Professional Documents
Culture Documents
o Tin Khoa
vt l ht nhn hin i
Phn I: Cu trc ht nhn
vt l ht nhn hin i
Phn I: Cu trc ht nhn
70 Trn Hng o - H Ni
2
Li ni u
hc tng hp, i hc bch khoa... trn th gii. Khc vi nhiu chuyn ngnh
khoa hc, VLHN c mt vai tr rt c bit trong lch s nhn loi nh nhng
nhn trong nhiu lnh vc khc nhau ca y t, cng nghip, nng nghip... vic
quan v ch quan khc nhau, cho n nay chng ta vn thiu mt b sch gio
da trn nhng kin thc, kinh nghim ca chnh bn thn vi mong mun
3
ca ht nhn. Phn th hai ca b sch ny tc gi s gii thiu vi bn c,
c trong vic s dng nhng ngun ti liu tham kho quc t trong lnh vc
thng gp trong VLHN ( trong ngoc n ngay sau ). Ngoi ra, i dng
trnh VLHN i cng cc trng i hc. Trong cc ngun sch tham kho
liu tham kho. c bit, mt ngun gio trnh ting Vit m c th c tham
4
vt l rt khc vi tng tc in t c trng cho vt l nguyn t v vt l
cht rn, ton b chng 2 c dnh gii thiu nhng tnh cht c bn nht
kho thm phn ph lc 4.1 ca chng 4 trong khi c chng 2. Ngoi ra,
da trn cc bi ging ca mnh cho sinh vin cao hc chuyn ngnh VLHN
v cu trc ht nhn [13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25]. Tc gi
ri bi dng tng minh ca nhng cng thc ton phc tp. Ngoi ra, cng
5
trin mnh m ca VLHN hin i cng nh cc nh VLHN tr c th dng
mt trong nhng kh khn chnh ca cc sinh vin nm cui hoc sinh vin
trnh hc cu trc ht nhn theo sch ny hoc cc ti liu chuyn kho k trn.
v ng vin vit cun sch ny, GS. Nguyn Vn Giai (Vin VLHN, Trng
trng. Ngoi ra, tc gi cng cm n Vin Nng lng Nguyn t Vit Nam
o Tin Khoa
6
Gii thiu
Tuy nhin cho n nay chng ta vn cha c mt b sch gio khoa VLHN
c nhng b sch gio khoa chun v VLHN v Cng ngh ht nhn, vit
7
thc c bn ti thiu v cu trc v phn ng ht nhn v nhng kin thc ny
chc c cc phng php k thut gii quyt nhng vn thng gp. Trn
tinh thn ny ti xin trn trng gii thiu phn I ca b sch VLHN hin i
chuyn cu trc ht nhn cho sinh vin cao hc chuyn ngnh VLHN cng
VLHN hin i.
kho cho sinh vin khoa vt l, hc vin cao hc, nghin cu sinh v cn b
8
Mc lc
M u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.5.1 Phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1.5.2 Phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.5.3 Phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
9
1.5.4 Phn r proton, phn r neutron v phn hch t pht . . . 66
2.4.1 Tn x nucleon-nucleon . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3 Cu trc ht nhn 95
3.1.1 Mu kh Fermi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
10
3.1.4 Hiu ng cp trong ht nhn v phng php BCS . . . . 115
11
4.1 Tm tt mt s i xng c bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
4.5 Li kt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Ph lc cc minh ha mu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
12
M u
13
Ex ~ 10 eV
Ex ~ 10 MeV
Ex ~ 1 GeV
Hnh 1: Kch thc v nng lng c trng cho cc trng thi kch thch ca nguyn t, ht
nhn v nucleon. Minh ha theo ti liu [26].
14
Vi s tin b khng ngng trong cng ngh my gia tc ht, t nhng nm
trong ln ca kch thc v nng lng c trng cho cc trng thi kch
thy rng vi kch thc ht cng nh th nng lng kch thch cc trng thi
mn VLHN hin i sao cho n gin, gn gng v d tip thu, phn ln nhng
kin thc VLHN c s trong gio trnh ny s c trnh by theo phng php
phn ng ht nhn.
T hnh 1 ta cng c th thy rng trong vng kch thc 1010 m vi nng
lng c trng cho cc trng thi electron trong nguyn t 10 electronvolt
(eV), ht nhn c th c coi nh ht im trong cc nghin cu cu trc
15
nucleon cng c th c coi nh ht im trong m t v nghin cu cu
cng cc trng thi kch thch ca nucleon (cc mc cng hng ), ngi
ta phi tin hnh o cc phn ng va chm hadron ti nng lng 102 103
Giga electronvolt (GeV). Mc d kch thc c trng ca VLHN nm trong
hiu bit ngy cng tng v cu trc v tng tc ht nhn cho php ta c th
16
Hnh 2: S hin din ca VLHN hin i cc kch thc c trng khc nhau trong th gii
xung quanh ta, khi u t cc ht thnh phn c bn ca vt cht c to thnh sau v n
ln (big bang) nh quark v lepton, n cc nucleon, ht nhn, nguyn t, phn t... Hin nay
k thut ht nhn cho php tch gi mt nguyn t bt k trong "by" nguyn t (atom
trap) quan st v nghin cu; cu trc ca mt phn t m (protein) cng c th c xc
nh chi tit bng k thut cng hng t ht nhn (NMR); cc t bo c th c nh du
bng ng v phng x; cc phng php VLHN c ng dng rng ri trong y hc, trong
nghin cu bin i kh hu ton cu (global climate); phn ng ht nhn l ngun sinh to
nng lng trong mt tri hay trong cc ngi sao khng l m thng kt thc s tn ti ca
chng bng nhng v n Supernova, l ngun nh sng v bc x in t pht ra t cc thin
h (galaxy) xa xi trong v tr. Minh ha ly t ti liu [27].
17
Chng 1
A
(atomic mass number). Nhng thng tin cu trc ti thiu ca ht nhn Z X
fermion (ht c spin 1/2) vi khi lng gn bng nhau mp mn , trong khun
kh i xng in tch (charge symmetry) p v n thng c xt gn ng
18
nh l hai trng thi lng t ca mt ht nucleon (xem chng 1.4.2). Khi
t, A = Z + N.
bng hng triu electronvolt (eV) n v nng lng hay dng nht l Mega
ta xt h thc tng quan gia nng lng (E ), xung lng (p) v khi lng
E 2 = p2 c 2 + m 2 c 4 (1.1)
ca nng lng, xung lng, ta khng gian, thi gian... ca cc trng thi
19
vt l khc nhau ca ht nhn, s dng h thc bt nh Heisenberg
20
bn dng tng tc vt l c bn ca thin nhin: hp dn (gravitation), in
56
(breakup) ht nhn thnh cc nucleon thnh phn. Th d ht nhn st 26 Fe,
mt trong nhng ht nhn bn nht trong thin nhin (cu trc t 26 proton
nhau, ngi ta thng xt n nng lng lin kt ring B/A, l nng lng
lin kt trung bnh trn mt nucleon (tng ng bng 8.79 MeV v 1.11 MeV
21
i vi
B/A (MeV) 56
Fe v d). T hnh 1.1 ta thy B/A 8 8.5 MeV i vi cc ng
Hnh 1.1: ph thuc vo s khi A ca nng lng lin kt ring B/A xc nh t thc
nghim (cc im). ng cong l hm B/A c tnh theo cng thc khi bn thc nghim
(1.11) vi aV = 15.56 MeV, aS = 17.23 MeV, aC = 0.7 MeV v aA = 23.28 MeV. Minh ha
theo ti liu [6].
t
1
H c nng lng lin kt B 13.6 eV). Vi k thut ht nhn tin b
22
(http://ie.lbl.gov/toi.html). Ch rng khi lng nguyn t bao gm khi
lng ht nhn, khi lng cc electron v nng lng lin kt chng trong
ht nhn v c xc nh theo
EV = aV A. (1.6)
23
tng tc ca Z(Z 1)/2 cp proton trong ht nhn nh sau
6 e2 Z(Z 1) Z2
EC = aC 1/3 . (1.8)
5 80 R A
12
Do nhng ht nhn c s proton v neutron bng nhau (Z = N) nh C hay
16
O thng c cu trc lin kt bn vng hn cc ng v ca chng c Z = N ,
mt s hng bt i xng (asymmetry term) vi du dng c a vo nng
Z v s neutron N
( )2
N Z (N Z)2
EA = aA A aA . (1.9)
N +Z A
S hng cui cng ca nng lng ht nhn l s hng cp (pairing term), c
gn ng [6] theo
12/A
1/2
nu N chn, Z chn
EP = (N, Z) +12/A1/2 nu N l, Z l . (1.10)
0 nu A l
Weizsaecker nh sau
(N Z)2 Z2
B = E = aV A aS A 2/3
aA (N, Z) aC 1/3 . (1.11)
A A
H thc (1.11) cn c gi l cng thc khi bn thc nghim (semi-
24
theo cng thc (1.4). Nng lng lin kt ca hu ht cc ng v ht nhn tn
Ta c th thy trn hnh 1 rng trong gii hn kch thc di c trng cho
nghim tn x electron nng lng cao trn ht nhn trong nhng nm 60-70
t hydro).
25
Hnh 1.2: Dng phn b c trng ca mt nucleon dc theo bn knh r ca ht nhn vi s
khi A = 12 238 c xc nh t cc phn ng tn x n hi ca cc ht v electron
trn ht nhn. Minh ha ly t ti liu [3].
dng "dt" (oblate) theo hng trc i xng ca ht nhn, ngc li c hai ht
24 160
nhn magie (magnesium) 12 Mg v gadolini (gadolinium) 64 Gd u c Q2 > 0
v b mt ca chng c dng "ko di" (prolate) theo trc i xng.
26
Hnh 1.3: Hnh dng khc hnh cu ca cc ht nhn 12 24 160
6 C, 12 Mg v 64 Gd (ng cong lin)
so vi hnh cu (ng cong ngt) tng ng c cng mt th tch. Trong khi 12 C c dng b
"bp dt" (oblate) bi bin dng t cc m (2 < 0), hai ht nhn cn li c dng b "ko
di" (prolate) bi bin dng t cc dng (2 > 0). Minh ha theo ti liu [3].
27
Hnh 1.4: Hnh dng v kch thc ca ht nhn khng bn 11
3 Li vi cu trc "halo" to bi hai
neutron ha tr so vi hnh dng v kch thc ca hai ht nhn bn 48 208
20 Ca v 82 Pb. Minh ha
theo ti liu [26].
11
minh ha hnh dng v kch thc ca ht nhn halo 3 Li so vi kch thc
48 208
ca cc ht nhn bn canxi (calcium) 20 Ca v ch (lead) 82 Pb trn hnh 1.4).
28
1.3.2 Tn x electron v mt ht nhn
tch ht nhn c (r) theo phng trnh Poisson ca in ng lc hc. Tit din
tn x n hi e trn ht nhn c th c biu din di dng
( )
d d
= |F (q)|2 , (1.12)
d d Mott
29
Hnh 1.5: Tit din tn x n hi electron vi nng lng 750 MeV trn ht nhn 40
20 Ca
(d/d 10) v 48
20 Ca (d/d 0.1). Minh ha t ti liu [9].
Fexp (q) t tit din d/d thc nghim. Lc , hnh dng mt in tch
30
nh dng phn b in tch ht nhn c (r) cho hu ht cc ng v ht nhn
J |J , (1.15)
31
Hnh 1.6: Ph nng lng cc trng thi kch thch ca ht nhn 209
83 Bi m thng c m t
trong mu v nh cc mc nng lng n ht ca proton ha tr chuyn ng trong trng
trung bnh ca ht nhn li 208
82 Pb. Nhm cc trng thi nm gn 2.6 MeV tng ng vi proton
ha tr trng thi j = 9/2 cp vi ht nhn li 208
Pb nm trong trng thi kch thch
Jcore = 3 . Spin tng ca cc trng thi ny c xc nh t tng vector J = j + J core , do
J = 3/2+ , 5/2+ , 7/2+ , ..., 15/2+ . Minh ha t ti liu [3].
32
l m (negative parity). Spin ht nhn J l moment gc (angular momentum)
vi
Jcore = 3 ti nng lng Ex = 2.61 MeV, trng thi tng ng ca
209
Bi
vy, chn l v spin ht nhn l hai s lng t quan trng nht c trng
v cu trc ht nhn.
33
1.4.2 Spin ng v ca nucleon v ht nhn
thi n ht c dng
34
(b)
(a)
Hnh 1.7: (a) Ph ca trng thi c bn v cc trng thi kch thch trong cp ht nhn gng
7
3 Li v 74 Be; (b) Ph ny trong ba ht nhn ng khi 62 He, 63 Li v 64 Be, vi cc trng thi tng
t ng khi (IAS) thuc v tam mc spin ng v T = 1 c ni vi nhau bng ng ngt.
