URDU RNE GENEL BR BAKI

(Balangcndan Klasik Dnemin Sonuna Kadar)

HALL TOKER

l-GR

Tarih geliim sreci iinde Hindi, Hindv, Rht, Deken, Gucr,

Pencb, Zebn-i Dilli, Urdu-yi Mu'alla ve Hindustn 1 gibi deiik adlarla
anlan Urduca veya Urdu Dili, gnmzde Pakistan ve Hindistan
Mslmanlarnn mterek dili (Lingua Franca) dir. Urduca'nn
mslmanlarm Hindistan'daki fetihlerinden sonra blgeye gelen
mslmanlarn konutuklar Farsa, Arapa ve Trke gibi dillerle, blge
halklarnn kullandklar mahall dillerin karmas ile teekkl etmeye
balam bir dil olduu herkes tarafndan kabul edilmektedir. Ancak bu dilin,
hangi mahall dilden tredii gnmze kadar kesin bir biimde
belirlenememi ve bu konuda ok eitli tezler ileri srlmtr. Bunlar
arasnda Urduca'nn Dravid, Sanskrit, Brac Bhaa, Dekken blgesinde
konuulan diller veya Pencb'den trediini nesren tezler
bulunmaktadr. 2 Ancak bu tezler arasnda gnmzde en ok rabet ve
kabul greni Urduca'nn Pencb'da Pencb dilinden neet ettii grdr ki
sanrz Urdu dilinin geirdii evreler gznne alndnda en tutarl gr
budur. Bu nedenle Urdu iirine gemeden nce Urdu dilinin ortaya k
srecine k tutmas bakmndan bu grten ksaca bahsetmekte yarar
vardr kanaatindeyiz.

Bu teze gre; 417 / 1026 ylnda Gazneli Mahmud (salt.388-421/988-

1 Urduca'nn deiik dnemlerde ald bu adlar hakknda geni aklama iin bk. Ahtar, Salm,
Urdu Adab ki Muhtasarlarn Trih, Lahor 1986, s.14-38; Toker, Halil, Mirz Esedullah Hn Glib'in Hayat
ve Eserleri (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1992, s.13-16.

2 Urduca'nn menei hakkndaki grler iin bk. Ahtar, Salm, a.g.e., s.39-72; 'Abd al-Hakk,
Urdu, Urdu Dira-i Ma'rif-i slmiyya, II, 333-34.
286 HALL TOKER

1030)'un Pencb'n bakenti durumundaki Lahor'u ele geirmesi ile

Mslman askerler bu ehre gelerek yerlemilerdi. Farsa, Trke v.d.
dilleri konuan bu askerlerle Eski Pencb'yi konuan yerli halk arasnda
ilikiler kurulmas neticesinde taraflar aralarnda iletiimi salayacak ortak
bir dilin ilk temelleri atlm ve Eski Pencb'ye, youn bir biimde, Farsa
ve Farsa yoluyla Arapa, Trke kelimelerin girmesiyle Urduca'nn ilk
ekli teekkl etmiti. Daha sonraki yzyllarda Gur Sultanlarndan
Muhammad Gri (salt.558-599/1163-1203)'nin Pencb blgesini istils ve
komutanlarn-dan Kutb al-Dn Aybak (salt.602-607/1206-1210)'in Delhi'yi
fethetmesi ile birlikte Lahor'dan beraberinde getirdii askerlerin konutuu
Urduca'nn ilk ekli ile, o dnem Delhi halknn konutuu Khari BolP'nin
karmas sonucu gnmz Urducas ortaya kmaya balamt.^

Yukarda zikrettiimiz ekilde Kuzey Hindistan'da inkif ettii kabul

edilen Eski Urduca, Sultan 'Al al-Dn HalacI (salt.695-716 / 1296-1316) ve
Muhammad Tuluk (salt.725-752 / 1325-1351)'un Gney Hindistan yani
Dekken'de yaptklar fetihler ve zellikle Tuluk'un Dekken'de Devletbd'
kurarak buray payitaht yapmas ve Delhi halkn bu ehre nakletmesi
sonunda bu blgede yaylm ve blgede konuulan Marath, Telegu ve
Kanarhi gibi mahalli dillerle karm; bylelikle de blgede Urduca'nn
"Deken" ad verilen ekli ortaya kmt. Urdu edebiyatnn ilk nemli
eserleri de bu dille yazlmt.

11- BALANGICI ve LK ARLER

Urdu dilinin menei konusunda olduu gibi Urdu iirinin balangc

ve bu dille iir yazan ilk irin kim olduu hususunda da kesin bilgiler
mevcut olmayp, sadece baz tezkire ve eski kaynaklardaki eitli bilgilere
dayanlarak baz sonular karlmaya allmaktadr.

Kesin olmamakla birlikte Urdu dilinde iir syleyen ilk irin, 'Avf!

3 Khari Boli hakknda bk.Bailey, T.Grahame, the Use and Meaning of the Term of the Khari Boli,
the Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, October 1926, s.717-723.

4 Bk. Zulfikar, Gulm Husayn, Pancb men Urdu, Urdu ki Kahn ran ki Zabni, Oriental Collage
Magazine, irn zel Says, Lahor 1981; Bailey, Grahame, Urdu: the Name and Language, the Journal of
the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, April 1930, s.391-92.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 287

(lm. 630 / 1232-33'ten sonra)'nin "Lubb al-Albb"5 ve Amir Husrav

(lm.725 / 1325)'in "urrat al-Kaml" adl eserlerinde Hindi (Urduca) bir
divn bulunduu zikredilen Mas'd-i Sa'd-i Salman (lm.515 / 1121) olduu
belirtilmektedir. Ancak onun bu divnndan gnmze kadar hibir para
ulaamamtr. Urduca bir divn bulunduu zikredilen Mas'd-i Sa'd-i
Salmn'dan sonra yaklak 150 yllk uzun bir sre Urdu dili ile iir kaleme
alan herhangi bir irin ad gememektedir. Bu zaman zarfnda saraydan
veya devlet adamlarndan himye grmeyen ve fakat halk arasnda tebli
hareketlerini srdren ve halka ancak onlarn dilleriyle tesir edebileceklerini
bilen mslman mutasavvf ve Hindu din nderlerinin vastasyla gelii-
mini srdren Urduca ile iirler kaleme almaya balayan irler yine muta-
savvflar ve Hindu din adamlarndan kmtr. Bu irler arasnda phesiz
en mhim ahsiyet kendisinin Hind (Urduca) bir divn olduunu belirten
ve "Hlik-Br" adl Urduca eseri gnmze kadar gelebilmi olan Amir
Husrav-i Dahlavi dir. Dier irlerden ise tam bir eser bulunamam, sadece
mteferrik iir paralar deiik eserlerde bize kadar gelebilmitir. 6

Bu dnemde Urdu dili ile iir yazd sylenen mutasavvf irlerden

bazlar ise unlardr: Hvca Fard al-Dn Mas'd akar-ganc (lm. 664 / 1265),
ayh araf al-Dn B 'Ali Kalandar (lm.723 / 1323), Hvca Banda-navz
(lm.825 / 1422), h Mrnc ams al-'Uk (lm.902 / 1496), Sayyd
Muhammad Cunpri (lm.910 / 1504), ayh 'Abd al-Kudds Kanbhi
(lm.912 / 1506), ayh Burhan al-Dn Canm (lm.990 / 1582?), ayh Hb
Muhammad iti (lm.920 / 1614) v.d. Yine Kabir Ds (lm.924 / 1518) ve
Gr Nnak (lm.945 / 1538), Urduca iirleri bulunduu zikredilen Hindu
din nderi ve ireridir.7

III- DEKKEN'DE URDUCA R (DEKEN R)

Yukarda da belirttiimiz gibi Urduca, Kuzey Hindistan'da sufilerin

vastasyla gelimeye ve yaylmaya baladktan sonra, edeb sahada gerek

5 Bk.'Avf, Muhammad, Lubb al-Albb, (nr. Edward G.Browne), London 1906, II, 264.

6 Bk.Sadd, Anvr, Urdu Adab ki Muhtasar Trih, Islamabad 1991, s.83-85; Trkmen, Erkan,
Urdu Edebiyatnda iir Evreleri, Konya 1992, s.4; Muhammad, Camii Ahmad, Urdu 'ir par eyk Nazar,
Karai 1985, s.25, 34-39.

