a m a n iz m

Mircea Eliade

Mircea Eliade 1907'de Bkre'te dodu. Bkre niversitesi'ndeki felsefe reniminin ardndan,
Kalkta niversitesi'nde Hint felsefesi ve Sankrit eitimi grd. Himalayalarda geirdii alt aylk
bir inziva dneminden sonra, Romanya'ya dnerek felsefe doktorasn tamamlad (1933). 1945-
1956 yllar arasnda Paris'te Sorbonne'a bal nsan Bilimleri Yksek Aratrmalar Okulu'nda ders
verdi. 1956'da Chicago niversitesinde dinler tarihi profesrlne getirildi. 1961'de History of
Religions dergisini karmaya balad. Rumence, ngilizce ve Franszca elliyi akn kitap
yaymlayan Eliade, 1986 ylnda Chicago'da ld.

ARKA KAPAK
Eliade'n ana sav, kutsaln her beliriinin tm kutsal dile getirdiidir. Ona gre en ilkel ve en yaln
kutsal grngde bile kutsallk stne her ey sylenmitir: Kutsal kendini bir tata ya da aata
da vurmas, bir tanrda da vurmasndan ne daha az gizemli ne de daha az ilgiye deerdir.
Gerekliin kutsallama sreci hep ayndr; yalnzca bu kutsallamn insan bilincinde ald biim
deiir.

NDEKLER

nsz ................................................................................................................................................. 7
Genel Kavramlar. Devrilme Yntemleri. amanlk ve Mistik arlma ..................................... 21
Srra Erdirici Hastalk ve Ryalar ...................................................................................................... 55
amanlk Glerinin Elde Edilmesi .................................................................................................. 93
amanla Giri (Srra Erme) ............................................................................................................139
aman Giysi ve Davulunun Simgesel Anlamlar ........................................................................... 175
Orta ve Kuzey Asyada amanlk: I. Ge klar, Yeraltna niler ........................................... 213
Orta ve Kuzey Asyada amanlk: II. Sihirli Saaltmlar-Ruhgder aman ................................. 247
amanizm ve Kozmoloji ................................................................................................................... 291
Kuzey ve Gney Amerikada amanizm ....................................................................................... 321
Gneydou Asya ve Okyanusyada amanizm .......................................................................... 373
Hint-Avrupal Kavimlerde amancl deoloji ve Teknikler ............................................................ 411
Tibet, in ve Uzakdouda amancl Simge ve Teknikler ........................................................... 467
Paralel Mit, Rit ve Simgeler .............................................................................................................. 507
Kuzey Asya amanizminin Oluumu ............................................................................................... 539
SONSZ .............................................................................................................................................. 553
DZN .................................................................................................................................................... 557

NSZ
Kiiyi amanla eken ar da, herhangi bir dinsel i ars gibi, bir bunalmla, aman adaynn
tinsel dengesinin geici olarak bozulmasyla kendini gsterir.

Bir dinsel olguyu belirleyen tarihsel koullar, son derece nemli olmakla birlikte (her insan olgusu
son tahlilde tarihsel bir olgudur), sz konusu olguyu btnyle aklayamaz. Bir rnek vermekle
yetinelim: Altayllarn aman, ritel olarak, gvdesine belli sayda basamaklar oyulmu bir kayn
aacna trmanr; kayn, Evren Aacn simgeler, basamaklar da amann ge yolculuunda
gemek zorunda olduu eitli Gk katmanlarn temsil eder; bu trende ierilen kozmolojik
emann kkeni byk olaslkla Dou kltrlerindedir.

1
Dinsel olgularn ifresinin zlerek derin anlamlarnn ortaya karl mas ii dorudan doruya
dinler tarihisine aittir.

Kutsaln diyalektii bir dizi ilk rnei snrszca tekrarlama biiminde iler; yle ki, belli bir "tarihsel
anda" gerekleen bir hierophanie, yaps bakmndan bin yl daha yal veya daha gen baka
bir hierophanie ile rtebilir; kutsaln kendini grngletirmesi srecinde gzlenen bu eilim -
hep ayn paradoksal gereklik kutsallam olaynn ad infinitum yeni batan ele alnma eilimi-
bir bakma din olgusundan bir eyler anlamamz ve onun "tarihini" yazmamz olanakl klar. Baka
deyile, kutsaln grngl eimi (hierophanie) olaylar byle tekrarland iindir ki dinsel olaylar
tekilerden ayrt edilebilir ve anlalabilir.

nsan pekala oktanrc olup dinsel bakmdan totemci gibi davranabilirken bir yandan da
kendini tektanrc sanabilir ya da bunu iddia edebilir. Kutsaln diyalektii btn dnmlere
aktr; hibir "biim" bozulma veya rmeden bak, hibir "tarih" kesin ve donmu deildir. Bir
topluluk -bilinlice ya da bilmeden- birok dinleri yaayabildii gibi, bir birey de, en
"ycelerinden en kabalarna ve en sapknlarna dek pek ok sayda dinsel yaant tanyabilir.

amanizm de tam byle arkaik esrime tekniklerinden biridir; hem gizemcilik, hem by hem de
terimin geni anlamyla dindir.

Genel Kavramlar
Devirilme Yntemleri
amanlk ve Mistik arlma

Yzyln bandan beri, budunbilimciler, btn "ilkel" toplumlarda varlna tanklk edilen sihirsel/
dinsel saygnlk sahibi baz sra d bireyleri adlandrmak iin, aman, medicine-man, byc ya
da sihirbaz gibi terimleri -aralarnda pek fark da gzetmeden- kullanma alkanln edindiler.

Elbette aman da aslnda bir sihirbaz ve bir otacdr; btn hekimler gibi onun da hastalklar
saalttna; ilkel ve ada tm sihirbazlar gibi "fakirsel" mucizeler gsterdiine inanlr. Ama O,
bunlardan baka, ruhgder (psychopompe)dir de; ayrca rahip, mistik ve ozan da olabilir.

Stricto sensu (dar anlamda) amanizm tipik olarak Sibirya ve Asya'ya zg bir dinsel olgudur.
Terimi bile, Rusa araclyla, Tunguzca "aman" szcnden gel ir. ... Asya'nn ortalarn ve
kuzeyini kaplayan btn bu geni alan iinde toplumun sihirsel / dinsel yaam hep amann
evresinde dner. Bu elbet te onun, kutsal olanla elleen tek kii olduu ve dinsel etkinliin
btnyle onun tekelinde bulunduu anlamna gelmez. Birok kabilelerde amann yan sra
kurban sunucu bir rahip de vardr; ayrca her aile reisi evdeki dinsel yaamn da badr. Gene de
aman en nemli kii zelliini korur, nk esrime (vecd, extase) deneyiminin en yetkin dinsel
deneyim sayld btn bu blgelerde, esrimenin ba ustas yalnzca amandr. Bu karmak
olayn ilk tanm -belki de en az yanlma pay tayan tanm- yle olmaldr: amanlk = esrime
teknii.

Herhangi bir blgede bir "amancl kompleksin" varl, u ya da bu halkn tm sihirsel/ dinsel
yaamnn zorunlu olarak amanlk evresinde billurlat anlamna gelmez. ... Genel olarak
amanlk, birtakm baka sihir ve din biimleriyle bir arada bulunur.

2
Sihire ve sihirbazlara dnyann hemen her yerinde rastlanr; oysa amanlk, zerinde srarla
duracamz zel bir sihirsel "uzmanlk" durumu gsterir : "atee egemen olma", "sihirli uu" gibi...
Bu nedenle, amann teki nitelikleri arasnda bir de sihirbazlk olsa bile, her sihirbaz uluorta
aman diye nitelenemez. ... Her otac saaltcdr, ama aman bu ite kendine zg bir yntem
kullanr. ... Herhangi bir esrik kiiyi hemen aman sayamayz; aman, ruhunun bedeninden
ayrlarak ge trmanmaya ya da yeraltna inmeye giritiini varsayan zel bir esrimenin
uzmandr.

O, kendi "ruhlarna" egemendir; u anlamda ki, insan olmakla birlikte, llerin, "cinlerin" ve
Doann ruhlarnn aleti olmakszn onlarla iletiim kurmay baarr.

Orta ve Kuzey Asya amanizminin, en azndan bugnk grnmyle, her trl d etkiden
bak, "yerinde bitmi" (originaire) bir olgu olmadn elbette biliyoruz ve gstermeye de
alacaz; tersine, uzun bir "tarihe" sahip bir olgudur bu.

amanizm Orta ve Kuzey Asya'nn dinsel yaamna egemen ol sa da bu geni blgenin dini
deildir. Baz kimseleri kuzey insanlarnn ve Trk-Tatar halklarn dinlerini amanizm saymaa
gtren ey, geveklik ve kafa karkl olmutur.

amanlar mensup olduklar toplumlarn iinde baz zellikleriyle sivrilen sra d kiilerdir. ...
amanlar kendi dinsel deneyimlerinin younluuyla topluluun geri kalan ksmndan ayrlrlar.
Baka deyile, onlar normal olarak "din" denen eyden yana deil de daha ok mistiklerin
arasna koymak, daha akla yakn grnyor. ok sayda cinin iinde amanlk eleri
bulunduunu grmek frsatn bulacaz, nk belli bir sekinler grubunun kullanabilecei ve bir
anlamda ad geen dinin misliini oluturan bir esrime teknii her zaman el altnda bulunur. ...
aman byk bir insan ruhu uzmandr; ruhu yalnz o "grr", zira ruhun "formunu" ve yazgsn o
bilir.

Ruhun yazgsnn dolayszca gndeme gelmedii; hastalk (= cann/ ruhun kaybolmas), lm,
uursuzluk, ya da esrime deneyimi (Ge veya Yeraltna mistik yolculuk) gerektiren herhangi bir
byk zveri sz konusu olmad durumlarda, amann varl zorunlu deildir. Dinsel yaamn
nemli bir kesimi onsuz yaanr.

Gk-Tanrnn dinsel gncelliinin, Kuzeydeki ve Kuzeydoudaki komu halklara gre daha iyi
korunmu olduu Trk Tatarlarda da bu tanr ayn ekilde "Bakan", "Han", "Bey" ve sk sk da Ata
adyla anlr.

Gn en st katnda oturan bu tanrnn, buyruu altnda ve daha alt katlarda yer alan birka
"olu" ya da "ula" vardr. bunlarn saylar kabileden kabileye deiir; genellikle Yedi veya Dokuz
"Ouldan" -ya da "Kzdan"- sz edilir ve aman bunl arn birkayla sk ve zel ilikiler srdrr.
Gk-Tanrnn bu Oullar, Ulaklar ya da Uaklarnn grevi, insanlara gz kulak olmak ve yardm
etmektir.

Altayllarda, Gk ya da hava tanrsndan sonra gelen tek nemli tanr, Yeraltnn egemeni Erlik
(Yerlik) Han'dr ve aman tarafndan olduka iyi tannr. ... Morfolojik bakmdan, bu "din" ana
izgileriyle Hint-Avrupal halklarnkine yakndr: Byk Gk ya da Frtna Tanrsna verilen nem,

3
Tanra yokluu (ikisi de Hint-Akdeniz alannn tipik zellikleridir), "oullara" ya da "ulaklara"
(Avinler, Dioskurlar) yklenen ilev, atein yceltilmesi, ikisinde de ayndr. Toplumbilimsel ve
ekonomik alardan ise, Hint Avrupallarla Trk-Tatarlarn n-tarihi arasndaki yaknlk daha da net
olarak belirir: Her iki toplum da ataerkil bir yap gsterir, aile reisi byk bir g ve saygnlk tar
ve ekonomileri de kabaca avclk ve obanlk ekonomisidir. ... Eski Hint-Avrupallarla eski Trk-
Tatarlar (daha doru bir deyile, n-Trkler) arasndaki ekonomik, toplumsal ve dinsel simetri bir
gerek olduuna gre, tarihin tand eitli Hint-Avrupa halklar arasnda Trk-Tatar
amanizmine benzer "amancl" kalntlarn hala ne lde yaadklarn aratrmak gerekiyor.

Dnyann hangi bucan da ve tarihin hangi anda olursa olsun, tamamen "ar" ve "toprann
rn" bir dinsel olgu bulma ansmz yoktur. ... insanln ta a ncesine ait sihirsel/ dinsel
inanlarndan hi deilse bir ksmnn daha sonraki dinsel tasarmlarda ve mitolojilerde korunmu
olduu ise kesin gibidir. Ama gene ok olasdr ki, ta ncesi alardan gelen bu manevi miras,
tarih ncesi ve n tarih devirlerinde insan topluluklar arasndaki kltrel temaslar sonucu srekli
olarak deiimlere uramtr. Bylece, dinler tarihinin hibir blmnde, "yerinde bitmi" katksz
olaylarla karlamayz, zira "tarih" her yerden gemi; geerken de dinsel tasarmlar, mitolojik
yaratlar, trenleri ve esrime tekniklerini deitirmi, kaynatrm, zenginletirmi,
yoksullatrmtr. ... Ama hibir din btnyle "yeni" deildir, hibir dinsel mesaj gemii
tamamyla geersiz klamaz.

amanizmin en ileri btnleme derecesine vard Arktik, Sibirya ve Orta Asya blgelerindeki
dinlere gelince, bunlarn tipik zelliinin (zelliklerinin) bir yandan varl yle byle hissedilen bir
Gk-Tanr, te yandan da av trenleri ve atalara tapma gibi tamamen ayr bir dinsel dorultu
gsteren eler olduunu grdk.

Sibirya'da ve kuzeydou Asya'da amanlarn balca devirilme yollar, 1) amanlk "mesleinin"

kaltsal aktarm (babadan oula gemesi) ve, 2) kendiliinden gelen bir "i ars" ya da
seilmedir.

Seilme yntemi ne olursa olsun, bir aman ancak iki ynl bir "eitim" aldktan sonra aman
olarak tannr : 1) Esrime dzeyinde (ryalar, kendinden geme, vb.) ve 2) Gelenekler dzeyinde
(amanlk teknikleri, ruhlarn adlar ve ilevleri, klann mitolojisi ve soyaac, gizli dil, vb.). Ruhlar ve
eski usta amanlar tarafndan stlenilen bu ifte eitim, bir "yola giri" veya "srra-er(dir)me"
(initiation) sreci niteliindedir. Bazen bu srra-erme halka ak olarak gerekleir ve o zaman
kendi bana bir tren (ritel) oluturur. ... Hibir durumda, anarik sanr veya yanlsamalar ya da
tamamen kiisel uydurma masallar sz konusu deildir.

Ruh hastas (psikopat) olsun olmasn, gelecein aman baz srra-erme snavlarndan gemek
ve bazen ok karmak olabilen bir "eitim" almak zorundadr. ... Asl nemli rol oynayan, bu
gleri elde etmekteki k noktas (kaltm, ruhlarca balanma, istemli arama) deil, srra-erme
yoluyla aktarlan teknik ile bu tekniin altnda yatan kuramdr.

aman olacak kiinin seiminde yldrmn rol neml idir, nk amanlk glerinin kaynann
gkte olduunu bize gsterir.

Miras kalan aslnda amanlk deil, amann lmnden sonra olunun ya da aileden birinin
amanlk gcn ayn kaynaktan elde etme yetenei veya eilimidir. ... Kuzey Amerika

4
kabilelerinde hemen her yerde daha yaygn olarak kullanlan, "ruhlar" kendiliinden gelen bir
deneyim (rya, vb.) yoluyla veya istemle peinden koarak elde etme ynteminden farkl olarak,
bu "ruhlarn" babadan oula aktarlmas her zaman amanlk mirasnn temeli olarak kalr.
Eskimolarda ise amanlk olduka nadir olarak kaltsaldr.

Otaclk, burada anlmasnda yarar olmayan birok topluluklarda kaltsal deildir. Bu demektir ki,
dnyann hemen her yerinde, sihirsel / dinsel glerin hem kendiliinden (hastalk, rya, bir "g"
kaynayla tesadfen karlama, vb. araclyla) hem de istemle (aray yoluyla) elde
edilebilecei kabul edilmektedir.

Bir amanla bir saral arasndaki tek fark, saraInn kendinden-gemeyi kendi isteiyle
gerekletiremeyiiydi.

amanlkla hastaln aynl sav, Arktik amanlndan baka amanlk biimleri hakknda da
ileri srlmtr.

Samoa'da sarallar bilici olur. Sumatra'da yaayan Bataklar ve Endonezyal baka yerliler
sihirbazlk grevi iin hastalkl ve zayf tipleri yeleyip seerler. ... Ugandal Lotukolarda sakatlar
ve akl hastalar normal olarak sihirbazla adaydrlar (fakat bu grevlerinde resmiyet
kazanabilmek iin uzun bir "yetime" (srra erme) sreci geirmeleri gerekir).

ili'de yaayan Arauca'larda aman adaylar "hep kalpleri zayf, mideleri bozuk, sk sk balar
dnp gzleri kararan marazl veya an duyarl tiplerdir.

Byle hastalklarn hemen her zaman otaclk "mesleiyle" ilikili olarak meydana kmasnda da
alacak bir ey yoktur. Hasta gibi dindar adam da, insan varoluunun temel verilerini, yani
yalnzln, hayatnn pamuk ipliine bal oluunu, d evrenin dmanln kendisine anlayan
farkl bir yaam dzeyine frlatlmtr. Fakat ilkel sihirbaz, otac ya da aman sadece bir hasta
deildir: O her eyden nce iyilemeyi baarm, kendi kendini iyiletirmi bir hastadr.

Yakutlara gre, kusursuz aman ciddi olmal, sz ve davranlar yerine oturmal,

evresindekileri inandrmay baarabilmelidir; zellikle kendini beenmi, gururlu ve fkeli bir kiilik
gstermemelidir. inde insanlar rktmeyen, ama gcnn de bilincinde bulunduu
hissedilmelidir. Byle bir portrede, baka betimlemelere gre kafalarda tasarlanan saral tipini
bulmak, dorusu pek kolay deildir.

Sonu olarak denebilir ki, amanlk dou halinde ya da gizli bir norm-dlk ile ilikilendirilemez.

Gerek sara veya histeri nbetlerine kaplyor olsalar da olmasalar da, amanlar, bycler ve
genel olarak otaclar sradan ruh hastalan saylamazlar : Onlarn psikopatolojik deneyimlerinin
kuramsal bir ierii vardr; zira kendi kendilerini iyiletirmilerse ve bakalarn da
iyiletirebiliyorlarsa, bu, hastaln mekanizmasn -daha iyi bir deyile, kuramn- bilmeleri
sayesindedir.

ster tanrlar veya ruhlar tarafndan onlarn szcs olmak zere seilmi olsun; ister byle bir
greve baz fiziksel bozukluklar yznden nceden yatkn veya eimli olsun, aman dinsel bir "i
ars deerindeki baz kaltm "zelliklerinin taycs olsun, aman dz insanlarn dnyasndan

5
ayrlp tekilleir; bunun nedeni de kutsallkla daha dolaysz ilikide olmas, kutsalln
davurumlarn daha etkili biimde denetleyebilmesidir.