Minh ha theo ti liu [4].
(xem chi tit trong phn tham kho 4.2.3). Tuy nhin, spin ng v ch c th
A
A
T = ti Tz = tiz = (N Z)/2. (1.19)
i=1 i=1
35
kh i xng c lp in tch hm sng ht nhn (1.15) c dng sau
J J T = J (r)T |J T , (1.20)
invariance) trong khng gian ba chiu (xem phn tham kho 4.1.2) ta c hm
36
triplet) T = 1.
l
4 1
(R) = Ylm (R) c (r)rl Ylm (r)d3 r, (1.22)
2l + 1 R l+1
l=0 m=l
37
kho 4.2.2). T dng lin hp phc ca hm cu Ylm (r) = (1)m Ylm (r), ta
c Qlm = (1)m Qlm . Nh vy, thay cho 2l + 1 s hng thnh phn ca Qlm
ta ch cn xc nh l+1 s hng l xc nh ton b moment a cc
in 2l .
eZ ti tm ht nhn).
cu nh sau
4
Q2m = 4 c (r)r dr Y2m (r)Y00 (r)dr = 0. (1.27)
0
38
Nh vy, nu moment t cc in Q2 ca mt ht nhn khc khng th chc
chn ht nhn s c hnh dng bin dng (deformed shape) khi i xng
c proton v neutron
{ }
gs = 5.5856 N i vi p
s = gs s, , (1.30)
gs = 3.8261 N i vi n
39
j
hn ring ca mnh (xem thm chi tit trong mc 3.6). Moment t ton phn
ca nucleon ha tr c xc nh theo
= l + s = gj j = gl l + gs s. (1.31)
40
xc nh vi hm sng n ht nucleon |(ls)j nh sau
nh theo
|| = gj jz ; jz = j, j + 1, ..., j 1, j (1.34)
minh ha trn hnh 1.8). Theo qui c chung ca VLHN, moment t ht nhn
41
1.5 bn ht nhn v cc qu trnh phn r phng x
56
T th d ca Fe v deuteron trnh by chng 1.2 ta thy rng ph
nng lng lin kt ca n. Cng trn c s nng lng lin kt ht nhn (1.4)
gian bn r (half-life time) t1/2 m bng khong thi gian cn cho 1/2 s lng
do trong chn khng c t1/2 615 giy v n phn r rt nhanh qua phn ng
phn r thnh proton, electron v phn ht neutrino nh sau
nhn thng gp nht trong thin nhin l phn r alpha (qu trnh phn r
4
ht nhn km theo s pht ra cc ht nhn He m cn c gi l ht ), phn
r beta (qu trnh phn r ht nhn pht ra cc electron e hay positron e+ m
cn c gi l cc ht v +) v phn r gamma (qu trnh phn r ht
42
nhn pht ra bc x photon nng lng cao hay cn c gi l bc x ).
trm ng v c biu din bng cc vung en trong hnh 1.9). Tuy nhin,
dN (t)
= N (t) N (t) = N (0) exp(t). (1.38)
dt
43
Proton drip-line
Super
Heavies
N=Z
Sn isotopes
Ni isotopes
Neutron drip-line
N=28
Isotones
44
bc x khc nhau phi lun c thay nh k bng cc ngun mi m
(hai ln gii thng Nobel trong vt l v ha hc) ngi pht minh ra hai
212
Bi t1/2 = 60.55 pht
f=64.06 %
Q=2.254 MeV
212
Po
f=35.94 %
Q=6.207 MeV
208
Tl
45
Phn r ht nhn c th l phn r n nhnh khi xy ra trong mt knh
hai nhnh phn r v thnh hai ht nhn con tng ng l tali (thallium)
208
81 Tl vi xc sut r f = 36% v poloni 212
84 Po vi xc sut r f = 64%. Hai
dN (t)
= N (t) N (t) N (t) = N (0) exp[( + )t]. (1.40)
dt
D thy rng hai t l nhnh trong trng hp ny l f = / v f = / .
Trong trng hp chung khi phn r ht nhn xy ra mt lc trong nhiu nhnh
= i fi = i / i / k . (1.41)
i k
210
r chui (sequential decay). Th d, 83 Bi l ht nhn khng bn (t1/2 = 5.013
210
ngy) phn r thnh ht nhn 84 Po vi xc sut r f = 100%. Bn thn
210
84 Po cng l mt ht nhn khng bn (t1/2 = 138.376 ngy) v phn r tip
206 206
thnh ht nhn 82 Pb vi xc sut r f = 100%. Ht nhn sn phm cui 82 Pb
210
83 Bi 210
84 Po + e + e + 1.161 MeV (1.42)
206
82 Pb + + 5.407 MeV.
46
Mt qu trnh phn r chui AB C vi cc hng s phn r A , B
c m t bi h 2 phng trnh vi phn sau
dNA (t)
= A NA (t) (1.43)
dt
dNB (t)
= B NB (t) + A NA (t).
dt
Nu ti thi im t=0 trong ngun phng x khng c ng v B, ngha l
1.5.1 Phn r
(A, Z) (A 4, Z 2) + + Q . (1.46)
47
226
Hnh 1.11: Vt ca cc ht (tia mu vng) pht ra t phn r ca mu phng x 88 Ra
(hnh trn ) ghi li c trn mt tm nh nh tng (photo-emulsion plate). Minh ha ly
t th vin nh khoa hc [28].
48
Mt trong nhng th d phn r in hnh l qu trnh r ca ht nhn
226
radi 88 Ra, mt trong nhng ngun phng x mnh nht trong thin nhin
tali
209
83 Bi 205
81 Tl + + 3.137 MeV. (1.48)
neutron v proton (xem hnh 1.12), n phi c mt ng nng hay xung lng
49
Hnh 1.12: S hnh thnh ht t 2 cp neutron v proton di b mt ht nhn m. Qu
trnh phn r xy ra nh hiu ng ng hm ca c hc lng t, khi nng lng ht
khng qu nh n c th "chui qua" ngng Coulomb (1.50). Minh ha t ti liu [4]
50
226
Ra t1/2 = 1600 nm J=0+
f =
0 .0
1-
07
0.601 MeV
%
f =9
f =
4+
0.448 MeV
5.5
4 .4 5
4%
%, Q
2+
=4 .8
0.186 MeV
t1/2 = 0.3 ns
71 M
eV
0+
g.s.
222
Rn t1/2 = 3.82 ngy
226
Hnh 1.13: S phn r ca Ra. Cc mi tn xin k hiu cc qu trnh r n cc
trng thi khc nhau ca ht nhn 222 Rn theo cc t l nhnh f tng ng. Cc chiu mi
tn thng k hiu bc x pht ra t cc dch chuyn in t gia cc trng thi kch thch v
222
trng thi c bn ca Rn.
l a nhnh v sinh ra ht nhn con trong nhng trng thi kch thch khc
226
nhau. Trong th d trnh by trn hnh 1.13, 88 Ra phn r thnh ht nhn con
222
radon 86 Rn nm ng thi trong trng thi c bn v 3 trng thi kch thch
sinh bi dch chuyn ca ht nhn con t cc trng thi kch thch v trng
51
Hnh 1.14: S chui phn r ca ng v ht nhn urani t nhin 238
92 U biu din theo trc
s neutron N v s proton Z . Thi gian bn r ca cc ht nhn sn phm trung gian c ch
ra ngay trc dng nhnh phn r tng ng (ch n v thi gian 1 annum=1 a=1 nm, 1
d=1 ngy, 1h=1 gi). Minh ha t ti liu [9].
238 206
ca ng v urani 92 U t nhin m cui cng dn ti ht nhn sn phm 82 Pb
(xem hnh 1.14). Phn ng u tin ca chui phn r trn hnh 1.14
238
92 U 234
90 Th + + 4.27 MeV (1.51)
52
r v cc trng thi khc nhau ca ht nhn con nh th d trnh by trn hnh
1.5.2 Phn r
trnh chuyn mt ht nhn khng bn (A, Z) giu neutron (neutron rich) sang
mt ht nhn ng khi (A, Z +1), khi mt neutron trong ht nhn m r thnh
proton cng vi cp lepton (e , e ) theo c ch (1.37)
Wolfgang Pauli (gii thng Nobel vt l nm 1954 cho pht minh ra nguyn
14
6C 14
7N + e + 0.156 MeV (1.54)
53
137
Cs t1/2 = 30.07 nm, J=7/2+
f=94.4 %
E=0.514 MeV
f=5.6 %
E=1.176 MeV
14
a ra gi thuyt rng m bo s bo ton moment gc (vi C c spin
0,
14
N c spin 1 v e c spin 1/2, moment gc ca 2 v phn ng trn khng
phn r dng (1.54), vi khi lng hoc bng 0 hoc v cng nh (do ht
ny c gi t nhng nm 30 l ht neutrino m phi i n nm 1956
54
Ph phn r ca 137Cs
Electron quan st c
kch thch 11/2 ti 0.662 MeV. Thi gian bn r ca trng thi kch thch ny
t1/2 2.552 pht l rt ln so vi thi gian sng trung bnh ca mt ht nhn
137
kch thch, do Ba (11/2 ) cn c gi l trng thi ng phn (isomer
state) ca
137
Ba v l ngun bc x kh mnh (E 0.662 MeV) sinh bi
dch chuyn ca
137
Ba t trng thi ng phn 11/2 v trng thi c bn. Ph
nng lng e pht ra t phn r 137
ca 55 Cs c minh ha trn hnh 1.16.
55
l mt hin tng kh gii thch nht khi ngi ta cn cha bit n s tn ti
60
ch yu v hai trng thi kch thch ca ht nhn con nicken (nickel) 28 Ni,
trng thi 4+ ti 2.50 MeV (vi xc sut r > 99.9%) v trng thi 2+ ti 1.33
dch chuyn t hai trng thi kch thch v trng thi c bn (xem hnh 1.17).
khong thi gian di cho cng ngh chiu x nu thi gian bn r ca ngun
137 60
l di nh cc trng hp Cs v Co. Ta cng nn nh rng phn ng r
ca
60
Co c mt v tr rt quan trng trong lch s pht trin vt l hin
56
60
Co t1/2 = 5.272 nm, J=5+
f=99.925 %
4+
t1/2 = 3.3 ps
2.506 MeV
f=0.057 % 1
t1/2 = 0.77 ps
2+ 1.333 MeV
trng thi bn
0+ g.s.
60
Ni
Hnh 1.17: S r ca 60
27 Co vi ht nhn con 60
28 Ni trong trng thi kch thch 4+ ti
2.506 MeV (xc sut r 99.925%) v trng thi 2+ ti 1.333 MeV (xc sut r 0.057%). 60
28 Ni
dch chuyn tip v trng thi c bn sau khi cc bc x 1 v 2 c k tip pht ra.
ng khi (A, Z 1)
57
40
K t1/2 = 1.277 x 109 nm, J=4-
EC
7%
.6
f =8
C=
10
t1/2 = 1.12 ps
9.28
+
fE
EC
+
2 1.461 MeV
%
%
.001
7 %
f =0
0.04 0+ trng thi bn
fEC =
40
Ca
trng thi bn
0+ 40
Ar
khi (A, Z 1)
58
Khi lm quen vi nng lng lin kt ht nhn chng ta thy t h thc
c bn: 2+ 0+ . 40
Vi thi gian bn r rt di ca 19 K cng t l nhnh phn
1.5.3 Phn r
ca ht nhn ny t mt trng thi kch thch v mt trng thi kch thch khc
59
trong cc nghin cu cu trc ht nhn. Do ht photon l lng t ca trng
trnh chuyn dch in t lun bo ton nng lng, moment gc (hay spin ht
nhn) v chn l (xem chi tit trong phn tham kho 4.4). Chnh t nhng
trnh phn r khi chnh lch trong nng lng hoc spin ht nhn trc
E ~ = Ei Ef . (1.60)
knh nguyn t. Tuy nhin, vi nng lng mc hng triu electron volt, bc
60
S (E)
ER dE ER ER+dE E
gic sau
|Ji Jf | 6 J 6 Ji + Jf , (1.62)
(xem chi tit v php cng moment gc v chuyn dch in t trong cc phn
61
hiu bng M J ). Hon ton nh trong in ng lc hc, bc x vi J = 1
c gi l bc x lng cc (dipole), vi J = 2 l bc x t cc (quadrupole),
vi J = 3 l bc x bt cc (octupole)... Nh vy, a cc (multipolarity)
trng thi 2+ trung gian (vi hai photon pht ra t cc chuyn dch E2 tng
Thi gian sng trung bnh ca mt trng thi kch thch ( = t1/2 / ln 2)
c th c nh gi t rng (width) ca nh trng thi kch thch ny
kch thch khc nhau, nht l khi nhng trng thi nm k gn nhau trong
62
Hnh 1.20: (a) S phn r ca 133 133
56 Ba v 2 trng thi kch thch ca 55 Cs ti 0.437 v 0.384
MeV, km theo bc x t cc dch chuyn gia cc trng thi kch thch v trng thi c bn
133
ca Cs; (b) Ph ca cc dch chuyn trn o bi detector bn dn Ge(Li); (c) Vn ph
nhng o bi detector nhp nhy NaI(Tl). Minh ha t ti liu [30]
63
ph ht nhn. T minh ha trn hnh 1.20 ca ph bc x sinh bi cc chuyn
133
dch in t gia cc trng thi kch thch v trng thi c bn ca Cs ta thy
neutron v proton, cc trng thi kch thch thng c thi gian sng v cng
hnh 1.21).
