 Hseyin Kanatl, Uan Yllar 1931-1959, I, Lefkoa 2014, s. 50-51.
99 Altay Sayl, Kbrs Polis Tarihi, Lefkoa 1985, s. 25.
100 Altay Sayl, a.g.e.,s. 25.
101 Halkn Sesi, 14 Mart 1942.
102 Cyprus Veterans Association World War II, 50 th. Anniversary of the Antifascist Victory
nmlanamayan herhangi bir uan Kbrs zerinde grl-
mesi hlinde sirenler almaya balyordu. 31 Mart 1942
tarihinde ada zerinde grlen bir dman ua yzn-
den ayn tehlike sirenleri ald, uan herhangi bir tehlike
yaratmadan adann zerinden uzaklamasnn ardndan
yaklak bir saat sonra Tehlike geti sirenleri alarak ha-
yatn normale dnmesi saland.103 Ayn ekilde 21 Aus-
tos 1942 tarihinde Kbrs semalarnda ngiliz sava uak-
lar tarafndan drlen bir talyan uayla ilgili istihba-
rat bilgileri da bekileri tarafndan verildi.104 Bu arada
ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri de Kbrsta alarm duru-
munda olup her an savaa girecekmi gibi hazrlklar yap-
yordu.105 Bu dnemde Kbrs Adasna acil ini yapmak
zorunda kalan uaklar da sz konusuydu.106 II. Dnya
Sava srecinde zellikle Alman ve talyan saldrlarndan
kurtulabilmek iin Limasolda snaklar yaplrken ayrca
blgedeki hastaneye ilaveten 50 yatakl yeni bir hastane
daha ina edildi ve bu hastanede asker ve sivillere savan
sonuna kadar salk hizmeti sunuldu.107 Bu dnemde ada-
da sadece Lefkoa ve Limasol hastaneleri bulunuyordu.
Sava nedeniyle Larnakada da hava bombardmanlarnda
yaralananlar iin 50 yatakl bir hastane ald.108 te yan-
dan sava dneminde Lefkoann tahliye edilmesi de gn-
demdeydi. Ayn dnemde ngiliz idaresi yaklak 15.000
Sterlin harcamayla 5.000 kadar Lefkoaly kylere ve
daha gvenli olabilecekleri yerlere gitmeye ikna etti.109
Ayn gnlerde yaanan bir baka gelime de ngiliz dare-
sinin Kbrs Adas iin bir uak almaya karar vermesiydi.
Cyprus Post isimli gazetenin ortaya att teklif sonrasnda
daha ilk bata adann drt bir yanndan 1.000 Sterlinden
fazla para gnderildi. Para yardm kampanyasna katlan-
lardan birisi de olunu savata kaybetmi bir kadnd.110
Yaplan btn arlar olumlu sonu verdi ve Kbrsllar
bu kampanyaya para yardmnda bulunabilmek iin bir-
1945-1995;Participation and Contribution of Cyprus in The Second World War,
Nicosia 1995, p. 33.
103 Bu tarihten sonra Limasoldan balamak zere baz yiyecek maddelerinin vesikayla
satlmas da gndeme geldi. Halkn Sesi, 31 Mart 1942.
104 Yeni Dzen, 2 Ekim 2004.
105 Bu sava uaklarndan birisi Kbrsta havalandktan sonra teknik bir arza nedeniyle
dt, ancak pilotu paratle atlayarak kurtulmay baard. Halkn Sesi, 28 Mart
1942.
106 Arif Feridun, a.g.e., s. 113.
107 Servet Sami Dedeay, Kbrsta Hastahaneler 1878-1963, Lefkoa zel Trk
niversitesi Yaynlar, Lefkoa 2003, s. 55
108 Parantez iindeki saylar bu hastanelerdeki toplam yatak saysn gstermektedir.
Servet Sami Dedeay, a.g.e., s. 79.
109 Hasan Ali Ycel, Kbrs Mektuplar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1957, s.
53-54.
110 Vakit, 28 Haziran 1940.
270
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER
kinci Dnya Sava srasnda Kbrs adasnda asker tedbirler alan ngiliz ordusu
birleriyle yart. Bunun zerine kampanyann 14 Austos
1940 tarihine kadar uzatld akland. Temmuz sonun-
da toplanan para ise 3.000 Sterlinden fazlayd. II. Dnya
Savanda babas katrc olarak ngiliz ordusunda grev
yapan ve esir den 1932 Yayla doumlu Mehmet Batmaz
da o gnleri yle anlatmaktadr: Alaman harbn ha-
trlarm. Babam Alaman harbnda esir dt. Uaklar
bombalard her taraf. 1-2 sene de guraklk oldu Kbrsta.
Herkes arpa yerdi. Ekmee guru zm gordun da yerdin
ama ngiliz hereyimizi derdi ve alrd. 6-7 sene kral haya-
t yaadk111 Sava srecinde ortaya kan bir baka yar-
dm giriimi ise ngiliz ordusunda grev yapmakta olan ve
Kbrsta konulandrlan Hint asll askerlerden geldi. Sz
konusu Mslman Hint askerleri ...din vazifelerini ifa
iin toplandklar camilerde grdkleri imarszlktan m-
teessir olarak112 kendi aralarnda topladklar 56 Lira, 3
ilin, 2 Kuruu Evkaf Dairesine teslim ederek Ayasofya
Camisinin restorasyonu iin kullanlmasna katkda bu-
lundular.113 Ayn gnlerde Viktorya Kz Lisesi tarafndan
dzenlenen msamerede toplanan 18 Kbrs Liras da K-
zlhaa ba olarak aktarld.114 te yandan sava dne-
111 Ali Atamer, Bir Yastkta 50 Yln Srr, Havadis Yaynlar, Lefkoa 2012, s. 19.
112 Halkn Sesi, 2 Nisan 1941.
113 Halkn Sesi, 1 Nisan 1941.
114 Ayn gnlerde Baf Komisyonu da Paskalya nedeniyle Yunan gmenlere 1.000 yu-
murta ve yiyecek yardm yapmaya baladn aklarken ARP hizmetine yazlma-
d iin Larnakadan Kiriyakos Hrisanto isimli bir Ruma 2 lira para cezas verildi.
Gazetelere yansyan ilgin bir haber ise Pazartesi ve Sal gnlerinin Etsiz Gnler
minde Kbrsl Trklerin bir baka endiesi, Trkiye ile
ilgiliydi. Trkiye savaa girmemi olmasna ramen Kb-
rsl Trkler anavatana yardm etmeye altlar.115 Nazm
Kbrsnin ngiliz burada (Lefkede) ok asker yazd.
Lefkede de ou fukaralktan askere gitti116 eklindeki
satrlarndan da anlalaca zere fakirlik, Kbrs Trkle-
rinin en byk aresizliiydi.117 zellikle karaborsa sat-
n nlemeye alan ngiliz idaresi sert tedbirler almaya
balad. ayn kuru zm kartrlarak iildii bir d-
nemde bylece bata akaryakt, ya, un, eker olmak zere
temel ihtiya maddeleri konusunda skntlarn engellen-
meye alld.118 Adada retilen buday ve arpa gibi mah-
olarak ilan edilmesi ve bahsedilen gnlerde kasaplarda ve pazarlarda halka et satnn
yasaklanmas haberidir. Buna gre lokantalarda da bir tabakta birden fazla pili eti
verilmesi yasakland. Ayn ekilde karaborsay nlemek maksadyla yetkililer tara-
fndan ev ve iyerlerinde sk kontroller devam ettirildi. Buna gre baz bakkal dk-
knlarnda elbiselik kuma, baz maazalarda da bakkaliye malzemesi ele geirildi.
Halkn Sesi, 2 ve 4 Nisan 1941.
115 Hami zsaruhan, Emektar yelerimiz, Kbrs Mektubu Dergisi, No.5, Ankara
1998, s. 33-35.
116 eyh Nazm Kbrsden aktaran Cemay Onalt Mezzin, ngiliz Dneminde Araplara
Verilen Kzlar, Lefkoa 2009, s. 162.
117 Hasan Saffetten aktaran Cemay Onalt Mezzin, a.g.e., s. 119-121.
118 ngiliz yetkililer bu konuyla ilgili yaymladklar genelgede adada sava nedeniyle
ekmein en az %10luk ksmnn ya keiboynuzu (harnup) unu ya da kuru zm
olmas gerektiini duyurdu. Bu arada son derece az sayda olmasna ramen araba sa-
hiplerine de benzinle ilgili karne verildi. Arif Feridun zml ekmeklerine anlarnda
...zm tketimini artrmak iin evde yaplan ekmeklere zm katks art konuldu
ve de polise denetleniyordu en ciddi ekilde. Poli kck bir yer, ekmek frn yand m
mis gibi ekmek kokular her taraf sarard ve tabii ki zml ekmeklerin denetimi de a-
mazd... Bi okka ekmee belli lde zm kartrlmazsa kanuna kar gelinmi olurdu
ve de cezas vard. zm retiminiz yoksa pazardan zm alarak ekmeklerinize yeterin-
ce kartrmaya mecburdunuz. zm retimi adada boldu ama Kbrsn zmlerini or-
talk kaynarken ve savatan gz gz grmezken zm ihracatnn laf m olurdu? Kara
zm, ekirdekli beyaz zm, sultani, verigo, parmak zm, ekirdeklisi, ekirdeksizi,
araplk olan, olmayan vs. ve benzin karnelerinin hangi artlarda nasl kullanlaca
konusu da gazetelere verilen ilanlarla halkaduyurulur. Dalarn zm retimi o kadar
271
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

ngiliz ordusuna katrc olarak kaydolan Kbrsl Trkler

suln % 35lik ksm derhal satn alnrken insanlarn ho- Army/Air Forces Institutes) ad verilen asker kantinlerde
nutsuz bir ekilde yapmak zorunda kaldklar hamura yaplan uygunsuz satlar engellemeye alrken, bir yan-
kuru zm kartrlmas bir sre sonra kabul edilebilir dan da ald sert tedbirler ve yaptrmlarla hrszlk olay-
hle geldi. Ancak ayn durum keiboynuzu ekmei iin larnn nne gemeye alt.120 Karaborsa sorununun
geerli deildi.119 ngiliz idaresi bir yandan NAAFI (Navy/ yan sra zerinde durulan bir baka konu ise fahi fiyatla
oktu ki Limasoldaki arap, kumandarya, zuk, konyak, sirke trlerini reten fabrikalara mal satanlara uygulanacak cezalard. Karaborsa artlarn-
sava sonras gece gndz zm tanrd. Tabii ki sava dolaysyla bunlar retilemeyince
zml ekmekler imdada yetiiverdi... diyerek aktarr. Ayn durum sadece sradan dan istifade etmek isteyenler sadece ticaretle uraanlar
insanlar iin deil, st kademe yetkililer iin de geerlidir ve Kbrs Valisi Batters-
hillin kz Jane de zml ekmek ve skntl srete yaadklaryla ilgili olarak Her
birimizin zerine ismi yazl birer reel kavanozu vard ve dibindeki bu adal ve ok
ho olmayan eyi aya ya da baka bir eye koyarsanz ok iren oluyordu der. William ler de vard. rnein Lapatozlu (Boaziili) Andrea Mihail Toma, zerinde alnt
Mallinson, a.g.e., s. 216. Arif Feridun, a.g.e., s. 105-106. Ayrca bkz. Halkn Sesi, 10 olduu belirlenen 134 para deriyle yakaland ve mahkemeye sevk edildi. Sz konusu
ve 26 Nisan 1942. Ayrca Bkz. M. H. Erdoan, Kbrs in zm Yl m?, Kbrs asker mahkemeye gelmeyince hakknda tutuklama karar kartld. Halkn Sesi, 1
Mektubu, No.6, Ankara 1996, s. 15. Mays 1942.
119 Hrszlk olaylarna karanlar arasnda Kbrs Gnll Alaynda grev yapan asker- 120 Halkn Sesi, 20 Mart 1942.

272
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER
deildi.121 ngiliz yetkililerin aldklar btn tedbirlere
ramen ithalat ve ihracat konusunda gzle grlr bir ya-
valama ve durgunluk yaanmaya balad. Bunun sonu-
cunda zellikle temel ihtiya maddeleri konusunda sknt
had safhaya ulat. retilenlerin satlamamas sonucunda
Kbrsllar bu dnemde kuru zmle yaplan ekmek ye-
mek zorunda kald.122 retimin ve istihdamn olmamas
nedeniyle zaten skntl bir sreten gemekte olan Kbrs
Adas savala birlikte iyiden iyiye yaanmaz bir hle gel-
di.123 Bu arada Lefkoa ve Girnedeki ngiliz yetkililer tara-
fndan yaplan bir aklamayla ada dndan gelen ithal
rnlerden satn alan Kbrsllardan aldklar rnle ilgili
olarak mutlaka satlan eyay, denen fiyat ve sat tarihi-
ni gsteren imzal bir makbuz almalar istendi. Fiyat n-
giliz daresi tarafndan tespit edilen ilk iki rn peynir ve
hellimdi.124 Adada et ve et rnleri konusunda yaanan
sknt ise zellikle Yeni Zelanda ve Avustralyadan ithalat
yaplarak zmlenmeye alld. Yaplan btn uyarlara say karttk... diyerek gazetenin zor artlar altnda nasl
ramen karaborsa mal satmaya devam eden, kanunla be-
lirtilen miktardan daha fazla sat yapan125 veya elindeki
gda rnlerini satmak istemeyen toptanclarn mallarna
derhal el konuldu, ayrca para ve hapis cezas uyguland.
ngiliz ynetiminin ald bir baka tedbir ise ihtiya duy-
duu btn aralara el koymas ve ofrlerini de asker
amalarla kullanmasyd. Aralarla birlikte ara srcle-
rinin de skynetim erevesinde asker amal olarak
kullanlmas yznden zellikle tarm ve hayvanclk ya-
pan kyllerin yardmna karutsalar (at arabalar) ve katr-
lar yetiti.126 Rum ve Trk gnlllerin eitim grd
Polemidya (Binatl) Kampnda meydana gelen hrszlk
olaylar ise bal bana problemdi.127 Ayn gnlerde Kb-
rs Genel Valisi Sir William Denis Battershillin yerine
atanan yeni Kbrs Valisi Sir Charles Campbell Woolley
de Meveret Meclisinde 6 Kasm 1942 tarihinde bir ko-
numa yaparak adann Maltallarn yapt gibi almaz
bir kale hline getirilmesini istedi.128 Askere yazma faali-
121 Halkn Sesi, 26 Nisan 1942.
122 Mustafa Asm Kayan, a.g.e., s. 19-21.
123 1923 Erenky doumlu Ahmet Hzldan aktaran Ali Atamer, Bir Yastkta 50 Yl,
Mete Adanr Vakf Yaynlar, Lefkoa 2010, s. 57.
124 Vakit, 8 Ekim 1939.
125 Vakit, 8 Ekim 1939.
126 Mustafa Asm Kayan, a.g.e., s. 57.
127 Savan getirdii karmaa ortamnda karaborsa yaratmak isteyenlerin yan sra eitli
asker depolardan malzeme, silah ve cephane alanlar, gvenlik zafiyeti nedeniyle
eitli iyerleri ve meskn mahlde evlerden de ok ciddi sayda hrszlk sz
konusudur. Halkn Sesi, 15 Mart 1942.
128 Halkn Sesi, 8 Son Terin 1942.
yetlerinin iine politikaclarn da katlmasyla Kbrsta
hayli renkli bir grnt ortaya kt. zellikle Avrupada
savan yaylmac bir seyir izlemesi zerine durumun cid-
diyetini gren ngiliz yetkililer Kbrsl Trkleri ve Rumla-
r askere yazlmalar iin zendirmeye ynelik propaganda
ve reklam kampanyalar balatt.129 II. Dnya Savann
balamasndan sadece sekiz gn sonra Kbrs Bankasn-
dan ekilen para miktar 98.000 Sterlindi. Bu durum
Kbrs ekonomisini ciddi biimde etkiledi. Harbin ba-
langcnda bankada bulunan mevduat tutar ise 413.170
Sterlindi. Bu arada savatan etkilenenlere gazeteler de ka-
tld. Vakit gazetesi okuyucularna Vakiti kt ktln-
dan dolay bazen tek yaprak olarak karmaya mecbur kal-
yoruz. Deerli okuyucularmz pekiyi biliyorlar ki, bir yla
yakn neriyat hayatmzda kendileri iin fedakrlktan e-
kinmedik ve birok defa gazetemizi vesaitsizlie ramen,
Kbrsta Trke hibir gazeteye nasip olmayacak ekilde alt
basldnn duyumunu yapyordu. Austos 1940 itiba-
ryla Limasolda isizlik brosuna mracaat edenlerin say-
s ise 1.050 kiiydi. Bu arada stihbarat Dairesi tarafndan
baz asker tedbirler alnd:130
1. Yollarn ortasnda yrmeyiniz. nk hatrlamalsnz
ki, siz otomobillerin gelmekte olduklarn grebildiiniz
hlde otomobil srcleri sizi gremezler.
2. Beyaz elbiseler en makbuldr. Siyah elbiseler giyi-
yorsanz bile zerinizde beyaz bir ey taynz ki, kolayca
ayrt edebilirsiniz.
3. Bisiklette iseniz yava gidiniz. Bilhassa yol dnemelerin-
de buna daha ziyade dikkat etmelisiniz. Bisikletinizin lam-
basnn n mmkn olduu kadar zayflatmaya alnz.
4. Eer hakkyla maskelenmemi ise bir elektrik feneri
kullanmaynz.
5. Evinizde darya aksedebilecek bir k varsa evinizin
kapsn amaynz.131
6. Inz yakmadan evvel odanzn btn perdelerini
indirip oday karanla gmmelisiniz.
129 1914 Kfnye (Geitkale) doumlu Yusuf (Bondigo) obanoludan aktaran Zarif
Soybay, Kenan Baheci, brahim Denizer, Diner zcan, Kbrsta Yallarn Anla-
r,1992, KTMA. TK.061.1951.
130 Vakit, 21 Haziran 1940.
131 ngiliz yetkililerin bu yasaklamalarna uymayanlara farkl hapis ve para cezalar ve-
rildi. rnein k sndrme kanununa uymad gerekesiyle Limasol Kaza Mah-
kemesi tarafndan Viron Juannu isimli Rum bir sene mddetle 10 Sterlin demeye
mahkm edilirken, bir baka Rum ise bir ay hapis cezas ald. Vakit, 21 Haziran
1940.
273
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Asker Alanda Alnan Tedbirler
1939-1941de Alman igal gleri farkl corafyalarda
kazandklar topraklarla byk baar saladlar. Dou
Akdenizde Kbrs Adas da bu balamda Nazi asker
glerince neredeyse tamamen kuatlmt. Yunanis-
tann Alman glerince igal edilmesi, Giritin devaml
surette el deitirmesi, Suriyede Vichy rejimimin hkm
srmesi ve Almanlarn Afrika birliklerinin zellikle Ku-
zey Afrikada ilerlemelerine devam etmesi, Naziler iin
Kbrs Adasn yeni hedef hline getirdi. Kbrsn aln-
masyla Almanlar Msr daha kolay tehdit edebilecek
ve Suriyedeki kukla rejime asker yardmda bulunabile-
ceklerdi.132 Adaya ynelik ilk hava saldrs ise 22 Eyll
1940 tarihinde gerekleti. Mays 1941e gelindiinde
ise talyan ve Alman bombardman uaklarnn zellikle
Adalar (Ege) Denizinde bulunan adalardaki slerden ve
Suriyeden havalanarak Kbrsa saldrmalar sz konusuy-
du. ngiliz zel Harekt cra Merkezi (Special Operations
Executive/SOE) ise adaya ynelik bir igal hareketinin
balamas durumunda ngiltere Sava Bakanlnn bir
fikri olarak blgeye zel kuvvetler vastasyla bir harekt
balatma karar ald.133 Bu arada adada gizli baz asker
blgelere 1.000 kiiyi donatacak ekilde asker mhim-
mat saklanmt. ngiltere Genelkurmay Bakanl bu
ihtimale kar adaya ynelik gerilla harbine dayal bir sa-
vunma plan da hazrlamaya balad. Adann Almanlarca
igal edilmesi durumunda gerekli malzeme ve lojistiin
temin edilmesinin ardndan Alman ve talyan uaklarna
ynelik bir sabotaj harekt da planlanmt.134 ngilizle-
rin byle bir ihtimal karsnda Almanlarn yapacaklar
muhtemel harektn amfibi birliklerle desteklenmi bir
hava indirme harekt olaca dncesi ar basyordu.
Bu noktada Kbrs Adasn asker gten ziyade coraf
zellii kurtard. Almanlarn zellikle Giritte verdikleri
ar kayplar, Kbrsa gelmelerini de engelledi. ngilizler
ise her art altnda tedbiri elden brakmadlar ve Cyprus
Commando (Kbrs Komando Birlii) ismiyle ngilizlere
bal ve sadk 50 Kbrsldan oluan bir birlik kurdular.
Son derece etkisiz ve gereksiz bir asker g olarak alt ay
sonra lavedilecek bu birliin askerleri ngilizler tarafn-
132 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 316.
133 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 316.
134 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 316.
dan Trodos Dalarnda eitilmeye baland.135 Adadaki
ngiliz asker karargh ise dorudan 5. Kol faaliyeti y-
rtmek zere yeniden tekilatlandrld.136 Para, silah ve
akaryaktla ilgili olarak adann farkl yerlerinde ve zel-
likle de Trodos blgesinde 1.000 asker personel iin en
az alt ay yetecek malzeme ihtiva edecek ekilde gizli de-
polar hazrland.137 zellikle tehlikeli blgelerden, Alman
igalindeki topraklardan veya gvenli olmad dnlen
yerlerden asker personelin karlmasyla ilgili olarak D/
H293 kod numaral ngiliz ajan grevlendirilmiti.138 Bu
arada adada grevli ngiliz yarg George Griffith ise zel-
likle Trodos blgesindeki baz kylerde Rumlarn Alman-
ca renmeye baladklarn ve muhtemel bir Alman iga-
line hazrlandklarn ileri srerek byle bir igalin olmas
hlinde Rumlarn faal bir ekilde kendilerine hasm bile
olabileceklerini belirtti.139 ngilizler ise Temmuz-Austos
1941 srecinde yaklak bir tmen gcnde asker HMS
Latona ve HMS Leander gemileriyle skenderiyeden Ma-
usaya kartt. ngilizlerin stratejisinin ikinci ksmnda
ise adann Almanlar tarafndan igal edilmesiyle birlikte
adada yaayanlar gzlemlenecek ve Kbrsllarn ngilizler-
le ibirlii yapmaya hazr ve istekli olmalar hlinde bu
safha devreye sokulacakt.140 Bu birimin bir baka grevi
ise daha sonra Kbrs Gnll Birlii (Cyprus Volunteer
Force)nde de irtibat subay olarak grev yapacak olan 20
asker personele eitim vermek ve bunlarn bana da zel-
likle Rumcay ve aday iyi bilen bir istihbarat subay tayin
etmekti.141 O dnemde Kbrsta yaygn olarak bulunan
aalardan ve kerestelerden istifade edilerek tahlisiye san-
135 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 316.
136 Buna gre herhangi bir Alman hava saldrsnn olmas ve adann igali durumunda
ajan timleri greve balayacak ve Almanlarla talyanlar yanl ynlendirecekti. Muh-
temel bir Alman igaliyle ilgili olarak ngilizler tarafndan hazrlanan plan ise saldr
ncesi ve igal sonras olmak zere iki aamal bir pland ve ilk plana gre Mausada
gizli bir akaryakt ss tekil edildi. Buna gre burada Yunanistan ve Trkiyeden
gelen sava malzemesi ve silahlarn tanmasyla ilgili olarak kayklar, gemiler ve ba-
lk sandallar talimat almakta, verilen emre ve greve gre asker personelin ve gizli
ajanlarn Almanlarn igalindeki blgelerden kurtarlmasn salamaktadr.
137 Ekim 1941 tarihi itibaryla sabotaj ekipmanlar da Mausaya gelmeye balad. nce
Bladan blgesinde saklanan bu malzemelerin daha sonra Lefkedeki maden blgesinde
korunmas uygun bulundu. Ardndan Kahireden gelen sabotaj ve patlayc uzman
bir asker personel tarafndan 12 kiilik bir ekibe tahrip usulleri, baz silahlarn kulla-
nlmas ve gerilla harbi konusunda da bilgi verildi. Bu arada Kuvvet 133 ana karargh
ise Lefkoada gzlerden uzak Ayandrea blgesinde Parthenon Sokanda kuruldu ve
bisiklet jeneratryle arj edilebilen bisiklet tipi telsizlerle Kahire-Lefkoa grmeleri
balatld. Tabitha Morgan, a.g.e., s. 258.
138 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 318.
139 zellikle Giritten yaplan son derece kapsaml ve koordineli tahliye harektnn deniz
gcn ok hrpaladn gz nne alan ngilizler, adann igali hlinde nce Baf
taraflarna ekilmeyi ve sonra da aday tamamen tahliye etmeyi dndler. Tabitha
Morgan, a.g.e., s. 234.
140 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 318.
141 Panagiotis Dimitrakis, a.g.m., s. 319.
274
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER
dallar ina edildi.142 Ayrca Yeroskipou Kynde kurul-
mu bulunan Kbrs Adasnn tek ipek fabrikasnda para-
t,143 Larnakadaki bir dme fabrikasnda ise asker ni-
forma retimine baland.144 Bu tedbirlerin dnda ada-
da yaayanlarn dikkat etmesi gereken baka kurallar da
vard. Limasoldan Baf a, Mausadan Lefkoaya adann
muhtelif yerlerinde hava saldrlarndan korunmak ama-
cyla snaklar hazrland145 ve ncelikle resm grevliler
ve devlet memurlar bu snaklara gtrlerek tatbikatlar
gerekletirildi.146 Ayn uygulama adann her tarafnda
yaplrken Limasoldan 30 Trk ailesi ile be-alt Ermeni
ailesi II. Dnya Harbinin balamasnn hemen ardndan
Alman saldrlarndan korunmak amacyla ngiliz yne-
timince Malya (Balarba) da kyne yerletirildi.147
Yerleim yerlerinde, devlet daireleri ve insanlarn youn
olarak kullandklar merkezlerde alan snaklarda ne e-
kilde hareket edilecei konusunda halka yardmc olmak
zere ekipler oluturuldu.148 Evlerde ve iyerlerinde uygu-
lanan karartma tedbirlerine ilaveten ayrca pencerelerden
n szmasn engellemek iin siyah perdeler takld.149
Snaklarn yerleri ve bir alarm durumunda nasl dav-
ranlmas gerektii konusunda halk aydnlatmak ve bil-
gilendirmek amacyla Trke, ngilizce ve Rumca olmak
zere ayr dilde bror ve bildiriler hazrland ve sivil
savunma ekipleri vastasyla datld.150 Bu arada adann
muhtemel uak inilerine uygun olarak deerlendirilen
noktalarna suni engeller, yani Gugolar/Kukolar ina
edildi ve bu ekilde igal ve indirme hareketlerinin nne
geilmeye alld.151 Ayrca btn ada sathnda resm ve
zel binalarda geceleri karartma uygulamalarna geilerek
pencere camlar boyand. zellikle scak havalarda herke-
142 Cyprus Veterans Association World War II, 50th. Anniversary of the Antifascist Victory
1945-1995; Participation and Contribution of Cyprus in The Second World War,
Nicosia, 1995, s. 33.
143 ngiliz ae Vekleti bu konuda bir alma balatrken Kbrstaki ipekbcei yetiti- ekmek yaplmak artyla ucuz bir fiyattan satt.159 Un, ya,
ricileri de tevik edilmeye baland. 1942 ylnda retim bir nceki yla gre dk
olmakla beraber asker ihtiyalarn artmas nedeniyle zellikle 1943 ylnda daha faz-
la ipekbceinin yetitirilmesi planland. Adadaki ngiliz ynetimi de byle bir art
olmas hlinde reticiyi madur etmemek amacyla ihtiya fazlas ve satlmayan ipek-
bceini reticilerden devletin satn alacan aklad. Halkn Sesi, 18 Mart 1942.
144 Cyprus Veterans Association World War II, a.g.e., s. 33.
145 Halkn Sesi, 20 Mart 1942.
146 Kbrs Adas her ne kadar savan dndaym gibi grnse de zaman zaman hava
saldrlarnn da hedefi hline geldi. Bu balamda sava gnlerinde Kbrsa yaplan
bir hava saldrsnda atlan bir bomba patlamam vaziyette Kbrsn Rum kesiminde
kyya ok yakn bir noktada ve denizaltnda arkeolojik aratrmalar yapan bir heyet
tarafndan bulundu ve bomba uzmanlar tarafndan etkisiz hle getirildi.
147 Mustafa Asm Kayan, a.g.,e., s. 181.
148 Arif Feridun, a.g.e., s. 77, 94-96.
149 Hseyin Kanatl, Uan Yllar 1931-1959, I, Lefkoa 2014, s. 52-53.
150 Arif Feridun, a.g.e., s. 100-101.
151 Arif Feridun, a.g.e., s. 102-103.
zml Kbrs ekmei
sin itiraz ettii ve tepki gsterdii ekilde smsk kapatlan
pencerelerde btn camlar muhtemel bir bombardman
srasnda krlan cam paralarnn etrafa salarak yaralan-
malara neden olmamas iin152 apraz bantlarla bantlan-
d.153 Btn bunlara ilaveten ounlukla btn devlet da-
irelerinde snaklar tesis edilerek siren sistemleri ve sivil
savunma ekipleri devreye sokuldu.154
Sivil savunma amal olarak Aralk 1944 tarihine kadar
yaklak 20.000 Kbrsl Trk ve Rum eitimden geiril-
di, ayrca 1.500 kii de mecbur sivil savunma eitimine
tbi tutuldu.155 Asker tedbirlerin uygulanmaya ve sava
psikolojisinin yaanmaya balanmasyla beraber ekmek
gibi temel ihtiya maddeleri de karneyle datlmaya ba-
land.156 Bylece Kbrs Trklerinin zml ekmek ola-
rak adlandrdklar sava dnemi ekmei ortaya kt.157
Ayn dnemde ngilizlerin adada yayn yapan radyosu da
Kbrs Alay ile ilgili yeni bir programa balad ve Bat
lde Kbrs Alay program kapsamnda burada grevli
Kbrsl Trk ve Rumlardan haberler verdi.158 Bu dnem-
de ngiltere, adadaki yokluk ve karaborsay nleyebilmek
amacyla zerinde Avustralya Un yazl uvallarla Avust-
ralyadan un ithal etti ve bunlar halka zm kartrlarak
eker gibi temel gda maddeleri karneye balanrken says
neredeyse sfrlanm dkknlarda kuma bulmak da im-
152 Hasan Topal, Mesaryadan Notlar-II, Lefkoa 2006, s. 80. Ahmet C. Gaziolu, ngiliz
Ynetiminde Kbrs II, Cyrep Yaynlar, Lefkoa 1996, s. 318.
153 1914 Kfnye doumlu Yusuf obanoludan aktaran Zarif Sorbay, brahim
Denizer, KTMA, TK. 061.1951.
154 Hseyin zdemir, a.g.e., s. 39.
155 Farid Mrbagheri, Historical Dictionary of Cyprus, Scarecrow Press, Maryland 2010,
p. 298.
156 Halkn Sesi, 25 Mart, 24 ve 29-30 Nisan 1942.
157 Halkn Sesi, 25 Mart, 24 ve 29-30 Nisan 1942.
158 Halkn Sesi, 25 Mart, 24 ve 29-30 Nisan 1942.
159 1926 Trkeli (Ayvasl) doumlu Fehim Mehmet Kadoludan aktaran Halil Erdim,
Kbrsta Yaananlar, Lefkoa 2015, s.128-129.
275
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Selimiye Camisi ve Baf Kaps Polis Merkezinin atsna sirenler yerletirildi.
knszd.160 ngiliz ynetimi bu nedenle hamile kadnlara
ayr bir istihkak salayarak onlara karneyle kuma dat-
maya balad.161 Halkn sava nedeniyle etsiz ve gdasz
kalmamas iin insanlarn tavan retmeye ve yetitirmeye
tevik edilmesi de alnan nlemler arasndayd.162 Kasaba-
lar arasnda ulam genellikle otobslerle yaplmaya all-
dndan adada savala beraber neredeyse hi kullanlmaz
hle gelen aralar tamamen ortadan kalkt.163 zellikle
Lefkoadaki okullar daha gvenli yerlere nakledildi. Bu
konuyla ilgili en byk tepki ise Trk Lisesinin Laptaya
nakledilmesi ve okulun Yunanistandan gelen gmenlere
tahsis edilmesi sonrasnda Kbrsl Trklerden geldi.164
talyann Almanyann ardndan resmen savaa dhil ol-
mas ve ardndan Akdeniz blgesinde farkl yerlere sald-
rya gemesiyle beraber Kbrs Adas da bundan etkilendi
ve 22 Eyll 1940 gn talyan ua tarafndan Gemi-
konana 14 bomba atld.165 te yandan ngilizlerin ti-
tiz planlamalar ve sava hilelerine bavurmas sonrasnda
adann drt bir yannda alan sahte havaalanlar da sal-
drya urad; ancak bunlar herhangi bir tehlike arz etme-
160 Bu konuyla ilgili olarak Sadk Davulcu da 1942de Alaman harb ktyd ve tam
sene srdyd. Bu senenin iinde ngiliz Hkmeti tm kylere kuma verdiydi. O
zaman para olmadndan ve istediklerimizi de bezirgndan alamadmzdan biz de bu
kumatan almak iin Beykyde Hda adnda bir imamdan aldydk. Damatlm drt
arn kumatan diktileridi der. 1925 Kalava doumlu Sadk Davulcudan aktaran
Ali Atamer, Bir Yastkta 50 Yl, Mete Adanr Vakf Yaynlar, Lefkoa 2010, s.50.
161 nsanlara karneye balanan mallarn datm konusunda yerel kooperatifler ve
zellikle ky muhtarlar nemli grevler stlenmelerine ramen zellikle Leymosun
Belediyesi llere ve yaknlarna kuma tahsis etmekle suland ve tenkit edildi.
Siddiga Vatandan aktaran Cemay Onalt Mezzin, a.g.e., s. 49. Ayrca bkz. Sheyla
Kk, a.g.e., s. 17. Ayrca bkz William Mallinson, a.g.e., s. 216.
162 Sheyla Kk, a.g.e., s. 18.
163 Rauf R. Denkta, a.g.e., s. 40.
164 Mehmet Cemal Cankat, imizden Biri, Kbrs Mektubu Dergisi, XIII/1, Ankara
2000, s. 19-22.
165 Cyprus Veterans Association World War II, 50th. Anniversary of the Antifascist Victory
1945-1995; Participation and Contribution of Cyprus in The Second World War,
Nicosia 1995, p. 33.
di.166 Bunun dnda ngilizler tarafndan hava saldrlar
srasnda kolaylkla grlebilecek ekilde sahte savunma
mevzileri, uaklar ve zrhl aralar da sava hilesi olarak
Almanlara kar kullanld.167 Bylece ngilizler tarafndan
adann drt bir yanna siren sistemleri kuruldu. ngiliz-
ler tarafndan ilk olarak kurulan sirenler Lefkoada en
merkezi durumdaki Selimiye Camisi ve Baf Kaps Polis
Merkezi atsna yerletirilen sirenlerdi.168 Adaya asl sal-
drlar 1941 senesinde yaplmaya balad ve yl ierisin-
de gerekletirilen 30 hava harekt sonrasnda169 adann
muhtelif yerlerinde dokuz kii hayatn kaybederken 56
kii de yaraland.170 14 Austos 1941 gn Limasolda
bulunan KEO alkoll iki fabrikasna yaplan hava sal-
drsnda fabrika byk zarar grd.171 Hava saldrlar-
nn artarak devam etmesi zerine Kbrs Valilii, kylere
tanma imkn olanlara kasaba merkezlerinden nispeten
daha gvenli olan kylere g etmelerini istedi.172 Byle-
ce adann neredeyse her yerinde insanlar Almanlarn veya
talyanlarn saldrlarndan ekindiklerinden daha gvenli
bir yer bulmaya altlar.173 te yandan g hareketi-
nin balamasyla beraber ngiliz idaresinin gnlllerden
oluturduu ARP174 isimli organizasyonda huzursuzluk-
166 Gnyelide Ayranc mer olarak da bilinen 1932 doumlu mer Kofaldan aktaran
Ahmet meraa, Dnden Bugne Gnyeli-I, Lefkoa 2005, s. 140.
167 Mahmut slamolu - evket znur, Kbrs Kltrne Ik Tutan Atlar-2, Gkada
Yaynlar, Lefkoa 2012, s. 98.
168 Lefkoadaki Hkmet Kona atsna yerletirilen siren sistemi, bata Vali Battter-
shill olmak zere eini ve ocuklarn da ldrtacak ve hayat mmkn olduunca
zorlatracak trdendi. Sirenlerin sesinden almaya imkn bulamayan Vali Batter-
shill Artk bu grltye dayanamyorum diye ikyet ederken kz Jane de
n kapdaki centilmenler silah durur ve borazan alarken hava saldrsnda snaa
ka tatbikat yapmtk. Sonra hepimiz arabaya atladk, bahenin yabanllna doru
srdk ve yarma snaklarn iine atladk. Bunun ne kadar uzun srdn de o zaman
atladk der. ngilizlerin bu noktada ada sakinlerine hava saldrlaryla ilgili uyars
ise bela aramamalar ve zellikle hava saldrs ihtimalinin olduu anlarda darda
dolamamalar eklindedir. Tabitha Morgan, a.g.e., s. 203-204
169 Cyprus Veterans Association World War II, a.g.e., s. 33.
170 in ilgin taraf, yapm 1907 ylnda tamamlanan kydeki caminin avlusuna sava
dneminde snaklar kazlmas srasnda mezarlara rastland. Mezarlarn yerletirilme
pozisyonlarna gre bunlarn blgede yaayan Mslmanlara, Hristiyanlara ve
Maronitlere ait olduu da anlald. 1933 Meri (Mora) doumlu Cemal Hacoludan
aktaran Halil Erdim, Kbrsta Yaananlar, Lefkoa 2015, s.128-129.
171 Mehmet Ali zmen, Lefkara ve Lefkarallar, Lefkoa 2005, s. 33-34.
172 1931 Dayolu (Fota) doumlu Necati Borucudan aktaran Halil Erdim, Kbrsta
Yaananlar, Lefkoa 2015, s.39.
173 Mehmet Dedeoludan aktaran Halil Erdim, Eski Meslekler, Eski Ustalar, OK-DER
Yaynlar, Lefkoa 2006, s. 82.
174 Air Raid Precautions (ARP) /Hava Saldrlarna (Kar) Tedbir. II. Dnya Sava s-
recinde ngiltere tarafndan Sivil Savunma yannda savan dnda kalm sivil halkn
korunmas, bilgilendirilmesi, bilinlendirilmesi ve eitli tedbirlerin alnabilmesi ama-
cyla oluturulmu bir sistemdi. Sistem her ne kadar gnlllk esasna gre alsa
da savan devam ettii dnemde ngiliz yetkililer tarafndan yaymlanan direktifler
dorultusunda herkes bu sistemin gnll bir paras durumundayd ve kendilerine
yaplan uyarlar dikkate almayan, kayt olmaya gitmeyen veya verilen grevi yerine
getirmeyenler eitli hapis cezalarna arptrlyorlard. te yandan adada ynetimi
elinde bulunduran ngilizler bata val ve asker yetkililer olmak zere yaklak 600
kiilik ayrcalkl bir grup ise ok farkl bir atmosferin iinde idi. Bir yandan savala
ilgili savunma sistemleri kuruldu ve katrc olarak gnll Kbrsl Trk ve Rumlar
askere alnd. te yandan bohem bir hayat da devam etti. rnein Kbrs Valisi tam
da bu etrefilli ortamn arasnda Hkmet Kona bahesine polo sahas yaptrma
derdine dt. Halkn Sesi, 20 Mart 1942; Tabitha Morgan, a.g.e., s. 205.
276
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER

lar kmaya balad.175 Bununla birlikte artan i yk ve klarna ramen Trkiye Dileri Bakan lkesinin sava
stres nedeniyle baz grevliler emirlere uyarak aileleriyle dnda kalacan belirtti. Bu grme ngiltere asndan
beraber daha kk yerleim merkezlerine giderken ba- baarszlkla sonulanrken kr Saraolu da Babakan
zlar grevlerini ihmal etti, aksatt ve zellikle geceleri olarak grev yapt 1945 ylnda kendisini ziyarete gelen
grevlerine gelmedi.176 Ocak 1942 tarihinden itibaren ve o dnem Dil-Tarih-Corafya Fakltesi rencisi olan
Kbrs Valilii tarafndan yrrle konulan bir yasayla Nevzat Karagile Kbrsa yapt geziden bahsederek Kb-
18-45 ya arasnda bulunanlarn zorunlu olarak organi- rsl Trklerin cokulu karlaylarn takdir ettiinden
zasyonda grev almalar mecburiyeti getirildi ve bu yasay- bahsetti.183 Bu ziyaret Kbrs Yksek Komiseri Batters-
la 17.402 kii grev yapmaya balad.177 lk etapta 4.813 hillin ifadesiyle Souk depodan ksa srede bir ey sipari
kii greve arlrken kk merkezlerde de 4.550 kii edemiyoruz184 denilerek sonulanmasna ramen Batters-
alyordu.178 Bu arada Mays 1942 itibaryla gazetelere hillin kzlar Jane ve Annenin her iki dileri bakanndan
verilen ilanlarla Kuveytte Kbrs Gnll Kuvvetinde yer hatra imzalarn almas nedeniyle en azndan onlar asn-
almak isteyen Lefkoallar iin birka kontenjann kald dan baarl gemi gibi grnmektedir.185 Sz konusu bu
ynnde bilgi verildi ve Kendi memleketimizi korumak iki bakann Kbrsta gerekletirdikleri grmeden sonra
iin bu hizmete mracaat ediniz179 denilerek 18-45 ya ngiliz idaresi adadaki bayrak yasana geici olarak da olsa
arasnda askere yazlmak isteyenlerin Lefkoada Kipling son verdi. Askere almlarn devam ettii bu dnemde by-
Sokakta bulunan merkeze mracaatlar istendi. Ayn gn- lece Bayrak Kanunu deitirildi ve kr Saraolunun
lerde ngilterenin gnll asker yazdklarnn neredeyse adada bulunduu dnem ierisinde Kbrsl Trkler tara-
1/3 Kbrsl Trkler olmasna ramen Kbrsl Rumlar fndan her taraf Trk bayraklaryla donatld.186 Seneler-
askere almaya alrken Yunanistan ve zgrlk in180 ce tefeci ve ar bor altnda inleyen ve elinde avucunda
slogann kulland. 1943 yl itibaryla Kbrstaki asker ne varsa kaybeden kyllerin skntlarna yardm etmek
personel 6.000 Hint, 1.500 ngiliz ve geriye kalan 3.000 maksadyla kooperatifler kuruldu. Asker harcamalar ve
kiide Kbrsllar olmak zere 10.500 idi.181 Kbrsl katrclara denen maalar da eklenince adaya k-
msenmeyecek kadar byk bir mebla girdi.
Savan devam ettii dnem ierisinde Kbrsta ilgin bir
diplomatik gelime yaand. Trkiyenin tarafsz ve sava
d politikasndan vazgeerek ngiltere ve mttefikleri
yannda harbe girmesi iin dzenlenen ikna turlar kap-
samnda ngiltere Dileri Bakan Sir Anthony Eden ile
Trkiye Dileri Bakan kr Saraolu, 18 Mart 1941
gn Kbrsta bir araya geldiler.182 ngilterenin btn bas-
175 Motosiklet ehliyeti olan ve motosiklet kullanabilenlerin acil ihtiyalar iin gnll
olduklar bu sistem ierisinde zaman zaman adann farkl yerlerinde alarm ve siren
uygulamalar da yaplarak insanlar bilinlendirilmeye alld. zellikle sabit nokta-
lara yerletirilen siren sesinin ulaamad yerlere en ksa zamanda uyar gnderebil-
mek maksadyla bisikletli bu grevlilerin bata boru ve davul olmak zere grlt
yapacak trden her trl aleti kullanmalarna da msaade edildi. rnein 30 Mart
1942 tarihinde Larnaka ve Mausada yaplan siren uygulamasna zellikle ARP men-
suplarnn en st dzeyde katlm ve Tehlike geti iareti verilinceye kadar grev
banda bulunmalar istendi. Ayn ekilde btn ARP yetkililerinin de balklarn
giymi ve kolluklarn takm olarak Lefkoada hazr bulunmalar gerekiyordu. Bu-
nunla birlikte adada grev yapan Kraliyet Hava Kuvvetleri Komutanl personeli ise
sirenlerin almaya balamasnn ardndan ada sakinlerinin kaytszlk ve olup biten-
lerden memnunmu gibi grnmelerinden son derece rahatszlard. Halkn Sesi, 19
Mart 1942 ve 29 Mart 1942. Altay Sayl, a.g.e., s. 25. Tabitha Morgan, a.g.e., s. 203.
176 Fazl Kkten aktaran Halkn Sesi, 3 Mays 1942. Dileri Bakan kr Saraolu ve Anthony Eden Kbrsta grtler.
177 Altay Sayl, a.g.e., s. 26.
178 Altay Sayl, a.g.e., s. 26. 183 Dervi Manizade, Kbrs Dn Bugn Yarn, stanbul 1975, s. 389.
179 Halkn Sesi, 5 Mays 1942. 184 26 Mart 1941 tarihinde Battershillin annesine yazd mektuptan aktaran Tabitha
180 William Mallinson, Cyprus: A Modern History, I. B. Tauris Publications, London 2005, p.11 Morgan, a.g.e., s. 222.
181 The Cyprus Gazette, 12 ubat 1942. 185 Hatice Tahsinden aktaran Aydn Akkurt, Kod Ad Lale: Mcahide Hatice Tahsinin
182 The Memoirs of Sir Anthony Eden, Full Circle, London 1960, p. 394-395ten aktaran Anlar ve Yaam, Akdeniz Haber Ajans Yaynlar, Lefkoa 2000, s. 29.
Ahmet C. Gaziolu, ngiliz Ynetiminde Kbrs II, Enosis emberinde Trkler, Cyrep 186 Beria Remzi zoran, Kbrsta Atatrkn Kzlar, Kbrs Postas, 13 ubat 1982,
Yaynlar, Lefkoa 1996, s.321. Lefkoa, s.22.

277
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Sava Dneminde Kbrsta Sosyal Faaliyetler
Sava, Avrupa cephesinde yaylrken Kbrsta insanlar ola-
yn ciddiyetinden bir hayli uzak grnyordu. yle ki,
Mausa Mara blgesindeki tatil merkezleri, oteller ve pan-
siyonlar zellikle hafta sonlar ok byk ilgi gryordu.
Bu arada dnemin mehur mizah sanats Jack Holbert de
programna Lefkoada zkan Palasta devam etti. Ayn yer-
de yaplacak bir baka kltrel etkinlik ise 28 Eyll 1939
gn Kbrs Valisinin himayelerinde Kzlha Cemiyeti ya-
rarna dzenlenecek bir film gsterisiydi. Ayrca Lefkoada
Karde Oca tarafndan dzenlenen bir gecede Papado-
pulos Sinemasnda bnrrefik Ahmet Nurinin Sekizinci
isimli komedi eseri sahneledi. Bu arada Limasolda Yor-
daml Sinemasnda 22 Eyll 1939 gn gsterime giren
ve Mustafa Kemal Atatrkn cenaze treniyle ilgili olan
filmi grebilmek iin binlerce Kbrsl Trk sinemaya akn
etti. te yandan Girnede Halkevi isimli bir cemiyet tesis
edilerek zellikle genlerin bo vakitlerini deerlendirmek
maksadyla faaliyetlere balad. Cemiyetin bir dier fonksi-
yonu ise zellikle Girne blgesinde yaayan fakir ve dkn
insanlara yardm kampanyalar yapmakt. Bu arada Lefko-
a Halk Kulb de Namk Kemalin Akif Bey isimli ese-
rini sahneye koydu. Lefkoal amatr genlerin sahneledi-
i oyun byk ilgi grnce hemen ardndan Necip Fazl
Ksakrekin Bir Adam Yaratmak isimli eserini sahnelemek
iin almalara ara vermeden baland.187 Larnakada ise
Salon Ros isimli tiyatroda Kzlha menfaatine Himmetin
Olu isimli bir eser sahneye konuldu. Almas iin resm
mracaatn yapld bir baka yardm cemiyeti ise Luricina
Genler Oca idi. Bu arada Kbrs Valisi de Flarmoni Ce-
miyeti sanatlarndan Baron Manug Berikyan tarafndan
Magic Palas Hotelinde 30 Mart 1940 tarihinde verilecek
konsere herkesi davet etti.188 Ayrca adann her yerinde kar-
naval yortular dzenlendi ve yortu gnleri tertiplendi. Bu
arada Trkiye ocuk Esirgeme Kurumu tarafndan yardm
amal olarak adaya gnderilen rozetler 23 Nisan 1940 ta-
rihinden itibaren Lefkoa Karde Oca, Limasol Terakki
Kulb, Girne Trk Kulb bata olmak zere adann
drt bir yannda datld. Yine Lefkoada Trk Spor Ku-
lb tarafndan Esat Mahmut Karakurtun Dalar Bekle-
yen Kz isimli eseri, Papadopulos Sahnesinde seyircilerle
187 Vakit, 18 Ekim 1939.
188 Vakit, 18 Ekim 1939.
bulutu ve byk beeni toplad. Gsteriden elde edilen
gelir ise Trkiyedeki depremzedelere gnderildi.189 Bunun
dnda Lefkoa Trk Lisesi tarafndan 50 kiilik bir grup
tarafndan Shakespearein Julius Ceasar isimli oyunu
sahnelendi. Ceasar roln Erturul Muhsin, Marcus An-
toniusu smet Hulusi isimli rencinin canlandrd oyun
Lefkoada ard ardna iki gn sahnelendi. Oyunun sahne-
lenmesinde Profesr Reat Sleyman ve Halil Fikret Alas-
yann da ok byk emekleri oldu. Okulun o dnemdeki
mdr ise Ermeni bir kadnla evli olan ve davranlaryla
Kbrsl Trklerin byk tepkisini eken Mr. Wooddu.190
II. Dnya Savanda Trk gemileriyle bata Yunan ada-
larndan olmak zere eitli yerlerden Trkiye vastasyla
Kbrs Adasna getirilen ve genellikle Laptada yerletiri-
len Yunan gmenler daha nceki yllarda Afrikaya gi-
dip orada altlar ve daha sonra da turistik amal olarak
Lapta deniz kysnda bir bina ina etmi olan bir Rumun
tesislerine yerletirildiler.191
phesiz, Trk gemileriyle adaya getirilenler sadece Yu-
nan mlteciler deildi ve bu insanlar gelirken yanlarnda
eitli salgn ve bulac hastalklar da getirdiler.192 Adaya
gelen bu Yunan mlteciler adann farkl noktalarna da-
tlmadan nce Gemikona ve Lefke blgesindeki ma-
denci evlerinde barndlar ve Karada blgesindeki pirit
madenindeki kuyu ba banyolar da bu mlteciler iin
kabul ve karantina merkezi hline getirildi. Yunan mlte-
ciler burada salk kontrolnden geirilirken bir yandan
da bit ve pireden arndrldlar. Ayn ekilde stlerindeki
birka para elbise de byk varillere atlarak demiryolu
lokomotiflerinin buharyla iyice sterilize edildi. Bu ml-
teciler btn bu ilemlerin ardndan bata Lapta olmak
zere eitli yerleim merkezlerine datldlar.
Daha sonraki gnlerde Laptadaki okulun nndeki bay-
rak direinden Yunanistan bayra indirilmekle beraber
bu sefer de zemin kattaki odalarla bahedeki barakalara
domuzlar yerletirildi ve bu odalar ahr olarak kullanl-
189 Yardm faaliyetleri adann hemen hemen her blgesinde balatld. Sadece Kbrsl
Trkler deil, ngiliz aileler de yardm kampanyalarna katldlar ve ilk etapta 53
Sterlin, 10 ilin bata bulundular. Ayrca Aytotoro Muhtar Hasan Tahsin de ky
halknn be Sterlin, bir ilin topladklarn aklad. Vakit, 26 kinci kanun 1940.
190 Vakit, 24 Nisan 1940.
191 Bu bina turistik tesis olarak hi kullanlamad, Yunan gmenler sonrasnda ise ngi-
liz ynetimi tarafndan satn alnarak 18 yandan kk ocuklara slahhane olarak
hizmet vermeye balad. II. Dnya Sava dneminde Yunan gmenler Lefke blge-
sindeki maden evlerine de yerletirildi. Bkz. Esat Faik Muhtarolu, Eski Lapta ve Eski
Laptallar, Girne 2007, s. 19, 145-146.
192 Arif Feridun, a.g.e., s. 97.
278
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER
Dr. Fazl Kk Kbrsl Trklere hitap ederken
d.193 Bata Dr. Fazl Kk olmak zere Kbrs Trk top-
lumu okulun tekrar Lefkoaya nakledilmesi konusunda
basklarn arttrd. Bunun sonucunda da Halkn Sesi ga-
zetesinin Laptada satna yasak getirildi.194 Sz konusu
yasak sadece gazeteyle snrl kalmad. Dr. Fazl Kkn
de Laptaya girmesine izin verilmedi. Laptaya tanan
okulun rencilerini bilinlendirmek ve ngiliz daresine
kar tavr almak gerekesiyle daha sonraki dnemde Hal-
kn Sesi gazetesine kapatma cezas da verildi.195
te yandan ilk defa ada dna kmak ve farkl bir bay-
ran altnda cepheye srlmek memleket hasretiyle bir-
leince duygusal anlarn yaanmas da kanlmaz oldu.196
Bu dnemin bir baka ilgin gelimesi ise Alman igali
altnda bulunan Polonyadan yaklak 500 Polonyalnn
adaya getirilmesi ve Platresteki Helvetia Hotelde ika-
metlerinin salanmasyd.197 Daha nce eline hi silah
almam acem askerlerin elinde silahlar da can almaya
devam etti ve hayatn kaybeden askerlerin says hzla art-
t.198 Cepheden Kbrsl askerlerin lm haberlerini veren
gazete balklar da insanlarn yreklerini yakyordu.199
eitli cephelerde hayatn kaybeden Kbrsl katrclarla
ilgili haberler sadece Trke gazetelerde deil, Rumca ga-
zetelerde de yaymland.200 Savan sona ermesinden sonra
193 Fazl Kk, Kbrs Trknn Geirdii Ac Gnler-III, Kbrs Mektubu, XV/3,
Ankara, Mays-Haziran 2002, s. 34-39.
194 Fazl Kk, a.g.m., s. 34.
195 Fazl Kk, a.g.m., s. 35.
196 Sz, 1 Haziran 1940.
197 Vakit, 6 Eyll 1940.
198 Mehmet Ali zmen, a.g.e., s. 88.
199 Sz, 31 kinci Kanun 1941.
200 Aneksartitos, 2 Mays 1941.
Meveret Meclisinde yaplan bir toplantda, savata haya-
tn kaybeden Kbrsl katrclar hakknda bilgi verildi.201
Kbrs Valisi R. E. Trunbull tarafndan yaplan aklamaya
gre, Mays 1946 tarihi itibaryla Kbrs Alay bnyesinde
16.451 Kbrsl Trk ve Rum gnll olarak grev ald.
Kbrs Alayna itirak eden 5.633 erden 50sinin vazifede,
125inin ald yaralardan, 58inin vazifeleri mddetince
hastalanarak ld, 188inin harpte yaraland ve 47si-
nin kayp olduu bildirildi.202 Bu aklamann hemen bir
yl sonrasnda verilen habere gre de Kbrsl katrclarn
kayplar aa yukar aynyd: Resmen tespit edildiine
gre geen harp yllarnda muhtelif cephelerde 2.000 Kbrs-
l esir dt. Btn harp yllarnda Kbrsl askerlerden len
ve kaybolanlarn saylar yledir: lenler: 233, kayplar:
47.203
Bugn itibaryla bu saynn ok daha fazla olduu bilin-
mektedir. Kimlii ve nerede hangi mezarlkta olduu bi-
linen Kbrsl asker says ise 338 olarak tespit edilmitir.
Katrc olarak ngiliz ordusunda grev yapan ve gnll
olanlarn Kbrs genelinde en yksek dalm ise % 20.3
Baf, % 9.7 Girne olurken Gzelyurt (Omorfo) 146, Lap-
ta 137, Dip Karpaz (Rizokarpasso) 113, Alsancak (Kara-
vas) 103, Peyia 95 ve son olarak Lefke 82 askerdir.
201 Halkn Sesi, 16 Ocak 1947.
202 Petros Papapolyviou ise The Cypriot Volunteers of World War II; The Registers, the Ca-
talogues and the Toll of Blood isimli kitabnda toplam 374 Kbrsl katrcnn savata
hayatn kaybettiini, bunlardan 309 kiinin Kbrs Alay, 32 kiinin Kbrs Gnl-
ller Birlii ve 33 kiinin de dier ngiliz birliklerinde grev yaptn belirtmektedir.
Hayatn kaybeden Kbrsllar arasnda ayrca Theodora Ioannou isimli bir kadn da
bulunmaktadr. Halkn Sesi, 16 Ocak 1947.
203 Halkn Sesi, 14 Ocak 1948.
279
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kbrsl Trkler ve Trk Silahl Kuvvetlerinde

Grev Yapmalar Konusu

Savan sonlanmasna yakn karlalan bir baka durum

ise Kbrs yakn tarihi asndan son derece kayda deer-
dir. II. Dnya Savana girmeyerek tarafszlk siyasetini
byk zorluklara ve savaan her iki cephenin basksna
ramen devam ettirmeyi baaran Trkiye, bir yandan l-
kede kanlmaz olarak bir sava ekonomisi uygularken,
muhtemel bir savaa karlk ekonomik ve asker hazrlk-
larn gnn artlar ve imknlar lsnde yrtmeye
gayret gsterdi. Trkiye bir yandan 15 Mays 1919 - 9
Eyll 1922 srecinde Anadoluda mcadele ettii Yuna-
nistana 1939dan 1949a kadar bata asker yardm olmak
zere her trl insan yardm faaliyetine tereddtsz giri-
irken204 te yandan siciline kara bir leke olarak yazlacak
Varlk Vergisi gibi bir olguyu da yaamak zorunda kald.
Bir yandan Bat ile yakn ilikiler ierisinde olmak isteyen
ve bu tavrn savan banda ngiltere205 ve Fransaya da
aka gsteren Trkiye sava sonrasnda zellikle Sovyet-
ler Birlii tehdidi ile karlat ve yalnzlk politikasndan
kurtulmak iin areler aramaya balad. Bu noktada Ba- Dr. Fazl Kk, Trkiyenin Almanyaya sava amas sonrasnda Kbrsl
tya yaknlama ve destek arama niyetindeki Trkiye bir Trklerin Trkiye ile birlikte cepheye gitme talebinde bulundu.

yandan da BMnin oluturulaca San Fransisco Konfe-
ransna katlabilmek amacyla 23 ubat 1945 tarihinde
Almanya ve Japonyaya sava ilan etti. Trkiye fiili olarak
savaa girmese de ad geen konferans vastasyla yalnzlk
kskacndan bir lde kurtulmay baard. te tam da bu
aamada Kbrsta baz Kbrsl Trkler bu haberi sevinle
karlayarak Trk niformas iinde ve Trk Silahl Kuv-
vetleri ats altnda savaa katlmak istediler. Bu konudaki
204 Trkiyenin II. Dnya Sava ve sonrasnda Yunanistana ynelik yardm faaliyetleriyle
ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ulvi Keser, Yardm Et Komu. II. Dnya Savanda Trki-
yenin Yunanistana Yardm Faaliyetleri, Kbrs Trk Kltr Dernei Yaynlar, Ankara
2005. Ayrca bkz. Ulvi Keser, Yunanistann Byk Alk Dnemi ve Trkiye, IQ Ya-
ynlar, stanbul 2008. Ayrca bkz. Ulvi Keser, Kzlay Belgeleri Inda Yunanistanda
lm, Alk, gal, 1939-1949, Trk Kzlay Tarih Serisi, Kzlay Genel Mdrl, katlma frsatlarnn olduu, bylece mttefiklerin zaferine
Ankara 2010.
205 rnein bu dnemde ngiltere Genelkurmay Bakanl tarafndan grevlendirilen
bir asker heyet Trkiyeye gelerek muhtemel bir sava durumunda Trkiyede kulla-
nlabilecek anakkale, Fethiye, zmir bata olmak zere acil havaalan, pist ve liman
yapmyla hava meydanlar, ini yerleri, gece uular iin kolaylklar, hava savun-
mas, hava kuvvetlerinin idamesi, meteoroloji hizmeti, eitli ap ve ebatta silah ve
cephanelikler, benzin ve mazot bata olmak zere akaryaktla ilgili depolar, ngiltere
Kraliyet Hava Kuvvetleri iin kullanlacak gda maddeleri, istihbarat, keif ve sava
iin kullanlacak eitli haritalar, ayrca bunlarn nerelere konulandrlabilecei ko-
nusunda altyap almalarna giriti. Genelkurmay ATASE Arivi. TC Genelkur-
may Bakanl III. ube 6/220-243 Sayl Harekat 1939 tarihli ve Mareal (Fevzi
akmak) Hazretlerinin ngiliz Suallerine Verdii Cevap balkl resmi rapor. Ayrca
Bkz. Genelkurmay ATASE Arivi. TC Genelkurmay Bakanl Harekat Say 16,
6/255-275 Harekat, 21 Haziran 1939 Edirne tarihli ve ngiliz Hava Kuvvetleri ve
Yardm Faaliyetleri ile Suallere Cevaplar balkl ve Genelkurmay Bakan Mareal
Fevzi akmak imzal rapor.
ilk talep Kbrs Mill Trk Halk Partisi (KMTHP) Genel
Sekreteri Dr. Fazl Kk vastasyla 25 ubat 1944 tari-
hinde Kbrs Valiliine yaplan bir mracaatla oldu.206 Bu
talebin alnmasnn hemen ardndan bir durum deerlen-
dirmesi yapan ngiliz Yksek Komiserlii nasl bir tavr
taknlmas gerektii konusunda grbirliine vard: Dr.
Kke hkmetin Kbrsllarn (Kbrsl Trklerin) Trk
ordusuna katlmalar ynndeki teklifinin u anda kabul
grmeyeceinin derhal aklanmas gerekmektedir. nerim
ise Dr. Kke verilecek olan cevapta Kbrstaki Mslman
toplumunun yelerinin sava boyunca Kbrstaki askeri gce
katkda bulunabilecekleri, dileke sahibinin (Dr. Fazl K-
k) de bildii zere Mslman toplumunun pek ok ye-
sinin esasnda Kbrs asker gcne katldklar ve vgye
deer yararllklar gsterdiklerinin de belirtilmesi ynnde
olacaktr. Ayrca gnderilecek olan cevabi yazda Kbrs as-
ker gcnn glendirilmesi mecburiyetinin devaml olarak
206 FCO 141/2348, 1911-1945 Enlistment as Volunteers in Ottoman Army of Persons
from Cyprus balkl dosya.

