ELK. MAK. KONT. DERS NOTU - Yıldız Teknik Üniv PDF

Elektrik Makinalarnn Kontrolu Prof. Dr. M.
Hadi SARUL
NDEKLER
1 ELEKTRKLETAHRKNTANIMIVETEMELMEKANKBLGLER ........................... 1
1.1 GR ................................................................................................................... 1
1.2 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETEKLLER......................................................... 1
1.2.1 DorusalHareket................................................................................................ 1
1.2.2 DnerHareket ................................................................................................... 4
1.3 HAREKETOLAYLARININKNET ....................................................................... 6
1.4 BRMSSTEMLER .............................................................................................. 7
1.4.1 MutlakSistemler ................................................................................................ 8
1.4.2 GravitasyonelSistem(MkpS) ............................................................................ 8
1.5 ,GVEENERJ ............................................................................................... 8
1.5.1 BirKuvvetini .................................................................................................... 8
1.5.2 G...................................................................................................................... 9
1.5.3 TahrikMotoruGcnnHesab ....................................................................... 10
1.5.4 Enerji................................................................................................................. 11
1.5.5 BirEksenEtrafndaDnenCisminKinetikEnerjisi ........................................... 11
1.6 ELEKTRKMAKNALARINDAISINMAVESOUMA............................................ 12
1.6.1 GKayplarveElektrikMotorlarnnIsnmas ............................................... 13
1.6.2 IslDengeveMakineninSoumas................................................................... 14
1.6.3 almaTipleri(letmeeitleri) ................................................................... 14
1.6.4 DeikenYkHalindeAkm,GveMomentHesab ...................................... 23
2 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETOLAYLARI ...................................................... 26
2.1 HAREKETDENKLEMLER,DNAMKVESTATKDENGE..................................... 26
2.2 HAREKETDENKLEMLERNNZM ............................................................. 28
2.3 ELEKTRKLETAHRKTEKUVVETVEMOMENTLER............................................. 28
2.3.1 ReaksiyonKuvvetveyaMomentleri................................................................. 29
2.3.2 PotansiyelKuvvetveMomentleri .................................................................... 29
2.4 LETMEKAREKTERSTKLER............................................................................ 29
2.4.1 TahrikEdilenMakinalarnletmeKarakteristikleri ......................................... 29
2.4.2 YkMilindekiByklklerinMotorMilinendirgenmesi................................. 34
2.4.3 DorusalHareketEdenKuvvetveKtlelerinDnerHareketendirgenmesi .. 37
2.4.4 ElektrikMotorlarnnletmeKarakteristikleri................................................. 39
2.5 LETMEZELLKLER........................................................................................ 40
2.5.1 DevirSaysAyar; ............................................................................................. 40
2.5.2 ElektrikMotorlarndaKullanlanGenelDevirSaysAyarMetotlar ................ 41
2.5.3 DnYnnnDeitirilmesi ......................................................................... 41
2.5.4 ElektrikMotorununFrenOlarakaltrlmas ................................................. 41
2.6 UYGULAMALAR ................................................................................................ 43
3 DORUAKIMMOTORLARININKONTROLU...................................................... 49
3.1 DORUAKIMMOTORLARININELEKTRKLETAHRKTEKNEM ..................... 49
3.2 DORUAKIMNTVESERBESTKAZLIMOTORLARINKONTROLU ................ 49
3.2.1 DoruAkmntMotorunBalants............................................................... 49
3.2.2 DoruAkmntMotorunletmeKarakteristikleri........................................ 50
i
Elektrik Makinalarnn Kontrolu Prof. Dr. M. Hadi SARUL
3.2.3 DCntMotoraYolverme................................................................................ 58
3.2.4 DCntMotorunDevirSaysAyarMetotlar.................................................. 63
3.2.5 DCntMotorunDnYnnnDeitirilmesi ............................................ 92
3.2.6 ntMotorunFrenalmaekilleri................................................................ 93
3.2.7 DCntMotorunParalelalmas.................................................................. 97
3.3 DCSERMOTORKONTROLU............................................................................. 98
3.3.1 DCSeriMotorunBalants .............................................................................. 98
3.3.2 DCSeriMotorunletmeKarakteristikleri ..................................................... 100
3.3.3 DCSeriMotoraYolverme............................................................................... 103
3.3.4 DCSeriMotorunDevirSaysAyarMetodlar ................................................ 106
3.3.5 DCSeriMotorunDnYnnnDeitirilmesi ........................................... 109
3.3.6 DCSeriMotorunFrenalmas..................................................................... 109
3.3.7 DCSeriMotorunParalelalmas................................................................. 112
3.4 UYGULAMALAR .............................................................................................. 113
4 ALTERNATFAKIMMOTORLARI...................................................................... 127
4.1 GR ............................................................................................................... 127
4.2 FAZLIASENKRONMOTORLAR................................................................... 127
4.2.1 FazlAsenkronMotorlarnBalantekli .................................................. 127
4.2.2 FazlAsenkronMotorunalmaPrensibi ................................................ 128
4.2.3 AsenkronMotorlardaG.............................................................................. 133
4.2.4 AsenkronMotorlardaMomentveHzMomentKarakteristii ...................... 135
4.2.5 FazlAsenkronMotorlaraYolverme.......................................................... 140
4.2.6 FazlAsenkronMotorlarnDevirSaysAyar ............................................ 147
4.2.7 FazlAsenkronMotorlarnFrenalmas................................................. 155
UYGULAMALAR ............................................................................................................... 159
ii
1 ELEKTRKLETAHRKNTANIMIVETEMELMEKANKBLGLER
1.1 GR
Bir sanayi kuruluunu tekil eden iletme ksmlar her biri farkl iler gren eitli i makineleri
veyatesisatlarndanmeydanagelir.letmeiindeiakdiyagramlarnauygunolarakyerletirilen
bumakineveyatezgahlarnherbiriayrbirelektrikmotoruveyaelektrikmotorlariletahrikedilir.
Tek motorla tahrik halinde i makinesi ile elektrik motoru bir tahrik sistemi olutururlar.
Gnmzde en fazla kullanlan tek motorlu tahrik sistemi, tahrik motoru, ara transmisyon veya
ayar mekanizmas ve i makinesi veya takm tezgah olmak zere ayr ksmdan oluur. ekil
1.1debirtahriksistemininblokdiyagramverilmitir.
Makinas
Ayar
TahrikMotoru veya
Mekanizmas TakmTezgah

ekil1.1Tahriksistemiblokdiyagram
Mil, kavrama, kay, kasnak, dili vb. elemanlardan oluan ayar mekanizmasnn grevi, motor
milindeki momenti i makinesi miline aktarmak ve ayn zamanda ayar fonksiyonunu yerine
getirmektir. Tahrik motoru tahrik sistemini harekete geirmek iin gerekli cer kuvveti veya
dndrme momentini salar. makineleri veya takm tezgahlar ise harekete kar gsterdii
mukavemetkuvvetiniveyaykmomentinisalar.
1.2 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETEKLLER
Tahriksistemlerinde,dorusalvednerhareketolmakzereikihareketeklinerastlanr.
1.2.1 DorusalHareket
Bir doru zerinde hareket eden cismin yapt harekete dorusal hareket denir. Dorusal
harekettehztanmlamakiinkullanlanematikdiyagramekil1.2deverilmitir.
s s
A B
0
t t+t

ekil1.2DorusalHareketteHzTanmlamakinKullanlanematikDiyagram
Ortalamahz,
s
ort =
t
1
olup,burada s , t sresindealnanyolugsterir.Cismintanndakihz
s ds
v = lim = (1.1)
t 0 t dt
eklindeeldeedilir.
Dorusalhareketteivmeyitanmlamayayarayanematikdiyagramekil1.3deverilmitir.
v v
A B
0 t t+t

ekil1.3DorusalHarekettevmeyiTanmlamayaYarayanematikDiyagram
Ortalamaivme,hzdakideimemiktarnnbusreyeblmneeitolup,
v
a ort =
t
eklindeyazlabilir.vmeninanideeriise,
v dv
a = lim = (1.2)
t 0 t dt
eklindeeldeedilir.vninbudeeri(1.1)denklemindeyerinekonularakivme,
d 2s
a= 2 (1.3)
dt
eklinde elde edilir. vme pozitif veya negatif deerler alabilir. ann pozitif deeri hzn arttn,
negatif oluu hzn azaldn gsterir. Dorusal hareket, dzgn dorusal hareket ve dzgn
deiendorusalhareketolmakzereikiyeayrlr.
1.2.1.1 DzgnDorusalHareket
Bu hareket tipinde hareket eden cismin ivmesi, tnin her deeri iin sfrdr. Bu durumda,
ds/dt=v=sabitolup,syolunun,balangdeeri s0 ilegsterilirsealnanyol,
S t
ds = v dt
S0 0
2
s s0 = v t, s = s0 + v t (1.4)
eklinde elde edilir. ekil 1.4de dzgn dorusal harekete ait hzzaman ve yolzaman erileri
gsterilmitir.
s,v
s=f(t)
v=f(t)
s0
t
0

ekil1.4DzgnDorusalHareketteHzZamanveYolZamanDiyagramlar
1.2.1.2 DzgnDeienDorusalHareket
Buharekettipindehareketedensisteminivmesisabitolup,a=dv/dt=sabiteklindeyazlr.
Sisteminhz, v0 balanghzolmakzere,buifadeninentegrasyonuyaplarak,
v t
dv = a dt ,
v0 0
v - v0 = a t, v = v0 + a t (1.5)
eklindeeldeedilir.Hznbudeerini(1.1)denklemindeyerinekoyarakalnanyol,
s t
ds 1
= v0 + a t , ds = ( v0 + a t ) dt , s s 0 = v0 t + a t 2
dt s0 0
2
1
s = s0 + v0 t + a t 2 (1.6)
2
eklindeeldeedilir.ekil1.5dedzgndeiendorusalhareketeaitdeiimlerverilmitir.
3
a,s,v
s=f(t)
v=f(t)
a=f(t)=sbt
s0 v0
t

ekil1.5DzgnDeienDorusalHareketeAitDeiimler
1.2.2 DnerHareket
Elektrikletahrikteenokrastlananbirhareketekliolup,elektrikmotorlarnntamamnayakn,i
makinelerinin ve takm tezgahlarnn ise byk bir blm dner hareket yaparlar. Dner
harekette hareket eden ksmn zerindeki her maddesel nokta eksene dik dzlem iinde dnme
ekseni etrafnda dairesel bir yrnge zerinde hareket eder. ekil 1.6de dnme ekseninden R
kadaruzaklktakibirnoktannyrngesigsterilmitir.
t Ha
re
s B s ke
t+t t
O A

ekil1.6DnerHareketeAitematikDiyagram
AnoktasndanBnoktasnakadarhareketedenbircisminkatettiievreselsyolu,
s = R (1.7)
eklinde yazlabilir. Burada asal yol, R yaraptr. Ortalama evresel hz vort = s / t olup,
s in deeri yerine konur ve bunun da t 0 a giderken limiti alnrsa ani hz,
v = R d / dt eldeedilir. d dt ,maddeselnoktannaniasalhzolup,budeerilegsterilirse
hz,
4
v = R (1.8)
eklindeeldeedilir.Asalhznanideeriise,
d
= (1.9)
dt
veasalivme,

d d 2
= = (1.10)
dt dt 2
eklindeeldeedilir.(1.9)ve(1.10)denklemlerindenevreselveasalivmelerarasnda,
a = R (1.11)
bants bulunur. Dner hareket, asal ivmenin tipine gre dzgn dner hareket ve dzgn
deiendnerhareketolmakzereikiyeayrlr.
1.2.2.1 DzgnDnerHareket
Buharekettipindetninherdeeriiin = 0 dr.Butakdirde= d dt =sabitolupasalyol,
=0 +t (1.12)
eklindeeldeedilir.Burada 0asalyolunbalangdeerinigsterir.ekil1.7dedzgndner
hareketeaithzzamanveasalyolzamandiyagramlarverilmitir.
,
=f(t)
=f(t)
0
t
0

ekil1.7Dzgndnerhareketteasalhzzamanveasalyolzamanerileri
1.2.2.2 DzgnDeienDnerHareket
Buharekettipindetninherdeeriiin = sbt olup, = d dt = sbt eklinialr.Sisteminasal
hz,buifadeninentegrasyonuyaplarak,
5
= 0 +t (1.13)
eklinde elde edilir. Burada 0 , asal hzn balang deerini gsterir. nin bu deeri (1.9)
ifadesindeyerineyazlarakasalyol,
1
= 0 +0 t+ t 2 (1.14)
2
eklindeeldeedilir.ekil1.8dedzgndeiendnerhareketeaitdeiimlerverilmitir.
,, =f(t)
=f(t)
=f(t)
0
0
t
0

ekil1.8DzgnDeienDnerHareketeAitDeiimler.
1.3 HAREKETOLAYLARININKNET
Kinetik, cisme etkiyen kuvvetlerle cismin ktlesi ve hareketi arasndaki banty kurar. Cismin
hareketiileonaetkiyenkuvvetlerarasndakibantyveren2.Newtonkanunu,Bircismeetkiyen
bileke kuvvet sfr deilse, cismin bileke kuvvet dorultusunda ve bu kuvvetle orant bir ivme
kazanr.eklindetanmlanr.
Ktlesi m olan bir cisim bir F kuvveti etkisi altnda bulunuyorsa, F kuvveti ile cismin kazand a
ivmesiarasnda,
F = ma (1.15)
bantsvardr.ayetcisimbirdenfazlakuvvetetkisialtndaise,butakdirde,cisimbukuvvetlerin
bilekesidorultusundahareketeder.Budurumda,2.Newtonkanununuengenelifadesi,
F = m a
eklindeyazlabilir.Serbestdenbircisimhalindecismeetkiyenkuvvet G = m g olup,
cisminktlesi,
6
G
m= (1.16)
g
eklindeeldeedilir.Burada:Gcisminarl,gyerekimiivmesidir.2.NewtonKanununundner
hareketteki genel ifadesini bulmak iin, bir Fkuvvetinin etkisi ile R yarapl dairesel bir yrnge
zerindehareketedenbirmktlesinielealalm(ekil1.9).
m
F

ekil1.9DnerHareketteMomentveAtaletMomenti.
Bu halde m ktlesinin dairesel yrnge zerinde hareketi iin F = m a bants geerli olup, bu
bantnnherikitarafRyarapilearplpgereklidzenlemeleryaplrsa,dndrmemomenti,
F R = m ( R) R, F R = mR 2 ,

M = J (1.17)
eklindeeldeedilir.Burada: J = m R 2 olmakzereataletmomentinigsterir.ayetdnencisim
birdenfazlamomentinetkisialtndabulunuyorsa,(1.17)ifadesi,
M = J (1.17a)
eklindeeldeedilir.Burada M ,cismeetkiyenmomentlerincebirseltoplamdr.
1.4 BRMSSTEMLER
Gnmzdeondalkl(metrik)vengilizlbirimsistemiolmakzerebalcaikitemellbirim
sistemi kullanlmaktadr. Burada sadece en fazla kullanlan ondalkl (metrik) l birim sistemi
ksaca incelenecektir. Ondalkl l birim sistemi, mutlak sistemler ve Gravitasyonel (ekimsel)
sistemolmakzereikiyeayrlr.
7
1.4.1 MutlakSistemler
1.4.1.1 CGSBirimSistemi
Busistemdetemelbyklkleruzunluk,ktlevezamanolup,birimlerisrasylasantimetre(cm),
gram (gr) ve saniye (s) dir. Dier birimler bu temel birimden tretilir. rnein; kuvvet birimi
dyneolup, F = m a bantsnagre1grlkbirktleye1cm/s2likivmekazandrankuvvetolarak
tanmlanr.
1.4.1.2 MKS(Giorgy)Sistemi
Bu sistemde, temel byklkler uzunluk, ktle ve zaman olup, birimleri srasyla metre(m),
kilogram(kg)vesaniye(s)dir.Dierbirimlerbutemelbirimdentretilir.
rnein;kuvvetbirimiNewtonolup, 1kglkbirktleye1m/s2 likivmekazandrankuvvetolarak
tanmlanr.
1N = 1kg 1m / s2 = 1000gr 100cm / s2 olup,
1N = 105 dyneeeittir.
1.4.2 GravitasyonelSistem(MkpS)
Busistemdetemelbyklkleruzunluk(m),kuvvet(kilogramkuvvetveyakp)vezaman(s)dr.1
kilopondveya1kilogramkuvvetlikkuvvet9.81Newtonaeittir.Busistemdeteknikktlebirimi
m=F/a yardmyla, kg san2/m eklinde elde edilir. Mhendislikte kuvvetler ktlelerden daha ok
kullanld iin Gravitasyonel birimler mutlak birimlere tercih edilmekte olup, bundan sonraki
blmlerdegenellikle(MkpS)sistemitercihedilecektir.
1.5 ,GVEENERJ
1.5.1 BirKuvvetini
Bir maddesel nokta (cisim), ekil 1.10da grld gibi, F kuvvetin tesiriyle A noktasndan B
noktasnakadarsyrngesizerindedsyolunukatederseyaplani,

dA = F ds (1.18)
eklindeyazlabilir.
ds
B

F
A
ekil1.10BirKuvvetinineAitematikDiyagram.
8
r uur
F ve ds vektrleriarasndakia ilegsterilirse,ikivektrnskalerarpm
dA = F ds cos olupi,
C C
A = F ds = F cos ds dir.
A A
Fkuvvetininsabitvealnanyoliledaimaayndorultuda( = 0 )bulunmashalindeyaplani,
A = Fs (1.19)
dir.
1.5.2 G
G, birim zamanda yaplan i olarak tanmlanr ve ortalama g Port= A t eklinde yazlr.
Gcnanideerinibulmakiinbuifadenin t 0 agiderkenlimitialnrsa,
dA
P= (1.20)
dt
elde edilir. Bu ifadede, dA'nn (1.18) deki deeri yazlr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa,

ds

P = F = F v
dt

bulunur. F ve v vektrleriaynynvedorultudabulunuyorlarsa( = 0 )butakdirdeg,
P = Fv (1.21)
olur.imdibireksenetrafndadnecekekildeyataklandrlmRyaraplbirmotorendvisinin
evresine etkiyen F kuvvetinin ( = 0 ) yapt ii hesaplayalm.
Fkuvvetinindsyolunukatederkenyapti : dA = F ds
Birdevirdeyaplani : A = 2 R F
R.F=Mdndrmemomentiolaraktanmlanrsayaplani : A = 2 M
Dnencisimdakikadandeviryapyorsayaplani : A = 2 n M
2n
Birsaniyedeyaplani,yanig :P= M
60
bulunur.Bubantda, =2 n/60 olduudikkatealnrsa,gcnengenelifadesi
P = M (1.22)
9
eklindeeldeedilir.
vegbirimleri,(1.19)ve(1.21)denklemleriyardmyla,kuvvet,uzunlukvezamanbirimlerinden
karlr. birimi, mutlak CGS l sistemi biriminde erg, MKS l birimi sisteminde, Newton
metre (Nm) veya Joule (J), MkpS l birimi sisteminde, kilopondmetre (kpm) eklinde
tanmlanr.1kpm=9.81 Jdur. G birimi ise mutlak CGS l birimi sisteminde erg/s, MKS l
birim sisteminde Joule/s (Watt), MkpS sisteminde kpm/s eklinde tanmlanr. Elektroteknikte
kullanlan dier g birimleri kilowatt (kW),megawatt (MW) ve gigawatt (GW) olup, bu birimler
arasnda,
1kW=1000W=103W
1MW=103kW=106W
1GW=103MW=106kW=109W
bantlarvardr.
Tekniktekullanlanibirimleriise,
1WattSaat(Wh)=3600J
1kWattSaat(kWh)=3.6106J
eklindetanmlanr.
Mekanikte kullanlan g birimi beygir gc veya buhar beygiridir. Bu birim iin BG, HP, Ps
iaretlerikullanlmaktadr.
1BG=75kpm/s=75.9,81J/s=736W=0,736kW
1kW=1.36BG=102kpm/sdir.
1.5.3 TahrikMotoruGcnnHesab
DorusalhareketedenbircismetahrikmotorununuyguladcerkuvvetiF(kp),cisminbukuvvet
dorultusundakihzv(m/s)ise,motorunmilgc;
P = F v [ kpm/s ] (1.23)
F v
P= [ BG ] (1.24)
75
F v
P= [ kW ] (1.25)
102
eklinde yazlabilir. ayet kuvvet ve hz vektrleri ayn yn ve dorultuda deillerse, yukardaki

bantlarnsataraflarikivektrarasndaki asnncosinusilearplmaldr.
10
Dzgn dner hareketli bir cisme tahrik motorunun uygulad dndrme momenti M (kpm),
dakikadakidevirsaysnise,motormilgc,
2 n
P = M = M [ kpm / s] (1.26)
60
2 n M n M
P= = [ BG ] (1.27)
60 75 716
2 n M n M
P= = [ kW ] (1.28)
60 102 975
dir.
1.5.4 Enerji
Enerjiigrebilmekapasitesiolup,tahriksistemlerininikinemlienerjieklipotansiyelvekinetik
enerjidir.
1.5.4.1 PotansiyelEnerji
Bir cismin durum veya pozisyonundan dolay sahip olduu enerji olup, rnein G arlnda ve
yerdenhyksekliindeolanbircisminsahipolduupotansiyelenerji,
Ep = G h (1.29)
eklindetanmlanr.
1.5.4.2 KinetikEnerji
Bircisminhareketindendolaysahipolduuenerjiolup,ktlesimvebalangtakihzsfrolanbir
cismin bir F kuvvetinin etkisi ile hareket ederek t zamannda s yolunu kat ettiinde yaplan i
A = F s dir.Buifadede F = m a deeriyazlrsa, A = m a s eldeedilir.Hareketsrasndakuvvet
vektlesabitkaldiinaivmesisabitvea=v/t,katedilenyolises= vt 2 dir.Budeerler(1.29)
dayerineyazlrsayaplani,
v v 1
A = m t = mv 2
t 2 2
bulunur.Budeere,cisminkinetikenerjisidenirveaadakigibiyazlabilir.
1
E k = m v2 (1.30)
2
1.5.5 BirEksenEtrafndaDnenCisminKinetikEnerjisi
asalhzilednenRyarapl,incecidarl,iibosilindireklindekibircisimmktlesinesahip
olsun.Kinetikenerjinin(1.30)dakiifadesinde,izgiselhzyerine v = R deeriyazlrsa;
11
1 1
m ( R ) = mR 2 2
2
Ek =
2 2
ifadesi elde edilir. Yukardaki ifadede; m R 2 = J cismin dnme eksenine gre atalet momenti
olduundan,dnerhareketlibircisminkinetikenerjisi,
1
E k = J 2 (1.31)
2
eklindeeldeedilir.
Toplam ktlesi m olan ii dolu bir silindir iin atalet momenti, entegral alnarak hesaplanan
jirasyonyarapndanbulunur.Ryarapndaiidolubirsilindiriinjirasyonyarap R 0 =R/ 2 ,d
yarapR1,iyarapR2olaniibobirsilindiriinjirasyonyarapnnyaklakdeeri,
R12 + R 2 2
R0 (1.32)
2
dir.Budurumdaataletmomenti, J = m R 02 dir.
Tahrikproblemlerindeataletmomentininyanndasavurmamomenti( G D2 )iledehesapyaplr.
Atalet momenti ile savurma momenti arasndaki bant, J = m R 2 ifadesinde, m=G/g, R=D/2
olduudikkatealnarak,
GD 2
J= (1.33)
4g
eklindeeldeedilir.Buradancisminsavurmamomenti,
GD2 = 4 g J (1.34)
eklinde bulunur. i dolu silindir ve dier ktle modelleri iin savurma momenti jirasyon
yarapndan hesaplanr. Elektrik motorlarnda atalet ve savurma momentleri, esas itibariyle
motorun yarapna, konstruksiyonuna, devir saysna ve gcne bal olarak deiir. Motor
reticilerimotoraaitkataloglardailgilideiimlereyervermektedir.
1.6 ELEKTRKMAKNALARINDAISINMAVESOUMA
Elektrik motoru seiminde motorun uygun g ve hz moment karakteristiinin yannda,
aadakizelliklerindesalanmasgerekir.
Motor yklendiinde kararl hal scaklk art, yaltm snfna gre kabul edilebilir
seviyelerdeolmaldr.
12
Geicidurumlardankararlhalegeenekadarmotoruntatminkrbirrejimizlemesibeklenir.
Yk,moment,gveakmdiyagramlarndanbuseimyaplabilir.
Ykdiyagramyardmylabirmotorseildiindetamyktesartolmamasnadikkatedilmelidir.
Ksa sreli ar yklenmelerde stabil ve motoru istenilen hza istenilen zamanda ulatrmas iin
salananmomentinuygunolmasgerekir.
Motorun ar yklenme kapasitelerine gre termal seim de gz nnde bulundurulmaldr.

Motorseimindeayrcatesisinekonomisidednlmeli,ykegrenegl,nedekk(zayf)
motor seilmelidir. Motor gereinden kk seilmesi durumunda, hem tatmin edici bir alma
salanamayabilir, hem de ar yk durumunda motor scaklnn tehlikeli boyutlara ulamas
motorazararverebilir,hattamotorunyanmasnabilesebepolabilir.Aynzamandaikapasitesinin
dmesine neden olur. Gereinden byk gl bir motorun kullanlmas, maliyet ve enerji
masraflarnykselmesine,dolaysileenerjikayplarnnartmasnanedenolur.
1.6.1 GKayplarveElektrikMotorlarnnIsnmas
Bir elektrik motoru, armatrlerden ve uyarma sarglar yznden, bakr kayplarna, histerezis ve
fuko akmlarndan kaynaklanan demir kayplarna, srtnme vantilasyon gibi mekanik kayplara
maruz kalr. Bu nlenemeyen kayplar blgesel snmaya, dolaysyla motorun scaklnn
artmasna neden olur. Is olutuu yerden, daha souk d ortama doru akar. Bu yzden
motorlardasvescaklkartdenklemikayplardanmeydanagelenbirfonksiyondanoluur.
Motorda soutma sistemi yoksa d ortama verilemeyen s, motorun scakln ok yksek

seviyelere karabilir. Bu yzden motorda, scakl kabul edilebilir seviyelerde tutacak, snr
deerlereulamasnengelleyecek,birsoutmasistemininolmasgerekir.Ismakinadaretilipd
ortamaverilir.Ancaksnnbirksmmalzemelerdenaktarlamazvescaklkartnasebepolur.lk
bata(balangta)malzemesytutarakdortamasgeiineizinvermez.Scaklnykselmesi
ile tutulan s der ve malzemeden s gemeye balar. Malzeme scakl, kararl bir noktaya
ulatnda malzeme artk sy tutamaz ve retilen s aktarlmaya balanr. Bu artlar altnda
scaklk sabit olarak kalr ve retilen s aktarlan sya eit olur. Soutmann verimine gre bu
kararlrejimeulamasresideiir.Motorunsoutmasisteminekadariyiyse,kararlhaleulama
sresiokadarksaolur.Motorkapatldndaveyayktenkurtulduundasoumabalarvemotor
ortamscaklnakadarsour.
Genelolarak,elektrikmakinalarscaklkartdikkatealnarakkararverilenyaltmsnflarnagre
tasarlanr.Tasarmdahesaplananverimmotorunsrekliverimiolarakadlandrlr.nkmotorun
son kararl hal scaklk art motor uzun bir sre g aktarm yaptnda kabul edilebilir
seviyededir. Belirlenen deerden yksek scaklklarda kullanlan yaltm malzemelerinde
bozulmalarbalar.Budurumnemlisonularayolamasada,kullanlanmalzemeyegremotorun
mrnksaltr.KullanlanyaltmmalzemesnflarvebozulmascaklklarTablo1'deverilmitir.
13
Elektrik makinalarnn belirli ar yk kapasiteleri vardr. Termal kstlamalar ar ykte srekli

almaya izin vermez. Bunun nedeni kayplarn gten daha hzl artmasdr. Motorlarn uygun
kararlhalscaklkartdafazladr.Amamotorkayplarylasonscaklkartarasndabirgecikme
vardr.Budurumksasreliaryklenmelerinkabuledilebilirolduunugsterir.
Tablo1ElektrikMotorlarndaKullanlanzolasyonMalzemeleri
zolasyon Limit
zolasyonMalzemesiCinsi
Snf Scaklk
Pamuk, iplik, kumalar, selloz veya ipek liflerinden malzeme,
900C
kurudielektrikkt
A Yukardakimalzemelerindielektriksvsnaemdirilmihalleri 1050C
B Mika,asbestveyaorganikcamlifibazlmalzemeler 1300C
F Yukardakimalzemelerinsentetikbalatcemdirilmihalleri 1550C
H Yukardakimalzemelerinsilikonbalaycemdirilmihalleri 1800C
C Mika,seramikmalzemeler,camveyakuartz >1800C
1.6.2 IslDengeveMakineninSoumas
Birmotorunsaknvescaklkdeiiminingrebilmekepeyzorvekarmakbiritir.Komtatr
armatrnnbirksmyuvalarniinde,birksmisedndametalmalzemezerindebirkntdr.
Isnma hesaplar motorun yklenmesiyle karmaklamaya balar. Is aknn yn her yklenme
iin ayn kalmaz. Bota alma veya hafif ykl almalarda s ak demir ksmlardan hava
aralna doruyken, yklenme arttka s aknn yn deierek hava aralndan demir
ekirdee doru akar. Motor scaklk artn hesaplamak iin nemli lde bir basitletirmeye
gereksinimduyulur.Birelektrikmotorununsnmavesoumahesaplaraadakibasitletirmelere
dayanr:
Makine,scaklkdalmdeimeyen,bykldehomojenbirgvdeyesahipolmaldr.
Isoluanhernoktannscaklayndeeresahipolmaldr.
Soutmaortamnadatlansdaayndeeresahipolmakdurumundadr.
Meydanagelensdalm,gvdeveortamscaklklararasndakifarkileorantlolmaldr.
Isdalmorantmscaklkdeerleriiinaynolmaldr.
Bukabulleredayanarakbirmakinedhiliolarakdeimeyenbirdzeydesretirvescakltm
evreyeaynorandadatr.Gvdedekiscaklkartformlizeedilebilir.retilensnnkayplarile
orantlolduuvarsaylarak,sdengesiformltanmlanabilir.
1.6.3 almaTipleri(letmeeitleri)
Motor gcnn seiminde sadece srekli rejim esnasndaki yk deil, ayn zamanda geici
rejimdeki ykleri de hesaplamak gerekir. Bunun iin moment, akm ve motor gcnn zamana
gredeiimlerinigstereniletmeveyaykdiyagramlarnaihtiyavardr.Geneldesnmayagre
belirlenenmotorgc,yklenebilirlikkabiliyetiynndendekontroledilmelidir.Motorgcnn
14
belirlenmesindesnmaartlarbakmndangenelolarak,srekli,ksazamanlvekesintiliiletme
olmakzereeitiletmedurumuszkonusudur.
1.6.3.1 Srekliletmeler
Srekliolarak sabitbiryklealan iletmelere srekliiletmedenir.Bu tipiletmelerdemotor,
izin verilen st scaklk derecesine kadar snr. Bir cismin scaklk derecesi arttka ortama s
yaymayabalarvebuartsalveriieitoluncayakadardevameder.
SrekliletmedeIsnmaOlay(MotorunIsnmas)
Elektrik motorlarna ait termik olaylarn incelenmesinde, problemi sadeletirmek iin, makinann
homojen yapda olduu ve snn olutuu btn noktalar ile evresindeki ortamla temasta
bulunanheryerdescaklkderecesiaynolduukabuledilir.Bukoullardikkatealnarakaadaki
tanmlaryaplabilir.
Q(Joule/s=Watt):Motoriindebirimzamandameydanagelensmiktar.
A(Joule/s0C):Motorunsyaymakatsaysolup,
1oClk bir scaklk ve birim zamanda (saniye bana) motorun evresindeki ortama verdii s
miktarolaraktanmlanr.
C (Joule / o C) : Motorun sl kapasitesi olup, motorun ortama nazaran 10Clik scaklk artnda
motoriindebirikensmiktarngsterir.
(0C):Motorunortamanazaranstscaklkderecesifarkdr.
KayplardandolaymotoriindebirimzamandameydanagelensmiktarQ(Watt)olduundandt
zaman aralnda motorda aa kan s Q.dt (Joule ya da Watt.s) dr. Bu s, motorun scaklk
derecesiniortamanazaranykseltecektir.Motorscaklndakiartmiktarise:
= 1 2 dir.Burada 1 motorscakln, 2 iseortamscaklngsterir.
Enktartlardaortamscakl 2 =20 o C kabuledilir.Belirlibirtanndamotorunortamagre
stscaklkderecesifark ,motorun CvesbanaortamaverdiismiktarAise,dtzamannda
ortamabraklansmiktar;
A .. dt (Joule)olur. d Scaklkartndamotordabirikensise;
C . d (joule) olur. dt zamannda motorun st scaklk derecesindeki art d olduuna gre, sl

dengedenklemi,
Qdt = A dt +Cd (1.35)
15
eklindeyazlabilir.Motorsnmabakmndanhomojenbircisimolarakkabuledildiinden,AveC
sabitkabuledilebilir.Budurumda(1.35)denklemi,gereklidzenlemeleryaplrvezlrse;
Q -A t A
- t
= 1-e C + o e C (1.36)
A
A joule / sn 0 C 1
ifadesieldeedilir.Burada nnbirimi= = olup,tersimotorunsnmazamansabiti
C joule / 0 C s
C
olaraktanmlanrve T = (s) eklindeeldeedilir. o se,ilkscaklkderecesinigsterir.
A
Isnma zaman sabiti motorun evresindeki ortama hibir s vermeksizin srekli rejim scaklna
erimesiiingeenzamanolup,kkglmotorlariin 10 20 dk.,bykglmotorlariinise
birkasaattir.
t=0annda o = 0 ise,denklem:
Q -A t -t
= 1-e C = m 1-e T (0 C) (1.37)
A
eklini alr. Burada; m makinann scaklk derecesini gsterir. Bu ifade yardmyla alma sresi
iinzamansabitininbelirlideerlerialnarakeldeedilenscaklkdereceleriaadaverilmitir.
t=Tiin =0,632 m
t=2Tiin =0,865 m
t=3Tiin =0,950 m
t=4Tiin =0,980 m
t=5Tiin =0,993 m
t = in = m
olarakeldeedilir.Buradanzamansabitininiladrtkatbirzamansonramotorun,limitscaklk
derecesinin %95ine eritii grlr. ekil 1.11de scaklk derecesinin zamana bal deiimi
grlmektedir.
16
=m(1e-t/T )
t
T 2T 3T 4T 5T

ekil1.11IsnmaErisi
(1.37)denklemindeQparametredir.Qnunfarkldeerleriyanifarklkayplariinfarklerilerve
farkl scaklk dereceleri elde edilir (ekil 1.12). zin verilen st scaklk derecesine Qn kayplarna
karlkgelenykleeriilir( n = Q n / A ).