hp ny, nng lng pht ra t dch chuyn in t gia cc trng thi ht nhn
Ee = (Ei Ef ) e , (1.64)
64
Hnh 1.21: H detector cu trc hnh cu nng 11 tn, vi b mt kt cu t 110 detector bn
dn Germanium dng o ph kch thch ht nhn ti phng th nghim quc gia Lawrence
Berkeley (Hoa K). Minh ha ly t ngun [28]
php quan trng nht trong nghin cu cu trc ht nhn (dng o ph nng
lng kch thch ht nhn). Chng ta c th tham kho cc thng tin chi tit
65
1.5.4 Phn r proton, phn r neutron v phn hch t pht
khng bn giu proton (proton rich isotopes) v thng phn r + . Tuy nhin,
mt s ht nhn nm st ng gii hn proton c nng lng lin kt proton
53m 53
ca ng v Co (ht nhn Co trong trng thi ng phn vi thi gian
53m
27 Co 53
26 Fe + e+ + e + 8.302 MeV
52
26 Fe + p 1.599 MeV (1.65)
sau
53m
Trong hai nhnh phn r (1.65) ca Co, nhnh phn r + c gi tr Q + > 0
v phn ng r + l phn ng ta nhit (exothermic), cn nhnh phn r proton
c Qp < 0 v phn ng r proton l phn ng ht nhit (endothermic).
66
i vi cc ng v ht nhn giu neutron (neutron rich isotopes) nm gn
ng gii hn neutron (neutron drip-line trn hnh 1.9) qu trnh phn r phng
x chnh l phn r . Tuy nhin, qu trnh phn r neutron cng hay quan
st c ngay sau phn ng r khi ht nhn con ca phn r nm trong
ht nhn gy bi neutron.
tng tc mnh, khi ht nhn m phn tch thnh hai ht nhn mnh (fragment
67
Hnh 1.22: S phn hch t pht ca mt ng v ht nhn nng thnh hai ht nhn mnh
vi khi lng gn bng nhau cng mt vi neutron. Minh ha theo ngun [33].
ra trong cc khonh khc thi gian khc nhau. Do , cc ht nhn con cng
256
100 Fm 140
40 Xe +112
46 Pd + 4n + 229.1 MeV. (1.68)
ra trong khong thi gian 1014 s ngay sau phn hch m c gi l neutron
68
ca phn ng phn hch u tin) v c bit n nh neutron tr (delayed
ng phn hch ht nhn cng c vai tr quan trng trong qu trnh iu khin
l phn ng ht nhn qua vic dch chuyn h thng cc thanh nhin liu
Hnh 1.23: Qu trnh thay i cao ca ngng th phn hch t pht trong khi ht nhn m
t bin dng v tch dn thnh hai ht nhn mnh vi khi lng gn bng nhau. Minh ha t
ti liu [4].
nucleus) c s khi ln i khi nng lng ton phn li gim khi ht nhn
69
thay i b mt v chuyn sang mt hnh dng yn nga (saddle) nh minh
tip vo ngng th phn hch (fission barrier) gia hai phn u yn nga
70
Hnh 1.24: M phng ng hc cu trc ca mt phn t DNA (deoxyribonucleic acid), c
quan quyt nh cu trc gen v qu trnh phn chia ca mt t bo trong c th sng. Cc
nguyn t c lin kt vi nhau dc theo 2 chui xon (vi ng knh vng xon di khong
2 nm): carbon (mu xanh l cy), oxy (mu vng), nit (mu xanh), photpho (mu ) v hydro
(mu trng). Minh ha t ngun [28].
71
bo m thng khng c nhng hu qu nguy him tip theo. Tuy nhin hu
72
v millisiviert (mSv) hay n v rem (1 Sv = 100 rem hay l 1 rem = 10 mSv).
73
Hnh 1.25: Liu bc x chiu trc tip ln ton b c th ngi khng c vt qu 15 mSv
trong mt tun. Trong khng c qu 3 mSv i vi mt (A); 6 mSv i vi ton lp da
(C); 15 mSv i vi vng da u, c, chn, tay (D); 3 mSv i vi ni quan nm su 5 cm
(E); 3 mSv i vi vng ng mch mu (F). Minh ha theo ti liu [2]
d, ngi ta nhn trung bnh mt liu bc x 0.2 mSv sau 1 ln chp phi bng
74
Tuy nhin, i vi cc c nhn c tip xc trc tip thng xuyn vi bc x
c vt qu 20 mSv/nm.
Protection, vit tt l ICRP) khuyn co rng xc sut trung bnh b pht bnh
cng vic hng ngy, vi liu bc x hp th trung bnh 1.5 mSv/nm, xc sut
75
sinh hc m bc x ht nhn v ang c ng dng rng ri trong y hc
http://ie.lbl.gov/education/isotopes.htm
http://www.atomicarchive.com/sciencemenu.shtml
http://www-nds.iaea.org
http://nucleardata.nuclear.lu.se/Database
http://www.nndc.bnl.gov.
76
Chng 2
k 20 cho n nay, tng tc gia hai nucleon ti nng lng 102 GeV v
77
2.1 Cc tnh cht c bn ca tng tc nucleon-nucleon
200 MeV
100 MeV
1 fm 2 fm r
0
-50 MeV
Hnh 2.1: Dng c trng cho thnh phn xuyn tm ca th tng tc NN ti cc khong cch
khc nhau gia hai nucleon c spin tng S = 0 v spin ng v tng T = 1.
78
nhng ch tc dng khong cch ngn (short range), vi bn knh tng
79
c ngun gc t nhng i xng vt l c bn. Trong dng tng qut, vNN
thng ph thuc vo v tr khng gian r , vector xung lng p, spin s = ~/2
v spin ng v t = /2 ca hai nucleon tng tc
dng trong khng gian ta bnh thng cn ch tc dng trong khng gian
c bn nht ca vt l (xem chi tit trong phn tham kho 4.1.1). Do vNN
ch ph thuc vo khong cch tng i gia hai nucleon r = r1 r2.
hai nucleon p = p1 p2 .
chi tit trong phn tham kho 4.1.2) v n i hi vNN khng thay i khi cp
80
invariance). Do ta phi c vNN l mt i lng v hng (scalar) trong
gian ta (xem chi tit trong phn tham kho 4.1.3) v i hi chn l ca
81
2.2.5 Dng hm tng qut ca th tng tc NN
lc tensor (2.5).
cc ton t trao i trong phn tham kho 4.2.3) cng hay c dng
82
tng tc, ta c th biu din cc cng thnh phn ca tng tc xuyn
mt ht boson c spin bng khng v khi lng khc khng gia hai nucleon,
ca ht boson
E 2 = p2 c2 + m2B c4 (2.8)
ta thu c phng trnh ca c hc lng t cho hm sng boson sau khi thay
E i~ v p i~
t
2 B
~2 2
+ ~2 c2 2 B = m2B c4 B . (2.9)
t
Phng trnh (2.9) chnh l phng trnh Klein-Gordon cho cc ht boson vi
83
ph thuc vo thi gian nn ta c B l nghim ca phng trnh tnh (static
equation) sau
( m c )2 1 ( r) ~
B
B =
2
B B (r) = exp , a = . (2.10)
~ r a mB c
Chn khong cch a = 2 fm ta c mB 98.7 2
MeV/c . Tng t nh th
thun vi B (r) v ta c
g2 ( r)
v(r) = exp . (2.11)
r a
Ging nh nh in tch trong tng tc Coulomb gia hai ht mang in, g
l hng s tng tc mnh gia hai nucleon m cn hay c gi l hng s
t nhng nm 30-40 ca th k trc. Trong thi gian ny, cng ngh my gia
84
n p p n p n
+ 0 -
n p n n p
p
2
(hay ngn l pion) vi spin bng khng v khi lng khong 140 MeV/c .
trao i pion (
+
, , 0 ) nh minh ha trn hnh 2.2. Trong trng hp chung,
th tng tc NN ti cc khong cch khc nhau c m t qua cc qu trnh
85
Hnh 2.3: Gin Feynman minh ha tng tc gia proton v neutron c m t trong QCD
nh qu trnh tng tc mnh gia cc ht quark (cc ng mu , xanh v xanh l cy) qua
trao i gluon (ht boson mang in tch mu biu din bng vng xon mu tng ng).
chi tit chng 3.6 di y). Khi , tng tc gia proton v neutron trn
nucleon l trung ha mu (color neutral). Tuy nhin khi hai nucleon tng tc
86
nghin cu tng tc NN nng lng thp.
khng nh sau trong l thuyt QCD cho tng tc mnh cng nh trong
gia hai nucleon. Trong vng nng lng thp ca VLHN, tin cy ca mt
2.4.1 Tn x nucleon-nucleon
p21 p22
H= + + vNN (|r 1 r 2 |), (2.12)
2m1 2m2
vi p v m l xung v khi lng ca nucleon. Sau khi thc hin php bin
87
c.m.) vi M = m1 + m2
m1 p1 m2 p2
p1 , p2 P c.m. = p1 + p2 , p = , (2.13)
M
m1 r 1 + m2 r 2
r 1 , r 2 Rc.m. = , r = r1 r2, (2.14)
M
Hamiltonian (2.12) c tch ra hai thnh phn tng i v khi tm nh sau
P 2c.m. p2
H = H(P c.m. ) + H(r, p) = + + vNN (r), (2.15)
2M 2
vi = m1 m2 /M l khi lng rt gn (reduced mass). Tip tc bin i
d
= |f ()|2 . (2.18)
d
88
Nu ta ch xt n thnh phn khng ph thuc vo spin ca vNN (r) th moment
qu o L ca cp NN l i lng c bo ton v k (r) c th c khai
RL (k, r)
k (r) = L (k, r, ) PL (cos ), (2.19)
r
L=0 L=0
trin dng tim cn (2.17) theo sng thnh phn th s thu c bin tn x
di dng
1
f () = (2L + 1)eiL sin L PL (cos ). (2.21)
k
L=0
Gc L l dch pha tn x (scattering phase shift) ca trng thi cp NN
t thc nghim.
89
Hnh 2.4: S minh ha sng phn vi L = 0 c tn x bi th y V (r) > 0 tng ng
vi 0 < 0 v th ht V (r) < 0 tng ng vi 0 > 0. ng cong ngt m t sng khng b
tn x khi V (r) 0.
[L S ]J ca cp NN l
2S+1
(L)J . Nh cc k hiu ph n ht, (L) = S khi
L = 0, (L) = P khi L = 1, (L) = D khi L = 2... Do spin v spin ng v ca
90
Hnh 2.5: dch pha tn x ca cc trng thi 1 S0 v 3 S1 xc nh t th nghim tn x NN
ti cc nng lng khc nhau. ng cong l L=0 c tnh trong l thuyt meson ca vNN .
Minh ha t ti liu [34].
2
Ht deuteron (ht nhn ca nguyn t hydro nng H, k hiu l d) l ht nhn
duy nht trong thin nhin c cu trc t hai nucleon. d l trng thi ca
h proton-neutron
[ 2 ]
~ 2
+ vpn (r) d (r) = Ed d (r). (2.24)
2
Do chn l = ()L ca deuteron l dng nn moment qu o L phi
91
Sz=1 Sz=0
Hnh 2.6: B mt mt ca deutron trong hai trng thi vi hnh chiu spin Sz = 0 v Sz = 1
c tnh theo l thuyt chun ca tng tc nucleon-nucleon. Minh ha t ti liu [27].