280
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER

vurgulandnn, bundan sonra da askere yazlmalarn de- edilenlerin says 4.390d. Bu birlie mensup 590 kii ise
vaml olarak kabul edileceinin ve Kbrsllarn Trk ordu- daha sonraki dnemlerde Msrdaki muharebeler srasn-
suna katlmalarn gerektirecek bir zeminin olumadnn da kayboldu ve kendilerinden haber alnamad. Bylece
da belirtilmesi gerekmektedir.207 bu birliin kadrosu toplam 4.980 kii olarak ortaya kt.
2 Eyll 1945 tarihinde savan resmen bitmesiyle beraber
Bu konuda ngiliz Yksek Komiserlii, Dr. Fazl Kke
Kbrsl katrclarn da terhis ilemleri balatld; ancak ada
dorudan bir cevap vermeye niyetlense de daha sonra bu
dnda drt bir yana dalm vaziyetteki askerlerin adaya
cevab yaznn Lefkoa Kaza Komiserlii imzasyla gitme-
geri gelmeleri ve ordudan ayrlmalaryla ilgili hzl ilem
sinin daha uygun olacana karar verdi.208 Konuyla ilgili
yaplamad ve bu ilemler ancak Ocak 1946 sonrasnda
Dr. Fazl Kke ngiliz ynetimi (Lefkoa Kaza Komi-
balatld.215 Meveret Meclisinde yapt bir konumada
seri) tarafndan byle bir eyin mmkn olmad ifade
Kbrs Valisi de bu konuya deinerek savan bitmesiyle
edildi.209 Ayn konuyla ilgili olarak Lefkoa Kaza Yksek
beraber Kbrsl askerlerin de Orta Douda ve muhteme-
Komiserliine ulaan bir talep ise M. Salim isimli Kbrsl
len Msrdaki ana kararghta toplanmaya baladklarn
Trk tarafndan yapld.210 Hemen ardndan Lefkoa Kaza
belirtti.216 Vali ayrca bte ann 1.000.000 Sterlinden
Komiserlii de konuyu ngiliz Yksek Komiserliine ilet-
300.000 Sterline indiini, 1946 btesinin ise 3.603.236
ti.211 ngiliz Yksek Komiserlii bu konuyla ilgili olarak
Sterlin olduunu, sava nedeniyle tahsisat yaplamayan
KMTHP Genel Sekreteri Dr. Fazl Kke cevap veril-
antika dairesine para aktarlacan belirtti ve son d-
mesi, ad geen M. Salim isimli Kbrsl Trkn yannda
nemde adada ve dnyada yaananlara deindi.217 Bunun
dier Kbrsl Trklerin taleplerinin de karlanmasnn
hemen ardndan da terhis edilmeye balanan askerlerin
mmkn olmad ve Trk ordusunda grev yapmala-
demelerini tam olarak aldktan sonra ailelerinin yanna
rnn sz konusu olamayacann bildirilmesini istedi.212
gitmeye baladklar akland.218 Birliklerin lavedilmesi
Ayn gnlerde ngiliz ynetimine gelen bir baka ikyet
ise devlet kademelerinde Trklere grev verilmemesi ve
adaletli davranlmamas ile ilgiliydi.213

Kbrsl Katrclarn Terhis Olmalar

II. Dnya Savann sona ermeye balad gnlerde ngil-

tere adna Kbrs dnda pek ok cephede grev yapmak
zere tekilatlandrlm Kbrs Alay ile ada sathnda g-
rev yapmak zere tekil edilen Kbrs Gnll Kuvvetleri
tek bir at altnda topland ve Kbrs Regiment ad verilen
Kbrs Alay kuruldu.214 Kbrs Gnll Kuvvetlerinde
grev yapmak zere mracaat eden ve mracaatlar kabul
207 FCO 141/2348, 1911-1945 28 ubat 1945 tarihli ve Y. E. mzal KATAK (Kbrs
Adas Trk Aznl Kurulu) balkl resmi yaz. Enlistment as Volunteers in
Ottoman Army of Persons from Cyprus balkl dosya.
208 FCO 141/2348, 1911-1945 M. P. 826/1 sayl ve 1 Mart 1945 tarihli yaz.
Enlistment as Volunteers in Ottoman Army of Persons from Cyprus balkl dosya.
209 FCO 141/2348, 1911-1945 Enlistment as Volunteers in Ottoman Army of Persons
from Cyprus balkl dosya.
210 FCO 141/2348, 1911-1945 M. Salim tarafndan Lefkoadan gnderilen 23 ubat
1945 tarhli yaz. Enlistment as Volunteers in Ottoman Army of Persons from
Cyprus balkl dosya.
211 FCO 141/2348, 1911-1945 Lefkoa Kaza Komiserlii tarafndan yazlan 153/45
ve No 16 Say ve 28 ubat 1945 tarihli yaz. Enlistment as Volunteers in Ottoman Katrc olarak ngiliz ordusuna kaydolan Kbrsl Trklerin ve Kbrsl Rum-
Army of Persons from Cyprus balkl dosya. larn grev yapt Kbrs Alayna ait arma
212 Hikmet Afif Mapolar, a.g.e.,s. 120-122.
213 FCO 141/2348, Limasol Kaza Komiseri H. M. Foot imzasyla Limasoldan gn- 215 Mehmet Ali zmenle 12 Ekim 2006 tarihinde Girnede yaplan grme.
derilen 24 ubat 1945 tarihli ve 470/41 sayl yaz. Enlistment as Volunteers in 216 Sz, 22 Ocak 1946.
Ottoman Army of Persons from Cyprus balkl dosya. 217 Sz, 27 Ocak 1946.
214 Hamet Muzaffer Grkan, Bir Zamanlar Kbrsta, Lefkoa 1996, s. 112. 218 Sz, 30 Ocak 1946.

281
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
ve askerlerin terhis edilmesiyle ilgili ilanlar da gazetelerde
yaymlanmaya balad.219 Bu arada ada dnda eitli cep-
helerde bulunan Kbrsl katrclarn yan sra Almanlara
esir dm olanlar zorluklarla da olsa Kbrsa dnmeye
baladlar.220 ngiliz saflarnda dnyann farkl cephelerin-
de savaa katlp geriye dnmeyi baarabilenler ordudan
terhis edildi. Bunlar arasnda AKEL yesi Rumlar da bu-
lunuyordu.221 ngiltere bir yandan oluturduu Kbrs bir-
liklerini terhis edip datmakla urarken bir yandan da
yeni oluumlar ierisindeydi. Ada dndaki sava artlar-
n duyan veya bizzat yaayan baz gnll askerler 1945
Ekim dneminde Kbrs dnda grev yapmay reddetti.
208 kiiden oluan bu grubun davran ngiliz yetkilile-
ri artt. Konuyla ilgili olarak 20 Ocak 1946 tarihinde
mahkeme huzuruna kartlan bu askerlerle ilgili dava
bylece Polemidya (Binatl)daki asker kampta balad.222
Bu ekilde hareket ederek asker emirlere kar kan ve
Kbrs dnda grev yapmay reddeden 208 asker karl-
dklar asker mahkeme tarafndan farkl cezalara arptrl-
dlar. Bu askerlerden 12 kiiye yl, geriye kalanlara ise
iki sene hapis cezas verildi.223 Bu dnemle ilgili ilgin bir
husus ise terhis ilemleri devam ederken 580 Kbrsl Rum
ve Trk personelin eitli sulardan hapis cezalarna arp-
trlm olmasyd. Sz konusu bu askerlerin hapisten kur-
tarlabilmeleri iin yaplan eitli mracaatlarn yan sra
askerler tarafndan da arkadalarna yardm anlamnda 70
Kbrs Liras topland.224 te yandan askerden ayrlmak
isteyen baz Kbrsl katrclara ise ngiliz asker yetkililer
tarafndan msaade edilmedi.225
219 Sz, 13 ubat 1946.
220 CY/2401 smet Hdaverdi Karacadan aktaran Mehmet Ali zmen, a.g.e., s.102-103.
221 Kamil Tuncel, Dmana nat Bir Gn Daha Yaamak, yay. haz. Besim Baysal, KTS
Yaynlar, Lefkoa 2011, s. 203.
222 Sz, 22 Ocak 1946.
223 Sz, 13 ubat 1946.
224 Sz, 3 Mart 1946.
225 Mustafa Kontiden aktaran Sevgl Uluda, Yenidzen, 11 Mart 2005.
Kaynaka
Ariv Kaynaklar
Babakanlk Cumhuriyet Arivi
Kbrs Trk Mill Arivi
Hseyin Nafi Bey zel Arivi, Gazi Mausa/KKTC
Genelkurmay Bakanl ATASE Arivi
Foreign Commonwealth Offices Archive
Kitaplar
Adal, Kutlu, Daarck; Getiim Kylerden Notlar, Beparmak Ya-
ynlar, Lefkoa 1963.
Akkurt, Aydn, Kod Ad Lale: Mcahide Hatice Tahsinin Anlar ve
Yaam, Akdeniz Haber Ajans Yaynlar, Lefkoa 2000.
Atamer, Ali, Bir Yastkta 50 Yl, Mete Adanr Vakf Yaynlar, Lef-
koa 2010.
Atamer, Ali, Bir Yastkta 50 Yln Srr, Havadis Yaynlar, Lefkoa
2012.
Atamer, Ali, Son Kbrsllar Bizik, Havadis Yaynlar, Lefkoa
2014.
Cyprus Veterans Association, 60th Anniversary From The Establish-
ment of the Cyprus Regiment 1939-1999, Lefkoa 1999.
Cyprus Veterans Association World War II, 50th. Anniversary of
the Antifascist Victory 1945-1995; Participation and Contribution of
Cyprus in The Second World War, Nicosia 1995.
Dedeay, Servet Sami, Kbrsta Hastahaneler 1878-1963, Lefkoa
zel Trk niversitesi Yaynlar, Lefkoa 2003.
Denkta, Rauf R., Karkot Deresi, Remzi Kitabevi Yaynlar, stan-
bul 2005.
Demira, Fikret, u Mthi Sava Yllar, Kltr Yaynlar, Lefkoa
1999.
Elmasolu, Fadl, Erenky ve Hayat, Ik Kitabevi, Austos 2014.
Emirzade, Sevil, ifte Nikh: Yar Belgesel Folklorik Oyun Dizisi,
Lefkoa 2015.
Erdim, Halil, Kbrsta Yaananlar, Lefkoa 2015.
Erdim, Halil, Eski Meslekler, Eski Ustalar, OK-DER Yaynlar, Lef-
koa 2006.
Feridun, Arif, Unutulmasn Diye, Lefkoa 2011.
Hugh Foot, A Start in Freedom, Hodder and Stoughton, London
1964.
Gaziolu, Ahmet C., ngiliz Ynetiminde Kbrs II, Enosis embe-
rinde Trkler, Lefkoa 1996.
Grel, kr S., Kbrs Tarihi II, Kaynak Yaynlar, stanbul 1985.
Grkan, Hamet Muzaffer, Bir Zamanlar Kbrsta, Lefkoa 1996.
Gl, Mehmet, Tatlcada Balayan Okul Ak, Yakndou niver-
sitesi Yaynlar, Lefkoa 2011.
zmen, Mehmet Ali, Lefkara ve Lefkarallar, Lefkoa 2005.
slamolu, Mahmut - znur, evket, Kbrs Trk ve Rum Halk Ede-
biyatlarndan rnekler, Gkada Yaynlar, Lefkoa 2010.
282
 II. DNYA SAVAINDA KIBRIS VE KIBRIS TRKLER

slamolu, Mahmut - znur, evket, Kbrs Kltrne Ik Tutan 45, No. 2, Mart 2009, p. 318-340.
Atlar-2, Gkada Yaynlar, Lefkoa 2012. Erdoan, M. H., Kbrs in zm Yl m?, Kbrs Mektubu,
zmen, Mehmet Ali, II. Dnya Sava ve Kbrsllarn Katks, An- No. 6, Eyll 1996, s. 15.
kara 2005. Kazamias, Georgios, Military Recruitment and Selection in a Bri-
Kanatl, Hseyin, Uan Yllar 1931-1959, I, Lefkoa 2014. tish Colony: The Cyprus Regiment 1939-1944, Greek Research in
Keser, Ulvi, Yardm Et Komu: II. Dnya Savanda Trkiyenin Yu- Australia; Sixth Biennial International Conference of Greek Studies,
nanistana Yardm Faaliyetleri, Kbrs Trk Kltr Dernei Yaynla- Flinders University, Adelaide 2005.
r, Ankara 2005. Kk, Fazl, Kbrs Trknn Geirdii Ac Gnler-III, Kbrs
Keser, Ulvi, Yunanistann Byk Alk Dnemi ve Trkiye, IQ Ya- Mektubu, XV/3, Mays-Haziran 2002, s. 34-39.
ynlar, stanbul 2008. zoran, Beria Remzi, Kbrsta Atatrkn Kzlar, Kbrs Postas,
Keser, Ulvi, Kzlay Belgeleri Inda Yunanistanda lm, Alk, 13 ubat 1982, s. 11-13.
gal, 1939-1949, Trk Kzlay Tarih Serisi, Kzlay Genel M- zsaruhan, Hami, Emektar yelerimiz, Kbrs Mektubu Dergisi,
drl, Ankara 2010. No.5, Kasm 1998, s. 33-35.
Mallinson, William, Cyprus; A Modern History, I. B. Tauris Publi- ztrk, Yegne, imizden Biri, Kbrs Mektubu, XI/3, Mays
cations, London 2005. 1998, s. 24-26.
Manizade, Dervi, Kbrs Dn Bugn Yarn, stanbul 1975.
Mrbagheri, Farid, Historical Dictionary of Cyprus, Scarecrow Press, Sreli Yaynlar
Maryland 2010.
Aneksartitos
Muhtarolu, Esat Faik, Dnden Bugne Lapta, Galeri Kltr Ya-
ynlar, Lefkoa 2011. Ate
Muhtarolu, Esat Faik, Eski Lapta ve Eski Laptallar, Girne 2007. Halkn Sesi
Mezzin, Cemay Onalt, ngiliz Dneminde Araplara Verilen Kzlar,
Journal of Cyprus Studies
Lefkoa 2009.
Morgan, Tabitha, ngilizlerin Kbrstaki Tarihi; Acsyla Tatlsyla Kbrs Mektubu
Bir Ada, Kalkedon Yaynlar, stanbul 2013. Middle Eastern Studies
zdemir, Hseyin, Kbrsta 60 Yl, Volkan Yaynlar, zmir 1997.
Sz
meraa, Ahmet, Dnden Bugne Gnyeli-I, Lefkoa 2005.
The Cyprus Gazette
zen, Koral - Uluda, Gven, Kbrsta Anlar Srtlamak, Sylem
Yaynlar, stanbul 2014. The London Gazette
zkayalar, Nezire, Kbrsta Domak, Lefkoa 2009. The Sydney Morning
Jackson, Ashley, The British Empire and the Second World War,
Hambledon Continium, London 2006. Vakit

Sayl, Altay, Kbrs Polis Tarihi, Lefkoa 1985. Yenidzen

Tuncel, Kamil, Dmana nat Bir Gn Daha Yaamak, yay. haz.
Besim Baysal, KTS Yaynlar, Lefkoa 2011.
Topal, Hasan, Mesaryadan Notlar-II, Lefkoa 2006.
Ycel, Hasan Ali, Kbrs Mektuplar, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1957.
Ycelen, Hasan, Aknclar (Luricina) Trklerinin Yz Yllk Varolu
Mcadelesi, Lefkoa 2006.
Makaleler
Asmussen, Jan, The Cyprus Regiment: Greek and Turkish Cypri-
ots in a Joint Military Force, Journal of Cyprus Studies, Dou Akde-
niz niversitesi, Special Issue 26/27, Volume 10, 2004, p. 141-143.
Atabek, Erol, Suphi Benli, Kbrs Mektubu Dergisi, X/4, Temmuz
1997, s. 26-28.
Cankat, Mehmet Cemal, imizden Biri, Kbrs Mektubu Dergisi,
XIII/1, Ocak 2000, s. 19-22.
Dimitrakis, Panagiotis, The Special Operations Executive and Cy-
prus in the Second World War, Middle Eastern Studies, Volume
Szl Tarih almalar
Merhum Mehmet Y. Manavolu ile 25 Austos 2004 tarihinde
Girnede yaplan grme.
Merhum Macit Aydnova ile 13 Temmuz 2003 tarihinde Girnede
yaplan grme.
Mehmet Ali zmen ile 12 Ekim 2006 tarihinde Girnede yaplan
grme.
Ali Tilki ile 10 Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme.
Kbrsta 1 Nisan 1955 sonrasnda Kbrsl Trkler tarafndan ku-
rulan ilk yeralt rgtlerinden Volkann kurucularndan birisi olan
Kemal Mion ile 12 Temmuz 2003 tarihinde Lefkoadaki evinde
yaplan grme.
Elektronik Kaynaklar
http://www.cwgc.org/foreverindia/stories/men-of-royal-indian-ar-
my.php

283
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

284
 II. DNYA SAVAI VE
YUNANSTAN TRKLER

Yrd. Do. Dr. Tuba Eray BBER*

Yunanistan Trkleri Hakknda

Yunanistan, Fransz htillini takiben btn dnyay etki-

si altna alan milliyetilik akmyla birlikte Osmanl Dev-
letine isyan ederek bamszln ilan etti.1 Osmanl Dev-
leti 1828-1829 yllarnda Ruslarla yapt savata yenilgiye
urayarak imzalamak zorunda kald Edirne Antlamas
ile bamsz bir Yunan Devletinin kurulmasn kabul et-
ti.2 3 ubat 1830da bir protokol hazrlayarak Yunan Dev-
letinin snrlarn da belirleyen Byk Devletler 24 Nisan
1830da bu durumu Osmanl Devletine de onaylattlar.
Bylece Yunan Devleti resmen kurulmu oldu.3

I. Dnya Sava sonunda devletler arasnda sava ortamn

sona erdirip bar ortamn salamak iin Lozan Bar Kon-
ferans topland. Konferansa Trkiye ve Yunanistan sava
taraflar olarak katld. Trkiye ile Yunanistan arasndaki en
byk sorunlarn banda mbadele meselesi geliyordu. 30
Ocak 1923te Trk-Yunan hkmetleri arasnda Lozanda
Nfus Mbadele Antlamas imzaland.4 Lozan Antla-
masnda yer alan Mbadele Protokolne gre stanbul
dndaki Anadolu Rumlar, Yunanistana; Bat Trakya d-
ndaki Trkler Trkiyeye gnderilecekti. ki taraf iin de
mbadele skntl bir sreti. zellikle Yunanistan gelen
mbadiller yznden ciddi ekonomik skntlar yaad.
Yunanistandaki Trkler denildii zaman akla ilk Bat
Trakya Trkleri gelmektedir. Ancak Yunanistanda Bat
* Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Tarih Blm retim yesi
1 Detayl bilgi iin bkz. W. Alison Phillips, The War of Greek Independence 1821 to
1833, London 1897.
2 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1999, s. 323-324; Enver Ziya Karal,
Osmanl Tarihi, V, Ankara 1983, s. 167; Antlama metni iin bkz. Nihat Erim,
Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, I, Ankara 1953, s. 279-292.
3 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), Ankara 1997, s. 185.
4 . Soysal, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Trkiyenin Siyasal Andlamalar I,
Ankara 1989, s. 177-183; Seil Akgn, Birka Amerikan Kaynandan Trk-Yunan
Mbadelesi Sorunu, nc Askeri Tarih Semineri (Trk-Yunan likileri), Ankara
1986, s. 252.
II. Dnya Sava ve Yunanistan
Trakya dnda Rodos5 bata olmak zere Oniki Adada6
da Trkler yaamaktadr. Lozan Bar Konferansnda
Mbadele Protokol imzalandnda, talyaya bal olan
adalarda yaayan Trkler mbadeleden etkilenmedi.
II. Dnya Sava ncesi Yunanistann Siyas Durumu
I. Dnya Sava sonras Yunanistan, Anadolu topraklarna
girerek bu topraklarda hak iddia etmeye alt. Yunanlla-
rn Kk Asya Felaketi7 olarak adlandrd yenilgi, on-
lar Anadoludan Eyll 1922de kmak zorunda brakt.
5 Erhan Canikolu, Rodos Trkleri: Entegrasyon-Asimilasyon Arasnda Sancl M-
cadelenin Kahramanlar, 21. Yzyl Trkiye Enstits, Balkanlar ve Kbrs Aratrma
Merkezi, 23 Austos 2013. http://www.21yyte.org/arastirma/balkanlar-ve-kibris-a-
rastirmalari-merkezi/2013/08/23/7168/rodos-turkleri-entegrasyon-asimilasyon-ara-
sinda-sancili-mucadelenin-kahramanlari. Eriim Tarihi: 10 Ekim 2015.
6 Oniki Ada ad, Osmanl Devletinin gayrimslim blgelerde uygulad ynetim eklin-
den gelmektedir. 12li ismiyle anlan bu sisteme gre her on hane birer temsilci karr, bu
temsilciler de aralarndan blgeyi ynetecek 12 kiilik bir ihtiyar heyeti seerdi. Trke
Oniki Ada ad, nce Yunancaya, daha sonra dier Bat dillerine girdi. Oniki Ada de-
nilen adalar grubunda, 12 adet ada yoktur. Byk olanlar saylrsa 14 ada, tm saylrsa
20den fazla ada ve adack vardr. 12 says, adalarn says deil, yukarda da deinildii
zere 12 yeli meclisle ynetilen adalar anlamndadr. Bkz. Cemalettin Takran, rkek
Bir Siyasetin Tarih nndeki Ar Vebali: Oniki Ada: Hatal Kararlar, Ac Kayplar, Babi-
ali Kltr Yayncl, stanbul 2007, s. 23; Mustafa Kaymak-Cihan zgn, Rodos ve
stanky Trklerinin Yakn Tarihi Ege Denizinde Ykselen Sessiz lk, zmir 2015, s. 9.
7 I. Dnya Sava sonrasndan Lozan Bar Konferansna kadar olan dnemi Trk
tarihiler Mill Mcadele dnemi olarak adlandrrken Yunanllar bu dneme Kk
Asya Felaketi demektedir.

285
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
I. Dnya Sava sonrasnda devletleraras sorunu zmek
iin Yunanistan, Lozan Bar Konferansna katld. Lozan
Bar Konferans ile sorunlarn zmeye alan Yunanis-
tan, II. Dnya Sava ncesine kadar srekli bir devrim ve
kar devrim sreci iinde yaamaktayd.
I. Dnya Savandan sonra Anadoluda mcadeleye gi-
rip baarsz olan Kk Asya Felaketinin sorumlularna
kar 1922 htillini yapan subaylar, bu olaya tepki ola-
rak 18 Aralk 1923te kral grevden uzaklatrp 25 Mart
1924te cumhuriyeti ilan ettiler. lk cumhuriyet hkmeti
iktidarda sadece drt ay kalabildi.8
Daha sonrasnda art arda gelen hkmetlerin sonuncu-
su, 25 Ocak 1925te balayan General Theodoros Pan-
galos hareketiyle ykld ve kurulan htill Hkmeti
dneminde yaplan referandumda Theodoros Pangalos,
cumhurbakan oldu. Bu diktatrlk 22 Austos 1926da
General George Kondilis tarafndan drld.9 7 Kasm
1926da yaplan seimlerde hibir parti tek bana iktidar
olamazken Komnistler, 10 temsilciyi meclise sokmay
baard. Yunan halk artk asker darbe deil, istikrar is-
tiyordu. Venizelosun 1928 ylnda Yunanistana dnme-
siyle 250 yelik parlamentonun 223 sandalyesi kazanld.
Siyas ekimeler devam ederken 1929da cumhurbakan
adayl iin Alexandros Zaimis aday gsterildi ve seildi.
Kk Asya Felaketinden ve Trk-Yunan Nfus Mba-
delesinden sonra Venizelos, Trkiyeye kar realist bir
politika izlemeye balad. Bu srete 10 Haziran 1930 ta-
rihinde imzalanan Trk-Yunan Antlamas ile Lozandan
beri sorun oluturan etapli meselesi zld. 30 Ekim
1930da Ankarada Dostluk, Tarafszlk, Uzlama ve Ha-
kem Antlamas imzaland. 1932 ylnda Venizelos istifa
etti. 14 Eyll 1933te Yunanistan Babakan aldaris ile
Dileri Bakan Maksimos Ankaraya giderek Trkiye ile
ten Antlamasn imzaladlar. Ocak 1934te Venizelos
Nobel Bar dlne Mustafa Kemali aday gsterdi. Ve-
nizelosun komularyla zellikle Trkiye ile iyi geinme
politikas vard. Ancak muhalif partiler; Venizelosu ben-
cil davranmak, btn siyas yetkileri elinde bulundurmak,
8 Rahmi Ali - Tevfik Hseyinolu, (1946-1949) Yunan Savanda Bat Trakya Trk
Aznl, Paratiritis Matbaas, Gmlcine (Komontini) 2009, s. 1.
9 Eliot Grinnell Mears, Greece Today: The Aftermath of the Refugee Impact, Stanford
University Press, p. 285; William Miller, The Ottoman Empire and Its Successors, 1801-
1927, New York 1966, p. 554; Penelope Kissoudi, The Balkan Games and Balkan
Politics in the Interwar Years 1929-1939, New York 2009, p. 62.
savurganlk yapmak ve dnya apnda ekonomik krize
kar duyarsz olmakla suladlar.10
Yunanistan 1 Mart 1935te asker bir darbe daha yaad.
Ancak aldaris Hkmeti, Bakan Yardmcs Kondilis
ve Devlet Bakan Ioannis Metaxasin nclnde ilan
edilen skynetim ile darbe nlendi. Ekim 1935te talya
Habeistana kar asker harekt balatnca sava tehlikesi
asker ynden Yunanistan sahillerini de etkileyecekti. Bu
dnemde Yunanistan, politik ve ekonomik istikrarszlk
iinde d tehlikelere kar hazrlkszd. Pariste srgn-
de olan Venizelosun Mart 1936da lmesinden sonra
Maysta da aldarisin lmesi11 Metaxasn yolunu at.
Metaxas Austosta Komnizmin lkeye zarar verecei
gerekesiyle diktatrln ilan etti.12 Diktatrlnn
ilk gnlerinde tutuklamalar ve soruturmalar yapld, sen-
dikalar ve partiler yasakland. Politikaclar srgne gn-
derildi ve Yunanistan Faist bir yapda tekrar yaplanmaya
baland.13 1936-1940 yllar aras 100.000den fazla kii
hapse atld, adalara srld ve eitli ikencelere maruz
kald. Metaxas, Ekim 1936da Ulusal Genlik rgt-
n (EON) kurdu. Hedef 8-25 ya aras btn genliin
rgte girmesini salamakt. Koyu mavi niforma giyilip
sa yukar doru Nazi selam veriliyordu. EON rgt li-
derleri dnda krala sayg ve ngiltereye de sempati besli-
yordu. Bu rgtte Ortodoks-Yunan kimlii belirgindi.14
Bununla birlikte Yunanistanda Alman sempatisi ve taklidi
ne kadar ok olsa da ngiltereden vazgeilemiyordu.
gal ncesi Yunanistann Sava Hazrl
1935te Habeistann talyanlar tarafndan igali zerine
Yunanistan, Almanyadan sava malzemeleri ald. Alman-
ya, Yunan Ordusunu asker tehizat, mhimmat ve eitli
gereler asndan kendine baml tutuyordu.
Metaxas, Alman Nazizmi ile talyan Faizmine hayrand.
Ancak kraln ngiltere ile yaknlndan dolay kendisin-
den nceki politikalarn devamn uygulamak zorunda
kald. 1938 Mnih Konferans sonras Metaxas, ngiltere
10 R. Ali - T. Hseyinolu, a.g.e., s. 2.
11 B. aldaris ld, Ulus, 18 Mays 1936, s. 1.
12 Rahmi Ali - Tevfik Hseyinolu, a.g.e.,s. 3-4; Eleftherios Venizelos The Trials of
Statesmanship, Edited by Paschalis M. Kitromilides, Edinburg University Press, 2008,
p. 265.
13 Elin Macar, te Geliyor Kurtulu / , zmir Ticaret Odas
Kltr Sanat Tarih Yaynlar, zmir 2009, 16-17.
14 E. Macar, a.g.e., s. 19-20.
286
 II. DNYA SAVAI VE YUNANSTAN TRKLER

Metaxas Hatt, Almanlara kar Yunanistann Bulgar snrnda oluturduu tanklarn geiini engelleyen beton barikatlard.

Bykelisine savunma ittifak isteini dile getirdi. Me-
taxas ngiltereye gvence verip kendi rejiminin Almanya
ve talyadan farkl olduunu vurguluyordu.15
Metaxas, Fransann Almanyaya kar hazrlad Majino
Hattnn16 bir benzerini Metaxas Hatt adyla Bulgar
snrnda oluturdu. Mays 1938de Yunanistan ngilte-
reden Bulgaristan ve talyaya kar destek istemesine ra-
men ngiltereden istedii cevab alamad. Bunun sebebi
Yunanistann kendisinde de Metaxas gibi Faist bir y-
netimin hkim olmasyd. Metaxas, ngilterenin tutumu
zerine tarafszln Almanya ve ngiltereye bildirdi. n-
giltereye gre, Yunanistan Faistleiyordu ve Metaxasn
iktidardan inmesi gerekiyordu.
1939 yl balarnda kral kontrol almaya alt, bunun
15 E. Macar, a.g.e.,s. 21-22.
16 naat 1930da balayan Majino Hatt/Ligne Maginot, adn inaat balatan Fransz
Sava Bakan Andr Maginottan ald. Fransz-Alman snr boyunca uzanan ayrntl
ve karmak bir tahkimat sistemidir. Ne kadar gl bir savunma hatt olsa da Bel-
ikann tarafsz kalmas yznden Fransann tm kuzey snrlarn kapsayamad. Bu 18
sebepten dolay Belikann Almanlar tarafndan igal edilmesiyle Fransa da kolaylkla
igal edildi. Bkz. Donald Sommerville, II. Dnya Sava, Trkiye bankas Yaynlar,
stanbul 2012, s. 23.
zerine de ngiltere Yunanistana 2.000.000 Pound silah
kredisi verdi. talya, ngilterenin garantrlk ilan etmesi-
nin sava sebebi olacan aklad. ngiltere ve Fransa, 13
Nisan 1939da Yunanistana savunma garantisi verdiler.17
Yunanistann talyanlar Tarafndan gali (1940)
talya Arnavutluku Nisan 1939da igal edince Arnavut
Kral Yunanistana snd. Mussolini savaa girerken,
komu lkelere teminat verip onlarn hibirini savaa s-
rklemeyeceini sylemi olmasna ramen Yunanistana
kar taarruza geti.18 Ekim 1940da talya Bykeli-
si Emmanuel Grazzi, Metaxasa ltimatom verdi. talya
tarafndan Yunan Hkmetine verilen ltimatomda;
talyan ordusunun lkeye serbeste girii ve baz stratejik
noktalar, Korfu ve Girit adalar ile Epir ve Pire limanla-
rnn teslimi isteniyordu.19 Metaxasn ltimatoma hayr/
17 E. Macar, a.g.e., s. 22-23.
Ahmet kr Esmer-Oral Sander, kinci Dnya Savanda Trk D Politikas,
Olaylarla Trk D Politikas (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara 1996.
19 E. Macar, a.g.e., s. 25; Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi, I-II (1914-1995),
Alkm Yaynevi, Ankara, s. 370.

287
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

demesiyle Yunanistan savaa girdi.20 28 Ekimde tal-

yan askerleri Arnavutluktaki ynan kullanarak Yuna-
nistana saldrd.21 Bylelikle sonbaharda sava, Balkanlara
sram bulunuyordu.22

Yunan ordusu modernleme abalarna ramen talyan or-

dusunun ok gerisindeydi. Bununla birlikte Yunan ordu-
sunun sava tehizat yetersiz olsa da askerler iyi eitimliy-
di, bilhassa da savalarnda ileri seviyede bulunuyorlard.
Yunan donanmas ve hava kuvvetleri ok zayf olduu iin
ngiltereden yardm istendi. 31 Ekim 1940ta Yunanis-
tana ngiltere asker yardm yapmaya balad. 3 Kasmda
Yunanistan igal eden Almanlar Akropolise Nazi bayra asarken
iki bomba uak filosu Yunan ordusuna yardm amacyla
geldi. Daha sonra bunlar be filo daha takip etti.23 talyann Yunanistana taarruzu zerine Yunan Hk-
meti Beyaz Kitap adyla bir kitap neretti.25 Bu kitapta
Alman Bykelisi Van Papen, talyan-Yunan Savanda,
talyanlarn Nisan 1939 tarihinden itibaren Yunanistana
durum talyanlar iin ktye gitmeye balaynca, Trki-
kar hcum planlarnn olduu iddia ediliyordu. Yunan
yeden arabuluculuk istedi. Ancak Trkiye arabuluculuk tek-
gazetelerinde Pindos Danda Yunan ktalar tarafndan
lifini kabul etmedi. Trkiyenin arabulucuk teklifini kabul
yok edilen 3. talyan Da Frkasnn dosyalarndaki baz
etmemesi zerine Almanlar, Aralkta talyan-Yunan atma-
fotoraflar ile gizli belgeler neredildi. Bu belgeler talyan-
snda Yunanlarla gayriresm grmeler yrterek arabulu-
larn uzun sreden beri Yunanistan istilaya hazrlandk-
culuk yapmaya alt. Yunanistana ele geirdii Arnavutluk
larn gsteriyordu.26
topraklarn, ngiliz birliklerinin Yunanistana girmeme ko-
ulu ile ellerinde tutabileceklerini sylendi. Bir Alman birli- talya, Yunanistana kar bir baar salayamad. Yunanlla-
i, Yunan ve talyan ordularnn arasndaki blgede konu- rn talya igaline kar direni gstermesi tarafsz olan Tr-
lanacakt. Bu teklif, Yunanlar tarafndan kabul edilmedi.24 kiyede olumlu karland ve basn bu gelimelere nemli
yer verdi.27 Trkiye, II. Dnya Sava srasnda Yunanistan
20 John C. Carr, The Defence and Fall of Greece, 1940-1941, South Yorkshire, 2013, p. manen destekledi ve Yunanistann talyaya kar baarlar
39; Robin Higham, Diary of a Disaster, British Aid to Greece, 1940-1941, University
Press of Kentucky, 2009, p. 11-12. Trk basnna Kahraman Yunan Ordusu olarak geti.28
21 War and Postwar Greece an Analysis Based on Greek Writings, Prepared by Floyd A.
Spencer, Washington 1952, p. 1.
22 lhan Tekeli-Selim lkin, D Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle kinci Dnya Sava 25 The Greek White Book, Issued by the Greek Ministry Foreign Affairs, Washington 1940.
Trkiyesi, I, letiim Yaynlar, stanbul 2013, s. 438. 26 Yunanistan Bir Beyaz Kitap kard, Cumhuriyet, 10 Birinciknun 1940, s. 5.
23 E. Macar, a.g.e., s. 28. 27 Yunan Zaferinin Kymeti, Cumhuriyet, 10 Birinciknun 1940.
24 E. Macar, a.g.e., s. 30-31. 28 Metaksas Hatt Da Nihayet Sukut Etti, Cumhuriyet, 10 Nisan 1941, s. 1.

288
 II. DNYA SAVAI VE YUNANSTAN TRKLER
Yunanistann Almanlar Tarafndan gali (1941)
talya, Yunanistan karsnda baarszla uraynca Al-
manya, Yunanistan igal etti. Almanlar harekete geiren
gelime ise Metaxasn Ocak 1941deki lmnden sonra,
ngiltere keif heyetinin Yunanistana yerletirilmesiydi.29
Adolf Hitlerin ordusu Balkanlarn igali iin Yugoslavya
ve Yunanistan topraklarna ezamanl olarak girdi.30 Al-
man saldrlarna Rodop Dalarndaki Metaxas Hatt
boyunca mevzilenen Yunan askerleri ksa sre de olsa di-
rendi. Hitler, Bulgarlar ile beraber hareket etmeye karar
verince 6 Nisan Pazar gn sabah 06:00da Bat Trakyada
Gmlcineye31 bugnk Bulgar giri kaps Makasadan,
skeeye de ahin Ky bandan girerek istilaya balad.
ahin giri kapsnda hududu korumakla grevli Yunan
asker taburu Alman askerleri ile ciddi atmaya girdi.
Bu atmada birka Yunan ve Trk askeri ldrldkten
sonra 8 Nisan saat 10:00 civarnda tamamen silahl nc
kuvvetler skeeye girdi.32 Almanlara kar direni baarl
olamad iin daha saldrnn balad gn Bat Trak-
yann tamam igal edildi.33 Alman kuvvetleri Metaxas
Hattn yardktan sonra skee34yi igal edip Ege Denizi
sahiline vard ve ileri harekta devam etti.35
Nisan 1941de Almanlar Bat Trakyaya girdiklerinde
Meri (Evros) blgesinde bulunan Yunan birlikleri, ko-
mutanlaryla birlikte Trkiyeye snd. Yunan birlikleri
Trkiyeye sndnda Trk subaylar Bat Trakyal Trk-
lere imtiyazlar salayarak onlarn ayrlmalarn istedi. Bat
Trakyal olanlara Trkiyede serbest dolam hakk verildi.36
Almanlar Bat Trakyaya girdikleri zaman dikkat eken bir
husus Trk halkna kt davranmamalar oldu.37 Ayn ay
ierisinde Hitler, hzl bir ekilde ilerleyerek Atinay da igal
29 E. Macar, a.g.e., s. 36; F. Armaolu, a.g.e., s. 370-371; Liddell Hart, II. Dnya Sava
Tarihi, ev. Kerim Barak, stanbul 2004, s. 144.
30 The Balkan Campaign 1940-1941, Deparment of Military Art and Engineering
United States Military Academy Est Point, New York, 1948, s. 7; Peace and war;
United States foreign policy, 1931-1941, by United States Deparment of State,
Washington 1942, p. 99.
31 Gmlcine (Komotini): Sancak, XV. yzyln Rumeli Eyaleti; Sancak (1865) Edirne
Vilayeti; Sancak (1919) Yunanistan. Bkz. Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, Babakan-
lk Devlet Arivleri Genel Mdrlk Yaynlar, Ankara 2006, s. 208.
32 Rza Krldkme, 74 Yl nce, Gndem, 14 Nisan 2015.
33 M. Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, 1923-1954, Siyasal
Kitabevi, 1997, s. 230; John C. Carr, The Defence and Fall of Greece, 1940-1941,
South Yorkshire 2013.
34 skee (Kanthi): Kaza (1865), Gmlcine, Edirne Vilayeti; kaza (1919), Gmlcine,
Yunanistan. Bkz. Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrlk Yaynlar, Ankara 2006, s. 253.
35 Yunan Harbi, Vatan, 10 Nisan 1941, s. 5.
36 R. Ali - T. Hseyinolu, a.g.e. s. 6.
37 R. Krldkme, a.g.e.
etti.38 27 Nisan sabah 08:35te Acropolise giren motosiklet-
li birlikler Nazi bayran dikti.39 Mays 1941de iki Yunan
gencin Acropolise aslan Nazi bayran indirmesi ile Yuna-
nistanda direni hareketi balad.40 Bu olaydan sonra Yuna-
nistanda gizli direni rgtleri faaliyetlerini devam ettirdiler.
Trkiye ileri Bakan Faik ztrak tarafndan Babakanlk
ve Dileri Bakanlna yazlan rapor ve Bat Trakyann
durumu ile ilgili Trakya Genel Mfettiliinden alnan
bilgiler dorultusunda Nisan-Mays 1941 tarihleri arasn-
da Bat Trakya hakknda aadaki bilgiler yer alyordu:
- rek Kynden Altunaaa giden bir ahsn raporuna
gre, 2 Maysta Altunaaa gelen Alman kuvveti 60 kii-
den oluuyordu. Bunlar Bulgar tehdidi zerine yaptklar
rica ve iaelerini taahht etmek artyla gelmilerdi. Halk
arasndaki dedikoduya gre bu cephede Bulgarlarn Trk
snrna 30 kilometre uzakta bulunmalar iin Almanlar
tarafndan kesin emir verilmiti.
- Sofulu Belediye Reisi tarafndan Meri Gmrk Savun-
ma Merkezine gnderilen adamn ifadesine gre, G-
mlcinede bir alay, Ferecik ile Derette de birer Bulgar
taburu bulunmaktayd.
- Bir ay ncesinde ailesini mlteci olarak Trkiyeye gn-
deren kendisinin ise hlen Bat Trakyada bulunduu an-
lalan Umurbeyi Ky halkndan bir Yunanl 4 Mays
1941de verdii bilgiye gre be gn nce Dimetokaya
gittiinde burada yaklak 2.500 kadar Alman askerinin
olduu bilgisini verdi. Ayrca bu saynn devaml artt-
n ve bu kuvvette tank ve
motorlu aralarn bulun-
duunu da belirtti.
kamyon piyade ve kam-
yon topu, 100 kadar mo-
tosikletli Dimetokadaki
kuvvetten ayrlarak Altun-
karaaacna gelmilerse de
topularn Yeniceky isti-
kametine doru bu semt-
ileri Bakan Faik ztrak
38 Alman Teblilerinde Bildirildiine Gre Almanlar Atinay Ald, Vatan, 28 Nisan
1941; Almanlar Atinaya girdiler, Yeni Sabah, 28 Nisan 1941, s. 1.
39 The Balkan Campaign 1940-1941, Deparment of Military Art and Engineering
United States Military Academy Est Point, New York 1948, p. 19.
40 War and Postwar Greece an Analysis Based on Greek Writings, Prepared by Floyd A.
Spencer, Washington, 1952, p. 37.
289
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

lere kamyonlarla geceleri asker nakliyatn yapt ve ayn

zamanda gerek ose ve gerekse ilek kara yollarnn ayrl
yerleri ile yolun gittii istikametini gsterir tabelalar dikil-
dii bildirilmekteydi.

- 3 Mays 1941 gecesi Alman komutannn Sivilingrat

(Svilengrad/Cisri Mustapaa) yan Filibeden itibaren
Dedeaaa41 kadar hibir surette Bulgar kuvvetinin bu-
lunmayacan ve bu sahann kendileri tarafndan idare
edileceini kyllere bildirirdii haberi alnmt.42

1941 Haziran aynn ilk gnlerinde Yunanistan, Mihver

Devletleri tarafndan paylald. Almanlar Atina, Selanik,
Girit, baz Ege adalarn; Bulgarlar Bat Trakya ile Ma-
kedonyann baz kesimlerini; talyanlar ise blgenin geri
kalann igal etti.43

Almanlar, Yunanistan igal edince Bat Trakya blgesinin

ynetimini Bulgarlara brakt. Bat Trakyadaki Bulgar i-
gali, II. Dnya Savann sonuna kadar srd. II. Dnya
Sava sona erdikten sonra Yunanistanda Sava yaand. skeede ehir meydannda saat kulesinin yanndaki Pazaryeri Camisi.

Bulgar igali ve zelikle de Sava sona erinceye kadar
Bat Trakyada Yunan egemenliinden, ynetiminden ve
eitiminden sz etmek mmkn deildi.44
Bulgarlar Tarafndan Bat Trakyann gali
ve Bat Trakyann Durumu
Almanlarn igalinden sonra Dou Makedonya ve Bat
Trakyay Bulgarlar igal etti.45 Nazi ordularnn desteiyle
Bat Trakya ve Makedonyay igal eden Bulgarlar blgede
hemen faaliyete geti. Londra Radyosu Ege Denizinde
Dedeaatan balamak zere, 100 millik bir sahilin Bul-
garistana braklacan duyurdu. Makedonyann Bulgar
kuvvetleri tarafndan igali tamamland. Stefani Ajans ise
skee, Gmlcine, Dedeaa, Kavala, Serez, Drama ve Di-
metoka ehirlerinin Bulgaristana verileceini bildiriyordu.46
41 Dedeaa (Alexandroupolis): Kaza (1865) Dimetoka, Edirne Vilayeti, Sancak (1913)
Bulgaristan; Sancak (1919) Yunanistan. Bkz. T. Sezen, a.g.e., s. 139.
42 Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA), Baveklet, Muamelet Genel Mdrl, Fon d.50 Daha sonra yeniden inaa ve tamirine izin vermeyen
Numaras (FN): 30.10.0.0; Kutu Numaras (KN): 73; Gmlek Numaras (GN): 481;
Sra Numaras (SN): 13; 6 Mays 1941; s. 1-2.
43 Pnar Seluk zgr, Anlarda Yunanistanda Sava, Ankara niversitesi Trk nklap 47
Tarihi Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2013, s. 37.
44 Turgay Cin, Yunanistandaki Mslman Trk Aznln Eitim ve retimine likin
Hukuki Dzenlemeler (1830-1940), s. 1, bkz.:http://esam.ege.edu.tr/makaleler/
ocak-2011/makale-3.pdf. Eriim tarihi: 5 Eyll 2015.
45 R. Ali - T. Hseyinolu, a.g.e.,s. 6; Bulgarlar Garbi Trakyay stilaya baladlar,
Cumhuriyet, 22 Nisan 1941, s. 1; Bulgar Kral Hitlerle grt, Yeni Sabah, 22
Nisan 1941.
46 Yugoslavya, Garbi Trakya ve Makedonya, Vatan, 22 Nisan 1941, s. 1; Bulgar Kral
Hitlerle grt, Yeni Sabah, 22 Nisan 1941.
Bulgar askerleri blgeye gelseler de Almanlar ynetimi he-
men Bulgarlara teslim etmediler. Blgedeki ynetim, an-
cak 23 Nisanda Bulgarlara devredildi ve yaklak drt yllk
Bulgar igali balad.47 II. Dnya Sava yllarnda Bulgar
igaline urayan kece de zor gnler geirdi.48 Trkler b-
tn basklara ramen blgedeki varlklarn devam ettirdi.
Alk, yokluk, angarya ve ikenceler Trk varln yok ede-
medi.49 Ayrca Trkiyeye bu blgeden youn g yaand.
Bulgarlarn II. Dnya Sava srasnda Bat Trakyay i-
gali Bat Trakyal Trkler iin Bulgarlarn ikinci geliidir.
Bulgarlarn Bat Trakyada Trklere kar kt davranla-
r, anlardan silinmeyen bir gemiin izleridir. Bulgarlar
Bat Trakyadaki Trk eserlerine de zarar verdiler. skee
Meydannda saat kulesinin hemen yannda bulunan ve
Hac Emin Aa tarafndan yaptrlan Pazaryeri Camisi II.
Dnya Sava srasnda Bulgar igalciler tarafndan yakl-
22 Nisan 1941 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yer alan habere gre Bulgarlar
skee, Drama ve Dimetokay igal edecekti. Bkz.Bulgarlar Garbi Trakyay stilaya
baladlar, Cumhuriyet, 22 Nisan 1941, s. 1.
48 Machiel Kiel, skee, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, XXII, Ankara
2000, s. 555.
49 M. Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 19231954, Siyasal Kitabe-
vi, Ankara 1997, s. 230-231.
50 Melih Akdeniz, kinci Dnya Savanda Bat Trakya Trkleri, Trk Yurdu, No.
290, Ekim 2011, Bkz. http://turkyurdu.com.tr/1719/ikinci-dunya-savasi-nda-ba-
ti-trakya-turkleri.html. Eriim tarihi: 7 Ekim 2015.

290
 II. DNYA SAVAI VE YUNANSTAN TRKLER
Yunan Belediyesi tarafndan yeri istimlk edilerek ehir
meydanna dhil edildi.51 Yine II. Dnya Sava srasnda
Bulgarlar, skeeye 13 kilometre uzaklkta Karasu Neh-
rinin kenarnda bulunan Vezir Mushib Mustafa Paa
Camisini yakp iki minaresini de yktlar.52
Bat Trakyal Trk aydnlar Bulgarlar tarafndan eitli
hakaretlere ve aalanmalara maruz kaldlar, bunlardan
pek ou Kemalist53 olduklar gerekesiyle srlp
madd ve manev baskya uradlar.
II. Dnya Savann Bat Trakya Trkleri iin nemli etki-
lerinden biri de ekonomi ve eitim alanlarnda oldu. Zor
koullar altnda yaayan eitim alannda glklerle kar-
laan Bat Trakya Trkleri, igal srasnda temel haklarn-
dan mahrum brakld. ahitlerin ifadesine gre, blgede
bulunan insanlar maruz kaldklar bask ve sknty bu
sre iinde ektiler. Gl ve kuvvetli olanlar, Bulgaris-
tana yol yapmaya, ta krmaya gnderilirken elde edilen
rnler halkn elinden zorla alnd, alk, hastalk blge-
de yayld. zellikle ehirde yaayanlarn alk ve sefalete
katlanmalar daha da zordu. Halkn yenilebilecek ne varsa
yedii bu yllarda Trakya ve Makedonya dolaylarnda kedi
ve kpeklerin dahi kalmad sylenmektedir. Yunan kay-
naklar sava yllarnda alk ve hastalktan 300.000 Yu-
nan vatandann hayatn kaybettiini kaydeder.54
Blgenin Bulgar idaresine girmesi ile uygulanan bu bask
ve sindirme politikas sonucunda Bat Trakyal Trklerin
anavatana iltica etmeleri konusu ortaya kt ve bu durum
dnemin en nemli sorunlar arasndayd. Bulgarlarn
blgede olmas yerli halk kadar Trkiyeyi de endielendi-
riyor ve onlarn blgeden kmayacaklar dnlyordu.
Bu arada Bulgarlarn igal ettikleri yerleri Yunanllara ve
Srplara iade etmeyeceklerine dair haberler yaymlanmaya
baland.55
Ekim 1944te Almanlar Yunan topraklarndan ekildi.
Almanlarn blgeden kmasyla birlikte Bat Trakyada
51 Berrin Yapar, Yunanistandaki Trk Eserlerinde Kitabeler (Dedeaa, Dimetoka, skee,
Gmlcine, Selanik, Kavala, Yenice-Karasu), Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007, s. 205.
52 Vezir Mushib Mustafa Paa Camisini II. Dnya Sava srasnda hasar grdkten
sonra Yunan Kral Pavlos 1958de tamir ettirdi. Bkz. B. Yapar, a.g.e., s. 348.
53 Mustafa Kemal Atatrkn fikir ve dncelerini benimseyen ve devrimlerini
onaylayan dnce yaps anlamnda kullanlmtr.
54 Melih Akdeniz, kinci Dnya Savanda Bat Trakya Trkleri, Trk Yurdu, No.
290, Ekim 2011. Bkz. http://turkyurdu.com.tr/1719/ikinci-dunya-savasi-nda-ba-
ti-trakya-turkleri.html. Eriim tarihi: 7 Ekim 2015.
55 Bulgaristan Mihvere Sadk Kalacak, Akam, 30 Eyll 1943, s. 1.
yaayan Trkler, Gmlcine Konsolosluuna gittiler.
Konsolos, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlna
Bat Trakyadan yaklak 4.000 Trkn Gmlcine Kon-
solosluuna gelerek Trkiyeye olan ballklarn ifade et-
tikleri bilgisini verdi. Bayramn drt gn boyunca skee
ve Gmlcine Cemaati slamiyelerin reis ve azas, mft,
her iki ehrin ve dier baz kasabalarn Trk Genler Birli-
i reis ve azalar, her snf ve meslekten halk, ifti ve ky-
ller konsolosu ziyaret ettiler. Konsolosu daha nce Mus-
tafa Kemal devrimlerine kar gelen ve eriat kurallarna
sk skya bal hac hoca takm da ziyarete geldi. Gece
saati kstlamasndan kurtulan btn ehir halk mahalle
mahalle ayrlarak iki gn ve iki gece sokaklarda algl halk
elenceleri tertip etti ve her biri 500-600 civar kiiden
oluan grup konsolosluun nnde arklar syledi, mill
oyunlar oynad. Sonrasnda Bat Trakya Trkleri Yaasn
Anavatan, Yaasn Trkiye sloganlar atarak cadde ve
sokaklarda yrd.56
Aralk 1944te Gmlcine Trk Konsolosu, Trkiye
Cumhuriyeti Dileri Bakanlna, Bat Trakyay ziyaret
ettii srada yaadklar hakknda bilgi verdi. Yeni alm
olan Trk aznlk okullarndan birini ziyaret eden kon-
solos Bulgar igalinin srd buuk senelik sreye
ramen Trk ocuklarnn byk baar gsterdiklerini
belirtti. Ziyaret esnasnda renciler Mustafa Kemal Ata-
trk anp Milli ef smet nnye minnettarlklarn
sundular. Balkan Savandan sonra bestelenen ve Ru-
meli temal hznl trk ve arklarn sylenmesi mill
duygularn gstergesiydi. Ancak bu ark ve trklerden
Yunan idarecilerinin haberinin olmad, sadece dostlar
arasnda bu arklarn sylendii bilgisi de konsolosa -
retmenler tarafndan aklanmt.57
Mays 1946 tarihli Cumhuriyet Gazetesinin haberine
gre, skee Mslmanlar ile Pomaklar, Bulgarlarn yap-
t mezalimi tespit etmek iin bir heyetin gnderilmesini
istedi.58 Eyll 1946ya gelindiinde Almanlardan sonra
skee ve Gmlcineye inen Bulgarlarn zlm Trk ba-
snnda yer almaya devam etmekteydi.59
56 BCA, BMGM, FN: 30.10.0.0; KN: 256; SN:12; DN: 433; 30 Aralk 1944, s. 1-4.
57 BCA, BMGM, FN: 30.10.0.0; KN: 256; GN: 725; SN:13; DN: 433; 30 Aralk
1944.
58 Bat Trakyadaki Trklerin Protestosu, Cumhuriyet, 12 Mays 1946, s. 1.
59 Garb Trakyal ve Oniki Adal Trklerin Feryad, Cumhuriyet, 4 Eyll 1946, s. 3.
291
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

II. Dnya Sava Srasnda Hristiyanlarn ibadethnesi hline getirilmesiydi.66

Oniki Adada Yaayan Trklerin Durumu
Oniki Ada, 1943-1945 yllarnda Almanyann hkimiye-
Trablusgarp Sava sonrasnda talya ile Osmanl Devle- tine, 9 Mays 1945te de ngiliz asker ynetimine girdi.
ti arasnda imzalanan Ui Antlamas ile Oniki Ada geici ngilizler bu adalar Mttefikler adna ve talyan mevzua-
sreliine talyaya verildi ve talyann adalarda egemenlii tna gre 31 Mays 1947ye kadar ynetti, 10 ubat 1947
balam oldu.60 I. Dnya Savanda talyanlar Oniki Aday tarihinde Pariste imzalanan Bar Antlamasnn 14.
igal etti ve egemenlikleri 1943 ylna kadar devam etti. maddesi gereince Oniki Ada, Yunanistana brakld.67 II.
Dnya Sava 1947 ylnda Paris Antlamas ile hukuken
talya, 1936 ylnda Oniki Aday asker ynden tahkim
sona erdi. Almanlarn Yunanistandan ekilmesiyle lkede
etmeye ve silahlandrmaya balad.61 II. Dnya Sava
Sava balad.
ncesinde adalardaki Trk ve Rumlara ynelik bask po-
litikasn daha da arttrmaya balayan talyanlar aslnda
Yunanistanda Sava (Andartlk) Dnemi (1944-1949)
Oniki Adada asimilasyon politikasn da uyguluyordu.
Bu, talyan politikalarnn yerel halka uygulama alma- Balangta yabanc igale kar koymak iin kurulan di-
syd. Hayatn her alannda olduu gibi eitim de bunun reni rgtleri, Almanyann savata yenilmesiyle iktidar
bir paras oldu. Okul andaki ocuklar her gn talyan mcadelesine baladlar. Yunanistanda yabanc igali de-
Ulusal Faist Partisinin marn okuyarak eitime bal- vam ederken Sava balad. Bat Trakyal Trkler Sava
yorlard.62 Adalarda asimilasyon politikas giderek daha dnemini Andartlk dnemi olarak adlandrmaktadrlar.68
ar uyguland. Eitim - retim dili adalarda talyancay-
I. Dnem (1944-1945): II. Dnya Savanda Alman
d. Rum okullarna Rumca bilmeyen Trk retmenler,
igaline kar Yunan direni rgtleri kuruldu. Bunlar
Trk okullarna da Trke bilmeyen Rum retmenler ta-
arasnda en ok telaffuz edilen Yunanistan Halk Kur-
yin edildi. Trk okullarnda gnde sadece bir saat Trke
tulu Ordusu/Ellinikos Laikos Apeleftherotikos Stratos
din derslerine izin verildi. Trkleri ve Rumlar talyanla-
trma almalar devam ederken63 Trk ocuklar talyan
misyonerleri ile beraber Katolik ayinleri yapmak zorun-
dayd.64 Bu durumda Trkler ocuklarn eitim iin Tr-
kiyeye gndermeye balad.65

1945ten itibaren adalarn durumu Yunanistan lehine

sona yaklarken, Oniki Ada ve orada yaayan Trk n-
fusu ile ilgilenen Trk kamuoyu, ada Yunanistann elin-
deyken onunla fazla ilgilenmedi. Yunanistan, Oniki Ada
Trklerinin nfusunu azaltmak iin iki etkin yoldan poli-
tika yrtt. Birincisi, Mslman din adamlarnn tayin
edilmesi, Evkaf meclis seimlerinin idaresi ve mal dene-
time ait bir kanun araclyla kontrollerinin salanmasy-
d. kincisi, herhangi bir kanuna dayanmadan Trklere ait
vakf mallarnn gasp edilmesi, mescitlerin ele geirilerek
60 Erik Goldstein, Wars&Peace Treaties 1816-1991, New York 192, p. 37; Oniki Ada ve Yunanistan Halk Kurtulu Ordusu (ELAS) askerleri
stankyn talyanlarca gali, http://www.istankoy.org/documents/44.html
61 kinci Dnya Savanda Oniki Ada, http://www.istankoy.org/documents/46.html
Eriim tarihi: 01.10.2015. 66 A.g.e
62 Mustafa Kaymak-Cihan zgn, Rodos ve stanky Trklerinin Yakn Tarihi Ege 67 Baskn Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Mlkiyeliler Birlii Vakf
Denizinde Ykselen Sessiz lk, zmir 2015, s. 41. 1986, s. 60; kr S. Grel, Tarihsel Boyutlar inde Trk-Yunan likileri, 1821-
63 M. Kaymak-C. zgn, a.g.e., s. 40. 1993, mit Yaynclk 1993, s. 11.
64 Lozan Antlamasnda Oniki Ada, http://www.istankoy.org/documents/45.html 68 Yunan Savanda Bat Trakya Trklerin durumunu ahitlerin ifadeleriyle ayrntl
65 Glcan Ylmaz, Rodos ve On ki Adadaki talya ile Yunan Ynetiminin Bask olarak bkz. R. Ali - T. Hseyinolu, (1946-1949) Yunan Savanda Bat Trakya Trk
Politikalar, ICANAS 38 Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi, 2007. Aznl, Paratiritis Matbaas, Gmlcine (Komontini) 2009.

292
 II. DNYA SAVAI VE YUNANSTAN TRKLER

(ELAS) sol, Yunan Ulusal Demokratik Ordusu/Ethni-

kos Dimokratikos Ellinikos Stratos (EDES) ise sa g-
rlyd.69 Bu rgtler Alman igaline kar etkili bir m-
cadele verdi.

