Ι Α Ν Ο ΥΑ Ρ Ι Ο Σ 2 0 1 8 ΠΕΡΙΟΔΟΣ B΄ No1

Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο Γ Ι Α Τ Ο Ν Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο - Τ Η Ν Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α - Τ Ο Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν

Selanik,
Saloniki,
Saloniko,
Saloniche,
Soloun,
Salonica,
Salonique,
Thessaloniki,
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ !

Τα τείχη σου !
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΥΛΗΣ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΟ ΔΙΑΔΪΚΤΥΟ
Εκδίδεται στη ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
 H περίκλειστη από Τείχη Πόλη
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ! Τα τείχη σου!
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ ΣΤΗΝ
ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ.
Η κατεδάφιση των θαλάσσιων τειχών της
Θεσσαλονίκης που έγινε από το 1869 μέχρι το 1874
και η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 είναι δύο κρίσιμα
ορόσημα στη νεότερη Ιστορία της πόλης.
Στην πρώτη χρονολογία, όπου τα θαλάσσια τείχη
πέφτουν, η πόλη δείχνει να ελευθερώνεται από
ένα περίκλειστο αιώνιο εναγκαλισμό μαζί τους και
αρχίζει να αναπνέει! Το 1912 έγινε και η πραγματική
Τα τείχη της Θεσσαλονίκης και η πόλη τον 14ο αι.
Επιμέλεια : Αλέξανδρου ΤΖΙΟΛΑ
απελευθέρωση της. Και ενώ συνεχίζεται σταδιακά το
γκρέμισμα των τειχών και το χώρο του βυζαντινού
λιμανιού παίρνει μία νέα μπαζωμένη έκταση, οι
φτωχικές εβραϊκές γειτονιές που βρίσκονταν πίσω από
τα τείχη ανεβάζουν την υπεραξία τους.
Στην δεύτερη χρονολογία, μία άκακη και αδιάφορη,
μικρή τοπική οικιακή ανάφλεξη, έγινε τελικά η πύρινη
κόλαση καταστροφής μίας ολόκληρης πόλης. Ήταν η
δεύτερη «απελευθέρωση» από τά στενά και ελικοειδή
σοκάκκια που βίωνε η πόλη. Είχε βέβαια βιώσει
ακόμη μία πυρκαγιά το 1890 πάλι μήνα Αύγουστο.
σελ. 2

Τα επόμενα χρόνια, αφού απελευθερώθηκε από τους
στριφογυριστούς στενούς δρόμους της και από τα
τείχη της, η πόλη άρχισε να απλώνεται! Μέσα από
τις στάχτες η «φωτιά» δίνει νέα πνοή και η πόλη
διαμορφώνει νέους όρους για την περίοδο που θα
ακολουθήσει.
Η πόλη είναι ταυτισμένη με τα τείχη της μέχρι
της μέρες μας. Η παρουσία των τειχών καθόρισαν
και επηρέασαν καθοριστικά την ανάπτυξη και την
εξέλιξη της πόλης. Η ανθρώπινες δραστηριότητες
στην έγκλειστη πόλη επηρεάζονταν άμεσα από
την παρουσία των τειχών που εκτείνονταν στους
λόφους αλλά και γύρω-γύρω τους.
Όταν η πόλη ξεπέρασε τα τείχη της, ΑΛΛΑΞΕ!
Αυτήν ακριβώς τη σημασία τους θέλει να καταδείξει η
εκτενής παρουσίασή-τους, εδώ.
ΑΛΛΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ που συνέδεσαν την
πόλη με την Ευρώπη.
Μετά τις διπλές αυτές καταστροφές, η Θεσσαλονίκη,
ανήσυχη, με «ανέπαφο» το βαθύ της πυρήνα,
H ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, του Olfert Dapper 1688, Amsterdam.
απλώνεται σιγά-σιγά πέρα από τείχη, πέρα από όρια
και περιορισμούς, επιμένει, διεκδικεί, υπάρχει. Μία
πόλη μαγεμένη και μαγική για τους Βαλκάνιους, με
χιλιόχρονη παρουσία, με ιστορικά αφηγήματα και
παραμύθια, με ζωντανή περιρρέουσα μνήμη.
Ανάμεσα σε αυτές τις χρονολογίες και κάποιες άλλες
παρόμοιες -με αυτήν της πτώσης των τειχών- της
επικοινωνίας δηλ. της πόλης με των έξω κόσμο είναι :
• Το 1888 το πρώτο επιβατικό τρένο της γραμμής
φθάνει στην Θεσσαλονίκη!
• Το 1897 (5 Ιουλίου 1897 γράφει η δισεβδομαδιαία
εφημερίδα «Le Journal de Salonique» [1895-1910]
που εξέδιδε στα γαλλικά ο εβραϊκής καταγωγής
Σααντί Λεβί) ο κινηματογράφος κάνει το ντεμπούτο
του στη Θεσσαλονίκη, στην πίσω αίθουσα του καφέ-
μπρασερί «Η Τουρκία», με έργο των αδερφών Λυμιέρ.
Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι η πρώτη δημόσια
προβολή ταινιών των Λυμιέρ έγινε το 1895 στο Παρίσι,
το 1896 στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη και το 1897
στη Θεσσαλονίκη.
σελ. 3
 Ακριβής απεικόνιση της πόλης και των τειχών της σε γκραβούρα εποχής.
Η Θεσσαλονίκη αρχίζει να μπαίνει στον χάρτη των
ευρωπαϊκών, τουλάχιστον, μητροπόλεων.
Στους Βαλκανικούς Πολέμους και κατά τον Α’
Παγκόσμιο η Θεσσαλονίκη αποτελεί κέντρο
διερχομένων. Η συνέχεια είναι γνωστή.
Τα τείχη σταμάτησαν να αποτελούν εμπόδιο
για την πόλη. Σήμερα το πολυγωνικό ίχνος τους
χάνεται ανάμεσα στις πολυκατοικίες ανεβαίνοντας
ή κατεβαίνοντας τις πλαγιές της και μόνο ο πύργος
του Επταπυργίου ψηλά στο λόφο κρατάει ακόμη το
υπέρτατο ύψος, ακάλυπτος.
Συνοπτικά ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ για ΤΑ
ΤΕΙΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
Η αρχική περιτείχιση της πόλης της Θεσσαλονίκης,
ανάγεται στους χρόνους της ίδρυσής της από
τον βασιλιά της Μακεδονίας Κάσσανδρο, περί το
316/315 π.Χ. Η έκταση ωστόσο της αρχικής αυτής
κατασκευαστικής φάσης των τειχών παραμένει μέχρι
και σήμερα αδιευκρίνιστη.
Τα τείχη έσωσαν τη Θεσσαλονίκη τον 1ο π.Χ. αιώνα,
όταν βάρβαρα Θρακικά φύλα πολιόρκησαν την πόλη,
σύμφωνα με μαρτυρίες του Ρωμαίου ρήτορα Κικέρωνα,
που το 58 π.Χ. βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη εξόριστος
από τη Ρώμη.
Για να αντιμετωπισθεί ο κίνδυνος εκείνος,
αναγκάσθηκαν οι Θεσσαλονικείς να κατασκευάσουν
γρήγορα διάφορα οχυρωματικά έργα στην Ακρόπολη
της σημερινής Άνω Πόλης και να επισκευάσουν σε
πολλά τμήματα τα τείχη.
Τα ασφαλή τείχη της πόλης έκαναν επίσης τους
οπαδούς του Πομπήιου και άλλους συγκλητικούς,
στην εποχή του εμφύλιου πολέμου των Ρωμαίων (49-
48 π.Χ.), να καταφύγουν για προστασία στην πόλη.
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο δεν έγιναν σοβαρά έργα
στα τείχη της πόλης παρά μόνο συμπληρώσεις και
συντηρήσεις των τειχών της Ελληνιστικής περιόδου.
Ίσως μόνο γύρω στη Χρυσή Πύλη (σημερινή πλατεία
Δημοκρατίας) να ανασκευάσθηκε το τείχος, καθώς
το 42 π.Χ. τοποθετήθηκε εκεί τιμητική αψίδα για
την υποδοχή των νικητών της μάχης των Φιλίππων
Αντωνίου και Οκταβίου. Παρόμοιες επεμβάσεις έγιναν,
στον ίδιο χώρο, τον 1ο μ.Χ. αιώνα.
Από την 3ο-4ο αι. μ.Χ. η Θεσσαλονίκη ανέ-πτυξε
έντονη εμπορική δραστηριότητα και δημιουργήθηκαν
δύο λιμάνια στις δύο απολήξεις του θαλάσσιου τείχους
της: το εμπορικό στη δυτική πλευρά (περιοχή στα
σελ. 4
Ανω : Χάρτης με τα Βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης, τις πύλες των τοιχών και ενδεικτικά το βασικό οδικό εσωτερικό
δίκτυο. Ολοι οι υπόλοιποι δρόμοι της πόλης ήταν στενά σοκάκια, χωρίς καμία ρυμοτομία.
Κάτω : Άποψη της Θεσσαλονίκης, στην εφημερίδα Le Journal Illustré, 1876, από την Δυτική πλευρά της πόλης.