Q1
Q2
Q3
n n
Q4
t
t1 t2 t3
(3~4)T

ekil1.12KayplarParametreAlnarakizilenIsnmaErileri
ekildegrldgibi,Q1,Q2,Q3kayplarilet1,t2,t3saniyede n scaklkderecesineeriilir.Q4
kaybndaisehibirzaman n scaklkderecesineeriilemez.Erilerdengrleceizeremotorun
scaklk derecesi nceleri abuk ykselir. st scaklk derecesine yaklatka art azalr. nemli
olannokta,srekliiletmedemotorunstscaklkderecesineerimesiiinsonsuzzamanalmas
gereksede,pratikbakmdanzamansabitinin(3 4)katbirzamansonrasondurumaerimigibi
kabuledilebilir.Bundansonrasreklialmaiinmotorbyklnnseiminegeilebilir.nce
motordan istenen dndrme momenti belirlenir, sonra listeden istenen devir saysnda ve
karakteristikte,nominalmomentibudeereeitolanbirmotorseilir.Eersreklialmasresi,
enazzamansabitininkatisemotoruygunseilmiolur.
17
SrekliletmedeMotorunSoumas
Motor belirli bir st scaklk derecesine eritikten sonra akm kesilirse Qdt = 0 olur. Dolaysyla
soumaolayiin;
Adt+Cd = 0 (1.38)
Diferansiyeldenklemieldeedilir.Budenklemzlrse;
Q
= e-t/T = m .e-t/T (1.39)
A
Elde edilir. Bu ifadede, zaman yerine zaman sabitinin belirli deerleri alnarak scak deerleri
aadakigibihesaplanr.
t=0iin = m
t=Tiin =0,3670 m
t=2Tiin =0,1350 m
t=3Tiin =0,0490 m
t=4Tiin =0,0180 m
t=5Tiin =0,0067 m
,Yk
m=/
0.5
t
2 3 4 5

ekil1.13SoumaErisi
ekil 1.13de grld gibi, zorlamal soutmada snma ve souma zaman sabiti birbirine eit
olduundan, souma erisi, Q/Adan geen sabit scaklk dorusuna gre snma erisinin
simetriidir.Ancakkendindensoutmalmakinelerdesnmavesoumazamansabitieitdeildir.
Budurumdamotorunortamscaklnaulamasiingeenzamansnmasiingerekendendaha
fazladr.
KsaZamanlletmeler
alma periyodu srasnda motor scaklk derecesinin srekli deere erimedii fakat durma
sresinin ok uzun olduu ve bu nedenle motor scaklnn yeniden ortamn scaklk derecesine
dt iletme eidine ksa zamanl iletme denir. Ksa zamanl iletmede alma srasnda
genellikleyknsabitkaldgrlrveyakabuledilebilir.Buartlaragreeldeedilendeiimler
18
ekil1.14teverilmitir.Burada; z ,Motorierisindekullanlanyaltmmaddesinegreverilenst
scaklkderecesini,
a a
= = ,rlatif(bal)almaoranngsterir.
a+b T
,Yk
P 2
n > z
1
n = z
t
a b

ekil1.14Ksazamanliletmedeykvescaklnzamanabaldeiimleri
Motor gc P ykne sahip srekli iletme iin seilirse ksa zamanl iletmede motorun scaklk
derecesi srekli rejim deerine ulaamaz. ekil 1.14te 1 no.lu eride grld gibi, motorun
scaklk derecesi ounlukla izin verilen z scaklk derecesinin ok altnda kalr ve dolaysyla
snmabakmndanmotordantamfaydalanlamamolur.Budurumdadahakkglbirmotor
seilerek scaklk erisi 2 no.lu ekildeki gibi olur. Motorun scaklk derecesi i peryodunun
sonundakullanlanyaltmmalzemesiiinizinverilensnrdeere ( n = z ) erimelidir.
KsazamanliletmedemotorQnkayplarnnkarlolanyklealtrlrsaizinverilenstscaklk
derecesine eriemeyeceinden, motordan tam olarak faydalanabilmek iin alma sresinin
sonunda n = z ye eriilecek ekilde motor nominal gcnn zerinde yani ar yk ile
yklenebilir.Buhususdikkatealnarakdeiikgvekayptaalmasrelerivescaklkdereceleri
iinaadakiTablo2dekiifadeleryazlabilir.
Tablo2:GveKayplaraGrealmaSreleriveEriilenScaklkDereceleri
MotorGc Kayplar almaSresi ScaklkDerecesi

Pn(NominalG) Q n a (3 4 ) T n = z = max = Qn / A
P1(ArG) Q1 a 1 < (3 4 ) T 1 = Q1 / A (1 e a1 / T )
P2(ArG) Q2 a 2 < (3 4 ) T
M M 2 = Q 2 / A (1 e a 2 / T )
M
Pk(ArG) Q k M
a k << (3 4)T
k = Qk / A (1 e a k / T )
19
Yukardakitablodaverilenifadeleryardmylaksazamanlalmasresiiin,
Qn Qk -a / T -a / T Q Q -Q a Qk
= (1- e k ) , e k = 1- n = k n , k = ln
A A Qk Qk T Qk - Qn
Q /Q
a k =T.ln k n (1.40)
Qk /Qn -1
fadesieldeedilir.Burada,Qk/Qn=qslaryklenmekatsays,Pk/Pn=p(mekanikaryklenme
katsays)olaraktanmlanrsa,aryklenmesresiiin,
q
a k = T.ln (1.41)
q-1
fadesieldeedilir.Rlatifalmaoranise,
a q
= k = ln (1.42)
T q-1
eklindeeldeedilir.Ksazamanliletmeiinpratikte10,30,60,90dakikalkfazlayklerverilir.
Motorbuykleriizinverilenstscaklkderecesiniamadan10,30,60,90dakikasrebilir.
1.6.3.2 Kesintililetmeler
Ksazamanliletmededurmasresi,soumasresinenazaranokksaolursabutipiletmelere
kesintili iletme denir. Bu iletme tipinde motorun scaklk derecesi hibir i periyodunda srekli
deerineeriemez.Durmaesnasndamotorortamnscaklkderecesinekadarsouyamaz.alma
durumunagrekesintiliiletmelerperiyodikveperiyodikolmayankesintiliiletmelerolarakikiye
ayrlr.
PeriyodikKesintililetmeler
Bu tip iletmelerde alma ve durma sreleri ile ykler periyodik olarak birbirini takip eder.
Genellikleimakinalar,iletmedesrekliolarakalmadndangsterdikleriykmomentlerive
gler zamana bal olarak deiir. makinalar nceden programlanm ve otomatik olarak
kumandaediliyorsa,ykdiyagramlarnnzamanagredeiimiperiyodiktir.
Periyodikkesintiliiletmede;almasresi a << (3 4)Tsnma , durmasresi b << (3 4) Tsoumadr.
SeilenmotorunPk yknekarlkgelenkayplarQkvemotorunizinverilenstscaklkderecesi
n olsun.Bunlardiyagramatayalm.BuradaQkkayplarilealmasnaaitsnmaerisiklavuz
eri olarak alnarak ve uygun ekilde kaydrarak snma erisi ekil 1.15te grld gibi elde
edilir. Doal olarak snma erisinde bir takm girinti ve kntlar olacaktr. Motor snma
bakmndankararldurumaeritiizamanmaksimumscaklkderecesineerimiolacaktr.
20

ekil1.15KesintililetmedeMotorunIsnmaveSoumaErileri
Busresonundamotorunscaklkderecesi;
mot = n = z isemotoruygunseilmitir.Eer,
mot < n isemotorbyk, mot > n isemotorkkseilmitir.
Budurumda;
o < 2 < 4 < 6 < 8 = 10
1 < 3 < 5 < 7 = 9 = 11
artn salayacak ekilde snma ve souma erilerine ait denklemler yazlr ve gerekli
dzenlemeleryaplrsa,rlatifalmaoraniin,
a 1
= = (1.43)
Tp 1- T ln q-ea/T (q-1)
a
ifadesieldeedilir.Kesintiliiletmede,alma(i)sresiiperiyodununyzdesiolaraktanmlanr.
Butipiletmelerderlatifalmasresi(oran),%15,%25ve%40olarakverilirvemotorlardabu
sreleriinimaledilir. > 0,6 Deerleriiinmotorsrekliiletmedealyormugibikabuledilir.
21
PeriyodikOlmayanKesintililetmeler
Eerimakinalarncedenbelirlenmibirprogramagrealmyorsa,gyadaykmomentinin
zamana gre deiimi periyodik deildir. rnein, vinler, elektrikli ulam sistemleri, asansrler
gibi. Bu tip iletmelerde alma ve durma sreleri ile ykler geliigzeldir. Periyodik olmayan
kesintili iletmelerde motorun snmas yine analitik ve grafik yoldan bulunabilir. Burada yk ve
kayplar srekli olarak deitiinden grafik zmde esas yk erisi yerine basamakl bir eri
alnarak ilerlenir ve periyodik kesintili iletmede akland gibi devam edilir. Aada analitik
yntemaklanmtr.
Ykler Kayplar almaSresi Scaklk

P1 Q1 a1 1
P2 Q2 a2 2
M M M M
Pz Qz az z
a1almasresisonundamotorunstscaklkderecesi,
Q
1 = 1 (1 e a 1 / T ) + o . e a1 / T ( o C)
A
dir.a2almasresisonundamotorunscaklkderecesi,
Q a / T a / T
2 = 2 (1 e 2 ) + 1 e 2
A
dir.Buifadede 1 indeeriyerineyazlrsa;
Q Q
2 = 2 (1 e a 2 / T ) + 1 (1 e a1 / T ) + 0e a1 / T . e a 2 / T
A A
Q Q
2 = 2 (1 e a 2 / T ) + 1 (1 e a1 / T ) . e a 2 / T + o e ( a1 +a 2 ) / T
A A

ifadelerieldeedilir.GenelolarakQzkaybndaeriilen z stscaklkderecesiise,
az
Qz Q 1
z = (1 e a 2 / T ) + z 1 (1 e a z 1 / T )e z / T + .... + o e T

A A
Z
ifadesieldeedilir.Burada, a z = a1 + a 2 + a 3 + .... + a z dir.
1
22
Busresonundadeikenbirykaltndameydanagelenstscaklkderecesi,aynsreierisinde
Qnkayplarilemeydanagelenstscaklkderecesineeitolmaldr.Buynteminesas,verilenbir
yk diyagram iin ortalama kayplarn hesab ve bu ortalama kayplarn srekli iletmede motor
iin hesaplanan tam ykteki nominal kayplar ile karlatrlmasndan ibarettir. Bu yntemde,
kayplarn eitlii halinde izin verilen scaklk derecesinde alld ve sonu olarak DC motorun
uygunseildiikabuledilir.Budurumda n = z olup,gereklidzenlemeleryaplrsa,
a z
z z
a z

Q 1 1
n = n 1 e T + o e T
A

z z z
az az a2
Qn 1 1
Qz Q 1
(1 e T
) + o e T
= (1 e a z / T ) + z1 (1 e a z 1 / T ) e a z / T + .... + o e T

A A A
z
az
az a z 1 az
1
Q n (1 e ) = Q z (1 e ) + Q z1 (1 e
T
) e + ....
T T T
ifadesieldeedilir.ButerimlerMcLaurenserisinegrealrvegereklidzenlemeleryaplrsa,
Q a +Q a +Q a +....+Q z a z
Qn = 1 1 2 2 3 3 (1.44)
a1 +a 2 +a 3 +...+a z
ifadesi elde edilir. Bu denkleme gre kayplarn ortalama deeri belirlenir ve motorun nominal
verimine karlk gelen nominal g kayplar ile karlatrlr. Bu kayplar arasnda byk farklar
bulunmasdurumunda,motorunyenidenseilmesivehesaplarnyenidenyaplmasgerekir.Eer
bir i peryodu iin kayplarn ortalama deeri, nominal kayplara eitse bu durumda snma
bakmndanmotorundoruolarakseildiikabuledilir.Bununyannda,motorizinverilenaryk
veyolalmamomentibakmndandakarlatrlrsaghesaplartamamlanmolur.
1.6.4 DeikenYkHalindeAkm,GveMomentHesab
(1.44) ifadesinde Qn ss, deiken kayplarn ortalama deerine eittir. Demir ve srtnme
kayplarsabitolduundan,deikenkayplarolaraksadecebakrkayplarvedolaysylaQ=R.I2
olduudikkatealnarak;
Q1=R.I12 , Q2=R.I22 ,.,Qz=R.Iz2

ifadeleriyazlabilir.Buifadeler(1.46)denklemindeyerineyazlrvegerekliksaltmalaryaplrsa,
2 2 2
2 R . I1 . a 1 + R . I 2 . a 2 + .... + R . I z . a z
R.I n =
a 1 + a 2 + ... + a z
23
I12 a1 +I 2 2 a 2 +...+I z 2 a z
In = (1.45)
a1 +a 2 +...+a z
ifadesieldeeldir.Buifadea=dtalnrsa,gveakmiin,
Q dt I dt
2
Qn = , In = (1.46)
Tp Tp
ifadelerieldeedilir.
Hzn az deimesi istenen yerlerde, rnein pompalar, takm tezgahlar ve asansrlerde, nt

karakteristie sahip motorlar kullanlr. (Asenkron motor, serbest uyartml DC motor). nt
motorlardamomentinakmileorantl(M=K.I)olduudikkatealnarak,momentdeeri,
M12a1 +M 2 2 a 2 +...+M z 2 a z
Mn = =M kar-ort (1.47)
a1 +a 2 +.....+a z
eklindehesaplanr.
Serimotorlardamomentinakmnkaresiyle(M=K.I2)orantlolduudikkatealnarak,
M a +M 2 a 2 +...+M z a z
Mn = 1 1 (1.48)
a1 +a 2 +....+a z
ifadesieldeedilir.DCvetekfazlAAsistemlerindegifadelerisrasylaaadakigibiyazlabilir.
P = UI (1.49)
P = U I cos. (1.50)
YukardakidenklemlerdeUvecos sabitkabuledilerek,aadakiifadeleryazlabilir.
Pn=kp.In In=Pn/kp
P1=kp.I1 I1=P1/kp
P2=kp.I2 I2=P2/kp
M M M M
Pz=kp.Iz Iz=Pz/kp
P12a1 +P2 2a 2 +...+Pz 2a z

Pn = (1.51)
a1 +a 2 +....+a z
24
Motorlistelerindekesintiliiletmeiinmotorunnormlatrlanrlatifalmasrelerineaitgleri
verilir.Birrlatifalmasresindendierinegeitemotorunbelirlenenedeer(ortalama)gc
aynkalmaldr.Budurumdagiinaadakiifadeleryazlabilir.
P12a1 P22a 2
Pn = = = P12e1 = P22 .e2
Tp1 Tp 2
(1.52)
e
P2 = P1 . 1
e2
Genelde, > 0,6 ise srekli iletme, < 0,1 ise ksa zamanl iletme, ara deerler ise kesintili
iletmemotorlarngsterir.
Motordameydanagelenkayplarnveakmnzamanabaldeiimleriverilirse,nominalkaypve
nominalakmiinaadakiifadeleryazlabilir.
1
Q ort = Q.dt=Q n (1.53)
Tp
1 2
Tp
I = Ieff = I dt = I n (1.54)
Aynekilde,ntkarakteristiklimotorlariin,
1
Tp
M = M eff = M 2dt = M n (1.55)
Serikarakteristikmotorlariin,
1
M ort = M dt = M n (1.56)
Tp
fadelerieldeedilir.
1
P = Peff =
Tp P 2dt = Pn (1.57)
Burada entegral snrlar iki ekilde belirlenir. Yk diyagram periyodik olarak deien alma ve
durma srelerini ieriyorsa, ilemler yalnz bir periyot sresi iin yaplr. Periyodik deimiyorsa,
ilemlerrnein12saatlikalmasreleriiinyaplr.
25
2 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETOLAYLARI
2.1 HAREKETDENKLEMLER,DNAMKVESTATKDENGE
Elektrik motoru tahrik sisteminin evirici eleman olup i makinalar (tahrik edilen) iin gerekli cer
kuvveti veya dndrme momentini salar. Mil, kavrama, kasnak ve kay, dili, dili takm v.b. bir
elemandan meydana gelen ara transmisyon veya ayar mekanizmasnn grevi, elektrik motoru
milindeki hareketi (cer kuvveti veya dndrme momenti) i makinesi miline aktarmak ve ayn
zamanda da ayar fonksiyonunu yerine getirmektedir. Ara transmisyon mekanizmas olarak sadece
mil ve kavrama kullanlmas halinde hareket motor milinden tahrik miline aynen aktarlr. Lineer
motordndabtnelektrikmotorlarveekseriimakinelerivetakmtezgahlardnerhareketlidir.
Tataralar,kaldrmamakinelerivetakmtezgahlarndaisehemdorusal,hemdednerhareket
yapanksmlarbulunur.Hemdorusalhemdednerhareketedenktleleresahipbugibikompleks
sistemlerin hareket olayn en ksa yoldan hesaplayabilmek iin, sistemin yalnz dorusal hareket
edenveyayalnzdnerhareketedenedeersistemeindirgenmesigerekir.ndirgemeilemidaha
ileriki blmlerde incelenecek olup, ettlerimizi elektrik motorunun i makinesine mil ve kavrama
zerindendorudanbalandsistemdeyrtelim.Bylebirsisteminblokdiyagramekil2.1de
verilmitir.
Makinas
Tahrik veya
Motoru TakmTezgah
F,Md ,n W,M w

ekil2.1BasitTahrikSistemi
Dorusal hareket eden ve edeer ktlesi m olan bir sistemin hareket olaynn ana denklemi,
2.NewtonKanununagre,
d
F-W = m.a, F-W = m (2.1)
dt
eklinde yazlabilir. Burada, F cer kuvveti, W toplam mukavemet kuvvetidir. 2.Newton kanununa
grednerhareketlibirsisteminhareketolaynnanadenklemi,
M d -M w =J. ,
d
M d -M w = J (2.2)
dt
26
eklindeyazlabilir.BuradaMddndrmemomentini,Mwmukavemetmomentinigsterir.Dorusal
vednerhareketiineldeedilen(2.1)ve(2.2)noludiferansiyeldenklemlereelektrikletahrikinana
denklemleridenir.
Ataletmomentininsavurmamomentindenhesaplanandeeriileasalhzn=2 n/60ifadesinden
d 2 dn
hesaplanan = deeri(2.2)denklemindeyerinekonulursa,denkleminyeniekli,
dt 60 dt
GD2 2 dn GD 2 dn
Md - M w = , M d -M w = (2.3)
4g 60 dt 375 dt
eklindeeldeedilir.(2.1)ve(2.2)denklemlerininanalizindenaadakisonulareldeedilir.
1.Durum
d d
F-W = m = 0 , F = W, = 0 , = sabit
dt dt
d d
M d -M w = J = 0 , Md = M w , = 0, =sabit
dt dt
Bu durumda ivme sfr olduundan hz sabittir. Sistem sknette ise sknetini muhafaza eder,
harekette ise sabit hzla hareketine devam eder. Bu ekilde hareket eden bir sistem statik denge
halindedirvehareketproblemidestatiktekiyntemleryardmylazlebilir.
2.Durum
d d d
F- W = m >0 , = a > 0, F = W+ m
dt dt dt
d d d
Md - Mw = J >0 , = >0, M d = M w + J
dt dt dt
Buhaldesistempozitifivmeyesahiptir.Tahriksistemisknette isehareketegeer, hareketteise

zamanlaartanhzlahareketinedevameder(hzlanmahareketi).Tahriksistemlerineyolvermedebu
farkn,dolaysylaivmeninpozitifolmasarttr.BuhareketeklindeFcerkuvveti,Wcisminharekete
kar gsterdii direnme kuvveti ile m.( d dt ) dinamik kuvvetin toplamna eittir. Bu koullar
altnda hareket eden bir cisim dinamik denge halindedir. Benzer durum dner hareketli tahrik
sistemiiindegeerlidir.
3.Durum
d d dv
F-W = m <0 , = < 0, F = W + m < 0
dt dt dt
d d d
M d -M w = J <0 , = <0, M d = M w + J <0
dt dt dt
27
Budurumda,sistemharekethalindeise,hareketineazalanhzladevameder.Sabithzlaalanbir
sistemindevredbraklmasveyamotoralmadanfrenalmayageilmesihalindebuhareket
ekliszkonusudur.
2.2 HAREKETDENKLEMLERNNZM
Dorusal veya dner hareketli tahrik sistemlerinin hz veya hzzaman diyagramlar (2.1) ve (2.2)
no.luifadelerdenaadakigibibulunabilir.
dv F-W F-W
= , v = o + dt (2.4)
dt m m
d M d - M w M - Mw
= , = o + d dt (2.5)
dt J J
Bubantlarda, o ve obalanghzlardr.Tahriksistemlerininoundaedeerktleveatalet
momenti hareket esnasnda hza bal olmayp sabit kalr. Fakat tahrik eden ve tahrik edilen
nitelere ait kuvvet ve momentler ise sabit olmayp ou zaman hza, bazen yola ve alma
koullarna gre deiir. Bundan dolay (2.4) ve (2.5) bantlarndan hz denklemlerinin
bulunabilmesiiin,
F=f(v), Cerkuvvetihz,
W=f(v), Mukavemethz,
Md=f(), Dndrmemomentiasalhz,
Mw=f(), Ykmomentiasalhz,
karakteristiklerine ait matematiksel ifadelerinin bilinmesi ve bu denklemlerde yerine konarak

entegrallerininalnmasgerekir.Fakatouzamanbukarakteristiklerdeneyselyollabulunduundan
ve matematiksel ifadelerin karlmas g olduundan, bu gibi hallerde hareket problemlerinin
zmiingrafikmetotlarkullanlr.
2.3 ELEKTRKLETAHRKTEKUVVETVEMOMENTLER
Tahrikedilentezgahvemakinelerinhareketekargsterdiiykveyaykmomentlerifaydaliile
srtnmeiineisabetedenikiksmdanoluur.Faydalieisabetedenksmistenilenteknolojikekil
verme ilemine yarar. Srtnme ii zellikle tahrik edilen sistemin veriminden hesaplanr. rnein
kaldrmamakinelerindesrtnmeiidenklemlerdeekbirarlkolarakhesabakatlabilir.Gyknn
h yksekliine kaldrlmas srasnda srtnme iinin bu yk Go kadar arttrd dnlebilir.
Bylece kaldrma esnasnda faydal i, Af=G.h, srtnme iiyle birlikte toplam i, At=(G+Go).h olup
kaldrmamakinelerininverimivesrtnmeiinetekabledenarl,
Go =
(1- ) G, =
Af
=
G
(2.6)
A t G+G o
28
eklindeeldeedilir.Tahrikedilenmakinelerinsrtnmekuvvetveyamomentleridaimacerkuvveti
veyadndrmemomentineztyndedir.Faydalykveyaykmomentleriisegenelolarakikigruba
ayrlr:
2.3.1 ReaksiyonKuvvetveyaMomentleri
Elastik olmayan cisimlerin presle kesilmesi, ekil verilmesi, haddeden ekilmesi veya svanmasnda
meydana gelen yk veya yk momentleri ile srtnme kuvvet ve momentleri bu gruba girer. Bu
kuvvetvemomentlerdaimadndrmemomentineztyndedir.
2.3.2 PotansiyelKuvvetveMomentleri
Yer ekimi kuvvetlerini yenmeye alan tm kuvvet ve momentler, elastik cisimlere presle ekil
verilmesi, presle kesilmesi iin gerekli olan kuvvet ve momentler bu gruba girer. Bu tr kuvvet ve
momentler iaret deitirebilir. Sonu olarak, yk veya yk momentlerinin tipleri ve tahrik
motorununalmadurumlarnabalolarak,elektrikletahrikinanadenklemlerininengenelhali,
dv d
mF W = m , m M d M w = J
dt dt
eklindeyazlabilir.
2.4 LETMEKAREKTERSTKLER
Butahriksisteminingerekletirilmesiteknik,ekonomikvemaliettlerigerektirir.Tahriksistemiiin
enuygunmotorcinsininseimi,motorgcnntespitedilmesi,motorunteknikzelliklerinintespiti,
motoriinlzumluhz,yolverme,lvekumandasistemininseimiteknikettlerarasndayeralr.
Tahriksistemlerindeenuygunmotorvetahriksistemininseimiiinelektrikmotorlarileimakinesi
vetakmtezgahlarnniletmekarakteristiklerininbilinmesigerekir.
2.4.1 TahrikEdilenMakinalarnletmeKarakteristikleri
Yap, alma tarz ve grdkleri iler bakmndan birbirinden farkl olan bu tezgah ve makinelerin
iletmezellikleridefarkldr.Genelliklefarklmetotlarlabulunaniletmezellikleri,balcafaydal
iilesrtnmecismeisabetedenikiksmdanoluur.
Srtnmeler dnda faydal ie isabet eden ideal Mw=f() Yk momenti Asal hz
karakteristiklerinegre,tahrikedilenmakinelerigenelolarakdrtteorikgrubaayrarakincelemek
mmkndr.
2.4.1.1 AsalHzileHiperbolikOlarakDeienYkMomentiKarakteristii(SoymaMoment
karakteristii)
Bu gruba giren makinelerde yk momenti asal hz ile ters orantl, yani hiperbolik olarak deiir.
OrantsabitiKilegsterilirse,ykmomenti,
K
Mw = (2.7)

29
eklindeyazlabilir.Hertrlsoymavesarmamakineleri,kat,kumaveipliksarmamakineleriile
tornatezgahlarbugrubagirenmakinelerarasndasaylabilir.
ekil2.2de,birkontraplakmakinesininematikdiyagramverilmitir.Silindirikaacnkesitboyunca
homojenolduukabuledilirse, sabittalakalnliinWdeformasyonmukavemetidesabitolur.
Talakaldrmahzveykmomentiifadeleriaadakigibieldeedilir.
W.v K
v = .R , M w = W.R , M w = , K = W.v , M w =

P,Mw
P = f () = sbt
Mw1 A1

R Mw = f ()
0
A2
Mw2
v
W
(n)
2
1

ekil2.2KontraplakMakinesiematikDiyagram ekil2.3SoymaMomentkarakteristii
ekil2.3'de,SoymaMomentkarakteristiineaitdeiimlerverilmitir.BukarakteristikzerindeA1
veA2gibiikifarklalmanoktasnaaitykmomentiyazlporanlanrsa,
M w1 2 n2
= =
M w2 1 n1
ifadesieldeedilir.Butipimakinelerindegdeimeyipsabitkalr.Gifadesindemomentyerine
(2.7)dekideeriyazlrsa,
K
P = .M = . = K = sabit (2.8)

eldeedilir.Katvekumamakinelerindeskveniformbirtopeldeetmekiin,katveyakuma
makarazerinesabitbirgermekuvvetiilesarlr.Sarmaiiilesoymaiiarasndakifark,birincisinde
zamanlaapbyrken,ikincisindeklmesidir.Butipmakinelerdeyarapdeiirkenevreselhz
sabittutabilmekiindevirsaysayargereklidir.Dkdevirsaylarndaykardeerlereular.Bu
30
nedenleayarsrasndamotorunarolarakzorlanmasnnlemekiinmotorlaimakinesiarasnda
okkademeliayarmekanizmaskonurveelektrikseldevirsaysayarilemekanikayarbirlikteyaplr.
2.4.1.2 AsalHzaBalOlmayanYkMomentiKarakteristii(KrenMomentKarakteristii)
Bugrubagirenmakinelerdeykmomentiasalhzveyadevirsaysnabalolmaypsabittir.
M w = K = sabit (2.9)
Bu gruba her eit kaldrma makineleri (vinler, krenler, asansrler), sabit bir ykseklie su basan
pompalar, transport kaylar, elevatrler v.b makineler girer. ekil 2.4te kinematik diyagram
verilenkrenintamburmilindekifaydalykmomenti,
D
M w = G = K = sabit
2
dir.ekil2.5deisebugrubagirenimakinelerineaitmomentvegdeiimlerigsterilmitir.
P , Mw P = f ()
m
Motor A2
Jm P2
M=f() = sbt

D
A1
P1
a
(n)
0 1 2
G (n1 ) (n 2)

ekil2.4BirKreninKinematikDiyagram ekil2.5KrenMomentKarakteristii
Gise,
P = M = K (2.10)
eklindeeldeedilir.kifarklalmanoktasiingleroranlanrsa,
P1 1 n1
= =
P2 2 n 2
ifadesi elde edilir. KrenMoment karakteristiine haiz i makinelerinde, yk momenti iaret

deitirebilir.
31
2.4.1.3 AsalHzileOrantlDeienYkMomentiKarakteristii(KalenderMoment
Karakteristii)
Bu tip makinelerde yk momenti hzla, g ise hzn karesiyle orantldr. Orant sabiti K ile
gsterilirse,ykmomentiveg,
Mw = K (2.11)
P = M = K 2 (2.12)
eklinde yazlabilir. Her trl kuma ve kat perdahlama ve parlatma makineleri (kalenderleri)
,haddetezgahlarbugrubagirer.
P , Mw
P = f ()
A2
M w2
M w = f ()
P2
B2
A1
M w1
P1
B1
(n)
0 1 2

ekil2.6KalenderMomentKarakteristiineaitdeiimler
ekil2.6daKalenderMomentkarakteristiineaitdeiimlerverilmiolup,ikifarklalmanoktas
iinykmomentlerivegleroranlanrsa,
2 2
M w1 1 n1 P1 1 n1
= = , = =
M w2 2 n 2 P2 2 n 2
2.4.1.4 AsalHznKaresiileOrantlDeienYkMomentiKarakteristii(Vantilatr
MomentKarakteristii)
Santrifj etkisiyle alan btn makineler; vantilatr, aspiratr ve santrifj pompalar, gemi
pervanesi, kimya ve dier sanayi kollarnda kullanlan kartrma tesisleri bu tip karakteristie
sahiptir.Butipmakinelerdeykmomenti,asalhznkaresiyle,gisekpileorantldeiirve
aadakibantlaryazlabilir.
32
M w = K2 (2.13)
P = K3 (2.14)
ekil 2.7de VantilatrMoment karakteristiine ait i makinelerinde yk momenti ve gcn asal

hzabalolarakdeiimleriverilmitir.kifarklalmanoktasiinykmomentivegdeerleri
yazlarakoranlanrsa,aadakibantlareldeedilir.
2 2 3 3
M w1 1 n1 P n
= = , 1 = 1 = 1
M w2 2 n 2 P2 2 n 2