Yunan Savann ilk aamas Aralk 1944te, Yunan

Hkmeti ELAStan silahlarn teslim edip Atinay terk
etmeleri istendii zaman yaand. ngiltereye gre ELAS,
Moskova tarafndan destekleniyor ve ynetiliyordu. Ayn
zamanda ngiltereye gre, ELAS Alman igalci kuvvetlere
kar savamaktan ziyade EDESe kar savamt. ELAS,
Kral George kartyd. Direni rgtlerini harekete gei-
ren ve i savaa yol aan asl neden i politik sebeplerdi.
ELAS verilen ultimatoma uymad. Sol bir rgt olduu
iin EDESin ngiltere destei ile baa geleceini dn-
yordu. Atina ve evresinde hafta boyunca atmalar
yaand. ELAS, Atinay 5 Ocak 1945de terketmek zo-
runda kald. ELASn siyas organ Ulusal Kurtulu Cep- Bat Trakya Trklerine yaplan ikenceleri, Trk basn yakndan takip ediyordu
hesi/Ethniko Apeleftherotiko Metopo (EAM) atekesi
Sava srasnda Bat Trakya Trkleri Yunan ordusunun
15 Ocakta onaylad.70
yannda yer almasna ramen Komnistlere yardm ve ya-
II. Aama (1946-1950): Yunanistanda yaanan Sa- taklk etmekle sulanan Trkler yarglanarak zorunlu ge
van II. aamas farkl sebeplerden ortaya kt. Konu tbi tutuldu. Da kylerinde oturanlar kylerini terk et-
Birlemi Milletler Cemiyetine kadar tand. kinci aa- mek zorunda kald. Bulgaristan snr da kylerinde bulu-
mann en byk sebeplerinden biri, Yunanistann kuze- nan Trk kylleri de katlar. Koyunky/Mescit Mahalle
yindeki kuzey (Komnist) komusunun solcu etelere gnmzde halen ykk hldedir.73
yardm etmesiydi.
Aralk 1946da Trk halkna yalnz solcu eteler deil, a-
Yunanistandaki Trk aznlk, zellikle Yunan Savan- r sac eteler de saldrd. Mehur Pontuslu Andon avu
daki Komnist etelerin faaliyetleri nedeniyle zor zaman- etesi faaliyete geerek basky arttrd. Andon etesi, Al-
lar yaad. Bu etelerin zellikle Trk-Yunan snrndaki manlar bu mntkay terkederken de skee havalisindeki
faaliyetleri, Mslman halkn Trkiyeye g etmesine Trklere hayli bask ve zulm uygulad.74
sebep oldu. 1945 yl sonlarnda Bat Trakya, Yunan Sa-
Mays 1947de birok ky yama edildi, Trkler mdafaa
vanda Komnist EAM kuvvetlerinin denetimine girdi
iin silah istiyorlard. Komnist eteleri, Bat Trakyada
ve 25.000ine yakn Trk, Trkiyeye g etmek zorunda
tekrar faaliyete getiler. Bu eteler zellikle Trk halkn
kald.71 Sava srasnda Bat Trakya Trkleri, genellikle
hedef almaktayd. Komu kuzey topraklarndan gelen e-
Yunan Merkez Hkmetini destekledi ve Komnist e-
teler ahinler civarnda, snra drt kilometre uzaklkta ve
telere kar muhtelif yerlerde grev alp alt. Bat Trakya
skeenin 36 kilometre kuzeyinde bulunan Memkovede-
Trklerinin bu tutumu Komnist etelerin Trklere kar
ki Trk kylerine baskn yaptlar. ki kyde bulunan ete-
saldrlarn arttrd.72
ler yama yaparak evleri yktlar ve birok rehine ve kyn
btn hayvanlarn alp gtrdler. Hkmete mracaat
69 R. Ali - T. Hseyinolu, a.g.e., s. XIX.
70 P. S. zgr, a.g.e., s. 67. eden halk silah ve kendini mdafaa etmek iin izin iste-
71 M. Murat Hatipolu, Yunanistanda Etnik Gruplar ve Aznlklar, Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara 1999, s. 27.
72 Baskn Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Mlkiyeliler Birlii Vakf 73 7 Ekim 2015 tarihli Gizem Aliolu akmak (stanbul-1979) ile yaplan grme.
Yaynlar, Ankara 1986, s. 147. 74 Bat Trakya Trklerine Yaplan kenceler, Cumhuriyet, 16 Aralk 1946, s. 1-3.

293
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
1964-65 ders ylnda medrese talebeleri hocalar ile birlikte. Sadan sola 1- Hasan Paaman, 2- Ayazmal Hafz Hasan, 3- Koanc Hafz Hasan
di. eteler bazen ovadaki kylere de saldryor, kyllerin
paralarn ve yiyeceklerini alyorlard. Sahann bykl,
karkl ve bu blgenin kuzey snrna yaknl hk-
met glerinin ilerini zorlatrd. eteler en kk bir
tehlikede dahi hemen snr tesine iltica etmekteydi. Nev-
rekop, Ksyendil, Akpnar, Eridere ve Krcaaliden gelen
50 kadar Trk ve Pomak Yunanistanda Drama, skee ve
Gmlcineye snd.75
Solcu etelerin lideri General Markosun 24 Aralk
1947de Geici Demokratik Yunan Hkmeti adyla
kurduu hkmet, 1948lerin banda sona erse de kk
olaylarla ete mcadeleleri 1950lere kadar devam etti.
1937 doumlu Hasan Paaman, 1945-1950 aras Yunanis-
tanda cereyan eden Savan Rodop iline bal Kozdere
iin birok zararnn olduunu belirttii gibi baz faydala-
75 Yunan eteleri Trk Kylerine Saldrdlar, Cumhuriyet, 14 Mays 1947, s. 1/3.
rnn da olduu bilgisini verdi. Balca zararlar; insan l-
m, insan kayb, byk ve kkba hayvanlardan oluan
birok srnn telef olmas, g sknts ve iki sene gibi
bir sre muhacir olarak baka ky veya kasabalarda baka
insanlarn evlerinde yaamaya mecbur kalnmas ve bun-
lara ilveten de insanlarn birok madd zarara katlanmak
mecburiyeti idi. Olumlu taraf ise Yunanistanda yaanan
Sava sebebiyle gerekleen zorunlu g, Trk halknn
ounda gelecee ynelik grlerinin deimesine sebep
oldu. Trk insan da kylerindeki yaam ile ehir veya
ova kylerindeki yaam arasndaki fark grp mukayese
edebildi. Bu sebeplerden dolay, Yunanistanda yaanan
Savatan sonra baz Trk kylleri ehir veya ova kyleri-
ne yerleip oralarda kalmay tercih ettiler.76
76 Hasan Paaman, Yunanistan Sava Andart Harbinden Hatrladklarm, Aznlk-
a, No. 32, Eyll 2007. Bkz.:http://azinlikca.blogspot.com.tr/2007/09/andart-har-
binden-hatirladiklarim.html. Eriim Tarihi: 30 Ekim 2015.
294
 II. DNYA SAVAI VE YUNANSTAN TRKLER
Yunanistan Trklerinin Trkiyeye Snma abalar
Yunanistann II. Dnya Savana girmesi komusu olan
Trkiyeyi endielendirdi. Yunanistana kadar ilerleyen sa-
va artk Trk snrnda yaanyordu. II. Dnya Sava n-
cesi Trkiye kendi karlar dorultusunda gerekli nlem-
leri ald ve tarafsz kalarak sava izledi. Ekim 1939da Tr-
kiye, ngiltere ve Fransa ile ittifak antlamas imzaland.
II. Dnya Savann getirdii felaket iinde imkn olan
Yunanistan Trkleri Trkiyeye gelmeye alt. Gelen Yu-
nanistan Trklerinin bir ksm mlteci olarak snrken bir
ksm Trk vatanda olmak iin aba gsterdi. Bu sre
ierisinde sadece Yunan Trkleri deil, ayn zamanda Yu-
nanllarn da Trkiyeye mlteci olarak geldikleri ariv kay-
naklarndan ve dnemin gazetelerinden anlalmaktadr.
Bulgar ve Yunan Bat Trakyas halkndan ve Trk soyun-
dan olup da Trkiyeye iltica edenlerden vaziyetleri mev-
cut kararnamelere uymayanlarn ilticalar kabul edilmi ise
de yine bu memleketler halkndan olup Bulgar ve Yunan
hkmetlerince askere alnan ve subaylarndan grdk-
leri zulm ve baskya dayanamadklarn ve askerliklerini
Trkiyede yapacaklarn syleyerek asker elbiseleriyle veya
sivil olarak Trkiyeye iltica edenlerin says ciddi boyut-
lardayd. cra Vekilleri Heyetinin 13 Aralk 1939 tarihli
toplantsnda bunlarn Orta Anadoluya sevk edilmeleri
karar onayland.77
Austos 1941de Yunan ve Bulgar Bat Trakyasndan nce
Trkiyeye gelmi ve mlteci muamelesine tbi tutulma-
m olan ve memleketlerine iadeleri mmkn olmayan
Trkler vard. Trkiyede kanun ve hukuk bir dzen ku-
ramadklar iin vatandalk hak ve menfaatlerinden de is-
tifade edemeyen ve bu yzden zor durumda kalan bu aile-
ler mlteci olarak kabul edildiklerinde vaziyetlerinin tespit
ve tayini birok bakmdan faydal olacandan onlara ml-
teci ve serbest dolam haklarnn verilmesi kararlatrld.78
Ekim 1946da skee ve civarndaki baz Trkler Kom-
nist etelerinin ikence ve zulmlerinden kurtulmak iin
Trkiyeye snd. Mltecilerden 420 kiilik ilk kafile
77 BCA; Baveklet, Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl, Kararlar Daire Bakanl;
FN: 30.18.1.2; KN:86; GN:13; SN:2; DN:97; Say Numaras (SYN): 2; 13 ubat
1939.
78 BCA; Baveklet, Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl, Kararlar Daire Bakanl;
FN: 30.18.1.2; KN: 96; GN:72; SN:3; SYN:2; 13 Austos 1941.
Bergama ve Kuadasna yerletirildi.79 II. Dnya Sava
srasnda Trkiyeye gelmeye alan Trklere bu srete
gereken btn gerekenler yapld.
Sonu
Bat Trakya Trkleri, II. Dnya Savann etkilerini fii-
len hisseden ilk Trk topluluklarndan biri oldu. nce
Yunan-talyan ve arkasndan Yunan-Alman atmalarna
katlan Bat Trakya Trkleri, talyanlarn Arnavutluka
kadar srlmelerinde nemli katkda bulundular, Alman
saldrs karsnda ise tm abalarna ramen Yunan Or-
dusunun geri hatlar dtnden baar gsteremediler.
Yunanistann tamamyla teslim oluunun ardndan Bat
Trakya nce Alman, ksa bir sre sonra ise Bulgar idaresi
altna girdi, zellikle Bulgar idaresindeki igal yllar Bat
Trakya Trklerinde derin izler brakt. II. Dnya Sava
srasnda Bat Trakya topraklarna Alman askerleri girdi-
i zaman Trklere iyi davranmalar dikkat ekiciydi. Bat
Trakyadaki Trklerin II. Dnya Sava srasndaki sknt-
larnn ou, Bulgar igali srasnda yaand.
Bat Trakyal Trkler, 1944 ylnda igali atlatabildiler, an-
cak kendilerini Yunan direnii etelerinin mcadeleleri
yznden ortaya kan Yunan Savann iinde buldu-
lar. zellikle 1946 ylnda Kuzey Komnist lkelerinden
gelen yardmla faaliyetleri artan Komnist eteler Bat
Trakya Trklerine byk zarar verdi.
Bat Trakya Trkleri tpk talyan ve Almanlarn saldr-
larnda olduu gibi bu srete Yunanistan Hkmetinin
yannda yer aldlar. Bat Trakyal Trklerin Andartlk Yl-
lar dedii Sava sonunda Bat Trakya Trkl 1940
yl ncesine dnd. Yunan ordusunda yer almalarna,
talyanlara, Almanlara, Bulgarlara kar savamalarna ve
Sava zamannda Yunan Hkmetinin yannda olma-
larna ramen Yunanistan Trkleri yine bask ile kar kar-
ya kaldlar.
79 Garb Trakyadan Anavatana Snan Trkler, Cumhuriyet, 31 Ekim 1946, s. 1; II.
Dnya Sava srasnda Anadolu sahillerine snan mlteciler iin bkz. Serdar Sarsr,
II. Dnya Sava Yllarnda Anadolu Sahillerine Snan Yunanl Sivil Mlteciler,
Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.
27, (Nisan 2010), s. 505-527.
295
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kaynaka
Ariv Belgeleri
Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA)
Bavekalet, Muamelet Genel Mdrl
FN: 30.10.0.0; KN: 73; GN: 481; SN: 13/ 6 Mays 1941; s.1-
2.
FN: 30.10.0.0; KN: 256; SN:12; DN: 433; 30 Aralk 1944,
s. 1-4.
FN: 30.10.0.0; KN:256; GN:725; SN:13; DN: 433; 30 Aralk
1944.
FN: 30.10.0.0; KN: 1029; GN 123; SN: 872; DN: 9.
Baveklet, Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl, Kararlar
Daire Bakanl
FN: 30.18.1.2; KN: 86; GN:13; SN:2; DN: 97; SYN: 2; 13
ubat 1939.
FN: 30.18.1.2; KN: 96; GN: 72; SN: 3; SYN: 2; 13 Austos
1941.
Gazeteler
Alman Teblilerinde Bildirildiine Gre Almanlar Atinay
Ald, Vatan, 28 Nisan 1941.
Almanlar Atinaya Girdiler, Yeni Sabah, 28 Nisan 1941, s. 1.
B. aldaris ld, Ulus, 18 Mays 1936, s. 1.
Bat Trakya Trklerine Yaplan kenceler, Cumhuriyet, 16
Aralk 1946, s.1-3.
Bat Trakyadaki Trklerin Protestosu, Cumhuriyet, 12 Mays
1946, s. 1.
Bulgar Kral Hitlerle Grt, Yeni Sabah, 22 Nisan 1941.
Bulgarlar Garbi Trakyay stilaya Baladlar, Cumhuriyet, 22
Nisan 1941, s. 1.
Garb Trakyadan Anavatana Snan Trkler, Cumhuriyet, 31
Ekim 1946, s. 1.
Garb Trakyal ve Oniki Adal Trklerin Feryad, Cumhuriyet,
4 Eyll 1946, s. 3.
Metaksas Hatt da Nihayet Sukut Etti, Cumhuriyet, 10 Nisan
1941, s. 1.
Yugoslavya, Garbi Trakya ve Makedonya, 22 Nisan 1941, Va-
tan, s. 1.
Yunan eteleri Trk Kylerine Saldrdlar, Cumhuriyet, 14
Mays 1947, s. 1/3.
Yunan Harbi, Vatan, 10 Nisan 1941, s. 5.
Yunan Zaferinin Kymeti, Cumhuriyet, 10 Birinciknun
1940.
Yunanistan Bir Beyaz Kitab kard, Cumhuriyet, 10 Birin-
ciknun 1940, s. 5.
Necmeddin Sadak, Trkiyenin Bitarafl ve Balkanlar Siyase-
ti, Akam, 25 Eyll 1943, s. 2.
Aratrma Eserler
Ali, Rahmi Hseyinolu, Tevfik, (1946-1949) Yunan Sa-
vanda Bat Trakya Trk Aznl, Paratiritis Matbaas, Gml-
cine (Komontini) 2009.
Akdeniz, Melih, kinci Dnya Savanda Bat Trakya Trk-
leri, Trk Yurdu, No. 290, Ekim 2011. Bkz. http://turkyur-
du.com.tr/1719/ikinci-dunya-savasi-nda-bati-trakya-turkleri.
html. Eriim tarihi: 7 Ekim 2015.
Akgn, Seil, Birka Amerikan Kaynandan Trk-Yunan
Mbadelesi Sorunu, nc Askeri Tarih Semineri (Trk-Yu-
nan likileri), Ankara 1986.
Biber, Tuba Eray, Kzlay Ariv Belgelerine Gre 1940-1942
Yllar Arasnda Trkiyeden Yunanistana Yardmlar, Trk Dn-
yas Aratrmalar, No. 201, Aralk 2012, s. 99-128.
Canikolu, Erhan, Rodos Trkleri: Entegrasyon-Asimilasyon
Arasnda Sancl Mcadelenin Kahramanlar, 21. Yzyl Trki-
ye Enstits, Balkanlar ve Kbrs Aratrma Merkezi, 23 Austos
2013.
Carr, John C.,The Defence and Fall of Greece, 1940-1941, South
Yorkshire 2013.
Cin, Turgay, Yunanistandaki Mslman Trk Aznln Ei-
tim ve retimine likin Hukuki Dzenlemeler (1830-1940),
http://esam.ege.edu.tr/makaleler/ocak-2011/makale-3.pdf
Cemil, M., Lozan, II, stanbul 1933.
Esmer, Ahmet kr Sander, Oral, kinci Dnya Savanda
Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1995),
Siyasal Kitabevi, Ankara 1996.
Eleftherios Venizelos The Trials of Statesmanship, Edited by Pasc-
halis M. Kitromilides, Edinburg University Press.
Erim, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, I,
Ankara 1953.
Goldstein, Erik, Wars&Peace Treaties 1816-1991, New York
1992.
Hart, Liddell, II. Dnya Sava Tarihi, ev. Kerim Barak,
stanbul 2004.
Hatipolu, M. Murat, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan
19231954, Siyasal Kitabevi, Ankara 1997.
Hatipolu, M. Murat, Yunanistanda Etnik Gruplar ve Aznlk-
lar, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1999.
Higham, Robin, Diary of a Disaster, British Aid to Greece, 1940-
1941, University Press of Kentucky, 2009.
Jacobsen, Hans-Adolf, 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle kinci
296
 II. DNYA SAVAI VE YUNANSTAN TRKLER

Dnya Sava, ev. brahim Ulus, Ankara 1989. and Engineering United States Military Academy Est Point,
New York 1948.
Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, V, Ankara 1983.
Tekeli, lhan lkin, Selim, D Siyaseti ve Askeri Stratejileriy-
Kaymak, Mustafa - Cihan, zgn, Rodos ve stanky Trkle-
le kinci Dnya Sava Trkiyesi, I, letiim Yaynlar, stanbul
rinin Yakn Tarihi Ege Denizinde Ykselen Sessiz lk, zmir
2013.
2015.
The Greek White Book, Issued by the Greek Ministry Foreign
Keser, Ulvi, Yardm Et Komu, Kbrs Trk Kltr Dernei Ya-
Affairs, Washington 1940.
yn, Ankara 2005.
War in the Balkans: an encyclopedic history from the fall of the
Kiel, Machiel, skee, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet
Ottoman Empire to the breakup of Yugoslavia, ed. Richard C.
Vakf, XXII, Ankara 2000, s. 553-555.
Hall, California 2014,
Kissoudi, Penelope, The Balkan Games and Balkan Politics in the
War and Postwar Greece an Analysis Based on Greek Writings,
Interwar Years 1929-1939, New York 2009.
Prepared by Floyd A. Spencer, Washington, 1952.
Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Ankara 1999.
Yapar, Berrin, Yunanistandaki Trk Eserlerinde Kitabeler (Dede-
Macar, Elin, te Geliyor Kurtulu/, z- aa, Dimetoka, skee, Gmlcine, Selanik, Kavala, Yenice-Ka-
mir Ticaret Odas Kltr Sanat Tarih Yaynlar, zmir 2009. rasu), Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler
Mears, Eliot Grinnell, Greece Today: The Aftermath of the Refugee Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007.
Impact, Stanford University Press, California 1929.
Miller, William, The Ottoman Empire and Its Successors, 1801-
1927, New York 1966.
Oran, Baskn, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu,
Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, Ankara 1986.
zgr, Pnar Seluk, Anlarda Yunanistanda Sava, Ankara
niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Yaymlanmam Yk-
sek Lisans Tezi, Ankara 2013.
Paaman, Hasan, Yunanistan Sava Andart Harbinden
Hatrladklarm, Aznlka, No. 32, Eyll 2007.
Phillips, W. Alison, The War of Greek Independence 1821 to
1833, London 1897.
Peace and war; United States foreign policy, 1931-1941, by Uni-
ted States Deparment of State, Washington 1942.
Rodos stanky Trklerinin Yakn Tarihi, Rodos stanky ve
Onikiada Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei, http://www.
rodosistankoyturkleri.org.tr/sozlu-tarih-projesi-raporu/
Sarsr, Serdar, II. Dnya Sava Yllarnda Anadolu Sahillerine
Snan Yunanl Sivil Mlteciler, Seluk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar Dergisi, No. 27,
(Nisan 2010), s. 505-527.
Sezen, Tahir, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Arivleri
Genel Mdrlk Yaynlar, Ankara 2006.
Soysal, smail, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Trkiyenin
Siyasal Andlamalar, I, Ankara 1989.
Soysal, smail, Tariheleri ve Aklamalar le Birlikte Trkiyenin
Siyasal Antlamalar, I, (1920-1945), Ankara 1983.
Trkiye D Politikasnda 50 Yl Lozan (1922-1923) , s. 95-98.
Takran, Cemalettin, rkek Bir Siyasetin Tarih nndeki Ar
Vebali: Oniki Ada: Hatal Kararlar, Ac Kayplar, Babali Kltr
Yayncl, stanbul 2007.
The Balkan Campaign 1940-1941, Deparment of Military Art

297
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

298
 II. DNYA SAVAINDA BULGARSTANDA
TRK AZINLII

Ayegl NGNAR KEMALOLU*

Giri

Bamszln kazanmasnn ardndan yaanan uluslararas

gelimelerin pek ounda nemli ve belirleyici rol oynayan
aktrlerden biri olan Bulgaristan, II. Dnya Sava srasn-
da da bu zelliini korudu, gerek stratejik nemi, gerekse
uygulad revizyonist politikalar neticesinde hem Alman-
yann hem de SSCBnin karlarnn att bir blge h-
line geldi. Savan balad srada iktidarda bulunan Faist
Hkmet, 1944 ylna kadar iktidarda kald, bu tarihten
sonra ynetim, SSCBnin gdm altndaki Komnistlere
geti. Sava yllarnda ve ncesinde Faist ynetim idare-
sinde yllarca bask gren ve haklar ellerinden alnan Trk
aznlk, Komnistlerin iktidara gelmesi ile rahat bir nefes II. Dnya Sava ve Balkanlar

alsa da, bu zgrlk havas uzun srmedi. Aznlklarla ilgili

politikalarn gzden geiren bu yeni ynetim, eskisini arat-
mayacak hak ihlalleri ve asimilasyon politikalar ile iktidar-
n yeniden ekillendirdi. Artan basklara dayanamayan Trk
aznl ise daha nce yaanan benzer srelerde olduu gibi
bu dnemde de Trkiyeye g etmek zorunda kald.
Sava ncesi Dnemde Balkanlarda Statkoyu
Korumaya Ynelik Giriimler
ki dnya sava aras dnem, barn korunmasn sala-
yacak bir ortak gvenlik sistemi aray ile geti, bu do-
rultuda pek ok giriimde bulunuldu. Ancak I. Dnya
Savandan sonra kurulan uluslararas sistemden honut
olmayan lkelerin dnya barn tehdit eden hareketle-
ri, uluslararas aktrleri yeni gvenlik araylarna itti. Bu
balamda Balkan corafyas, Alman ve talyan tehdidinin
en ok hissedildii blgelerden biri oldu. Topraklarn
savunmak iin harekete geen blge lkelerinden Arna-
vutluk, Bulgaristan, Romanya, Trkiye, Yunanistan ve
Yugoslavya 5 Ekim 1930da Atinada Birinci Balkan Kon-
feransnda biraraya geldi, toplantda savan nlenmesi,
uyumazlklarn barl yoldan zm iin karlkl ili-
kilerin gelitirilmesi ynnde kararlar alnd.1
kincisi 20-26 Ekim 1931 tarihleri arasnda stanbulda
toplanan Balkan Konferans, ekonomik, kltrel ve tek-
nik alanda blge lkelerinin yaknlatrlmasn hedefledi.
Toplantnn kapan konumasnda Romanya delegesi,
Milletler Cemiyeti misaknda olas bir sava meru gs-
terecek maddelerin olmasnn Balkanlarn gvenliini
tehlikeye drdn, bu nedenle de blgenin emni-
yetini salayacak yeni bir oluumun gerekletirilmesinin
gerekliliinden bahsederek adalet, eitlik ve emniyetin asl
ama olmas gerektiini vurgulad.2
23-26 Ekim 1932de Bkrete nc Balkan Konferans
topland, aznlk meselesinin zm ile ilgili grlerini
toplantya katlan lkelere benimsetemeyen Bulgaristann
toplantdan ekilmesi, oluturulmas planlanan paktn
* stanbul Medeniyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi
1 Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, I, ed.
2
Baskn Oran, letiim Yaynlar, stanbul 2003, s. 350-351
Gazi Hz. Pek Mhim Bir Nutuk rat Etti, Akam, 27 Terinievvel 1931, s. 2.

299
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
geleceini tehlikeye att. Konferansa katlan lkeler n-
celikle bir paktn oluturulmasn, aznlklar konusunun
daha sonra ele alnmasn isterken, Bulgaristan, ncelik-
le aznlklarla ilgili karara varlmasnda srar etti ve istei
gereklemeyince de toplanty terk etti.3 Aslnda Bulga-
ristan, daha Balkan Paktn gerekletirmek iin yaplan
konferanslar srasnda revizyonist bir politika izleyecei-
nin sinyallerini verdi ve 9 ubat 1934te Atinada Trkiye,
Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda imzalanan
Balkan Paktna dhil olmad.
Balkan Paktn deerlendiren birok yazar, paktn Bal-
kan lkelerini talyadan gelebilecek olas saldrlara kar
korumay hedeflediini ileri srmektedir. Melek Frat ise,
imzalanan metin ve bal ekler incelendiinde aslnda Bul-
garistan rktmemek iin azami dikkat edildiini ve tm
metinlerin bu dorultuda titizlikle kaleme alndn, bu se-
beple de metnin talyadan ok Bulgaristandan gelebilecek
bir tehdide kar oluturulduunu belirtmektedir.4 Paktn
imzaland dnemde Trkiyede Birinci Balkan Sava s-
rasnda Bulgaristann saldrgan tutumunu ve lkenin geni
apta toprak kaybetmesini tecrbe etmi bir kadronun y-
netimde olmas bu grn haklln ortaya koymaktadr.
II. Dnya Sava ve Bulgaristanda Yaanan Gelimeler
1 Eyll 1939 tarihinde Almanyann Polonyay igal et-
mesi ile balayan II. Dnya Sava, 3 Eyllde ngiltere ve
Fransann Almanyaya sava ilan etmesi ile Avrupann
merkezine doru yaylmaya balad. 1941 ylna gelin-
diinde Almanya, Orta ve Dou Avrupada Macaristan,
Bulgaristann katlmad Balkan Pakt oluumunda Trkiyeyi Dileri
Bakan Dr. Tevfik Rt Aras (en soldaki) temsil etti.
3 nc Balkan Konferans Dn Akam Kapand, Akam, 27 Terinievvel 1932, s. 1-2.
4 Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, I, s. 351.
Romanya ve Bulgaristan savamadan, Yunanistan ve Yu-
goslavyay ise Yldrm Harekt ile ele geirdi, bylece
Sovyetlerle yapaca sava ncesi gney kanadn garanti
altna ald. Bulgaristan ise sava boyunca Sovyetlerin ve
Almanyann kar atmalarnn yaand en nemli
blgelerden biri oldu. Almanlar SSCB ile yapacaklar sa-
va ncesinde ve sonrasnda, Bulgaristann yanlarnda yer
almasn istiyor, Sovyetler ise Boazlarn da dhil olduu
bu blgenin Almanlar ya da mttefikler tarafndan ken-
di aleyhine kullanlmasn nlemeye alyordu. Tm bu
stratejik hedefler neticesinde de hem Almanya hem SSCB
Bulgaristan stratejik adan nemli grd.5
Almanya, Bulgaristan yanna ekebilmek iin Roman-
yaya bask yaparak Romanyann Dobrucay Bulgaris-
tana brakmasn salad. Dobruca hamlesi etkili oldu ve
tpk I. Dnya Savanda olduu gibi II. Dnya Savan
da Almanlarn kazanacana inanan Bulgaristan, 1941
ylnn Mart aynda Almanya ile bir pakt imzalayarak Al-
man askerlerinin Sofyaya girmesine izin verdi.6
Bulgaristann gittike mihver devletler lehine politika izle-
mesi Trkiyede endie ile karland ve stanbulda sky-
netim ilan edilerek snr boylarnda gvenlik nlemleri art-
trld. Trkiye, alnan bu nlemlerin Bulgaristann toprak
btnlne kar olmadn gstermek amacyla, Bulgar
Hkmeti ile 17 ubat 1941 tarihli bir anlamaya imza
att. mzalanan bu belge ile iki lke birbirine saldrmamay
taahht ettiler.7 Dnemin Dileri Bakanl Genel Sekre-
teri Numan Menemenciolu, iki lke arasnda imzalanan
bu antlamay Yangn yerinde esen hafif ve serin bir rz-
gar olarak nitelendiriyordu.8 Mihver devletlerin savata
yenilmesi zerine 1944 ylnn Eyll aynda Bulgaristan
tarafszln ilan ederek Trkiyenin aracl ile Mtte-
fiklerle anlamak istedi. Ancak bu giriimlerden bir sonu
alnamad, Bulgaristan, Sovyetler Birlii tarafndan igal
edildi ve 15 Ekim 1944te Bulgaristan Halk Cumhuriye-
ti kuruldu.9 II. Dnya Savann sona ermesinden sonra
Bulgaristan ve Mttefik devletler arasnda 10 ubat 1947
tarihinde Bulgar Bar Antlamas imzaland.
5 Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, I, s. 434-435.
6 Oral Sander, Siyas Tarih 1918-1994, mge Yaynevi, Ankara 2003, s. 144-145.
7 Pars Tulac, Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri, Cem Yaynevi, stanbul 1984, s. 133.
8 Yakc Bir Yangn Havas Arasnda Esen Hafif ve Serin Bir Rzgar, Vatan, 18 ubat
1941, s. 1.
9 Pars Tulac, a.g.e, s.133.
300
 II. DNYA SAVAINDA BULGARSTANDA TRK AZINLII
Trk-Bulgar Anlamas 18 ubat 1941 tarihli Cumhuriyette byle verildi.
II. Dnya Sava Srasnda Bulgaristanda Trk Nfusu
II. Dnya Savandan nce Bulgaristanda yaplan son
nfus saym 1934 tarihlidir. Bilal imirin verdii ra-
kamlara gre bu tarihte Bulgaristanda 618.028 Trk
nfus, 821.298 Mslman nfus mevcuttu.10 Bavek-
let statistik Umum Mdrlnn 1935te yaynlad
rapora gre, 1933 ylnda Bulgaristann toplam nfusu
ise 5.956.200d.11 Yine Bilal imirin verdii rakamlara
gre, II. Dnya Savandan hemen nce ve savan ilk
iki yln da kapsayan 1935-1940 yllar arasnda Bulgaris-
tandan 95.494 Trk g etti. Ancak yaanan glere ra-
men lkedeki Trklerin saysnda, doum orannn yk-
sek olmas sebebiyle nemli bir deime olmad.1940 yl
rakamlarna gre Bulgaristanda 640.000 Trk ve 841.000
Mslman yayordu. 7 Eyll 1940 tarihinde Dobruca
topraklarnn Almanlarn basks ile Bulgaristana verilme-
siyle 3.958 Tatar ve 65.437 Trk, Bulgaristan ynetimine
geti. Bylece 1941 tarihinde Bulgaristandaki Trk n-
10 Bilal imir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986, s.18.
11 Celal Aybar, Bulgaristan Nfusu (Ecnebi Memleketler Nfusu No:2), Devlet Matbaas,
stanbul 1935, s. 9.
1941-1949 yllar arasnda Bulgaristandan 14.390 Trk Trkiyeye geti.
fusu 705.000e, Mslman nfusu ise 910.000e yksel-
mi oldu. II. Dnya Sava yllarnda ve sava takip eden
dnemde Bulgaristandan Trk gleri nispeten azald,
1941-1949 yllar arasnda 14.390 Trk, Bulgaristandan
Trkiyeye g etti. II. Dnya Savann hemen ncesin-
de ve sava yllar boyunca lkeden gn kontrol alt-
na alnmas ve zaman zaman da yasaklanmas bu saynn
nispeten az olmasnn en nemli nedenlerindendi. Gn
olduka az olduu bu dnemde Trk ve Mslman nfus
doumlarla artt ve 1949 yl sonu itibar ile Trk nfus
850.000e, Mslman nfus ise 1.170.000e ulat.12
II. Dnya Sava Yllarnda Bulgaristanda
Trk Kltr ve Eitimi
Sava yllarnda en ok suistimal edilen faaliyetlerin ban-
da eitim, sosyal ve kltrel etkinlikler gelmektedir. Sa-
van doas gerei lkelerdeki hkim gruplarda dahi bu
alanda gerileme yaanrken, genellikle desteklenmeyen,
hatta birok engel ile kar karya braklan aznlk grup-
larnda, kendi dillerinde eitim ve kltrel faaliyetlerin
gerilemesi maalesef beklenilen bir durum olmaktadr. II.
Dnya Sava da bu duruma bir istisna oluturmad.
12 Bilal imir, a.g.e., s. 19.
301
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman ve Bulgar askerler yanyana
I. Dnya Savandan sonra imzalanan Nyi Antlama-
snn bir sonucu olarak Bulgaristan ynetimi, antlama
gerei idaresi altndaki aznlklarn tamamna eit haklar
salad, bylece lkede Trke basn ve yayn da gelime
gsterdi.13 ki dnya sava arasnda yaanan bu zgrlk-
hava neticesinde Bulgaristanda 75 Trke eser basld.
Aslnda bu saynn balangta az grlmesine ramen
neden gelime olarak deerlendirildiini anlamak iin,
sadece adet Trke kitabn basld 1939-1944 ara-
s dnem ile karlatrma yapmak yeterlidir.14 II. Dnya
Savann en iddetli yaand bu yllar, Bulgaristandaki
Trk aznlnn haklarnn ou zaman bilinli olarak en
ok ihmal edildii yllar oldu. Trklerin kurduklar mev-
cut yaynevleri de yaanan bu hak ihlallerinden ciddi ola-
rak etkilendi.
1920-1934 yllar arasnda Sofyada Rehber, mit, Nv-
13 Nyi Antlamasnn 53. maddesine gre, Bulgar vatandalarnn zel ve ticar ile-
rinde basn -yayn faaliyetleri ile ak toplantlarda herhangi bir dili serbeste konu-
malarna hibir kstlama getirilemez. Ayrca Bulgar ynetimi resm bir dilin kulla-
nlmasn kabul etmi olsa dahi, Bulgar vatandalar Bulgarca dndaki baka bir dili
mahkemeler nnde dahi szl veya yazl kullanabileceklerdir. Ayrca antlamann
54. maddesi gereince Bulgar Hkmeti, eitim ve retim konusunda Bulgarcadan
baka bir dil konuan Bulgar vatandalarnn yaadklar ehir ve blgelerde ocuklar-
na ilkokullarda kendi dillerinde eitim vermeleri iin gerekli kolaylklar salar. Ayrn-
tl bilgi iin bkz. brahim Kamil, Bulgaristandaki Trklerin Haklar, Yksekretim
Kurulu Matbaas, Ankara 1989, s.13.
14 Tlay Fenerci, Bulgaristan Milli Ktphanesinde Bulunan Trkiye, Trkler ve Ata-
trk Hakknda Yazlm Kaynaklarn Bibliyografyas, Trk Ktphanecilii, Nisan
1997, s. 340-344.
vab ve Deliorman; Filibede Emniyet, Koca Balkan, Te-
feyyz ve Zarafet; umende ntibah ve Terakki basmev-
leri kuruldu. Bunlardan Nvvab ve Defeyyz basmevleri
1944 ylna kadar varln srdrd. Krallk dneminde
Trk basn ve edebiyatnn gelime gstermesini salayan
bu basmevleri, Trk okullarna gerekli tm ders kitapla-
rn basmann yannda, bu dnemde kan 77 gazete ve
13 derginin de basmn gerekletirdi. Ancak II. Dnya
Sava balamadan ksa bir sre nce Bulgaristanda ger-
ekleen asker devrim neticesinde kurulan dikta rejimi,
Trk aznlna kar bask ve yldrma siyaseti izledi ve
ynetime gelir gelmez 10 gazeteyi kapattrd. Gazeteler
kapatlrken sahipleri ve editrleri sorguland ve bazlar
hapsedildi.1934 ylnda balayan bu bask rejimi II. Dn-
ya Sava boyunca devam etti. Bylece 1934-1944 yllar
arasnda Bulgaristanda Trke yayn yapan sadece iki ga-
zete kald. Bunlardan biri, Ahmet Kemal Beyin umende
haftada iki kez kard Havadis gazetesi, dieri ise Ba-
mftln yayn organ olan Medeniyet gazetesi idi.15
II. Dnya Sava yllarnda Trk aznln Trkiye ile olan
ilikilerinin dier dnemlere nazaran nispeten az olmas,
bu dnemde edebiyat ve siyaset gibi alanlarda etkileimin
azalmasnn en nemli nedenlerinden biri oldu. Abdl-
kadir Hayber, bata iir olmak zere sava dneminde
Bulgaristan Trklerinin edeb metinlerde daha ok gele-
nekten ve Slav edebiyatndan faydalandklarn, hatta II.
Dnya Sava yllarnda Slav edebiyatndan Trkeye ok
sayda evirinin yapldn belirtmektedir.16
1934-1944 yllar arasnda, Bulgaristanda Trk aznl-
nn eitim haklar da ellerinden alnd. Hseyin Memio-
lunun bir almasnda yer verdii Bulgaristan Tefti Ko-
misyonunun 1937 tarihli raporuna gre Bulgaristan, bu
tarihten itibaren idaresi altndaki Trklerin eitiminin
mmkn olan en aa seviyeye ekilmesi iin kanuni
tedbirler almay, Trk genlerine sadece en basit bilgiler
verilmesini, Trk okullarndaki Bulgar retmenlerin
pedagojik amala deil, istihbarat amacyla grevlendi-
rilmesini hedefledi. Bu dnemde ayrca Trk okullarnda
Bulgarca retimine ve din derslerine de arlk verilmesi
15 Yusuf Kerim, Komu Bulgaristanda Trke Basn, Aksiyon, 11 Nisan 1998, http://
www.aksiyon.com.tr/dunya/komsu-bulgaristanda-turkce-basin_503636#
16 Abdlkadir Hayber, Bulgaristan Trklerinin iiri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat
Dergisi, No. 5, Bahar 1998, s. 227.
302
 II. DNYA SAVAINDA BULGARSTANDA TRK AZINLII
planland. II. Dnya Savann patlak vermesiyle Trkler,
bata eitim olmak zere birok konuda ynetimin basks
altnda kaldlar. Bulgar Hkmeti eitli gerekelerle Trk
okullarn kapatmaya ve Bulgarlatrma politikasna ar-
lk vermeye balad. Yzlerce Trk okulunun kapatlmas
ile Trk aznlk arasnda okuma-yazma oran hzla dt.
Okullar kapatlan Trk ocuklarnn Bulgar okullarna
da kabul edilmemesi sonucunda Trkler arasnda eitim
seviyesi iyice geriledi. 1941-1944 yllar arasnda zorunlu
eitime tbi olan ocuklarn ancak % 30-40 kadar ei-
timlerine devam edebildi. Bunun yannda bir ekilde me-
zun olabilmi Trklerin diplomalar da eitli gerekeler
gsterilerek ile Bulgar Hkmeti tarafndan tannmad.17
Bulgaristandaki Trk aznlnn eitimi ile ilgili olumsuz
tablo, Trkiyenin Filibe Konsolosluunun raporlarna
da yansmtr. Rapora gre, Bulgaristanda ynetim, II.
Dnya Sava yllarnda, Trk kltr ve messeselerini
ele geirerek ocuklar ve genleri kendi amalar dorul-
tusunda eitmeyi hedeflemitir. Bu dnemde Trk okul-
lar, Trk aznl tarafndan idare edilmekle birlikte bu
okullarda sadece ilkokul dzeyinde eitim yaplabilmitir.
Bu kurumlarda grev yapan retmenlerin, sadece birka
sene nce buralardan mezun olmu kiiler olmas sebe-
biyle de eitim yetersiz kalmtr. lkokuldan sonra devam
edebilecekleri Trk okulu olmayan ve Bulgar okullarna
devam edebilecek kadar da Bulgarca bilmeyen Trk o-
cuklar, Bulgar ynetiminin bu politikalar neticesinde
eitimden mahrum kalmlardr. Bulgar Hkmeti by-
lece, hem Trk aznln eitim masraflarnn maliyetine
katlanmam hem de Trklerin eitimsiz kalmasn sala-
yarak daha kolay idare edilebilir, haklarn koruyamayan
bir aznlk ortaya karmtr.18
Savan sonlarna doru ynetimi ele geiren Komnist
Vatan Cephesi Hkmeti, Trk aznln eitim duru-
munu gzden geirdi ve 1944 ylnda Sofyada Bulga-
ristan Trk Aznl Kongresi dzenledi. Bu kongrede
Trk okullarnn da Bulgar okullar gibi Bulgar Maarifi
tarafndan idaresi kabul edildi. Kongre bu karar ile Trk-
lerin eitim sisteminin Bulgar okullar ile ayn seviyeye
getirilmesini, Trk ocuklarnn ise Bulgar ocuklar ile
17 Hseyin Memiolu, Bulgaristanda Trk Kltr, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yaynlar, Ankara 1995, s. 130-136.
18 BCA. 30.10. 0.0.243.646.6.
ayn haklara sahip olarak, kabiliyetleri derecesinde eitim-
lerine devam edebilmelerini amalad. Tm bu eitimin
mahiyetinin Bulgar Hkmeti tarafndan stlenmesinin
karlnda Trk okullarnn gelirleri ve vakflar hk-
mete intikal ettirildi. Ancak bu gelirlerin mevcut sistemde
eitim masraflarn karlamaktan uzak olmasndan tr
bu durum dahi Trk aznlk tarafndan baar olarak g-
rld.19 12 Haziran 1945te ise Trk okullarnn finans-
mannn, devletin uygun grd eitim-retim artla-
rna uymak koulu ile devlet tarafndan salanmas kabul
edildi. Bakanlar Kurulunun 26 Haziran 1945 tarihli
karar ile de 7-15 ya arasndaki ocuklar iin aralarnda
cinsiyet, milliyet, din fark gzetilmeden zorunlu eitim
uygulamas getirildi. Bu dnemde ayrca, Trklerin yaa-
d blgelerde okul saysnn mmkn olan en hzl ekil-
de arttrlmasna ve okullarn teknik donanm asndan
daha nitelikli hle getirilmesine nem verildi, bu amala
da Eitim Bakanl btesinden Trk okullarnn ve bu
okullarda grev yapan retmenlerin ihtiyalarnn kar-
lanmas iin 60.000.000 Leva tahsis edildi. Bunun ya-
nnda belediyelerden de imkanlar lsnde bu okullarn
ihtiyalarn karlamalar istendi. Sosyal Politika Bakan-
l, Trklerin yaad blgelerde bata yurt ve pansiyon
olmak zere Trk rencilerin eitli eitim ihtiyalarnn
karlanmas iin nemli miktarda kaynak ayrd.20 Ancak
Trk aznln eitimi konusunda yaplan bu giriimler,
gerek II. Dnya Savann ardndan ekonominin yeniden
yaplandrlmasnn getirdii maliyet nedeniyle gerekse
mevcut Komnist rejimin aznlklarla ilgili grlerinin
deimesiyle srdrlemedi.
1944te Bulgaris-
tanda iktidara ge-
len Komnistler,
aynen Sovyetler
Birliinde olduu
gibi Trklerin des-
teini kazanmak
iin kendi rejimini
salamlatrana ka-
Bulgar Sosyalist ynetiminin kurucusu ve ilk
dar dnemin art-
babakan Georgi Dimitrov.
19 BCA. 30.10. 0.0.243.646.6.
20 Hseyin Memiolu, a.g.e, s. 138.
303
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Stalin ve Dimitrov
larna gre demokratik davrand, Trkiyeye ve lkesin-
deki Trk aznla eitli vaatlerde bulundu. 1947 ylnda
kabul edilen yeni anayasa ile lkedeki etnik aznlklar ta-
nnd, onlarn ana dilleriyle eitim yapmalarna ve kendi
mill kltrlerini gelitirmelerine imkn verildi. Ancak
Komnistlerin lkede hkimiyetlerini pekitirmeleri ve
uluslararas arenadaki gelimeler, Georgi Dimitrov ba-
kanlndaki ynetimin, lkedeki Trklere kar izlenen
siyaseti deitirmesine ve yeni bir bask dnemini ba-
latmasna neden oldu.21
II. Dnya Savann sona ermesinden sonra Bulgaristan
ve Mttefik devletler arasnda 10 ubat 1947 tarihinde
Bulgar Bar Antlamas imzaland. Gnmzde hlen
yrrlkte olan bu antlamann ikinci maddesi yledir:
Bulgaristan, rk, cinsiyet, dil fark gzetmeksizin egemenlii
altndaki tm insanlarn sz, fikir, basn, kltr ve toplant
zgrlkleri dhil tm temel insan hak ve hrriyetlerinden
21 Ayegl nginar Kemalolu, Bulgaristandan Trk G (1985-1989), Atatrk Kltr, Dil
ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2012, s. 33-34.
yararlanmasn salayacak ve btn gerekli tedbirleri ala-
caktr. Antlama, Trk aznlna, BM nsan Haklar
Evrensel Bildirisinde belirtilen tm hak ve hrriyetleri
tanm olmasna ramen, bu tarihten sonra da Trk azn-
lk zaman zaman asimilasyona maruz kald ve bu politi-
kalarn bir sonucu olarak gnll ya da zorunlu gler
yaand.22 Antlamann imzalanmasndan sadece bir ka
ay sonra Bulgaristan Trkleri durumlarnn dayanlama-
yacak noktaya geldiini, bu sebeple de Trkiyenin bir
giriimde bulunarak g yollarn kendilerine amalarn
istedi. Trkiye 31 Mays 1947 tarihli Bakanlar Kurulu
toplantsnda bu talepleri deerlendirdi ve Bulgaristanda-
ki Trklerin ilgili devletlerle yaplacak anlamalara daya-
nlarak Trkiyeye nakilleri iinin daha msait bir zamana
braklmasn, Balkanlardan serbest gmen vizesi ile veya
mlteci olarak gelen kiilerin ise lkeye kabullerini ve
Trk vatandalna alnmalarn kararlatrd.23
Trkiyenin daha msait bir zamana erteledii bu sorun,
10 Austos 1950de Bulgaristan Hkmetinin Trkiyeye
sert bir nota vererek 250.000 Bulgaristan Trknn ay
ierisinde Trkiyeye alnmasn dikte etmesi ile sonulan-
d.24 Kemal Karpata gre, Bulgaristann bu talebinin al-
tnda yatan asl ama, Koreye asker gnderen ve NATOya
ye olan Trkiyenin ekonomisini zayflatmak ve Stalinin
bu dorultuda uygulad siyasete yardmc olmakt.25 Lilia
Petkova ise Trklerin ge zorlanmasn Komnist rejimin
ekonomi politikalarna balamaktadr.26 ounluu ifi
ve toprak sahibi olan Trk aznlk, kolektifletirme politi-
kalar neticesinde yaplan kamulatrmalara diren gster-
di, ama yine de topraklarnn elinden alnmasn nleye-
medi ve ekonomik zgrln kaybetti. Bu nedenle de
birok gmen iin aslnda Trkiyeye g etmek topraksz
ve ekonomik adan baml yaamann alternatifi oldu.
Bulgaristan 10 Austosta verdii notann hemen ardndan
Trk aznln, Trkiye snrna srd. Trk yetkililer,
ay gibi ksa bir srede 250.000 kiinin Trkiyeye yerle-
22 Erhan Vatansever, Osmanli daresinden Sonra Bulgaristan Trklerinin Sosyo-Kltrel
Hayat, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi, Edirne 2008, s. 48.
23 BCA.30.01.00.17.97.3.
24 250.000 Bulgar Tebaal Trkn Ay Zarfnda Trkiyeye Nakli steniyor,
Milliyet, 15 Austos 1950, s. 1.
25 Kemal H. Karpat, Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, mge Yaynlar, Ankara
2004, s. 321.
26 Lilia Petkova, The Ethnic Turks in Bulgaria: Social Integration and Impact on
Bulgarian-Turkish Relations, 1947-2000, The Global Review of Ethnopolitics, Vol. 1,
No. 4, June 2002, s. 43.
304
 II. DNYA SAVAINDA BULGARSTANDA TRK AZINLII

tirilmesinin imkansz olduunu belirten cevab notalarn- Sonu

da, Bulgaristan ile bu durumun ele alnaca grmele-
I. Dnya Savanda Osmanl Devleti ve Bulgaristan ayn
rin balatlmas talebinde bulundular. Ancak Bulgaristan,
safta yer ald, sava sonrasnda da Bulgaristan ile imza-
Trkiyenin taleplerini dikkate almad, bunun zerine
lanan Nyi Antlamas, bu lkede kalan Trk aznln
Trk Hkmeti 7 Eyll 1950 tarihinde Bulgaristan-Tr-
haklarn koruma altna ald. Bu dnemde iktidarda olan
kiye snrn kapatt. Bu koullar altnda Trkiye ile anla-
Aleksandr Stamboliyski bakanlndaki ifti Partisinin
mak zorunda kalan Bulgar taraf, Trkiyenin sahte vize
antlamaya uygun ynetimi neticesinde, Trk aznlk ze-
ile ya da vizesiz hi kimsenin Trkiyeye gnderilmemesi,
rindeki bask nispeten azald. Bu sayede iki dnya sava
gnderilenlerin ise geri alnmas artn kabul etti, bunun
aras dnemde Bulgaristanda Trkler, sosyal, kltrel ve
sonucunda da 2 Aralk 1950de Trkiye snr kapsn a-
din konularda daha zgr oldular. Ancak Stamboliys-
t.27 Bilal imirin verdii rakamlara gre Bulgaristandan
kinin ldrlmesinin ardndan iktidara Faist yneticile-
Trkiyeye g edenlerin says 1951 ylnda yaklak
rin gelmesi ile bu durum deiti, Trk aznlk zerindeki
100.000e ulat.28 Milliyet gazetesi 18 ubat 1951de bu
basklar yeniden artt.
tarihe kadar gmenlerin toplam saysnn 86.365 oldu-
unu gsteren bir haber yaymlad.29 Filiz olakn ha- II. Dnya Savann son yllarna kadar ynetimde ka-
zrlad bir almada ise, 1950 yl ierisinde g eden lan bu Faist idare, iktidar boyunca Almanyann yann-
kii says 52.185, 1951 yl ierisinde gelen gmenle- da yer ald. Bulgaristan bu dnemde Alman desteinden
rin says 102.208 kii idi. Bylece snr kapanana kadar cesaretle, bata Nyi Antlamas olmak zere lkesindeki
toplam 154.393 kii g etti.30 8 Kasm 1951 tarihinde aznlklarn haklarn koruma altna alan ulusal ve ulus-
Trk Hkmeti ald bir karar ile snr tekrar kapatt ve lararas antlamalarn hkmlerini grmezden geldi. Bu
Bulgaristandan Trk g durdu. Kapanan snr 20 u- srete eitli bahaneler ile Trklerin kurduklar basmev-
bat 1953 tarihinde alsa da31 Bulgaristann devam eden leri kapatld, bunun bir sonucu olarak da Trke baslan
sanayileme srecinin bir gerei olarak, g politikalarn kitap saysnda ciddi d yaand. Ayrca basmevlerinin
gzden geirmesi ve bata Trkiye olmak zere Trklerin kapatlmas ile Trk okullarnda okutulacak kitaplar da
baka lkelere g etmesini yasaklamas sonucunda bu ta- temin edilemedi, bylece bu kurumlarda eitimin kalitesi
rihten sonra yeni bir g dalgas gereklemedi.32 dt. Trk aznl eitimsiz ve daha kolay ynetilebilir
cahiller yapmak amacna hizmet eden Faist ynetimin
Trk Hkmeti, 1951 ylnn Nisan aynda gmenlerle
ilgili bir karar ald ve 1 Ocak 1951 tarihinden itibaren
Bulgaristandan g eden herkesi isknl gmen kate-
gorisine dhil etti. Bu sebepledir ki Bulgaristan, devam
eden sanayileme srecinde i gcne olan ihtiyacnn art-
mas nedeniyle Trklerin g etmesini yasaklasa da snrn
almas ile yeni bir g dalgasnn balamas muhtemel-
di. Ancak tm bu engellemeler sonucunda, 1968 ylnda
Yakn Akraba G anlamasnn imzalanmasna kadar
Bulgaristandan Trkiyeye kitlesel bir g yaanmad.33

27 Ayegl nginar Kemalolu, XX. Yzylda Bulgaristandan Trk G, Trk

Dnyasnda Srgn ve G, ed. Nesrin Sarahmetolu - lyas Kemalolu, Trk
Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar, stanbul 2015, s. 285-286.
28 Bilal imir, a.g.e., s. 225-226.
29 imdiye Kadar Yurda 86.365 Gmen Geldi, Milliyet, 18 ubat 1951, s. 5.
30 Filiz olak, Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye G Hareketi (1950-1951), Tarih
Okulu, No. 14, lkbahar-Yaz 2013, s. 123-124.
31 Trk Bulgar Hududu Ald, Milliyet, 21 ubat 1953, s. 7.
32 Kemal Karpat, a.g.e, s. 341.
33 Ayegl nginar Kemalolu, a.g.e, s. 37. Stamboliyskinin ldrlmesinden sonra Trklere kar basklar artt.

305
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Eitim Bakanl, bu dnemde bu amaca uygun planlar

gelitirdi. Trkler bu politikalarn bir sonucu olarak ei-
tim haklarndan mahrum kald, ekonomik adan daha
basit ve bilgi birikimi gerekmeyen ilerde, daha ok da
tarm ilerinde almak zorunda brakldlar. Bu balam-
da II. Dnya Sava yllar, Trklerin sadece eitim ve
kltrel adan deil, ayn zamanda ekonomik adan da
geriledii yllar oldu.

En ok hak ihlallerinin yaand dnemlerden biri olarak

tarihe geen II. Dnya Sava srasnda Bulgaristan Trk-
Kzl Ordunun 1944te Bulgaristana girii. Halk Kzl Orduyu Hogeldin
lerinin haber alma zgrl de snrland. Trke yayn taklaryla ve meydanlarda sevin kutlamalar yaparak karlad.
yapan gazetelerin ou bu dnemde yasakland, sahipleri
Trk aznlk iin umut vadeden yllar oldu. Bata eitim
ve yazarlar ise sorguya ekildi hatta baz yazar ve gazete
olmak zere birok alanda aznlklarn lehine yeni dzen-
sahipleri tutukland.
lemeler yapld. Ancak bu dnem uzun srmedi, SSCB
Irk ve milliyeti dncelerin ykselite olduu bu yl- gdmndeki Bulgaristan, siyas hedeflerini gzden ge-
lar, Alman yanls bir politika izleyen Bulgaristanda yaa- irerek aznlklar politikasnda deiiklie gitti. Bylece
yan Trkler iin bask ve ihlallerin ska yaand dnem Trk aznlk yeni bir bask ve asimilasyon politikas ile
olarak tarihe geti. Savan sonlarna doru ise savan kar karya kald ve ksa bir sre sonra da zorunlu bir
seyri deiti, Almanlar geri ekilmeye balarken SSCB kitlesel ge maruz brakld.
birok blgede zaferler kazanmaya balad.1944 ylnda
SSCB, Bulgaristan igal etti ve lkede Komnistler ikti-
dara geldi. Aslnda bu yeni ynetimin ilk yllar lkedeki

306
 II. DNYA SAVAINDA BULGARSTANDA TRK AZINLII

Kaynaka Vatansever, Erhan, Osmanli daresinden Sonra Bulgaristan Trk-

lerinin Sosyo-Kltrel Hayat, Trakya niversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Edirne 2008.
Ariv Belgeleri
Babakanlk Cumhuriyet Arivi Gazeteler
BCA. 30.10. 0.0.243.646.6. Gazi Hz. Pek Mhim Bir Nutuk rat Etti, Akam, 27 Teri-
BCA. 30.10. 0.0.243.646.6. nievvel 1931, s. 2.

BCA.30.01.00.17.97.3. imdiye Kadar Yurda 86.365 Gmen Geldi, Milliyet, 18 u-

bat 1951, s. 5.
Trk Bulgar Hududu Ald, Milliyet, 21 ubat 1953, s. 7.
Aratrma Eserler
nc Balkan Konferans Dn Akam Kapand, Akam, 27
Aybar, Celal, Bulgaristan Nfusu (Ecnebi Memleketler Nfusu Terinievvel 1932, s. 1-2.
No:2), Devlet Matbaas, stanbul 1935.
Yakc Bir Yangn Havas Arasnda Esen Hafif ve Serin Bir
olak, Filiz, Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye G Hareketi Rzgar, Vatan, 18 ubat 1941, s. 1.
(1950-1951), Tarih Okulu, No. 14, lkbahar-Yaz 2013, s.113-
250.000 Bulgar Tebaal Trkn Ay Zarfnda Trkiyeye
145.
Nakli steniyor, Milliyet, 15 Austos 1950, s. 1.
Fenerci, Tlay, Bulgaristan Milli Ktphanesinde Bulunan
Trkiye, Trkler ve Atatrk Hakknda Yazlm Kaynaklarn
Bibliyografyas, Trk Ktphanecilii, Yl: Nisan 1997, s.337-
350.
Hayber, Abdlkadir, Bulgaristan Trklerinin iiri, Trk Dn-
yas Dil ve Edebiyat Dergisi, No. 5, Bahar 1998, s. 223-257.
nginar Kemalolu, Ayegl, Bulgaristandan Trk G (1985-
1989), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk
Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2012.
nginar Kemalolu, Ayegl, XX. Yzylda Bulgaristandan
Trk Gleri, Trk Dnyasnda Srgn ve G, ed. Nesrin Sa-
rahmetolu - lyas Kemalolu, Trk Kltrne Hizmet Vakf
Yaynlar, stanbul 2015.
Kamil, brahim, Bulgaristandaki Trklerin Haklar, Yksek-
retim Kurulu Matbaas, Ankara 1989.
Karpat, Kemal, Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, mge
Yaynlar, Ankara 2004.
Kerim, Yusuf, Komu Bulgaristanda Trke Basn, Aksiyon,
11 Nisan 1998, http://www.aksiyon.com.tr/dunya/komsu-bul-
garistanda-turkce-basin_503636#
Memiolu, Hseyin, Bulgaristanda Trk Kltr, Trk Klt-
rn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1995.
Petkova,Lilia, The Ethnic Turks in Bulgaria: Social Integration
and Impact on Bulgarian-Turkish Relations, 1947-2000, The
Global Review of Ethnopolitics, Vol.1, No.4, June 2002, p.42-59.
Sander, Oral, Siyas Tarih 1918-1994, mge Yaynevi, Ankara
2003.
imir, Bilal, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986.
Tulac, Pars, Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri, Cem Yayne-
vi, stanbul 1984.
Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belge-
ler, Yorumlar, I, ed. Baskn Oran, letiim Yaynlar, stanbul
2003.

307
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

308
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER
VE MSLMANLARI

Do. Dr. Giray SAYNUR DERMAN*

Giri

Trklerin Balkanlara yerlemesi ok eski tarihlere dayan-

maktadr. Balkanlara gelen ilk Trk kavimleri M.S.300l
yllardan itibaren Karadenizin kuzeyinden gelerek bl-
geye yerletiler. Balkanlara yaplan ikinci g dalgas ise
Osmanllar vastasyla Anadolu zerinden oldu. Orta As-
yadan gelip Anadoluya yerleen Trkler, Osmanl Beylii
zamannda anakkale Boazn geerek Balkanlara ayak
bastlar. 1526 ylnda kazanlan Moha Zaferi ile Balkan-
larda kesin ve mutlak Trk egemenlii balad. Anado-
ludan seme aileler Bat Trakya, Bulgaristan, Makedon-
ya, Eski Yugoslavya ve Romanyaya yerletirildi. Osmanl
Devletinin gerekletirdii byk apl fetihlerden sonra II. Dnya Sava ve Yugoslavya

blgede byk bir Mslman-Trk nfusu olutu. 1

Slav Mslmanlar (Arnavutlar dhil), Trk kimliini be-
Balkan Mslmanlar iin din kimlikleri, her zaman iin nimseyerek Trk toplumu iinde asimile oldular. Bu du-
etnik kimliklerinden ok daha ncelikli oldu. Balkan rum, Osmanl mirasnn Trk etkisine dnmesinin ak
milliyetilii Ortodoks Hristiyan birliini paralarken, bir rneidir.
deimez bir Mslman cemaati imaj retti. Balkan
Bu balamda makalede, Yugoslavya corafyasnda yaayan
Mslmanlarnn Trkl Trk, Mslman ya da
Trkleri incelerken Mslman kimlii de gz nnde
Osmanl kelimeleri ile adeta zdeleti. Balkanlarda,
bulunduruldu. Blgede yaayan halklar Bosna-Hersek,
aslnda etnik olarak Trk olmamalarna karn, kendi-
Sancak, Kosova ve Makedonya eklinde incelendi. Ma-
lerini Trk olarak gren ya da grmeye eilimli byk
kalenin esas konusunu tekil eden II. Dnya Sava d-
bir Mslman nfus vardr. Bu nfusu Trk kimliiyle
nemine ait eski Yugoslavya corafyasnda yaayan Trkler
zdeletiren ve bu denli balayan unsur ise Trk-slam
ve Mslmanlar hakkndaki kaynaklarn kstl oluu bu
ahlak ve Osmanl mirasdr.2 Eski Yugoslavya corafya-
almann snrl erevede tutulmasna neden oldu.
snda yaayan Mslman nfus da bu etki altndadr.3
Srp-Hrvat-Sloven Krall 1918 ylnda, Sloven, Hr-
XX. yzyl boyunca Balkanlardan Trkiyeye g eden
vat ve Srp Devleti ile Srbistan Krallnn birlemesiyle
* Sakarya niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi kuruldu. 1929 ylnda Yugoslavya Krall, tarihte Yu-
1 Giray Saynur Derman, Yugoslavyann Dalmasndan Sonra Eski Yugoslavya Co-
rafyasnda Yaayan Trklerin Durumu/ Yugoslavian Turks After Independence, 5. goslavya adyla kurulan ilk devlettir. II. Dnya Sava
Trk Dnyas Uluslararas Sosyal Bilimler Kongresi, Trk Dnyasnn Gelecei, 10-13
Haziran 2007, Celalabat-Krgzistan, s. 291-300. srasnda Mihver Devletleri tarafndan lke igal edildi
2 Giray Saynur Derman, Tito Sonras Dnemde Eski Yugoslavya Blgesindeki Trkler
ve Mslmanlar, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Stu- ve1943-1945yllar arasnda lkede yeni bir siyas yap
dies, X/2 (K 2010), s. 51-95.
3 Hugh Poulton, The Balkans: Minorities and States in Conflict, Minority Rights Publi- oluturuldu. Sava srasnda direni gerekletiren Yugos-
cations, London 1994, s. 37.

