ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΪΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

67 , 1 67

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΣΟΦΙΑΣ Ν. ΣΑΡΙΠΟΛΟΥ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΛΑΜΠΡΑΚΗ -ΠΑΓ ANO Υ

Η ΕΙΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

ΑΘΗΝΑ 19S8
θ.'(/'Ρ
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΟΝ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘ0ΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
 ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ; ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Σ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗΣ

Εγκρίθηκε κατά τη συνεδρία της Φιλοσοφικής Σχολής της 12ης Σεπτεμβρίου 1986.
<ί'Η εγκρισις διδακτορικής διατριβής ύπό της Φιλοσοφικής Σχολής του "Εθνικού καί Καποδιστριακοϋ
Πανεπιστημίου 'Αθηνών δέν ύποδηλοϊ τήν άποδοχήν τδν γνωμών τοϋ συγγραφέως». (Ν 5343 τής 23 Μαρ­
τίου 1932, «Περί οργανισμοί) του Πανεπιστημίου Αθηνών» ορθρον 202, § 2).
 *\dU 'S Ht.S

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΛΑΜΠΡΑΚΗ-ΠΑΓΑΝΟΥ

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

ΑΘΗΝΑ 1988
Αφιερώνεται στον άντρα μου,
τα παιδιά μου
και τη Ρένα
 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΔΕ Αρχείον του Δήμου Ερμουπόλεως
ΑΔΗΣΚ Ανώτερον Δημοτικόν Σχολείον Κορασιών
Β.Δ Βασιλικό Διάταγμα
ΓΑΚ Γενικά Αρχεία του Κράτους
Δα Διδασκαλείο αρρένων
Δθ Διδασκαλείο θηλέων
Δ.Σ Διοικητικό Συμβούλιο
Εκπ. Εκπαίδευσις
ΕτΚ Εφημερίς της Κυβερνήσεως
ΙΕ Ιδιωτική Εκπαίδευση
ΠΒ Πρακτικά της Βουλής
ΠΦΕ Πρακτικά Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας
ΦΕ Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η εκπαίδευση των θηλέων στην Ελλάδα το 19ο αι. δεν αποτέλεσε

στον τόπο μας αντικείμενο συστηματικής έρευνας και μελέτης. Υπήρ­
ξαν μόνο μερικές σύντομες αναφορές 1 , πού περιορίζονταν σέ γενικότη­
τες, χωρίς νά έχει προηγηθεί στοιχειώδης έρευνα. Η μόνη σχετική
εργασία είναι η διδακτορική διατριβή της Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου
(1983) με αντικείμενο τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλά­
δα (1830-1893)2. Η μελέτη της Ζιώγου-Καραστεργίου αποτελεί οπωσ­
δήποτε θετική προσφορά στον τομέα της ιστορίας της γυναικείας
εκπαίδευσης. Η μεγάλη όμως χρονική έκταση που καλύπτει δεν επιτρέ­
πει την επαρκή διερεύνηση των ποικίλων πτυχών του θέματος.

Η εκλογή του θέματος. Ό ρ ι α και στόχοι της εργασίας

Με τη μελέτη αυτή προσπάθησα να διερευνήσω την έκταση και

την ποιότητα της γυναικείας εκπαίδευσης κατά την οθωνική, κυρίως,
περίοδο (1834-1862) που παρουσιάζει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον
για τους ακόλουθους λόγους: κατά την περίοδο αυτή παρατηρούνται οι
πρώτες προσπάθειες για τη συστηματική οργάνωση της εκπαίδευσης
στην Ελλάδα, προκύπτουν τα πρώτα προβλήματα από την εφαρμογή
και αναφαίνονται οι ελλείψεις και οι αδυναμίες του εκπαιδευτικού
συστήματος. Ακόμη, γιατί τάσεις και συνήθειες που μορφοποιούνται
κατά την περίοδο που εξετάζουμε, κληροδοτούνται σε όλη τη μεταγενέ­
στερη εκπαιδευτική μας ιστορία. Στο πρώτο μέρος της εργασίας μου
(επαναστατική και καποδιστριακή περίοδος), που αποτελεί κατά κάποιο
τρόπο την εισαγωγή στο κυρίως θέμα, προσπάθησα να διερευνήσω
ποια ήταν η θέση του προβλήματος της εκπαίδευσης και η πορεία που
ακολούθησε, για να διαπιστωθούν οι συναρτήσεις που τυχόν υπάρχουν
με τον τύπο και το χαρακτήρα της γυναικείας εκπαίδευσης, όπως δια­
μορφώθηκαν στην πρώτη φάση της ιστορίας του νεοελληνικού κρά­
τους. Ένας πρόσθετος λόγος που με οδήγησε στο να εντοπίσω την
ερευνά μου στην οθωνική περίοδο είναι το ότι το πλούσιο αλλά δια­
σκορπισμένο, δυσεύρετο και ανεκμετάλλευτο ως τώρα αρχειακό υλικό
αυτής της περιόδου αποτέλεσε πρόκληση για έρευνα.
12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Παραδίδοντας την εργασία μου έχω την επίγνωση ότι δεν εξάν­
τλησα όλο το ερευνητικό πεδίο, αν και η χρονική περίοδος δεν ήταν
ιδιαίτερα εκτεταμένη. Θα απαιτηθούν συνεπώς και άλλες σχετικές μελέ­
τες σε επιμέρους θέματα του κοινωνικού φαινομένου που αναφέρεται
στη γυναικεία εκπαίδευση, για να φωτιστεί πληρέστερα και πολύπλευ­
ρα. Και υπάρχει ελπίδα λόγω του γενικού ενδιαφέροντος που παρουσιά­
ζει στην εποχή μας το γυναικείο ζήτημα στην Ελλάδα, να πλουτιστεί η
βιβλιογραφία μας με περισσότερες συστηματικές μελέτες.
Οι στόχοι της εργασίας μου δεν περιορίστηκαν αποκλειστικά
στην αναζήτηση, ανεύρεση, ταξινόμηση και επεξεργασία του αρχεια­
κού υλικού για να δώσω μια σχετικά πλήρη εικόνα της εξέλιξης που
ακολούθησε η γυναικεία εκπαίδευση στις περιόδους που ερευνώ. Το
θέμα έχει, εκτός από την εμπειρική, και μια θεωρητική και παιδαγωγι­
κή πλευρά, την οποία επιχείρησα να προσεγγίσω. Εξέτασα το πρό­
βλημα της γυναικείας εκπαίδευσης σαν ένα σύνθετο φαινόμενο που
συνδέεται με την κοινωνική κατάσταση, τις παιδαγωγικές αντιλήψεις
και την πρακτική, δηλ. τη διοικητική και νομοθετική λύση του. Ανά­
μεσα στους τρεις αυτούς παράγοντες υπάρχει μια αιτιώδης συσχέτιση
αυστηρά ιεραρχημένη.
Ένας λοιπόν από τους βασικούς στόχους της εργασίας μου ήταν
το να διερευνήσω και να ερμηνεύσω τις συναρτήσεις και αντιθέσεις
του προβλήματος με την κοινωνική πραγματικότητα στην Ελλάδα και
τις παιδαγωγικές αντιλήψεις που επικρατούσαν κατά το 19ο αιώνα
στην Ευρώπη 3 , στο μέτρο που αυτές, μέσω των διαφορετικών φορέων,
επηρέαζαν την εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα. Από τη μελέτη
του φαινομένου κατέληξα στην υπόθεση ότι η εξέλιξη της γυναικείας
εκπαίδευσης στην Ελλάδα διατηρώντας την εθνική της ιδιοτυπία ακο­
λουθεί με πιο αργούς ρυθμούς παράλληλη πορεία με την αντίστοιχη
εκπαίδευση στην Ευρώπη. Η υπόθεση αυτή τεκμηριώνεται από τη μελέ­
τη αντίστοιχων ευρωπαϊκών εργασιών.

Πηγές και βοηθήματα

Η έλλειψη ειδικών προγενέστερων μελετών, όπως είναι λογικό,

οδηγεί κατανάγκην τον ερευνητή στην αναζήτηση των σχετικών πηγών.
Η εργασία αυτή απαίτησε την αναζήτηση ανέκδοτου αρχειακού υλικού
και τη συστηματική διερεύνηση και εκμετάλλευση διαφόρων πηγών
της εποχής. Ειδικότερα μελετήθηκαν συστηματικά τα Γενικά Αρχεία
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13

του Κράτους, το Αρχείο του Δήμου της Ερμούπολης, τα Πρακτικά των

Συνεδριάσεων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, το Αρχείο της Σχολής
Hill, του Λεοντείου Λυκείου Ν. Σμύρνης, της Σχολής Saint Joseph.
Ακόμη το Αρχείο Fellenberg και η αλληλογραφία του με τον Καποδί­
στρια, η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, τα Πρακτικά των Συζητήσεων
στη Βουλή, Κανονισμοί και Προγράμματα Παρθεναγωγείων, Πρακτι­
κά Συλλόγων, Εκθέσεις υπουργών και επιθεωρητών, Συλλογές νόμων,
εγκυκλίων και διαταγμάτων, Περιοδικά, Ημερολόγια και Εφημερίδες.
Η πολύχρονη αναζήτηση και μελέτη του αναφερόμενου δυσεύρε­
του υλικού συσσώρευσε ένα τεράστιο όγκο στοιχείων, που η ταξινό­
μηση, οργάνωση και ανάλυση τους υπήρξε αρκετά δύσκολο και κο­
πιαστικό έργο. Ιδιαίτερη συμβολή της εργασίας αυτής στην ανεύρεση
και χρησιμοποίηση του αρχειακού υλικού θεωρώ την παρουσίαση για
πρώτη φορά στοιχείων από το Αρχείο του Δήμου της Ερμούπολης. Τα
στοιχεία αυτά μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη
εικόνα για τη δραστηριότητα του Δήμου της Ερμούπολης σχετικά με
τη γυναικεία εκπαίδευση. Επίσης για πρώτη φορά χρησιμοποιώ ορι­
σμένα στοιχεία από το άγνωστο ως σήμερα στην Ελλάδα Αρχείο
Fellenberg.

Μέρη της εργασίας

Στην Εισαγωγή επιχειρείται η θεωρητική θεμελίωση του θέματος.

Υποδιαιρείται σε υποκεφάλαια όπου εξετάζονται διαχρονικά η κοινω­
νική θέση της γυναίκας και οι παιδαγωγικές αντιλήψεις για τη γυναι­
κεία εκπαίδευση με στόχο να φανεί ότι η σταθερότητα με την οποία
επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα φαινόμενα κοινωνικών σχέσεων αν­
δρών -γυναικών επηρεάζουν σημαντικά τις παιδαγωγικές αντιλήψεις
για τη γυναικεία εκπαίδευση και διατηρούν τη στατικότητα. Η εισα­
γωγή τελειώνει με σύντομη αναφορά στην εκπαίδευση κατά την περίο­
δο της Τουρκοκρατίας.
Στό πρώτο μέρος της εργασίας εξετάζεται η εκπαίδευση των
γυναικών σε συσχετισμό με το αίτημα για γενική παιδεία κατά την
επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο. Επίσης οι πρώτες εκπαι­
δευτικές προσπάθειες του Καποδίστρια που επιχειρεί ενμέρει να εφαρ­
μόσει στην πράξη το αίτημα για γενική εκπαίδευση και των δύο φύλων
μέσα από μια εκπαίδευση εθνική που να αποβλέπει στην ατομική και
κοινωνική προκοπή. Παρουσιάζεται επίσης το πρώτο σχολείο θηλέων
14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

κατά την επαναστατική περίοδο, καθώς και η συμμετοχή των θηλέων

στα αλληλοδιδακτικά και άλλα σχολεία κατά την καποδιστριακή
περίοδο και δίνονται αριθμητικά στοιχεία και πίνακες.
Στό δεύτερο μέρος εξετάζεται η θεσμική κατοχύρωση της Πρωτο­
βάθμιας Εκπαίδευσης θηλέων και οι συνέπειες που έχει για τη δευτε­
ροβάθμια γυναικεία εκπαίδευση η έλλειψη αντίστοιχου θεσμικού πλαι­
σίου.
Στο τρίτο μέρος η εργασία αναφέρεται στις προσπάθειες του
δήμου της Ερμούπολης να οργανώσει την εκπαίδευση των δύο φύλων
και στις δύο εκπαιδευτικές βαθμίδες και την έναρξη της διείσδυσης
των ιεραποστόλων με τα σχολεία που ιδρύουν στη Σύρο. Στόχος του
κεφαλαίου αυτού είναι να φανούν τα θετικά αποτελέσματα της αποκε­
ντρωμένης εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Δίνονται πίνακες και στοι­
χεία για ολόκληρη την περίοδο.
Το τέταρτο μέρος περιέχει την εμφάνιση, ανάπτυξη και εξέλιξη
της ιδιωτικής εκπαίδευσης, με κύριους εκφραστές τους ιεραποστόλους,
παράλληλα με την εξέλιξη των δημόσιων σχολείων. Στόχος του κεφα­
λαίου είναι να εξεταστούν οι ιδεολογικές επιδράσεις των ιεραποστολι­
κών σχολείων στο γυναικείο πληθυσμό. Δίνονται συγκριτικοί πίνακες
με επεξεργασμένα αριθμητικά στοιχεία.
Στό πέμπτο και τελευταίο μέρος διερευνάται η συμβολή της Φι­
λεκπαιδευτικής Εταιρείας στην εξάπλωση της γυναικείας εκπαίδευσης.
Ειδικότερα εξετάζεται η διαπάλη ανάμεσα στον ταξικό και επαγγελμα­
τικό χαρακτήρα των σχολείων της.
Τελειώνοντας τον πρόλογο, θα ήθελα να επισημάνω τις μεγάλες
δυσκολίες μου, τις οποίες δε θα μπορούσα να αντιμετωπίσω χωρίς την
επιστημονική και ηθική συμπαράσταση πρώτα του Καθηγητή της
Παιδαγωγικής κ. Ι. Μαρκαντώνη, ο οποίος με παρότρυνε και με
ενθάρρυνε να ασχοληθώ με τη γυναικεία εκπαίδευση και να ολοκλη­
ρώσω την εργασία. Τον ευχαριστώ ακόμη και για τις χρήσιμες υποδεί­
ξεις του κατά την πορεία της μελέτης μου. Επίσης ευχαριστώ τον
Καθηγητή κ. Αντ. Δανασσή - Αφεντάκη για την πολύπλευρη βοήθεια
του, τους συναδέλφους του Παιδαγωγικού Τομέα επικούρους καθηγη­
τές, κ. Θ. Παπακωνσταντίνου, Γ. Κρουσταλλάκη και το λέκτορα κ. Γ.
Μάρκου, για το ενδιαφέρον που έδειξαν να μελετήσουν προσεχτικά το
κείμενο της εργασίας μου και να εκφράσουν τις απόψεις τους. Ακόμη
τις συναδέλφισσές μου κυρίες Ευανθία Μηλίγκου, Κωνστ. Ροδιάδου
Αλμπάνη και Ελ. Χαραλαμπίδου για τη συμπαράσταση και τη συναι-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

σθηματική στήριξη. Τέλος ευχαριστώ τον κ, Α. Μαυραντωνίου, τοπο­

γράφο μηχανικό, για τη βοήθεια που μου πρόσφερε στην επεξεργασία
των στατιστικών στοιχείων.
Ευχαριστίες πολλές οφείλω και στο Σαριπόλειο Ίδρυμα που ανέ­
λαβε τη δαπάνη για την εκτύπωση της διατριβής μου.

Αθήνα,Ιούλιος 1986
Αλεξάνδρα Λαμπράκη - Παγανού
16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΡΟΛΟΓΟΥ (σ. 11-15)

1 Βλ Λίζα Κόττου, Η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830 έως σήμερα, ατό
βιβλίο της Ζ Φράγκου Γύρω από το παιδί, Αθήνα 1930, σ 359-404 και Ε Dukas, Em
Beitiag zur Frage der Frauenbildung in Griechenland, München 1955
2 Σ Ζιώγοϋ-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα
(1830-1839), Θεσσαλονίκη 1983
3 Fr Mayeur, L'éducation des filles en France au XIXsiècle, Hachette, Pans 1979
Ακόμη της ίδιας L'enseignement Secondaire des jeunes filles sous la troisième Répu-
blique, Presses de la fondation nationale des sciences politiques, 1977 Μαργαρετ
Βρυαντ, Τη ε θνεχπεφτεδ ρεωολθτιον, θνιωερσιτί) οφ Αονδον Ινστιτθτε οφ Εδθψατιον,
1979 Georg Hahn, Angelica Götz, Brigitte Marcher, Friedrich Götz, Kinder, Küche,
Kleider, Europaverlag, 1982, Isabelle Bncard, Samtes, ou pouliches, éducation des jeunes
filles au XIXe siècle, Albin Michel, Pans 1985 Βλ και βιβλιογραφία στις σελίδες 38,
σημ 7, 47, σημ 80-83, 49, σημ 97, 82, σημ 21 εδώ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.1. Κοινωνική πραγματικότητα

Η γυναικεία εκπαίδευση, όπως και η εκπαίδευση γενικά, είναι ένα

φαινόμενο που βρίσκεται σε αιτιώδη σχέση με την εκάστοτε κοινωνι­
κή πραγματικότητα. Η ακαμψία οποιουδήποτε παγιωμένου κοινωνικού
συστήματος διαιωνίζει αναγκαστικά και τη στατικότητα του εκπαι­
δευτικού οικοδομήματος. Οι μηχανισμοί, που αποβλέπουν στη διατή­
ρηση της σταθερότητας των κοινωνικών δομών, αναπαράγουν αντί­
στοιχους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς. Η μεταβλητότητα των εκπαι­
δευτικών πραγμάτων εξαρτάται από την ύπαρξη ή μη κοινωνικών πιέ­
σεων. Και η εκπαίδευση είναι ευαίσθητος δέκτης των πιέσεων αυτών
και των πολλαπλών προβληματισμών που δημιουργούν.
Είναι ευνόητο συνεπώς ότι η γυναικεία εκπαίδευση δεν μπορεί να
απομονωθεί από τα άλλα κοινωνικά φαινόμενα και από τις κυρίαρχες
αντιλήψεις κάθε εποχής· απεναντίας ακολουθεί κάθε φορά το πνεύμα
και το κλίμα των αντιλήψεων, που δεσπόζουν σχετικά με τον κοινωνι­
κό ρόλο και την κοινωνική θέση της γυναίκας. Στην ανδροκρατική
κοινωνία, που η αρχή της ανάγεται στους προϊστορικούς ακόμη χρό­
νους, το γυναικείο φύλο υποτιμήθηκε κοινωνικά και περιήλθε στην
κατάσταση της δουλείας. Η γυναίκα, όπως εύστοχα διατυπώθηκε, είναι
η «πρώτη ανθρωπινή ύπαρξις που υπέπεσεν εις την δουλείαν. Έγινε
δούλη, προτού υπάρξη δούλος» .
Η κοινωνική καταπίεση της γυναίκας θεμελιώνεται στην οικονο­
μική της εξάρτηση από τον άνδρα . Βασικός παράγοντας της οικονο­
μικής της υποδούλωσης είναι η οργάνωση της οικογένειας ως οικονο­
μικής μονάδας.
Κατά την άποψη του Έγκελς, ο κοινωνικός καταμερισμός της
εργασίας και η συνακόλουθη αύξηση του πλούτου είχε ως αναγκαία
συνέπεια τη διάσπαση της κοινωνίας σε εκμεταλλευτές και εκμεταλ­
λευόμενους, σε κύριους και δούλους". Με τον καταμερισμό της εργα­
σίας στην οικογένεια η γυναίκα περιορίστηκε στις οικιακές εργασίες,
που θεωρήθηκαν έργα μικρότερης σημασίας σε σύγκριση με τη βιοπο-
18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ριστική εργασία, η οποία ανήκε αποκλειστικά στην αρμοδιότητα του

άντρα. Τα μέσα της παραγωγής, καθώς και τα πλεονάσματα της ανή­
καν στην ιδιοκτησία του 4 . Έτσι η κοινωνική της απελευθέρωση μόνο
με τη συμμετοχή της στην παραγωγική εργασία θα ήταν νοητή, αφού ο
κοινωνικός της ρόλος είναι συνάρτηση του οικογενειακού. Η γυναίκα
ξανακερδίζει την οικονομική σημασία, που είχε χάσει από την προϊ­
στορική εποχή, το 19ο αιώνα, γιατί τότε ξέφυγε από το νοικοκυριό
παίρνοντας μέρος στη βιομηχανική παραγωγή 5 .
Από την εποχή αυτή ανοίγονται οι προοπτικές για την αναγνώρι­
ση του κοινωνικού της ρόλου και για τον κοινωνικό της επαναπροσ­
διορισμό, παρόλο που η έξοδος της από το σπίτι συσσώρευσε στους
ώμους της νέα βάρη. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που μόνο το 19ο
αιώνα τίθεται σε ευρωπαϊκή κλίμακα και το πρόβλημα της γυναικείας
εκπαίδευσης και γίνονται τα πρώτα, αβέβαια οπωσδήποτε, βήματα για
την προώθηση του.
Εκείνο που εντυπωσιάζει σχετικά με την ανισότητα των δύο
φύλων, όπως τη μελετούμε στις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής
ζωής, είναι η σταθερότητα με την οποία επαναλαμβάνονται πανομοιό­
τυπα φαινόμενα κοινωνικής συμπεριφοράς από την ομηρική εποχή ως
το τέλος του 19ου αιώνα, για να μην αναφερθούμε και στον 20ό, παρό­
λο που και εδώ, η συχνότητα των φαινομένων δεν είναι τόσο παρήγο­
ρη για τη στάθμη των κοινωνικών ηθών.
Σε όλη τη μακρά αυτή περίοδο το πρόβλημα της εκπαίδευσης της
γυναίκας θα μπορούσαμε να το σχηματοποιήσουμε με την ακόλουθη
μορφή: ανυπαρξία μέριμνας - υποτυπώδης εκπαίδευση - ισχυρή κοινω­
νική πίεση για εξίσωση του δικαιώματος για εκπαίδευση μεταξύ των
δύο φύλων.
Ή τ α ν κοινά αποδεκτό όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην
Ευρώπη ότι η μόρφωση του αγοριού έπρεπε να είναι πιο ολοκληρωμέ­
νη, πιο πλούσια και ότι γι * αυτή δικαιολογούνταν και έπρεπε να γίνο­
6
νται θυσίες. Το αντίθετο ακριβώς συνέβαινε με τα κορίτσια .
Θα ήταν παρακινδυνευμένο όμως να θεωρήσουμε ότι ο 19ος αιώ­
νας υπήρξε ένα εντελώς νέο ξεκίνημα για την προώθηση της κοινωνι­
κής θέσης της γυναίκας και της γυναικείας εκπαίδευσης.
Οι κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις για τη γυναίκα, που είχαν ως
αιτία τους την εκμετάλλευση, εξακολουθούν ακόμη να έχουν τέτοια
ισχύ και διάδοση, ώστε να διαμορφώσουν τη σταθερή πεποίθηση για
την κατωτερότητα της. Η περιφρόνηση του γυναικείου φύλου με το
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ QfcLH ΤΗΣ ΓΛΛΗΝΗΛΣ ΩΣ ΤΟ 19ο ΛΙΩΝΑ 19

πρόσχημα των φυσικών διαφορών (σωματικών, βιολογικών και ψυχο­

λογικών)' από το αντρικό φύλο, χρησιμοποιήθηκε πάντοτε από την
ανδροκρατική κοινωνία ως επιχείρημα, για να δικαιώσει μια ορισμένη
κοινωνική πρακτική, που εκδηλώνεται, με τους κοινωνικούς θεσμούς,
ως ανισότητα των δύο φύλων.
Αυτές οι κοινωνικές αντιλήψεις επηρέασαν σημαντικά και τις
παιδαγωγικές απόψεις σχετικά με την εκπαίδευση των δύο φύλων και
οι τελευταίες αποτέλεσαν με τη σειρά τους ανασταλτικό παράγοντα
στην προώθηση του ζητήματος σε μια λύση, που να ανταποκρίνεται
στις κοινωνικές ανάγκες.

1.2. Η κοινοτική θέση της Ελληνίδας ως το 19ο αιώνα

Η Ελληνίδα το 19ο αιώναΗ μεταφέρει στους ώμους της το βάρος

της σκλαβιάς που της κληροδότησαν οι αιώνες.
Η ανισότητα των δύο φύλων, που βασίζεται στην κυριαρχική
εξουσία του άντρα στην πατριαρχική οικογένεια, εμφανίζει ορισμένα
συμπτώματα, τα οποία μπορεί να παρακολουθήσει κανείς, στα ήθη,
στα έθιμα και στο υφιστάμενο νομικό καθεστώς, που καθορίζουν τις
σχέσεις της γυναίκας με τα άλλα μέλη της οικογένειας. Η πατριαρχική
οικογένεια περιόρισε τη γυναίκα να μένει φυλακισμένη στους τοίχους
του σπιτιού της, προσηλωμένη σε καθήκοντα που χαρακτηρίστηκαν
αποκλειστικά γυναικεία, όπως είναι η μέριμνα για το νοικοκυριό και
την οικογένεια 9 .
Η κοινωνία αυτή απαίτησε επίσης και ορισμένη συναισθηματική
συμπεριφορά: τη σεμνότητα, τη συζυγική πίστη και αφοσίωση. Τα
χαρακτηριστικά της γυναικείας αρετής συμβολοποιούνται στο πρόσω­
πο της Πηνελόπης που προβλήθηκε ως πρότυπο πιστής συζύγου 1 .
Ο περιορισμός της γυναίκας στο σπίτι", η θαλάμευσις, της ανύ­
1
παντρης προπάντων, ήταν πολύ συνηθισμένη κατάσταση ".
Η διατήρηση των ίδιων συνηθειών σχετικά με τον περιορισμό,
την απομόνωση της γυναίκας στο σπίτι ως τα τέλη του 19ου αιώνα,
ακόμη και στον 20ό, δείχνει πόσο σταθερή και αμετακίνητη ήταν η
στάση της κοινωνίας στο θέμα αυτό.
Τα δημοτικά τραγούδια και οι παροιμίες παρέχουν διαφωτιστικές
ενδείξεις για τον περιορισμό της .
Η ίδια κατάσταση συνεχίζεται και το 19ο αιώνα σε μεγάλη κλίμα­
κα. Ακόμη και σε περιοχές που δε γνώρισαν τον τούρκικο δεσποτισμό
20 F.li-ΑΠϊΓΗ

και οι οποίες, λόγω των σχέσεων με τη Δύση, θα έπρεπε να είχαν ημε­

ρότερα ήθη, υπάρχουν μαρτυρίες για το αντίθετο ακριβώς. Χαρακτη­
ριστική είναι η περίπτωση της Ζακυνθινής κόρης, της Ελισάβετ Μου-
τζάν - Μαρτινέγκου (1801-1832), η οποία καταγγέλλει τα εξής:
«Το σπίτι μας είχε, καθώς και ακόμη έχει, εκείνο το παλαιόν
βάρβαρον και αφύσικον και απάνθρωπον ήθος, όπου θέλει
τες γυναίκες ξεχωρισμένες από την ανθρωπίνην εταιρίαν» 14 .
Μέσα από τις σελίδες της αυτοβιογραφίας της ακούγεται πολλές
φορές 1 5 η φωνή της απόγνωσης της περιορισμένης νεαρής γυναίκας,
που μάταια επιχείρησε να αποδράσει από τη φυλακή της, Η μόνη
δυνατότητα για την ανύπαντρη κόρη ήταν να επιλέξει μια άλλη μορφή
φυλακής: το γάμο ή το μοναστήρι.
Η υποτίμηση του γυναικείου φύλου από την αρχαιότητα, η κατα­
δίκη του στην αφάνεια και στη σιωπή πιστοποιούνται και από την
παραίνεση που απευθύνει ο Περικλής στον Επιτάφιο προς τις χήρες 1 6
και από τη στάση του Αίαντα στην ομώνυμη τραγωδία 17 .
Η ηθική μείωση της γυναίκας, η περιφρόνηση της από τον άντρα
μέσα στην οικογένεια φαίνεται και από την άσκηση σωματικής βίας
για παραλείψεις και σφάλματα. Η χειροδικία του άντρα κατά της
γυναίκας, που ήταν συνήθεια καθιερωμένη, υποβίβαζε το γυναικείο
φύλο στην κατάσταση της χειρότερης μορφής δουλείας 18 .
Η υποτίμηση του γυναικείου προσώπου στην αγροτική κοινωνία
φτάνει και ως την αποσιώπηση του ονόματος της 1 9 .
Στα θέματα του έρωτα και του γάμου κυριαρχεί η βούληση του
αντρικού φύλου, που μεταχειρίζεται τη γυναίκα ως αντικείμενο. Σε
ζητήματα που ήταν πάρα πολύ σοβαρά για τη ζωή της, όπως η εκλογή
του γαμπρού, η ηλικία κ.ά., δεν είχε δικαίωμα γνώμης. Την απόφαση
για το γάμο την έπαιρνε σχεδόν αποκλειστικά ο πατέρας ή ο μεγαλύ­
20
τερος αδελφός .
Για χιλιετηρίδες ολόκληρες συνεχίζεται η ίδια κατάσταση, που
μπορεί κανείς να την ιχνηλατήσει στα δημοτικά τραγούδια και στα
ήθη και στα έθιμα του λαού, που σχετίζονται με το γάμο. Τα φαινόμενα
αυτά εδραιώνουν την άποψη ότι το ερωτικό συναίσθημα βασίζεται
21
στην αρχή της ιδιοκτησίας .
Η κυριαρχία του αρσενικού φύλου στο γυναικείο με όλες τις μορ­
φές του καταναγκασμού, όπως είναι η σεξουαλική συμπεριφορά και η
επιθετικότητα, έχουν την αρχή τους στην τάση για ιδιοκτησία.
Το πανάρχαιο έθιμο της αρπαγής των γυναικών, που ανάγεται στις
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΑΣ ΩΣ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ 21

προϊστορικές κοινωνίες, όπως μπορούμε να το δούμε και στα ακριτικά

τραγούδια, εξυπηρετεί μια κοινωνική ανάγκη . Η συνήθεια όμως αυτή
που βλέπουμε να επιβιώνει και στα νεότερα χρόνια μπορεί να ερμηνευ­
τεί με βάση την αρχή της ιδιοκτησίας. Η συνοδεία του γαμπρού που
πηγαίνει να πάρει τη νύφη από το σπίτι της με ειδικό λάβαρο (φλά­
μπουρο) και τα «δρώμενα» ανάμεσα σ' αυτή και τους συμπεθέρους της
νύφης υποδηλώνουν επιχείρηση κατακτητική.
Η ηλικία της νύφης πρέπει να είναι μικρή 2 3 , ενώ για την ηλικία
του γαμπρού δεν υπήρχε κανένας περιορισμός . Αιώνες ολόκληρους
ίσχυαν οι ίδιες προϋποθέσεις σχετικά με την ηλικία. Σε πολλές αγρο­
τικές, κυρίως, περιοχές ακόμη και πριν από μερικές δεκαετίες οι γονείς
πάντρευαν τα κορίτσια τους από 11-15 ετών, ενώ η ηλικία του γαμπρού
ήταν πολύ μεγαλύτερη" 5 .
Στην αγροτική κοινωνία ο γάμος βασίζεται σε υπολογισμούς
οικογενειακούς και οικονομικούς 6 . Την απόφαση για το συνοικέσιο
έπαιρνε ο πατέρας και η γνώμη της νύφης δεν υπολογιζόταν. Στην από­
φαση του δεν πρυτανεύει η ευτυχία του κοριτσιού, αλλά το οικογε­
νειακό ή το προσωπικό συμφέρον"'.
Η γυναίκα με το γάμο, κατά κανόνα, εγκατέλειπε το πατρογονικό
σπίτι και πήγαινε να ζήσει στο σπίτι του γαμπρού. Το πατρικό σπίτι με
την κτηματική και την άλλη κινητή περιουσία μεταβιβαζόταν στο γιό,
ενώ η θυγατέρα με την προίκα που έπαιρνε, έχανε και τα δικαιώματα
της στην υπόλοιπη πατρική περιουσία" . Με αυτούς τους θεσμούς έμε­
νε αμετάβλητη η δομή της πατριαρχικής οικογένειας. Μόνο σε περί­
πτωση που δεν υπήρχε αρσενικό παιδί στην οικογένεια, ερχόταν ο
γαμπρός από έξω και έμπαινε «σώγαμπρος» στο σπίτι της νύφης. Αυτό
όμως δεν το θεωρούσαν ιδιαίτερα τιμητικό για τον άντρα.
Η νύφη δεν έχανε μόνο το όνομα της παίρνοντας το όνομα του
συζύγου της, αλλά ήταν υποχρεωμένη να χαλαρώσει και τους δεσμούς
29

με την πατρική οικογένεια .

Γενικά η πάτρια, οι συγγενείς αίματος του γαμπρού, βρίσκονταν
σε θέση υπεροχής σε σχέση με το γένος, τους συγγενείς αίματος της
νύφης.
Για να φτάσει όμως το κορίτσι της ελληνικής πατριαρχικής οικο­
γένειας στο γάμο, έπρεπε να διαθέτει προίκα. Σ' αυτή περιλαμβανόταν
εκτός από τον ατομικό και οικογενειακό ρουχισμό και την οικοσκευή
και κτηματική περιουσία ή μετρητά ή και τα δύο μαζί. Σε οποιαδήποτε
οικονομική κατάσταση κι αν βρισκόταν η οικογένεια έπρεπε να προι-
22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κίσει το κορίτσι, για να μη μείνει ανύπαντρο ,

Η ύπαρξη και μόνο του θεσμού να εξαγοράζει η γυναίκα το πέρα­
σμα από την πατρική στη συζυγική δουλεία, δείχνει την κοινωνική της
υποβάθμιση σε σύγκριση με τον άντρα. Ειδικότερα στις αγροτικές
κοινωνίες οι θεσμός της προίκας ήταν ένα δυσβάσταχτο βάρος για την
οικογένεια, Ο Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα παρουσιάζει τον αγώνα
και τις θυσίες της φτωχής αγρότισσας για να προικίσει τα ανύπαντρα
κορίτσια της 3 1 .
Η προίκα δυσχέραινε ακόμη περισσότερο τη θέση του ανύπα­
ντρου κοριτσιού μέσα στην πατρική οικογένεια. Αντιμετωπιζόταν σαν
εχθρικό πρόσωπο, που έπρεπε να υφίσταται ταπεινώσεις και να εργά­
ζεται και η ίδια σκληρά, για να συμβάλει με το μόχθο της στην εξοι­
κονόμηση της προίκας 3 2 .
Το κοινωνικό πρόβλημα της προίκας γίνεται το θέμα πολλών
σημαντικών πεζογράφων μας του τέλους του 19ου αιώνα και της αρχής
του 20ού. Εκτός από τον Παπαδιαμάντη και ο Κων. Θεοτόκης στην
κοινωνική του νουβέλα, Η τιμή και το χρήμα, παρουσιάζει την αγάπη
δύο νέων, της Ρήνης και του Αντρέα, να γίνεται αντικείμενο χρηματι­
κής συναλλαγής 3 3 .
Συνηθισμένο φαινόμενο της ελληνικής αγροτικής και μικροαστικής
οικογένειας είναι το να θυσιάζεται πολλές φορές το κορίτσι κάνοντας
ένα γάμο με έναν άντρα κατά πολύ μεγαλύτερο της, τον οποίο μπορεί
και να αποστρέφεται - κι αυτό γίνεται είτε γιατί δε διαθέτει προίκα είτε
για τα συμφέροντα της υπόλοιπης οικογένειας 34 .
Η σκλαβιά της νεόνυμφης στη συζυγική οικογένεια, την πρώτη
κυρίως περίοδο, είναι βαρύτερη από τη σκλαβιά μέσα στην πατρική
οικογένεια.
Τη δεσποτεία εδώ, εκτός από το σύζυγο, ασκεί και η πεθερά, η
οποία συμπεριφέρεται, κατά κανόνα, στη νύφη της σαν σε παρείσακτη
που είναι υποχρεωμένη να υποταχτεί. Η συμπεριφορά της νύφης στην
πεθερά της έχει όλα τα γνωρίσματα της υποταγής 3 5 . Η νεόνυμφη μέσα
στη συζυγική οικογένεια έχει μόνο βαριές υποχρεώσεις και κανένα
δικαίωμα 36 .
Ο καταμερισμός της εργασίας στην αγροτική οικογένεια επιφόρ­
τιζε περισσότερο τη γυναίκα· εκτός από τις βαριές οικιακές δουλειές,
που έπεφταν στον κλήρο της, συμμετείχε παράλληλα και στην παρα­
γωγή με το να εργάζεται στους αγρούς με τις πιο δύσκολες καιρικές
συνθήκες.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ THi. ΕΛΛΗΝΙΔΑΣ ΩΣ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ 23

Σε πολλές ελληνικές περιοχές επικρατεί η συνήθεια, ακόμη και

σήμερα περιορισμένα κάπως, να μην προσφωνούν τη νεόνυμφη με το
όνομα της, αλλά είτε με τη λέξη νύφη, είτε με το όνομα του συζύγου
της . Επίσης και η ίδια αποφεύγει να προσφωνήσει τον άντρα της με
το όνομα του 3 .
Η περιφρόνηση απέναντι στη γυναίκα φαίνεται και στις πολλές
σκωπτικές παροιμίες 3 9 .
Εξαιτίας της κοινωνικής θέσης της γυναίκας, αλλά, ιδιαίτερα
εξαιτίας του θεσμού της προίκας η γέννηση κοριτσιού ισοδυναμούσε
με κατάρα. Για τον ίδιο λόγο το κορίτσι δεν είχε μερίδιο στην πατρική
αγάπη παρά τη συμμετοχή της στις πιο βαριές δουλειές για τη συγκέ­
ντρωση της προίκας. «Από τη γέννηση της έμοιαζε να κλέβει ένα κομ­
μάτι της πατρώας γης, που δεν το εξαγόραζε με όλη τη βαριά δουλειά
των πρώτων είκοσι χρόνων της» 40 .
Στα έθιμα που συνδέονται με τη γέννηση και τη βάφτιση απεικο­
νίζεται η λαϊκή αντίληψη για τη θηλυγονία 4 1 . Πολλά στοιχεία επιβιώ­
νουν ακόμη και σήμερα και στα αστικά κέντρα.
Σε περίπτωση θανάτου του συζύγου, αν η χήρα ήταν έγγυος, έμενε
στο συζυγικό σπίτι ώσπου να γεννήσει. Αν όμως είχε την ατυχία να
γεννήσει κορίτσι, επέστρεφε στο σπίτι του πατέρα της. Μόνον αν γεν­
νούσε αγόρι, είχε δικαίωμα να παραμείνει στο σπίτι του συζύγου της 4 2 .
Ό λ η αυτή η τραχύτητα των ηθών σχετικά με τη θέση του γυναι­
κείου φύλου είναι ο αψευδέστερος μάρτυρας της δουλείας της. Ο ελλη­
νικός λαός, για να αποφύγει τη θηλυγονία, κατέφευγε συχνά σε μαγι­
κές πράξεις και συμβολικούς εξορκισμούς. «Ο Κεφαλονίτης», έγραψε
ο Ανδρέας Λασκαράτος «θεωρεί το θηλυκό παιδί ως ένα χρέος» που θα
43
του αρπάξει την περιουσία και θα φύγει . Γι ' αυτό και η συμπεριφορά
των γονιών στα κορίτσια ήταν τόσο σκληρή, ώστε οδηγούσε στην
αποκτήνωσή τους. Η ελληνική κοινωνία το 19ο αιώνα αδιαφορούσε
για την ανατροφή των κοριτσιών με πνεύμα κατανόησης και αγάπης.
Σχολιάζοντας ο Ανδρέας Λασκαράτος τη διαδομένη αντίληψη ότι οι
γυναίκες δεν έπρεπε να έχουν ανάμειξη σε έργα των αντρών, παρατη­
ρούσε επιγραμματικά:
«... που θα πει ότι οι γυναίκες είναι θεωρημένες ως όντα κατώτερα,
ανίκανα και ανάξια να υψώσουν το πνεύμα τους έως εις το ύψος του
πνεύματος του αντρός! Ιδού πώς το απάνθρωπο μίσος των γονέων προ­
ετοιμάζει κι εκθέτει τη μισή κοινωνία εις την καταφρόνηση της άλλης
μισής· και ιδού πώς για μια φυσικήν αντανάκλασιν ελαττώσεως τα
24 tli-ΑΓΩΓΗ

θηλυκά τούτα τα ελαττωμένα αναθρέφουν τα σερνικά, τα οποία μίαν

ημέραν θα είναι άνδρες και τα οποία βέβαια θα γενούν κι εκείνα χτήνη
από το είδος της μάνας...» .
Ανάλογη φωνή διαμαρτυρίας για τα κοινωνικά ήθη της εποχής
του απέναντι στη γυναίκα, ύψωσε και ο Δίον. Σολωμός, στη Φαρμα­
κωμένη:
Κόσμε ψεύτη! τες κόρες τες μαύρες
κατατρέχεις όσο είν' ζωντανές.
Σκληρέ κόσμε! Και δεν τους λυπάσαι
την τιμήν όταν είναι νεκρές .
Το θέμα της θηλυγονίας και γενικότερα η απάνθρωπη μοίρα της
Ελληνίδας εμπνέουν τη λογοτεχνία μας στα πιο σημαντικά έργα, όπως
είναι η Φόνισσα του Αλ. Παπαδιαμάντη και ο Ζητιάνος του Ανδρέα
Καρκαβίτσα. Η ηρωίδα του Παπαδιαμάντη, η Φραγκογιαννού, προτού
συλλάβει το σατανικό σχέδιο της να πνίξει το άρρωστο νεογέννητο
της θυγατέρας της, αναπολεί τη δουλική της μοίρα, που είναι και η
μοίρα όλων των γυναικών της νεοελληνικής κοινωνίας 4 6 . Το δυσβά­
σταχτο φορτίο της προίκας και η συνακόλουθη άθλια κοινωνική θέση
της γυναίκας εξωθούν τη Φραγκογιαννού στο έγκλημα.
Η υποτέλεια της Ελληνίδας μέσα στην οικογένεια, η στέρηση της
από κάθε ανθρώπινο δικαίωμα, η αδιαφορία για μια αγωγή, στοιχειω­
δώς ανθρώπινη, και η περιφρόνηση της από την ανδροκρατική κοινω­
νία την υποβίβαζαν στην κατάσταση του ζώου. Εγκαταλειμμένη στην
αμάθεια και τους φόβους εύρισκε μοναδική διέξοδο στις προλήψεις
και τις σκοτεινές δεισιδαιμονίες .
Στην προσπάθεια να ερμηνευτεί το φαινόμενο της προσήλωσης
που δείχνει η γυναίκα στην παράδοση ειπώθηκε ότι η γυναίκα είναι
από τη φύση της συντηρητική, ότι επικρατεί σ* αυτήν το συναίσθημα,
48
ενώ αντίθετα στον άντρα υπερισχύει η διανόηση .
Η άποψη του Στιλ. Κυριακίδη ότι «τα παραμύθια είναι το στοι-
χείον των, αι παραδόσεις αποτελούν τον μυθολογικόν κόσμον εντός
του οποίου ζουν, αι προλήψεις και δεισιδαιμονίαι τον ρυθμιστήν των
λόγων και των πράξεων των, οι μύθοι και αι παροιμίαι την φιλοσοφίαν
των, τα ξόρκια και τα βότανα την επιστήμην των. Αι γυναίκες είναι οι
θεματοφύλακες της παραδόσεως», που εκφράστηκε και μέσα από την
κατευθυνόμενη από εθνικές σκοπιμότητες εθιμογραφική λογοτεχνία
στα τέλη του περασμένου και στις αρχές του 20ού αιώνα, δεν ανταπο­
κρίνεται προς την πραγματικότητα. Η συντηρητικότητα της γυναίκας
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΪ.Η T H I ΕΛΛΗΝΙΔΑΣ DL Π ) 19Ü ΜΩΝΑ 25

δεν οφείλεται στη φύση της, αλλά στην κοινωνική πραγματικότητα

που την καταδίκασε να ζει κάτω από απάνθρωπες συνθήκες. Είναι η
συνέπεια της κοινωνικής της κατάπτωσης.
Η μειονεκτική θέση της γυναίκας στο συζυγικό σπίτι βελτιώνεται
από τη στιγμή που θα. αποκτήσει παιδί, και μάλιστα αρσενικό. Η
μητρότητα ενισχύει τη θέση της στην οικογένεια και στην κοινωνία
και η συμπεριφορά του συζύγου και των συγγενών της αλλάζει απένα­
ντι της 4 9 .
Ως μητέρα μεγάλων αγοριών παίζει ένα συνεχώς ενεργητικότερο
ρόλο στη ζωή της πατριαρχικής οικογένειας και γίνεται κατά κάποιο
τρόπο εκφραστής των συμφερόντων της. Αυτό φαίνεται περισσότερο
στην κυριαρχική θέση που έχει η πεθερά απέναντι στη νέα γυναίκα
που μπαίνει στο σπίτι, τη νύφη. Η τιμητική θέση που παίρνει το πρό­
σωπο της μητέρας μέσα στην οικογένεια έρχεται σαν αναγνώριση της
υποταγής της στα συμφέροντα της πατριαρχικής οικογένειας. Και
αυτό το ρόλο τον καθόρισε η ανδροκρατική κοινωνία από την αρχαιό­
τητα . Στην κοινωνία των Σαρακατσάνων, μόνο όταν η γυναίκα γεννή­
σει παιδί, προπάντων αγόρι, απαιτεί ορισμένα δικαιώματα και παύει να
προσφωνεί τα αδέρφια του συζύγου της «αφέντη». Κανένα μέλος της
οικογένειας δεν την προσφωνεί πια με αυταρχικό τρόπο, εκτός από τον
πεθερό και την πεθερά 51 .
Γενικά το πρόσωπο της μητέρας μέσα στην αγροτική οικογένεια
χωρίς να απελευθερώνεται, καθαγιάζεται ηθικά. Αλλά και οι συναι­
σθηματικοί και ηθικοί δεσμοί που ενώνουν στερεά τα μέλη της αγρο­
τικής οικογένειας, βασίζονται σε συμφέροντα και υπολογισμούς, γιατί
η αγροτική οικογένεια ήταν μονάδα εργασίας και παραγωγής".
Η παραπάνω εικόνα συμπληρώνεται και από το νομικό καθεστώς
που επικρατούσε και το οποίο αντανακλούσε πιστά την εθιμική αυτή
κατάσταση. Ιδιαίτερα σκληρό υπήρξε σε βάρος των γυναικών το νομι­
κό πλαίσιο σε ό,τι σχετιζόταν με τα οικονομικά θέματα και τις σχέσεις
των συζύγων 53 .
Στην τραχύτητα των ηθών, την οποία προσπαθήσαμε να ιχνηλατή­
σουμε μέσα από τη μαρτυρία της λαϊκής μας παράδοσης, συνέβαλε σε
ένα βαθμό και η δουλεία των τετρακοσίων ετών. Οι μηχανισμοί της
υποταγής, της εξάρτησης και της ανελευθερίας που αναπτύχθηκαν ανά­
μεσα στους υπόδουλους και στον κατακτητή μεταφέρθηκαν και μέσα
στο σπίτι.
Στο κοινωνικό αυτό πλαίσιο που περιγράψαμε, περιθώρια για
26 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εκπαίδευση των γυναικών δεν μπορούσαν να υπάρχουν. Λειτούργησε

μόνο η οικογενειακή και σπιτική «αγωγή» για τη σταθερή αναπαραγω­
γή των αδιασάλευτα ιεραρχημένων οικογενειακών και κοινωνικών
αρετών.

1.3. Παιδαγωγική παράδοση

Προτού ασχοληθούμε με την ελληνική εκπαιδευτική κατάσταση

στις αρχές του 19ου αιώνα, θα εξετάσουμε ποια ήταν σε γενικές γραμ­
μές τα πλαίσια και προς τα πού κατευθύνονταν οι νέες τάσεις στο θέμα
της γυναικείας εκπαίδευσης στον ευρωπαϊκό χώρο. Με αυτό τον τρόπο
θα διαπιστώσουμε τις επιδράσεις, θα κάνουμε συγκρίσεις και θα οδη­
γηθούμε σε ορισμένα συμπεράσματα.
Η παιδαγωγική παράδοση στους νεότερους χρόνους (16ο-19ο
αιώνα) ελάχιστα πρόσφερε, για να μεταβάλει ή να επαναπροσδιορίσει
τα πρότυπα της αγωγής για τα δύο φύλα, όπως αυτά είχαν επιβληθεί
από τους προηγούμενους αιώνες.
Η γυναικεία εκπαίδευση θεωρήθηκε περιθωριακό κοινωνικό γεγο­
νός γι ' αυτό και χαρακτηρίζεται από διαδικασίες απόρριψης όλων των
αναγκαίων στοιχείων που προπαρασκευάζουν για τη ζωή. Εξαίρεση
αποτελεί η μικρή προσπάθεια που καταβλήθηκε για την ευπρόσωπη
κοινωνικά παρουσία ενός περιορισμένου αριθμού κοριτσιών από εύπο­
ρες οικογένειες 54 .
Η γνώση ως όργανο εξουσίας ανήκε παραδοσιακά στις ανώτερες
τάξεις με έντονα διακριτική κατανομή ανάμεσα στους άντρες και τις
γυναίκες. Σύμφωνος με τη μακροχρόνια αυτή αντίληψη υπήρξε ο
εκπαιδευτικός προσανατολισμός των δύο φύλων.
Η μορφή της εκπαίδευσης και της αγωγής που παρέχονταν στις
γυναίκες τις απέκλειε από την οργανωμένη κοινωνικά εργασία, την
οποία η πολιτιστική κληρονομιά είχε αξιολογήσει ως αξία αντρική
διατηρώντας τον έντονο φυλετικό διαχωρισμό με τους πολυπληθείς
περιοριστικούς μηχανισμούς.
Οι περιοριστικοί μηχανισμοί (πολιτιστικού, ιδεολογικού χαρακτή­
ρα και ηθών) και τα εκδιαμέτρου αντίθετα πεδία δραστηριότητας και
ζωής ερμηνεύουν και την αιτία της διαφοροποιημένης αγωγής και
εκπαίδευσης των δύο φύλων 55 .
Οι παιδαγωγικές θεωρίες παρέμειναν πιστές στις αξίες της ιδιο­
κτησίας και της μονογαμικής οικογένειας. Απέβλεψαν στο να αναπτύ-
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 27

ξουν τα προτερήματα που θεωρούνταν έμφυτα σε κάθε φύλο και

τελείως αναγκαία και απαραίτητα για την εκπλήρωση της κοινωνικής
λειτουργίας του φύλου.
Σε γενικές λοιπόν γραμμές μπορούμε να πούμε παρά τις λίγες
θεωρητικές εξαιρέσεις ότι η παιδαγωγική εικόνα από την εποχή του
Λουθήρου ως το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα στην Ευρώπη σχε­
τικά με την εκπαίδευση των θηλέων παρουσιάζεται συρρικνωμένη και
στατική.
Παρόλο που η χρονική διαφορά από το Λούθηρο ως τη Γαλλική
Επανάσταση είναι μεγάλη, το συγκεκριμένο παιδαγωγικό και κοινωνι­
κό πρόβλημα δεν παρουσιάζει εξελικτικά στάδια - κοινοί τόποι με πολύ
μικρές αποκλίσεις θα προταθούν — οι εξαιρέσεις είναι λίγες — από
τους κύριους εκφραστές της παιδαγωγικής των ετών αυτών, όποια κι αν
είναι η προέλευση τους (θρησκευτική, πολιτική, θεωρητική), γιατί υπέ­
κυψαν στους περιοριστικούς κοινωνικούς μηχανισμούς και στην πρα­
κτική τους σκοπιμότητα.
Από την περίοδο του πρώιμου καπιταλισμού (14ος αιώνας) ως τη
δημιουργία μιας αστικής παιδαγωγικής θεωρίας, το εκπαιδευτικό πρό­
βλημα στην Ευρώπη ακολούθησε την εξέλιξη το)ν πολιτικών και οικο­
νομικών θεσμών, δέθηκε στενά με τις θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις και
εξέφρασε τις ποικίλες πνευματικές κινήσεις που διαμορφώθηκαν στους
αιώνες αυτούς 56 .
Σ' όλη τη μακρά αυτή περίοδο διακρίνουμε δύο επίπεδα: το θεω­
ρητικό (εισηγήσεις, προτάσεις) και το πρακτικό. Στο πρώτο δεν έλ-
λειψαν οι θετικές προτάσεις, ενώ το κύριο χαρακτηριστικό του δεύτε­
5
ρου υπήρξε η πενιχρότητα '.
Τα μόνα ελπιδοφόρα μηνύματα για την υποτυπώδη οργάνωση και
λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ήταν (α) ότι οι άνθρωποι δεν
είχαν αυταπάτες 5 σχετικά με την πραγματική κατάσταση και ανυπο­
μονούσαν για εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις και (β) ότι ορισμένοι παι­
δαγωγοί είχαν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι η εκπαίδευση θα μπο­
ρούσε να γίνει ένας καθοριστικός παράγοντας για το νεότερο πολιτι­
σμό παράλληλα με τους πολιτικούς, οικονομικούς, θρησκευτικούς και
επιστημονικούς.
Από τη θρησκευτική μεταρρύθμιση (16ος αιώνας) ως τη Γαλλική
Επανάσταση το πρόβλημα της εκπαίδευσης των θηλέων επανερχόταν
στο προσκήνιο κάθε φορά που για λόγους θρησκευτικούς ή πολιτικούς
δινόταν έμφαση στην εκπαίδευση των λαϊκών στρωμάτων και διαμορ­
φωνόταν το αίτημα της γενικής εκπαίδευσης 5 9 .
28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σε αυτές τις ειδικές περιπτώσεις εμφανίζονται και κάποιες προσπά­

θειες για την αντιμετώπιση της γυναικείας εκπαίδευσης. Η γυναικεία
λοιπόν εκπαίδευση αποτέλεσε τμήμα της γενικής εκπαίδευσης, ποιοτι­
κά και ποσοτικά κατώτερο, όταν οι πολιτικές ή θρησκευτικές ανάγκες
το επέβαλαν.
Επειδή όμως η απαίτηση για κοινά σχολεία και γενική εκπαίδευ­
ση εύρισκε πολύ μικρή ανταπόκριση σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη,
φυσικό επακόλουθο ήταν το «επιμέρους τμήμα της», η γυναικεία
εκπαίδευση, να υποφέρει πολύ περισσότερο και η κατάσταση να είναι
απελπιστική 6 0 .
Η ταξική δομή της ευρωπαϊκής κοινωνίας επέτρεπε τις προσπά­
θειες που απέβλεπαν σε μια διεύρυνση μόνο των δυνατοτήτων για
εκπαίδευση ανάμεσα στο λαό και όχι στην έκφραση ολοκληρωμένων
δημοκρατικών συλλήψεων. Έτσι από τη μεταρρύθμιση του Λουθήρου
ως τη Γαλλική Επανάσταση εκφράστηκε καθαρά ότι: α) θα μπορούσαν
να δοθούν κάποιες δυνατότητες για εκπαίδευση στις κατώτερες κοινω­
νικά τάξεις για τα αγόρια και για τα κορίτσια και β) η εκπαίδευση των
κατώτερων τάξεων έπρεπε να έχει διαφορετικό χαρακτήρα από την
εκπαίδευση των ανώτερων. Η εκπαίδευση δηλαδή να είναι κατάλληλα
εναρμονισμένη με τον κοινωνικό προορισμό των μαθητών .
Ειδικότερα όμως για τις γυναίκες, παράλληλα με την αποκρυ­
στάλλωση της ταξικής διάκρισης ανάμεσα σε μια εθνική στοιχειώδη
εκπαίδευση για το λαό και σε μια κλασική δευτεροβάθμια εκπαίδευση
για τις ανώτερες τάξεις, λειτούργησε και η παγιωμένη φυλετική διά­
κριση, που απαιτούσε καλύτερη οργάνωση για τα αγόρια, υποτυπώδη
για τα κορίτσια. Το τελευταίο είχε βέβαια δυσμενείς επιπτώσεις στη
γυναικεία εκπαίδευση.
Κάτω από το βάρος των ταξικών και φυλετικών διακρίσεων θα
ήταν πιο ορθό να μιλάμε, όταν αναφερόμαστε στην εποχή αυτή, για
αγωγή των θηλέων, που ασκείται κυρίως με την «κατ' οίκον» διδασκα­
λία ή στα μοναστηριακά ιδρύματα και όχι για εκπαίδευση.
Η χρησιμοποίηση του όρου εκπαίδευση είναι τελείως συμβατι­
κή. Στη σύντομη αναφορά που θα ακολουθήσει για την εκπαιδευτική
κατάσταση στην Ευρώπη, θα ασχοληθούμε μόνο με τα σημεία εκείνα
που διαφοροποιούν έστω και ελάχιστα την προγενέστερη αντιμετώπι­
ση σχετικά με την εκπαίδευση των θηλέων.
11ΑΙ\ΑΠ2Ι ΙΚΗ ΠΑΡΛΔΟΟΙ 29

Το πρώτο ρήμα

Η πρώιμη έκφραση ιδεών για τη χάραξη μιας δημοκρατικής προ­

οπτικής στα πλαίσια της αστικής παιδαγωγικής θεωρίας, που θα ολο­
κληρωθεί τον 20ό αιώνα στην Ευρώπη, βρίσκεται στις θέσεις του Λου­
θήρου 6 2 για τη γενική εκπαίδευση. Το εκπαιδευτικό αυτό σχήμα περι­
λάμβανε μόνο τη στοιχειώδη εκπαιδευτική βαθμίδα για τα αγόρια και
τα κορίτσια με βασικό στόχο τη χριστιανική τους διαπαιδαγώγηση και
το στερέωμα της θρησκευτικής διδασκαλίας του Λουθήρου".
Σύμφωνος με τον εκπαιδευτικό στόχο είναι και ο κοινωνικός
ρόλος που η θρησκευτική μεταρρύθμιση επιτρέπει στη γυναίκα να δια­
δραματίσει. Είναι ο ρόλος του φύλακα «των ηθών και της αρετής».
Έ τ σ ι , ενώ το εκπαιδευτικό σύστημα του Λουθήρου μοιάζει ανοιχτό,
«εκπαίδευση για όλο το λαό» κάτω από την εποπτεία της πολιτείας,
στην περίπτωση των γυναικών, προτάθηκε σαν ένα μέσο επίσημου
ελέγχου για την ποιότητα των ηθών τους 6 4 . Γι ' αυτό και η εκπαίδευση
τους υπήρξε διαφοροποιημένη, γιατί «προορισμός του άνδρα είναι να
εξασκήσει επιτηδείως το επάγγελμα του και της γυναίκας να διευθύνει
άξια το σπίτι της» .
Λόγοι καθαρά θρησκευτικού ανταγωνισμού οδήγησαν τους πρώ­
τους μεταρρυθμιστές (Λούθηρο, Bugenhagen και Καλβίνο) στο να
ενδιαφερθούν για τη γυναικεία εκπαίδευση. Κι αυτό γιατί οι Καθολικοί
με τις Ουρσουλίνες αδελφές είχαν ήδη αναπτύξει κάποια δραστηριό­
τητα στην εκπαίδευση των κοριτσιών, και οι μεταρρυθμιστές έπρεπε
να απαντήσουν με ένα πιο ολοκληρωμένο σχήμα 6 6 .
Το μικρό όμως αυτό άνοιγμα του Λουθήρου για μια λαϊκότερη
βάση στο εκπαιδευτικό σύστημα δεν απέδωσε καρπούς εξαιτίας των
θρησκευτικών πολέμων που επακολούθησαν. Οι εκπαιδευτικοί θεσμοί
στην Ευρώπη και το 16ο και το πρώτο μισό του Που αιώνα χαρακτη­
ρίζονται από παρακμή.
Εκτός όμως από τις αντικειμενικές αυτές συνθήκες στους άμεσους
διαδόχους του Λουθήρου, όπως για παράδειγμα στο Μελάγχθονα και
Sturm, παρατηρείται κάποια ιδεολογική απόκλιση από τις αρχές του
δασκάλου τους, σχετικά με το πρόβλημα που εξετάζουμε, στην προσπά­
θεια τους να μεταδοθεί η ουμανιστική παιδεία 6 7 .
Οι δημιουργοί δηλαδή του προτεσταντικού εκπαιδευτικού συστή­
ματος εγκατέλειψαν την εκπαίδευση των κοινωνικά ασθενέστερων
τάξεων, που δε διέθεταν τον απαραίτητο χρόνο και τα μέσα για κλασι-
30 ΕΙΙΑΓΩΓΗ

κές σπουδές, και έστρεψαν το ενδιαφέρον τους, και πάλι προς την
κυρίαρχη τάξη 6 8 . Οι συνεχιστές του Λουθήρου με τον τρόπο αυτό συρ­
ρίκνωσαν τα πλαίσια για την εκπαίδευση των παιδιών του λαού. Οι
επιπτώσεις στην εκπαίδευση των θηλέων, όπως είναι ευνόητο, υπήρξαν
πολύ δυσμενείς.

Η εκπαίδευση δικαίωμα για κάθε ανθρώπινο πλάσμα

Τον επόμενο αιώνα ο μεγάλος Μοραβός παιδαγωγός Comenius,

χωρίς να παρουσιάζει παρέκκλιση από τα θρησκευτικά πλαίσια και τη
θεμελιώδη θέση του Λουθήρου 69 «εκπαίδευση για το λαό» —που είχε
στο μεταξύ λησμονηθεί —, υποστήριξε την άποψη ότι κάθε ανθρώπινο
πλάσμα έχει δικαίωμα να μορφωθεί και να εκπαιδευθεί 70 . Δεν είδε την
εκπαίδευση ως προνόμιο για τις τάξεις εκείνες που θα διαδραμάτιζαν
σημαντικό ρόλο στην εκκλησία ή στην πολιτεία 7 1 .
Στους διαχωριστικούς φραγμούς που υπήρχαν στην εκπαίδευση
ανάμεσα στους ευγενείς και στους φτωχούς, στα αγόρια και στα κορί­
τσια, αντέταξε ένα εκπαιδευτικό σχήμα ανοιχτής συμμετοχής.
«Ου μόνον τα τέκνα των πλουσίων ή ευγενών,
αλλά πάντες εξ ίσου, ευγενείς και μη ευγενείς,
πλούσιοι και πένητες, παίδες και κοράσια
δέον εν πάση πόλει και κώμη, χωρίω και αγρο-
τικω συνοικισμώ να συγκαλώνται εις τα σχολεία...» 7 '
Η συλλογιστική των προτάσεων του βασίστηκε στην πίστη του
ότι όλοι οφείλουν «ν' αναπλασθώσιν κατ' εικόνα θεού» 7 3 . Με βάση
τον παραπάνω συλλογισμό θα δώσει καταφατική απάντηση στο ερώ­
τημα, αν θα πρέπει να γίνεται δεχτό το γυναικείο φύλο σε επιστημονι­
κές σπουδές' 4 . Με τη θέση του αυτή προανάγγειλε τις μελλοντικές
κατακτήσεις των γυναικών.

Ο Fénelon και η εκπαίδευση των κοριτσιών

Ενώ ο Comenius ξεπέρασε την εποχή του με ό,τι υποστήριξε, ο

Γάλλος Fénelon στη λήξη του αιώνα (1687) με το βιβλίο του "Educa­
tion des filles", που έγινε κλασικό 7 5 , άνοιξε το δρόμο κυρίως για τη
συγγραφή έργων με θέμα την ανατροφή των κοριτσιών 7 6 και για μια
επανατοποθέτηση του προβλήματος σε νέες βάσεις.
Δεν προχώρησε ως το σημείο να προβάλει το δικαίωμα που έχει η
γυναίκα για μόρφωση και εκπαίδευση· στάθηκε επιφυλακτικός 77 .
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 31

Τόνισε μόνο, ασκώντας κριτική, τις κοινωνικές επιπτώσεις που

δημιουργούνται από την αμάθεια των γυναικών και εισηγήθηκε κοινές
σπουδές, για τα δύο φύλα ως τα δέκα τους χρόνια σε ευχάριστη σχολι­
κή ατμόσφαιρα . Οι κριτικές παρατηρήσεις για τη μοναστηριακή
εκπαίδευση των κοριτσιών δεν αποτελούν ουσιαστικές προτάσεις για
την αντιμετώπιση του προβλήματος και βρίσκονται πολύ πιο πίσω από
τη θέση που είχε ήδη διατυπωθεί σχετικά με το δικαίωμα των γυναικών
για εκπαίδευση.
Παρόλο που ο Fénelon δεν ασχολήθηκε με την αγωγή και την
εκπαίδευση των κοριτσιών του λαού και υπήρξε γενικά επιφυλακτικός,
η παρατήρηση του στην αρχή του βιβλίου του «τίποτε δεν έχει παρα­
μεληθεί περισσότερο από την εκπαίδευση-αγωγή των κοριτσιών»' 9
στάθηκε η αιτία για να αφυπνιστεί η ευαισθησία των διανοουμένων
της εποχής του διαφωτισμού για την αδιαφορία που χαρακτήριζε την
κοινωνία στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης· λειτούργησε δηλαδή
περισσότερο σαν ένα συναισθηματικό και ηθικό ερέθισμα και επηρέα­
σε σημαντικά τη σκέψη των μεγάλων παιδαγωγών Rousseau, Francke
και Pestalozzi. Το γνωστό σχολείο St. Cyr με διευθύντρια τη Madame
de Maintenon υπήρξε το άμεσο αποτέλεσμα των ιδεών του Fénelon.

Ο Διαφωτισμός παγιώνει παλιά σχήματα

Αν και οι απόψεις των Γάλλων φιλοσόφων του 18ου αιώνα υπήρ­

ξαν τόσο ριζοσπαστικές για τα φυσικά δικαιώματα που όλοι οι πολίτες
έχουν για ζωή, ελευθερία, ιδιοκτησία, ευτυχία, ευημερία και γνώση, οι
αναφορές τους στη γυναικεία εκπαίδευση είναι περιορισμένες: δύο
σελίδες του Voltaire, μια σειρά από συστάσεις με πρακτικό και προ­
σωπικό ύφος που ο Diderot 8 1 έκανε στην κόρη του και τέλος το 5ο
βιβλίο του Rousseau στον Αιμίλιο.
Κανένας από τους τρεις δεν ασχολείται με την ανατροπή των
καθιερωμένων γυναικείων καθηκόντων και της οικογενειακής ιεραρ­
χίας. Αναζητούν μόνον έναν τρόπο προσαρμογής του νέου κοριτσιού
στα μελλοντικά του καθήκοντα, με αποτέλεσμα να παγιώσουν για πολ­
λά χρόνια το γυναικείο ιδεώδες στα παλιά σχήματα 8 2 .
Ιδιαίτερα στο 5ο βιβλίο του Αιμίλιου, που είναι αφιερωμένο στην
αγωγή του κοριτσιού, ο Rousseau μορφοποιώντας 83 τις διάχυτες ιδέες
της εποχής του σχετικά με την αγωγή, τη μόρφωση και τον κοινωνικό
ρόλο, που η γυναίκα καλείται να διαδραματίσει, πρότεινε ένα μορφω­
τικό σχήμα ανεπαρκές και επιφανειακό. Ο "citoyen de Genève", μέσα
32 ΕΕΑΓΏΓΗ

από την ηρωίδα, τη Σοφία, αποκαλύπτει καθαρά τις επιδράσεις, που

δέχτηκε από το Fénelon και τον Ξενοφώντα - δε χαράζει νέους δρόμους
αντιμετώπισης 8 4 . Ο Αιμίλιος μεγαλώνει κάτω από το άγρυπνο μάτι του
παιδαγωγού. Αντίθετα για την αγωγή της Σοφίας ο Rousseau δε θεωρεί
απαραίτητη προϋπόθεση τον παιδαγωγό* της είναι αρκετή η μητέρα.
Οι μετέπειτα προσπάθειες του Γάλλου παιδαγωγού για επανεξέτα­
ση του εκπαιδευτικού προβλήματος και της αγωγής των δύο φύλων,
όπως εκφράστηκαν στο Gouvernement de Pologne, στη Nouvelle Eloise
και στην Correspondance15 ερμηνεύτηκαν ως σχήματα αντιφατικά.
Έ τ σ ι ο Αιμίλιος παρέμεινε καθοριστικός και η Σοφία η μόνη πραγμα­
τικότητα.

Η Γαλλική Επανάσταση και το δικαίωμα για στοιχειώδη εκπαίδευση

Η Γαλλική Επανάσταση θα συγκατατεθεί — η συγκατάθεση στο

σημείο αυτό είναι γενική — να παραχωρήσει στα κορίτσια το δικαίω­
μα για στοιχειώδη εκπαίδευση σε μοναστηριακά ή λαϊκά σχολεία με
το νόμο του Lakanal της 25ης Οκτωβρίου 179586.
Έ τ σ ι . παρά τις ευνοϊκότερες προτάσεις που είχαν διατυπωθεί με το
σχέδιο του 1792 του Condorcet, οι γυναίκες παραμένουν στα πλαίσια
της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και στο είδος των απασχολήσεων που
η κοινωνία πίστευε αιώνες πριν ότι ταιριάζουν στη φύση τους 8 7 .
Θετικό σημείο που πρέπει να αποδοθεί στην Επανάσταση είναι
ότι τον τομέα της εκπαίδευσης των γυναικών αποφασίζει να τον εμπι­
στευθεί σε δασκάλες· ανοίγει δηλαδή ένα νέο πεδίο επαγγελματικής
δραστηριότητας για τις γυναίκες, που κάτω από το παλιό καθεστώς
ήταν προνόμιο των καλογραιών για την εκπαίδευση των κοριτσιών των
εύπορων οικογενειών. Αναγνωρίζεται δηλαδή το πρώτο γυναικείο επάγ­
γελμα, που δεν είναι χειρωνακτικό και προαναγγέλλεται η είσοδος των
γυναικών στα ελεύθερα επαγγέλματα.
Διαπιστώνουμε ότι η Γαλλική Επανάσταση δεν εξασθένισε τη
στερεότητα με την οποία είχε παγιωθεί η πίστη τόσους αιώνες πριν,
ότι κάθε φύλο έχει το είδος των απασχολήσεων που του είναι κατάλληλο .
Το τέλος του 18ου αιώνα εμφανίζεται σαν να είναι η κατάληξη σε
μια μακρά κρίση, που συζητούνται όμως και πάλι τα κληροδοτημένα
συστήματα από το παρελθόν, μακριά από μια πραγματικά νέα αντιμε­
τώπιση. Έτσι στο 19ο αιώνα μεταβιβάζονται συνήθειες που έχουν
συσσωρευθεί από τους προηγούμενους αιώνες, οι οποίες και υπερι­
σχύουν σε ευρεία κλίμακα.
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ , 33

Αν εξαιρέσουμε την προτεσταντική Γερμανία, ο ρυθμός για την

ένταξη του σχολικού συστήματος στα χέρια της πολιτείας και για την
εξάπλωση του στις τάξεις του λαού, άρα και στο γυναικείο πληθυσμό,
γίνεται με πολλή βραδύτητα στα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη. Στην
Αγγλία ως και το μισό του 19ου αιώνα ο έλεγχος της εκπαίδευσης
βρισκόταν στα χέρια της εκκλησίας και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας 89 ,
Η λύση για την εκπαίδευση των φτωχών τάξεων τέθηκε καθαρά στη
βάση της φιλανθρωπίας 9 0 . Τα "Sunday schools" του R. Raikes (1780),
σχολεία για την προσχολική αγωγή του R, Owen και τα αλληλοδιδα­
κτικά σχολεία των Lancaster και Bell91 προσπάθησαν να καλύψουν
προσωρινά τις νέες ανάγκες που δημιούργησε η εκβιομηχάνιση. Η
ριζική αντιμετώπιση ήταν ακόμη μακριά 9 2 .
Αντίθετα με όλα τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη, από το 1619 στο δου­
κάτο της Βαϊμάρης επιβλήθηκε η στοιχειώδης εκπαίδευση και για τα
δύο φύλα και έναν αιώνα αργότερα η προτεσταντική Γερμανία καθιέ­
ρωσε τον εθνικό έλεγχο και την υποχρεωτική εκπαίδευση.
Στις προωθημένες αυτές διαδικασίες συνυπάρχει η βούληση της
κεντρικής εξουσίας και η έμμονη προσπάθεια των πιετιστών Francke,
Hecker και των φιλανθρωπιστών 9 3 . Έτσι βρίσκουμε και ανώτερα σχο­
λεία για τα κορίτσια — έστω και ελάχιστα — στη Γερμανία την εποχή
αυτή.
Το πρώτο από αυτά οργανώνεται από τον Francke με την επωνυμία
"Gynecäum", σύμφωνα με το πρότυπο του St, Cyr και τις απόψεις του
Fénelon 94 . Ακολουθεί δεύτερο και πάλι από τον κύκλο των πιετιστών
στο Altenburg, το "Magdaleneninstitut", που ιδρύθηκε από την Hen­
riette von Gersdorff. Ο δρόμος αρχίζει να ανοίγει.
Ο Hecker, μαθητής του Francke, ιδρύει στο Βερολίνο σχολείο που
αποτέλεσε τον προάγγελο του πολύ μεταγενέστερου βασιλικού σχο­
λείου (Elisabethsschule), στο οποίο προσάρτησε Realschule για τα αγό­
ρια, και παράρτημα για τα κορίτσια. Το 1767 εμφανίστηκε στο Breslau,
Realschule για τα κορίτσια 9 5 . Χαρακτηριστικό όλων των παραπάνω
ιδρυμάτων ήταν ότι καλλιεργούσαν έντονα το χριστιανικό πνεύμα 94
και πρόσφεραν στις μαθήτριες τους βασικές γνώσεις για τη ζωή.
Παράλληλα με την ίδρυση των σχολείων αυτών, δημοσιεύονται
και πολυάριθμα βιβλία, τα οποία απαιτούν βασική εκπαίδευση και για
τις γυναίκες κάτω από τον έλεγχο της πολιτείας 9 7 .
34 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Παρατηρούμε λοιπόν ότι τα πρώτα σπέρματα για μια διαφορετική

αντιμετώπιση του προβλήματος «γυναικεία εκπαίδευση», που θα αρχί­
σει να γίνεται πράξη στον επόμενο αιώνα, βρίσκονται στο δεύτερο
μισό του 18ου αιώνα, που, κατά την έκφραση του Herder, υπήρξε ένας
πραγματικός "Zeitalter der Bildung" 98 .
Το τέλος της εποχής σφραγίζεται από την προσωπικότητα του
Ελβετού παιδαγωγού Pestalozzi. Εκφραστής της ηθικής και πνευματι­
κής ανύψωσης του λαού, συναιρεί με έναν ιδιάζοντα τρόπο όλες αυτές
τις κινήσεις, ζυμώσεις και ιδέες της εποχής του εκφράζοντας αποφα­
σιστικά με το λόγο και την πράξη την αναγκαιότητα για μια λαϊκή
εκπαίδευση". Στην προσπάθεια του να απαλύνει τη μοίρα των φτωχών
ο Pestalozzi θέτει το πρόβλημα της εκπαίδευσης του λαού στις ναρκω­
μένες συνειδήσεις της αστικής τάξης 1 0 0 . Υπέρμαχος της οικογενειακής
αγωγής ενισχύει τη λειτουργία ιδρύματος για την εκπαίδευση των
κοριτσιών (1806) σε όλες τις βαθμίδες κάτω από τη διεύθυνση των
Krüsi και Hopf 101 .
Η διδακτική του νουβέλα Λεονάρδος και Γερτρούδη και το μεθο­
δικό του έργο Πώς η Γερτρούδη μεγαλώνει τα παιδιά της αποτελούν
έναν ύμνο για την προσφορά της αγρότισσας μητέρας στην ανατροφή
των παιδιών 1 0 1 .
Ο Pestalozzi επισημαίνοντας την κοινωνική σπουδαιότητα της
λαϊκής εκπαίδευσης ενέπνευσε στο Fichte 1 0 3 την πίστη για την εθνική
αγωγή και συντέλεσε όσο κανείς άλλος στην ανάπτυξη της εκπαίδευ­
σης στη Γερμανία του 19ου αιώνα 1 0 4 .

1.4. Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία στην Ελλάδα

Η εκπαίδευση των αρρένων κατά τη διάρκεια της μακράς περιόδου

της Τουρκοκρατίας παρουσιάζεται ως προς την οργανωτική της δομή
στατική. Η ανυπαρξία μιας κοινής εκπαιδευτικής βάσης 1 0 3 εξαιτίας
των αντικειμενικών δυσκολιών είχε σαν αποτέλεσμα: α) την πολυμορ­
φία και την ανισότητα ως προς την ποσότητα και την ποιότητα της
διδασκόμενης ύλης, τη μέθοδο και τη χρονική διάρκεια της φοίτησης
και β) την άνιση εκπαιδευτική κατανομή κατά γεωγραφικά διαμερί­
σματα 106 '.
Αντίθετα, προς τη στατικότητα των οργανωτικών στοιχείων, η
πορεία που ακολουθεί ο ιδεολογικός προσανατολισμός, από τις αρχές
του 18ου αιώνα, είναι ανιούσα.
Η ΓΚΙΙΛΙΔΕΥΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Τ0ΥΡΚ0ΚΡΑ1 ΓΑ LTHN F Α \ΑΛΑ 35

Μια σχηματοποιημένη παρουσίαση θα διατηρούσε σα συνεκτικό

κρίκο για την πρώτη φάση (ως τα τέλη του 16ου αιώνα) την τυπική
ηθική διαπαιδαγώγηση , αφού α) το διδακτικό έργο ασκείται κυρίως
από τον κλήρο και έμμεσα ελέγχεται από το Πατριαρχείο και β) το
κυριότερο διδακτικό μέσο, το εγχειρίδιο, προέρχεται από την εκκλη­
109
σιαστική φιλολογία .
Για τη δεύτερη φάση, τη φάση των αλλοιώσεων 1 1 0 και των μετα­
βολών κάτω από τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές
και την επίδραση του διαφωτισμού και των προνομίων θα μπορού­
σαμε να επισημάνουμε την αναπροσαρμογή των εκπαιδευτικών πραγμά­
των σε νέους δυναμικότερους προπαρασκευαστικούς στόχους, όπως η
ηθική βελτίωση, η εξάλειψη της δεισιδαιμονίας, του φόβου και των
προλήψεων" 2 , στόχοι που θα οδηγούσαν αργότερα στην εθνική μας
ανεξαρτησία 1 1 3 .
Ειδικότερα παρατηρούνται μια συνεχής ανεξαρτοποίηση από την
εκκλησία (μεγάλο μέρος του διδακτικού προσωπικού είναι κοσμικοί) 1 1 4 ,
μείωση του ελέγχου του διδακτικού προσωπικού από το Πατριαρ­
χείο, προσπάθεια για τη διαμόρφωση ενός γλωσσικού οργάνου κατάλ­
ληλου να εκφράσει τις νέες πνευματικές ανάγκες των υπόδουλων Ελλή­
νων, αύξηση των σχολικών εγχειριδίων, σεβασμός και αγάπη για την
κλασική αρχαιότητα και τέλος αύξηση του αριθμού των σχολείων 1 '\

Τύποι σχολείων

Η εκπαίδευση των αρρένων κατά την Τουρκοκρατία περιλάμβανε

τη στοιχειώδη βαθμίδα με τα κοινά σχολεία, στα οποία διδάσκονταν
ανάγνωση, αρίθμηση, γραφή και στοιχεία γραμματικής και μια δεύτε­
ρη βαθμίδα, την ανώτερη, για όσους επρόκειτο να ασχοληθούν με τα
εκκλησιαστικά αξιώματα και τις υπηρεσίες της Υψηλής Πύλης.
Από το 17ο αιώνα τα σχολεία αρχίζουν να οργανώνονται καλύτε­
116
ρα. Τα σχολεία αυτά κάτω από διάφορες ονομασίες (Ακαδημία,
Λύκειο, Μουσείο, Ελληνομουσείο, Σχολείο, Σχολή, Γυμνάσιο, Φρο­
ντιστήριο) δίδασκαν πλούσια ύλη , η οποία όμως παρέμενε ασυστη-
ματοποίητη, κλασικίζουσα και θρησκευτικά χρωματισμένη.

Η εκπαίδευση των θηλέων

Η εκπαίδευση των θηλέων δεν απασχόλησε τους υπόδουλους

118
Έλληνες . Οι μεμονωμένες πληροφορίες ότι το 16ο και 17ο αιώνα
36 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

υπήρχαν λόγιες γυναίκες και ότι λειτούργησαν και σχολεία για τα

κορίτσια στη Μυτιλήνη (1520-1530), στη Σμύρνη (1724), στην Κων­
σταντινούπολη (1784 και 1822), στη Σιάτιστα 1 2 0 (1796) και στα μονα­
στήρια των καλογραιών 1 2 1 δεν αλλοιώνουν την εικόνα 1 2 2 .
Οι περιπτώσεις των βιβλιογράφων γυναικών κατά τη διάρκεια της
Τουρκοκρατίας, όπως επίσης και ο πολύ μικρός αριθμός Ελληνίδων
γυναικών με ανώτερη μόρφωση, κοινωνικά προσδιορισμένων, κατά τις
παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης, όσο αξιόλογες 1 2 3 και αν
υπήρξαν, δε θα μας απασχολήσουν στην εργασία.
Ή τ α ν εξαιρέσεις περιβεβλημένες με προσωπική αίγλη και δεν
αποτέλεσαν ευρύ κοινωνικό φαινόμενο 1 2 4 . Αντίθετα μάλιστα βαθιά
ριζωμένη στο λαό ήταν η πίστη ότι η μόρφωση των γυναικών επηρέα­
ζε αρνητικά την ηθική τους 1 2 5 .
Η μόνη παράδοση σχετικά με την εκπαίδευση των θηλέων που
κληροδοτείται το 19ο αιώνα στον ελληνικό χώρο είναι η «κατ" οίκον»
εκπαίδευση για τα κορίτσια των εύπορων οικογενιεών. Αυτή ήταν η
μόνη μορφή εκπαίδευσης που παρεχόταν στα κορίτσια, παράλληλα με
μια εμβρυακή ιδιωτική εκπαίδευση σε ορισμένες περιοχές. Ό σ ο για
την αγωγή των θηλέων, υπήρξε έργο εμπιστευμένο αποκλειστικά στη
μητέρα.
Οι συνήθειες αυτές δε θα εκλείψουν με τη δημιουργία του ελεύθε­
ρου ελληνικού κράτους, αλλά αντίθετα θα ισχύσουν σε μεγάλη κλίμα­
κα με ποιοτικές διαφοροποιήσεις.
Η «κατ" οίκον» εκπαίδευση, θα διατηρηθεί με κύριο χαρακτηρι­
στικό γνώρισμα τον ξενόφερτο τρόπο αγωγής, που εισβάλλει απειλη­
τικός με τις ξένες παιδαγωγούς.
Η ιδιωτική εκπαίδευση, που όχι μόνο αποτελεί εξέλιξη της προ­
γενέστερης εμβρυακής ιδιωτικής εκπαίδευσης, αλλά κατά κάποιο τρό­
πο διευρυμένη μορφή της «κατ' οίκον», θα παρουσιάσει ιδιαίτερη
άνθηση και εξάπλωση στα αστικά κέντρα της πατρίδας μας. Αλλά και
σε αυτά τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια η πάλη ανάμεσα στον αυτόχθονα
και ξενόφερτο τρόπο αγωγής και ζωής θα είναι πολύ εμφανής.
Οι δύο παραπάνω μορφές εκπαίδευσης αφορούν τα κορίτσια των
εύπορων οικογενειών. Για τα κορίτσια του λαού η μόνη διέξοδος ήταν
η σταδιακή τους ένταξη στη στοιχειώδη εκπαιδευτική βαθμίδα —
πράγμα άλλωστε που έγινε με πολύ αργό ρυθμό — και για έναν μικρό
αριθμό κοριτσιών των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, η επιλογή τους
ως υποτρόφων στα ανώτερα σχολεία των «κορασιών», με στόχο την
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 37

επαγγελματική τους αποκατάσταση στο διδακτικό χώρο.

Οι οραματισμοί της Επανάστασης δε θα πραγματοποιηθούν κάτω
από το βάρος των οικονομικών αναγκών, των κοινωνικών προλήψεων,
των φυλετικών διακρίσεων και της πολιτικής αδιαφορίας. Η άμβλυνση
της φυλετικής διαφοράς θα επιτευχθεί τον 20ό αι. όταν θα έχει γεφυ­
ρωθεί σε μεγάλα ποσοστά το χάσμα που προκαλούν οι ταξικές διακρί­
σεις στον ανδρικό πληθυσμό.
38 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Σ (σ 17-37)

1 Αυι/οιστος Μπεμπελ Η γυνή και ο κοινωχισμος μτφρ Γ Ευαγγελιδου, εν Αθή­

ναις 1920, σ 3
2 Ο π σ 4
3 Φρητριχ Εγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και
το\ κρατου^ θεμέλιο Αθήνα χ / σ 294
4 Ο π σ 294 295
5 Σ Μπωβουαρ, Το οευτερο φύλο μτφρ Κ Σιμοπουλου, Γλάρος, Αθήνα 1979 σ
126
6 Ανδρέας Λοσκαρατος Γα μυστήρια της Κεφαλονιας, Μαρη, Αθήνα, σ 51-52
« Ετσι ο γονής αρνείται κάθε έξοδο δια την ανατροφή της κόρης του » και Virginia
Woolf Three guinea!,, first paperback ed , Great Britain 19783, σ 6-7
7 Ludwig Johann Ewald, Die Kunst, ein gutes Madchen, eine gute Gattin, Mutter
und Hausfrau zu werden Em Handbuch fur erwachsene Tochter, Gattinnen und Mutter,
herausgegeben von Fr Jacobs, Wien 1827, σ 27 και G Hahu, Angelica Götz, Brigitte
Mercher, Fr Got? Kinder, Küche, Kleider, Europas erlag, Wien, München, Zurich,
1982, σ 14 17 Βλ ακόμη John St Mill, L asservissement des femmes, Pans 1975 σ 62
8 «Υπάρχουν λίγες χορες στον κόσμο που οι γυναίκες είναι τόσο πολύ υποτιμημέ­
νες οσο στην Ε))αδα Η κατάσταση τους δεν είναι καθόλου καλύτερη απο αυτή των
σκλάβων και δεν εννοούμε τους σκλάβους των χαρεμιών μάτι κι αυτοί /ινονται αντί
κείμενο πικρής φροντιοας, ενω αυτές εργάζονται και εξαντ>ουνται μα έναν αδυσώπητο
βάρβαρο» Βλ Les femmes en Grece et en Turquie, αχρονολο/ητο άρθρο στη Γεννα-
δηο Βιβλιοθήκη "detached copy" 1831 σ 117 178
9 Απο την ομηρική επο/η η ανδροκρατική κοινωνία με αυστηρότητα καθόρισε
τα οικιακά της έργα Ο Τηλέμαχος π χ τα υπενθυμίζει στη μητέρα του
α) λ εις οίκον ιοΰσα τα σαυτης έργα κόμιζε ιστον τ ηλακα-
την τε και αμφιπολοισι κε>ευε έργον εποιχεσθαι τοξον δ
ανδρεσι μελησει
Οδύσσεια Φ , 350 352
10 Δ Α Γληνός, Ενας άταφος νεκρός, Αθήνα Αθήναι 1925, σ 9-11 Mill, ο π
σ 75
11 Αασκαρατο^ ο π , σ 46
12 Βλ Φωκυλίδης Παλατινή Ανθολογία 414
«Παρθενικην δε φύλασσε πολυκ) ειστοις θαλαμοισι μηδέ μιν
άχρι /αμειν προ δομών οφθήναι έασης»
και Ξενοφώντας, Οικονομικός IX, 5, «έδειξα δε και την /υναικωνιτην αυτή, θύρα
βαλανωτή ωρισμενην απο της ανδρονιτιδος ινα μήτε εκφερηται ενδοθεν ο,τι μη
δει » Τη συνήθεια του περιορισμού της /υναικας μέσα στο σπίτι, τη θαλαμευση της
διατήρησε και η βυζαντινή κοινωνία Χαρακτηριστικές είναι και μερικές ετυμολο/ιες
τον βυζαντινών που συνδέονται με τη θαλαμευση Συμφωνά με αυτές η κόρη του
οφθαλμού ονομάζεται έτσι γιατί περιορίζεται μέσα στα βλέφαρα, όπως η κόρη περιο
ριζεται μέσα στο θάλαμο της βλ Φαίδων Κουκούλες Βυζαντινών Βίος και ΤΙοίιτι-
ΣΗΜΕΙΟΣΕΚ 39

σμός, τόμ. Δ', Ποπαζήσης, Αθήνα, σ. 73-74, Βλ. επίσης σχετικά με τη θαλάμευση του
ίδιου συγγραφέα στον τόμ. Β', Π, σ. 166-168.
13. Θυμίζουμε για παράδειγμα σχετικό χωρίο από τη γνωστή παραλογή του
«νεκρού αδελφού»:
Την είχες δώδεκα χρονώ κι ήλιος δε σου την είδε.
Στα σκοτεινά την έλουζε, σ τ ' άφεγγα τη χτενίζει
σ τ ' άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της.
Βλ. Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Γ. Γ. Βαγιονάκη,
Αθήνα χ.χ., σ. 140. Ανάλογο πνεύμα εκφράζουν και παροιμίες: «Ο ήλιος θρέφει τα
παιδιά (αγόρια) κι ο ίσκιος τα κορίτσια». Βλ. Δ. Λουκάτος, Κεφαλονίτικα γνωμικά,
Αθήνα 1952. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι γυναίκες και μέσα στο σπίτι δεν
επικοινωνούσαν με τους άντρες, αλλά ήταν περιορισμένες σε ιδιαίτερους χώρους. Η
μόνη τους ψυχαγωγία ήταν από τους χώρους της εργασίας τους να παρατηρούν τους
περαστικούς μέσα από τα δικτυωτά καφάσια. «Ίδιον καλής ανατροφής εθεωρείτο να
μην εκτίθενται αι γυναίκες εις τα βλέμματα των ανδρών και των οικείων ακόμη, εκτός
αν ήσαν ηλικιωμέναι πλέον. Αι κόραι μάλιστα, σπανίως παρουσιάζοντο, και ακόμη
σπανιώτερον εξήρχοντο». Δ, Οικονομίδης, Η κοινωνική θέσις της Ελληνίδας κατά
τίνα έθιμα του λαού, Αθήναι 1965, σ. 106.
14. Φαίδων Μπουμπουλίδης, Ελισάβετ Μουτζά - Μαρτινέγκου, Αθήναι 1965, σ. 3
και Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμ. Β', Αθήνα 1973, σ. 779.
15. «Μέρα και νύχτα κλεισμένη, χωρίς να δύναμαι να πηγαίνω μήτε εις την
εκκλησίαν, μήτε εις περιδιάβασιν, χωρίς να έχω την παραμικράν ξεφάντωσιν, χωρίς να
έχω ελπίδα να αλλάξω ζωήν... Τί λοιπόν έλεγα εις τον εαυτόν μου· έχω να αποθάνω και
να αποθάνω χωρίς να κάμω καλόν; χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος δια το οποίον
βάνει ο Θεός τον άνθρωπον εις τον κόσμον;» Ό . π., σ. 45, βλ. επίσης αυτ. και σ.
41 -42, 47, 48, 49, 52, 54. Στην Κεφαλονιά στα μέσα του περασμένου αιώνα, δεν επέτρε­
παν στα κορίτσια να παρουσιάζονται στο σπίτι, όταν είχαν ξένους, ούτε να βγαίνουν
την ημέρα στην αγορά και να περπατούν σε πολυσύχναστους δρόμους. Κυκλοφορού­
σαν μόνο τη νύχτα μέσα στα απόμερα δρομάκια «δια να μη ιδούνε και να μη ιδωθούνε».
Λασκαράτος, ό. π., σ. 49-50 και Π. Μ. Κοντογιάννης Αι γυναίκες της Ελλάδος επί
Τουρκοκρατίας, Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος (1922), σ. 131-140. Ανάλογες μαρτυ­
ρίες μας παρέχουν και οι ξένοι περιηγητές. Σε πολλές περιοχές οι γυναίκες ήταν τόσο
περιορισμένες ώστε δεν έβγαιναν από τα σπίτια τους ούτε να εκκλησιαστούν. Και
στους ναούς υπάρχουν ιδιαίτερα διαμερίσματα γι ' αυτές, οι γυναικωνίτες, που είχαν
παλιότερα καφασωτά πλέγματα. Βλ. και (F.C.H.L.) Pouqueville, Voyage de la Grèce,
Paris, 1826-1827, σ. 339-394, 421-423 και ό. π., σ. 432. Βλ. και Σιμόπουλος, ό. π., σ.
234, «Δυστυχώς η αποτραβηγμένη ζωή που επιβάλλεται στις γυναίκες στην Ελλάδα και
κυρίως στις Κυδωνιές, όπου βγαίνουν από το σπίτι τους μονάχα μια φορά το χρόνο,
καλλιεργεί στην συμπεριφορά τους τη συστολή, τόσο αντίθετη με τη ζωντάνια και τη
φαντασία τους...».
16. «της γε γάρ ύπαρχούσης φύσεως μή χείροσι γενέσθαι ύμϊν μεγάλη ή δόξα καί
ης αν έπ' ελάχιστον αρετής πέρι ή ψόγου έν τοις άρσεσι κλέος ή». Βλ. Θουκυδίδης, Π,
45, 2.
17. Ο Αίαντας για να επαναφέρει τη γυναίκα του,την Τέκμησσα, στην καθιερωμέ­
νη τάξη, της υπενθυμίζει τη γενικά αποδεκτή για τις γυναίκες της αρχαιότητας παροι-
40 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μία: «γύναι, γυναιξί κόσμον ή σιγή φέρει», Σοφοκλής, Αίας, σ. 293. Την περιφρόνηση
για το γυναικείο φύλο μπορούμε να τη δούμε σε πλήθος σκωπτικές παροιμίες, που
ανάγονται σε παλιότερες αγροτικές κοινωνίες. Από τις παροιμίες αυτές αναφέρουμε
δύο - τρεις χαρακτηριστικές: Γάτα και γυναίκα πίστη δεν έχουνε. Γυναίκ' αμίλητη,
χρυσή μιλιά. Τα πολλά τιμούν τον άντρα, και τα λίγα τη γυναίκα, Πολύ διαδομένη
επίσης είναι και η ακόλουθη σκωπτική παροιμία που απαντά σε πολλές παραλλαγές: Η
γυναίκα έχει μακριά μαλλιά και μυαλά λίγα. Αλ. Καρανικόλας, Παροιμίες και φράσεις
από τη Σύμη, Αθήνα 1980, σ. 78. Τη σκωπτική διάθεση για τα ελαττώματα των γυναι­
κών, ένα θέμα πανάρχαιο μπορούμε να τη δούμε και στο γνωστό ίαμβο του Σημωνίδη
που αναφέρεται στην καταγωγή των γυναικών από τα ζώα.
18. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός συμβουλεύει τους άντρες να αγαπούν τις γυναίκες τους
και να μη τους συμπεριφέρονται όπως οι αφέντες στους σκλάβους τους. «Πρέπει να τη
χαίρεσαι τη γυναίκα σου και να την αγαπάς ωσάν σύντροφόν σου και να μην τη στοχά­
ζεσαι ωσάν σκλάβαν σου, διότι και αυτή πλάσμα του Θεού είναι ωσάν κι εσύ. Δεν την
έχει ο Θεός κατωτέραν από εσένα...». Ι. Β. Μενούνος, Κοσμά Αιτωλού, Διδαχές, (και
βιβλιογραφία), Τήνος, σ. 164. Για τη χειροδικία βλ. Κουκούλες, ό. π., τόμ. Δ', σ. 15.
19. Αυτή η ανωνυμία, για την οποία θα γίνει λόγος και πιο κάτω, φαίνεται στη
συνήθεια να προσφωνούνται τα κορίτσια με το οικογενειακό τους επίθετο. «Βαρδοπού-
λα» ή κόρη του Βάρδα, «Γαβριλοπούλα» ή κόρη του Γαβρίλη, κτλ. Βλ. Οικονομίδης,
ό. π., σ. 97 κεξ.
20. Στην Ανδρομάχη του Ευριπίδη, π.χ. η ομώνυμη ηρωίδα ομολογεί:
νυμφευμάτων των εμώ ν πατήρ έμός
μέριμναν εξει κούκ έμόν κρίνειν τάδε
Ευριπίδης, Ανδρομάχη, σ. 987. Στα ποιητικά £ργα της αρχαιότητας καθρεφτίζεται η
υποτίμηση του γυναικείου προσώπου στα θέματα του έρωτα και του γάμου. Ενδεικτικό
είναι ένα χαρακτηριστικό χωρίο στην Αντιγόνη του Σοφοκλή· όταν η Ισμήνη διαμαρ­
τύρεται στον Κρέοντα για την απόφαση του να θανατώσει την Αντιγόνη, ο τελευταίος
απαντά με περιφρόνηση και κυνισμό χρησιμοποιώντας τη γνωστή μεταφορική έκφρα­
ση με πνεύμα ελάχιστα τιμητικό για την ερωτική ζωή των ανθρώπων:
ΙΣ.: άλλα κτενεΐς νυμφεΐα του σαυτοϋ τέκνου,
Κρ.: άρώσιμοι γάρ χάτέρων είσίν γύαι
Σοφοκλής, Αντιγόνη, στ. 568-569.
21. Αλεξάνδρα Κολλοντάι, Οικονομική και σεξουαλική απελευθέρωση της γυναί­
3
κας, Πύλη, Αθήνα 1978 , σ. 184.
22. Γ. Παγανός, Διδακτικά σχόλια σε δύο παλιά ακριτικά τραγούδια, Το Τεύχος,
αρ. 1, (1981), Αθήνα, σ. 48.
23. Ή δ η από τον Ξενοφώντα έχουμε την αποκαλυπτική μαρτυρία ότι η γυναίκα
του Ισχόμαχου ήταν μικρότερη από δεκαπέντε ετών, ηλικία πρόσφορη για να διδαχτεί
από. το σύζυγο να διοικεί καλά το σπίτι της: «Καί τί αν, έ'φη, ώ Σώκρατες, έπισταμένην
αυτήν παρέλαβον, ή ετη οϋπω πεντεκαίδεκα γεγονυϊα ήλθε προς έμέ, τόν δ ' έ'μπροσθεν
χρόνον έ'ζη ύπό πολλής επιμελείας, όπως ώς ελάχιστα μέν οψοιτο, ελάχιστα δ ' άκού-
σοιτο, ελάχιστα δ 1 εροιτο;», Ξενοφώντας, Οικονομικός, VIII, 4. Κατά τη βυζαντινή
περίοδο η νόμιμη ηλικία του γάμου για το κορίτσι ήταν το δωδέκατο έτος. Βλ. Κου­
κούλες, ό. π., σ. 76-77. Στην παραλογή Γου νεκρού αδελφού διασώζεται έμμεσα η
μαρτυρία της νόμιμης ηλικίας του γάμου «την είχες δώδεκα χρονώ κι ' ήλιος δε σου
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 41

την είδε» Αλλο μπορούμε να ίο διαπιστώσουμε και σε άλλα τραγούδια κυρίως

/αμηλια
«Κιτρολεμονια και ματζουρανα μου
αρνησου τους δικούς σου κι ε) α αντάμα μου»
«Πως να τς αρνηθώ και ποχ, να τους πω
«ου 'μαι κοριτσάκι οωδεκα χρονω»
Βλ Δημ Χαρ Χαραλαμποπουλοι, Ναυπακτιανα μελετήματα (εκδ Συ)) όνου Δορβι
τσωτων Ναυπακτίας) Αθήνα 1980, σ 2S9 Η λαικη παράδοση φαίνεται οτι τοποθετεί
την ωριμότητα του άντρα για /αμο στην ηλικία των σαράντα ετών
24 Πβλ το λαικο /νομικό «Στα είκοσι γράμματα στα τριάντα γρόσια και στα
σαράντα γυναίκα»
25 Οικονομιοηι, ο π σ 87 κεξ
26 Κο/ανται, ο π , σ 178
27 Αυτό μαρτυρειται και απο την πάρα/ο/η Του νεκρού αδελφού που αναφέραμε
«Προξενηταοες ήρθανε απο τη Βαβυλωια
να πάρουνε την Αρετή πο)υ μακριά στα ξένα
Οι οχτώ αδερφοί οε θέλουνε κι ο Κωνσταντίνος θείει
«Μάνα μου, κι ας τη οωσουμε την Αρετή στα ξένα
στα ξεια κει που περπατώ στα ξένα που πηγαίνω
αν παμ εμει^ στην ^ενητια, ξένοι να μη περνούμε»
Βλ Πολίτης, ο π α 140
28 Χαραλαμποπου) oc, ο π σ J 89
29 Αυτ, σ 213
30 Θεωρούνταν με/αλη προσβολή και σοβαρή σωματική η ηθική ε/νλειψη το να
μείνει ενα κορίτσι ανύπαντρο, Βλ J Κ Campbell, Honour Family and Patronage,
Press Oxford, London 1964 σ 150-151
31 «Πάσα πτωχή οίκο/ενεια, πάσα μητηρ/ηρα με δυο στρέμματα α/ρους, μ ενα
πενιχρον οικισκον, ταλαιπωρημένη, ξενοοου/ευουσα - είτε κολλιγισα άλλων ευπορότε­
ρων οικογενειών εις τα κτήματα, εις tac συκας και τας μορεας συλλεγουσα φύλλα,
παραγουσα ολι/η\ μεταξαν η τρεφουσα δυο η τρεις ai/at, η αμναδας - /ενομενη κακή
με όλους τους γείτονας πΛηρωνουσα πρόστιμα δια μικρας ζημίας - φορολογοιμενη
ασπλαχνως, τρω/ουσα κριθινον αρτον ποτισμενον με ίδρωτα αλμυρον ωφειλεν εξ απα
ντος «ν' αποκαταστηση» ολα τα θήλεα ταύτα, και να δωση πέντε, εξ η επτά προίκας' Ω
θεε μου' Και οποίας προίκας, κατά τα νησιωτικά έθιμα «Σπίτια στα Κοτρωνια, αμπέλι
στην αμμουδιά ελαιώνα στο Λεχουνι χωράφι στο Στροφλια» Αλλα κατά τους τελευ­
ταίους χρόνους περί τα μέσα του αιώνος, ειχι κο)λησει και α)λη ψώρα Το «μετρη
μα», εκείνο το οποίον eu, Κωνστασντινουπο) ιν ονομαζε^ο «τράχωμα» συνήθεια τη
οποίαν, αν δεν απατωμαι ειχεν αφορίσει η Μεγάλη Εκκλησία Ωφειλεν έκαστος να
δωση και μετρητην προίκα Δισχι? ια^, χιλιας, πεντακόσιας αδιαφορον Αλλως ας
είχε τας κόρας της να τας καμάρωση Ας ται, έβαζε στο ράφι Ας τας εκ) εινε στο
δουλαπι Ας τας εκ) εινε στο Μουσειον» Αλ Παπαδιαμάντης Η Φόνισσα Γαλαξίας,
Αθήνα 1961 σ 29 30
32 Διαφορετικά έπρεπε να μρινει με το ση/μα τηι, ανύπαντρη«, που ήταν υποτι
μητικο και για την lòia και για την οικογένεια της Τις κοινωνικές αυτές προλήψεις
μαστιγώνει στα μέσα του περασμένου αιώνα ο Ανδρέας Αασκαρατος στο βιβλίο του Γα
42 ΕΙΣΑΓΗΓΗ

μυστήρια της Κεφαλονιας « Ενα θηλυκό παίδι ήθελε προτιμήσει να πεθάνει καλύτερα
πάρα να μείνει να περάσει τη ζωη του με τους γονεους τ η ς " Ενας πατέρας μια μάνα
ήθελε προτιμησουνε κάθε άλλο δυστύχημα πάρα να τους μείνει ενα θη>υκο στο σπι
τ ι " Και γιατί πάλε τούτο Επειδή ένας κύκλος φαύλος προλήψεων κάνει το σύστημα
των οικογενειών μας Ο /οντ\ς για να παντρέψει τη θυγατέρα του, νομίζει ναν του είναι
συγχωρεμενο να βγάλει το προικιό της εως μέσα απο τα σπ>αχνα της Ενω το θηλυκό
εκείνο το ρυρανεμενο, το κακοβ?εμενο, το υβρισμένο, δεν β?επει άλλο μέσος ελευθε­
ρώσεως απο τη σκλ( βια του πάρα το γάμο Ετσι η τυραννία γένεται αίτια της απαιτή­
σεως της υπανδρειας ενω η απαίτηση ταύτη γένεται πάλιν αίτια τυραννίας » Λασκα-
ρατος, ο π , σ 51-53, και Pouqueville, ο π , βιβλ IV, σ 203
33 «Χρειάζονται» εξανασυλλογιστηκε ταραγμένος σα να "βλέπε μπροστά του το
θα\ατο «και η άλλη τα 'χει κι ας μην είναι μήτε όμορφη, μήτε καλή, μήτε τίμια σαν
τη Ρηνη Η άλλη τα 'χει, έχει και περισσότερα και μ' αυτά πληρώνονται ολα τα
χρεγια μένουν τα σπίτια ε/ευτερα, διορθώνονται όλες οι δουλείες, αρχίζει η ζωη και η
καλοπέραση Κι αντις με τη Ρηνη, αχ, η καταφρόνια 1 Μα και η αγάπη η χαρά, η
αγαλλίαση Στο σπίτι με τη Ρηνη πάντα σα σε πανη ^υρι χάρες τραγούδια, φίλια,
ευτυχία' Ο που να βρεθούν στη ζωη τέτοια πράματα χωρίς αγάπη», και παρακάτω
«Αναθέματα τα ταλαρα» ξαναφώναξε Κων Θεοτόκης, Η τιμή και το χρήμα, Κείμενα,
Αθήνα 1978, σ 49
34 Στο μυθιστόρημα Οι σκλάβοι στα δεσμά τους ο Κων Θεοτόκης παρουσιάζει
την ηρωιοα του ΕυΑαλια Οφιομαχου να θυσιάζεται στο βωμό της οικογενειακής τιμής
«Η τραγική εικόνα εκείνου του γέροντα, η δείλη του απελπισία, εκείνη η μάτια του
που ζητούσε τη χάρη της και το έλεος της, της έσβηνε κάθε θάρρος απο την κάρδια
της ( ) Τον ξαναειδε με το νου της ξεφρονα που έσκιζε τα οικο/ενειακα χαρτιά τους
μέσα σ εκείνο το θλιβερό δωμάτιο, συνεπαρμενον απο μια μανία καταστροφής, τα
μάτια της έχυναν πάλι ενα ποτάμι δάκρυα ( ) οχι, δεν της ήταν δυνατό να μην τον
ελεήσει τον άτυχο, τον ελεεινό γέροντα ( ) που ήταν ο πατέρας της· ( ) Κι ο>ομε-
μιας επήρε την τείευταια απόφαση της ( ) Κων Θεοτόκης, Οι σκλάβοι στα δεσμά
τους Κείμενα Αθήνα 1970 σ 202
35 Ανάλογο σεβασμό και υποταγή είναι υποχρεωμένη η νύφη να οειχνει και
στους συγγενείς του άντρα της Χαραλαμποπουλος, ο π , σ 213 Επίσης αυτ στη σ
211 β) το γαμήλιο τραγούδι
Σήμερα η πεθερουλα σου στη στράτα περιμένει,
ρόδα και τριαντάφυλλα την έχει στολισμένη
Επειτα απο 'να μήνα, οεξου γούνα ράμματα,
κεφάλια ξεμαί Ì ιασματα
Επειτα απο 'να χρόνο, θα σε βαΛει μες τ αλώνι
θα σε ) ιωσει σαν καλαι
Pouqueville, ο π βιβλ IV, σ 422-423 και Γεωργία Ταρσουλη, Μωραΐτικα Τραγούδια,
Εστία, Αθήνα 1978, σ 124 Σε πο>λες περιπτώσεις η καταπίεση που ασκεί η πεθερά
στη νύφη της υπαγορεύτηκε απο ενα έντονο συναίσθημα μίσους Η ελληνική ηθογρα­
φία κατέγραψε αυτές τις σχέσεις Αναφέρουμε ενδεικτικά το πρώτο ηθογραφικό διη
γημα του Αλ Παπαδιαμάντη, «Το Χριστόψωμο» (1887) που έχει ως θέμα του το μίσος
της γριάς Κοντακαινας για τη νύφη της Διαλεχτή Επίσης το διηνημα του Ανδρ Kap
καβιτσα Η κακή νύφη Γ Παγανος, Μαθήματα Νεοελληνικής Πεζογραφίας, Αθήνα
I1IMLIÎ2IUL 43

1980 σ 21 και 10
36 Η υποβαθμισμένη θέση της νεαρής νύφης η περιφρόνηση με την οποία την
αντιμετωπίζουν τα α) ? α μέλη καθρεφτίζεται και σε πο/ιλες παροιμίες Αναφέρουμε
ενδεικτικά μερικές
* Τα στραβά καρβε/ ια η νυφ τα καν
Οποΐι, ηύρες νυφ , ο/ι όπως ήξερες
Οικονομιοης ο π σ 105
17 Αυτ σ 97
38 Οταν απευθυνόταν στον άντρα τη,, τον προσφωνούσε με τη λέξη μπρε η ουρε
και όταν μιλοισε μ αυτόν στους α/ ) o u s χρησιμοποιούσε τις εκφράσει^, «ο ανθρω
πος μου» «ο αφέντης μου» κ α Με την προσφώνηση «αφέντη» απευθυνόταν και στους
συγ/ενεις του άντρα της
19 Μερικές σκωπτικέ^ παροιμιε,, για τη γυναίκα είναι πάνελ} ηνιι-ς Βλ Καρανι
κο«*ας, ο π Πρβ και το ννωστο ίαμβο των γυναικών το ίαμβο/ραφου Σημονιδη του
Αμοργίνου Α Δ Σκιάδας Αρχαϊκό^ λυρισμός Ι Αθήνα 1979 σ 254 κεξ
40 Ντιανα Αν τον ακάτου Η Κι φα? ονιτισσα, Hoc αρ 5 58 60 (1962) σ 134 144
41 Β/ Γ Μανωλακης Τα ιθιμα κατά την /ενιησιν και την βαπτισιν εν Μάνη
Λαο/ραφια τομ Ε 1915 16 σ 401
42 Οικονομιδης ο π , σ 76 77
43 « Ετσι δεν είδε ποι / ιο στο παίδι του το θη) » κο πάρα ενα ομολο /ο· ενα του
ομο?ο/ο του οποίου επιθυμούσε το ι,εσχισμα' Αςενει το θη?υκο μέσα στο σπίτι και
αξενει στα μάτια των /ονεωνε σαν εναι, εχθρο^ οπού μιαν ήμερα θ αρπάζει το πράμα
τους και να φυ/ει'» Ύασκαρατος ο π σ 36
44 Ο π σ 36 37
45 Ο εθνικός ποιητής προχωρεί ακοιιη περισσότερο στους Ελεύθεροι·, Τίοίιορ-
κημενοι\ εξαίρει τη /υναικεια αρετή και εΕυμνει τη μεγαλοψυχία των /υναικον
Ιδοι α\πε£ οι γυνα'κες φέρονται θαυμαστά αι τες είναι μεγάλο
ψύχε,, και λένε οτι μ αθαινουν απο μαι. δε δει) ιαζουν μο) ονοτι
τους επαρθηκε r ε) πιδα που είχαν να /εννησουν τέκνα νια τη
δόξα και την ευτυχία Εμεί, Αοιπον μπορούμε να μάθουμε απ
αυτές και να τει, >ατρευοι με εακ -ην ύστερη ωρα
Δ Σολωμοι, Απαντα τομ Ι Ποιήματα Ρτιμελεια Σημειοσεμ, Λίνου Πολίτη Ικα
ρος, Αθήνα 1961 σ 227 Ο ποιητή,, ΐι,αιρει το ηθικό ανάστημα της γυναίκας δίνοντας
έμμεσα μια απάντηση στα ηθη της εποχής του Πρβ και το επίγραμμα EIL, Φρα/κι
σκαν Φραΐζε ρ
46 Eie, τους Ì ογισμους της συγκεφα) αιουσα ολην την ζωην της ι β) επεν οτι ποτέ
δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να ι πηρε-'η τους α> λου,, Οταν ητο παιδισκη υπηρε
Τ
ει τους /ονεις της Ο τ αν υπανορευθη, ε/ινε σκλάβα του συζυ/ου της και όμως ως
εκ τ ου χαρακτηρος τη;, και της αδυναμίας εκείνου ητο σιγχρονως και κηδεμων αυτού
οταν απέκτησε τέκνα εΛ'ΐνε δου)α των τέκνων τηε οταν τα τέκνα της απέκτησαν
τέκνα ε/ινε πάλι οουλευτρια τον ε//όνων Ti b » Παπαδιαμάντη». Η Φοιισσα ο π σ
6
47 Η κατάρα τη^ θηλυ/ονιας θα οδη/ησει και την ηρωίδα του Καρκαβίτσα την
Κρουστά/^ ω στα δίχτυα του σατανικού ζητιάνου «Οι γυναίκες τώρα στην απομόνωση
τοίι. άφησαν την επιφύλαξη κι εζεμυστερευονταν κάθε πάθος και κάθε του*, επιθυμία
44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Πολλει, του εζητησαν τ* άκακα βότανα Α)λ οι περισσότερες ήθελαν τους εσμαδες
και τα καβαλιστικά σημεία τα παράδοξα σ/ηματα και τα τερατώδη μονογράμματα, για
να οιωξουν μ εκείνα επίβουλο σκοπον της γειτόνισσας, είτε να τον τινάξουν κατα-
στροφικον και δακρυποτιστον σε μισητό συγγενή Το αμπόδεμα και το >υμα του το
αβάσκαμα και το γητεμα του ο αφανισμός του άσπονδου εχθρού και το κρεμασμα στη
λευκά του αντρογύνου η συχασις και των παιδιών απο τους γονεους ο αποχωρισμός,
είτε των αδελφών η έχθρα και ακόμη των χτηνων ο ψόφος και των αμπελιών το ξερα-
μα και των χωραφιών η στερφεψις ο? α τα πάθη, οσα ο άνθρωπος μέσα στην χτηνωδια
του ενκυμονει κατά του συνομοιου του, εστρωνονταν στυγνά εμπροα στο ζητιάνο κι
εζητουσαν απ αυτόν σάρκα και ψυχην επίβουλη Αυτός ο ίδιος άρχισε να αισθάνεται
ψυχικον ιλιγγον εμπρός στο τόσο μίσος και την αφάνταστη σκληρότητα, που εκυβερ
νουσε οεσποτικα τις χωριάτικες εκείνες ψυχές» Ο Ζητιάνος του Καρκαβίτσα, επιμ
Π Δ Μαστροδημητρη, Καροαμιτσα, Αθήνα 1980, σ 141
48 Στιλπων Κυριακιδης, Αι /υναικες εις την λαογραφιαν, χ γ , σ 34
49 Campbeil, ο π , σ 67-70
50 «Το δε πάντων, ήδιστον εαν βελτιων εμοϋ φανής, και εμε συν θεράποντα ποιη
ση και μη δεη σε φοβείσαι μη προϊούσης της ηλικίας ατιμότερα εν τώ οίκω γένη,
άλλα πιστευης οτι πρεσβυτέρα γιγνομενη οσω αν και εμοι κοινωνός και παισιν οίκου
φυλαξ αμεινων /ιγνη, τοσουτω και τιμιωτερα εν τω οίκω εσει» Ξενοφώντας Οικονομι
κος VII, 42-43 Βλ επίσης Σημονιδη Αμοργίνου Ιαμβοι ννναικων, στ 51-53
Θαλλει δ* ύπ' αυτής κάπαεξεται βίος
φίλη δε συν φιλεοντι γηράσκει ποσει
τεκοΰσα καλόν κωνομακ?υτον γένος
Σκιάδας, ο π , σ 254
51 Campbell, ο κ σ 254
52 Κολονται, ο π , σ 178 και 179 «Το ερωτικό συναίσθημα φυσικά δεν μπόρεσε
να βρει τη θέση του μέσα στα πλαίσια που του καθόρισε η αστική ιδεολογία Είδαμε
να γεννιούνται και να πολλαπλασιάζονται οι ερωτικές συγκρούσεις που βρήκαν την
ερμηνεία του*, σ' ενα νεο ειδοο λογοτεχνίας, το μυθιστόρημα, Λογοτεχνικό είδος που
γέννησε ο αστισμός Με κάθε ευκαιρία ο έρωτας έβγαινε απο τα στενά όρια των νομί­
μων συζυγικών σχέσεων και εκδηλωνόταν είτε με τη μορφή τη ι, μοιχείας που μπορεί
μεν να καταδικάζεται απο την αστική ηθική, δεν παύει ομι»ς να υπάρχει στην
πραχτικη»
53 « Ο ανηρ ούχι ή κόρη απαιτεί την προίκα απο παντός επα/γειλαμενου του
γάμου συνεστωτος» Βλ Εξαβιβλος του Αρμενοπούλου, επιμ Ο Ν Φλογαιτης, Π
Παρασκευοπουλος, εν Αθήναις 1904 , βιβλίο Δ , τίτλος Γ , 7, σ 559 και «οπού τα
βάρη του /αμου, εκεί και ή προιξ οφείλει είναι παραχρήμα δε τοΰ αποθάνει ν τον
πάτερα τώ υιεΐ έπονται ωσπερ και οι παίδες και ή γυνή», βλ ο π , τιτΑος Γ , 26, σ 556
και «οτι η γυνή εν τούτω ακίνητη μεν οΰ δύναται έκποιεΐν κινητά δε δι ' ανάγκην και
δι ενδειαν εκποιεί Εαν μεντοι ή γυνή άκινητον εκποιήσει, δύναται ο άνηρ κινεϊν
κατά του αγοραστού » ο π , τίτλος Γ 35, σ 559 και «Τα εν προικι έπιδοθέσω ού
δύναται η γυνή διεκδικειν επει τοΰ ανδρός έστιν η τούτων δεσποτεια», ο π , τιτ?ος
ΙΑ σ 581
54 Γληνός, ο π , σ 42, Αλβανα Μηνιατη, Η γυνή εν τη κοινωνία και η αποστο) η
αυτής εν τω με))οντι, Αττικον ημερολογιον, (1875), σ 269
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 45