7 BkSadid, Anvar ,a.g.e., s.67-82.

288 HALL TOKER

anlamda reva bulduu Dekken'e gelmitir. Urduca'nn Dekken'e gelmesi ve

yaylmasnda iki nemli olay byk rol oynamtr.

a) 'Al al-Dn Halac 'nin Dekken'e seferleri.

b) I.Muhammad Tuluk'un devletinin bakentini Delhi'den Dekken'deki

Devletbd'a nakletmesi (727 / 1327).

Bu iki olaydan sonra askerlerle birlikte sanatkr, alm ve ir her

snftan insan Dekken'e gelerek yerlemi ve bylece yeni gelenlerle yerli
halk arasndaki sosyal, kltrel ve lisn ilikiler de artm ve Urdu dili yeni
bir deiim srecine girerek Urduca'nn "Deken" biimi ortaya kmtr.

Delhi'deki siyas iktidrm zayflamasndan sonra, 'Al al-Dn Hasan

Bahman h (salt.748-759 / 1347-1358), bamszln iln ederek bakenti
Gulberge olmak zere Behmen devletini kurmutur. Behmen
hkmdarlar hkmdarlklarn salamlatrmak iin, kuzeydeki Fars etkisi
karsnda yerel kimlii ne karmaya aba gstermiler ve Urduca'y
resm kaytlarnda kullanmlardr. Bu dnemde Urduca'ya, Farsa'nn
yerine, Dekken'in Telugu, Tamil ve Marath gibi dillerinden kelimelerin
girmesine izin verilmi, iirde gazelin ve Fars aruzunun yerine, Hint iirine
ait vezinler ile doha, gt, rag ve ragn gibi trlerin kullanmna arlk
verilmi; uzun manzumeler iin ise mesnev tr kullanlmtr. Ancak
mesnevide de yerel konu ve unsurlar arlktadr.

Behmen dneminden gnmze gelebilmi ilk eser Fahr al-Dn

Nizm'nin "Kadam Ro Padam Ro" adl mesnevisidir. Yine bu dnem
irlerinden Mirnc ams al-'Uak'm "H-nma" "H-nagz." ve "ahdat al-
Tahkik", Sayyd h Araf Biybn (lm.935 / 1528)'nin "Nav Sarhr"
mesnevisi ile "Lzm- Mubtadl" ve "Vhid Br" adl iki manzum rislesi gibi
eitli eserler bulunmaktadr.

Behmen dneminin sonunda Arapa ve Farsa'nn Deken Urducas

zerindeki etkisi arlk kazanm ve mesnevinin yannda kaside ve gazel
gibi edeb trlerde de iirler kaleme alnmaya balanmtr. 8

Behmen saltanatnn ykl ayn blgede yeni devletler ortaya

8 Bk.Sadid, Anvar, a.g.e., s.96-98; Calibi, Camii, Trih-i Adab-i Urdu, Lahor 1987,1, 145-159.
 5
URDU RNE GENEL BR BAKI

kmasna sebep olmutur. Behmen saltanatnn zayflamasndan

yararlanan Behmen emirleri, vali olarak bulunduklar eyaletlerde
hkmdarlklarn iln etmilerdi. Bu hkmdrlklarn en mhimleri ise
dil-h ve Kutb-h devletleriydi.

Behmen saltanatnn ke girdii bir dnemde, Mahmd h

Bahmani (salt.887-924 / 1482-1518)'nin saltanat srasnda Dekken'e gelerek
ahn hizmetine girmi olan Ysuf 'dil h (salt.895-915 / 1490-1510)
tarafndan kurulan dil-h devleti, kendisi de Farsa iirler syleyen
mezkur ah ve halefleri zamannda bir ilim ve sanat merkezi haline gelmiti.
Bu devletin ilk elli ylnda konuma ve ticaret dili olarak kalm olan Urduca
"Kitb-i Navras" adl musikiye dir Urduca bir eseri ve divn da bulunan
II.brahim 'dil-h (Cagat-Gur) (salt.988-1035 / 1580-1626) zamannda
tekrar resm dil hviyeti kazanmt. Bu slalenin sekizinci padiah II. 'Ali
dil h'm "h" mahlasyl kaleme ald Urduca kaside, mesnev, gazel,
gt ve dohralardan oluan bir divn bulunmaktadr.

dil-hler dneminin nde gelen irleri ve eserleri ise unlardr:

dil h' anlatan ve onu medheden "brhlm-nma" mesnevisinin yazar
'Abdul; h Ab al-Hasan'm "Tuhfat al-Nasyih" adl Farsa eserini Urduca'ya
tercme eden Kutb-i Rz; "Fath-nma-yi Bikhr" adl mesnevinin mellifi
Mirza Muhammad Mukim (lm.1079 / 1669), "andar-badan u Mh-yr" adl
mesnevinin yazar Mukimi, "Sukh Ancan"m mellifi h Ab al-Hasan
(lm.1044 / 1635), "Layla va Macnn" ve "Ysuf Zulayh" adl mensevlerin
mellifi Muhammad b. Ahmad 'ciz, "Bahrm Husn Bn" adl mesnevinin
mellifi Amn, "Ka-i h-Nazr" adl mesnevinin mellifi h brhm Sa'ati
(lm.1055 / 1645), "Ysuf Zulayh" ile "Hat Bihit" i Urduca'ya tercme
eden ve "Canat Singr" adl mesnevisi ile kaside, gazel ve mersiyeleri
bulunan Mlik Hund, bn Hism'm "Havar-nma"sinin tercmesi yannda
Farsa kaside ve Urduca gazelleri bulunan Kaml Hn Rustam, "Manavl-yi
Fath-nma-i Nizm h" ve "Manavl-yi Mzbni-nma-yi 'dil h"m mellifi
Hasan avk, bu dnemin en yetenekli iri olan ve saraya girerek meliku'-
uerla kadar ykselen, "Gulan-nma", " 'Ali-nma", "Trh-i Sikandan" ve
"Dvn-l Nurat" adl eserlerin sahibi Muhammad Nurat Nurat (lm.1085 /
1674); "Ahsan al-Ka" mesnevisinin mellifi ve Riht trnde divn sahibi
ilk ir olarak kabul edilen Sayyd Mirn Meyn Hn Him (lm.1108 /
1697) ve kaside, gazel ve mesnevisinin yaygn olduu bir dnemde na't,
menkbe ve mersiye trnde iirler kaleme alan Mirz Bcpr.
290 HALL TOKER

1686'de Bicpr'un son padiah Sikandar 'dil h (salt.l672-1686)'n

Avrang-zlb 'lam-gr (salt. 1068-1118 / 1658-1707)'e teslim olmak zorunda
kalmasyla dil-h devleti ortadan kalkmtr. dil-h! dneminde
Urduca, Deken ekliyle gelimeye devam etmi ve bu dille kymetli eserler
vcuda getirilmi; Farsa'nn ve Fars iirinin Urduca zerindeki etkisi
artarak devam etmitir. Devrin en mhim edeb tr mesnev olup ahlak,
tasavvf,tarih, dastan ve akla ilgili mesneviler yazlmtr. Bu dnemin
sonlarnda ise gazel tr ne kmaya balamtr.

Dekken'de kurulan dier bir devlet de Kutb-h devletidir. dil-h

devletinin kurucusu Ysuf 'dil h gibi Trk asll olan Kutb-h
devletinin kurucusu Sultn Kul Kutb al-Mulk (salt.918-949 / 1512-1543),
Hemedan'dan Dekken'e gelmi ; nce Mahmd h Bahmanl'nin hizmetine
girerek kabiliyetleri sayesinde ykselmi ve daha sonra meydana gelen
karklklardan yararlanarak Gulkende ehrine Muhammednagar adn
vererek payitaht yapm ve Kutb-h devletini tesis etmitir. San'at ve
ilme ok deer veren Kutb-h hkmdarlarnn himayesi sayesinde Urdu
(Deken) dili inkifn devam ettirmitir. 9

Kutb-h hkmdarlarndan Hintli bir anneden doan ve mahall

kltre yaknlk duyan Muhammad Kul Kutb h (salt.988-1005 / 1580-
1596), ayn zamanda yetenekli bir ir olup gazel, kaside, mersiye, mesnev,
kt'a, ruba gibi eitli trlerde Urduca iirler kaleme almtr. 'Abdullah
Kutb h (salt. 1020-1085 / 1612-1674) da bu slaleye mensub Urduca iir
yazan airlerindendir.