P,M
P = f ()
P2 B2
MW = f ()
Mw2
A2
B1
P1
Mw1
A1
0 2 (n)
1
(n 1 ) (n 2 )

ekil2.7VantilatrMomentKarakteristii
Hava dahilinde yksek hzla hareket eden cisimler, rnein elektrikli ulam sistemlerinde hava
mukavemetleri de hzn karesiyle orantl deiir. makinelerinin hakiki iletme karakteristikleri
ouzamanhakikiieisabetbirveyabirkateorikkarakteristiklesrtnmeiineisabetedendier
birkarakteristiintoplamndanmeydanagelebilir.
Makineler dahilinde srtnme ve srtnme kayplar, hz, scaklk derecesi, yalama malzemesi,
srtnen ksmlarn przlk derecesi v.b. faktrlere bal olmakla beraber, tahrik sistemlerinde
normal alma ve ayar sahalar iin deimeyip sabit kald kabul edilir. rnein bir vantilatrn
hakiki yk momenti karakteristii, srtnme iine isabet eden sabit bir Mo srtnme momenti ile
teorik vantilatr yk karakteristiinin toplamndan oluur. ekil 2.8de bir vantilatrn hakiki yk
momentikarakteristiiverilmiolup,matematikselifadesi,
M w = M 0 +K2 (2.15)
33
eklinde yazlabilir. KrenMoment karakteristii halinde srtnmeler ek bir Go arl ile hesaba
katlabilir.BudurumdahakikiKrenMomentkarakteristiininmatematikselifadesi,
D D
M w = G o +G = (G+G o )D/2 = sabit (2.16)
2 2
eklindeyazlabilir.
Mw Mw
GD/2
k 2
M0
M0
0 0

ekil2.8BirVantilatrnHakikiYk ekil2.9BirKreninHakikiYkMomenti
MomentiKarakteristii Karakteristii
2.4.2 YkMilindekiByklklerinMotorMilinendirgenmesi
Birtahriksistemindetahrikmotoruimakinesimilinebirkavramailebalise,imakinesimilindeki
karakteristikdeerlermotormilineaynengeer.Ancakmotorimakinesimilinekaykasnak,dili
takmgibilineerbirelemanzerindenbalise,butakdirdeyaykmilindekibyklklerinmotor
miline veya motor milindeki byklklerin yk miline indirgenmesi gerekir. ekil 2.10da tahrik
motorunun i makinesine bir dili zerinden baland bir tahrik sisteminin kinematik emas
gsterilmitir.Motorundevirsaysnm,imakinesinindevirsaysnAilegsterilirseevirmeoran,
n m m
= =
n A A
dr.Buradaimakinesimilindekideerlerimotormilineindirgemekiinenerjisakmprensibinden
yararlanlr.
34
Pm

nM
Motor
M nA
MwM , Jm P
Makinas
A
MwA , JA Pf

ekil2.10RedksiyonDilisineHaizBir ekil2.11TahrikSistemiGAk
TahrikSistemininKinematikemas Diyagram
ekil 2.11de gsterilen g ak diyagramna gre, Pm tahrik motorunun mil gc, P yatak ve
dilileringkayb,Pfimakinesimilineaktarlang, diliveriminigsterir.Sreklialmaiin,
glerarasndakieitlik,
Pm . = Pf
eklinde yazlabilir. Bu ifadede glerin yerine moment cinsinden deerleri yazlp gerekli
dzenlemeleryaplrsa,motormilinegelenykmomentiin,
M
M wM .m . = A .M wA , M wM = wA , m = ,
M A

A
M
M wM = wA (2.17)
.
bants elde edilir. Burada Mwa i makinasn milindeki yk momentini gsterir. Sistemin motor
milineindirgenmiedeerataletmomentiiseenerjisakmprensibinegre,
2
1 1 1
J. m 2 = J m . m 2 + J A . A 2 , J=J m +J A . A
2 2 2 M
JA
J = Jm + (2.18)
2
eklindeeldeedilir

35
M
Motor
Jm

1
J1

2
J2
3

Makinas
J3 JA
A

ekil2.12MakinesineKademeliDiliTakmzerindenBalBirTahrikSistemi
Bazen tahrik sistemlerinde birden fazla dili takm bulunabilir. Bu durumda ayet motor i
makinesine ekil 2.12de grld gibi evirme oranlar 1,2,3 ve verimleri 1 , 2 , 3 olan
okkademelibirdilitakmzerindenbalanrsa,butakdirdemotormilindekiykmomenti,
1 1
M wM = M wA (2.19)
1. 2 . 3 .... 1. 2 . 3 ... m
eklindeyazlabilir.Tahriksisteminde,asalhzlar m, 1, 2, 3, Aile,ataletmomentleriniJm,
J1,J2,,JAilegsterirsek,motormilineindirgenmiataletmomenti,
1 1 1 1 1
J. m 2 = J m . m 2 + J1.12 + J 2 . 2 2 +........+ J A A 2
2 2 2 2 2
2 2 2

J = J m +J1 1 +J 2 2 +........+J A A
m m m
J J J
J = J m + 12 + 2 2 2 +........+ 2 A2 (2.20)
1 1 2 1 2 .....
eklindeeldeedilir.
Yukardaki denklemlerde atalet momenti yerine savurma momenti ( GD 2 = 4.g.J ) ve asal hz
yerinedevirsaylarkonursabutakdirdesisteminedeersavurmamomentininifadesi,
36
2 2 2

GD = GDm +GD 1 +GD2 2 2 +..........+GDA 2 A
2 2
1
2
m m m
2 2 2
n n n
GD = GDm +GD 1 +GD2 2 2 +...........+GDA 2 A
2 2
1
2
nm nm nm
GD12 GD 2 2 GD A 2
GD 2 = GDm 2 + + +..........+ (2.21)
12 12 . 2 2 12 . 2 2 ... m 2
eklindeeldeedilir.
2.4.3 DorusalHareketEdenKuvvetveKtlelerinDnerHareketendirgenmesi
Tahrik sistemlerinde baz i makinelerinde hem hareket, hem de dorusal hareket eden ksmlar
mevcuttur. Bu durumda hareket problemlerini zmek iin dorusal hareketi dner harekete
evirmekuygunolur.
rnein, bir vinte kaldrlan toplam arlk G, kalk hz v, tahrik motorunun asal hz m, dili
evirme oran ve verim ise srekli alma rejimi iin, g sakm prensibi yardmyla motor
milineindirgenmiykmomenti,
v 1
M wM .m . = G.v, M wM = G.
m
G v
M wM = 9,55. . (2.22)
nm
eklinde elde edilir. Bir dner hareketin dorusal harekete evrilmesi halinde edeer kuvvetin
deeriise,
n
F = 0,105.M wM m (2.23)
v
eklinde elde edilir. v hzyla hareket eden m ktleli bir cismin atalet momenti, kinetik enerjinin
eitliiprensibinden,
2
1 1 v
mv 2 = J 2 , J = m (2.24)
2 2
veya dner hareketin dorusal harekete indirgendiinde asal hz ile dnme J atalet ktlesi
yerine,vhzilehareketedenedeerktle,
37
2

m = J (2.25)
v
eklindeyazlabilir.Motormilineindirgenmiedeersavurmamomenti,
2
v
GD = 365.G
2
(2.26)
n
eklinde elde edilir. Tahrik edilen makine, hem v hz ile hareket eden m ktlesine, hem de
1, 2,, m hzlar ile hareket eden J1, J2,,Jm atalet momentlerine sahipse, motor miline
indirgenmiataletmomentiiinaadakiifadeleryazlabilir.
2 2 2
v
J = J m + J1 1 + J 2 2 +LL + m
m m m
2
J J v
J = J m + 12 + 2 2 2 +LL + m (2.27)
1 1 2 m
Motormilineindirgenmiedeersavurmamomentiiinde,
2
GD 2 v
GD = GDm + 21 +..........+365.G
2 2
(2.28)
1 nm
yazlabilir.ndevirsaysilednenGD2savurmamomentiyerinevhzilehareketedenedeer,
2
GD 2 n m
G= (2.29)
365 v
arlalnabilir.ndevirsaysilednenGD2savurmamomentiyanndav1,v2,gibideiikhzlarla
hareket eden G1, G2, arlnn bulunmas halinde, btn sistem v1 hznda hareket eden bir
edeer
2
v GD 2 .n 2
G = G1 +G 2 2 + LL + (2.30)
v1 365.v12
arlna indirgenebilir. Sonu olarak, kaykasnak, dili ve tambur gibi sabit evirme oranlarna
sahip sistemlerin kullanlmas halinde edeer ktle ve atalet momenti deimeyip sabit kalr.
Sisteminkndakideerlerilegirideerleriarasndadaimasabitbirorantmevcuttur.
38
2.4.4 ElektrikMotorlarnnletmeKarakteristikleri
Elektrikletahrikte,doruvealternatifakmlaalanyap,almavekullanmalanlarfarklelektrik
motorlar, iletme karakteristiklerine gre nt ve seri karakteristikli motorlar olmak zere iki ana
gruba ayrlr. ekil 2.13de seri ve nt karakteristikli motorlarn HzMoment karakteristikleri
grlmektedir.
,n M
Md = 4Mn
nt
ri
Seri
Se
Mds = 2Mn
nt
Mn
0 Md 0
I
In Is 2In
(I )

ekil2.13SeriventMotorlarn ekil2.14SeriventMotorlarn
HzMomentKarakteristikleri MomentAkmKarakteristikleri
Seri ve nt karakteristik arasnda en nemli fark ykle devir saysnn deiim hzlarnn farkl
olmasdr. nt karakteristikli motorlarda deiim hz ok dk ve yaklak olarak sabit iken, seri
karakteristiklimotorlardaykilebirliktegenildedeiir.ekil2.14deiseherikimotorgrubuna
ait MomentAkm karakteristikleri gsterilmitir. DC nt motoru, tek ve fazl asenkron ve
senkronmotorlar,tekvefazlkolektrlntmotorlarntkarakteristiesahiptirler.Bunakarn
DCserimotoru,tekvefazlalternatifakmserimotoruserikarakteristiesahiptir.
Seri motorlar, nt motorlara gre daha yksek bir yol alma momentine sahiptir. Bu nedenle seri
motorlar ar yk altnda yolalan tahrikler iin elverili olup, hassas devir saysna ihtiya duyulan
tahrik sistemlerinde kullanlmas uygun deildir. Ayrca seri motorlar hz moment karakterisitiinin
doalsonucuolarakbotaaltrlamazlar.Bunedenleykszkalantahriksistemlerindeserimotor
kullanlmas sakncaldr. Seri karakteristikli motorlar ulam sistemlerinde, dk gl ev
aletlerindegenildekullanlr.
nt karakteristikli motorlar ise, seri karakteristikli motorlarn uygulama alanlar dnda kalan ve
hassas devir says ayarna ihtiya gsteren eitli i makinesi ve takm tezgahlarnda geni lde
kullanlmaktadr.
39
2.5 LETMEZELLKLER
Tahrik sistemlerinde normal srekli almann yan sra, devir says ayar, dn ynnn
deitirilmesivemotorunfrenolarakaltrlmasistenir.letmezellikleriolaraktanmlananbu
husustahriksistemlerininnemlibirblmntekileder.
2.5.1 DevirSaysAyar;
ou i makineleri ve takm tezgahlarnn tahrikinde i hacmini ykseltmek ve istenen i kalitesini
eldeetmekiindevirsaysayarnagerekvardr.Elektrikmotorlarndakullanlangeneldevirsays
ayarmetodlarnagemedenncedevirsaysayarmetotlarnnizahnayarayanvebirinindieriile
karlatrlmasnaimkanverenhususlarinceleyelim.
2.5.1.1 AyarAlan
Bir tahrik sisteminde maksimum devir saysnn minimum devir saysna oran olarak tanmlanr ve
aadakigibiyazlabilir.
n max
kA = (2.31)
n min
2.5.1.2 Sreklilik:
kikomudevirsaysarasndakioranolaraktanmlanr.
nm
kS = (2.32)
n m-1
ks1eyaklatkadevirsaysayarokadarsreklidir.
2.5.1.3 AyarEkonomisi:
Devirsaysayarndatoplamkayplar P vemotormilindekigPilegsterilirsesisteminverimi,
P
= (2.33)
P+P
dir.Sreklibirdevirsaysayarhalindeortalamaverimaadakigibiyazlabilir.
ort =
Pdt (2.34)
(P+P)dt
40
2.5.1.4 Stabilite(DinamikPerformans):
Stabilite, tanm olarak hzdaki deiim miktarnn momentteki deiim miktarna oran olarak
tanmlanrveaadakigibiyazlabilir.
n
Stabilite = (2.35)
M

2.5.1.5 AyarYn:
Ayarsrasndadevirsaysnnnominaldevirsaysnagredmesiveyaartmasdr.
2.5.1.6 ArYkler:
KrenMoment karakteristii dnda, dier yk karakteristiklere sahip i makinelerinde devir says
ayarilebirliktemotormilindekiykmomentlerideiir.SoymaMomentkarakteristiihalindedevir
says drldke yk momentinde, dolaysyla yk akm ve yk kayplarnda artlar grlr.
Kalender ve vantilatr yk karakteristii halinde yk momenti ve mil gc devir says ile birlikte
artarvearykleroluur.Elektrikmakinelerindearyk,motorunsnmasndanbaka,mekanik
dayankllk,devrilmemomentivekomtasyongibifaktrlerlesnrldr.
2.5.2 ElektrikMotorlarndaKullanlanGenelDevirSaysAyarMetotlar
Endvi(Rotor)DevresinelaveEdilenKademeliDirenleDevirSaysAyar
Endvi(Stator)DevresineDeikenGerilimUygulanlarakYaplanDevirSaysAyar
AlanAkmDeitirilerekYaplanDevirSaysAyar
StatorGerilimininFrekansDeitirilerekYaplanDevirSaysAyar
FraKaydrlarakYaplanDevirSaysAyar
Yukarda verilen devir says ayar metotlar, elektrik motorlarnn eidine gre baz farkllklar
gstermekteolup,dahasonrakiblmlerdebumetodlarayrntlolarakincelenecekir.
2.5.3 DnYnnnDeitirilmesi
Elektrikle tahrikin baz uygulamalarnda dn ynnn deitirilmesi istenir. Doru akm
makinelerinde endvi veya alan akmnn yn deitirilerek, dn yn deitirilir. Asenkron ve
senkronmotorlardadnyn,dneralanyndeitirilerekyaplr.
2.5.4 ElektrikMotorununFrenOlarakaltrlmas
Elektrikletahriksistemlerinde,skskdnyndeienveyaskskyolverilentahriklerdezaman
veenerjitketimindeekonomisalamak,iretimkapasitesinivekalitesiniykseltmekvenormal
olmayan alma durumlarda doacak tehlikeleri ortadan kaldrmak iin tahrik motoru fren olarak
altrlr.Elektrikmotorlarndafaydal,direnimlevetersakmbalantsilefrenlemeolmakzere
farkl frenleme ekli mevcuttur. Tahrik motorlar, bu frenleme eklinde de generatr olarak
alr.
41
2.5.4.1 FaydalFrenalma
Faydal fren almada, tahrik edilen sistemin mekanik enerjisi, tahrik makinesi (generatr)
tarafndanelektrikenerjisineevrilerekebekeyegeriverilirvefaydalenerjieklinedntrlr.
ekil 2.15 ve ekil 2.16da motor ve faydal fren alma durumlarna ait blok diyagramlar
gsterilmitir.
ebeke ebeke
P Pe
Pm Pm
M A G A

ekil2.15Motoralma ekil2.16FaydalFrenalma
2.5.4.2 DirenimleFrenalma
Bufrenalmadamotorunendvisiebekedenayrlarakkademelibirdirenzerindenkapatlrve
enerji bu direnlerde harcanr. ekil 2.17de direnimle fren almaya ait esas g devresi
gsterilmitir.
42
ebeke ebeke
Pe
Pm Pm
G A G A
P e' Pe P e'
R
R

ekil2.17DirenimleFrenalma ekil2.18TersAkmBalantsleFrenalma
2.5.4.3 TersAkmBalantsileFrenalma
Bu fren almada motorun ebeke ile balants devam
edervegeneratrhaldeendvibalantsndadeiiklikyaplarakdevresinedirenilaveedilir.ekil
2.18detersakmbalantsilefrenalmaeklineaitesasgdevresigsterilmitir
2.6 UYGULAMALAR
Soru1.Birdoruakmntmotoru,evirmeoran5olanbirredksiyondilisizerindentambur
ap 0,2 m ve verimi %80 olan bir vinci tahrik etmektedir. Ykn arl 1000 kg ve motorun hz
momentkarakteristiinindenklemin=5502Mdolarakverildiinegre;
a) Yknsabithzlakaldrlmashalindemotormilindekiykmomentinibulunuz.
b) Motorvetamburmillerinindevirsaylarileyknkalkhznbulunuz.
c) Motorunataletmomenti0.02kpms2,tamburunataletmomenti2kpms2olarakverildiinegre,
sisteminmotormilineindirgenmiedeerataletmomentinibulunuz.
D 1000 .0,2
a) M wA = G = = 100 kpm Tamburmilindekiykmomenti
2 2
M wA 100
M wM = = = 25 kpm Motormilindekiykmomenti
. 5.0,8
b)n=5502Md=5502.25=500d/d
43
=nm/nt,nt=nm/=500/5=100d/d Tamburundevirsays
2n t D 2.100 0.2
v= t .r= = . =1,05 m/s Yknkalkhz
60 2 60 2
c) J = Jm + JA +m v , G
m =
2 m g
2

2 1000 1, 05
J = 0, 02 + + 2 500 = 0.140 kpms , Edeer atalet momenti
2
25 9,81
60
Soru 2. Bir doru akm nt motoru evirme oran 6 olan bir redksiyon dilisi zerinden bir vinci
600d/diletahriketmektedir.Motorunataletmomenti0,25kpms2,tamburunataletmomenti0,9
kpms2,vincinverimi%80,tamburap0,3mvekaldrlanarlk1200kgolduunagre;
a) Motorvetamburmillerindekiykmomentini,
b) Sisteminedeerataletmomentini,
c) Motora 75 kpmlik bir yol verme momenti ile yol verildiine gre, sistemin kalk ivmesini
bulunuz.
d) Sistemintoplamkinetikenerjisinibulunuz.
M
a)=nm/nt=m/t M wM = wA

D 1200 .0,3
M wA = G = = 180 kpm Tamburmilindekiykmomenti
2 2

180
M wM = = 37,5 kpm Motormilindekiykmomenti
6.0,8
2
b) J=J + J A +m v , m=
1200
m
2 m 9,81
2n t D 2.100 0.3
v= t .r= . = . =1,57 m/s nt=nm/=600/6=100d/d
60 2 60 2
2

0,9 1200 1,57 2
J=0,25+ 2 + 2600 ==0.340kpms
6 9,81
60
44
c) Md -M w =J d (Md: Motorun milindeki dndrme kuvveti, MwM: Motor milindeki yk

dt
momenti)
75 37,5 = 0, 34. =110,294rad/s2
d) KE = 1 J m .m 2 + 1 J A .A 2 + 1 mv 2 veya
2 2 2
2
1 1 2600 = 693,81 kpm
KE = J .m 2 = .0,34. =
2 2 60
Soru 3. Bir doru akm nt motoru evirme oran 5 olan bir redksiyon dilisi zerinden bir vinci
600d/diletahriketmektedir.Vincinverimi%80,kaldrlanarlk1200kgveyknkalkhz1m/s,
motorun atalet momenti 0,025 kpms2, tamburun atalet momenti 1,25 kpms2, olarak verildiine
gre,
a)Motorvetamburmillerindekiykmomentini,
b)Sistemintoplamkinetikenerjisinibulunuz.
D 2n t
a)M wA = G. , v = t .r , v = r , = n m , n t = 600 = 120 d/d
2 60 nt 5
2.120 0,158
1= .r, r=0,079 m, D = 2r = 0,158 m, M wA = 1200. = 94,8 kpm,
60 2
M 94,8
M wM = wA = = 23,7 kpm
. 5.0,8
1 1 1 1 2.600 2
b)KE = J m 2 + J A 2 + mV 2 = .0,025.( ) +
2 2 2 2 60

1 2.120 2 1 1200
.1,25.( ) + . .(1) 2 = 209,32 kpm
2 60 2 9,8
Soru 4. Nominal deerleri Pn=100 kW, nn= 1000 d/d olan bir DC motoru, soymamoment
karakteristiinesahipbirimakinesinitamykaltnda1000d/diletahriketmektedir.Motorunun
devriendvidevresinekatlanayardirenciileyardeerinedrldtakdirdeayarkaypgcn
seriventmotoriinayrayrbulunuz.Not:Motorkayplarihmaledilecektir.
Pn=100kW, nn = 1000 d / d , n1 = 500 d / d ,
ntkarakteristiklibirDCmotoruiinikifarklalmanoktasnaaitmomentlerin
45
oran;
M1 I1 I .U P
= dir. Pay ve payda U gerimi ile arplrsa, 1 = E1 ifadesi elde edilir.
M n In I n .U PEN

Burada,PE1devir saysyarya drldnde ebekeden ekilen gc, PEN ise nominal almada
motorunebekedenektiigcgsterir.Budurumdantmotoriinaadakieitlikyazlabilir.

M1 I1 PE1
= = (a)
M n I n PEN
Benzer ekilde seri karakteristikli motorlar iin iki farkl alma noktasna ait momentlerin oran
aadakiekildeyazlabilir.
2 2 2
M1 I1 I1.U PE1 (b)
= = =
M n I n I n .U PEN
K K'
Mn = = Pn = sbt = 100 kW
n n n
Soymamoment karakteristiine haiz bir i makinesinin iki farkl alma noktasndaki yk

momentlerininoran;
K'
M w1 n1 n n
= = (c)
M wn K' n1
nn
nce nt motor kullanlmas durumunda kayplar hesaplayalm. Motorun momentini i makinesi

milindekiykmomentineeitlersek(a=c),
PE1 n n n 1000
= , PE1 = ( n ) Pn = ( )100 = 200 kW
PEn n1 n1 500
P = PE1 -Pn = 200-100 = 100 kW Direnlerdeharcananekkaypg
SeriMotorin(b=c):
46
2
PE1 nn
=
PEn n1
PE1 = nn
n1 .PEn = 500 .100 = 140 kW
1000
Ps =PE1 -Pn =140-100 kW=40 kW (ayar kayp gc)
Buradan, ayar kayplar dikkate alndnda, soyma moment karakteristiine haiz i makinalar iin
serimotorkullanmasnndahaavantajlolduugrlr.
Soru5.VantilatrMoment karakteristiine sahip bir i makinesini tam yk altnda tahrik eden ve

tam yk deerleri Pn=100kW, nn=3000 d/d olan bir DC motorunun devri endvi devresinekatlan
ayar direnci ile yar deerine drld takdirde ayar kayp gcn, seri ve nt motor iin
bulunuz.Not:Motorkayplarihmaledilecektir.
VantilatrMomentkarakteristiinehaizbirimakinesininikifarklalmanoktasnaaitmomentve
gdeerleriyazlporanlanrsa,
M w1 M1 n P n
= = ( 1 ) 2 , 1 = ( 1 )3
M wn M nn Pn nn
n
Gifadesindeverilendeerleryerineyazlrsamilgc,
n 1500 3
P1 = Pn ( 1 ) 3 = 100.( ) = 12,5 kW eldeedilir.
nn 3000
ntveserimotorlariinikifarklalmadurumunaaitmomentdeerleri
yazlporanlanrsa;
M1 I P n M1 I P n
= 1 = E1 = ( 1 ) 2 (nt ) = ( 1 ) 2 = ( E1 ) 2 = ( 1 ) 2 (seri)
M n I n PEn nn Mn In PEn nn
ntmotoriinfaydalg,
PE1 n n 1500 2
= ( 1 ) 2 , PE1 = PEn ( 1 ) 2 = 100( ) = 25 kW bulunur.
PEn nn nn 3000
Buradankaypg,
P = PE1 -P1 = 25-12,5 = 12,5 kW olarakbulunur.
SeriMotorinfaydalg,
47
P n P n n 1500
( E1 ) 2 = ( 1 ) 2 , E1 = 1 , PE1 = Pn . 1 = 100. = 50 kW dr.
PEn nn PEn n n nn 3000
Buradanserimotoriinkaypg,
PS = PE1 - P1 = 50 12,5 = 37,5kW olarakbulunur.
48
3 DORUAKIMMOTORLARININKONTROLU
3.1 DORUAKIMMOTORLARININELEKTRKLETAHRKTEKNEM
Doruakmmotorlar,alternatifakmmotorlarnagrekolaykontroledilebilmeveyksekperformansa
sahipolmagibi,nemlistnlkleresahiptir.Ancakdoruakmmotorlar,yaplarndabulunankollektr
ve fralardan kaynaklanan mekanik arzalara maruz kalr ve peryodik bakma ihtiya gsterir. G
elektroniinde ve kontrol tekniinde elde edilen son gelimeler, kontrolu karmak alternatif akm
motorlarnn ideal kontrolunu mmkn hale getirmi ve dolaysyla doru akm motorlarna ciddi bir
alternatif olmaya balamtr. Ancak endstrideki pek ok uygulama iin doru akm motorlarnn
kontrolmetodlardahabasittirvedahaazmaliyetlidir.
Doruakmmotorlarokynlolup,endvisarglarilebirliktealansarglarnneitlikombinasyonlar
yardmyladeiikhzmomentkarakteristiinesahipmotorlarretilmektedir.Doruakmmotorlar,en
genelanlamdant,serivekompountmotorolmakzereeittir. Doruakmnt motorubtn
iletme zelliklerini bnyesinde toplayan ideal bir tahrik motorudur. Motorun devir saysn geni bir
alan iinde ayarlamak, dn ynn deitirmek ve fren olarak altrmak kolaylkla
salanabilmektedir.Hzvekonumkontroluuygulamalarndaserbestikazlolarakaltrldndan,butip
motorlarserbestikazldoruakmmotorlarolarakdaadlandrlr.Doruakmserimotorlaryksekyol
almamomentinesahipolup,cervekreniletimiiinuygunbirtahrikmotorudur.Ayrcaserimotorlar
aralarnda paralel alabildikleri iin tek motor yerine ift ve daha fazla seri motoru kullanmak
mmkndr.
3.2 DORUAKIMNTVESERBESTKAZLIMOTORLARINKONTROLU
3.2.1 DoruAkmntMotorunBalants
ekil 3.1de bir doru akm nt motorun sarg konumlar da dikkate alnarak izilen prensip balant
emasgsterilmitir.Bubalantemasnda,PNdoruakmebekesininpozitifvenegatifbaralarn,L
MRuluyolvermereostasn,ABendviularn,GHkomtasyonsargsularngstermektedir.
ekildendegrlecizere,devreemasndasarglarnsadecedirencidikkatealnmolup,makinann
sreklirejimdealtkabuledilmitir.
49
P
N

L M
R
A D
C
n B
H
G

ekil3.1DoruAkmntMotorunEsasBalantemas
3.2.2 DoruAkmntMotorunletmeKarakteristikleri
Doru akm nt motorun iletme karakteristikleri endvi devresine ait gerilim denklemlerinden
karlr.ekil3.2dedoruakmntmotorunprensipbalantemasgsterilmitir.
P N
Un
In
n Rd
Ian
M
If Rkom. Rkomp.
E
Lf , Rf Ry

ekil3.2DoruAkmntMotorunPrensipBalantemas
Sreklialmadurumundaendvidevresiiin,
50
U n = E n + R a Ian (3.1)
gerilimdenklemiyazlabilir.Burada;Unmotorauygulanangeriliminnominaldeerini,EendviEMKini,
Iaendviakmn,Raendvidevresitoplamdirencinigsterir.Endvidevresitoplamdirenci(Ra),endvi
sargsnndirenci,fravefrakontakdirenciilekomtasyonvekompanzasyonsarglarnndirenclerinin
toplamdr. Elektrik motorlarnda sarg direnleri, sadece scaklk derecesine bal olup, fra ve fra
kontakdirenci,komtatryzeyleriileendvihzgibibirokfaktrebalolarakdeiir.Ancakiletme
karakteristikleri zerinde etkileri ok az olduu iin, endvi direncinin sabit kald kabul edilecek ve
endvi reaksiyonunun etkisi ihmal edilecektir. Ayrca, nt motorlarda alan akm tam yk akmnn %
(3 4)iolduundan,gerilimdenklemlerindeendviakmyerineykakmalnabilir.Budurumda(3.1)
ifadesindenendklenengerilim,
E n = U n - R a Ian (3.2)
eklindeeldeedilir.
3.2.2.1 ElektromotorKuvvetAkmKarakteristii
Motorun endklenen gerilim ifadesinde, kaynak gerilimi (Un), endvi devresi direnci (Ra) parametrik
deiken olup, endvi akm Ian esas deikendir. Bu durumda karakteristikler iin iki durum sz
konusudur.
1.Durum;
Un gerilimi sabit kalmak art ile motorun endvisine diren ilave edilirse (r1,r2,), elde edilen
endklenengerilimdeerlerivekarakteristiineiminiverenifadeleraadakigibiyazlabilir.
dE
Ra En=UnRaIn = -R a
dI
dE
Ra+r1 E1=Un(Ra+r1)In = -(R a +r1 ) = -R 1
dI
dE
Ra+r1+r2 E2=Un(Ra+r1+r2)In = -(R a +r1 +r2 ) = -R 2
dI
YukardakiifadeleregreizilenE=f(I)karakteristikleriekil3.3degsterilmitir.
51
Un Normal Krst
En Ra
Nn
E1
Ayar Krst
N1 R1
E2
N2 R 2
0 I
In

ekil3.3DCntMotorunKademeliDeienEndviDirencineAitE=f(I)Karakteristii
2.Durum;
Motorun endvi direnci sabit kalmak artyla uygulanan gerilim U1' >U n >U1 >U 2 olacak ekilde
deitirilirse, endklenen gerilim deerleri ve karakteristiklerinin eimleri iin aadaki ifadeler
yazlabilir.
dE
U1 E1 = U1 Ra.In = R a
dI
dE
Un En=UnRa.In = R a
dI
dE
U1 E1=U1Ra.In = R a
dI
dE
U2 E2=U2Ra.In = R a
dI
Yukardaki ifadelerden elde edilen ayar karakteristiklerinin eimlerinin deimedii sadece bota
alma noktalarnn deitii grlmektedir. Buna gre elde edilen E=f(I) karakteristikleri ekil 3.4te
verilmitir.
52
Ayar Krst
N 1'
Normal Krst Nn U 1'
Un
N1
N2 U1
Ayar Krst
U2
I
0

ekil3.4DCntMotorunKademeliDeienEndviGerilimineAitE=f(I)Karakteristikleri
3.2.2.2 HzAkmKarakteristii
Doru akm motorlarnda endvi iletkenlerinde endklenen gerilimin ifadesi, motor parametreleri de
dikkatealnarak,
p.N n
E= . ..10-8 V (3.3)
a 60
eklinde yazlabilir. Burada, p ift kutup saysn, N endvi oluklarna yerletirilen iletken saysn, a
endvi sargsnn ift paralel kol saysn, maxwell olarak bir kutbun altndaki aky gsterir. (3.3)
ifadesindeki motorun yap veya konstruksiyon sabitleri ke elektromotor kuvvet sabiti olarak
tanmlanrsa,endklenengerilimiin,
E = k e n (3.4)
ifadesieldeedilir.Buifade(3.2)ifadesiilebirletirilerekdevirsaysiin,
U -R I
k e n n n = U n -R a I n , n n = n a n ,
k e .n
U n R a In
nn = - (3.5)
k en k en
ifadesi elde edilir. Motorun botaki devir says, (3.5) ifadesinde In=0 yazlr, bu deer nominal devir
saysnaoranlanrvegereklidzenlemeleryaplrsa,
53
Un n Un k en
nn = no = , o =
In =0
k e n n n ( U n -R a In ) k e n
Un
no = nn (3.6)
U n -R a I n
eklinde elde edilir. Motorun hz ifadesinde, gerilim (Un), endvi devresi direnci (Ra) ve alan ( )
parametrik deiken olup, akm (Ia) esas deikendir. Dolaysyla HzAkm karakteristikleri bu husus
dikkatealnarakfarkldurumiinaadakigibieldeedilir.
1.Durum;Ungerilimive akssabitkalmakartileendvidevresinedirenilaveedilirse,hzifadeleri
vekarakteristiklerineimiaadakigibiyazlabilir.
Un R I dn R
Ra n = a n = a
ke n ke n dI ke n
Un RI dn R
R1 n1 = 1n = 1
ke n ke n dI ke n
Un R I dn R
R2 n2 = 2 n = 2
ke n ke n dI ke n

Yukardaki ifadelerde, R1 =R a +r1 , R 2 =R a +r1 +r2 , ... olmak zere endvi devresinin toplam direncini

gstermektedir.Buifadelerinbelirlediin=f(I)karakteristikleriekil3.5teverilmitir.
n0 Normal Krst
Nn Ra
n1
N1
n2
Ayar Krst
R1
M N2
R2
0 I

ekil3.5DCntMotorunKademeliDeienEndviDirencineAitAyarKarakteristikleri
2.Durum; Ra direnci ve aks sabit kalmak artyla endvi gerilimi U1>Un>U1>U2 olacak ekilde
deitirilirse,hzifadelerivekarakteristiklerineiminiverenifadeleraadakigibiyazlabilir.
54
U1>Un>U1>U2
U n ' R a In dn R
U1' n1' = - =- a
k e n k e n dI k en
U n R a In dn R
Un nn = - =- a
k e n k e n dI k e n