σελ. 5
 Τον ίδιο αιώνα επισκευάστηκαν τα τείχη της
Θεσσαλονίκης με εντολή του αυτοκράτορα Ιουλιανού
του Παραβάτη, για να αντιμετωπισθούν οι κίνδυνοι
από τις συχνές επιδρομές των βαρβάρων.
Τα κυριότερα όμως οχυρωματικά έργα στη Θεσσαλονίκη
έγιναν επί αυτοκράτορα Μ. Θεοδοσίου (379-395
μ.Χ.). Για μία ακόμη φορά τότε, η Θεσσαλονίκη έγινε
προσωρινή έδρα του αυτοκράτορα, γιατί προσφερόταν
γεωγραφικά και επιχειρησιακά στον πόλεμο κατά των
επιδρομέων Γότθων.
Επιγραφή που σώζεται στα ανατολικά τείχη αναφέρεται
στη δραστηριότητα αυτή του Θεοδοσίου, ο οποίος
ανάθεσε όλο το έργο στον ειδικό για οχυρώσεις πόλεων
Πέρση Ορμίσδα: “....τείχεσιν αρρήκτοις Ορμίσδας
εξετέλεσε την δε πόλι(ν)....”
Η επιβλητική παλαιοχριστιανική οχύρωση, μεγάλο
τμήμα της οποίας σώζεται μέχρι και σήμερα, ακολουθεί
το περίγραμμα των ρωμαϊκών τειχών, τα οποία και
περιλαμβάνει στην εσωτερική πλευρά της κατασκευής
της, ενισχύοντας κατά τον τρόπο αυτό το πάχος της
συνολικής οχύρωσης.
Τα τείχη ενισχύονται, στα χαμηλά πεδινά τμήματα
της πόλης με προτείχισμα και ισχυρούς τριγωνικούς
προβόλους σε πυκνά διαστήματα, ενώ στα υψηλότερα
Θεσσαλονίκη, 1784
και λιγότερο επισφαλή τμήματα ενισχύονται κατά
διαστήματα, κυρίως με ορθογώνιους πύργους.
ΝΔ του Ναού του Αγίου Μηνά) και το βασιλικό
Η μόνη νέα προσθήκη στο ρωμαϊκό διάγραμμα των
στην ανατολική (στον άξονα της σημερινής οδού
τειχών υπήρξε η ακρόπολη, η οποία καταλαμβάνει
Δημητρίου Γούναρη).
το βορειοανατολικό τμήμα της οχύρωσης της πόλης.
Περί τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ., η αρχική οχύρωση της
Αυτή έχει τριγωνικό σχήμα και περιβάλλεται από
ελληνιστικής περιόδου, ενισχύεται και συμπληρώνεται
δυτικά, βόρεια και ανατολικά από ισχυρά τείχη, που
με νέα τείχη, που στόχο είχαν την απώθηση επιδρομής
ανά τακτά διαστήματα ενισχύονται από τετράγωνους
των Γότθων, ενώ στα ανατολικά τείχη, στην περιοχή
και τριγωνικούς πύργους, οι οποίοι αναπτύσσονται
Κάμπος, πιστεύεται πως ο καίσαρας Γαλέριος
σε εναλλαγή μεταξύ τους, έτσι ώστε να διασφαλίζουν
διεύρυνε τον περιτειχισμένο χώρο της πόλης, για να
την προστασία των πλέον ευπρόσβλητων σημείων.
δημιουργήσει το μεγάλο κτιριακό συγκρότημα των
Τα βορειοδυτικά τείχη της ακρόπολης, ενισχύθηκαν
ανακτόρων του (αρχές 4ου μ.Χ. αιώνα).
περαιτέρω με ισχυρό προτείχισμα, τμήματα του οποίου
Τα τείχη αυτής της περιόδου ενισχύονται ανά τακτά
διατηρούνται μέχρι και σήμερα.
διαστήματα από ορθογώνιους πύργους, χτισμένους με
Το βορειοανατολικό άκρο της ακρόπολης καταλαμβάνει
σχιστόλιθους, πλίνθους και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά
το φρούριο του Επταπυργίου, το οποίο παρουσιάζει ένα
μέλη, προερχόμενα από αρχαιότερα κτίσματα της
σύμπλεγμα διαφορετικών κατασκευαστικών φάσεων,
πόλης.
που ανάγο-νται από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο
Κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους (4ος - 5ος
έως και την περίοδο της τουρκοκρατίας.
αι. μ.Χ.), τα τείχη δέχονται εκτεταμένης έκτασης
Aξιόλογες εργασίες στα τείχη της Θεσσαλονίκης
εργασίες συμπλήρωσης, επιδιόρθωσης και ενίσχυσης.
έγιναν επί των Bυζαντινών αυτοκρατόρων Ζήνωνα
Οι οχυρώσεις της Θεσσαλονίκης συμπληρώθηκαν με
(474-491), Αναστασίου Α΄ (491-518) και Λέοντα του
σοβαρά έργα, κυρίως στο παραθαλάσσιο τμήμα, την
Σοφού (886-912). Μετά την άλωση της πόλης από
εποχή του Μ. Κωνσταντίνου, όταν αυτός έκανε την
τους Σαρακηνούς Άραβες, το 904, που μπήκαν στη
πόλη βάση πολεμική κατά του γαμπρού του Λικιννίου
Θεσσαλονίκη από τα χαμηλά παραθαλάσσια τείχη της,
(324 μ.Χ.).
σελ. 6
 Χάρτης (χωρίς κλίμακα) της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας.
επί Ρωμανού Λεκαπηνού (919-945), υψώθηκαν τα
τείχη της θάλασσας και η πόλη έγινε πιο ασφαλής.
Όταν ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος
(976-1025) έκανε τη Θεσσαλονίκη βάση στους
πολέμους του κατά των Βουλγάρων, πραγματοποίησε
πολλές συμπληρώσεις και επισκευές στα τείχη της
πόλης.
Ένα όμως τμήμα των ανατολικών τειχών, συνέχιζε
να μένει σχετικά αδύναμο, παρόλο ότι στο σημείο
αυτό χτυπούσαν οι επιδρομείς που έφταναν από τη
θάλασσα. Αυτή την αδυναμία εκμεταλλεύτηκαν οι
Νορμανδοί, για να μπουν στη Θεσσαλονίκη το 1185.
Γύρω στα 1230-1232 έγιναν νέες εργασίες στα βόρεια
τείχη, στην Ακρόπολη.
Τότε κτίζεται ο Πύργος του Δεσπότη Μανουήλ, όπου
υπάρχει η επιγραφή:
“Σθέν(ε)ι Μανουήλ του κρατίστου δεσπότου
Ήγειρε τόνδε πύργον (αυ). (σύν) τω τειχίω
Γεώργιος δουξ απόκαυκος εκ βάθρων”
Αργότερα, το 14ο αιώνα, καθώς η πόλη απειλείται από
τους Καταλανούς, τους Σέρβους και τους Τούρκους,
συμπληρώνονται τα παραθαλάσσια τείχη από το
στρατιωτικό “λογοθέτη” της πόλης Υαλέο (1316), ενώ η
λαϊκή κυβέρνηση των Ζηλωτών (1342-1349) φρόντισε
και αυτή για την οχύρωση της πόλης.
Με την πτώση των Ζηλωτών, έρχεται στη Θεσσαλονίκη
η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, που επιμελείται
την κατασκευή νέων οχυρωματικών έργων στα
ανατολικά τείχη ανοίγοντας και δύο νέες πύλες προς
την Ακρόπολη.
Στην πύλη που βρίσκεται κοντά στον πύργο του
σελ. 7
 Θεσσαλονίκη, 1850 Ιστορικοί Χάρτες με την χωρική ανάπτυξη της πόλης.
Τριγωνίου (ή της Αλύσεως) υπάρχει η επιγραφή:
“Ανηγέρθη η παρούσα πύλη ορισμώ της κραταιάς και
αγίας ημών
κυρίας και δεσποίνης κυράς Άννης της Παλαιολογίνης
υπηρετήσαντος
καστροφύλακος Ιωάννου Χαμαετού... τω ςωξγ
ινδικτιώνος Θ.” (=1355)
Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας στην πόλη
(1423-1430), έγιναν προσπάθειες για να ενισχυθεί
η άμυνα της Θεσσαλονίκης με την εκτέλεση νέων
έργων στα τείχη, καθώς οι Τούρκοι στένευαν τον
αποκλεισμό της πόλης. Στην εποχή αυτή, κατά μία
άποψη, ανάγονται οι δύο πύργοι που σώζονται στην
πόλη σήμερα, ο Λευκός Πύργος κοντά στη θάλασσα
και ο πύργος του Τριγωνίου στην Άνω Πόλη.
Παρόμοιοι πύργοι, πιο μικροί σε μέγεθος, υπήρχαν
κατά τη βυζαντινή περίοδο σε όλη την περίμετρο των
τειχών. Οι πύργοι αυτοί, που ονομάζονταν πρόβολοι,
με σχήμα κάτοψης τετράγωνο, πολύγωνο, κυκλικό ή
ημικυκλικό, έφταναν τους 70 όταν υπήρχαν όλα τα
τείχη της πόλης.
Θεσσαλονίκη, 1905
Τα τείχη της Θεσσαλονίκης είχαν ύψος, κατά μέσο
όρο, 10-12 μ. και ανάπτυγμα 8 περίπου χιλιόμετρα. Στο
μεγαλύτερο μέρος τους υπήρχε, προς τα έξω, ένα άλλο
τείχος, το έξω τείχος, ή έξω διατείχισμα, ή περίτειχον ή
προτείχισμα, όπως το ονόμαζαν οι βυζαντινοί.
Τα δύο τείχη είχαν σκοπό να δημιουργούν γραμμές
άμυνας κατά των επιδρομέων, ενώ έξω από αυτά, για
ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, υπήρχε μία τάφρος που
γέμιζε με θαλασσινό νερό και είχε ξύλινες γέφυρες που
καταστρέφονταν κατά τις εμπόλεμες περιόδους.
Τα τείχη, με φάρδος 10 περίπου πήχεις (4,60 μ.), είναι
κατασκευασμένα με πέτρες και τούβλα -”ζωνάρια”-
κάθε 2-3 μ., που πολλές φορές γίνονται και τόξα.
Κοντά στις πύλες η κατασκευή των τειχών ήταν
πιο επιμελημένη και χρησιμοποιούνταν πέτρινα και
μαρμάρινα αγκωνάρια ή οπτοπλινθοδομές. Ακόμα, σε
πολλά σημεία εντοιχίζονταν σπασμένα αγάλματα και
αρχιτεκτονικά μέλη από ελληνικά κτίσματα, βωμούς
και επιτύμβιες στήλες.
Γνωστές πύλες των τειχών της Θεσσαλονίκης ήταν:
η πύλη της Ρώμης (κοντά στο Λευκό Πύργο), η
σελ. 8
 Θεσσαλονίκη, 1831. Αυτήν ήταν περίπου η εικόνα της πόλης από το πλοίο
που έμπαινε στο λιμάνι της Θεσσaλονίκης εκείνη την εποχή. (M. Cousinery, Παρίσι).
Κασσανδρεωτική πύλη (στη σημερινή πλατεία
Συντριβανίου), η Ληταία πύλη (στο δυτικό άκρο
της οδού Αγίου Δημητρίου), η Ψευδόχρυση ή Νέα
Χρυσή πύλη (στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου
Δημητρίου), η Χρυσή πύλη (στη σημερινή πλατεία
Δημοκρατίας ή Βαρδαρίου), η πύλη του Γιαλού (κοντά
στη θάλασσα). Ακόμα γνωστή πύλη ήταν και αυτή της
Άννας Παλαιολογίνας, που σώζεται και σήμερα στην
Άνω Πόλη, κοντά στον πύργο του Τριγωνίου.
Πάνω στην Ακρόπολη, όπου στρατοπέδευε η
φρουρά της πόλης, υπήρχαν 14 μικρές πύλες που
λέγονταν παραπύλια ή παραπόρτια και χρησίμευαν
για στρατιωτικούς -κύρια- λόγους. Παρόμοιες μικρές
πύλες υπήρχαν και στο παραθαλάσσιο τείχος.
Στους χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας τα τείχη,
εξακολούθησαν να σηματοδοτούν τη φυσιογνωμία της
πόλης και επιδέχθηκαν κυρίως πρόχειρες προσθήκες
και επεμβάσεις, που δεν αλλοίωσαν σε σημαντικό
βαθμό την αρχική τους μορφή.
Η ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΗ των τειχών.
Στην όψιμη οθωμανική περίοδο, στο πλαίσιο
εξωραϊσμού της πόλης κατεδαφίστηκε αρχικά το
θαλάσσιο τείχος μεταξύ των ετών 1869 - 1874 και εν
συνεχεία τμήματα του ανατολικού και δυτικού τείχους
στα 1890, 1902 και 1911.
Η πραγματοποίηση του “έργου” είναι επεισοδιακή.
Τον Σεπτέμβριο του 1869 η Πύλη δίνει την άδεια και
ειδικές αρμοδιότητες στον Σαμπρί (ανέλαβε Βαλής
τον Φεβρ. 1869) για να γκρεμίσει το παραθαλάσσιο
τείχος. Αμέσως ο Σαμπρί καλεί από τη Σμύρνη τον
μηχανικό Rοcco Vitali (ο οποίος είχε κάνει εκεί την
επέκταση της παραλίας της πόλης το 1866 με διοικητή
τον Σαμπρί), για να επεξεργαστεί τεχνικά και να
ολοκληρώσει ένα αρχικό σχέδιο.
Ο Σαμπρί πασάς για να δημιουργηθεί κλίμα
εμπιστοσύνης για την κατασκευή του έργου,
αποφασίζει να ξεκινήσει με την κατεδάφιση των
τειχών, προτού να ολοκληρωθούν οι μελέτες, ώστε να
υπογραμμίσει μ’ αυτόν τον τρόπο τη θέλησή του να
υλοποιηθεί το έργο. Πράγματι στις αρχές του 1870 σε
ειδική τελετή που οργανώνεται και η οποία έχει θετικό
ψυχολογικό αντίκτυπο, ο Σαμπρί αρχίζει ο ίδιος το
γκρέμισμα του τείχους, ρίχνοντας το πρώτο υλικό στη
θάλασσα, ενώ οι κάτοικοι της πόλης πανηγυρίζουν και
σελ. 9
 Η παλιά πόλη και η καινούργια σε προβολική αντιστοίχιση με βάση δύο χάρτες του Δημ. Σαββίδη (FB/ΠΦτΘ).