309
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Alman askerleri ve etnik gruplar bir arada

gruptan (Trkler,
lavya partizanlar tarafndanbu devletin ad Demokratik Bulgarlar, Arnavut-
Federal Yugoslavya adyla ilan edildi. Yugoslavya adna lar, Macarlar, ekler,
sahip ikinci devlet olarak tarihte grnen bu siyas yap Romenler, Ukrayna-
Yugoslavya Demokratik Federal Cumhuriyeti idi. lke- llar ve ingeneler)
nin ad,1946 ylnda Yugoslavya Federal Halk Cumhu- meydana geldi.6
riyetiolarak deitirildi.4
Titonun lmnden
II. Dnya Sava srasnda blgenin Almanlar tarafndan sonra artan etnik e-
igal edildii dnemde ar milliyeti Srp gerillalar (et- kimeler ve ekonomik
nikler)5 Bosnann ky ve kasabalarna kar dzenledikleri bunalm nedeniyle ve
saldrlarla toplam 100.000 Mslman katlettiler. Nazi 1980lerin sonlarnda
kart direnite etkin rol oynayan Komnistler, II. Dn- Josip Broz Tito Dou Avrupadaki
ya Savann ardndan lkenin ynetimini ele geirdiler. deiikliklerin de etkisiyle 1990lar ve 2000lerde yaklak
Komnistlerin iktidaryla birlikte Mslmanlar zerinde 20 yl sren kanl bir sre sonunda Yugoslavya Sosyalist
yeniden balayan bask politikas slam vakflara el ko- Federal Cumhuriyeti yedi ayr egemen lkeye blnd.
nulmasna, cami ve medreselerin kapatlmasna ve youn
bir dinsizlik propagandasnn yrtlmesine sebep oldu. II. Dnya Sava ve Yugoslavya
II. Dnya Sava sonrasnda Josip Broz Tito dneminde, 1918 ylnda I. Dnya Savann sona ermesiyle Bosna;
Yugoslavya; Bosna-Hersek, Srbistan, Hrvatistan, Sloven- Srp, Hrvat ve Slovenlerin kurduu ve daha sonra ad
ya, Karada ve Makedonyadan oluan alt cumhuriyetten, Yugoslavya olacak olan kralln bir paras oldu. Yeni
Srplar, Bonaklar, Hrvatlar, Slovenler ve Makedonlarn devlet, Srp hanedannn hkimiyeti altnda kald. Tm
oluturduu be milletten, Mslmanlar, Katolikler ve basklara ramen 1919 ylnda Mslman aznlk tara-
Ortodokslardan oluan farkl inantan ve sekiz etnik fndan kurulan Yugoslavya Mslman Organizasyonu
(YMO), 1939 ylna kadar Yugoslavya ynetiminde etkili
4 Amos J. Peaslee, Constitutions of Nations, Second Edition, Netherlands 1956, s. 754.
5 etnikler: II. Dnya Savanda igalciMihver Kuvvetlerine ve Hrvatlarakar di-
renmek amacyla ortaya kan, ama daha ok Partizanlar olarak bilinenTitoya bal
Komnist gerillalarla arpan radikal milliyeti, monarist Srp gerillalardr. Bkz. Tim 6 Giray Saynur Derman, Tito Sonras Dnemde Eski Yugoslavya Blgesindeki Trkler
Hudah, The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia, Yale University ve Mslmanlar, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,
Press, New Haven - London 1997. X/2 (K 2010), s. 51-95.

310
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI
oldu.7 Bu tarihte Yugoslav Hkmeti Hrvatlarn youn
taleplerini karlamak iin Bosnann bir ksmn da kapsa-
yan otonom Hrvatistan Banovina blgesini oluturdu. 8
I. Dnya Savann zmsz brakt anlamazlklarla
belirlenen 20 yllk gergin bir dnemin ardndan kan II.
Dnya Savanda Almanya, talya ve Japonyann olutur-
duuMihver Devletleri ile Fransa, ngiltere, ABD ile SSCB
ve daha snrl bir konumla inin oluturduu Mttefik
Devletler kar karya geldi. Ykselen Nazi tehdidine kar-
genel bir mcadele niteliini kazanan savata Yugoslavya
iin durum 1941 ylnda daha da ktleti.Yugoslavya Al-
man saldrsndan sonra kt.9 Bylece Almanya buradaki
glerini 1939daArnavutluku igal eden ve Ekim 1940dan
beriYunanistanda savaan, ama baarl olamayan talyanla-
rn yardmna gnderdi.10 Adolf Hitler nderliindeki Al-
manyann, 6 Nisan 1941 tarihinde Belgrad bombalamak
suretiyle balad igal, 17 Nisanda Yugoslavyann teslim
olmasyla ksa bir srede tamamland. Hitler, Yugoslavyay
peykleri arasnda paylatrd, Banat ksmn Macaristana,
Makedonyay Bulgaristana ve Slovenyay da talyaya ver-
di. Hrvatistan ise Yugoslavyadan ayrlarak bamsz oldu.11
gal srasnda lkede igalcilere kar mcadele eden e-
itli rgtler ortaya kt ve ete savalar balatld. Bunlar
arasnda zellikle Mihailovi12 ve Titonun eteleri igale
direnileriyle dikkat ekmekteydi.13
7 Bosna-Hersek ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ergnz Akora, Dnden Bugne
Bosna-Hersek, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say 89, 1994, s. 87-105; Bal-
kanlar El Kitab, II, ada Balkanlar, der. Osman Karatay-Bilgehan A. Gkda,
Vadi Yaynlar, Ankara 2007; Osman Karatay, Milosevic Dnemi Yugoslav D Siya-
seti: Baarsz Bir Mirasyedilik Olay, Balkan Diplomasisi, ASAM Yaynlar, Ankara
2001; Osman Karatay, Bosna-Hersek Bar Sreci, Karam Yaynevi, Ankara 2002.
8 http://www.independent.co.uk/news/world/world-history/history-of-the-first-
world-war-in-100-moments/a-history-of-the-first-world-war-in-100-moments-the-
execution-of-civilians-in-serbia-9244674.html
9 Oral Sander, Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), Ankara 1969, s. 10-11.
10 John Keegan, The Second World War, Penguin Books, UK 2005,
11 Hrvatistan Bamsz Devleti (NezavisnaDravaHrvatska,NDH), II. Dnya Sava
srasndaYugoslavyann Nazilerce igali zerine 10 Nisan 1941de kurulan devlettir.
Naziler Bosna, Hersek ve Sremi Hrvatistana balayarak Ustaalideri Ante Paveliin
ynetimindeFaistbir rejim kurdular. Hrvat Faistleri Hrvatistan Bamsz Dev-
letinde ok sayda Srp, Yahudi ve ingene nfusunu ldrerek ortadan kaldrdlar.
Soykrma ve igale direnerek Srplarn ounluk oluturduu etnikler ve Partizanlar
37 Faist tmeni Eski Yugoslavya topraklarna ekiyordu. Stalin, Churchill ve Roose-
velt Srp monaristler ile Srp Komnistler arasndaki i savaa 1943-1944yllarnda
dhil oldu. SSCB, ABD ve ngiltere Yugoslav i savanda Hrvat-Katolik asllJosip
Broz Titonun aka tarafn tuttular. Yabanc mdahale yznden etnikleryenil-
di. Srp nfus ounluuna sahip topraklar, yeni kurulan Hrvatistan Sosyalist Cum-
huriyeti ve Bosna-Hersek Sosyalist Cumhuriyetine dhil edildi
12 Mihailovi 194lde Hersekte Almanlara kar direnii balatt. Londrada srgnde
olan kraliyet hkmeti tarafndan Harbiye Nazr tayin edildi. Ar Srp milliyetisi
olmas, Hrvatlar sevmemesi, Komnist dmanl, kralc olmayanlara ar d-
manlk gstermesi gibi nedenlerden dolay mttefikler tarafndan bu grevinden
azledildi, sava sonras Tito tarafndan vatana ihanet suuyla kuruna dizdirildi. By-
lece krallk rejimi sona erdi. Bkz. Ylmaz ztuna, Devletler ve Hanedanlar (Avrupa
Devletleri), IV, Ankara 1996, s. 68-69.
13 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi 1914-1995, stanbul 1995, s. 374.
Almanlar Zagrebe girerken
II. Dnya Sava srasnda Bosna, Alman ve talyan igal
blgeleri arasnda blnd. Bu dnemde hem igalci hem
de etnik gler arasnda youn atmalar oldu. Mihver
Devletlerinin saldrs zerine Bosnaya gerileyerek i
Tugaylar tarz bir sava taktiini kullanan Partizanlar,
1942 ylnn Mart aynda Alman, talyan, Hrvat Ustaa14
ve Srp etnik birliklerinin giritii harekttan sonra Bos-
nann kuzeybat blgesini s edindiler.15 Tito 1942 yl-
nn Kasm aynda Yugoslavya Anti-Faist Ulusal Kurtu-
lu Konseyini (AVNOJ)16 toplayarak direni harektnn
btn Yugoslav halklarn birletirecek bir siyasal progra-
ma kavumasn salad. Bunun zerine Almanlar 1942-
1943 knda Yugoslavyadaki Partizan hareketini toptan
imhay hedef alan yeni bir harekt dzenlediler. ncelik-
le etnikleri saf d ederek konumlarn salamlatran
Partizankuvvetleri, ardndan Alman kuatmasn yararak
Karadan Durmitor blgesine getiler. 1943 ylnn
Mays aynda, bu blgeye ynelik ikinci Alman kuatma
harekt da boa kt. stn Alman birlikleriyle iddetli
arpmalardan sonra sarp bir geidi aan Partizan kuv-
vetleri sonunda Bosnann orta kesimine ulamay baar-
14 Ustaa Hareketi, II. Dnya Savanda da Yugoslavya topraklarnda faaliyet gste-
renFaistharekettir. Ustaalar Yugoslavya topraklarnda Srplarakar olan unsurlar
destekleyenAlmanigal ynetimi tarafndan desteklendi. Bunda hem faizan eilim-
lere sahip olmalarnn hem de Nazilerin Hrvatlar Slavdeil, Got ve lirya kkenli bir
halk olarak grmesinin pay vard. Ustaalar, Nazi desteiyle igale urayanYugoslav-
ya topraklarnda Srp kymyapmaya baladlar. Sivil Srplara kar gerekletirilen
katliamlar, gerillalara duyulan sempatiyi artran nemli bir nedendi. Sonuta pek
ok Srp, etnik ve Partizan saflarna katlp Mihver ordular tarafndan igal edilen
Avrupada en gl direnii gsterdi. Almanlarn sava kaybetmesi ve mttefiklerin
Partizanlara destek vermesiyle birlikte Ustaalar da etkinliklerini kaybetti, fakat yllar
sonra kan Srp-Hrvat gerginliinde Ustaalarn etnik temizlik giriimleri Srplarn
hareketlerine meruiyet kazandrma aralarndan biri oldu. Bkz.https://tr.wikipedia.
org/wiki/Usta%C5%9Fa
15 Nikola Ani, The National Liberation War in Yugoslavia 1941-1945, Belgrad 1985, p. 21.
16 The Declaration from the Second Session of the Anti-Fascist Council of National
Liberation of Yugoslavia, November 29, 1943, http://www.arhivyu.gov.rs/active/
en/home/glavna_navigacija/leksikon_jugoslavije/konstitutivni_akti_jugoslavije/
deklaracija_drugog_zasedanja_avnoja.html
311
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

d. Yugoslavyann bamszlk mcadelesinde bir dnm
noktas saylan bu zafer, ayn zamanda Partizan hareketine
Mttefiklerin siyas ve asker desteini salad.talyann
Mttefiklere teslim olmasndan sonra Partizanlarn dene-
timine giren geni ky eridi, silah ve asker gere almak
iin nemli bir kap durumuna geldi.
Enstits Yllnda ise 1940-1945 yllar arasnda Yugos-
lavyadan gelen gmen says 1.671 kii olarak verilmek-
tedir.21 De Vergottiniye gre, 1940-1945 yllar arasnda
Yugoslavyadan toplam 1.641 kii gelmitir.22 Sava yllar
boyunca g edenlerin says dier bir kaynakta ise yllk
ortalama 300 kii olarak verilmitir.23

Kasm 1943te Tito ikinci bir Partizan Kongresi (AVNOJ)
toplad. Toplant sonunda, Gney Slav halklarnn eit ola-
rak katlaca yeni bir Federal Yugoslavyann kurulduu
ve geici bir hkmetin oluturulduu ilan edildi.17 Tito
artk bu devletin mareali ve devlet bakanyd. Bu kongre-
de temsil edilen ve Gney Slavlar arasnda saylan Bosnal
Mslmanlarn ou Titonun partizanlarna katld.18
Mihailovi ile Tito arasndaki mcadele, btn sava bo-
yunca devam etti, bu mcadeleyi Tito kazand. Srp mil-
liyetisi Mihailovie karlk Titonun sava sonras btn
unsurlar kapsayan bir federasyon tarzndan bahsedip va-
atlerde bulunmas dier unsurlar umutlandrd. Bu ne-
denle Tito bir kurtarc gibi grlse de asl yz ksa s-
rede ortaya kt. Kasm 1944te Krevo ve Gostivar ele
geiren Titonun birlikleri tarafndan birok Trk eitli
ikencelerden sonra ldrld. Yabanc radyolardan 2.5
ay sonra bu blgelerde ldrlenlerin saysnn 19.000e
ulat renildi. Yenipazarda ise ldrlen 5.000 kiiden
yalnz 20ye yakn Hristiyan, dierleri ise Trkt. Yine
1945 yl ilkbaharnda pek, Yakova, Gilan, Pritine ve Pri-
zovikten toplanan 6.000 gen makineli tfeklerle tarand.
Kylerden toplanan genler kuruna dizildi, kyler ya-
maland, evler yaklp ykld. Ayrca ldrlenlerin mal-
lar haczedilerek geride kalan oluk ocuun sefalete d-
mesi hedeflendi. stelik bu insanlar kzl tekilatn kara
listesinde yer ald iin daimi nezaret altnda tutuldu.19
1944 Mays aynda Titonun kararghna ynelik son Al-
man saldrsn da atlatan Partizanlar, sonraki aylarda igal
kuvvetlerini Srbistana doru geriletmeye balad. 1945
Kasm aynda yaplan seimlerde Komnistlerin nderli-
indeki Halk Cephesinin kazand byk zaferin ardn-
danYugoslavya Demokratik Federal Cumhuriyetinin ku-
rulduu (2 Aralk 1945) ilan edildi. Bylece kt zerin-
de de olsa devam eden monari resmen sona ermi oldu.
1946 ylnn Ocak aynda federal bir cumhuriyet yapsn
ngren yeni anayasa yrrle girdi.
II. Dnya Sava kresel boyutta byk felaket oldu. Bu
savata her dnem olduu gibi din, etnik kken, milliyet-
ilik baarl bir ekilde kullanld. Savan temel unsurlar
zamanla emberi bytt ve savata birok cephe ald.
Savan ba aktr olan Hitler Almanyasndan 7.293.000
kii (nfusun % 11i) hayatn kaybetti. En ok zarar g-
ren blgelerden olan Yugoslavya corafyasnda da bu s-
rete byk bir katliam yaand.24

II. Dnya Sava sresince gerek Mihailovi gerekse Ti-

tonun eteleri Yugoslavya Trklerinden 250.000 kiinin
lmne sebep oldu. Ayrca sava srasnda yaplan kat-
liam ve saldrlar sonras yzlerce Trk de Trkiyeye g
etti. Deliormana gre, sava srasnda Yugoslavyadan Tr-
kiyeye g edenlerin says 1.825tir.20 Devlet statistik
17 Sneana Trifunovska, Yugoslavia Through Documents: From Its Creation to Its
Dissolution, Martinus Nijhoff Publishers, Netherlands 1994, p. 202-206.
18 Giray Saynur Derman, a.g.m., s. 92.
19 Altan Deliorman, Yugoslavyada Mslman Trke Byk Darbe, stanbul 1976, s. 150-
165.
20 Altan Deliorman, a.g.e., s. 248.
Haner Tmeni askerleri slam ve Yahudilik adl Almanca kitab okurken
21 Devlet statistik Enstits Yll, XXI, Ankara 1953, s. 108.
22 M. De Vergottini, Gmen Hareketleri, ev. Nzhet Yalkut, Ankara 1949, s. 57.
23 Hasan Yldrm Aanolu. Ycel Tekilat, Rumeli Trkleri Kltr ve Dayanma Der-
nei Yaynlar, stanbul 2012, s. 320; lk Kksal, Yugoslavyadan Trkiyeye Gler,
Karadeniz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Li-
sans Tezi, Trabzon 2004, s. 29-32.
24 H. B. Liddel Hart, II. Dnya Sava Tarihi, ev. Kerim Barak, Yap Kredi Yaynlar,
1998, s. 47.

312
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI

SS Waffen Da Tmeni Handschar Hitler bu srete Mslman askerlerin motivasyonunu

bozmak istemiyordu. Birlie zel fesler yapld. Ayrca
Osmanlnn eskiden hkm srd topraklarda Msl-
da tmeni, hem Almanyadaki eitimlerinde hem de
manlar, dnya savalar boyunca genellikle igal kuvvetle-
Bosnada Alman ordu disiplininden farkl olarak topluca
rine kar direni hlindeydiler. Yunanistandan Bosnaya
ibadet edebiliyordu. Almanya farkl lkelerde benzer ya-
kadar binlerce Mslman Nazilere kar mcadele etti.
planmalar planlasa da Handschar din kimlii ile tekti.
Fakat II. Dnya Savann mimar olan Adolf Hitler, Bos-
Almanlara ve Hrvatlarn birouna gre Hrvatlar asln-
nada o dnemler siyasallaan bir slam akm ile birlikte
da bir Slav rk deildi, kkenleri Gotlara dayanyordu.
hareket etti. Tmenin ad Handschar - Haner idi.
Hitlerde bir Germen kolu olarak grd Gotlarn bu
Hitlerin Yahudi soykrmnn en nemli planlayclarn- sebepten tr ari rk olduunu dnyordu. Buna gre
dan olan Himmler, Bosnada rgtlenen siyasal slamc- Hrvatlar yzyllar nce Balkanlara balayan aknlarla
lara kar da Yahudi kozunu oynuyordu. Buna gre Al- Slavlatrlm, Osmanl dneminde ise Slavlam Hr-
manyadan kaan Yahudiler devlet kurmak iin Kudse vatlarn bir ksm Mslmanlatrlmt. Bu Slavlam
geleceklerdi. Kuds Mfts Emin el-Hseyniye ulaan Mslmanlara Bosnal Mslmanlar deniliyordu.26
Himmler, Yahudi tehlikesine kar propaganda almalar
Adolf Hitler drt yl sren Belgrad igali boyunca bu top-
balatt. Bylece ari rk peindeki Nazi hareketi iinde, 38
raklarda youn propaganda almalar yrtt. Bir yan-
tmenden biri olarak lkede yaayan Katolik Hrvatlar ve
dan Komnist Sovyetlerin Marksist Leninist, dier yan-
Mslman Bonaklardan oluan Mslman bir da t-
dan Amerika ve ngilterenin liberal demokrat etkilerini
meni kuruldu.25
yok etmek iin youn almalar yapld. Hrvat, Srp ve
25 13. SS Waffen Da Tmeni Handschar (13. Waffen-Gebirgs-Division der SS
Handschar (kroatische Nr. 1) anlam:SSnin 13. Waffen Da Tmeni Hancar (Hr- Bonak halklar tarih boyunca birbirlerine krdrlmt.
vatistanlNo. 1)),Waffen SSe bal38 tmendenbiri. Tmenin ismi olan Handschar,
tmenin amblemiydi. Ad Haner Birlii olmasna ramen birliin sembol ayn Hitler de bu frsat deerlendirmek istiyordu.
zamanda Bosna-Hersekin sembol olanpaladr. lkede yaayanMslman Bonak-
lar veKatolikHrvatlardan kuruldu. II. Dnya Savasrasnda BalkanlardakiKo-
mnist Partizanlara kar savamas iin Kuds Ba Mfts Emin el-Hseyninin
Hrvat-Srp ve Bonaklar arasnda yaananlar yakn bir
giriimi ile kuruldu. Himmler, Bonaklar etkilemek iin Almanyadan kaanYahu-
dilerinOrta Doudabir devlet kurmasndan ekinen ve bu sebeple Nazilere sempati
gemite meydana gelen Bosna Soykrm ve Yugoslav
duyanKuds Mfts Emin el-Hseyniden yararland. Bkz. Jozo Tomasevich, War
and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945; Occupation and Collaboration, Stanford
Savandan ok daha eskiye dayanan bir dmanlkt.
Univer. Press, San Francisco 2001, p. 498-501; Noel Malcolm, Bosnia: A Short His-
tory.New York University Press. 1996, s.174176.
Hatta tarihin en kanl infaz metotlarn birbirleri zerin-
Tohttps://tr.wikipedia.org/wiki/13._SS_Waffen_Da%C4%9F_T%C3%BC-
meni_%22Handschar%22_-_Tomasevich_2001 Handschar (Handar), masevi-
ch_2001;http://deathpix.com:8000/wikipedia_en_all_07_2014/A/13th_Waffen_ 26 Engin zer, II. Dnya Savanda Hitler Komutasndaki Bosnal Mslman Tmen:
Mountain_Division_of_the_SS_Handschar_(1st_Croatian).html. Fesli Naziler, http://listelist.com/fesli-naziler/, Eriim Tarihi 26 Mart 2015.

313
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kuds Mfts El-Hseyin ve Fesli Haner Tmeni askerleri. Mft, askerleri Hitler selamyla selamlyor.

de uygulamaktan ekinmediler. zellikle Hrvat-Ustaa farkl karakterde olan kinci Yugoslavya; Josip Broz Tito,
ve Srp-etnik birliklerinin yarattklar ikence ve katliam federalizm ve Sosyalist ekonomi temellerinde ykseldi.27
yntemleri dnemin en iddetli olaylaryd. Yeni Federal Yugoslavya; Srbistan, Karada, Hrvatistan,
Slovenya, Makedonya ve Bosna-Hersek olmak zere alt
Haner tmeninde sadece Bosnallar deil, Mslman Ar-
cumhuriyetten meydana geliyordu.28
navutlar da vard. Tmenin geri kalan ksm Hrvatlardan
oluuyordu. Hem partizanlara kar hem de Avusturyada Josip Broz Tito, Almanlara kar Yugoslav halklarn bir
arpan tmenin 20.000 olan says sava sonunda yar araya getirerek Stalin, Churchill ve Rooseveltin de deste-
yarya azald. Sonunda ngiliz birliklerine teslim oldular. ini ald. lmne kadar olan dnemde Yugoslavya ad
altnda gl ve salam bir lke sistemi kurdu. Bu lkede
1944 Mays aynda Titonun kararghna ynelik son Al-
Mslmanlar zgr bir ekilde yaamaya devam edebil-
man saldrsn da bertaraf eden partizanlar, sonraki ay-
menin planlarn
larda igal kuvvetlerini Srbistana doru geri ekilmeye
yaptlar, ancak
baladlar. 1945 Kasm ayndaki seimlerde Komnistle-
basklar ksmen
rin nderliindeki Halk Cephesinin kazand byk
de olsa devam
zaferin ardndan Yugoslavya Krall 29 Kasm 1945te
etti. Hrvatlar
resmen kaldrlarak, Yugoslavya Demokratik Federal
daha fazla hak
Cumhuriyetinin kurulduu ilan edildi (2 Aralk 1945).
ve ayrcalk iste-
Yugoslavyann siyas hayatnda kinci Yugoslavya olarak
mekteydiler. II.
da adlandrlan bu dnemde, devlet yaplanmas millet-
Dnya Sava za-
ler st anlayla ekillendi. Gcn milliyeti olmayan
manndaki eteler
yapsndan alan Halk Cephesi ve Josip Broz Tito, niter
ve katliam sular
esaslara dayanmayan, federatif bir devlet kurdu. lkede
sembolik cezalar-
hiyerarik parti yaplanmas oluturuldu, devlet yneti-
la geitirildi.
mine ilikin her konu sk gzetim altna alnarak eko-
nomide endstriye nem verildi. Kuruluu, kurumsal- Tito ve Churchill

lamas, ekonomisi ve d politikas ile ilkinden olduka 27

28
Tanl Bora, Milliyetiliin Provokasyonu, Birikim Yaynlar, stanbul 1995, s. 80-82.
Noel Malcolm, Bosnann Ksa Tarihi, Om Tarih, stanbul 1999, s. 306.

314
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI

II. Dnya Sava Srasnda Bosna-Hersek

II. Dnya Sava srasnda zellikle Dou Bosna ve San-

caktaki Bonaklarn tecrbeleri ac oldu. Srp eteleri Dou
Bosnadaki ehir ve kyleri basarak byk katliamlar yapt.
Binlerce insan ldrld, zorla din deitirme politikas uy-
guland. Bu olaylar en youn olarak 1941-1942 yllarnda
yaand ve II. Dnya Sava bitene kadar devam etti. Bu d-
nemde Srplarn mill programna gre Byk Srbistan
kurulmal ve buras Trklerden temizlenmeliydi. Hrvatlarn
da amac homojen etnik byk bir Hrvatistan kurmakt.
Bonaklar iki taraftan kuatld. Bu politikalarn amac sade-
ce Bonaklar ldrmek deil, onlar korkutmak, sindirmek
ve ge zorlamakt. Dier bir pln ise g etmeyenleri ve
ldrlmeyenleri zorla Hristiyan yapmakt. Ama Bonaklar
direnmeye devam ettiler ve bugne kadar hem Bosna-Her-
sekte hem de Sancakta var olmay baardlar. II. Dnya Sa-
va srasnda ve sonrasnda bir g hareketi yaansa da bu
glerin says hakknda kesin bir bilgi mevcut deildir.29

II. Dnya Savandan sonra kurulan Sosyalist Federatif

Yugoslavya Cumhuriyeti dneminde yaanan gler daha
ok Sancak blgesinden oldu. G etmeye karar verenler
yine Trkiyeyi tercih etti. 1946 ylnda Yugoslav Anaya-
sasna din zgrlklerle ilgili bir madde eklendi. Buna
gre btn dinlere devlet saygyla yaklaacakt. Ancak bu
madde hibir zaman uygulanmad. 1946 ylnda eriat
mahkemeleri kaldrld; sonra bart yasa geldi. Mek-
tepler (Kuran kurslar) yasakland. Mslmanlarn Gay-
ret ve Narodna Uzdanica gibi kltrel ve ilm faaliyet-
ler yrten kurumlar, matbaalar, yaynevleri kapatld.
Sarajevoda 1964 ylnda slm kitap basmak yasakt.
Devletin uygulad anti-slm kampanyasna kar mca-
dele iin Mladi Muslimani (Gen Mslmanlar) ortaya
kt. Onlarn bu mcadelesi de cezalandrlmadan kal-
mad,30 yzlerce ye hapse atld. Bazlar ldrld, ba-
zlar da ok ar ikencelere maruz kald. Yeni Komnist
rejim, slm medeniyetinin eski izlerini de silmeye alt.
Camiler mzelere, depolara ve hatta ahrlara dntrl-
d. Bonak ad, resmen olmad iin Bonaklar, taraf-
sz ya da slm dinine mensup olan Srp veya slm
dinine mensup olan Hrvat olarak milliyetlerini belirte-
29 Safet Bandzovic, Iseljavanja Bonjaka u Tursku, Sarajevo 2006, s. 443-466.
30 Amra Dedeic Krba, Bonaklarn Trkiyeye Gleri, s. 11-12.
Srp eteleri Mslmanlara kar acmasz katliamlar yaptlar.
bildiler.31 1974 ylnda Bonaklara Mslman olarak (din
kimlik deil, mill kimlik olarak) hak tannd. ktidardaki
ateist parti, bir millete mill ismini kullanmasn yasak-
lamakta ve din isminin mill isim olarak kullanlmasn
emretmekteydi. Komnistler, Bonaklarn mill kimlikleri
ve mill isimleri ile ilgili karar verme hakkn Bonaklara
deil, kendilerine tandlar. Komnist rejim, bu kararlar
kendi ideolojik doktrinine ve siyas karlarna gre verdi.
Bonaklar kendi mill ve din kimliklerinden uzaklatr-
mak iin rejimin farkl ekillerdeki uygulamalarn ifade
etmitik. Eitim sisteminde (tarih kitaplarnda, edebiyat
kitaplarnda) Bonak dili tannmad; Bonaklarn din ve
kltrel faaliyetleri kstland, Bonaklarn mill meselele-
rini gndeme getirenler ve bu konuda rejimi eletirilenler
en ar ekilde cezalandrldlar.32
31 II. Dnya Sava sonras 1948 ylnda yaplan nfus saymlarna gre, Rojaye ve Plav
blgeleri hari Sancakn nfusu 295.256d. Fakat bu nfus saymnda kendisini
Mslman (Bonak) olarak tanmlayanlarn says 2.820 (% 0.95) idi. Srp ve
Karadal olarak tanmlayanlar ise 289.717 (% 98.12) kiiydi. Bkz. Giray Saynur
Derman, a.g.m., s. 80.
32 Dedeic Krba, a.g.m., s. 13.

315
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Sancak Blgesi
Sancak
II. Dnya Sava srasnda (28 Kasm 1944 ile 21 Ocak
1945 tarihleri arasnda), Srbistann Sancak blgesinin en
byk kenti Novi Pazarda, dnemin Komnist yneti-
mi tarafndan 2.000in zerinde Bonak kuruna dizile-
rek ldrld. II. Dnya Sava srasnda katledilen bu
Bonaklar iin Hacet semtinde 2010 ylndan beri anma
treni dzenlenmektedir. En sonuncusu 2015 ylnda ya-
plan ve din adamlar ile binlerce vatandan katlmyla
gerekletirilenanma treninde, II. Dnya Sava srasn-
da hayatn kaybeden Bonaklar iin dua edildi. Sancak
Mftl ve Bonak Kltr Topluluunun organize
ettii tren, vatandalarn ehir merkezinde toplanmasy-
la balad; kalabalk grup daha sonra, katliamn yapld
Hacet semtine yryp, hayatlarn kaybedenler iin g-
yab cenaze namaz kld. Trende yaplan konumalarda
Bonaklar arasnda birlik mesajlar verilirken, Srbistan
Hkmetinden Devlet Arivlerini aarak, Hacette katle-
dilen Bonaklarn isimlerinin aklanmasistendi. Sancak
Mfts Muamer Zukorli, trende yapt konumada,
halklar arasnda anlamasalamann nemini vurgulaya-
rak, her lkenin kendi kurbanlarna sahip kmas gerek-
tiini syledi.33 Bonaklar birlik olduklar zaman huzurlu
olurlar diyen Zukorli tarih boyunca Mslmanlarn s-
trap ektiini ifade etti. Aralarnda hayatlarn kaybeden
kiilerin torunlarnn da bulunduu kalabalk, geit treni
srasnda sokaklara iek brakt.34
33 http://www.bosnakforum.com/index.php?topic=329.0
34 II. Dnya Savanda Katledilen Bonaklar Unutulmad, http://www.ha-
berler.com/ikinci-dunya-savasi-nda-katledilen-bosnaklar-7661227-haberi/,
EriimTarihi 04 Eyll 2015
II. Dnya Sava ve Sonrasnda Makedonya
II. Dnya Savann en youn yaand dnemlerde
1943 ylnda igal altnda kurulan ve Almanlara kar Tito
nderliinde zgrlk mcadelesi veren Yugoslavya, sa-
va sonunda amacna ulat. Ancak bu sre pek de kolay
olmad. Belgraddaki kraln zayflayan otoritesi Nazilerle
ibirlii yapan milliyeti Hrvat rgt Ustaalar ve yine
bir dier milliyeti silahl rgt olan Srp etniklere yara-
d. zellikle etniklerin Kosova, Makedonya ve Bosnada
uyguladklar katliamlarn yan sra Titonun nderliin-
deki direnii harekete kar da savamalar lkede bir nevi
i savan yaanmasna neden oldu. Ancak Almanlarn II.
Dnya Sava srasnda galip konumdan malup duruma
dmesi ve talyanlarn saf deitirmeleri bu iki lkeden
lojistik destek gren etnik ve Ustaalar zayflatt. So-
nuta etnik ve Ustaalar Titonun banda olduu Parti-
zanlar tarafndan yenilgiye uratld.35
Sava sonras dnemde Titonun ileri Bakanln yapan
Aleksandr Rankovi, ynetimde kald sre boyunca zel-
likle Makedonya ve Kosova Mslman aznlklara kar sert
tutum izledi. Her ne kadar prensipte herkesin eit olduu
bir devlet yaps tesis edilmeye allsa da bu blge o d-
nemlerde Srp milliyetiliinin etki alan ierisindeydi. Bu
yzden ileri Bakanlna bal dnemin polis birlikle-
ri, Makedonya ve Kosovadaki Mslmanlara kar planl
ikenceler ve srgn politikalar uygulad. Bu dnemde
Makedonyada yaayan yz binlerce Mslman Trkiyeye
g etmek durumda kald. Bu homojenletirme ereve-
sinde Mslman unsurlardan arndrlan blgelere Srplar
veya Makedonlar yerletirildi. lkeyi terk etmek zorunda
braklan Mslmanlarn giderken yanlarnda herhangi bir
deerli eya gtrmelerine katiyen msaade edilmedi. Bu
da Mslmanlara ait zenginliklerin lke snrlar iinde kal-
masna ve dorudan devlet kontrolne gemesine yol at.
Makedonya Trklerinin mill ve manev deerlerine, rf
ve adetlerine sahip kmalarn salamak amacyla 1944
ylnda skpte uayip Aziz tarafndan kurulan ve Ma-
kedonyadaki Trklerin kimlik sorununun zm iin
mcadele eden Ycel Tekilat 1947 ylnn Eyll ayn-
35 Makedonyada Etnik Sorunlarn Tarihsel Geliimi ve Gnmze Yansmalar,
http://akademikperspektif.com/2013/05/03/makedonyada-etnik-sorunlarin-tarih-
sel-gelisimi-ve-gunumuze-yansimalari/, Eriim Tarihi 3 Mays 2013.
316
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI

Tito Dneminde Makedonya Cumhuriyetinde

Trklerin Siyas Durumu

Byk Arnavutluk idealinin peinde koan Arnavutlarn

basks altnda kalan Trkler, herkese eitlik vaadiyle orta-
ya kan Tito ve partizanlar belli bir lde desteklediler.
1944 ylnda Titonun istei ve Yugoslavya Komnist Par-
tisinin kararyla Yugoslavya Federasyonuna dhil olmak
zere bir Makedonya Cumhuriyeti kuruldu.38 ok uluslu
Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinde, alt cum-
huriyetten birisi olan Makedonya Sosyalist Cumhuriye-
tini oluturan halk olarak Makedonlar, Srplar, Hrvatlar,
Slovenler, Karadallar ve Mslmanlar ile birlikte kuru-
cu halk anlamnda ulus sayldlar.39 Trkler ise uluslarn
arkasndan gelen ve herhangi bir cumhuriyetin kurucusu
olmayp, aznlk statsnde saylan etnik gruplardan biri
olarak eitli aznlk haklarna sahip oldular. Titonun sa-
va srasnda vaat etmi olduu eitliin aslnda tam an-
lamyla bir eitlik olmad ortaya kt. Bununla birlikte
Trklere, dier aznlk gruplaryla birlikte, zellikle ei-
tim alannda olmak zere eitli haklar tannd. 23 Aralk
1944te, Makedonya Trklerinin toplumsal ve kltrel
yaamnda nemli bir yeri bulunan Birlik gazetesi nere-
Ycel Tekilat yesi olan uayip Aziz, Ali Abdurrahman, Nazmi mer ve
Adem Ali skpte idam edildiler.
dildi. 28 Aralkta gnde sadece be dakika olmak zere ilk
Trke radyo yayn balad. 1946 ylnda ise Makedonya
da yasa d bir rgt ola-
Trklerinin youn kltr ve spor faaliyetlerini gerekle-
rak gsterilip Rankovi
tirdikleri, fakat bir yldan ksa bir sre ierisinde kapatlan
tarafndan kapatld. B-
Zafer Cemiyeti kuruldu.40
yk bir sansasyonla, tm
Trk toplumuna gz da Devlet ve parti ynetimleri ile kamu kurum ve kurulula-
verircesine kurucularnn rnda grev alan Trklerin says, Trklerin Makedonyada-
ve yneticilerinin kamu- ki toplam saysna oranla ok azd. Komnizmin uygulan-
oyu nnde yarglanmas maya balamas Makedonya Trkleri iin yeni bir ykm
ve bunlardan uayip Aziz, dnemini getirdi. Trkler en deerli topraklarn, mallarn
Ali Abdurrahman, Nazmi ve mlklerini devletletirme yznden kaybettiler.
Aleksandr Rankovi
mer ve Adem Alinin Tito ile Stalin arasnda ideolojik farkllklar vard. Sta-
vatan hainlii ile sulanan tekilt yelerinin idama linin, Titonun Balkanlarda Slavlar zerinde yaratmaya
mahkum edilip36 dierlerinin sekiz yl hapis ya da srgn alt etkiden rahatszlk duymas zerine, Yugoslavya
gibi ar cezalara arptrlmalar, aslnda bir anlamda iki 1948de Cominformdan atld. Dier taraftan Yugoslav-
kart blokta yer almalaryla gerginleen Trkiye-Yugos-
38 S. Engll, a.g.e, s. 82.
lavya ilikilerine balanyordu.37 39 Emel Osmanavuolu Oktay, zlmeyen Dm Makedonya Sorunu ve Ma-
kedonya Trkleri, Balkan Trkleri, der. Erhan Trbedar, ASAM Yaynlar, Ankara
36 Hasan Yldrm Aanolu. Ycel Tekilat, Rumeli Trkleri Kltr ve Dayanma 2003, s.137; Makedonyada yaayan Arnavutlarn kimlik mcadelesi hakknda bkz.
Dernei Yaynlar, stanbul 2012, s. 20. Stavro Skendi, The Albanian National Awaekining 1878-1920, Princeton University
37 Suat Engll, Balkan Savalarndan Sonra Makedonyada Trkler, ASAM Yaynlar, Press, New Jersey 1967.
Ankara 1996, s. 53. 40 E. O. Oktay, a.g.e., s. 138.

317
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Makedonya Mslmanlar Halk Kurtulu Cephesinin haftalk gazetesi
Birlikin 23 Aralk 1944 tarihli nshas. Kapakta Tito ve Stalin yer alyor.
yann Bat Blounu Sovyet Blouna kar bir koz olarak
kullanmaya balamas, Trk-Yugoslav ilikilerinin hzla
dzelmesini salad.41 Krallk dneminde de kltrel, din
ve eitim alanlarnda eitli sorunlar yaayan Mslman
nfus 1954 ylnda anadilde eitim ve bir takm zlk
haklar verilene kadar bu skntlar yaamaya devam etti.
Hem Yugoslavyann i politikasnda hem de uluslararas
ilikilerde yaanan hzl gelimeler sonrasnda alt cumhu-
riyet ve iki zerk ynetime (Kosova ve Voyvodina) bln-
m olan Yugoslavyada, Komnist Partisi ynetimindeki
cumhuriyetlerin ynetici snflar, mill karlar belirle-
yerek buna uygun davranmadlar. Bu ve yukarda ifade
edilen nedenler yznden, Yugoslavyann bu srete fikr
olarak e blnd grlmektedir. Buna gre; birin-
ci grupta, Yugoslavyadan ayrlarak Orta Avrupa devletler
grubuna katlmak isteyen Slovenya ve Hrvatistan, ikinci
grupta sk skya btnlemi federasyon fikrini savunan
Srbistan ve Karada, hem lkenin paralanmasndan,
41 S. Engll, a.g.e., s. 58-59.
hem de Srp hkimiyeti altnda yaamaktan korkan, bu
yzden Yugoslavyann devamn isteyen Bosna-Hersek
ve Makedonya nc grupta yer aldlar. Bylece, Yugos-
lavyann zihinlerde e blnd sylenebilir. Yugoslav
Halk Ordusu da lkenin btnln koruma politikas-
nn yan sra Sosyalist sistemin devamndan yana bir tavr
taknd.42
II. Dnya Sava ve Sonrasnda Kosova ve Arnavutlar
II. Dnya Sava Kosova tarihinde bir dneme oldu.
Savatan nce Komnist fikirler Yugoslavyada belirli
evrelerde etkisini gsterdi. Komnistler, Nazi igaline
kar nemli rol oynadlar ve bu yzden de savatan son-
ra ortaya kan siyas boluu doldurmay frsat bildiler.
Bylece Sosyalist Yugoslavya dodu. II. Dnya Sava
boyunca Kosova topraklar Almanlar ve talyanlar tara-
fndan igal edildi. gal dneminde Kosoval Srplarn
binlercesi Kosoval Arnavut gruplar, zellikle Vulnetariler
tarafndan Kosova dna atldlar. Bu olaylardan ka kii-
nin etkilendii kesin bilinmemekle birlikte Srplara gre
10.000-40.000 aras l ve 70.000-100.000 aras mlteci
sonucunu dourdu. Kosova, ksa bir sre Arnavutlukun
bir paras olurken 1946da Yugoslavyaya bal zerk bir
eyalet stats kazand.
Arnavut diktatr Zogu, II. Dnya Sava sresince lke
topraklarn terk ederken, dier Balkan lkelerinde ol-
duu gibi ortak paydas yabanc igaline kar mcadele
etmek olan -fakat taban
tabana zt fikirlere sahip-
direni rgtleri vcut
buldu. Bunlardan biri
Sosyalizm yanls Ulu-
sal Kurtulu Hareketi,
bir dieri ise Midhad
Fraerinin bakanlk et-
tii Sovyet kart milli-
yeti gre sahip Balli
Kombetar ya da Ulu-
sal Cephe hareketi idi.
1943 ylndan itibaren bu
Midhad Fraeri
42 Simic Predrag, Yugoslavya Krizinin Dinamikleri, Avrasya Dosyas, III/3, Ankara
1996, s. 16-18.
318
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI
iki direni rgtn birletirme abalar zellikle Kosova
blgesinin gelecei ile ilgili ihtilaflar nedeniyle sonusuz
kald. Alman birlikleri tarafndan Kosovann byk bir
blm igal edildi. 21 Nisanda Alman ve talyan dileri
bakanlarnn Viyanada yapt bir toplantda Arnavutla-
rn yaad bu topraklarn byk bir blmnn talyan
denetimine verilerek Arnavutluka katlmasna karar veril-
di. Bylelikle Osmanl Devletinden ayrldktan sonra Ar-
navutluk ve Kosova ikinci kez bir araya geldi. te yandan
maden ynnden zengin olan Trepa, demiryolu hattna
sahip olan Mitrovia ile Vultrn, yani Kosovann kuzey
ucu Alman igal blgesi olarak ayrld. Gerek talyanlar
gerekse Almanlar, Kosova Arnavutlarnn yerel talepleri-
ne hassasiyetle yaklatlar, sz gelimi Arnavuta eitimi
yerletirmek iin de samimi aba gstererek Kosovada ve
Makedonyann batsnda en az 173 tane yeni ilkokul kur-
dular.43 Kendilerini bu sayede gvende hisseden Arnavut-
lar kaybettikleri haklar geri almak iin faaliyete giritiler.
Srplarn krallk dnemindeki iskn politikasna iddetle
karlk vererek Srp ve Karadallar topraklardan kovulur-
ken istimlak edilen topraklar geri alnd. Tpk Srplarn
Arnavutlara uygulad politika dneminde olduu gibi
bu dnemde de lkeden kovulan Srp ve Karadallarn
says hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Tahmini
hesaplara gre ilk iki - ay iinde 20.000 kii blgeden
kat.44 Saysal stnl ele geiren Arnavutlar Alman
ve talyanlarn asker oluumlarnda yer almaya baladlar.
lk bakta bu igalci kuvvetlerle ibirlii olarak grlse de
aslnda Arnavutlarn bu hareketi Yugoslavyann kn-
den istifade ederek 20 yl boyunca maruz kalnan iskn
ve Slavlatrma politikalarn tersine evirmekten ibaretti.
Hitlerin Sovyetlere saldrd 1941 ylna kadar Kosovada
Komnistler sessizdiler. Hatta bundan sonraki dnemde
Yugoslavya Komnistleri bu blgede etkinliklerinin art-
trlmas adna youn faaliyetlerde bulundular. Kosova
Arnavutlar Komnizme itibar etmemekteydi. Yugoslav-
ya igal edildiinde Kosovada YKPnin 2070 yesi vard.
Ancak nfusun % 70ini oluturan Arnavutlardan sadece
20 kii YKP yesiydi.45 Bunun nedenini anlamak olduka
kolaydr. ncelikle Komnist faaliyetler Arnavutlar iin
43 Noel Malcolm, Kosova: A Short History, ev. . Arkan, Sabah Kitaplar, stanbul
1999, s. 351.
44 Noel Malcolm, a.g.e., s. 353.
45 Osman Karatay, Kosova Kanl Ova, z Yaynclk, stanbul, s. 82.
birer Slav rg-
tyd. kincisi
ise Faist igali
altnda Byk
Arnavutluk tesis
edildi ve Srplara
verilen topraklar
da geri alnd.
Bu artlar altn-
da Kosova Arna-
vutlar asndan
Sosyalist hareketi
yaymak olduk-
Enver Hoca
a zordu. Ancak
yine de 1942de Zeynel Aydini ve 1943te Emin Duraku
Sosyalist birimleri Alman ve talyanlara yapt suikast sal-
drlaryla taraftar toplamay baardlar.
8 Eyll 1943te talyann teslim olduunu ilan etmesiyle
Arnavutluk ve Kosovada siyas ve asker durum deiti.
1941 ylnda kurulan Arnavutluk Komnist Partisine
1943te Genel Sekreter olan Enver Hoca, Kosovann Ar-
navutluk dhilinde kalmasn savunurken YKP bu talebi
reddetti. talyanlarn boluunu ksa srede dolduran Al-
manlar, topraklar ngiliz igaline kar korumak amacyla
orada bulunduklarn, lkede siyas hayatn nasl dzenle-
neceine Arnavut halknn karar vereceini deklare ederek
halkn sempatisini kazandlar. Arnavutluka katlm bu-
lunan dier blgelerle birlikte Kosova ile Arnavutlukun
birlemi bir btn olarak kalmasn hedefleyen bir grup
kinci Prizren Birliini ilan ederken Komnistler buna
1944 Maysnda Permette Ulusal Kurtulu Anti-Faist
Konseyini kurarak karlk verdiler. Konsey Bakanlna
Enver Hoca getirildi. II. Dnya Savann seyrine bal
olarak 1944 Ekim-Kasmnda Almanlar blgeden ekil-
diler. Almanlarn ekilmesiyle Kzl Ordunun gelmesine
mahal vermeden Enver Hoca ve yandalar lkelerinin tek
bana kurtulduunu ilan ettiler.46 Partizanlarn Kosovaya
girmesiyle 30.000 kiilik milliyeti Arnavut Birlii ile
40.000 kiilik partizan gc arasnda etin bir mcadele
46 Zafer Pekta, Balkan Siyasetinde Kosovann Bamszlk ve Egemenlik Sorunu, Bilecik
ey Edebali niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi, Bilecik 2014, s. 69.
319
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Arnavut partizanlar

balad.47 Ulusal Kurtulu Anti-Faist Konseyinin lider-
lerinden birinin daha sonra kaleme ald bir yazya gre
Komnistler tarafndan toplam 47.300 Arnavut ldrl-
m ve bu olaylarn 28.400 Kosova snrlar iinde mey-
dana gelmiti.48 Neticede Sosyalizm-Faizm mcadelesini
Balkanlarn dier blgelerinde olduu gibi Komnizm
kazanrken Arnavutluk ve Kosova birbirinden tekrar ayrl-
dve sava sonras dzenlemeyle Kosova tekrar Srbistann
bir paras hline geldi.
1963te de bu eyalet, zerk blge oldu. Bu ilk dnemde
Kosoval Arnavutlar ve Trklerin nde gelenleri cezalan-
drdlar. Tivar Katliamnda aban Poluja adl milliyeti
ile beraber 3.000-4.000 civarnda Kosoval Arnavutun
kuruna dizildii bilinmektedir.
lik devriyle beraber Kosova Trklerinin hem dil yaps,
hem etnik yaps Ouz Trkleri gelenekleri dorultusun-
da ekillendi.49 Osmanl Devletinin Balkanlardan ekil-
mesiyle birlikte Hristiyan devletleri iinde kalan Msl-
man aznlk ok zor durumda kald. Mslmanlara hep
pheci bir gzle bakld, kendilerine yabanc muamelesi
yapld. Kosovann Srbistan snrlarna dhil edilmesi
ile Mslmanlar ikinci snf vatanda muamelesine tbi
tutulmaya baladlar. Ayrca 1912de Srplarn Kosovaya
geri gelmesinden sonra ok sayda Trk ve Arnavut katle-
dildi. Helsinki nsan Haklar Komitesinin Srbistandaki
temsilciliinin bir raporunda yer alan verilere gre sadece
1912-1914 yllar arasnda 302.907 Trk Kosovay terk

II. Dnya Sava ncesi ve Sonrasnda

Kosova Trkleri

Kosova Trkleri, ok eski zamanlarda Balkanlara gelen

atalar Hunlarn, Avarlarn, Ouzlarn, Kumanlarn, Pe-
eneklerin ve daha ge gelen Osmanllarn bir paras ola-
rak buralara yerleip yurt edindiler. Kosovay yurt seen
Trkler, yzyllar boyunca dier milletlerle beraber Priz-
ren, Pritine, Vtrn, pek, Novobrda gibi yerleim yer-
lerinde yaad, birok kltr eseri yaratt ve hayatn ak-
na yn verdi. Bugnk Kosova Trkleri de tarih sreten
gelen Ouz ve Kpak Trk unsuru arlkl bir Trk zm-
residir. Osmanl Devletinin yzyllar aan uzun egemen- Arnavutlar Belgraddan srgn edilirken

47 O. Karatay, a.g.e., s. 88. 49 skender Muzbeg, Hukuk Belgeler erevesinde Kosova Trkleri, ASAM Yaynlar,
48 N. Malcolm, a.g.e., s. 372. Ankara 2003, s. 101.

320
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI
etti. Balkan Savalar sonucu elden kan blgedeki Trk-
ler, Krallk ve Komnist Yugoslavya dneminde byk
g ve katliama uradlar. 1930da topra kamulatrma
reformu altnda Trklerin ellerinden arazileri zorla alna-
rak Srplara verildi ve ge zorlandlar. 1918-1941 yllar
arasnda 276.489 Trkn Kosovadan g ettii belirtil-
mektedir.50 Ancak, dier kaynaklar da dikkate alnd
zaman bu rakamlara Makedonya Trklerinin gnn de
dhil olduu sylenebilir. Bir genelleme yapmak gerekir-
se 1960larn bana kadar Kosova konusunda Belgradn
bilinli olarak g ettirme politikas izledii sonucu ka-
rlabilir.
1943 ylnn ardndan Kosovadaki btn medreselerin
eitim dili Arnavuta oldu. Bylece Kosovadaki Trke
eitim bsbtn ortadan kalkt. Bu durum 1951e kadar
devam etti. 1912-1945 yllar arasnda Trk halk sade-
ce Srp-Hrvat dilinde eitimini srdrebildi. 1945-1951
yllar arasnda ise Trkler genellikle Arnavuta eitim
grd.51
Siyas konjonktrden dolay Kosovada Trk varl ilk
yllarda grlmedi (1945-1951), ancak deien politika-
larla birlikte blgedeki Trk varl 1951 ylnda kabul
edildi.52 Sosyalist Yugoslavyann kuruluundan sonra
Kosovada Trklere ve Mslmanlara yaplan zulmler
yine devam etti ve Trkiyeye bir g dalgas daha balad.
Bu durum 1950lerin ortalarna dek, zellikle Titonun
Srp lider Aleksandr Randovii devirmesine kadar srd.
1968de yaplan gsteriler srasnda Mslmanlara ya-
plan zulmler dorua ulat. Bu gsterilerin asl sebebi
Kosovada hibir niversitenin bulunmamas ve halkn %
90nn Arnavuta konumasna ramen okullarda zorla
Srpa eitimin verilmesiydi. Gsteriler Srp ordusunun
mdahalesiyle acmaszca bastrld, olaylar kkrtanla-
rn tm ve gstericilerin birou tutukland. Burada hi
mahkemeye karlmadan yaplan ayrmc tutuklama i-
lemlerinden sz etmeye gerek yoktur. Ancak bu dnemde
olaylar dnyaya duyurabilecek uluslararas medyadan da
bahsedilemez.
50 Erhan Trbedar, Balkan Trkleri, ASAM Yaynlar, Ankara 2003, s. 74.
51 Salih Lika, Yugoslavyadaki Trke Eitim Hayat, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara
1999, s. 217.
52 Bahtiyar Sipahiolu, Kosovada Seim ve Sonular, Balkanlarn Son Kalesi Mamua,
Bursa 2007, s. 223.
Nazi Arnavut askeri ile gnlller
Tito Yugoslavyasnn kurulmasnn ardndan 1951 yln-
da Kosoval Trklerin varlnn tannm olmas, kuku-
suz Kosoval Trkler asndan en nemli gelimelerden
biriydi. Ancak Trklerin 1951de tannm olmas bask-
lara ve glere son vermedi. zellikle 1953-1966 dnemi
Trklerin en youn gne sahne oldu. Yugoslavya istatis-
tiklerine gre bu dnemde 80.000, Trkiyedeki baz kay-
naklara gre ise 150.000 kii Yugoslavyadan Trkiyeye
g etti.53 Bu rakama, Komnist rejimin basklarndan
kaabilmek iin kendini Trk olarak yazdran birok Ar-
navut ve Bonak da dhildi.54
1953-1969 yllarnda Kosovada Trk varl yasal hle gel-
di ve 1974 Anayasas ile de Srpa ve Arnavutann yan
sra Trkeye de resm dil stats verildi. zellikle sava
yllarnda ve Tito dneminde uygulanan basklar sonucu
Kosova halk, artan milliyetilik akmlarnn da etkisiyle
bamszlk fikirlerinin cokusu altnda kald. Karada ve
Srbistan birleerek Yeni Yugoslavya Federal Cumhuriye-
ti kuruldu, Voyvodina ve Kosova zerk blgeleri bu fe-
derasyon iinde kald. Buna gre 29.000 kilometrekarelik
bir alan Arnavutlukun dnda kalan Kosovann, 32.000
kilometrekarelik alan Srbistan, Karada ve Makedonya
tarafndan paylald ve Srbistana bal zerk blge
statsyle 10.800 km2 bir alanla Kosova zerk Blgesi
olarak 1999 ylna kadar varln korudu.55
53 Hugh Poulton, Changing Notions of National Identity Among Muslims, Muslim
Identity and the Balkan States, ed. Hugh Poulton, Suha Taji-Farouki (C. Hurst & Co,
1997) Minority Rights Publications, London 1994, s. 97.
54 rfan nver Nasrattinolu, Yugoslavya Trkleri ve Sorunlar, Erciyes niversitesi
Yaynevi, Kayseri 1992, s. 22.
55 Giray Saynur Derman, a.g.m., s. 72.
321
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
II. Dnya Sava Sonrasnda Yugoslavya
Josip Broz Tito 7 Mart 1945ten itibaren Yugoslavyann
siyas hayatna yn verdi, liderliini yapt.56 Tito, liderlii
dneminde yzyllardr sregelen din, mezhep, rk farkl-
lklar ve etnik atmalar zerinde, modern bir devlet kur-
ma baarsn gsterdi.57 Fakat maalesef onun dneminde
Trklere kltrel, din, iktisad ve siyas basklar yapld ve
bu basklar neticesinde on binlerce Trk, Trkiyeye g
etti.58 Onun nderliindeki Yugoslavya siyas, ekonomik ve
sosyal yaplanmada SSCByi rnek alsa da Yugoslavyann
kendine zg niteliklerini de iine alan zgn bir model
oluturuldu. SSCB Anayasasnn benzeri niteliindeki
federal bir cumhuriyet yapsn ngren yeni Yugoslavya
Anayasas yrrle girdi. Yugoslavyada rejime kar rgt-
l ve yaygn direniin ilk rnekleri 1968 ylndan itibaren
yaanmaya baland. Srp kkenli stihbarat Tekilat Ba-
kan Aleksandr Rankoviin grevden alnmasyla ksmen
zgr bir ortama kavuan renci ve aydnlar, lke apnda
gerek milliyeti-zgrlk, gerekse eletirel Sosyalist yak-
lamlar ortaya koyduklar youn bir tartma zemini ha-
zrladlar. Kosova ve Dou Makedonyadaki Arnavutlarn
hareketlilii 1968 ylnda Kosova syan ile sonuland.59
Kosova syan ile balayan srete Hrvatistanda meyda-
na gelen olaylar, Bosna-Hersekte Mslman Cumhu-
riyetin kurulmas iin yaplan almalar, Arnavut-Ma-
kedon gerginliinin ortaya kmas, 1974 ylnda yaplan
Anayasa deiiklii ile Kosova ve Voyvodinaya zerkliin
verilmesi, Titonun, savunma ve d politika dndaki i-
leri alt cumhuriyete brakmas Yugoslavyada durumun
eskisi gibi gitmeyecei, hatta dalma srecinin ilk sinyal-
lerinin ortaya kt izlenimini uyandrd. Siyas, ekono-
mik ve sosyal sorunlar yaayan Yugoslavyada Josip Broz
Tito 4 Mays 1980de hayatn kaybetti. Titonun lm
hem Yugoslavyada, hem de dnyada byk yank uyan-
drd. Cenazesine 122 lkeden temsilci katld, birok
devlet bakan trende hazr bulundu.
56 Josip Broz Tito, zynetimli Sosyalizm, ev. lhami Esin, Koza Yaynlar, Ankara
2005, s. 47.
57 Ivo Banac, Josip Broz Tito, President of Yugoslavia, http://global.britannica.com/
biography/Josip-Broz-Tito, Eriim Tarihi 23.05.2014.
58 N. Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri-Belgeler I (1877-1878); Rumeliden Trk
Gleri-Belgeler II (1879); Rumeliden Trk Gleri-Belgeler III (1880-1885); TTK
Yaynlar, Ankara 1989, s. 57.
59 Hseyin Sava, Dn ve Bugnyle Kosova Sorunu-II, C.. Sosyal Bilimler Ensti-
ts, Sosyal Bilimler Dergisi, XXV, Sivas 2001, s. 101.
Josip Broz Titonun lm ile (onun dneminde her ne
kadar Trkler ve Mslmanlara yaplan zulmler ortada
olsa da) toplumlar ya da milliyetleri bir arada tutan ban
kaybolduu ifade edildi.60 Titonun kiiliinde btnl
koruyabilen Yugoslavyada onun lmnden sora etnik
huzursuzluklar ve milliyetilik hareketleri yava yava n
plana kmaya balad.61 Cumhuriyetler zayf bir merkez
idare altnda Cumhurbakanl grevini dnml ola-
rak yrttler. Yugoslav vatandalarnn dier Komnist
lkelerdeki insanlarn hi birinin sahip olamad kadar
geni lde sivil zgrle sahip olmasna karn, dier
Dou Avrupa lkelerindeki gibi, Komnist sistem Yugos-
lavyada da ekonomik gelimeyi engelledi, ekonomik so-
runlar halkn honutsuzluuna neden olmaya balad. l-
kenin gemiinde yaananlar bu dnemde milliyetiliin
ykseliine neden oldu ve milliyeti glerin elini glen-
dirdi. lkenin eitli blgeleri arasndaki gelimilik d-
zeyinin farkll ve federal bteye katklar, milliyetilii
besleyen bir baka faktr oldu.62 Ayrca, bu srete ulusla-
raras ilikilerde yaanan gelimeler ve Souk Savan sona
ermeye balamas Yugoslavyann d politikadaki anahtar
roln ortadan kaldrd, dalma srecini hzlandrd.63
Titonun lmnn akabinde, farkl etnik gruplar Yu-
goslavya iinde bir arada tutmak imknsz hle geldi ve
Yugoslavya, 1991 ylnda Dou Blokunun yklmasnn
ardndan dalma srecine girdi. 25 Haziran 1991de Slo-
venya ve Hrvatistan, Eyll 1991de Makedonya bam-
szln ilan etti. 1 Mart 1992 tarihinde Bosna-Hersek
Devletinde bamszlk konusunda bir referandum yapl-
d. Bosnal Srplarn ounun boykot ettii bu referan-
dum Bosna-Hersekte bamszln kabul edilmesiyle so-
nuland.64 5 Nisan 1992de Bosna-Hersek Cumhuriyeti
Hkmeti bamszln ilan etti, 6 Nisanda da ABD ve
60 Peter Calvocoressi, World Politics Since 1945, New York 1996, p. 326.
61 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 2, 20.Yzyl, ev. Zehra Savan-Hatice Uur, Kre
62
Yaynlar, stanbul 2013, s. 433.
Simic Predrag, Yugoslavya Krizinin Dinamikleri, Avrasya Dosyas, III/3, Ankara
63
1996, s. 16-18.
Tahir Kodal, Makedonyann Bamszln Kazanmas ve Trkiye, ada Trkiye
Tarihi Aratrmalar Dergisi Journal Of Modern Turkish History Studies, XIV/29
(2014), s. 377-396.
64 Bosna-Hersek ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ergnz Akora, Dnden Bugne
Bosna-Hersek, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, No. 89, 1994, s. 87-105; Bal-
kanlar El Kitab, II, ada Balkanlar, der. Osman Karatay- Bilgehan A. Gkda,
Vadi Yaynlar, Ankara 2007; Osman Karatay, Milosevic Dnemi Yugoslav D
Siyaseti: Baarsz Bir Mirasyedilik Olay, Balkan Diplomasisi, ASAM Yaynlar,
Ankara, 2001; Osman Karatay, Bosna-Hersek Bar Sreci, Karam Yaynevi, Ankara
2002; Michael A. Sells, The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia, Hu-
man Rights Archives on the Genocide in Bosnia and attempted genocide in Kosovo,
University of California Press, Berkeley - USA 1996.
322
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI

Titonun lm ve ardndan da 1991 ylnda Dou Blokunn yklmasyla Yugoslavya hzla blnmeye balad.