55. «Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την κοινωνικά οργανωμένη εργασία, που
συνδέεται με τον παραδοσιακό διαχωρισμό των ρόλων των φύλων, είναι πράγματι ανα­
ντίρρητα μια από τις ιστορικές αιτίες που καθόρισαν την κατώτερη θέση της». Βλ.
Κάρλα Ραβαγιόλι, Το γυναικείο ζήτημα, μτφρ. Τούλα Δρακοπούλου, Θεμέλιο, 1979, σ.
25.
56. Hill Mac Graw, Scries in Education, N. York and London, 1974, σ. 256.
57. William Boyd, The History of Western Education, Adam Charles Black, Lon­
don 19744, σ. 280.
58. Αυτ., σ. 281.
59. Δε θα πρέπει να συγχέουμε τη έννοια αυτή της γενικής εκπαίδευσης με το
νόημα που αποδίδουμε σήμερα στον όρο «δημοκρατική εκπαίδευση». Η πολιτεία
ενδιαφέρθηκε για μια δημοκρατική εκπαίδευση πρώτα στις Ενωμένες Πολιτείες το 19ο
αιώνα και σε μικρότερο βαθμό στα ευρωπαϊκά κράτη στις πρώτες δεκαετίες του 20ού
αιώνα.
60. Mac Graw, ό. π., σ. 257.
61. Ί.μ. Βλ. σ. 27, 30 εδώ. Ακόμη F. Ponteuil, Histoire de, Ι' enseignement en
France, 1789-1965 Sirey, Paris 1965, σ. Ì98. "L' un est étendu; il est destiné à assurer à
une minorité sociale la carrière à laquelle elle aspire; Γ autre, restreint, s' adresse à la
masse du travail. L' un et Γ autre doivent contribuer à donner à damme sa place dans la
société".
62. Mac Graw, ό. π., σ. 257.
63. Ο Λούθηρος, για να επαναπροσανατολίσει θρησκευτικά, πολιτικά και κοινω­
νικά τη νεολαία της εποχής του, εισηγήθηκε και την εκπαίδευση των θηλέων. Στην
περίπτωση των θηλέων όμως η θρησκευτική διδασκαλία (κατήχηση) έγινε ο μόνος
σκοπός, αφού ο ίδιος ρητά είχε δηλώσει ότι «σκοπός και προορισμός των γυναικών
είναι να αναθρέψουν χριστιανικά τα παιδιά τους». Για τη θρησκευτκή μεταρρύθμιση,
Σχολείο και κατήχηση είναι τα δύο μέσα, για να γνωρίσει η νεολαία την αληθινή
πίστη. «Εννοείτε καλώς ότι μας χρειάζονται εις όλους τους τόπους σχολεία δια τα
άρρενα και τα θήλεα, δια να γίνη ο μεν ανήρ ικανός να εξάσκηση επιτηδείως το επάγ­
γελμα του, η δε γυνή να διευθύνη τον οίκον της και να αναθρέψη χριστιανικώς τα
τέκνα της». Βλ. Δ. Μωραΐτης, Ιστορία της παιδαγωγικής, εν Αθήναις 1927, σ. 80.
64. «Τα κοράσια έχουν αρκετόν χρόνον ώστε να απαιτεί κανείς από αυτά να φοι­
τούν καθ* εκάστην μόνον μίαν ώραν εις το σχολείον. Χρησιμοποιούν πολύ χειρότερον
τον χρόνον των, όταν περνούν πολλάς ώρας να χορεύουν, να οδηγούν κυκλικόν χορόν
και να κάμνουν βοστρύχους», Αυτ., σ. 81.
65. Χωρίς παρέκκλιση από τη θρησκευτική αγωγή και πιστός εκφραστής της
άποψης, ότι οι γυναίκες πρέπει να είναι «Φύλακες των ηθών και της αρετής», εμφανί­
στηκε την ίδια εποχή και ο Ισπανός παιδαγωγός Jean Louis Vives (1492-1540). Ο Vives
προσδιόρισε με αυστηρότητα τα καθήκοντα της χριστιανής γυναίκας στο βιβλίο του
"Institutio feminae christianae" και αρνήθηκε στις γυναίκες το δικαίωμα να διδάσκουν,
παρόλο που στην Ισπανία υπήρχε αριθμός γυναικών που δίδασκε με πιο γνωστή ανά­
μεσα τους την Beatriz Galindo. Γνώστης των κειμένων του Πλάτωνα, Ξενοφώντα, Τερ-
τιλλιανού και Αγίου Αυγουστίνου προτείνει μόρφωση για τις γυναίκες με πρακτικό
χαρακτήρα, κατάλληλη για τις καθημερινές ανάγκες. Το συγγραφικό έργο του Vives
υπήρξε πολύ πλούσιο· ανάμεσα στα βιβλία του ιδιαίτερη θέση κατέχουν τα: De ratione
46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

studii pueritis, De concordia et discordia in humano genere (1529), De tratendis discipli-

nis (1531). Βλ. Jean Chateau, Les grands pédagogues, Presses Universitaires de France,
Paris 19725, σ. 35-56.
66. Mac Graw, ό. π., σ. 258.
67. Boyd, ό. π., σ. 246.
68. Αυτ.,σ. 193 και 246.
69. Αυτ., σ. 246.
70. «Βέβαιος και εξαίρετος τρόπος του ιδρύειν εν πάσαις ταις κοινότησι, πόλεσι
και χωρίοις χριστιανικών κρατών σχολεία, εν οις άπασα η νεότης αμφοτέρων των
φύλων να εξημερωθή εις τα ήθη, να εμποτισθή την ευσέβειαν και δια τοιαύτης μεθόδου
εντός των ετών της εφηβικής ηλικίας να καταρτισθή προς παν ό,τι χρήσιμον εις τε την
παρούσαν και την μέλλουσαν ζωήν». Ι. Α. Κομένιος, Μεγάλη Διδακτική, μτφρ. Δ.
Ιωαννίδη Ολυμπίου, κεφ. θ ' παρ. 1, εν Αθήναις 1912, σ. 188.
71. Οι εξαρτήσεις του από το Francis Bacon και ιδιαίτερα από τους Ιταλούς Gior­
dano Bruno και Tomasso Campanella είναι εμφανείς. Boyd, ό. π., σ. 247. Ο Comenius,
χωρίς να παραγνωρίζει τη σημαντικότητα των λατινικών για το πλησίασμα της γνώ­
σης, δε δεχόταν ότι το κύριο ενδιαφέρον του παιδαγωγού πρέπει να στραφεί στις κλα­
σικές σπουδές. Ό . π., σ. 86. Στη Μεγάλη Διδακτική του αναπτύσσει την καθολική
τέχνη «του πάντα πάντας διδάσκειν». Βλ. Κομένιος, ό. π., κεφ. Ι, παρ. 1, σ. 192 και κεφ.
ΙΑ', παρ. Ι.,σ. 199, I B ' , παρ. 2, σ. 205.
72. Ό . π., κεφ. Θ' παρ. Ι.,σ. 188. Το ίδιο πνεύμα εκφράζεται και στο κεφ. Η ' ,
παρ. 4, σ. 185.
73. Ό . π., παρ. 2, σ. 188. «Εν πρώτοις πας όστις εγεννήθη ως άνθρωπος εγεννήθη
προς τον κύριον σκοπόν να είναι άνθρωπος, λογικόν πλάσμα, κύριος των κτισμάτων,
εικών εναργής του ιδίου αυτού δημιουργού. Πάντες άρα δέον να προαχθώσιν εις τού­
το...» και ό. π., παρ. 3 «Έπειτα δεν γνωρίζομεν προς τίνα σκοπόν προώρισεν η Θεία
Πρόνοια τούτον ή εκείνον τον άνθρωπον. Τούτο τουλάχιστον είναι βέβαιον, ότι ο
Θεός εκ των πτωχότατων, ευτελέστατων, ασημότατων παρασκευάζει ενίοτε όργανα της
δόξης αυτού».
74. Ό . π.,παρ. 5, σ. 190 «Δεν δύναται δε να υπάρξη λόγος αποχρών ότι το γυναι-
κείον φύλον (ίνα και περί τούτου ιδιαίτερον λόγον κάμωμεν) πρέπει να αποκλείηται
παντελώς εκ των σπουδών της σοφίας (είτε εν τη λατινική γλώσση)». Ο Comenius
ενισχύει την άποψη του αυτή από το γεγονός ότι οι γυναίκες μετέχουν στη χάρη και
στη μέλλουσα βασιλεία· πιστεύει ότι είναι προικισμένες κι αυτές με ευκίνητο πνεύμα
και επιδεικτική σοφία και μάλιστα ίσως και περισσότερο από το γένος των ανδρών.
Γι ' αυτό αντικρούει και τη θέση του Αποστόλου Παύλου (7, Τιμ. 2, 12) και τους στί­
χους του Γιουβενάλη από την έκτη σάτιρα «ας μην ηξεύρη η γυνή, ην εξέλεξας σύζυ-
γόν σου, το γένος της ρητορείας, μηδέ να τοξεύη εν λόγω...» και την άποψη του Ευρι­
πίδη στον Ιππόλυτο στ. 636, κεξ. «σοφήν δέ μισώ μή γάρ εν γ ' έμοΐς δόμοις εϊη φρο­
νούσα πλεΐον, ή γυναίκα χρή"». Ό . π., παρ. 7, σ. 191.
75. Το βιβλίο αυτό είχε τεράστια εκδοτική επιτυχία και διάδοση σε ολόκληρη
την Ευρώπη. Ενδεικτικό είναι ότι μόνο ως το 1820 είχε επανεκδοθεί 30 φορές στα
γαλλικά. Βλ. Klassiker der Pädagogik, I, V. Η. Beck, München 1979, σ. 119. Το υλικό
για τη συγγραφή του έργου αυτού ο Fénelon το είχε αποθησαυρίσει, όταν διηύθυνε
(1676) το μοναστήρι "Nouvelles Catholiques et des filles de Madeleine de Tresnel"· το
i-ΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 47

μοναστήρι αυτό δεχόταν νεαρές γυναίκες του προτεσταντικού δόγματος με τη θέληση

τους ή με τη βία. για να τις προσηλυτίσει. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του βιογράφου
P. Querboeuf ο Fénelon έγινε σύμβουλος και φίλος του διδακτικού προσωπικού και
των μαθητριών έπαιζε δηλαδή περισσότερο το ρόλο του παιδαγωγού και όχι του προ­
σηλυτιστή. Βλ. G. Compayré, Fénelon et Γ éducation attrayante, Paul Delaplane, Paris,
XX-, σ. 7.
76. Βλ. τα έργα των Madame Lambert, d'Epinay, de Genlis, Miss Edgeworth,
Hamilton, de Maintenon, κ.ά. Fénelon, Oeuvres Choisies, De /' éducation des filles, la
renaissance du livre, Ed. Mignot, Paris, χ.χ.
77. Roger Gall, Histoire de l'éducation, PUF, Paris 1961, σ. 68 και Εν. Sullerot,
Histoire et sociologie du travail féminin, Paris 1968, σ. 75.
78. Fénelon de l'éducation des filles, par Ch. Defodon, Hachette, Paris 1914, σ. 28
"Laissez donc jouer un enfant et mêlez l'instruction avec le jeu...".
79. Αυτ., σ. 1-2.
80. Χαρακτηριστική υπήρξε η έκφραση του Michelet για το βιβλίο αυτό· το αξιο­
λόγησε σαν ένα βιβλίο "hors de toute théorie".
81. Για το Diderot και την εκπαίδευση των κοριτσιών, βλ. Jean Dolle, Politique et
Pédagogie. Diderot et les problèmes de l'éducation, Vrin, Paris 1973, σ. 201 και ειδικό­
τερα το κεφ. IV.
82. Ο V. Hugo στον επικήδειο λόγο του στη Louise Julien (26 Ιουλίου 1853) επισή­
μανε ότι «ο δέκατος όγδοος αιώνας διακήρυξε τα δικαιώματα του άνδρα· ο δέκατος
ένατος θα διακηρύξει τα δικαιώματα της γυναίκας. Victor Hugo, Actes et Paroles, II,
Oeuvres completes, Club français du livre, τόμ. VIII, 1968, σ. 872-873.
83. Ο Rousseau θαυμαστής της πλατωνικής πολιτείας, αν και προανάγγειλε την
κοινωνική επανάσταση για το συγκεκριμένο θέμα, αποφαίνεται: "Ainsi toute l'éduca-
tion des femmes doit être relative aux hommes. Leur plaire, leur être utiles, se faire aimer
et honorer d'eux, les élever jeunes, les soigner grands, les conseiller, les consoler, leur
rendre la vie argéable et douce; Voilà les devoirs des femmes de tous les temps et qu'on
doit leur apprendre dès l'enfance". Βλ. J. J. Rousseau, Emile ou de l'éducation, éd.
Garnier Frères, Paris 1957, σ. 445-456 και 499.
84. Αυτ. σ. 499 "Ce que Sophie sait le mieux, ce qu'on lui a fait apprendre avec le
plus de soin "sont les travaux de son sexe, même ceux dont on ne s'avise point comme de
tailler et coudre des robes". Στη σ. 517 "L'empire de la femme est un empire de douceur,
d'adresse et de complaisance; ses ordes sont des caresses, ses menaces sont des pleurs".
Στη σ. 520 "Son éducation n'est ni brillante ni négligée; elle a du goût sans étude, des
talents sans art, du jugement sans connaissance". Σύμφωνα με την άποψη του Compayré
δε θα μπορούσε να προτείνει διαφορετικές θέσεις σε ένα καθεστώς που υποτιμούσε τη
νοημοσύνη και τις πνευματικές δυνάμεις. Βλ. G. Compayré, J.J. Rousseau et F éduca-
tion de la Nature, P. Delaplane, Paris, χ.χ., σ. 82.
85. Σε κανένα από αυτά τα έργα δεν πρότεινε ίδια σχήματα αγωγής και εκπαίδευ­
σης. Στό Couvernement de Pologne εμφανίζεται υπέρμαχος της εθνικής αγωγής και
εκπαίδευσης, ση Nouvelle Eloise υποστηρίζει την οικογενειακή αγωγή και στο τρίτο
θεωρεί ότι πρέπει να μορφώνονται οι γυναίκες, γιατί τότε θα ανατρέφονται τα παιδιά
με πιο συνετό και τίμιο τρόπο.
86. Mayeur, L' éducation des filles en France au XIX Siècle, ό.π., σ. 31.
48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

87 Το ευνοϊκότερο σχέδιο που παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής

Επανάστασης για την εκπαίδευση των γυναικών υπήρξε το σχέδιο του Condorcet Το
σχέδιο αυτό του οποίου οι θέσεις επαναλήφθηκαν και απο το Rome (1 Δεκ 1792) έχει
άξια μονό ιστορική, γιατί δεν πραγματοποιήθηκε Συμφωνά με το σχέδιο του Condor
cet οι γυναίκες είναι απαραίτητο να μετέχουν στην εκπαίδευση που παρέχεται και
στους άντρες 1 ) για να επιβ) επουν τα παίδια τους, 2) γιατί η έλλειψη της εκπαίδευσης
της θα εισήγαγε την ανισότητα στις οικογένειες, 3) γιατί οι /υναικες έχουν τα ίδια
δικαιώματα Αυτ , σ 30
88 Sullerot, ο π σ 77
89 Πολλά στοιχεία μέσα απο τις πήγες της Ιστορίας της Εκπαίδευσης στην
Αγγλία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στο βιβλίο του Stuart J Maclure, Educational
Documents England and Wales 1816 1963, Chapman and Hall, London 1965
90 Στη Γαλ?ια ηδη απο το 1682 είχε αρχίσει μια παρόμοια κίνηση με τη
δημιουργία των χριστιανικών σχολείων, F Gueux, Histoire de Γ education et de Γ m
struction, F Alcan, Pans 1913, σ 194-199
91 Mac Graw ο π σ 331 H κίνηση του Lancaster άρχισε στα τε/η του 18ου
αιώνα Τα "monitorial schools" ήταν μια απάντηση στο πρόβλημα της λαικης εκπαι
δευσης και στην ελ) ειψη εκπαιοευμενων δασκαΐων Βασικά η ιοεα ήταν απλή οι
μεγαλύτεροι μαθητές δίδασκαν τους μικρότερους Η μέθοδος αυτή προτάθηκε οχι μονό
γιατί στοίχιζε λιγότερο άλλα και γιατί θεωρήθηκε ανώτερο παιδαγωγικό σύστημα Τα
κυρία χαρακτηριστικά του νέου αυτού συστήματος ήταν «οικονομία, αποδοτικότητα,
συνεχής δραστηριότητα ηθική αγωγή» Αρνητική του πλευρά ήταν η πλήξη της ρου­
τίνας η έξαρση καθορισμένων διαδικασιών, η υποκατάσταση της εκπαίδευσης με μια
τεχνολο/ια που τα πρότυπα της βρίσκονται στο εργοστάσιο και στο στρατό Ο Lanca
ster προσπαθεί να αναπτύξει ενα curriculum ηθικής εκπαίδευσης βασισμένο μονό στα
Ιερά Κείμενα και μακριά απο κάθε δογματική προκατάληψη Σ' αυτό το σημείο αντέ­
δρασε η επίσημη εκκλησία Κύριος ανταγωνιστής του Lancaster και εκφραστής της
National Society παρουσιάζεται ο Bell, που ενσωματώνει στο εκπαιδευτικό του πρό­
γραμμα την αγγλική κατήχηση Ετσι οι δρόμοι τους χωρίζουν διαφέρουν ως προς τη
δογματική καθοδήγηση Και ενω η μη δογματική θέση του Lancaster στην Αγγλία
στάθηκε εμπόδιο fia την επιβίωση της αλληλοδιδακτικής, στην Αμερική, αντίθετα,
αυτό ήταν η αίτια της εξάπλωσης της Βλ την ενδιαφέρουσα μελέτη του Karl Kaestle,
J Lancaster and the monitorial School Movement, Teacher College Press, Columbia
University 1973
92 Ακόμη και ο Adam Smith που μεταφέρει στην Αγγλία με το έργο του "The
Wealth of Nations" (1776) το πνεύμα του διαφωτισμού, και ιδιαίτερα τις θέσεις του La
Chalotais, (Essai sur l'éducation Nationale, 1763), αποδοκιμάζει οποιαδήποτε ανάμειξη
της ανώτερης και της μεσαίας τάξης στον εκπαιδευτικό προγραμματισμό Ο μονός
κόσμος κατά το Smith, που έχει ανάγκη για βοήθεια είναι οι κοινοί άνθρωποι των
οποίων οι απασχολήσεις τείνουν να σκοτώσουν τη νοημοσύνη, χωρίς την οποία κανέ­
νας δεν μπορεί να είναι γνήσιο ανθρωπινό πλάσμα Γι αυτό προτείνει για την περί­
πτωση των ανθρώπων αυτών περιορισμένα ποσοστά /νωσης ανάγνωση, γραφή, αριθ
μητικη ΒΛ. Boyd, ο π σ 305 Την ίδια γραμμή ακολούθησε και ο Malthus Βλ Mac
Graw ο π , σ 333 και Ρ W Musgrave Sosiety and education m England since 1800
London 1962', σ 8
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 49

93 O H Francke (1663 1727), καθηγητής των ανατολικών ^ωσσων στο Πανεπι­

στήμιο του Halle, ctvoiEt σχο?ειο μα φτωχούς, προσθέτοντας δημοτικό, ορφανοτρο­
φείο και διδασκαλείο Ο θρησκευτικός του ενθουσιασμός γρήγορα κέρδισε την εύνοια
του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Ι Οι νομοί του 1713 και 1717 καθιέρωναν την υποχρεω­
τική εκπαίδευση Το 1763 με τη βοήθεια του Hecker, κυκλοφόρησε ο φημισμένος Σχο­
λικός Κώδικας της Πρωσίας που αποτέλεσε τη βάση για το εθνικό εκπαιδευτικό
σύστημα στη στοιχειώδη βαθμίδα Ο κυκλο^ αυτών των πρώτων θεσμοθετήσεων τέλει
ωνει με την ίδρυση του Ανωτάτου Συμβουλίου Δημοτικής Εκπαίδευσης Βλ Encvclopa
disches Handbuch der Pädagogik, hrsg von W Rein, Langensalza, 19062, σ 707 Hans
Scheuerl, Klassiker der Pädagogik I, Verlag C Η Beck, München 1979, σ 83-93
94 Ο Francke είχε μεταφράσει απο το 1698 στα Γερμανικά το "Education des
filles" του Fenelon Βλ Encyklopadisches Handbuch, ο π σ 707
95 Ι μ
96 Η προσπάθεια των πιετιστων και του φιλανθρωπιστη Rochow οδήγησαν πολ­
λούς στη σκέψη οτι η λαικη εκπαίδευση έπρεπε να οργανωθεί απο την πολιτεία
μακριά απο την επίδραση της εκκ>ησιας
97 Ο Basedow επηρεασμένοι, απο το Rousseau, δημοσιεύει το "Plan von der
Erziehung der Tochter", ο Daniel Hensel, το δίτομο έργο ' Madchen Schulpadagogik"
(1787) Σημαντικά υπήρξαν επίσης τα κείμενα της Karohne Rudolph! "Gemälde
weiblicher Erziehung" και τη*, Betty Gleim "Erziehung und Unterricht des weiblichen
Geschlechts" Βλ Encyclopadisches, ο π σ 708
98 Scheuerl, ο π , σ 135
99 Βλ το βιβλίο του Α Pinloche Pestalozzi et l'éducation populaire moderne, F
Alcan, Pans 1902
100 Αυτ σ 12
101 Αυτ , σ 41 και J Driesh und losef Esterhues, Geschichte der Erziehung und
Bildung, Β II, Schonigh, Paderborn 19646 σ 85 Επίσης στο Pestalozzi J Η , Sämtliche
Werke, hrsg von L W Jeyffarth, 12Bde, Liegmtz (1899-1902), Χ σ 362
102 Herbart, über Pestalozzis neueste Schrift, Wie Gertrud ihre Kinder lehrt,
Oeuvres completes Rohrbach, ! σ 137 κες Ο Λεοναρδος και η Γερτρούδη έγινε γρή­
γορα γνωστό στη Γα) λια Στις 26 Αυγούστου 1792 απονεμήθηκε στον Pestalozzi ο
τίτλος του Γάλλου πολίτη Βλ Pinloche ο π , σ 13
103 Ο Fichte δε διστάζει να βάλει τον Pestalozzi οιπλα στο Λούθηρο Στις διαλέ­
ξεις του Fichte 'Reden an die deutsche Nation" (1808) είναι έντονη η επίδραση του
Ελβετού παιδαγωγού Βλ 9η διαλεζη, ο π σ 202
104 Ο μεγαλύτερος προπαγανδιστής της θεωρίας του υπήρξε ο Herbart ο π , σ
206
105 Th Haralampidis, Die Schulpolitik Griechenlands (1821-1935), Berlin 1935, σ
61, G Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs depuis la prise de Constantino
pie, Pans 1881, σ 13-27
106 Β Κρεμμυδας, Εισα/ωγη στηι Ιστορία της Νεοελληνικής κοηωνιαί, (1700
1821) Αθήνα 1976 σ 215
107 Chassiotis, ο π , σ 106
108 Κρεμμυδας, ο π , σ 216
109 Τρ Ευαγγελίδης, Γα Ελληνικά σγολεια απο της αλώσεως (1453) μέχρι του
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

, εν Αθήναις 1933, σ. 54 και Παναγ. Ζιώγας, Προβλήματα παιδείας του Ελληνι­

σμού κατά τον πρώτο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 38-39.
110. Κ. Θ. Δημαράς, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα 1977, σ. 25.
111. Νέα ώθηση στα ελληνικά γράμματα έδωσε από τα τέλη του 16ου αιώνα η
πράξη της Ιεράς Συνόδου (1594) με το άρθρο 7 σύμφωνα μ' αυτό, «Η Αγία Σύνοδος
διατάζει το μητροπολίτη να επαγρυπνεί για τη δημόσια εκπαίδευση και να διαθέτει τα
απαραίτητα έξοδα, ώστε να μη σταματήσουν να διδάσκωνται τα άγια γράμματα». Βλ.
Κων. Σάθας, ΒιογραφικόνΣημείωμα περί Ιερεμίου Β', Αθήναι 1870, σ. 82-92. Chassio-
tis, ό. π., σ. 27. Για τα προνόμια βλ. Ι. Ρ. Νερουλός, Ιστορία των γραμμάτων παρά τοις
νεωτέροις Έλλησι, μτφρ. Ολυμπίας Ι. Ν. Αμποτ, Αθήνησι 1870, σ. 39 και Απ. Βακα-
λόπουλος, Η πορεία του Γένους, Αθήνα 1966, σ. 77.
112. Ελληνική Νομαρχία, επιμ. Βαλέτα, Αθήνα 1949, σ. 207.
113. Σ. Ν. Παπαδημητρίου, Η παιδεία κατά την ελληνική επανάσταση του 1821,
Αθήνα, σ. 13 και ο Τύπος στον αγώνα, επιμ. Αικ. Κουμαριανού, τόμ. Γ ' , ο Φίλος του
νόμου, Ερμής, Αθήνα 1971, σ. 92-93.
114. Βακαλόπουλος, ό. π., σ. 154. Δημαράς, ό. π., σ. 28.
115. Λόγιος Ερμής (1811), σ. 13, «Εις όλας σχεδόν τας πόλεις και χώρας της Ελλά­
δος ευρίσκονται δύο σχολεία, το μεν Κοινόν το δε Ελληνικόν, λεγόμενα, εις το οποίον
τούτο το δεύτερον παραδίδεται γραμματικώς η παλαιά ελληνική γλώσσα».
116. Βλ. Μ. Στασινόπουλος, Η περί της παιδείας μέριμνα του αγωνιζομένου
Έθνους και το πρώτον Πανεπιστήμιον, Ν. Εστία, αφιέρωμα στο εικοσιένα, Χριστού­
γεννα 1970, σ. 40.
117. Διδάσκονται τα 8 μέρη του Λόγου από τη Γραμματική του Κ. Λασκάρεως,
εκλογές γνωμών του Χρυσολωρά, οι 3 λόγοι του Ισοκράτη, Ομήρου Βατραχομυομαχία,
Μύθοι Αισώπου, ο λόγος του Μεγάλου Βασιλείου, Γρ. Ναζιανζηνού, κ.ά. Βλ. Ευαγγε-
λίδης, ό. π., σ. 62-63. Βλ. ακόμη Γ. Καράς, Οι φυσικές και θετικές επιστήμες στην
Ελλάδα το 18ο αιώνα, Guttenberg, Αθήνα 1977.
118. Βλ. Επ. Κυριακίδης, Η ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού, (φωτοτυπική
ανατύπωση από τις εκδ. Γρηγορογιάννη), εν Αθήναις 1982, σ. 264.
119. Βλ. Κων. Σγουρός, Ιστορία της νήσου Χίου από των αρχαιοτάτων χρόνων
μέχρι το 1770 μ.Χ., Αθήνησι 1937, (σημ. 1), σ. 590, « Έμαθον από τον Δεσπότην (τον
άλλοτε Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιον, ότι εις την Χίον προ ενός και ημίσεος αιώνος (1667)
εχρημάτισε γυναίκα διδάσκαλος φιλοσοφικών μαθημάτων διαδεχθείσα τον άνδρα της».
Και Γ. Ζολώτας, Ιστορία της Χίου, τόμ. Γ', εν Αθήναις 1928, σ. 816 και Αλ. Ραγκα­
βής, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1894, σ. 54, 75, 115, 136.
120. Βλ. Μανουήλ Γεδεών, Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την άλωσιν, Πρακτικά
της Ακαδημίας Αθηνών, 1930, σ. 332-336, και Παιδεία και πτώχεια παρ' ημίν κατά
τους τελευταίους αιώνας, εν Κωνσταντινουπόλει, σ. 27.
121. Βλ. Ευαγγελίδης, ό. π., τόμ. Α ' , σ. 240-241 και τόμ. Β', σ. 95-96.
122. Βλ. Κοντογιάννης, ό. π., σ. 138, και Σιμόπουλος, ό. π., τόμ. Γ', (σημ.), σ.
508.
123. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη η περίπτωση της Ευανθίας Καίρη, που εύστοχα ονο­
μάστηκε η πρώτη Ελληνίδα λογία. Για τη ζωή και τη δράση της βλ. Alexandre Soutzo,
Histoire de la révolution grecque, Paris 1829, σ. 407, κεξ., Καίρη, Όμηρος, φ. Γ', εν
Σμύρνη (1874), σ. 81-93, Α. Μηλιαράκη, Ευανθία Καίρη, Εστία, τόμ. Θ ' , αρ. 233
ΙΗΜΕΙΟΣΕΙΣ 51

(1880), σ. 389, Σπ. Δε Βιάζη, Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα, Ευανθία Καί­
ρη, Ελληνική Επιθεώρησις, έτ., Γ", (1910), σ. 842-844, Δημ. Μπαλάνος, Ευανθία Καί­
ρη, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1927, σ, 376, Δ. Πασχάλης, Ευανθία Καίρη,
Αθήναι 1929, Κ. Δημαράς, η Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Ίκαρος, Αθήνα
1975, σ. 210, Κούλα Ξηραδάκη, Ευανθία Καίρη, Αθήνα 1956, Δ. Πολέμης, Τρεις επι-
στολαί της Ευανθίας Καίρη, Ο Ερανιστής, Ζ ' , αρ. 37 (1969), Αθήνα σ. 8-9, Σιμόπου-
2
λος, ό. π., ΖΓ , σ. 415, Αλες. Λαμπράκη -Παγανού, Η πρώτη Ελληνίδα Λογία, Ελεύθε­
ρη γενιά, τόμ. 3, (1976) σ. 38, Παρθεν. Καρδάρα, Ευανθία Καίρη, Εφημερίς των Κυρι­
ών, έτ. Δ', αρ. 174(1890).
124. Η άποψη που υποστηρίχθηκε ότι «η γυναικεία εκπαίδευση» παράλληλα, αν
και πιο χαμηλή από την ανδρική, δεν παρουσιάζει διακοπή σε καμιά στιγμή του μετα­
γενέστερου ελληνισμού, δε μας βρίσκει σύμφωνους. Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, ό. π., σ. 554.
Εξάλλου η υποβαθμισμένη κοινωνική θέση της Ελληνίδας και η απαιδευσία της κατά
τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας έγινε αντικείμενο ποικίλων σχολίων από τους ξένους
περιηγητές. Βλ. τα στοιχεία που παρέχει ο Σιμόπουλος, ό. π., τόμ. Β' σ. 234, 294, 779,
167, 278, 293, 307, τόμ. Γ', σ. 72, τόμ. Γ 2 , σ. 560, υποσ. 1.
125. Ενδεικτικό είναι το παρακάτω ανέκδοτο που διηγήθηκε ο Χ. Ν. Φιλαδελ-
φέας, όταν γινόταν απολογισμός των αποτελεσμάτων των εξετάσεων στη Φιλεκπαιδευ­
τική (22 Ιαν. 1880) «Γυνή ενάρετος και πεπαιδευμένη, η θηγάτηρ του αειμνήστου
διδασκάλου του γένους Κων. Κούμα, μου εδιηγήΟη ότι γυνή τις, ελθούσα ποτέ εις
λογομαχίαν μετ' αυτής εςεθύμανε την οργήν της αποκαλούσα αυτήν παληογραμματι-
ζούμενη». Βλ. ΠΦΕ, Ι880σ. 38. Ανάλογο είναι το πνεύμα που εκφράζει η παρατήρηση
του Ν. Δραγούμη: «αλλ' απέκρουον την των θυγατέρων φοβούμενοι μη, μαθούσαι
γράμματα μεταχειρισθώσιν αυτά ως όργανα ατόπου ανταποκρίσεως». Βλ. Ν. Δραγού­
μης, Ιστορικοί αναμνήσεις, εν Αθήναις 1874, σ. 149. Βλ. και το απόσπασμα από έκθε­
ση του 1898 της Επιθεωρήτριας Ελένης Μπουκουβάλα. «Επεσκέφθην, γράφει, χωρίον
τι νήσου τινός της Επτανήσου. Η σύστασις ενταύθα σχολής (θηλέων) εθεωρήθη υπό
των κατοίκων ως προσβολή θανάσιμος κατά της ηθικής του χωριού». Χρ. Λέφας,
ιστορία της Εκπαιδεύσεως, ΟΕΣΒ, Αθήνα 1942, σ. 31.
Α' ΜΕΡΟΣ
2.1, Η εκπαίδευση των κοριτσιών και το αίτημα για γενική παιδεία
κατά την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο

Είναι κοινός τόπος, ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένη

εκπαίδευση κατά την επαναστατική περίοδο εξαιτίας των αντικειμενι­
κών δυσκολιών που χαρακτηρίζουν τα χρόνια του εθνικοαπελευθερω-
τικού αγώνα. Πραγματικά, η συνεχής μετακίνηση του πληθυσμού από
τις αλλεπάλληλες πολεμικές επιχειρήσεις, μείωνε σημαντικά την
αποδοτικότητα του διδακτικού έργου των λίγων δασκάλων'.
Αντί, λοιπόν, για μια οργανωμένη εκπαιδευτική εικόνα, θα κατα­
γράψουμε τα μηνύματα της περιόδου. Τα εκπαιδευτικά μηνύματα που
συλλαμβάνονται στη φάση αυτή αποτελούν κατά ένα μεγάλος μέρος
προγενέστερες απόψεις. Στους εκπαιδευτικούς δηλαδή σχεδιασμούς
και τις προθέσεις των δασκάλων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης
διακρίνουμε καθαρά προτάσεις και σκέψεις που είχαν εκφραστεί και
διατυπωθεί κατά την τελευταία περίοδο του διαφωτισμού.
Ή δ η από τα μέσα του 18ου αιώνα ως τις παραμονές της Επανά­
στασης οι αγώνες των Ελλήνων λογίων για το φωτισμό του Γένους με
το πλούσιο εκδοτικό τους έργο, πρωτότυπο ή μεταφρασμένο, την
εισαγωγή νέων μαθημάτων, την προβολή νέας διδακτικής μεθόδου,
δεν είχαν αφήσει ανεπηρέαστη και τη σχολική πραγματικότητα της
2
εποχής .
Εκτός όμως από αυτά τα θετικά χαρακτηριστικά υπήρχαν παράλ­
ληλα πολλές αδυναμίες στην εκπαίδευση της εποχής αυτής, όπως η
κλασικίζουσα μορφή, η έμφαση στη θρησκευτικότητα, η έλλειψη
πρακτικού προσανατολισμού και η ανύπαρκτη επαγγελματική κατάρ­
τιση του διδακτικού προσωπικού. Τα ίδια αυτά χαρακτηριστικά τα
συναντούμε και κατά την Επανάσταση και κατά τη διάρκεια ολόκλη­
ρου του 19ου αιώνα.
Η αλληλοδιδακτική μέθοδος για τη στοιχειώδη βαθμίδα, που
προτάθηκε από τους Έλληνες διαφωτιστές 3 , και αποφασίστηκε από
56 Α' ΜΕΡΟΣ

τη Συνέλευση του Άστρους, ίσχυσε επίσημα από την καποδιστριακή

περίοδο ως λύση ρεαλιστική, αποδοτική και δημοκρατική για δύ­
σκολες στιγμές. Εδραιώθηκε στην οθωνική περίοδο, αν και δέχτηκε
αρνητική κριτική, και θεωρήθηκε μία από τις κύριες αιτίες που οδή­
γησαν στην υποβάθμιση της στοιχειώδους εκπαίδευσης.

2.2. Το αίτημα για γενική παιδεία και η εκπαίδευση των κοριτσιών

Η πίστη του Κοραή ότι για να αποκτήσει ο λαός την πολιτική

του ελευθερία έπρεπε να φωτιστεί και να διαπαιδαγωγηθεί με τη διά­
δοση της επιστημονικής αλήθειας, και ιδιαίτερα, με τη μελέτη του
πνεύματος των αρχαίων Ελλήνων, με μέθοδο απλή και φυσική, γίνε­
ται κοινή πεποίθηση και στην επαναστατική περίοδο. Από τις πρώτες
κιόλας επαναστατικές Συνελεύσεις η εκπαίδευση της νεολαίας κρίθη­
κε απαραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη ζωή του Έθνους 6 . Τα
κείμενα της Πελοποννησιακής Γερουσίας 7 , της Προσωρινής Διοίκη­
σης της Ελλάδος 8 , οι συνεχείς αιτήσεις των κατοίκων από πολλές
περιοχές για να ιδρυθούν σχολεία στα χωριά τους 9 , είναι η αδιάψευ­
στη απόδειξη ότι ο λαός είχε συνείδηση, ότι η ελεύθερη ζωή του
έπρεπε να στηριχτεί στο φωτισμό της νεολαίας, για να οδηγηθεί η
πατρίδα στην ευδαιμονία και την πολιτική αναγέννηση.
Το κυρίαρχο μήνυμα που διατρέχει όλα τα κείμενα των επανα­
στατικών ετών είναι ότι «η ηθική πρόοδος» 10 , αποτέλεσμα της παι­
δείας, θα δημιουργήσει στο ανεξάρτητο μελλοντικά κράτος «ανθρώ­
πους καλούς, ελευθέρους, ευτυχείς πολίτας της Ελλάδος» 11 . Μια
τέτοια αντίληψη οδηγεί λογικά στη διατύπωση του αιτήματος για
την εξάπλωση της παιδείας και στα δύο φύλα με τη Διακήρυξη της
12
Πελοποννησιακής Γερουσίας «εκπαίδευση και για τα αγόρια και για
τα κορίτσια δωρεάν» 13 θέση ήδη εκφρασμένη ενμέρει από το Ρήγα 1 4
15
και τον Κοραή .
Το σημαντικό στη Διακήρυξη της Πελοποννησιακής Γερουσίας
δεν είναι μόνο το γεγονός, ότι προβάλλει την αναγκαιότητα για
εκπαίδευση και των δύο φύλων,
«Μην αμελήσετε την παιδείαν των αγαπητών σας τέκνων αρρέ­
νων τε και θηλέων, μη αγωνίζεσθε δια να τους αφήσετε κληρο-
νομίαν χρημάτων...»,
αλλά ότι προσανατολίζει την εκπαίδευση τους σε κοινούς και αδια­
φοροποίητους σκοπούς σε αντίθεση με ό,τι ισχύει σχετικά με το θέμα
αυτό στον ευρωπαϊκό χώρο.
ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ Π Α ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΪ.Η ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ 57

«Και να τα αποκαταστήσετε άμα τέκνα της Ελλάδος ωφέλιμα εις

τους εαυτούς των και εις τους ομοίους των» 16 .
Απόκτηση γνώσης και αρετής και για τα αγόρια και για τα κορί­
τσια μέσα από μια εκπαίδευση εθνική που να αποβλέπει στην ατομι­
κή και κοινωνική προκοπή ', με μέθοδο διδασκαλίας την αλληλοδι­
18
δακτική .
Η οργάνωση του πρώτου σχολείου θηλέων (1825) στην Αθήνα με
δάσκαλο τον Ν. Νικητόπουλο εκφράζει με τρόπο που δε δέχεται
παρερμηνεία την παραπάνω αντίληψη.
Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να προσθέσουμε ότι στη Διακήρυξη
δε γίνεται καθόλου λόγος για μεικτή εκπαίδευση, όπως έχει ήδη υπο­
στηριχτεί 1 9 . Η έκφραση «αρρένων τε και θηλέων» σημαίνει απλά ότι
οι γονείς δεν πρέπει να αδιαφορήσουν για την εκπαίδευση των παιδι­
ών τους, ανεξάρτητα από το φύλο τους, χωρίς όμως και να καθορίζε­
ται αν πρέπει να φοιτούν σε κοινά ή όχι εκπαιδευτήρια.
Έ ν α τέτοιο συμπέρασμα ίσως να αποτελεί απάντηση σε ένα λογι­
κό επιχείρημα, το οποίο θα μπορούσε να προβληθεί: αφού δηλαδή
διακηρύσσεται η αναγκαιότητα για την παιδεία και των δύο φύλων
και σχολεία ιδιαίτερα για τα κορίτσια δεν υπάρχουν, η φοίτηση, εκ
των πραγμάτων, όπου βέβαια θα λειτουργήσουν σχολεία, θα είναι
μεικτή.
Είναι γεγονός ότι η μεικτή φοίτηση λειτούργησε στην Ελλάδα
για μεγάλο χρονικό διάστημα άτυπα και ανεπίσημα και όταν το κρά­
τος πίστεψε ότι μπορούσε να συντηρήσει, έστω και περιορισμένο αριθ­
μό ιδιαίτερων σχολείων για τα κορίτσια, και να περιορίσει τη συνεχή
εξάπλωση των ξένων σχολείων άρχισε να στέλνει στα σχολεία (1852)
τις απαγορευτικές υπουργικές εγκυκλίους για τη μεικτή φοίτηση.
Το επαναστατικό μήνυμα για μια εκπαίδευση κοινή με αδιαφορο­
ποίητους σκοπούς για τα δύο φύλα, σκόνταψε και στις κοινωνικές
20
αντιλήψεις της εποχής και στην επίδραση των δυτικών προτύπων,
που δεν ευνοούσαν την εξάπλωση της κοινής για τα δύο φύλα εκπαί­
δευσης. Οι εδραιωμένες ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές αντιλήψεις που
έφθαναν και στην Ελλάδα συνιστούσαν χωριστή και διαφοροποιημέ­
21
νη αγωγή για τα δύο φύλα . Η μεικτή φοίτηση στην Ελλάδα όσο
ίσχυσε υπήρξε αποτέλεσμα οικονομικών αναγκών και όχι έκφραση
παιδαγωγικών προβληματισμών.
58 Α' ΜΕΡΟΣ

2.3. Υποχρεωτική εκπαίδευση

Παρόλο που το θέμα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης δεν τέθηκε

επίσημα κατά την επαναστατική περίοδο φαίνεται ότι απασχολούσε
σοβαρά ορισμένους δασκάλους της εποχής, αν λάβουμε υπόψη μας
μια συγκεκριμένη μαρτυρία του Ιερομόναχου Δωροθέου Τζώτη από τη
Μονή της Φανερωμένης στη Νάξο:
«Αν λοιπόν η Σεβαστή Κυβέρνησις συγκατανεύει εις το να
εκδώσει πόρον δια την εκπαίδευσιν της Νεολαίας παρακαλώ να
εκδώσει και Σεβαστήν Διαταγήν, ότι οι Νάξιοι πατέρες χωρίς
εξαίρεσιν όλοι υποχρεούνται να φέρωσιν εις την σχολήν τα παι­
δία των» .
Η μαρτυρία αυτή σύμφωνα με το πνεύμα της Διακήρυξης της
Πελοποννησιακής Γερουσίας δεν εκφράζει μια αόριστη διάσταση
ηθικού χρέους για υποχρεωτική εκπαίδευση της νεολαίας, αλλά μια
συγκεκριμένη πρόταση στην περίπτωση που η κυβέρνηση θα ανα­
λάμβανε να καλύψει τις οικονομικές ανάγκες για την εκπαίδευση του
λαού. Ο ιερομόναχος Τζώτης προτείνει το πιο προωθημένο σχήμα,
δωρεάν υποχρεωτική εκπαίδευση, σχήμα που χρειάστηκαν πολλές
δεκαετίες μετά την Επανάσταση του 1821 για να γίνει πράξη στον
ελληνικό εκπαιδευτικό χώρο.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι οι προθέσεις και το πνεύμα της
επαναστατικής περιόδου για μια εκπαίδευση που να ανήκει στα δύο
φύλα, δωρεάν, με μέθοδο διδασκαλίας την αλληλοδιδακτική αποτέλε­
σαν σημείο αναφοράς για το νόμο του 1834. Οι βασικές αυτές εκπαι­
δευτικές αρχές δεν ήταν δυνατό να αγνοηθούν και να αποσιωποιη-
θούν 23 .

2.4, Το πρώτο σχολείο θηλέων λειτουργεί στην Αθήνα το 1825

24
Με την ανασύσταση της Φιλόμουσου Εταιρείας (1824) , λει­
τούργησαν στην Αθήνα δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία, ένα αρρένων
και ένα θηλέων 2 5 . Το πρώτο με δάσκαλο το Συνέσιο και το δεύτερο με
δάσκαλο τον Νικητόπουλο. Το αλληλοδιδακτικό θηλέων είναι γνω­
στό ως «Παρθεναγωγείον των Αθηνών» 26 και στη δημιουργία του,
εκτός από τη Φιλόμουσο Εταιρεία, συνέβαλε η Προσωρινή Κυβέρνη­
ση του Γ. Κουντουριώτη, καθώς και ο Ι. Γκούρας με την ιδιαίτερη
ευαισθησία που επέδειξε για την ίδρυση των σχολείων των Αθηνών 27 .
Ευτυχής σύμπτωση συνδέει το όνομα του Γ. Κουντουριώτη με
OPfANiilH ΙΟΥ LXOAHOV 59

την εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα και, ειδικότερα, στην

Αθήνα. Όπως είναι γνωστό ο Κουντουριώτης μετά από δέκα περίπου
χρόνια θα χρηματίσει πρόεδρος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στο
πρώτο Διοικητικό της Συμβούλιο.
Η σύντομη ζωή του Παρθεναγωγείου της Φιλόμουσου Εταιρείας
δεν υπήρξε συνεχής. Τοποθετούμε την έναρξη των μαθημάτων το
Φεβρουάριο του 1825"8. Από το Μάϊο του 1825 ως τα μέσα του Αυγού­
στου του ίδιου χρόνου, εξαιτίας της πολιορκίας των Αθηνών, διακό­
πηκε η παράδοση των μαθημάτων 29 .
Στο χρονικό αυτό διάστημα αριθμός μαθητών και μαθητριών, που
προέρχονταν από τα δύο αλληλοδιδακτικά της Φιλόμουσου , παρα­
κολούθησε τα μαθήματα του Συνέσιου στη Σαλαμίνα, όπου είχαν
καταφύγει οι κάτοικοι της πολιορκημένης Αθήνας.
Παρά τον επίσημο τίτλο του «Παρθεναγωγείον των Αθηνών» και
παρά το γεγονός ότι θεωρείται το πρώτο αλληλοδιδακτικό θηλέων
μετά την Επανάσταση του 1821, το σχολείο λειτούργησε ως μεικτό.
Είχε αποφασιστεί, βέβαια, αρχικά «να σπουδάζωσι μόνον τα κοράσια
και έως να γεμίσει ο αριθμός του σχολείου να σπουδάζωσι και μικρά
αρσενικά παιδία 3 ». Ο υπερβολικός όμως αριθμός των μαθητών του
αλληλοδιδακτικού αρρένων δεν επέτρεψε τη λειτουργία του ως «αμι­
γούς» σχολείου θηλέων. Έτσι λειτούργησε ως μεικτό με 52 κορίτσια
από τις καλύτερες οικογένειες της Αθήνας, και «με άλλα τόσα μικρά
αρσενικά»

2.5. Οργάνωση του σχολείου — Η πρώτη μαθητική κοινότητα

Η ιδιαιτερότητα του Παρθεναγωγείου της Φιλόμουσου δεν

32
έγκειται τόσο στο γεγονός ότι είναι το «Πρώτο Σχολείο θηλέων»
όσο στον τρόπο της οργάνωσης του. Ο ιεροδιάκονος Νεόφυτος Νικη-
3:ι
τόπουλος εμπνευσμένος δάσκαλος της εποχής, ξεκινώντας από τη
μικροκοσμική θέση ότι το σχολείο αποτελεί ένα ολόκληρο έθνος «σε
σμικρογραφία» και ότι ο μαθητής από τη μικρή του ηλικία πρέπει να
συνηθίσει να διοικείται «κατά τους νόμους», συνέταξε τον πρώτο
οργανισμό μαθητικής κοινότητας, που βασίστηκε στη δημοκρατική
αρχή της συμμετοχής των μαθητών στη σχολική ζωή.
Με ψηφοφορία εκλέγονται οι 9 νομοθέτες (νομοθετικό σώμα), οι
Διοικητές του Σχολείου 3 4 (εκτελεστική εξουσία), και τα όργανα της
Διοίκησης (Γενικός Παιδονόμος, Γενικός Ερμηνευτής, Γενικός Ευτα-
60 A' MtPOZ

ξίας, Γενικός Επιστάτης και Γενικός Επιθεωρητής), τα οποία περι­

βάλλονται με ιδιαίτερη επισημότητα και από την Εταιρεία και από το
δάσκαλο. «Έλαβον ενσφράγιστον της Εταιρείας και ενυπόγραφον
παρ' εμού βιβλίον επιγραμμένον κατά το υπούργημά του έκαστος»
αναφέρει χαρακτηριστικά ο Νικητόπουλος 3 5 ,
Τέλος από τις πλατωνικές αρετές σωφροσύνη, δικαιοσύνη, φρό­
νηση και ανδρεία εμπνέεται η Δικαστική εξουσία του σχολείου την
οποία αποκαλεί «Κριτήριον» 36 και συνέρχεται δύο φορές την ημέρα.
«Αποβλέπει περισσότερον εις συμβουλήν και δικαιοσύνην παρά εις
ποινήν» 37 .
Ο Νικητόπουλος συνδύασε τη λειτουργία του αλληλοδιδακτικού
με μια δημοκρατική σύλληψη της αγωγής.
Εδώ διαφαίνεται ότι σκοπός του σχολείου είναι η προετοιμασία
«καλών πολιτών» 3 8 ' μέσα για την επίτευξη αυτού του σκοπού, σύμφω­
να με την αναφορά του, είναι η ψηφοφορία και η αυτοδιοίκηση.
Η διδασκαλία των μαθημάτων γινόταν πρωί και απόγευμα. Τα
διδασκόμενα μαθήματα (Ανάγνωση, Γραφή, Αγία Γραφή και Αριθμη­
τική) είχαν συνταχθεί 39 όλα από το Νικητόπουλο στην ομιλούμενη
γλώσσα 4 0 . «Ο Νικητόπουλος έμεινε πιστός οπαδός του δημοτικισμού
και στη μορφή και στο περιεχόμενο (,..). Ο Νικητόπουλος στάθηκε
αναμφίβολα ένας σεμνός και πραγματικός πρωτοπόρος (...) Με την
αγνή και ζεστή δασκαλική του ψυχή και τη φωτεινή του σκέψη
χάραξε βαθιά και ζωηρά τις αιωνόβιες μαρμάρινες πλάκες του Παρ­
θενώνα το σωστό δρόμο, που θάπρεπε ν ' ακολουθήσει η λαϊκή
παιδεία... 41 ».
Στα χρόνια, λοιπόν, του αγώνα με την ίδρυση του Παρθεναγω­
γείου από τη Φιλόμουσο Εταιρεία εκφράζεται από τη μια πλευρά
κάποιο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών, που εντάσσε­
ται στο αίτημα για γενική παιδεία, και από την άλλη εγκαινιάζονται
οι στενοί δεσμοί που πρόκειται να αναπτυχθούν ανάμεσα στη γυναι­
κεία εκπαίδευση και στις Εταιρείες και Συλλόγους στην ελεύθερη
Ελλάδα. Απέναντι στην κρατική αδιαφορία για μια επιμελημένη και
ανώτερη εκπαίδευση για τα κορίτσια θα αντιπαραταχθεί η δραστηριό­
τητα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με τις ανάλογες επιπτώσεις στη
μορφή και την ποιότητα της.
Την ίδια εποχή εκτός από το πρώτο αυτό σχολείο για τα κορί­
τσια βρίσκουμε και έναν αριθμό εμβρυωδών ιδιωτικών σχολείων που
λειτουργούν κυρίως στα νησιά (Κύθηρα, Σύρο, Νάξο) και που συνεχί­
ζουν προγενέστερη παράδοση.
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΥΠΕΡΜΑΧΟΙ ΤΗΣ TFN'IKHI ΕΚΠΑΙΔΙ ΥΣΗΣ 61

Το σχήμα, λοιπόν, που κληροδοτείται στην επόμενη περίοδο

περιλαμβάνει αδιαφοροποίητους σκοπούς στην εκπαίδευση των δύο
φύλων και την παρουσία Συλλόγων και ιδιωτικής προσπάθειας στην
εκπαίδευση των θηλέων,

Ο Καποδίστριας υπέρμαχος της γενικής εκπαίδευσης

Ό , τ ι χαρακτηρίζει την εκπαιδευτική πολιτική του Καποδίστρια

είναι οι πολλαπλές και αγωνιώδεις προσπάθειες για την εξάπλωση
της στοιχειώδους εκπαίδευσης στο λαό, με μέθοδο διδασκαλίας την
αλληλοδιδακτική41.
Ο προσανατολισμός του στις παραπάνω δύο βασικές εκπαιδευτι­
κές επιλογές συναιρεί από τη μια μεριά το αίτημα για γενική εκπαί­
δευση με μέθοδο διδασκαλίας την αλληλοδιδακτική, που εκφράστηκε
κατηγορηματικά κατά την επαναστατική περίοδο 4 3 , και από την άλλη
την πίστη των Ελλήνων διαφωτιστών ότι η στοιχειώδης εκπαίδευση
μπορεί να αποτελέσει εγγύηση για ελευθερία και προκοπή 4 4 , με τη
νέα μέθοδο της «παιδαγωγίας», την αλληλοδιδακτική.
Ο Καποδίστριας βέβαια στην προσπάθεια του να αποτρέψει τις
προεπαναστατικές συνήθειες που ήθελαν τα σχολεία μόνο για τους
λίγους προνομιούχους και εκλεκτούς 45 επιλέγει λαϊκά εκπαιδευτικά
μέτρα υπακούοντας περισσότερο στο ρεαλιστή πολιτικό και στις από­
ψεις της πολιτικής παιδαγωγικής όπως εκφράστηκαν από το Fellenberg.
Η δημιουργία πολιτών, που να μπορούν να κάνουν καλή χρήση
της ελευθερίας και των δικαιωμάτων τους, να σχηματίζουν προσωπι­
κή γνώμη για τα γενικά συμφέροντα και να μη παρασύρονται από
τους δημαγωγούς, αποκαλύπτει τις προθέσεις και τους σκοπούς του
πολιτικού Καποδίστρια, που θεωρεί την παιδεία ως κατασταλτικό και
φρονηματιστικό μέσο για την αποτροπή δυσάρεστων κοινωνικών
46
ζυμώσεων και αναστατώσεων και ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη
δημιουργία εθνικής συνείδησης.
Ο μεγάλος αριθμός των αιτήσεων από τους κατοίκους και τους
γονείς και των πιο μικρών και απομακρυσμένων περιοχών για την
ίδρυση αλληλοδιδακτικών σχολείων ή για τη διατήρηση και βελτίω­
ση όσων σχολείων υπήρχαν, μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι ο λαός
δε μένει ασυγκίνητος στα κυβερνητικά μέτρα 4 7 και ότι η λαϊκή επιθυ­
μία και η επίσημη πολιτική σε μεγάλο βαθμό ταυτίζονται. Η ανταπό­
κριση που είχαν τα μέτρα στο λαό πιστοποιείται από τη δημιουργία
ενός αρκετά ικανοποιητικού αριθμού αλληλοδιδακτικών και στοιχεί-
62 Α ΜΙ,ΡΟΣ

ωδών σχολείων, που λειτούργησαν παρά τις γνωστές αντικειμενικές

δυσκολίες 48 .
Η πίστη που επανειλημμένα είχε διακηρύξει ο Κυβερνήτης ότι,
για να αφυπνιστεί η εθνική συνείδηση του λαού, απαιτείται η διάδο­
ση και η καλλιέργεια της εθνικής αγωγής49, μόνο μέσα από ένα καλά
οργανωμένο δίκτυο σχολείων λαϊκής εκπαίδευσης θα μπορούσε να
πραγματοποιηθεί.
Η στάση αυτή περισσότερο επιβεβλημένη για ένα κράτος που
έβγαινε από δουλεία αιώνων και του οποίου ο πληθυσμός μαστιζόταν
από καθολική αμάθεια και ανέχεια, αποτελούσε το αίτημα και πολ­
λών ευρωπαϊκών κρατών, που από τα τέλη του 18ου αιώνα και τις
αρχές του 19ου είχαν στρέψει τη μεριμνά τους στην καλλιέργεια και
ανάπτυξη της εθνικής αγωγής μέσα από την εθνική λογοτεχνία και το
στοιχειώδες σχολείο .
Τα δύο βασικά σημεία της εκπαιδευτικής πολιτικής του Καποδί­
στρια, δηλαδή η εθνική αγωγή και η εξάπλωση της στοιχειώδους
εκπαίδευσης σε όλα τα κοινωνικά στρώματα του λαού, φωτίζουν και
τις επιμέρους εκπαιδευτικές του επιλογές.
Η ευαισθησία του για την εθνική αγωγή φαίνεται από την επιφυ­
λακτικότητα με την οποία αντιμετώπιζε την ανάμειξη των «ανήσυχων
αλλοδαπών» στην ελληνική εκπαίδευση 5 1 . Η εξάπλωση της στοιχειώ­
δους εκπαίδευσης στο λαό κατά την πρώτη φάση ήταν μια ρεαλιστι­
κή επιλογή του Καποδίστρια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ενδια­
φερόταν για ανώτερη εκπαίδευση 5 2 - απλώς μετέθετε για προσφορότε­
ρες περιστάσεις την οργάνωση της.
Ειδικότερα για την εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, η
έλλειψη, δυστυχώς, συγκεκριμένων τεκμηρίων 53 , που να εκφράζουν
τις απόψεις του Κυβερνήτη για την οριοθέτηση και την ποιότητα
της, δε μας επιτρέπει την ασφαλή εξαγωγή συμπερασμάτων.
54
Ο Καποδίστριας χωρίς να είναι αρνητικός δεν κατέβαλε τις
αγωνιώδεις προσπάθειες που κατέβαλε για την εκπαίδευση των αρρέ­
νων. Η ανάγκη να προετοιμάσει όσο γινόταν πιο γρήγορα υπαλλή­
λους του κράτους τον οδήγησε σε ρεαλιστικές λύσεις.
Οι μόνες δυνατότητες που έχουμε είναι να παρακολουθήσουμε τις
ενέργειες του και τη στάση του στο πρακτικό επίπεδο, και συγκεκρι­
μένα εάν επέτρεψε τη συμμετοχή των κοριτσιών στα σχολεία των
αρρένων (αλληλοδιδακτικά και Ελληνικά) και εάν ενίσχυσε τη
δημιουργία ιδιαίτερων σχολείων για τα κορίτσια.
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΥΠΙ-ΡΜΑΧΟΣ ΓΗΣ Ι ΓΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 63

Κατά την καποδιστριακή περίοδο ίσχυσε και η μεικτή και η

χωριστή εκπαίδευση. Ο Καποδίστριας αποδέχτηκε το καθεστώς που
είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ήδη από την Επανάσταση και επέτρε­
ψε τη συνέχιση της λειτουργίας των μεικτών σχολείων, ενώ παράλ­
ληλα ενίσχυσε σε πολύ περιορισμένη βέβαια κλίμακα, εξαιτίας των
οικονομικών δυσκολιών, και τη λειτουργία ιδιαίτερων σχολείων για
τα κορίτσια, Η ασάφεια με την οποία τέθηκε το θέμα για τη μεικτή ή
όχι φοίτηση, θα συνεχιστεί και στην οθωνική περίοδο και η συμφοί-
τηση θα θεωρηθεί υποβαθμισμένη διέξοδος. Έτσι μόνο κάτω από ένα
υποθετικό σχήμα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στόχος του
Καποδίστρια ήταν η διαφοροποιημένη αγωγή για τα δύο φύλα, εάν
βασιστούμε στις απόψεις του Ανδρέα Μουστοξύδη, ο οποίος υπήρξε
ο κυριότερος συνεργάτης του στα θέματα της παιδείας.
Ο Μουστοξύδης οριοθέτησε την εκπαίδευση των θηλέων στα
πλαίσια που θεμελιώνουν και διατηρούν την οικιακή ευδαιμονία με
την καλλιέργεια και ανάπτυξη των «καθαρών και αυστηρών ηθών»
που ταιριάζουν στις Ελληνίδες.
Ιδέες και προσανατολισμοί που δε διαφέρουν από ό,τι έχει ήδη
γενικά διαμορφωθεί και στον ευρωπαϊκό χώρο. Η ιδιαιτερότητα στην
περίπτωση των Ελληνίδων χρωματίζεται με τα επίθετα που πρέπει να
συνοδεύουν τα ήθη τους 5 5 .
Ως πολύ σημαντικά στοιχεία σχετικά με τη γυναικεία εκπαίδευση
κατά την καποδιστριακή περίοδο, θεωρούμε την ύπαρξη διδασκαλισ­
σών (Ελένη Δανέζη, Ε. Ελευθερίου, Αναστασία Καπινάκη κ.ά.), τη
δραστήρια συμβολή και ενεργοποίηση των ξένων ιεραποστόλων και
τέλος τη δραματική διαπίστωση από μια μερίδα δασκάλων ότι δεν
πρέπει να ελπίζουν ότι μπορεί να αναγεννηθεί η πατρίδα, εάν εξακο­
λουθούν να μένουν οι Ελληνίδες στην παχυλή αμάθεια 56 .
Τα σημαντικά αυτά δεδομένα θα μας απασχολήσουν σε άλλα
κεφάλαια της εργασίας.
Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε αναλυτικά: α) τη συμμετοχή των
θηλέων στα αλληλοδιδακτικά σχολεία και τις Ελληνικές Σχολές και
β) τα ιδιαίτερα και αμιγή σχολεία θηλέων κατά την καποδιστριακή
περίοδο.
64 Α' ΜΕΡΟΣ

Η συμμετοχή των θηλέων στα αλληλοδιδακτικά σχολεία και τις

Ελληνικές Σχολές

Κατά την καποδιστριακή περίοδο λειτούργησε η μεικτή φοίτη­

ση, Ο Κυβερνήτης αποδέχτηκε το καθεστώς που είχε αρχίσει να
εφαρμόζεται πριν από τον ερχομό του στην Ελλάδα. Άλλωστε κάτω
από την πίεση των πολλαπλών αναγκών (ελλείψεις σε οικήματα,
διδακτικό προσωπικό, αδυναμία να πληρωθεί ο μισθός ακόμη και των
λίγων δασκάλων που υπήρχαν) μια διαφορετική αντιμετώπιση του
θέματος δε θα ανταποκρινόταν στα πράγματα.
Στους πίνακες που ακολουθούν προσπαθούμε να δώσουμε μια
εικόνα, έστω και ενδεικτική, με τα ποσοστά συμμετοχής των θηλέων
στα σχολεία που λειτούργησαν το 1829.
Παρά την ατελή πληροφόρηση 5 7 που διαθέτουμε, νομίζουμε ότι
σε γενικές γραμμές οι πίνακες, αν και δεν είναι ολοκληρωμένοι, απο­
καλύπτουν την κατάσταση που επικρατούσε και οδηγούν σε ορισμέ­
νες διαπιστώσεις και συμπεράσματα. Οι πίνακες Ι και II παρουσιά­
ζουν την εικόνα που επικρατούσε στη νησιώτικη Ελλάδα - ειδικότερα
ο πίνακας Ι περιλαμβάνει τα νησιά της α' ομάδας, ( Ύδρα, Μύκονος,
Νάξος, Τήνος, Άνδρος, Σύρος, Σκόπελος, Πάρος) όπου η συμμετοχή
των θηλέων είναι μεγάλη, ενώ ο πίνακας II (Μήλος, Σέριφος, Σκιά­
θος, Σίφνος), τα νησιά της β' ομάδας, στα οποία η συμμετοχή είναι
μικρή. Ο πίνακας III παρουσιάζει τη συμμετοχή των θηλέων στην
ηπειρωτική Ελλάδα και ο πίνακας IV περιλαμβάνει τα γενικά σύνολα.
Ο Η.ΑΠ0ΔΙΠΡ1ΑΣ ΥΠΡΡΜΑΧΟΣ ΤΗΣ Γ Ε Ν Ι Κ Η ! ΡΚΠΑ,ηΕΥΙΗΣ 65

η
οο
ο
Η
.9
'ω
Ο
y

Ι
Ο

>

ο
>
3
D
f

so
Ο

-3
d.

>
-3
a
•y
66 Α ΜΕΡΟΣ

Ζ
Ο 2
ë? ë?
££ o_ r-^ r-^
S® I s Ti" CM"
m
ci
n%
<

ι >ο ν~ί
a ο Ο
p~ r~

»S
"5
β
® ο !Ü 2
£ο. §. ο §
ο
-ο s -a CL
a
Ο
-a
ο Ζ G - ζ
< S S 8 S Ο
s
ο Ol
M-> tn

ο •a
Ξ A
-Ο
a
< u
ο ρ; H
ο «
•o
«I 4
χ
W
W a
ί «E>
«S
W
ο II Τ

Ε θ <
m<
> > > >
*3 -3 -3
h> H H H
A *
η
<^ <§
rt Ö a
Ά' 3. =t A
g Ο­ S S 5η «ο3 5
ο
ΙΟ
> >
κ
-ο
ο>
-a >
•s
l §
< a
Η s w W C W a
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΥΠΕΡΜΑΧΟ*. Τ Η Ι ΓΕΝΙΚΗΣ Ι-ΚΠΑΙΜ Υ Ι Η λ 67

ι.
t
2

MO

D ι
b —
< S?

M ο

"g a
Ο

> Ο *?

ε -
a "°
5Ο
ai
-ο
if
>
w
68 Α ΜΕΡΟΣ

î#5
ί£ f
< — ι
ÎS tp î£ î£
t^· c*^, m
"tf.
< — i
• *
r-* r~^ Γ-Λ
! vd • *
-<* Ri m" —~ —"

in 1 | <TS OJ <N —' — <N

S t
TT
t
tN
Ο
—ι
oo
3 3
g®

2 _ -ο •a -o Ό *0
ω y id

ι
M M
<
Ο g ο
Χ
w 1
w5
1
«3
cg

ti
w 5f=-
Ο «s
FT
>
Ρ"
e < 3 33
> > > >
-3 -3
H H
-3 -3
S g SÖ
w »ο 1 κ 1 Λ.
2
ο S 5ο
e
ο
> 0
ο
co
s 1 Â Q. Q. ϋ
.ρ a
Η t3 w
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ! ΥΠΕΡΜΑΧΟΙ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ FKIlAlâtYEHi 69
70 Α' ΜΕΡΟΣ

Ζ
α S? 8?
Ol
Η Ο — r-
CM

Χ
ο <

ζ
S
Η
©
<

Ζ
Ci
Η
© ο ο
ON
< • * —•
vi ΓΜ'

Ο
-a -a
Ξ r-i y y
< Ο > ο H
ο W
χ ρ
W a
y
a a
χ <-Ρ ω
r<:
> to -3
y
to to ι_ρ
w
«s s
to to
y ο ο ο
w -3 << ti
Ο > w > ρ a
f-
<< >
fr ^; IO
Ρ
if 3
ρ ω
-3
W
Ρ to a
O co < H
Η ^ -a
>
S- Ρ =L •3 2-
c< Ο
<<
<<
^ , Ρ
Ρ
ω
S

li
ÜJ < ca. CD ρ-
a a a a
>
t o to to t o
-a -a •a -a -3
s . a.
ο ο Φ ο •Ρ a. a.
ο ο
F
CD
a
•Ρ"
y
°^
1X1
Ο
σ
3
^ *a
a a co.
ο ο
=L
ο
3 a
> °,
Ε ο
S ^ e Β ο
> Β Β
Ο
Η Ζ Ζ
-3
χ ω
-fT - Ρ •Ρ s-3 "° δ
Ζ Ζ W
S ^ y '3

Ι ω > ϊ
Ο ΚΑΙΙΟΛ1ΣΤΡΙΑΣ ΥΠΕΡΜΑΧΟΙ 1 ΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 71

Η συμμετοχή των θηλέων στις Ελληνικές Σχολές των νήσων της

α' ομάδας φθάνει το 1,9% ενώ στη β' ομάδα το 1,21%. Στην ηπειρω­
τική Ελλάδα το ποσοστό φαίνεται υψηλότερο 3,35%, παρόλο που
αριθμητικά οι μαθήτριες είναι λιγότερες, γιατί καί η συμμετοχή των
αρρένων στις Ελληνικές Σχολές της ηπειρωτικής περιοχής είναι πολύ
μικρότερη. Στο συνολικό αριθμό των 819 μαθητών των Ελληνικών
Σχολών, οι 179 φοιτούν σε Σχολές της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Το γενικό σύνολο της συμμετοχής των θηλέων στις Ελληνικές
Σχολές είναι 2,07%.
Αντίθετα η συμμετοχή των θηλέων στα αλληλοδιδακτικά σχο­
λεία είναι πολύ μεγαλύτερη. Τα ποσοστά κατά περιφέρεια είναι: στην
α' ομάδα των νήσων 23,1%, στη β' ομάδα των νήσων 4,72%, ενώ και
στις δύο ομάδες φθάνει τα 20,79%. Στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι
10,32%. Το γενικό σύνολο στα αλληλοδιδακτικά είναι 18,22%.
Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει ότι στα αλληλοδιδακτικά
φοιτούσαν 8,6 φορές περισσότερα κορίτσια σε σύγκριση με τις
Ελληνικές Σχολές, και ότι στους 3.738 μαθητές που φοιτούσαν στα
σχολεία και των δύο τύπων, 549 είναι μαθήτριες, ποσοστό δηλαδή
14,69%.

Γενικές διαπιστώσεις

Από τους παραπάνω πίνακες και τα αναλυτικά στοιχεία προκύ­

πτουν οι εξής διαπιστώσεις:
1. Τα κορίτσια φοιτούν αποκλειστικά σχεδόν στα αλληλοδιδακτι­
κά σχολεία 5 8 .
2. Αν και τα ποσοστά συμμετοχής τους στις Ελληνικές Σχολές
δεν είναι υψηλά, προαναγγέλλεται η μελλοντική φοίτηση τους
στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση 3 9 .
3. Η ποσοτική διαφορά κατά γεωγραφικά διαμερίσματα είναι
μεγάλη .
4. Το σύνολο σχεδόν των μαθητριών φοιτά σε σχολεία της νησιω­
τικής Ελλάδας 6 1 .
5. Η φοίτηση των θηλέων παρουσιάζεται αισθητά μεγαλύτερη εκεί
όπου λειτούργησε η «δωρεάν παρακολούθηση» .
6. Τα ποσοστά συμμετοχής των θηλέων είναι υψηλά στις περιοχές
που είχε προϋπάρξει κάποια σχολική παράδοση, άτυπη ή οργα­
63
νωμένη, και πριν από την καποδιστριακή περίοδο .
72 Α' ΜΕΡΟΣ

7. Ο ρυθμός της οργάνωσης και λειτουργίας σχολείων στις περιο­

χές που ο πόλεμος δεν τα είχε όλα αποδιοργανώσει, ήταν ταχύ­
τερος και αποδοτικότερος .
8. Αυξημένα είναι τα ποσοστά συμμετοχής των θηλέων στις
περιοχές που έδρασαν οι ιεραπόστολοι ".
9. Τα ποσοστά συμμετοχής των θηλέων στα υποανάπτυξη αστικά
κέντρα είναι μεγάλα 66 .
10. Αμιγή σχολεία για τα κορίτσια λειτούργησαν στις πόλεις εκεί­
νες που η σύνθεση του πληθυσμού είχε σημαντικά μεταβληθεί
με την εγκατάσταση προσφύγων από όλα τα μέρη της χώρας 6 7 .
Ο ΚΑΠΟάΙΣΤΡΙΑΣ ΥΠΕΡΜΑΧΟΙ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΙΙΣ F K I I A l â E Y I H I 73

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ

Σχολεία των νήσων

Η συμμετοχή των θηλέων στα αλληλοδιδακτικά σχολεία της

νησιωτικής και ηπειρωτικής Ελλάδος υπήρξε άνιση· συγκεκριμένα
παρατηρούμε ότι τα ποσοστά των κοριτσιών που φοίτησαν στα σχο­
λεία των νήσων ήταν πολύ υψηλά σε σύγκριση με τα ποσοστά της
ηπειρωτικής Ελλάδας.
Πέρα όμως από αυτή την πρώτη, γενική διαπίστωση, θα πρέπει
να πούμε ότι η εκπαιδευτική εικόνα που παρουσιάζουν και τα νησιά
δεν είναι ομοιόμορφη. Μεγάλη ανισότητα παρατηρούμε ανάμεσα στα
νησιά Σύρο, Μύκονο, Τήνο, Ύδρα, Νάξο, Άνδρο, Σκόπελο και
Πάρο από τη μια μεριά και Μήλο, Σέριφο, Σκιάθο, Σίφνο από την
άλλη.
Στη δεύτερη ομάδα των νήσων προϋποθέσεις ανάλογες με εκεί­
νες, που επικρατούν στην ηπειρωτική Ελλάδα, διαμορφώνουν και ανά­
λογο καθεστώς.
Αναλυτικά :
1) Στην "Υδρα φοιτούν μαθήτριες, πληρώνοντας δίδακτρα, σε 5
από τα 8 σχολεία (αλληλοδιδακτικά και ελληνικά), που λειτουργούν
»68

στο νησί .
Ειδικότερα, στην Ελληνική Σχολή, με δάσκαλο τον ιερέα Αντώ­
νιο Χαρτοφύλακα φοιτούν 4 μαθήτριες, στην αλληλοδιδακτική Σχολή
του Κυρίλλου Ιερομόναχου του Θεσσαλού 3, στην αλληλοδιδακτική
του Βασιλείου Νικολαΐδη από τις Κυδωνιές 9, στην αλληλοδιδακτική
του Χρύσανθου Βανδούρη από την Κρήτη 13 και στην αλληλο­
διδακτική Σχολή του Παναγιώτη Παπά Αθανασίου Μηλήτζη 5.
Στην Ύδρα συνολικά φοιτούν 30 μαθήτριες στα αλληλοδιδακτι­
69 70
κά σχολεία και 4 στην Ελληνική Σχολή , σε σύνολο 232 μαθητών ,
παρόλο που η φοίτηση δεν είναι δωρεάν. Η τιμή των διδάκτρων δεν
είναι σταθερή· το ποσό για κάθε μαθητή καθορίζεται με ειδική συμ­
φωνία ανάμεσα στο δάσκαλο και τους γονείς .
Στη Μύκονο υπάρχουν δύο σχολεία, ένα αλληλοδαδικτικό και
ένα ελληνικό. Στους 168 μαθητές του αλληλοδιδακτικού σχολείου της
Μυκόνου οι 61 είναι μαθήτριες. Δάσκαλος του σχολείου είναι ο
Κωνσταντίνος Ν. Κονταρίνης ο Θέρμιος. Από τα στοιχεία που διαθέ­
τουμε δεν ξέρουμε αν φοιτούσαν κορίτσια και στην Ελληνική Σχολή
της Μυκόνου, στην οποία δίδασκε ο Δημ. Γρηγοριάδης 7 2 .
74 Α' ΜΕΡΟΣ

Οι μαθητές και οι μαθήτριες και των δύο σχολείων της Μυκόνου

δεν καταβάλλουν δίδακτρα, γιατί το ελληνικό σχολείο στεγάζεται σε
οίκημα του δημοσίου, ενώ το ενοίκιο του αλληλοδιδακτικού πληρώ­
νεται από τους επιτρόπους με τις προσόδους των «νησίδων της
Δήλου», σύμφωνα με απόφαση του Κυβερνήτη 7 3 .
Σε ένα μόνο από τα τρία σχολεία που λειτουργούν στη Νάξο,
φοιτούν μαθήτριες. Συγκεκριμένα στο αλληλοδιδακτικό που λειτουρ­
γεί στο προαύλιο της «Αγίας Κυριακής του Μετοχίου του Μοναστη­
ρίου της Φανερωμένης» με δάσκαλο το Βασίλειο Κυδωνέα βρίσκουμε
25 μαθήτριες σε σύνολο 170 μαθητών .
Ανάλογη με τη συμμετοχή των θηλέων στη Νάξο είναι και η
συμμετοχή τους στην Άνδρο 7 5 . Στο αλληλοδιδακτικό της πόλης, με
δάσκαλο τον Λεόντιο Κουμαριανό, φοιτούν «παιδία 112 και κοράσια
16», ενώ στο αλληλοδιδακτικό του Κορθίου ο δάσκαλος Λεόντιος
Φίφας, Άνδριος, διδάσκει «παιδία 85 και κοράσια 15» .
Αξιοσημείωτος για την εποχή είναι ο αριθμός των κοριτσιών που
φοιτούν στην Τήνο. Στο σχολείο της Ελληνικής γλώσσης , που λει­
τουργούσε ήδη τέσσερα χρόνια , δε φοιτά καμιά μαθήτρια, ενώ αντί­
θετα, στο αλληλοδιδακτικό, με δάσκαλο τον Καλλιέρο τον Πάριο,
στους 176 μαθητές, οι 59 είναι μαθήτριες. Η φοίτηση είναι δωρεάν,
γιατί οι επίτροποι του σχολείου αμείβουν το δάσκαλο με πόρους που
προέρχονται από τον ιερό ναό της «Κυρίας Ευαγγελιστρίας» 78 .
Αισθητή είναι επίσης η συμμετοχή των θηλέων και στη Σκόπε­
λο. Στο αλληλοδιδακτικό σχολείο του νησιού, στο οποίο σχολαρχεί
ο Εμμανουήλ Μαγκάκης από την Κρήτη, «χρηστοήθης και εφωδια-
σμένος καλώς με τας περί την μέθοδον ταύτην αναγκαίουσας γνώ­
σεις...», 43 μαθήτριες στους 171 μαθητές παρακολουθούν τα μαθήματα
79
του . Στο αλληλοδιδακτικό του χωριού Γλώσσα, με δάσκαλο τον
Ιωάννη Μ. Ιωαννίδη, στους 53 συνολικά μαθητές υπάρχουν 2 μαθή-
80

τριες .
Στην Πάρο, μετά την άφιξη του Καποδίστρια, συστήθηκαν δύο
αλληλοδιδακτικά, το ένα στην Παροικία και το άλλο στη Νάουσα.
Στην Αντίπαρο το σχολείο συστήθηκε «δι ' αυθαιρέτου συνεισφοράς
των κατοίκων, πρωταιτίου γενομένου, δια προτροπής του ενταύθα
Διοικητηρίου, του φιλόμουσου κυρίου Τζαννάκη Ματζα Σίφνιου». Οι
μαθήτριες που παρακολουθούν τα μαθήματα στα τρία αυτά σχολεία
είναι 29 81 και κατανέμονται ως εξής: στην Ελληνική Σχολή Παροι­
κίας Πάρου φοιτούν 4 μαθήτριες, στην αλληλοδιδακτική Σχολή της
Ο ΚΜ10Μ1ΤΡΙΑΣ ΥΠΓΡΜΛλΟΕ Ι ΗΣ ΓΓΝ1ΚΗ1 1-ΚΠΑΙΛΙΛΪ.Ηί. 75

Παροικίας, με δάσκαλο το Δημήτριο Σκορδέλη 12, στο Ελληνογραμ-

ματικό της Αντιπάρου 1 μαθήτρια και, τέλος, στο αλληλοδιδακτικό
της Νάουσας, με δάσκαλο το Μιχάλη Καραμάνο το Λεσβίο, 12.
Στην καταγραφή των στοιχείων που παραθέσαμε για τα σχολεία
των νήσων δεν αναφέραμε τα σχολεία της Σύρου. Θα γίνει γι " αυτά
ιδιαίτερος λόγος στο κεφάλαιο που αναφέρεται στην εκπαίδευση θηλέ­
ων στη Σύρο.
Εδώ θα πούμε μόνο ότι ήδη από το 1829, 160 μαθήτριες φοιτούν
σε ιδιαίτερο σχολείο θηλέων, ενώ παράλληλλα λειτουργεί και η ιδιω­
τική εκπαίδευση.
Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τα νησιά Μήλο, Σέριφο, Σκιάθο
και Σίφνο.
Στο αλληλοδιδακτικό σχολείο της Μήλου με δάσκαλο το Γερά­
σιμο Αφεντάκη το Σίφνιο, μαθητή του Νικητόπουλου στο ορφανο­
τροφείο της Αίγινας, βρίσκουμε 5 μαθήτριες 8 2 , ενώ στην Ελληνική
Σχολή που άρχισε να λειτουργεί την 1 Αυγούστου του 1829, με
δάσκαλο τον Αγγελέτο Αβρά το Σίφνιο, παρακολουθεί τα μαθήματα
μόνο η Ζαμπέτα Ιακ. Ταταράκη 8 3 .
Στα δύο νεοσύστατα σχολεία της Σκιάθου βρίσκουμε μόνο 3
μαθήτριες ανάμεσα στους 50 μαθητές του αλληλοδιδακτικού, με
δάσκαλο τον Τιμόθεο Ζωγράφο από τη Μακεδονία, «άνθρωπον με
καλήν ηθικήν, ικανόν να διδάξη την μέθοδον ταύτην», στο Ελληνικό
Σχολείο, με δάσκαλο το Δανιήλ μοναχό Σκιαθίτη, «σεμνοπρεπή και
ενάρετον», δε φοιτούν καθόλου κορίτσια ανάμεσα στα 25 αγόρια 8 4 .
Οι πόροι των σχολείων της Σκιάθου προέρχονται από τις εισφο­
ρές των κατοίκων και από τα εισοδήματα του Μοναστηριού της
Κεχριάς.
Και στη Σέριφο η συμμετοχή δεν ξεπερνά τα ποσοστά της Σκιά­
θου. Η εικόνα είναι ανάλογη. Από τα τρία σχολεία του νησιού, δύο
αλληλοδιδακτικά και ένα ελληνικό, στο ένα μόνο αλληλοδιδακτικό
βρίσκουμε 4 μαθήτριες 8 5 . Το κείμενο της δημογεροντίας που ακολου­
θεί εξηγεί την κατάσταση που επικρατούσε και προφητεύει με τρόπο
λιτό και συγκινητικό το πνευματικό μέλλον των μικρών και φτωχών
νήσων της πατρίδας μας.
«Αλλά τοιαύται πτωχαί Νήσοι, αι οποίαι σήμερον πάσχουσιν το
δεινότατον πάθος της πτώχειας, εάν παραμεληθώσιν ως πτωχαί
και δεν γίνωσιν εν αυταίς σχολεία, αλλά γίνωσι δικαιωματικώς
δήθεν μέσα εις πρωτεύουσας και ευκατάστατους, πάλιν οι κά-
76 Α ΜΕΡΟΣ

τοικοι των τοιούτων νήσων αμαθείς, πάλιν πτωχοί, διότι μη δυνά­

μενοι ούτοι δια την πτωχείαν των να αποστείλωσιν τους παίδας
των και τα τούτων αναγκαία εις τα σχολεία -των ευτυχών, θα
μένωσιν ως το πρότερον» 86 .
Η ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης είναι ο αδιάψευστος
μάρτυρας ότι οι φόβοι και η αγωνία των κατοίκων της Σερίφου όχι
μόνο δεν μπορούν να θεωρηθούν υπερβολικοί και αβάσιμοι, αλλά,
αντίθετα, η εικόνα που με φωνή τραγική προδιαγράφεται «πάλιν οι
κάτοικοι των τοιούτων αμαθείς» υπήρξε η κοινωνική και εκπαιδευτι­
κή πραγματικότητα για τις φτωχές και απομονωμένες περιοχές της
πατρίδας μας.
Τέλος στη Σίφνο βρίσκουμε μόνο μια μαθήτρια να φοιτά στην
Ελληνική Σχολή του νησιού, την Αικατερίνη Λειμβαίου 87 .

Ηπειρωτική Ελλάδα

Στο αλληλοδιδακτικό Σχολείο του Λεωνιδίου, με δάσκαλο το

Γεώργιο Μερίκα το Λεωνιδιώτη, φοιτά μόνο μία μαθήτρια, η Κυράνα
Ντουνιά 88 .
Στο Μεσολόγγι στους 44 μαθητές του δασκάλου Ιωακείμ Ιερομο-
νάχου του Μεσολογγίτη, 5 είναι μαθήτριες και οι γονείς τους είναι
υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν 20 παράδες ο καθένας για τη διατή­
ρηση του σχολείου 8 9 .
Στο Ναύπλιο, εκτός από το ιδιαίτερο σχολείο των κοριτσιών, που
θα παρουσιάσουμε πιο κάτω, λειτουργούν «εν Σχολείον αλληλοδιδα-
κτικόν κεντρικόν και δυο ελληνικά ιδιαίτερα».
Στο αλληλοδιδακτικό φοιτούν 21 μαθήτριες και στα ελληνικά 5,
με δασκάλους τους Δανιήλ Γεωργόπουλο και Γεώργιο Περίδη. Η
κυβέρνηση πληρώνει μόνο το δάσκαλο του αλληλοδιδακτικού 300
γρόσια το μήνα, ενώ οι δάσκαλοι των δύο ελληνικών σχολείων πλη­
ρώνονται από τους μαθητευομένους 90 .
Δύο μόνο μαθήτριες φοιτούν ανάμεσα στους 48 μαθητές του
αλληλοδιδακτικού σχολείου της Κορίνθου, με δάσκαλο το Γεώργιο
Κοντοπούλη το Θετταλό 91 .
Μηδαμινή η παρουσία στα Καλάβρυτα και Βοστέτζα. Από τα 8
σχολεία, 7 στην επαρχία Καλαβρύτων και ένα στη Βοστέτζα, βρί­
σκουμε στο αλληλοδιδακτικό της Κερτέζης μια μαθήτρια σε σύνολο
82 μαθητών, και 2 μαθήτριες στο σχολείο του Σοπωτού. Το πρώτο
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΥΠΕΡΜΑΧΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ 77

συντηρείται από τα χρήματα που καταβάλλουν οι κάτοικοι, και το

δεύτερο από τους «παρακατεθειμένους τόκους» 92 .

Ιδιαίτερα93 σχολεία για τα κορίτσια (1828-1830)

Παράλληλα με τη μεικτή φοίτηση λειτούργησαν κατά την καπο-

διστριακή περίοδο και ελάχιστα ιδιαίτερα σχολεία για τα κορίτσια
στο Ναύπλιο, Άργος, Αίγινα, Σύρο και Αθήνα. Τα σχολεία αυτά θα
μπορούσαμε να τα κατατάξουμε σε δύο κατηγορίες: στα ελεγχόμενα
από το κράτος και στα σχολεία κοινοτικής ή ιδιωτικής πρωτοβουλίας
με αισθητή όμως την επιρροή των μισσιοναρίων. Στην πρώτη κατη­
γορία ανήκουν τα σχολεία του Ναυπλίου, του 'Αργούς και της Αίγι­
νας - ειδικότερα, το σχολείο της Αίγινας δε βρίσκεται μόνο κάτω από
την κρατική επίβλεψη, αλλά είναι το πρώτο και το μοναδικό δημόσιο
σχολείο θηλέων στην Ελλάδα κατά την καποδιστριακή περίοδο.
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα σχολεία της Σύρου και της
Αθήνας. Για την ίδρυση του σχολείου της Σύρου αποφασιστική ήταν
η συμβολή των μισσιοναρίων, ενώ η δημιουργία του σχολείου της
Αθήνας οφείλεται αποκλειστικά σε Αμερικανούς ιεραποστόλους. Τα
σχολεία που ανήκουν στην κατηγορία αυτή εξετάζονται σε επόμενο
κεφάλαιο.

Η Γυναικεία Σχολή Ναυπλίου

Από το 1828 λειτούργησε στο Ναύπλιο η αλληλοδιδακτική

Γυναικεία Σχολή Ναυπλίου με δασκάλα την Ελένη Δανέζη 9 4 Η λει-
τουργια της διέπεται απο ειδικό κανονισμό. Ο κανονισμός αυτός
αναφέρεται: α) σε παιδαγωγικά και διδακτικά θέματα (σκοπός, μέθο­
δος, μαθήματα, ηλικία εγγραφής μαθητριών, αριθμός διδακτικού
προσωπικού), β) σε διοικητικά (υποχρεώσεις των εφόρων της Σχολής
απέναντι στην κυβέρνηση και το διδακτικό προσωπικό, καταγραφή
εισοδημάτων και εξόδων, επαγρύπνηση για την εκπλήρωση των
καθηκόντων του διδακτικού προσωπικού, εξαμηνιαίες αναφορές προς
την κυβέρνηση για την πορεία του σχολείου) και γ) σε οικονομικά
(εκούσιες συνδρομές των φιλόμουσων, δίδακτρα ευκατάστατων μαθη­
τριών).
Σκοπός της Γυναικείας Σχολής του Ναυπλίου είναι η «εκπαίδευ-
σις των κορασιών». Ο γενικός σκοπός δεν επιμερίζεται σε άλλους.
Μέθοδος διδασκαλίας ήταν η αλληλοδιδακτική και διδασκόμενα
78 A' MtPOI

μαθήματα, η γραφή, η ανάγνωση, η αριθμητική, «οι αναγκαίες γυναι­

κείες τέχνες» και το ράψιμο 9 6 . Μαθήτριες γίνονταν δεκτές από 6-15
ετών και η φοίτηση δεν ήταν δωρεάν για όλες. Οι εύπορες έπρεπε να
πληρώνουν 5 γρόσια το μήνα. Το διδακτικό προσωπικό του σχολείου
το αποτελούσαν η Ελένη Δανέζη, δασκάλα, και η Αργυρουλα Χαραλά­
97
μπους υποδιδάσκαλισσα, η οποία βοηθούσε και στη διδασκαλία των
μαθημάτων, και στη διδασκαλία των «γυναικείων τεχνών».
Τη φροντίδα για την εύρυθμη λειτουργία του σχολείου είχαν
αναλάβει οι έφοροι, οι οποίοι έπρεπε να επαγρυπνούν για όλα.
Σχετικά με τον αριθμό των μαθητριών η Ελένη Δανέζη δήλωνε
στις 17 Απριλίου 1828 ότι ήταν 33, από τις οποίες, δίδακτρα θα πλή­
ρωναν μόνο οι 12.
Παρά την αισιοδοξία της, ότι σε διάστημα δύο ή τριών μηνών ο
αριθμός των μαθητριών τουλάχιστον θα τετραπλασιαζόταν, τα πράγ­
ματα δεν εξελίχτηκαν, όπως το είχε ελπίσει. Αν και η γυναικεία αυτή
Σχολή διατηρήθηκε και τα επόμενα χρόνια της καποδιστριακής περιό­
δου, ο αριθμός των μαθητριών όχι μόνο δεν τετραπλασιάστηκε, αλλά
αντίθετα μειώθηκε. Έτσι, τον επόμενο χρόνο, το Νοέμβριο του 182998
οι μαθήτριες δεν ήταν περισσότερες από 22, τον Ιούνιο του 1830,
σύμφωνα με τα στοιχεία της Δανέζη, ήταν 33 99 , ενώ το Δεκέμβριο του
ίδιου χρόνου ο Κοκκώνης βρίσκει 25 μαθήτριες να φοιτούν στο σχο­
λείο θηλέων του Ναυπλίου 1 0 0 .
Η αιτία πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι τελικά δεν ίσχυσε
η δωρεάν εκπαίδευση. Ενισχυτική στο σημείο αυτό είναι η έκθεση
του Έκτακτου Επιτρόπου Κων. Ράδου, της 29ης Νοεμβρίου 1829,
στην οποία υπάρχει η πληροφορία ότι οι δασκάλες πληρώνονταν από
τα «μαθητευόμενα κοράσια» 101 .
Νομίζουμε ότι οικονομικοί θα ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στην
απόφαση να εγγράφονται στη Γυναικεία Σχολή, από το δεύτερο χρό­
νο της λειτουργίας της και άρρενες μαθητές.
Κάτω από την οικονομική, λοιπόν, πίεση, από το δεύτερο χρόνο
της λειτουργίας του, αλλοιώνεται ως προς τη σύνθεση του το σχολείο
102
του Ναυπλίου. Το 1829 φοιτούν 5 μαθητές και το 1830, 14
μαθητές 1 0 3 .
Το σημαντικό είναι ότι η απόδοση και η πρόοδος των μαθητριών
εντυπωσίασε όλους όσους το επιθεώρησαν. Τα θετικά αποτελέσματα
του σχολείου αποδόθηκαν στο ήθος και τις διδακτικές ικανότητες της
Ε. Δανέζη και της Α. Χαραλάμπους, οι οποίες παρόλο που δε δίδα-
Ο ΚΑΙΙΟΔΙΣΤΡΙΑΣ Y11EPMAXOL ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑ1ΔΡΥΣΗ1 79

σκαν σύμφωνα «με τους κανόνες της Γραμματικής παραδίδουσιν επι­

μελώς το ό,τι επαγγέλονται». Άλλωστε η διδακτική εμπειρία, την
οποία είχαν αποκτήσει στα Κύθηρα, όπου δίδαξαν τρία χρόνια, τις
είχε βοηθήσει αρκετά στο να γράφουν και να εκφράζονται «οπωσούν
καλώς εις την γλώσσαν μας».
Στην έκθεση του Κοκκώνη για τη λειτουργία της Γυναικείας
Σχολής του Ναυπλίου υπάρχει η πρώτη υπόδειξη και σκέψη για την
ίδρυση ενός καλού αλληλοδιδακτικού σχολείου για τα κορίτσια, στο
οποίο οι δύο αυτές δασκάλες θα μπορούσαν να προσφέρουν τις υπη­
ρεσίες τους κάτω από την καθοδήγηση κάποιου έμπειρου στην αλλη­
λοδιδακτική μέθοδο δασκάλου. Οι παραπάνω σκέψεις του Κοκκώνη
δεν αποτελούν μόνο τον καλύτερο έπαινο για το διδακτικό έργο των
δύο γυναικών, αλλά αφήνουν να διαφανεί και η θετική στάση του
σχετικά με το πρόβλημα της γυναικείας εκπαίδευσης. Η δραστηριότη­
τα του Κοκκώνη και η συμβολή του στην ίδρυση της Φιλεκπαιδευτι­
κής Εταιρείας θα μας απασχολήσει σε επόμενο κεφάλαιο.
Το δεύτερο «αμιγές» σχολείο θηλέων λειτούργησε το 1829104 στο
Άργος, με δασκάλα τη Μαρία Παπά Χατσή Παναγιώτου Φανδρίδη 1 0 5 ,
μητέρα του δασκάλου του αλληλοδιδακτικού αρρένων του 'Αργούς
Νικολάου Φανδρίδη 1 0 6 . Η λειτουργία και του σχολείου αυτού υπήρξε
συνεχής κατά την καποδιστριακή περίοδο με αριθμό μαθητριών που
δεν ξεπέρασε τις 20 107 .
Από τις 12 Ιουνίου του 1831, μετά τα εγκαίνια του αλληλο­
διδακτικού σχολείου του 'Αργούς, η Φανδρίδη μεταφέρει το σχολείο
της στο οίκημα που χτίστηκε στο χώρο του αλληλοδιδακτικού και
προοριζόταν για κατοικία του δασκάλου.

Το πρώτο δημόσιο σχολείο θηλέων ιδρύεται στην Αίγινα

109
Το Μάρτιο του 1830 με τη χρηματική συνδρομή της δούκισσας
της Πλακεντίας και δασκάλα τη χήρα του Γ. Κλεοβούλου άρχισε να
λειτουργεί το τρίτο σχολείο θηλέων στην Αίγινα με συγκεκριμένο
σκοπό την εκπαίδευση «12 Ελληνίδων».
Η διακοπή όμως της χρηματοδότησης του σχολείου από τη δού­
κισσα, έξι μόλις μήνες μετά την ίδρυση του, η γρήγορη αύξηση των
μαθητριών και η σημαντική πρόοδος τους στα μαθήματα προκαλούν
τη θετική παρέμβαση του Ανδρέα Μουστοξύδη 1 1 0 και τη συναίνεση
του Καποδίστρια 1 1 1 για τη βελτίωση και την παραπέρα λειτουργία του
με έξοδα του δημοσίου. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1830112 αρχίζει τη
80 Α' ΜΕΡΟΣ

λειτουργία του στην Αίγινα το πρώτο Δημόσιο Σχολείο Θηλέων της

καποδιστριακής περιόδου με 30 μαθήτριες.
Η λειτουργία όμως του σχολείου γρήγορα σταμάτησε. Τρία
μόλις χρόνια μετά, στις 30 Απριλίου 1833 113 , ο αρμόδιος «επί των
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματεύς της
Επικρατείας» Σ. Τρικούπης εισηγείται την επίσημη κατάργηση του.
Η τύχη του πρώτου δημοσίου σχολείου των θηλέων στην Αίγινα
ουσιαστικά είχε κριθεί από τον Αύγουστο του 1832 όταν «δια την
επικρατούσαν αχρηματίαν» είχε διακοπεί η τακτική μισθοδοσία των
διδακτικών καταστημάτων της Αίγινας.
Το πρόβλημα της παραπέρα λειτουργίας του παρουσιάστηκε και
πάλι το 1833, γιατί ενώ οι δάσκαλοι των άλλων σχολείων του νησιού
είχαν πληρωθεί τους μισθούς τους για την περίοδο Ιανουαρίου -Απρι­
λίου 1833, η δασκάλα του σχολείου των θηλέων εξακολουθούσε να
διδάσκει τις 17 μαθήτριες που τις είχαν απομείνει χωρίς να πλη­
ρώνεται.
Ο Τρικούπης 1 1 4 με έγγραφο του εισηγείται ότι είναι δίκαιο να
καταβληθούν οι οφειλόμενοι μισθοί στη δασκάλα Κλεοβούλου μέχρι
τον Απρίλιο του 1833 και στη συνέχεια το σχολείο να σταματήσει τη
λειτουργία του. Τα επιχειρήματα που προβάλλει ο Τρικούπης;
α) ότι θα προκληθούν δίκαια παράπονα στην κυβέρνηση από
όλους τους άλλους γονείς, οι οποίοι έχουν αναλάβει με προσωπικά
έξοδα την ανατροφή των κοριτσιών τους.
β) ότι δεν μπορεί η πολιτεία να διατηρεί το σχολείο για να
σπουδάζουν τα δύο κορίτσια του Καραϊσκάκη 1 1 5 και
γ) ότι δεν υπάρχει κανένας ιδιαίτερος λόγος που να δικαιολογεί
την προτίμηση αυτή της πολιτείας, διαγράφουν τις δυσκολίες που
πρόκειται να αντιμετωπίσει η διάδοση της δημόσιας εκπαίδευσης στα
κορίτσια.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 81

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΕΡΟΥΣ Α (σ. 55-80)

Ι Ν Δρα/ουμης Ιστορικοί ανάμνησης επιμ Αλκή Α/γελου Ερμη., τομ Α ,

Αθήνα 1973 σ 160 161
2 Βλ Δημαραι,, Νεοελληνικό·^ Διαφωτισμού ο π σ 14 17 18 20, Π Ι , 254
260 308, 309 319 320 323 324
3 Αυτ , σ 11 337 Εκτος απο τον Κοραή που συνιστούσε τη χρησιμοποίηση
της αλληλοδιδακτικής ο Καποδίστριας τη θεωρούσε αναγκαία και χρήσιμη και ηδη
απο το 1815 ε/ραφε 'Non intention est de faire circuler ces imprimes, a fin d'engager
nos Seigneurs a placer leurs enfants chez Fellenberg et d'envoyer quelques uns a Lon
dres a fin de leur apprendre pratiquement la méthode de Lancaster" Πρβ Ρμμ Πρω
τοψαλτης η Εθνική παιδεία του παρελθόντος αιονος, Αθήνα 1938 σ 65 Στην ελλη­
νική εκπαίδευση ειση/α/ε την αλληλοδιδακτική μέθοδο ο Γ Κλεόβουλος Βλ Γ
Κλεόβουλος Επιστολή περί της αλ) ηλοδιδακτικης Ερμης ο Λο/ιος φ 1 1 Ιαν
1819 σ 27 34 Του ίδιου Συνοπτική Εκθεσις περί της αλληλοδιδακτικής μεθόδου,
ο π φ 22, 15 Νοέμβρη 1820 Ανώνυμος ιδία δια τη\ νεαν Παιδα/ω/ιαν είτε την
α)/ ηλοδιδακτικην μέθοδοι εφευρημενην απο τον Lancaster, Εφημερις των Αθηνών
φ 21 1824 σ 1 2 φ 22 σ 1 2 φ 23 και 24 σ 1 Β> ακόμη A R Rangdbe Histoire
littéraire di Id Grece moderne Paris 1877 σ 80
4 Ponteuil ο π σ 192 και Αλ Δημαράς Η αεταρρυθμιση που δεν ε/ινε τομ
Α Ερμης Αθήνα 1973 σ κδ
5 Δημαράς ο π σ 335
6 Απ Δασκαλακης Η Ε?ληνικη παιδεία κατά τον αγώνα της ελευθέριας Επι
στημονικη Επετηρις Φι/οσοφικης Σχολής Πανεπιστήμιου Αθηνών, 1957 8 σ 275
VI Στασινοπου? ος Η περί της παιδεία^ μέριμνα του αγωνιζομένου Εθνους ο π
σ 42
7 Αρ/εια Ε>λη\ικης Παλι/εννεσιας τομ Α σ 452 Δασκαλακης Κείμενα
Πηγαι της Ιστορίας της Ελ/ηνικης Επανασασεως Α Αθήναι 1968 σ 29 30 και
30 33
8 Δασκα/ακη^ ο π , σ 46
9 Αυτ σ 35 36 56-57 61,86 87 κ α
10 Αυτ σ 29 29 «Τώρα μάλιστα οπόταν οι μέλλοντες να διοικησωσιν αυτήν
us ευνομιαν και δικαιοσυνην ευ, αυτά τα Επιστημονικά Εργαστήρια μελλουσι να
μορφωθωσι και να μαθωσι το μάθημα της αρετής /ωρις της οποίας η ε) ευθερια α»·.ί ο
δεν προξενεί ειμή να ετοιμάζει αλυσους βαρύ τέρας οου/ειας» βλ και Ελληνική
Νομαρχία επιμ Γ Βαλέτα Αθήνα 1949, σ 207
11 Δασκαλακης,ο π σ 42
12 Αυτ σ 32 33 Η Πελοποννησιακή Γερουσία και στην προκηρυ&η της 16ης
Μαρτίου 1822 τόνισε την α\α/καιοτητα για την εκπαίδευση της νεολαίας άλλα οεν
αναφέρθηκε ιδιαίτερα στα δυο φυ/α Αυτ σ 29
13 Η Πε) οποννησιακη Γερουσία (16 Μάρτη 1822) «προσκάλεσε και την φι/ο
μάθη νεο)αιαν αφ ο) ην την Πε/οποννησον να συντρεΕ,η εδω δια να διδαχθεί αμι
σθι» Για τη «δωρεάν εκπαιοευση» βλ και ΓΑΚ 1825 Υπ Παιδείας, φ 9 και
Δασκαλακης, ο π σ 89 Σε ε/κρίση «αιτηθέντων πορον δια την λειτουρ/ιαν τοι
82 A MFPOI

Σχολείου Σκοπέλου» ο Υπουργός της Θρησκείας Δαμαλών Ιωνάς γράφει «δια να επι-
μελήσαι αμισθί και τα των πτωχών παιδία»
14 Βλ «Τα σχετικά με την υποχρεωτική παιδεία των Ελλήνων εις το Πολίτευμα
του Ρήγα Βελεστινλή (1797), Τα δίκαια του ανθρώπου, άρθρο 22 « Ό λ ο ι χωρίς εξαί-
ρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα Η πατρίς έχει να καταστήσει σχολεία εις
όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και τα θηλυκά παίδια»
15 Ο Κοραής πίστευε στην αναγκαιότητα της λαϊκής εκπαίδευσης είχε προτεί­
νει την ίδρυση στα χωρία σχολείων «κοινών γραμμάτων» όπου θα φοιτούσαν όλα τα
παιδιά Το 1825 έγραφε « άνδρες και γυναίκες επίσης πρέπει να παιδεύωνται την
παιδείαν ταύτην χωρίς πρόφασιν καμμίαν» Αδ Κοραής, Περί των ελληνικών συμφε­
ρόντων, Διάλογος δυο Γραικών, Υδρα 1825, σ 126
16 Δασκαλάκης, ό π , σ 32-33 Ανάλογο πνεύμα εκφράζει και η «ομιλία προ­
τρεπτική προς τη παιδείαν» του δασκάλου, Γ Χριστιανού, της δημόσιας Σχολής
Ναυπάκτου στις 30 Απριλίου 1830 «Λάβετε παιδείαν και μη αργύριον και γνώσιν
υπέρ χρυσίου δεδοκιμασμένου» Ό π , τόμ Β ' , σ 928-930
17 « Και τοιαύτα ελληνοπρεπή φρονουντες οι δεκαεπτά αυτοσχέδιοι πολιτικοί
άνδρες οι υπογράψαντες την προκήρυξιν, απήτουν τα γράμματα ουχί ένεκα επιδεί­
ξεως ή κερδοσκοπίας, άλλα χάριν αποκτήσεως αρετής και γνώσεως των προς τον
Θεόν, την πατρίδα και τον πλησίον καθηκόντων». Δραγούμης, ό π , σ 162
18 Δασκαλακης, ο π , σ 37 «Η Συνελευσις του 'Αστρους θεσπίζει την οργανω-
σιν της αλληλοδιδακτικής εκπαιδεύσεως»
19 Δημαράς, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, ό π , σ κ δ '
20 «Η σεμνότης των ηθών δεν επέτρεπεν εις παρθένους να φοιτώσιν εις δημόσια
εκπαιδευτήρια », Αναστ Γούδας, Βίοι παρι ?ληλοι, τόμ 2ος, εν Αθήναις 1870 (φωτο­
τυπική ανατύπωση, 1971, Βασ Ν Γρηγοριάδης), σ 378
21 Βλ Johann Ludwig Ewald, Die Kunst, ein gutes Mädchen, eine gute Gattin,
Mutter und Hausfrau zu werden, herausgegeben von Friedrich Jacobs, Wien 1827, E
Schreiber, Wie soll die Erziehung der Mädchen im Allgemeinen geleitet werden? Wien
1863, Auguste Klob, Das Mädchen in Hdus und Welt Em Ratgeber und Fuhrer für
Mädchen, Wien Ο J Franz Gebh Metzler, Das Katholische Bildungsideal der wiehhchen
Jugend, Wien 1924
22 ΓΑΚ, 1827, Υπ Παιδείας, Σχολικά, φ 17, Δασκαλάκης, ό π , σ 136
23 Βλ σ 58 εδώ
24 Για τη δράση της Φιλόμουσου Εταιρείας που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813
βλ Ελ Κούκου, Ο Καποδίστριας και η παιδεία 1803 —1822, Α' Η Φιλόμουσος Εται­
ρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958 και Γ Λάιου, Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης
(1814-1820), Νεα έγγραφα Επετηρις του Μεσαιωνικού Αρχείου, τομ IB' (1962), σ
213 Στην Αθήνα μετά τον τριετή αγώνα κατά των Τούρκων (1821-1824) και την απε­
λευθέρωση της πόλης με τη νίκη των Ελλήνων στο Μαραθώνα η Φιλόμουσος Εται­
ρεία άρχισε και πάλι να δραστηριοποιείται Βλ Εφημερις των Αθηνών, αρ 16, 25
Οκτωβρίου 1824 Προκήρυξις της εν Αθήναις Φιλόμουσου Εταιρείας και Δασκαλά­
κης, ό π , σ 60 Ειδήσεις περί της Φιλόμουσου Εταιρείας και των σχολείων των
Αθηνών, Δασκαλακης, ό π , σ 103 Και στην προκήρυξη της Φιλόμουσου και στην
προκήρυξη του έπαρχου για τα σχολεία των Αθηνών, Μ Σούτζου δε γίνεται λόγος
για την ίδρυση σχολείων θηλέων
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 83

25. Γενική Εφημερίς, αρ. 5, 21 Οκτ. 1825, Δασκαλάκης, ό.π., σ. 98.