H Θεσσαλονίκη από τα ανατολικά τον 19ο αι. σε γκραβούρα εποχής, όπως την έβλεπε ο περιηγητής μπαίνοντας στον Θερμαικό.
Ρωμαικοί Χρόνοι : Η Κασσανδριώτικη πύλη που οδηγούσε κατ’ ευθείαν στην Καμάρα. Μπροστά από τα τείχη φαίνεται το
προτείχισμα.
του προσφέρουν ως δώρο ένα ασημένιο μυστρί.
Το έργο αναλαμβάνουν οι υπηρεσίες του Βιλαετιού
με επικεφαλής τον Vitali που έχει την επίβλεψη της
κατασκευής και ο οποίος αμείβεται με ποσοστό 5%
επί των δαπανών (χωρίς ανώτατο όριο). Οι εργασίες
ξεκινούν στους πρώτους μήνες του 1870 και σχεδόν
ταυτόχρονα γίνονται οι δημόσιες εκποιήσεις των
οικοπέδων!
Το 1871 ο Σαμπρί πασάς ζητά και παίρνει την άδεια
να κατεδαφίσει τον Πύργο της Αποβάθρας, που
βρισκόταν στο δυτικό άκρο του παραθαλάσσιου
τείχους, δίπλα στην είσοδο του βυζαντινού λιμένα,
καθώς και ένα τμήμα του Φρουρίου (Τοπ-χανέ).
Λίγους μήνες μετά και χωρίς να γίνουν γνωστοί οι
λόγοι, ο Σαμπρί αντικαθίσταται από τον Ισμαήλ πασά
και οι εργασίες σταματούν.
Οι ξένοι πρόξενοι με σκοπό να διαφυλάξουν τα
συμφέροντα των υπηκόων τους (!), υποδεικνύουν την
ανάθεση του έργου σε ιδιώτες, με βάση την συμφωνία
για την αποπεράτωση της προκυμαίας που έκανε στη
Σμύρνη η εταιρία Dussaud.
Ο Νουσρέτ πασά, αντικαθιστά τον Ισμαήλ, απολύεται
ο Vitali και λίγες μέρες μετά εμφανίζεται η γαλλική
εταιρία Piot της Μασσαλίας, με προτάσεις για την
ανάληψη του έργου.
Το έργο διακόπηκε ξαφνικά στα 1872 και δεν γνωρίζουμε
αν δόθηκε συνέχεια στην αίτηση της γαλλικής εταιρίας.
Η ολοκλήρωση του έργου, η οποία επιτεύχθηκε ωστόσο,
απασχόλησε τη Θεσσαλονίκη σ’ όλη τη διάρκεια
της επόμενης δεκαετίας και συνδυάστηκε με άλλα
σημαντικά έργα για την πόλη.
Στη δεκαετία του 1890 ολοκληρώνεται η καταστροφή
μεγάλου τμήματος των τειχών με την κατεδάφιση του
ανατολικού τείχους από την «Κασσανδρεωτική» πύλη
ως τον πύργο «Κανλή Κουλέ», όπου δημιουργείται η
λεωφόρος «Χαμιντιέ», η μετέπειτα οδός Εθνικής Αμύνης
ή Βασιλίσσης Σοφίας.
Τα υλικά της κατεδάφισης του παράλιου τείχους,
απορρίπτονταν στα θεμέλια των τειχών και προς της
πλευρά της θάλασσας οπότε προέκυψε μία νέα λωρίδα
οικοδομήσιμης γης και πέραν αυτής δημιουργήθηκε η
παραλιακή οδός μαζί με την νέα προκυμαία.
Αρχικά εκτείνεται πλακόστρωτη και μέχρι το 1893 χωρίς
τροχιοδρομικές γραμμές.
Το τραμ που κατασκευάζεται μετά είναι αρχικά ιππήλατο
και αργότερα ηλεκτροκίνητο (στις αρχές του 1900). Μια
σελ. 11
Ρωμαϊκοί Χρόνοι : Η διάταξη των τειχών, το προτείχισμα, η πύλη στο ρωμαικό λιμάνι, ο Ιππόδρομος, το
σύμπλεγμα των ανακτόρων του Γαλέριου, η Ροτόντα. (εξαιρετική απεικόνιση της ΙΣΤ΄Εφ.Αρχαιοτήτων).

σελ. 12
1831. Επι Τουρκοκρατίας, μόλις έμπαινε κάποιος από την Κασσανδριώτικη Πύλη αντίκριζε ο,τι απέμεινε από την αψίδα
του Γαλέριου.
Κάτω : Μόλις περνούσε κάποιος την Χρυσή Πύλη στο Βαρδάρι που είχε δύο πόρτες (για αμυντικούς λόγους) αμέσως
αντίκρυζε μία αψίδα που θεωρείται ότι ήταν αφιερωμένη στους Ρωμαίους Οκταβιανό και Αντώνιο, με φυλάκια αριστερά-
δεξιά για τους υπαλλήλους του τελωνείου (1831, Cousinery). Το 1874 κατεδαφίζονταν ακόμη τα τείχη, η εν λόγω αψίδα
μαζί με την Πύλη του Βαρδάρι και η Πύλη της Καλαμαριάς, ενώ κατασκευάζονταν και η προκυμαία μέχρι τον Λ. Πύργο
μας λέει ο Ab. Duchesne, βλ. σελ. 40 παρακάτω. (δεξιά απεικόνιση Γ & Ι Αρτόπουλος).

σελ. 13
Επάνω :ΤΑ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΤΕΙΧΗ της Θεσσαλονίκης (φωτ. Abdullah Feres, 1859 - Κρατικά Αρχ. Ουγγαρίας/ FB /ΠΦτΘ).
Κάτω : Σχεδιάγραμμα που δημοσιεύθηκε στη σελίδα FB/ΠΦτΘ όπου αποτυπώνεται από τη θέση φωτογράφισης, το
τείχος, η ακτογραμμή, η πόλη και οι θέσεις των σημερινών οδών ώστε να προσανατολισθεί καλύτερα ο αναγώστης. (πηγή
FB/Akis Vasdokas).

Η Οθωμανική διοίκηση της Θεσσαλονίκης του Σαμπρί-πασά τη δεκαετία του 1860 αποφάσισε το γκρέμισμα
των τειχών της πόλης για τρεις λόγους : 1ος. Για λόγους υγιεινής, αφού δεν έφτανε ο θαλασσινός αέρας στη
πόλη με αποτέλεσμα να υποφέρει ο πληθυσμός από διάφορες επιδημικές ασθένειες. 2ος. Υπήρχε το όραμα
να δημιουργηθεί μια μεγάλη προκυμαία στην οποία θα μπορούσε να φιλοξενήσει περισσότερα πλοία από
το μικρό λιμανάκι που υπήρχε μέχρι τότε. Και 3ος λόγος ήταν η ανάπτυξη του εμπορίου με τη δημιουργία
καταστημάτων και βιομηχανιών πάνω στο μέτωπο της παραλίας, πράγμα που έγινε κυρίως από Εβραίους.
Ο Σαμπρί-πασά πριν έρθει στη Θεσσαλονίκη (1869-1871), ήταν διοικητής της Σμύρνης και είχε κατασκευάσει
το 1866 τη νέα προκυμαία της με το μηχανικό Ρόκκο Βιτάλι. Όταν μετατέθηκε στη Θεσσαλονίκη κάλεσε
τον Vitali να κατασκευάσει και την προκυμαία της Θεσσαλονίκης με αμοιβή 5% επι των δαπανών.
σελ. 14
Πάνω : Χάρτης (Κάτοψης & Όψης) με τη θέση του τείχους. Αποτυπώνεται η πόλη με τα οικοδομικά τετράγωνα, η γραμμή
του τείχους με το παλιό λιμάνι του Μεγ. Κωνσταντίνου καθώς και η προέκταση της πόλης προς τη θάλασσα με τα νέα
οικοδομικά τεράγωνα και την προκυμαία.

Κάτω : Φωτογραφία του τείχους από τα δυτικά περί το 1860.

Από την πλευρά της θάλασσας το τείχος είχε μικρές πόρτες που έβγαιναν οι ψαράδες ή υπήρχε επικοινωνία με την ακτή
ελεγχόμενη (όχι τακτική). Επίσης υπήρχαν ιδιότυπες ξύλινες χοάνες όπου οι κάτοικοι πετούσαν σκουπίδια στην θάλασσα.

σελ. 15
Πάνω : Χάρτης με τις θέσεις του ρωμαικού και βυζαντινού τείχους και το παλιό λιμάνι του Μεγ. Κωνσταντίνου.
Παλαιότερα η ακτογραμμή έφτανε περίπου μέχρι την οδό Τσιμισκή όπως διαγράφονταν μέχρι την επαναχάραξή της πριν
μερικές δεκαετίες. Η ρωμαική θαλάσια οχύρωση ήταν αυτή που αντέκρουσε της επιθέσεις των Σλάβων τον 6ο και 7ο
αιώνα. Κατόπιν φαίνεται ότι το βυζαντινό τείχος δημιουργήθηκε με μικρή μετατόπιση προς την οδ. Πρ. Κορομηλά όταν
κατασκευάσθηκε με τα υλικά του ρωμαικού τείχους που γκρεμίσθηκε. (Π. Φωτιάδης : Παρατηρήσεις στο θαλάσσιο τείχος της
Θεσσαλονίκης).
Στο μέσον : Αριστ. Η περιοχή του λιμανιού στα 1916 σε αεροφωτογραφία της Στρατιάς της Ανατολής. (Πηγή : Αλ.
Γερόλυμπου/Γ. Επαμεινώνδας) και Δεξιά χάρτης της περιοχής με την διάταξη των τειχών & του λιμανιού.