AB, Bosna-Hersekin bamszln tandlar.65 Sonu

Bamszln anayurtlar olan Srbistandan kendilerini II. Dnya Sava dnya tarihinde global erevede byk
koparacan dnen ve Byk Srbistan hayalleri olan bir felakettir. Bu savata insanlarn din, etnik kken, mil-
Bosnal Srplar, Srbistandan aldklar asker yardmlarla liyetilik unsurlar baarl bir ekilde kullanld. Savata
Bosnada bir Srp Cumhuriyeti kurduklarn ilan ettiler. zarar gren Yugoslavya corafyasnda da bu srete byk
Kendi blgelerinde bulunan Mslman(Bonaklar) ve Ka- bir katliam yaand. Sava srasnda Yugoslavya Almanlar
toliklerden(Hrvatlar) bu blgeyi terk etmelerini istediler. tarafndan igal edildi. Savan devam ettii yllarda ar
Bunu hzlandrmak iin de zellikle dehet yaratarak halkn milliyeti Srp gerillalar (etnikler) Bosnann ky ve ka-
dayanma gcn krmak, insanlar blgeden derhal uzak- sabalarna kar dzenledikleri saldrlarla toplam 100.000
latrmak iin insanlk d uygulamalara yneldiler.66 Srplar Mslman katlettiler. II. Dnya Savandan sonraki yl-
Bosna-Herseki igal ederek yl srecek yeni bir katliam larda Yugoslavya idarecileri Trklere kltrel, din, iktisad
balattlar. yl iinde Srplar tarafndan ldrlen Bosna- ve siyas basklarda bulundular. Bu basklar neticesinde
l Mslman says 200.000i at.67 2.000.000 Mslman on binlerce Trk, Trkiyeye g etmek zorunda kald.
evlerinden srld. 50.000e yakn Mslman kadna teca- 1944te iktidara gelen Komnist rejimin hedefi, Trkle-
vz edildi.68 Srp toplama kamplarna alnan Mslmanlar ri ananelerinden koparmak, dinlerini ortadan kaldrmak,
inanlmas zor ikenceler grd, on binlercesi sakat kald.69 bunun yerine Komnizmi yerletirip onlar Slavlatrmak,
65 smail Soysal-ule Kut, Dalan Yugoslavya ve Bosna-Hersek: Olaylar-Belgeler 1990- bylece Trkiyeden ve Trk dnyasndan koparmakt.70
1996, OBIV-ISIS, stanbul 1997, s. 3.
66 Patrick Ball, Ewa Tabeau and Philip Verwimp, The Bosnian Book of Dead: Assessment
of the Database (Full Report) 17 June 2007, http://www.hicn.org/wordpress/wp-
Sava esnasnda Hrvat Devletinin kurulmu olmas
67
content/uploads/2012/07/rdn5.pdf
http://www.ppu.org.uk/genocide/g_bosnia2.html
Hrvatlar iin Srplardan intikam alma fikrini de berabe-
68 Nedzad Basic, Children in Bosnian Tragedy, St. Catharines, Ontario BCR Inc. 1994, rinde getirdi. Fakat bu mcadelede yine en byk zarar
Mitja Velikonja, Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina,-
ev. Rangichi Nginja, Texas A&M University Pres, Texas 2003, p. 240-244. 70 Ahmet Cebeci, Balkanlarda Trklk Hareketleri, Trk Kltr, No. 311 (Mart
69 http://www.iacenter.org/bosnia/tragedy.htm 1989), s. 135.

323
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Hedefi Yugoslavyada Srp hegemonyasn yeniden tesis etmek olan etnik lider Draza Mihailovi ve etnik askerleri
Trk-Mslman halk grd. nk Hrvatlar Srplara
kar yaptklar katliamlar Mslmanlar yapm gibi gs-
terdiler. Yaplan saldrlarn suu Mslmanlarn zerine
yklp Srplarla Mslmanlar arasndaki gerginlik artt-
rlmak istendi. Hrvatlarn elinden kap kurtulan Srp-
lar, dadaki Mihailovie snmakta ve Mslmanlarn
saldrdn belirtip intikam almak zere harekete ge-
mekteydiler. Mihailoviin hedefi Yugoslavyada Srp he-
gemonyasn yeniden tesis etmek, ayrca sadece Almanlar
deil, Srp olmayan btn milletleri Srbistandan atmak-
t.71 Bylece daima mevcut olan Srp-Hrvat atmas II.
Dnya Sava srasnda Trk ve Mslmanlar iin yeni fe-
laketlerin balangc oldu. Bu hesaplama srasnda Ms-
lman nfusun katliam yolu ile azaltlmas ve en azndan
ge zorlanmas her iki tarafn da yararna oldu.
Savan sonucunda 1.700.000 Yugoslav halk lrken i
savata 1.000.000 kii hayatn kaybetti. Yugoslavya bir
yandan igalcilere kar direnirken bir yandan da kendi
71 T. Bora, a.g.e., s. 52.
i savan verdi.72 Nazi kart direnite etkin rol oynayan
komnistler II. Dnya Savann ardndan lkenin y-
netimini ele geirdiler. Komnistlerin iktidaryla birlikte
Mslmanlar zerindeki bask politikas yeniden balad.
slam vakflara el konuldu, cami ve medreseler kapatld
ve youn bir dinsizlik propagandas yrtld. Msl-
manlarn mallar gasp edilerek, zorunlu gzalt politikas-
na maruz brakldlar. Basklar sonucunda Mslmanlarn
bir blm, Trkiye ve dier Avrupa lkelerine g etmek
zorunda kald.
1946 ylnda etnik lideri Mihailoviin yakalanmas ve
yarglanmas sonucu idam edilmesiyle Komnist Parti-
zanlar lkede tek siyasal g oldular. Josip Titonun n-
derliindeki Yugoslavya ve kapsad snrlar dhilindeki
blgeler de yeni bir srece girdi.
II. Dnya Sava dnemi de dhil olmak zere ncesi ve
iinde bulunduumuz dnemde adeta tarih tekerrr et-
mekte, genel anlamda Balkan corafyasnda zel anlamda
72 T. Bora, a.g.e., s. 60.
324
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI

II. Dnya Savandan sonra da devam eden Mslman halka kar zulmler Srebrenitsada doruk noktaya ulat.

Yugoslavya corafyasnda yaanan sorunlar milliyetilik

kavram etrafnda ekillenmektedir. Snrlarn milliyet
esasna gre izilemedii blgeler her zaman kaynayan bir
kazan olarak kalmaya devam etmektedir.73

Tarihsel srete bu blge yalnzca Osmanl hkimiye-

ti dneminde grece sakin, istikrarl bir dnem yaad.
Osmanl barnn sona ermesini mteakip XX. yzylda
meydana gelen scak ve souk atmalar Yugoslavya co-
rafyasn kar mcadelelerinin yaand bir alana evirdi.

Uzun yllar birlikte yaama noktasnda problem yaayan

blge uluslar eitli birlik denemelerinde bulundu, ancak
uzun sreli bir bar ortam salanamad. Bu anlamda ya- Bosna-Hersekli Mslmanlarn ve Kosoval Arnavutlarn
kn tarihin en kanl ve etin mcadeleleri Bosna Hersek maruz kaldklar radikal Srp saldrganl bu trajedilerin
ve Kosovada yaand. Yugoslavya Trkleri ve Mslman- en byk iki rneidir.
lar bal ad altnda zellikle Bosna-Hersek, Sancak
Mslmanlara uygulanan ikencelerin bir ksm Ulusla-
Makedonya ve Kosova blgesini ele almamzn esas se-
raras Sava Sular Mahkemesinde ele alnd. zellikle
bebi de zellikle bu milletlerin maruz kald etnik te-
Bosnada yllarca sren katliam ve etnik soykrm belki
mizlik giriimlerinin hedefi hline gelmesidir. Nitekim
sona erdi, ama arkasnda ok byk bir insanlk dram
73 Giray Saynur Derman, Balkanlarda Kimlik, Balkanlarda Siyaset, ed. aban al -
Birgl Demirta, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 2012, s. 26. brakt.

325
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kaynaka Karatay, Osman, Kosova Kanl Ova, z Yaynlar, stanbul 1998.

Aanolu, Hasan Yldrm, Ycel Tekilat, Rumeli Trkleri Kl- Karatay, Osman, Bosna-Hersek Bar Sreci, Karam Yaynevi,
tr ve Dayanma Dernei Yaynlar, stanbul 2012. Ankara 2002.
Akora, Ergnz, Dnden Bugne Bosna-Hersek, Trk Dn- Keegan, John, The Second World War,Penguin Books, UK 2005.
yas Aratrmalar Dergisi, No. 89, 1994, s. 87-105. Krba, Amra Dedeic, Bonaklarn Trkiyeye Gleri, Aka-
Ani, Nikola, The National Liberation War in Yugoslavia 1941- demik Bak Dergisi, No. 35 (2013), s. 1-19.
1945, Belgrad 1985. Kodal, Tahir, Makedonyann Bamszln Kazanmas ve
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi 1914 - 1995, Alkm Trkiye, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi Journal Of
Yaynevi, stanbul 1995. Modern Turkish History Studies XIV/29 (2014), s. 377-396
Balkanlar El Kitab, II, ada Balkanlar, ed. Bilgehan Atsz Kksal, lk, Yugoslavyadan Trkiyeye Gler, Karadeniz Tek-
Gkda - Osman Karatay, Karam & Vadi Yaynlar, orum - nik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yk-
Ankara 2007. sek Lisans Tezi, Trabzon 2004.
Ball, Patric - Tabeau, Ewa- Verwimp, Philip, The Bosnian Book Kut, ule, Makedonya ve Sorunlar, Balkanlarda Kimlik ve Ege-
of Dead: Assessment of the Database (Full Report) 17 June 2007, menlik, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2005.
http://www.hicn.org/wordpress/wp-content/uploads/2012/07/ Lika, Salih, Yugoslavyadaki Trke Eitim Hayat, Trk Dil Ku-
rdn5.pdf rumu Yaynevi, Ankara 1999.
Basc, Nedzad, Children in Bosnian Tragedy, St. Catharines, On- Malcolm, Noel, Bosnia: A Short History, Hardcover 1994, 2002.
tario BCR Inc. 1994.
Malcolm, Noel, Bosnann Ksa Tarihi, ev. Akm Karadal,
Bandzovic, Safet, Iseljavanja Bonjaka u Tursku, Sarajevo 2006. Om Yaynevi, stanbul 1999.
Bora, Tanl, Yugoslavya: Milliyetiliin Provokasyonu, Birikim Malcolm, Noel, Kosova: A Short History, ev. . Arkan, Sabah
Yaynlar, stanbul 1995. Kitaplar, stanbul 1999.
Calvocoressi, Peter, World Politics Since 1945, New York 1996. Malcolm, Noel, Kosova Balkanlar Anlamak in, Sabah Yayn-
lar, stanbul 1998.
Cebeci, Ahmet, Balkanlarda Trklk Hareketleri, Trk
Kltr, No. 311 (Mart 1989), s.135-141. Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton & S. Taji
- Farouki, London 1997.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Yugoslavyann Dalma-
sndan Sonra Eski Yugoslavya Corafyasnda Yaayan Trklerin Muzbeg, skender, Hukuki Belgeler erevesinde Kosova Trkleri,
Durumu, 5. Trk Dnyas Uluslararas Sosyal Bilimler Kongresi, ASAM Yaynlar, Ankara 2003.
Trk Dnyasnn Gelecei, 10-13 Haziran 2007, Celalabat-Kr-
Muzbeg, skender, 1974 Kosova SB Anayasas, Derya Kl-
gzistan, s.291-300.
tr, Sanat ve Edebiyat Dergisi, No. 1-2-3-4-5, Mamua-Kosova
Derman, Giray Saynur (Bozkurt),Tito Sonras Dnemde Eski 2002.
Yugoslavya Blgesindeki Trkler ve Mslmanlar, Trk Dn-
Nasrattinolu, rfan nver, Yugoslavya Trkleri ve Sorunlar, Er-
yas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, X/2
ciyes niversitesi Yaynevi, Kayseri 1992.
(K 2010), s. 51-95.
Oktay, Emel Osmanavuolu, zlmeyen Dm Make-
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Tarihsel Srete Kosova
donya Sorunu ve Makedonya Trkleri, Balkan Trkleri, der.
Sorunu Ve Trkiyenin Yaklam, 2. Uluslararas Balkanlar-
Erhan Trbedar, ASAM Yaynlar, Ankara 2003, s.148-155.
da Sosyal Bilimler Kongresi, Balkanlardan 21. Yzyl Okumak:
Gemiin zinden Gelecee, Sakarya niversitesi-Pritine ni- zer, Engin, II. Dnya Savanda Hitler Komutasndaki Bos-
versitesi-Bozok niversitesi-Trk Bilim Vakf, Kosova 2010, s. nal Mslman Tmen: Fesli Naziler, http://listelist.com/fes-
1946-1965. li-naziler/, Eriim Tarihi 26 Mart 2015.
Derman, Giray Saynur (Bozkurt), Balkanlarda Kimlik, Bal- ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar (Avrupa Devletleri),
kanlarda Siyaset, ed. aban al ve Birgl Demirta, Anadolu IV, Ankara 1996.
niversitesi Yaynlar, Eskiehir 2012, s. 26-61.
Peaslee, Amos J.,Constitutions of Nations, Second Edition, Net-
Devlet statistik Enstits Yll, XXI, Ankara 1953. herlands 1956.
Engll, Suat, Balkan Savalarndan Sonra Makedonyada Trk- Pekta, Zafer, Balkan Siyasetinde Kosovann Bamszlk ve Ege-
ler, ASAM Yaynlar, Ankara 1996. menlik Sorunu, Bilecik ey Edebali niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilecik 2014.
Hart, H. B. Liddel, II. Dnya Sava Tarihi, I-II, History of the
Second World War, ev. Kerim Barak, Yap Kredi Yaynlar, Poulton, Hugh, The Balkans: Minorities and States in Conflict,
1998. Minority Rights Publications, London 1994.

326
 II. DNYA SAVAINDA YUGOSLAVYA TRKLER VE MSLMANLARI

Predrag, Simic, Yugoslavya Krizinin Dinamikleri, Avrasya

Dosyas, III/3, Ankara 1996, s.16-18.
Sander, Oral, Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945 -1965), An-
kara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara
1969.
Sava, Hseyin, Dn ve Bugnyle Kosova Sorunu-II, C..
Sosyal Bilimler Enstits, Sosyal Bilimler Dergisi, XXV, Sivas
2001, s.101-106.
Sells, Michael A. The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in
Bosnia, Human Rights Archives on the Genocide in Bosnia and
attempted genocide in Kosovo, Berkeley: University of Califor-
nia Press, USA 1996; New Ed. with Preface on Kosovo Berkeley:
Univ. of California Press, USA 1998.
Sipahiolu, Bahtiyar, Kosovann Dn, Bugn ve Yarn,
Evlad- Fatihan Aylk Kltr ve Haber Dergisi, No. 41, Bursa
2002, s.5-9.
Sipahiolu, Bahtiyar, Balkanlarn Son Kalesi Mamua, Bursa
2007.
Skendi, Stavro, The Albanian National Awaekining 1878-1920,
Princeton University Press, New Jersey 1967.
Soysal, smail - Kut, ule, Dalan Yugoslavya ve Bosna-Hersek:
Olaylar-Belgeler 1990 -1996, OBIV-ISIS, stanbul 1997.
imir, N. Bilal, Rumeliden Trk Gleri-Belgeler I (1877-
1878); Rumeliden Trk Gleri-Belgeler II (1879); Rumeliden
Trk Gleri-Belgeler III (1880-1885); TTK Yaynlar, Ankara
1989.
The Declaration from the Second Session of the Anti-Fascist
Council of National Liberation of Yugoslavia, November 29,
1943, http://www.arhivyu.gov.rs/active/en/home/glavna_na-
vigacija/leksikon_jugoslavije/konstitutivni_akti_jugoslavije/
deklaracija_drugog_zasedanja_avnoja.html
Tito, Josip Broz, zynetimli Sosyalizm, ev. lhami Esin, Koza
Yaynlar, Ankara 2005.
Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945.
Trifunovska, Sneana, Yugoslavia Through Documents: From Its
Creation to Its Dissolution, Martinus Nijhoff Publishers, Net-
herlands 1994.
nver, A. Sheyl, Birinci Muradn Kosovada Ald Yaray Gs-
teren Bir Trk Minyatr, stanbul 1942.
Velikonja, Mitja, Religious Separation and Political Intolerance
in Bosnia-Herzegovina, trans. Rangichi Nginja, Texas A&M
University Pres, Texas 2003, s. 240-244.
Vergottini, M. De, Gmen Hareketleri, ev. Nzhet Yalkut, An-
kara 1949.

327
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

328
 II. DNYA SAVAINDA
ROMANYA TRKLER

Sinem DAKIRAN

Romen halknn Balkanlara tam olarak ne zaman geldii

bilinmese de siyas bir varlk olarak ortaya kmalar XIV.
yzyla dayanr. Blgeye Trk aknlar ise IX. yzyln
sonlarnda Peeneklerle balad, daha sonraki dnemlerde
de Kuman, Ouz ve onlarn devam olan Hristiyan Gaga-
vuz Trkleri bata olmak zere buraya birok Trk boyu
gelip yerleti. XIV. yzyldan itibaren ise Balkanlarda
Osmanl fetihleri balad. 1391 ylnda Osmanlya vergi
vermeyi kabul eden Eflak Beylii, 1397 Nibolu zaferi ile
Osmanl himayesine kesin olarak girdi, Bodan ise 1484
ylndan itibaren Osmanlya baland.1 Bylece Mem-
leketeyn ad verilen bu iki beylik, Osmanl Devletinin
zerk eyaletleri arasna dhil oldu. Dobrucada iskn a-
lmalar balatan II. Bayezid, Karadenizden Tatarlar ve
Anadoludaki konar-gerlerin bir ksmn blgeye yerle- II. Dnya Sava ve Romanya
tirdi.2 Eflak ve Bodan, Rusya ile Osmanl arasnda bir
idaresinde birleti ve Romanya Devleti resm olarak bu
tampon blge oldu.3
dnemde kurulmu oldu.4 1866 ylna kadar tahta kalan
Fransz htilalinin yayd milliyetilik fikri, Rusyann Cuza, ekonomi, tarm ve sanayi alanlarnda lkenin mo-
Panslavizm politikas ve Rusyann blgede kurmak iste- dernlemesi iin alt. Cuzadan sonra I. Carolun tahta
dii siyas g dengesi neticesinde Balkanlarn siyas d- gemesiyle, Osmanl egemenlii her iki blge zerinde de
zeni deimeye balad. Yaanan bu gelimelerin etkisiyle simgesel hle geldi.5
XIX. yzyldan itibaren Eflak ve Bodanda Osmanl y-
Bamszlk isteyen Romanya, 1877-1878 Osmanl-Rus
netimine kar isyanlar kt. 14 Eyll 1829da Rusya ve
Savan frsat bilerek Rusyann yannda savaa dhil
Osmanl Devleti arasnda imzalanan Edirne Antlamas
oldu. Balkanlardaki Slav gcn yanna alan Rusya, Os-
ile Yunanistan bamsz olurken, Eflak ve Bodan beylik-
manl Devletini malup etti. Bylece 13 Temmuz 1878de
leri zerklik kazandlar. 1856 Paris Antlamas ile Eflak
imzalanan Berlin Antlamas ile Romanya bamsz oldu.
ve Bodana Avrupal devletler tarafndan zerk prenslik
Ancak Romanya bamsz olmasnn dnda savatan ok
stats verilerek, blge Avrupal devletlerin korumas alt-
da krl ayrlmad. Romenlerin ounlukta olduu Besa-
na alnd, bylece Rusyann blgedeki himayesi sona erdi.
rabya Rusyaya brakld, buna karlk Trk nfusunun
ki beyliin siyas ynetimi 1861de Alexandre Cuzann
younlukta olduu Dobrucann byk bir blm ele
1 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, I, Kre Yaynlar, Aralk, 2009, s. 109. geirildi. Bu tarihten itibaren Dobruca blgesinde Ro-
2 Osman Horata, Kuzey ve Bat Trklnn Kesime Noktasnda Kk Bir Trk
Topluluu: Romanya Trkleri, Balkan Trkleri, Balkanlarda Trk Varl, der. Erhan
Trbedar, ASAM Yaynlar, Aralk 2003, s. 156. 4 Barbara Jelavich, a.g.e., I, s. 319.
3 Barbara Jelavich, a.g.e., I, s. 111. 5 Barbara Jelavich, a.g.e., I, s. 323.

329
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
menletirme Politika-
s uygulanmaya ba-
land. Romanyann
izledii bu politikalar
neticesinde buradaki
Trkler Dobrucadan
Anadoluya g etme-
ye balad ve bu gler
1910 ylna kadar de-
vam etti.6 Gler ne-
ticesinde bir zamanlar
blgenin hkimi olan I. Carol
Trkler, aznlk duru-
muna dt, Trkler-
den boalan yerlere ise Romenler yerletirildi.
Berlin Antlamas ile Romanyann fiilen var olan bam-
szl hukuken de tannm oldu.7 1880 ylnda karlan
bir kanunla Dobrucada bulunan Trkler, Romen vatan-
da kabul edildi. 1881 ylnda Romanya krallk hline
geldi ve I. Carol ta giydi.8 II. Abdlhamit, Avusturya ve
Rusya arasnda kalan Romanyay iki ate arasnda kalan
blge olarak tanmlad ve Romanyann Osmanl menfa-
ati bakmndan Avusturya ile anlamasn uygun buldu.9
XX. yzyln banda da blgede nemli gelimeler ya-
and. Balkan Devletleri, Osmanly blgeden atmak ve
siyas otoritelerini glendirmek iin 1912 ylnda Os-
manl Devletine sava atlar ve ksa sre ierisinde de
galip geldiler. I. Balkan Savanda galip olan Balkan Dev-
letlerinin arasndaki anlamazlk ksa srede ikinci bir
savaa neden oldu. 29 Haziran 1913te Bulgar ve Srpla-
rn, daha sonra da Romanyann dhil olmasyla II. Bal-
kan Sava balad. 10 Austos 1913 tarihinde imzalanan
Bkre Antlamas ile Romanya, Bulgaristandan Gney
Dobrucay ald. Osmanl Devleti ise daha nce kaybettii
Edirneye tekrar hkim oldu.10
Balkan savalarnda ekonomik ve asker adan ypranan
Romanya, I. Dnya Savann ilk iki ylnda tarafszlk
6 Naci ahin, XIX. Yzyl Sonrasnda Anadoluya Yaplan G Hareketleri ve Anadolu
Corafyasndaki Sosyo-Kltrel Etkileri, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, VIII/1, 2006, s. 74.
7 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Yaynlar, Ankara 2011, s. 67.
8 Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi 14.-20. Yzyl, ev. Ayegl Yaraman Babuu,
Milliyet Yaynlar, stanbul 1995, s. 353.
9 E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, VIII, TTK, Ankara 2011, s. 188.
10 E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, XI, TTK, Ankara 2011, s. 338.
politikas benimsedi,
1916 ylnda ise ti-
laf Devletleri ile g-
rerek Transilvanya,
Bukovina ve Banatn
kendisine verilmesi,
asker ve ekonomik
ynden lkesine yar-
dm yaplmasnn kar-
lnda 28 Austos
1916da Avusturyaya
Enver Paa sava ilan etti.11 Os-
manl Devletinin de
iinde yer ald ttifak
grubuna kar savaa giren Romanya, Balkanlarda yeni bir
cephenin almasna neden oldu. Enver Paa, Dobrucada-
ki Trklere yardm etmek ve sava sonras Balkanlarda ku-
rulacak yeni dzende Osmanl Devletinin de sz sahibi
olmasn istediinden bu cepheye olduka nem verdi.
Cephede Trkler, Bulgarlarla birlikte gneyden hareket
ederken, Almanlar da kuzeyden Romanyaya saldrd.
Trk ordusu fazla kayp verdi, ancak 6 Aralkta Bkre
teslim oldu. Bylece Romanya ay gibi ksa bir srede
yenik duruma dt. Romanyann yenilmesinde 1917
Rus htilali de etkili oldu, ihtilal nedeniyle tilaf devlet-
lerinden gelecek olan yardm gecikti. Yine 1917 htilali
neticesinde Balkanlar, Rusya basksndan kurtulurken, 7
Mays 1918de Bkre Antlamasn imzalayan Romanya
savatan ekildi.12
I. Dnya Savandan yenik kmasna ramen, tilaf
devletlerinin sava kazanmas ile Romanya, topraklarn
geniletti. 1920deki Trianon Antlamas ile Romanya;
Avusturyadan Bukovina, Bulgaristandan Dobruca, Ma-
caristandan Banat ve Rusyadan da Besarabyay ald.13
Ancak bu dnemden itibaren snrlarnn Rusya, Bul-
garistan ve Avusturyann saldrlarna ak hle gelmesi
nedeniyle Romanya anti revizyonist bir politika izlemeye
balad ve siyas ilikilerinde bata Fransa olmak zere Ba-
tya ncelik verdi.
11 G. Castellan, a.g.e, s. 404.
12 E. Z. Karal, a.g.e, XI, s. 522.
13 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, II, Kre Yaynlar, stanbul 2009, s. 131.
330
 II. DNYA SAVAINDA ROMANYA TRKLER
XX. Yzylda Romanyadaki Trklerin Durumu
Dobruca blgesine ilk Trk gleri, M. . 1000li yllarda
skitler ve M. . 375te Avrupal Hunlarla balad. Daha
sonra VII. yzylda Avarlar, IX. yzylda Bulgarlar, Ouzlar
ve Peenekler blgeye yerleti. 1241 ylna gelindiinde ise
Mool aknlarndan kaan Dobrucallar gneye g etti ve
yine bu yzylda Sar Saltuk ile birlikte bir grup Trkmen,
zzeddin Keykavusun yanna gelerek Bizans tarafndan
Kuzey Dobrucadaki Babada ve Kavurna blgesine yerle-
tirildi. Bylece Trklerin blgeye ilk iskn balam oldu.
Daha sonra Kumanlar arasnda yaayan blge halk Hris-
tiyanl seti ve Keykavusun halk anlamna gelen Gaga-
vuz adn ald.14 XIV. yzyldan itibaren Dobrucaya, Ay-
dnoullar ve Osmanl aknlar balad. Yine ayn yzyln
sonlarna gelindiinde Osmanl blgeye hkim oldu.
Osmanl iskn faaliyetlerini genellikle Dobruca yresine
kaydrd. Yldrm Beyazt, Karadeniz blgesindeki Ta-
tarlar ve Anadoludaki gebe Trkmenlerin bir ksmn
Dobrucaya yerletirdi ve daha sonra blgedeki Yrkler
asker olarak grevlendirildi.15 Ayrca XIV. yzylda Ti-
murun basksndan kaan Yrkler de Dobruca blgesi-
ne g etti.16 XIV. yzyldan XIX. yzyla kadar Osmanl
hkimiyetinin hkm srd blgede Eflak ve Bodan
iki zerk prenslik olarak ynetildi.
XIV. yzyln sonundan itibaren Anadoludan yaplan
gler neticesinde blgede Trk nfusu artt. Bylece
Mslmanlar hkim duruma gelirken, Hristiyanlar azn-
lk durumuna dt. XIX. yzyla gelindiinde ise mil-
liyetilik akmnn etkisiyle bamszlk isteyen Balkan
milletleri, byk devletlerin yardmyla Osmanlya kar
isyan etti, bu isyanlar sebebiyle de Trklerin blgedeki
gc ve nfusu azald. 1868-1869 yllar arasnda Mithat
Paann Dobrucada yaptrd nfus saymna gre blge-
de 125.950 Trk yaarken, 1880de Romen resm nfus
saymna gre blgedeki Trklerin says sadece 38.100
olarak kaydedildi.17
1877-1878 Osmanl-Rus Sava ile Osmanl Devleti,
1774te Kk Kaynarca Antlamas ile kaybetmeye bala-
14 Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, Bal-tam Trklk Bilgisi, III, Prizen 2005, s. 10.
15 Mehmet Naci nal, Romanya Trklerine Bak, Trk Dnyas Aratrmalar,
No.93, s. 179.
16 Halil nalck, a.g.m, s. 20.
17 Mehmet Naci nal, a.g.m, s. 180.
d Balkan topraklarnn nemli bir ksmn daha kaybetti.
Romanya topraklar da Osmanl Devletinin kaybettii bu
topraklar arasndayd. Romanya bamsz oldu, imzalanan
Berlin Antlamas ile Dobrucann gneyi Bulgarlara, kuze-
yi ise Romanyaya verildi. Bu dnemde Kuzey Dobrucann
% 65ini, Gney Dobrucann ise % 80ini Mslman
Trklerin oluturduu dikkate alndnda kaybedilen bu
topraklarn ne anlama geldii daha iyi anlalmaktadr.18
Romanyann bamszln kazanmasnn ardndan bl-
gedeki Trkler Anadoluya g etmeye balad. Romen
Hkmeti tarafndan Dobruca blgesinde izlenen Ro-
menletirme politikas19 sonucunda blgede Msl-
manlara kar din basklar artt ve Balkan Savalar sra-
snda Trklerin topraklar ve mallar ellerinden alnarak
Romenlere verildi.20 Ayrca 1882de Kuzey Dobrucada,
1914-1921 yllarnda Gney Dobrucada karlan ka-
nunlarla Trklerin elinden topraklar alnarak bu blge-
lere Romen ahali yerletirildi.21 Takip edilen politikalar
sonucunda Dobrucada 1919 ylna gelindiinde Romen
nfusunun % 40 orannda artt grlr.22
Romanyadaki Trklerin kltrel faaliyetleri, XIX. yzyla
kadar gelime gstermese de, 1912 ylnda Romanya H-
kmeti tarafndan Dobrucada Trklere siyas ve kltrel
baz haklarn tannmas ile bu tarihten sonra hzla geli-
ti.23 Kltrel hayatn en nemli blmn sreli yaynlar
oluturdu. Trke baslan ilk gazete olan Dobruca Ga-
1930larda bir Dobruca evi
18 Kemal H. Karpat, Dobruca, DA, IX, 1994, s. 484.
19 Derya Derin Paaolu, Muhacir Komisyonu Maruzatna Gre (1877-78) 93 Harbi
Sonras Muhacir skn, History Studies, A Tribute to Prof. Dr. Halil nalck, V/ 2
(2013), s. 350.
20 Richard Hall, Balkan Savalar 1912-1913, I. Dnya Savann Provas, ev. Tanju
Akad, Homer Yaynlar, stanbul 2003, s. 21.
21 Giray Saynur Bozkurt, Gemiten Gnmze Romanya, KARAM Yaynlar, V/17
(2008), s. 16.
22 Mehmet Naci nal, a.g.m, s. 180.
23 Nadir Devlet, ada Trk Dnyas, Marmara niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul 1989, s. 294.
331
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Savaa Almanlarn yannda katlan Romanyada iki lke askerleri bir arada
zetesi 1888de yaymland.24 Bu gazetenin ardndan Ha-
reket, Sadakat, ark, olpan gibi dnemin dier nemli
gazeteleri baslmaya balad.
Romanyada Trkler, 1878-1913 yllar arasnda Ce-
maat- slamiye, Dobruca Tamim-i Maarif Cemiyeti,
Mslman Seminar Mezunlar Cemiyeti, Azaplar Ma-
arif Cemiyeti gibi sosyal, kltrel ve spor ile ilgili konu-
larn konuulduu ve konferanslarn yapld tekilatlar
oluturdular.25 Bu cemiyetler tarafndan dzenlenen kon-
feranslarn bir ksmnda Osmanlnn iinde bulunduu
siyas durum deerlendirildi. Bunun yan sra brahim
Temo tarafndan Dobrucada karlan Saday- Millet ga-
zetesi vastasyla Jn Trkler ve bu grubun temsil ettii
dnce yaps da Dobrucadaki Trklere aktarld.26
24 Ali Aksu, Romanya Trklerinin Kltrel Durum ve Mektep ve Aile Mecmuas,
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, IX/1 (2005), s. 14.
25 Ali Aksu, a.g.m., s. 15.
26 Bilgin elik, Romanyada Bir Jn Trk: brahim (Ethem) Temo ve Romanyadaki
Faaliyetleri, History Studies nternational Journal Of History, II/2, 2010, s. 365.
II. Dnya Sava ve Romanya
I. Dnya Sava sonunda elde ettii kazanmlar Roman-
yann savatan sonraki i ve d politikasnda nemli rol
oynad. Bu dnemde Romanyann nem verdii konu-
lardan ilki, savata elde ettii topraklarda Romen idare-
sini salamlatrmak, ikincisi ise Sovyetler ve Macaristan
gibi revizyonist devletlere kar yannda yer alabilecei
gl Batl devletlerle dostluk kurmakt.27 Bu amacna
ulamak iin Romanya, 1920 ve 1921 yllar arasnda e-
koslovakya ve Yugoslavya ile ittifak anlamas, Polonya
ile savunma anlamas imzalad. Fransa ile dostluk kuran
Romen Hkmeti bu lke ile de bir anlama imzalad.28
Bu antlamalara ilaveten, 1933te Kk Antanta katl-
d ve Londra Konvansiyonunu imzalayarak uluslararas
alanda kendine dostlar edindi.
27 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara 1984, s.184.
28 Antlamalar iin bk. TBMM Z.C, D.VI, C.V, 18.9.1939/25.9.1939, s. 2-9.
332
 II. DNYA SAVAINDA ROMANYA TRKLER

Balkan snrlarnn gvenliini salamak ve kabilecek II. Carol tahttan indirilerek yerine olu Mihail geti.
herhangi bir savata talya ve Bulgaristann Balkan lke-
Balkanlarda Sovyetler Birliinin glenmesini isteme-
lerini igal etmesini nlemek amacyla 9 ubat 1934te
yen ve Romanya petrollerini tek bana kullanmak iste-
Yugoslavya, Trkiye, Romanya ve Yunanistan arasnda
yen Almanya, 1940 ylnn Ekim aynda Romanyaya
Balkan Antant kuruldu.29 Sovyetlerin gcnden ve
toprak garantisi vererek, 20.000 kiilik Alman birliini
Besarabyay igalinden ekinen Romanya, 1934 ylnda
eitim birlii ad altnda Romanyaya gnderdi.35 Sa-
ayrca bir savunma antlamas da imzalad.
vaa Almanya yannda katlan Romanyann ar kayplar
1929 Dnya Ekonomik Buhran, Romanya ekonomisi- vermesi ve ekonomik alkantlar yaamas zerine lkede
ni derinden etkilemiti. Birok iyeri kapand ve yabanc muhalifler ynetime bask yapt. Romen askerleri Barba-
sermayeye bamllk artt. 1930da Kral Ferdinandn ye- rosa Harekt ile balayan Alman-Sovyet savanda Gney
rine II. Carolun tahta kmas,30 Romanyada milliyeti Rusya ve Stalingraddaki cephelerde savat ve bu cephe-
hareketlerin artmasna ve lkede Demir Muhafz Hare- lerde 80.000 civarnda Romanyal asker ld.36 Mttefik
ketinin nem kazanmasna yol at. Milliyeti tavrlaryla Grup tarafndan Almanyann petrol ihtiyacn kesmek
nlenen bu hareket Nazizme yakn bir politika takip etti. amacyla 1 Austos 1943te Romanyadaki Ploiesti petrol
Milliyeti isyanlarn kmas ve Romanyal Yahudi vatan- rafinerilerine saldrd. Ayrca Almanyann Sovyet cephe-
dalarn ldrlmesinin ardndan II. Carol, 1938de dik- sindeki ilerleyiini kaybetmesiyle Sovyetler, 23 Austos
tatrln ilan etti. 1944te Romanyay igal etti.37 Hkmetin bandaki
General Antenoscu tevkif edildi ve Sovyetlerin isteiyle
Almanyann Polonyay igali ile balayan II. Dnya Sa-
mill bir kabine kuruldu. 12 Eyll 1944te ise Sovyetlerle
vann ilk yllarnda, Romanya tarafsz bir d politika
Romanya arasnda atekes imzaland. Bu atekes ile Ro-
izledi. Balkanlarda hkim g olmak isteyen Almanya
manya, SSCBye sava tazminat dedi ve Rusya yannda
ise Romanya ile yaknlamaya ve bu lkeyi nfuzu altna
savaa girdi. Bu dnemden itibaren Romanya, Sovyetlerle
almaya alt. Romanya petrollerine ve ticar mallarna
birlikte Almanyaya kar savat.38 Romanyann i siyase-
rahata ulamak isteyen Almanya, 1939 ylnda bu lke
tinde Sovyet basksnn artmas zerine Komnist yneti-
ile ticar antlamalar imzalad.31
mi destekleyen Petru Grazu kabinesi kuruldu. Sovyetlerin
Savaa girmeden nce Almanya, Sovyetler Birlii ile sal- blgeye hkim olmas ve lkede Komnist bir hkmetin
drmazlk antlamasnn yan sra gizli bir antlama daha kurulmasyla, Dobrucada bata aydn kesim olmak ze-
imzalad. Sovyetler Birlii bu gizli antlama ile Roman-
yann elindeki Besarabyay geri istedi. Almanyann
1940ta Fransay igali ile Romanya mttefikini kaybetti.
Bunun sonucunda Sovyetler gizli antlamaya uygun ola-
rak Besarabyay igal etti.32 Sovyetler Birliinin bu igali
karsnda Almanyann sessiz kalmas, Bulgaristann G-
ney Dobrucay, Macaristann ise Transilvanyay igal et-
mesiyle neticelendi.33 Dobrucann Bulgaristan tarafndan
igal edilmesi Trk gazeteleri tarafndan yakndan takip
edildi ve igal, Trk basnnda byk tepkilere neden ol-
du.34 Romanyada yaanan bu gelimelere bir tepki olarak
29 Metin iin bk. Dstur, III. Tertip, XV, Ankara 1935, s. 118-119.
30 Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi XIV-XX. Yzyl, s. 435. Sovyetler, 23 Austos 1944te Bkree girdi.
31 Fahir Armaolu, a.g.e, s. 288.
32 Tasvir-i Efkr, Romanya, Alman Nfuzu Altna M Giriyor?, 21.6.1940, s. 1. 35 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, s. 238.
33 Georges Castellan, a.g.e, s. 459. 36 Barbara Jelavich, a.g.e, s. 263.
34 Balkanlarn Alsas-Loreni, Yeni Sabah, 21 Austos 1940, s. 1. Ayrca bkz. Dobruca 37 Akam, 2 Austos1945, s. 1.
Meselesi, Yeni Sabah 3 Austos 1940, s. 2; Bulgaristan Dobrucay lhaka Hazrlan- 38 R. J. Crampton, II. Dnya Savandan Sonra Balkanlar, ev. Emel Kurt, Yayn Odas
yor., Yeni Sabah, 8 Austos 1940, s. 2. Yaynlar, stanbul 2007, s. 72.

333
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

re Trkler zerindeki gelitirdi. Ekonomide Sovyet modeli rnek alnd ve tarm

Sovyet basks artmaya yerine ar sanayiye nem verildi. 1949 ylnda da yllk
balad. Trk aydnlar ekonomi plan yapld.42 Sovyetlerin Bat politikalarna
ya hapse atld ya da kar oluturduu ekonomik ve savunma gruplarna, Sov-
ge zorland.39 zle- yetler Birliinin etkisi altndaki bu Balkan lkeleri de d-
nen bu politikalar ne- hil edildi. Bylece Batnn gcnn Balkan corafyasn-
ticesinde 1930 ylnda da ortadan kalkmas planland. Bu hedef dorultusunda
Romanyada toplam Romanya, 1949 ylnda COMECON, 1955de Varova
288.073 kii olan Trk Pakt yesi oldu.
ve Tatar nfusu, sava
Sosyalistlerin, ynetimde ve ekonomideki glerinin art-
dnemi ve sava sonras
masyla 21 Austos 1965 tarihinde Romanya Sosyalist
Alman ve Sovyet bask- Ion Antonescu Cumhuriyeti ilan edildi. 1945ten 1990a kadar Roman-
snn artmas ile 1948
yada Sosyalist rejim hkim oldu.
ylnda 28.782ye d-
t. 1990lara gelindi- II. Dnya Savanda Romanya Trkleri
inde ise Trk ve Tatar
nfusu toplam 54.182 I. Dnya Sava sonucunda hkimiyetini kuvvetlendir-
kiiydi.40 mek isteyen Romanya elde ettii topraklar zerinde mil-
liletirme politikas uygulad. Romanya Hkmeti 1924
Sava sonras dnemde
ylnda kard bir kanunla Dobruca gibi Trk nfusun
sava kazanan Mtte-
fazla olduu arazilerdeki topraklarn 1/3n Makedon-
fik Grubu, savan ka-
ya ve Banattan getirdii Ulahlara datt ve bylece yeni
yplarn azaltmak iin
kazanlan topraklar Romenletirdi.43 Blgeye yerleen
bar grmelerine
Ulahlar, burada bulunan Trkleri ge zorlamak iin an-
balad. 10 ubat 1947 Petru Groza
lamazlk karma, camilere hakaret etme, emelere pislik
tarihinde imzalanan
srme, avlulara domuz brakma gibi Trk halkn rahat-
Paris Bar Antlamas ile Romanya Transilvanyay Ma-
sz edici hareketlerde bulundu.44 Ayrca blgede Trk aha-
carlardan geri ald, Dobrucay Bulgaristana, Besarabya ile
liye iddet uyguland ve ahali ldrld. Trk kyller s-
Kuzey Bukovinay ise Ruslara brakt.41
nrda parasz olarak altrld. Geimlerini tarm ve hay-
Romanyadaki Komnist ynetim sava sonras dnemde vanclktan salayan Trkler ekonomik sknt ekti. 1929
19 Kasm 1946da ilk genel seimlerini yapt. 30 Aralk ylnda meydana gelen iktisad bunalm Romanyann da
1947de Kral Mihail tahtan feragat ettirildi ve lkede kral- ekonomisini alt st etti. Romanyann iindeki ekonomik
lk kaldrlarak Romanya Halk Cumhuriyeti ilan edil- ve siyas skntlara hkmet deiiklikleri ve Faist yne-
di. Ynetime Romanya i Partisi gibi Sosyalist gruplar timlerin basklar da eklenince Trkler daha da rahatsz ve
hkim oldu. tedirgin oldu. Ayrca bu dnemde siyas birliini tamam-
layan ve Lozan Antlamas ile uluslararas arenada kendini
Romanya Hkmeti, Balkanlarda Sovyetlerin gdm
kabul ettiren Trkiye Cumhuriyetinin, savalar dne-
altndaki Yugoslavya, Bulgaristan ile antlamalar imzala-
minde azalan nfusu telafi etmek iin oluturduu n-
yp, bu Sosyalist devletlerle ekonomik ve siyas ilikilerini
39 Mstecip lksal, Romanya Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, TKAE Yaynlar, 42 Mehmet Hacsaliholu, Sosyalist Dnemde Romanya, Balkanlar El Kitab, II,
Ankara 1976, s. 1085. ada Balkanlar, der. Osman Karatay-Bilgehan A. Gkda, Vadi Yaynlar, stanbul
40 Mehmet Hacsaliholu, Krallk Dneminde Romanya, Balkanlar El Kitab, II, 2007, s. 554.
ada Balkanlar, der. Osman Karatay, Bilgehan A. Gkda, Karam ve Vadi Yaynlar, 43 Giray Saynur Bozkurt, Romanya Trklerinin Trkiyeye Gleri, Trk Dnyasnda
Ankara 2007, s. 563. Srgn ve G, yay. haz. Nesrin Sarahmetolu, lyas Kemalolu, Trk Kltrne
41 Kamuran Grn, D likiler ve Trk Politikas 1939dan Gnmze Kadar, Ankara Hizmet Vakf, stanbul 2015, s. 358.
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1983, s. 219. Ayrca bkz. 44 nder Duman, Atatrk Dneminde Romanyadan Trk Gleri (1923-1938),Bilig,
Tasvir-i Efkr, Romanya, Alman Nfuzu Altna M Giriyor?, 21 Haziran 1940, s. 1. XLV, 2008, s. 27.

334
 II. DNYA SAVAINDA ROMANYA TRKLER
fus politikalar ve ge
tevik edici hareketleri
Romanyadaki Trk
halknn da dikkatini
ekti ve Romanyadan
yaplacak olan gleri
hzlandrd.45
1923 ylnda balayan
glerin nedenlerini
aratrmak ve blge-
deki Trk halk ile
iletiim kurabilmek Bkre Elisi Hamdullah Suphi
iin Ankara Hkme-
ti, Hamdullah Suphi Beyi 1931 tarihli Bakanlar Kurulu
kararyla Bkree eli olarak grevlendirdi. Ayrca Ana-
doluya 1934-1938 yllar arasnda yaplan glerin kabu-
l ve iskn ileri 21 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen
skn Kanunu ile yrtld. Kanuna gre Trkiyeye
yerlemek iin gelen gmenlerin Trk rkndan olmas
ve Trk kltrne bal olmas gerekiyordu.46
Hamdullah Suphi, Dobruca blgesindeki Trk ahali-
yi ziyaret etti. Ankaraya gnderdii raporlarda burada
bulunan ahalinin g arzusunun grld ve glerin
daha sistemli, yani devlet eliyle yaplabilmesi gerektii-
ni bildirdi. ki devlet Bkrete 4 Eyll 1936 tarihinde
Dobrucadaki Trk Ahalinin Muhaceretini Dzenleyen
Mukavelename imzalad. Bu mukavelenameye gre asl
Trk olan halk, be senelik bir srede Anadoluya g ede-
cek ve kurulan komisyonla g sreci takip edilecekti.47
Mukavelename artlarndan Durostor, Kalyakra, Ksten-
ce ve Tula ehirlerinde oturan Trkler yararland. Ayrca
gn kademeli olarak yaplmasna karar verildi. 15 Ni-
san 1936da 15.000 kii, ikinci ylda Bilgeler Kyndeki
Trkler, nc ylda Pazarck, zibey, Kurtpnar yerlei-
mindeki Trkler, drdnc ylda Akkadnlar ve Turtuka-
ya kazalarnda oturanlar, 1940a gelindiinde ise Silistire
ve Dobrucann kalan ksm ge tbi oldu.48
45 nder Duman, Atatrk Dneminde Balkan Gmenlerinin skn almalar
(1923-1938), Atatrk Yolu Dergisi, XI/43, 2009, s. 474.
46 nder Duman, a.g.m, s. 477.
47 Dstur, III. Tertip, XVIII, Ankara 1937, s. 252-256.
48 Asl Arslan, Atatrk Dneminde Romanyadan Trk Gleri ve Gmenlerin
Trkiyede sknlar, Turkish Studies, nternational Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic IX/IV, Ankara 2014, s. 37.
1923-1970 yllar arasnda Balkanlardan lkemize top-
lamda 1.232.189 kii g etti.49 1923-1938 arasnda-
ki dnemde Romanyadan Trkiyeye 75.771 isknl,
38.008 serbest olmak zere toplamda 113.760 kii g
etti. Baka bir kaynaa gre 1934-1960 yllar arasnda
ise Romanyadan 87.476 kii g etti.50 Cevat Geraya
gre 1939-1960 yllar arasndaki dnemde Romanyadan
3.576 isknl, 4.055 serbest olmak zere toplam 7.631
kii g etti.51 1937de ise 3.600 Romanya Trk lkeye
getirildi.52 Ayrca Kemal Kiriiye gre 1923-1939 ylla-
r arasnda Romanyadan 117.095 kii, 1940-1945 yllar
arasnda ise 4.201 kii g etti.53
Gmenlerin ulam ve barnma problemleri iki devlet
arasnda imzalanan mukavelenameye gre dzenlendi.
Trkiyeye gmenler deniz yoluyla getirildi. Kstence
Limannda bekleyen gmenlerin ihtiyalarn Romen
Hkmeti ve Bkre Bykelilii karlad. Gmenler
Kstence Limandan alnd ve stanbulda Anadolu Kava-
na getirildi. Buradaki gmenler daha sonra Trakyaya
gnderilecekti. Bu yzden bunlar, Marmara Erelisine
yerletirildiler. stanbula getirilen gmenlerin iskn ka-
nuna uygun olarak tahaffuzhanelerde salk kontrolleri
yapld ve kanuna gre belirlenen Trakya, Dou Anadolu
ve Ege blgelerindeki Ankara, anakkale, Nide, Yozgat,
Erzincan ve Edirne gibi ehirlere yerletirildi.54
Romanyadan Trkiyeye gelen ocuklar, 1936.
49 Cevat Geray, Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skn (1923-1960),S.B.F.
Maliye Enstits, Trk ktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, No. 9, Ankara 1961, s. 11.
50 Cevat Geray, a.g.m, s. 13, Ek Tablo No. 2.
51 Cevat Geray, a.g.m, s. 8.
52 BCA.30.10.123.880.2, s. 2.
53 Kemal Kirii, Trkiyeye Ynelik G Hareketlerinin Deerlendirilmesi, Bilano
1923-1998: Trkiye Cumhuriyetinin 75 ylna Toplu Bak, Tarih Vakf Yaynlar,
1998, s. 114.
54 BCA. 30.10.81.531.4, s.1, BCA. 30.10.81.531.16, s. 1-2.
335
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

2002 nfus saymna gre Romanyada yaayan Trklerin says 32 bin civarndadr.

Sonu elimizde fazla bilgi yoktur. Ancak buradaki Trklerin de

Tarih boyunca farkl etnik gruplarn yaad Romanya,
XIV. yzyldan itibaren Osmanl Devletinin hkimiyeti
altna girdi. Romanyada Trk nfus younluunun en
fazla olduu blge ise Dobrucadr. Osmanl Devletinin
iskn politikasna uygun olarak blgeye Anadolunun e-
itli yerlerinden gmenler yerletirildi. Blgede be asr
boyunca devam eden Osmanl hkimiyeti, 1877-1878
yllarndaki Osmanl-Rus Savayla sona erdi ve Romanya
bamsz oldu. Balkan Savalar ve I. Dnya Savandan
sonra blgede aznlk durumuna den Trkler buradan
g etmek durumunda kald. Kitlesel nitelik kazanan g-
ler cumhuriyet dneminde de devam etti.
Romenlerle birlikte hareket ettii tahmin edilebilir.
II. Dnya Sava dneminde Romanyadaki Trklerle
Trkiye arasnda balant kesildi. Sava dnemi boyunca
haber ve yorumlarda Romanyadaki Trklerden nerdeyse
hi bahsedilmedi. Savan sonunda ise Sovyetlerin Ro-
manyaya hkim olmasyla kurulan Komnist ynetimin
basksna dayanmayan Dobrucadaki Trkler yeniden g
etmeye balad. Btn bunlarn neticesinde de 2002 y-
lnda yaplan nfus saymna gre Romanyada yaklak
32.000 Trk yaamaktadr.

II. Dnya Savann banda Romanya, sava d bir si-

yaset takip etti, fakat ksa sre sonra Almanyann yannda
savaa dhil oldu. 1944 ylna gelindiinde ise Romanya,
Sovyet kontrol altna girdi ve lkede Sovyet basks ile
Komnist ynetim kuruldu. II. Dnya Sava dnemine
gelindiinde Romanyadaki Trk varl iyice azald gibi
bu nfusun II. Dnya Sava srasndaki faaliyetlerine dair

336
 II. DNYA SAVAINDA ROMANYA TRKLER
Kaynaka
Ariv Belgeleri
Babakanlk Cumhuriyet Arivi
BCA. 30.10.123.880.2.
BCA. 30.10.81.531.4.
BCA. 30.10.81.531.16.
TBMM Zabt Ceridesi, D.VI, C.V, 18.9.1939.
TBMM Zabt Ceridesi, D.VI, C.V, 25.9.1939.
Dstur, III. Tertip, XV, Ankara, 1935.
Dstur, III. Tertip, XVIII, Ankara, 1937.
Aratrma Eserler
Aksu, Ali, Romanya Trklerinin Kltrel Durum ve Mektep
ve Aile Mecmuas, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, IX/1, Sivas 2005, s.11-27.
Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyas Tarihi, Alkm Yaynlar, s-
tanbul 2010.
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1984.
Arslan, Asl, Atatrk Dneminde Romanyadan Trk Gleri
ve Gmenlerin Trkiyede sknlar, Turkish Studies, nterna-
tional Periodical For The Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, IX/IV, Ankara 2014, s. 31-50.
Bozkurt, Saynur Giray, Gemiten Gnmze Romanya,
Karadeniz Aratrmalar, V/17, Bahar, 2008, s. 1-31.
Bozkurt, Saynur Giray, Romanya Trklerinin Trkiyeye G-
leri , Trk Dnyasnda Srgn ve G, yay. haz. Nesrin Sa-
rahmetolu, lyas Kemalolu, Trk Kltrne Hizmet Vakf,
stanbul 2015.
Castellan, Georges, Balkanlarn Tarihi XIV-XX. Yzyl, ev. Ay-
egl Yaraman Babuu, Milliyet Yaynlar, stanbul 1995.
elik, Bilgin, Romanyada Bir Jn Trk: brahim (Ethem)
Temo ve Romanyadaki Faaliyetleri, History Studies nternati-
onal Journal Of History, II/2, 2010.
Crampton, J. R, II. Dnya Savandan Sonra Balkanlar, Yayn
Odas Yaynlar, ev. Emel Kurt, stanbul 2007.
Devlet, Nadir, ada Trk Dnyas, Marmara niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1989.
Duman, nder, Atatrk Dneminde Romanyadan Trk G-
leri (1923-1938), Bilig, XLV, 2008, s. 23-44.
Duman, nder, Atatrk Dneminde Balkan Glerinin skn
almalar (1923-1938), Atatrk Yolu Dergisi, XI/43, 2009,
s. 473-490.
Geray, Cevat, Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenle-
rin skn (1923-1960), SBF Maliye Enstits, Trk ktisadi
Gelimesi Aratrma Projesi, No.9, Ankara 1961, s. 8-36.
Grn, Kamuran, D likiler ve Trk Politikas 1939dan G-
nmze Kadar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Yaynlar, Ankara 1983.
Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi, I-II, Kre Yaynlar, stanbul
2009.
Hacsaliholu, Mehmet, Krallk Dneminde Romanya, Bal-
kanlar El Kitab, II, ada Balkanlar, der. Osman Karatay, Bil-
gehan A. Gkda, Karam ve Vadi Yaynlar, Ankara 2007, s.
541-550.
Hacsaliholu, Mehmet, Sosyalist Dnemde Romanya, Bal-
kanlar El Kitab, II, ada Balkanlar, der. Osman Kartay-Bil-
gehan A. Gkda, Karam ve Vadi Yaynlar, Ankara 2007, s.
551-564.
Hall, Richard, Balkan Savalar 1912-1913, I. Dnya Savann
Provas, ev. Tanju Akad, Homer Yaynlar, stanbul 2003.
Horata, Osman, Kuzey ve Bat Trklnn Kesime Nokta-
snda Kk Bir Trk Topluluu: Romanya Trkleri, Balkan
Trkleri, Balkanlarda Trk Varl, der. Erhan Trbedar, ASAM
Yaynlar, Ankara 2003.
nalck, Halil, Trkler ve Balkanlar, Bal-tam Trklk Bilgisi,
III, Prizen 2005.
Karal, Ziya Enver, Osmanl Tarihi, VIII, XI, TTK, Ankara
2011.
Karpat, H. Kemal, Dobruca, Trkiye Diyanet Vakf slam An-
siklopedisi, IX, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1994, s. 482-
486.
Kirii, Kemal, Trkiyeye Ynelik G Hareketlerinin Deer-
lendirilmesi, Bilano 1923-1938: Trkiye Cumhuriyetinin 75
Ylna Toplu Bak, Tarih Vakf Yaynlar, 1998, s. 111-121.
nal, Naci Mehmet, Romanya Trklerine Bak, Trk Dn-
yas Aratrmalar, No.93, s.177-190.
lksal, Mstecip, Romanya Trkleri, Trk Dnyas El Kita-
b, TKAE Yaynlar, Ankara 1976.
ahin, Naci, XIX. Yzyl Sonrasnda Anadoluya Yaplan G
Hareketleri ve Anadolu Corafyasndaki Sosyo-Kltrel Etkile-
ri, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/1,
2006, s. 63-82.
Paaolu, Derin Derya, Muhacir Komisyonu Maruzatna Gre
(1877-78) 93 Harbi Sonras Muhacir skn, History Studies, A
Tribute to Prof. Dr. Halil nalck, V/2, 2013, s. 347-387.
Gazeteler
Balkanlarn Alsas - Loreni, Yeni Sabah, 21 Austos 1940, s. 1.
Dobruca Meselesi, Yeni Sabah, 3 Austos 1940, s. 2.
Bulgaristan Dobrucay lhaka Hazrlanyor. Yeni Sabah, 8
Austos 1940, s. 2.
337
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

338
 II. DNYA SAVAI
VE AVRUPADAK TATARLAR

Dr. Liaisan AHN*

II. Dnya Savann dnya tarihi zerinde muazzam et-

kileri oldu. Savatan dolayl veya dolaysz onlarca lke
ve yz milyonlarca insan etkilendi. Saysz kayp verildi,
demografik dengeler bozuldu, toplumsal, ekonomik, kl-
trel yaamlar altst oldu, tarifsiz aclar yaand. Savan
sonrasnda dnyann jeopolitik ve ideolojik ehresi dei-
ti, lkeler iki kart blok hlinde kmelenerek iki arada
uzun bir sre Souk Sava rzgarlar esti. deolojik ku-
tuplamann etkileri, Sovyetler Birliinin yklmasndan
sonra da kendini gstermeye devam etti ve bu durum g-
nmzde de tamamyla alamad. XXI. yzyln birok
sorunu, XX. yzyldan miras kald.
Romanya bombalanyor
II. Dnya Savann sebep ve sonular, uzun zamandan
beri ok ynl olarak aratrlmakta; bilim insanlar ya- da zerk siyasal varl bulunmayan, yani devletsiz toplu-
ananlar anlamaya almaktadrlar. Bu tarih depremin luklardr. Yaadklar toplumlarn iinde etnik aznlk ko-
Trk halklar zerindeki tesiri zerinde henz sistemli bir numundadrlar; stelik bazlar birka farkl devletin top-
alma yaplmamtr. Hlbuki Trk topluluklarnn ne- raklarna dalm olarak yaarlar. Kk, dank ve siyas
redeyse hepsi, ya arpmalarn yaand corafyada yaa- gten yoksun etnik aznlklar ile ilgili olarak teferruatl
malar ya da savaa katlan lkelerin vatandalar olmalar ve gvenilir verilere ulamak ve dolaysyla etrafl ve derin
bakmndan dnya savandan dorudan etkilendiler. Ki- bir inceleme yapmak zordur. eitli kaynaklarda ok az
mileri cephede arpt, ld, yaraland ya da sakatland, bulunan bilgi krntlarn bir araya getirip analizden ge-
esir dt, lm kamplarna kapatld; kimileri cephe ge- irmek gerekmektedir. Biz bu almada ulaabildiimiz
risinde sava dneminin zorluklarn yaad; kimileri siyas kaynaklar tarayp, bulabildiimiz bilgileri toplamaya ve
iktidarlarn stratejik hesaplarna kurban giderek srgn en azndan genel bir fikir verebilecek sistemli bir tasvir
edildi ya da katledildi. oluturmaya altk.