Kutb-h dneminde "Layla Mactn" ve "Ysuf Zulayh"

mesnevlerini kaleme alan ayh Ahmad Dakani (lm.1066 / 1656'dan nce),
Muhammad Kul Kutb h'n meliku'uers olan ve "Kutb-i Mutari" adl bir
mesnev ile "Sab Ras" adl ilk Urduca mensur eseri kaleme alan Molla Vachl
(lm.1070 / 1659), Vach'nin ada olan ve "Sayf al-Mulk Badi' al-
Zamn", "Ttl-nma" ve "Mn Sattnti" adl mesnevileri yazan Gavvsi ve
"Phl-bn" adl mesnevsiyle nl bn NatI (lm.981 / 1573) gibi irler
bulunmaktadr. Kendisi de iyi bir ir olan Ab al-Hasan Tn h (salt. 1083-
1098 / 1 6 7 2 - 1 6 8 6 ) da lim ve irleri himayesine almtr. Kutb-h
devletinin son dneminde ise "Padmvat" adl mesneviyi kaleme alan Gulm
'Ali, "Rzvn h Rh-afzd"y kaleme alan Faiz, "Mufd al-Yakin", "Ha al-

9 dil-h dnemi Urdu Edebiyat hakknda bk.Clibi, a.g.e., 1,181-376.

 URDU RNE GENEL BR BAKI 291

Fkh" ve "Mi'rc-nma"nin mellifi Fatth, "Bahrm Gul-andm"m mellifi

Tab' ve "Man Lagan" ve "Bangam-nma"nin mellifi Mahmd Bahr gibi
irler yetimitir. 10

Avrang-zb 'lam-gr'in Dekken'e yapt seferler srasnda Kuzey

Hindistan'dan gelenlerle birlikte Farsa'nn etkisi daha da artmaya
balamtr. Bu dnemin en byk iri olan Val Dakan (lm. 1133-38 /
1720-25 aras), zellikle gazelde Farsa kelime, terkib, istire, vezin ve
bahirleri baarl bir biimde Urduca'ya uygulam ; daha sonralar
yaygnlaacak olan Ihm sanatn iirlerinde kullanarak yaygnlamasn
salamtr. Avrang-zb'in Dekken seferleri srasnda yetien dier irler ise
Sirc Avrang-bd (lm. 1135 / 1723), h Turb, Araf Gucarti'dir.

IV- DELH EKOL:

Delhi ehri yzyllar boyunca Hindistan'n siyas, ilm ve edeb

merkezi olmu ve bu ehirde yzlerce lim, edb ve ir yetimitir. Siyas
otoritenin merkezi olmas, tabi olarak Hindistan iinden ve dndan,
zellikle mslman kavimlerden asker, lim ve irler bata olmak zere
birok insan bu ehre celb etmi; yerli kltrle deiik kavimlerden
insanlarn kltrlerinin karmyla, Delhi'de Hindistan'n dier
ehirlerinden farkl homojen bir dil, edebiyat ve kltr meydana gelmitir.
Tabiatyla da bu ehre mensup irlerin Delhi Ekol veya Delhililik
(Dahlaviyat) diyebileceimiz kendilerine has dnce yaps, dil ve edeb
zevkleri teekkl etmitir. 1 1

10 Kutb-h dnemi Urdu Edebiyat hakknda bk. Calibi, a.g.e., I, 379-517.

11 amzn Pakistanl mehur edebiyat tarihilerinden Husayn Ahtar "Urdu Adab ki Muhtaar-
tarn Trih" adl eserinde Dahlaviyat terimine kar karak zetle: " Dahlaviyat kelimesinin, Lakhnov
Ekol yani Lakhnoviyat kelimesini karlamak amacyla kullanldm, ancak dikkat edildiinde Delhi'ye ait
saylan unsurlarn daha nceki Dekken iirinde ve hatta gnmz Urdu iirinde dahi bulunduunu,
l l b , M r ve Z a v k gibi irlerin iirlerinde bulunan unsurlarn sadece Dahlaviyat olarak
aklanamayacan ve Dahlaviyat'in gerek anlamda Lakhnov Ekol gibi bir ekol olmadn" belirtmitir
(Bk.Ahtar, Husayn, Urdu Adab ki Muhtaar-tarn Trih, Lahorl986, s.167-168). Husayn Ahtar'm Delhi
Ekol'ndeki unsurlarn daha nceki ve daha sonraki Urdu iirinde de grlebilecei hususundaki
grnde doruluk pay bulunmasna ramen, bir ekoln veya bir dnem airlerinin dier dnem veya
ekollerin etkisi altnda kalmasnn kanlmazln gz nne alrsak, Delhi ehrine mensub irlerin dili
kullanlar ile konu ve mazmunlar ileyileri asndan dierlerinden farkl olduu da muhakkaktr.
292 HALL TOKER

Delhi'deki Urdu iirini veyahut Delhi Ekol'n, mehur ir Vali

Dakani'nin Delhi'ye geliinden nce ve sonra olmak zere iki ana devreye;
Vali Dakani'nin Delhi'ye gelmesinden sonraki dnemi ise be dneme
ayrmak mmkndr.

a-Vali Dakani'nin Delhi'ye Gelmesinden nce

Urdu iiri Kuzey Hindistan'da ortaya km olmasna ramen , Delhi'

deki Hint-Trk imparatorlarnn resm dil olarak Farsa'y kullanmalar ve
Farsa iir ve edebiyata kar olan alka ve himyeleri neticesinde, Vali
Dakani'nin Delhi'ye gelmesinden nce bu ehirde fazla reva bulamamt.
Bu dnem irleri iirlerini, yksek duygu ve dnceleri tam manasyla
ifade edemeyeceini dndkleri Urduca yerine, Farsa olarak kaleme
alm; nadiren deneme yada elence iin, birka Urduca (Rihte) beyit veya
gazel sylemilerdi. Dikkate deer fazla irin yetimedii bu dnemde iirde
kullanlan dil her hangi bir kideye balanmam olup, irler Hinde ve
Farsa kelime ve terkipleri istedikleri gibi serbest bir biimde
kullanmaktaydlar. Hezel ve hicvin iirlerde oka ilendii Vali DakanI ncesi
dnemde yetien en byk hezel iri, son derece cesur, alayc bir insan
olan ve hatal grd hereyi ekinmeden eletiren Ca'far Zattoli (lm.1125
/ 1713?) idi. Zattoli dnda Mirza Mu'izz Ftrat Musvi Hn (lm.1100 / 1689) ,
Mirz Bidil (lm.1133 / 1721) ve Hvca 'Ataullah 'Ata (lm.1135 / 1723) gibi
Fars irleri de bu dnemde Urduca iir syleyen en nemli irler arasnda
bulunmaktadr. 12

b-Vali Dakani'nin Delhi'ye Gelmesinden Sonra

nce Vali Dakani'nin divannn ve daha sonra kendisinin Delhi'ye

gelmesi, Kuzey Hindistan'da Urdu iirinin yaygnlamas asndan byk
bir nem tamaktadr. Valinin geliinden nce de Dekken irlerinin kaleme
ald baz iirler Delhi'ye ulam olmakla birlikte, Deken irlerinin dil ve
edeb zevklerinin Delhili irlerden farkl olmas sebebiyle fazla itibar
grmemiti. Ancak Avrang-zb 'lam-gir'in ehzdeliinden itibaren
Dekken'deki Evrengbd ehrini kendi bakenti haline getirmesi ve tahta
getikten sonra da bu durumun devam etmesi sebebiyle Kuzey
Hindistan'dan yzlerce insan bu ehre akn etmi ve buradan da Dekken'in

12 Bk.Him, Nr al-Hasan, Dilli ka Dabistn-i 'ir, Lahor 1991, s.53-62, Sadid, Anvar, a.g.e.,
s.83-93.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 293

dier blgelerine yaylmlard. Bu durum Dekken'in kltrel ve sosyal

hayatnda olduu kadar dil ve edebiyatnda da deiikliklere sebep olmu ve
Dekken'in kuzeyden kopuk, soyutlanm hli de sona ermiti. Bylelikle
Delhi ve Dekken airlerinin slplarnn karmas sonucu meydana gelen
ve her iki blgenin de kelime ve deyimlerini ihtiva eden bu yeni latif ve akc
dille Vali Dakan ve arkadalar iirler kaleme almaya balamlard. Bu
yzden Vali'nin iirlerinin Delhi'ye ulamasndan sonra, onun iirlerini
okuyanlar, Vali'nin iirlerinde kulland dilin kendileri iin allmam ve
garip bir dil olmadn ve bu dille de yce fikirlerin fasih ve beli bir
biimde ilenebileceini grmler; bylece ksa zamanda Vali'nin iirleri
btn Delhi'de yaylmt. Dier irler de Vali gibi Urduca bir divna sahib
olma hevesine kaplmlar ve bu dille iir yazan birok yeni ir yetimiti.
Tabi ki Urduca iir sylemenin reva bulmasmdaki etkenler arasnda
Vali'nin divnnn Delhi'ye gelmesi kadar Muhammad h (salt. 1131-1161 /
1719-1748) dneminde Farsa bilen kiilerin ve dolaysyla Fars iirine olan
ilginin azalmas da bulunmaktayd. Bylelikle Delhi Ekol'nn gerek
anlamda birinci devresi saylabilecek olan Ihm syleyen ir(Ihm-g)ler
dnemi balamtr.