Κάτω : Σχέδιο με την Ακρόπολη και το Βόρειο τείχος της πόλης. Απεικονίζεται η σειρά των πύργων από την Πύλη της
Παλαιολογίνας μέχρι την Παλαιά Πύλη. Οι πύργοι Π12-Π13 αποκαλύπτεται ότι στρέφονται προς το εσωτερικό της πόλης,
στοιχείο που καταδεικνύει ότι ανήκουν στην άμυνα της ακρόπολης! Ο Π13 πήρε την οριστική του μορφή τον 12ο αι.
(M. Παισίδου - Α. Χατζηιωαννίδης : Αρχαιολογικές παρατηρήσεις στα Βόρεια τείχη).

Οι δύο πόρτες της Ληταίας πύλης Π12 - Π13

σελ. 16
 H περιοχή του Τοπ Χανέ και το δυτικό τμήμα της Θεσσαλονίκης με ένα τμήμα του ΝΔ παράλιου
τείχους, στο βάθος διακρίνεται το Επταπύργιο, το Σαατλί τζαμί (FB/Nikos Papaoikonomou).
δεύτερη έμπληση στη θάλασσα έγινε το 1900 για να
δημιουργηθεί ο πρώτος προβλήτας. Τότε περίπου
ξεκινούν και οι εργασίες επέκτασης της παραλίας
κατά (8) μέτρα.
Τον Φεβρουάριο του 1917 η διαπλατυμένη λεωφόρος
ανασκάφτηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις και
τοποθετήθηκε σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε
το λιμάνι με τη Μίκρα. Πλέον τρένο, τραμ, άλογα και
κάρα διεκδικούσαν τον χώρο της παραλίας από τους
πεζούς.
Μετά το 1926 η εμπορική λειτουργία της πόλης
μεταφέρθηκε στην οδό Τσιμισκή που μόλις είχε
ολοκληρωθεί η διάνοιξή της. Στο παραλιακό μέτωπο
παρέμειναν για αρκετά χρόνια ακόμη η διασκέδαση, η
αναψυχή, η ψυχαγωγία και τα ωραιότερα ξενοδοχεία
της.
Στα χρόνια της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας,
τα τείχη, ως αναπόσπαστο κομμάτι του αστικού
περιβάλλοντος, συνέχισαν να δέχονται καταστροφικές
επεμβάσεις, που σε κάθε περίπτωση ήταν συνδεδεμένες
με τη ραγδαία πολεοδομική ανάπτυξη και τις κατά
εποχές οικιστικές ανάγκες, που απαιτούσαν χώρο,
αλλά και εξεύρεση υλικών δόμησης.
Διανοίξεις οδών και αυθαίρετες κατασκευές και
χρήσεις του παρακείμενου στα τείχη ελεύθερου
χώρου, είχαν ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση της
ποιότητάς τους, τη διάσπαση της ενότητάς τους
ως συνόλου, την παρεμπόδιση των προσβάσεων
και την απώλεια ζωτικού χώρου γύρω από αυτά.
Επιπλέον, γεωλογικοί, κλιματολογικοί και βιολογικoί
παράγοντες επιβάρυναν περαιτέρω την κατάσταση
διατήρησής τους, προκαλώντας με την πάροδο του
χρόνου την αποσάθρωση συνδετικών κονιαμάτων,
την απώλεια δομικού υλικού και την κατάρρευση
τμημάτων τους.
Σήμερα η πόλη έχει μία προκυμαία που έγινε με τις
οδηγίες του -ολίγων μηνών- περαστικού Σαμπρί
πασά για τις ανάγκες των Τούρκων ή κατά δεύτερον
επεκτάθηκε, όχι όμως στη βάση των αναγκών και του
σχεδιασμού μιας σύγχρονης ευρωπαικής πόλης.
Τα εναπομείναντα τείχη της Θεσσαλονίκης, παρά τις
επεμβάσεις που διαχρονικά δέχθηκαν, διασώζονται
κατά το ήμισυ περίπου της αρχικής τους περιμέτρου
(8χλμ.), σε μήκος 4,5 χλμ. Κηρύχτηκαν στο σύνολό
τους ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1961 (Υ.Α.
15813/19.12.1961, ΦΕΚ 36Β/ 03/02/1962) και έχουν
χαρακτηριστεί Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής
Κληρονομιάς από την UNESCO το 1989.
σελ. 17
 Οι Περιηγητές περιγράφουν την πόλη

1919. Ο Fred. Boissonnas επισκέπται την πόλη και τη φωτογραφίζει.

Πάνω : Περιδιαβαίνοντας τα ανατολικά τείχη ψηλά προς το Επταπύργιο.

ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ για την πόλη και τα τείχη της1

θάλασσας και άλλα δύο από την πλευρά της

1788, Alessandro Bisani
Ιταλός ταξιδιώτης, λάτρης των κλασικών αρχαιοτήτων,
με ανιδιοτελές πνεύμα. Πραγματοποίησε ένα ταξίδι στην
Ελλάδα από τις 29 Απριλίου 1788 έως τις 7 Οκτωβρίου 1789,
επισκεπτόμενος την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τα νησιά του
Αρχιπελάγους φθάνοντας μέχρι την Κωνσταντινούπολη.
Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 1788:
Η πόλη αυτή βρίσκεται στο άκρο ενός κόλπου και
σταματά στους πρόποδες ενός βουνού. Την πλαισιώνουν
δύο παλιά ερειπωμένα κάστρα από την πλευρά της
ξηράς. Η περίμετρός της είναι πέντε με έξι μίλια και
περιβάλλεται από αρκετά γερό τείχος. Τα σπίτια
είναι ξύλινα, βαμμένα κόκκινα. Το τμήμα κάτω από
τη σκεπή βάφεται μαύρο. Στις γωνίες των σπιτιών
υπάρχει συχνά κάποιος στίχος από το Κοράνι ή ένα
απόσπασμα από κάποιο ποίημα, γραμμένο με χρυσά
γράμματα. Τα σπίτια διαθέτουν βεράντες και οι αυλές
κοσμούνται συχνά με κυπαρίσσια, τα οποία αρέσουν
ιδιαίτερα στους Τούρκους, που έχουν μία τάση προς
τη μελαγχολία. Εξαιτίας της θερμότητας του ήλιου,
οι κυριότεροι δρόμοι σκεπάζονται με ξύλα, τα οποία

σελ. 18
Πάνω : Δύο όψεις της Θεσααλονίκης από δυτικά : πάνω του 1873 και στη μέση του Μakenzie το 1877 (British Library).
Τα δυτικά τείχη δεν έχουν κατεδαφιστεί ακόμη ενώ δεν υπάρχει το παράλιο τείχος.
Κάτω : Τα τείχη δυτικά του Επταπυργίου περί το 1915.

σελ. 19
Η Νέα ή Ληταία Πύλη που βρίσκονταν στα Δυτικά τείχη στη θέση εισόδου της σημερινής οδ. Αγ. Δημητρίου. (Από την
εφημερίδα L’Illustration, 1876. Τουρκικός στρατός εξέρχεται με κατεύθυνση τον Σιδηροδρομικό Σταθμό).

Η Βόρεια Πύλη του Τοπ Χανέ δυτικά σε card postal

και δίπλα (στην έγχρωμη φωτ.) όπως είναι σήμερα.

σελ. 20
Κατά την είσοδο στην πόλη από δυτικά ο επισκέπτης θα είχε αυτή τη θέα, επι Τουρκοκρατίας όταν ήθελε να μπεί από
την κάτω πύλη, την Χρύση ή Πύλη του Βαρδάρι από την οποία έμπαινε κατ’ ευθείαν στην Μέση (Εγνατία) οδό και η
οποία βρίσκονταν στην σημερινή θέση της Πλ. Δημοκρατίας. Μέχρι να φθάσει στη Χρυσή Πύλη μπορούσε να ξεδιψάσει
στην βρύση που έβρισκε (αριστερή εικ.), σημερινή θέση “Ξηροκρήνη” και αν δεν είχε προλάβει τις πύλες ανοιχτές και
είχε βραδιάσει, μπορούσε να κοιμηθεί στο χάνι (δεξιά εικ.) που έβρισκε λίγο πριν την πύλη. (Εικονογράφηση : Γ. & Ι.
Αρτόπουλος/youtube).

Αποψη των δυτικών τειχών (στην πλευρά των Συκεών, σήμερα) με κατεύθυνση το Επταπύργιο. Η πόλη
ασφυκτιά ακόμη μέσα στα τείχη. Η περιοχή είναι ακόμη αδόμητη.

όμως δεν κάνουν τους δρόμους πιο υγιεινούς, αφού
εμποδίζουν την επαρκή κυκλοφορία του αέρα.
Άλλοι δρόμοι είναι πλημμυρισμένοι με σπουργίτια,
περιστέρια, κουρούνες, κοράκια, πελαργούς και
επίσης με σκύλους και γάτες. Κανείς δεν τολμά να
ενοχλήσει αυτά τα ζώα. Βέβαια οι Τούρκοι δεν τα
εξυψώνουν σε θεότητες, όπως οι Αιγύπτιοι, αλλά
θεωρούν, όπως ακριβώς και εκείνοι, δολοφόνο όποιον
τα τραυματίσει και τον μεταχειρίζονται αναλόγως.
Τα μαγαζιά ασφαλίζουν με μικρούς σύρτες, αφού δεν
υπάρχουν κλέφτες, χάρη στην επιρροή της θρησκείας!
Η ύπαιθρος γύρω από την πόλη καλλιεργείται καλά.
Βρίθει από πέρδικες, λαγούς, φασιανούς, σκαντζό-
χοιρους και αναρίθμητες χελώνες.
σελ. 21