26. Δίον. Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853, σ. 87 και Δ. Γρ.
Καμπούρογλου, Το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις, Εβδομάς, αρ. 39 (1887) «...
συνέστησαν δε Παρθεναγωγείον εν τω Παρθενώνι και διάφορα άλλα σχολεία αλλα-
χού της πόλεως. Εντός λοιπόν του Παρθενώνος καπνιζόντων ακόμη από το πυρ των
μαχών και ερυθρών εκ του χυθέντος τιμίου αίματος των προμάχων της Ιεράς Πόλεως
προσήρχοντο καθ' εκάστην αι αγναί και γλυκείαι των Αθηνών Παρθένοι, όπως διδα-
χθώσι την ανάγνωσιν, την γραφήν και πάντα της πρώτης εκπαιδεύσεως τα στοιχεία»
και Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τόμ. Α ' , εν Αθήναις 1936, σ. 245. Τα
πρακτικά δε διασώθηκαν από τη μαθήτρια Μαργαρίτα Βιτάλη, όπως υποστήριξε ο
Ευαγγελίδης, ό. π., σ. 245. Για τα πρακτικά και των δύο σχολείων και των αρρένων
και των θηλέων, βλ. Δ. Σουρμελής, ό. π., σ. 132-137, Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Α ' , σ.
105-108, Εφημερίς των Αθηνών, αρ. 20, 1 Φεβρ. 1826, σ. 81, Δασκαλάκης, ό. π., σ.
109-111.
27. Τη στροφή και το ενδιαφέρον του στρατηγού Γκούρα για την εκπαίδευση
της νεολαίας επαίνεσε ο Γεννάδιος σε επιστολή του στις 6 Φεβρουαρίου 1825. «Αλλά
ποίος δίκαιος κριτής της συνεπείας οιουδήποτε ανθρώπου δεν θα σε θαυμάση, Γούρα,
όταν ακούση από την εκατόμφωνον φήμην ότι, και εις το μέσον των θορύβων του
Ά ρ ε ω ς όχι μόνον ενθυμείσαι, αλλά και προνοείς δια το σχολείον και δια την εξά-
πλωσιν της Φιλόμουσου Εταιρείας. Ναι βέβαια θα σε θαυμάση· διότι παιδιόθεν
μακρυσμένος δια την τυραννίαν από πόλεις, όπου συνηθίζουν μάλιστα να εμφυλοχω-
ρώσιν οι επαγγελόμενοι της νεολαίας την εκπαίδευσιν, δεν ηυτύχησας να στολίσης
τον νουν σου με της παιδείας τα καλά καθώς εσυνείθισες την καρδίαν σου να μισή
τους πολεμίους των ομογενών σου...», Ελληνικά Χρονικά, αρ. 8, 4 Μάρτ. 1825.
28. Το αλληλοδιδακτικό αρρένων της Φιλόμουσου Εταιρείας άρχισε τη λειτουρ­
γία του το Νοέμβριο του 1824, ενώ το Παρθεναγωγείο λίγους μήνες αργότερα. Μετά
από προσεκτική αντιπαραβολή των πηγών τοποθετούμε την έναρξη του το Φεβρουά­
ριο του 1825, γιατί σύμφωνα με το Γεννάδιο ως το τέλος του Ιανουαρίου του 1825 δεν
είχε αρχίσει να λειτουργεί. «Επεσκέφθην — γράφει — το μόνον εις ενέργειαν τώρα
αλληλοδιδακτικόν σχολείον επειδή το άλλο ακόμα δεν ήρχισεν δια την δυσκολίαν να
ετοιμασθώσει τα αναγκαία και τα βάθρα», Εφημερίς των Αθηνών, αρ. 40, 31 Ιαν.
1825, και Γούδας, ό. π., τόμ. Β', σ. 318.
29. Εφημερίς των Αθηνών, αρ. 20, 1 Φεβρουαρίου 1826 και Δασκαλάκης, ό.π.,
σ. 110»... έπειτα διεκόπη μήνας τεσσάρας, διότι καθώς δεν σας λανθάνει, εξαιτίας των
εχθρών διεσκορπίσθησαν οι πολίται, και εγώ εδιωρίσθην παρ' υμών, να απεράσω εις
Αμπελάκι, όπου εξακολουθούν το έργον μου βεβαισμένος, υποκάτω καλυβών, έχων
μαθητάς περίπου των 80, εξ ων 30 ήσαν εκ της Σχολής μου, οι δε λοιποί ήσαν τα
κοράσια του Παρθενώνος και άλλοι ξένοι...». Η διακοπή της λειτουργίας του σχο­
λείου και η επαναλειτουργία του δεν αναφέρεται στην έκθεση του Νικητόπουλου,
αλλά μόνον στην έκθεση του Συνέσιου. Η διακοπή της λειτουργίας του σχολείου και
η επαναλειτουργία του δικαιολογεί και την έκφραση «διατηρούνται και την σήμερον
(21 Οκτωβρίου 1825) τα εις Αθήνας σχολεία». Και ο Νικητόπουλος στη Σαλαμίνα
εξακολουθεί τη διδασκαλία του το 1826. Βλ. το γράμμα που έστειλε ο Νικητόπουλος
τον Οκτ. του 1826 στον Κόντε Ρώμα στη Ζάκυνθο. Δ.Α. Κόκκινου, Η Ελληνική Επανά­
σταση, Μέλισσα, Αθήνα 1968, τόμ. Ε ' , σ. 508-509.
84 Α' ΜΕΡΟΣ

30. Ί.μ.
31. Δασκαλάκης, ό. π,, σ. 105. Σχετικά με τον αριθμό των αρρένων μαθητών του
Παρθεναγωγείο« ο Συνέσιος μας πληροφορεί ότι «εις την δευτέραν Σχολαρχίαν» του
είχε μόνο J 50 μαθητές, «διότι επέκεινα των 120 έστειλα εις τον Παρθενώνα». Η πλη­
ροφορία αυτή μεταβάλλει το συχετισμό της συμμετοχής των δύο φύλων στο Παρθε­
ναγωγείο των Αθηνών, μετά την επαναλειτουργία το« (μετά δηλαδή τον Αύγουστο
του 1825) και μετατρέπει το σχολείο σε σχολείο αρρένων, αφού λιγότεροι από τους
μισούς μαθητές είναι κορίτσια. Αυτ., όπ. σ. 110.
32. Και ο ίδιος βέβαια ο Νικητόπουλος απευθυνόμενος στον εκδότη Γ. Ψύλλα
θεωρεί την ίδρυση του πολύ σημαντική και αισθάνεται ιδιαίτερη συγκίνηση, γιατί
υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος ενός τέτοιου σχολείου. «...Εύχομαι δε εκ ψυχής ως πρω­
ταίτιος εις την Ελλάδα τοιούτου αλληλοδιδακτικού σχολείου των κορασιών, και από
μέρος και όλων των συνδρομητών, να πολλαπλασιασθώσι τοιαύτα σχολεία, δια να
ευκολύνουν, μητέρας γενόμενοι, την εκπαίδευσιν των τέκνων των και τα προς την
πατρίδα χρέη των, και ούτω κοινώς να απολαμβάνουν την ευδαιμονίαν, συνεργούντος
του Θεού της Ελλάδος». Βλ. Εφημερίς των Αθηνών, αρ. 15, (13.11.1826) και ο Τύπος
στον αγώνα, επιμ. Αικ. Κουμαριανού, ό.π. σ. 269.
33. Για τον Ν. Νικητόπουλο και το έργο το« βλ. Χρ. Παμπούκης, Λόγος εις την
κηδείαν του μακαρίτου Νικητοπούλου στο Οι Σωζόμενοι Λόγοι μετά προλεγομένων
περί Συνθέσεως, Αθήνα Î852. Τα σχετικά έγγραφα που δημοσίευσε ο Απ. Δασκαλάκης,
Κείμενα-Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, Σειρά Τρίτη, Τα περί
παιδείας, Αθήνα 1968, Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Η παιδεία κατά την Ελληνική Επανάστα­
ση, Αλ. Δημαράς, Νεόφυτος Νικητόπουλος (1795-1846). Για ένα αλλοιώτικο Ελληνικό
σχο?,είο, ο Ερανιστής, τόμ. 11 (1974), σ. 323-332, Αγάθη Νικοκάβουρα, Ο Ανδρέας
Μουστοξύδης και η παιδεία, Κέρκυρα 1965, σ. 66.
34. Ο Τρ. Ευαγγελίδης θεώρησε τους «Διοικητές», που αναφέρει στην έκθεση
του ο Νικητόπουλος, ως μέλη το« διδακτικού προσωπικού.
35. Η πρώτη μαθητική κοινότητα συγκροτείται από τις 1) Ευφροσύνη Αναστα­
σίου - Λιδωρίκη, γενικό παιδονόμο, 2) Αικατερίνη Θ.Λ. Χωματιανού, γενικό διερμη­
νευτή, 3) Μαργαρίτα Κ. Βιτάλη και Σοφία Γεωργ. Σκουζέ, γενικούς ευταξίες, 4)
Σοφία Ν. Λογ. Χωματιανού και Βενετζάνα Λάμπρου Ηλιακοπούλου, γενικούς επιστά­
τες. Δασκαλάκης, ό. π., σ. 105-106.
36. Οι Κριταί ήταν 10: Δρακούλια Νιάνιου, Πηγή Π. Σκουζέ, Σεβαστιανή Σπ.
Βενάρδου, Μαρία Σπ. Παλαιολόγου, Σοφία Π. Τυρναβίτου, Ευφροσύνη Αρμάση,
Μαρία Μισαραλιώτη, Δεσποινή Λεώνη, Αικατερίνη Μ. Θεοδοσίου. Αυτ., 107.
37. Ανάλογη είναι και η εκφρασμένη θέση του Κοραή για τις ποινές. Βλ. Αδα­
μαντίου Κοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η αυτοβιο­
γραφία του, Πρόλογος Κ.Θ. Δημαράς, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1984,
σ. 514 «Το δεύτερον είναι ν* αγαπώσι τους μαθητάς, ως ιδικά των τέκνα, και να τους
στοχάζωνται ως ιεράς παρακαταθήκας εμπιστευομένας από τους γονείς εις τα χείρας
των. Το αξιολογώτερον μάθημα εις τα νεαρός αυτών ψυχάς είναι των ψυχών αυτών η
ημέρωσις». Ειδικότερα για το ξύλο γράφει αυτ., στη σ. 158-9: «Μήγαρι δεν είναι
άλλα μέσα, λογικών ζώων αξιώτερα, και να κινήσωσι τους νέους εις την αγάπην της
παιδείας ικανώτερα παρά του ξυλοκοπισμού...» Βλ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτι­
σμός, ό.π., σ. 337. Τις ίδιες απόψεις εκφράζουν και οι εμπνευσμένοι παιδαγωγοί της
Ευρώπης Pestalozzi και Vehrli.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 85

38. «... Ναι μεν παιδικά, αλλ' αποβλέποντα να οργανώσουν καλούς πολίτας»,
Δασκαλάκης, ό. π., σ. 108 και Εφημερίς των Αθηνών αρ. 15, ό. π.
39. Και ο ιεροδιάκονος Συνέσιος ο Σμυρναίος, ο δάσκαλος του αλληλοδιδακτι­
κού των αρρένων, μαθητής του Αθ. Πολίτη, «προφεσσόρος των Αλληλοδιδακτικών
Σχολείων της Επτανήσου» είχε συνθέσει κι αυτός «μίαν Ιεράν Κατήχησιν, μικράν
Ηθικήν κατ ' ερωταπόκρισιν και μίαν διδασκαλίαν της Γραμματικής κατ ' αναλογίαν
της δυνάμεως των μαθητών». Δασκαλάκης, ό. π., σ. 110. Για την επίδοση των μαθη­
τών του Αθ. Πολίτη, βλ. Γενική Εφημερίς, αρ. 11,11 Νοεμβρ. 1825 και Αικ. Κουμα-
ριανοΰ, ό. π., τόμ. Γ', σ. 217.
40. Ο Κοραής συμβούλευε όλα τα βιβλία του δημοτικού να είναι γραμμένα «εις
την Γραικικήν γλώσσαν την ομιλουμένην απηλλαγμένην αρχαϊσμών και επισάκτων
λέξεων των ξένων γλωσσών». Χ. Αθ. Παπαχαρίσης, Ο Καποδίστριας και ο Κοραής
ως εθνικοί παιδαγωγοί, Ν. Εστία, τόμ. 4, (1928), σ. 788.
41. Παπαδημητρίου, ό. π., σ. 30 και 32.
42. «Αφού συστήσωμεν εις όλας τας Επαρχίας αλληλοδιδακτικά σχολεία και
καταστήσωμεν Δημόσιον την θεμελιώδη εκπαίδευση·, θέλομεν φροντίσει και περί
Σχολείων ανωτέρας τάξεως και προς τούτον τον σκοπόν εσυστήσαμεν το Κεντρικόν
Σχολείον εις το οποίον προπαρασκευάζονται οι μέλλοντες να διευθύνωσι τα Ελληνι­
κά Σχολεία», Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Β*, σ. 830, και στον ίδιο τόμ., σ. 109 «Η
Κυβέρνησης, ενασχολούμενη προς το παρόν να συστήση αλληλοδιδακτικά σχολεία
εις όλας τας επαρχίας δια τας στοιχειώδεις αρχάς της Δημοσίου εκπαιδεύσεως, σκο­
πεί, κατόπιν τούτων, να συστήση και κεντρικά σχολεία της ελληνικής γλώσσης και
φιλολογίας, όταν και η νεολαία διδαχθεί τας πρώτας γνώσεις εις τα αλληλοδιδακτικά
σχολεία...». Βλ. «Απόσπασμα εκ της εκθέσεως πεπραγμένων του Κυβερνήτου Καπο­
δίστρια προς την Δ' Ενθοσυνέλευσιν 11 Ιουλίου 1829». «... Αφότου ήλθομεν εις την
Ελλάδα, ενησχολήθημεν περί του μεγάλου αριθμού των Ελληνοπαίδων, τους οποίους
η ταλαιπωρία και του τόπου ο όλεθρος παρέδιδαν εις την αργίαν και την απώλειαν
( ) και τα Αλληλοδιδακτικά Σχολεία, τα εις διαφόρους επαρχίας οργανισθέντα,
χορηγούντα εις επέκεινα των εξ χιλιάδων παιδία της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως την
ωφέλειαν».
«... Ελπίζομεν ότι δια της θείας αντιλήψεως και δια της συνδρομής των γενναίων
φίλων της Ελλάδος, θέλομεν δυνηθή να προμνηστεύσωμεν εις εκάστην Επαρχίαν και
χωρίον την ωφέλειαν των στοιχειωδών σχολείων». Ό . π., τόμ. Α ' , σ. 241. Λάζαρος
Βελέλης, Ο Καποδίστριας ως Θεμελιωτής της δημοτικής εκπαιδεύσεως, εν Αθήναις
1908, σ. 56, 105. Πρβ. «Τα περί υποχρεωτικής παιδείας των Ελλήνων» στο πολίτευμα
του Ρήγα Βελεστινλή (1797). Τα δίκαια του ανθρώπου, άρθρο 22 « Ό λ ο ι χωρίς εξαί-
ρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήσει σχολεία εις
όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδιά».
43. Chassiotis, ό. π., σ. 128-9.
44. Πρβ. και τις απόψεις του Κοραή, ο οποίος προτρέπει τους Έλληνες «να μη
λυπώνται» για τα χρήματα που δαπανούν για την εκπαίδευση των παιδιών τους, αλλά
να τα δίνουν «μετά χαράς». Τους παρακινεί ακόμη για την ίδρυση δημόσιων σχολείων
για τα άπορα παιδιά και θεωρεί ότι η εκπαίδευση πρέπει να είναι υποχρεωτική. Βελέ­
λης, ό.π. σ. 15. Ή δ η στη Γαλλία η εγκύκλιος της 29ης Φεβρ. του 1816 συνιστούσε οι
κοινότητες να παρέχουν δωρεάν εκπαίδευση στους απόρους. Βλ. Ponteuil, ό.π., σ. 191.
86 Α ΜΕΡΟΣ

45 Βελελης, ο π , σ 20
46 Ι Α Καποδίστρια, Επιστολαι, τομ Γ , Αθηνησιν 1842 σ 233 « της αλη­
θούς όμως κοινωνικής διοργανώσεως της Ελ>αδος προπαρασκευαι και προστοιχειω-
σεις α?λαι δεν είναι πάρα τ ' αλληλοδιδακτικά σχολεία, και σύμμετρος αριθμός
στρεμμάτων εθνικής γης κληροδοτούμενους εις εκαστην κοινότητα» και ο π , τομ
Δ σ 97, επιστολή στο Δεσαιμβενεαν στο Παρίσι στις 8 Σεπτεμβρίου του 1830
«Κατά την γνωμην μου ά?λο δεν πρόκειται προς το παρόν και επι τίνα ετη ακόμη ει
μη να προπαρασκευασθωσι τα στοιχεία της καλής, κοινωνικής τε και πολιτικής δια-
κοσμησεως, δια της μαθήσεως, της εργασίας και του καιρό« Εντεύθεν και καταγίνο­
μαι μετ ' επίμονης μάλιστα εις τα τρία ταύτα να συστήσω εις πασαν κοινότητα εν η
περισσότερα αλληλοδιδακτικά σχολεία » Βλ ακόμη Poeteuil, ο π σ 199 «Η
εκπαίδευση εγγύηση μα την τάξη και την κοινωνική σταθερότητα θα διασφαλίσει τη
διάρκεια της συνταγματικής μοναρχία,» Την ίδια θέση εκφράζει και ο Ε? βετος παι­
δαγωγός Fellenberg Πρβ Rapport presente a sa Majesté Γ Empereur Alexandre, par son
Ex M le Compte de Capod' Istria sur les établissements de M de Fellenberg a Hofwyl
en Octobre 1814, Paschoud Pans, Geneve, 1815, σ 67, 68, 74 Αλλωστε ένας απο τους
κυριότερους λογούς που ο Fellenberg ασχολήθηκε με την εκπαίδευση ήταν να βοηθή­
σει στη διασφάλιση της κοινωνικής σταθερότητας Β) επίσης και Βελελης ο π σ
56
47 ΒΛ, και τους τρεις τόμου., του Δασκαλακη «Τα περί παιδείας» και Καποδί­
στρια Επιστολαι, τομ Γ , σ 248, 265, 330 Ο Καποδίστριας έγραφε χαρακτηριστικά
στον Κ Ροβέρτο Φορστερο στο Λονδίνο στις 15 Σεπτεμβρίου του 1829 «ουδ* εμεινεν
αργον το παρόν της Κυβερνήσεως δοθέν παράδειγμα, άλλα πανταχού της επικράτειας
και πάρα πασαις ταις των πολιτών ταξεσιν εξηγερθη ο της μαθήσεως ζήλος, και η
αμαθια εις το έξης νομίζεται ασυμβίβαστος με τα χρέη τα πάρα του Θεού επιβαλ) ο-
μενα εις τον ελεύθερον ανθρωπον και εις τον χριστιανον» Ο π , σ 232
48 Στις 6 Οκτ του 1830 ο Καποδίστριας σε επιστολή του στο συνταγματάρχη
Ειδεκ που βρίσκεται στο Μόναχο γράφει «Εις το ορφανοτροφειον και εις ολα τ '
αλληλοδιδακτικά σχολεία οι ααθηται δεικνυουσι διψαν αυτόχρημα μαθήσεως και
φιίοπονιαι, Ποσουται δε ηδη ο όλος αριθμός των εν τοις στοιχειακοις ημών σχο-
λειοις μαθητών εις οκτακισχιλιους» Βλ ο π , τομ Δ , σ 109 και 131
49 Ο π , τομ Α , σ 209, και 254, τομ Β σ 313
50 Ενδεικτικά αναφέρουμε τις παιδαγωγικές προσπάθειες του Pestalozzi και Fel­
lenberg στην Ε? βετια, οι οποίοι ελπίζουν οτι με την εκπαίδευση θα πλησιάσουν το
πνεύμα των προγονών τους και θα βοηθήσουν αποτελεσματικά στην αναγέννηση του
ελβετικού λάου Βλ Ο Hunziker, Pestalozzi und Fellenberg, V Herman Be>er, Lan­
gensalza 1789, σ 9 και Κ Guggisberg, Ph Emanuel von Fellenberg und sein Erzieh-
ungsstat, V Herbart Lang und Ol, Bern 1953 Στην Ελβετία άλλωστε απο το 1762
είχε ιδρυθεί απο τους Iselin (1728-1782), Jean Gaspard Hirzel (1725-1803) και Salo­
mon Gessner η "Société Helvétique" η οποία έβλεπε τη θεραπεία των κοινωνικών και
πολιτικών προβλημάτων στην αναγέννηση των εθνικών παραδόσεων της Ελβετιαι,
και την ηθική εξυγίανση των κάτοικων της υπαίθρου Και αυτοί οι στόχοι, κατά την
άποψη πολλών εταίρων μονό με την εκπαίδευση μπορούσαν να επιτευχθούν Βλ Κ
MonKofer, Die Schweizerische Literatur des achtzehnten Jahrhundert, 1861, σ 271
51 Καποδίστρια Επιστολαι, ο π , τομ Β , σ 182-183 «Παρασυναπτομενην
ΣΗΜΚΙΩΣΕ1Σ 87

ευρίσκετε την προς τον Κ. Κορκ απόκρισίν μου, ο οποίος ξένος μοι στέλλει εν ονό­
ματι των φίλων του βιβλίο στοιχειώδη δια το αλληλοδιδακτικά σχολεία και άμα μοι
αναγγέλλει ότι διευθύνει εν Σύρω σχολείον συστημένον αναλώμασι των Αμερικανών
και περιέχον εβδομήκοντα μαθητάς, άρρενος και θηλείας, δια την προκοπήν των
οποίων τέρπεται τέρψιν μεγάλην. Η είδησις αύτη βέβαια ήθελε με ευχαριστήσει αν
την ελάμβανα ή παρά του προκατόχου σας ή παρ' υμών. Εγχειρίζοντες δε την από­
κρισίν μου τω δόκτορι Κ. Κορκ, είπατε αυτώ ότι διετάχθητε να παρευρίσκεσθε ενίοτε
εις τας γυμνασίας του σχολείου του, μαρτύριον τούτο φέροντες της περί αυτό μελή-
σεως της Κυβερνήσεως...» Βλ. ακόμη Βελέλης, ό. π., σ. 151.
52. Καποδίστρια, Επιστολαί, ό.π., τόμ. Α ' , σ. 221 «Συντελεσθέντος δε του συστή­
ματος τούτου μόλις ήδη απεσχεδιασμένου, καθ" όλα τα μέρη αυτού, πάντως θέλει
έχει η Ελλάς όταν δυνηθή να κτίση στερεώτερον και μεγαλειότερον τας της εθνικής
αυτής εκπαιδεύσεως τους νέους τούτους και τους επί ξένης χρηματίσαντας ομογενείς
διδασκάλους και κηδεμόνας αυτών, πρόχειρον ύλην εις σύστασιν υπογραμμικών σχο­
λείων, πανεπιστημίου και γυμνασίων». Βλ. ακόμη και διάγγελμα στην Δ" Εθνοσυνέ­
λευση της 30ης Ιουλίου 1829, Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Α ' , σ. 242. Άλλωστε όσα
ελληνικά σχολεία υπήρχαν, εξακολούθησαν να λειτουργούν και να ενισχύονται. Βελέ­
λης, ό. π., σ. 153.
53. Ούτε στο διάγγελμα του στη Δ' Εθνοσυνέλευση της 30ης Ιουλ. 1829 αναφέ­
ρεται στην εκπαίδευση των θηλέων. Δασκαλάκης, ό. π,, τόμ. Α ' , σ. 242.
54. Ο Καποδίστριας πριν ακόμη έρθει στην Ελλάδα είχε δείξει ενδιαφέρον για
την εκπαίδευση των ορφανών κοριτσιών. Σε γράμμα του από το Βερολίνο στο Μου­
στοξύδη στις 27 Ιουλ. 1827 έγραφε «Σπούδασαν να με προμηθεύσης όσον ένεστι
τάχιον κατάλογον όλων των παιδιών αρσενικών και θηλυκών τα οποία αι περί την
Ελλάδα καταστροφαί έρριψαν... εις τους λιμένας της Αδριατικής...». Βλ. Επιστολαί
Καποδίστρια, τόμ. Γ' σ. 134 και Μανής Ε., Ανδρέας Μουστοξύδης 1785-1860, Ο
επιστήμων, ο πολιτικός, ο εθνικός αγωνιστής, εν Αθήναις 1960, σ. 42. Ως θετικές
ενδείξεις για το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη για την εκπαίδευση των θηλέων αναφέ­
ρουμε ότι: 1) με το Γάλλο συνεργάτη του Dutrône έστειλε στο Ναύπλιο συλλογή
πινάκων και βιβλίων για τη διδασκαλία της ανάγνωσης, της γραφής, της αριθμητικής
και της ιχνογραφίας), και στο σχολείο θηλέο>ν εγχειρίδιο και υποδείγματα ραπτικής,
τα οποία είχε προσφέρει από το Παρίσι η Σχολή της Εκκλησίας τους Αγίου Ιωάννη
του Λατερανού. Βελέλης, ό. π., σ. 171, 2) Κάνει μια κάποια διερεύνηση στο θ . Καίρη
για την ίδρυση Ορφανοτροφείου για τα κορίτσια - συμπεράσματα δεν μπορούν να
προκύψουν, γιατί ο Καποδίστριας δεν αφήνει περιθώρια περισσότερα παρά μόνο ότι
και αυτό είναι ένα θέμα για αντιμετώπιση' συγκεκριμένα γράφει στον Καίρη: «Αν το
φροντιστήριόν σας ήναι δια κοράσια, ή αν δι ' αυτά κατορθουται άλλο εν Άνδρω δι '
ολίγων εξόδων». Βλ. Καποδίστρια, Επιστολαί, ό. π., τόμ. Β', σ. 220-221. Ό τ ι κάποια
σκέψη γινόταν και για την εκπαίδευση των κοριτσιών επιβεβαιώνεται και από το
Βενθύλο. Στα εγκαίνια του Κεντρικού Σχολείου της Αίγινας στις 8 Ιαν. του 1830 είπε
ανάμεσα στα άλλα: τα αγόρια να φέρουν στις αδελφές τους το παρήγορο άγγελμα ότι
δε θα εγκαταλειφθούν «εις την αμορφίαν της αμάθειας», αλλά ότι σκέφτονται πως θα
πρέπει να οργανωθούν τα σχολεία και γ ι ' αυτές. Βελέλης, ό. π., σ. 126, 3) ότι επέ­
τρεψε να λειτουργήσει το σχολείο της Γαλλίδας Volmerange στο Ναύπλιο. Ό . π., σ.
177 και Δ. Σκουζές, Νέα Εστία, (1938), σ. 738.
88 Α' ΜΕΡΟΣ

55. Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Γ ' , σ. 1390 και παράρτημα της Αιγιναίας, αρ. 584,
σ. 40. Ο Μουστοξύδης αναγγέλλοντας τη σύσταση σχολείων θηλέων στην Αίγινα,
στις 31 Δεκ. 1831, έγραφε; «τα γράμματα αυξάνουσι την οικιοκήν ευδαιμονίαν, διό
ηυδόκισεν η Κυβέρνησις να γίνωσι μέτοχα αυτών και τα κοράσια δια να έχωσι προί­
κα και την παιδείαν, ήτις δύναται να καθωραΐζει τα καθαρά και αυστηρά ήθη και τας
οικιακός αρετάς αι οποίαι ιδιάζουσιν εις τας Ελληνίδας».
56. Βλ. τις απόψεις του Βενθύλου στον Οργανισμό που σύνταξε για το ορφανο­
τροφείο της Αίγινας: «Δεν έχομεν να ελπίσωμεν παλιγγενεσίαν ενόσω τα σχολεία μας
είναι καθώς είναι και ενόσω εξακολουθούσι να καταδικάζωσι το ήμισυ του γένους
τας νεανίδας, τας μέλλουσας μητέρας εις παχυλήν αμάθειαν». Δασκαλάκης, ό. π., τόμ.
Α ' , σ. 25S. Τις ίδιες απόψεις εκφράζει την ίδια εποχή και ο δάσκαλος Γεώργιος
Κοντοπούλης. «Κατά το παρόν, λέγει η νεολαία της Κορινθίας έχει χρείαν της αλλη­
λοδιδακτικής μεθόδου η οποία εις ολίγον διάστημα υπόσχεται να διδάξη εις παίδας
και κόρας τον τρόπον της αναγνώσεως, γραφής και αριθμητικής. Τούτο εγώ επαγγέλ­
λομαι και δια τούτο εστάλην από τον Σεβαστόν Κυβερνήτην. Αρκεί σας να γνωρίσε­
τε ότι χρεωστείτε να δώσετε εις το Έθνος καλούς πατέρας και καλός μητέρας. Συλ-
λογισθήτε καλώς και βεβαιωθήτε αυτήν την αλήθειαν, ότι όταν αι γυναίκες ενός
Έθνους φωτισθούν τότε το Έθνος φωτίζεται γενικώς, τότε αι μητέρες καθώς με το
γάλα τρέφουν τα τέκνα των τοιουτοτρόπως και με την διδασκαλίαν θέλουν εμπνεύσει
εις αυτάς τα ήθη τα οποία χρεωστεί να έχει ο ελεύθερος άνθρωπος δια να υπερασπί­
ζεται την ύπαρςίν του και ευδαιμονίαν». Βελέλης, ό. π., σ. 103-4.
57. Τα στοιχεία προέρχονται από την έκθεση του Βενθύλου «περί των Σχολείων
των Κυκλάδων», Δασκαλάκης Α., ό. π., τόμ. Α ' , σ. 258-261 και από τις αναφορές των
έκτακτων επιτρόπων, των προσωρινών διοικητών και επιθεωρητών, οι οποίοι είχαν
αποστείλει στην κεντρική διοίκηση όσα στοιχεία είχαν κατορθώσει να συγκεντρώ­
σουν. Δε χρησιμοποιήθηκαν η έκθεση του Dutrône «Έκθεσις περί της Παιδείας
μέχρι του πρώτου έτους», ό. π., σ. 178-185 και οι εκθέσεις και οι πίνακες του Ν.
Χρυσόγελου, Γραμματέα «Επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Παιδεύσεως»
με ημερομηνίες 26 Φεβρ. 1830 και 25 Ιαν. 1831, γιατί δεν αναφέρονται αναλυτικά στη
συμμετοχή των θηλέων και αρρένων. Βλ. ό. π., τόμ. Β' σ. 822-823 και τόμ. Γ', σ.
1647-1651.
58. Βλ. πίνακα IV.
59. Βλ. πίνακα IV.
60. Βλ. πίνακες Ι, II, III και τα γενικά σύνολα.
61. Βλ. πίνακα IV.
62. Η δωρεάν παρακολούθηση ίσχυσε στη Μιίκονο, Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Α'
σ. 366, στην Τήνο, ό, π., σ. 489-499, στη Σύρο, βρισκόταν κάτω από τις φροντίδες
των μισσιοναρίων και της δημοτικής αρχής βλ. σ. 140... εδώ και στην Άνδρο, σ.
456 και 463. Στην Ύδρα ίσχυε μεικτό σύστημα, ό, π., σ. 252-6, ενώ στο Ναύπλιο η
κυβέρνηση συντηρούσε μόνο το αλληλοδιδακτικό αρρένων. Δεν ίσχυε η δωρεάν
παρακολούθηση στη Σίφνο, βλ. ό. π., σ. 432, στο Λεωνίδιο, ό. π., σ. 376, στο Μεσο­
λόγγι, ό. π., σ. 412 και 413, στην Κερτέζη και Σοπωτό, ό. π., σ. 670-677.
63. Για τη Μύκονο ό. π., σ. 366, για τη Σύρο το Αρχείο του Δήμου της Ερμού­
πολης, για τη Νάξο, Ν". Κεφαλληνιάδης, Η παιδεία της Νάξου, Μνημοσύνη, τόμ. 5ος,
εν Αθήναις 1975, σ, 75, Ελληνικά Χρονικά, Α' τόμ., σ. 53, για το Μεσολόγγι, ό. π.,
ΙΜΜΕΙϋΣΕΙΣ 89

σ 45, μα την Υδρα Ελ) ηνικα Χρονικά Α τομ σ 53 νια το Μεσολόγγι ο π σ

45 για την Υδρα ο π σ 53 και για το Ναύπλιο ι μ
64 Για παράδειγμα αναφέρουμε την Τήνο και τη Σιρο
65 Βλ Σχολεία των Κυκλάδων
66 Β? συμμετογη το)ν θηλέων στη Σύρο
67 Βλ πίνακα Ι (Σύρο) και πίνακα III (Ναύπλιο και Αρ/ος) και Ζιωγου Κα
ραστεργιου ο π σ 33
68 Επειδή το μισθό των δάσκαλων τον κατέβαλαν οι γονείς εκφράζονταν φόβοι
μηποχ <ύ ογω της απραξίας και της σοβαρας δυστυχίας των πολιτών» δε θα μπορου
σαν να π)ηρονουν του^, δασκα/ου», με σινεπεια να διακοπεί η λειτουργία των σχο
λείων Ελπιδε^ θα υπήρχαν μονό αν η Λ· δρα επανακτούσε την εμπορική της κίνηση
«Αν η θεια πρόνοια ευδοκηση και κρείττονα περιστατικά συνδραμωσιν, ώστε να
εμβωσιν του/ αχιστον εις την αναγκαιαν εμπορικην κινησιν τα οποία οια της στα
σεως σηπονται λείψανα του ναυτικού της ημπορεί να συντε? εση και επισήμως iotù s
εις το περί ου ο λο·νο>, δια να απολαμβανη θυιιηοεστεραν την tJ ευθεριαν δια την
οποίαν και μονή ν εθυσιασθη» Δασκαλακης ο π τομ Α σ 350 351 Πάρο) ο που
οεν ίσχυε στο νησί η δωρεάν φοίτηση υπάρχει ένας αριθμός αρρένων μαθητών που
φοίτα δωρεάν ο π σ 352 356
69 Μεταξύ των μαθητών που οεχτηκαν δωρεές απο τον Καποδίστρια σε /ρήματα
και σε σχο/ικα είδη υπήρξε και με/α/Οι, αριθμός κοριτσιών Αυτ σ 357 362
70 Το σύνολο των μαθητών αποτελεί το 1 / 6 της νεολαίας του νησιού Η πλη
ροφορια προέρχεται «πο τον προσωρινό διοικητή Λάζαρο Κουντουριώτη βλ αυτ , σ
350
7Î Ι μ
72 Για την Ε>/ηνικη Σχολή του Δ Γρηγοριαδη η δημο/εροντια οεν κατόρθωσε
να συγκεντρώσει πληροφορίες και στοιχεία Αυτ ,σ 366
73 Ι μ
74 Βλ Εκθεση του προσωρινού οιοικητη Δασκαλοπου)ου της 31ης Οκτ 1829
στα ΓΑΚ Υπ Θρησκευμάτων φ 20, 1829 Δασκαλακης ο π σ 387 Τα ονόματα
των μαθητριών αυτ σ 392
75 Και πριν απο την επανάσταση υπήρχε στην Ανδρο ενα σχολείο για τη
στοιχειώδη εκπαίδευση που το διατηρούσαν οι έρανοι της κοινότητας στην ποΛ,η
καθώς και ενα στοιχειώδες στο Κορθιο στο όνομα της Afiaç Τριάδος Το 1825 χτι
στηκε στην πο>η ενα αλληλοδιδακτικό και ενα στο Κορθιο απο προαιρετική συνει
σφορα των πολιτών των οποίων οι δάσκαλοι πληρώνονταν απο τους μαθητευομέ­
νους Το 1829 οι πατέρες των τριών Ιερών Μοναστηριών της νήσου αφιέρωσαν προ
αιρετικά «όσες χρεωστικές ομολο/ιες ειχον» TOW πολιτών στα παραπάνω σχολεία
Βλ Εκθεση Επιτροπής σχολείων της 12ης Νοεμβρ 1829 αυτ σ 450
76 Αυτ σ 456 και 463
77 Εκθεση των επαρχιακών οημογεροντον Δρ Ν Δροσού Ι Παςιμαδη Ν
Ρη/γα και Αντωνίου Π Πομερ της 19ηι, Νοεμβρ 1829, αυτ , σ 489 490 «Ο μισθός
των δυο δάσκαλων της Ελληνικής γλώσσης πληρώνεται ηδη σχεδόν τέσσαρα ετη
απο την Εκκλησιαν της Ευαγγελίστριας δια των τεσσάρων επίτροπων αυτής »
78 Αυτ σ 488 Και ενα τρίτο νεοσύστατο αλληλοδιδακτικό σχολείο άρχισε να
λειτουργεί στο χωρίο Αρναδου αριθμητικά στοιχεία όμως δε διαθέτουμε Σε αυτούς
90 Α ΜΕΡΟΣ

που βοήθησαν για τη δημιουργία του αλληλοδιδακτικού αυτού συγκαταλέγεται και ο

± , ό π , σ 492
79 Αυτ σ 620-621
80 Αυτ ,, σ 614
81 Αυτ .> ο 576 και 585-588
82 Αυτ ,, σ 513
83 Αυτ ., σ 514
84 Αυτ ., σ 615-616
85 Αυτ .. σ 693-695
86 Αυτ .
ι σ 692
87 Αυτ ., σ 431-432
88 Αυτ ,, σ 376
89 Αυτ ,, σ 410-412
90 Αυτ ,, σ 535-548
91 Αυτ ,, σ 651
92 Αυτ ,, σ 670-677
93 Βλ τητ η ,χρησιμοποίηση του ορού Δασκαλακης, ό π , τόμ Α ' , σ 259
94 Συμφωνά
Συμφ>ων με την 539 διαταγή της Γενικής Γραμματείας, η Ελένη Δανέζη
γνωστοποιεί τη λειτουργία του Σχολείου στο οποίο διδάσκει και αποστέλλει και τον
οργανισμό της Σχολής και τον κατάλογο των συνδρομητών Βλ αυτ , σ 165
95 Ό π , τόμ Α ' , σ 165-167 Βλ σε άρθρο του οργανισμού, «Ο κανονισμός
(règlement) της γυναικείας σχολής είναι ο αυτός με τον παραδεδεγμένον εις τας Ιονι­
κός νήσους»
96 Από τις παρατηρήσεις του έκτακτου επίτροπου Αργολίδας Κων Ραδου πλη­
ροφορούμαστε οτι η Δανέζη «παραδίδει Ευαγγέλιον, καλλιγραφιαν αριθμού και
ραψιμον» ΓΑΚ , Υπ Θρησκ , φ 21, 1829, Δασκαλακης, ό π , τομ Α , σ 548
97 Η Ελένη Δανέζη καταγόταν από τα Χανιά της Κρήτης και η Αργυρή ήταν
ανεψιά της Ο π , τόμ Β', σ 1156-1157 Η Αργυρούλα Χαραλάμπους σύμφωνα με
τον Κοκκώνη, ο οποίος την επιθεώρησε «εμπορει να παραδώση και τα ραψίματα κατά
την μέθοδον» Βλ ό π , τόμ Γ ' , σ 1577
98 Ό π , τόμ Α ' , σ 549
99 Ό π , τομ Β', σ 1156-1157 Η πληροφορία ότι το σχολείο περιείχε 14 μαθή­
τριες φαίνεται να είναι ανακριβής Βλ Ευαγγελιδης, ο π , τόμ Α ' , σ 296
100 ΓΑΚ , Υπ Παιδ φ 34, 1830 και Δασκαλάκης, ο π , σ 1577
101 Ο π , τόμ Α , σ 548
102 Ίδ μ
103 Ο π , τόμ Γ ' , σ 1577
104 Εκθεση του έκτακτου Επιτρόπου Κων Ράδου της 29ης Νοεμβρίου 1829, βλ
ΓΑΚ , Υπ Θρησκ , φ 21, 1829, Δασκαλάκης, ό π , τόμ Α ' , σ 535
Δε φαίνεται να ανταποκρίνεται στην αλήθεια ότι η πενταμελής επιτροπή παι­
δείας (19 Μαΐου 1824) αποφάσισε «να ιδρυθεί εν Ά ρ γ ε ι αλληλοδιδακτικον πλησίον
της διοικήσεως εξ ού να κροέλθωσι οι διδάσκαλοι δι ' όλην την χώραν και να ιδρυ-
θωσι και Παρθεναγωγεία» Πρβ , Ευαγγελιδη, ό π , σ 306-307 με Δραγούμη, ό π , σ
143
105 Η πληροφορία οτι «διδασκάλισσα των χειροτεχνημάτων διωρίσθη η Ελένη
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 91

Δανέζη» φαίνεται ότι δεν ευσταθεί. Βλ. Ευαγγελίδης, ό. π., σημ. 1, σ. 309.
106. Στις 20 Οκτ. 1829 διορίστηκε δάσκαλος του αλληλοδιδακτικού σχολείου
στο Ά ρ γ ο ς ο Ν. Φανδρίδης, 23 ετών. Ο Φανδρίδης καταγόταν από την Κρήτη, ακο­
λουθούσε τη μέθοδο του Σαραζίνου και είχε επαινεθεί από τον Κυβερνήτη. Βλ.
Έκθεση Κοκκώνη, ΓΑΚ, Υπ. Παιδείας, φ. 32, 1830 και Ευαγγελίδης, ό. π., σ. 308.
107. Τον Οκτώβριο, του 1830 οι μαθήτριες που φοιτούσαν στο σχολείο του
'Αργούς ήταν 18. Δεν ευσταθεί η πληροφορία ότι ο αριθμός των μαθητριών αυξανό­
ταν συνεχώς. Βλ. Ευαγγελίδης, ό. π., σ. 309.
108. Η πληροφορία ότι το νέο κτίριο διέθετε, εκτός από την πελώρια για 400
μαθητές αίθουσα, και Παρθεναγωγείο δεν ευσταθεί. Βλ. Ευαγγελίδης, ό. π., σ.
309-310.
109. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 30, έτ. Ε', 16 Απριλίου 1830. Τοποθετού­
με την έναρξη στις αρχές του Μάρτη του 1830. Βλ. α) την ημερομηνία του εγγράφου
του Καποδίστρια (19 Μάρτ. 1830) που απευθύνει και «προς τον Πρόεδρον του Ορφα­
νοτροφείου» και «προς την Κυρίαν Δούκισαν της Πλακεντίας» και β) το χρόνο τον
οποίο μεταχειρίζεται «αναλαβούσαν την εκπαίδευσιν των δώδεκα Ελληνίδων και
μισθώσασαν επί τούτω διδασκάλισσαν την ενάρετον χήραν...». Ο Ευαγγελίδης, ό. π.,
σ. 297, ο Καμπούρογλου, ό. π., σ. 201-203 και οι Σκουζές, ό. π., σ. 738 πίστευαν ότι
το σχολείο αυτό ιδρύθηκε στο Ναύπλιο. Η Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου επιση­
μαίνει το γεγονός και ερμηνεύει την αιτία, η οποία προκάλεσε τη σύγχυση στους
παραπάνω συγγραφείς. Βλ. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό. π,, σ. 29.
110. Το σχολείο αυτό υπαγόταν στο συγκρότημα των εκπαιδευτηρίων του
Κεντρικού Σχολείου της Αίγινας και στον άμεσο έλεγχο του Μουστοξύδη. Ο Μου­
στοξύδης το είχε πολλές φορές επισκεφτεί και είχε ενδιαφερθεί για τη βελτίωση του"
παρακολουθούσε από κοντά την απόδοση των μαθητριών. Βλ. Ε. Μανής, Ανδρέας
Μουστοξύδης (1785-1860), σ. 58, Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Β', σ. 1390. «Με τον
Κύριον Κοκκώνη υπήγαμεν να εξετάσωμεν τα εν αυτώ διδασκόμενα κοράσια και αυτά
απεκρίθησαν τω όντι κάλλιστα». Ο Μουστοξύδης, όταν έθεσε το θέμα στον Καποδί­
στρια για τη συνέχιση ή μη της λειτουργίας του σχολείου, εισηγήθηκε και ορισμένες
βελτιώσεις στην περίπτωση που το σχολείο θα εξακολουθούσε να υπάρχει. Πρότεινε
να γίνουν θρανία και να ετοιμαστούν «και τα αναγκαία δια να συνηθήσωμεν τα κορά­
σια εις την τάξιν και σεμνοπρέπειαν, τα οποία ενεργούν τόσον εις τα χρηστά ήθη και
εις την ωφελιμωτέραν διδασκαλίαν». Βλ. ό. π., τόμ. Γ', σ. 1390.
111. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, ό. π. Ο Καποδίστριας είχε δώσει την υπό­
σχεση του ότι η λειτουργία του σχολείου θα συνεχιστεί στο ευχαριστήριο έγγραφο,
που είχε αποστείλει το Μάρτη του 1830 στη δούκισσα της Πλακεντίας. «... Βεβαιού-
ντες ότι θέλομεν διαδεχθεί το έργον του οποίου την πρώτην αρχήν θέλει αποδίδει η
επερχόμενη γενεά εις την φιλέλληνα και φιλάνθρωπον Κ. Δούκισσαν».
112. Ανακριβής η πληροφορία ότι φοιτούσαν 81 μαθήτριες. Βλ. Ευαγγελίδης,
ό. π., σ. 81. Ο αριθμός των μαθητριών υπήρξε σταθερός από τον Οκτ. του 1830 ως το
Δεκ. του 1831. Ο Μουστοξύδης στις 31 Δεκ. του 1830 αναφέρει ότι «η επ' αυτό διο-
ρισθείσα διδασκάλισσα εις Αίγιναν έχει 30 μαθήτριας». Βλ. παράρτημα του πρώτου
αριθμού της Αιγιναίας, σ. 40, Δασκαλάκης, ό. π., τόμ. Β', σ. 1390. Μόνο τον Απρ.
του 1830 οι μαθήτριες ήταν 32. Βλ. ό.π., τόμ. Γ ' , σ. 2112, Γενική Εφημερίς, Ε ' , 1830,
σ. 132.
92 Α ΜΕΡΟΣ

113 ΓΑΚ, Β Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείου, φ 40, Δημοσία Εκπαίδευσις, Δ'

Δημοτική Εκπαίδευσις, (1835-1838), υποφ , 9 (αρ εγγρ 253/13 5 1833)
114 Ί μ
115. ΕτΚ Α ' , 1834, 1-42, αρ 9 σ 51 Περί συστάσεως δώδεκα ανέξοδων θέσεων εις
το εν Ναυπλιω σχολείον των κορασιών [«Σημειώσεις Εκτός των ανω ρηθεισών
θέσεων εσυστάθησαν και έτεροι 2 ανέξοδοι θέσεις δια τας ορφανός θυγατέρας του
Καραϊσκάκη»] Την επιτήρηση των δύο κοριτισών είχε αναλάβει ο Ραγκαβής, αλλά
όπως φαίνεται δε φοίτησαν στο σχολείο αυτό Βλ Α Ραγκαβής, Απομνημονεύματα,
τόμ Β , Αθήναι 1894-5, σ 13
Β' ΜΕΡΟΣ
3.1. Ιδεολογικός έλεγχος και παιδαγωγική συμφωνία

Οι δύο προηγούμενες περίοδοι, επαναστατική και καποδιστρια-

κή, δε διαφοροποιούνται ως προς την κατεύθυνση των εκπαιδευτικών
επιλογών. Και στις δύο το βάρος πέφτει στην εξάπλωση της Πρωτο­
βάθμιας Εκπαίδευσης σε ολόκληρη τη νεολαία, δωρεάν κατά το δυνα­
τό, με μέθοδο διδασκαλίας την αλληλοδιδακτική,
Ο προσανατολισμός του παραπάνω σχήματος απέβλεπε στο
«φωτισμό» του λαού, μέσα από μια αγωγή καθαρά εθνική , για να μην
παρασύρεται από τους «λαοπλάνους» και τους δημαγωγούς.
Στην οθωνική περίοδο, παρόλο που η θεσμοθέτηση της Πρωτο­
βάθμιας Εκπαίδευσης ως υποχρεωτικής και δωρεάν για τα δύο φύλα,
διατηρεί στο θεσμικό επίπεδο τις εκφρασμένες απόψεις του επανα­
στατημένου λαού, στην πράξη παρουσιάζει σαφείς διαφοροποιήσεις
και έντονες αποκλίσεις 2 . Η μεγαλύτερη απόκλιση από τους διακη­
ρυγμένους στόχους αφορά την εκπαίδευση των θηλέων.
Έτσι, ενώ κατά την καποδιστριακή εποχή η συμμετοχή των θηλέ­
ων στα αλληλοδιδακτικά σχολεία έφθανε το 18,22% και στις Ελληνι­
κές Σχολές το 2,07%, κατά την οθωνική περίοδο (1856) η συμμετοχή
3
των θηλέων φθάνει το 15,54% στη θεσμοθετημένη στοιχειώδη
εκπαίδευση.
Παρά τον επίσημο λοιπόν διακανονισμό της Πρωτοβάθμιας
Εκπαίδευσης η παρουσία του κράτους στην εκπαίδευση θηλέων δεν
είναι ακόμη αισθητή. Χωρίς να αποσιωπάται η αναγκαιότητα της, η
αντιμετώπιση του προβλήματος μετατοπίζεται χρονικά. Με τον τρόπο
αυτό απομακρύνεται και το όραμα της πολιτικής αναγέννησης και
της ευδαιμονίας μέσα από μια εκπαίδευση εθνική, που να αποβλέπει
στην ατομική και κοινωνική προκοπή με αδιαφοροποίητους εκπαι­
δευτικούς σκοπούς για τα δύο φύλα. Αντίθετα διαπιστώνεται η παχυ­
λή αμάθεια στο συντριπτικό αριθμό των κοριτσιών .
Την περίοδο αυτή όλοι συμφωνούν ότι η εκπαίδευση των θηλέων
96 Β MfcPOi

είναι ανάγκη να είναι ηθική 5 , φυλετικά διαφοροποιημένη 6 , κοινωνικά

διακριτική και, όπως και η εκπαίδευση των αρρένων, να στηρίζεται
στις αρχές της τάξης και της πειθαρχίας 7 .
Αν και υπάρχουν λίγες φωνές διαμαρτυρίας που αντιτίθενται
στον παραπάνω ιδεολογικό έλεγχο 8 του σχολικού θεσμού, παραμέ­
νουν εντούτοις, χωρίς ιδιαίτερη σημασία, αφού πέρα από αυτές υπάρ­
χει μια ευρύτερη συμφωνία σχετικά με τους καθιερωμένους σκοπούς
και τα παιδαγωγικά μέσα.
Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο ιδεολογικός έλεγχος ενδυ-
ναμώνεται μετά τη δεκαετία του 1860. Η ολοένα αυξανόμενη συμμε­
τοχή των θηλέων στην εκπαίδευση που επιτρέπει να διαφανούν οι
μελλοντικές εξελίξεις, όπως επίσης και η πολιτική μεταβολή μετά το
1862, οδηγούν στην αποκρυστάλλωση των θέσεων. Η αντιπαράθεση
που υπέβοσκε στις δύο προηγούμενες δεκαετίες μορφοποιείται 9 .
Η εκπαίδευση αντανακλά πραγματικά την εικόνα που η ίδια η
κοινωνία έχει δημιουργήσει για τον εαυτό της και η εικόνα αυτή σε
μεγάλο βαθμό είναι κοινή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Επιπλέον
εκφράζει και το καθεστώς, στο οποίο η κοινωνία προσαρμόζει τα
παιδιά της. Ό,τι δεν επιτυγχάνεται από τις ανανεωτικές φωνές μιας
μειοψηφίας, θα γίνει πράξη με το πέρασμα των χρόνων. Η εξέλιξη
των εκπαιδευτικών πραγμάτων προϋποθέτει κοινωνικές μεταβολές.
Η παιδαγωγική στην Ελλάδα την εποχή αυτή εκφράζεται μέσα
από ένα πλέγμα συμβουλών, παρατηρήσεων και κριτικής και δεν έχει
να επιδείξει ολοκληρωμένες θεωρητικές συλλήψεις. Παρατηρείται
γενικά μίμηση ευρωπαϊκών προτύπων, και, επειδή κι αυτά μιμούνται
παλαιότερα πρότυπα, ευκολότερα μεταμορφώνονται και εξειδανικεύο-
νται. Ορισμένα δημοκρατικά χαρακτηριστικά που είναι δυνατόν να
καταγραφούν την εποχή αυτή δημιουργούν μεγαλύτερη σύγχυση και
10
αντίφαση . Η άποψη ότι «κατ' ευτυχίαν δεν υπάρχει πλέον εις τους
Έλληνας η πρόληψις των βαρβάρων εθνών η απαγορεύουσα εις το
ήμισυ μέρος του ανθρωπίνου γένους τον φωτισμόν και την ανάπτυξιν
των διανοητικών δυνάμεων» 11 , βρισκόταν πολύ μακριά από την καθη­
μερινή πρακτική.
Η σπουδαιότητα των κειμένων της εποχής, βρίσκεται μόνο στο
ότι αποκαλύπτουν τις επίσημες προθέσεις για τη δημιουργία σταθε­
ρών προτύπων. Η αξία τους όμως είναι μικρότερη αν συγκριθούν με
τον τρόπο ζωής, στον οποίο υποτάχθηκαν τα κορίτσια. Γι * αυτό πολύ
πιο κοντά στην αλήθεια, για να δώσουμε την εικόνα της γυναίκας της
ΙΛΡΟΛΟΠΚΟΣ ΙτΛΕΓΧΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΟΠΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ 97

περιόδου αυτής, θα είμαστε αν μελετήσουμε τις συνήθειες και τις

τάσεις της κοινωνίας και όχι τα επίσημα κείμενα.
Ωστόσο, για να μείνουμε πιστοί στα κείμενα, θα χρησιμοποιή­
σουμε τους όρους και τις εκφράσεις τους αν και έχουν υποστεί από
τότε εννοιολογική διαφοροποίηση.
Πριν α π ' όλα θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η χρησιμοποίηση
των όρων ανατροφή (αγωγή) και εκπαίδευση, δε θα γίνει στο μέτρο
του δυνατού, αδιαφοροποίητα. Ο πρώτος όρος είναι ευρύτερος, ενώ ο
δεύτερος αναφέρεται μόνο στη μόρφωση. Με την αγωγή διαμορφώνο­
νται τα ήθη και το πνεύμα, για να προετοιμαστεί το παιδί με τρόπο
ολοκληρωμένο για τη μελλοντική του ζωή, Η συχνή χρήση του όρου
το 19ο αιώνα σχετικά με την εκπαίδευση των θηλέων προϋποθέτει ότι
δεν μπορεί να νοηθεί εκπαίδευση θηλέων χωρίς την ύπαρξη αγωγής
(ανατροφής) 12 .
Τα παιδαγωγικά κείμενα του περασμένου αιώνα, που αναφέρονται
στην αγωγή χωρίς να μπαίνουν σε λεπτομέρειες, ασχολούνται γενικά
με την εκπαίδευση των αγοριών. Έχουν συνταχθεί με τέτοιο τρόπο,
ώστε να φτάνει κανείς στο σημείο να πιστέψει ότι δεν υπάρχουν
κορίτσια. Ο μαθητής βέβαια δεν είναι κάτι αφηρημένο: είναι γένους
αρσενικού. Τα κορίτσια αποτελούν μια ειδική κατηγορία, για την
οποία πρέπει να υπάρχει μια ειδική φροντίδα. Γι ' αυτό αποτελούν
αντικείμενο ειδικών έργων 1 3 . Απευθύνονται σ 'αυτά με μια διαφορετι­
κή γλώσσα - τα σχολικά εγχειρίδια που προορίζονται για τα κορίτσια
πρέπει να συντάσσονται με έναν πιο ευχάριστο τρόπο, να είναι
σύντομα και γενικά προσαρμοσμένα στη φύση τους, γιατί «άτοπον
είνε... η γυνή να λάβη ίσην προς τον άνδρα παίδευσιν»· προτείνεται
λοιπόν γενική «του πνεύματος μόρφωσις διάφορος της συστηματικότε­
ρος και επιστημονικωτέρας γυμνασιακής των αρρένων 14 .
Μάλιστα για τη διασφάλιση και τον έλεγχο της αγωγής των θηλέ­
ων προτάθηκε με επίταση και η «κατ" οίκον» εκπαίδευση. Ο Σαρίπο-
λος υποστηρίζει την άποψη ότι η μητέρα πρέπει να εκπαιδεύσει τα
κορίτσια της στο σπίτι και όχι στα δημόσια σχολεία, γιατί η γυναίκα
προορίζεται να διαδραματίσει τον κοινωνικό της ρόλο στην οικογε­
15
νειακή εστία . Η άποψη αυτή είχε σημαντικό αριθμό εκπροσώπων
και συνδέεται άμεσα και με τη διαδομένη και στην Ευρώπη αντίληψη
ότι η μητέρα είναι η καλύτερη παιδαγωγός και ότι η αξία της μητρι­
κής αγωγής είναι αδιαφιλονίκητη. Ο εκφραστής των «ιδιότροπων
αυτών θεωριών» Σαρίπολος, θα βρει οπαδούς και θασιώτες ως προς
98 Β" ΜΕΡΟΣ

την «κατ' οίκον» εκπαίδευση, ενώ αντίθετα οι αστές μητέρες της

αθηναϊκής κοινωνίας δε θα δεχτούν να παίξουν το ρόλο της μητέρας
παιδαγωγού, αλλά ακολουθώντας τις συνήθειες της τάξης τους θα
εμπιστευθούν το ρόλο αυτό σε ξένες δασκάλες,
Η καταστρατήγηση με αυτόν τον τρόπο της μητρικής αγωγής θα
προκαλέσει φωνές διαμαρτυρίας από την πλευρά του Σαρίπολου,
«Μόναις δε ταις ορφαναίς μητρός ήθελον επιτρέπει ν ' ανατρέφωνται
απ' άλλων γυναικών».
Τα οργανωμένα ιδιωτικά παρθεναγωγεία από τη δική τους πλευ­
ρά, ενώ κρατούν αρνητική, όπως είναι φυσικό, στάση στην «κατ*
οίκον» εκπαίδευση, συμφωνούν με τον Σαρίπολο για την αξία της
μητέρας παιδαγωγού. Γι ' αυτό στους κανονισμούς και διοργανισμούς
τους τονίζουν ότι ο κύριος στόχος των εκπαιδευτηρίων τους είναι η
διαμόρφωση της μητέρας παιδαγωγού 17 .
Η εκπαίδευση λοιπόν των θηλέων μπορεί να είναι δημόσια ή
ιδιωτική. Η ιδιωτική με τη μορφή της «κατ* οίκον» εκπαίδευσης, ή
εξωτερική αποτελεί τον κύριο τύπο της Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων
κατά τον 19ο αιώνα.
Λόγω των κοινωνικών αυτών αντιλήψεων τα εκπαιδευτήρια δημό­
σια και ιδιωτικά χρησιμοποιούσαν και πρόβαλλαν ελκυστικά μέσα
για να καθησυχάσουν^τους φόβους και να πείσουν την πελατεία τους
ότι η εκπαίδευση δε θα οδηγούσε τα κορίτσια σε παρέκκλιση από τον
κοινωνικό ρόλο τους. Ένα από τα ελκυστικά αυτά μέσα ήταν το
μάθημα της οικιακής οικονομίας και η διδασκαλία των εργόχειρων 1 8 .
Η διαφοροποιημένη λοιπόν αγωγή για τα δύο φύλα, κοινή σε
ολόκληρη την Ευρώπη, θα επικρατήσει και στην Ελλάδα. Αν στη
διαφοροποιημένη φυλετικά αγωγή και εκπαίδευση των θηλέων προ­
σθέσουμε, για την ανώτερη μέση βαθμίδα της, και την ταξική μορφή
που πήρε με την «ξενίζουσα ημιμάθεια», η οποία είχε ως αποτέλεσμα
την αλλοίωση της εθνικής αγωγής, θα έχουμε διαγράψει σε γενικές
γραμμές το πλαίσιο στο οποίο κινήθηκε η μόρφωση των θηλέων το
19ο αιώνα στην Ελλάδα.
Για παράδειγμα τα κορίτσια των «επισημότερων οικογενειών»
είναι μαθήτριες των γνωστών παρθεναγωγείων (Χίλλ, ΦΕ, Σουρμελή,
κ.ά.), για τις οποίες το πρόγραμμα περιλαμβάνει, με αδρά δίδακτρα 19 ,
πλούσιο γενικό επίχρισμα γνώσεων, που δεν είναι δυνατό να δοθεί
στις υπότροφες των δήμων. Αυτή η διάκριση γεννά και μια άλλη.
Πολύ διαδομένη είναι η πίστη ότι πρέπει να δοθεί στο παιδί μια
ΙΛ1 Ο Λ Ο Π Κ 0 1 LAI ΓΚΟΙ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ 99

εκπαίδευση εναρμονισμένη με την κοινωνική θέση που προορίζεται,

σύμφωνα με την καταγωγή του, να καταλάβει στην κοινωνία. Η
εκπαίδευση δηλαδή των θηλέων δεν προβλήθηκε ως μέσο για κοινω­
νική άνοδο 2 0 .
Δε βρίσκουμε πουθενά την άποψη ότι η εκπαίδευση θα μπορούσε
να προσφέρει στο κορίτσι τη δυνατότητα για κοινωνική ανέλιξη.
Αντίθετα, μάλιστα, υποστηρίζεται ότι κάτι τέτοιο συντελεί στη
δυστυχία του ατόμου. «Πρέπει να προκληθή η προσοχή της Συνελεύ­
σεως επί της καταλληλότητος των μαθημάτων προς την τύχην και
την κατάστασιν των παιδευομένων κορασιών. Ας προσέςωμεν μήπως
δ ι ' αγωγής πολυτελεστέρας παρ" όσον αρμόζει εις τον βαθμόν του
μέλλοντος βίου των προξενήσωμεν την δυστυχίαν αντί της ευτυχίας
αυτών. Αν όλα τα παιδευόμενα κοράσια ανατρέφονται ως τέκνα πλου­
σίων, δυσκόλως θέλουν συμμορφωθή με την τυχόν περιμένουσαν αυτά
πενιχράν μετά ταύτα δίαιταν» 21 .
Μέσα σε ένα κοινωνικό καθεστώς όπου ο παραπάνω ιδεολογικός
έλεγχος με τις αυστηρές οριοθετήσεις, βρίσκει πλατιά αποδοχή, είναι
φυσικό τα κορίτσια των διαφορετικών τάξεων να μην εκπαιδεύονται
όλα με τον ίδιο τρόπο. Το χάσμα βαθαίνει, όπως είναι επόμενο, στην
ανώτερη εκπαιδευτική βαθμίδα. Στη βαθμίδα αυτή, κοντά στην «κοινή
προίκα» για όλες τις γυναίκες (ράψιμο, πλέξιμο, κέντημα), προσθέ­
τουν ένα πλούσιο φορτίο από ξένες γλώσσες, καλούς τρόπους, μουσι­
κή και πιάνο. Η βελτίωση χρόνο με το χρόνο της ανώτερης μόρφω­
σης των θηλέων με την αναζήτηση δασκάλων με περισσότερα προσό­
ντα, θα διευρύνει το χάσμα ανάμεσα στην εκπαίδευση των πτωχών
και των πλούσιων κοριτσιών.
Ο φυλετικός και ταξικός χαρακτήρας της γυναικείας εκπαίδευσης
διευρύνεται στη δεύτερη βαθμίδα. Για να μελετήσουμε λοιπόν την
ανώτερη μόρφωση των κοριτσιών θα πρέπει να εξετάσουμε τον τρόπο
λειτουργίας των ανώτερων ιδιωτικών Παρθεναγωγείων. Από τη μελέ­
τη αυτή θα παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της Μέσης Εκπαίδευσης
θηλέων στον τόπο μας .
Παράλληλα όμως, θα μελετήσουμε και τις πρώτες ρωγμές που
εμφανίζονται από μια άλλη κοινωνική ομάδα εκδιαμέτρου αντίθετη.
Είναι οι φτωχές υπότροφες των δήμων και οι μαθήτριες του ΑΔΗΣΚ
της Ερμούπολης που προορίζονται για δασκάλες. Αυτές θα αμβλύ­
νουν στην αρχή δειλά και αργότερα, προς το τέλος του αιώνα, σημα­
ντικά τις διακρίσεις. Άλλωστε με την πάροδο του χρόνου σε συνάρ-
100 Β MtPOl

τηση με πολιτικές και εθνικές επιλογές η ανώτερη εκπαίδευση που

δόθηκε αρχικά με πολλές επιφυλάξεις για να ικανοποιήσει μια κοι­
νωνία προκαταλήψεων και σκληρών ηθών επιφορτίστηκε με καινού­
ριες υποχρεώσεις.
Η εκκλησία και η πολιτεία είδαν αυτή την εξέλιξη σαν ένα μέσο
αντίστασης, η πρώτη κατά των ιεραποστόλων και η δεύτερη σαν
μέσο εξάπλωσης των εθνικών αιτημάτων και προβολής εθνικών θέσε­
ων με την προσπάθεια της πνευματικής κυριαρχίας στο χώρο της
Ανατολής. Η κατεύθυνση αυτή που αρχίζει να διαφαίνεται στη δεκαε­
τία του 1850, ενισχύεται με το πέρασμα του χρόνου. Σ* αυτήν είναι
δυνατόν να διαβλέψει κανείς τα σπέρματα για μια δημόσια εκπαίδευ­
ση θηλέων στη μέση βαθμίδα της, η οποία όμως θα αργήσει πολύ να
πραγματοποιηθεί.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε, ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών στην
οθωνική περίοδο περιορίζεται νομοθετικά στην πρώτη βαθμίδα και
είναι φυλετικά διαφοροποιημένη, ενώ στη μέση βαθμίδα είναι φυλε­
τική και ταξική, εγκαταλειμένη στην ιδιωτική πρωτοβουλία.
Η μόνη ελπίδα, που διαφαίνεται για την ανατροπή της υφιστάμε­
νης κατάστασης είναι η Ελληνίδα δασκάλα. Το αίτημα για γενική
εκπαίδευση, που θα σήμαινε τη φυλετική άμβλυνση και τη λαϊκοποί-
ηση της εκπαίδευσης, θα αργήσει να γίνει πράξη.

3.2. Νομοθετικές ρυθμίσεις

Το εκπαιδευτικό σύστημα, που κυριάρχησε στην Ελλάδα, όχι

μόνο στην οθωνική περίοδο, αλλά ολόκληρο το 19ο αιώνα πρόβλεπε
για τα αγόρια τρεις κύκλους σπουδών: Δημοτικό (α' κύκλος), Ελλη­
νικό και Γυμνάσιο ( β ' κύκλος) και Πανεπιστήμιο (γ' κύκλος), τους
οποίους και ρύθμισε νομοθετικά.
Αντίθετα για τα κορίτσια, αν και η φοίτηση τους στο Δημοτικό
και το Διδασκαλείο κατοχυρώθηκε με το νόμο του 1834, η συμμετοχή
τους ακόμη και στον πρώτο κύκλο σπουδών ήταν περιορισμένη. Οι
λόγοι της άνισης συμμετοχής των δύο φύλων στην Πρωτοβάθμια
Εκπαίδευση συνοψίζονται κυρίως σε τρεις:
α) Ο αποκλεισμός των κοριτισών από τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευ­
ση, με το νόμο του 1836, απέκλειε τη φοίτηση τους στο Δα, αφού
σύμφωνα με το νόμο, εγγράφονταν σ' αυτό απόφοιτοι της Β'
τάξης του Ελληνικού,
ΝΟΜΟΘΙ- Ι ΙΚΕ£ Ρ Υ Θ Μ Ι Σ Η ! 101

β) τα κοινωνικά ήθη δεν επέτρεπαν τη φοίτηση τους στο Δα, αν και

αυτό τουλάχιστον επίσημα δεν εκφράστηκε και
γ) η πολιτεία δεν ίδρυσε ιδιαίτερο Δθ, ώστε να μη βρίσκεται ούτε σε
διάσταση με το νόμο του 1834 ούτε με τις πραγματικές κοινωνι­
κές ανάγκες, που επανειλημμένα είχαν επισημανθεί 23 .
Έ τ σ ι οι παραπάνω λόγοι είχαν ως συνέπεια να ατονήσει το ευερ­
γετικό άρθρο του νόμου (άρθρο 6) για την υποχρεωτική Πρωτοβάθμια
Εκπαίδευση των θηλέων, αφού προϋπόθεση για να ισχύσει ήταν η
ύπαρξη διδασκαλισσών 2 4 .
Η αισιόδοξη προοπτική που είχε διαφανεί πριν από τη νομοθετι­
κή ρύθμιση χάρη στην ύπαρξη ορισμένων προϋποθέσεων, όπως
παραδείγματος χάρη η πρώιμη συμμετοχή κοριτσιών κατά την καπο-
διστριακή περίοδο στις Ελληνικές Σχολές και η ύπαρξη, στο μεσο­
διάστημα 1831-1834, Ελληνικών Σχολείων στην Αθήνα (Hill), στη
Σύρο (Hildner) και στο Ναύπλιο (Volrteraiige), είχε ενισχύσει τις
ελπίδες ότι οι Ελληνίδες θα μετείχαν στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
και ότι η πολιτεία δε θα αδιαφορούσε. Με τη δημοσίευση όμως του
νόμου του 1836 διαψεύδονται οι ελπίδες αυτές και η Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση θηλέων οδηγείται στην πράξη σε περιθωριοποίηση. Η
πολιτεία ως αντιστάθμισμα επιτρέπει στην ιδιωτική πρωτοβουλία να
καλύψει το κενό.
Το γεγονός αυτό δεν έμεινε απαρατήρητο ούτε και στην εποχή
του. Απόπειρες για να γεφυρωθεί το χάσμα από επίσημους φορείς με
τη δημιουργία ενός ενδιάμεσου τύπου σχολείου θηλέων στην Αθήνα
ανάμεσα στο Δημοτικό και στο Ελληνικό στα 1840 και 184221 δεν
καρποφόρησαν. Έτσι η κατάσταση δε μεταβλήθηκε και η Μέση
Εκπαίδευση θηλέων, εάν εξαιρέσουμε το ΑΔΗΣΚ στην Ερμούπολη,
δημιούργημα της δημοτικής αρχής με σαφείς προθέσεις να λειτουργή­
σει ως «Ελληνικό Σχολείο», όχι μόνο παρέμεινε ιδιωτική υπόθεση,
ελεγχόμενη σε μεγάλα ποσοστά από ξένους, αλλά παρουσίαζε ποιοτι­
κή και ποσοτική διαφοροποίηση από τη Μέση Εκπαίδευση των
αρρένων.
Εν τω μεταξύ οι παραπάνω εκκρεμότητες απασχολούσαν το
Υπουργείο Παιδείας, που με διατάγματα και εγκυκλίους από το 1852
και μετά, με οριακή στιγμή το 1856, προσπαθούσε, χωρίς να ανατρέ­
ψει το νομικό καθεστώς που επικρατούσε, να δώσει βραχυπρόθεσμες
λύσεις με το να επιβάλει με αυστηρές συστάσεις την εφαρμογή των
ευεργετικών διατάξεων του νόμου για την εκπαίδευση των θηλέων.
102 Β' ΜΕΡΟΣ

Όπως ήταν φυσικό, οι εγκύκλιοι δεν έλυσαν το πρόβλημα.

Η ιστορία της εκπαίδευσης της οθωνικής περιόδου, που εγκαινιά­
ζεται με το νόμο της Αντιβασιλείας του 1834 για τη Στοιχειώδη
Εκπαίδευση των δύο φύλων, κλείνει με το Β.Δ. του 1861, με το οποίο
αναγνωρίζεται το ανώτερο Σχολείο της ΦΕ ως Δθ.
Ό π ω ς έχουμε επισημάνει, ο 19ος αιώνας δεν υπήρξε ένα εντελώς
νέο ξεκίνημα για την προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης. Ακόμη
εξακολουθούν να επικρατούν οι κοινωνικές αντιλήψεις για την κατω­
τερότητα της γυναίκας, και οι παλαιότερες παιδαγωγικές απόψεις για
την υποτυπώδη εκπαίδευση της, ώστε να ανταποκριθεί στο έργο της
μητέρας παιδαγωγού και της συζύγου. Οι πάγιες αυτές θέσεις δεν
ήταν δυνατό να ανατρέψουν την οικογενειακή ιεραρχία και την κοι­
νωνική εικόνα.
Η κοινωνία του 19ου αιώνα, χωρίς να αρνιέται τις κοινωνικές
επιπτώσεις από την αμάθεια των γυναικών, αποδέχεται την ανάγκη
μόνο για μια επιμελημένη εκπαίδευση των κοριτσιών των ανώτερων
κοινωνικών τάξεων, ώστε να εκπληρώνουν τα μελλοντικά τους
καθήκοντα.
Με τον τρόπο αυτό διατηρείται και το φυλετικό χάσμα και η
ταξική ανισότητα.
Τα κορίτσια των κατώτερων κοινωνικών τάξεων είχαν ως μόνη
αξιοπρεπή επαγγελματική διέξοδο, προσδιορισμένη ταξικά, το επάγ­
γελμα της δασκάλας.

Ο νόμος του 1834 και η Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση των θηλέων.

Παρουσίαση και ανάλυση

Η Δημοτική μας Εκπαίδευση και για τα δύο φύλα ρυθμίστηκε

νομοθετικά από την Αντιβασιλεία με το νόμο του 1834 .
Έ χ ε ι πολλές φορές ως τώρα επισημανθεί ότι ο νόμος αυτός, που
συντάχθηκε για να αντιμετωπίσει τις εκπαιδευτικές ανάγκες του νέου
ελληνικού κράτους, παρόλο που αντανακλούσε τις ανανεωτικές
εκπαιδευτικές τάσεις της Δυτικής Ευρώπης, δεν απέδωσε, γιατί δεν
είχε προηγηθεί η μελέτη της ελληνικής κοινωνίας και πραγματικό­
τητας.
Κοινό τόπο αποτελούν επίσης οι διαπιστώσεις ότι οι αιτίες, που
οδήγησαν στη χαλαρή και υποτυπώδη εφαρμογή του νόμου αυτού,
και είχαν ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα τη χαμηλή στάθμη της Δημο­
τικής μας Εκπαίδευσης οφείλονται στην έλλειψη των αναγκαίων
NOMOefclIKfcZ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ 103

προϋποθέσεων του νεοσύστατου κράτους και στην πολιτική αδράνεια

και αδυναμία για την επιβολή των ευεργετικών μέτρων που περιλάμ­
βανε ο νόμος.
Τα ευεργετικά αυτά μέτρα, που αποτελούσαν τα βασικά στοιχεία
της υπό ανάπτυξη αστικής παιδαγωγικής θεωρίας, όπως η υποχρεωτι­
κή δωρεάν εκπαίδευση, η χρονική έκταση των σπουδών και η ποικι­
λία των μαθημάτων, δεν έφτασαν στα παιδιά των κατώτερων τάξεων
και ιδιαίτερα στα κορίτσια 2 8 .
Από πολύ νωρίς τονίστηκαν οι σοβαρές αδυναμίες που παρου­
σίαζε στην εφαρμογή του ο νόμος και γ ι ' αυτό χαρακτηρίστηκε λει­
τουργικά δυσεφάρμοστος. Η ανάθεση στους δήμους να ιδρύουν, να
κατευθύνουν και να εποπτεύουν τη λειτουργία των Δημοτικών Σχο­
λείων συγκέντρωσε τα περισσότερα πυρά της αρνητικής κριτικής.
Το αποκεντρωτικό και προοδευτικό αυτό 2 9 σύστημα απέτυχε για
τους παρακάτω λόγους:
1. οι περισσότεροι δήμοι δε διέθεταν οικονομικούς πόρους,
2. το πολιτιστικό τους επίπεδο ήταν πολύ χαμηλό,
3. δεν είχαν ασκηθεί σε ένα τόσο υψηλό έργο, που ήταν υποχρεωμέ­
νοι να αναλάβουν,
4. παρουσίαζαν οργανωτική ανεπάρκεια 30 και
5. είχαν διαφορετική εκτίμηση στην ιεράρχηση των κοινωνικών
αναγκών.
Τέλος, βαρύ πλήγμα για τη Δημοτική Εκπαίδευση υπήρξε η εξάρτη­
ση της από τον κομματικό μηχανισμό 3 1 .
Σε όλο το φάσμα των ανειλημμένων υποχρεώσεων τους οι δήμοι
έδειξαν παθητική αδράνεια. Δεν άσκησαν εποπτεία, δεν πλήρωναν
έγκαιρα τους πενιχρούς μισθούς 3 2 στο διδακτικό προσωπικό και διό­
ριζαν τους προσκείμενους στα κόμματα που εκείνοι υπηρετούσαν.
Βέβαια, υπήρξαν και δήμοι που αποτελούσαν εξαίρεση στη γενική
αυτή εικόνα. Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμε το δήμο της Ερμούπο­
λης και του Πειραιά.
Αφού, λοιπόν, τέτοια ήταν η γενική κατάσταση που παρουσίαζαν
οι δήμοι και η βοήθεια του κράτους ελάχιστη 3 3 , ήταν φυσικό να
ατονήσει ο νόμος του 1834 και η Δημοτική Εκπαίδευση να λει­
τουργήσει χωρίς να εφαρμοστούν βασικές διατάξεις του 3 4 .
Η εκπαίδευση των θηλέων, πέρα από ορισμένες τροποποιήσεις
στο πρόγραμμα μαθημάτων 3 , εξελίχτηκε τελείως διαφορετικά από την
εκπαίδευση των αρρένων.
104 Β MbPOZ

Η νομική ρύθμιση του θέματος χαρακτηρίζεται γενικά από μια

δυνητικότητα, η οποία τελικά στην πράξη, δεν μπόρεσε να δεσμεύσει
τους φορείς που επιφορτίστηκαν με την υλοποίηση της.
Στα άρθρα 58 και 68 του παραπάνω νόμου, τα οποία αναφέρονται
ειδικά στη Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών, παρατηρούμε ότι η
δεσπόζουσα έκφραση «όπου τούτο είναι δυνατόν» (άρθρο 58) «καθ" όσον
είναι ενεργητέα» (άρθρο 58), «αν ήνε δυνατόν να συντεθεί» (άρθρο
68), είναι περισσότερο ευχετική και λιγότερο ενδεικτική για την
πίστη του νομοθέτη στην πραγματοποίηση του σκοπού, στον οποίο
αποβλέπουν τα άρθρα αυτά.
1. Άρθρο 58: «Τα σχολεία των κορασιών όπου τούτο είνε δυνα­
τόν, πρέπει να ήνε χωριστά από τα των παίδων 3 , να προΐστανται δε
αυτών διδασκάλισσαι. Εις τα σχολεία των κορασιών εφαρμόζονται τα
ρηθέντα εις τους παραγράφους 1-3 και 6-57, καθ' όσον είνε
ενεργητέα».
Στο άρθρο 58, λοιπόν, ο νομοθέτης υποστηρίζει θεωρητικά τη
χωριστή εκπαίδευση, ενώ συγχρόνως δεν απαγορεύει και, κατά συνέ­
πεια, αποδέχεται ότι τα κορίτσια μπορούν να παρακολουθήσουν μαθή­
ματα στα δημοτικά σχολεία των αρρένων.
Παρά την εκφρασμένη όμως αυτή βούληση ο νομοθέτης εξαρτά
την οργάνωση χωριστών σχολείων για τα κορίτσια από τις δυνατότη­
τες του κράτους να την εφαρμόσει, πράγμα όμως που δε συμβαίνει με
την εκπαίδευση των αγοριών .
2. Στα άρθρα 4 και 5 «Περί των δημοσυντηρήτων δημοτικών
σχολείων» που δεν αναφέρονται στα σχολεία θηλέων, ο νομοθέτης
αφενός ορίζει τη σταδιακή ίδρυση ενός σχολείου αρρένων σε κάθε
δήμο (άρθρο 4), και αφετέρου για την άμεση αντιμετώπιση του προ­
βλήματος προτείνει τη λύση της ένωσης «πολλών γειτνιαζόντων
δήμων προς ανέγερσιν και διατήρησιν ενός δημοτικού Σχολείου».
Τα άρθρα, τα οποία καθορίζουν την υποχρέωση των δήμων να
προχωρήσουν στην ίδρυση δημοτικών σχολείων, αναφέρονται μόνο
στη Δημοτική Εκπαίδευση των αγοριών.
Συνεπώς οι δήμοι δεν υποχρεώνονται, όπως στην περίπτωση των
αγοριών, να ιδρύσουν χωριστά σχολεία θηλέων, χωρίς όμως και το
κράτος να αναλαμβάνει άλλη πρόσθετη σχετική μέριμνα για την
εκπαίδευση των κοριτσιών.
3. Στο τρίτο, βέβαια, τμήμα του νόμου (άρθρο 59), στο «Περί των
παρά της κυβερνήσεως διατηρουμένων σχολείων», βρίσκουμε ότι η
ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ 105

Κυβέρνηση «επιφυλάττει εις εαυτήν το δικαίωμα της από του γενικού

εκκλησιαστικού ταμείου συστάσεως και διατηρήσεως και άλλων
σχολείων δημοτικών εις όσους δήμους κρίνει αναγκαίον ή εις τοιού­
τους, όσοι δια πτωχίαν δεν δύνανται να συστήσωσι και διατηρήσωσι
ιδιαίτερον δημοτικόν σχολείον».
Το άρθρο αυτό δεν καθορίζει αν τα σχολεία αυτά θα είναι σχο­
λεία αρρένων ή θηλέων.
Η ιστορία της εκπαίδευσης όλο το 19ο αιώνα δείχνει ότι δεν
εφαρμόστηκαν τα ευεργετικά μέτρα του νόμου, ιδιαίτερα όσα αναφέ­
ρονται στην εκπαίδευση των κοριτσιών, αλλά αντίθετα η εκπαίδευση
διατήρησε έντονα το φυλετικό της χαρακτήρα.
Η υποχρεωτική εκπαίδευση εκτός από την έλλειψη των κρατικών
μέτρων για την επιβολή της δεν ίσχυσε και εξαιτίας της άγνοιας των
γονέων και των οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε η ελληνική
οικογένεια 3 8 .
Τα αριθμητικά στοιχεία είναι αποκαλυπτικά, ιδιαίτερα στην
περίπτωση των κοριτσιών. Ο αριθμός των θηλέων που φοιτά στο
δημοτικό σχολείο στα 1855 μπορεί να συγκριθεί μόνο με τον αριθμό
των αγοριών που φοιτά στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. Εκείνο λοιπόν
που χαρακτηρίζει από τη μια μεριά την εκπαίδευση των θηλέων λίγο
πριν από τη λήξη της οθωνικής περιόδου είναι η περιθωριοποίηση
και από την άλλη η έντονη φυλετική ανισότητα?9.
Εάν στην παραπάνω εικόνα προσθέσουμε και την ελλιπή φοίτη­
ση ακόμα και εκείνων των κοριτσιών που δηλώνεται αριθμητικά ότι
παρακολούθησαν τα μαθήματα στο δημοτικό σχολείο, καταλήγουμε
στο συμπέρασμα ότι από τα κορίτσια του λαού πολύ λίγα έφταναν
στην τελευταία τάξη του δημοτικού 4 0 . Με τα δεδομένα αυτά δε θα
ήταν σκόπιμο να μιλήσουμε για τη θεμελιώδη αξία της υποχρεωτικής
εκπαίδευσης, που θα οδηγούσε στη λύση και πολλών κοινωνικών
προβλημάτων, εάν εφαρμοζόταν .
Ανασταλτικός παράγοντας στο να παρακολουθήσουν και τα
κορίτσια τα μαθήματα του δημοτικού σχολείου στάθηκε χωρίς αμφι­
βολία και η μεικτή φοίτηση. Το προωθημένο παιδαγωγικό και κοινω­
νικό αυτό σύστημα δεν προσέλκυσε μεγάλο αριθμό μαθητριών και
δε βοήθησε στην εξάπλωση της εκπαίδευσης των θηλέων. Η μεικτή
φοίτηση, στο μέτρο που εφαρμόστηκε ως λύση ανάγκης, για τις
οικονομικές δυνατότητες του περασμένου αιώνα, ήταν σε διάσταση με
τις κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής και επέδρασε αρνητικά στην
106 Β' ΜΕΡΟΣ

εξάπλωση της γυναικείας εκπαίδευσης.

Διδασκαλείο Θηλέων: Σύμφωνα με τα άρθρο 65-66 προβλέπεται
η ίδρυση Διδασκαλείου από το οποίο θα αποφοιτούσαν ικανοί
δάσκαλοι και δασκάλες. Για την πρακτική άσκηση των δασκάλων ο
νόμος πρόβλεπε τη σύσταση πρότυπου σχολείου (άρθρο 67) 43 .
Για την άσκηση των διδασκαλισσών το άρθρο 68 επιτρέπει την
ίδρυση πρότυπου σχολείου θηλέων ανάλογα με τις υφιστάμενες δυνα­
τότητες: και το άρθρο 68 αντιμετωπίζει το θέμα με το ίδιο πνεύμα,
όπως και τα άρθρα 58 και 68: «Αν ήνε δυνατόν να συντεθεί το διδα-
σκαλείον με εν σχολείον κορασιών, τότε το σχολείον τούτο θέλει
χρησιμεύσει επίσης ως πρότυπον, προς γύμνασιν των διδασκαλισ­
σών». Δηλαδή και εδώ η ίδρυση πρότυπου δημοτικού σχολείου θηλέ­
ων κρύβει με την έκφραση της δυνητικότητας το σπέρμα του απίθα­
νου και απραγματοποίητου.
Ενώ το Δα λειτούργησε από το 1834, ανάλογο Δθ δεν ιδρύθηκε
το 19ο αιώνα 4 . Για τα κορίτσια το θέμα εκγαταλείφθηκε στην ιδιωτι­
κή πρωτοβουλία «και η Πολιτεία παρηκολούθει αυτήν ως απώτερος
θεατής, επεμβαίνουσα μεν οπωσδήποτε εν απολύτω ανάγκη, αλλά
σχεδόν ακουσίως και ωσεί επρόκειτο περί βάρους περιττού».

Η Εφαργμογή το« νόμου — Προβλήματα — Προσπάθειες για βελτίωση

Προβλήματα:

Επειδή η εφαρμογή του νόμου συνάντησε πολλές δυσκολίες στη

μακρά ζωή του από το 1834 - 1895, η πολιτεία προσπάθησε με νομο­
45
θετικές και διοικητικές ρυθμίσεις (διατάγματα - εγκυκλίους) να
αποσαφηνίσει και να ενεργοποιήσει ορισμένες ουσιώδεις διατάξεις
του σχετικά με την εκπαίδευση των θηλέων.
Η νομοθετική παραγωγή, την περίοδο 1834-1862 που απέβλεπε
σε συγκεκριμένες βελτιώσεις, τοποθετείται κυρίως μετά το 1850,
αρκετά δηλ. χρόνια μετά την ψήφιση του νόμου και είναι ποσοτικά
περιορισμένη, ενώ ποιοτικά χαρακτηρίζεται συγχρόνως από φραστι­
κή αυστηρότητα και από ένα παραινετικό και συμβουλευτικό τόνο.
Οι συμπληρωματικές αυτές ενέργειες από την επίσημη πολιτεία
είναι δηλωτικές κάποιας ευαισθητοποίησης και εκφράζουν μια μικρή
κίνηση ζημώσεων και πιέσεων, που ασκείται στη Βουλή ή στον τύπο,
η οποία όμως είναι ακόμη ανίσχυρη για ουσιαστικές αλλαγές και
ανατροπή της κατάστασης που ισχύει.
ΝΟΜΟΘΚΠΚΕΣ ΡΥβνΠΣΕΙΙ 107

Παρόλο που από πολύ νωρίς είχε τονιστεί από επίσημους φορείς
η αδυναμία της εφαρμογής του νόμου 4 6 και είχαν διατυπωθεί προτά­
σεις βελτίωσης για τη στάθμη της Δημοτικής μας Εκπαίδευσης, η
κατάσταση έμενε αμετάβλητη.
Μετά όμως από τα πολιτικά γεγονότα του 1843 και 1848 οι φωνές
της κριτικής για τη στάθμη γενικά της εκπαίδευσης μας 4 και ιδιαίτε­
ρα της Δημοτικής 4 8 πολλαπλασιάστηκαν.
Ως το 1850 τα μόνα προβλήματα σχετικά με την εκπαίδευση των
κοριτσιών που αποτέλεσαν το αντικείμενο επίσημων συζητήσεων
υπήρξαν η εξάπλωση της εκπαίδευσης των μαιών σε όλο το κράτος
με το σύστημα της επιλογής και εκπαίδευσης μαθητριών από τις
επαρχίες 4 9 και ο σκανδαλώδης τρόπος, με τον οποίο γίνονταν οι
προσλήψεις των υποτρόφων κοριτσιών στη ΦΕ 5 0 .
Τα πρώτα σημάδια κάποιας ευαισθητοποίησης σχετικά με το
θέμα που μας απασχολεί, εμφανίζονται μετά το 1850 όχι μόνο στη
Βουλή, αλλά και στις εγκυκλίους των υπουργών Σ. Βλάχου και Χ.
Χριστόπουλου 5 1 . Οι δύο υπουργοί εκφράζουν περίπου το ίδιο πνεύμα
και επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην ανισότητα που παρατη­
ρείται στην εκπαίδευση των δύο φύλων.
Στην προσπάθεια τους να βελτιώσουν την κατάσταση επιβάλλουν
τη χωριστή εκπαίδευση 5 2 , τονίζουν τα αγαθά που θα προκύψουν για
το κράτος και την κοινωνία από την υποχρεωτική εκπαίδευση και
τέλος προτείνουν την αντίστοιχη με τον αριθμό επαρχιών αύξηση
των υποτρόφων κοριτσιών στη ΦΕ, για να αντιμετωπιστεί η έλλειψη
διδασκαλισσών 5 3 .
Από την εξέταση των σχετικών διαταγμάτων και εγκυκλίων δια­
φαίνονται οι προθέσεις της πολιτείας και η μικρή κοινωνική πίεση
που ασκήθηκε για την εκπαίδευση των θηλέων.
Τα Β.Δ. αναφέρονται στο διδασκαλικό πτυχίο και οι εγκύκλιοι
κυρίως στο θέμα της χωριστής εκπαίδευσης και στην αναγκαιότητα
της υποχρεωτικής.
Α' Διατάγματα: Τα δύο πιο σημαντικά 5 4 διατάγματα της οθωνι­
κής περιόδου είναι το πρώτο της 11ης Ιουλ. το 1856 και το δεύτερο
της 13ης Οκτ. του 1861. Με το πρώτο «περί κανονισμού των εξετάσε­
ων των δημοδιδασκάλων» αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της μετάβα­
σης στην Αθήνα υποψήφιων διδασκαλισσών, προσδιορίζεται η σύ­
σταση της εξεταστικής επιτροπής και καθορίζεται ο τρόπος που θα
γνωστοποιείται ο βαθμός των διδασκαλισσών στις ενδιαφερόμενες 55 .
108 Β' ΜΕΡΟΣ

Είναι σαφές ότι η δημοσίευση του διατάγματος της 11ης Ιουλ.

του 1856 απηχεί μια κοινωνική πίεση. Η αύξηση του αριθμού των
θηλέων που προορίζονται για το διδασκαλικό επάγγελμα και φοιτούν
στα σχολεία των επαρχιών αναγκάζει την πολιτεία να εκδώσει και το
παραπάνω διάταγμα.
Και το επόμενο Β.Δ. της 13ης Οκτ. 1861 56 αναφέρεται στις εξετά­
σεις για το πτυχίο της δασκάλας. Επειδή, σύμφωνα με το άρθρο 66
παρ. 1 και 2 του «περί δημοδιδασκαλίας Νόμου της 6ης Φεβρ. 1834»,
το Δα δεν κατάρτιζε δασκάλες, αλλά μόνο εξέταζε τις υποψήφιες για
το διδασκαλικό επάγγελμα και τις βαθμολογούσε, ο αρμόδιος υπουρ­
γός πρότεινε να αναγνωριστεί το Διδασκαλείο της ΦΕ ως επίσημο Δθ
του Κράτους.
Το υπουργείο αιτιολόγησε την απόφαση του αυτή με το επιχεί­
ρημα ότι το Σχολείο της ΦΕ «παρέχει πλήρη εχέγγυα της εντελούς
εκπληρώσεως του σκοπού του νόμου, καθόσον αφορά τας μέλλουσας
ν ' αναλάβωσι την εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου διδασκάλισ­
σας» 57 .
Ειδικότερα το Β.Δ. του 1861 καθόριζε ότι: α) το Σχολείο της ΦΕ
αναγνωρίζεται «ως συμπληρούν το διδασκαλείον καθόσον αφορά την
μόρφωσιν και εξέτασιν των διδασκαλισσών» β) η κατάταξη στο Σχο­
λείο θα γίνεται σύμφωνα με τον ισχύοντα οργανισμό του Διδασκα­
λείου της ΦΕ και γ) την εξεταστική επιτροπή θα την αποτελούν ο
διευθυντής του Διδασκαλείου ως Πρόεδρος, και οι δάσκαλοι της ανώ­
τατης τάξης του Σχολείου ως μέλη, εφόσον έχουν άδεια από την
κυβέρνηση να διδάσκουν στην αντίθετη περίπτωση αναπληρώνονται
από καθηγητές του Διδασκαλείου.

Προσπάθεια για Ρελτίωση — Εγκύκλιοι από το 1852-1857

Η συμφοίτηση θηλέων και αρρένων υπήρξε ένα από τα σπουδαιό­

τερα θέματα που απασχόλησαν κυρίως τις κυβερνήσεις των ευρωπαϊ­
κών κρατών όχι μόνο το 19ο αιώνα, αλλά και τον 20ό, αφού η εκπαί­
δευση βρισκόταν κατά την έκφραση του Dupanloup "Sur les genoux
de l'Eglise". Έτσι στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη ίσχυσε η
χωριστή εκπαίδευση για τη διαφύλαξη των ηθών των νεαρών κορι-
> 58

τσιων .
Στην Ελλάδα τα πράγματα ξεκίνησαν κάπως διαφορετικά. Στην
επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο δεν τέθηκε το θέμα της
μεικτής ή όχι φοίτησης, αν και τα ιδιαίτερα σχολεία των κοριτσιών
ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ 109

που ιδρύθηκαν στο Ναύπλιο (1828), στο Ά ρ γ ο ς (1828), στην Ερμού­

πολη (1829) και στην Αίγινα (1830) διαγράφουν αμυδρά ποιες πρέπει
να ήταν οι πολιτικές και κοινωνικές προθέσεις.
Στην οθωνική περίοδο ο νόμος του 1834 χωρίς να απαγορεύει τη
μεικτή φοίτηση, για λόγους καθαρά οικονομικούς, αφού σχολεία αμι­
γή για τα κορίτσια δεν υπήρχαν, αφήνει να διαφανεί η πρόθεση της
πολιτείας για τη χωριστή εκπαίδευση των δύο φύλων.
Σύμφωνα με το άρθρο 58 τα κορίτσια μπορούσαν να φοιτήσουν
στα σχολεία των αγοριών, εάν δεν υπήρχαν ιδιαίτερα σχολεία θηλέ­
ων, ενώ όπου υπήρχαν θα λειτουργούσαν χωριστά και θα διευθύνο­
νταν από δασκάλες. Το καθεστώς αυτό ίσχυσε χωρίς καμιά κρατική
παρέμβαση και αντίδραση ως το 1852.
Το Σεπτέμβριο του 185259 η διοίκηση με εγκύκλιο της απαγορεύ­
ει τη συμφοίτηση, με το βασικό επιχείρημα ότι η «τοιαύτη επιμειξία
προκαταβάλλει σπέρματα δυσάρεστων συνεπειών», και συνιστά στους
νομάρχες να πάρουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, ώστε να απαγορευθεί
στο μέλλον η συμφοίτηση στα δημόσια και ιδιωτικά εκπαιδευτήρια,
και στους διευθυντές των σχολείων να οργανώσουν τμήματα αμιγή
θηλέων και αρρένων.
Ο κοινωνικός περίγυρος επιβάλλει τη χωριστή εκπαίδευση, την
οποία θεωρεί ουσιώδη προϋπόθεση για τη διεύρυνση της συμμετοχής
των θηλέων στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση 6 0 .
Παρόλο λοιπόν που η ενέργεια της διοίκησης φαίνεται ξαφνική,
στην πραγματικότητα εκφράζει την προσπάθεια του επίσημου κρά­
τους να εναρμονιστεί με τις απαιτήσις της εποχής. Έτσι η μικρή
εκστρατεία που έχει αρχίσει από τη Βουλή ενισχύεται και με τα κεί­
μενα εκπαιδευτικού προβληματισμού, που δημοσιεύονται αυτή την
περίοδο.
Σύμφωνα με την εγκύκλιο «ουδείς δύναται του λοιπού εν τω αυτώ
οικήματι να διατηρή διδακτήριον αρρένων και κορασίδων, καίπερ
αυλιζομένων δι ' ετέρας εισόδου και διαμενόντων εις διάφορον ορο-
φήν».
Η τάξη βέβαια από την «τοιαύτην επιμειξίαν», όπως άλλωστε
αποδείχτηκε στην πράξη, όχι μόνο δεν ήταν δυνατό να αποκαταστα­
θεί μέσα στα χρονικά όρια των δύο μηνών, αλλά αντίθετα η συμφοί­
τηση ίσχυσε για πολλά χρόνια 6 1 .
Το σημαντικό στην παραπάνω εγκύκλιο δεν είναι το απλουστευ­
τικό πνεύμα με το οποίο αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο πρόβλημα
110 Β' ΜΕΡΟΣ

ούτε η τεκμηρίωση που περικλείει για τη διείσδυση των θηλέων στα

σχολεία των αρρένων, αλλά το ότι η πολιτεία για πρώτη φορά ασχο­
λείται με προβλήματα που συνδέονται με τη γυναικεία εκπαίδευση.
Η εκγύκλιος αυτή αποτέλεσε το προοίμιο μιας σειράς επίσημων
ενεργειών, οι οποίες θα καταλήξουν στο διάταγμα του 1861.
Έ τ σ ι η δεύτερη εγκύκλιος του ίδιου υπουργού, Σ. Βλάχου, δύο
μόλις μήνες μετά, στις 4 Νοεμβρίου του 185262, αποτελεί τομή στην
αδράνεια της πολιτείας με τη δημόσια ομολογία ότι στους περισσό­
τερους δήμους του κράτους «η προεκπαίδευσις της νεολαίας γίνεται
ετεροζύγως» και συνεπώς πρέπει να ενδιαφερθούν οι νομάρχες για τη
βαθμιαία σύσταση σχολείων θήλεων όχι μόνο στις πρωτεύουσες των
επαρχιών, αλλά και στους πολυπληθέστερους δήμους.
Η επίσημη όμως αυτή διαπίστωση δε συνδέεται και με συγκεκρι­
μένα μέτρα, για να αρθεί η αδικία. Η ανάθεση και πάλι της ευθύνης
για την ίδρυση σχολείων θηλέων στους δήμους περιορίζει τα περιθώ­
ρια για αισιόδοξες σκέψεις, αφού δεν υπάρχει η δήλωση ότι το κρά­
τος θα ενισχύσει οικονομικά τους δήμους .
Ειδικότερα για την υλοποίηση του σχεδίου προτείνεται σε όσους
δήμους έχουν οικονομική δυνατότηα να ιδρύσουν σχολεία, να προϋ­
πολογίσουν τα αναγκαία έξοδα, ενώ για όσους οι πρόσοδοι είναι ανε­
παρκείς, η εγκύκλιος καταφεύγει σε παλιότερα μέτρα αντιμετώπισης,
που είχαν ισχύσει και στην επαναστατική και καποδιστριακή περίο­
δο, δηλαδή στην εκούσια συνεισφορά των δημοτών .
Το δεύτερο σοβαρό θέμα που θίγεται στην παραπάνω εγκύκλιο
είναι η ανεύρευση ικανών διδασκαλισσών, οι οποίες, για να μπορούν
να εκτελούν και τα οικογενειακά και τα υπηρεσιακά τους καθήκοντα
ανεπηρέαστες, είναι προτιμότερο να κατάγονται από την περιοχή
στην οποία θα διορίζονται.
Η λύση που προτάθηκε είναι η εξής: κάθε χρόνο, μετά τις θερι­
νές εξετάσεις, δύο από τις μαθήτριες, που θα είχαν αριστεύσει και
65
διακριθεί «επί επιμέλεια και ευφυία και κοσμιότητι ηθών» , να απο­
στέλλονται ως υπότροφες στη Φιλεκπαιδευτική, εφόσον βέβαια θα
66
υπήρχε θέση στο σχολείο της Εταιρείας .
Πιστεύουμε ότι η εγκύκλιος της 4ης Νοεμβρίου 1852 συμπληρώ­
νει τον κύκλο των πρώτων επίσημων παρεμβάσεων, που άρχισαν στις
10 Σεπτεμβρίου του 1852 . Τυπικά τουλάχιστον έπρεπε να βρεθεί
κάποια λύση, η οποία θα καθησύχαζε τις κοινωνικές αντιδράσεις που
είναι εύλογο ότι θα είχαν προκληθεί από την εγκύκλιο του Σεπτεμ-
ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ 111

βρίου που απαγόρευε τη συμφοίτηση.

Άλλωστε το μέτρο της πιθανής και αβέβαιης εισαγωγής των
κοριτσιών ως υποτρόφων στη ΦΕ, χωρίς να καθορίζονται οι υποχρε­
ώσεις και για τις υπότροφες και για την Εταιρεία, δε θα μπορούσε να
αποδώσει βραχυπρόθεσμα 69 .
Τα ίδια αυτά θέματα των εγκυκλίων του Σ. Βλάχου, πολλαπλα­
σιασμός των σχολείων θηλέων και αποστολή υποτρόφων από τους
δήμους στο σχολείο της ΦΕ, επανέρχονται στο προσκήνιο και με τις
βελτιωτικές εγκυκλίους του 1856.
Έτσι και πάλι η πολιτεία και στη φάση αυτή παραμένει εκτεθειμέ­
νη. Η λύση της ΦΕ, για την οποία είχαν ακουστεί ενστάσεις και σχό­
λια γενικά στο θέμα των υποτρόφων, δεν ήταν η ενδεδειγμένη .
Το επισφαλές στην παραπάνω επιλογή δε θα αργήσει να
αποδειχθεί.
Το 1855 είναι γνωστό ότι η Εταιρεία αρνείται να δεχτεί υποτρό­
φους με το επιχείρημα ότι δεν υπάρχουν θέσεις. Το Υπουργείο Παι­
δείας αναγκάζεται να εισηγηθεί στη Βουλή και να ψηφιστεί έκτακτο
«ενιαύσιο επίδομα» 10.000 δρχ. για τη ΦΕ. Μετά την ψήφιση του
ειδικού βοηθήματος η Εταιρεία δέχτηκε να εκπαιδεύει τις υπότροφες
των δήμων με 50 δρχ. δίδακτρα το μήνα 7 2 .
Η εκπαίδευση των διδασκαλισσών δεν είχε φτάσει στο σημείο να
απασχολεί σοβαρά το κράτος, ώστε να αποφασίσει την ίδρυση δημό­
σιου Διδασκαλείου .
Νεκρό γράμμα χωρίς καμιά συνέχεια είχε παραμείνει και μια
σύντομη, αλλά σημαντική εγκύκλιος του ίδιου υπουργού, το 1853,
που θα μετέβαλε ριζικά, εάν ίσχυε, την επικρατούσα κατάσταση .

Τι προτείνεται με τις εγκυκλίους του 1856 και 1857

Με τις εγκυκλίους του Χ. Χριστόπουλου συμπληρώνονται και

διευρύνονται οι προτάσεις των εγκυκλίων του Βλάχου. Διατηρείται η
βασική πρόταση - λύση για τον πολλαπλασιασμό των σχολείων θηλέ­
ων με το σύστημα της αποστολής της καταλληλότερης μαθήτριας
από κάθε δήμο στη ΦΕ και διαφοροποιείται μόνο ως προς τους όρους
που θέτει. Οι όροι - υποχρεώσεις είναι: οι μέλλουσες υπότροφες να
είναι 15 τουλάχιστον ετών, να διδάξουν, μετά τις σπουδές τους, τρία
χρόνια το λιγότερο υποχρεωτικά στο δήμο ή στην επαρχία 7 5 , η οποία
έχει αναλάβει τη χρηματική επιβάρυνση, και να προετοιμάσουν στη
112 Β' ΜΕΡΟΣ

συνέχεια αυτές οι ίδιες τις μαθήτριες που θα τις διαδεχτούν.

Τα βασικά σημεία της εγκυκλίου βρίσκονται από τη μια μεριά
στη δήλωση, που γίνεται για πρώτη φορά, ότι οι δήμοι στην προσπά­
θεια τους θα βρουν συμπαραστάτη την κυβέρνηση 7 6 , και από την
άλλη, στη δημόσια αναγνώριση για την κοινωνική αναγκαιότητα της
εκπαίδευσης του γυναικείου φύλου. Ο Χ. Χριστόπουλος, χωρίς
βέβαια να απομακρύνεται από το κοινωνικό πλαίσιο που αποδέχεται
η εποχή του, εκφράζει την πίστη ότι μόνο μέσα από την εκπαίδευση
θα εκπληρωθούν με τον καλύτερο τρόπο οι τρεις πάγιοι ρόλοι που οι
γυναίκες καλούνται να διαδραματίσουν, της θυγατέρας, της συζύγου
και της μητέρας. «Η εκπαιδευθείσα κόρη και θυγάτηρ έσται φιλο-
στοργοτέρα και σύζυγος μάλλον περιζήτητος και μήτηρ αξιοτιμοτέρα
και οικονόμος χρησιμωτέρα» 77 .
Παρά την πίστη του υπουργού ότι το μέτρο «περί υποτρόφων
κορασιών εις την Φιλεκπαιδευτικήν Εταιρείαν» θα απέδιδε αμέσως
καρπούς, τα αποτελέσματα τον πρώτο χρόνο της εφαρμογής του
υπήρξαν ασήμαντα και απογοητευτικά. Το 1857 πέντε μόνο υπότρο­
φες από τους δήμους της Πύλου, της Χαλκίδας, Άμφισσας, Πάτρας
και Καλαυρίας φοιτούν στη ΦΕ 7 8 . Γι* αυτό στις 17 Νοεμβρίου 7 9 του
ίδιου χρόνου με άλλη εγκύκλιο του ο υπουργός Χριστόπουλος εκφρά­
ζει την αδυναμία να κατανοήσει την αδιαφορία των δήμων για ένα
τόσο σοβαρό θέμα, και τη μικρή ανταπόκριση που βρήκε η κρατική
πρωτοβουλία.
Προτείνει συμπληρωματικές εναλλακτικές λύσεις 8 0 για την απο­
στολή κοριτσιών στη ΦΕ υπενθυμίζοντας ότι η δαπάνη για τη Δημο­
τική Εκπαίδευση είναι υποχρεωτική.
Ο κύκλος των ενεργειών του 1856 ολοκληρώνεται τον επόμενο
μήνα, με την εγκύκλιο «περί εφαρμογής του άρθρου 6 του περί των
δημοτικών σχολείων νόμου» 81 , στην οποία ο ίδιος και πάλι υπουργός
επικρίνει την αδράνεια που έχει γενικά επιδειχθεί, με αποτέλεσμα
μετά από 22 χρόνια να μην έχει εφαρμοστεί το παραπάνω άρθρο και ο
λαός να είναι απαίδευτος.
Το μέτρο των υποτρόφων αρχίζει να μπαίνει ουσιαστικά σε λει­
82
τουργία από το 1858 . Ενδεικτικές είναι οι εγκύκλιοι των επόμενων
ετών, οι οποίες αντιμετωπίζουν πρακτικά μόνο και όχι ουσίας θέματα
σχετικά με τα προβλήματα των υποτρόφων 83 .
Στο τέλος της οθωνικής περιόδου, παρά τις ελάχιστες δαπάνες
που το κράτος χορηγούσε για τη Μέση Εκπαίδευση των θηλέων σε
Ο ΔΙΑΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ Μ Ε ΘΗΛΕΩΝ 113

σύγκριση με την εκπαίδευση των αρρένων , τα δημοτικά σχολεία

θηλέων έφτασαν τα 78 (1860).
Από το 1855, που ο αριθμός τους δεν ξεπερνούσε τα 52 85 , η αύξη­
ση είναι εντυπωσιακή.
Βέβαια στην αύξηση των σχολείων — αρρένων και θηλέων —
που παρατηρείται από το 1856 ως το 1862 συνέβαλε σημαντικά ο
νόμος ΤΛΗ' «περί προκαταβολών μισθοδοσιών των δημοδιδασκάλων
και δημοδιδασκαλισσών» και το διάταγμα «περί του τρόπου της πλη­
ρωμής του μισθού των δημοδιδασκάλων» .
Η συγκινητική εμμονή των κοριτσιών για συμμετοχή στη Μέση
Εκπαίδευση παρά τον περιθωριακό χαρακτήρα, που της είχε αποδο­
θεί, οδηγεί σε κάποια έστω μικρά ποσοστά συνειδητοποίησης για την
αναγκαιότητα ενός Δθ και μιας ανώτερης εκπαιδευτικής βαθμίδας 87 .
Παρόλο που ο δρόμος θα είναι ακόμη μακρύς για τη δημιουργία
δημόσιου Δθ 8 8 , οι πρώτες ρωγμές στο εκπαιδευτικό καθεστώς που
επικρατούσε έχουν συντελεστεί.

3.3. Ο διακανονισμός και έλεγχος της Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων

Η Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση θηλέων δε θεσμοθετήθηκε στην

περίοδο 1834-1862 ούτε όμως και στις επόμενες δεκαετίες του 19ου
αιώνα. Η έλλειψη θεσμών μεταφέρει στα επόμενα χρόνια μια σειρά
από ιδέες και τάσεις που θα προσδιορίσουν κατανάγκην την εξέλιξη
της γυναικείας εκπαίδευσης 89 .
Κατά την οθωνική περίοδο το γεγονός ότι η πολιτεία δεν ανέλα­
βε την ευθύνη για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση θηλέων με την
ίδρυση δημόσιων Παρθεναγωγείων για ανώτερη μόρφωση και Διδα­
σκαλείων για την απόκτηση του διδασκαλικού πτυχίου, είχε ως συνέ­
πεια να διατηρηθεί ο έντονος φυλετικός και ταξικός χαρακτήρας της.
Ο χαρακτήρας αυτός οδήγησε με τη σειρά του την εκπαίδευση
θηλέων στην περιθωριοποίηση, στην ευρύτατη εξάπλωση του ιδιωτι­
κού δικτύου, στη δραστηριοποίηση των ιεραποστόλων, στην παγίδευ­
ση της από τις ξένες παιδαγωγούς, στην άνιση κατανομή κατά γεω­
γραφικά διαμερίσματα και τέλος στην υποβαθμισμένη ποιότητα των
παρεχόμενων γνώσεων. Έτσι ο χαρακτηρισμός των σχολείων θηλέων
ως πρωτοβάθμιων από τη μια πλευρά και «ελληνικών» ή «ανώτερων
Παρθεναγωγείων» από την άλλη οφείλεται περισσότερο στους στό­
χους των εκπαιδευτηρίων αυτών και λιγότερο στο περιεχόμενο της
διδασκαλίας τους. Η πλειονότητα των μαθημάτων τις περισσότερες
114 Β' ΜΕΡΟΣ

φορές δεν ξεπερνά το στοιχειώδες επίπεδο. Το γεγονός ότι τα σχο­

λεία, ανώτερα και κατώτερα, ελέγχονται από τις κατά τόπους επιθεω-
ρητικές επιτροπές και το διευθυντή των δημοτικών σχολείων του κρά­
τους συνηγορεί ότι η ανώτερη μόρφωση των θηλέων δεν είναι τίποτε
άλλο παρά μια προέκταση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Στην
έκθεση Κοκκώνη (1839) ως διαφοροποιητικά στοιχεία ανάμεσα στα
τακτικά και μη τακτικά δημοτικά σχολεία θηλέων δηλώνεται μόνο
ότι στα πρώτα διδάσκονται επιπλέον τα χειροτεχνήματα, ενώ ανάμεσα
στα τακτικά δημοτικά σχολεία και στα Παρθεναγωγεία της Volme-
range, Hill και στο σχολείο της ΦΕ η διαφοροποίηση βρίσκεται στη
διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας 9 0 .
Οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει, λοιπόν, η Μέση Εκπαίδευση
των θηλέων οφείλονται στο φυλετικό και ταξικό της χαρακτήρα από
τη μια πλευρά και στις κοινωνικές ανάγκες από την άλλη, οι οποίες
χρόνο με το χρόνο προβάλλονται πιο έντονες.
Οι αυξανόμενες κοινωνικές ανάγκες υποτάσσουν τη Μέση Εκπαί­
δευση των θηλέων στον επαγγελματισμό. Κάτω από αυτά τα δεδομένα
η γυναικεία εκπαίδευση μετεωρίστηκε για δεκάδες χρόνια ανάμεσα σε
δύο στόχους: ανώτερη μόρφωση για τα κορίτσια των εύπορων οικο­
γενειών και διδασκαλικό πτυχίο για τα κορίτσια των ασθενέστερων
οικονομικά τάξεων, χωρίς όμως ουσιαστικά να εξυπηρετήσει καμιά
κοινωνική τάξη 9 1 . Σ 5 αυτό ακριβώς το σημείο διαπιστώνουμε τη σαφή
αντίθεση της με τη εκπαίδευση των αρρένων, η οποία εξυπηρέτησε
μια μειοψηφία που θα ακολουθούσε πανεπιστημιακές σπουδές μέσα
από ένα σχολικό καθεστώς, μονολιθικό και ανθρωπιστικό 92 .
Εκείνο που πρέπει να-γίνει σαφές είναι ότι ο προσπάθειες που
καταβάλλονται από την πολιτεία δεν αποβλέπουν στην ανάπτυξη ενός
δευτεροβάθμιου κύκλου σπουδών, του οποίου άλλωστε η έννοια δεν
είχε αποσαφηνιστεί 9 3 , αλλά στην επέκταση, κυρίως από την δεκαετία
του 1850, της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης των θηλέων με την αύξηση
των υποτρόφων στη ΦΕ από όλους τους δήμους του κράτους.
Γι ' αυτό και όλες οι παρεμβάσεις που κάνει η διοίκηση για δια­
κανονισμό του θέματος, της μέσης δηλ. μόρφωσης γυναικών, συνδέο­
νται μόο με τον επαγγελματικό της χαρακτήρα.
Ό λ ε ς οι εγκύκλιοι και τα διατάγματα που εμφανίζονται μετά το
1850 και συνιστούν ένα είδος διακανονισμού της Μέσης Εκπαίδευσης
των θηλέων κάνει εμφανή την αναγκαιότητα για την εκπαίδευση του
διδακτικού προσωπικού των δημοτικών σχολείων θηλέων με την εγγύ­
ηση του κράτους.
Ο ΔΙΛΚΛΝ0Ν1ΙΜ0Σ. ΚΑΙ Γ.ΛΕΓΧΟΠΗΣ Μ Ε ΘΗΛΗ2Ν 115

Η ιδεολογική στροφή που παρατηρείται στη δεκαετία του 1850

και εκδηλώνεται επίσημα με την αποκατάσταση των σχέσεων της
Εκκλησίας της Ελλάδας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντικατο­
πτρίζεται και στο γενικότερο κλίμα με την έντονη λαϊκή θρησκευτικό­
τητα και τη μαχητική έκφραση του εθνικισμού 94 . Ο αντίκτυπος από
τα παραπάνω είναι έκδηλος και στην εκπαίδευση 9 5 και ειδικότερα
στην εκπαίδευση των θηλέων. Είναι πολύ χαρακτηριστικές οι εγκύ­
κλιοι του Υπουργείου της Παιδείας 9 6 σχετικά με τη θρησκευτική
καθοδήγηση για την αύξηση των ωρών των θρησκευτικών μαθημάτων
σε όλα τα σχολεία αρρένων και θηλέων, ενώ η επιχειρηματολογία για
την επέκταση της εκπαίδευσης των θηλέων συνηγορεί υπέρ ενός
εθνικού μεσσιανισμού και ταυτίζεται με τις ιδέες του Μάρκου Ρενιέρη
για την αποστολή του ελληνισμού να κερδίσει το προβάδισμα στην
Ανατολή λύνοντας το φιλοσοφικό και το πολιτικό του πρόβλημα 9 7 .
Ιδιαίτερη ευαισθησία για την παραπάνω αποστολή επιδεικνύεται στα
νησιά των Κυκλάδων 58 . Οι Ερμουπολίτες χρόνο με το χρόνο αγκι­
στρώνονται σ* αυτές τις ιδέες, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο για τη
Μέση Εκπαίδευση θηλέων στην Ερμούπολη.
Έ τ σ ι , κατά την οθωνική περίοδο η κρατική παρέμβαση και ο
έλεγχος στη Μέση Εκπαίδευση των θηλέων, εκτός από ελάχιστες
περιπτώσεις, περιορίζεται σε εγγυήσεις του κράτους στην ιδιωτική
πρωτοβουλία ότι θα διασφαλίσει τη συνέχιση του έργου της. Δεν
ασκείται δηλαδή, ουσιαστική παρέμβαση. Η απουσία θεσμοθετικού
πλαισίου αφαιρεί από τη διοίκηση μια τέτοια δυνατότητα 99 .
Ως αποκαλυπτικό γεγονός για τα παραπάνω θα αναφέρουμε τη
διάσταση που δημιουργήθηκε ανάμεσα στη ΦΕ και το κράτος το
100
1852 για την προσθήκη της πέμπτης τάξης στο Ανώτερο Σχολείο
της Εταιρείας" τελικά διατηρήθηκε η τάξη αυτή, παρά την έντονη
αντίδραση της διοίκησης, και χωρίς το γεγονός αυτό να μεταβάλει
συνακόλουθα και την επέκταση των χρόνων σπουδών στο ΑΔΗΣΚ της
Ερμούπολης που εξακολουθεί να λειτουργεί ως τριετές Σχολείο ακο­
λουθώντας τη χρονική διάρκεια των Ελληνικών.
Το γεγονός ότι η πολιτεία δεν ανέλαβε την ευθύνη να δημιουργή­
σει ανώτερο Σχολείο για τα κορίτσια στην Αθήνα, σύμφωνα με τις
εισηγήσεις των Γραμματέων της Παιδείας Θεοχάρη και Φιλίππου
(1840 και 1842)101, αν και συντηρεί την ίδια περίοδο και εκπαιδεύει
υποτρόφους (Volmerange, Hill, ΦΕ), αποδεικνύει ότι παγιδεύτηκε στις
πιέσεις της ΦΕ και «εθεώρησεν εαυτήν απηλλαγμένην της φροντίδας
116 Β ΜΕΡΟΣ

ταύτης και ουδέποτε πλέον ενέκυψεν εις αυτήν» 102 .

Η εξέλιξη των πραγμάτων δικαίωσε την άποψη του Γραμματέα
Φιλίππου 1 0 3 . Αυτά όλα είχαν ως αποτέλεσμα ο ιδεολογικός έλεγχος
στη Μέση Εκπαίδευση θηλέων, να ασκείται από μερίδα πνευματικών
ανθρώπων, να είναι δηλαδή κοινωνικός και όχι κρατικός 1 0 4 .
ΣΗΜΚίΠΣΕΙΣ 117

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Μ Ε Ρ Ο Υ Σ Β ' (σ. 95-116)

Ι. Η ευαισθησία του Κυβερνήτη για την εθνική αγωγή ανατρέπεται στην επόμενη
περίοδο. Στην οθωνική περίοδο υπέρμαχος της εξάπλωσης των αλληλοδιδακτικών
σχολείων ο Α. Φατσέας δηλώνει το 1856, ό.π., σ. 7 «Να αυξήσει δε (το κράτος) απ'
εναντίας τα αλληλοδιδακτικά και να τα ενισχύσει...».
2. Η στάση και οι απόψεις φωτισμένων δασκάλων όπως του Βενθύλου, Νικητό-
πουλου και Κοντοπούλη για τη δημιουργία «φωτισμένων μητέρων» μέσα από κοινούς
και αδιαφοροποίητους σκοπούς για τα δύο φύλα, που θα εμπνεύσουν τα ήθη που πρέ­
πει να έχει ο ελεύθερος άνθρωπος για να υπερασπίζεται την ύπαρξη του και την
ευδαιμονία» του απέχουν πολύ από το σχήμα και τις ιδέες που επικράτησαν κατά την
οθωνική περίοδο. Τη διαφορά των αντιλήψεων αποκαλύπτει το κλείσιμο, δύο χρόνια
μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη, του πρώτου Δημόσιου Σχολείου θηλέων, στην
Αίγινα. Βλ. εδώ σ. 80.
3. Βλ. Χ. Χριστόπουλου, Γενική Έκθεσις περί της καταστάσεως της Δημ. Εκπαι­
δεύσεως κατά το λήξαν σχολιακόν έτος 1855- 1856, Αθήναι 1857.
4. Πρβ. το παρήγορο άγγελμα που ο Βενθύλος έστειλε στις αδελφές των μαθη­
τών, στα εγκαίνια του Κεντρικού Σχολείου της Αίγινας στις 8 Ιαν. 1830, ότι δε θα
εγκαταλειφθούν «εις την αμορφίαν της αμάθειας, αλλ' ότι σκέψις γίνεται περί
καταλλήλου οργανώσεως σχολείων και δ ι ' αυτάς». Βελέλης, ό. π., σ. 126.
5. Βλ. Δ. Αινιάν, Περί εκπαιδεύσεως του λαού, Βιβλιοθήκη του λαού, Αθήναι
1855, σ. 356 και ομιλία του Ν. Βόμβα «Εις την πρώτην άνοιξιν του Σχολείου των
Κορασιών του Δήμου Πειραιώς, την 24 Ιουνίου 1837», σ. 3. Η ηθική διαπαιδαγώγηση
των νεαρών κοριτσιών δέθηκε στενά με την «κατ' οίκον» εκπαίδευση και με τη
μητρική αγωγή. Έτσι πολλοί είναι εκείνοι που αρνούνται τη φοίτηση των θηλέων
στα Παρθεναγωγεία προβάλλοντας ως κύριο επιχείρημα την ελλιπή στα ιδρύματα
αυτά ηθική τους διαπαιδαγώγηση. Βλ. Ν. Σαρίπολος, Υπόμνημα περί του κατωτέρου
κλήρου και περί εκπαιδεύσεως προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν, Πανδώρα, τόμ.
16(1865-66), σ. 111. «... αι παρατηρήσεις μου με έφεραν εις το αλάνθαστον συμπέρα­
σμα ότι αι χειρότεροι σύζυγοι και μητέρες γίνονται εκείναι όσαι εν τοις Παρθεναγω-
γίοις εξετράφησαν». Βλ. ακόμη α) την εγκύκλιο 155 της 10ης Ιαν. 1856 «προς βελτί-
ωσιν της ηθικής είναι η κοινή καθ' όλας τας τάξεις του λαού διάδοσις των γραμμά­
των και διδασκαλίας τείνουσα ουχί να μεταδώσει γνώσεις απλώς μόνον, αλλά και να
εμπνεύσει εις τας καρδίας της νεολαίας την ευσέβειαν, τον έρωτα προς το αγαθόν και
αληθές, να προσέλκυση την κλίσιν προς την αρετήν...» και β) τον σκοπό των Δημο­
τικών Σχολείων, ηθική μόρφωση των μαθητών (και για τα αγόρια και για τα κορί­
τσια) που καθορίστηκε με εγκυκλίους ως το 1880. Λέφας, ό. π., σ. 14-16.
6. Βλ. ενδεικτικά α) την άποψη του Ν. Δραγούμη ο οποίος αποδίδει την όλη
θλιβερή κατάσταση που επικρατεί στην εκπαίδευση των θηλέων στην παράδοση
ανωτέρων μαθημάτων στις δημοτικές διδασκάλες «... εις την παρεκτροπήν ταύτην
συντελεί ουκ ολίγον η προς τας μέλλουσας δημοτικός δασκάλους παράδοσις ανωτέ­
ρων μαθημάτων», Πανδώρα, ό.π., σ. I l l , υποσημ. 1, και β) του Κ. Ξανθόπουλου στο
Οποία παρ' ημίν η εκπαίδευσις, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός
Σύλλογος, Εικοσιπενταετηρίς, 1861-1886. Παράρτημα του H I ' τόμ., σ. 161-162, «να
118 Β MFPOI

ζητηθώσιν ολιγότερα γράμματα αλλ' ήθος μάλλον».

7. Βλ. ΠΦΕ, 1861, σ. 19-20 «... η τάξις και η πειθαρχία αυστηρώς ετηρή-
θησαν...».
8. Βλ. ΠΦΕ, 1863-1865, σ. 83-4. και Γ. Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και
Ε?Ληνίδος, Αθήναι 1866, σ. 19 «... δεν πτοούμεθα αν τις δυσανασχετεί προς την και-
νοτομίαν ουδέ φοβούμεθα μήπως η γυναικεία εκπαίδευση παραβλάψει τον οίκον... η
όντως έξοχος μήτηρ είναι ικανή να οικονομήσει και τα εντός και τα εκτός του
οίκου» και στη σ. Î8 αυτ., «η παίδευσις της γυναικός πρέπει το γε νυν έχον να ήναι
πληρεστέρα και σκοπιμωτέρα γιατί «η γυνή δεν είναι ον κατώτερον αλλά διάφορον
μόνον του ανδρός». Βλ. ακόμη και τις απόψεις του στο άρθρο του Περί της εν Ελλά­
δι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Πανδώρα, τόμ. 15, 1864-65, σ. 165 «τις εκάλεσε την
γυναίκα να σκεφθή περί γυναικείας αγωγής, να επιθεωρή εν τω μέσω τοσούτων εις
την Εσπερίαν πεμπομένων υποτρόφων, επέμφθη ποτέ και γυνή τις, δια να μετενέγκη
εκείθεν τουλάχιστον την νηπιαγωγικήν». Βλ. ακόμη και την άποψη του Βάμβα στα
ΠΦΕ, 1845, σ. 9, «... ώστε μετά ολίγα έτη να μην υπάρχει εις το πρόσωπον της Ελλά­
δος αγράμματος Έλλην ή Ελληνίς».
9. Βλ. Περί της ανατροφής του γυναικείου φύλου, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ.
ΙΑ', αρ. 479, (28.2.1862), σ. 29 «... η γυνή δύναται αβλαβώς να στερηθή των τοιούτων
πλεονεκτημάτων, του πλούτου πολλών και πολυειδών γνώσεων» σε αντίθεση με τον
άνδρα που τις «έχει απόλυτον ανάγκην». Βλ. ακόμη Ξανθόπουλος, ό. π., σ. 162, ο
οποίος δεν αρνείται την ίδρυση Παρθεναγωγείων στις κυριότερες πόλεις, αλλά προ­
τείνει γι ' αυτά «απλούστερο πρόγραμμα», 3. Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών
Γραμμάτων, Περί της Κατωτέρας και Μέσης Εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι, και ο επί τού­
του διαγωνισμός. Έκθεσις της Αγωνοδίκου Επιτροπείας, Αθήναι 1872, σ. 21 ...να
εκπαιδευθώσι εν τοις σχολείοις κατά λόγον των δυνάμεων και του προορισμού
αυτών» γι* αυτό και η εκπαίδευση «των κορασιών δεν πρέπει να είναι η εις τους παί-
δας διδομένη» γιατί η πατρίδα μας «μεγίστην έχει χρείαν χρηστών μητέρων». Και
παρακάτω στο ίδιο κείμενο επισημαίνεται ότι τα εκπαιδευτήρια των θηλέων «πρέπει
ή όλως να εκλείψωσιν ή να παύσωσιν να είνε θηλέων στρατών ς και φιλολόγων
παλαίστραι να γίνωσι δε αληθούς μεν και χρησίμου μαθήσεως φυτώρια απλού δε
οικιακού βίου και μητρικής διδασκαλίας ενδιαιτήματα». 4. Παπαδόπουλος, Λόγος...,
ό. π., σ. 29-31. Προτείνει η εκπαίδευση των δύο φύλων να διαφέρει και «κατά τας
υποθέσεις και κατά την μέθοδον».
10. Βλ. ΠΦΕ, 1834, σ. 14 «Το γυναικείον φύλον, το οποίον είναι το έτερον ήμισυ
της πολιτικής κοινωνίας, έχον τοσαύτην επιρροήν και εις την ανατροφήν του όλου,
και εις την ηθικήν την ιδιωτικήν και πολιτικήν». Βλ. ακόμη Π. Σοφιανόπουλος, Περί
Γυναικός, Η Πρόοδος, κεφ. γ ' , φ. 4 (1,8.1836) σ. 53-54 «Σπανίως έλκει την προσο-
χήν του κοινού η θέα και αυτής της Στάσιμου Δεσποτείας, όταν οι αιώνες την καθιε­
ρώσουν και η έξις την αποκαταστήση δευτέραν φύσιν. (...) «Χωρισμένη η γυνή από
την κοινωνίαν, πως δύναται να ανάπτυξη τας νοητικός και ηθικός της δυνάμεις, μ*
όσας η φύσις την επροίκισε; (...) «Μη παραξενευθήτε, "Ανδρες της Αδρανείας και
της Οπισθοδρομήσεως και της Αδικίας! Το σύγγρ-αμα τούτο, του οποίου ετρομάξατε
την παρρησίαν, θα πληροφορήσει τους Άνδρας της προόδου, τους νέους της Ελλά­
δος και πεπαιδευμένους ότι των γυναικών η λογική ανάπτυξις, παραμεληθείσα εκρά-
τησε τόσους αιώνας την κοινωνίαν εις Στάσιμον τρόπον, και προξενεί ολονέν άπειρα
εμπόδια εις τον πολιτισμόν».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 119

11. ΠΦΕ, 1837, σ. 9.