U1 R a I n dn R
U1 n1 = - =- a
k e n k e n dI k e n
U 2 R a In dn R
U2 n2 = - =- a
k en k en dI k en
Yukardakiifadelerinbelirlediin=f(I)karakteristikleriekil3.6daverilmitir.
n'
FaydalFren
Norma 01
l Krst
n0 U'1 Ayar Krst.
n01
.B.
M Un Normal Krst.
G
n 02
U1
n03 U2 Ayar Krst.
U3
I
0

ekil3.6DCntMotorunKademeliDeienEndviGerilimineAitn=f(I)Krst.
3.Durum; Un gerilimi ve Ra direnci sabit kalmak artyla aks, n> 1> 2 olacak ekilde
deitirilirse,devirsaysven=f(I)karakteristiklerinineimineaitifadeleraadakigibiyazlabilir.
U R I R
n = n - a n dn = - a
n n k k dI k
e n e n e n
U R I dn R
n = n - a n =- a
1 1 k k dI k
e 1 e 1 e 1
U R I R
n = n - a n dn = - a
2 2 k k dI k
e 2 e 2 e 2
55
Yukardakiifadelerinbelirlediin=f(I)karakteristikleriekil3.7teverilmitir.
n3
n2 3
Ayar
n1 2
Krst
1
n0
Normal Krst n
I
0

ekil3.7DCntMotorunKademeliDeienAlanAkmnaAitn=f(I)Karakteristikleri
3.2.2.3 HzMomentKarakteristii
DC motorlarda, motorun konstruksiyon sabitlerini de iine alan moment sabiti km olarak tanmlanrsa
momentiin,
M = k m Ia (3.7)
ifadesiyazlabilir.ntmotorlardaalanakmtamykakmnn%(35)idolayndaolduuiin,endvi
akmyaklakolarakhatakmnaeitalnabilir( I a I n ).Budurumdamomentiin,
M n k m . n .I n (3.8)
yaklakbantsyazlabilir.
Yk akmnn (3.8)den hesaplanan deeri hz ifadesinde yerine yazlrsa, n=f(M) karakteristiinin

denklemi,
56
U R a veya
n= -M
k e k e k m 2
U Ra (3.9)
n= -M
Ce Ce C m
eklindeeldeedilir.Burada, Ce = k e , Cm = k m olmakzeresabitlerdir.Buifadeninbirinciterimino
devir saysn, ikinci terimi ise ykle devir saysndaki deiim miktar ni verir. DC nt motorunda
moment yk akm ile orantl olduu iin n=f(I) ve n=f(M) karakteristikleri ayn ekilde deiir. Bu
nedenle burada sadece normal n=f(M) karakteristiinin izimi ile yetinilecektir. ekil 3.8de DC nt
motorunsadecesadnyniinn=f(M)karakteristiigsterilmitir.
N0 ( 0 , n 0 )
nn n
M Nn ( Mn, n n )
G
M
0 Mn

ekil3.8DCntMotorunNormalHzMomentKarakteristii
3.2.2.4SerbestikazlDCMotorunalmaBlgeleriveKarakteristikleri
Serbest ikazl DC motorlarn endvi ve alan devreleri, birbirlerinden bamsz olarak bir DC
kaynandanbeslenmektedir.Motorunnominalhz,nominalendvivealanakmndaalthz
olarak tanmlanmaktadr. Hzn nominal hzn altna drlmesi, endvi geriliminin kontrolu ile
salanr. Bu kontrol esnasnda endvi akm ve alan akm sabit tutulur. Bu yzden endvi gerilim
kontrol, motor momenti daima sabit kald iin, sabit momet srme metodu olarak adlandrlr.
Nominal hzn stndeki hzlarda alma, endviye uygulanan gerilim sabit kalmak artyla, alan
aksveyaalanakmdeitirmeksuretiylesalanr.Akazalrkenhzartarvemotorunendklenen
elektromotorkuvveti,dolaysylagsabitkalr.Bunedenle,alankontrolmetodu,sabitgsrme
metoduolarakadlandrlr.ekil3.9daserbestikazlbirDCmotoriin,endklenenmoment,g,
endviakm,alanakm,akvegeriminhzabaldeiimleriverilmitir.
57

ekil3.9SerbestkazlDCntMotorunKarakteristikleri
3.2.3 DCntMotoraYolverme
Tahriksisteminisukunetdurumundannormaliletmedurumunageirmeilemineyolverme,busreye
yolverme sresi, bunun iin kullanlan cihazlara yolverme cihazlar, gerekli balantlara da yolverme
balantlardenir.
NormalyaptarzndakiDCmotorlarkalkanndatamykakmnn10ila20katn,asenkronmakineler
ise tam yk akmnn 4 ila 8 katn ekerler. Bu yksek yolalma akmlarn drmek ve ayn zamanda
yolalmamomentlerinitahriksistemiiinuygundeerlereayarlamakiinyolvermecihazlarveyolverme
balantlar kullanlr. Motorun ilk anda ektii akm snrlandrmak ve momenti istenilen deere
ayarlamakiinyaendvidevresinedirenilaveedilirveyamotorauygulanangerilimdrlr.Motora
toplam deeri Rd = r1 + r2 + + rm olan yolverme direnleri ile yolverilmesi durumunda, balangta
tamamdevredeolanyolvermedirenleri,motoryolaldkasondanitibarendevrededilir.Yolverme
direnlerinintamamdevrededildiktensonranormalkarakteristikzerindesreklialmanoktasna
ulalr.ekil3.10da,DCntmotorunkademeliyolvermedirenleriileyolverilmesidurumundan=f(I)
veE=f(I)erilerigsterilmitir.
58
n E
N0 N0 E =sbt
n0 Ra N n0 Ra N
R1 J R1 J
I I
R2 H R2 H
Rm-1 G Rm-1 G
F F
Rm D Rm D
C C
n B= nC B E B =EC B
A I A
0 0 I
I n I1 I2 I n I1 I2
(a) (b)

ekil3.10DCntMotorunYolvermeErileri
a)HzAkmKarakteristii,b)ElektromotorKuvvetAkmKarakteristii
nceyolalmaartlarveseilenkademesaysnagre,yolalmaakmnnmaksimum(I2)veminimum(I1)
deerleri hesaplanr. I2 sabit akm dorusunun yatay ekseni kestii A noktasn No noktasna balayan
doru Rm=Ra+Rd , m. inci kademe direnci karakteristiini verir. Yolalma bu karakteristik zerindeki A
noktasndan balar. Bu noktada nA=0, EA=0, fakat moment M 2 = k m I 2 = C m I 2 gibi bir deere sahip
olup, tahrik sistemi bu momentle yol alr. Sistem hzlanrken alma noktalar Bye doru devaml
hareket halindedir. B noktasna varldnda devir says nB, endvi EMKi EB gibi deer alrken, endvi
akmI2deerindenI1deerine,dndrmemomenti M 1 = k m . I1 = C m I1 deerineder.Bnoktasnda
sondan itibaren rm direnci devre d edilir. Bu arada akm I1 deerinden I2 deerine ykselirken devir
saysveEMKsabitkalrveBdenizilenyataydorununI2sabitakmdorusununkestiiCnoktasRm1
diren karakteristiine ait bir noktadr. Bu nokta No ile birletirilirse bu yeni diren karakteristii elde
edilir.Dahasonrayolvermeyebuekildebtnkademedirenleridevrededilenekadardevamedilir.
Kademedirenlerininhesabiindirenlerindevredekalmasreleriileakmlarnbilinmesigerekir.ekil
3.11dedevirsaysveyolalmaakmnnzamanabaldeiimleriverilmitir.
59
I n
A C F H
I2
I ort n=f(t)
nn
I1
In B D G I=f(t)
t
0 t1 t2 t3 t4

ekil3.11DCntMotorunHzZamanveAkmZamanErileri
DC nt motorun yolverme reostas kademe direnleri, ekil 3.12de gsterilen E = f(I) diyagramdan
hesaplanabilir.
E
U =sbt P
N M
M Ra
R1
K J
r1
R2
I H
G
Rm-1
E D =EF r2
F
D
Rm
Rd rm-1
C
E B=EC B
rm
A
0 I
I n I1 I2

ekil3.12DCntMotorunYolvermeReostasKademeDirenlerininHesabnaYarayanDiyagram
YolvermereostastoplamdirenciRd,Anoktasnaait U-0=(R a +R d )I 2 gerilimdenkleminden,
U
R d = -R a
I2
60
olarakbulunur.AralarndabirgeometrikdizitekiledenkademedirenlerideA,B,C,D,noktalarnaait
gerilimdenklemlerindenkarlr;
Anoktasiin: U-EA =RmI2
Bnoktasiin: U-E B =R m I1
Cnoktasiin: U-E C =R m-1I 2
Dnoktasiin: U-E D =R m-1I1
Fnoktasiin: U-E F =R 2 I 2
Nnoktasiin: U-E N =R a I n
AveCnoktalarnaaitgerilimifadeleritaraftarafakarlrsa,
AC = E C -E A = (R m -R m-1 )I 2 = rm I 2
ifadesieldeedilir.Benzerekilde,
CF=rm-1.I 2 , FH = r2 . I 2 , HJ = r1 . I 2 , JP = R a .I 2
olduugsterilebilir.BveCnoktalarnaaitgerilimifadelerininsoltarafeitolup,sataraflareitlenirse
R m .I1 =R m-1.I 2 , R m = I 2 = k eldeedilir.

R m-1 I1
Dieralmanoktalarnaaitgerilimifadeleridikkatealndnda,yolvermereostaskademedirenleri
arasndaaadakiserieldeedilir.
Rm R R R I
= m-1 = L = 2 = 1 = 2 = k (3.10)
R m-1 R m-2 R 1 R a I1
Yukarda elde edilen (3.10) ifadesi yardmyla, yolverme reostas byk ve kk kademe direnleri
aadakigibihesaplanabilir.
BykKademeDirenleri;
R1 = R a .k
R2 = R1.k = R a .k 2

61
M

Rm = R a .k m
eklindeeldeedilir.Sonifadedenmkademesays,
Rm ln(R m /R a )
ln = m .ln k m =
Ra ln(I 2 /I1 )

eklindeeldeedilir.KkKademeDirenleri;
R
1
= R a +r1 => r1 =R1 -R a
r1 = R a k-R a =R a (k-1)
R2 = R a +r1 +r2
r2 = R 2 -R a -r1 = R a k 2 -R a -R a k+R a
r2 = R a k(k-1)
M
m-1
rm = Ra k (k-1)
eklinde yazlabilir. Elektrikle tahrik sistemlerinde yolalma esnasnda akmn maksimum ve minimum
deerlerinintesbitedilmesiiin3farkldurumszkonusudur.
Arykaltndayolverme:Mort=(1,72)Mn
Ar yk altnda yol alan makineler: Tat aralar, volanl makineler (presler), basn altnda yol alan
pompalar,vinler,krenler,haddeler,arpmamakinelerivekalenderler.
Tamykaltndayolverme:Mort=(1,31,5)Mn
Tamykaltndayolalanmakineler:Hzldnensantrifjpompalar,transportkaylar,iplikvedokuma
makineleri,asansrlervbimakineleri,
Yarykaltndayolverme:Mort=(0,650,75)Mn

Yarykaltndayolalanmakineler:Botaveyayarykteyolalanbtnmakinelerbugrubagirer.Takm
tezgahlar,pistonlupompalar,kkkompresrler,dkhzlsantrifjpompalarvevantilatrler.
Yukardamomentleriinverilenoranlarakmlariindegeerlidir.
62
3.2.4 DCntMotorunDevirSaysAyarMetotlar
DC nt motorun devir says ayar, endvi devresine diren ilave etmek, endvi devresine deiken
gerilimuygulamakvealanakmndeitirmeksuretiylefarklekildegerekletirilebilir.
3.2.4.1 EndviDevresineKademeliDirenlaveEderekYaplanDevirSaysAyar
Buayarmetodundaprensipuygulanangerilimvealansabitkalmakartilemotorunendvidevresine
kademeli diren ilave etmek olup, elde edilen ayar karakteristikleri ve sabit yk momenti iin alma
noktalarekil3.13degsterilmitir.
n
n0
nn
Nn (R a) Normal Krst
n1
N1 (R 1)
n2
N2
(R 2)
Ayar Krst M
0
N3
(R 3)

ekil3.13DCntMotorunEndviDevresineDirenlaveEdilerekEldeEdilenAyarKarakteristikleri
Ayarmetodununbalcazellikleriaadakigibisralanabilir;
Motorundevirsaysayardarbiralandagerekletirilebilir.
Ayarsrekliolmayp,kademelidir.
Hzazaldkakarakteristiklerineimiarttndan,yktekideiimlerde,hzdakideiimartmaktadr.
Hz,ilaveedilendirenlerebalolarakdeitiinden,herhangibirayarcihaznagerekyoktur.
Hzayartekynlolup,motorunhzsadecenominaldevirsaysnnaltndakihzlardaayarlanr.
Ayardirenlerindenhatakmnnyaklaktamamgetiinden,ayarkayplarsondereceyksektir.

3.2.4.2 EndviDevresineDeikenGerilimUygulanarakYaplanHzAyar
Bu ayar metodunda prensip, endvi devresi direnci sabit kalmak ve alan sargs bamsz bir DC
kaynandan beslenmek artyla, motorun endvisine deiken gerilim uygulamaktr. Motorun endvi
devresine U1>Un>U1>U2olacak ekilde deiken gerilim uygulandnda elde edilen ayar
karakteristiklerivesabitykmomentiiinalmanoktalarekil3.14degrlmektedir.
63
n'1 N '1
nn
N o rm a
l K rst
U '1 } A yar
K rst
Nn
M Un
n1 N1
n2 N2
U1
U2 } A yar
K rst
0 I
In

ekil3.14DCntMotorundaGerilimDeitirilerekEldeEdilenAyarKarakteristikleri
Bu tip hz ayar DC motorlar iin ideal bir hz kontrol yntemi olup, tahrik sistemlerinde geni lde
kullanlmaktadr.Hzayarnnbalcazellikleriiseaadakigibisralanabilir.
Devirsaysayaralansonderecegenitir.
Stabilite artlar deimez. Karakteristiklerin eimleri eit olduundan, ykteki deiimlerde devir
saysndakiartaynkalr.
Ayarsrekliolup,kademeligerilimuygulanmasdurumundaisekademelidevirsayseldeedilir.
Ayarikiynlolup,motorundevrinominaldevrinaltndavestndeayarlanabilir.
Ayarekonomisisondereceiyidir.
TeksakncasdeikengerilimliDCkaynanaihtiyagstermesidir.
DC motorlarna deiken gerilimli DC kayna salamak amacyla dinamik ve statik sistemler

kullanlmaktadr. Dinamik sistemlerde, deiken gerilim elde etmek iin aralarnda mekanik ve/veya
elektriksel balant olan motor ve generatr gruplarndan yararlanlr. Dinamik sistemlerin en nemli
uygulamas WardLeonard tahrik sistemidir. Bu nedenle sadece WardLeonard tahrik sistemi aada
incelenmitir.
3.2.4.2.1WardLeonardTahrikSistemiileHzKontrolu
WardLeonardtahriksisteminde,devirsaysayaredilecekmotorundnda,bumotorlaayngteiki
elektrik motorunadahaihtiyaolup,sistemin blokdiyagramekil3.15de verilmitir.Tahrikmakinesi
(T.M),DCgeneratr(G),devirsays
I.D T.M G M A
ekil3.15
WardLeonardTahrikSistemiBlokDiyagram
64
ayar edilecek DC nt motoru (M) ve i makinesinden (A) oluan tahrik sisteminde, tahrik makinesi
olarak alternatif akm ebekesinden beslenen bir elektrik motoru kullanlmas durumunda, alan
sarglarn beslemek amac ile kk gl bir ikaz dinamosu (.D) balanmtr. ekil 3.16da fazl
talternatif akm ebekesinden beslenen bir WardLeonard tahrik sisteminin balant emas
grlmektedir.
R S T
.D G M A
3~
M
T.M.
II
p
n
ekil3.16
WardLeonardTahrikSistemiBalantemas
Tahrik sisteminde, tahrik makinesi tarafndan yaklak sabit devirle tahrik edilen doru akm
generatrnn(ntgeneratr)alanakmdeitirilerekularndaneldeedilendeikendorugerilim
doru akm nt motorunun endvisine uygulanmakta ve bu sayede motorun devir says ayar
yaplmaktadr.Generatrnalanakmnherikiyndedeayarlamakiinsistemdeikiynlalanreostas
kullanlmtr.kazdinamosuisemotorvegeneratrnalansarglariingerekliDCkaynaeldeetmek
iinkullanlmaktadr.ekil3.17deWardLeonardtahriksistemiileeldeedilenayarkarakteristiklerive
almablgelerigrlmektedir.
65
deiken
G
M
U deiken
0
M
M
G
deiken

ekil3.17WardLeonardBalantsndantMotorunAyarKarakteristikleri
a)Wardleonardtahriksistemininzellikleri;
Geni bir alan iinde shhatli ve seri devir says ayar imkan salar. Motorun alan akm da
deitirilerek ayar alan iki ynde komtasyon snrna kadar geniletilebilir. Ayar karakteristiklerinin
eimi generatrn endvi direncinden dolay biraz artar. MotorGeneratr grubunun devir saysnn
sabitdeeriiin,tahrikmotorunundevirsaysvekarakteristiineimiaadakigibiyazlabilir.
E (R +R ) dn R +R
n= -M g m2 , = - g m2
k e m k e k mm dM k e k mm
Burada; Rg generatrn endvi devresi toplam direncini, Rm nt motorun endvi devresi toplam
direncinigsterir.
Dnynkolaycadeitirilebilir.iftynlreostasyardmylageneratrnikazakmnnyn
deitirilirse,motorauygulanangeriliminpolaritesideiirvebununsonucuolarakmotorundn
yndeiir.
ok geni bir alanda faydal fren olarak alabilir. Motor sa ynde herhangi bir alma
karakteristiinde 1. Gzde alrken, gerilim aniden drlrse, alma noktas 2. Gzde bu ayar
karakteristiizerindegeneratralmablgesinegeer.
Yolvermekayplarsondereceazaltlmtr.Ayariinsadecegeneratrnalanakmnayarlamakve
ynndeitirmekyeterlidir.
66
Son derece duyarl bir hz ayar sistemidir. Normal generatr yerine zel yapda ayar generatr
kullanlaraksistemincevapvermesresidahadaksaltlabilir.
Sakncalarise;
Sisteminkuruluveiletmemasraflaryksektir.
Sisteminmekanikverimidktr.Sisteminiindeenerjidefaekildeitirdiiiin,hermakinede
enerjininbirksmkaybolur.Sistemintoplamverimi,
sis = T.M .G .M
eklindeyazlabilir.Burada; T.M tahrikmakinasnn, G generatrnve M motorunveriminigsterir.
b)WardLeonardTahrikSistemininUygulamaAlanlar;
Geridnlelikhaddetesislerivekathaddeleri.
Yksekbinalardakullanlanasansrler,madenkuyusuasansrleri.
Saveprofilkesmemakineleriilepresler.
Hassastornatezgahlarvefrezeler.
3.2.4.2.2TekFazlDntrclerle(KontrolluDorultucularla)DCMotorKontrolu
Serbest ikazl DC motorlarn hz, tek fazl kaynaktan beslenen ikdntrc yardmyla kontrol
edilebilir. Motorun nendvi devresini besleyen birinci dntrcnn kontrol as ( iletim as
)deitirilerekmotorunendvisineuygulanangerilimdeitirir.Bylecebirincidntrcnngecikme
a kontrolu ile temel hzn altndaki hzlarda kontrol salanr. Motorun alan devresini besleyen ikinci
dntrcnnkontrolasnndeitirilmesiiletemelhznzerindekihzlardakontrolsalanr.Birinci
dntrciin, 1 indkdeerlerindeendviakmkesintiliolabilir.Endviakmndakikesintiler,
endvide daha ok kayba ve zayf hz reglsyonuna sebep olur. Motor hznn alak deerleri iin
endviakmnsrekliyapmakveendviakmndakidalgalanmalarazaltmakiin,endvidevresiileseri
Lendktansbalanr.TekfazldntrclerdenbeslenenDCmotorsrcleri,gelektroniidevre
tipine bal olarak, tek fazl yar dalga dntrcl srcler, kpr dntrcl srcler, tam
dalgadntrclsrclerveiftdntrclsrclerolmakzeredrttipteolup,busrcler
aadaincelenmitir.Butipdntrclerinhepsinde I a endviakmsabitkabuledilmitir.
a)TekFazlYarDalgaKontrolluDntrcileDCMotorKontrolu
Serbest ikazl bir DC motorun endvi devresi tek fazl yar dalga kontrollu dntrc kna
balanrsa,dntrcnkontrolasdeitirilerekeldeedilendeikendorugerilimyardmyla
motorun hz kontrolu gerekletirilebilir. ekil 3.18de serbest ikazl bir DC motorun tek fazl yar
dalgakontrollubirdntrczerindenbeslenmesineaitsrcdevresigrlmektedir.
67
ekil3.18TekFazlYarDalgaKontrolluDntrczerindenbeslenbirDCmotorun;
a)Balantemas,b)almablgesi,c)AkmveGerilimlerinDeiimleri.
68

ekildeendvidevresinebykdegerlibirbobinbalanmadsreceendviakmsreklideildir.
Butryarmdalgakotrolludorultucularnkullanlduygulamalardag0.5kWcivarndadr.Alan
sargs ise, ekilde grld gibi, daha kk gte bir tek fazl yarm dalga kontrollu kpr
dntrc zerinden beslenmektedir. Dntrc kndaki gerilimin ortalama ortalama
deeri,
U
Udi = m ( 1+cos1 )
2 (3.11)
Alansargsn
eklindeyazlabilir.Burada,0<<olup,Ukaynakgerilimininmaksimumdeeridir.
besleyentekfazlyarkontrollukprdntrcnnkgerilimininortalamadeeri,
U
Uf = m ( 1+cos 2 )
(3.12)
eklindeyazlabilir.Burada,0<<dir.
ekil3.18(c)dekidalgaekillerinden,tristrveyakaynakakmnnefektifdeeri,
2
I sr = Ia = Ia
2 2 (3.13)
Serbestgeidiyodundangeenakmnefektifdeeri,
+ 2 +
I fdr = Ia = Ia
2 2 (3.14)
eklindeeldeedilir.GrnenGiriGc= U S .I sr
MotoraverilenG= Ea I a + I a2 .Ra = ( Ea + I a .Ra ) I a = U t .I a
E I + I 2 .R U .I
GiriGFaktr PF = a a a a = t a
Vs .I sr U s .I sr (3.15)
b)TekFazlYarKontrolluKprDntrcileDCMotorKontrolu
ekil3.19(a)da,endvivealandevresitekfazlyarkontrolluikidntrcilesrlenserbest
ikazlDCmotorkontrolsistemineaitbalantemasgsterilmitir.Herikidntrcdetekfazl
kaynaktanbeslenmektedir.Budntrclertekblgelikontrolauygunolup,15kWakadarkiDC
tahriklerdekullanlmaktadr.ekil3.19(b)de,endviakmndadalgalanmaolmaddurmda,akm
vegerilimdalgaekillerigsterilmitir.
Dntrckndakigeriliminortalamaortalamadeeri,
U
Udi = Ut = m ( 1+cos1 ) (3.16)

69
Alandevresiiin,
U
Uf = m ( 1+cos 2 )
(3.17)
ifadeleriyazlabilir.
ekil3.19(b)dekidalgaekillerindenkaynakakmnnefektifdeeri,

I sr = I a
(3.18)
Serbestgeidiyodundangeenakmnefektifdeeri,

I fdr = I a
(3.19)
Tristrakmnnefektifdeeri,

ITr = I a
2 (3.20)
70

ekil3.19TekfazlyarkontrollukprdntrcileDCmotorkontrolunaait;
Girigfaktr
U .I
PF = t a (3.21)
U s .I sr
c)TekFazlTamKontrolluKprDntrcileDCMotorKontrolu
EndvivealandevresitamkontrolludntrcilebeslenenbirserbestikazlDCmotorkontrol
sistemine ait src devresi ekil 3.20(a)da verilmitir. Kontrol devresi iki blgeli almaya
elverilidir ve 15 kWa kadar glerde kullanlmaktadr. Motorun rejeneratif frenlenmesi iin, g
motordankaynaadoruakmakzorundadrvebumotorunztemksyndeitirirsemmkndr,
nkEa.ianegatiftir.Tristrlertekynlelemanolduundan,akmnynnndeitirilemediine
71
dikkatedilir.BunedenlerejeneratiffrenlemeiinEannpolaritesiterserilmekzorundadr,buda
alan sargsn besleyen dorultucunun 90 dereceden daha byk gecikmeli altrlarak ters
evrilmesi ile mmkndr. Bylece alan sargsndaki akm yn deitirebilir, alan sargs tek fazl
tamkontrolludorultucuzerindenenerjisalar.
EndviDevresinibesleyendorultucununkgerimininortalamadeeri,
2U
Ut = m cos1 (3.22)

dir.Burada,0<<olup,Ukaynakgerilimininmaksimumdeeridir.Aynekildealandevresini
besleyendorultucununkgerilimininortalamadeeri,
2U
U f = m cos 2
(3.23)
dir.Burada,0<<dir.
ekil3.20(b)dekidalgaekillerinden,kaynakakmnnefektifdegeri,

I sr = I a2 . = Ia
(3.24)
Tristrakmnneffektifdeeri,
I
Itr = I a2 . = a (3.25)
2 2

U .I 2U m I . 2 2 2
GiriGFaktr pf = t a = Cos1. a = Cos1 (3.26)
U s .I sr U m .I a
Yukardakiifadedeendviakmnnsabitolduukabuledilmitir.

72

ekil3.20TekfazltamkontrollukprdntrcileDCmotorkontrolunaait;
d)TekFazliftDntrcileDCMotorKontrolu
ekil 3.21(a)da iki tam kontrollu ters paralel bal bir tek fazl ift dntrcnn kullanld
serbestikazlbirDCmotorun balantsgrlyor. Butipsrclerdrtblgedealmakta olup,
kullanma alan yaklak 15 kW civarndadr. Birinci ve drdnc blgede 1. dorultucu, ikinci ve
nc blgede 2. dntrc enerji salar. Alan sarglar tek veya fazl tam kontrollu
dntrcedenbeslenebilir.Dorultucuklarndakigerilimleriinaadakiifadeleryazlabilir.
73

ekil3.21TekfazliftdorultucuileDCmotorkontrolneait;
a)Balantemas,b)almablgeleri.
2U m
1.Dntrciin, U di = Ut = cos1 ( 0 1 ) (3.27)

2U m
2.Dntrciin, Udi = Ut = cos 2 ( 0 2 )(3.28)

Burada, 1 + 2 = dir.
2U m
Alandntrcsiin, U di = U f = cos3 ( 0 3 )(3.29)

1.Dntrc 1 90 ikenileriyndemotor, 1 90 ikenmotortersyndefaydalfrenlemeye
geervedrdncgzdegeneratrolarakalr.
74
2.Dntrc 2 90 ikenncgzdetersyndemotor, 2 90 vemotortersyndeuyarma

salanrsatersynderejeneratiffrenlememodundaikincigzdegeneratrolarakalr.
3.2.4.2.3FazlDntrcBeslemeliDCSrcler
Byk gl DC motor srcleri daima fazl dntrcler vastasyla beslenir. Bir fazl
kontrolludntrc,temelhznaltndakihzlarsalamakamacylaendvidevresigcntemin
eder. Bir dier fazl kontroll dntrc, temel hzn stndeki hzlarn salanmas iin alan
devresinebalanmtr.fazldntrclerinkfrekans,tekfazldntrclerindendaha
yksektir.Buyzden,fazlsrclerdeendviakmndakidalgalanmalarazaltmakiinkullanlan
endkdansndeeri,tekfazlDCsrcdendahadktr..Genellikleendviakmsrekliolduu
iin,fazlDCsrclerdekimotorperformans,tekfazlDCsrclere gre dahayksektir.
fazl DC srcler, tek fazl DC srclerde olduu gibi fazl srcler; fazl yar dalga
dntrcl srcler, fazl yar kontrollukpr dntrcl srcler, fazl tam dalga
kpr dntrcl srcler ve ift dntrcl srcler olmak zere drt tipte olup, b
srcler aada ayrntl bir ekilde incelenmitir. Bu tip dntrclerin hepsinde I a endvi
akmsabitkabuledilmitir.
a)FazlYarDalgaDntrcileDCMotorKontrolu
ekil 3.22 (a)da bir serbest ikazl DC motor ve iki dntrcden ibaret olan bir src devresi
grlmektedir. Motorun endvi devresi bir fazl yar dalga dntrcden, alan sargs ise
fazlyarkontrollubirkprdntrcsndenbeslenmektedir.Budntrc,ekil3.22(b)de
grld gibi, birinci blgede alr ve yaklak 40 kWa kadar ki uygulamalarda kullanlr. Bu
src ile iki blgeli alma, motorun alan sargs tek veya fazl tam kontrollu kpr
dntrcdenbeslenmekartyla,salanabilir.
Birfazlyarmdalgadntrciinkgerilimininortalamadeeriveyamotorunendvi
devresineuygulanangerilim,
3U ml
U di = Ut = cos1 ( 0 1 )
2
(3.30)
dir.Burada U ml hatgerilimininmaksimumdeeri, 1 1.dntrcnnkontrolasdr.

Alansargsnbesleyenfazlyarkontrollukprdntrcgerilimi,
3U ml
Uf = (1+cos 2 ) ( 0 2 )(3.31)
2
dir.fazlyardalgadntrclsrc,ACkaynakhattndakiDCbileenesahipolduuiin,
geneldeendstriuygulamalarndakullanlmaz.
ekil3.22(c)deverilendalgaekillerinden( I ar = I a );
75

ekil3.22fazlyarkontrolludorultucuileDCmotorkontrolneAit;
1 2 1
Hatveyafazakmnnefektifdeeri, I sr = I a2 . = Ia (3.32)
2 3 3
2 1 1
Tristrakmnnortalamadeeri, ITA = I a . . = Ia (3.33)
3 2 3
1
Tristrakmnneffektifdeeri, ITr = I sr = Ia (3.34)
3
eklindeeldeedilir.
b)FazlYarKontrolluKprDntrclSrcler
fazlyarkontrollukprdntrcdenbeslenenbirserbestikazldcmotorunsrcdevresi
ekil3.22(a)daverilmitir.Devredemotorunalansargsdakkglbirfazlyarkontrollu
kprdntrcdenbeslenmektedir.Budevrebirblgedealmayaelveriliolup,yaklak115
Kwakadargleriinkullanlabilmektedir.Endviakmndadalgalanmaolmadveakmnsrekli
76
olduukabuledilirse, = 30 kontrolasiin,tristrakmvehatakmnndalgaekilleriekil3.22
(b)degsterilmitir.Budalgaekillerininincelenmesindenaadakisonuclareldeedilebilir.
1 60 kontrolasiin,herbirtristr 120 iiniletimdeolur.
60 1 180 kontrolasiin,herbirtristr (120 1 ) iiniletimdeolur.
Endviakmndadalgalanmaolmadkabuledilirse,endviakmnneffektifdeeri I ar =I a dir.
Byleceekil3.22denaadakiifadeleryazlabilir. 1 60 iin,
2 1 2
I sr = I a2 . = Ia (3.35)
3 3
VeTristrakmnneffektifdeeri,
1 2 1
ITr = I a2 . = Ia (3.36)
2 3 3
Dir. 60 1 180 iinkaynakakmnnefeektifdeeri,
180 1 180 1
I sr = I a2 .( ) = Ia (3.37)
180 180
Vetristrakmnnefektifdeeri

180 1
ITr = I a (3.38)
180
1 180 1
Dir. 1 60 iintristrakmnnortalamadeeri I a ve 60 1 180 iin, ( ) I a dir.
3 180
3U ml
1.dntrciin, Uo = Ut = (1+cos1 ) ( 0 1 )(3.39)
2
3U ml
2.dntrciin, U f = (1+cos 2 ) ( 0 2 )(3.40)
2
77
(a)

(b)
ekil3.22fazlyarkontrollkprdntrcdenbeslenenserbest
ikazlbirdcmotorun;(a)Balantemas,(b)AkmveGerilimDalgaekilleri
78
c)FazlTamKontrolluKprDntrcileDCMotorKontrolu
Biri endvi devresinde fazl tam kontrollu kpr dntrc, dieri alan devresinde fazl (
veya bir fazl ) tam kontrollu kpr dntrcden beslenen bir serbest ikazl dc motor src
devresi, ekil 3.23de grld gibidir. Bu devre iki blgede alr ve yaklak 1500 Kwa kadar
glerde kullanlr. Rejeneratif frenleme iin, Ea nn polaritesi ters evrilmek zorundadr. Bu da,
alan sargsn besleyen dorultucunun 90 dereceden daha byk gecikme as ilealtrlmas ile
mmkndr.Dntrcgerilimlerininortalamadeeri,
3U ml
1.dntrciin, U 0 = Ut = cos1 ( 0 1 )

(3.41)
3U ml
2.dntrciin, U f = cos 2 ( 0 2 )(3.42)

Dir.Burada, U ml hatakmnnmaksimumdeerinigsterir.

ekil3.23fazltamkontrollkprdntrcilebeslenenserbestikazlDC
motorkontrolsistemi
Endviakmnnsabitdeeriiinve = 30 iinakmvegerilimdalgaekilleriekil3.24de
gsterilmitir.Budeiimlerden,srekliendviakmiinherbirtristrn 120 iletimdeolduu
grlmektedir.Budurumda;
Endviakmnneffektifdeeri, I ar = I a
2 1 2
Kaynakakmnneffektifdeeri, I sr = I a2 . = Ia (3.43)
3 3
79
1 2 1
Tristrakmnneffektifdeeri, ITr = I a2 . = Ia (3.44)
2 3 3
2 1 1
Tristrakmnnortalamadeeri, ITA = I a . . = I a (3.45)
3 2 3
eklindeeldeedilir.ekil3.25dekaynakakm iA ,geriliminindisininilkiaretiaolduunda(
vab , vac gibi)pozitiftir.Benzerekildeikinciiaretaolduundanegatiftir( vba , vca gibi).BveCfazlar
iinkaynakakmnndeiimibutemeldetarifedilebilir.