Η Ακρόπολη με τα τείχη της
Η Ληταία Πύλη μπαίνοντας στην πόλη.
Οι κάτοικοι αυτού του τόπου υπολογίζονται σε ογδόντα
χιλιάδες. Οι Εβραίοι, που έχουν πολλές συναγωγές εδώ,
ανέρχονται σε είκοσι τρεις χιλιάδες, οι Έλληνες και οι
Φράγκοι σε είκοσι, ενώ οι υπόλοιποι είναι Τούρκοι. Οι
Έλληνες και οι Λατίνοι έχουν τις δικές τους εκκλησίες,
όπου μπορούν να προσεύχονται όσο θέλουν, χωρίς
τον φόβο παρενόχλησης. Οι δρόμοι όπου κατοικούν
οι Εβραίοι, αναγνωρίζονται από τη δυσοσμία. Οι
Εβραίοι είναι γενικά βρόμικοι· μπορεί κανείς να
συναντήσει κάποιους περιποιημένους, καθαρούς και
καλοντυμένους, ειδικά το Σάββατο. Καθώς βγαίναμε
από την εβραϊκή συνοικία, κατευθύνθηκε προς εμάς
ένα πλήθος παιδιών για να μας ζητήσουν «παράδες».
Σε αυτό τα ενθάρρυναν οι μητέρες τους, πιθανόν με
σκοπό να τους εμφυσήσουν από νωρίς τις ορέξεις για
την ιδιοκτησία των άλλων.
Παρ’ όλα αυτά, εδώ δεν αντιμετωπίζουν τους Εβραίους
με τον καλύτερο τρόπο. Αν ένας Τούρκος έχει ανάγκη
από τη βοήθεια ενός Εβραίου, σπανίως παραλείπει να
τον τιμήσει με τα επίθετα «ρουφιάνος» και «κερατάς»
ή με κάποιο άλλο εξίσου αξιοσέβαστο χαρακτηρισμό.
Είναι αλήθεια ότι οι Εβραίοι δεν επηρεάζονται πολύ
από την περιφρονητική ή ακόμα και την άσχημη
αντιμετώπιση, αρκεί να πληρώνονται καλά. Είναι
οι βασικοί πωλητές προϊόντων και τα καταφέρνουν
σε αυτή τη δραστηριότητα με εξαιρετική ικανότητα.
Επίσης, ασκούν το επάγγελμα του βαρκάρη, του
αχθοφόρου, του τοκογλύφου, του μεσίτη κ.ά.
Όσον αφορά τις ποινικές υποθέσεις, ο τόπος ελέγχεται
από τον μουλά, τίτλος που δηλώνει τον καδή ή αλλιώς
τον ανώτερο δικαστή. Η αστυνομία βρίσκεται υπό
την εποπτεία του πασά, τίτλος ο οποίος δίνεται μόνο
στους βεζίρηδες και τους περιφερειακούς διοικητές.
Κατά την απουσία του, διευθύνεται από τον μουσελίμη
[ΣτΕ: αναπληρωτή].
Τα αξιώματα αυτά αγοράζονται ή αποκτιούνται με το
αζημίωτο. Στην ουσία, η διακυβέρνηση βρίσκεται στα
χέρια των γενίτσαρων που δρουν σα μικροί δεσπότες.
Ορισμένοι από αυτούς, όταν βρίσκονται σε κατάσταση
μέθης, έχουν σκοτώσει Έλληνες και Εβραίους για
να ικανοποιήσουν απλώς τις αιμοδιψείς διαθέσεις
τους ή για να δοκιμάσουν το μπαρούτι τους. Άλλοι
διαπράττουν παρόμοιες τερατωδίες σε κατάσταση
νηφαλιότητας, για να προδώσουν κάποιον που τους
έδειξε εμπιστοσύνη.
Εδώ τα κυριότερα είδη εμπορίου είναι το βαμβάκι
και το μαλλί, τα οποία, όταν αποτελούν αντικείμενα
επεξεργασίας πωλούνται από τους Φράγκους σε τιμή
τριπλάσια από εκείνη των πρώτων υλών: γίνονται
δέρμα, χαλιά και καπνός, που χρησιμοποιείται σε
ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο.
Τα κοιμητήρια βρίσκονται έξω από την πόλη, κοντά
στην ακτή.
Στις άκρες κάθε τάφου στερεώνονται στο χώμα δύο
μεγάλες πλάκες. Στους τάφους των διακεκριμένων
ατόμων είναι μαρμάρινες. Στη μία από αυτές
σκαλίζεται το σαρίκι που αντιστοιχούσε στο αξίωμα
του αποθανόντος. Πλάι σε μερικές πλάκες φυτεύονται
μικρά κυπαρίσσια. Κοντά σε αυτά τα κοιμητήρια είδα
σελ. 22
κρήνες, όπου σε ένα είδος κόγχης βρισκόταν αφημένο
ένα ξύλινο κύπελλο, για να το χρησιμοποιούν όσοι
θέλουν να σβήσουν τη δίψα τους.
Στο άνω τμήμα της πόλης βρίσκονται οι τάφοι
των θυμάτων της πανώλης. Καθώς περπατούσαμε
εκεί, απορροφημένοι σε μάταιες και μελαγχολικές
σκέψεις σχετικά με τις αναρίθμητες καταστροφές που
ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα, μερικά τουρκάκια
διασκέδαζαν πετώντας καταπάνω μας πέτρες με
τις σφεντόνες τους. Την πράξη αυτή συνόδευαν με
φιλοφρονήσεις, που αποδίδονται συνήθως στους
Φράγκους.
Μας αποκαλούσαν γκιαούρηδες, δηλαδή με άλλα
λόγια, άπιστους. Θα μπορούσαν να είχαν συνεχίσει
το παιχνίδι τους, που δεν μας ήταν πολύ ευχάριστο,
διότι κατηφορίζαμε προς μία κοιλάδα όπου επ’ ουδενί
λόγω δε θα αστοχούσαν. Αλλά τους σταμάτησε ένας
αξιοσέβαστος γέροντας, τον οποίο, για καλή μας τύχη
η μοίρα έστειλε να περάσει από εκεί.
Επιστρέφοντας στην πόλη, συναντήσαμε μία
χαριτωμένη νεαρή Τουρκάλα, περίπου δεκαπέντε
με δεκαέξι ετών. Τα μάτια της, το μοναδικό σημείο
από το σώμα της που μπορούσαμε να δούμε, ήταν τα
ομορφότερα που έχω αντικρίσει. Όταν την πλησιάσαμε,
κάποιος από τη συντροφιά μας έδειξε μεγάλη
αδιακρισία και της έκανε νοήματα, πράξη που εδώ
αποτελεί τον αποτελεσματικότερο τρόπο για να σε
δολοφονήσουν. Το αγόρι που τη συνόδευε έχασε τότε
την υπομονή του. Μας κοίταξε άγρια, αν και με την
αγριάδα ενός παιδιού, και απλώνοντας το χέρι στο
μικρό στιλέτο του, μας είπε κάτι σε απειλητικό τόνο,
το οποίο δεν καταλάβαμε, καθώς δε γνωρίζαμε τη
γλώσσα του. Επειδή δεν επιθυμούσαμε να έρθουν
άλλοι Τούρκοι για να μας το εξηγήσουν, στρίψαμε από
έναν άλλο δρόμο.
Κατά την εδώ διαμονή μας, ένας Φράγκος σκότωσε
έναν Τούρκο και βρήκε καταφύγιο στο πλοίο μας. Οι
δύο άντρες ήταν στενοί φίλοι και δειπνούσαν μαζί,
παρά τις θρησκευτικές διαφορές τους. Ο Φράγκος
πήρε να περιεργαστεί το πιστόλι του άλλου και εκείνο
εκπυρσοκρότησε κατά λάθος, σκοτώνοντας τον
άτυχο φίλο του. Ο φουκαράς επηρεάστηκε τόσο πολύ
από αυτή τη συμφορά, που αμέσως αρρώστησε και
είναι πολύ πιθανό ότι αυτό το γεγονός θα γίνει η αιτία
του θανάτου του.
Το Επταπύργιο από ψηλά.
Χώρος φυλακών & εκτελέσεων μέχρι το 1989.
σελ. 23
Πάνω : Εξω από το Επταπύργιο. Διακρίνεται ο χωμάτινος δρόμος που οδηγεί στην πόλη.
Κάτω : Η ανατολική πλευρά των τειχών μέχρι την Ακρόπολη αρχές του 20ου αι. Η πόλη αναπτύσσεται σιγά-σιγά εκτός
των τειχών. Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης μεγαλώνει. Οι 50.000 κάτοικοί του1865, γίνονται 90.000 στα 1880 και
120.000 στα 1895, μετά την πτώση των τειχών.
Στη δεκαετία του 1890 το ‘‘γκρέμισμα” ολοκληρώνεται με την κατεδάφιση του ανατολικού τείχους από την
«Κασσανδρεώτική» πύλη ως τον πύργο «Κανλή Κουλέ», όπου δημιουργείται η λεωφόρος «Χαμιντιέ», η
μετέπειτα οδός Εθνικής Αμύνης ή Βασιλίσσης Σοφίας.

σελ. 24
Κάστρα - Ανω Πόλη : Η Θεσσαλονίκη γκρεμίζει τα τείχη και μεγαλώνει...

σελ. 25
Πάνω : Η δόμηση σε επαφή και πάνω στα τείχη ήταν για πολλά χρόνια η συνηθισμένη εικόνα της πόλης. Ετσι δημιουργή-
θηκαν οι “Καστρόπληκτοι”. Ονομάσθηκαν έτσι οι οικογένειες που έπρεπε να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους που ήταν σε
επαφή με τα τείχη, τέλη της δεκαετία του 1970 αρχές του 1980.
Κάτω : Στην περιοχή Συκεών τα πρώτα σπίτια ξεπροβάλλουν δειλά-δειλά εκτός των τειχών και απολαμβάνουν την
μοναχικότητα, την ηρεμία και την φύση. Δεξιά διακρίνεται η πύλη Γενί Ντελίκ και στο κέντρο το Ζιχνί πασά τζαμί στην
Επταπυργίου. (FB/ΠΦτΘ/Zach. Semertzidis).

σελ. 26
Επάνω : Επταπύργιο και ανατολικά τείχη περί το 1930-34 (ph. Otto Rudloff/FB_Στεφ.Πασβάντης).
Κάτω : Η περιοχή εκτός των τειχών, στη θέση της πύλης Εσκί Ντελίκ (ταβέρνα ‘‘Μακεδονικόν’’), διασταύρωση οδών
Δραγούμη και Καραβαγγέλη. Διακρίνεται αμυδρά και το προτείχισμα, καθώς και το τζαμί όπου σήμερα είναι ο Ι.Ν. Αγίων
Αναργύρων. (Γιάννης Μανιός/FB/ΠΦτΘ).

σελ. 27
Πάνω : Εξω απο δυτικά τείχη, περιοχή Συκεών σήμερα, κατηφορίζοντας την οδό Εβρου λίγα μέτρα πριν την πύλη Γενί
Ντελίκ (οδός Ακρίτα). (FB/Γιάννης Μανιός).
Κάτω : Η εσωτερική πλευρά της 2ης πόρτας της Λυταίας Πύλης μπαίνοντας στην πόλη, με τους τούρκικους τεκέδες
κολλημένους πάνω τους. (Γερμ. Αρχεία).

σελ. 28
Πάνω : Η εντός της Ακρόπολης περιοχή έχει κτισθεί πλήρως και αρχίζει η εκτός των τειχών ζωή της πόλης.
Κάτω : Τα ανατολικά τείχη (στη θέση του σημερινού Νοσ. Αγ. Δημήτριος). Διακρίνεται η περίβολος του.