Bu norm-d ve beklenmedik bir deneyim yoluyla tekilleme kavramn akla kavuturmak

nem tar, nk, yakndan baklnca, bu tekillemenin -sivrilip ayrlma anlamnda kutsaln
diyalektii iinde yer ald grlr. Gerekten de en i lkel hierophanie (kutsaln grng haline
gelmesi) olaylar bile, herhangi bir nesneyle onu evreleyen kozmik blge arasnda, kkten ve
"varlksal" deer tayan bir ayrlmadan baka bir ey deildir: Filan ta, filan aa ya da filan yer,
kutsal birer nesne ol arak ortaya kmalar dolaysyla; bir anlamda kutsaln herhangi bir
davurumuna yataklk etmek zere seilmi olmalar yznden, teki talardan, teki
aalardan ve teki yerlerden "varlksal" olarak ayrlp, baka ve doast bir dzeyde yer
alrlar. ... Burada gzlememiz gereken nokta, nesnelerin, varlklarn ve imlerin tekillemeleri
arasndaki simetri ve koutluk; bir de "yelenme", yani topluluun geri kalan ksmna gre ok
daha derin ve youn olarak kutsal yaayan bireylerin seilmesi yoluyla meydana gelen
tekillemedir. Bu bireyler bir bakma o kutsaln ete kemie brnm biimidir, nk onu
younlukla yaarlar; ya da daha doru bir deyile, kendilerini semi olan dinsel "formun" (tanr,
ruh, ata, vb. ) "yaantsn olutururlar."

Srra-Erdirici Hastalk ve Ryalar

aman olacak kiinin bu grev e "arlmasn" belirleyen btn esrime olay ve yaantlar, bir
srta-erme (initiation) treninin geleneksel elerini -emasn- gsterir: ac ekme, lme ve
dirilme.

Sibirya amanlar ile Avustralya otaclarnn srra-ermeleri arasnda yakn bir benzerlik vardr. Her iki
durumda da aday yar-tanrsal varlklar ya da atalar tarafndan, vcudunun paralanmasn ve
i organlaryla kemiklerinin yenilenmesini kapsayan bir ameliyata konu olur. Gene her iki
durumda bu ameliyat bir yeralt dnyasnda yaplr ya da oraya inmeyi ierir.

Paleolitik dinlerde de maarann olduka nemli bir rol oynam olduu sanlyor. te yandan,
maara ve labirent, (rnein Malekula'lar gibi) baka arkaik kltrlerdeki srra-erme trenlerinde
birinci derecede nemli bir ilev gryor; ikisi de teki dnyaya geiin, yeraltna iniin, somut
simgeleri durumundal ar. ili'deki Arauca amanlarna ilikin ilk bilgilere gre, bunlar da srra-
erilerini ou kez hayvan kafataslaryla ssl maaralarda gerekletiriyorlar.

Btn bu ritelin ve snamalarn amac adaya gemi yaam unutturmaktr. Bu nedenle birok
yerde, "srra-erdikten" sonra kyne dnen aman aday belleini yitirmi gibi davranr; yrmek,
yemek v e giyinmek gibi ilemlerin ona yeniden retilmesi gerekir.

Btn erkeklerin klan yesi olabilmek iin bir srra-erme treninden gemek zorunda o lduklar
kabul edilmekle birlikte, otaclara zg ayr bir srra-erme treni daha vardr.

Paralanma ve piirilme yoluyla genleme mitinin, amanizmin manevi ufku dnda da

insanln zihninde bir saplant gibi yaadn unutmayalm. ... Sibirya, Orta Asya ve Avrupa
folkloruna da gemitir; burada demircinin roln sa-Mesih veya baz ermiler oynar.

amanlk Glerinin Elde Edilmesi

6
amann greve arlmas olaynda atalarn ruhlarna den rol, gerekte, sanlabileceinden
daha az nem tar. Sz konusu atalar, Kartal biimi altnda gnei simgeleyen Yce Varlk
tarafndan dorudan doruya yaratlm olan mitsel "ilk amann" torunlarndan baka bir ey
deildir.

amann amanln kesinletirip resmiletiren sadece ite bu srra-erdirici lp dirilmedir.

Btn Gney Amerika'da aman deneyimliamanlarn ruhlaryla karlap onlardan eitim

almak iin, lmek zorundadr, nk ller her eyi bilir (burada her tr falcl llerle alveri
yoluyla aklayan evrensel bir inan sz konusudur).

amanlarn ayrca bakalarnn ve halkn bilmedii, sadece kendilerinin kurban sunduklar,

kendilerine zel tanrlar da vardr.

Samimi ve yardmc ruhlarn ounun hayvan biimleri tadn belirtmekle yetinelim. rnein
Sibiryal ve Altayl halklarda ay, kurt, geyik, tavan, her eit ku (zellikle kaz; kartal, karga,
bayku) ve iri solucanlar eklinde grnebildikleri gibi; hayalet, hortlak, orman ruhlar, toprak ve
ocak ruhlar, vb. olarak da ortaya kabilirler. ... Vasyugan amannn yardmc ruhlar, saylar
deiken olmakla birlikte, genel olarak yedi tanedir. ... Baka blgelerde ise, Vasyugan
amannn evresindeki bu ruhlar alaynn yerini tek bir ruh tutar: Kuzey Ostyaklarnda bir ay.

Her amann, gizli tuttuu bir ye-kla's (hayvan ana, bir tr mitsel hayvan figr) vardr. Zayf
amanlarn ye-klas bir kpektir; daha gl olanlarnki boa, tay, kartal, sn veya boz ay
olabilir. Ye-klalar ay, kurt, kpek olanlar en yoksul amanlar saylr. Amagat (emeget) ise
tamamen baka bir varlktr. Genel olarak, lm bir amann ruhu veya nemsiz gk ruhlarndan
biridir.

Hayvanlarn dili, aslnda "ruhlarn dilinin" bir deiik biiminden ibarettir, ki bu da ... amanlarn
gizli dilidir.

Btn dnya mit ve sylencelerinin birounda kahraman br dnyaya bir hayvan tarafndan
gtrlr. ... Nihayet, en eski avc topluluklarn dinlerinin temel esini oluturan, insanla hayvan
arasndaki mistik dayanma kavramn da hesaba katmak gerekir.

Koruyucu hayvan yalnz amann biim deitirmesini salamakla kalmaz, ayn zamanda onun
kopyas veya alter egosudur da. Bu sonuncu kavram, amann ruhlarndan biridir: "hayvan
biimli ruhu... ya da daha doru bir deyile "can-ruhu" veya "yaam ruhu". amanlar birbirleriyle
hayvan biimi altnda kaprlar ve bir amann alter ego'su dvte lrse kendisinin lm de
fazla gecikmez.

Bu gizli dil aslnda ou kez "hayvanlarn dilidir ya da hayvan seslerinin taklitlerinden kaynaklanr.
Gney Amerikada rak aman, srra-erme dneminde hayvan seslerini taklit etmeyi renmek
zorundadr. Kuzey Amerikada da durum ayndr. Pomolar ile Menominilerde ve baka
kabilelerde amanlar kularn tlerini taklit ederler.

7
Guyana yerlilerinde "sessizlik birdenbire garip ama gerekten rktc lklarn kopmasyla
bozulur; brtler, ulumalar kulbeyi doldurur, duvarlarn titretir. Bu grlt ritimli bir brme
gibi ykselir, yava yava uzaktan gelen bouk bir homurtuya dner, sonra yeniden iddetlenir".

Bu bar-arlarla haber verilen, hayvan davranlaryla da ilan edildii zere ruhl arn
trendeki varldr.

Hayvanlarn, en bata da kularn, dilini renmek dnyann her yerinde Doann gizlerini bilmek
ve dolaysyla gele ten haber verme yeteneine sahip olmak demektir.

Seansta bir hayvann vcuduna brnmek de, ller konusunda grdmz gibi, arplmak
yani o hayvan tarafndan ele geirilmekten ok, amann sihir yoluyla o hayvana dnmesidir.

Birok gelenekte, hayvanlarla dostluk ve onlarn diline ainalk cennet kavramna bal
gstergelerdir. Balangta, yani mitsel alarda, insan hayvanlarla bar iinde yayor ve
dillerini anlyordu. Ancak Kitab Mukaddes geleneindeki d (ilk gnah) olayyla
karlatrlabilecek byk bir ilk felaket sonucu bulunduu duruma dmtr : lml, iki
cinsiyetli, beslenmek iin almaya zorunlu ve hayvanlarla anlamazlk iinde bir yaratk...
Hayvanlarla dostluk, onlarn dilini bilmek, hayvana dnmek, amann alarn balangcnda
yitip gitmi olan "cennetlik" duruma yeniden kavutuunun belirtileridir.

Bir adam bir koruyucu ruh edindi mi artk ona kurun ve ok ilemez; kurun veya ok isabet ederse
yaras kanamaz, kan karnna akar; sonra onu tkrr ve eskisi gibi salkl olur.

amanlarn eitimi sk sk ryada gerekleir. Tam yetkin kutsal yaama kavumak, tanrlar, ruhlar
ve ata ruhlar ile dolaysz ilikiler kurmak ancak ryada olur. ... amanlk kaltsal olmakla birlikte,
gerekli nitelikleri kazanp onaylanmak ancak ryada ruhlar grdkten sonra olur. Bu ruhlar da
zaten kuaktan kuaa kaltsal olarak geerler.

Grld gibi, herhangi bir manevi, fiziksel veya hayvansal varlk, gerek aman iin, gerek
sradan bir birey iin sihirli g kayna ya da koruyucu ruh olabiliyor. Bu nokta, amancl glerin
kkeni bakmndan bize olduka nemli grnyor : Hibir durumda amancl glerin zel
nitelii ne onlarn kaynaklarna (ki bunlar ou kez tm sihirsel / dinsel gler iin ayndr) ne de
bu glerin belli baz hayvanlarda somutlam olmasna baldr ... Her kzl derili, belli bir istem
ve younlama abas gstermeye hazrsa kendi koruyucu ruhunu edinebiliyor. Baka yerlerde
kabile yeleri srasna gei (topluma katlma) anlamnda srra-erme de bir koruyucu ruh
edinilmesiyle kesinleiyor. Bu adan baklnca, amancl glerin peinden koma, ok daha
genel bir olgu olan sihirsel / dinsel g araynn iinde yer alyor.

aman klann herhangi bir yesinden ayran ey bir gce ya da koruyucu ruha sahip olmas
deil, esrime deneyimidir.

Her yerde olduu gibi, Kuzey Amerika'da da bu koruyucu ve yardmc ruhlarn edinilmesi ya
kendiliinden ya da isteme bal olur. Kuzey Amerikal amanlarla Sibiryal amanlar arasnda bu
adan bir ayrm yaplmak istenmitir; buna gre, Kuzey Amerikallarda her zaman istemli bir
aray sz konusu iken, Asya'da amanla ar bir bakma ruhlar tarafndan adaya ister istemez
yklenmektedir. ... Kendiliinden esrime deneyiminde vcudun paralanp organlarn

8
yenilenmesi inannn snd veya seyrekletii yerlerde, amann kendi vcudunu
(Assinoboinlerde olduu gibi) hayvan ruhlara ya da (Tibette olduu gibi) eytancl ruhlara yem
olarak sunmas, bunun yerini alr.

Kii genel olarak istemeye istemeye aman oluyor; ancak bunu yapmazsa sonunun lm
olaca teki amanlar tarafndan vurgulandktan sonra, amanlk glerini kabul etmeye ve
ruhlarn buyruklarna uymaya raz oluyor. Sibirya, Orta Asya ve baka yerler, amanlarnn
durumu da aynen budur. Tanrsal seime kar bu diren, belirttiimiz gibi, insann kutsalla
kar olan ifte anlaml tutumuyla aklanabilir.

Adayn kendine yapt ikenceler de, asl amanizmden ok, adayn bir gizli dernee girmek iin
katlanmak 'zorunda olduu korkun snavlar cmlesindendir. Fakat Kuzey Amerika'da bu iki
dinsel olayn snrlarn net olarak izmek her zaman ok zordur.

amanla Giri (Srra-Erme)

Manular bir baka srra erme snav daha uyguluyorlar: Kn buzda dokuz delik alyor; aday
birinciden dalp buzun altndan yzerek ikinciden kmak ve bu ekilde, bir delikten dalp
sonrakinden karak, dokuzuncuya dek devam etmek zorunda...

Usta ran ruhunu yanna alp uzun bir esrimeli yolculua kar. ... Usta raa vcudun eitli
yerlerine musallat olan hastalklar tanlama ve saaltma yollarn aklar. Her vcut ksmnn adn
syledike adayn azna tkrr; "Yeralt belalarnn yollarn renmek iin" aday bu tkr
yutmak zorundadr. Son olarak aman mezini yukar dnyaya, gksel ruhlarn yanna gtrr.
mez artk amandr, "kutsanm bir vcudu" vardr ve amanlk yapabilir.

Gouldlarda da srra-erme treni, Tunguz ve Bur yatlarda olduu gibi, halka ak olur; adayn
ailesiyle birok davetli trende hazr bulunur. Yrlar sylenir, dans edilir (en az dokuz oyuncu
gerekir) ve dokuz domuz kurban edilir. amanlar bunlarn kann iip kendilerinden geer ve uzun
uzun amanlk ederler. enlik birka gn srer ve bir tr toplu elence ve bayram niteliine
brnr. Srra-erme treni amanizmin sosyolojisinde nemli bir rol oynar.

Suyla arnma btn amanlar iin en az ylda bir kez, hatta ayda bir kez (yeni ay srasnda),
zorunludur. Bundan baka aman herhangi bir "kirlenmeye" uradnda da ayn ekilde arnr;
kirlenme zel likle arsa arnma kanla da yaplabilir.

Tren arifesinde, amanla dokuz olu tarafndan yeter sayda dz ve salam gen kayn
gvdesi kesilir. Bu i kyllerin llerini gmdkl eri ormanda yaplr ve ormann ruhunu yattrmak
iin koyun eti ve tarasun sunulur. enlik, sabah kayn aalar belli bir sraya gre dikilir. nce
salam bir aa, kkleri ocakta tepesi de yurdun st deliinde (duman bacas) olmak zere,
yuftun iine dikilir; buna udei-burkhan, yani "kap korucusu" (veya "kapc tanr")denir, nk
amana Gn giri kapsn aacaktr. Bu aa srekli olarak adrda kalacak, amann evinin
ayrc zelliini oluturacaktr.

Bir aacn yannda, belli bir noktada, alay durur ve bir teke kurban edilir; teki amanlar davul
alarken, belden yukars plak olan adayn bana, gzlerine ve kulaklarna kurbann kan

9
srlr. Dokuz oul da ellerindeki sprgeleri suya batrp adayn plak srtna vururlar ve
amanlk ederler.

"Baba-aman" bir kayn aacna trmanr ve doruuna dokuz entik atar. ... Ayn riteli dokuz
aacn her birinde tekrarlar; dokuz aa, atlan dokuz entik gibi, dokuz gk katmann simgeler.

Bu srada yemekler hazrlanmtr ve (atee ve havaya et paralar atlarak) tanrlara sunu

klndktan sonra len balar.

Kayn veya huun Kozmik Aac, baka deyile Dnyann Eksenini simgeledii, dolaysyla
Dnyann Merkezini tuttuunun kabul edildii aktr; aman ona trmanrken aslnda "Merkeze"
doru bir yolculua koyulmaktadr.

Araucalarn kadn aman mai'nin kutsanma treniyle... Bu meslee giri treninin merkezinde
bir aaca, daha dorusu rewe ad veri1en kabuu soyulmu bir aa gvdesine trmanma riti
bulunur; bu aa gvdesi de zaten amanlk mesleinin simgesi gibidir ve her mai onu srekli
olarak kulbesinin nnde bulundurur.

Aday soyunur ve sadece i gmleiyle, koyun postlarndan ve rtlerden oluan bir dee
uzanr. Yal aman kadnlar, elleriyle byc jestleri yaparak, onun vcudunu canelo ile
ovmaya balarlar. ... Bykleri onun zerine eilip gsn, karnn ve ban kan fkracak kadar
kuvvetle emerler.

amanla giri/srra-erme riti olarak bir aaca trmanmaya Kuzey Amerikada da rastlanr. ...
Aa, sarmak ya da ip yardmyla ge kma son derece yaygn bir mitsel motiftir.

Eitim, sresince, sk bir oru ya da perhiz uygulanr, raklar srekli olarak sigara tttrr, ttn
yapraklar iner ve ttn suyu ierler. Gecenin yorucu danslarnn ardndan, a durmann ve
zehirlenmenin de yardmyla, esrimeli yolculua hazr hale gelirler. kinci blmn ilk gecesi
kendilerine jaguara ve yarasaya dntrme yolu retilir.

Bat Hint adalarndaki Karayip kabilelerinin amanla giri trenleri hakknda anlattklarn
anmsatyor. Laborde ustalarn ran vcudunu aa tutkalyla ovduklarn ve uabilmesi,
zeemen (ruhlar) avna kabilmesi iin ku tyleriyle kapladklarn belirtiyor. Bu ayrnt bizi, hi
artmyor, zira ku biimli aman giysisi ve sihirli uuun teki simgeleri Sibirya, Kuzey Amerika ve
Endonezya amanizmlerinin ayrlmaz parasdr.

Ttnle aulanmak Gney Amerika amanlnn tipik bir zellii; ritel olarak bir kulbeye
kapanma ve raklara uygulanan sert fiziksel snamalar Tierra del Fuego yerlilerinin (Selknam v e
Yamana) srra-erme ritlerinin ana elerinden birini oluturuyor; bir usta tarafndan eitilme ve
ruhlarn grnr klnmas da Gney Amerika amanlnn yap talar arasnda yer alyor.

Avustralyann Forest River blgesindeki otaclarn srra-ermeleri hem adayn simgesel olarak lp
dirilmesini hem de ge yolculuu kapsar.

Gkkuana gelince, bilindii gibi ok sayda halk ve topluluk bunu, G yere balayan bir
tr kpr, zellikle de tanrlarn kprs olarak grr. Bu nedenle, frtnadan sonra ortaya kmas,

10
tanrnn fkesinin yattnn belirtisi olarak yorumlanr (rnein Pigmelerde). Mitsel kahramanlar,
ge hep gkkua yoluyla karlar.

Tanrlarn yolu ve Gkle Yer arasnda kpr olarak gkkua Japon geleneklerinde de karmza
kar; hi kukusuz, Mezopotamya dinsel gr ve tasarmlarnda da yer almaktayd.
Gkkuann yedi rengi gn yedi katyla zdeleniyordu; bu simgesellie hem Hint ve
Mezopotamya hem de Yahudi inanlarnda rastlyoruz. Bamyan duvar resimlerinde Budha da
yedi nl bir gkkua zerinde oturur durumdadr; yani Kozmosu amaktadr, tpk kendi
doum mitinde kuzey ynnde yedi adm atarak yedi g amas ve Dnyann Merkezine,
Evrenin en yksek doruuna ulamas gibi...