I.Dnem (Ihmc irler Dnemi)

Delhi'de Urdu iiri yaygnlatktan sonra , Urduca iir sylemeye

ynelen irlerin Ihm sanatn iirlerinde ska kullanmalar nedeniyle bu
dnem irlerine Ihmc airler ad verilmektedir. lk rnekleri Vali'nin
divnnda da grlen ve g bir bir lafz sanat olan Ihmm, Urdu iirinde
nasl kullanlmaya balad tam bir biimde belli deildir. Bu sanatn
dnemin Fars irleri arasnda yaygn bir biimde kullanlmas sebebiyle
veya Hinde'deki dohralar vastasyla Urduca'da kullanlmaya baland
sylenmektedir. Bu sanat dnemin aslen Fars iri olup daha sonra Urduca
yazmaya balayan irleri arasnda yaylm; Ihm sanatn kullanmak
irliin ve yetenein gstergesi haline gelmi ve dnem irleri Urdu dilini
ve iirini belli kidelere balamak iin aba gstermilerdi.

Bu dnem irleri tekellfe fazla nem vermemiler, grdklerini

direkt olarak aktarmaya gayret etmilerdir. Bu yzden iirleri saf ve akcdr.
Mazmunlar ile hayal ve hislerin beyannda tamamiyle Farsa takib
edilmektedir. Tasavvf, ahlak, hamriyt, rindne unsurlar ve akla ilgili
konular ilenmektedir. Hinde ve Deken kelimeler ounluktadr; ancak
Farsa, Arapa kelimelerin artt da grlmektedir. hamn fazla
 URDU RNE GENEL BR BAKI 293

dier blgelerine yaylmlard. Bu durum Dekken'in kltrel ve sosyal

hayatnda olduu kadar dil ve edebiyatnda da deiikliklere sebep olmu ve
Dekken'in kuzeyden kopuk, soyutlanm hli de sona ermiti. Bylelikle
Delhi ve Dekken airlerinin slplarnn karmas sonucu meydana gelen
ve her iki blgenin de kelime ve deyimlerini ihtiva eden bu yeni latf ve akc
dille Vali Dakan ve arkadalar iirler kaleme almaya balamlard. Bu
yzden Val'nin iirlerinin Delhi'ye ulamasndan sonra, onun iirlerini
okuyanlar, Val'nin iirlerinde kulland dilin kendileri iin allmam ve
garip bir dil olmadn ve bu dille de yce fikirlerin fash ve bel bir
biimde ilenebileceini grmler; bylece ksa zamanda Val'nin iirleri
btn Delhi'de yaylmt. Dier irler de Vali gibi Urduca bir divna sahib
olma hevesine kaplmlar ve bu dille iir yazan birok yeni ir yetimiti.
Tabi ki Urduca iir sylemenin reva bulmasmdaki etkenler arasnda
Val'nin divnnn Delhi'ye gelmesi kadar Muhammad h (salt. 1131-1161 /
1719-1748) dneminde Farsa bilen kiilerin ve dolaysyla Fars iirine olan
ilginin azalmas da bulunmaktayd. Bylelikle Delhi Ekol'nn gerek
anlamda birinci devresi saylabilecek olan hm syleyen ir(lhm-g)ler
dnemi balamtr.

I.Dnem (Ihmc irler Dnemi)

Delhi'de Urdu iiri yaygnlatktan sonra , Urduca iir sylemeye

ynelen irlerin hm sanatn iirlerinde ska kullanmalar nedeniyle bu
dnem irlerine Ihmc airler ad verilmektedir. lk rnekleri Val'nin
divnnda da grlen ve g bir bir lafz sanat olan Ihmm, Urdu iirinde
nasl kullanlmaya balad tam bir biimde belli deildir. Bu sanatn
dnemin Fars irleri arasnda yaygn bir biimde kullanlmas sebebiyle
veya Hinde'deki dohralar vastasyla Urduca'da kullanlmaya baland
sylenmektedir. Bu sanat dnemin aslen Fars iri olup daha sonra Urduca
yazmaya balayan irleri arasnda yaylm; hm sanatn kullanmak
irliin ve yetenein gstergesi haline gelmi ve dnem irleri Urdu dilini
ve iirini belli kidelere balamak iin aba gstermilerdi.

Bu dnem irleri tekellfe fazla nem vermemiler, grdklerini

direkt olarak aktarmaya gayret etmilerdir. Bu yzden iirleri saf ve akcdr.
Mazmunlar ile hayal ve hislerin beyannda tamamiyle Farsa takib
edilmektedir. Tasavvf, ahlak, hamriyt, rindne unsurlar ve akla ilgili
konular ilenmektedir. Hinde ve Deken kelimeler ounluktadr; ancak
Farsa, Arapa kelimelerin artt da grlmektedir. Ihmn fazla
294 HALL TOKER

kullanlmas mazmunlarn gerektii gibi aktarlmasn engellemektedir. Arz

ve kafiyelerin shhatine fazla dikkat edilmemekte ve baz irler Hind
bahirlerini de kullanmaktadrlar. Dnemin en fazla rabet gren edeb tr
gazeldir.

Dnemin Ihmc irleri arasnda Kzlba Hn Umd (lm.1159 /

1746), Ancm (lm.1159 / 1746), Sirc al-Dn 'Ali Hn rz (lm.1756), h
Hatim ( l m . l l l l / 1700), h Mubrak br (lm.1146 / 1733), Muhammad
kir Naci (lm.1160/ 1747), araf al-Dn Mazmun (lm. 1147 / 1734-35), Mir
Muhammad Saccd (lm.1188-1196 / 1775-1782 aras), 'Abd al-Vahb Yakr
(lm.l 165 / 1752'den nce), Mustafa Hn Yakrang, Ahsanullah, h Valiyullah
tiyak (lm. 1176 / 1763), Pkbz (lm.1192 / 1779), Paym (lm.1157 /
1745), B-rang (Hamrang) (lm.1165 / 1752?X, Muhammad'Ali Hamat
(lm. 1161 / 1748), Mr Haydar al-Dn Hn Kmil (lm. 1164 / 1751), nn
(lm. 1158 / 1745?), Karmullah Hn Dard (lm.l 173 / 1760), Ca'far 'Ali Hn
Zak gibi airler bulunmaktadr. 13

Dnemin sonlarnda hma kar Mazhar Cn-i Cnn (lm. 1195 /

1781)'n ban ektii bir hareket balam ve Ihm ylesine eletirilmitir
ki h Htim gibi byk bir Ihm iri bile bu tarz brakarak divnmdaki bu
kabilden iirleri karmtr ve Delhi Ekol'nn birinci dnemi bylece sona
ermitir. 1 4

II.Dnem

Bu, Mazhar Cn-i Cnn , Mir Tak Mir (lm. 1225 / 1810), Mirza Raf'
Savd (lm. 1195 / 1781), Hvca Mr Dard (lm.1199 / 1785) gibi irlerin
yetitii, Urdu iirinin ve zellikle Urduca gazelin altn devri olarak kabul
edilen bir dnemdir. Bu dnem irleri gerek dil, gerek mazmun ve gerekse
edeb trler asndan Urdu. iirini gelitirerek yksek bir seviyeye
ulatrmlardr.