92
ca Q2 v d cng rt gn st cc gi tr thc nghim. Cn nhn mnh rng
NN (nng lng cp > 0). Ngoi ra, tng tc NN cng khng th lin kt cp
3 3
proton-proton hoc cp neutron-neutron trong cc trng thi S1 v D1 tng
mn h thc
tit trong phn tham kho 4.2.3). Ta d thy quy tc ny khng c tha mn
93
cp l phn i xng. C th, nu spin tng ca cp S =1 (khi thnh phn
1
pp (1, 2) = [p1 (1)p2 (2) p1 (2)p2 (1)] (2.28)
2
v tng t i vi nn (1, 2). H thc (2.28) chnh l trng hp c bit ca
nh thc Slater (3.29) trnh by di y cho trng hp h hai nucleon (bc
94
Chng 3
Cu trc ht nhn
nhn trong mt trng thi vt l, ta phi gii phng trnh Schroedinger cho
HA A = EA A . (3.1)
T chng 1.2 ta bit rng nng lng lin kt trung bnh ca mt nucleon
(mc
2
938 MeV). Ngoi ra, ng nng trung bnh ca mt nucleon trong ht
nhn l khong Ekin 20 40 MeV nn vn tc chuyn ng ca nucleon
trong ht nhn s l khong v 2Ekin /m 0.2 c 0.3 c (tng ng
n nay, hai cch tip cn chnh gii phng trnh (3.1) l cc phng php
95
thuc tng minh vo cc ta khng gian (r ), spin (s) v spin ng v (t)
ca tng nucleon
A
~2 2 1
A
HA = i + v(i, j), (3.2)
i=1
2m 2
i=j
A = (r 1 , s1 , t1 ; r 2 , s2 , t2 ; ... ; r A , sA , tA ). (3.3)
Tng tc cp v(i, j) = vNN (i, j) + vC (i, j), vi vNN (i, j) l tng tc mnh
(approximation) thch hp. Ngoi ra, c ch tng tc mnh gia hai nucleon
structure model).
in t cc ht nhn Q2
1
A A
R= r i , Q2m = ri2 Y2m (r i ). (3.4)
A i=1 i=1
96
3.1 Cc mu cu trc ht nhn vi m
A [ ]
1
A A
~2 2
HA = i + Us.p. (r i ) + v(i, j) Us.p. (r i ). (3.5)
i=1
2m 2 i=1
i=j
A A [ ]
~2 2
HA = Hi = i + Us.p. (r i ) . (3.6)
i=1 i=1
2m
sau ny.
3.1.1 Mu kh Fermi
97
m n gin ny, m cn c gi l mu kh Fermi (Fermi gas model), hm
~2 2
(r) = E(r), r = (x, y, z). (3.7)
2m
T iu kin bin (r) = 0 trn b mt ca hp th (khi mt trong 6 iu kin
sau c tha mn: x = 0, x = a, y = 0, y = a, z = 0, z = a), ta d dng
and kx a = nx , ky a = ny , kz a = nz , (3.9)
xc nh vi mi b ba gi tr (nx , ny , nz ) nh sau
~2 2 ~2 k 2
E(nx , ny , nz ) = (k + ky + kz )
2 2
. (3.10)
2m x 2m
H thc (3.10) cho ta ph gin on (discrete spectrum) cc mc nng lng
nh theo p = ~k.
98
tng ng vi cc hnh chiu sz = 1/2 v tz = 1/2. Tng s cc trng
tnh ton mt cc mc kch thch nng lng cao trong cc nghin cu phn
i xng trong cng thc khi bn thc nghim (1.11) ca nng lng lin kt
ht nhn...
99
3.1.2 Mu n ht c lp v c s ca mu v ht nhn
T nhng nm 50 ca th k 20, khi nhng bng chng thc nghim xut hin
ngy cng nhiu khng nh rng cc nucleon trong ht nhn c phn b theo
100
v ca ht nhn. Bng chng thc nghim in hnh nht l s tn ti ca cc
18, 36, 54, 80, 86. C th, nng lng lin kt ca cc ht nhn c s neutron
bng s magic nguyn t, nng lng tch neutron hoc proton (neutron or
nhn ng bn cnh trn trc s neutron, t h thc (3.17) ta suy ra nng lng
101
Hnh 3.2: Nng lng tch neutron Sn ca cc ht nhn l-chn (N l s l v Z l s chn).
Cc im cc tiu tng ng vi nhng ht nhn c mt neutron ha tr nm ngoi cc lp
neutron c lp y hon ton, vi N 1 bng s magic ht nhn. Cc s ng cui ng
ni cc im thc nghim l hiu s N Z . Minh ha t ti liu [17]
102
ht nhn magic kp u bng khng. iu ny khng nh l cc ht nhn ny
IPM cho cc ht nhn cu s phi c dng th xuyn tm Us.p. (r) Us.p. (r).
T nhng kin thc c s ca c hc lng t khng tng i tnh ta bit rng
gi tr hu hn khc ca r v s cc im ny c gi l s nt (number of
103
v v th c gi l th ly tm (centrifugal potential).
Hnh 3.3: Tng ca th trng trung bnh (hp th vung c bn knh R) v th ly tm cng
cc mc nng lng Enl v hm sng n ht nl xc nh t nghim ca phng trnh (3.19).
Minh ha t ti liu [24].
104
t cc mc n ht ht nhn
m 2 r2
Uh.o. (r) = U0 + . (3.20)
2
Nu ta lp th h.o. (3.20) vo phng trnh (3.19) th hm sng n ht Rnl (r)
c th c xc nh trong mt dng hm gii tch ca cc a thc Laguerre
trin hm sng ht nhn trong cc tnh ton cu trc. Ngoi ra, cc lp v dao
theo cc nhm lp v h.o. vi nng lng tng dn (1~, 2~, 3~, ..., N ~
nh minh ha trn hnh 3.4).
Cho n nay, dng th bn thc nghim (empirical) ph bin nht ca Us.p. (r)
U0
UWS (r) = . (3.22)
1 + exp[(r R)/a]
i vi cc ht nhn c khi lng trung bnh v nng, bn knh ca th
105
2l + 1 ng vi cc thnh phn c hnh chiu m ca l khc nhau trong hm sng
n ht nlm . T thc nghim ta c spin ca cc ht nhn l- chn (N hoc Z
l l), cu trc bi mt nucleon ha tr (valence nucleon) nm ngoi mt li
1/2, 3/2, 5/2, 7/2... Nh vy, thnh phn tng tc spin-qu o (spin-orbital
interaction, vit tt l tng tc l.s.) trong th trng trung bnh ht nhn chc
Rnlj (r)
nljm (r) = lml sms |jmYlml (r)s (ms ), (3.24)
r mm l s
106
Cc tnh cht c trng ca hm sng Rnlj (r) cng tng t nh bn
ng lc hc.
nht 1s1/2 . Nguyn l Pauli cho php s nucleon cng loi ln nht c th
107
20
108
18
php trong mc d5/2 l 6. Trong thc t, nhiu tnh cht cu trc ca O c
16
th c m t da trn m hnh cu trc O + 2n. Theo th t nh vy, ht
40
nhn magic kp Ca c cu hnh cc trng thi ca 20 proton v 20 neutron
2 4 2 6 2 4
ging nhau l (1s1/2 ) (1p3/2 ) (1p1/2 ) (1d5/2 ) (2s1/2 ) (1d3/2 ) . Ht nhn ng
40 40
khi vi Ca l K vi 19 proton v 21 neutron cng c cu trc cc lp
40
v u tin ging nh ca Ca, nhng lp v proton ha tr 1d3/2 ch cha 3
40
proton v c mt v tr trng. Ht neutron ha tr ca K nm trong mc 1f7/2
40
v cp vi proton ha tr mc 1d3/2 cho spin v chn l ca K trong
k hiu ngn l [ d3/2 f7/2 ]4 (vi v l hai k hiu ph hay dng trong
chnh (major shell) cch nhau bi nhng khong nng lng ln hn khong
chnh ln, nng lng tch neutron Sn hoc proton khi ht nhn ng nhin
109
Hm sng ton phn A v nng lng E ca ht nhn c xc nh t
nghim ca phng trnh (3.27) cho cc hm sng nljm v nng lng Enlj
n ht. C th, nguyn l Pauli i hi hm sng phi l tch phn i
1
A A
A (r 1 , r 2 , ..., r A ) = P P ji mi (r i ), EA = Eji . (3.28)
A! i=1 i=1
P
t (xem chi tit trong phn tham kho 4.3), mi trng thi n ht c biu
110
biu din hm sng phn i xng (3.29) di dng tch n gin sau
A
|A = j1 m1 aj2 m2 aj3 m3 ...ajA mA |0
a+ + + +
ji mi |0.
a+ (3.30)
i=1
Dng th hin tng lun WS ca trng trung bnh ht nhn (3.22) v ang
111
Hnh 3.5: Dng th trng trung bnh ca proton Up (r) v neutron Un (r) cho cc trng thi
n ht ca mt ht nhn c khi lng trung bnh v nng. Do c tng tc y Coulomb
gia cc proton, th Up (r) khng su bng Un (r) v tr thnh th y Up (r) > 0 khong
cch ln. Phn th y ny thng c gi l ngng Coulomb (Coulomb barrier).
hm sng n ht |i nh sau
v(|r i r i |) Ui (r i ) = i |v|i , (3.32)
i <i i <i
vi i |v|i = i (r i )v(|r i r i |)i (r i )d3 ri . (3.33)
112
cc ta khng gian, spin v spin ng v gia hai nucleon i v i . Th d,
vi vD (r) l thnh phn trc tip (direct) v vEX (r) vD (r)Pii Pii l thnh
sau khi c phn i xng ha theo (3.34). Sau khi th trng trung bnh
(3.32) c "phn i xng ha" theo (3.35), ta c th biu din phng trnh
vi th nh x (local)UD c xc nh theo
UD (r) = i (r )vD (|r r |)i (r )d3 r . (3.37)
i <i
113
v ton hc ngi Anh) v Vladimir Aleksandrovich Fock (mt tn tui ln
(3.36) ngi ta phi p dng phng php bin phn (variational method) ca
Hnh 3.6: Ph nng lng cc trng thi n ht ca ht nhn ch 208 Pb thu c t cc tnh
ton HF s dng cc phin bn mi (M3Y-P5 v D1S) ca tng tc NN hiu dng trong ht
nhn v cc mc thc nghim (Exp) tng ng. Minh ha t ti liu [35].
114
Do c hai th trc tip v trao i ch c th xc nh c theo (3.37)-
UD , UEX theo (3.37)-(3.38) cho phng trnh HF (3.36) ti vng lp tip theo
trc ca ht nhn trong trng thi c bn. Mt trong cc mu thng dng cho
(local shape) rt gn vi dng th bn thc nghim WS biu din trn hnh 3.5.
115
2 4 2 2
l (1s1/2 ) (1p3/2 ) (1p1/2 ) (1d5/2 ) , vi 8 neutron lp y cc mc s v p thp
nm trong lp v m 1d5/2 . i vi mt lp v |j c lp y bi 2j + 1
neutron, spin ton phn J= j bao gi cng bng khng v cc neutron ny
nlj ca mt ht nhn chn-chn lun tng i cp vi nhau cho spin tng bng
ca vNN trong (3.31) m c hin din trong th trng trung bnh ht nhn.
j
j m=j m=j
j m=-j
j
m=-j+1
J=0 J=0
116
Ngoi d kin v spin ca cc ht nhn chn-chn, bng chng thc nghim
in hnh nht cho hiu ng cp l khc bit r rng trong nng lng lin
mt khe nng lng (energy gap) khong 1 2 MeV gia trng thi c bn v
mc n ht kch thch u tin trong ht nhn chn-chn.
117
Trong mu ny hm sng ca mt ht nhn chn-chn c dng
|BCS = (uk + vk a+ +
k ak )|0, (3.41)
k>0
BCS|BCS = (u2k + vk2 ) = 1 nu u2k + vk2 = 1. (3.42)
k>0
BCS|N |BCS = BCS| (a+ +
k ak + ak ak )|BCS = 2 vk2 . (3.43)
k>0 k>0
118
vi k = 0k Gvk2 v thng s khe (gap parameter) = G uk vk . Sau khi
k>0
2
bnh phng 2 v phng trnh (3.46) ta c th thu c vk di dng nghim
1 1
1/2
0 0
Hnh 3.8: S ph thuc ca xc sut hai nucleon lp y trng thi cp vk2 vo nng lng n
ht k = 0k trong hai trng hp nghim = 0 v = 0 ca phng trnh khe (3.49).