σελ. 29
1806, William Martin Leake
Άγγλος αρχαιολόγος, τοπογράφος και στρατιωτικός. Ο
Leake επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη Θεσσαλονίκη
στις 17 Νοεμβρίου 1806 και παρέμεινε στην πόλη
μέχρι τις 26 Νοεμβρίου. Επανήλθε στις 23 Δεκεμβρίου
1806. Το Φεβρουάριο του 1807 συνελήφθη από τις
οθωμανικές αρχές και παρέμεινε φυλακισμένος μέχρι
τον Nοέμβριο του 1807. Με ενέργειες του Άγγλου
καπετάνιου Handfield απελευθερώθηκε και επέστρεψε
με την αγγλική φρεγάτα Thetis στο Λονδίνο.
…Σε μισή ώρα κατεβήκαμε στην πεδιάδα της
Θεσσαλονίκης και, γυρίζοντας προς τα αριστερά,
βαδίσαμε κατά μήκος των προπόδων του Χορτιάτη.
Μετά από μία ώρα φτάσαμε στο τουρκικό κοιμητήριο
που περιβάλλει την πόλη και περιλαμβάνει πολλά
θραύσματα από κίονες και σαρκοφάγους,
σκορπισμένα ανάμεσα στις επιτύμβιες πλάκες.
Τα τείχη της πόλης αποτελούνται εν μέρει στο
κατώτερο τμήμα τους από αρχαία μάρμαρα και καθ’
Η εσωτερική γωνιά του Πύργου Τριγωνίου το 1916. (φωτ. αρχαιολόγου
Arnold Walter Lawrence).
όλες τις ενδείξεις παραμένουν στην ίδια θέση που
είχαν κατά την αρχαιότητα.
Μετά από μία ώρα και τρία τέταρτα, από τότε που
ξεκινήσαμε από το Αϊβάτι, εισήλθαμε στη Βαρντάρ-
Καπισί, δηλαδή στην πύλη του Βαρδάρη. Σε ένα
δένδρο που βρίσκεται μπροστά της, κρέμεται το
σώμα ενός ληστή.
Ακριβώς μετά την πύλη ο δρόμος διασταυρώνεται με
μια αρχαία αψίδα, πλάτους περίπου δεκατεσσάρων
ποδιών, που στηρίζεται σε παραστάδες. Αυτές, απ’
ό,τι φαίνεται, είναι θαμμένες στο έδαφος κατά το
ήμισυ, σε σχέση με το αρχικό ύψος τους.
Όλοι οι Τούρκοι της Μακεδονίας που φέρουν όπλα
είναι ζιαμέτηδες, γιουρούκοι ή γενίτσαροι. Οι
ζιαμέτηδες είναι το ιππικό που συγκροτείται από
τους κατόχους ζαϊμετίων (ζαΐμηδες) και τιμαρίων,
κάθε φορά που καλούνται από την κυβέρνηση.
Οι γιουρούκοι καλλιεργούν τη γη που τους ανήκει,
κυρίως σε ορεινές περιοχές. Οι γενίτσαροι αποτελούν
τη φρουρά των οχυρωμένων πόλεων...
σελ. 30
1916, επεκτείνεται η προκυμαία στην οδό Κουντουριώτη. Δεξιά το Ξενοδοχείο Όλυμπος Παλάς, τα εστιατόρια Βυζάντιον
και Φάρος και τα Ξενοδοχείa Αθηνά και Ήπεiρος (φωτ. Κέντρο Ελ. Γλώσας & Thomas Latis/FB). (Η φωτογραφία είναι
την 30/7 οπότε αναμένεται η άφιξη ρωσικών στρατιωτών για την ενίσχυση του μετώπου).

1810, Charles Robert Cockerell
Άγγλος αρχιτέκτονας, αρχαιολόγος και συγγραφέας,
γιος του φημισμένου αρχιτέκτονα Samuel Pepys
Cockerell.
19 Σεπτεμβρίου [1810].
Εισπλεύσαμε στον κόλπο και φτάσαμε στη
Θεσσαλονίκη στις οκτώ, πολύ αργά για [να
προλάβουμε] τις πύλες που κλείνουν πάντοτε
μόλις σκοτεινιάζει. Στείλαμε μία επιστολή στον
κύριο Charnaugh και περιμέναμε σε έναν χώρο του
τελωνείου μέχρι την άφιξή του. Ήρθε γρήγορα. Μας
άφησαν να περάσουμε μέσα από μια μικρή είσοδο
στη βάση ενός μεγάλου πύργου. Για να περάσουμε
αναγκασθήκαμε να σκύψουμε. Εκατέρωθεν της
εισόδου στέκονταν δύο Αλβανοί με δαυλούς, που
μας οδήγησαν μέσα από αυλές και ελικοειδείς
κλίμακες. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρμετρα
εντυπωσιακό. Διανύσαμε πεζή μια μικρή απόσταση
μέσα στην πόλη, πριν φτάσουμε στην κατοικία του
κυρίου Charnaugh, όπου και δειπνήσαμε.
Όλη η ακτή κατά μήκος του Κόλπου της
Θεσσαλονίκης προς τα ανατολικά είναι μια
τεράστια σιτοπαραγωγός περιοχή που εφοδιάζει σε
μεγάλο ποσοστό την Ελλάδα. Στο γεγονός ότι προς
τα δυτικά [η περιοχή] είναι ορεινή και η θάλασσα
εξαιρετικά επικίνδυνη, με πολλούς υφάλους και
βράχους, ίσως να οφείλεται η παρακμή της Πέλλας,
της οποίας ούτε πέτρα δεν υφίσταται πλέον όρθια,
ούτε υπάρχει στη θέση της καμία σημαντική πόλη.
Οι βόρειοι άνεμοι που αρχίζουν περί τις 20
Σεπτεμβρίου είναι πολύ ισχυροί.
Ο δρόμος για την Αθήνα είναι προς το παρόν
επικίνδυνος. Ο κύριος Charnaugh λέει ότι οι
Αλβανοί ληστές κυκλοφορούν σε συμμορίες των
δεκατεσσάρων, είκοσι ή και περισσότερων ατόμων.
22 Σεπτεμβρίου [1810]. Περπατήσαμε κατά μήκος
των τειχών. Βρήκαμε μερικά απομεινάρια του
σελ. 31
Τα ανατολικά τείχη με θέα προς την Ακρόπολη από τη θέση περίπου της Πλατείας Χημείου του ΑΠΘ. Εμπρός Εβραικά
νεκροταφεία και στο κέντρο η θέση των νυν νεκροταφείων της Ευαγγελίστριας (φωτ. του Paul Zepdji περί το 1885).
αρχαίου τείχους αποτελούμενα από κεράμους και
λίθους, κατά σειρές. Με βάση αυτά φαίνεται ότι η
αρχαία πόλη ήταν πολύ μεγαλύτερη. Βρήκαμε ένα
άγαλμα στο ανατολικό τείχος της πόλης που δε
μπορώ να κατανοήσω. Ήταν ρωμαϊκό. Βρισκόταν
κοντά στα άλλα που είχα βρει. Επιστρέψαμε μέσω
της νοτιοανατολικής γωνίας του τείχους και σε
έναν μεγάλο γενοβέζικο πύργο είδαμε πολλούς
Αλβανούς στρατιώτες, αρκετοί από τους οποίους
νομίζω ότι ήταν Έλληνες. Εκεί βρισκόταν ένα
μεγάλο κανόνι, που έπαιρνε μια τουλάχιστον οβίδα
[...]. Ήταν λίγο στραβό, η βάση του δεν βρισκόταν
στη μέση. Σ’ αυτή και στην άλλη γωνία είχαν
αρκετά μεγάλα κανόνια. Όταν μία αγγλική φρεγάτα
έστειλε τις βάρκες της να βάλουν κατά της πόλης,
[τα κανόνια αυτά] έριξαν οβίδες που δεν έφτασαν
ούτε μέχρι τα μισά της απόστασης από τη φρεγάτα,
ενώ τα δικά της κανόνια στόχευαν στον πύργο.
1856, Herman Melville.
Από τους σημαντικότερους και πιο ρομαντικούς
Αμερικανούς συγγραφείς του 19ου αι., ο Herman
Melville γεννήθηκε Από το 1856 μέχρι το 1857
πραγματοποίησε ένα επίπονο και την 1η Αυγούστου
1819 στη Νέα Υόρκη των Ηνωμένων Πολιτειών από
μεγαλοαστική οικογένεια. Ήδη από μικρή ηλικία
τον συνάρπαζε η ιδέα των ταξιδιών, γεγονός που
τον ώθησε να μπαρκάρει –μετά τις σπουδές του–
ως ναύτης σε διάφορα πλοία. Από το 1839 μέχρι το
1849 πραγματοποίησε διάφορα ταξίδια, συλλέγοντας
εμπειρίες και καταγράφοντας στη μνήμη του εικόνες
που του διεύρυναν τη φαντασία.
πολυδάπανο ταξίδι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,
όπου, μεταξύ των πόλεων που επισκέφθηκε,
συμπεριέλαβε και τη Θεσσαλονίκη, στην οποία
έφθασε τον Δεκέμβριο του 1856.
Σάββατο, 6 Δεκεμβρίου 1856.
Τα ξημερώματα με ξύπνησε ο καπετάνιος για ν’
ανέβω στο κατάστρωμα. Το έκανα. Είδα τον Όλυμπο,
σκεπασμένο με χιόνι στην κορυφή & με ιδιαίτερα
μεγαλόπρεπη εμφάνιση την αυγή. Η Όσσα και το
σελ. 32
 Περίοδος Τουρκοκρατίας, 1889 : Φωτογράφιση στη θέση της Κασσανδριώτικης πύλης, στη θέση όπου
αργότερα τοποθετήθηκε το Συντριβάνι, λίγο πιο μακριά από την Αψίδα του Γαλέριου που διακρίνεται στο
βάθος. Δεξιά στην επάνω άκρη η Ροτόντα. Τα τείχη έχουν κατεδαφιστεί. (FB/Viron Papadopoulos).

Πήλιο στον Νότο. Ο Όλυμπος 10.000 πόδια ύψος, Είδα τα ρωμαϊκά ερείπια μιας θριαμβικής αψίδας
σύμφωνα με τον χάρτη του καπετάνιου. Η Ό[σσα] έναν δρόμο παρακάτω. Θαυμάσια γλυπτά στη βάση
& το Π[ήλιο] περίπου 4 ή 5.000. Μακριές σειρές της που αναπαριστάνουν σκηνές μάχης. Ευδιάκριτος
λόφων κατά μήκος των ακτών της Σαλονίκης. Ο ο ρωμαϊκός αετός. Γύρω απ’ την αψίδα, άθλια ξύλινα
Άθως (μάλλον κωνικός) στην απέναντι ακτή. Στις κτίρια. (Αψίδα Γαλέριου). …..
9 η ώρα περίπου αγκυροβολήσαμε στη Σαλονίκη.
Μια περιτειχισμένη πόλη στην πλαγιά ενός λόφου.
Το τείχος κτίστηκε από Γενοβέζους. Μιναρέδες 1861, W. G. Clark
& κυπαρίσσια τα πιο ευδιάκριτα αντικείμενα.
Πιθανόν να πρόκειται για τον Wiiliam George Clark,
Τα τουρκικά πολεμικά στο λιμάνι. Ο Όλυμπος
καθηγητή κλασικής φιλολογίας του Trinity College
απέναντι από την πόλη πέρα από τη θάλασσα,
της Οξφόρδης (1821-1878), συγγραφέα του βιβλίου
φαίνεται καθαρά. Πήγα με τον καπετάνιο με
Greece and the Greeks, Peloponnesus που εκδόθηκε το
έγγραφα στην καραντίνα. Εντάξει & ανταλλάξαμε
1858.
χειραψία (Συνηθισμένη ιεροτελεστία υποδοχής).
Όπως αναφέρεται στα εισαγωγικά σχόλια του άρθρου,
Πήγαμε στους Άμποτ, τους πράκτορες του πλοίου.
ο Clark, επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη το 1861,
Μας υποδέχτηκαν με ευγένεια. Ένας από τους
προερχόμενος από το Άγιο Όρος, συνοδευόμενος από
υπαλλήλους με πήγε βόλτα στην πόλη. Μπήκα
έναν Γάλλο φίλο του και έναν Έλληνα.
στα τζαμιά. Τάφος ενός παλιού Έλληνα αγίου σ’
Επιλογή κειμένου:
ένα υπόγειο (Αγιος Δημήτριος). Πολλά τζαμιά
ήταν πρώτα ελληνικές εκκλησίες, αλλά μετά από
[...] [Με αφετηρία το Άγιο Όρος]: Φθάσαμε έφιπποι
την τουρκική κατάκτηση απέκτησαν τον σημερινό
στη Θεσσαλονίκη, παρακάμπτοντας μερικά αμπέλια
τους χαρακτήρα. Ένα απ’ αυτά κυκλικό & με
στον δρόμο μας.
τεράστια δύναμη (Ροτόντα). Η οροφή μωσαϊκό.
Κάθε περαστικός ταξιδιώτης μπορεί να κόψει
Γυάλινο. Κομμάτια πέφτουν συνεχώς στο πάτωμα.
όσα φρούτα μπορεί να καταναλώσει επί τόπου.
Πήρα μαζί μου αρκετά.

σελ. 33
Όψεις των τειχών εξωτερικά. Επάνω : Η γωνία του τείχους της ακρόπολης στη θέση του Πύργου Τριγωνίου και κάτω το
Βόρειο τείχος, 1912. (αρχεία D-DAI-ATH)

Με θέα την πόλη έξω από τα τείχη στον Αγιο Παύλο σημερινή οδό Ηπείρου το 1930 (card postal της Delta)

σελ. 34

Επέκταση της προκυμαίας κατά 8 μ. (1905-1906).
(πηγή: Κ. Βακαλόπουλου)
Αλλά το να τα πάρει μαζί του θεωρείται κλοπή. Για να είμαστε
ήσυχοι με τη συνείδησή μας, φάγαμε όσα είχαμε κόψει. Η
όψη της πόλης είναι πολύ εντυπωσιακή. Τείχη με επάλξεις, σε
σχήμα τετραγωνικό –και πλάτος υπερβολικά μεγάλο για τη
συρρικνωμένη πόλη– περιβάλλουν έναν χώρο με έκταση ίσως
δύο τετραγωνικών μιλίων. Ο χώρος καταλαμβάνει έναν γυμνό
λόφο που κατηφορίζει απότομα προς την ακτή. Πάνω υψώνεται
η ακρόπολη, που στη σύγχρονη εποχή ονομάζεται «επταπύργιο»
και χωρίζεται με ένα εγκάρσιο τείχος από την κάτω πόλη. Στις
δύο παραθαλάσσιες γωνίες του τείχους
βρίσκονται λευκοί στρογγυλοί πύργοι. Σε μικρή απόσταση πριν
φτάσουμε στην πύλη, προσπεράσαμε ένα τεράστιο στρατόπεδο
που είχε εν μέρει καεί πριν από τρία χρόνια και, κατά την τουρκική
συνήθεια, είχε έκτοτε εγκαταλειφθεί εντελώς. Για ποιον λόγο οι
Τούρκοι ουδέποτε επιδιορθώνουν οτιδήποτε;
Μετά από λίγα λεπτά φθάσαμε στην πύλη. Έπρεπε, ωστόσο,
να διασχίσουμε κατά πλάτος την πόλη πριν φτάσουμε στο
Ο Λευκός Πύργος με το περιτείχισμα του και ένας από
τους μικρούς πύργους του. (αρχεία D-DAI-ATH).
σπίτι του Βρετανού προξένου. Μια
επιμήκης και σχετικά ευρεία οδός, από
πύλη σε πύλη, διατηρεί τη χάραξη της
ρωμαϊκής Εγνατίας οδού. Ανάμεσα στην
οδό αυτή και το λιμάνι οι δρόμοι είναι
ελικοειδείς και ο πληθυσμός πυκνός.
Προς τα πάνω τα σπίτια αραιώνουν
ολοένα και περισσότερο, τα ίχνη ερειπίων
γίνονται όλο και πιο σπάνια, μέχρι που
φτάνει κανείς στον ανοιχτό χώρο που
μεσολαβεί ανάμεσα στην πόλη και την
ακρόπολη. Ο σύντροφός μου κατέλυσε
στο σπίτι του προξένου μας, ενώ εγώ
πήγα να αναζητήσω τον κύριο Robert A.,
εύπορο Άγγλο έμπορο, για τον οποίο είχα
συστατική επιστολή. Ο κύριος Α. ήταν
ίσως, μετά τον πασά, ο σημαντικότερος
άνθρωπος στη Θεσσαλονίκη. Μιλούν γι’
αυτόν μόνον με το όνομα «Μπόμπι» και
έτσι τον αποκαλούν. Για τους Εβραίους
είναι ο «Ελ σενιόρ Μπόμπι», για τους
Έλληνες ο «κύριος Μπόμπι» και για
τους Τούρκους ο «Μπόμπι εφέντη». Τον
βρήκα σε ένα μεγάλο κτίριο, που είναι
ταυτοχρόνως λογιστήριο και αποθήκη.
Με κάλεσε να με φιλοξενήσει, πρόταση
που αποδέχθηκα ευχαρίστως. Έτσι, αφού
είδα μερικά από τα αξιοθέατα της πόλης,
σελ. 35
Η προκυμαία της πόλης πριν την απελευθέρωση (πάνω) και το 1903 (κάτω, σε φωτ. Luciel Tignol).

σελ. 36
Πάνω : 1916, φωτ. Ariel Varges-ΙWM. Πάνω : Ιππήλατο τράμ επί της Νίκης το 1900.
Κάτω : Η προκυμαία (Φωτ. Hanns Tschira,1940) Κάτω : Εργασίες επέκτασης της προκυμαίας περί το 1915.

σελ. 37

με οδήγησαν σε ένα ευχάριστο εξοχικό σπίτι στην ακτή,
με ένα διόλου ανατολίτικο παϊτόνι που έτρεχε με τη
διόλου ανατολίτικη ταχύτητα των 10 μιλίων την ώρα.
Η αφθονία που χαρακτήριζε το αγγλικό τραπέζι του
δείπνου παρουσίασε αντίθεση έντονη (θα θεωρηθώ
άραγε ηδυπαθής, αν προσθέσω και «ευχάριστη»)
προς τη σαρακοστιανή δίαιτα των μοναχών του Άθω.
Μετά το σούρουπο αναπαυθήκαμε στον εξώστη και
κοιτάζαμε στην άλλη πλευρά του κόλπου, την πόλη
που παρουσίαζε ένα παράξενο και όμορφο θέαμα.
Ήταν η παραμονή των γενεθλίων του Προφήτη και όλοι
οι μιναρέδες ήταν φωτισμένοι με φανάρια, κρεμασμένα
κυκλικά γύρω από τους εξώστες.
Μπορούσε κανείς να τα φαντασθεί σαν φωτεινά
στεφάνια, τόσα πολλά, που στέκονταν στον αέρα πάνω
από τους ιερούς τόπους της πόλης.
Στο λιμάνι ένα τουρκικό πολεμικό ήταν στολισμένο
με φανάρια, στο σκαρί και τα ιστία. Πού και πού μια
φωτοβολίδα εκσφενδονιζόταν μέσα στη νύχτα και
έπεφτε κάτω σαν καταιγισμός χρυσής βροχής. Η
αντανάκλαση του καταιονισμού ορθωνόταν από τα
βάθη του νερού και συναντούσε τη βροχή στην ήρεμη,
γυάλινη επιφάνειά του.
Το επόμενο πρωί, 17 Σεπτεμβρίου, ξυπνήσαμε τα
Εξω από την Πύλη της Καλαμαριάς με το συντριβάνι
τοποθετημένο και θέα προς τα ανατολικά της πόλης
δηλ. προς Γ΄Σ.Σ. σήμερα. (FB/Ian Kehoe).
χαράματα από τις ομοβροντίες των κανονιών που
ανήγγειλαν την εορτή.
Διέσχισα νωρίς το λιμάνι με τον κύριο Α. πάνω
στο πλοίο του, ένα μικρό σκάφος με το οποίο
διακινδυνεύει και ταξιδεύει ακόμη και με τον
χειρότερο καιρό. Δεν είχε περάσει ούτε μήνας
που το σκάφος ανατράπηκε από ένα ξαφνικό
μπουρίνι καθώς επέστρεφε από την πόλη και ο
ίδιος επιβίωσε, επειδή κρατιόταν επί δύο ώρες από
το σκαρί που επέπλεε. Τελικώς, διασώθηκε από
ένα πολεμικό πλοίο. Ανάμεσα στα πλοία που ήταν
αγκυροβολημένα στο λιμάνι, ήταν και το γαλλικό
ατμόπλοιο, με το οποίο επρόκειτο να ταξιδέψω το
ίδιο βράδυ με προορισμό τα Δαρδανέλια…
1861, Adolphe Joanne & Émile Isam-
bert
O Adophe-Laurent Joanne υπήρξε δημοσιογράφος
και γεωγράφος. Γεννήθηκε στη Ντιζόν της Γαλλίας
σελ. 38

το 1813 και πέθανε το 1881. Μετακόμισε το 1827
στο Παρίσι και παρακολούθησε μαθήματα στη
Νομική Σχολή. Δεν εξάσκησε το επάγγελμα του
δικηγόρου, αφού ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία
και τις περιηγήσεις. Από το 1841 μέχρι το 1860
πραγματοποίησε δεκάδες ταξίδια στη Γαλλία και την
Ευρώπη, καταγράφοντας τα ιστορικά, αρχαιολογικά
και σύγχρονα αξιοθέατα κάθε πόλης που
επισκεπτόταν, δημιουργώντας έτσι τους περίφημους
τουριστικούς οδηγούς που έφεραν το όνομά του
(Guides Joanne).
Η Θεσσαλονίκη κείται εις τον μυχόν του ομωνύμου
κόλπου μεταξύ των ακρωτηρίων Βαρδάρ και
Καραβουρνού. Υπέρκειται δε αμφιθεατρικώς της
θαλάσσης έχουσα από ταύτης θέαν γραφικωτάτην,
ουδόλως αναλογούσαν και προς την εσωτερικήν
αυτής κατάστασιν. Ως εκ της γεωγραφικής αυτής
θέσεως και του ασφαλούς λιμένος είναι τα νυν το
επίνειον της Μακεδονίας και εν των σπουδαιοτέρων
εμπορείων της Ανατολής. Περιέχει 100.000
κατοίκους, Έλληνας, Τούρκους, Βουλγάρους,
Εβραίους.
Οι Βούλγαροι είναι γεωργοί και ιπποτρόφοι. Οι
Εβραίοι, καταγωγής ισπανικής, αποτελούσι σχεδόν
το ήμισυ του πληθυσμού. Το κλίμα της πόλεως είναι
νοσηρόν των πολλών ένεκα περί αυτήν ελών.
1876. Το ανατολικό τείχος με την περίκλειστη ασφικτιούσα
πόλη, την Ροτόντα (δεξιά) και τη Νέα Χρυσή Πύλη
(αριστερα). Έξω από τα τείχη μόνο οι δρόμοι που
οδηγούσαν προς την Χαλκιδική και τις ακτές του
Θερμαικού. (FB/Thomas Latis).
Την πόλιν διατέμνει πλατεία οδός παραλλήλως τη
θαλάσση, μεγάλη οδός καλουμένη, διερχομένη προς
Δ. παρά την Πύλην του Βαρδαρίου, ούσα προέκτασις
της Εγνατίας οδού.
Τα τείχη της Θεσσαλονίκης χρονολογούμενα από
του μέσου αιώνος έχουσι περίμετρον 8 περίπου χιλιο-
μέτρων. Κατασκευάσθησαν δε από συντριμμάτων
αρχαίων παντός είδους και ερείδονται επί κυκλωπείων
θεμελίων. Η πόλις ασφαλίζεται εξ ανατολών και
μεσημβρίας υπό δύο βαθέων ρευμάτων, άτινα εκ της
ακροπόλεως κατέρχονται μέχρι θαλάσσης.
Εκ των οικοδομημάτων της πόλεως ταύτης άξια
μνείας είναι το:
Καραβάν-σεράϊ, ούτινος την κτίσιν ανάγουσιν εις τον
Μουράτ Β’. Ο Τεξιέ (Archit. Byzant. σελ. 143) θεωρεί
αυτό κτίσμα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, όπερ
ανακαίνισαν οι Τούρκοι.
Η Ακρόπολις (τουρκιστί Γεδί-Κουλελέρ-Καλεσί, ό
έστι φρούριον των επτά πύργων. Μετάφρασις του
ελληνικού ονόματος Επταπύργιον). Κείται προς τα
άνω της πόλως, υπερκειμένη αυτής. Έχει αρχαιοτάτην
καταγωγήν. Οι αυτοκράτορες Ιουστινιανός και Ζήνων
επήνεγκον εις αυτήν πολλάς επιδιορθώσεις.
σελ. 39

1911, γκρεμίζεται ο περίβολος του Λευκού Πύργου.
1874, Louis Marie Olivier Duchesne
& Charles Marie Adolphe Louis Bayet
Ο Duchesne με τον Bayet επισκέφθηκαν τη
Θεσσαλονίκη το 1873-1874. Αποστολή τους ήταν η
μελέτη των αρχαιολογικών ευρημάτων που προέκυψαν
κατά την κατεδάφιση τμήματος των τειχών και την
Η Θεσσαλονίκη και το παραλιακό μέτωπο το 1885.
επέκταση της κεντρικής οδού (Εγνατία) εκτός των
ορίων της περιτείχισης.
Ο Louis Duchesne υπήρξε ιερέας και αρχαιολόγος.
Γεννήθηκε στο Saint-Servan της Γαλλίας στις 13
Σεπτεμβρίου 1843 από οικογένεια ναυτικών. Η
παιδική ηλικία του σημαδεύθηκε από τον θάνατο
του πατέρα του, έμπειρου καπετάνιου, που «χάθηκε»
σε ναυάγιο το 1849. Σπούδασε θεολογία και
μαθηματικά στο Παρίσι και επί αρκετό διάστημα
αμφιταλαντεύτηκε ως προς την καριέρα που θα
ακολουθούσε. Τον κέρδισε τελικά η ιεροσύνη και
το 1867 χειροτονήθηκε ιερέας. Από το 1873 έως
το 1876 παρακολούθησε μαθήματα στη Γαλλική
Αρχαιολογική Σχολή της Ρώμης, στην οποία το 1895
ορίσθηκε γενικός διευθυντής.
Κατά την άφιξή μας στη Θεσσαλονίκη, τον Μάρτιο
του 1874, πραγματοποιούσαν την κατεδάφιση
των τειχών της κάτω πόλης και την κατασκευή
προκυμαίας σε όλο το πλάτος από τον δυτικό πύργο
μέχρι τον πύργο Kalli koule.
Ήδη ο εξωτερικός τοίχος αυτής της αποβάθρας
κατά μεγάλο μέρος είχε τελειώσει και το μέρος του
τείχους που περίζωνε η θάλασσα είχε εξαφανιστεί.
Η πύλη Kalli koule έπεφτε από τις αξίνες των
κατεδαφιστών, που είχαν ήδη κατεδαφίσει την αψίδα
σελ. 40

του θριάμβου της Πύλης του Βαρδάρη, καθώς και
την ίδια την πύλη.
Επίσης κατεδάφισαν τη Χρυσή Πύλη και την Πύλη
της Καλαμαριάς, στις ανατολικές άκρες των δύο
μεγάλων δρόμων που διέσχιζαν την πόλη, από δυτικά
προς τα ανατολικά. [Σημ. Συν. Η αναφερόμενη
«Χρυσή» πύλη στο ανατολικό άκρο της πόλης είναι
η ψευδοχρυσή της οδού Αγίου Δημητρίου («Τελί
Καπί»)].
Τα συντρίμμια των κατεδαφισμένων τειχών,
μνημεία κάθε είδους που είχαν τοποθετηθεί άλλοτε
για να ανοικοδομηθούν οι πύλες του κάτω μέρους
της πόλης, χρησιμοποιήθηκαν αμέσως για την
κατασκευή της νέας προκυμαίας.
Κατά την άφιξή μας είχε μείνει ανάμεσα στα
ερείπια ένας σημαντικός αριθμός θραυσμάτων από
αναθηματικές στήλες, επιστήλια κ.λπ. που έφεραν
επιγραφές.
Βαλθήκαμε να τις μεταγράψουμε αμέσως, εν ανάγκη
να τις αποτυπώσουμε σε σκίτσο.
Δεν υπήρχε χρόνος για χάσιμο, επειδή οι εργάτες
που συναρμολογούσαν τις πέτρες εργάζονταν
δραστήρια για να επιδιορθώσουν όλα αυτά τα
μάρμαρα και να τα στείλουν στα εργοτάξια της
προκυμαίας.
Αύγουστος 1917, η φωτιά καταστρέφει τη Θεσσαλονίκη.
Ήδη έχουμε σώσει όσα μπορούσαμε, αλλά ποιος θα
μπορούσε να μας διαβεβαιώσει για όσα ήδη είχαν
χαθεί μέσα στις νέες κατασκευές;
Οι εργασίες κατασκευής του νέου δρόμου που
εξέρχεται από την πύλη της Καλαμαριάς και
κατευθύνεται προς τα ανατολικά, μας οδήγησαν
στην ανακάλυψη ενός σημαντικού αριθμού θαμ-
μένων σαρκοφάγων, που η μία βρισκόταν δίπλα
στην άλλη, σε απόσταση διακοσίων μέτρων από τα
σημερινά τείχη. Κάναμε αντίγραφα των επιγραφών
που απεικονίζονταν σ’ αυτές.
Εκτός από αυτά τα μνημεία, τα οποία εδώ και
πολύ καιρό δεν είχαν εκτεθεί στα βλέμματα των
περιηγητών, απέμειναν ακόμα πολλές επιγραφές
προς αποκατάσταση σε βρύσες που βρίσκονται σε
σταυροδρόμια, σε ιδιωτικές κατοικίες και σε τεμένη.
Παρά τις λεπτομερείς έρευνές μας, πρέπει να μας
διέφυγαν πολλές, ειδικά στα πλακόστρωτα δάπεδα
των τεμενών, που συνήθως καλύπτονται με ψάθες
[...].
[1]. Επιλέχθηκαν κείμενα από την έκδοση “Η Θεσσαλονίκη
των περιηγητών 1430-1930” [εκδ. ΜΙΛΗΤΟΣ].
[2]. Ο Φιλ. Χανοζίδης, οικονομολόγος, συνεισέφερε στην
έρευνα στοιχείων της εργασίας αυτής.
σελ. 41
 Η Θεσσαλονίκη και το παραλιακό μέτωπο το 1916.

Συνοικία της Θεσσαλονίκης κολλημένη στα ανατολικά τείχη και η εκτός αυτής περιοχή περί το 1912. (Φωτοθήκη Μονάχου).

σελ. 42
To κάτω τμήμα τμήμα της ανατολικής Θεσσαλονίκης, εκτός των τειχών πλέον, αρχές 1930, βλέπουμε παντού κεραμοσκεπές,
την ΧΑΝΘ, την έκταση όπου αργότερα δημιουργήθηκε η ΔΕΘ, τη συνοικία της Αγίας Φωτεινής, το Συντριβάνι και τη
Φιλοσοφική Σχολή. Η πόλη επεκτείνεται ραγδαία και ανεξέλεγκτα. (αρχ. Nikos Papaoikonomou/FB).

Μετά από περίπου 100 χρόνια η πόλη άρχισε να υψώνει το νέο υψηλότερο σύγχρονο ΤΕΙΧΟΣ, μη κατεδαφιζόμενο,
εξαιρετικά μεγαλύτερο σε έκταση & βάθος, αφού επεκτάθηκε σε όλη την πόλη, διατηρώντας ανέπαφη την -προ 60
περίπου ετών- στενή/μη λειτουργική λωρίδα της προκυμαίας, που φτιάχτηκε με τα οράματα του Σαμπρί πασά για την
πόλη και μετέπειτα για τις ανάγκες του Στρατού της Ανατολής, υλοποιώντας με πάθος και ορμή τα λαικίστικα διατάγματα
του 1956 & 1960 της αντιπαροχής, με τα οποία καταστράφηκε ότι είχε απομείνει από την αρχιτεκτονική της παλιάς πόλης
σε μία πρωτόγνωρη συνεργασία ιδιοκτητών, τοπικών αρχών και αντιπαραγωγικού ιδιωτικού κεφαλαίου.

σελ. 43
Άποψη της ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ πλησιάζοντας την πόλη από δυτικά το 1864-69. (Πηγή: http://daten.digitale-sammlungen.de).

σελ. 44
σελ. 45
σελ. 46
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, άποψη του 1873-74, μπαίνοντας στην πόλη από το Καλοχώρι (δημοσιεύθηκε στο FB/ΠΦτΘ/ Dimitris Tzioumakis)

σελ. 47
σελ. 48
σελ. 49 - ΤΕΛΟΣ