12. Ενδεικτικά καταγράφουμε έναν αριθμό μεταφράσεων και άρθρων που δημο­
σιεύθηκαν το 19ο αιώνα και δείχνουν τη βαρύτητα που η κοινωνία εκείνη απέδιδε
στην ανατροφή των θηλέων, βλ. 1. Π. Ζωντανός., Περί ανατροφής των κορασιών και
της δημοσίου εκπαιδεύσεως των αρρένων, Ερμούπολις 1836, 2. Ο Παιδαγωγός,
Σύγραμμα περιοδικόν περί παιδαγωγικής και περί ανατροφής: Συντάκτης: Ηλίας
Χριστοφίδας, έτ. Α ' , Πειραιεύς, 1839, αρ. 1-4. 3. Περί της ανατροφής του γυναι­
κείου φύλου, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. ΙΑ', αρ. 479, (28.2. 1862) σ. 29-31 κα
αρ. 482 (7.3.1863) σ. 33-36. 4. Κ. Ξανθόπουλος, Πρώτη και Μέση Εκπαίδευσις και
περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασιών, Αθήναι 1873, 5. Ascher-Leoben Fr.,
Η ψυχή της ανατροφής του κορασίου, μτφρ. Ι. Δημητριάδη, Πλάτων, τόμ. Β', (1880-
81), σ. 288-395. 6. Μ. Βρατσάνος, «Περί αγωγής της γυναικός ως παρθένου, μητρός
και συζύγους (ομιλίαι τρεις), Εφημερίς των Σχολείων», έτ. Α ' , (1880), αρ. 2-19, σ.
33-35, 65-71, 98-102, 146-150, 209-213, 241-245, 273-277, 305-307, 337-340, 369-
372. 7. Ν. Κοντόπουλος (μτφρ.) Περί ανατροφής των κορασιών υπό ιατρικήν έποψιν,
Πλάτων, τόμ. Σ τ ' (1884-5), σ. 220-224. 8. Α. Σπαθάκης, Οικιακή παιδαγωγική και
περί της κατ ' οίκον αγωγής των παίδων προς χρήσιν των τε γονέων και ιδίως της
μητρός, των νηπιαγωγών και των εν τοις Παρθεναγωγείοις εκπαιδευομένων νεανίδων,
Αθήνα 1889. Ακόμη ΠΦΕ, 1844, σ. 25 «... και του προσδοκώμενου καρπού εις την
αγωγήν και εκπαίδευσιν των κορασιών προήγαγον», και σ. 26 «... η της προσηκούσης
τω γυναικείω φύλω αγωγή και εκπαιδεύσεως διάδοσις». Βλ. ακόμη ΠΦΕ, 1845, σ. 7
«... τί δύναται να κατορθώσει εις Έθνος αναγεννώμενον η σπουδαία γυναικεία ανα­
τροφή» και Φατσέας, ό. π., σ. 18-19, «... ως προς την ανατροφήν την κορασιών...».
13. Βλ. Παρίσης, ό. π., τόμ Α ' , σ. 438-447 και τόμ. Β', σ. 130-131. Ενδεικτικά
αναφέρουμε ότι ο Α. Φατσέας στη γνωστή μελέτη του αφιερώνει μια παράγραφο
στην εκπαίδευση των θηλέων «Ως προς την ανατροφήν των κορασιών, γράφει, επειδή
δεν έχω πείραν δεν ημπορώ να ομιλήσω λεπτομερώς, αλλ' ως προς τα γράμματα το
αυτό πνεύμα στοιχάζομαι, ημπορεί να διευθύνει συμφώνως με τον χαρακτήρα του
φύλου». Α. Φατσέας, ό. π., τόμ. Β', σ. 18-19.
14. Γ. Παπαδόπουλος, Περί των εν Σύρα σχολείων, Πανδώρα, τόμ. 16 (1865-66),
σ. 185, «ευκταίον είναι τα εις χείρας των κορασιών διδόμενα βιβλία να ήναι οικιώτε-
ρα προς το γυναικείον φύλον» και Ξανθόπουλος, ό. π., σ. 211 κα ΠΦΕ, 1871, Αθήναι
1872, σ. 51-52 «αφ' ου η φύσις είναι διαφορετική, αφ' ου το στάδιον, εις το οποίον
εκάτερον των φύλων είναι προωρισμένον, διαφέρει, συνάγω ότι πρέπει να διαφέρει
και το ποιόν των μαθημάτων και ο τρόπος μεταδόσεως αυτών». Γι ' αυτό ο Βένετης
προτείνει την σύνταξη προγράμματος με τα αναγκαία για «τας Ελληνίδας μαθήματα».
15. Βλ. Περί της ανατροφής του γυναικείου φύλου, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ.
ΙΑ', αρ. 479, σ. 29 και Σαρίπολος, Υπόμνημα, ό.π., σ.110 συμφωνεί απόλυτα με τα
παραπάνω «... ότι υπέρ την γνώσιν των γραμμάτων δέον να έχη η γυνή την γνώσιν
των εαυτής καθηκόντων ...», ότι η νέα κόρη δεν πρέπει «να χωρίζεται του οίκου».
16. Ο χαρακτηρισμός αυτός του Σαρίπολου ανήκει στο Χ. Φιλαδελφέα, γραμμα­
τέα της ΦΕ, Βλ. ΠΦΕ, 1863-1865, Αθήναι 1865, σ. 82-83.
17. ΠΦΕ, 1845, σ. 22. «αι μητέρες πρέπει να έχωσι τα αξιώματα της ηθικής και
της θεοσέβειας, τα καθήκοντα του αγαθού πολίτου και του κοινωφελούς Έλληνος,
δια να τα εγχαράξωσιν εν καιρώ εις τας τρυφεράς καρδίας των τέκνων των». Βλ. ακό-
120 Β MLPOI

μη και την έκθεση του εισηγητή των σχολείων της ΦΕ, το« μετέπειτα προέδρου της,
Λ Μελά στη Συνέλευση της 5ης Φεβρ του 1861 « αλλά μεγίστη είναι βεβαίως η
επιρροή την οποίαν επί της τύχης των κοινωνιών επενεργεί αυτό το αδύνατον πλά­
σμα, το οποίον γυναίκα ονομάζομεν και το οποίον μακράν των δημοσίων πραγμάτων
αφανές περιορισμένον εντός της οικογενείας διάγει, διότι καθώς δια του γάλακτος
μεταδίδει η μήτηρ εις τα τέκνα της την φυσικήν τροφή ν, τοιουτοτρόπως δια της ανα­
τροφής μεταδίδει εις αυτά αυτήν την ψυχήν της, ήτοι τα αισθήματα, τας ιδέας, τας
έξεις, τα ελαττώματα, τας κακίας ή τα προτερήματα και τας αρετάς της »
18 Βλ τον τρόπο που διαφημιζόταν η διδασκαλία των εργόχειρων «Γαλλις δε
ευπαίδευτος η θυγάτηρ του ειρημένου Κ Πιζολη, 4 ώρας καθ* εκάστην συνδιδάσκει
και γυμνάζει τας μαθήτριας διδάσκει και εργόχειρα μετά της αξιόλογου Γερμανιδος
Κυρίας Βαβέτας Χάουκουλ», Εφημερις των Φιλομαθών, έτ Η ' , αρ 383, (I860) σ
1469-1470
Ì9 Κ Φρειδερίκος, Περί της Εκπαιδεύσεως τον γυναικείου φύλου, Εφημερις
των Φιλομαθών, έτ Κ Ε ' , αρ 12 (15 9 1877), σ 277 «Προσιτά μόνον εις την ευπορού-
σαν τάξιν ένεκα των επιβαλλομένων αδρότατων διδάκτρων, η δε μεσαία και η κατωτέ­
ρα του λαού τάξις της πρωτευούσης και των άλλων πόλεων και χωρίων πρέπει να
αρκεσθή εις την εν τοις δημοτικοίς σχολείοις των κορασιών εκπαίδευσιν» Γι * αυτό
ο συντάκτης του άρθρου προτείνει την ίδρυση «εν ταις πρωτευούσαις των νομών»
ανωτέρων δια τα κοράσια σχολείων .», τα οποία να βρίσκονται «εν ίση μοίρα» με τα
σχολεία των αρρένων ΙΊΦΕ, 1852, σ 42-43
20 Δ Τομπαιδης, Η ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, Γρηγόρης, Αθήνα
1982, σ 15-16
21 Η άποψη αυτή εκφράστηκε από το Γ Γεννάδιο στη Συνέλευση της ΦΕ στις
7 Μαΐου του 1850
22 Σπ Λάμπρος, Γυναικεία Παίδευσις, στο βιβλίο του Λόγοι και άρθρα 1878-
1902, εν Αθήναις 1902, σ 644-647 «Χρεωσταται δε άπασα αύτη η δράσις και ο προ-
βιβασμός της γυναικείας εκπαιδεύσεως εις την ιδιωτικήν πρωτοβουλίαν, επειδή η
Πολιτεία μετά μεγάλης προσοχής και συνετής εφεκτικότητος προέβη εις την εκπαί-
δευσιν της γυναικός»
23 Από το 1839 ο Ι Κοκκωνης προδιαγράφει τη βραδύτητα, με την οποία θα
προχωρήσει η σύσταση των σχολείων θηλέων. «Για την εκπαίδευση του γυναικείου
γένους, τοσαύτα Σχολεία είναι ολιγώτατα (17) εις την Ελλάδα, αλλ' η έλλειψις διδα­
σκαλισσών και η σημερινή κατάστασις των Δήμων, θέλη βραδύνει εισέτι την σύστα-
σιν ιδίων Σχολείων δια τα Κοράσια Βλ Έκθεση του Ι Κοκκώνη «Περί της ενεστώ-
σης καταστάσεως της δημοτικής Εκπαιδεύσεως» 6 Μαρτ 1839, ΓΑΚ, φ 40, υποφ 9
Βλ και εδώ σ
24 Γληνός, ό π , σ 43
25 Βλ εδώ σ 101, 129, σημ 101-103
26 Βλ ΕτΚ αρ 6, 3 Μαρτ 1834, σ 73-78
27 Ο νομοθέτης βασίστηκε στο γαλλικό νόμο Guizot της 28/7/1833 και στις
βαυαρικές οδηγίες της 17ης Ιουλ και 15ης Σεπτ του 1808, της 22ας Ιουλ και 15ης
Σεπτ του 1808, και της 22ας Μαρτ του 1821 Βλ Ρ, Kipper Ιστορία της εν Ελλάδι
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, μτφρ Δημ Αυξεντιάδου, Αθήναι 1901, σ 46, Ρ Moraitinis,
La Grèce telle qu' elle est, Pans 1877, σ 81, Σ Ν Παπαδημητρίου Ιστορία του Δήμο-
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 121

τικού μας Σχολείου 1834-]895, Αθήνα 1950, σ. 4, Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως,
ό.π., ο, 13, Γληνός, ό.π., σ. 9.
28. Α. Μανσόλας, Στατιστική Έκθεσις περί της διανοητικής αναπτύξεως της
Ελλάδος, 1879, σ. 9-10 «Δυστυχώς όμως ουδέποτε σχεδόν ο πολύτιμος ούτος πλούτος
των γνώσεων μετεδόθη εντός των πενιχρών ημών δημοτικών σχολείων, εν οις περιο­
ρίζονται εις την ανάγνωσιν, την γραφήν και την αρίθμησιν».
Το μέτρο αυτό είχε κριθεί σημαντικό και στη Γαλλία.
29. Βλ. Την Έκθεση του Victor Cousin στον υπουργό Montalivet με ημερομηνία
25 Ιουνίου 1831 στην οποία εξηγεί ότι είναι αναγκαίο να αναλάβουν τα δημοτικά
συμβούλια τη φροντίδα και την επίβλεψη για τη στοιχειώδη εκπαίδευση: "Ils viennent
du peuple et ils y retournent, ils sont sans cesse en contact avec lui, ils sont le peuple
lui même légalement représenté", Ponteuil, ό. π., σ. 198.
30. Δ. Δρόσος, Έκθεσις προς την A.M., περί της καταστάεως της Εκκλησίας
της Ελλάδος και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από του 1863 μέχρι τούδε, Αθήναι 25
Νοεμβρ. 1866, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Δ ' , αρ. 589 (25.2.1866) και αρ. 614-615
(6.12.1866) σ. 26-27. «Την Δημοτικήν και προκαταρκτικήν στοιχειώδη διδασκαλίαν
διέπουσι από του 1834 νόμος δυσεφάρμοστος και δια τούτο μη αυστηρώς τηρούμε­
νος». Πρβ. εκθέσεις του Κοκκώνη του 1837 και 1839 εδώ σ. 122, σημ. 46.
31. Βλ. ΠΒ, Β' Σύνοδος, Α' Βουλευτική περίοδος, τόμ. Α", Συνεδρίασις Ι ' της
28ης Νοεμβρ. 1846, σ. 79-80 και Α' Σύνοδος, Γ' Βουλευτική Περίοδος, τόμ. Β',
Συνεδρίασις Ο' της 27ης Ιούν. 1851, σ. 527-533.
32. Πριν από τα οικονομικά μέτρα του 1843 η κυβέρνηση μισθοδοτούσε το διδα­
κτικό προσωπικό των άπορων δήμων ή ενίσχυε ορισμένους. Μετά το 1843 σταμάτησε
η συνδρομή της κυβέρνησης, με αποτέλεσμα ορισμένα από τα σχολεία αυτά να δια­
λυθούν, ενώ άλλα κινδύνευαν να κλείσουν. Σύμφωνα με τα στοιχεία το Υπουργείου,
οι μισθοί των δασκάλων καθυστερούσαν και δύο ολόκληρα χρόνια. Βλ. ΠΒ Α' Σύνο­
δος, τόμ. Δ*, Συνεδρίασις ΣΜ' της 14ης Οκτωβρίου 1845, σ. 538 και σ. 2061-65 και
Β' Σύνοδος, Α' Βουλευτική περίοδος, τόμ. Α', 1846, σ. 180.
33. Βλ. Ghassiotis, ό. π., σ. 174 «Η επιχορήγηση του Κράτους δεν ξεπερνά τις
200.000 δρχ. στους δήμους για τη δημόσια εκπαίδευση». Ο υπουργός Αν. Πολυζωίδης
έγραφε στα 1837 «ότι ουδέν εδαπανήθη εις ίδρυσιν σχολείων εκ των πολλών χρημά­
των, άτινα εδαπανήθησαν εις άλλους σκοπούς». Βλ. Παπαδημητρίου, ό. π. σ. 17.
34. Μανσόλας, ό. π., σ. 6 « Ό σ τ ι ς και μέχρι σήμερον αποτελεί των εντελεστέρων
περί προκαταρκτικής εκπαιδεύσεως νόμων και ον οφείλομεν αρχόμενοι και άρχοντες
μετά σεβασμού να προσπαθήσωμεν να εκτελέσωμεν αντί να επιζητώμεν ν ' αντικατα-
στήσωμεν».
35. Ghassiotis, ό. π., σ. 180.
36. Σε ολόκληρη την οθωνική περίοδο ίσχυσε η μεικτή φοίτηση. «Ίδια σχολεία
κορασιών δημοτικά μέχρι το 1860 υπήρχαν μόνο στις πόλεις «αναμίξ εν ταις κώμαις
φοιτωντων των αρρένων και θηλέων παιδιών». Βλ. Κ. Ξανθόπουλος, Συνοπτική
Έκθεσις της πνευματικής αναπτύξεως των νεωτέρων Ελλήνων από της αναγεννήσεως
μέχρι τούδε εν Κων/λει 1880, σ. 14-15 και Chassiotis, ό. π., σ. 180 και Moraitinis, ό.
π., σ. 180.
37. Η χρήση του όρου «παίδες» για τα αγόρια και «κοράσια» για τα κορίτσια
στο άρθ. 58 είναι ενδεικτική του πνεύματος που επικρατεί.
122 Β MEPOl

3ο Οι περισσότερες οικογένειες χρησιμοποίησαν τα παίδια τους σε εργασίες

γεωργικές και τα κορίτσια αναλάμβαναν γρήγορα απο πολύ μικρή ηλικία το νοικο
κύριο Βλ Μυρσίνη Κλεάνθους Η Γυναικεία Εκπαίδευση, Εργασία, τομ 13, (1924)
σ 297 και Chassiotis, ο π , σ 174
39 Ενδεικτικά αναφέρουμε οτι η Γαλλία μετά την ήττα της στο Γαλλογερμανικό
πο>εμο (1870) θεώρησε απαραίτητο, να εξετάσει τα αίτια που οδήγησαν σε αυτό το
αποτέλεσμα και να αναλάβει μέτρα για την ταχεία θεραπεία και αποκατάσταση
Επειδή η απαιδευσια του λάου θεωρήθηκε ως αίτια της νοσηρότητας πάρθηκαν μέτρα
για την εξάπλωση και βελτίωση της Δημοτικής και Μέσης Εκπαιοευσης Ετσι με το
νομό της 28ης Μαρτ του 1882 η Δηιιοτικη Εκπαίδευση νια αγόρια και κοριτισα ορί­
στηκε υποχρεωτική Το 1882 αναδιοργανώθηκαν τα Δηιιοτικα Σχολεία στη Γαλλία
και ιδρύθηκαν ουο διδασκαλεία σε κάθε δήμο, ενα /ια τα α/όρια και ενα για τα κορι
τσια για να μορφωθούν δάσκαλοι για τα νηπιαγωγεία και τα Δημοτικά Σχολεία Ακό­
μη ιδρύθηκαν και δυο ανωτέρα διδασκαλεία, ενα /ια τα αγόρια και ενα για τα κορί­
τσια για να εκπαιδεύονται οι καθηγητές για τα διδασκαλεία, που βρίσκονταν σε κάθε
νομό Β> Majeur ο π , σ 139 147 Peritemi, ο κ σ 300 και Γ Δερβος Η εν Γαλ­
λία Δημοτική και Μέση Εκπαιδευσις, εν Αθήναις 1893 σ ε
40 Σοβαρός > ογος που κρατούσε τα κορίτσια στο σπίτι ήταν τα μικρότερα
αδέλφια η οι μέρες της πλύσης Το με/αλυτερο κορίτσι έπρεπε να προσφέρει τη βοή­
θεια του στη μάνα
41 Δε θα έφτανε το ποσοστό των αναλφάβητων γυναικών το 1911 στο 809Γ Βλ
Γληνός ο π , σ 45
42 Chassiotis, ο π σ 180 και 103, Ξανθοπου>ος, ο π , σ 14-15
43 Το Δο λειτούργησε απο το 1834 στο Ναύπλιο με πρώτο Διευθυντή το Γερμα­
νό ιεραπόστολο Korck, οπαδό της συνδιδακτικης μέθοδο« και της εποπτείας, ο
οποίος ,φη/ορα αντικαταστάθηκε (1835) απο τον Ι Κοκκωνη, υπέρμαχο της αλ?ηλο-
διδακτικηο Ο Κοκκωνηι, παρέμεινε στη θέση του Διευθυντή ως το 1852 Απο το
1852 1862 διευθυντές του διορίστηκαν οι Γ Χρυσοβεργης (1852-54) ο Σ Βυζάντιος
(1854 1860) και Γ Παπαδόπουλος
44 Μανσολας Στατιστική Εκθεσις 1879 ο π , σ 10 11 «Εδαπανωντο ετησίως
υπο του Δημοσίου δια την διδασκα/ααν και συντηρησιν 30 υποτρόφων 27 000 δρχ »
45 Για τις νομοθετικές ρυθμίσεις βλ τις συ>λογες νομών 2 Π Ι Κ>αδος,
Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά, 2 τομ, Αθηνησι 1860 2 Γ Βενθυλος Θεσμό/ο-
γιον της Δημοτικής Εκπαιοευσεως 4 τομ , εν Αθήναις S884-1898 3 Σ Χ Δημήτρια
δης Συλλο/η των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ίδια ισχυόντων Νομών Απο του 1883
1899 έτους, εν Αθήναις 1899 4 Σ Μ Παρισης, Ανωτέρα και Μέση Εκπαώεοσις
ήτοι Συλ?ογη Νομών απο του 1833, 3 τομ , εν Αθήναις, 1884-1893
46 Β) τις ουο ανέκδοτες εκθέσεις του Ι Κοκκωνη α) Περί της Δημοτικής
Εκπαιοευσεως 1837 και β) Περί ενεστωσης καταστάσεως της Δημοτικής Εκπαιδεύ­
σεως, 1839, ΓΑΚ, φ 40, υποφ 9
47 Βλ Πως παρουσιάζεται η κατάσταση που επικρατεί στη Δημοτική μας
Εκπαίδευση στις Σινεδριασεις της Βουλής αυτή την περίοδο και ποια μέτρα προτεί­
νονται για τη βελτίωση της «Σχολεία και Γυμνάσια ευρίσκονται εις αθλιαν κατα-
στασιν, τα δημοτικά σχο/εια πλην ολίγων, δεν έχουν καμμιαν συνδρομην Το Γυμνα-
σιον Πατρών είναι ηκρωτηριασμενον, το των Αθηνών υφίσταται ταραχας Το Πάνε-
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 123

πιστήμιον είναι παρημελημένον, πολλοί καθηγητού αυτού παραδίδουν μίαν ή δύο

ώρας καθ' εβδομάδα... Βλ. ΠΒ., Β' Σύνοδος, Α' Βουλευτική περίοδος. Συνεδρίασις
ΙΖ' της 23ης Ιαν. 1846, σ. 134.
48. «Η δημοτική εκπαίδευσις η τοσούτον αναγκαία λόγω της εις ολίγα άτομα
επεκτεινόμενης ανωτέρας εκπαιδεύσεως έφθασεν εις τοιαύτην παραλυσίαν ώστε πρέ­
πει να προσέξει η Κυβέρνησις». ΠΒ, Σύνοδος Α', Βουλευτική Περίοδος Α', Συνε-
δρίασις της 4ης Αυγούστου 1845, σ. 538 και Α' Σύνοδος, τόμ. Δ ' , Συνεδρίασις
Σ Π Θ ' , της 10ης Οκτωβρίου 1845, σ. 2705-2713. Τα πυρά δεν άφηναν άθικτο κανένα
από τα «στοιχεία» της Δημοτικής Εκπαίδευσης.
Αποτυχημένη διοργάνωση, αδιαφορία για ανάπτυξη και πρόοδο των μέσων της
εκπαίδευσης, έλλειψη κάθε φροντίδας για την εισαγωγή καλύτερης διδακτικής μεθό­
δου και ομοιόμορφων εγχειριδίων. Βλ. ΠΒ, Σύνοδος Β', Α' Βουλευτική περίοδος,
τόμ. Α ' , Συνεδρίασις ΚΗ' της 5ης Φεβρουαρίου 1846, σ. 303-310. Η έντονη κριτική
του 1845-1846 και η πραγματικά δυσάρεστη κατάσταση που επικρατούσε στην
εκπαίδευση οδηγεί σε αύξηση του προϋπολογισμού του Υπουργείου Εκκλησιαστικών
και Εκπαιδεύσεως το 1846 κατά 283.706 δρχ. και 55 λεπτά. Βλ. ΠΒ, Περίοδος Α ' ,
Σύνοδος Α ' , Συνεδρίασις της 4ης Αυγούστου 1845, σ. 538.
49. ΠΒ, Β' Σύνοδος, Α' Βουλευτική περίοδος, τόμ. Γ., Συνδρίασις ΡΚΣΤ" της
22ας Ιουλ. 1846, σ. 2020 και στον ίδιο τόμ. Συνεδρίασις ΡΛΗ' της 6ης Αυγούστου
του 1846, σ. 2320.
50. ΠΒ, Γ' Σύνοδος, Α' Βουλευτική περίοδος, τόμ. Β', Συνεδρίασις ΟΣΤ' της
11ης Μάρτ. 1847, σ. 1207-1215, 1232-1247. Δύο χρόνια αργότερα βλ. Συνεδρίασις
NE' της 14ης Μάρτ. 1849, τόμ. Α', σ. 733. «Σύστασις υπό της Επιτροπής όπως
συσταθή νόμος υπό του Υπουργού προς μόρφωσιν μητέρων ικανών, να λαμβάνωνται
υπό της ΦΕ, άποροι κορασίδες». Βέβαια το θέμα των υποτροφιών και για τα αγόρια
παρουσίασε τα ίδια προβλήματα και προκαλούσε σχόλια. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι
σε Συνεδρίαση της Γερουσίας στις 29 Μαρτίου 1846 προτάθηκε αντί των 5 νέων οι
οποίοι σπούδαζαν στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης, να εκπαιδεύονταν στην Ελλάδα
πολλά παιδιά φτωχών πολιτών, που είχαν θυσιάσει τα πάντα για την πατρίδα, και στο
εξωτερικό να στέλνει το Κράτος μόνον όσους διακρίνονταν στις σπουδές τους στα
ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. ΠΒ, Περίοδος Α ' , Σύνοδος Β', Συνεδρίασις της 29
Μάρτ. 1846. σ. 136-137.
51. Για τις εγκυκλίους γίνεται αναλυτικά λόγος στις επόμενες σελίδες.
52. ΠΒ, Β' Σύνοδος 1855, ό. π., σ. 558. «Θεωρείται άτοπον και εναντίον των
ημετέρων ηθών η αναμίξ γενομένη εκπαίδευσις».
53. ΠΒ. Β' Σύνοδος, Δ' Βουλευτική Περίοδος, Συνεδρίασις ΝΖ' της 14ης
Μαΐου 1855, σ. 192-193. Στη Συνεδρίαση αυτή προτάθηκε η ίδρυση σχολείων για τα
κορίτσια στις πρωτεύουσες των επαρχιών, ώσπου να επεκταθεί και στους υπόλοιπους
δήμους. Βλ. ακόμη για την εξάπλθ)ση της γυναικείας εκπαίδευσης και ΠΒ. Β' Σύνο­
δος, Δ' Βουλευτική Περίοδος, τόμ. Β', Συνεδρίασις ΟΖ' της 25ης Ιούν. 1855, σ. 567
και Β' Σύνοδος, Δ' Βουλευτική Περίοδος, τόμ. Β' Συνεδρίασις ΟΣΤ' της 23ης Ιούν.
1855, σ. 558.
54. Ή δ η από την Αντιβασιλεία έχουμε το πρώτο διάταγμα για την εκπαίδευση
των θηλέων στην Ελλάδα της 12/24 Ιαν. 1834 που καθορίζει τον αριθμό των υποτρό­
φων κοριτσιών σε 12 για το σχολείο της Volmerange. Βλ. ΕτΚ αρ. 6. Στην οθωνική
124 Β ΜΕΡΟΣ

επισημαίνουμε το Β Δ «Περί της απαιτουμένης ηλικίας εις το θήλυ γένος» της 10/22
Ιουλ 1835 Κλάδος ο π , σ 550-551 συμφωνά με το οποίο ορίζεται ως ελάχιστο
όριο ηλικίας για την άσκηση του διδασκαλικού επαγγέλματος το 15ο έτος Η δημο­
σίευση του κρίθηκε αναγκαία, γιατί ασκούσαν το επάγγελμα της δασκάλας κοριτσά­
κια 12 ετών (περίπτωση Ελισάβετ Κονταξακη) πράγμα που ήταν ασυμβίβαστο και με
την τραχύτητα των ηθών και με τις ευθύνες που έπρεπε να αναλάβουν Βλ Εκθεση
της επιθεωρητριας Ελένης Μπουκουβάλα Λεφας ο π , σ 29-30 και 195 Ακόμη τα
Β Δ για τη λειτουργία της Σχολής Hill, της ΦΕ και την ίδρυση του Αμαλιειου
Ορφανοτροφείου ΕτΚ αρ 26 1855, 25 Ιουν σ 173-178 Για τα δυο σ%ο?εια θα
ασχοληθούμε στα οικεία κεφάλαια της εργασίας
55 Κλάδος, ο π σ 630-611
56 Βενθυλος, Θεσμό) ογιον, ο π , 1884, σ 74-75
57 1 μ
58 Mayeur ο π , σ 13 Ο Mgr Dupanloup κατά τη σφοδρή πολεμική το« ενά­
ντια στο Victor Duruy (1867) έγραψε οτι η εκπαίδευση βρισκόταν "Sur les genoux de
L'Eglise" Βλ ακόμη και Politemi,ο π , σ 192 "L'Instruction Primaire Publique est
fondée sur la Religion, le respect des Lois, l'amour du Roi II n'y a pas d'écoles mixtes"
Στη Γαλλία απο το 1816 απαγορευόταν η συμφοιτηση, ο π σ 221
59 BÌ Εγκύκλιος με αρ 4077, της 10ης Σεπτ 1852 «περί αποχωρήσεως των
αρρένων απο τα κοράσια εις τα δημοτικά σχολεία», Κλάδος ο π σ 567-568
60 « Οταν όμως η επιτοπκχ, αρχή χορηγη ταυταις πασαν συνδρομην, όταν ως
γίνεται απανταχού της Ευρώπης το θήλυ φυλον ανατρέφεται κατ ιδίαν και ουχί μετά
του άρρενος αναμικτον εις το σχο>ειον και η διακρισις αυτή έχει ανεκτίμητα πλεο­
νεκτήματα εν οις το ομοιειδες της ανατροφής και το ευκολοτερον της του σκοπού
επιτυχίας, αναμφιβόλως εκλκπει πας δισταγμός και φόβος » Β) ΠΒ Περίοδος Β ,
Συνοδός Γ , τομ Α , 1850 σ 364-365
61 Ξανθοπουλος ο π σ 14 15 και Chassiotis, ο π , σ 180
62 Εγκύκλιος με αρ πρωτ 4486 της 4ης Νοεμβρ 1852 «περί συστάσεως σχο­
λείων των κορασιών συνδρομή των δημοτών», Κλάδος, ο π , σ 568-569
63 Παρόλο που το θέμα για τη συνδρομή της δημοτικής εκπαίδευσης είχε συζη
τηθει γενικά στη Βουλή, και είχε τονιστεί οτι συμφωνά με το άρθρο 11 του Συντάγ­
ματος «η Κυβερνησις συντρέχει τους δήμους, ουχί κατά ρητον μετρον, αλλ' ανα>ο
γως των αναγκών έκαστου τούτων» Βλ ΠΒ, Περίοδος, Γ , Συνοδός Α , τομ Β ,
1851, σ 529 Αλλωστε στις συνεδριάσεις της Βουλής του 1851 είχαν επισημανθεί η
αδιαφορία των δήμων «Το κατ αυτόν αποδέχεται μεν την ιδεαν οτι οι δήμαρχοι επε
φερον τα καιριωτερα κατ αυτής τραύματα άλλα διατι δεν παύει η Κυβερνησιο τους
δήμαρχους, Η Διοικητική λοιπόν εξουσία ανεχομενη συμμερίζεται της τοιαύτης ευθύ
νης» Αυτ σ 528
64 Στο σημείο αυτό η εγκύκλιος συνιστά ρητά οι συνεισφορές να μη θεωρού
νται περιουσία σωματείου η εταιρείας, α/λα δημοτικές, και να χρησιμοποιούνται για
τη μισθοδοσία της δασκάλας που διορίζεται επίσημα απο την κυβέρνηση και για τη
συντήρηση του διδακτηρίου Η παραπάνω ρύθμιση κρίθηκε αναγκαία για να αποφευ­
χθούν οι παρεξηγήσεις που είχαν οδηγήσει στο παρελθόν σε διάλυση τα σχολεία,
που είχαν ιδρυθεί με αυτές τις προϋποθέσεις Στην ενεργητική συμμέτοχη και χρημα­
τική συνδρομή των πολιτών μα τη σύσταση ιδιαίτερων σχολείων για τα κορίτσια
*.Η\ίΗΩΪ.Ϊ:[Σ 125

συμφωνεί και ο Στρουμπος Β) Δ Σ Στρουμποι., Το Μελ)οι ήτοι περί ανατροφής και

παιοευσεος εν Αθήναις 1855 σ 14 και 1!
65 ΒΛ Ο π σ 29 30 «Πρέπει να αυξηθεί ο αριθμός των υποτρόφων να ληφθεί
δε φροντις ώστε αι αναοεχομεναι το μέγα και δυσκο? ον έργον της οιδασκαλιας να
εχωσιχρηστά ηθη σεμνοπρεπειαν και πραότητα» Ο Αδ Ιωαν\ιοης προτείνει ακόμη
να δοθεί η άδεια να διοασκουν και κορίτσια με λι/ες -γνώσεις χωρίς οηλ να έχουν
τε/ειωσει το Διδασκαλείο της ΦΕ /ια να διαδοθούν οσο /ινεται περισσότερο οι στοι
χειωδεις γνωσεκ, που είναι καταλ/ηλες /ια «τα/αικα ηθη ημών» Β) Αδ Ιωαννιδης
Υπόμνημα περί Δημοδιδασκαλιαι, ήτοι τοι )αου παιδείας σ 72 73
66 Δυο χρονιά νωρίτερα το 1850 ο Υπουργός Παιδείας σε έντονη συζήτηση στη
Βου>η /ια το θέμα των υποτρόφων της ΦΕ είχε δη)ωσει οτι «ουδεμιαν θέλει προσθε
σει ηδη και μόνον μετά τας προσέχεις εξετάσεις ίσως διορίσει 5 η 6 αλ/αος τε το
Υπουρ/ειον δεν ευρίσκεται Ης στενην συναφειαν μετά της Εταιρείας» Βλ ΠΒ
Συνοδός Γ Βουλευτική Περίοδο^ Β τομ Ι 1850 σ 164
67 Είναι γνωστό οτι ο οιορισμος, των νεαρών οιδασκαλισσων σε επαρχίες, που
βρίσκονταν μακριά απο τα σπίτια τους και το οικογενειακό περιβα/λον παρουσίαζε
πολλά προβλήματα Εζαιτιας των ηθών ποι επικρατούσαν η δασκάλα έπρεπε να
συνοδεύεται απο τη μητέρα της η άλλο συγγενικό πρόσωπο η ολόκληρη την οικογέ­
νεια της με αποτέλεσμα οι οικονομικέ^ ουσκολιε, να πο/λαπλασιαζονται αφού ο
pio9o s δεν επαρκούσε ούτε /ια τη συντήρηση ενός προσώπου Για το λόγο αυτό οι
περισσότερες δεν ηθε)αν να διορίζονται μακριά απο την πατρίδα τουν, Β) ΠΦΕ
1857 σ 84
68 Στην περίπτωση που τα σχολεία θα συμμορφώνονταν με την εγκύκλιο του
Σεπτεμβρίου σημαντικός αριθμός κοριτσιών - στοιχεία βέβαια δεν υπάρχουν θα
έμενε εξω απο τη στοιχειωοη βαθμιοα Γι αυτό και μονό το λονο ο Ιωαννιδηι, δεχε
ται να παραμείνουν στα σχολεία των αρρένων τα κορίτσια ως το όγδοο έτος r r | s ηλι
κιας τους Βλ Ιωαννιδη., ο π σ 72
69 Και η σκέψη αυτή επιβεβαιώθηκε με την εγκύκλιο του υπουργού Χ Χρίστο
που/ ου τέσσερα χρονιά αργότερα στην οποία αμολο/ειται η αδυναμία της πολιτείας
να ανταποκριθεί στις αιτήσεις των δήμων /ια την κάλυψη θέσεων οιδασκαλισσων,
όπως αι-η η ίδια το είχε προτείνει «Γνωρίζετε τας δυσχέρειας οσαι καθιστωσιν αδυ
νατον προς το παρόν την αναπληρωσιν των δημοοιδασκαλισσων όσων τον διορισμον
ιξαιτουνται προ πο>λου ο διάφοροι του Κρατου,, δήμοι οιτινες εννοησαντε», την
ανάγκην της του γυναικείου φύλου εκπαιδεύσεως και σχολεία κορασιών συνέστησαν
και την προς τούτο δαπανην προθιμω^ υπε/ογισαν» Β? την ε/κυκλιο με αρ 1114
της 12ης Μαρτ του 1856 «Περί εκπαιδεύσεως νεανιοων μελλοδιδασκαλισσων και του
πο) / απ) ασιασμου αυτών» Κ>αοος, ο π σ 65) 616
70 Το σύστημα των υποτρόφων στο οποίο είχαν στηρίξει πολ>ες ελπίδες για τη
διαοοση της εκπαιδει ση·, στα κορίτσια του λάου δεν είχε αποδώσει καρπούς Σήμα
ντικος αριθμός των υποτρόφων δεν άσκησε το ερ/ο της δασκάλας συμφωνά με τις
υΓοχρεοσεις τους η γιατί κατάγονταν απο π) ουοιε^ οικογένειες η δεν μπορούσαν να
υποφέρουν τα σκληρά ηθη τ η , επαρχίας και τον αθ>ιο μισθό Ετσι /ια τον ενα η
τον αΛ,/ο Αογο στην ελ/ηνικη επαρχία εαν εξαιρέσουμε τα αστικά κέντρα δεν
υπήρχαν σ/ο)εια θηλέων Βλ ΠΒ Βουλευτική Περίοδος Β , Συνοδός Γ , τομ Ι
1850 σ 364 Η κυβέρνηση όριζε πολλές φορές υπότροφες κορίτσια αγωνιστών σαν
126 Β ΜΕΡΟΣ

μια ηθική ανταμοιβή για τις θυσίες των γονέων τους κα όχι για να ασκήσουν το
διδασκαλικό επάγγελμα. Βλ. ΠΦΕ, «Τελείωσαν και άλλαι και της Κυβερνήσεως υπό­
τροφοι, μη ούσαι εις το διδασκαλικόν επάγγελμα προωρισμέναι», Συνοπτική έκθεσις
του 1843. Και η Εταιρεία διατηρούσε το δικαίωμα να παραδέχεται «αμισθί τας πτω­
χός και ορφανάς των αγωνιστών...» ΠΦΕ, 1837, σ. 15.
71. Από την ιστορία της ΦΕ βλέπουμε ότι στο θέμα των υποτρόφων υπήρχαν
πολλές δυσχέρειες. Το 1848 είχε αρνηθεί η Εταιρεία την πρόσληψη νέων υποτρόφων
με το επιχείρημα ότι δεν υπήρχαν θέσεις. Τελικά, στη συνεδρίαση της 14ης Μαρτίου
του 1848, το Δ.Σ. της ΦΕ έκρινε σκόπιμο να αναβάλει την εισαγωγή υποτρόφων και
περιορίστηκε στο να δεχτεί μόνο ημιυπότροφες με 30 δρχ. δίδακτρα το μήνα, αφού
όμως πρώτα οι μαθήτριες θα δήλωναν ότι αποδέχονται όλους τους προβλεπόμενους
όρους από την Εταιρεία. Και με αυτό τον τρόπο, όπως χαρακτηριστικά ειπώθηκε,
χωρίς να αυξηθούν τα έξοδα της Εταιρείας δεν εμποδίστηκε η «παίδευσις των διδα­
σκαλισσών». ΠΦΕ, 1848, σ. 17.
72. ΠΦΕ, 1856, σ. 61 και 1858, σ. 13.
73. Εάν εξαιρέσουμε την Ελβετία στην οποία λειτουργούσε η Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση (Ecoles Elémentaires, Ecoles Secondaires et Supérieures des Jeunes Filles)
στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη η θεσμοθέτηση της άρχισε μετά το 1870. Βλ.
Chassiotis, ό. π., σ. 262-263. Στη Γαλλία η εισαγωγή το 1867 των "Cours d'Ensei­
gnement Secondaire" από το Victor Duruy αποτέλεσε ένα χρήσιμο συμπληρωματικό
στοιχείο στην «ανώτερη» εκπαίδευση των κοριτσιών «χωρίς όμως να είναι ένας
πραγματικός τύπος σχολειοποίησης». F. Mayeur, ό. π., σ. 68.
74. Εγκύκλιος με αρ. πρωτ. 1334 της 12ης Μάρτ. 1856 «Περί εκπαιδεύσεως νεανί­
δων μελλοδιδασκαλισσών και του πολλαπλασιασμού αυτών» Κλάδος, ό.π., σ. 615-616.
75. Ήδη η πρόταση αυτή είχε υποστηριχτεί στη Βουλή από το 1850, Βλ. ΠΒ.,
Βουλευτική Περίοδος Β', Σύνοδος Γ', τόμ. Ι, 1854, σ. 365.
76. «Και την Κυβέρνησιν ευρύσουσι προθυμουμένην να συνδράμη την αξιέπαι-
νον αυτών σπουδήν, από της οποίας προσδοκάται η εντελής του Έθνους ηθοποίησις,
εφ' ώ και ποσότης αξιόλογος συμπεριελήφθη εις τον εφετεινόν προϋπολογισμόν του
Υπουργείου, εγκριθησομένη, δεν διστάζομεν να το ελπίζωμεν υπό των βουλευτικών
σωμάτων». Και σε άλλο σημείο της εγκυκλίου επανέρχεται στο θέμα της κυβερνητι­
κής συνδρομής «αις ενδέχεται, κατά τας περιστάσεις, να συνδράμη επιβοηθητικώς
και η Κυβέρνησις...». Η συμπαράσταση εκφράστηκε με την ψήφιση του ετήσιου
χρηματικού ποσού των 10.000 δρχ. στη ΦΕ.
77. Βλ. Δ.Σ. Μαυροκορδάτος, Υπομνημάτιον περί εκπαιδεύσεως του λαού, εν
Αθήναις 18722, σ. 63-64. «Ευτυχώς εν τη πατρίδι ημών ανεγνώρισαν ότι εις τον αλη­
θή πολιτισμόν μόνον δια των μητέρων, των συζύγων και των θηλυκών αδελφών δυνά­
μεθα να φτάσωμεν».
78. ΠΦΕ., 1857, σ. 88.
79. Εγκύκλιος της 17ης Νοεμβρ. με αρ. πρωτ. 1334, «Περί υποτρόφων κορασιών
εις την ΦΕ.», Κλάδος, ό. π., σ. 648-649.
80. Εγκύκλιος με αρ. πρωτ. 1334 «περί υποτρόφων κορασιών εις ΦΕ», ό.π., σ.
648-649 της 17ης Νοεμβρ. 1856. Τον ίδιο μήνα — το Νοέμβριο του 1856 — και ο
νέος υπουργός Δ.Γ. Βούλγαρης με την εγκύκλιο του 27632 της 29ης Νοεμβρ. 1856
επανέρχεται στο θέμα του διορισμού «υποτρόφων κορασιών των δήμων εις το της ΦΕ
Παρθεναγωγείον». Αυτ., σ. 649-650.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 127

81 Εγκύκλιος με αρ πρωτ 7131 της 8ης Δεκ 1856, βλ αυτ , σ 651-653

82 ΠΦΕ , 1858, σ 11 Συμφωνά με την έκθεση του Διοικητικού Συμβουλίου, οι
υπότροφε^ των δήμων το 1858 έφθασαν τις 35, το 1860 ήταν 45 και της κυβέρνησης
30 (βλ ΠΦΕ , 1860, σ 47 48) και το 1861 στην Ε τάξη σε 58 μαθήτριες, οι 18 ήταν
υπότροφε^ των δήμων ΠΦΕ 1861, σ 13
83 Ε/κύκλιοι, με αρ πρωτ 2450 «Περί της υπο της Εταιρείας του Αρσάκειου
προμηθευσί-ως των ενδυμάτων κλπ των μαθητριών των ενδιαιτωμενων», ο π σ 661
84 Βλ Εφημερις των Φιλομαθών, αρ 154(7Μαρτ 1856), Περιληπτική Εκθεσις
της Μέσης Εκπαιίχυσεως εις την Ελλαοα (1829-1855) Απο την Εκθεση αυτή διαπι­
στώνουμε οτι το 1850 για τα Γυμνάσια δαπανήθηκαν 86 156,60 και για τα Ελληνικά,
191 901,72, το 1851 για τα Γυμνάσια δαπανήθηκαν 100 234,59 και για τα Ελληνικά
196 787,50, το 1852 για τα Γυμνάσια δαπανήθηκαν 131 330,50 και για τα Ελληνικά
203 669 81, το 1853 για τα Γυμνάσια δαπανήθηκαν 148 902,92 και για τα Ελληνικά
203 853,35, το 1854 για τα Γυμνάσια 148 711,55 και νια τα Ελληνικά 202 883,35, το
1855 για τα Γυμνάσια 150,753 και για τα Ε) ληνικα 210,000
85 Β) T i s εκθέσεις των υπουργών Χ Χριστοπούλου και Δροσού Γπισηι, Ιωαν
νώης, ο π τη σημείωση σ 13 Εφημερις των Φιλομαθών, αρ 201-202 1857 σ 1-2
86 Ν TAH της 12ης ΙουΛ. 1856, Κλάδος ο π , σ 632 και Β Δ της 17ης Ιουλ
1856, αυτ, σ 613
87 Πολλά χρονιά αργότερα ο Δ Γληνο^, γράφει « υπερνικησασαι πάντα τα
εμπόδια και πάσας τα*, προλήψεις, αι οποιαι και εις αλλάς πλέον προη /μενας κοινω
νιας κωί>υουσι ακόμη την συνεκπαιδευσιν των ουο φυ?ων, 1250 περίπου μαθητριαι
φοιτωσιν εις τα σχο/αια της μέσης εκπαιδεύσεως των αρρένων, αποδειξις ακόμη τα
υφιστάμενα ιδιωτικά ανωτέρα παρθεναγω/εια θηλέων» Γληνός, ο π , σ 57
88 Βλ τις ανεφάρμοστες προσπάθειες για συστηματική αναμόρφωση της Μέσης
Εκπαίδευσης θηλέων στα νομοσχέδια του Θεοτόκη (1889), Ευταξία, (1899) Σταη
(1908) Αλεξανδρή (1912)
89 Α Κωνσταντινιδης, «Σπανιον (paivoptvov της παρ' ημιν γυναικείας εκπαιοευ-
σεως», Ημερολο/ωι Σκοκου, 1890 σ 197-198 « και η Κυβερνησίι, ας μετε^θη
καταλληλότερα μέτρα ορ^ανιζουσα τας βάσεις και τους ορούς της γυναικείας α/ωνης
και παιδευσεως », « κληροδοτημένα μέχρι σήμερον απο τηι, μακάριας εποχηι. του
εκπαιδευτικού συστήματος του 1831» Βλ επίσης και Γληνός, Ενας άταφος νεκρός,
ο π , σ 11 «Η οικιακή χειροτεχνία και οικονομία και τα καθήκοντα της οικοδέ­
σποινας μαθαίνονται στο σπίτι, τα διακοσμητικά στοιχεία της ανατροφής τα παίρ­
νουν οι γυναίκες του κάλου κόσμου η στο σπίτι με οικοδιδασκαλους η σε σχο?εια,
που άλλου μεν είναι ανωτέρα αριστοκρατικά παρθένα/ωγεια η οικοτροφεία Αυτά
κ) ηροΰοτημενα στην ανώτερη αστική τάξη ακμάζουν ως σήμερα»
90 Εκθεση Κοκκωνη της 6ης Μαρτ 1839, ΓΑΚ, φ 40 υποφ 9 «Εις δε τα
τακτικά Σχο; εια των Κορασιών παραδίδονται και χειροτεχνήματα Υπαρχουσι δε
τοιαύτα Σ/ολεια 17 μεταξύ των οποίων λογίζονται και τα παιδοτροφεια της Κ Βο>-
μερανς και του Κ Χιλλ οπού παραδίδονται της Γαλ/ικης μαθήματα καθώς και εις το
της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας Σχολειον των Κορασιών»
9! Βλ Δ Φιλιππίδης, Τα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια Τσιριμώκου, Αλεξάνδρεια
1919, σ 10 και Γληνός, Ενας άταφος νεκρο^, ο π , σ 63 «Το ανωτερον Παρθενα-
/ωγειον λοιπόν ουδενα αυτοτε? η σκοπον επιδιώκει ούτε ως κατωτέρα βαθμις της
128 Β' M i P O I

μέσης εκπαιδεύσεως θηλέων δύναται να χαρακτηρισθεί, ούτε κοινωνική ν τάξιν εξυ­

πηρετεί, αλλ" απλώς είναι προπαρασκευαστική Σχολή του Διδασκαλείου».
92. Φιλιππίδης, ό. π., σ. 6. «Το δημοτικό σχολείο ανήκει στο λαό προπαντός,
στους πολίτας εκείνους που δεν θα πάνε σε ανώτερα σχολεία — και είναι αυτοί 90-
95% — και για τους οποίους το δημοτικό είναι η μόνη πηγή φωτός, που θα τους
φωτίζει σ' όλη τους τη ζωή... Μα την ιερή αυτή κληρονομιά την εστερήσαμεν από
το δικό μας λαό, του δηλητηριάσαμε τη μόνη του πνευματική τροφή και το δικό του
σχολείο, που μόνο στας ανάγκας του έπρεπε να προσαρμόζεται, το κάνουμε μια απλή
γέφυρα για τους λιγοστούς εκείνους μαθητάς που θα εξακολουθούσαν τη φοίτηση
τους στο ελληνικό...». Βλ. ακόμη Εφημερίς Συζητήσεων της Βουλής, Σύνοδος 110, 24
Ιούν. 1924 σ. 1231. «Η εκπαίδευσις του 95% δηλ. περίπου του συνόλου του Ελ­
ληνικού λαού στραγγαλίζεται δια να εξυπηρετηθή, καθ' ον βεβαίως άθλιον τρόπον
εξυπηρετείται, η μειονότης των ανωτάτων σπουδών. Αυτό είναι το ελάττωμα της ολι-
γαρχικότητος του ισχύοντος εκπαιδευτικού συστήματος. Υφίσταται όμως επίσης και
το ελάττωμα της μονομέρειας».
93. Ενδεικτικό για το γεγονός είναι η ρευστότητα στη χρησιμοποίηση της ορο­
λογίας για τα υποτιθέμενα ανώτερα ή Μέσης Εκπαίδευσης σχολεία θηλέων. Έτσι,
χρονολογικά εμφανίζονται οι όροι Παρθενοτροφείο και ανώτερο Σχολείο (στην
Έκθεση Κοκκώνη 1839), Εκπαίδευσις του θήλεος γένους (κατάστασις της Δημοσίας
εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853, Εφημερίς των Μαθητών, φ. 37 (4.7.1853), σ.
1471 Παρθεναγωγεία (στον πίνακα του υπουργού Π. Αργυρόπουλου της 3ης Σεπτ.
1855 για τη δημόσια εκπαίδευση 1854. Ελληνικά Σχολεία κορασιών (στην Έ κ θ ε σ η
του Χριστόπουλου 1855-1856) και Παρθεναγωγεία ιδιωτικά Μέσης Εκπαιδεύσεως
(στην περίληψη των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων
στατιστικών πινάκων δια το έτος 1858, Εφημερίς των Φιλομαθών, φ. 299, (19.1.1859),
σ. 792-793). Βλ. επίσης και Φιλιππίδης, ό. π., σ. 10: «Και όμως και μια λεπτομερής
εξέτασις του προγράμματος προδίδει ένα τέλειο ανακάτωμα δημοτικής και μέσης
μορφώσεως. Δεν ηξεύρει κανείς που τελειώνει η μια και που αρχίζει η άλλη».
94. Π. Κιτρομηλίδης, ιδεολογικά ρεύματα και πολιτικά αιτήματα- προοπτικές
από τον ελληνικό 19ο αιώνα, στο Όψεις της Ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα,
επιμ. Δ.Γ. Τσαούση, Εστία, Αθήνα 1984, σ. 30, 31, 36.
95. Βλ. Φειδάς, Το Πρόβλημα του σκοπού της Παιδείας στο νεώτερο ελληνισμό,
Σύναξη, Φθινόπωρο 1983, τχ. 8, σ. 19. Εκτός από τα διδακτικά βιβλία το Σάββατο και
τις γιορτές γινόταν χρήση των βιβλίων της εκκλησιαστικής ακολουθίας, η Οκτώη-
χος, το Ψαλτήρι και τα Μηνιαία. Βλ. επίσης και Λέφας, ό. π., σ. 325.
96. Εκγύκλιοι της 17ης Ιαν. 1853, της 20ής Νοεμβρίου 1854 και τα Β.Δ. της 19ης
Οκτ. 1857 και της 2ας Σεπτ. 1867 όπου τονίζεται η ανάγκη να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση
και στον εκκλησιασμό. Φειδάς, ό. π., σ. 20-21. Συνδύασε τις παραπάνω εγκυκλίους
με το αίτημα της ηθικής ανάπτυξης της νεολαίας και ιδιαίτερα των θηλέων, σ. 96 και
117 σημ. 5 εδώ. Επίσης πρβ. και τις εγκυκλίους της 10ης Ιαν. 1856 και της 9ης Οκτ.
1857, Λέφας, ό.π., σ. 13.
97. Μ. Ρενιέρης, Φιλοσοφία της ιστορίας, Δοκίμιον, Αθήναι 1841, σ. ι ζ ' .
98. Βλ. Ομιλία Π.Ν. Βαλέττα εις την Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμουπόλει
Ανωτέρου Σχολείου των κορασιών, εν Ερμουπόλει, 1841, σ. 3. «... το ελληνικόν
Έθνος εξαπλούμενον μίαν ημέραν πέραν των στενών ορίων, εις τα οποία περιεκλεί-
ΣΗΜΗΩΣΕΙΙ 129

σθη θε?ει διαδώσει τα φωτά και τον πο^ιτισμον καθ' ολην την Ανατολην » και πιο
κάτω « πεπρωται αρα εις μόνον την Ελλάδα να εκπλήρωση και το ενδοξον τούτο
epfov » Βλ ακόμη Α Φατσεας Σκέψεις επι τη<, Δημοσίας και Ιδιωτικής Εκπαιδεύ­
σεως των νέων Ελλήνων, τομ Β , Αθηνησι 1856 σ 5 6 « ούτως δε μόνον η Ε)λας
ημπορεί να κατασταθη η πρώτη εστία της εκπαιδεύσεως και το« πολιτισμού της
Ανατο) ης » ^
99 Βλ ΑΔΕ, 1 Εκπ 4α (1-19) Εγγραφο της Επιθεωρητικης Επιτροπής της
21ης 1οι>> 1857 αρ εγγρ 3644/2120 Πριν απο το 1850 δε θεωρούμε παρεμβατικές
ενέργειες για οιακανονισμο της Μέσης Εκπαίδευσης των θηλέων τις κατοχυρωμένες
νομοθετικά 14 θέσεις υποτρόφων κοριτσιών στο σχολείο της Volmerange (ΕτΚ), αρ
φ 6 (4 Φεβρ 1834) 11 στο σχολείο Hill (Κ Παπανικολαου Ιστορία της Σχολής
Χιλλ, δακτυ) ο ,φαφημενο κείμενο στο αρχείο του Σχολείου σ 167 και Εκθεση
Κοκκωνη 1839) και ανάλογο αριθμό υποτρόφων μετά το 1842 στη ΦΕ, γιατί οι ενερ
/ειες αυτές δεν απέβλεπαν στη δημιουργία διδασκαλισσών, άλλα εξέφραζαν μια ηθι­
κή υποχρέωση της πολιτείας απέναντι στις οικογένειες των αγωνιστών Β> ακόμη
και «Ε/καθιδρυσις του Σχολείου των Κορασιών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας»,
Αθήναι 1837 σ 14-15 Αν συνέβαινε το αντίθετο το κράτος θα μπορούσε τότε να
καλύψει τις ανάγκες των τριών δήμων, της Τρίπολης Χαλκίδας και Πειραιά, που
συμφωνά με την έκθεση Κοκκωνη (1837) ΓΑΚ, φ 40, υποφ 9 ζητούσαν δασκάλες
για την ίδρυση σχο>ειων θηλέων
100 ΠΦΕ, 1852 σ 42 43
101 Βλ ΓΑΚ φ 29, υποφ 7, α) την έκθεση με αρ 280 της 8ης Μαρτ του 1840,
β) το εγ/ραφο με αρ 3325/1964 της 20ης Αυγ του 1840 του Γραμματέα Ν Γ Θεοχα-
ρη και γ) το εγ/ραφο με αρ 4303 της 3ης Ιουν του 1842 του Ι Φίλιππου Η πρόταση
των δυο Γραμματέων ήταν να ιδρυθεί ανώτερο Σχολείο fia τα εύπορα κορίτσια στην
Αθήνα /ιατι πίστευαν οτι «προ πολλού εγενετο επαισθητη η ανάγκη συστάσεως σχο­
λείου ανωτέρου, οπού να δίδεται εις τα κοράσια εντελής αγωνη ελευθέριος και να
διδάσκωνται εκ, αυτά τα εγκύκλιο μαθήματα»
102 Ραγκαβή^,, Απομνημονεύματα, τομ Β ο π , σ 26-27 Αντίθετα οι δυο
Γραμματείς της Παιδείας θεοχαρης και Φίλιππου διαψεύστηκαν στις εκτιμήσεις τους
οτι η ΦΕ θα ενίσχυε το Ανώτερο Δημόσιο Σχολείο με το συ> λογισμό οτι δε θα είναι
πια υποχρεωμένη να συντηρεί το δικό της Ανώτερο Σχο/ειο που «και εις τον σκοπον
της ξένον φαίνεται» Βλ ο π σημ 2
103 Βλ σημ 1 ε/γράφο γ Η επιχειρηματολογία του Ι Φίλιππου για την ιορυση
του Ανωτέρου Δημοσίου Σχολείου θηλέων στην Αθήνα στηρίχθηκε στο γεγονός οτι
δεν ταίριαζε στην αξιοπρέπεια της κυβέρνησης η φροντίδα για την ανώτερη α/ωγη
«του θηλεως φύλου» να βρίσκεται στα χέρια της ΦΕ και οτι θα μέμφονται όλοι την
Κυβέρνηση για την αδιαφορία της
S04 Φατσεας ο κ , σ 4 5 « ενω τώρα ολη του η προσοχή (του υπουργού)
χάνεται εις τας ακόρεστους απαιτήσεις λογιωτατων, και εις τας έριδας όσων δεν επι
τυ/χανουσιν, ο τι θηρευουσιν»
Γ' ΜΕΡΟΣ
4.1. Εκπαιδευτική πράξη

Ό π ω ς είδαμε η εκπαίδευση θηλέων κατά την οθωνική περίοδο σε

αντίθεση με την εκπαίδευση των αρρένων περιορίστηκε νομοθετικά
στη στοιχειώδη βαθμίδα, ενώ η Μέση Εκπαίδευση της μεταβλήθηκε σε
ιδιωτική υπόθεση που αναπτύχθηκε στα αστικά κέντρα της πατρίδας
μας.
Ξεκινώντας από τις δύο αυτές κύριες επισημάνσεις, ότι δηλ. η
Μέση Εκπαίδευση θηλέων υπήρξε υπόθεση αστική και ιδιωτική,
φυσιολογικά η μελέτη του θέματος στο Γ', Δ' και Ε' μέρος της εργα­
σίας μας εντοπίζεται στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της οθωνικής
περιόδου, την Ερμούπολη και την Αθήνα, για να διερευνηθούν, μέσα
από όσα στοιχεία κατορθώσαμε να συγκεντρώσουμε, οι ιδιαιτερότητες
που παρουσιάζει στην πράξη η εκπαίδευση των θηλέων.
Ειδικότερα στο Γ' μέρος οι στόχοι μας είναι να αποκαλύψουμε
μέσα από τη συνεχή ανοδική πορεία που παρουσιάζει η γυναικεία
εκπαίδευση στην Ερμούπολη α) πόσο αποτελεσματικά μπορεί να λει­
τουργήσει το αποκεντρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα όταν η δημοτική
αρχή είναι ευαίσθητη στα θέματα της παιδείας και β) ότι το Ανώτερο
Σχολείο Κορασιών της Ερμούπολης, με τις σαφείς διαφοροποιήσεις
που παρουσιάζει από όλα τα άλλα Παρθεναγωγεία του 19ου αιώνα,
αποτελεί τη γνήσια προϊστορία της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης
θηλέων στην Ελλάδα.
Στο Δ' μέρος εξετάζομε τη δημιουργία, έκταση, σκοπούς και τρό­
πο λειτουργίας των ιδιωτικών Παρθεναγωγείων με στόχο να διερευνή­
σουμε εάν α) η διείσδυση της ιδιωτικής εκπαίδευσης συνδέθηκε με την
αναπαραγωγή ή την αλλαγή θεσμών, β) απηχούσε ένα συγκεκριμένο
οικονομικό καθεστώς, γ) αποτέλεσε προπύργιο ιδεολογιών και δ) συνέ­
βαλε στην ανάπτυξη του πολιτιστικού επιπέδου.
Στο Ε' μέρος, που είναι αποκλειστικά αφιερωμένο στη ΦΕ, (ίδρυ-
134 Γ' ΜΕΡΟΣ

ση-σκοπός-λειτουργία) ο στόχος μας είναι να δείξουμε ότι α) η διαπά­

λη ανάμεσα στον ταξικό και επαγγελματικό χαρακτήρα του ανώτερου
Σχολείου της υπήρξε συνεχής και β) στους κόλπους της συντελούνται
οι πρώτες ρωγμές στο καθεστώς που επικρατεί με τη σαφή συνάρτηση
που υπάρχει ανάμεσα στην εκπαίδευση των μαθητριών της και στην
επαγγελματική τους αποκατάσταση.

4.2. Τα σχολεία της Ερμούπολης από το 1827-1832

Οι κάτοικοι της Σύρου ως τις παραμονές του 1821 ήταν περίπου

τρεις χιλιάδες 1 . Κατά τη διάρκεια της επανάστασης οι Συριανοί κήρυ­
ξαν ουδέτερο το νησί τους, γιατί πολλοί από τους δημογέροντες είχαν
φράγκικη καταγωγή, επικρατούσε το παπικό δόγμα και η Σύρος τελού­
σε κάτω από γαλλική προστασία. Το γεγονός αυτό υπήρξε η κύρια
αιτία που οδήγησε μεγάλο αριθμό προσφύγων, όπως π.χ. Μικρασιάτες,
Χίους, Κρήτες, Ψαριανούς, Υδραίους, Θεσσαλούς, Μακεδόνες και
Δωδεκανήσιους στο κυκλαδίτικο νησί. Ο αναπτυξιακός ρυθμός του
νησιού παρουσιάζεται ιδιαίτερα υψηλός στη δεκαετία 1821-1832. Οι
παλαιότεροι κάτοικοι της Σύρου παρέμειναν μέσα στον περιτειχισμένο
λόφο του Αγίου Γεωργίου, ενώ οι νεοφερμένοι δημιούργησαν την
Ερμούπολη, τη νέα πόλη, κοντά στο λιμάνι. Έτσι ο νέος πληθυσμός
μονιμοποιείται 2 .
Ο μεγάλος αριθμός των νέων κατοίκων της Σύρου, με τα «αναπαλ­
λοτρίωτα αισθήματα της φιλοκαλίας τους»3 και η ανοδική εξελικτική
πορεία του λιμανιού γρήγορα μεταβάλλουν την Ερμούπολη σε αξιόλο­
γο αστικό και πολιτιστικό κέντρο.
Τη σημαντική αυτή θέση τη διατήρησε και μετά τη δημιουργία
του νέου ελληνικού κράτους και μόνο προς το τέλος του 19ου αιώνα η
οργάνωση του συγκοινωνιακού δικτύου σε διάφορα γεωγραφικά δια­
μερίσματα της χώρας 4 θα περιορίσει τον αναπτυξιακό της ρυθμό και θα
μειώσει τη σημασία του λιμανιού της.
Παράλληλος με την οικονομική ανάπτυξη και την εμπορική άνθι­
ση του νησιού, υπήρξε και ο ρυθμός της σχολικοποίησης στη Σύρο.
Ή δ η από το 1822 υπάρχουν εκεί εμβρυακά ιδιωτικά σχολεία 5 . Κατά
την καποδιστριακή περίοδο (1829) πρώτοι οι Συριανοί ενισχυόμενοι
στην προσπάθεια τους από τους μισσιοναρίους αναλαμβάνουν να χτί-
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΘΗΛΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ 135

σουν ανεξάρτητο σχολείο για τα κορίτσια, γιατί πιστεύουν ότι για να

υπάρξει πραγματική ευδαιμονία σε μια ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να
εκπαιδεύονται και τα δύο φύλα, ώστε να μη «προσκρούει η απαιδευσία
του ενός στην ευτυχία του άλλου» 6 .
Ως το 1829 (1827-1829) υπήρχαν στην Ερμούπολη δύο αλληλοδι­
δακτικά σχολεία, που τα διατηρούσε η κοινότητα και οι Αμερικανοί
ιεραπόστολοι. Από το 1827 είχε αρχίσει η παράλληλη δραστηριοποί­
ηση της κοινότητας και της Αμερικανικής Αποστολικής Εταιρείας με
διευθυντές τους Breuer και Korck. Η κοινή δράση των τοπικών παραγό­
ντων και των Αμερικανών παραμένει ουσιαστικά ως το 1830.
«Το 1827 η Δημογεροντία ωκοδόμησεν και εσύστησεν τα τρία
Σχολεία κατά το κέντρον της Ερμουπόλεως των Αρρένων, των Θηλέων
και των νηπίων, τα οποία πριν είχε η Αποστολική Αμερικανική Εται­
ρεία υπό την διεύθυνσιν του Ρ. Βρόϋερ και μετ ' ολίγους μήνας ανέλα-
βεν την διεύθυνσιν ο Λ. Κορκ και δια της ενεργείας και της Δημογερο-
ντίας απέσπασεν αυτόν η Κυβέρνησις κατά το έτος 1830 και έγινεν
Δημοτικόν» .

4.3. Το πρώτο ανεξάρτητο δημοτικό σχολείο θηλέων στην

Ερμούπολη

Τα κορίτσια της Σύρου ως το 18298 φοιτούσαν στο κοινό αλληλο­

διδακτικό σχολείο με διευθυντή τον Korck 9 και δασκάλα την Ελ.
Ελευθερίου για τα «ραψίματα».
Από τον Ιούνιο του 1829, επίσημα τουλάχιστον, αρχίζει η κίνηση
για την ανέγερση στη Σύρο και μιας άλλης αλληλοδιδακτικής Σχολής,
στην οποία θα φοιτούσαν μόνον κορίτσια και θα διδάσκονταν, όχι
μόνο τα γράμματα, αλλά θα «γυμνάζονταν» και στην αλληλοδιδακτική
μέθοδο και στην κατασκευή εργόχειρων, «τα οποία», κατά την έκφρα­
ση του Εκτάκτου Επιτρόπου των Βορείων Κυκλάδων, «απαιτείται εκά­
στη κόρη να μάθει» 10 .
Οι λόγοι για τους οποίους συστήθηκε ανεξάρτητο, χωριστό σχο­
λείο για τα κορίτσια ήταν κυρίως δύο : α) η έλλειψη χώρου στο κοινό
αλληλοδιδακτικό, «δια το πλήθος των παίδων» και β) η ανάγκη για τη
διασφάλιση των ηθών του γυναικείου μαθητικού πληθυσμού με τη δια­
φοροποιημένη αγωγή . Ο ιδιαίτερος τρόπος της «ηθοποιήσεως» των
136 Γ' ΜΕΡΟΣ

κοριτσιών με τη διαφοροποιημένη αγωγή που έπρεπε να δοθεί στα δύο

φύλα θα απασχολήσει ευρύτατα την κοινωνία του 19ου αιώνα.
Στο συγκεκριμένο σχολείο της Σύρου επιτροπή από μητέρες διο­
ρισμένη επίσημα ανέλαβε την παρακολούθηση και τον έλεγχο των
μαθητριών. Η επίδραση των ξένων προτύπων είναι εμφανής. Με την
παρέμβαση των ιεραποστόλων διαφοροποιείται η εκπαίδευση των δύο
φύλων. Θα ισχύσει δηλ. και εδώ ό,τι επικρατεί και στα άλλα κράτη.
Οι κάτοικοι κινητοποιήθηκαν και οι ενέργειες τους στράφηκαν
προς όλες τις κατευθύνσεις. Ανάμεσα σε εκείνους που πρωτοστάτησαν
για τη δημιουργία του ιδιαίτερου σχολείου για τα κορίτσια συγκαταλέ­
γεται και ο Korck. Επιτροπή από τους Korck, Σταμ. Κωνσταντίνου, Γ.
Ψύχα και Ν. Εμμανουήλ επιφορτίστηκε να συγκεντρώσει τις εκούσιες
συνεισφορές των κατοίκων και να επιστατήσει στην ανέγερση του
12
κτιρίου .
Παράλληλα με την πρώτη, άλλη γυναικεία τώρα επιτροπή που την
αποτελούσαν αποκλειστικά μητέρες των μαθητριών 13 , ανέλαβε επίση­
μα να επισκέπτεται το σχολείο των κοριτσιών και να παρακολουθεί
την πρόοδο των μαθητριών και την καθαριότητα των ενδυμάτων.
Η ενεργοποίηση και η συμμετοχή των γυναικών της Σύρου σε ένα
σοβαρό κοινωνικό γεγονός για το νησί, όπως ήταν η δημιουργία ενός
καινούριου εκπαιδευτικού ιδρύματος, είναι έργο του ιεραποστόλου
Korck 14 και προαναγγέλλει τη μελλοντική συμμετοχή των γυναικών σε
έργα φιλανθρωπίας και κοινωνικής πρόνοιας. Προαναγγέλλει ακόμη
και τη μελλοντική ίδρυση των συλλόγων γονέων και κηδεμόνων, στους
οποίους οι γυναίκες διαδραμάτισαν και διαδραματίζουν σημαντικό
έργο.
Με τη μεσολάβηση των Korck, Anderson και Smith, οι γυναίκες
της Σύρου συγκεντρώνουν τις χρηματικές εισφορές και αρχίζουν να
αλληλογραφούν με τη «φιλόμουση Εταιρεία της Αμερικής», την οποία
και παρακαλούν, σύμφωνα με την έκφραση της γραμμάτισσας Αικατε­
15
ρίνης Ζαφείρογλου , να στείλει «οδηγητικές επιστολές», και να «διατά­
ξει όσα αγνοούν».
Η αλληλογραφία της Ζαφείρογλου είναι αποκαλυπτική. Δεν
εκφράζει μόνο την ευγνωμοσύνη των Ελληνίδων γυναικών για την
οικονομική συμπαράσταση που τους πρόσφεραν οι γυναίκες της αμε­
ρικανικής Εταιρείας, αλλά αφήνει να διαφανεί και ο κίνδυνος της
εξάρτησης από ένα ξένο κέντρο επιρροής, καθώς και το πνεύμα που
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΘΗΛΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ 137

κατευθύνει το σχολείο σ' αυτή την πρώτη περίοδο.

Το σχολείο των κοριτσιών άρχισε να χτίζεται κοντά στο πρώτο
κοινό αλληλοδιδακτικό σχολείο, το οποίο έτσι παρέμενε εξολοκλήρου
για τα αγόρια .
Ό μ ω ς παρά το ζήλο των κατοίκων, επειδή οι συνδρομές δεν επαρ­
κούσαν για την αποπεράτωση του σχολείου, οι επίτροποι του νεοσύ­
στατου σχολείου των κορασιών αποστέλλουν (28 Σεπτ. 1829) προς το
Ν. Χρυσόγελο, Γραμματέα της Θρησκείας και Παιδείας, αίτηση για
ενίσχυση με το ποσό των 3.000 γροσιών 1 .
Η πολιτεία υπόσχεται, πέρα από αυτή τη βοήθεια, και κάποια
μικρή ενίσχυση για να βραβεύονται με δώρα ανάλογα της «χρείας των
τα επιμελή εκείνα κοράσια, όσα δια τας γενικάς περιστάσεις, ευρίσκο­
νται εις ένδειαν» .
Το σχολείο άρχισε τη λειτουργία του τον ίδιο χρόνο, στα τέλη του
1829. Οι δημογέροντες της Ερμούπολης στο ενημερωτικό έγγραφο (2
Δεκ. 1829) για τη λειτουργία των δύο σχολείων αποδίδουν την ανέγερ­
ση του σχολείου θηλέων στις δικές τους προτροπές 1 9 .
Το σχολείο άρχισε τη λειτουργία του με 161 μαθήτριες και με
διδακτικό προσωπικό τις δασκάλες από την Κρήτη Αναστασία Ελευ­
θερίου για τα μαθήματα και Ελένη Ελευθερίου για τα «ραψίματα»20.
Διευθυντής και των δύο αλληλοδιδακτικών σχολείων και των αρρέ­
νων και των θηλέων παραμένει ο Korck.
Παράλληλα όμως με τα παραπάνω εκπαιδευτήρια λειτουργεί και
ένας αριθμός ιδιωτικών σχολείων και για τα δύο φύλα. Για τα κορίτσια
υπάρχουν τέσσερα ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία, στα δύο από τα
οποία διδάσκουν οι Αικατερίνη Ζωντανού και Μαρία Δημητρίου από
τις Κυδωνιές. Οι άλλες δύο δασκάλες δεν αναφέρονται ονομαστικά - η
μόνη πληροφορία που υπάρχει είναι ότι ακολουθούν κι αυτές την
αλληλοδιδακτική μέθοδο.
Εκτός από τα αλληλοδιδακτικά σχολεία η αδελφή του δασκάλου
Αθανασίου Αδαμαντιάδη του Κυδωνιέα διδάσκει σε Ελληνικό Σχολείο
20 κορίτσια 2 1 . Η παράδοση της ιδιωτικής εκπαίδευσης που είχε αρχί­
σει στην επαναστατική περίοδο συνεχίζεται και κατά την καποδι-
στριακή και οθωνική περίοδο. Ο παρακάτω πίνακας είναι ενδεικτικός.
Παρόλο που οι Αμερικανοί ιεραπόστολοι (Breuer, Robertson,
Anderson, Smith) και ο Γερμανός Korck συνέβαλαν θετικά στην ανέ­
γερση 2 2 και λειτουργία των δύο αλληλοδιδακτικών σχολείων, οι σχέ-
138 Γ ΜΕΡΟΣ

Πίνακας V
, . Ιδιοσυντηρητα σχολεία στην
ν
Χρόνος Ερμούπολη 1823 1862 Α ρ Σχολείων Φοιτώντες μαθητές
Γαζής 30
1823
Καλογραίαι 25
Γαζής 35
1824
Καλογραίαι 40
Γαζής 35
Ν Φαρδούλης 1 25
1825
Αναστάσιος Κουβαράς 40
Κοντοπούλη (ς) 1 Ι 32
Καλογραίαι 1 ' 15
1826 Διάφορα 5 188
1827 Διάφορα 6 135
Γ
1828 » 8 360
1829 » 7 194
1830 » 7 214
1831 » J _ 467
1832 » 8 702
1833 » 8 712
1834 » 7 800
1 1
1835 » , 5 589
1836 » 5 626
1860 » 9 (Δεν υπάρχουν περισσότερα

1861 J » 9 » »

1862 | » 9 » »

Πηγή ΑΔΕ, Ι Εκπ 4α (Ι-19)

ΠΑΙΛΑΓΩΓΙ-ΙΟ HILDNER 139

σεις των κατοίκων και των δημογερόντων με τον κύριο εκφραστή της
αποστολικής δραστηριότητας, τον Korck, δε διατηρήθηκαν άριστες.
, Έ τ σ ι οι δημογέροντες το 1830 επικεντρώνουν τις κατηγορίες ενα­
ντίον του Korck σε δύο σημεία: ότι «δια της προς μαθητάς κατηχήσεως
των εναντίων δογμάτων» και «δια της κακής και διεφθαρμένης προφο­
ράς του φθείρει και την των μαθητών πάτριον» 23 .
Ο Korck, μετά τη σύγκρουση, αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη
Σύρο και να στρέψει την εκπαιδευτική του δραστηριότητα προς άλλες
κατευθύνσεις στον ελλαδικό χώρο - η Church Missionary Society απο­
φασίζει να αναθέσει τη συνέχιση του έργου της στον Πρώσο διαμαρ­
τυρόμενο αιδεσιμώτατο Hildiier. Η επιλογή αυτή αποδείχτηκε επιτυ­
χής για την Εταιρεία.

4.4. Ιϊαιδαγωγείο Hildner

Ο Hildner εκμεταλλευόμενος την κατάσταση που επικρατούσε

εξαιτίας της κρατικής παραλυσίας και των εμφύλιων δεινών που ακο­
λούθησαν μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, προσπάθησε να
εδραιώσει τη θέση του στην Ερμούπολη. Έχτισε δικό του σχολείο και
κατόρθωσε να διοριστεί διευθυντής και των «δημοσίων καταστημά­
των», τα οποία και ενίσχυε οικονομικά 1 5 .
Ο Hildner σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων του στη Σύρο
χρησιμοποίησε Έλληνες ως επιστάτες, ταμίες, τραπεζίτες, διανομείς
και μεταφραστές και «εις τα ίδια του σχολεία ήσαν και είναι δάσκαλοι
Έλληνες και Ελληνίδες πτωχαί, αι υποτρεφόμεναι και διδασκόμεναι
δια να γίνωσι μετέπειτα διδασκάλισσαι».
Με τον τρόπο αυτό κέρδισε μεγάλο αριθμό «ενθέρμων βοηθών»,
«ζηλωτών διαπύρων», «φίλων και ομοφρόνων», «επαινετών» και
«συνηγόρων» 16 .
Στο πρότυπο αλληλοδιδακτικό σχολείο των κοριτσιών που ίδρυσε
οφείλεται η «πρώτη εκπαίδευσις και πρώτη διαμόρφωσις Ελληνίδων,
αίτινες εγένοντο έπειτα αι πρώται διδασκάλισσαι των ελληνικών Παρ­
θεναγωγείων πολλαπλασιασθείσαι, έπειτα δια των ατρύτων κόπων της
κυρίας Χιλλ και του συζύγου της» .
Με την ίδρυση του Παιδαγωγείου ο αριθμός των εκπαιδευτικών
καταστημάτων στη Σύρο αυξάνεται και με ένα ακόμα εκπαιδευτικό
140 Γ" ΜΕΡΟΣ

κέντρο, που περιλάμβανε τέσσερα διαφορετικά σχολεία: Ελληνικό και

αλληλοδιδακτικό Σχολείο για τα κορίτσια, αλληλοδιδακτικό για τα
αγόρια και νηπιακό για αγόρια και κορίτσια. Το συνολικό μαθητικό
δυναμικό στα σχολεία αυτά ήταν 400 παιδιά.
Στο Ελληνικό ή Ανώτερο Σχολείο του Hildner 30 κορίτσια από 8
ως 12 ετών, διδάσκονταν την Ελληνική και ομιλούμενη γλώσσα, την
Ιερή Κατήχηση,Φυσική και Γενική Ιστορία, Γεωγραφία, Ιχνογραφία,
Φωνητική Μουσική και κάθε είδος κεντήματος 26 .
Ό σ α από τα κορίτσια επρόκειτο να γίνουν δασκάλες διδάσκονταν
ακόμα την αλληλοδιδακτική μέθοδο και το σύστημα διδασκαλίας των
Νηπιακών σχολείων 2 '. Το έργο του Παιδαγωγείου ήταν κυρίως η
εκπαίδευση των κοριτσιών και γι ' αυτό πολύ γρήγορα ο αριθμός των
μαθητευομένων κοριτσιών θα είναι πολύ υψηλός 2 8 .
Ο σκοπός λοιπόν του παραπάνω ελληνικού σχολείου των θηλέων
ήταν διφυής· από τη μια απέβλεπε στο να προσφέρει ανώτερη μόρφω­
ση σε μια μερίδα κοριτσιών, που φυσικά ανήκαν στις ανώτερες κοινω­
νικές τάξεις, και από την άλλη επαγγελματική διέξοδο για τα φτωχά
κορίτσια. Η διπλή αυτή αποστολή θα συνοδέψει από τότε όλα τα σχο­
λεία που παρείχαν ανώτερη μόρφωση στα κορίτσια.
Ο Hildner στα δύο αλληλοδιδακτικά του σχολεία ακολούθησε το
πρόγραμμα των δημόσιων σχολείων. Στο αλληλοδιδακτικό θηλέων τα
διδασκόμενα μαθήματα ήταν η Γραφή, η Ανάγνωση, ο Συλλαβισμός,
η Χριστιανική Διδασκαλία και τα Εργόχειρα.
Στο νηπιακό σχολείο ακολουθούσε τη μέθοδο που ίσχυε στα
νηπιακά σχολεία της Αγγλίας και της Αμερικής. Τα νήπια, αγόρια και
κορίτσια, είχαν ηλικία από 4-6 ετών.
Μετά την ίδρυση του Παιδαγωγείου ο αριθμός των μαθητριών του
αλληλοδιδακτικού Σχολείου του δήμου της Ερμούπολης περιορίστη­
κε. Έτσι, ενώ το 1829 φοιτούσαν σ' αυτό 161 μαθήτριες, το 1832
φοιτούσαν 100. Παρατηρείται δηλαδή μια μετακίνηση αριθμού μαθη­
29
τριών από το ένα σχολείο στο άλλο .
Εξάρτηση αναπτύσσεται ανάμεσα στο αλληλοδιδακτικό σχολείο
των θηλέων και στο Ελληνικό Σχολείο του Φιλελληνικού Παιδαγω­
30
γείου , αφού το Ελληνικό Σχολείο του Hildner αποτελεί την ανώτερη
βαθμίδα εκπαίδευσης για τα κορίτσια στην Ερμούπολη με δωρεάν
φοίτηση.
Το αλληλοδιδακτικό σχολείο των κορασιών και το αλληλοδιδα-
I . A I W l !il 1 IO HiLDVER 141

KtiKÓ αρρένων διατηρούνται από την Αποστολική Εταιρεία της

Αγγλικής Εκκλησίας, ενώ ο δάσκαλος του αλληλοδιδακτικού αρρένων
πληρώνεται από την Επιτροπή .
Το 1834 ο Hildner με έγγραφο του προς τη Γραμματεία της Θρη­
σκείας και της Παιδείας, στο οποίο παραθέτει τα πτυχία και τους τίτ­
λους του, ζητά την άδεια επίσημα από την πολιτεία να διδάσκει στο
σχολείο του. Ο υπουργός Ρίζος συνιστά να του δοθεί η άδεια να διδάξει
χωρίς να δώσει εξετάσεις, γιατί τα πτυχία και οι τίτλοι του, τον πείθουν
ότι μπορεί να ασκήσει το διδακτικό έργο 3 5 .Το μόνο που επισημαίνει ο
υπουργός είναι ότι θα πρέπει ο Hildner να είναι προσεκτικός σχετικά
με τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών και να πειθαρχή­
σει στο άρθρο του νόμου του 1834.
Στη μακροχρόνια ζωή του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου, δεν
έλλειψαν ούτε οι ανακρίσεις και η αρνητική κριτική, ούτε οι δημόσιοι
έπαινοι 3 2 .
Ενδιαφέρον για παρατηρήσεις σχετικά με τη στάση της επίσημης
πολιτείας απέναντι στο Παιδαγωγείο του Hildner παρουσιάζει το τμή­
μα της έκθεσης του Διευθυντή των Δημοτικών Σχολείων Γ. Χρυσοβέρ-
γη προς το Υπουργείο Παιδείας μετά από επιθεώρηση των δημοσίων
και ιδιωτικών Σχολείων της Σύρου (1853). Η σύντομη αναφορά του
Χρυσοβέργη στο Παιδαγωγείο αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο
μέρος ο συντάκτης παρά την «έλλειψιν εις το κατάστημα τούτο της μη
εισαγωγής της διδασκαλίας της Ιεράς Ημών Κατηχήσεως» επισημαίνει
τη θετική προσφορά του στη νεολαία της Σύρου, γιατί «Πολλαί μητέ­
ρες και τίνες διδασκάλισσαι είναι παιδεύματα του καταστήματος τού­
του και ουδεμία ουδέποτε, καθόσον εβεβαιώθην, ανεκοινώθη εις τας
φοιτώσας ετεροφροσύνης ή προσηλυτισμού ιδέα ή ετεροδιδασκα-
λία» 29 . Είκοσι πέντε σχεδόν χρόνια μετά την ίδρυση του Παιδαγωγείου
είναι πολύ σημαντικό το σχόλιο του Χρυσοβέργη για τη δραστηριότη­
τα του Hildner.
Στο δεύτερο μέρος της έκθεσης, που αναφέρεται στην εικόνα που
παρουσιάζει το Παιδαγωγείο το 1853, παρόλο που οι παρατηρήσεις
είναι πολύ αρνητικές για την ποιότητα και τη στάθμη του εκπαιδευτη­
ρίου 3 0 , ο Διευθυντής των Δημ. Σχολείων του Κράτους εκφράζει την
ελπίδα ότι ο Hildner θα συμμορφωθεί «προς τον νόμον και τας διαταγάς
της Κυβερνήσεως» για το καλό «των εκατοντάδων απόρων κορασιών»
που φοιτούν στο διδακτήριο του.
142 Γ' ΜΕΡΟΣ

Στην Ερμούπολη έδρασαν και άλλοι ιεραπόστολοι εκτός από το

Hildner. Ο αμερικανός Robertson 31 , συνεργάτης του Hill, παράλληλα
με το τυπογραφείο του διατήρησε σχολείο για τα κορίτσια που το
διηύθυνε για πέντε χρόνια η γυναίκα του κατά το πρότυπο της Φράνσις
Hill. Επίσης και ο ιεραπόστολος Leeves32 της BFMS ιδρύει σχολείο
θηλέων, «και ο καθείς έχει και εν σχολείον κορασιών», όπως χαρακτη­
ριστικά αναφέρεται στο Χιακό Αρχείο 3 3 ,
Η εκπαιδευτική κίνηση στην Ερμούπολη γενικά την περίοδο που
εξετάζουμε, παρά τις ταραχές που ακολούθησαν μετά τη δολοφονία του
Κυβερνήτη και την παραίτηση και αναχώρηση του Αυγουστίνου
Καποδίστρια ως την άφιξη του Όθωνα (18 Ιανουαρίου 1833), δεν ελατ­
τώθηκε, αλλά αντίθετα ήταν έντονη.
Ωστόσο μέσα σε αυτή την αξιόλογη εκπαιδευτική εικόνα της
Σύρου διαφαίνεται καθαρά η διείσδυση και εδραίωση των ξένων
ιεραποστόλων.

4.5 Η εκπαίδευση στη Σύρο κ ά τ ω από το διαρκή έλεγχο της

δημοτικής δρχής

Η αποκεντρωμένη εκπαίδευση, όπως την πρόβλεπε ο νόμος του

1834, εφαρμόστηκε στην Ερμούπολη με συνέπεια και αποδοτικότητα.
Στη Σύρο λειτούργησε το πολύπλοκο οργανωτικό μέρος του
νόμου, που περιλάμβανε ολόκληρο πλέγμα δραστηριοτήτων σχετικών
με όλα τα εκπαιδευτικά θέματα, όπως είναι οι προϋπολογισμοί των
34 35
εξόδων , οι έλεγχοι των ιδιοσυντήρητών σχολείων από την επιθεω-
ρητική επιτροπή, οι εξαμηνιαίες εκθέσεις 36 , κ.ά.
Το πλούσιο αυτό αρχειακό υλικό, που αναφέρεται στα παραπάνω
θέματα αποδεικνύει την άρτια εκπαιδευτική οργάνωση και το συστη­
ματικό έλεγχο που ασκούσε η δημοτική αρχή 3 7 στα ιδιοσυντήρητα και
δημοσυντήρητα σχολεία.
38 39
Πρακτικά ή σοβορά εκπαιδευτικά θέματα συγκέντρωναν την
προσοχή και το ενδιαφέρον της δημοτικής αρχής και αποκάλυπταν
την ευαισθησία της.
Σημαντικές πρωτοβουλίες: Ένας δήμος που με σοβαρότητα αντι­
μετώπιζε τα εκπαιδευτικά θέματα δεν ήταν δυνατό να μείνει απαθής σε
προβλήματα που συνδέονταν με την ανισότητα των ευκαιριών στην
Η ΣΤΛΔίΑΚΗ EïFMîH TQh ΔΗΜ0ΣΥΝ1 ΗΡΗΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΘΗΛΕΩΝ 143

εκπαίδευση ή με την εκμετάλλευση του φορολογούμενου πολίτη.

Μέσα στο πνεύμα αυτό εντάσσονται και τα παρακάτω μέτρα.
Α) Για τους άπορους ίσχυε όχι μόνο η δωρεάν παρακολούθηση
των μαθημάτων, αλλά και η δωρεάν παροχή των διδακτικών βιβλίων.
Β) Από τις 29 Μαΐου του 186640 το Δημοτικό Συμβούλιο στη ΖΗ'
συνεδρίαση του με πρόεδρο το Δήμαρχο Δ. Παπαδάκη αποφασίζει την
πλήρη κατάργηση των διδάκτρων για όλους τους μαθητές άπορους και
εύπορους. Η απόφαση αυτή κρίθηκε αναγκαία, γιατί τα κρούσματα
ανάμεσα στο διδακτικό προσωπικό για παράνομη είσπραξη των διδά­
κτρων είχαν πολλαπλασιαστεί 4 1 .
Με την κατάργηση και αυτού του μικρού ποσού συμμετοχής στα
δίδακτρα και των εύπορων μαθητών ο δήμος προσπαθεί να πετύχει
τρεις στόχους:
1. Να εξαφανίσει «τα αναξιοπρεπή δείγματα» συμπεριφοράς των
δασκάλων και να απαλλάξει την επιθεωρητική επιτροπή από τη
μάταιη απασχόληση με την είσπραξη τους.
2. Να εξαλείψει τη δυσφορία και το δόλο από την πλευρά των γονέων,
οι οποίοι εξαπατούσαν τις αρχές σε συνεννόηση με τους δασκά­
λους για να μην πληρώνουν το μικρό τίμημα των διδάκτρων 4 3 , και
3. Να μη χρησιμοποιούν οι γονείς ως πρόσχημα τα δίδακτρα για να
διακόπτουν τη φοίτηση των παιδιών τους και να τα αφήνουν
αναλφάβητα.
Γ) Στην ίδια συνεδρίαση πέρα απο τη δωρεάν εγγραφή των μαθη­
τών αποφασίζεται να σταματήσει και η συνεχής εισαγωγή νέων διδα­
κτικών βιβλίων και τα ιδιαίτερα μαθήματα, που γίνονται με τη μορφή
της υπερωριακής φροντιστηριακής εργασίας με αντίτιμο από 3-10 δρχ.
44
κατά μαθητή μέσα στο ίδιο το σχολείο.

4.6. Η σταδιακή εξέλιξη των δημοσυντήρητων σχολείων θηλέων

στην Ερμούπολη από το 1833-1862

Είδαμε ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών στη Σύρο αντιμετωπίστη­

κε με σοβαρότητα ήδη από την καποδιστριακή περίοδο. Οι Ερμουπο-
λίτες συμπεριέλαβαν από το 1829 στις φροντίδες τους για την εκπαί­
δευση της νεολαίας και την εκπαίδευση των θηλέων ιδρύοντας ιδιαίτε­
ρο σχολείο για τα κορίτσια.
Και στην οθωνική περίοδο ο δήμος αυτός πρωτοστατεί 44 .
144 Γ ΜΕΡΟΣ

Πριν από το νόμο του 1834 για τη στοιχειώδη εκπαίδευση έθεσε σε

ενιαία βάση την εκπαίδευση των δύο φύλων 45 .
Προσπάθειες για να υποτιμηθεί η εκπαίδευση των θηλέων στη
μέση βαθμίδα της δεν έλλειψαν και στη Σύρο, αλλά βρήκαν αντίθετη
τη διοίκηση και κοινωνικούς φορείς και έπεσαν στο κενό.
Ο δήμος της Ερμούπολης αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό
πρότυπο για το πόσο αποδοτικά και αποτελεσματικά μπορούν να λει­
τουργήσουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όταν παρακολουθούνται και
κατευθύνονται από υπεύθυνη δημοτική αρχή 4 6 .
Πέρα όμως απ' αυτό σημειώνουν προόδους και στο σχεδιασμό και
την προώθηση και νέων εκπαιδευτικών σχημάτων που βελτιώνουν τα
παλιά.
Ό π ω ς στην περίπτωση της στοιχειώδους εκπαίδευσης για τα δύο
φύλα οι Ερμουπολίτες προηγούνται του νόμου του 1834, έτσι και πάλι
το 183346, τρία χρόνια πριν από τη δημοσίευση του νόμου του 1836 για
τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση των αρρένων, προηγούνται με την
ίδρυση του Γυμνασίου στην πόλη τους.
Η οικονομική άνθηση της Σύρου, η αύξηση του πληθυσμού της, η
αστικοποίηση και η παρουσία πολλών ξένων υπήρξαν οι κύριες αιτίες
που προκάλεσαν και το ενδιαφέρον των κατοίκων για την εκπαίδευση
των θηλέων, με αποτέλεσμα τον υψηλό δείκτη συμμετοχής των θηλέων
στα εκπαιδευτικά ιδρύματα του νησιού, δημοσυντήρητα ή ιδιωτικά.
Με αυτά τα δεδομένα μπορούμε να ερμηνεύσουμε το φαινόμενο,
γιατί το 1856 σε σύνολο 4.649 μαθητριών που φοιτούν σε όλα τα δημο­
τικά σχολεία θηλέων του Κράτους, 1.778 μαθήτριες εκπαιδεύονται στα
47
σχολεία της Σύρου .
Τη σταδιακή εμφάνιση και εξέλιξη των δημοσυντήρητών Σχολεί­
ων θηλέων της Ερμούπολης θα παρακολουθήσουμε στον παρακάτω
πίνακα. Ο πίνακας περιλαμβάνει το έτος που ιδρύθηκε το κάθε σχο­
λείο, τον αριθμό των μαθητριών και τα ποσά που ο δήμος δαπανούσε
για τη συντήρηση του.
Η ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΥΝΤΗΡΗΤίΐΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΘΗΛΕΩΝ 145

Πίνακας VI.
Δημοσυντήρητα σχολεία θηλέων της Ερμούπολης
1833-1862

Αριθμός Δαπάνη του Δήμου

Έτος Σχολεία Μαθητριών για τη συντήρηση
τους σε δρχ.
1833 Σχολείο θηλέων 100 (ΐ) 560
1834 » » 100 960
1835 » » 100 960
Σύστησε ο Δήμος
το Ανώτερο Σχολείο
των κορασιών 30 ' 1.080
1836 Σχολείο Θηλέων 100 1.200
Ανώτερο Σχολείο 35 1.320
1837 Σχολείο Θηλέων 100 1.300
Των νηπίων θηλέων 25 300
Ανώτερο Σχολείο 40 920
1838 Σχολείο Θηλέων 140 1.782
Των νηπίων θηλέων 35 872
Ανώτερο Σχολείο 50 1.530
1839 Σχολείο Θηλέων 120 960
Των νηπίων θηλέων 30 480
Ανώτερο Σχολείο 60 3.300
Σύστησε ο Δήμος στην
Ανατολ. πλευρά
Σχολή θηλέων 120 1.935
Σύστησε ο Δήμος
Σχολείο θηλέων με
δαπάνες του Δήμου
στη Δυτική πλευρά 50 109
Οι παραδόσεις άρχισαν το Νοέμβριο
146 Γ' ΜΕΡΟΣ

Έτος Σχολεία Αριθμός Δαπάνη του

μαθητριών Δήμου σε δρχ.
Ανώτερο σχολείο 60 4.359
Σχολείο θηλέων του κέντρου 242 1.800
1840
Των νηπίων θηλέων 122 660
Της Δυτ. πλευράς 135 960
Της Ανατ. πλευράς 135 1.500
Ανώτερο Σχολείο 65 4.320
Σχολείο θηλέων
του κέντρου 242 1.800

1841
Των νηπίων θηλέων 122 660
Της Ανατ. πλευράς 120 1.560
Της Δυτ. πλευράς 150 1.800
Ανώτερο Σχολείο 70 3.556
Σχολείο θηλέων του κέντρου 270 1.759

1842
Των νηπίων θηλέων 130 1.543
Της Ανατ. πλευράς 140 1.788
Της Δυτ. πλευράς 155 1.800
Ανώτερο Σχολείο 80 4.800
Σχολείο θηλέων του κέντρου 280 1.800

1843
Των νηπίων θηλέων 125 720
Της Δυτ. πλευράς 150 1.680
Της Ανατ. πλευράς 150 1.680
Ανώτερο Σχολείο 95 4.800
Σχολείο θηλέων του κέντρου 270 1.800
Η Σ.ΓΑΔΙΑΚΗ ESFA1SH ΓΩΝ ΔΗΜΟΣΥΝΤΗΡΗΤΟΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ βΗΛΕΩΝ 147

Έτος Σχολεία Αριθμός Δαπάνη του

μαθητριών Δήμου σε δρχ.

1844
Των νηπίων θηλέων 118 720
Της Ανατ. πλευράς 160 2.040
Της Δυτ. πλευράς 140 1.776

Ανώτερο Σχολείο 93 3.745

Σχολείο θηλέων του κέντρου 230 1.800

1845
Των νηπίων θηλέων 110 720
Της Ανατ. πλευράς 145 1.800
Της Δυτ. πλευράς 135 1.800
Ανώτερο Σχολείο 95 5.226
Σχολείο θηλέων του κέντρου 235 1,800

1846
Των νηπίων θηλέων 115 720
Της Δυτ. πλευράς 140 1.800
Της Ανατ. πλευράς 140 1.920
Ανώτερο Σχολείο 100 4.380
Σχολείο θηλέων του κέντρου 233 1.920

1847
Των νηπίων θηλέων 118 720
Της Δυτ. πλευράς 138 1.920
Της Ανατ. πλευράς 145 1.920
Ανώτερο Σχολείο 100 4.140
Σχολείο θηλέων του κέντρου 233 1.920

1848
Των νηπίων θηλέων 118 720
Της Δυτ. πλευράς 139 1.920
148 Γ' ΜΕΡΟΣ

Έτος Σχολεία Αριθμός Δαπάνη του

μαθητριών Δήμου σε δρχ.

Της Ανατ. πλευράς 140 1.860

Ανώτερο Σχολείο 101 4.209
Σχολείο θηλέων του κέντρου 240 1.920

1849
Των νηπίων θηλέων 115 720
Της Δυτ. πλευράς 135 1.920
Της Ανατ. πλευράς 135 1.920

Ανώτερο Σχολείο 100 4.420

Σχολείο θηλέων του κέντρου 252 1.920

1850
Των νηπίων θηλέων 115 720
Της Δυτ. πλευράς 140 1.920
Της Ανατ. πλευράς 145 1.920
Ανώτερο Σχολείο 101 4.500
Σχολείο θηλέων του κέντρου 245 2.040

1851
Των νηπίων θηλέων 118 840
Της Δυτ. πλευράς 145 1.920
Της Ανατ. πλευράς 150 1.920
Ανώτερο Σχολείο 120 5.008
Σχολείο θηλέων του κέντρου 200 2.040

1852
Των νηπίων θηλέων 113 840
Της Δυτ. πλευράς 135 1.920
Της Ανατ. πλευράς 150 1.859
Ανώτερο Σχολείο 125 5.720
Η ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΥΝΤΗΡΗΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΘΗΛΕΩΝ 149

Έτος Σχολεία Αριθμός Δαπάνη του

μαθητριών Δήμου σε δρχ.

Σχολείο θηλέων του κέντρου 240 1.828

1853
Των νηπίων θηλέων 165 845
Της Δυτ. πλευράς 133 1.940
Της Ανατ. πλευράς 140 1.790
Ανώτερο Σχολείο 125 6.720
Σχολείο θηλέων του κέντρου 180 1.800

1854
Των νηπίων θηλέων 105 1.080
Της Δυτ. πλευράς 130 1.790
Της Ανατ. πλευράς 155 1.920

Ανώτερο Σχολείο 120 6.840

Σχολείο θηλέων του κέντρου 175 1.800

1855
Των νηπίων θηλέων 96 1.080
Της Δυτ. πλευράς 136 1.800
Της Ανατ. πλευράς 165 1.920
Ανώτερο Σχολείο 126 6.240
Σχολείο θηλέων του κέντρου 170 2.280

1856
Των νηπίων θηλέων 82 1.080
Της Δυτ. πλευράς 130 2.160
Της Ανατ. πλευράς 180 2.160
Ανώτερο Σχολείο 126 7.800
Σχολείο θηλέων του κέντρου 170 3.159
150 Γ' ΜΕΡΟΣ

Έτος Σχολεία Αριθμός Δαπάνη του

μαθητριών Δήμου σε δρχ.

1857
Των νηπίων θηλέων 78 1.041
Της Δυτ. πλευράς 180 2.623
Της Ανατ. πλευράς 132 2.828
Ανώτερο Σχολείο 130 7.920
Σχολείο θηλέων του κέντρου 175 3.118
1858
Των νηπίων θηλέων 80 1.237
Της Δυτ. πλευράς 180 2.872
Της Ανατ. πλευράς 136 2.619
Ανώτερο Σχολείο 135 7.218
Σχολείο θηλέων του κέντρου 168 3.168
1859
Των νηπίων θηλέων 65 1.278
Της Δυτ. πλευράς 126 2.700
Της Ανατ. πλευράς 115 2.856
Ανώτερο Σχολείο 140 11.120
Σχολείο θηλέων του κέντρου 172 3.120

1860 •
Των νηπίων θηλέων 75 1.121
Της Δυτ. πλευράς 172 2.808
Της Ανατ. πλευράς 125 2.808
Ανώτερο Σχολείο 145
Σχολείο θηλέων του κέντρου 170
1861 •
Των νηπίων θηλέων 75
Της Δυτ. πλευράς 135 Δεν υπάρχουν
Η ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΕΕΕΛΕΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣ.ΥΝΤΗΡΗΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΘΗΛΕΩΝ 151

Έτος Σχολεία Αριθμός Δαπάνη του

μαθητριών Δήμου σε δρχ.

Της Ανατ. πλευράς 96 στοιχεία

Ανώτερο Σχολείο 140
Σχολείο θηλέων του κέντρου 175
Δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία
Των νηπίων θηλέων 70
Της Δυτ. πλευράς 125
Της Ανατ. πλευράς 92
Π η γ ή : ΑΔΕ, Ι Εκπ. 4α (1-19) φ. 1, αρ. κ. 8 Πίναξ των Δημοσυντη-
ρήτων σχολείων από την εγκατάστασιν της Ερμουπόλεως.
152 Γ' ΜΕΡΟΣ

4.7. Παρατηρήσεις και σχόλια στον πίνακα VI

Τα στοιχεία του πίνακα είναι αποκαλυπτικά για το ρυθμό συμμε­

τοχής των θηλέων στα δημοσυντήρητα σχολεία της Ερμούπολης,
όπως επίσης και για το γνήσιο ενδιαφέρον των κατοίκων και τη μεγάλη
δραστηριότητα της δημοτικής αρχής.
Το κύριο χαρακτηριστικό της λειτουργίας των σχολείων στην
Ερμούπολη την περίοδο 1833 - 1862 είναι ότι η λειτουργία τους υπήρξε
συνεχής και ανοδική.
Έ τ σ ι ενώ το 1833 υπάρχει μόνο ένα αλληλοδιδακτικό σχολείο με
100 μαθήτριες, το 1835 ο δήμος συσταίνει το ΑΔΗΣΚ με 30 μαθήτριες 5 6
και δύο χρόνια μετά, πρώτος από όλους τους άλλους δήμους της χώρας,
ιδρύει το 1837 και σχολείο για τα νήπια θήλεα.
Το 1839 αποτελεί σημαντική χρονιά για την εκπαίδευση των θηλέ­
ων στην Ερμούπολη. Ο δήμος μετά την αναχώρηση του Robertson και
το κλείσιμο του σχολείου θηλέων που διατηρούσε η γυναίκα του ιερα­
ποστόλου αγοράζει όλο το σχολικό εξοπλισμό του ιεραποστολικού
σχολείου και ιδρύει ακόμη δύο σχολεία θηλέων το ένα στην ανατολική
πλευρά της πόλης και το άλλο στη δυτική με 120 και 50 μαθήτριες
αντίστοιχα.
Έ τ σ ι πριν από τη λήξη της πρώτης δεκαετίας του ελεύθερου βίου
του κράτους ο δήμος της Ερμούπολης με τα 5 δημοσυντήρητα σχολεία
θηλέων που διατηρεί και τα οποία καλύπτουν την προσχολική, πρωτο­
βάθμια και μέση εκπαίδευση, δεκαετίες πριν από τους άλλους δήμους
και αρκετά χρόνια πριν από τα άλλα αστικά κέντρα εξαντλεί και κατα­
κτά όλες τις εκπαιδευτικές δυνατότητες που η κοινωνία του 19ου αιώνα
αποδέχεται για την Ελληνίδα.
Δικαίως λοιπόν οι Ερμουπολίτες επαίρονται για το γεγονός.
Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι ο αριθμός των δημόσιων σχολείων
θηλέων ως το τέλος της οθωνικής περιόδου δε θα σημειώσει παραπέρα
αύξηση και θα παραμείνει σταθερός, ενώ αντίθετα στη δεκαετία του
1850 θα ιδρυθούν και ιδιωτικά σχολεία. Στην περίοδο 1844 - 1848 δεν
παρατηρούνται μεταβολές ούτε στον αριθμό των δημοσυντήρητών
ούτε στον αριθμό των ιδιοσυντήρητών σχολείων, αρρένων και θηλέων.
Από τα οκτώ σχολεία όλων των τύπων για τα αγόρια και τα κορί­
τσια μόνο το Παιδαγωγείο Hildner (με τα 4 σχολεία του) δεν είναι
δημοσυντή ρητό 5 7 .
Ι1ΑΡΑΤΗΡΗΕΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ VI 153

Βέβαια η εικόνα της εκπαιδευτικής κίνησης στην Ερμούπολη θα

ολοκληρωθεί, αν στα παραπάνω σχολεία προσθέσουμε και τα έντεκα
γραμματοδιδασκαλεία, που λειτουργούν την εποχή αυτή με τη συγκε­
κριμένη συμμετοχή αγοριών και κοριτσιών, όπως αποδεικνύεται από
τον πίνακα που ακολουθεί.
Πίνακας VII
Γραμματοδιδασκαλεία που λειτουργούν στην Ερμούπολη 1844-48

α.α. Ό ν ο μ α Γραμματοδιδασκάλου Αριθμός Αριθμός

Αγοριών Κοριτσιών

1. Αντώνιος Σκιαθίτης 65 5
2. Χ. Ευαγγελίδης 6 2
3. Αλεξάνδρα Αντωνούσα 2 2
4. Ανετα Περαντζάκη 2 5
5. Μαρία Λαμπιράκη 6 3
6. Ευφ. Τυμπαμπόγλου — 2
7. Δεσκοινού Λεμπενά 17 1
8. Παπα Γαβριήλ (Ιερομόναχος) 40 25
9. Παπα Κύριλλος (Ιερομόναχος) 25 —
10. Εμμ. Κατζινούδης (ψάλτης) 45 4
11. Ιωάννης Μαγγιόρης 10 4

Σύνολο 218 53

Πηγή: α) Τα στοιχεία απορρέουν από τις εκθέσεις των εξαμηνιαίων

εξετάσεων των δημοσυντή ρητών σχολείων της Ερμούπολης,
β) ΑΔΕ, Ι Εκπ. αρ. φ. (17α-γ)} αρ. κ. 233/3, 21 Ιαν. 1845.

Στα έντεκα γραμματοδιδασκαλεία διδάσκουν έξι άνδρες - από

αυτούς δύο ιερομόναχοι και ένας ψάλτης. Οι υπόλοιπες πέντε είναι
γυναίκες. Αξίζει να επισημάνουμε ότι στα γραμματοδιδασκαλεία ισχύει
η συνεκπαίδευση και μάλιστα με αναλογίες που προξενούν πολλές
σκέψεις για το θάρρος που θα πρέπει να είχαν οι μαθήτριες, ώστε 5 και
4 να συνδιδάσκονται με 65 ή 45 αγόρια αντίστοιχα. Το φαινόμενο είναι
ανάλογο με την κατάσταση που επικρατούσε κατά την καποδιστριακή
154 Γ ΜΕΡΟΣ

περίοδο. Ό σ ο πιο υποβαθμισμένη είναι η παρεχόμενη μορφή εκπαί­

δευσης, τόσο λιγότερο ισχύουν περιοριστικοί μηχανισμοί. Το εντυ­
πωσιακό, βέβαια, στην περίπτωση της Ερμούπολης είναι ότι η συμφοί-
τηση ίσχυσε για πολλά χρόνια 5 8 όχι μόνο στα γραμματοδιδασκαλεία
αλλά και στα ιδιοσυντήρητα σχολεία που δημιουργήθηκαν, παρά το
γεγονός ότι λειτουργούσαν τόσα πολλά δημοσυντήρητα σχολεία θηλέ­
ων στην πόλη αυτή. Τα παλιά σχήματα δύσκολα εξαλείφονται ακόμη
και σε περιοχές που η κοινωνική εξέλιξη έχει παρουσιάσει σημαντική
πρόοδο.
Στη δεκαετία του 1850, που αποτελεί σταθμό στην ιστορία της Ι Ε
για όλες τις μεγάλες αστικές ελληνικές πόλεις, η I.E. αντιπροσωπεύε­
ται στην Ερμούπολη με δύο νέα αναγνωρισμένα από το κράτος εκπαι­
δευτήρια θηλέων. Το ένα στη δυτική πλευρά: διευθυνόμενο από τον Ι.
Κονταρίνη και το άλλο στην ανατολική, διευθυνόμενο από την κυρία
Μαγκάκη. Αναλυτικά λειτουργούν το 1852: 1) Σχολή θηλέων του
κέντρου διευθυνόμενη από τη Μαρία Πλέσκα, 2) Σχολή θηλέων της
ανατολικής πλευράς διευθυνόμενη από τη Μαργαρίτα Ψαλτόγλου, 3)
Σχολή θηλέων της δυτικής πλευράς διευθυνόμενη από τη Σωσάνα
Νέτοβικ, 4) Σχολή θηλέων του Κέντρου διευθυνόμενη από τη Λουλου-
δάκη, 5) Ιδιοσυντήρητο σχολείο θηλέων στη δυτική πλευρά διευθυνό­
μενο από το F. Hildner, 6) Ανώτερο Σχολείο θηλέων στην ανατολική
πλευρά διευθυνόμενο από τον Αγάπιο Πόλιτα, 7) Ιδιοσυντήρητο σχο­
λείο θηλέων στην ανατολική πλευρά διευθυνόμενο από την Μαγκάκη,
8) Ιδιοσυντήρητο σχολείο θηλέων στη δυτική πλευρά διευθυνόμενο
από τον Ι. Κονταρίνη 5 9 .
Από τα οκτώ σχολεία, τα πέντε διευθύνονται από γυναίκες και τα
τρία από άνδρες.
Από τα τρία ιδιοσυντήρητα σχολεία τα δύο διευθύνονται από
άνδρες και το ένα από γυναίκα.
Το 1853 εκτός από τα δημοσυντήρητα σχολεία και τα ιδιωτικά
εκπαιδευτήρια που λειτουργούν νόμιμα, βρίσκουμε και δύο ιδιωτικά,
τα οποία λειτουργούν χωρίς άδεια: της Ασημίνας Π. Φιλιπάγκου και
της Ευανθίας Λέτσου* το πρώτο με 31 και το δεύτερο με 25 μαθητές και
μαθήτριες. Χωρίς την άδεια της κυβέρνησης λειτουργεί και στην
« Ά ν ω Σύρο των Δυτικών», σχολείο θηλέων, που διευθύνεται από τις
Soeurs de Charité.
Θεωρήσαμε χρήσιμο να παραθέσουμε στη συνέχεια και τους
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ VI 155

πίνακες με τα ανάλογα στοιχεία για να τα δημοσυντήρητα σχολεία των

αρρένων, όχι μόνο για να ολοκληρωθεί η εικόνα της δραστηριότητας
του δήμου, αλλά και για τις απαραίτητες συγκριτικές παρατηρήσεις.

Πίνακας VIII
Πίνακας των δημοσυντήρητων σχολείων
αρρένων της Ερμούπολης 1834 - 1862
Χρόνος Αριθμός Αριθμός Δαπάνη
Σχολείων Μαθητών σε δρχ.

1834 Αρρένων 1 290 2.040

1835 Αρρένων 1 300 2.040
1836 Αρρένων 1 300 960 (1)
1837 Αρρένων 1 320 960
1838 Αρένων 1 325 1.200
1839 Σχολείο του Κέντρου 330 1.200
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 150 218 (2)
1840 Σχολείο του Κέντρου 339 1.320 (3)
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 160 2.040
1841 Σχολείο του Κέντρου 339 1.500
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 163 2.070
1842 Σχολείο του Κέντρου 350 1.480
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 205 2.160
1843 Σχολείο του Κέντρου 360 2.400
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 230 1.920
1844 Σχολείο του Κέντρου 355 2.400
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 270 2.015
1845 Σχολείο του Κέντρου 340 2.040
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 240 2.040
1846 Σχολείο του Κέντρου 350 2.399
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 220 2.060
156 Γ ΜΕΡΟΣ

1847 Σχολείο του Κέντρου 345 2.400

Σχολείο της Δυτ. πλευράς 220 2.160
1848 Σχολείο του Κέντρου 345 2.520
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 190 2.580
1849 Σχολείο του Κέντρου 335 2.975
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 175 2.280
1850 Σχολείο του Κέντρου 350 3.264
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 165 2.368
1851 Σχολείο του Κέντρου 370 3.510
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 160 2.640
1852 Σχολείο του Κέντρου 350 3.000
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 200 2.640
Σχολείο των νηπίων 90 1.080
1853 Σχολείο του Κέντρου 360 3.120
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 170 2.640
Σχολείο των νηπίων 100 1.080
1854 Σχολείο του Κέντρου 340 3.240
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 230 2.640
Σχολείο των νηπίων 100 1.080
1855 Σχολείο του Κέντρου 345 2.886
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 250 2.643
Σχολείο των νηπίων 101 1.080
1856 Σχολείο του Κέντρου 320 3.240
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 280 2.760
Σχολείο των νηπίων 110 1.482
1857 Σχολείο του Κέντρου 330 4.350
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 300 3.750
Σχολείο των νηπίων 110 2.103
1858 Σχολείο του Κέντρου 340 4.522
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 310 3.852
Σχολείο των νηπίων 130 2.374
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ VI 157

1859 Σχολείο του Κέντρου 331 4.680

Σχολείο της Δυτ. πλευράς 280 3.840
Σχολείο των νηπίων 141 2.716

1860 Σχολείο του Κέντρου 360 4.618

Σχολείο της Δυτ. πλευράς 320 3.840
Σχολείο των νηπίων 145 2.760
1861 Σχολείο του Κέντρου 300
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 280 21.150*
Σχολείο των νηπίων 135
1862 Σχολείο του Κέντρου 295
Σχολείο της Δυτ. πλευράς 210
Σχολείο των νηπίων 130

(1) Η μισθοδοσία του Διευθυντού επληρώνετο παρά της Κυβερνήσεως.

(2) Κατά μήνα Νοέμβριον ήρχισαν αι παραδόσεις.
(3) Ο Διευθυντής εκπληρώνετο παρά της Κυβερνήσεως. Οι σημ. 1 -3 βρίσκονται στον
πίνακα του ΑΔΕ.
* Συνολική δαπάνη για όλα τα σχολεία αρρένων και θηλέων κατά το 1861 και 1862.
Π η γ ή : ΑΔΕ, Ι. Εκπ. 4α (1-19) σ. 1, αρ. κ. 8, Πίναξ των Δημοσυντηρήτων σχολείων
από την εγκατάστασιν της Ερμουπόλεως.
158 Γ' ΜΕΡΟΣ

Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα VI και VIII η εκπαιδευτική

κατάσταση στο δήμο της Ερμούπολης σχετικά με τις συνολικές δαπά­
νες για τα σχολεία αρρένων και θηλέων, τη μέση δαπάνη ανά μαθητή
-μαθήτρια και το συνολικό μαθητικό δυναμικό την περίοδο 1834-1862
διαμορφώνεται ως εξής:

Πίνακας IX

Ετη Αριθμός Αριθμός Συνολ. δαπαν. Συνολ. δαπαν. Μέση δαπάνη Μέση δαπάνη
Μ/των Μ/τριών για τα σχολ. για τα σχολ. ανά μαθητή ανά μαθήτρια
1834-
1843 4.161 23.508 5,65
1844-
1853 5.700 53.211 9,34
1854-
1862 6.523 85.606 13,12
1833-
1842 3.393 49.433 14,57
1843-
1852 7.425 109.043 14,69
1853-
1860 5.558 126.207 22,71

Η αυξημένη δαπάνη για τα κορίτσια δικαιολογείται, γιατί η

κυβέρνηση συμμετείχε ουσιαστικά στην εκπαίδευση των αρρένων,
πληρώνοντας το μισθό των διευθυντών των σχολείων αρρένων.
Γραφικές παραστάσεις και σχόλια
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ VI 161

Α) Η επισκόπηση της γραφικής παράστασης (1 και 2) μας οδηγεί

στις ακόλουθες διαπιστώσεις ως προς τον αριθμό των μαθητριών και το
κόστος ανά μαθήτρια των σχολείων θηλέων της Ερμούπολης:
1. Σχολείο θηλέων του κέντρου: Οι αυξομοιώσεις του κόστους
ανά μαθήτρια του Σχολείου θηλέων του κέντρου ακολουθεί την εξής
πορεία. Στα χρόνια 1833 - 1837 έχουμε συνεχή αύξηση του κόστους,
ενώ από το 1837 - 1840 ελάττωση* στην περίοδο 1840 - 1853 παρατηρεί­
ται το ίδιο κόστος ανά μαθήτρια με ελάχιστες εξαιρέσεις, ενώ αντίθετα
από το 1853 - 1860 παρουσιάζεται αύξηση.
Βλέπουμε λοιπόν ότι η αύξηση του κόστους στην περίοδο 1834-37
ήταν περίπου 35%, ενώ στα επόμενα χρόνια 1837-40 η μείωση που
παρατηρείται ήταν περίπου της τάξης του 45%. Στην περίοδο 1840-
1853 παρατηρούνται ελάχιστες μικροαυξομειώσεις, ενώ από το 1853-
1860 έχουμε συνεχή αύξηση του κόστους που φθάνει το 1860 περίπου
150%.
Σχετικά με τον αριθμό των μαθητριών παρατηρούμε ότι,ενώ ο
αριθμός των μαθητριών την τριετία 1833-1837 είναι ο ίδιος,η αύξηση
του κόστους είναι περίπου 35%* αντίθετα στα τρία επόμενα χρόνια
1837- 1840,ενώ παρουσιάζεται αύξηση των μαθητριών με αποκορύφωμα
το 1840,παρατηρείται μείωση του κόστους ανά μαθήτρια. Κατά τα έτη
1840-1853, που ο αριθμός των μαθητριών είναι περίπου σταθερός, στα­
θερό παραμένει και το κόστος ανά μαθήτρια. Αντίθετα από το 1853 και
μετά η μείωση των μαθητριών συνοδεύεται από αύξηση του κόστους.
2. Σχολείο θηλέων ανατολικής πλευράς. Ο αριθμός μαθητριών
του σχολείου ως το 1856 δεν παρουσιάζει αισθητές διακυμάνσεις* στα­
θερό παρουσιάζεται επίσης και το κόστος της δαπάνης ανά μαθήτρια.
Αντίθετα από το 1857 και μετά, ενώ ο αριθμός των μαθητριών μειώνεται
συνεχώς ως το τέλος της οθωνικής περιόδου, παρατηρείται αλματώδης
αύξηση του κόστους.
3. Σχολείο θηλέων δυτικής πλευράς. Από το 1841 -1855 το κόστος
της δαπάνης ανά μαθήτρια ήταν περίπου σταθερό με μικρές διακυμάν­
σεις, ενώ από το 1855-59 παρατηρείται συνεχής αύξηση με εξαίρεση
το 1859,που η αύξηση υπήρξε πολύ μεγάλη,αν και η προσέλευσητων
μαθητριών (1859) ήταν πολύ μικρότερη.
4. Σχολείο νηπίων. Κατά την έναρξη της λειτουργίας του σχολείου
αυτού παρουσιάζονται μεγάλες αυξομειώσεις του κόστους. Από το
1840-1853 ο αριθμός των μαθητριών και το κόστος βαδίζουν παράλλη-
162 Γ' ΜΕΡΟΣ

λα με εξαίρεση το 1842 κατά το οποίο παρατηρείται μεγάλη αύξηση

του κόστους. Από το 1853 και μετά το κόστος αυξάνεται, ενώ μειώνεται
ο αριθμός των μαθητριών. Το 1859 η αύξηση είναι ιδιαίτερα υψηλή
χωρίς να παρατηρείται μείωση στην προσέλευση των νηπίων.
5. Ανώτερο Δημοτικό Σχολείο Κορασιών. Από την έναρξη της
λειτουργίας του και ως το 1840 παρατηρούνται αισθητές αυξομειώσεις
στο κόστος δαπάνης ανά μαθήτρια ενώ αντίθετα από το 1840 και ως το
τέλος της περιόδου παρατηρούνται μικρές μόνο διακυμάνσεις. Η προ­
σέλευση των μαθητριών υπήρξε συνεχώς ανοδική στο σχολείο αυτό,
ενώ στα σχολεία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης παρατηρείται σε
ορισμένες χρονικές περιόδους αισθητή μείωση.
Γενικά μπορούμε να πούμε ότι από το 1845-1860 ένα ποσοστό
περίπου 25% από τις μαθήτριες που τελειώνουν την Πρωτοβάθμια
Εκπαίδευση συνεχίζουν τις σπουδές τους στο ΑΔΗΣΚ.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στο ΑΔΗΣΚ, το κόστος ανά
μαθήτρια σε σύγκριση με το καθένα από τα 3 άλλα σχολεία θηλέων της
Ερμούπολης κυμαίνεται από 3-10 φορές περισσότερο.
Ενδεικτικά σημειώνουμε ότι το κόστος ανά μαθήτρια του Ανώτε­
ρου Σχολείου είναι: 1) το 1843 σε σχέση με το Σχολείο θηλέων του
κέντρου 10 φορές παραπάνω, ενώ σε σχέση με τα σχολεία της ανατολι­
κής και δυτικής πλευράς περίπου 5 φορές παραπάνω.
2) Το 1857 το κόστος είναι περίπου τριπλάσιο σε σχέση με τα
σχολεία θηλέων του κέντρου και ανατολικής πλευράς και τετραπλάσιο
σε σχέση με το Σχολείο της δυτικής πλευράς.
Β) Η επισκόπηση των γραφικών παραστάσεων (3 και 4) μας οδη­
γεί στις ακόλουθες διαπιστώσεις ως προς τον αριθμό των μαθητών και
το κόστος ανά μαθητή των σχολείων αρρένων της Ερμούπολης.
1. Σχολείο αρρένων του κέντρου και σχολείο αρρένων δυτικής
πλευράς. Η προσέλευση των μαθητών στο Σχολείο αρρένων του
κέντρου υπήρξε συνεχής και με ελάχιστες αυξομειώσεις κατά τη διάρ­
κεια ολόκληρης της περιόδου. Αντίθετα στο Σχολείο αρρένων της
δυτικής πλευράς η προσέλευση των μαθητών παρουσιάζει αισθητές
διακυμάνσεις. Ειδικότερα από το 1839-1844 ο αριθμός των μαθητών
αυξάνεται συνεχώς, ενώ τα επόμενα επτά χρόνια (1844-51) παρουσιάζει
-
μείωση την περίοδο 1851-1860 παρατηρείται και πάλι ανοδική
πορεία.
Μια σύγκριση ως προς τον αριθμό των μαθητών που φοιτούν στα
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ VI 163

δύο σχολεία αρρένων από το 1839-1856 μας οδηγεί στο συμπέρασμα

ότι κατά την περίοδο αυτή η διαφορά που παρουσιάζεται είναι αισθη­
τή, ενώ από το 1856 και μετά η διαφορά ανάμεσα στα δύο σχολεία
ελαχιστοποιείται. Το Σχολείο του κέντρου παραμένει σε ολόκληρη
την περίοδο το πολυπληθέστερο Σχολείο αρρένων της Ερμούπολης.
Ως προς το κόστος ανά μαθητή υπάρχει μεγάλη αυξομείωση στο
Σχολείο της δυτικής πλευράς. Αναλυτικότερα από το 1840-44 παρατη­
ρείται μια συνεχής ετήσια μείωση του κόστους. Αντίθετα από το 1844-
1851 αύξηση, ελάττωση από το 1851-1856 (με εξαίρεση το 1853) και
από το 1856-59 παρατηρείται και πάλι αύξηση του κόστους δαπάνης.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από το 1839-1857 ο δήμος της
Ερμούπολης δαπανούσε το ίδιο περίπου ποσό ανεξάρτητα από τον
αριθμό των μαθητών που φοιτούσε στα σχολεία με ελάχιστες εξαιρέ­
σεις. Η μεγαλύτερη αύξηση για το Σχολείο της δυτικής πλευράς ήταν
για την περίοδο 1839-1855 της τάξης του 30%, ενώ από το 1855 και
μετά της τάξης του 80%.
2. Σχολείο των νηπίων αρρένων. Το σχολείο αυτό παρουσιάζει
μικρή αύξηση από το 1852-1860· το ποσοστό φοίτησης στο σχολείο
των νηπίων είναι περίπου 20% σε σχέση με τον αριθμό των μαθητών
που φοιτούν στα δύο δημοτικά σχολεία της πόλης, ενώ αντίθετα επι­
σημαίνουμε ότι το κόστος ανά μαθητή στο σχολείο των νηπίων είναι
πολύ μεγαλύτερο από το κόστος ανά μαθητή στο δημοτικό από το
1855-1860. Τέλος την περίοδο 1852-1855 είναι περίπου το ίδιο με το
κόστος ανά μαθητή στα δύο άλλα σχολεία αρρένων.
Γενικά αν θέλουμε να συγκρίνουμε το κόστος ανά μαθητή και ανά
μαθήτρια των Σχολείων του κέντρου και της δυτικής πλευράς αρρένων
και θηλέων διαπιστώνουμε ότι τα ποσά που δαπανά ο δήμος ανά μαθή­
τρια είναι μεγαλύτερα από τα ποσά που δαπανά ανά μαθητή, ενώ αντί­
θετα η προσέλευση των μαθητών είναι μεγαλύτερη από την προσέλευ­
ση των μαθητριών.
164 Γ' ΜΕΡΟΣ

4.8. Η Μέση Εκπαίδευση θηλέων στην Ερμούπολη

Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα IV μαθήτριες σε ποσοστό

2,07% παρακολουθούσαν τα μαθήματα στις Ελληνικές Σχολές κατά
την καποδιστριακή περίοδο.
Παρά το χαμηλό ποσοστό της συμμετοχής τους, το ενδιαφέρον
βρίσκεται σε αυτή την ίδια τη συμμετοχή και είναι δηλωτικό ότι τα
κορίτσια επιθυμούν μια μόρφωση ανώτερη από εκείνη που προσφέ­
ρουν τα αλληλοδιδακτικά σχολεία και η στοιχειώδης βαθμίδα.
Ακόμη η ύπαρξη διδασκαλισσών και η επίσημη αποδοχή του
έργου τους κατά την καποδιστριακή περίοδο είναι ενθαρρυντικό στοι­
χείο για τη συμμετοχή των γυναικών σε ένα επάγγελμα που δεν είναι
χειρωνακτικό.
Στην Ερμούπολη κατά τη διάρκεια της οθωνικής περιόδου η μέση
γυναικεία εκπαίδευση αντιπροσωπεύτηκε με δύο εκπαιδευτήρια. Το
ένα ήταν το Ελληνικό Σχολείο του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου του
Hildner 60 , ιδρυμένο από την καποδιστριακή περίοδο (αρχές του 1831)61,
και το άλλο, το «Ανώτερο Δημοτικό Σχολείο των κορασιών». Η λει­
τουργία και των δύο εκπαιδευτηρίων υπήρξε συνεχής σε όλη την
περίοδο που εξετάζουμε.
Η οργάνωση της Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων όμως, ακόμη και
στην αστικοποιημένη και ευαίσθητη στα εκπαιδευτικά θέματα Ερμού­
πολη συνάντησε πολλές δυσκολίες. Η μελέτη της ιστορίας του
ΑΔΗΣΚ των κορασιών, παρά την πρώιμη συμμετοχή των κοριτσιών
της πόλης αυτής στις Ελληνικές Σχολές, ήδη από την καποδιστριακή
εποχή, με εντυπωσιακά μάλιστα ποσοστά συμμετοχής, 34 αγόρια, 23
κορίτσια , αποτελεί μια χειροπιαστή απόδειξη ότι ο εκδημοκρατισμός
στην εκπαίδευση γίνεται με αργό ρυθμό και ακολουθεί τον εκδημοκρα­
τισμό των ηθών.
Πλάι στη συνεχή ανοδική πορεία που ακολουθεί στην Ερμούπο­
λη η Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση θηλέων με τη δημιουργία πέντε αλλη­
λοδιδακτικών σχολείων, η λειτουργία του Ανώτερου Σχολείου, αν και
συνεχής, αποκαλύπτει όχι μόνο τα προβλήματα του συγκεκριμένου
σχολείου, αλλά εκφράζει ευρύτερα τις ποικίλες δυσκολίες που αντιμε­
τωπίζει η Μέση Εκπαίδευση θηλέων στην Ελλάδα. Η μελέτη λοιπόν
της ιστορίας του προσφέρει μια ανάγλυφη εικόνα του αγώνα που κατα­
βλήθηκε, για να εδραιωθεί η αντίληψη ότι ο δήμος έχει χρέος να
Η [ΣΤΌΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 165

μεριμνά για την ανώτερη μόρφωση και των αγοριών και των κοριτσιών
όλων των κοινωνικών τάξεων.
Μέσα από μια πορεία που σε κάθε βήμα της υπήρχε η απειλή για
συρρίκνωση, υποβάθμιση, ακόμη και για κατάργηση, το ΑΔΗΣΚ
κατόρθωσε να διατηρηθεί με παρεμβάσεις, άλλες φορές από τη διοίκη­
ση και άλλες φορές από εκπαιδευτικούς παράγοντες του νησιού και να
προσφέρει καρπούς στο μέτρο που ήταν δυνατό κάτω από τέτοιες
προϋποθέσεις.
Συνοψίζοντας θα πούμε, ότι σχετικά με τη Μέση Εκπαίδευση θηλέ­
ων στην Ερμούπολη, κυριαρχούν δύο τάσεις. Η μια απέβλεπε στην
κατάργηση του Σχολείου και η αντίθετη στην αναβάθμιση και βελτίω­
ση του. Η συνεχής διαπάλη των δύο τάσεων εκφράστηκε και με ανάλο­
γα επιχειρήματα και ενέργειες. Η πρώτη στήριξε την πολεμική της
στην έλλειψη οικονομικών πόρων, στον υποβαθμισμένο χαρακτήρα
του Σχολείου και γενικά στην αντίληψη, ότι η ανώτερη μόρφωση δεν
είναι αναγκαία και απαραίτητη στα κορίτσια των οικονομικά ασθενέ­
στερων τάξεων6'1.
Αντίθετα η δεύτερη που αγωνίστηκε για τη διατήρηση του Σχο­
λείου πρόβαλε λόγους κοινωνικούς, εθνικούς και θρησκευτικούς και
απέτρεψε τελικά την κατάργηση του, γιατί πίστευε ότι «αύτη (η Σχολή)
καταργηθήσα θέλει συνεπιφέρει ομού με την κατάργησιν και τον όλε-
θρον του τοιούτου και τηλικούτου αγαθοεργού σκοπού .»