119
c 0k khi u2k = vk2 = 1/2 (ti mc n ht cha cc nucleon ha tr) v v
th c gi l nng lng Fermi. Tng ng vi cc gi tr Gn v Gp trong
(3.44) ta cng c hai gi tr n v p khc nhau. S ph thuc ca xc sut lp
Hnh 3.9: Ph phn r v cc trng thi kch thch ca 196 Pt o c sau phn ng bt neutron
thch u tin ca ht nhn (vi nng lng kch thch thp nht trong ph ht
Sau khi lp (3.48) vo biu thc ca ta thu c phng trnh khe (gap
equation) sau
G
= . (3.49)
2 2k + 2k>0
120
Phng trnh (3.49) c th gii bng phng php lp (iteration method) s
nh trong thuyt siu dn, phng trnh (3.49) bao gi cng c mt nghim
trnh khe khng th bin thin lin tc sang nhau trong gii hn 0 v trong
l thuyt siu dn ngi ta thng gn hiu ng ny vi mt qu trnh chuyn
pha (phase transition) t trng thi bnh thng sang trng thi cp Cooper. i
sau trng thi ny. Mt trng thi kch thch thng c cu trc t nhng cp
121
dc cp nucleon t lp v ha tr ln mt lp v rng nm cao hn, ngha l
3.9.
ca cc ht nhn khi lng trung bnh v nng. Ch sau khi p dng phng
trng thi kch thch l v cng phc tp, i hi nhng tnh ton quy m rt
SM). Mt trong nhng dng kch thch hay gp nht l cc trng thi dao ng
122
thi kch thch in E th cng xc sut chuyn c xc nh theo
B(E; Jii Jf f ) = |Jf f |O(E)|Jii |2 , trong n v e2 fm2 . (3.50)
|Jii l hm sng ht nhn trong trng thi u (initial state) v |Jf f l hm
sng ht nhn trong trng thi cui (final state). O(E) l ton t chuyn dch
in E vi l moment gc chuyn (angular momentum transfer). Gi tr
phi tha mn lut bo ton moment gc v chn l trong chuyn dch ht
nhn |Jii |Jf f , ngha l |Ji Jf | 6 6 Ji + Jf v f = (1) i .
Chi tit v ton t chuyn dch in t O(E(M )) cng cc biu thc tng
Hnh 3.10: Cc trng thi dao ng b mt ca ht nhn c kch thch bi mt chuyn dch
in E vi = 1 (dipole), 2 (quadrupole), 3 (octupole) v 4 (hexadecapole). Minh ha theo
ti liu [23]
tham kho 4.4. Khi cng ca chuyn dch mnh, ht nhn trong cc
123
deformation) b mt khc nhau nh minh ha trn hnh 3.10. i vi mt ht
nhn chn-chn ta c Jii = 0+ (khi |Jii l trng thi c bn) v cc trng thi
kch thch trn hnh 3.10 tng ng c spin v chn l Jf f = 1 , 2+ , 3
v 4+ .
cu trc thnh cc trng thi kch thch tng ng. Tng tc ngoi khun
bn ca ht nhn.
124
Hnh 3.11: a mc cc trng thi cp nucleon vi spin J to thnh bi tng tc thng d.
Phn hnh trn tng ng vi hai nucleon ca cng mt mc n ht ban u, phn di cho
hai nucleon ban u thuc hai mc n ht khc nhau. Minh ha t ti liu [24]
125
28
Mi mt trng thi cho php ca 6 neutron ha tr trong Si c m t bng
v proton ha tr.
126
nucleon ny trong khng gian ta phi l hm phn i xng (xem mc
127
tr hnh chiu moment gc M= mi xc nh, trong cc tnh ton thc t ca
mu v ngi ta thng ch xt n cc hm sng thnh phn vi M = 0 nh
tnh bt bin quay ca hm sng ht nhn (2J +1 thnh phn ca hm sng
28
ca mu v (shell model dimension). Trong th d Si, s cc trng thi thnh
Hnh 3.12: Ph cc trng thi kch thch khc nhau trong 28 Si tnh t mc n ht 1d5/2 ca
trng thi c bn. Cc kt qu tnh ton s dng c s mu v vi kch thc D khc nhau
c so snh vi ph thc nghim. Minh ha t ti liu [36]
128
vi F l t l cc trng thi thnh phn vi M = 0. Kch thc c s mu v
Schroedinger
ca i v k
i i = ii , k k = kk aki ak i = ii . (3.57)
kk
Nhn v tri phng trnh (3.55) vi i v ly tch phn theo ton b khng
gian ta , ta thu c
ak i Hk k aki = Ei i i , vi Hk k = k |H|k . (3.58)
k k
129
Ex(2+)
B(E2)
Hnh 3.13: Nng lng kch thch Ex (trong n v MeV) ca cc trng thi 2+
1 trong cc
ht nhn nh cng xc sut chuyn dch B(E2) = B(E2; g.s. 2+
1 )/(5Z
4/3
) (trong n v
e2 fm4 ). S liu thc nghim c biu din bng im trn en cn cc kt qu tnh ton ca
mu v ht nhn l cc hnh vung v du x. Minh ha t ti liu [37]
130
nng lng kch thch Ei . Nh vy, vic gii phng trnh Schroedinger (3.55)
hon ton tng ng vi bi ton cho ha ma trn Hk k tm hm ring
i qua trin khai (3.55) cng cc tr ring Ei tng ng. Bi ton cho ha
trn (3.59) thng phi c thc hin bng mt phng php tnh ton pht
trin chuyn cho mc ch ny (phng php Lanczos) trong cc tnh ton song
ht nhn m t tit din phn ng kch thch nhng trng thi tng ng
131
3.1.6 Phng php gi ht Bogolyubov
ht nhn
16
O. Ngc li, trng thi 3/2+ ti 5.1 MeV trong ph ca
17
O hoc
17
F tng ng vi trng thi n ht 1d3/2 quan st c trong cc phn ng
16
bt mt nucleon (one-nucleon capture) bi O. T cc th d trnh by trn
132
Hnh 3.14: Ph cc trng thi kch thch ca cc ht nhn nh bn cnh ht nhn magic
kp 16 O tnh t nng lng ca trng thi c bn ca mi ht nhn: Eg.s. (16 O) 128
MeV, Eg.s. (15 O) 112.3 MeV, Eg.s. (15 N) 115.9 MeV, Eg.s. (17 O) 132.1 MeV v
Eg.s. (17 F) 128.6 MeV. Minh ha t ti liu [17]
133
Bogolyubov (gio s, vin s Vin hn lm khoa hc Lin X c) a ra trong
(gii thng cao qu nht ca Lin X c). Sau y, chng ta s lm quen ngn
hc lng t (xem phn tham kho 4.3). C th, trong k hiu ca cc ton t
gi ht Bogolyubov c xc nh nh sau
k vk ak , k = uk ak vk ak ,
k+ = uk a+ +
+
k = uk a+ +
k + vk ak , k = uk ak + vk ak . (3.60)
{k+ , k+ } = {k , k } = 0 v {k , k+ } = kk . (3.61)
Cc ton t a+
k v ak c biu din ngc li qua k+ v k nh sau
a+ + +
k = uk k + vk k , ak = uk k + vk k ,
k = uk k vk k , ak = uk k vk k .
a+ + +
(3.62)
Sau khi lp (3.62) vo Hamiltonian (3.63) v thc hin php tnh bin phn
134
xt nh chn khng gi ht (quasi-particle vacuum, k |0 0), ta thu c
k = 0k + kk , (3.65)
1 k k|v|k k
k = k . (3.67)
2 2k + 2k
k >0
135
vi Vres l phn tng tc thng d cn li sau khi tch thnh phn tng tc
136
thi a electron trong vt l cht rn. Trong VLHN, phng php RPA c
X Y
j1
Fermi
j2
Hnh 3.15: S minh ha trng thi hai gi ht (3.69) trong lp v nucleon ha tr sinh bi
cc thnh phn X (trng thi ht-l) v Y (trng thi l-ht ) ca ton t sinh phonon (3.71).
|j1 j2 ; JM = A+ (j1 j2 ; JM )|BCS j1 m1 j2 m2 |JM j+1 m1 j+2 m2 |BCS,
m1 m2
(3.70)
137
l cht rn), th trong biu din lng t ha th cp ton t sinh phonon ny
c xc nh nh sau
[ ]
Q+
(JM ) = XjJ
1 j2
A +
(j1 j2 ; JM ) () JM J
Y j1 j2 A(j1 j2 ; J M ) .
j1 j2
(3.71)
XjJ
1 j2
s ln hn nhiu thnh phn YjJ
1 j2
do mc j2 thng l mc c lp kn
trong trng thi c bn (trc khi ht nhn chuyn sang trng thi kch thch)
nucleon, ht hay ion nng... trn ht nhn. Th d trnh by trn hnh 3.16 l
ph nng lng c o vi detector silicon ti gc tn x = 65 ca proton
120
tn x phi n hi trn Sn v kch thch cc trng thi dao ng phonon trong
138
Hnh 3.16: Ph proton o vi detector silicon ti gc tn x = 65 tng ng vi cc trng
thi kch thch dao ng (phonon) ca ht nhn 120 Sn gy bi phn ng tn x proton phi n
hi p+120 Sn ti nng lng Ep = 17.8 MeV. Minh ha t ti liu [19].
hy phonon (xem chi tit trong phn tham kho 4.3.3) tha mn h thc giao
hon sau
[Q (JM ), Q+
(J M )] = JJ M M . (3.72)
Nu ta k hiu nng lng trng thi c bn v trng thi kch thch mt phonon
tng ng l E0 v EJ th
139
T (3.74) ta c th suy ra biu thc "trung bnh" sau
0|QJ [H, Q+
J ]|0 = 0|[QJ , [H, QJ ]]|0 = (EJ E0 )0|[QJ , QJ ]|0.
+ +
(3.75)
sng trng thi mt phonon c suy t php tnh bin phn sau
0|[QJ , [H, Q+
J ]]|0 = (EJ E0 )0|[QJ , QJ ]|0,
+
(3.76)
J Q (JM = 0).
Q+ +
vi Php bin phn c thc hin ln lt vi bin
cu trc cc trng thi kch thch v khng th s dng tnh ton chnh xc
Phng trnh RPA (3.77) c th biu din qua php nhn ma trn sau
( )( ) ( )
B C X J x X J
= EJ (3.80)
C B Y J Y J
140
Dng phng trnh RPA (3.80) c xy dng u tin trong vt l cht rn
thi n ht v n l [23].
Hnh 3.17: Biu din th ca nghim phng trnh (3.84) vi hai gi tr tham s khc nhau
( > 0 v < 0). Cc gi tr 1,2,... tng ng vi nng lng j1 j2 khc nhau ca cp ht-l.
Minh ha t ti liu [21].
Trong nhiu trng hp, cc trng thi kch thch thng c cu trc c
[ ]
(Ej1 + Ej2 )j1 j1 j2 j2 + j1 j2 |vres |j1 j2 XjJ x J
= EJ Xj j .
1 j2 1 2
(3.81)
j1 j2
141
hiu phng trnh (3.81) m t cc trng thi ht nhn kch thch nh th
Phng trnh (3.83) d dng c rt gn v dng phng trnh cho nng lng
ca
16
O vi J = 3 ti 6.13 MeV v vi J = 1 ti 7.12 MeV (xem hnh
142
15000
S0 (fm ) RPA
10000
4
5000
10000
5000
0
5 10 15 20 25
Ex (MeV)
Hnh 3.18: Kt qu tnh ton ca phng php RPA (3.80) cho cng v nng lng ca
cc trng thi kch thch dao ng n cc vi J = 0+ trong vng nng lng cng hng
khng l n cc ca ht nhn 208 Pb v cc s liu thc nghim tng ng rt ra t phn ng
tn x phi n hi ti nng lng E = 240 v 386 MeV. Minh ha t ti liu [40].
Ngoi cu trc cc trng thi kch thch ti nng lng thp, phng php
cng hng khng l (giant resonance) ca ht nhn ti nng lng kch thch
trong nhng trng thi kch thch cng hng khng l c trng ca ht nhn
ny [40].
143
3.2 Mu kch thch dao ng tp th
(collective excitation) cho cc trng thi dao ng ht nhn (xem minh ha trn
hnh dng ca ht nhn kch thch m thng rt khc bit so vi hnh dng
theo
R(, ) = R0 1 +
Y (, ) , (3.85)
=0 =
144
ngha v cc tnh cht ca tensor cu trong phn tham kho 4.2.2). Di y
R(, ) = R (, )
= (1) . (3.86)
()
= D () . (3.88)
()
D () l hm Wigner ca php quay mt gc Euler = (1 , 2 , 3 ) trong
= (1) .
t thc nghim (nh bn trn trong chng 1.4). Ngoi ra, trong vng
145
v y l l mt trong nhng trng thi c trng quan trng nht ca cu trc
1 C
H = | | +
2
| |2 , (3.89)
2B 2
= =
= i~ v [ , ] = i~ . (3.90)
D thy t (3.89) rng B l tham s khi lng (mass parameter) v C l h
146
vi tn s phonon = C /B . Ton t b+
sinh mt phonon vi spin
hy phonon
~ [ +
]
= b + (1) b
2B
~B [ ]
= i (1) b b .