Bu yazda II. Dnya Savann Trk Dnyasna Etkileri
konusunun incelenmesine katkda bulunmak amacyla bu
meselenin kk bir blmn ele aldk ve Avrupada-
ki Tatar topluluklarna odaklandk. Avrupa Tatarlarnn
aratrlmasna ilikin olarak aadaki iki nemli hususu
belirtmek gerekir.
kincisi, yaznn konusunu tekil eden Tatar topluluklar
Avrupann Dou ksmnda yaamaktadrlar. Dou Avru-
pa lkeleri, II. Dnya Savann ilk admlarnn atld ve
sava boyunca en youn asker harektlarn yaand, en
nemli cephelerin yer ald ve en fazla madd ve demogra-
fik tahribin sz konusu olduu blgeler oldu. Bu corafya-

Birincisi, sz konusu bu Tatar topluluklar, bamsz ya * Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits

339
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Tatarlar
da yaayan insanlar savan etkilerine dorudan ve youn
olarak maruz kaldlar. stelik skntlar savan bitmesi ile
son bulmad, aksine eski felaketlere yenileri eklendi, n-
k Dou Avrupa sahas, jeopolitik zelliinden (Sovyetler
Birlii ile Bat dnyasn birbirinden ayran ara konumun-
dan) dolay savatan sonra da youn uluslararas ekimeye
sahne oldu. Btn bu faktrler ve dolaysyla Dou Avru-
pada yaananlarn incelenmesi ayr bir nem kazanmaktr.
Ayn zamanda burada yaanlanlarn younluu ve karma-
kl, aratrmacya zorlu bir dev yklemektedir.
Tatarlar
ok eski ve karmak bir tarihi olan Tatarad, gemiin
farkl dnemlerinde farkl topluluklar tanmlamak iin
kullanld. Gnmzde Tatar ad u iki topluluu akla
getirmektedir: Rusya Federasyonu snrlar iinde yaayan
Kazan Tatarlar ve (2014 ylnda Krmn Rusyaya ilhak
uluslararas toplumun ounluu tarafndan tannmamak-
la birlikte fiilen Rusya Federasyonuna dhil olan) Krm
Tatarlar. Sovyet dneminde Kazan Tatarlar iin zerk bir
idar birim tekil edildi: Tatar zerk Sovyet Sosyalist Cum-
huriyeti. 1990dan beri bu idar birim Tataristan Cumhu-
riyeti olarak adlandrlmaktadr. 1921 ylnda adnda Ta-
tar tanm yer almayan Krm SSC de kuruldu. 1944
ylnda Krm Tatarlar Krmdan srgn edildikten sonra
Krm SSC 1945 ylnda lavedildi.1 Sovyetler Birlii da-
ldktan sonra Krm Tatarlar vatanlarna dnmeye bala-
dlar. Bu srete birok zorluk yaayan Krm Tatarlarnn
skntlar gnmzde de devam etmektedir.
Rusya Federasyonundaki Tatarlarn dnda dnyann
eitli blgelerinde Tatar adn tayan birok irili ufakl
grup bulunmaktadr. Tataristan Cumhuriyetinin bilimsel
evrelerinin grne gre, dnyadaki tm Tatar gruplar
tek bir Tatar ulusunu tekil ederler (Tatar bilim insanlar-
nn bazlar ulus terimi yerine etnik btn ya da etnik
birlik demeyi tercih ederler2) ve btn bu Tatar grupla-
rnn ortak kkenini, Ortaada ortaya km olan Altn
Orda Tatarlar oluturur. ou bilim insannn hemfikir
olduu zere, Altn Orda Tatarlar, dier topluluklardan
farkl dil ve kltrel kimlie ve z bilince sahip olan bir
etnik varlk olarak dil-Ural blgesinde XIV. yzyln sonu
ve XV. yzyln ba arasndaki zaman diliminde ekillen-
diler. Bu topluluun ayrt edici zelliklerini Kpak Trk-
esi ve slam dini tekil etti. Altn Orda Devletinin para-
lanmas srasnda ve sonrasnda oluan artlar dolaysyla
daha sonraki yzyllar iinde baz Tatar gruplar dil-Ural
sahasnn dna g etti, bylece Tatar varl Avrasya k-
tasna yayld.3
Yeni yerlerde karlalan koullar ve farkl etnik gruplar-
la girilen temaslar sonucunda gmen Tatar toplulukla-
r gerek dil gerekse kltrel ynden deiimler geirerek
kendilerine zg zellikler kazandlar. Bununla birlikte
btn bu topluluklarda soyad olarak Tatar ad korun-
du ve aradaki farkllklar corafya terimleri (ehir ya da
blge adlar) kullanlarak belirtildi: Kazan Tatarlar, K-
rm Tatarlar, Sibirya Tatarlar, Litvanya Tatarlar, Bucak
Tatarlar vs.4
1 Krmskie Tatar, Tatarskiy Entsiklopedieskiy Slovar, nstitut Tatarskoy Entsiklopedii
AN TR, Kazan 1999, s. 301.
2 Damir shakov, Tatarskaya Etnieskaya Obnost, Tatar, haz. R. K. Urazmanova - S.
V. eko, Nauka, Moskva 2001, s. 11-25.
3 Rustem Gaynetdinov, Tatar v Blijnem i Dalnem Zarubejye: storiya Rasseleniya i Sov-
remennoe Sostoyanie, storiya Tatar s Drevneyih Vremen, VII, Tataristan Cumhuriyeti
Bilimler Akademisi . Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2013, s. 632-633.
4 Damir shakov, Etnopolitieskie i Demografieskie Protsess v XV-XVIII vv., s-
toriya Tatar s Drevneyih Vremen, IV, Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi .
Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2014, s. 749.
340
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR
Avrupadaki Tatar Topluluklar: Genel Bilgi
Litvanya Tatarlar
Litvanya Tatarlar, Avrupadaki Tatar topluluklarndan en
byn ve en geni corafyaya yaylm olann tekil
etmektedir. Litvanya Tatarlar, Altn Orda Tatarlarndan
olduka erken tarihlerde (XIV. yzyln sonlarndan iti-
baren) ayrlarak Litvanya Byk Dkal topraklarna
yerleen, daha sonraki yzyllarda yaamlar Lehistan-Lit-
vanya Birliine bal olan ve gnmzde esas olarak Po-
lonya, Litvanya ve Beyaz Rusya topraklarnda yaayan
Tatarlardr. Bu Tatar topluluunun ad konusunda litera-
trde farkl kullanm rnekleri mevcuttur. Daha ziyade
Litvanya Tatarlar ad kullanlr. Litvanya-Polonya (ya
da Polonya-Litvanya) Tatarlar eklinde ikili kullanm
da yaygn olarak grlmektedir. Bazen Polonya-Litvan-
ya-Beyaz Rusya Tatarlar eklindeki l terime de rast-
lanr. Bunun dnda bu Tatarlar yaadklar devletin
snrlarna gre gruplandrarak Polonya Tatarlar, Lit-
vanya Tatarlar, Beyaz Rusya Tatarlar ya da Polonya
Mslmanlar, Litvanya Mslmanlar, Beyaz Rusya
Mslmanlar eklinde birbirinden ayran adlandrmalar
da sz konusudur.5 Ayrca bu Tatarlar Lipka Tatarlar
olarak adlandrma gelenei de mevcuttur.6
Litvanya Tatarlar
5 bragim Konopatskiy, Belorusskie Tatar: storieskaya Sudba Naroda i Kultur,
Beyaz Rusadan ev. V. V. Tarkovskiy. Eriim adresi: http://kumukia.ru/article-9186.
html
6 Bu konuda bkz. . K. Zaytsev, Lipka v Vostonh stonikah, Vostonaya Yevropa v
Drevnosti i Srednevekovye: Vospriyatie, Modelirovanie i Opisanie Prostranstva v Antinoy
i Srednevekovoy Literature, haz. Ye. A. Melnikova, Moskva 2006, s. 70-77.
Bunun dnda bu Tatarlarla ilgili olarak Bat Tatarlar ek-
linde bir terimin kullanlmas da nerilmitir.7 Bat Tatar-
lar terimi, z ve kapsayc olmas, ayn zamanda sz ko-
nusu Tatarlar bir btn olan Tatar milletinin bir paras
olarak tanmlamas ve bulunduklar corafya bakmndan
Tatar milletinin Bat ucunu tekil ettiklerini gstermesi a-
sndan baarl bir terim olarak deerlendirilebilir. Fakat bu
terimin henz bilim dnyasnda yaygnlk kazanmadn
belirtmek gerekir. nerilen baka bir terim de tarihi refe-
rans alan Litvanya Byk Dkal Tatarlar terimidir.8
Grld zere sz konusu Tatar topluluunun ad konu-
sunda farkl yaklamlar mevcut olup, henz bu mesele kesin
bir karara balanmamtr. Bu yazda, literatrde yaygn olan
kullanm, yani Litvanya Tatarlar terimi kullanlacaktr.
Litvanya Tatarlarnn says, 1993 ylnda 26.000 olarak
hesaplanmt. Bu topluluun byk bir ksm Belarus
(Beyaz Rusya) Cumhuriyetinde yaamaktadr (1993de
saylar 10.000 idi). Ayrca Polonyada 5.000 ve Litvan-
yada 4.000 civarnda (1993 yl verileri) Tatar bulun-
maktadr. Litvanya Tatarlar, XVII. yzyl itibaryla Tatar
dilini yitirmiler ve gnmzde Beyaz Rusa, Lehe ve
Litvanca konumaktadrlar. Litvanya Tatarlarnn inanl
kesimi ounlukla Snni Mslmandr.9
Romanya Tatarlar
Tuna Tatarlar ya da Dobruca Tatarlar olarak da bilinirler.
ounlukla Romanyann dousunda, Dobrucada yaar-
lar. Romanyada resm olarak tannan etnik aznl tekil
ederler. 2002 yl verilerine gre saylar 24.000 civarnda-
dr.10 Romanya Tatarlarnn byk bir ksm, kken itiba-
ryla Krm Tatarlarndan gelmektedir. Bir ksmn da Bu-
cak Tatarlar oluturmaktadr.11 Bucak Tatarlar tarih va-
tanlar olan Bucaktan (Gney Besarabyada) Dobrucaya
XIX. yzyln banda gtler.12 Tarih Bucak blgesinde
7 Bu konuda bkz. bragim Konopatskiy, Belorusskie Tatar: storieskaya Sudba
Naroda i Kultur, Beyaz Rusadan ev. V. V. Tarkovskiy. Eriim adresi: http://
kumukia.ru/article-9186.html
8 Litvanya Byk Dkal Tatarlar terimin kullanmn Vilnius niversitesi retim
grevlisi Prof. Dr. Galina Mikinene savunmaktadr.
9 Polsko-Litovskie Tatar, Tatarskiy Entsiklopedieskiy Slovar, Tataristan Cumhuriyeti
Bilimler Akademisi Tatar Ansiklopedisi Enstits Yaynlar, Kazan 1999, s. 445.
10 Romanya 2002 yl nfus saym verileri: Populatia dupa etnie la recensamintele din
perioda 1930-2002. http://www.insse.ro/cms/files/RPL2002INS/vol4/tabele/t1.pdf
11 R. Stanciugel, L. M. Balaa, Dobrogea in Secolele VII-XIX. Evolutie istorica, Bucureti
2005, s. 147.
12 N. D. Russev, Tatar Kak-to Sovsem sezli (Poslednie Mesyats storii Bucakskoy
Ord, Rusin, No. 1 (27), 2012, s. 137-153. http://cyberleninka.ru/article/n/tatary-
kak-to-sovsem-ischezli-poslednie-mesyatsy-istorii-budzhakskoy-ordy
341
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Romanya Tatarlar
(bugnk Ukraynann Odessa blgesi ve Moldovann
gney ksm) hl ok az sayda Bucak Tatar yaamakta-
dr.13 Romanya Tatarlar Krm Tatarcasnn bir lehesini
konuur ve ounlukla Mslmandrlar.
Finlandiya Tatarlar
Bu topluluk, dier Tatar gruplarna gre Avrupaya ok
daha ge tarihlerde (XIX. yzylda) yerleti. Etnik yaps
homojen olup, kken itibaryla Kazan Tatarlarnn Mier
grubundan gelmektedir. ok kk bir topluluktur. G-
nmzde Finlandiya Tatarlarnn says sadece 800 kii
civarndadr. Bu topluluk Kazan Tatarcasnn Mier leh-
esini konuurlar (dilleri bir miktar Finceden ve Trkiye
Trkesinden etkilenmitir) ve Mslmandr.14
Finlandiya Tatarlar
13 Mihail Tulskiy, Nekotore togi Perepisi 2004 Goda v Moldavii, http://www.
demoscope.ru/weekly/2006/0249/analit08.php
14 Frank Horn, Natsionalne Meninstva Finlyandii. http://vseref.ru/view-c004497.
html; D. Hayretdinov, Vhodts iz Nijegorodin v Finlyandii: Sohranenie Traditsiy i
Yazka, Vklennost v Evropeyskoe Obestvo. (Finlandiya slam Cemaati Bakan Okan
Daher ile 16.04.2007 Tarihinde Yaplan Sylei) http://www.islamnn.ru/modules.
php?name=News&file=article&sid=1690
342
II. Dnya Sava ve Dou Avrupadaki Etkileri15
Dou Avrupa corafyasnn Bat Avrupa ile Sovyetler Bir-
lii arasndaki konumu, bu corafyada bulunan lkelerin
ve topluluklarn kaderinde ok byk bir rol oynad. II.
Dnya Sava srasnda ve sonrasnda yaanan ou geli-
me, stratejik ara konumu olan bu sahaya odakland ve Sov-
yet taraf ile Bat taraf arasndaki ekimeden kaynakland.
Almanyann bozguna urad I. Dnya Savandan
sonraki ilk on ylda Dou Avrupa zerinde ngiltere ve
Fransann tesiri kuvvetli oldu. Fakat 1930lu yllarn
bandan itibaren Almanya gittike glendi ve komu-
sundaki Dou Avrupa lkeleri zerinde kontrol kurmak
zere hamleler yapmaya balad. Ama bu yndeki teeb-
bslerinde karsnda rakip olarak 1928-1937 yllarnda
sanayileme hamlesi yaparak kuvvet kazanan Sovyet Dev-
letini buldu. 1930lu yllarn sonuna gelindiinde, Dou
Avrupa sahasndaki nfuz sava artk Sovyetler Birlii ve
Nazi Almanyas arasnda yrmekteydi.
II. Dnya Savana gtren sre, 1933 ylnda Alman-
yada Nazi Partisinin iktidara gelmesi ile balad. Naziler,
saldrgan ve yaylmac niyetlerini hemen belli ettiler. B-
yk devletler, Nazi tehlikesine kar uluslararas platform-
da rgtlenme konusunda yetersiz kaldlar. Bunun bal-
ca sebebini, Bat dnyasnn Sovyet Devletine phe ile
yaklamas tekil etti. Nazi tehlikesine kar nlemler alma
konusunda Sovyetlerden gelen tekliflere Avrupa devletleri
isteksizce yaklat. Hatta Avrupa diplomasisinde Nazi Al-
manyas ile Sovyetler Birlii arasnda bir sava kmasn
arzulayan evreler de mevcuttu. ngiltere ve Fransa, Nazi
Almanyasnn saldrganl nnde kararl bir ekilde set
ekmekten ziyade Nazileri yattrma politikasn benim-
sediler. Dou Avrupa lkeleri ise iki ate arasnda kalarak,
bir taraftan, Sovyetlerden, dier taraftan Nazilerden gele-
bilecek olas tehditleri kyaslamak zorunda kaldlar ve ona
gre politika retmeye altlar.
1934-1936 yllarnda Sovyetler Birlii ve Fransa hk-
metlerinin giriimi ile Avrupada bir kolektif gvenlik
anlamas rgt kurma teebbs gerekleti. Almanya,
Polonya, Romanya, ekoslovakya, Estonya, Litvanya, Le-
15 Bu blm yazlrken u kaynaklardan yararlanld: A. Danilov, L. Kosulina, storiya
Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, I-II, Drofa, Moskva 2006, s. 238-244 (I. Cilt)
ve s. 3-40 (II. Cilt); M. Orak, Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, Olimp-
AST, Moskva 2001, s. 398-423.
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR

tonya ve Finlandiya hkmetlerine bu anlamaya katl-

malar iin ar yapld. Esas ama, Nazi Almanyasn
bir karlkl gvenlik anlamas ile balamak ve saldrgan-
ln nlemekti. Fakat zellikle Almanya ve Polonyann
olumsuz cevab sebebiyle bu plann hayata geirilmesi
mmkn olmad.

Nazi tehlikesinin nne set ekmek amacyla yaplan di-

er uluslararas teebbsler de baarszla urad. Sov-
yetlerin art niyetinden kuku duyan Polonya, Romanya,
Finlandiya ve Baltk devletleri, Sovyetler Birlii ile bir
ibirlii anlamas erevesinde yer almaktan kandlar.
Bunun yerine Estonya ve Letonya hkmetleri Almanlar-
la anlamay tercih etti ve Haziran 1939da Nazi Alman-
yas ile birer saldrmazlk anlamas imzalad.

Sovyet iktidar bu koullar iinde Dou Avrupadaki jeo-

politik menfaatlerini salamak iin Nazi Almanyas ile an-
lama yolunu takip etti. Sovyet Devletinin bu adm tm
dnyada bir ok etkisi yaratt ve Sovyetlerin uluslararas
arenadaki saygnlna byk darbe indirdi. Sovyet Devleti ve Nazi Almanyas 23 Austos 1939da imzaladklar saldr-
mazlk anlamasna ek olarak gizli bir protokolle Dou Avrupay kendi
Sovyet Devleti ile Nazi Almanyas arasnda 23 Austos aralarnda paylama konusunda anlatlar.

1939da imzalanan saldrmazlk paktna (Molotov-Rib-

rine dhil edildi. Almanyann payna den Polonyann
bentrop Pakt olarak da bilinir) ek olarak dzenlenen giz-
bir ksm (eski Prusya blgeleri) Almanyaya dhil edilerek
li protokolle Sovyetler ve Naziler, Dou Avrupay kendi
oradan Polonyal nfusun tamamna yakn srgn edildi.
aralarnda paylama konusunda anlatlar. Buna gre, Po-
Geriye kalan blgeler Nazi igal idaresine brakld.
lonyann bats ve Litvanya Almanlara, Polonyann do-
usu ile Letonya, Estonya ve Finlandiya Sovyetlere bra- Almanya ile birlikte Polonyay bltkten sonra Sovyet-
klacakt. Bu anlama dorultusunda hareket ederek, Nazi ler Birliinin snrlar Batya doru kayarak Litvanyann
Almanyas 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrd ve bylece snrlarna dayand ve bylece Sovyet Devleti tm Baltk
II. Dnya Sava balam oldu. lkeleri ile snrda oldu. Stalin iktidar Baltk Denizine
k elde etmeyi ve bu blgede kendi asker dayanaklar-
17 Eyll 1939da ise Polonyaya Dou tarafndan Sovyet
n oluturmay istemekteydi ve bu amala Baltk lkelerini
ordusu girdi. Bu hareketi ile Sovyet Devleti Polonya ile
1932de imzalam olduu saldrmazlk anlamasn i- kendisi ile anlama yapmak iin zorlamaya balad. ngil-
nemi oldu. Sovyet istilas Bat Ukrayna ve Bat Beyaz tere ile Fransadan destek alamayan ve Almanyann saldr-
Rusyann kurtarlmas slogan ile yrtld. Polon- gan planlarndan endie eden Baltk lkeleri hkmetleri,
yann Nazi Almanyas ile Sovyetler Birlii arasndaki bl- Sovyet basksna boyun edi. Sovyetler Birlii, 28 Eyllde
me sreci, 28 Eyllde bu iki devlet arasnda imzalanan Estonya, 5 Ekimde Letonya ve 10 Ekimde Litvanya ile
Dostluk ve Snr Anlamas ile son buldu (Bu anlama- yardmlama anlamalar imzalad ve bu anlamalar do-
nn gizli protokol uyarnca, Almanya Polonyann baz rultusunda Baltk lkelerinde asker sler kurma ve asker
blgeleri karlnda Litvanyay da Sovyetlere brakmay bulundurma imkn elde etti (Bu arada Litvanya ile yap-
kabul etti). Sovyet Devletinin eline geen Polonyann lan anlamaya gre Polonyann Vilno (Vilnius) ehri ve
blgeleri Sovyet Ukrayna ve Beyaz Rusya cumhuriyetle- evresi Litvanyaya verildi).

343
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Baltk Denizi ve komu lkeler
Sovyet iktidar Finlandiya Hkmetine de anlama yap-
may nerdi, fakat Finlandiya buna yanamad (Finlan-
diyadan Leningrada bitiik olan Karelya Kstan ve
Finlandiya Krfezindeki baz adalar Sovyetlere vermesi
istendi, bunun karlnda bir miktar Sovyet topra vaat
edildi). Sovyetler Birlii, Finlandiya Hkmetinin ret ce-
vabn dmanca bir hareket olarak deerlendirdi ve 30
Kasm 1939da Finlandiyaya kar sava at. Bu hareketi
dolaysyla Sovyetler Birlii uluslararas camia tarafndan
saldrgan devlet olarak nitelendirildi ve 1934 ylnda ka-
bul edildii Milletler Cemiyeti yeliinden karld. 12
Mart 1940da Moskovada imzalanan bar anlamas ile
sona eren savan sonucunda Finlandiya topraklarnn %
11i Sovyet Devletinin eline geti.
1940 ylnn Haziran aynda Sovyet Hkmeti Litvanya,
Letonya ve Estonyaya yeni hkmetler kurmalar ve bu
hkmetlerde Komnistlere yer vermeleri iin ltima-
tomlar verdi ve bunu takip eden gnlerde Baltk lke-
lerine yeni asker birlikler soktu. Temmuz aynda Baltk
lkelerinin nde de Sovyetlerin kontrol altnda erken
seimler dzenlendi. Usulsz olarak gerekleen seimler
sonucunda kurulan Sovyet yanls meclisler, hemen Es-
tonya, Litvanya ve Letonya Sovyet Sosyalist cumhuriyet-
lerinin kurulduunu ilan etti. Hemen arkasndan bu
cumhuriyet Sovyetler Birliine dhil edildi.
1939 yl Eyll aynda Sovyetlerle birlikte Polonyay b-
lm olan Nazi Almanyas, Avrupadaki yaylmasna
devam ederek bir sene iinde Fransa, Belika, Hollanda,
Lksemburg, Danimarka ve Norvei ele geirdi. 1940
ylnn sonbaharndan itibaren Nazi Almanyasnn hede-
finde artk Sovyetler Birlii vard. Aralk 1940ta Hitler,
Sovyetlere saldr plann (Barbarossa Harekt) imzala-
dktan sonra Nazi Almanyas asker hazrlklara giriti.
Sovyetlere kar saldr 22 Haziran 1941de balad. Sava
ilan yaplmadan gece vakti gerekletirilen ve snrda-
ki Sovyet birlikleri iin olduu kadar, Sovyet Hkmeti
iin de tamamen beklenmedik bir gelime olan (Stalin,
Nazilerin ancak 1942 ylnda saldrya teebbs edecek-
lerini varsaymt) Nazi hcumu, Sovyet ordusunu hazr-
lksz yakalad. Uzun bir cephe boyunca byk bir id-
344
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR

detle gerekletirilen saldr sonucunda Naziler hafta II. Dnya Savann Dou Avrupadaki
gibi ksa bir sre iinde Sovyet topraklarnn iine doru Tatarlara Etkisi
350-600 kilometre ilerlediler ve Litvanya, Letonya, Beyaz
Polonya, Baltk lkeleri, Beyaz Rusya ve Ukrayna, II. Dn-
Rusyann tamamn ve Ukrayna, Moldova, Estonyann
ya Savandan dorudan etkilendi. Bu topraklarda ar
byk bir blmn igal ettiler.
savalar yaand; ayrca bu alanlar sava dneminin byk
Sovyetlere kar savaa Nazi Almanyas tarafnda talya, blmnde Nazi igali altnda kald. Finlandiya ve Ro-
Finlandiya, Macaristan, Romanya ve Slovakya da katld. manya, ilk bata savaa Nazi Almanyas tarafnda yer alarak
Finlandiya, 1940da Sovyetlerin eline gemi olan toprak- katldlar, dolaysyla dorudan igal altnda bulunmadlar,
larn geri ald ve Leningrad ehrinin 1941 sonbaharnda bununla birlikte sava dneminin zorluklarn yaadlar.
balayan ablukasna katkda bulundu. Romanya, Moldo- Btn bu Dou Avrupa lkelerinde sivil halk, sava dne-
vann Besarabya blgesini ve Ukraynann baz blgelerini mi uygulamalarndan olumsuz etkilendi. stelik savan
igal etti ve burada kendi idaresini kurdu. 1942 ylnn hemen ncesinde Sovyetler Birliine dhil edilen Polonya
sonbahar itibaryla Nazi ordular Sovyetler Birliinin blgeleri ve Baltk lkeleri, Sovyet iktidarnn siyas temiz-
Avrupa ksmnn byk bir blmn igal etti. Baltk lemelerine de maruz kald. Bu koullarda Dou Avrupa Ta-
lkeleri, Beyaz Rusya ve Ukrayna 1944 ylna kadar Nazi tarlar hliyle, II. Dnya Savann btn olumsuzluklarn
igali altnda kald. dolaysz yaayan topluluklarn arasnda yerlerini aldlar.

Sovyetler Birliinin Mays 1942de ngiltere ile imzalad-
ittifak anlamas ve Haziranda ABDde ile imzalad
yardmlama anlamas sonucunda Nazi kart uluslara-
ras koalisyonun tekil edilmesi ynnde admlar atld.
Mttefiklerin de destei ile 1942 ylnn sonunda sava-
n gidiatnda Sovyetlerin lehine bir krlma gerekleti.
1943n bandan itibaren Sovyet ordusu taarruza geerek
Nazileri pskrtmeye balad. 1943 ylnn sonu itibaryla
Sovyet ordusu igal altndaki Sovyet topraklarnn yarsn
dmandan temizledi.
1944 ylnda Sovyet taarruzu devam etti. Haziranda Be-
yaz Rusya, Litvanyann byk bir ksm ve Polonyann
dousu Nazilerden temizlendi. Yazn sonunda Sovyet
ordular Romanya snrlarna yaklanca, Romanya Kral
Mihay, Nazi yanls asker hkmeti devirerek Roman-
yann savatan kmasn salad. Bundan sonra Roman-
ya kuvvetleri Sovyet ordular ile yan yana Nazilere kar
savatlar. 19 Eyll 1944te Finlandiya da Sovyetlerle ate-
kes anlamas imzalayarak savatan ekildi ve daha sonra
Nazi Almanyasna kar asker harekt balatt. Eyll-E-
kim aylarnda Estonya ve Letonyada Nazi igali sona erdi.
Bundan sonra Sovyet ordusu artk Avrupa lkeleri toprak-
larnda ilerledi. 30 Nisanda Berlin dt. 8 Maysta Al-
manyann Teslimiyet Belgesini imzalamasyla II. Dnya
Sava resmen sona erdi.
Avrupadaki Tatar topluluklarnn II. Dnya Sava dne-
mindeki durumu ve verdikleri kayplar konusunda yete-
rince istatistik veri bulunmamaktadr. Bu topluluklarn ne
tr etkilere maruz kaldklar konusunda fikir sahibi olmak
iin sava dneminde Dou Avrupa lkelerinin neler ya-
adn aklamak faydal olacaktr.
Sovyet Devletine Dhil Edilme Srecinde
Dou Polonyada Yaanan Gelimeler
Eyll 1939da Sovyet ordusunun Polonyaya girmesiyle
beraber yerli nfus hareketlendi. Polonyal devlet memur
ve aydnlarn bir ksm, aileleriyle birlikte Polonyay terk
ederek, baka lkelere (bir ksm da Polonyann Almanla-
rn eline geen tarafna) g etti.16 Genler arasnda baz
Tatar ailelerin de bulunduunu tahmin edebiliriz.
1936 ylnda Litvanya Tatarlarndan tekil edilmi olan
13. Vilnius Ulanlar Alaynn Eyll 1939da yaanan sa-
valarda Polonya ordusu saflarnda arpt bilinmek-
tedir. Bu savalar, alayn yapt son asker harekt oldu.
Daha sonra ayr bir Tatar birlii artk kurulamad, bu-
nunla birlikte Tatarlar Polonyal asker glere katlarak
cephede arptlar; ayrca yeralt faaliyetlerine katlarak
gerilla harbi yapan birliklerde de yer aldlar.17
16 Zoya Skoropadenko, Zapadnaya Ukraina - Sibir. Krestny Put: God 1939-1941.http://www.
day.kiev.ua/ru/article/istoriya-i-ya/zapadnaya-ukraina-sibir-krestnyy-put-gody-1939-1941
17 Marzena Godziska, Polonya Tatarlar, http://www.ankara.msz.gov.pl/tr/ikili_is-

345
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Eyll 1939da yapt asker harekt esnasnda Sovyet or-
dusu 240.000-250.000 civarnda Polonyal askeri esir ald.
Silahszlandrldktan sonra bunlarn byk bir blm alndnda, bu katliamn kurbanlar arasnda birok Ta-
(ounlukla erler ve ast subaylar) serbest brakld ya da
Almanyaya verildi. Fakat 39.000 kadar Polonyal askerin
(ounlukla stsubaylar, polis memurlar ve snr asker-
leri) esir olarak tutulmasna devam edildi; bunlar Sovyet
lkesinin i blgelerinde kurulan zel kamplara gnderil-
di. 1940 ylnda Baltk lkelerinde Sovyet hkimiyeti ku-
rulunca, orada bulunan 5.000 civarnda Polonyal asker
de tevkif edildi. Bylece, toplam 44.000 Polonyal asker
Sovyetler tarafndan uzun sre esir olarak tutuldu.18
Sovyet Devletinin eline geen Polonyann byk bir
ksm, Kasm 1939da Beyaz Rusya ve Ukraynaya dhil
edildi, bir blm de Litvanyaya verildi. Sovyet iktidar
bu blgelerde Eyll ayndan itibaren youn bir siyas te-
mizleme hareketi yrtt. ncelikle, Polonyal ileri gelen
(yksek idar grevlerde bulunan kimseler, siyasetiler,
sivil toplum nderleri, sanayiciler, toprak sahipleri vb.)
birok kii tevkif edilerek Ukrayna ile Beyaz Rusyadaki
hapishanelere kapatld. Bu kovuturmalar, Polonyann
devlet idare yapsn yok etmek ve olas muhalif kimseleri
ortadan kaldrmak zere yapld. Sovyet iktidar, 5 Mart
1940 tarihli bir kararla, hl esir tutulan Polonyal subay-
lar ve tutuklu bulunan Polonyal ileri gelenleri toplu ola-
rak kuruna dizme karar ald. Bu karar, Sovyet gizli polis
tekilat glerince 1940 ylnn bahar aylarnda yerine
getirildi. Sovyet iktidar tarafndan Sovyet Devletinin
sonuna kadar inkr edilen ve teferruatlar ancak 1990l
yllarda ortaya kan bu katliam, dnya literatrnde Kat-
yn Katliam olarak (toplu mezarlarn bulunduu Katyn
Orman adndan) anlmaktadr. 1940 ylnn baharnda
katledilen Polonyallarn toplam saysnn 22.000 civa-
rnda olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn 14.500n
askerler (8.500ini stsubaylar) ve 7.300n siviller te-
kil ediyordu.19 Katyn Katliamna kurban gidenlerin et-
nik kkeni konusunda istatistik bir alma yaplmam
olmakla birlikte, Litvanya Tatarlar iin askerliin gele-
birligi/polonya_kulturu_ve_bilimi/polonyaturkiye/polonyal_tatarlar/;jsessionid=-
C26A27C86F70DD8819D898574470B594.cmsap1p
18 Obzor Sovetskih Repressivnh Kampaniy Protiv Polyakov i Polskih Grajdan. http://
memo.ru/history/polacy/vved/index.htm Esir Polonyal askerlerin akbeti konu-
sunda detayl bilgi iin bkz. N. S. Lebedeva, Katn: Prestuplenie Protiv eloveestva,
Progress-Kultura, Moskva 1994; Katn: Plenniki Neobyavlennoy Voyn, haz. N. S. Le-
bedeva, Mejdunarodny Fond Demokratiya, Moskva 1997.
19 Ubit v Katni: Kniga Pamyati, Zvenya, Moskva 2015, s. 61-62.
neksel bir meslek olduu ve Polonya ordusunda birok
Litvanya Tatarnn subay rtbesinde grev yapt dikkate
tarn da bulunduu tahmin edilebilir.
Eski Polonya blgelerindeki tutuklama ve kovutur-
malar, Nazilerin Sovyetlere kar saldrya getii tarihe
kadar srd. Kovuturmalarn, genel olarak, hukuka ve
insan haklarna aykr bir tarzda gerekletiini zellikle
belirtmek gerekir. Kovuturmalar srasnda Sovyet yetki-
lilerin grevi ktye kullanmalar, sivillerin mallarn ve
mlklerini zorla gasp etmeleri ve genel olarak sivil nfusa
kar zorbalk gstermeleri yaygn olarak gzlendi.20 Ey-
ll 1939 - Haziran 1941 tarihleri arasnda eski Polonya
topraklarnda yaklak 110.000 kii tevkif edildi ve bun-
larn bir ksm kuruna dizildi.21 Sovyet iktidar, snfsal
adan zararl unsurlarn ortadan kaldrlmasnda kitlesel
srgn yntemini de kulland. Baz tarihilerin elde ettii
verilere gre, Polonyann Sovyet Devletine dhil edilen
blgelerinden 1940-1941 yllar arasnda toplam 320.000
civarnda insan srld. Bunlar, ounlukla Sibirya ve
Uzak Douya, bir ksm Kazakistan bozkrlarna gnde-
rilerek orada barakalara yerletirildiler ve ok zor artlarda
yaamaya mecbur edildiler; ar ilerde igc olarak kul-
lanldlar. Srgn yerlerine nakil srasnda ve srgn yer-
lerinde, gayri insan koullar sebebiyle, birok kii ld.22
Nazi Almanyasnn saldrsndan sonra, cephedeki zor
durum ve Batl mttefiklerin basks sebebiyle, Sovyet
Hkmeti Polonyann ngilterede srgnde bulunan
hkmeti ile anlamak zorunda kald. Bu anlama gerei,
Sovyet Hkmeti 12 Austos 1941de bir karar yaynla-
yarak btn tutuklu ve srgn Polonya vatandalarnn
serbest braklacan ilan etti. 14 Austos tarihinde Sov-
yetler ve Polonya Hkmeti arasnda bir asker anlama
imzalanarak SSCBde Polonyal askerlerden Sovyet-Nazi
cephesinde savaacak olan bir ordunun tekil edilmesine
karar verildi. Orta Asyada 1942 yl yaz itibaryla tekil
edilen ordunun bana general Vladislav Anders getirildi.
20 Bu konuda bkz. Aleksandr Tatarenko, Nedozvolennaya Pamyat: Zapadnaya Belorus v
Dokumentah i Faktah, 1921-1954, Arhiv AT, St. Petersburg 2006.
21 O. Gorlanov, A. Roginskiy, Ob Arestah v Zapadnh Oblastyah Belorussii i Ukrain v
1939-1941 gg., Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997, s.
77-113. http://memo.ru/history/polacy/vved/index.htm
22 A. Guryanov, Polskie Spetspereselents v SSSR v 1940-1941 gg., Repressii Protiv Pol-
yakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997, s. 114-136. http://memo.ru/history/
polacy/vved/index.htm
346
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR
Sovyet iktidar, 5 Mart 1940 tarihli bir kararla esir tuttuklar Polonyal subaylar ve tutuklu ileri gelenleri kuruna dizme karar ald.
Polonya Hkmeti, toplam asker says 80.000 civarnda
olan Anders Ordusunun Sovyet snrlar dna kart-
larak rana gnderilmesini uygun buldu. Polonya asker-
lerinin gitmesine izin verildi, fakat bundan sonra Sovyet
Hkmeti ile srgndeki Polonya Hkmeti arasndaki
ilikiler gittike gerginleti. Sovyet ynetimi, kendisiyle
koulsuz olarak ibirlii yapmay kabul eden baz Polon-
yal stsubaylar toplayarak, geriye kalan Polonyal asker-
lerden Sovyetlerin sznden kmayacak olan baka bir
ordu kurmaya karar verdi. 1943 sonbahar itibaryla tekil
edilen Sovyet yanls I. Polonya Ordusu, 1944 yl yaznda
Polonya topraklarnda arpmaya balad ve Polonyann
Sovyetletirilmesi srecine byk katkda bulundu. Orta
Douya gemi olan Anders Ordusu ise ngiliz asker
gleri bnyesinde 2. Polonya Kolordusu olarak yeniden
tekil edildi ve 1944 yl ilkbaharnda talyada Nazilere
kar arpt.23
Sz konusu Polonya ordularnn ikisinde de Litvanya Ta-
tarlarnn bulunduu bilinmektedir. Anders Ordusunda
hizmet eden Tatarlarn bir ksm sava bitiminde ngilte-
reye yerleti.24
23 N. Lebedeva, Armiya Andersa v Dokumentah Rossiyskih Arhivov, Repressii Protiv
Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997, s. 176-196. http://memo.ru/
history/polacy/vved/index.htm
24 Y. Griin, Polsko-Litovskie Tatar: Vzglyad erez Veka, Tatarskoe Knijnoe zdatelstvo,
Sovyet Devletine Dhil Edilme Srecinde
Baltk lkelerinde Yaanan Gelimeler
Haziran 1940ta Sovyet ynetimi Baltk lkeleri zerinde
hkimiyet kurduktan sonra burada da Polonyadaki gibi
siyas temizlik hareketi balad. Baltk lkelerinde yeni
rejime muhalif olabilecek binlerce kii tutukland, bun-
larn ou kuruna dizildi. Kovuturmalarn en youn
dnemi, Nazi saldrsnn hemen ncesinde, Mays-Hazi-
ran 1941de yaand. Estonyadan yaklak olarak 10.000,
Litvanyadan 17.500, Letonyadan 16.900 snf dman
Sibirya ve Uzak Douya srgn edildi.25
Baltk lkelerindeki kovuturmalar srasnda baz Litvan-
ya Tatarlarnn da tutukland bilinmektedir. rnein,
aratrmac Dilyara Usmanova ariv belgelerine dayanarak
1940 ylnn yaznda Litvanyada Ahmatovi kardelerin
(Aleksandr ve Konstantin) tutuklandn ileri srmek-
tedir. Vilno Blgesi Mahkemesi hkimi olarak alan
Konstantin Ahmatovi, Temmuz 1940ta, byk kardei
Aleksandr (o da hukuku) Austos 1940ta tutukland.
Konstantin srgn cezasna, Aleksandr ise idama mahkm
Kazan 2000, s. 76.
25 A. Guryanov, Mastab Deportatsii Naseleniya v Glub SSSR v Mae-ne 1941 g.,
Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997, s. 137-175. http://
memo.ru/history/polacy/vved/index.htm
347
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Alman askerleri Polonyada
edildi. kisinin de mahkmiyetten sonraki akbeti bilin-
memektedir.26 Yukarda adlar geen Krinskiy kardeler-
den Olgerd, 1939da Varovadan Vilnoya geti ve burada
ubat 1941de Sovyet gizli polisi tarafndan tutukland.
Uzun sren tutukluluktan sonra Olgerd Krinskiy, Ha-
ziran 1942de kuruna dizildi (Kardei Leon ise 1939da
Nazi igali altndaki Polonyada kald, fakat o da kovu-
turmalardan kurtulamad ve Naziler tarafndan Ekim
1939da tutuklanarak daha sonra kuruna dizildi).27
Nazi gali Altnda Polonya, Beyaz Rusya,
Ukrayna ve Baltk lkelerinin Durumu
Polonyann Bat blm 1939dan, Sovyetler Birliine
dhil edilen Dou ksm 1941den, Baltk lkeleri, Beyaz
Rusya ve Ukrayna da 1941den itibaren 1944 ylna kadar
Nazi igali altnda kald.
Nazi Almanyas, Douda yapacaklar konusundaki plan-
26 D. Usmanova, Dokument po storii Polsko-Litovskih Tatar z Arhiva Litv,
Gasrlar Avaz / Eho Vekov, No. 1, 2008, s. 126-141, http://www.archive.gov.tatarstan.
ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2008_1/04/04_2/
27 D. Usmanova, Dokument po storii Polsko-Litovskih Tatar z Arhiva Litv, No.
2, 2008. http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?pat-
h=mg:/numbers/2008_2/04/03
larn henz sava balamadan belirlemiti. Buna gre,
rksal adan aa olduu dnlen baz halklar (n-
celikle Yahudilerle ingeneler) topyekn, Slav halklarnn
ise bir ksm imha edilecek, geriye kalan ksm da igc
olarak kullanlacakt. Letonyallar ve Estonyallar, yksek
rk halklar olarak kabul ediliyor, fakat onlarn da asimi-
le edilerek Almanlatrlmas gerekli grlyordu. Btn
igal edilen blgelerde mevcut yerel idare kurumlar yok
edilecek, onlarn yerine Nazi idare birimleri kurulacak ve
buralara Alman gmenler getirilip yerletirilecekti.28
Bu plana uygun bir ekilde, Naziler igal ettikleri blge-
lerde mutlak bir bask rejimi kurdular ve terr estirdiler.
gal edilen blgelerde yerli nfus rksal belirtiler ve etnik
kken asndan snflandrld ve aa rktan olanlarn
kltrel haklar kaldrld. Eitim ve kltr kurumlarnn
ou kapatld, ana dilde basn yayn almalar ve klt-
rel faaliyetler byk lde durdu. Toplumun ileri gelen-
leri, zellikle devlet grevlileri ve aydnlar kovuturuldu,
ou idam edildi. 18-45 ya arasndaki herkes mecburi
almaya tbi tutuldu. Yz binlerce insan, altrlmak
28 M. Orak, Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, s. 409.
348
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR

zere Almanyaya gnderildi. mha edilmesi gereken in- Nazi ynetimi, Ukrayna ve Beyaz Rusyada da Nazilerle i-
san kategorileri (Yahudiler, ingeneler, esir askerler, yer birlii yapmay kabul eden kimselerden Nazilerin ilerine
alt direniileri ve Nazi ynetimine baka trl muhalefet yardm eden idar tekilatlar ve Nazi kart yeralt direni
etmekten tutuklananlar vb.) lm kamplarna kapatld; rgtleri ile mcadele eden polis birlikleri kurdu. rne-
bunlarn eitli yntemlerle katline giriildi. SSCBnin in, Beyaz Rusyada bu ekilde Nazilere hizmet edenlerin
igal altndaki blgelerinde sava dneminde toplam saysnn 80.000-100.000 olduu tahmin edilmektedir.
11.000.000 kii (7.000.000 sivil ve 4.000.000 asker) Na- Buna kar 70.000 civarnda insan da yeraltna geerek
ziler tarafndan imha edildi.29 Nazilere kar mcadele verdi, yaklak olarak 370.000
Savan banda Nazi ordularnn ilerledii Beyaz Rusya ve kii de gerilla savana katld.38 Bylece, ayn etnik top-
Ukraynada kayplar zellikle byk oldu. Beyaz Rusyada 209 lulua mensup olan insanlar kar taraflarda yer aldlar ve
ehir ve kasaba, 9.200 ky yaklp ykld, 250den fazla lm kardein kardei krd bir i sava yaand.
kamp kuruldu. Beyaz Rusyada can kayb, 2.000.000dan 1939da Beyaz Rusya ve Ukraynaya dhil edilen topraklar-
fazla kii - 1.500.000 sivil (ou Yahudi), 800.000 esir asker, da kalan veya Baltk lkelerine geen Tatarlarn Nazi sald-
45.000 gerilla savas - olarak hesapland. 380.000 civarn- rs ve igali dnemindeki durumu konusunda net veriler ve
da kii de Almanyaya altrlmaya gtrld.30 kesin rakamlar mevcut olmamakla birlikte, buradaki Tatar-
Ukraynada 714 ehir ve kasaba, 28.000 ky yaklp ykl- larn da, dier topluluklar gibi, yaanan zorluklar, basklar,
d. 2.400.000 civarnda kii Almanyaya almaya gt- gler, srgnler, kovuturmalar, katliamlar ve kart mca-
rld. Ukrayna topraklarnda 230dan fazla lm kamp delelerden ciddi anlamda etkilendikleri tahmin edilebilir.
kuruldu. Toplam olarak 5.000.000dan fazla can kayb Polonyann 1939dan beri Nazilerin elinde olan Bat ks-
oldu (3.800.000 sivil ve 1.500.000 asker).31 mnda 2.000.000 civarnda sivil Polonyalnn hayatn
Baltk lkelerinde Nazilerin rk adan uygun bulduu kaybettii dnlmektedir.39 Polonyada kovuturulan
halklar yaad iin durum biraz daha farkl oldu. Bura- ve katledilenler arasnda Litvanya Tatarlarnn da bulun-
da kovuturulan ve yok edilenler, ounlukla Yahudilerdi. duuna dair bilgiler vardr. rnein, yukarda ad geen
Litvanyada yaklak olarak 170.000,32 Letonyada 65.000- Leon Krinskiy, nemli grevdeki devlet adam (Polonya
70.000 arasnda Yahudi ldrld.33 Estonyada da 20den Tatarlar Kltr ve Eitim Birlii Merkezi uras Bakan
fazla lm kamp kuruldu34 ve 5.000 Yahudi ldrld.35 ve Gdynia Blge Mahkemesi Bakan Yardmcs) sfatyla
Estonyallar, Litvanyallar ve Letonyallardan ise igal edilen Naziler tarafndan Ekim 1939da tutuklanarak kuruna di-
blgelerin ynetiminde Nazilere yardm eden polis taburla- zildi. Kurulan bask rejimi koullarnda Litvanya Tatarlar-
r tekil edildi.36 Mamafih, Baltk halklarndan Nazi yne- nn toplumsal ve kltrel yaam byk darbe ald, nk
timine kar muhalefet edenler de oldu ve toplam 25.000 sava ncesinde kurulan kurumlar ve dernekler kapatld.
civarnda Estonyal, Litvanyal ve Letonyal kovuturuldu Vilnodaki mftiyat binas ykma urad ve bu esnada Ta-
ve yaklak 10.000i de Almanyadaki kamplara srld.37 tar Mzesi de yok oldu. Polonyadaki baz Tatar kolonileri,
rnein, Slonim kasabas Tatar topluluu, tamamen da-
29 M. Orak, Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, s. 410; A. Danilov, L. Kosulina,
storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, II, Drofa, Moskova 2006, s. 15. ld. Tatarlarn bir ksm g ederken, bir ksm da sava-
30 A. Kovalenya, B. Dolgotovi, D. Hromenko, S Veroy v Pobedu: Belarus v Velikoy Ote-
estvennoy Voyne. 100 Voprosov i Otvetov, Belarusskaya Nauka, Minsk 2010. http://bo- larda hayatn kaybetti. Asker harektlar srasnda camiler
okz.ru/authors/boris-dolgotovi4/s-veroi-_776/1-s-veroi-_776.html; Posledstviya Veli-

31
koy Oteestvennoy Voyn Dlya Belarusi, http://archives.gov.by/index.php?id=697135
Ukraina v Velikoy Oteestvennoy Voyne, http://svatovo.ws/s/war_Ukraine.html
ve Mslman mezarlar da byk zarar grd. rnein,
32 M. Hurtado, World War II in the Baltic, http://www.conflicts.rem33.com/images/
The%20Baltic%20States/weltkrieg2_balt.htm
1944 ylnda Varovada yaanan arpmalar dolaysyla
33 Aivars Stranga, The Holocaust in Occupied Latvia: 1941-1945, The Hidden and For-
bidden History of Latvia Under Soviet and Nazi Occupations 1940-1991, ed. V. Nollen- buradaki Mslman mezarl byk tahribata urad.40
dorfs and E. Oberlnder (eds), Institute of the History of Latvia, Riga 2005, p. 173.
34 M. Orak, Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, s. 410.
35 M. Hurtado, World War II in the Baltic 38 P. Zelinskiy, V. Pinuk, storiya Belorusi (XX - Naalo XXI Veka), Minsk 2004, http://
36 Detayl bilgi iin bkz. Karlis Kangeris, Closed Units of Latvian Police - Lettische Sc- biofile.ru/his/13432.html
hutzmannschafts-Bataillone: Research Issues and Pre-History, The Hidden and Forbid- 39 Richard C. Lukas, Norman Davies, Forgotten Holocaust, 2nd ed. Hippocrene Books,
den History of Latvia Under Soviet and Nazi Occupations 1940-1991, ed. V. Nollendorfs 2001, p. 358.
- E. Oberlnder, Institute of the History of Latvia, Riga 2005, p. 104-121. 40 Y. Griin, Polsko-Litovskie Tatar, s. 76, 105, 121-123, 133; D. Usmanova,
37 M. Hurtado, World War II in the Baltic Dokument po storii (No. 2).

349
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

II. Dnya Savanda Romanya

Ocak 1941de diktatrln kuran ar milliyeti ge-

neral Antoneskunun Romanyas, Nazi Almanyas ile
mttefik oldu ve Sovyetler Birliine saldrsnda katkda
bulundu. Antonesku rejimi, lkedeki gayri Rumen azn-
lklara kar rk bir tutumla sert bir politika izledi ve
Nazi Almanyasnn giritii Yahudi katliamnda da b-
yk rol oynad. Sava dneminde Romanya idaresi altnda
bulunan blgelerde imha edilen Yahudilerin toplam says
280.000-380.000 aras olarak tahmin edilmektedir.41

Romanya Trk-Tatarlar da lke politikalarnda nemli

bir faktr hline gelen Rumen milliyetiliinden ve Nazi
faktrnden olumsuz etkilendiler. 1930 ylndan beri ya-
ymlanan Emel dergisinin neri Eyll 1940de durdurul-
du. Derginin sahibi ve ba mellifi, Romanya Tatarlar ca-
miasnn nde gelen simalarndan Mstecip lksal, Ka-
sm 1940da Trkiyeye g etti. Ocak 1942de Mstecip
lksal ve Mustafa Edige Krmal, birlikte Berline gidip
Alman Hkmetini Krmda Krm Tatar mill idaresini
kurmak iin ikna etmeye altlar. Fakat bu teebbsleri Mstecip lksal

bir sonu vermedi.42
Bunun dnda, Romanya Trk-Tatar topluluu nderleri-
nin ve o zaman Avrupa ve Trkiyede bulunan baz Trk
kkenli gmenlerin, Nazilere esir den Trk kkenli Sov-
yet askerlerin durumu ile ilgilenerek onlara yardm etmeye
altklar bilinmektedir. Bu konu balamnda, Nazilere
esir den Sovyet askerlerinden ve Nazi ynetiminin bu
esirler arasndan gayri Ruslar ayrarak Sovyet kart asker
birlikler kurma almalarndan biraz bahsetmek gerekir.
Beklenmedik ve ok iddetli Nazi saldrsna hazrlksz
yakalanan Sovyet ordusu, zellikle savan ilk aylarnda
muazzam kayplar verdi. 1941 yl Temmuz aynda Sovyet
taraf 1.000.000a yakn kayba uram durumdayd, bun-
larn 724.000i esir dmt. 1941 ylnn sonu itibary-
la esir den Sovyet askerlerin says, eitli kaynaklarda
3.300.000- 3.900.000 arasnda deien rakamlarla ifade
edilmektedir. 1942 ylnda bunlardan 2.600.000 kadar-
nn hayatn kaybettii, 280.000lik bir ksmnn Naziler-
le ibirlii yapmay kabul ettii bilinmektedir. 1941-1945
41 Final Report of the International Commission on the Holocaust in Romania. November
11, 2004. Bucharest. http://www.webcitation.org/66pZ5das9
42 Bkz. M. lksal, kinci Dnya Savanda 1941-1942 Berlin Hatralar, Emel Yayn,
stanbul 1976.
yllarnn toplamnda ise Nazilere esir den Sovyet askeri
saysnn 5.700.000e ulat, bunlardan 3.300.000inin
hayatn kaybettii hesaplanmtr.43
Trkiyede ve Avrupada bulunan Trk kkenli gmen
aydnlardan bazlar (bilhassa Mehmed Emin Resulzade,
Mustafa okayolu, Ayaz shak, Cafer Seydahmet, Edi-
ge Krmal, Ahmet Zeki Velidi Togan, Abdulgani Osman,
Veli Kayyumhan, Alimcan dris, Ahmet Veli Menger,
Ahmet Temir) 1941 yl sonbaharndan itibaren Trk k-
kenli esirlerin durumunu iyiletirmek iin Nazi Alman-
yas nezdinde teebbslerde bulundular. Bu teebbslerin
de etkisiyle, Nazi ynetimi Trk kkenli esirleri (ve dier
gayri Ruslar) ayr kamplara toplayp onlardan yararlan-
maya karar verdi. Bu esirlerden Doulu lejyonlar tekil
edilmesi hedeflendi. phesiz, Nazi ynetimi bu kara-
r verirken tamamen kendi pragmatik amalarn gtt.
Esir Sovyet askerlerinden yararlanmak, hem propaganda
malzemesi olarak, hem de pratik yarar gzetilerek uygun
bulundu. rnein, Trk kkenli esirler balamnda Nazi
ynetimi bu hareketiyle Sovyet lkesindeki Trk-Msl-
43 . Gilyazov, Legion del-Ural, Vee, Moskva 2009, s. 40-41.