Η ιστορία του Ανώτερου Δημοτικού Σχολείου Κορασιών

Ίδρυση
Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΑΔΕ το ΑΔΗΣΚ συστήθηκε το 1835
65
και άρχισε τη λειτουργία του το 1836 με 35 μαθήτριες .
Με την παραπάνω όμως πληροφορία βρίσκονται σε διάσταση οι
μαρτυρίες του δασκάλου, και αργότερα διευθυντή του Σχολείου, Ι.
Βαλέττα, και του γυμνασιάρχη Σερούιου, οι οποίοι τοποθετούν την
έναρξη της λειτουργίας του δύο χρόνια αργότερα το 183866.
Πιστεύουμε ότι το σχολείο είναι πιθανό να άρχισε να λειτουργεί
το 1836, αλλά με τις απαιτήσεις ενός Ανώτερου Σχολείου θα πρέπει να
άρχισε τη λειτουργία του το 1838, αφού οι πρώτες μαθήτριες μετά από
τριετή φοίτηση αποφοίτησαν από το Σχολείο και έδωσαν εξετάσεις για
το διδασκαλικό δίπλωμα το 1841 . Άλλωστε αν λειτουργούσε ως
166 Γ' MFPOI

Ανώτερο Σχολείο πριν από το 1838, δε δικαιολογείται η αποστολή των

δύο πρώτων υποτρόφων κοριτσιών με έξοδα του δήμου στο Ανώτερο
Σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας το 1837, αφού ο δήμος παρεί­
χε τη δυνατότητα στις μαθήτριες του ΑΔΗΣΚ να γίνουν δασκάλες.

Τύπος Σχολείου - Ονομασία - Σκοπός

Το ΑΔΗΣΚ συστάθηκε για να λειτουργήσει ως «εντελές Ελληνι-
κόν Σχολείον» θηλέων 6 8 . Πρόθεση δηλαδή της δημοτικής αρχής και
των άλλων φορέων της πόλης ήταν η εκπαίδευση των θηλέων στην
Ερμούπολη να ακολουθήσει παράλληλη εξέλιξη με την εκπαίδευση
των αρρένων με την παροχή ανώτερης μόρφωσης στα κορίτσια όλων
των κοινωνικών τάξεων .
Γι ' αυτόν ακριβώς το λόγο δεν υπάρχει και διοργανισμός του Σχο­
λείου - το Σχολείο έπρεπε να λειτουργήσει σύμφωνα με τις αρχές και το
πρόγραμμα των Ελληνικών σχολείων του κράτους.
Οι πρώτες προτάσεις για ιδιαίτερο διοργανισμό του ΑΔΗΣΚ ανα­
φέρονται στις 12 Ιουνίου 1840™ και αποβλέπουν στη δημιουργία ενός
προγράμματος, που θα εναρμονίζει τα μαθήματα των ελληνικών σχο­
λείων των αρρένων με τα ιδιαίτερα εκείνα μαθήματα που πρέπει να
διδάσκονται τα κορίτσια στα ανώτερα σχολεία θηλέων (οικιακή οικο­
νομία και ανώτερα χειροτεχνήματα). Η προσπάθεια να συνδυαστούν
οι δύο κύκλοι μαθημάτων θα συνεχιστεί ολόκληρο το 19ο αιώνα .
Η Ερμούπολη πρώτη και μόνη ανάμεσα στις άλλες ελληνικές
πόλεις διαφοροποιείται ιδρύοντας ένα μέσο σχολείο γενικής εκπαί­
δευσης για τα κορίτσια με έξοδα της δημοτικής αρχής, που δυστυχώς
δε βρήκε μιμητές.
Η ονομασία του Σχολείου, Ανώτερον Δημοτικόν Σχολείον Κορα­
σιών θα παραμείνει αμετάβλητη, χωρίς τροποποιήσεις, σε ολόκληρη
την οθωνική περίοδο. Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του και
συγκεκριμένα ως το 184272 οι Ερμουπολίτες (δήμος, δάσκαλοι, γυμνα­
73
σιάρχης), σε αντίθεση με την κεντρική διοίκηση , χρησιμοποιούν και
τον όρο Ελληνικόν Σχολείον Κορασιών, ο οποίος όμως στα επόμενα
χρόνια δε συναντάται πια .
Βέβαια ό,τι συνδέεται με τη λειτουργία του Σχολείου της Ερμού­
πολης, όπως και με όλα τα άλλα ανώτερα σχολεία θηλέων της περιό­
δου, δεν είναι σαφές. Το γεγονός ότι η Μέση Εκπαίδευση θηλέων δεν
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 167

είχε θεσμοθετηθεί δημιουργεί στο μελετητή πολλά προβλήματα και

μεγάλη σύγχυση. Προθέσεις, τάσεις, απόψεις, κοινωνική πραγματικό­
τητα, κομματικοί ανταγωνισμοί, ατομική προβολή συμπλέκονται τόσο
στενά πολλές φορές που είναι δύσκολο να ισχυριστείς τι ακριβώς
αντιπροσωπεύει το σχολείο αυτό και πώς μπορούν να ερμηνευθούν οι
ενέργειες που συνδέονται με τη ζωή και τη λειτουργία του.
Έτσι, ενώ από το ένα μέρος η προσπάθεια να λειτουργήσει ως
Ελληνικό σχολείο με τις παρεμβάσεις και της δημοτικής αρχής και
των εκάστοτε γυμνασιαρχών και να μην υποταχθεί στον τρόπο λει­
τουργίας των άλλων ανώτερων σχολείων θηλέων ή Παρθεναγωγείων το
διαφοροποιεί αισθητά από αυτά, από το άλλο μέρος οι εκθέσεις της
επιθεωρητικής επιτροπής 7 5 , ο τρόπος μισθοδοσίας του προσωπικού, η
διπλή προσφορά του (χρηστοί πολίτες και ικανές δασκάλες) το εντάσ­
σουν στο γενικό πλαίσιο που διέπει και τα άλλα ανώτερα σχολεία
θηλέων 7 6 .
Η χρησιμοποίηση από τη διοίκηση της επωνυμίας Ανώτερον
Σχολείον και όχι Ελληνικόν δικαιολογείται, αφού η Μέση Εκπαίδευ­
ση θηλέων δεν είχε θεσμοθετηθεί 77 . Αξίζει όμως να επισημανθεί η
εμμονή και η σταθερότητα την οποία επιδεικνύουν όλοι οι φορείς της
Ερμούπολης στη χρησιμοποίηση για το συγκεκριμένο σχολείο μόνο
του όρου Ανώτερον Σχολείον Κορασιών, προφανώς για να δηλώσουν
την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα του σε σχέση με όλα τα άλλα
Παρθεναγωγεία και την αντίσταση που προβάλλει σε ό,τι χρησιμο­
ποιείται ευρέως 78 .
Η τριετής διάρκεια των σπουδών στο ΑΔΗΣΚ της Ερμούπολης
ενισχύει την άποψη ότι ιδρύθηκε για να λειτουργήσει ως τριετές
Ελληνικό Σχολείο, σε αντίθεση με το Σχολείο της ΦΕ που αρχίζει
(1837) ως διετές ανώτερο σχολείο. Βέβαια, η εξέλιξη τους θα ακολουθή­
σει διαφορετικούς δρόμους. Ενώ το διετές ανώτερο σχολείο της ΦΕ με
γοργά βήματα θα γίνει τριετές το 1840, τετραετές το 1842 και από το
1851 θα λειτουργεί με πέντε τάξεις, το ΑΔΗΣΚ θα παραμείνει επίσημα
τριετές ως το 186379. Η αυστηρή προσήλωση στις τριετείς σπουδές και
η άρνηση από τη δημοτική αρχή, επίσημα τουλάχιστον, να αποδεχθεί
την πρόταση του Βαλέττα να γίνει το σχολείο τετραετές, μπορεί να
αποδοθεί σε λόγους καθαρά οικονομικούς. Άλλωστε και τα επιχειρή­
ματα όσων επιδίωκαν την κατάργηση ή τη συρρίκνωση του σχολείου,
όπως θα διαπιστώσουμε, ξεκινούσαν πάντοτε από την αδυναμία του
168 Γ ΜΕΡΟΣ

δήμου να αντιμετωπίζει τις δαπάνες για τη λειτουργία του σχολείου

αυτού .
Η τομή στην ιστορία του Ανώτερου Σχολείου θα γίνει στην επό­
μενη περίοδο (από το 1863 και μετά) με τις αλλεπάλληλες παρεμβάσεις
των εκπαιδευτικών φορέων της Ερμούπολης στο δημοτικό συμβούλιο
και τη μετονομασία του σε «Παρθεναγωγείον Ερμουπόλεως» στις 17
Δεκεμβρίου του 186981. Η παραπάνω τροποποίηση εκφράζει όχι μόνο
την αδυναμία να αντισταθεί το Ανώτερο Σχολείο στο μύθο της Φιλεκ­
παιδευτικής Εταιρείας 82 , αλλά και την αδυναμία του δήμου να χρησι­
μεύει ως πρότυπο και να σφραγίζει την εκπαιδευτική ζωή της Ελλάδας.
Ο τύπος του εκπαιδευτηρίου θηλέων της Ερμούπολης οριοθετεί
και το σκοπό της σύστασης του «εις την ανάπτυξιν και εκπαίδευσιν του
γυναικείου φύλου» με «την διάδοσιν των αναγκαίων φώτων», που θα
οδηγήσει σε «μόρφωσιν ενάρετων πολιτών» 83 . Χωρίς να εγκαταλειφθεί
ο ευρύς αυτός σκοπός, η «ελευθεριωτέρα και ευρύτερα ομοιόμορφος
εκπαίδευσις των Ερμουπολιτίδων» κατά τη διάρκεια της μακράς ζωής
του σχολείου, εξειδικεύεται και σε άλλους στόχους,για να ανταποκρι­
θεί στις κοινωνικές και εθνικές ανάγκες.
Μετά τις πρώτες δασκάλες που αποφοιτούν από το σχολείο (1841)
και ιδιαίτερα από το 1845 και μετά το ενδιαφέρον των δασκάλων του
επικεντρώνεται στην παραγωγή ικανών διδασκαλισσών , πράγμα που
επιβάλλει και τις ανάλογες προτεραιότητες στο πρόγραμμα των μαθη­
μάτων. Καταβάλλεται δηλαδή ιδιαίτερη προσπάθεια να διδάσκονται
όλα εκείνα τα μαθήματα που είναι υποχρεωτικά για την απόκτηση του
διδασκαλικού πτυχίου.
Εντυπωσιακή είναι η απουσία από το πρόγραμμα του ΑΔΗΣΚ
όλων εκείνων των στοιχείων που συνθέτουν μια ταξική εκπαίδευση
όπως, ο χορός, η μουσική, το πιάνο και η πολύωρη διδασκαλία της
γαλλικής γλώσσας. Η διδασκαλία των περιττών, όπως τα χαρακτηρί­
ζουν, μαθημάτων πιστεύουν ότι πρέπει να γίνεται «κατ' οίκον» για
όσες μαθήτριες είναι δυνατόν να πληρώνουν. Στο σημείο αυτό το
ΑΔΗΣΚ διαφοροποιείται από τα άλλα Παρθεναγωγεία ή Διδασκαλεία,
που θα ανθίσουν σε ολόκληρη την περίοδο που εξετάζουμε. Το στοι­
χείο αυτό συνδέεται και με το γεγονός ότι το σχολείο δεν έπρεπε να
διαθέτει διδακτικό προσωπικό μεγαλύτερο από τα ελληνικά σχολεία
αρρένων.
Στη θέση των «περιττών» γνώσεων και σε αντίθεση με όλα τα άλλα
Η ΙΣ.ΙΟΡΙΑ, TOTr ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ IXOAFIOY ΚΟΡΑΣΙΟιΝ 169

σχολεία θηλέων ο δήμος εισάγει μια ασυνήθιστη καινοτομία. Για όσες

μαθήτριες ήταν άπορες και επρόκειτο να γίνουν δασκάλες εφαρμόζει
το εσωτερικό φροντιστήριο. Το μέτρο αυτό, μέτρο καθαρά λαϊκό, ίσως
είχε εισαχθεί για να υπάρξει κάποια αναλογία ανάμεσα στο ΑΔΗΣΚ
και στο Διδασκαλείο της ΦΕ, η οποία είχε αυξήσει τη διάρκεια των
σπουδών του ανώτερου σχολείου της σε τέσσερα χρόνια. Η άρνηση
της δημοτικής αρχής να προσθέσει και τέταρτη τάξη στο σχολείο για
όλες τις μαθήτριες οδήγησε τελικά στη δημιουργία του εσωτερικού
φροντιστηρίου για τις άπορες μαθήτριες, που θα ακολουθούσαν το
διδασκαλικό επάγγελμα 85 .
Από τη δεκαετία του 1860 και μετά η έμφαση που δίνεται στην
εθνική αποστολή του σχολείου με την εξάπλωση της ελληνικής
γλώσσας στην Ανατολή και την υπεράσπιση της χριστιανικής θρη­
σκείας θα επιφέρει και τις απαραίτητες αλλαγές στο πρόγραμμα.
Το ΑΔΗΣΚ, επειδή κρίθηκε εστία αντίστασης στο συνεχώς αυξα­
νόμενο κύμα των ξένων σχολείων και του προσηλυτισμού τροποποιεί
το πρόγραμμα του για να αντιμετωπίσει τις νέες ανάγκες με την αύξηση
των ωρών διδασκαλίας των θρησκευτικών μαθημάτων και της Γαλλι­
κής γλώσσας, γιατί «ουδείς αγνοεί την έξωθεν επιβουλήν της ημετέρας
θρησκείας ως δέλεαρ προσφορώτατον έχουσαν την σπουδήν της Γαλ­
λικής γλώσσης» 8 6 .
Θα πρέπει να τονιστεί εδώ ότι η δημιουργία του μοναδικού αυτού
σχολείου στον ελληνικό χώρο οφείλεται σε πολλούς παράγοντες που
επηρέασαν θετικά το δήμο προς αυτή την κατεύθυνση. Χωρίς αμφισβή­
τηση κυριότεροι υπήρξαν η σύσταση του πληθυσμού (πρόσφυγες και
πολλοί ξένοι), η οικονομική κατάσταση του δήμου, η εκπαιδευτική
παράδοση, η έντονη γενικά εκπαιδευτική κίνηση της Ερμούπολης,
που χωρίς διακοπή συνεχίζεται από την καποδιστριακή περίοδο, η
δράση και η παρουσία πολλών ξένων ιεραποστόλων και τέλος η συνει­
δητοποίηση της αξίας της παιδείας και για τα δύο φύλα από τους
Ερμουπολίτες. Άλλωστε το τελευταίο αυτό γεγονός προβάλλεται με
ιδιαίτερη υπερηφάνεια από όλους τους φορείς, διοικητικούς, εκπαιδευ­
τικούς ή πνευματικούς της Ερμούπολης κάθε φορά που κρίνεται
αναγκαίο.
Το αίσθημα των Ερμουπολιτών ότι υπερέχουν από όλες τις άλλες
πόλεις της Ελλάδας σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση και το φωτισμό της
170 Γ' ΜΕΡΟΣ

νεολαίας με την ίδρυση και συντήρηση πολλών «αγαθοεργών κατα­

στημάτων» διαπνέει πολλά κείμενα της εποχής.
Ειδικότερα για το ΑΔΗΣΚ η ιδιαιτερότητα του και ο πρωτοπορια­
κός του χαρακτήρας τονίστηκαν με έμφαση από όλους εκείνους που
υποστήριξαν κατά καρούς όχι μόνο τη συνεχή λειτουργία του, αλλά
αγωνίστηκαν και για τη βελτίωση του88.
H ΙΣΓΟΡΙΑ ΤΟΥ 4ΝΩΓΕΡΟΥ ΛΗΜΟΠΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 171

Η λειτουργία του Ανώτερου Σχολείου των Κορασιών και η συνεχής

διαπάλη για τη διατήρηση του

Οι πρώτες προσπάθειες για την οργάνωση του (1840-1843)

Τα πρώτα βήματα
Η πρώτη φάση χαρακτηρίζεται από τις πολλαπλές προσπάθειες
του διδακτικού προσωπικού και ιδιαίτερα του δασκάλου Ι. Βαλέττα να
οργανωθεί το σχολείο με τέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκριθεί στις
απαιτήσεις «ενός εντελούς Ελληνικού Σχολείου».
Για την επιτυχία όμως αυτού του σκοπού κρίθηκε απαραίτητο από
τους αρμόδιους φορείς (Β. Γραμματεία, δημοτική αρχή, διδακτικό
προσωπικό) να επιλυθούν τα σοβαρά λειτουργικά προβλήματα, τα
οποία εκκρεμούσαν από τη σύσταση του. Στην ιεράρχηση αυτών των
προβλημάτων την κύρια θέση κατείχε η αύξηση του διδακτικού προ­
σωπικού, η βελτίωση του προγράμματος σπουδών, με την προσθήκη
ορισμένων μαθημάτων, ο διορισμός διευθυντή και τέλος η ανεύρεση
ενός μεγαλύτερου κτιρίου για την αντιμετώπιση του συνεχώς αυξανό­
μενου αριθμού των μαθητριών.
Με το πρώτο πρόβλημα, τον περιορισμένο δηλαδή αριθμό του
διδακτικού προσωπικού που υπηρετούσε στο σχολείο, συνδέεται και
το δεύτερο, ο αποκλεισμός της διδασκαλίας τριών μαθημάτων, της
Ηθικής, της Οικιακής Οικονομίας και των Ανώτερων Χειροτεχνημάτων.
Η πρώτη προσπάθεια για ουσιαστική αντιμετώπιση των παραπάνω
ελλείψεων τοποθετείται τον Ιούνιο του 1840s9 μετά από παρέμβαση της
δημοτικής αρχής. Ο δάσκαλος του ΑΔΗΣΚ Ι. Βαλέττας υποβάλλει στη
δημοτική αρχή συγκεκριμένες προτάσεις που θα είχαν ως θετικό αποτέ­
λεσμα να αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των μορφωμένων «ηθικά και
διανοητικά κοριτσιών» του δήμου της Ερμούπολης.
Οι προτάσεις Βαλέττα πρόβλεπαν: α) Να διοριστούν δύο ακόμη
δάσκαλοι από τους οποίους ο ένας να είναι ιερωμένος, για να διδάξει
την Ιερή Ιστορία, την Κατήχηση και τα άλλα εκκλησιαστικά μαθήμα­
τα, και ο δεύτερος να αναλάβει τη διδασκαλία της Αριθμητικής και της
Γεωγραφίας. Μόνο με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε ο Βαλέττας να
ασχοληθεί με τη διδασκαλία της Ηθικής και ιδιαίτερα με το μάθημα
της Οικιακής Οικονομίας, το οποίο θεωρούσε τόσο αναγκαίο για τα
κορίτσια και το οποίο δε διδασκόταν, γιατί δεν υπήρχαν τα απαραίτητα
χρονικά όρια στο Βαλέττα να το διδάξει, αφού ήδη είχε επιφορτισθεί
172 Γ ΜΕΡΟΣ

με τη διδασκαλία πέντε ή έξι μαθημάτων. Εκτός από τους δύο δασκά­

λους, προτάθηκε επίσης και ο διορισμός μιας δασκάλας για τα ανώτερα
χειροτεχνήματα, όπως η κατασκευή γυναικείων καπέλων, ενδυμάτων
και άλλων σχετικών ειδών.
β) Να ανατεθεί η διεύθυνση του σχολείου σε ένα σχολάρχη, ο
οποίος θα επαγρυπνούσε για την ορθή διδασκαλία και την εσωτερική
τάξη και κοσμιότητα. Η έλλειψη ως το 1840 διευθυντή δε δικαιολογού­
σε και την κοινωνική κριτική για το έλλειπες έργο που επιτελούσε το
σχολείο.
γ) Σχετικά με το κτίριο πρότεινε τη μεταφορά του σχολείου σε
άλλο που βρισκόταν στο κέντρο της πόλης.
Οι προτάσεις για βελτίωση και αναδιοργάνωση του σχολείου βρί­
σκουν σύμφωνο και τον επιφορτισμένο από το Δήμαρχο για να τις
αξιολογήσει γυμνασιάρχη Σερούιο 9 0 . Με το επιχείρημα ότι το έργο
που επιτελείται στο νεοσύστατο Σχολείο είναι άξιο θαυμασμού, χάρη
στις προσπάθειες του Βαλέττα, ο Σερούιος αντιπροτείνει να διοριστεί
διευθυντής στο Σχολείο ο Βαλέττας, αντί όμως για δύο δασκάλους να
διοριστεί ένας υπότροφος του γυμνασίου, ο Κ. Καλλίαρχος, ιεροδιά­
κονος για τα ιερά μαθήματα 91 , και μία δασκάλα για τα χειροτεχνήματα.
Με τις παραπάνω ρυθμίσεις στο διδακτικό προσωπικό, το Σχολείο
χωρίς μεγάλες δαπάνες θα εκπλήρωνε τον προορισμό του ως εντελές
Ελληνικόν Σχολείον με τρεις δασκάλους για την Ελληνική Γλώσσα,
ένα για τη Γαλλική και μία δασκάλα για τα χειροτεχνήματα 9 2 .
Παρά την αξιολόγηση των αιτημάτων ως δίκαιων και αναγκαίων,
για να βελτιωθεί η εργασία στο σχολείο, τα αιτήματα αυτά δεν ικανο­
ποιήθηκαν ως το 1842.
Το Φεβρουάριο του 1842 παρεμβαίνει η Β. Γραμματεία 93 , η οποία
συνιστά με κανονισμό που αποστέλλει στο διοικητή της Σύρου, ποια
μαθήματα είναι απαραίτητο να διδάσκονται και επικρίνει το διευθυντή
Βαλέττα για την ασάφεια που χαρακτηρίζει το πρόγραμμα λειτουργίας
94
του Σχολείου .
Έτσι, ενώ ο αγώνας για την αναβάθμιση του Σχολείου, που είχε
αρχίσει από το 1840, συνεχίζεται τρία ολόκληρα χρόνια και παρά τη
δήλωση του Βαλέττα ότι το Σχολείο λειτουργεί σύμφωνα με τον επί­
σημο κανονισμό της Β. Γραμματείας, η αλληλογραφία των υπηρεσιών
αποκαλύπτει, ότι ως το Φεβρουάριο του 1843 οι ελλείψεις 9 5 είναι πολ­
λές και ότι δε διδάσκονται ακόμη η Καλλιγραφία, η Ιχνογραφία και τα
χειροτεχνήματα 9 5 .
II UTOPIA Ι Ο Υ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΟΡΑΣΚίΝ 173

Παρά τις παραπάνω ελλείψεις ως θετικά και ενθαρρυντικά στοι­

χεία για την παραπέρα λετουργία του Σχολείου στο τέλος της σχολι­
κής χρονιάς 1842-43 μπορούν να καταγραφούν η αύξηση των μαθη­
τριών από 70 σε 80, η αύξηση της δαπάνης 9 ' για τη λειτουργία του
Σχολείου, ο διορισμός των δασκάλων Αγάπιου Πόλιτα και Δέσποινας
Ματθαίου 9 8 και τέλος η πρόταση Βαλέττα για προσθήκη και τέταρτης
τάξης στο ΑΔΗΣΚ, παρόλο που δεν υλοποιείται".

Το ΑΛΗΣΚ απειλείται με κατάργηση (1843)

Το καλοκαίρι του 1843 και ενώ η πρόοδος του Σχολείου, παρά τις
πολλαπλές δυσχέρειες, έχει αναγνωριστεί, το ΑΔΗΣΚ απειλείται με
κατάργηση.
Οι λόγοι που προβάλλονται για την κατάργηση του από τη δημο­
τική αρχή είναι μόνον οικονομικοί.
Την υπεράσπιση για τη συνέχιση της λειτουργίας του αναλαμβά­
νει με παρέμβαση της η Β. Γραμματεία και ο διοικητής της Σύρου,
στον οποίο ανακοινώνεται η απόφαση του δήμου.
Η διοίκηση αρνείται να συναινέσει στην κατάργηση του ΑΔΗΣΚ,
που είναι το μόνο ανώτερο Σχολείο θηλέων που λειτουργεί στην
Ελλάδα την εποχή αυτή και δεν είναι ιδιωτικό. Με έγγραφο της απο­
καλύπτει ότι οι λόγοι που προβάλλονται από τη δημοτική αρχή δεν
ανταποκρίνονται στην αλήθεια και στην ουσία είναι ανυπόστατοι, διό­
τι η δαπάνη για τη λετουργία του Σχολείου και τη μισθοδοσία του
δασκάλου Μαγκάκη είχε προϋπολογιστεί από το δημοτικό συμβούλιο
και είχε συμπεριληφθεί στον προϋπολογισμό που είχε εγκριθεί από το
δήμο.
Πλάι στα παραπάνω επιχειρήματα που είναι απάντηση στα οικο­
νομικά προβλήματα που επικαλέστηκε ο δήμος και που στην πραγμα­
τικότητα αποδεικνύονται ασύστατα, εφόσον ο δήμος δεν επιφορτίζεται
με κάποια νέα επιβάρυνση, ο διοικητής προσπαθεί να ευαισθητοποιή­
σει και να συγκινήσει τους Ερμουπολίτες αναφερόμενος όχι μόνο στην
κοινωνική διάσταση που παρουσιάζει το θέμα αλλά και στην εθνική
αποστολή του Πανελληνίου αυτού Ιδρύματος.
101
Τονίζοντας ιδιαίτερα το πόσο επιζήμιο και άδικο θα εμφανιζό­
ταν το δημοτικό συμβούλιο με την άρνηση του να προσφέρει τα μέσα
για τελειότερη εκπαίδευση στα κορίτσια της μέσης κοινωνικής τάξης,
174 Γ' ΜΕΡΟΣ

βρίσκει την ευκαιρία να τους υπενθυμίσει ότι μια τέτοια στάση θα

ερχόταν σε αντίθεση με τη φήμη που υπάρχει ότι η Ερμούπολη κατέχει
«την πρώτην θέσιν μεταξύ των άλλων του κράτους κοινωνιών ως προς
την διανοητικήν ανάπτυξιν και ηθικήν μόρφωσιν» της νεολαίας της.
Με την έντονη και θετική παρέμβαση της διοίκησης, ο κίνδυνος
ξεπεράστηκε και το Σχολείο συνέχισε την πορεία του.
Ο πενταετής αγώνας που καταβλήθηκε από το 1840-1845 για να
καλυφθούν οι ελλείψεις που παρουσίαζε το Σχολείο σε διδακτικό προ­
σωπικό φαίνεται ότι δικαιώνεται το Σεπτέμβριο του 1845 με την από­
κτηση της πολυθρύλητης δασκάλας για τα χειροτεχνήματα 1 0 2 και
κυρίως με το ποσοστό αύξησης στη συμμετοχή των θηλέων στο Ανώ­
τερο Σχολείο, όπως προκύπτει από τον πίνακα που ακολουθεί.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΩΓΕΡΟ\ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 175

Πίνακας Χ* Ρυθμός αύξησης

συμμετοχής στο ΑΔΗΣΚ
Χρόνος Αριθμός μαθητριών Δαπάνη σε δρχ.
1836 35 1.320
1837 40 920
1838 50 1.530
1839 60 3.300
1840 60 4.359
1841 65 4.320
1842 70 3.536
1843 80 4.800
1844 95 4.800
1845 93 3.745
1846 95 5.226
1847 100 4.380
1848 100 4.140
1849 101 4.209
1850 100 4.420
1851 101 4.500
1852 120 5.008
1853 125 5.720
1854 125 6.720
1855 120 6.840
1856 126 6.240
1857 126 7.800
1858 130 7.920
1859 135 7.218
1860 140 11.120
1861 145 (δεν υπάρχουν στοιχεία)
1862 104 (δεν υπάρχουν στοιχεία)
* Ο ρυθμός αύξησης στα ποσοστά συμμετοχής των θηλέων στο ΑΔΗΣΚ στην πρώτη
δεκαετία φθάνει το 165,7%, στη δεύτερη δεκαετία το 29% και aitò το 1855-1862 το
16,7%. ΑΔΕ, Ι Εκπ., ό.π., πίνακας των δημοσυντήρητών σχολείων κτλ.
176 Γ ΜΕΡΟΣ

Β' Δεκαετία 1845 - 1857

Κατά την περίοδο αυτή, και ειδικά ως τον Ιούλιο του 1857, το
κλίμα που επικρατεί στο ΑΔΗΣΚ, όπως αυτό προκύπτει από τα στοι­
χεία που διαθέτουμε, δε δημιουργεί στο μελετητή την εντύπωση ότι
κάτω από την επιφάνεια υποβόσκει ο κίνδυνος το Σχολείο να σταματή­
σει τη λειτουργία του. Χωρίς βέβαια να μπορεί να ισχυριστεί κανείς
ότι δυσκολίες σαν κι αυτές της προηγούμενης περιόδου δεν υπάρχουν,
ιδιαίτερα για την ανεύρεση διδακτικού προσωπικού 1 0 3 , η λειτουργία
του Σχολείου παρουσιάζεται ομαλή και οι ρυθμοί στην αύξηση της
συμμετοχής των μαθητριών κανονικοί . Ακόμη δε φαίνεται να προέ­
κυψαν προβλήματα και από την αντικατάσταση του Βαλέττα από τον
Αγάπιο Πόλιτα στη διεύθυνση του Σχολείου 1 0 5 .
Και όμως το καλοκαίρι του 1857 ο σοβαρός κίνδυνος, που απείλη­
σε το ΑΔΗΣΚ με κατάργηση το 1843, εμφανίζεται και πάλι. Η εκστρα­
τεία αυτή τη φορά εκφράστηκε μέσα από την έκθεση της επιθεωρητι-
κής επιτροπής τον Ιούλιο του 1857' . Η έκθεση αποτελείται από δύο
μέρη - στο πρώτο μέρος καταγράφονται τα αρνητικά στοιχεία, τα οποία
η επιτροπή επισήμανε στη λειτουργία του Σχολείου και τα οποία, κατά
την άποψη τους, καθιστούσαν περιττή την ύπαρξη του, ενώ στο δεύτε­
ρο μέρος περιέχεται η επιχειρηματολογία της επιτροπής στις πιθανές
αντιδράσεις που θα προκαλούσε η πρόταση για κατάργηση του
Σχολείου.
Η έκθεση εστίασε τα πυρά της από τη μια πλευρά στο διδακτικό
προσωπικό, το οποίο κατηγορείται ότι επιδεικνύει μειωμένη προσή­
λωση στο έργο του εξαιτίας των πολλών απασχολήσεων του 1 0 7 , και από
την άλλη στην ασάφεια του προγράμματος, στο οποίο δεν καθορίζο­
νται ούτε οι ώρες, ούτε τα διδασκόμενα μαθήματα 108 .
Με το επιχείρημα - πρόσχημα ότι η «βλάβη» που προξενείται δεν
είναι μικρή από την προσφορά της επιπόλαιης διδασκαλίας η επιθεω-
ρητική επιτροπή έκρινε ότι είναι περιττή η παραπέρα συντήρηση του
εκπαιδευτηρίου από τη δημοτική αρχή. Στο σημείο αυτό με υποκριτικό
τόνο εκφράζει τη θλίψη της που ο δήμος δαπανά τα χρήματα του για
ένα ίδρυμα για το οποίο αγνοεί τον τρόπο της λειτουργίας του.
Είναι προφανές ότι η έκθεση του 1857 από την αρμόδια επιτροπή
δε συντάχτηκε για να άρει τις αδυναμίες του Σχολείου και να προτείνει
βελτιωτικές τροποποιήσεις, αλλά για να χτυπήσει με τρόπο αποτελε-
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΙ.ΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 177

σματικό τη μέση δημόσια γυναικεία εκπαίδευση. Οι παρακάτω αντι­

προτάσεις της υποδηλώνουν τις πραγματικές της προθέσεις.
Με βάση τον κατάλογο των μαθητριών και τα διδασκόμενα μαθή­
ματα των Α ' , Β' και Γ' τάξεων, οι συντάκτες της έκθεσης παρατηρούν
ότι στις δύο πρώτες τάξεις οι μαθήτριες του ΑΔΗΣΚ διδάσκονται τα
ίδια μαθήματα που παραδίδονται και στην ανώτατη τάξη του συνδιδα-
κτικού τμήματος των αλληλοδιδακτικών σχολείων, εκτός από τις
αρχές της ελληνικής γλώσσας, μάθημα το οποίο μπορεί να παραλει­
φθεί χωρίς να δημιουργήσει ζημιά ή να αφαιρεθεί σύμφωνα με το πνεύ­
μα του «περί των Δημοτικών Σχολείων νόμου», αν ο χρόνος απόλυσης
των μαθητριών παραταθεί από ένα έως δύο χρόνια στο αλληλοδιδακτι­
κό. Η επιμήκυνση της παραμονής των θηλέων στο αλληλοδιδακτικό,
σύμφωνα με την άποψη της επιθεωρητικής επιτροπής, μπορούσε να
υποκαταστήσει τη φοίτηση τους στο Ανώτερο Σχολείο.
Ό σ ο για τις μαθήτριες της ανώτερης τάξης (Γ') που έφθαναν τις
25, η έκθεση του 1857 αποφαίνεται ότι η τύχη τους έπρεπε να κριθεί και
να προσδιοριστεί από την ταξική τους προέλευση.
Έ τ σ ι , για όσες μαθήτριες προέρχονται από εύπορες οικογένειες, η
λύση είναι να μορφώνονται στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, ενώ για τις
άλλες που είναι άπορες καθήκον τους είναι να ασχολούνται με τα
οικιακά έργα και τα χειροτεχνήματα. Παρόλο που έχουν σημειωθεί τα
πρώτα δειλά δείγματα ευαισθητοποίησης από την πλευρά της πολι­
τείας, σχετικά με τη γυναικεία εκπαίδευση, το κείμενο της επιθεωρητι-
κής επιτροπής δείχνει υπαναχώρηση και οπισθοδρόμηση. Άλλωστε,
η συμπερασματική διαπίστωση στο πρώτο μέρος της έκθεσης αποκαλύ­
πτει ποιους στόχους εξυπηρετούσε και γιατί συντάχτηκε η έκθεση.
Δηλώνεται ανοιχτά ότι το κλείσιμο του ΑΔΗΣΚ δεν έρχεται σε αντί­
θεση ούτε με το νόμο, γιατί η Μέση Εκπαίδευση του γυναικείου φύλου
δεν είναι υποχρεωτική.
Στο δεύτερο μέρος η έκθεση περιλαμβάνει την επιχειρηματολογία
στις πιθανές κοινωνικές αντιδράσεις και αναφέρεται σε δύο θέματα, τα
οποία αντιμετωπίζονται με κριτήριο, όπως δηλώνεται, την πείρα και
τον ορθό λόγο.
Το πρώτο θέμα είναι καθαρά ταξικό' στην πιθανή κοινωνική αντί­
δραση ότι αδικείται η κατώτερη τάξη, η επιτροπή αντιτάσσει την πεί­
ρα και τον ορθό λόγο, που με μικρές μόνο εξαιρέσεις αποδεικνύουν ότι
η τάξη αυτή, όταν μορφώνεται πέρα από το επίπεδο που παρέχεται στα
178 Γ ΜΕΡΟΣ

αλληλοδιδακτικά σχολεία, υπερβαίνει τα όρια της και αυτό, όπως είναι

γνωστό, γίνεται αφορμή να δυστυχήσει και όχι να ωφεληθεί 109 .
Ό σ ο για τις αντιδράσεις που θα προκληθούν για την εκπαίδευση
των διδασκαλισσών η επιτροπή θεωρεί ότι δεν πρόκειται να δημιουρ­
γηθούν προβλήματα, αφού υπάρχει η ΦΕ για να καλύψει το κενό που
θα δημιουργηθεί. Η Επιτροπή, επικαλούμενη στο σημείο αυτό και την
εγκύκλιο 1334 του υπουργού Χ. Χριστόπουλου, πιστεύει ότι δε θα
παρουσιαστούν ιδιαίτερες δυσκολίες, αφού η κυβέρνηση αποφάσισε
να αναλάβει τη μόρφωση των διδασκαλισσών και τη σύσταση των
νέων σχολείων.
Ακολουθώντας εξάλλου και το πνεύμα της φιλανθρωπίας του 19ου
αιώνα επιδεικνύει τα φιλάνθρωπα αισθήματα της απέναντι στην κατώ­
τερη τάξη και αντιπροτείνει από τις άπορες μαθήτριες που τελειώνουν
το αλληλοδιδακτικό και υπόσχονται υψηλή επίδοση και ήθη χρηστά,
να επιλέγει ο δήμος με διαγωνισμό δέκα μαθήτριες και από τα τρία
αλληλοδιδακτικά σχολεία των θηλέων της Ερμούπολης και να τις ανα­
θέτει στο διευθυντή του καλά οργανωμένου Παρθενοτροφείου της
Σύρου 1 1 0 . Αυτές μετά από εξετάσεις να κρίνονται, αν μπορούν να
πάρουν το δίπλωμα της δασκάλας. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να
επιλυθεί θετικά και το οικονομικό πρόβλημα του δήμου, ο οποίος στην
περίπτωση αυτή θα δαπανά 100 δρχ. μόνο για κάθε μαθήτρια, ενώ τα
υπόλοιπα ποσά θα μπορεί να τα διαθέσει για το ορφανοτροφείο και την
εκπαίδευση των τεχνιτών.
Με το βασικό λοιπόν συλλογισμό ότι είναι περιττό να υπάρχει ένα
ίδρυμα, που προσφέρει ανώτερη αλλά επιβλαβή μόρφωση στην κατώ­
τερη τάξη προκαλώντας μάλιστα οικονομικό πρόβλημα στο δήμο, η
επιθεωρητική επιτροπή προτείνει την κατάργηση του.
Η ιδεολογία του κειμένου ούτε πρωτότυπη ούτε καινοφανής είναι"
αντίθετα μάλιστα αποτελεί κοινό τόπο το 19ο αιώνα σε ολόκληρο τον
ευρωπαϊκό χώρο. Απόψεις όπως οι παρακάτω βρίσκουν ευρύτατη απή­
χηση στην ελληνική κοινωνία του 1857.
1. Στα κορίτσια πρέπει να παρέχεται μόνο η στοιχειώδης εκπαίδευση.
2. Τα κορίτσια των ευπόρων οικογενειών τα οποία επιθυμούν ανώτερη
μόρφωση μπορούν να εκπαιδεύονται στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια ή
«κατ' οίκον».
3. Η ενασχόληση των φτωχών κοριτσιών πρέπει να περιορίζεται στα
οικιακά έργα και τα χειροτεχνήματα μετά από τη φοίτηση τους στο
αλληλοδιδακτικό.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΟΥ ΑΝΩ ΓΙ ΡΟΥ ΔΗΜΟΙΙΚΟΊί ΣΧΟΛΗΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 179

4. Η έλλειψη νομοθετικού πλαισίου για τη Μέση Εκπαίδευση των

θηλέων απαλλάσσει τους δήμους από την υποχρέωση να συντη­
ρούν ανώτερα σχολεία θηλέων.
5. Η άπορη τάξη όταν μορφώνεται δυστυχεί γιατί ξεπερνά το κοινω­
νικό της πλαίσιο και τον κοινωνικό της προορισμό.
6. Ένας περιορισμένος αριθμός άπορων κοριτσιών με άμεμπτο ήθος
και ικανότητες είναι δυνατό να ενισχύεται από τους δήμους για τις
παραπέρα σπουδές του και την απόκτηση του διδασκαλικού
πτυχίου.
7. Η ΦΕ επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες του κράτους για τη
δημιουργία διδασκαλισσών.

Η επίσημη αντίδραση

Λίγες μέρες μετά την υποβολή της έκθεσης, στις 31 Ιουλίου J 857,
η επίσημη αντίδραση που εκφράστηκε με το απαντητικό έγγραφο του
νομάρχη Κυκλάδων 1 1 1 υπήρξε εκδιαμέτρου αντίθετη. Στις αρνητικές
διαπιστώσεις, υποδείξεις και συμπεράσματα της επιθεωρητικής επι­
τροπής ο νομάρχης αντιπαραθέτει μια σειρά από σκέψεις, οι οποίες όχι
μόνον ενισχύουν τη διατήρηση του ΑΔΗΣΚ, αλλά οδηγούν και σε
τροποποίηση του διοργανισμού του, για να επιτευχθεί η βελτίωση του.
Η διοίκηση παρεμβαίνει και πάλι θετικά, όπως και το 1843, και δεν
αφήνει κανένα περιθώριο για συζήτηση σχετικά με την κατάργηση του
Σχολείου. Αντίθετα, τονίζει κατηγορηματικά ότι θεωρεί περιττή και
επιζήμια κάθε συζήτηση για το θέμα αυτό, αφού η ωφέλεια από το
Σχολείο είναι δεδομένη, όπως και όλων γενικά των ανάλογων
ιδρυμάτων.
Ό π ω ς έχει ήδη τονιστεί, σε προηγούμενο κεφάλαιο της εργασίας,
η ενέργεια αυτή της διοίκησης αποτελεί το μοναδικό δείγμα παρέμβα­
σης από την πολιτεία στο διακανονισμό της Μέσης Εκπαίδευσης των
θηλέων κατά την οθωνική περίοδο και ενισχύει την άποψη μας ότι το
επίσημο κράτος είχε συνειδητοποιήσει ότι το ΑΔΗΣΚ αποτελούσε το
μοναδικό δημόσιο Σχολείο Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων στην Ελλάδα
με σοβαρή εθνική αποστολή. Άλλωστε η παρουσία του Ρίζου το 1843
και του Χριστόπουλου το 1857 στην ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας
πρέπει να ομολογήσουμε ότι υπήρξαν ευτυχείς συμπτώσεις 112 .
Η διοίκηση έτσι προτείνει αντί για κατάργηση, τις παρακάτω βελ-
180 Γ' ΜΕΡΟΣ

τιώσεις για την αποδοτικότερη λειτουργία του σχολείου:

1. Εισαγωγή της ομιλούμενης γλώσσας, για να αποκτήσουν οι
μαθήτριες ευχέρια στην ορθογραφία και την έκθεση ιδεών.
2. Τροποποιήσεις στο μάθημα της οικιακής οικονομίας, για να
διδάσκονται γνώσεις χρήσιμες και όχι γνώσεις για επίδειξη.
3. Πρακτική άσκηση στην αλληλοδιδακτική μέθοδο για όσες θα
γίνονταν δασκάλες.
4. Δωρεάν φοίτηση των άπορων μαθητριών στο Σχολείο σύμφωνα
με το Β. Διάταγμα της 11ης Ιουλίου 1857 και
5. Εφάπαξ πληρωμή διδάκτρων από όσες μαθήτριες δεν ήταν
άπορες.
Ο νομάρχης προσπαθεί να συνδυάσει το θετικό πνεύμα των εγκυ­
κλίων του υπουργού Χριστόπουλου με τις δυνατότητες που διαθέτει ο
δήμος.
Ό π ω ς ήταν φυσικό μετά από μια τέτοια άμεση και κατηγορηματι­
κή παρέμβαση, ο δήμος προχωρεί σε διάλογο για τις προτάσεις του
νομάρχη με το διευθυντή του Σχολείου Πόλιτα (τον Αύγουστο του
1857) , με την επιθεωρητική επιτροπή και όλους τους δασκάλους και
τις δασκάλες των δημοτικών σχολείων της Ερμούπολης (το Σεπτέμ­
βριο του 1857)1'4, για να καταλήξουν στο σχήμα που θα υιοθετήσει
ακολουθώντας βέβαια το πνεύμα των προτάσεων της διοίκησης.
Το αποτέλεσμα του διαλόγου και της συνεργασίας υπήρξε πολύ
θετικό. Αντιπροτείνουν:
1. Τη διδασκαλία της Γαλλικής γλώσσας και στις τρεις τάξεις του
Σχολείου από μια ώρα την ημέρα, ώστε μετά από τρία χρόνια οι
μαθήτριες να έχουν κάποια ολοκληρωμένη γνώση της γλώσσας.
2. Την προμήθεια των κατάλληλων σχεδίων, για να διδάσκονται καλύ­
τερα η Ιχνογραφία και το χρώμα.
3. Το διορισμό ειδικής δασκάλας για το μάθημα της κοπτικής και
ραπτικής γυναικείων ενδυμάτων, ανδρικών ασπρορούχων, γυναι­
κείων καπέλων με μηνιαίες αποδοχές 100 δρχ. Αντίθετα τα κεντή­
ματα κάθε μορφής να διδάσκονται στο τελευταίο έτος και το υλικό
για το μάθημα να το προμηθεύει ο δήμος στα άπορα κορίτσια. Ο
δήμος στη συνέχεια να εκμεταλλεύεται το κέρδος από τα έργα αυτά
και όχι η δασκάλα.
4. Την ανάθεση της διδασκαλίας των Ελληνικών της ανώτερης τάξης
στο δάσκαλο Ιωάννη Μαντόπουλο και όχι στο διευθυντή, για να
II ΙΣΤΟΡΙΑ TOY A M i l E P O Y ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ 1ΧΟΛΠΟΥ Κ Ο Ρ Λ Π ί » 181

μπορεί ο τελευταίος να επιτύχει «την επαγρυπνοτέραν επιτήρησιν

του Σχολείου»,
5. Την πρόσληψη ειδικού δασκάλου για την άσκηση στην αλληλοδι­
δακτική μέθοδο, ο οποίος να πληρώνεται από τις μαθήτριες ανάλο­
γα με την οικονομική τους κατάσταση.
6. Την καταβολή διδάκτρων, από 1-3 δχ., από τις εύπορες μαθήτριες,
«προς ανακούφισιν και του Δήμου εξαιρουμένων πάντοτε των
απόρων».
7. Την ανεύρεση άλλου οικήματος, του οποίου η χωρητικότητα να
είναι ανάλογη με τον αριθμό των μαθητριών και η κατάσταση του
να μην εμπνέει ανησυχίες για την υγεία των τροφίμων του.

Γ' δεκαετία

Παρά το γεγονός ότι από τη φάση αυτή αρχίζει μια σειρά τροπο­
ποιητικών πράξεων που στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα θα
αλλοιώσουν σε μεγάλο βαθμό το χαρακτήρα του ΑΔΗΣΚ όπως τον
γνωρίσαμε ως τώρα, πιστεύουμε ότι το πιο εντυπωσιακό για την εξέλι­
ξη της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων στην Ελλάδα είναι η
ανάθεση της διεύθυνσης του Σχολείου στην Ψαλτόγλου 1 1 5 , Α' διδασκά­
λισσα του Κεντρικού Σχολείου θηλέων της Ερμούπολης.
Από την ίδρυση του το ΑΔΗΣΚ και για είκοσι ολόκληρα χρόνια
διευθύνεται από άνδρες (Ι. Βαλέττας, Αγάπιος Πόλιτας) και ακολουθεί
διαφορετική πορεία από όλα τα άλλα Παρθεναγωγεία της εποχής: Με
την πρόθεση να λειτουργήσει ως ελληνικό, όπως είναι φυσικό, αναθέ­
τουν τη διεύθυνση του σε άνδρες,αφού η Μέση Εκπαίδευση είναι εμπι­
116
στευμένη στον ανδρικό πληθυσμό . Ακόμη το γεγονός ότι στο ΑΔΗ­
ΣΚ δε λειτουργεί οικοτροφείο με εσωτερικές μαθήτριες, όπως συνέ­
βαινε στα άλλα Παρθεναγωγεία, ώστε να είναι απαραίτητη η παρουσία
γυναίκας στη διεύθυνση, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ως το 1857-8
δεν τους απασχόλησε το θέμα αυτό.
Για λόγους τους οποίους δε γνωρίζουμε — δε βρήκαμε στοιχεία
—αναθέτουν από το 1858 τη διεύθυνση του Σχολείου στην Ψαλτόγλου.
Για την επιλογή της διευθύντριας υποθέσεις μόνο μπορούν να υποστη­
ριχτούν. Πιστεύουμε ότι το θέμα συνδέεται άμεσα με την υποβαθμισμέ­
νη ποιότητα της εργασίας του Πόλιτα στη διεύθυνση του Ιδρύματος
και ότι η απομάκρυνση του και η αντικατάσταση του από τη δασκάλα
182 Γ' ΜΕΡΟΣ

Ψαλτόγλου συνδέεται με τους παρακάτω λόγους.

1. Τις επικρίσεις της επιθεωρητικής επιτροπής 1 1 7 (1857) για την ολιγό­
ωρη παρουσία και την πλημμελή εργασία του Πόλιτα στο ΑΔΗΣΚ,
2. Την προσπάθεια της διοίκησης να παρέμβει και πάλι θετικά για
την εύρυθμη λειτουργία του Σχολείου 1 1 8 και
3. Τη δυνατότητα που είχε η Ψαλτόγου για πολύωρη παραμονή στο
Σχολείο, ώστε και το διδακτικό προσωπικό να ελέγχεται καλύτερα
και οι μαθήτριες να επιτηρούνται περισσότερο" 9 .
Ό π ο ι α κι αν υπήρξε η αιτία της παραπάνω επιλογής, γεγονός είναι
ότι μετά την ανάθεση της διεύθυνσης στην Ψαλτόγλου, και συγκεκριμέ­
να ένα μόλις χρόνο μετά, αρχίζει ένας πολυετής αγώνας για παρέμβαση
και αναβάθμιση του Σχολείου που εκπορεύεται σ' αυτή τη φάση από
το Γυμνάσιο της Ερμούπολης. Στόχοι της νέας αυτής εκστρατείας
υπήρξαν η αντικατάσταση ολόκληρου του διδακτικού προσωπικού
από ελληνοδιδάσκαλους και καθηγητές, η εναρμόνιση του προγράμ­
ματος του με το πρόγραμμα του Αρσακείου και τέλος η παλινδρόμηση
στο προηγούμενο σχήμα με την ανάθεση της διεύθυνσης του Σχολείου
σε άνδρα και μάλιστα στο γυμνασιάρχη.
Ο πρώτος στόχος του νέου αυτού κύκλου των προσπαθειών γρή­
γορα πραγματοποιήθηκε. Ο δεύτερος πραγματοποιείται ενμέρει στις
αρχές της δεκαετίας του 1860 με την προσθήκη τέταρτης τάξης στο
Σχολείο (1863) και τη μετονομασία του σε Παρθεναγωγείο στο τέλος
της ίδιας δεκαετίας (1869). Αντίθετα ο τρίτος, όχι μόνο θα αργήσει να
επιτευχθεί, αλλά γρήγορα θα εγκαταλειφθεί και θα ανατραπεί. Από το
1888 το Σχολείο θα διευθύνεται και πάλι από γυναίκα.
Η αποτυχία στον τρίτο στόχο θα πρέπει να αποδοθεί όχι μόνο
στην εργατικότητα και το ζήλο που έδειξε η Ψαλτόγλου στο ΑΔΗΣΚ,
αλλά ακόμη α) στο εδραιωμένο πρότυπο της Μητέρας Παιδαγωγού που
προεκτείνεται και στη δασκάλα διευθύντρια β) στο έντονο κοινωνικό
πρόβλημα που έχει αρχίσει να εμφανίζεται από τη δεκαετία του 1870
και μετά με τη συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή νέων διδασκαλισσών
και την ανάγκη δημιουργίας θέσεων εργασίας 1 2 0 και γ) στις αποτυχημέ­
νες κρατικές προσπάθειες για βελτίωση των Παρθεναγωγείων και
ίδρυση δημόσιων Διδασκαλείων.
Παράλληλα με τις προσπάθειες αυτές που συνδέονται με τη βελτί­
ωση και αναβάθμιση του Σχολείου μέσα στο πνεύμα της εποχής, και
τις τάσεις που ισχύουν, δεν έλειψαν, όπως και στις δύο προηγούμενες
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 183

δεκαετίες της λειτουργίας του, οι ενέργειες για τη διάλυση και την

υποβάθμιση του.
Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τις αλλεπάλληλες παρεμβάσεις της
διοίκησης και των εκπαιδευτικών φορέων στη λειτουργία του ΑΔΗΣΚ
μόνο ως το τέλος της περιόδου την οποία διερευνούμε (1857-1862).

Σύντομη παρουσίασ-η των αλλεπάλληλων παρεμβάσεων στο ΑΔΗΣΚ

από το 1857-1862

Από την πρώτη Οκτωβρίου του 1859, δύο μόλις χρόνια μετά την
τελευταία προσπάθεια για βελτίωση του Σχολείου, αρχίζει μια νέα
σειρά παρεμβάσεων και εισηγήσεων που εκφράζουν τις γνωστές
εκδιαμέτρου αντίθετες απόψεις.
Και πάλι το δημοτικό συμβούλιο μετά από πολλές συζητήσεις και
σκέψεις κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να διαμορφωθεί «επί το
τελειότερον καθ' όσον προφανώς εγγυάται το Δημοσυντήρητον αυτό
Εκπαιδευτήριον και εις το μέλλον την αληθή εκπαίδευσιν του θήλεος
φύλου», με «την προσθήκην καθηγητών και των άχρι τούδε εις αυτό
διατελούντων διδασκάλων» 121 .
Έ τ σ ι ένα χρόνο μετά την ανάθεση της διεύθυνσης ση ν Ψαλτόγλου
ανανεώνεται το διδακτικό προσωπικό με την πρόσληψη του γυμνα­
σιάρχη Σουρία και των καθηγητών Δουραμάνη και Αθήναδου, επιφέ­
ροντας όπως είναι φυσικό και την τροποποίηση του προγράμματος 1 2 2 .
Πριν όμως περάσουν δύο χρόνια (1861), και πάλι ειδική επιτροπή
επιφορτίζεται να μελετήσει την κατάσταση που επικρατεί στο ΑΔΗΣΚ
και να συντάξει έκθεση με αντικείμενο «την περαιτέρω συντήρησιν ή
την επί το οικονομικότερον μεταρρύθμιση/ του ανωτέρου Σχολείου των
Κορασιών».
Η έκθεση της επιτροπής αυτή τη φορά καταρρίπτει με κατηγορη­
ματικό τρόπο την πρόταση μελών του δημοτικού συμβουλίου για την
κατάργηση του Σχολείου «χάριν οικονομίας» και αποφαίνεται ότι δε
συμφέρει στο δήμο ούτε η κατάργηση του, ούτε η ελλάττωση του
προσωπικού.
Προβάλλοντας η επιτροπή με έμφαση την κοινωνική και ιδιαίτε­
ρα την εθνική αποστολή του Σχολείου τονίζει τον υπερταξικό του
χαρακτήρα 1 2 3 και τις πολύτιμες υπηρεσίες που έχει προσφέρει στην
κοινωνία της Ερμούπολης με τη δημιουργία ευπαίδευτων μητέρων και
διδασκαλισσών .
184 Γ MFPCffi

Βέβαια η επιτροπή επειδή αναγνωρίζει ότι η οικονομική κατά­

σταση του δήμου δεν είναι καλή, αντί για την «αναμόρφωσιν επί το
οικονομικότερον» που τη θεωρεί οπισθοδρόμηση στο καθεστώς που
επικρατούσε πριν από δύο χρόνια (1859) και είχε προκαλέσει την ανα­
διοργάνωση του, προτείνει οι θυσίες να γίνουν από την πλευρά των
καθηγητών του Σχολείου. Τους προσκαλεί να δεχτούν μείωση της
μισθοδοσίας τους 1 2 5 για να συνεχιστεί η λειτουργία του Σχολείου.
Και πάλι πριν εκπνεύσουν τα δύο χρόνια η ίδια ιστορία επανα­
λαμβάνεται, παρά το γεγονός ότι το Σχολείο από την άνοιξη του 1863
λειτουργεί με 4 τάξεις (3 τάξεις Ελληνικού Σχολείου και 1 Γυμνασια­
κή) μετά από εισήγηση του γυμνασιάρχη Κυπριανού.
Στις 7 Μαΐου 1863 η διευθύντρια Ψαλτόγλου με έγγραφο της στο
Δήμαρχο διαμαρτύρεται και αντιδρά, γιατί πληροφορείται ότι γίνονται
συζητήσεις για μεταρρυθμίσεις στο Σχολείο που διευθύνει. Προειδο­
ποιεί ότι «πάσα μεταρρύθμισις στηριζομένη επί το οικονομικότερον»
είναι ανάγκη να περιέχει «και το βέλτιον και το μόνιμον» 126 . Προτείνει
τη σύνταξη προγράμμτος από το γυμνασιάρχη και αρνείται να δεχθεί
οποιαδήποτε μεταβολή ως το τέλος της σχολικής χρονιάς, όπως επί­
σης και μείωση του μισθού της.
Πράγματι σε συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου, μετά την
αποδοχή της πρότασης του γυμνασιάρχη Κυπριανού για την προσθή­
κη μιας ακόμη τάξης στο Σχολείο, συζητούν να καταργήσουν για
λόγους οικονομίας το μάθημα της Καλλιγραφίας και αναθέτουν την
επιτήρηση του Σχολείου και τη διδασκαλία των χειροτεχνημάτων στη
-
διευθύντρια με τον τρόπο αυτό περιόριζαν τα έξοδα καταργώντας τη
θέση της δασκάλας Νέτοβικ 1 2 7 .
Τελικά βέβαια ο κίνδυνος κι αυτή τη φορά ξεπεράστηκε.
Η διαπάλη όμως των δύο τάσεων που έχει επισημανθεί από το 1843
συνεχίζεται και στη φάση αυτή αποκαλύπτοντας ολόκληρο το πλέγμα
των κοινωνικών αντιφάσεων που συνδέεται με την ανώτερη μόρφωση
της γυναίκας, όπως επίσης και την ευρύτερη σύγχυση που επικρατεί
στους κοινωνικούς θεσμούς.
Η συνεχής υπόμνηση από τους υποστηρικτές του Σχολείου για
την αξία και την προσφορά του επιβεβαιώνει όχι μόνον τον κίνδυνο
που διατρέχει να σταματήσει να λειτουργεί, αλλά και τη διάσταση που
υπάρχει ανάμεσα στην εκφρασμένη δημόσια άποψη ότι οι γυναίκες
πρέπει να παίρνουν ανώτερη μόρφωση και στον τρόπο με τον οποίο
αντιμετωπίζεται στην πράξη.
H UTOPIA TOY 4 N 0 I L P 0 Y ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΪ ΙΟΥ ΚΟΡΑΣΙΩΝ 185

Η ιστορία του ΑΔΗΣΚ παρουσιάζει ανάγλυφη την εικόνα του

αγώνα που καταβλήθηκε από τη διοίκηση και άλλους φορείς, για να μη
σταματήσει η λειτουργία του μοναδικού δημόσιου «αξιοθαύμαστου και
προοδευτικού» αυτού Σχολείου θηλέων,
Η πολιτεία εκτεθειμένη με την εγκατάλειψη της Μέσης Εκπαί­
δευσης θηλέων στην ιδιωτική πρωτοβουλία αγωνίζεται να το διατηρή­
σει όχι μόνο για λόγους ευαισθησίας απέναντι στο γυναικείο πληθυ­
σμό, αλλά και για λόγους καθαρά εθνικούς. Η γεωγραφική θέση της
Ερμούπολης που πολύ σωστά είχε επιλεγεί και από τους διαμαρτυρόμε­
νους ιεραποστόλους και από τους καθολικούς ως γέφυρα για τη διάδο­
ση των απόψεων τους στο χώρο της Ανατολής, πρέπει να αποτέλεσε το
ισχυρότερο κίνητρο για τη διατήρηση του ΑΔΗΣΚ.
Οι συνεχείς κρατικές παρεμβάσεις στον τρόπο λειτουργίας του
πιστοποιούν ότι το Σχολείο αυτό υπήρξε η γνήσια προϊστορία της
δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων στην Ελλάδα, με όλες τις γνω­
στές αδυναμίες και παραλείψεις που παρουσίαζε το εκπαιδευτικό μας
σύστημα. Τέλος οι συγκριτικοί πίνακες με τη συμμετοχή αρρένων και
θηλέων στα εκπαιδευτήρια της Ερμούπολης ενδυναμώνουν τις απόψεις
μας ότι η ανώτερη μόρφωση των γυναικών του 19ου αιώνα είναι αστική
υπόθεση, ακολουθεί τον εκδημοκρατισμό των ηθών και ότι το φυλετι­
κό χάσμα αμβλύνεται, όταν περιορίζεται το ταξικό μεταξύ των
αρρένων.
186 Γ ΜΕΡΟΣ

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Μ Ε Ρ Ο Υ Σ Γ ' (σ. 133-185)

1 Χρονικά του Γυμνάσιου Αρρένων Σύρου, επιμ Ι Θωμόπουλος, Συρο^ 1962, σ

151, Τιμ Αμπελας, Ιστορία της νήσου Σύρου απο των αρχαιοτάτων χρονών μέχρι των
καθ' ημάς, εν Ερμουπο?ει 1874, σ 496, Οι Εκπαιδευτικοί χώροι και η κοινότητα,
έρευνα υπο της UNESCO ανατεθείσα στο Εθνικό Μετσοβιο Πολυτεχνείο Σχ Αρχιτε­
κτόνων, Καθη/ητης Α Ζηβας, Αθήναι 1975, σ 29-30
2 Εκπαιδευτικοί χώροι, ο π , σ 29 Κατά την απογραφή της δημογεροντιας Σύρου
το 1828 ο πληθυσμός της Ερμούπολης και της Ανω Σύρου ήταν 20 207 Για το όνομα
που δόθηκε στην Ερμούπολη βλ Χιακον Αρχειον τομ Ε , σ 84 και 520
3 «Οι συνοικοι ούτοι Ιωνες το πλείστον εκ της Χίου Σμύρνης και Κυδωνιών
έφεραν μαζί των και τα αναπαλλοτρίωτα αισθήματα ης φιλοκαλιας, τα οποία διέκριναν
τους κάτοικους των ρηθεισων πόλεων, και ετρεφον πάντοτε την γλυκειαν ελπίδα να
ιδωσι και εις την νεαν ταυτην πατρίδα ανεγερμενα καταστήματα παιδείας και ανθρωπι­
σμού» Βλ ο π σ 70
4 Οι παράγοντες που περιορισα\ τον αναπτυξιακό της ρυθμό ήταν η τομή του
Ισθμού της Κορίνθου (1893), η κατασκευή των σιδηροδρόμων και η παγκοσμία κατά­
πτωση της ιστιοφόρου ναυτιλίας
5 Βλ σ 138 πίνακα V Πάρα τις πληροφορίες που υπάρχουν, οτι την περίοδο αυτή
δίδασκε στην Ερμούπολη και η Ευανθία Καιρη, βλ Χιακον Αρχειον, τομ Ε , σ 542-44
(«Η Ευανθία Καιρη ίδρυσε τω 1826 μετά του Γ Κλεοβούλου Παρθεναγωγείο εν Ερμουπο-
λει»), και το γράμμα της Αλεξάνδρας Ν Καλουδη απο την Κεα στις 12 Απρ του 1833
προς την Ευ Καιρη («πλήρες ευγνωμοσύνης αμα και ενθουσιασμού προς το υποκειμε
νον σας δια τούτο, σας εκφράζω σήμερον τα αισθήματα μου ταύτα, εν ταυτω δε και σας
παρακαλώ θερμώς να αξιώσετε και εμε της άμεσου διδασκαλίας σας, αφ' ου τόσα άλλα
κοράσια ευτύχησαν να μορφώσουν τον νουν και την καρδιαν των υπο την αμεσον
διδασκαλιαν σας») δε βρήκαμε καμία ανάλογη μαρτυρία στο ΑΔΕ
6 Μέλισσα των Κυκλάδων, αρ 6 Μάιος του 1845, σ 94, Αστήρ των Κυκλάδων,
αρ 172, 31 Ιο«? 1860 «Εν Ερμουπολει της οποίας οι κάτοικοι μεγαλην φημην απο-
λαμβανουσιν εις τε τον εντός και έκτος της Ελλάδος κοσμον επι φιλοκαλια και
ενεργητικότητα»
7 ΑΔΕ, Ι, Εκτ αρ φ Ι,αρ κ 8 1830 1860, Πιναξ τωνΔημοσυντηρητον σχολείων
απο την εγκαταστασιν της Ερμουπο) εως Και άλλο έγγραφο της δημογεροντιας με αρ
28 της 1ης Ιουλ 1832 τοποθετεί την ίδρυση των δημοσίων καταστημάτων απο τον
Korck στα 1828 Βλ Χιακον Αρχειον, ο π , τομ Δ σ 388
8 Τον Αυν του 1828 μεταξύ των 250 μαθητών υπήρχαν 80 κορίτσια Ενα χρόνο
αργότερα στους 520 μαθητές οι 170 ήταν μαθήτριες Βλ Δ Ι Πολέμης, Μονόφυλλα των
εν Σύρω μισσιοναριων, ο Ερανιστής, 1, αρ 55 (1972), σ 16 Ο Αμπελας, ο π , σ 632
αναφέρει οτι οι μαθήτριες έφθαναν τις 161
9 Ο Korck, Γερμανός ιεραπόστολος (1828), αντικατέστησε το Breuer, ο οποίος
του μεταβίβασε το σχολείο με τον Korck το σχολείο βρισκόταν κάτω απο την εξάρτη­
ση της αγγλικανικής εκκλησίας
10 Σε έγγραφο του της 20ης Ιουν 1829 ο Ν Καλ> εργης, έκτακτος επίτροπος των
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 187

Βορείων Κυκλάδων, προς τους κυρίους Κορκ, Στ, Κωνσταντίνου, Γ. Ψύχα και Ν.
Εμμανουήλ., επαινεί το ζήλο και την προθυμία τους για την ανέγερση του αλληλοδι­
δακτικού σχολείου και, για να δείξει τη συμπαράσταση του, προσφέρει και ο ίδιος
χρηματική συνεισφορά 200 γρόσια. Βλ. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Δ', σ. 64-65 και Δασκα-
λάκης, ό.π., τόμ, Α*, σ. 261-2.
11. Βλ. Δασκαλάκης, Ί.μ.
12. Βλ. ό.π., σ. 282-286. Στους συνδρομητές του Σχολείου θηλέων της Ερμούπο­
λης υπάρχει και μεγάλος αριθμός γυναικών.
13. Χιακόν Αρχείον, τόμ.Δ', σ. 66 κεξ. Τη διορισμένη από τον έκτακτο Επίτροπο
(20 Ιουνίου 1829) επιτροπή αποτελούσαν οι Κυριακούλα Ναύτη, Αργύρη Σγούτα,
Μαρία Μαναράκη, Πετρούλα Νίκα, Αικ. Μυλωνά, Κυριακούλα Βαλσαμάκη, Ελισάβετ
Σκαραμαγκά και Ελισάβετ Κορνηλίου. Συγκινητικό το κείμενο τους προς τον έκτακτο
Επίτροπο. Ενδεικτικά αναφέρουμε την παρακάτω παράγραφο. «Ο ένθερμος ζήλος του
να προσφέρωμεν (ει και ανάξιοι) εις το γένος μας και αυτήν ακόμη την μικροτέραν
δούλευσιν, δεν εμπόδισε την αναξιότητά μας να την αποφυγή - διό την εδέχθημεν
ασμένως προσφέρουσαι τα αισθήματα της ευγνωμοσύνης μας εις τους εκλέκτορας και
προξένους του αγαθού και φιλογειούς τούτου έργου και οίτινες δεν παύουν ν* απονέ­
μουν καθημερινώς τας ευεργεσίας των». Βλ. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Δ ", σ. 68 και Γενική
Εφημερίς, αρ. 69, 9 Οκτ. 1829. Η σύσταση της γυναικείας επιτροπής αποδόθηκε στην
Αμερικανίδα Mary Reynolds. Βλ. Θ Λάσκαρις, Ο Φιλελληνισμός εν Αμερική κατά την
Ελληνικήν Επανάστασιν, Επιφυλλίδες, Επιστήμαι,τέχναι, τόμ. Α ' , τχ. Στ ' 1927, σ. 77.
Στα έγγραφα βέβαια του Επιτρόπου Καλλέργη και των δημογερόντων δεν αποκαλύπτε­
ται κάτι τέτοιο. Η γραμμάτισσα Ζαφείρογλου στην επιστολή της προς τη Φιλόμουση
Εταιρεία της Αμερικής υποστηρίζει την άποψη ότι ο Anderson συνέβαλε αποφασιστι­
κά στην ανέγερση του κτιρίου. «Ο ευγενής ούτος ανήρ έφθασεν (ως από Θεού) ομού με
τον σύντροφόν του Κύριον Σμίθ εις την στιγμήν ην ήμεθα εις απορίαν τίνι τρόπω να
οικονομήσωμεν τα αναγκαία χρήματα προς οικοδομήν ταύτης της σχολής, όντος του
γένους μας εις μεγίστην ένδειαν... και δεν έλειψε να μας συνδράμη με την πλουσίαν
συνεισφοράν του». Χιακόν Αρχείον, ό.π.,σ. 105. Ο κατάλογος των εκούσιων συνεισφο­
ρών των κατοίκων και τα έγγραφα της επιτροπής προς την κεντρική εξουσία ενισχύουν
την αντίθετη άποψη. Βλ. Δασκαλάκης ό.π., σ. 285.
14. Άλλωστε ο Korck στο σχέδιο για τη Φιλανθρωπική Εταιρεία που απέστειλε
στον Καποδίστρια ανέθετε και στις γυναίκες σημαντικό έργο για την εξάπλωση της
εκπαίδευσης. Σημαντική είναι η συμβολή της Mary Reynolds στη σύσταση της επι­
τροπής των μητέρων. Βλ. Λάσκαρις, ό.π., σ. 77.
15. Η Ζαφείρογλου μέλος της Επιτροπής των μητέρων φαίνεται ότι αντικατέστη­
σε την Αικατερίνη Μυλωνά, η οποία είχε αρχικά προταθεί. Στην επιστολή της με
ημερομηνία 19 Ιουλ. 1829 «ευχαριστεί τη φιλόμουση Εταιρεία της Αμερικής και αναγ­
γέλλει τη σύσταση της αλληλοδιδακτικής Σχολής Θηλέων». Την επιστολή της μεταφέ­
ρουν στην Αμερική οι Anderson και Smith. Στο γράμμα αυτό η Ζαφείρογλου βρίσκει
την ευκαιρία να επαινέσει και τον Κορκ «όστις μας βοηθεί λόγω τε και έργω». Η
απάντηση υπογραμμένη από τις Άννα Μ, Κόρδμαν και Ααύρα Χιλλ έφθασε στην
Ελλάδα στις 15 Ιαν. 1830, Βλ. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Δ ' , σ. 104-105 καί Γενική Εφημε­
ρίς, αρ. 46, 11 Ιούν. 1830.
188 Γ MFPOS

16 Σύμφωνα με την επιστολή της Ζαφείρογλου ο αριθμός των κοριτσιών έφθανε

τα 130
17 Οι κάτοικοι της Σύρου για τη χορήγηση των 3 000 γροσιών χρησιμοποιούν ως
ενισχυτικό επιχείρημα τη χαρά που δοκίμασε ο Κυβερνήτης όταν επισκέφτηκε το
μεικτό αλληλοδιδακτικό Σχολείο της Σύρου Βλ Δασκαλάκης, ο π , σ 280 Ως αποδει­
κτικό στοιχείο για την καλή θέληση των Συριανών αποστέλλουν στο Γραμματέα της
Παιδείας τον κατάλογο των συνδρομητών, στους οποίους συγκαταλέγονται και οι
ιεραπόστολοι Σύμφωνα με τον παραπάνω κατάλογο ο Korck προσφέρει 1 000 γρόσια,
ο Robertson ! 000, ο Anderson 150, ο Smith 150 Στους συνδρομητές βρίσκεται και
αριθμός γυναικών Βλ Χιακόν Αρχε ιον, τόμ Δ ' , σ 134-135, Γενική Εφημερίς, αρ 70,
12 0κτ 1829
18. Δασκαλάκης, ο π , σ 262
19 Ί μ
20 Βλ Αμπελάς, ό π , σ 632-633
21 Ί μ
22 Βλ Αμπελας ό π , σ 632-633
23 Χιακόν Αρχείον, τόμ Δ , σ 144 Στο κείμενο αυτό του Χιακου Αρχείου τονί­
ζεται η ανάγκη να ιδρυθεί Ελληνικό δημόσιο σχολείο για τους φτωχούς απόφοιτους
των αλληλοδιδακτικών, (αφού τα πλούσια διδάσκονται στο σπίτι τους ή στα ιδιαίτερα
σχολεία), για τους παρακάτω λόγους
α) για να μη γυρίζουν στους δρόμους
β) για να μη ξεχνούν την «πάτριον γλώσσαν» και
γ) «διότι τα διδασκόμενα ήδη ένα χρόνο και επέκεινα εις το αλληλοδιδακτικόν
παίδια χρειάζονται ακολούθως την εκπαίδευσιν της πατρίου γλώσσης των» Για τον
αριθμό των μαθητριών του Ελληνικού Σχολείου βλ Αμπελάς ό π , σ 633
24 Χιακόν Αρχείον, χό\ι Ε ' , σ 23
25 Αλλά παρά τας προς την δημοσιαν εκπαίδευσιν εκδουλευσεις του Κορκ και
των συνεργατών του, η κοινωνία της Σύρου είχεν ήδη σοβαρας ενδείξεις περί του
άκαμπτου προτεσταντισμού των μισσιοναρίων και ιδίως περί της εχθρότητας τούτων
έναντι των τύπων της Ορθοδόξου Εκκλησίας» βλ Πολέμης,ο π , σ 17 Από επιστολή
του Korck (15 Αυγ 1830) πληροφορούμαστε ότι οι Ελληνικές αρχές του ζήτησαν να
τοποθετήσει τις εικόνες της Θεοτόκου και των Αγίων στο σχολείο και να αναθέσει τη
διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών, την οποία έκανε ο Hjldner, σε ορθόδοξο
ιερέα Βλ Ί μ
26 Η πληροφορία ότι το «Παιδαγωγειον του Hildner συνεστήθη και ήρχισε να
λειτουργεί το 1829», δε μας βρίσκει σύμφωνους Βλ Β Τωμαδάκης, Γ Σερούιος ή
Σέρβιος, Αθήναι 1977, σ 31 Τοποθετούμε την ίδρυση στις αρχές του 1831 μετά την
αποχώρηση του Korck Ενισχυτικά στοιχεία για την παραπάνω άποψη βλ Γιορτή για
τα 25 χρόνια του παιδαγωγείου Hildner το 1855 στην Εφημερίδα Αίολος, (αρ 553)
1855, Πολέμης Ι Δ , ό π , σ 14 και τέλος την επιστολή του Korck «προς την Επιτροπήν
των εν Σύρα Δημοσίων Καταστημάτων», Δασκαλάκης,ό π , σ 1688
27 Χιακόν Αρχείον, τόμ Δ ' , σ η μ Ι , σ 399 και μετά Το διδακτικό προσωπικό
του Παιδαγωγείου το 1834 το αποτελούσαν ο Δημήτριος Πιερίδης, ο Αντώνιος
IHMFIÜILIL 189

Λάμπρος, ο Κρητικίδης, ο Sanderski, η Αργυρή Παρπαριά, η Αριέττα Κορέσση και

πιθανώς η Ελένη Γεωργιάδου. Βλ. Πολέμης,ό.π., σ. 14. Το 1846 ως διδακτικό προσωπι­
κό αναφέρονται η Αργυρώ Παρπαριά, η βοηθός Κοντούρα, Θ. Λάμπρου, βοηθός Αγγ.
Γεωργίου και η Μαριγώ Αγγελέτου. Βλ. ΑΔΕ, 1 Εκπ., 14 (αβ), αρ. κ. 233/19, (αρ. εγγρ.
73 του 1846).
28. Χιακόν Αρχείον, ό.π., σ. 461. Και το πρώτο νηπιαγωγείο στην Ελλάδα το
σύστησε η Χιλλ σύμφωνα με ό,τι ίσχυε στην Αμερική. «Τοιούτον πρώτον συνέστησεν
ο Δήμος Πειραιώς δημαρχούντος Ι. Ράλλη και τη επιμέλεια αυτού και διαμένει εισέτι
εντός του Ραλλείου Παρθεναγωγείου εν Πειραιεί. Η εις το νηπιαγωγείον τούτο πρώτη
διδάξασα Αικ. Βαμβακάρη εδιδάχθη επί εξ μήνας αμισθί παρά τη αξιοτίμω κυρία Χιλλ
κατ* αίτησιν του Δημάρχου και δαπάνη του Δήμου».
29. Βλ. Πολέμης ό.π., σ. 14. Στην τρίτη δημόσια εξέταση του Φιλελληνικού Παι-
δαγωγείου (1833) εξετάσθηκαν α) τα κορίτσια του αλληλοδιδακτικού (1) Εις την Γρα-
φήν, (2) εις την Ανάγνωσιν και Συλλαβισμόν, (3) Εις Χριστιανικήν Διδασκαλίαν, (4)
Εις τα εργόχειρα των. Β) Του Ελληνικού (\) Εις την Ελληνικήν διάλεκτον, (2) Εις την
Γεωγραφίαν, (3) Εις την Ιστορίαν της Ελλάδος, (4) Εις την Αριθμητικήν, (5) Εις τα
εργόχειρα των. γ) και του νηπιακού Σχολείου κορίτσια και αγόρια (1) Εις την Ιερόν
Ιστορίαν, (2) Εις διάφορα αντικείμενα, (3) Εις στοιχεία Γεωγραφίας, (4) Εις τα εργό­
χειρα των. Τα 140 αρσενικά ηλικίας 7-15 ετών εξετάστηκαν (1) Εις την Καλλιγραφίαν,
(2) Ανάγνωσιν, (3) Αριθμητικήν, (4) Χριστιανικήν Διδασκαλία, (5) Γραμματικήν, (6)
Γραμμικήν Ιχνογραφίαν, (7) Μουσικήν. Βλ. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Ε', σ. 32. Στον Ε'
τόμ. του Χ.Α. διαβάζουμε ότι τα 30 κορίτσια σπουδάζουν «τας αρχάς της παλαιάς
Ελληνικής γλώσσης, Καλλιγραφίαν, Αριθμητικήν, Γεωμετρίαν, Χριστιανικήν διδα­
σκαλίαν, Φωνητικήν Μουσικήν, Ράψιμον και Κέντημα διδασκόμενα από δύο διδασκά­
λισσας και από δύο διδασκάλους». Βλ. ό.π., σ. 32. Στο πρόγραμμα του αλληλοδιδακτι­
κού αρρένων και θτ>λέων παρατηρούμε διαφορές.
30. Ό.π., τόμ. Δ', σ. 389.
31. Ό.π,, τόμ. Ε', σ. 86.
32. Το 1834 (10 Φεβρουαρίου 1834) στο αλληλοδιδακτικό κορασιών «μαθητεύο-
νται περί των 80 κοράσια μόνα καθότι είναι πολλά ιδιαίτερα κορασιών σχολεία κατ'
εξοχήν δε το ρηθέν Παιδαγωγείον έχει κύριον αντικείμενον αυτήν την εκπαίδευσιν και
δια τούτο αυτόθι συνάζονται υπέρ τα 300». Βλ. ό.π., τόμ. Ε'., σ. 86.
33. Ό.π., τόμ. Λ ' , σ . 388-389.
34. Ό.π., σ. 389 και 395^397.
35. Βλ. ΓΑΚ, φ. 58, υποφ. 27, αρ. εγγρ. 4978/1932 της 5ης Σεπτ. 1834. «Puisque ces
certificats des études de M. Hildner, prouvait assez, qu' il a les connaissances nécessaires
pour enseigner dans un institut comme celui sous sa direction, qu' il a d' ailleurs prouvé
par un séjour utile de 4 ans à Syra, je propose en toute obéissance à Votre Majesté, que
comme il a été fait dans des circonstances semblables, Mr. Hildner soit dispensé [ j et
que la permission lui soit donné d'enseigner dans son institut, cependant que son atten-
tion soit dirigé en même tems, comme ii est ecclésiastique d'une église étrangère, sur les
articles de la loi pour les écoles qui parlent de Γ instruction de la Religion...».
36. Εκείνο που ευχαριστούσε περισσότερο τη δημογεροντία ήταν η κοσμιότητα
190 Γ ΜΕΡΟΣ

των ηθών και «αι ανθρώπιναι έξεις, τας οποίας προσκτώνται τα μαθητευόμενα παιδία,
αγαθά ανεκτίμητα...». Βλ. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Δ ' , σ. 389 και 390. Ειδικότερα για την
πρόοδο των κοριτσιών: «Παρευρεθέντες κατά πρόσκλησίν σας εις την μερική ν εξέτα-
σιν του διευθυνομένου ιδίως παρ' υμών παιδαγωγείου ελάβαμεν μεγίστη ν ευχαρίστη-
σιν δια την πρόοδον των μαθητευομένων κορασιών και την ευρυθμίαν και ευκοσμίαν
της Σχολής, ήτις επαγγέλλεται πολλήν ωφέλειαν και δια το μέλλον». Χιακόν Αρχείον,
ό.π., βλ. και την ειδησεογραφία της εφημερίδας Αίολος, όταν γιόρτασε το Παιδαγω-
γείο Hildner τα 25 χρόνια από την ίδρυση του : «Την απελθούσαν Πέμπτην εόρτασε το
ενταύθα Φιλελληνικόν Αμερικανικόν Παιδαγωγείον, διευθυνόμενον υπό του Αιδ. κ.
Hildner το 25 έτος της καθιδρύσεώς του. Ο διδάσκαλος κ. Φαρδούλης απήγγειλε λόγον
αποδείξας την αξιολογότητά του και την ωφέλειαν την οποίαν παρέχει κατά την
μακροχρόνιον ζωήν του καθ' ήν εξεπαιδεύθησαν 10 περίπου χιλιάδες μαθηταί...»,
Αίολος, ό.π. Βλ. και τη διατριβή του Λουκά Ράλλη, 10 Αυγ. 1834, στην οποία υπερα­
σπίζεται τους Korck και Hildner για όσα αντίθετα γράφτηκαν στην Εφημερίδα Σωτήρ
στο Ναύπλιο στις 21 Ιούν. και 22 Ιουλ. 1834 εναντίον των βιβλικών και Ευαγγελικών
Εταιρειών. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Γ', σ. 109-110. Για τις ανακρίσεις του 1845-1846 στο
Παιδαγωγείο του Hildner που διενήργησε η δημοτική αρχή μετά από έγγραφο του
διοικητή της Σύρου, επειδή «δόλια εδιδάσκοντο» από τον Σανδέρσκη βλ. ΑΔΕ, 1 Εκπ.,
14 (αβ), αρ. κ. 233/19, 27, αρ. εγγρ. 3899, 21 Οκτ. 1845, και αρ. εγγρ. 73 του 1846.
Αρνητικά σχόλια για την ποιότητα του εκπαιδευτικού του έργου βλ. Τριμηνιαίοι έλεγ­
χοι επιθεωρητικής επιτροπής 1868, ΑΔΕ, 1 Εκπ. αρ. φ. 8, αρ. κ. 98, αρ. εγγρ. 30, και
Χρυσοβέργη έκθεση στη σ. 141 εδώ.
37. Βλ. Εφημερίς των φιλομαθών, αρ. 35, 21 Ιούν. 1853, σ. 139.
38. Στο διδακτήριον τούτο άλλοτε ανθούν φαίνεται δ ι ' αγνώστους λόγους την
σήμερον παρακμάζον οι διδάσκοντες, οι μεν είναι αναγνωρισμένοι, οι δε μη· δια τους
τελευταίους παρήγγειλα τον Κ. Ιλδνερ να λάβει πρόνοιαν να τους αντικαταστήσει...
Εις το νηπιακόν, το οποίον διευθύνεται υπό της τριτοβαθμίου δημοδιδασκαλίσσης Κ.
Δούκα, παρετήρησα ανάμικτα και άρρενα και κοράσια οκταετή... Εις το αλληλοδιδα-
κτικόν διευθυνόμενον υπό μη ανεγνωρισμένης διδασκαλίσσης, δεν εύρον ούτε γενικόν
μαθητολόγιον, ούτε πίνακας κατατάξεως... Την πρώτην του Ελληνικού εύρον τοσού­
τον αδύνατον, ώστε είπον να υποβιβασθή εις το συνδιδακτικόν. Εις τοιαύτην κατάστα-
σιν εύρον και τας δύο ανωτέρας καίτοι η ανωτάτη διδάσκεται υπό του αξιότιμου Καθη­
γητού Κ. Φαρδούλη». Ί.μ.
39. Από το Νοέμβρ. του 1833 ο Robertson εγκαταστάθηκε με την οικογένεια του
στην Σύρα. Το σχολείο που ίδρυσε η γυναίκα του διατηρήθηκε ως το 1838. Από τις 25
Σεπτ. του 1838 ο Robertson επικεφαλής νέας ιεραποστολής εγκαταλείπει τη Σύρα για
να πάει στην Κωνσταντινούπολη. Βλ. ΑΔΕ, Ι Εκπ., (12α), αρ. φ. 218, αρ. κ. 234/11.
40. Ο Leeves ήταν ιεραπόστολος της BFMS (British and Foreign Bible Society) που
είχε ιδρυθεί το 1804 με σκοπό την ευρεία διάδοση της Αγίας Γραφής.
41. Χιακόν Αρχείον, τόμ. Δ ' , σημ. σ. 402.
42. Βλ. Πίνακα Ι στο παράρτημα.
43. Ο μεγάλος αριθμός εκθέσεων που υπάρχει στο δήμο της Ερμούπολης από τις
επιθεωρητικές επιτροπές, όπως επίσης έγγραφα που αναφέρονται σε ανακρίσεις ή
ΙΒΜΗ0ΣΕ.ΙΣ 191

παρατυπίες στη λειτουργία των σχολείων η σε παραλείψεις του προσωπικού για βελ
τιωση η συμμόρφωση με ορισμένες προτάσεις της επιτροπής αποδεικνύουν οτι ο
δήμος της Ερμούπολης έδειχνε ευαισθησία στα εκπαιδευτικά θέματα Ιδιαίτερα απο το
S865 1868 με τη μεγάλη αύξηση των διδασκαλισσών υπάρχει σειρά ολόκληρη 1) απο
αιτήσεις, με τις οποίες οι ενδιαφερόμενες δασκάλες ζητούσαν την άδεια απο τη δημο­
τική αρχή για τη /ειτουργια ιδιοσυντηρητών σχολείων και 2) απο καταγγελίες της
επιθεωρητικης επιτροπής οτι πολ/ες δασκάλες διοασκαν «κατ* οίκον» χωρίς άδεια
ΒΛ ΑΔΕ, 1 Εκπαιδευσις lóf, αρ κ 37 2, 1865 και Ιόδ, αρ κ 98, αρ πρωτ 1451, 24
Φεβρ 1868 και 17γ, αρ κ 37'2, 1865 Το 1865 στον έλεγχο που έγινε βρέθηκαν επτά
δασκάλες που δίδασκαν χωρίς άδεια οι (1) Αννα Χαλκιδαιου, (2) Μαρία Νικολάου,
(3) Ειρήνη Λεμονακη, (4) Ερατώ Στουπακη, (5) Ελ Βογιατζη, (6) Πιπινα Γαιτανου, (7)
Αικ Δημ ( )
44 Στις εξαμηνιαίες εκθέσεις τα θέματα που απασχολούσαν την επιθεωρητικη
επιτροπή ήταν ποίκιλα κτιριακά, μισθοδοσία προσωπικού, κίνηση μαθητικού δυναμι­
κού, δίδακτρα, διδακτική ικανότητα, κ α Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , / 1 , φ (1) α-ια, Ανέγερση
σχολικών κτιρίων, επισκευαι, 1839, 1843, 1845, 1865 1898 με αρ κ 233/22, 529/11
488/7, 29/5, 27, 37/2, 468 45
45 Βλ Ο π και πίνακες IV, V και VI στο παράρτημα Στην καταβολή του
μισθού του διδακτικού προσωπικού δεν παρατηρούνται παρατυπίες και πολύμηνη
καθυστέρηση, όπως συνέβαινε σε πολλές άλλες περιοχές του κράτους, επειδή οι δαπά­
νες για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ερμούπολης περιλαμβάνονταν στον ετήσιο
προϋπολογισμό της δημοτικής αρχής Επίθεση απο τον τύπο δέχτηκε το Δημοτικό
Συμβούλιο το 1855 όταν αποφάσισε να πληρώνει το διδακτικό προσωπικό με την
ελάχιστη αμοιβή που όριζε ο νομός Βλ Αίολος, 551, 1855 « Εχομεν εν τη πο>ει μας
Δημοδιδασκα>ους της αρέσκειας μας, της εμπιστοσύνης μας απαιτουμεν παρ' αυτω\
πολλά, ) ιαν πολλά, αλλ' αντί τούτων πως τους αμοιβομεν, με την πενιαν και αθλιότη­
τα οι κ Δημοτικοί Σύμβουλοι είναι οικογενειαρχαι και αναγκαιως ννωριζουσιν
οποίαν η δαπάνη δια να ζήσει τις εις τον τόπον τούτον τον ακριβον, οχι με ανεσιν,
άλλα δια να ζη δια ποιας λοιπόν χειρός υπέγραψαν την μειωσιν των μισθών των
Δημοδιδασκαλων εις το ευτελές ποσόν 70 80, 90 και 100 δραχμών, ενω ουδ ο ελαχι
στος των πολιτών ο εις, τας συνοικίας ευρισκόμενος δυνατόν εστί να ζήση με τόσου
ποσού μηνιαιαν δαπανην, ελαβον υπ όψιν του Νομού ορίζοντα ελάχιστον ποσόν της
μισθοδοσίας των, έστω αλλ' έκαμαν την συγκρισιν μεταξύ Ερμουπολεως και της
Τραγαιας της Νάξου, η του Σοπωτου της Πελοποννήσου, οπού δεν υπάρχει η ε>αχιστη
αναλογία εξόδων, οχι βεβαίως, διότι άλλως δεν ηθελον εκλέξει τους πολυπάθεις δημο-
διδασκαλοις δια να φερωσιν επι μονής της κεφαλής αυτών τον πελεκυν των Δημοτικών
οικονομιών »
46 Ενδεικτικά θα αναφέρουμε δυο περιπτώσεις με πρακτικό χαρακτήρα (α)
Οπως είναι γνωστό οι εξετάσεις την εποχή αυτή γίνονταν δημοσία (έκτος απο τις
εξετάσεις των διδασκαλισσών που σύμφωνα με το νομό της παρακολουθούσαν uovo οι
γονείς των μαθητριών) Επειδή ομος ο αριθμός των σχολείων στην Ερμουπο/η ήταν
μέγα? ος, η εξεταστική επιτροπή ανακοίνωνε ε ,/καιρα, με έγγραφο της στα σχολεία τις
ημερομηνίες των εξετάσεων δημοσίων και ιδιωτικών για \α μπορεί το κοινό να τις
192 Γ ΜΕΡΟΙ

παρακολουθεί και να αξιολογεί το έργο τους. Από t a μέσα του 1865 με υπουργική
εγκύκλιο αποφασίστηκε οι εξετάσεις του Ελληνικού να γίνονται στα μέσα Ιούν. βλ.
ΑΔΕ, Ι Εκπ., 3 (1-14), φ. 3, αρ. κ. 37/2, αρ. πρωτ. 134/100 με ημερομηνία 14 Ιούν. 1865.
(β) Το 1838 ο Δήμαρχος μόλις πληροφορήθηκε ότι ο ιεραπόστολος Robertson πρόκει­
ται να διαλύσει το σχολείο που διηύθυνε η γυναίκα του στην Ερμούπολη και να
εγκαταλείψει τη Σύρο, με έγγραφο παρεκάλεσε τον ιεραπόστολο να τον ενημερώσει
για την ακριβή ημερομηνία της αναχώρησης του, για να αγοράσει ο Δήμος «όλα τα
σκεύη του σχολείου», βλ. ΑΔΕ, Ι Εκπ., 12α, αρ. φ. 21β, αρ. κ. 234/Π, αρ. εγγ. 12/34 με
ημερομηνία 17 Σεπτ. 1838.
47. Για παράδειγμα βλ. α) την άμεση αντίδραση του δήμου στην ενημερωτική
εγκύκλιο που έστειλε η Γραμματεία της «Επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου
Εκπαιδεύσεοις» τη 1η Ιούν. 1837 για την ίδρυση του Διδασκαλείου της ΦΕ και την
εισαγωγή του συστήματος των υποτροφιών. Ένα μόλις μήνα μετά (3 Ιουλ. 1837) ο
Δήμαρχος της Ερμούπολης ανακοίνωσε την αποστολή στην Αθήνα δύο κοριτσιών
ηλικίας 12 και 17 ετών. Βλ. ΑΔΕ, Ι Εκπ., αρ. φ. 15 αρ. κ. 234/10, αρ. εγγρ. 13137/1661
του 1837. Το 1836 ανακοινώνεται από τη δημαρχία της Σύρου σε όλους τους δημότες με
πανηγυρικό τρόπο σαν ένα ξεχωριστό γεγονός για την πόλη ο διορισμός από την
κυβέρνηση στην Ερμούπολη του πρώτου δασκάλου, του Ι. Μοντζελόπουλου. Παραθέ­
τουμε αποσπάσματα από το έγγραφο της δημαρχίας προς όλους τους δημότες της
Ερμούπολης· με την αναγγελία του διορισμού η δημοτική αρχή βρίσκει την ευκαιρία
να τονίσει τα αγαθά που απορρέουν από την εκπαίδευση και ότι η εκπαίδευση είναι
υποχρεωτική. «Σπεύδω ευχαρίστως να γνωστοποιήσω προς απαντάς ότι ευδόκησεν
τέλος πάντων η A.M. ο Σ. ημών Βασιλεύς να διορίση Δημοδιδάσκαλον και εις τον
Δήμον τούτον τον κ. Ιωάν. Μοντζελόπουλον, κατά τας ευχάς των Δημοτών και προ­
σπαθειών της Δημοτικής Αρχής... Συνδημόται, ο άνθρωπος είναι προικισμένος από
τον δημιουργόν του με λογικόν δια του οποίου χαρακτηρίζεται από τον δημιουργόν
του με λογικόν δια του οποίου χαρακτηρίζεται από τα άλογα ζώα και δια τούτο χρεω­
στά να καλλιεργήσει αυτό δια της εκπαιδεύσεως... Από αυτός τας αρχάς ορμόμενον το
Συμβούλιον του Δήμου τούτου και από τα αγαθά προς την κοινήν αυτού ωφέλειαν
αισθήματα κινούμενο ν συνετέλεσεν προς τον σκοπόν τούτον του φωτισμού της νεο­
λαίας των Δημοτών, και είναι ελπίς ότι θέλει συντελέσει επομένως προς όσα απαιτού­
νται προς την επιτυχίαν του... Όθεν, ο ρηθείς Δημοδιδάσκαλος μας θέλει κόμη έναρ-
ξιν των χρεών του εις το διορισμένο σχολείον, την ερχομένην δευτέραν 2 Μαρτίου
1836 και δι ' αυτό τούτο ειδοποιούνται οι έχοντες τέκνα να τα πέμψωσιν εις αυτόν.
Ό λ ο ι εις τον Δήμον τούτον ανήκοντες παίδες από το συμπληρωμένον πέμπτον έτος της
ηλικίας των μέχρι του 12 έτους συμπληρωμένου τούτου χρεωστούν να πηγαίνωσιν εις
το σχολείον, διότι οι αμελούντες γονείς των θέλουν πληρώνει πρόστιμον!!!» Αρ. εγγρ.
350, 1836, Άνω Σύρος. Το έγγραφο αυτό το βρήκαμε στα αρχεία του Κοινοτικού
καταστήματος της Ά ν ω Σύρου.
48. ΒΛ. ΑΔΕ, Ι, Εκπ., 10 (1-2), αρ. εγγρ. 1732/1252. Η απόφαση εγκρίθηκε και
από το νομάρχη Κυκλάδων στις 12 Μαίου 1866. Βλ. Ό.π., αρ. έγγρ. 2231. Και στο
μέτρο αυτό ο δήμος της Ερμούπολης προηγείται είκοσι ολόκληρα χρόνια από την
ανάλογη κρατική ρύθμιση (1885).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 193

49 Το πρόβλημα της μη είσπραξης απο τους δάσκαλους και τις δασκάλες των
διδάκτρων είχε απασχολήσει τη δημοτική αρχή απο παλιά, άλλα το δυσάρεστο αυτό
φαινόμενο εξακολουθούσε να ισχύει πάρα τα επανειλημμένα έγγραφα τα οποία είχε
αποστείλει Βλ ε/γράφο της 29ης Αυγ 1840, ΑΔΕ, Ι Εκπ , 10 (1-2) Ι, 1840, αρ κ
233/12 Βέβαια ανάλογη υπήρξε η στάση του διδακτικό« προσωπικού και σε ολοκλη
ρη την Ελλάδα Γ ι ' αυτό ο υπουργός Α Μαυροκορδάτος στις 3 Αυγ του 1855 με
εγκυκ) ιο του προς τους νομάρχες (με αρ 88) τους υπενθυμίζε οτι η είσπραξη αυτή ήταν
παράνομη «Η εισπραξις των διδάκτρων τούτων κατά συνηθειαν εισ/ωρησασαν ουκ
οιδαμεν πως γίνεται ως πληροφορούμαι αμέσως απο των οιδασκαλων αλλ' η συνήθεια
αυτή είναι παράνομος διότι γραπτή του ειρημενου ν διαταξις η του αρθρ 27 ανατιθητι
την εισπραξιν των διδάκτρων εις τον δημόσιον εισπράκτορα Τα μηνιαία δίδακτρα
προσδιορίζει ο νομός κατ ελάχιστον μεν οριον εις λεκτα 10, κατά μεγιστον δε εις
λεπτά 50 δι ' εκαστον παιδα» Ι μ
50 Η σοναλΑα/η δασκα? ων και γονέων γινόταν ος έξης Οι γονείς δεν πλήρωναν
το εισιτήριο της έγγραφης με την προϋπόθεση να κάνουν ιδιαίτερα μαθήματα στους
δάσκαλους του σχολείου
51 Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ 10 (1-2) αρ κ 80
52 Β) ΑΔΕ, Ι Εκπ , φ β ,αρ 529/11 Η Δημαρχία Ερμουπολεως (1836) προς τους
φιλογενεις κάτοικους του Δήμου τούτου «Είναι ομολογουμενον, οτι οι Ερμουπολιται
πρώτοι μεταξύ των νεωτέρων Ε/ληνών εχαρακτηρισθησαν δια τον προς την παιδειαν
ζη) ον και της φιλοκαλιας των Ούτοι και εν τω μέσο τον π? εον δυσχερών περιστάσε­
ων δεν έλειψαν να καταβαλωσι πασαν σπουδην οια της νεολαιαο την εκπαιδευσιν
Αποτέλεσμα των ευγενών τούτων προσπαθειών των υπήρξε και η δια φι> οτιμων συνει
σφορων των ανεγερσις των ενταύθα Διδακτικών Καταστημάτων τα οποία φερουσι
τιμήν εις τους κάτοικους του Δήμου τούτου » Πρβ και την έκθεση του Χρυσοβεργη
«Οι Ερμουπολιται, κ Υπουργέ, φειδωλοί μεν περί τα ίδια, ελευθέριοι δε περί τα δημο­
σία, φαίνονται, οτι δια την παραδειγματικην φΐΑοτιμιαν και την αξιεπαινον φιλοκα-
λιαν των τε τοπικών άρχων και των δημοτών περί άπαντα τα συνιστωντα τας κοινωνίας
περίβλεπτους προς τα εξω και ευοαιμονας προς τα εσω, είναι προωρισμενοι να /εινωσι
προς απαντάς υπόδειγμα της εφ* α δει του πλούτου δαπάνης Παραλειπων τα υφισταμε
να και τα οσημεραι αδραις δαπαναις ανεγειρόμενα δημόσια τε και ιδιωτικά οικοδομή
ματα, ως αλλότρια της παρούσης εκθέσεως, λαμβάνω κατά χρέος την ευθετον περιστα-
σιν να υποβάλω προς υμάς, οτι δι ' εκαστον διδακτήριοι αμφοτέρων των φυλών είναι
και ίδιον κτιριοχ, οικοδομημενον κατά τους απαιτουμένους τύπους , ώστε δεν διστάζω
να ειπώ οτι η φερωνυμος του κερδώου Ερμουπολις, βαδίζουσα απαρεγκλιτως ην έχει
ηδη, συναρσει της Σ Κυβερνήσεως, διαγεγραμμενην απο πολλού υπέρ της εκπαιδεύ­
σεως οδον θέλει μετ ου πολύ καυχασθαι δικαίως οτι είναι και του λογίου » Εφημε-
ρις των φυομαθων, αρ 32 (31 Μάιου 1853), σ 128
53 Βλ Πίνακα 2 στο παράρτημα
54 Πλήθος απο αδημοσίευτα έγγραφα που βρίσκονται στο Δημαρχείο της Ερμού­
πολης αποκαλύπτουν τις φροντίδες της δημοτικής αρχής για την εκπαίδευση της
νεολαίας του νησιού
55 Το 1833 οι Ερμουπολιτες παρακάλεσαν το Ν Βαμβα να αναλάβει τη σχολαρ
194 Γ' ΜΕΡΟΣ

χία και τη διεύθυνση του Ελληνικού Σχολείου Ερμούπολης όπως επίσης και την
επιστασία και όλων των άλλων εκπαιδευτικών καταστημάτων της Ερμούπολης για να
τα οργανώσει καλύτερα. Ο Βάμβας αποδέχθηκε την πρόταση. Με τις προτάσεις όμως
που υπόβαλε και το πρόγραμμα λειτουργίας που πρότεινε ο Βάμβας το ελληνικό σχο­
λείο μεταβαλλόταν σε Γυμνάσιο με Σχολάρχη και επιστάτη των ιδρυμάτων τον Ν.
Βάμβα και διδακτικό προσωπικό τον Ι. Ξενοφοντίδη, το Ν. Φαρδούλη, τον Αγάπιο
Πόλιτα και το Δωρόθεο Στεφανάκη. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες το Γυμνάσιο της
Ερμούπολης άρχισε τη λειτουργία του στις 20 Οκτ. του 1833, ενώ το πρώτο, όπως
ονομάζεται Γυμνάσιο του Κράτους, το Γυμνάσιο Ναυπλίου (21 Νοεμ. 1833). Για να
μπορέσει όμως να λειτουργήσει, χρειάστηκε να μετατεθεί το αλληλοδιδακτικό σχο­
λείο των θηλέων στο Παιδαγωγείο Χίλδνερ ώσπου να χτιστεί το κτίριο που θα στέγαζε
το Γυμνάσιο. Βλ. Ημερολόγιον υπέρ του εν Ερμουπόλει Γυμνασίου, 1888, πρόλογος.
56. Οι άρρενες μαθητές της Σύρου είναι 6.813 σε σύνολο 39.981 μαθητών όλης της
χώρας. Βλ. Αίολος, αρ. 601, (1856), Στατιστική.

Η Ελλάς έχει Ιδίως ο νομός

Επισκόπους 26 8
Ιερείς και μοναχούς 5.102 656
Υπαλλήλους της Κύβε ρνήσεως
Δικαστικούς 497 52
Διοικητικούς 2.108 403
Στρατ. και Ναυτικούς 4.866 398
Δημοτικούς 6.230 543
Ιατρούς 274 39
Δικηγόρους 252 19
Καθηγητάς και Δασκάλους 679 134
Μαθητάς 39.981 6.813
Μαθήτριας 4.649 1.778
Μαίας 1.300 126
Γεωργούς 229.259 29.852
Εμπόρους 6.280 1.228
Ναυτικούς 26.312 10.213
Βιομηχάνους 25.512 5.030
Χειρόνακτες 11.149 2.335

Ο Νομός μας υπερτερεί όλους τους λοιπούς Νομούς του Κράτους κατά τον αριθ­
μόν των ναυτών, εμπόρων, βιομηχάνων και σπουδαστών.
57. Για τον αριθμό των μαθητριών δε συμφωνούν οι πηγές. Σύμφωνα με το Ημερο­
λόγιον υπέρ του εν Ερμουπόλει Γυμνασίου, ό.π., σ. 24, οι μαθήτριες έφθαναν τις 76.
57. Αναλυτικά λειτουργούν: 1) Ανώτερο Σχολείο Κορασιών, 2) Αλληλοδιδακτικό
Αρρένων της Δυτικής πλευράς, 3) Αλληλοδιδακτικό Αρρένων της Βόρειας πλευράς, 4)
Ανώτερο και κατώτερο τμήμα του σχολείου κορασιών που διευθύνεται από την Ελ.
MMFUAEE 195

Δημητριάδου, 5) Ανώτερο και κατώτερο σχολείο κορασιών που διευθύνεται από την
A.M. Κονδυλάκη, 6) Δημοτικό σχολείο κορασιών που διευθύνεται από την Κ.Χ. Θεο­
δώρου, 7) Νηπιακό Σχολείο που διευθύνεται από τη Λουλουδάκη και 8) το Παιδαγω-
γείο Hildner. Τα στοιχεία επιβεβαιώνονται και από τις εκθέσεις των χειμερινών εξαμη­
νιαίων εξετάσεων των Δημοτικών Σχολείων της Ερμούπολης, στις οποίες συμπεριλαμ­
βάνονται και οι εκθέσεις για το «Ανώτερον Ελληνικόν Σχολείον» των θηλέων και για
το σχολείο του ιεραποστόλου Hiidner.
58. Βλ. ΑΔΕ, Ι Εκπαίδευσις, αρ. φ. 13, αρ. κ. 37/2, αρ. πρωτ. 2047/1998, 1865.
Παρόλο που πέρασαν πολλά χρόνια από την πρώτη επίσημη αντίδραση της πολιτείας
με την έκδοση της εγκυκλίου του 1852 που απαγόρευσε τη συμφοίτηση, μόλις το 1865
με αναφορά του ο δημαστυνόμος της Ερμούπολης «προς το Δήμαρχο Ερμουπόλεως»
αναγγέλλει ότι «ενεργήσαμεν τον αποχωρισμόν των εν τοις Δημοσίοις και Ιδιοσυντη-
ρήτοις Σχολείοις των θηλέων φοιτώντων αρρένων τέκνων...». Η παραπάνω παρατήρη­
ση ότι και στα δημόσια σχολεία συμφοιτούσαν αγόρια με κορίτσια είναι πολύ ενδιαφέ­
ρουσα αλλά δεν πιστοποιείται από τους πίνακες που υπάρχουν στο ΑΔΕ.
59. Αίολος, αρ. 509, 1854. Η εφημερίδα ενημερώνει το κοινό της Σύρου για τις
θερινές εξετάσεις των δημοσυντήρητών και ιδιοσυντήρητών σχολείων που λειτουρ­
γούν στην Ερμούπολη το 1854. Οι εξετάσεις των σχολείων διήρκησαν από τις 30 Ιούν.
ως τις 21 Ιούλ. 1854.
60. Η πρώτη Ελληνίδα δασκάλα της Σχολής Hill η 14χρονη Ελισάβετ Κονταξά-
κη, υπήρξε μαθήτρια του Παιδαγωγείου Hildner.
61. Εκτός από το Ελληνικό Σχολείο του Παιδαγωγείου κατά την καποδιστριακή
περίοδο λειτουργούσε και ιδιοσυντή ρητό ελληνικό Σχολείο για τα κορίτσια με δασκά­
λα την αδελφή του Αδαμαντιάδη του Κυδωνιέα. Βλ. εδώ σ.
62. Βλ. Την έκθεση για τα σχολεία της Ερμούπολης της 30ής Γδύλ. 1830 του
διοικητή της Σύρου Ι. Αμβροσιάδη «Εις την Ερμούπολιν — αναφέρει — υπάρχουσι 4
δημόσια σχολεία, δύο της αλληλοδιδακτικής και δύο έτερα της ελληνικής γλώσσης
δια τους παίδας και τα κοράσια. Οι εις αυτά μαθητευόμενοι συμποσούνται εις 533,
διαιρούμενοι ως ακολούθως: Εις τα της αλληλοδιδακτικής μαθητεύονται 275 παίδες
και 201 κοράσια, εις δε τα της Ελληνικής 34 νέοι και 23 κοράσια». Δασκαλάκης, ό.π.,
σ. 1184-1185.
63. Τη λεπτομερή περιγραφή της διαπάλης των δύο τάσεων βλ. σ. 171-181 εδώ.
64. Βλ. ΑΔΕ, Ι Εκπ., 4α fi -19) αρ. εγγρ. 2810, 6 Ιούλ. 1843. Στο ίδιο αυτό έγγραφο
ο διοικητής της Σύρου αποδίδει δημόσιο έπαινο στο Ανώτερο Σχολείο γράφοντας·
«παρατηρούντες ότι η σχολή αυτή πρώτη και μόνη συστηθήσα εις την Ερμούπολιν δια
την εκπαίδευσιν και ανάπτυξιν του γυναικείου φύλου έδωκε καρπούς αξίους των προσ­
δοκιών του Δήμου της Ερμουπόλεως και εν γένει του Ελληνικού Έθνους...».
65. ΑΔΕ, Ι. Εκπ., 4α (1 -19), Πίναξ των δημοσυντηρήτων Σχολείων από την εγκα-
τάστασιν της Ερμουπόλεως.
66. Βλ. Ομιλία του Ι. Βαλέττα της 20ής Ιουλίου 1841: «Τρίτην ταύτην φοράν
γίνονται αι εξετάσεις αύται - διότι τρίτον ήδη συμπληρούται έτος από της συστάσεως
του Σχολείου τούτου, αρξαμένου μεν κατά το σύνηθες εκ μικρών, προβάντος δε, όσον
ενδέχετο, εις τας οποίας διδάσκονται όλα τα εις τα Ελληνικά Σχολεία των αρρένων
196 Γ' ΜΕΡΟΣ

διδασκόμενα μαθήματα...». Επίσης βλ. και το έγγραφο του γυμνασιάρχη Σερουιου της
14ης Ιούν. 1840 προς τη Δημαρχία της Ερμούπολης· «καθ' όσον ενδέχεται βελτίωσιν
του νεοσύστατου μεν, αλλά θαυμαστού, προοδευτικού Ελληνικού Σχολείου των Κορα­
σιών». Ό . π., αρ. εγγρ. 14 Ιούν. 1840/1157. Βλ. ακόμη και την έκθεση Κοκκώνη του
1837, στην οποία δεν αναφέρεται το σχολείο αυτό. Για την αντίθετη άποψη συνηγο­
ρούν τα «Υπομνήματα περί αναδιοργανώσεως του Παρθεναγωγείου Ερμουπόλεο)ς» και
συγκεκριμένα το υπόμνημα του Μύρωνα Νικολαΐδη της 26ης Νοεμβρίου 1887. «Το
Πανελλήνιον τούτο ίδρυμα προ ημίσεως ακριβώς αιώνος υπό των πρώτων της πόλεως
οικιστών ιδρυθέν προώρισται...», ΑΔΕ, Ι Εκπ., 7(1-11), αρ. εγγρ. 509/26 Νοεμβρ. 1887.
Υπέρ της πρώτης άποψης, ότι το Σχολείο συστάθηκε το 1835 βλ, α) Υπόμνημα του
Δημότη Ερμουπόλεως Β. Ψιλάκη «Περί της του Παρθεναγωγείου Ερμουπόλεως
μεταρρυθμίσεως»- «... και δι ' ο ταυτοχρόνως μετά της ιδρύσ"εως του περίφημου της
πόλεο>ς γυμνασίου, ίδρυσαν και το παράλληλον αυτού Παρθεναγωγείο...». Ο.π., ημερ.
υπομνήματος 9 Μαΐου 1884, και β) Εισήγηση του Δημάρχου της Ερμουπόλεως προς το
δημοτικό συμβούλιο «Επί της Εκθέσεως της Επιτροπείας του Δ.Σ. περί επενεκτέας
μεταρρυθμίσεως εις το Παρθεναγωγείο ν Ερμουπόλεως». Στην εισήγηση αυτή αναφέ­
ρεται ότι το Σχολείο ιδρύθηκε «επί της πρώτης Δημαρχίας του πρώτου Δημάρχου
Ερμουπόλεως Γ, Πετρίτση» και ότι ο πρώτος διευθυντής του Σχολείου υπήρξε ο Ν.
Βάμβας. Ο.π., ημερ. εγγρ. 31 Μαΐου 1884.
67. Παραθέτουμε το πρώτο δίπλωμα δασκάλας, που το «Γενικόν Διευθυντήριον το
επί των Δημοτικών Σχολείων» απέστειλε σε μαθήτρια του ΑΔΗΣΚ
Αρ. Κατ. 421 Το επί των Δημοτικών Σχολείων
αρ. διπλώμ. 329 Γενικόν Διεθυντήριον
Πιστοποιεί, ότι η κυρία Σωσάννα Νετοβίκ γεννηθείσα κατά το (...) έτος εις Σμύρ­
νης (διαμονή Ερμούπολις) και χρηματίσασα μαθήτρια του εν Ερμουπόλει ανωτέρου
σχολείου των κορασιών, εξετάσθη παρά της εξεταστικής Επιτροπής του Διδασκαλείου
κατά το 15 άρθρον του περί δημοτικών σχολείων νόμου εις τας παρά των δημοδιδασκά-
λων απαιτούμενος γνώσεις, και ενεκρίθη παρ' αυτής Δημοδιδάσκαλος τρίτης τάξεως
με το επίθετον αρκετά καλός (2.1/3).
Ό θ ε ν τη δίδεται το παρόν προς ένδειξιν εις τας βασιλικός αρχάς, ότι τη επιτρέπε­
ται, να διδάσκη ακωλύτως εις δημοτικά σχολεία τρίτης τάξεως εντός του Βασιλείου
της Ελλάδος, ενόσω εκτελεί ακριβώς όλους τους περί δημοτικών σχολείων νόμους και
οδηγίας.
Ο επί των Δημοτικών Σχολείων
Διευθυντής
Ι.Π. Κοκκώνης
Εν Αθήναις τη 15 Δεκ. 1841
Εκτός από τη Σωσάννα Νετοβίκ, την ίδια χρονιά (1841), η διοίκηση εγκρίνει ως
δημοδιδασκάλισσες και τις Μαρία Λουλουδάκη, Μαρία Ζερβουδάκη και Δέσποινα
Ματθαίου «εάν γυμνασθώσιν εισέτι ολίγον εις το να εκθέτωσιν εγγράφως τας ιδέας των
και εις την έκθεσιν των ιδεών δύνανται να γυμνασθώσι παρά του διδάσκοντος εις το
ανώτερον Σχολείον των Κορασιών Κ. Βαλέτα. Την δε μέθοδον του διδάσκειν θέλουν
παραδοθή παρά του δημοδιδασκάλου Κ. Εμμ. Μαγκάκη τακτικώς, και γυμνασθή παρ'
EHMFliiîFE 197

αυτοί) εις το Σχολειον της Κ Κονδυλάκη» Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4α (1-19) αρ αποστολής

εγγρ 8889/23 Ιουλ 1841 και αρ πρωτ του Δήμου 1472
68 ΑΔΕ, 1 Ε κ π , 4α (1-19) Βλ Τους προϋπολογισμού^ του εν Ερμουπολει Β
Γυμνάσιου και του Ελληνικού των Κορασιών Σχολείου δια το έτος 1840, ακόμη ο π , τα
έγγραφα 1046 της 12ας Ιούν 1840 και 1057 της 14 Ιουν 1840
69 Ό π , α ρ εγγρ 2810 6 Ιουλ J 843, και 69/14 Ιαν 1850, ακόμη βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ ,
4β (20-31) την έκθεση της επιτροπής που είχε επιλέγει απο το δημοτικό συμβούλιο για
να εκφράσει τις απόψεις της «περί της περαιτέρω συντηρήσεως και επι το οικονομικο-
τερον μεταρρυθμίσεως του Ανωτέρου Σχολείου των Κορασιών» της 24ης Ιουν 1861 «Το
ειρημενον εκπαιδευτήριον συντηρούμενον προ πολλών ετών υπο του Δήμου εκπαιδεύει
τα τέκνα πάσης τάξεως των Ερμουπολιτων και εις την εκπαιδευσιν ταύτην οφείλει η
πόλις αυτή την καλην α/ωγήν των θυγατέρων
70 Βλ ΑΔΕ, ο π , αρ εγγρ 1046» 12 Ιουν 1840 Οι προτασιις του 1840 από το
δάσκαλο του Σχολείου Ι Βαλέττα για το διοργανισμο έγιναν μετά από παρέμβαση της
δημοτικής αρχής
71 Αξίζει να αναφέρουμε το έγγραφο του γυμνασιάρχη προς το δημοτικό συμβού­
λιο της Ερμούπολης με αρ 7 30 Νοεμβ 1868 στο οποίο εφιστά την προσοχή του
Δημάρχου στις τελευταίες υπουργικές εγκυκλίους σχετικά με το πρόγραμμα των Ελλη­
νικών Σχολείων και εισηγείται τη συμμόρφωση με αυτές του προγράμματος του
ΑΔΗΣΚ Βλ ΑΔΕ, Ι Ε κ π , 4β (20-31)
72 Βλ σημ 68 Απο το 1842 και μετά σε ο> α τα έγγραφα του Σχολείου που υπο-
/ραφονται από το διευθιντη του βρίσκουμε την ονοιιασια Ανωτερον Σχολειον των
Κορασιών Βλ ΑΔΕ, ό π , αρ εγγρ 8/10Σεπτ 1842 Επίσης ο π , αρ εγγρ 1092/5-
7βριου 1845 και 6/7βριου 1845 και την Έκθεση της Επιθεωρητικής Επιτροπής της
26ης Σεπτ 1857
73 Η διοίκηση χρησιμοποίησε μονό την επωνυμία Ανωτερον Σχολειον των
Κορασιών Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ 4α (1-19), αρ εγγρ 8889/23 Ιουλ 1841 και ο π , αρ εγγρ
11126/28 Φεβρ 1842
74 Ως μοναδικές εξαιρέσεις αναφέρουμε α) αίτηση των μαθητριών του Ανώτε­
ρου Σχολείου (1851) την οποία υπογράφουν οι μαθήτριες του Ανωτέρου Ελληνικού
Σχολείου Κορασιών, βλ ΑΔΕ, ο π , αρ φ 3, αρ κ 11, και β) εισήγηση του γυμνασιάρ­
χη προς το Δήμαρχο της Ερμούπολης της 30ης Νοεμβρ 1868, στην οποία χαρακτηριςει
το Σχολείο ως «Δημοσυντηρητον Ανωτερον Ελληνικόν Σχολειον των Κορασιών»
Βέβαια η χρησιμοποίηση του όρου αυτού απο τον γυμνασιάρχη δηλώνει τις προσπά­
θειες που καταβάλλονται να αναλάβει τη διεύθυνση του Σχολείου άνδρας και μά/ιστα
ο γυμνασιάρχης της Ερμούπολης Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4β (20-31), αρ εγγρ 7/29 0κτωβρ
1868
75 Βλ ΑΔΕ, 1 Εκπ , 4α (1-19), αρ εγγρ 8 Ί Ο Σεπτεμβρίου 1842, και 12 Μαΐου
1842
76 Ό π , α ρ εγγρ 6-7βριου 1845/1225
77 Σί- επίσημη έκθεση για πρώτη φορά χρησιμοποιείται ο ορός Ελληνικά Σχο­
λεία για τα ανώτερα σχολεία θηλέων το 1855 απο τον υπουργό Χ Χριστόπουλο
78 Βλ την εξέλιξη της ορολογίας για τα Ανωτέρα Σχολεία θηλέων στο βιβλίο της
198 Γ' ΜΕΡΟΣ

Ζιώγου - Καραστεργίου., ό.π., σ. 96. Τα στοιχεία όμως που παρέχει η Ζιώγου για το
Σχολείο της Ερμούπολης δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Η χρησιμοποίηση του
όρου «Ελληνοδιδασκαλείον» για το Ανώτερο Σχολείο της Ερμούπολης από το Χρυσο-
βέργη δε συναντάται σε κανένα άλλο κείμενο και δε δηλώνει αλλαγή στόχων του
Σχολείου. Σε ολόκληρη την οθωνική περίοδο εξυπηρετεί, όπως καταγράφεται, εξίσου
τους ίδιους στόχους, και την «καλήν και ανάλογον παίδευσιν των κορασιών του
Δήμου» και την «μόρφωσιν χρηστών και ικανών διδασκαλισσών και την ελευθεριωτέ-
ραν και ευρυτέραν ομοιόμορφον εκπαίδευσιν των Ερμουπολιτίδων».
79. ΑΔΕ, Ι Εκπ., 4β (20-31) Έκθεση Επιθεωρητικής Επιτροπής της 25ης Απρ.
1863, αρ. εγγρ. 2648.
80. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι για λόγους οικονομικούς η επιθεωρητική επιτρο­
πή ανέθεσε το 1842 μετά την παραίτηση της δασκάλας Νικολοπούλου, στην επιστά-
τρια Μαρούκα το χρέος της επιμελήτριας του Σχολείου για να ανταποκριθεί το Σχο­
λείο στις απαιτήσεις του νόμου που πρόβλεπε δασκάλα-επιμελήτρια. ΑΔΕ, Ι Εκπ., 4α
(1-19), αρ. εγγρ. 16 Μαΐου 1842/1034.
81. Βλ. ΑΔΕ, Ι Εκπ. 49 (20-31) αρ. φ. 30, κατ. 15, ημ. εγγρ. 17 Δεκ. 1869. Η
εισήγηση του.γυμνασιάρχη περιλαμβάνει την αναδιοργάνωση του «Ανώτερου Σχο­
λείου των Κορασιών» με α) τη μετονομασία του σε Παρθεναγωγείο, β) την ανάθεση της
διεύθυνσης του σε γυμνασιάρχη, γ) την ανάθεση ολόκληρου του διδακτικού έργου σε
καθηγητές, με μόνη εξαίρεση τη διδασκαλία των χειροτεχνημάτων, δ) την αυστηρή
επιτήρηση, ε) την προσαρμογή του σκοπού του Σχολείου στις ανάγκες του πολιτισμού
της εποχής και στ) τη διαίρεση των σπουδών σε δύο κύκλους, τρεις τάξεις Ελληνικού
Σχολείου και μία τάξη Γυμναστική.
82. ΑΔΕ, ό.π., ο δήμαρχος στις 31 Μαΐου 1884 δηλώνει κατηγορηματικά στο
Δημοτικό Συμβούλιο «έπρεπε να δυνηθώμεν να βαδίζωμεν παραλλήλως τω Αρσακείω»
όπως επίσης βλ. ό.π., και το υπόμνημα-του Μ. Νικολαΐδη της 26ης Νοεμβρ. 1887.
83. ΑΔΕ, Ι Εκπ. ό.π., αρ. εγγρ. 14 Ιαν. 1850/69.
84. «Πολλοί γονείς των εις το Ανώτερον Σχολείον μαθητευόντων κορασιών μοι
παραπονέθησαν δια την έλλειψιν του μαθήματος των χειροτεχνημάτων, το οποίον
θεωρείται ως το χρησιμώτερον των εις Κοράσια διδασκομένων μαθημάτων...» η έλλει-
ψις του μαθήματος τούτου, το οποίον μάλιστα διατάττεται ρητώς υπό του Κανονισμού
του Σχολείου ήναι έλλειψις ουσιώδης, δια την οποίαν όσα μεν των κορασιών διδάσκο­
νται ίνα χρσιμεύσωσιν ως Διδάσκαλοι, δεν θέλουσι δυνηθή να λάβωσι δίπλωμα διδα­
σκάλου, όσα δε φοιτώσι δια να διδάσκονται τα χρήσιμα και ευγενή ανατροφήν...». Βλ.
ό.π., αρ. εγγρ. 18 Δεκ. 1848/2813.
85. Την πληροφορία για τη λειτουργία του εσωτερικού φροντιστηρίου την αντλή­
σαμε από ενυπόγραφη αίτηση διαμαρτυρίας απόρων μαθητριών προς το Δήμαρχο το
Νοέμβριο του 1851. Όπως προκύπτει από την παραπάνω αίτηση οι μαθήτριες Ελένη
Πραμουντάνα, Αικατερίνη Κονταξίδου, Ελένη Σπύρου, Χρυσούλα Μιχαήλ, Σοφία
Βαμβακάρη και Ζαμπέλιου Τριαντάφυλλου διαμαρτύρονται επειδή δεν είχε προβλε­
φθεί από το δήμο το ανάλογο χρηματικό ποσό για τη λειτουργία του εσωτερικού
φροντιστηρίου το 1851 και παρακαλούν για τη διατήρηση του θεσμού. Βλ. ό.π., αρ. φ.
3, αρ. κ. 13 με ημερομ. 26 Νοεμβρ. 1851.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 199

86 ΑΔΕ, Ι Εκπ , 48 (20-31). αρ φ 29, αρ εγγρ 23 με ημερομ 12 Ιουλ 1869

87 Βλ σ 194, σημ 56 εδώ, την υπεροχή του νομού της Σύρου σε αριθμό σπουδαστών
88 Ο διοικητής της Σύρου απευθυνόμενος στο Δήμαρχο γράφει «Παρατηρούντες
ότι η σχολή αύτη πρώτη και μόνη συσταθείσα εις την Ερμούπολιν δια την εκπαίδευσιν
και ανάπτυξιν του γυναικείου φύλου έδωκε καρπούς άξιους των προσδοκιών του Δήμου
της Ερμουπόλεως και εν γένει του Ελληνικού Κράτους» Βλ ΑΔΕ, ό π., αρ εγγρ
2810/6 Ιουλ 1843 Βλ ακόμη και το έγγραφο του με ημερομηνία 26 Ιουλ 1843 « Ό τ ι
προς χάριν της μικρός και ανεπαίσθητου δαπάνης ήθελεν ήσθαι πολύ άδικοι και επιζή­
μιοι εν ταυτω το ν ' αποκόπτη τις τα μέσα της τελειότερος εκπαιδεύσεως των κορασιών
της κοινωνίας ταύτης, ή*ις κατέχει την πρώτην θέσιν ως προς τη διανοητικήν ανάπτυ­
ξιν και ηθικήν μόρφωσιν μεταξύ των άλλων του Κράτους κοινωνιών καθ* όν καιρόν
μάλιστα ο δήμος της Ερμουπόλεως σεμνυνται και πρέπει δικαίως να σεμνύνεται
συντηρών ίδια δαπάνη και Γυμνάσιον και τίνα άλλα εκπαιδευτικά καταστήματα προς
φωτισμόν και πρόοδον της νεολαίας του» Ό π , αρ εγγρ 2810 και ημερ 26 Ιουλ ,
1843 Βλ α κ ό μ η ό π , α ρ εγγρ 14Ιουν 1840/1157 και ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4β (20-31) Έκθεση
της 24ης Ιουν 1861 και Έκθεση της 17ης Δεκ 1869ό.π,αρ φ 30, αρ κ 15 «Ο Δήμος
να σεμνύνεται ανά πάσαν την Ελλάδα δια την σύστασιν αυτού»
89 Οι προσπάθειες Βαλέττα έγιναν μετά από τη διαταγή με αρ 1015 της δημοτι­
κής αρχής της 12ης Ιουν 1840 Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4α (1 - 19), αρ εγγρ 1046 με ημερ 12
Ιουν 1840
90 Είχε εξουσιοδοτηθεί ο Σερούιος επειδή ο Δήμαρχος απουσίαζε
91 Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , ο π , αρ εγγρ 1057 με ημερομ 14 Ιουν 1840 Ο Σερούιος
προτείνε ενα δάσκαλο μόνο, και όχι δύο, αφού μετά από παράκληση των μαθητριών
της Γ' ανώτερης τάξης θα τους δίδασκε τα Ελληνικά ένα ακόμη χρόνο ο Βαλέττας
92 «Ούτω το σχολείον τούτο των Κορασιών σχηματίζεται εντελές Ελληνικόν
Σχολείον χωρίς να ήναι πολυδάπανον και χωρίς να έχει προσωπικόν ανώτερον των
συνήθων Ελληνικών Σχολείων, διότι περιέχον 3 τάξεις θέλει σύγκεισθαι από 3 δασκά­
λους της Ελληνικής (εξ ων υπάρχουν ήδη οι δυο) και ένα της Γαλλικής, Αν έχει
περιπλέον μιαν δοσκάλαν χειροτεχνημάτων, τούτο προέρχεται εκ της φύσεως των εν
αυτώ διδασκομένων», Ί μ
93 Βλ ΑΔΕ, ό π . , αρ εγγρ 11126 με ημερομ 28 Φεβρ 1842
94 Ο Γραμματέας Ρίζος στο έγγραφο του προς τον διοικητή της Σύρου παρατηρεί
χαρακτηριστικά ότι το πρόγραμμα του Βαλέττα «δεν δυνάμεθα ούτε να κρίνωμεν ότε να
εγκρινωμεν» Στη συνέχεια τονίζει ότι είναι απαράδεκτο ο δάσκαλος Μαγκάκης να
διδάσκει τα μαθήματα της Ιχνογραφίας και Καλλιγραφίας 8-9 π.μ και η Ιερή Ιστορία
να διδάσκεται 7-8 π μ Στο παράρτημα εδω, βλ το πρόγραμμα μαθημάτων του ΑΔΗΣΚ
που η Β Γραμματεία δέχτηκε να ισχύσει προσωρινά μετά από τις τροποποιήσεις που
επέφερε
95 Ιδιαίτερα τον Απρίλιο του 1842 η παραίτηση της δασκάλας Ελενίτζας Νικη-
τοπούλου δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στις μαθήτριες εκείνες που θα έδιναν εξετά­
σεις για το διδασκαλικό δίπλωμα Για την κατάσταση που δημιουργήθηκε η διοίκηση
προτείνει στο δήμο να διοριστεί στη θέση της Νικολοπούλου ο Πόλιτας με ανάλογο
μισθό και μία από τις τέσσερις υποδιδασκάλισσες που έχουν εγκριθεί από τη Β Γραμ-
20υ Γ ΜΕΡΟΣ

ματεια να βοηθάει τον Πολιτα στη διδασκαλία της μικρότερης τάξης τέλος θεωρείται
οτι είναι απαραίτητος ο διορισμός δασκάλας για τη ραπτική των γυναικείων και
ανδρικών ενδυμάτων και την οικιακή και οικονομική τέχνη Η λύση Πολιτα αξιολογή­
θηκε ως ιδιαίτερα θετική, γιατί δε θα προσφέρε μονό τις /νωσεις του, άλλα θα βοηθού­
σε με το ήθος και το κύρος του και στην ηθική ανάπτυξη των μαθητριών διδάσκοντας
συγχρόνως και την Κατήχηση Για να καλύψουν το σχετικό άρθρο για τη λειτουργία
παρομοίων σχολείων που πρόβλεπε οτι πρέπει να υπάρχει γυναίκα δασκάλα για τη
«διατήρηση της ηθικής αγωγής» κρίνουν οτι η επιστατρια Μαρουχα μπορεί να αναλά­
βει επίσημα το έργο αυτό Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , ο π , αρ εγγρ 1034, με ημερομ 16 Μαΐου
1842 (Πραξις γενομένη κατά την 10 του ιστάμενου μηνός Απριλίου 1842 ωραν 8 Μ Μ )
96 Ο Βα> εττας με αναφορά του απο το Μάιο του 1842 είχε ζητήσει για μια ακόμη
φορά το διορισμό δάσκαλων για τα μαθήματα αυτά Κάποια Ισπανίδα δασκάλα που
προτάθηκε για τη διδασκαλία των χειροτεχνημάτων αποποιήθηκε το διορισμό της και
πάρα την εισήγηση και της επιθεωρητικης επιτροπής για το διορισμό του επαρχιακού
δημοοιδασκαλου, Εμμ Νικακη, για τη διδασκαλία της Ιχνογραφίας και Καλλιγραφιας
ούτε και το 1843 διδάσκονται η Κα?λιγραφια, η Ιχνογραφία και τα Χειροτεχνήματα
Βλ ΑΔΕ, ο π αρ εγγρ 1084 της 10ης Σεπτ του 1842 (ΒαΑεττας προς τη Δημαρχία
Ερμουπόλεως) Βλ ακόμη και α) το εν/ραφο της 24ης Σεπτ του 1842, με αρ πρωτ 12
της επιθεωρητικης επιτροπής προς το Δήμαρχο, με το οποίο ενισχύονται οι θέσεις του
Βαλεττα «καθόσον τα ενόντα του Δήμου το επιτρέπουν» και β) το έγγραφο του Βαλεττα
προς το Δήμαρχο με αρ 3 και ημερομ 20 Φεβρ 1843
97 Βλ Πίνακα σ 175 εδω
98 Σε έκτακτη συνεδρίαση της η επιθεωρητικη επιτροπή για να αντιμετωπίσει
την παραίτηση της κυρίας Ελενιτζας Νικολοπουλου και επειδή πλησίαζαν οι εξετά­
σεις προτείνει να διοριστούν στη θέση της ο Πολιτας και η Ματθαίου Βλ ΑΔΕ, ο π ,
έγγραφο της επιθεωρητικης επιτροπής προς το Δήμαρχο της Ερμούπολης με ημερ 12
Μαΐου 1842, αρ εγγρ 16 Μαΐου 1842 Ί034
99 Συμφωνά με την πρόταση Βαλεττα, αν το Σχολείο λειτουργούσε με 4 τάξεις, η
ανακατάταξη του προσωπικού θα γινόταν ως έξης η δασκάλα Ματθαίου θα δίδασκε
στην πρώτη, ο Πολιτας στη δεύτερη, ο Βαλεττας στην τρίτη, ενω η τέταρτη τάξη θα
περιλάμβανε ανώτερο κύκλο μαθημάτων απο αυτά που ηδη είχαν διδαχθεί Ισως ο
Βαλεττας παρακινήθηκε να προτείνει την προσθήκη της τέταρτης τάξης, fian ηδη η
ΦΕ είχε μετατρέψει το ανώτερο Σχολείο της σε τετραετές (1842) Πιστεύουμε οτι η
πρόταση δεν υλοποιήθηκε, γιατί θα αντέδρασε η δημοτική αρ/η, παρόλο που «επεδο-
κιμασαν το μετρον τούτο και ηυχηθησαν την πραγματοποιησιν αυτού», ο διοικητής
της Σύρου και η Εφορεία του Σχολείου Βλ ΑΔΕ, ο π , αρ εγγρ 3, ημερομ 20 Φεβρ
1843
100 ΑΔΕ Ι Ε κ π , 4α (1 19) αρ κ 5,αρ φ 13 αρ εγγρ 2810 με ημερομ 26 Ιουλ
1843
101 Χαρακτηριστικά έγραφε «Παρατηρουντες, οτι η Σχολή αυτή πρώτη και
μονή συντεθησα εις την Ερμουπολιν δια την εκπαιδευσιν και αναπτυξιν του γυναικείου
φύλου έδωκε καρπούς άξιους των προσδοκιών του Δήμου της Ερμουπο>εως, και εν
νενη του ελληνικού έθνους επομένως αυτή καταργηθησα θέλει συνεπιφέρει ομού με
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 201

την καταργησιν και τον ολεθρον του τοιούτου και τηλικουτου αγαθοεργού σκοπού, δια
τον οποίον και μόνον εσυστηθη και εφθασεν ηδη εις την καλυτεραν καταστασιν της»
Βλ Ι μ
102 Η δασκάλα που επιλέχτηκε για τη διδασκαλία των χειροτεχνημάτων, τη.,
Ιχνογραφίας και Καλλιγραφιας ήταν η Αικατερίνη Σταλωνου, η πρώτη δασκάλα που
είχε διοριστεί απο την Κυβέρνηση στην Τήνο με μηνιαίο μισθό 90 δρχ , συμφωνά
με το άρθρο 24 του «Περί των Δημοτικών Σχολείων νόμου», ποσό το οποίο θα της
χορηγούσε ο δήμος Εκφράστηκε ακόμη η σκέψη, εαν η Σταλωνου δίδασκε τα μαθήμα­
τα του Β τμήματος της Α τάξης τότε ο δάσκαλος Πολιτας θα περιοριζόταν στη
διδασκαλία της Ιερής Ιστορίας και Κατήχησης με μηνιαίο μισθό 50 δρχ Βλ ΑΔΕ
ο π αρ εγγρ 3092, με ημερομ 6 7βριοϋ 1845
103 Ειδικά προβλήματα είχαν προκύψει με τη διδασκαλία του μαθήματος της
Γαλλικής, γιατί ο Βα)εττας δη>ωνει (21 Δεκ 1848) οτι η δασκα?α των χειροτεχνημά­
των δεν μπορούσε να χρησιμεύσει και ως προπαιδευτρια στη Γαλλική Γλωσσά - τη
λύση αυτή ει/ε προτείνει ο δήμος — και αντιπροτείνει να καταργηθεί η διδασκαλία
της με τα επιχειρήματα οτι δεν προβλέπεται απο τον κανονισμό και η κοινωνική
θέση των περισσοτέρων μαθητριών του σχολείου δεν υπαγορεύει τη διδασκαλία της ως
αναγκαίου μαθήματος Ετσι, οσα είναι πλούσια (8 10 κορίτσια) το διδάσκονται στο
σπίτι και οσα κορίτσια πρόκειται να γίνουν δασκάλες το παραμελούν, επειδή δεν
περιλαμβάνεται στις εξετάσεις για το δίδασκα? ικο πτυχίο Με θάρρος προτείνει οτι
είναι προτιμότερο, εφόσον δε βρίσκεται δασκάλα που να μπορεί να διδάξει και τα δυο
να διορίσουν την Καλλιόπη Καπετανάκη δασκάλα χειροτεχνημάτων των «οποίον η
ανάγκη είναι άμεσος και αναπόφευκτος εις πασαν γυναίκα» βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ 4α ( 1 -19),
αρ εγγρ 61 με ημερομ 2S Δεκ 1848 Οτι η παράθεση των επιχειρημάτων Βα?·εττα
είναι ρεαλιστική και δεν οφείλεται σε άλλα κίνητρα, υποτίμηση και υποβάθμιση της
ποιότητας του Σχολείου αποδεικνύεται και απο το /εγονος οτι ) ιγο πριν φύγει απο τη
διεύθυνση του Σχολείου ενεργεί /ια να συμπ>ηρωσει τις ελλείψεις με το διορισμό
δασκάλας /ια τα χειροτεχνήματα, τη Γαλλική και την Καλ> ιγραφια Α) λωστε πολλοί
γονείς με παρέμβαση τους στις 16 Δεκ 1848 είχαν έντονα διαμαρτυρηθεί μετά την
παραίτηση της δασκάλας των χειροτεχνημάτων Αργύρης Αναγνωστάκη γιατί κινδυ
νευαν τα κορίτσια τους να αποτύχουν στις εξετάσεις του διδασκαλικού πτυχίου Β>
ο π , αρ εγγρ 2813 με ημερομ 18 Δεκ 1848
104 Βλ πίνακα σ 175 εδω
105 Οι λόγοι της αντικατάστασης του Βαλεττα απο τον Α / Πο) ιτα δεν αναφέρο­
νται Απο τους πίνακες που δείχνουν την κίνηση του προσωπικού προκύπτει οτι απο
τον Ιαν του 1850 αναλαμβάνει ο Πολιτας ως προσωρινός διεθυντης του Σχολείου Βλ
Καταστατικός έλεγχος του εν Ερμουπολει Αν Σχ των Κορασιών (31 Ιαν 1850) ΑΔΕ, Ι
Εκπ 4α (1-19)
106 Βλ ΑΔΕ Ι Εκπ , 4α (1 -19) με ημερομ 7 Μαΐου 1857
107 Οι περισσότεροι δάσκαλοι του ΑΔΗΣΚ ήταν επίσημα διορισμένοι και σε
άλλα σχολεία της Ερμούπολης
108 Το ίδιο είχε επισηιιανθει και απο τη Β Γραμματεία, βλ σ 199, σημ 94
109 Πρβ τις απόψεις ιου Γεννάδιου στη Φιλεκπαιδευτική σ 120, σημ 21 εδω, σημ
202 Γ ΜΕΡΟΣ

110 Η λύση αυτή δημιουργεί υπόνοιες μήπως η επιθεωρητικη επιτροπή απέβλεπε

στην ενίσχυση του ιδιωτικού Παρθενοτροφειου Μαγκακη
111 Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4α (1 19), αρ εγγρ 6 185 με ημερομ 31 Ιουλ 1857
112 Βλ α) Εγγραφο του διοικητή της Σύρου στο δήμαρχο «Παρατηρουντες οτι
η σχολή αυτή πρώτη και μονή εδοκε καρπούς άξιους των προσδοκιών του Δήμου της
Ερμουπολεως και εν γένει του Ελληνικού Εθνους Επομένως αυτή καταργηθησα θέλει
συνεπιφέρει ομού με την καταρτησιν και τον ο>εθρον του τοιούτου και τηλικουτου
αγαθοεργού σκοπού, δια τον οποίον και μονή εσυστηθη (Βλ αρ 2810, 6Ιουλ 1843(1
Εκπ 4α (1 -19) β) καθ' όσον ενδέχεται βελτιωσιν του νεοσύστατου μεν, άλλα θαυμα­
στού, προοδευτικού Ελληνικού Σχολείου των Κορασιών ο π αρ εγγρ 14 Ιουν
1840/1157 ο /υμν Σερουιος προς τη Δημαρχία
113 Ο π αρ έγγραφου 177, με ημερομ 12 Au/ 1857 Αλλωστε ο νομάρχης είχε
αποστείλει τις προτάσεις του στο διευθυντή του ΑΔΗΣΚ τον οποίο θεωρούσε ως το
μονό αρμόδιο να τις κρίνει και να τις αξιολογήσει
114 Τα πορίσματα υποβάλλονται απο την επιθεωρητικη επιτροπή στις 26 Σεπτ
1857 μετά απο δυο συνεδριάσεις της 14ης και 16ης Σεπτ 1857
115 ΑΔΕ, Ι Εκπ 4β (20-31) αρ φ 20, αρ κ 3, αρ εγγρ 9664 και ημερομ 8 Οκτ
1859
116 Απο την αρχή της λειτουργίας του το ΑΔΗΣΚ διαθέτει έναν περιορισμένο
αριθμό διδακτικού προσωπικού που αποτελείται κυρίως απο άνδρες οι οποίοι υπηρε­
τούν στη δημοσία εκπαίδευση η ασκούν παράλληλα κάποιο άλλο επάγγελμα με αποτε
Α,εσμα η παρουσία τους στο εκπαιδευτήριο να είναι ολιγόωρη Το γεγονός αυτό έγινε
κατά καιρούς αντικείμενο αρνητικής κριτικής και θεωρήθηκε ως μια απο τις βασικές
αίτιες για τον υποβαθμισμένο χαρακτήρα του Σχολείου θεωρούμε οτι η λύση αυτή
αντανακλά την πίστη της εποχής οτι η εκπαίδευση των θη>εων αν και αναγκαία
πρέπει να περιορίζεται οικονομικά στα ελάχιστα δυνατά πλαίσια Αλλωστε η αργό
ποριά στην κάλυψη των κενών θέσεων σε προσωπικό στο ΑΔΗΣΚ πάρα τις προσπά­
θειες που καταβάλλονται για την ανεύρεση του συνδέεται στενά με οικονομικού^
λο /ους Ενδεικτικό είναι το γεγονός οτι για χρον ια, όπως είδαμε, προσπαθούσαν να
βρουν μια οασκα)α που να μπορεί να διδάσκει συγχρόνως και τα χειροτεχνήματα και
τη Γα>λικη γλωσσά
117 Η έκθεση της επιθεωρητικης επιτροπής του Μαΐου του 1857 είχε προκληθεί
μετά απο παράπονα που είχαν εκφρασθεί στη Δημαρχία /ια την εργασία που επιτελεί
ται στο ΑΔΗΣΚ
118 Η θετική στάση της διοίκησης για τη διατήρηση και βελτίωση του ΑΔΗΣΚ
αποκαλύπτεται και στο έγγραφο του δημαρχευοντος Προέδρου Ν Ελευθέριου τον
Ιούλιο του 1857 Στο έγγραφο αυτό γίνεται φανερό ποσό δύσκολο υπήρξε για το δήμο
τικο συμβούλιο της Ερμούπολης να αποφασίσει για την κατάργηση του Σχολείου (21
Ιουλ 1857) ακριβωι, γιατί γνώριζε τη θετική στάση της διοίκησης) «ύστερον μάλιστα
απο την συστασιν και αναγνωρισιν υπο της Κυβερνήσεως του εν λόγω Σχολείου
όσον να ληφθεί φροντις περί των εν τω Σχολειω αυτω διδάσκαλων και ιδίως περί
εκείνων οιτινες δεν εκπληρουν δεόντως τα εμπιστευθεντα χρέη της διδασκαλίας» Βλ
ΑΔΕ, Ι Εκπ 4α (1 19), αρ εγγρ 3644/2120, ημερομ 21 Ιουλ 1857
ΙΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 203

119 Η προσπάθεια της διοίκησης για την εύρυθμη λειτουργία του Σχολείου
εκφράζεται α) με το διορισμό ειδικής από μητέρες επιτροπής για να «παρατηρή και να
επιτηρή την πρόοδον των κορασιών εις το χειροτεχνήματα εν τε τη ανωτέρα Σχολή
των Κορασιών όπου μισθοδοτείται ιδιαιτέρα περί το έργον τούτο διδασκάλισσα »
ΒΛ ΑΔΕ, ό η , αρ εγγρ 887/64 και ημερομ 26 ( ) 1857 και β) με την έγκριση
επιμίσθιου στη διευθύντρια Ψαλτόγλου για την πολύωρη παραμονή της στο ΑΔΗΣΚ
και το ζήλο που δείχνει στο έργο που ανέλαβε Βλ ΑΔΕ, Ι Εκκ , 4β (20-31) αρ φ 20,
αρ κ 3,αρ εγγρ 9665 με ημερομ 8 Οκτ 1859 Επανέρχονται και πάλι σε προγενέστε­
ρα σχήματα εισάγοντας την επιτροπή των μητέρων που είχε ισχύσει κατά την καποδι-
στριακή περίοδο στο πρώτο Σχολείο της Ερμούπολης
120 Γ Βενθυλος, ό π τόμ Β ' , σ 131, 152-162 και Π Π Οικονόμου, Διδάσκαλοι
εις τα άρρενα και οχι Διδασκάλισσαι, Εκπαίδευσις, έτ Α ' , αρ 2, 20 5 1892, σ 28-29
121 Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4β (20-31), αρ εγγρ 2913/ 1978 με ημερομ α ' 8βρίου 1859
1859 Ο νομάρχης Κυκλάδων δε χάνει την ευκαιρία να εκφράσει άλλη μια φορά την
ευαρέσκεια του «δια τον ακαματον ζήλον και τας προσπάθειας ας η Δημοτική εν γένει
Αρχή της Ερμουπόλεως αείποτε δεικνύει υπέρ της ηθικής και διανοητικής αναπλά­
σεως και διαμορφώσεως της ενότητος αμφοτέρων των γενών» Βλ ΑΔΕ, ό π , αρ φ 20,
αρ κ 3, αρ εγγρ 9665, με ημερομ 8 Οκτ 1859
122 Η διευθύντρια Ψαλτόγλου παραμένει στην α ' τάξη διδάσκοντας 3 ώρες
Ελληνικά, Αριθμητική, Γεωγραφία και Ιερή Ιστορία Ί μ
123 «Το ειρημένον εκπαιδευτήριον συντηρούμενον προ πολλών ετών υπό του
Δήμου εκπαιδεύει τα τέκνα πάσης τάξεως των Ερμουπολιτών» Βλ ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4β
(20-31) ημερομ 24 Ιουν 1861 (Δεν υπάρχει αριθμός εγγρ γιατί είναι έκθεση)
124 1 μ «Εκ δε των απόρων κορασιών, των πλείστων ανηκόντων εις οικογένειας
άλλοτε εύπορους καταρτίζονται διδασκάλισσαι αίτινες και εντός και εκτός της Ελλά­
δος εκπαιδευουσι τα τέκνα των ομογενών χρήσιμοι εις εαυτός και προς to ίδιον
φύλον»
125 Ι μ Ενδιαφέρουσα επίσης υπήρξε η πρόταση της επιτροπής για τη σύνταξη
Κανονισμού του Σχολείου στον οποίο να διαγράφονται με σαφήνεια, ο σκοπός του
Ιδρύματος, οι σχέσεις της διεύθυνσης με τους διδάσκοντες και οι υποχρεώσεις των
μαθητριών
126 ΑΔΕ, Ι Εκπ , 4β (20-31) αρ εγγρ 8 με ημερομ 7 Μαΐου 1863
127 Ί μ
Δ' ΜΕΡΟΣ
5.1. Ιδιωτική Εκπαίδευση

Στο ελεύθερο Ελληνικό Κράτος η ΙΕ θηλέων εμφανίζεται με τρεις

μορφές. Η πρώτη είναι η υποτυπώδης διδασκαλία που παρέχεται στα
300 γραμματοδιδασκαλεία της χώρας με 10.000 μαθητές και μαθήτριες,
εκπαίδευση προσδιορισμένη κυρίως για τις φτωχές και απομονωμένες
περιοχές της πατρίδας μας.
Η δεύτερη μορφή είναι η «κατ* οίκον», προεπαναστατική συνή­
θεια σε περιορισμένη κλίμακα, που παίρνει τώρα μεγάλες διαστάσεις,
εμπιστευμένη κυρίως σε ξένες δασκάλες και παιδαγωγούς, εκπαίδευση
καθαρά ταξική για τα κορίτσια των εύπορων οικογενειών. Και τέλος η
τρίτη, είναι η οργανωμένη συστηματικά ιδιωτική εκπαίδευση' που
εξυπηρετεί ποικίλους σκοπούς με τα πολυάριθμα σχολεία της στα
αστικά κέντρα της Ελλάδας.
Από τις παραπάνω μορφές ΙΕ, δε θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα ούτε
με την πρώτη, ούτε με τη δεύτερη, γιατί τα στοιχεία που διαθέτουμε
είναι ασαφή, ελλιπή και γενικά. Παρά τη μακρά τους διάρκεια και το
μεγάλο αριθμό των μαθητών τους, τα γραμματοδιδασκαλεία μέσα από
τις υπουργικές εκθέσεις εμφανίζονται σαν ένα αναγκαίο κακό για το
2
οποίο το κράτος αισιοδοξεί ότι κάποτε θα εκλείψει .
-
Το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στην τρίτη μορφή ειδικότερα θα
προσπαθήσουμε να εξετάσουμε ποιοι ήταν οι παράγοντες που επέτρε­
ψαν τη διείσδυση και τη συνεχή άνθιση των οργανωμένων ιδιωτικών
εκπαιδευτηρίων θηλέων κατά την οθωνική περίοδο.
Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε εξελικτικά τη διείσδυση της ΙΕ
(προέλευση ιδρυτών, με ειδική αναφορά στον καθοριστικό ρόλο των
διαμαρτυρόμενων ιεραποστόλων και τον τρόπο λειτουργίας των Παρ­
θεναγωγείων) και το σκοπό, τα προγράμματα και τα αριθμητικά δεδομέ­
να που διαθέτουμε για τα Σχολεία της ΦΕ στην προσπάθεια μας να
208 Δ' ΜΕΡΟΣ

αξιολογήσουμε τις επιδράσεις που άσκησε η στην εθνική αγωγή των

Ελληνίδων. Εδώ κατανάγκην θα συμπεριληφθούν και ορισμένα γενικά
στοιχεία που αναφέρονται στη δεύτερη μορφή, στην «κατ' οίκον»
εκπαίδευση.

5.2. Παράγοντες:

Για να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα ποιοι παράγοντες επέτρε­

ψαν τη γέννηση, διείσδυση και ανάπτυξη της ΙΕ, και ιδιαίτερα της ΙΕ
θηλέων, θα πρέπει να εξετάσουμε σύντομα ποια ήταν η οικονομική,
κοινωνική, και πολιτιστική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα
την εποχή αυτή και τέλος, να δούμε το συνταγματικό πλαίσιο που
ίσχυε για την ιδιωτική εκπαίδευση.

Οικονομικός

Είναι κοινός τόπος ότι η οικονομική κατάσταση του νεοσύστατου

κράτους υπήρξε δεινή 3 - η ανυπαρξία εμπορικών επιχειρήσων και βιο­
μηχανίας 4 , το ελλειματικό εξωτερικό εμπόριο και η συνεχής εξάρτηση
από τον εξωτερικό δανεισμό 5 δημιουργούσαν τέτοιες συνθήκες, «ώστε
τα υπέρ της εκπαιδεύσεως να διατεθούν ποσά υπό του κράτους ήσαν
γλίσχρα» 6 .
Το λαό σε συντριπτικά ποσοστά αποτελούσαν γεωργοί , κτηνοτρό­
φοι, τεχνίτες, ψαράδες και βοσκοί. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυ­
σμού ασχολείται με τον πρωτογενή οικονομικό τομέα και τα λίγα
γεωργικά του προϊόντα εξάγονται χωρίς επεξεργασία.
Αυτή την αντικειμενική δύσκολη οικονομική κατάσταση που επι­
κρατούσε στη χώρα μας με τις συνακόλουθες δυσμενείς επιπτώσεις
στην εκπαίδευση της ανέλαβε να αμβλύνει η ιδιωτική πρωτοβουλία.
Τα ιδιωτικά κεφάλαια που διατέθηκαν για την εκπαίδευση ξεπερνού­
σαν κατά πολύ το σύνολο του κρατικού προϋπολογισμού.
Στα ιδιωτικά κεφάλαια που διατέθηκαν για την εκπαίδευση
περιλαμβάνονται:
8
1. Χρήματα για την «κατ' οίκον» εκπαίδευση .
2. Εισφορές από ιδιώτες για τη συντήρηση των δημοσίων σχολείων
με τη μορφή εράνων μεταξύ των κατοίκων ή με τη μορφή ατομικών
εισφορών στους δήμους 9 .
3. Κεφάλαια από Έλληνες του εξωτερικού 10 .
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 209

4. Ποσά που συγκεντρώθηκαν από ξένους με τη μορφή φιλανθρωπι­

κών εράνων για την παιδεία και επενδύθηκαν σε μορφωτικά
ιδρύματα 11 .
5. Εγχώρια κεφάλαια που διατέθηκαν στον τομέα της εκπαίδευσης με
κερδοσκοπικούς στόχους κυρίως από το 1850 και μετά 12 .
Ο Κ. Τσουκαλάς αποδίδει σε μεγάλο βαθμό τους ρυθμούς ανάπτυ­
ξης του σχολικού συστήματος στην Ελλάδα στα κεφάλαια των Ελλή­
νων του εξωτερικού 13 .
Εάν λάβουμε υπόψη όλα τα παραπάνω και ιδιαίτερα το γεγονός ότι
δε γινόταν κερδοσκοπική μεταβίβαση κεφαλαίων από το εξωτερικό 1 4 ,
καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η διείσδυση της ΙΕ κατά τη διάρκεια
της οθωνικής περιόδου, οφείλεται στο μεγαλύτερο μέρος της σε
άλλους λόγους και όχι σε καθαρά επενδυτικούς.
Και πράγματι η άποψη αυτή ενισχύεται από τα στοιχεία που διαθέ­
τουμε για την πρώτη φάση της ΙΕ θηλέων, δηλ. ως το 1850. Είναι
γνωστό ότι: α) το Παιδαγωγείο Hildner εκπαιδεύει δωρεάν άπορα κορί­
τσια που προορίζονται για δασκάλες· β) η Σχολή Hill, παράλληλα με
τις πλούσιες που πληρώνουν, εκπαιδεύει και άπορα κορίτσια και τους
μαθαίνει κάποια τέχνη· γ) η ΦΕ μορφώνει δωρεάν στα σχολεία της
έναν σημαντικό αριθμό φτωχών εξωτερικών μαθητριών, ενώ τα ανώτε­
ρα σχολεία της Volmerange και Hill διατηρούνται κυρίως από τις κρα­
τικές υποτροφίες ως το 1841.
Τα σχολεία αυτά στα οποία συμφύρεται η ιδεολογία της άρχουσας
τάξης με ένα πνεύμα φιλανθρωπίας, πατριωτισμού, φιλελληνισμού και
προσηλυτισμού με ποικίλες ιδεολογικές και πολιτικές αποχρώσεις
επιφορτίστηκαν και με την εθνική αγωγή και εκπαίδευση των
Ελληνίδων.
Από τη σύσταση του μωσαϊκού αυτού μπορεί να ερμηνευθεί και η
συνύπαρξη τελείως διαφορετικών στόχων στα εκπαιδευτήρια που ανέ­
λαβαν τη Μέση Εκπαίδευση των θηλέων.
Η λειτουργία της ΦΕ, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο απο­
καλύπτει πώς η κοινωνία του 19ου αι. αντιλαμβάνεται τη δραστηριο­
ποίηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η ιδιότυπη σχέση της με την
κεντρική διοίκηση και η ιδιομορφία της στους σκοπούς που επιδιώκει,
και τα μέσα που χρησιμοποιεί μόνο μέσα από το συμφυρμό πολλών
από τα παραπάνω στοιχείων, είναι δυνατόν να ερμηνευθεί.
210 Δ ΜΕΡΟΣ

Κοινωνικός

Η αγροτική ελληνική 1 5 κοινωνία του 19ου αιώνα, αρχικά χωρίς

σαφείς διαστρωματώσεις 16 , σιγά σιγά με το πέρασμα των χρόνων εξε­
λίσσεται - η αύξηση του πληθυσμού 1 7 , οι εσωτερικές μετακινήσεις, η
προσθήκη νέων εδαφών και η εισροή πληθυσμού από τον εξωελλαδικό
χώρο θα δημιουργήσουν διαρθρωτικές μεταβολές, που θα επηρεάσουν
όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις και τους θεσμούς.
Ακόμη η κινητικότητα του αγροτικού πληθυσμού προς τις πόλεις
και η μεταναστευτική κίνηση προς το εξωτερικό είναι παράγοντες που
θα έχουν έντονο αντίκτυπο στην εκπαίδευση, ιδιαίτερα των αρρένων.
Οι πληθυσμιακές μεταβολές συντέλεσαν στη δημιουργία νέων
κοινωνικών δομών, στην είσοδο ξενόφερτων συνηθειών, στην επέκτα­
ση της δραστηριότητας του κρατικού μηχανισμού και πολλές φορές
στη δημιουργία θεσμικών μεταβολών.
Παράλληλα όμως με το μεγάλο τμήμα του λαού που βρίσκεται σε
άθλια κατάσταση, αλλά διακατέχεται από δίψα για παιδεία και ανάγκη
για απελευθέρωση από τη χειρωνακτική εργασία, η οποία είχε συνδε­
θεί στενά με τη δουλεία, υπάρχουν και ορισμένες κοινωνικές ομάδες,
που αν και διαγράφονται με ασάφεια, προετοιμάζονται να οικοδομή­
σουν τις δομές και τους μηχανισμούς εξουσίας: πρόκριτοι, φαναριώ-
τες, καπεταναίοι, έμποροι, Έλληνες της διασποράς, Κλήρος. Σε όλες
αυτές τις διαφοροποιημένες ιδεολογικά κοινωνικές ομάδες αναγνωρί­
ζουμε από τη μια πλευρά μια ευρύτατη συμφωνία για τον τύπο του
ιδεολογικού ελέγχου, που πρέπει να ασκείται στην εκπαίδευση των
θηλέων, και από την άλλη την προσπάθεια να περάσουν τις θέσεις και
τις απόψεις τους μέσα από μια «φροντισμένη αγωγή» στα κορίτσια
τους κάτω από ένα νέο τρόπο θεώρησης της κοινωνικής πραγματικό­
τητας, ενισχύοντας έτσι την ευρύτερη κρίση που επικρατεί για την
εθνική ταυτότητα.
Στη συμφωνία των στόχων των ομάδων αυτών συνέβαλε σημαντι­
κά και η παρέμβαση των ξένων και η μίμηση των ξένων προτύπων. «Το
μέγα (της Ελλάδος) δυστύχημα είναι ότι οι λογιώτατοι και πίθηκοι της
Ευρώπης δεν την άφησαν ούτε την αφήνουν να είναι ελευθέρα εις την
ανάπτυξίν της και πρωτότυπος ή να μιμήται φρονίμως και ότι η Πολι­
τική δια την επίζηλον αυτής Γεωγραφικήν και πολιτικήν θέσιν είναι
κατ' αυτής άσπλαχνος» 18 .
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΙ 21J

Οι μηχανισμοί παρέμβασης των ξένων σε όλους τους τομείς της

νεοελληνικής ζωής υπήρξαν μια συνεχής απειλή και συγχρόνως μία
από τις κύριες αιτίες για την έξοδο από την κρίση και την αναπροσαρ­
μογή των νέων εθνικών στόχων.
Έτσι, η ΙΕ σε μεγάλο βαθμό γίνεται φορέας ενός άλλου τρόπου
ζωής ενισχύοντας την ιδεολογική ρευστότητα που επικρατεί με τη
συνεχή σύγκρουση ανάμεσα στην παραδοσιακή ελληνοπρεπή αγωγή
και τα ξενόφερτα πρότυπα αγωγής 1 9 .

Πολιτιστικός

Στενά δεμένος με τους δύο παραπάνω παράγοντες είναι και ο πολι­

τιστικός. Η ασάφεια από τη μια πλευρά στην κοινωνική διαστρωμάτω­
ση και η διαφορετική ιδεολογική τοποθέτηση των κοινωνικών ομάδων
από την άλλη (διαφωτιστές, ιδεαλιστές, ρομαντικοί) δεν μπορεί να
στηρίξει και μια κυρίαρχη ιδεολογία. Παρά τις διαφορετικές ιδεολο­
γικές επιλογές τους όμως συμφωνούν, όπως είδαμε, στον τύπο της
εκπαίδευσης που πρέπει να δοθεί στις Ελληνίδες 2 0 .
Ο λαός βρίσκεται στο περιθώριο, προσκολημμένος στις προκατα­
λήψεις και στις δεισιδαιμονίες 2 1 , και δυσπιστεί σε καθετί νέο. Η αγρο­
τική οικογένεια, επειδή ήταν μονάδα εργασίας και παραγωγής, επι­
φόρτιζε τη γυναίκα, εκτός από τις βαριές οικιακές εργασίες, να παίρνει
μέρος και στην παραγωγή, ενώ η αστική οικογένεια, που οι συνθήκες
διαμόρφωσης της υπήρξαν εντελώς διαφορετικές , επέβαλε στη
γυναίκα το ρόλο του φύλακα του οικογενειακού πλούτου. Η οικογένεια
γενικά αποτελεί την περίοδο αυτή, το βασικό μηχανισμό για τη διατή­
ρηση των πατροπαράδοτων αξιών ιδιαίτερα η αγροτική, παρόλη τη
δίψα που την διακατέχει για κοινωνική άνοδο, δεν προσφέρεται για τη
δημιουργία νέων ιδεολογιών και την ανάπτυξη του μορφωτικού επιπέ­
δου των γυναικείων μελών της.
Γι ' αυτό η ΙΕ απευθύνεται στις αστικές και προνομιούχες οικογέ­
νειες, οι οποίες χωρίς να αρνούνται μια ανώτερη εκπαίδευση για τα
κορίτσια τους, δεν μπορούν όμως να διανοηθούν ότι τα κορίτσια
δικαιούνται μια εκπαίδευση όμοια με εκείνη των αγοριών.
Το γεγονός αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να απαγορεύεται στη
γυναίκα η είσοδος της στην επαγγελματική και δημόσια ζωή.
Χαρακτηριστικά είναι όσα έγραφε ο Ν. Καζάζης, το 1889. «Μέχρι
212 Δ ΜΕΡΟΣ

των καθ" ημάς χρόνων, γυνή εξερχόμενη του οίκου διεκδικούσα υπέρ
εαυτής επίσημον θέσιν εν τω δημοσίω βίω εθεωρήθη φυσιολογικόν
τέρας, παθογενής ύπαρξις διαλαθούσα εν τη κοινωνική δημιουργία 23 ».
Η εκκλησία, παρόλο που σε όλα τα άλλα τα ευρωπαϊκά κράτη 2 4
κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα έπαιξε σημαντικό ρόλο στον έλεγχο
της εκπαίδευσης, στην Ελλάδα περνά περίοδο ανακατάταξης και ανα­
ταραχής. Η έλλειψη επίσης οικονομικών πόρων δεν της επιτρέπει να
διαδραματίσει ένα αυτόνομο συστηματικό και φιλόδοξο εκπαιδευτικό
πρόγραμμα, για να εξακολουθήσει την παράδοση που είχε δημιουργή­
σει κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας 2 5 .
Το κράτος από τη δική του πλευρά, όπως είδαμε, με τις νομοθετι­
κές του ρυθμίσεις στερεί από το γυναικείο πληθυσμό τη Δευτεροβάθ­
μια Εκπαίδευση, ενώ μόλις από το 1856-57 αρχίζει να αντιμετωπίζει
κάπως πιο συστηματικά την εξάπλωση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευ­
σης των θηλέων. Γι * αυτό και ο Σπ. Λάμπρου θα γράψει στο τέλος του
αιώνα ότι «άπασα αύτη η δράσις και ο προβιβασμός της γυναικείας
εκπαιδεύσεως χρεωστάται εις την ιδιωτικήν πρωτοβουλίαν, επειδή η
πολιτεία μετά μεγάλης προσοχής και συνετής εφεκτικότητος προέβη
εις την εκπαίδευσιν της γυναικός».

Νομοθεσία

Το κράτος και η ιδιωτική εκπαίδευση

Ή δ η από το 1827 (Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, αρθρ. 20,

κεφ. Γ') παρατηρείται ανοχή και κάλυψη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας
είτε αυτή προέρχεται από Έλληνες είτε από ξένους. «Οι Έλληνες
έχουσι το δικαίωμα να συσταίνωσι καταστήματα παντός είδους, παι­
δείας, φιλανθρωπίας, βιομηχανίας και τεχνών και να εκλέγωσι διδασκά­
λους δια την εκπαίδευσιν των». Ενώ στο κεφ. Δ' του ίδιου Συντάγματος
(αρθρ. 32) δηλώνεται ότι «η Κυβέρνησις έχει το δικαίωμα να πολιτο-
γραφή και εκείνους τους ξένους όσους συστήσωσιν εις την Ελλάδα
σημαντικά καταστήματα, συντείνοντα εις την πρόοδον των τεχνών, του
εμπορίου, των επιστημών και της βιομηχανίας».
Στη συνέχεια στο Διάταγμα της 6ης Φεβρ. 1834 που αναφέρεται
στην οργάνωση και λειτουργία των δημοτικών σχολείων ορίζεται
(αρθρ. 60) «Και ιδιώται έχουν δικαίωμα να συνιστώσιν, είτε μόνοι, είτε
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 213

μετ ' άλλων, δι ' ιδίων εξόδων σχολείον ή παιδοτροφείον ή άλλο τι

διδακτήριον. Προς τούτο όμως θέλουν ζητεί την άδειαν της επί των
Εκκλησιαστικών κτλ... Η άδεια αυτή θέλει δίδεσθαι πάντοτε, οσάκις
κατά την γνωμοδότησιν του Νομάρχου δεν υπάρχει τι το κωλύον ως
προς την ικανότητα και την ηθικότητα του συνιστώντος ή των συνι-
στώντων το κατάστημα, και οσάκις δι ' αποδεικτικών καταφαίνεται ότι
υπάρχουν τα προς σύστασιν και διατήρησιν αυτού μέσα».
Σχετικά με τον κρατικό έλεγχο δηλώνεται ότι «τα ιδιαίτερα σχο­
λεία ή Παιδοτροφεία και οι ιδιαίτεροι δάσκαλοι υπόκεινται εις την
αυτήν υπερτάτην εποπτείαν της Κυβερνήσεως και των διαφόρων επι-
θεωρητικών επιτροπών... και χρεωστούν να υπόκεινται εις τας γενικάς
περί σχολείων διατάξεις και οδηγίας 2 6 .
Μέσα στο ίδιο πνεύμα κινείται και το διάταγμα της 31 Δεκ. 1836
(άρθρα 115 και 116) «Περί διοργανισμού των Ελληνικών σχολείων και
γυμνασίων» . Και με αυτό παρέχεται η ελευθερία στους ιδιώτες να
ιδρύουν γυμνάσιο ή ελληνικό ή ορισμένες τάξεις, όπου η κυβέρνηση
δεν είχε ιδρύσει δημόσιο, με την προϋπόθεση «ο οργανισμός αυτών
χρεωστεί να είναι κατά πάντα ομοιόμορφος με τον των Ελληνικών
Σχολείων του Κράτους και τον των αντιστοίχων τάξεων του γυμνασίου,
τόσον ως προς τον οργανισμόν όσον και τας απαιτουμένας α π ' αυτόν
ιδιότητας... απαιτείται έγκρισις της επί των Εκκλησιαστικών Γραμμα­
τείας, διδομένη αφού ερωτηθεί η αστυνομική αρχή και ακουσθή η
γνώμη του ανήκοντος γυμνασιάρχου, εις τον οποίον θέλει ανατίθεσθαι
και η άμεσος αυτού επιτήρησις».
Από τα επίσημα λοιπόν κείμενα διαπιστώνουμε ότι η νομοθεσία
διακατέχεται από ένα πνεύμα ελευθερίας για τη σύσταση και λειτουρ­
γία ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων, πράγμα που, όπως είναι φυσικό, ευνοεί
την ιδιωτική πρωτοβουλία.
Αν στην ελευθερία που παρέχεται από τα επίσημα κείμενα προ­
στεθεί η απουσία ουσιαστικού κρατικού ελέγχου και η ασυστηματο-
ποίητη, ρευστή, ανοργάνωτη δημόσια εκπαίδευση, μπορεί πολύ εύκο­
λα να ερμηνευθεί η μεγάλη διάδοση του ιδιωτικού εκπαιδευτικού
δικτύου στη χώρα μας.
Πράγματι δε θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι συγκροτήθη­
καν και λειτούργησαν κανονικά οι επιθεωρητικές επιτροπές και οι
δημόσιες εφορευτικές επιτροπές που προβλέπονταν από τα άρθρα 38-
53 του νόμου του 1834 και από τα άρθρα 42-63, 111 και 112 του νόμου
του 1836.
214 Δ' ΜΕΡΟΣ

Σε ορισμένες περιοχές δε συγκροτήθηκαν καθόλου, ενώ σε άλλες

η σύσταση τους υπήρξε μια καθαρά τυπική υπόθεση· σε άλλες τέλος
περιπτώσεις λειτούργησαν υποτονικά και μόνο για να εξυπηρετήσουν
κομματικούς σκοπούς 2 8 .
Οι γυμνασιάρχες από τη δική τους πλευρά, αν εξαιρέσουμε λίγες
περιπτώσεις, απασχολημένοι με τα προβλήματα των σχολείων τους δε
διέθεταν το χρόνο να ασχοληθούν ουσιαστικά με το έργο της επο­
πτείας των ιδιωτικών σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης σύμφωνα με το
άρθρο 116 του διάταγμα του 183629, Πέρα λοιπόν από την κάλυψη των
τυπικών τους υποχρεώσεων τα ιδιωτικά σχολεία εκτός από ελάχιστες
εξαιρέσεις λειτούργησαν χωρίς ενοχλήσεις, επιτήρηση και επίσημες
παρεμβάσεις κατά την οθωνική περίοδο.
Η αρχική απουσία του κερδοσκοπικού χαρακτήρα τους, όπως
ήταν φυσικό, μείωνε τις κρατικές παρεμβάσεις 31 , ενώ αργότερα 3 1 , όταν
ο θεσμός μεταβλήθηκε σε κερδοσκοπική επιχείρηση και τα κρούσματα
των αυθαιρεσιών και παραλείψεων δημιούργησαν κοινωνικά προβλή­
ματα η πολιτεία προσπάθησε να περιορίσει τα αρνητικά αυτά συμπτώ­
ματα χωρίς όμως μεγάλη επιτυχία 3 2 .

5.3. Έ ν α σύντομο χρονικό της διείσδυσης της ΙΕ

Το χρονικό της διείσδυσης της ΙΕ, κατά την οθωνική περίοδο, που
ακολουθεί περιλαμβάνει παράλληλα και την εξέλιξη της δημόσιας
εκπαίδευσης θηλέων όσο βέβαια αυτό είναι δυνατό από τα στοιχεία
που υπάρχουν 3 3 .
Οι ιδρυτές των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων, προτεστάντες, Έλλη­
νες της διασποράς, Έλληνες επιχειρηματίες και καθολικοί, θα προ­
σπαθήσουν για διαφορετιούς λόγους να πάρουν στα χέρια τους την
εκπαίδευση των Ελληνίδων.
Από τις παραπάνω κατηγορίες θεωρούμε καθοριστική για την
εκπαίδευση των θηλέων τη δραστηριότητα των διαμαρτυρομένων
ιεραποστόλων, ιδιαίτερα με την ίδρυση της Σχολής Hill, και των Ελλή­
νων της διασποράς, με την ίδρυση της ΦΕ για τους παρακάτω λόγους:
1. Η διάρκεια της λειτουργίας των δύο σχολείων εκτείνεται σε
34
ολόκληρη την περίοδο .
2. Προβάλλονται από την αθηναϊκή κοινωνία μέσω του τύπου και
των υποστηρικτών τους ως πρότυπα σχολεία και διαμορφώνουν τον
νέο τύπο της Ελληνίδας.
ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ! ΤΗΣ Ι Ε 215

3. Η ύπαρξη τους αναστέλλει την υποχρέωση του κράτους να ιδρύ­

σει ανώτερα Σχολεία και Διδασκαλεία θηλέων.
Αντίθετα τα σχολεία των Ελλήνων επιχειρηματιών και των Καθο­
λικών, επειδή εμφανίζονται προς το τέλος της περιόδου και ο αντίκτυ­
πος τους θα φανεί στην επόμενη περίοδο, δε θα μας απασχολήσουν
ιδιαίτερα.

Προτεστάντες Ιεραπόστολοι

Μετά την Επανάσταση του 182135 προτεστάντες ιεραπόστολοι,

κυρίως από την Αμερική και την Αγγλία, θα βρουν στον ελληνικό
χώρο την κρίσιμη αυτή χρονική περίοδο ένα γόνιμο πεδίο για πλούσια
και αποδοτική δραστηριότητα.
Η δραστηριότητα των Αμερικανών 36 και Ευρωπαίων ιεραποστό­
λων αρχίζει κυρίως μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου με ευρύ πρόγραμ­
μα ενεργειών 37 .
Ένας από τους κύριους στόχους των ιεραποστολών, που θα οδηγού­
σε στον τελικό σκοπό τους, ήταν η ίδρυση σχολείων 3 8 και η λειτουργία
τυπογραφείου 39 για τη διάδοση των διδαγμάτων της Προτεσταντικής
Εκκλησίας στην Ελλάδα.
Από το 1827 βρίσκεται στη Σύρο ο Breuer και συμμετέχει στην
ίδρυση του αλληλοδιδακτικού σχολείου θηλέων της Ερμούπολης.
Η διείσδυση του προτεσταντικού στοιχείου θα συνεχιστεί και τα
επόμενα χρόνια, και στην καποδιστριακή και την οθωνική περίοδο,
και τα σχολεία των ιεραποστόλων θα ριζώσουν και θα αποτελέσουν μια
4
ισχυρή παρουσία στη ζωή του νέου ελληνικό κράτους '. Η αντίδραση
από την ελληνική κοινωνία δεν υπήρξε μικρή. Βίαιες επιθέσεις και
σκληρή κριτική αναγκάζουν τον Corck να εγκαταλείψει τη Σύρο, τους
Χιούστον και Λέϊμπορν την Αρεόπολη 4 2 . Αλλά ακόμη και ο Hildner
και ο Hill, παρά την μακροχρόνια παραμονή τους στην Ελλάδα και την
αποδοχή του έργου τους από την πολιτεία και την κοινωνία, δεν έμει­
ναν αλώβητοι - έγιναν στόχοι ανακρίσεων και κριτικής και δέχτηκαν
επιθέσεις κατά καιρούς από πολλές πλευρές 43 .
Ο Καποδίστριας επέτρεψε να λειτουργήσουν τα σχολεία τους , αν
και ήταν γενικά επιφυλακτικός 4 5 απέναντι στην εκπαιδευτική δραστη­
ριότητα και την ανάμειξη των ξένων στον καθορισμό και προσανατο­
λισμό της εκπαιδευτικής πολιτικής.
216 Δ' ΜΕΡΟΣ

Η απραγματοποίητη εκπαιδευτική συνεργασία του Καποδίστρια

με το δημιουργό της Hofwyl, τον Ελβετό παιδαγωγό Fellenberg, παρά
τις αντίθετες διαβεβαιώσεις που ο Καποδίστριας του είχε δώσει κατά
την παραμονή του στην Ελβετία 4 6 , ενισχύουν την άποψη ότι ο Κυβερ­
νήτης δεν ήθελε να χειραγωγηθεί η εκπαιδευτική του πολιτική από
ξένα κέντρα.
Οι αντικειμενικές όμως δυσκολίες τον ανάγκασαν να αποδεχτεί
την πολύμορφη προσφορά τους (χρήματα, βιβλία, κ.ά.) σε περιορι­
σμένη έκταση και κατά το δυνατό ελεγχόμενη.
Ειδικότερα η εκπαιδευτική δραστηριότητα των ιεραποστόλων
συνδέθηκε στενά με την εκπαίδευση των θηλέων στην Ελλάδα και
κατέληξε στη δημιουργία δύο ισχυρών παιδευτικών κέντρων, του Παι-
δαγωγείου Hildner στην Ερμούπολη και της Σχολής Hill στην Αθή­
να . Στα δύο αυτά εκπαιδευτικά κέντρα δε λειτούργησαν μόνο τμήματα
για την προσχολική αγωγή και τη στοιχειώδη εκπαίδευση, αλλά και
ανώτερος κύκλος μαθημάτων, που αποτέλεσε το πρώτο φυτώριο για
τη δημιουργία διδασκαλισσών. Τα σχολεία των Hildner και Hill τρο­
φοδότησαν με διδακτικό προσωπικό τα πρώτα δημοτικά μας σχολεία.
Ο φιλελευθερισμός των Προτεσταντών, η πίστη τους στη γυναικεία
εκπαίδευση, η εμμονή τους στην ίδρυση σχολείων θηλέων ανεξάρτητα
από τους λανθάνοντες σκοπούς τους, λειτούργησε ως θετικό ερέθισμα
για τη γυναικεία εκπαίδευση όχι ως προς την ποιότητα της, αλλά ως
προς την αναγκαιότητα της.
Επειδή βέβαια οι ιεραπόστολοι απέβλεψαν πέρα από τη δημιουρ­
γία σχολείων και στην κάλυψη καίριων θέσεων στην εκπαίδευση μας,
όπως αυτή του Corck στη διεύθυνση του Διδασκαλείου 49 , του Hildner
στην εποπτεία των δημοσίων εκπαιδευτικών καταστημάτων στην
50
Ερμούπολη , εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι θα καταβληθούν προσπά­
θειες από την ελληνική πλευρά (εκκλησία, εκπαιδευτικούς φορείς) για
μείωση της επιρροής τους. Και πράγματι, εστίες αντίστασης θα μεταβά­
λουν σημαντικά την παραπάνω εικόνα και δε θα επιτρέψουν να διευθύ­
νει τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση ένας ξένος 5 1 και να μονοπωλείται η
εκπαίδευση των διδασκαλισσών από τους ιεραποστόλους.
Βέβαια το αποτέλεσμα της δραστηριότητας των ξένων στην
εκπαίδευση μας δεν ανταποκρίνεται στις αρχικές προθέσεις και τα
φιλόδοξα σχέδια τους· τα αρχικά τους σχέδια πιστεύουμε ότι απέβλε­
παν όχι στη δημιουργία μεμονωμένων και αυτοτελών εκπαιδευτικών
ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΛΙΕΙΣΔΥΣΗΣ ΤΗΣ Ι Ε 217

πυρήνων στη μια ή στην άλλη πόλη, αλλά σε ουσιαστικότερη

διείσδυση 5 2 .
Το σχέδιο του «Νέου Οργανισμού της Φιλανθρωπικής Εκπαιδευ­
τικής Εταιρείας εις την Αθήνα», το οποίο είχε υποβάλλει ο Korck στον
Καποδίστρια αποκαλύπτει τις προθέσεις του.
Έ ρ γ ο της Παιδαγωγικής αυτής Εταιρείας θα ήταν η διάδοση της
εκπαίδευσης και στα δύο φύλα μέσα όμως σε συγκεκριμένα οργανωτι­
κά πλαίσια. Το σχέδιο του Korck ήταν φιλόδοξο - προϋπόθετε τη διεύ­
ρυνση και την επέκταση της Νέας Εταιρείας στα ευρωπαϊκά κράτη
(Αγγλία, Γερμανία, Ελβετία και Γαλλία) — για την αύξηση των πόρων
της — και κυρίως την έγκριση και την υποστήριξη του Καποδίστρια.
Την επιτυχία του έργου αυτού ο εμπνευστής του σχεδίου Korck
ήθελε να στηρίξει στη σύμφωνη γνώμη του ελληνικού λαού. «Ως ξένος
— έγραφε — δεν ήθελον να κάμω το βήμα τούτο άνευ της επιδοκιμα­
σίας σας, κυρίως δε επειδή το αντικείμενον, το οποίον με οδήγησεν εις
την Ελλάδα, μου καθιστά την εμπιστοσύνην σας πλέον επιθυμητήν» 53 .
Η σαφής αυτή τοποθέτηση προσδιορίζει πόσο φιλόδοξα ήταν τα σχέ­
δια τους 5 4 .
Η μη ευόδωση του παραπάνω σχεδίου έστρεψε τότε το ενδιαφέρον
των ιεραποστόλων σε ένα άλλο ευαίσθητο και παρθένο πεδίο, στην
εκπαίδευση των θηλέων. Το γεγονός ότι αφοσιώθηκαν με ιδιαίτερο
ζήλο στην εκπαίδευση των θηλέων μπορεί να ερμηνευθεί από δύο
βασικούς λόγους. Ο πρώτος συνδέεται με το περιορισμένο ενδιαφέρον
από την πλευρά της πολιτείας για τη γυναικεία εκπαίδευση στη στοι­
χειώδη βαθμίδα της και την ανύπαρκτη μέριμνα της για μια μέση ,
ανώτερη , δηλ. εκπαιδευτική βαθμίδα. Οι ιεραπόστολοι κάτω από την
πίεση των γυναικείων οργανώσεων της Αμερικής ζώντας από κοντά
την ελληνική πραγματικότητα διαπίστωσαν ότι τα περιθώρια για δρά­
ση θα ήταν πολύ μεγαλύτερα αν αφοσιώνονταν σ' αυτόν τον τομέα
μονοπολώντας μάλιστα την προσφορά μιας ανώτερης εκπαίδευσης
στο γυναικείο πληθυσμό, στα δύο μεγαλύτερα την εποχή αυτή κέντρα
της χώρας, την Ερμούπολη και την Αθήνα.
Ο δεύτερος λόγος πιστεύουμε ότι βρίσκεται σε στενή συνάρτηση
με το πολιτιστικό επίπεδο, στο οποίο βρίσκονταν οι γυναίκες στην
Ελλάδα την περίοδο αυτή. Εάν κατόρθωναν να χειραγωγήσουν ιδεολο­
γικά το συντηρητικότερο στοιχείο του ελληνικού πληθυσμού, τις
γυναίκες, τότε οι ελπίδες για τη δημιουργία ευνοϊκότερου κλίματος για
218 Δ ΜΕΡΟΣ

το έργο τους θα ήταν περισσότερες. Εάν κατόρθωναν να αλώσουν την

εκπαίδευση του γυναικείου πληθυσμού, θα άνοιγε ο δρόμος να προ­
σπελάσουν το λαϊκό στοιχείο και θα μείωναν τις λαϊκές και κοινωνικές
αντιδράσεις στην αποστολή τους 5 5 .
Κάτω από αυτό το πρίσμα ερμηνεύεται η δημιουργία του μεγάλου
αριθμού σχολείων για τα κορίτσια σε πολλά μέρη της Ελλάδας.
Η επιλογή του γυναικείου πληθυσμού από τους ιεραποστόλους για
να περάσουν τα ξενόφερτα πρότυπα λατρείας, εκπαίδευσης και ζωής,
καθώς και η αναφομοίωτη μίμηση ξένων προτύπων από την «πυκνήν
εισδρομήν των ξένων παιδαγωγών», αποτελεί, κατά την άποψη μας, τη
σοβαρότερη ιδεολογική διάσταση στην εκπαίδευση των θηλέων κατά
τη διάρκεια της οθωνικής περιόδου.
Ό π ω ς έχουμε επισημάνει, η διείσδυση των ιεραποστόλων στην
εκπαίδευση μας αρχίζει από τη Σύρο (1827), όπου ο Josiah Breuer μαζί
με τους άλλους ιεραποστόλους (Anderson, Smith, Mary Reynolds),
πρωταγωνιστεί στην ίδρυση σχολείου, του οποίου τη διεύθυνση ανα­
λαμβάνει από το 1828 ο Korck, μέλος της αγγλικανικής αποστολής 5 6 .
Από το Δεκέμβριο του 1829 ως την άνοιξη του 1830, ο Korck
διευθύνει δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία και δύο Ελληνικά, αρρένων
και θηλέων αντίστοιχα, με πενταμελές διδακτικό προσωπικό, τρεις
δασκάλους και δύο δασκάλες.
Μετά τις αντιδράσεις της κοινωνίας της Σύρου 5 7 κατά του προτε­
σταντισμού ο Korck αναγκάζεται να απομακρυνθεί από τη διεύθυνση
του Σχολείου αρρένων και στη συνέχεια να εγκαταλείψει τη Σύρο. Το
έργο της ιεραποστολής συνεχίζεται από τον Hildner, ο οποίος από τον
Ιούνιο το 1830 οργανώνει και Νηπιαγωγείο, όπου φοιτούν αμέσως 50
58
νήπια , και από τον επόμενο χρόνο (1831) ιδρύει το γνωστό Φιλελλη-
νικόν Παιδαγωγείον .
Παράλληλα με τους ιεραποστόλους της Σύρου από την άνοιξη του
1828 βρίσκεται στην Ελλάδα και δραστηριοποιείται ως "agent" του
New York Ladies Greek Committee ο Jonas King, για να προωθήσει τα
«φιλολογικά, ηθικά και θρησκευτικά ενδιαφέροντα στην Ελλάδα» 59 .
60
Από τον Ιούλιο του 1828 που βρίσκεται στον Πόρο ως τα τέλη Αυγού­
στου του 1829 που ανοίγει σχολείο θηλέων στον Ά γ ι ο Νικόλαο της
61
Τήνου , ο King έχει επαφές με τον Καποδίστρια, το Βιάρο και τον
Μαυροκορδάτο και επισκέφτεται τα σχολεία της Πελοποννήσου, του
Πόρου και της Αίγινας 62 .
ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗΣ ΤΗΣ Ι Ε 219

Μετά από σύντομη παραμονή στην Τήνο, επειδή φοβάται ότι θα

ξεσπάσουν ταραχές 5 3 , έρχεται στην Αθήνα αναζητώντας ένα κατάλλη­
λο μέρος για να ιδρύσει σχολείο. Επειδή οι προσπάθειες του King για
την ίδρυση Κολεγίου ή Πανεπιστημίου (1831-1832) δεν καρποφορούν,
περιορίζεται στην επίβλεψη τεσσάρων εκπαιδευτικών καταστημάτων
που λειτουργούν στην Αθήνα με τη δική του συμβολή. Τα δύο από αυτά
είναι αλληλοδιδακτικά αρρένων με δασκάλους το Νικητόπουλο και το
Σκαπέσο και 94 και 93 μαθητές αντίστοιχα, το τρίτο, είναι σχολείο
θηλέων με δασκάλα την Αναστασία Καπηνάκη και με 63 μαθήτριες,
και το τέταρτο «σχολείον δια τους Έλληνας συγγραφείς», με δάσκαλο
το Δ. Σουρμελή και 37 μαθητές 64 .
Το 1831 όμως υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική χρονιά για την εκπαί­
δευση των θηλέων στην Ελλάδα, γιατί από το καλοκαίρι του 1831
αρχίζει την εκπαιδευτική του δράση στην Αθήνα το ζεύγος Hill 65 .
Ο Hill, μέλος της Domestic and Foreign Missionary Society
(DFMS), μαζί με τον Robertson και βοηθό τους για το τυπογραφείο τον
S. Bingham αναλαμβάνουν από το 1830 αποστολικό έργο στην Ελλάδα.
Μετά από τον πρώτο σταθμό τους στην Τήνο (Δεκ. 1830) έρχονται
στην Αθήνα (Ιούν. του 1831) μεταφέροντας εδώ το κέντρο της αποστο­
λής τους. Σύντομα όμως η αποστολή χωρίζεται. Ο Bingham επιστρέφει
στην πατρίδα του και ο Robertson μεταφέρει το τυπογραφείο του στη
Σύρο (1833), όπου η γυναίκα του, όπως είδαμε, ανοίγει σχολείο θηλέ­
ων, το οποίο λειτουργεί ως το 1838.
Αντίθετα, το ζεύγος Hill παραμένει στην Αθήνα και αρχίζει αμέ­
σως από τον Ιούλιο του 1831 το εκπαιδευτικό του έργο. Οι ισχυροί τους
προστάτες, η οικονομική ενίσχυση που δέχονται από το εξωτερικό, οι
66
ενθουσιώδεις Αμερικανίδες υποστηρίκτριες τους , η επίσημη ανα­
67
γνώριση του εκπαιδευτηρίου τους από τον ίδιο τον Όθωνα , η προ­
σωπική τους παιδαγωγική και διδακτική ευαισθησία, που εκφράζεται
68
με τη συγγραφή εγχειριδίων και την ίδρυση διάφορων τύπων σχολεί­
ων, για να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές ανάγκες (στοιχειώδες σχο­
λείο, για τα κορίτσια και αγόρια, επαγγελματικό, διδασκαλείο θηλέων,
σχολείο για την παραγωγή νηπιαγωγών, οικοτροφείο, εξωτερικές μαθή­
τριες), θα τους επιβάλλουν στην ελληνική κοινωνία.
Η μεγάλη αύξηση των μαθητριών της Σχολής Hill από το 183569
(400 εξωτερικές και 40 εσωτερικές, ακόμη και από την Αίγυπτο και την
Τουρκία, για να γίνουν δασκάλες), αναγκάζει τη Hill να καλέσει ως
220 Δ ΜΕΡΟΣ

βοηθούς της την αδελφή της Μάλιγκαμ και τη Μαρία Βαλδοβίνα.

Η έντονη δραστηριότητα των ιεραποστόλων προκαλεί και την
εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Στ ', στην οποία
συνδέεται ο προτεσταντισμός με τη μασονία 7 0 . Ως αποτέλεσμα όλων
των παραπάνω έχουμε τους λιθοβολισμούς στα σχολεία των Αμερικα­
νών στο ' Αργός, το κλείσιμο της Σχολής Hill (1842), την πολύκροτη
δίκη του King (1852), τους αφορισμούς, τις αλλεπάλληλες εγκυκλίους
του Υπουργείου Παιδείας μετά το 1850 που συνδέονται με τη διδασκα­
λία του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία μας, ενμέρει την
εγκύκλιο κατά της συμφοίτησης (1852), τον υποχρεωτικό εκκλησια­
σμό (1857) κ.ά. Αλλά ως το κυριότερο αντιστάθμισμα στην έντονη
δραστηριότητα των ιεραποστόλων θεωρούμε την ίδρυση της Φιλεκ­
παιδευτικής στην Αθήνα (1836-1837) με την οποία θα ασχοληθούμε
στο επόμενο κεφάλαιο και τη διατήρηση του ΑΔΗΣΚ στη Σύρο.
Μετά από την πρώτη φάση της διείσδυσης της ιδιωτικής πρωτο­
βουλίας, όπως προκύπτει και από τον πίνακα που ακολουθεί, λειτουρ­
γούν στην Ελλάδα την περίοδο αυτή (1836-37) τα παρακάτω δημόσια
και ιδιωτικά σχολεία αρρένων και θηλέων.

Πίνακας XI*

Περιοχές ΣΧΟΛ. ΔΗΜΟΤ. ΤΑΚΤΙΚΑ ΣΧΟΛ. ΚΟΙΝΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Αρρένων Μαθητές Θηλέων Μαθ/ριες Αρ. Σχολ. Αρ. Μαθ.

Αργολίδα 6 731 2 211 18 369
Υδρα 3 406 _ _ 7 194

Κορινθία — — — 15 253
Αχαΐα 3 345 _ _ ι 45
Κυλλωνία 2 177 _ _ _ —
Ηλεία 2 133 — — 5 216

Τριφυλία 1 137 _ _ 4 S 28

Ολυμπία 2 97 _ _ _ _

Πολία 3 228 — _ _ —
Μεσσηνία 3 273 _ _ _ —
Μαντηνεία 2 227 — — 8 364

Μεγαλόπολη — — — — 1 18
ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ! ΤΗΣ ΙΕ 221

Γορτυνία 4 232 13 514

Κυνουρία 6 543 — — 3 150
Λακεδαίμονος 3 178 — — — —
Λακωνία 4 238 — — — —
Αιτωλία 3 266 — — 3 44

Ακαρνανία — — — — — —
Τριχωνίδα — — — — 2 40
Ευρυτανία 2 147 — — δεν υπάρχουν στοιχεία
Φθιώτιδα 2 193 — — δεν υπάρχουν στοιχεία
Φωκίδα 2 314 — — δεν υπάρχουν στοιχεία
Βοιωτία 2 249 — — 3 85
Θήβα 1 106 — — — —
Αττική 7 852 3 169 10 257
Εύβοια 2 372 — — — —
Κάρυστος 2 226 — — 6 289
Τήνος 4 409 1 95 3 60
(υποδ.) Άνδρος 3 213 — — 6 113
Σύρος 9 1.154 1 123 6 288
(υποδ.) Κέα 2 260 — — — —

Νάξος 5 475 — — 1 55
Μήλος 4 360 — — Ι 20
Θήρα 7 572 — — 1 13
1 45 — — — —
2 46 1 18 — —

Προσθή κες
2 80 — — — —
Σε άλλους 18 δήμους — — — — 13 258
Επιδαύρου — — — — 5 90
Σύνολο 105 10.154 8 616 250 7.570
Γενικό Σύνολο Αρ. Σχολείων 113 — Αρ. μαθητών 18.340

Πηγή: Έκθεση Κοκκώνη 1837

222 Δ' ΜΕΡΟΣ

. Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, το 1836 τα σχολεία θηλέων δε

φθάνουν τα δέκα (ενώ η συμφοίτηση ισχύει μόνο στα νησιά) η κατανο­
μή κατά γεωγραφικά διαμερίσματα: Αργολίδα δύο (το ένα από την
κυβέρνηση και το άλλο από τους Αμερικανούς), Πάτρα ένα ιδιαίτερο,
Αίγινα ένα ιδιαίτερο, Αθήνα δύο, τα Σχολεία της Volmerange και της
Hill, Τήνο ένα και Σύρο δύο (το ένα διατη ρούμενο από το δήμο και το
άλλο του ιεραποστόλου Hildner). Η κατανομή αποκαλύπτει στη φάση
αυτή την άλωση της γυναικείας εκπαίδευσης από τους Αμερικανούς
ιεραποστόλους και γενικότερα από την ΙΕ. Έτσι στα 10 σχολεία που
λειτουργούν ένα μόνο σχολείο, το Σχολείο του Ναυπλίου, συντηρείται
από την κυβέρνηση, ένα είναι δημοσυντήρητο (Σύρο), ενώ τα υπόλοιπα
είναι ιδιωτικά.
Το 1839 παρατηρείται αύξηση στα σχολεία θηλέων, τα οποία φθά­
νουν τα 17. Εκτός από τα δύο σχολεία της ΦΕ, ανώτερο και κατώτερο,
που λειτουργούν στην Αθήνα, δημοτικά σχολεία ιδρύονται στη Χαλ­
κίδα, Τρίπολη και Πειραιά 7 3 . Το 1840 μετά τους πρώτους διορισμούς
απόφοιτων διαδασκαλισσών της ΦΕ, σχολεία θηλέων ιδρύονται στην
Ύδρα, Λειβαδιά, Ερμούπολη, Πάτρα, Λαμία και Άργος 7 4 . Εντύπωση
προκαλεί το γεγονός, ότι στην έκθεση Κοκκώνη του 1839 δεν αναφέ­
ρονται όλα τα σχολεία θηλέων που λειτουργούν στην Ερμούπολη.
Στην επόμενη δεκαετία που σημαδεύεται από τα πολιτικά γεγονό­
τα του 1843 και 1848 τα σχολεία των ιεραποστόλων παρουσιάζουν
αισθητή κάμψη και γενικά ο θεσμός των ξένων παιδαγωγών-διευθυ­
ντριών. Η Σχολή Hill κλείνει (1842)75 για δέκα σχεδόν χρόνια, ενώ ο
Robertson από το 1838 έχει διαλύσει το σχολείο του στη Σύρο. Αντίθε­
τα, παρατηρούμε συνεχή αύξηση των μαθητριών της ΦΕ και του Ανώ­
τερου Σχολείου Κορασιών στην Ερμούπολη.
76
Η Γαλλίδα Volmerange εκδιώκεται μετά από δεκαετή παραμονή
στη διεύθυνση του Ανώτερου Σχολείου της, και στη θέση της τοποθε­
τείται η Ελένη Πιτταδάκη, ενώ η Ελληνίδα Σεβαστή Μάνου διαδέχεται
τις Αγγλίδες αδελφές Κάνον, που εκδιώκονται από τη διεύθυνση της
ΦΕ.
Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και την πρόταση των υπουργών
Θεοχάρη και Φιλίππου Ιωάννου (1840 και 1842) για την ίδρυση Ανώτε­
ρου Δημόσιου Σχολείου θηλέων στην Αθήνα που απέβλεπε, όπως ομο­
λογείται, στην αποδέσμευση της διοίκησης από το καθεστώς που αρχί­
ζει να δημιουργεί το Ανώτερο Σχολείο της ΦΕ, όλα δείχνουν ότι οι
ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ Aitila ΥΙΗ1 ΤΗΣ Ι Ε 223

πολιτικές ζυμώσεις και οι ιδεολογικές αναζητήσεις έχουν τον αντίκτυ­

πο τους και στην εκπαίδευση των θηλέων.
Από το 1838, δειλά στην αρχή, εμφανίζεται η δράση των καθολι­
κών. Έτσι μετά την παραχώρηση άδειας στον καθολικό ιερέα Σαρκο-
λόγο, πνευματικό του Όθωνα, στις 25 Ιουλίου 1838 ', ιδρύεται σχο­
λείο και οικοτροφείο στη Χίο (1848) από τις αδελφές του τάγματος
Saint Joseph. Στην Αθήνα η δραστηριότητα τους αρχίζει το 1856, και
στον Πειραιά το 1859, γιατί το σχολείο των Αθηνών αριθμούσε ήδη
200 μαθήτριες 7 8 . Στο τέλος της δεκαετίας του 1850 το ίδιο τάγμα διατη­
ρεί σχολεία θηλέων στη Σύρο, Βόλο και Λαύριο 79 . Από το 1848, όμως
και ως το τέλος της οθωνικής περιόδου τα ιδιωτικά σχολεία αρρένων
και θηλέων, κυρίως με Έλληνες επιχειρηματίες, είναι εκείνα που
αρχίζουν τη δράση τους και η οποία θα συνεχιστεί αμείωτη ως τις
μέρες μας. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι την τελευταία δεκαετία της
οθωνικής περιόδου λειτουργούσαν: α) στην Αθήνα: τα σχολεία της
Μαρίας Korck 8 0 , η Σχολή Hill, το Ελληνικόν Σχολείον του Δανιήλ και
της Ασπασίας Σουρμελή (1856)81, η ΦΕ, το Παρθεναγωγείο του Ι. Σιώ-
του (1859)82, το Παρθεναγωγείον της Ειρήνης Χρυσικοπούλου (1861)83,
β) στην Πάτρα: το Παρθεναγωγείο Βορέλη (1854), το Αχαϊκόν Παρθε­
ναγωγείον (1859)84, γ) στην Ερμούπολη: τα Παρθεναγωγεία Μαγκάκη
και Ι. Κονταρίνη.
Έτσι, στα 10 ανώτερα ιδιωτικά παρθεναγωγεία θηλέων και σε ένα
πλήθος από κατώτερα, που πολλά λειτουργούν χωρίς την άδεια της
κυβέρνησης, το κράτος αντιπαραθέτει τα 52 δημοτικά του σχολεία και
το ΑΔΗΣΚ στην Ερμούπολη, όπως προκύπτει από τους πίνακες που
ακολουθούν.
224 Δ' ΜΕΡΟΣ

Πίνακας XII

Μαθητές και μαθήτριες δημόσιων, μαθητές και μαθήτριες ιδιωτικών

και η αναλογία κάθε κατηγορίας προς το σύνολο (δημόσιων και
ιδιωτικών).

(Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση)

Μαθητές και Μαθητές και Δημοσίων Ιδιωτικών

Έτος Μαθήτριες Μαθήτριες Σύνολο % %
Δημοσίων Ιδιωτικών
1856 35.274 16.323 51.597 68,4% 31,6%
6.323 41.597 84,8% 15,2%
1866 52.583 12.222 64.805 81,1% 18,9%
4.222 56.805 92,6% 7,4%

Πηγή: Εκθέσεις Χ. Χριστόπουλου (1856) και Δ. Δρόσου (1866).

Ο υπολογισμός έχει γίνει με βάση το συνολικό αριθμό των μαθητών

και μαθητριών των ιδιωτικών σχολείων. Στα ιδιωτικά έχουν συμπερι­
ληφθεί και τα γραμματοδιδασκαλεία στην πρώτη οριζόντια στήλη.

Πίνακας XIII
Μαθητές και μαθήτριες της Ιδιωτικής Μέσης Εκπαίδευσης

(Ελληνικά - Γυμνάσια)

Αριθμός Σχολείων Αριθμός μαθητών και

μαθητριών
Έτος Αρρένων Θηλέων Σύνολο Αρρένων Θηλέων Σύνολο
1856 10 5 15 406 480 886
1866 6 7 13 350 680 1030

Πηγή: Εκθέσεις Χ. Χριστόπουλου (1856) και Δ. Δρόσου (1866).

ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ! ΤΗΣ Ι Ε 225

Με το σύντομο χρονικό που παραθέτουμε δεν εξαντλείται το θέμα

της διείσδυσης της ΙΕ στην Ελλάδα κατά την οθωνική περίοδο. Η
παράθεση των στοιχείων τεκμηριώνει την άποψη ότι η εκπαίδευση των
θηλέων κατά την οθωνική περίοδο υπήρξε υπόθεση αστική και ιδιωτι­
κή με χαρακτήρα ταξικό - υπήρξε ακόμη προπύργιο ποικίλων ιδεολο­
γιών, που ενώ αφύπνισε από τη μια πλευρά το ενδιαφέρον για τη γυναι­
κεία εκπαίδευση, ανέστειλε από την άλλη τη διάδοση της δημόσιας
εθνικής εκπαίδευσης.

Οι πόλοι έλξ-ης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων

Οι πληροφορίες και τα σχόλια σε εφημερίδες και περιοδικά της

εποχής σχετικά με τη λειτουργία των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων δεν
αποτελούν παρά ένα είδος διαφήμισης για το ήθος των ιδρυτών, την
ευάερη θέση των εκπαιδευτηρίων τους, την υπεροχή του διδακτικού
προσωπικού και των μεθόδων διδασκαλίας που ακολουθούν.
Αντίθετα οι σπάνιοι και αόριστοι υπαινιγμοί που κάνει η διοίκη­
ση για την ποιότητα της εκπαίδευσης των θηλέων αφήνουν να διαφανεί
μια κατάσταση δυσμενής σε σχέση με αυτή που προβάλλεται χωρίς να
είμαστε σε θέση να την προσδιορίσουμε.
Το κράτος αποδέχεται ευχαρίστως την ιδιωτική πρωτοβουλία και
εγκρίνει την ίδρυση σχολείων. Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία με ακρι­
βείς αριθμούς διδασκόντων και διδασκομένων, και πληροφορίες για
την ποιότητα του διδακτικού έργου τους. Ακόμη και για τις υπότροφες,
που σπουδάζουν με έξοδα της κυβέρνησης, τα στοιχεία είναι ασαφή.
Κατανάγκην λοιπόν πηγή για να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη
λειτουργία των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων και οικοτροφείων και τη
ζωή των εκπαιδευομένων μαθητριών παραμένουν οι κανονισμοί, τα
πρακτικά λειτουργίας των σχολείων και τα σχόλια του τύπου.
Σύμφωνα λοιπόν με τις παραπάνω πηγές όλα τα ιδιωτικά εκπαιδευ­
τήρια, ελληνικά και ξένα με μικρές διαφοροποιήσεις, στήριξαν την
85
προσέλευση της πλούσιας πελατείας τους σε πέντε πόλους έλξης.
1. Ο κυριότερος ήταν η παροχή «ηθικής, διανοητικής και θρη­
σκευτικής μόρφωσης» στις μαθήτριες μέσα από ένα σύστημα αυστη­
ρής επιτήρησης και πειθαρχίας, που θα τις έκανε φιλόστοργες θυγατέ­
ρες και καλές συζύγους και νοικοκυρές 8 6 . Οι παραπάνω στόχοι κρίθη­
καν απαραίτητοι, για να πείσουν τους υποστηρικτές της «κατ' οίκον»
226 Δ' ΜΕΡΟΣ

εκπαίδευσης, ότι οι κοινά αποδεκτές αξίες και τα πρότυπα που έπρεπε

να στηρίζουν το κύρος της οικογένειας καλλιεργούνται στα Παρθενα­
γωγεία με αυστηρή προσήλωση. Οι τρόφιμες ασκούνταν στη φιλαν­
θρωπία, την καλλιέργεια αισθημάτων 87 , τη συναισθηματική αφοσίωση
και διδάσκονταν την περιφρούρηση του οικογενειακού πλούτου.
Με το αξίωμα ότι «τίποτε δεν πρέπει να ξεφεύγει από το μάτι της
διεύθυνσης 88 , για να επιτευχθεί η πειθαρχία», οι κανονισμοί προβλέ­
πουν ποινές, ειδικό προσωπικό 8 9 και ένα κατάλογο από υποχρεώσεις
και απαγόρευσες 90 .
2. Η εμφάνιση και ο εξοπλισμός των διδακτηρίων. Τα ιδιωτικά
εκπαιδευτήρια δε διέθεταν στην αρχή κτίρια άξια λόγου. Ας αναφέ­
ρουμε για παράδειγμα τη Σχολή Hill 91 , που εγκαταστάθηκε στην αρχή
στο υπόγειο ενός παλιού ενετικού πύργου στη βόρεια πλευρά της Ακρό­
πολης, και τις αλλεπάλληλες μετακινήσεις των σχολείων της ΦΕ από
έλλειψη χώρου.
Χρόνο όμως με το χρόνο τα εκπαιδευτήρια απέκτησαν ιδιόκτητα
πολυτελή και υγιεινά οικήματα.
Ο Αρσάκης ήθελε το σχολείο της ΦΕ «ωραίον και επαρκές προ­
καλούν την προσοχήν των ξένων και την ελπίδα των ομογενών» 92 . Και
πράγματι το αποτέλεσμα από τη μεγάλη χρηματική του συνεισφορά
και τις φροντίδες του διοικητικού συμβουλίου υπήρξε εντυπωσιακό.
Η Σχολή Σουρμελή «το πρωτότυπον τούτο Παρθεναγωγείον
περιελάμβανε και ευρεία αίθουσα χορού μετά σκηνής εις το βάθος
93
προς διδασκαλίαν δραμάτων» .
Τα ιδιωτικά σχολεία προσπαθούν να ανταποκρίνονται και στους
όρους της υγιεινής. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την αγγελία της
Σχολής Π. Κωνσταντινίδη: «... η αθλιότης των υπό ενοίκιον καταστη­
μάτων, άλλων μεν εχόντων δωμάτια μικρά, άλλων τε εστερημένων
αυλής κτλ. με ανάγκασε κατά το παρελθόν έτος να οικοδομήσω εξ
ιδίων και κατάστημα ευρύχωρον, ευάερον, κεντρικόν, έχον και εκτετα-
μένην αυλήν, κήπον, κτλ... κ.ά. Της φυσικής δε αγωγής ουχ ήττον
επιμελούμενος κατασκεύασα εν τη αυλή της σχολής και γυμναστή-
ριον, εν ω εκτός της τακτικής διδασκαλίας της Γυμναστικής θέλουσι
94
εκτελείσθαι και σωμασκίαι ελεύθεραι υπό την επιτήρησίν μου» .
3. Ειδικά μαθήματα. Ιδιαίτερη προβολή και έμφαση δινόταν στη
διδασκαλία των ξένων γλωσσών με ξένους δασκάλους 95 , στη διδασκα­
λία «μουσικής και ωδικής δια κλειδοκυμβάλου», στα εργόχειρα, στην
εθιμοτυπία 96 και το σχέδιο.
ΣΥΝ ΓΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΓΗΣ ΔΙΕΙΣΔΥΣΗΣ ΤΗΣ Ι Ε 227

Η παράδοση αυτών των μαθημάτων στο γυναικείο πληθυσμό είναι

πολύ παλιά. Ξανακέρδισε όμως τη θέση της και στις παιδαγωγικές
θεωρίες του 18ου αι., οι οποίες μεταβιβάστηκαν και στον επόμενο αιώ­
να χωρίς να βρεθεί άλλη ερμηνεία παρά μόνο ότι ο χαρακτήρας αυτών
των γνώσεων ταιριάζει στο γυναικείο φύλο. Τα μαθήματα αυτά δε λεί­
πουν από κανένα σχέδιο ή πρόταση αγωγής. Μερικοί φροντίζουν να τα
παρουσιάζουν και σαν μια εξασφάλιση και ένα πόρο ζωής σε περίπτω­
ση οικονομικής καταστροφής ή χηρείας.
4. Διδακτικό προσωπικό. Εκτός από τη διεύθυνση ή την υποδιεύ­
θυνση που την ανέθεταν πάντα σε γυναίκα, το υπόλοιπο διδακτικό
προσωπικό στις ανώτερες τάξεις το αποτελούσαν καθηγητές 9 7 των
δημοσίων γυμνασίων ή του Πανεπιστημίου, ενώ για τη διδασκαλία των
ειδικών μαθημάτων χρησιμοποιούσαν ξένους δασκάλους και δασκά­
λες. Οι Ελληνίδες δασκάλες περιορίζονταν στις κατώτερες τάξεις και
συνήθως ασκούσαν την επιτήρηση και τον έλεγχο των μαθημάτων ως
επιμελήτριες.
5. Δημόσιες εξετάσεις. Ημέρες δόξας και επίδειξης για τα ιδιωτι­
κά εκπαιδευτήρια αποτελούσαν οι δημόσιες εξαμηνιαίες εξετάσεις
τους και ιδιαίτερα οι εξετάσεις του Ιουνίου 98 .
Μέσα στις δαφνοστόλιστες αίθουσες των Παρθεναγωγείων, μπρο­
στά στις αρχές του τόπου", τους γονείς, φίλους και συγγενείς επιδει­
κνύονταν «οι αγλαοί καρποί», προκαλώντας ικανοποίηση στην πολι­
τεία, συγκίνηση στους γονείς και κύρος στους επιχειρηματίες και την
ιδιωτική εκπαίδευση.
228 4' ΜΕΡΟΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΕΡΟΥΣ Δ ' (207-227)

Ι. Ιδιωτικά σχολεία υπήρχαν στην Ελλάδα και πριν από το 1830. Μερικά μάλιστα
από αυτά είχαν ιδρυθεί το 17ο και 18ο αιώνα. Ο Τρ. Ευαγγελίδης αναφέρει ιδιωτικά
σχολεία στην Πελοπόννησο, Αθήνα, Μεσολόγγι, Θεσσαλονίκη, Κόνιτσα, Γιάννενα,
Σέρρις, Φιλιππούπολη, Ανδριανούπολη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη. Ευαγγελίδης,
ό.π , σ Ι κεξ.
2. Πληροφορίες για τα γραμματοδιδασκαλεία βλ. α) στην Έκθεση Κοκκώνη του
1837, ό.π. Ο Κοκκώνης για τον περιορισμό των «ακαταλλήλων τοιούτων Σχολείων»
«εστοχάσθη αναγκαίον να εισαχθώσι και εις τα τακτικά Σχολεία, τα Εκκλησιαστικά
τοιαύτα, τα οποία μελετώντες δις της εβδομάδος οι μαθηταί δύνανται να κανοναρχώσιν
εις τας εκκλησίας προς ευχαρίστησιν των γονέων, οίτινες στοχάζονται ότι μόνον οι
Γραμματοδιδάσκαλοι έχουν τούτο το πλεονέκτημα, β) Στην Έκθεση Χριστόπουλου
(1856). Ο Χριστόπουλος γράφει «κατά τα εξαγόμενα εκ προτέρων δημοσίων εκθέσεων
και εγγράφων, άτε μεν των π α ρ ' εμού ζητηθεισών πληροφοριών συμπληρωθεισών
εισέτι, υπάρχουσι κατά τους μάλλον απηκισμένους δήμους... και ενιαχού των πόλεων,
περί τα 300 γραμματοδιδασκαλεία, συντηρούμενα δια διδάκτρων, εις α φοιτώσιν, ως εκ
προηγουμένων δεδομένων συνάγομεν ωσεί 10.000 μαθηταί και μαθήτριαι». Δηλ. φοιτού­
σε στα γραμματοδιδασκαλεία το 20% των μαθητών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης.
Στα γραμματοδιδασκαλεία διδασκόταν μόνο λίγη ανάγνωση, γραφή και πρακτική
αριθμητική με τη συνδιδακτική μέθοδο, γ) Βλ. Έκθεση Δρόσου (1866) «Σημείωσις:
Υπάρχουσι και γραμματοδιδασκαλεία ιδιωτικά πολλαχού, αλλά ταύτα εκλείπουσι καθ '
όσον συσταίνονται νέα δημοτικά Σχολεία, υπολογίζεται δε ότι φοιτώσι και εις αυτά
έως 8.000 μαθηταί- ώστε το όλον των εν Ελλάδι μαθητών ανέρχεται κατά το έτος 1866
εις σχεδόν 76.000».
3. Χρ. Ευελπίδης, Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος, Εγκνκλοπαιδικόν Λεξικόν,
Ήλιος, τόμ. 7, Ελλάς, σ. 1421. Ακόμη Λέφας, ό.π., σ. 10.
4. Σ. Μπουζάκης, Παιδεία και Παραγωγή, Σοσιαλιστική Παιδεία, 5, Σεπτ. 1983,
σ. 6-7. Μέχρι το 1879 η βιομηχανική ανάπτυξη ακολουθεί βραδύτατους ρυθμούς. Βλ.
Β. Φίλιας, Η κοινωνία και η εξουσία στην Ελλάδα, Αθήνα 1974, σ. 178.
5. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή—ο κοινωνικός ρόλος των εκπαι­
δευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Paris 1975. Για την Ελλάδα, Θεμέλιο,
Αθήνα 1977, σ. 232.
6. Λέφας, ό.π., σ. 10.
7. Το 1830 ο αστικός πληθυσμός είναι 110 χιλ. σε σύνολο 750 χιλ., δηλ. το 1/7
του συνολικού πληθυσμού. Το 1870 η αναλογία έχει μεταβληθεί ουσιωδώς: αστικός
πληθυσμός 250.000 σε σύνολο 1.460.000· από το 1880 η αναλογία μεταβάλλεται σε
όφελος του αστικού πληθυσμού. Το 1879 ο αστικός πληθυσμός ανέρχεται σε 17,7%, ο
ημιαστικός στο 9,9%. Οι εργάτες της βιομηχανίας δεν ξεπερνούν το 15% του αστικού
πληθυσμού. Φίλιας, ό.π., σ. 171 και 178.
8. Ο κάθε πολίτης είχε δικαίωμα να προσλάβει ιδιαίτερο δάσκαλο ή δασκάλα για
τη μόρφωση των παιδιών του. Βλ. 1) άρθρο 7, παρ. 2 του διατάγματος για την οργάνω­
ση των Δημ. Σχολείων, ό.π., 2) ΠΒ 1877-78, σ. 52-66.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 229

9. Εράνους τέτοιας μορφής αναφέρει ο Ευαγγελίδης σε πολλούς δήμους. Ό.π., σ.

320, 321, 347 και 348. Βλ. ακόμη Δασκαλάκης ό.π.
10. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 48 κεξ. Βλ. επίσης εδώ σημ. 13.
11. Ό.π., σ. 485.
12. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στη δεκαετία του 1850 ιδρύονται το Ελληνικό
Εκπαιδευτήριο του Ε. Παπαδόπουλου (1849), το Παρθεναγωγείο Σουρμελή και η Σχο­
λή Μανούσου (1856). η Σχολή Κωνσταντινίδη (1858).
13. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 485 και 492. Αξίζει να αναφερθεί εδώ το παρακάτω από­
σπασμα από τα ΠΦΕ στις 4 Ιαν. 1844 σ. 10-11. «πρέπει ενταύθα να ομολογήσωμεν ότι
οι εκτός της Ελλάδος ομογενείς εφάνησαν θερμότεροι ζηλωταί της Ελλάδος παρά
ημάς τους εαυτούς... Ει τοιούτου ζήλου ηγέρθη η μεγαλοπρεπής εκείνη οικοδομή του
Πανεπιστημίου: εκ τούτου ζήλου εγείρεται μετ ' ολίγον απέναντι του Πανεπιστημίου
και το μέγα διδασκαλείον ιων Ελληνίδων εκ τούτου ζήλου ηγέρθη και εκκλησιαστι-
κόν σπουδαστή ριον».
14. Αυτ., σ. 232 και 238.
15. Μόλις στην απογραφή του 1879 εμφανίζεται στις στατιστικές ένας διαχωρι­
σμός ανάμεσα στον αστικό πληθυσμό και τον πληθυσμό της υπαίθρου. Τσουκαλάς,
ό.π., σ. 165, πίνακας 13.
16. Λέφας, ό.π., σ. 10.
17. Η. Τσαούσης, Η κοινωνία του ανθρώπου, Gutenberg, Αθήναι 1984, σ. 258 κεξ.
18. Φατσέας, ό.π., Α' μέρος, προοίμιον, σ. β' Βλ. ακόμη και Δ. Παπαμάρκος,
Περί του σκοπού της Εκπαιδεύσεως της Ελληνίδος νεολαίας, εν Κέρκυρα 1885, σ. 104.
19. Μεταλληνός, Το ζήτημα..., ό.π., σ. 407. «Ουδέποτε ηδυνήθη το Έθνος σύσ-
σωμον να λάβει θέσιν έναντι των παντός είδους ξένων ρευμάτων, αφήνων τουναντίον
εαυτό να παρασύρεται εις την δίνην των ξένων ιδεολογιών και συμφερόντων». Βλ. και
Ε. Παπαδόπουλος, Ν. Πανδώρα, φ. 388, 1866, ό.π., σ. 107-119. «Η Ελλάς ελευθερωθεί-
σα έλαμψεν δι ' επισάκτου πολιτισμού και ικανότητος» και πιο κάτω «Ο προς την
μάθησιν ξένων γλωσσών ζήλος, και μάλιστα της γαλλικής, δεν πηγάζει εκ φιλομά­
θειας, άλλα' εκ τίνος ροπής προς ξενόζηλον επίδειξιν και ψιττακισμού».
20. Βλ. σ. 96 εδώ.
21. Φατσέας, ό.π., μέρος Β', σ. 36 και Στ. Εαλάτης, Ιστορία της εν Αθήναις
Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από της ιδρύσεως μέχρι του 1936, Αθήναι 1957 (δακτυ­
λογραφημένη).
22. Φίλιας, ό.π., σ. 171. Εια το ρόλο της γυναίκας ως φύλακα του οικογενειακού
πλούτου βλ. τους διοργανισμούς της ΦΕ και των άλλων Παρθεναγωγείων.
23. Ν. Καζάζης, Η γυνή εν τη κοινωνική οικονομία, Ημερολόγιον Σκόκου, 1889,
σ. 156.
24. Me. Graw Hill, A Cultural History of Education, Harold Benjamin Consulting
Editor, New York and Lodnon, 1974, σ. 400.
25. «Την υπέρ των γραμμάτων και σχολείων εποπτείαν και φροντίδα τούτων η
εκκλησία ήσκει ουχί συνιστώσα μόνον ουχί μόνον την ίδρυσιν ευλογούσα, αλλά
παρακελευομένη προς σπουδήν των γραμμάτων, και παρορμώσα προς ανίδρυσιν
εκπαιδευτηρίου τινός υπό χρονικής επήρειας εις νάρκωσιν περιπεσόντος». Βλ. Μ.
230 Δ - MFPOL

Γεδεών, Η Πνευματική κίνησις του γένους κατά τον 10 και 11 αιώνα, Ερμής, Αθήνα
!976, σ. 222.
26. Δημαράς, ό.π., σ. 49.
27. Ό.π., σ. 64.
28. Λέφας, ό.π., σ. 275^6.
29. Τζουμελέας, ό.π., σ. 124.
30. Ως το 1867 βλ. α) την εγκύκλιο της 10ης Σεπτ. του 1852 του υπουργού Βλάχου
με την οποία η πολιτεία προσπαθεί να θέσει τέρμα στη μικτή φοίτηση- παρόλο που δεν
αναφέρεται μόνο στα ιδιωτικά σχολεία αυτά όμως κυρίως πρέπει να θίγει. Βλ. σ. 11 εδώ.
Ενισχυτικά στοιχεία για την παραπάνω άποψη είναι η εντονότατη διαμαρτυρία του
Hill στο βασιλιά στην επιστολή του της 17 Νοεμβρ, 1852. ΓΑΚ, φ. 58, υποφ. 27 και β)
έκθεση του υπουργού Χριστόπουλου (1855-6) «να ορισθώσιν ακριβέστερον και λεπτο-
μερέστερον αι περί καταστημάτων τούτων υφιστάμενοι διατάξεις...» «ως άφευκτος ή
σύντονος και αυστηρά αυτών επιτήρησις όπως μη εκ της κερδοσκοπικής φύσεως
αυτών παρασυρόμενα παρεκκλίνωσι της διαγεγραμμένης αυτοϊς οδού και εκπίπτουσιν
εις επιδείξεις επαγωγούς προς βλάβην των εν αυτοίς διδασκομένων». Οι παραπάνω
παρατηρήσεις παρά τη φαινομενικά αυστηρή γλώσσα δεν μπορούν να πείσουν γιατί
στο ίδιο κείμενο έχει προηγηθεί η διαπίστωση του υπουργού ότι η ΙΕ είναι «ευάρεστον
και απαραίτητον δείγμα προόδου». Βλ. Έκθεση Χριστόπουλου, Εφημερίς των Φιλο­
μαθών, τχ. 201 και 202, 16 Μάρτ. 1857, σ. Ι-10. γ) Τις αοριστολογίες και γενικότητες
του υπουργού Δρόσου (1866) «Το Υπουργείον προσέχει πάντοτε μη ποτέ επικράτηση η
κερδοσκοπία» Βλ, Έκθεση Δρόσου, Εφημερίς των Φιλομαθών, αρ. 619-615, 1866, σ.
12.
31. Η ανησυχία του κράτους έγινε πιο έντονη μετά το κλείσιμο του Δα (1867) γιατί
τότε η ΙΕ πήρε ιδιαίτερα μεγάλες διαστάσεις. Χαρακτηριστική η εγκύκλιος της 15ης
Σεπτ. 1871: «Το περί συστάσεως ιδιωτικών σχολείων αντικείμενον εφείλκυσεν ουκ εν
παρέργω την προσοχήν ημών, παρατηρούντων ότι από τίνος μάλιστα χρόνου τοσούτου
πλήθος τοιαύτης φύσεως αιτήσεων επισωρεύεται καθ' ημέραν εις το Υπουργείον ου
προίστάμεθα, ώστε αν η αυτή ρύμη εξακολούθηση, το αποτέλεσμα δύναται να θεωρηθή
από τούδε βέβαιον τούτο δε έσται η παραλυσία ου μόνον των δημοσυντηρήτων, περί
των οποίων οφείλομεν ιδίως να μεριμνώμεν, αλλά και αυτών των ιδιοσυντηρήτων
δημοτικών σχολείων, των πλείστων εκ των οποίων ο καθ' αυτό σκοπός είναι να ουδε-
τερώσωσιν, είτε υπό κερδοσκοπίας, είτε έστιν ου και υπό ατομικής αντεκδικήσεως.
Την ενέργειαν των δημοσυντηρήτων, από την οποίαν αγωνίζονται παντοιοτρόπως ν '
αποσπώσι βαθμηδόν τους μάλλον προκεχωρημένους μαθητάς, εκμεταλλευόμενοι την
ακρισίαν και κουφότητα πολλών γονέων. Οφείλοντες να θέσωμεν τουλάχιστον φραγ-
μόν τινά εις τον ακάθεκτον τούτον ρουν της γραμματεμπορίας, παραγγέλλομεν υμίν
οσάκις αίτησις περί συστάσεως ιδιωτ. σχολείου παρά του Υπουργείου το άρθρον 60
του περί Δημοτικών Σχ...». Βλ. Δημαράς, ό.π., σ. 210-211.
32. Βλ. τις εγκυκλίους της 15ης Σεπτ. 1871, 11ης Σεπτ. 1873, της 4ης Μάρτ. 1876,
της 12ης Αυγ. 1874, της 15ης Σεπτ. 1884 κ.ά. που καταγγέλλουν πλήθος από παραβά­
σεις των ιδιωτικών σχολείων και στηλιτεύουν τον κερδοσκοπικό τους χαρακτήρα. Βλ.
ακόμη και τα νομοσχέδια Μίληση (Πρακτικά συζητήσεων της Βουλής, Συν. Γ,Δ, περ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 231

Ζ' 1877- 1878) και Αυγερινού (1880) τα οποία παρόλο που δεν ψηφίστηκαν αποκαλύ­
πτουν την πρόθεση για μια πληρέστερη νομοθετική αντιμετώπιση σχετικά με την
ίδρυση και λειτουργία των ιδιωτιών. Στο πρώτο από τα δύο νομοσχέδια (στα άρθρα 41
και 48) υπάρχουν πρόσθετες διατάξεις για τα ετερόδοξα σχολεία στις οποίες τονίζεται
ότι τα ιερά γράμματα πρέπει να τα διδάσκει ορθόδοξος δάσκαλος. Βέβαια κάτι ανάλογο
όριζε και το Δ/μα της 5/17.7.1834 «Περί διδασκαλίας και Κατηχήσεως» ..., «αρχή όμως
η οποία κατά κανόνα δεν τηρήθηκε, Βλ. Γ. Μεταλληνός, Η κατά την Ανατολήν Δύσις,
Σύναξη, τχ. 8, Φθινόπωρο 1983, σ. 49. Στο ίδιο νομοσχέδιο Μίληση επίσης ειδικές
διατάξεις για τις μεταγραφές των μαθητών από τα δημόσια στα ιδιωτικά και το αντίθε­
το (άρθρο 230), όπως και για τους «κατ ' οίκον εν Ελλάδι διδαχθέντας υπό Καθηγητών
ανεγνωρισμένων» (άρθρα 160 και 162). Στο άρθρο 164 εκφράζεται δυσπιστία για την
παρεχόμενη από τα ιδιωτικά μόρφωση με την απαγόρευση να μην εκδίδεται απολυτή­
ριο γυμνασίου από τα ιδιωτικά. Το νομοσχέδιο δηλ. απαγόρευσε στην ουσία τη
σύσταση καταληκτικής τάξης. Βέβαια και αυτές οι ρυθμίσεις είχαν προβλεφτεί με το
Δ/μα της 31ης Δεκ. 1856 «Περί Σχ. και Γυμν.» - όπως φαίνεται από τη διαμαρτυρία του
επιμελητή του Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου — αλλά δεν είχαν ισχύσει. Βλ. ΓΑΚ φ. 58,
υποφ. 27. Στο δεύτερο νομοσχέδιο, το νομοσχέδιο Αυγερινού (1880) επισημαίνονται οι
αδυναμίες στην ιδιωτική εκπαίδευση των θηλέων. Ο συντάκτης του νομοσχεδίου
ασχολείται κυρίως με τα ανώτερα Παρθεναγωγεία. Και σε αυτό το νομοσχέδιο για τα
ετερόδοξα Παρθεναγωγεία, υπάρχει η δέσμευση μόνο ως προς τη διδασκαλία των
θρησκευτικών μαθημάτων. Βλ. Πρακτικά Συζητήσεων της Βουλής, Σύν. Α,Β, Περ. Η ' ,
1879-1881, σ. υλε-υξ.
33. Θα διακινδυνεύσω την παράθεση των πληροφοριών και των στατιστικών
δεδομένων της περιόδου, παρόλο που τα στοιχεία είναι ελλιπή και αρκετά ασαφή,
περισσότερο ως ενδεικτικών και λιγότερο ως αποδεικτικών στοιχείων.
34. Παρά τη διακοπή της λειτουργίας της Σχολής Hill για 10 περίπου χρόνια η
σημασία της δε μειώνεται.
35. Μετά την ίδρυση του ιεραποστολικού κέντρου στη Μάλτα (1816) Αμερικανοί
και άλλοι ιεραπόστολοι είχαν περιοδεύσει διερευνητικά στην Ελλάδα και Τουρκία,
για να ενημερώσουν τις Εταιρείες τους για την κατάσταση που επικρατούσε και για τις
δυνατότητες που είχαν να πραγματοποιήσουν τους σκοπούς τους. Μεταλληνός, Το
ζήτημα της μεταφράσεως, ό.π., σ. 71.
36. Τους πρώτους Αμερικανούς ιεραποστόλους έστειλε η Εταιρεία ABCFM "Α-
merican Board of Commissioners for foreign Missions" στη Μεσόγειο και Ασία* η
αποστολή αυτή με τους Pliny Fisk (1792-1825) και Levi Parsons (1792- 1822) περιλάμ­
βανε και την Ελλάδα. Οι δυο ιεραπόστολοι έμειναν λίγους μήνες στη Χίο, όπου έμαθαν
και Ελληνικά καθοδηγούμενοι από το Βάμβα, ΒΛ. Glogg R., ο Parsons kai ο Fisk στο
Γυμνάσιο της Χίου το 1820, Ο Ερανιστής, ix. Ε ' , τχ. 30 (1967), σ. 176-193.
37. Μεταλληνός, ό.π., σ. 72. Ο ίδιος συγγραφέας επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Η
κίνησις αυτή του Προτεσταντισμού είχε ποικίλα κίνητρα, και δη και όχι μόνον ευρύ­
τερα θεολογικά, αλλά και εκκλησιαστικά ομολογιακά, και πολιτικά και πολιτιστικά»,
αυτ., σ. 59.
38. Στην ίδρυση των σχολείων «έβλεπον γενικώς οι Μισσιονάριοι την εξασφάλι-
232 Δ MEPOl

σιν μονιμωτερας και δυναμικότερος παρουσίας αυτών εν Ελλάδι» αυτ , σ 76 Οι

προσπάθειες μα την ίδρυση ελληνικών σχολείων απο τους ιεραποστόλους είχαν αρχί­
σει απο το 17 α ι , αυτ , σ 75
39 Οι ιεραπόστολοι ίδρυσαν στην Ελλάδα μόνον ενα τυπογραφείο «το εξ Αμερι­
κής φιλελ) ηνικον Τυπογραφειον», το οποίο λειτουρηγσε απο το 1831-1837 σε τρία
διαφορετικά μέρη την Τήνο Αθήνα και Σύρο ιδρυτές και διευθυντές του ήταν Αμερι­
κάνοι, μέλη της Domestic and Foreign Missionary Society, DFMS Βλ Σοφή Παπαγε-
ωργιου, Το εξ Αμερικής Φιλελληνικον Τυπογραφειον, Ο Ερανιστής, τομ 14 Αθήνα
(1977) σ 77 Βλ ακόμη της ίδιας, Δυο Αμερικάνοι ιεραπόστολοι στη Μάνη, Πρακτικά
Α Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τομ Γ , Σπάρτη (1975), 1976 σ
22 27
40 Ο Μεταλληνος αναφέρει τον Hartley ως τον πρώτο ιεραπόστολο που ήρθε
στην Ελλάδα Μετα?>ληνός, Το ζήτημα , ο π σ 72
41 Απο τον Leeves ιδρύθηκαν αλληλοδιδακτικά σχολεία θηλέων στην Κέρκυρα
Σχετικά με την εκπαιδευτική όραση του στην Κέρκυρα και την ίδρυση σχολείων
θη>εων, Βλ αυτ σ 77 σημ 2 Οι μισσιοναριοι σχεδίαζαν και την ίδρυση Πανεπι­
στήμιου στην Αθήνα, του οποίου τη διεύθυνση θα αναλάμβανε ο King Ι μ
42 Για το λιθοβολισμό των ιεραποστολικών σχολείων του Αργούς υπάρχει σει­
ρά απο έγγραφα με τις ανακρίσεις που έγιναν Βλ ΓΑΚ, φ 58, υπ 27
43 Βλ σ 218-220 εδω Απο την αρχή /ραφει ο Ευαγγελιδης τα σχολεία αυτά
θεωρήθηκαν ως αιρετικά, Ευαγγελιδης, ο π , σ 52 Βλ ακόμη το οργισμένο γράμμα
του Hill στο Wenig το 1852, ΓΑΚ φ 58 υποφ 27
44 Αλλωστε συμφωνά με το Συντα/μα της Τροιζηνας μπορούσαν ε?ευθερα να
ιδρύσουν εκπαιδευτικά καταστήματα Βλ σ 212 εδω
45 Αναφερόμενος ο Καποδίστριας στο σχολείο που ο King ίδρυσε στην Αθήνα με
100 μαθητές παρατηρούσε «Δεν αμφιβαλλομεν οτι ο κ Ιωάννας, μεταχειριζομενος
διδάσκαλους ομογενείς οεδοκιμασμενους και πεπαιδευμένους και υποληπτικους, θέλει
ευοοκιμησει εις το φιλανθρωπον του επιχείρημα, και οι αγώνες του θε>ουν ωφελήσει
την αθηναικην νεολαιαν Είμεθα βέβαιοι οτι απο της φρονησεως του οδηγούμενος δεν
θέλει παραοεχθει τίποτε εφ' οσα υποφαινονται αντιβαίνοντα εις τα έθιμα των Ελλή­
νων αλ?α θέλει μεταχειριζεσθαι μάλιστα ολα τ* άλλα μέσα και τους τρόπους τους
εγκριθέντος και πρασσομενους εις τα λοιπά σχολεία Με τούτον μόνον τον τρόπον
δύνανται να τε)εσφορησουν και ν αποδειξωσι πρα/ματικωςοι φιλάνθρωποι αμερικα
voi εις τον κοσμον, οτι δι ' α) λον σκοπον δεν εσυστησαν σχολεία εις την EÌ λαδά ειμή
δια ν' αναθρεψωσιν Ελληνας οχι εις ξένα και αλλογενή, αλλ ' εις τα πάτρια και ίδια
αυτών ηθη και έθιμα, τα Ελληνικά»
46 Βλ αχρονολογητη και ανέκδοτη επιστολή του Fellenberg στον Αμερικάνο
παιδαγωγό Woodbndge απο την ανέκδοτη αλληλογραφία Καποδίστρια — Fellenberg
1813-1827 (Burgerbibliothek Bern — αρχείο Fellenberg)
47 Μεταλληνος, Το ζήτημα , ο π σ 62-63
48 Η δράση τους εξαπλώθηκε γρήγορα σε πολλά μέρη της Ελλάδας Στην Αίγινα
ο Hartley, ο King στη Χιο, Τήνο, Σύρο, Αθήνα, ο Hildner στη Σύρο, ο Roberston στη
Σύρο Βλ τον αριθμό των ιεραποστολικών σχολείων στην Εκθεση Κοκκωνη του
1837, ΓΑΚ, φ 40, υποφ 9
ΣΗΜΕΙΩΒΠΣ 233

49 Βλ Διάταγμα της 6'18 2.1834, αρ 65, 70, 73, ΦΕΚ, 11/1834, σ 73 κεξ
50 Βλ σ 220 εδώ
5! Βλ την αναφορά του υπουργού Ρίζου στο βασιλιά της 11ης Σεπτ 1834 «Con­
cernant l'inspecteur des écoles pnmaire c " στην οποία δηλώνει οτι συμφωνεί με την Ιερά
Σύνοδο, και τολμά "assurer Sa Majesté que la nomination de Mr Korck a la place de
l'inspecteur cause un mecontement gênerai " και προτείνει την αντικατάσταση του με
τον Κοκκώνη ΤΑΚ φ 40, υποφ 9
52 «Αναγνούντες την εκθεσιν σας και εξ αυτής, ιδόντες ότι ο σκοπός ταύτης
αποβλέπει καθ ' όλην την έκτασιν εις ίσαΕιν του φωτισμού της ελληνικής νεολαίας »
Παρατηρεί ο Γαλανχιου Νεόφυτος Γροπιους στον Korck στις 27 Ιαν 1828 Βλ Δασκα-
λάκης, ο π , σ 160
53 Δασκαλακης, ο π , σ 157
54 Β> τις δηλώσεις του Lowndes, όταν ανέλαβε ως μέλος της Επιτροπής Παι­
δείας της Επτανήσου. «Ενώ όμως προς λύπην μου δεν δύνομαι να εποπτεύω τα σχολεία
ως προτερον, εχω την εντύπωσιν ότι η θεσις την οποίαν τώρα κατέχω, είναι λίαν
ενδιαφέρουσα και σπουδαία» Μεταλληνός, Το ζήτημα, ό π , σ 78
55 Glogg, ό κ , σ 192 «Υποθέτουμε ότι ο Κοραής θα ήταν λιγότερο ενθουσιώδης
αν ήξερε ότι ο κύριος σκοπός των δύο Αμερικων ήταν να μάθουν Ελληνικά, για να
διευκολυνθούν στην προσπάθεια τους να προσηλυτίσουν ορθόδοξους πληθυσμούς της
Ανατολής και ότι πέρασαν ενα μεγάλο μέρος από τον καιρό τους στο νησί, για να
τυπώνουν και να μοιράζουν θρησκευτικά φυλλάδια με έντονα προτί σταντικό χαρακτή­
ρα» Ί μ σημ 2 Ο Glogg αναφέρεται επίσης στις βάσιμες υποψίες του Κοραή για τους
ιεραποστόλους και λατίνους και διαμαρτυρόμενους Κατηγορεί σφόδρα την «μανίαν
του προσηλυτισμού»
56 Βλ σ 135-137 και 139 εδώ Ακόμη Πολέμης, Μονόφυλλα, ό π , σ 17
57 Ι μ Η αντίδραση εντοπίζεται σε τύπους λατρείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας
και στην άρνηση των μισσιοναρίων του Λονδίνου να υποχωρήσου\ σε θέματα που
αφορούν «εις τα σύμβολα και τας συνήθειας της ειδωλολατρίας ή εικονολατριας»
58 Ό π , σ 18
59 St Larrabee, Hellas observed, The American Experience of Greece 1775-1865,
Ν York 1957, σ 182
60. Ο King είχε οριστεί " t o remain m Greece as long as he thinks proper, to explore
its conditone and wants, distribute the Scriptures and Tracts promote the establishment
of schools and preach the Gospel" αυτ σ 183 Επειδή ενδιαφέρονταν οι γυναίκες της Ν
Υόρκης για την εκπαίδευση στην Ελλάδα ο King έστελνε πολλές πληροφορίες που
δηαοσιεύονταν σε εφημερίδες και περιοδικά Αυτ , σ 191
61 Η κυρία συνδρομή για τη λειτουργία του σχολείου δόθηκε απο την Angelina
Gnuiké από το Charleston της Carolina Βλ ο.π , σ 195.
62 Ο King παραδίδει στον Καποδίστρια επιστολές του Albert Gallatin και της
κόμισσας του Broglie, ενώ στην Ν Υόρκη ορ/ανωνεται " a Committee for Education in
Greece" μετά από πρόταση του Κολεγίου τοο Yale, που περιλαμβάνει τη διάδοση της
στοιχειώδους εκπαίδευσης σε ο>η την Ελλάδα, σχολεία θηλέων και ανώτερο σχολείο
για την παραγωγή δασκάλων Πιστεύουμε ότι το σχέδιο αυτό συνδέεται άμεσα με την
234 Δ ΜΕΡΟΣ

Παιδαγωγική Εταιρεία που ήθελε να οργανώσει ο Korck Οι επισκέψεις του King σε

σχολεία της Πελοποννήσου επιβεβαιώνονται και απο τον Anderson, ο οποίος το 1829
επισκέφτεται κι αυτός το σχολείο του Νικητοπουλου στο Ναύπλιο, το σχολείο του
Αργούς και t o σχολείο της Δημητσάνας όπου πληροφορείται οτι ήδη ο King τους
είχε μοιράσει βιβλία Larrabee, αυτ , σ 18? κεξ
63 Ο καθολικός Επίσκοπος Τήνο« προειδοποιεί τους ομόδοξους του ότι θα τους
αφορησει εαν φοιτήσουν στα σχολεία των Αμερικανών Βλ Λάσκαρις, ο Φιλλεληνι-
σμός, ό π , σ 64
64 Βλ Παράρτημα αρ 22, της Εθνικής Εφημερίδος του 1832, σ 154-55 Την
περίοδο αυτή ο lonas King προτείνει στον Καιρη να διδάξει σε ενα είδος Κολεγίου ή
Πανεπιστήμιου που πρόκειται να ιδρύσει στην Αθήνα με αμοιβή 700 γρόσια το μήνα,
άλλα ο Καιρης αρνείται γιατί θέλει να ασχοληθεί με το ορφανοτροφείο του Βλ lonas
King, Etraits d' un voyage sous te titre coup d' oeil sur la Palaistme et Syrie, Athènes 1859,
σ 202 και Δ Πασχάλης, Θεόφιλος Καίρης, 1925, σ 53
65 Για την εκπαιδευτική δράση του ζεύγους Hill ενδεικτικά αναφέρουμε Δ
Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853, σ 286, Σ θ Λασκαρις, ο Φιλελληνι­
σμός εν Αμερική κατά την Ελλ Επανάσταση, Αθήναι 1926 Ν Δραγούμης, δικαιοσύ­
νη, Παιδεία, Εκκλησία, 1821-1831 Κ Ξηραδάκη, Φιλελληνιδες, Αθήνα 1964, Δ
Καμπουρογλου, Ιστορία των Αθηνών, τομ Γ', σ 211 κεξ , Φ Γιοφύλλης, το Παρθενα­
γωγείο Χιλλ το αρχαιότερο σχολείο, Εφ Νέον Φως (17 10 1935), Ι Μοσχάκης, Ολίγαι
λέξεις εις μνήμην της Φάνης Χιλλ, εν Αθήναις 1884, κ ά
66 Η Lydia Sigourney, παρακινημένη από την Emma Willard απο την πόλη Troy
έγραψε "Appeal to American Females, for the Intellectual Wants of the Females of
Greece" Βλ Larrabbe, ό π , σ 184 Επίσης για τη διάδοση της γυναικείας εκπαίδευσης
στην Ελλάδα αγωνίζεται η ένωση Ladies Greek Association of Ν Haven (Mary Reynolds)
και το γυναικείο περιοδικό της Βοστωνης The Ladies' Magazine που διευθύνεται από
την Sarah Josephia Hale Βλ Λασκαρις ο π , σ 77 κεξ
67 Βλ «Επιστολή του Ι Χιλλ προς τον Βασιλέα» της 17ης Νοεμβρ 1852, ΓΑΚ, φ
58, υποφ 27 Ο Hill δηλώνει ότι στο σχολείο του δε χορηγήθηκε απλώς άδεια του
υπουργού της Εκπαίδευσης, άλλα Βασιλικό Διάταγμα
68 Βλ Εγχειριδιον Διδασκαλίας προς χρήσιν των Νηπιακών Σχολείων (εις τμή­
ματα δυο) όπως διδάσκεται εν τοις σχολειοις των Κ Κ Χιλλ. εν Αθήναις 1859
69 Κ Καιροφύλλας, Η Σχολή Χιλλ κατά το 1835, Ν Εστία, ετ F ' , τχ 113,
(1931), σ 909 κεξ Η φοίτηση στη Σχολή Hill, θεωρήθηκε ωςτιτλος τιμής στην αθη­
ναϊκή κοινωνία Βλ Στ Γαλάτης, ο π , τόμ Α , σ 73
70 Σ Παπα/εωργιου, Το εξ Αμερικής Φιλελληνικον Τυπογραφειον, Ο Ερανι­
στής, ο π , σ 86
71 Από τα σχολεία θηλέων που λειτουργούν το 1836-7 ο Κοκκώνης θεωρεί ότι το
πιο αξιόλογο είναι του Ναυπλίου και ότι η δασκάλα του Ε Πιτταδάκη είναι η αξιολο-
γότερη Ελληνίδα δασκάλα Βλ στο Παράρτημα την κριτική και την αξιολόγηση απο
τη διοίκηση για τα ερχόχειρα των κοριτσιών του σχολείου Ναυπλίου
72 Βλ Πανελλήνιοι Ιερόν Ιδρυμα της Ευαγγελίστριας Τήνου, Επετηρις (1823
1971), έκδ Ιερού Ιδρ Ευαγγελιστρίας Τήνου, 1971, σ 67 Το σχολείο θηλέων της
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 235

Τήνου το 1834 έχει 93 μαθήτριες και δασκάλα την Ι. Βαμβώ. Για το σχολείο θηλέων
της Πάτρας υπήρχε μονόφυλλο αλλά δεν το βρήκαμε ούτε στη Βιβλιοθήκη ούτε στο
Μουσείο Τύπου.
73. Βλ. Σύστασις Σχολείου κορασιών εις Χαλκίδα, ο Παιδαγωγός, έτ. Α', 1839, σ.
95. Ο δήμος του Πειραιά όπως και ο δήμος της Ερμούπολης έδειξαν ιδιαίτερη ευαι­
σθησία στην εκπαίδευση των θηλέων. Το 1846 λειτουργούν στον Πειραιά δύο αλληλο­
διδακτικά αρρένων και δύο θηλέων ενώ το 1859 ο δήμος συσταίνει Νηπιαγωγείο ακο­
λουθώντας το σύστημα Hill. Βλ. Κ. Παπανικολάου, Η συμβολή των Χιλλ στην Ελλη­
νική Παιδεία κατά τα πρώτα χρόνια του ελεύθερου βασιλείου, σ. 3 (Ανέκδοτο στο
αρχείο της Σχολής Χιλλ).
74. Βλ. ΠΦΕ, Γενική Συνέλευση της 14ης Μάρτ. 1848, σ. 18-22 και ΓΑΚ, φ. 58,
υπ. 27. Από το Ιστορικό Λεξικό των Πατρών πληροφορούμαστε ότι η δασκάλα της ΦΕ
Αναστασία Γεωργιάδου δίδαξε ( 1841 ) στο ιδιωτικό σχολείο του Βρανά που είχε ιδρυθεί
το 1840 στο σπίτι του Γούναρη. Επίσης για το Δημοτικό Σχολείο Κορασιών της
Πάτρας βλ. Αχαϊκός Κήρυξ 22.6 και 17.9.1840.
75. Βλ. Η θρησκεία επιβουλευομένη Αιών, έτ. Δ', αρ. 346, (12 Απρ. 1842) και
επιστολή Χιλλ στο βασιλιά, ΓΑΚ ό.π.
76. Οι κατηγορίες που εκτοξεύτηκαν κατά του Σχολείου της Volmerange, παρόλο
που κρίθηκαν αβάσιμες οδηγούν τελικά στην αντικατάσταση της. Βλ. λεπτομέρειες για
τα επεισόδια ΓΑΚ, φ. 38, υποφ. 7.
77. Βλ. το έγγρ. 3456/2736 της 25ης Ιουλ. 1838. Φωτοτυπία του εγγράφου παραδό­
θηκε στη μετεκπαιδευόμενη δασκάλα του Μαρασλείου Διδασκαλείου κυρία Α. Ζού-
ζουλα Καραγιαννάκου από το διευθυντή του Λεοντείου Λυκείου Ν. Σμύρνης Fr. Pascal.
Για την κίνηση των Μαριανών Αδελφών βλ. Le nénérable Marcellin Joseph Benoit
Champagnat, Em. Vitle, Paris 1909.
78. Οι πληροφορίες προέρχονται από τη σχολή των Αδελφών Saint Joseph και
στηρίζονται στα χειρόγραφα αρχεία τους. Υπάρχει η πληροφορία ότι η Σχολή των
Αθηνών διακόπτει τη λειτουργία της το 1860 μετά από παρέμβαση του κράτους.
79. Ι.Χ. Χατζηιωάννου, Ιδιωτικαί Σχολαί, Πανελλήνιον Λεύκωμα Εκατονταετηρί­
δας 1821-1921, τόμ. Ε ' , σ. 119.
80. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 348 (7.11.1859) σ. 1109.
81. Βλ. Κανονισμός του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών Εκπαιδευτηρίου διευ-
θυνομένου υπό του κ. Δανιήλ Σουρμελή και της Ασπασίας Σουρμελή, 1856.
82. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 383 (24.2.1860) σ. 1469.
83. Βλ. Κανονισμός του Παρθεναγωγείου Ειρ. Χρυσικοπούλου, Αθήναι 1861.
84. Βλ. Ακαδημαϊκόν Ημερολόγιον Πατρών, 1918, σ. 24 και το απόσπασμα από τη
Bibliothèque Internationale de Γ Alliance Scientifique Universelle, t. II, publié par le
Comité de Patras, Επιμ. Χρ. Κορύλλου, 1869, σ. 553. Ακόμη «Πρόγραμμα και Κανονι­
σμός περί συστάσεως ενός Παρθεναγωγείου του αρχιεπισκόπου Μισαήλ» κτλ., Φορο­
λογούμενος 18.8.1881. Υπάρχουν πληροφορίες και για το Παρθεναγωγείο της Αθηνάς
Σπηλιωτοπούλου και για τις εξετάσεις «του υπό την διεύθυνση της κ. Χαρίκλειας
Χρηστακοπούλου ιδιωτικού Παρθεναγωγείου», αυτ. αντίστοιχα 17 Ιούν. 1888 και 1
Ιουλ. 1888.
236 Δ' ΜΕΡΟΣ

85. Βλ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 4. Στη Σχολή Hill γράφει «φοιτούσαν τα κορίτσια
των καλυτέρων οικογενειών των επαρχιών και όλων των μερών του εξωτερικού στα
οποίο υπήρχε απόδημος ελληνισμός». Βλ. ακόμη επιστολή Hill στο βασιλιά ό.π., Ήδη
ο Βελέλης γράφει ότι τα σχολεία της «παλαιάς μεθόδου» ήταν δια τους προνομιούχους
και εκλεκτούς, ό.π., σ. 20. Ενδεικτικό άλλωστε είναι το ποσό που έπρεπε να πληρώνουν
και στο πρώτο σχολείο θηλέων που ιδρύθηκε στο Ναύπλιο στο σχολείο της Volmerange.
«Εις το Ναύπλιον εσχηματϊζετο τότε μια υψηλότερα τάξις πολιτών, αρκετά πολυάριθ­
μος, ώστε να ενθαρρύνη την Γάλλην κυρίαν Βολμερόζ να συστήση ιδιωτικόν σχολείον
θηλέων με δίδακτρα τρία δίστηλα το μήνα». Κάθε δίστηλο αντιστοιχούσε με 5,25 χρυ­
σά φράγκα. Ό.π., σ. 117. Βλ. επίσης Έκθεση Χριστόπουλου (1856).
86. Παπανικολάου, ό.π., σ, 3, Κανονισμός του Εκπαιδευτηρίου Σουρμελή 1856 και
I860, σ. 1. Με έμφαση ιδιαίτερη στο ρόλο της μητέρας παιδαγωγού για τη δημιουργία
ελευθέρων πολιτών εμφανίζεται ο σκοπός στο Παρθεναγωγείο της Ειρήνης Χρυσικο-
πούλου, 1861, σ. 3.
87. Παπανικολάου, ό.π., σ. 4.
88. Μετά την ανεπιτυχή συνεργασία της Κάνον με τη ΦΕ το Δ.Σ. της Εταιρείας
προσδιόρισε με πληρέστερο τρόπο τα χρέη και της διευθύντριας και των μαθητριών.
Βλ. Κανονισμός Διδασκαλείου ΦΕ 1842, «Η Διευθύντρια επιμελείται εν πάση ευκαιρία
δια της εαυτής παρουσίας και συναναστροφής να βελτιώνη ή να εξευγενίζη τα ήθη».
Ακόμη η επιμελήτρια επιτηρεί για την ακριβή εκτέλεση του προγράμματος και διαμέ­
νει στο δωμάτιο των εργόχειρων, επιβλέπει τα μικρότερα των 12 ετών, συνοδεύει τα
κορίτσια στην Εκκλησία και τον περίπατο». «Ουδεμία εκ των οικοτρόφων δύναται να
διανυκτέρευση εκτός του Διδασκαλείου άνευ αδείας της Επιτροπής των σχολείων. Αι
επισκέψεις των γονέων και κηδεμόνων γίνονται παρούσης της Διευθύντριας ή της
συνεργού εις ωρισμένας ώρας». Βλ. Γαλάτης, ό.π., Α ' , σ. 92. Παπανικολάου, ό.π., σ.
4-5. Βλ. επίσης παρ. θ ' του άρθρου 5 της Σχολής Κωνσταντινόπουλου Κατσιρόπου-
λου, «απαγορεύεται αυστηρώς το να μένη τις ή να κρύπτεται όπου δεν εφορά το όμμα
της Διευθύνσεως ή των αντιπροσώπων αυτής... και εν γένει παν ό,τι εγγράφως ή προ­
φορικώς διατάττεται». Βλ. Κανονισμός του Ελληνικού Λυκείου των Κ.Δ. Κωνσταντό-
πουλου και Γ. Α. Κατσιρόπουλου συσταθέντος εν Πάτραις, 1874.
89. Οι ποινές σε όλα τα Παρθεναγωγεία κλιμακώνονται από την «επίπληξιν κατ "
ιδίαν» ως τη νηστεία ή ξηροφαγία, φυλάκιση με μελέτη, εργασία και νηστεία και τέλος
την αποβολή από το Παρθεναγωγείο. Ειδικό προσωπικό, οι επιμελήτριες ή οι κοσμή-
τριες παρέμενε συνεχώς στο εκπαιδευτήριο και επιτηρούσε τις τρόφιμες μέρα και
νύκτα .μήπως παρεκτραπούν,
90. Ο κατάλογος των υποχρεώσεων και απαγορεύσεων είναι πολύ πλούσιος· αρχί­
ζει από την τήρηση των νηστειών και φθάνει ως τον έλεγχο της αλληλογραφίας από
τη διεύθυνση, την ομοιόμορφη ενδυμασία, την απουσία κοσμημάτων και συζητήσεων.
9!. Η Σχολή Hill μετακόμισε (1835) στο κτίριο που είχε χτιστεί από τον Charles
Η ο Ife Braeebridge. Τα γαλλικά σχολεία των Αδελφών Saint Joseph απόκτησαν ιδιό­
κτητα κτίρια και στα Χανιά και τον Πειραιά (1885). Τα ξένα σχολεία «ήταν μεγαλο­
πρεπή και η εμφάνιση τους έκανε εντύπωση στους απλοϊκούς γονείς». Βλ. Τζουμελέας,
ό.π., σ. 118. Ο Αντωνιάδης μεταφέρει το ιδιωτικό του εκπαιδευτήριο από την Αγίου
ΣΗΜΕΜΙΕΙΣ 237

Κωνσταντίνου και Σωκράτους στην οικία Τοσίτσα, Χαρ Τρικούπη και Πανεπιστήμιου
/ονια, «εν μέσω μεγάλου κήπου έχοντος προσοψιν επι της οδού Πανεπιστήμιου» Βλ
Χατζή ιωαννου, Λεύκωμα, ο π Αλλα εξαιρετικά εντυπωσιακό υπήρξε το κτίριο του
Ελληνικού Εκπαιδευτήριου με τις ευρύχωρες αίθουσες διδασκαλίας το άνετο σπουδα­
στήριο, τη βιβλιοθήκη, το «καλλιτεχνειον», το γυμναστήριο, τις μεγάλες αυλές τους
κήπους, τον ορνιθωνα τη μικρή εκκλησία, το νοσοκομείο, το σωφρονιστηριο, κ α Βλ
ΓΑΚ, φ 58, υποφ 27 Σε ορισμένα ιδιωτικά εντυπωσιακός υπήρξε και ο εξοπλισμός
τους Β) Φ Κ Βωρος, Η εκπαιδευτική προσπάθεια του Θ Καιρη και η δίωξη roti.
Διαβάζω, αρ 106 (21 1Ì 84), σ 28 Η Αικατερίνη Βαρουξακη μας πληροφορεί για την
πλουσιότατη συλλο/η όργανον διδασκαλίας του Αρσάκειου, Βλ Η εν Αθήναις Φι) εκ­
παιδευτική Εταιρεία, Αρσακειον, Επετηρίί, Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1933, σ
195 κεξ
92 Δ Σκουζες, Η Αθήνα που έφυγε Αθήνα σ 43
91 Χατζηιωαννου, ο π , σ 117
94 Αγ/ελια της Σχολής Π Κωνσταντινιδη της 8ης Αυγούστου 1858
95 Επειδή ενα μεγάλο μέρος απο τη φήμη τους τα ξένα σχολεία τη χρωστούσαν
στη διδασκαλία των ξένων γλωσσών, ολα τα άλλα εκπαιδευτήρια αγωνίζονταν να
βρουν ξένες δασκαλ ες για τη διδασκαλία των ξένων γλωσσών Στη Σχολ*η Σουρμελή
υπαρχου\ ιδιαίτερες ώρες για τη διδασκαλία της Α/γλικης και Γερμανικής Στη ΦΕ
απο το 1851 η Γαλλική διδάσκεται 20 ώρες τη% εβδομάδα στις 4 τάξεις απο ξένες
δασκάλες Στο Σχολ ειο των Αδελφών του Ελ εους διδάσκονταν η Γαλ λικη, Ελ ληνικη,
Αγγλική, Γεμανικη και Ιταλική
96 Παπανικολαου, ο π σ 5 Η Hill θεωρείται η εισηγήτρια της αγγλικής εθιμο­
τυπίας στην Ελλαοα
97 Βλ Γ Βιωνης, Αο/ος εκφωνηθείς εν τη εορτή της πεντηκονταετηρίδας της
Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας εν Αθήναις 1886, σ 95-96
98 Οι δημοσιές εξετάσεις καθορίζονται με βάση τα άρθρα 56 και 58 του νομού
του 1834 και το άρθρο 24 του νομού του 1836 στα δημοτικά και Ελληνικά Movo στις
εξετάσεις των διδασκαλισσών με βάση το νομό του 1834 δεν παρευρίσκονται ξένοι Το
ποσό σημαντική ήταν η θέση των εξετάσεων στη λειτουργία των Παρθεναγωγείων
φαίνεται απο το γεγονός οτι στους κανονισμούς υπάρχει ειδικό κεφάλαιο για τις εξετά­
σεις Εζετασεις γίνονταν και στις αρχές Σεπτεμβρίου κατά τις οποίες οι μαθήτριες
εξετάζονταν «και δεύτερον επι παρουσία της Διευθύνσεως και των Διδάσκαλων η
καθηγητών και των γονέων» αλλ α αυτές δεν είχαν αίγλη και επίδειξη
99 Οι εξετάσεις του Ιουν διαρκούσαν 14 ολόκληρες μέρες στο Αρσάκειο Απο
τον Ιούνιο του 1853 η ΦΕ έδινε στις απόφοιτες του Διδασκαλείου έντυπο απολυτήριο
«εις μαρτυριον της προόδου και της χρήστης αυτών διαγωγής» Βλ Κανονισμός Διδα
σκαλειου ΦΕ, 1851, σ 9 Τις εξετάσεις της Φ Ε παρακολουθούσαν ο Γραμματέας της
Δημοσίας Εκπ , διάφοροι αρχιερείς, γερουσιαστές, βουλευτές κ α Η πρώτη επίσκεψη
της βασίλισσας Αμαλίας στη ΦΕ έγινε στις 4 5 1841 Βλ ΠΦΕ, 1841 σ 16-17
Ε' ΜΕΡΟΣ
6.1 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία

Το 1836 κατά την περίοδο της Αντιβασιλείας ιδρύεται στην Αθήνα

η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μετά από ενέργειες των Ι. Κοκκώνη, Γ.
Γεννάδιου και Μ. Αποστολίδη 1 . Ο πρώτος δοργανισμός της Εταιρείας
(25 Ιουλ. 1836), ο οποίος υπήρξε προϊόν της συνεργασίας των τριών
ανδρών εγκρίνεται από τη Β' Συνέλευση της, κατά την οποία εκλέγεται
και το πρώτο διοικητικό της συμβούλιο, με πρόεδρο τον Γ. Κουντου­
ριώτη, αντιπρόεδρο το Γ. Γεννάδιο και γενικό γραμματέα τον Ι.
Κοκκώνη 2 .
Ο οργανισμός στη συνέχεια εγκρίνεται από τη Γραμματεία της
Δημόσιας Εκπαίδευσης (8/20 Αυγ.) και η Φ Ε αρχίζει τη δράση της
τον Ιούνιο του 1837 ένα μήνα περίπου μετά τα εγκαίνια του Πανεπι­
στημίου Αθηνών (3 Μαίου 1837) με τη σύσταση ενός κατώτερου και
ενός ανώτερου Σχολείου για τη διάδοση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευ­
σης και την παραγωγή διδασκαλισσών 3 .
Στην πρόσκληση της πρώτης αυτής ελληνικής εταιρείας του ελεύ­
θερου ελληνικού κράτους για τη διάδοση των φώτων στο γυναικείο
πληθυσμό και την «προαγωγή του εθνικού τούτου εκπαιδευτηρίου», η
ανταπόκριση υπήρξε πολύ μεγάλη . Οι πόροι αρχίζουν από παντού να
5 6
εισρέουν . Με τη συμπαράσταση του κράτους , την οικονομική ενί­
σχυση του δήμου της Αθήνας , στα πρώτα χρόνια, όπως επίσης και
άλλων δήμων, αλλά κυρίως με τη χρηματική συνδρομή των Ελλήνων
της διασποράς η Εταιρεία μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα με τα
σχολεία της (Διδασκαλείο, αλληλοδιδακτικό, νηπιαγωγείο, οικοτρο­
φείο), τις πλούσιες δωρεές της, τα πολυτελή της οικήματα 9 και την
υψηλή προστασία της 1 0 προβάλλεται ως Εθνικό Ίδρυμα 1 1 . Το γεγονός
αυτό είχε ως συνέπεια το Διδασκαλείο της να θεωρηθεί πρότυπο και η
ΦΕ να υποκαταστήσει την πολιτεία σε ένα ευαίσθητο για την εποχή
εκείνη τμήμα της εθνικής παιδείας,στην εκπαίδευση των Ελληνίδων 1 2 .
242 Ε' ΜΕΡΟΣ

6.2. Οι δύο αντιμαχόμενοι στόχοι και η αποστολή της Φ Ε

Ό λ ο το ενδιαφέρον στην ιστορία της ΦΕ κατά την οθωνική περίο­

δο εντοπίζεται στην ιστορία του Διδασκαλείου της.
Η μελέτη της λειτουργίας του, χωρίς να έχει ενδιαφέρον από
καθαρά παιδαγωγική άποψη, αφού δεν προώθησε νέες διδακτικές μεθό­
δους 1 3 , ούτε επαναπροσανατόλισε την εκπαίδευση των Ελληνίδων με
την εισαγωγή νέων εκπαιδευτικών αντιλήψεων και θεσμών , παρουσιά­
ζει εντούτοις ιδιαίτερο κοινωνικό ενδιαφέρον ως προς τη συνεχή διαπά­
λη που αποκαλύπτεται μέσα από τη διπλή αποστολή του, και πολιτικό
ως προς τον τρόπο που διαμορφώνεται η ιδεολογική του αναγκαιότητα
κυρίως από το 1842 και μετά. Η ΦΕ παρακολουθεί και αναπαράγει σε
μεγάλο βαθμό το ιδεολογικό στίγμα που εκπορεύεται από το Πανεπι­
στήμιο Αθηνών, αφού τα περισσότερα από τα μέλη του Δ.Σ. και των
Συνελεύσεων της είναι καθηγητές του. Η ιδεολογία αυτή συνοψίζεται
στην καλλιέργεια των γενικών αρχών για τα κοινωνικά καθήκοντα του
γυναικείου φύλου τα οποία μαζί με το ομόθρησκο, και τα κοινά ήθη θα
κρατήσουν ενωμένο το Έθνος για να εκπληρώσει τον προορισμό του.
Η διπλή αποστολή, ανώτερη μόρφωση για τα κορίτσια των εύπο­
ρων οικογενειών (στόχος καθαρά ταξικός), και επαγγελματική διέξο­
δος για τα κορίτσια των κατώτερων κοινωνικών τάξεων (στόχος ευρύ­
τατα κοινωνικός), που προκάλεσε σύγχυση στο πρόγραμμα σπουδών
των σχολείων της Εταιρείας και μείωσε αισθητά τις δυνατότητες για
την επίτευξη του ενός ή του άλλου στόχου 1 5 , υπήρξε η έκφραση δύο
διαφορετικών κόσμων, με αντίθετες ιδεολογικές κατευθύνσεις και
προσανατολισμούς,οι οποίοι αγωνίζονται να «προαγάγουν το εθνικόν
τούτο εκπαιδευτήριον του γυναικείου φύλου δια την ηθικήν του
Έθνους Παλιγγενεσίαν».
Ο ένας με κύριο εκφραστή τον Ι. Κοκκώνη, στενό συνεργάτη του
Καποδίστρια, προσανατολίζει με σαφήνεια την εκπαιδευτική επιλογή
του στην εξάπλωση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στο λαό με την
ίδρυση αλληλοδιδακτικών σχολείων και για τα δυο φύλα 1 6 .
Ο άλλος, καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, πλούσιοι
Έλληνες της διασποράς, φιλελληνικά κομιτάτα της Ευρώπης, και οι
πολιτικοί εκφραστές τους στην Ελλάδα, εκπροσωπεί τα συμφέροντα
των παραδοσιακά προνομιούχων στρωμάτων, προβάλλει με έμφαση
Ο] ΔΥΟ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 243

τον προορισμό του ελληνικού Έθνους στην «καθ' ημάς Ανατολήν», και
προσπαθεί να προσανατολίσει την Εταιρεία στο λογιοτατισμό, το δογ­
ματισμό και τα ξενόφερτα πρότυπα με τη στείρα και επιπόλαιη πολύω­
ρη διδασκαλία της αρχαίας Ελληνικής, της Γαλλικής και των «μαθημά­
των επίδειξης» (πιάνου, οργανικής μουσικής, πολυτελών χειροτεχνη­
μάτων).
Η ΦΕ με την ελαχιστοποίηση της διδασκαλίας των Μαθηματικών
και της Φυσικής 1 7 , το ξένο διδακτικό προσωπικό 1 8 , και τα μαθήματα
επίδειξης δε συντελεί μόνο καθοριστικά στη δημιουργία σταθερών
προτύπων για τη διασφάλιση των παγιωμένων φυλετικών απόψεων και
του προορισμού κάθε κοινωνικής τάξης 1 9 , αλλά ενισχύει κι αυτή τη
γενική σύγχυση που επικρατεί για την εθνική μας ταυτότητα με την
επιπόλαιη αναπαραγωγή ξενόφερτων παιδαγωγικών συνηθειών.
Στις σελίδες που ακολουθούν δε θα ασχοληθούμε με την ιστορία
της ΦΕ*, αλλά θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τη διαπάλη ανά­
μεσα στον ταξικό και επαγγελματικό χαρακτήρα του Ανώτερου Σχο­
λείου της αποδεικνύοντας ότι στους κόλπους της από τη μια πλευρά
συντηρείται η ιδεολογία των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων και από
την άλλη παρατηρούνται, πέρα από τις προθέσεις της Εταιρείας,οι
πρώτες ρωγμές στο κοινωνικό καθεστώς που επικρατεί για τη γυναίκα
κατά την οθωνική περίοδο.
Ας εξετάσουμε όμως αναλυτικά το όλο πρόβλημα.
Ο Κοκκώνης ήδη από την καποδιστριακή περίοδο είχε εκφράσει
τη σκέψη για την ίδρυση ενός καλού αλληλοδιδακτικού δημόσιου
σχολείου θηλέων που θα χρησίμευε ως πρότυπο .
Μόλις ανέλαβε επίσημα τη διεύθυνση του Δα (10 Απριλίου 1836),
μετά την απομάκρυνση του Γερμανού Korck που η παραμονή του είχε
προξενήσει θύελλα διαμαρτυριών και την παρέμβαση της Ιεράς Συνό­
δου , με τη συμπαράσταση των Γεννάδιου και Αποστολίδη και την
υποστήριξη του Γραμματέα Ι. Ρίζου συλλαμβάνει και προωθεί την ιδέα
να ιδρυθεί μια Εταιρεία,για να διαδοθεί η στοιχειώδης εκπαίδευση στο
λαό.
Σύμφωνα με αυτό το πνεύμα συντάσσεται και ο πρώτος διοργανι-
σμός της Εταιρείας, ο οποίος συγκεκριμένα επιδιώκει: «α) Να ευκολύ-
νη την πρόοδον των δημοτικών σχολείων και την διάδοσιν της στοι­
χειώδους παιδείας μεταξύ του λαού κατά τον της 6(18) Φεβρουαρίου
1834 περί δημοτικών σχολείων νόμον, β) Να προμηθεύη τα αναγκαία
244 Ε ΜΕΡΟΣ

προς τούτο στοιχειώδη βιβλία, γ) Να ενισχύη και ν ' ανταμείβη τους

συγγραφείς ή μεταφραστάς των τοιούτων βιβλίων, δ) Να διεγείρη την
άμιλλαν των μαθητών και την φιλοτιμίαν των δημοδιδασκάλων δι '
ενιαυσίων βραβείων, ε) Να φροντίζη περί της τελειοποιήσεως της μεθό­
δου του διδάσκειν και ν ' ανταμείβη τους τελειοποιούντας αυτήν την
μέθοδον, ή εφευρίσκοντας άλλας τελειότερος, στ) Να βοηθή εις τον
πολλαπλασιασμόν των δημοτικών σχολείων, όταν οι πόροι αυτής συγ-
χωρώσι τούτο» 22 .
Στο παραπάνω κείμενο δε γίνεται ούτε ο ελάχιστος υπαινιγμός ότι
η Εταιρεία θα ασχοληθεί μόνο με τη γυναικεία εκπαίδευση. Η αποκά­
λυψη των προθέσεων των ιδρυτών σχετικά με τη γυναικεία εκπαίδευση
γνωστοποιείται με την Α' αγγελία της ΦΕ τον Ιούνιο του 1837.
«Αι εις το κατώτερον σχολείον κατατασσόμενοι μαθήτριαι πρέπει
να έχωσιν ηλικίαν υπέρ τα εξ έτη... εις δε το ανώτερον σχολείον
όπου θέλουν διδάσκεσθαι αι μέλλουσαι να γίνωσι διδασκάλισσαι
υπότροφοι της Εταιρείας, ειμπορούν να συνδιδάσκονται και άλλων
πολιτών κοράσια, όσα έχουν χρείαν ανωτέρας παιδείας».
Σύμφωνα λοιπόν με την αγγελία είναι δυνατό να εγγραφούν στο
Ανώτερο Σχολείο της Εταιρείας όσα κορίτσια πρόκειται να γίνουν
δασκάλες και όσα έχουν ανάγκη ανώτερης μόρφωσης.
Ο εντοπισμός στην πράξη του σκοπού της Εταιρείας α) στην
εκπαίδευση και παραγωγή διδασκαλισσών και β) στην προσφορά ανώ­
τερης εκπαίδευσης σε εύπορα κορίτσια δημιουργεί τα πρώτα ερωτη­
ματικά.
Οι λόγοι για την καταστρατήγηση του αρχικού υψηλού και ευρύ­
τατου σκοπού, αν και επανειλημμένα τέθηκε το θέμα στις Γενικές
Συνελεύσεις της ΦΕ από διάφορα μέλη της, δεν αποκαλύφτηκαν. Τρια­
νταπέντε χρόνια μετά η Εταιρεία στον τροποποιημένο της διοργανι-
σμό (1871) χωρίς και πάλι να αποποιείται τον αρχικό υψηλό και ευρύ
της στόχο, δηλ. την εξάπλωση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στο
λαό προσθέτει ότι σκοπός της ΦΕ είναι «η αγωγή και η εκπαίδευσις
του λαού ιδίως δε του γυναικείου φύλου δια συστάσεως Παρθεναγω­
γείων, Διδασκαλείων και Σχολείων προς την στοιχειώδη και εγκύκλιον
εκπαίδευσιν...».
Η επιχειρηματολογία για την αυθαίρετη τροποποίηση του αρχι­
κού σκοπού χωρίς προηγούμενη καταστατική έγκριση, στηρίχτηκε
στο γεγονός ότι από την κυβέρνηση και τους δήμους είχε «γίνει ικανή
Ol ΔΥΟ AMIMAXOMLNOI ΣΤΟΧΟΙ 245

φροντίς» για την εκπαίδευση των αρρένων, ενώ αντίθετα «τα κοράσια
έμενον μέχρι τούδε εστερημένα και είναι παράδοξον πώς παρημελήθη
σχεδόν πάντοτε η περί της ανατροφής των κορασιών απαιτουμένη
φροντίς και αφιερώθη η προσοχή όλων εις μόνα τα άρρενα' ».
Έτσι, μόνον υποθέσεις μπορούν να υποστηριχτούν για την από­
κρυψη των προθέσεων ή την αλλαγή των στόχων του ιδρυτή ή των
ιδρυτών της. Με τον ευρύτερο και υψηλότερο στόχο ίσως να απέβλε­
παν στην προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού δωρητών και ευεργετών.
Το πιθανότερο όμως είναι ότι οι ιδρυτές ήθελαν να προλάβουν τις
αντιδράσεις και τις ενέργειες των υποστηρικτών του Παρθεναγωγείου
Hill, που ήταν το μόνο ξένο σχολείο που λειτουργούσε με Β.Δ. και στο
οποίο είχαν ανατεθεί υπότροφες του κράτους για να γίνουν δασκάλες.
Ο Ραγκαβής πιστεύει ότι ο Κοκκώνης απέβλεψε με την ενέργεια
του αυτή στην κατάργηση της Σχολής Hill 24 .
Οι γνωστές απόψεις του Κοκκώνη ότι η εθνική αναγέννηση έπρε­
πε να στηριχτεί κυρίως στην εξάπλωση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευ­
σης και τη διάδοση της χριστιανικής κατήχησης στα παιδιά του λαού
ενισχύουν τη θέση του Ραγκαβή.
Ο Κοκκώνης εκφραστής των φιλορθοδόξων και πολιτικά προ­
σκείμενος στη ρωσική μερίδα ήθελε να ιδρύσει ένα πρότυπο σχολείο
θηλέων, κατάλληλο να αντιμετωπίσει και τις αντικειμενικές κοινωνικές
ανάγκες, με την παραγωγή διδασκαλισσών, αλλά παράλληλα να λει­
τουργήσει και ως εστία εθνικής αντίστασης στη διείσδυση των ξένων
ιεραποστόλων.
Το γεγονός ότι ως τότε, λειτουργούσαν ως φυτώρια για την παρα­
γωγή των Ελληνίδων διδασκαλισσών δύο ιεραποστολικά σχολεία,
(Hill, Hildner) θα πρέπει να επηρέασε σημαντικά την απόφαση του.
Ως το 1840 η ΦΕ με την παραμονή του Κοκκώνη στη θέση του
γενικού γραμματέα δίνει το προβάδισμα στο λαϊκό χαρακτήρα του
Σχολείου. Τα προγράμματα σπουδών των ετών 1837-1839 που ακολου­
θούν είναι ενδεικτικά.

Πρόγραμμα μαθημάτων ΦΕ
183f5

Προκαταρκτικό:
Στο προκαταρκτικό σχολείο της Εταιρείας διδάσκονται τα συνήθη στα
246 Ε' ΜΕΡΟΣ

δημοτικά σχολεία μαθήματα: Ανάγνωση, Γραφή, Αριθμητική, Χειρο­

τεχνήματα, Ιερή Ιστορία, Κατήχηση, Στοιχεία της ομιλούμενης γλώσ­
σας, της Ιστορίας, Γεωγραφίας και Ιχνογραφίας.

Ανώτερο:
Ελληνική γλώσσα αρχαία και Ιστορία, «γύμνασις εις την καθομιλουμέ-
νην», Γεωγραφία, Ιερή Ιστορία και Κατήχηση, Αριθμητική, Γραμμα­
τική, Ιχνογραφία, Καλλιγραφία και χειροτεχνήματα (ράψιμο, πλέξιμο
και κεντήματα).

Ανώτερο Σχολείο — Διδασκόμενα μαθήματα

το 183926

Κατώτερη τάξη:
Αρχές της Ελληνικής Γλώσσας, Ελληνικής Ιστορίας, Αριθμητικής,
Ιερής Ιστορίας, Καλλιγραφία, Μουσική και Χειροτεχνήματα.

Ανώτερη τάξη:
Ελληνικά (τεχνολογία, ετυμολογία, παραγωγή και αρχές συντακτι­
κού), Ιερή Ιστορία και Κατήχηση, Αριθμητική, αρχές της Γαλλικής
Γλώσσας, Καλλιγραφία, Σκιαγραφία, Μουσική, Χειροτεχνήματα, μέρος
Ανθοποιίας.
Η συντριπτική καταψήφιση όμως του ιδρυτή της ΦΕ Κοκκώνη για
τη θέση του γ. γραμματέα τρία χρόνια μετά την ίδρυση της (1840)27 και
η μη εκλογή του Γ. Γεννάδιου ως αντιπροέδρου, υποδηλώνει αλλαγή
στις προτεραιότητες και την κατεύθυνση της. Η ΦΕ από τη φάση αυτή
προσανατολίζεται σταθερά στην εξυπηρέτηση περισσότερο του ταξι­
κού της στόχου και συνδέει τη λειτουργία της με την εξωτερική ελλη­
νική πολιτική.
Η ιδεολογική αυτή μεταβολή, η οποία παρουσιάζεται στο εκπαι­
δευτικό αυτό ίδρυμα, αντανακλά ευρύτερες πολιτικές εξελίξεις. Στη
φάση αυτή από τη μια πλευρά καταβάλλονται προσπάθειες για την
επικράτηση δυτικών προτύπων στους θεσμούς, κατά κύριο λόγο αγγλι­
κών και γαλλικών, και από την άλλη, κυρίως από το 1842 και μετά,
προβάλλονται νέα εθνικά οράματα.
Η εκλογή του Ν.Δ. Φωτήλα στη θέση του γ. γραμματέα της ΦΕ, η
μεσολάβηση, μετά από παρέμβαση του Δ.Σ., του Αλεξ. Μαυροκορδά­
του και των φιλελληνικών κομιτάτων του Λονδίνου για την ανεύρεση
01 ΔΥΟ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΙ 1ΤΟΧ01 24?

ξένης διευθύντριας (Ελβετίδας ή Αγγλίδας),η οποία θα ανυψώσει το

κύρος του Σχολείου της Εταιρείας 2 9 και το γεγονός ότι η βασίλισσα
Αμαλία αναλαμβάνει τη ΦΕ κάτω από την προστασία της (1841) προα­
ναγγέλλουν μια νέα φάση στην ιστορία της.
Συγκεκριμένες ενέργειες του Δ.Σ. επισφραγίζουν τη νέα φάση· από
αυτές σπουδαιότερες θεωρούμε α) τη συνεχή επιμήκυνση του χρόνου
σπουδών στο Ανώτερο Σχολείο* έτσι από διετές το 1837, γίνεται τριε­
τές το 184030, τετραετές το 184231, ενώ η προσθήκη της πέμπτης τάξης
το 1851 θα προκαλέσει την πρώτη δημόσια ρήξη με την κυβέρνηση 3 ',
β) την πολύωρη διδασκαλία της Γαλλικής Γλώσσας 3 3 και γ) την
παρουσία του ξένου διδακτικού προσωπικού.
Η διδασκαλία της Γαλλικής και το θέμα των ξένων διευθυντριών
της ΦΕ δεν μπορούν να εξετασθούν ανεξάρτητα από την πάλη που γίνεται
στην ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα ανάμεσα στην ξενόφερτη ή
όχι παιδεία και αγωγή.
Θερμοί υποστηρικτές υπήρχαν και για τις δύο αυτές θέσεις. Η μία
υποστήριζε ότι κάθε «ξενικόν είναι αντεθνικόν» και έκρινε ότι το χειρό­
τερο είναι η ανάθεση της αγωγής των παιδιών «εις αλλοφύλους και
αλλόθρησκους», ενώ η άλλη επιδίωκε με ιδιαίτερο ζήλο την ανάθεση
της αγωγής και της εκπαίδευσης τους σε ξένους παιδαγωγούς.
Η σύγχυση και η αντιφατικότητα που χαρακτηρίζει την κοινωνία
του 19ου αιώνα και αντανακλάται και στα εκπαιδευτικά μας θέματα
παρουσιάζεται ανάγλυφη και στην αναζήτηση διευθύντριας στη ΦΕ
που να μπορεί να «δώση την κατάλληλον ανατροφήν των ανωτάτων
κλάσεων της κοινωνίας» 34 .
Σε ολόκληρη την οθωνική περίοδο, αλλά και αρκετά χρόνια μετά,
δεν κατόρθωσαν να δώσουν λύση στο συγκεκριμένο πρόβλημα, εάν η
διευθύντρια του εθνικού αυτού καταστήματος θα έπρεπε να είναι Ελλη­
35
νίδα, Αγγλίδα ή Ελβετίδα . Ποικίλες παρεμβάσεις που η ίδια η κυβέρ­
νηση τις αγνοούσε δεν επέτρεπαν την ελεύθερη επιλογή των διευθυ­
ντριών από τα μέλη της Εταιρείας.
Τα πρακτικά της ΦΕ πάνω στο θέμα αυτό εμφανίζονται τελείως
αντιφατικά. Από τη μια μεριά αναζητούν με κάθε τρόπο ξένη διευθύν­
τρια και αναθέτουν την ανεύρεση της σε πρόσωπα που ζουν στο εξωτε­
ρικό και από την άλλη, όταν οι ξένες διευθύντριες αποδεικνύονται
ακατάλληλες, επαινούν τις Ελληνίδες που διακρίνονται «δια την παι-
δείαν, την χρηστότητα και αυστηρότητα των ηθών και τον ειλικρινή
248 Ε' ΜΕΡΟΣ

ζήλον, τον οποίον δεικνύουν εις την άοκνον οδηγίαν των επιτετραμμέ­
νων εις την επιστασίαν αυτών κορασιών» 36 .
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι μετά το πρώτο αποτυχημένο πεί­
ραμα με τις Αγγλίδες αδελφές Κάνον που αρνήθηκαν να συμμορφω­
θούν με τον κανονισμό της ΦΕ 3 7 , γιατί πίστευαν ότι ήρθαν στην Ελλά­
δα για να εκπαιδεύσουν πλούσια κορίτσια, ενώ στο Ίδρυμα βρήκαν
φτωχές μαθήτριες, το Δ.Σ. υπεραμύνεται του λαϊκού προορισμού της
Εταιρείας. «Η παρατήρησις έγινεν αμέσως και σπουδαίως,ότι ο σκοπός
της Εταιρείας είναι να διαδώση και να καταστήση όσον το δυνατόν
κοινοτέραν εις τον λαόν την ηθικήν αγωγή ν και εκπαίδευσιν. Έπειτα
η κοινωνία μας θεωρεί ως ευγενή πάσαν έντιμον οικογένειαν έστω και
φτωχή και χωρική»" 8 . Μετά την ολιγόμηνη αποτυχημένη παραμονή
των Αγγλίδων στο ίδρυμα και πάλι οι διευθύνοντες την Εταιρεία αμφι-
ταλαντεύονται εάν η διευθύντρια θα πρέπει να είναι Ελληνίδα ή ξένη.
Η επιλογή τελικά της φαναριώτισσας Σεβαστής Μάνου στη θέση της
διευθύντριας της ΦΕ αναγγέλλεται πανηγυρικά. «Και το Συμβούλιον
ευρέθη ευτυχές εις την εκλογήν του, βεβαιωθέντος εκ της πείρας ότι
έγινεν αρίστη και παρέσχεν εις της Εταιρείας το κατάστημα, τοσούτον
σαλευόμενον υπό του παρελθόντος κλύδωνος άγκυραν ασφαλή εις την
οποίαν αιωρούμενον έμελλε να διαμείνη ασφαλές από τας αδίκους
πολλών ιδιοτελών ανθρώπων προσβολάς» 39 .
Παρά τις πομπώδεις όμως αυτές δηλώσεις, το 1858, όταν η Σεβα­
στή Μάνου παραιτήθηκε, το Συμβούλιο και πάλι θέτει το ίδιο θέμα, εάν
θα έπρεπε η διευθύντρια να αναζητηθεί εντός ή εκτός της Ελλάδας. Και
επειδή «λόγοι υπάρχουν προς υποστήριξιν εκατέρας των γνωμών», επι­
λέγουν τελικά την Mussard Courvoisier από τη Γενεύη. Αλλά κι αυτή
τη φορά η αποτυχία συνοδεύει την επιλογή. Γρήγορα η Ελβετίδα απο­
λύεται, ενώ αιωρούνται εναντίον της αιχμές για κλοπές αντικειμένων
που ανήκουν στο ίδρυμα και για διακωμώδηση της θρησκείας μας σε
θεατρική παράσταση 4 0 .
Μετά και από τη δεύτερη αποτυχημένη επιλογή το ζήτημα θεωρή­
θηκε ιδιαίτερα σοβαρό. Ο Σαρίπολος υποστηρίζει την πρόταση η διευ­
θύντρια να είναι Ελληνίδα, ενώ η Συνέλευση,αν και εκφράζει την ίδια
ευχή, αφήνει πλήρη ελευθερία για την επιλογή του προσώπου στο
Δ.Σ. 41 .
Με την παρέμβαση κύκλων που βρίσκονται εκτός της Ελλάδας
γίνεται και πάλι η επιλογή. Η Ιφιγένεια Σίνα, με το επιχείρημα ότι
ΟΙ ΔΥΟ AN1IM4XOMFNOI ΣΤΟΧΟΙ 249

ήθελε να συντελέσει στην προαγωγή του καταστήματος, το οποίο δια­

τελούσε κάτω από την προστασία της βασίλισσας, ειδοποιεί το Συμβού­
λιο ότι έχει επιλέξει ως διευθύντρια την Ελβετίδα Αδελαΐδα Καβανιά-
ρή, και ότι αναλαμβάνει όλα τα έξοδα 4 2 της. Το Δ.Σ. της ΦΕ χωρίς
εμφανείς αντιδράσεις αποδέχεται την πρόταση της βαρόνης.
Και μετά την παραίτηση της Καβανιάρη η ιστορία επαναλαμβάνε­
ται. Γ ι ' αυτό και ο Τσαπάρας σε Συνέλευση της Εταιρείας το 1870
αναφωνεί: «Και δια τούτο πρέπει να θαυμάζωμεν πώς έτι σωζόμεθα
τοιαύτην ασύγνωστον επιδεικνύμενοι αμέλειαν δια την αγωγήν και
εκπαίδευσιν της αντισταμένης γενεάς, και το δη χείριστον, εμπιστευό­
μενοι τα τέκνα ημών εις αλλοφύλους και αλλόθρησκους» 43 .
Από όλα τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η ΦΕ με τις ποικίλες
παρεμβάσεις που δεχόταν και οι οποίες την απομάκρυναν από τον
αρχικό της στόχο διέτρεχε τον κίνδυνο να μεταβληθεί σε ένα σχολείο
ιδιωτικό, όπως και τόσα άλλα ανώτερα Παρθεναγωγεία της εποχής,
εάν η σύσταση του μαθητικού δυναμικού της ήταν οικονομικά ομοιο­
γενής και ο στόχος των τροφίμων της η ανώτερη μόρφωση ως συμπλή­
ρωμα της προίκας τους.
Η διατήρηση του θεσμού των υποτρόφων με έξοδα της κυβέρνη­
σης, της Εταιρείας και των δήμων, η δωρεάν φοίτηση για ορισμένο
αριθμό απόρων κοριτσιών στο αλληλοδιδακτικό και η προσαρμογή
των διδάκτρων, κάτω από την κοινωνική πίεση ώστε «και οι της
μεσαίας τάξεως και καταστάσεως γονείς να ωφελώνται» βοήθησαν την
Εταιρεία να μην απομακρυνθεί από τον ευρύτερα κοινωνικό της χαρά­
κτη ρια, την εκπαίδευση διδασκαλισσών και τη δημιουργία δημοτικών
σχολείων θηλέων.
Τομή στην ιστορία της γυναικείας εκπαίδευσης υπήρξε η απόφα­
ση της κυβέρνησης να επιχορηγήσει τη ΦΕ με το ποσό των 10.000 δρχ.
το χρόνο (1856) και να υποχρεώσει τους δήμους να αποστείλουν υπότρο­
φα κορίτσια στη ΦΕ για να γίνουν δασκάλες όπως ομολογείται και από την
ίδια την Εταιρεία. «Το λυσιτελές τούτο μέσον, εις το οποίον ευρέθημεν
εντελώς σύμφωνοι μετά της Κυβερνήσεως, αν και επιφέρη ζημίαν υλι­
κή ν εις την Εταιρίαν... δεν ηδυνάμεθα να μην το ενισχύσωμεν μετά
πάσης προθυμίας, διότι ουδέν πλειότερον αυτού συντείνει εις τον
αρχικόν της Εταιρίας σκοπόν, την προμήθειαν διδασκαλισσών εις τα
πλείστα της Ελλάδος μέρη» .
45
Οι ολοένα αυξανόμενες κοινωνικές ανάγκες που υποχρεώνουν
250 Ε' ΜΕΡΟΣ

την πολιτεία να προχωρήσει στην απόφαση αυτή και η φιλομάθεια των

ομογενών οι οποίοι ζητούν για τα παιδιά τους Ελληνίδες δασκάλες με
μεγάλους μισθούς για «κατ* οίκον» διδασκαλία εκφράζονται και μέσα
από τη συνεχή αύξηση των μαθητριών του Διδασκαλείου της ΦΕ και
την παραγωγή διδασκαλισσών κατά δεκαετία. Οι αριθμοί, όπως προκύ­
πτουν από τους πίνακες που ακολουούν, είναι πολύ αποκαλυπτικοί.

Πίνακας XIV
Συνολικός αριθμός μαθητριών της ΦΕ, ποσοστό αυξομείωσης επί του
συνόλου, ποσοστό μαθητριών Ανώτερου Σχολείου, επί του συνόλου των
μαθητριών της ΦΕ
Έτος Συνολικός Αριθμός Αριθμός Ποσοστό Ποσ. μαθητ.
αριθμός Μαθητριών μαθητριών αυξομείωσης του Αν. Σχ.
μαθητριών αλληλο­ Ανωτέρου επί του επί το« συνόλ.
διδακτικού Σχολείου συνόλ. ± % μαθ. της ΦΕ

1837
(3.10.1837)* 228 215 13 5,7%
1838
(30.1.1838) 200 185 15 -12,3% 7,5%
1839
(24.9.1839) 206 +3%
1840
(29.12.1940) 290 +40,8%
1841
(28.12.1841) 240 150 90 -17,2% 37,5%
1844
(9.1.1844) 250 80 170 +4,2% 68%
1946
(9.1.1846) 190 75 115 -27,8% 60,5%
(13.11.1846) 224 92 132 + 17,9% 58,9%
1848
(27.6.1848) 229 80 149 +2,2% 65,1%
ΟΙ Δ Ί Ο ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 251

1849
(20.3.1849) 295 115 180 +28,8% 61,0%
1850
(9.4.1850) 330 130 200 +11,2% 60,6%
1851
(4.2.1851) 319 —_ -3,3%
1852
(1.3.1852) 350 180 170 +9,7% 48,6%
1853
(22.3.1853) 464 240 224 +32,6% 48,3%
1854
(20.6.1854) 475 —_ +2,4%
1855
(19.6.1855) 483 232 251 +1,7% 52%
1856
(17.6.1856) 500 171 329 +3,5% 65,8%

1859 704 —_ — +30,6% —

1860 560 —_ -20,5%

1862 539 — - +7,8% -

*Οι ημερομηνίες αναφέρονται στις Γεν. ·. της ΦΕ στα αντίστοιχα πρακτικά.

Πηγή: ΠΦΣ των ετών 1836-1857
252 Ε' ΜΕΡΟΣ

Πίνακας XV
Ποσοστό μαθητριών Διδασκαλείου ΦΕ σε σχέση με το συνολικό αριθμό
των μαθητριών της ΦΕ

Έτος %
1844 68%
1856 65,8%
1848 65,1%
1849 61%
1850 60,6%
1846 60,5%
1847 58,9%
1855 52%
1852 48,6%
1853 48,3%
1841 37,5%
1838 7,5%
1837 5,7%

Πίνακας XVI
Παραγωγή Διδασκαλισσών ΦΕ κατά δεκαετία

Δεκαετίες Υπότροφοι Υπότροφοι Προσωπικά Σύνολο

Εταιρείας Κυβέρνησης Έξοδα
Α' Δεκαετία
1837-1847 36 25 29 90
Β' Δεκαετία
1847-1857 27 7 68 102
Α' Δεκαετία
1837-1847 40% 27,8% 32,2% 100%
Β' Δεκαετία
1847-1857 26,5% 6,9% 66,6% 100%
Πηγή: ΠΦΕ των ετών 1836-1857.
Ol ΔΥΟ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 253

Την τρίτη δεκαετία (1857-1867) πήραν το δίπλωμα της δασκάλας

470 κορίτσια.

Ανάλυση των στοιχείων

Η συνεχής αύξηση της συμμετοχής των κοριτσιών στο Ανώτερο

Σχολείο ή Διδασκαλείο της ΦΕ, σε σύγκριση με τη συμμετοχή στο
αλληλοδιδακτικό της Σχολείο, με οριακό σημείο το 1844 (αύξηση
68,6%) αποκαλύπτει τη δίψα για ανώτερη μόρφωση του γυναικείου
πληθυσμού και την ανάγκη για επαγγελματική αποκατάσταση (βλ.
πίνακα XV). Ιδιαίτερα η συνεχώς αυξανόμενη ανάγκη για επαγγελμα­
τική αποκατάσταση αποδεικνύεται από τα στοιχεία του πίνακα XV.
Έτσι, ενώ στην πρώτη δεκαετία σε σύνολο 90 διδασκαλισσών φοιτά
με προσωπικά έξοδα το 32,2% και οι υπότροφες της Εταιρείας και της
κυβέρνησης αποτελούν το 40% και 27%, αντίστοιχα, στη δεύτερη
δεκαετία φοιτά με προσωπικά έξοδα το 66,6%, ενώ οι δύο άλλες κατη­
γορίες αποτελούν αντίστοιχα το 26,5% και το 6,9%.
Το κύρος της Εταιρείας φαίνεται ότι διασώζεται όχι από την εθνι­
κότητα των διευθυντριών και την ποιότητα των παρεχόμενων γνώσεων,
αλλά από τη συνειδητοποίηση από τις Ελληνίδες των ασθενέστερων
τάξεων, ότι η μόρφωση που θα πάρουν θα τις βοηθήσει να ζήσουν.
Είναι εμφανές ότι έχουν συλλάβει τη συνάρτηση που υπάρχει ανάμεσα
στη μόρφωση και το επάγγελμα και αγωνίζονται να αποκτήσουν ένα
δίπλωμα από το Διδασκαλείο της ΦΕ.
Η συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή διδασκαλισσών από το Διδα­
σκαλείο της ΦΕ αναγκάζει το κράτος να το αναγνωρίσει ως επίσημο
Διδασκαλείο θηλέων με το Β.Δ. του 186146.
Μετά από πενταετή λειτουργία του θεσμού των υποτρόφων που
αποστέλλονται από τους δήμους η διοίκηση με την παρέμβαση της
αναγνωρίζει τις οικονομικές θυσίες των δήμων και προσδίδει κύρος
στο διδακτικό προσωπικό που διορίζει στα σχολεία θηλέων του κρά­
τους. Κυρίως όμως με την απόφαση της αυτή, η οποία συμπίπτει με το
τέλος της οθωνικής περιόδου, ενισχύει τον επαγγελματικό και κοινω­
νικό χαρακτήρα της ΦΕ.
Χρόνο με το χρόνο μέσα από τα σχολεία της Εταιρείας θα προ­
βληθεί ο νέος τύπος της Ελληνίδας και θα επέλθουν οι πρώτες ρωγμές
στο κοινωνικό καθεστώς που επικρατεί γύρω από τη γυναικεία έργα-
254 Ε' ΜΕΡΟΣ

σία. Ως τη δεκαετία του 1850 η γυναίκα εμφανίζεται στο χώρο της

εργασίας κυρίως ως υπηρέτρια, μαία ή εργάτρια. Στα ιδρύματα της ΦΕ,
κι αυτή είναι η μεγάλη προσφορά της, όπως και στο ΑΔΗΣΚ στην
Ερμούπολη, ενισχύεται η άποψη, ότι η γυναικεία μόρφωση και εκπαί­
δευση συνδέονται με την επαγγελματική αποκατάσταση.
Αν και θα μπορούσε να θεωρηθεί το επάγγελμα της δασκάλας σε
σύγκριση με τα προηγούμενα γυναικεία επαγγέλματα κοινωνικά κατα­
ξιωμένο, εντούτοις την εποχή αυτή δεν έχει κοινωνικό κύρος, όπως
γενικά δεν έχει κοινωνικό κύρος η γυναικεία εργασία.
Η κοινωνική αυτή υποβάθμιση του διδασκαλικού επαγγέλματος
οφείλεται στην κατώτερη κοινωνική προέλευση των διδασκαλισσών
και εκφράζει το πνεύμα της εποχής σχετικά με την εξωοικιακή εργασία
της γυναίκας.
Είναι ακόμη πολύ πρώιμο να ισχυριστεί κανείς ότι έχει διαδοθεί η
πίστη ότι η εργασία απελευθερώνει τη γυναίκα από όλες τις μορφές της
κοινωνικής καταπίεσης και την καταξιώνει κοινωνικά. Η ιδέα αυτή
αρχίζει να εμφανίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα,όταν παρατηρείται
ομαδική επαγγελματική έξοδος των γυναικών. Για την εδραίωση αυτής
της πίστης ότι δηλ. το επάγγελμα απελευθερώνει κοινωνικά τη γυναίκα
δεν μπορεί να αγνοηθεί η συμβολή της φεμινιστικής κίνησης.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1850, για να επανέλθουμε στην εποχή
που εξετάζουμε, η παρουσία της Ελληνίδας δασκάλας στο χώρο της
εργασίας, παρά τις δυσκολίες που συναντά (ευτελή και αβέβαιη αμοι­
βή, ανασφάλεια και σκληρά ήθη), υπήρξε μια σημαντική κατάκτηση.
IHMFinlFlZ 255
Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Μ Ε Ρ Ο Υ Σ Ε ' (ο. 241-254)

1 Οι άνδρες αυτοί σύστησαν την Εταιρεία επειδή έβλεπαν, «την ανεπαρκειαν τη^,
αρτιπαγους βασιλικής Κυβερνήσεως την ελλειψιν διδάσκαλων και διδασκαλισσών
την επιπολαζουσαν γενικην αμαθειαν και την προς ιιαθησιν τασιν του Ελληνικού
λάου» Β/ Η εν Αθήναις Φιλεκπαιοευτικη Εταιρεία Αθηνησι εκ του τυπογραφείου
Χ Ν Φιλαδελφεως 1878 σ 3 και Γ Βιωνης Λο/ος εκφωνηθείς εν τη εορτή της
πεντηκονταετηρίδας της ΦΕ εν Αθήναις 1886 σ 8 και 13 Το Δ Σ της Εταιρείας
ξεκινώντας απο τη βασική άποψη οτι «δεν δύναται τις ν απαιτήσει ευλόγως πλειοτε-
ρα στοχαζομενος και τας λοιπας αναγκας του Εθνους» πιστεύει οτι είναι χρέος των
πολιτών «να συμβοηθουν προς τον αυτόν σκοπον το μέρος των»
2 Το εννεαμελες Συμβούλιο το αποτελούσαν οι Ι Βουρος Α Πολυζωιδης, Α
Ραγκαβής, Μιχαήλ Αποστολίδης, Γ Αινιαν Κ Δ Σχινα^, Στεφ Δαρας, Γ Καραμανος
και Ν Κωστής, Βιωνης, ο π σ 13 Ο ίδιος κύκλος των προσωπικοτήτων δρα στο
Πανεπιστήμιο και τη ΦΕ
3 Η εγκαθίδρυση έγινε τον Ιουν του 1837 ενω η λειτουργία των σχολείων άρχισε
το Φθινόπωρο του 1837 Β/ ΠΦΕ 1837, σ 4 Το Δ/μα είχε δημοσιευθεί στο 54 φ της
Εφημερίδος της Κυβερνήσεως, 8(19) Οκτωβρ 1836 Αξίζει να μνημονευθεί εδω οτι η
ίδρυση της ΦΕ εντάσσεται στον κύκλο των επίσημων κυβερνητικών πράξεων που
ο)οκ>ηρωθηκαν το Γενάρη του 1837 απο την Αντιβασιλεία με πρωταγωνιστή τον
Αρμανσμπερ/ και κάλυπταν θεσιιικα όλες τις βαθμίδες τη<, εκπαίδευσης των αρρένων
(Μέση και Ανωτάτη) Είναι ννωστο βέβαια οτι μονό το διάταγμα για την ίδρυση του
Πανεπιστήμιου αναθεωρείται και τροποποιείται με την επιστροφή του βασιλιά τον
Απρίλη του 1837 ενω τα άλλα δυο παραμένουν αμετάβλητα
4 «Η φωνή των διοικούντων την Εταιριαν Συμβουλών ευρισκεν υποοοχην παντα­
χού του Χριστιανικού κόσμου, εν πασαις ταις πολεσι, κωμαις και χωριοις της ελευθέ­
ρας Ελλάδος, εν πασαις ταις πο) εσι τη., εν Ευρώπη Τουρκικής Αυτοκρατορίας εν
πασαις ταις μεγαλοπολεσι της πεφωτισμένης Ευρώπης» Βιωνης, ο π , σ 16
5 Η ΦΕ στην αρχή τη ι, ίδρυσης της στηρίχτηκε κυρίως στίι, εισφορές των μελών
της που διακρίνονταν σε τακτικά με)η, εφόσον πλήρωναν μηνιαία συνδρομή τριών
δραχμών, σε συνδρομητές εαν πλήρωναν, έστω και μια φορά, ποσό μικρότερο των 400
και σε ευερνετες εαν χάριζαν πολύ μεγαλύτερα ποσά απο 400 ορχ Βλ ΠΦΕ ο π , σ
8 9 Μέλη της Εταιρείας ήταν δυνατό να γίνουν «ο? οι οι ομογενείς και αλλοεθνείς»
όσοι μπορούσαν να βοηθήσουν στην επιτυχία του έργου της Βλ Βιωνης, ο π , σ 15
Λεπτομέρειες νια tu, εκλο/ες, μελη, Συμβούλιο, Βλ Ο Διοργανισμος τη,, Φίλεκπαιοευ
τικης Εταιρείας, 25 Ιουλ 1836 σ 7 8
6 Οι συνδρομές διενεργήθηκαν στο εσωτερικό και εξωτερικό με τη βοήθεια της
κυβέρνησης Ιδιαίτερη φροντίδα καταβλήθηκε απο τις Γραμματείες των Εσωτερικών
και Εκκλησιαστικών /ια να ενημερωθούν οι διοικητικέ^ αρχές, οι πρόξενοι και οι
πρέσβεις «Αληθινά η Κυβερνησις μας Κύριοι, συνηργησε και συνεργεί προθυμότατα
χορηγούσα παν ο,τι ευκολύνει αυτήν την προοδον όθεν είναι δίκαιον να ομολο/ησω-
μεν δημοσία την προς αυτήν ευγνωμοσυνην μας» Ο Κοκκωνης επαινεί επίσης και την
256 E MEPOi.

Ιερά Συνοδό για τη βοήθεια που τους προσφέρε ΠΦΕ, 1837 σ 7-8 Και πιο κάτω
τονίζει οτι και στο θέμα των διδακτικών βιβ>ιων η Εταιρεία είχε βοηθό την κυβέρ­
νηση αυτ σ 10 Ως δείγμα μεγάλου κυβερνητικού ενδιαφέροντος προβλήθηκε η
μεταφορά απο τη σχολή Hill των υποτρόφων της κυβέρνησης στη ΦΕ ο διπλασιασμός
του αριθμού τους και η αύξηση των μηνιαίων διδάκτρων τους Βλ ΠΦΕ 1842, σ 91
Αντί 25 δρχ το μήνα η κυβέρνηση αποφάσισε να πληρώνει 50 Τον επόμενο χρόνο
(1841) η Εταιρεία ευχαριστεί και πα? ι την κυβέρνηση και για την ξυλεία και για το
ευρύχωρο γήπεδο άξιας 70 χιλ δρχ TOD της διέθεσε «ήτις και διυ. των εθνικών πλοίων
ευδοκησεν να μεταφέρει εκ του Δουνάβεως την ξυλειαν και την περί του γηπέδου
διαπρα/ματευσιν ημών μετά της εν Ανδρω Μονής διευκολύνε και επρομηθευσε την
περιουσιαν ταυτην εις την Εταιρειαν μας Οθεν δικαίως οφείλεται ζωηρά πάρα της
Εταιρείας ευγνωμοσύνη» Βλ ΠΦΕ 1844 σ 28 Αλλα και η παρουσία του βασιλικού
ζεύγους στις εξετάσεις θεωρήθηκε δει /μα μέγα? ης ευμενειας ΠΦΕ 1849, σ 4
7 Ως το Μάιο του 1842 ο δήμος της Αθήνας κληρώνει τακτικά τη συνδρομή του
για τη διατήρηση και λειτουργία του αλληλοδιδακτικού σχολείου της Εταιρείας Το
Μάιο όμως του 1842 ο δήμαρχος Ανάργυρος Πετρακης δηλώνει οτι εξαιτίας των
δυσκολιών και των άλλων οικονομικών αναγκών, το Δ Σ δεν αποφάσισε εαν θα εξακο­
λουθήσει να πληρώνει τη συνδρομή Αυστηρή κριτική άσκησε τότε στην απόφαση του
δήμου να θεωρήσει επουσιώδες θέμα την εκπαίδευση της νεολαίας ο Γεννάδιος « ήτις
είναι η βασις της βελτιώσεως και της ευδαιμονίας της κοινωνίας », ενω θα έπρεπε σαν
πρώτος οημος να γίνει παράδειγμα και στους α) λους Και ο Βαμβας προσθέτει «να μην
ακουσθεί, μήτε εις την Ελλάδα μήτε εις την Ευρωπην οτι ο δήμος των Αθηναίων
αμελεί την α/ω/ην τον τέκνων αυτού εξ αίτιας του οτι δεν δύναται να εξοικονόμηση τα
α/λα τα κατεπει/οντά έξοδα» Βλ ΠΦΕ 1842 σ 27 28 Στη Συνέλευση αυτή αποκαλύ­
πτεται οτι ο δήμος της Αθήνας δαπάνα 15 000 δρχ /ια δημοτικά σχολεία και ο δήμος
τη^ Ερμούπολης 56 000 δρχ Ο π , σ 29 30 Απο τους πρώτους δήμους, που πρόθυμα
αποφάσισαν να συνδράμουν την Εταιρεία, ήταν ο δήμος της Λαμίας, της Καλαμάτας
του Παμισου, των Καλαβρύτων κ α ΠΦΕ, 1840, σ 24 25 Απο το 1843 η ΦΕ διατηρεί
μονή της το αλ?ηλοδιδατικο με τα δίδακτρα των μαθητριών
8 Τα έσοδα της Εταιρείας τα τρία προτα γρονα έφθασαν τις 20 χιλ δρχ Τα
επόμενα χρονιά ως το 1847 η αύξηση ήταν τόσο μεγάλη ώστε η ΦΕ έκτισε ευρύχωρο
διδασκαλείο ( 1844) Αναλυτικότερα tût, το 1843 τα έσοδα έφθασαν το ποσό των 280 383
δρχ Απο αυτά οι 70 χιλ προερχοναν απο δίδακτρα, εισφορές συσσιτίων και απο τις
υπότροφες τη^ Ελληνικής Κυβέρνησης, ενο οι 160 382 δρχ απο τις εισφορές των
Ελλήνων του εξωτερικού Β> ΠΦΕ, 1844, σ 9-10 Η αύξηση των νέων με> ων τα πρώτα
χρονιά υπήρξε εντυπωσιακή Βλ ΠΦΕ 1840, σ 37 38 Ο νέος γραμματέας Φωτήλας
(1840) αναφέρει οτι η ΦΕ πέτυχε πολλές νέες εισφορές κυρίως απο τους «ομογενείς και
φΐΑ.ογενειο> του εξωτερικού Α>>α και τα επόμενα χρονιά η συμβολή των ομογενών
υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική Βλ τη δωρεά της Σόφιας Κουαστοβα, κόρης του ομογε­
νούς μηχανικού Χαρβουρη, (100 000), ΠΦΕ 1855, σ 43 και την προσφορά της Ελένης
Τοσίτσα (30 000) ΠΦΕ 1858, σ 4
9 «Η εσωτερική διαρρυθμισις του κτιρίου, όπως ο Κλεάνθης επικρινων τα σχέδια
του αντίπαλου του έγραψε, δεν είναι αΕια λογού Η προσοψις του όμως είναι μια απο
ΣΗΜΙ1Ω1ΕΙΣ 257

τας καλυτερας συνθέσεις, του νεοκλασικού ρυθμού εις διώροφα κτίρια» Βλ Κώστας
Μπιρης, Αι Αθήναι απο τον 19ο\ εις τον 20ον αιώνα, Αθήναι 1966, σ 138 139 Με την
εμφάνιση του κτιρίου απεβλεψαν και στο να αποσπάσουν τις μαθήτριες απο τα ξένα
σχολεία Το 1841 όταν η Εταιρεία νοίκιασε και άλλο κτίριο και εξόπλισε το παλιό με
ο) α τα αναγκαία έπιπλα δηλώνεται οτι «εισερχόμενος σήμερα πας τις εις το κατάστημα
της Εταιρείας μας αισθάνεται, οτι εισέρχεται εις οίκον, οπού ενδιαιτωνται λογικά οντά
παιδαγωγουμενα προς ηθοποιησιν » και ενισχύεται έτσι «η πεποιθησις εις τους γονείς
οτι δύνανται τα θυγατρια των να λαμβανωσι και αυτού την χρηστην αγωγην, την
οποίαν αναγκάζονται να θηρευωσιν αλλαχου πολυδαπανωτεραν, και ίσως ασυμβιβα-
στον προς το εθνικον συμφέρον» Βλ ΠΦΕ, 1841, σ 59
10 Η βασίλισσα Αμαλία ευεργέτησε τη ΦΕ Σε 26 κορίτσια χάρισε «την ευεργε
σιαν της αγωγής και παιδείας και τας ανεθεσεν εις αυτό το κατάστημα» ΠΦΕ, 1842, σ
46 47 Εξαλλου πο>λες φορές στις Συνελεύσεις της Εταιρείας αναφέρονται ποσά τα
οποία προσφέρε η βασίλισσα Ακόμη είχε διατάξει και τα φάρμακα να χορηγούνται
απο το Β Φαρμακείο ΠΦΕ, 1861, σ 3 4
11 Βλ Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική, ο π σ 7 Ακόμη ΠΦΕ 1842, σ 31 38 40,
43,44,45,47, 64, 87,93, 95, ΠΦΕ 1844, σ 8,9,11 13 ΠΦΕ 1845, σ 21, 22, 39,40,41,42,
43
12 Βλ Βιωνης, ο π , σ 41-42, ακόμη ΠΦΕ 1870, σ 15-16 ΠΦΕ, 1844, σ 22-23
ΠΦΕ, 1845, σ 22 23, ΠΦΕ, 1850, σ 51
13 Η Εταιρεία ακο) ουθωντας το επίσημο πρόγραμμα αποδέχτηκε την αλ> ηλοδι-
δακτικη Βλ Γαλάτης ο π σ 78 Η αρμοδία και επιφορτισμένη για τη βελτίωση των
διδακτικών μεθόδων επιτροπή της Εταιρείας έκανε τα πρώτα χρονιά ορισμένες αόρι­
στες προτάσεις για τη βελτίωση των διδακτικών μεθόδων με την ευχή οτι «θέλουν
ευκολυνη ικανως την μαθησιν των εις τα δημοτικά σχολεία παραδιδομενων μαθημά­
των» Πάρα την ελευθέρια που απολάμβανε η Εταιρεία, απο την πλευρά της πολιτείας,
στο πρόγραμμα και τη λειτουργία της, σχετικά με τις μεθόδους επικαλείται το γεγονός
«οτι η μέθοδος καθ* ην διδασκουσιν εις τα δημοτικά σχολεία εγκρίνεται πάρα της
Κυβερνήσεως και ουδείς δύναται να εισαγη αλλην τελειοτεραν άνευ της εγκρίσεως
της Κυβερνήσεως» Απο το 1842,μετα απο την επίθεση Κοκκωνη, ο οποίος ισχυριστη
κε οτι η διδασκαλία όπως γίνεται στη ΦΕ δεν αποδίδει γιατί δε γίνεται «σκοπίμως κατά
τον σκοπον της Εταιρίας», προσκαλούν το δάσκαλο Κωνσταντινιδη, δάσκαλο της
αλληλοδιδακτική*, του Β Διδασκαλείου για να διδάξει στις μαθήτριες της ΦΕ Η
τελευταία φορά που γίνεται λόγος για τις δυσκολίες που υπάρχουν στον τρόπο διδα­
σκαλίας είναι το 1844 Αναγνωρίζουν οτι η διδασκαλία όπως είναι πολυσύνθετη στη
θεωρία και δύσκολη στην πράξη συναντάει πολύ περισσότερα εμπόδια σε έθνη που
στερήθηκαν την εκπαίδευση για πολλά χρονιά, αφού ακόμη και στα «πολιτιζομενα
έθνη η θεωρία αυτή η περί δημοσίου διδασκαλίας και παιδευσεως πολιτών δεν εξηντλη
θη ακόμη, αλλ ετι και σήμερον γίνονται σκέψεις και μεταρρυθμίσεις ζητουσαι
πάντοτε το τελειοτερον»
14 Για το θεσμό του οικοτροφείου (καθαρά δυτικό πρότυπο), του νηπιαγωγείου
και του επαγγέλματος των νηπιαγωγών εισηγήτρια είναι η Hill και οχι η ΦΕ
15 Για την επιδίωξη των δυο αυτών στόχων όλων των Ανωτέρων Παρθεναγωγει-
258 Ε ΜΕΡΟΣ

ων του !9ου αιώνα, ο Γληνός τονίζει «Είναι ολα ομού και ουδέν σαφε^, Προσθεν μεν
λέων όπισθεν δε δράκων» Βλ Γληνός, Ενας άταφος νεκρός, ο π , σ 61
16 Για τη ζωη και το έργο του Κοκκωνη βλ Μαρία Αμαριωτου, ΙΠ Κοκκωνης,
ο πρώτος μας παιδαγωγός, Αθήναι 1937
17 Βλ Το πρόγραμμα συμφωνά με τον Κανονισμό του 1851 της ΦΕ Στο Δ μόνον
έτος διδάσκεται 2 ώρες η «εξηγησις των κοινότερων φυσικών φαινομένων» Τα Μαθη­
ματικά (Α3Β2Γ2Δ1Ε2) διδάσκονται στις 5 τάξεις II ώρες
18 Ο κατάλογος των ξένων δάσκαλων και διδασκαλισσών της ΦΕ είναι μακρύς
ανάμεσα σε αυτούς αναφέρουμε τον Ιταλό δάσκαλο για τη διδασκαλία του μαθήματος
της ανθοποιιας (βλ ΠΦΕ 1838, σ 11) τις αγγΗδες αδελφές Κανον (1841), την υποδιευ­
θύντρια Ουατσων (1843) η οποία διδάσκει Ιχνογραφία και Φωνητική Μουσική, τη
Γαλλίδα Λιβιο που διδάσκει γα>λικα, τη Δελπινο που διδάσκει Καλλιγραφια Γραμμι­
κή, Ιχνογραφία Οργανική Μουσική ΠΦΕ 1842, σ 30 31) Ακόμη την Ασπερ δασκα
λα της μουσικής, Mussard Courvoisier (διευθύντρια), Αμεναΐδα Καβανιαρη, διευθύ­
ντρια, Mayer (πιάνο), Fanny Chevaley, Ευανθία Σμιτη (γαλλικά) βλ ΠΦΕ, 1861 σ 17
19 Βλ ΠΦΕ 1837 σ 7, 1840, σ 28-29, 1841 σ 51-52, και 17-27, 1844, σ 22,
1845 σ 21-22 Πρβλ και τις απόψεις του Στρουμπου στη Ν Πανδώρα, τομ 6°s,
1855 56 σ 33 89
* Βλ τη λεπτομερή τυπική εξιστόρηση για την πορεία εξέλιξη τηι, ΦΕ στο
βιβλίο του Στ Γαλάτη Ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρεία», απο της
ιδρύσεως μέχρι του 1936 Αθήναι 1957 (δακτυλογραφημένο)
20 Βλ Εκθεση Κοκκωνη το σχόλιο για το Σχολείο της Ελένης Δανεζης σ 79
εδω
21 ΓΑΚ, φ 56, υποφ 25
22 Βλ Διοργανισμος Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, 1836 σ 1 και Βιωνης ο π σ
87
23 ΠΦΕ, 1837, σ 7 10
24 «Ο γραμματεύς αυτής κ Κοκκωνης, όστις και την πρωτοβουλιαν της συστά­
σεως αυτής είχε λάβει υπεβλεπεν υκοπτως το πνεύμα προσηλυτισμού των οπαδών
α) λοτριων εκκλησιών, και ιδίως εδυσπιστει προς το των διαμαρτυρομένων ιεραποστο­
λών Η φιλοθρησκος δι ' αυτή ανησυχία του εχωρει μέχρις άδικου πολλάκις υπερβο­
λής, ώστε και ζηλοτυπως εκακιζε το Παρθεναγωγειον του Αμερικάνου Χιλλ », και
παρακάτω « Το σχολειον λοιπόν ιδρυθη χωρίς να κατορθώσει ο τι οι ιδρυται προτι
θεντο, την κατάργηση- του Παρθεναγωγείου του κ Χιλλ », βλ Αλ Ραγκαβής Απο­
μνημονεύματα τομ Β , εν Αθήναις 1849, σ 25 26
25 ΠΦΕ 1837, σ 14 15
26 ΠΦΕ 1839, σ 14
27 Στη θέση του Κοκκωνη εκλέγεται ο Φωτήλας και στη θέση του Γεννάδιου ο
Κλοναρης και οι δυο ήταν απο τα 73 μέλη της πρώτης Συνέλευσης Ο Κλοναρης
παρέμεινε αντιπρόεδρος ως το θάνατο του ( 1848), ενω ο Φωτήλας παρέμεινε γ γράμμα
τεας ως το Μάρτιο του 1846, οπότε αντικαταστάθηκε απο τον Γ Χ Πριναρη Βλ
Γαλάτης, ο π , τομ Α σ 33
28 ΠΦΕ 1840, σ 29-30 και 40 Ακόμη ΠΦΕ 1841 σ 17 και 61
ΣΗΜΗΩΣΕΕ 259

29 «Ελπιζομεν οτι θελομεν έχει διευθυντριαν δυναμενην να δωση την καταλλη

) ον ανατροφην των ανωτάτων κλάσεων της κοινωνίας και να μορφώσει τας νέας Ελ> η
νιδας, εν /ενει, κοσμίας ευαρεστους τον τρόπον, καλας μητέρας και φρόνιμους την
οικονομιαν» Βλ αυτ σ 17
30 ΠΦΕ, 1840, σ 13
31 ΠΦΕ, 1843, σ 89
32 Απο το σχολικό έτος 1851 52 προστέθηκε και η πέμπτη τάξη, η οποία ήταν
υποχρεωτική μα τις υποτρόφους της Εταιρείας που προορίζονταν ν ασκήσουν το
διδασκαλικό επάγγελμα Η εσωτερική όμως αυτή μεταβολή προκάλεσε έντονη διαφω
νια μεταξύ του Δ Σ και του Υπουργείου Παιδείας Βλ ΠΦΕ, 1852 σ 43
33 Συμφωνά με τον κανονισμό της ΦΕ του 1842 η διδασκαλία της ΓαλΗκης
αυξάνεται σε 3 ώρες στο Β Γ και Δ έτος συμφωνά με τον κανονισμό του 1851
μειώνονται τα Ε>ληνικα απο 13 ωρε^ που ήταν το 1842 στην Α τάξη σε 10, στη Β απο
10 σε 7 1/2 στην Γ απο 10 σε 8 στην Δ απο 10 σε 8 ενο οι ώρες της Γα>λικης
aucavovTai απο 9 (Β τάξη 3, Γ 3 Δ 3) σε 20 ωρει, (Β 5 Γ 5, Δ 5, Ε 5) και
μειώνονται τα Ελληνικά απο 43 ώρες (για 4 τάξεις) σε 41 (για 5 ταξεκ)
34 ΠΦΕ 1841 σ 17
35 ΠΦΕ
ΠΦΕ 1859 σ 26, ΠΦΕ 1860, σ 59 και 63
36 ΠΦΕ 1842 σ 23-24
37 ΠΦΕ 1841 σ 62 63
38 Ι μ
39 ΠΦΕ 1842 σ 87
40 ΠΦΕ
ΠΦΕ 1859 σ 26 και ΠΦΕ 18601860 σ 63
41 Ι μ
42 ΠΦΕ 1861, σ 8
43 ΠΦΕ 1870 σ 52-53
44 ΠΦΕ
ΠΦΕ 1856 σ 11 και ΠΦΕ 1858
1858 σ 6 9
45 «Η απανταχού δε προοδεύουσα φιλομάθεια των ομογενών ενθαρρύνει την
τασην ταυτην προς τον σχηματισμον διοασκαλων διότι πανταχού ζητούνται τοιαυται
και επι αδρας αντιμισθίας, προπάντων εις το εξωτερικον τούτο δε επιφερον κλέος εις
το Εθνος κινεί εις αμιλλαν τας διδασκόμενος ζητούσας εντιμον ζοης πορον εις την
διοασκα> ιαν» Ι μ
46 Τμήμα του Β Δ του 1861 οημοσιευτηκε στην έκθεση του γραμματέα Χ Ν
Φιλαδελφεα στις 20 6 1865
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1. Η εκπαίδευση των γυναικών ως σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο

συναρτάται με τρεις ρυθμιστικούς παράγοντες; την κοινωνική κατά­
σταση και γενικά τα κοινωνικά ήθη, τις παιδαγωγικές αντιλήψεις και
την πρακτική, δηλαδή τη νομοθετική και διοικητική παρέμβαση. Ανά­
μεσα στους τρεις αυτούς παράγοντες υπάρχει μια αιτιώδης σχέση
αυστηρά ιεραρχημένη.
Η κοινωνική ανισότητα, όπως εμφανίζεται στον καταμερισμό
εργασίας μεταξύ των δύο φύλων, στα ήθη, τις κοινωνικές αντιλήψεις
και τους καταπιεστικούς για τη γυναίκα θεσμούς στο παρελθόν, επηρεά­
ζει αρνητικά το δικαίωμα της γυναίκας για μόρφωση και εκπαίδευση.
Η επίδραση των αρνητικών αυτών παραγόντων, καθώς συνεχίζεται για
αιώνες, ελάχιστα περιθώρια αφήνει για τη λύση του ζητήματος. Το 19ο
αιώνα γίνεται στην Ευρώπη και την Ελλάδα μια προσπάθεια για τη
μόρφωση και εκπαίδευση του γυναικείου πληθυσμού.
2. Η παιδαγωγική κίνηση αντανακλά την κοινωνική πραγματικό­
τητα. Οι παιδαγωγικές ιδέες από το Λούθηρο ως το Διαφωτισμό και τη
Γαλλική Επανάσταση, παρά τους περιοριστικούς μηχανισμούς που
υπάρχουν, θέτουν το πρόβλημα της γυναικείας εκπαίδευσης και συνδέ­
ουν την επίλυση του με την παραχώρηση της Πρωτοβάθμιας Εκπαί­
δευσης στις λαϊκές τάξεις (Λούθηρος). Στις ευρωπαϊκές χώρες οι κοι­
νωνικές δομές, καθορίζουν και τον ταξικό χαρακτήρα της εκπαίδευ­
σης. Οι ιδέες του Comenius, ότι η εκπαίδευση είναι δικαίωμα για κάθε
ανθρώπινο πλάσμα, τόσο πρωτοποριακές για την εποχή τους, δε φαίνε­
ται να βρίσκουν συνέχεια.
Στα τέλη του 17ου αιώνα ο Fénelon εμφανίζεται επιφυλακτικός
στο να προβάλει το δικαίωμα της γυναίκας για μόρφωση και εκπαίδευ­
ση. Ωστόσο η συμβολή του στην προώθηση του ζητήματος δεν πρέπει
να παραγνωρισθεί, γιατί, τονίζοντας με τα έργα του την αδιαφορία για
την εκπαίδευση του γυναικείου πληθυσμού, αφυπνίζει την ευαισθησία
των διανοουμένων του διαφωτισμού. Π α ρ ' όλα αυτά οι διαφωτιστές
παγιώνουν το γυναικείο ιδεώδες σε παλιά σχήματα. Η αγωγή των κορι­
τσιών κατά το Rousseau είναι έργο των μητέρων.
262 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Γαλλική Επανάσταση συγκατατίθεταν στο να παραχωρηθεί στα

κορίτσια μόνο η στοιχειώδης εκπαίδευση, η οποία πρέπει να είναι
διαφοροποιημένη για κάθε φύλο. Εμπιστεύεται όμως την εκπαίδευση
των κοριτσιών σε δασκάλες κι αυτό πρέπει να εκτιμηθεί ως θετικό
βήμα.
Σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, στη Βαϊμάρη παρουσιάζε­
ται στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης σημαντική πρόοδος. Είναι
ευνόητο ότι οι παιδαγωγικοί αυτοί κοινοί τόποι θα επηρεάσουν σημα­
ντικά και την οργάνωση της γυναικείας εκπαίδευσης στην Ελλάδα.
3. Ειδικά για την Ελλάδα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας
δεν υπάρχει οργανωμένη γυναικεία εκπαίδευση. Οι μορφωμένες γυναί­
κες κατά την περίοδο αυτή και η «κατ' οίκον» εκπαίδευση μερικών
εύπορων κοριτσιών αποτελούν εξαιρέσεις και δε συνιστούν ένα διαδο­
μένο κοινωνικό φαινόμενο. Οι διάχυτες παιδαγωγικές ιδέες που προω­
θεί ο διαφωτισμός βρίσκουν γόνιμο έδαφος στην επαναστατική και
μετεπαναστατική Ελλάδα και δημιουργούν ανάλογους προβληματι­
σμούς στον ελληνικό χώρο.
4. Κατά την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο λόγω των
πολεμικών γεγονότων και των ποικίλων δυσχερειών δεν υπάρχει στην
Ελλάδα οργανωμένη εκπαίδευση. Ειδικά κατά την επαναστατική
περίοδο διαφαίνονται υποτυπώδεις σχεδιασμοί και καταγράφονται
ορισμένα μηνύματα και προθέσεις που συνδέονται με την τελευταία
φάση του διαφωτισμού. Η αλληλοδιδακτική μέθοδος για λόγους οικο­
νομικούς, πρακτικούς και παιδαγωγικούς προβάλλεται και υιοθετείται
ως όργανο για την εξάπλωση της λαϊκής εκπαίδευσης.
Το αίτημα της Πελοποννησιακής Γερουσίας «εκπαίδευση δωρεάν
και για τα αγόρια και για τα κορίτσια» υποδηλώνει ένα προσανατολι­
σμό για εκπαίδευση των δύο φύλων με κοινούς και αδιαφοροποίητους
σκοπούς. Το πρώτο σχολείο θηλέων που λειτουργεί στην Αθήνα (1825)
με δάσκαλο το Νικητόπουλο εκφράζει το πνεύμα αυτό.
Ο στόχος για κοινή και αδιαφοροποίητη εκπαίδευση των δύο
φύλων προσέκρουσε στις κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής και στην
επίδραση των ξένων προτύπων. Οι ευρωπαϊκές παιδαγωγικές αντιλή­
ψεις, καθώς και οι εμπειρίες και πρακτικές που έρχονται στη χώρα μας,
συνιστούν χωριστή και διαφοροποιημένη εκπαίδευση για τα δύο φύλα.
Η συνεχής προβολή του αιτήματος για την παροχή δωρεάν εκπαίδευ­
σης και στα δύο φύλα δεν μπορεί να αγνοηθεί από τους συντάκτες του
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 263

νόμου του 1834 για την οργάνωση της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης.

5. Ο Καποδίστριας υιοθετεί την εξάπλωση της βασικής εκπαίδευ­
σης στο λαό με την αλληλοδιδακτική μέθοδο. Ο προσανατολισμός του
συναιρεί τα επαναστατικά αιτήματα και την πίστη των Ελλήνων δια­
φωτιστών ότι η στοιχειώδης εκπαίδευση μπορεί να αποτελέσει εγγύη­
ση για ελευθερία, προκοπή και κοινωνική ηρεμία. Τα εκπαιδευτικά
μέτρα που παίρνει είναι λαϊκά. Βραχυπρόθεσμα δεν προσανατολίζεται
στην ίδρυση σχολείων για προνομιούχους. Ο Καποδίστριας πιστεύει
στην αναγκαιότητα της εθνικής αγωγής για ένα λαό, όπως ο ελληνι­
κός, που έβγαινε από μια μακροχρόνια δουλεία.
Αυτός ήταν και ο λόγος που αντιμετώπισε με επιφυλακτικότητα τη
διείσδυση των ξένων. Για την εκπαίδευση των κοριτσιών, χωρίς να
είναι αρνητικός, δεν κατέβαλε ιδιαίτερες φροντίδες. Αποδέχτηκε το
καθεστώς που ίσχυε για τη μεικτή φοίτηση στα κοινά και αλληλοδιδα­
κτικά σχολεία, ενώ παράλληλα ενίσχυσε και την ίδρυση αμιγών σχο­
λείων για τα κορίτσια, στο μέτρο των οικονομικών δυνατοτήτων του
κράτους.
6. Κατά την οθωνική περίοδο, ενώ για τα αγόρια καλύπτονται και
οι τρεις εκπαιδευτικές βαθμίδες (Κατώτερη, Μέση, Ανώτατη), για τα
κορίτσια κατοχυρώνεται νομοθετικά η φοίτηση τους μόνο στην πρώτη
βαθμίδα. Αν στην άνιση αυτή νομοθετική μεταχείριση προσθέσουμε
και την αδυναμία να φοιτούν τα κορίτσια στο Διδασκαλείο Αρρένων
(έλλειψη τυπικών προσόντων-σκληρά κοινωνικά ήθη), παρόλο που ο
νόμος του 1834 αναγνωρίζει στις γυναίκες το δικαίωμα να γίνονται
δασκάλες ή να διευθύνουν τα δημοτικά σχολεία θηλέων, γίνεται φανε­
ρό ότι διαμορφώνεται ένα εκπαιδευτικό καθεστώς φυλετικό και ταξικό
που ευνοεί τις παρεμβάσεις ποικίλων παραγόντων (ιεραποστολικές
αποστολές, ομάδες διανουμένων) στο διακανονισμό της γυναικείας
εκπαίδευσης.
Έ τ σ ι μέσα από ένα πλέγμα συμβουλών, παρατηρήσεων και κριτι­
κής δυνάμεις με διαφορετική ιδεολογική αφετηρία, κοινωνική και
εθνική ευαισθησία και προσανατολισμό διαγράφουν και επιβάλλουν
τους σκοπούς και τους στόχους στην αγωγή και εκπαίδευση των
Ελληνίδων.
Ο μελλοντικός κοινωνικός προορισμός του γυναικείου φύλου
αποτελεί την κύρια και ουσιαστική παράμετρο των προτάσεων τους.
Το σύμβολο της Μητέρας-Παιδαγωγού προσανατολίζει τις εκπαιδευ-
264 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

τικές τους επιλογές και γι ' αυτό συνιστούν την καλλιέργεια των
αισθημάτων και των αυστηρών ηθών των Ελληνίδων με μια διαφορο­
ποιημένη, επιπόλαιη και υποβαθμισμένη εκπαίδευση.
Η αδυναμία του κράτους να ιδρύσει δημόσια Παρθεναγωγεία και
Διδασκαλεία για την εκπαίδευση των διδασκαλισσών και την ανώτερη
μόρφωση των θηλέων έχει ως συνέπεια να εξαπλωθεί το δίκτυο των
ιδιωτικών σχολείων.
Οι εύπορες οικογένειες ακολουθώντας παλαιότερες συνήθειες και
αντιγράφοντας ευρωπαϊκά πρότυπα υιοθετούν σε μεγάλη κλίμακα την
ιδιωτική εκπαίδευση (ιδιωτικά Παρθεναγωγεία) και την «κατ * οίκον»
μόρφωση για τα κορίτσια τους με ξένες παιδαγωγούς.
7. Η εμφάνιση και η πρώτη οργάνωση της Μέσης Εκπαίδευσης
θηλέων στην Ελλάδα (Ερμούπολη-Αθήνα) υπήρξε κυρίως το προϊόν
της εκπαιδευτικής δραστηριότητας των ξένων ιεραποστολών και της
αστικοποίησης. Παράλληλα με τους δύο αυτούς κύριους παράγοντες
εθνικές επιλογές για τον πολιτιστικό ρόλο που έπρεπε να διαδραματί­
σουν η Ερμούπολη και η Αθήνα στην «καθ' ημάς» Ανατολή συντεί­
νουν στην εκπαιδευτική τους πρωτοπορία και στην εξέλιξη της γυναι­
κείας εκπαίδευσης.
Πρώτη η δημοτική αρχή της Ερμούπολης, αν και λειτουργεί στην
πόλη το Ελληνικό Σχολείο θηλέων του Παιδαγωγείου Hildmer, ιδρύει
το τριετές Ανώτερο Δημοτικό Σχολείο Κορασιών με σαφείς προθέσεις
να λειτουργήσει ως πλήρες Ελληνικό. Το σχολείο αυτό επειδή υπήρξε
το μόνο μη ιδιωτικό ίδρυμα για τη Μέση Εκπαίδευση των Ελληνίδων
αποτελεί την προϊστορία της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης θηλέων
στην Ελλάδα.
8. Η διείσδυση και ανάπτυξη της ιδιωτικής εκπαίδευσης στην
Ελλάδα οφείλεται σε οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς
παράγοντες. Εξάλλου το χαλαρό νομοθετικό πλαίσιο και η ανάπτυξη
των αστικών κέντρων ενθαρρύνουν την εξάπλωση των ιδιωτικών
εκπαιδευτηρίων. Προτεστάντες, Έλληνες της διασποράς, επιχειρημα­
τίες, καθολικοί με διαφορετικούς στόχους ο καθένας ιδρύουν σχολεία
θηλέων. Καθοριστική όμως υπήρξε η δραστηριότητα των διαμαρτυρο­
μένων (Παιδαγωγείο Hildner-Σχολή Hill) και της ΦΕ.
9. Ένα από τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα που συνέβα­
λε στην ανάπτυξη και διάδοση της γυναικείας εκπαίδευσης στην Ελλά­
δα είναι η ΦΕ. Προορισμός του σχολείου αυτού ήταν η προετοιμασία
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 265

διδασκαλισσών και η διάδοση της λαϊκής παιδείας. Γρήγορα όμως

υποκαθιστά την πολιτεία σε όλες τις βαθμίδες και τους τύπους της
γυναικείας εκπαίδευσης, νοθεύει τους αρχικούς εθνικούς της στόχους
και μεταβάλλεται σε ένα ιδιότυπο δίκτυο εκπαιδευτικής πολιτικής.
Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στη λειτουργία του Διδασκαλείου της,
όπου η διαπάλη των δύο εκδιαμέτρου αντίθετων στόχων, του ταξικού
και του κοινωνικού, είναι συνεχής.
Η ΦΕ όμως παρά τις εσωτερικές της αντιφάσεις, τη νόθευση των
αρχικών της στόχων για να διασφαλίσει τη μονοπωλιακή εκμετάλλευ­
ση της γυναικείας εκπαίδευσης εκπληρώνει αναγκαστικά και το βασι­
κό αρχικό της σκοπό με τις δασκάλες που εκπαιδεύει. Έτσι με το να
προετοιμάζεται η Ελληνίδα για ένα μη χειρωνακτικό επάγγελμα, όπως
είναι το επάγγελμα της δασκάλας, κυοφορείται στα σχολεία της ΦΕ ο
νέος τύπος της Ελληνίδας.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΠΑΡΑΡΙΗΜΑ 269

•έ s

'si
.S"?

§1
->
S
t^
Q
ijj
-
il·
s
w
f=
H *ω E—*

a y3
if S

f„s s
a
G £1
ti

1 E"
-3
-o
<
-ο
<t=: Il 'g
<
> öä
Si
<
m1 <
PO*

1 51 1-
«a
S
sa .s
ο.

Ï;
270 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

> ςο >
p- Β •3 a
> ^S
<_ρ ι_ρ
2 > ι- Ρ"
-ω CL Β1
> 3. > aCD
-
-ρ
-Ρ" >
-a ' Β
3 ο > 3>
y
> 6 ;*- >
D
a ο > 3 B
e 3 _ e -ο t-Γ Ρ" c o
a > CΒL > ο3 . • F α> > >
Ρ" 9 - Β
Si Ρ" B
3 > Β 3 tΚo - ρ Η*
S- -Β „
H» t o
3 3. ;CL»-
Β to Β
-p-
Β ρ- CL
t> KT ρ- ο Β ti
<_Ρ CD
Ο Ρ
δ
H
ο
?- >
W J
1
Ρ"
CL Β ?-
Ο to Ο
P"
CL
-P" -ο Si t_T
r <
-α
Η
3.
CL ^Ο Ο
ν_ρ * - ί •3
t;
'B
Β CD
* ο -ρ CL 3
ίο
Ρ
Η
h·
to
# ο ι-> Ι— Ο
e
Ο
Si 3.

Ι
Ο I
t-T
ί-Γ
3 Ο Β co H
te Β P"
to
.LLP Ο Ο. >
ω t->
> o e θ­
^εως. Τούτο εγ

-B >
H-
ς και αι μαθήτ

α
Β -to >
t_P
> α
=1
ω P"
F Ο
>
P α.

Β ο
Si ^
O
-
LO
o
\ο P CO
a CD o Q-
3. '3. Ρ
Ο CL
> D> t=:
-P" ρ H*
co
Β Q- -3 Β Ο t_P >
P -
Ö
>
3. Β Si -3 e
1
H t- 1 ••te
1=:
Β y
fë
Β Si
t_T Ö

t j
Ρ-
-Ρ
1 *-> ω t_r
to
y
LU
co
t-<i —j

* > w>
Ο. Β
a ρ- Β •z>
a a
w e Η e y t-· JÜP t*: ?<

< =1
Ο- ti LP
ω CN 3.
a X
H
3 t_p H ό
w ô CL P" OU
< -to
e» t_p ^ >
w p· 3 p- tu
f-i Ü p-

f
R S-
a. •>
Β
w "O -o " *o ui -O

< κ 3
ti 3 .
< κ
Β H < <: i H < 1
3 I
H B
1Λ_Ρ
-Β
*-*
t_P >
a
-B
B > Ö

ν p y P"
Β B B_
-B
>
3
w t_T t_P < w_p
W

u
Ρ-
Η
B
u 1
m 3
O
B 3 -a H
-Β -B CL
-ω
m
Β to a
Ni
B. 3 .
Ο
B o
H
>
' κ
a
o
1

Β
I
a t
B °a •
-to
t_T
-B
tô
CL y
B > -c>
o >
CD
<^P
3
?•: P" > e
P
CL
B
Β
Si
Β
>
Β •3 >
D

-p- Si 3 B
B 3.
'S-
CL
P" a' ^~ B
3.
P-
Β
ο . Β"
Β
0_ m > CL
P-
o
CL
>
H Si
tj*
CD U L-P e o 1
CD -p-
-B -Ρ" Β ^ Ο
-p-
P" U -B
CL
B
W -p
>-
3
3. 9- O
> * ΡΒ ^>
=L

> > >

-Ρ" O Si
-O *
p- to B
* -Ρ" =L
~S- CD
-O to ?- CL

> .υ-Ρ ;— ω Β =L
o a
> >
B
Β ο Si CL C L t=:
Ο
B p - "O o
i=" 3. ο.
> £-
3
r3 V
3 > -^C>L >-P
r <
^c > a CL
to to _, ^ i
B ^; ?<
to to 3
ω
Ο
D s- Χ
α
~Θ- U
S
U! (-1 ^ω H
li
-o
> H
w
D
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 271

ä
g
S ë

M
S
e y
£

<
1
> >
3
pa e
κ
Ο
oo

CL
Ö

Q.

m
272 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Κατάλογος των από της συστάσεως του Ανωτέρου Σχολείου των κορα­
σιών μέχρι σήμερον εξελθουσών διδασκαλισσών, Ερμούπολις, 29
Μαίου 1861

1. Μαρία Ζερβουδάκη 35. Αργυρώ Παξιμαδά

2. Μαρία Πλέσκα 36. Μαρία Δρίτζα
3. Μαρία Λουλουδάκη 37. Ειρήνη Σαμοθράκη
4. Δέσποινα Ματθαίου 38. Μαρία Χούμη
5. Σωσσάνα Νετοβίκ 39. Ελένη Τρέζου
6. Καλλιόπη Εμμανουήλ 40. Ευανθία Αούρτα
7. Καλλιρρόη Ψαλτόγλου 41. Ελένη Ζαρπόνη
8. Αργυρώ Αναγνωστάκη 42. Μαρία Ζάννου
9. Map. Εμμανουήλ 43. Αθηνά Χριστόφορου
10. Αικατερίνη Θεοδώρου 44. Ειρήνη Βλησίδου
11. Μαρία Ψαλτόγλου 45. Αικατερίνη Διβάρη
12. Αναστασία Εμμανούλ 46. Αθηνά Περιστέρη
13. Αρτεμη σία Ζάννου 47. Αθηνά Βάμβα
14. Πηλενόπη Κωνσταντουλάκη 48. Θεοδώρα Βασιλείου
15. Σωσσάνα Περιστέρη 49. Αργ. Γιαννόπουλου
16. Ειρήνη Τζούρου 50. Ειρήνη Περδικάκη
17. Μαρία Νετόβικ 51. Ελένη Βλαστού
18. Φωτεινή Αγλαϊνού 52. Ευθαλία Ααγωγιάννου
19. Μαρία Σαριδάκη 53. Μαρία Νικολάου
21. Ελένη Αντωνίου 54. Καλλιόπη Χριστοδούλου
22. Χαριτινή Μαυρογεωργίου 55. Αικατερίνη Βαμβακάρη
23. Ευανθία Δάρα 56. Ουρανία Ψαλτόγλου
24. Θεανώ Λουλουδάκη 57. Ελένη Ανδριάδου
25. Καλομοίρα Αναστασίου 58. Άννα Παύλου
26. Ελένη Τραμοντάνα 59. Ελένη Νικολαΐδου
27. Σοφία Βαμβακάρη 60. Σοφία Κρασερά
28. Ελένη Σπύρου 61. Ευανθία Παναγιώτου
29. Αικατερίνη Κονταξίδου 62. Χαρίκλεια Ζερβού
30. Ζαμπίλλα Τριαντάφυλλου 63. Σοφία Ηλιάδου
31. Ζωή Σαριδάκη 64. Γαρουφ. Αμέντα
32. Αθηνά Μαθά 65. Μαρία Κορφιάτου
33. Ανδριάν Γερασιμάκη 66. Αργυρώ Μπούρα
34. Στυλιανή Σπύρου 67. Αμαλία Νικητοπούλου
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 273

68. Δάφνη Τρέζου 87. Ασημίνα Φιλιπόγλου

69. Μαρία Τρέζου 88. Ολυμπία Κωνσταντινίδου
70. Αγγελική Νοτιά 89. Μαργαρώ Αντωνίου
71. Άννα Πάγκαλου 90. Αναστασία Κακουδάκη
72. Αικατερίνη Παναγιώτου 91. Μαρία Σκευάκη
73. Πολυμνία Ψαλτόγλου 92. Παρασκευή Σκευάκη
74. Ευανθία Περδίκη 93. Αικατερίνη Τζαγκλή
75. Μαρία Μπαρουζή 94. Ζαφυρώ Τζαγκλή
76. Ελένη Καλλιγά 95. Ελένη Γλύνη
77. Μαρία Δοντά 96. Μαρία Τζιγκινήρη
78. Αγγελική Καπετανάκη 97. Μαρία Μπουγιούκα
79. Ειρήνη Καπετανάκη 98. Σταματώ Χαλαμαντή
80. Ειρήνη Μιχαήλ 99. Ερατώ Στουπάκη
81. Άννα Χαλκιδήνου 100. Ζαχαρώ Νικολάου
82. Αικατερίνη Ελευθερίου 101. Ευαγγελική Ζήσου
83. Ιαμβή Σκλάβου 102. Πιππίνα Γαϊτάνου
84. Μαργαρώ Αναγνώστου 103. Μαρία Χρυσαφή
85. Μαρία Παιδάκου 104. Μαρία Μαυροθαλασσίτου
86. Καλλιόπη Χούμη

ΑΔΕ, Ι Εκπ., 4α(1 -19) αρ. κ. 59.

274 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Πίνακας Ι
Συνοπτικός πίνακας με τις δαπάνες του Δήμου της Ερμούπολης για τα εκπαιδευτικά
καταστήματα από το 1835-1860

Διασάφησις Ετήσια ποσά

Από του 1835 μέχρι του 1860. Ενοίκια των εκπαιδευτικών Δραχμές
καταστημάτων Ανωτέρου Σχολείου, Νηπίων των αρρένων, 50.995,33
Ανατολικής πλευράς των Θηλέων.

Από του 1852 μέχρι του 1860. Τα ολικά έξοδα των διδα­ Δραχμές
σκάλων 4.510,13

Από του 1833 μέχρι του 1860. Δραχμές

Μισθός των υπηρετών και προγυμναστών 88.521,00

Από του 1829 μέχρι του 1860. Δραχμές

Επισκευαί Σχολείων 30.800,00

Από του 1829 μέχρι του 1860. Δραχμές

Δια χρεώδη υλικά 37.850,00

Από του 1833 μέχρι 1860. Δραχμές

Επισκευαί Γυμνασίου 52.952,00

Από του 1833 μέχρι του 1860. Δραχμές

Χρεώδη υλικά Γυμνασίου 10.800,00

Από του 1834 μέχρι του 1860. Δραχμές

Τα δωρηθέντα για τους απόρους Μαθητάς βιβλία παρά 27.068,00
του Δήμου

Από του 1833 μέχρι 1860. Δραχμές

Δωρηθέντα για τους απόρους Μαθητάς του Δημοτικού 16.018,00
Σχολείου

Σύνολον 319.520,46

ΑΔΕ, Ι Εκπ., 4α (1-19) αρ. κ. 80.

IIAPAPTHMA 275

Πίνβκας II*
Πίνακας των δημοσυντήρητών σχολείων της Ερμούπολης, 1830-1833

Έτος Είδος Σχολι,ίου Αριθμός Δαπάνη του

διδασκόντων Δήμου

Εσυστήθη Ελληνικόν 50 960

Σχολείον
1830
Δημοτικόν Σχολείο ν 200 1.440
των Αρρένων

Ελληνικόν Σχολείον 70 960

Δημοτικόν Σχολείον 270 200

Αρρένων
1831
Δημοτικόν Σχολείον 100 764
Θηλέων

Ελληνικόν Σχολείον 70 573

Δημοτικόν Σχολείον 270 1 200

Αρρένων
1832
Δημοτικόν Σχολείον 100 764
Θηλέων

Ελληνικόν Σχολείον 80 4 065

Δημοτικόν Σχολείον 285 2 040

Αρρένων
1833
Δημοτικόν Σχολείον 100 560
Θηλέων

* ΑΔΕ, Ι Εκπ,4α(1-19).
276 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

> > >

-ρ D •o υ1 u1 O •Ο
ο 'Ρ - y
LP L P LP
y
LP t_p
y
y CL
3 3 3 3 3 3 3
ρ
'o ρ
Ρ Ο co Ρ ο ο
A
Ο
Α
Ο
A
ο
CL
ο
A > Ο
A
Ο
Α
ο
ο -s a a A
p- Ο Ο Ο Ο ω Ο Ο
Α
ο s CL
Ο
LU
Ρ
Α ν
Ο. ω a < A <
ω S
a a E
ο s
ο. CL
P"
ρ
a
>
•Ρ
it ι

LO ο ο 3 -Ρ
S Η <3 Ο

IJ
=L Ο
-Ρ 3 " •α Ρ ρ
ο
ο
3: ° D -o ο
H \0
A
Ο Ά Ρ Ο
ο Έ ** Ο Mj>
•a
ρ y
s <*ω wΟp •er
^ > <Pa
ON
>a > i Ρ
•ο « < ο ο
ο Ό
D
LO
Ό
ο
Η A •*'

'δ p Ο D D ON

e Α a ρ •a
E " y
y
<
ι
-Ρ
>
Ο > >
Ο -3 -3

Ιs
ρ
•Ö Ρ" QΡ .
U1 co
a ρ· f- Ο LT)
3 ρ 3. CD
<s
ι—ι
OO
<N
ΓΟ
ο
i n
OO oo
TT
σ\
u-i
Ό
m !/->
m OS
ο a tn
-Ο iJJ1 Α Α ω r< 3.
-Ρ- Ο
3 Η < <2 > Ν _)
a
y
α. 3 w
Ο
a.
α. Ρ

ω
Ο < S > >
D
LT
ο •Ö S ω
ο
3. y
ο 'o
•ρ-
LO a Ο
<
Ö
a Ρ CL Χ
A ο Ο
> W y
ο Α « ο
-ο
D
> -Ρ" CL •a

Ο < ω > c<: << ρ

ρ
LO

p υ1 ο a LO
LP ο υ*
l_P
<-< > ο Ο ο Ό
il
P" l_P
r< ρ
Ρ"
X
ω Ρ
Ν a a •ο y
-g
Q.
^: CL
y
e
y >
a
ρ
Ρ
υ*
LO
Ρ
ο
" ~- D P UÌ -a D a Ρ Α
ri 0 CD
ο -a -a ο ρ·
a ο ο
S3 ' Ρ ρ
ri >
A
a Ρ"
CD
χ LO
LO
P
LP
Ρ 'α
tO
y LO ν_Ρ
a- ρ 'D
P
P" a CQ
'a
LO ω
LP
LO CΡD Ρ"
a LP
a
Ö y
-a
y LP
a
J- > H ο •P
ο a *ω
LP
P
ρ a p·
ρ
p
ρ
*L0 Ρ a
y
β Ρ
ω
;
P
θ­ 'α.
LO
^a
P
,5 -3 ^a ^5 > >-
a
a
<. ω tO ο P -o »4
-ο ο S
ρ α ο E
<_ρ
ο a
CL
CQ Ε
ρ a Q. Η ω
W θ w Ζ ί^
p"
Ζ Σ·^ ι
À

<>
-Ρ y ω A
a χ ζ" u < < < ω
ο a
W
ω ù
Ο ω
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 277

3
ï-
à
ρ-

-!§<!α
I X
g 3
Ο
*3
Ο
§ S
1Ι ï •g
a
Ö
Ρ
Ο
ö 3 H
Ο
H
1 '3
CL
a Ο
C -2
~5 Ο
Ο
S3 s
Ο
c
E S— to f-

w §

•a y
v. i-i
ω
a
a. ο
ο
Q.
Ο «α m

f
α
-a

â
1 g"
w w

-mu ΛθχΐΛΐπ{γ3γιώ οι Sig

278 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ο ω
ϋ Λ p'
ο. > a S"? ο
to σ*
ν-Γ ο a > u^
o S |
Ρ"
> ο 3 3 a oc ° ξ"
Ρ
ο ri
:0 H
-a w a0?
a à S a 1 UH ' OH 3 a Ρ Ό >
to W a α. fe -a y -p-
. a 3 > 3
-P
a a
*p a S
A g
^
ο
> /—, Q . g S P" S g
ο
'tO ο
Q. A > D
3
y
3 Ό
P
Ρ Ρ" ω s-- <
-i>
-a
ο e <χ>
w
a y m
Q. -p-
CD
CL a Ι δ
a υ
ο.
Ο -ο -ω * y Ό ••to
;>-
α. toa
y
-α Α- ^~ <*- ω y
P" P ο
y
<ρ Ρ" to > ο >
ω > Ο •s ω Ρ A Ο H
<_ρ ω < <" ti* < P" A
'§-2
Ο α A CL r <
-p" a ay a
P Ρ" P -p~
Q. ρ- Η y
to κ
-> Ü tO
S >
IO Ο
δ '"
3: :~ä°
-Ρ^
S
S.
ω
-ρ- > -a Ρ
3 y
e Η ω ο
a t-T 3
> Α
-Ρ"
β Α y
< Ο
'Β
Œ> 'o ρ Ο
a ο
Q. m
< y Ο
en
Ρ
Ο
Ρ
Β b
-a
y Ol m -* «Ί VO t~- ΟΟ
ω1
U ο < ο ο ·0\
/-> v~t Ο Ο VO Γ*">
-£> f-> ο Π- »Ti
iHr A
-Ö -Ρ" m m </-> <N m

H <
P
•Ο
a
ο
ρ > > > > >
ο 0
-a
ι_Γ 3 3 § 3 3
>
Α
α. y ,5 *-to> >
••to "D 'ϋ
'Ëa
3
•»-ι

« o. aL a κρ-
CL
w Ο
Q. Ο. C ο. Ο.
a3 . Ρ 'Ρ Ο
LT > a a ο ο
>
Ο Ο ο
Α
ο
Α 3 > > y y y
>
Α.
O> <
•ρ- α.
a
3
p
3
ρ >
3 >
3 >
3
3
(-•
Ο ω Q. > > H Η Η
> > «
> ο O Ο
> > > Ο
.2 2
3 y 'to to
Ο Ο Ο 'ω to -§ 2
> Α > Ü
3
H
'(Γ
<
3 O Ο
ο 3 1ο Ο ^- -a
3 Q- ^ >
U*
-o 'Ρ- > > >
w 0 & -3
> > χ
> >
A
CD Ρ ,, *to
•o
y
-Ο
y -ο Ό W
-ο Ό a Ρ
a y y y y a
Q.
< >
ο
y y y
e
y y -δ g >
-ο ω
y
a a a a ta a
w
ίΟ
> w> to to to to o to
y y >
Ρ"
Η
a "S;
aif
ο. Ρ
Ο
D
-B
ο
Q.
ω
to
ο
to
ο
to
Sp-
to
ο Ο
•->

ο
IO
<< Ι= to to
Α
ο a ο > H Ρ" p- Ρ- Ρ- Ρ- P^ ο «•<
Ο- <-ί ri ^ ο2
> <<: «: ^<^ί ^;
A -3 «-i
ο ω
-Ρ p
<^ ,*; «^ ' S
3
t <
W U
< < < <d <: <C to to θ w
<< Ρ
^i ο
χ -=•
·
θ W
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 279

ö ö 3 .g a ο 3 '§
co ω H
'ω > J a 3>
> w
l*
-3 D Η
Ö S. ω a
> Η - 3 > .
-som > s § 3
a
ÌI
Η

S- s ω
« °- Ο
»3 H
a a -3 a
Η 3
a
co
Ö U1
^ Q.
-?s > a
«3 R
co > 'ω
fr %£< A -ω a
§. ** ω
> κ ο Ο ° Ο
α> i; >3 3
co $f
ω
-ri H 2
il
*
-P" S
1
H
s Ǥ
I'
a D « Κ •fr g
D
w
s ^° .3 w
> u; ω Ö ω
Ο "^ ω £ _
P O > 5 =.
S 'S S δ Ρ"
Ö
W Ο Η to 9" H Ρ < < Ρ-
co 6 Ρ"
s << Ο >3 ΌS ι_ρ Ο
Ν ' CO See" ω 0 co « CO Η Ρ
Ö D
Ρ- ( Ο

Η Ο.

Ο (_ρ
ο. 3
a 3
ο- §
co 2
Ο ο.
ο ω
*~* CT
Γ °>
^ Ο-
ω a
r< 3 .
-Ο -ρτ
g<
3
>
CL

ω
«S
-co
Q.
Q. κ
a
>
ο

Ο
?ΐ
W >
> li!
ω •a
•ο

-3
Sii
^ Γ)>
D
a ;ιΐ u
ο <1 <J
Ο < *
280 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

HO D
-a α.
Η α. g g. ω 3
ö
S
â -*£ Il D
11
g
'ê *
s> < Ο < ο
Ο ο Ο > • w
ä° Χ α. r^
3
°, >
Ν 3
W H

ο ο
§ §

s S S S S S S S

s
f Q.

2
< (S

S 9
g CD
=£.

i S. CD

S. 2.
«3 ο
Ζ u

co.
Ο
Q. S sa
«3 y.
ζ g.
a m
<< i
> >"
g -3 Ö c
Ρ ε 1 c Q.
W
>
3 ·

fi
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 281

11
Iti KD

δ
-g > ο
CO. ω ο ο
Ι , ξ ξ Ο

II- ä ο
^
|
> S-

§
>
3

s S
W

S •s
ο > Ρ"
Q. ί-4
3
S 2-
» -S
1 f.

«Q. CO.

3
Ο .H CL
co. a
ο
CS

f H

eh
S
Ζ
a
w
«3
9-

ë
t ο.
a
a
S m
<
ζ

3
282 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

-a 3 >
8 g.-δ .2
s *
ε
-|
J HO Φ
a * > OΚ u, ω
— · #3 $
Ö * Ο 3 W f-Ö W Η Β

η s
1

§ § ss Ä η Ü
§ I
> co
^
fi 8

w
s m
S 3

s cS

s S §
Jt
>
•y 2 2
Ö Q. Q.
δ Ο
fi
CD Ο
ê
ο Il
2
ρ
S ο
g Ρ-

(S 5
Ζ
« (S w < «
3

ï I F
«SS
'g g
< Iw ο y g gG
I m Ο
ZU
g s
S ® G <

- M
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 283

>
o
Ξ
"Ζ, >
3 Q.
"P" OO
ti
θηλέ
Των

< cl
•g
S a -pr
S
CM oo
t-·
g» J-
Q.
Ρ

m Q. -tf o
a CD L>
Ü
§. S 1
•o > '3
> f ρo
S "g CM
1
ο
y
a

>
3
H

co
3
Ρ c-
g-
«ο3 ?3
W-ì
—••'

<~ä
H
>

R I
ω
κ =5-
.->
O
CL
Si!
> α· y a
«
CM < -2
§ s
π> §.
ω
a
O.
ω
II
ϊ*
S-Q
>
œ if
2
Q.
g ο
li? §
Si!
oo
2
1 |ρ tÜ to g â
ο < § ρ"
Ο
â
S" ^1ί 2X Β 9- o
ίο
Ρ sο « a H
CM" . S
>
<< g •3 . ω

<
ο Ζ
a ê1 ε * S
CM a

> ι
HO
a
3 a
® CD
Ë
H
w ω o
>
m
οι m* ο
H <
284 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

LP
υ» -a
LP
>
1 1
ο > U >
ι
ι
a Q. 3 ρ 3
a
y
ρ- 'S > F 9-
a. -ρ- y t* > e 3 Ρ
3
3 p 3
> -ω Η > 'ω
> 9- "to>
1· >
X CL to
-to to Q . > y ο S "to
S a "to « α
Ο
"to •3 è "to
ο Φ « CD"
.9
to
ti
ο. L P ο a ·* a> Ζ > «3 s
1â
s a ω Ο
* > Ο H O μ > ο ρ' >
°, §
χ •a 3 χ 2 3 -. to X -a 3 χ 2 3
V
a. Ε 0 w W < H H a w Ρ Ρ Μ < Ρ
β 'α
_a Γ­ Γ­ ο ο o ο ο (Ν t-~ r-
CO ΟΟ ΟΟ en i n m »η ι η Μ7 cn m
ο -a
LP << t o <
ρ- to
ρ >a Χ οο oo Os ο
< 3> Ο . "<fr
• * VO Φ Ο
· * • *
-ο •* Τ* f«1 PO en <N <Ν

ss H <
LP
'β > >
3 LP
> 3
> α. ο
3
Q.
IP Ρ
Ρ tri « Ä
* Ä
* Ä * « * »
Έ is?
s < ω
in
(Ν
to
to
>
Ο
H
ι
-3 3
ο >
tρr Η κ > -3
φ 'Ρ -ο e ON ΟΟ • * Ί - r- in
ö ο
y 3 p-
Ρ en ο ·* >o u-i 1 !

Ό CD ΓΗ m
S eο ,3 0 a
'"•'
*^ *~" •""'

Jw 3κ Ο Ü

ο
^ -ω> ω
υ
1
ρ
Ο
1 a. 3
ο > Η
f«
* Ρ
te
CT
'CO
CD ο
Ο
'CO
Ρ CL
NO
>n
οο
(Ν
-ί­
ο
\D
vO
νο
i n
i n
^r
φ
ντήρη
Πίνα

Χ Ρ~ a •—ι
a -a CD
CO.
a a
Β zi.
s Ρ
Β
te
ο Χ LP
LO
3

5. Ο
α.
H
> δ
Ο Ρ
<1 'CO
α. V LP ro Ο ο OO ο
3 Φ Ο
u Ο ο Ρ Q. (Ν
00 O
ο Γ­
a - 3 p-
Ρ a
a S
CD
Β co
3 to a
Ο W =L

St. 3 LP LP a a α
α. Ο Ό -o
y y
ω
Q. CL Q.

> ο1 Ì Ì >
LP
-Ο LP
a LP a > i_f
Ρ
υ
1 ρ
> LP
co
β
-ο t Ρ" 3 y •Ο
S •o X -3 -Ο >
•3
-ο S "Ο
Β i o r<i -— φΡΓ
~a. CL CD CL CD CD CD φ Φ >CD
ρ 3 ρ- 3 Ρ"
LP
CD
>
a 3 y
-a
ο ο
a P"
t=: ο
a
t; ω ο ω ο Ι PgQ"
m Ρ D Ζ PQ M PQ <
Ρ*
W
ω ω < < m
>
3 ρ LP
LP
~a
Ρ
ο ρ- a Ρ"
,-ί y y to y
<<
Η
ο p-
Ό;>- ^ _ Ρ
-Β
1LT LT CL LP 3 -a •a
β •Ο -a -pr φP O co. = L p tO
Ρ y Ρ
> a > ί~Ρ
CL
a y
Ο
ρ
Ρ" O Q.
ΕLP y Ο
D
a
<-; < a
CL
a y 3
o
a >
3 ζ
to
a S
a
a pa
-Ο > y Ο
G
ρ e ΗΒ 0 ρ ^P"
υ ο -3
W < ••H < 3
?^
Q- 3
Ο> <>
CL
Η ο
Κ © c Ü S D-i W <C < Ν
ρ·
' 3 CD
α.
1
«J
υ -ρ CL ο4 en Tf' i n Μ3 ρ- od CN ö —i
< <
—•'

G
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 285

> >
Ρ" 9
£ •
> ο
Η
> << 3
s χ ρ- a ο
Η S Η CD ϋ
X

S3

>
3

-a

3
Ο

Q.
a
α.
<
c
^ο ^ Μ a
>4 -Ο .S D
^ (=: D
= α ë -o
ο *•£> s D
CL C^Ï
Ο Ο ο
gì Ζ Si
'p- Q.
ω
Q. en
c >
a F w
a
Q . if
s 9 S
Q. > D
α. α. 3
"S ..
11 <s
5
g.
ο
B

« e;
ω
.
-3 PQ < α.
a
>
δ" <»- -3

11 <g-i
Ό

D a a
1-1 Ο g g. Ο
ti S
> < ζ ι- < >
ä 3
φti S H
< >
ζ
ο
Ed I m ^τ H 5
 286 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

sau» Λ /• · s

£mm&^ y

f' '•
> re//\
re/rtit r>it0m\ ι m i ι i // f //,/_

/ 'r/t'/,//·//// ,/C~ /,//

/tr/i ///''///>(Jt///?'4i.,/S,,r4ftl/i/i///ast(

Ort &l* ftaJrf LLS £**<-i>-iau#ii .

^.tJ/ÌUj

.-" «JIM/

6L* /(ÌH**^ J/.·

/ CA > r/

''Ss / Λ ί - V A **r/<cSss

• r iti. • , Jt^*.J&S «W . '

IJJ' *r-L '/t'y' ,/ /(J/t^rì • /t*S* '

7
)
'*#/
ò e*S
:~Λ
), ,</ ' -,'*,4j Sf/^tJ^òtL*, a&r anturi,

,*-m~ **fljß)t-) /&$, ïAttu/ , /$rf )<f„/ >*/()

AM- •' /•tttJ/'" f* **J /'/mS&tMS-tï-i^t. ' â/' S; -'S Λ.'·/.,

?
y£^„/Î/TM/? éiJ*?«**.£***'?**- £'* r/-/rS A/a/*t

£<aJU, 'fJe*t'£j*'rij4~t~+ÎCi'i r'e/JS/>/iJ a s r'

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 287

, • 4

Α ^ ^ - Ά ώ ? , ' /c3/*,J &»,„*,..ufy'.:Λ-*«

7 · " •

Ä - i e « ^ 4?*»&*Ί- V i V t / J6«<HÌSL <'^'V^r7T**>T J */C^, Λ*ί-/

Se-iÊK*Af JJ*. ·ί/ί*ΐ<-'

s t.***s>t***f J-C+IS,*; f tf*. £&

'trfSe+rt <•**? J <** l>

\ l a

é>tjyÇéîi)Ul CuU*VÛ~

^A^JtJtKi'^J.
Γ
 288 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

1&EJL-XA.Î-,,

<JZ*viffftr^ *£/ & ^ίντ-,έε, ^a^ V·'

Ό?

^ dp/

\ · 1 *t
SACJAÌH-

.^ly^r c^M^^^^fJ. ?J>Sp^ rX^jfa. r~£~'?r>

# * /
s*
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 289

' .V S S c
&if-r ·*&& t/»€-f- 1>t*?vf

Se Urem. »7**ρ at-vStf t/c^ftat r*c'f +

<7 ;
}0 Ψ-S *£*?ΤΤ+ , ί Λ ί * « ·

M '»#- •« i W / T i f i » « ^ » '

Ä?*4f*4+-r&Vi«-
i »ζ»»·κ<β«_ ^ n

/
290 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Oe* «rcr&fA—
£Z»Î1A_ at
ΟΛ Ira
es» /r7f ^ ^ β / ί ν ι Ά -

c <L /
• &

AS**- . .
A
r~> f J J<k. «- f

•ψρ. #. ifcrz-'.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 291

(/rr 3 ^
25
^ 7 " ^ ( \
ν/- s ;,.. Λ). ,frj

'/?-'/) ^'μ'Χρ?/??/

•tV' γ. ', Sfîf. Λ„?γ,./Λν /./ryCS /«. *

Λ, ί Ir. e ,*,.„ / ,?.„y../, „ , ^ , / λ <ΧΤ" a -

%*y '" «.yaueiw jfvyulÎ^. „„,,,,

r***- tl ι . .' * S f ' "* 0 /if

γη rr,y ^ ,yr ryp, or i, &>" y r χι tt S*-r
ty S*A tre,Sa > r r ( » « . l'ett/. ι r>«i-fi,/.
, f .f <"Ar/ S' s/. ' /

^•»U«" in's/nytcrj· A**J&' /a/ri 0*„<c„

{£ tl/t'l*-' /·"*' ,$„ t^yrrymex,, «y/ 'Λ* I

"f Ύ/("''"ς/""/, t*v~' Crrt vto/ / t.a/1-rV^

itit {/y/rcAr,,-, .l/<y Sc,,{, r. , i.,»s C i','

ίΐίίΙΛ im ' > IsTfylr' f (to i f, „- j/fo 0'at-

7
, t j ι ' Τ / f y f ?
292 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

lai*»* ι',τ/ί/,. , Λ / ' ν ' Λ " ' / " " ^ , aepo^

fi* t'ar £,, /e,r,Zrf///r/t t

%tr jÇ'&(&/'»* <('-

*rus r&tt S/<r (ï>t .ι· tytsefTf „ Çte'sety rtf trt'Ttiy

t%ttt<s s/it t-itpm.-Uffi f*%"'«? ^X*'"- \

Sliifii'rtiin , ,u /ytttitJ*'· ΐ/χ'«'"' fot-

/
6 U yiryflto Vre ritì-r* of et* &. ι&9/>*σ7/*'**

„s,/,*, ny,'£/ yt.<y<tty ^>r*f«>/'

/β (\</ /ni ßtr/fcyi'/'t"·'-' fe'ß"""'

•ft /„ f&ihîy/ X, iff* ·****«•,/""% <tf

f,Jt i\uyt,i, /ftri rr-u (XW >0^·Lc»</·
, / / ; • CV t r ' C ' · * <

trfcticy //'%/*''••·"% ryap £r*t *****

/ 7 J Î •/ ' / t ' A ' » " · '

 »ΛΜ
y
//"'• '' '" """''''•''''"y-f r* Jy^mni*-, /yyyyn'^, /% ,<^ϊ
y,y,y„«, r>//y„j,, J% /,',„, „^Çtyïi* ,>vr, ,/„„„,„, & ,gf

«,/,(,/»,% yrr,,.,*;,^,,,,,,,,; /]'/Cy „*/f*jÇ,'&£,„p^ J>.yyZ,r

^''JA'" · */""/<-?' a*''«', S'"' jy« yjf.*ï„ ffy*,„SrySy^WcL,.,,

/"/'"β '" Ja,„-yJ. -f.,»^,:,. ^'«ßyra, »<.,ri^ £/my£~3&

/finr,1 tt .

\'y/»/·" rm fi egO· «/'i/w/.yWJ' fior juirPii/rfai //*,srycr?r i&s-*

«V -vi ι/χ·*·/ι; ,'aJri-y •//<*/• rtfrrit * ra eu*/*' jtrtrìsM· «Sa _, αi/* <xjst

ί
i/tt iti irai ufi ,χ/rr '/ILI i " ?rSs,re*Jtir«ii j/fiijra *β/ " ' Ϊ Μ Ϊ } " ' "
/
y / ' / > f' - j.2 ** • w * fT ·,
-
"f ' ' ι,^ v y ' ν '- o^-> o,

f ' • fi y ' „ /f Ό J *<". * '-^ ι s /*

294 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

', Ç* ,y ' ." "y' a" ,' ? ' 1 ΛΖ ? '

tt **»\c'*-i*r-1 ^tttsVsr *>-**·tr;/etS* S-vt fi/ /> Scr* raw fa fat ffat^x <?**»'»<-' # txA
/ **? t f ' A ' ' /' '/ «. ' » f? ' r 'P
V Ï ' J K * f j * y itati*'" f/ir/titi*/, /tt, **iyjrp ^ / > ο « ι / /r s/,t*/e-

ra>, ^X'\i·"- ? fé ' * <•*/'»" Λ ty-" rtJ-ry* y c f ? i + / ' # s if·rrm £rt ix*m"-

* <, '? " " ' ' ' • ? '/ s ^J - ^

/ t-eva/ f-rc* t-'/'Y'/Jir. tt* Tt fr/sett £*?• Ott/· f firtyCit • ra£/f*?tt4 t'Kjy'*·
r c
ο Λ S a ' *f ' y "> / -«? v · s ' J7 '
*" 'ΕΚ/ΊΑ.*'"™** **,*riSf> ,-ricr.pr*· Vyr^Oi- &/*j <* S&* &S*-' * " " *

^ X X ' / „ ^-<* r y ' y ^ v «¥'£'£/""·'£"·'·•, /et fd r»·.»* t*~*

, / , y, / r\ jy- ι ' ' ' y • - - '
M«* artttt<y+ ari*«""/*- V '"&yirs âtrrtyi-a»/, <?* f* iffî~**sS*^
/
'/,} , / ta c '- ' . ./V '" ^ ' « ' *V ^-"
w
ftftrtStr* t'y nr»jtttt«»it {Ttttxtt /*rr*a-f • -A St> ers Art* Î, stufst, '" »
ff>fK.

7«ιΛ, lit /it a a-, r'„ - ì/„f fi rW/ç ,'rts/r*/ rttxrr ο > <"* , 11 6 s'S^'/u

t'tto^J*/ itr/t'r t-tv , //f /â·/ fl fSS &*4' et/tir, /rtfr?r*6/Î**tut-Ji,yyg-*t « t ίί ν

e
si / ' 'SS ~ ? t ,j Ο ' Ρ - '
if »tri t tri» ztitt /if//, •*'<rsxf C"""" <yta Se f t t y j Q a ^ c ^ r
/• .tf, ' • fs y ,--• • /•> s ' "*

'/ ^/"/'a J*trtcr'f<* . 3fß/'*''*%*MJt

fi r ' */ // Sχ·- ^ •
tj ' ι' ? , rC / ? y /? '
>#« mjjt*t*fjt<**+'**taj**r**' fttv dt 7 s<tf tjt t <* fci***'* Γ t'fou'*-*'"',**,'*.

*3/l1 lilti/v Î'.lyf/r, ttt .ft' StJ , ι·*ι «Λ· tiyt;>-^r * !j X tr't iZ·//-

·*/*'' "·ί trei/u t't/-3< *alt> S" '} '/""f/J utUt/t^r rst> l'/i«'/y» / ^=

// / t i • C - / % . J. ,- c r
,> -

ί tf*· ar§ f Λίρα» ι y 4fKijr·'' "** j-/ * y * ·"' * / / #^/> AfjMy 4*$&4m <l·*** *^ ^#"* 'V*

< i * *fr

' / V / / c f Ò? "~£ / * & fi

f
\Ut%>mriS f é'ry try/a effe* Jte"*s*f rets* < * / ^ y « / / i i ï ^ /*/* f f n ^ W r ^ , ^ Ai

£t
OT"' *yfë«**- frvV aff ******** ,£*&>/<* "*** * * + * Óty^&JS f-r **-S *€*-€ T/*/** A* ^'
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 295

* ttftf**/?φ r V r~rtr* r r-f r t- **·π* iff» rr s**"*ffwj ff·» 4;0fJ Jut^ts Λ r*'f* •· >X=

ίιι,*,,·ι. -C'uruyunt Tifi» t*~· /,*/ a-l'^/yf"" ' *»&*• aa'tty,,,,*', /rf

ß/y ' / / , , t. , / • » / " '.

#"«^y
4
l/Auii/l trttyty*, *//" fir—A* » '/i &'0y. .* * v ,,,.Λι *sf Ha&p««

rtti ///Mrfft cr*s ιι±ί l/trrir , fi*- /ssfti. mar* t'iu-,^, iY,*-VS α φ χ ι ν , ^

J'l Ulf,,,,' £,. iVyr· /Ä2«i. /4Ί,.,,,γ,· ,ζψ g/vtyyyt,* /„ ( ΐ Λ Λ

Mitvir, taarar/uftan /,n Satt,. au-Wsttt e»- t'*" *f> e» χ S?*c,t &*,
*£(. y • , ' , ™ ' ' >
taiffir,, , i'nyy-uti. " " / ' ì ' ' / ' " ' " " / ^ * f»* *!&>>· \£/*ar* .,*f,s£,u Ι.χ,€ :
\ · * sa ί
·
/ Ύ
Viti Λ-fCt re j rrcit, rtiftrfvr 'Χ*\'/ ' ·

)Λ">ν / ' ' , * y, '^ r>? «κ ^."

fitVeii Λ*γ><*χ*** J&tAgt* ; / ^ / / ^ ^ V ' ^ / Î JfciSî· i/Ä *&tfy&t*

r -
'4 ? é / / , ^ ' J • •• ' f ί j ' <·• J J V-^ '

r r
f 's '/ • ' * /• ' - * / / //v r

tZ < '• ' ^ *v * ' ^ ' Uè-*?/ *>/&''"

#&* /f<-l * * * €t*L{f'-f*;*j iV « / i t f ^ V " y ì if offra f// 'fa*· * <* fZA.\*'

\C*S \J/y<- IC-O- >tf"' £C4?SOr4?e>* Stpe* f/?*'0f fférfirij r*f*?j £7e**p>Of'tàLOifAßT**

a
•f<* fit* * m a> r J* t ' <%t C**Axtr (αφΛ**** *ee* l^^ifj^r Jfj»c*f -€***&*•* &?0Λ £**^**ïa.
f^Tv * * * * * yfj *' * &jifJtre0 ftftr'rv* ter /ν/'/'/ «**ψΐ* Sv-fJ S'a .Tfeef*** t~
296 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Csr///'*** V ΛΤ? *ßJJ *>f** i^fVLlsf- 0/^e-1CA4^ ?0β-ΛΑΛ*, ê t, Uff/fft*W^.

,** ' c\'fi £& »oraJ #>***»» faν cAsiafa*», re fiir",. * < y &<>

Ω1"/«'ι* ·' rYpyttp, 6stirt'l/i <rW' *?i4r£>y>«**- *f fié'/-, far£'•*>·'

/
ύ,'ίι »»Vi»«-**« f'·* r%/,\.^ Λ*. it(s J0&*? «yurtifr/» .rZ^ ^ * S
Ρ/α*» · 0 .t. ' C./ S^-? *·
-/$£ά* *γ Φ 4ΉίΛ£α Λ?~ίΑ? Js^*f */fmgjt**J*t*+9

Q.''
(flfLr^mJf.M,..'ÂJ&.1 Λί.-fr* *ί*';'.~
*6t(/*~ ^.~,*% ',*¥/, ·η+,~*,1,'~*>*'γ™'*}
tf>my-1&~» ">>Srs"
r
>, . 'ff*> -, - d , ••f ^
fO s . &h ri y J* '

^- j·, ν • f j-c ι # f jf '

~s-/»J « " ' ( ί-ι/ϊ/ιι **a'i"~ fwvie* tra,* r+yeeety y r t *j*&fe** *r,*~

/<(y/T>#« /Λ <^Ltc 9*ti€t*y>*'*fr9ée*i €fMtn<*j*^***-,y? CS^*^'G&iyy"s '

ή *{ ' s S 7? /" • / ^Λ1''} * ' Π ' . / ' '*"'

^</ ^ ^/> ^-y. y44e<*r jr+S *&~Z ι^ίΤ/tl Ä&rt^ ffxreA>ùi t *, i t£*?&!*- & 4 fe?

i" f t . f f *
fjfil/tff* if να/ f***t f*>0e>t*t u/i',

,y &&ί/*/4γ'φ· ****** &art&ff£t/** f*f ^ « »•

'yf'f"""?"'' if'riaWy
/ / /\SJt ***** ΰ-* 3i0ir\*f

x
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 297

/
' />' "β /> y' - '

/. V ' ? y ο?.'ff "s Or**.

âS ' *
'' *'",ï/'"t> ff^~"'
> ?-·

' syif ers

<Z
 298 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

h <£&**^<&<&*"2Ζ?****^

w£rf*S*0rt. Λ»' éâ +ζνφ4&ί/%$?

y, _v ^'f zs/^tTsyA/r** **** s??** jff/f'

\.

•••
•?„vi •Gv*àfk' tyïf / ***'V /t*^^*- •^γ'Λ~' *™?ίΡΊ±Λ4*

0
-.Λ,,ν ut+U^W -~*Λ*. I/^"PX. , «Λ-«*/V-~V <J^-«, 2JL
*>-\τ*+1 liy.+-t-J"^ / ^ < W v i i , - ^ tr(* k>*&fhj 'iLu^lj

•m wf
300 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

3^/ω—»Γ f^<U,f**£ L·- oL^u^^L-o^ lL^\ ,j:„^/>. -Tri

1<
^>*Α~/ΓΪ ^à/ *^* t ?*+**< t»ì^-i<yA.·^'' Vise ' &J-V 0 &-T-<**S-I ^2Λ.

-y
Λ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 301

% <-uX* A~y h ? W W/W*/ ^ crf,^^

// C+A***piar*«** Sty'ho^lLr.

cyioi^-l/ %~J /$-.- s*j, 4r /STV

•f*j*y*yrs, fit* . , *

A'

r-\» ν* Stf^r*

M -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 303

f y
4* *
~£r«, 3 ^ * * , , ' ^

</***--. fifa/ Sor/ M*^f tsj>4*£- .«jt*'*** Jf&*t t" jÎ-~ J%. JP^nrAemJ* *—

Λ A*' /<*'*?'<*? ·>«

_ . ' Λ /

y* •^ ^'"" &•»/&& '%ί.'~φ'. a^fa, £> ί^/~, Λψ*~£~

<S -

"
304 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

! 1 ' * '

0' J?' r& *·"*^ 0-*

- tCe-^-fcyvj^yt*

/
/
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ

1. Πηγές ανέκδοτες

1.1 Γενικά Αρχεία του Κράτους

Κατάλογοι Οθωνικού Αρχείου: 11L Γραμματεία Εκκλησιαστικών και

Παιδείας (1833-1862) II. Δημοσία Εκπαίδευσις: Β' και Γ', Γυμνάσιον
και Ελληνικόν Σχολείον. Δ' Δημοτική Εκπαίδευσις, Θ' Επιστημονι­
κοί Εταιρείαι, ΙΑ' Ιδιωτικαί Σχολαί, IB' Διδασκαλείον, ΙΓ' Ζητήματα
Διδακτικού Προσωπικού.

Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη: Υπουργείον Εκκλησιαστικών

και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (1833-1862).

1.2 Αρχείο Fellenberg (Bürgerbibliothek Bern). Η αλληλογραφία Fel­

lenberg - Καποδίστρια (1813-1827).

1.3 Αρχείο του Δήμου της Ερμούπολης: Ι Εκπαίδευσις (1830-1880).

Ειδικότερα:
(α-ια) Ανέγερσις σχολικών κτιρίων, επισκευαί, 1(8) Τριμηνιαίοι έλεγ­
χοι Επιθεωρητικής Επιτροπής, 2α (21 β), Διάλυσις Σχολείου Ροβέρτων,
3(1-14), Εξετάσεις, 4α(1-19), ΑΔΗΣΚ, 4β(20-31) ΑΔΗΣΚ, 5(1-15)
ΑΔΗΣΚ, Εκπαιδευτικά Καταστήματα Ερμουπόλεως, 7(1 -11), Υπομνή­
ματα περί μεταρρυθμίσεως του ΑΔΗΣΚ, 10(1-2) Δίδακτρα, 14(α-β)
Σχολείο Hìldner, διδακτικά βιβλία, διδασκόμενα μαθήματα 16(α-δ)
Ιδιοσυντήρητα Σχολεία, Γραμματοδιδασκαλεία.

1.4 Αρχειακό υλικό του Λεοντείου Λυκείου Ν. Σμύρνης, Saint Joseph,

και μήπως Αδελφαί του Ελέους της Σχολής Hill.
308 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

2. Δημοσιευμένες πηγές

2.1. Γενικά

Βλαχογιάννης Ι., (επιμ.) Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας. Γ'

Χιακόν Αρχείον, τόμ. Γ', Δ' και Ε ' , Αθήναι 1910.
Δασκαλάκης Απ., Κείμενα — Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επα­
ναστάσεως. Σειρά τρίτη. Τα περί Παιδείας (τόμ. 1-3), Αθήναι
1968.
Κουμαριανού Αικ., (επιμ.) Ο Τύπος στον αγώνα, τόμ. Α' - Γ ' , Ερμής,
Αθήναι 1971.
Μάμουκας Ανδ., Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τόμ. Β', Πει-
ραιεύς 1839,
Καποδίστριας Ι.Δ., Επιστολαί, τόμ. 3, Αθήνησι 1842.

2.2. Εκθέσεις Υπουργών και Επιθεωρητών σχολείων

(με χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή σειρά)

Rapport présenté à sa Majesté l'Empereur Alexandre, par son Ex. M. le

Compte de Capod'Istria sur les établissements de M. de Fellenberg, à
Hofwyl en Octobre 1814, Paschoud, Paris, Genève 1815.
Κοκκώνης L, Περί της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως (ανέκδοτη), Αθήναι
1837 (ΓΑΚ).
— Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως
(ανέκδοτη), Αθήναι 1839 (ΓΑΚ).
Κατάστασις της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853 (Εκ
του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύ­
σεως) Εφημερίς των Μαθητών, έτ. Α ' , αρ. 36. (28.6.1853).
Χρυσοβέργης Ε., Έκθεσις περί των εξετασθέντων 10 νεανίδων και
περί της καταστάσεως των εν Σύρω δημοδιδασκαλείων και λοιπών
ιδιωτικών διδακτηρίων αμφοτέρων των φύλων, Εφημερίς των
Μαθητών, έτ. Α ' , αρ. 32 (31.5.1853) και αρ. 35 (21.6.1853).
Αργυρόπουλος Π., Πίναξ της εν Ελλάδι Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά
το έτος 1854, εν Αθήναις την 3 Σεπτεμβρίου 1855 (ΓΑΚ).
Χριστόπουλος Χ., Έκθεσις περιληπτική προς την A.M. περί της εν
Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του 1855
μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήναι 1856.
— Γενική Έκθεσις προς την A.M. του Υπουργού των Εκκλησιαστι-
I I H r t I ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 309

κών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Χ. Χριστοπούλου περί της

καταστάσεως της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολι-
κόν έτος 1855-56, Αθήναι 1857.
Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως
συνταχθέντων στατιστικών πινάκων δια το έτος 1858, Εφημερίς των
Φιλομαθών, έτ. Ζ ' , αρ. 299 (19.1.1859).
Παπαδόπουλος Γ.Γ., Περί των εν Σύρα σχολείων, Πανδώρα, τόμ., 16,
(1865-1866), σ. 183-186 και 231-235.
— Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Πανδώρα, τόμ. 15
(1864-65), σ. 149-166.
Σαρίπολος Ν., Υπόμνημα περί του κατωτέρου Κλήρου και περί Εκπαι­
δεύσεως προς τον επί της Παιδείας Υπουργόν, Πανδώρα, τόμ. 16,
(1865-1866), σ. 74-77, 110-114, 156-160, 227-230 και 257-259.
Δρόσος Δ., Έκθεσις προς την A.M. Περί της καταστάσεως της
Εκκλησίας της Ελλάδος και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από του
1863 μέχρι τούδε. Αθήναι 25 Νοεμβρίου 1866, Αθήναι 1866.
Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν των Δημοτικών Σχολείων
αποσταλμένων εκτάκτων Επιθεωρητών, Αθήναι 1885 ( Έκδοση Υπουρ­
γείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως).

2.3 Κανονισμοί σχολείων, Διορισμοί, Εκθέσεις, κ.ά.

(με χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή σειρά)

Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Εφημερίς της Κυβερνή­

σεως, αρ. φ. 54 (7 Οκτ. 1836).
Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασιών της Φιλεκπαιδευτικής
Εταιρίας, Αθήναι 1837.
Έκθεσις γενομένη εις την Δ' Γενική ν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευτι­
κής Εταιρίας, Αθήναι 1837.
Έκθεσις γενομένη εις την Ε' Γενικήν Συνέλευσιν της Φιλεκπαιδευτι­
κής Εταιρίας, Αθήναι 1838.
Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής
Εταιρίας, Αθήναι 1842 και Αθήναι 1851.
Έκθεσις περί του παιδαγωγείου Ερμουπόλεως με προσάρτησιν του
προγράμματος των κατά το ΣΤον Σχολειακόν έτος παραδοτέων μαθημά­
των, 1854.
Κανονισμός του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών Εκπαιδευτηρίου
310 ΠΗΓΕΣ KM ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

διευθυνομένου υπό του Δανιήλ Σουρμελή και της Ασπασίας Σουρμελή.

1856.
Έκθεσις περί της κατά το 2ον Σχολειακόν έτος διευθύνσεως και προό­
δου του Ελλην. Παιδαγωγείου Ερμουπόλεως γενομένης την 30ήν Ιου­
λίου 1856, ημέραν της ενάρξεως των ετησίων εξετάσεων υπό του Διευ­
θυντού Ιω. Ν. Βαλέττα.
Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και κανονισμός του
Παρθεναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857,
Κανονισμός του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών Εκπαιδευτηρίου
κατ ' έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαι­
δεύσεως Υπουργείου, 1857.
Κανονισμός συμπεπληρωμένος του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών
Εκπαιδευτηρίου Δανιήλ και Ασπασίας Σουρμελή, 1860.
Διοργανισμός του εν Αθήναις ιδιοσυντηρήτου Παρθεναγωγείου Ειρή­
νης Βλ. Χρυσικοπούλου, 1861.
Έκθεσις περί της κατά το Ε' σχολικόν έτος διευθύνσεως και προόδου
του ελληνικού παρθενοτροφείου Ερμουπόλεως γενομένη την 30 Ιου­
νίου 1869, ημέραν της ενάρξεως των ετησίων εξετάσεων υπό του Διευ­
θυντού Γεωργίου Κουϊμζέλη.
Κανονισμός των Παρθεναγωγείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας,
Αθήναι 1870, και Αθήναι 1878.
Οργανισμός της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας αναθεωρηθείς
το 1871.
Κανονισμός του Ελλην. Λυκείου Κ. Κωνσταντινοπούλου και Γ.
Κατσιροπούλου συσταθέντος εν Πάτραις, τη εγκρίσει της Σ. Κυβερνή­
σεως, Πάτραι 1874.
Έκθεσις περί των δημοσίων εξετάσεων των εν Χίω εκπαιδευτηρίων
και ο ισολογισμός της οικονομικής διαχειρίσεως του σχολικού έτους
1881-82, εν Χίω, τύποις K.M. Πιοκίδου, 1882.
Το Ελληνικόν Λύκειον Χ. Ευαγγελίδη 22 Ιουνίου 1877.
Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρία. Η σύστασις και η πρόοδος
αυτής, 1878.
Οργανισμός της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας συσταθείσης
υπό την προστασίαν της A.M. τροποποιηθείς τω 1882. Αθήναι 1882.
Σχέδιον νέου Οργανισμού της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας,
Αθήναι 1883.
Λύκειον Κανελλοπούλου. Έκθεσις των πεπραγμένων κατά την σχολ.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 311

περίοδον 1891-1892. Κρίσεις της εξεταστικής επιτροπής και του

Τύπου.
Le venerable Marcellin Champagnat prêtre Mariste fondateur de la Socié-
té des Petits Frères de Marie, 1909.
Κανονισμός προτύπου Παρθεναγωγείου Δεσποινίδων Τριανταφυλλί-
δου, 1912.
Κανονισμός του υπό την υψηλήν προστασίαν της A.M. της Βασιλίσ­
σης Ό λ γ α ς προτύπου Παρθεναγωγείου δεσποινίδων Τριανταφυλλί-
δου, 1914.
Κανονισμός Παρθεναγωγείου Hill, Αθήναι 1921 και 1924.
Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των
Συνελεύσεων της εν Αθήναις ΦΕ των ετών 1838-1893.
Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής των ετών 1840-1881.

2.4. Ομιλίες
(με χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή σειρά)

Βόμβας Ν., Αυτοσχέδιος ομιλία του κυρίου Ν. Βάμβα. Γενομένη εν

Ερμουπόλει την 3 Μαρτίου 1834 εις την έναρξιν του Σχολείου των
Ευγενών Κορασιών, του υπό την διδασκαλίαν της Ευγενούς
Ελληνίδος Ελένης Γεωργιάδη και υπό την άγρυπνον επιστασίαν
αξιοσέβαστου επιτροπής συνισταμένης από Κυρίας και Κυρίους
Έλληνας και Φιλέλληνας, Ερμούπολις, αωλδ.
— Ομιλία του κ. Ν. Βάμβα εις την άνοιξιν του Σχολείου Κορασιών
του Δήμου Πειραιώς, την 24 Ιουνίου 1837.
Βαλέττας Ι., Ομιλία παρά του διδασκάλου Ιωάννου Ν. Βαλέτα εις την
Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμουπόλει ανωτέρου σχολείου των
κορασιών την 20 Ιουλίου 1841, Ερμούπολις 1841.
Κουϊμζέλης Γ., Προσλαλιά απαγγελθείσα την 12ην Ιουλίου 1870, ημέ-
ραν της ενάρξεως των ετησίων εξετάσεων του Ελληνικού Παρθε-
νοτροφείου Ερμουπόλεως, υπό του Δ/ντού Γ. Κουϊμζέλη.
Βένετης Ι.Π., Προς το Διοικητικόν Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής
Εταιρίας, 11 Ιανουαρίου 1876.
Βιώνης Γ., Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετηρίδος
της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, εν Αθήναις 1886.
Μοσχάκης Ι., Ολίγαι λέξεις εις μνήμην της κ. Φ. Χιλλ, εν Αθήναις
1884. (Λόγος που εκφωνήθηκε στις 29 Ιουλ. 1884).
312 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κεχαγιά Καλλιόπη, Λόγος απαγγελθείς υπό της Διευθύντριας του προ­

τύπου Ελληνικού Παρθεναγωγείου του Συλλόγου των Κυριών,
την 16 Ιουνίου 1891.
Θεοχάρης Σταμάτιος Κ., Λόγος εκφωνηθείς επί τοις εγκαινίοις του εν
Πάτραις Παρθεναγωγείου της Φιλεκπ. Ετ. 1892.

2.5. Συλλογές Νόμων

(με χρονολογική σειρά)

Κλάδος Π.Ι. Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά, 2.τόμ., Αθήνησι

1860.
Βενθύλος Γ., Θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, 4 τόμ.,
εν Αθήναις 1884-1893.
Παρίσης Σ.Μ., Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις, ήτοι Συλλογή
των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Β.
Διαταγμάτων και Εγκυκλίων του επί των Εκκλησιαστικών και της
Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου από του 1833, 3 τόμ., Αθήναι
1884-1893.
Δημητριάδης Σ.Χ., Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία
ισχυόντων Νόμων... από του 1883-1899 έτους, εν Αθήναις 1899.

2.6. Διατάγματα και Εγκύκλιοι

(με χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή σειρά)

«Περί συστάσεως Ελληνικού Σχολείου και Γυμνασίου εις Ναύπλιον»,

Διάτ. 21 Νοεμ./3 Δεκ. 1833.
«Περί συστάσεως δώδεκα ανέξοδων θέσεων εις το εν Ναυπλίω σχο-
λείον των κορασιών», Διάτ. 12/24 Ιαν. 1834.
«Περί δημοτικών σχολείων», Διάτ. 6/18 Φεβρ. 1834.
«Περί συστάσεως δέκα Ελληνικών Σχολείων», Διάτ. 25 Μάρτ./6 Απρ.
1835.
«Περί της απαιτουμένης ηλικίας δια το επάγγελμα των διδασκαλισ­
σών», Διάτ. 10/22 Ιουλ. 1835.
«Περί εγκρίσεως της Φιλεκπαιδευτικής εταιρίας», Διάτ. 28 Αυγ./9
Σεπτ. 1836.
«Περί του διοργανισμού των Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων»,
Διάτ. 31 Δεκ./12 Ιαν. 1837.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 313

«Περί συστάσεως σχολείων των κορασιών συνδρομή των δημοτών»,

Εγκύκλιος Υπουργού Σ. Βλάχου, 4 Νοεμ. 1852.
«Περί συστάσεως εν Αθήναις Ορφανοτροφείου κορασιών», Διάτ. 8
Ιούν. 1855.
«Περί εκπαιδεύσεως νεανίδων μελλοδιδασκαλισσών και του πολλα­
πλασιασμού αυτών», Εγκύκλιος Υπουργού Χ. Χριστόπουλου, 12 Μάρτ.
1856.
«Περί του τρόπου των εξετάσεων των δημοδιδασκαλισσών», Διάτ. 11
Ιουλ. 1856.
«Περί της δαπάνης των δήμων εκπαιδεύσεως κορασιών», Εγκύκλιος
Υπουργού Χ. Χριστόπουλου, 25 Φεβρ. 1857.
«Περί των εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισσών» Διάτ. 13 Οκτ.
1861.
«Περί του ότι σύστασις ιδιωτικών σχολείων άνευ αδείας της Κυβερνή­
σεως απαγορεύεται και ότι ταύτα υπόκεινται υπό την άμεσον εποπτείαν
αυτής», Εγκύκλιος Υπουργού Α.Χ. Λόντου, 13 Ιαν. 1865.
«Επιτροπή προς εξέτασιν των εν Σύρω εκπαιδευθεισών νεανίδων»,
Διάτ. 22 Απρ. 1866.
«Περί του Αρσακείου, ως διδασκαλείου διδασκαλισσών, Διάτ. 11
Μαΐου 1867.

3. Εφημερίδες, Ημερολόγια, Περιοδικά

Εφημερίδες

Αίολος (1854-1856)
Αιών (1842)
Αστήρ των Κυκλάδων (1860)
Εφημερίς των Αθηνών (1824-25)
Γενική Εφημερίς (1829-1830)
Εφημερίς της Κυβερνήσεως (1833-1893)

Ημερολόγια

Αττικόν Ημερολόγιον Έιρ. Ασωπίου, έτ. Α' - Κ Ε ' , Αθήναι 1867-1890

(από το 1888 κεξ. μαζί και Ημερολόγιον των Κυριών).
314 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Εθνικόν ΗμερολόγιονΜ.Π. Βρετού, έτ. Α' -ΙΑ', Αθήναι 1861-1871.

Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ. Σκόκου, Αθήναι 1887-1893.
Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών, έτ. Α ' - Σ τ ' , Αθήναι
J888-1893.
Ημερολόγιον του έτους 1882 υπέρ του εν Ερμουπόλει Γυμνασίου, εν
Ερμουπόλει 1887.
Ακαδημαϊκόν Ημερολόγιον Πατρών 1918.

Περιοδικά

Abeille grecque(J'), Hydra-Egine, 7 April 1827-16 Mars 1829.

Αιγιναία, Γ. Αποστολίδης, 15 Μάρτ. 1827-14 Φεβρ. 1831, Αίγινα.
Βιβλιοθήκη τον Λαού, Δ. Αινιάν, έτ. Α ' , Ιαν.-Δεκ. 1852, και Β' Ιαν.-
Δεκ. 1855, Αθήναι.
Εκπαίδενσις, Π.Π. Οικονόμου, έτ. Α' - Β ' , Αθήναι 1893-1894.
Εφημερίς των Κυρίων, Καλλ. Παρρέν, έτ. Α ' , 8 Μάρτ. 1887-28 Φεβρ.
1888 και Β', 6 Μάρτ. 1888-5 Μάρτ. 1889, Αθήναι.
Εφημερίς των Μαθητών, έτ. Α-Γ, Αθήναι 1852-1855.
Εφημερίς των Φιλομαθών, τόμ. 4-24, Αθήναι 1855-1876 και περίοδος
Β', τόμ. 1-4, 1877-1881.
Εφημερίς των σχολείων, Μ. Βρατσάνος, έτ. Α ' , Δεκ. 1880, Αθήναι.
Εβδομάς, Δ. Γρ. Καμπούρογλους, έτ. Α' - Γ ' , 1884-1886, Ι.Μ. Δαμβέρ-
γης, έτ. Δ ' - Η ' , 1887-1891, Αθήναι.
Ερμής ο λόγιος, Άνθιμος Γαζής, Βιέννη, 1811-1821.
Εστία, Π. Διομήδης, έτ. Α' - Ι Γ ' , Αθήναι, 1876-1888.
Μέλισσα των Κυκλάδων (η), Γ. Πολυμερής, Δεκ. 1844-Δεκ. 1847,
Ερμούπολις.
Όμηρος, Ομώνυμος Φιλεκπ. Σύλλογος, έτ. Α' - Σ Τ ' , Αθήναι 1873-1878.
Πανδώρα, Α.Ρ. Ραγκαβής-Κ. Παπαρρηγόπουλος-Ν. Δραγούμης κτλ.,
τόμ. 1-22, Αθήναι 1850-1872.
Παρνασσός, Σύλλογος Παρνασσός, έτ. Α ' - Ι Ζ ' , τόμ. 1-17, Αθήναι
1880-1895.
Πλάτων, Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος, έτ. Α' - Ι Γ ' , τόμ. 1-13,
Αθήναι 1878-1891.
Πρόοδος, Π. Σοφιανόπουλος, έτ. Α' - Β ' , Αθήναι 1836-1837, και έκδ.
Β', Α-Β, Αθήναι 1839.
Το Παιδαγωγικόν Σχολείον, Μιλτ. Βρατσάνος, έτ. Α ' - Γ ' , Αθήναι
1883
ΠΗΓΕ£ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 315

0 Παιδαγωγός, Ηλίας Χριστοφίδης, έτ. Α ' , αρ. 1-24, Πειραιεύς 1839.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Κων/λις
1863-1893.

Βιβλιογραφία

Α. Ελληνική

Λινιάν Δ., Προς το Συμβούλιον της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας,

Βιβλιοθήκη του Λαού, 1852, σ. 867-874.
- Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών, Βιβλιοθήκη τον Λαού, 1855, σ.
354-361.
Αλιμπέρτη Σ., Σαπφώ Λεοντιάς η του Γένους διδάσκαλος, Πλειάς, έτ.
Β', αρ. 8-9 (31.3.1900) σ. 130-131 και αρ. 10 (15.4.1900) σ.
153-155.
— Αι ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1933.
Αμαριώτου Μ,, Ι.Π. Κοκκώνης, ο πρώτος μας Παιδαγωγός, Αθήναι
1937.
Αμπελάς Τιμ., Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874.
ΑναστασιάδηςΞ., Γεωργίου Γενναδίου, βίος έργα, επιστολαί, τόμ. 1-2,
εν Παρισίοις 1926.
Αναφορά των Ελληνίδων Γυναικών προς τον Προέδρον της Κυβερνή­
σεως, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Β', αρ. 86 (23-10-1898).
Άννινος Μπ., Ιστορικά Σημειώματα, εν Αθήναις 1925.
Αντωνακάτου Ντ., Η Κεφαλλονίτισσα, Ηώς, αρ. 5, 1962, σ. 58-60.
Ανώνυμος, Ιδέα δια την νέαν Παιδαγωγίαν είτε την αλληλοδιδακτικήν
μέθοδον εφευρημένων απότον Lancaster, Εφημερίς των Αθηνών,
φ. 21. 1824, σ. 1-2, φ. 22, σ. 1-2, φ. 23 και 24, σ. 1.
Αρμενόπουλος, Εξάβιβλος, επιμ. Ο.Ν. Φλογαΐτης, εκδ. Π. ΓΊαρασκευό-
πουλος, βιβλίο Δ ' , τίτλος Γ', 7, εν Αθήναις 19042.
Απόστολος Παύλος, Η ψυχή της ανατροφής του κορασίου, μτφρ. Ι.
Δημητριάδη, Πλάτων, τόμ. Β'
Ascher - Loeben Fr., 1880-81, σ. 288-395.
Ασώπιος Ειρ., Πολιτειογραφικά: Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια, Αττικόν
Ημερολόγιον 1869, σ. 359-368.
— Η γυνή εν Ελλάδι και εν τη Εσπερία, Κοινωνική μελέτη, Αττικόν
316 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ημερολόγιον 1883, σ. 145-183.

— Μαργαρίτα Αλβάνα-Μηνιάτη; Βίος και συγγράματα, Αττικόν
Ημερολόγιον 1883, σ. 222-238.
— Αι γυναίκες εν τη Ταχυδρομική και Τηλεγραφική Υπηρεσία,
Αττικόν Ημερολόγιον και Ημερολόγιον των Κυριών 1890, σ.
111-120.
Ασδραχάς Σπ., Οικονομία, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Κ Δ ' ,
σ. 159-188.
Βακαλόπουλος Απ., Η πορεία του Γένους, Αθήνα 1966.
— Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Β', Γ ' , Δ ' , Θεσσαλονίκη
1964, 1968, 1973.
— Η δράση των Ελλήνων λογίων στη Δύση, Ιστορία τον Ελληνικού
Έθνους, τόμ. Ι ', σ. 357-361.
ΒάμβαςΝ., Σύντομος απάντησις προς τον υποκρυπτόμενον Ζ.Π.Ρ. πατέ­
ρα της προ ολίγον διαδοθείσης αναίσχυντου επιστολής περί του
τι ο υποκεκρυμμένος σκοπός των εις την Ελλάδα ιεραποστολών
της Βιβλικής Εταιρίας, κλπ. εν Αθήναις (1836).
Βαρονξάκη Αικ., Η Ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εται­
ρείας ΑΡΣΑΚΕΙΟΝ, Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήναι
1932, σ. 195-202.
Βέης Ν.Δ., Ελληνίδες βιβλιογράφοι και Κυρίαι κωδίκων κατά τους
Μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1905.
Βελέλης Α., Ο Καποδίστριας ως θεμελιωτής της δημοτικής εκπαιδεύ­
σεως εν Ελλάδι, εν Αθήναις 1908.
Βλάσης Αντών., Σκέψεις περί βελτιώσεως της εν Ελλάδι Δημοτικής
Εκπαιδεύσεως, εν Αθήναις 1880.
Βλάχου Έλλη-Αγ., Η παιδεία εις τας Τουρκοκρατούμενος Σέρρας, εν
Αθήναις 1935.
Βοηκλής Μ., Η εκπαίδευσις των νεανίδων εν Ερμουπόλει, Εφημερίς
των Κυριών, έτ. Γ', αρ. 130 (3.9.1889).
Βουτυράς Στ., Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), Αθήναι 1925.
Βρανούσης Α., Ρήγας Βελεστινλής - Φεραίος, τόμ. Β' ( Άπαντα των
Νεοελλήνων Κλασσικών) Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, χ.χ.
Βρατσάνος Μ., Περί αγωγής της γυναικός ως παρθένου, μητρός και
συζύγου (Ομιλίαι τρεις., Εφημερίς των Σχολείων, έτ. Α ' , 1880, αρ.
2-19, σ. 33-35, 65-71, 98-102, 146-150, 209-213, 241-245, 273-
277, 305-307, 337-340 και 369-372.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 317

— Το δημοτικόν σχολείον εν Ελλάδι και ο διδάσκαλος αυτού, Αθή-

νησι 1874.
Βώρος Φ.Κ., Η εκπαιδευτική προσπάθεια του θ. Καίρη και η δίωξη
του, Διαβάζω, αρ. 106 (21.11.84) σ. 28 κεξ.
Γαλάτης Στ., Ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από
της ιδρύσεως μέχρι του 1936, Αθήναι 1957 (δακτυλογραφημένο).
Γεδεών Μ.Ι., Περί της Φαναριωτικής κοινωνίας, μέχρι των αρχών της
ενεστώσης εκατονταετηρίδας, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνι­
κός Φιλολογικός Σύλλογος, τόμ. ΚΑ' (1887-88 και 1888-89), σ.
51-71.
— Γνώσεις χρήσιμοι τη Ιστορία της παρ ' ημίν παιδείας, Εκκλησια­
στική Αλήθεια, τόμ. Ι θ ' (1899), σ. 377-382, 394-397, 425-428 και
442-445.
— Ελληνίδων Εκπαίδευσιςμετά την Άλωσιν, Πρακτικά Ακαδημίας
Αθηνών, τόμ. Ε ' , 1930, ο. 332-336.
— Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά τον IH' και ΙΘ' αιώνα,
Επιμ. Α. Αγγέλου - Φ. Ηλιου, Ερμής, Αθήνα 1976.
— Παιδεία και Πτώχεια παρ" ημίν κατά τους τελευταίους αιώνας, εν
Κων/πόλει 1893.
Γεννάδιος Ι., Ο Οίκος των Μπενιζέλων και η οσία Φιλοθέη, Αθήναι
1929.
(Γεννάδιος Γ,,) Η εν Αθήναις φιλεκπαιδευτιή Εταιρία, εκ του τυπ. Χ,Ν.
Φιλαδελφέως, Αθήνησι 1878.
— Επιστολή δημοσιευθείσα εν τοις Ελληνικοίς Χρονικοίς, αρ. Ι, εν
Μεσολογγίω, 4 Μάρτ. 1825.
Γιαννακάκη Ελ., Ελένη Πιτταδάκη, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ.
175(19.8.1890).
Γιοφύλλης Φ., Το Παρθεναγωγείο Χιλλ, το αρχαιότερο σχολείο, Νέον
Φως, (17.10.1935).
Γκίκας Γ., Ένας Άγγλος ιεραπόστολος στη Μετεπαναστατική
Εύβοια. Νέα στοιχεία για την θρησκευτική προπαγάνδα στην
ανεξάρτητη Ελλάδα, Αθήνα 1968.
Γκίνη Δ., Μέξη Β., Ελληνική Βιβλιογραφία, 1800-1863, τόμ. 3, εν
Αθήναις 1939, 1941, 1957.
Γληνός Δημ., Γυναικείος ανθρωπισμός, Αθήναι 1921.
— Έ ν α ς άταφος νεκρός, Αθηνά, Αθήναι 1925.
Γούδας Av., Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος
διαπρεψάντων ανδρών, τόμ. Β', εν Αθήναις 1870.
318 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δάρβαρις Α., Παιδαγωγικόν, προς χρήσιν των νεανίσκων και κορασι­

ών, Βιέννη 1804.
Δασκαλάκης Απ., Οι Έλληνες Λόγιοι της προεπαναστατικής περιό­
δου και η συμβολή αυτών εις τον Αγώνα της Ελευθερίας,
ΕΕΦΣΠΑ, τόμ. Ε', 1945-55, σ. 187-204.
— Η Ελληνική Παιδεία κατά τον αγώνα της Ελευθερίας, ΕΕΦΣΠΑ,
1957-8, σ. 275 κεξ.
Δε ΒιάζηςΣπ., Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τονΙΘ' αιώνα - Μαργαρίτα
Αλβάνα -Μηνιάτη, Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Γ' 1910, σ. 1069-
1071, 1100 και έτ. Δ ' , 1911 σ. 1129-1130 κεξ.
— Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα — Ευανθία Καίρη,
Ελληνική Επιθεώρησις, έτ. Γ ' , 1910, σ. 842-844.
— Η εκπαίδευσις εν Επτανήσω 1836-1864, Εθνική Αγωγή, περ. Β',
τόμ. Α ' , 1904, σ. 6-23, 60-80 και 387-421.
Δεσύπρη Μ., Η γυναίκα και η Κοινωνική Πρόνοια, Αθηνά, Αθήναι
1922.
Δημαράς Αλ., Ιστορικόν Σχεδίασμα, Νεοελληνική Εκπαίδευσις, Αθή­
ναι 1965.
— Τα εκπαιδευτικά κατά του Αγώνα, Νέα Εστία, Αφιέρωμα στο
Εικοσιένα (Χριστούγεννα 1970), τχ. 1043, σ. 51-59.
— Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (τεκμήρια Ιστορίας), τόμ. Α' - Β ' ,
Ερμής, Αθήνα 1973 και 1974.
— Νεόφυτος Νικητόπουλος (1795-1846). Για ένα αλλιώτικο Ελλη­
νικό σχολείο, Ο Ερανιστής, έτ. I B ' , τόμ. 11, 1974, σ. 323-332.
Δημαράς Κ. Θ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: Από τις πρώ­
τες ρίζες ως την εποχή μας, Ίκαρος, Αθήνα 1975.
— Το Σχήμα του Διαφωτισμού, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,
τόμ. ΙΑ', 1975, σ. 328-359 και τόμ. Ι Γ \
— Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα 1977,
Δημόπουλος Π.Ν., Η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία καθ' όληντην
διαδρομήν των αιώνων και αι διακριθείσαι Ελληνίδες από της
αρχαιότητος μέχρι σήμερον, Αθήναι 1949.
Δοανίδου Σ., Η βασίλισσα Αμαλία και το Αρσάκειον, Δελτίον της
Ιστοριακής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. 19,
1967-1970, σ. 153-166.
Δούκα - Καραγιαννοπούλου EX., Ελληνίδες Παιδαγωγοί από της απε­
λευθερώσεως, Μ.Π.Ε. τόμ. Β', σ. 461-463.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 319

— Θηλέων Αγωγή, Μ.Π.Ε., τόμ. Γ', σ. 156-163.

Δραγούμης Ν., Σύντομος απάντησις, Πανδώρα, τόμ. 16, 1865-66, σ.
164-165.
Ιστορικοί αναμνήσεις, επιμ. Α. Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1973.
— Δικαιοσύνη, Παιδεία, Εκκλησία εν Ελλάδι, 1821-1831, Αθήναι
1873.
Έγκελς Φρίντριχ, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτη­
σίας και του κράτους, Θεμέλιο, Αθήνα, χ.χ.
Εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Ε. Χιλλ, ιδρυτού των σχολείων των
κορασιών εν Αθήναις, Αθήναι 1882.
Εκατονταετήρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936). Η ίδρυ-
σίς της, η ιστορία της, η δράσις και αι επιδιώξεις, Αθήναι 1936.
Ελληνική Νομαρχία, φιλ. επιμ. Γ. Βαλέττα, Αθήνα 1949.
Ευαγγελίδης Τρ., Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία
από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), τόμ. Α ' - Β ' , Αθήναι
1936.
Ευελπίδης Χρ., Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος, Εγκυκλοπαιδικοί'
Αεξικόν Ήλιος, τόμ. 7, Ελλάς.
Ευριπίδης, Ανδρομάχη, Ιππόλυτος.
Ευταξίας Αθ., Το Υπουργείον της Παιδείας, πώς λειτουργεί την σήμε­
ρον, εν Αθήναις 1900.
Ζαβίρας Γ., Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, (ανατύπ., α' έκδ. επιμ.
Τ. Αθ. Γριτσόπουλου), Εταιρεία Μακεδόνικων Σπουδών, Αθήναι
1972.
Ζαλούχον - Μούρτου Ηλ., Περιληπτική μελέτη επί της αναδιοργανώ­
σεως της παρ' ημίν κατωτέρας και μέσης εκπαιδεύσεως θηλέων,
εν Αθήναις 1914.
Ζάππειον, Ημερολόγιον Εγκυκλοπαιδικών, I.A. Βρετού 1901, σ.
245-248.
Ζιώγας Π., Προβλήματα Παιδείας του Ελληνισμού κατά τον πρώτο
αιώνα της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1982.
Ζιώγου - Καραστεργίου Σ., Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην
Ελλάδα (1830-1893), Θεσσαλονίκη 1983.
Ζολώτας Γ., Ιστορία της Χίου, τόμ. Γ', Μέρος Β', εν Αθήναις 1928.
Ζωντανός Π., Περί ανατροφής των κορασιών και της δημοσίου εκπαι­
δεύσεως των αρρένων, Ερμούπολις 1836.
Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρία, Εστία, τόμ. ΚΑ' αρ. 537
(13.4.1886), σ. 236-238.
320 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ηλιου Φ., Προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία, Α. Τα βιβλιο­

γραφικά κατάλοιπα του Ε. Legrand και του Η. Pernot 1515-1799,
Νεοελληνικές Έρευνες, Διογένης, Αθήνα 1973.
Ημερολόγιον υπέρ του εν Ερμουπόλει Γυμνασίου, 1888.
Θεοτόκης Κ., Η τιμή και το χρήμα, Κείμενα, Αθήνα 1978.
— Οι σκλάβοι στα δεσμά τους, Κείμενα, Αθήνα 1970.
Θεοτόκης Σπ., Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1853-1864) Κερ­
κυραϊκά Χρονικά, τόμ. Ε', Κέρκυρα 1956, σ. 9-142.
Θουκυδίδης, Επιτάφιος.
Ιδρωμένος A.M., Περί της εν Ιονίοις νήσοις εκπαιδεύσεως από της εις
τους Ενετούς υποταγής μέχρι της Εθνικής αυτών αποκαταστά­
σεως, Αττικόν Ημερολόγιον, 1874, σ. 199-235.
Ιμβριώτη P., Η γυναίκα στο Βυζάντιο, Φεμινιστική βιβλιοθήκη, 1923.
Ισηγόνης Α., Ιστορία της Παιδείας, Ρόδος 1958.
— Το Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης: β) Η κορασιακή εκπαί-
δευσις, Μικρασιατικά χρονικά, τόμ. 12, 1965, σ. 99-105.
Ιστορική και Εθνολογική Εταιρία της Ελλάδος, (φωτοτυπική επανέκ­
δοση φιλελληνικών φυλλαδίων, Αθήναι 1974. 1) A voice from
Greece, translated by George Lee, London 1826. 2) Plan for promo­
ting Common School Education in Greece, adopted by the greek
School Committee, N.Y., May 1829.
Ίστρια (α") Α., Περί των εν τη Ανατολή γυναικών, μτφρ. Αιμ. Σκουζέ,
Αθήναι 1861.
Ιωαννίδης Αδ., Υπόμνημα περί δημοδιδασκαλίας ήτοι της του λαού
Παιδείας, εν Αθήναις 1855.
Ιωάννου Φ., Λόγος Ακαδημαϊκός περί της πνευματικής προόδου του
Ελληνικού Έθνους, Εφημερίς των φιλομαθών, έτ. Ι Θ ' , αρ. 777
(12.7.1871), αρ. 780 (6.9.1871) και αρ. 781 (1.9.1871).
Καζάζης Ν., Η γυνή εν τη κοινωνική οικονομία, Ετήσιον Ημερολό­
γιον Κωνστ. Φ. Σκόκου 1889, σ. 154-170.
Καιροφύλλας Κ., Η Σχολή Χιλλ κατά το 1835, Νέα Εστία, έτ. Ε ' , τχ.
113, 1931, σ. 909-913.
Καλλιάφας Σ.Μ., Σκέψεις τινές περί της ανωτέρας εκπεδεύσεως των
θηλέων, εν Αθήναις 1936.
Καλλισπέρη Σεβ., Σκέψεις επί της θηλείας εκπαιδεύσεως. Δεν εκπατρί­
ζομαι, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 233 (3.11.1891).
— Απομνημονεύματα και υποθήκαι εις την Εκπαίδευσιν και την
ΠΗΓΕΙ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 321

μετανάστευσιν προς την Βουλή ν, εν Αθήναις 1911.

— Ηρωίδες εν τη ποιήσει και εν τη Ιστορία, εν Αθήναις 1901.
Καλλισπέρης Γ., Δήμος και Εκπαίδευσις. Προτάσεις υποβληθείσαι εις
το Δημοτικόν Συμβούλιον Αθηναίων, Αθήνησι 1902.
Καμπούρογλου Δ., Μελέται και έρευναι. Η Δούκισσα της Πλακεντίας,
Αθήναι 1925.
— Το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις, Εβδομάς, έτ. Δ ' , αρ. 39
(17.10.1887).
— Ιστορία των Αθηνών, τόμ. Α' - Δ ' , Αθήνα 1969.
— Μνημεία της Ιστορίας των Αθηνών, τόμ. Α ' - Γ ' , Αθήναι
1889-1892.
Καρανικόλας Αλ., Τα παρθεναγωγεία της Κωνσταντινουπόλεως, Παρ­
νασσός, τόμ. 18, αρ. 2, Αθήναι 1975, σ. 173-200.
— Παροιμίες και φράσεις από τη Σύμη, Αθήνα 1980.
Καρδάρα Π., Ευανθία Καίρη, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ ' , αρ. 174
(12.8.1890).
Καρκαβίτσας Α., Ο Ζητιάνος, επιμ. Π.Δ. Μαστροδημήτρη, Καρδαμί­
τσα, Αθήνα 1980.
Καρολίδης Π., Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών
της Ανατολής από το 1821 μέχρι το 1921, τόμ. Β', Αθήναι 1922.
Καρράς Ι,, Καίρης - Κούμας, Gutenberg, Αθήνα 1977.
— Οι φυσικές και θετικές επιστήμες στον ελληνικό 18ο αιώνα,
Gutenberg, Αθήνα 1977.
Κεφαλληνιάδης Ν., Η παιδεία εις Νάξον, Μνημοσύνη, τόμ. πέμπτος,
(ανάτυπον), εν Αθήναις 1975, σ. 74 κεξ.
Κεχαγιά Κ., Εγκόλπιον παιδαγωγικόν ή συμβουλαί τινές προς τας
αποφοιτώσας Ζαππίδας, Κωνσταντινούπολις 1880.
— Παιδαγωγικοί μελέται ήτοι λόγοι εκφωνηθέντες εν τω Ζαππείω
κατά την διανομή ν των βραβείων, Κωνσταντινούπολις 1880.
— Η θέσις της γυναικός εν τη κοινωνία, Αττικόν Ημερολόγιον,
1882, σ. 305-327.
Κινδύνη Κ., Φανή Χιλλ, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Γ ' , αρ. 53,
(18.12.1890).
Kipper P., Ιστορία της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, μτφρ.
Δημ., Αυξεντιάδου, Αθήναι 1906.
Κιτρομηλίδης 17., Ιδεολογικά ρεύματα και πολιτικά αιτήματα' προο­
πτικές από τον Ελληνικό 19ο αιώνα, στο Όψεις της Ελληνικής
322 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κοινωνίας του 19αιώνα, επιμ. Δ.Γ. Τσαούση, Εστία, Αθήνα 1984,

σ. 30 κεξ.
Κλεόβολος Γ., Επιστολή περί της αλληλοδιδακτικής, Ερμής ο Λόγιος,
φ. Ι,Ιαν. 1819, σ. 27-34.
— Συνοπτική Έκθεσις περί της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, Ερμής
ο Λόγιος, φ. 22, 15 Νοεμβρ. 1820.
Glogg R., Ο Parsons και ο Fisk στο Γυμνάσιο της Χίου το 1820, Ο
Ερανιστής, έτ. Ε ' , τχ. 30, 1967, σ, 176-193.
Κόκκινος Δίον. Α., Ελληνική Επανάσταση, Μέλισσα, τόμ. Ε', Αθήνα
1968.
Κοκκώνης Ι.Π., Εγχειρίδιον περί Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, εν Αθή­
ναις 1860, και (η ανανεωμένη έκδοση), εν Αθήνας 1863.
Κολλοντάϊ Αλ., Οικονομική και σεξουαλική απελευθέρωση της
γυναίκας, Αθήνα 19783.
Κομένιος I.A., Μεγάλη Διδακτική, μτφρ. Δ. Ιωαννίδου, εν Αθήναις
1912.
Κοντογιάννης U.M., Αι γυναίκες της Ελλάδος επί Τουρκοκρατίας,
Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος, 1922, σ. 131-140.
Κοντόπουλος Ν., (μτφρ.) Περί ανατροφής των κορασιών υπό ιατρικήν
έποψιν», Πλάτων, τόμ. Σ Τ ' , 1884-85, σ. 222-224.
Κοραής Αδ., Επιστολαί, εκδοθ. επιμέλεια Ν. Δαμαλά, τόμ. Α' - Γ ' ,
Αθήναι 1885-1886.
— Επιστολή Αδ. Κοραή προς Ευανθίαν Καίρη, Όμηρος, φ. Γ ' , εν
Σμύρνη 1874, σ. 81-93.
— Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και αυτοβιο­
γραφία του, Πρόλογος Κ.Θ. Δημαράς, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνι­
κής Τραπέζης, 1984.
— Περί των Ελληνικών συμφερόντων, Διάλογος δύο γραικών,
Ύδρα 1825.
Κόττου Α., Η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830 έως σήμερα, στο
βιβλίο της Ζ. Φράγκου, Γύρω από το Παιδί, Αθήναι 1930, σ.
359-404.
ΚούκκουΕ., Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, Α' (1803-1822). Η Φιλό­
μουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958.
— Β' Τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972.
— Η Ορθόδοξος Μονή Ευγενών Ελληνίδων Βενετίας (1599-1822),
Αθήναι 1965.
ΠΗΓΓΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 323

— Η Παιδεία από το 1828 ως το 1831, Ιστορία του Ελληνικού

Έθνους, τόμ. I B ' , 1975, σ. 589-593.
Κουκούλες Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμ. Β', Δ ' , Παπαζή-
σης, Αθήνα.
Κούμας Κ., Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων
χρόνων έως των ημερών μας, τόμ. I B ' , φωτ. επανέκδοση, Αρχείον
Ιστορικών Μελετών, αρ. 13, Αθήνα 1966.
Κουρτίδης Αρ., Αι εργάτιδες των Αθηνών», Εστία, τόμ. Ι Σ Τ ' . αρ. 405
(2.10.1883), σ. 631-634.
Κουσκούρη Π., Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου, Πανδώ­
ρα, τόμ. Γ ' , 1853, σ. 520-521.
Κρεμμυδάς Β., Εισαγωγή στην Ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας
(1700-1821), Εξάντας, Αθήνα 1976.
Κυριάκος A.A., Επί τη Πεντηκονταετηρίδι του Αρσακείου, Εστία, τόμ.
KB', αρ. 564 (19.10.1886), σ. 659-663.
Κυριακίδης Ε., Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού, Γρηγορογιάννη,
εν Αθήναις 1892.
Κυριακίδης Στ., Αι γυναίκες εις την λαογραφίαν, χ.χ.
Κύριλλος Χ.Π., Αι Πάτραι, απόσπασμα της Bibliothèque internationale
de l'Alliance Sicentifique, tome II, publié par le comité de Fatras, εν
Πάτραις 1896.
Κωνσταντινίδης Α., Σπάνιον φαινόμενον της παρ ' ημίν γυναικείας
εκπαιδεύσεως, Ετήσιον Ημερολόγιον Κων. Φ. Σκόκου, 1890, σ.
193-198.
Αάϊος Γ., Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1814-1820), Νέα
έγγραφα, Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τόμ. I B ' , 1962, σ.
166-226.
Λαμπράκη - Παγανού Αλ., Η πρώτη Ελληνίδα λογία, Ελεύθερη γενιά,
τχ. 3, 1976 σ. 38.
Λάμπρος Σπ., Το μέλλον των διδασκαλισσών», Εθνικόν Ημερολόγιον
Κωνστ. Φ. Σκόκου 1891, σ. 114-122.
— Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κνρίαι κωδίκων κατά τους Μέσους
αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού
Πανεπιστημίου (1902-1903), Αθήναι 1903, σ. 229-272.
— Λόγοι και άρθρα 1878-1902, εν Αθήναις 1902.
Λασκαράτος Α., Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς, Μαρή, Αθήναι χ.χ.
Λάσκαρης Ν., Ιστορία του Νεοελληνικού θεάτρου, τόμ. Α ' , Αθήνα
1938.
324 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λασκαρίδου Αικ., Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων, Παρνασσός,

τόμ. Δ \ 1880,σ.946-949.
— Το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι, Εστία, τόμ. Κ', αρ. 505
(1.9.1885), σ. 608-610.
— Περί του Φροβελιανού συστήματος, Παρνασσός, τόμ. Η ' , 1884,
σ. 812-834 και τόμ. Θ', 1885, σ. 51-64, 113-124, 214-227,
301-322.
— Το Φροβελιανόν σύστημα, εν Αθήναις 19182.
Λάσκαρις Σ,Θ., Ο φιλελληνισμός εν Αμερική κατά την Ελληνικήν
Επανάστασιν, Επιφυλλίδες, Επιστήμαι, Τέχναι, τόμ. Α ' , τχ. ΣΤ,
1927.
— Διπλωματική Ιστορία της Ελλάδος, 1821-1914, Αθήναι 1947.
— Το Ανατολικόν ζήτημα, 1800-1923, Θεσσαλονίκη 1948.
Λεοντιάς Σ., Περί κλήσεως της γυναικός, Ευρυδίκη, έτ. Α ' , 1870-71, σ.
62-64 και 77-80.
— Περί του γυναικείου ζητήματος, Εφημερίς των Κυριών, έτ. Θ ' , αρ.
400 (28.5.1895).
Αέριος A.N., Οδηγός προκαταρκτικής εκπαιδεύσεως πρακτικός και
θεωρητικός, κατά νέον σύστημα συνταχθέν, εν Αθήναις 18822.
ΑέφαςΧρ., Ιστορία της (Δημοτικής) Εκπαιδεύσεως, Οργανισμός Εκδό­
σεως Σχολικών Βιβλίων, Αθήναι 1942.
Αουκάτος A.B., Κεφαλονίτικα γνωμικά, Αθήνα 1952.
Λυκούδης Ε., Η εν Ελλάδι βιομηχανία και αι απεργίαι, Ερμούπολις
1883.
Μάγερ Κ., Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, Α' 1790-1900, Αθήναι 1957.
Μαγγίνας Σπ., Ιωάννης Ερρίκος Χιλλ, σύντομος βιογραφία, εν Αθή­
ναις 1882.
Μαμμόπουλος Αλ., Ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική
Εταιρεία, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας, αρ. 31, Αθήναι
1970.
Μανής Ευ., Ανδρέας Μουστοξύδης, 1785-1860, ο επιστήμων, ο πολιτι­
κός, ο εθνικός αγωνιστής, εν Αθήναις 1960.
Μανσόλας Α., Στατιστική Έκθεσις περί της διανοητικής αναπτύξεως
της Ελλάδος, Αθήνησι 1879.
Μανωλάκης Γ,, Ταέθιμα κατά την γέννησιν και την βάπτισιν εν Μάνη,
Ααογραφία, τόμ. Ε ' , 1915/16, σ. 401 κεξ.
Maarer G.L., Ο Ελληνικός Λαός, μτφρ. Όλγας Ρομπάκη, Αθήνα 1976.
ΓΜΙΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 325

Μαυροκορδάτος Δ,, Υπομνημάτιον περί εκπαιδεύσεως του λαού, εν

Αθήναις 18722.
Μελάς Λ., Παιδαγωγικόν Εγχειρίδιον προς χρήσιν των παιδαγωγού-
ντων, Αθήναι 1871.
Μενούνος LB., Κοσμά Αιτωλού Διδαχές (και βιβλιογραφία), Τήνος,
Χ·Χ·
Μεταλληνός Γ., Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις
την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αι., Αθήναι 1977.
- Η κατά την Ανατολήν Δύσις, Σύναξη, τχ. 8, Φθινόπωρο 1983, σ.
23-55.
Μηλιαράκης Α., Ευανθία Καίρη, Εστία, τόμ. Θ ' , 1880, σ. 369-370.
Μηνιάτη - Αλβάνα Μαργ., Η γυνή εν τη κοινωνία και η αποστολή
αυτής εν των μέλλοντι, Αττικόν Ημερολόγιον, 1875, σ. 261-277.
Μοσκάκης L, Ολίγαι λέξεις εις μνήμην της κ. Φ. Χιλλ, εν Αθήναις
1884.
Μοσκώφ Κ., Η Εθνική και Κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-
1909. Ιδεολογία του μεταπρατικού χώρου, Θεσσαλονίκη 1972.
Μπαλάνος Δημ., Εκκλησία της Ελλάδος, Πανελλήνιον Λεύκωμα
Εθνικής Εκατονταετηρίδας 1821-1921, τόμ. Σ Τ ' , εν Αθήναις
1922.
— Ευανθία Καίρη, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1927, σ.
372-376.
Μπελιά Ελ„ Η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά
την Καποδιστριακήν περίοδον (1828-1832), Αθήναι 1970.
Μπέμπελ Αύγ., Η γυνή και ο κοινωνισμός, μτφρ. Γ. Ευαγγελίδου, εν
Αθήναις 1920.
Μπονγάτσος L, Το Αττικόν Ημερολόγιον του Ειρηναίου Κ. Ασωπίου,
Αθήναι 1978.
Μπουζάκης Σ., Παιδεία και παραγωγή, Σοσιαλιστική Παιδεία, αρ. 5,
Σεπτ. 1983,σ . 6 κεξ.
Μπουμπουλίδης Φ.Κ., Ελισάβετ Μουτζά-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1965.
ΜπωβουάρΣ., Το δεύτερο φύλο, μτφρ. Κυρ. Σιμόπουλου, Γλάρος, Αθή­
ναι 1979.
Μωραΐτης Δ., Ιστορία της Παιδαγωγικής, εν Αθήναις 1927.
Νικοκάβονρα Αγ., Ο Ανδρέας Μουστοξύδης και η Παιδεία, Κέρκυρα
1965.
Ξανθόπουλος Κ.Σ., Πρώτη και Μέση εκπαίδευσις και περί ανατροφής
και εκπαιδεύσεως των κορασιών, Αθήναι 1873.
326 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

— Οποία παρ ' ημίν η Εκπαίδευσις, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελλη­

νικός Φιλολογικός Σύλλογος. Εικοσιπεντατηρίς: 1861-1886,
Παράρτημα του IH' τόμ., 1888, σ. 152-162.
— Συνοπτική Έκθεσις της πνευματικής αναπτύξεως των νεωτέρων
Ελλήνων, εν Κωνσταντινουπόλει 1880.
Ξενοφώντας, Οικονομικός
Ξηραδάκη Κ., Ευανθία Καίρη, 1799-1866, Αθήνα 1956.
— Γυναίκες στη Φιλική Εταιρία-Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971.
Από τα Αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και
δασκάλες του υποδούλου Ελληνισμού, τόμ. Α' - Β ' , Αθήνα 1972
και 1973.
— Φιλελληνίδες, Αθήνα 19762.
— Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου (1809-1898)· η γυναίκα που κλόνισε
το θρόνο του Όθωνα, Αθήνα 19782.
Οι Εκπαιδευτικοί χώροι και η Κοινότητα, έρευνα υπό της Unesco ανα­
τεθείσα στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σχ. αρχιτεκτόνων,
Καθηγητής Α. Ζήβας, Αθήνα 1975.
ΟικονομίδηςΔ., Η κοινωνική θέσις της Ελληνίδος κατά τίνα έθιμα του
λαού, Αθήναι 1956.
Οικονόμος Π.Π., Η Κενολογία των δήθεν παιδαγωγικών ως τοιαύτη
ελεγχομένη, εν Αθήναις, 1882.
— Διδάσκαλοι εις τα άρρενα και όχι Διδασκάλισσαι, Εκπαίδευσις,
έτ. Α ' , αρ. 2 (20.5.1892), σ. 28-29.
— Το εν Αθήναις Διδασκαλείον, Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 5
(19.6.1892) σ. 35-37.
— Και πάλιν πόλεμος κατά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Εκπαί-
δευσις, έτ. Α ' , αρ. 22 (30.11.1892), σ. 180-182.
— Περί των επί πτνχίω εξετάσεων των υποψηφίων Δημοδιδασκα-
λισσών, Εκπαίδευσις, έτ. Α ' , αρ. 23 (20.1.1893), σ. 180-182 και αρ.
24(30.1.1893), σ. 186-188.
Όμηρος, Οδύσσεια.
Ο Τύπος στον αγώνα, επιμ. Αικ. Κουμαρινού, τόμ. Γ ' , Ερμής, Αθήνα
1971.
Παγανός Γ., Μαθήματα Νεοελληνικής Πεζογραφίας, Αθήνα 1980.
— Διδακτικά σχόλια σε δύο παλιά ακριτικά τραγούδια, Το Τεύχος,
αρ. 1, Αθήνα 1981, σ. 42-53.
Παγών Γ.Θ., Τρεις εκθέσεις δοθείσαι το 1862 Ιουλίου 31 εις το της
Εκπαιδεύσεως Υπουργείον, εν Αθήναις 1863.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 327

Παλαιολόγος Γ., Η φεμινιστική κίνησις, εν Αθήναις 1928.

Παλαμάς Κ., Το Παρθεναγωγείον, Εστία, τόμ. ΙΑ', αρ. 564 (19.10.1886),
σ. 666.
Παμπούκης Χρ., Λόγος εις την κηδείαν του μακαρίτου Νικητοπούλου,
στο οι Σωζόμενοι Λόγοι μετά προλεγομένων περί Συνθέσεως, Αθή­
να 1852.
Παναγιωτόπουλος Β., Δημογραφικές εξελίξεις, Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους, τόμ. ΙΑ'.
Πανταζίδης Χρ., Βραχεία έκθεσις της παιδευτικής δράσεως του εν
Κων/πόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου 1861-1905, Ημε-
ρολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων εν Κων-
σταντινουπόλει, 1905, σ. 122-125.
Πανελλήνιου Ιερόν Ίδρυμα της Ευαγγελιστρίας Τήνου, Επετηρίς
(1823-1971), 1971.
Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετήρίδος 1821-1921, τόμ.
Ε ' , εν Αθήναις 1922.
Παπαγεωργίου Β., Η αλληλοδιδακτική μέθοδος και η εισαγωγή της
στην Ελλάδα, Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α ' , 1932, σ.
286-291.
— Από το εκπαιδευτικόν έργον του Καποδίστρια, Νέα Εστία, τόμ.
ΙΑ', 1932, σ. 487 κεξ.
Παπαγεωργίου Σόφη, Το εξ Αμερικής Φιλελληνικόν Τυπογραφείον, Ο
Ερανιστής, τόμ. 14, Αθήνα 1977, σ. Π-92,
— Δύο Αμερικανοί Ιεραπόστολοι στη Μάνη, Πρακτικά Α ' Διεθνούς
Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Γ', Σπάρτη 1975,
1976, σ. 22-27.
Παπαδημητρίου Σ.Ν., Ιστορία του Δημοτικού μας Σχολείου, Μέρος
Α ' , (1884-1895), Αθήνα 1950.
Παπαδιαμάντης Α., Η φόνισσα, Γαλαξίας, Αθήνα 1961.
Παπαδόπουλος Γρ.Γ. Περί των προγενεστέρων Ε?.ληνικών Σχολείων,
Πανδώρα, τόμ. W , 1857-58, σ. 169-183.
— Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδας, απαγγελθείς εν τω Αθηναίω
τη 24 Απριλίου, Αθήναι 1866.
— Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Πανδώρα, τόμ. 15,
1864-65, σ. 165 κεξ.
— Περί των εν Σύρα σχολείων, Πανδώρα, τόμ. 16, 1865-66, σ. 183-
186 και 231-235.
328 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Παπαδόπουλος Σ., Εισαγωγή στην ιστορία των Ελληνικών Φιλεκπαι­

δευτικών Συλλόγων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον 19ο
και 20ο αιώνα, Παρνασσός, τόμ. Δ ' , εν Αθήναις 1962, σ. 247-258.
Παπανικολάου Κ,, Ιστορία της Σχολής Χιλλ, (βρίσκεται δακτυλογρα­
φημένη στο Αρχείο της Σχολής Χιλλ).
Παπαχαρίσης Αθ., Ο Καποδίστριας και ο Κοραής ως Εθνικοί Παιδα­
γωγοί, Ν. Εστία, τόμ. 4, 1928, σ. 736-742, 789-794.
Παρανίκας Μ,, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έ θ ν ε ι καταστά­
σεως των γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453
μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετήρίδος, Κων­
σταντινούπολις 1867.
Πασχάλης Δ., Ευανθία Καίρη, Αθήναι 1929,
— Θεόφιλος Καίρης, εν Αθήναις 1928.
Παυλίδης Ι., Η μεταρρύθμισις της Παιδείας εν Ελλάδι, εν Ερμουπόλει
1900.
Πολέμης Δ,, Τρεις επιστολαί της Ευανθίας Καίρη, Ο Ερανιστής, αρ.
37, τχ. Χ, 1969, Αθήνα, σ. 8 κεξ.
Περί της ανατροφής τον γυναικείου φύλου, Εφημερίς των Φιλομαθών,
έτ. ΙΑ' αρ. 479 (28.2.1863) σ. 29-31 και αρ. 482 (7.3.1863) σ. 33-36.
Άγνωστα, Μονόφυλ?Μ των εν Σύρω μισσιοναρίων και ειδήσεις περί
του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου, Ο Ερανιστής, αρ. 55, τχ. Ι ',
1972, σ. 14-22.
Πολίτης Ν.Γ., Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού, Γ.
Βαγιονάκη, Αθήνα, χ.χ.
Πρωτοψάλτης Εμμ., Η Εθνική Παιδεία του παρελθόντος αιώνος, Αθή­
να 1938.
Ραβαγιόλι Κάρλα, Το γυναικείο ζήτημα, μτφρ. Τούλας Δρακοπούλου,
Θεμέλιο 1979.
Ρ(αγκαβής) Α., Περί εκπαιδεύσεως, Νέα Πανδώρα, τόμ. Σ Τ ' , 1855, σ.
82-89.
Ραγκαβής Α., Απομνημονεύματα, τόμ. Α' - Β ' , εν Αθήναις, 1894-1895.
Ρενιέρης Μ., Φιλοσοφία της Ιστορίας, Δοκίμιον, Αθήναι 1841.
Ρίζος Νερουλός Ιάκ., Ιστορία των γραμμάτων παρά τοις νεωτέροις
Έλλησι, μτφρ. Ολυμπίας Ι.Ν. Άμποτ, Αθήνησι 1870.
Ροΐδης Εμμ., Η τιμή των γυναικών, Ετήσιον Ημερολόγιον Κωνστ. Φ,
Σκόκου 1889, σ. 28-30.
— Αι γράφουσαι Ελληνίδες, Άπαντα, τόμ. Ε ' , Ερμής, Αθήνα 1978,
σ. 122 κεξ.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 329

Ρος Λ., Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832-1833),

μτφρ. Α. Σπήλιου, Τολίδης, Αθήνα 1976.
Σάθας Κ., Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι
διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453-1821),
Αθήναι 1868.
— Βιογραφικόν Σημείωμα περί Ιερεμίου Β', Αθήναι 1870.
Σακκάς Γ., Γεώργιος Κλεόβουλος, «Ο Φιλιππουπολίτης», ο πρώτος
Έ λ λ η ν επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1956.
Σαρίπολος Κ., Τα μετά θάνατον, τύποις Α. Παπαγεωργίου, Αθήναι
1890.
Σβορώνος Ν., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο, Αθή­
να 1976.
Σγουρός Κ., Ιστορία της νήσου Χίου από των αρχαιοτάτων χρόνων
μέχρι του 1700 μ.Χ., Αθήνησι 1937.
Σερούιος Γ., Περί του Βυζαντινού Παρθεναγωγείου και ποία γενική
και τα μάλιστα ενδιαφέρουσα πορίζεται εντεύθεν αλήθεια, Ερμού-
πολις 1847.
Σιμόπουλος Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1810-1821, τόμ. Β',
Αθήνα 1973, τόμ. Γ', Γ2, Αθήνα 1975.
Σκιάδας Α.Δ., Αρχαϊκός λυρισμός, Ι, Αθήνα 1979.
Σκόκος Κ. Φ., Η πρώτη Ελληνίς διδάκτωρ, Εθνικόν Ημερολόγιον 1892,
σ. 97-101.
Σκορδέλης Βλ., Διδασκαλικός οδηγός ήτοι: θεωρητικός και πρακτικός
οδηγός των Δημοτικών σχολείων και Παρθεναγωγείων, Αθήναι
1890.
— Νεάνις και εργασία, Εκπαίδευσις, έτ. Β', αρ. 13 (8.10.1893), σ.
101-102.
Σκουζές Α., Η Δούκισσα της Πλακεντίας, Νέα Εστία, τόμ. ΚΓ, 1938, σ.
737-741.
Σολωμονίδης Χρ., Η Παιδεία στη Σμύρνη, Αθήνα 1962.
Σολωμός Δ., Άπαντα, τόμ Ι, Ποιήματα, Επιμέλεια - Σημειώσεις Λίνου
Πολίτη, Ίκαρος, Αθήνα 19612.
Σουρμελής Δ., Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853.
Σοφιανόπουλος Π., Περί Γυναικός, Η Πρόοδος, φ. 1, 4, κεφ. γ ' ,
(1.8.1836).
Σοφοκλής, Αντιγόνη.
Αίας.
330 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σπαθάκης Αρ., Οικιακή Παιδαγωγική ή Περί της κατ ' οίκον αγωγής
των παίδων προς χρήσιν των τε γονέων και ιδίως της μητρός, των
νηπιαγωγών και των εν τοις Παρθεναγωγείοις εκπαιδευομένων
νεανίδων, Αθήναι 1889.
Στασινόπουλος Μ., Η περί της Παιδείας μέριμνα του αγωνιζομένου
Έθνους και το πρώτον Πανεπιστήμιον, Ν. Εστία, (αφιέρωμα στο
Εικοσιένα), Χριστούγεννα 1970, σ. 40 κεξ,
Στρούμπος Δ.Σ., Το μέλλον, ήτοι περί ανατροφής και παιδεύσεως, εν
Αθήναις 1855.
Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Περί της Κατωτέ­
ρας και Μέσης Εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι ή ο επί τούτου διαγωνι­
σμός. Έκθεσις της Αγωνοδίκου Επιτροπείας, Αθήναι 1872.
Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων. Η δράσις του
Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Αθήναι 1970.
Τα κατά την Πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου τακτικού καθηγητού
των Ελληνικών γραμμάτων Πρυτανεύσαντος κατά το Ακαδημαϊ-
κόν έτος 1890-1891, έκδ. Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήναι 1892.
Ταρσούλη Α., Διανοούμενοι Ελληνίδες του 19ου αιώνος και η Μαργα­
ρίτα Αλβάνα Μηνιάτη, Εργασία, έτ. Γ ' , 1932, σ. 415-417, 455-
456, 487-488.
Ταρσούλη Γ., Μωραίτικα Τραγούδια, Εστία, Αθήνα 1978.
Τζουμελέας Σ.Γ., Συνοπτική Ιστορία της εν Ελλάδι Ιδιωτικής Εκπαι­
δεύσεως, Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α ' , Αθήναι
1932, σ. 188-194.
Τζουμελέας Σ.Γ., Παναγόπουλος Π,Δ,, Η εκπαίδευση μας στα τελευ­
ταία 100 χρόνια, Αθήναι 1933.
Τομπαίδης Δ., Η ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, Γρηγόρης, Αθή­
2
να 1982 .
Τοπάλης Κ.Δ., Περί υποχρεωτικής εκπαιδεύσεως (Ανατύπωσις εκ της
Εθνικής Αγωγής), Μ.Ι. Σαλιβέρου, εν Αθήναις 1904.
Το περί ιδρύσεως Διδασκαλείου Θηλέων εν Μεσολογγίω Νομοσχέ-
διον, Πλάτων, τόμ. I B ' , 1890, σ. 82-89 και 90-95.
Τσαούσης Η., Η κοινωνία του ανθρώπου, Gutenberg, Αθήνα 1984.
Τσουκαλάς Κ., Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Θεμέλιο,
Αθήνα 1977.
Τρικούπης Σπ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, εν Αθήναις
19254.
niirLL ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 331

Τυπάλδου - Ξυδιά Α., Η εκατονταετήρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εται­

ρείας Αθηνών, Αθήναι 1936, (Διάλεξη).
Τωμαδάκης Β., Γ. Σερούιος ή Σέρβιος, Αθήναι 1977.
Φατσέας Α., Σκέψεις επί της Δημοσίας και Ιδιωτικής Εκπαιδεύσεως
των νέων Ελλήνων, μέρος Α' - Β ' , εν Λαμία 1856.
Φειδάς Βλ., Το πρόβλημα του σκοπού της Παιδείας στο νεώτερο ελλη­
νισμό, Σύναξη, Φθινόπωρο 1983, τχ. 8, σ. 19 κεξ.
Φιλαδελφεύς Θ., Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας από του 1400
μέχρι του 1800, τόμ. 1-2, Αθήναι 1902.
Φίλιας Β., Η κοινωνία και η εξουσία στην Ελλάδα. 1. Η νόθα αστικο­
ποίηση 1800-1864, Αθήνα 1974.
Φιλιππίδης Δ., Τα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια Τσιριμώκου, Αλεξάν­
δρεια 1919.
Φονντουκλή Φλ., Πολύτιμη Κουσκούρη, Εφημερίς των Κυριών, έτ.
Δ', αρ. 156(11.3.1890).
Φρειδερίκος Κ., Περί της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου, Εφημε­
ρίς των Φιλομαθών, έτ. Κ Ε ' , αρ. 12, (15.9.1877), σ. 177-183 και
αρ. 13 (1.10.1877), σ. 193-196.
Φυσιογνωμίαι τίνες Αρσακειάδων επ' ευκαιρία της Εκατονταετή ρίδος
της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), Αθήναι 1936.
Φωκυλίδης, Παλατινή Ανθολογία 474.
Χαραλαμπόπουλος Χαρ., Ναυπακτιανά μελετήματα, έκδ. Συλλόγου
Δορβιτσιωτών Ναυπακτίας, Αθήνα 1980.
Φωτεινόπουλος Θ., Κλεόβουλος Γ., Μ.Π.Ε., τόμ. 3, Αθήναι 1968, σ.
426-428.
— Αλληλοδιδακτική μέθοδος, Μ.Π.Ε., τόμ. 1, Αθήναι 1967, σ.
141-144.
Χασιώτης Γ., Η παρ ' ημίν Δημοτική Παίδευσις από της Αλώσεως της
Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον. Ο ενΚων/πόλει Ελληνικός
Φιλολογικός Σύλλογος, τόμ. Η ' , 1873-74, σ. 94-101.
Χιλλ Ε., Εγχειρίδιον διδασκαλίας προς χρήσιν των νηπιακών σχολεί­
ων εις τμήματα δύο όπως διδάσκεται εν τοις σχολείοις, εν Αθή­
ναις 1859.
Χιλλ Φ., Αγγελία, Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ι Γ ' , αρ. 564
(17.6.1865) σ. 694-696.
— Επιστολή προς την εν Κρήτη Ελισάβετ Κονταξάκη, Εφημερίς
των Φιλομαθών, έτ. Ι Ε ' , αρ. 648 (20.10.1867), σ. 1367-1368.
Χιώτης Π., Ιστορία του Ιονίου Κράτους από της συστάσεως αυτού
332 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

μέχρις ενώσεως (έτη 1815-1864), Α' και Β' (Ιστορικά απομνημο­

νεύματα, τόμ. Δ' & Ε'), εν Ζακύνθω 1874, 1877.
Χορμοβίτης Ση., Η Εκπαίδευση στην Κέρκυρα στα πρώτα χρόνια μετά
την Ένωση, Κέρκυρα 1954.
Χρηστίδης Α., Η παίδευσις ημών και αγωγή κατά τον Ι9ον αιώνα.
Αρμονία, τόμ. Β', 1901, σ. 409-434.
Χριστοφίδης Ηλ., Περί κορασιών ανατροφής, Ο Παιδαγωγός, έτ. Α ' ,
1839, σ. 131-134.
— Περί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα
σχολεία των Κορασιών, Ο Παιδαγωγός, έτ. Α ' , 1839 σ. 221 -236
και 251-291.
Χρονικά του Γυμνασίου Αρρένων Σύρου, επιμ. Ι. Θωμόπουλος, Σύρος
1962.

Β. Ξένη Βιβλιογραφία

A biographical Dictionary by Edw. James ed., Notable American

Women 1607-1950, vol. II, The Belknap Press fo Harward Univer­
sity, σ. 191-193.
Anderson Rufus, Observations upon the Peloponnesus and Greek islan­
ds in 1829, N. York 1830.
Barnard H.G., A short history of English education, London 1947.
Beck V.H., Klassiker der Rädagogik, Münchn 1979.
Beck R. Holmes, A Social History of Education, U.S.A. 1965.
Bickford Smith, Greece under King George, London 1893.
Boyd William, The History of Western Education, Adam Charles Black,
London 19474.
Bricard Isabelle, Saintes ou pouliches, l'éducation des jeunes filles
auXIXesiécle, Albin Michel, Paris 1985.
Burgers Rich., Greece and the Levant or diary of a summer excursion in
1834, t. I, London 1835.
Bruyant M., The unexpected revolution, University of London Institute
of Education, 1979.
Campbell J.K., Honour, family and Patronage, Press Oxford, London
1964.
Chassiotis G., L'intstructîon publique chez les Grecs, dequis la prise de
Constantinople par les Turcs jusqu' à nos jours, Paris 1881.
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 333

Chateau Jean, Les grands pédagogues, Presses Universitaires de France,

Paris 1972s.
Klob Auguste, Das Mädchen in Haus und Welt. Ein Ratgeber und Füh-
rer für Mädchen, Wien, o.J.
Clogg Richard, The foundation of the Smyrna Bible Society (1818),
Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Ι Α ' , Αθήναι 1970, σ. 31-49.
Cochrane George, Wanderings in Greece, London 1873.
Compayré G., Montaigne et l'éducation du jugement, P. Delaplane,
Paris s.d.
* Pestalozzi et l'éducation élémentaire, P. Delaplane, Paris s.d.
* Fénelon et l'éducation attrayante, P. Delaplane, Paris s.d.
* J.J. Rousseau et l'éducation de la Nature, P. Delaplane, Paris s.d.
Dakin Douglas, British and American Philhellenes during the war of
Greek Indepedence, 1821-1933, Thessaloniki 1955.
Dehesse M , Mialaret Gaston, Traité des Sciences Pédagogigues, Histoire
de la pédagogie, vol. 2, P.U.F., Paris 1971.
Defodon CL, Fénelon de l'éducation des filles, Hachette, Paris 1914.
Dotte Jean, Politique et Pédagogie. Diderot et les problèmes de l'éduca-
tion, Vrin, Paris 1973.
Driesh J. and Esterhues Josef, Geschichte der Erziehung und Bildnug,
BII, Schönigh, Paderborn 19646.
Dukas E., Ein Beitrag zur Frage der Frauenbildung in Griechenland,
München, 1955.
Encyclopädisches Handbuch der Pädagogik, hrsg. von W. Rein, Langen-
salza 19062, σ. 707-708.
Ewald Ludwig Johann, Die Kunst ein gutes Mädchen, eine gute Gattin,
Mutter und Hausfrau zu werden. Ein Handbuch für erwachsene
Töchter, Gättinen und Mütter, herausgegeben von Fr. Jacobs, Wien
1827.
Fénelon, Ouvres choisies, De l'éducation des filles, la renaissance du
livre, Ed. Mignot, Paris s.d.
Field Eleanor, Women at an English University, Newuham College,
Cambridge, (Century illustrated monthly), vd 42, June 1891.
Gall Roger, Histoire de l'éducation, PUF, Paris 1961.
Good Harry G., Teiler James, A history of western education, the Mac
Miliari Company, London 19693.
Gueux F., Histoire de l'éducation et de l'instruction, F. Alcan, Paris
1913.
334 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Guggisberg Κ., Ph. Emmanuel von Fellenberg und sein Erziehungsstaat,

von Herbart Lang und Cie, Bern 1953.
Hahn G., Götz Angelika, Marcher Brigitte, Götz Fr., Kinder, Küche,
Kleider, Europaverlang, Wien, München, Zürich 1982.
Haralambidis Th., Die Schulpolik Griechenlands (1821-1935), Berlin
1935.
Herbart, über Pestalozzi's neueste Schrift, Wie Gertrund ihre Kinder
lehrt, Ouvres complètes, Rohrbach, 1, s. 137 kej.
Hugo Victor, Actes et Paroles, Oeuvres complètes, II, Club français du
livre, 1968.
Kaestle Carl, Joseph Lancaster and the Monitorial School Movement,
Columbia University, 1973.
King Jonas, Extraits d'un voyage sous le titre Coup d'oeil sur la Palestine
et Syrie, Athènes 1859.
Larrabee Stephen, Hellas observed: The American Experience 1775-
1865, New York 1957.
Layton E., The Greek Press at Malta of the ABCFM (1822-1833), Ο
Ερανιστής, έτ. Θ ' , (1971), τχ. 53, σ. 169-193.
Le vénérable Marcellin Joseph Benoit Champagnat, Em. Vitle, Paris
1909.
Mac-Graw Hill, A Cultural History of Education, Harold Benjamin,
Consulting Editor, New York and London, 1947.
Maclure J. Stuart, Education Documents, England and Wales 1816-
1963, Chapman and Hall, London 1965.
Mayeur Fr., L'éducation des filles en France au XIX siècle, Hachette,
Paris 1979.
— L'enseignement Secondaire des jeunes filles sous la troisième Répu-
blique, presses de la fondation nationale des sciences politiques,
Paris 1977.
Metzler Fr. G., Das Katholische Bildungsideal der weiblichen Jugend,
Wien 1924.
Mill J. Stuart, L'asservissement des femmes, PBP, Paris 1975.
Moraitinis Pierre, La Grèce telle qu'elle est, Paris 1877.
Mörikofer K., Die Schweizerische Literatur des achtzehnten Jahrh-
undert, 1861.
Musgrave P.W., Society and education in England since 1800, London
19622.
Pestalozzi J.H., Sämtliche Werke, hrsg. von L.W. Jeyffarth, 12 Bde, X,
ΠΗΓΓΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΆ 335

Liegnitz (1899-1902).
Pinloche Α., Pestalozzi et l'éducation populaire moderne, F. Alcan, Pans
1902
Ponteml F, Histoire de renseignement en France, 1789-1965, Sirey,
Pans 1965.
Pouqueville (F.C.H.L.) Voyage de la Grèce, Pans 1826-1827.
Qumn D., Education in Greece, Government Washington, Printing offi-
ce, 1898.
Rangabé A.R , Histoire littéraire de la Grèce moderne, Pans 1877.
Ώ Greece her progress and Present Position, New York 1867.
Rousseau J.J., Emile ou de l'éducation, ed Garnier frères, Pans 1957.
— Ecrits politiques, (Les considérations sur le gouvernement de Polo-
gne et sur la reformation projetée), Union générale d'édition, Pans
1972.
Saloutos Theodore, American Missionaries in Greece. 1820-1869,
Church History, 24, 1955.
Scheuer! Hans, Klassiker der Pädagogik, I, Verlag C.H. Beck, Mimchen
1979, σ. 83-93.
Schreiber E., Wie soll die Erziehung der Madchen im Allgemeinen gelei­
tet werden, Wien 1863.
Soutzo Alexandre, Histoire de la révolution grecque, Paris 1829.
Stephens J.L., Incidents of travel m Greece, Turkey, Russia and Poland,
Ν York 1838.
Sullerot Ev., Histoire et Sociologie du travail feminin, Pans 1968.
Tuckermann Charles, Greeks of today, Ν. York 1878.
Vial Francisque, Condorcet et l'éducation Démocratique, les grands
éducateurs, Paul Delaplane, Pans s.d.
Woolf Virginia, Three guineas, first paperback ed, Great Britain 19783.
Woodhouse G.M, The Philhellenes, London 1969.
— Capodistna, The founder of Greek Independence, London 1973
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Το ευρετήριο αυτό περιέχει όλα τα κύρια ονόματα, όσα υπάρχουν στο κείμενο, και
λέξεις οι οποίες κρίθηκε σκόπιμο να εξαρθούν μέσα από το ίδιο κείμενο.

Αγγλία 33, 140 Αποστολίδης Μισαήλ 24), 243

αγωγή και ανατροφή 23, 24, 28, 32, Αργολίδα 222
34, 36, 97, 99, 135, 136, 210, ' Αργός 77, 79, 109,222
245· οικογενειακή και σπιτική Αρσάκειο 182* Αρσάκης 226
26, 34' μητρική - μητέρα παι­
δαγωγός 97, 98, 102, 182· εθνι­ Βαϊμάρη 33
κή και εκπαίδευση 34, 57, 61, Βερολίνο 33
62,95,98,211, 225, 241 Βλάχος Σ. 107, 110, 111
Αθήνα 57, 58, 59, 77, 101, 133, 217, Βόλος 223
219, 220, 222, 223, 241 Βοστέντζα 76
Αίγινα και ορφανοτροφείο της 75, Βουλή 106, 107, 109, 111
77, 79, 80, 109,218, 222
Αίγυπτος 219 Γαλλική Επανάσταση 27, 28, 32
Αιμίλιος 31, 32 Γαλλική γλώσσα 114, 168, 170, 172,
Ακαδημία 35 180
αλληλοδιδακτική μέθοδος 55, 56, 57, γάμος 20, 22
58,61,77,79,95, 135, 140, 180- Γενεύη 248
αλληλοδιδακτικά σχολεία αρ­ Γεννάδιος Γ. 241,243, 245
ρένων και θηλέων πολ, Γερμανία 33, 34
Αμαλία 247 Γκούρας Ιωάννης 58
Αμερική 140, 217 Γυμνάσιο, γυμνασιακή τάξη 35. 144,
'Αμφισσα 112 182, 184, 227
Ανατολή 100, 115, 170 Γυμναστική 226
Άνδρος 64, 73, 74 γυναικείες τέχνες και χειροτεχνήμα­
Αντίπαρος 74 τα 78, 98, 99, 114, 135, 137,
Ανώτερον Ελληνικόν Σχολείον κορα­ 140, 166, 171, 172, 177, 178,
σιών Ερμούπολης πολ.· ανώτε­ 180, 184, 226
ρη βαθμίδα εκπαίδευσης 35, 98,
99, 100' Ανώτερα σχολεία θη­ Δημογεροντία και δημογέροντες 75,
λέων 36, 108, 165, 167, 174, 135, 137, 139
177, 222, 241 Δημόσιο Σχολείο θηλέων 80, 152
338
διδασκόμενα μαθήματα 35, 60, 78,
79,98,99, 140, 166, 168, 171,
172, 180, Ì84, 226, 246
διδακτικό προσωπικό· δασκάλες 63,
99, 110,140,164, 168, 174,227'
ονόματα διδασκαλισσών 63, 77,
78, 79, 80, 135, 137, 154, 173,
181, 182, 183, 219, 222, 248"
ονόματα δασκάλων 73, 74, 75,
76,79, 165, 171, 172, 173, 176,
180, 181, 182, 183, 184, 219
Διδασκαλείο αρρένων 100, 101, 106,
108· Διδασκαλείο θηλέων 101,
102, 106, 108, 111, 113, 168,
182, 215, 219, 241, 242, 244
διδασκαλικό επάγγελμα 99, 100, 101,
102, 108, 114, S34, 139, 165,
169, 179, 182, 253, 254- νηπια­
γωγοί 218, 219
δωρεάν εκπαίδευση 56, 58, 71, 73, 74,
78,95, 103, 140, 143, 180-δω­
ρεάν παροχή διδακτικών βιβλί­
ων 143- κατάργηση διδάκτρων
143
Έγκελς 17
εγχειρίδιο,α 35, 97, 219
Εθνοσυνέλευση 56, 212
Εκπαίδευση γενική 27, 60' μεικτή φοί­
τηση, συμφοίτηση και συνεκ-
παίδευση 104, 105, 108, 111,
153, 222· φοίτηση χωριστή 57,
63, 104, 107, 109- υποχρεωτική
58, 103, 105, 107- νηπιακά σχο­
λεία, νηπιαγωγεία 140, 152, 161,
162, 218, 241· γραμματοδιδασκα-
λεία 153, 154, 207· στοιχειώ­
δης, πρωτοβάθμια και δημοτι­
κή πολ.· λαϊκή 34, 60, 100' Ελ­
ληνικά σχολεία 62, 63, 74, 75,
76· Ελληνικές Σχολές 63, 71,
95, 101, 164· Ελληνικές Σχολές
θηλέων 71, 73, 137, 140, 166,
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
167, 171, 184· Μέση και Δευ­
τεροβάθμια πολ.· Πανεπιστήμιο
100, 219, 227, 241, 242
Εκκλησία και κλήρος 100, 115, 212,
216, 243
Ελβετία 216
Ελλάδα 57, 64, 100, 108
Ελληνική Επανάσταση 36, 37, 55,
58, 59, 63
Εμμανουήλ Ν. 136
Ερμούπολη και Σύρος πολ.
Εταιρείες· Φιλόμουσο 58, 59, 60· Φι­
λεκπαιδευτική πολ.· Ξένες απο­
στολικές 135, 139, 141, 142,219-
Φιλανθρωπική 217
Εορώπη ft, 27, 28, 29, 97, 102
Ζαφείρογλου Αικατερίνη 136
θαλάμευσις 19
Θεοτόκης Κωνσταντίνος 22
Θεοχάρης 115, 222
θηλυγονία 23
Θρησκευτικά 115, 141, 170, 171
ιδιαίτερα και αμιγή σχολεία θηλέων
57, 62, 72, 75, 76, 77, 79, 108,
109, 135, 136- Γυναικεία Σχολή
Ναυπλίου 77, 78, 79
ιδιωτικά και ιδιοσυντήρητα εκπαιδευ­
τήρια 105, 109, 134, 143, 144,
152, 178
ιδιωτική εκπαίδευση 36, 75, 98, 105,
143, 207, 209, 211, 212, 214,
225, 226
ιδιωτική πρωτοβουλία 61, 77, 100,
101, 106, 113, 202, 209, 212,
220
ΚαζάζηςΝ. 211
καθολικοί 29, 214, 215, 223
Καλαβρία 112
Καλάβρυτα 76
FYPETHPIO 339

Καλβίνος 29 Νομοθετικές ρυθμίσεις, διατάγματα,

Καποδίστριας Αυγουστίνος 142
Καποδίστριας Βιάρος 218
Καποδίστριας Ι. 61, 62, 63, 64, 74,
79, 139, 215, 216, 217, 218, 242
Καραϊσκάκης 80
Καρκαβίτσας Ανδρέας 24
κατ * οίκον διδασκαλία, εκπαίδευση
28, 36, 97, 98, 168, 178, 207,
220, 225, 250
Κερτέζη 76
Κοκκώνης Ι. 78, 79, 114, 222, 241,
242, 243, 245, 246
Κοραής Αδ. 56
Κόρινθος 76
Κουντουριώτης Γ. 58. 59, 241
Κύθηρα 60. 79
Κυριακίδης Στίλπων 24
Κωνσταντίνου Σταμάτιος 136
Κωνσταντινούπολη 36
Λαμία 222
Λαύριο 222
Λάμπρου Σπυρίδων 212
Λασκαράτος Ανδρέας 23
Λειβαδιά 222
Λούθηρος 27, 28, 29, 30
Λύκειο 35
Μαυροκορδάτος Αλ. 218, 246
Μιλάχθονας 29
Μήλος 64, 73, 75
Μουσείο 35· Ελληνομουσείο 35
Μουστοξύδη Ανδρέας 63, 79
Μουτζάν Μαρτινέγκου Ελισάβετ 20
Μύκονος 64, 73, 74
Μυτιλήνη 64, 73, 75
Νάξος 58, 60, 64, 73, 74
Ναυαρίνο 215
Ναύπλιο 76, 77, 78, 101, 109, 222
Νικητόπουλος Νεόφυτος 57, 58, 59,
60, 75, 219
εγκύκλιοι 101, 102, 103, 104,
106, 107, 108, 110, 111, 112,
113, 114, 115, 144, 213. 214-
νόμος 1834 58, 100, 101, 105,
107, 108, 109, 141, 142, 144,
177, 212, 213, 253
Ξενοφώντας 32
ξένες παιδαγωγοί 36. 98' ξένες δασκά­
λες 113,207,218,222,226,227,
248, 249- ιεραπόστολοι πολ.·
ξένα σχολεία και Παρθεναγω­
γεία πολ.
ξενόφερτα και ευρωπαϊκά πρότυπα
36, 57, 96, 98, 136, 210, 211,
218, 247, 248, 249
Όθωνας 142, 223
οικοτροφείο 181, 293, 241
Ουρσουλίνες 29
Παιδοτροφείο, α 213· παρθενοτροφείο
178
Παπαδάκης Δ. 143
Παπαδιαμάντης 22, 24
Παρθεναγωγείο 58, 59, 60, 98, 99,
113' Ανώτερα παρθεναγωγεία -
113, 139, 167, 168, 181, 182,
207, 223, 226, 227, 242· δημό­
σια παρθεναγωγεία 113
Πάρος 64, 73, 74
Πάτρα 112, 122
Πατριαρχείο 35, 115, 220
Πειραιάς 103, 222, 223
Πελοποννησιακή Γερουσία 56' Δια­
κήρυξη της 56, 57, 58
Περικλής 20
Πλακεντίας 79
Πόρος 218
προίκα 21. 22, 23
Πύλος 112
340 EÌPETHPIO

Ραγκαβής 245 Χαλκίδα 112,222

Ραδος Κων 78 χειροδικια 20
Ρενιερπς Μ 115 Xioc 223
Ρήγας 56 χριστιανική διαπαιδαγώγηση και δι­
Ριζος Ι 141, 179, 243 δασκαλία 29, 33, 140
Χριστόπουλος Χ 107, 111, 112, 178,
Σαλαμίνα 59 179, 180
Σαριπολος 98, 248 Χρυσόγελος Ν 137
Σέριφος 64, 73, 75, 76 Χρυσοβεργης Γ 141
Σιάτιστα 36
Σίνα Ιφιγένεια 248 Ψυχας Γ 136
Σίφνος 64, 73, 75
Σκιάθος 64, 73, 75 Altetiburg 33
Σκόπελος 64, 73, 74
Σολωμός Διονύσιος 24 Bell 33
Σοπωτος 76
Breslau 33
Σμύρνη 36
Bugenhagen 29
Σουρμελής 98
Συνεσιος 58, 59 Comenius 30
Σχολείο 35 Condorcet 32
Σχολή 35
Diderot 31
Τζωτης Δωρόθεος 58 Dupanloup 108
Τήνος 64, 73, 74, 218, 219
Τρίπολη 222 Elisabethsschule 33
Τουρκία 219, 222
Τουρκοκρατία 34, 35, 36 Fellenberg 61, 216
Τρικούπης Σ 80 Fenelon30, 31, 32, 33
Τσάπα ρας 249 Fichte 31, 33
Τσοκαλας Κ 209 Franche 31, 33

Υδρα 64, 73, 222 Gersdorff von (Ennette) 31

Υπότροφες 36, 99, 107, 110, 111, 112, Gynecaum 33
115, 139, 225
Υπουργείο Παιδείας 101, 111 Γραμ­ Hecker 33
ματεία θρησκεία«, και Παιδείας Herder 34
141, 172, 173, 241 Hildner και Παιδαγωγειο 101, 139,
140, 141, 142, 152, 164, 209,
Φίλιππου Ι 115, 116,222 216, 218, 222, 245
φροντιστηριακή εργασία 143, 169 Hill 98, 101, 114, 115, 139, 209, 214,
Φροντιστήριο 35 220, 222, 226
Φωτήλας Ν Δ 246 Hofuyl 216
Hopf 34
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 341

Krusi 34 Raikes 33
Realschule 33
Laica>ter 33 Rousseau 31, 32
Lakanal 32
Volmerange 101, 114, 115, 209, 222
MagdaJeneninstitut 33 Voltaire 31
Mamtenon de 31
New York και New York Ladies Samt Cyr 31
Committee 218 Samt Joseph 223
Soeurs de Chante 154
Owen 33 Sturm 29

Pestalozzi 31, 34
 ΠΙΝΑΚΕΣ

σελίδα

1. Αριθμός μαθητών και μαθητριών της α' ομάδας

των νήσων σε Ελληνικές Σχολές και
αλληλοδιδακτικά σχολεία το 1829. 65
2. Αριθμός μαθητών και μαθητριών της β' ομάδας
των νήσων σε Ελληνικές Σχολές και αλληλοδιδακτικά
σχολεία το 1829. 67
3. Αριθμός μαθητών και μαθητριών σε
Ελληνικές Σχολές και αλληλοδιδακτικά σχολεία
της ηπειρωτικής Ελλάδας το 1829. 68
4. Γενικά σύνολα μαθητών και μαθητριών
σε Ελληνικές Σχολές και αλληλοδιδακτικά
σχολεία της ηπειρωτικής και νησιώτικης
Ελλάδας το 1829. 70
5. Ιδιοσυντήρητα σχολεία Ερμούπολης. 138
6. Δημοσυντήρητα σχολεία θηλέων
της Ερμούπολης 1833-1862. 145
7. Γραμματοδιδασκαλεία που λειτουργούν
στην Ερμούπολη 1844-1848 153
8. Πίνακας των δημοσυντήρητών σχολείων αρρένων
της Ερμούπολης 1834-1862 155
9. Αριθμός μαθητών, αριθμός μαθητριών,
συνολικές δαπάνες για τα σχολεία αρρένων
και θηλέων, μέση δαπάνη ανά μαθητή και
μαθήτρια. 158
10. Ρυθμός αύξησης στα ποσοστά συμμετοχής
των θηλέων στο ΑΔΗΣΚ. 175
11. Σχολεία δημοτικά-τακτικά, σχολεία κοινών
γραμμάτων αρρένων και θηλέων, αριθμός
μαθητών-μαθητριών. 220
344 ΠΙΝΑΚΕΣ

12, Μαθητές και μαθήτριες δημόσιων και

ιδιωτικών σχολείων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. 224
13, Μαθητές και μαθήτριες της ιδιωτικής
Μέσης Εκπαίδευσης. 224
14, Συνολικός αριθμός μαθητριών της ΦΕ,
ποσοστό αυξομείωσης επί του συνόλου, ποσοστό
μαθητριών Ανώτερου Σχολείου επί του συνόλου
των μαθητριών της ΦΕ. 250
15, Ποσοστό μαθητριών Διδασκαλείου ΦΕ
σε σχέση με το συνολικό αριθμό των μαθητριών
της ΦΕ. 252
16, Παραγωγή διδασκαλισσών ΦΕ κατά δεκαετία. 252
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

σελίδα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.1. Κοινωνική πραγματικότητα 17
1.2. Η κοινωνική θέση της Ελληνίδας ως το
19ο αιώνα 19
1.3. Παιδαγωγική παράδοση 26
Το πρώτο βήμα 29
Η εκπαίδευση δικαίωμα για κάθε ανθρώπινο
πλάσμα 30
Ο Fénelon και η εκπαίδευση των κοριτσιών 30
Ο Διαφωτισμός παγιώνει παλιά σχήματα 31
Η Γαλλική Επανάσταση και το δικαίωμα για
στοιχειώδη εκπαίδευση 32
Έλεγχος από την Πολιτεία και την Εκκλησία
στην Γερμανία 33
1.4. Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία στην
Ελλάδα 34
Τύποι σχολείων 35
Η εκπαίδευση των θηλέων 35

2. Α' ΜΕΡΟΣ
2.1. Η εκπαίδευση των κοριτσιών και το αίτημα
για γενική παιδεία κατά την επαναστατική
και καποδιστριακή περίοδο 55
2.2. Το αίτημα για γενική παιδεία και η εκπαίδευση
των κοριτσιών 56
2.3. Υποχρεωτική εκπαίδευση 58
2.4. Το πρώτο σχολείο θηλέων λειτουργεί στην
Αθήνα το 1825 58
346 riFPItXOMf-ΝΑ

2.5. Οργάνωση του σχολείου. Η πρώτη μαθητική

κοινότητα 59
2.6. Ο Καποδίστριας υπέρμαχος της γενικής
εκπαίδευσης 61
Η συμμετοχή των θηλέων στα αλληλοδιδακτικά
σχολεία και τις Ελληνικές Σχολές 64
Ανάλυση στοιχείων 73
Σχολεία των νήσων 73
Ηπειρωτική Ελλάδα 76
Ιδιαίτερα σχολεία για τα κορίτσια
(1828-1830) 77
Η Γυναικεία Σχολή Ναυπλίου 77
Το πρώτο δημόσιο σχολείο θηλέων ιδρύεται
στην Αίγινα 79

3. Β' ΜΕΡΟΣ
3.1. Ιδεολογικός έλεγχος και παιδαγωγική
συμφωνία κατά την οθωνική περίοδο 95
3.2. Νομοθετικές ρυθμίσεις 100
Ο νόμος του 1834 και η Πρωτοβάθμια
Εκπαίδευση των θηλέων
Παρουσίαση και ανάλυση 102
Η εφαρμογή του νόμου - Προβλήματα - Προσπάθειες
για βελτίωση 106
Προσπάθεια για βελτίωση - Εγκύκλιοι από
το 1852-1857 108
Τι προτείνεται με τις εγκυκλίους του 1856
και 1857 111
3.3. Ο διακανονισμός και έλεγχος της Μέσης
Εκπαίδευσης Θηλέων 113

4. Γ' ΜΕΡΟΣ
4.1. Εκπαιδευτική πράξη 133
4.2. Τα σχολεία της Ερμούπολης από το
1827-1832 134
4.3. Το πρώτο ανεξάρτητο δημοτικό σχολείο
θηλέων στην Ερμούπολη 135
IlF-Pll XOiVfi N \ 347

4.4. Παι5αγω/είο Hildner 139

4.5. Η εκπαίδευση στη Σύρο κάτω από το διαρκή
έλεγχο της Δημοτική Αρχής 142
4.6. Η σταδιακή εξέλιξη των δημοσυντηρήτων
σχολείων Θηλέων στην Ερμούπολη από το
1833-1862 143
4.7. Παρατηρήσεις και σχόλια στον πίνακα VI 152
4.8. Η Μέση Εκπαίδευση θηλέων στην Ερμούπολη 164
4.9. Η ιστορία του Ανώτερου Δημοτικού Σχολείου
Κορασιών 165
Ίδρυση 165
Τύπος Σχολείου. Ονομασία. Σκοπός 166
Η λειτουργία του Ανώτερου Σχολείου των
Κορασιών και η συνεχής διαπάλη για τη
διατήρηση του 171
Τα πρώτα βήματα για την οργάνωση του 171
Το ΑΔΗΣΚ απειλείται με κατάργηση (1843) 173
Δεκαετία 1845-1857 176
Δεκαετία 1857-1869 181
Σύντομη παρουσίαση των αλλεπάλληλων
παρεμβάσεων στο ΑΔΗΣΚ από το 1857-1862 183

5. Δ' ΜΕΡΟΣ
5.1. Ιδιωτική Εκπαίδευση 207
5.2. Παράγοντες 208
Οικονομικός 208
Κοινωνικός 210
Πολιτιστικός 211
Νομοθεσία 212
5.3. Σύντομο χρονικό της διείσδυσης της ΙΕ 214
Προτεστάντες ιεραπόστολοι 215
Οι πόλοι έλξης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων 225

6. Ε' ΜΕΡΟΣ
6.1. Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 241
6.2. Οι δύο αντιμαχόμενοι στόχοι 242
348 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόγραμμα μαθημάτων ΦΕ 1837 245

Ανώτερο σχολείο - Διδασκόμενα μαθήματα
το 1839 246
Ανάλυση των στοιχείων 253
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 261
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 267
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 305
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 337
 ΛΥΧΝΟΣ ml·
rPiyMKtIlFXNLI ΕΚΔΟΤΙΚΡΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ
ΠΑ ΘίΑΓΡΟΥ 24 IDS --Ζ ΑβΗΝΑ ΤΗΛ 32147«
1ICI1NOSLTD GRAPHIC ARTS
24 PL I H b A T R O L 1(15 52 ATHENS TEL 32I47(*
ΑΡ.ΜΑΘΗΤΡ /ΕΤΟΣ

Χθ . 0+000.00

ΧρονοΛογι α
τ»
ο
ϊ>
g (Γ·
ο
r· ο ο
Γ*
ο
s g g 8 g ο
g ο ο
g ο Ο - - Γ·
ο Γ»
g
ΙΧΟΑΕ 10 8Γ\Λ6 u N ο ο
s ν ο ο ο - ο
g
C
ο CT« "y
•
ΤΙ S 3 3 3 C* J1 Ο •η
3 ΛΙ ί ΐ
r>j •y TU Λί ru
"* ** "" ^ -* '-* — — — ·"
• " *•* ^1 •Μ • *

Ο s ο e»
ο
ο
g g e*
g g ο Ο
ο
Γ* : 7 7 2 ζ Γ*

uW 5
AVU>t ΙΧΟΛ . Κοραα (Γ·
•«ι <3 ο
s e*» c
s ο ο
£ (Γ S ο
ο Ο ο ο Ο
ο Λ Λ C? 3 Δ ς -Π CH _-ι

** —* ** ** "" '"" — •*
-
g g
ΣΧΟΑ νηπίων ΘηΛε^ι/ 2 s
g g g
Σχ 9ηΛ Avar ΠΛΕϋρ S
g g g
Σχ 9η.Λ. Δοτ: "ίΛευρ 3 S
i^n ANA MA9HTH

*3 Q+000 00

Σ*ολ6 ο SnAto-wi t tr <T

2 :. ^\J ee i^
- •B •43 <£>
- - ao 33 'S - Τ­ ο ο
- - V
•ζ
- *
g s S * Ο S a
Ο Α
Γ
•π J? :
a
A^u)C ΙΧΓΑ < 0 P C 0 „ •V * CI
"M
S S S £ 3 5 ï "β· 6Π •s S .r- £
ο
? g -Φ 5 Ο Ο
•s τ * 1 *
ΣΧΓΑ Mqn.u}/ B^Aeij» ,Π rs JO ^3 -S Xi -β - - Ο
: - ~ „.

g τ
il Γ <£ sr «s f
_
G

Σ* 9ηλ A^GC HÄfc^p "M -*ä "*-! '

M
ï

Ix 9"λ Δj- r*6vjp

X
ε £2 ζ 5 * a- <3 ri CT
1 5 # ,.
j, •"M
Ζ i Ζ ζ : ,2
ζ 5
ΑΡ.ΜΑΘΗΤΡ./ΕΤΟΣ

Χθ . 0+000 00

Χρονολογ ία
ο ο s
os * a
AD

g 8 Ο
§
Σύνολο Μα9ηιριών Ο

s 8 s
Μαδήυρ. Αλλ/Kt ικου,Γ s s s. g
si ni s
Μααήϋριες Avutépou, S g
8 s
ΔΑΠ.ΑΝΑ ΜΑΘΗΤΗ

Χθ 0+000 00

ΙΟ

Σχολ. 4ρρ. Kévcpou^ -ο

3
Σχ. App. Δυυ.Πλευρ^

IxoAeio Νηπίων
ΑΡ.ΜΑΘΗΤΩΝ/ΕΤΟΣ

Χθ 0+000.00

Η = 40.00
ο
Χρονολογ ία
ο g 8 g
to
to

ο
Σχολ. App. Kévipouc α·

Σχολ.Αρρ. Δυτ.Πλευ| ο
m
•Λ!

Σχολείο Νήπιων g