Tanrnn taht bir gkkuayla evrilidir (Kitab- Mukaddes, Vahiy 4-3) ve ayn simgesellik
Rnesans dnemi Hristiyan sanatnda bile etkisini srdrr.

aman davullarnn stnde Ge doru bir kpr olarak gsterilen gkkua desenleri bulunur.
Trk dillerinde gkkua ayn zamanda kpr anlamna da gelir. Yurak-Samoyedlerde aman
davulunun ad kemerdir (=kpr); onun sihirli gcyle aman bir ok gibi ge frlatlr. Bundan
baka, Trklerle Uygurlarn aman davulunu, amann ge knda kulland "gksel kpr"
(gkkua) olarak grdklerine inanmak iin de nedenler vardr. Bu fikir, her biri ayn esrimeli
ge k deneyiminin ayr birer yolunu temsil eden davul ve kprnn i ie gemi karmak
simgeselliinin bir parasdr.

Btn bunlar u anlama geliyor: nsan ancak katlam kla, yani kuvartz kristalleriyle dolduu
zaman aman olabiliyor; bu ilem otacla zenen aday Gksel alemle mistik bir dayanma
iine sokup onun varlk tarzn deitirebiliyor. nsan, bu kristallerden birini yutarsa ge uabiliyor.

Kaya kristalleri Avustralya din ve byclnde temel rol oynar ve nemleri btn Okyanusya
ve iki Amerika corafyasnda da daha az deildir.

Srra-erme srasnda yer alan ge k, sihirbaz olacak kiiye uma yetenei de kazandrr,
Gerekten de dnyann her yerinde aman ve sihirbazlara umak, bir anda ok byk
mesafeler kat etmek ve grnmez ol mak gibi yetiler atfedilir.

Gney Amerikada, ge a da ok yksek dalara yaplan srra-erme yolculuu byk bir rol
oynar.

"Ghost Dance Religion" un (Hayalet Dans Dini) kurucusu da bu mistik akmn btn byk
peygamberleri de, mutlaka birer esrime deneyimi yaamlar ve kariyerlerini de bu deneyim
belirlemitir.

Ge k, amancl srra-erme olaylarnda temeli nemde bir rol oynamaktadr. Bir aaca veya
bir diree trmanma riti; ge ykselme veya sihirli uu, daln/esrime durumunda yer
deitirme, havada uma, ge mistik yolculuk vb mitleri, btn bu eler, amanla ar ya
da amanla giri ve kutsanma olaylarnda belirleyici bir ilev grrler.

11
 aman Giysi ve Davulunun Simgesel Anlamlar

amann zel giysisi, kendi bana bir hierophanie (kutsalln grnrlemesi) ve dinsel bir
kozmorafya oluturur; sadece ortada bir kutsallk bulunduunu deil, ayn zamanda baz
kozmik simgeleri ve izlenecek meta-psiik yollar da aa vurur.

aman aday, gelecekte giyecei giysinin bulunduu yeri ryasnda grmek zorundadr; onu
almaya da kendisi gider. Sonra giysi, fiyat olarak bir at denmek suretiyle, lm amann
akrabalarndan satn alnr. Fakat giysi klandan darya karlamaz , zira bir bakma o btn klan
ilgilendiren bir eyadr.

Bir yandan, ilk aman bir kartalla bir kadnn birlemesinden domutur; te yandan, amam) .
kendisi de kua dnp umaa almaktadr ve gerekten de ku gibi yukar blgelere
ulama yeteneinde olduu lde, o da bir Kutur. skeletin -veya maskenin- aman baka bir
hayvana (geyik,vb.) dntrmesi durumunda da buna benzer bir durum sz konusudur, zira
hayvan-ata trn hayatnn (canllnn) tkenmez dl yata, ata saylan hayvanda grlp
tannan ilk kayna olarak tasarlanr. Burada totemcilikten sz etmeye pek dili varmyor. Daha
ok, insanla avlad hayvan arasndaki birtakm mistik ilikiler... sz konusu gibi grnyor.

Avlanan ya da evcilletirilen hayvann lnce kemiklerinden tekrar doabilmesi, Sibirya dnda

baka yerlerde de rastlanan bir inantr.

Bu olay avc-gebe halklarn bu arkaik inannn eski Germenl erde de yaamakta olduunun
tandr. Bu mutlaka ve sadece "amancl" maneviyata zg bir e deildir.

Tibetlilerle ranllarn cesetleri akta sergileme gelenekleri arasnda arpc bir benzerlik vardr.
Her iki halk da kpek veya akbabalarn cesetleri yemesine izin verirler. Cesedin olabildiince
abuk iskelete dnmesi Tibetliler iin byk nem tar. ranllar kemikleri astodan'a (kemik yeri,
kemiklik) brakrlar; kemikler burada yeniden dirilmeyi beklerler. Bu grenek, obanlk dnemi
manevi hayatnn bir kalnts saylabilir.

Bunlarn hemen hepsi benzer ya da elenebilir kltr dzeylerine aittir ve biz de onlar saymakla,
avc ve oban halklarn geni kltr alannda baz nirengi noktalarn gstermi olduk. Ancak
urasn belirtelim ki, bu kalntlarn hepsi de ayn ekilde "amancl" bir yapnn gstergesi deildir.

Yzn kurumla karartma adetinin btn "ilkellerde" yaygn olduunu ve anlamnn da ilk bakta
sanld kadar basit olmadn hatrlatmak gerekir. Maske, her zaman ruhl ara kar bir kamuflaj
ya da savunma arac deil, sihirle ruhlar alemine katlma srecini yrten ilkel bir tekniktir.
Gerekten de dnyann pek ok yerinde maskeler atalar temsil eder ve maske tayanlarn bu
atalar ete-kemie brndrdkleri kabul edilir. Yzn kurumla boyamak maske takmann, yani
l ruhlar bedenine almann, en basit yollarndan biridir. te yandan, maskeler erkek gizli
dernekleri ve atalara tapma adetleriyle de ilikilidir. Tarihsel-kltrel ekol maske, ata tapnc ve
gizli srra-erme derneklerinin oluturduu kltrel yuma, anaerkillik dzeninin kltrel evrimine
ait sayar; bu ekole gre gizli erkek dernekleri kadnlarn egemenliine kar bir tepkidir.

aman giysisinin kendisi de zaten bir maske olup, kkende bir maskeden tremi saylabilir.

12
Maske ak bir ekilde mitsel bir kiiliin ete-kemie brnmesini yanstr. te yandan giysi de (n
plana karlp vurgulanmak istenen baskn zellik ne olursa olsun), aman herkesin gz nnde
insanst bir varla dntrerek, onu bir zden baka bir ze aktarm olur.

amancl trenlerde davul birinci planda rol oynar. Simgesellii karmak, sihirli ilevleri oktur.
aman "dnyann merkezine" tamak veya havada umasn salamak iin olsun, ruhlar
armak ve hapsetmek iin olsun, nihayet grltsyle amann iine younlamasn ve
iinde dolamaa hazrland manevi alemle temasa gelmesini salamak iin olsun, amanlk
seansnn yrtlmesi iin vazgeilmez bir edir.

aman adaylarnn srra-erme ryalarndan birounun, "Dnyann Merkezine", Evren Aacnn

ve Evrensel Hakimin bulunduu yere yaplan mistik bir yolculuk ierdii hatrlardadr. aman,
davulunun kasnan bu aatan Yce Varln bu i iin zel olarak drd bir daldan
yapar. ... Dnya Aacnn, yani "Dnyann Merkezinde yer alan "Eksenin araclyla, Gk ile Yer
arasnda kurulan iletiim. Davulunun kasna Evren Aacndan yaplm olduu iin, aman
davulunu almakla, sihirli bir ekilde bu aacn yanna, yani"Dnyann Merkezine" frlatlm olur
ve bu sayede Ge kabilir.

Bu adan baklnca davul amann simgesel olarak Ge kmakta kulland ok basamakl

"aman aacna" benzetilebilir. Gerek kayna trmanarak, gerek davulunu alarak, aman Evren
Aacna yaklar ve sonunda gerekten stne kar. ... Bazlar devrik veya "tersine" -yani kkleri
havada- aalar da kullanrlar ki bilindii gibi, bunlar Evren Aacnn en arkaik simgelerindendir.

Daha baka yerlerde, zerine kan veya votka srmek suretiyle aaca "kurban sunulur"."Davulun
canlandrlmas da ayn ekilde, kasnana alkol dklerek yaplr. Yakutlarda, stne yldrm
dm bir aa seilmesi tavsiye edilir. Btn bu grenekler ve alnan ritel nlemler, gerek ve
somut aacn insanst bir bildirime (vahiy) konu olmakla znn deitiini, sradan bir aa
olmaktan kp kutsallatn ve Evren Aacnn kendisini temsil ettiini aka gsterir.

"Davulun canlandrlmas" treni de son derece ilgintir. aman zerine bira dknce kasnak
"canlanr" ve amann azndan, kesilip alnd aacn ormanda nasl yetiip bydn,
ondan nasl koparlp kye getirildiini, vb. ahlatr. Sonra, aman davulun derisini de sular; bu
kez de o "canlanr" ve gemiini anlatr. Derinin sahibi hayvan, yine amann azndan,
doumundan, ana-babasndan, ocukluundan, avc tarafndan vurulduu ana kadar geen
btn yaamndan bahseder. ... Bir baka Altay kabilesi Tuba'larda ise aman bu ekilde
canlanan hayvann sesini ve yryn taklit eder.

Aslnda o yknd yetkin rnei, kabilesinin kkenindeki ilk ve temel canly ululamaktadr.
Mitsel alarda kabilenin her yesi hayvana dnebiliyor, yani byk atann durumunu
paylaabiliyordu. Gnmzde ise bu tr yakn ve sk ilikiler sadece amanlara zg kalmtr.

aman amanln yaparken, balangta herkese ait olan bir durumu bu kez yalnz kendisi iin
yeniden oluturmaktadr. ... Burada ayr ayr, ama biri birini tamamlayan ve destekleyen fikirler
sz konusudur. Bir yandan, aman davul alarak Kozmik Aaca doru havalanr; davulun ge
ykselile ilgili birok simgeyi kapsadn birazdan greceiz. te yandan, davulun yeniden
"canlanm" olan derisiyle srdrd mistik ilikiler sayesinde, aman, hayvan-biimli atann
mahiyetini paylamay baarr; baka deyile, zaman yrrlkten kaldrp mitlerin sz ettii

13
kken ve balang durumuna yeniden kavuabilir. ... Hayvan-ataya dnmek ya da esrimeyle
ge kmak, ayni deneyimin ayr ayr olmakla birlikte edeerli saylabilir ifadeleridir: kutsal
olmayan sradan varoluun almas ve mitsel alarn sonunda ortadan kalkm olan "cennet
gibi" bir varoluun yeniden kazanlmas deneyimi.

Davul genel olarak oval biimlidir; derisi ren, sn ya da at derisidir.

aman yukar dzeylere gkkuana trmanarak da ykselir. Ayrca, bir kpr imgesine de
rastlanr; aman bunun zerinden, bir kozmik blgeden tekine geer.

Seansn banda, ruhlar arp amann davuluna hapsetmek amacna ynelik davul alma da
esrimeli yolculuun n hazrlklarndandr. Davula "amann at" denmesi de bundandr.

Esrimeli yolculuk fikri, Tundral Yurak amanlarnn davullarna verdikleri adda da kendini gsterir;
bunlar davula yay veya rlayan yay derler. ... aman davulu balangta kt ruhlar kovmaya
yaryordu ki, bu sonu bir yay ile de elde edilebiliyordu. ... Fakat biz davulun kkendeki ilevinin
ruhlar kovmak olduunu sanmyoruz. aman davulu btn teki grlt bys aralarndan,
bir esrime yaantsn mmkn klmasyla ayrlr. ... Ancak bir nokta kesindir : aman davulunun
ilevini belirleyen, mzikal bydr, cinlere kar kullanlan grlt bys deil.

Bunun kant, -Lebed Tatarlarnda ve baz Altayllarda olduu gibi- davul yerine yay
kullanldnda bile, bunun cinlere kar bir silah deil sihirli bir mzik aleti olarak alglanmasdr:
Yay, yannda ok olmakszn, tek telli bir mzik aleti gibi kullanlr. Krgz bakslar (baqa) ya da
kendinden gemeye hazrlk olarak davul deil, telli bir alg olan kopuzu (kobuz) kullanrlar.
Kendinden geme de, Sibiryal amanlarda olduu gibi, kopuzun sihirli ezgisiyle dans ederken
gerekleir. Dans, ileride daha iyi grlecei gibi, amann ge yapt esrimeli yolculuun
modelidir. Denilebilir ki, sihirli mzik, davulun ve giysinin simgesellikleri, hatta amann dans,
hep esrimeli yolculua kmak ya da onun baarsn salamak iin kullanlan yol ve yntemlerdir.
Buryatlarn dpedz at adn verdii at bal denek veya srklar da ayn simgeselliin
tanklardr.

Lapon amanlar davullarn falclkta da kullanrlar. Bu grenee Trk halklarnda rastlanmaz.

Sibirya amannn giysisinde fark ettiimiz simgeselliin baka yerlerde de ortaya ktn
hatrlatalm. Oralarda da en basitinden en gelimiine kadar- maskelere, hayvan post ve
krklerine, zellikle de uula ilgili simgesel liklerini belirtmenin bile gereksiz olduu ku tylerine
rastlanr. Sihirli denekler, ngraklar ve eitli davul biimleriyle karlalr.

Tropikal Gney Amerika'da tren giysisi olduka seyrek bulunmakla birlikte, kimi aman
"aksesuarlar" onun yerini tutar; rnein, iine kendi ekirdekleri veya akl talar konmu ve sap
taklm bir su kabandan yaplan maraca yani yo-yo veya "kaynana-zrlts" gibi.

Kuzey Amerika amanlarnn daha ok simgesel nitelikte bir tren giysileri vardr : kartal veya
dier ku tyleri, bir tr ngrak ya da tef, iine kaya kristalleri konmu bir kese, akl talar ya da
baka sihirli nesneler gibi... Tyleri alnan kartal kutsal saylr ve bu nedenle serbest braklr. ...
Apache'larda kartal tylerinden baka, amann bir topac veya "alparas" (rhombe = bir ipin
ucunda hzla dndrlerek vnlatlan ilkel bir mzik aleti), onu yaralanmaz klan, gelecek olaylar

14
nceden grmesini salayan, vb. bir sihirli urgan ve bir tren apkas da vardr. ... Kartal tylerine
btn Kuzey Amerika yerli kabilelerinde rastlanr. Bu tyler, sopalara balanm olarak, srra-erme
trenlerinde de kullanlr ve lnn ruhunun gittii yn gsteren bir iaret olarak aman
mezarlarnn zerine konur.

Ayn kutsal giysi simgesellii en gelimi dinlerde de yaar: in'de kurt veya ay postlar, rlandal
peygamberin ku tyleri, vb. Eski Dou rahip ve hkmdarlarnn giysilerinde de ayn
makrokozmik simgesellie rastlanr. Bu olgular btn, dinler tarihinde iyi bilinen bir yasa ile
uyum iindedir: nsan ne grnm veri rse o olur. Maske takanlar gerekten maskenin
simgeledii mitsel atalarn kendileridir. ... Bir kartal tyn, hatta bu tyn iyice stilize bir izimini
tamakla sihirli uuu gerekletirme yetenei kazanlr, vb. ... Birok aman srf kendi zevki iin
davul alar ve ark syler, ama o durumda bile bu eylemlerin ierdii anlam deimez; yani
gene Ge kmak ya da lleri ziyaret etmek zere Yer altna inmek sz konusudur. Giderek
amann kendisinden sihirsel/dinsel mzik aletlerine de geen bu "zerklik", zel bir mziin
olumasna yol amtr. Bu mzik henz tamamen "din d" olmamakla birlikte, dinsel mzie
gre daha serbest ve imgece zengindir. ... Bir zaman sonra bu tr servenler ilgili halklarn
folkloruna geer ve szl halk edebiyatn yeni tema ve yeni kiilerle zenginletirir.

Orta ve Kuzey Asyada amanlk: I. Ge klar, Yeraltna niler

Orta ve Kuzey Asya'nn dinsel yaamnda amann rol ne kadar nemli olursa olsun, yine de
snrl kalr. rnein, aman kurban sunucu deildir. ... Altayllarda amann doum, evlenme ve
cenaze trenleriyle hibir ilgisi yoktur... meer ki beklenmedik bir durum meydana gelsin.
rnein, amana ancak ksrlk veya zor doum duruml arnda bavurulur.

Buna karlk, insan ruhunun "ruh" olarak -yani hep tehdit altnda bulunan, bedeni brakp gitmeye
eilimli, cinlere ve byclere kolayca av olabilecek bir psiik birim olarak- yaantlarn
ilgilendiren tm rit ve trenlerde, amann yerini kimsenin tutamad grlr. Bu nedenledir ki,
btn Asya ve Kuzey Amerika'da, hatta baka yerlerde (Endonezya, vb.) aman, hekim ve
iyiletirici ilevi grr; hastala tan koyar, hastann kaak cann/ruhunu arar, bulur, yakalar ve
terk ettii bedene yeniden girmesini salar. lnn ruhunu Yeraltna hep o gtrr, zira o tipik
ruh gderdir.

amann saaltc ve ruh-tayc olmas, esrime tekniklerini bilmesi sayesindedir; yani onun ruhu
hi zarar grmeden bedenini terk edip ok uzak yerlere yolculuk yapabilir, Yer alt dnyasna
girebilir, Ge kabilir.

Altayllarda belli tarihlerde yaplan kurban trenlerinde Tanrya sunulan atn... at da bizzat
aman kurban eder; ama bunu, grev i kurban sunucu rahiplik olduu iin deil, hayvann
ruhuna gkte klavuzluk ederek onu Bay lgen'in tahtna kadar gtrecek olann da kendisi
olduu iin yapar. ... Proto-Trk (Hiung-nu, Tu-ke), Katsina ve Beltirlerin yce gk tanrsna
sunulan at kurbanlarnda amanlar hibir rol oynamazken, btn teki kurban trenlerine eylemli
olarak katlrlar.

Bilicilik, falclk, ngr amann gizemsel teknikleri arasndadr. Bu nedenle, tundrada ya da kar
frtnasnda yolunu aran insan veya hayvanlar, kaybedilen nesneleri, vb. bulmak iin amana
bavurulur. Fakat bu tr kk grevler daha ok kadn amanlara ve teki snflardan erkek ve

15
kadn sihirbazlarn iidir. Ayn ekilde, mterilerinin dmanlarna zarar vermek -kimisi bazen bunu
yapsa da- amann "uzmanlk" alanna girmez.

En ak ve net "uzmanlama" rnei, en azndan kimi topluluklarda -ve aradaki kartl

tanmlamak her zaman kolay olmasa da- "ak" ve "kara" amanlar eklindeki ayrmadr.

Buryatlarda ayrm ak ve belirgindir; tanrlarla ilikili ak aman (sagani b) ve ruhlarla ilikili

"kara aman"lardan (karain b) sz edilir. Bunlarn giysileri de farkldr; birinciler beyaz, ikinciler
mavi giyinir. Buryatlarn mitolojileri de ok belirgin bir ikili (dualiste) karakter gsterir; pek kalabalk
olan yar-tanrlar snf, aralarnda amansz bir dmanlk bulunan Ak Hanlar ve Kara Hanlar diye
ikiye ayrlr. Kara Hanlarn hizmetinde kara amanlar bulunur; bunlar pek sevilmemekle birlikte
insanlara yararl olmaktan da geri kalmazlar, zira Kara Hanlar nezdinde araclk roln ancak
onlar oynayabilir... dnyada rastlayaca ilk insan aman yetileriyle donatmak zere Kartal
gnderenin Gk tanrs olduu da hatrlardadr. amanlarn byle ikiye ayrlmas hayli ge
dnemlere ait ikincil bir olgu olabilir.

Yere ve Yeraltna ilikin tanrsal veya baka gl varlklarn byk bir blm mutlaka "kt"
veya "eytani'' deildir. Bunlar genel olarak, pantheon (tanrlar sistemi) iinde zamanla
meydana gelen deiiklikler sonucu, bulunduklar konumdan "dm" yerli, hatta yerel
tanrlardr. Kimi durumlarda, tanrlarn gk tanrlar ve yer / yer alt tanrlar diye ikiye ayrlmasnn,
ikinci gurup hakknda hibir aalama veya ktleme iermeyen, insanlarn kolayna geldii iin
bavurulan, basit bir snflama ileminden baka bir ey olmad grlr. ... Daha ok, dinsel g
ve varlklara ilikin bir snflama, bir tr uzmanlamadr sz konusu olan...

"Yukardaki" tanrlar ve ruhlar ne kadar iyiliksever olurlarsa olsunlar, ne yazk ki tembel ve

eylemsizdirler, dolaysyla insan varoluunun dram ve dertlerine hemen hi deva olamazlar.
Bunlar gn st katlarnda eleirler, insanlarn ilerine hemen hi karmazlar; yaamn ak
zerinde, aadaki bis'in topraa daha yakn, insanlara kan balaryla bal ve ok daha sk bir
klan sistemi halinde rgtlenmi, alc ruhlarna kyasla, ok daha az etkileri vardr. Gkteki
tanrlarn ve ruhlarn bakan, Dnyann Ba Ata Bey Art-Toyon-Aga'dr; "gn dokuz katnda
oturur. Gldr, ama hibir i yapmaz; amblemi olan gne gibi parlar durur, gk grlemesiyle
konuur, ama insanlarn ilerine pek karmaz; gnlk ihtiyalar iin ona dua etmek bounadr.
Rahat ancak ok sra d durumlarda bozulabilir, ama o zaman bile ancak ok sra d
durumlarda bozulabilir, ama o zaman bile insanlarn ilerine karmak iin pek isteksiz davranr.

Art-Toyon-Aga'dan baka, "yukarda" yedi byk tanr ile bir sr kk rtbeli tanr daha vardr.

Ulu-Toyon acyla, arzularla, kavgalarla dolu eylemli varoluu temsil eder ... Gkte oturan gler
arasndan bir tek o, gzyalaryla dolu bu insanlk vadisine inmek alakgnllln gsterir ...
nsanlara atei o vermitir; aman da o yaratm ve ona ktlkle, mutsuzlukla savamay o
retmitir... Kularn ormandaki hayvanlarn, hatta ormann yaratcs da odur. (Sieroszewski).
Ulu-Toyon, Art-Toyon-Aga'nn by deildir; ona eitiymi gibi davranr.

Ona, gzlerinin arasyla burnu beyaz, postu elik renginde ve ak benekli bir av kpei kurban
edilir.

16
Kadn amanlar, her zaman karadr nk Gk yolculuuna kamazlar. zetle, Altayllar tip
aman tanr grnmektedirler: sadece gksel tanr ve glerle ilikide olanlar, Yer alt tanrlarna
esrimeli- tapmakla grevinde uzmanlaanlar ve son olarak, her iki, snftan tanrlarla, mistik iliki
kurabilenler. Bu sonuncular, sayca olduka ok gibi grnmektedirler.

Her seansn, yaps hep ayn kalmakla birlikte, "fenomenolojisinin" (jest, hareket ve davranlarn)
kabileden kabileye deitiini de eklemeliyiz.

Sonunda ruh yakalanr, aman ard dallar yakarak onu ttsler ve kaz gnderir. Ardndan at
kutsar ve birka kiinin de yardmyla, gayet zalimce bir yntemle, omurgasn krarak hayvan
ldrr; nk bir damla kann bile yere akmamas ya da kurbanclara sramamas gereklidir.

Sonra at etinden paralar keserek (ruhlar temsil eden) yardmclara datr, onlar da verileni
azlarn aprdata aprdata yerler.

Bu olay, esrimenin doruk noktasn oluturur. aman, bitkin derek yerlere serilir. Ba-tutan-kii
yaklap elinden davulu ve tokma alr. aman sessiz ve hareketsiz kalr. Bir sre sonra derin bir
uykudan uyanyormu gibi gzlerini ovuturarak kalkar, uzun bir yolculuktan dnm gibi orada
bulunanlar selamlar.

Seans, bazen bu aamada sona erer. Daha sk olarak, zellikle zenginlerin evlerinde, bir gn
daha srer; bu son gn tanrlara klnan salarla ve su gibi alkoll ikinin tketildii lenlerle
geer.

Farkl ve hi de birbirinden ayrlamaz gzkmeyen iki blmden ibaret olduu aka grlyor :
a) Gk Tanrya kurban; b) amann simgesel olarak ge ykselii ve kesilen kurbann ruhuyla
birlikte Bay lgenin huzuruna k. ... birok Trk asll halk ayn Gk tanrsna kurban sunuyor,
ama bunun iin amana bavurmuyordu. At kurban, her zaman bir gk veya frtna tanrsna
ynelik olarak, Hint-Avrupa kavimlerinin ou tarafndan da uygulanyordu. Dolaysyla hakl
olarak, Altay trenlerinde amann rolnn yakn dneme ait bir e olduunu ve hayvann,
Yce Varla sunulmasndan baka amalar gzettiini dnebiliriz.

kinci gzlem Bay lgen'in kendisiyle ilgilidir. Verilen zellikleri ge ilikin olmakla birlikte, bu
tanrnn net olarak ve teden beri bir yce gk tanrs olmadna inanmak iin nedenler vardr.
Bay lgen daha ok bir "atmosfer" (hava durumu) ve verimlilik / dourganlk tanrs gibi
grnyor, nk ei ve ok sayda ocuu vardr; srlerin oalmas ve rnlerin bol olmas
konular onun elindedir. Altayllarn asl yce gk tanrlar, -Samoyedlerin Numuna ve Trk-
Moollarn Tengri'sine (Gk) daha yakn olan niteliklerine baklrsa- Tengere Kaira Han (Kayrc
Gk Han) gibi grnyor. Evrenin yaratl ve dnyann sonu gibi konulardaki mitlerde barol
hep Tengere Kaira Han Oynar; Bay lgen ise burada hi yer almaz. Bay lgen'e ve Erlik Han'a
pek ok kurban sunulduu halde, Tengere Kaira Han iin hibir kurban ngrlmemi olmas da
ilgintir.

Btn dinsel yaant eitleri arasndan esrimeli deneyimlere zellikle yatkn ve eilimli olan
amann, neden Altayllarn at kurbannda ba rol kaptn anlamak zor deildir : Kullanabildii
esrime tekni, ruhunun bedenini terk edip gk yolculuuna kmasn salyordu. Demek ki o
yolculuu kurban edilen hayvann ruhunu Bay lgen'e dorudan doruya ve somut olarak

17
sunmak zere yannda gtrerek de tekrarlamak onun iin kolayd. ... aman aslnda
(geleneksel kurallara gre, ku uuu, atl kou, vb. eklinde) bir ykselii olabildiince iyi taklit
etmeye almaktadr; trenin ilginlii, esrimelik deil dramatik oluundadr.

Altay amannn ge knn br yz, Yeralt dnyasna iniidir. Bu tren ncekinden ok

daha zor olup, ayn zamanda hem "ak" hem de "kara" olabilen amanlarca
gerekletirilebilmesine karn, doal olarak asl kara amanlarn uzmanl k alanndadr.

stnde sa teli kalnlnda bir kpr bulunan bir denize rastlar. ... Denizin dibinde daha nce
kprden dm olan pek ok amann kemiklerini grr, zira gnahkarlar bu kprden
geemez. aman gnahkarlara azap ektirilen yerin nnden geerken, bazlarna verilen
cezalar grmek frsatn bulur: Hayat boyunca kaplar dinlemi olan bir adam kulandan bir
diree ivilenmitir; iftira etmi olan bir bakas dilinden aslmtr; oburun biri de en gzel
yemekl erle evrilidir, ama hibirine eriemez vb.

Bu arada Erlik krktk sarho olmutur; aman onun sarholuunu btn ayrntlaryla mimle
canlandrr. Tanr yatr, iyiliksever olur, aman kutsar, hayvanlar oaltacan, vaad eder, vb.
aman; ata deil de bir kaza binmi olarak, sevinle yeryzne dner; yurtun iinde Naingak!
naingak! Diye kuun sesini taklit ederek ve uacakm gibi ayak ularna basarak yrr. ... Bu yer
alt dnyasna iniler, zellikle hastann cann / ruhunu aramak ve geri getirmek amacyla
yaplr. ... Yolculuk, lnn ruhuna Erlik Hann lkesine kadar lye elik etmek iin de yaplabilir.

Baz ayrntlar zgl olarak yeraltna ini mitlerine ait motiflerdir; rnein, ller lkesinin kaplarn
koruyan kapcyla kpekler gibi... yi bilinen bu motifle birka yerde daha rastlanacaktr. Sa teli
kadar dar kpr motifi ise ayn derecede yeraltna zg deil.

eitli Orta Asya mitoloji ve folklorlarnda gneyden, zellikle de Hintten gelme etkilerin
bulunduu su gtrmez.

Kuzey Asya halklar br dnyay bu dnyann tersine dnm bir ei olarak tasarlyor ve
kavryorlar. Orada da her ey burada olduu gibi, fakat ters ynde oluyor; yeryznde
gndzken br dnyada gece oluyor. (llere ilikin anma ve trenler bu yzden gne
battktan sonra yaplyor: ller ancak o andan itibaren uyanp gnlerine balyorlar); canllar
dnyasnn yazna ller diyarnn k denk geliyor; av hayvanlar ve balklar yeryznde azald m,
bu br dnyada bollatklarna iaret saylyor, vb. ... Yer alt dnyasnda rmaklar da ters ynde
akar. Dnyada devrilmi, ba aa duran her ey ller diyarnda normal durumundadr; bu
nedenle kullanlmas iin lye sunulan nesneler mezarnn stne ters evrilerek, hatta bazen
krlarak konur, zira bu dnyada krk olan ey br dnyada salam demektir.

Cesetleri yaklan baz ayrcalkl kiilerin dumanla birlikte Ge ykselip orada her bakmdan
bizimkine benzer bir mr srdkleri eklinde bir gr de karmza kar. ... Atein lmden sonra
ge kp orada yaamay salad fikri, yldrmn arpt insanlarn ge ykseldiklerine dair
inanla da dorulanyor. z veya tr ne olursa olsun, ate insan ruha dntryor. Bu
nedenledir ki amanlar atein efendisi olarak biliniyor ve korlara deseler bile ac duymuyorlar.
Bu atee egemenl ik ya da cesetlerin yaklmas, bir bakma, bir eit srra-ermeye karlk geliyor.
Kahramanlarn ve genellikle ldrlerek bu dnyadan genlerin Ge ktklarna dair inann
altnda da buna benzer bir fikir yatyor, bunlarn lmleri bir tr srra-erme saylyor. Buna karlk

18
herhangi bir hastalktan lmek insan ancak Yeraltna gtrebilir, nk hastalklarn nedeni ya
kt ruhlar ya da llerdir. Altayllar ve Telengitler, birisi hasta olduu zaman, bu adam
krmsler (ller) yiyor; len birinin ardndan da onu krmsler yedi derler.

llere kar hissedilen duygular iki ynl ve elikilidir. Bir yandan byk sayg grr, cenaze
yemekl erine arlr, hatta zamanla ailenin koruyucu ruhu haline gelirler; te yandan da diriler
onlardan korkar ve aralarna geri dnmemeleri iin ellerinden gelen btn nlemleri alrlar. ...
nsanlar yeni lenlerden korkar, eskiden lm olanlara ise sayg gsterir ve koruyuculuklarn
beklerler. llerden korkma, balangta hibir lnn yeni varolu biimini kabul etmemesi
olgusuna dayanr. len kii, yaamaktan vazgemek istemez, yaknlarnn yanna dnmeye
alr. Toplumun manev i dengesini bozan da bu eilimdir: Yeni l, yeraltndaki yeni dnyasyla
henz btnleemediinden, ailesini, arkadalarn, hatta srlerini yanna almaa alr; aniden
kesilen eski yaantsn srdrmek, yani yaknlarnn arasnda yaamak ister.

lnn kyne geri dnmemesi iin alnan btn nlemler bundan kaynaklanr. lnn ruhunun
dirileri izleyememesi iin, mezarlktan dnte giditekinden baka bir yol kullanlr; mezardan
abucak, kaar gibi ayrlnr ve eve girerken arnlr; mezarlkta kzak, araba, vb. gibi btn tama
aralar tahrip edilir (bunlar ayn zamanda yeni lkelerinde llerin iine de yarayacaktr); ve
nihayet, art arda bir ka gece kye kan btn yollar gzetlenir ve ateler yaklr Fakat btn
bu nlemler llerin ya da yedi gn boyunca evinin etrafnda dolamasn engelleyemez. ...
ller, ancak lmden , yedi veya krk gn sonra verilen cenaze leninden sonra, yeni
yurtlarna doru yola karlar. ... Ayrca bu vesileyle, lnn evinde bir aman tarafndan,
arndrlma treni yaplr.

l dirilerin dnyasn terk etmekte gecikirse, amann ie karmas art oluyor. Byle bir durumda
ruh gdc g yalnz amanda vardr.

Bu lkede ller aynen dnyadaki yaamlarn srdrmektedirler; zenginler orada da zengin,

yoksullar orada da yoksuldur. Fakat genlemilerdir ve yeryznde yeniden domaya
hazrlanrlar.

Orta ve Kuzey Asyada amanlk: II. Sihirli Saaltmlar-Ruhgder aman

Orta ve Kuzey Asyadaki amann balca ilevi, sihirle hastalklar iyiletirmektir. Bu blgenin
btnnde, hastalklarn nedeni hakknda birka gr varsa da, cann (ruhun) karlmas
gr en ar basandr. Bu tasarma gre, hastalk cann alnmas veya kaybolmas olayna
balanr ve saaltm da bir bakma, ruhu arayp bulmak, yakalamak ve hastann bedenine
tekrar girmesini salamak ilemlerinden oluur.

Birok baka ilkel halklar zellikle Endonezyallar- gibi, Kuzey Asya halklar da insann birden
fazla, , hatta yedi can olabileceine inanrlar.

Hibir yerde bulamazsa, bu cann Erlikin tutsa olduuna iarettir; artk pahal kurbanlara
bavurmaktan baka are yoktur. Bazen Erlik tutsak ald can brakmak iin yerine baka bir
can ister; o zaman byle birini bulmak gerektir. aman, hastann da rzasn alarak, bu kurbann
kim olacana karar verir. Kurbanlk kii uyurken, aman kartala dnm olarak ona yaklar,
cann bedeninden ayrp yanna alarak ller Diyarna iner ve getirdii can Erlik'e sunar; Erlik o

19
zaman hastann "cann" alp gtrmesine izin verir. Kurban ksa bir sre sonra lr, hasta da
iyileir. Ama bu sadece bir ertelemedir, zira o da , yedi veya dokuz yl sonra lecektir.

amancl saaltmn cin karma trenine dnt bir baka karma (melez) yntem de Kazak-
Krgz bakssnn yntemidir. Seans Allaha ve Mslman ermilere dua ile balar, cinlere sesleni
ve kt ruhlara tehditlerle devam eder. Baks, yrlamasn hi kesmez. Bir an gelir, ruhlar kendisini
ele geirir; bu daln hali esnasnda baks atete kzdrlm bir demir zerinde yalnayak
yrmeye balar ve yanan bir fitili kez azna sokar, kzgn demire diliyle dokunur, ustura gibi
keskin ban yzne saplar, ama bu baklamadan hibir grnr iz kalmaz.

Yce Tanrya sesleni ve duman amancl saaltmla badamaz deildir; nitekim buna
Sibiryann kuzeydou ucundaki baz halklarda da rastlarz. Fakat Kazak-Krgz saaltm
seanslarnda neml i yeri, hastay ele geiren (arpan) kt ruhlarn kovulmas tutar. Bunu
baarmak iin, baks aman durumuna girer, yani atee ve baklanmaya kar duyarszlk
(baklk) kazanr. Baka deyile, "ruhluk durumunu iktisap eder; bylelikle, -bir "ruh" olarak-
hastalk ifritlerini rktp kovma gcne sahip olur.

Mantar zehirlenmesi yoluyla esrime btn Sibirya'da bilinir. Baka blgelerde bunun yan sra
uyuturucu ve ttn kullanlarak gerekletirilen esrime de vardr.

Mantar yemek, kendinden k (exstasis, esrime) mekanik ve ykc biimde gerekletirir;

kendinden nce mevcut ve baka bir referans dzeyine ait bir modeli taklide alr.

Roheim, bir psikanalizci olarak amancl uu ve ge k olayn Freudcu bir yaklamla

aklamaktan kendini alamamtr: ...uu ryas bir ereksi yon ryasdr, [yani] bu tr ryalarda
vcut penisi temsil eder. Bizim kardmz varsaymsal sonu, uu ryasnn amanizmin temel
esi olduudur.

Macarlar Asyadan bugnk yurtlarna gelirken amanizmi de birlikte getirmilerdir.

Bazen aman, umasn diye balanr; Samoyed ve Eskimolarda ise tersine, aman sihirli glerini
gstermek iin kendini isteyerek balatr, zira seans srasnda nasl olsa ruhlarnn yardmyla
balarndan kurtulacaktr.

Hayvan bir kuzu- ritel olarak ldrlr, yani yrei sklr ve kan, bir damlasnn bile yere
dklmemesine dikkate dilerek, bir kapta toplanr; sonra derisi de sergilenir.

Atein evresinde dokuz tur dans ettikten sonra bir rlamayla ruhuna seslenir.

Koryaklar bir gksel En Yce Varlk (Yukardaki) tanrlar ve ona kpek kurban ederler.

Sonra, folklorlar eski amanlarn hastaln canlarn aramak zere girdikleri dalnlar, yaptklar
esrimeli yolculuklar stne yklerle doluyken, bugnk uki aman bir tr szde-esrimeyle
yetinmektedir. amanlk seanslarnn ounlukla ruh armaya ve fakir marifetlerine
indirgendiine; esrime tekniinin bozulma srecinde olduuna dair izlenim yaygndr.

20
Davula "kayk" ad verilir,dalnca gemi bir aman iin de dalyor denir. Btn bunlar seansn -
rnein Eskimolarda olduu gibi- deniz altndaki bir dnyaya yolculuk sayldn kantlar. Ancak
tabii, aman isterse en yksek Ge de, pekala kabiliyordu. Fakat, folklorda da tanklk edildii
zere, hastann cannn aratrlmas ister istemez Yeraltna inmeyi gerektiriyordu. Gnmzde
saaltm seans yle oluyor: aman gmleini karp belden yukars plak olarak ubuunu
tttryor ve davul alp rlamaa balyor; rlay szsz, basit bir ezgi; her amann kendine
zg byle ezgileri var, ou kez de doalama yapyorlar. Birdenbire her keden ruhlarn
sesleri duyulmaa balyor; sesler yeraltndan ya da ok uzaklardan gelir gibi ... K'elet amann
vcuduna giriyor; bunun zerine aman ban hzla sallayarak barmaa ve ba sesiyle (ruhun
sesiyle) konumaa balyor. Bu srada karanlkta adrn iinde eit eit garip olaylar
meydana geliyor: Nesneler havalanp yer deitiriyor, adr sarslyor, ta veya odun paralar
yayor, vb. llerin ruhlar amann sesiyle trende hazr bulunanlarla konuuyorlar.

uki amanizmi bir baka zelliiyle de dikkat ekicidir; zel bir snf aman vardr: "kadna
dnm amanlar". Bunlar "yumuak" ya da, 'kadns erkeklerdir; k'elet'in buyruuyla erkek
giysi ve davranlarn brakarak kadnlarnkileri almlar hatta kimi zaman baka erkeklerle
evlenmilerdir. K'eletin buyruu genellikle ancak yar yarya yerine getirilir. aman kadn klna
girer ama karsyla oturmaa, hatta ocuk yapmaa devam eder. ukilerde ecinsellik
bilinmekle birlikte, bazlar bu emri yerine getirmektense intihar yelemilerdir.

amanizm ve Kozmoloji

Trk-Tatarlar birok baka halklar gibi gk kubbeyi bir adr (yurt) gibi tasarlarlar. Samanyolu
adrn diki yeri, yldzlar da k gelsin diye alm deliklerdir. Yakutlara gre yldzlar "dnyann
pencereleri"dir. ... Zaman zaman tanrlar adrn bir yerini ap iine bakarlar; gktalar,
akanyldzlar (meteorlar) bunun belirtisidir.

Gn ortasnda bu byk adr bir orta direk gibi tutan Kutup Yldz parlar. Samoyedler ona
"Gn ivisi", uki ve Trk Altayllar Kutup Yldzn bir Direk -veya Kazk- olarak tasarlarlar : Krgz,
Bakurt ve Sibirya Tatarlarna gre "Demir Direk" (Demirkazk) ... Buryatlar yldzlar bir at srs,
Kutup Yldzn (Dnyann Direi) da bu baland kazk olarak tasarlarlar.

Dnyann ekseni ya adr tutan direklerde ya da "Dnyann Direi" ad verilen tek tek kazklarda
somutlatrlr. ... Eskimolara gre Gn Direi evlerinin ortasndaki kazn tpatp aynsdr.

Altayl amann ge k treni iin kurulan adr da gk kubbeyle zdelenir ve tepesinde

gkteki gibi bir duman delii braklr.

Dnyann Direi simgesellii, Msr, Hint, in, Yunan, Mezopotamya gibi daha gelimi kltrlere
de yabanc deildir. rnein Babillilerde Gkle Yer arasndaki ba -Kozmik Da ya da onun
benzerleri, ziggurat, tapnak, kral kenti, saray, vb. ile simgelenen ba- bazen bir gksel Stun
eklinde tasarlanrd.

Bu Kozmos gr zgl, olarak ne Orta Asya ve Sibirya amanizminin, ne de baka herhangi bir
amanizmin ideolojisine ait olmayp, Gkle dorudan iletiimin olabilirlii inancna bal evrensel
yaygnlkta bir fikirdir. Makrokozmos dzeyinde bu iletiim bir Eksenle (Aa, Da, Direk, vb.),
mikrokozmosta ise konutun orta direi ya da adrn st deliiyle temsil edilir. Bu demektir ki, her

21
insan konutu Dnyann Ortasna yanstlmtr ya da her sunak, adr veya ev katlar-aras
engelin krlmasn, dolaysyla Ge k, mmkn klabilir.

Topluluun sradan, yeleri iin bir kozmolojik ideogram olarak kalan ey, amanlar (ve
kahramanlar, vb.) iin bir mistik gzergah olur. "Dnyann Ortas" birincilere dua ve sunularn
gkteki tanrlara ulatrma imkann verir; ikinciler iinse szcn tam anlamyla bir havalanma
(uua geme) yeridir.

amanlar kendi kabilelerinin kozmoloji, mitoloji ve teolojilerini tek balarna yaratm deillerdir;
sadece zaten var olan bu eleri iselletirmi, "deneyimletirmi" ve esrimeli yolculuklarnda
kullanmlardr, o kadar ...

Gkle Yer arasndaki balanty mmkn klan bu "Dnyann Merkezi"nin bir baka mitsel ifadesi
de Kozmik Da'dr. Altay Tatarlar Bay lgen'in, Gn ortasnda altndan bir Dan stnde
oturduunu dnrler.

Ziggurat da asl anlamyla bir Kozmik da, Kozmosun simgesel bir grntsyd; yedi kat yedi
gezegenin gklerini (feleklerini) temsil ediyordu. Endonezya'daki Barabudur tapna -ki tam bir
imago mundi (dnyann imgesi) dir- da biiminde ina edilmiti.

Evren Aac (Kozmik Aa) simgesellii de Orta-Da simgeselliinin tamamlaycsdr. ki simge

bazen rtr, daha genel olarak biri birini btnlerler. Ama her ikisi de Evrenin Ekseni (ya da
Direi, vb. ) kavramnn daha gelitirilmi birer mitsel ifadesidir.

Birok arkaik gelenekte dnyann kutsalln dourganln ve srekliliini ifade eden Evren
Aac, yaradl verimlilik, srra-erme fikir ve kavramlaryla ve son aamada da mutlak gereklik
ve lmszlk fikriyle iliki iinde bulunur. Bylece Evren Aac, Hayat ve lmszlk Aac olur.

Osmanl Trklerinin inanna gre, Hayat Aacnn bir milyon yapra olup her birinin zerine bir
insann yazgs yazlmtr; her insan ldnde aatan bir yaprak der. ... Ayn inanca
Bataklarda da rast1anr; ancak gerek Trkler gerek Bataklar yazy olduka ge dnemlerde
rendiklerinden, bu mitin Dou kkenli olduu aktr.

Yedi dall Kozmik Aacn yedi gezegen gk kresi (felei) ile zdelenmesi kesinlikle
Mezopotamya etkisinin sonucudur. ... Dnyann Eksenine trmanarak Ge kmak fikri evrensel
ve arkaik bir fikir olup yedi kat gn (= yedi gezegen kresinin) almas kavramndan nceye
aittir. ... Kozmik kua simgeleyen 3 saysnn dinsel anlam ve deerinin 7 saysnnkinden nce
geldii bilinen bir gerektir. Ayrca dokuz kat gkten (dokuz tanrdan, Aacn dokuz dalndan,
vb.) da sz edilir; bu mistik say olaslkla 3 x 3" olarak aklanabilir ve dolaysyla Mezopotamya
kkenli 7 saysnnkinden daha eski bir simgeselliin, 3 simgeselliinin, iinde saylmaldr.

Gksel bir Yce Tanr inanc Orta Asya'da ve Arktik blgelerde kkensel ve ok eskidir.

Sumatral Minangkabaularn animizme dayal fakat Hinduizm ve slam tarafndan derin biimde
etkilenmi karma bir dinleri vardr. Buna gre Evren yedi katldr. lmden sonra ruh kzgn bir
Cehennemin zerine gerilmi bir usturann azndan gemek zorundadr; ktler atee der,
iyiler byk bir aacn bulunduu Ge karlar.

22
 Kuzey ve Gney Amerika'da amanizm

Kuzey Asya ile Kuzey Amerika arasnda tarihsel ilikiler ne olursa olsun, Eskimolarla bugnk
Asyann, hatta Avrupann arktik blgelerinde yaayan halklar (ukiler, Yakutlar, Samoyedler,
ve Laponlar) arasnda bir kltrel yaknlk ve srekliliin varl kuku gtrmez. Bu kltrel bant
ve devamlln balca elerinden biri de amanizmdir. amanlar Eskimolarn dinsel ve
toplumsal yaamlarnda, tpk Asyal komularnda olduu gibi, barol oynarlar. ... Eskimolarda
kuzeydou Asya amanlna gre baz nemsiz farklar gze arpar: Angakok'un zel bir tren
giysisinin ve davulunun olmay gibi...

Hastalk tabularn inenmesinden -baka deyile kutsallk alanndaki bir bozulmadan- veya
kiinin ruhunun bir l tarafndan karlmasndan gelir. Birinci durumda aman toplu itiraf (gnah
karma) yoluyla kutsala vurulan lekenin temizlenmesine alr.

llerin yurdu olarak genellikle blge tasarlanr : Gk, yerkabuunun hemen al tnda bir Yer
alt ve ok daha derinlerdeki ikinci bir Yer alt dnyas. Gerek Gklerde gerek asl derin Yeraltnda
ller mutlu bir hayat srer, sevin ve gnen iinde yaarlar. ... Alk ve umutsuzluk sadece,
eitli tabular inemekten sulu bulunanlarla beceriksiz avclara ayrlm olan, Yerkabuunun
hemen altndaki s Yer alt dnyasnda hkm srer.

Sadece "ruh olarak" (yani bedensizce) yolculua kmay gvenceye almak iin nlem olarak
kendilerini balatrlar; yoksa vcutlaryla birlikte havaya uarak gerekten kaybolup gidebilirler.

Bu tr gsteriler bir lde adm ba tehlikelerle dolu olan ve zellikle sadece bir an iin alan
dar kapdan geii de ieren srra-erme yolculuunun tekrar niteliindedir. Eskimo aman bu
esrimeli yolculuklara ihtiya duyar, nk ancak daln halindeyken gerekten "kendisi" olabilir.

amanlar dnda her Eskimo, qilaneq denen yntemle, ruhlara bizzat danabilir. Bunun iin
hastay yere oturtup kemeriyle ban havaya kalkk tutmak yeter. Sonra ruhlar arlr; ba
arlanca ruhlarn gelmi olduu anlalr.

Btn bunlar ok yaygn olan ruhlara inanma ve zellikle de llerle iletiimin yaplabildiini
hissetme sayesinde mmkn olmaktadr. Bir tr ilkel ispritizma u ya da bu ekilde Eskimolarn
mistik deneyimlerinin ayrlmaz parasdr.

Bir ok Kuzey Amerika kabilesinde amanizm dinsel yaama egemendir, ya da onun en nemli
ynn oluturur. Fakat hibir yerde aman dinsel yaamn btnn tekeline alamaz. ... Yine de
aman, sihirsel / dinsel deneyimlerinin younluuyla, bunlarn hepsinden byclerden ve dz
insanlardan- ayrlr.

aman teki kutsallk uzmanlarndan (rahipler ve kara bycler) ayran farklara gelince, bunlar
o kadar da ak ve net deildir. Swanton'un nerdii ikili emaya gre, rahipler tm kabile ya da
ulus, yani btn topluluk adna ve yararna alrlarken, amanlarn yetkesi sadece kiisel
becerilerine baldr. ... Birok kltrde ... amanlar din adamlarnn baz ilevlerini de
stlenebilirler. ... Ritellerin bilinip, uygulanmas din adamlarnn belirleyici zellii olup doa st
kuvvetlerin dorudan doruya yaanmas da amanlk ilevinin ana karakteridir.

23
Kuzey Amerika amanizmini, amann dorudan ve kiisel bir deneyim (yaant) sonucu edindii
doast g ve yetke olarak tanmlyor.

Zararl nesneler genellikle bycler tarafndan vcuda frlatlr (sokulur). Bunlar ta paracklar,
kk hayvancklar, bcekler, vb gibi eylerdir. Ancak, byc tarafndan somut olarak
dardan vcuda sokulmaz, onun dnce gcyle vcudun iinde yaratlrlar. ... Hastaln
nedeni bir kez kefedilince, aman sihirli nesneyi emerek karr.

amanlar ayrca bir dansz de kullanrlar. aman emme iine balaynca dansz onunla birlikte
ya da yalnz bana dans eder.

Hastann vcudunun, daln halindeyken hastaln yeri olarak grdkleri ksmn emerler. ...
aman kan emdikten sonra yerdeki kk bir ukura tkrr ve trenin bana dner; yani tekrar
piposundan birka nefes eker, atein evresinde dans eder ve emmeye yeniden balar.

Paviotso aman ayn yntemle vcuttaki kurunlar ve ok temrenl erini de karr.

Kabaca alt tr hastalk ayrt edilmitir: 1) gzle grlr kazalar; 2) bir tabunun inenmesi; 3)
canavarlar gzknce duyulan byk korku; 4) bozuk kan; 5) baka bir aman tarafndan
zehirlenme; 6) ruhun yitirilmesi.

Gzleri yar kapal, ezgiler mrldanarak saa sola sallanr. Mrlts nce, sanki iinden gelen bir
acya karn zorlanyormu gibi, yaknma havasnda bir uultudur, Bu uultu kuvvetlenir; gerek
bir ezgi halini alr, ama ses hala bouka ve alaktr. Hazr bulunanlar susar, dinlemeye, dikkat
etmeye balarlar. amann damagomisi hala gelmemitir. Bir yerlerde, belki ok uzakta
dalarda, belki de ok yaknda, gece havasnn iindedir. Irlamann amac onu etkilemek,
armak, hatta gelmeye zorlamaktr. Bu yrlar, Aumavilerin btn ezgileri gibi, drt mzik
cmlesinden oluan bir veya iki satrlk arklardr. Bunlar hi ara verilmeksizin son nota dorudan
ilk notaya ulanarak, on, yirmi, otuz kez tekrarlanr. Herkes ayn tondan syler, elle tempo tutulur,
ama bu temponun ezginin ritmiyle ilgisi yoktur. Rasgele, ama farkl, tekdze ve vurgusuz bir
ritimdir. Genel olarak ezginin balangcnda herkes biraz ayr bir ritimle el rpar; fakat birka
tekrar sonunda ritimler birleir. amann kendisi ancak birka l rlar. nce yalnzdr, derken
birka ses kendisine katlr, sonunda herkes koro oluturur. O zaman aman susup damagomiyi
eve ekme iini hazr bulunanlara brakr. Doal olarak ne kadar kuvvetli ve ne kadar uyumlu
(hep bir azdan) rlanrsa o kadar iyidir.

amanizmle kuzey Amerikadaki eitli gizli dernekler ve mistik hareketler arasndaki ilikiler
sorunu olduka karmak ve henz zlm olmaktan ok uzaktr. deolojilerinin ve tekniklerinin
byk amanlk gelenei iinde yer almas anlamnda, gizemli trenler temeli zerine kurulu
btn bu dernek veya kardelikler (ahilik, confreries) in amancl yapda olduklar
sylenebilir. ... Geleneksel amanizmle gizli dernekler arasndaki balca fark, bu derneklerin
esrimeye bel li bir yatknlk gsteren, istenen, dentiyi demeye hazr ve zellikle bir ustann
yannda rakla ve srra-erme snavlarna raz olan herkese ak olmasdr. ... Gizli dernekler de,
sihirbazlk ve kara by ile zdelendii lde, amanizme kar karlar. Bir baka kartlk
nedeni de kimi amanlk evrelerinin "biz merkezli", ,bakalarn dlayan zihniyet ve tutumlardr.
Buna karlk gizli dernekler ve mistik hareketler belirgin da aklk ve ye kazanma zihniyetiyle
davranrlar ki bu da, giderek amanlarn ayrcalklarn ortadan kaldrma tehlikesi yaratr. Btn

24
bu kardelikler ve mistik tarikatlar, btn topluluun, hatta btn kuzey Amerika kabilelerinin
manevi yeniden douunu ilan ettiklerinden dolay, dinsel bir devrim amac gderler.

Kuzey Amerikada dz insanlarla kutsal adamlar arasndaki farklarn nitelden ok nicel olduu
da bir gerektir; yani fark, ikincilerin zmsemi olduklar kutsallk miktarndadr.

Ghost-Dance Religionun halk arasnda grd artc rabet, mistik tekniinin yalnlndan
ileri geliyordu. Soyun Kurtarcsnn geliini hazrlamak iin cemaatin btn yeleri, hi ara
vermeden drt be gn dans ediyor, bylece dalnca girip lleri gryor ve onlarla
konuuyorlard. Atelerin yannda halka olup dans ediliyor, yrlar syleniyor ama davul
alnmyordu. Peygamber yeni adaylarn rahipliini dans esnasnda onlara birer kartal ty
vererek onaylyordu. Dans edenlerden birine bu tyle dokunmas, o kiinin cansz yere yklmasna
yetiyordu.

"Ghost-Dance Religion"un, dar anlamda amanizmin erevesinden tat da bir gerektir.

rnein srra-erme ve bir ustadan gelenekleri renme elerinin yokluu bu dini
amanizmden ayrmaya yeter. Fakat burada, dnyann sonunun yaknl fikri erevesinde
billurlam kolektif bir dinsel yaant karsndayz.

Gney Amerikann yerli kabilelerinde de aman olduka nemli bir rol oynar grnyor. Sadece
en tipik ve yetkin saaltc ve baz blgelerde de yeni yurduna giderken lnn klavuzu olmakla
kalmyor, tanrlar veya ruhlarla insanlar arasnda araclk da yapyor; hatta bazen rahiplerin yerini
alyor.

Machi sanki zavall hastann vcudunu ayor, elini ieri sokup aratryor ve bir ey karyor.
Sonra bu nesneyi bir akl, kurtuk ya da bcek, vb. hastaln nedeni olarak gsteriyor. Yarann
ise kendi kendine kapand syleniyor.

Gney Amerika amanlarnn kimi teknik ve inanlarnn ne denli eski olduunu gstermek zere,
sadece Avustralya yerlilerinin otaclaryla benzerliklerini (adayn vcuduna sihirli maddeler
sokulmas, srra-erme amacyla ge yolculuk, emme yoluyla saaltm) hatrlatalm. Bu
benzerliklerin, gney Amerika toplumlarnn en eski katmanlarnn, Avustralyallar gibi, oikumen'in
(insanlarn yaad evren) en u blgelerine tklm eski bir insanln kalntlar olmasndan m
yoksa bir zamanlar gney Amerika ile Avustralya arasnda, Antarktik blgeler yoluyla, dorudan
iliki bulunmu olmasndan m ileri geldii konusunda karar verme durumunda deiliz. ... Ayrca,
daha sonraki alarda Malaya-Polinezya alanndan gney Amerikaya yaplm olabilecek
gler varsaym da gndemdedir.

Her iki Amerikadaki amanizmin kkeni sorunu henz zlm olmaktan uzaktr. Amerikalarn ilk
halklarnn kendilerine zg inan ve uygulamalarna, alar boyunca baka birtakm sihirsel /
dinsel eylem ve uygulamalarn gelip katlm olmas akla yakndr.

"Ana vatanlar" neresi olursa olsun, ilk gmen dalgalaryla bir tr amanizmin her iki Amerika
ktasnda yayld dnlebilir.

Kuzey Asya'yla kuzey Amerika arasndaki srekli temas ve ilikilerin, ilk insanlarn Amerikaya
giriinden ok sonra da birtakm Asya etkilerinin buraya ulamasn mmkn kld bir gerektir.

25
Btn bu kltrel elere (yiten ruhun aranmas, aman kulbesinin sarslmas, karndan konuma,
buhar banyosu, ateten etkilenmeme) gney Amerikada rastlanmakla kalmyor; ilerinden en
zgl olanlar (atele oynama, buhar banyosu, tren kulbesinin sarslmas, ruhun aranmas)
baka birok yerde de (Afrika, Avustralya, Okyanusya, Asya), ve tam da genel olarak sihirbazlk
ve zel olarak da amanizmin en arkaik biimleriyle ilikili bir balamda, karmza kyor. Gney
Amerika amanizminde "ate" ve "scakln" rolleri bize zellikle nemli grnyor. Bu mistik "ate"
ve "scaklk" her zaman belli bir esrime durumuna erimeyle ilikilidir ve ayn ilikiyi evrensel
sihirbazlk ve dinin en derin ve arkaik katmanlarnda da buluruz. Atee egemenl ik, scakla kar
duyarszlk ve, buna bal olarak, hem dondurucu souu hem de yakc scakl dayanlabilir
klan "mistik scaklk", daha az saygn olmayan baka niteliklerle (ge k, sihirli uu, vb.) birlikte,
amann insanlk durumunu atn ve "ruhluk" durumundan pay almaa baladn alglanabilir
terimlerle dile getiren sihirsel / gizemsel bir gtr.

Gneydou Asya ve Okyanusyada amanizm

Halann kendisi de, tpk Kelantanl bomorlarla Meksikal erkek ve kadn amanlar gibi, kaplana
dnebilir. Byle bir tasarm Malaya etkilerinin gstergesidir. Ancak mitsel Kaplan-Ataya btn
gneydou Asya kuanda srra-erdirici gzyle bakldn da unutmamak gerekir. aman
aday ve raklarn srra erdirmek (aslnda ldrp yeniden diriltmek) zere ormana gtren odur.
Baka deyile Kaplan-Ata son derece arkaik bir dinsel btnln parasdr.

Sakai amanlarnn cesetleri ldkleri evde mezarsz braklr. Kenta Semang amanlar, balar
darda kalacak ekilde gml r; bunlarn ruhlarnn, teki lmllerin gittii batnn aksine,
douya yneldiklerine inanlr. ... Jakunlarn poyanglar ldkten sonra ykseke sahanlklara
yerletirilir, zira onlarn ruhlar ge kar, oysa cesetleri gmlen sradan insanlarn ruhlar yer alt
diyarlarna iner.

Malaya amanizmi denen olgunun ayrt edici eleri Kaplann ruhuna sesleni ve lupa
durumuna erimedir. Lupa, amann dt bilinsizlik (kendinden geme) halidir; bu durumda
ruhlar aman ele geirir (arpar) ve trene katlanlarn sorularna onun azndan yant verirler. ...
Malezya amanlk seans normal olarak Kaplann arlmasn ierir. Bunun nedeni, btn bu
corafyada, Kaplanla mitsel Ata ve srra-erdirme ustas rollerinin verilmi olmasdr. ... Tipik bir srra-
erme senaryosu seilebiliyor : ormanda yalnz kalma, cesedin banda uyank bekleme, korku
snav, srra-erme stadnn (Mitsel Atann) dehet verici grn, gzel bir ruh-kadnn
koruyuculuu...

Dansn sonunda lupa ("unutma" ya da "daln"; Sanskrite lopa = kaybolma, yok olma) haline
ulalr; bu durumda dans kendi kiiliinin bilincini yitirip herhangi bir ruhu bedenlendirir.

Sumatra Bataklarnn Hint kaynakl fikirlerle derinden etkilenmi olan dinlerinde egemen kavram
ruh ve candr (ame, tondi), Ruh / can vcuda bngldaktan girer ve kar. lm gerekte cann
bir "ruh" (esprit, begu) tarafndan alnmasdr; len gen bir erkekse bir kadn begu onu kendine
e almtr (kadnsa bunun tersi). llerle ruhlar medyumlar araclyla insanlarla konuurlar.

Bataklarda rahip (datu) her zaman erkektir ve eften sonra en yksek toplumsal statye sahiptir.
Ama aslnda o da bir saaltcdr ve o da gizli bir dilde ruhlar arr.

26
Sibaso'lardan farkl olarak, datu bir stad tarafndan srra-erdirilir; kendisine zellikle aa
kabuklarndan yaplm kitaplarda yazl sihirbazlk srlar retilir, stad, Hinte bir terim olan guru
adn tar; ata figrleriyle bezeli ve bir ucunda iine sihirli maddeler sokulmu bir kovuk bulunan
sihirli deneine byk nem v erir.

Eskiden btn mananglar srra-erdikten sonra kadn giysileri giyer ve yaamlar boyunca
karmazlarm. Bugn bu adet ender grlr olmutur. Yine de, baz ky kabilelerine zg v e
tepelerdeki Dayaklarca bilinmeyen zel bir manang snf olan manang bali'ler kadn giysileri
giyer ve kadnlarla ayn ileri yaparlar. Bazen kyllere gln olmak pahasna bir koca bile
alrlar. Dnmelik, gerektirdii btn deiimlerle birlikte, ryada kez st ste alnan gksel bir
buyruk zerine kabullenilir, reddetmek lm davet etmektir. ... Hemen hemen btn ruhlar
manang tarafndan ni (byk Ana) adyla arlr. Ancak, manang balilerin adann i
kesimlerinde bilinmemesi, btn bu dinsel kompleksin (dnmelik, cinsel iktidarszlk, anaerkillik)
ok eski zamanlarda da olsa dardan gelme olduunun kantlardr.

Kii tanr tarafndan arldn hissetmedike esrimesi mmkn deildir. Basir'lerin ift cinsiyetlilik
ve iktidarszlna gelince, bunlarn nemi iki kozmolojik dzey (Yer ve Gk) arasnda arac
saylmalar ve ayrca diil e (Yer) ile eril eyi (Gk) kiiliklerinde birletirmelerinden ileri gelir.

Basirlerin iki cinslilii gibi, balianlarn fahielii de ayn ekilde aracln kutsal anlam ve deeri
ile kutuplamaya kaldrmann gerei zerine kuruludur.

"ller kay" Malezya ve Endonezya'da, gerek asl amancl uygulamalarda gerek lm ve

cenazeye ilikin adet, grenek ve atlarda byk rol oynar. Tabii btn bu inanlar bir yandan
lleri kayklara koyarak ya da dorudan doruya denize gnderme adetiyle, br yandan
lme ilikin mitolojilerle ilikilidir. lleri kayklara koyup suya brakma grenei, atalarn eski
glerinden kalma bulank anlarla aklanabilir: Kayk lnn ruhunu atalarn geldii kkensel
eski vatana geri gtrecektir.

Buna benzer lm / cenaze inan ve uygulamalarna (ller kay, vb.) Germenlerde ve

Japonlarda da rastlanr.

lleri kayklara koyup suya salma adetinden baka, Endonezya da ve ksmen Melanezya'da,
ritlerde de bir kayn (simgesel veya gerek olarak) kullanlmasn ieren nemli bir sihirsel/dinsel
olgular snf vardr: 1) fritleri ve hastalklar kovmak iin kullanlan kayk; 2) Endonezyal amann,
lnn cannn peinde "havada gezmesine" yarayan kayk; 3) llerin ruhlarn br dnyaya
tayan "ruhlar kay."

Ky Dayaklarnn cenaze trenlerinin, amanlarca gerekletirilmemekle birlikte, amanizmle belli

ilikileri vardr. Bir profesyonel alayc -ki onu bu greve arm olan da aslnda ryasna giren
bir tanrdr- lnn br dnya yolculuunda olup bitenleri uzun uzadya anlatr (anlat bazen on
iki saat srebilir). Tren lmden hemen sonra yaplr. Alayc cesedin baucuna oturup, hibir
mzik aletinin yardm olmakszn, anlatsn srdrr. Bunun amac, lnn ruhunun Yer alt
dnyasna giderken yolunu armasn nlemektir. ... Ezbere okuduu ritel metin geilecek yolu
olduka ak ve belirgin olarak gsterir. Alayc her eyden nce, yeni birisinin gelmekte

27
olduunu Yeraltna bildirmek zere bir haberci arar. Kulara, vahi hayvanlara, balklara seslenir,
ama sonu alamaz : Hayvanlarn llerle dirileri ayran snr gemeye cesaretleri yoktur.

Tarihsel olaylar, mitleri "yaratmak" yle dursun, sonunda kendileri mitsel kategorilere alnp
mitleirler.

Melanezya'nn baka blgelerinde, rnein Yeni Gine'de, her durumda, istemli bir ekilde lm
bir akraba tarafndan ele geirilme yntemi kullanlr. Birisi hastalanrsa ya da bilinmeyen bir ey
bulunmak, istenirse, ailenin bir yesi danlacak olan lnn resmini kucana veya omzuna al r
ve kendini onun ruhuna "arptrr".

"Dirilerin kokusu"na gelince, bu, gerek Orpheus tipi mitlerle gerek amanc ini ykleriyle
btnlemi olarak, ok yaygn bir folklor motifidir.

Markiz adalarnda u kategoriler arasnda net bir ayrm yaplr: : 1 ritelci rahipler, 2 esinlenmi
rahipler, 3 ruhlara arplanlar ve 4 bycler.

Son olarak, baz amancl glerin baz aileler iinde kaltsal olarak aktarldn da hatrlatalm.
Bunun en bilinen rnei kzgn korlarn ya da kzdrlm akllarn zerinde yrme yeteneidir ki,
Fiji adalarnda baz ailelerin tekelindedir. ... Sibiryal amanlarn da kzgn korlar yutabildiklerine
inanld; "scakln" ve "atein" ilkel toplumlarn en arkaik katmanlarnda var olan sihirli e ve
gler olduu; benzer olgulara yksek ve gelimi sihir sistemlerinde ve Asyann seyre dal
tekniklerinde (yoga, tantrizm) de rastland hatrlanacak olursa, baz Fiji ailelerinin gsterdii
atee egemenl ik gcnn tartmasz gerek amanizme ait olduu sonucuna varlabilir.

Hint-Avrupal Kavimlerde amancl deoloji ve Teknikler

Bu szckle hangisi olursa olsun btn esrime olgular ve by teknikleri anlatlyorsa, elbette Hint-
Avrupallarda da -tekrarlayalm : baka yerlerde ve btn etnik gruplarda olduu gibi, birok
"amancl" zellie rastlanacaktr. ... "amanizmin balca verilerinden birkan dorulayan"
demek istiyoruz: ge k, hastann ruhunu geri getirmek ya da llere klavuzluk etmek iin
yeraltna ini, esrimeli yolculua kabilmek iin "ruhlar" arp onlar bedenine alabilmek, atee
egemen olmak gibi...

Byle izler hemen btn Hint-Avrupal kavimlerde hala yayor ve herhangi bir Hint-Avrupa
dininde birka amanc enin bulunmas bu dini amancl ya da amanizm egemenl iinde bir
yapya sahip saymak iin yeterli ipucu salamaz. kinci olarak, yine unutmamalyz ki, "amanizmi
dier "ilkel" byclklerden ve esrime tekniklerinden zenle ayrt edecek olursak, "gelimi" bir
dinin urasnda burasnda gze arpan ya da ortaya karlabilen amanlk kalntlar ne kendileri
ne de iinde yer aldklar dinin btn hakknda herhangi bir olumsuz deer yargsna gereke
olamazlar. Bu noktay vurgulamak gerekl idir, zira modern etnografya literatr amanizmi -gerek
"arplma, ecinnilenme ile kartrarak, gerek,yozlaan ynlerini n plana kartmak iin adeta
haz duyarak- daha ok anormal, "sapkn" bir olgu gibi grme eilimindedir. ... Gerekten
amanizm birok durumda kendini bozulma, zlme halinde gsteriyor. Fakat son dnemlere
ait olan bu durumu amanlk olgusunun btnn temsil eder saymak iin yeterli neden yoktur.

28
u nokta her zaman gz n nde tutulmaldr ki, arkaik bir ema manev i ieriini srekli olarak
yenileme yeteneine sahiptir. Buraya kadar olduka ok sayda amancl ge k grdk. ...
Ayrca bunlarn, kendi balarna, hi de "sapkn, yozlam" saylamayacak birer esrime deneyimi
olduunu; btn ilkellerde tanklanan bu ok eski bysel / dinsel emann tam tersine pekala
tutarl, "soylu" / "temiz" ve son tahlilde "gzel" bir tasarm olduunu da grdk. Dolaysyla,
amancl ge k ele aldmz dzeyde ve ona verdiimiz anlamda, rnein Muhammed'in
ge knda amancl bir ierik bulunduunu sylemek hi de aalayc veya ktleyici bir
deerlendirme deildir.

Hint-Avrupal kavimlerin tarihncesi ve n-tarih dnemlerindeki -yani bu etnik grubun manevi

ufkunun, buraya kadar sz ettiklerimizinkine az-ok benzer olduu alardaki- dinleri hakknda
ok az kesin bilgimiz olduu bir gerektir. Elimizdeki belgeler bize oktan gelimi sistemlemi,
hatta fosillemi dinler gsteriyor.

ki grubun dinlerini, ilerinde amanizmin tuttuu yerin baatl ya da nemsizlii asndan

birbirinden ayran fark, sonua zengin iki olguyla zet olarak aklamak mmkndr. Birincisi,
Hint-Avrupallarn getirdii ve G. Dumezil'in aratrmalaryla parlak biimde ortaya konan byk
yenilik, yani Tanrsalln e blnmesidir. Bu l yap hem belli bir toplumsal rgtleni
biimine hem de sistematik bir sihirsel/dinsel yaam tasarmna tekabl eder. Her tanrsal varlk
tipi, kendine zg bir ileve ve ona bal ve uygun bir mitolojiye sahiptir. ... Sz konusu yeniden
dzenlenmede amancl gelenekler byk ounlukla Korkun (Hametli) Hkmdarn
evresinde toplanm oluyordu.

Bize gre Hint - Avrupallar -amanizme verilen nem bakmndan- Trk-Tatarlardan ayr tutmaa
katkda bulunan ikinci neden, tarm ve kent uygarl tipindeki eski Dou ve Akdeniz
uygarlklarndan gelen etkiler olabilir.

-Korkun Hkmdar ve Byk Sihirbaz- Odin figr alacak kadar "amancl" baz zellikler
gsterir.

Temeldeki fikir hep ayndr : ller gelecei bilir, gizli eyleri aklayabilir, vb. Bazen rya da
benzer bir rol oynar.

skitlerin mitoloji ve dininde de belli bir rol oynayan ok ,"sihirli uuun" simgesidir.

Maaraya ekilme (= Yeraltna inme) klasik bir srra-erme snavdr, ama mutlaka "amancl"
olmas gerekmez. Epimenides'i amana yaklatran bu marifeti deil; yapt sihirli saaltmlar,
falclk ve bilicilik yetenekleridir.

Aristophanes'in aerobates'lerine (Bulutlar) benzetilerek "bulutlarda yryen" diye evrilmise de0,

"dumanda yryenler" diye evrilmesi daha uygundur. Bununla hem skitlerce hem de
Thrak'larca iyi bilinen ilkel esrime arac kenevirin dumannn kastedilmi olmas akla yakndr.
Kapnobatai olaslkla esrime amacyla dalnca gemek iin kenevir dumanndan yararlanan
Get dans ve bycleriydi.

Thrak kabileleri Kebrenoi ve Sykaiboai'lerin rahip kral Kosingas uyruklarn, bir tahta merdivenle
ge kp davranlarndan dolay Heraya ikayette bulunmakla tehdit ediyormu. Oysa, daha

29
nce grdmz gibi, bir merdivenle ge kma tipik bir amanlk motifidir. lerde
gstereceimiz gibi, merdiven simgesellii antik Yakndou ve Akdeniz havzasnn baka
dinlerinde de tanklanmaktadr.

Orpheus'ta bir Byk amana zg baka nitelikler de vardr: saaltclk sanat, mzik ve
hayvan sevgisi, "byleri", bilicilik gc gibi.. "Uygarlatrc kahraman" karakteri bile en tipik
amanlk geleneiyle elimez: "lk aman" zaten insanlar hastalklardan kurtarmak ve
uygarlatrmak iin Tanrnn gnderdii eli deil miydi?

Asl Orpheusulua (Orphisme) gelince, mezarlarda bulunan ve uzun sre "orfik" saylan altn
lamellerden baka onu amanizme yaklatran hibir nokta yoktur. Bu nesneler de daha ok
Orpheus-Pythagoras inancna ait grnyor. Ne olursa olsun, bunlarda lye br dnyada
tutaca yolu gsteren metinler yazldr; bir bakma zetlenmi bir "ller kitabn" temsil ederler
ve bu nitelikleriyle Tibette ve Mo-So'larda kullanlan benzer metinlerle karlatrlabilirler. Sz
konusu topluluklarda, lnn baucunda br dnya yollarna ait metinlerin okunmas, amann
mistik olarak ruha elik etmesi (ruh-gderlik yapmas) anlamna geliyordu.

Ruh-gder Hermes'e deinip geeceiz; bu tanr figr basit bir yeralt klavuzu / amana
indirgenemeyecek kadar karmaktr.

Arkaik bir mit ya da sim gen in ne kadar ok yeni yorumlara konu olabildii burada grlyor.
Er'in grsnde, bildiimiz "Dnyann Ekseni", "Zorunluluun i" olmu, "Gkteki Kitap"n yerini de
astrolojik (yldzlara bal) Yazg almtr. Yine de "insann durumunun" deimeden kaldna
dikkat edelim.

Bir amann esrimesiyle Platon'un "seyre dal" (contemplation) arasndaki byk fark; tarihin ve
kltrn kazd bu derin uurum, son hakikatin bilincine varma olgusunun yapsn hi
deitirmiyor: nsan dnyadaki durumunu v e son yazgsn ancak esrime yoluyla tam olarak
gerekletirebilir.

llere tapna, kenevir kullanm, duman (tts) soluma ve "uluma" gibi edimler belli ve zgl bir
dinsel btnlk oluturur ki bunun amac ancak esrime olabilir.

Esrime amacyla kenev ir kullanmna ranllarda da rastlanmaktadr. Orta ve Kuzey Asyada mistik
esriklik kenevir bitkisinin ran dilindeki adyla adlandrlyordu.

Baz Kafkas halklarnn mezar-tesi tasarmlar da -zellikle lnn kldan ince kltan keskin bir
kprden gemek zorunda kalmas, tepesi Ge deen ve kknden de mucizeli bir pnar
fkran Kozmik Aa miti, vb. gibi motiflerle- ranllarnkiyle benzerlik gsterir.

ranllarn lme ilikin mitolojilerinde invat Kprs ok nemli bir rol oynar. Oradan gemek bir
bakma ruhun yazgsn belirler. Bu gei, yaps bakmndan srra-erme snavlaryla edeerde zor
bir snavdr. ... Doru ruhlar iin dokuz mzrak boyu geniliktedir; gnahkarlar ve dinsizler iinse
"usturann az kadar" dardr. ... invat'n altnda Cehennem ukuru almtr.

Yine merkezdeki bir eksenle (Direk, Aa, Kpr, vb.) biri birine bal kozmik kuaktan oluan
"klasik" kozmolojik emann karsndayz. amanlar blgenin arasnda serbeste

30
dolaabiliyorlar; ller br dnya yolunda bir kprden gemek zorundalar. ... ran
geleneinde -hi deilse Zerdt'n reformlarndan sonra koruyabildii biim altnda- nemli
olan, kpr geilirken ruhu Cehenneme drmek isteyen ifritlerle lnn akrabalar tarafndan
arlan- koruyucu ruhlar arasnda bir tr ekimenin yer almasdr.

Gathalarda, invat kprsnden gei olayna kez deinilir. lk iki geite Zerdt kendinden
ruhgder olarak sz eder: Esrime yoluyla onunla birleenler kprden kolaylkla geecekler,
onun kartlar, dinsizler ise "ebediyen Ktlk evinin konuklar" olacaklardr.

Kenevir ttssyle elde edilen sarholuun nemi, bu bitkinin ran dilindeki adnn btn Orta
Asyadaki geni yayl ile de dorulanmaktadr. Bangha terimi birok Ugor dillerinde hem -
seanstan nce ve seans esnasnda "kafa bulmak" iin kullanlan- tipik amanlk mantar agaricus
muscarius'u, hem de bunun dourduu sarholuu adlandrmak iin kullanlr olmutur. ...
Tanrlara yaklan ilahilerde de mantar etkisiyle meydana getirilen esrimelere deinilir. Bu
saptamalar esrime amal uyuturucu kullanmnn grd dinsel / sihirsel rabetin ran kkenli
olduunu kantlamaktadr. ... Uyuturucular asl "ar" dalncn yerini tutmaya alan basit ve kaba
taklitlerden ibarettir. Daha nce, birok Sibirya halklarnda, eitli maddelerle (alkol, ttn, vb.)
sinir sistemini etkileme olaylarnn yakn dnemde kltre girmi yenilikler olduunu ve bir bakma
amanlk tekniindeki yozlamay gsterdiini gzlemek frsatn bulmutuk. Baka deyile,
insanlar baka yoldan eriemedikleri manevi bir durumu uyuturucu sarholuuyla taklit etmeye
almaktadrlar. Adna ister yozlama diyelim, ister mistik bir tekniin ynlara indirilmesi
(vulgarisation) diyelim, eski ve yeni Hintte ve batan baa btn Douda, mistik esrimeyi ya da
herhangi bir manevi deneyimi gerekletirmek iin "zor yollarla" "kolay yollarn" byle bir
karmna her zaman rastlanmaktadr.

slam gizemciliinde -ermilerin en "pak" saylanlar bu tr yan yollara bavurmam olsalar bile-
hahan ve teki uyuturucularn oynad rol de unutmamak gerekir.

slamn Orta Asya Trkleri arasnda yaylmasyla birlikte baz amancl eler Mslman
mistiklerince zmsenmitir. ... Profesr Kprlzade, Ahmed Yesevi ile baz dervilerinin kua
dnp uma yetenekleri olduunu hatrlatyor. Bektai ermileri stne de benzer sylenceler
dolayormu. XIII. Yzylda -ayrc ritel iareti "iki boynuzlu balk" olan bir tarikatn kurucusu-
Barak Baba bir devekuuna binerek kendini halka gsteriyormu ve sylenceye gre, "ku
binicisinin etkisi altnda biraz uabiliyormu" ... Kua dnme yetisi btn amanizmlerin ortak
motifidir, ister Trk-Mool olsun, ister Arktikal, Amerikan, Hintli ya da Okyanusyal ...

Kayn veya hu aac, ya da yedi veya dokuz entikli direk Evren Aacn temsil eder ve
dolaysyla "Dnyann Merkezinde" saylr. aman ona trmanarak en yksek gk katna ular ve
Bay lgen'in huzuruna varr.

Brahmancl ritelde de ayn simgesellie rastlyoruz.

Kurban direi bir Axis Mundi'dir; arkaik kavimlerin sunularn Ge gndermekte kullandklar
adrlarnn duman del ii ya da orta direi gibi, Veda'larn yupa's da bir "kurban tama arac"
dr.

31
Altay amannn, son gk katna varmak iin yedi veya dokuz entikli trensel kayna trmanmas
gibi, Budha da simgesel olarak, yedi gezegen fel einin tekabl ettii yedi gk blgesini aar.
Ge ka ilikin eski amancl (ve Veda'cl) kozmolojik emann burada bin yllk Hint metafizik
speklasyonunun katklaryla, zenginlemi olarak karmza ktn belirtmeye gerek yoktur.
Budhann yedi adm "tanrlar aleminin" ya da Vedalarda geen "lmszln" peinde
deildir; insanlk durumunu amay amalamaktadr. ... Kozmik dorua ulamakla Budha
dnyann merkezine de ulam olur ve yaradl da bir Merkezden (=Doruktan) balam
olduuna gre, Budha dnyann balangcyla ada olmu olur.

Yedi kat gk tasarm Brahmanizme kadar kar; burada olaslkla, Altay ve Sibirya kozmolojilerini
de -dolayl yoldan da olsa- etkilemi olduunu grdmz Babil kozmolojisinin bir etkisi sz
konusudur. Fakat Budizmde dokuz gkl bir kozmolojiye de rastlanr; bu derin biimde
"isellemi" bir tasarmdr, zira ilk drt gk drt jhana'ya, sonraki drt gk drt sattavasa'ya,
dokuzuncu ve sonuncu gk de Nirvana'ya tekabl eder. Bu gk katlarnn her birine Budizm
panteonundan bir tanr yerletirilmitir; bu tanrlar ayn zamanda Yoga meditasyonunun belli
birer derecesini temsil ederler. Altayllarda da yedi veya dokuz gn eitli tanrsal ve yar-
tanrsal varlklara konutluk ettiini; amann gksel yolculuunda bunlarla karlap konutuunu
ve dokuzuncu katta da Bay lgen'in huzuruna ktn biliyoruz. Doal olarak, Budizmde
simgesel ge k deil meditasyon dereceleri ve dolaysyla da son kurtulua doru atlan
"admlar" sz konusudur.

Brahmanizmin kurban sunucusu ritel olarak bir merdivene trmanmak suretiyle ge kyor;
Budha yedi g simgesel olarak gemek suretiyle Kozmosu "ayor; Budist yogi meditasyon
yoluyla tamamen manevi bir k (ykseli) gerekletiriyor. Btn bu edimler tipolojik olarak ayn
yapya indirgenebilir; her biri kendine zg bir dzeyde, sradan dnyay ap tanrlar alemine,
Varla, ya da Mutlak olana ulamann zel bir yolunu gsterir. ... Aradaki tek byk fark, daln
halini ve esrimeyi ierdiini bildiimiz amancl deneyimin younluundadr. ... Altay amannn
davuluna da "at" dendiini ve rnein Buryatlarda at bal srn -ki ad da zaten attr- nemli bir
rol oynadn hatrlayalm. Davulun tekdze grltsyle ya da at bal bir sra (bir tr hobby-
horse) "binip" dans etmekle gelen esrime, Gklerde yaplan fantastik kouya benzetiliyordu. ...
Hindistandaki kimi Ari topluluklarnda bugn bile sihirbaz esrime amal dansn yapmak iin
tahtadan bir ata ya da at bal bir sra biner.

Ge k ve sihirli uu eski Hint'in halk inanlarnda ve mistik tekniklerinde birinci derecede yer
tutar.

Tapas kavram. Bu terimin balangtaki anlam ar scaklk olduu halde, sonradan, genel
olarak ile doldurma abasn gsterir olmutur.

Tapas sadece "esriklere" ayrlm bir ile doldurma yolu deildir. Sradan insanlarn dinsel
yaantsnn da bir parasdr, zira soma'nn (bedenin) feda edilmesi, kurban sunucuyla karsnn
mutlaka diksa denen ve tapas' da iine alan kutsanma ritini yerine getirmelerini gerektirir. Diksa
riti ile olarak uyank durma, sessizlik iinde meditasyon, a durma(oru) ve "scaklk" yani tapas
gibi eleri ierir ve bu kutsan dnemi bir-iki gnden bir yla kadar srebilir. Soma'nn feda
edilmesi ise Vedacl ve Brahmancl Hint aleminde en nemli sunulardan (kurbanlardan) biridir;
baka deyile, esrime amal ile doldurma yalnz rahiplerin deil, btn Hindistan halknn dinsel
hayatnn ayrlmaz parasdr. ... Asl bilinmesi gereken husus udur : ierdii btn simgeselliklerle

32
birlikte ve btnl iinde Hint dinsel hayat birka ayrcalkl kiinin sradan insanlarn da
eriebilmesi iin bir bakma yalnlap yozlam- esrime deneyimlerinden treme bir olgu mudur,
yoksa tam tersine, ad geen zel kiilerin esrime deneyimleri nceden var olan baz kozmo-
teolojik emalarn "iselletirilmesi" yolunda gsterdikleri abalarn bir sonucu mudur?

amanlarn, hastann kaan ruhunu aramak veya geri armak yoluyla hastal iyiletirmelerine
Rig Vedada da birka rnek vardr.

Eski Hint dnyas, amanizmin hakim olduu eitli kltrlerde pek belirgin olan, ruhun
oynakl/deikenlii retisini de bilir. Ruh ryada bedenden ok uzakl aabilir; atapatha
Brahmana uyuyan sarsarak uyandrmamay tavsiye eder, nk byle yaplrsa ruh geri
dnerken yolunu arabilir. Sonra insan esnerken ruhunu elden karma tehlikesine maruzdur.

Tpk barok Yogada (halk yogasnda) olduu gibi amanizmde de kimi sapkn varyantlar
gzlenebilir. Fakat klasik Yogay amanizmden ayran farkn bir kez daha altn izelim :
amanizmde de (rnein Eskimo amannn srra ermesindeki gibi) zihinsel younlama teknikleri
bulunmasna karn, asl ama her zaman esrimedir, ruhun esriyerek Kozmosun eitli blgelerine
yolculua kmasdr; oysa Yoga "i-ynl esrime" (enstase) peindedir, yani zihnin son noktaya
dek younlamasn gerekletirmeye v e Kozmosun dna "ka" salamaa alr.

"pler" ve "dmler", yalnzca Hint ve ran'da deil baka yerlerde (in, Okyanusya, vb.) de
lm tanrlarnn en tipik ve zgl amblemleri arasndadr; ama amanlarn da ayn amala, yani
bedenlerini terk eden serseri ruhlar yakalamak iin, kullandklar ipleri veya kementleri vardr.

Saora amanlarnn "ruhla evlenme" adetleri Hint yerli topluluklarnda baka benzeri olmayan bir
olay gibi grnyor.

amann kulland ara-gereler arasnda en neml i rol kalbur oynar. "Kalbur Munda
halklarnn kltrnde eski bir edir". Sibirya amannn dalnca geii davul alarak
gerekletirmesi gibi, kuzey ve orta Hindistandaki sihirbazlar da "ayn sonuca kalburda pirin
eleyerek ulamaa alrlar".

Tibet, in ve Uzakdouda amancl Simge ve Teknikler

Hint fakirlerinin de ayn mucizeleri gstermesi dikkat ekicidir. Bir bakma bunlar rope-trick'lerinde,
Sibiryal meslektalarnn ryada grdkleri "srra-erdirici" paralanmay seyircilerine yaatm
olurlar. Zaten bu ip numaras, bugn Hint fakirliinin bir uzmanlk alan haline gelmi olmasna
karn, in, Java, eski Meksika ve Ortaa Avrupas gibi birbirinden ok uzak blgelerde de
karmza kar.

Fakirlerin ip numaras amann ge ykseliinin gz alc bir varyantndan baka bir ey deildir.

Baz Hint-Tibet srra-erme snavlar bir mezin hazrlk derecesini, bir k gecesi karda, plak
vcuduna sarlan ok sayda slak araf kurutabilme yeteneiyle kontrol etmekten ibarettir.

33
Thai'ler ve inliler gibi Lolo'lar da ilk insanlarn yerle gk arasnda serbeste gidip gelebildiklerini
ve bir "gnah" sonucu bu yolun kesildiini bilirler. Fakat insan lnce Gn yolunu yeniden
bulur. Hi deilse baz cenaze ritellerinden anlalan budur.

Hastalk ruhun kamas olarak dnldnden, iyiletirme de kaak ruhun geri arlmasn
ierir.

Bu rite salgn hastalk zamannda bavurulur. Yars k yars ini olmak zere, 36 baktan bir
ifte merdiven kurulur; aman yalnayak, bir taraftan kar, br taraftan iner. Bu vesileyle birka
pulluk demiri atete kzdrlr; amann bunlarn stnden de yaln ayak gemesi gerekir.

Na-khi amanizminin kurucusu Dto-mba Shi-lo mitlere ve ritele ifritleri yenen kii olarak gemitir.
"Tarihsel" kiilii ne olursa olsun, yaam yks tmyle mitseldir. Btn kahraman ve ermiler gibi
annesinin sol brnden doar; (Budha gibi) hemen Ge ykselir ve ifritlere korku salar. ... Hem
ruhgder hem de "Kurtarc" dr. Baka Orta Asya geleneklerindeki gibi, tanrlar bu lk aman
yeryzne insanlar ifritlerden korumas iin gndermilerdir.

Gelenee gre umay ilk baaran kiinin imparator Chouen (in kronolojisine gre M.. 2258-
2208) olmas nem tayor. ... Sihirli gcn kayna belli bir tarihe kadar kadnlardaym; bu ayrnt
da, baka birka hususla birlikte, inde eskiden anaerkillik olduuna dair bir belirti saylabilir.
Ayrca, yetkin bir Hkmdarn bir "sihirbaz" kadar saygnla sahip olmas gerektiini de
kaydedelim. Devlet Kurucu iin esrime siyasal bilgi ve becerilerden daha az gerekli deildi, zira
bu sihirli saygnlk kayna, Doa zerinde de yetkili ve yetkeli olmakla edeerliydi. ... Esrimeli
dans doaya ve insanlara buyurma gcnn kazanlmasn salayan usul ve yntemler
arasndadr. Bilindii gibi bu dzenleyici g gerek Taoist denilen metinlerde gerek Konfys
denilen metinlerde, Tao diye adlandrlr".

Fakat bu olay artk in geleneklerinde birok rnei bulunan 'sihirli uu' un erevesini ap bir
tanrlama (apotheose) nitelii kazanm saylabilir.

nsan "ruhlara" egemen ol amazsa "arplm" (possede) olur; bu takdirde sihirli esrime teknii de
basit ve otomatik bir medyumluk olup kar.

Btn bu mitolojik ve folklorik geleneklerin k noktas, "zihinde -veya zihnen- yolculuk" kavramn
ieren bir esrime mitolojisi ve tekniindedir. En eski zamanlardan beri esrimeye ulamann en
klasik yolu dans olmutur. Her yerde de olduu gibi, esrime hem amann "sihirli uuuna" hem de
bir "ruhun" yeraltna iniine olanak salyordu.

in amanizmi -ya da, De Groot'un deyimiyle "wu izm"- Konfysln ve devlet dininin
birinci plana gemesinden nce dinsel hayata egemenm i gibi grnyor. M.. ilk yzyllarda
inin gerek din adamlar wu rahipleriydi. Elbette wu her bakmdan bir amanla zde deildi,
ama ruhlar bedenine alabiliyor ve bylelikle insanla tanrsal varlk arasnda araclk yapabiliyor;
ayrca yine ruhlarn yardmyla, hastalklar iyiletirebiliyordu. Wu'larn bedenlerine aldklar shen ve
kouei'lerin ounluu da l ruhlaryd. arplma denen olay da llerin ruhlaryla
btnlemekle balar.

34
Gnmzde buna sai-kong ad veriliyor ve meslek babadan oula geiyor; kadnlarn stnl
ise kaybolmu grnyor. ocuk babasndan ilk eitimini aldktan sonra bir kolejin derslerini
izliyor ve, aka amancl nitelikte bir srra-erme sreci sonunda, ba rahip unvann elde ediyor.
Tren halka ak oluyor ve to t'ui'ye, yani kllardan merdivene trmanmay ieriyor.

Fiji adalarnn aman gibi sai-kong da ate stnde yrmeye nderlik eder; trenin ad da
"ateten yolda yrmek"tir ve tapnan nnde yaplr. nce sai-kong korlarn stnde
yalnayak ilerler, ardndan daha gen meslektalar ve hatta halk gelir. Buna benzer bir rit de
"kllardan bir kpr" zerinde yrmek eklindedir. Zarar grmeksizin kllarn ya da atein
zerinde yrmek iin trenden nce bir manevi hazrln yeterli olduuna inanlr.

inde amanizmi oluturan elerin hemen hepsi ne rastlanyor : ge k, ruhun arlmas ve

aranmas, "ruhlarn" bedene alnmas, atee egemenl ik ve dier "fakirsel" marifetler, vb. Buna
karlk, folklorda tanklanmakla birlikte, Yeraltna -zellikle bir hastann veya lnn ruhunu geri
getirmek iin- ini motifi daha nadir gibi grnyor.

amann (ve genel olarak "ilkel" insann) hayvanlarla ilikisi manevi dzeyde olup, kutsallktan
kopmu modern bir zihniyetin kolayca kavrayamayaca kadar youn bir gizemli deer ve
anlam tar. Avlanan hayvann postuna brnmek, ilkel insan iin, bu hayvan olmak, hayvana
dntn hissetmek demekti.

Bir hayvann yry taklit edilerek ya da derisi giyilerek, bir tr "insan-st varolu tarzna"
eriiliyordu. ... Aslnda o bir mitsel Hayvan, Ata, veya Yaratcyd. Bu mitsel hayvan olmakla, insan
gerek kendisinden ok daha yce ve gl bir varlk olmu oluyordu. ... Hayvanlarn
davranlarn yrylerini, soluk allarn, barlarn, vb. gerektii gibi taklit edebilmek artyla,
insann snrlar ve yanl lleri unutularak, yaamn yeni bir boyutu yeniden ele geirilmi
oluyordu : Doallk ve itenlie, zgrle, tm kozmik ritimlerle "duygudala", dolaysyla
mutluluk ve lmszle tekrar kavuuluyordu.

Moollarda Lamaizm XVII. yzyldan beri amanizmi yok etmeye alt. Fakat eski Mool dini
sonunda, kendine zg karakterini kesin olarak yitirmeksizin, Lamaist katklar zmsemeyi
baard. Kadn ve erkek amanlar son zamanlara kadar kabilelerin dinsel yaamnda nemli rol
oynuyordu.

amanizmin Han dneminden itibaren tankland Kore'de, erkek amanlar kadn giysileri
giyerler ve sayca kadn amanlardan azdrlar. Han dneminde kullanlan aman balndaki
geyik boynuzlar eski Trklere zg geyik tapncyla ilikisi bulunduunu gsterir. stelik geyik
tapnc kadn amanlarn neml i rol oynar grnmedii avc kltrlerine zg bir edir.

Japon amanizmi kuzey Asya veya Sibirya tipi stricto sensu amanizme olduka uzak grnyor.
Bu amanizm her eyden nce bir "(llerin ruhtan tarafndan) arplma" tekniidir ve hemen
hemen sadece kadnlar tarafndan uygulanmaktadr.

ok sayda Japon kadn aman doutan krdr. Gnmzde bunlarn "esrimesi" kaba biimde
yapmack ve taklittir. ... Kutsal yerlerde kendi tanrlarna resmen hizmet eden bu ruh kadnlardan
baka, eleri birer gezici tanr (marebito) olup ara sra kendilerini ziyarete gelen, amanlklarn

35
zel kiiler olarak icra eden "bir gecelik eler" (ichiya-tsuma) de vardr. ... Yakn bir dneme kadar
ruh-kadnla sunan rahiplerinden biri arasnda cinsel birleme de srra-erme programna dahildi;
tanr kendini byle temsil ettiriyordu.

Btn bunlar bize amanizmin ge ve melez bir aamas karsnda olduumuzu dndryor.
Ayrca "ruh-kadn tanrlar" (mikogami) ve onlara ilikin baz riteller anaerkilliin tipik zellikleriyle
karlatrlabilir: kadn devlet bakanlar, kadn aile reisleri, ana-yerli (matrilocal) evlilik, "konukla
evlenme" (Besuchehe), anaerkil klan ve klan dndan evlenme, vb.

te yandan Japon bycsnn kulland aletler de ktadaki meslektalarnnkilerle aynyd :

davul, ... ngraklar, ... ayna, ... ve kata na (Altay kkenli bir baka szck) adl kl ... Bunlarn
ifritlere kar etkililikleri Japon folklorunun birok motif ve elerinde ortaya konur.

Paralel Mit, Rit ve Simgeler

Ritleri arasnda insan eti yemek de bulunan baz gizli dernekler ve genel olarak "lycanthropie"
(kurt-adamlk), yenin sihir yoluyla kpee veya kurda dnmesini ierirler. amanlar da kurda
dnebilir, fakat bu kurt-adamlktakinden baka bir anlamdadr.

amancl mitoloji ve ritlerde atn tuttuu yer ise ok bakadr. Tam ve tipik anlamyla bir "lm
hayvan" ve ruh grc ol an at, aman tarafndan eitli balamlarda esrimeye, yani mistik
yolculuu mmkn klan "kendinden-ka", ulamak iin kullanlr. ... "at" amann havada
umasn, Ge kmasn da salar. ... At leni br dnyaya tar; "dzey atlamay", yani bu
dnyadan baka dnyalara geii gerekletirir ve bu yzden, ayn zamanda erkeklie giri
anlam tayan baz katlma/srra-erme trenlerinde de birinci planda rol oynar.

At kl yakmak aman br dnyaya gtrecek olan sihirli hayvan armak demektir.

Demircilik ura nem bakmndan amanlk meslek ve grevinden hemen sonra gel ir. ...
amann karsnn saygya, demircininkinin ise tapnmaya layk olduunu" sylerler. Demircilerde
hastalklar iyiletirme, hatta gelecei bilme gc vardr. Dolgan'lara gre amanlar demircilerin
ruhlarn "yutamaz", nk demirciler onlar atete saklar. Buna karlk demircinin bir amann
ruhunu yakalayp atete yakmas mmkndr. Demirciler de kt ruhlarn srekli tehdidi altnda
ve bu dman ruhlar uzaklatrmak iin srekli almak, atele oynamak, grlt yapmak
zorundadrlar.

Buryat demircilerinin kendilerine zg ritleri vardr. Bunlarn at kurban hayvann karnn yarp
yreini skerek yaplr (bu rit aka amancldr). ... amanlar da demirciler gibi "atein
hakimi"dirler, ama sihirli gleri olduka stndr.

"Atee sz geirebilmesi" ve zellikle madenler, zerindeki sihirli gleri yznden, demirciler her
yerde korkulan ve ekinilen bycler olarak tannmlardr; bu nedenle onlara kar tutum ve
davranlar elikili ve ift anlamldr: Hem kmsenir hem de sayg grrler. Bu elikili tutuma
zellikle Afrikada rastlanr; birok kabilede demirci lanetli bir kiidir, parya saylr, hatta
ldrlmesi bile ceza gerektirmez; buna karlk baka kabilelerde ise sayg grr, otaclarla ayn
dzeyde tutulur, hatta politik ef bile olabilir.

36
Kimi durumlarda demircilerle amanlar veya otaclar arasnda bir "ortak yaam"" (symbiose)
ilikisine bile rastlanr.

"Madenciliin srlar" bize amanlkta srra-erme yoluyla aktarlan meslek srlarn anmsatyor. Her
iki durumda da yabanclara kapal (esoterique) bir sihirli teknik sz konusudur. Bu nedenledir ki,
demircilik meslei de genel olarak amanlk gibi kaltsaldr.

Avrupal halklarn inanlarndaki eytan gibi, amanlar da yalnz "atein hakimi" olmakla kalmaz,
ayn zamanda atein ruhunu da zmseyebilir ve amanlk ederken az ve burunlarndan ve
btn vcutlarndan ate pskrebilirler.

Hint Mslmanlar Tanryla iletiime giren kiinin "yakclatna" inanrlar.

Burada kuzey Amerikann mistik kardelik (ahilik) derneklerinin katlma / srra-erme amal "scaklk
banyolarn" (etv, sauna)ve genel olarak birok kuzey Amerika kabilesinde aman adaylarnn
hazrlk dnemlerinde scaklk banyosunun oynad sihirli rol hatrlatmak yerinde olacaktr. Byle
"banyolarn" esritici ilevine, kenev ir dumanyla uyuturulma ile birlemi olarak, skitlerde bile
rastlanmtr. ... "i scaklk" ve terleme "yaratc"dr.

Kaydetmek gerekir ki btn bu mit ve inanlar gerek bir "atee egemenlik" kavramn da ieren
katlma/ srra-erme ritelleriyle birlikte gider. Eskimo veya Manu aman aday, Himalayal veya
Tantrist yogi gibi, sihirli g ve yeteneklerini en dondurucu souklara dayanmak ya da
vcuduna sarlan slak araflar "i ateiyle" kurutmak suretiyle kantlamak zorundadr.

aman kendini baklar akkor halindeki demire dokunur, karlar yutar, vb., nk bu kantlama
iini baka trl yapamaz; ulat yeni ve insan-st hali snamak, gerekliini grmek ve
gstermek zorundadr.

Uyuturucu kullanmnn da sihirli scaklk arayyla kamlanp yayldn dnmek iin nedenler
vardr. Kimi otlarn dumannda, kimi bitkilerin "yannda" bu gc arttrc zellikler bulunuyordu.
Uyuturucu alan "snr"; narkotik sarholuk "yakcdr". ... Bu sarholuk ("duman alt" durumu) bir tr
"lm"le edeerliydi; kii bedeninden kyor, llerin ve ruhlarn durumunu kazanyordu. Mistik
esrime geici bir "lm" veya bedende ayrlmayla e tutulduundan, ayn sonucu douran
btn "dumanlanma" ara ve olaylar da amancl esrime tekniklerine dahil edildi.

Bizim iin nemli nokta, byc ve amanlarn "bedenden k", yani lm olayn bu dnyada
ve istedikleri zaman gerekletirebilmeleridir; oysa insanlarn geri kalan ksmn ancak gerek
lm "kua" dntrebilir. ... Ku veya kendi normal biimleri altnda havada umakla, amanlar
bir bakma insan trnn dn, alaln resmen tescil ve ilan etmi olurlar; zira, yukarda
grdmz gibi, birok mit btn insanlarn bir daa, aaca veya merdivene trmanarak,
Kendi olanaklaryla havalanarak, ya da kendini kulara tatarak Ge kabildikleri eski ve "ilkel"
bir adan sz eder. nsanln "d", yozlamas, artk btn insanlarn Ge kmasna izin
vermemektedir.

Orta Asya, Sibirya ve Endonezya mitolojilerinde Evren Aacnn dallarna tnemi kularn,
insanlarn ruhlarn temsil ettikleri hatrlardadr. amanlar kua dne bildikleri iin -yani "ruh"
durumunu edinebilmeleri dolaysyla Evren Aacna kadar uup oradan "ku-ruhlar" getirebilirler.

37
Ermilerin ve sihirbazlarn sadece irade gcyle yer deitirmelerine (levitatian) Hristiyan ve slam
geleneklerinde de rastlandn hatrlatalm.

lm gibi, esrime de bir "mutasyon" (kkl deime) gerektirir ve mit bunu, maddesel olarak
tehlikeli bir geit eklinde dile getirir.

Kpr simgeselliinin dirilik ve zindelii Bat Ortaann srra-erme geleneklerinde olduu kadar
Hristiyanlk ve slamn kyamet inanlarnda da kantlanmaktadr.

slam geleneinde Muhammed Kuds'teki tapnaktan (en tipik ve yetkin "dnya merkezi"!) Ge
uzanan, sanda ve solunda meleklerin bulunduu bir merdiven grr; gnahsz ruhlar buradan
Tanrya doru kmaktadrlar.

Baka geleneklerde, Muhammed ge ku srtnda ular: rn. Merdiven Kitab'nda yolculuun

"eekten byk katrdan kk bir tr rdein srtnda" ve Cebrail'in klavuzluunda yapld
anlatlr. ... Mslman ermilerin buna benzer anlatlan. "Sihirli uu", trmanma, ykselme gibi
terimler zaten zde bir simgesellii ve mistik deneyimi ifade etmek iin kullanlan edeerli
anlatmlardr.

Son olarak, ge k temasyla ilgili bir baka mit ve sylence grubunu da hatrlatalm: "ok
zinciri simgesellii. ... Bu motife Melanezya ile kuzey ve gney Amerikada rastlanr.

En arkaik toplumlardan saylan baz kabilelerde ller sadece ge karken, "ilkel" topluluklarn
ou en az iki lm-sonras gzergah tanr : ayrcalkl kiiler (amanlar, efler, "srra-ermiler") iin
"dikey" yani Ge doru, insanlarn geri kalan iinse "yatay" (herhangi bir yne doru) ya da
Yeraltna doru.

lrlamak ("ilahi" sylemek) suretiyle sihir gcyle ruha ge kadar elik eder; ayn zamanda zel
bir ritelle ruhu bedenden ayrp yukar doru frlatmaa alr.

Hepsinde ortak bir hakim fikir dikkatimize arpar: Yerle Gk arasnda ulam ve iletiim herhangi
bir fiziksel yol (gkkua, kpr, merdiven, sarmak, ip, "ok zinciri", aa, da, vb.) kullanlarak
gerekletirilebilir, ya da en azndan in illo tempore gerekletiriliyordu. Sz konusu yer-gk
balantsnn btn bu simgesel temsilcileri aslnda Evren Aacnn ya da Axis Mundi'nin
varyantlarndan baka bir ey deildir. ... Baka deyile, kimi seilmi veya ayrcalkl insanlar iin
zamann balangcna kadar geriye giderek dten, yani Gkle Yer arasndaki iletiimin
kesilmesinden nceki mitsel ve cennetlik an tekrar yaamann mmkn olduu fikrini de ierir.

amanlar ite bu sekin veya ayrcalkl kiiler snfna girer.

Kuzey Asya amanizminin Oluumu

amanizm, bugnk biimiyle, Budizmin kuzey-dou Asya etnik gruplar arasndaki yaylnn
sonularndan biridir. ... irokogorov, Budizmle uyarlan/canl tutulan amanizm eklinde bir
forml zerinde durur.

38
irokogorov'un "Budizmle kztrlm amanizm" eklindeki forml bize de tamamyla doru
grnyor. Gerekten de gneyden gelen etkiler Tunguz amanln deitirmi ve
zenginletirmitir, ama bu inan sistemi Budizmin yaratt bir rn deildir. irokogorov'un da
belirttii gibi, Budizmin lkelerine girmesinden nce Tunguzlarn dininde Gk Tanrs Buga tapm
egemendi; belli bir rol oynayan bir baka e de llere ilikin riteldi. Terimin bugnk
anlamyla "aman" yok idiyse de, Buga'ya kurban sunma ve llere tapma gibi grevlerde
uzmanlam "rahipler" ya da sihirbazlar elbette vard.

amanizmin tipik ve zgl esi "ruhlarn" aman tarafndan bedenselletirilmesi (incorporation)

deil, Ge kn veya Yeraltna iniin dourduu kendinden geme (esrime, extase) dir.

amanlk giysisi ve davulu da ayn ekilde gneyin etkisinde kalmtr. Fakat amanizm, yaps ve
btnl iinde, bu gneyden gelme katklarn bir yarats saylamaz.

Bir kere, orta Asya amanl Sibiryal avclarn tarih-ncesi kltrlerinin ayrlmaz parasdr; sonra,
amanizm ideolojisine ve tekniklerine Avustralya, Malezya, kuzey ve gney Amerika, ve baka
yerlerdeki ilkel topluluklarda da rastlanmaktadr.

Son zamanlarda yaplan aratrmalar, paleolitik a avclarnn dinlerinde amancl eler

bulunduunu aka gstermektedir.

Bu yorum kabul edilecek olursa bu, tarih-ncesi byclerin de bugnk Sibirya aman
davuluna benzer davullar kullandklar anlamna gelecektir. Bu konuda, Barents denizindeki
Oleny adasnda yaklak M.. 500lerden kalma bir sitte, kemikten davul tokmaklar bulunmu
olmas da herhalde ilgin bir noktadr.

ki ana esini gzden kaybetmemek ger ekir: bir yandan, kendi zgll iinde, kkensel bir
olgu olarak esrime (extase); te yandan, bu esrime deneyiminin iin de yer almak durumunda
kald tarihsel-dinsel ortam ve sonunda deneyimi geerli klacak olan ideoloji. ... Bu lkelerin
hepsinde ve en eski zamanlardan beri, gksel nitelikli bir Yce Varln "varl" tanklanmaktadr
ve bu Varlk morfolojik olarak arkaik dinlerin btn teki gksel Varlklarnn da dengidir. Ge
kma simgesellii, kendine bal btn rit ve mitlerle birlikte, bu gksel yce varlklarla iliki
iinde dnlmelidir. "Yksekliin " kendi bana kutsal sayldn; arkaik topluluklarn birok
yce tanrsnn "Yukardaki", "Gkteki" ya da sadece Gk gibi adlar tadn biliyoruz. Bu k
veya "ykseli" simgesellii gkteki yce varln "uzaklamasndan" sonra da dinsel deerini ve
gncelliini korur (biliyoruz ki, yce varlklar tapm iinde yava yava gncelliklerini yitirip yerlerini
daha "dinamik" ve daha senli-benli dinsel figr veya biimlere brakrlar : frtna ya da
dourganlk tanrlar, demiurgosular, lmlerin ruhlar, Byk Tanralar, vb.).

SONSZ

amanlar yesi olduklar topluluun psiik btnlnn korunmasnda da temel bir rol
oynamlardr. Toplumdaki balca cin ve eytan kovucular onlardr; eytanlarla ve hastalklarla
savatklar kadar kara byclerle de dvrler.

amann vurukanl bazen saldrgan bir manyakla dnebilir; baz Sibirya geleneklerinde
amanlarn hayvan kl iinde srekli olarak birbirleriyle kaptklar sylenir. Fakat bu saldrganlk

39
kural deil istisnadr. ... Temel ve evrensel olan, amann "Ktlk gleri" denebilecek olan eyle
mcadelesidir. Byle bir seilmi savann, yani "ampiyonun", arkaik bir toplum iin gerekte
neyi temsil ettiini kafada canlandrmak bizim iin zordur. Birinci srada herhalde, insanlarn -
aman sayesinde- eytanlarla ve "Ktlk gleriyle" kuatlm yabanc bir dnyada artk yalnz
olmadklarna dair kesin-inan gelir. Kendilerine yakarlan ve kurbanlar sunulan tanrlar ve doa-
st varlklarn yan sra, toplumda bir de "kutsalln uzmanlar" vardr: ruhlar "grebilen", Ge
kp tanrlarla konuabilen, yeraltna inebilen, eytanlar, hastalklar ve lm yenebilen kiiler.
amann, toplumun psiik btnln savunma iindeki temel rol ite bu noktada belirir :
nsanlar, grnmez dnyann varlklar tarafndan yaratlan kritik koullarda, ilerinden birinin
kendilerine yardm etme yeteneinde olduundan emindirler. Toplumun yelerinden birinin,
tekilerden sakl ve grnmez eyler grebildiini ve doa-st dnyalardan dolaysz ve kesin
bilgiler getirdiini bilmek herkes iin rahatlatc ve avutucudur.

br dnyaya yapt yolculuklarda grd manzaralar ve rastlad kimseler amann kendisi

tarafndan, kendinden-geme srasnda veya sonrasnda, ayrntl biimde anlatlr. ... llerin
dnyas yava yava bilinebilir hale gelir ve lmn kendisi de yeniden deerlendirilip, zellikle
manevi bir varlk alemine doru bir gei riti olarak yorumlanr.

aman kendinden-geme olayn hazrlarken davulunu alar, yardmc ruhlarn arr, gizli bir
dil ya da "hayvan dili" konuur, hayvan barlarn, zellikle de kularn tlerini taklit eder.
Sonunda, dilsel yaratcl ve lirik iirin ritimlerini harekete geiren, bir tr ikincil ruhsal durum
elde eder.

40