24.

01 Bat Felsefesi Klasikleri

Prof. Rae Langton

V.Kant

1.Arka plan. Kant (1724-1804) fiziksel olmasa da entelektel olarak hareketli geen hayatnn
tmn Knigsberg'de geirdi. lk eserleri fizik felsefesi ve astronomi zerineydi (1755'te
gkler teorisi zerine yapt bir almada 1881'de Herschel tarafndan kefedilen Urans'
tahmin etmitir). niversite hocas olarak kt kanaat bir hayat srd ve 1770 ylnda Mantk
ve Metafizik Krss'ne atanana kadar dzenli bir akademik maa olmad. En iyi bilinen
eseri devrimsel nitelikteki Saf Akln Eletirisi'dir (1781), yine etik zerine yazd Ahlakn
Metafizik Temelleri eseri felsefe klasii dzeyindedir.

2. yi niyet

Dnyada ve dnyann tesinde iyi niyet dnda snrsz olarak iyi

olabilecek bir ey dnmek imkanszdr (4:393).

yi niyet, sonularndan ve yannda elik edenlerden bamsz olarak, kendi iinde iyidir. Bu,
ister karakter nitelikleri ister Tanr vergisi yetenekler gibi koullu iyiliklerin hibiri iin doru
deildir; bu biim iyilikler sonular ve neye elik ettiklerine bal olarak bazen iyi olmaktan
karlar. Skunet ve kendini kontrol iyi niyet iin faydal olabilecei gibi ayn zamanda bir
hainin tiksindirici skunetinde olduu gibi kt niyete de alet edilebilirler (4:393). Ayn
biimde mutluluk da iyi niyete elik ettiinde, iyi niyeti engellemeyip (mesela kibri ne
karp) ona yardm ettiinde ve hak edildiinde iyidir. Sadece ve sadece iyi niyet koulsuz bir
iyiliktir ve dier eylerin iyi olmasnn kouludur.

3.Grev duygusu. Kendi iinde iyi olan bir niyet kavram, `kimi znel engellemeler` (yaran
eilimler) altndaki iyi niyete haiz bir grev kavram etrafnda aklanmaldr. Grevden
kaynaklanan eylemler nelerdir? Bunlar sadece grev ile uyumlu olanlar deil ama dorudan
ya da dolayl eilimlerden kaynaklananlar olmaldr. Grev ile uyumlu yaplan eylemlere
rnek olarak drstle dikkat edilerek yaplan esnaflk veya anlayl bir yardmseverlik
verilebilir. Grevden hareketle gerekletirilen eylemlere rnekler ise keder dolu olunmasna
ve hayattan zevk alnmamasna ramen intihar etmemek ya da mesafeli bir yardmseverlik
rnek olabilir. Schiller, Kant'la yle elenmitir:

Vicdani phe
Arkadalarma faydam dokunsun istiyorum ama korkarm bu bir eilim
Ve sklkla aklma taklyor galiba ben erdemli deilim.

Karar
Bundan baka yolu yok! abalamalsn hor grmeye
Bunu gnlszce yap ki aykr olmaya greve.

(Schiller, Xenien, `Felsefeciler', Wood'da alntlanm, Kant's Ethical Thought, 364)

4.Grev ve kategorik buyruk. Kant kategorik ve hipotetik buyruk arasnda bir ayrm izer.
Kategorik buyruun balaycl herhangi bir ama veya niyetten bamszdr. Hipotetik
buyruk ise `eer A'y istiyorsan, B'yi yap` biimindedir. Kant'n kategorik buyruu herhangi
bir `eer`i iermez; mutlaktr (zel koullar iin istisnas yoktur); evrenseldir (her akll fail
sz konusu koullar altnda aynsn yapmaldr); kayna sadece akldadr (kaynak, ne arzular
hakkndaki gzlemlenebilir olgularda ne de insann sosyal doasndadr), deneyimden
bamsz a priori olarak bilinebilir.

5.Evrensel Kanun Forml

Maksimimin ayn zamanda evrensel bir yasa olmasn isteyebileceim

ekilden baka trl hi davranmamalym. Mesela u soruyu ele
alalm: zorda kaldm zaman tutmayacam bile bile sz veremez
miyim? Burada sorunun gelebilecei iki anlam peinen ayryorum
tutulmayacak bir sz vermek ihtiyatl mdr hakl mdr? phe yok ki
ounlukla ilk k gerekleir. htiyatl olmann, benim mevcut durumun
utancndan kurtulmama yeterli olmayacan tabii ki gryorum: Bu
yalan neticede u anda kamakta olduumdan daha byk bir zorluk
yaratmayacak m diye dnmek zorundaym. dev gerektirdii iin
doruyu sylemek, istenmeyen sonulardan kanmak iin byle
davranmaktan tmyle farkldr... `Sahte bir sz vermek grevle
badar m?` sorusunu en ksa yoldan ve hatasz ekilde nasl
zeceimi bulabilmek iin kendime u soruyu sormalym
`Dsturumun (bir glkten sahte szle syrlmak dsturu) bir evrensel
kanun (hem ben hem de dierleri iin geerli) olmasna hakikaten raz
olacak mym? Eer herhangi baka biimde iinde bulunduklar
zorluktan kanamadklarnda herkesin sahte bir sz verebileceini
hakikaten syleyebiliyor muyum?` Bu durumda yalan sylemek
isteyebileceimi ama yalan sylemenin herhangi bir ekilde evrensel
kanun olmasn istemeyeceimi anlarm nk byle bir kanunun
varlnda sz diye bir ey olmazd; beyanma inanmayacak yahut acele
ile inanr olup da bana ayn ekilde karlk verecek birilerine gelecek
iin vaatte bulunmak beyhude olacaktr ve netice olarak benim
dsturum bir evrensel kanun klnd gibi, kendini feshetmeye mecbur
olacaktr. (Immanuel Kant, Groundwork of the Metaphysics of Morals,
ter. Paton, Blm. I 402, ayn zamanda 421e bakn)

Kant'n drt rneklemesi; intihar, yalan sz, kabiliyeti boa harcamak, bakalarna yardm
etmeyi reddetmek (422-3). Bu rneklerin ilk ikisi kavramsallatrmada eliki (kendini
ldrmeye ve yalan sylemeye dair evrensel bir kanun olamaz) ierirken dier ikisi istente
(eer kabiliyeti boa harcamaya ya da yardm etmemeye dair evrensel bir kanun olsayd bile,
bu istenemezdi) eliki ierir.

6.nsanlk Kural

nsann ve genel olarak her akll varln kendi iinde amasall

vardr, u veya bu istencin kullanm iin bir ara deildir. Eylemleri
ister kendine dair olsun ister dier akll varlklara dair olsun, her
seferinde amasallk erevesinde grlmelidir... Varolular bizim
istencimize deil ama doaya bal olan varlklar, eer akll varlklar
deillerse sadece greli olarak arasal deere haizdirler ve bu nedenle
eyler olarak adlandrlmlardr. Dier taraftan akll varlklar ahslar
olarak adlandrlrlar nk doalar gerei kendiliklerinde amasall
barndrrlar; dier bir deyile sadece ara olarak kullanlmamaldrlar...
Pratik buyruk yledir: yle biimde hareket et ki, insanla, ister kendi
adna ister dier insanlar adna olsun, sadece bir ara olarak deil ayn
zamanda bir ama olarak yaklam olasn. (Immanuel Kant,
Groundwork, 428)
Kant burada da ayn rnekleri kullanr: intihar, kiinin kendi nezdinde insanla bir ama
olarak davranmamasdr; yalan sz kiiyi paylaamayaca bir ama uruna ara olarak
kullanmaktr, kabiliyetlerini gelitirmemek veya yardmsever olmamak insanl
arasallatrmamakla birlikte insanl bir ama olarak yceltmez.

7. Evrensel Kanun Kural ile nsanlk Kural likisi. Evrensel Kanun Kural bize yaptmzn
dier insanlarn da yapmasn isteyeceimiz ey olmasn, nsanlk Kural ise dier insanlara
ama olarak yaklamamz syler. Aralarndaki balant, her birimizin serbeste tartp
biebilen ahslar olarak birer ama olmamzdan ileri gelir. Bir ahsa sadece arasal olarak
yaklamak (nsanlk Kural'na kar olarak), o ahsn serbest akli yarg gc kapasitesini
ykmaktr. Ne var ki bunu istemek kendim iin de ykm istemektir (Evrensel Kanun Kural
uygulanrsa) ki byle bir eyi isteyemem. (Piers Benn, Ethics, 96)