Ucb Uab Uac Ubc Uba Uca Ucb Uab Uac Ubc Uba Uca Ucb Uab
Uo U t
0
wt
Ia
wt
=30
A
120
Ia
wt
-Ia
120

T1
120 120
Ia Ia
0
wt
ekil3.24 = 30 iinakmvegerilimdalgaekilleri
80
d)FazliftDntrcileDCMotorKontrolu
DC Motor kontrolunda dinamik Ward Leonard sistemi ile salanan zellikler, ters paralel bal ift
dntrc kullanmak suretiyle salanabilir. Bu nedenle bu sistemler, statik Ward Leonard sistemi
olarak da adlandrlr. ekil 3.25 (a)da, Serbest ikazl bir doru akm motorunun ters paralel bal ift
dntrckullanarakgercekletirilendrtblgelihzkontrolsistemininbalantemasherlgeiin
ayrayrverilmitir.

ekil3.25(a)DrtBlgeliKontrol,(b)YnDeitirmeOlay
81
I. ve III. Blgelerde, yani iletme eidi olarak saat ibreleri ynnde ( doru ynde ) veya saat
ibrelerinin tersi ynnde ( ters ynde ) hzlanmada doru akm makinesi motor, dntrc de
dorultucu olarak alr. Dntrc gerilimi, makinada endklenen gerilim ve endvi
devresindekigerilimdmnntoplamnaeitolup,enerjiynebekedenmotoradorudur.II.
ve IV. Blgelerde, yani iletme eidi olarak saat ynnde veya saat ynnn tersindeki hzlarda
doruvetersyndeyavalamada,DCmakinesigeneratrolarakdntrcdeinvertermodunda
alr. Bu durumda, makinada endklenen gerilim ile endvi devresindeki gerilim dmnn
toplam,dntrcgerilimindenbyktrveenerjiebekeyegeriverilir.
YnDeitirme(Tersevirme)Olay:
ebekedenetimlidntrclerdetetiklemekontroludeitirilerekfaaliyetegeirilebilenekadar
gemesigerekentepkisreleri,darbesaysvedevreartlarnabalolarakbelirlenebilir.ekil3.25
(b),yndeitirmeolayndahzlanmadanyavalamaya(Frenlemeye)geiigstermektedir.SR1
dntrcsilkolarakdorultucumodundaalrvepozitif I d akmakar.Akmyndeitirme
komutundan sonra ilk olarak SR1 dntrcsnn inverter kontroluyla azaltlmaldr. Ancak o
zaman SR2 dntrcsnn anahtarlama sreci ( ya da endvi veya alan devresinin ters
polaritelenmesi ) , I d akmnn azalmasyla makinede yavalamann balayabilmesi, ele alnabilir.
Bylece ekilde grld gibi, akmsz ve kontrolsuz bir kesinti meydana gelir. Yani motorun
ynnn deitirilmesinde akmn SRI dntrcsnden SRII dntrcsne aktarlmas
srasnda,akmszveynlendirilmemiboluk(lzaman)oluur.
SrekliAkmdaalma(EZamanlKontrol):
Yksekdinamikperformansistenentahriksistemlerinde,lzamanaizinverilmez.Bunedenleekil
3.26da grlen ift dndrcl, yk akml, devre akml ve endklenmi gerilimli sistemler
kullanlr. Burada iki dntrc ayn anda alr. Ayar karakteristiklerinden bilindii gibi, SRI
dntrc1 asiledorultucuolarakalrkenSRIIdntrcs2 =1801asileinverter
olarakalmaktadr. ki kontrol asdaortalamadoruakmdeerlerinin eitbyklkteolaca
ekilde seilir. SRI motor iin IdI doru akmn salar. Her iki dntrcnn farkl gerilim ani
deerlerinden dolay, 1 ve 2 ayar alarna bal olarak oluan bir UKR gerilimi, bir devre akm
KRningemesinenedenolur.Buakmbirdntrcden,dierineakar,fakatmakinezerinden
gemez.DevreakmbobinleriLKR,onusnrlandrr.SRIykakmvedevreakmngeirirken,SRII
yalnz devre akmn geirir. Makinada her iki dntrc I ve II.nin ortalama doru gerilimi
bulunur.Motoralmadanfrenalmayageikesintisizmeydanagelir.SRIindorultucuayarnn
geri alnmasyla, dntrc gerilimi endklenen gerilimin altna dd iin makinedeki
I d 1 akmsfrolur.EzamanlolarakAynzamandasreklidenetimliSRIInininverterkontrolgeri
alnr.Byleceendklenenmakinegerilimi,invertergeriliminekar(SRII)birIdIIakmsalayabilir(
ekil 3.26 ). Oluan dndrme momenti, generatr durdurur ( frenler ). Enerji SRII zerinden
ebekeyeverilir.
Srekli iki dntrcden akan KR devre akm kayplara yol aar. Ayn zamanda devreye ilave
edilen endktanslar sistemin maliyetini, hacmini ve tersine evirme sresini arttrr. Kaynak
82
gerilimindekianid,inverterolarakalandntrcdenyksekakmgemesinenedenolur
vedorultucutristrlerizarargrebilir.
Ezamanl olmayan ya da geen akmsz kontrol metodunda, dorultucular tek tek kontrol edilir.
Bununsonucundaakmgemezveendktanslar L1 ve L2 yegerekyoktur.Budageenakmdanve
endktanslarla ilgili arlk ve hacimden kaynakl kayplar ortadan kaldrr. Fakat k yklerinde
kesikligeimeydanagelirvekontrolbirazkompleksleir.lzaman,dolaysyla, tersineevirme
zaman sfr akmn daha dakik alglayabilecek metodlar kullanarak azaltlabilir. Bu tamamlannca
ezamanl olmayan kontrol, ezamanl kontrolden daha hzl yant salar. Bundan ve yukarda
belirtilenavantajlardantrezamanlolmayankontrolyaygnolarakkullanlr.

ekil3.26KesintisizAkmliftDntrclDCMotorKontrolneAitalmaBlgeleri
DntrclTahrikinAvantajveDezavantajlar
G elektroniidntrcleri ilegerekletirilen DCmotorlu tahriksistemleri,elemanboyutlar

ok kk olduu iin ve ek dinamik elemanlar gerektirmediinden, fazla yer ve bakm
gerektirmezler. Balca sakncas ise, g faktrnn dk oluudur. Bu nedenle devir saysnn
minimum deeri ve ayar alan g faktr ile snrldr. Bilindii zere dk g faktr, enerji
datm sistemi iindeki kayp ve gerilim dmlerinin byk oranda artna neden olur. Ayrca
83
yaplan almalarda, motora uygulanan gerilimdeki dalgalanmalarn, motorun komtasyonu ve

kayplarzerindekietkilerininihmaledilebilirseviyedeolduugsterilmitir.
3.2.4.2.4DCKycileDCMotorKontrolu
SabitDCgerilimdenayarlanabilenDCgerilimsalamakiinDCkyclaridealseimdir.DCkyc,DC
motor ile sabit gerilimli kaynan arasna balanarak motor hz, temel hzn altndaki hzlarda
ayarlanabilir.AyrcaDCkyc,DCmotorunrejeneratiffrenalmasnaimkantanyabilirvetahrikin
kinetik enerjisi ebekeye geri verilebilir. Aada, DC kyclarn g veya DC motor kontrol ile
faydalfrenlemekontrolleriincelenmitir.
a)MotoralmaveyaGKontrolu
BirDCmotorunDCkycilebeslenmesineaitdevreemasekil3.27(a)daverilmitir.Devre
ekil3.27(b)degrldgibibirblgedealmayaelverilidir.Endviakmnnsreklivedalgal
olmadkabuledilmitir.Kaynakgerilimi U s iin,endvigerilimi vt = v0 ,endviakm ia ,DCkaynak
akm is ve serbest gei diyodu akm i fd nin deiimi ekil 3.27 (c)de verilmitir. Bu dalga
ekillerindenaadakiifadeleryazlabilir;
Ortalamamotorgerilimi,
T
U 0 = U t = on .U s = U s = f .Ton .U s (3.46)
T
T 1
dir.Burada, = on baliletimsresi, f = kymafrekansolaraktanmlanr.
T T
Motoraverileng,
Pi = U t .I a = .U s .I a (3.47)
Kaynakakmnnortalamadeeri,
T
I s = on .I a = .I a (3.48)
T
Kycnngirigc,
Pc = .U s .I a (3.49)
Motorun endvi devresine ait gerilim denklemi yazlr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa, motoru
asalhznnnifadesi,
U t = .U s = Ea + I a Ra = K mm + I a Ra , m = .U s I a Ra (3.49)
Km
eklinde elde edilir. Denklem ( 3.49 ) den de grld zere dc kycnn bal iletim sresi
deitirilerekmotorunhzkontroledilir.
84

(b)(c)
ekil3.27DCkycileDCmotorkontrol;
a)Balantemas,b)almablgesi,c)Akmvegerilimlerindeiimleri
85
imdiye kadar motorun endvi akmnda dalgalanma olmad kabul edilmi ve buna bal olarak
ekil 3.27deki dalga ekilleri verilmitir. Aslnda ekil 3.28de gsterildii gibi, Motorun endvi
akmkyciletimegirdiindeartacak,kesimegirdiindeiseazalacaktr.Budurumdakycnniletim
vekesimsreleriesnasndaakmndeiimisrasylaaadakigibihesaplanmtr.

Ra Ra
U Ea t t
ia (t ) = s (1 e La ) + I mn .e La (3.50)
Ra

R R
E at at
ia (t ) = a (1 e La ) + I mx .e La (3.51)
Ra
Burada, I mn ve I mx srasylaakmnmaksimumveminimumdeerlerinigsterir.
Ut = Uo
Us
io = ia
I max
I min
Ton Toff
t
is I max
I min
i fd I max (1 )t
I min
t
t
ekil3.28ekil3.27deverilensrcdeendviakmndadalgalanmaolmas
Durumundaakmvegerilimindeiimi
86
b)RejeneratifFrenlemeliKontrol
Rejeneratif frenlemeli kontrolda, motor generetr olarak alr ve motorun kinetik enerjisi
ebekeye geri verilir. Motor alma esnasnda endvi akm pozitiftir ve motor ebekeden g
tketir.Motorbirhzdayktahrikettiisradaztemkmotorauygulanangerilimiaarsa,akmyn
deitirirveDCbarayagverilir.Budurumdamotorrejeneratiffrenlememodundabirgeneratr
gibi alr. Rejeneratif fren alma modunun prensibi, bir serbest ikazl DC motor ve kycnn
gsterildii ekil 3.29 (b) yardmyla aklanabilir. Yoku aaya inen tren veya yk yksekten
aayaindirenaktifykleriin,motorunztemks,kaynakgerilimindendahayksekolmasnaizin
verilebilir. CH kycs iletime geirildiinde, CHden doru endvi ular ksa devre olmaya
balayaca iin La endvi endktansndan doru akm ykselir. Ayn zamanda, Ton sresinde
vt = 0 dr. Kyc kesime girdiinde Ea ,U s kaynak geriliminden daha byk olduundan D diyodu
iletime girer ve endvi endktansnda depolanan enerji kaynaa transfer edilir. Toff sresinde,
U t = U s dir.Endviakmndadalgalanmaolmadveakmnsrekliolmasdurumunda,ilgiligerilim
ve akm dalga ekilleri ekil 3.29 (c)de grld gibidir. Bu dalga ekilleri de dikkate alnarak
aadakiifadeleryazlabilir.
Kycnnortamagerilimi,
T
U t = off .U s = (1 )U s (3.52)
T
Motorileretileng,
U t .I a = (1 )U s .I a
Motoremks,
Ea = K mm = U t + I a Ra = (1 )U s + I a Ra (3.53)
Rejeneratiffrenlemeesnasndamotorhz,
(1 )U s + I a Ra
m =
Km
di di
Kyciletimegirdiinde, Ea I a Ra La a = 0, ( Ea I a Ra ) = La a dir.
dt dt
KycnniletimegirmesiyleLaendktansndakienerjiveakmartmakzorundadr.Bylece,
87
dia
veya ( Ea I a Ra ) 0 (3.54)
dt
olmakzorundadr
s a
+ +
D
T ra
La
Us
Ut
+
r L
f f
Ea
-
- -
+ Uf -
(a)

(b)(c)

ekil3.29SerbestkazlDCMotorlarnRejeneratiffrenlenmesi
a)Devreemas,b)almablgesi,c)Akmvegerilimlerindeiimi
88
Kyciletimdenktnda,
di
Ea I a Ra La a = U s
dt
di
U s ( Ea I a Ra ) = La a veya
dt
Kycnn iletimden kmasyla, ( Ea I a Ra ) rejeneratif frenleme iin U s den daha byk olmak
zorundadrvebuyzden, [U s ( Ea I a Ra ) ] negatifolmakzorundadr.Bu,yalnzkesimesnasnda
dia
akmnazalmasndammkndr.Yani, btnifadelerdenegatiftir.
dt
[U s ( Ea I a Ra ) ] 0 , ( Ea I a Ra ) (U s ) ,
( Ea I a Ra ) U s (3.55)
Yukardakiifadelerden,
0 ( Ea I a Ra ) U s (3.56)
Yukardaki denklemden, serbest uyartml DC motorlarn rejeneratif frenlemesi, iki gerilim ve

onlarnpolaritesiiinartlarverilebilir.
Eer, Ea I a Ra = 0 veya K mmn = I a Ra olup,minimumfrenlemehz,
I R
mn = a a (3.57)
Km
eklindeeldeedilir. Ea I a Ra = U s Olduuzamanmmknolanmaksimumfrenlemehz,
I R +Us
mx = a a (3.58)
Km
eklindeeldeedilir.SerbestikazlDCmotorlarnkycbeslenmesiilerejeneratiffrenlemegvenilir
olup, burada tartlmtr. DC seri motorlar, rejeneratif frenleme esnasnda gvenilir olmayan
almakarakteristiklerinesahiptir.Buyzdenkyckontrolluserimotorlarnrejeneratiffrenlemesi
zordur.
c)kiBlgeliDCMotorKontrol
89
ButipDCkyclsrclerbirblgedemotoralmaysalar,nkendvigerilimivealanakm
hzkontrolununtmalanlarndapozitifkalr.
Rejeneratiffrenlemede,endviterminalgerilimipozitifkalarakikinciblgedesrmesalanr.Ancak
endvi akmnn yn deiir. ki blgeli DC motor srcde, hem motor hemde rejeneratif
frenlememodu,birkyckonfigrasyonuileyaplr.ekil3.30(a)da,ikikyc(CH1,CH2),ikidiyot(
D1,D2)vebirserbestikazlDCmotordanoluanbylebirdevregrlyor.

D2
a= o ra
+
La
Us
+
r L
Uo=U t f f
D1 Ea
-
If
- -
+ Uf -
(a)

ekil3.30kiblgeliDCmotorkontrol:
a)Balantemas,b)almablgeleri
Motor alma Modu: CH1 kycs iletimde olduunda, kaynak gerilimi U s , endvi terminal
balantsnsalarvebyleceendviakmartar.CH1kycsiletimdenktnda, ia serbestolarak
D1diyoduzerindendnervebylece ia azalr.BuekildeCH1veD1birincigzdemotoralmay
salar.
RejeneratifMod:CH2kycsiletimdeolduunda,motorbirgeneratorgibihareketederveendvi
akm ia ykselir ve bylece enerji endv endktansnda depo edilir. CH2 kesime gittiinde, D2
iletimegeervebylece ia nn yn deiir.imdi La dadepolananenerji,DCkaynaadnerve
ekil3.29(b)degrldgibiikinciblgedealmasalanr.ekide,DCmotorunbirincigzde
almasileriyndemotormodu,veikicigzdealmasileriynderejeneratiffrenmodunolarak
adlandrlr.

d)DrtBlgeliDCMotorKontrol
90
DrtblgeliDCkyc,ileriyndemotormodu(birinciblge),ileriynderejeneratiffrenmodu(
ikinci blge ), ters ynde motor modu ( nc blge ) ve ters ynde rejeneratif fren modu (
drdncblge)birmotorualtrabilir.ekil3.31(a)daserbestikazlbirdoruakmmotorunun
drt blgeli almasn sunan bir devre grlyor. Bu devre, drt kyc, drt diyot ve bir serbest
ikazlDCmotordanmeydanageliyor.Drtblgedealmaaagdaaklanmtr.

ekil3.31DrtblgeliDCmotorkontrol
leriYndeMotoralmaModu
Bu mod veya birinci gzde alma esnasnda, CH1 iletmede iken, CH2, CH3 iletme d, CH4
iletimdedir.CH1,CH4iletimegeirildiinde,motorgerilimipozitiftirvepozitifendviakmykselir.
CH1 iletimden ktnda, pozitif endvi akm CH4 ve D2 iinden gecerek azalr. Bu usulde motor
almannkontrolubirincigzdesalanr.
leriYndeRejeneratifFrenalmaModu
BirDCmotor,ayetmotordaendklenengerilimkaynakgeriliminiaarsa,rejeneratiffrenalma
modundaalabilir.Bumodusalamakiin,CH1iletmedeikenCH2,CH3veCH4iletmeddr.
CH2 iletimde iken negatif endvi akm CH2, D4, Ea , La , Ra zerinden ykselir. CH2 keesime
geirildiinde D1 ve D2 diyotlar iletime geer ve motor generator olarak alarak enerjiyi DC
kaynaageriverir.Buikinciblgedekiileriyndekirejeneratiffrenalmannsonucudur.
TersYndeMotoralmaModu
Bu alma modu ileri ynde motor alma modunun zttdr. CH3 iltimdeyken, CH1 ve CH4
kyclar iletme d, CH2 iletimdedir. CH3 ve CH2 ilietmde iken endvi Us kaynak gerilimine
balanyor.Budurumdaendvigerilimiveendviakmnnherikisidenegatiftir.Endviakmyn
deitirdiindemotormomentiiaretdeitirirvedolaysylancgzdemotoralmasalanr.
CH3 iletimden iktiinda, negatif endvi akm CH2, D4, Ea , La , Ra zerinden geer; Endvi akm
azalrvebylecehzkontroludrdncgzdesalanr.BumodesnasndaEannpolaritesinin,ekil
3.30(a)dakineztolduunadikkatedilmelidir.
91
TersYndeRejeneratifFrenalmaModu
leriyndefrenalmamodundakigibitersyndefrenalmamodu,ayetmotordaendklenen
gerilimkaynakgeriliminiaarsammkndr.Bualmamoduiin,CH4iletimdeikenCH1,CH2ve
CH3 iletim ddr. CH4 iletime geirildiinde, pozitif endvi akm ia , CH4, D2, Ra , La , Ea iinden
artyor. CH4 kesime geirildiinde D3 ve D4 diyotlar iletime geer ve motor generatr olarak
alarak enerjiyi kaynaa geri verir. Bu serbest ikazl DC motorun ters ynde rejeneratif fren
almasn gsteriyor. Kyclarn numaralandrlmas, hangi blgede iletildii dikkate alnarak
yaplmtr.rnein,birinciblgedeiletilenCH1,.....,drdncgziinCH4gibi.
3.2.4.2.3AlanAkmDeitirilerekYaplanHzAyar
Motora uygulanan gerilim ve endvi devresi direnci sabit kalmak art ile n> 1 > 2 olacak
ekilde alan akm deitirilirse (zayflatlrsa) elde edilen karakteristikler ekil 3.32de verilmitir.
D.A.ntmotordaalanakmdeitirilirsemotorunbotakidevirsaysykselirvekarakteristiinin
eimi artar. Ancak elde edilen karakteristikler yaklak birbirine paralel olarak kabul edilebilir. Bu
metotta, motorun devir says, nominal devir saysnn zerindeki devir saylarnda ayarlanabilir.
dealbirdevirsaysyntemiolup,ayarkayplarsonderecedktr.
n
n2 N2
n1 N1 2 Ayar
nn Nn 1 Krst
n
I, M
0 n

ekil3.32Alanakmdeitirilerekyaplanhzkontrolu
3.2.5 DCntMotorunDnYnnnDeitirilmesi
DC nt motorun dn yn, endvi veya alan akmnn yn deitirilerek gerekletirilebilir.
Genelde nt alan sargsnn zaman sabiti endvi devresine gre yksek olduu iin ve yn
deitirme srasnda meydana gelen yksek self endksiyon geriliminin sarg izalosyonuna zarar
92
vermesinden dolay, endvi akmnn yn deitirilerek motorun dn yn deitirilir. Yn

deitirme amacyla anahtar, kontaktr veya endvi devresine ters (apraz) bal ikinci bir
dntrcdenyararlanlabilir.
3.2.6 ntMotorunFrenalmaekilleri
DC nt motorufren almaya son derece elverili olup,faydal frenleme, direnimlefrenleme ve
ters akm balants ile frenleme olmak zere farkl ekilde fren olarak alabilir. DC nt
motorunsayndemotoralmakarakteristikleridikkoordinatsistemlerinin1.gzndebulunur.
Bu durumda moment ve devir saysnn arpm ile orantl olan g pozitiftir. Fren almada
mekanikgyn(iaret)deitireceiiinfrenalmakarakteristiklerikoordinatsisteminin2.veya
4.gzndebulunurlarvebugzlerdemotorgeneratrolarakalr.
DC nt motorun devri, yk veya bir d kuvvetin etkisi ile bota ideal devir saysnn stne
karlrsa, alma noktas 2. gzde generatr alma blgesine geer ve moment ve dolaysyla
mekanik g iaret deitirir. Bu durumda makine sistemin kinetik enerjisini elektrik enerjisine
evirerek bu enerjiyi bal bulunduu ebekeye verir. Bu durumda motor fren olarak alr. Fren
almada(generatralma)endviEMKiebekegerilimindendahabykdeeralr.
Motorun sabit gerilimli ebekeden beslemesi durumunda fren alma alan alttan normal
karakteristikle, stten ise komtasyonla snrl olup, endvi geriliminin ayarlanabildii tahrik
sistemlerinde,frenalmasnr,ayarorannabalolarakyatayeksenekadaruzanr.ekil3.33de
DCntmotorunfaydalfrenalmakarakteristikleriilealmablgelerigsterilmitir.
alma Krst.
Faydal Fren
n
B
nb
n0
nn N
Ra
na A
R1
II I
M
M 0 M
fr n
III IV

ekil3.33DCntMotorunMotorveFrenalmaKarakteristikleri
Faydalfrenalmadaendviakmnnifadesi,
93
E-U E-U
Ifr =- =-
R a +R d Rm
(3.59)
eklinde yazlabilir. Akm ve frenleme momenti negatif olup, hzmoment karakteristiinin
denklemi,
U R
n = + M fr 2 (3.60)
k e k ek m
eklindeeldeedilir.
DC nt motorun alan sargs devrede kalmak artyla, ebeke ile olan balants kesilip, endvi
devresinekademelibirdiren(Rd)katlrsa,direnimlefrenalmayageilir.Motorunfrenalma
karakteristikleriekil3.34degsterilmitir.
n
Rm
Direnimle Fren
n0
alma Krst.
N
A
n n = nA
R1
C
B nC = nB
Ra F D nF = n D
M, I
Mfr2 Mfr1 0 Mn
(I fr2 ) (I fr1)

ekil3.34DCntMotorunDirenimleFrenalmaKarakteristikleri
Budurumda,endviEMKiynvedeerinikoruduu,fakatuygulanangerilimsfrolduuiinakm
yndeitirirve
E k n
Ifr2 = - =- e (3.61)
R a +R d Rm
deerinialr.Frenlememomentinindeeriise,
94
2

M fr2 = k e Ifr2 = -k e k m n (3.62)
Rm
olup,ninsabitdeeriiindevirsays,
Rm
n = - M fr2 (3.63)
Ce C m
eklindeeldeedilir.BuifadedeMfresasdeiken,RparametrikdeikenolarakalnrveRm,R1,
Raolacakekildedeitirilirseekil3.34degsterilenfrenlemeerilerieldeedilir.ekildegsterilen
frenlemeerileriiindirenkademeleriarasnda,
Rm R m-1 R2 R1 M fr2 I fr2

= =L = = = = = k (
R m-1 R m-2 R1 Ra M fr1 I fr1
3.64)
bantsyazlabilir.
3.2.6.3 TersAkmBalantsleFrenalma
DCntmotorutersakmbalantsilefrenlemeyeikifarklekildegeebilir.
Yk veya bir d kuvvetin etkisi ile motorun dn yn deiirse motor almadan fren
almaya geilir. Bu tip fren alma ekli kaldrma makinalarnda indirme frenlemesi olarak
kullanlr.ekil 3.35 a)de fren alma balants, ekil 3.35b)de isefren almakarakteristii
grlmektedir.
n
N
nn (R a )
P
N
Rd Ra
M
M
R Mw
G n' N'
(R m)
ekil3.35DCntMotorunTersYndeFrenalmasnaAit:
a)Balantemas,b)FrenalmaKarakteristii
95
Butipfrenalmada,dnyndeitiindenendklenengerilimiaretdeitirirveendviye
uygulanan E+U gerilimi motorun ebekeden ar akm ekmesine neden olur. Bu akm
snrlandrmakiinendvidevresinedirenilaveedilir.Budurumdafrenlemeakmiin,
U+E U+E
Ifr = = (3.65)
R a +R d Rm
ifadesiyazlabilir.Burada,Ra+Rd=Rmdir
DCntmotorunalansargsdevredekalmakartile(serbestikazl),endviulartersevrilir
veaynzamandamotorunendvisinedirenkatlrsa,motoralmadanfrenalmayageilir.
Budurumdafrenlemeakm,
-U-E (U+E)
Ifr = =- (3.66)
R a +R d Rm
eklindeyazlabilir.

ekil3.36a)de,tersakmbalantsilefrenalmayaaitbalantemas,ekil3.36c)de
ise,eldedilenfrenlemeerilerigrlmektedir.
P
N
II
Rd
RA
HaddeTezgah
96
(a)
ile Fren alma Krst.

Ters Akm Balants
(Rm) n0
A N
(Ra )
B
M
MA 0 Mw
-n0

(b)

ekil3.36DCntMotorunTersAkmBalantsileFrenalmasnaAit:
a)Balantemas,b)FrenalmaKarakteristii
Bu tip fren alma, hadde tezgahlarnda emniyet frenlemesi olarak kullanlr. ekil 3.36 b)de
grlenfrenlemekarakteristiklerinde,(3.66)denklemininbelirlediifrenlemeakmilemotorunhz
AnoktasndanitibarenazalrveBnoktasndahzsfrolur.EerBnoktasndaalanakmkesilmezse
motor ters ynde dnmeye balar. Bu ise bu tip makineler iin gereklidir. Zira normal olmayan
iletme koullarnda hadde tezgahnn silindirlerinin arasna kaan bir parann karlmas iin
motorunbirsretersyndealtrlmasnaihtiyaduyulur.
3.2.7 DCntMotorunParalelalmas
Baz tahrik sistemlerinde ou zaman ayn bir mili tahrik iin birden fazla tahrik motorukullanlr.
ekil3.37de,ortakbirmilzerineparalelalanbirtahriksistemininblokemasgsterilmitir.
P1
M1 A
P1 +P2
P2
M2

ekil3.37ParalelalanBirTahrikSistemiBlokemas
97
Bylebirsistemde,toplamykmotorlararasndadengelibirekildedatlabilirse,ortakmildeher
iki motorun gleri toplamnaeit birg elde edilir.Ancak bunun nt motorlasalanmas, yani
nt motorun paralel almas mmkn deildir. Bunun nedenini aratrmak zere nominal
deerleri ayn olan iki nt motorun iletme karakteristiini ekil 3.38de gsterildii gibi bir dik
koordinat sistemine izelim. Her ne kadar birbirinin edeeri olan motorlarda yap ve iletme
farkllklarndandolayiletmekarakteristiklerininakmas(ststegelmesi)mmkndeildir.Bu
nedenletoplamyknmotorlararasndadaimadengelibirekildedatmmmknolmadndan,
ntmotorlarkuralolarakortakbirmilzerineparalelalamazlar.
n
n1
N1
N2 n N1 '
2 M1
N 2'
M2
M, I
M2 M2 ' M1 M1 '
P2 P2 ' P 1 P '
1

ekil3.38ParalelBalkiDCntMotordaYkDal
3.3 DCSERMOTORKONTROLU
DC seri motorlar yksek yolalma momentine sahip olup, devir says ykle geni lde deiir.
Yksz kalrsa devir says ar bir ekilde artar. Bu nedenle yksz kalabilen ve devir says sabit
kalmas istenen yerlerde kullanlamaz. Seri motorlar, ortak bir mil zerine kolaylkla paralel
alabilirler.Buzelliklerindendolayyksekyolalmamomentineihtiyaduyulantahriksistemleri
ileulamsistemlerindegenildekullanlr.
3.3.1 DCSeriMotorunBalants
DCserimotorlardaalan,komtasyonvekompanzasyonsarglarileyolvermedirenciendviyeseri
baldr.ekil3.39daDCserimotorunesasbalantemasgsterilmitir.BubalantemasndaLR
ikiuluyolvermereostas,EFserialansargsdr.
98
P
N
L
R
M
F E
B
H
G

ekil3.39DCSeriMotorunEsasBalantemas
ekil3.40daiseDCserimotorunprensipbalantemasgsterilmitir.
P N
U
Rkom. R komp. Rseri R yv

n

ekil3.40DCSeriMotorunPrensipBalantemas
Kararlalmadurumuiinendvidevresineaitgerilimdenklemi,
99
U = E+IR a (3.67)

eklindeyazlabilir.BedenklemdenendviEMKninifadesi,
E = U-IR a (3.68)
dr. Bu denklemlerde Ra endvi devresi toplam direnci olup, endvi sargs, seri alan sargs ve
komtasyon sarglarnn direnleri ile fra ve fra kontak direncinin toplamdr. Dier yandan
endvi EMKi manyetik alan fluksu ve devir says ile orantl olup, manyetik alan fluksu yk
akmnabaldr.Burada,endvireaksiyonuvemanyetikdevrenindoymashesabakatlmayacakve
yk akm ile manyetik fluks arasnda lineer bant bulunduu kabul edilecektir. Bu durumda
manyetikak,
= kI (3.69)
eklindeyazlabilir.
3.3.2 DCSeriMotorunletmeKarakteristikleri
DC seri motorun E=f(I) karakteristiklerinin koordinat sisteminin ikinci gznde uzantlar yoktur.
ekil 3.41de, endvi devresi toplam direnci Ra ile R1 ve R2 kademe direnlerine ait E=f(I)
karakteristiklerigrlmektedir.
E
U= sbt
(Ra )
(R1 )
(R2 )
0
I

ekil3.41DCSeriMotorunE=f(I)Karakteristikleri
(3.26)denklemlerindenhesaplananfluksugeneldevirsaysifadesindeyerinekonursa,
100
U R
n= - a veya
kekI kek
U R
n= - a (3.70)
K e I K e
ifadesieldeedilir.Buifadeningsterdiideiimbirhiperbololup,ekil3.42deDCserimotorun
n=f(I)karakteristiigsterilmitir.
Un
n=
k e I
Un Ra (R a )
n=
k e I k e
0
I

ekil3.42DCSeriMotorunn=f(I)Karakteristii
DCSeriMotoriinmomentifadesi;
M d = k m k I2 (3.71)
eklindeyazlp,gerekliksaltmalaryaplrsa,
M d = K m I 2 (3.72)
ifadesi elde edilir. Bu ifade hz ifadesinde yerine yazlrsa, motorun hzmoment karakteristiinin
denklemi,
U R A
n= - a = -B (3.73)
Md k ek Md
kek
kmk
101
eklinde elde edilir. Bu ifadenin gsterdii deiim yani hzmoment karakteristii ekil 3.43de
gsterilmitir.
Hiperbol
n= f(M)
M
0 1

ekil3.43DCSeriMotorunNormalHzMomentKarakteristii
Seri motorlarda endvi devresine seri bal alan sargs, nominal endvi akmn tayacak ekilde
tasarlanmtr. Nominal hzn altndaki hzlarda endvi akm sabit tutularak endvi gerilimi
deitirilir. Bu yzden g, gerilime bal lineer olarak deiir (P=Ut.Ia) ve moment sabit kalr
(Me=kmIa2).Nominalhznstndekihzlariin serialan sargsaksazaltlrkenendviakmsabit
tutulur. Bu yzden moment azalr (Me=km Ia), fakat g byk lde sabit kalr (P=Ea.Ia). ekil
3.44de bir seri motor iin endklenen moment, g, endvi akm, alan akm, ak ve endvi
geriliminindeiimlerihzabalolarakverilmitir.
M, P
G (P)
Moment (M)
0 Hz
I, , V
a t
Vt
Ia
0 Hz
Sabit Moment Sabit G

Nominal Hz

102
ekil3.44DCSeriMotorunKarakteristikleri
3.3.3 DCSeriMotoraYolverme
DC seri motorun ilk anda ektii akm snrlandrmak ve ayn zamanda tahrik sistemi iin yeterli
momentisalamakiinikifarklyolvermeyntemikullanlr.Bunlardanbirincisiendvidevresine
direnilaveetmek(yolvermereostas),dieriisemotoradkgerilimleyolvermektir.Bublmde
kademeli diren ile yolverme iin gerekli deiim ve ifadelere yer verilecektir. Bu tip yolvermede,
yolvermebalangcndabtnkademedirenleridevredeolduuhaldemotorayolverilirvemotor
yol aldka sondan itibaren sra ile kademe direnleri devre d edilir. ekil 3.45de kademeli
direnleyolverilenserimotoraaitn=f(I),E=f(I)ve=f(I)karakteristiklerigrlmektedir.

n E
U=sbt
Nn Nn I
H
I G
G H F
F D
D
B C
B C
A A
I I
0 In I1 I2 Z 0 In I1 I2

2
1
n
I
0 In I1 I2

ekil3.45KademeliDirenleYolverilenSeriMotoraAitYolvermeKarakteristikleri
Yolverme, m. diren karakteristiinin (Rm ) yatay ekseni kestii ve ayn zamanda I2=sabit akm
dorusununyatayeksenikestiiAnoktasndabalar.MotorAnoktasndaM2= k m 2 I 2 momentiile
yolaldkaalmanoktasAdanByedoruhareketedervedevirsaysveendviEMKiartar.B
103
noktasndarmkademedirencidevrededilirveRm1incidirenkarakteristiinegeilir.Busrada
akm tekrar I2 deerini alr, ancak devir says sabit kalr. Akmla birlikte fluks 1 deerinden 2
deerineykseldiiiinCnoktasnnEMKdeeri,
2
EC = EB (3.74)
1
dr.CveBnoktasbirdoruilebalanrsa,budorununyatayeksenikestiiZnoktasiin
ZI 2 2
= (3.75)
ZI1 1
ifadesi yazlabilir. Daha sonra btn kademe direnleri devre d edilerek normal karakteristik
zerindeNsreklialmanoktasnaulalr.
YolvermeReostasHesab:
YolvermereostasnntoplamdirenciAnoktasnaaitU0=(Ra+Rd)I2ifadesinden,
U
Rd = -R a (3.76)
I2
eklindeeldeedilir.Kademedirenleriekil3.46daverilenE=f(I)karakteristiklerindenhesaplanr.
Yolalmaanndakinoktalaraaitgerilimifadeleriaadaverilmitir.
U=sbt K P
N M
I H Ra
R a R 1 -1
R1
G r1
Rm
F Rm-1
Rm
D Rm
Rd r m-1
C
B
rm
A
I
Z 0 In I1 I2
ekil
3.46DCSeriMotoraYolvermedeKademeDirenlerininHesabnaAitE=f(I)Diyagram
Anoktasiin:UEA=RmI2
Bnoktasiin:UEB=RmI1
Cnoktasiin:UEC=Rm1I2
104
Dnoktasiin:UED=Rm1I1
Fnoktasiin:UEF=R1I2
Nnoktasiin:UEN=RaIn
I2 sabit akm dorusu zerinde bulunan C ve F noktalarna ait gerilim denklemleri taraf tarafa
karlrsa,
E F -E C =CF=(R m-1 -R 1 )I 2 =rm-1I 2 (3.77)
eldeedilir.Aynekilde AC =rmI2, FH =r1I2, HP =RaI2,bulunur.Buuzunluklar, HP uzunluuveRa

endvi direncinden hesaplanan diren lei ile arplrsa, kk kademe direnleri grafik yoldan
bulunmuolur.
I1 sabit akm dorusu zerinde bulunan B ve D noktalarna ait gerilim denklemleri taraf tarafa
karlrsa,
BD = (R m -R m-1 )I1 = rm I1 (3.78)
bulunur.Diernoktalaraaitgerilimdenklemlerindende DG =rm1I1, GI =r1I1, IK =RaI1eldeedilir.