Kelime oyunlarndan fazla holanmayan , Mazhar Cn-i Cnn, Yakn

(lm. 1169), Mirz Savd, Mir Taki Mir, Mr Dard v.s. irlerin nclk ettii

13 Bk. Ahtar, Dr.Malik Hasan, Urdu 'ir men hm-gy ki Tahrik, Gucranvl 1992, s.254-270.

14 I.dnem hakknda geni bilgi iin bk.Ahtar, Dr.Malik Hasan, a.g.e.; Calibi, a.g.e., II, 187-241;
Himi, Nral-Hasan, a.g.e., s.66-79.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 295

"Tza-gyl" hareketi baladnda , ksa srede Urduca iirler kaleme alan

irler artm ve tertib edilen Urduca divnlarn says fazlalamtr.
Delhi'de biraraya gelen Farsa maareler yannda Rihte (Urduca) iin de
maareler yaplmaya balamt.

Bu dnemde eski Hindi ve Deken dili terk edilmi; Farsa ve

Arapa'nn tesiri altndaki Urduca; ncekinden daha ho ve latif bir hal
almaya balamtr. zellikle Mir Taki Mir ve dier nde gelen irlerin
abalar neticesinde Farsa fiil, edat, stlh ve hatta darbmesel ve
deyimlerden Urduca'ya tercmeler yaplarak dil gelitirilmi; daha nceki
dnemde yaygn olan Hindi ve Deken dilinin kulaa ho gelmeyen kaba
kelimeleri dilden ayklanmtr.

Dilde olduu gibi edeb tr, konu ve mazmun asndan da Farsa'y

taklit etme fazlalam, gazel yannda kaside, mesnevi ve mersiyeye ynelen
irlerde olmutur. Bu dnemin btn byk irleri kendi balarna
mstakil birer ehemmiyete sahiptirler. Gazel sahasnda Mir Taki Mir, Mirza
Savda, ayh Kyam al-Din Kim (lm.1208 / 1792), Hvca Mir Dard ve Sayyid
Muhammad Mir Sz (lm.1213 / 1798-99); kasidede Mirz Savda, n'ullah
Hn n (lm.1223 /1808), kt'ada ulm Hamadni Muhaf (lm.1239 /
1824); mesnevi sahasnda Mir Taki Mir, Mir Aar (lm.1209 / 1794), Muhaf
ve Mir Gulm Hasan (lm.1201 / 1787); mersiyede Mirz Savd ve Afss
(lm.1224 / 1809) gibi irler baarl almalar yapmlardr. Vasuht,
musammat ve mseddes trlerinde de eitli denemelerde bulunulmutur.

Bu dnem irlerinden Mir Taki Mir, derun hislerini ve perin

durumunu iirlerine yanstm ve zellikle ak ve muhabbet konularnda
son derece gzel iirler yazmtr. Nakibend silsilesine mensub bulunan
ve dervi-merep bir insan olan Mirz Dard sfiyane hayal ve dncelerini
sade ve akc bir biimde iirlerinde aktarmtr. Kaside trnde ise Mirz
S a v d . ' n n yakalad yksek seviyeye daha sonra hibir ir
ulaamamtr.

Tabi olarak Farsa'dan birok yeni unsurun alnmas, edeb sanatlara

daha fazla arlk verilmesine ve bunun sonucu olarak da Urdu iirinde bir
dereceye kadar tekellfn ortaya kmasna neden olmutur; ancak
kelimelerin shhati, doruluu, slbta sadelik ve akclk yine de iirin en
nemli zellii olarak kabul edilmeye devam edilmi ve birinci dnemde
bulunmayan bir gzellik ve akclk meydana gelmitir.
296 HALL TOKER

II. dnemin dier bir zellii de, Farsa'nn etkisi yznden Delhi'de
bu dneme kadar sarayn ve devlet adamlarnn himayesini gremeyen
Urdu iiri'nin bu himayeyi grmesi ve irlerin Urduca iir sylemeyi
kendileri iin bir meslek ve geim vastas olarak semeye balamalardr.
Mirza Savd, Mr Tak! Mr, Mr Sz, n'ullah,Hn n' gibi irler
balangta eitli emirlerin himayesini grmler, ancak daha sonra
Delhi'de meydana gelen karklklar neticesinde bu ehri terkederek Oudh'a
gitmilerdir. Bu irler daha sonra da bahsedeceimiz gibi Lakhnov'da iir
ve edebiyatn yaylmasna ve Lakhnov Ekol'nn domasna vesile
olmulardr. Ancak dnemin dier bir mehur airi olan Mr Dard, dervi-
mejreb bir ahsiyete sahip bulunmas yznden her hangi bir emrin
himayesine girmeye almam ve skntlara katlanarak Delhi'den
ayrlmayan birka stddan biri olmutur. 15

III.Dnem

Bu dnem II.dnemin devam niteliindedir. Bir nceki dnemde de

irlik yapmakta olan ve bu dnemde olgunlaan irler dil ve konulara
eitli yenilikler getirmiler; bir nceki dnemde kullanlmakta bulunan
birok eski kelimeyi metruk kabul ederek yerlerine yeni kelime ve terkipler
vaz' etmilerdir. Dili gelitirme hususunda n'ullah Hn n1, ok aba
gstermi; Muhaf ise eski tarz devam ettirmitir.

III.Dnemin dier bir hususiyeti de Delhili irlerin Lakhnov'a

gnn srmesidir. n'ullah Hn n', Muhaf, ayh Yahya mn Bah
Cur'at (lm. 1225 / 1810) ve Rangn gibi mehur irler Lakhnov-'a gitmiler,
Delhi'de ise Savd, Mir ve Dard'in talebelerinden olan Mr Aar (lm. 1209
/1794-5), Hakim Sanullah, Firk, h Kudratullah Hn Kudrat (lm. 1205 /
1791), h Hidyat (lm.1215 / 1800), Mir Kamar al-Dn Minnat (lm.1208 /
1794), ayh Valiyullah Muhib (lm. 1206 / 1792) gibi irler kalmlard.

Lakhnov'a gelen irler arasnda Delhi'de balam olan saray etkisi

daha da fazlalamtr. irler saraydan devaml maa alan memur
durumuna dm; hamilerini memnun etmek onlarn asl maksatlar
haline gelmi ve eitli meddahlklarda bulunmaya balamlardr. Daha
nceki dnemde de var olmakla beraber, ztlamalar bu dnem irleri

15 II.Dnem iin bk.Himi, Nr al-Hasan, a.g.e., s.79-86; Sadd, Anvar, a.g.e., 149-157; Sadiq,
Muhammad, a History of Urdu Literature, London 1964, s.81-116.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 297

arasnda daha da fazlalam, maareler biim deitirerek mcadele ve

kavga halini almtr. Bu dnemde Muhafi ve n' arasndaki mcadele ok
mehur olup n' bu konuda kt bir n kazanm ve mcadelesini
hakaret ve ahlakszlk derecesine kadar gtrmtr.

III.Dnemde hayallerdeki ycelik , incelik ve parlaklk azalmaya

balam, Lakhnov'un da etkisiyle edebe ve ahlaka aykr unsurlar artm,
Muhaf gibi byk bir ir bile bundan kendisini kurtaramamtr. Bu
dnemin Delhi irlerinden bir grup sadece Delhi Ekol'nn temel
hususiyeti saylan ve insann derun duygularn iirde yanstma anlamn
tayan "Dahiliyat" ynne arlk vermi; dier bir grup ise dahiliyat
yannda haric konu ve mazmunlara da iirlerinde yer vermitir.

Delhi'de kalan irler iirde herhangi bir deiiklik meydana

getirememi ve stadlarmn atklar yolu takib etmilerdir. Dil ile ilgili
olarak Delhi'de fazla bir deiiklik olmam; ancak Lakhnov'da dili gelitirme
hususunda eitli giriimlerde bulunulmutur. n' Urduca'nn sarf ve
nahvine dair ilk eser saylan "Dary-yi Latafat" adl eserini kaleme almtr.
Lakhnov'a giden irler dil ve beyan tarz asndan Delhi'yi takib ettikleri
iin, iirleri Delhi irleri arasnda da makbul olmutur. Bu dnemde
iirlerde kullanlan gnlk konuma ve muhaverelerin safl, Farsa'dan
alman kafiye ve bahirlerin Urduca'ya iyice yerlemesi, kelime ve terkiplerin
salkl bir biimde kullanlmas dikkate deerdir.16

IV.Dnem (II.Bahdr h Dnemi)

Bu dnem Delhi'de II.Bahdr h Zafar (salt. 1253-1273 / 1837-1857),

ayh Muhammad brhim Zavk (lm.1271 / 1854), Mmin Hn Mu'min
(lm.1267 / 1851) ve Mirz Asadullah Hn lib (lm.1285 / 1869) ;
Lakhnov'da ise ayh mm Bah Nsih (lm.1253 / 1838) ve Hvaca Haydar
ta (lm.1263 / 1847) gibi byk irlerin eser verdikleri, Urdu edebiyat
iin ok nemli bir dnemdir. h Nair Dahlav (lm.1254 / 1838) ise uzun
mr dolaysyla III. ve IV. dnemlerin her ikisinde de hretini devam
ettirmitir.