350
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR
man halklar kendi tarafna ekmek, Sovyet toplumuna
nifak sokmak, ayrca dnyadaki Mslman lkelerin ka-
muoyunu etkilemek gibi hesaplar yapt.44
Bu hesaplara bal olarak Nazi ynetimi, igal altndaki
blgelerde bulunan Mslmanlar arasnda propaganda
yaplmas iin 5 Aralk 1941de zel ynergeler kabul
etti. Buna gre, Nazi Almanyasnn Mslmanlara dost-
a yaklat, Mslmanlarn Nazi idaresinden korkma-
malar gerektii anlatlacakt. Ocak 1942de Litvanyada
mftlk almasna izin verildi ve bana 1925den beri
Polonyadaki mftl ynetmi olan Yakup inkevi
getirildi. Mft inkevi, Haziran 1944ten itibaren Gt-
tingen niversitesinde dzenlenmeye balayan hafta-
lk imamlk kurslarnda da grev ald.45
Trk kkenli esirlerden asker birlik tekil etme al-
malar 1942 ylnda Polonya topraklarnda yrtld.46
Lejyonlarn kurulmas aamasnda esirlerle alan komis-
yonlarda baz Trk kkenli gmen aydnlar ve esirler de
yer ald. Bu komisyonlar temelinde daha sonra Nazi Al-
manyasnn Dou Bakanl bnyesinde Trkistan, Tatar
ve Krm Tatar idare komiteleri kuruldu.47
Sz konusu Tatar ve Krm Tatar idare komitelerinin 20-30
alannn olduunu ve bunlarn iinde Kazan Tatarlarnn
ve Krm Tatarlarnn da bulunduunu kaydeden aratr-
mac . Gilyazov, bu alanlarla ilgili olarak ariv belgele-
rinde somut veri bulamadn belirtmektedir.48 Dolaysy-
la, bu Tatarlar arasnda Polonya ve Romanya Tatarlarndan
bulunup bulunmad hususu kesinlik kazanmamaktadr.
Sonu itibaryla, Nazilerin Trk ve Mslmanlarn dostu
gibi grnme ve onlardan yararlanma abalar ne Nazilere
ne de Trk-Mslmanlara somut bir yarar salad. Nazi
ynetimi, zaten Trk-Mslmanlarla ibirliine samimi
niyetlerle yaklamad ve hibir zaman Trk-Mslman
44 Gilyazov, Legion del-Ural, s. 49-51.
45 . Gilyazov, Legion del-Ural, s. 270, 279; G. Czerwinski, zvestny Orientalist i
Religiozny Deyatel Yakub inkevi, Tatarica, No. 4, 2015, s. 212-213. Sava bitince
Yakup inkevi nce Almanyada, sonra Msrda yaad, sonra ABDye g etti.
46 Toplam alt lejyon tekil edildi: Trkistan, Azerbaycan, Kuzey Kafkasya, Grc,
Ermeni, dil-Ural. Bu lejyonlarn bir ksm 1942 ylndan itibaren cephede Naziler
tarafnda arpt, geriye kalan ksm daha ziyade cephe gerisinde kullanld, savan
sonuna doru Fransaya nakledildi. 1944 yl yaz itibaryla Nazi hizmetinde bulunan
esirlerin toplam says en az 700.000e ulamt, bunlarn iinde en az 12.000 Kazan
Tatar ve 10.000 Krm Tatar bulunmaktayd. Bu lejyonlar, Nazilere umut ettikleri
yarar salamad, nk lejyonerler ounlukla Nazilere hizmet konusunda isteksiz
davrand. Baz lejyoner gruplar ya isyan kard ya da arpma srasnda taraf dei-
tirerek Sovyet gerillalarna katld. Lejyonlardan kaanlar da oldu. Bkz. . Gilyazov,
Legion del-Ural, Vee, Moskva 2009.
47 . Gilyazov, Legion del-Ural, s. 58, 66, 79, 115-117, 218-219.
48 . Gilyazov, Legion del-Ural, s. 221.
topluluklarn yararn gzetmeyi ve onlara herhangi bir
ekilde siyas zerklik tanmay dnmedi. Kendi rknn
dnda dier tm halklar hor gren ve ynetimini bask
ve iddet zerine kuran bir oluum olarak Nazi Almanya-
snn zaten farkl bir ekilde davranmas beklenemezdi.
Lejyonlara toplanan esirler de Naziler iin canlarn verme
konusunda pek istek duymadlar. Esirler iin bu tecrbe-
nin tek olumlu yan, lm kamplarnda korkun bir son
bulmaktan kurtulmak oldu. Fakat birou strap ve lm
sadece ertelemi oldu. Savan sonunda lejyonerlerin ou
Sovyet ordusu tarafndan yakaland, mttefik ordulara teslim
olanlar da yine Sovyetlere iade edildi. Bunlar vatana ihanetle
sulanarak ya kuruna dizildiler ya da srgn edildiler.
II. Dnya Savanda Finlandiya
Finlandiya, Nazi Almanyas ile mttefik olduu hlde ba-
mszln ve demokratik i idaresini koruyabildi. Na-
ziler, Romanya zerinde kurduklar kontrol Finlandiya
zerinde kuramadlar. Dolaysyla Finlandiya toplumu,
sava dneminin zorluklarn yaamakla birlikte, dier
Dou Avrupa lkelerinde olduu gibi Nazi igaline ya da
kendi hkmetinin ar milliyeti uygulamalarna maruz
kalmad.49 lkedeki aznlklar da sava dnemini nispeten
az kayplarla ve baskya uramadan atlatt.
Finlandiya Tatarlarnn sava yllarndaki durumuna ili-
kin baz nemli bilgiler bulunmaktadr. rnein, Fin-
landiya Tatarlarndan 177 kiinin Finlandiya ordusunda
Sovyetlere kar savat ve 10 kiinin hayatn kaybettii
bilinmektedir.50 Bunun dnda sava dneminde Finlan-
diya Tatarlar toplumsal ve kltrel adan gelimeye de-
vam ettiler. 1943 ylnda Tampere Tatarlar lkedeki ikin-
ci slam Birliini kurdular.51 Yine 1943 ylnda Jrvenp
Kasabasnda Tatarlarn ina ettirdii yeni cami ald.52
49 Bununla birlikte, 1941-1944 yllarnda Finlandiya igali altnda bulunan Sovyet
blgelerinde 20.000 kadar Sovyet vatandann toplama kamplarna kapatldn ve
en az 4.000inin salksz koullardan, kt beslenmeden, hastalklardan ve souktan
dolay hayatn kaybettiini; ayrca Finlandiya ordusuna esir den Sovyet askerlerinin
de en az 20.000 kadarnn kamplarda ayn sebeplerle ldn belirtmek gerekir (Bu
rakamlar, Finlandiya tarafnn verileridir. Rus tarihilerin belirttii rakamlar daha
yksektir). Bu konuda bkz. S. Klnik, Bez Sroka Davnosti, Voenno-storieskiy
Jurnal, No. 12, 2014, s. 55-59. http://history.milportal.ru/2015/02/bez-sroka-
davnosti/
50 J. Knowles, D. Hapqui, The Secret History of Finnish Islam, Six Degrees, 26 August
2011. http://www.6d.fi/6d/index.php/feature/40-feature/363-the-secret-history-of-
finnish-islam
51 N. V. lgina, Traditsionne Meninstva Finlyandii: Formirovanie i Sovremenny Status,
EARAN, Moskva 2010.
52 J. Knowles, D. Hapqui, The Secret History of Finnish Islam, Six Degrees, 26 August
2011.
351
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
II. Dnya Sava Sonrasnda Dou Avrupada Yaanan
Gelimeler ve Tatar Topluluklarna Etkileri
Savan gidiatnda Nazilerin aleyhine krlmann belir-
mesiyle birlikte Sovyet ynetimi, sava sonras iin hesap-
lar yapmaya balad. Kasm-Aralk 1943te Tahranda ger-
ekleen SSCB, ABD ve ngiltere liderleri bulumasnda
sava konularnn yan sra savan bitiminde kurulacak
olan yeni Avrupa ve dnya dzeni meselesi de ele alnd.
Stalin, Sovyetler Birliinin 1939-1940 ylnda elde ettii
topraklar korumak (yani Dou Polonyay ve Baltk l-
kelerini elinde tutmak) ve Sovyetlerin Dou Avrupadaki
etkisini pekitirip glendirmek zere harekete geti.
Sovyet ynetimi, niyetlerinin hayata geirilmesinde Av-
rupadaki solcu glerin desteine dayand. rnein, Po-
lonya zerinde kontrol salayabilmek iin u tedbirlere
bavuruldu: Mart 1943te bir grup Polonyal Komnist,
Sovyetler Birliine gelerek bunlardan Polonyal Vatan-
perverler Birlii kuruldu, bu tekilat Sovyet lkesindeki
esir Polonyal askerlerden Sovyet yanls asker birlikler
kurmaya giriti. I. Polonyal Ordusu ad altnda birletiri-
len bu asker birlikler, Temmuz 1944te Polonya toprak-
larnda savamaya balad. Ayn tarihlerde, yine Polonyal
Vatanperverler Birliinin ve Polonyadaki Sovyet yanls
yer alt direni glerinin ortak almas sonucunda, Po-
lonya Mill Bamszlk Komitesi kuruldu. Bu oluum,
fiili olarak tamamen Sovyet kontrol altnda bulunan Po-
lonya Mill Hkmeti vazifesini grd.53
Varova isyanclar
53 N. Lebedeva, Armiya Andersa v Dokumentah Rossiyskih Arhivov, Repressii Protiv
Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997; Ot Polskoy Komissii Obestva
Memorial, Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva1997. http://
memo.ru/history/polacy/
Polonya topraklarna giren Sovyet ordusu, burada srgn-
deki Polonya Hkmetine bal asker g konumunda
olan yeralt direni glerine (Armiya Krayova) kar ko-
vuturma hareketi balatt. Sovyet gizli polis tekilat ve
onun emrindeki Polonyal birlikler, Armiya Krayova bir-
liklerini avlamaya baladlar. Ele geirilen birlikler, si-
lahszlandrlp datldlar, kumandanlar da tutukland.
Srgndeki Polonya Hkmetine bal yeralt glerince
Austos 1944te Varovada Nazi ynetimini devirmek ve
Sovyetler Varovaya ulamadan hkimiyeti ele geirmek
zere balatlan isyan, baarszla urad. Sonu itiba-
ryla, srgndeki Polonya Hkmeti lkeye dnemedi ve
Polonyada hkimiyete Sovyet yanls hkmet geldi. Sov-
yet glerinin Polonyadaki yeralt direniilerine ve Sov-
yetlere muhalif olanlara kar kovuturma operasyonlar
1946 ylna kadar srd.54
Baltk lkelerine Sovyet ordular 1944 yl yaznda girdi
ve bu lkeleri tekrar Sovyet ynetimi altna koydu. Po-
lonyada olduu gibi, Baltk lkelerinin tekrar igalinin
altyaps da daha nce hazrland: istihbarat almalar
yrtld ve Sovyet yanls idar kadrolar tekil edildi.
gal baladktan sonra, yerli Sovyet yanls unsurlardan
birlikler tekil edilerek Sovyetlere direnen muhaliflerin te-
mizlenmesine baland.55
17 Temmuz-2 Austos 1945te Berlin yaknndaki Po-
tsdam Kasabasnda dzenlenen muzaffer lke liderleri
konferans, Sovyetler Birliinin savatan nceki toprak
kazanmlarn tasdik etti (Yani, Dou Polonya ve Baltk
lkeleri Sovyetlerin elinde kald). Ayrca Dou Prusya
topraklar Sovyet Devleti ile Polonya arasnda blld.
Konferansta mttefikler arasnda birok mesele hakknda
fikir ayrl ortaya kt, bu durum bir sre sonra Souk
Savaa gtrd.
Savataki mttefikleri ABD ve ngiltereye phe ile yak-
laan Stalin, Sovyet ordular Avrupada iken frsattan fay-
dalanmak ve Dou Avrupadaki pozisyonunu pekitirmek
istedi. Avrupadaki solcu glerin desteine dayanarak,
Sovyet ynetimi Dou Avrupa lkelerinde Komnist h-
54 P. Aptekar, Vnutrennie Voyska NKVD Protiv Polskogo Podpolya, Repressii Protiv
Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskova 1997. http://memo.ru/history/polacy/
55 Alfred Erich Senn, Baltic Battleground, The Hidden and Forbidden History of Latvia
Under Soviet and Nazi Occupations 1940-1991, ed. V. Nollendorfs - E. Oberlnder,
Institute of the History of Latvia, Riga 2005, s. 29.
352
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR
kmetlerin iktidara gelmesini salamak iin tedbirler ald.
Savan bitiminde Yugoslavya, Arnavutluk ve Bulgaris-
tanda Komnist ynetim i bandayken, 1947den sonra
Macaristan, Romanya, ekoslovakyada da Komnist ve
Sovyet yanls hkmetler hkimiyeti ele ald. Bu lkele-
rin Sovyetlere balln arttrmak iin Sovyet ynetimi
krediler verme yoluyla muazzam madd yardmda bulun-
du. 1949da Ekonomik Yardmlama Konseyi tekil edi-
lerek Sovyet Blounun madd temeli oluturuldu. Daha
sonra, 1955 ylnda, Varova Pakt ad ile bilinen asker ve
siyas birlik de kuruldu.56
Dou Avrupann Sovyetletirilmesi
Sovyetlerin Dou Avrupaya yerlemesine youn Sovyet-
letirme tedbirleri elik etti. Bu lkelerdeki siyas, eko-
nomik ve kltrel hayat, Sovyet modeline gre yeniden
ekillendirildi. ncelikle siyasal temizlemeler yapld ve
muhalif unsurlar kovuturuldu. Kovuturmalar sonu-
cunda on binlerce insan tutukland ve eitli ekillerde
cezalandrld. Sovyetler Birliine dorudan dhil edi-
len topraklarda kovuturma yntemi olarak kitlesel sr-
gn yntemine de bavuruldu. 1944-1945 yllarnda
Sovyetler Birliine srgn edilen Polonyallarn says
39.000-48.000 arasnda olarak tahmin edilmektedir.57
Mays 1948de Litvanyadan 40.000, Mart 1949da yine
Litvanyadan 29.000, Letonyadan 43.000 ve Estonyadan
20.000 insan srld. Polonya ve Baltk lkelerinde n-
fusun bir ksm, Sovyet igali ncesinde lkeden kamt.
Naziler tarafndan zorunlu almaya gtrlm olanla-
rn da ou lkelerine geri dnmeyi reddetti. Bu insanlar,
eitli Bat lkelerine yerletiler.58
Polonyallara ynelik son kitlesel kovuturma, 1951 y-
lnda gerekleti: sava bittikten sonra lkelerine dnen
Anders Ordusunun mensuplar, Litvanyada, Bat Be-
yaz Rusya ve Bat Ukraynada yrtlen operasyonlarla
tutuklandlar ve aileleriyle birlikte Sibiryaya srldler.
Srlenlerin toplam says, 4.500 olarak hesaplanmtr.59
56 A. Danilov, L. Kosulina, storiya Gosudarstva i Narodov Rossii: XX Vek, I-II, Drofa,
Moskva 2006, s. 37, 42-43.
57 Ot Polskoy Komissii Obestva Memorial, Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan,
Zvenya, Moskva 1997. http://memo.ru/history/polacy/
58 Alfred Erich Senn, Baltic Battleground, The Hidden and Forbidden History of Latvia
Under Soviet and Nazi Occupations 1940-1991, p. 29.
59 Ot Polskoy Komissii Obestva Memorial, Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan,
Zvenya, Moskva 1997.
(Anders Ordusunda Litvanya Tatarlarnn da bulunduu
dnldnde bu kovuturmann onlar da etkiledii
tahmin edilebilir).
Savan bitiminde eski Polonya vatandalarna Polon-
yann Bat ksmna gitmeleri iin izin verildi. Kimileri bu
izinden yararlanrken, kimileri ana baba ocan terk edip
gitmek istemedi, kimileri de istedii hlde olumsuz ko-
ullar dolaysyla gidemedi. Bat Polonyaya geenlerin bir
ksm, eitli Avrupa devletlerine, ABDye, Avustralyaya
ve dier lkelere yerletiler. Sonu itibaryla, 1939 yl n-
cesinde Polonya vatandalar (ve bunlar arasnda Litvanya
Tatarlar), snrlar yeniden izilen Polonya, Sovyet Dev-
letine dhil edilen Bat Ukrayna ile Bat Beyaz Rusya ve
Litvanya Sovyet Cumhuriyeti arasnda blnm duruma
geldiler; bir ksm da dnyann eitli kelerine dald.
Sovyetler Birliindeki Tatarlarn yurt dndaki Tatarlarla
ve hatta Litvanyadaki soydalar ile temasta bulunmalar
yasakland. Bylece Litvanya Tatar topluluklar arasndaki
balar kopmu oldu. Sovyet devletindeki ideolojik uygu-
lamalardan tr Beyaz Rusyadaki Litvanya Tatarlarnn
din yaam zayflamaya yz tuttu. Savan ykmndan sa
kalan az saydaki cami ve mezarlarn ou daha sonraki
yllarda yok oldu. Polonyadaki Tatarlarn din adan du-
rumu biraz daha iyi oldu. 1947de Polonya Mslmanlar
Birlii tekrar almaya balad.60
II. Dnya Sava bitiminde Sovyet Devletine dhil edilen
Polonya ve Baltk lkelerinde yrtlen Sovyetletirme
hareketi, siyas temizlemelerin dnda aadaki unsur-
lardan olutu: a) Sovyet tarz idar ve ekonomik sistemin
yerletirilmesi; b) Sosyo-ekonomik yapnn Sovyetler
Birliinin ihtiyalarna hizmet edecek ekilde yaplan-
drlmas; c) Rusa konuan gmenlerin getirtilmesi; d)
Eitim ve kltr alanlarnn Ruslatrlmas, e) Toplumun
zerinde total bir kontroln kurulmas.61
Komnist ynetim ekline geen dier Dou Avrupa lke-
leri de benzer kkten sosyo-ekonomik deiimler geirdi.
Bu lkelerde de zel mlkiyet kaldrld ve bunun sonucu
olarak zel ahslarn ya da kurulularn elinde olan mallar
60 bragim Konopatskiy, Belorusskie Tatar: storieskaya Sudba Naroda i Kultur,
Beyaz Rusadan ev. V. V. Tarkovskiy. Eriim adresi: http://kumukia.ru/article-9186.
html; Marzena Godziska, Polonya Tatarlar.
61 Heinrihs Strods, Sovietization of Latvia 1944-1991, The Hidden and Forbidden
History of Latvia Under Soviet and Nazi Occupations 1940-1991, ed. V. Nollendorfs
and E. Oberlnder, Institute of the History of Latvia, Riga 2005, s. 209.
353
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Helsinkideki Tatar ehitlii
ve mlkler kamulatrld, krsal kesimde kyler birletiri-
lerek kolektif iftlikler kuruldu. Kolektifletirme ve sana-
yiletirme srelerinin sonucunda ehirlere g ve ehir-
leme oranlar artt. Btn bunlar, geleneksel toplumsal
ve ekonomik yapnn bozulmasna ve kltrel geleneklerin
zarar grmesine yol at. Romanyadaki Trk-Tatar toplu-
luu bu gelimelerden youn olarak etkilendi. ncelikle,
Trkler ve Tatarlar 1944 ylnda iktidara gelen Komnist
rejimin kovuturmalarndan etkilendi.62 Kamulatrma es-
nasnda onlar da mallarn ve mlklerini kaybettiler. Bu-
nun dnda cami ve vakf arazileri devlet tarafndan alnd,
hatta Mslman mezarlklarndan topran alnmas vb.
olaylar yaand. Ekonomik deiimlere kltrel devrimler
de elik etti. Eskiden iine kapal olan aile hayat ou za-
man zorlayc yntemlerle darya almaya balad. r-
nein, 1950 ylnda bir Trk kynde kadnlarn feraceleri
toplanarak kyn meydannda yakld. Eitim alannda-
ki uygulamalar, eskiden birlik hlinde yaayan Anadolu
Trkleri ve Krm Tatarlarn birbirinden ayrd. 1957 y-
lnda Trke dersleri eitim programndan kartld. K-
rm Tatarlarna ise Kazandan getirtilen ders kitaplar ile
Kazan Tatarcasnn okutulmasna baland. 1959 ylndan
itibaren Trk-Tatar okullar tamamen kapatld.63
Sava dneminde demokratik i dzenini koruyarak dier
lkelerden farkl bir grnm sergileyen Finlandiya, sa-
62 M. lksal, Romanya Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, TKAE Yaynlar, Ankara
1976, s. 1085.
63 Mehmet Naci nal, Romanya Trklerine Bak, s. 182.
va sonrasnda da kendi zerk izgisini devam ettirebildi.
1948de Sovyetler Birlii ile imzalad Dostluk, birlii
ve Yardmlama Anlamas gereince Finlandiya, Sovyet-
ler Birliinin Dou Avrupadaki en nemli ortaklarndan
biri haline geldi. Ama ayn zamanda tarafsz konumda
kalmay baard ve eskiden olduu gibi piyasa ekonomisi-
ne ve demokrasiye dayanan ynetim eklini devam ettirdi.
Finlandiya Tatarlarnn durumu buna bal olarak olum-
lu seyir gsterdi. II. Dnya Sava bitiminde yaplan d-
zenlemeler sonucunda Finlandiya topraklarnn bir ksm
Sovyetler Birliine verilince, buradaki Tatarlar Finlandiya
tarafna yerletiler. 1945de Yoldz (Yldz) Spor Kulb
ald.64 1948de Helsinkide bir Tatar ilkokulu eitime
balad. Trk Halk Mektebi olarak adlandrlan ve ders-
lerin bir ksm Fince, bir ksm Tatarca okutulan bu oku-
lun madd desteini slam Cemaati ve Helsinki Belediyesi
ortaklaa stlendi. Ancak 1969da gerekletirilen eitim
reformu sonucunda bu okulun faaliyete devam etmesi
imkansz duruma geldi, nk renci saysnn azl
devletten para yardmnn salanmasna engel tekil etti.
Tatarca dersleri akam ya da hafta sonu kurslar ve yaz
okulu eklinde devam ettirildi. 1950 ylndan itibaren
Tatar ocuklar iin anaokulu almaya balad.65 1958-
1961 yllar arasnda slam Evi ina edildi. Burada slam
64 D. Hayretdinov, Vhodts iz Nijegorodin v Finlyandii: Sohranenie Traditsiy i Yazka,
Vklennost v Evropeyskoe Obestvo. (Finlandiya slam Cemaati Bakan Okan
Daher ile 16.04.2007 Tarihinde Yaplan Sylei) http://www.islamnn.ru/modules.
php?name=News&file=article&sid=1690
65 Frank Horn, Natsionalne Meninstva Finlyandii. http://vseref.ru/view-c004497.html
354
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR
Romanya Tatarlar 13 Aralk Mill Gn olarak kutluyorlar.
Cemaatinin idar ofisleri, ktphane, ibadet odas, ders-
likler, anaokulu odas, mutfak vard.66 Sovyet dneminde
Finlandiya Tatar topluluunun yaad en byk sknt,
Sovyet Devletindeki soydalarla temasn olmamasyd.
Tatar ilkokulunda Trkiyeden gelen retmenler (oun-
lukla Krm Tatarlar) ders verdi.67
Sonu
II. Dnya Sava, Dou Avrupa lkelerinde ok byk
sosyo-ekonomik ve demografik tahribata sebep oldu. Bu
durum, esas olarak Dou Avrupa sahasnn stratejik je-
opolitik konumundan kaynakland. Sovyetler Birlii ile
Bat dnyas arasnda kalan bu topraklar ilk bata 1930lu
yllarda kart siyas glerin ekimesine sahne oldu. Sa-
va yllarnda Nazilerle Sovyet ordusu arasndaki en youn
arpmalar burada yaand. Bununla da bitmedi, savan
sonrasnda Dou Avrupa, Sovyet Devleti ile Bat dnyas
arasnda daha da iddetlenen siyas ekimenin ve ideolo-
jik kartln etkilerine maruz kald. Btn bu gelime-
ler, bu corafyada yaayan insanlarn yaamlarn alt st
etti. Yz binlerce insan, g etmek zorunda kald ya da
zorla srgn edildi. Srgn edilenlerin bir ksm nakil s-
66 N. V. lgina, Traditsionne Meninstva Finlyandii: Formirovanie i Sovremenny Status,
EARAN, Moskva 2010; D. Hayretdinov, Vlasti Finlyandii Sposobstvut Konsolidatsii
Musulman, ntegratsii Migrantov i Obeni Konfessiy (Finlandiya Mslman Cemaati
mam Ramil Belyaev ile 17.04.2007 tarihinde yaplan sylei). http://www.islamnn.
ru/modules.php?name=News&file=article&sid=1693
67 A. Aymaletdinov, Poezdka Nijegorodskogo mama v Finlyandi (Ninnij Novgorod
Byk Camisi mam Renat slamov ile Yaplan Sylei), http://www.islamnn.ru/
modules.php?name=News&file=article&sid=6516
rasnda, byk blm srgn yerlerinde ld. Yine yz
binlerce insan, savalarda (cephelerde ya da gerilla arp-
malarnda) ld. Yz binlercesi muhalif olmaktan ya da
muhalif olma potansiyeli tamaktan tutukland ve uzun
sre hapiste kald, binlercesi idam edildi. Yine yz binler-
cesi kar tarafn esir askeri olmaktan ya da rk adan
kusurlu bulunmaktan tr topluca katliamlarda ya da
lm kamplarnda can verdi. Kardein kardei krd sa-
valar yaand, mal mlk yamaland, muazzam boyutta
zorbalk ve iddet uyguland. Kltrel dokular ykma u-
rad, toplumsal balar paraland, birka nesil boyunca bi-
riken madd ve manev deerler kl oldu. 1930lu-1940l
yllarda Dou Avrupada yaananlar, siyas ve ideolojik
oyunlarn iinde barndrd tehlikeyi ve savan insafsz
yzn ak bir ekilde gstermektedir.
almann konusunu tekil eden Tatar topluluklarndan
zellikle Litvanya ve Romanya Tatarlarnn yaadklar,
1930lu-1940l ylarda byk siyas glerin stratejik
hesaplarna kurban giden, ortaya kan iddet sarmalnda
savrulan insan gruplarnn yaadklarna dair aklayc bir
rnek tekil eder. Sava dneminde ve sonrasnda demok-
ratik i dzenini korumay baaran Finladiyada yaayan
Tatar topluluunun bu zor dnemi nispeten az kaypla ve
sosyo-ekonomik / kltrel zarar grmeden atlatm olma-
s ise, siyas iktidarn ihtiyatl ve demokratik tutuma sahip
olmasnn ne denli nemli olduunu kantlamaktadr.
355
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Kaynaka
Aptekar, P., Vnutrennie Voyska NKVD Protiv Polskogo Po-
dpolya, Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya,
Moskova1997, http://memo.ru/history/polacy/
Aymaletdinov, A., Poezdka Nijegorodskogo mama v Finlyan-
di (Nijnij Novgorod Byk Camisi mam Renat slamov le
Yaplan Sylei), http://www.islamnn.ru/modules.php?name=-
News&file=article&sid=6516
Czerwinski, G., zvestny Orientalist i Religiozny Deyatel Ya-
kub inkevi, Tatarica, No. 4, 2015, s. 212-213.
Danilov, A. - Kosulina, L., storiya Gosudarstva i Narodov Rossii:
XX vek, I- II, Drofa, Moskva 2006.
Final Report of the International Commission on the Holocaust in
Romania. November 11, 2004. Bucharest. http://www.webcita-
tion.org/66pZ5das9
Gaynetdinov, Rustem, Tatar v Blijnem i Dalnem Zarubejye:
storiya Rasseleniya i Sovremennoe Sostoyanie, storiya Tatar s
Drevneyih Vremen, VII, Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Aka-
demisi . Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2013, s.
632-638.
Gilyazov, skander,Legion del-Ural, Vee, Moskva 2009.
Godziska, Marzena, Polonya Tatarlar, http://www.an-
kara.msz.gov.pl/tr/ikili_isbirligi/polonya_kulturu_ve_bi-
limi/polonyaturkiye/polonyal_tatarlar/;jsessionid=C26A-
27C86F70DD8819D898574470B594.cmsap1p
Gorlanov, O. - Roginskiy, A., Ob Arestah v Zapadnh Ob-
lastyah Belorussii i Ukrain v 1939-1941 gg., Repressii Protiv
Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997, s. 77-113,
http://memo.ru/history/polacy/vved/index.htm
Griin, Yakov, Litovsko-Polskiye Tatar, storiya Tatar s Drev-
neyih Vremen, V, Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi
. Mercani Tarih Enstits Yaynlar, Kazan 2014, s. 257-266.
Griin, Yakov, Polsko-Litovskie Tatar: Vzglyad erez Veka,Tatar-
skoe Knijnoe zdatelstvo, Kazan 2000.
Guryanov, A., Mastab Deportatsii Naseleniya v Glub SSSR v
Mae-ne 1941 g., Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan,
Zvenya, Moskva 1997, s. 137-175, http://memo.ru/history/
polacy/vved/index.htm
Guryanov, A., Polskie Spetspereselents v SSSR v 1940-1941
gg., Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Mos-
kva 1997, s. 114-136, http://memo.ru/history/polacy/vved/
index.htm
Hayretdinov, D.,Vhodts iz Nijegorodin v Finlyandii: Soh-
ranenie Traditsiy i Yazka, Vklennost v Evropeyskoe Obestvo
(Finlandiya slam Cemaati Bakan Okan Daher ile 16.04.2007
tarihinde yaplan sylei), http://www.islamnn.ru/modules.
php?name=News&file=article&sid=1690
Hayretdinov, D.,Vlasti Finlyandii Sposobstvut Konsolidatsii
Musulman, ntegratsii Migrantov i ObeniKonfessiy (Finlan-
diya Mslman Cemaati mam Ramil Belyayev ile 17.04.2007
tarihinde yaplan sylei), http://www.islamnn.ru/modules.
php?name=News&file=article&sid=1693
Horn, Frank, Natsionalne Meninstva Finlyandii. http://vseref.
ru/view-c004497.html
Hurtado, M.,World War II in the Baltic, http://www.conflicts.
rem33.com/images/The%20Baltic%20States/weltkrieg2_balt.
htm
shakov, Damir, Etnopolitieskie i Demografieskie Protsess v
XV-XVIIIvv., storiya Tatar s Drevneyih Vremen, IV, Tataristan
Cumhuriyeti Bilimler Akademisi . Mercani Tarih Enstits
Yaynlar, Kazan 2014, s. 736-758.
shakov, Damir, Tatarskaya Etnieskaya Obnost, Tatar, haz.
R. K. Urazmanova - S. V. eko, Nauka, Moskva 2001, s. 11-
25.
Kangeris, Karlis, Closed Units of Latvian Police - Lettische
Schutzmannschafts-Bataillone: Research Issues and Pre-His-
tory, The Hidden and Forbidden History of Latvia Under Soviet
and Nazi Occupations 1940-1991, ed. V. Nollendorfs and E.
Oberlnder, Institute of the History of Latvia, Riga 2005, s.
104-121.
Klnik, S., Bez Sroka Davnosti, Voenno-storieskiy Jurnal,
No. 12, 2014, s. 55-59, http://history.milportal.ru/2015/02/
bez-sroka-davnosti/
Knowles, J. - Hapqui, D.,The Secret History of Finnish Is-
lam, Six Degrees, 26 August 2011, http://www.6d.fi/6d/index.
php/feature/40-feature/363-the-secret-history-of-finnish-islam
Konopatskiy, bragim, Belorusskie Tatar: storieskaya Sudba
Naroda i Kultur, Beyaz Rusadan ev. V. V. Tarkovskiy. http://
kumukia.ru/article-9186.html
Kovalenya, A. - Dolgotovi, B. - Hromenko, D., S Veroy v
Pobedu: Belarus v Velikoy Oteestvennoy Voyne. 100 Voprosov i
Otvetov, Belarusskaya Nauka, Minsk 2010, http://bookz.ru/
authors/boris-dolgotovi4/s-veroi-_776/1-s-veroi-_776.html
Krmskie Tatar, Tatarskiy Entsiklopedieskiy Slovar, nstitut
Tatarskoy Entsiklopedii AN TR, Kazan 1999, s. 301.
Lebedeva, N., Armiya Andersa v Dokumentah Rossiyskih
Arhivov, Repressii Protiv Polyakov i Polskih Grajdan, Zvenya,
Moskva 1997, s. 176-196. http://memo.ru/history/polacy/
vved/index.htm
Lukas, R.- Davies, N., Forgotten Holocaust, 2nd ed. Hippocrene
Books, 2001.
Mikinene, Galina, Oerk storii i Kultur Litovskih Tatar,
Diaspor, No. 2, 2005, s. 40-62.
Obzor Sovetskih Repressivnh Kampaniy Protiv Polyakov i Polskih
Grajdan, http://memo.ru/history/polacy/vved/index.htm.
Orak, M.,Vsya storiya: Kratkiy Spravonik kolnika, Olimp-
AST, Moskova 2001, s. 398-423.
Ot Polskoy Komissii Obestva Memorial, Repressii Protiv Pol-
yakov i Polskih Grajdan, Zvenya, Moskva 1997, http://memo.
ru/history/polacy/
nal, Mehmet Naci, Romanya Trklerine Bak, Trk Dn-
356
 II. DNYA SAVAI VE AVRUPADAK TATARLAR

yas Aratrmalar, No. 93, Aralk 1994, s. 177-190. b, TKAE Yaynlar, Ankara 1976, s. 1082-1085.
Polsko-Litovskie Tatar, Tatarskiy Entsiklopedieskiy Slovar, lksal, Mstecip, kinci Dnya Savanda 1941-1942 Berlin
Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tatar Ansiklopedisi Hatralar, Emel Yayn, stanbul 1976.
Enstits Yaynlar, Kazan 1999, s. 445.
Zaytsev, . K., Lipka v Vostonh stonikah, Vostonaya Yev-
Populatia dupa etnie la recensamintele din perioda 1930-2002. ropa v Drevnosti i Srednevekove: Vospriyatie, Modelirovanie i Opi-
http://www.insse.ro/cms/files/RPL2002INS/vol4/tabele/t1.pdf sanie Prostranstva v Antinoy i Srednevekovoy Literature, haz. Ye.
A. Melnikova, Moskva 2006, s. 70-77.
Russev, N. D., Tatar Kak-to Sovsem sezli (Poslednie Mes-
yats storii Bucakskoy Ord, Rusin, No. 1 (27), 2012, s. 137- Zelinskiy, P. - Pinuk, V., storiya Belorusi (XX -Naalo XXI
153, http://cyberleninka.ru/article/n/tatary-kak-to-sovsem-isc- Veka), Minsk 2004, http://biofile.ru/his/13432.html
hezli-poslednie-mesyatsy-istorii-budzhakskoy-ordy
Senn, Alfred Erich, Baltic Battleground, The Hidden and
Forbidden History of Latvia Under Soviet and Nazi Occupations
1940-1991, ed. V. Nollendorfs and E. Oberlnder, Institute of
the History of Latvia, Riga, 2005, p. 17-30.
Skoropadenko, Zoya,Zapadnaya Ukraina - Sibir. Krestny Put:
God 1939-1941, http://www.day.kiev.ua/ru/article/istori-
ya-i-ya/zapadnaya-ukraina-sibir-krestnyy-put-gody-1939-1941
Stanciugel, R. - Balaa, L. M., Dobrogea in Secolele VII-XIX.
Evolutie istorica, Bucureti, 2005.
Stranga, Aivars, The Holocaust in Occupied Latvia: 1941-
1945, The Hidden and Forbidden History of Latvia Under So-
viet and Nazi Occupations 1940-1991, ed. V. Nollendorfs and
E. Oberlnder, Institute of the History of Latvia, Riga 2005, p.
161-174.
Strods, Heinrihs, Sovietization of Latvia 1944-1991, The
Hidden and Forbidden History of Latvia Under Soviet and Nazi
Occupations 1940-1991, ed. V. Nollendorfs and E. Oberlnder,
Institute of the History of Latvia, Riga 2005, p. 209-227.
lgina, N. V.,Traditsionne Meninstva Finlyandii: Formirova-
nie i Sovremenny Status, EARAN, Moskva 2010, http://www.
suomesta.ru/2014/07/14/tradicionnye-menshinstva-finlyan-
dii-formirovanie-i-sovremennyj-status/
Tatarenko, Aleksandr, Nedozvolennaya Pamyat: Zapadnaya Be-
lorus v Dokumentah i Faktah, 1921-1954, Arhiv AT, St. Peters-
burg 2006.
Tulskiy, Mihail, Nekotore togi Perepisi 2004 Goda v Mol-
davii, http://www.demoscope.ru/weekly/2006/0249/analit08.
php
Ubit v Katni: Kniga Pamyati, Zvenya, Moskva 2015.
Ukraina v Velikoy Oteestvennoy Voyne, http://svatovo.ws/s/war_
Ukraine.html
Usmanova, Dilyara, Dokument Po storii Polsko-Litovskih
Tatar iz Arhiva Litv, Gasrlar Avaz / Eho Vekov, No. 2, 2008,
http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/
main/?path=mg:/numbers/2008_2/04/03
Usmanova, Dilyara, Dokument po storii Polsko-Litovskih
Tatar z Arhiva Litv, Gasrlar Avaz / Eho Vekov, No. 1, 2008,
s. 126-141, http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/
anonymous/main/?path=mg:/numbers/2008_1/04/04_2/
lksal, Mstecip, Romanya Trkleri, Trk Dnyas El Kita-

357
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

358
 II. DNYA SAVAININ
SURYE TRKMENLERNE ETKS

Miray VURMAY GZEL*

Giri

Orta Dou, tarihsel srete gerek blgesel gerekse kre-

sel sistem ierisinde son derece nemli bir siyasal corafya
hline geldi. Orta Dounun kaotik siyasal sistematiini
anlayabilmek iin tarihin siyas, sosyal, toplumsal ve kl-
trel nirengi noktalarn odaa almak ve bu merkezlerden
kronolojik bir geriye saym ile olay ve olgular analiz et-
mek gerekmektedir. phesiz ki, bu noktada Orta Dou
corafyasnn siyas paralanma sreci olan I. Dnya Sa-
vaile II. Dnya Sava dnemleri, tarihin ekillenmesin-
de belirleyici rol oynad. Nitekim I. Dnya Sava sras ve
sonrasnda dnemin kresel smrgeci gleri olan ngil-
tere ve Fransa tarafndan domine edilen srete Osman-
l Devletinin paralanmas ve yklmas Orta Dounun
II. Dnya Sava ve Fransz smrgesi Suriye
siyasal sistematii asndan nemli sonular dourdu.
Osmanl Devletinin paralanmas ile ortaya kan Orta zelinde hem de Orta Dou genelinde blgesel siyas den-
Dou devletlerinden biri de Suriye oldu. geleri nemli oranda deitirdi. Suriye merkezli olarak ele
alndnda, bamsz devlet stats kazanlmasnn dn-
Suriye, I. Dnya Sava sonras oluturulan dnya siste-
da bir dier nemli sonu da I. Dnya Sava sonrasnda
minde dier birok Orta Dou lkesi gibi bir sre manda
kesin stats belirsiz olan Hatayn Trkiyeye katlmas,
ynetiminde kald, II. Dnya Sava srecinde bamsz
baka bir deyile Trkiye-Suriye snrnn nihai olarak
bir devlet hline geldi.
belirlenmesi ve ciddi bir nfusa sahip olan Suriye Trk-
Orta Dou lkeleri II. Dnya Savana fiilen katlmadlar,
menlerinin Suriye tarafnda kalmasyd. Bu makalenin
fakat manda ynetimi altnda olduklar lkelerin savaa ka-
amac da iki dnya sava aras dnemden balayarak Su-
tlmas sonucu konjonkturel zorunluluklar nedeni ile bu
riye Trkmenlerinin durumunu ve II. Dnya Savann
srete bamszlk kazandlar. Suriyenin bamsz bir dev-
Trkmenler zerindeki etkilerini ortaya koymaktr.
let olarak tarih sahnesine kmas dorudan olmasa da do-
layl II. Dnya Sava sreci ve sonucunda mmkn oldu.
Suriye Trkmenlerinin Ksa Tarihi
Nitekim Suriyede 1920-1946 yllar arasnda sren Fransz
Mandas ynetimi, Fransann II. Dnya Savana girmesi Suriye Trkmenlerinin Suriyeye gelileri ile ilgili eitli
ile sona erdi ve 1946 ylnda Suriye bamsz bir lke oldu. kaynaklarda farkl ifadeler kullanlmakla birlikte, genel
kabul grm teoriye gre, Suriyede Trk varl ilk kez
II. Dnya Sava srecinin, ifade edildii zere Orta
Dou sistematiini dolayl etkiledi. Ancak hem Suriye * Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Doktora rencisi

359
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
VII. yzylda Ouz Boylarnn gleri ile balad. X. ve
XI. yzyllarda Ouzlarn Suriyeye g younlat. Su-
riyeye yerleen Ouz boylar iki koldan ilerledi. Birinci
kol; Halep, Hama, Humus ve am yresine yerleti. Bun-
lar daha ok Bayat, Avar, Bedili, Der boyuna mensup
oymaklard. Dier kol Lazkiye ve Trablusam istikame-
tinde Ensariye Dalarnn batsna yerleen Trk boylar
idi. Tolunoullar ile balayan Trklerin yerleimi XI. yz-
ylda Seluklularn blgeye gelmesi ile devam etti. Trk
etkinlii Seluklularn blgeye geliiyle artt. zellikle
Halep, Lazkiye, Trablusam ve Asi Irma Vadisi boyunca
Hama, Humus ve am blgesinde yerleim younluk ka-
zand. Suriyenin kuzey blgeleri, Antakya ve evresinde
ise XI. yzylda youn bir Trk yerleimi gerekleti.1 XI.
yzylda am merkez olarak Suriye, Lbnan, rdn ve
Filistin Trk boylarnn hkimiyetine girdi. Daha sonraki
dnemde de Orta Asya, Gney Kafkasya (Azerbaycan) ve
Anadoludan Suriyeye Trkmen boylar g etti.2
1078 ylnda ise Sultan Melikahn nderliinde Suriye
Seluklu Devleti kuruldu. Suriye, 1260tan itibaren bir
Trk devleti olan Memlklerin hkimiyeti altna girdi.
daresi ve asker gc Trklerden oluan bu devlet, Suri-
yeye yaklak 250 sene hkim oldu. 1243 ylnda ise K-
seda Savanda Moollara yenilen Trk boylar Halep
blgesine yerletiler. Bu dnemde Suriyeye gelen Trk
adr saysnn 40.000 olduu tahmin edilmektedir.
Franszlar Suriyede, 1920.
1 Ali Sevim, Suriyede ilk Trkler, Trk Kltr Dergisi, No. 32, Ankara 1976, s.105-111.
2 Cengiz Orhonlu, Suriye Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1977.
Yavuz Sultan Selimin 1516 Mercidabk Seferi ile Suriyede
Osmanl hkimiyeti balad. 1516dan sonra ynetimi Os-
manl Devletine geen blge 1918 ylna kadar kesintisiz
olarak 402 yl boyunca Trklerin hkimiyeti altnda kald.
Bu dnemde Suriyede Trkmen yerleimi artarak devam
etti ve blgede nemli bir Trk nfusu olutu.
1918 ylnda I. Dnya Sava ve Arap isyanlar neticesin-
de Suriye, Osmanldan ayrld ve sava sonrasnda Fransz
Mandasna girdi. Osmanlnn ekilmesi ile Suriye Trk-
menleri mill mcadeleye balad. Bu dnemde Fransa
igaline kar Halepte Nveyran Ouz, Lazkiyede Suhta
Aa ve Nevres Aa komutasnda Trkmen direni gruplar
oluturuldu. Fransa ile imzalanan 20 Ekim 1921 tarihli
Ankara Anlamas ve 1939 Hatayn ilhak sonrasnda Su-
riye Trkmenlerinin fizik ve siyas olarak Trkiye ile bir
balants kalmad.3
II. Dnya Savann Suriye Trkmenlerine Etkisi
Suriyedeki Trkmenler zerine Trkiyede yaplm ilk a-
lmalardan biri olan Suriye Trkleri balkl makalesin-
de Prof. Dr. Mustafa Kafal, Fransz Mandas dneminde
blgedeki Trk nfusunun 500.000den fazla olduunu
belirtmitir.4 Suriyedeki Fransz Mandas dneminde Su-
riye Trkmenleri kimliklerine ynelik basklara maruz
kalmalarna ramen varlklarn srdrdler. II. Dnya
Savann yaklamas (1936) Fransann blgedeki hki-
miyetini zayflatnca Suriye Trkmenleri daha youn bas-
klara maruz kaldlar. Yine II. Dnya Sava ncesi siyas
ve asker dikkatini Avrupaya kaydrmak zorunda kalan
Fransa ile Trkiye arasnda Hatayn statsne ilikin ya-
plan grmeler ve imzalanan antlamada Suriye snrlar
ierisinde kalan Trkmenlere ilikin herhagi bir madde-
nin olmamas sonraki srete Trkmenlere ynelik bask
ve asimilasyon politikalarnn artmasna neden oldu.
Suriyede Osmanl egemenliinin sona ermesi ile birlikte
sava ncesinde kendilerine vaat edildii zere bamsz
bir devlete kavuulacana olan inan son derece kuv-
vetliydi. Fransa ve ngiltere arasnda imzalanan gizli Sy-
kes-Picot Anlamasnn maddelerinin aklk ve resmiyet
3 Mehmet andr, Suriye Trkl, Trk Yurdu, XVIII/133, Ankara 1998, s. 7.
4 Ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Kafal, Suriye Trkleri-I, Tre Dergisi, No. 21-22,
Ankara 1973, s. 32-36; Mustafa Kafal, Suriye Trkleri-II, Tre Dergisi, No. 23,
Ankara 1973, s. 23-30.
360
 II. DNYA SAVAININ SURYE TRKMENLERNE ETKS
Sriyedeki Svari Alay, 1941.
kazand 1920 tarihli San Remo Konferansnda Osman-
l Devletinin eski Suriye topraklarnda iki A tipi man-
da tekil edilerek Suriye ve Lbnann Fransa, Filistinin
ise ngilterenin idaresine braklmas; Irak topraklarnn
da ngilterenin mandasna girmesi kararlatrld.5 Tekil
edilen A tipi manda idaresi, sz konusu lkelerin (gre-
ce) bamsz saylmasn, kendini idare edebilecek siyas
olgunlua eriinceye kadar manda otoritesinin altnda
kalmasn ngryordu. Nitekim Fransa 1920 ylnda Su-
riyeyi igal ederek ynetimi ele geirdi ve iki yl sonra da
manda ynetimi iin Milletler Cemiyetinin onayn ald.
Franszlar, Suriyede ynetimi ellerine geirdikten hemen
sonra bl-ynet stratejisini izlemeye balad ve son de-
rece paral bir etnik, din ve mezhepsel yapya sahip olan
Suriyede toplumsal btnl, siyaseti bir anlamda silah
gibi kullanarak ortadan kaldrd.
Bu balamda Suriyeyi ilk nce am, Halep, Lazkiye
(Nusayrilere tahsis edildi), Cebel-i Drzi (Drzilere tah-
sis edildi) olmak zere drt zerk blgeye ayran Fransz
ynetimi daha sonra am ve Halep blgelerini Suriye
Devleti ad altnda birletirdi. Lazkiye ve Cebel-i Drzi
zerk devletleri ise 1936 ylna kadar bu statlerini ko-
rudular.6 Bu blnmeler srasnda skenderun Sanca ise
5 Niyazi Berkes, manda ynetimini yle tarif etmektedir: Manda, Bat uygarlnn zel-
likle Fransz ve ngiliz irfannn geri uluslar kolundan tutup kaldrma, terbiye etme, yeti-
tirme ksacas medeniletirme amacyla ksa sre Milletler Cemiyeti adna vekaletle idare
etmesi demektir. Berkesin konuya ilikin daha ayrntl fikirleri iin bkz. Niyazi Berkes,
Arap Dnyasnda slamiyet, Milliyetilik, Sosyalizm, Kpr Yaynlar, stanbul 1969.
6 Maoz Moshe, Esad: amn Sfenksi, Akademi Yaynclk, stanbul 1995, s. 37. Fran-
szlar Suriyede uyguladklar bl-ynet stratejisini yine egemenlikleri altnda olan
Lbnanda da uyguladlar. Nitekim bugn hlen Lbnanda bu ynetim tarznn mi-
geni Trk nfusundan dolay, zel bir ynetim altnda
zerklii korunmak artyla 1929 ylnda Halepe balan-
d. Nitekim Trkiye ile Fransa arasnda 20 Ekim 1921de
imzalanan Ankara Anlamas ile skenderun Sanca Tr-
kiye snrlar dnda kald. Ancak, daha sonra Misak-
Milli snrlar ierisinde anlacak olan skenderun Sanca
iin Ankara Anlamasna Sancaktaki Trklerin haklarn
koruyacak ve blgeye zerklik verilmesi iin gerekli or-
tam hazrlayacak olan hkmler konuldu. 1921 ylnda
skenderun zerk Sanca Halepe bal kalarak, Suriye
ile birlikte Fransz Mandas altna girdi.7
Franszlar, Suriyeyi manda ynetimi altna alp, idar olarak
paraladktan sonra ilk i olarak blgedeki asker varlkla-
rn glendirmek amacyla Les Troupes Speciales du Le-
vant (zel Dou Akdeniz Birlikleri) ad ile yerli bir ordu
kurdular. Komuta kademesi ve st dzey subaylar Fransz-
lardan oluan ordudaki askerlerin byk ounluu Drz
ve Nusayr idi. Orduda ayrca saylar ok olmamakla bir-
likte erkez ve Ermeniler de bulunuyordu. Trkmenlerin
ise neredeyse hibir alanda sisteme dhil edilmedii bu
srete Fransz asker eitmenler, asker akademi kurarak
sz konusu yeni orduya yerli askerler yetitirmeye ba-
lad. Ancak blgedeki en youn nfus oranna sahip olan
Snni Araplar tpk Trkmenler gibi orduya alnmadklar
ras zerine kurulan bir siyas sistem mevcuttur. Lbnan Savann k, sava
srasnda yaanan olaylar ve hlen yrrlkte olan anayasann Fransz Mandas dne-
minin izlerini ve hatta imzasn tayor olmas son derece dikkat ekicidir.
7 Sabahattin en, Ortadouda deolojik Bunalm, Suriye Baas Partisi ve deolojisi, Birey
Yaynclk, stanbul 2004, s. 91.
361
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
gibi ocuklarn akademiye gndermeyi de istemiyorlard.
Hl byle olunca demografik olarak aznlkta bulunan et-
nik-din ve mezhepsel gruplar ordu ierisinde glenmi
oldular. Nitekim ileriki yllarda zellikle bamszlk son-
rasnda lkeyi ekillendirecek olan ordu ve istihbarat ieri-
sinde Snni Araplarn aznlkta kalmas, Trkmenlerin ise
neredeyse hi yer almamas Suriyenin kaderini etkileyen
en nemli faktrlerden biri hline gelecekti.
Franszlar, manda ynetimini asker anlamda salamla-
trmaya alrken bir yandan da Osmanl dnemindeki
sosyal statlerini, nfuzlarn ve ekonomik stnlklerini
yitirmeye balayan Trkmenler ve Snni Araplar bata ol-
mak zere Fransz Mandas dneminde yine bu balamda
kayplar olan airetler8 ve hatta manda ynetimi ile imti-
yaz sahibi olmalarna ramen Drzilerin bir ksm manda
ynetimine kar bandan beri srdrdkleri muhalefeti
gn getike glendiriyorlard. Giderek artan muhalefet,
Fransz Mandasnn beinci ylnda byk bir isyan hare-
ketine dnt. lk byk isyan 1925de Drzi blgesinde
patlak verdi, ksa srede nce am ve Hamaya, ardndan
da tm Suriyeye yayld. Franszlarn manda politikalarna
kar duyulan rahatszlklarn Fransz varlna topyekn
kar kan milliyeti muhalefet ile birlemesiyle birlikte
giderek tabann genileten isyan hareketi, 1927 ylna
kadar srd. Franszlarn sert bir ekilde bastrd isya-
nn bilanosu ise son derece ard. syan bastrldnda
geride bombalanarak harabeye evrilmi bir ehir am,
6.000den fazla insann kaybetti, binlercesi evsiz kald.9
syan, ayrca Suriyedeki muhalif hareketlerin ve milliyet-
iliin ciddiyetini gstermesi asndan Franszlar iin
olduka byk bir nem tayordu. Nitekim isyandan
hemen sonra nde gelen milliyetiler tarafndan kurulan
Halk Cephesi, muhalefetin organize bir hl almaya bala-
dnn ak bir kantyd. Bu gelimeler zerine Franszlar
isyandan sonra muhaliflerle grmelere balama karar
ald. Yaplan grmelerden sonra seime gidilmesi kara-
latrld ve 1928 ylnda yaplan seimleri Halk Cephesi
kazand. Seimlerden sonra oluan meclis kurucu mec-
lis grevi grd ve yeni bir anayasa hazrlad. Suriyenin
8 Osmanl dneminde nemli g odaklar olarak anlan airetler, Osmanlnn blge
politikasn etkileyen, hatta ekillendiren nemli faktrlerden biriydiler.
9 Albert Houran, Arap Halklar Tarihi, ev. Yavuz Alogan, letiim Yaynlar, stanbul
2003, s. 290.
doal snrlar iinde bamsz, egemen ve blnmez bir
btn olduunu; hkmet eklinin cumhuriyet, devletin
dininin slam ve bakentinin am olduunu ngren ana-
yasa Fransz Mandasnn ynetim stratejisi ve uygulad
manda politikas ile elitii gerekesiyle Franszlar tarafn-
dan kabul grmedi. 1930 ylna kadar sren anayasa g-
rmeleri sonucunda Fransz ynetimi meclisi feshederek
kendi hazrlad anayasay yrrle koydu. Yeni anayasa,
Suriyenin siyas birliini kabul etmekle birlikte Fransann
Suriye zerindeki haklarn da koruyordu.10 Fransa, yeni
anayasa ile birlikte Suriyeye kendisine baml olmak kay-
d ile dolayl bir bamszlk vermi oluyordu. Baka bir
deyile yeni anayasa ile Suriye baml bamszlk ka-
zanm oluyordu. lkedeki gl muhalefeti asker yn-
temlerle ve bask ile krmayaca aikar hle gelen Fran-
sa, Suriyeyi elinde tutabilmek iin byle bir yol semiti.
Yeni anayasann akabinde 1932de Suriyede yeni bir seim
yapld ve Halk Cephesi yelerinden oluan bir hkmet
kuruldu. Suriyede bu gelimeler yaanrken ayn kaderi
paylat Irakta manda ynetiminin banda olan ngi-
lizler arasnda Bamszlk Anlamasnn imzalanmas ve
ardndan Irakn Milletler Cemiyetine ye olmas, Suri-
yedeki bamszlk yanls milliyetileri cesaretlendirdi.
Orta Douda bu gelimeler yaanrken Avrupada da II.
Dnya Savana zemin hazrlayan gelimeler oldu. Av-
rupada giderek ykselen Faist talya ile Nazi Almanya,
Franszlar iin byk bir tehdit arz etti. Bundan dolay
Fransa, smrgelerindeki sorunlardan ok lke ierisin-
deki meseleler ve yaklaan sava ile ilgilenmeye balad. I.
Dnya Savann yaralarn henz saramam olan Fran-
sz ekonomisi giderek kan kaybetti ve ekonomik nedenler
dolaysyla balayan huzursuzluklar baka boyutlarn da
eklenmesi ile giderek artt.
Fransa kendi ana karasnda gelien bu sorunlarla urar-
ken, 1936 balarnda Suriyede genel grev balad. erde
siyas ve ekonomik istikrarszlklarla bouan, ekonomisi
durgun Fransa, mandas altndaki lkelere hem ekono-
mik hem de siyas anlamda yetiememeye balad. Di-
er taraftan mandas altndaki lkelere bamszlk verdii
takdirde, onlar elinde ne kadar sk bir ekilde tutabile-
ceinden, hatta tutup tutamayacandan emin deildi.
10 S. en, a.g.e., s. 93-94.
362
 II. DNYA SAVAININ SURYE TRKMENLERNE ETKS
Hatay Devlet Bakan Tayfur Skmen, bir resm tren srasnda gvenlik glerini selamlyor.
Netice itibaryla Avrupadan ykselen tehditler, Suriye ve
e zamanl olarak Lbnanda karlalan direniin giderek
g kazanmas, lke ekonomisinin gittike ktlemesi,
Fransay tutum deiikliine itti.
Alt ay sren grmeler sonucunda 1936da Lbnan d-
arda kalacak ekilde Suriyeye bamszlk veren, taslak
bir anlama imzaland. Nusayr Araplarnn youn mu-
halefetine karn Cebel-i Drzi ve Lazkiye blgeleri de
Suriye snrlarna dhil edildi. Anlama metninde ayrca
Fransann Dou Akdenizdeki asker varl da korundu ve
bu balamda metinde Fransa Suriyedeki iki hava ssn
25 yllna kullanmaya devam edecektir ibaresi yer ald.11
1936 ylnda yaplan seimler sonrasnda kurulan hk-
met, sz konusu anlamay tasdik ederken 1938 ylnda
Fransz Parlamentosu anlamay onaylamadn aklad
ve 1939 ylnda da Suriye Anayasasn rafa kaldrarak,
meclisi feshetti. Fransa ayrca, birleen zerk blgelerden
Cebel-i Drzi ve Lazkiye blgelerine de yeniden zerklik
vererek birleik Suriyeyi tekrar paralam oldu. Bylece
Suriye, bamszlk yerine tmyle Fransz idaresinde kal-
d. Bamszlk beklerken bir kez daha Fransz Mandas
11 A. Hourani, a.g.e., s. 359.
altna girmek Suriye halknda byk bir hayal krkl
yaratt ve byk protesto gsterileri balad.
Suriyede bylesine kaotik bir sre yaanrken, kendisine
zel bir stat verilen skenderun Sancanda da scak
gelimeler oldu. Suriye ve Fransa arasnda 1936 ylnda
bamszlk anlamas yaplnca Trkiye, Sancak Soru-
nunu (bugnk ad ile Hatay Sorununu) gndeme ge-
tirdi. 1920li yllar boyunca gndemin alt maddelerinden
biri olarak da olsa her daim Fransz Mandasnn gnde-
minde olan Sancak, zel stats ile birlikte nce 1926da
skenderun Hkmeti ad ile Beyruttaki Fransz Yk-
sek Komitesine balyken daha sonra gelen tepkiler ze-
rine Kuzey Suriye Hkmeti ad ile yine zel bir stat-
de am ynetimine baland. Fransa, 1936da Suriyeye
bamszlk vermeyi kabul ettiinde ise Sancakn da tm
haklarn Suriyeye devretmi oldu. Duruma tepki gste-
ren Trkiye, Fransaya bir nota vererek skenderun Sanca-
na ayr bir bamszlk verilmesini istedi.12 Trkiye ayn
zamanda konuyu Milletler Cemiyetine de tad.
Milletler Cemiyetinde yaplan grmeler sonucunda
blgeye gzlemciler gnderilip bir raporun hazrlanmas-
12 Bassam Tibi, Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, Yneli Yaynlar, stanbul 1998, s. 102.
363
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

5 Mays 1938de Trk askeri Hataya girdi.

na karar verildi. Gzlemler sonucunda hazrlanan rapor- birlii ile Trkiyeye katlma karar alarak hukuken orta-
da, Sancakta (Hatayda) i ilerinde bamsz, d ilerin- dan kalkt ve Trkiye Cumhuriyetinin bir ili hline geldi.
de Suriyeye bal bir ynetim oluturulmas ngrld.
Tam bamszla kavuacakken yeniden Fransz Mandas
Ancak Trkiyenin tepkileri sonucu Cenevrede Trkiye
altna giren ve Suriye milliyetileri iin bir onur mca-
ve Fransa arasnda imzalanan anlamayla 1937 ylnda
delesi14 hline dnen Sancakn (Hatayn) Trkiyeye
Sancaka (Hataya) ulusal btnlk kazandrld. Ayn
katlmas Suriyedeki havay iyice sertletirdi. II. Dnya
gn Milletler Cemiyeti Hatay Anayasasn onaylayarak
Savann giderek daha da ypratmaya balad Fran-
ilk etapta seimlerin yaplmasn ngrd. 22 Austos
sann, mandas altnda olan blgelerde ve smrgelerinde
1938de yaplan seimlerden hemen sonra 2 Eylldeki ilk
otorite salamas giderek zorlat. Suriyede de bamsz-
meclis toplantsnda Tayfur Skmenin Devlet Bakan se-
ln kazanlamamasnn verdii hayal krkl, Fransaya
ildii Hatay Devleti kuruluunu ilan etti. Yeni devletin
duyulan fkenin giderek artmas ve Hatayn kaybedilme-
resm dili hem Arapa hem de Trke olmasna ramen
si vb. nedenlerin sonucunda yeni huzursuzluklar ve yer
seilen tm milletvekilleri Trke yemin ettiler.13
yer isyanlar meydana gelmeye balad.
2 Eyll 1938 tarihinde kurulan Hatay Devleti, gerek an-
II. Dnya Savann balamas ve 1940 ylnda Fran-
lamda bir devlet nitelii tamad gibi byle bir ama
sann Almanya karsnda zafiyet gstermesi Fransann
iin de kurulmad. Her ynyle yapay ve geici bir nite-
Suriyedeki gcn olduka zayflatt. 1940 Hazirannda
lie sahip olan Hatay Devletinde gerek yneticiler gerek
Fransann dmesi ve Mareal Philippe Ptainin Vichy
halk tarafndan yrtlen resm ve gayriresm faaliyetlerle
Rejimini kurmas, Suriye dhil olmak zere Fransann
anavatana katlma abalar devlet kurulur kurulmaz gn-
tm kolonilerini etkiledi. Bylece Alman etkisine giren
deme konuldu. Bu hliyle bir yla yakn bir sre varln
Suriyede Almanlarn da teviki ile milliyetilik yeniden
srdren Hatay Devleti, 29 Haziran 1939 tarihinde oy-
ykselie geti. Ykselen milliyetilie ve Fransz kartl-

13 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Alkm Yaynevi, stanbul 2004, 14 Hatay Sorunu, ok uzun yllar boyunca Trkiye ve Suriye arasnda son derece nemli
s. 351. bir sorun olarak ikili ilikileri belirleyen faktrlerden biri oldu.

364
 II. DNYA SAVAININ SURYE TRKMENLERNE ETKS
na istinaden grevlerin, protestolarn ve gsterilen bala-
mas ile yeniden ykselen tansiyon, 1946 ylnda basklara
daha fazla dayanamayp Suriyeden ekilmeye karar veren
Fransann Suriye topraklarn tamamyla terk etmesine
kadar yksek bir seviyede kald. 17 Nisan 1946da resmen
bamszln kazanan Suriye, bu tarihten itibaren ulusla-
raras arenada Suriye Arap Cumhuriyeti ad ile yer ald.
Suriyeyi bamszla gtren srete Trkmenlere ynelik
basklar da artt. Bamszln ilan edildii 1946 ylndan
sonra ise Trkmenlerin durumu daha sancl bir hl ald.
Nitekim 1949 ve 1972 anayasalar ile Suriye Arap Cum-
huriyetinde aznlk olarak sadece Ermeniler kabul edildi.
Dier topluluklar Suriye Arap vatanda olarak grld.
Uygulamada da olduka kat olan bu kanun gerei Trk-
menlerin Trkmen ad altnda siyas ya da kltrel anlamda
rgtlenmesi mmkn olmad. Bugn de hlen geerlilii-
ni koruyan ve mevcut Baas Rejiminin meruiyet kayna
olan anayasa dier etnik gruplara olduu gibi Trkmenlere
de kimlikleri ile yaam hakk tanmamaktadr.15
Fransz Mandas dneminde balayan ve II. Dnya Sava-
srecinde Franszlara kar balatlan isyan hareketleri
srecinde youn bir bask gren Trkmenler, Suriyenin
bamsz bir devlet olmas sonrasnda sistematik olarak
Fransz Mareal Philippe Petain, Hitler ile grrken. Yanlarnda Paul-Otto Schmidt bulunuyor.
15 Fatih Kiriiolu,Suriye Trkleri, Avrasya Dosyas, II/3, Sonbahar 1995, s. 131-143.
izlenmeye balanan Araplatrma politikas erevesin-
de birok sorunla karlatlar. Trkmenler asndan bu
dnemde yaanan sorunlardan ilki kylerin isimlerinin
deitirilmesi oldu. Akabinde ise coraf olarak dank
olmalar iin Trkmen blgelerinin arasna Arap nfusu
yerletirildi. Her trl siyasal, kltrel ve sosyal haklardan
yoksun braklan Trkmenler korku kltrne hapsedil-
di. rgtlenme haklar da ellerinden alnan Trkmenler
bu srete kimliklerini korumakta da glk ektiler.
Sz konusu bask ve tehdit merkezli dnem ierisinde
Trkmen olmak Trkmenler iin ok zordu. Sistem/re-
jim her ekilde Suriyeli st kimliini dayatyordu. By-
lesine bir sreten ve szgeten geen Suriye Trkmenleri
zellikle dil konusunda byk oranda Araplatrma poli-
tikasna maruz kaldlar. Eitim sisteminin kat bir ekilde
Arap/Suriye milliyetilii ile rl olmas, Trkmenlerin
mill ve kltrel kimliini dorudan hedef ald. Krsal-
da yaayan Trkmenler her ne kadar Trkeyi gayriresm
kullanmaya devam etseler de ehir merkezlerinde yaayan
Trkmenler Trkeyi unutmaya mahkum edildiler. Yine
krsaldaki Trkmenlerin kendi aralarnda evlilikler yap-
m olmas Trkmen kimliini ve Trkeyi muhafaza et-
mek konusunda etkili olsa da, kentli Trkmen nfus iin
ayn ey sz konusu olmad.
365
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

zgrlk isteyen halkn 11 Ocak 1937deki protestolar

Sonu ve Deerlendirme

I. Dnya Sava sonrasnda kurgulanan ve Fransz Man-

das ynetimi altnda ina edilen Suriyede Trkmenler
her daim ynetim basks altnda kaldlar. Bu noktada
aka belirtmek gerekir ki, Suriye Trkmenleri 1918 son-
ras, yani Fransz Mandas ile balayan srete, her zaman
iin Osmanl bakiyesi olarak grld ve hem Franszlar
hem de dier etnik gruplar tarafndan yok hkmnde
sayld. Arap milliyetiliinin trmand ve Suriyenin ba-
msz bir devlet hline geldii II. Dnya Sava srecin- 1 Aralk 1936 tarihindeki protestolar

de ise sz konusu basklar giderek artt. Nitekim bu sre

Tm bu yaananlarn bir yansmas olarak, II. Dnya Sa-
zarfnda Hatayn Trkiyeye ilhak, snrlar iinde kalan
va sonrasnda kurulan yeni dnya dzeni ve balayan
Trkmenlere olan olumsuz bak asn ve basky derin-
Souk Sava sistemi ierisinde istisnasz her Suriye Trk-
letirdi. Trkiyenin uzants olarak grldler. Kat bir
meni, etnik kimlii referans gsterilerek Suriye ynetim-
kimlik politikasnn hkm srd Suriyede Trkmen-
leri tarafndan olaan pheli olarak algland. Trki-
ler zellikle Trkiye-Suriye ilikilerinin sancl dnemle-
ye-Suriye arasndaki byk kk her sorunda Trkmen-
rinde rejimin hedefi oldular.
lere bask ve zulum artt.
Suriye ve dolaysyla Suriye Trkmenleri, II. Dnya Sava-
Bylesine bir bask ve zulm ortamnda yaamak zorunda
na katlmadlar, ancak o dnem ynetimi altnda oldu-
kalan Suriye Trkmenleri ise apolitik bir tavr iine gir-
u Fransann savaa katlmas ile yaanan sreten ciddi
mek zorunda kaldlar. Kimi dnemlerde baz klar olsa
oranda etkilendiler. Fransz Mandas dneminde Suriye
da Trkmenler arasnda siyasal bir milliyetilik geli(e)
toplumu arasnda oluturulan zihinsel blnme, Fran-
medi. Kavramsal olarak ifade etmek gerekirse Trkmenler
sann Suriyeden ekilmesi sonrasnda ayn orantyla siyas
arasnda tepkisel ve kltrel bir milliyetilik olutu.
alanda kendini gsterdi.

366
 II. DNYA SAVAININ SURYE TRKMENLERNE ETKS

Kaynaka
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Alkm
Yaynevi, stanbul 2004.
Berkez, Niyazi, Arap Dnyasnda slamiyet, Milliyetilik, Sosya-
lizm, Kpr Yaynlar, stanbul 1969.
Houran, Albert, Arap Halklar Tarihi, ev. Yavuz Alogan, le-
tiim Yaynlar, stanbul 2003.
Kafal, Mustafa, Suriye Trkleri, Tre Dergisi, No. 21-22, An-
kara 1973.
Kiriiolu, Fatih,Suriye Trkleri, Avrasya Dosyas, Ankara
1995.
Moshe, Maoz, Esad: amn Sfenksi, Akademi Yaynclk, stan-
bul 1995.
Orhonlu, Cengiz, Suriye Trkleri, Trk Dnyas El Kitab,
Ankara 1977.
Sevim, Ali, Suriyede lk Trkler, Trk Kltr Dergisi, No.
32, Ankara 1976.
andr, Mehmet, Suriye Trkl, Trk Yurdu, XVIII/133,
Ankara 1998, s. 7-8.
en, Sabahattin, Orta Douda deolojik Bunalm, Suriye Baas
Partisi ve deolojisi, Birey Yaynclk, stanbul 2004.
Tibi, Bassam, Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, Yneli Ya-
ynlar, stanbul 1998.

367
KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

368
 II. DNYA SAVAI SRECNDE
ORTA DOU VE TRKLER

Prof. Dr. Mehmet Seyfettin EROL*
Dr. Ceren GRSELER**
Dr. Celaleddin SEYYED***

XX. yzyl tereddtsz iki dnya sava ile anlacaktr. I.

Dnya Sava 1919da sona erdi, II. Dnya Sava ise yak-
lak yirmi yl sonra - 1939da - balad. Savatan etkilenen
lkeler henz ilk felaketin yan etkilerinden kurtulup eski
dzene ve istikrara tam kavumadan ikinci sava balad.
Bu yzden II. Dnya Savan ncekinin devam olarak
deerlendirmek yanl olmayacaktr. Bu savalarn teme-
linde milliyetilik unsuruna rastlamak da zor deildir.
Milliyetilik en koyu eklinde Alman rkl ile ortaya
ksa da bunun karsnda direnmek iin Nasyonalizmin
bir ara olarak kullanlmas dikkate deer bir konudur.
II. Dnya Sava da I. Dnya Sava gibi solculuun ve
milliyetiliin zellikle Orta Dou blgesinde gndeme
gelmesinde nemli rol oynad. Bunun nemli faktrlerin- Orta Dou
den biri de ngiliz ve Rus politikalaryd.
Birlii iin toplumsal devrimin gereklilii ne srld.
Nasyonalizm ve Sosyalizm her zaman siyas mcadelede et-
Pan-Arabizm iki sava aras dnemde etkisini gstermeye
kin rol oynad. Batllar I. Dnya Savanda Nasyonalizm
balad. 1930lu yllarda kurulan partiler ayn zamanda
etkenini Osmanl Devletine kar kullandlar. Orta Dou
Baasn kn da etkiledii gerekesiyle rnek olarak ve-
blgesinde ise milliyetilii ilk gndeme getiren ngiliz-
rilebilir. Baas ve benzer siyas yaplanmalarn ortaya k-
lerdi. Osmanl egemenlii altnda yaayan Arap kkenli
masyla 1950li ve 1960l yllarda Pan-Arabizm etkisini
halklarn, Trklere kar sistematik ekilde kkrtlmasnn
arttrd.1 Yukarda da belirtildii zere bu milliyetilik
Osmanl Devletinin paralanmasnda etkisi byk oldu.
unsuru blgede kar admlar da tetikledi. Dier bir ifa-
ngiltere milliyetilik unsurundan yararlanarak Orta Do- deyle Avrupal byk glerin tarih ihtilaflarndan dolay
uyu kk paralara blmeyi hedefledi, Balkanlama ortaya kan bu savalar binlerce kilometre uzakta olan
politikasn yrtt. Dier ifade ile nasl I. Dnya Sava Orta Dou lkelerini de dorudan ya da dolayl ekilde
sonrasnda Fransa ile birlikte Osmanl Devletini para- etkilemi oldu. Bunun neticelerinden biri de 11 Mays
layp iinden yeni kk Arap devletleri kardysa, II. 1945te kurulan Arap Ligi idi. Arap tarihine vurgu yapan
Dnya Sava sonrasnda da Araplarn iinden srail Dev- bu rgt, Arap lkeleri arasnda ekonomik ve siyas bir-
letini ortaya karmay baard.
* Gazi niversitesi, Stratejik Aratrmalar Merkezi (GAZSAM) Mdr ve Uluslara-
1948 ylnda srail Devletinin kurulmasyla Pan-Arabizm ras likiler Blm retim yesi, mserol@gmail.com
** Uluslararas Strateji ve Gvenlik Aratrmalar Merkezi (USGAM) Ortadou Uzman
ideolojisi Arap devletlerinde siyas gndemi belirledi. Arap *** Uluslararas Strateji ve Gvenlik Aratrmalar Merkezi (USGAM) Ortadou Uzman
1 M. E. Yapp, The Near East Since the First World War: A History to 1995, Routledeg,
milliyetilii orta snf zerine oturtulmaya alld ve Arap London 1996, p. 42-43.

369
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
srailin kurulu yllarnda Filistin ve srail topraklar
liktelii salamann yannda ye lkelere ynelik saldrlar
karsnda ortak hareket etmeyi de amalad. Savan dier
nemli etkisi ordunun ve askerin siyasete girmesiydi. Bu
yzden sava srasnda ordu komutanlarndan mill lider
kmas da nemli gelimelerdendi. Ad geen milliyeti-
liin ilkeleri dorultusunda baz Arap lkelerindeki elit
subaylar iktidar ele geirmeye baladlar. 1952de Msrda
Devrimci Subaylar, 1955te Suriyede Baas Partisi, 1958te
Irakta Abdl-Kerim al-Kasm iktidar ele geirdi. Lb-
nan, rdn, Sudan, Yemen ve Libyada da geleneksel ikti-
darlar dme noktasna geldi.2
Grld zere II. Dnya Sava, Orta Dou blgesine
ok ynl etkide bulundu. Blgedeki Trklerin de bu sa-
vatan ve savan blgede meydana getridiklerinden etki-
lenmemesi mmkn deildi. Bu makalede II. Dnya Sa-
vann Orta Doudaki Trk toplumu zerindeki etkileri
ele alnacak, sava sras ve sonrasnda blge ynetimleri-
nin Suriye, Irak, Msr ve randaki Trklere kar izlenen
siyasetler, faaliyetler ve buna karlk Trk toplumunun
att admlar incelenecektir.
2 . Okutan, Arap Milliyetilii, Ankara niversitesi SBF Dergisi, No. 56-2, 2001, s.
167-168.
Hatay ve Suriye
I. Dnya Sava gibi II. Dnya Savann da Trkiyenin
toprak btnlne etkisi oldu. Bu balamda en byk
rnek Hatayn tekrar anavatana balanmasyd. Dier
yandan sava, Suriyedeki Trk topluluunun toplumsal,
siyasal ve ekonomik ynden hayatn etkileyen yaamsal
bir neme sahipti.
Mondros Mtarekesi sonrasnda 9 Kasm 1918den itiba-
ren ngiliz birliklerince igal edilen skenderun ve evresi
ile ukurova, Antep, Mara ve Urfa, Fransz igali altna
girmiti.3 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtareke-
si imzaland srada Sancak blgesi Trk kuvvetlerinin
kontrolnde bulunuyordu. Ancak tilaf Devletleri Mta-
rekenin 7. ve 16. maddelerini ileri srerek kontrol ele ge-
irmek istedi. Yldrm Ordular Komutan Mustafa Kemal
Paann direnmesine ramen blge Franszlara brakld.4
Fransa, blgedeki hkimiyetini kuvvetlendirmek zere
birtakm admlar att. 27 Kasm 1918de skenderun San-
can kurdu. Merkezi Beyrutta bulunan Fransz Yksek
Komiseri General Henri Joseph E. Gouraud tarafndan
yaymlanan kararnamede ynetim eklinin ve kurallar-
nn Beyruttaki Yksek Komiserlik tarafndan belirlenece-
i ifade edildi. Sancak; idar merkezi skenderun olmak
zere Antakya, Harim (Reyhaniye) ve Belen kazalarn da
iine alan blgede kuruldu.5
25 Nisan 1920de San Remo Konferansnda alnan ka-
rarla Milletler Cemiyeti Misaknn 22. Maddesi uyarnca
28 Haziran 1919da kurulan manda sistemine dayand-
rlarak idar dzenlemelere gidildi. skenderun blgesini
de iine alacak ekilde Suriye ve onun bir paras saylan
Lbnan, Fransaya verildi. 10 Austos 1920ye gelindiin-
de ise Osmanl Devletine imzalattrlan Sevr Antlama-
snn 94. Maddesinde bu manda ynetimi kabul edil-
di. 24 Temmuz 1922de taraflar arasnda karara balanan
bu tarz ynetim, 29 Eyll 1923te Milletler Cemiyetince
de onayland. Bylelikle Suriye, Lbnan ve Sancaktaki
blgeler resmen Fransa ynetimi altnda kald.6
3 G. Jaeschke,skenderun ve Antakya Halis Trk Yurdudur, Yabanc Gzyle Cumhu-
riyet Trkiyesi 1923-1938, ed. . A. Uurlu, Ankara 2003, s. 243-244.
4 E. Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ege niversitesi Basmevi, zmir 1984, s. 111.
5 S. Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta-Dou, ev. . Tekeli,
letiim Yaynlar, stanbul 1994, s. 185.
6 G. Jaeschke, a.g.m., s. 248.
370
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER

Fransz General Henri Joseph E. Gouraud, Mft eyh Mustafa Naja Mfts ve Patrik Elias Peter Howayek, Eyll 1920.

Ancak Trkiyede ulus-devlet inas politikalarnn hayata

geirildii bir dnemde, Hatayn lke snrlarnn dnda
kalmas konunun mill bir dava hline gelmesine neden
oldu. Snrlar dnda kald hlde blgede yaayan ve
Trk olarak kabul edilen kesime Trkiye, kaytsz ka-
lamad. Nitekim uzun yllar boyunca ad geen kesime
ynelik Trklk bilincini ayakta tutma politikalar iz-
lendi.7 lgili siyaset Misak- Mill snrlar ierisinde olma-
sna ramen lkeden ayrlan topraklarn anavatana kovu-
turulmas hedefiyle Atatrk tarafndan balatld. Atatrk,
1936 ylnda yapt TBMMnin a konumasnda, ...
Ulusumuzu gece gndz uratran balca byk bir so-
run da gerek sahibi z Trk olan skenderun - Antakya ve
1922de Suriye ve Hatay
blgesinin geleceidir. Bunun zerinde, ciddiyet ve nemle
durmak zorundayz. Her zaman dostluuna ok nem ver- Hatayn Trkiyeye katlmas, 20 yl aan Fransz yneti-
diimiz Fransa ile aramzda tek ve byk sorun budur. Bu minden sonra gerekleti. I. Dnya Savan sona erdiren
konunun gerek ayrntlarn bilenler ve hakka inananlar, anlamalar erevesinde Antakya Fransz kontrolne gir-
ilgimizin gcn ve itenliini iyi anlar ve doal bulurlar8 di ve blgede skenderun Sanca adnda zerk bir ida-
diyerek bu davann nemini dile getirdi. re kuruldu. 1938 ylna kadar zerk yaps devam eden
7 L. Duman, Hataydaki Uluslatrma Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul 2016, s.
Sancakta Fransann belirlemi olduu siyasal, kltrel ve
8
21-22.
Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisinin V. Dnem, 2. Yasama Yln A Ko-
ekonomik politikalar uyguland. Blgede mmkn oldu-
numalar. 1 Kasm 1936, Millet Meclisi Tutanak Dergisi, D. V, XIII/4, https://www.
tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/5d2yy.htm Son Eriim Tarihi: 29 Ocak 2016.
u kadar uzun sre kalmay amalayan Fransz ynetici-

371
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Hatay Devleti Milletvekilleri
ler, toplumsal hayatn her alanna nfuz eden ve toplumu
dntrmeyi hedefleyen bir ynetim anlay sergiledi.9
Bata Franszlar olmak zere yabanc glerin eitli giri-
imlerine ramen Trkiye, gerek Milletler Cemiyeti er-
evesinde Fransa ile yrtt diplomatik mcadele ve
imzalad anlamalar gerekse Hatayda izledii politikalar
ile nce Hatay Meclisi ve devletinin kuruluunu, sonra da
anavatana balanmasn salamay baard.
Nitekim 2 Eyll 1938de Hatay Meclisi ald. Sancak
Statsne gre resm dil Trke ve Arapa olduu hlde
btn milletvekilleri Trke yemin ettiler. Halk Partisi
Bakan Abdlgani, Trkmen Meclis Bakanlna, Tay-
fur Skmen de Abdurrahman Meleki hkmeti kurmak-
la grevlendirdi.10 5 Temmuz 1938 gn Trk ordusunun
Hataya girmesi ve Hatayda grevli olan son Fransz bir-
liinin 7 Temmuz 1939 gn Antakya klasnda yaplan
trenle Hataydan ayrlmasyla Hatay fiil olarak Trkiye
snrlarna dhil edildi. Hatay Devlet Meclisinin 23 Tem-
muz 1939 tarihinde Trkiyeye iltihak karar almasyla bu
birleme hukuk adan resmiyet kazand. TBMMnin 7
Temmuz 1939 tarihli ve 3711 sayl yasas ile Hatay, Tr-
kiye Cumhuriyetinin 63. vilayeti oldu.
9 L. Duman, a.g.e., s. 19-20.
10 T. Skmen, Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara 1978, s. 108.
Olaylarn bu ekilde hzl gelimesinde konjonktrn et-
kisi nemli bir rol oynad. Blgedeki Trk nfusu greceli
ounluk olarak grlse de aslnda Franszlarn blgeye
yerlemesinden itibaren blgedeki bu demografik unsuru
bozmak iin birtakm giriimlerde bulunulmu, bu ere-
vede Trkler ge zorlanmt.11
Franszlarn ve dier Avrupal glerin Trkiyenin snrla-
rn dzenleyebilmesinde kolaylk salamalarnn kuku-
suz en byk nedeni, yaklaan II. Dnya Savayd. Baz
iddialara gre Fransann Hatay Trklere brakmasnn
altnda sava ierisinde bulunduklar Nazi Almanyasna
kar Trkiyenin tarafsz olma beklentisi yatyordu.12 Bu
dnemde zellikle ngilizler blgenin gl devleti olarak
Trkiyeye ihtiya duydular. Mttefikler, Haziran 1941de
Suriyeyi igal edene kadar Trkiyenin merkez rol oyna-
mas hedefini gndemde tuttular. rnein ngilterenin
Ankara Bykelisi Trkiyeyi Suriyeye girmek iin ikna
etmeye alt.13
ngilterenin 14 Eyll 1951de Orta Dou Bildirisini
yaymlayarak Svey Kanalndan askerlerini karmaya-
can ilan etmesi de srecin nemli politikalarndandr.
11 . H. Soysal, Hatay Sorunu ve Trk Fransz Siyasal likileri (1936-1939), Belleten,
XLIX/193, Ankara 1985, s. 90.
12 A. P. Grsn, Byk Glerin Suriye Plan, Kripto Yaynlar, Ankara 2014, s. 45.
13 M. A. Okur, Fransz Manda Ynetimi Dneminde Suriye, Ortadou Siyasetinde
Suriye, ed. T. Ylmaz - M. ahin, Platin Yaynlar, Ankara 2014, s. 26.
372
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER

ngilterenin bu tutumlar sava sonucunda kaybettii

siyas, ekonomik ve asker gcne ramen Orta Douda-
ki imajn koruma abas olarak deerlendirilmektedir.
Trkiyeye dair birtakm politikalarn da bu erevede
ele almak gerekmektedir. Belika, Hollanda ve Danimar-
ka gibi NATOnun kk devletleri Trkiyenin NATO
yeliini Ruslar tahrik edebilecei gerekesiyle kar -
karken ngiltere ise desteini arta balad ve Trkiyeden
Orta Dou Komutanl ttifaknda yer almasn talep
etti. ngiltere, Svey Kanal zerindeki menfaatlerini
korumak14 iin Trkiyenin ittifakta yer almasn istedi.15
18 ubat 1952de Trkiye NATO yesi oldu. Bylece I.
Dnya Sava sonucunda Bat Dnyas iin bir tehdit ve
tehlike vasf tayan Trkiye, II. Dnya Sava sonrasnda
Bat iin bir mttefik ve dost lke olarak yeni bir stratejik
stat kazanm oldu.

Suriye
II. Dnya Savann etkilerini Suriye Trkmenleri veya
Trkleri asndan ortaya koymak iin bata hangi kesi-
min kastedildiini belirtmek gerekmektedir. Suriyedeki
Trklerden ou Trkmen boyuna mensup olan 1921 ta-
rihli Ankara Antlamas ile lkede kalan Trklerdir.16
Suriyeli Trklerin II. Dnya Sava srecinde maruz kal-
d sorunlar nceki dneme dayanmakta veyahut nceki
dnemin devam olarak nitelendirilmektedir. 1920ler-
den bu yana asimilasyon politikasnn uyguland ifade
edilebilir. Doru Yol, Vahdet, Yeni Mecmua ve Yeni Gn
gibi Trke gazeteler yayn faaliyetlerde bulunsa da sonra
Trke yayn yasakland. Trklerin bu yndeki politikala-
r yakndan takip edilirken vatan hainlii ile de sulanp
cezalandrldlar.17
Trkmenler, Suriyenin Fransa tarafndan ynetilmesine
kar ktlar. 1919 ve 1921 yllar aras dnemde Trk-
lerin Franszlar zorladklar ifade edilmektedir.18 1920de
Kilikyada yaanan atmalar rnek olarak verilebilir.
14 F. Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
stanbul 1983, s. 495.
15 M. Frat, Ortadouyla likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne; 19
Olgular, Belgeler, Yorumlar, I. 1919-1980, ed. B. Oran, letiim Yaynlar, Ankara
2002, s. 619.
16 M. Kiriiolu, Suriye Trkleri, Avrasya Dosyas, II/3, Ankara 1995.
17 The Turkmen of Syria: Exposed Early to Assimilation and Deportation Policies,
Iraqi Turkmen Human Rights Foundation, http://www.turkmen.nl/1A_soitm/
Art.1-A1512.pdf, 15 ubat 2012, Son Eriim Tarihi: 4 ubat 2016.
18 M. E. Yapp, a.g.e., s. 90.
Albay Edip iekli
Franszlarn Araplara kar Nasturiler ve Drzilere destek
vermesi de19 Trk toplumunu olumsuz etkiledi.
II. Dnya Sava sonrasnda yabanc unsurlarn lkeden
ayrlmas Trkmenlerin maruz kald sorunlar azaltma-
d, deitirdi. 19 Austos 1949da Trkmen Albay Edil
iekli darbe yapt. Nusayri ve Drzilere tannan yetki ve
verilen destek ok byk oranda geri alnd. Dier taraf-
tan Baas Partisinin iktidara gelmesi kritik neme sahip
oldu. Hafz Esadn uygulad baskc politikalar nceki
dnemi aratt. Trkmenlerin topraklar datld ve Trk
dilinde eitim yasakland, kylere Arap isimleri verildi.20
Trk kesimi; Trkiye yanls olmakla, muhalefet etmekle
ve Trkiyenin Suriye zerinde etkisinin bir arac olmakla
suland.21
D politikadaki gelimeler de Suriyedeki Trk topluluu-
nun durumunu etkiledi. Bunu Pan-Arabizm ile de ak-
lamak mmkndr. rnein Arap medeniyetinin ada
M. Kiriiolu, Suriye Trkleri, Avrasya Dosyas, II/3, Ankara 1995.
20 H. R. Ylmaz - S. Koru, Turkmen: The Missing Piece in the Syria-Iraq Debate,
Fair Observer, http://www.fairobserver.com/region/middle_east_north_africa/the-
missing-piece-in-the-syria-iraq-debate-01428/, 13 October 2014, Son Eriim Tarihi:
26 January 2016.
21 N. Heras, Syrian Turkmen: In Pursuit of a New Syrian Identitiy, Fair Observer,
http://www.fairobserver.com/region/middle_east_north_africa/syrian-turkmen-pur-
suit-new-syrian-identity/, 06 June 2013, Son Eriim Tarihi: 03 ubat 2016.

373
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

dzeyi yakalamamas Trk ynetimine baland.22 Tr-

kiyenin srail ile ilikiler kurmas ve Suriyede Sosyalist
akmn hkim olmas gibi gelimeler de dolayl olarak II.
Dnya Sava srecinin olumsuz etkileri arasndayd.

Farkl gelimeler de Trkmenlerin durumunu rneklen-

dirmek iin kullanlabilir. Rakka blgesindeki Trklerin
Araplat rnek verilirken kimi blgelerde ise tarm ala-
nndaki baskc politikalar yznden Trklerin tarm sek-
trn brakp daha zor alanlarda almaya baladklar
grlmektedir. 1940l yllar Trklerin Araplar tarafndan
eitli basknlara maruz kaldklar yllard. 21 Temmuz
1945te Keberede, 29 Temmuz 1945te Bayr-Bucakta
lmlerin yaand basknlar gerekleti. Buradan II.
Dnya Savann dolayl etkisi olarak nfus hareketlili-
i gndeme gelmektedir. Trkmenler yaadklar blge-
leri terk etmek durumunda kald ve Arap nfus yerle-
ti. Ksmen boaltlan yerlere Halep blgesinde Zeyyatl,
Karun, Mahzenli, Yasl, atalviran, Kurtveren, Medene,
eyhyahya, amusviran, Dedenolu, Kurudere ve Krka-
maara rnek olarak verilebilir.23 Lazkiyeden Kaynarca,
abtl, Kandilcik, Belveren, anack, Karaal, Gnde-
li, Kasap, olturm da Trkmenlerin terk ettii blgeler
arasndadr.24 Bu gibi gelimelerden sonra Trkmenler
Trkiyeye yerlemeyi tercih etti. 1945, 1951, 1953 ve
1967 yllarnda toplu gler yaand.25
Irak
II. Dnya Savann Irakta yaayan Trkler zerindeki
en byk etkisi Trkmenler zerinde oldu. ounlukla
olumsuz bir etkiden bahsetmek mmkndr. 1930lu
yllarda Trkmenleri baka blgeye yerletirme politikas
izlendi.26 1958 ylndan sonra Trkmenler asndan ciddi
katliamlar yaand.
Iraktaki Trkmenler farkl dnemlerde farkl problemler-
le karlat. Irakn kuruluunda da Trkmenlerin eitli
sorunlarla karlat sylenebilir. Gemie kyasla sosyal,
22 The Turkmen of Syria: Exposed Early to Assimilation and Deportation Policies,
Iraqi Turkmen Human Rights Foundation, http://www.turkmen.nl/1A_soitm/
Art.1-A1512.pdf, 15 ubat 2012, Son Eriim Tarihi: 4 ubat 2016.
23 a.g.e.
24 M. Kiriiolu, Suriye Trkleri, Avrasya Dosyas, II/3, Ankara 1995.
25 The Turkmen of Syria: Exposed Early to Assimilation and Deportation Policies,
Iraqi Turkmen Human Rights Foundation, http://www.turkmen.nl/1A_soitm/
Art.1-A1512.pdf, 15 ubat 2012, Son Eriim Tarihi: 4 ubat 2016.
26 E. Hrmzl, The Turkmens of the Middle East, Turkish Policy Quarterly, Vol.
14/1, Spring 2015, p. 87.
Irak snrlarnda Trkmenlerin yaad blgeler
ekonomik ve siyasal alanlarda dezavantajl bir konuma sa-
hip oldular.27 Genel bir ifadeyle Irakta iktidarda olan fark-
l evrelerce Trkmenlerin varlnn tannmamas ve ilgili
politikalarn takip edilmesi karar alnd. Trkmenlerin de
eitli faaliyetleri byle bir sonuca gtrd; zelikle bar-
l politikann izlenmesi, sonrasnda Trkmenlerin alaca
yetki ve sorumluluklarn azalmasna sebebiyet verdi.28
Savan etkisini anlamak iin Irak Krall zamannda
Trkmenlere ynelik politikay incelemek gerekmektedir.
Trkmenler ve ii Araplar gerek asker dzende gerekse
siyasette ngilizler gibi farkl aktrlerin karlarn engel-
lememeleri iin dlandlar. Byle bir tutum karsnda
Trkmenler de bir takm faaliyetlerde bulundular. r-
nein 1921de Kral Faysaln seildii referanduma katl-
madlar, gerek ngiliz igaline gerekse Milletler Cemiyeti
ynetimine kar ktlar.29 Sz konusu muhalif tutum
sebebiyle Trkmenlerin grevlerinden istifa gibi yollarla
uzaklatrlmalar gndeme geldi. 1930lardan itibaren de
Pan-Arabizmin Irak siyasetinde giderek fazla etkiye sahip
olmas30 benzeri hareketleri arttrd.
27 A. G. Kayl, The Iraqi Turkmen (1921-2005), p. 17.
28 M. Hasan Trkmenler, Trkiye ve Irak: Krfez Savandan Irakn galine
Trkmenlerin Durumu, Avrasya Dosyas: Yeniden Yaplanan Orta Dou zel, IX/4, s.
175.
29 M. Kayl, a.g.e, s. 175.
30 O. Orhan, Orta Dounun Dman Kardeleri: Suriye ve Irak, Avrasya Dosyas,
VI/3, Sonbahar 2000, s. 181.

374
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER

Dnem dnem olumlu gelimelerin yaand da sylene-

bilir. rnein 1931de Trkiye-Irak ilikilerinin gelitii
bir dnemde Trkmen dili yerel dil olarak kabul edildi.
Bunun yannda Kerkk ve Erbil gibi Trkmen nfusu-
nun bulunduu blgelerdeki mahkemelerde Trkmen di-
linin kullanlabilecei, Trkmenlerin ounlukta olduu
blgelerdeki ilkokullarda eitimin Trkmen dilinde ola-
ca kaydedildi. Cumhuriyetin ilan edilmesinden ksa bir
Kerkk Katliamnda ehit olan Cahit Fahrettin
sre nce de bahse konu kesime Trkmen ad verilmiti.
Ondan nce Irakl Araplar ifadesi kullanlyordu. Bunun
dnda Iraktaki nc topluluk olarak Trkmenler ifa-
de edildi. Kerkkten Badata gidip yerleenler Trkmen
Kardelik Derneini kurdular. Bununla birlikte bu tip
olumlu admlar devam etmedi, aksine birok blgedeki
ilkokullarda Trke eitim yasakland. Trkmen yetkililer
daha ok Trkmen blgelerinin dna grevlendirildi. K-
sacas 1936 ve 1958 yllar arasnda Trkmenlerin Trke
yayn yapmas, sosyal ve kltrel faaliyetler dzenlenmesi Kerkk Katliamnda ehit olan Ata Hayrullah
yasakland.31 Bu tablo, resm verilere de yansd. 1921den
nfusu zerinde etkisinin grld bir baka alan, ide-
rnek gsterilirse Irakta ounluu Arapa konuanlar
oloji idi. Arap milliyetilii ile Komnizm, Trkmenleri
oluturdu. Ardndan srasyla Krte konuanlar, Trk-
ve siyas sistem ile olan ilikilerini etkileyen belirleyici bir
menler ve Farsa konuanlar geldi.32 1957 nfus saymna
faktr oldu.33
gre Irakn nfusu 6.300.000 idi. Bunun iinde Trk-
menlerin says 567.000di. Abdlkerim Kasmn 1958de iddet olaylarnn yaanmas da Trkmenlere ynelik
kurduu cumhuriyetin geici anayasasnda (Temmuz siyaset asndan nem tekil ediyordu. 8 Mart 1959da
1958 tarihli) Trkmenler zikredilmedi, Irakn Arap ve Musulda Komnistlere kar dzenlenen ayaklanma son-
Krtlerden olutuu belirtildi. II. Dnya Savann Trk rasnda Komnistler ve Krtler eitli grevlere getirildi.
14 Temmuz 1959da silahl Krt gruplar Kerkke girdi;
gn boyunca devam eden olaylarda ok sayda Trk-
men hayatn kaybetti ve yaanan olaylar Kerkk Katli-
am olarak adlandrld. Emekli General Ata Hayrullah,
Cahit Fahrettin ldrld. Bu olay, demografik, toplum-
sal ve siyas adan Trkmen kamuoyunu etkiledi. Baz
Trkmenler Badata yerlemeyi tercih ettiler. Blgeye
ise Krtler yerleti. Bunun dnda 1924, 1946, 1959 ve
1960ta da Kerkkte Trkmen nfusuna kar byk ap-
l saldrlar oldu.34 Baasn iktidara gelmesinden sonra da
Irak Trkmenlerine ynelik benzer politikalar tatbik edil-
di. Baasn ideolojisi ve Pan-Arabist gr dorultusunda
asimilasyon ve Araplatrma siyaseti uyguland.
Trkmenler 1921de Kral Faysaln seildii referanduma katlmadlar.

31 M. Kayl, a.g.e, s. 19-29. 33 M. Kayl, a.g.e, s. 27.

32 M. Yapp, a.g.e, s. 69. 34 Anna Melman, Turkic Minorities, The Middle East: A Guide to Politics, Economics,
Society and Culture, ed. Barry Rubin, Routledge, London 2012, p. 529

375
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

II. Dnya Savann ardndan Msr halk milisleri ile ngiltere arasnda Svey Kanalnda idetli atmalar yaand.

Msr II. Dnya Savann Msrdaki Trklere en byk etki-

si, sre sonrasnda Nasrn iktidara gelmesi oldu. Na-
II. Dnya Savandan sonra Msrda Nasrn iktidara
sr gelene kadar Trkler lkenin ynetiminde etkili olup
gelmesiyle d politikada35 izlenen Pan-Arabist siyaset, l-
toplumsal statye sahiptiler. Nasrdan nce ynetim ve
kedeki Trk nfusu da etkiledi. Msrda bulunan Trkler-
st snf ounlukla Trklerden oluuyordu. Msrdaki
den kast Osmanl Devletinin dalmasndan nce lkede
Trk topluluu Nasr dnemi ncesinde eitli avantajla-
yaayanlar ve sonrasnda da yaamaya devam edenlerdir.
ra ve yetkilere de sahipti. 1870li yllarda Trklerin dier
Msrn Orta Doudaki yeri ile nemi ve ayn zamanda
unsurlara nazaran daha fazla toprak sahibi olduklar ifa-
konjonktrn de sra d olmas Trk nfusun durum-
de edilebilir. Yine ordudaki generallerin ou, Trkt.39
dan daha fazla etkilenmesine sebep oldu.
Sonradan oluacak ve ngiliz asker birimlerce ynetilecek
Msrdaki Trk toplumunun varl, Osmanl Devletinin olan orduda da kendilerine bir yer bulmulard. Nasr d-
dalma sreciyle doru orantl olarak azald. Trk yne- nemine gelindiinde ise eitli alanlarda gerileme yaan-
ticilerin yerini Arapa konuan Msrllar ald, fakat M. d. Resm yazmalarda kullanlan Trkenin yerini artk
Yappa gre Trkenin dil olarak etkisi, Trk giyim ve Arapa almaya balad.40
davran kurallarnn etkisi korunmaya devam etti.36

II. Dnya Sava sonras sreteki gerek d olaylar gerekse

Msrn i siyaseti Trk topluluunun dolayl veya doru-
dan sreten etkilenmesine neden oldu. Ocak 1952den
itibaren Msr halk milisleri ile ngiltere arasnda Svey
Kanalnda iddetli atmalar yaand. Temmuz aynda
ise asker darbe sonucunda Kral Farukun monari rejimi
devrildi.37 srail Devletinin kuruluu da Filistine en ya-
kn lke olarak bata Msr olmak zere, Orta Dou Arap
lkelerinde Arap milliyetiliini tetikledi.

1954 Nisannda General Necipin babakanlktan istifa

etmesi zerine Yardmcs Yarbay Nasr ynetime geldi.38
35 M. Doran M, Egypt: Pan-Arabism in Historical Context, Diplomacy in the Middle
East: The International Relations of Regional and Outside Powers, ed. L. Carl Brown, I. Msr lideri Yarbay Nasr
B. Tauris, New York 2004, p. 97.
36 M. Yapp, a.g.e, s. 54. 39 J. C. B. Richmond, Egypt, 1798-1952: Her Advance Towards A Modern Identity, New
37 Ylmaz ahin, Irak Dosyas, Kumsaati Yaynlar, stanbul 2011, s. 88. York 2013, p. 113.
38 Y. ahin, a.g.e, s. 92. 40 M. Yapp, a.g.e., s. 211.

376
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER
ngilizler ve Ruslar 1941de rana girdiler.
Nasrn Msrn bana gemesiyle Arap milliyetilii
blgede daha etkili oldu. Arap-srail savalarnda Arapla-
rn yenilmesi sreci etkilemedi, aksine Arap milliyetilii
daha da glendi ve srail kartln arttrd. Bu dnem
Orta Dou tarihinde Cemal Abdl Nasr liderliindeki
Msrn Filistin meselesinde ve Arap dnyasnda nder-
liinin en nemli kant idi. Hasaneyn Heykelin deyi-
iyle Nasrn milliyetilik dncesi giderek Msr dna
yaylm btn Arap dnyasnn geleceine uzanmtr.41
rnein gelecekte Irakn lideri olacak Saddam Hseyin,
o dnemde Msrda bulunuyordu ve o da Nasrdan etki-
lenmiti.42
Msrn d politikas Nasr dneminde Orta Dou, Arap
dnyas ve Afrikaya odakland. Svey Kanal sebebiyle
baz Avrupa lkeleri ile savat. ABD ile Nasr arasndaki
gerginlik; Washingtonun sraile destek vermesi, Eisen-
hower Doktrini ile Orta Doudaki yaylmaclnn art-
mas ve rdn ile Lbnan krizlerine mdahalesiyle git-
tike trmand.43 Nasrn 1955 ylnda imzalanan Badat
Paktn emperyalistlerin tuza olarak alglamas ve kar
kmas, Arap dnyasnda Nasr ve Msr antiemperya-
list muhalefet lideri konumuna getirerek Suriye ile Suudi
Arabistann desteini kazandrd. Nasrn bu tutumu h-
liyle i siyaseti de etkiledi. Srgndeki milliyeti isimler
lkeye dnd. Bu ve benzeri sebeplerden tr Kahirede
Nasra ve Nasrcla olan destek artt.
41 H. M. Hasaneyn, Kahire Dosyas, ev. B. Bkta, Bilgi Yaynevi, Ankara 1974, s. 371.
42 S. K. Aburish, Saddam Hussein: The Politics of Revenge, Bloomsbury Publishing,
London 2000, p. 50.
43 A. J. Veldani, Tazadha va Monazeat Dar Khavar-e Miyane (Ortadouda elikiler ve
atmalar), Tahran 2009, s. 60.
ran
ran, Orta Dounun nemli bir aktrdr. Jeoenerji/
ekonomi ve jeostratejik/politik konumu bir yana slam
Devrimi sonras antiemperyalist ve Bat kart politika-
lar da bunda etkilidir.
ran, ayrca yukarda ele alnan rneklerden byk fark-
llk gzetmektedir. II. Dnya Savanda ngilterenin ve
SSCBnin igaline urayan ran II. Dnya Sava sonunda
hem i siyasette hem de d siyasette balantl olarak bir-
birini takip eden pek ok sorunla karlat.44
II. Dnya Sava srasnda yabanc gler tarafndan igal
edilmesi, ABD tarafndan Musaddk Hkmetine kar
gerekletirilen darbe ran siyasetini belirleyen balca un-
surlardand. II.Dnya Sava ncesindeki sre de ran i si-
yasetini ve lkedeki Trk toplumunun durumunu etkiledi.
Her ne kadar Tahran savata tarafszln ilan etse de Al-
manya ile olan ilikileri rann igal edilmesine kadar gitti.
lkedeki Alman askerlerin varl mttefiklerin tepkisini
ekti. Ayrca Tahrann Almanyaya yaklama giriimleri
de kart politikay tetikledi. Tarafszlk ve Alman askerle-
rinin varl sorunsal rann Rus ve ngilizler tarafndan
igal edilmesine sebebiyet verdi.
ngiliz ve Ruslar bunu gereke gstererek 25 Austos 1941de
ran igal ettiler. Mttefik Gleri kuzey, bat ve gney ol-
mak zere cepheden rana saldr gerekletirdiler.45 Fa-
44 Suzanne Maloney, Identity and Change in Irans Foreign Policy, Identity and
Foreign Policy in the Middle East, ed. Shibley Telhami and Michael Barnett, Cornell
University Press, New York 2002, p. 95.
45 H. Anuirvani, Kudetaye Nafarcam (Baarsz Darbe), Entearat-e-Mohit (Mohit
Yaynlar), Tahran 1999, s. 36.
377
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
Muhammed Rza Pehlev ve Kralie Farah
kat bat ile kuzey cephelerinde direnme daha uzun srse de
nihayetinde ran ordusu teslim olmaya mecbur kald.46
rann igalinden sonra Mttefik Devletler Rza ah
tahttan indirerek yerine olu Muhammed Rza Pehlevyi
karttlar.47 M. Toluiye gre ngilizler, ran rejimini cum-
huriyete dntrmek zere Muhammed Ali Foroughiye
rann ilk cumhurbakan olma teklifini sundular. Lakin
Foroughi, Muhammed Rza Pehlevnin saltanat koltuu-
na oturmas ynnde srarc oldu.48
Muhammed Rza ah Dneminin Balangc
Muhammed Rza Pehlev II. Dnya Sava ile birlikte
lkede yaanan siyas ve ekonomik karmaa gibi sebep-
lerden tr babasndan sorunlu bir devlet devrald. -
gal ordularnn Tahran ve dier ehirlerde yerlemeleri ve
erzaklarn halktan temin etmeleri sivil insanlar ala
doru srkledi. ki ay zarfnda lkede ktlk ortaya kt ratlardan istedi. Brokratlar, Fars kltrnden gelen
ve yiyecek fiyatlar on kat artt. 1942-1943 arasnda ok
sayda yoksul, ran sokaklarnda l bulundu.49 Bu durum
46 M. ahedi, Goftogu Ba Dr. Bagher-e Agheli Dar Morede Eghal-e ran Dar Cang-e
Cahani-e Dovvom (Dr. Bagher Agheli ile II.Dnya Sava Srasndaki ran gali
Hakknda Bir Deme), Moassese-ye Pajuhehaye Tarikh-e ran-e Moaser (ran ada
Tarihi Aratrmalar Kurumu-IICHS), http://iichs.org/index.asp?id=572&doc_cat=8,
Son Eriim Tarihi: 19 Ocak 2016.
47 J. Medeni, Tarikhe Siyasi-e Moaser-e ran (rann ada Siyasi Tarihi I), Daftar-e
Nar-e Eslami (slami Yaynlar Ofisi), Kum 1982, s. 126-127.
48 M. Tolui, Mahmud, Farhang-e Came-e Siyasi (Kapsaml Siyaset Ansiklopedisi), Entea-
rat-e Elmi (Elmi Yaynlar), Tahran 1998, s. 250.
49 M. ahedi, a.g.m.
Almanlarda ranllarn mttefiklere kar isyan edecekleri
ve tekrar Almanlar ile ittifak araynda bulunacaklar mi-
dini yaratt.50 Fakat ran, igalci kuvvetlerin basks altnda
Almanyaya kar sava ilan etti. Dier yandan Ruslar ve
ngilizler de ayn mcadele iindeydiler. Bu iki devlet Ka-
ar Hanedan dneminden itibaren geleneksel bir ekilde
ran ynetimi zerinde etkiliydi ve rakip konumundayd.51
Etnik Milliyetilik Hareketlerinin Tetiklenmesi
II. Dnya Sava ran ekonomisini de derinden etkile-
di, fakat bu lkenin kaderini belirleyen, dolaysyla Orta
Douda da nemli etkilere yol aan daha nemli faktr,
toplumsal hareketlerdi. rann, ok uluslu bir yaps olup
nfusunun % 50si Perslerden, % 25i Azerbaycan Trk-
lerinden oluurken geriye kalan ksm srasyla Krtler
ve Trkmenlerden meydana geliyordu.52 Sava ncesin-
de Rza ah bata Trkmenler olmak zere btn etnik
gruplar ve airetleri bastrma politikas izledi.
Rza ahn ynetimi ele geirmesi, iki byk olay ile e
zamanl oldu. Birincisi kuzey komusunda Bolevikler,
ikincisi ise bat komusunda Atatrkn iktidara gelme-
siydi. Bu iki olay rann i ve d siyasetini etkilemesi ba-
kmndan nemliydi. te yandan lkede Sosyalist hare-
ketlerin ortaya kmas, milliyeti hareketlerin canlanma-
s, Rza ahn otoritesini tehdit etmekteydi. Bu unsurlar
ynetimin izledii politikann sertlemesine neden oldu.
Rza ah, Atatrk rnek alarak randa bir ulus devlet
kurmaya zen gsterdi, fakat izledii i siyaset randa bu-
lunan Trkler zerinde olumsuz etki yaratt. ah, ulusun
kurucu unsuru olarak Fars kltrn belirledi. Bu do-
rultuda bata Trk gruplar olmak zere farkl kesimlere
ynelik dlayc ve asimile ieren bir siyaset izlendi. Rza
ah kendine eski Fars dilinden Pehlev soyadn alrken
ayn deiiklii ynetici kesiminden, zellikle de brok-
isimleri almaya zorlad.53
Sovyetler Birlii, randa Tudeh Partisini desteklerken
50 Alman Radyosu, II.Dnya Savann ran ada Tarihinin zerindeki Glgesi,
DW, 07.05.2015, http://dw.com/p/1FMD8, Son Eriim Tarihi 19 Ocak 2016.
51 A. R. Azghandi, Foreign Relations of Iran 1941-1979, Ghoomes Publishing, Tahran
2004, p. 87.
52 S. Maloney, a.g.e, s. 93.
53 J. Bozorgmehr, Musaddegh va Nehzat-e- Melli odan-e Sanaat-e Naft: Nagofteha ve
Kan Gofteha(Dr. Musaddk ve Petrolun Milliletirme Hareketinin Sylenmemi ve Az
Sylenmileri), Ketab-e Nader (Nadir Kitap), Tahran 2000.
378
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER

Mttefikler ran blgeye ayrarak kuzeyi Kzl Orduya braktlar.

Vladimir Leninin halklarn kendi kaderlerini belirleme simleri desteklemeyi tercih etti.
hakk ile ilgili aklama yapmas randaki farkl gruplar
Etnik milliyeti yaplanmalar da bu durumdan etkilendi.
nezdinde olumlu etki yaratt. Buna ilaveten mttefikle-
Trkmenler ile Krt gruplar destekleme adna Moskova,
rin ran blgeye ayrarak kuzeyi Kzl Orduya brak-
Azerbaycan Cumhuriyetinin bakenti Baky komutan-
masyla Sovyetlerin sol gruplar desteklemeleri kolaylat.
lk merkezi olarak kulland ve onlarla ibirlii gelitirmeye
rnein Azerbaycan Trkleri ile Krtlerin olduu blge-
alt. Stalin, 6 Temmuz 1945te Azerbaycan Halk Ko-
lerde Sovyet birlikleri Marksist yapnn kurulmasn des-
miserleri Konseyi Bakan Mir Cafer Bagirovu Gney
tekledi.54 deolojik nedenlerin yannda stratejik sebepler
Azerbaycan Demokrat Partisi lideri Seyid Cafer Pievar
de SSCBnin bu politikasnda etkili oldu. Moskova, ran
ve Mahabadda kurulan Krdistan Dirili Komitesi adn-
politikasnda rakipleri olarak deerlendirilebilecek ngi-
daki tekilatn lideri Kad Muhammed ile balant kur-
lizlere kar petrol ve dier finansal kaynaklar ynnden
avantajl konuma sahip olmak istiyordu. Bu dorultuda makla grevlendirdi. rnein Kad Muhammede Eyll
kendi izgisine yakn ya da SSCB ile ibirliine ak ke- 1945teki Bak ziyaretinde ilikilerin gelitirilecei sz
54 S. Maloney, a.g.e., s. 95.
verildi. Bagirov, Krtlere parti bnyesinde mcadeleleri-

379
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI
ni devam ettirmeleri tavsiyesinde bulundu. Hatta Gney
Azerbaycandaki partiyi artrr biimde Demokrat Par-
ti ismi nerildi. Kad Muhammed, Komela tekilatn fes-
hederek Krdistan Demokrat Partisinin kuruluunu ilan
etti. Bylece Azerbaycan Demokrat Partisi ile Krdistan
Demokrat Partisi karde konuma geldi. Ancak Pievar ile
Kad Muhammedin karakteristik farkllklar, hareketle-
rine de yansmaktayd. Pievar Sosyalizm ilkelerini be-
nimseyen sol Trk milliyetiliini savunurken Kad Mu-
hammed daha ok dil ve kltr zgrln benimseyen
slamc Krt milliyetiliini temsil etmekteydi. Ancak ne
Pievar ne de Kad Muhammed blc bir siyaset izle-
mediler. Ayrlk ve yeni devletin kurulmasndan ziyade
her iki lider de rann merkez ynetimine bal zerk ya
da mill hkmet kurmay hedeflediler. Nitekim Kasm
1945te Kad Muhammed airet reislerinden oluan bir
Krt heyeti ile gerekletirdii Tahran ziyaretinde merkez
hkmete balln bildirdi.55
Pievarnin siyas hayat zelinde de Trk topluluun du-
rumuna dair yorumlarn yaplabilecei dnlmektedir.
Kariyeri boyunca siyas zorluklarla karlat ifade edile-
bilir. Rza ah dneminde yaklak 10 yl hapis yatt. ran
Parlamentosunun 14. Dneminde Tebrizden milletveki-
li olarak seilse de sonradan milletvekillii drld.
Pievar ve hareketin halk nezdindeki destei de nemli-
dir. Halk arasndaki popleritesi artsa da Azerbaycan De-
55 Ancak Krt milliyetiler tarihte bir Krt devletin veya cumhuriyetin kuruluuna dair refe-
rans gsterebilmek iin, Kad Muhammedin hibir yerde Mahabad Cumhuriyeti ismini
kullanmad hlde, bu ismi kullanmaya srarla zen gstermektedirler. Ayn ekilde Pie-
var de her zaman rana bal bir Azerbaycan Mill Hkmetinden bahsetti. Pievar 10
Eyll 1945 tarihinde Tebrizin ir-i Hurit binasnda yapt 1.5 saatlik konumasnda,
aka randan bamszlk istemediklerini, ancak demokrasi ve zgrlk istediklerine vur-
gu yapt. Pievar liderliindeki Azerbaycan Mill Hkmetinin btn resm belgelerinin
zerinde ran Devletini temsil eden ir-i Hurit ve ran Kraliyet Tac nian kullanld.
mokrat Partisinin bu ykselii merkez hkmete ho
karlanmad. Durum 1945 ylnn Ekim aynn son gn-
lerinde Tebrize asker gndermeye kadar ciddileti, fakat
Gazvin ehrine alt kilometre kala Kzl Ordunun blge-
deki mevcudiyeti sebebiyle geri dnld. Bu olaydan son-
ra Pievar, Azerbaycanda zerk hkmet ilan etti. Kad
Muhammed de Ekim 1945te ilk parti kongresinden son-
ra Mahabad zerk Hkmetinin kuruluunu ilan etti.56
Azerbaycann zerklii, ran-Sovyet petrol irketi rann
kuzey illerindeki petrol kaynaklar ve Sovyet askerinin be-
lirsiz bir sre iin randa kalmas SSCBnin taleplerinden-
di. Petrol imtiyazlarnn Sovyet nceliklerinin en banda
geliyor olmas57 Azerbaycanda kar uyumas olarak ad-
landrlabilir. Sovyetler Birliinin randan ekileceklerini
aklamas ynetimin tavrn netletirdi. Ekim 1946 tari-
hinde Merkez Hkmetin kuvvetleri Tebrizin kontrol-
n ele geirdi. Pievar ise Sovyetlere snd.58
Tahran Hkmetinin sonraki adm, Mahabada saldrmak
oldu. Kad Muhammed teslim oldu. ran Parlamentosunda
milletvekili olan kardei Sadri ve kuzeni Saif ile beraber 31
Mart 1947de idam edildi.59 Bu hareketler kanl bir ekilde
bastrlsa da gelecekteki Trk ve Krt milliyeti hareketlere
temel referans ve bir mill dava miras brakm oldu.
Sonu olarak Kaar dnemine son vererek ran yeni d-
neme tayan Rza ahn II. Dnya Sava ve Mttefik
Devletlerin lkeyi igali nedeniyle ynetimi brakmak zo-
runda kalmas hem lke iin, hem de blge iin bir takm
deiimlere yol at. Deiimlerden ilki, lkeyi baskc ve
zalim bir liderden kurtararak Avrupada eitim alan ve
daha ada ve meden ortamda yetien gen ehzadeye
brakmas ve aydnlarn zerindeki basklar bir nebze de
olsa ortadan kalkmasna yol almasyd. Mttefiklerin i-
gali ve fili olarak lke ynetiminin randa iki ezeli rakip
saylan Ruslar ve ngilizler arasnda (geici ekilde) pay-
lalmas, zellikle Ruslarn blgesinde sol ve milliyeti
hareketlerin glenmesini salad. Fakat bu durum igalci
glerin lkeyi terk etmeleri ve merkez hkmetin tekrar
eski otoritesine kavumasyla kanl ekilde sona erdi.
56 J. Medeni, a.g.e.,s. 146-148.
57 A. R. Azghandi, a.g.e., s. 149-150.
58 A. R. Azghandi, a.g.e., s. 156.
59 S. Yaln, rann Krt Alm damla Son Buldu, Hrriyet Gazetesi, 07 Kasm 2009,
http://www.hurriyet.com.tr/iran-in-kurt-acilimi-idamla-son-buldu-12888071, Son
Eriim Tarihi: 20.1.2016.
380
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER
Sonu
II. Dnya Sava, Orta Douda derin ve kalc izler b-
rakt. Milliyeti hareketlerin tetiklenmesi, sol hareketlerin
canlanmas, askerlerin siyasete dhil olmalar, ynetim
deiimleri ve iki kutuplu dnya dzeninin devreye gir-
mesi, byk glerin Orta Douda daha etkin olma aba-
lar petrol meselesini daha da belirginletirdi. Arap dn-
yasnda milliyetilik 1947 ylnda srail Devletinin ngiliz
destei ile kuruluundan itibaren daha da artt. Bu durum
ordu komutanlarnn siyasette aktif olmalarn salad.
Bunun banda gelen isim Albay Cemal Abdl Nasrdr.
1952de Msrn Devrimci Subaylar ynetimi altna gir-
mesiyle, Arap Nasyonalizmi ile sol grl Suriye ve Irak
gibi Arap lkelerinde de bu gr benimseyen askerler
n plana kt.
II. Dnya Sava sreci de Orta Douda yaayan halklar
zerinde dolayl etkiye sahip oldu. ounlukla olumsuz
etkiden bahsetmek mmkndr. Yukarda saylan geli-
meler Irak, Suriye, Msr ve randaki Trk toplumunun
sorunlarn ya arttrd ya da devam ettirdi. Trklerin bask
ve asimilasyon politikalarna maruz kalmalar bata olmak
zere olumsuz etkilerin benzer olduu grlmektedir.
Msr; Trkiyeye komu olmamas veya uzak olmas ve
demografik yaps itibaryla Trk toplumunun II. Dnya
Sava srecini daha yumuak geirdii bir rnektir. Dier
yandan Suriye ve Irak, iddete kadar varan gerginliin ya-
anmas ve Trkmenlerin Trkiyeye yerleme gibi kalc
ve kapsaml admlar atmalar asndan sava srecinin
daha fazla yaand lkelerdendir.
Gerek blgedeki Trkler gerekse Trkiye iin olumlu so-
nular douran gelimeler de yaand. En bata Hatayn
Trkiyeye balanmas gelmektedir. Atatrkn abalary-
la yrtlen Hatay mcadelesi, II. Dnya Savann ei-
inde olumlu sonu verdi. Arap Nasyonalizminin Avru-
pallara ters geleceini hisseden gler, Trkiye ile iyi ili-
kilere sahip olma siyaseti izlediler. Trkiyenin NATOya
alnmas ve Bat Blouna dhil edilmesi bu balamda
rnek tekil etmektedir.
II. Dnya Sava srecinin blgenin dier nemli lkesi
randaki Trk nfusu zerindeki etkisi hem dolayl hem
de dorudan oldu. ran, Mttefik Devletleri tarafndan
igal edildi, Rza ah ynetimden uzaklatrld. Onun
yerine ise olu Muhammed Rza geirildi. Merkez H-
kmetin gszl, dier yandan Ruslar ile ngilizlerin
rekabet politikalar randa sol ve milliyeti akmlarn g-
lenmesine neden oldu. Bu durum Boleviklerin himaye-
siyle Tebriz ve Mahabadda ikiz Demokrat partilerin ve
zerk hkmetlerin kurulmasnda kendini gsterdi. Bu
siyas oluumlar snrl alanda ve sadece bir yl varlklarn
srdrdler. randa Trk ve Krt milliyetiliin temelle-
rinin atlmas bu gelimelerin bir sonucuydu. Bu srecin
etkileri ise gnmze kadar pek ok deikenle birlikte
devam etmektedir.60
60 Fred Halliday, The Middle East and Nationalism Debate, Nation and Reiligion in
the Middle East, London 2000, p. 35.
381
 KNC DNYA SAVAI VE TRK DNYASI

Kaynaka Identitiy, Fair Observer, http://www.fairobserver.com/region/

middle_east_north_africa/syrian-turkmen-pursuit-new-syri-
Aburish, S. K., Saddam Hussein: The Politics of Revenge, Blo-
an-identity/, 06 June 2013, Son Eriim Tarihi: 03 ubat 2016.
omsbury Publishing, London 2000.
Hrmzl, E., The Turkmens of the Middle East, Turkish Po-
Alman Radyosu, II. Dnya Savann ran ada Tarihinin
licy Quarterly, 14/1 (2015).
zerindeki Glgesi, DW, 07.05.2015.
Jaeschke, G., skenderun ve Antakya Halis Trk Yurdudur,
Anuirvani, Hseyin, Kudetaye Nafarcam (Baarsz Darbe), En-
Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi 1923-1938, ed. . A.
tearat-e-Mohit (Mohit Yaynlar), Tahran 1999.
Uurlu, Ankara 2003.
Armaolu, F., 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Trkiye
Kayl, A. G.,The Iraqi Turkmen (1921-2005), Bilkent niversi-
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1983.
tesi Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2005.
Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisinin V. Dnem, 2. Ya-
Kiriiolu, F., Suriye Trkleri, Suriye Trkleri, Avrasya Dosya-
sama Yln A Konumalar, 1 Kasm 1936. Millet Meclisi
s, II/3, Ankara 1995.
Tutanak Dergisi, D. V, XIII/4.
Maloney, S., Identity and Change in Irans Foreign Policy,
Aybars, E., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ege niversitesi Bas-
Identity and Foreign Policy in the Middle East, ed. Shibley Tel-
mevi, zmir 1984.
hami - Michael Barnett, Cornell University Press, New York
Azghandi, A. R., Foreign Relations of Iran 1941-1979, Ghoomes 2002.
Publishing, Tahran 2004.
Medeni, J.,Tarikhe Siyasi-e Moaser-e ran (rann ada Siyasi
Azghandi, A. R., History of Social and Political Development in Tarihi I), Daftar-e Nar-e Eslami (slami Yaynlar Ofisi), Kum
Iran 1941-1979, Semt Publishing, Tahran 2003. 1982.
Bozorgmehr, J., Musaddegh va Nehzat-e- Melli odan-e Sanaat-e Mekki, H.,Tarikh-e Bist Saleye ran (rann Yirmi Yllk Tarihi),
Naft: Nagofteha ve Kan Gofteha (Dr. Musaddk ve Petrolun Mil- Entearat-e Amir Kabir (Emir Kebir Yaynlar), Tahran 1979.
liletirme Hareketinin Sylenmemi ve Az Sylenmileri), Ketab-e
Melman, A, Turkic Minorities, The Middle East: A Guide to
Nader (Nadir Kitap), Tahran 2000.
Politics, Economics, Society and Culture, ed. Barry Rubin, Rout-
Doran M., Egypt: Pan-Arabism in Historical Context, Diplo- ledge, London 2012.
macy in the Middle East: The International Relations of Regional
Mosavvar, R., Khaterat-e Siyasi Nezamiye Gholamreza Siyasi
and Outside Powers, ed. by L. Carl Brown, I. B. Tauris, New
(Sokhan-e Akhar) (Ghulamrza, Siyas, Asker, Ekonomik Anlar
York 2004.
(Son Sz), erket-e Sahami-e Entiar (ntiar Anomim irketi),
Duman, L., Hataydaki Uluslatrma Politikalar, letiim Yayn- Tahran 1998.
lar, stanbul 2016.
Musaddk, M., Khaterat va Tallomat (Anlar ve zntler), En-
Elahi, H., Ahmiyat-e Stratejik-e Cang-e Cahani-e Dovvom (II. tearat-e Elmi (Elmi Yaynlar), Tahran 1986.
Dnya Savanda Stratejik nem), Nere Danegahi, Tahran
Okur, M. A., Fransz Manda Ynetimi Dneminde Suriye,
1986.
Orta Sou Siyasetinde Suriye, ed. T. Ylmaz - M. ahin, Ankara
Elahi, H.,The Persian Gulf, Ghoomes Poblishing, Tahran 2000. 2004.
Frat, M., Ortadouyla likiler, Trk D Politikas Kurtulu Okutan, ., Arap Milliyetilii, Ankara niversitesi SBF Der-
Savandan Bugne; Olgular, Belgeler, Yorumlar; I: 19191980, gisi, No. 56-2 (2001).
ed. B. Oran, letiim Yaynlar, Ankara 2002.
Orhan, O, Orta Dounun Dman Kardeleri: Suriye ve
Goljan, M. - Abbasi, Nozari, A., Jeopolitik-e ran Dar Doran-e Irak, Avrasya Dosyas, VI/3, Sonbahar 2000, s. 180-197.
Cang-e Sard (Souk Sava Dneminde ran Jeopolitii), Entea-
Pehlev, M. R., Answer to History, Nar-e Simorgh (Simorgh
rat-e Amir Kabir (Emir Kebir Yaynlar), Tahran 2007.
Neriyat), Tahran 1998.
Grsn, A. P., Byk Glerin Suriye Plan, Kripto Yaynlar,
Richmond, J. C. B., Egypt, 1798-1952: Her Advance Towards A
Ankara 2014.
Modern Identity, Routledge, New York, 2013.
Halliday F., The Middle East and Nationalism Debate, Nati-
Seyyedi, J., Orta Douda G Mcadelesi: Blge ve Blge D
on and Reiligion in the Middle East, Saqi Books, London 2000.
Aktrler Asndan, Gazi niversitesi Yaymlanmam Doktora
Hasan, M., Trkmenler, Trkiye ve Irak: Krfez Savandan Tezi, Ankara 2015.
Irakn galine Trkmenlerin Durumu, Avrasya Dosyas: Yeni-
Soysal, . H., Hatay Sorunu ve Trk Fransz Siyasal likileri
den Yaplanan Orta Dou zel, XIX/4 (2003), s. 175-190.
(1936-1939), Belleten, XLIX/193, Ankara 1985.
Hasaneyn, Heykel, M., Kahire Dosyas, ev. B. Bkta, Bilgi Ya-
Skmen, T., Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar, Trk
ynevi, Ankara 1974.
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1978.
Heras, Nicholas, Syrian Turkmen: In Pursuit of a New Syrian
Stewart, R. A.,The Biritish and Soviet Invasion of Iran-1941, ev.

382
 II. DNYA SAVAI SRECNDE ORTA DOU VE TRKLER

A. H. Mahdavi, K. Bayat, Entearat-e Moin (Moin Yaynlar),

Tahran 1991.
ahedi, Muzaffer, Goftogu Ba Dr. Bagher-e Agheli Dar More-
de Eghal-e ran Dar Cang-e Cahani-e Dovvom (Dr. Bagher
Agheli ile II.Dnya Sava srasndaki ran igali hakknda bir
deme), Moassese-ye Pajuhehaye Tarikh-e ran-e Moaser (ran
ada Tarihi Aratrmalar Kurumu-IICHS).
The Turkmen of Syria: Exposed Early to Assimilation and
Deportation Policies, Iraqi Turkmen Human Rights Foun-
dation, http://www.turkmen.nl/1A_soitm/Art.1-A1512.pdf,
15.02.2012, Son Eriim Tarihi: 4 ubat 2016.
Tolui, M., Farhang-e Came-e Siyasi (Kapsaml Siyaset Ansiklope-
disi), Entearat-e Elmi (Elmi Yaynlar), Tahran 1998.
Veldani, A. J.,Tazadha va Monazeat Dar Khavar-e Miyane (Or-
tadouda elikiler ve atmalar), Tahran 2009.
Yaln, Soner, rann Krt Alm damla Son Buldu, Hrri-
yet Gazetesi, 07 Kasm 2009.
Yapp, M. E., The Near East since the First World War: A Historry
to 1995, Second Edition, Longman, Harlow 1996.
Yerasimos, S., Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkasya ve Or-
ta-Dou, ev. . Tekeli, letiim Yaynlar, stanbul 1994.
Yeselson, A.,United States-Persian Diplomatic Relations, 1883-
1921-1956, Entearat-e Amir Kabir (Emir Kebir Yaynlar),
Tahran 1989.
Ylmaz, H. R. - Koru, S., Turkmen: The Missing Piece in the
Syria-Iraq Debate, Fair Observer, http://www.fairobserver.
com/region/middle_east_north_africa/the-missing-piece-in-
the-syria-iraq-debate-01428/, 13 October 2014, Son Eriim
Tarihi: 26 Ocak 2016.
Ylmaz, Sait, Irak Dosyas, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2011.
Zoghi, ., ran va Ghodrathaye Bozorg Dar Cang-e Cahani-e Do-
vvom (ran ve Byk Gler II.Dnya Savanda), Entearat-e
Pajang (Pajang Yaynlar), Tahran 1989.

383
Merkez Efendi Mah. Merkez Efendi Kona No: 43
Zeytinburnu 34015 stanbul
Tel (0212) 547 12 00 Faks: (0212) 547 12 04
www.tdbb.org.tr info@tdbb.org.tr
facebook/tdbbweb twitter/tdbbweb