+
(3.92)
2
Trong mu dao ng t iu ha, cc ton t sinh v hy phonon tha mn cc
[b , b ] = [b+ +
, b ] = 0 v [b , b+
] = . (3.93)
5
H|N = 0, J = 0 M = 0 H|0 = E0 |0 = ~ |0. (3.96)
2
147
98 102 106 108 110 112 114
Ru Ru Pd Pd Cd Cd Cd
Hnh 3.19: Ph nng lng kch thch ca cc trng thi dao ng vi J = 0+ , 2+ , 4+ trong
98,102 106,108 110114
cc ng v ht nhn chn-chn 44 Ru, 46 Pd v 48 Cd. Minh ha t ti liu [2].
|N = 1, = b+
|0, vi = , ..., v E1 = ~ + E0 . (3.97)
Nh vy, nng lng kch thch ca trng thi (3.97) bng chnh nng lng
- Trng thi kch thch hai phonon vi nng lng kch thch Ex = 2~ . y
l mt trng thi lng t ca hai boson v v th hm sng ca trng thi hai
|N = 2, JM = C 1 2 |JM (|1 1 |2 2 + |2 1 |1 2 ). (3.98)
1 ,2
148
Sau khi thay th 1 2 trong s hng th 2 ca (3.98) v p dng tnh cht
|N = 2, JM = C[1 + (1) ] J
1 2 |JM |1 1 |2 2 . (3.99)
1 ,2
thi |2+
1 , 21 ; J ca tam mc hai phonon vi J = 0 , 2 , 4
+ + + +
xc sut B(E2)
c xc nh bi ton t moment t cc in Q2
Q2 = c (r)r2 Y2 (r)d3 r, (3.100)
vi c (r) l mt in tch ht nhn (tham kho chi tit trong mc 4.4). Trong
mu dao ng t tp th ngi ta thng xt mt mt in tch ng nht
149
Hnh 3.20: Ph thc nghim (experiment) cc trng thi dao ng J = 0+ , 2+ , 4+ ca ht
nhn cadmi 114 Cd v s mc cc trng thi mt phonon 2+
1 , hai phonon [21 21 ]0+ ,2+ ,4+
+ +
v ba phonon [2+
1 21 21 ]0+ ,2+ ,3+ ,4+ ,6+ theo mu dao ng t (spherical vibrator). Cc mi
+ +
tn k hiu chuyn dch in E gia cc trng thi ny. Minh ha t ti liu [23].
Ze Ze
c (r) 0 = = , vi R0 = 1.2 A1/3 fm. (3.101)
V (4R03 /3)
Khi , sau khi lp cc h thc (3.85) v (3.101) vo tch phn (3.100) v ch
150
ca cc qu trnh phn r trn hnh 3.20 c xc nh nh sau
( )2
|0+
1 ||Q2 ||21 |
+ 2
3Ze 2 ~
B(E2; 2+
1 =0+
1) = R0 ,
5 4 2 C2 B2
|2+
1 ||Q2 ||J |
2
B(E2; J 21 ) =
+
= 2B(E2; 2+ 1 01 ),
+
(3.103)
2J + 1
( )2
|0+
||Q2 ||2 |
+ 2
3Ze 10 ~2
B(E2; 2+ 0 +
) = 1 2
= R 2
,
2 1
5 4 0 70 4C2 B2
vi hm sng trng thi hai phonon 1 , 21 ; J , J = 02 , 22 , 41 . By
|J |2+ + + + +
114
gi ta xt c th cu trc cc trng thi dao ng ny trn th d ht nhn 48 Cd
Lp cc gi tr C2 v B2 vo (3.103) ta c
2 , 22 , 41 21 )
B(E2; 0+ + + +
hnh 3.20) ta thy ln hn cc gi tr thc nghim
2 10 ln trong khi 2 01 )
B(E2; 2+ +
li nh hn rt nhiu so vi gi tr
|J vi J = 0+ + +
2 , 22 , 41 c cu trc phc tp hn cu hnh thun ty t hai
phonon |2+
1 . Nhng tnh ton theo mu dao ng t phi iu ha (anharmonic
oscillator) cho thy cc gi tr B(E2) thc nghim c th m t c khi |J
l mt trng thi chng cht ca cc thnh phn 1 phonon, 2 phonon v cao
151
gc khc nhau. Khi , ngi ta phi xt Hamiltonian ht nhn nh tp hp
Mt trong nhng th d in hnh ca trng thi (3.101) l trng thi kch thch
J = 1 , 2 , 3 , 4 v 5 .
152
cu ca ht nhn dn c thay th bi mt hnh bin dng (deformed shape)
trn. Cn nhn mnh rng i xng hay l bt bin quay (xem phn tham kho
Ta c th thy t minh ha trn hnh 1.3 v t h thc (1.27) trong chng 1.4.3
so vi gi tr n ht ca Q. Nhng ng v ht nhn vi gi tr Q ln c
khng nh c mt bin dng tnh lm cho hnh dng ht nhn trong trng
153
S nucleon l
154
thi c bn hon ton khc hnh cu.
dt" (oblate) theo hng trc i xng khi 2 < 0 hoc hnh dng "ko di"
3
Q ZR2 2 (1 + 0.16 2 ). (3.107)
5
2
Nh vy, i lng Q/(ZR ) trn hnh 3.21 cho ta bin dng ch t l thun
155
Hnh 3.22: S ph thuc ca th nng ht nhn vo thng s bin dng 2 trong trng hp
cc ht nhn chn-chn nm gn st cc lp v ng kn (region I), khng gn cc lp v ng
kn (region II) v hon ton xa khi cc lp v ng kn (region III). Minh ha t ti liu [2].
156
Hnh 3.23: Gin Nilsson ca cc mc n ht trong ht nhn bin dng ti cc gi tr khc
nhau ca thng s bin dng , vi gi tr nng lng c tnh trong n v ~ 0 . S lng t
jz c ghi cnh tng mc n ht. Ti im = 0, cc mc quay v v tr ca mnh trong
ph n ht ca ht nhn cu vi cc lp v c k hiu bi cp s lng t lj cng cc s
magic tng ng. Minh ha t ti liu [23].
157
nh bn knh ht nhn (3.85). Trong phng php ny m nay thng c
m 2 2
Uh.o. (r) = (x x + y2 y 2 + z2 z 2 ). (3.108)
2
Nu ta chn trc i xng ca ht nhn l trc z th bin dng ht nhn khi
i xng cu c th c biu din qua cc tn s h.o. nh sau
2 4
x2 = y2 = 02 (1 + ), z2 = 02 (1 ), (3.109)
3 3
vi l thng s bin dng. Trong trng hp bin dng t cc, ta c th biu
~ 2 2 m 2 2 2
H = + 0 r 2 m02 r2 Y20 (, ) ~ 0 (2l.s + l ), (3.110)
2m 2
vi 0 = 0 (1 + 2 2 /9)1 v cc thng s v c chnh chun theo
158
Trong cc tnh ton cu trc ht nhn hin i, th trng trung bnh ca ht
trn c s phng php Nilsson m t cu trc cc trng thi kch thch dao
Ngoi ra, ht nhn bin dng cng c nhng trng thi dao ng b mt tng
cng ph cc trng thi quay lm cho vic phn tch ph ht nhn kh phc
trc ln hng dc theo trc i xng ca ht nhn (xem hnh 3.24) th chuyn
159
J
Hnh 3.24: Moment gc J ca ht nhn bin dng kch thch trong trng thi quay. M l
hnh chiu ca J ln trc z ca h ta phng th nghim v K l hnh chiu ca J ln trc
z ca h ta gn vi ht nhn (z l trc i xng ht nhn).
xc nh nh sau
1 2 2 1 2 2 R2
Hrot = (Jx + Jy ) (J Jz ) = (3.111)
2I 2I 2I
vi Jx2 , Jy2 v Jz2 l ton t moment gc thnh phn trn trc x , y v z ca J
trong h ta gn vi ht nhn v I l moment qun tnh (moment of inertia)
160
khng gian, nn tr ring ca J v Jz c hon ton xc nh bi ~2 J(J + 1)
v ~M trong h ta phng th nghim v tr ring ca Jz cng l mt s
lng t tt ca quay t v c xc nh bi ~K .
JM K () =
(J)
DM M ( x )JM K (). (3.113)
M
(J)
JM K () = DM M ()JM K (0). (3.115)
M
(J) (J)
JM K () = DM K ()JKK (0) JM K () DM K () (3.116)
161
v tr ring ca phng trnh Schroedinger (3.112) c xc nh theo
~2
Erot = [J(J + 1) K 2 ]. (3.117)
2I
T h thc trc giao ca ma trn quay
(J) (J ) 8 2
DM K ()DM K ()d3 = JJ M M KK (3.118)
2J + 1
ta c hm ring ca phng trnh (3.112) c xc nh theo
2J + 1 (J)
JM K () = DM K (). (3.119)
8 2
ht nhn bin dng c trc i xng z trn hnh 3.24 s khng thay i nu
R1 (1 , 2 , 3 ) = (1 + , 2 , 3 ). (3.120)
minh ha trn hnh 3.25. Ta thy rng spin cao nht quan st c cho mt
quay vi spin thp c nng lng kch thch hon ton c xc nh theo cng
thc (3.117). i vi cc trng thi c spin cao, nng lng kch thch c cha
162
Hnh 3.25: Ph ca cc trng thi kch thch quay trong di quay c bn ca ht nhn 238 U to
bi qu trnh kch thch Coulomb trong phn ng tn x phi n hi ca h ion nng 40 Ar+238 U
ti nng lng Elab = 182 MeV. Minh ha t ti liu [19].
trong di c bn (J
= 2+ v 4+ ) bng E4+ /E2+ = 20/6 3.33. T ph nng
lng kch thch ca a s cc ht nhn vi A 150 190 v A > 220, ta c
t l nng lng E4+1 /E2+1 ca cc trng thi kch thch u tin vi J = 2+
v 4+ thc s gn bng 3.33 (trong th d
238
U trnh by trn hnh 3.25 ta c
163
c bn s c vn tc gc = ~J/I . T h thc (3.117) ta d dng xc nh
238
c chu k quay (rotation period) T ca ht nhn U trong trng thi quay
(yrast line), vi im u l trng thi c bn vi Jg.s. = 0+ (xem hnh 3.26).
Trong khi cc trng thi vi spin thp (vng gch m trn hnh 3.26) c th
c nghin cu qua cc phng php thc nghim khc nhau thc hin trn
164
J
Hnh 3.26: S minh ha ph nng lng kch thch ca mt ht nhn bin dng chn-chn
vi s khi A 160. Nhng vng gch cho k hiu cc trng thi ht nhn c thng tin ph
xc nh c t thc nghim. ng Yrast ni cc mc nng lng kch thch vi spin J thp
nht trong cc di ph quay vi K khc nhau. S k hiu nng lng tch mt nucleon (nh
Sn v Sp ) m cn c gi l ngng n ht (particle threshold). Minh ha t ti liu [42].
bin dng kch thch thng l mt ph trn ln ca cc trng thi quay v dao
ng b mt. Cng ging nh trong trng hp ht nhn cu, dng kch thch
165
nhn dao ng c m t bi bn knh ht nhn
[ ]
2
R(, ) = R0 1 + 2 Y2 (, ) . (3.123)
=2
cc v xc nh mc i xng trc
1
. a s cc ht nhn bin dng c i
cho ht nhn bin dng c cng b nm 1952 bi Aage Niels Bohr (l con
cng vi Ben Roy Mottelson v Leo James Rainwater v nhng pht minh gii
1
Ch l cc thng s v y khng c lin quan g n cc bc x v ca ht nhn.
166
Hnh 3.27: S c trng ca ph nng lng cc trng thi kch thch ca mt ht nhn bin
dng chn-chn trong mu dao ng - quay tp th. Minh ha t ti liu [23].
Cu trc ph nng lng cc trng thi kch thch ca mt ht nhn bin dng
167
1. Di ph quay c s (ground-state band) c cu trc t cc trng thi
4. Di ph th hai bao gm cc trng thi quay |JM 401 trong hng bin
dng vi K = 4.
5. Di ph th hai bao gm cc trng thi quay |JM 020 trong hng bin
dng vi K = 0.
pha trn (mixing) mnh t nhiu trng thi kch thch khc ca ht nhn m
hay kch thch quay khng ch cp vi nhau nh tho lun trn m cn tng
cht rn). Mt hnh thc lun tng qut m t vi m cu trc ht nhn tnh n
v pht trin ti Vin Niels Bohr (an Mch) trong nhng nm 50-70 ca th
168
3.4 Cc trng thi cng hng khng l ht nhn
Ngoi cc trng thi dao ng ht nhn nng lng kch thch thp c
vector (isovector giant dipole resonance, vit tt l IVGDR hoc GDR) l trng
lng kch thch ca IVGDR (trng tm phn b IVGDR theo nng lng) dao
i vi ht nhn trung bnh v nng (vi s khi A > 100). Do cc trng thi
Cng hng khng l lng cc IVGDR l dng kch thch CHKL ht nhn
169
Cng hng khng l
ph lin tc
ph gin on
5 10 15 20
Ex (MeV)
Hnh 3.28: Tit din hp th bi mt ht nhn nng vi s khi A > 100. Cc trng thi kch
thch nng lng thp l cc mc ca ph gin on cn ph cc trng thi ti nng lng
ln hn ngng n ht (Ex & 8 MeV) l ph lin tc vi nh cao v rng nht tng ng
vi cng hng khng l ht nhn.
gim i khi s khi ht nhn A tng ln. Cng nh mt trng thi cng hng
vt l bt k, mi trng thi CHKL c c trng bi 3 thng s: nh nng
R 2R ER2
= , (3.128)
(E 2 ER2 )2 + 2R ER2
vi R l gi tr tit din hp th photon ti nh cng hng. Trong trng thi
kch thch IVGDR cc proton v neutron trong ht nhn dao ng ngc pha
nhng nt cu trc c trng cho cc kch thch CHKL l cng chuyn dch
170
(mb)
171
kh chnh xc t cc i lng c bn ca ht nhn. l quy tc tng (sum
rule) cho cc dng kch thch ht nhn khc nhau v th d in hnh nht l
trng hp IVGDR.