BD ve CF ifadelerinintaraftarafablmnden,
BD ZI1 1 r I r I I k
= = = m 1 , m = 2 1 = =d
CF ZI 2 2 rm-1I 2 rm-1 2 1 f
bants elde edilir. D ve F, G ve H noktalarna ait gerilim denklemlerinden dier komu kk

kademe direnleri arasnda da ayn orann mevcut olduu grlr. Bu ifadelerden kademe
direnleriarasnda,
rm rm-1 r I I k
= =L = 1 = 2 1 = = d (3.79)
rm-1 rm-2 R a 2 1 f
orantdizisieldeedilir.
Buorantdizisindenyolvericininkkkademedirenleri;
r1=Rad
2
r2=Rad
:
rm=Radm,
bykkademedirenleri,
105
R1=Ra+r1=Ra(1+d)
R2=Ra+r1+r2=Ra+Rad+Rad2=Ra(1+d+d2)
:
d m 1
Rm=Ra+r1+r2+rm=Ra(1+d+d2+dm)= Ra
d 1
vekademesays
log [1+(d-1) R m R a ]
m= (3.80)
logd
eklindeeldeedilir.
3.3.4 DCSeriMotorunDevirSaysAyarMetodlar
3.3.4.1 EndviDevresinelaveEdilenDirenleDevirSaysAyar
Bumetottamotorunendvidevresinekademelidirenkatlrveykmomentininsabitdeeriiin
devir says der. Dolaysyla bu tip hz ayarnda ayar tek ynl ve kademeli olup, ayar kayplar
yksektir.DCserimotorunkademelideienendvidevresidirencineaitayarkarakteristikleriekil
3.47degsterilmitir.
No
rm
al K
nn rst
Nn
(Un )
n1 N1
N2 (U1 )
n2
Ayar Krst
N3 (U2 )
n3
0
(U3 )

ekil3.47DCSeriMotorunKademeliDeienEndviDirencineAitAyarKarakteristikleri
3.3.4.2 MotoraUygulananGerilimiDeitirerekDevirSaysAyar
Buayarmetodundamotorauygulanangerilimdeitirilir.Ayariftynlveayaralangenitir.deal
birhzkontrolmetodudur.Teksakncasdeikengerilimliebekeyeihtiyagstermesidir.
SeriGeneratrdenBeslenenDoruAkmSeriMotorunDevirSaysAyar
106
ekil 3.48de seri generatrden beslenen bir DC seri motorun balant emas grlmektedir.
Bu balant WardLeonard tahrik sistemine benzemekte olup, tek fark serbest uyartml DC
generatr yerine seri uyartml DC generatrnn kullanlmasdr. DC seri motorun devir
says, generatr seri alan sargsna paralel olarak balanan Rp direnciyle ayarlanr. Motora
uygulanangerilimykakmnadabaldr.Akmnazalmasyla,manyetikalanfluksu,generatr
endviEMKivemotorauygulanangerilimdebirlikteder.Bununsonucuolarakoldukayatk
birayarkarakteristiieldeedilir.
R S T
3~ G M
M nG
nm
T.M
Mot-Gen Grubu Rp
Esas Tahrik Sistemi
ekil3.48
SeriGeneratrdenBeslenenSeriMotorunEsasBalantemas
GElektroniiSistemleriileDCSeriMotorunDevirSaysAyar
DCntmotorlariinkullanlanbtndntrcbalantlarserimotorlariindekullanlr.
ekil3.49da,tekfazlA.Aebekesindeniftdntrcilebeslenenveaynzamandaikinci
bir seri alan sargs yardmyla dn yn de deiebilen bir hz kontrol sisteminin balant
devresi grlmektedir. A ve B dntrcleri yardmyla motorun hz her iki ynde de
ayarlanr.
Ls1 Ls2
SR I SR II
ebeke ebeke
M
nM

ekil3.49TekFazlAlternatifAkmebekesindenBesleneniftDntrclBirSeriMotorluTahrikSistemi
BirdenFazlaiftSaydaTahrikMotorununSeriParalelBalantsileDevirSaysAyar
DC seri motorlar kendi aralarnda seriparalel balanarak devir saylar kademeli olarak
ayarlanabilir. ekil 3.50de iki motorlu bir tahrik sisteminin seriparalel balant ile devir says
ayarnaaitdevreemasgsterilmitir.
107
P N P N
U U
Es Ep
M Ia M
In
Es Ep
M M
Ia
ns
np

ekil3.50DCSeriMotorunSeriParalelBalantsnaAitDevreemas

Bubalantileikiekonomikdevirsayseldeedilir.
1.devirsayskademesiiinseribaldevreyeaitgerilimdenklemi,
1
Us = 2Es +2R a I, Es = k e n s = (U-2R a I) (3.81)
2
2.devirsayskademesiiinparalelbaldevreyeaitgerilimdenklemi,
U p = E p +R a I, E p = k e n p = U-R a I (3.82)

eklindeyazlabilir.Buradansseribalantda,npiseparalelbalantdaeldeedilendevirsaylardr.
(3.81)ve(3.82)denklemleritaraftarafablnrvegereklisadeletirmeleryaplrsa,
ns U-2R a I U-2R a I n 1
= = , s ,
n p 2(U-R a I) 2U-2R a I n p 2

np
ns (3.83)
2
108
bants elde edilir. Buradan, iki motorlu tahrikte seri balantda motorlar ayn yk akmnda
yaklakolarakyardevirle,paralelbalantdatamdevirlealrlar.
3.3.5 DCSeriMotorunDnYnnnDeitirilmesi
DC seri motorun dn yn, yn deitirme anahtarlar, kontrolr veya kontaktr yardmyla,
deitirilir.Bununiinserimotorunnceendvidevresialrvebalantsndadeiiklikyapldktan
sonra motora ters ynde yolverilir. Ancak ift dntrc yardm ile dn yn kolaylkla
deitirilebilir.
3.3.6 DCSeriMotorunFrenalmas
DCserimotoru,ntkarakteristiklielektrikmotorlarkadarfrenalmayaelverilideildir.Ancak
bazartlaryerinegetirilirseserimotorlardafarklekildefrenolarakalabilir.
DC seri motorun, normal artlarda iletme karakteristikleri koordinat sisteminin 1. gznde
kaldklariin,faydalfrenalmalarmmkndeildir.Ancakserimotorunendvidevresineseri
ve paralel bal direnlerle fren almas mmkndr. Bu ekilde iletme karakteristikleri dey
eksenikeserekikincigzegeerler.Motorundevirsays,karakteristiklerindeyeksenikestiin0
devirsaysnnstnekarsafaydalfrenolarakalr.Buekildefrenalmaulamsistemlerinde
genildekullanlr.
DCserimotorudirenimlefrenalmayaikifarklekildegeer.
KendiliindenSeriUyartmlaFrenalma
Bu fren almada, motorun ular ebekeden ayrldktan sonra devresi diren zerinden
kapatlmadannceendviularveyaalansargubalantlardeitirilmelidir.ekil3.51deDC
seri motorun motor ve direnimle fren alma balants gsterilmitir. Ancak DC seri motorun
kendiliindenseriuyartmlfrenalmayageebilmesiiinbalantdayaplandeiiklikdnda
toplam endvi devresi direnci, mknatslanma karakteristiinin belirledii kritik bir diren
deerindenkk,devirsaysisekritikbirdevirsaysndanbykolmaldr.
109
P
N
I( I ) e(E )
I E I( ) G
M n
()
n

ekil3.51DCSeriMotorunMotorveDirenimleFrenalmaBalants
DardanSerbestUyartmlaDirenimleFrenalma
DCSerimotorundirenimlefrenalmasndayukardaaklananglkleriortadankaldrmakve
dahaetkilibirfrenlemeeldeetmekiinekil3.52degsterilenfrenlemebalantskullanlr.
A B
n
E
P
N F

ekil3.52DCSeriMotorunSerbestUyartmlDirenimleFrenalmaBalants
Bu fren balantsnda motorun alan sargs DC kaynandan beslenirken endvisi bir diren
zerindenkapatlr.BudurumdaDCserimotoruntgeneratrkarakteristiikazanrvefrenleme
erileri2.gzdeorijindengeendorulardr.
DC seri motoru, nt motorda olduu gibi bu frenleme ekline iki farkl ekilde geer. Balantda
deiiklik yapmadan yk veya bir d kuvvetin etkisiyle motorun dn yn deiirse, motor
110
almadanfrenalmayageilir.Busradafrenlemeakmnsnrlandrmakiinendvidirenilave
edilir. Bu frenleme ekli sadece krenmoment karakteristiine sahip makinalarda indirme
frenlemesiolarakkullanlr.ekil3.53debirkrenitahrikedenserimotorunfrenalmabalants
vekarakteristiklerigsterilmitir.
P
N
I
E I( )
I I( )
n n
E

ekil3.53DCSeriMotorunMotorveTersYndeFrenalmaBalants

n
R2
Ters Akm Balants
n n= n
A d N
ile Fren .B
Ra
Normal krst.
M, I
MA MB 0 MN

ekil3.53DCSeriMotorunMotorunTersAkmBalantsileFrenalmaKarakteristikleri
111
BufrenalmadadnynilebirlikteendviEMKninyndedeiirveendviakmnnyeni
ifadesi
U+E U+E
I= = (3.84)
R a +R d Rm
eklindeeldeedilir.
DC seri motorun alan sargs devrede kalmak artyla, motorun endvi veya alan sargs ular
deitirilirse,motoralmadanfrenalmaya geilir.Busradafrenlemeakmnnayarlamakiin
endvidevresinedirenilaveedilir.Butipfrenalmaimakinalarndaemniyetfrenlemesiolarak
kullanlr. ekil 3.54de DC seri motorun motor ve fren alma balantlar, ekil 3.55de fren
almakarakteristiklerigsterilmitir.
Budurumdaendviakmnnifadesi,
U+E U+E
I=- =- (3.85)
Ra + Rd R
eklindeeldeedilir.
3.3.7 DCSeriMotorunParalelalmas
DCserimotoruortakbirmilzerinekolaylklaparalelalabilir.ekil3.56dagrldgibi,ortak
bir mil zerine paralel alan ve ayn nominal deerlere sahip iki DC seri motorun iletme
karakteristikleriarasndakisapmadandolay,ykdalndanemlibirfarkmeydanagelmez.Pratik
olarakyk,motorlaraeitbirtarzdablnr.
112
B2 B1
n1
A2 A1
n2
M1
M2
M
M2 M1 M2' M1'

ekil3.56ParalelBalikiDCSeriMotorluTahrikSistemininYkDal
Bugibitahriklerdebykgltekbirtahrikmotoruyerine,okdahadkgloksaydatahrik
motorukullanmannnemlifaydalaraadabelirtilmitir.
Yksek gle birlikte motor yapmnda dizayn glkleri ortaya kar. Dk gl motorlarn
yapmdahakolayveouzamandahaekonomiktir.
Motorlarn tahrik millerine daha fazla yaklamas, ara transmisyon mekanizmalarnn ortadan
kalkmasnaveya basite indirgenmesine, daha yksek iletme emniyetine ve yerden maksimum
faydalanmayaimkansalar.
Tahrik sisteminin toplam atalet ktlesinde meydana gelen dme sonucu kalk ve durma
sreleriksalr.
Sabit gerilimli ebekeden beslenen motorlarn seri ve paralel balants ile ekonomik devir
saylareldeetmeveyolvermekayplarnbykldeazaltmaolanaklareldeedilir.

3.4 UYGULAMALAR
Soru1.TamykdeerleriPn=20BG,Un=440V, nn = 750 d / d , I n = 42 A, Ra = 1 R f = 220

olanbirdoruakmntmotoru,KalenderMomentkarakteristiinesahipbirimakinesini750d/d
iletahriketmektedir.
a)Motorunbotaidealdevirsaysilenominalmomentinibulunuz.
113
b)Motorunendvidevresinedirenkatarakdevirsaysyaryadrldndekalenderinyeniyk
momentinivemilgcnbulunuz.
c)Motoruyarhzdaaltrmakiinendvidevresinekatlmasgerekendirendeerinibulunuz.
zm:
a)EndviDevresindenGeenAkm;
U 440
If = n = = 2 A , I an = I n I f = 42 2 = 40 A
R f 220
Botakidevirsays;
Un n 440
no = nn , o = , no = 825 d / d
U n Ra I an 750 440 1.40

Pn 20
M n = 716 = 716. = 19,1 kpm
nn 750
b)KalenderMomentkarakteristiinehaizmakinesindeikifarklalmanoktasnaaitmomentlerin
oranndan;
M wn M n nn n 375
= = , M 1 = 1 .M n = 19.1 = 9.55 kpm
M w1 M 1 n1 nn 750
kifarklalmanoktasiinglerinoranndan;
2 2
Pn n n 375
= ( n ) 2 , P1 = 1 .Pn = 20 = 5 BG
P1 n1 nn 750
c) M n = km n .I an , M 1 = km n .I1
kifarklalmanoktasiinmomentlerinoranndan;
M n I an nn n 375
= = , I1 = 1 I a = 40 = 20 A
M1 I1 n1 nn 750

U n Ra I an U n ( Ra + r1 ) I1
nn = , n1 =
ke n ke n
ifadelerioranlanrsa,
nn U n Ra I an
=
n1 U n ( Ra + r1 ) I1
440 1.40
2=
440 (1 + r1 ).20
r1 = 11
eldeedilir.
114
Soru 2. Nominal deerleri Pn=10 BG, nn=3000d/d, U n = 220 V , In=42A, Ra=0,5

R f = 110 , olan bir DA nt motoru, yk momenti devir saysnn karesiyle orantl deien bir
vantilatrtamykaltnda3000d/diletahriketmektedir.

a)Motorunbotaidealdevirsaysnvetamykmomentinibulunuz.
b) Motorun endvi devresine diren katarak devir says 3000/ 2 d/dya drldnde,
vantilatrnmilgcnveykmomentinibulunuz.
c) Devir saysnn 3000/ 2 d / d ya drlmesi iin endvi devresine katlacak diren deerini
bulunuz.
zm:
Un 220
a) n o = nn , Ia = In - If = 42 - = 40 A
U n - R a .Ia 110
220
no = .3000 = 3300 d/ d
220 - 0,5.40
P 10
M n = 716. n = 716. = 2,39 kpm
nn 3000
M n M wn n n 1 2
b) = = ( n ) 2 , M1 = M n ( 1 ) 2 = 2,39( ) = 1,19 kpm
M1 M w1 n1 nn 2
Pn n n 1 3
= ( n )3 , P1 = Pn ( 1 )3 = 10.( ) = 3,53 BG
P1 n1 nn 2
M n In n M 1,19
c) = = ( n ) 2 , I1 = Ia .( 1 ) , I1 = 40( ) = 19,91 A
M1 I1 n1 Mn 2,39
nn U n Ra .I a 3000 220 0,5.40

= , = , r1 = 3,5
n1 U n ( Ra + r1 ) I1 3000 2 220 (0,5 + r1 ).19,91
bulunur.
Soru3.SerbestuyartmlbirDCmotor,230V,50Hzlikkaynaabaltekfazlyardalgakontroll
dntrc zerinden beslenmektedir (ekil 318). Motorun alan sargs ise sfr derece gecikme
as ile tek fazl yar kontrollu dntrc zerinden beslenmektedir. Motorun endvi devresi
direnci 0.7 ve motor sabiti 0.5 Vs/raddir. Akmda dalgalanma olmad, yani akmn srekli
olduukabuledilerek1000d/dlikhzve15Nmliknominalykmomentiiin;
115
a)Endvidntrcsnniletimasn,
b)Serbestgeidiyotuvetristrakmnnefektifdeerlerini,
c)Endvidntrcsnngirigfaktrnhesaplaynz.
zm:
a)MotorSabiti:Km=0.5Vs/rad=0,5Nm/A
MotorMomenti:Me=Km.Ia
15
EndviAkm:Ia= =30A
0.5
2 1000
Motordaendklenengerilim:Ea=Kmm=0.5x =52.36V
60
BirDCmotoruntekfazlyardalgadntrcilebeslenmesidurumunda,
motorauygulanangeriliminifadesi;
U
Ut= m (1+cos1)=Ea+IaRa
2
2 230
Ut= (1+cos1)=52.36+30x0.7=73.36V
2
73.36 2
1=cos1( 1)=65,3360
2 230
Bylece1.Dntrcnngecikmeas65.3360olarakbulunur.
b)Tristrakmnnefektifdeeridenklem(3,13)den
1/2 1/2
a 180 65.336
ITr= I a = 30 = 16.931 A=Isr
2 360
Serbestgeidiyotundangeenakmnndeeri;denklem(3.14)den,
1/2 1/2
+a 180 + 65.336
Ifdr= I a = 30 = 24.766 A
2 360
c)Endvidevresinibesleyendntrcngirigfaktrdenklem(3,15)den,
U .I 73.36 30
PF= f a = =0.5651geriolarakhesaplanmtr.
U s .I sr 230 16.931
Soru 4. Birserbest ikazl DC motoru 1200 d/d ve 85Nm nominal ykmomenti ile srlyor. Alan
devresidirenci200veendvidevresidirenci0.2dur.Alansarglar,tekfazl400Vlukkaynaa
balanan tek fazl tam kontroll dntrc zerinden sfr derece iletim as ile besleniyor.
116
Endvi devresi, baka bir tam kontroll dntrc zerinden bir fazl 400Vluk kaynaktan
besleniyor. Manyetik doyma ihmal edilmi olup, motor sabiti 0,8 Vs/Arad olarak verilmitir.
Endvivealanakmndadalgalanmaolmadkabuledildiinegre,
a)Nominalendviakmn,
b)Nominalykteendviyibesleyendntrcnnkontrolasn,
c)Tamyktehzreglsyonunu,
d)Nominalyktesrcveendvidntrcnngirigfaktrnhesaplaynz.
zm:
a)AlanDntrcsiletimkontrolgecikmesi0odir.Budurumdaalansargsna
uygulanangerilim;
2U m 2 2 400
Uf = = = 360 V

Uf 360
AlanAkm I f = = = 1.8 A
rf 200
Manyetikdoymaihmaledilirse, = K1.I f Ea = K a m = K a K1 I f .m = KI f .m
BuradaKninbirimiVs/A.raddir. M e = K a I a = K a K1 I f .I a = KI f .I a
Yukardakiifadelerdenendviakmnnnominaldeeri;
85
85 = 0.8 1.8I a , I a = = 59.03 Aolarakhesaplanr.
0.8 1.8
b)Endvidevresineaitgerilimifadesiyazlrvebilinendeerleryerlerineyazlrsa;
2U m
Uf = cos 1 = Ea + I a ra = KI f .m + I a ra

2 2 400 2 1200
cos 1 = 0.8 1.8 + 59.03 0, 2 = 180.96 + 11.81 = 192.77 V
60
a1 = 57.63o olarakbulunur.
Ykszdurumdamotoremk,
Ea = U t = U 0 = 192.77 V = KI f .mo
Ykszdurumda(bota)hz,
E 192.77
mo = a = mo = 133.87 rad / s nm = 1278.35 d / d
KI f 0.8 1.8
117
1278.35 1200
Tamyktehzreglsyonu= ( )100 = %6.53
1200
d)Endvidntrcsnngirigfaktr,
U .I 192.77 59.03
PF1 = f a = = 0.4819 (Geri)olarakhesaplanr.
U s .I ar 400 59.03
Denklem(3.26)kullanlarakendvidntrcsnngirigfaktr,
2 2 2 2
PF1 = cos 1 = cos 57.63o = 0.4819 (Geri)olarakhesaplanr.

Endvidntrcsnnakmnnefektifdeeri,
I ar = I a = 59.03 A
Alandevresindekiakmnefektifdeeri,
I fr = I f = 1.8 A
Kaynaktarafndanekilenakmntoplamefektifdeeri,
I sr = I ar 2 + I fr 2 = 59.032 + 1.82 = 59.06 A
GiriGc= U s I sr = 400 59.06 = 23624VA
Dntrclerdekikayplarihmaledilirsemotorvealandevresitarafndanekilentoplamg,
P= U f I a + U f I f = 192.77 59.03 + 360 1.8 = 12027.2 Watt
12027.2
GiriGFaktr(Srcnn)= = 0.5091 olarakhesaplanr.
400 59.06
Soru5.SerbestikazlbirDCmotorunhz,fazl415V,50Hzkaynaktanbeslenenikifazlyar
kontrollu kpr dntrc vastasyla kontrol ediliyor. Motorun endvi devresi endktans 10
mH, endvi direnci 0,9 ve motor sabiti 1.5 V/rad/s (Nm/A) olarak verilmitir. Motorun hzn,
dntrcnn iletim (kontrol) as 45o olduunda, 50 Nm moment deeri iin hesaplaynz.
Dntrcdekikayplarihmaledilecektir.
zm:
118
MotorSabiti:Km=1.5V.s/radveya1.5Nm/A
MotorMomenti:Me=Km.Ia=50Nm
50
EndviAkm:Ia= = 100 / 3 A
1.5
Sisteminedeerdenklemiyazlrveverilendeerlerdenklemdeyerineyazlrsa,
3U ml
(1 + cos 1 ) = Ea + I a Ra = K mm + I a Ra
2
3 2 415 100
(1 + cos 45 ) = 1.5 m + 0.9
2 3
478.3 30
478.3 = 1.5m + 30 m = = 298.867 rad / s
1.5
2 n 298.867 60
m = = 298.867rad / s , n = = 2853.97d / d
60 2
Soru6:SerbestikazlbirDCmotorunnominaldeerleriU=230V,P=10kWven=1000d/dkolarak
verilmitir. Motorun endvi devresi direnci 0,3 , alan direnci 300 dur. Motorun hz, biri
endvi devresini, deeri alan devresini besleyen iki fazl tam kontroll kpr dntrc ile
kontrol ediliyor. Dntrcler 400V, 50 Hzlik bir kaynaktan besleniyor. Motor sabiti 1.1 V.s/A
olarakverilmiolup,endvivealanakmlarndadalgalanmavedoymaolmadkabuledilmitir.Bu
durumda;
a)Nominal hzda 60 Nm lik yk momenti iin endvi dntrcsnn iletim asn, alan
dntrcsnnmaksimumalanakmverecekekildeayarlanmasartilehesaplaynz.
b)(a)daverilenykmomentiveendvidntrcssfrderecekontrolasilehzn3000d/dk
yaykseltilmesiiin,alandntrcsnniletim(kontrol)asnhesaplaynz.
zm:
a)Maksimumalanakm,alandntrcsnnkontrolassfrdr.
3U 3 2 400
Budurumdaalansargsnauygulanangerilim; U f = ml = = 540.1 V

540.1
Alanakm: I f = = 1.8 A
300
119
Motoremk: Ea = K a .m = K a K .I f .m = k .I f .m
Motormomenti; M e = K a . .I a = K a .K .I f .I a = k .I f .I a

60
Motorakm: 60 = 1.1 1.8I a , I a = = 30.30 A
1.1 1.8
Motorunendvidevresineaitgerilimdenklemiyazlrveverilendeerlerbudenklemdeyerine
yazlrsa,
3U
U f = U a = ml cos 1 = Ea + I a .Ra = k .I f .m + I a .Ra

3 2 400 2 1000
cos 1 = 1.1 1.8 + 30.30 0.3 = 216.435V
60
Buradan,endvidntrcsnniletimas,
216.435
1 = cos 1 = 66.376o ' dir.
3 2 400
b)Endvidntrcsnniletimasnnsfrolmasdurumunda,
3 2 400 2 3000
cos 0 = 1.1 I f + 30.30 0.3
60
540.1 9.09
If = = 1.5366 A
345.58
3 2 400
Alangerilimi, U f = I f .R f = 1.53663 00 = cos 2

Alandntrcsnniletimas,
300 1.5366
2 = cos 1 = 31.406 o
3 2 400
olarakhesaplanr.
1 1
T= = = 2.5ms
f 400
Soru 7. Bir serbest ikazl dc motorun hz, 400 Hzde alan ve 220 V dc kaynaktan beslenen bir dc
kyc tarafndan kontrol edilmektedir. Yk momenti, 1000 d/dlk hzda 30 Nm dir. Motorun endvi
devresi direnci 0 ohm, endktans 2 mH ve motor sabiti 1.5 V-s/rad olarak verilmitir. Motor ve
kycdaki toplam kayplar ihmal edildiine gre;
120
a) Endvi akmnn maksimum ve minimum deerleri ile endvi akmndaki sapmay,

b) letim ve Kesim annda endvi akm ifadelerini bulunuz.
zm:Endvidirenciihmaledilince,endviakmmaksimumveminimumdeerleriarasndalinier
olarakdeiir.
30
a)OrtalamaEndviAkm:Me=Km.Ia,Ia= =20A
1.5
2 1000
Motoremk: Ea = K m .m = 1.5 = 157.08V
60
Endvidevresiiingerilimdenklemiyazlrveverilendeerlerbudenklemdeyerinekonursa,
157.08
U s = U t = Ea + I a Ra = 157.08 + 0 = 157.08V , = = 0.714
220
1 1
Peryod: T = = = 2.5ms
f 400
letim Sresi: Ton = T = 0.714 2.5 = 1.785ms
Kesim Sresi: Toff = T Ton = 2.5 1.785 = 0.715ms ,
letim sresi esnasnda endvi devresine ait gerilim ifadesi aadaki gibi yazlabilir.
dia di U Ea 220 157.8

0 = La + Ea = U s , a = s = = 3146 A/s
dt dt La 0.02
dia Ea 157.8
Kesimsresinde: = = = 7854 A/s
dt La 0.02
ekil 12.21de grld gibi, linener olarak ykselen akm iin,
dia
I mx = I mn + ( Ton ) Ton = I mn + 3146 1.785 103 = I mn + 5.616 (i)
dt
Endvi akmnn ortalama deeri, I mx ve I mn arasnda linier bir deiim iin ,
I a = ( I mx + I mn ) / 2 = 20 A veya I mx = 40 I mn ( ii )
121
( i ) ve ( ii ) denklemleri zlrse,
I mx = 22.808 A ve I mn = 17.912 A olarak bulunur.
Endvi akmndaki sapma: I = I mx I mn = 22.808 17.912 = 5.616 A
b)letim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi,
dia
ia (t ) = I mn + ( Ton ) t = 17.192 + 3146 t (0 t Ton )
dt
letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi,
dia
ia (t ) = I mx + ( Toff ) t = 22.808 7854 t (0 t Ton )
dt
Soru 8. Bir serbest ikazl dc motorun hz, 400 Hzde alan ve 220 V dc kaynaktan beslenen bir dc
kyc tarafndan kontrol edilmektedir. Yk momenti, 1000 d/dlk hzda 30 Nm dir. Motorun endvi
devresi direnci 0.2 ohm, endktans 2 mH ve motor sabiti 1.5 V-s/rad olarak verilmitir. Motor ve
kycdaki toplam kayplar ihmal edildiine gre;
a) Endvi akmnn maksimum ve minimum deerleri ile endvi akmndaki sapmay,

b) letim ve Kesim annda endvi akm ifadelerini bulunuz.
zm:
a)MotorMomenti:Me=Km.Ia
30
EndviAkm:Ia= =20A
1.5
2 1000
Motoremk: Ea = K m .m = 1.5 = 157.08V
60
Endvidevresiiingerilimdenklemiyazlrveverilendeerlerbudenklemdeyerinekonursa,
161.08
U s = Ea + I a Ra = 157.08 + 20 0.2 = 161.08V , = = 0.7322
220
1 1
Peryod: T = = = 2.5ms
f 400
letim Sresi: Ton = T = 0.7322 2.5 = 1.831ms
122
R 0.2
Kesim Sresi: Toff = T Ton = 2.5 1.831 = 0.669ms , = = 10
L 0.02
Denklem (3.50 )den iletim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi,
R R
U Ea at at 220 157.08
ia (t ) = s (1 e La ) + I mx .e La = (1 e 10t ) + I mn .e10t
Ra 0.2
eklinde yazlabilir. Ton = 1.831ms iin,
(i)
ia (t ) = I mx = 5.7079 + 0.98187 I mn
Denklem (3.51 )den kesim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi,
R R
Ea at at 157.08
ia (t ) = (1 e ) + I mx .e La =
La
(1 e 10t ) + I mx .e 10t
Ra 0.2
eklinde yazlabilir. Ton = 1.831ms iin,
ia (t ) = I mn = 5.237 + 0.9933I mx ( ii )
( i ) ve ( ii ) denklemleri zlrse,
I mx = 5.7079 + 0.98187(5.237 + 0.9933I mx ) = 0.5658 + 0.9753I mx