1217 / 1803'de Ingilizler'in Delhi'yi ele geirmelerinden sonra, ehirde

nisb olarak emniyet ve gvenliin salanmas ile iktisad sahada grlen

16 III.Dnem hakknda bk. Him, Nr al-Hasan, a.g.e., s.138-139.

298 HALL TOKER

baz gelimeler, irlerin daha nceki iki dnemde olduu gibi, bu ehri
terkederek Lakhnov'a ynelmelerim durdurmu ve Delhi'de iir ve edebiyat
asndan tekrar parlak bir dnem yaanmasna imkn salamt. Kendisi
de bir ir olan II.Bahdr h Zafar ve yksek bir edeb zevke sahib olan
ehrin dier ileri gelen ahslarnn himayesi ve destei ile Urduca iir
syleyen irlerin says artm; hatla daha nceki dnemlerden daha byk
ve daha grkemli maareler toplanmaya balamt.

Bu dnemde Delhili irler arasnda iirinde iki slup yaygnlamt.

lki, insann , manev dnyas, akm yceliinin ve sevgiliye kar sadkat
j)e tSvvf re afaki icanulsrn cze ikit yaai "Dahiliydi "rn ar ast ir
slup; dieri ise insann haric dnyas, sevgilinin d grnyle ona
kar duyulan cins arzularn ve evresinde gelien hadiselerin bahsedildii
ve Lakhnov'un da etkisinin grld yani "Hariciyat"in ar bast slup.
Bu sluplarn birincisinde Mirz lib, Mu'min Hn Mu'min ve onlarn
talebeleri; ikincisinde ise ayh Muhammad brhm Zavk, Nair ve II.Bahdr
h Zafar gibi irler baarl rnekler vermilerdir. Bu ikinci slubun
gelimesinde Lakhnov Ekol'nn kurucular olan Nsih ve ta'in
gazellerinin Delhi'ye ulamasnn byk etkisi olmutu.

Dnemin irlerinden h Nair, iirde olan byk yetenei sayesinde

saraya kadar ulam ve dilinin salaml, kelimelerinin ve terkiplerinin
gzellii ile muasrlar arasnda mmtaz bir yere sahip olmu; ancak lafz
sanatlara ve faraz konulara arlk vermesi onun iirlerindeki dahiliyat
ynnn azalmasna neden olmutu. 17 Hariciyat tarznda ne kan dier
bir ir ise kasidelerinin gzellii sebebiyle II.Akbar h (salt. 1221-1253 /
1806-1837) tarafndan kendisine "Hkn-yi Hind" nvan verilen ayh
Muhammad brahim Zavk'dir. Kasidelerinde Anvar ve Hakni'nin Farsa
kasidelerini kendisine rnek alan Zavk, son derece gzel ve renkli tasvirler ile
edeb sanatlar ekici bir biimde kullanm, bu adan Urdu iirinin en
byk kasidecisi saylan Mirz Savd'nm seviyesine ulamsa da, fikir ve
hayal genilii asndan onun gerisinde kalmtr. Gazellerinin dili girift gibi
grnmekle beraber, yerel kelime ve deyimleri kullanmas asndan
olduka shhatlidir. 18 stadlar h Nair ve Zavk'in de tesiriyle Lakhnov

17 Bk. zad, Mavlna Muhammad Husay, b - Hayat, Lahor 1991, s.328-339, Saksena, Ram Babu,
a History of Urdu Literature, Allahabad 1940, s.147.

18 Bk.zd, a.g.e., s.355-371; Parvz, Aslam, Bahdr h Zafar, Karai 1989, s.284.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 299

slubunun etkisinin iirlerinde hissedildii II.Bahdr h Zafar, kendisine

miras kalan saray dilinden ok halknn dilini sade ve latif bir biimde
kullanm; iirlerinde dnyann sebatszl, dert, hzn ve yalnzlk gibi
konulardan bahsetmitir. 1 9

Aslen Farsa iri olmakla beraber, kaleme ald Urduca iirleriyle

sadece dneminin deil btn Urdu Edebiyatnn en nemli
ahsiyetlerinden olan Mirz Glib ise, Farsa'dan ald slp zellikleri,
edeb sanatlar, kelime, terkip, istire ve kinayeleri kendine has bir biimde
Urdu iirine sokmu; zengin hayal gc ve yksek fikirleri sayesinde dile
ifade genilii salayarak en yksek irfn ve felsef fikirleri ifade edebilecek
bir seviyeye kartmtr. Ak, sevgiliye olan muhabbet ve vuslat arzusu
yannda, tasavvf ve felsef fikirleri de iirlerinde ileyen ir, hayat
tecrbeleri, geim sknts ve zamaneden ikayet gibi konular da kullanarak
Urdu iirine yeni bir boyut katmtr. 20

Mu'min Hn Mu'min ise asrnn gazel stadlarndan olup gazelin dar

kalplar ierisinde en az kelimeyle en ok manay ifade etmeye alm;
Delhi'nin saf ve akc dilini gzel bir biimde kullanmtr. Mesnev ve
kaside tarznda da nemli bir yere sahip olan Mu'min, aklarn ve gzel
kadnlara duyduu ilgiyi iirlerine yanstmtr. Kendi bana buyruk hr
dnceli renkli mizaca sahip bir insan olmas, onun, Delhi'deki ktmser
havann aksine , kendine has elenceli bir tarz yaratmasn salamtr. 21

Dil ynnden ele alndnda, bu dnemde dili sadeletirmek ve

gelitirmek iin daha nceki dnemlerden daha fazla ve bilinli deiiklikler
(zellikle Lakhnov'da) yaplm; bu dneme kadar gelmi bulunan eski ve
kulaa ho gelmeyen kelimeler terkedilerek, Farsa kelime ve terkipler
Delhi'nin diliyle ylesine karmtr ki bu Farsa unsurlar, Urduca'nn tabi
bir paras haline gelmi ve dile zerafet ve akclk getirmiti.

zetle klasik Urdu iirinin son byk stadlarnm bir araya geldii

19 Bk.Parvz, Aslam, a.g.e., 271-85, 337-60; Farzna Sayyid, Nuk-i Adab, Lahor 1986, s.77-83.

20 Bk.Toker, Halil, Mirz Esedullh Han Glib'in Hayat ve Eserleri, s.98-117.

21 Bk.Farzna Sayyid, a.g.e., s.108-9; adki, Zahir Ahmad, Mu'min ki Kaida-nigri, Urdu Kada-
nigri, Aligarh 1982, s. 155-59.
300 HALL TOKER

bu dnemde, Delhi'nin ikinci ve nc dnemlerine ait olan "Dahlaviyat",

Lakhnov Ekol'nn etkisi altna girmi; ancak Delhili irler bunu yaparken,
Lakhnov'u aynen taklid etmek yerine, kendilerinde buna bir eyler
katmlar; ak, mauk ve ona duyulan arzu ve istek beyan ederlerken,
Lakhnov Ekoln'de grld gibi, ahlak snrlarn amamlar ve iirlerini
ibtizl seviyesine drmemilerdir. Tabi ki yine bu dnemde, ingiliz bilim
ve kltrnn Hindistan'n dier blgelerinde olduu gibi Delhi'de de
etkisini gstermesi ve yzyllardr devam eden klasik slm ve Fars
kltrnn etkisinin azalmaya balamasyla, gerek ak ve tasavvf
yneli ortadan kalkmt. 22

V.Dnem

Delhi Klasik Urdu iirinin son halkasn oluturan ve Mirza Glib,

Mu'min Hn Mu'min ve brhim Zavk'in talebelerinin iir sahasnda
kendilerim gsterdikleri iin IV.dnemin devam saylabilecek bir dnemdir.
Bu dnem irlerinin ou Delhi'de, II.Bahdr h Zafar'in saltanat
yllarnda airlie balam olmalarna ramen, asl hretlerine daha
sonraki dnemlerde kavumulardr.

1857 Ayaklanmasnn hezimetle sonulanmas neticesinde Delhi'deki

saltanatn ortadan kalkmas, saray ve soylular evresinde kmelenmi
bulunan ve bu evrelerin himayesini gren irlerin, grdkleri destei
kaybetmelerine ve dolaysyla ehirden ayrlmalarna sebep olmutur.
Dnemin en byk iri olan D Dahlavi , geimini salayabilmek iin nce
Rampr, mteakiben de Haydarbd sarayna gitmi; yine Mirz Glib ve
brhim Zavk'in Zahir al-Din Zahir (lm.1329 / 1911), Mirz Kurbn 'Ali Beg
Hn Slik (lm.1291 / 1874), Mir Mahdi Macrh (lm.1321/ 1902-3) , Mavln
Muhammad Husayn zd (lm.1326 / 1908) v.d. talebelerinin hemen hemen
hepsi, D D a h l a v i (lm.1322 / 1905) ile ayn sebepten Delhi'yi
terketmilerdir.

Bu dnem iirlerinde Delhi'nin manev tarz tamamen kaybolmu ve

Dhlaviyat'ten geriye sadece dil kalmt. Dnemin en mehur iri D
Dahlavi, Delhi'nin dilini , akc ve latif bir biimde iirlerinde kullanm;
tabiatndaki uhluk ve renklilik onun iirlerine canllk getirmi; ona has bir
tarzn ortaya kmasn salamtr. Ancak D'n iirleri, Haydarbd'a

22 Bk.Himi, Nr al-Hasan, a.g.e., s.139-140; Sadiq, Muhammad, a.g.e., s.162-209

 URDU RNE GENEL BR BAKI 301

gittiinde, bu zelliini yitirmitir. Bu hususiyet, onun talebelerinin

eserlerinde de grlebilir. 23

Zahir al-Din Zahir ise, brahim Zavk'in talebesi olmakla birlikte,

iirlerinde daha ok Mu'min Hn Mu'min'in tarznn etkisi grlmektedir.
Zahir Dahlavi , hayallerindeki nezaket, Farsa terkipleri kullanm ve
iirlerinde yeni mazmunlarla dikkati ekmektedir. Slik ve Mir Mahdi Macrh
ise Delhi'nin dilini saf ve akc bir biimde kullanmlar, iirlerine konuma
dilinin zelliklerini katmlardr. Ksacas, bu dnemde, D dnda, kendine
ait bir tarz olan hibir ir kmam, iirde eski heyecan ve renklilik
kalmam ve bu dnem irleri stadlarmm sylediklerini daha sade bir
biimde taklide gayret gstermilerdir. Bir nceki dnemde biri manev,
dieri haric unsurlara ve dilin saflna nem veren iki gruptan, V.dnemde
sadece dilin saflna nem veren ikinci grup kalmtr. "Dahiliyat" (manev
ynlere arlk veren tarz) tamamiyle ortadan kalkmtr.

Bu dnem klasik Urdu iirinde manev ynlerinin azalmasnn

nedenleri arasnda, Delhi'deki saltanatn nihayete ermesinin yansra, bu
dneme kadar Fars iirinden alnan tasavvf, hakik ve mecaz ak, k ve
ma'kun hikayeleri, ince hayaller yaratma, tebih, istiare ve dier edeb
sanatlarn kullanm en son noktasna eritirilmesi; ksacas klasik iirin her
sahasnda yaplabilecek btn herey yaplm ve artk irlere bu sahada
yaplabilecek fazla bir ey kalmam olmas da bulunmaktadr. Bylece 1857
Ayaklanmas' ndan bir mddet sonra etkisini kaybetmeye balam
bulunan Klasik Urdu iirinin yerini, yine IV.dnemin stadlarnn
denetiminde yetien talebelerin arasndan kan irlerin balatt 'Modern
Urdu iiri' almaya balamtr. Siyas ve itima konular ile Hindistan'n
iine dt kt durumun sebep ve sonularnn ele alnd Mbdern
Urdu iirinin ilk mmessilleri arasnda, Sir Sayyid Ahmad Hn (lm.1315 /
1898)'m tavsiyesiyle, Hind Mslmanlarnn iine dtkleri kt durum
ve sebeplerinden bahseden ve "Musaddas-i Hil" adyla mehur "Madd
Cazr-i slm" adl eserini kaleme alan ve lib'in talebelerinden olan Mavln
ltf Husayn Hli (lm.1332 / 1914), Pencab'da Ancumn-i Pancb'm
ynetiminde maarelerin dznlenmesini salayan Mavln zd, ibl
Nu'mni (lm.1332 / 1914), sm'il Meruthi (lm.1335 / 1917), Akbar

23 Bk.Saksena, Ram Babu, a.g.e., s.186-187.

302 HALL TOKER

Allahbdi (lm.1339 / 1921) gibi irler bulunmaktadr. 24

V- LAKHNOV EKOL

Muhammad h'm saltanat srasnda ilk nce Ndir h Afar

(salt. 1148-1160 / 1736-1747)'n Delhi'yi istilas ve yamalamas; daha sonra
da Ahmad h Abdal (salt.1160-1187 / 1747-1773)'nin Hindistan'a seferleri
ve bu hadiseleri takiben meydana gelen i karklklar ile Marhatalar'm
saldrlar, ehirde can ve mal gvenliinin kalmamasna ve btn ihtiam
ve zenginliin ortadan kalkmasna neden olmutu. ehrin bu kt
vaziyetinden en ok padiah ve devlet adamlarnn himaye ve destekleriyle
hayatlarn srdren irler etkilenmi ve geimlerini salayabilmek iin
baka merkezlere ynelmeye balamlard. Bu dnemde irlerin
gidebilecekleri en uygun yer ise Delhi'nin dousunda kalan Oudh Eyaleti idi.
Bylece Mr Tak Mir, Mirz Savd, Mir Gulm Hasan (lm.1201 / 1787),
n'ullah Hn n', Muhafi gibi Delhi'nin nde gelen irleri Delhi'yi
terkederek o dnemde zenginliinin ve ihtiamnn doruunda olan Lakhnov
saraynda anslarn denemeye karar verdiler ve mezkur ehrin Navab ve
soylularnn hsnikabuln grdler. Navab ve asillerin bu hsnikabul,
sadece mehur irleri deil, btn derecelerdeki irleri kapsamaktayd ve
Lakhnov'a gelen irlere cmerte hediyeler, mallar, nvanlar, cagrler
verilmekte ve maalar balanmaktayd. Bylece Lakhnov'da Urdu iirinin
temeli, Delhili irler tarafndan atld ve Delhi irlerinin, Lakhnov'da
ortaya kmasnda byk yardmlarda bulunduklar bu iir zevki, zamanla,
deiik bir hviyet kazanarak bu ehre ait ve Delhi'ye rakib yeni bir ekoln
domasna vesile oldu. Lakhnov'da ortaya kan bu yeni edebiyat
merkezinin yldz, af al-Davla (salt.1188-1212 / 1775-1797)'nin saltanat
srasnda parlamaya balam ve giderek etkisini yitirerek Vcid 'Ali h
(salt. 1263-1272 / 1847-1856)'n 1856 ylnda ngilizler tarafndan tahttan
indirilmesine kadar srmtr.

Lakhnov Ekolnn temelinin atlmasnda Delhi'den gelen irlerin

byk etkisi olduuna yukarda da temas etmi ve Delhi'den gelen ilk
byk irler arasnda rz, Mir Taki Mir ve Mirz Savd'nn adlarn
zikretmitik. Bu irler Lakhnov'a geldiklerinde hretlerinin en yksek
noktasnda olduklarndan dolay bu ehrin hayatndan ve iir tarzndan

24 Modern Urdu Edebiyat hakknda bk. Saksena, Ram Babu, a.g.e., 205-318; Sadiq, Muhammad,
a.g.e., 213-409.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 303

etkilenmemiler ve Delhi'de edindikleri slb zelliklerini devam

ettirmilerdi. Bu sebepten bu ve bunlar gibi baz dier irlerin, mezkur
ehirde iire olan ilginin artmasnda ve yaylmasnda etkileri bulunmasna
ramen, Lakhnov Ekol ierisinde mtalaa etmek mmkn deildir. Ancak
bu irler dnda kalan Delhili irler, Lakhnov'un zevk ve elenceyle dolu
rahat hayatna kendilerini ksa srede adapte etmiler, doduklar veya
irlie baladklar ehir Delhi olmakla birlikte, dnce tarzlar, hayat
grleri ve yaay biimleri asndan Lakhnovlu olmulardr. Lakhnov
Ekol'nn balang dneminde Lakhnov'a gen ve belirttiimiz gibi
Lakhnovlu olan Delhililer arasnda Ahsan (lm.1160), Afss, Baka, Tanh,
Tasalli, Cur'at, Hayran, Hvaca Hasan, Hakikat, Halik, Rangin (lm.1835), Sz,
Sikandar, Zahk, Tapi, 'Ayya, Fign (lm.1186), Maczb, Muhafi vb.gibi
daha birok ir bulunmaktadr.

Delhili irlere ilaveten Lakhnov'da doup yine bu ehirde yetien ve

Lakhnov Ekol'nn asl temsilcilerini oluturan bu irlerin en nemlileri
ise unlardr:

ayh mm Bah Nsih (lm.1254 / 1838-39), Lakhnov Ekol'nde yeni

bir tarz ortaya karan ve Urduca'y slah hareketine girien byk bir
irdir. O, Urduca'nn beks iin, bu dildeki Sanskrite kkenli kelimeleri
atarak yerine Farsa kelimeleri kullanma hareketini balatm ve talebelerini
de buna zorlayarak hareketin yaylmasn salamtr. Gazellerini uurlu
olarak Lakhnov kltrnn aynas haline getiren Nsih'in iirlerinde
tasannu ve tekellf baskndr. Devaml bir biimde gzelliin d
unsurlaryla ilgilendii iin, ruhan taraf eksik kalmtr. 25

HVca Haydar ta (lm.1262 / 1846), Lakhnov'un nde gelen bir dier

airidir. Cins konulara arlk veren Lakhnov'da onun tarz Delhililere
benzemekteydi ve bu nedenle de onun Lakhnov ve Delhi tarzlarn kendisine
has bir biimde meczettii belirtilmektedir. Suf merep bir insan
olduundan soylularn himayesine girmemi ve bu nedenle de kimseyi
medhetmemitir. Nsih ve taraftarlar ile ta ve taraftarlar arasndaki
mcadeleler ok mehurdur. 26

25 Bk.zd, Mavln Muhammad Husayn, a.g.e., s.280-300; Saksena, Ram Babu, a.g.e., 102-104;
Sirc al-Dn, Tazkire va Tabire, Karai 1989, s.79-83.

26 Bk.zd, Mavln Muhammad Husayn, a.g.e., 315-326; Farzna Sayyid, a.g.e., 69-76.
304 HALL TOKER

Bu iki byk ir dnda, Abad (lm.1266 / 1850), Bark (lm.1273 /

1857), Bahr (lm.1300 / 1882), Vazir (lm.1271 / 1854), Rak (lm.1284 /
1867), Mihr (lm.1296 / 1879), Mnir (lm.1298 / 1881), Rind (lm.1273 /
1857) , Halil (lm.1278 / 1862) ve Sab (lm.1271 / 1855) Lakhnov
Ekol'nn en nemli temsilcileri arasnda bulunmaktadr.

Oudh Navab-Vezirleri, birok iri ve edbi saraylarnda toplayp

onlara byk imknlar salamalarnn yansra, kendileri de iirler kaleme
alarak divnlar tertib etmilerdir. Bu hanedann drdnc hkmdr Navb
af al-Davla, cmertlii sayesinde pekok Delhili irin Lakhnov'a
gelmesini temin etmi ve ayn zamanda kendiside "af" mahlasyla iirler
kaleme alarak gazel, ruba, mesnevi ve muhammeslerden mteekkil
Urduca bir divn brakmtr.

Navb Sa'adat 'Ali Hn ise , n'ullah Hn n' ve Muhaf gibi Delhi'-

nin nde gelen irlerini saraynda himaye etmi ve kendisi de iirler kaleme
almtr; ancak bir divn bulunmamaktadr. Sa'adat 'Ali Hn (salt. 121.2-1229
/ 1798-1814)'m yerine geen olu z al-Din Haydar (salt. 1229-1243 / 1814-
1827), sradan bir airdi ve genellikle 12 mam iin iirler yazmtr. Gzi al-
Din Haydar'm halefi Nair al-Din Haydar (salt. 1243-1253 / 1827-1837^ da,
'"Ali" ve '"Ali Haydar" mahlasyla, 12 Imm' medheden kasideler kaleme
alm ve "Bdh" mahlasyla da baz gazeller yazmtr.

Bu slalenin en veld iri ise, son Oudh hkmdr olan ve "Ahtar"

mahlasyla iirler kaleme alan Vcid 'Ali h'tr. ocukluundan itibaren
kadnlar arasnda yaayan ve birok kadna ak olan Vcid 'Ali h'n eitli
iirlerinde ve zellikle mesnevilerinde, bu aklar ile zevk ve elence iinde
geen hayat grlebilmektedir. 6 gazel divn, 7 mesnevisi, 3 mersiye
mecmuas bata olmak zere daha birok Urduca ve Farsa eseri bulunan
Vcid 'Ali h'n iirleri dnemin Lakhnov kltrnn bir aynas olup,
sun'i ve sath duygular yanstmaktadr. Onun oullar da "Kavkab" ve
"Bircis" mahlaslaryla iirler kaleme almlardr. 27

Lakhnov Ekol'nn Genel zellikleri

Daha ncede belirttiimiz gibi Lakhnov'a gelen Delhili irler, Navab

27 Bk. Saksena, s.116-120; Sadd, Anvar, a.g.e., s.188-190; Ahtar, a.g.e., s.114-119; Sadiq,
Muhammad, a.g.e., 117-123.
 URDU RNE GENEL BR BAKI 305

ve soylularn himayesini ve hsnikabuln grmler; ksa srede

kendilerini kaptrdklar zevk ve elence ortamnda, hmilerini memnun
edebilmek iin ellerinden geleni yapmaya balamlar; hatta kendi
ahsiyetlerinden ve airliklerinden dahi fedakrlkta bulunmulard. Cur'at,
n'ullah Hn n', Rangn ve daha pekok Delhili ir Lakhnov'a geldikten
sonra, fikir, dnyev gr ve yaay itibariyle Lakhnovlu olmulardr.

Asker alanda hibir etkisi bulunmayan ve tamamiyle ingiliz mandas

altna giren, ancak ekonomik adan iyi, sosyal ve siyas adan sknetin ve
emniyetin hakim olduu Lakhnov'da navablar, soylular ve halk , kendilerini
zevk ve elenceye vermi; dnyev istek ve arzularn, olabildiince tatmin
etme gayreti ierisine girmilerdi. Bylece, gerek n', Muhafi, Mir Sz,
Cur'at ve Rangin gibi Delhi'den gelen ve gerekse bu ehirde yetien irler,
doal olarak iirlerinde, Lakhnov'un zevk ve elenceyle dolu havasn
yanstmlardr. uca' al-Davla zamannda balayp Vcid 'Ali h'm saltanat
yllarnda doruk noktasna ulaan bu zevk ve elence ortamnn bir sonucu
olarak, irler gzlerini insann ruh ve derun ynlerinden ok, haric ve
cisman ynlerine evirmiler; iirlerinde, sevgiliye duyulan ak ve
muhabbet ile ma'uk iin an kendini feda etmesi ve ac ekmesi yerine,
onun uzuvlar, bedensel zellikleri, giysileri, cins cazibesi ve ondan kolay
yolla km alma gibi konulara yer vermilerdir. Bylece iirde Lakhnov'a has
bir erotizm ortaya kmtr.

i mezhebine mensup bulunan navablarm, tasavvfu kabul etme-

meleri, Delhi iirinde bulunan tasavvfun nefsi tezkiye, kibir ve gururdan
syrlma ve dnyaya ar meyletmeme gibi ahlak ve ruhan retilerinin
yannda ilah aka olan eilimin de yok olmasna sebep olmutu.

Manev unsurlarn kaybolmas ve sadelik yerine tasannu' ve

, tekellfn tercih edilmesi nedeniyle de, iirlerde, edeb, zellikle lafz sanatlar
fazla kullanlmaya balanmtr.

Lakhnov'da zhire nem veren ve sathleen gazel, kaside, mesnev,

mersiye ve zellikle "Vasuht" ve yine Lakhnov'a has bir tarz olan ve mezkur
ehirde ortaya kan ibtizlin bir rn olarak kabul edilen "Riht", yaygn
edeb trlerdendir. 28

28 Bk. Brilvi, Mahraud, Muhtasar Trh-i Adab-i Urdu, Lahor 1985, s.106-114; Saksena, Ram Babu,
a.g.c., s.99-101; Ahtar, Salm, a.g.e., s.114-117; Sadiq, Muhammad, a.g.e., s.120-123.