Tch phn theo dEf c ly theo ton b cc gi tr khc nhau ca nng lng
2mq 2 2mq 2
Tf i = (Ef Ei )|f |z|i| = 2
i|z|f (Ef Ei )f |z|i
~2 ~2
mq 2
= (i|z|f f |[H, z]|i i|[H, z]|f f |z|i). (3.130)
~2
Nh h thc trc chun ca c s cc hm sng n ht ta c
mq 2 [ ]
|f f | = 1 Tf i = 2 i| z, [H, z] |i. (3.131)
~
f f
172
i vi cc chuyn dch in lng cc E1 ca ht nhn, in tch hiu dng
ca proton v neutron c xc nh theo qp = eN/A v qn = eZ/A. Do ,
thi cng hng quan trng nht c trnh by trn hnh 3.30.
173
Hnh 3.30: S m t chiu dao ng ca proton v neutron trong cc trng thi kch thch
dao ng in (electric mode) v dao ng t (magnetic mode) ca ht nhn, bao gm cc
trng thi kch thch phonon nng lng thp v cc trng thi CHKL.
174
ng v (S = T = 1) l cc trng thi dao ng t ng v vector
Cn nhn mnh rng phn loi trn ca cc trng thi CHKL cng c dng
phn bit cc trng thi kch thch dao ng nng lng thp tng ng vi
f |OLM |i = f (r)rL YLM (r)i (r)d3 r, L > 2. (3.135)
nucleons
175
f i (r) nh ngha trn c gi l mt chuyn dch ht nhn t trng
f i (r) = (r)Y (r). (3.137)
din hp th hoc tit din tn x phi n hi... kch thch cc trng thi
176
3
10
208 208
Pb(,') Pb*@240 MeV, Ex=10.3 MeV
2
10
1
10
0
10
d /d/dE (mb/sr/MeV)
-1
10
-2
10
2
10
2
1
10
0
10 L=0
L=1
-1 L=2
10 L=3
Total
-2
10
0 1 2 3 4 5 6
c.m.(deg)
208
Hnh 3.31: Tit din phn ng tn x phi n hi ca ht trn ht nhn ch Pb ti nng
lng 240 MeV, vi kch thch CHKL ti Ex 10.3 MeV. Cc ng cong l kt qu tnh
ton tit din s dng mt chuyn ht nhn (3.139). Minh ha t ti liu [40].
d0 (r)
L (r) = L , (3.139)
dr
vi 0 (r) l mt ht nhn trong trng thi c bn v tham s L = L R l
177
s bin dng L ca cc trng thi kch thch dao ng khc nhau thng c
xc nh trc tip t nhng nghin cu phn ng tn x ht nhn. i vi cc
th, phng php folding c bit hu ch trong cc tnh ton phn tnh ng
178
Hnh 3.32: S minh ha cu trc ca mt sao neutron vi phn li ngoi (outer core) c th
c xt n nh vt cht ht nhn ng nht vi 70 80% l neutron v 20 30% l proton
v cc meson nng khc.
ngi sao khng l c khi lng bng hng trm ln khi lng mt tri). Vi
179
mt kch thc v cng nh (ng knh khong 10 km) v khi lng khong
ht nhn nng (xem hnh 3.32). Nh vy, sao neutron thc t l VCHN v hn
14
khi c xt trong kch thc di c trng ca VLHN (10 1015 m).
~2 k 2
k (r) = exp(ik.r), k = . (3.142)
2m
Do khng b g b bi iu kin bin, vector xung lng ca nucleon p = ~k
l mt i lng lin tc (0 < k < kF ) trong mu kh Fermi n gin ca
VCHN v xung lng Fermi c biu din qua mt nucleon trong VCHN
180
3.5.2 Mu Hartree-Fock v phng trnh trng thi VCHN
dng trong cc tnh ton cu trc ht nhn hu hn. Nng lng lin kt ton
1
E = Ekin + [k, k |vD |k, k
2
k k
+ k, k
|vEX |k , k ], |k = exp(ik.r) . (3.144)
E E
(, ) = (, = 0) + S() 2 + O( 4 ) + ... (3.145)
A A
p sut (pressure) P v nn K ca VCHN
(incompressibility)
[ ] 2
[ ]
E E
P (, ) = 2 (, ) ; K(, ) = 92 2 (, ) . (3.146)
A A
181
120
Symmetric Nuclear Matter
100
CDM3Y6
CDM3Y4
80 CDM3Y3
M3Y-P3
60 M3Y-P4
M3Y-P5
D1N
40 D1S
SLy4
20 APR
0
E/A (MeV)
-20
200
180
Pure Neutron Matter
160
140
120
100
80
60
40
20
Hnh 3.33: ph thuc vo mt VCHN ca nng lng lin kt ring ca VCHN i xng
v cht neutron, c tnh trong mu HF vi cc phin bn khc nhau ca tng tc NN hiu
dng [45].
182
Pure neutron matter
2
10
1
10
Exp. flow data
P (MeV fm )
-3
0
10
CDM3Y6
CDM3Y4
1
CDM3Y3
10 M3Y-P3
M3Y-P4
M3Y-P5
D1N
D1S
SLy4
0
10
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8
-3
(fm )
183
1
10
16 16
O+ O, Elab=350 MeV
0
10
BDM3Y3 (K=566 MeV)
BDM3Y2 (K=418 MeV)
-1 CDM3Y6 (K=252 MeV)
10
DDM3Y1 (K=176 MeV)
d/dMott
-2
10
-3
10
-4
10
-5
10
-6
10
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
c.m.(deg)
phn loi cc phng trnh trng thi ca VCHN (xem thm chi tit trong
cng trnh tng quan [47]). Cng vi K, s hiu bit v nng lng i xng
184
hnh thnh sao neutron v cc nghin cu tnh cht ca S() ti mt VCHN
cao ( > 0 ) l mt trong nhng ti nng hi ca VLHN hin i. Trn c
trong gii gi tr xc nh t thc nghim (xem tho lun chi tit trong cng
trnh [45]).
185
chng c cu trc v kch thc hu hn. C th, phn b in tch hu hn
186
v d-quark v y l hai ht fermion c bn cu trc ln proton, neutron v
cc trng thi cng hng (delta resonance) nh minh ha trn hnh 3.36.
Sp = |S|p = |su (1) + su (2) + sd | = 1/2, trong khi neutron c cu trc t hai
d-quark v mt u-quark v l trung ha in v Qn = 2 Qd + Qu = 0 v spin
Sn = 1/2. Tng t nh spin S, isospin ca nucleon cng bng tng ca ba
u u u d u u u
d d
Hnh 3.36: S minh ha cu trc ca proton, neutron nh trng thi ca ba quark trong
trng thi n quark 1s1/2 cp vi nhau thnh trng thi (1s1/2 )3 vi spin tng S = 1/2+ v
spin ng v tng T = 1/2. Trng thi kch thch ca nucleon ++ cng c th m t nh
trng thi ca ba u-quark (1s1/2 )3 vi spin tng S = 3/2+ v spin ng v tng T = 3/2.
u-quark v d-quark nh minh ha trn hnh 3.36. Tuy nhin ta d thy ngay
187
thi ca hai u-quark bt k. y l mt thch thc tng nh khng vt qua
bi gluon gia cc u-quark v d-quark thnh phn trong hai nucleon tng tc.
188
Chng 4
4.1 Tm tt mt s i xng c bn
H U = E U H U = U E = U H [H, U ] = 0. (4.1)
sng nn ta c
U + = U U + U = U U + = 1. (4.2)
l c bo ton.
189
4.1.1 i xng tnh tin
r r = r + a, p p = p, s s = s, (4.3)
vi a l vector hng s c trng cho php tnh tin. Ta k hiu tip php bin
i tnh tin bng ton t U (a) v biu din tng minh h thc bt bin sau
Nh vy, ng sau bt bin tnh tin l lut bo ton ca moment xung lng.
ton nng lng l h qu ca tnh ng nht ca thi gian v ton t tnh tin
190
4.1.2 i xng quay v ma trn quay
r=(r,+)
r=(r,)
Hnh 4.1: Php quay xung quanh trc z mt gc chuyn vector bn knh r sang r .
Trc tin ta xt n gin php quay trn mt phng (x, y) xung quanh trc
z mt gc chuyn vector bn knh r r. Trong biu din ta cc,
(x, y, z) (r, , z), dng tng minh ca ton t php quay R() c th c
191
xc nh t h thc sau
Sau khi thc hin khai trin (4.10) theo chui Taylor
()n n
(r, , z) = n
(r, , z) = exp( )(r, , z) (4.11)
n=0
n!
( ) ( )
iLz
Lz = i~ x y = i~ R() = exp . (4.12)
y x ~
Nh vy, php quay khng gian xung quanh mt trc ta hon ton c
192
gc Euler c xt. Da trn dng tng minh (4.12) ca ton t quay, ta d
Trong cc tnh ton thc t ngi ta thng s dng nh ngha (4.14) cho php
Hnh 4.2: Php quay khng gian chuyn h ta (x, y, z) (x , y , z ) c biu din qua
cc php quay thnh phn xung quanh cc trc ta theo cc gc Euler = (, , ). Minh
ha t ti liu [17].
193
hm ring ca ton t moment qu o l tp hp 2L + 1 cc hm sng c s
|LM tha mn
2
L |LM = ~2 L(L + 1)|LM v Lz |LM = ~M |LM , (4.15)
l hm D sau
|LM DM M ().
(L) (L)
DM M () = LM |R()|LM |LM = (4.16)
M
(L)
vi dM M () c gi l ma trn quay rt gn (reduced rotation matrix). Dng
(L)
tng minh ca dM M () c th c tham kho trong cc sch chuyn kho
R+ () = R1 () DM M (, , ) = DM M (, , ).
(L) (L)
(4.18)
(L) (L)
DM M ()DM N () = M N
M
(L) (L)
DM M ()DN M () = M N . (4.19)
M
194
Cc hm D hp thnh mt h hm c s y v trc chun (hm sng ca
y l tnh cht i xng lin quan ti php bin i phn x gng hay cn
r r = r, p p = p, s s = s. (4.22)
195
bin i phn x gng ch thay i thnh phn qu o ca (3.24)
Rnlj (r)
P nljm (r) = lml sms |jmYlml (r)s (ms ). (4.24)
r mm l s
A
A
A = i = (1)li . (4.26)
i=1 i=1
f |O|i = f |P 1 P OP 1 P |i = i f O f |O|i i f O = 1.
(4.27)
196
Th d cc ton t chuyn dch in O(E) c chn l E = (1) v
197
o phn b e pht ra t phn r ca
60
Co (xem s r trn hnh 1.17
ln cc ta ta ca ht nh sau
r r = r, p p = p, s s = s, t t = t. (4.28)
Tuy nhin, php o nghch thi gian T khng phi l mt php bin i unita
198
conjugation), T C T . Mt th d khc l phng trnh Schroedinger ph
Trong lnh vc phn ng ht nhn, i xng nghch o thi gian cho php
ta biu din tit din mt phn ng ht nhn trc tip a+Ab+B qua tit
199
Hnh 4.4: Tit din ca cc phn ng trc tip v phn ng ngc ti cng mt nng lng
khi tm Ec.m. = Ed M14 N /(M14 N + Md ) = E M12 C /(M12 C + M ) sau khi cn bng cc
h s ng hc ca hai chiu phn ng 14 N + d 12
C + . Minh ha t ti liu [17].
gian (4.33) chuyn trng thi | in sang trng thi | out v ngc li
200
vi cc i lng ny ca |A, ta c th chng minh c
H thc (4.36) cho php ta biu din tit din ca phn ng a + A b + B qua
tit din ca phn ng ngc b + B a + A. Th d trn hnh 4.4 l tit din
ca phn ng trc tip c so snh vi tit din ca phn ng ngc ti cng
14
N+d 12
C + . (4.37)
Ta thy rng hai tit din thc nghim trn hnh 4.4 rt gn nhau (vi chnh
Mt trong nhng h qu quan trng nht ca bt bin quay trong khng gian
quan trng nht phn loi cc trng thi ht nhn khc nhau v nhng kin
201
c h thc giao hon
T (4.38) ta suy ra h thc giao hon sau gia bnh phng moment gc vi
2 2 2
[J , Jx ] = [J , Jy ] = [J , Jz ] = 0. (4.39)
thnh h hm c s cho biu din ti gin php quay khng gian R tng ng
vi moment gc J .
202
4.2.1 Php cng moment gc v h s Clebsch-Gordan
Hnh 4.5: Minh ha php cng hai vector moment gc j 1 v j 2 thnh moment gc tng J
hng theo chiu quay xung quanh trc z . Minh ha t ti liu [49].
php cng moment gc (4.44) l cc trng thi hai nucleon (3.52)-(3.53) trong
203
d ca J c xc nh theo quy tc tam gic (triangle rule) sau
M ca h s CG
giao sau ca h s CG
j1 m1 j2 m2 |JM j1 m1 j2 m2 |J M = JJ M M ,
m1 m2
j1 m1 j2 m2 |JM j1 m1 j2 m2 |JM = m1 m1 m2 m2 . (4.48)
JM
Di y l mt s h thc i xng ca h s CG i vi php o ngc u
nhau: j 1 + j 2 = J 12 J 12 + j 3 = J hoc j 2 + j 3 = J 23 j 1 + J 23 = J .
Hm sng tng ng ca h ba ht s c biu din qua nhau nh sau
|(j1 j2 )J12 , j3 ; J = (1)j1 +j2 +j3 +J (2J12 + 1)(2J23 + 1)
J23
{ }
j1 j2 J12
|j1 , (j2 j3 )J23 ; J. (4.51)
j3 J J23
Racah, xut hin rt thng xuyn trong cc tnh ton cng moment gc ca
tnh ton cp moment gc s xut hin nhng biu tng 9j c cha 9 moment
gc khc nhau [49].
|Ji Jf | 6 6 Ji + Jf . (4.52)
205
hnh chiu khc nhau trn trc z , O thc t l mt tp hp 2 + 1 ton t
O , ( = , + 1, ..., ) v O cn c gi l mt tensor cu bc
(spherical tensor of rank ). Tc dng ca O ln hm sng ht nhn c th
O |Ji Ji Mi |JM O |Ji Mi = |JM . (4.53)
Mi
vi O l ton t trong h ta (x , y , z ) v hm quay D c nh ngha
Ji Mi |Jf Mf
Jf Mf |O |Ji Mi = SJi Mi |Jf Mf Jf ||O ||Ji .
2Jf + 1
(4.56)
206
Ton b cc thng tin cu trc ht nhn gn lin vi chuyn dch (4.56) c
c xc nh theo
tham kho trong sch chuyn kho chi tit v l thuyt moment gc lng t
ca cc tc gi Lin X c [50].
207
khng lm thay i hm ring ca ton t moment qu o l tng ng vi tr
ring ml ca lz . Vi tr ring ca hnh chiu ton t spin ms = 1/2, mt php
quay nh vy s lm i du hm spinor v Rz (2) = exp(i2ms ) 1.
Theo c hc lng t, s khc nhau ny l do cc ton t moment qu o v
khc nhau: SO(3) v SU(2). S hiu bit chi tit cu trc ton t spin bn
( ) ( ) ( )
0 1 0 i 1 0
x = , y = , z = . (4.59)
1 0 i 0 0 1
(x iy )s () = s () v (x iy )s () = s (),
(x iy )t (n) = t (p) v (x iy )t (p) = t (n). (4.60)
hm sng h hai nucleon. C th, khi hai nucleon c hnh chiu spin ln trc
z ngc chiu nhau (s1z = s2z ) th spin tng S=0 v thnh phn spin ca
208
hm sng c dng
111 1 1 111
|S = 0 = |00s1 ()s2 () + |00s1 ()s2 ()
222 2 2 222
1
= [s1 ()s2 () s1 ()s2 ()] . (4.61)
2
Ta d thy trng thi (4.61), m thng c gi l trng thi spin n mc
1 1
P = (1 + 1 . 2 ) v P = (1 + 1 . 2 ). (4.62)
2 2
Ta d dng chng minh c
{ } { }
+1 nu S=1 +1 nu T =1
P = v P = . (4.63)
1 nu S=0 1 nu T =0
Nh vy php hon v ta spin hoc spin ng v ca hai nucleon s cho
209
vi Pr l ton t trao i ta khng gian (r 1 r 2 ) ca hai nucleon.
phn loi cc knh NN khc nhau ca h hai nucleon tng tc, ngi ta thng
Tng tc gia hai nucleon trong mt knh NN trn c th biu din di dng
1 1
vNN = (vs + va ) (vs va )P , (4.65)
2 2
vi vs(a) l cng tng tc NN di dng hm ca cc bin ta khng
Cc phng php c hc lng t trong hnh thc lun biu din lng t ha
trc tip vi cch biu din hm sng n nucleon cng nh hm sng ton
210
phn ca ht nhn trong phng php lng t ha th cp. Do tc ng ca
bt k)
t sinh nucleon bt k
211
Trong trng hp tng qut khi a+
j tc ng ln mt hm sng ht nhn A ta
ca (4.66) nh sau
T (4.68)-(4.71) ta d dng chng minh c h thc phn giao hon gia hai
D thy, tc ng ca ton t nj = a+
j aj ln A cho ta xc sut ca trng thi
212
4.3.2 Cc trng thi n ht v n l trong mu v
1
|jm = a+
jm |0 v |j m = bjm |0,
+
(4.74)
nhn. Theo quy tc c p dng rng ri trong cc tnh ton cu trc ht nhn,
thi ht tng ng
213
4.3.3 Cc ton t sinh v hy boson
|J = BJ+ |0, BJ |J
= |0, BJ |0 = 0. (4.78)
hon sau
(BJ+ )NJi
|NJ1 , NJ2 , ..., NJi , ... = i |0, 0, ..., 0, ..., (4.80)
i
N J i
!
phn ca mt h a boson ta c
BJi |NJ1 , NJ2 , ..., NJi , ... = NJi |NJ1 , NJ2 , ..., NJi 1, ...,
BJ+i |NJ1 , NJ2 , ..., NJi , ... = NJi + 1|NJ1 , NJ2 , ..., NJi + 1, ...,
NJi |NJ1 , NJ2 , ..., NJi , ... = NJi |NJ1 , NJ2 , ..., NJi , .... (4.81)
214
4.3.4 Biu din ca cc ton t n ht v hai ht
f = |jj|f|j j | = j|f|j a+
j aj , (4.83)
jj jj
A |f|A = fjj 0|ajA ...aj2 aj1 a+
j aj aj1 aj2 ...ajA |0
+ + +
(4.85)
jj
215
VLHN l th nng ca tng tc mnh gia cc nucleon
1
A
V = v(i , i ). (4.86)
2
i=i
Bng phng php chng minh tng t [23] ta c th biu din ton t (4.86)
1
V = vijkl a+ +
i aj al ak , (4.87)
2
ijkl
1
ij|v|kl = vi j k l 0|aj ai a+
i aj al ak ak al |0.
+ + +
(4.90)
2
ijkl
1
ij|v|kl = (vijkl vjikl vijlk + vjilk ) = vijkl vijkl v ijkl . (4.91)
2
Nh vy, yu t ma trn hai ht phn i xng v ijkl xut hin nh mt h qu
Hamiltonian (4.92) chnh l biu thc khi u xy dng tng minh phng
216
4.4 Moment a cc in t v xc sut chuyn dch ht nhn
1
E(r, t) = A, B(r, t) = A. (4.95)
c t
Tng tc in t gia ht nhn v trng in t c dng
1 1
Hint = j A d r = [c (r, t)(r, t) j(r, t).A(r, t)]d3 r. (4.96)
3
c c
Trong , c (r, t) l mt in tch ht nhn v j(r, t) l mt dng (current
217
Xc sut dch chuyn (transition probability) in t ca ht nhn c tnh
2
W (i f ) = |f |Hint |i|2 f , (4.98)
~
vi f l mt cc trng thi cui ca ht nhn. Sau khi khai trin cng
c v dng
( )2+1
8( + 1) E
W (E(M ), Ji Jf ) = B(E(M ), Ji Jf ),
~[(2 + 1)!!]2 ~c
(4.99)
l Wigner-Eckart (4.56) vi
Q = c (r)r Y (r)d3 r, M = (r).[r Y (r)]d3 r. (4.101)
218
ta phi lp vo (4.101) cc biu thc tng minh sau ca mt in tch v
|Ji Jf | 6 6 Ji + Jf . (4.105)
Yu t ma trn n ht ca cc moment a cc in t
219
rt gn ca moment a cc in t [21] di dng tng minh sau
[1 + (1)li +lf + ] ji 1 1
ejf ||r Y (r)||ji = e
lf |r |li ji 0|jf , (4.106)
2 4 2 2
( )
2gl l [1 (1)li +lf + ]
N jf || gs s + .[r Y (r)]||ji = N
lf |r1 |li
+1 2
[ ( )]
ji 1 1 gs k
ji 0|jf ( k) gl 1 + , (4.107)
4( 2 ) 2 2
( )
+1
1 1 1 1
vi j = 2j + 1, k = ji + (1)li +ji + 2 + jf + (1)lf +jf + 2 .
2 2
Yu t ma trn theo cc thnh phn bn knh ca hm sng c dng tch phn
lf |r |li =
Rnf lf (r)r Rni li (r)r2 dr. (4.108)
0
ji = 1/2 v jf = + 1/2
3
|r |0 w R0 , R0 = 1.2A1/3 fm. (4.109)
+3
Trong trng hp ny, ta c xc sut ca chuyn dch in t (4.100) ca n
220
c tham kho trong ti liu [51]. Xc sut chuyn dch in t (4.99) hay
[B(E)] = e2 fm
2
, [B(M )] = 2N fm
22
W.u.
2 2/3
W (E1) = 1.587 1015 E3 B(E1) 6.44610 A
2 4/3
W (E2) = 1.223 109 E5 B(E2) 5.94010 A
2 2
W (E3) = 5.698 102 E7 B(E3) 5.94010 A
bc x in t cc E2.
221
4.5 Li kt
Nhng hiu bit v cu trc ht nhn hon ton khng b gn trong cc kin
222
Ti liu tham kho
Ltd., 1990).
Press, 1992).
[6] J. Lilley, Nuclear Physics, Principles and Application (John Wiley &
London, 2002).
223
[9] B. Povh, K. Rith, C. Scholz, F. Zetsche, Particles and Nuclei, An In-
2004).
H Ni, 2003).
Company, 1964).
Inc., 1969).
Inc., 1975).
1976).
224
[21] P. Ring, P. Schuck, The Nuclear Many-body Problem (Springer-Verlag
lishers, 1993).
delberg, 1996).
delberg, 2006).
[27] Nuclear Physics: The Core of Matter, The Fuel of Stars (National
[32] R.B. Firestone, V.S. Shirley, S.Y.F. Chu, C.M. Baglin, J. Zipkin, Table of
[33] http://www.atomicarchive.com/sciencemenu.shtml
225
[35] H. Nakada, Physical Review C 78 (2008) 054301.
[38] D. T. Khoa, E. Khan, G. Colo, N. V. Giai, Nucl. Phys. A 706 (2002) 61.
(2009) 539.
2001).
G 34 (2007) R111.
954.
Press, 1993).
226
[50] D. A. Varshalovich, A. N. Moskalev, V. K. Khersonskii, Quantum The-
[51] P. M. Endt, Atomic Data and Nuclear Datat Tables 55 (1993) 171.
227
Ph lc cc minh ha mu
Ex ~ 10 eV
Ex ~ 10 MeV
Ex ~ 1 GeV
228
Hnh 4.7: Phin bn mu ca hnh 2.
229
Hnh 4.8: Phin bn mu ca hnh 1.4.
230
Proton drip-line
Super
Heavies
N=Z
Sn isotopes
Ni isotopes
Neutron drip-line
N=28
Isotones
231
Hnh 4.10: Phin bn mu ca hnh 1.11.
232
Hnh 4.11: Phin bn mu ca hnh 1.24.
233
Hnh 4.12: Phin bn mu ca hnh 2.3.
u u u d u u u
d d
234
Hnh 4.14: Phin bn mu ca hnh 3.32.
235
Pure neutron matter
2
10
1
10
Exp. flow data
P (MeV fm )
-3
0
10
CDM3Y6
CDM3Y4
1
CDM3Y3
10 M3Y-P3
M3Y-P4
M3Y-P5
D1N
D1S
SLy4
0
10
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8
-3
(fm )
236