0.5658
I mx = = 22.907 A
0.0247
I mn = 5.237 + 0.9933 22.907 = 17.516 A
Endvi akmndaki sapma: I = I mx I mn = 22.907 17.516 = 5.39 A
b)letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi,
ia (t ) = 314.6(1 e 10t ) + 17.56e10t
letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi,
123
ia (t ) = 785, 4(1 e 10t ) + 22.97e10t

Soru 9. Nominal deerleri U=220V,P=10HPven=1000d/dkolarakolarkverilenbirdcseri
motorunhz,birfazlyarkontrollukprdntrcilekontrolediliyor.Motorunendvivealan
devresitoplamdirenci0.2 dur.Motorakmnnsrekliolduuveakmdadalgalanmaolmad
farzedilerek,n=1000d/dklkhzvek=0.03Nm/ A2 iin,
a) Motorakmn,
b) =30likcontrolasiinmotormomentinihesaplaynz.
Not:Alternatifgerilim250Vdur.
zm:Serimotorlarnendviyeaitgerilim,momentveendklenengerilimifadeleri,
U t = Ea + I a ( Ra + Rs ) ,
M e = K a I a = K a CI a .I a = K a CI a 2 = kI a 2 ,
Ea = K am = K a CI am = kI am ,
eklinde elde edilebilir.
a) Endviye ait gerilim ifadesi kullanlarak,
Um
Ut = Uo = (1 + cos ) = Ea + I a ( Ra + Rs ) = kI am + I a ( Ra + Rs )

3 2 400 2 1000
(1 + cos30 ) = 0.03I a + 0.2 I a , 209.97 = 3.3416 I a
60
209.97
Ia = = 62.84 A
3.3416
b)Motor momenti,
M e = kI a 2 = 0.03(62.84) 2 = 118.466 Nm
Soru 10. Tam yk deerleri Pn = 10 BG , nn = 1000d / d , I n = 40 A , U n = 200V , endvi devresi

toplamdirenci1,2olanbirdaserimotorubirvinleakupleedilmiolup,tamykaltnda600kglk
birarl1m/shzlayukarkaldrmaktadr.
a)Motorunnominalmomentinihesaplaynzvetahriksistemininsreklialmanoktasnn=f(M)
karakteristiizerindegsteriniz.
124
b) Yk havada tutmak ve yar hzla aaya indirmek iin endvi devresine katlmas gereken
direndeerinihesaplaynz.
zm:
P 10
a) M n = 716 n = 716 = 7,16kgm
nn 1000
Nn
+v 1 nn Ra
v=0 n1
0 M1 M
Mn
R a+ r1
v2 = - n2
R a+ r2

U Ra I an
b) nn = n n = k I n
ken
U ( Ra + r1 ) I an
n1 = n =0 M=sbt, I an =sbtolur
ken
U n ( Ra + r1 ) I an = 0, 200 (1, 2 + r1 ) 40 = 0
r1 = 3,8
U Ra I an U n ( Ra + r2 ) I an
nn = n n2 =
ke k I an ke k I an

nn U n Ra I an 1000 200 1, 2 40
= , =
n2 U n ( Ra + r2 ) I an 500 200 (1, 2 + r2 ) 40
r2 = 1,9
Soru11.Tamykdeerleri Pn = 30 BG , nn = 1500d / d , I n = 60 A ,endvidevresitoplamdirenci0,8

olan220VlukbirDCserimotorubirvantilatrnormalartlarda1500d/diletahriketmektedir.
a)Motorun tam yk momentini (nominal momenti) hesaplayarak tahrik sisteminin srekli alma
noktasnn=f(M)karakteristiizerindegsteriniz.
125
b)Motorun endvi devresine diren katarak devir says 1000d/d deerine drld takdirde
vantilatrnyeniykmomentiilemilgcnhesaplaynz.
c)Tahriksisteminindevrini1000d/dyadrmekiinmotorunendvidevresinekatlmasgereken
direndeerinihesaplaynz.
P 30
a) M n = 716 n = 716 = 14,32kgm
nn 1500
n
Nn
1500 Ra
1000 N1
0
M1 M
Mn
R a+ r1

2 2 2 2 2
M I n 60 1500
b) n = n , n = = , I1 = 40 A
M1 I1 n1 I1 1000
2 2
I
M1 = 1 M n = 14,32 = 6,36kgm
40
In 60
3 2
n
P1 = 1 Pn =
1000
30 = 8.89 BG
nn 1500
U n Ra I n
c) nn =
ke k I n
U ( Ra + r1 ) I n
n1 = n
ke k I1
nn U n Ra I n I 1500 220 0,8 60 40

= 1 = =
n1 U n ( Ra + r1 ) I1 I n 1000 220 (0,8 + r1 ) 40 60
r1 = 2,789
126
4 ALTERNATFAKIMMOTORLARI
4.1 GR
Alternatifakmmotorlarnnyapsnnbasitveucuzoluuelektrikenerjisininfazlalternatif
akm eklinde retimi, tanmas ve datm, bu motorlarn elektrikle tahrikte geni lde
kullanlmasnn balca nedeni olmutur. Elektrikle tahrikte, yaps ve alma prensibi
birbirinden farkl pek ok nt ve seri karakteristikli A.A. motorlar kullanlmaktadr. Bu
motorlariindeennemlisiyapsbasitveucuzolanasenkronmotoroluptek,ikivefazl
olarak retilmekte ve tahrikin eitli uygulamalarnda geni lde kullanlmaktadr. A.A.
tahriklerdenemlibirtahrikmotorudasenkronmotorlardr.
Son yllarda g elektronii ve kontrol sistemlerinde meydana gelen gelimeler ile birlikte
daimi mknatslarn elektrik makinelerinin yapmnda kullanlmas, yeni motor trlerini de
ortaya karmtr. zel elektrik motorlar olarak adlandrlan bu motorlara rnek olarak,
frasz DC motorlar, Anahtarlamal Relktans motorlar, Adm (Step) motorlar, daimi
mknatsl senkron motorlar gsterilebilir. Bu tip motorlar konum kontrol ve hassas devir
saysayargerektirentahriksistemlerindezelliklekkveortaglerdeolmakzeregeni
ldekullanlmaktadr.
Asenkron motorlar tek, iki ve fazl olarak imal edilmekte olup, bu blmde tahrik
sistemlerindenemlibiryeriolanfazlasenkronmotorlargenibirekildeincelenecektir.
4.2 FAZLIASENKRONMOTORLAR
fazlasenkronmotor,fazldatmsistemindedengeliendktifbiryktekileden,yaps
basit, az bakm gerektiren, tesis ve iletme giderleri dk nt karakteristikli bir elektrik
motorudur. Asenkron motorlarrotor yap ekillerine gre, ksa devre rotorlu (sincap kafesli)
verotorusargl(bilezikli)asenkronmotorolmakzereikitipteretilirler.Buikitipmotorun
statoryapstamamenaynolup,statorlarnaalanoluklarayerletirilmiyldz(Y)veyagen
( ) olarak balanabilen fazl sarglar mevcuttur. Ksa devre rotorlu asenkron motorun
rotorundaqfazlsarg(sincapkafes),bilezikliasenkronmotorlarnrotorundaisekuralolarak
yldz bal fazl bir sarg bulunur. Her iki tip asenkron motorda fazl stator sargsnn
ular bir balant kutusuna tanmtr. Ksa devre rotorlu asenkron motorun rotorunun d
devreilebirelektrikselbalantsolmayp,bilezikliasenkronmotorlarnyldzbalolanrotor
sarglarnn giri ucu, bilezik ve fra takm zerinden dier bir balant kutusuna
tanmtr.
4.2.1 FazlAsenkronMotorlarnBalantekli
Asenkron motorlarn elektrik ebekesine balanarak altrlabilmesi iin nce stator
sarglarnnbalantekliseilmelidir. Asenkronmotorunstatorsarglarnn Yveya olarak
balanmas, ayn bir motorun iki farkl standart ebekeden altrlmasna olanak salar.
127
rneinplakasnda380220V,Y iaretleritayanbirmotorfazlararasgerilimi380Volan
ebekedeY,220Volanebekede olarakalr.Birbalantdandierinegeiisalamak
iinstatorsargularklemenskutusunadiyagonal(apraz)olarakbalanr.ekil4.1destator
sarglarnnularnnklemenskutusunatanmasveyldz/genbalantsgrlmektedir.
R S T R S T
u v w u v w
z x y z x y
R S T R S T
x v
x y
z
u w u w
z y

ekil4.1FazlKsaDevreRotorluAsenkronMotorun;
a)KlemensKutusub)YldzgenBalantemas
VDEstandartlarnagre,statorsarglarnngiriulariinsrasylaU,V,Wharfleri,kular
iin X, Y, Z harfleri kullanlr. Stator sarglarn ve Y balamak iin sarg ular klemens
kutusuna tanrken kaydrma yaplr. Bu sayede sarglarn giri ularna ebekenin R, S, T
ular, k ular ise iletken baralarla birbirine balanrsa, Y balant, iletken baralar dey
olarak yerletirilerek giri ve k ular birbirine balanrsa balant gerekleir. Bilezikli
asenkron motorlarda ise, yldz bal rotor sargsnn ular (u, v, w) bilezik ve fra takm
zerindenikincibirbalantkutusunatanr.
4.2.2 FazlAsenkronMotorunalmaPrensibi
ift kutup says p olan fazl asenkron motorun statoru f frekansl ebekeye balanrsa,
statorsarglardangeendengelifazakmlar,genliisabitvestatorevresiboyuncadalm
idealolaraksinseklindedeienve
f 60f1 d
n s = 1 ( d ) veya n s = ( ) (4.1)
p s p d
128
hzylahareketedenbirdneralanmeydanagetirir.Dneralanstatorsarglarnkeserek
fazlE1,ksadevrerotorluasenkronmotorunrotorundaveyaqfazlE2,bilezikliasenkron
motorunrotorundafazlE2gerilimlerinimeydanagetirir.
Sreklialmadurumundamotorsenkrondevirsaysnnaltndangibisabitbirdevirsaysile
alr. Rotor sarglarnn dner alan kesme hz, ns dner alan hz ilen rotor hz arasndaki
farkaeitolup,budeereasenkronmotorunkaymadevirsaysdenirve
n k = n s -n (4.2)
eklindeyazlabilir.Kaymadevirsaysnn,senkrondevirsaysnaorannakaymadenirve
s = n k n s = ( n s -n) n s (4.3)
dr.Kayma,asenkronmotorunalmadurumunuortayakoyannemlibiriletmesabitiolup,
skunet durumunda s=1, bota almada yaklak s=0.01, tam yk altnda almada ise
s=0.04 ile 0.08 arasndadr. Yk veya bir d kuvvetin etkisi ile rotor, dner alan ynnde
senkron hzla dndrlrse kayma sfr, senkron devir saysnn zerinde ise kayma negatif
olur.Rotordneralanatersyndedndrlrsekayma1denbykbirdeeralr.Kaymann
1ve0deerleriasenkronmotorunmekanikkarakteristiizerindeikinemlialmanoktas
olup, n=0 veya s=1 noktas skunet alma noktas, n=ns veya s=0 noktas senkron alma
noktasdr. Asenkron motorun bu iki alma noktas ile ayrlan farkl alma blgesi
mevcuttur.
Senkronaltalmablgesi(Motoralma)
Senkronstalmablgesi(GeneratrveyaFaydalFrenalma)
Tersalmablgesi(SenkronaltGeneratralmaveyaTersYndeFrenalma)
Asenkronmotorda,rotorgerilim,akmvefrekans,statorakm,momentv.biletmedeerleri
ilerotorreaktansveempedansgibibazdevreparametrelerikaymayabaldeiir.Asenkron
makinederotorvestatorfrekanslararasnda,
f 2 = s.f1 (4.4)
bants vardr. ekil 4.2de asenkron motorun alma blgeleri ile stator frekansnn, devir
saysveyakaymayabaldeiimigsterilmitir.
129
f2
2f 1
f1
f 2 =f(s)
-ns 0 ns 2ns n
skun..n.
senk..n.
2 1 0 -1 s
-f1
Ters .B. veya Senkron Alt Senkron st
Senkron Alt Mot .B. Gen .B.
Gen .B.

ekil4.2AsenkronMakineninalmaBlgeleriveRotorFrekansnnKaymayaBalDeiimi
Asenkronmotorlardastatorverotorfazsarglarndaendklenengerilimlersrasyla,
E1 = 4.44f1N1k1 Volt (4.5)
E 2 = 4.44f 2 N 2 k 2 Volt (4.6)
eklindeyazlabilir.BuifadelerdeN1veN2srasylafazbanastatorverotorsarglarnnsarm
saylar, k1 ve k2 stator ve rotor sarglarnn sarg faktrleri, dner alan fluksunun weber
olarakdeeridir.(4.5)ve(4.6)ifadelerioranlanrvegereklidzenlemeleryaplrsa,
N2k 2
E2 = s E1 , E 2 = sE 20 (4.7)
N1k1
ifadelerieldeedilir.BuradaE20,skunetdurumundarotoremkinigsterir.Ksadevrerotorlu
asenkron motorlarda q fazl rotor sarglarndan, endklenen E2 gerilimi ile birlikte I2 rotor
akmlar geer. Bilezikli asenkron motorlarda ise, Y bal motor sarglarnn ular normal
alma durumunda bilezikler zerinden ksa devre edilir. Rotoru ksa devre edilen bir
asenkronmotorunfazbanarotordirenciR2veendktansL2ilegsterilirse,rotordevresinin
birfaznnempedansiin,
Z 2 = R 2 +j 2 L 2 , Z 2 = R 2 +js1L 2 (4.8)
130
ifadeleri yazlabilir. 1L 2 rotorun skunet durumundaki reaktans olup, X20 ile gsterilirse,
empedansngenlii,
Z2 = R 2 2 +s 2 X 20 2 (4.9)
ifadesieldeedilir.Rotorakmnngenliiise,
E2 sE 20 E 20
I2 = = = (4.10)
Z2 R 2 +s 2 X 20 2
2
R2
2
2
+X 20
s
eklindeeldeedilir.ekil4.3de,(4.10)ifadesindenyararlanarakeldeedilenfazlasenkron
motorunrotorunaaitedeerdevregrlmektedir.
X20 R2
~ E 20 R 2 . 1-s
s

ekil4.3AsenkronMotorunRotorunaAitEdeerDevre
ekil 4.4de ise asenkron motorun rotor gerilim ve akmnn devir saysna bal deiimleri
grlmektedir.Statorakm,mmkvektrdiyagramyardmylamotorunedeerdevresinden,
I1 =I10 +I 2' (4.11)
eklinde elde edilir. Burada I10 motorun bota ektii akm, I ' 2 rotor akmnn statora
indirgenmi deerini gsterir. Asenkron motorlarda stator ve rotor mmk veya akmlar
arasndakifazas180yeyaknolduuiinstatorakmlarnngenliiiinyaklak,
I1 = I10 + I 2 ' (4.12)
131
I2 E2
I 2=f(s)
I 20
2E20
E2=f(s)
E20
- ns 0 ns 2n s n
2 1 0 -1 s
-E20
-I20

ekil4.4AsenkronMotordaRotorGerilimveAkmnDeiimleri
ifadesi yazlabilir. ekil 4.5de fazl asenkron motorun stator ve rotor akmlarnn devir
saysnabaldeiimlerigsterilmitir.
I 1 ,I2 '
I 1yol
I 1=f(s)
I 2'=f(s)
I 10
-ns 0 ns n
2 1 0 s

ekil4.5AsenkronMotorunStatorandirgenmiRotorAkmileStatorAkmnnDeiimleri
132
Skunetalmanoktasndastatorakmnndeeri(I1=I1yol),yolalmaakmnbalangdeeri
olup, motor hzlandka rotor akm ile birlikte stator akm azalr ve deiimi zerindeki N
nominal alma noktasnda nominal deerine (I1n) der. Asenkron motorlarda yol alma
akm, nominal akmnn 4 ila 8 kat olup, bu yksek yol alma akmlar eitli yol verme
metotlarileuygundeerleredrlr.
4.2.3 AsenkronMotorlardaG
ekil 4.6da fazl asenkron motorun g ak diyagram gsterilmitir. Diyagramdan da
grlecei zere, motora statordan verilen gcn bir ksm statorda harcanr. Geriye kalan
statordneralangc,rotordamekanikveelektrikselgceayrlrken,buglerindebirksm
rotordevresindekaypolarakaakar.
P1
Stator
Pd1 Q1
Pm Pd2
Q2
Qr
P2
Rotor
Pm
'
ekil4.6AsenkronMotorunGAkDiyagram
Budiyagramda;
P1:StatorElektrikGcn,
Q1:StatorBakrveDemirKayplarn,
Pd1:StatorDnerAlanGcn,
Pm:RotorMekanikGcn,
Pd2:RotorDnerAlanGcn,
Q2:RotorBakrveDemirKayplarn,
Pm:RotorMilindekiFaydalMekanikGc,
Qr:SrtnmeveVantilasyonKayplarngsterir.
133
Glerarasnda,
Pd1 = P1 - Q1 , Pd1 = Pm + Pd2 (4.13)
Pm ' = Pm - Qr , P2 = Pd2 - Q2 (4.14)
ifadeleriyazlabilir.KsadevrerotorluasenkronmotorlardaP2=0dr.ekil4.7dekaypszideal
birasenkronmotorungakdiyagramgsterilmitir.Budiyagramdagsterilenglerden
rotormekanikgcilestatorverotordneralangc,
Stator Pd1
Rotor Pm Pd2
Stator

ekil4.7KaypszAsenkronMotorunGAkDiyagram
2n 2n s
Pm = M d , Pd1 = Md
60 60
(4.15)
2(n s -n)
Pd2 = Pd1 -Pm = Md
60
eklindeyazlabilir.Yukardakiifadelerden,
Pm = (1-s)Pd1 , (4.16)
Pd2 = sPd1 (4.16a)
ifadelerieldeedilir.ekil4.8dekaypszalanbirasenkronmotordadndrmemomentinin
sabitbirdeeriiinesasglerindevirsaysvekaymayabaldeiimlerigsterilmitir.
134
Pd1 , Pd2 ,Pm
Pd1 Pd2
Pm
-ns 0 ns 2ns n
2 1 0 -1 s

ekil4.8AsenkronMotorlardaYkMomentininSabitBirDeeriinGlerinDevirSaysnaGreDeiimleri
4.2.4 AsenkronMotorlardaMomentveHzMomentKarakteristii
fazl asenkron motorun btn iletme karakteristiklerini daire diyagramndan karmak
mmkndr. Ancak burada derin bir analize girimeden asenkron motorun statoruna ait
edeerdevresiyardmylastatordakigkayplarvegerilimdmndehesabakatmadan
dndrmemomentininyaklakifadesinikararak,hzmomentkarakteristiieldeedilecektir.
ekil4.4dekirotoredeerdevresinegre,asenkronmotorunrotoru,
R2 1-s
= R 2 +R 2 (4.17)
s s
direnci zerine ykl bir transformatre edeerdir. Stator dner alan gc, rotora ait
edeerakmdevresitoplamdirencindekienerjisarfiyatnaeitolup,
R
Pd1 = q 2 I 2 2 2 (4.18)
s
eklindeyazlabilir.I2akmnn(4.10)ifadesindekideeridenklem(4.18)deyerineyazlrsa
E 20 2 R2
Pd1 = = s M= = q 2 2
(4.19)
R2 2
s
+X 20
s
eldeedilir.buifadedendndrmemomenti,
135
q2 E 20 2 R2
M= 2
(4.20)
s R 2 2
s
+X 20
s
N2k 2
eklindeeldeedilir.Rotorgeriliminin E 20 =s E1 deeri(4.20)deyerineyazlrsamoment,
N1k1
2
N2k 2 2
E1
q 2 N1k1 R2
M= 2
(4.21)
s R 2 2
s
+X 20
s
eklinde elde edilir. Asenkron motorlarda stator diren ve kaak reaktansndaki gerilim
dm hesaba katlmad takdirde E1 gerilimi yaklak olarak bir faz sargsna uygulanan
gerilime(Us)eitalnabilir.Dorudanebekeyebalfazlasenkronmotordasarggerilimi
statorbalanteklinegredeiir.Yldz(Y)balantiin U sY = U 3 ,gen( )balant
iin U s = U bantlar geerli olup, U fazlar aras gerilim, veya hat gerilimini gsterir. Bu
durumda(4.21)ifadesindekisabitlerKilegsterilirseveE1 Usalnrsamomentiin
Us 2 R2
M=K 2
(4.22)
R2 2
s
+X 20
s
ifadesi elde edilir. Buradan sabit frekansl ebekeye bal asenkron motorlarda moment,
kayma, stator gerilimi ve rotor direncine bal olup, s esas deiken, U ve R2 de parametrik
deikenlerdir.Kaymaverotordirencininsabitdeeriiin(4.22)denklemi,
M d = K Us 2 (4.23)
eklinde yazlabilir. Bu ise asenkron motorlarn momentinin gerilim deiimlerinden byk

ldeetkilendiinigsterir.
Asenkron motorun mekanik karakteristiini kartmak iin, (4.22) ifadesi, parametrik

deikenlerinnominalvesabitdeerleriiin,
136
s
M = K'' (4.24)
R 2 + s 2 X 20 2
2
eklinde elde edilir. Karakteristiinin maksimum ve minimum noktalarn bulmak iin (4.24)
ifadesinintrevialnpsfraeitlenirse,momentimaksimumveminimumyapankaymadeeri
(sk),
R2
sk = (4.25)
X 20
eklinde elde edilir. Moment fonksiyonu kaymann pozitif deerinde maksimumdan, negatif
deerinde minimumdan geer. Kaymann bu deeri (4.22) ifadesinde yerine yazlrsa
momentinmaksimumdeeri,
2
N2k 2 2
Us
q Nk
M k = (M d ) max = 2 1 1 2 (4.26)
s 2X 20
eklinde elde edilir. Buradan maksimum momentin (devrilme momenti) deerinin rotor
devresidirencinebalolmadgrlr.
Asenkron motorlarda maksimum momentin nominal momente oranna yklenebilirlik

kabiliyetidenirve=Mk/Mneklindeifadeedilir.Normalyaptarzndakiasenkronmotorlarda
yklenebilirlikkabiliyeti1.6ila2.5,zelkonstrksiyonlabudeer3.5ekadarkabilir.
Normal alma artlarnda kaymaya bal olarak deien dndrme momentinin sabit olan
devrilme momentine oran rlatif moment () olarak tanmlanr ve gerekli dzenlemeler
yaplrsa,
M 2 2
= = = (4.27)
Mk R X s s
2
+ s 20 k
+
sX 20 R2 s sk
ifadesi elde edilir. Burada sk maksimum momentteki kaymay gsterir. Rlatif moment
fonksiyonuasimtotlaryardmylaizilebilir.Kaymanns=sk=R2/X20deeriiinrlatifmoment
maksimumolurvedevrilmekaymasileikifarklblgeyeayrlr.
Kaymannsk>s>0olduubirinciblge:s<<skdeeriiinrlatifmomentyaklakolarak=2s/sk
dr.Buisediyagramda(0,0)ve(sk,2)noktalarndangeenbirdoruyugsterir.
137
Kaymann+<s<skolduuikinciblge:s>>skdeeriiinrlatifmomentyaklakolarak=2sk/s
olup,buda(sk,2)noktasndangeenbirhiperbolgsterir.
ekil 4.9da senkronalt ve ters alma blgelerinde asimtotlar yardmyla taslak halinde
izilen rlatif moment erisiyle senkronst alma blgesindeki uzants gsterilmitir.
Senkronst alma blgesindeki rlatif moment erisi, senkronalt ve ters alma
blgelerindeki rlatif moment erisinin senkron alma noktasna gre simetrisinden
ibarettir.

2
2sk
= s = 2s
sk
1 =f(s)
-1 0 1 2 n/n s
2 1 0 -1 s
-1
2.Blge 1.Blge
-2

ekil4.9AsenkronMotorunRlatifMomentKaymaErisi
Rlatif moment devrilme momenti ile arplrsa, ayn motorun normal hzmoment
karakteristiieldeedilir.ekil4.10dafazlasenkronmotorunsenkronaltvetersalma
blgelerineaithzmomentkarakteristiigsterilmitir.
138
s n
ns
nn N
Kararl .B.
nk
B.
.
s z
M0 rar
Ka
M
Mn Mk

ekil4.10AsenkronMotorunHzMomentKarakteristii
Karakteristik, kararl ve kararsz alma blgesi olmak zere iki farkl blmden oluur.
Asenkronmotornormalartlardakararlalmablgesindealtrlr.Normalyaptarzndaki
asenkron motorlarn, skunet alma noktasndaki kalk (yol alma) momentleri (M0) dk
olup,nominalmomentinyaklak0.40ila0.80katcivarndadr.fazlasenkronmotorlarda
(4.21)ifadesindekaymayerine1yazlarakmotorunkalkmomenti,
2
N2k 2 2
Us
q Nk
M0 = 2 1 2 1 2 R 2 (4.28)
s R 2 +X 20
eklindeeldeedilir.Buradanasenkronmotorlardakalkmomentininmotorunkonstrksiyon
sabitleriilebirlikteebekegerilimiverotordevresidirencinebalolduugrlr.Asenkron
motorlarda, rotordirencininsabitdeeriin statorgerilimine,statorgerilimininsabitdeeri
iinrotordirencinebalolarakkalkmomentinindeiimleriekil4.11degsterilmitir.
139
Myol Myol
Un =sbt
Mk R2 =sbt
M0 M0
0 R 0 U
Un
R2 r
a) b)
ekil
4.11a)BilezikliAsenkronMotorunYolalmaKarakteristii
b)KsaDevreRotorluAsenkronMotorunYolalmaKarakteristii
4.2.5 FazlAsenkronMotorlaraYolverme
Asenkron motorlarn yap tarz, gc ve kullanma yerlerine gre eitli yolverme dzen ve
balantlarkullanlr.Bilezikliasenkronmotorlara,rotordevresineilaveedilendirenile,yol
verilebilir. Bu yolverme ekliyle normal asenkron motorun direkt kalktaki kt yolverme
artlarortadankalkar.Rotordevresinekatlandirenlebirliktekalkakmder,dkolan
yolalma momenti ykselir. Bu motorlar zellikle tam ve ar yk altnda yol alan tahriklerde
kullanlr.Motorunrotordevresineilaveedilenbudirenler,yolvermenindndahzayariin
dekullanlabilir.Herkademedirenciiinayrbirayarkarakteristiieldeedilir.
Ksa devre rotorlu asenkron motorlarda, stator yol vericisi, Y alter, yolverme
transformatr gibi yolverme ve ayar cihazlar stator devresinde bulunur. Bu tip cihazlarla
yaplan yolvermede, kalk akm istenen deerlere stator gerilimi ile ayarlanr. Ancak
asenkron motorun dk olan yolalma momenti den gerilimin karesiyle orantl ekilde
dahadazayflar.Bunedenlebutipyolvermecihazlardkykaltndaveyabotayolalan
tahriklerde kullanlr. Son yllarda g elektronii ve kontrol tekniindeki gelimelere paralel
olarakasenkronmotorlardaidealyolvermeartlarnsalayaneitliyntemlergelitirilmitir.
Bunun yannda, ksa devre rotorlu asenkron motorlarn rotorlarnda zel konstrksiyonlara
giderek(derinoluk,ikiveyaolukkullanmak)yolvermeartlarndzeltmekmmkndr.
4.2.5.1 FazlBilezikliAsenkronMotorlaraYolverme
fazl bilezikli asenkron motorlara rotor devresine ilave edilen yolverme direnleri ile yol
verilebilir. Y bal kademe direnleri, yldz bal rotor sargsna bilezik ve fra takm
zerinden balanr. Motor yol aldka yolvermedirenleri sondan itibaren teker teker devre
d edilir. Bu ekilde yol alma akm ve momentleri uygun deerlere ayarlanr. Asenkron
140
makineninkararlalmablgesinde,yolalmamomentleriyaklakolarakyolalmaakmlarile
orantl deiir. ekil 4.12de bilezikli asenkron motorun drt kademe iin M=f(s) ve I=f(s)
yolalmaerilerigsterilmitir.
I,M
Rd Rc Rb Ra R2
M2 A
C E G I
M1 B D F H
I2 G' I'
C E' N Mn
A'
I1
B D' F' H'
N' In
I10
nb nn ns n
s
ekil4.12BilezikliAsenkronMotorlardaU=f(s),I=f(s)YolvermeErileri
Motoryolalmaya,4.kademedirencine(Rd=R2+r1+r2+r3+r4)aitayarkarakteristiklerizerindeki
Ave A ' noktalarndanbalar.YolalmannbandakalkmomentiM2,kalkakmiseI12 dir.
Motoryolaldkaalmanoktalarbukarakteristiklerinzerindedevamlharekethalindedir.
Hznbdeerineulatnda,(Bve B noktalar)yolalmamomentiveyolalmaakmminimum
deerine(I11 )der.Buandasonuncukademedirencidevrededilerekalmanoktalar
3.kademeRcdirencineaitayarkarakteristiizerindekiCve C' noktalarnaulaarakmoment
ve akm maksimum deerini alr. Bu ilem artan hzla birlikte btn kademe direnleri
kartlana kadar devam eder. Normal karakteristikler (R2) zerindeki N ve N' noktalarna
ulatnda,yolalmasonbulur.
Yolalma karakteristikleri zerinde moment ve akmlar devir saysyla yaklak lineer deitii
kabuledilirse,kademedirenleriarasndabirgeometrikdizieldeedilir.Yolvermereostasnn
dizaynnda ilk olarak motor gc ve yolalma artlarna gre yolalma moment veya yolalma
akmnnmaksimumdeerleriilekademesays tespitedilir. Yolalmamomentveyaakmnn
minimum deerleri ise sonradan hesaplanr. ekil 4.13de 4 kademeli bir yolverme erisi
gsterilmitir.
141
M
Rd
Rc
Rb
Ra
r4 r3 r2 r1 R2
A
M2
C E G I
M1 B D F H J
Mn N
n
0 nn

ekil4.13BilezikliAsenkronMotorunYolvermeDirenlerininHesabnaAitDiyagram
Bu diyagramda M2, M1 ve Mn srasyla yolalma momentlerinin maksimum, minimum ve

nominaldeerleridir.M2veM1sabitmomentdorularnnherhangibirdirenkarakteristiini
kestiiGveHnoktalarnaaitkaymalaroranlanrsa,
s G M 2 I1-2
= =k (4.29)
s H M1 I1-1
ifadeleri elde edilir. Dier taraftan M2=sabit moment dorusunun iki komu diren
karakteristiinikestiiGveInoktalariin,
s G R 2 +r1
= (4.30)
sI R2
ifadesi yazlabilir. sI=sH olduundan, (4.29) ve (4.30) ifadelerinin sa taraflar birbirine eit
olup,soltaraflarbirbirineeitlenirse,
R 2 +r1 M 2 I1-2
= =k (4.31)
R2 M1 I1-1
142
bantseldeedilir.(4.31)ifadesigenelletirilirse,
Rm R R M I
= m-1 = L = a = 2 1-2 = k (4.32)
R m-1 R m-2 R 2 M1 I1-1
orantdizisibulunur.Buorantdizisinden;
Bykkademedirenleri:Rm=R2km,
Kkkademedirenleri:rm=R2km1(k1),
ln( R m R 2 )
Kademesays: m = ,
ln( M 2 M1 )
eklindeeldeedilir.
Yolverme reostasnn faz bana toplam direnci RD=R2(km1) eklinde elde edilir. Normal
karakteristikilem.kademedirenkarakteristiineaitIveAnoktalariin,
sI R2 R
= = 2 (4.33)
s A R 2 +R D R d
M2
bantsyazlabilir.BuradasA=1ve s I = s n olduundan,yolvermereostastoplamdirenci,
Mn
1- s n ( M 2 M n )
RD = R2 (4.34)
sn ( M 2 M n )
eklindeeldeedilir.
4.2.5.2 FazlKsaDevreRotorluAsenkronMotorlaraYolverme
fazl ksa devre rotorlu asenkron motorlarda deiik yolverme metodlar ve balantlar
kullanlr. Yolverme balantlarnn seiminde tahrik sisteminin gc, devir says, yolverme
artlar,motorvemakineniniletmekarakteristikleri,aratransmisyonmekanizmasv.beitli
faktrler hesaba girer. fazl ksa devre rotorlu asenkron motorlara yolverme ekilleri
aadakigibisralanabilir.
TamGerilimAltndaDirektYolverme.
StatorDevresinelaveEdilenKademeliDirenveyaReaktansBobiniileYolverme.
KademeliOtoTransformatr(Variac)ileYolverme.
YldzgenBalantileYolverme.
Yukardakiyolvermemetodlarndatamgerilimaltndayolvermede,motordorudanebekeye
balanr.Gleri(35)kWakadarolanlaradirekolarakyolverilir.Yanibumotorlarnektikleri
0vesarglarnbuakmlartayabilecekekildeseilir.Ikincivencyolvermemetodlarnda,
kalktamotoranormalinaltndadkgerilimuygulanr.Motoryolaldkagerilimkademeli
143
ekilde nominal deerine karlr. Bu blmde sadece pratikte geni lde kullanlan Y
alterleyolvermeayrntlbirekildeincelenecektir.
YldzgenBalantleYolverme
Bu yolverme metodunda sadece motorun stator sarglarnn balants deitirilir. Motora,
nce stator sarglar Y bal olarak yol verilir, yol almann sonuna doru Y balantdan
balantya geilir. Y balant motorun yolalma balants, gen balant ise normal iletme
balantsdr. Bu yolverme eklinin kullanlabilmesi iin motorun, datm ebekesine uygun
olarakseilmesigerekir.Plakasnda220380V,Yiaretleritayanbirmotor,normalolarak
hatgerilimi220Volanebekede(220/127V),380Volanebekede(380/220)Ybalolarak
altrlabilir.Herikialmadurumundadasarggerilimleri220Vdur.Sarggerilimleri220V
olarakdizaynedilmibumotoraancakhatgerilimi220Volanebeke(220/127)Ybalant
ileyolverilebilir.Sarggerilimleri380Volarakdizaynedilmi,plakasnda380660Yiaretleri
tayanbirmotoraiseancakhatgerilimi380Volanebekede(380/220)Ybalantileyol
verilebilir.
Y balant ile yolvermede, sarg geriliminde direkt kalka gre 3 defa, hat akm ve
yolalmamomentinde3defaazalmaolur.fazlksadevrerotorluasenkronmotorlaraY
balantileyolvermekiinkullanlanenbasitcihazmekanikYanahtarolup,buiiintekve
iftkutuplualterlerdekullanlabilir.Fakatpratiktedahaokuzaktankumandalkontaktrler
kullanlr.
ekil4.14destatorsargsnnyolvermeveiletmedurumlarnaaitprensipbalantemalar
verilmitir.
R S T R S T
U U U U
Iy I
Z
s
y
U
Us Is
Isy

ekil4.14AsenkronmotorlaraYBalantileYolvermede;
a)Yolverme(Y),b)letme( )DurumlarnaAitPrensipBalantemalar
144
Bubalantemalarnda,ebekegerilimi(fazlararasgerilimhatgerilimi)Uile,Yvebalant
durumlarndasarggerilimleriUSYveUSile,sargakmlarISYveISile,hatakmlarIYveIile,
birfazsargsnnempedansdaZilegsterilmitir.
YBalantdurumuiin;
U U U U
U SY = , I SY = SY = , I Y = I SY =
3 Z 3Z 3Z
Balantdurumuiin;
U U 3U
U S = U, I S = S = , I = 3I S =
Z Z Z
bantsyazlabilir.Bubantlarntaraftarafablmndensargakmlararasnda,
ISY 1
= (4.35)
IS 3
hatakmlararasnda,
IY 1
= (4.36)
I 3
bantsbulunur.Yvebantdurumlarnaaityolalmamomentleriarasnda,
2
M Y USY IY 1
= = = (4.37)
M US I 3
bantsvardr.
Y Bant ile yolverme durumuna ait yolverme erileri [I=f(s), M=f(s)] ekil 4.15de
gsterilmitir.
145
M,I
M
I
MY
A
IY C
Mn
N'
B'
A'
B In
I10
n
nk nb nn ns
Y
eki
l4.15YBalantileYolvermedeI=f(s)veM=f(s)YolvermeErileri
Yolverme, Y balant durumundaki karakteristikler zerinde A ve A noktalarndan balar.

Yolalma esnasnda akm azalrken moment ise artmaktadr. nb deerine ulatnda yeni
alma noktalar B ve B olur. Bu noktalarda motorun yeteri kadar hzland kabul edilip Y
balantdanbalantyageilirse,momentveakmdeerlerianidenartarvenormaliletme
karakteristiklerizerindekiCve C noktalarnageilir.Yolalmabukarakteristiklerzerindeki
tamykaltndakialmanoktalarNve N yeulaldndasonbulur.
Ybalantdanbalantyageiiinmotorunyeterikadarhzlanmasnbeklemekgereklidir.
Aksi takdirde yolalma akm yksek bir deer alr. Bu nedenle hatal yolvermeleri tamamen
nlemek iin pratikte adet kontaktrle zaman rlesinden oluan uzaktan kumandal
otomatikYbalamadzenlerikullanlr.ekil4.16da,Ybalantileyolverilenksadevre
rotorluasenkronmotorunanaakmvekumandadevresigsterilmitir.
146
L1
L2
L3
F1
K3
Q3 Q2 Q1
M
3~
u2 v2 w2
ekil4.16YalterleYolverilenKsaDevreRotorluAsenkronMotorun;
a)AnaAkm,b)KumandaDevresi
Y balant ile yolverme, dk veya yar yk altnda yol olan normal ve zel oluk yap
tarzndakiksadevrerotorluasenkron motorlarda genildekullanlr.zelliklevantilatr
momentkarakteristiinehaizimakinalarnda(santrifjpompalar,vantilatrler,aspiratrler,
kompresrler,vs)genildekullanlmaktadr.
4.2.6 FazlAsenkronMotorlarnDevirSaysAyar
Asenkronmotorlardadevirsaysgenelifadesi
60f
n = (1-s)n s = (1-s) 1 (4.38)
p
eklinde yazlabilir. Bu ifadeden de grlecei gibi asenkron motorlarn devir says frekans,
kaymavekutupsaysnabalolarakdeiir.
4.2.6.1 StatoraUygulananGeriliminFrekansDeitirilerekYaplanHzAyar
Asenkron motorlarn devir says ayarnda ou zaman yklenebilirlik kabiliyetinin
deimemesi istenir. Bu ise stator ebeke frekans deiirken alann sabit tutulmas ile
salanabilir. Asenkron motorlarda stator direnc ve reaktansndaki gerilim dm ihmal
edilirse, stator sarglarda endklenen gerilim ebeke gerilimine eit olup, aadaki gibi
yazlabilir.
147
E1 = c.f1. U1 (4.39)
Buifadedengerilim/frekansorantekiledilince,
U1
= c. = sabit (4.40)
f1
dir.Buifadeleregre,ayarsrasndamanyetikalanndeimemesiiinstatorebekefrekans
ile birlikte ebeke gerilimi de ayn oran dahilinde deitirilmelidir. Bu ekilde frekans ve
geriliminbirliktedeitirildiihzkontroluskalerkontrololarakdaanlr.
Ancak dk frekanslarda, stator direncindeki gerilim dmnden dolay devrilme
momentindedmegrlr.Aynekildenominalfrekansnzerindekialmalarda,motorun
geriliminominaldeerinzerinekarlamayacandan,alanzayflamasdolaysylamomentte
azalma meydana gelir. ekil 4.17de frekans ve gerilimin birlikte deitirildii bir asenkron
motordaeldeedilenayarkarakteristiklerigsterilmitir.
s,U,M
,U,M,P Sabit Moment Sabit G
U, P Makine Gerilimi
Blgesi Blgesi
I N = Sabit MK I= I N
= MK / M N
N
N , M N MN 1
N Snr Erisi ~ 2
f
s
,M
f <f N f >f N sN 1
M ~
(I N . R) (I N . R) f
f , f ,
0 fN fS fmax 0 fN fmax
max N f , max
N s
Sabit Moment Sabit G
Blgesi Blgesi
a) b)
ekil4.17ebekeFrekansveGerilimininBirlikteDeitirildiiAsenkronMotorlarda;
a)almaBlgelerib)MomentveKaymaKarakteristikleri
Bu ayar metodunda, frekans deitiricilere ihtiya vardr. Frekans deitiriciler dinamik ve

statikfrekansdeitiricilerolmakzereikiyeayrlr.
Dinamik Frekans Deitiriciler: Dinamik frekans deitirici olarak daha ok senkron ve

asenkron frekans deitiriciler (motorgeneratr gruplar) ile serbest uyartml frekans
deitiricilerkullanlr.Gemilerde,frekansdeitiriciolarakbykglbirsenkronalternatr
ile tahrik makinesi olarak ounlukla buhar trbini kullanlr. Trbine gnderilen buharn
ayarlanmas ile devir says deiirken alternatrn ikaz sabit tutulursa, frekansla birlikte
148
gerilim de ayn oran dahilinde deiecei iin, esas tahrik motorunun devrilme momenti
yaklaksabitkalr.
Buayarmetodundaeldeedilenkarakteristikler,DCmotorlarndagerilimdeitirilerekyaplan
hzayarndaeldeedilenkarakteristiklerebenzerdir.
StatikFrekansDeitiriciler:Gelektroniindeeldeedilensongelimeler,verimleriyksek
ve ucuz olan statik frekans deitiricilerin birok ayar ve tahrik sistemlerinde kullanlmasna
vesileolmutur.Gelektroniisistemleriileebekefrekansndorudandoruyadahakk
birfrekansadrmekmmkndr.ebekefrekansnnstndedahayksekbirfrekanselde
etmek iin, nce alternatif akm dorultulur, daha sonra bu doru akm inverter yardmyla
deiken gerilim ve frekansl alternatif akma evrilir. ekil 4.18de bu iki frekans deitirme
metodunaaitblokdiyagramgsterilmitir.

ekil4.18FrekansDeitiricilerleAsenkronMotorkontrolunaAitBlokDiyagramlar
4.2.6.2 KutupDeitirmeBalantsileDevirSaysAyar
Asenkron motorlarn kutup says deitirilerek kademeli devir says ayar yaplabilir.
Asenkronmotorlardaaynbirsargnnsargbalantsdeitirilerekveyafarklkutupsaysna
sahipsarglarkullanarakkutupsaysdeitirilebilir.kidevirlimotorlarnstatorlarndakutup
says1:2arasndadeiebilentekbirsarg,vedrtdevirlimotorlarnstatorlarndadaenaz
ikisargbulunur.Butiphzayarkuralolarakksadevrerotorluasenkronmotorlardakullanlr.
4.2.6.3 KaymayDeitirerekDevirSaysAyar
Bu hz kontrol ynteminde, asenkron motorun kaymas ykten bamsz olarak, d rotor

devresindekigveyastatorgerilimideitirilmeksuretiyledeitirilir.
149
4.2.6.3.1DRotorDevresindekiGcDeitirerekKaymayDeitirme
Asenkronmotorlardarotordnerolangc(4.16)ifadesinegre,statordnerolangcnn
sabit deeri iin, kaymaya bal olarak deiir. Stator dner alan gc momente bal
olduundan, ancak krenmoment yk karakteristii halinde sabittir. Rotor dner alan gc
prensip olarak, rotor devresine diren katarak veya rotor devresine bir ayar gerilimi
uygulayarakdeitirilebilir.
RotorDevresineKatlanDirenleDevirSaysAyar
Bilezikliasenkronmotorlardakademeliveyadarbeayarldirenledevirsaysayarpratikte
enfazlakullanlanbirayarmetodudur.Buayarmetodundaprensiprotordevresinediren
ilave etmek olup, yolverme direnleri devamldevredekalacak ekilde dizayn edilirse, bu
direnler ayar direnleri olarak da kullanlabilir. ekil 4.19da fazl bilezikli asenkron
motorlarnreostavedarbeayarldirenlehzkontrolneaitbalantemalar,ekil4.20de
fazl bilezikli asenkron motorun deiik kademe direnlerine ait ayar karakteristikleri
gsterilmitir.
R
S
T
3 ~
M
3~
M
IL Dorultucu
L Bobin
R
Darbe Ayarl Diren
te
DC Kyc
T
a) b)
ekil4.19FazlBilezikliAsenkronMotorun;a)FazlReostaile,
b)DarbeAyarlDirenleHzKontrolneAitBalantemalar
150
n
ns
n N
n1 N1
R2
n2 N2
Ra
Rb
0
M
Mk
Mw

ekil4.20AsenkronMotorunRotorDevresinelaveEdilenKademeliDirenleEldeEdilenAyarKarakteristikleri
Momentin sabit deeri iin, R2, Ra=R2+r1, Rb=R2+r1+r2 kademe direnlerine ait
karakteristiklerzerindesreklialmanoktalarN,N1,N2,.,devirsaylarn,n1,n2dir.Bu
noktalara ait kayma deerleri ile, kademe direnleri arasnda, s:s1:s2:=R2:Ra:Rb: bants
vardr.Butiphzayarmetodusondereceserivekullanlolup,ayarntekynlvekademeli
oluu,ayarkarakteristiklerinineimininartmassonucustabiliteartlarnnbozulmasbalca
sakncalardr. Bunun yannda ayar direnlerindeki kayplardan dolay ayar ekonomisi de
ktdr. Bu ayar metodu, krenmoment karakteristiine haiz i makinalarda ksa zamanl,
vantilatrmomentkarakteristiinehaizmakineleriledkglmakinelerinsreklidevir
saysayarndakullanlr.
Darbeayarldirenlehzkontrolnde,i2rotorakmdorultucuiledorultulurveRdirencinin
etkin deeri DC kyc yardmyla ayarlanr. , DC kycnn bal kapal kalma sresi olarak
tanmlanrsa,direncinetkindeeri(Re),
R e = (1-)R (4.41)
eklinde yazlabilir. Bu ekilde bilezikli asenkron motorun hz kademesiz olarak

ayarlanabilir.
AsenkronMotorunRotorDevresineUygulananAyarGerilimileDevirSaysAyar
Bilezikli asenkron motorun rotoruna, rotor gerilimi ile ayn fazda ve f2=s.f1 kayma
frekansnda bir ayar gerilimi uygulayarak motorun devir says senkron devir saysnn
151
altnda ve stnde srekli olarak ayarlanabilir. ekil 4.21de fazl, bilezikli asenkron
motorunedeerrotordevresigrlmektedir.
I2
R2 sX20
~ sE 20 U2B U2R

ekil4.21FazlAsenkronMotorunRotorEdeerDevresi
Rotordevresineuygulananayargerilimiiin,
U2B = U2r = sE 20 - I2 Z2 = sE 20 - I2 (R 2 +jsX20 ) (4.42)
eitliiyazlabilir.Bylebirasenkronmakineninrotordevresiakolduuhaldebota(I2=0)
s0kaymasilegeneratrolarakalr.Botaskaymasiletahrikedilenasenkronmotorun
faz bana bileziklerinde elde edilen sekonder gerilim U2B=sE20 olur. Makinann rotoruna
U2B ile ayn fazda ve deerce bu gerilime eit bir U2r ayar gerilimi uygulanrsa, asenkron
makine bota s0 kaymas ile motor olarak alr ve U2r=s0E2 dir. Buradan rotor direncine
kayma frekansnda U2r gerilimi uygulanan bir asenkron motorun bota ideal devir says
iin,
U 2r
s0 = (4.43)
E 20
ifadesi elde edilir. Asenkron motorun rotoruna uygulanan gerilim, E20 ile ayn fazda ise
kaymapozitif,U2rayargeriliminin180 deitirilirse,kaymanegatifolurvemotorundevri
senkrondevrinaltndavestndegenibiralaniindeayarlamakmmkndr.Asenkron
motorunrotorunauygulananayargeriliminindeerininyanndafazndadeitirerekdevir
saysayarilebirliktegfaktrndedzeltmekmmkndr.
Bilezikli asenkron motorlarda rotor devresi iin gerekli ayar gerilimi iki farkl ekilde
salanabilir. Ayar gerilimi salamak amac ile devir says ayar edilecek motorla, kolektrl
makinelerin tekil ettii balantlar dinamik kaskat balantlar, g elektronii
dntrclerlegerekletirilenbalantlaraisestatikkaskatbalantlarolarakadlandrlr.
ekil 4.22de, fazl bilezikli asenkron motorun senkronalt dntrcl kaskat balant
emas,gakvealmablgeleriileayarkarakteristiklerigsterilmitir.
152

a) b)

c)
ekil4.22SenkronaltKaskatBalantyaAit;a)Balantemasb)GAkc)AyarKarakteristikleri
153
Hzkontrolsisteminde,bilezikliasenkronmotorunf2frekanslrotorelektrikselgc(Pd2),
dorultucu,inverterdenoluansistemleebekeyegeriverilmektedir.Sistemindevirsays
kontrolasnabalolarak,
n = n s [1+ ( U1 U 20 )cos ] (4.44)
eklinde elde edilebilir. Burada U1, stator faz gerilimi, U20 rotor faz geriliminin (U2) rotor
dururkendeerinigsterir.

4.2.6.3.2StatorGerilimiDeitirerekKaymayDeitirme

Asenkronmotorlardadevrilmekaymasgerilimebalolmayp,momentvedevrilmemomenti
geriliminkaresiileorantldeiir.Dolaysileykmomentininsabitdeeriiinkaymastator
gerilimi ile birlikte deiir. Stator devresine Un>U1>U2 gerilimleri uygulanmas durumunda
elde edilen karakteristikler ekil 4.23de gsterilmitir. Karakteristiklerden de grld
zere, ayaralan 0<s<sk ilesnrldr.Sabityk momentiiineldeedilenalmanoktalar N,
N1,N2,devirsaylarisen,n1,n2dir.Buayarmetodundaayrcadevrilmemomentiden
gerilimle birlikte byk lde azalarak motorun yk kaldrma kabiliyeti zayflamaktadr. Bu
nedenlebuayarmetodukkglvantilatrmomentkarakteristiinehaizimakinelerinin
devirsaysayarndakullanlr.
s n
ns M w=f(n)=sbt
n N
n1
n2
N2 N 1 U2 U1 Un
s k , nk
0
M
Mw

ekil4.23FazlAsenkronMotorunDeiikStatorGerilimlerineAitAKarakteristikleri
154
4.2.7 FazlAsenkronMotorlarnFrenalmas
ntkarakteristiklimotorlargrubunagirenfazlasenkronmotorlarfrenalmayamsait
birmakineolup,herfrenlemeeklibumotorlardadakullanlabilir.
Asenkron motorlarda senkronst generatr alma blgesi faydal fren alma blgesidir.
Asenkron motorun devri, balantda hibir deiiklik yapmadan, yk veya bir d kuvvetin
etkisi ile senkron devrin zerine karsa, motor almadan fren alma durumuna geilir.
Momentin iareti ile birlikte sistemin iindeki g aknn yn deiir ve tahrik sisteminin
mekanik enerjisi elektrik enerjisine evrilerek ebekeye geri verilir. Asenkron makine
ebekeyewattlgverirken,dneralaniingereklireaktifgcebekedeneker.Asenkron
motorun 1. gzdeki mekanik karakteristiklerinin 2. gzdeki uzantlar, ayn ynde asenkron
motorunfaydalfrenalmakarakteristikleriniverir.ekil4.24de,asenkronmotorun,motor
vefaydalfrenalmakarakteristiklerigsterilmitir.
N 1'
N' ns
nn N
n1 N1 R2
Ra
0
M
Mw Mw Mk

ekil4.24FazlBilezikliAsenkronMotorunDoru(sa)YninMotorveFaydalFrenalma
Karakteristikleri
Sabit gerilim ve frekansl ebekeye bal asenkron motorlarda faydal fren alma alan 2.
gzde normal karakteristiinin zerinde mekanik dayankllk snrna kadar uzanrken, stator
gerilimininfrekansvekutupsaysdeitirilerekyaplanhzayarndafaydalfrenalmaalan
yatayeksenekadargeniler.Faydalfrenleme,ulamsistemlerindetataracnnyokuaa
seyrinde, asansrlerde bo kabinin k veya tam ykle iniinde, devir says ayar ve yn
deitirmetahriklerindebirdevirsayskademesindendahadkbirdevirsayskademesine
geilerde,yanin>nsartnngerekletiibtnhallerdekullanlr.fazlasenkronmotorun
ekil 4.24de gsterilen karakteristiklerin orijin noktalarna gre simetrileri alndnda elde
edilen karakteristiklerin III. Gzde bulunan ksmlar ters ynde motor alma, IV. gzdeki
uzantlarisebuyndefaydalfrenalmakarakteristikleridir.
155
Bilezikliasenkronmotorlardakullanlanbufrenalmayaikifarklekildegeilir.
Balantdadeiiklikyaplmadanykveyabirdkuvvetinetkisiilednyn(dner
alanyn)deiirse,makineIV.gzdetersyndegeneratrolarakalr.Bufrenleme
kaldrmamakinalarndaindirmefrenlemesiolarakkullanlrvebufrenlemeyegeiiin
rotorauygundirenilaveedilir.

Dnynaynkalmakzere,statorsarglarnnbalantsndayaplandeiiklikle(iki
fazaralarndaaksederek)dneralanyndeitirilerekfrenalmayageilir.Butip
fren alma eitli i makineleri ve takm tezgahlarnda emniyet frenlemesi olarak
kullanlmaktaolup,frenlemeanndaakmvemomentikontroliinrotoradirenilave
edilir.ekil4.25de,fazlbilezikliasenkronmotorunemniyetfrenlemebalantsve
tersakmbalantsilefrenalmakarakteristiklerigrlmektedir.
R S T n
ns
I R 2+r
II
II I
nsII nsI -Mk Mk
III IV

Makinesi
n
R2
r
-ns
a) b)
ekil4.25
FazlBilezikliAsenkronMotorlardaa)EmniyetFrenBalants
b)FrenlemeErileri
4.2.7.3 Direnimle(DoruAkmla)Frenalma
Asenkron motorlarn direnimle fren olarak alabilmesi iin, rotor devresi direnci bilezikler
zerinden kprlenirken, stator sarglar fazl ebekeden ayrlarak bir doru akm
ebekesinden beslenir. Bu nedenle bu fren alma ekline doru akmla frenleme de denir.
156
ekil4.26dafazlasenkronmotorundirenimlefrenlemebalantsilestatorsargsnnDC
ebekesiilemmknolaneitlibalantekillerigsterilmitir.
R S T
+ +
I
II
+ +
3~
M +

ekil4.26FazlAsenkronMotorunDirenimleFrenBalantsveStatorSargsnneitliBalantekilleri
Motor almadan fren alma durumuna iki ynl enversr alter veya kontaktrle geilir.
Frenlemeakmvemomentirotorailaveedilenkademedirenleriileayarlanr.ekil4.27de
fazlasenkronmotorunnormalmekanikkarakteristiiileeitlirotorkademedirenlerineait
direnimle frenleme karakteristikleri gsterilmitir. Bu karakteristikler orijinden geer ve
frenleme momentinin maksimum deeri, statora uygulanan DC gerilimine, frenleme
momentinimaksimumyapankaymadeerineverotordevresidirencinebaldeiir.
157
ns
Rb
Ra
R2
M
-M k 0 Mk

ekil4.27FazlAsenkronMotorunDirenimleFrenalmaKarakteristikleri
fazl asenkron motorun direnimle fren almas iin gerekli DC gerilim dorultucu
devresiyle ayn ebekeden salanabilir. ekil 4.28de dorultucu zerinden beslenen ksa
devre rotorlu asenkron motorun direnimle frenleme balants ile kondansatr bataryas
zerindenkendikendiniikazederekdirenimlefrenlemebalantsgsterilmitir.

R R
S S
T T
II
3~ 3~
M M

ekil4.28FazlKsaDevreRotorluAsenkronMotorun;a)Dorultucuzerinden
b)KondansatrBataryaszerindenUyartmlaDirenimleFrenlemeBalants
Ayrca asenkron motorlarda, simetrik olmayan stator balants ve senkron devir saysnn
altndaindirmefrenlemesiiinbirfazlfrenbalantskullanlabilir.
158
UYGULAMALAR
SORU1:TamykdeerleriPn=40BG,nn=940d/d,6kutuplurotoru,zelsargl,380/220
Vluk, 50 Hz, 3 fazl bilezikli asenkron motorun faz bana rotor devresi direnci 0,15 ohm,
skunethalindekireaktans0,45ohm,yklenebilirlikkatsays2,2dir.
a)Motoruntamykmomentini,devrilemmomentinivemaksimumykaltndadevirsaysn
hesaplaynz.
b)Motorbirvantilatrleakupleedilmiolupnormalartlardavantilatrtamykaltnda940
d/d ile tahrik etmektedir. Vantilatrn devrini n n / 2 deerine drmek iin rotor
devresinekatlmasgerekendirendeerinihesaplaynzvebualmanoktasilenominal
almanoktasn,HzMomentkarakteristiizerindegsteriniz.
n
n0 N 1'
n 1' Nn
nn
R2
n1 N1
0
M1 Mn Mk M
R 2 +r

a)
Pn=40BG,nn=940d/d,2p=6,380/220V
R2=0,15ohm,X20=0,45ohm, =2,2
P 40
Mn=716 n = 716 =30.47kgm
nn 940
Mk= .Mn=2,2.30,47=67,034kgm
159
R2 0,15 60 f1 60.50
sk = = = 0,33 , ns = = = 1000 d/d
X 20 0, 45 p 3

n k = (1sk)ns=(10,33)1000=670d/d
s1 ' R2
a) =
s1 R 2 + r2

2

Mn n
2
n
= n = n
M 1 n1 nn

2
Mn M 30, 47
= 2 , M1 = n = = 15, 2 kgm
M1 2 2
ns n1 ns nn / 2 1000 940 / 2
s1 = = = = 0,314
ns ns 1000
M 2 sn 15, 24 s 0, 06
= s1 ' = n = = 0, 03
M 1 s1 ' 30, 47 2 2

n n 1000 940
sn = s n = = 0, 06
ns 1000
0, 030 0,15
= 4,5 + 30r2 = 47,1
0,314 0,15 + r2
r2 = 42, 6 / 30 = 1, 42
SORU2:TamykdeerleriPn=50BG,nn=940d/dolan50Hzfrekansl380/220Vlukbilezikli
birasenkronmotorunfazbanarotordevresidirenci0.05ohm,skunethalindekireaktans
0.2ohm,yklenebilirlikkatsays2ve2p=6dr.
a) Motorun tam yk momenti ile devrilme momentini ve maksimum yk altndaki devir

saysnhesaplaynz.
b) Motora maksimum momentle yol vermek iin rotor devresine katlmas gereken diren
deerinihesaplaynz.
c)Motorkalendermomentkarakteristiinehaizbirimakinesntamykaltnda940d/dile
tahrik ettiine gre, tarik sisteminin devrini 500 d/dya drmek iin faz bana rotor
devresinekatlmasgerekendirendeerinihesaplaynz.
160
n0 N 1'
n 1' Nn
nn
R2
n1 N1
0
M1 Mn Mk M
R 2 +r

Pn=50BG
nn=940d/d
50Hz,380/220V
R2=0,05
X20=0,2
=2
p =6
Pn 50
a) M n = 716 = 716 = 38,1
nn 940
M k = . M n = 2.38.1 = 76, 2 kgm
R2 0, 05
sk = = = 0, 25 nk = (1 sk )ns
X 20 0, 2
nk = (1 0, 25)1000 = 750 d / d
sA R2 0, 25 0, 05
b) M k =sbtiin = =
sB R2 + r1 1 0, 05 + 1
0, 05 = 0, 0125 + 0, 25r1
0, 25r1 = 0, 0375 r1 = 0,15
c) M 1 =sbtdorusuzerinde N1 ' ve N1 noktalariin;
161
s1 ' R2 ns n1 1000 500

= s1 = = = 0,5
s1 R2 + r2 ns 1000
1000 940
sn = = 0, 06
1000
s1 ' M n nn n 940
= = s1 ' = n . sn = . 0, 06 = 0,11
sn M 1 n1 n1 500
0,11 0, 05
= 0, 025 = 0, 0055 + 0,11r2
0,5 0, 05 + r2
0, 0195 = 0,11r2 r2 = 0,17
162

ELK. MAK. KONT. DERS NOTU - Yıldız Teknik Üniv PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ELK. MAK. KONT. DERS NOTU - Yıldız Teknik Üniv PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Elektrik Makinalarnn Kontrolu Prof. Dr. M.

bulunur.Bubantda, =2 n/60 olduudikkatealnrsa,gcnengenelifadesi

eklinde yazlabilir. ayet kuvvet ve hz vektrleri ayn yn ve dorultuda deillerse, yukardaki

Motorun ar yklenme kapasitelerine gre termal seim de gz nnde bulundurulmaldr.

Motorda soutma sistemi yoksa d ortama verilemeyen s, motorun scakln ok yksek

Elektrik makinalarnn belirli ar yk kapasiteleri vardr. Termal kstlamalar ar ykte srekli

C . d (joule) olur. dt zamannda motorun st scaklk derecesindeki art d olduuna gre, sl

Qdt = A dt +Cd (1.35)

MotorGc Kayplar almaSresi ScaklkDerecesi

Ykler Kayplar almaSresi Scaklk

Q1=R.I12 , Q2=R.I22 ,.,Qz=R.Iz2

Hzn az deimesi istenen yerlerde, rnein pompalar, takm tezgahlar ve asansrlerde, nt

P12a1 +P2 2a 2 +...+Pz 2a z

Buhaldesistempozitifivmeyesahiptir.Tahriksistemisknette isehareketegeer, hareketteise

karakteristiklerine ait matematiksel ifadelerinin bilinmesi ve bu denklemlerde yerine konarak

ifadesi elde edilir. KrenMoment karakteristiine haiz i makinelerinde, yk momenti iaret

ekil 2.7de VantilatrMoment karakteristiine ait i makinelerinde yk momenti ve gcn asal

c) Md -M w =J d (Md: Motorun milindeki dndrme kuvveti, MwM: Motor milindeki yk

75 37,5 = 0, 34. =110,294rad/s2

Soymamoment karakteristiine haiz bir i makinesinin iki farkl alma noktasndaki yk

nce nt motor kullanlmas durumunda kayplar hesaplayalm. Motorun momentini i makinesi

P = PE1 -Pn = 200-100 = 100 kW Direnlerdeharcananekkaypg

Ps =PE1 -Pn =140-100 kW=40 kW (ayar kayp gc)

Soru5.VantilatrMoment karakteristiine sahip bir i makinesini tam yk altnda tahrik eden ve

P = PE1 -P1 = 25-12,5 = 12,5 kW olarakbulunur.

PS = PE1 - P1 = 50 12,5 = 37,5kW olarakbulunur.

Yk akmnn (3.8)den hesaplanan deeri hz ifadesinde yerine yazlrsa, n=f(M) karakteristiinin

YolvermereostastoplamdirenciRd,Anoktasnaait U-0=(R a +R d )I 2 gerilimdenkleminden,

R m .I1 =R m-1.I 2 , R m = I 2 = k eldeedilir.

DC motorlarna deiken gerilimli DC kayna salamak amacyla dinamik ve statik sistemler

eklindeyazlabilir.Burada; T.M tahrikmakinasnn, G generatrnve M motorunveriminigsterir.

MotoraverilenG= Ea I a + I a2 .Ra = ( Ea + I a .Ra ) I a = U t .I a

2.Dntrc 2 90 ikenncgzdetersyndemotor, 2 90 vemotortersyndeuyarma

dir.Burada U ml hatgerilimininmaksimumdeeri, 1 1.dntrcnnkontrolasdr.

Dir. 60 1 180 iinkaynakakmnnefeektifdeeri,

G elektroniidntrcleri ilegerekletirilen DCmotorlu tahriksistemleri,elemanboyutlar

yaplan almalarda, motora uygulanan gerilimdeki dalgalanmalarn, motorun komtasyonu ve

Yukardaki denklemden, serbest uyartml DC motorlarn rejeneratif frenlemesi, iki gerilim ve

vermesinden dolay, endvi akmnn yn deitirilerek motorun dn yn deitirilir. Yn

Rm R m-1 R2 R1 M fr2 I fr2

ile Fren alma Krst.

Rkom. R komp. Rseri R yv

Sabit Moment Sabit G

eldeedilir.Aynekilde AC =rmI2, FH =r1I2, HP =RaI2,bulunur.Buuzunluklar, HP uzunluuveRa

BD = (R m -R m-1 )I1 = rm I1 (3.78)

bulunur.Diernoktalaraaitgerilimdenklemlerindende DG =rm1I1, GI =r1I1, IK =RaI1eldeedilir.

bants elde edilir. D ve F, G ve H noktalarna ait gerilim denklemlerinden dier komu kk

Soru1.TamykdeerleriPn=20BG,Un=440V, nn = 750 d / d , I n = 42 A, Ra = 1 R f = 220

Soru 2. Nominal deerleri Pn=10 BG, nn=3000d/d, U n = 220 V , In=42A, Ra=0,5

nn U n Ra .I a 3000 220 0,5.40

I sr = I ar 2 + I fr 2 = 59.032 + 1.82 = 59.06 A

GiriGc= U s I sr = 400 59.06 = 23624VA

P= U f I a + U f I f = 192.77 59.03 + 360 1.8 = 12027.2 Watt

a) Endvi akmnn maksimum ve minimum deerleri ile endvi akmndaki sapmay,

letim Sresi: Ton = T = 0.714 2.5 = 1.785ms

Kesim Sresi: Toff = T Ton = 2.5 1.785 = 0.715ms ,

dia di U Ea 220 157.8

ekil 12.21de grld gibi, linener olarak ykselen akm iin,

Endvi akmnn ortalama deeri, I mx ve I mn arasnda linier bir deiim iin ,

I mx = 22.808 A ve I mn = 17.912 A olarak bulunur.

Endvi akmndaki sapma: I = I mx I mn = 22.808 17.912 = 5.616 A

b)letim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi,

letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi,