ΔΘΝΗΚΟ ΚΑΗ ΚΑΠΟΓΗ΢ΣΡΗΑΚΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΑΘΖΝΩΝ

ΦΗΛΟ΢ΟΦΗΚΖ ΢ΥΟΛΖ
ΣΜΖΜΑ ΦΗΛΟΛΟΓΗΑ΢
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΩΝ ΢ΠΟΤΓΩΝ

Μαρία Βατλιώηη

Ποιηηική γραθή και ιδεολογία ζηο έργο ηοσ Γιάννη Ρίηζοσ

ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ

ΑΘΖΝΑ 2011
 Μαρία Βατλιώηη

Ποιηηική γραθή και ιδεολογία ζηο έργο ηοσ Γιάννη Ρίηζοσ

ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ

ΔΠΗΒΛΔΠΩΝ:

Δσριπίδης Γαρανηούδης

ΣΡΗΜΔΛΖ΢ ΢ΤΜΒΟΤΛΔΤΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ:

Δσριπίδης Γαρανηούδης
Εαταρίας ΢ιαθλέκης
Ρίηζα Φράγκοσ-Κικίλια

ΔΠΣΑΜΔΛΖ΢ ΔΞΔΣΑ΢ΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ:

Δσριπίδης Γαρανηούδης
Εαταρίας ΢ιαθλέκης
Ρίηζα Φράγκοσ-Κικίλια
Έρη ΢ηασροπούλοσ
Γημήηρης Αγγελάηος
Υριζηινα Νηοσνιά
Μαρία Ρώηα

3
 ΢ηνπο γνλείο κνπ

5
6
 Απνθαηάζηαζε

Γελ αγαπνύζε δηόινπ ηα πνπιηά, ηα ινπινύδηα, ηα δέληξα

πνπ γίλαλ ζύκβνια ηδεώλ, ρξεζηκνπνηνύκελα εμίζνπ
από εληειώο αληίζεηεο παξαηάμεηο. Απηόο πξνζπαζνύζε
λα ηα επαλαθέξεη ζηε θπζηθή ηνπο ππόζηαζε. Σα πεξηζηέξηα, π.ρ.,
όρη ζπλζήκαηα πνηθίιωλ ζπλεδξίωλ, αιιά πνπιηά
ωξαία, εξωηηθά, βαξππεξπάηεηα, πνπ όιν θηιηνύληαη
ζηόκα κε ζηόκα ζηελ απιή θαη κνπ γεκίδνπλ ηα πιαθάθηα
κε θνπηζνπιηέο θαη πνύπνπια (κ’ αξέζνπλ έηζη)∙
ή, ην πνιύ πνιύ: κηθξνί ηαρπδξόκνη πνπ κεηαθέξνπλ πάλω απ’ ηηο ζθαίξεο
ηα γξάκκαηα θηωρώλ παηδηώλ πξνο ην Θεό δεηώληαο ηνπ
ηεηξάδηα θαη παπνύηζηα θαη ιίγεο θαξακέιεο. Σα θξίλα
όρη εκβιήκαηα αγλόηεηαο κα θπηά κπξνβόια
όιν αηζζεζηαζκό, κε νιάλνηρηα ηα πέηαιά ηνπο
λα δείρλνπλ ηεληωκέλνπο ηνπο ρξπζόζπνξνπο ζηήκνλεο. Κη ε ειηά
όρη έπαζιν λίθεο ή εηξήλεο αιιά κάλα θαξπνθόξα
πνπ δίλεη ην ιαδάθη γηα ην πηάην καο θαη γηα ην ιύρλν,
γηα ηνπ κωξνύ ην ζύγθακα θαη γηα ην ιαβωκέλν γόλαην
ηνπ αλήζπρνπ, αλππάθννπ παηδηνύ, θη αθόκε
γηα ην θηωρό θαληειάθη ηεο Παλαγίαο. Κη εγώ - είπε -
θαζόινπ κύζνο, ήξωαο ή ζεόο, κα απιόο εξγάηεο
όπωο θη εζύ θη εζύ θαη ν άιινο - πξνιεηάξηνο ηεο ηέρλεο
εξωηεπκέλνο πάληα κε ηα δέληξα, ηα πνπιηά, ηα δώα θαη ηνπο αλζξώπνπο,
εξωηεπκέλνο πξνπάληωλ κε ην θάιινο ηωλ θαζάξηωλ ζηνραζκώλ
θαη κε ην θάιινο ηωλ λεαληθώλ ζωκάηωλ - έλαο εξγάηεο
πνπ γξάθεη, γξάθεη αθαηάπαπζηα γηα όινπο θαη γηα όια
θαη η’ όλνκά ηνπ ζύληνκν θη επθνινπξόθεξην: Γηάλλεο Ρίηζνο.

Γ. Ρίηζνο, Αξγά, πνιύ αξγά κέζα ζηε λύρηα

7
8
 ΠΕΡΙΕΥΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟ΢ 13
ΔΙ΢ΑΓΧΓΗ 15

Μέρος Πρώτο

Η ΚΡΙΣΙΚΗ ΓΙΑ ΣΟ ΕΡΓΟ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ (1934-1967)

Ι. Η ΚΡΙΣΙΚΗ ΠΡΟ΢ΛΗΦΗ ΣΗ΢ ΠΟΙΗ΢Η΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ ΑΠΟ ΣΟ 1934

ΔΧ΢ ΣΟ ΜΔ΢ΟΝ ΣΗ΢ ΓΔΚΑΔΣΙΑ΢ ΣΟΤ 1950 35

1. Οη πξώηεο ζπιινγέο (Σξαθηέξ 1934, Ππξακίδεο, 1935) 36

α) Σν θξηηηθό πεδίν ηεο «νπδεηεξόηεηαο» 36
β) ΢νζηαιηζηηθόο ξεαιηζκόο θαη γεληά ηνπ ’30 (Α. Αιαθνύδνπ - Κ. Καξβνύ-
λεο, Α.Καξαληώλεο 42
2. Η πνξεία πξνο ηνλ κνληεξληζκό 49
α) Σα θαηάινηπα ηνπ θαξπσηαθηζκνύ 49
β) Διιεληθόηεηα - αηζηνδνμία θαη γεληά ηνπ ’30 56
3. Σα ρξόληα ηνπ πνιέκνπ θαη ηνπ εκθπιίνπ 64
α) Η ηάζε εζσζηξέθεηαο θαη ε εθθξαζηηθή αλαλέσζε ηνπ πνηεηηθνύ ιόγνπ 64
β) Η αληηζηαζηαθή πνίεζε 69
γ) ΢ηνλ απόερν ηνπ Δκθπιίνπ 79

ΙΙ. Η ΚΡΙΣΙΚΗ ΑΠΟ ΣΟ ΜΔ΢ΟΝ ΣΗ΢ ΓΔΚΑΔΣΙΑ΢ ΣΟΤ 1950 ΜΔΥΡΙ

ΣΗΝ ΔΛΔΤ΢Η ΣΗ΢ ΓΙΚΣΑΣΟΡΙΑ΢ 91

1. Γεθαεηία ηεο θαηαμίσζεο (1950-1960) 91

α) Η ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθωηνο θαη ε παξέκβαζε Αξαγθόλ 91
β) Κ. Κνπινπθάθνο: ε πξνζπάζεηα «εμηζνξξόπεζεο» 97
γ) Η δίσμε ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο θαη ε βξάβεπζε ηνπ Ρίηζνπ 103
δ) Η «κεηαζηξνθή» ηνπ Α. Καξαληώλε 104
ε) Β. Νεζηώηεο: ε έλαξμε ηεο «αζηηθήο απόθιηζεο» ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο 108
ζη) Η δπζαξέζθεηα ηεο νξζνδνμίαο γηα ηηο κνληεξληζηηθέο «απνθιίζεηο» ηνπ
Ρίηζνπ 114
2. Η αλάδεημε ηεο δηηηήο ππόζηαζεο ηνπ έξγνπ (1960-1967) 117
α) Η κεινπνίεζε ηνπ Δπηηάθηνπ 118
β) Η δηάζηαζε αζηηθήο θξηηηθήο θαη θνηλνύ 125

9
γ) Η δηπνιηθόηεηα ηνπ έξγνπ θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή 132
δ) Σ. Λεηβαδίηεο, Υ. Πξνθνπάθε: ε πηνζέηεζε ησλ θξηηεξίσλ ηεο αζηηθήο
θξηηηθήο 137
ε) Η κεινπνίεζε ηεο Ρωκηνζύλεο 149
ζη) Η «θπθιηθή πνξεία» ηεο θξηηηθήο ηνπ Α. Καξαληώλε 152

ΙΙΙ. Η ΑΜΦΙ΢ΒΗΣΗ΢Η «ΔΚ ΣΧΝ Δ΢Χ»: Ο ΙΓΔΟΛΟΓΙΚΟ΢ ΔΛΔΓΥΟ΢

ΣΗ΢ ΠΟΙΗ΢Η΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ ΑΠΟ ΣΗΝ ΑΝΑΝΔΧΣΙΚΗ ΑΡΙ΢ΣΔΡΗ
163
ΚΡΙΣΙΚΗ

1. Η πξσηνπνξηαθή δηάζηαζε ηνπ βαξλαιηθνύ πξνηύπνπ θαη ε παξνπζία ηνπ

ζνζηαιηζηηθνύ ξεαιηζκνύ ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ 166
α) Βάξλαιεο - Ρίηζνο: νη πξώηεο δηαπηζηώζεηο 170
β) Αηζζεηηθή θαη ηδενινγία 172
γ) Βεξκπαιηζκόο θαη επηθαηξηθόηεηα 180
δ) Σν έξγν ηνπ Ρίηζνπ θαη ε «πνίεζε ηεο ήηηαο» 185
2. Η πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ θαη ε «αηξεηηθή» καξμηζηηθή θξηηηθή ζηα ρξόληα ηεο
κεηαπνιίηεπζεο (Β. Λενληάξεο - Γ. Λπθηαξδόπνπινο - Μ. Λακπξίδεο) 198

Μέρος δεύτερο

Ο ΔΟΚΙΜΙΑΚΟ΢ ΛΟΓΟ΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ

ΙV. ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ΢ ΠΡΟΒΛΗΜΑΣΙ΢ΜΟ΢ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΜΔΝΔ΢

ΠΟΙΗΣΙΚΔ΢ ΔΠΙΓΡΑ΢ΔΙ΢ 227

1. Ο πνηεηήο σο θξηηηθόο 227

2. Ο πξώηκνο ζεσξεηηθόο ππξήλαο 235
α) Μνληέξλα κνξθή - θνηλσληθό πεξηερόκελν 235
β) Η πξνζσπηθή «αλάγθε» ηεο ζηξάηεπζεο 241
3. Σα Μειεηήκαηα 243
α) Μαγηαθόθζθη - Υηθκέη: Η ζηξαηεπκέλε πνίεζε ή «ην ζρήκα ηεο
πξσηνπνξηαθήο, ιατθήο ηέρλεο» 245
β) Ο καγηαθνθζθηθόο πξνβιεκαηηζκόο θαη ε αλάγθε «εθκνληεξληζκνύ» ηνπ 250
γ) Έξεκπνπξγθ - Διπάξ: ε «εθκνληεξληζκέλε» εθδνρή ηεο ζηξαηεπκέλεο
πνίεζεο 258
δ) Ο Ρίηζνο γηα ηελ πνίεζή ηνπ: δνθηκηαθά απηνζρόιηα 272
ε) Μαγηαθόθζθη - Έξεκπνπξγθ: απ’ ηε ζθνπηά ηνπ Άξε Αιεμάλδξνπ 288

10
 Μέρος τρίτο

ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΗ ΢ΣΗ ΔΙΑΜΟΡΦΧ΢Η ΣΗ΢ ΟΦΙΜΗ΢

ΠΟΙΗΣΙΚΗ΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ

V. Η ΑΝΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΔΠΙΓΡΑ΢Η ΣΟΤ ΚΑΒΑΦΗ 301

1. Η ηδενινγηθή «ηζνξξνπία» ηεο ΢νλάηαο ηνπ ζειελόθωηνο 301

2. H αλαδήηεζε ηνπ θαβαθηθνύ πξνηύπνπ 309
3. Σν εξσηηθό ζηνηρείν θαη ην θαβαθηθό παξάδεηγκα 313
4. Ο Καβάθεο ηνπ Ρίηζνπ: 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε 316
5. Σν εξσηηθό ζηνηρείν ζηηο Μαξηπξίεο Β΄ θαη ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε:
αληαπνθξίζεηο ζε όςεηο ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο 359
6. Η έλλνηα ηνπ εξκαθξνδηηηζκνύ ζηνλ Σεηξεζία: κηα «ζπλνκηιία» ηνπ Ρί-
ηζνπ κε ηνλ ΢εθέξε γηα ην θαβαθηθό έξγν 386

΢ΤΜΠΔΡΑ΢ΜΑΣΑ 403

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 421
438
ΠΔΡΙΛΗΦΗ

11
12
 ΠΡΟΛΟΓΟ΢

Η αλαςειάθεζε ησλ αηζζεηηθώλ θαη ηδενινγηθώλ παξακέηξσλ πνπ επέδξα-

ζαλ ζηε ζπγθξόηεζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ θαη ζπλέβαιαλ ζηελ θαζηέξσ-
ζή ηεο, νδεγεί ζηελ αλαζεώξεζε νξηζκέλσλ θξηηηθώλ αληηιήςεσλ πνπ έρνπλ θπξηαξ-
ρήζεη ζην πέξαζκα ηνπ ρξόλνπ ζρεηηθά κε ην έξγν θαη ηνλ δεκηνπξγό ηνπ.
Εμεηάδνληαο ηε δπλακηθή αλέιημεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηε δηάξθεηα ηεζ-
ζάξσλ πεξίπνπ δεθαεηηώλ, θαηά ηηο νπνίεο ε ηδενινγηθή αληηπαιόηεηα δέζπνδε όρη
κόλν ζηνλ θνηλσληθνπνιηηηθό αιιά θαη ζηνλ ινγνηερληθό ρώξν, ε παξνύζα δηαηξηβή
έρεη σο ζηόρν λα εμεηάζεη ηηο ζπλζήθεο ππνδνρήο ηνπ έξγνπ θαη λα αλαδείμεη επηκέ-
ξνπο πηπρέο ηνπ πνπ δελ εθηηκήζεθαλ επαξθώο από ηελ θξηηηθή, πεξηνξίδνληαο ηελ
επξύηεηα ηνπ νξίδνληα πξόζιεςήο ηνπ.
Ωο πξνο ηελ επίηεπμε ηνπ εγρεηξήκαηνο, νθείισ πξσηίζησο λα εθθξάζσ ηηο
επραξηζηίεο κνπ ζηνλ επνπηεύνληα θαζεγεηή ηεο δηαηξηβήο Επξηπίδε Γαξαληνύδε,
γηα ηελ εκπηζηνζύλε κε ηελ νπνία κε πεξηέβαιε, γηα ηηο γόληκεο ζπδεηήζεηο καο θαη
ηηο πνιύηηκεο παξαηεξήζεηο ηνπ, αιιά θπξίσο γηαηί κνπ έδεημε ην δξόκν ηεο λεθάιηαο
επηζηεκνληθήο πξνζέγγηζεο ηνπ πιηθνύ πνπ έπξεπε λα δηαρεηξηζηώ. Επραξηζηώ, επί-
ζεο, ηα άιια δύν κέιε ηεο ηξηκεινύο ζπκβνπιεπηηθήο επηηξνπήο, ηνλ θαζεγεηή Ζα-
ραξία Σηαθιέθε θαη ηελ θαζεγήηξηα Ρίηζα Φξάγθνπ-Κηθίιηα, γηα ηηο ρξήζηκεο ππν-
δείμεηο ηνπο.
Γηα ηα πξώηα εξεπλεηηθά εξεζίζκαηα θαηά ηε δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθώλ
κνπ ζπνπδώλ επραξηζηώ ηνλ δάζθαιό κνπ Τάθε Καγηαιή, πνπ κε ελέπλεπζε λα ζπ-
λερίζσ ηελ αλαδήηεζε.
Επραξηζηίεο νθείισ θαη ζηελ Αηθαηεξίλε Μαθξπληθόια, πνπ είρε ηελ θαιν-
ζύλε λα κνπ παξαρσξήζεη θάπνηα δπζεύξεηα θείκελα από ην πξνζσπηθό ηεο αξρείν.
Απέξαληε επγλσκνζύλε ρξσζηώ ζηε ζπλάδειθν, πλεπκαηηθή ζπλνδνηπόξν
θαη αδειθηθή κνπ θίιε Θάιεηα Θεξσλπκάθε, πνπ παξαθνινύζεζε ηελ πεξηπέηεηα ηεο
δηαηξηβήο από ηα πξώηα ηεο ζηάδηα, κε βνήζεζε κε θάζε δπλαηό ηξόπν, θαη κνηξά-
ζηεθε όια απηά ηα ρξόληα ηνπο πξνβιεκαηηζκνύο θαη ηηο αγσλίεο κνπ κε ππνκνλή θαη
αγάπε.
Η νινθιήξσζε απηήο ηεο κειέηεο νθείιεη ηα πεξηζζόηεξα ζηε ζπκπαξάζηα-
ζε ησλ αγαπεκέλσλ κνπ πξνζώπσλ, ηνπ Μαλώιε, ηεο Τόληαο θαη ηνπ Νίθνπ, πνπ
ηζνζηάζκηδαλ πάληα ηηο αλαζθάιεηεο θαη ηνπο θόπνπο κνπ κε ακέηξεηα ρακόγεια επ-
ηπρίαο.

13
14
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Γελ βξίζθσ θακία ζξεζθεία ή θηινζνθία πνπ λα ηνλ πεξηέρεη»∙1 ε θξάζε

απηή ηνπ Αιέμαλδξνπ Αξγπξίνπ ζεκαηνδνηνχζε ην 1957 ηελ έλαξμε ηεο
κεηαζηξνθήο ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο αλαθνξηθά κε ην ζεθεξηθφ έξγν,
ελεξγνπνηψληαο ηε δηαδηθαζία ηεο επξείαο απνδνρήο θαη αλαγλψξηζήο ηνπ. Ζ
ζεθεξηθή πνίεζε απνδεζκεπφηαλ έηζη απφ ηνλ κέρξη ηφηε ηδενινγηθά θνξηηζκέλν
ραξαθηεξηζκφ ηεο σο αζηηθήο θαη παξαθκηαθήο,2 ελψ ηαπηφρξνλα ε αμηνιφγεζή ηεο
επηθεληξσλφηαλ (νκφθσλα πιένλ απφ ηελ θξηηηθή ακθφηεξσλ ησλ ηδενινγηθψλ
ρψξσλ) ζηελ αλζξσπνθεληξηθή ηεο δηάζηαζε.
Σν παξάδεηγκα ηνπ έγθαηξνπ ηδενινγηθνχ «απνρξσκαηηζκνχ» ηεο ζεθεξηθήο
πνίεζεο, αλαδεηθλχεη, αληηζηηθηηθά ζπγθξηλφκελν κε ηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, ηηο
πξνθαηαιήςεηο θαη ηα ζηεξεφηππα πνπ δηακνξθψζεθαλ (θαη εμαθνινπζνχλ λα
ηζρχνπλ έσο ζήκεξα) ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, θαζψο ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ
αληηκεησπίζηεθε εμ αξρήο σο άξξεθηα ζπλδεδεκέλν κε ηελ θνκκαηηθή έληαμε ηνπ
δεκηνπξγνχ ηνπ ζηελ θνκκνπληζηηθή Αξηζηεξά. Ζ δεζκεπηηθή θαη πεξηνξηζηηθή απηή
πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ, δελ ζρεηίδεηαη κφλν κε ηελ δηακφξθσζε ελφο δηκεξνχο - θαη
ελ πνιινίο δηραζηηθνχ - ηδενινγηθνχ πεδίνπ πξφζιεςεο, πνπ πξνζδηφξηζε
θαζνξηζηηθά ηελ εηθφλα ηεο ειιεληθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο απφ ηνλ κεζνπφιεκν
κέρξη θαη ηελ έιεπζε ηεο δηθηαηνξίαο (θαη θνξπθψζεθε ζηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή
θαη εκθπιηαθή πεξίνδν)∙3 νθείιεηαη θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν ίδηνο ν πνηεηήο
δηαρεηξίζηεθε ην ίδην ην έξγν θαη ηελ θαιιηηερληθή ηνπ εηθφλα ζε ζπλάξηεζε κε ηελ
ηδενινγηθή ηνπ ηαπηφηεηα.
Οη πνιηηηθέο πεπνηζήζεηο ηνπ Ρίηζνπ, πηζαλφηαηα δελ ζα απνηεινχζαλ πεγή
πξνβιεκαηηζκνχ γηα ηελ θξηηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, αλ ππήξρε εκθαλήο
αληηζηνηρία θαη ζπληνληζκφο αλάκεζα ζηα δχν πεδία δξάζεο ηνπ πνηεηή: βηνγξαθηθφ
θαη ινγνηερληθφ. Ζ αληηθαηηθφηεηα φκσο πνπ ζπρλά αλαδχεηαη, φρη κφλν κεηαμχ ησλ
δχν απηψλ πεδίσλ αιιά θπξίσο εληφο ηνπ ινγνηερληθνχ (ην βηνγξαθηθφ, νχησο ή

1
Α. Αξγπξίνπ, «Γηάγξακκα εηζαγσγήο ζηελ πνίεζεο ηνπ ΢εθέξε», Καινούπια Δποσή, Υεηκψλαο 1957
[= Γεκαεπηά κείμενα για ηον Σεθέπη, Καζηαληψηεο, 2 1990 (11986), 13-42].
2
Βι. ζρεηηθά Ξ. Α. Κνθφιεο, «Σν έξγν ηνπ ΢εθέξε θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή, 1931-1950. Δπηινγή
θεηκέλσλ θαη έλαο πξψηνο ζρνιηαζκφο», Ανηί, ηρ. 64, Φεβξ. 1977 [=Γ. Γαζθαιφπνπινο, Διζαγυγή ζηην
ποίηζη ηος Σεθέπη. Δπιλογή κπιηικών κειμένυν, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1996,
251-266].
3
Ο Π. Μνπιιάο αλαθέξεηαη ζε «ηδενινγηθή ππεξθφξηηζε» ηεο κεηαπνιεκηθήο θξηηηθήο, βι. Π.
Μνπιιάο, «Ο θξηηηθφο ιφγνο ηεο πξψηεο κεηαπνιεκηθήο γεληάο», Δνηεςκηήπιο, ηρ. 14, Μάξηηνο 1991,
46-49.

15
άιισο δελ αθνξά άκεζα ηε θηινινγηθή κειέηε), δεκηνχξγεζε ηηο πξνυπνζέζεηο ψζηε
λα αλαπηπρζεί έλα πιέγκα παξαλνήζεσλ θαη πξνθαηαιήςεσλ γχξσ απφ ηε ζπλνιηθή
εηθφλα ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ.
Τινπνηνχκελε ζ’ έλα πξνγξακκαηηθφ πιαίζην πνπ ζηφρεπε ζηνλ ζπγθεξαζκφ
δχν απνθιηλνπζψλ ηδενινγηθά θαη αηζζεηηθά ζεσξήζεσλ ηεο ινγνηερλίαο, ηεο
κνληεξληζηηθήο θαη ηεο καξμηζηηθήο, ε ζπγθξφηεζε απηήο ηεο πνηεηηθήο πξνυπέζεηε
ηε δηεπζέηεζε πνιιαπιψλ εζσηεξηθψλ αληηλνκηψλ: αηνκηθφηεηα - ζπιινγηθφηεηα,
κφλσζε - θνηλσληθή ζπκκεηνρή, εξκεηηζκφο - εχιεπην πεξηερφκελν, απαηζηνδνμία -
αηζηνδνμία, ζεψξεζε ηνπ κπζηθνχ παξειζφληνο - πξννπηηθή ειέγρνπ ηνπ ηζηνξηθνχ
παξφληνο, απνηεινχζαλ κεξηθέο κφλν απφ ηηο ζπγθξνπφκελεο ζπληζηψζεο ησλ δχν
απηψλ ινγνηερληθψλ πεδίσλ4 ζηε ζχλζεζε ησλ νπνίσλ απέβιεπε ην εγρείξεκα ην
Ρίηζνπ.
Γεδνκέλεο ηεο πνιππινθφηεηαο θαη ηεο ελλνηνινγηθήο επξχηεηαο ησλ
ινγνηερληθψλ θαηλνκέλσλ πνπ απνδίδνληαη κε ηνπο φξνπο «κνληεξληζκφο» θαη
«καξμηζκφο» (αθνχ ηφζν ζηελ πεξίπησζε ηνπ κνληεξληζκνχ ε έλλνηα πεξηιακβάλεη
ξεχκαηα, ζρνιέο θαη ηάζεηο πνπ ελίνηε αληηηίζεληαη κεηαμχ ηνπο, φζν θαη ζηελ
πεξίπησζε ηνπ καξμηζκνχ, ην πεδίν πνπ πξνζδηνξίδεη ν φξνο εθηείλεηαη απφ ηε
ζεσξία ησλ Μάξμ - Έγθειο κέρξη ηνπο ζχγρξνλνπο ζεσξεηηθνχο ηνπ καξμηζκνχ θαη
απνηππψλεηαη ινγνηερληθά κε έξγα ηδενινγηθά θαη αηζζεηηθά εηεξφθιεηα), είλαη
απαξαίηεην λα δηεπθξηληζηεί φηη ζην πιαίζην ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο δελ ζα ήηαλ
δπλαηή κηα δηεξεχλεζε ησλ νξίσλ θαη ησλ ζπζρεηηζκψλ ησλ δχν απηψλ φξσλ ζε φιε
ηνπο ηελ έθηαζε θαη ην βάζνο.
Ζ πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηείηαη εδψ, εδξαηψλεηαη ζηε βάζε ζπγθεθξηκέλσλ
ρσξνρξνληθψλ θαη θνηλσληθνπνιηηηθψλ πξνυπνζέζεσλ: πεξηνξηδφκελε απνθιεηζηηθά
ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, έρεη σο ζηφρν ηελ αλίρλεπζε ησλ αληηζέζεσλ θαη ησλ
ζπγθξνπζηαθψλ δεδνκέλσλ πνπ θαζφξηζαλ ηελ εηθφλα ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ

4
Γηα ηνλ φξν «κνληεξληζκφο» ζην πεδίν ηεο ινγνηερλίαο βι. ελδεηθηηθά P. Faulkner, Μονηεπνιζμόρ,
(κηθξ. Η. Ράιιε - Κ. Υαηδεδήκνπ), Δξκήο, Αζήλα 1982, W. Preisendanz, Ρομανηιζμόρ - Ρεαλιζμόρ -
Μονηεπνιζμόρ, (κηθξ. Άλλα Υξπζνγέινπ-Καηζή), Καξδακίηζα, Αζήλα 1990, Μονηεπνιζμόρ: Ζ ώπα
ηηρ αποηίμηζηρ; (΢εηξά δηαιέμεσλ), Δηαηξεία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο
Παηδείαο (Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξαίηε), Αζήλα 1996, D. Tziovas (edit.), Greek Modernism and beyond:
essays in honour of Peter Bien, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 1997, P. Childs,
Modernism, Routledge, London, New York 2000 (εηδηθφηεξα γηα ηε ζρέζε κνληεξληζκνχ - καξμηζκνχ
βι. ζει. 27-35). Γηα ηε καξμηζηηθή ζεψξεζε ηεο ινγνηερλίαο βι. Σ. Ήγθιεηνλ, Ο Μαπξιζμόρ και η
λογοηεσνική κπιηική, (κηθξ. Γ. Αδαξηάδεο),Ύςηινλ, Αζήλα 1981, M. C. Beardsley, Ηζηοπία ηυν
αιζθηηικών θευπιών, (κηθξ. Γ. Κνχξηνβηθ - Π. Υξηζηνδνπιίδεο), Νεθέιε, Αζήλα 1989, 341-350, D.
Fokkema - E. Ibsch, Θευπίερ λογοηεσνίαρ ηος εικοζηού αιώνα, (κηθξ. Γ. Παξίζεο, επηκ. Δ.
Καςσκέλνο), Παηάθεο, Αζήλα 42000, 139-222, J. Y. Tadié, Ζ κπιηική ηηρ λογοηεσνίαρ ηον εικοζηό
αιώνα, (κηθξ. - επηκ. Η. Ν. Βαζηιαξάθεο), Σππσζήησ, Αζήλα 2001, 235-276.

16
δεκηνπξγνχ, εηθφλα ε νπνία δηακνξθψζεθε ππφ ηε ζθηά κηαο επξχηεξεο
ηδενινγηθνπνιηηηθήο αληηπαιφηεηαο πνπ αλαπηχρζεθε ζηελ Διιάδα απφ ηε δεθαεηία
ηνπ ’30 κέρξη ηελ έιεπζε ηεο δηθηαηνξίαο. Ζ αληηπαιφηεηα απηή, (πνπ ζε επίπεδν
θαιιηηερληθφ απνηππψζεθε σο αλακέηξεζε ηνπ καξμηζηηθνχ/πξννδεπηηθνχ ρψξνπ
έλαληη ηνπ αζηηθνχ «ειηηηζκνχ» πνπ αληηπξνζψπεπε ν πνηεηηθφο κνληεξληζκφο
θπξίσο ηνπ ΢εθέξε θαη ηνπ Διχηε), απνηππψλεη αδξνκεξψο ηελ αληίζεζε ησλ φξσλ
πνπ εδψ πηνζεηνχληαη, πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί ν βαζκφο δπζαξκνλίαο ηεο
θνκκαηηθήο ζηξάηεπζεο ηνπ Ρίηζνπ κε ηηο θαιιηηερληθέο ηνπ αλαδεηήζεηο ζην πεδίν
ηνπ κνληεξληζκνχ. Όζν ε έλλνηα ηνπ κνληεξληζκνχ, ινηπφλ, εδψ πεξηνξίδεηαη ζην
πιαίζην ηεο ελ Διιάδη πνηεηηθήο εθδνρήο ηνπ, άιιν ηφζν ε έλλνηα ηνπ καξμηζκνχ -
σο ινγνηερληθήο ζεψξεζεο - ζπκπηέδεηαη κέζα ζην πεξηραξαθσκέλα φξηα ηεο
θνκκαηηθήο πεηζαξρίαο ηνπ Κ.Κ.Δ. θαηά ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε, θαη αληαλαθιά
ελ πνιινίο ηηο ζπληεηαγκέλεο ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ.
Σν βαζηθφ έιιεηκκα ηεο παιαηφηεξεο θξηηηθήο ηνπ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ, δελ
αθνξά κφλν ζηελ αλεπαξθή αλάδεημε ησλ εζσηεξηθψλ απηψλ αληηλνκηψλ πνπ ην
δηαηξέρνπλ, αιιά θαη ζηελ απνζπαζκαηηθή ζεψξεζε ηεο ζπλάξηεζήο ηνπο, ηφζν κε
ην δηαξθψο κεηαβαιιφκελν πιαίζην πξφζιεςεο ηεο ινγνηερλίαο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν,
φζν θαη κε ηηο ινγνηερληθέο επηινγέο ηνπ πνηεηή, ν νπνίνο δελ έκεηλε αλεπεξέαζηνο
νχηε απφ ην πεδίν ησλ ηδενινγηθψλ δπκψζεσλ ηεο Αξηζηεξάο, νχηε απφ ηηο
αηζζεηηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ κνληεξληζκνχ.
Οη αληηλνκίεο απηέο, πνπ εληνπίζηεθαλ θαη ζρνιηάζηεθαλ θαηά θαηξνχο απφ
ηνπο θξηηηθνχο, είραλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο σο αθεηεξία ηελ εμέηαζε ηνπ έξγνπ ζηε
βάζε ηνπ εμσηεξηθνχ ηνπ άμνλα (αλ, ζρεκαηηθά, νξίζνπκε σο εμσηεξηθφ ηνλ άμνλα
ζπζρεηηζκνχ ηνπ βηνγξαθηθνχ θαη ινγνηερληθνχ πεδίνπ, θαη εζσηεξηθφ απηφλ πνπ
αθνξά ζε ινγνηερληθά δεδνκέλα). Οη θξηηηθνί, κε άιια ιφγηα, ζπρλά επηρείξεζαλ λα
εξκελεχζνπλ ηηο ζεσξεηηθέο θαη πνηεηηθέο «κεηαηνπίζεηο» ηνπ Ρίηζνπ πηνζεηψληαο
σο θξηηήξηα αμηνιφγεζεο είηε ηα βηνγξαθηθά δεδνκέλα ηεο πνιηηηθήο ηνπ
ηνπνζέηεζεο, είηε ηελ ηδηνζπγθξαζία θαη ηα ηξαπκαηηθά ηνπ βηψκαηα, ρσξίο λα
ιακβάλνπλ ππ’ φςηλ ηνπο ηε ζπλάξηεζε απηήο ηεο ηνπνζέηεζεο ηφζν κε ηηο
δηεπξπκέλεο αηζζεηηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ πνηεηή, φζν θαη κε ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα
επηβιεζεί ζηνλ ρψξν ηνπ θαηηζρχνληνο πνηεηηθνχ κνληεξληζκνχ ηεο γεληάο ηνπ ’30.5

5
Γηα ηε γεληά ηνπ ’30 βι. ελδεηθηηθά Μ. Vitti, Ζ γενιά ηος ηπιάνηα. Ηδεολογία και μοπθή, Δξκήο, Αζήλα
2
2000 (11977), Γ. Σδηφβαο, Οι μεηαμοπθώζειρ ηος εθνιζμού και ηο ιδεολόγημα ηηρ ελληνικόηηηαρ ζηο
μεζοπόλεμο, Οδπζζέαο, Αζήλα 2 2006 (11989) θαη ηα δχν ηεχρε-αθηεξψκαηα ηνπ πεξηνδηθνχ Το

17
΢πλέπεηεο απηήο ηεο ζπιινγηζηηθήο ήηαλ λα δηαηππσζνχλ απφςεηο πνπ, είηε
απνζησπνχζαλ ην κνληεξληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, είηε ην ζεσξνχζαλ σο
«παξάδνμν» θαη αζχκβαην κε ηελ ηδενινγία ηνπ πνηεηή ζηνηρείν, είηε σο δάλεην
αζηηζκνχ πξνο αλαλέσζε ηεο αξηζηεξήο «πξσηνπνξίαο», είηε σο απνκάθξπλζε απφ
ην φξακα ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ.
Υσξίο λα ππνβαζκίδεηαη ε παξάκεηξνο ηεο ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο ηνπ
Ρίηζνπ, ε νπνία, εμάιινπ, επέδξαζε θαζνξηζηηθά ζηε ζπγθξφηεζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ,
ζην πιαίζην ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο ζα επηρεηξεζεί ε δηεξεχλεζε απηψλ ησλ
αληηλνκηψλ, πνπ πξνθχπηνπλ σο απνηέιεζκα ηεο πξφζεζεο ηνπ δεκηνπξγνχ λα
δηακνξθψζεη ην δηθφ ηνπ, ηδηφηππν πνηεηηθφ ζηίγκα, ρσξίο λα ζπγθξνπζηεί αλνηρηά κε
ηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο αιιά θαη ρσξίο λα εμνβειηζηεί απφ ην πεδίν ηνπ ειιεληθνχ
πνηεηηθνχ κνληεξληζκνχ. Σφζν ε δνθηκηαθή, φζν θαη ε πνηεηηθή ηνπ παξαγσγή,
αλαδεηθλχνπλ ηηο ζπληζηψζεο απηνχ ηνπ δπζρεξνχο εγρεηξήκαηνο, ζηελ πινπνίεζε
ηνπ νπνίνπ νδεγήζεθε ν Ρίηζνο ήδε απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο ινγνηερληθήο ηνπ
παξνπζίαο, ψζηε λα κελ απνθνπεί απφ ηα πξσηνπνξηαθά πνηεηηθά ξεχκαηα ηεο
επνρήο ηνπ, πεξηθξνπξψληαο ηαπηφρξνλα ηελ ηδενινγηθή ηνπ λνκηκφηεηα θαη ηνλ
ππξήλα ηνπ καξμηζηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ.
΢ην πιαίζην κειέηεο ηεο πνηεηηθήο δεκηνπξγίαο ηνπ Ρίηζνπ, ν έιεγρνο ηεο
θξηηηθήο πνπ αζθήζεθε ζην έξγν κέρξη ηελ έιεπζε ηεο δηθηαηνξίαο ζπληζηά βαζηθή
πξνυπφζεζε, ψζηε λα δηαθαλεί φρη κφλν ην πιαίζην ηεο (ζπγθξνπζηαθήο)
αιιειεπίδξαζεο αλάκεζα ζηελ πνιηηηθή ζηξάηεπζε θαη ηηο θαιιηηερληθέο
αλαδεηήζεηο ηνπ δεκηνπξγνχ,6 αιιά θαη ε ζπλάξηεζή ηνπ κε έλαλ πλεπκαηηθφ ρψξν ν
νπνίνο γηα ηέζζεξηο πεξίπνπ δεθαεηίεο δηακνξθψλεηαη ππφ ηε ζθηά ηεο πθηζηάκελεο
αληηπαιφηεηαο ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ πεδίνπ (καξμηζηηθή - αζηηθή ηδενινγία).

Γένηπο: «΢ηελ ζθηά κηαο γεληάο. 30 ζπγγξαθείο κηινχλ γηα ηε γεληά ηνπ ’30», Το Γένηπο, ηρ.114,
Καινθαίξη 2001, 5-122 θαη «΢ηελ ζθηά κηαο γεληάο (Β΄). Γηάινγνη γχξσ απφ ηε γεληά ηνπ ’30», Το
Γένηπο, ηρ. 115, Οθηψβξηνο - Γεθέκβξηνο 2001, 5-126.
6
Πξβι. «Σν έξγν ηνπ Ρίηζνπ ππεξθαζνξίδεηαη απφ ηξεηο θχξηεο ζπληεηαγκέλεο: ηελ θνκκνπληζηηθή
ηδενινγία, ηελ αηζζεηηθή ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ην φξακα ηεο πνηεηηθήο επζχλεο σο πξνο ηνλ ηφλν ηεο
πνηεηηθήο εθθνξάο. Υσξίο απηέο ηηο ζπληεηαγκέλεο δελ είλαη δπλαηφλ λα γίλεη θαηαλνεηή ε πνηεηηθή
ηνπ ιέμηο. (…) Δίλαη αδχλαηε ε πξνζπέιαζε ζηνλ πνηεηηθφ θφζκν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ ρσξίο ην
πέξαζκα απφ ηνλ νξίδνληα πνπ ζπγθξνηνχλ νη ηξείο απηέο ζπληεηαγκέλεο: ν ιφγνο ηνπ έξγνπ
απνηππψλεη ηε δηαξθή αιιειφδξαζε ηεο ηδενινγίαο, ηεο πνιηηηθήο ζηξάηεπζεο θαη ηεο θαιιηηερληθήο
αλαδήηεζεο. Ζ ζπκπινθή ηνπο πάεη ηφζν βαζηά ψζηε θάζε πξνζπάζεηα απνζχλδεζήο ηνπο είλαη
θαηαδηθαζκέλε λα ράζεη ηε γεληθή επνπηεία ηεο ινγνηερληθήο ηαπηφηεηαο ηνπ πνηεηή. Ηδενινγία θαη
αηζζεηηθή δελ είλαη κφλν δχν πηπρέο ηνπ πεξηερνκέλνπ αιιά θαη δχν πιεπξέο ηεο κνξθήο», Γ.
Γεκεξνχιεο, «Τπφκλεκα. Δπηά ζέζεηο γηα ηνλ Γηάλλε Ρίηζν», Ζ Λέξη (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν),
ηρ.182, Οθηψβξηνο - Γεθέκβξηνο 2004, 707-715: 709-710.

18
 ΢ηελ πνξεία απηή, πνπ νδεγεί ζηελ θαζηέξσζε ηνπ Ρίηζνπ σο εζληθήο
εκβέιεηαο πνηεηή, θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ απνδνρή ηνπ κνληεξληζηηθνχ
ηκήκαηνο ηνπ έξγνπ ζα απνδεηρζεί ην γεγνλφο ηεο θαιιηηερληθήο επηηπρίαο ηεο
Σονάηαρ ηος ζεληνόθυηορ ην 1956 (κε ηε ζπλδξνκή ηεο ελζνπζηψδνπο θξηηηθήο ηνπ
Αξαγθφλ) θαη ηεο απνλνκήο ζηνλ Ρίηζν ηνπ θξαηηθνχ βξαβείνπ πνίεζεο, ελψ ε
κεινπνίεζε ηνπ Δπιηάθιος ην 1960 ζα ζπληειέζεη θαζνξηζηηθά ζηελ δηαζθάιηζε ελφο
επξχηαηνπ ιατθνχ εξείζκαηνο αλαθνξηθά κε ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ.
Έηζη, ε πξνγξακκαηηθή θαη ζπζηεκαηηθά πηνζεηνχκελε επηινγή ηνπ Ρίηζνπ λα
επηδνζεί ζηελ παξάιιειε ζπγγξαθηθή ππνζηήξημε δχν πνηεηηθψλ πφισλ, (πνπ
ζρεκαηηθά πξνζδηνξίδνπκε σο ζηξαηεπκέλε/αγσληζηηθή θαη λεσηεξηθή/κνληεξληζηηθή
παξαγσγή), ζπλεπηθνπξνχκελε απφ ηηο ζπγθπξίεο θαη επηθπξσκέλε ελ ζπλερεία απφ
ηελ θξηηηθή, επηδξά θαηαιπηηθά ζηελ δηακφξθσζε ηεο ζπλνιηθήο εηθφλαο ηνπ έξγνπ
ηνπ θαη δηθαηψλεη ηειηθά ηνλ δεκηνπξγφ, ν νπνίνο ήδε απφ ην 1945, φπσο ζα δνχκε,
δηαηχπσλε ηελ πξφζεζή ηνπ λα δεκηνπξγήζεη έλα πνηεηηθφ κνληέιν «ζπλζεηηθνχ
ξεαιηζκνχ», πνπ ζα ελνθζαικηδφηαλ κνληεξληζηηθά δεδνκέλα, ρσξίο λα απεθδχεηαη
ηνλ καξμηζηηθφ ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ.
Ζ θαζνιηθή απνδνρή ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ ηνπ απφ ηελ θξηηηθή,
επηηξέπεη ζηνλ Ρίηζν (θαζψο είλαη πιένλ απνδεζκεπκέλνο απφ ηελ αληηπαιφηεηα κε
ηνλ αζηηθφ ρψξν θαη απφ ηηο εζσθνκκαηηθέο πηέζεηο ηνπ ρψξνπ ηεο Αξηζηεξάο) λα
εγθαηληάζεη κηα λέα ινγνηερληθή αηξαπφ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’70, πνπ
νδεγεί ζηηο κπζνινγηθέο ζπλζέζεηο ηεο Τέηαπηηρ Γιάζηαζηρ∙ ζηε ζπγθξφηεζε δειαδή
ελφο πνιπεπίπεδνπ πξνβιεκαηηζκνχ, ν νπνίνο, δηαηεξψληαο ηνλ αλζξσπηζηηθφ,
θνηλσληθφ ηνπ ραξαθηήξα, εθηείλεηαη κέρξη ηα φξηα ηνπ ππεξξεαιηζηηθνχ πεδίνπ
δηεξεχλεζεο ηνπ αζπλείδεηνπ θαη αλαςειαθεί ηνλ αξραηνειιεληθφ κχζν κε φξνπο
πνπ παξαπέκπνπλ ζηε ζχγρξνλε ςπρνινγία.
΢ην πιαίζην ζπγθξφηεζεο απηήο ηεο ψξηκεο θάζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ,
ζεκαληηθή αλαδεηθλχεηαη ε ζπκβνιή ησλ επξσπαίσλ καξμηζηψλ νκνηέρλσλ ηνπ:
Διπάξ, Έξεκπνπξγθ, Υηθκέη θαη, θπξίσο, Μαγηαθφθζθη. Ζ ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε
ησλ έξγσλ ηνπο (κέζσ ησλ δνθηκίσλ πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζηνλ ηφκν ησλ
Μελεηημάηυν), πξνζθέξεη ζην Ρίηζν ηελ επθαηξία φρη κφλν λα δηαηππψζεη ηηο ζέζεηο
ηνπ ζρεηηθά κε ηηο δπλαηφηεηεο ζχγθιηζεο καξμηζκνχ θαη κνληεξληζκνχ ζην πεδίν
ηεο ηέρλεο, αιιά θαη λα επηζεκάλεη ηελ αλαινγία ηνπο κε ην δηθφ ηνπ πνηεηηθφ έξγν
(αλαινγία πνπ, ζηελ πεξίπησζε Μαγηαθφθζθη ηνπιάρηζηνλ, ζπληζηά, θαζ’ νκνινγίαλ
ηνπ Ρίηζνπ, θαζνξηζηηθή επίδξαζε).

19
 Δμίζνπ θαζνξηζηηθή απνδεηθλχεηαη θαη ε επίδξαζε ηνπ θαβαθηθνχ πξνηχπνπ,
ε νπνία, κνινλφηη παξακέλεη επί καθξφλ αλνκνιφγεηε, αληρλεχεηαη ελ ζπέξκαηη ήδε
απφ ηελ πξψηκε θάζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ πξαθηηθήο, γηα λα αλαδπζεί εθ λένπ κε
απμαλφκελε έληαζε απφ ην 1963 θαη κεηά, κε ζεκείν εθθίλεζεο ηελ έθδνζε ηεο
ζπιινγήο 12 ποιήμαηα για ηον Καβάθη. Ζ θαβαθηθή πνηεηηθή, πέξα απφ ηε
ιεηηνπξγία ηεο σο πεδίνπ άληιεζεο ινγνηερληθψλ ηερληθψλ θαη κεζφδσλ πνπ
ελζσκαηψλνληαη δεκηνπξγηθά ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηνλ πνηεηή
λα δηακνξθψζεη θαη λα πξνηείλεη έλα λέν πνηεηηθφ κνληεξληζηηθφ κνληέιν, ην νπνίν,
κνινλφηη δελ δηαθξίλεηαη απφ επαλαζηαηηθέο πξνζέζεηο θαη δελ έξρεηαη ζε ξήμε κε
ηελ ειιεληθή παξάδνζε,7 δηαθνξνπνηείηαη, εληνχηνηο, απφ ηελ εηθφλα ηνπ ειιεληθνχ -
θαη θπξίσο ηνπ ζεθεξηθνχ - πνηεηηθνχ κνληεξληζκνχ, φρη κφλν επεηδή πξνζεγγίδεη
ππφ λένπο φξνπο ην κπζνινγηθφ παξειζφλ θαη ην ηζηνξηθφ παξφλ, αιιά θπξίσο γηαηί,
ζηε δηαδηθαζία απηήο ηεο πξνζέγγηζεο, απνδίδεη θπξίαξρν θαη ξπζκηζηηθφ ξφιν ζην
εξσηηθφ ζηνηρείν, κε κηα πξννπηηθή κάιηζηα νπζηαζηηθά πξννδεπηηθή, απαιιαγκέλε
απφ θνηλσληθά ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο.
Ζ αζπκβαηφηεηα ηεο εξσηηθήο ζεκαηνινγίαο - θαη κάιηζηα ηεο θαβαθηθήο -
κε ηελ εηθφλα ηνπ αξηζηεξνχ ζηξαηεπκέλνπ πνηεηή (εηθφλα ηελ νπνία δελ
απνπνηήζεθε πνηέ ηνπ ν Ρίηζνο, νχηε κέζσ ηεο θαιιηηερληθήο ηνπ παξνπζίαο, νχηε
κέζσ ηεο πνιηηηθήο δξάζεο ηνπ), πξνζηηζέκελε ζην πεδίν ησλ αληηλνκηψλ πνπ
πξνζδηνξίδνπλ ηνλ πνηεηηθφ θαη δνθηκηαθφ ιφγν ηνπ, πξνβάιιεη κηα αθφκε πην
δηεπξπκέλε νπηηθή ησλ δπζρεξεηψλ ηηο νπνίεο ν δεκηνπξγφο ήηαλ ππνρξεσκέλνο λα
δηαρεηξηζηεί, πξνθεηκέλνπ λα ζπγθξνηήζεη έλα δηαθξηηφ πνηεηηθφ ζχζηεκα, ηφζν
δηαθνξνπνηεηηθφ απφ απηφ ηεο γεληάο ηνπ ’30, ψζηε λα δηαηεξεί ηνλ καξμηζηηθφ ηνπ
ραξαθηήξα, φζν θαη ζπκβαηφ κε απηφ, ψζηε λα κελ απνθνπεί απφ ηηο ινγνηερληθέο
εμειίμεηο θαη ηα θπξίαξρα αηζζεηηθά πξφηππα.

7
Ο Δξαηνζζέλεο Καςσκέλνο, δηεξεπλψληαο ην ζέκα ηεο ζχλζεζεο ηνπ κνληεξληζκνχ κε ηελ
παξαδνζηαθή θνζκναληίιεςε ηεο ξσκηνζχλεο, σο θνηλνχ πνιηηηζκηθνχ βηψκαηνο, ζην πιαίζην ηεο
πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, δηαπηζηψλεη: «…ε ζχδεπμε πξσηνπνξίαο θαη παξάδνζεο απνηειεί δηαθξηηηθφ
γλψξηζκα ηνπ ειιεληθνχ κνληεξληζκνχ, πνπ ραξαθηεξίδεη γεληθά ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη
ζπλδέεη δεκηνπξγνχο ηδενινγηθά θαη αηζζεηηθά πνιχ δηαθνξεηηθνχο κεηαμχ ηνπο. Ο ΢εθέξεο, ν Ρίηζνο,
ν Διχηεο, ν Δκπεηξίθνο, ν Βξεηηάθνο πξαγκαηψλνπλ ηε δηθήο ηνπο ν θαζέλαο ζχλζεζε,
επηβεβαηψλνληαο ζηελ πξάμε, πξψηνλ, φηη ην πνιηηηζκηθφ βίσκα είλαη ηζρπξφηεξν απφ ηελ θνηλσληθή
ηδενινγία∙ δεχηεξνλ, φηη ε ειιεληθή πλεπκαηηθή παξάδνζε φρη κφλν δελ είλαη δεζκεπηηθή πξνο κηα
ζπληεξεηηθή θαηεχζπλζε αιι’ αληίζεηα κπνξεί λα απνηειέζεη ηε δεκηνπξγηθή αθεηεξία γηα πνιιαπιέο
εθδνρέο θαιιηηερληθήο πξσηνπνξίαο», Δ. Καςσκέλνο, «Παξάδνζε θαη πξσηνπνξία ζηελ πνίεζε θαη
ηελ πνηεηηθή ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Γιεθνέρ ζςνέδπιο. Ο ποιηηήρ και ο πολίηηρ Γιάννηρ Ρίηζορ, Μνπζείν
Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 395- 414: 414.

20
 Ζ δηεξεχλεζε ηεο δηαιεθηηθήο πνπ αλαπηχρζεθε «αλάκεζα ζηε ζπγγξαθηθή
πξφβιεςε θαη ζηελ αλαγλσζηηθή αληαπφθξηζε» αλαθνξηθά κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ,8
αλαδεηθλχεη ηελ πνιχπινθε δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο κηαο πνηεηηθήο, ε «εζληθή»
θαηαμίσζε ηεο νπνίαο θαζνξίζηεθε απφ έλα πιέγκα ηδενινγηθνπνιηηηθψλ θαη
ινγνηερληθψλ ζπγθπξηψλ, πνπ αθ’ ελφο επεξέαδε ηηο θαιιηηερληθέο επηινγέο ηνπ
Ρίηζνπ, αθ’ εηέξνπ αλαηξνθνδνηνχληαλ απφ ηνλ δεκηνπξγφ, κέζσ ηνπ δηαξθψο
εμειηζζφκελνπ έξγνπ ηνπ. ΢ην πιαίζην ηεο δηαιεθηηθήο απηήο αιιειεπίδξαζεο, ε
ηδενινγηθή θαη ε αηζζεηηθή αλέιημε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (κε φιεο ηηο
πξνζαξκνγέο πνπ ελίνηε πξνυπέζεηε) πηζηνπνηνχζε φρη κφλν ηελ επάξθεηά ηνπ λα
πξνζαξκφδεη ην έξγν ηνπ ζηα κεηαβαιιφκελα ινγνηερληθά θαη θνηλσληθνπνιηηηθά
ζπκθξαδφκελα, αιιά θαη ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα πξνζδηνξίδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηνπο
φξνπο πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ ηνπ.
Ζ παξνχζα δηαηξηβή, ζέηνληαο σο βαζηθφ ζηφρν ηεο ηελ αλάδεημε ηνπ
δηαδξαζηηθνχ απηνχ πεδίνπ, φπνπ ε ινγνηερληθή ζθφπεπζε ηνπ δεκηνπξγνχ
ζπλαξηάηαη, κέζσ κηαο ακθίδξνκεο ζρέζεο επηξξνήο, κε ηελ θξηηηθή ππνδνρή ηνπ
έξγνπ ηνπ θαη ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπληζηψζεο πνπ ηε δηακφξθσζαλ, δελ ζα
κπνξνχζε λα πεξηνξηζηεί απνθιεηζηηθά ζηε δηεξεχλεζε ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ γηα ηελ
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ. Ζ ζχλζεηε θαη πνιπδηάζηαηε δπλακηθή ησλ ζπζρεηηζκψλ πνπ
αλαπηχζζνληαη ζην πιαίζην δηακφξθσζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ, επηβάιιεη ηνλ έιεγρφ
ηνπο ππφ ηελ νπηηθή ελφο κεζνδνινγηθνχ ζρεδηαζκνχ, ν νπνίνο ζα πξέπεη λα
πεξηιακβάλεη αληηπξνζσπεπηηθά δείγκαηα ησλ βαζηθψλ ζπληζησζψλ ηνπ έξγνπ:
δνθηκηαθφο ιφγνο, πνηεηηθφο, θαη ζπλζήθεο ππνδνρήο ηνπο. Με βάζε απηφλ ηνλ
ζρεδηαζκφ ζπγθξνηήζεθαλ ηα ηξία κέξε ηεο δηαηξηβήο, ζηα νπνία δελ έρεη
ζπκπεξηιεθζεί ε πεδνγξαθηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ, γηαηί ε παξάκεηξνο απηή ηνπ
έξγνπ αλαπηχζζεηαη ζε κηα κεηαγελέζηεξε ρξνληθή πεξίνδν ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ
πνηεηή, φπνπ ηφζν νη θαιιηηερληθέο αλαδεηήζεηο ηνπ, φζν θαη ην πιαίζην πξφζιεςήο
ηνπο έρνπλ ζεκαληηθά κεηαβιεζεί, θαζψο ε ηδενινγηθνπνιηηηθή φμπλζε ησλ
αληηζέζεσλ ζην θνηλσληθφ θαη ινγνηερληθφ πεδίν έρεη ζηαδηαθά ππνρσξήζεη.
΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ δεδνκέλα, ηα ηξία κέξε ηεο δηαηξηβήο
δηαξζξψλνληαη σο εμήο: ζην πξψην κέξνο επηρεηξείηαη ε δηεξεχλεζε ηεο θξηηηθήο πνπ
αζθήζεθε ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ απφ ηελ αξρή ηεο εθδνηηθήο παξνπζίαο ηνπ (Τπακηέπ

8
Πξβι. «Ωξίκαζαλ νη πεξηζηάζεηο γηα ηε κεζνδνινγηθή αλάιπζε ηεο πξφζιεςεο ηνπ Ρίηζνπ, φρη ζην
επίπεδν ηεο απιήο πεξηγξαθήο ησλ αλαγλσζηηθψλ αληηδξάζεσλ ή ησλ θξηηηθψλ αμηνινγήζεσλ, αιιά
ζην επίπεδν ηεο ζχλζεηεο δηαιεθηηθήο πνπ αλαπηχρζεθε αλάκεζα ζηε ζπγγξαθηθή πξφβιεςε θαη ζηελ
αλαγλσζηηθή αληαπφθξηζε», Γ. Γεκεξνχιεο, φ.π., 708.

21
1934) κέρξη ηελ έιεπζε ηεο δηθηαηνξίαο, ην 1967. Ο πεξηνξηζκφο ηεο δηεξεχλεζεο
ησλ θξηηηθψλ θεηκέλσλ ζε απηά ηα ρξνληθά φξηα ζπλαξηάηαη άκεζα κε ηηο
θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο ηεο πεξηφδνπ (κεζνπφιεκνο, θαηνρή, εκθχιηνο) θαη
ηελ ηδενινγηθή δηαπάιε πνπ ηηο ζπλφδεπε∙ δηαπάιε ε νπνία επέδξαζε θαζνξηζηηθά
θαη ζηνλ πλεπκαηηθφ ρψξν, δηακνξθψλνληαο έλα πιαίζην θξηηηθνχ ειέγρνπ ηεο
ινγνηερλίαο πνπ ελ πνιινίο ζπληνλίζηεθε κε ηελ πνιηηηθή πφισζε ηνπ θνηλσληθνχ
πεδίνπ. Οη θξηηηθνί ηεο επνρήο δελ έκεηλαλ αλεπεξέαζηνη, φπσο ζα δνχκε, απφ ηελ
αληηπαξάζεζε απηή (ε έληαμε ηνπ Ρίηζνπ ζηελ Αξηζηεξά, εμάιινπ, θαη ε αγσληζηηθή
ηνπ παξαγσγή ππνδαχιηδε ζπρλά απηή ηε δηαδηθαζία ηδενινγηθνχ επηθαζνξηζκνχ ησλ
θξίζεσλ πνπ δηαηππψλνληαλ), κε απνηέιεζκα ην έξγν λα κελ αμηνινγείηαη πάληα κε
λεθαιηφηεηα θαη ε ινγνηερληθή ηνπ αμία λα απνηηκάηαη ζπρλά ππφ ην βάξνο ηεο
ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο ηνπ δεκηνπξγνχ.
Με ηελ έιεπζε ηεο κεηαπνιίηεπζεο, ε επάλνδνο ζηελ πνιηηηθή νκαιφηεηα, ε
άκβιπλζε ησλ ηδενινγηθψλ αληηπαξαζέζεσλ αιιά θαη νη επξχηεξεο εμειίμεηο, πνπ
αθνξνχζαλ ζηελ αλάπηπμε ηεο αθαδεκατθήο θηινινγίαο ησλ λενειιεληθψλ ζπνπδψλ,
νδήγεζαλ ζηελ πξντνχζα θηινινγηθνπνίεζε ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, ε νπνία
ππνθαηέζηεζε ηελ «εληππσζηνινγηθή» θαη ηελ «ηδενινγηθά θαζνξηζκέλε» θξηηηθή
πνπ είραλ επηθξαηήζεη ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο.9 Καζψο ην θξηηηθφ πεδίν
κεηαβάιιεηαη ζηε δεθαεηία ηνπ ’70, νη ζέζεηο πνπ δηαηππψλνληαη γηα ηελ πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ δελ ραξαθηεξίδνληαη ηφζν απφ πξνζέζεηο αμηνινγηθήο απνηίκεζήο ηεο (είλαη,
πιένλ, επξέσο θαηαμησκέλε), φζν απφ κηα πξννπηηθή πξνζέγγηζεο αλαιπηηθνχ θαη
εξκελεπηηθνχ ραξαθηήξα κε θεηκελνθεληξηθή εζηίαζε, απνδεζκεπκέλε, ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο, απφ ηδενινγηθά θξηηήξηα. Με βάζε ηα παξαπάλσ, ν έιεγρνο ηνπ
πεδίνπ πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ πνπ επηρεηξείηαη ζηελ παξνχζα δηαηξηβή,
επηθεληξψλεηαη ζηηο δεθαεηίεο πνπ πξνεγνχληαη ηεο δηθηαηνξίαο, πξνθεηκέλνπ λα
δηαθαλεί ε εμέιημε ησλ ηδενινγηθψλ δπκψζεσλ πνπ επεξέαζαλ ηελ πξφζιεςε ηεο

9
Πξβι. «Σν βαζηθφηεξν ίζσο γλψξηζκα ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο ζηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν είλαη ε
ππνρψξεζε ηεο ιεγφκελεο ‘πξνζσπνπαγνχο ή εληππσζηνινγηθήο θξηηηθήο’, ε νπνία επηθξάηεζε απφ ην
1920 σο ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ’50. Ζ ππνρψξεζε απηή ζπλδέζεθε κε ηελ αλάπηπμε ηεο
ηδενινγηθά θαζνξηζκέλεο θξηηηθήο’, ε νπνία πξνεηνηκάζηεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ θαη
εθθξάζηεθε επξχηεξα ζηηο αξρέο ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, κε θχξηα επηδίσμή ηεο ηε ζχλδεζε ηεο
ηέρλεο κε ηε δσή», Δ. Γαξαληνχδεο - Γ. Μέληε, (εηζαγ. - θηινι. επηκ.), Τάκηρ Σινόποςλορ. Χπονικό
αναγνώζευν. Βιβλιοκπιζίερ για ηη μεηαπολεμική ποίηζη, ΢νθφιεο, Αζήλα 1999, 13-14. ΢ρεηηθά κε ηνλ
δηαρσξηζκφ απηφ ηεο κεηαπνιεκηθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο (ελππσζηνινγηθή, ηδενινγηθά
θαζνξηζκέλε, θεηκελνθεληξηθή) βι. Α. Εήξαο, «Ηδενινγηθέο παξάκεηξνη ηεο κεηαπνιεκηθήο
ινγνηερληθήο θξηηηθήο», Το Γένηπο, ηρ. 42-43, Ηαλνπάξηνο - Φεβξνπάξηνο 1989, 40-44. ΢ρεηηθά κε ηηο
ζπλζήθεο εθθνξάο ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θξηηηθνχ ιφγνπ βι. θαη ηελ εηζαγσγή ηνπ Α. Καξηζάθε ζην
Μεηαπολεμική κπιηική και ποίηζη. Εηηήμαηα αιζθηηικήρ και ιδεολογίαρ, Δζηία, Αζήλα 2009, 27-44.

22
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ θαη λα αληρλεπζνχλ νη παξάκεηξνη πνπ ζπλέβαιαλ ζηελ
θαζηέξσζή ηεο.
Ζ κέζνδνο έθζεζεο θαη παξνπζίαζεο ηνπ πιηθνχ ζην πξψην απηφ κέξνο,
πξνυπνζέηεη κηα δηάξζξσζε ησλ θεηκέλσλ ζπλαξηεκέλε κε ηνπο ηζηνξηθνγελεηηθνχο
ζπληειεζηέο εθείλεο ηεο επνρήο, γη’ απηφ θαη αθνινπζείηαη κηα δηάηαμε ρξνληθήο
ζεηξάο, δεισηηθή ησλ κεηαβνιψλ πνπ ζπληεινχληαη ηφζν ζην θνηλσληθφ φζν θαη ζην
ινγνηερληθφ πεδίν. Ζ ρξνλνινγηθή απηή ηάμε ελίνηε δηαηαξάζζεηαη, φηαλ
ππεηζέξρεηαη σο πξνηεξαηφηεηα ε πξνζέγγηζε θεηκέλσλ κε θνηλή ζεκαηηθή
ζπληζηακέλε, ε νπνία ππαγνξεχεη ηε ζπλεμέηαζή ηνπο, ελψ θαηά πεξηπηψζεηο
ειέγρνληαη θαη κεηαγελέζηεξα θξηηηθά θείκελα (ή αλαζεσξεκέλεο κνξθέο
βηβιηνθξηζηψλ), ψζηε λα γίλνπλ δηαθξηηέο νη κεηαηνπίζεηο ή νη παιηλδξνκήζεηο πνπ
εληνπίδνληαη νξηζκέλεο θνξέο ζηηο ζέζεηο ησλ θξηηηθψλ πξντφληνο ηνπ ρξφλνπ. ΢ην
πιαίζην απηφ ησλ ρξνλνινγηθψλ απνθιίζεσλ εληάζζεηαη ε δηεξεχλεζε ηνπ θξηηηθνχ
πεδίνπ ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο πνπ επηρεηξείηαη ζην ηξίην θεθάιαην, θαη
εηδηθφηεξα ησλ απφςεσλ πνπ εθθξάδνπλ νη Β. Λενληάξεο, Μ. Λακπξίδεο θαη Γ.
Λπθηαξδφπνπινο10 ζηα πξψηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο, πξνθεηκέλνπ λα
αλαδεηρζεί απηή ε ηδηαίηεξε θαη έληνλα απνξξηπηηθή ηάζε ηεο θξηηηθή πνπ αζθήζεθε
ζηνλ Ρίηζν κε φξνπο ηδενινγηθήο ακθηζβήηεζεο «εθ ησλ έζσ».
Ο έιεγρνο ησλ εμεηαδφκελσλ θξηηηθψλ θεηκέλσλ έρεη σο ζηφρν ηελ
εξκελεπηηθή θαη αμηνινγηθή ηνπο απνηίκεζε, ηε ζηάζκηζε, δειαδή, ηεο βαζηκφηεηαο
ησλ ζέζεσλ πνπ εθθξάδνπλ (ηνλ βαζκφ αληαπφθξηζήο ηνπο ηφζν ζην ελδνθεηκεληθφ
πεδίν ηνπ έξγνπ, φζν θαη ζηελ εμειηθηηθή ηνπ πνξεία) αιιά θαη ηελ επελέξγεηα ηεο
ηδενινγηθήο παξακέηξνπ ζηε δηακφξθσζε ησλ θξηηεξίσλ πνπ πηνζεηνχλ νη θξηηηθνί.
Μηα ηέηνηα νπηηθή πξνζέγγηζεο, ζηνρεχνληαο θαη’ αξρήλ ζηε ραξηνγξάθεζε ησλ
ηδενινγηθψλ θαη αηζζεηηθψλ ζπληεηαγκέλσλ πνπ πξνζδηφξηζαλ ηελ εηθφλα ηνπ
πξνζιεπηηθνχ πεδίνπ ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηηο δεθαεηίεο ’30 - ’60, καο δίλεη
επηπιένλ ηε δπλαηφηεηα κηαο ζεψξεζεο απνδεζκεπκέλεο απφ ηνπο φξνπο πνπ
θαζφξηζαλ ην θξηηηθφ πεδίν εθείλεο ηεο επνρήο, επηηξέπνληαο σθέιηκνπο

10
Οη ηξείο θξηηηθνί απνηεινχλ ηνλ ππξήλα ηεο ζπληαθηηθήο νκάδαο ηνπ ινγνηερληθνχ πεξηνδηθνχ
Μαπηςπίερ (1962-1966) θαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’70 ηνπ πεξηνδηθνχ Σημειώζειρ. Πξφθεηηαη γηα έλαλ
θχθιν καξμηζηψλ κε θνηλή, ηξνηζθηζηηθψλ επηξξνψλ, ηδενινγηθή ζπγθξφηεζε, γεγνλφο πνπ
δηθαηνινγεί ηε ζχκπησζε ησλ ζέζεσλ θαη ησλ ζεσξεηηθψλ ηνπο ελδηαθεξφλησλ. Βι. ζρεηηθά Π.
Ννχηζνο, Ζ ζοζιαλιζηική ζκέτη ζηην Δλλάδα από ηο 1875 υρ ηο 1974, η. Γ΄, Γλψζε, Αζήλα 1994,
438-441θαη 462-466.

23
ζπζρεηηζκνχο θαη ζπγθξηηηθέο δηαπηζηψζεηο αλαθνξηθά κε ηελ θξηηηθή ηνπ έξγνπ,
φπσο έρεη δηακνξθσζεί ζηηο κέξεο καο.
΢ην δεχηεξν κέξνο ηεο δηαηξηβήο κειεηάηαη ε δνθηκηαθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ
θαη επηρεηξείηαη ε δηεξεχλεζε ησλ ζέζεψλ ηνπ γχξσ απφ επξχηεξα ζέκαηα πνηεηηθήο
(ηδενινγηθή ζηξάηεπζε, θαιιηηερληθή ειεπζεξία, κνληεξληζηηθή ηερλνηξνπία), νη
νπνίεο, κνινλφηη δηαηππψλνληαη θπξίσο κε αθνξκή αιινεζλή ινγνηερληθά
παξαδείγκαηα (Μαγηαθφθζθη, Έξεκπνπξγθ, Διπάξ, Υηθκέη) θαη απνηππψλνπλ έλα
ρξνληθά πεξηνξηζκέλν ηκήκα ηεο πνξείαο ηνπ δεκηνπξγνχ (ηα ηξία απφ ηα έμη δνθίκηα
πνπ πεξηιακβάλνπλ ηα Μελεηήμαηα δεκνζηεχνληαη ζηε δεθαεηία ηνπ ’60), ζπληζηνχλ
αληηπξνζσπεπηηθνχο δείθηεο ηεο ζεσξεηηθήο ηνπ ζπγθξφηεζεο.
Ζ κειέηε ησλ θεηκέλσλ απηψλ απνζθνπεί αθ’ ελφο ζηελ αλάιπζε θαη ζηνλ
εξκελεπηηθφ ζρνιηαζκφ ησλ επηκέξνπο απφςεσλ ηνπ Ρίηζνπ, ψζηε λα αλαδεηρζεί κηα
νινθιεξσκέλε εηθφλα ηεο πξνβιεκαηηθήο πνπ αλαπηχζζεηαη ζηα δνθίκηά ηνπ
(πξνβιεκαηηθή πνπ αληαλαθιά ελ πνιινίο θαη ηηο βαζηθέο ζπληζηψζεο δηακφξθσζεο
ηεο πνηεηηθήο ηνπ), αθ’ εηέξνπ ζηε δηεξεχλεζε ησλ αηζζεηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ
παξακέηξσλ πνπ επέδξαζαλ ζηελ εμέιημε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ. Δπηκέξνπο
ζέκαηα πνπ αλαθχπηνπλ απφ απηή ηε δηαδηθαζία δηεξεχλεζεο αθνξνχλ α) ζηελ
αλάδεημε ηεο δηαθαηλφκελεο πξφζεζεο ηνπ πνηεηή λα δηαδξακαηίζεη έλαλ ξφιν
δηακεζνιαβεηηθφ αλάκεζα ζηα έξγα πνπ πξνζεγγίδεη σο θξηηηθφο/δνθηκηνγξάθνο θαη
ζην δηθφ ηνπ έξγν (παξαιιειίδνληαο έκκεζα ηα νζλεία ινγνηερληθά παξαδείγκαηα κε
ηελ πνίεζή ηνπ θαη ππνδεηθλχνληαο ηε ζπγγέλεηα, ηελ αλαινγία ή ηελ επίδξαζή ηνπο
ζε απηή) θαη β) ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ λα εμηζνξξνπήζεη ζεσξεηηθά (θαη λα
ζπλζέζεη δηαιεθηηθά) ηνπο δχν απνθιίλνληεο ινγνηερληθνχο πφινπο απφ ηνπο νπνίνπο
έιθεηαη ε πξνβιεκαηηθή ηνπ δνθηκηαθνχ ηνπ ιφγνπ (κνληεξληζκφο - καξμηζκφο),
απνβιέπνληαο ζηε ζπγθξφηεζε ελφο ελαιιαθηηθνχ ινγνηερληθνχ κνληέινπ ζπκβαηνχ
ηφζν κε ηε καξμηζηηθή ηδενινγία, φζν θαη κε ηε κνληεξληζηηθή ηερλνηξνπία.
Ζ κέζνδνο εμέηαζεο ηνπ πιηθνχ ζην θεθάιαην απηφ δελ αθνινπζεί κηα
ρξνλνινγηθή ηάμε (ηελ ρξνληθή ζεηξά, δειαδή, ηεο πξψηεο δεκνζίεπζεο ησλ
θεηκέλσλ πνπ απαξηίδνπλ ηνλ ηφκν ησλ Μελεηημάηυν) αιιά ζηνηρεηνζεηείηαη ζηε
βάζε ελφο ζεκαηηθνχ άμνλα πξνζέγγηζεο, ν νπνίνο ππαγνξεχεηαη απφ ηελ ίδηα ηελ
θαηάηαμε ησλ δνθηκίσλ ζηε ζπγθεληξσηηθή ηνπο έθδνζε (πνπ δελ είλαη ρξνλνινγηθή)
θαη θαίλεηαη λα απνηππψλεη έλα ζπιινγηζηηθφ ζρήκα δηαξζξσκέλν κε φξνπο
δηαιεθηηθήο αλάπηπμεο: ζέζε - αληίζεζε - ζχλζεζε. Γηαηξέρνληαο ηα πνηεηηθά
παξαδείγκαηα ησλ επξσπαίσλ νκνηέρλσλ ηνπ θαη δηαθξίλνληαο δχν

24
αληηπξνζσπεπηηθέο εθδνρέο ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, κηα αηζζεηηθά παξσρεκέλε
θαη κηα «εθκνληεξληζκέλε» (απνηππψλνληαο, έηζη, έλαλ ζεσξεηηθφ ζρεδηαζκφ ζέζεο
- αληίζεζεο), ε πξνβιεκαηηθή ηνπ Ρίηζνπ νδεγείηαη ζε κηα ζπλζεηηθή ζεψξεζε, πνπ
ζπλαηξεί ηηο έλλνηεο ηεο ηδενινγηθήο ζηξάηεπζεο θαη ηεο θαιιηηερληθήο ειεπζεξίαο,
εληαγκέλε ζην πιαίζην ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο (ηα δχν ηειεπηαία δνθίκηα ηνπ ηφκνπ
είλαη απηνζρνιηαζηηθά).
΢ην πιαίζην πξνζέγγηζεο ηνπ ζεσξεηηθνχ ιφγνπ ηνπ Ρίηζνπ εμεηάδνληαη
ζπκπιεξσκαηηθά - πέξα απφ ην corpus ησλ δνθηκίσλ ησλ Μελεηημάηυν - θαη θείκελα
(άξζξα, ζπλεληεχμεηο) φπνπ δηαηππψλνληαη νη απφςεηο ηνπ πνηεηή γηα ηελ ηέρλε, κε
ζηφρν λα απνηππσζεί κηα πην δηεπξπκέλε εηθφλα ηεο εμέιημεο ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ
ηνπ.
Ζ εξεπλεηηθή ζθφπεπζε ηνπ ηξίηνπ θαη ηειεπηαίνπ κέξνπο ηεο δηαηξηβήο έρεη
σο αθεηεξία ηε ζέζε θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο Σονάηαρ ηος ζεληνόθυηορ ζηελ πνηεηηθή
πνξεία ηνπ Ρίηζνπ. Με δεδνκέλν φηη ην πνίεκα ζπληζηά ηνκή ζηε ινγνηερληθή
παξαγσγή ηνπ δεκηνπξγνχ, εγθαηληάδνληαο κηα λέα πξννπηηθή ζηε δηαρείξεζε ηνπ
πιηθνχ ηνπ (ζηξνθή ζην παξειζφλ, έκθαζε ζηελ ππαξμηαθή αλαδήηεζε, εξσηηθή
ζεκαηνινγία), επηρεηξείηαη ε δηεξεχλεζε ησλ παξακέηξσλ πνπ νδήγεζαλ ηνλ Ρίηζν
ζηελ αηξαπφ ηνπ κνληεξληζκνχ, κε φξνπο αληίζηνηρνπο εθείλσλ πνπ πηνζέηεζαλ νη
νκφηερλνί ηνπ ηεο γεληάο ηνπ ’30. Ζ πηνζέηεζε απηήο ηεο λέαο πξννπηηθήο ηε
δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή (1956), ζρεηηδφκελε θαη κε ηηο επξχηεξεο ηδενινγηθέο
εμειίμεηο πνπ επηθέξεη ε δηαδηθαζία ηεο απνζηαιηλνπνίεζεο, ελεξγνπνηεί κηα ζεηξά
εξσηεκάησλ ζρεηηθά κε ηηο επηινγέο ηνπ Ρίηζνπ ζηελ ψξηκε απηή θάζε ηεο πνηεηηθήο
ηνπ πνξείαο: κε πνηφλ ηξφπν έλαο καξμηζηήο πνηεηήο δηαρεηξίδεηαη θαη ελζσκαηψλεη
ηε κνληεξληζηηθή ηερλνηξνπία ζην έξγν ηνπ, ψζηε λα κελ ππνλνκεχζεη ηελ
ηδενινγηθή ηνπ ππφζηαζε, πψο θαηνξζψλεη λα ζπγθξνηήζεη ην ηδηαίηεξν ζχζηεκα ηεο
πνηεηηθήο ηνπ δηαθνξνπνηψληαο ην απφ εθείλν ησλ νκνηέρλσλ ηνπ ηεο γεληάο ηνπ ’30;
΢ηε δηαδηθαζία απηήο ηεο δηεξεχλεζεο, ε επίδξαζε ηνπ θαβαθηθνχ
παξαδείγκαηνο αλαδεηθλχεηαη σο δεζπφδνπζα θαη θαζνξηζηηθή παξάκεηξνο ζηε
ζπγθξφηεζε ηεο ψξηκεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ, επίδξαζε ε νπνία
απνηππψλεηαη κε ηφζν ηδηφκνξθνπο φξνπο ζην πεδίν ηνπ έξγνπ, ψζηε λα εγείξεη κηα
επηπιένλ δέζκε εξσηεκάησλ: γηα πνην ιφγν ε επίδξαζε απηή έκεηλε επί καθξφλ
αλνκνιφγεηε, γηαηί ηα πξψηα ίρλε ηεο, πνπ εληνπίδνληαη ζηελ πξψηκε παξαγσγή ηνπ
Ρίηζνπ απαιείθνληαη γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, γηα λα επαλεκθαληζηνχλ ην
1963 (κε ηελ έθδνζε ηεο ζπιινγήο 12 ποιήμαηα για ηον Καβάθη), πνηέο παξάκεηξνη

25
ζπλέβαιαλ ζηελ επηινγή ηνπ Ρίηζνπ λα ζηξαθεί πξνο ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή ηε
ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή θαη, ηέινο, κε πνηφλ ηξφπν ν δεκηνπξγφο ελζσκαηψλεη
δεκηνπξγηθά ην θαβαθηθφ παξάδεηγκα ζηελ πνίεζή ηνπ;
Τπφ ην πξίζκα απηήο ηεο εξεπλεηηθήο αλαδήηεζεο, επηρεηξείηαη ν εληνπηζκφο
ησλ φςεσλ ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ ζηελ ψξηκε πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ, κέζσ ηεο
εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο πνηεκάησλ πνπ εληάζζνληαη ζε ηξείο ζπιινγέο: ζηα 12
ποιήμαηα για ηον Καβάθη, ζηηο Μαπηςπίερ Β΄ θαη ζηελ Τέηαπηη Γιάζηαζη. Ζ επηινγή,
εχινγε ζηελ πεξίπησζε ηεο αθηεξσκαηηθήο ζηνλ Αιεμαλδξηλφ ζπιινγήο, ζηηο δχν
άιιεο πεξηπηψζεηο πηνζεηήζεθε κε θξηηήξηα αθ’ ελφο ηελ πςειή ζπγθέληξσζε
ελδνθεηκεληθψλ δεδνκέλσλ παξαπεκπηηθψλ ζηελ θαβαθηθή πνίεζε, αθ’ εηέξνπ ηελ
θπξίαξρε παξνπζία ησλ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ (ζηνηρείνπ ζπλδεηηθνχ ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ κε απηή ηνπ Καβάθε). Υξήζηκν νδεγφ ζηελ εξκελεπηηθή απηή πξνζέγγηζε
απνηέιεζε ε ζεκαληηθή κειέηε ηνπ Γηάλλε Γάιια Καβάθηρ και ιζηοπία, απνηειψληαο
ελ πνιινίο έλα έξεηζκα επί ηνπ νπνίνπ ζπγθξνηήζεθε ν ζρεδηαζκφο δηεξεχλεζεο ησλ
εμεηαδφκελσλ πνηεηηθψλ θεηκέλσλ απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ.
Σα πξνβιήκαηα πνπ πξνέθπςαλ θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο δελ
αθνξνχζαλ νχηε ζηελ απνπζία βηβιηνγξαθίαο (ε θεθαιαηψδεο ζρεηηθή εξγαζία ηεο
Αηθαηεξίλεο Μαθξπληθφια απαιιάζζεη θάζε λεφηεξν εξεπλεηή ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ απφ ην άρζνο κηαο ηέηνηαο αλαδήηεζεο), νχηε ζηνλ εληνπηζκφ δπζεχξεησλ
θεηκέλσλ, εθηφο απφ ειάρηζηεο εμαηξέζεηο. Ζ βαζηθφηεξε δπζθνιία ζρεηηδφηαλ κε ηελ
αλαπφθεπθηε ζρεκαηνπνίεζε πνπ πξνυπέζεηε ε δηαρείξηζε ηνπ πιηθνχ, πξνθεηκέλνπ
απηφ λα νξγαλσζεί θαη λα κειεηεζεί, ζρεκαηνπνίεζε ζπλαξηεκέλε κε θαηαηάμεηο θαη
νκαδνπνηήζεηο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη πάληα νχηε ζηε βησκαηηθή εκπεηξία, νχηε
ζηελ ηδενινγηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή ππφζηαζε φζσλ ζπκκεηείραλ ζηε ζχλζεηε θαη
πνιχπιεπξε δηαδηθαζία δηακφξθσζεο ηνπ θξηηηθνχ πεδίνπ ηεο ινγνηερλίαο.
Mνινλφηη θάζε θαηεγνξηνπνίεζε ζπληζηά κηα εθ ησλ πζηέξσλ ζχκβαζε,
ζπρλά απνηειεί κεζνδνινγηθή πξνυπφζεζε ε πηνζέηεζε κηαο νξνινγίαο ζρεκαηηθνχ
ραξαθηήξα, πνπ ζα ιεηηνπξγεί σο ζεκεηνινγηθφ ζχζηεκα, σο βάζε ζπλελλφεζεο,
ψζηε λα απνδνζνχλ επθξηλψο νη ηδενινγηθνί ζπζρεηηζκνί κηαο πεξηφδνπ έληνλσλ
θνηλσληθνπνιηηηθψλ, ινγνηερληθψλ θαη επξχηεξσλ ζεσξεηηθψλ αλαδεηήζεσλ.
Ο θίλδπλνο, εληνχηνηο, κεζνδνινγηθψλ «εθβηαζκψλ», ζηελ πεξίπησζε ηεο
παξνχζαο δηαηξηβήο, δελ δηαγξαθφηαλ κφλν αλαθνξηθά κε ηηο ζπλζήθεο εθθνξάο ηνπ
θξηηηθνχ ιφγνπ (ν νπνίνο, εηδηθά ζηελ επνρή πνπ εμεηάδνπκε, εκπεξηείρε έλαλ πςειφ
βαζκφ ππνθεηκεληθφηεηαο), αιιά θαη ζε ζρέζε κε ην ίδην ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, θαζψο

26
ε δηπνιηθή ηνπ αλάπηπμε επλνεί ηελ πηνζέηεζε ζπιινγηζηηθψλ ζρεκάησλ
(αγσληζηηθή/κνληεξληζηηθή πνίεζε), αλεπαξθψλ, φκσο, λα απνδψζνπλ ηφζν ηελ
ζπλνιηθή, πνιπζρηδή ηνπ εηθφλα, φζν θαη ηελ ζπρλή αιιεινδηείζδπζε ησλ δχν απηψλ
πφισλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. Γεδνκέλνπ φηη ε απνθπγή ηέηνηνπ είδνπο
θαηεγνξηνπνηήζεσλ δελ είλαη πάληα εθηθηή, ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ απηέο πηνζεηνχληαη
ζηε δηαηξηβή έρνπλ σο ζηφρν λα εμππεξεηήζνπλ ηε δηεμαγσγή επί κέξνπο
ζπκπεξαζκάησλ ή λα αλαδείμνπλ θάπνηεο ηδηαίηεξεο δπλακηθέο ηάζεηο πνπ
αλαπηχζζνληαη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (ε πνιπζπιιεθηηθή δηάξζξσζε θαη ν
εμειηθηηθφο κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ έξγνπ, άιισζηε, θαζηζηνχλ αδφθηκεο θαη
επηζθαιείο ηηο γεληθεπηηθέο δηαπηζηψζεηο).
Τπφ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο, πνπ θαζηζηνχλ σθέιηκε κηα θάπνηα
ζρεκαηνπνίεζε, είλαη απαξαίηεηνο ν δηεπθξηληζηηθφο πξνζδηνξηζκφο ηεο
πηνζεηνχκελεο εδψ νξνινγίαο. Πέξα απφ ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ ινγνηερληθψλ ηάζεσλ
κνληεξληζκνχ - καξμηζκνχ θαη ηε δηπνιηθή ζεψξεζε ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ
Ρίηζνπ (αγσληζηηθή/ζηξαηεπκέλε - λεσηεξηθή/κνληεξληζηηθή), πνπ έρνπλ σο ζηφρν λα
αλαδείμνπλ ηε ζπγθξνπζηαθή ζρέζε ηδενινγίαο θαη αηζζεηηθήο ζε έλα κεγάιν ηκήκα
ηνπ έξγνπ, θξίζεθε απαξαίηεηε ε ρξήζε ζπγθεθξηκέλσλ φξσλ αλαθνξηθά κε ηελ
ειιεληθή ινγνηερληθή θξηηηθή ησλ δεθαεηηψλ ’30 - ’60. Οη φξνη απηνί αθνξνχλ αθ’
ελφο ζηε δηάθξηζε ηνπ αζηηθνχ κε ην καξμηζηηθφ θξηηηθφ πεδίν, θαη αθ’ εηέξνπ ζηελ
αληηπαιφηεηα πνπ αλαπηχρζεθε κέζα ζηνπο θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο, κεηαμχ ηεο
δνγκαηηθήο/νξζφδνμεο θαη ηεο αλαλεσηηθήο/εηεξφδνμεο ηάζεο.
΢ηελ πξψηε πεξίπησζε (αζηηθή - αξηζηεξή θξηηηθή), ν δηαρσξηζκφο
πηνζεηείηαη πξνθεηκέλνπ λα απνδνζεί ν βαζκφο παξείζθξεζεο ηεο ηδενινγηθήο
αληηπαξάζεζεο ζην πνιηηηζκηθφ πεδίν - θαη εηδηθά ζηνλ ρψξν ηεο ινγνηερληθή
θξηηηθήο - θαηά ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε. Ζ έληαμε ησλ εμεηαδφκελσλ θεηκέλσλ
ζε κηα απφ ηηο δχν θξηηηθέο ηάζεηο αληαλαθιά ηελ ηδενινγηθή ζρέζε ησλ θξηηηθψλ κε
ηνλ αζηηθφ ή ην καξμηζηηθφ ρψξν, φπσο απηή απνηππψλεηαη κέζσ ηεο παξνπζίαο ηνπο
ζε ζπγθεθξηκέλα έληππα κε ηα νπνία ζπλεξγάδνληαη θαη - θπξίσο - κέζσ ησλ ζέζεσλ
πνπ δηαηππψλνπλ. Αλ θάπνηεο θνξέο ε δηάθξηζε είλαη απηνλφεηε θαη μεθάζαξε (π.ρ.
Απγέξεο - Καξαληψλεο), ζε άιιεο θαίλεηαη θάπσο βεβηαζκέλε, θαζψο νξηζκέλνη απφ
ηνπο θξηηηθνχο είηε δελ εκπιέθνληαη ζηελ ηδενινγηθή αληηπαξάζεζε (θπξίσο νη
κεζνπνιεκηθνί, φπσο ν Παξάζρνο θαη ν Άγξαο), είηε ηεξνχλ κηα ζηάζε πνπ δελ
ζπλαξηάηαη κε θνκκαηηθέο δεζκεχζεηο θαη έρεη πεξηζζφηεξν έλαλ θηινινγηθφ
ραξαθηήξα (π.ρ. Αξγπξίνπ, Πξνθνπάθε). Καηά ζπλέπεηα, ην γεγνλφο φηη θαη ζηηο δχν

27
ηάζεηο ηνπ θξηηηθνχ πεδίνπ (αζηηθή -καξμηζηηθή) νη φξνη πεξηιακβάλνπλ έλα κεγάιν
θάζκα απφςεσλ κε πνηθίιεο απνρξψζεηο, νδεγεί αλαπφθεπθηα ζε κηα γεληθεπηηθνχ
ραξαθηήξα ζρεκαηνπνίεζε, ε ππέξβαζε ηεο νπνίαο επηρεηξείηαη κέζα απφ ηελ
αλάδεημε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο ηδηαηηεξφηεηαο ησλ ζέζεσλ πνπ δηαηππψλεη ν
θάζε θξηηηθφο ρσξηζηά.
Πξνθεηκέλνπ γηα ηε δεχηεξε πεξίπησζε (δνγκαηηθή/αλαλεσηηθή αξηζηεξή
θξηηηθή) είλαη απαξαίηεηε ε απνζαθήληζε ησλ πξνυπνζέζεσλ ππφ ηηο νπνίεο
επηιέγνληαη εδψ νη ζπγθεθξηκέλνη φξνη, δεδνκέλνπ φηη ε βαζηκφηεηά ηνπο έρεη
ζρεηηθά πξφζθαηα ακθηζβεηεζεί.11
Ζ θπθινθνξία ηεο Δπιθεώπηζηρ Τέσνηρ ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1955, ζεκαηνδνηεί
ηελ έλαξμε κηαο λέαο πεξηφδνπ ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο θαη ησλ
ζεσξεηηθψλ αλαδεηήζεσλ εληφο ηνπ ρψξνπ ηεο Αξηζηεξάο. Σν πεξηνδηθφ δίλεη ηε
δπλαηφηεηα ζε κηα νκάδα λέσλ θξηηηθψλ λα δηαηππψζνπλ εξσηήκαηα, ζέζεηο θαη
πξνβιεκαηηζκνχο γχξσ απφ ηε ινγνηερλία θαη ηα θξηηήξηα αμηνιφγεζήο ηεο, ππφ κηα
αλαλεσηηθή νπηηθή, πνπ θαηαζηξαηεγνχζε ηα φξηα θαη ηνπο θαλφλεο ηνπ - κέρξη ηφηε
θπξίαξρνπ ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο καξμηζηηθήο θξηηηθήο - δφγκαηνο ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ.12
Ζ αλαζεσξεηηθή απηή ηάζε πνπ αλαθχεηαη ζηνπο θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο,
ζπγθξνχεηαη εχινγα κε ηε ζπληεξεηηθή πηέξπγα ησλ θξηηηθψλ ηεο παιαηφηεξεο
θπξίσο γεληάο,13 ζχγθξνπζε πνπ απνδφζεθε εθ ησλ πζηέξσλ σο αληηπαξάζεζε

11
Βι. Αηκ. Καξαιή, Μια ημιηελήρ Άνοιξη….Ηδεολογία, πολιηική και λογοηεσνία, ζηο πεπιοδικό
Δπιθεώπηζη Τέσνηρ (1954-1967), Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα 2005, 25-28.
12
Βι. πεξηζζφηεξα Δ. Κνηδηά, «Ζ ζηαδηαθή θαηάιπζε ησλ αξρψλ ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ ζην
πεδίν ησλ ηδεψλ ζηε δεθαεηία 1955 - 1965», Νέα Δζηία, ηρ. 1473, Μάξηηνο 2002, 404-414.
13
Πξβι. «Ζ νκάδα απηή [ζπληαθηηθή νκάδα ηεο Δπιθεώπηζηρ Τέσνηρ] αλήθεη ζηε λεφηεξε γεληά ησλ
αξηζηεξψλ δηαλννπκέλσλ, πνπ θηλνχληαη γχξσ απφ ηελ ΔΓΑ θαη αλδξψζεθαλ ζηα ρξφληα ηνπ
Δκθπιίνπ θαη ζηα πξψηα κεηεκθπιηαθά ρξφληα (...) Παξάιιεια φκσο, πιαηζηψλεη ην πεξηνδηθφ θαη ε
γεληά ησλ παιαηφηεξσλ θξηηηθψλ/ζεσξεηηθψλ ηεο αξηζηεξάο, πνπ δξαζηεξηνπνηήζεθε θπξίσο ζηε
κεζνπνιεκηθή πεξίνδν (Σ. Βνπξλάο, Μ. Μ. Παπατσάλλνπ), ή θαη παιαηφηεξα (Μ. Απγέξεο, Β. Ρψηαο),
ηεο νπνίαο νη αηζζεηηθέο απφςεηο είραλ ζπγθξνηεζεί κε γλψκνλα ην επίζεκν αηζζεηηθφ δφγκα, φπσο
απηφ απνηππψλεηαη ζηηο απνθάζεηο ηνπ πξψηνπ ΢πλεδξίνπ ζνβηεηηθψλ ζπγγξαθέσλ ην 1934. Ζ
λεφηεξε γεληά αξηζηεξψλ δηαλννπκέλσλ, ηελ νπνία εθθξάδεη ζε γεληθέο γξακκέο ν ππξήλαο ηεο
ζπληαθηηθήο νκάδαο (Κνπινπθάθνο, Ραπηφπνπινο, Φνπξηνχλεο, Παηξίθηνο), αλαπηχζζεηαη ππφ ηε
ζθηά θαη ηελ θαζνδήγεζε, αιιά θαη θαη’ αληηπαξάζεζε πξνο ηνπο πλεπκαηηθνχο ηεο δαζθάινπο, φπσο
ε ίδηα ηνπο απνθαιεί, θαη δεηά κηα λέα έθθξαζε δηαθνξνπνηεκέλε, δεηιά ζηελ αξρή θαη δπλακηθφηεξα
ζηε ζπλέρεηα, φηαλ ε σξίκαλζε ησλ δηεζλψλ αιιά θαη ησλ ειιεληθψλ ζπλζεθψλ ην επηηξέςεη». Αγγ.
Κνχθνπ, «Αηζζεηηθή θαη θξηηηθή ζηελ Δπιθεώπηζη Τέσνηρ: Θεσξεηηθέο αθεηεξίεο θαη αληηπαξαζέζεηο,
Δπιθεώπηζη Τέσνηρ: Μια κπίζιμη δυδεκαεηία (Πξαθηηθά Δπηζηεκνληθνχ ΢πκπνζίνπ, 29-30 Μαξηίνπ
1996), Δηαηξεία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο (Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξατηε),
Αζήλα 1997, 89-114: 90-91. Βι. ζρεηηθά θαη Δ. Κνηδηά, «Ζ ζηαδηαθή θαηάιπζε ησλ αξρψλ ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξαειηζκνχ…», φ.π., 405-406.

28
«θάπνηαο αξηζηεξήο νξζνδνμίαο πξνο κηα επίζεο αξηζηεξή εηεξνδνμία».14 Ζ Αηκηιία
Καξαιή, ζηε κειέηε ηεο Μια ημιηελήρ Άνοιξη… Ηδεολογία, πολιηική και λογοηεσνία,
ζηο πεπιοδικό Δπιθεώπηζη Τέσνηρ, ππνζηεξίδεη φηη ε ζχγρξνλε θηινινγηθή έξεπλα
εζθαικέλα έρεη πηνζεηήζεη ηνπο φξνπο «νξζφδνμε» θαη «εηεξφδνμε» (ή «δνγκαηηθή»
θαη «αλαλεσηηθή») αξηζηεξή θξηηηθή,15 γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: πξψηνλ, δηφηη
απνπζηάδνπλ απφ ηνλ ειιεληθφ ρψξν εθείλε ηελ επνρή ηα δνγκαηηθά θείκελα
(«ειάρηζηα ήηαλ ηα εθδνκέλα έξγα ηνπ Μαξμ, ηνπ Έγθειο θαη ηνπ Λέληλ»),16 ηα νπνία
ζα ιεηηνπξγνχζαλ σο θαζνδεγεηηθή αξρή θαη κέηξν θαζαξφηεηαο ησλ απφςεσλ ησλ
θξηηηθψλ ηεο Αξηζηεξάο - θαηά ζπλέπεηα δελ πθίζηαηαη ζεσξεηηθφ δφγκα ζην νπνίν
νη αξηζηεξνί λα έρνπλ άκεζε αλαγλσζηηθή πξφζβαζε, άξα δελ πθίζηαηαη θαη ε έλλνηα
«δνγκαηηθή» θξηηηθή∙ δεχηεξνλ, ν φξνο «αλαλεσηηθή» αξηζηεξή θξηηηθή δελ
επζηαζεί, ζχκθσλα κε ηε ζεψξεζε ηεο Καξαιή, ιφγσ ηεο αλππαξμίαο εληαίνπ
καξμηζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηα θείκελα ησλ εθπξνζψπσλ πνπ εθδειψλνπλ
αλαζεσξεηηθέο πξνζέζεηο σο πξνο ηα θξηηήξηα πξνζέγγηζεο ηεο ινγνηερλίαο, θείκελα
ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ «εθιεθηηθηζκφ» θαη «ππνθεηκεληζκφ», ηδενινγηθέο
παιηλδξνκήζεηο θαη εηεξνπξνζδηνξηζκφ ησλ θξηηηθψλ ηνπο πξνηχπσλ.17
Ωο πξνο ηελ πξψηε δηαπίζησζε: ε ρξήζε ηεο έλλνηαο δνγκαηηθή αξηζηεξή
θξηηηθή δελ αθνξά θπζηθά ζηα θείκελα ηνπ Μάξμ θαη ηνπ Έγθειο αιιά ζην δφγκα
ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ,18 ην νπνίν είρε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’30 επηβιεζεί σο
απαξάβαηνο ξπζκηζηηθφο θαλφλαο ζπγγξαθήο θαη ζεψξεζεο ηεο ινγνηερλίαο απφ ηνλ
Εληάλνθ, θαη είρε θαηηζρχζεη ζηνλ ρψξν ηεο ειιεληθήο Αξηζηεξάο. 19 ΢ηε βάζε απηνχ
ηνπ δφγκαηνο (ην νπνίν θαζηεξψζεθε βεβαίσο, αλεμάξηεηα απφ ηελ χπαξμε
ζπγθεθξηκέλνπ ζεσξεηηθνχ «εγρεηξηδίνπ», κέζσ ησλ εληνιψλ ηεο θνκκαηηθήο

14
Σ. Καγηαιήο, «Πνίεζε, ηδενινγία θαη ινγνηερληθή θξηηηθή ζηελ Δπιθεώπηζη Τέσνηρ», Δπιθεώπηζη
Τέσνηρ: Μια κπίζιμη δυδεκαεηία (Πξαθηηθά Δπηζηεκνληθνχ ΢πκπνζίνπ, 29-30 Μαξηίνπ 1996),
Δηαηξεία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο (Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξατηε), Αζήλα
1997, 47-67: 48. Σελ ίδηα νξνινγία κε ηνλ Καγηαιή πηνζεηεί θαη ε Αγγ. Κνχθνπ, φ.π., «Αηζζεηηθή θαη
θξηηηθή…».
15
Βι. «…ε επαλαρξεζηκνπνίεζε απηψλ ησλ φξσλ ζα νδεγήζεη ζε αδηέμνδν, εθφζνλ εγγξάθεη ην
δήηεκα ζε κηα πξνβιεκαηηθή πνπ παξαθάκπηεη ηηο πξαγκαηηθέο ζπληζηψζεο ηεο πξφζιεςεο θαη ηεο
αλαπαξαγσγήο ησλ καξμηζηηθψλ ή ‘καξμηζηνεηδψλ’ ζέζεσλ γηα ηε ινγνηερλία’», Αηκ. Καξαιή, φ.π.,
26.
16
Βι. Αηκ. Καξαιή, φ.π., 26.
17
Βι. Αηκ. Καξαιή, φ.π., 27.
18
Πξβι. «Καηεγνξνχκελνο δελ είλαη νχηε απηφο ν ίδηνο ν ζνζηαιηζηηθφο ξεαιηζκφο, αιιά ε
αλαγφξεπζή ηνπ ζε επίζεκν θξαηηθφ δφγκα πνπ επηβιήζεθε ζηνπο δεκηνπξγνχο, ε κεηαηξνπή ηνπ ζε
ζπληαγνιφγην ππνρξεσηηθφ.», Γ. Ραπηφπνπινο, «Πεξί ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, Εληάλνθ θαη
πξνπαηνξηθνχ ακαξηήκαηνο», Τέσνη και Δξοςζία, Καζηαληψηεο, Αζήλα 1985, 57-60: 59.
19
Βι. ζρεηηθά Υ. Νηνπληά, Λογοηεσνία και πολιηική. Τα πεπιοδικά ηηρ απιζηεπάρ ζηο μεζοπόλεμο,
Καζηαληψηεο, Αζήλα 1996, 357-364.

29
θαζνδήγεζεο ηνπ Κ.Κ.Δ. θαη ησλ θξηηηθψλ πνπ εθπξνζσπνχζαλ ηε γξακκή ηεο),
δηακνξθψζεθε ην πεδίν ηεο νξζφδνμεο αξηζηεξήο θξηηηθήο, ηεο νπνίαο ηε
κεραληζηηθή, απινπζηεπηηθή κέζνδν πξνζέγγηζεο ηεο ηέρλεο απέξξηπηε ε αλαλεσηηθή
Αξηζηεξά.
Ωο πξνο ηε δεχηεξε δηαπίζησζε: ε αδηαιιαμία κε ηελ νπνία ππνζηήξηδε ε
νξζνδνμία ηεο Αξηζηεξάο ηε ζηαιηλνπνηεκέλε εθδνρή ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο
(δειαδή ηνλ ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ), πξνθάιεζε ηελ φζκσζε, απφ φπνπ πξνέθπςε ε
απνθαινχκελε σο «εηεξφδνμε» ηάζε ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο. Γελ πξφθεηηαη γηα
θάπνηα νξγαλσκέλε νκάδα αξηζηεξψλ, νχηε θαη πξνζδηνξίδεηαη κε ηνλ φξν απηφ ε
χπαξμε ελφο πνιηηηθνχ ή ηδενινγηθνχ κνξθψκαηνο (ν φξνο «αλαλεσηηθή Αξηζηεξά»
σο πνιηηηθνχ θνξέα, εμάιινπ, είλαη κεηαγελέζηεξνο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ). Ζ
παξνπζία ησλ θξηηηθψλ απηψλ ζηελ Δπιθεώπηζη Τέσνηρ, θαη αξγφηεξα ζηα πεξηνδηθά
Κπιηική, Μαπηςπίερ θαη Σημειώζειρ, πξνθχπηεη σο ζρέζε αλαθιαζηηθήο αληίδξαζεο
ζηε «δξάζε» ηεο δνγκαηηθήο Αξηζηεξάο, φπσο ηελ πεξηγξάςακε παξαπάλσ.20
Μνινλφηη νη θξηηηθνί ηεο αλαλεσηηθήο ηάζεο παξνπζίαδαλ δηαβαζκίζεηο σο
πξνο ηελ νξγαληθή ηνπο ζρέζε κε ην θφκκα, δελ δηέζεηαλ έλα εληαίν πιαίζην αξρψλ,
θαη ηα θείκελά ηνπο δελ ζηεξίδνληαλ ζηελ χπαξμε θάπνηνπ έηνηκνπ θαη
ζπγθξνηεκέλνπ ζεσξεηηθνχ καξμηζηηθνχ κνληέινπ (νπφηε, αλαπφθεπθηα πνιιέο
θνξέο, απηνζρεδίαδαλ), είραλ θνηλά ζεκεία αλαθνξάο, παξάγνληεο ελνπνηεηηθνχο,
πνπ καο επηηξέπνπλ λα ηνπο εληάζζνπκε ζε έλα ξεχκα αλαζεσξεηηθφ ηεο ειιεληθήο
αξηζηεξήο θξηηηθήο ζθέςεο. Οη θξηηηθνί απηνί δηέζεηαλ θνηλά βηψκαηα ιφγσ ηεο
ειηθηαθήο ηνπο εγγχηεηαο θαη ηεο ηδενινγηθήο ηνπο έληαμεο ζηνλ ρψξν ηεο
Αξηζηεξάο, είραλ ζηξακκέλν ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζηα επξσπατθά ινγνηερληθά
ξεχκαηα θαη, θπξίσο, πηνζεηνχζαλ έλαλ θνηλφ ζηφρν: ηελ άξζε ηνπ δνγκαηηζκνχ ζην
πεδίν ηεο καξμηζηηθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο θαη ηελ ειεχζεξε δηαθίλεζε ηδεψλ ζην
πεδίν ηεο ινγνηερλίαο θαη ηεο ζεσξίαο ηεο, καθξηά απφ ηδενινγηθνχο αθνξηζκνχο θαη
θνκκαηηθέο παξεκβάζεηο.

20
Πξβι. «΢ηα φζα ιέγνληαη θαη γξάθνληαη γηα ηελ ‘Δπηζεψξεζε Σέρλεο’, ηδηαίηεξα γηα ηηο ζρέζεηο
ζπληαθηηθήο επηηξνπήο - θφκκαηνο, αθήλεηαη πνιιέο θνξέο ε εληχπσζε ελφο είδνπο ζπλνκσζίαο, ή
ηνπιάρηζηνλ ‘νκαδνπνίεζεο’ δηθήο καο απέλαληη ζην θφκκα, κε ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα. Κάηη ηέηνην
είλαη αλαθξηβέο θαη παξαπιαλεηηθφ. Ζ κφλε θνηλφηεηα (απζφξκεηε) κεηαμχ καο ήηαλ έλαο γεληθφο
αληηδνγκαηηζκφο θαη κηα, επξχηεξε απφ ηελ παιαηνθνκκαηηθή, αληίιεςε ηνπ ξφινπ ηνπ θνκκνπληζηή
δηαλννχκελνπ, δειαδή κηα λέα έλλνηα ηεο ζηξάηεπζεο, πνπ έπξεπε λα επαλαζπλδεζεί απεπζείαο κε ηηο
ηδέεο θαη ηνπο ζθνπνχο, θαη λα απνζπλδεζεί απφ ηε ζθνπηκφηεηα», Γ. Ραπηφπνπινο, Αναθεώπηζη
Τέσνηρ. Ζ Δπιθεώπηζη Τέσνηρ και οι άνθπυποί ηηρ, ΢νθφιεο, Αζήλα 2006, 86.

30
 Ζ εηθφλα ηεο ζχγθξνπζεο ζην πεδίν ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο θαηά ηε δηάξθεηα
ηεο δσδεθαεηίαο 1955-1967 είλαη αδηακθηζβήηεηε.21 Σα θείκελα ησλ κεηαπνιεκηθψλ
ινγνηερληθψλ πεξηνδηθψλ ηεο Αξηζηεξάο αλαδεηθλχνπλ ζαθψο δχν ζεσξεηηθέο
ηάζεηο, εθ ησλ νπνίσλ ε κία εξκελεχεη ην καξμηζκφ κε ζπγθεθξηκέλνπο φξνπο θαη
πξνυπνζέζεηο, πξνβάιινληαο ηελ εξκελεία ηεο απηή σο ηελ κφλε νξζή θαη
θαηνρπξψλνληάο ηελ κέζσ ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ, ελψ ε άιιε παξνπζηάδεηαη
σο ε «αηξεηηθή» απφθιηζε απφ ηνλ νξζφδνμν θαλφλα, πξνζπαζψληαο λα
λνκηκνπνηήζεη ην δηθαίσκα ηεο εηεξφηεηάο ηεο ρσξίο λα απνζπαζηεί πιήξσο απφ ηνλ
ρψξν ηεο Αξηζηεξάο.22
Ζ απνδνρή ηεο χπαξμεο ηνπ ζπγθξνπζηαθνχ απηνχ θιίκαηνο, επηηξέπεη ηελ
δηάθξηζε νξζνδνμίαο - εηεξνδνμίαο, πξνθεηκέλνπ λα απνδνζεί (ζρεκαηηθά έζησ) ε
δπλακηθή ησλ δχν απηψλ ηάζεσλ. Ζ νξνινγία, θαηά ζπλέπεηα, πνπ πξνηείλεηαη απφ
ηελ Αηκ. Καξαιή πξνθεηκέλνπ λα πξνζδηνξηζηνχλ νη ηάζεηο απηέο («δεζπφδνπζεο θαη
κεηνςεθνχζεο ζεσξήζεηο»),23 δελ απνδίδεη ην θιίκα ηεο αληηπαιφηεηαο κέζα ζηνπο
θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο, νχηε «ηελ θεδεκνλία, ηνλ έιεγρν, ηελ σκή ινγνθξηζία ή ηε
δηνηθεηηθή επέκβαζε» ηεο θνκκαηηθήο νξζνδνμίαο, ζηηο πξνζπάζεηεο ησλ
αλαλεσηηθψλ θξηηηθψλ λα εθθξαζηνχλ ζην πιαίζην ηεο Δπιθεώπηζηρ Τέσνηο, φπσο
έρεη επηζεκάλεη ν Γ. Ραπηφπνπινο.24
Ζ ζρεηηθή νξνινγία, ινηπφλ, πνπ πηνζεηείηαη ζην πιαίζην ηεο δηαηξηβήο
(νξζφδνμε/δνγκαηηθή ή εηεξφδνμε/αλαλεσηηθή), έρεη σο βάζε ηεο ηελ αλάδεημε ηεο
εηθφλαο θαη ηεο δπλακηθήο ησλ δχν αλαπηπζζφκελσλ ηάζεσλ ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο
αξηζηεξήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, ρσξίο, φκσο, ε εθαξκνγή ηεο ζπγθεθξηκέλεο
δηάθξηζεο λα εδξαηψλεηαη ζε κηα γεληθεπηηθή ζεψξεζε άξζεο ησλ απνθιίζεσλ ηνπ

21
H ζχγθξνπζε απηή νδήγεζε ην 1959 ζηε «δίθε» ησλ ζπληαθηψλ ηεο Δπιθεώπηζηρ Τέσνηρ απφ
θνκκαηηθή επηηξνπή ηνπ Κ.Κ.Δ. (Ρίηζνο, Απγέξεο, Βξεηηάθνο, Φσηηάδεο), κε αθνξκή ηε δεκνζίεπζε
ζην πεξηνδηθφ ηνπ δηεγήκαηνο ηνπ Γθξάληλ «Ζ ΢ησπή». Βι. ζρεηηθά Γ. Ραπηφπνπινο, «Δπηζεψξεζε
(ζηξαηεπκέλεο) Σέρλεο», Μανδπαγόπαρ (Αθηέξσκα ζηελ Δπιθεώπηζη Τέσνηρ), ηρ. 6-7, Ηαλνπάξηνο -
Ηνχληνο 1995, 125-134 θαη Σ. Παηξίθηνο, «Αλαιάβακε θάζε ξίζθν κέρξη ηέινο», 135-137 ζην ίδην
Αθηέξσκα.
22
Πξβι. «…ε Δ. Σ. δελ δηαλνήζεθε πνηέ λα θφςεη ηνπο δεζκνχο ηεο κε ηελ πνιηηηθή νξγάλσζε ηεο
αξηζηεξάο - αθφκα θη αλ ην κπνξνχζε -, νχηε βέβαηα λα απνζπαζηεί απφ ηελ πλεπκαηηθή παξάδνζε
πνπ ηελ γέλλεζε. Λεηηνχξγεζε κέζα ζηε ζπλέρεηά ηεο, νξηαθά έζησ, ζε κηα δηαιεθηηθή ξήμεσλ θαη
ζπκβηβαζκψλ. Πεξηζζφηεξν ίζσο θαη απφ ηελ νξγαλσηηθή έληαμε, έπαημε ξφιν ζ’ απηφ ε ζπλείδεζε
ηνπ ζπλαλήθεηλ ζε κηα πλεπκαηηθή θνηλφηεηα…», Γ. Ραπηφπνπινο, Αναθεώπηζη Τέσνηρ…, φ.π., 14.
23
Βι. «…είλαη αθξηβέζηεξν λα αλαθεξφκαζηε ζε δεζπφδνπζεο θαη κεηνςεθνχζεο ζεσξήζεηο, κε
ππξήλα ηνπ δεζπφδνληνο πξνηχπνπ ηελ θπξίαξρε ζθέςε ηεο Αξηζηεξάο εθείλεο ηεο επνρήο θαη ησλ
παξαιιαγψλ ηεο ζηνλ δπηηθφ καξμηζκφ», Αηκ. Καξαιή, φ.π., 27.
24
Βι. Γ. Ραπηφπνπινο, Αναθεώπηζη Τέσνηρ…, φ.π., 176. Ο Ραπηφπνπινο ζπλερίδεη ζρνιηάδνληαο ηελ
ζεψξεζε ηεο Καξαιή: «Γηαθαίλεηαη ινηπφλ ε δηάζεζε ηεο Αη. Κ. λα ειαρηζηνπνηήζεη, θαη θπξίσο, λα
κεηαηνπίζεη ηηο ηξηβέο θαη ηε ζχγθξνπζε, καθηγηάξνληαο ηνλ θνκκαηηθφ επεκβαηηζκφ ζε ρακφγειν
εηξελνπνηνχ αγγέινπ, πνπ ζπεχδεη λα ρσξίζεη λεαξνχο θαβγαηδήδεο», Γ. Ραπηφπνπινο, φ.π., 176.

31
θξηηηθνχ ιφγνπ ηεο Αξηζηεξάο (πνπ εηδηθά ζηελ πεξίπησζε ηεο εηεξνδνμίαο είλαη
εκθαλήο) ή ζηελ απφζβεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ησλ ζέζεσλ πνπ δηαηππψλνληαη.25

25
΢εκαληηθή είλαη ε δηεπθξίλεζε ηνπ Σ. Καγηαιή: «Ζ αλαλεσηηθή θξηηηθή δελ έρεη εληαίν πιαίζην
αξρψλ θαη επηδηψμεσλ, φπσο έρνπκε ζπλεζίζεη λα πηζηεχνπκε». Μηα ηέηνηα απινπζηεπηηθή ζεψξεζε,
πνπ έρεη σο απνηέιεζκα λα γεληθεχνληαη ζπγθεθξηκέλεο απφςεηο σο θνηλέο αληηιήςεηο ηεο
εηεξνδνμίαο, είλαη ιαλζαζκέλε, φπσο ππνζηεξίδεη ν Καγηαιήο. Βι. Σ. Καγηαιήο, «Ζ κνληέξλα πνίεζε,
ην θνηλφ θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή. Ζ πεξίπησζε ηνπ Άξιον Δζηί», Νέα Δζηία, ηρ. 1743 (Μάξηηνο 2002),
415-435: 423-424. ΢ην πιαίζην απηψλ ησλ δηαθνξνπνηήζεσλ εμεηάδεηαη θαη ν «αηξεηηθφο» ραξαθηήξαο
ηεο θξηηηθήο ησλ Μ. Λακπξίδε, Β. Λενληάξε θαη Γ. Λπθηαξδφπνπινπ ζην πξψην θεθάιαην ηεο
δηαηξηβήο.

32
 ΜΕΡΟ΢ ΠΡΧΣΟ

Η ΚΡΙΣΙΚΗ ΓΙΑ ΣΟ ΕΡΓΟ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ (1934-1967)

33
34
Ι. Η ΚΡΙΣΙΚΗ ΠΡΟ΢ΛΗΦΗ ΣΗ΢ ΠΟΙΗ΢Η΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ ΑΠΟ ΣΟ 1934
ΕΧ΢ ΣΟ ΜΕ΢ΟΝ ΣΗ΢ ΔΕΚΑΕΣΙΑ΢ ΣΟΤ 1950.

Σν μεθίλεκα ηεο πνηεηηθήο δηαδξνκήο ηνπ Ρίηζνπ,1 πξαγκαηνπνηείηαη ζε κηα

κεηαβαηηθή πεξίνδν ηδενινγηθψλ δπκψζεσλ θαη ινγνηερληθψλ εμειίμεσλ, πνπ ζπληε-
ινχληαη ηφζν ζηνλ δηεζλή φζν θαη ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν. ΢ηελ αξρή ηεο δεχηεξεο κε-
ζνπνιεκηθήο δεθαεηίαο, ην πεδίν ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο πξνζδηνξίδεηαη απφ ηελ
αιιαγή πνπ έρεη επηθέξεη ζηελ πνηεηηθή πξαγκαηηθφηεηα ε έιεπζε ηνπ κνληέξλνπ
πνηεηηθνχ ιφγνπ,2 ελψ ζηνπο θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο αξρίδεη λα δηαθαίλεηαη ε επηξ-
ξνή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, πνπ θαζηεξψλεηαη σο επίζεκν ζεσξεηηθφ δφγκα
ζηε ΢νβηεηηθή Έλσζε κε ην ΢πλέδξην ησλ ΢νβηεηηθψλ ΢πγγξαθέσλ ην 1934.3
Μέζα ζ‟ απηφ ην πιαίζην, κε ηνλ κνληεξληζκφ λα δηαγξάθεηαη σο αλεξρφκελε
ινγνηερληθή πξννπηηθή θαη ηνλ καξμηζκφ λα δηακνξθψλεη ηηο ζεσξεηηθέο ηνπ αξρέο
ζην πξφηππν ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, ν Ρίηζνο, σο λένο πνηεηήο, ζα ππνζηεί εμ
αξρήο ηελ θξηηηθή δχν ινγνηερληθψλ «ζρνιψλ», πνπ παξά ηηο έληνλεο ηδενινγηθέο
ηνπο απνθιίζεηο, ελίνηε, φπσο ζα δνχκε, ζπλαληψληαη. Πέξα, φκσο, απφ ηηο πεξηπηψ-
ζεηο ηεο ζπκπησκαηηθήο ζχγθιηζεο (πξνζθπγή ζηε ιατθή παξάδνζε, ειιελνθεληξη-
ζκφο), νη δχν απηνί ζεσξεηηθνί πφινη θαη νη αληίζηνηρεο ηάζεηο ηνπο ζην πεδίν ηεο
θξηηηθήο ζα απνηειέζνπλ γηα ηηο επφκελεο ηξείο δεθαεηίεο ηηο δχν βαζηθέο αληηζεηηθέο
ζπληζηψζεο πνπ ζπλδηακνξθψλνπλ ηελ εηθφλα ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο.
Ζ πξψηκε πνιηηηθή έληαμε ηνπ Ρίηζνπ ζηελ Αξηζηεξά, ηνλ θέξλεη εχινγα α-
ληηκέησπν ηφζν κε ηηο εζσηεξηθέο αλαθαηαηάμεηο ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο, φζν
θαη κε ηελ γεληά ηνπ ‟30, ε νπνία επηρεηξεί λα δηαζθαιίζεη ηελ πξσηνθαζεδξία ηεο
ζηνλ ινγνηερληθφ ρψξν.4 Γεγνλφο πνπ ζεκαίλεη φηη ν Ρίηζνο, έπξεπε αθ‟ ελφο λα
πξνζαξκφζεη ηελ πνηεηηθή ηνπ ζηε λέα θνκκαηηθή γξακκή, θαη αθ‟ εηέξνπ λα αλακε-

1
Πξβι. «Παξακεξίδνληαο ηα λεαληθά πνηήκαηα πνπ δεκνζίεπζε απφ ην 1927 ζην Παξάξηεκα ηεο
Μ.Δ.Δ, ν Ρίηζνο αξρίδεη λα (αλα)γλσξίδεη σο έλαξμε ηνπ πνηεηηθνχ ηνπ βίνπ εθείλα πνπ δεκνζηεχεη
ζηνπο Πξσηνπφξνπο θαη φια φζα πεξηιακβάλνληαη ζηηο ζπιινγέο Σξαθηέξ (1934) θαη Ππξακίδεο
(1935), ζε κεηξηθή κνξθή», Α. Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο ζηα
ρξφληα ηνπ κεζνπνιέκνπ 1928-1940, η. Β΄, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2001, 860-861.
2
Βι. ζρεηηθά Α. Καξηζάθεο, Μεηαπνιεκηθή θξηηηθή θαη πνίεζε. Εεηήκαηα αηζζεηηθήο θαη ηδενινγίαο,
Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, Αζήλα 2009, 205-208.
3
΢ρεηηθά κε ηνλ ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ θαη ην ΢πλέδξην ησλ ΢νβηεηηθψλ ΢πγγξαθέσλ βι. ην αληίζηνη-
ρν θεθάιαην ζην: Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή. Σα πεξηνδηθά ηεο αξηζηεξάο ζην κεζνπφιεκν,
Καζηαληψηεο, Αζήλα 1996, 311-364.
4
Βι. Σ. Καγηαιήο, Ζ επηζπκία γηα ην κνληέξλν. Γεζκεχζεηο θαη αμηψζεηο ηεο ινγνηερληθήο δηαλφεζεο
ζηελ Διιάδα ηνπ 1930, Βηβιηφξακα, Αζήλα 2007, 203-204.

35
ηξεζεί σο λεσηεξηθφο πνηεηήο κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο γεληάο ηνπ ‟30, απνηξέπν-
ληαο έηζη ηνλ απνθιεηζκφ ηνπ απφ ην θπξίαξρν πεδίν ηεο αζηηθήο θξηηηθήο,5 ζην ν-
πνίν δεζπφδνπζα εθείλε ηελ επνρή είλαη ε παξνπζία ηνπ θχθινπ ησλ Νέσλ Γξακκά-
ησλ. ΢ηελ πξψηε πεξίπησζε, ε επζπγξάκκηζε κε ηηο αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιη-
ζκνχ πξνυπέζεηε θαη‟ αξράο ηελ απνπνίεζε ηεο επηξξνήο ηνπ Καξπσηάθε θαη ησλ
πνηεηψλ ηεο γεληάο ηνπ, σο θνξέσλ κνηξνιαηξηθήο απαηζηνδνμίαο, ελψ ζηελ δεχηεξε
πεξίπησζε, ε ελαξκφληζε κε ηηο λεσηεξηθέο πνηεηηθέο ηάζεηο ηεο επνρήο, απαηηνχζε,
ζε απηήλ ηελ πξψηκε θάζε ηνπιάρηζηνλ, ηελ πηνζέηεζε ηνπ ειεχζεξνπ ζηίρνπ θαη ηεο
«κνληέξλαο» πνηεηηθήο κνξθήο.
Ζ πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ, ηα πξψηα ρξφληα ηεο ινγνηερληθήο ηνπ δεκηνπξγί-
αο, λα ηζνξξνπήζεη αλάκεζα ζηηο δχν ζεσξεηηθέο ηάζεηο κνληεξληζκνχ θαη καξμη-
ζκνχ, επηρεηξψληαο ηαπηφρξνλα λα δηακνξθψζεη ην δηθφ ηνπ πξνζσπηθφ πνηεηηθφ
χθνο, αλαδεηθλχεηαη κέζα απφ ηε δηεξεχλεζε ηεο θξηηηθήο πνπ ηνπ αζθήζεθε εθαηέ-
ξσζελ ηε ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή πεξίνδν - θαη απφ ηελ νπνία δελ έκεηλε αλεπεξέα-
ζηνο, φπσο απνδεηθλχνπλ νη επηινγέο ηνπ.

1. ΟΙ ΠΡΧΣΕ΢ ΢ΤΛΛΟΓΕ΢ (Τρακτέρ 1934, Πσραμίδες 1935)

α) Σο κπιηικό πεδίο ηερ «οςδεηεπόηεηαρ»

Ζ εηθφλα ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ πνπ αλαπηχζζεηαη γχξσ απφ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ,
ζηελ πξψηκε απηή θάζε, θαζνξίδεηαη ελ πνιινίο απφ ηελ ηδενινγηθή αληηπαξάζεζε
ηεο αζηηθήο κε ηε ζνζηαιηζηηθή δηαλφεζε,6 αληηπαξάζεζε πνπ ζρεκαηηθά αληηπξν-
ζσπεχεηαη απφ ην δίπνιν: θνκκαηηθή γξακκή ηεο Αξηζηεξάο - γεληά ηνπ ‟30∙ ζηελ
πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ηελ επίζεκε γξακκή ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο εθθξά-
δνπλ κέζα απφ ηηο ζειίδεο ηνπ πεξηνδηθνχ Νένη Πξσηνπφξνη θαη ηεο εθεκεξίδαο Ρη-
δνζπάζηεο ε Αιεμάλδξα Αιαθνχδνπ θαη ν Νίθνο Καξβνχλεο, ελψ ηηο ζέζεηο ηεο γε-
ληάο ηνπ ‟30 αλαιακβάλεη λα πξνσζήζεη θπξίσο ν Αληξέαο Καξαληψλεο. Αλάκεζα

5
Ο ιφγνο ηεο Αξηζηεξάο παχεη λα αθνχγεηαη δεκφζηα κε ηελ έιεπζε ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Μεηαμά θαη
ην θιείζηκν ηνπ πεξηνδηθνχ Νένη Πξσηνπφξνη. Βι. Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή..., φ.π., 18, Μ.
Vitti, H γεληά ηνπ Σξηάληα. Ηδενινγία θαη κνξθή, Δξκήο, Αζήλα 22000 (11977), 56-57 θαη Σ. Καγηαιήο,
Ζ επηζπκία γηα ην κνληέξλν, φ.π., 135-180.
6
Πξβι.:«Ζ ηδενινγηθή αληηπαξάζεζε ηεο αζηηθήο - ηδεαιηζηηθήο κε ηε ζνζηαιηζηηθή δηαλφεζε (…)
νμχλεηαη ζεκαληηθά ζην πξψην κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 - θαζψο ν πλεπκαηηθφο θφζκνο πηέδεηαη
λα εληαρζεί ζε κία απφ ηηο δχν παξαηάμεηο - γηα λα αλαζηαιεί χζηεξα απφ ηελ επηβνιή ηεο κεηαμηθήο
δηθηαηνξίαο», Σ. Καγηαιήο, φ.π., 135.

36
ζηνπο δχν απηνχο πφινπο αλαπηχζζεηαη έλα επξχηεξν πεδίν «νπδεηεξφηεηαο», απφ ην
νπνίν θαίλεηαη λα απνπζηάδνπλ νη πνιηηηθέο ζθνπηκφηεηεο θαη νη ηδενινγηθέο εμαξηή-
ζεηο∙ νη θξηηηθνί απηνί εζηηάδνπλ πεξηζζφηεξν ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζηελ θαιιηηερληθή
απνηίκεζε ηνπ έξγνπ, απνθεχγνληαο ηελ εκπινθή ζην θιίκα πνιεκηθήο πνπ αλνίγε-
ηαη αλάκεζα ζηηο δχν ηδενινγηθέο ηάζεηο.7
΢ην ζχλνιφ ηνπο, νη απφςεηο πνπ δηαηππψλνληαη ζπγθιίλνπλ ζην ζέκα ηεο ε-
πηξξνήο Καξπσηάθε, πνπ είλαη εκθαλήο ζηηο δχν πξψηεο πνηεηηθέο ζπιινγέο ηνπ Ρί-
ηζνπ (Σξαθηέξ 1934 θαη Ππξακίδεο 1935). Ο Σ. Άγξαο επηζεκαίλεη ην γεγνλφο φηη «φ-
ινη ζρεδφλ νη λένη (…) γξάθνπλ κε ην παξάδεηγκα ηνπ Καξπσηάθε»,8 ζπκπιεξψλν-
ληαο φηη φιεο νη ζπιινγέο ηεο επνρήο ραξαθηεξίδνληαη απφ απαηζηνδνμία θαη ζάηηξα
ελψ ηνπ Ρίηζνπ εκπεξηέρεη θαη ηελ Δπαλάζηαζε.9
΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε, ν Κ. Παξάζρνο, ζρνιηάδνληαο ην έξγν Σξαθηέξ, αλα-
θέξεη φηη «ηα πνηήκαηα ηνπ θ. Ρίηζνπ απερνχλ (…) Καξπσηάθε, ζηελ δηάζεζε ζηνλ
ηφλν, ηα κε επαλαζηαηηθά»,10 δηαρσξίδνληαο ηα πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο ζε επαλαζηα-
ηηθά θαη κε, θαη εζηηάδνληαο ηελ θξηηηθή ηνπ κφλν ζηε δεχηεξε θαηεγνξία. Eθηφο απφ
ηνλ θαξπσηαθηζκφ, ινηπφλ, ην δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ πνπ εληνπίδεηαη ζηα έξγα ηνπ
Ρίηζνπ είλαη ε ζπλχπαξμε, εληφο ησλ ζπιινγψλ, δχν πνηεηηθψλ ηάζεσλ, γεγνλφο πνπ
δειψλεη ηελ εμ αξρήο πξφζεζε ηνπ πνηεηή λα κελ εμαληιήζεη ηε δεκηνπξγηθφηεηά
ηνπ ζηε ζπγγξαθή «επαλαζηαηηθψλ» πνηεκάησλ.
Σελ ίδηα πεξίπνπ ζηάζε κε ηνλ Παξάζρν ηεξεί θαη ν Αηκ. Υνπξκνχδηνο ζηελ
θξηηηθή ηνπ γηα ηηο Ππξακίδεο, πξνθξίλνληαο ηα κε επαλαζηαηηθά πνηήκαηα ηεο ζπι-
ινγήο: «Σν πξψην κέξνο ησλ „Ππξακίδσλ‟ κε ηελ ελαιιαγή ηνπ δεθαπεληαζχιιαβνπ
είλαη επαλαζηαηηθνί ζνχξηνη. Γελ ζα ηνπο αξλεζψ ηελ πνίεζε, ζηνλ νξγίιν ηεο ιπξη-
ζκφ. Αιιά κε φισο δηάθνξε ζπγθίλεζε ζα γπξίζσ ζηηο ηειεπηαίεο ζειίδεο ησλ „Ππ-
ξακίδσλ‟ φπνπ ν Πφιεκνο, ε αθέλσηε απηή κνξθή θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο, καο

7
Ζ εηθφλα ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, εκπεξηέρεη δηάθνξεο ηδενιν-
γηθέο απνρξψζεηο (απφ αθξαία ζπληεξεηηθέο έσο ηξνηζθηζηηθέο) θαη δελ αληαπνθξίλεηαη θπζηθά ζηελ
πεξηνξηζηηθή πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηείηαη εδψ, πξνθεηκέλνπ λα πεξηγξαθεί απνθιεηζηηθά θαη κφλν ε
παξαγσγή θξηηηθνχ ιφγνπ ζρεηηθά κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. ΢ρεηηθά κε ηελ θξηηηθή ηεο δεθαεηίαο ηνπ
‟30, βι. Σ. Καγηαιήο, Ζ επηζπκία γηα ην κνληέξλν…, φ.π., 135-180.
8
Βι. Σ. Άγξαο, «Απαηζηφδνμνη, ζαηηξηθνί, επαλαζηάηεο», Νενειιεληθά Γξάκκαηα, ηρ. 21, ΢επηέκβξηνο
1935, 11 θαη 15: 11.
9
Βι. Σ. Άγξαο, φ.π., 15.
10
Βι. Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Νέα Δζηία, ηρ. 188, Οθηψβξηνο 1934, 955-956: 955.

37
δίλεηαη ζηελ ήξεκε φκσο ηφζν βαζχηαηα εληππσηηθή ιηηή πνίεζε ηνπ εληεθαζπιιά-
βνπ».11
Ο Υνπξκνχδηνο, καξμηζηήο πνπ δελ εθπξνζσπεί ηελ θνκκαηηθή γξακκή12,
πξνθξίλεη σο αμηoινγφηεξα ησλ αγσληζηηθψλ ηα ππνβιεηηθά, αλζξσπνθεληξηθά πνηή-
καηα ηνπ Ρίηζνπ, δειψλνληαο εκκέζσο ηε δηαθσλία ηνπ κε ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηη-
θνχ ξεαιηζκνχ πνπ ζέηεη σο θαλφλα ζηνπο αξηζηεξνχο πνηεηέο ηελ ζπγγξαθή «ζνπ-
ξίσλ». Ζ ηδενινγηθή ηνπ ηνπνζέηεζε, παξά ηαχηα, δελ επηηξέπεη ζηνλ θξηηηθφ λα α-
γλνήζεη ηα αγσληζηηθά πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο, ηα πξνζεγγίδεη φκσο κε ηε ζεσξεηηθή
αληίιεςε ηνπ καξμηζηή ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟20, πνπ είλαη εμνηθεησκέλνο κε ηελ έλλνηα
ηεο πξσηνπνξίαο ηχπνπ Μαγηαθφθζθη. Αλαθεξφκελνο ζηνλ βεξκπαιηζκφ θαη ηελ κε-
γαιεγνξία ηνπ Ρίηζνπ ππνγξακκίδεη ηελ αλαληηζηνηρία κνξθήο θαη ηδενινγηθνχ πεξη-
ερνκέλνπ: «Απηή ε αηιαληηθή, ε γηγαληηθή πνίεζε πνπ απνζεψλεη ηε δχλακε ηνπ αλ-
ζξψπνπ θαη πςψλεη ηελ αληξίθεηα αιθή ζε θαηαιπηή θαη ζε πιάζηε ρξεηάδεηαη θαηα-
πιεθηηθφ ζε ζπκπχθλσζε πεξηερφκελν. Ζ Δπαλάζηαζε αιιηψο θιείεηαη καδεκέλε
απ‟ φινλ ην δεκηνπξγηθφ ραξαθηήξα ηεο. Καη απηή ε εληχπσζε παξέρεηαη φηαλ ρξε-
ζηκνπνηεί θαλείο ηηηάλεηα θξάζε ρσξίο λα θξαηεί ζην ίζν κέηξν θαη ηελ παξαγσγή
ηεο αλάινγεο ζπγθίλεζεο».13
Ο βεξκπαιηζκφο, πάλησο, πέξα απφ ηηο ηδενινγηθέο πξνεθηάζεηο πνπ ηνπ
πξνζδίδεη ν Υνπξκνχδηνο, απνηειεί άιινλ έλαλ θνηλφ ηφπν ζηηο απφςεηο πνπ δηαηπ-
πψλνληαη ζρεηηθά κε ηηο δχν πξψηεο ζπιινγέο ηνπ Ρίηζνπ. Ο Παξάζρνο, εθηφο απφ ηηο
αξεηέο ηηο νπνίεο εληνπίδεη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ,14 ππνγξακκίδεη ηνλ ζηφκθν θαη
ηελ επηηήδεπζε πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ πξψηε ζπιινγή, θαζψο ν πνηεηήο «καθξπγν-
ξεί» θαη «πιαηεηάδεη», κε απνηέιεζκα λα πξνθχπηεη έλα αδχλακν πεξηερφκελν, ελψ
ηαπηφρξνλα «ρεηξίδεηαη ζέκαηα πνπ είλαη μέλα πξνο ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ ή ζέινπλ

11
Βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, «Ππξακίδεο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Ζ Καζεκεξηλή, 9-12-1935 [= Δηδσινιάηξεο
θαη εηδσινκάρνη, Οη εθδφζεηο ησλ θίισλ, Αζήλα 1983, 172-175:173].
12
Γηα ηηο ζρέζεηο ηνπ Υνπξκνχδηνπ κε ηελ γξακκή ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο βι. ελδεηθηηθά Υ.
Νηνπληά, φ.π., 147-149 θαη 208-211, θαη Γ. Κφθνξεο, Όςεηο ησλ ζρέζεσλ ηεο αξηζηεξάο κε ηε ινγνηε-
ρλία ζην Μεζνπφιεκν (1927-1936), Αρατθέο Δθδφζεηο, Πάηξα 1999, 71-72.
13
Βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, φ.π, 173.
14
Βι. «Τπάξρεη ζηα πνηήκαηα ηνπ θ. Ρίηζνπ κηα ζεξκή ιπξηθή επγισηηία πνπ δελ είλαη πάληνηε ξεην-
ξεία («Δ.΢.΢.Γ.»). Έρνπλ αθφκα νη ζηίρνη ηνπ έλα αβίαζην, πιαηχ, νξκεηηθφ θχιηζκα (…) Τπάξρεη
επηπιένλ ζηε ζπιινγή ηνπ θ. Ρίηζνπ θαη πάζνο αιεζηλφ θαη ζθέςε ηνικεξή θαη ειεχζεξε, θαη έλα
δξακαηηθφ ή δηζπξακβηθφ αίζζεκα ηεο δσήο, ηέινο, εδψ θαη θεη ζπλαληά θαλείο έλα κίγκα εηξσλείαο
θαη πφλνπ, νίθηνπ θαη ζαξθαζκνχ πνπ πεξλά θαη ζηα λεχξα θαη ζηηο αηζζήζεηο, θαη, βαζχηεξα ζηελ
ςπρή, πξαγκαηηθά κνδέξλν», Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», φ.π., 956.

38
δπλάκεηο αλψηεξεο απφ ηηο δηθέο ηνπ» θαη «δαλείδεηαη ηφλνπο, δηαζέζεηο, ηερληθή άι-
ισλ».15
Ζ άπνςε ηνπ Παξάζρνπ δελ κεηαβάιιεηαη φηαλ ζρνιηάδεη, έλα ρξφλν αξγφηε-
ξα, ηηο Ππξακίδεο∙ ν Ρίηζνο, ππνζηεξίδεη ν θξηηηθφο, πηνζεηψληαο ελίνηε έλαλ αθξαίν
ληρηιηζκφ, πξνβάιιεη κηα ηξαγηθφηεηα πνπ μεπεξλά ην κέηξν θαη θαληάδεη ππεξβνιη-
θή: «…καο πηάλεη ηφηε ε ππνςία φηη ηα δξάκαηα θαη νη αγσλίεο θαη νη ζπαξαγκνί - νη
κεηαθπζηθνί - πνπ ηφζν απηάξεζθα θαη κε ηέηνηα επηκνλή επηδεηθλχεη ν θ. Ρίηζνο,
είλαη αθξηβψο επίδεημε πεξηζζφηεξν παξά αιήζεηα (…) καο πηάλεη ε ππνςία φηη ν θ.
Ρίηζνο πςψλεη ηε θσλή ηνπ γηα λα καο θάλεη λα πηζηέςνπκε φηη ππνθέξεη, αιι‟ φηη
πξαγκαηηθά δελ ππνθέξεη ηφζν πνιχ. Σνχην ιέγεηαη βεξκπαιηζκφο, θαη γεληθά, ζηελ
πνίεζή ηνπ θ. Ρίηζνπ, ν βεξκπαιηζκφο είλαη αθφκα θάκπνζν θαλεξφο».16
Ο Σ. Κ. Παπαηζψλεο δηαηππψλεη επίζεο ηηο ελζηάζεηο ηνπ γηα ηηο αηζζεηηθέο
επηινγέο ηνπ Ρίηζνπ ζηηο Ππξακίδεο: «΋ηαλ θξίλσ πνηήκαηα, ελλνψ λα βάισ ζην
πξψην κέξνο ηελ αηζζεηηθή, γηαηί πνίεκα είλαη αηζζεηηθή κνξθή. Γε δηζηάδσ λα ρα-
ξαθηεξίζσ ηα πνηήκαηα ηνπ θ. Ρίηζνπ επζχο εμ αξρήο αληηαηζζεηηθά, αληηπνηεηηθά.
Μπνξεί λα έρνπλ βάζνο ηα λνήκαηα θαη λα ιέγνληαη κε αλδξεία, κε ηφικε, κε νξγή,
κε δχλακε. Αιι‟ αο ηνπο δψζεη ηε ξεηνξηθή κνξθή ηφηε».17 Ο «ηδενινγηθά ζπληεξε-
ηηθφο αιιά ηερλνηξνπηθά πξνσζεκέλνο» Παπαηζψλεο18 ζεσξεί άζηνρν ην εγρείξεκα
ηνπ Ρίηζνπ λα ζπλδπάζεη ηελ έκκεηξε, παξαδνζηαθή ζηηρνπξγία («ζηελ επνρή πνπ ηα
παιαητθά κεηξηθά θαινχπηα έρνπλ μεπέζεη ζηελ πνηεηηθή αληίιεςε») κε πεξηερφκελν
επαλαζηαηηθφ: «…δηεξσηψκαη πψο έλαο επαλαζηάηεο ζαλ ηνλ θ. Ρίηζν δηαιέγεη ηα
λεθξά απηά θαινχπηα γηα λα ζέζεη κέζα ηνπο επαλαζηαηηθνχο ζηνραζκνχο ηνπ».19
Ρεηνξηθά «ειαηηψκαηα» εληνπίδεη θαη ν Μηράιεο Ρνδάο ζηηο Ππξακίδεο, ρσ-
ξίο, φκσο, λα ζεσξεί φηη απηά ππνβαζκίδνπλ ηε ινγνηερληθή αμία ηεο ζπιινγήο. Δ-
θηηκά φηη ν Ρίηζνο είλαη έλαο λένο πνηεηήο «κε γλήζην, κε πεγαίν ηαιέλην, κε θινγε-
ξή ςπρή, κε δσεξή θαληαζία», δηαθξίλεη επίζεο κηα «δσεξή πνηεηηθή ιάκςε» ζηνλ
ιφγν ηνπ, πνπ κνηάδεη «λα έξρεηαη απφ ηνπο νίζηξνπο ηνπ Άγγεινπ ΢ηθειηαλνχ», θαη
απνθαίλεηαη φηη ηα πνηήκαηα «Αλάκλεζε», «Δπηζηξνθή» θαη «Γξάκκαηα απφ ην κέ-

15
Βι. Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», φ.π., 956.
16
Βι. Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Νέα Δζηία, ηρ. 229, Ηνχιηνο 1936, 954-955.
17
Σ. Κ. Παπαηζψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Διιεληθά Φχιια, ηρ. 10-11, Υξηζηνχγελλα - Πξσ-
ηνρξνληά 1936, 337.
18
Βι. ηελ εηζαγσγή ηνπ Γ. Κφθνξε ζην Δηζαγσγή ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ. Δπηινγή θξηηηθψλ θεηκέλσλ,
Παλεπηζηεκηαθέο εθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 2009, ζει. ια΄, φπνπ ζρνιηάδεηαη ην θείκελν ηνπ Παπα-
ηζψλε.
19
Βι. Σ. Κ. Παπαηζψλεο, φ.π.

39
ησπν» είλαη πνηήκαηα πνπ θέξλνπλ ηνλ Ρίηζν «ζηελ πξψηε γξακκή ηεο ηέρλεο θαη
ηνπ ιπξηζκνχ».20
Δίλαη πξνθαλέο, φηη ν Ρίηζνο βξίζθεηαη αθφκα ζην ζηάδην ηεο αλαδήηεζεο ηνπ
πξνζσπηθνχ ηνπ πνηεηηθνχ χθνπο, θαηά ζπλέπεηα νη θξηηηθνί εχινγα επηζεκαίλνπλ ηηο
αδπλακίεο ηεο ηερληθήο ηνπ λένπ πνηεηή, θαζψο θαη ηα επδηάθξηηα αθφκα ίρλε επί-
δξαζεο ησλ πξνθαηφρσλ ηνπ (Παιακάο, ΢ηθειηαλφο, Βάξλαιεο, Καξπσηάθεο)21∙ ππφ
απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο, δελ ζα ήηαλ άζηνρν ην ζπκπέξαζκα φηη ε γεληθή εληχπσζε
πνπ αθήλνπλ νη πξψηεο απηέο θξηηηθέο είλαη ζπγθξαηεκέλα ζεηηθή γηα έλαλ λέν πνηε-
ηή.22 Γεγνλφο, πάλησο, είλαη φηη ζην πεδίν απηφ ηεο «νπδεηεξφηεηαο», φπνπ νη θξηηη-
θέο επηζεκάλζεηο αθνξνχλ ζηελ θαιιηηερληθή απνηίκεζε ηνπ έξγνπ ρσξίο λα επηθα-
ζνξίδνληαη απφ ηδενινγηθέο ζθνπηκφηεηεο, δελ αλαπηχζζνληαη αθξαίεο θαη επηζεηηθέο
πξνζεγγίζεηο ζρεηηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (φπσο ζα δνχκε φηη γίλεηαη απφ ηνλ
Καξαληψλε).
Μνινλφηη ν M. Vitti αμηνινγεί απηφ ην πιαίζην ηεο «νπδεηεξφηεηαο» σο πα-
ξάγνληα αλαζηαιηηθφ ζηε ινγνηερληθή εμέιημε ηνπ Ρίηζνπ (γηαηί νη θξηηηθνί «δελ ηνπ
δεηνχζαλ πνιιά», θαη θαηά ζπλέπεηα δελ ηνλ σζνχζαλ ζε κηα «γφληκε θαηεχζπλ-
ζε»),23 εληνχηνηο, ε απνζηαζηνπνίεζε ησλ θξηηηθψλ απφ ην θιίκα αληηπαιφηεηαο κε-
ηαμχ ησλ δχν ηδενινγηθψλ ρψξσλ, ηνχο επέηξεςε λα δηαπηζηψζνπλ ην δηζππφζηαην
ηεο πξψηκεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ∙ ε δηπνιηθφηεηα ηνπ έξγνπ, πνπ ζα επεξεάζεη θαη ζα
δηακνξθψζεη ελ πνιινίο θαη ην πεδίν πξφζιεςήο ηνπ ζηα επφκελα ρξφληα, ζα απνζη-
σπεζεί απφ ηηο δχν αληηκαρφκελεο ηάζεηο ηεο θξηηηθήο (πνπ ζα πξνθξίλνπλ επηιεθηηθά
είηε ηελ καξμηζηηθή, είηε ηελ κνληεξληζηηθή ηνπ παξάκεηξν). Ζ δηηηή ππφζηαζε ηεο

20
Μηρ. Ρνδάο, «Νέα βηβιία ζηελ Διιάδα», Σν Διεχζεξνλ Βήκα, 8 Γεθεκβξίνπ 1935.
21
Πξβι. «Οη δχν πξψηνη [Παιακάο, ΢ηθειηαλφο] ηνχ δηνρέηεπζαλ ην ιεθηηθφ πινχην θαη ηε κεηξηθή
αθζνλία πνπ εληνπίδεηαη ζηηο δχν πξψηεο ζπιινγέο ηνπ, αιιά θαη κηα θάπνηα κεγαινζηνκία, απφ ηνλ
Καξπσηάθε πήξε κηα πηθξή θαη ελίνηε ζαηηξηθή αίζζεζε πνπ αλαδχεηαη απφ ηα πνηήκαηά ηνπ. Ωο πξνο
ηε ζαηηξηθή έθθξαζε θαζψο θαη σο πξνο ηελ επαλαζηαηηθή ζεκαηνινγία, απηήλ θπξίσο πνπ ζπλαληά-
ηαη ζηα πξψηα πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ, πξφδξνκφο ηνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί ν Βάξλαιεο», Γ. Κφθνξεο,
φ.π., 173.
22
Παξά ηηο επηζεκάλζεηο ηνπο γηα ηηο αδπλακίεο ησλ πξψησλ ζπιινγψλ ηνπ Ρίηζνπ, νη θξηηηθνί ππν-
γξακκίδνπλ ηφζν ηελ ηερληθή ηνπο αξηηφηεηα φζν θαη ην αλζξσπηζηηθφ ηνπο πεξηερφκελν. Ο Υνπξκνχ-
δηνο αλαθέξεη: «…έρνπλ ηερληθή, εχερε φζν θαη αλεπηηήδεπηε ξίκα θη αίζζεκα γεκάην εηιηθξηλή αγά-
πε πξνο ηνλ άλζξσπν, εηιηθξηλή ζπκπφλνηα πξνο ηηο ηξαγσδίεο θαη ηα βνπβά δξάκαηα ησλ ηαπεηλψλ»
(βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, φ.π., 175), ελψ θαη ν Μελάο Γεκάθεο ππνζηεξίδεη πσο ε κεγαιεγνξία ηνπ
Ρίηζνπ ζα θνχξαδε αλ δελ ήηαλ «αιεζηλφο πνηεηήο πνπ λα ζπγθηλεί θαη λα πείζεη κε ηε γλεζηφηεηα ησλ
αηζζεκάησλ θαη ησλ ηδεψλ ηνπ», ζπκπιεξψλνληαο πσο ε κνξθή ησλ πνηεκάησλ ησλ „Ππξακίδσλ‟
βξίζθεηαη ζε απφιπηε αξκνλία κε ην πεξηερφκελν, βι. Μ. Γεκάθεο, «Σν βηβιίν. Ππξακίδεο», Κξεηηθέο
΢ειίδεο, ηρ. 1, Φεβξνπάξηνο 1936, 28. Ο Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ, εληνχηνηο, αμηνινγεί ηελ εηθφλα ηεο
θξηηηθήο απηήο ηεο πεξηφδνπ σο «ζρεδφλ αξλεηηθή», βι. Α. Αξγπξίνπ, «Ζ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ.
Μηα ζπεηξνεηδήο εμέιημε», Νέα Δζηία, ηρ. 1547, Υξηζηνχγελλα 1991, 40-51: 45.
23
Βι. M. Vitti, φ.π., 173.

40
πξψηκεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζρνιηάδεηαη ραξαθηεξηζηηθά απφ ηνλ Παξάζρν κε α-
θνξκή ηε ζπιινγή Ππξακίδεο: «Έλαο πνηεηήο κπνξεί πνηέ λα κηιή γηα ην „θξηρηφ κη-
θξφβην ηεο Σέρλεο‟, αθνχ κάιηζηα νκνινγεί, αιινχ, φηη ε Σέρλε καο ζηήλεη νξζνχο
πάλσ ζηα ίδηα καο εξείπηα θαη καο θάλεη λα μερλνχκε ηηο πιεγέο πνπ καο πξνμελνχλ
νη άλζξσπνη;».24 ΢ην ίδην θξηηηθφ ζεκείσκα επηζεκαίλεη φηη ν Ρίηζνο «σζψληαο ηνλ
ληρηιηζκφ ηνπ ζηα έζραηα, δηαιαιεί φηη αιήζεηα κφλε είλαη ν ζάλαηνο»25 θαη ιίγν αξ-
γφηεξα δηαηππψλεη ην εξψηεκα: «…θαη κπνξεί έλαο πνηεηήο λα ιέγε γηα ηε κνλαμηά
(…) φηη είλαη „ηεο θάκπηαο παηδί θαη ηνπ ράξνπ ξεθιάκα‟; Καη παξαγλσξίδνληαο φηη
θαη ε ζθέςε δξάζε είλαη, (…) λα ξίρλεη φιε ηελ αμία ηεο δσήο ζηελ πξάμε;»26
Οη αληηθαηηθέο απηέο ζέζεηο, πνπ εληνπίδεη ν Παξάζρνο ζηα πνηήκαηα ηεο
ζπιινγήο, απνδίδνπλ κηα εηθφλα δηπνιηθφηεηαο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, πνπ ζε απηή ηε
θάζε πξνζδηνξίδεηαη ηφζν απφ ηηο θνκκαηηθέο επηηαγέο ηεο Αξηζηεξάο, φζν θαη απφ
ηελ επίδξαζε ηνπ Καξπσηάθε27 θαη ηεο γεληάο ηνπ (αηζηνδνμία θαη αγσληζηηθφηεηα,
δειαδή, απ‟ ηε κηα θαη απαηζηνδνμία, ππαξμηαθή αλαδήηεζε απφ ηελ άιιε). Ζ δηπν-
ιηθφηεηα απηή ζα κεηεμειηρζεί ζην δεχηεξν ζθέινο ηεο, κέζσ κηαο δηαδηθαζίαο ζηα-
δηαθήο ππνθαηάζηαζεο, θαηά ηελ νπνία ν θαξπσηαθηζκφο ζα παξαρσξήζεη ηε ζέζε
ηνπ ζηνλ κνληεξληζκφ.

24
Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», φ.π., 955.
25
Βι. Κ. Παξάζρνο, φ.π., 954.
26
Κ. Παξάζρνο, φ.π., 955.
27
΢ρεηηθά κε ηελ επίδξαζε ηνπ Καξπσηάθε ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ε Υξηζηίλα Νηνπληά αλαθέξεη: «Ζ
πνίεζε ηνπ Καξπσηάθε βξήθε αληαπφθξηζε θπξίσο ζηνπο λένπο πνπ νλεηξεχνληαλ ηελ πξνζσπηθή
ηνπο δηθαίσζε κέζα απφ ηελ θνηλσληθή αιιαγή ή, αιιηψο, κέζα απφ ηελ αιιαγή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο
(…) Γη‟ απηφ θαη φινη ζρεδφλ νη πνηεηέο πνπ ζπλέδεζαλ ηε δσή ηνπο κε ηελ πεξηπέηεηα ηνπ αξηζηεξνχ
θηλήκαηνο δηαζηαπξψλνληαη ζηα λεαληθά ηνπο ρξφληα κε ηελ πεξίπησζε Καξπσηάθε. Μηα ζπλάληεζε
πνπ νθείιεηαη πεξηζζφηεξν ζε ζπγγέλεηεο ηδενινγηθέο, βησκαηηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο θαη ιηγφηεξν
αηζζεηηθέο (…) ΢ην ηέινο ηεο πξψηεο κεζνπνιεκηθήο δεθαεηίαο ε αξηζηεξή δηαλφεζε δηαθξίλεη (…)
ηνλ πνιηηηθφ Καξπσηάθε, ηνπ νπνίνπ νη „΢άηηξεο‟ καδί κε ηα άγλσζηα αθφκα πεδά ηνπ, ζπλζέηνπλ έλα
ιφγν δξαζηηθφ θαη ξεμηθέιεπζν, πνπ εθθξάδεη ηελ επνρή ηνπ, ελψ ηαπηφρξνλα ηελ ππεξβαίλεη. Μέζα
ζην θιίκα απηφ δηακνξθψλεηαη ε πξψηε πνηεηηθή θαηάζεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ». Υ. Νηνπληά, Κ. Γ.
Καξπσηάθεο. Ζ αληνρή κηαο αδέζπνηεο ηέρλεο, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2 2001, 281-282. Υαξαθηεξηζηηθή
είλαη ε δήισζε ηνπ Ρίηζνπ ζηελ εθεκεξίδα Διεχζεξνλ Βήκα (9.1. 1938): «Κάπνηεο βξαδηλέο ψξεο, πνπ
ε πηθξία θαη ε κνλαμηά δεζπφδνπλ ζηε δσή καο, ηα Διεγεία θαη ΢άηηξεο καο πεξηκέλνπλ θάησ απ‟ ηελ
αξραία ιάκπα. Σέηνηεο ζηηγκέο δελ ζα ιείςνπλ πνηέ απ‟ηε δσή καο. Μαδί κ‟ απηέο ζα δεη πάληα θαη ν
Καξπσηάθεο». Γήισζε ηδηαίηεξα ζεκαληηθή, φπσο επηζεκαίλεη ε Νηνπληά, γηαηί δελ αλαδεηθλχεη κφλν
ηε ζρέζε ηνπ Ρίηζνπ κε ηνλ Καξπσηάθε αιιά θαη ηελ αληίζεζή ηνπ κε ηελ άπνςε ηεο θπξίαξρεο νκά-
δαο ηεο γεληάο ηνπ ‟30, βι. Υ. Νηνπληά, φ.π., 201.

41
 β) ΢οζιαλιζηικόρ πεαλιζμόρ και γενιά ηος ’30 (Α. Αλαθούδος - Κ. Καπ-
βούνερ, Α. Καπανηώνερ).

Ζ αξλεηηθή αληηκεηψπηζε ησλ δχν πξψησλ πνηεηηθψλ ζπιινγψλ ηνπ Ρίηζνπ

απφ ηελ Αιαθνχδνπ28 θαη ηνλ Καξβνχλε,29 έρεη ζρνιηαζηεί ήδε απφ θάπνηνπο κειε-
ηεηέο.30 Οη δχν θξηηηθνί, εθπξνζσπψληαο ηελ επίζεκε θνκκαηηθή γξακκή, πξνζά-
πηνπλ ζηνλ Ρίηζν θνξκαιηζκφ θαη ζθνηεηλφηεηα, φπσο επίζεο «πνηεηηθφ εγσθεληξη-
ζκφ» θαη «ρξήζε αηνκηθψλ ζεκάησλ», ραξαθηεξηζηηθά πνπ θαζηζηνχλ ηελ πνίεζή
ηνπ εζσζηξεθή θαη «απξφζηηε ζηηο πιαηηέο κάδεο αλαγλσζηψλ».31 Δίλαη εκθαλέο, φηη
νη αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ επηβάιινπλ ηελ πξφθξηζε ηνπ πεξηερνκέλνπ
έλαληη ηεο κνξθήο, ηεο ηδενινγίαο έλαληη ηεο αηζζεηηθήο, κε άιια ιφγηα «ν θξηηηθφο
ιφγνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ νπζηαζηηθά παξερψξεζε ηελ αδηακθηζβήηεηε
πξνηεξαηφηεηα ζην „ηη ιέεη‟ ν ινγνηέρλεο δηακέζνπ ηνπ έξγνπ ηνπ θαη φρη ζην „πψο ην
ιέεη‟».32
Ζ απαίηεζε ηεο Αξηζηεξάο γηα πνίεζε θαηαλνεηή απφ ηηο κάδεο, κε πεξηερφ-
κελν αγσληζηηθφ θαη αηζηφδνμν, ζχκθσλα κε ηε γξακκή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιη-
ζκνχ, εξκελεχεη ηελ ζηάζε απηή ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο απέλαληη ζην Ρίηζν, απνδεη-
θλχνληαο πσο ε πνιηηηθή έληαμε ηνπ δεκηνπξγνχ δελ επαξθνχζε, αλ δελ ζπλνδεπφηαλ
θαη απφ ηελ πιήξε πηνζέηεζε ηεο επίζεκεο ινγνηερληθήο γξακκήο.33 Οπζηαζηηθά
πξφθεηηαη γηα ηαχηηζε ηεο πνιηηηθήο πξσηνπνξίαο κε ηελ θαιιηηερληθή, φπσο ζεκεηψ-
λεη ν Vitti, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο θάζε πξνζπάζεηα αηζζεηηθήο αλαλέσζεο θαη επα-
θήο κε λέα ινγνηερληθά ξεχκαηα αθπξψλεηαη, πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ε ηδεν-
ινγηθνπνιηηηθή πξνηεξαηφηεηα ηεο ηέρλεο.34
Ο Ρίηζνο, πάλησο, δελ θαίλεηαη λα κέλεη αδηάθνξνο απέλαληη ζηελ θξηηηθή ηεο
Αιαθνχδνπ θαη ηνπ Καξβνχλε∙ φπσο ππνζηεξίδεη ε Υξηζηίλα Νηνπληά, «…παίξλεη

28
Βι. Α. Αιαθνχδνπ, «Σξαθηέξ ηνπ Γ. Ρίηζνπ», Νένη Πξσηνπφξνη, ηρ. 10, Ορηψβξεο 1934, 434-435
θαη Α. Αιαθνχδνπ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Ρηδνζπάζηεο, 1-1-1936.
29
Βι. Ν. Καξβνχλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Νένη Πξσηνπφξνη, ηρ. 1, Γελάξεο 1936, 32-33.
30
Βι. Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή… φ.π., 442-443, Γ. Κφθνξεο, φ.π., 69-70 θαη 178-179, Μ.
Vitti, φ.π., 171-174.
31
Βι. Α. Αιαθνχδνπ, «Σξαθηέξ ηνπ Γ. Ρίηζνπ», φ.π., 434-435.
32
Γ. Κφθνξεο, φ.π., 70.
33
΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Καξβνχλε εληνχηνηο, ν Α. Αξγπξίνπ ππνζηεξίδεη πσο ε ζέζε ηνπ θξηηηθνχ γηα
ηνλ Ρίηζν δελ ππαγνξεπφηαλ κφλν απφ πνιηηηθή ζθνπηκφηεηα αιιά «εμέθξαδε ηελ πάγηα αληίιεςή ηνπ
γηα ηελ αμία ηεο αληηξεηνξηθήο γξαθήο, ηεο „πεθπζησκέλεο‟ (θαη ππήξμαλ ηφηε θαηλφκελα ηέηνηαο θα-
ηεγνξίαο), φπσο αληίζηνηρα απέξξηπηε θαη ηα αλάινγα πνηήκαηα ηνπ Παιακά». Βι. Α. Αξγπξίνπ, Ηζην-
ξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο ζηα ρξφληα ηνπ κεζνπνιέκνπ 1918-1940, η. Β΄, Κα-
ζηαληψηεο, Αζήλα 2001, 572.
34
Βι. M. Vitti, φ.π., 173-174.

42
ζνβαξά ππφςε ηνπ ηηο ππνδείμεηο ηνπο. Με ηε ζχλζεζε ηνπ Δπηηαθίνπ κνηάδεη λα α-
ληαπνθξίλεηαη θαηά γξάκκα ζηηο νδεγίεο πνπ έρεη δψζεη ε ΢πληαθηηθή Δπηηξνπή ησλ
Νέσλ Πξσηνπφξσλ πξνο ηνπο „ηερλίηεο ηνπ ιφγνπ‟».35 Μνινλφηη, βέβαηα, επζπγξακ-
κίδεηαη ζηηο θνκκαηηθέο ππνδείμεηο (ειιεληθφηεηα, αηζηνδνμία, ιατθή παξάδνζε),36 ν
πνηεηήο δελ παχεη ηαπηφρξνλα λα εθδειψλεη ηελ πξφζεζή ηνπ λα θαηαμησζεί θαη ε-
θηφο ηνπ ρψξνπ ηεο Αξηζηεξάο, ρσξίο λα πεξηνξίδεη ηα αηζζεηηθά ηνπ θξηηήξηα κέζα
ζην αζθπθηηθφ ινγνηερληθφ πιαίζην πνπ επέβαιιε ν καξμηζηηθφο ινγνηερληθφο θαλφ-
λαο.
Ζ δεκνζίεπζε ησλ «Σξηψλ Πνηεκάησλ» (γξακκέλα ζε ειεχζεξν ζηίρν) ην
Μάξηην ηνπ 1936 κε ην ςεπδψλπκν Κψζηαο Διεπζεξίνπ, ζην πεξηνδηθφ Σα Νέα
Γξάκκαηα,37 αλαδεηθλχεη ηελ πξψηκε θάζε ηεο ηαιάληεπζεο ηνπ πνηεηή αλάκεζα
ζηνπο δχν ινγνηερληθνχο άμνλεο ηεο επνρήο θαη ηελ πξνζπάζεηά εθ κέξνπο ηνπ εμεχ-
ξεζεο ιχζεσλ, πνπ δελ ζα πξφδηδαλ νχηε ηελ ηδενινγηθή ηνπ λνκηκφηεηα, νχηε ηηο
αηζζεηηθέο απαηηήζεηο ησλ θαηξψλ. Σν «άλνηγκα» απηφ ηνπ Ρίηζνπ πξνο ζηε κνληέξ-
λα πνίεζε38 γίλεηαη ςεπδψλπκα, φρη κφλν γηα λα απνζνβεζνχλ νη αληηδξάζεηο ηεο α-
ξηζηεξάο, αιιά θπξίσο γηαηί ιίγν θαηξφ πξηλ, κέζσ ηνπ ίδηνπ εληχπνπ, ν Αληξέαο Κα-
ξαληψλεο είρε αζθήζεη δξηκεία επίζεζε ελαληίνλ ηνπ πνηεηή, κε αθνξκή ηελ θξηηηθή
ηνπ γηα ηε ζπιινγή Σξαθηέξ.39
Απηέο νη δχν - ηαπηφρξνλεο ζρεδφλ - απνθιίλνπζεο επηινγέο ηνπ Ρίηζνπ40 ζπ-
ληζηνχλ, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ Vitti, απφξξνηα ηεο θξηηηθήο ησλ δχν ηδενινγη-

35
Υξηζηίλα Νηνπληά, φ.π., 444.
36
Βι. ζρεηηθά ζην Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή. Σα πεξηνδηθά ηεο αξηζηεξάο ζην κεζνπφιεκν,
ην θεθάιαην «Πξνζθπγή ζηε ιατθή παξάδνζε», φ.π., 413- 454.
37
Βι. «Σν 1935 ν Ρίηζνο εγθαηαιείπεη ηνλ παξαδνζηαθφ ζηίρν θαη ζεκαδεχεη έλαλ θαηλνχξην πξνζα-
λαηνιηζκφ κε ην εθηεηακέλν πνίεκα Ο μέλνο. Οιφθιεξν ην πνίεκα δεκνζηεχεηαη αξγφηεξα ζηε Γνθη-
καζία. ΢ην κεηαμχ φκσο, ην Μάξηην ηνπ 1936 παξνπζηάδνληαη ζην πεξηνδηθφ Νέα Γξάκκαηα (κε ην
ςεπδψλπκν Κψζηαο Διεπζεξίνπ) ηξία κηθξά πνηήκαηα ζ‟ ειεχζεξν ζηίρν: «Ξέλνη», «Γπκλνί», «Άλνη-
με». Απφζπαζκα ην πξψην, πξνπιάζκαηα πνηεκάησλ ή απηνηειή ηα άιια. Σν πξψην αλήθεη ζην Ο
μέλνο (1935) θαη ην ηειεπηαίν ζα εληαρζεί ζηελ Δαξηλή ζπκθσλία (1937-1938). Σν κεζαίν πνίεκα, αλ
θαη ζην θιίκα ηεο Δαξηλήο…δελ έρεη ζπκπεξηιεθζεί ζηε κεηαγελέζηεξε ζχλζεζε», Υ. Πξνθνπάθε, Ζ
πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα ή νη πεξηπέηεηεο ελφο νξάκαηνο, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 18. Βι. επίζεο Γ.
Κφθνξεο, φ.π., 183-188.
38
Γηα ηηο ζέζεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί απφ ηνπο κειεηεηέο ζρεηηθά κε ην αλ ε κεηάβαζε ηνπ Ρίηζνπ
ζηνλ ειεχζεξν ζηίρν πξαγκαηνπνηείηαη ην 1935 (ρξνλνινγία γξαθήο ησλ πνηεκάησλ Ο μέλνο θαη Ο
ιχρλνο ησλ θησρψλ θαη ησλ ηαπεηλψλ) ή ην 1936 (ρξφλνο δεκνζίεπζεο ησλ «Σξηψλ πνηεκάησλ»), βι.
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 99 θαη Δ. Γαξαληνχδεο, «Μνξθνινγηθέο παξαηεξήζεηο γηα ηα πξψηα πνηεηηθά
βηβιία ηνπ Ρίηζνπ», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε -
Κέδξνο, Αζήλα 2008, 337-363 (εηδηθφηεξα 346-350).
39
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ. 7-8, Ηνχιηνο - Αχγνπζηνο
1935, 439-441.
40
Πξβι.: «Σα „Σξία πνηήκαηα‟, παξείζαθηα εκθαληδφκελα ζην πεξηνδηθφ πνπ ιίγν πξηλ ηνλ είρε θαηα-
δηθάζεη, κφλν ζ‟ έλαλ αθεξεκέλν παξαηεξεηή κπνξνχλ λα θαλνχλ απιψο ζαλ κηα λφζηηκε πξφθιεζε.
΢ηελ νπζία δειψλνπλ ηε γελλαία απφθαζε ηνπ Ρίηζνπ λα εληαρηεί ζην ίδην αλαλεσηηθφ ξεχκα κε ηελ

43
θψλ πφισλ (Αιαθνχδνπ απ‟ ηε κηα, θαη Καξαληψλε απ‟ ηελ άιιε), σζψληαο ηνλ πνη-
εηή «κε ζεσξεηηθέο αθεηεξίεο δηαθνξεηηθέο, αληίζεηεο (ν έλαο θαηαδηθάδνληαο, ε άι-
ιε θνηηάδνληαο λα ελζαξξχλεη έλα λέν πνηεηή πνπ δνπιεχεη γηα ηελ επαλάζηαζε), θαη
νη δχν θξηηηθνί (ν πξψηνο άζειά ηνπ, ε άιιε εζθεκκέλα) ζπξψρλνπλ ηνλ Ρίηζν λα
μεπεξάζεη ηνλ θαξπσηαθηζκφ».41
Ζ επίζεζε ηνπ Καξαληψλε ζηνλ Ρίηζν, δελ έρεη ραξαθηήξα αληηκαξμηζηηθφ,
φπσο ζα ήηαλ αλακελφκελν, αιιά αληηθαξπσηαθηθφ, επηθεληξψλεηαη δειαδή ζηελ
θαξπσηαθηθή επίδξαζε πνπ αληρλεχεηαη ζην έξγν. Ζ ζηάζε απηή θαη νη ζθνπηκφηεηεο
πνπ ππνθξχπηεη, θαίλεηαη φηη ζρεηίδνληαη κε ην επξχηεξν δήηεκα πνπ αθνξά ζηελ
αληηκεηψπηζε ηνπ Καξπσηάθε απφ ηε γεληά ηνπ ‟30∙ ζηάζε ε νπνία ζπλίζηαηαη ζηελ
αλαραίηηζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Καξπσηάθε ζηνπο λεφηεξνπο πνηεηέο, πξνθεηκέλνπ λα
δηαζθαιίζεη ηελ δηθή ηεο ινγνηερληθή πξσηνθαζεδξία.42 ΋πσο αλαθέξεη ν Γεκήηξεο
Σδηφβαο, «ν ζπληεξεηηθφο κνληεξληζκφο απηήο ηεο γεληάο [ηνπ ‟30] αηζζαλφηαλ αλα-
ζθαιήο, ηδηαίηεξα ζην μεθίλεκά ηνπ, απέλαληη ζηελ πξσηνπνξηαθή πξφθιεζε ηνπ
Καξπσηάθε, ηνπ Καβάθε ή αθφκε θαη ησλ ππεξξεαιηζηψλ».43 Δθηφο απηνχ, ν Καξπ-
σηάθεο ζεσξείηαη σο ν πην ηζρπξφο αληίπαινο ηνπ θχθινπ ησλ Νέσλ Γξακκάησλ, η-
ζρπξφηεξνο αθφκα θαη απφ ηνλ Βάξλαιε, «γηαηί ε πνίεζή ηνπ, ζπλδπάδνληαο ηελ έ-
ληαζε ηεο θνηλσληθήο ακθηζβήηεζεο κε ηελ θαίξηα θαηάζεζε ηεο καξηπξίαο ηνπ π-
πνθεηκέλνπ, αζθεί κηα ηζρπξή έιμε ζηε λενιαία ηεο επνρήο».44
Έηζη, ν Ρίηζνο δελ θαηεγνξείηαη γηα θαξπσηαθηζκφ ηφζν έληνλα απφ ηνπο ν-
κντδεάηεο ηνπ (αθνχ ν Καξπσηάθεο δελ ζεσξείηαη αθφκα επηθίλδπλνο γηα ηελ θνκ-
κνπληζηηθή παξάηαμε),45 φζν απφ ηνλ Καξαληψλε, ν νπνίνο αληιψληαο παξαδείγκαηα
απφ ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, βξίζθεη ηελ επθαηξία λα «ζπζηεκαηνπνηήζεη ην δφγκα

αζηηθή ειίη, παξαβιέπνληαο ην αζπκβίβαζην ηεο ηδενινγίαο». Μ. Vitti, H γεληά ηνπ ηξηάληα…, φ.π.,
177.
41
M. Vitti, φ.π., 172.
42
Βι. ζην Γ. Σδηφβαο, Απφ ηνλ ιπξηζκφ ζηνλ κνληεξληζκφ, Νεθέιε, Αζήλα 2005, ην κειέηεκα «Ζ πνίε-
ζε ηνπ Καξπσηάθε σο πξφθιεζε ζην κνληεξληζκφ», 171-194. Δπίζεο ζην Υ. Νηνπληά, Κ. Γ. Καξπσ-
ηάθεο. Ζ αληνρή κηαο αδέζπνηεο ηέρλεο, Καζηαληψηεο, Αζήλα 22001, ην θεθάιαην «Καξπσηάθεο θαη
θαξπσηαθηζκφο - Ζ γεληά ηνπ ‟30», 163-236.
43
Γ. Σδηφβαο, φ.π., 180-181.
44
Υ. Νηνπληά, φ.π.,72.
45
Βι. Υ. Νηνπληά, Κ. Γ. Καξπσηάθεο…, φ.π., 136.

44
ηνπ αληηθαξπσηαθηζκνχ»,46 αλαπηχζζνληάο ην πιήξσο έλα κήλα αξγφηεξα ζην γλσ-
ζηφ άξζξν ηνπ «Ζ επίδξαζε ηνπ Καξπσηάθε ζηνπο λένπο».47
Ζ επηζήκαλζε ηεο «νιέζξηαο» θαξπσηαθηθήο επίδξαζεο, απνηειψληαο ηνλ
άμνλα ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Καξαληψλε ζηελ θξηηηθή ηνπ γηα ην Σξαθηέξ, απνθηά η-
δηαίηεξν ελδηαθέξνλ ζην ζεκείν πνπ δηαζηαπξψλεηαη κε ην καξμηζηηθφ πεξηερφκελν
ηεο ζπιινγήο. ΢ηελ αξρή ηνπ θεηκέλνπ ν Καξαληψλεο αλαγλσξίδεη ηελ εηιηθξηλή πί-
ζηε ηνπ πνηεηή ζην ηδεψδεο ηνπ καξμηζκνχ48 θαη πξνζπνηείηαη πσο μερλά ηνλ αληη-
θνκκνπληζκφ ηνπ49 «γηα λα πξνιάβεη ηελ αλακελφκελε θαηεγνξία φηη είλαη πνιηηηθά
πξνθαηεηιεκκέλνο»∙50 θηάλεη κάιηζηα ζην ζεκείν λα απνδψζεη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ
καξμηζηηθφ έιιεηκκα, αθνχ κε ηελ απαηζηφδνμε πνίεζή ηνπ «ηίπνηα δελ κπνξεί λα
πξνζθέξεη ζηνλ θνκκνπληζκφ. Ο ήρνο ηνπ ηξαγνπδηνχ ηνπ άκνπζνο, κνλφηνλνο, άςπ-
ρνο, φρη κφλν δελ είλαη ηθαλφο λα ζεθψζεη ην βάξνο κηαο ηέηνηαο ηδέαο, κα ρηππά ζηελ
αθνή ζαλ πέλζηκε θαη θαθφθσλε παξσδία (…) ηεο κνπζηθήο ηνπ Καξπσηάθε».51 Σέ-
ηνηνπ είδνπο αλεζπρίεο βέβαηα γηα ην φθεινο ηνπ θνκκνπληζκνχ, δελ δηαηππψζεθαλ,
φπσο είδακε, νχηε απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο αξηζηεξνχο θξηηηθνχο.
Ο θαξπσηαθηζκφο ηνπ Ρίηζνπ, ππνζηεξίδεη ν Καξαληψλεο, δελ βιάπηεη απιψο
ην αηζζεηηθφ απνηέιεζκα ηεο πνίεζήο ηνπ, αιιά εκπνδίδεη ηνλ δεκηνπξγφ λα αλαπηχ-
μεη επαξθψο ηελ ηδενινγία ηνπ, αθνχ «δελ κεηαβαίλεη ζηνλ θνκκνπληζκφ απφ πιεζσ-
ξηζκφ εζσηεξηθήο δσηηθφηεηαο αιιά παξαθηλεκέλνο απφ ηελ απειπηζηά ησλ παξαιπ-
ηηθψλ πνπ θαηαθεχγνπλε ζηηο ζαπκαηνπξγέο εηθφλεο».52 Ο πνηεηήο δελ αίξεηαη, ζπλε-
πψο, ζην χςνο ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο, αθνχ «θιείζηεθε ζηε ζθνηεηλή θπια-
θή κηαο απφιπηεο σδχλεο, θη εθεί κέζα, θξαηψληαο ζθπξηά θαη δξεπάληα θαηεξγάδε-
ηαη πεηζκαηηθά ηα επαλαζηαηηθά ηνπ φλεηξα - πνπ κε ηέηνηεο πξνυπνζέζεηο δελ έρνπλε
θακία ζεκαζία».53

46
Βι. Μ. Vitti, φ.π., 170-171. Βι. ζρεηηθά θαη Γ. Αγγειάηνο, «Ζ „αλψλπκε‟ ηέρλε ηνπ επξεηή θαη ε
ακεραλία ηεο „ππνδνρήο‟ ηεο: ΋ςεηο ηεο πνηεηηθήο ηνπ Καξπσηάθε», ζην Δπηζηεκνληθφ ΢πκπφζην
Καξπσηάθεο θαη Καξπσηαθηζκφο, Δηαηξεία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο
(Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξαίηε), Αζήλα 1998, 15-26.
47
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Ζ επίδξαζε ηνπ Καξπσηάθε ζηνπο λένπο», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ. 9, ΢επηέκ-
βξηνο 1935, 478-486.
48
Βι. «Γελ ππάξρεη ακθηβνιία πσο ν θ. Ρίηζνο αηζζάλεηαη αιεζηλά φια φζα εθθξάδεη (…) πσο πηζηεχ-
εη απφιπηα ζηηο επαλαζηαηηθέο ηδέεο, θαη πσο ηνπ είλαη αλάγθε ςπρηθή ην πκλνιφγεκα ηεο Ρσζίαο, ηνπ
Μάξμ, ηνπ Λέληλ, θαη ην ιπξηθφ πξνθήηεκα ηεο ζνζηαιηζηηθήο αλζξσπφηεηαο», Α. Καξαληψλεο,
«Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», φ.π., 439.
49
Βι. Υ. Νηνπληά, φ.π., 137.
50
Βι. Μ. Vitti, φ.π., 171.
51
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 440.
52
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 440.
53
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 440.

45
 Πξνζάπηνληαο ζηνλ Ρίηζν θαξπσηαθηζκφ,54 ν Καξαληψλεο ππνλνκεχεη φρη
κφλν ηελ πξσηνπνξηαθή55 αιιά θαη ηε καξμηζηηθή ππφζηαζε ηνπ έξγνπ∙ ε ζθηαγξά-
θεζε ηνπ Ρίηζνπ σο δεκηνπξγνχ κε δπλαηφηεηεο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηηο απαη-
ηήζεηο ηνπ καξμηζκνχ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δηαπίζησζε φηη «ζηα επαλαζηαηηθά ηνπ
πνηήκαηα δελ αθνχο ην κεγαιφπξεπν θαη ζξηακβεπηηθφ ηξαγνχδη ή ηελ πξνθεηηθή θα-
ηάξα ηνπ „μεζεκειησηή‟, κα ην βξαρλφ παξακηιεηφ ελφο αδχλακνπ θαλαηηθνχ πνπ
παξαδνκέλνο ζε κηα εζηθή εμάληιεζε αλακαζά ξηκάξνληαο ηα λεθξά ζπλζήκαηα θαη
ηελ απνζηεσκέλε επαλαζηαηηθή θξαζενινγία πνπ ηνπ δηδάμαλε νη „κπξνζνχξεο‟»,56
απνδίδεη κηα εηθφλα ειάζζνλνο πνηεηή, ν νπνίνο παξνπζηάδεηαη αλεπαξθήο, ηφζν ζε
ζρέζε κε ηελ ηδενινγία ηνπ, φζν θαη αλαθνξηθά κε ηηο ζηηρνπξγηθέο ηνπ δπλαηφηεηεο∙
ηξία ρξφληα αξγφηεξα κάιηζηα, ν Καξαληψλεο ζα ππνζηεξίμεη, φπσο ζα δνχκε, φηη ν
Ρίηζνο είλαη έλαο θαθφο κηκεηήο ηνπ Βάξλαιε.57
΢ην πιαίζην ηνπ εθθεξφκελνπ θξηηηθνχ ιφγνπ πνπ αθνξά ζηελ πξψηκε πνηε-
ηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ, ε κφλε δηαθνξνπνηεηηθή (δειαδή ππεξαζπηζηηθή, έλαληη
ηεο επίζεζεο πνπ δέρεηαη ν πνηεηήο απφ ηνλ Καξαληψλε) ηνπνζέηεζε πνπ δηαηππψλε-
ηαη είλαη απηή ηνπ Γηψξγνπ Μπισλνγηάλλε∙ ν λεαξφο θξηηηθφο (επεξεαζκέλνο απφ
αξρεηνκαξμηζηηθνχο θαη ηξνηζηζηηθνχο θχθινπο),58 ππνδέρεηαη κε αλεπηθχιαθην ελ-
ζνπζηαζκφ ηε ζπιινγή Σξαθηέξ. ΢ηνλ αληίπνδα φισλ ησλ απφςεσλ πνπ είραλ σο ηφηε
δηαηππσζεί (θαη ήηαλ εζηηαζκέλεο ζηελ θαξπσηαθηθή επίδξαζε), ε ζέζε ηνπ Μπισ-
λνγηάλλε εδξαηψλεηαη ζηε δηαπίζησζε φηη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ παξνπζηάδεη κηα ε-
ληππσζηαθή ζηξνθή πξνο ηελ αηζηνδνμία, ζπγθξηλφκελε κε ηα πξψηα ηνπ λεαληθά
πνηήκαηα, πνπ είραλ δεκνζηεπηεί ζηε Μεγάιε Διιεληθή Δγθπθινπαηδεία (φηαλ ν πνηε-

54
Σν γεγνλφο φηη ν Ρίηζνο γξάθεη ηηο δχν πξψηεο ζπιινγέο ηνπ «κε ηνλ ηξφπν» ηνπ Καξπσηάθε, δελ
ζεκαίλεη, βέβαηα, φηη ζηφρνο ηνπ ήηαλ ε κίκεζε ηνπ θαξπσηαθηθνχ έξγνπ (πξφζεζε πνπ ζα πξέπεη λα
είρε αληηιεθζεί θαη ν Καξαληψλεο, εληνχηνηο επέκελε λα ρξεψλεη ζην Ρίηζν «θαξπσηαθηζκφ»). Ο Γ.
Π. ΢αββίδεο, κάιηζηα, επηζεκαίλεη φηη ε επδηάθξηηε εηξσλεία πνπ δηαηξέρεη ηα πνηήκαηα απηά ηνπ Ρί-
ηζνπ δήισλε κηα «ζπλεηδεηή ζηάζε (…) φρη δίπια, κα αληίθξπ ζηνπο θαξπσηαθίδνληεο» (βι. Γ. Π.
΢αββίδεο, «Ο Καξπσηάθεο αλάκεζά καο ή ηη απέγηλε εθείλν ην καθξχ πνδάξη;», (εηζαγσγή ζην) Κ. Γ.
Καξπσηάθεο, Πνηήκαηα θαη πεδά, Δξκήο, Αζήλα 1998 (11972), ι΄. Δλψ θαη ε Υ. Νηνπληά δηαπηζηψλεη
φηη ν Ρίηζνο κε ηηο ζπιινγέο Σξαθηέξ θαη Ππξακίδεο «θαηαζέηεη ηε ζνβαξή καζεηεία ηνπ ζηελ πνίεζε
ηνπ Καξπσηάθε, αιιά θαη ηελ πξφζεζή ηνπ λα πξνζρσξήζεη ζε θαηλνχξγηνπο δξφκνπο», βι. Υ. Νηνπ-
ληά, Κ. Γ. Καξπσηάθεο…, φ.π., 138. Γηα ηελ πξψηκε απηή θάζε ηεο ζρέζεο Ρίηζνπ - Καξπσηάθε βι.
θαη K. Demelis, “The suppression of an imminent modernism: Y. Ritsos‟s response to K. Karyotakis‟s
challenge”, Modernism in Greece? Essays on the critical and literary margins of a movement (edited
by Mary N. Layoun), Pella, New York, 1990, 137-159.
55
Βι. «΢ηφρνο ηνπ είλαη ε εμνπδεηέξσζε ηνπ Ρίηζνπ σο πνηεηή, ψζηε λα ηνπ αθαηξέζεη ηελ „πξσηνπν-
ξηαθή‟ ππφζηαζε ζην ρψξν ηεο ηέρλεο», Μ. Vitti, φ.π., 171.
56
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 440.
57
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δαξηλή ΢πκθσλία», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ.4-5, Απξίιεο - Μά-
εο 1938, 412-415: 413.
58
Γηα ηνλ Γηψξγν Μπισλνγηάλλε βι. πεξηζζφηεξα Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή…, φ.π., 204.

46
ηήο λνζειεπφηαλ ζην λνζνθνκείν «΢σηεξία»).59 Ζ ζπγθξηηηθή απηή ζεψξεζε (ηελ
νπνία δελ πηνζεηνχλ νη ππφινηπνη θξηηηθνί, θαζψο δελ ζρνιηάδνπλ ηελ πξνγελέζηεξε
ησλ Σξαθηέξ παξαγσγή ηνπ πνηεηή), δίλεη ην έλαπζκα ζηνλ Μπισλνγηάλλε λα επηζε-
κάλεη ηελ ηδενινγηθή κεηάβαζε ηνπ Ρίηζνπ απφ ην θιίκα ηνπ βαξχ πεζζηκηζκνχ θαη
ηεο εηηνπάζεηαο ησλ πξσηφιεησλ πνηεκάησλ ηνπ, ζηελ αγσληζηηθή δηάζεζε θαη ζηελ
αηζηφδνμε ελαηέληζε ηεο δσήο: «Ζ ζθέςε ηνπ δελ απνηεικαηψζεθε ζηα έιε ηνπ θξη-
ρηνχ πεζζηκηζκνχ, πνπ ηζαθίδνπλ ηελ ςπρή. Με ηε ιαρηάξα ηνπ αιεζηλνχ πνηεηή έ-
ςαμε λα βξεη ηελ αιήζεηα, ην αηψλην θσο, πνπ ζα ιάκπξπλε ηα πέλζηκα ζθνηάδηα ηεο
ςπρήο ηνπ (…) Σα „Σξαθηέξ‟, αιήζεηα, μαθληάδνπλ ηνλ αλαγλψζηε θαη κάιηζηα ηνλ
ζπλεζηζκέλν ζηελ πξσηήηεξελ εξγαζία ηνπ πνηεηή ηνπο. Σα 24 κεγάια ηξαγνχδηα
ηνπο, δείρλνπλ θαλεξά ηελ ηδενινγηθήλ εμέιημε ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπο (…) ην ηξαγνχδη
ηνπ είλαη βίαην, παξάθνξν, νξκεηηθφ, κα θαη αηζηφδνμν. Ο πνηεηήο ζπλαηζζάλεηαη
θαιά ηελ απνζηνιή ηνπ πνπ είλαη ίδηα ζ‟ φιεο ηηο επνρέο θη φινπο ηνπο ηφπνπο, ηελ
απνζηνιή ηνπ πνηεηή, πνπ δελ θιείλεηαη πηα ζηε καηαηφδνμε θη εγσηζηηθή ζηγή ηνπ,
κα εγθαηαιείπεη ηηο εξεκηέο θαη ηα ζχλλεθα θαη γίλεηαη έλα κε ηνπο αλζξψπνπο».60
Ο Μπισλνγηάλλεο ππνγξακκίδεη κε έκθαζε φρη κφλν ηελ ηδενινγηθή «αλά-
θακςε» ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (πνπ εθδειψλεηαη κε ηελ θαπζηηθή ηνπ ζάηηξα), αι-
ιά θαη ηελ ηερληθή αξηηφηεηα ηνπ δεκηνπξγνχ (ηέιεηα γλψζε ηεο ηερληθήο ηνπ ζηίρνπ,
πξσηνηππία εθθξάζεσλ, ρηππεηέο ξίκεο), επηζεκαίλνληαο, φκσο, θαη ηηο αδπλακίεο
ηνπ πνηεηηθνχ ηνπ ιφγνπ (ξεηνξεία, αληηπνηεηηθά ζηνηρεία, δηαηάξαμε ηεο κεισδηθφ-
ηεηαο θαη ηνπ ξπζκνχ ράξηλ ηεο πξσηνηππίαο).61 Παξ‟ φια απηά, ζεσξεί φηη νη πεξηζ-
ζφηεξνη θξηηηθνί αληηκεηψπηζαλ ηνλ Ρίηζν κε ηδηαίηεξε απζηεξφηεηα, παξαλνψληαο
ηελ πνίεζή ηνπ: «΋πσο είλαη θπζηθφ, ηα „Σξαθηέξ‟ κε ηνλ βαξχ ξπζκφ ηνπο, έπεζαλ
ζαλ έθπιεμε αλάκεζα ζηνπο δηάθνξνπο ρξεσθνπεκέλνπο θξηηηθνχο καο. Σν λέν ηξα-
γνχδη ηεο δσήο θαη ηεο ραξάο, πνπ αθνχγεηαη νινχζε ζηηο κέξεο καο, απηνί ζέινπλ λα
ην αγλννχλ, γηαηί ηνπο ηαξάδεη ηελ μέλνηαζηε καθαξηφηεηα πνπ είλαη βπζηζκέλνη. Ω-
ζηφζν, δε κπνξνχλ λ‟ αγλνήζνπλ νιφηεια ηνλ Ρίηζν, γηαηί, κε φ,ηη θαη λα ιέεη, δελ
παχεη φκσο λα είλαη θαη έλαο πνηεηήο. Καη βξήθαλε δηέμνδν, παξαλνψληαο θαη παξε-
μεγψληαο ζπλάκα ηελ πνίεζή ηνπ.(…) Άιινη απφ αθνξκή ηνπ ζαξθαζκνχ ηνπ ηνλ

59
Γηα ηηο πεξηπέηεηεο ηεο πγείαο ηνπ λεαξνχ Ρίηζνπ θαη ηε λνζειεία ηνπ ζε ζαλαηφξηα (ζην «΢σηεξία»
απ‟ ην 1927 έσο ην 1930 θαη θαηφπηλ ζην ζαλαηφξην ηνπ Αγίνπ Ησάλλνπ ζηα Υαληά κέρξη ηνλ Οθηψ-
βξην ηνπ 1931) βι. Αγγ. Κψηηε, Γηάλλεο Ρίηζνο. Έλα ζρεδίαζκα βηνγξαθίαο, Διιεληθά Γξάκκαηα, Α-
ζήλα 1996, 47-66. Γηα ηηο δεκνζηεχζεηο ησλ πνηεκάησλ ηνπ ζηε Μεγάιε Διιεληθή Δγθπθινπαηδεία βι.
Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 247-250.
60
Γ. Μπισλνγηάλλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Ζ Φιφγα, ηρ. 4-5, Απξίιεο - Μάεο 1935, 49-50: 49.
61
Γ. Μπισλνγηάλλεο, φ.π., 50.

47
πήξαλ γηα κηκεηή ηνπ Καξπσηάθε, άιινη πάιη είπαλ πσο επεξεάζηεθε απ‟ ηνλ Λά-
ζθν! Καλείο δελ ζέιεζε λα ηνλ θνηηάμεη ηέηνηνο πνπ είλαη, κα φινη πξνζπαζήζαλε λα
βξνπλ κηαλ αθνξκή γηα λα ηνλ ρηππήζνπλ. Κάζε ειάηησκα θαη αδπλακία ηεο πνίεζήο
ηνπ, μεζθνλίζηεθε θαη ηνλίζηεθε ηδηαίηεξα, θαλείο, φκσο, εθηφο απφ ειάρηζηεο εμαη-
ξέζεηο, δε κίιεζε γηα ηα ηφζα θαιά ηεο».62
Αλ θαη κάιινλ ηζνπεδσηηθή ζηε δηαηχπσζή ηεο, ε ζέζε ηνπ Μπισλνγηάλλε
επηβεβαηψλεη ηε γεληθφηεξε ηάζε ηεο θξηηηθήο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ (αθφκα θαη ηεο
αξηζηεξήο) λα ππνβαζκίδεη ηελ αηζηφδνμε, αγσληζηηθή πηπρή ησλ πξψησλ ζπιινγψλ
ηνπ Ρίηζνπ, εζηηαδφκελε ζηα ίρλε ηεο θαξπσηαθηθήο επίδξαζεο πνπ αληρλεχνληαλ ζε
απηή.
Μνινλφηη δελ είλαη δπλαηφ λα ζηαζκίζνπκε κε αζθάιεηα ην βαζκφ επηξξνήο
ηνπ θξηηηθνχ πεδίνπ ζηε ζπγγξαθηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ ηα ακέζσο επφκελα ρξφληα
(ηδίσο ηνπ Καξαληψλε, θαη, απφ ηελ αληίπεξα φρζε, ηεο Αιαθνχδνπ θαη ηνπ Καξβνχ-
λε), λα πξνζδηνξίζνπκε, δειαδή, ην θαηά πφζν νη ππνδείμεηο ηνπο63 απνδείρηεθαλ
«γφληκεο», φπσο ππνζηεξίδεη ν Vitti, (ππφ ηελ έλλνηα φηη πηζαλφηαηα ελεξγνπνίεζαλ
θαιιηηερληθά ηνλ λεαξφ πνηεηή ψζηε λα απνκαθξπλζεί απφ ην θιίκα ηνπ θαξπσηαθη-
ζκνχ,) γεγνλφο είλαη φηη ν Ρίηζνο, σζνχκελνο ηφζν απφ ηελ θνηλσληθνπνιηηηθή ζπ-
γθπξία, φζν θαη απφ ηηο πξνζσπηθέο ηνπ θαιιηηερληθέο αλαδεηήζεηο - αιιά θαη απφ
ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ θαη ηα ηξαπκαηηθά πξνζσπηθά ηνπ βηψκαηα -,64 ζα θαηνξζψ-

62
Γ. Μπισλνγηάλλεο, φ.π., 50.
63
Οη ππνδείμεηο ησλ νπνίσλ έγηλε δέθηεο ν Ρίηζνο εθείλε ηελ πεξίνδν δελ πεξηνξίζηεθαλ κφλν ζην
πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο. ΋πσο αλαθέξεη ε Αγγειηθή Κψηηε, ην θαινθαίξη ηνπ 1937 ν πνηεηήο
έιαβε αλππφγξαθε επηζηνιή απφ «ζπληξφθνπο», πνπ ηνλ θαηεγνξνχζαλ φηη έγξαθε κεηαθπζηθά πνηή-
καηα (αλαθεξφκελνη ζην Σξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ). Ζ επηζηνιή, ππνζηεξίδεη ε Κψηηε, απνηεινχζε
κία αθφκε πίεζε πνπ πξνζηέζεθε ζηηο αλάινγεο θξηηηθέο γηα ην Σξαθηέξ θαη ηηο Ππξακίδεο απφ ηα
θνκκαηηθά έληππα, ζπκβάιινληαο ζηελ απνηξνπή ηεο έθδνζεο ηνπ πνηήκαηνο Απνζέσζε ηνπ δξφκνπ
θαη ζηελ αλαβνιή ηεο έθδνζεο ηεο Παιηάο Μαδνχξθαο. Ο Ρίηζνο ζρνιηάδεη ην επεηζφδην απηφ ζαξάληα
ρξφληα κεηά, ζην απηνβηνγξαθηθφ πνίεκα ηνπ Σν Σεξαηψδεο Αξηζηνχξγεκα (1978), γεγνλφο πνπ επηβε-
βαηψλεη θαη ηνλ απμεκέλν βαζκφ επηξξνήο ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξέκβαζεο ζηε ζπλείδεζε ηνπ πνηεηή.
Βι. πεξηζζφηεξα Αγγ. Κψηηε, «Οη ζχληξνθνί κνπ κε θαηεγνξνχλ φηη γξάθσ κεηαθπζηθά πνηήκαηα»,
Σν Γέληξν, ηρ. 169-170, Άλνημε - Καινθαίξη 2009, 90-93. Απνζπάζκαηα ηεο ελ ιφγσ επηζηνιήο παξα-
ζέηεη ε Κψηηε ζην βηβιίν ηεο Γηάλλεο Ρίηζνο. Έλα ζρεδίαζκα βηνγξαθίαο, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα
1996, 85-86.
64
΢ρνιηάδνληαο ηε ζπιινγή Σξαθηέξ, ε Υξχζα Πξνθνπάθε αλαθέξεη: «Κάησ απ‟ απηή ηελ αγέξσρε
επηζεηηθφηεηα θαη παξάπιεπξα, ππάξρεη εθείλν ην θνκκάηη ηνπ εαπηνχ ηνπ πνπ αηκνξξνεί, θαζψο ν
πνηεηήο νξγαλψλεη ην ιφγν ηνπ ζ‟ έλα ηδεαηφ πξφηππν, πςψλνληαο κηα θσλή πνπ ε ηδηνζπγθξαζία ηνπ
θαη νη ηξαπκαηηζκνί ηνπ δελ αληέρνπλ πάληα - φζν θη αλ κε ραιχβδηλε ζέιεζε δεηά αθξηβψο κέζα απφ
θεη ηε ιχηξσζή ηνπ. Ζ ζρέζε ηνπ κε ηνλ Καξπσηάθε, πνιχ βαζχηεξε απ‟ φζν κνηάδεη (γη‟ απηφ θαη ηνπ
είλαη θάπνηε „ελνριεηηθή‟), πέξα απφ εκθαλείο επηδξάζεηο, αληρλεχεηαη ζε αλππνςίαζηνπο ρψξνπο.
΢πρλά ν Ρίηζνο, ελψ θηλείηαη ζην θαξπσηαθηθφ θιίκα, δεηά λα αληηζηξέςεη ην θαξπσηαθηθφ „ζπκπέξα-
ζκα‟. ΋πσο αθξηβψο, κε ηελ αλακφριεπζε δνθεξψλ αλακλήζεσλ θαη ηελ πξνβνιή ησλ θαληαζκάησλ
ηνπ, δεηά, άιινηε κε απηνζπκπάζεηα θαη άιινηε κε ηξφπν ριεπαζηηθφ θαη βέβειν, λα αλαηξέςεη ηε
δηθή ηνπ πξαγκαηηθφηεηα. Απηέο είλαη νη αληηθάζεηο πνπ ζα επηζεκάλεη θαη ζα ρξεζηκνπνηήζεη θαθφ-
πηζηα ν Αληξέαο Καξαληψλεο. Απηέο, θη άιιεο αληηθάζεηο, πνπ ζρεηίδνληαη κε θάπνηνλ ππνθεηκεληζκφ

48
ζεη λα κελ απνκαθξπλζεί απφ ηηο θαηεπζχλζεηο πνπ ηνπ ππνδείθλπαλ ηα δχν πεδία ηεο
θξηηηθήο αληηπαξάζεζεο. Θα παξακείλεη ζηνλ ηδενινγηθφ ρψξν φπνπ αλήθεη, πηνζεηψ-
ληαο ηελ αηζηνδνμία ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ ζηα αγσληζηηθά ηνπ πνηήκαηα, ελψ
ηαπηφρξνλα ζα ζπκπνξεπηεί κε ηελ θπξίαξρε ινγνηερληθή αηζζεηηθή ηεο επνρήο ηνπ,
εληείλνληαο ζηαδηαθά ηελ ελζσκάησζε ησλ λεσηεξηθψλ ηξφπσλ έθθξαζεο (αιιά θαη
ηνλ ππαξμηαθφ πξνβιεκαηηζκφ, ηε ζεκαηηθή ηεο κφλσζεο, ηε δηάζεζε απαηζηνδνμίαο)
ζηε κε αγσληζηηθή ηνπ παξαγσγή. Οη δχν πφινη ηνπ έξγνπ, ζα γίλνπλ ελ θαηξψ δηα-
θξηηνί,65 θαζψο ν Ρίηζνο ζα πηνζεηήζεη ζπζηεκαηηθά ηελ παξάιιειε ζπγγξαθή ησλ
δχν πνηεηηθψλ ηάζεσλ .66

2. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟ΢ ΣΟΝ ΜΟΝΣΕΡΝΙ΢ΜΟ

α) Σα «καηάλοιπα» ηος καπςωηακιζμού

Ο ζπκθπξκφο αληηθαηηθψλ ηάζεσλ πνπ παξαηεξείηαη ζηηο πξψηεο ζπιινγέο

ηνπ Ρίηζνπ, (αηζηνδνμία - απαηζηνδνμία, αγσληζηηθφηεηα - εζσζηξέθεηα) αξρίδεη απφ
ην 1936 λα ππνρσξεί, θαζψο ππεηζέξρεηαη ν δηαρσξηζκφο «αγσληζηηθή» θαη «λεσηε-
ξηθή» (ή «ιπξηθή») πνίεζε. Ο Ρίηζνο αληαπνθξίλεηαη ζηηο ππνδείμεηο ηνπ θφκκαηνο
(ην νπνίν ζηξέθεηαη πξνο ηε ιατθή παξάδνζε) γξάθνληαο ηνλ Δπηηάθην ζχκθσλα κε

θη έιιεηςε ιατθφηεηαο, ζα ηνπ θαηαινγίζεη θη απφ ηελ αξηζηεξή φρζε ε Α. Αιαθνχδνπ, πξνζαξκνζκέ-
λε ζε κηα αηζζεηηθή γξακκή πνπ είρε γίλεη θηφιαο ζηεξεφηππν. ΢ηε θάζε απηή ν Ρίηζνο ςάρλεη ηε θσ-
λή ηνπ. Μηα θσλή πνπ, πεξλψληαο απφ δηάθνξεο εθθξάζεηο φιε εθείλε ηε δεθαεηία, ζα δηαηεξήζεη
σζηφζν πάληα νξηζκέλα ζηαζεξά γλσξίζκαηα. Καη ζα δηαηεξήζεη θαη ζηηο πην ψξηκεο ζπλζέζεηο ηνπ -
κέζα απφ άιιεο δηαδηθαζίεο - απηή ηελ ηαιάληεπζε θαη ηελ ακθηζεκία πνπ ζα γίλεη πηα πνηεηηθή, ζα
γίλεη θνηλσληθή θαη εζηθή δηεθδίθεζε», Υ. Πξνθνπάθε, Ζ πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα, ή νη πεξηπέηεηεο
ελφο νξάκαηνο, φ.π., 14-15.
65
Βι. ζρεηηθά: «Παξάιιεια, θαη ελψ πεηξακαηίδεηαη ζπλέρεηα ζε θαηλνχξηνπο δξφκνπο, κηα ζεηξά
πνηήκαηα - απηά πνπ γηα ζπληνκία ζα νλνκάδακε άκεζα αγσληζηηθά - πξνρσξνχλ κε ην δηθφ ηνπο ζρε-
δφλ αλεμάξηεην βάδηζκα, ρσξίο θπζηθά απηφ λα ζεκαίλεη φηη δε κεηαγγίδεηαη θη εδψ έλα κεγάιν κέξνο
απφ ηηο θαηαθηήζεηο ησλ άιισλ, απφ ηελ νινέλα πινπηηδφκελε πνηεηηθή εκπεηξία. Γελ έρνπκε παξά λα
θνηηάμνπκε ηα Δπηθαηξηθά, πνπ εθηείλνληαη ζ‟ φιε ηελ πεξίνδν απφ ην 1949 έσο ην 1969, γηα λα δηαπη-
ζηψζνπκε φηη ππάξρεη έλα λήκα πνπ αθνινπζεί ηνλ δηθφ ηνπ δξφκν πέξα απφ ηνπο ζπγθινληζκνχο ηνπ
ππφινηπνπ πνηεηηθνχ ζψκαηνο. Δίλαη απηή ε αλάγθε ηνπ ζήκαηνο αληαπφθξηζεο ζην θνηλσληθφ γεγν-
λφο πνπ ηα εκπλέεη, θαη ζπληεξεί κηαλ άιιε εζηία (…) Αλάκεζα ζ‟ απηά ηα „θαηαθαηηθά‟ πνηήκαηα θαη
ζηα άιια, ζα πξέπεη λ‟ αλαδεηήζνπκε κηα παξαπιεξσκαηηθφηεηα. Σα κελ πξνυπνζέηνπλ θάπνην „θελφ‟
ησλ δε, πνπ ζαλ λα πξέπεη λα αληηζηαζκηζηεί», Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 15.
66
Παξάιιεια κε ηηο λεσηεξηθέο ηνπ αλαδεηήζεηο θαη ηα ιπξηθά, ρακειφθσλα πνηήκαηά ηνπ, ν Ρίηζνο
απφ ην 1933 δεκνζηεχεη αγσληζηηθά πνηήκαηα ζε πεξηνδηθά θαη εθεκεξίδεο ηεο Αξηζηεξάο (Νένη Πξσ-
ηνπφξνη, Ρηδνζπάζηεο, Διεχζεξα Γξάκκαηα, Ζ Απγή, Δπηζεψξεζε Σέρλεο), ηα νπνία ζπγθεληξψζεθαλ
θαη εθδφζεθαλ ζηνπο ηφκνπο Σα Δπηθαηξηθά (Κέδξνο, Αζήλα 1975) θαη ΢πληξνθηθά Σξαγνχδηα (΢χγ-
ρξνλε Δπνρή, Αζήλα 1981). Γηα ηηο πξψηεο δεκνζηεχζεηο ησλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ βι. Αηθ. Μαθξπ-
ληθφια, Βηβιηνγξαθία Γηάλλε Ρίηζνπ 1924 - 1989, Δηαηξεία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη
Γεληθήο Παηδείαο (Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξαίηε), Αζήλα 1993, 247-325.

49
ηα πξφηππα ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ,67 δεκνζηεχνληαο παξάιιεια θαη πνηήκαηα
αγσληζηηθνχ ραξαθηήξα ζε έληππα ηεο Αξηζηεξάο («Μλεκφζπλν», ην 1935 ζην Ρηδν-
ζπάζηε, «΢ην ζ. Γθφξθη», 1936 ζηνπο Νένπο Πξσηνπφξνπο)68 ελψ ακέζσο κεηά εθδί-
δεη ηηο ζπιινγέο Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ (1937) θαη Δαξηλή ΢πκθσλία (1938),
πνπ θηλνχληαη ζε έλα θιίκα εζσζηξέθεηαο θαη κφλσζεο («ειεγεηαθφ» ην ραξαθηεξί-
δεη ν Υνπξκνχδηνο,69 «ιπξηθφ» ν Παξάζρνο70), θιίκα δεισηηθφ ηεο κεηαβνιήο πνπ
ζπληειείηαη εθείλα ηα ρξφληα ζηελ πνηεηηθή ηνπ.71
Ζ απνπζία πξσηνγελψλ πεγψλ ζρεηηθά κε ηελ ππνδνρή ηνπ Δπηηαθίνπ (ην έξ-
γν ξίρηεθε ζηελ ππξά απφ ηε δηθηαηνξία ηνπ Μεηαμά ακέζσο κεηά ηε δεκνζίεπζή
ηεο πξψηεο κνξθήο ηνπ ζηνλ Ρηδνζπάζηε ηνλ Μάτν ηνπ 1936)72 καο ζηεξεί ηε δπλα-
ηφηεηα λα γλσξίδνπκε ηνλ βαζκφ ελδηαθέξνληνο πνπ ζα εθδήισλαλ νη θξηηηθνί ηεο
επνρήο, δεδνκέλνπ φηη σο ηφηε νη πεξηζζφηεξνη (εμαηξνπκέλσλ βέβαηα ησλ επίζεκσλ
εθπξνζψπσλ ηεο Αξηζηεξάο) πξνηηκνχζαλ λα αληηπαξέιζνπλ ηελ αγσληζηηθή πνίεζε

67
Βι. ζρεηηθά Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή…, φ.π., ηελ ελφηεηα «΢ηα ίρλε ηνπ δεκνηηθνχ ηξα-
γνπδηνχ: Ο Δπηηάθηνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», 442-454. Ο Γ. Βαιέηαο, ν Γ. Βεινπδήο θαη ν Γ. Κφθνξεο
πηνζεηνχλ ηελ ίδηα άπνςε κε ηε Νηνπληά, ζρεηηθά κε ηελ θαζνξηζηηθή επίδξαζε ηεο ηδενινγηθήο παξα-
κέηξνπ ζηελ επηινγή ηεο παξαδνζηαθήο ζηηρνπξγηθήο ηνπ πνηήκαηνο, βι. Γ. Βαιέηαο, «Ο Παιακάο γηα
ην Ρίηζν», Αηνιηθά Γξάκκαηα, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 32-33, Μάξηηνο-Ηνχληνο 1976, 258-
263 θαη Γ. Βεινπδήο, «Σν δεκνηηθφ ηξαγνχδη ζηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Αληί, ηρ. 71, Μάτνο
1977 [=Πξνζεγγίζεηο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ, Κέδξνο, Αζήλα 1984, 110-112], Γ. Κφθνξεο, Όςεηο
ησλ ζρέζεσλ ηεο αξηζηεξάο…, φ.π., 188-189. Ο Vitti, εληνχηνηο, ζεσξεί φηη πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο
ππήξμε ε ζπγθπξηαθή αθνξκή ηνπ πνηήκαηνο: «Δθφζνλ απνδψζνπκε ζηα „Σξία πνηήκαηα‟ ηελ νξζή
ηνπο ιεηηνπξγία ζηε ζπλνιηθή θιίκαθα παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ, ηφηε ν Δπηηάθηνο, ζηηρνπξγηθά παξαδν-
ζηαθφο, κπνξεί λα δηθαηνινγεζεί κνλάρα ζαλ αλαπάληερε αληίδξαζε ζε έλα αθαξηαίν θαη ζπγθινληζηη-
θφ επεηζφδην πνπ βξίζθεη ηνλ πνηεηή πάλσ ζηελ ακεραλία ηεο εθθξαζηηθήο ηνπ θξίζεο», βι. M. Vitti,
H γεληά ηνπ ηξηάληα, φ.π., 177. Θέζε κε ηελ νπνία ε Νηνπληά δηαθσλεί, επηζεκαίλνληαο φηη ε ζηηρνπξ-
γηθή ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ επαλεκθαλίδεηαη ζηελ κεηέπεηηα παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ (Σν πζηεξφγξα-
θν ηεο δφμαο, Ρσκηνζχλε, Κπξά ησλ Ακπειηψλ), απνηειεί δειαδή ζπλεηδεηή θαη φρη ζπγθπξηαθή επηιν-
γή ηνπ. Βι. ζρεηηθά Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή…, φ.π., 447.
68
Βι. πεξηζζφηεξα Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 254-255.
69
Βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, «Σν ηξαγνχδη ηεο αδεξθήο κνπ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Ζ Καζεκεξηλή, 13 ΢ε-
πηεκβξίνπ 1937 [=Δηδσινιάηξεο θαη εηδσινκάρνη, φ.π., 176-182].
70
Βι. Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ», Νέα Δζηία, ηρ. 256, Αχγνπζηνο
1937, 1275-1276.
71
Πξβι. ηηο παξαηεξήζεηο ηεο Υξχζαο Πξνθνπάθε: «Σελ ψξα πνπ εγθαηαιείπεη ηνλ παξαδνζηαθφ
ζηίρν, απνηηλάδεη ζπγρξφλσο κηα νιφθιεξε παξάδνζε θαη κηαλ αληίιεςε πνπ μεπεξλά ηελ αηζζεηηθή,
εθφζνλ εκπεξηέρεη έληνλεο ηδενινγηθέο ακθηζβεηήζεηο. Πνηήκαηα φπσο Ο μέλνο ή ε Δαξηλή ΢πκθσλία
δελ είλαη απιψο γξακκέλα ζε ειεχζεξν ζηίρν. ΢εκαίλνπλ αιιαγή νπηηθήο. ΢ηξνθή πξνο ην ιπξηζκφ
ζεκαίλεη κηα θάπνηα ζηξνθή πξνο ηα κέζα. Ζ πνηεηηθή γιψζζα κεηακνξθψλεηαη, ε αίζζεζε κεηαηνπί-
δεηαη. Ζ ζηξνθή πξνο ηε κνληέξλα πνίεζε πξνυπνζέηεη αθφκα κηα δηαθνξεηηθή δηαδηθαζία ζχιιεςεο
θαη ζχλζεζεο, έλαλ άιιν θψδηθα, αλ ιάβνπκε ππφςε καο θαη ηνλ πεξίγπξν, πνπ ρξσκαηίδεηαη σο έλα
βαζκφ απφ ηνλ ζνπξεαιηζκφ, ζηελ ειιεληθή εθδνρή ηνπ. Μηα θαηεχζπλζε πνπ νπσζδήπνηε νδεγεί
ζηελ εγθαηάιεηςε ησλ θαηαιπηηθψλ ζηφρσλ ησλ Σξαθηέξ θαη ησλ Ππξακίδσλ, φπσο θαη ηεο ιατθφηε-
ηαο ηνπ Δπηηάθηνπ», Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 25.
72
Υ. Νηνπληά, φ.π., 445.

50
ηνπ Ρίηζνπ. Σν θνηλφ, πάλησο, ππνδέρεηαη επλντθά ην έξγν, ηα αληίηππα ηνπ νπνίνπ
κέζα ζε ιίγνπο κφλν κήλεο είραλ ζρεδφλ εμαληιεζεί.73
Ζ κνλαδηθή βηβιηνθξηζία πνπ θαηαγξάθεηαη ηελ πεξίνδν ηεο πξψηεο δεκνζί-
επζεο ηνπ Δπηηαθίνπ, είλαη απηή ηνπ Αιθηβηάδε Γηαλλφπνπινπ,74 ζηελ νπνία ζρνιηά-
δεηαη γηα πξψηε θνξά ε επηθαηξηθφηεηα ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, θαζψο
θαη ε παξείζθξεζε πνιηηηθψλ ζθνπηκνηήησλ ζε απηή: «Αιιά θπξίσο ε ηξαγηθφηεηα
ηνπ κχζνπ αλαβιχδεη απ‟ ην δξάκα ηεο κεηέξαο, ηεο κάλλαο πνπ λαη κνλάρα κάλλα
(…) θαη θιαίεη ζαλ κάλλα θαη δέξλεηαη θαη ζθαδάδεη πάλσ ζην πηψκα ηνπ γπηνχ ηεο:
δίρσο θαηεπζχλζεηο, δίρσο επηδηψμεηο, δίρσο πξνγξάκκαηα, δίρσο ηδέεο θαη δίρσο θνη-
λσληθή ζθνπηκφηεηα (…) Έπεηηα φκσο σζάλ λα λνηψζεη ν πνηεηήο πσο αξθεηά είπε
γηα ην ζέκα πνπ ηνπ ελέπλεπζε κεξηθνχο άξηζηνπο ζηίρνπο, πεξλάεη ζ‟ άιιε ππφζεζε.
Παξεμεγεί ηα πάληα ζειεκαηηθά. Παξαραξάδεη ηα αηζζήκαηα, αιινηψλεη ηηο έλλνηεο,
θαη αξζξνγξαθεί αθφξεηα θαη αλψθεια. Γηαηί βέβαηα δνπιεηά ηνπ πνηεηή δελ είλαη
κήηε ε ξεηνξεία, κήηε ε πξνθήξπμε. Σνπ αξθεί λα λαη - φζν θπζηθά είλαη - πνηε-
ηήο».75 Σέηνηνπ είδνπο επηθξηηηθά ζρφιηα ηδενινγηθνπνιηηηθνχ ραξαθηήξα, ζα επα-
λεκθαληζηνχλ, φπσο ζα δνχκε, ζηελ πεξίνδν ηνπ εκθπιίνπ.
Μηα δεχηεξε αμηνζεκείσηε παξαηήξεζε πξνέξρεηαη απφ ηνλ Υνπξκνχδην, ν
νπνίνο - παξεκπηπηφλησο αλαθεξφκελνο ζηνλ Δπηηάθην - θαηαηάζζεη ην πνίεκα φρη
ζηελ θαηεγνξία ηεο αγσληζηηθήο αιιά ηεο ειεγεηαθήο, ρακειφθσλεο παξαγσγήο ηνπ
Ρίηζνπ: «Ο Γηάλλεο Ρίηζνο ππεζήκαηλε απφ ηφηε [απφ ηελ επνρή ησλ Ππξακίδσλ] φηη
ςπρή ηεο πνηήζεψο ηνπ ζα ήηαλ ην ειεγείν. Σν εθκεηαιιεχζεθε ζε δηάθνξν ηφλν
ζηνλ „Δπηηάθην‟, πνπ εμέδσθε κεηά ηηο „Ππξακίδεο‟. ΢ήκεξα καο δίλεη ηελ νινθιή-
ξσζή ηνπ ζ‟ έλα καθξφπλνν ηξαγνχδη, „Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ‟»76. Ζ ζεψξε-
ζε απηή ηνπ Δπηηαθίνπ σο ειεγεηαθνχ πνηήκαηνο, απνθηά ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ αλ ηε
ζπγθξίλνπκε κε ηνλ αγσληζηηθφ ραξαθηήξα πνπ πξνζδφζεθε ζην έξγν θαηά ηε δηάξ-
θεηα ηνπ εκθπιίνπ77 αιιά θαη ζηε δεθαεηία ηνπ ‟60, ιφγσ ηεο κεινπνίεζήο ηνπ απφ
ηνλ Μίθε Θενδσξάθε.

73
Βι. ζρεηηθά: «΋ηαλ ε δηθηαηνξία ηεο 4εο Απγνχζηνπ θαίεη ηα „αλαηξεπηηθά‟ βηβιία ζηνπο ΢ηχινπο
ηνπ Οιπκπίνπ Γηφο, απφ ηα 10.000 αληίηππα έρνπλ απνκείλεη κφιηο 250. Αξηζκφο ξεθφξ, θαζψο ε
΢ηέξλα ηνπ ΢εθέξε είρε, επί παξαδείγκαηη, πνπιήζεη κφιηο 30 ή 33 αληίηππα», Αγγ. Κψηηε, «Οη ζχ-
ληξνθνί κνπ κε θαηεγνξνχλ…», φ.π., 90. Βι. επίζεο Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 32-33.
74
Βι. Α. Γ. [=Αιθ. Γηαλλφπνπινο], «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δπηηάθηνο», Μαθεδνληθέο Ζκέξεο, ηρ. 6-7, Ηνχιηνο
- Αχγνπζηνο 1936, 244.
75
Βι. Αιθ. Γηαλλφπνπινο φ.π., 244.
76
Βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, «Σν ηξαγνχδη ηεο αδεξθήο κνπ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», φ.π., 177.
77
Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πνιηηηθά ρξσκαηηζκέλε απφδνζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ Δπηηαθίνπ ζε βηβιη-
νγξαθηθή παξνπζίαζε ηεο Νέαο Δζηίαο θαηά ηελ επνρή ηνπ Δκθπιίνπ, σο «ην κνηξνιφγη κηαο κάλαο

51
 Με εμαίξεζε ηα δχν απηά θξηηηθά ζρφιηα, νη ζπγθπξίεο ηεο κεηαμηθήο δηθηα-
ηνξίαο κεηαζέηνπλ ππνρξεσηηθά ην ελδηαθέξνλ ηεο θξηηηθήο ζηηο δχν επφκελεο ζπι-
ινγέο ηνπ Ρίηζνπ∙ παξά ην γεγνλφο φηη εληνπίδνληαη αθφκα ίρλε εθδήηεζεο, ξεηνξείαο
θαη επθνιίαο, θαζψο θαη ζηνηρεία θαζαξεχνπζαο78 («ν Γηάλλεο Ρίηζνο ρξεζηκνπνηεί
ηελ θαζαξεχνπζα αιινχ απφ καληέξα, αιινχ απφ αηζζεηηθή αλάγθε»)79 ε πνίεζή ηνπ
θεξδίδεη ζηαδηαθά έδαθνο ζην πεδίν ηεο κε αξηζηεξήο θξηηηθήο.80
Ζ ελζνπζηψδεο δήισζε ηνπ Παιακά, παξά ηαχηα («λα παξακεξίζνπκε γηα λα
πεξάζεηο»), κε αθνξκή ην Σξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ,81 δελ θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζε-
ηηθά ηηο απφςεηο ησλ θξηηηθψλ, φπσο ζα ήηαλ αλακελφκελν, αληίζεηα εγείξεη ελίνηε
θαη ηηο αληηδξάζεηο ηνπο, ιφγσ ηνπ ζηνηρείνπ ηεο ππεξβνιήο πνπ ηε ραξαθηεξίδεη.82
Δληππσζηαθή είλαη ε αληίδξαζε ηνπ Γηψξγνπ Μπισλνγηάλλε, ν νπνίνο, δχν ρξφληα
πξηλ είρε επηθξίλεη, φπσο είδακε, ηελ απζηεξφηεηα πνπ (φπσο ν ίδηνο ζεσξνχζε) επέ-
δεημε ε πιεηνςεθία ησλ θξηηηθψλ ειέγρνληαο ηηο δχν πξψηεο ζπιινγέο ηνπ Ρίηζνπ. Σν
1937, πξνθαλψο σο αληίδξαζε ζηε δήισζε ηνπ Παιακά, ν Μπισλνγηάλλεο κεηα-
βάιιεη πιήξσο ηε ζηάζε ηνπ: «Ο θ. Ρίηζνο είρε ηελ αηπρία - πσο αιιηψο λα ηελ πσ; -
λα ζπλαληήζεη απφ ηα πξψηα ηνπ αθφκα βήκαηα φρη ηελ θαιφπηζηε θη αιεζηλή θξηηη-
θή, κα ζρεδφλ ηελ αλαγλψξηζε. Σηηινθνξήζεθε - φπσο δπζηπρψο νη πεξηζζφηεξνη
λένη καο, κφιηο ηππψλνπλε κηα ζπιινγή ή δεκνζηεχνπλε κεξηθά ηνπο ηξαγνχδηα -
πνηεηήο, πξνηνχ αθφκα γίλεη ηέηνηνο».83 Ο ξφινο ηεο θξηηηθήο, θαηά ηνλ Μπισλν-
γηάλλε, δελ ζπλίζηαηαη ζηελ εθδήισζε έμαιινπ ελζνπζηαζκνχ ζε πνιιά ππνζρφκε-
λνπο ινγνηέρλεο αιιά ζηελ επηζήκαλζε ησλ αδπλακηψλ ηνπο πξνθεηκέλνπ λα βειηησ-

ειαζίηε ηνπ βνπλνχ ζηνλ ηάθν ηνπ παηδηνχ ηεο», παξά ην γεγνλφο φηη ην έξγν είρε γξαθηεί πξηλ ηνλ εκ-
θχιην πφιεκν. Βι. [αλππφγξαθν] Νέα Δζηία, ηρ. 465, Ννέκβξηνο 1946, 1209.
78
Βι. Κ Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δαξηλή ΢πκθσλία», Νέα Δζηία, ηρ. 281, ΢επηέκβξηνο 1938, 1218-
1220.
79
Βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, «Σν ηξαγνχδη ηεο αδεξθήο κνπ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», φ.π., 179-180.
80
Βι. «…κε ηε κνπζηθή πνπ δηάιεμε, ηελ απαιιαγκέλε απφ θάζε κεισδία, θαη φπνπ αθνχκε πην γπκλή
ηε θσλή ηεο ςπρήο ηνπ, καο κεηαδίδεη ν θ. Ρίηζνο ζνβαξή, απέξηηηε, αλζξψπηλε (ζέισ λα πσ: φρη θη-
ινινγηθή), ηε ζπγθίλεζή ηνπ. ΢ηελ πνίεζή ηνπ δπγψλνπκε έλαλ άλζξσπν, δνχκε έλα δξάκα. Καη βξί-
ζθνπκε ζηνηρεία πνπ θαλεξψλνπλε ην γλήζην πνηεηή», Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνχδη ηεο
αδειθήο κνπ», φ.π., 1276.
81
«Ο Κσζηήο Παιακάο ζην Γηάλλε Ρίηζν», Νενειιεληθά Γξάκκαηα, ηρ. 35, Ηνχιηνο 1937, 15. Με απ-
ηφλ ηνλ ηίηιν, φπσο αλαθέξεη ε Αηθ. Μαθξπληθφια, ην πεξηνδηθφ δεκνζηεχεη ην ηεηξάζηηρν πνπ αθηέ-
ξσζε ν Κσζηήο Παιακάο ζηνλ Ρίηζν ακέζσο κεηά ηελ έθδνζε ηνπ Σξαγνπδηνχ ηεο αδειθήο κνπ. Βι.
πεξηζζφηεξα Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 474.
82
Βι. ζρεηηθά Γ. Βαιέηαο, «Ο Παιακάο γηα ην Ρίηζν», Αηνιηθά Γξάκκαηα, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε
Ρίηζν), ηρ. 32-33, Μάξηηνο - Ηνχληνο 1976, 258-263.
83
Βι. Γ. Μ. Μπισλνγηάλλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ», Νενειιεληθά Γξάκκαηα,
ηρ. 37, Αχγνπζηνο 1937, 14.

52
ζνχλ∙ θαη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ παξνπζίαδε αθφκα, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ζηνηρεία ξε-
ηνξείαο θαη εθδήηεζεο, απνπζία ζπλνρήο θαη εηιηθξηλνχο ζπγθίλεζεο.84
΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε θηλείηαη θαη ε ηνπνζέηεζε ηνπ Υνπξκνχδηνπ, ν νπνίνο
(ρσξίο θη απηφο λα αλαθέξεηαη επζέσο ζηνλ Παιακά), επηζεκαίλεη φηη ηα εγθσκηαζηη-
θά ζρφιηα ηεο θξηηηθήο πνπ ζηεξνχληαη λεθαιηφηεηαο, έρνπλ κάιινλ αλαζηαιηηθή
δξάζε ζηε δηαδηθαζία αλέιημεο ελφο λένπ πνηεηή: «Ωξαίνη ζηίρνη. Ωξαία λνήκαηα.
Αο ζειήζεη ν Γηάλλεο Ρίηζνο θιείνληαο θάπσο η‟ απηηά ζε κεξηθά εγθψκηα πνπ φζν θη
αλ είλαη αμηνζέβαζηα δελ είλαη άιιν ηφζν ςχρξαηκα, λα θνηηάμεη βαζεηά ηνλ εαπηφ
ηνπ, λα θνηηάμεη ηα γχξσ ηνπ, θαη λα αξκνλίζε ην αίζζεκά ηνπ κε ηα ινγηθά ζπκπε-
ξάζκαηα ηεο ζπγθξηηηθήο απηήο επνπηείαο. Σα ηξαγνχδηα ηνπ δελ ζα είλαη κφλν πια-
ζηνπξγηθψο άξηηα. Θα είλαη - θαη απηφ, αο ην πηζηέςε: βαξχλεη - θαη ινγηθά θαηα-
ζθεπάζκαηα πνπ δελ ζα ηνπο ιείπεη νχηε ε ράξε νχηε ε πνίεζε».85
Δλψ, φκσο, νη πεξηζζφηεξνη θξηηηθνί απνηηκνχλ ζεηηθά ηελ πνίεζε ηνπ Ρί-
ηζνπ,86 κέζα ζην πιαίζην ηεο αληηπαξάζεζεο (Αξηζηεξά - γεληά ηνπ ‟30) νη πξνυπν-
ζέζεηο άξζξσζεο ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ κεηαβάιινληαη θαη ηα θξηηήξηα δηαθνξνπνηνχ-
ληαη. ΢ε πεξίνδν δηθηαηνξίαο θαη κε ηε καξμηζηηθή θξηηηθή λα ηειεί ππφ θαζεζηψο
θίκσζεο, ν Βάζνο Βαξίθαο αλαιακβάλεη λα κηιήζεη, φπσο παξαηεξεί ν M. Vitti, «κε
ηξφπν βαξπζήκαλην απφ ηε ζθνπηά ηεο Αξηζηεξάο, ππνδεηθλχνληαο ζηνλ πνηεηή ηηο
επηδηψμεηο πνπ επηβάιινπλ νη δπλαηφηεηέο ηνπ».87
Σελ ίδηα ζηηγκή πνπ ν Υνπξκνχδηνο θαη ν Παξάζρνο ζεσξνχλ φηη ε πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ έρεη μεθχγεη πιένλ απφ ην θιίκα ηνπ θαξπσηαθηζκνχ (εθηφο απφ ην εθ-
θξαζηηθφ επίπεδν, φπνπ αληρλεχνληαη αθφκε θάπνηα θαηάινηπα), ν Βαξίθαο εληνπίδεη
ην ηδενινγηθφ έιιεηκκα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηελ αδπλακία ηνπ πνηεηή λα απε-
γθισβηζηεί απφ ηελ επηξξνή ηνπ Καξπσηάθε. ΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ν θαξπσ-

84
Καη ν Αιθ. Γηαλλφπνπινο, κνινλφηη αλαγλσξίδεη πσο ππάξρνπλ ζην έξγν ζηηγκέο εηιηθξηλνχο ζπγθί-
λεζεο πνπ αγγίδνπλ ηνλ αλαγλψζηε, επηζεκαίλεη ηνλ ζηφκθν, ηε «ζπάηαιε επίδεημε», ηελ εθδήηεζε
ζηε θξαζενινγία κε γισζζηθνχο ηχπνπο ηεο θαζαξεχνπζαο, βι. Αιθ. Γηαλλφπνπινο, «Γηάλλε Ρίηζνπ:
Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ», Μαθεδνληθέο Ζκέξεο, ηρ. 11-12, Ννέκβξηνο - Γεθέκβξηνο 1937, 295-
296.
85
Αηκ. Υνπξκνχδηνο, φ.π., 182.
86
Ο Υαηδίλεο ζρνιηάδνληαο ζεηηθά Σν Σξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ επηζεκαίλεη ηελ «εμαηξεηηθή πνηφηε-
ηα ηνπ ιπξηζκνχ ηνπ θ. Ρίηζνπ», βι. Γ. Υαηδίλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ»,
Πλεπκαηηθή Εσή, ηρ.11, Αχγνπζηνο 1937, 174), ν Υνπξκνχδηνο αλαθέξεη φηη «ε „Δαξηλή ΢πκθσλία‟
αλνίγεη έλαλ αλεκπφδηζην πηα δξφκν ζηνλ πνηεηή ηεο θαη ηνπ εμαζθαιίδεη ηε ζηαζεξή θαη νθεηιφκελε
εθηίκεζε» (βι. Αηκ. Υνπξκνχδηνο, «Δαξηλή ΢πκθσλία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Ζ Καζεκεξηλή 2 Μαΐνπ
1938 [=Δηδσινιάηξεο θαη εηδσινκάρνη, φ.π., 183-189] θαη ν Ρνδάο εμαίξεη κε ελζνπζηαζκφ ηνλ ιπξη-
ζκφ θαη ηνλ αλζξσπηζκφ ηνπ Ρίηζνπ ζην Σξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ («Γηαβάζηε ηνλ, δηαβάζηε ηνλ [Ρί-
ηζν] παιαηνί θαη λένη πνηεηέο θαη ινγνηέρλεο»), βι. Μηρ. Ρνδάο, «Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ», Σν
Διεχζεξνλ Βήκα, 19 Ηνπιίνπ 1937.
87
M. Vitti, φ.π., 174.

53
ηαθηζκφο δελ νξίδεηαη σο ηερλνηξνπία ή γισζζηθή έθθξαζε,88 αιιά σο θνξέαο κηαο
ζπγθεθξηκέλεο ηδενινγίαο, αθνξά ζην «βαζχηεξν λφεκα ηεο πνίεζήο ηνπ [Καξπσηά-
θε] πνπ εθθξάδεηαη θπξίσο ζην θιείζηκν ηνπ θαιιηηέρλε ζηνλ εαπηφ ηνπ, ζηα ηείρε
πνπ απηφο πςψλεη γηα λα ρσξηζηεί απφ ην ππφινηπν θνηλσληθφ ζχλνιν παίξλνληαο
ζηάζε ερζξηθή απέλαληί ηνπ, ην ζθεπηηθηζκφ πνπ ηνλ νδεγεί ζηελ άξλεζε θάζε αλ-
ζξψπηλεο αμίαο θαη ζπλεπψο ηεο αμίαο θαη απηήο ηεο ίδηαο ηεο δσήο».89
Απηή ε «θηινζνθία ηεο άξλεζεο θαη ηνπ ζαλάηνπ» θαζψο θαη «ην πλεχκα ηνπ
ζηελνχ αηνκηθηζκνχ θαη ηεο απαηζηνδνμίαο» πνπ αληηπξνζσπεχεη ην έξγν ηνπ Καξπ-
σηάθε, ν Βαξίθαο ζεσξεί πσο νδεγεί ηνλ Ρίηζν ζε «ηδενινγηθή παιηλδξφκεζε», ε
νπνία δελ ηνπ επηηξέπεη λα δηακνξθψζεη ην δηθφ ηνπ πνηεηηθφ ζηίγκα.90 Ζ παιηλδξφ-
κεζε απηή αθνξά ζηε ζπιινγή Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ, ηελ νπνία ν θξηηηθφο
απνηηκά σο έθθξαζε κηαο έληνλεο εζηθήο θαη ηδενινγηθήο θξίζεο ηνπ πνηεηή.91
Παξά ηαχηα, ζπεχδεη λα δηθαηνινγήζεη ηελ δηαθαηλφκελε απηή ζηάζε, ππν-
γξακκίδνληαο φηη δελ εληνπίδεηαη κφλν ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ αιιά απνηειεί
έλα γεληθφηεξν θαηλφκελν ηεο γεληάο ηνπ, ε νπνία «αξξσζηεκέλε, αλίθαλε γηα κεγά-
ια πεηάγκαηα» δηακφξθσζε κηα ςπρνινγία απφ ηελ νπνία ν πνηεηήο επηρεηξεί λα με-
θχγεη αιιά ηα ηξαγηθά ηνπ βηψκαηα δπζρεξαίλνπλ απηή ηνπ ηελ πξνζπάζεηα. Ζ αληί-
ζεζε ζηελ νπνία εδξάδεηαη ε πξνζπάζεηα απηή («κέζα απφ ηηο πνλεκέλεο θξαπγέο
πνπ ηνλ πεξηηξηγπξίδνπλ δεηά λ‟ αλαθαιχςεη ηφλνπο ηθαλνχο λα ζπλζέζνπλ έλα θαη-
λνχξγην ηξαγνχδη ζηε ραξά, ζηε δσή θαη ηε θχζε») ζπληζηά θαη ηελ αηηία ηνπ αληη-
θαηηθνχ ραξαθηήξα ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ Ρίηζνπ.92
Ο Βαξίθαο πεξηγξάθεη πξψηνο ηελ ηξαγηθφηεηα93 ηνπ εγρεηξήκαηνο ηνπ Ρί-
ηζνπ λα ηζνξξνπεί αλάκεζα ζε αηζηνδνμία θαη απαηζηνδνμία θαη ηνπ ππνδεηθλχεη ηνλ

88
Ο Παξάζρνο παξαηεξεί φηη ν Ρίηζνο ρξεζηκνπνηεί εθθξάζεηο ηεο θαζαξεχνπζαο ηηο νπνίεο «κεηα-
ρεηξίδεηαη ρσξίο απνρξψληα ιφγν (…) Ννκίδεη φηη έηζη δίλεη ζηελ πνίεζή ηνπ κηαλ επγέλεηα, έλα ραξα-
θηήξα, κηαλ πθή πνπ δελ κπνξεί λα ηα έρεη αιιηψο ή ππαθνχεη ζε κηα κφδα, πνπ μεθηλεκέλε απφ ηνλ
Καξπσηάθε θαη ηνλ Καβάθε (φπνπ φκσο δελ ήηαλ κφδα αιιά αλάγθε νξγαληθή), απιψζεθε ηφζν επη-
θίλδπλα;», Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δαξηλή ΢πκθσλία», φ.π., 1220.
89
Β. Βαξίθαο, «΢εκεηψζεηο ζην πεξηζψξην ελφο βηβιίνπ», Κξεηηθέο ΢ειίδεο, Μάεο - Αχγνπζηνο 1937,
439-353: 440.
90
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 439.
91
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 445.
92
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 445.
93
Βι. «Κάζε θαηλνχξγην βηβιίν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ είλαη θη έλα λέν κήλπκα κηαο πνιπβαζαληζκέλεο
αλζξψπηλεο ςπρήο. Έλαο δηαθνξεηηθφο ζηαζκφο ζηελ εμέιημε κηαο πνιχπιεπξεο φζν θη έληνλεο πξν-
ζσπηθφηεηαο, πνπ αγσλίδεηαη λα ιπηξσζεί απφ ηε βαξεηά θαηάξα ηεο γελεάο ηεο, πνπ σζηφζν έδσζε
ζ‟ απηήλ ηελ πξνζσπηθφηεηα φ,ηη ην μερσξηζηφ θαη ηδηαίηεξν ηε δηαθξίλεη. Μέζα απφ ηηο πνλεκέλεο
θξαπγέο πνπ ηελ πεξηηξηγπξίδνπλ δεηά λ‟ αλαθαιχςεη ηφλνπο ηθαλνχο λα ζπλέζνπλ έλα θαηλνχξγην
ηξαγνχδη ζηε ραξά, ζηε δσή θαη ηε θχζε. Κη ε πξνζπάζεηα απηή παίξλεη ηφζν ηξαγηθψηεξν ραξαθηήξα
φζν ζηελ εχξπλζή ηεο βξίζθεη αληηκέησπν ην βαζχηεξν είλαη ηνπ πνηεηή, γέλλεκα ζξέκκα κηαο γεληάο,
αξξσζηεκέλεο, αλίθαλεο γηα κεγάια πεηάγκαηα…», Β. Βαξίθαο, φ.π., 439.

54
καξμηζηηθφ δξφκν γηα ηελ άξζε απηήο ηεο αληίθαζεο, κέζσ ηεο εθαξκνγήο ηεο δηα-
ιεθηηθήο κεζφδνπ. Ζ ζεψξεζε ηνπ θξηηηθνχ δελ εκπίπηεη ζην πιαίζην ηνπ ζνζηαιηζηη-
θνχ ξεαιηζκνχ («αο κε λνκηζηεί πσο πξνηείλνπκε κηα επηπφιαηε θαη αλεδαθηθή αηζη-
νδνμία ζα κνλαδηθή παλάθεηα φισλ ησλ θαθψλ πνπ θιεξνλνκήζακε απ‟ ηνλ θαξπσ-
ηαθηζκφ»),94 θαζψο δελ πξνυπνζέηεη κηα νπηηθή εμηδαληθεπκέλεο αηζηνδνμίαο αιιά
ηελ επνπηεία ησλ αληηθάζεσλ ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο θαη ηελ πάιε γηα εμεχξεζε
ιχζεσλ .95
Ο Βαξίθαο, φκσο, κνινλφηη αλαγλσξίδεη ηελ εμ αξρήο πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ
λα μεπεξάζεη ηελ θαξπσηαθηθή επίδξαζε («΢ηνλ αγψλα απηφ, πνπ δηεμάγεη θαζεκεξη-
λά ν πνηεηήο, βξίζθνπκε ην ηδηαίηεξν ηεο θπζηνγλσκίαο ηνπ»),96 πξνζδνθά απφ ηνλ
πνηεηή «λα απνηηλάμεη νξηζηηθά θάζε ηη ην αξξσζηεκέλν, πνπ θιεξνλφκεζε απφ ην
παξειζφλ»97 θαη λα νδεγεζεί ζε κηα δηέμνδν αηζηφδνμεο πξννπηηθήο.98
Σν γεγνλφο φηη ν θξηηηθφο πξνθξίλεη ηελ ηδενινγηθή λνκηκφηεηα, ην πεξηερφ-
κελν δειαδή, έλαληη ηεο αηζζεηηθήο, δελ αλαηξεί, παξά ηαχηα, ην πεξηζψξην ειεπζε-
ξίαο πνπ παξαρσξεί ζην Ρίηζν ζε επίπεδν εθθξαζηηθφ,99 ρσξίο λα απαηηεί πνίεζε α-
πιή θαη θαηαλνεηή απφ ηηο κάδεο, φπσο ε Αιαθνχδνπ. Διεπζεξία ζηε κνξθή θαη δηα-
ιεθηηθή ζεψξεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ζπγθξνηνχλ κηα πξφηαζε πνπ πξνζβιέπεη
ζηε δεκηνπξγία κηαο εγρψξηαο καξμηζηηθήο πνηεηηθήο «πξσηνπνξίαο», κε θχξην εθ-
θξαζηή θαη εθπξφζσπφ ηεο ηνλ Ρίηζν.
Ο Βαξίθαο δείρλεη λα αληηιακβάλεηαη φηη ε ζπκπφξεπζε ηνπ Ρίηζνπ κε ηα λέα
ινγνηερληθά ξεχκαηα είλαη αλαπφθεπθηε, θαη γη‟ απηφ ην ιφγν πξνηείλεη έλα κνληέιν

94
Βι. Β. Βαξίθαο , φ.π., 442.
95
Βι. «Οη αληηθάζεηο πνπ θιείλεη κέζα ηεο ε αλζξψπηλε χπαξμε απφ ηηο νπνίεο πεγάδεη θη ν ηξαγηθφο
ηεο ραξαθηήξαο θάλνπλ φκνηα θπζηθή ηελ θαηάζηαζε ηεο θνχθηαο αηζηνδνμίαο φπσο αθξηβψο θαη ηε
ρσξίο δηθαηνινγία θαη ζπγθεθξηκέλε πεγή, απαηζηνδνμία (…) Ο δξακαηηθφο ραξαθηήξαο ηεο δσήο κν-
λάρα κέζα ζηελ πάιε γηα ηελ θαηάρηεζή ηεο κπνξεί λ‟ αλαθαλεί (…) Ζ ιχζε ηεο αληίθαζεο , δηαθν-
ξεηηθά εηπσκέλα ε θάζαξζε, δε βξίζθεηαη παξά ζηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ νιφηεια ζρεηηθνχ ηεο έλλνη-
αο ηνπ αηνκηθνχ. Σν άηνκν δελ είλαη παξά ε επεηζνδηαθή έθθξαζε ηνπ αλζξψπνπ. Αλ ε δπλακηθφηεηά
ηνπ είλαη νιφηεια πεξηνξηζκέλε θνηηαγκέλε ζηαηηθά, ζηε δηαιερηηθή ηεο αληηκεηψπηζε δείρλεηαη ηθαλή
λα δηαξξήμεη θάζε πιαίζην», Β. Βαξίθαο , φ.π., 442.
96
Β. Βαξίθαο, φ.π., 451-452.
97
Β. Βαξίθαο, φ.π., 452.
98
Βι. «Αλ ε αγάπε ηεο δσήο (…) θαηφξζσλε λα ππνηάμεη νινθιεξσηηθά ην Ρίηζν, ε επνρή καο ζα
αλαθάιππηε ζην πξφζσπφ ηνπ ηνλ πνηεηή ηεο», Β. Βαξίθαο, φ.π., 453.
99
Βι. «Γηαηί ν Ρίηζνο δελ έρεη κνλάρα ηελ πλνή ηνπ δεκηνπξγνχ είλαη παξάιιεια θαη θαιιηηέρλεο. Σν
πάζνο γηα ηελ ηειεηφηεηα, πνπ απνηειεί ην πξψην γλψξηζκα ηνπ ηειεπηαίνπ απηνχ, ζ‟ φπνην πεδίν θαη
αλ εθηείλεηαη ε ελέξγεηά ηνπ, εθδειψλεηαη παληνχ κέζα ζην έξγν ηνπ. ΢ηελ αξρηηεθηνληθή, ζηελ έθ-
θξαζε, ζην ζηίρν», Β. Βαξίθαο, φ.π., 453.

55
πνηεηηθήο δηαιιαθηηθφ ζε επίπεδν εθθξαζηηθφ αιιά κε πεξηερφκελν καξμηζηηθφ.100 Ο
Ρίηζνο ζε κεγάιν βαζκφ θαη γηα πνιιά ρξφληα ζα επηρεηξήζεη λα αθνινπζήζεη ην κν-
ληέιν απηφ ζηε δηακφξθσζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ (ήδε απφ ην 1938 δηαθαίλεηαη απηή ε
πξνζπάζεηα),101 ε νμπδεξθήο παξέκβαζε, φκσο, ηνπ Βαξίθα, ηε δεδνκέλε ρξνληθή
ζηηγκή, δελ ήηαλ δπλαηφ λα πηνζεηεζεί σο πξννπηηθή πξνζέγγηζεο ηνπ έξγνπ απφ ηελ
θνκκαηηθή γξακκή ηεο Αξηζηεξάο.
Σν λα παξαρσξεζεί ην κε αγσληζηηθφ ηκήκα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηελ
αζηηθή πιεπξά, κε ηνλ καξμηζηηθφ ρψξν λα πεξηνξίδεηαη ζηελ απιντθή αγσληζηηθή
πνίεζε ησλ «ζνπξίσλ», απνηεινχζε έλαλ νξαηφ θίλδπλν, ν νπνίνο, φπσο επηζεκαίλεη
ν Vitti, έπξεπε έγθαηξα λα είρε αληηκεησπηζηεί απφ ηελ Αξηζηεξά, ήδε απφ ην 1935:
«Ζ παξάηαμε απηή, επηκέλνληαο ζξηακβεπηηθά ζηνλ επηθείκελν ζάλαην ηεο αζηηθήο
ινγνηερλίαο, παξαηηείηαη απφ θάζε ζνβαξή αληηκεηψπηζε ηεο αζηηθήο πξσηνπνξίαο
θαη ράλεη ηελ επαθή κε ηνλ αληίπαιν. Σε ζηηγκή, δειαδή, πνπ ζα έπξεπε λα αλαθαη-
ληζηεί θαη ε ίδηα, δελ έρεη λα αλαδείμεη γηα πξσηνπφξν πνηεηή παξά έλαλ επαλαζηάηε
πνηεηή παιακηθνχ ηχπνπ [ηνλ Βάξλαιε]. Σν έδαθνο πνπ αλεπαλφξζσηα ζα ράζεη, ζα
ην θαιχςεη ε αζηηθή πξσηνπνξία. ΋ηαλ έλαο πνηεηήο ζαλ ηνλ Ρίηζν ζα πξνζπαζήζεη
λα γεθπξψζεη ηελ απφζηαζε, ην αξηζηεξφ κέησπν δελ ζα θεξδίζεη ην έδαθνο πνπ α-
λήθεη ζηελ αζηηθή πξσηνπνξία, αιιά ζα εγθαηαιείςεη ην δηθφ ηνπ: ν Ρίηζνο ζα βξε-
ζεί, δίρσο λα ην ππνπηεπζεί, κφλνο ηνπ, κέζα ζηνλ άιιν ρψξν (…) Ζ θνκκνπληζηηθή
πξσηνπνξία, απνξξνθεκέλε απφ ηνλ πνιηηηθφ αγψλα ηεο, έραλε ηελ επθαηξία, φζν
ήηαλ αθφκε θαηξφο, δειαδή πξηλ ηελ 4ε Απγνχζηνπ, λα δεκηνπξγήζεη κηα θαιιηηερλη-
θή πξσηνπνξία».102

β) Ελλενικόηεηα - αιζιοδοξία και γενιά ηος ’30

΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ην δήηεκα ηεο ειιεληθφηεηαο ηνπνζεηείηαη
ζην επίθεληξν ησλ ζπδεηήζεσλ πνπ δηεμάγνληαη ζην πεδίν ηεο θξηηηθήο, θαζψο ε έ-

100
Ήδε απφ ην 1935 ν Βαξίθαο πξνέηξεπε ηνλ Ρίηζν λα πξνζαξκφζεη ηα πνηήκαηά ηνπ ζηνλ ειεχζεξν
ζηίρν «πνπ εθθξάδεη ην αλήζπρν, ην αληηθαηηθφ, ην ραψδεο ηεο επνρήο καο», βι. Υ. Πξνθνπάθε, Ζ
πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, φ.π., 99.
101
Απφ ηα «Σξία Πνηήκαηα» πνπ δεκνζηεχεη ν Ρίηζνο ζηα Νέα Γξάκκαηα, εληάζζεη ην κεγαιχηεξν
κέξνο ησλ πνηεκάησλ «Άλνημε» θαη «Ξέλνη» ζηηο ζπιινγέο Δαξηλή ΢πκθσλία (1938) θαη Γνθηκαζία
(1943) αληίζηνηρα, κε δηαθνξνπνηήζεηο φκσο πνπ επηθέξνπλ αιιαγέο ζην πεξηερφκελν, ψζηε λα πξν-
θχπηεη κηα αηζηφδνμε πξννπηηθή (αηζηφδνμε θαηάιεμε, κεηαιιαγή ηεο θηεηηθήο αλησλπκίαο απφ ηνλ
εληθφ ζηνλ πιεζπληηθφ). Βι. ζρεηηθά Γ. Κφθνξεο, Όςεηο ησλ ζρέζεσλ ηεο αξηζηεξάο…, φ.π., 187 θαη
M. Vitti, Ζ γεληά ηνπ ηξηάληα, φ.π., 176-181.
102
M. Vitti, φ.π., 77.

56
ιεπζε ηνπ κνληέξλνπ ελεξγνπνηεί κηα δηαδηθαζία δπκψζεσλ θαη αλαθαηαηάμεσλ ζην
ρψξν ηεο ινγνηερλίαο.103 ΋πσο αλαθέξεη ν Σάθεο Καγηαιήο: «Ζ πλεπκαηηθή παξά-
δνζε κε ηελ νπνία είλαη ππνρξεσκέλεο λα αλακεηξεζνχλ νη ειιεληθέο λεσηεξηθέο θη-
ινδνμίεο δελ εληνπίδεηαη ζηνλ ηζρχνληα ινγνηερληθφ θαλφλα (φπσο ζπλήζσο ζπκβαί-
λεη ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ κεηξνπνιηηηθψλ κνληεξληζκψλ) αιιά - θπξίσο - ζηηο αδηεπ-
θξίληζηεο „εζληθέο/ιατθέο αμίεο‟ πνπ αληηπαξαζέηνπλ σο πξφηππν ησλ πλεπκαηηθψλ
θαη θαιιηηερληθψλ αλαδεηήζεσλ φζνη αληηζηξαηεχνληαη ην κνληέξλν. ΢ηελ ππνζηήξη-
με απηψλ ησλ αμηψλ επηθεληξψλεηαη ε ηδενινγία ηνπ εζληζκνχ, ε νπνία έρεη επξεία
θπθινθνξία ζηελ ειιεληθή δηαλφεζε απφ πνιχ λσξίηεξα (Πεξηθιήο Γηαλλφπνπινο,
Ίσλ Γξαγνχκεο, Φψηνο Πνιίηεο θ.α.) θαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 πξνσ-
ζείηαη κε ηδηαίηεξν δήιν απφ ηδεαιηζηέο δηαλννχκελνπο φπσο ν Παλ. Καλειιφπνπινο,
ν ΢π. Μειάο, ν Θενηνθάο θαη άιινη, θαζψο απνηειεί ηελ αηρκή ηεο αληηπαξάζεζεο κε
ηηο καξμηζηηθέο ηδέεο. Ο „πλεπκαηηθφο εζληζκφο‟ ηνπ ‟30 αλαγλσξίδεη ην έζλνο σο
πλεπκαηηθή κεηαθπζηθή νληφηεηα πνπ ππεξβαίλεη ηηο ινγηθέο επεμεξγαζίεο, ζπλδέεη
ηελ ηζαγέλεηα θαη ηε γλεζηφηεηα ηεο ηέρλεο κε ηελ εκβάζπλζε ζηελ ειιεληθή γεσ-
θιηκαηηθή ηδηαηηεξφηεηα θαη πξνηείλεη ηελ εζληθή απηνγλσζία σο φξν γηα ηελ αλά-
πηπμε δπλακηθνχ ζπλαγσληζκνχ κε ην επξσπατθφ γίγλεζζαη».104
Απηέο νη αληηιήςεηο, πνπ πξνθχπηνπλ σο αληηζηάζκηζκα ηεο ζπληξηβήο ηνπ
κεγαιντδεαηηθνχ νξάκαηνο, φπσο επηζεκαίλεη ν Καγηαιήο, νδεγνχλ έλα ηκήκα ηεο
αζηηθήο θξηηηθήο ζηε δηαηχπσζε ζέζεσλ απαμησηηθψλ γηα ηε λεσηεξηθή ινγνηερλία
(πνπ αληηκεησπίδεηαη σο πξντφλ κηκεηηθήο μελνκαλίαο), θαη εηδηθά γηα ηηο «θνζκνπν-
ιίηηθεο» πξσηνπνξηαθέο ηεο εθδνρέο, πνπ ζηεξνχληαη εζληθψλ ζπκθξαδνκέλσλ.105
Σν έξγν ηνπ Ρίηζνπ, παξά ηελ θνκκαηηθή ζηξάηεπζε ηνπ πνηεηή ζηελ Αξηζηε-
ξά, φρη κφλν δελ εθηνπίδεηαη απφ απηφ ην ηδενινγηθφ πιαίζην, αιιά εληάζζεηαη θαη
ζην πεδίν ηνπ κνληεξληζκνχ, σο νκφδπγν κε ηελ πνίεζε ηνπ ΢εθέξε θαη ηνπ Διχηε. Ζ
πξψηε απηή δηαπίζησζε νκνδπγίαο πξνθχπηεη ζην πιαίζην ηνπ - εζληθηζηηθνχ πξνζα-
λαηνιηζκνχ - πεξηνδηθνχ Σν Νένλ Κξάηνο,106 θαη εδξαηψλεηαη ζηε βάζε ηεο ειιεληθφ-
ηεηαο, σο πγηνχο αληίδξαζεο ζηε βαξηά αηκφζθαηξα ηνπ θαξπσηαθηζκνχ: «Δκείο εδψ

103
Βι. ζρεηηθά: «Οη κνξθνηξνπηθέο θαηλνηνκίεο ηεο „λέαο‟ πνίεζεο, πνπ εθθξάζηεθαλ σο απφξξηςε
ησλ παξαδνζηαθψλ ινγνηερληθψλ ζπκβάζεσλ θαη επεξεάδνληαλ απφ ηνλ επξσπατθφ κνληεξληζκφ,
πξνβάιινληαλ σο αίηεκα απφ ηε κεζνπνιεκηθή πεξίνδν θαη πξνηείλνληαλ σο αλαγθαία ξήμε κε ην
ινγνηερληθφ παξειζφλ απφ κεγάιν κέξνο ηεο θξηηηθήο», Α. Καξηζάθεο, Μεηαπνιεκηθή θξηηηθή θαη πνί-
εζε. Εεηήκαηα αηζζεηηθήο θαη ηδενινγίαο, φ.π., 205
104
Βι. Σ. Καγηαιήο, Ζ επηζπκία γηα ην κνληέξλν…, φ.π., 207-208.
105
Βι. Σ. Καγηαιήο, φ.π., 208-209.
106
΢ρεηηθά κε ηνλ ηδενινγηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ πεξηνδηθνχ θαη ηηο εζληθηζηηθέο ζέζεηο πνπ δηαηπ-
πψλνληαη εθεί βι. Σ. Καγηαιήο, φ.π., 163-166.

57
ζηελ Διιάδα, βξηζθφκαζηε ζηνλ ίιηγγν ηεο κέζεο ηνπ „θαηλνχξγηνπ‟. Παξάιιεια δελ
θαιιηεξγήζακε θακκηά πεγή Διιεληθή, δελ εξεπλήζακε ηελ βαζχηεξε ιατθή καο πα-
ξάδνζε (…) Έηζη νη αηζζεηηθνί πξνζαλαηνιηζκνί ησλ λέσλ, δε βξήθαλ θακκηά Διιε-
ληθή πξνυπφζεζε γηαηί δέρηεθαλ ηφζν άκεζα ηνπο ξπζκνχο ησλ ηαηάξσλ. ΋κσο ε π-
γεία θαη ε επεξγεηηθή αληίδξαζε ήξζε κφλε ηεο (…) Οη πην πξνρσξεκέλνη πνηεηαί, ν
Διχηεο, ν ΢εθέξεο, ν Ρίηζνο, βπζίδνπλ αλαγθαζηηθά ηα ζχκβνιά ησλ θαη θάησ εθεί
ζηνπο πξνκαρψλεο ηεο θπιήο καο, σο ηνπο Γηφλπζνπο θαη ηνπο Πιαηακψλεο, ηα αξ-
γνλαπηηθά φλεηξα, ηε ρξηζηηαληθή αζθεηεία θαη ζπλδένπλ ην ρξψκα ηεο ηέρλεο ησλ κε
θξίθνπο φρη επηθαλεηαθά ειιεληθνχο, αιιά κ‟ εθείλνπο πνπ αλαζχξνληαη απφ ηα πην
βαζεηά απχζκελα βάζε ηεο θαηαγσγήο καο».107
Ο Νίθνο Παππάο αληηπαξέξρεηαη ηελ ηδενινγία ηνπ Ρίηζνπ, εθφζνλ ην έξγν
ηνπ δηαζέηεη ηελ απαξαίηεηε αηζηνδνμία θαη ζπλνδεχεηαη απφ ην ηεθκήξην ηεο ειιε-
ληθφηεηαο, ην νπνίν αμηνινγείηαη σο πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο απφ ηνπο θξηηηθνχο ηνπ
ζπληεξεηηθνχ ρψξνπ.108 Γεγνλφο είλαη φηη ν Ρίηζνο, κε ηελ ρξηζηηαληθή ζπκβνιηζηη-
θή109 πνπ είρε πηνζεηήζεη, κε ηελ δεκηνπξγία ηνπ Δπηηαθίνπ ζηα ρλάξηα ηεο δεκνηηθήο
παξάδνζεο, κε ηνλ νπηηκηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο αγσληζηηθήο ηνπ πνίεζεο θαη κε ηε
κνληέξλα ηερλνηξνπία πνπ εθάξκνδε ζηα λεσηεξηθά ηνπ πνηήκαηα, δελ ήηαλ δχζθνιν
λα πξνζαξκνζηεί ζην ζρήκα ηεο ηξηαδηθήο νκνδπγίαο πνπ πξφηεηλε ν Παππάο. Ζ ηα-
μηλφκεζε απηή, φκσο, πξνυπέζεηε επηιεθηηθέο δηαδηθαζίεο θαη απζαίξεηνπο ζπλδπα-
ζκνχο δεδνκέλσλ: ηελ απφζβεζε ηεο ηδενινγηθήο πξνέιεπζεο ηεο αηζηνδνμίαο θαη ηεο
ειιεληθφηεηαο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ (πνπ είραλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηνλ ζνζηαιηζηηθφ ξεα-
ιηζκφ θαη ζηε ζηξνθή ηεο αξηζηεξάο πξνο ηε ιατθή παξάδνζε), θαζψο θαη ηελ απν-
ζηψπεζε ηεο κφλσζεο θαη ηεο απαηζηνδνμίαο πνπ δηέηξεραλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο
λεσηεξηθήο ηνπ πνίεζεο (θαη αληίζηνηρα, ηεο απαηζηνδνμίαο ηνπ ζεθεξηθνχ έξγνπ).
Παξά ηαχηα, νη δχν αληίπαινη ηδενινγηθνί ρψξνη ζπλαληψληαη ζην «θνηλφ αλαλεσηηθφ
κέησπν»110 ηεο ραξάο, ηεο πγείαο θαη ηεο ειιεληθφηεηαο, κε ηελ αζηηθή πιεπξά λα
θεξδίδεη έδαθνο θαη λα νηθεηνπνηείηαη ην κε αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, ην νπνίν
ηεο παξαρσξεί ε Αξηζηεξά, ζεσξψληαο ην σο θαξπσηαθηθή «παιηλδξφκεζε».

107
Ν. Παππάο, «Αηζζεηηθνί πξνζαλαηνιηζκνί», Σν Νένλ Κξάηνο, ηρ. 5 (Ηαλ. 1938), 1099-1101: 1101.
108
Σν θείκελν ηνπ Παππά ζρνιηάδεη ν Σ. Καγηαιήο: «Κακηά θνξά (…) ηα θαζεζησηηθά φξγαλα εκθα-
λίδνληαη δηαηεζεηκέλα λα επαηλέζνπλ λεσηεξηθνχο πνηεηέο (αθφκα θαη ηνλ θνκκνπληζηή Ρίηζν) φηαλ
βξίζθνπλ ζην έξγν ηνπο αλαθνξέο πνπ θαληάδνπλ ζηα κάηηα ηνπο ζπκβαηέο κε ηα ειιελνρξηζηηαληθά
ηδεψδε ηα νπνία πξεζβεχνπλ», βι. Σ. Καγηαιήο, φ.π., 215.
109
Βι. Μ.Vitti, φ.π., 206 θαη Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 24.
110
Βι. Μ.Vitti, φ.π., 179 (βι. ζρεηηθά θαη 187-188).

58
 Σελ επφκελε ρξνληά (1939) θαη ν Γηψξγνο Θενηνθάο ζε ζπλέληεπμή ηνπ ζην
πεξηνδηθφ Νενειιεληθά Γξάκκαηα, ζα ππνζηεξίμεη ηελ νκνδπγία Ρίηζνπ, ΢εθέξε θαη
Διχηε (νκνδπγία ε νπνία ζα πηνζεηεζεί αξγφηεξα θαη απφ ηελ αξηζηεξή θξηηηθή, εμπ-
πεξεηψληαο δηθέο ηεο αλάγθεο θαη πξνηεξαηφηεηεο, φπσο ζα δνχκε ζε επφκελε ελφηε-
ηα)111: «Πξνθεηκέλνπ γηα ηελ πνίεζε, σο πην αληηπξνζσπεπηηθνχο ησλ λέσλ ηάζεσλ
ζεσξψ ηνπο ΢εθέξε, Διχηε, Αλησλίνπ θαη Ρίηζν. Ο ηειεπηαίνο λνκίδσ φηη έρεη πνιιή
δχλακε, δελ ηελ έρεη φκσο αθφκε εληειψο πεηζαξρήζεη - σζηφζν πηζαλφ κηα κέξα λα
δψζεη εμαηξεηηθά έξγα».112
Δλψ, φκσο, ε απνδνρή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ δηεπξχλεηαη εληφο ηνπ πεδίνπ
ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, ν Καξαληψλεο δηαηεξεί ηελ ίδηα επηζεηηθή ηαθηηθή πνπ είρε πη-
νζεηήζεη ελαληίνλ ηνπ Ρίηζνπ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα. ΢ηελ θξηηηθή ηνπ γηα ηελ Δα-
ξηλή ΢πκθσλία113 ε ζηφρεπζή ηνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ ππνλφκεπζε ηεο κνληεξληζηη-
θήο ππφζηαζεο ηνπ έξγνπ, θαζψο θαη ηελ άξζε ηεο νκνδπγίαο ηνπ κε ηελ πνίεζε ηνπ
΢εθέξε θαη ηνπ Διχηε.
Ο άμνλαο γχξσ απφ ηνλ νπνίν δηαξζξψλεηαη ε επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Καξα-
ληψλε δειψλεηαη εμ αξρήο: ν Ρίηζνο δελ θφκηζε ηίπνηα θαηλνχξην ζηε ζχγρξνλε πνί-
εζε, νχηε αλαλέσζε ηελ ππάξρνπζα παξάδνζε, αληίζεηα πξνζπάζεζε κε θάζε ηξφπν
λα αλαπαξάγεη, κηκνχκελνο ηνπο κνληεξληζηέο, κηα ςεπδεπίγξαθε εθδνρή ηνπ κν-
ληέξλνπ. Ζ αηζηνδνμία ηνπ, θαηά ζπλέπεηα, είλαη επίπιαζηε, «πξνζπνηεκέλε θαη ζε-
καηνγξαθηθή», αθνχ ν Ρίηζνο, «παιαηφο θαξπσηαθηθφο πνπ ζέιεη λα ιπηξσζεί απφ ηε
ζηάζηκε θαη ηε δηαβξσηηθή απαηζηνδνμία θαη λα ζπλδεζεί θάπσο κε ηελ ελεξγεηηθή
έλλνηα ηεο δσήο, επηηεδεχεηαη ηνλ αηζηφδνμν θαη ηνλ ραξνχκελν».114
Δπηρεηξψληαο έλαλ ζχληνκν απνινγηζκφ ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, ν Καξαληψ-
λεο πεξηγξάθεη θαη πξνζδηνξίδεη φρη κφλν έλαλ κηκεηή ηεο κνληέξλαο πνίεζεο, αιιά

111
Σν ζρήκα ηεο νκνδπγίαο ΢εθέξε, Διχηε θαη Ρίηζνπ, κε ηελ πξνζζήθε ηνπ Βξεηηάθνπ, ζα πηνζεηε-
ζεί αξγφηεξα θαη απφ ηελ αξηζηεξά, θαη ζπγθεθξηκέλα απφ ηνλ Κ. Κνπινπθάθν («Σα θνηλσληθά ζηνη-
ρεία ζηελ πνίεζε ηνπ Ν. Βξεηηάθνπ», Δπηζεψξεζε Σέρλεο, ηρ. 14, Φεβξνπάξηνο 1956, 129-135). Σν
ζρήκα απηφ ηεο ηεηξαπιήο «νκνδπγίαο», φπσο αλαθέξεη ν Σ. Καγηαιήο, πνπ απνζθνπνχζε ζηελ ηήξε-
ζε ησλ πνιηηηθψλ ηζνξξνπηψλ «πξνηείλνληαο έλα ηζφξξνπα κνηξαζκέλν - απφ άπνςε πνιηηηθήο έληα-
μεο - θαη νπσζδήπνηε ζπκθηιησηηθφ „ζηέκκα‟ γηα ηνλ θαλφλα ηεο κνληέξλαο πνίεζεο, εμππεξεηνχζε
απνηειεζκαηηθά ηηο αλάγθεο ηεο αξηζηεξήο δηαλφεζεο∙ ζα ην επαλαιάβεη ν Σάζνο Βνπξλάο ην 1961 -
ζηελ Δπηζεψξεζε Σέρλεο - θαη, πνιχ αξγφηεξα, θαη ν Γεκήηξεο Υαηδήο, ζε άξζξν γηα ηε λενειιεληθή
ινγνηερλία πνπ έγξαςε ην 1971 γηα ηελ εγθπθινπαίδεηα Λαξνχο». Βι. Σ. Καγηαιήο, «Ζ κνληέξλα πνί-
εζε θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή: ε πεξίπησζε ηνπ Άμηνλ Δζηί», Νέα Δζηία, ηρ. 1743, Μάξηηνο 2002, 415 –
435: 417- 418.
112
Ζ. Εηψγαο, «Γέθα ιεπηά ηεο ψξαο κε ηνπο ινγίνπο καο», Νενειιεληθά Γξάκκαηα, ηρ. 144, ΢επηέκ-
βξηνο 1939, 12.
113
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δαξηλή ΢πκθσλία», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ. 4-5, Απξίιεο -
Μάεο 1939, 412-415.
114
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 412.

59
κηα πνηεηηθή παξνπζία αλεξκάηηζηε, πνπ πηνζεηεί ζπζηεκαηηθά ηηο ηερληθέο άιισλ
νκνηέρλσλ, θαη κάιηζηα ρσξίο επηηπρία: «Άξρηζε δεκνζηεχνληαο εδψ θαη δέθα ρξφληα
ζηίρνπο ξσκαληηθνχο, ειεγεηαθνχο, δαθξχβξερηνπο, πνηηζκέλνπο απφ ηελ άθζνλε, ηε
θηινινγηθή θαη ηελ αδέμηα αηζζεκαηηθφηεηα ησλ εθεβηθψλ ρξφλσλ. Όζηεξα εγθνι-
πψζεθε ηνλ θαξπσηαθηζκφ πξνζπαζψληαο λ‟ απιψζεη ηελ αηζζεκαηηθή ηνπ, ηελ ηε-
ρληθή ηνπ θαη ηελ εθθξαζηηθή ηνπ ζε ζέκαηα θνηλσληθά, πνιηηηθά, αλζξσπηζηηθά,
ζχκθσλα κε ην παξάδεηγκα ηνπ Βάξλαιε θαη ηνπ Καλειιή. ΢ηελ πεξίνδν απηή δεί-
ρηεθε ειάρηζηα πνηεηήο θαη πάξα πνιχ ηερλίηεο ηνπ ζηίρνπ κε ηε δηαθνξά πσο γηα λα
θηάζεη ζηε ζηηρνπξγηθή αξηηφηεηα ησλ Σξαθηέξ θαη ησλ Ππξακίδσλ αλαθάηεςε ηφζν
αληηαηζζεηηθά ηε δεκνηηθή θαη ηελ θαζαξεχνπζα, ηνλ ιπξηζκφ θαη ηε ζθνππηδνινγία,
ψζηε ηα έξγα ηνπ εθείλα κπνξεί θαλείο λα ηα ζεσξήζεη πξφηππα πνηεηηθήο παξεμήγε-
ζεο. Βιέπνληαο πσο ε έηζη απνρηεκέλε πιαζηηθφηεηα είρε απνηέιεζκα ηελ έθζιηςε
θαη ηεο ηειεπηαίαο πνηεηηθήο ζηαγφλαο απφ ηα ηξαγνχδηα ηνπ, έθακε κηα πξνζπάζεηα
επηζηξνθήο ζην δεκνηηθφ δεθαπεληαζχιιαβν γηα λα ζπλζέζεη έλα κνηξνιφτ πνπ είλαη
κίκεζε ηεο κίκεζεο∙ ζπλερίδεη δειαδή ζαλ έλα είδνο ζνβαξήο παξσδίαο ηα ζνισκηθά
θαη ζηθειηαληθά δεθαπεληαζχιιαβα δίζηηρα ηνπ Βάξλαιε. Καη ηειεπηαία, δείρλνληαο
ηελ ίδηα πάληα αληθαλφηεηα νπζηαζηηθήο πνηεηηθήο πξνζαξκνγήο ζηελ θαηλνχξγηα
ηερλνηξνπία πνπ αθνινπζεί, κεηαηξέπεη ηελ ηερλεηή ηνπ αηζηνδνμία ζε ζηίρνπο ειεχ-
ζεξεο πνηεηηθήο κνξθήο πνπ είλαη θη απηνί ζην ζχλνιφ ηνπο παξσδία, λφζεπζε θαη
παξεμήγεζε ηεο λέαο καο πνίεζεο».115
Ζ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, δελ απνδεηθλχεηαη απιψο κέηξηα («ην ακθίβνιν εθείλν
είδνο ηεο κέζεο πνίεζεο πνπ δελ είλαη κήηε αιεζηλή κήηε ςεχηηθε») ζχκθσλα κε ηελ
άπνςε ηνπ Καξαληψλε, αιιά θαη θνξέαο απαηειήο εθιαΐθεπζεο θαη λφζεπζεο ησλ
θαηλνχξγησλ πνηεηηθψλ κνξθψλ, ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε λα εμαπαηεζεί έλα ηκήκα ηεο
θξηηηθήο, ζεσξψληαο ηνλ αιεζηλά κνληέξλν.116 Ζ ππνλφκεπζε απηή ηεο κνληεξληζηη-
θήο ππφζηαζεο ηνπ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ, θαίλεηαη λα έρεη σο ηειηθφ ζηφρν ηελ άξζε ηεο
νκνδπγίαο ηνπ κε ηνλ ΢εθέξε θαη ηνλ Διχηε∙ θη απηφ γηαηί, παξά ηελ επηζήκαλζε ηνπ
θξηηηθνχ φηη ην έξγν ησλ ΢εθέξε - Διχηε δελ ζπληζηά θαλνληζηηθφ πξφηππν («δελ ελ-
λνψ βέβαηα πσο γηα λα είλαη ζήκεξα πνηεηήο έλαο λένο πξέπεη λα ζπκκνξθψλεηαη κε

115
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 413.
116
Βι. «΢ηνλ θ. Ρίηζν έιαρε λα ςεπηίζεη ηε λέα καο πνίεζε σο ην βαζκφ εθείλν πνπ ήηαλε αλαγθαίνο
γηα λα πηζηεπηεί απφ έλα κέξνο ηεο θξηηηθήο καο πσο απηφο είλαη ν λένο πνηεηήο επεηδή ηα ινγνηερληθά
ηνπ ραξίζκαηα ζηάζεθαλ φ,ηη ρξεηάδεηαη αθξηβψο γηα λα παξνπζηαζηεί ε κίκεζε θαη ε ζνβαξή παξσ-
δία κε ηε κνξθή ηεο πνηεηηθήο πξσηνηππίαο», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 413.

60
ηελ ηέρλε ηνπ ΢εθέξε θαη ηνπ Διχηε»), ε επηρεηξεκαηνινγία ηνπ απνδεηθλχεη ην α-
ληίζεην.
Έηζη, ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ζπγθξηλφκελν κε ην πνηεηηθφ πξφηππν ησλ ΢εθέξε
- Διχηε, θξίλεηαη σο ππνδεέζηεξν ζε επίπεδν ζπκβνιηζηηθήο, εηθνλνπνηΐαο θαη ζπλ-
ζεηηθήο ηθαλφηεηαο,117 θαζψο ν δεκηνπξγφο δελ δηαζέηεη ηελ απαξαίηεηε ελεκέξσζε
ζηα ζέκαηα ηεο θαιιηηερληθήο πξσηνπνξίαο, «δελ είλαη αξθεηά θαιιηεξγεκέλνο» ψ-
ζηε λα παξαθνινπζεί ηελ επξσπατθά ξεχκαηα θαη ηηο ινγνηερληθέο εμειίμεηο, ελψ «α-
γσλίδεηαη λα θξαηεζεί απφ ηξφπνπο θαη ηέρλεο πνπ δελ ηηο έρεη θαηαλνήζεη».118 Άπν-
ςε ε νπνία δελ απέρεη, κάιινλ, απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα, αλ αλαινγηζηνχκε φηη ζε
απηφ ην πξψηκν ζηάδην ηεο πνηεηηθήο ηνπ, ν Ρίηζνο βξίζθεηαη αθφκα ζε κηα πεξίνδν
αλαδεηήζεσλ θαη δελ έρεη αθφκα καζεηεχζεη επαξθψο ζηε κνληέξλα ηερλνηξνπία.
Αλ θαη ε αηζζεηηθή δηαθσλία ηνπ Καξαληψλε δελ θαίλεηαη αδηθαηνιφγεηε,
δελ αλαηξεί, εληνχηνηο, ηελ νμχηεηα ηεο επίζεζήο ηνπ, ε νπνία ππνρξεψλεη ηνλ θξηηηθφ
ζε έλα είδνο δηεπθξηληζηηθήο «απνινγίαο» ζην ηέινο ηνπ θεηκέλνπ, πξνθεηκέλνπ λα
ακβιπλζεί ε απαμησηηθή ζεψξεζή ηνπ γηα ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Δπηζεκαίλεη, πξνια-
βαίλνληαο ηνλ αληίινγν, φηη ν αλαγλψζηεο ζα παξαμελεπηεί απφ ηελ απζηεξφηεηα ηεο
θξηηηθήο ηνπ θαη ζα ακθηζβεηήζεη ηελ ηζνπεδσηηθά αξλεηηθή αμηνιφγεζε ηεο πνίε-
ζεο ηνπ Ρίηζνπ, αιιά ππνγξακκίδεη φηη έλαο έκπεηξνο πνηεηήο «δελ δηαηξέρεη πηα ην
ζηάδην πνπ ε θξηηηθή θξαηάεη ηνπο πνηεηέο απφ ην ρέξη θαη ηνπο ρατδεχεη πξνζηαηεπ-
ηηθά ηα καιιηά».119
Ο ζηφρνο ηεο θξηηηθήο ηνπ, δηαηείλεηαη ν Καξαληψλεο, απνβιέπεη ζηελ ππφ-
δεημε ηεο ιαλζαζκέλεο πνηεηηθήο πνξείαο ηνπ Ρίηζνπ, πξνθεηκέλνπ ν δεκηνπξγφο λα
πξνζηαηεπζεί απφ ηηο επηινγέο ηνπ: «Αθνινπζεί ζπλεηδεηά έλα δξφκν πνπ θαηά ηε
γλψκε καο απνκαθξχλεηαη απφ ηελ πνίεζε, θαη θπζηθά, παξαβιέπνληαο ηηο ιεπηνκέ-
ξεηεο, ζεσξήζακε ππνρξέσζή καο λα ηνπ ην ππνδείμνπκε επεηδή πηζηεχνπκε πσο δελ
θαηαζηξέθεη κφλν ηνλ εαπηφ ηνπ κα παξαζέξλεη ζηελ θαηαζηξνθή έλα ζσξφ απξνε-
ηνίκαζηνπο αθφκα λένπο».120 Ζ νκνινγία ηεο επηξξνήο ηνπ Ρίηζνπ ζηνπο λένπο πνηε-
ηέο, αλ θαη αξλεηηθά ζεκαζηνδνηεκέλε, ππνδειψλεη ηελ θπξηαξρηθή παξνπζία ηνπ

117
Βι. «Αληίζεηα [κε ηνλ ΢εθέξε θαη ηνλ Διχηε] ηνπο ζηίρνπο ηνπ θ. Ρίηζνπ θακηά λνκνηέιεηα ζχλζε-
ζεο δελ ηνπο θαηεπζχλεη πξνο ηελ απαξαίηεηε πνηεηηθή ελφηεηα. Κάζε πνίεκα είλαη κηα πεξηζζφινγε,
αζχκκεηξε θαη αζχλδεηε παξάηαμε ςπρξψλ, κεραληθά εγθεθαιηθψλ θαη αφξηζηα πεξηγξαθηθψλ εηθφ-
λσλ πνπ ζπλδένληαη αδέμηα θαη αιιεγνξηθά κε κηα ππνηηζέκελε πνηεηηθή ακεζφηεηα, θαζφινπ αηζζεηή
δηα κέζνπ ηεο αιιεγνξίαο ηεο», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 414.
118
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 414.
119
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 415.
120
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 415.

61
πνηεηή ζην ινγνηερληθφ πεδίν∙121 παξνπζία ε νπνία, θέξνληαο κηα δπλακηθή πξννπηη-
θή επίδξαζεο ζηνπο λεφηεξνπο νκνηέρλνπο θαη πξνεξρφκελε απφ ηελ «αληίπεξα φ-
ρζε» ηεο Αξηζηεξάο, πξνβάιιεη κάιινλ απεηιεηηθή ζηνλ νξίδνληα ηεο γεληάο ηνπ ‟30.
Δλψ ν Καξαληψλεο αξλείηαη πεηζκαηηθά λα δερηεί ζηνπο θφιπνπο ηνπ κνληεξ-
ληζκνχ ηνλ Ρίηζν, ν κφλνο πνπ ζε απηή ηε θάζε ζπκκεηέρεη ζηε δηαδηθαζία ππεξά-
ζπηζεο ηνπ πνηεηή εθ κέξνπο ηεο Αξηζηεξάο είλαη ν Βάζνο Βαξίθαο. ΢ην έξγν ηνπ Ζ
κεηαπνιεκηθή καο ινγνηερλία, ν θξηηηθφο, αληίζεηα κε ηνλ Καξαληψλε (ν νπνίνο ρα-
ξαθηεξίδεη ηνλ Ρίηζν παιαηφ θαξπσηαθηθφ πνπ επηηεδεχεηαη αηζηνδνμία), δηαθξίλεη
δχν ξεχκαηα ζηελ πνίεζε: ηεο παξαθκήο/απαηζηνδνμίαο, φπνπ εληάζζεη ηνλ ΢εθέξε
(καδί κε ηνπο Καβάθε, Καξπσηάθε θαη Οηθνλφκνπ) θαη ηεο αηζηνδνμίαο, φπνπ ηνπν-
ζεηεί ηνλ Ρίηζν (θαη ηνπο Παιακά, ΢ηθειηαλφ θαη Κάιβν). Αλ θαη γηα ην δεχηεξν ξεχ-
κα ν Βαξίθαο δελ ρξεζηκνπνηεί επζέσο ηνλ φξν αηζηνδνμία, ν πεξηθξαζηηθφο πξνζδη-
νξηζκφο ηνπ παξαπέκπεη αθξηβψο εθεί.122
΢ηε βάζε ηεο δηάθξηζεο αηζηνδνμίαο θαη απαηζηνδνμίαο, (ηελ νπνία είρε πηνζε-
ηήζεη ν Καξαληψλεο πξνθεηκέλνπ λα εθηνπίζεη ηνλ Ρίηζν απφ ην πεδίν ηνπ κνληεξλη-
ζκνχ), ν Βαξίθαο επηρεηξεί αθ‟ ελφο λα ππνγξακκίζεη ηελ επηξξνή ηνπ Καξπσηάθε
ζην ζεθεξηθφ έξγν,123 θαη αθ‟ εηέξνπ λα πξνβάιιεη ηελ αηζηφδνμε εθδνρή ηεο πνίε-
ζήο ηνπ Ρίηζνπ, πξνζδηνξίδνληαο, φκσο, ηε καξμηζηηθή ηεο πξνέιεπζε. Αλαπηχζζν-
ληαο ηε δηθή ηνπ επηρεηξεκαηνινγία, ν θξηηηθφο δηακνξθψλεη κηα πξνζέγγηζε ζηνλ
αληίπνδα απηήο ηνπ Καξαληψλε,124 ππνζηεξίδνληαο φηη: 1) ν Ρίηζνο πξνζπαζεί, θαη
ηειηθά πεηπραίλεη, «παξά ην ράνο πνπ ηνλ πεξηηξηγπξίδεη», λα γξάςεη πνίεζε αηζηφδν-

121
Έλα ρξφλν αξγφηεξα, νη θξηηηθνί επηζεκαίλνπλ ηελ επηξξνή ηνπ Ρίηζνπ ζηνπο λένπο πνηεηέο, εηδηθφ-
ηεξα ηελ ηάζε ηνπο λα κηκεζνχλ ην Σξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ. Βι. ζρεηηθά Μηρ. Ρνδάο, «Nέα βηβιία.
΢ηέθαλνπ Μπνιέηζε: Βξαδπλά θψηα», Σν Διεχζεξνλ Βήκα, 10 Ηνπιίνπ 1939, Αηκ. Υνπξκνχδηνο,
«Γηψξγε Κφιιηα: Υέξηα πςσκέλα ζηελ απγή», Ζ Καζεκεξηλή, 5 Ηνπλίνπ 1939, Αηκ. Υνπξκνχδηνο, «Σν
βηβιίν ηεο άγλσζηεο αδεξθήο ηνπ θ. Άιθε Σξνπαηάηε», Ζ Καζεκεξηλή, 26 Φεβξνπαξίνπ 1940.
122
Βι. «Ζ πξσηαξρηθή ζεκαζία πνπ ην δεχηεξν ξεχκα απνδίδεη ζηηο εζηθέο θαη πλεπκαηηθέο αμίεο α-
πνηειεί ην βαζηθφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ. Απηέο απνηεινχλ ηε βάζε θαη δίλνπλ ζηε δσή ηε γνεηεία
πνπ έρεη. Ζ αμία ηεο δσήο (…) απνηειεί ην αλψηεξν ηδεψδεο γηα ηνπο νπαδνχο ηνπ (…) Ζ παξαθκή δελ
ηνπο νδεγεί ζην ζάλαην αιιά ζηελ αλαθάιπςε θαηλνχξησλ ζηεξηγκάησλ ηνπ ελζηίθηνπ», Β. Βαξίθαο,
Ζ κεηαπνιεκηθή καο ινγνηερλία, Πιέζξνλ, 21979 (1 1939), 86.
123
Βι. «Ζ πεηζηζαλάηηα ςπρνινγία δελ εμαθαλίζηεθε απφ ηελ ειιεληθή πνίεζε κε ην ζάλαην ηνπ Κα-
ξπσηάθε. Απιψο άιιαμε κνξθή. Σν ίδην πιηθφ θηιηξάξεηαη θαη παξνπζηάδεηαη θάησ απφ θφξκεο α-
πιεζίαζηεο γηα ηνπο ακχεηνπο, αξηζηνθξαηηθνπνηείηαη, αλ επηηξέπεηαη ε έθθξαζε. Απφ ηνλ Καξπσηά-
θε μεθηλάεη ν πνηεηήο Γ. ΢εθέξεο, έλαο απφ ηνπο αληηπξνζσπεπηηθφηεξνπο ηεο λέαο πνηεηηθήο γεληάο.
Με ην έξγν ηνπ κπαίλνπκε νπζηαζηηθά ζηνλ θχθιν πνπ ηνλ ραξαθηεξίζακε ζαλ παξαθκή». Βι. Β. Βα-
ξίθαο, φ.π., 89.
124
Ζ Βελεηία Απνζηνιίδνπ ζπγθξίλνληαο ηηο ζέζεηο ησλ δχν θξηηηθψλ δηαπηζηψλεη: «(…) ν Βαξίθαο
θαη ν Καξαληψλεο, κεηέξρνληαη ηεο ίδηαο ζηξαηεγηθήο: πξνζάπηνπλ ηνλ θαξπσηαθηζκφ, σο αξξψζηηα,
ζ‟ εθείλνλ πνπ ζέινπλ λα απνξξίςνπλ: ν Καξαληψλεο ζηνλ Ρίηζν, ν Βαξίθαο ζηνλ ΢εθέξε (…) Δθείλν
ην νπνίν δηαθπβεχεηαη εδψ είλαη ε δηεθδίθεζε ηεο αλαλέσζεο ηεο λενειιεληθήο πνίεζεο κεηά ηελ εθα-
ηέξσζελ παξαδνρή φηη ε παιαηά πνίεζε ρξεσθφπεζε», Β. Απνζηνιίδνπ, Λνγνηερλία θαη ηζηνξία ζηε
κεηαπνιεκηθή αξηζηεξά. Ζ παξέκβαζε ηνπ Γεκήηξε Υαηδή 1947-1981, Πφιηο, Αζήλα 2003, 49.

62
με125 2) αλ θαη «θχζε αδχλακε θαη κειαγρνιηθή», ν πνηεηήο αξρηθά απφ αληίδξαζε
θαη χζηεξα ζπλεηδεηά μεπέξαζε ην θιίκα ηνπ θαξπσηαθηζκνχ126 3) ζπλδπάδεη γλήζηα
θαιιηηερληθή δηαίζζεζε κε βαζηά θηινζνθηθή κφξθσζε127 4) ε πνίεζή ηνπ έρεη αλ-
ζξσπηζηηθφ πεξηερφκελν, είηε έρεη ηε κνξθή εγεξηήξηνπ ζαιπίζκαηνο είηε εθθξάδεηαη
ζαλ ιππεηεξφ παξάπνλν128 5) ε ραιαξφηεηα ηεο πνηεηηθήο ζχλζεζεο νθείιεηαη «ζην
κεηαβαηηθφ ραξαθηήξα ηεο ηέρλεο ηνπ Ρίηζνπ, ζην γεγνλφο φηη ζηνλ ηνκέα πνπ δηάιε-
με, κνλάρα ην ξφιν ηνπ πξνδξφκνπ ηνχ θαζνξίδνπλ νη αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο» (δε-
ιαδή ζηνλ πξσηνπνξηαθφ ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ).129
Ο Βαξίθαο, ηέινο, δέρεηαη φηη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ παξνπζηάδεη αδπλακίεο θαη
«επεηζνδηαθά κεηνλεθηήκαηα» (έιιεηςε ζπκππθλσκέλσλ ζπκβφισλ θαη πιαηπαζκφο,
απνπζία πξνζσπηθνχ χθνπο, θαηάρξεζε ρξηζηηαληθψλ ζπκβφισλ), πνπ δελ αλαηξνχλ,
φκσο, ην γεγνλφο φηη ν πνηεηήο «απνηειεί ηε κφλε αηζηφδνμε θσλή κέζα ζηελ θια-
ςηάξηθε ζπκθσλία ηεο ζχγρξνλεο πνίεζεο (…), πνπ ζπλερίδεη ηελ παξάδνζε ηεο κε-
γάιεο πνίεζεο».130
Ζ ππεξαζπηζηηθή γξακκή ηνπ Βαξίθα δηακνξθψλεηαη ζην ίδην ζεσξεηηθφ
πιαίζην ηεο καξμηζηηθήο δηαιιαθηηθφηεηαο πνπ είρε αλαπηχμεη ηξία ρξφληα λσξίηεξα.
Αθήλεη ειεχζεξν ην πεδίν ησλ εθθξαζηηθψλ επηινγψλ ζην Ρίηζν (είηε πξφθεηηαη γηα
αγσληζηηθή πνίεζε είηε φρη) δίλνληαο έκθαζε ζηηο ηδενινγηθέο ζπληζηψζεο ηνπ έξγνπ,
ζην αλζξσπηζηηθφ, δειαδή, πεξηερφκελν θαη ζηελ αηζηφδνμε πξννπηηθή ηνπ. H δεχηε-
ξε απηή πξνζπάζεηα ηνπ Βαξίθα δελ θαίλεηαη λα έρεη σο ζηφρν κφλν ηελ ππεξάζπηζε
ηνπ Ρίηζνπ, αιιά θαη ηελ θαηνρχξσζε ηνπ καξμηζηηθνχ ππφβαζξνπ ηνπ έξγνπ ηνπ,
πξνθεηκέλνπ λα κελ εθρσξεζεί απφ ηελ Αξηζηεξά ην ιπξηθφ ηκήκα ηνπ ζηελ αζηηθή
πιεπξά, ιφγσ ηεο «απαηζηφδνμεο» πξννπηηθήο ηνπ. Σν εγρείξεκα δελ ζα βξεη αληα-
πφθξηζε εθείλε ηελ πεξίνδν, θαζψο ε επίζεκε αξηζηεξή θξηηηθή ζηηο επφκελεο δεθαε-
ηίεο ζα ζπλερίζεη λα δηεθδηθεί ηελ αηζηνδνμία ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ κφλν ππφ ηελ
νπηηθή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, απνζησπψληαο ελ πνιινίο ηηο ιπξηθέο «εθηξν-
πέο» ηνπ, φπσο ηηο έθξηλε ε ίδηα.
΢ην πιαίζην απηφ ηεο ζησπεξήο αλνρήο πνπ επηδεηθλχνπλ νη θξηηηθνί ηεο Αξη-
ζηεξάο, ε πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ ζα αλαπηπρζεί, κέρξη ηελ έιεπζε ηνπ πνιέ-
κνπ, ζε έλα θιίκα εζσζηξέθεηαο θαη ιπξηθφηεηαο, ηελ επηθξάηεζε ηνπ νπνίνπ επ-
125
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 97.
126
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 97.
127
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 97.
128
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 98.
129
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 98.
130
Βι. Β. Βαξίθαο, φ.π., 99-100.

63
λννχλ, φπσο επηζεκαίλεη ε Υ. Πξνθνπάθε, ηφζν νη θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο,
φζν θαη ηα πξνζσπηθά βηψκαηα ηνπ πνηεηή: «Γεγνλφο είλαη φηη ζηα επφκελα ρξφληα
[1937 θαη εμήο] θαη σο ηνλ πφιεκν ζα επηιεγεί ηειηθά ν ιπξηθφο δξφκνο. ΢‟ απηφ ζπ-
ληειεί αλακθηζβήηεηα θαη ε δηθηαηνξία ηεο 4εο Απγνχζηνπ. Ωζηφζν, νχηε νη πξνζσ-
πηθέο πεξηπέηεηεο (ε αξξψζηηα ηεο αδεξθήο, ε ππνηξνπή ηεο θπκαηίσζεο ηνπ πνηεηή
πνπ λνζειεχεηαη ζην ΢αλαηφξην ηεο Πάξλεζαο), νχηε ε δηθηαηνξία απφ κφλα ηνπο
κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ πνιιά. Καη νη αξξψζηηεο θαη ε δηθηαηνξία σζνχλ πξνο κηα
δσηθή αλαδήηεζε, κηαλ αλάγθε αηνκηθήο επθνξίαο. Απνηέιεζκά ηεο είλαη π.ρ. ε Δα-
ξηλή ΢πκθσλία. Πξνπάλησλ φκσο, ε θνηλσληθή ζπγθπξία θηλεηνπνηεί κεραληζκνχο
άκπλαο, πνπ εθδειψλνληαη εδψ κε ηε λνζηαιγηθή θαηαθπγή ζηελ εθεβεία θαη ηηο νη-
θνγελεηαθέο κλήκεο ή κε κηα ηάζε αλαρσξεηηζκνχ».131

3. ΣΑ ΥΡΟΝΙΑ ΣΟΤ ΠΟΛΕΜΟΤ ΚΑΙ ΣΟΤ ΕΜΦΤΛΙΟΤ

α) Η ηάζε εζωζηπέθειαρ και ε εκθπαζηική ανανέωζε ηος ποιεηικού λό-

γος

Σν 1940 εθδίδεηαη Σν Δκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνχ θαη ην 1943 ε Παιηά καδνχξθα

ζε ξπζκφ βξνρήο θαη ε Γνθηκαζία (ε ηειεπηαία πεξηιακβάλεη πνηήκαηα πνπ έρνπλ
γξαθηεί απφ ην 1935 έσο ην1942), ζπιινγέο πνπ ζπλερίδνπλ λα εθθξάδνπλ ηελ δηά-
ζεζε αλαδίπισζεο θαη εζσζηξέθεηαο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ,132 ηελ ηάζε ελφο
ιπηξσηηθνχ αλαρσξεηηζκνχ απφ ηε δνθεξή αηκφζθαηξα ηεο Καηνρήο, 133 κε ζπρλέο
αλαδξνκέο ζηελ παηδηθή ειηθία. Ζ Πξνθνπάθε επηζεκαίλεη ηηο βαζηθέο ηάζεηο πνπ
θπξηαξρνχλ ζην πιαίζην ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ εθείλε ηελ πεξίνδν: «Μέζα ζηε
Γνθηκαζία φκσο έρεη αλνίμεη θηφιαο έλαο θαηλνχξηνο δξφκνο. Ζ γιψζζα, θαζαξή δε-

131
Υ. Πξνθνπάθε, Ζ πνξεία πξνο ηεο Γθξαγθάληα…, φ.π., 22.
132
Ο Σ. Κ. Παπαηζψλεο ζρνιηάδεη ηε Γνθηκαζία σο εμήο: «Ζ άθξαηε κπζηηθφπαζε θπζηνθξαηία ηεο
Γνθηκαζίαο, έηζη πνπ είλαη πιεγκέλε κε κηα δηάρπηε ζξεζθεπηηθφηεηα, ραξίδεη κηαλ αηκφζθαηξα κε-
ζηήο κνλαρηθήο δσήο (…). Παξ‟ φιε ηελ απέξαληε ζα‟ ιεγε θαλείο έθηαζή ηνπ, εληνχηνηο δελ είλαη
κνλφηνλν, ίζα ίζα πξνζθέξεη ζηνλ αλαγλψζηε φια η‟ αγαζά ηεο δσήο θαη ηα ραίξεηαη. Ο ειεχζεξνο
ξπζκφο ηνπο αλαβιχδεη απφ ηελ ππνθεηκεληθφηεηα ηνπ πνηεηή». Βι. Σ. Κ. Παπαηζψλεο, «Πξφζθαηα
πνηεηηθά θαλεξψκαηα», Νενειιεληθή Μνχζα, ηρ. 4-5, Ηνχιηνο - ΢επηέκβξηνο 1943, 88-89: 88.
133
Ο Μηρ. Ρνδάο ζρνιηάδεη απηή ηελ ηάζε πνπ αλαδχεηαη ζηε Γνθηκαζία: «Σν λέν βηβιίν ηνπ [Ρίηζνπ],
190 ζειίδεο, έρεη ηελ πνηθηιία ηνπ ειεχζεξνπ, πνηεηηθνχ ζηίρνπ θαη ηνπ πεδνχ ιφγνπ. Καη νη 190 ζειί-
δεο κνηάδνπλ ζαλ έπνο ηεο πην επαίζζεηεο ςπρήο ζηελ επνρή καο, ζαλ θάηη ην απφθνζκν θαη ην απν-
ιπηξσηηθφ απφ ηε „δνθηκαζία‟ ηεο δσήο», βι. Μηρ. Ρνδάο, «Μηα λέα ειιεληθή ηξαγσδία. Πεδνγξαθία
θαη πνίεζηο», Σν Διεχζεξνλ Βήκα, 15 Οθησβξίνπ 1943.

64
κνηηθή, κε ρακεισκέλνπο ηφλνπο (ζε ζρέζε π.ρ κε ηελ Δαξηλή ΢πκθσλία) ηείλεη πξνο
κηα απιφηεηα. Απιφηεηα πνπ νθείιεηαη ζηελ φιν θαη πην αθεγεκαηηθή αλάπηπμε,
ζπλδπαζκέλε σζηφζν αθφκα κε ην ιπξηθφ ζηνηρείν (…) Ζ αθεγεκαηηθφηεηα, φζν
κεηαθέξεη ζπγθεθξηκέλεο κλήκεο θαη ζθελέο ηεο εθεβείαο, ζεξκαίλεη, θαη κεηαγγίδεη
έλαλ ξεαιηζκφ ζην γεληθφ ζπκβνιηθφ θιίκα πνπ εμαθνινπζεί λα ππάξρεη. Δίλαη ν
δξφκνο πνπ νδεγεί ζηελ Παιηά καδνχξθα ζε ξπζκφ βξνρήο - Μαθξηλή επνρή ηεο εθε-
βείαο (1942). Σα ιπξηθά ζχκβνια, πνπ αλαθέξνληαη ζην θπζηθφ ηνπίν, ζηελ χπαηζξν,
επηζηξαηεχνληαη ζαλ ζήκαηα ραξάο θαη ιχηξσζεο, αληίζηαζεο ζηνλ πφλν. ΋ζν πξν-
ρσξνχκε ζηελ Καηνρή, νη ππαηληγκνί ζηελ θνηλσληθή θαηάζηαζε ππθλψλνπλ, έηζη
πνπ ηα ζχκβνια θαηαιήγνπλ λα είλαη θξππηνγξαθηθά κελχκαηα. Καη κφλν νη ηίηινη
ζεκαηνδνηνχλ: Άλεκνη ζηα δεηιηλά πξνάζηηα (1941), Πίζσ απ’ ην ηειεπηαίν ζχλνξν
(1942), Παξακνλέο ήιηνπ (1943). Παξ‟ φια απηά ην ηειεπηαίν δε γιίησζε ηελ απαγφ-
ξεπζε ηεο ινγνθξηζίαο. Πξφθεηηαη γηα πνηήκαηα πνπ απερνχλ ιηγφηεξν ή πεξηζζφηε-
ξν ζπγθαιπκκέλα ζην δφθν ηεο Καηνρήο θαη ηελ αξρφκελε Αληίζηαζε».134
Ζ πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ θαηά ηα πξψηα θαηνρηθά ρξφληα πξνζαξκφδεηαη ζηα
λέα δεδνκέλα θαη αληαλαθιά, φπσο θαη ηα πεξηζζφηεξα ινγνηερληθά έξγα εθείλεο ηεο
επνρήο, ηελ αλάγθε θπγήο απφ ηε δνθεξή πξαγκαηηθφηεηα ηνπ πνιέκνπ135: «Ο Διχ-
ηεο κε ηνλ Ήιην ηνλ πξψην (…) „θεχγεη‟ ζε έλα λεζί ηεο εθεβηθήο ηνπ ειηθίαο. Ο
Γηάλλεο Ρίηζνο ζα γξάςεη θη απηφο κέζα ζην 1942 κηα πνηεηηθή εθδνρή ηνπ εθεβηθνχ
κπζηζηνξήκαηνο ηεο δηακφξθσζεο, ηελ Παιηά καδνχξθα ζε ξπζκφ βξνρήο, κε ηα ηππη-
θά γλσξίζκαηα ηνπ είδνπο: ζρνιείν, εθδξνκή, αζηέξηα θαη αζηξνθεγγηά, λχμεηο νκν-
θπινθηιίαο, λεαληθνχο ζηίρνπο, απφπεηξα επίζθεςεο ζηα θαθφθεκα ζπίηηα θαη κηα
θαηαθιείδα - „κάζακε πηα‟- πνπ δειψλεη ηελ νινθιήξσζε ηεο καζεηείαο».136 Παξ‟
φια απηά, φπσο αλαθέξεη ε Αγγέια Καζηξηλάθε, ε θχξηα παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ «πα-

134
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 26-27.
135
Ζ Αγγέια Καζηξηλάθε πεξηγξάθεη ην ινγνηερληθφ θιίκα ηεο επνρήο: «΢ηελ αξρή ηεο θαηνρήο, σ-
ζηφζν, κνηάδεη λα θπξηαξρεί κηα πεξίεξγε ειεπζεξία, κηα αλεμαξηεζία απφ ηηο ζπλζήθεο δσήο θαη ηελ
Ηζηνξία. Οη ινγνηέρλεο αζρνινχληαη κε ηελ παηδηθή ηνπο ειηθία, κε πνηθίιεο εξσηηθέο θαηαζηάζεηο, κε
ην άηνκν γεληθφηεξα. Κη φκσο, θαη ηψξα κηα εμσηεξηθή θαηάζηαζε „ππαγνξεχεη‟, αιιά πην έκκεζα, πην
αθαλψο, ην θαιιηηερληθφ πξντφλ. Γελ είλαη έλα νξαηφ „δένλ‟, πξνο ην νπνίν ζπκκνξθψλνληαη νη θαιιη-
ηέρλεο, είλαη σζηφζν κηα πνιχ βαζηά αλάγθε, πνπ ππνβάιιεηαη αθξηβψο απφ ηελ επνρή: ε αλάγθε ηεο
θπγήο ή ε αλάγθε ηεο πξνζαξκνγήο, ε αλάγθε ηεο επηβίσζεο. Έηζη, ηελ επνρή ηεο κεγάιεο πείλαο, νη
ινγνηέρλεο γξάθνπλ γηα ηα παηδηθά ηνπο ρξφληα ή πξαγκαηνπνηνχλ θαληαζηαθέο απνδξάζεηο ζε εμσηη-
θά λεζηά. Σελ επνρή ηεο κεγάιεο παγσληάο γξάθνπλ γηα ζεξκά ειηφινπζηα θαινθαίξηα. Σν ζέκα ηεο
παηξίδαο, ησλ εζληθψλ αγψλσλ, απνπζηάδεη ζρεδφλ εμνινθιήξνπ ζηελ πξψηε απηή θάζε ηεο Καηνρήο.
Αληίζεηα εμπκλείηαη ε κνλαμηά θαη θχξηα επηδίσμε γίλεηαη ε „γαιήλε‟». Βι. Α. Καζηξηλάθε, Ζ ινγνηε-
ρλία ζηελ ηαξαγκέλε δεθαεηία 1940-1950, Πφιηο, Αζήλα 2 2006, 19-20.
136
Βι. Α. Καζηξηλάθε, φ.π., 69.

65
ξακέλεη εζηηαζκέλε ζην παξφλ, πξνζπαζψληαο λα αλαδείμεη θάπνην θσο πνπ ζα δψ-
ζεη θνπξάγην».137
΢ηα δχζθνια πξψηα ρξφληα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟40, ηα θξηηηθά ζεκεηψκαηα
ζρεηηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη πεξηνξηζκέλα ζε αξηζκφ θαη δελ κεηαβάιινπλ
ζεκαληηθά ηελ εηθφλα πνπ είρε δεκηνπξγεζεί κέρξη ην ηέινο ηεο πξνεγνχκελεο δεθα-
εηίαο. Ο Κιέσλ Παξάζρνο δηαηεξεί ηελ σο ηφηε ζεηηθή ζηάζε ηνπ θαη, ρσξίο ελζηά-
ζεηο πιένλ, εμαίξεη ηνλ γλήζην ιπξηζκφ θαη ηελ ζπλζεηηθή ελφηεηα πνπ παξνπζηάδεη
Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνχ, ππνγξακκίδνληαο πσο ην έξγν απηφ είλαη «φ,ηη θαιχηεξν
έδεημε σο ζήκεξα»138 ν Ρίηζνο.
Ο Γηάλλεο Υαηδίλεο, αληίζεηα, ελψ αλαγλσξίδεη ην πνηεηηθφ ηαιέλην ηνπ Ρί-
ηζνπ, ζεσξεί φηη ε πνηεηηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ παξνπζηάδεη κηα θάκςε κεηά Σν ηξα-
γνχδη ηεο αδειθήο κνπ (ην νπνίν, κάιηζηα, έγηλε αληηθείκελν κίκεζεο απφ ηνπο λεφηε-
ξνπο πνηεηέο)∙139 ν θξηηηθφο ππνδέρεηαη κε επηθπιάμεηο Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνχ,
επηζεκαίλνληαο ηελ απνπζία ζπλζεηηθήο ελφηεηαο ζην πνίεκα θαη εληνπίδνληαο πα-
ξάιιεια - φρη κφλν ζην Δκβαηήξην, αιιά θαη ζηελ Δαξηλή ΢πκθσλία - κηα ηάζε κν-
λνηνλίαο θαη επαλάιεςεο ηνπ ίδηνπ ζπλαηζζεκαηηθνχ κνηίβνπ πνπ εγθαηληάζηεθε κε
Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ (πνίεκα κε ην νπνίν, θαηά ηνλ Υαηδίλε, ν πνηεηήο «εμά-
ληιεζε ην ζέκα, είπε φ,ηη είρε λα πεη»).140 Ο θίλδπλνο πνπ έρεη αξρίζεη λα δηαθαίλεηαη
ζηνλ νξίδνληα ηεο πνηεηηθήο εμέιημε ηνπ Ρίηζνπ, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ θξηηη-
θνχ, είλαη ε απνπζία ηεο επξεκαηηθφηεηαο θαη ηεο έθπιεμεο, κε απνηέιεζκα ν πνηε-
ηηθφο ιφγνο λα γίλεηαη καληέξα: «…ν ίδηνο ν θ. Ρίηζνο έγηλε ν κηκεηήο ηνπ εαπηνχ
ηνπ. Αλ επέηξεπε κηα ζπκβνπιή, ζα ήηαλ λα θπιαρηεί απφ ην λα ζπλερίζεη απηή ηελ
επαλάιεςε. Σν ηαιέλην ηνπ είλαη αξθεηά δπλαηφ, γηα λα ληθήζεη ηνλ πεηξαζκφ, έζησ
θη αλ πξφθεηηαη γηα έλα δηάζηεκα λα ζσπάζεη».141 Σελ ίδηα ηάζε επαλάιεςεο δηαπη-

137
Βι. Α. Καζηξηλάθε, φ.π., 156. Ζ Καζηξηλάθε αλαθέξεηαη θπξίσο ζηε Γνθηκαζία, απνζπάζκαηα
πνηεκάησλ ηεο νπνίαο παξαζέηεη θαη ζρνιηάδεη, βι. 56-57.
138
Βι. Κ. Παξάζρνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν Δκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνχ», Νέα Δζηία, ηρ. 327, Αχγνπζηνο
1940, 970-972: 972.
139
Βι. «Ωζηφζν, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη „Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ‟ άζθεζε κηα γνεηεία ζηε
λεφηεηα. Σν είδνο απηφ ηνπ ιπξηζκνχ βξήθε απήρεζε ζηελ ςπρή ησλ λέσλ, γηα λα‟ ρνπκε κηα ζεηξά
πεξηπηψζεσλ κηκήζεσο, πνπ πνιιέο θνξέο δελ ζα ηελ μερψξηδε θαλείο απ‟ ην ίδην ην πξσηφηππν», Γ.
Υαηδίλεο, «Γ. Ρίηζνπ: Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνχ», Πλεπκαηηθή Εσή, ηρ. 69, Γεθέκβξηνο 1940, 230.
140
Βι. Ο Υαηδίλεο αλαθέξεη φηη ζε ζρέζε κε Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ, ε Δαξηλή ζπκθσλία θαη Σν
εκβαηήξην ηνπ σθεαλνχ «δελ είλαη παξά κηα εμαζζελεκέλε πξνέθηαζε, ψζηε λα θαηαληά έλα απιφ ιπ-
ξηθφ παηρλίδηζκα, πνπ πεηπραίλεηαη κε ζπζζψξεπζε εηθφλσλ, ρσξίο ην ζεξκφ εθείλν ππφγεην ξεχκα,
πνπ κπνξεί λα δψζεη ζπλνρή θαη δσή ζην πνίεκα», Γ. Υαηδίλεο, φ.π.
141
Βι. Γ. Υαηδίλεο, φ.π.

66
ζηψλεη θαη ν Μηρ. Ρνδάο ζην Δκβαηήξην ηνπ σθεαλνχ, ρσξίο, φκσο, λα θαίλεηαη φηη
ηελ απνηηκά αξλεηηθά.142
Σν ελ γέλεη επλντθφ απηφ θιίκα (παξά ηηο «δηνξζσηηθέο» ππνδείμεηο ησλ θξηηη-
θψλ, δελ ακθηζβεηείηαη ε δπλακηθή ηνπ έξγνπ θαη ηνπ δεκηνπξγνχ) έξρεηαη λα αλα-
ηξέςεη ε ζεψξεζε ηνπ Μήηζνπ Παπαληθνιάνπ, ν νπνίνο, κε αθνξκή ην Δκβαηήξην,
εθδειψλεη ηελ πιήξε δηαθσλία ηνπ γηα ηελ ινγνηερληθή αμία ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.
Δπηζεκαίλνληαο πσο ε γλψκε ηνπ είλαη «εληειψο αληίζεηε κε ηα εγθψκηα θαη ηνπο
ελζνπζηαζκνχο» ηεο πιεηνλφηεηαο ησλ θξηηηθψλ,143 αηηηνινγεί ηε ζέζε ηνπ δηαθξίλν-
ληαο ζην έξγν ιεμηζεξία, ξερά λνήκαηα, απνπζία «θαζαξνχ ιπξηζκνχ» πνπ δίλεη ηε
ζέζε ηνπ ζ‟ έλα ξερφ ξνκαληηζκφ, ζηίρνη πνπ δελ πξνθχπηνπλ σο θαηαζηάιαγκα ζπ-
γθίλεζεο αιιά απνηεινχλ «ζειεκαηηθφ δεκηνχξγεκα κηαο θαιιηεξγεκέλεο δηάλνηαο»,
θνπξαζηηθή θαη επίκνλε παξάηαμε εηθφλσλ, έιιεηςε θάζε ίρλνπο ξπζκνχ.
Παξά ην γεγνλφο φηη ν θξηηηθφο δελ θαίλεηαη λα εκπιέθεηαη (επζέσο ηνπιάρη-
ζηνλ) ζηελ ηδενινγηθή αληηπαξάζεζε, νη ζέζεηο εηδηθά ηνπ Παπαληθνιάνπ πξνζεγγί-
δνπλ ζε αξθεηά ζεκεία ηηο απφςεηο ηνπ Καξαληψλε∙ εληνπίδνληαο ηε ζχγθιηζε απηή,
ν Α. Αξγπξίνπ επηζεκαίλεη φηη πηζαλψο ε ζηάζε ηνπ Παπαληθνιάνπ «απνηεινχζε εθ-
ρψξεζε ζηηο „ηδενιεςίεο‟ ελίσλ παξαγφλησλ ηνπ θχθινπ ησλ Νέσλ Γξακκάησλ»,144
ελψ ν Γ. Βαιέηαο ζεσξεί φηη ππνθξχπηνληαη ζπγθεθξηκέλεο ζθνπηκφηεηεο ζην ελ ιφ-
γσ θείκελν: «…γηα πνιχ θαηξφ πνηεηέο θαη θξηηηθνί ζπδεηνχζαλ ην ζθάλδαιν Παια-
κά θαη ην „θαηλφκελν‟ Ρίηζνπ. Σα „Νενειιεληθά Γξάκκαηα‟ γηα λα ην μεθαζαξίζνπλ,
αλαζέζαλε ζηνλ αηζζεηηθά θαιιηεξγεκέλν πνηεηή Μήηζν Παπαληθνιάνπ, πνπ έγξαςε
αξλεηηθή θξηηηθή γηα ην „Δκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνχ‟, φπνπ ρηππά ηνπο εγθσκηαζηέο ηνπ
λένπ πνηεηή „θαη ηνλ έμαιιν ελζνπζηαζκφ ελφο Παιακά‟».145 Αθφκα θη αλ απνδε-
ρζνχκε φηη νη απφςεηο απηέο αληαπνθξίλνληαη ζε θάπνηεο ππφγεηεο ή θαλεξέο αληηπα-
ξαζέζεηο ησλ θξηηηθψλ ηεο επνρήο, δελ κπνξνχκε λα παξαβιέςνπκε ην γεγνλφο φηη
πξφθεηηαη γηα εθηηκήζεηο εθ ησλ πζηέξσλ δηαηππσκέλεο θαη αηεθκεξίσηεο, θαηά ζπ-
λέπεηα ακθηβφινπ βαζηκφηεηαο.

142
Ο θξηηηθφο ζεσξεί φηη κε ην Σξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ θαη ηελ Δαξηλή ΢πκθσλία ν πνηεηήο «έδσζε
ηελ πνηεηηθή αλάηαζή ηνπ, αλέπηπμε ην ιπξηθφ έπνο κε ηφλνπο αξκνληθνχο», θαη εθηηκά φηη ην Δκβαηή-
ξην «είλαη ζπλέρεηα ησλ δχν ηειεπηαίσλ έξγσλ ηνπ, είλαη βγαικέλν απφ ηελ απηή ςπρηθή δηάζεζε, εί-
λαη δεκηνπξγεκέλν απφ ηνλ απηφ πλεπκαηηθφ ηδεαιηζκφ θαη ηελ απηή θαιιηηερληθή επαηζζεζία», βι.
Μηρ. Ρνδάο, «Σν εκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνχ», Σν Διεχζεξνλ Βήκα, 8 Ηνπιίνπ 1940.
143
Βι. Μ. Παπαληθνιάνπ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν Δκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνχ», Νενειιεληθά Γξάκκαηα, ηρ.
194, Αχγνπζηνο 1940, 4.
144
Βι. Α. Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο ζηα ρξφληα ηνπ κεζνπνιέ-
κνπ 1928-1940, η. Β΄, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2001, 729.
145
Γ. Βαιέηαο, «Ο Παιακάο γηα ην Ρίηζν», Αηνιηθά Γξάκκαηα, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 32-
33, Μάξηηνο - Ηνχληνο 1976, 258-263.

67
 Δθηφο απφ ηηο κεκνλσκέλεο απηέο πεξηπηψζεηο αξλεηηθήο αμηνιφγεζεο ηνπ
έξγνπ ηνπ, ν Ρίηζνο ζηε δηάξθεηα απηήο ηεο δεθαεηίαο θαίλεηαη λα εδξαηψλεηαη ζηε
ζπλείδεζε ησλ θξηηηθψλ σο έλαο απφ ηνπο πην αμηφινγνπο θαη πνιιά ππνζρφκελνπο
πνηεηέο ηνπ «αλαλεσηηθνχ» ξεχκαηνο ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο. Ζ έληαμε
ηεο κε αγσληζηηθήο ηνπ πνίεζεο ζε θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ζρνιή δελ πξνθχπηεη απφ
ηα θξηηηθά θείκελα απηήο ηεο πεξηφδνπ, δηαπηζηψλεηαη φκσο ε ζρέζε ηνπ κε ηελ εθ-
θξαζηηθή ηφικε ηνπ ππεξξεαιηζκνχ146 θαη ε ζπκπφξεπζή ηνπ κε ηελ ηάζε αλαλέσ-
ζεο ησλ εθθξαζηηθψλ κέζσλ ζην πνηεηηθφ πεδίν.
Ο Γ. ΢θαθηαλάθεο επηζεκαίλεη ζρεηηθά φηη «ν Ρίηζνο πεγαίλεη πξνο ην ζπξξε-
αιηζκφ, πξνο έλα ζπξξεαιηζκφ ζα έιεγα πνπ βέβαηα απέρεη πνιχ απφ ηε ζρνιή θαη
κάιινλ είλαη κπνιηαζκέλνο απφ ηνπο λένπο πνηεηηθνχο αλέκνπο πνπ θπζνχλ»,147 ελψ
θαη ν Παξάζρνο εληάζζεη ην Ρίηζν «ζ‟ εθείλνπο πνπ αλαλεψλνπλ ηα εθθξαζηηθά κέ-
ζα ηνπο θαη παξνπζηάδνπλ κηα λέα επαηζζεζία» αιιά δηαηεξνχλ ηε ινγηθή νξγάλσζε
ησλ λνεκάησλ ζηελ πνίεζή ηνπο, ζε αληίζεζε κε ηνπο Δκπεηξίθν, Δγγνλφπνπιν, Ρά-
λην, Διχηε.148
΢ηελ ηάζε κνξθηθήο αλαλέσζεο ηεο πνίεζεο ηνπνζεηεί θαη ν Κ.Θ.Γεκαξάο ην
έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ππνδειψλνληαο φκσο ηε δηαθσλία ηνπ γηα ηε ζηξαηεπκέλε εθδνρή
ηνπ. Ο θξηηηθφο επηζεκαίλεη πσο νη Βαθφπνπινο, Ρίηζνο, Βξεηηάθνο θαη Οηθνλφκνπ
μεθίλεζαλ απφ θιαζηθέο κνξθέο ηνπ ζηίρνπ αιιά ζηελ πνξεία «θαη νη ηέζζεξηο έλησ-
ζαλ ηελ αλάγθε ηεο αλαλέσζεο ησλ κνξθψλ θαη ηξάβεμαλ ζε δξφκνπο δηθνχο ηνπο
μερσξηζηά ν θαζέλαο, ψζπνπ λα θζάζνπλ ζε θαζαξά πξνζσπηθέο ζπκβνιέο ζηε λέα
πνίεζε (…) ν Ρίηζνο, αθνχ θηλήζεθε επηδεηθηηθά ζην θιίκα ηνπ κεραληθνχ πνιηηη-
ζκνχ, βξήθε χζηεξα κηα έκπλεπζε πην ζχκθσλε κε ηνλ εαπηφ ηνπ, δνζκέλε ζε ηφ-
λνπο καιαθνχο θαη ζε ζακπέο εηθφλεο. Ίζσο ηα ηειεπηαία ρξφληα νη έληνλεο πνιηηηθέο
απαζρνιήζεηο ηνπ λα εζφισζαλ ηελ θαζαξή πεγή ηεο έκπλεπζήο ηνπ».149
Σέηνηνπ είδνπο ζρφιηα γηα ηελ επηβιαβή παξείζθξεζε ηεο ηδενινγίαο ηνπ Ρί-
ηζνπ ζηελ πνίεζή ηνπ δελ δηαηππψλνληαη ζπρλά, φπσο είδακε, εθείλε ηελ πεξίνδν ζην
πεδίν ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, θαζψο ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ ελ πνιινίο απνζη-
σπάηαη απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο. Ζ απνζηψπεζε απηή δελ θαίλεηαη λα είλαη ζθφπη-

146
Ήδε απφ ην 1937 ν Γ. Υαηδίλεο επηζεκαίλεη ηηο «γφληκεο πξνζεγγίζεηο» ηνπ Ρίηζνπ ζηνλ ππεξξεα-
ιηζκφ, Γ. Υαηδίλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνχδη ηεο αδειθήο κνπ», Πλεπκαηηθή Εσή, ηρ.11, Αχγνπ-
ζηνο 1937, 174.
147
Γ. ΢θαθηαλάθεο, «Ζ λέα πνίεζε θαη ν ζπξξεαιηζκφο», Φηινινγηθά Υξνληθά, ηρ. 6-7, Ηνχληνο 1944,
329-344: 340.
148
Βι. Κ. Παξάζρνο, Δηζαγσγή ζηε ζχγρξνλε ειιεληθή πνίεζε, Γθνβφζηεο, Αζήλα 1941, 34.
149
Κ.Θ.Γεκαξάο, Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, η. Β΄, Ίθαξνο, Αζήλα 1949, 205.

68
κε θαη πξνγξακκαηηθή, αιιά πξνθχπηεη σο απφξξνηα ηεο αηζζεηηθήο θαη ηδενινγηθήο
ηνπο δηαθσλίαο κε ηηο αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ. Μνινλφηη δελ δηαηππψλν-
ληαη αξλεηηθέο θξίζεηο γηα ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ (ην νπνίν πξνθαλψο ε ζπ-
ληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ θξηηηθψλ ηεο αζηηθήο πιεπξάο αμηνινγεί σο αηζζεηηθά θα-
ηψηεξν θαη ζεσξεί φηη δελ ηελ αθνξά), ην ίδην ην γεγνλφο ηεο απνζηψπεζεο ην απα-
μηψλεη. Αληίζηνηρα, ε αξηζηεξή θξηηηθή, έρνληαο δηαζθαιίζεη ηελ ζπγγξαθή ηεο ζηξα-
ηεπκέλεο πνίεζεο πνπ απαηηεί ε θνκκαηηθή γξακκή απφ ηνλ λέν ηεο πνηεηηθφ εθπξφ-
ζσπν, απνζησπά απ΄ ηελ πιεπξά ηεο ηε κνληεξληζηηθή εθδνρή ηνπ έξγνπ ηνπ.
Ζ δηρνζηαζία απηή ηεο θξηηηθήο εληζρχεηαη θπζηθά θαη απφ ηε ζηάζε ηνπ Ρί-
ηζνπ, ν νπνίνο γξάθεη παξάιιεια κε ηα αγσληζηηθά θαη ηα λεσηεξηθά ηνπ πνηήκαηα,
θαηνρπξψλνληαο έηζη ηφζν ηελ ηδενινγηθή ηνπ λνκηκφηεηα ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο,
φζν θαη ηε ζέζε ηνπ ζην πεδίν αλαθνξάο ηνπ κνληέξλνπ. Ζ ειιηπήο, ηειηθά, εηθφλα
ηνπ έξγνπ, φπσο δηαγξάθεηαη κέζα απφ ηελ ακθίπιεπξε απηή δηαδηθαζία απνζηψπε-
ζεο, ζπκπιεξψλεηαη θαη γίλεηαη επθξηλέζηεξε κέζσ ησλ ζέζεσλ ηνπ Καξαληψλε, ν
νπνίνο απνηειεί ηε κνλαδηθή πεξίπησζε θξηηηθνχ πνπ ζπζηεκαηηθά κε ηα θείκελά ηνπ
αλαδεηθλχεη ην θιίκα ηδενινγηθήο αληηπαιφηεηαο ησλ δχν πεδίσλ ηεο ινγνηερληθήο
θξηηηθήο, αλαθεξφκελνο επζέσο ζηελ πνιηηηθή έληαμε ηνπ Ρίηζνπ.

β) Η ανηιζηαζιακή ποίεζε

Ζ πξψηε πνιηηηθήο ρξνηάο επίζεζε ηνπ Καξαληψλε ζηνλ Ρίηζν εθδειψλεηαη

ζηα ρξφληα ηνπ εκθπιίνπ. Ζ κε αξηζηεξή θξηηηθή κέρξη ηφηε, φπσο είδακε, απέθπγε
λα ζρνιηάζεη ην αγσληζηηθφ, «ζηξαηεπκέλν» ηκήκα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, αιιά ην
1946 νη θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο ππνδαπιίδνπλ ηελ ηδενινγηθή αληηπαιφηεηα
ησλ δχν πιεπξψλ αθφκα θαη ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο. ΢ηε δηακφξθσζε
απηήο ηεο εηθφλαο ζπληειεί θαη ε εκθάληζε ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο150 (πνπ έρεη

150
Γηα ηνλ φξν «αληηζηαζηαθή πνίεζε» βι. Κ. Κνπινπθάθνο, «Ζ αληηζηαζηαθή ινγνηερλία. Αλαδήηε-
ζε θάπνησλ γεληθψλ ηεο ραξαθηεξηζηηθψλ», Γηαβάδσ (Αθηέξσκα Αληίζηαζε θαη ινγνηερλία), ηρ. 15,
Γεθέκβξηνο 1982, 46-48, Ξ. Α. Κνθφιεο, «Αληηζηαζηαθή πνίεζε. Πξφζσπν θαη πξνζσπείν», Αληί, ηρ.
169, Ηαλνπάξηνο 1981, 39-41, Γ. Βεινπδήο, «Ζ ινγνηερλία ηεο Αληίζηαζεο», Σν Βήκα, 6 ΢επηεκβξίνπ
1979 [=Πξνηάζεηο. Γεθαπέληε γξακκαηνινγηθέο δνθηκέο, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 140-154], V. Rotolo,
«Σα θπξηφηεξα γλσξίζκαηα ηεο ειιεληθήο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο» Πξαθηηθά έθηνπ ΢πκπνζίνπ πνίε-
ζεο. Νενειιεληθή κεηαπνιεκηθή πνίεζε (1945-1985), Παλεπηζηήκην Παηξψλ 4-6 Ηνπιίνπ 1987, Γλψζε,
Αζήλα 1987, 249-280. Βι. επίζεο ζην Γ. Μέληε, Μεηαπνιεκηθή πνιηηηθή πνίεζε. Ηδενινγία θαη πνηεηη-
θή, Κέδξνο, Αζήλα 1995, ην θεθάιαην «Ζ πνίεζε ηεο αληίζηαζεο», 121-161 θαη ζην Α. Καξηζάθεο,
Μεηαπνιεκηθή θξηηηθή θαη πνίεζε. Εεηήκαηα αηζζεηηθήο θαη ηδενινγίαο, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, Α-
ζήλα 2009, ηελ ελφηεηα «Ζ „πνίεζε ηεο Αληίζηαζεο‟. Γεληθέο απφςεηο θαη εηδηθέο απνηηκήζεηο», 467-
488.

69
πξνθχςεη σο απφηνθν ησλ ζπλζεθψλ ηνπ πνιέκνπ θαη ηνπ αγψλα ηεο εζληθήο αληί-
ζηαζεο), ηελ νπνία επηδηψθεη λα νηθεηνπνηεζεί ε Αξηζηεξά, θαζψο ν αγσληζηηθφο, ε-
ζληθνπαηξησηηθφο ραξαθηήξαο ηεο ζπλάδεη κε ηηο αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιη-
ζκνχ.151
Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ εκθπιίνπ εληείλεηαη εκθαλψο ε ηάζε ηεο αγσληζηηθφ-
ηεηαο ζηελ πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ, παξαγσγή ε νπνία ελαξκνλίδεηαη κε ην
αίηεκα ηεο ζηξάηεπζεο πνπ πξνβάιιεηαη ηψξα ζζελαξά απφ ηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο∙
ελδεηθηηθά, ην 1945 δεκνζηεχνληαη ζε έληππα θαη εθεκεξίδεο ηνπ αξηζηεξνχ ρψξνπ
ηα πνηήκαηα Ύκλνο ζηελ Αζήλα καο, Οθηψβξεο 1940, Ο θξνπξφο ηεο Απγήο (γηα ηνλ
Άξε Βεινπρηψηε) θαη απνζπάζκαηα ηεο Ρσκηνζχλεο, ην 1946 ηα πνηήκαηα Γηθαηνζχ-
λε, Αζήλα, Δ.Α.Μ., Ξππφιπηνη Άγγεινη, ΢ηεθαληλά θαη ην 1947 απνζπάζκαηα απφ ηελ
Κπξά ησλ Ακπειηψλ.152
Σν 1945 ν Ρίηζνο εθδίδεη θαη ην επηθαηξηθφ πνίεκα Ο ζχληξνθφο καο Νίθνο
Εαραξηάδεο,153 ην νπνίν, φκσο, δελ ζπκπεξηιακβάλεη αξγφηεξα ζε θαλέλαλ ζπγθε-
ληξσηηθφ ηφκν ησλ πνηεκάησλ ηνπ. Πέξα απφ ηηο εζσθνκκαηηθέο εμειίμεηο, πνπ νδή-
γεζαλ ζηελ θαζαίξεζε (1956) θαη δηαγξαθή (1957) ηνπ Εαραξηάδε θαη αηηηνινγνχλ
ηνλ εμνβειηζκφ ηνπ πνηήκαηνο απφ ην corpus ηνπ έξγνπ, θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ εκθπ-
ιίνπ ηέηνηνπ είδνπο θαιιηηερληθά εγρεηξήκαηα (επηθαηξηθά, κε έληνλε ηδενινγηθή θαη
ζπλαηζζεκαηηθή θφξηηζε) δελ είλαη απνξξηπηέα ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο. Δχινγα
ινηπφλ ν Βάξλαιεο ππνδέρεηαη ην πνίεκα κε ελζνπζηαζκφ: «Έλαο άλζξσπνο ν Εαρα-
ξηάδεο, έλαο πνηεηήο ν Ρίηζνο. ΋ρη! Έλαο ιαφο ν Εαραξηάδεο, έλαο ιαφο θη ν πνηεηήο.
Καη ην πνίεκα ηνπ φξθνο».154
Αμηνζεκείσηε είλαη θαη ε ελαξθηήξηα δηαπίζησζε ζην θείκελν ηνπ Βάξλαιε:
«Ο Ρίηζνο είλαη έλαο κνληέξλνο πνηεηήο κε θαξδηά θαη θιέβα θαη θηεξά. Ο ραηξεηη-
ζκφο ηνπ ζηνλ αξρεγφ ηεο ειιεληθήο εξγαηηάο, ην ζ. Εαραξηάδε, κε ηελ επθαηξία ηνπ

151
Πξβι. «…ν ρψξνο ηεο αξηζηεξάο, πνπ έρεη δήζεη φιε ηελ άλζηζε ηεο χζηεξεο θαηνρηθήο πεξηφδνπ,
βιέπεη ζηαδηαθά ηηο δπλάκεηο ηνπ λα ζπξξηθλψλνληαη, θαη φπσο ζηνλ πνιηηηθφ θαη ζηνλ ζηξαηησηηθφ
ρψξν δεηά λα αλαθαηαιάβεη ηα ρακέλα εδάθε, έηζη θαη ζηνλ πλεπκαηηθφ ρψξν απνδχεηαη ζε ζπληνλη-
ζκέλε πξνζπάζεηα δηαηήξεζεο ησλ θεθηεκέλσλ. ΢ηελ πξνζπάζεηα απηή επηζηξαηεχεη ηηο αμίεο πνπ
κέρξη πξφηηλνο „αλήθαλ‟ ζηνπο αληηπάινπο ηνπ: ηελ παηξίδα, ηε ζξεζθεία, ηελ αξραηφηεηα. Σαπηφρξν-
λα δηεθδηθεί ηελ απνθιεηζηηθφηεηα ζηηο αμίεο ηεο ιατθφηεηαο θαη ηνπ δεκνηηθηζκνχ», Α. Καζηξηλάθε,
Ζ ινγνηερλία ζηελ ηαξαγκέλε δεθαεηία.., φ.,π., 25.
152
Βι. πεξηζζφηεξα Αηθ. Μαθξπληθφια,φ.π., 255-258.
153
Σν πνίεκα γξάθηεθε κε αθνξκή ηελ επηζηξνθή ηνπ Εαραξηάδε (ηνλ Μάτν ηνπ 1945) ζηελ Αζήλα
απφ ην Νηαράνπ, βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 37.
154
Βι. Κ. Βάξλαιεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: „Ο ζχληξνθφο καο‟. Νίθνο Εαραξηάδεο», Ρηδνζπάζηεο, 29-7-
1945 [=Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν γηα ηα ζαξαληάρξνλα ηνπ Δπηηάθηνπ θαη ηα πελεληάρξνλα ηνπ
έξγνπ ηνπ, Αηνιηθά Γξάκκαηα, ηρ. 32-33, Μάξηεο - Ηνχλεο 1976, 215]. Σψξα θαη ζην Δηζαγσγή ζηελ
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, (επηκ. Γ. Κφθνξεο), φ.π., 13-14.

70
μαλαγπξηζκνχ ηνπ ζηελ παηξίδα (…) είλαη κηα θξαπγή ελζνπζηαζκνχ θαη πίζηεο φρη
ελφο αηφκνπ θαη κηαο ζηηγκήο, αιιά φισλ ησλ ζθιάβσλ θάζε θαηξνχ θαη ηφπνπ». Ο
Βάξλαιεο αλαθέξεηαη ζηνλ κνληεξληζκφ ηνπ Ρίηζνπ κε δηάζεζε επηθξηηηθή, γηαηί,
ζχκθσλα κε ηελ άπνςή ηνπ ε κνληεξληζηηθή ηερλνηξνπία ηνπ έξγνπ δηαζπά ηε ινγη-
θή ζπλνρή ηνπ: «Σν πνίεκα αλαπεδάεη ζα λεξφ θαη ηξέρεη ζα λεξφ. ΋κσο έρεη ζηηγκέο
πνπ λνηψζεηο λα θφβεηαη ε ελφηεηά ηνπ κε ηηο παξάμελεο αθξνβαηηθέο καληέξεο ηεο
ζρνιήο».155 Παξά ηνλ επηθξηηηθφ ηνπ ραξαθηήξα, ην ζρφιην αλαδεηθλχεη ηελ παξεί-
ζθξεζε ηεο λεσηεξηθφηεηαο θαη ζηελ «ελ ζεξκψ» επηθαηξηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ∙
ε κνληεξληζηηθή έθθξαζε, θαηαθηεκέλε επαξθψο θαη παγησκέλε πιένλ ζηνλ δεκη-
νπξγηθφ νξίδνληα ηνπ πνηεηή, αληρλεχεηαη αθφκα θαη ζε πεξηνρέο ηνπ έξγνπ φπνπ ε
απφιπηε θπξηαξρία ηεο ηδενινγίαο ζα ήηαλ αλακελφκελν λα εθηνπίδεη θάζε θξνληίδα
γηα αηζζεηηθνχο λεσηεξηζκνχο. Ο Γεκήηξεο Κφθνξεο, ζρνιηάδνληαο ηελ θξηηηθή ηνπ
Βάξλαιε, επηζεκαίλεη ζρεηηθά: «Δίλαη θαλεξφ φηη ζηνλ Βάξλαιε δε ηαίξηαδε ν πνηε-
ηηθφο κνληεξληζκφο, αιιά απφ ηελ άιιε θαηαιαβαίλνπκε φηη ν Ρίηζνο, αθφκε θαη ζηηο
πιένλ πξνβιέςηκεο θαη ελνριεηηθά πιεζσξηθέο (ηφζν ιεθηηθά φζν θαη ζπλαηζζεκαηη-
θά) θαηαζέζεηο ηνπ, αμηνπνηνχζε έζησ θαη ελ ζπέξκαηη έλα ιεηηνπξγηθφ ζηνηρείν ηεο
λεσηεξηθφηεηαο: ηε ζπνξαδηθή δηαηάξαμε ηεο έιινγεο αιιεινπρίαο».156
Οη αηζζεηηθέο απηέο αλαδεηήζεηο ηνπ Ρίηζνπ, φκσο, κέζα ζην θιίκα ηεο εληεη-
λφκελεο εκθπιηαθήο πφισζεο, δελ θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ ηελ επηζεηηθή ηαθηηθή ηνπ
Καξαληψλε απέλαληη ζηνλ πνηεηή∙ ν θξηηηθφο ζπλερίδεη, κε εληεηλφκελε νμχηεηα, λα
εζηηάδεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηελ ηδενινγηθή παξάκεηξν ηνπ έξγνπ. ΢ε θείκελφ ηνπ κε
ηνλ ηίηιν «Ζ ζέζε ηνπ πνηεηή ζηελ επνρή καο» ην 1946, ν Καξαληψλεο ηνπνζεηείηαη
σο πξνο ην δεηνχκελν ηεο ζέζεο ηνπ πνηεηή απέλαληη ζηα πξνβιήκαηα ηεο επνρήο
ηνπ («κπνξεί έλαο πξαγκαηηθφο πνηεηήο λα κέλεη αλεπεξέαζηνο απφ φζα ζπκβαίλνπλ
γχξσ ηνπ θαη λα αζρνιείηαη κνλάρα κε ηα άζηξα, ηα ινπινχδηα θαη ηνλ έξσηα;»)157
θαη ππνζηεξίδεη ηελ έλλνηα ηεο πλεπκαηηθήο ειεπζεξίαο ηνπ δεκηνπξγνχ, δειαδή ηεο
πνιηηηθήο αλεμαξηεζίαο ηνπ απφ ηδενινγηθέο θαη θνκκαηηθέο ζθνπηκφηεηεο. Ωο παξά-
δεηγκα επηιέγεη λα πξνβάιιεη έλαλ μέλν ζπγγξαθέα (Οπγθψ), ν νπνίνο αλ θαη «έδεημε
θινγεξφ ελδηαθέξνλ γηα φια ηα πξνβιήκαηα ηεο επνρήο ηνπ» δελ έγηλε «ππάθνπν θαη
άβνπιν θσλεηηθφ φξγαλν θνκκαηηθψλ επηδηψμεσλ».158

155
Βι. Κ. Βάξλαιεο, φ.π., 215.
156
Γ. Κφθνξεο (εηζαγσγή), Δηζαγσγή ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, φ.π., ιγ΄.
157
Α. Καξαληψλεο, «Ζ ζέζε ηνπ πνηεηή ζηελ επνρή καο», Ζ Διιάο, 30-9-1946 [=Πλεπκαηηθή ειεπζε-
ξία. Σέρλε θαη πνιηηηθή, Δθδφζεηο Άιθα, Αζήλα 1947, 80-84: 80].
158
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 81.

71
 Σν παξάδεηγκα ησλ επηινγψλ ηνπ Οπγθψ ζε κηα επνρή επίζεο ηαξαγκέλε, κε
άιπηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα θαη πνιηηηθά πάζε, επηιέγεηαη απφ ηνλ Καξαληψλε
πξνθεηκέλνπ λα αληηπαξαβιεζεί κε ηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα ηεο κεηαπνιεκηθήο
θαη εκθπιηαθήο πεξηφδνπ θαη ηηο επηινγέο ησλ Διιήλσλ αξηζηεξψλ πνηεηψλ. Πεξη-
γξάθνληαο ην θαζεζηψο πιήξνπο αλειεπζεξίαο πνπ είρε επηβάιιεη ν Εληάλσθ (κε α-
πνθιεηζκνχο ινγνηερληθψλ πεξηνδηθψλ θαη ηδενινγηθνχο αθνξηζκνχο ζπγγξαθέσλ
πνπ δηαθσλνχζαλ κε ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ), ν Καξαληψλεο θηάλεη
ζηα θαζ‟ εκάο: «΢ηε Ρσζία ινηπφλ, ζηνλ πλεπκαηηθφ απηφ παξάδεηζν ηνπ Ρίηζνπ θαη
ηνπ Βξεηηάθνπ, ηνπ Παπά, ηνπ Απγέξε θη φισλ ησλ αληηζηαζηαθψλ πξνρεηξνγξάθσλ
καο, εμαλαγθάδεη ην Κξάηνο ηνπο θαιιηηέρλεο ηνπ λα είλαη ηφζν αλειεχζεξνη πξνο
ηνλ εαπηφ ηνπο ψζηε λα ζηξαγγαιίδνπλε ηελ ίδηα ηνπο ηελ ςπρή φηαλ αβίαζηα ηελ αη-
ζζάλνληαη λα κειαγρνιεί επεηδή πέθηνπλ ηα θχιια ηνπ θζηλνπψξνπ;»159
Κη ελψ ζηε ΢νβηεηηθή Έλσζε εληνπίδνληαη αθφκα εζηίεο αληίζηαζεο απέλαληη
ζηελ θνκκαηηθή ηξνκνθξαηία, ζηελ Διιάδα, ζπλερίδεη εηξσληθά ν Καξαληψλεο, «πνπ
θαίλεηαη πσο ζε νξηζκέλνπο ηνκείο ηεο πλεπκαηηθήο δσήο πάεη πην κπξφο απφ ηε Ρσ-
ζία, νη αληηζηαζηαθνί πνηεηέο καο πξνιάβαλε θη αδεηάζαλε ηελ ςπρή ηνπο απφ θάζε
ζηνηρείν εζσηεξηθήο δσήο, απφ θάζε ζπλαίζζεκα ηέρλεο».160
Δίλαη εκθαλέο φηη ε αληηζηαζηαθή πνίεζε απνηειεί γηα ηνλ θξηηηθφ ζπλψλπκν
ηεο επθνιίαο θαη ηεο πξνρεηξφηεηαο, δηακνξθψλνληαο έλα ινγνηερληθφ παξάγσγν
ρσξίο αηζζεηηθέο αμηψζεηο, ην νπνίν εμππεξεηεί απνθιεηζηηθά πνιηηηθέο ζθνπηκφηε-
ηεο. Ζ θαηαιεθηηθή θξάζε ηνπ θεηκέλνπ, απνδεηθλχεη πσο ν ζηφρνο είλαη θπξίσο ν
Ρίηζνο: «Κη αλ αθφκε γξάθνπλε κεξηθνί θαη ηππψλνπλε ηνπο ζηίρνπο ηνπο ζην „Ρηδν-
ζπάζηε‟, είλαη γηαηί γεκίζαλε ηελ άδεηα ηνπο ςπρή κε κπνπξκπνπιήζξεο πνηεηηθνπν-
ιηηηθήο ειηζηφηεηαο ζαλ θη απηέο πνπ ηηο ππνγξάθεη θακαξσηά ν πησρνπξφδξνκνο
ηνπ Κ.Κ. Γηάλλεο Ρίηζνο: ΔΑΜ, ΔΑΜ, ΔΑΜ,/ ίζηα ζηεο ιεπηεξηάο ην δξφκν,/ ίζηα
ζην κέιινλ/ ίζηα κπξνζηά, πάληα κπξνζηά,/ ΔΑΜ, ΔΑΜ, ΔΑΜ…».161
Ο Καξαληψλεο επαλέξρεηαη ζην ζέκα ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο έλα κήλα
αξγφηεξα,162 πηνζεηψληαο λεθαιηφηεξν χθνο αιιά δηαηεξψληαο ηελ ίδηα απνιπηφηεηα
ζηηο ζέζεηο ηνπ: πνίεζε πνπ ρξεζηκνπνηείηαη σο κέζν δηάδνζεο θαη εθιαΐθεπζεο πν-
ιηηηθψλ ηδεψλ είλαη θαθή πνίεζε, αλεμάξηεηα απφ ηελ νξζφηεηα ησλ πνιηηηθψλ απφ-

159
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 83-84.
160
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 84.
161
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 84.
162
Α. Καξαληψλεο, «Λνγνηερληθφο εθθπιηζκφο», Ζ Διιάο, 21-10-1946 [=Πλεπκαηηθή ειεπζεξία. Σέρλε
θαη πνιηηηθή, φ.π., 91-95].

72
ςεσλ πνπ απηή πξεζβεχεη.163 Ζ θνκκαηηθή ζηξάηεπζε, φπσο ππνζηεξίδεη ν Καξα-
ληψλεο, έρεη σο απνηέιεζκα κηα ρακειήο αηζζεηηθήο ινγνηερληθή παξαγσγή, αθφκα
θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Βάξλαιε κε ην Ζκεξνιφγην ηεο Πελειφπεο, ζηελ πεξίπησζε
ηνπ Ρίηζνπ, φκσο, ζεσξεί φηη ε πξαγκαηηθφηεηα απηή δηαθαίλεηαη επθξηλέζηεξα.
Ο θξηηηθφο, παξαζέηνληαο πάιη ηνπο ζηίρνπο «ΔΑΜ, ΔΑΜ, ΔΑΜ / ίζηα ζηεο
ιεπηεξηάο ην δξφκν…» ζρνιηάδεη: «Μα πνηεηήο είλαη απηφο ή ρσλί; Έιεγε θάπνηνο,
φηαλ πξσηνδηάβαζε ζην „Ρηδνζπάζηε‟ ηνπο ραξαθηεξηζηηθνχο απηνχο ζηίρνπο. Γελ
είρε θαζφινπ άδηθν, θη αο είλαη νη ζηίρνη ελφο θεκηζκέλνπ λένπ πνηεηή, ηνπ Γηάλλε
Ρίηζνπ. Καη λα ζπιινγίδεηαη θαλείο πσο γξάθνπλ έηζη ηα πνηήκαηά ηνπο νη επαγγει-
κέλνη ζηηρνπξγνί ηνπ ΔΑΜ, απφ ηνλ θαιχηεξν σο ην ρεηξφηεξν, κε ηελ πςειή αηζζε-
ηηθή δηθαηνινγία φηη θάλνπλ „ζπλζεηηθφ ξεαιηζκφ‟ θαη κε ηελ αληηθαηηθή ζπγρξφλσο
επεμήγεζε φηη κηιάλε απιά γηα λα ηνπο θαηαιάβεη ν αγξάκκαηνο ιαφο! Κη φκσο ν α-
γξάκκαηνο απηφο ιαφο έπιαζε ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη, ζε ρξφληα πνπ δελ ππήξραλε
κήηε εθεκεξίδεο, κήηε ξαδηφθσλα, κήηε κπξνζνχξεο, κήηε ππεχζπλα θαζνδεγεκέλε
θνπιηνχξα ηχπνπ Εληάλσθ».164
Ζ θξηηηθή ηνπ Καξαληψλε, αλ θαη εμσζείηαη ζηα φξηα ηεο εκπάζεηαο ελαληίνλ
ηνπ Ρίηζνπ, δελ είλαη αβάζηκε, φζνλ αθνξά ζην ιατθηζκφ ηνπ αηηήκαηνο γηα ηέρλε
θαηαλνεηή απφ ηηο κάδεο αλεμαξηήησο αηζζεηηθνχ απνηειέζκαηνο, κέζα ζην πιαίζην
ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο.165 Ζ θνκκαηηθή γξακκή επηβνιήο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξε-
αιηζκνχ ζην ρψξν ηεο Αξηζηεξάο πεξηραξαθψλεη ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο ζε έλα α-
ζθπθηηθφ πιαίζην ηδενινγηθήο λνκηκφηεηαο ζην ινγνηερληθφ πεδίν, κε βιαπηηθέο, ελί-
νηε, ζπλέπεηεο γηα ηνπο δεκηνπξγνχο θαη ηα παξαγφκελα έξγα. ΢ηελ ίδηα βάζε, εμάι-
ινπ, ηεο επηβιαβνχο θπξηαξρίαο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, ζα εδξαηψζνπλ ηα ε-
πηρεηξήκαηά ηνπο θαη νη θξηηηθνί ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο, κηα δεθαεηία αξγφηεξα,
ζεκαηνδνηψληαο, φπσο ζα δνχκε, ηελ έλαξμε ηνπ «εζσθνκκαηηθνχ» δηαιφγνπ.
Ο Καξαληψλεο, βέβαηα, αλαθεξφκελνο ζηελ αληηζηαζηαθή πνίεζε, πεξηνξίδεη
ηε ζεψξεζή ηνπ κφλν ζην ηκήκα απηφ ηεο ινγνηερληθήο παξαγσγήο πνπ είρε ζπγθε-

163
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 92-93.
164
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 94.
165
Βι. ζρεηηθά: «Σα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά απηήο ηεο „επθαηξηαθήο‟ πνίεζεο ήηαλ, ζην κνξθηθφ επίπε-
δν ι.ρ. ε επηκνλή ηεο ζηελ παξαδνζηαθή ηερληθή, ην κέηξν θαη ηελ νκνηνθαηαιεμία, θαη, ζην πεξηερφ-
κελν, ην αγσληζηηθφ πλεχκα θη ν παηξησηηζκφο, πνπ κεηαβάιιεηαη κεξηθέο θνξέο ζε ζνβηληζκφ, ε ιατ-
θφηεηα θ‟ ε αλαδξνκή ζηελ „εζληθή‟ παξάδνζε, θαηά θχξην ιφγν ζηνλ αγψλα ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπ
1821, αιιά θαη ζηελ αξραία Διιάδα - κηα ηδενινγηθή πνηθηιία θη αληηθαηηθφηεηα πνπ εμεγείηαη απ‟ ηελ
εηεξνκνξθία ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηνλ αγψλα», Γ. Βεινπδήο, «Ζ ειιεληθή ιν-
γνηερλία ζηελ αληίζηαζε», Γηαβάδσ (Αθηέξσκα Αληίζηαζε θαη ινγνηερλία), ηρ. 15, Γεθέκβξηνο 1982,
29-39: 32.

73
θξηκέλε «ρξεζηηθή» ιεηηνπξγία, θαζψο πξννξηδφηαλ γηα ηελ ελδπλάκσζε ηνπ θξνλή-
καηνο ησλ αγσληζηψλ θαη είρε θαηά ζπλέπεηα κνξθή εκβαηεξίσλ θαη ζνπξίσλ.166
΢ηφρνο ηνπ είλαη λα αλαδείμεη ηελ ηδενινγηθή ηαχηηζε, ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή,
ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο κε ηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο. Θεσξεί, δειαδή, φηη ην θνκ-
κνπληζηηθφ θφκκα επσθειείηαη ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο ζπγθπξίαο, έρνληαο δηαζθα-
ιίζεη ηελ επλντθή δηάζεζε ηνπ «ιατθνχ αηζζήκαηνο» (ιφγσ ηεο ζπκκεηνρήο ησλ κε-
ιψλ ηνπ ζηελ Αληίζηαζε), θαη πξνβάιιεη σο ινγνηερληθφ πξφηππν έλα είδνο ζηξα-
ηεπκέλεο πνίεζεο κε εζληθνπαηξησηηθέο πξνεθηάζεηο, πνπ ζηε ζπγθεθξηκέλε εκθπιη-
αθή πεξίνδν είλαη ηδηαηηέξσο εχθνιν λα επδνθηκήζεη. Ζ ζέζε ηνπ θξηηηθνχ είλαη ζα-
θήο: «Σελ ηέρλε πνπ δελ θαηφξζσλαλ λα ηελ πεξάζνπλ γηα αιεζηλή ζηα ρξφληα πνπ
κπνξνχζε θαλείο κε θάπνηα πλεπκαηηθή αζθάιεηα λα κηιάεη γηα ηα πξνβιήκαηα ηεο
Σέρλεο βξήθαλ ζήκεξα κηα κνλαδηθή επθαηξία λα ηελ εθζέζνπλ ζηελ πνιπζφξπβε
αγνξά ησλ ζχγρξνλσλ πνιηηηθψλ ηδεψλ».167
Ο Καξαληψλεο, φκσο, αθ‟ ελφο πεξηνξίδεη απζαίξεηα ηνλ φξν αληηζηαζηαθή
πνίεζε (πνπ δελ πεξηιακβάλεη κφλν εκβαηήξηα ηνπ ΔΑΜ),168 αθ‟ εηέξνπ παξαιείπεη
λα αλαθεξζεί ζηελ αληίζηνηρε - αζηηθήο πξνέιεπζεο - παξαγσγή πνηεηηθψλ έξγσλ
(Διχηεο Άζκα εξσηθφ θαη πέλζηκν, Γθάηζνο Ακνξγφο, Δγγνλφπνπινο Μπνιηβάξ)169

166
Βι. ζρεηηθά: «…ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο ησλ ρξφλσλ 1941-1944 απνηε-
ιείηαη απφ ηα ζχληνκα εθείλα πνηήκαηα θαη ηξαγνχδηα πνπ πξννξίδνληαλ γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο αγσλη-
ζηέο ηεο αληίζηαζεο θαη γηα ηνλ πάζρνληα άκαρν πιεζπζκφ. Έλα κέξνο απ‟ απηά απνηειείηαη απφ πα-
ιηά, αλψλπκα δεκνηηθά ηξαγνχδηα, πνπ ην θείκελφ ηνπο πξνζαξκφζηεθε, ειαθξά ηξνπνπνηεκέλν, ζηηο
λέεο πεξηζηάζεηο (…) Έλα άιιν, εμίζνπ κεγάιν, κέξνο απνηειείηαη απφ θαηλνχξηα ηξαγνχδηα, γξακκέ-
λα απφ γλσζηνχο πνηεηέο θαη ηνληζκέλα ελ κέξεη απφ γλσζηνχο ζπλζέηεο. ΢ηελ πεξίπησζε απηή πξφ-
θεηηαη σο επί ην πιείζηνλ γηα εκβαηήξηα θαη ζνχξηα, πνπ πξννξίδνληαλ γηα ηνπο αληάξηεο. ΢‟ απηά α-
λήθνπλ κεξηθά απ‟ ηα γλσζηφηεξα ηξαγνχδηα ηεο επνρήο, φπσο ι.ρ. „΢η‟ άξκαηα! ΢η‟ άξκαηα!‟ ηνπ
Νίθνπ Καξβνχλε, ν „Όκλνο ηνπ ΔΛΑ΢‟ ηεο ΢νθίαο Μαπξνεηδή - Παπαδάθε θαη „Σν ηξαγνχδη ηνπ
ΔΑΜ‟ ηνπ Βαζίιε Ρψηα», Γ. Βεινπδήο, φ.π., 35.
167
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 94.
168
΋πσο επηζεκαίλεη ε Αγγέια Καζηξηλάθε, παξά ην γεγνλφο φηη ε ινγνηερληθή παξαγσγή πνπ έρεη λα
επηδείμεη ν ρψξνο ηεο Αξηζηεξάο θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ εκθπιίνπ δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζε ρακειήο
αηζζεηηθήο έξγα, «νη αληίπαινη ηεο αξηζηεξάο σζηφζν επηιέγνπλ ηνλ εχθνιν ζηφρν. ΢πλήζσο ππνδεη-
θλχνπλ ηελ θαηάληηα ηεο ζηξαηεπκέλεο ηέρλεο, μεζπαζψλνληαο ελάληηα ζε απιντθά ζηηρνπξγήκαηα ή
ηνπο ιηγφηεξν επηηπρείο ζηίρνπο γλσζηψλ πνηεηψλ, έηζη ψζηε απφ ην κέξνο ραξαθηεξίδνπλ ην φινλ»,
Α. Καζηξηλάθε, φ.π., 279.
169
Οη δηαπηζηψζεηο ηνπ Αξγπξίνπ αλαδεηθλχνπλ ηελ επξχηεηα ηνπ φξνπ αληηζηαζηαθή πνίεζε: «Διπί-
δσ λα κε ζεσξεζεί πξνθαηεηιεκκέλε ε άπνςε φηη ε „Ακνξγφο‟, ελδερνκέλσο, θαη παξά ηε βνχιεζε
ηνπ πνηεηή (…) θαηαγξάθεη έλα πλεχκα πνπ ζπλνπηηθά ζα ην ελέηαζζα ζην αληηζηαζηαθφ, δίλνληαο
άθεζε ζηελ θαθή ρξήζε ηνπ φξνπ, πνπ έρεη απνιέζεη ηελ αληδηνηέιεηά ηνπ», Α. Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο
ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο ζηνπο δχζηελνπο θαηξνχο (1941-1944), η. Γ΄, Καζηαληψηεο,
Αζήλα 2003, 208. Καη γηα ηνλ „Μπνιηβάξ‟: «…ν ίδηνο ν πνηεηήο, κεηαγελέζηεξα, έρεη ππνζηεξίμεη φηη
ην πνίεκα „γξάθηεθε ηνλ ρεηκψλα ηνπ 1942 πξνο 1943 θαη θπθινθφξεζε, ζηελ αξρή, ζε ρεηξφγξαθα
αληίγξαθα πνπ έθαλαλ πνιινί, θαη ην δηάβαδαλ ζε ζπγθεληξψζεηο αληηζηαζηαθνχ ραξαθηήξα‟. ΢πλε-
πψο, εχινγν είλαη ην ζπκπέξαζκα φηη ην πνίεκα θαηαζηξψλεηαη επάλσ ζε αληηζηαζηαθφ θξφλεκα, θάηη
πνπ αλαγλσξίδνπλ άιισζηε νη αλαγλψζηεο. Γελ είλαη βέβαηα ζηξαηεπκέλν. Ζ ηνικεξή, επαλαζηαηηθή
ηνπ γξαθή θαη ε αθφκα πην αδηάιιαθηα ειεχζεξε ζχλζεζή ηνπ πξνζθέξνληαη έηζη ψζηε ην αληηζηαζη-

74
πνπ ζεκαηνπνηνχλ άκεζα ή έκκεζα ηνλ αγψλα ηεο αληίζηαζεο δηαζέηνληαο επίζεο
επηθφ χθνο, παηξησηηθέο πξνεθηάζεηο θαη αλαθνξέο ζηε ιατθή παξάδνζε θαη ζηνπο
αγσληζηέο ηνπ 1821.170 Ζ παξάιεηςε είλαη εχινγε, εθφζνλ γηα ηνλ Καξαληψλε πξν-
θαλψο ηα δχν απηά ηκήκαηα ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο αληηζηνηρνχλ ζηνπο δχν αμην-
ινγηθνχο πφινπο ηεο «θαιήο» θαη ηεο «θαθήο» ινγνηερλίαο.
Ζ παξάιεηςε απηή θαίλεηαη λα βαζίδεηαη ζε κηα δηάθξηζε πνπ έρεη σο θξηηή-
ξην ηελ αηζζεηηθή: ε αζηηθή πνίεζε εγθνιπψλεηαη ηηο ηερληθέο ηνπ ππεξξεαιηζκνχ
θαη ηνπ κνληεξληζκνχ, ελψ ε Αξηζηεξά επηιέγεη ηελ παξαδνζηαθή ζηηρνπξγία ηνπ δε-
κνηηθνχ ηξαγνπδηνχ. Ζ πηνζέηεζε δηαθνξεηηθψλ επηινγψλ ζηελ ηερλνηξνπία, εληνχ-
ηνηο, δελ αλαηξεί ηελ ηδενινγηθή ζχγθιηζε ησλ δχν αληηκαρφκελσλ πεδίσλ, ζχγθιηζε
ε νπνία αθνξά ζε κηα «θνηλή παξαθαηαζήθε ζπκβφισλ απφ ηελ νπνία αληινχλ θαη νη
δχν παξαηάμεηο»171: ειιεληθφηεηα, αηζηνδνμία, ιατθή παξάδνζε θαη παηξησηηζκφο.172
Δλψ, φκσο, θαη ε αζηηθή πνίεζε πξνζπαζεί εθείλε ηελ πεξίνδν λα νηθεηνπνηεζεί ηνλ
εζληθνπαηξησηηθφ ραξαθηήξα ηεο αληίζηαζεο, ζθνπηκφηεηεο απνδίδνληαη κφλν ζηελ
Αξηζηεξά, ιφγσ ηνπ επδηάθξηηνπ πνιηηηθνχ ραξαθηήξα πνπ πξνζιακβάλνπλ ηα έξγα
ησλ εθπξνζψπσλ ηεο.173
H επηδίσμε πξνβνιήο ηεο ειιεληθφηεηαο κέζσ ηεο ρξήζεο ηεο ιατθήο παξά-
δνζεο, απφ φιεο ηηο πνηεηηθέο «ζρνιέο» ηεο επνρήο, αλαδεηθλχεηαη απφ ηνλ Άξε Γη-

αθφ θξφλεκα πνπ ην εκςχρσζε λα ππνβάιιεηαη σο πξφηαγκα κε δητζηνξηθά ζπκθξαδφκελα», Α. Αξ-

γπξίνπ, φ.π., 209-210.
170
Ο Γ. Βεινπδήο, αλαθεξφκελνο ζηηο θάζεηο ηεο λενειιεληθήο ηζηνξίαο πνπ παξνπζηάζηεθε ζηξνθή
πξνο ηε ιατθή θνπιηνχξα θαη ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη, επηζεκαίλεη: «Μηα ηξίηε θάζε ιατθηζκνχ ζηε
λενειιεληθή πνιηηηζκηθή ηζηνξία κπνξεί ζήκεξα λα δηαπηζησζεί κε αθεηεξία ηα κέζα πεξίπνπ ηεο
δεθαεηίαο 1930-1940 θαη κε φξην ηεο αθκήο ηεο ηελ πεξίνδν ηεο θαηνρήο θαη ηα πξψηα κεηαπνιεκηθά
ρξφληα. Δίλαη ε επνρή πνπ ηίζεηαη ζηελ Διιάδα ην δήηεκα ηεο „ειιεληθφηεηαο‟ ζηελ ηέρλε - „ειιελη-
θφηεηα‟ πνπ δπγίδεηαη κε ηα ζηαζκά ηεο ζπκκεηνρήο ηεο ζηελ εζλνιατθή θνπιηνχξα. (…) ΢ηελ ηξίηε
απηή ιατθηζηηθή θάζε δηαθνξνπνηνχληαη ηειηθά δπν ηάζεηο, κηα αζηηθνθηιειεχζεξε (ν ΢εθέξεο θάλεη
ηελ πξψηε ηνπ αλαθνξά ζην Μαθξπγηάλλε ζηα Νέα Γξάκκαηα ηνπ 1937 θαη ηελ πξψηε ηνπ δεκφζηα
νκηιία κε ζέκα „Έλαο Έιιελαο - ν Μαθξπγηάλλεο‟ ζηελ Αιεμάλδξεηα ην 1943) θαη κηα „αξηζηεξή‟ (…)
Σεο δεχηεξεο απηήο ηάζεο ν πξσηκφηεξνο - πξνδξνκηθφο ζα έιεγα - εθθξαζηήο ζηάζεθε ν Ρίηζνο κε
ηνλ Δπηηάθην ηνπ 1936», Γ. Βεινπδήο, «Σν δεκνηηθφ ηξαγνχδη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ» [= Πξνζεγγί-
ζεηο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ, Κέδξνο, Αζήλα 1984, 110-112: 111-112].
171
Βι. Α. Καζηξηλάθε, φ.π., 290.
172
Γηα ηελ πηνζέηεζε ησλ αληηιήςεσλ απηψλ ζηελ ινγνηερληθή παξαγσγή ησλ εθπξνζψπσλ ηεο Αξη-
ζηεξάο βι. ηα απνζπάζκαηα πνπ παξαζέηεη θαη ζρνιηάδεη ε Α. Καζηξηλάθε, Ζ ινγνηερλία ζηελ ηαξαγ-
κέλε δεθαεηία.., φ.,π., 256-273. ΢ρεηηθά κε ην Άζκα εξσηθφ θαη πέλζηκν, ηνλ Μπνιηβάξ θαη ηελ Ακνξγφ
βι. ζην ίδην 287-290, 163-164 θαη 164-165 αληίζηνηρα.
173
Πξβι. «Ο „εζληθφο δηραζκφο‟, πνπ είρε ηελ αθεηεξία ηνπ ην αξγφηεξν ζην Γεθέκβξην ηνπ 1944 θ‟
έθηαζε ζην απνθνξχθσκά ηνπ κε ηνλ ηξηεηή εκθχιην πφιεκν (1946-1949), νδήγεζε ζε κηα πφισζε
θαη ζηε ινγνηερλία. Απφ ‟δψ θαη πέξα, ε έλλνηα ηεο αληηζηαζηαθήο ινγνηερλίαο ζ‟ αλαθέξεηαη ζηε
ινγνηερλία ηνπ „δεχηεξνπ αληάξηηθνπ‟· απ‟ ηνπο θνξείο ηεο ζα ελλνείηαη θαη ζ‟ αζθείηαη σο ζπλέρεηα
ηεο ινγνηερλίαο ηεο θαηνρηθήο αληίζηαζεο», Γ. Βεινπδήο, «Ζ ειιεληθή ινγνηερλία ζηελ αληίζηαζε»,
φ.π., 38.

75
θηαίν, ηέζζεξα ρξφληα αξγφηεξα.174 Ο θξηηηθφο ειέγρεη ηφζν ηελ πνίεζε ηνπ Αηγαίνπ,
φζν θαη ην «κπφιηαζκα ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ ζηνλ θνξκφ ηνπ Διιεληθνχ ΢νπξ-
ξεαιηζκνχ», ππνζηεξίδνληαο φηη «ε a posteriori παξκέλε απφθαζε - πνπ ηελ ππαγφ-
ξεπζε ε ινγηθή - λα ζπλδέζνπλ ηε δαλεηζκέλε απφ ηελ Δπξψπε πνηεηηθή ηερλνηξνπία
(…) κε ηελ πνηεηηθή παξάδνζε ηνπ ηφπνπ καο είλαη θαζαξφο ηαξηνπθηζκφο».175
Ζ αλαλέσζε ηεο ειιεληθήο πνίεζεο, θαηά ηνλ Γηθηαίν, δελ κπνξεί λα επηηεπ-
ρζεί κέζσ ηεο παξσρεκέλεο αηζζεηηθήο ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ, παξά ηαχηα ην
παξάδεηγκα ηνπ Γθάηζνπ, ην εμψζεζε ζηα φξηά ηνπ ε Αξηζηεξά: «Με ηελ πξψηε θσ-
ηηά πνπ αλάθηεθε πάλσ ζηε γε, φια ηα δάζε κπήθαλε ζε θίλδπλν… Ζ „Ακνξγφο‟ ή-
ηαλ ε πξψηε θσηηά απηή… Καη ην θαθφ παξάγηλε κε ην πιήζνο ησλ αληηζηαζηαθψλ
ζηηρνπξγψλ πνπ θάλεθαλ ζηα „Διεχζεξα Γξάκκαηα‟, ην γλσζηφ φξγαλν ηεο ζηξα-
ηεπφκελεο Σέρλεο. Ζ ηδενινγία ησλ „Διεχζεξσλ Γξακκάησλ‟, ζα κνλνπσιεηήο ηεο
αληίζηαζεο θαη θάζε…ειιεληθφηεηαο, δελ άθεζε λα πάεη ρακέλε ε ξεηζέηα απηή πνπ
ζα βνεζνχζε ηηο κεγάιεο ιατθέο κάδεο λα ελλνήζνπλ ηελ…Πνίεζε, κηα θαη ην δεκν-
ηηθφ ηξαγνχδη δελ ήηαλ παξά ν θαξπφο ηεο έκθπηεο αηζζεηηθήο ιεηηνπξγίαο ηνπ ιανχ
καο».176
Ζ «ηζνπεδσηηθή επθνινγξαθία» πάλσ ζηα κνηίβα ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ
πνπ ραξαθηεξίδεη, ζχκθσλα κε ηνλ Γηθηαίν, ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο αληηζηαζηαθήο
πνίεζεο (εδψ ν φξνο ηαπηίδεηαη θαη πάιη κε ηελ Αξηζηεξά), ρξεζηκνπνηήζεθε σο κα-
ληέξα ηφζν απφ ηνπο λεφηεξνπο φζν θαη απφ ηνπο παιαηφηεξνπο πνηεηέο (Ρίηζν, Βξεη-
ηάθν, Θέκειε). Ζ ρακειήο αηζζεηηθήο ινγνηερληθή παξαγσγή πνπ πξνέθπςε, νθείιε-
ηαη, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ θξηηηθνχ, ζην γεγνλφο φηη νη πνηεηέο ηεο Αληίζηαζεο
αληηκεηψπηζαλ ηνλ αγψλα σο επηθαηξηθφ γεγνλφο, ζεκαηνγξαθηθά, «κε έρνληαο ηελ
ηθαλφηεηα λα ηε δνπλ ζα κηα θαηάζηαζε ηεο ειιεληθήο κνίξαο, ζα Μχζν, δειαδή, ζα
κηα εζσηεξηθή ζηάζε απέλαληη ζηα γεγνλφηα ηεο θχζεο, ηεο αλζξψπηλεο δσήο θαη ηεο
αηνκηθήο κνίξαο».177
Ζ Αξηζηεξά, πάλησο, δελ πξνέβε ζηε δηαδηθαζία ππεξάζπηζεο ηεο πνίεζεο
ηνπ Ρίηζνπ ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή, κε εμαίξεζε ηε δεκνζίεπζε ελφο εηξσληθνχ
αλππφγξαθνπ ζρνιίνπ πνπ απεπζπλφηαλ ζηνλ Καξαληψλε, ζηε ζηήιε «Υξνληθά» ηνπ
πεξηνδηθνχ Διεχζεξα Γξάκκαηα: «Ο θ. Αληξέαο Καξαληψλεο ηαθηηθά ζπκάηαη, ζηα

174
Α. Γηθηαίνο, «Ζ πνίεζε ησλ λέσλ», Ο αηψλαο καο, ηρ. 9-10, ΢επηέκβξηνο - Οθηψβξηνο 1950, 265-
269.
175
Α. Γηθηαίνο, φ.π., 267.
176
Α. Γηθηαίνο, φ.π., 267-268.
177
Α. Γηθηαίνο, φ.π., 268-269.

76
πνιπάξηζκα θαη ηφζν πξνζνδνθφξα άξζξα πνπ γξάθεη ηψξα ηειεπηαία, ηνλ πνηεηή
Ρίηζν, γηα λα ηνλ θεξαπλνβνιήζεη απφ ηνλ επηρξπζσκέλν ζξφλν ηεο θξηηηθήο ηνπ. Γηα
θάζε απάληεζε αλαθέξνπκε έλα παιηφ ραξηησκέλν επεηζφδην, πνπ δείρλεη νιφθιεξε
ηελ „εηιηθξίλεηά‟ ηνπ».178
Πέξα απφ ηα επξχηεξα - θαη εθηφο ησλ νξίσλ ηεο παξνχζαο κειέηεο - εξσηή-
καηα πνπ αλαθχνληαη σο πξνο ηνλ φξν αληηζηαζηαθή ινγνηερλία θαη ηελ ζρέζε ηεο κε
ηνπο δχν πθηζηάκελνπο ηδενινγηθνχο ρψξνπο ηεο επνρήο, ε θξηηηθή ηεο πεξηφδνπ πνπ
εμεηάδνπκε αλαδεηθλχεη ηηο ζπλέπεηεο ησλ επηινγψλ ηνπ Ρίηζνπ λα αθνινπζήζεη,
ζχκθσλα κε ηελ θνκκαηηθή γξακκή θαη ηελ θνηλσληθνπνιηηηθή ζπγθπξία ηεο επνρήο,
ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ ζηελ αγσληζηηθή ηνπ πνίεζε ηεο εκθπιηαθήο
πεξηφδνπ. Δλψ πεηπραίλεη λα αλαδεηρζεί σο ν ζεκαληηθφηεξνο πνηεηήο ηεο Αξηζηεξάο,
ε επηθαηξηθφηεηα179 θαη ελίνηε ε επθνιία θαη ν ιατθηζκφο180 ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίε-
ζήο ηνπ, επηζχξνπλ ηα ππξά ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, πνπ σο ηφηε απνζησπνχζε ην ηκή-
κα απηφ ηνπ έξγνπ.
Σν θιίκα ηεο επνρήο, βέβαηα, δελ άθελε πνιιά πεξηζψξηα επηινγψλ. Ο ζηξα-
ηεπκέλνο φθεηιε λα πηζηεχεη αλεπηθχιαθηα ζηηο επηηαγέο ηνπ θφκκαηνο, λα ππαθνχεη
θαη λα εθηειεί ηηο εληνιέο ηνπ απαξέγθιηηα∙ νη πξάμεηο θαη νη δξαζηεξηφηεηέο ηνπ

178
[΢ηήιε] «Υξνληθά»: „Παζήκαηα‟, Διεχζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 54, Ννέκβξηνο 1946, 328. Σν επεηζφδην
πνπ αλαθέξεηαη αθνξά ζηελ επλντθή θξηηηθή ηνπ Καξαληψλε γηα ηα πνηήκαηα πνπ δεκνζίεπζε ν Ρί-
ηζνο κε ην ςεπδψλπκν Κψζηαο Διεπζεξίνπ ην 1936 ζηα Νέα Γξάκκαηα.
179
Πξβι. «Ο Γηάλλεο Ρίηζνο, πνπ δεκνζηεχεη απηφλ ηνλ θαηξφ πνηήκαηα ζε πεξηνδηθά, αλάκεζα ζηα
νπνία θαη απνζπάζκαηα απφ ηε „Ρσκηνζχλε‟, εθδίδεη κφλν ην πνίεκα „Ο ζχληξνθφο καο‟, αθηέξσκα
ζην Νίθν Εαραξηάδε. ΋ζν θξίλσ, πνιιά απφ ηα πνηήκαηά ηνπ απηήο ηεο πεξηφδνπ ππεξεηνχλ ηελ επη-
θαηξφηεηα θαη θέξνπλ έθδεια ηα ζεκάδηα κηαο „γξαθήο ελ ζεξκψ‟. Ο ίδηνο ζα ηα ραξαθηεξίζεη ‘Δπη-
θαηξηθά‟ ζην νκψλπκν βηβιίν ηνπ. Αλ ήζειε θαλείο λα ππνζηεξίμεη φηη ζε απηή ηελ θαηεγνξία πεξη-
ιακβάλνληαη θαη ηκήκαηα απφ ηε „Ρσκηνζχλε‟ θαη ηελ „Κπξά ησλ Ακπειηψλ‟, δελ ζα είρα πνιιά επη-
ρεηξήκαηα λα ηνπ αληηηάμσ. Σν φηη ηα δηέζσζε θαη ηα δηέδσζε ε κνπζηθή ηνπ Θενδσξάθε δελ ππάξρεη
ακθηβνιία, αιιά απηφ αλήθεη ζε άιιε νηθνλνκία», Α. Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη
ε πξφζιεςή ηεο ζηα ρξφληα ηνπ εηεξνθαζνξηζκέλνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ (1945-1949), η. Γ΄, Καζηαληψηεο,
Αζήλα 2004, 414.
180
Πξβι. «Σα έξγα ηνπ ζηελ πεξίνδν ηεο ιατθηζηηθήο αθκήο, 1944-1947 (…) ηα Σξία Υνξηθά, ην Τζηε-
ξφγξαθν ηεο δφμαο, ε Ρσκηνζχλε, θ‟ ε Κπξά ησλ Ακπειηψλ, παξέρνπλ άθζνλα ηεθκήξηα ηνπ „αξηζηε-
ξνχ‟ ιατθηζκνχ πνπ εθθξάδνπλ: πξψηα – πξψηα ζα ζπλαληήζνπκε ηελ πξφζθαηε αλαθάιπςε ηνπ λεν-
ειιεληθνχ ιατθηζκνχ, ην Θεφθηιν, λα πεξηδηαβάδεη ηνπο ζηίρνπο ηνπ Ρίηζνπ ρεηξνθξαηνχκελνο κε ην
ηδενινγηθφ ηνπ ηαίξη, ηνλ Παπαδηακάληε∙ έπεηηα ηνλ ηδενινγηθφ πξσζηεξέα ηνπ ιατθηζκνχ ηεο επνρήο,
ηνλ Μαθξπγηάλλε, πνπ ζα ζπκπαξαζχξεη ζην πνηεηηθφ άδπην ηνπ Ρίηζνπ νιφθιεξε ηε ρνξεία ησλ ε-
ξψσλ θαη ησλ ηνπσλπκίσλ - ζπκβφισλ ηνπ ‟21, ηελ Μπνπκπνπιίλα, ηνλ Καλάξε, ηα „Μεζνιφγγηα‟ θαη
ηα „Υάληα ηεο Γξαβηάο‟, ηνλ Παπαθιέζζα, ηνλ Κνινθνηξψλε, ηε Φηιηθή Δηαηξία, ηελ Αγία Λαχξα θαη
ην Νηθεηαξά∙ ζ‟ αθνινπζήζεη αλαγθαζηηθά ν θφζκνο ησλ ιατθψλ βηβιίσλ, ν Μεγαιέμαληξνο κε ηε
γνξγφλα ηνπ, ε Αξεηνχζα θ‟ ε Γελνβέθα∙ ηέινο ην ιατθνξζφδνμν εηθνλνζηάζη ζα ζπκπιεξψζεη απηή
ηε ιατθίζηηθε πηλαθνζήθε: νη πνιηηνγξαθεκέλνη άγηνη ηνπ ιατθνχ παλζένπ, ε Αγηά - ΢σηήξα, ε Αγηά -
Βαξβάξα (…) ζα κπήζνπλ ζην δφγκα ηνπο θαη ηελ εμνρφηεξε αληηπξφζσπν ηεο αλψηαηεο ιατθνξζφδν-
μεο ηεξαξρίαο, ηελ Παλαγηά, αλαγθάδνληάο ηελ λα κεηακθηεζηεί ζ‟ ειιελίδα ρσξηάηηζζα (…). Πνιχ
αξγφηεξα, φηαλ ζα εθεπξεζεί, πάλσ ζην ίδην αγηνπνηεηηθφ ζρήκα, θ‟ έλαο „Αε - Λαφο‟ (Γεθανρηψ ιηα-
λνηξάγνπδα), ζ‟ απνθαιπθζεί κε ηξφπν απφιπηα πεηζηηθφ ε θαζαξά ιατθηζηηθή βάζε απηήο ηεο αγην-
ινγίαο ηνπ Ρίηζνπ». Γ. Βεινπδήο, «Σν δεκνηηθφ ηξαγνχδη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ», φ.π., 111-112.

77
(θαη θπζηθά ε ηέρλε ηνπ, αλ ήηαλ δεκηνπξγφο) ηεινχζαλ ππφ έιεγρν. Aπηή ε εζσ-
θνκκαηηθή απζηεξφηεηα, φκσο, δελ βησλφηαλ αλαγθαζηηθά σο θαηαπηεζηηθή γηα ηνλ
Ρίηζν θαη γηα ηνπο ππφινηπνπο πνηεηέο ηεο Αξηζηεξάο, αθνχ (εηδηθά ζε πεξηφδνπο
φπσο απηή ηνπ εκθπιίνπ) ε πίζηε ζηηο αξρέο ηνπ θφκκαηνο εθθξαδφηαλ θαη σο αλα-
θιαζηηθή πεξηθξνχξεζε ηεο ηδενινγίαο ηνπο απέλαληη ζηνπο πνιηηηθνχο «ερζξνχο».
Ο Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ απνδίδεη επθξηλψο απηή ηελ αηκφζθαηξα ηεο εκθπ-
ιηαθήο πεξηφδνπ, θαη ηε ζπλάξηεζε ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο κε ην
ινγνηερληθφ πεδίν: «Ήηαλ αδηακθηζβήηεην φηη ε Αξηζηεξά κε ηελ ζηάζε ηεο ζηελ
Καηνρή είρε θεξδίζεη ηε ζπκπάζεηα ηνπ επξχηεξνπ ρψξνπ. Καηά πφζνλ ηψξα ζε ζπλ-
ζήθεο ειεπζεξίαο ε ινγνηερληθή Αξηζηεξά αληαπνθξίζεθε ζ‟ έλα ξφιν ζπλνκηιεηή κε
ηηο άιιεο δεκνθξαηηθέο δπλάκεηο, ελψ αλακαζνχζε θνηλνηνπίεο θαη ν αθειήο αλζξσ-
πηζηηθφο ηεο ραξαθηήξαο άθελε άζηθηε ηελ ίδηα ηε ζχγρξνλε πξαγκαηηθφηεηα, είλαη
ζέκα πνπ δελ επηδέρεηαη αληηξξήζεηο. (…) Γεγνλφο βέβαηα ήηαλ φηη ε κεηαδεθεκβξηα-
λή θαηάζηαζε, κε ηηο δηψμεηο θαη ηα λνκηκνθαλή αλαρψκαηα, δελ πξνζθεξφηαλ γηα
ηελ παξαγσγή κηαο ςχρξαηκεο ινγνηερλίαο, ηθαλήο λα ππεξαζπίζεη ηα αλζξψπηλα δη-
θαηψκαηα. Ήηαλ ε επνρή ηεο δεκνζηνγξαθίαο θαη φρη ηεο ινγνηερλίαο. Σεο πνιηηηθήο
θαη φρη ηεο πλεπκαηηθήο δσήο. Δπξφθεηην γηα αγψλα επηθξάηεζεο κεηαμχ αληηπάισλ
πνπ εμέθξαδαλ δηαθνξεηηθνχο θφζκνπο, νη νπνίνη γηα άιινπο ιφγνπο βξέζεθαλ λα
ζπκπιένπλ έλαληη ηνπ λαδηζκνχ. ΢ε απηφ ηνλ αγψλα, θαηά ινγηθή ή πνιηηηθή θξίζε,
δελ κπνξνχζαλ λα ηζρχζνπλ αγαζέο πξνζέζεηο».181
΢ε απηφ ην αζθπθηηθφ πιαίζην, εληνχηνηο, ν Ρίηζνο θαηφξζσζε - πξνθαλψο
θαη κε ηελ ζησπεξή αλνρή ηνπ θφκκαηνο - λα γξάςεη παξάιιεια θαη έξγα ρακειφ-
θσλα, ππαξμηαθνχ ραξαθηήξα ιίγν πξηλ ηνλ εκθχιην αιιά θαη θαηά ηε δηάξθεηά ηνπ,
ρσξίο λα εγθαηαιείςεη πνηέ ηελ εμ αξρήο δηαθαηλφκελε επηδίσμή ηνπ λα ζπληνληζηεί
κε ηα πξσηνπνξηαθά ινγνηερληθά ξεχκαηα ηεο επνρήο ηνπ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο πα-
ξάιιειεο απηήο ζπγγξαθήο, ε αγσληζηηθή πνίεζε απνθηνχζε δεζπφδνπζα ζέζε έλα-
ληη ηεο λεσηεξηθήο θαη αληίζηξνθα, ζε ζπλάξηεζε πάληα κε ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο
ζπγθπξίεο. Έηζη, ζηελ πεξίνδν ηνπ εκθπιίνπ θαη ζηα πξψηα κεηεκθπιηαθά ρξφληα,
φπσο ζα δνχκε, ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ έξγσλ ηνπ Ρίηζνπ δηαπλέεηαη απφ έλαλ
έληνλα αγσληζηηθφ ραξαθηήξα, ελψ απφ ην ‟56 θαη κεηά (ζηνλ απφερν ηεο απνζηαιη-
λνπνίεζεο) πιεζαίλνπλ ηα ρακειφθσλα, εζσηεξηθνχ ηφλνπ πνηήκαηα.

181
Α. Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξφζιεςή ηεο ζηα ρξφληα ηνπ εηεξνθαζνξηζκέ-
λνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ, φ.π., 156-157.

78
 Ο πην ζπλεπήο επηθξηηήο ηνπ Ρίηζνπ ζηηο δεθαεηίεο ‟30 - ‟40, ν Αληξέαο Κα-
ξαληψλεο, δελ ζα θαηαθέξεη ηειηθά λα απνηξέςεη ην αλαπφθεπθην, ηελ εηζρψξεζε
δειαδή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηνλ ρψξν ηεο κνληεξληζκνχ, θαη ζα κεηαβάιεη ηε
ζηάζε ηνπ ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟50. Μέρξη ηφηε φκσο νη ζπλζήθεο, ηφζν ζην
πνιηηηθφ φζν θαη ζην ινγνηερληθφ πεδίν ζα έρνπλ κεηαβιεζεί ζεκαληηθά.

γ) ΢ηον απόεσο ηος εμθςλίος

Ζ πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ ζηα πξψηα κεηεκθπιηαθά ρξφληα (θαηά ην

δηάζηεκα ηεο εμνξίαο ηνπ πνηεηή, απφ ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1948 κέρξη ηνλ Αχγνπζην
ηνπ 1952, δελ εθδίδνληαη άιια έξγα ηνπ εθηφο απφ ηνλ Άλζξσπν κε ην γαξχθαιιν ζην
Βνπθνπξέζηη)182 ζπλερίδεη λα πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ζέκαηα επηθαηξηθά θαη λα δηα-
πλέεηαη απφ ηνλ ίδην αγσληζηηθφ ραξαθηήξα πνπ είρε θπξηαξρήζεη ζην έξγν απφ ηα
κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟40, ελψ παξάιιεια αξρίδνπλ λα δηαθαίλνληαη, κέζα ζην
πιαίζην απηφ ηεο «θνηλσληθήο» πνίεζεο, θαη ηα πξψηα ίρλε ηεο δηάςεπζεο ηνπ νξά-
καηνο ζηελ ςπρνινγία ησλ αξηζηεξψλ.183 Ζ Γψξα Μέληε, αλαθεξφκελε ζηελ πνηεηη-
θή παξαγσγή ησλ εθπξνζψπσλ ηεο Αξηζηεξάο πνπ πξνέθπςε απφ ηελ εκπεηξία ηεο
εμνξίαο, επηζεκαίλεη: «Οη κεηαπνιεκηθνί πνηεηέο πνπ πέξαζαλ απφ ηε δνθηκαζία ηεο
εμνξίαο επηζήκαλαλ ζηηο ξίδεο ηνπο ηηο πνηνηηθέο κεηαβνιέο ηεο ηδενινγίαο. Γηέγλσ-
ζαλ εγθαίξσο ηα πξψηα ζπκπηψκαηα εηηνπάζεηαο ζηηο γξακκέο ηνπο, αιιά (θαηά ην
παξάδεηγκα ηνπ Ρίηζνπ) απνζηψπεζαλ ην γεγνλφο. Πξνηίκεζαλ δειαδή λα θσηίζνπλ
πεξηζζφηεξν ηε ζεηηθή πιεπξά ηεο ζπληξνθηθήο νκάδαο πνπ ζθπξειάηεζε ηνπο δε-
ζκνχο ηεο κέζα ζηε δνθηκαζία, δίλνληαο κεγαιχηεξε βαξχηεηα ζην θνηλσληθνπνιηηη-

182
Σνλ Αχγνπζην ηνπ 1952, ελψ ν πνηεηήο είλαη αθφκα εμφξηζηνο, εθδίδεηαη Ο άλζξσπνο κε ην γαξχ-
θαιιν ζηε Ρνπκαλία. Ζ Αηθ. Μαθξπληθφια αλαθέξεη ζρεηηθά: «Ο Ρίηζνο γξάθεη ην πνίεκα, εμφξηζηνο
ηφηε ζηνλ Ατ-΢ηξάηε, ακέζσο κφιηο, καδί κε ηνπο άιινπο θξαηνχκελνπο, πιεξνθνξείηαη ηελ εθηέιεζε
ηνπ Νίθνπ Μπεινγηάλλε. Σα ρεηξφγξαθα, μαλαγξακκέλα ζε ηζηγαξφραξην απφ ζπλεμφξηζηνπο ηνπ Ρί-
ηζνπ, δηνρεηεχζεθαλ ζηε Ρνπκαλία φπνπ ιεηηνπξγνχζε ην Δθδνηηθφ «Νέα Διιάδα». Απφ ην ίδην Δθδν-
ηηθφ, ην πνίεκα θπθινθφξεζε ηαπηφρξνλα θαη ζε γαιιηθή κεηάθξαζε». Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, Βηβιη-
νγξαθία Γηάλλε Ρίηζνπ, φ.π., 37. Καηά ην δηάζηεκα ηεο εμνξίαο ηνπ Ρίηζνπ δεκνζηεχνληαη θαη δχν
απνζπάζκαηα πνηεκάησλ ζηα Διεχζεξα Γξάκκαηα («Μάλα», ην 1948 θαη «Γξάκκα ζην Ενιηφ Κηνπξί»,
ην 1950), θαζψο θαη ην πνίεκα «Ζιέθηξα», ζην βηβιίν Σξαγνχδηα ηεο Αληίζηαζεο, Δθδνηηθφ «Νέα Δι-
ιάδα», [Βνπθνπξέζηη], Οθηψβξεο 1950. Βι. πεξηζζφηεξα Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 258.
183
Βι. ζρεηηθά: «Ζ „θνηλσληθή‟ πνίεζε ηεο πξψηεο πεληαεηίαο ηνπ ‟50 ηξέθεηαη θαη δηαηξέρεηαη απφ
ηα ζέκαηα ηνπ ζηξαηνπέδνπ, ηηο πηθξέο κλήκεο ηεο απφζπαζεο απφ ηνλ νηθείν ρψξν, ηελ εγθαξηέξεζε
ησλ αγσληζηψλ, ηελ αθνζίσζε ζηε κλήκε ησλ ρακέλσλ ζπληξφθσλ, ηελ αγσληζηηθή εγξήγνξζε, ηελ
πξνβνιή ησλ εηξεληζηηθψλ ηδαληθψλ ή, αληίζεηα, ην αίζζεκα δηάςεπζεο, πνπ εθθξάζηεθε (…) σο
„Πνίεζε ηεο Ήηηαο‟. Ζ πνηεηηθή, δειαδή, παξαγσγή ηεο πεξηφδνπ παξαθνινπζεί ηελ εμέιημε ηεο ηζην-
ξίαο θαη κεηαθέξεη ηελ ερψ ησλ πνιηηηθψλ δηψμεσλ ηνπ κεηεκθπιηαθνχ θξάηνπο», Α. Καξηζάθεο, Με-
ηαπνιεκηθή θξηηηθή θαη πνίεζε…, φ.π., 489.

79
θφ απνηέιεζκα πνπ ζα είρε ε πνίεζε ηεο εμνξίαο, ηφζν γηα ηνπο δνθηκαδφκελνπο, φζν
θαη γηα ην ηδενινγηθά πξνζθείκελν ζηελ αξηζηεξά, θνηλφ ηεο πνίεζεο. Γη‟ απηνχο
ηνπο ιφγνπο ε πνίεζε ηεο εμνξίαο δηαηεξεί ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπληξνθηθφ-
ηεηαο θαη ηεο αγσληζηηθφηεηαο, πνπ είραλ ήδε ηεζεί ζηελ „πνίεζε ηεο Αληίζηαζεο‟,
κε ηε δηαθνξά φηη ηψξα απηέο νη αλζξψπηλεο αμίεο βξίζθνληαη ζε κηα θξίζηκε θακπή
κεηά ηελ αξρηθή ηδενινγηθή ηνπο έμαξζε».184
΢ηνλ απφερν ηνπ εκθπιίνπ, εθδίδνληαη ε κεηάθξαζε πνηεκάησλ ηνπ Ναδίκ
Υηθκέη (1953) θαη ε Αγξχπληα (1954). Παξάιιεια, ν Ρίηζνο δεκνζηεχεη, θπξίσο ζηελ
Απγή, έξγα πνπ πξνζαλαηνιίδνληαη ζηελ ίδηα αγσληζηηθή θαηεχζπλζε: απνζπάζκαηα
απφ ην Γξάκκα ζην Ενιηφ Κηνπξί (1950), Ζιέθηξα (γηα ηελ εξσίδα ηεο αληίζηαζεο
Ζιέθηξα Απνζηφινπ, 1951), απνζπάζκαηα ηεο Αλππφηαρηεο Πνιηηείαο (1952), Ησζήθ
Βεζαξηφλνβηηο ΢ηάιηλ (γηα ηνλ ζάλαην ηνπ ΢ηάιηλ, 1953), ΢ηνλ Μάτθι θαη ζην Ρφκππ
Ρφδεκπεξγθ185 (1953), Δηξήλε (1953).
Δθηφο απφ ειάρηζηα παξεκπίπηνληα γεληθά ζρφιηα186 θαη δχν παξνπζηάζεηο
ηεο κεηάθξαζεο ησλ πνηεκάησλ ηνπ Υηθκέη,187 ην κφλν ζεκαληηθφ θείκελν πνπ δε-
κνζηεχεηαη απφ ην 1950 έσο ην 1955 θαη αθνξά ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη ε βη-
βιηνθξηζία ηνπ Μάξθνπ Απγέξε γηα ηελ Αγξχπληα, ελψ αμηνζεκείσηα είλαη θαη θά-
πνηα ζρφιηα ηνπ πνηεηή Γηψξγνπ Κνηδηνχια πνπ - κεηαμχ άιισλ, φπσο ζα δνχκε -
αλαθέξνληαη ζηνλ Ρίηζν.
Ζ απνζηψπεζε ηεο επηθαηξηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ είλαη εχινγε εθ κέ-
ξνπο ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, ελψ, απ‟ ηελ άιιε κεξηά, ν ιφγνο ηεο Αξηζηεξάο ηειεί ππφ
θαζεζηψο θίκσζεο. ΋πσο αλαθέξεη ν Αληψλεο Καξηζάθεο, «ε θξηηηθή ηεο πξψηεο,

184
Γ. Μέληε, Μεηαπνιεκηθή πνιηηηθή πνίεζε…, φ.π., 172. Δηδηθφηεξα γηα ηελ πνηεηηθή παξνπζία ηνπ
Ρίηζνπ, ε Μέληε αλαθέξεη: «Ζ πνηεηηθή πνξεία ηνπ Γ. Ρίηζνπ θαη ε δηαξθψο εληεηλφκελε εθδνηηθή ηνπ
δξαζηεξηφηεηα κεηά ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ηελ εμνξία (απφ ην 1952: Ο άλζξσπνο κε ην γαξχθαιιν,
σο ην 1958: Αλππφηαρηε Πνιηηεία, ν Ρίηζνο εθδίδεη 12 πνηεηηθέο ζπιινγέο) απνηειεί έκπξαθηε απφδεη-
με φηη ε δνθηκαζία ζθπξειάηεζε ηελ ηδενινγηθή πίζηε θαη ην αγσληζηηθφ θξφλεκα ησλ εληαγκέλσλ
ζηελ αξηζηεξά πνηεηψλ. Με ηελ πεπνίζεζε φηη ε αγσληζηηθή πνξεία ζπλερίδεηαη, νη κεηαπνιεκηθνί
πνηεηέο πνπ ζπκπνξεχνληαη κε ηνλ Γ. Ρίηζν, ζα ελδπλακψζνπλ ηελ ηδενινγηθή ηνπο ζπλείδεζε», Γ.
Μέληε, φ.π., 180.
185
Πξφθεηηαη γηα ηα παηδηά ησλ Γηνχιηνπο θαη Έζει Ρφδεκπεξγθ, νη νπνίνη θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην
θαη εθηειέζηεθαλ ζηηο Ζ.Π.Α ην 1953, κε ηελ θαηεγνξία φηη κεηέδσζαλ ζηε ΢νβηεηηθή Έλσζε κπζηηθά
ζρεηηθά κε ηηο αηνκηθέο έξεπλεο. Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 259.
186
Βι. ελδεηθηηθά: «Ο Ρίηζνο, ζηα θαιχηεξα επηηεχγκαηά ηνπ, θπξηαξρείηαη ζηαζεξά θαη κνλφηξνπα,
απφ έλαλ θαζαξφ ιπξηθφ ηφλν δηαξθείαο. Τπάξρεη πάληνηε κηα δξνζηά, ζπρλά φκσο θαη θάπνηα ςχρξα,
κηα ςχρξα κνλνηνληθή, πνπ απνθιείεη ηνλ εκπινπηηζκφ θαη ηελ αλαλέσζε ηεο πνίεζήο ηνπ κε λφηεο
θαηλνχξηεο», Ρέλνο [Απνζηνιίδεο], «Ζ πνίεζε ηνπ Νηθεθφξνπ Βξεηηάθνπ», Σα Νέα Διιεληθά, ηρ.4,
Απξίιηνο 1952, 321-324 [=Νηθεθφξνο Βξεηηάθνο. Μειέηεο γηα ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1976, 231-
246: 232].
187
Βι. Ν. Παπαπεξηθιήο, «Ναδίκ Υηθκέη», Ζ Απγή, 21 Απξηιίνπ 1953 θαη Κ. Βάξλαιεο, «Έλαο αιεζη-
λφο πνηεηήο», Πξννδεπηηθφο Φηιειεχζεξνο, 22 Απξηιίνπ 1953.

80
εηδηθά, πεληαεηίαο ηνπ ‟50, ζε αληίζεζε κε ηελ έμαξζε εθδφζεσλ πνηεηηθψλ έξγσλ,
παξνπζηάδεη ζεκαληηθά θελά. Ο δηάρπηνο θφβνο, ε απνθπγή νπνηαζδήπνηε αλαθνξάο
ζηελ Αξηζηεξά θαη απφ ηελ άιιε ε απνπζία αξηζηεξψλ ινγνηερληθψλ πεξηνδηθψλ ζην
δηάζηεκα απηφ ζπλέηεηλαλ ζην λα κε ζρνιηαζηνχλ ζεκαληηθέο πνηεηηθέο ζπλζέζεηο
(…) πνπ απερνχλ ηηο εκπεηξίεο ηνπ ζηξαηνπέδνπ. Ζ θξηηηθή ζην δηάζηεκα απηφ α-
ζθείηαη απνθιεηζηηθά απφ ηα αζηηθά έληππα, πνπ θπθινθνξνχλ ειεχζεξα, θαη ηα ν-
πνία (…) αθνινπζνχλ ηελ ηαθηηθή ηνπ απνθιεηζκνχ ησλ „θνηλσληθψλ‟ πνηεηψλ ή ηεο
απνζηψπεζεο ηνπ ηδενινγηθνχ πεξηερνκέλνπ ησλ έξγσλ. Ζ επλντθφηεξε ζηάζε ησλ
εληχπσλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ πξνο ηελ πνηεηηθή απηή ηάζε ζπλίζηαηαη ζηελ επηιεθηη-
θή παξνπζίαζε έξγσλ ηα νπνία ζεσξνχληαλ αλψδπλα γηα ηελ θξηηηθή. Οη ζπιινγέο,
γηα παξάδεηγκα, ηνπ Ρίηζνπ πνπ θξίλνληαη ζηα ρξφληα απηά (΢νλάηα, Πξστλφ Άζηξν)
δελ είλαη εθείλεο πνπ παξαπέκπνπλ άκεζα ζηηο εκπεηξίεο ηεο εμνξίαο θαη ηεο αγσλη-
ζηηθήο έληαμεο».188 Έηζη, ηα επηθξηηηθά ζρφιηα, ε ζπρλφηεηα ησλ νπνίσλ είρε απμεζεί
ζεκαληηθά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εκθπιίνπ, ππνρσξνχλ, δίλνληαο φκσο εθ λένπ ηε
ζέζε ηνπο ζηελ απνζηψπεζε ηνπ αγσληζηηθνχ ηκήκαηνο ηνπ έξγνπ.
Μέζα ζε έλα ηέηνην αζθπθηηθφ γηα ηελ Αξηζηεξά πεδίν, κε λσπά αθφκε ηα
ηξαχκαηα ηεο ήηηαο ηνπ εκθπιίνπ, δηαηππψλεηαη απφ ηνλ Γηψξγν Κνηδηνχια κηα έ-
ληνλα αξλεηηθή άπνςε απέλαληη ζηνπο νκντδεάηεο ηνπ Ρίηζν θαη Βξεηηάθν, πνπ πξν-
θαιεί εξσηεκαηηθά. ΢ηε κειέηε ηνπ «Πνχ ηξαβάεη ε πνίεζε;» (1950),189 ν Κνηδηνχ-
ιαο πξνβάιιεη ζε έληνλν χθνο ηελ απφιπηε δηαθσλία ηνπ ζρεηηθά κε ηελ αμία ηεο
κνληέξλαο πνίεζεο θαη επηηίζεηαη αλνηρηά ελαληίνλ ηεο λεσηεξηθήο ηεηξάδαο (΢εθέ-
ξεο, Διχηεο, Ρίηζνο, Βξεηηάθνο): «…ε θαηλνχξηα πνίεζε κπφξεζε πηα λα παξνπζηά-
ζεη απφ δχν αμηφινγνπο αληηπξνζψπνπο ζε θάζε πηέξπγα (…) Γηα λα παξαθηλεζεί
νιφθιεξε λενιαία λα γίλεη νπξαγφο ηεο παξαπάλσ ηεηξάδαο ησλ πξνηθηζκέλσλ πνηε-
ηψλ, πνπ νη δπν ηνπο είραλ λα βάινπλ λέν θξαζί ζην θαηλνχξην αζθί, ελψ νη άιινη
δπν επηηεδεχνληαλ θηινινγηθή απιψο επαλάζηαζε, απηφ ζεκαίλεη πσο βξέζεθαλ
ζπλζήθεο πνπ επλφεζαλ εμαηξεηηθά ηελ αλάπηπμε ηνπ ακθνηεξφπιεπξνπ απηνχ θαη-
λνκέλνπ (…) Έλαο παξάγνληαο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ ήηαλ ην φηη,
θαηά ην δηάζηεκα 1936-1950, κε ηηο γλσζηέο δηαηαξαρέο ηνπ πνιηηηθνθνηλσληθνχ καο

188
Βι. Α. Καξηζάθεο, φ.π., 490. ΢ρεηηθά κε ηα έληππα ηεο Αξηζηεξάο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ, ν Καξ-
ηζάθεο αλαθέξεη: «Σα Διεχζεξα Γξάκκαηα έρνπλ δηαθφςεη ηελ θπθινθνξία ηνπο απφ ην 1951, ε Δπη-
ζεψξεζε Σέρλεο θπθινθφξεζε ην 1954, ε Παλζπνπδαζηηθή ην 1955 θαη ε Κξηηηθή ην 1959 καδί κε ηελ
Δλδνρψξα. Αλάκεζα ζην 1951 θαη ζην 1954 παξαηεξείηαη απνπζία αξηζηεξψλ ινγνηερληθψλ εληχ-
πσλ». Βι. Α. Καξηζάθεο, φ.π., 569.
189
Βι. Γ. Κνηδηνχιαο, «Πνχ ηξαβάεη ε πνίεζε;», Νένο Ννπκάο, ηρ. 5, Απξηινκάεο - Ηνχλεο 1950, 14-
22.

81
βίνπ (…) ε κηα πηέξπγα ηεο πνηεηηθήο πξσηνπνξίαο αλαγθάζηεθε λα λεξψζεη ην θξα-
ζί ηεο, θαηαθεχγνληαο ζ‟ έλα είδνο λενξνκαληηζκνχ γηα λα δηαζψζεη φρη ηελ νπζία
πηα, παξά κνλάρα ην πεξίβιεκα ησλ επηδηψμεψλ ηεο, ελψ νη επλνεκέλνη απ‟ ηελ ηξν-
πή ηεο θαηάζηαζεο νκφηερλνί ηνπο είραλ φιε ηελ επθαηξία λα θαιιηεξγήζνπλ θαη λα
επηβάιινπλ κηα πνίεζε θπγήο απφ ηε θιέγνπζα πξαγκαηηθφηεηα, κηα πνίεζε κφλν
εμσηεξηθά εμειηγκέλε»190.
Απηή ε «ακείιηθηε, „δηκέησπε‟, θαηά ηεο λέαο πνίεζεο ζην ζχλνιφ ηεο, επί-
ζεζε ηνπ Γηψξγνπ Κνηδηνχια»,191 έρεη σο αθεηεξία ηεο ηε γεληθφηεξε, αθξαία απνξ-
ξηπηηθή ζηάζε ηνπ απέλαληη ζην κνληέξλν, κε απνηέιεζκα λα ζπκπαξαζχξνληαη ζην
πιαίζην απηφ ηεο δηαθσλίαο ηνπ θαη νη ηδενινγηθνί ηνπ ζχληξνθνη, Ρίηζνο θαη Βξεη-
ηάθνο∙ δελ επηξξίπηνληαη, κάιηζηα, επζχλεο κφλν ζηνπο πνηεηέο, αιιά θαη ζηνπο θξη-
ηηθνχο ηεο Αξηζηεξάο, θαη εηδηθφηεξα ζηνλ Απγέξε θαη ζηνλ Βάξλαιε, επεηδή επέδεη-
μαλ αλνρή θαη «δελ θξφληηζαλ - ζηα δηαζηήκαηα πνπ ηνπο επηηξεπφηαλ - λα επηζεκά-
λνπλ ηνλ θίλδπλν θαη λα ηνλ απνηξέςνπλ».192 Ζ αθξαία νξνινγία πνπ πηνζεηεί ν Κν-
ηδηνχιαο ελαληίνλ ησλ εθπξνζψπσλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ,193 αλαδεηθλχεη κηα πξνζέγ-
γηζε κε ηφζν έληνλν ην ζηνηρείν ηεο ηδενινγηθήο αληηπαξάζεζεο, πνπ δελ δηθαηνινγεί
ηελ απζηεξφηεηά ηνπ ελαληίνλ ησλ δχν αξηζηεξψλ πνηεηψλ (Ρίηζνπ θαη Βξεηηάθνπ),
νη νπνίνη, κάιηζηα, δελ είραλ εγθαηαιείςεη ηελ αγσληζηηθή πνίεζε.
Ο Νάζνο Βαγελάο, εξκελεχνληαο ηελ «αζίγαζηε θαη ζθνδξφηαηε αληηπαιφηε-
ηα ηνπ Κνηδηνχια πξνο ηε γεληά ηνπ‟30, ζηελ νπνία βηνινγηθά αλήθε»,194 δίλεη κηα
επαξθή εηθφλα ηνπ ηδενινγηθνχ πιαηζίνπ πνπ θαζφξηζε απηή ηε ζηάζε ηνπ: «Γελλε-
κέλνο ην 1909, ηνλ ίδην ρξφλν κε ηνλ Ρίηζν, κε ηνλ νπνίν ζπκπνξεχηεθε κφλν ηδεν-
ινγηθά, ν Κνηδηνχιαο, φρη κφλν δελ πξνζρψξεζε, φπσο ν Ρίηζνο ζηηο λέεο πνηεηηθέο
θαηεπζχλζεηο, αιιά παξέκεηλε πεηζκαηηθά ζηελ ηερλνηξνπία ηεο πξνεγνχκελήο ηνπ

190
Γ. Κνηδηνχιαο, φ.π., 16.
191
Σν ζρφιην γηα ην θείκελν ηνπ Κνηδηνχια είλαη ηνπ Ξελνθψληα Κνθφιε. Βι. Ξ. Α. Κνθφιεο, «Σν
έξγν ηνπ ΢εθέξε θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή,1931-1950. Δπηινγή θεηκέλσλ θαη έλαο πξψηνο ζρνιηαζκφο»,
Αληί, ηρ. 64, Φεβξνπάξηνο 1977, 30 – 33 [=Γ. Γαζθαιφπνπινο (επηκ.), Δηζαγσγή ζηελ πνίεζε ηνπ ΢ε-
θέξε. Δπηινγή θξηηηθψλ θεηκέλσλ, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1996, 251-266: 264-
265].
192
Βι. Γ. Κνηδηνχιαο, φ.π., 16.
193
Βι. «Οη αληηιατθνί παξάγνληεο, νη πξάθηνξεο ηνπ ζθνηαδηζκνχ, κε κπνξψληαο πηα λ‟ απνθιείζνπλ
απ‟ ηα θείκελα ηνπ ιφγνπ ηελ νκηινχκελε γιψζζα, φπσο παζθίδαλε λα θάλνπλ νη πξνγφλνη ηεο νη θα-
ζαξεπνπζηάλνη, αλεμάληιεηνη θη εηνχηνη ζε ηεξηίπηα, βξήθαλ άιιν κέζν γηα λα εκπνδίδνπλ ηελ επηθνη-
λσλία ησλ πνιιψλ κε ηελ αθηηλνβνιία ηνπ ζηίρνπ. Γέλλεκα απηήο ηεο λννηξνπίαο είλαη ε ηερλεηή εξ-
κεηηθφηεηα θη ν εζειεκέλνο παξαινγηζκφο ηεο δήζελ λέαο πνίεζεο. Αιιά έηζη, κνλάρα αληίδξαζε ε-
μππεξεηείηαη», Γ. Κνηδηνχιαο, φ.π., 21.
194
Ν. Βαγελάο, «Μηα αθαλήο επέηεηνο», Σν Βήκα, 17 Γεθεκβξίνπ 2006. Γηα ηελ πνίεζε ηνπ Κνηδηνχια
βι. ελδεηθηηθά Γ. Γάιιαο, «Ο Γηψξγνο Κνηδηνχιαο, πεξηιεηπφκελα κηαο θζνξάο», Ζπεηξσηηθή Δζηία,
ηρ. 51-53, Ηνχιηνο - Αχγνπζηνο 1956, 785-786.

82
γεληάο, ηεο γεληάο ηνπ ‟20. Γχν ήηαλ ηα κέζα πνπ ρξεζηκνπνίεζε γηα λα πνιεκήζεη
ηνπο „ζπγρξνληζηέο‟, φπσο ηνπο απνθαινχζε: ηα πνιεκηθά ηνπ άξζξα θαη ηα δηθά ηνπ
πνηήκαηα. Με ηα πξψηα («΢πγρξνληζκέλε πνίεζε», 1937∙ «Πνχ ηξαβάεη ε πνίεζε;»,
1950∙ „Ζ ζρνιή ηνπ Καξπσηάθε θαη ν θχθινο ησλ νκνγελψλ», 1952) πξνζπάζεζε κα
δείμεη φηη νη λένη εθθξαζηηθνί ηξφπνη ήηαλ μέλνη φρη κφλν πξνο ηελ παξάδνζε ηεο ει-
ιεληθήο πνίεζεο αιιά θαη πξνο ηε θχζε ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ γεληθά. Γελ γλσξίδσ λα
ππήξμαλ ραξαθηεξηζκνί ελαληίνλ πνηεηηθψλ αληηπάισλ απαμησηηθφηεξνη απφ εθεί-
λνπο ηνπ Κνηδηνχια. Καζψο ε αληίζεζή ηνπ ππαγνξεπφηαλ θαη απφ ην αίζζεκα κηαο
ηαμηθήο δηαθνξάο (ν Κνηδηνχιαο ήηαλ θησρφο θαη αξηζηεξφο), ε θξηηηθή ηνπ επηρεη-
ξεκαηνινγία δηαηππσλφηαλ θπξίσο κε φξνπο πνιηηηθνχο: Πίζηεπε φηη νη λενηεξηθνί
πνηεηέο, ήηαλ „αληηιατθνί παξάγνληεο θαη πξάθηνξεο ηνπ ζθνηαδηζκνχ‟, „αλεπαλφξ-
ζσηνη μελνκαλείο‟, δηαπλεφκελνη απφ „ηάζεηο εσζθνξηθέο‟ θαη απφ έλαλ „ππεξθίαιν
ηκπεξηαιηζκφ‟, θαη φηη πξνζπαζνχζαλ λα επηβάινπλ κηα „πλεπκαηηθή απνιπηαξρία‟,
κε κηαλ „επηδξνκή πνπ ζπκίδεη ηάγκα εθφδνπ θαη ηηο γλψξηκεο κεζφδνπο ησλ νινθιε-
ξσηηθψλ θαζεζηψησλ‟».195
Δθηφο απφ ηελ ηδηάδνπζα απηή πεξίπησζε αξλεηηθήο θξηηηθήο (πνπ, κεηαμχ
άιισλ πνηεηψλ, «ζπκπαξέζπξε» θαη ηνλ Ρίηζν) ε ζησπή πνπ έρνπλ επηβάιιεη νη ζπλ-
ζήθεο ηεο επνρήο ζηνλ θξηηηθφ ιφγν ηεο Αξηζηεξάο θαηά ηελ πξψηε πεληαεηία ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‟50 δηαξξεγλχεηαη απφ ηε βηβιηνθξηζία ηνπ Μάξθνπ Απγέξε γηα ηε
ζπιινγή Αγξχπληα,196 ην 1954∙ πξφθεηηαη γηα έλα θείκελν πνπ βξίζθεηαη ζηνλ αληίπν-
δα ηεο ζεψξεζεο ηνπ Κνηδηνχια θαη αλαδεηθλχεη ηελ πνιππινθφηεηα θαη ηελ ξεπζηφ-
ηεηα ησλ ζπλζεθψλ εθθνξάο ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ κέζα ζηνλ καξμηζηηθφ ρψξν.
Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Απγέξε, λεθάιηα θαη κεηξηνπαζήο, απνδίδεη κηα εηθφλα
αληηπξνζσπεπηηθή ηνπ πξννδεπηηθνχ θαη θνηλσληθνχ ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ, ρσξίο,
φκσο, λ‟ απνζησπά θαη ηελ ηάζε παζεηηθφηεηαο, εζσζηξέθεηαο θαη εξκεηηζκνχ πνπ
ελίνηε αλαδχεηαη απφ ηα πνηήκαηα: «΢α ζχλζεζε δσήο ε πνίεζε απηή εθθξάδεη ην
δπλακηθφ ραξαθηήξα ηεο επνρήο θαη δε δίλεη κφλν παζεηηθά η‟ αληίθσλα ηεο ηεξάζηη-
αο ζεκεξηλήο δηακάρεο γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ θφζκνπ, παξά ζηέθεηαη κέζα ζηηο

195
Ν. Βαγελάο, φ.π.
196
΢ηελ πξψηε έθδνζε ηεο ζπιινγήο πεξηιακβάλνληαη πνηήκαηα πνπ γξάθνληαη (θαη αξθεηά απφ απηά
δεκνζηεχνληαη ζε απνζπάζκαηα) ζηε δσδεθαεηία 1941-1953: «Παξακνλέο ήιηνπ Η – Υ», «Ζ βξαδηά
ηνπ απνζπεξίηε», «Σξία Υνξηθά», «Ρσκηνζχλε», «Γξάκκα ζην Ενιηφ Κηνπξί», «Σν πνηάκη θ‟ εκείο»,
«Αθξνβνιηζκφο Η – VII», «Γεηα ζνπ Βιαδίκεξε Μαγηαθφβζθε Η - V», «Δηξήλε». Σν πνίεκα «Παξακν-
λέο ήιηνπ» αξγφηεξα ζα εληαρζεί ζηε Γνθηκαζία, ελψ ε «Κπξά ησλ Ακπειηψλ», πνπ νξγαληθά αλήθεη
ζηελ Αγξχπληα, αθαηξέζεθε, ζχκθσλα κε ηνλ πνηεηή, γηα ιφγνπο εθδνηηθνχο. Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια,
Βηβιηνγξαθία Γηάλλε Ρίηζνπ, φ.π., 39.

83
πξσηνπνξίεο απηήο ηεο δηακάρεο: θάησ απ‟ ηε ζχλζεζε εηθφλσλ θαη ζπλαηζζεκάησλ
αθνχεηαη ε δηακαξηπξία θαη ε θαηαδίθε, ε ειπίδα θη ε αλακνλή, πξνρσξεί κε ηα ζή-
καηα ηεο λέαο αλζξσπφηεηαο θαη θέξλεη η‟ αγγέικαηα απφ ηνπο κειινχκελνπο θαη-
ξνχο. Σν πάζνο δέλεηαη κε ηελ ελέξγεηα. Ζ ζεκεξηλή πνίεζε ησλ λέσλ, κε ηη ζπγρπ-
ζκέλεο θαη ζηαηηθέο ηδενινγίεο, ζπρλά παξνπζηάδεη ηελ ηάζε πξνο ηελ αθαίξεζε, ηελ
ανξηζηνινγία θαη ηνλ εξκεηηζκφ. Αληίζεηα, ε πνίεζε πνπ εθθξάδεη ηελ νξκή γηα ηε
δηάπιαζε ηεο δσήο, κε ηα δσηηθά πάζε πνπ ηελ εκςπρψλνπλ θαη κε ηηο θαζαξέο ηδέεο
ηεο μεθεχγεη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο απ‟ απηά ηα ειαηηψκαηα. Ζ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ
έρεη ζηελ έθθξαζή ηεο ηε δχλακε ηνπ ρεηξνπηαζηνχ, ην πεξηερφκελφ ηεο είλαη βαξπ-
ζήκαλην θαη θαζνιηθήο ζεκαζίαο, κέζα ζηηο άπεηξεο ιεπηνκέξεηέο ηεο ζπκπιέθεη ην
κεξηθφ κε ην γεληθφ, ηα εζληθά κε ηα παλαλζξψπηλα αηζζήκαηα».197
Ο Απγέξεο απνδέρεηαη ην γεγνλφο φηη ν θνηλσληθφο πξνβιεκαηηζκφο ηνπ Ρί-
ηζνπ, αθφκα θαη ζε πνηήκαηα αγσληζηηθνχ ραξαθηήξα, δελ απνδίδεηαη κε φξνπο α-
θξαίαο νπηηκηζηηθήο κειινληνινγίαο, αιιά κε «ηνλ πινχην ησλ κεξηθψλ ραξαθηεξη-
ζηηθψλ, ησλ άπεηξσλ κηθξψλ ιεπηνκεξεηψλ, ζπλζέηεη κηα πξαγκαηηθφηεηα πνιχκνξ-
θε, πνιπθίλεηε θαη κπξηφθσλε».198 Αμηνινγεί, ινηπφλ, ζεηηθά ηελ επηινγή ηνπ πνηεηή
λα πηνζεηεί ρακεινχο, δξακαηηθνχο ηφλνπο, θαζψο θαη κηα ξεαιηζηηθή νπηηθή ηεο αλ-
ζξψπηλεο πεξηπέηεηαο ρσξίο εμηδαληθεπηηθέο ηάζεηο: «Οη πεξηπέηεηεο ησλ ιατθψλ αγψ-
λσλ θαη ηα αηζζήκαηα πνπ ηηο ζπλνδεχνπλ δε δίλνληαη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ κε ηί-
πνηε κεγαιφπξεπεο επηθέο εηθφλεο, κφλν κεηαθέξνληαη ζηηο δηαζηάζεηο ηεο θνηλήο
θαζεκεξηλήο δσήο (…) Ζ δπζηπρία έηζη γίλεηαη θνληηλή καο θη απνρηά κεγαιχηεξε
νμχηεηα θη ν εξσηζκφο παξνπζηάδεηαη ζαλ κηα γλψξηκε θαζεκεξηλή πξάμε. (…) Ζ
πνίεζε απηή, πεξηζζφηεξν δξακαηηθή παξά ιπξηθή (…) ξέεη μέρεηιε απφ παξαζηά-
ζεηο ζαλ ν πνηακφο ηεο δσήο. Ο ξεαιηζκφο ηεο δελ εμηδαληθεχεη, δελ πςψλεηαη ζ‟ ε-
ιεγεηαθνχ ηφλνπο, κε ηνλ απνινγηζκφ ηφζεο δπζηπρίαο παξνπζηάδεηαη ζθιεξφο, ην
πξφζσπν ηνπ πνηεηή θιεηζηφ θαη ζθηγκέλν ζαλ εθεηλνχ πνπ κεηξάεη ηνπο λεθξνχο ηνπ
ρσξίο δάθξπα».199
Οη κφλεο ελζηάζεηο πνπ δηαηππψλεη ν Απγέξεο αθνξνχλ ζηελ αηζζεηηθή ησλ
πνηεκάησλ, θαζψο ν Ρίηζνο, κε ηηο «αρφξηαγεο αηζζήζεηο ηνπ», επηρεηξψληαο λα ζπ-
κπεξηιάβεη φιεο ηηο ιεπηνκέξεηεο ηεο αλζξψπηλεο θαζεκεξηλφηεηαο ζην έξγν ηνπ, ζπ-
ρλά νδεγείηαη ζε κηα «παξαζηαηηθή ζπκπχθλσζε», ζε κηα πιεζψξα αιιεινδηαδερφ-

197
Μ. Απγέξεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Αγξχπληα», Ζ Απγή, 18 Ηνπιίνπ 1954 [=Γ. Κφθνξεο (επηκ.), Δηζαγσγή
ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, Παλεπηζηεκηαθέο εθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 2009, 15-20:15-16].
198
Βι. Μ. Απγέξεο, φ.π., 16.
199
Μ. Απγέξεο, φ.π., 16-17.

84
κελσλ εηθφλσλ πνπ «δηαζπά ζπρλά ηελ πιαζηηθή ελφηεηα ηεο ζχιιεςεο θη αθήλεη
ζηελ εληχπσζή καο ζθφξπηεο κνξθέο».200
Ζ θξηηηθή ηνπ Απγέξε, αλαδεηθλχνληαο ηνλ - ρακειφθσλα θαη δξακαηηθά εθ-
θξαδφκελν - θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ Ρίηζνπ, πνπ, καθξηά απφ εμσξατζηηθέο
ζηνρεχζεηο ηχπνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, απνζθνπεί ζηελ απφδνζε κηαο νινθιε-
ξσκέλεο εηθφλαο ηεο αλζξψπηλεο δσήο κε ηα ζεηηθά θαη ηα αξλεηηθά ηεο ζηνηρεία,
απνηειεί ίζσο ηελ πην θαίξηα θαη εχζηνρε σο ηφηε πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρί-
ηζνπ απφ ηελ πιεπξά ηεο Αξηζηεξάο. Σν γεγνλφο, κάιηζηα, φηη απηή ε πξνζέγγηζε
αθνξά ζε πνηήκαηα πνπ εληάζζνληαη σο επί ην πιείζηνλ ζηνλ αγσληζηηθφ θνξκφ ηνπ
έξγνπ, ζπκβάιιεη ζηελ πξνβνιή κηαο εληειψο δηαθνξεηηθήο εηθφλαο ηεο ζηξαηεπκέ-
λεο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ, ε νπνία είρε ηαπηηζηεί ηα πξνεγνχκελα ρξφληα κε ηηο επη-
θέο ζπλζέζεηο, ηνπο ζνπξίνπο ηεο Αληίζηαζεο θαη ηελ εμππεξέηεζε πνιηηηθψλ ζθνπη-
κνηήησλ.
Δληνχηνηο, ε θξηηηθή ζηάζε ηνπ Απγέξε δελ ζα δηαηεξήζεη ηα επφκελα ρξφληα
ηνλ δηαιιαθηηθφ απηφ ραξαθηήξα ηεο απέλαληη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Υσξίο λα ακθη-
ζβεηήζεη πνηέ ηελ πξσηνθαζεδξία ηνπ ζηνλ πνηεηηθφ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο, ν Απγέ-
ξεο ζα πηνζεηήζεη κηα ηαθηηθή έκκεζσλ ππνδείμεσλ πξνο ηνλ πνηεηή, επηβεβαηψλν-
ληαο ηε δνγκαηηθφηεηα ηεο θνκκαηηθήο νξζνδνμίαο, ε νπνία, παξά ηελ επλντθή κεηα-
ρείξηζε θάπνησλ «εθιεθηψλ» δεκηνπξγψλ, δελ ήηαλ δηαηεζεηκέλε λα απνθιείζεη θα-
λέλαλ εθπξφζσπφ ηεο απφ ηελ ινγηθή ηεο ηδενινγηθήο γξακκήο πνπ απηή ράξαζζε.
΢ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟50, ε απνθαηάζηαζε ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο
νκαιφηεηαο αληαλαθιάηαη θαη ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, θαζψο ην κεγα-
ιχηεξν ηκήκα ηεο αζηηθήο θξηηηθήο θαίλεηαη λα έρεη απεκπιαθεί απφ ηελ αθξαία ηδε-
νινγηθή πφισζε πνπ είρε επηθέξεη ηα πξνεγνχκελα ρξφληα ν εκθχιηνο, ηνπιάρηζηνλ
φζνλ αθνξά ζηνλ Ρίηζν θαη ζην έξγν ηνπ. Οη βηβιηνθξηζίεο θαη ηα ζρφιηα ησλ πεξηζ-
ζνηέξσλ θξηηηθψλ εζηηάδνληαη θαη πάιη ζηα ππαξμηαθά θαη «ιπξηθά» πνηήκαηα ηνπ
Ρίηζνπ, κε ειάρηζηεο ππαηληθηηθέο αλαθνξέο ζηελ αγσληζηηθή ηνπ πνίεζε ή ζηελ ηδε-

200
Βι. Μ. Απγέξεο, φ.π., 19-20.

85
νινγηθή έληαμε ηνπ δεκηνπξγνχ,201 ηνπ νπνίνπ ε θαηαμίσζε αξρίδεη πηα λα δηαθαίλε-
ηαη σο βέβαηε πξννπηηθή.202
Οη Μελάο Γεκάθεο,203 Άξεο Γηθηαίνο204 θαη ν Π. ΢παλδσλίδεο205 απνηηκνχλ
ζεηηθά ην πνίεκα Πξσηλφ Άζηξν, (ην νπνίν ν Ρίηζνο έγξαςε γηα ηε λενγέλλεηε θφξε
ηνπ ην 1955) εμαίξνληαο ηελ αλζξσπνθεληξηθή ηνπ δηάζηαζε («ππάξρεη θάηη πην δπ-
λαηφ απφ ηηο ηδέεο…θη απηφ είλαη ε αλζξσπηά, ε αλζξψπηλε αγάπε»)206 θαη ηνλ γλή-
ζην ιπξηζκφ ηνπ, ρσξίο λα αλαδεηνχλ πεξαηηέξσ ηδενινγηθέο πξνεθηάζεηο.
Απ‟ ηε κεξηά ηεο Αξηζηεξάο, ν Κψζηαο Κνπινπθάθνο,207 επηιέγεη λα αλαδεί-
μεη θπξίσο ηελ θνηλσληθή δηάζηαζε ηνπ έξγνπ: «Σν „Πξσηλφ Άζηξν‟ είλαη ε εμσηεξί-
θεπζε ηεο ραξάο πνπ δνλεί ηνλ άλζξσπν φηαλ θέξεη ζηνλ θφζκν ην πξψην ηνπ παηδί.
Αιιά ράξε ζηελ έληαζε ηνπ αηζζήκαηνο, θαη ζηνλ ζσζηφ ρεηξηζκφ, ην επεηζφδην ηνχ-
ην ηεο ηδησηηθήο δσήο θαζνιηθεχεηαη θαη γίλεηαη ζεκείν ζπλάληεζεο φισλ ησλ αλ-
ζξψπσλ (…) ε ιπξηθή πνιπρξσκία θαη ην ηξαγνπδηζηφ φλεηξν δελ ηνλ απνζπά απφ
ηελ ηαξαγκέλε επνρή καο. Αληίζεηα, ε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ γήηλε πξαγκαηηθφηεηα, κε
ηελ πηθξή γλψζε, κε ην δηεμαγφκελν αγψλα, είλαη νινθάλεξε, φζν θη αλ ε αίζζεζε
ηεο ζσζηήο αξρηηεθηνληθήο ηζνξξνπίαο δελ ηελ αθήλεη λα παξνπζηάδεηαη παξά κφλν
ηφζν, φζν ρξεηάδεηαη γηα λα κελ αλαηξαπεί ε παξακπζέληα αηκφζθαηξα».208
Ο Κνπινπθάθνο, ππνζηεξίδνληαο κε ζπλέπεηα ηφζν ην θνηλσληθφ πεξηερφκελν
ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ φζν θαη ηελ ππαξμηαθή, ρακειφθσλε δηάζηαζή ηεο, αληηπξν-
ζσπεχεη ηε δηαιιαθηηθή εθδνρή ηεο αξηζηεξήο αλαλεσηηθήο θξηηηθήο∙ πηνζεηεί κηα
ηδενινγηθή νπηηθή, ε νπνία πξνβάιιεη ηνλ ζπλδπαζκφ ηεο «ζσζηήο θνηλσληθήο ηνπν-
ζέηεζεο θαη ηνπ μχπληα εξεπλεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ» κε κηα «απέξαληε πνηεηηθή
επαηζζεζία θαη εμαηξεηηθή εθθξαζηηθή δεηλφηεηα» κέζα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ.

201
Πξβι. «Δθηφο απφ ηελ εθθξαζκέλε ηεο αληίζεζε πξνο ηελ πνίεζε θνηλσληθήο δηακαξηπξίαο, ε θξη-
ηηθή ηνπ ζπληεξεηηθνχ ρψξνπ απνθεχγεη θαηά ζχζηεκα λα ζεκαηνπνηεί ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ησλ
έξγσλ φηαλ απηφ δελ ζπκπίπηεη κε ηελ ηδενινγία ηεο, ή αλαθέξεηαη ζε απηφ φηαλ απνθαζίδεη λα αληη-
παξαηεζεί ζηελ ηδενινγία ησλ πνηεηψλ, κε ην κφληκν επηρείξεκα φηη ε ηδενινγηθή πξφζεζε ππνλνκεχεη
ηελ αηζζεηηθή». Βι. Α. Καξηζάθεο, φ.π., 493.
202
Βι. «Έλαο απφ ηνπο πνηεηέο ηεο ηειεπηαίαο εηθνζηπεληαεηίαο, απφ ηνπο πην δηαθεθξηκέλνπο, πνπ ε
παξνπζία ηνπ θαη ε ιπξηθή θσλή ηνπ είλαη κέζα ζηα πην ζίγνπξα θέξδε ηεο λεψηεξεο πνίεζήο καο
είλαη θαη ν Γηάλλεο Ρίηζνο», Μ. Γεκάθεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλφ Άζηξν», Δθεκεξίδα ησλ πνηεηψλ,
Ηνχληνο 1956 [= «Ζ θξηηηθή γηα ηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Αθηέξσκα ζηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν
(1909-1990), Νέα Δζηία, Υξηζηνχγελλα 1991, 210-212: 211].
203
Βι. Μ. Γεκάθεο, «Πξσηλφ Άζηξν», φ.π.
204
Βι. Α. Γηθηαίνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλφ Άζηξν», Καηλνχξηα Δπνρή, Άλνημε 1956, 262-263.
205
Βι. Π. ΢παλδσλίδεο, Ζ λεψηεξε πνίεζε ζηελ Διιάδα, Ίθαξνο, Αζήλα 1955, 29.
206
Βι. Α. Γηθηαίνο, φ.π., 262.
207
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλφ Άζηξν», Δπηζεψξεζε Σέρλεο, ηρ. 14 Φεβξνπάξηνο
1956, 193 - 194.
208
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 194.

86
 ΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε δηακνξθψλεηαη θαη ε άπνςε ηνπ Βαξίθα, ν νπνίνο π-
πνζηεξίδεη ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ λα γξάςεη κηα πνίεζε πνπ «πξνζαξκφδνληαο
ηε γιψζζα ηεο ζηηο θαηαθηήζεηο ηνπ ζχγρξνλνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ (...) αλαδεηάεη κε
κεγάια νξάκαηα θαη ζπλζεηηθέο ζπιιήςεηο λα δψζεη κηα ελφηεηα ζ‟ έλα θφζκν δηα-
ζπαζκέλν, λα πξνβάιεη έλα ζπλνιηθφ κχζν, ζε κηα επνρή πνπ ηε ραξαθηεξίδεη αθξη-
βψο ε απνπζία απηνχ ηνπ κχζνπ»∙209 παξάιιεια φκσο δηαπηζηψλεη φηη, παξά ηελ γε-
ληθή εηθφλα επθνξίαο θαη επδαηκνλίαο πνπ δηαηξέρεη ην Πξσηλφ Άζηξν, ν πνηεηήο δελ
κπνξεί παξά λ‟ απνηειεί κηα ζπλείδεζε «ελ εγξεγφξζεη», έρνληαο πάληα ζηξακκέλν
ην βιέκκα ηνπ ζηελ γχξσ ηνπ αλζξψπηλε δπζηπρία.210
Κη ελψ γηα ηελ Αξηζηεξά ν Ρίηζνο παξακέλεη «ν θαη‟ εμνρήλ εθθξαζηήο, φρη
κφλν ησλ πξννδεπηηθψλ ηδαληθψλ ζηνλ ηφπν καο αιιά θαη ησλ πεξηπεηεηψλ ηνπ ιανχ
καο»,211 γηα ηνλ Αληξέα Καξαληψλε ν πνηεηήο εμαθνινπζεί λα απνηειεί ηελ αηρκή
ηνπ δφξαηνο ηνπ αληίπαινπ δένπο. Ζ θξηηηθή ηνπ γηα ην Πξσηλφ Άζηξν ην 1957,212
δείρλεη φηη ν απφερνο ηνπ εκθπιίνπ δελ αθήλεη αλεπεξέαζην έλα ηκήκα ηεο αζηηθήο
θξηηηθήο∙ ε έληαζε ησλ επηζέζεσλ ηνπ θξηηηθνχ πξνο ηνλ Ρίηζν δελ είλαη βέβαηα θαη-
λνθαλήο, ε σο ηφηε πξνζέγγηζή ηνπ, φκσο, παξά ηε ζαθή ηδενινγηθή ηεο ζηφρεπζε,
εζηηαδφηαλ θπξίσο ζηηο ινγνηερληθέο επηινγέο ηνπ πνηεηή. ΢ην ζπγθεθξηκέλν θείκελν
ε παξάκεηξνο ηεο πνιηηηθήο ηδενινγίαο θπξηαξρεί, ελψ ε εηξσλεία αγγίδεη αθφκα θαη
ηελ ηδηαίηεξε, πξνζσπηθή ζρέζε παηέξα - θφξεο.
Αθνχ εμαίξεη ηε ιπξηθή ηξπθεξφηεηα θαη ηελ αλζξσπηά πνπ δηαηξέρεη ην πνί-
εκα, ν Καξαληψλεο δηαηππψλεη ηε δηαθσλία ηνπ αλαθνξηθά κε ηα πνιηηηθά κελχκαηα
πνπ ζεσξεί φηη πξνβάιινληαη ζην έξγν: «Δθείλν πνπ δελ παξαδερφκαζηε (…) είλαη ε
ππφζρεζε ηνπ παηέξα πξνο ην παηδί, πσο „άκα κεγαιψζεη, ζα ηνπ θαλεξψζεη θη άιια
κπζηηθά‟, θαη ηδίσο ην κπζηηθφ ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο. Αινίκνλν άλ έλαο
παηέξαο - πνηεηήο κε ηφζν πινχζηα θαη ηξπθεξά αηζζήκαηα, θξαηψληαο ζηελ αγθαιηά
ηνπ έλα αλίδεν, ηξπθεξφ πιαζκαηάθη, ηνπ κηιάεη, κε πνλεξία θαη πξφζεζε, απφ ηψξα,
γηα ηελ επηπρία, πνπ ζα λνηψζεη αξγφηεξα φηαλ κάζεη πσο „ε ραξά δελ είλαη πξάζηλε

209
Β. Βαξίθαο, «΢πγγξαθείο θαη θείκελα [...] Πξσηλφ Άζηξν», Σν Βήκα, 28 Γεθ. 1955.
210
Βι. «Βέβαηα, ε γλψζε ηεο αλζξψπηλεο δπζηπρίαο, ε πηθξή γεχζε ηεο δσήο πνπ δνθίκαζε ν πνηεηήο,
δελ ζα παξαιείςνπλ λα θάλνπλ θη εδψ ηελ εκθάληζή ηνπο. Θα θζάζεη κάιηζηα ζην ζεκείν λα αλαξσ-
ηεζεί αλ έρεη δηθαίσκα ζηελ ίδηα ηελ επηπρία πνπ αηζζάλεηαη ζήκεξα, φηαλ ε ζιίςε θαη ε δπζηπρία
πιενλάδνπλ γχξσ ηνπ. Σν μέζπαζκα ηεο ραξάο δελ είλαη παξά έλα δηάιεηκκα, κηα ζηηγκή, πνπ θη απηήλ
δελ ζα κπνξέζεη λα ηελ δήζεη ζηελ πιεξφηεηά ηεο. Σν ζεκεηψζακε θαη πξνεγνπκέλσο: Μηα ζπλείδεζε
ελ εγξεγφξζεη επεκβαίλεη, γηα λα πεξάζεη απφ ην δηυιηζηήξηφ ηεο ηα απζφξκεηα ζθηξηήκαηα ηεο ςπρήο ηνπ
πνηεηή», Β. Βαξίθαο, «΢πγγξαθείο θαη θείκελα. Πξσηλφ Άζηξν», φ.π.
211
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 193.
212
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλφ Άζηξν», Νέα Δζηία, ηρ. 712, Μάξηηνο 1957, 367-368.

87
αιιά θφθθηλε‟, φηαλ δειαδή ζ‟ αξρίζεη λα καζαίλεη θνιχκπη, κε ηελ επίβιεςε βέβαηα
ηνπ παηέξα, ζ‟ απηά ηα θφθθηλα βαιηνλέξηα ηνπ καξμηζκνχ, ηνπ ζηαιηληζκνχ, ηνπ
„αληη - ζηαιηληζκνχ θαη ηεο „ζπιινγηθήο θνκκνπληζηηθήο εγεζίαο‟. ΋κσο έηζη, φιε
απηή ε παηξηθή ζηνξγή, θηλδπλεχεη λα εμαλεκηζηεί , θαη ην παηδάθη λα γίλεη αληηθεί-
κελν παηξηθήο ηδενινγηθήο εθκεηάιιεπζεο - θάηη παξφκνην κε ηα παηδάθηα πνπ δε-
ηηαλεχνπλ ζηα πεδνδξφκηα ησλ πφιεσλ, βαικέλα εθεί θάησ απφ ηελ επηδέμηα επίβιε-
ςε αφξαησλ επηρεηξεκαηηψλ ηνπ αλζξψπηλνπ νίθηνπ. Αιιά δελ πξνρσξνχκε σο εθεί,
πξνθεηκέλνπ γηα ηνλ πνηεηή Ρίηζν».213
Ζ άξλεζε ηνπ Καξαληψλε λ‟ απνδερζεί ηελ παξείζθξεζε αθφκα θαη ηνπ έκ-
κεζνπ ηδενινγηθνχ ππαηληγκνχ ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ είλαη εκθαλήο∙ ν θξηηηθφο εληνπί-
δεη ζε έλα πνίεκα έθηαζεο ηξηάληα ζειίδσλ, κε ηε ζπγθεθξηκέλε ζεκαηνινγία - ζα-
θέζηαηα ιπξηθφ θαη ζπλαηζζεκαηηθφ - ζεκεία πνπ, φπσο ζεσξεί, ππνδειψλνπλ ηελ
παξνπζία ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο. Ζ θξάζε, κάιηζηα, ε νπνία παξαζέηεη ζε
εηζαγσγηθά («άκα κεγαιψζεη ζα ηνπ θαλεξψζεη θη άιια κπζηηθά») δελ αληηζηνηρεί ζε
θάπνηνλ ζπγθεθξηκέλν ζηίρν ηνπ πνηεηηθνχ θεηκέλνπ, αιιά απνδίδεη ηελ - δηάρπηε
ζην έξγν - πξφζεζε ηνπ παηέξα λα απνθαιχςεη ζηελ θφξε ηνπ ηελ νκνξθηά θαη ηα
«κπζηηθά» ηεο δσήο.214 Αληρλεχεηαη, βέβαηα, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο κηα γεληθφηεξε
ηάζε θνηλσληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ (γίλνληαη, γηα παξάδεηγκα, αλαθνξέο ζηε Υηξνζί-
κα θαη ζην Ναγθαζάθη),215 δεισηηθή ηεο επηζπκίαο ηνπ γνληνχ λα εκθπζήζεη ζην παη-
δί ηνπ ηηο αξρέο ηεο αιιειεγγχεο θαη ηεο ζπληξνθηθφηεηαο, ρσξίο φκσο λα δεκηνπξ-
γείηαη ζε θακία πεξίπησζε ε εληχπσζε φηη ν πνηεηηθφο ιφγνο παξαπέκπεη ζε κηα δηα-
δηθαζία θνκκαηηθήο «δηαθψηηζεο» .
Ο θξηηηθφο, εληνχηνηο, αληηιακβάλεηαη ηελ θνηλσληθή απηή πξννπηηθή ηνπ
πνηήκαηνο σο «αλαγθαζηηθή εηζθνξά» πνπ πιεξψλεη ν ζηξαηεπκέλνο πνηεηήο ζηελ
ηδενινγηθή ηνπ παξάηαμε,216 ελψ επηζεκαίλεη φηη ζα απνδνθίκαδε εμίζνπ έλαλ αζηφ

213
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 368.
214
Δλδεηθηηθά: «Έια λα ζνπ ζπζηήζσ έλα ηξηαληάθπιιν/ λα παίμεηε καδί ζηνλ θήπν./ Αξγφηεξα ζα
ζνπ ζπζηήζσ/ η‟ ακίιεην θσο ηνπ δεηιηλνχ/ έηζη πνπ βαζαίλεη,/ παίξλνληαο καδί ηνπ ηα θιεηδηά καο/
παίξλνληαο ηα κπζηηθά καο/ κεο ζην κπζηηθφ ηνπ (…) Γχζθνια είλαη ζηελ αξρή./ Κ‟ είζαη κνλαρνχιη
θνξηηζάθη,/ κε ηα μαδεξθάθηα ζνπ ηξηαληάθπιια/ θαη κε η‟ αδεξθάθηα ζνπ η‟ αζηέξηα./ Αξγφηεξα ζα
κάζεηο» Γ. Ρίηζνο, Πξστλφ άζηξν, Πνηήκαηα Β΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996, 305-336: 319-320.
215
Πξβι. «΢ηε Υηξνζίκα, θνξηηζάθη,/ είηαλ θάηη παηδάθηα, θνξηηζάθη,/ είηαλ θάηη καλνχιεο, θνξηηζά-
θη,/ - φρη δε ζέισ λα ζνπ πσ -/ είηαλ θάηη παηδάθηα θνξηηζάθη…/ Πξέπεη λα μέξεηο//. Σελ ψξα πνπ γελ-
λήζεθεο θνξηηζάθη,/ αθνχζηεθε ην πξψην ηδηηδηθάθη/ χζηεξ‟ απφ δέθα ρξφληα, / ζθέςνπ, θνξηηζάθη,/
χζηεξ‟ απφ δέθα ρξφληα/ ζην Ναγθαζάθη», Γ. Ρίηζνο, Πξστλφ άζηξν, φ.π., 315-316.
216
Βι. «Ννκίδνπκε πσο εδψ πξφθεηηαη κάιινλ γηα κηα „αλαγθαζηηθή ζπλεηζθνξά‟ πνπ πιεξψλεη ν
ζηξαηεπκέλνο πνηεηήο ζηελ ηδενινγηθή ηνπ παξάηαμε. Καηά βάζνο ζα πξέπεη λα αλαγλσξίδεη θαη ν
ίδηνο, ζαλ πνηεηήο πνπ είλαη, πσο ν άλζξσπνο γελληέηαη ειεχζεξνο λα δηαιέμεη ππεχζπλα ηηο ηδέεο ηνπ,
φπσο ν ίδηνο δηάιεμε ηηο δηθέο ηνπ- θη φρη ηα παηδηά πνπ θέξλεη ζηνλ θφζκν, λα αξρίζεη ακέζσο λα ηα

88
πνηεηή «πνπ ζα ζηγνςηζχξηδε πνηεηηθά ζην βξέθνο ηνπ „ λα δήζεηο, λα πξνθφςεηο θαη
λα ζθνησζείο γηα ηελ παηξίδα, κε ηε ζπάζα ζηε δεμηά‟». Σν απινπζηεπηηθφ απηφ ζπ-
κπέξαζκα, πνπ έρεη σο ζηφρν λα απνδείμεη ηελ απνπζία ηδενινγηθήο πξνθαηάιεςεο
εθ κέξνπο ηνπ θξηηηθνχ, εδξαηψλεηαη ζην ζπιινγηζηηθφ ζρήκα πνπ ζέιεη ηελ Αξηζηε-
ξά λα εθκεηαιιεχεηαη ηε ινγνηερλία πξνο ίδηνλ πνιηηηθφ φθεινο θαη ηνπο αζηνχο
θαιιηηέρλεο ηδενινγηθά ακέηνρνπο θαη «ακφιπληνπο» απφ ηε βιαπηηθή επελέξγεηα
ζθνπηκνηήησλ ηεο πνιηηηθήο.217
Δμσζψληαο ηε ζπιινγηζηηθή απηή ζηα άθξα, ν θξηηηθφο παξνπζηάδεη ηνλ Ρί-
ηζν σο εθπξφζσπν κηαο αηκνραξνχο επαλαζηαηηθήο ειιεληθήο Αξηζηεξάο, πνπ απν-
ηειεί πξνέθηαζε ηνπ κηιηηαξηζηηθνχ θαηαζηαιηηθνχ κεραληζκνχ ηεο ΢νβηεηηθήο Έ-
λσζεο: «...φρη, ε ραξά ηεο δσήο (θαη ηεο πνίεζεο) ήηαλ θαη ζα είλαη πάληα πξάζηλε,
θαη είλαη αθφκα πην φκνξθε, φηαλ ην πξάζηλν ζκίγεη κε ην αγλφ θφθθηλν ρξψκα. Αι-
ιά ζηε γιψζζα ηνπ Ρίηζνπ, ην θφθθηλν, δελ είλαη απιψο έλα ρξψκα, αιιά ην ζχκβνιν
ηα Δπαλάζηαζεο, πνπ πξέπεη λα είλαη αηκαηφβξερηε γηα λα γίλεη ζσζηά! Πηζηεχνπκε
θαη θεξχηηνπκε πσο ε ραξά ηεο δσήο δελ ζα πξέπεη πνηέ λα ζπλπθαλζεί κε αδηθνρα-
κέλν αλζξψπηλν αίκα ησλ πνιέκσλ θαη ησλ επαλαζηάζεσλ (θαη ηδίσο ησλ „ηζρπξψλ
επεκβάζεσλ‟) ζαλ θη απηέο πνπ πξνρηέο αθφκα θαηαθνθθίληζαλ ηνπο πξάζηλνπο θά-
κπνπο ηεο Οπγγαξίαο».218
Σν πιέγκα ησλ ηδενινγηθψλ πξνθαηαιήςεσλ πνπ απνηξέπεη ηνλ Καξαληψλε
απφ κηα λεθάιηα εθηίκεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ είλαη επδηάθξηην∙ ν θξηηηθφο θαηα-
ιήγεη ζηελ αλαθνξά πεξί εηζβνιήο ησλ ΢νβηεηηθψλ ζηελ Οπγγαξία, ζρνιηάδνληαο ην
εμήο ρσξίν ηνπ πνηήκαηνο: «Έθαλεο έλα ιάζνο, θνξηηζάθη./ Ζ ραξά δε γξάθεηαη κε
πξάζηλν./ Γξάθεηαη κε θφθθηλν./ Ζ ραξά είλαη/ θφθθηλν γαξχθαιιν./ Να ην ζπκάζαη:/
Κφθθηλν γαξχθαιιν./ Μεζαχξην ζα ζνπ πσ».219

ππνρξεψλεη ζε „παηξηθή πιχζε εγθεθάινπ‟ γηα λα ηα πιάζεη „θαζ‟ νκνίσζή ηνπ‟, κφλν θαη κφλν γηαηί
ηα γέλλεζε», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 368.
217
Ο Δπξηπίδεο Γαξαληνχδεο, ζρνιηάδνληαο ηελ εκπινθή ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο ζην πεδίν ηεο
νμείαο ηδενινγηθήο αληηπαξάζεζεο ζηε δεθαεηία ηνπ ‟50, αλαθέξεη: «…ε ηδενινγηθνπνιηηηθή νπδεηε-
ξφηεηα έλαληη ηεο ινγνηερλίαο, ελ νλφκαηη ηεο αξρήο φηη ε ηέρλε είλαη άβαην ηνπ πλεχκαηνο, αλεπεξέ-
αζην απφ ηδενινγηθνχο φξνπο, απνηειεί ηππηθφ γλψξηζκα ηεο ζπληεξεηηθήο αζηηθήο θξηηηθήο», βι. Δ.
Γαξαληνχδεο, «Ζ ραξηνγξάθεζε ηεο κεηαπνιεκηθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο», Νέα Δζηία, ηρ. 1708,
Ηαλνπάξηνο 1999, 79-83: 91.
218
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 368.
219
Βι. Γ. Ρίηζνο, Πξστλφ Άζηξν, φ.π., 313. ΢ην ίδην ζεκείν ηνπ πνηήκαηνο εληνπίδεη θαη ν Πέηξνο Υά-
ξεο κηα πξφζεζε ηδενινγηθνχ ππαηληγκνχ εθ κέξνπο ηνπ Ρίηζνπ, ε νπνία, φκσο, επεηδή δελ αγγίδεη ηα
φξηα ηνπ πνιηηηθνχ θεξχγκαηνο, ζεσξεί φηη δελ επηδξά βιαπηηθά ζηνλ ιπξηθφ ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ:
«…ην ηξπθεξφ απηφ ηξαγνχδη δελ αιινηψλεηαη νχηε απφ θάπνηνπο αφξηζηνπο ππαηληγκνχο, πνπ εδψ θη
εθεί πξνζπαζνχλ λα ην πξνζγεηψζνπλ. Ο παηέξαο πνπ ζέιεζε λα θέξεη ζην θνξηηζάθη ηνπ „ηα θαλα-
ξάθηα ησλ θξίλσλ/ λα ηνπ θέγγνπλ ηνλ χπλν ηνπ‟, κηα ζηηγκή αλνίγεη κηθξή παξέλζεζε θαη ηνπ ιέεη:
„Έθαλεο ιάζνο θνξηηζάθη./ Ζ ραξά δε γξάθεηαη κε πξάζηλν./ Γξάθεηαη κε θφθθηλν./ Ζ ραξά είλαη/ θφθ-

89
 Παξά ηελ έθηππε ηδενινγηθή δηαθσλία ηνπ, ν Καξαληψλεο έλα ρξφλν αξγφηε-
ξα ζα κεηαβάιεη ηε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηνλ Ρίηζν. Οη - επί δχν δεθαεηίεο - επίκνλεο
πξνζπάζεηεο ηνπ θξηηηθνχ λα πεξηνξίζεη ηελ εκβέιεηα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (αξρηθά
ακθηζβεηψληαο ηελ θαιιηηερληθή ηεο αμία θαη ζηε ζπλέρεηα ηαπηίδνληάο ηελ κε ηελ
ηδενινγηθή έληαμε ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο) πξνζθξνχνπλ ζηηο εμειίμεηο πνπ επηθέξεη ζην
πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο ε δεκνζίεπζε ηεο ΢νλάηαο ηνπ ΢ειελφθσηνο θαη ε
ελζνπζηψδεο ππνδνρή ηεο ζηελ Διιάδα θαη ζην εμσηεξηθφ. Ζ ακεζφηεηα θαη ε νμχ-
ηεηα ησλ επηζέζεσλ ηνπ Καξαληψλε απέλαληη ζηνλ Ρίηζν ζα ππνθαηαζηαζεί θαηά ηε
δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟60 απφ επάξηζκεο ζεηηθέο θξίζεηο (αλ θαη ζπρλά ζπλν-
δεπφκελεο απφ κεηξηνπαζείο ελζηάζεηο), δηακνξθψλνληαο κηα γεληθή εηθφλα απνδν-
ρήο ηεο κνληεξληζηηθήο εθδνρήο ηνπ έξγνπ. Παξ‟ φια απηά, ε επηζεηηθφηεηα ηνπ Κα-
ξαληψλε ζα επαλαθάκςεη, φπσο ζα δνχκε, ζηε δεθαεηία ηνπ ‟70, απηή ηε θνξά σο
απφξξνηα ησλ λέσλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ ζπζρεηηζκψλ πνπ επηθέξεη ε πηψζε ηεο δη-
θηαηνξίαο.

θηλν γαξχθαιιν./ Να ην ζπκάζαη:/ Κφθθηλν γαξχθαιιν./ Μεζαχξην ζα ζνπ πσ‟. Δπηπρψο δελ ηνπ ιέεη
ηνπιάρηζηνλ ζηνπο ζηίρνπο πνπ αθνινπζνχλ. Αιιά θαη ε πξνζπάζεηα λα γίλεη θάπνηα ζεψξεζε ηνπ
θφζκνπ κε θηινζνθηθή δηάζεζε πεξηνξίδεηαη ζ‟ απηνχο ηνπο κεηξηφηαηνπο ζηίρνπο: „Αξγφηεξα ζα κά-
ζεηο./ ΋ια καδί μεθίλεζαλ/ φια καδί πεγαίλνπλ/ θαζέλα ρψξηα./ Πνχ πεγαίλνπλ;/ Πνχ ζα ζκίμνπλ;/
Πνχ πεγαίλνπκε;‟ (…) Ο θ. Ρίηζνο δελ αθήλεη πεξηζζφηεξν ρψξν ζε ηδέεο θαη ην „Πξσηλφ άζηξν‟ απν-
θιείεη ην θήξπγκα. Δίλαη ν θαζαξφο ιπξηθφο πνπ ζέιεη κφλν λα ηξαγνπδήζεη (…) Γελ έρσ ρψξν γηα λα
κεηαθέξσ εδψ θη άιιε ηξπθεξφηεηα απ‟ ην „Πξσηλφ άζηξν‟, κα δε κπνξψ λα θιείζσ ην ζεκείσκα
ηνχην ρσξίο λα δψζσ ηνπιάρηζηνλ απηνχο ηνπο δχν ζηίρνπο: „Κ‟ ε κεηέξα ζνπ ζε βιέπεη θαη ζσπαίλεη/
θαη είλαη κηα κηθξή νηθνπκέλε‟. Γελ ρξεηάδεηαη, λνκίδσ, πεξηζζφηεξα γηα λα παξαθηλεζνχλ νη θίινη ηνπ
θαινχ ζηίρνπ λα δηαβάζνπλ νιφθιεξν ην „Πξσηλφ άζηξν‟», Π. Υάξεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλφ Ά-
ζηξν», Διεπζεξία, 8 Ηαλνπαξίνπ 1956.

90
ΙΙ. Η ΚΡΙΣΙΚΗ ΑΠΟ ΣΟ ΜΔ΢ΟΝ ΣΗ΢ ΓΔΚΑΔΣΙΑ΢ ΣΟΤ 1950 ΜΔΥΡΙ ΣΗΝ
ΔΛΔΤ΢Η ΣΗ΢ ΓΙΚΣΑΣΟΡΙΑ΢.

1. Η ΓΔΚΑΔΣΙΑ ΣΗ΢ ΚΑΣΑΞΙΩ΢Η΢ (1950-1960)

α) Η Σονάτα τοσ Σεληνόυωτος και η παπέμβαζη Απαγκόν.

΢ηα ηέιε Φεβξνπαξίνπ ηνπ 1957 ην πεξηνδηθφ Les Lettres Francaises (Γαιιη-
θά Γξάκκαηα) δεκνζηεχεη κεηαθξαζκέλε νιφθιεξε ηε ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο (ε
νπνία είρε εθδνζεί ζηελ Διιάδα ην 1956), ζπλνδεπφκελε απφ έλα ελζνπζηψδεο άξζξν
ηνπ Λνπί Αξαγθφλ γηα ηνλ Ρίηζν∙ ην θείκελν αλαδεκνζηεχεηαη ιίγεο κέξεο αξγφηεξα
ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο.1
Ο ζαπκαζκφο ηνπ Αξαγθφλ γηα ηνλ δεκηνπξγφ ηεο ΢νλάηαο δειψλεηαη απεξί-
θξαζηα εμ αξρήο: «Πξέπεη λα ηνλ ραηξεηίζνπκε θαη λα πνχκε πάξα πνιχ κεγαιφθσλα
πσο είλαη έλαο απφ ηνπο πην κεγάινπο θαη ηνπο πην κνλαδηθνχο πνηεηέο ζήκεξα. ΋ζν
γηα κέλα, ηίπνηα απφ πνιχ θαηξφ δελ κνπ έρεη δψζεη, φπσο κνπ ην’ δσζε απηφ ην ηξα-
γνχδη, ην βίαην ηξάληαγκα ηεο κεγαινθπίαο. Ξέξσ: ε ιέμε απηή δελ πξνθέξεηαη ή
ηνπιάρηζηνλ δελ πξέπεη λα γξάθεηαη. ΋κσο εγψ δελ κπνξψ λα θάλσ ηίπνηα. Γελ ηελ
απνζχξσ».2
Ζ ελζνπζηψδεο απηή απνδνρή ηνπ έιιελα πνηεηή απφ έλαλ δηάζεκν επξσπαίν
νκφηερλφ ηνπ, εθηφο απφ ην θχξνο πνπ πξνζδίδεη ζην πξφζσπν ηνπ Ρίηζνπ θαη ζην
έξγν ηνπ, ζπληζηά κηα θξηηηθή παξέκβαζε ηδηαίηεξα ζεκαληηθή, θαζψο κέζσ απηήο
επηρεηξείηαη γηα πξψηε θνξά ε απνζχλδεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ απφ ηελ πνιηηηθή
έληαμε ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο: ν Αξαγθφλ επηζεκαίλεη πσο ε εξκελεία ηεο ηέρλεο πνπ
εδξαηψλεηαη ζηα θνηλσληθνπνιηηηθά δεδνκέλα έρεη νδεγήζεη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο
ηελ θξηηηθή ζε «ρπδαίν θνηλσληνινγηζκφ», θαηά ζπλέπεηα ε πξνζέγγηζε ηεο ΢νλάηαο
ππφ ην πξίζκα ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο ζα απνηεινχζε βεβηαζκέλε θαη άζθνπε
πξνζπάζεηα, εθφζνλ ε νπζία ηνπ πνηήκαηνο δελ έγθεηηαη ζην αλ «εθθξάδεη ην ηξαγηθφ
αδηέμνδν κέζα ζην νπνίν έρεη πέζεη ν αηνκηζκφο θη νιφθιεξνο ν αζηηθφο πνιηηη-
ζκφο».3

1
Βι. Λ. Αξαγθφλ, «Να ραηξεηίζνπκε ηνλ Ρίηζν», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 27, Μάξηηνο 1957, 209-212.
2
Λ. Αξαγθφλ, φ.π., 209-210.
3
Βι. Λ. Αξαγθφλ, φ.π., 210.

91
 Ο ππξήλαο ηεο πνηεηηθήο ζπλεηζθνξάο ηεο ΢νλάηαο, θαηά ηνλ Αξαγθφλ, ε-
ληνπίδεηαη ζηα νηθεία αληηθείκελα, ζηε ζπλνκηιία κε ην παξειζφλ θαη ηνπο λεθξνχο
ηνπ - πνπ δηεμάγεηαη φκσο ζε επίπεδν αλζξψπηλν θαη αληηεξσηθφ,4 ζηελ παξνπζίαζε
κηαο Διιάδαο «πνπ δελ είλαη πηα ε Διιάδα ηνπ Μπάυξνλ ή ηνπ Νηειαθξνπά (…) φ-
πνπ ε νκνξθηά δελ είλαη δηφινπ ε νκνξθηά ησλ αθξσηεξηαζκέλσλ καξκάξσλ, αιιά ε
νκνξθηά κηαο θαηαζπαξαγκέλεο αλζξσπφηεηαο».5
Με ηε ζεψξεζε απηή, ν Αξαγθφλ φρη κφλν απνδεζκεχεη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ
έξγνπ απφ ην πιαίζην ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο, αιιά ππεξαζπίδεηαη θαη ηε ζθνηεη-
λφηεηα πνπ πηνζεηείηαη ζηε ΢νλάηα: «΋ηαλ δηάβαζα ηε ΢νλάηα ζε ζπληξφθνπο (…)
είδα ζηα κάηηα ηνπο θείλν ην ζάζηηζκα, θείλε ηελ ηαξαρή ησλ αλζξψπσλ πνπ δελ
βιέπνπλ πνχ ηνπο νδεγνχλ. Μνπ είπαλ πσο είλαη ζθνηεηλφ, δχζθνιν θ αθφκα πσο ζα
ήηαλ θαιχηεξν λα δεκνζηεπηεί ζ’ έλα πεξηνδηθφ παξά ζηα Γαιιηθά Γξάκκαηα. Οη πα-
ξαηεξήζεηο ηνπο δελ κε ζηακάηεζαλ. Ίζσο λα’ ρσ άδηθν γη απηή κνπ ηελ εκπηζηνζχλε
ζηνπο αλαγλψζηεο ησλ Γαιιηθώλ Γξακκάησλ, αιιά δελ λνκίδσ πσο είλαη θηηαγκέλνη
γηα λα δηαβάδνπλ ελφο κφλν ηχπνπ πνηήκαηα».6
Οη παξαπάλσ επηζεκάλζεηο είλαη ραξαθηεξηζηηθέο ηνπ θιίκαηνο εζσζηξέθεη-
αο θαη επηθπιαθηηθφηεηαο πνπ πξνζδηφξηδε εθείλε ηελ επνρή ηε καξμηζηηθή ζθέςε
αλαθνξηθά κε ηνλ κνληεξληζκφ, φρη κφλν ζηελ Διιάδα αιιά θαη ζηελ Δπξψπε, θαζψο
θαη ηεο πξνζπάζεηαο ελφο κέξνπο ηεο Αξηζηεξάο λα απεγθισβηζηεί απφ ηελ αζθπθηη-
θή επελέξγεηα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ∙ κεηά ηελ έλαξμε ηεο δηαδηθαζίαο απν-
ζηαιηλνπνίεζεο (1956) εμάιινπ, νη ζπλζήθεο επλννχλ ηέηνηνπ είδνπο αλαλεσηηθά εγ-
ρεηξήκαηα.
Παξ’ φια απηά, ε ελ Διιάδη αξηζηεξή θξηηηθή, αθφκα θαη ζηελ πην δηαιιαθηη-
θή ηεο εθδνρή, δελ είλαη αθφκα έηνηκε λα απνδερζεί αλεπηθχιαθηα ηελ πξνζρψξεζε
ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ πνηεηή ηεο ζηνλ ρψξν ηνπ κνληεξληζκνχ. ΢ηελ θξηηηθή ηνπ γηα
ηε ΢νλάηα, ν Βαξίθαο αθήλεη λα δηαθαλεί ε δπζαξέζθεηά ηνπ γηα ηελ απαηζηνδνμία
πνπ δηαηξέρεη ην πνίεκα. Απνδίδεη απηφ ην θιίκα ζιίςεο θαη κειαγρνιίαο ζηα πα-
ιαηφηεξα βηψκαηα ηνπ Ρίηζνπ,7 πνπ αληηβαίλνπλ βέβαηα ζηελ ηδενινγία ηνπ, αιιά ε-
πηζεκαίλεη πσο «ζηελ αληίζεζε ηνχηε, πνπ εδψ εληνχηνηο κφιηο δηαθξίλεηαη, ζα πξέ-
πεη λα αλαδεηήζνπκε φ,ηη ην δξακαηηθφ ππάξρεη ζηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ Ρίηζνπ. ΢’

4
Βι. Λ. Αξαγθφλ, φ.π., 211.
5
Βι. Λ. Αξαγθφλ, φ.π., 211-112.
6
Λ. Αξαγθφλ, φ.π., 210.
7
Βι. Β. Βαξίθαο, «Η ΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Σν Βήκα, 31 Ηνπιίνπ 1957.

92
απηήλ νθείινπκε άιισζηε θαη ηνπο γλεζηφηεξνπο ζηίρνπο, πνπ καο ράξηζε κέρξη
ζηηγκήο ν πνηεηήο ηεο ‘Γνθηκαζίαο’».
Αλ θαη δελ θαίλεηαη απνξξηπηηθφο, ν θξηηηθφο απνθαίλεηαη αξλεηηθά σο πξνο
ηελ αλππαξμία θνηλσληθψλ θαη ηδενινγηθψλ πξνεθηάζεσλ ζην έξγν θαη εμαθνινπζεί
λα αλαδεηά ηε ζεηηθή δηέμνδν ζην πνίεκα, σο ηδενινγηθή «θάζαξζε».8 Παξά ηηο α-
ληηξξήζεηο ηνπ, φκσο, αλαγλσξίδεη πσο ην πνίεκα «ζπλέβαιε γηα λα επηβιεζεί ν δε-
κηνπξγφο ηνπ ζαλ κηα απφ ηηο απζεληηθφηεξεο πνηεηηθέο θσλέο πνπ αθνχζηεθαλ ηα
ηειεπηαία ρξφληα ζηε γιψζζα καο».
΢ε έλα ηέηνην πιαίζην, φπνπ ε Αξηζηεξά ζεσξεί απαξαίηεηα ζηνηρεία ηνλ θνη-
λσληθφ πξνβιεκαηηζκφ θαη ην ζαθέο ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ζηε ινγνηερλία, ε πνηε-
ηηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ εχινγα εμαθνινπζεί λα δηαηεξεί ηε δηηηή ηεο ππφζηαζε. Σα
επφκελα ρξφληα, παξάιιεια κε ηα εζσηεξηθνχ ηφλνπ πνηήκαηα (Υξνληθό, Τδξία, θαη
Υεηκεξηλή δηαύγεηα ην 1957, Όηαλ έξρεηαη ν μέλνο 1958), ζπλερίδνπλ λα εθδίδνληαη
έξγα αγσληζηηθνχ ραξαθηήξα: Απνραηξεηηζκόο (γηα ηνλ Γξεγφξε Απμεληίνπ) θαη Οη
γεηηνληέο ηνπ θόζκνπ ην 1957, Μαθξνλεζηώηηθα, Αλππόηαρηε Πνιηηεία θαη Η αξρηηε-
θηνληθή ησλ δέληξσλ ην 1958 (εθηφο απφ ηνλ Απνραηξεηηζκό, φια ηα άιια εθδίδνληαη
ζην Βνπθνπξέζηη).9 Δληνχηνηο, ν θνηλσληθφο πξνβιεκαηηζκφο ηνπ έξγνπ παξνπζηάδεη
κηα αμηνζεκείσηε κεηαβνιή, θαζψο ήδε απφ ηελ επνρή ηεο Αγξύπληαο, φπσο έρεη επη-
ζεκάλεη ε Πξνθνπάθε,10 αξρίδνπλ λα εκθηινρσξνχλ ακθηβνιίεο θαη εξσηεκαηηθά
ζηνλ ηδενινγηθφ νξίδνληα ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, ελψ ε αίζζεζε ηεο δηάςεπζεο
ηνπ νξάκαηνο εληνπίδεηαη αθφκα θαη ζε έξγα αγσληζηηθήο δηάζεζεο, φπσο ε Αλππόηα-
ρηε Πνιηηεία.11
Παξά ηαχηα, ηα πνηήκαηα πνπ θέξνπλ έληνλα ην ζηνηρείν ηεο ηδενινγηθήο
ζηξάηεπζεο εμαθνινπζνχλ είηε λα κελ πξνζειθχνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ θξηηηθψλ,
είηε λα επηθέξνπλ αξλεηηθά ζρφιηα. Έηζη, πέξα απφ ηα πξψηεο ζεηηθέο θξίζεηο γηα ηε

8
Βι. «Αιιά ππάξρεη θαη ε ‘θάζαξζε’. Αλ ε θπγή είλαη αδχλαηε γηα ηε ‘Γπλαίθα κε ηα καχξα’, ζχκβν-
ιν ηνπ θφζκνπ πνπ θεχγεη, θαη ε πηψζε αλαπφθεπθηε, θάπνπ καθξηά παξακέλεη δσληαλή ε άξλεζε,
πξννξηζκέλε λα θαιχςεη ην θελφ πνπ δεκηνπξγήζεθε: ‘Ζ πνιηηεία κε ηα ξνδηαζκέλα ρέξηα, ε πνιηηεία
ηνπ κεξνθάκαηνπ’», Β. Βαξίθαο, «Η ΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο…», φ.π..
9
Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 42-47.
10
Βι. Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, φ.π., 33-34.
11
Πξβι. «Ζ επηζηξνθή ζηελ Αλππόηαρηε Πνιηηεία (1952-1953) ζα είλαη ε πην θξηρηή ζπλεηδεηνπνίεζε
ηεο ήηηαο, ε πξνζγείσζε. Ζ πνιηηεία, δηφινπ αλππφηαρηε, ζπλερίδεη ηε δσή ηεο, κεο ζηηο θαηλνχξηεο
ζπλζήθεο, φπνπ ηίπνηα δε ζπκίδεη ηνπο λσπνχο αγψλεο, ηίπνηα δε δηθαηψλεη ηηο ζπζίεο νινλψλ (…) Ζ
Αλππόηαρηε πνιηηεία είλαη έλα πνίεκα πνπ δνλείηαη απ’ ην πάζνο γη’ απηή ηελ πφιε θαη γη’ απηφ ην ζπ-
ληξηκκέλν θίλεκα. Παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, γηαηί εδψ ν Ρίηζνο ζπλεηδεηνπνηεί κε νδχλε
κέζα απ’ ηελ θαζεκεξηλή κηθξναζηηθνπνίεζε ηελ πξαγκαηηθή ήηηα. Ωζηφζν ην φξακά ηνπ παξακέλεη
αθέξαην (…) ΋ηαλ νη πιεγέο αξρίζνπλ λα επνπιψλνληαη ζα κηιήζεη αιιηψο γηα ηα ίδηα πξάγκαηα. Ήδε
φκσο ηα ξήγκαηα είλαη ζνβαξφηεξα», Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 35.

93
΢νλάηα12, ε ζηξαηεπκέλε εθδνρή ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ εμαθνινπζεί
λα απνηηκάηαη σο ρακειήο αηζζεηηθήο αμίαο ινγνηερλία, πνπ δελ αληαπνθξίλεηαη ζηηο
δπλαηφηεηεο ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο: «Ο θ. Ρίηζνο είλαη έλαο πνηεηήο αλαγλσξηζκέλνο, ν
νπνίνο φηαλ αθήλεη ηελ ηξπθεξάδα πνπ θιείλεη κέζα ηνπ λα εθθξαζζεί, ζπιιακβάλεη
ιπξηθνχο ηφλνπο θάπνηε θ’ εμαίζηνπο. Αιιά ζπρλά βηάδεηαη πνιχ ηα ηζηνξηθά θαη πν-
ιηηηθά γεγνλφηα πνπ δηαδξακαηίδνληαη γχξσ ηνπ λα ηα κεηαηξέςεη ζε πνηήκαηα. Γελ
κπνξεί ηφηε πάληα λ’ απνθαζίδεη ηελ πξνρεηξφηεηα, ηελ αληζφηεηα θαη ηε ξεηνξηθφ-
ηεηα. Μεξηθά ηνπ πνηήκαηα είλαη αλαθηεξσκέλα, άιια ή θνκκάηηα πνηεκάησλ ηνπ
θέξλνπλ ζην λνπ δεκνζηνγξαθηθή αξζξνγξαθία. Σα γεγνλφηα πξνβάιινληαη ακεηνπ-
ζίσηα. Έθηππε αληζφηεηα παξνπζηάδεη ην έλα απφ ηα δχν πνηήκαηα πνπ θπθινθφξε-
ζε ηψξα καδί».13 Ο Άιθεο Θξχινο αλαθέξεηαη ζηα πνηήκαηα Η ΢νλάηα ηνπ ΢ειελό-
θσηνο θαη Απνραηξεηηζκόο, αλαγλσξίδνληαο ζην πξψην «έμνρα ιπξηθά κέξε, αιιά θαη
πνιιέο ελνριεηηθέο πεδνινγίεο» θαη ραξαθηεξίδνληαο ην δεχηεξν σο «ελνριεηηθφ ζην
ζχλνιφ ηνπ» κε ςήγκαηα ιπξηθψλ εμάξζεσλ.
Σν ζηνηρείν ηεο επηθαηξηθφηεηαο (κε ηα αηζζεηηθά παξεπφκελα ηεο επθνιίαο
θαη ηεο πξνρεηξφηεηαο) πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, επηζχ-
ξεη αθφκα ηελ αληίδξαζε θάπνησλ εθπξνζψπσλ ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, δηακνξθψλν-
ληαο κηα εηθφλα πνηεηηθήο πνπ πεξηιακβάλεη έξγα «δχν ηαρπηήησλ»∙ εηθφλα ε νπνία
ζα αξρίζεη λα ππνρσξεί ιίγα ρξφληα αξγφηεξα - ππφ άιιεο ζπλζήθεο - απφ ην πεδίν
πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ, δηθαηψλνληαο ηελ επηκνλή ηνπ Ρίηζνπ λα δηαηεξεί ηελ δηζππφ-
ζηαηε ινγνηερληθή ηνπ παξνπζία.
Πέξα απφ ηηο κεηαγελέζηεξεο εμειίμεηο, φκσο, ην 1957 ε ηδηάδνπζα δηπνιηθή
αλάπηπμε ηνπ έξγνπ πξνθαιεί ακεραλία ζηνπο θξηηηθνχο ηεο επνρήο, φπσο δηαπηζηψ-
λεη ν Αξγπξίνπ: «Λίγν πνιχ, φινη νη πνηεηέο ηνπ ’30, είλαη ζεκεία ακθηιεγφκελα θαη
ε θξηηηθή, καδί κε ηνπο έρνληεο γλψκε πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο, έρεη ηηο πην δηαθν-
ξεηηθέο απφςεηο γηα ηνλ θαζέλα απφ απηνχο. Κπξίσο φκσο, γηα ηνλ Γηάλλε Ρίηζν, νη
θξίζεηο δηΐζηαληαη ζε βαζκφ πνπ πξαγκαηηθά δεκηνπξγείηαη πξφβιεκα γηα ηελ ζεκα-
ζία ηνπο. (Γελ ιέσ γηα φζεο εκθαλψο δελ έρνπλ αγαζνπνηφ θίλεηξν). Ζ κέζε νδφο,
πάιη, ηνπ λαη θαη φρη, παξέρεη κηα επίθαζε αληηθεηκεληθφηεηαο, ρσξίο πάληα λα είλαη,

12
Θεηηθή είλαη θαη ε απνηίκεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ γηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ: «Έρσ δηαβάζεη επίζεο ηα
πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ ‘Ο άλζξσπνο κε ην ινπινχδη’ θαη ‘Ζ ΢νλάηα ηνπ ΢ειελφθσηνο’. Βέβαηα πάληα
κηα κεηάθξαζε ζ’ εκπνδίδεη λα έξζεηο ζε πιήξε επηθνηλσλία κε ηελ πνίεζε. Ωζηφζν ηα πνηήκαηα απηά
κνπ έδσζαλ ηελ αίζζεζε κηαο πςειήο πλνήο», «Μηα ζπλέληεπμε κε ηνλ Ζιία Έξεκπνπξγθ», Δπηζεώ-
ξεζε Σέρλεο, ηρ. 30, Ηνχληνο 1957, 520-522: 522.
13
Α. Θξχινο, «Πνίεζε […] Γ. Ρίηζνπ: Απνραηξεηηζκόο - Η ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο», Καηλνύξηα Δπν-
ρή, Φζηλφπσξν 1957, 263-264: 264.

94
αιιά θαηεβάδεη ηα ινγνηερληθά δεηήκαηα ζην επίπεδν κηαο βνιηθήο ακεραλίαο γηα ην
πλεχκα».14
Ο Αξγπξίνπ, φκσο, δελ εξκελεχεη ηελ ακεραλία θαη ηελ ακθηζπκία απηή ηεο
θξηηηθήο σο απφηνθν ηεο δηηηήο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ∙ πξνζεγγίδεη ην έξ-
γν βάζεη ηεο - θπξίαξρεο ζην πιαίζην ηεο αζηηθήο θξηηηθήο - πεξηνξηζηηθήο νπηηθήο
πνπ επηθεληξψλεηαη ζηα εζσηεξηθνχ ηφλνπ πνηήκαηα απνζησπψληαο ηα αγσληζηηθά,
θαη απνδίδεη ηε δηρνζηαζία ησλ αμηνινγηθψλ θξίζεσλ πνπ έρνπλ δηαηππσζεί σο απν-
ηέιεζκα ηνπ έληνλνπ ξεηνξηζκνχ, ηεο αηζζεκαηνινγίαο θαη ηνπ πιαηεηαζκνχ πνπ δη-
αηξέρνπλ ηε ρακειφθσλε πνίεζή ηνπ.15 Σν ζπκπέξαζκα απηφ, αλ θαη δελ απέρεη απφ
ηνλ κέζν φξν απφςεσλ ηνπ πεδίνπ ηεο θξηηηθήο (εηδηθά ησλ θεηκέλσλ πνπ αθνξνχλ
ζηα πνηήκαηα ηεο πξψηκεο πεξηφδνπ), δελ εζηηάδεηαη ζηηο έληνλεο δηαθσλίεο πνπ έ-
ρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο γηα ηελ αγσληζηηθή ηνπ πνίεζε.
Κξαηψληαο απνζηάζεηο απφ ην πεδίν ηεο ηδενινγηθήο αληηπαιφηεηαο, ν Αξ-
γπξίνπ πηνζεηεί κηα πξνζέγγηζε πνπ επηθεληξψλεηαη ζηε ρακειφθσλε, εμνκνινγεηη-
θή εθδνρή ηνπ έξγνπ, πεξηγξάθνληαο ην πνηεηηθφ ζχκπαλ ηνπ Ρίηζνπ σο «λενξσκα-
ληηθφ»: αθ’ ελφο ηξνθνδνηείηαη απφ ηε κλήκε «αλαηξέρνληαο ζηνπο καγηθνχο ρψξνπο
ηεο παηδηθήο θαη εθεβηθήο ειηθίαο»,16 αθ’ εηέξνπ αληηδξά ζηελ πηθξία θαη ηελ απει-
πηζία πνπ πξνθαιεί ε ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ απνιεζζέληνο παξαδείζνπ, δηεθδηθψληαο
ηελ επαλάθηεζή ηνπ κέζα απφ ηηο δπλάκεηο «ηεο ραξάο, ηνπ έξσηα, ηεο αγάπεο».17
Ο Ρίηζνο ινηπφλ, ζχκθσλα κε ηνλ Αξγπξίνπ «είλαη έλαο λεσξνκαληηθφο, ππφ
ηελ έλλνηαλ φηη κέλεη αζπκβίβαζηνο κε ηελ ζθιεξφηεηα ηνπ παξφληνο θαη νξακαηίδε-
ηαη κηαλ άιιε δηάηαμε ηεο δσήο».18 Σν γεγνλφο φηη ε λέα απηή δηάηαμε ηεο δσήο θαη
ηεο θνηλσλίαο ζρεηίδεηαη κε ηελ θνκκνπληζηηθή ηδενινγία, φρη κφλν δελ αμηνινγείηαη
απφ ηνλ θξηηηθφ, αιιά επηπιένλ δηθαηνινγείηαη θαη ε πηνζέηεζε ησλ λενρξηζηηαληθψλ
ζπκβφισλ ζηελ πνίεζή ηνπ, αθνχ «θφζκνο ηνπ είλαη ν παξάδεηζνο».19
Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Αξγπξίνπ, ζπγθξνηεί έλαλ απνδεζκεπκέλν απφ ηε καξμη-
ζηηθή ηδενινγία νξίδνληα πξφζιεςεο γηα ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Ο απνιεζζείο παξάδεη-
ζνο ηεο αγλφηεηαο, ε αλαδξνκή ζηελ παηδηθή ειηθία, ν νξακαηηζκφο ελφο θαιχηεξνπ
θφζκνπ κέζσ ησλ ζπλαηζζεκάησλ (θαη φρη σο απνηέιεζκα θνηλσληθνπνιηηηθψλ ζπ-
ζρεηηζκψλ), ν εμνκνινγεηηθφο, ρακειφθσλνο ιφγνο, ηα λενρξηζηηαληθά ζχκβνια, θαη
14
Α. Αξγπξίνπ, «Γηάλλεο Ρίηζνο», Καηλνύξηα Δπνρή, Καινθαίξη 1957, 106-114: 107.
15
Βι. Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 113-114.
16
Βι. Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 112.
17
Βι. Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 113.
18
Βι. Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 113.
19
Βι. Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 113.

95
ηέινο, ν νπκαληζκφο ηνπ Ρίηζνπ «σο θξηηήξην ηεο αηζζεηηθήο ηνπ»20 (θαη φρη ηεο ηδε-
νινγίαο ηνπ), ζπληζηνχλ έλα πιαίζην θξηηηθήο εξκελείαο κε κνληεξληζηηθφ πξνζαλα-
ηνιηζκφ. Ο θξηηηθφο, εμάιινπ, επζέσο πξνζδηνξίδεη σο πεγέο επηξξνήο ηνπ Ρίηζνπ -
εθηφο απφ ηνλ πξψην ηνπ δάζθαιν, ηνλ Καξπσηάθε - ηνλ ππεξξεαιηζκφ θαη ηελ πνί-
εζε ηνπ Έιηνη.
Δπηδεηθλχνληαο ηδηαίηεξε δηνξαηηθφηεηα θαη δηαβιέπνληαο ηελ εμέιημε ηφζν
ηεο πνηεηηθήο πνξείαο ηνπ Ρίηζνπ πξνο ηνλ ρψξν ηνπ κνληέξλνπ,21 φζν θαη ηε κεηα-
βιεηφηεηα ηνπ πξνζιεπηηθνχ πεδίνπ ηεο θξηηηθήο, ν Αξγπξίνπ δηακνξθψλεη κηα πξφ-
ηαζε πξνζέγγηζεο ηνπ έξγνπ πνπ ζα δηθαησζεί ζηα ακέζσο επφκελα ρξφληα, θαζψο ε
΢νλάηα ζα θαζηεξσζεί σο έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ ειιεληθνχ κνληεξλη-
ζκνχ. Σν γεγνλφο, κάιηζηα, φηη ν Αξγπξίνπ εληάζζεη ζε απηφ ην κνληεξληζηηθφ πιαί-
ζην ηελ πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ πνπ πξνεγείηαη ηεο ΢νλάηαο, απνδεηθλχεη ηελ
αληηιεπηηθή ηνπ εγξήγνξζε απέλαληη ζηνλ δηαθαηλφκελν κεηαζρεκαηηζκφ ηεο θξηηη-
θήο πξαγκαηηθφηεηαο.
Tελ ίδηα ρξνληά (1957), ζηελ εηζαγσγή ηνπ ζηελ Αλζνινγία κεηαπνιεκηθώλ
πνηεηώλ22 ν Αξγπξίνπ αλαθέξεηαη θαη πάιη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, απηή ηε θνξά, φκσο,
κε επδηάθξηηε πξφζεζε ελφο επξχηεξνπ ηδενινγηθνχ ειέγρνπ απέλαληη ζηε κνληέξλα
πνίεζε∙ ν θξηηηθφο εληάζζεη ην έξγν (φπσο θαη απηφ ηνπ Βξεηηάθνπ) ζην θιίκα απν-
κφλσζεο θαη ππνθεηκεληζκνχ πνπ θαιιηέξγεζαλ κε ηελ πνίεζή ηνπο νη εθπξφζσπνη
ηεο γεληάο ηνπ ’30: «΢πλνιηθά ε γεληά ηνπ ηξηάληα είδε ην πξφβιεκα ηνπ αλζξψπνπ
θαη ηεο πνιηηείαο αξλεηηθά. Γηάηξεηνη απφ πφλν, ηεκάρηζαλ θαη δηαζθφξπηζαλ ηε
ζιίςε ζε απηνηειή θξπζηαιιηθά ζρήκαηα, πνπ δελ πήξαλ ηε ζεκαζία ηεο νηθνπκελη-
θήο θσλήο. Ζ πνίεζή ηνπο πεξηειάκβαλε ηε καξηπξία κηαο ππνθεηκεληθήο θχζεο.
Απφ ηνλ ΢εθέξε έιεηςε ε αδηάθνπε νμχηεο, απφ ηνλ Ρίηζν ε γελλαηφηεηα γηα λα θηά-
ζεη σο ηνλ ζαξθαζκφ, ηνλ Βξεηηάθν εγθαηέιεηςε πνιχ λσξίο ε νξγή ηνπ θαη ν ριεπα-
ζκφο, απφ ηνλ Διχηε ην πάζνο θαη αθφκε ε νπζηαζηηθή επαθή κε ηελ ηχξβε ηεο αγν-
ξάο. Μαδί φινη απινπνίεζαλ ην αλζξψπηλν πεπξσκέλν. Γηαιπηηθνί φρη απφ θαηάθαζε

20
Βι. Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 113.
21
Ζ επηθπιαθηηθφηεηα ηνπ Αξγπξίνπ λα απνθαλζεί γηα ηελ κεηά ηε Γνθηκαζία πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ
Ρίηζνπ, ζρεηίδεηαη κε ηε εκθαλή κεηαβιεηφηεηα ηνπ έξγνπ ζηελ εμέιημή ηνπ: «Ωο εδψ ηειεηψλεη ε
πεξίνδνο ηεο πνηεηηθήο λεφηεηαο ηνπ Ρίηζνπ. ΢ην κηθξφ απηφ θξηηηθφ καο ζρεδίαζκα, πεξηνξίδνκε ηελ
έξεπλά καο ζηελ πξψηε θαη δεχηεξε θάζε ηνπ πνηεηηθνχ ηνπ έξγνπ, γηαηί ην επφκελφ ηνπ ζηάδην, ζε-
κειησκέλν ζε άιιεο βάζεηο, δελ έρεη ζπκπιεξψζεη ηνλ θχθιν ηνπ θη έηζη ηα ηπρφλ βηαζηηθά ζπκπεξά-
ζκαηα ζα επηδέρνληαλ αλαζεψξεζε», Α. Αξγπξίνπ, φ.π., 112.
22
Α. Αξγπξίνπ, «Δηζαγσγή ζηε κεηαπνιεκηθή πνίεζε», (εηζαγσγή ζην) Γεσξγνχδε Ν. - Γελλαηά Κ.,
Αλζνινγία κεηαπνιεκηθώλ πνηεηώλ, Αζήλα, 1957, δ΄-ηε΄.

96
αιιά απφ έιιεηςε ηφικεο θαη απνθαζηζηηθφηεηαο, παξέδσζαλ ην αηνκηθφ ηνπο αί-
ζζεκα ζηελ ππεξεζία ηεο αηνκηθήο ηνπο εξεκίαο».23
Ζ ζεψξεζε, αζπλήζηζηα ηζνπεδσηηθή θαη αηεθκεξίσηε γηα έλαλ κεηξηνπαζή
θξηηηθφ φπσο ν Αξγπξίνπ, θαίλεηαη λα πξνθχπηεη ππφ ην βάξνο κηαο - ζρεδφλ νξζφδν-
μεο - καξμηζηηθήο πξννπηηθήο, αλαδεηθλχνληαο φρη κφλν ηελ (νκνινγεκέλε απφ ηνλ
ίδην ηνλ θξηηηθφ) ακεραλία πνπ πθίζηαηαη εθείλε ηελ επνρή ζην πξνζιεπηηθφ πεδίν
ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, αιιά θαη ηε ξεπζηφηεηα ησλ θξηηεξίσλ πνπ πηνζεηνχληαη γηα
ηελ πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ.

β) Κ. Κοςλοςθάκορ: η πποζπάθεια «εξιζοππόπηζηρ»

Ζ ζηαδηαθή εηζρψξεζή ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ ζην πεδίν ηνπ κνληεξλη-
ζκνχ ζεκαηνδνηεί ηελ έλαξμε κηαο πεξηφδνπ λέσλ ηδενινγηθψλ ζπζρεηηζκψλ: ε Αξη-
ζηεξά, κέλνληαο πξνζθνιιεκέλε ζηνλ αλειαζηηθφ θαη δνγκαηηθφ θαλφλα ηνπ ζνζηα-
ιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, θαη δηεθδηθψληαο βάζεη απηνχ κφλν ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ
έξγνπ,24 αθήλεη ην πεξηζψξην ζηελ αζηηθή θξηηηθή λα νηθεηνπνηεζεί ην κνληεξληζηηθφ
ηνπ ηκήκα, απνζπλδένληάο ην απφ ηελ πνιηηηθή έληαμε ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ.
Σε δηαθαηλφκελε απηή δηαδηθαζία απντδενινγηθνπνίεζεο ηεο κνληεξληζηηθήο
παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ αλαιακβάλεη λα απνηξέςεη εθ κέξνπο ηεο αξηζηεξάο ν Κ.
Κνπινπθάθνο,25 ε ζηάζε ηνπ νπνίνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ πξνζπάζεηα εμηζνξξφ-
πεζεο αλάκεζα ζηηο δχν ηάζεηο (νξζνδνμία - εηεξνδνμία) πνπ έρνπλ ελησκεηαμχ αλα-
πηπρζεί ζηνλ ρψξν ηεο ειιεληθήο αξηζηεξήο θξηηηθήο. Με έλαπζκα ηε δήισζε ηνπ
Αξαγθφλ πεξί πνηεηηθήο «κεγαινθπίαο» ηνπ Ρίηζνπ,26 ν Κνπινπθάθνο ζπγθξνηεί έλα
δηαιιαθηηθφ καξμηζηηθφ πιαίζην πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ, αλαζθεπάδνληαο, νπζηαζηηθά,

23
Α. Αξγπξίνπ, Αλζνινγία κεηαπνιεκηθώλ πνηεηώλ, φ.π., η΄.
24
Ζ πεξηζσξηνπνίεζε ηεο ινγνηερλίαο πνπ πξνέξρεηαη απφ ηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο ζρνιηάδεηαη απφ
ηνλ Κ. Κνπινπθάθν: «…ζηελ πνίεζή καο σξηκάδεη κηα θαηλνχξγηα αλαλέσζε. Κη είλαη ππνρξέσζή
καο λα μαλαηνλίζνπκε ηνπο ιφγνπο πνπ θάλνπλ λα θαζπζηεξεί ε νινθιήξσζε απηήο ηεο σξίκαλζεο. Ζ
νπζηαζηηθή αηηία είλαη ε γεληθά άζιηα θαηάζηαζε ηεο ρψξαο καο (…) Έλαο δεχηεξνο παξάγνληαο είλαη
ηα ζθάικαηα ηνπ πξννδεπηηθνχ θηλήκαηνο, πνπ ελψ απνηειεί ηε κφλε ειπίδα γηα ηελ έμνδν ηεο ρψξαο
απφ ην ράνο θαη ηε κηδέξηα, νη αδπλακίεο ηνπ ζηα δεηήκαηα ζεσξεηηθήο επεμεξγαζίαο ησλ πξνβιεκά-
ησλ θαη ε ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ιαζεκέλε ηαθηηθή ππήξμαλ ζνβαξά εκπφδηα θαη κείσζαλ ηελ α-
θηηλνβνιία ηνπ», Κ. Κνπινπθάθνο, «Απνινγηζκνί ηεο ρξνληάο. Ζ πνίεζε ζηα 1956», Δπηζεώξεζε
Σέρλεο, ηρ. 26, Φιεβάξεο 1957, 193.
25
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, «Ο πξνβιεκαηηζκφο ζηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο,
ηρ. 29, Μάτνο 1957, 392-399.
26
Βι. «Μηα πνίεζε επξχηαησλ νξηδφλησλ θαη κεγάιεο πλνήο, φπσο ε πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ - γηα
ηελ νπνία άιια ρείιε, πνιχ πην ππεχζπλα απφ ηα δηθά κνπ, δελ δίζηαζαλ λα πνπλ φηη ηνπο ‘έδσζε ην
βίαην ηξάληαγκα ηεο κεγαινθπταο’ - δχζθνια πξνζθέξεηαη γηα κειεηήκαηα κηθξήο έθηαζεο», Κ. Κνπ-
ινπθάθνο, φ.π., 392.

97
ηα επηρεηξήκαηα ηνπ γάιινπ πνηεηή. Αλ, δειαδή, ν Αξαγθφλ αξλείηαη ηελ αλαγθαζηη-
θή πξφζδεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηε καξμηζηηθή ηδενινγία, ε επηδίσμε ηνπ Κνπ-
ινπθάθνπ αθνινπζεί αληίζηξνθε θαηεχζπλζε: λα ζπζρεηίζεη ην έξγν - θαη θπξίσο
ηελ κνληεξληζηηθή εθδνρή ηνπ, αθνχ ε ηδενινγηθή ηαπηφηεηα ηεο αγσληζηηθήο πνίε-
ζεο είλαη πξνθαλήο θαη απηαπφδεηθηε - κε ηελ πνιηηηθή ηνπνζέηεζε ηνπ δεκηνπξγνχ
ηνπ.
Καζψο ε Αξηζηεξά αληηκεησπίδεη ηνλ θίλδπλν πεξαηηέξσ απσιεηψλ θαη κεγα-
ιχηεξεο απνκφλσζεο (εθ’ φζνλ ε ζηξαηεπκέλε πνίεζε έρεη ηεζεί ζην πεξηζψξην ηεο
ινγνηερληθήο πξαγκαηηθφηεηαο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50), ε απφζβεζε ηνπ ηδενινγηθνχ
ππφβαζξνπ ηνπ έξγνπ ζήκαηλε εθρψξεζε ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ πνηεηηθνχ ηεο εθπξν-
ζψπνπ ζηελ αληίπεξα φρζε.
Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ν Κνπινπθάθνο θαιείηαη επί ηεο νπζίαο λα επηιχζεη
ην πξφβιεκα ηεο δηρνηφκεζεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (αγσληζηηθή - κνληεξληζηηθή)
θαη ηεο κνλνκεξνχο ζεψξεζήο ηεο, ηφζν απφ ηελ αζηηθή, φζν θαη απφ ηελ αξηζηεξή
θξηηηθή. Ζ ζχδεπμε ησλ δχν πνηεηηθψλ απηψλ εθδνρψλ, θαηά ηνλ Κνπινπθάθν, επη-
ηπγράλεηαη ζηε βάζε ηεο έλλνηαο ηνπ «πξνβιεκαηηζκνχ» πνπ αληρλεχεηαη ζην ζχλνιν
ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ. Ο «βαζχηαηνο θαη πνιχπιεπξνο» απηφο πξνβιεκαηηζκφο πνπ
δηαηξέρεη φιν ην έξγν, πξνθχπηεη σο απφξξνηα ηεο ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο ηνπ δε-
κηνπξγνχ, φρη φκσο ππφ κνξθή αληαπφθξηζεο ζε θνκκαηηθέο επηηαγέο ή ζε απινπ-
ζηεπηηθά ζρήκαηα,27 φπσο ππνζηεξίδεη ν θξηηηθφο, αιιά σο απνηέιεζκα εζσηεξηθήο
αλάγθεο θαη πξνζπάζεηαο εμεχξεζεο ιχζεσλ.
Παξά ηε ζπλερή παξνπζία ηνπ ζην ζχλνιν ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρί-
ηζνπ, ν πξνβιεκαηηζκφο απηφο πεξηιακβάλεη, φπσο δηαπηζηψλεη ν Κνπινπθάθνο, δχν
θαηεγνξίεο ζεκάησλ: «α) Πξνβιήκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζηελ θνηλσληθή χπαξμε θαη
δξάζε ηνπ αλζξψπνπ θαη ζηηο ηδέεο ηνπ, β) Πξνβιήκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζηνλ εζσ-
ηεξηθφ θφζκν ηνπ αλζξψπνπ, ζηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο αληηδξάζεηο ηνπ».28 Δληνχ-
ηνηο, ε δηκεξήο απηή ππφζηαζε ηεο πξνβιεκαηηθήο πνπ ελέρεη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ
αίξεηαη, θαζψο νη δχν ζεκαηηθνί θχθινη ηέκλνληαη ζην πεδίν ηεο αηζζεηηθήο θαη ηνπ

27
Βι. «Έηζη, κε ηε ιέμε πξνβιεκαηηζκφο δελ πξέπεη λα ελλννχκε κηα ζηεγλή εγθεθαιηθή επνπηεία
πάλσ ζην θνηλσληθφ είλαη (…) Οχηε κηα απνθιεηζηηθά λνεηηθή δηεξεχλεζε θαηλνκέλσλ θαη ξνπψλ
κέζα ζ’ έλαλ απινπζηεπκέλν θνηλσληθφ πεξίγπξν, φπνπ ην άηνκν βξίζθεηαη δηαιπκέλν κέζα ζηηο εμσ-
ηεξηθέο θαηαζηάζεηο ή είλαη έλα αληξείθειιν, ρσξίο δηθφ ηνπ εζσηεξηθφ θφζκν θαη ρσξίο βνχιεζε (…)
Έλαο ηέηνηνο πξνβιεκαηηζκφο ζα δεκηνπξγνχζε έξγα λεθξά απφ θαιιηηερληθή άπνςε», Κ. Κνπινπθά-
θνο, φ.π., 392.
28
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 393.

98
αλζξσπηζκνχ∙29 θη απηφ ζπκβαίλεη γηαηί «ζηελ ‘θνηλσληθή επηηαγή’, φπσο ηελ νλφκα-
δε ν Μαγηαθφθζθπ, αληηζηνηρεί κηα πεξίζζεηα αηζζήκαηνο, έλαο πινχηνο βησκάησλ,
πνπ θηλεί ην ιφγν θαη ελζαξθψλεηαη απφ απηφλ».30
Με ην ζπιινγηζηηθφ απηφ ζρήκα ν θξηηηθφο ελνπνηεί ηα δχν ηκήκαηα ηνπ έξ-
γνπ, εμαζθαιίδνληαο αθ’ ελφο ηελ αηζζεηηθή αλαβάζκηζε ηνπ αγσληζηηθνχ κέξνπο,
αθ’ εηέξνπ ηελ ηδενινγηθή επηθφξηηζε ηνπ κνληεξληζηηθνχ. ΢ηε βάζε απηή εδξαηψλεη
ηα επηρεηξήκαηά ηνπ, αλαθέξνληαο παξαδείγκαηα απφ φιεο ηηο θάζεηο ηεο εμειηθηηθήο
πνξείαο ηνπ έξγνπ θαη αλαδεηθλχνληαο κε πεηζηηθφ ηξφπν ηε ζπλερή παξνπζία ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ πνηεηή, ηφζν ζε θνηλσληθήο, φζν θαη ζε αηνκηθήο θχζεσο δεηή-
καηα.
Ο Κνπινπθάθνο, απνζθνπψληαο ζηε δεκηνπξγία ελφο ειαζηηθνχ καξμηζηηθνχ
κνληέινπ πξφζιεςεο, πξνηείλεη, θαηά ζπλέπεηα, ηε ζεψξεζε ησλ θνηλσληθψλ ζεκά-
ησλ πνπ άπηεηαη ν πξνβιεκαηηζκφο ηνπ Ρίηζνπ κέζσ κηαο δηεπξπκέλεο θαη πνιππξη-
ζκαηηθήο νπηηθήο. Έηζη, «ην φιν δήηεκα ησλ ζρέζεσλ ηνπ αγσληζηή κε ην ξεχκα ηνπ
ιατθνχ θηλήκαηνο, αληηθξχδεηαη απφ πεξηζζφηεξεο νπηηθέο γσλίεο», ψζηε λα δηαθαί-
λνληαη νη δηαθπκάλζεηο θαη νη ζπγθξνχζεηο πνπ πξνέθπςαλ ζηελ πνξεία ηνπ θνηλσλη-
θνχ αγψλα,31 ε ειιεληθφηεηα δελ απνδίδεηαη κφλν σο αλαπαξάζηαζε ηνπίνπ αιιά σο
ηξφπνο απεηθφληζεο ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο θαη ηεο ζθέςεο θαη ζπκπεξηθνξάο ησλ
Διιήλσλ (ηνπ ιανχ θαη ησλ εξψσλ ηνπ),32 ην φξακα ηνπ απξηαλνχ θφζκνπ παξνπ-
ζηάδεηαη κε ξεαιηζκφ θαη έρεη δηαζηάζεηο νηθνπκεληθφηεηαο33, ελψ «κε αλάινγν εχ-
ξνο θαη νηθνπκεληθφηεηα ηνπνζεηείηαη ζηα πξφζθαηα έξγα ηνπ θαη ε αληίιεςε γηα
ηελ πεξηθξνχξεζε ηεο Δηξήλεο (…) ζε ζπζρεηηζκφ κε ηα πεπξσκέλα νιφθιεξνπ ηνπ
έζλνπο (…) ζε ζπζρεηηζκφ κε ηα πεπξσκέλα νιφθιεξεο ηεο αλζξσπφηεηαο».34
Ζ πξνζπάζεηα ηνπ Κνπινπθάθνπ λα αλαδείμεη ηελ εμειηθηηθή δηεχξπλζε ηεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ είλαη πξνθαλήο, θαζψο παξαιιειίδεη ζπγθξηηηθά ηα πξψηκα κε ηα
κεηαγελέζηεξα έξγα, ηα νπνία παξνπζηάδεη λα δηαγξάθνπλ κηα πνξεία απνκάθξπλζεο

29
«΢ην θνηλφ ζεκείν επαθήο απηψλ ησλ δχν θαηεγνξηψλ βξίζθεηαη ε αλαδήηεζε ηεο νκνξθηάο πνπ
ππάξρεη ζην θάζε ζέκα, κε θέληξν πάληα ηνλ άλζξσπν. ΢θνπφο δει. πνπ θάζε θνξά ηνπνζεηείηαη έλα
πξφβιεκα θη αλαδεηηέηαη ε ιχζε ηνπ, δελ είλαη απιψο ε θνηλσληθή ηνπο ζθνπηκφηεηα, απφ θνηλσλην-
ινγηθή - θηινζνθηθή άπνςε, αιιά καδί κ’ απηήλ θαη πέξα απ’ απηήλ, ε αηζζεηηθή αμηνιφγεζε θαη
πξνβνιή ηνπο», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 393.
30
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 393.
31
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 394.
32
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 394.
33
Βι. «…ην φξακα απηφ παξνπζηάδεηαη κε ηε ζηγνπξηά θαη ηελ απιφηεηα κηαο πξαγκαηηθά ππαξθηήο
εηθφλαο. Κη αθφκα, ελψ ηφηε [Σξαθηέξ, Ππξακίδεο] ζην θέληξν ηνπ νξάκαηνο βξηζθφηαλ ιίγν πνιχ ν
ίδηνο ν πνηεηήο, ηψξα ην φξακά ηνπ έρεη δηαζηάζεηο νηθνπκεληθφηεηαο», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 395.
34
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 395.

99
απφ ηε ζηελή ηαμηθή ζεψξεζε, κε πξννξηζκφ ηελ αλζξσπνθεληξηθή ζέαζε ηεο θνη-
λσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο (κε έληνλν, κάιηζηα, ην ζηνηρείν ηεο ειιεληθφηεηαο).35 Ζ
αλάδεημε απηήο ηεο πνξείαο θαη ε απνζχλδεζή ηεο απφ ηνλ πεξηνξηζηηθφ ηαμηθφ ηεο
ραξαθηήξα έρεη σο ζηφρν λα αλαηξέςεη ην θιίκα απνζηψπεζεο πνπ έρεη επηθξαηήζεη
ζην πεδίν ηεο αζηηθήο θξηηηθήο ζρεηηθά κε ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ: «Αλα-
θεξζήθακε σο ηψξα κνλάρα ζε κεξηθά απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ ππάγνληαη ζηελ θα-
ηεγνξία ηεο θνηλσληθήο χπαξμεο θαη δξάζεο ηνπ αλζξψπνπ (…) επεηδή απηή αθξηβψο
ε νπζηαζηηθφηαηε πιεπξά ηεο πξνζθνξάο ηνπ Ρίηζνπ δηαξθψο απνζησπάηαη».36
Ο θξηηηθφο δελ παξαιείπεη, φκσο, λα αλαθεξζεί θαη «ζηελ πεξηνρή ηνπ εζσηε-
ξηθνχ θφζκνπ ηνπ αλζξψπνπ», πξνζεγγίδνληαο ηνλ δεχηεξν ζεκαηηθφ θχθιν ηεο πξν-
βιεκαηηθήο πνπ δηαηξέρεη ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Δπηθεληξψλεηαη, κε ηελ ίδηα δηεπξπκέ-
λε πξννπηηθή, ζηελ έλλνηα ηεο κνλαμηάο, ππνζηεξίδνληαο φηη ην πξφβιεκα ηεο κφλσ-
ζεο «αληηθξχδεηαη θάζε θνξά απφ δηαθνξεηηθή ζθνπηά, ζε ζπζρεηηζκφ κε ηηο ηδηαίηε-
ξεο εθθάλζεηο ηνπ γεληθνχ θαθνχ θαη ηηο ηδηνκνξθίεο ηεο θάζε μερσξηζηήο, αηνκηθήο
πεξίπησζεο», ζπλδεφκελν πάληα κε ηνπο επξχηεξνπο θνηλσληθνχο κεηαζρεκαηηζκνχο
θαη ηηο αηηίεο πνπ ην πξνθάιεζαλ.37 Αιιά ππνγξακκίδεη θαη ηε δηαξθή ελεξγεηηθή
ζηάζε ηνπ Ρίηζνπ απέλαληη ζην πξφβιεκα απηφ, ηελ αληίζηαζή ηνπ ζηελ κνλαμηά,
ηελ αδηάθνπε πξνζπάζεηά ηνπ δειαδή γηα εμεχξεζε ιχζεσλ, πνπ δηαθξίλεη ηελ πνίε-
ζε ηνπ απφ εθείλε ηεο «νπδέηεξεο άξλεζεο πνπ δελ νδεγεί πνπζελά», δειαδή ηελ
πνίεζε ηνπ ΢εθέξε θαη ηνπ Αλαγλσζηάθε.38
΢ην ζεκείν απηφ δηαθαίλεηαη ε πξφζεζε ηνπ Κνπινπθάθνπ λα κελ απνθνπεί
απφ ηελ «επίζεκε» γξακκή ηεο Αξηζηεξάο. Παξά ηε δηαιιαθηηθφηεηα ηεο ζεψξεζήο
ηνπ ζρεηηθά κε ηε ζεκαηνπνίεζε ηεο κφλσζεο ηνπ θαιιηηέρλε, δηαηεξεί ζηελ πξφηα-
ζή ηνπ ην αίηεκα γηα αηζηνδνμία, έζησ θαη σο ηειηθή απφιεμε κηαο ρακειφθσλεο
πνίεζεο κε ελδνζθνπηθφ ραξαθηήξα. Ζ πξνζπάζεηα ζχδεπμεο, βέβαηα, κηαο ηέηνηαο
πνίεζεο κε ην ζηνηρείν ηεο αηζηνδνμίαο, ελέρεη έλα βαζκφ αληηθαηηθφηεηαο, φπσο δηα-
πηζηψλεη θαη ν ίδηνο ν θξηηηθφο ζηελ πεξίπησζε ηεο ΢νλάηαο: «Ωζηφζν, εδψ ε ιχζε
δελ βξίζθεηαη ζηελ ίδηα ηε γπλαίθα, αιιά ζην άιιν πξφζσπν πνπ δεκηνπξγεί ε ηέρλε
ηνπ πνηεηή, ζην παιεθάξη, πνπ είλαη έλαο ηφζν εχγισηηνο αληίινγνο, φζν είλαη θαη
βσβφο. Κη απφ ηνχηε ηελ άπνςε, λνκίδσ, πσο ηα ηειεπηαία ιφγηα ηεο γπλαίθαο αθνχ-
35
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 394-395.
36
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 395.
37
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 395. Έλα είδνο κνλαμηάο πνπ ζπλαληάηαη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ζχκ-
θσλα κε ηνλ Κνπινπθάθν, είλαη θαη απηή πνπ εθπεγάδεη απφ ηελ «πξσηνπνξηαθή αληίιεςε ηνπ θνηλνχ
ρξένπο» πνπ αηζζάλεηαη ν δεκηνπξγφο, βι. Κνπινπθάθνο, φ.π., 396.
38
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 396.

100
γνληαη παξάηαηξα ζε ζρέζε κε ηα πξνεγνχκελα. Καη δίλνπλ ηελ εληχπσζε κηαο ιχζεο
βεβηαζκέλεο».39
Αλ ηα ηειεπηαία ιφγηα ηεο Γπλαίθαο κε ηα καχξα ζηε ΢νλάηα («πξέπεη λα δσ
ιηγάθη πνιηηεία (…) ηελ πνιηηεία κε ηα ξνδηαζκέλα ρέξηα ηεο, ηελ πνιηηεία ηνπ κεξν-
θάκαηνπ») αμηνινγνχληαη εδψ απφ ηνλ Κνπινπθάθν σο βεβηαζκέλε καξμηζηηθή πξν-
νπηηθή, αζχκβαηε κε ηελ απαηζηφδνμε, ππαξμηαθή πξνβιεκαηηθή ηνπ πνηήκαηνο, ζε
πξνγελέζηεξν θείκελφ ηνπ ε ζέζε ηνπ, επζπγξακκηδφκελε κε ηε δνγκαηηθή ζεψξεζε
ηεο Αξηζηεξάο, ήηαλ δηαθνξεηηθή: «Έηζη, ν Γηάλλεο Ρίηζνο παξνπζίαζε θαηά ηα ηέιε
ηεο ρξνληάο ηε ‘΢νλάηα ηνπ ζειελφθσηνο’, έλα ζεκαληηθφ βηβιίν, φπνπ ν πξννδεπηη-
θφο πνηεηήο πξνζσπνπνηψληαο ηελ αζηηθή δηαλφεζε ζην ζχκβνιν κηαο γπλαίθαο
ζπιιακβάλεη ηηο ςπρηθέο θαη εζηθέο ζπλέπεηεο πνπ πεγάδνπλ απφ ηελ παξαθκή ελφο
θφζκνπ πνπ εθθξάδεη κε ζπγθινληζηηθφ ηξφπν ηελ ηξαγηθφηεηά ηνπ, αιιά θαη ηελ
αλάγθε ηεο εμφδνπ απ’ απηήλ ηελ ηξαγηθφηεηα».40 Πξνθαλψο δελ είλαη ηπραίν ην γε-
γνλφο φηη, ζην ρξνληθφ δηάζηεκα ησλ ηξηψλ κελψλ πνπ κεζνιαβεί αλάκεζα ζηηο δχν
απηέο αληηζεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο ΢νλάηαο πνπ πηνζεηεί ν Κνπινπθάθνο, παξεκ-
βάιιεηαη ε εξκελεπηηθή πξφηαζε ηνπ Αξαγθφλ.
Ζ δηαιιαθηηθφηεξε δεχηεξε πξνζέγγηζε ηνπ Κνπινπθάθνπ ηνπ δίλεη ηε δπλα-
ηφηεηα λα απαληήζεη ζην ηέινο ηνπ θεηκέλνπ ζηα επηθξηηηθά ζρφιηα ησλ εθπξνζψπσλ
ηεο αζηηθήο θξηηηθήο πεξί θνηλσληνινγηζκνχ, επηθαηξηθφηεηαο, κνλνδηάζηαηεο ηδεν-
ινγηθήο ζεψξεζεο, νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο θαη ρακειήο αηζζεηηθήο ηεο ζηξαηεπκέλεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, αιιά θαη λα πξνθαηαιάβεη πηζαλά επηρεηξήκαηα απφ ηελ πιεπξά
ηεο Αξηζηεξάο πεξί ηδενινγηθνχ ειιείκκαηνο ζην κνληεξληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ: α)
Ο πξνβιεκαηηζκφο ηνπ Ρίηζνπ «δελ είλαη θνηλσληνινγηθφο ή θηινζνθηθφο αιιά πνηε-
ηηθφο»41 β) «δελ είλαη επίπεδνο θη αλαιπηηθφο αιιά πνιπεδξηθφο θαη ζπλζεηηθφο»42 γ)
«δελ είλαη κεραληζηηθφο θαη απξηνξηζηηθφο αιιά δηαιεθηηθφο»43 δ) δελ είλαη νπδέηε-

39
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 396.
40
Κ. Κνπινπθάθνο, «Απνινγηζκνί ηεο ρξνληάο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 26, Φιεβάξεο 1957, 192-
194: 193.
41
Βι. «Αληηθείκελφ ηνπ έρεη νιφθιεξε ηελ αιιεινδηαπινθή ησλ θαηαζηάζεσλ θαη δηαζέζεσλ, παίξ-
λνληαο ππ’ φςε ηνπ φια ηα ζηνηρεία, απ’ ηελ νηθνλνκηθή ππφζηαζε ηνπ αηφκνπ κέζα ζε κηα δνζκέλε
νκάδα σο ηα βίαηα ηηλάγκαηα ηνπ ππνζπλεηδήηνπ», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 397.
42
Βι. «Παξνπζηάδεη ην θάζε πξφβιεκα φρη κφλν ηνπ, μεθνκκέλν, αιιά πάληα ζε ζπζρεηηζκφ κε άιια
πξνβιήκαηα θαη θαηαζηάζεηο, κέζα ζ’ έλαλ νξηζκέλν ρψξν θαη νξηζκέλν ρξφλν (…) ν πξνβιεκαηη-
ζκφο ηνπ πεξηιακβάλεη νιφθιεξεο θαηεγνξίεο ζεκάησλ, αξρίδνληαο απφ ηα ‘αηψληα’ ζέκαηα ηνπ έξσ-
ηα, ηεο ραξάο, ηνπ ζαλάηνπ, θαη ζπλδπάδνληάο ηα κε ηα ‘επηθαηξηθά’ (…) κε ηνλ ηξφπν απηφ, νη θνηλέο
γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο απαηηήζεηο ηεο δσήο (…) ζπληαηξηάδνληαη - θαηά έλα πιήξσο νξγαληθφ
ηξφπν – κε ηηο απφιπηα πξνζσπηθέο ηνπο θαηαζηάζεηο», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 397.
43
Βι. «Γελ θαηαηάζζεη ην θάζε πξφβιεκα ζε κηαλ απφ ηα πξηλ θαζνξηζκέλε εζηθή, γλσζηνινγηθή ή
αηζζεηηθή θαηεγνξία, γηα λα πξνζπαζήζεη απφ θεη θαη πέξα λα ην δηθαηψζεη ή λα ην θαηαξξίςεη. Αληί-

101
ξνο, αιιά ελεξγεηηθφο θαη καρεηηθφο44 ε) είλαη ηαπηφρξνλα πξνβιεκαηηζκφο πεξηερν-
κέλνπ θαη κνξθήο.
΢ην ηειεπηαίν απηφ ζπκπέξαζκα, πεξί ηζφηηκνπ πξνβιεκαηηζκνχ κνξθήο θαη
πεξηερνκέλνπ, δηαθαίλεηαη ε δπζθνιία πξνζαξκνγήο ζην θξηηηθφ κνληέιν πνπ πξν-
ηείλεη ν Κνπινπθάθνο φισλ ησλ αληηζεηηθψλ ζηνηρείσλ ηεο δηζππφζηαηεο πνίεζεο
ηνπ Ρίηζνπ: «Ο πνηεηήο, δνπιεχνληαο γηα λα εμσηεξηθεχζεη κε πεηζηηθά θαιιηηερληθφ
ηξφπν ηα βηψκαηα, ηηο ζπγθηλήζεηο θαη ηηο ηδέεο ηνπ, νδεγείηαη ζηελ αηζζεηηθή ηνπο
αμηνιφγεζε, θαη αληηκεησπίδεη πξνβιήκαηα κνξθήο. Έηζη πηνζεηεί ή απνξξίπηεη πξν-
υπάξρνπζεο κνξθέο ή δεκηνπξγεί θαηλνχξγηεο, ηθαλέο λα ελζαξθψζνπλ φηη έρεη λα πεη
θαη λα ην εθθξάζνπλ κε επάξθεηα. Μ’ απηφ ην πξίζκα πξέπεη λα δνχκε ην πέξαζκα
ηνπ πνηεηή απφ ηνπο παξαδνζηαθνχο ηξφπνπο ζηνπο κνληέξλνπο, θαη ην πέξαζκα απφ
ηνλ ππνβιεηηθφ – αιιεγνξηθφ ιφγν ηεο ‘Γνθηκαζίαο’ ζηνλ άκεζν θαη θνθηφ ησλ πην
πξφζθαησλ έξγσλ ηνπ».45 Ζ επηινγή ηεο ζθνηεηλφηεηαο ζηελ κνληεξληζηηθή πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ δελ αηηηνινγείηαη επαξθψο κε ηελ παξαπάλσ ζέζε, νχηε θαη ζπλδέεηαη
βέβαηα κε ην γεγνλφο ηεο ηδενινγηθήο απνκάθξπλζεο, πνπ ζπληζηά ε αηζζεηηθή απηή
επηινγή, απφ ηνλ καξμηζηηθφ ινγνηερληθφ θαλφλα.
Οη αδπλακίεο πνπ παξνπζηάδεη, πάλησο, ε πξφηαζε ηνπ Κνπινπθάθνπ είλαη
πεξηνξηζκέλεο, αλ αλαινγηζηνχκε ηνλ βαζκφ δπζθνιίαο ηνπ θξηηηθνχ ηνπ εγρεηξήκα-
ηνο, λα ζπκβηβάζεη δειαδή ηελ ζπλχπαξμε κνληεξληζκνχ θαη καξμηζκνχ ζην έξγν
ηνπ Ρίηζνπ, παξαθάκπηνληαο ηηο κεηαμχ ηνπο αληηλνκίεο θαη πξνζπαζψληαο λα δηα-
θπιάμεη ηφζν ηελ δηθή ηνπ ηδενινγηθή λνκηκφηεηα, φζν θαη ηνπ πνηεηή∙ ε ηάζε εμηδα-
λίθεπζεο ηνπ έξγνπ, ζπλεπψο, πνπ ραξαθηεξίδεη ηε ζεψξεζή ηνπ (δελ εληνπίδνληαη
αξλεηηθά ζηνηρεία ζε απηφ) δηθαηνινγείηαη ππφ ηε δεδνκέλε πξννπηηθή ζηφρεπζεο.
Πέξα απφ ηηο φπνηεο ζπγθπξηαθέο ηδενινγηθέο ηνπ ζηνρεχζεηο, ην ζπγθεθξηκέ-
λν θείκελν απνηειεί ηελ πξψηε - ππεξβαίλνπζα ην θαζεζηψο ηεο εθαηέξσζελ απν-
ζηψπεζεο - ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα νινθιεξσκέλεο πξνζέγγηζεο ηνπ έξγνπ ηνπ
Ρίηζνπ, αλαδεηθλχνληαο ηελ ζχδεπμε ηεο αηζζεηηθήο ηνπ κνληεξληζκνχ κε ηνλ θνηλσ-
ληθφ πξνβιεκαηηζκφ ηεο Αξηζηεξάο∙ πξνζπάζεηα ε νπνία, παξά ηνλ αληηθαηηθφ ηεο

ζεηα (…) παξνπζηάδεη ηφζν ηα ‘ζεηηθά’ φζν θαη ηα ‘αξλεηηθά’ ηνπ ζηνηρεία», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π.,
397.
44
«Γελ πεξηνξίδεηαη ζε κηαλ νπδέηεξε ηνπνζέηεζε ησλ πξνβιεκάησλ, αιιά αληίζεηα παίξλεη ηελ αλά-
ινγε θάζε θνξά ζέζε θαη αλαδεηεί ιχζεηο», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 398.
45
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 398.

102
ραξαθηήξα θαη ηηο εγγελείο αδπλακίεο ηεο,46 αλέδεημε κηα λέα πξννπηηθή ζέαζεο ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο κέζα απφ ηελ πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ: «Μπνξνχκε αδίζηαθηα λα πνχ-
κε πσο ν Ρίηζνο, κνηξάδνληαο ηνλ εαπηφ ηνπ έπιαζε αλζξψπνπο ηεο επνρήο καο, πνπ
ζα κείλνπλ ζχκβνια».47

γ) Η δίωξη ηηρ Επιθεώρησης Τέτνης και η βπάβεςζη ηος Ρίηζος

Ζ δπζθνιία πνπ παξνπζηάδεη ην εγρείξεκα ηεο δηεθδίθεζεο ηεο κνληεξληζηη-

θήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ απφ έλαλ θξηηηθφ ηεο Αξηζηεξάο ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγ-
κή, θαζίζηαηαη εκθαλέζηεξε ππφ ην πξίζκα ησλ εμειίμεσλ πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ην
1958: ηνλ Ηαλνπάξην απνλέκεηαη ζηνλ Ρίηζν (θαηά ην ήκηζπ) ην πξψην θξαηηθφ βξα-
βείν πνίεζεο γηα ηε ΢νλάηα,48 ελψ ηνλ Φεβξνπάξην δηψθνληαη πνηληθά ν δηεπζπληήο
ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο Νίθνο ΢ηαπθίδεο, θαζψο θαη ν Βξεηηάθνο, ν Ρίηζνο θαη ν
Απγέξεο, ιφγσ ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζην αθηέξσκα ηνπ πεξηνδηθνχ γηα ηα 40 ρξφληα
ηεο Οθησβξηαλήο Δπαλάζηαζεο (ηρ. 34, Οθηψβξηνο 1957).49 Ζ δίσμε πξνθαιεί ηελ
έληνλε αληίδξαζε ηνπ ζπλφινπ ηνπ πλεπκαηηθνχ θφζκνπ ζηελ Διιάδα,50 ελψ επηζχ-

46
«Έηζη, ν πξνβιεκαηηζκφο ηνπ Ρίηζνπ δελ είλαη απιά θαη κφλν κηα λνεηηθή δηεξγαζία πνπ θηλεί ην
ζχλνιν ησλ ςπρηθψλ (δηαλνεηηθψλ, ζπλαηζζεκαηηθψλ θαη άιισλ) ελεξγεηψλ ηνπ πνηεηή θαη ηηο θάλεη
λα ιεηηνπξγνχλ εληαία - αλ θαη φρη αλαγθαζηηθά νκφξξνπα θαη νκαιά», Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 399.
47
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 399.
48
Σν βξαβείν κνηξάδεηαη ν Ρίηζνο κε ηνλ Άξε Γηθηαίν. Βι. «Πλεπκαηηθή θαη θαιιηηερληθή θίλεζε. Ζ
ηειεηή ηεο απνλνκήο ησλ Κξαηηθψλ Βξαβείσλ», Η Απγή, 10 Ηαλνπαξίνπ 1958 θαη «Ζ απνλνκή ησλ
θξαηηθψλ βξαβείσλ», Νέα Δζηία, ηρ. 733, Ηαλνπάξηνο 1958, 124-128.
49
Βι. «Σα Λνγνηερληθά Νέα ηεο Σεηάξηεο. Δκελχζεζαλ νη Βξεηηάθνο, Ρίηζνο θαη Μ. Απγέξεο γηα
δεκνζηεχκαηά ηνπο ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο», Σα Νέα, 26 Φεβξ. 1958. Γηα ην ζέκα ηεο δίσμεο βι. θαη
Μ. Καξπφδεινπ, «Σεχρε - αθηεξψκαηα ζηελ ‘Δπηζεψξεζε Σέρλεο’», Γηαβάδσ, (Αθηέξσκα ζηελ Δπη-
ζεώξεζε Σέρλεο), ηρ. 67, Απξίιηνο 1983, 38-44, Κ. Κξεκκχδαο, «Μηα πξψηε πξνζέγγηζε ή πίλαμ εκη-
ηειήο πεξί Δπηζεώξεζεο Σέρλεο», Μαλδξαγόξαο, (Αθηέξσκα Δπηζεψξεζε Σέρλεο), ηρ. 6-7, Ηαλνπάξηνο
- Ηνχληνο 1995, 111-115, Αηκ. Καξαιή, Μηα εκηηειήο Άλνημε… Ιδενινγία, πνιηηηθή θαη ινγνηερλία ζηελ
Δπηζεώξεζε Σέρλεο (1954-1967), Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα 2005, 57.
50
Ζ εθεκεξίδα Απγή αλαθέξεη: «Ζ είδεζηο (…) πξνεθάιεζε δπζκελέζηαηα ζρφιηα κεηαμχ ησλ δηαλν-
νπκέλσλ φισλ ησλ παξαηάμεσλ (…) Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο γεληθήο απνδνθηκαζίαο ηεο δηψμεσο ηνπ
πεξηνδηθνχ είλαη φηη δηαθεθξηκέλνη πλεπκαηηθνί εθπξφζσπνη ηεο δεμηάο πξνζήιζαλ θαηά ηελ αλάθξηζηλ
θαη θαηέζεζαλ σο κάξηπξεο ππεξαζπίζεσο ηνπ πεξηνδηθνχ θαη ησλ θ.θ. Βξεηηάθνπ, Απγέξε θαη Ρί-
ηζνπ». Δπίζεο Σα Νέα επηβεβαηψλνπλ ην γεγνλφο: «Ο αλαθξηηήο ηνπ 1νπ Σκήκαηνο εθάιεζε ζε απνιν-
γία ηνλ εθιεθηφ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν κε ηελ θαηεγνξία φηη κεηέθξαζε θαη εδεκνζίεπζε ζηελ ‘Δπηζεψ-
ξεζε Σέρλεο’ ην έξγν ηνπ Μπιφθ ‘Οη Γψδεθα’. Αο ζεκεησζεί φηη ην έξγν απηφ έρεη επαλεηιεκκέλσο
κεηαθξαζζή ζηελ Διιάδα θαη έρεη θπθινθνξήζεη ζε βηβιίν ρσξίο ε κεηάθξαζηο ηνπ λα ζεσξεζεί πα-
ξάβαζηο (…) Πξνο ππεξάζπηζηλ ηνπ Ρίηζνπ θαη ησλ ζπγθαηεγνξνπκέλσλ ηνπ, πξνζήιζαλ θαη εμεηά-
ζζεζαλ απφ ηνλ ίδην αλαθξηηή ν πξψελ ππνπξγφο θ. Υξ. ΢νινκνλίδεο, ν πξφεδξνο ηεο Δηαηξείαο Δι-
ιήλσλ Λνγνηερλψλ Άγηο Θέξνο θαη νη ζπγγξαθείο Γ. Θενηνθάο, Άγγεινο Σεξδάθεο θαη Θ. ΢πλνδηλφο».
Καη ηα δχν απνζπάζκαηα, καδί κε πνιιέο δηακαξηπξίεο δηαλννπκέλσλ, παξαηίζεληαη ζην «Ζ δίσμε ηεο
Δπηζεώξεζεο Σέρλεο πξνθαιεί ζπλαγεξκφ ηνπ πλεπκαηηθνχ θφζκνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 39
Μάξηηνο 1958, 81-90.

103
ξεη θαη ηε δηακαξηπξία πνιιψλ δηαλννπκέλσλ ηνπ εμσηεξηθνχ, κε ζεκαληηθφηεξε απ-
ηή ηεο Δζληθήο Δπηηξνπήο ΢πγγξαθέσλ ηεο Γαιιίαο πξνο ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε.51
Σα δχν αληηθαηηθά απηά γεγνλφηα, ην έλα πξνζδίδνληαο «ζεζκηθή» θαηαμίσ-
ζε ζηνλ Ρίηζν θαη ην άιιν ζέηνληαο ηελ ηδενινγηθή ηνπ ππφζηαζε ππφ θαζεζηψο δί-
σμεο, είλαη δεισηηθά ησλ δπζρεξεηψλ πνπ έρεη λα αληηκεησπίζεη ηφζν ν ίδηνο ν πνηε-
ηήο φζν θαη νη θξηηηθνί πνπ πξνζεγγίδνπλ ην έξγν ηνπ, κέζα ζε έλα θνηλσληθνπνιηηη-
θφ πιαίζην ην νπνίν αλαπφθεπθηα δηαπιέθεηαη εθείλε ηελ πεξίνδν κε ην ινγνηερληθφ
πεδίν.
Σν απαιιαθηηθφ βνχιεπκα, ηξείο κήλεο αξγφηεξα, ζέηεη ηέινο ζηε δηαδηθαζία
ηεο δίσμεο ησλ ηξηψλ εθπξνζψπσλ ηεο Αξηζηεξάο,52 κηα δηαδηθαζία, φκσο, πνπ αθή-
λεη λα δηαθαλεί έλαο απφ ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ν Ρίηζνο επέκελε ζηελ παξάι-
ιειε ζπγγξαθή ησλ δχν πφισλ ηνπ έξγνπ ηνπ∙ κε άιια ιφγηα, ηε ζηηγκή πνπ ε αζηη-
θή θξηηηθή απνδερφηαλ θαη επηβξάβεπε ηε κνληεξληζηηθή ηνπ παξαγσγή, ε αγσληζηη-
θή εθδνρή ηεο πνίεζήο ηνπ δηαζθάιηδε ηελ ηδενινγηθή ηνπ ηαπηφηεηα σο δεκηνπξγνχ
(πέξα απφ ηελ βησκαηηθή έληαμή ηνπ ζην θφκκα), To γεγνλφο ηεο βξάβεπζεο, πάλησο,
κνινλφηη δελ αθνξά ζην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, δελ παχεη λ’ απνηειεί ην νξφ-
ζεκν ηεο θαζηέξσζεο ηνπ Ρίηζνπ θαη ηεο απνδνρήο ηνπ απφ ηελ αζηηθή θξηηηθή, δε-
δνκέλν πνπ εμππεξεηεί βεβαίσο θαη ηηο επηδηψμεηο ηεο Αξηζηεξάο,53 πξνθεηκέλνπ λα
επαλαθηήζεη ην ρακέλν έδαθνο ζην ινγνηερληθφ πεδίν.

δ) Η «μεηαζηποθή» ηος Α. Καπανηώνη

Παξά ην γεγνλφο φηη ηα θνηλσληθνπνιηθά ζπκθξαδφκελα δελ έρνπλ ζεκαληηθά

κεηαβιεζεί κέρξη ην 1957, ε θαιιηηερληθή επηηπρία ηεο ΢νλάηαο (ε πξψηε έθδνζε ηεο
νπνίαο εμαληιείηαη κέζα ζε ηέζζεξηο κήλεο θαη επαλεθδίδεηαη ηελ ίδηα ρξνληά) 54 θαη ε
βξάβεπζή ηεο ζπληζηνχλ θαζνξηζηηθνχο παξάγνληεο ζηελ εμέιημε ηεο θξηηηθήο αλα-

51
Βι. «Ζ δίσμε ηεο ‘Δπηζεψξεζεο Σέρλεο’ πξνθάιεζε νδπλεξή εληχπσζε ζην εμσηεξηθφ», Δπηζεώξε-
ζε Σέρλεο, ηρ. 40, Απξίιηνο 1958, 161-162.
52
Βι. «Σα ινγνηερληθά Νέα ηεο Σεηάξηεο. Σν απαιιαθηηθφ βνχιεπκα γηα ηνπο 3 ινγνηέρλαο θαη ηελ
Δπηζεώξεζε Σέρλεο. Ζ ΢νβηεηηθή Δπαλάζηαζηο. Ζ κεηαθξάζηο ηνπ Μπιφθ», Σα Νέα, 26 Μαΐνπ 1958.
53
Ο Άξεο Αιεμάλδξνπ (ήδε ηφηε, απφβιεηνο ηεο Αξηζηεξάο) ειέγρεη εθείλε ηελ πεξίνδν ηνλ ζεζκφ
ησλ βξαβείσλ, ππνζηεξίδνληαο φηη ε ιεηηνπξγία ηνπ θαίλεηαη λα απνζθνπεί ζηελ ηήξεζε ησλ πνιηηη-
θψλ ηζνξξνπηψλ θαη ζηελ εμππεξέηεζε ζθνπηκνηήησλ ακθφηεξσλ ησλ ηδενινγηθψλ ρψξσλ: «Λεο θαη
δελ έρνπλε κάζεη αθφκα πψο απνλέκνληαη ηα βξαβεία (φια αλεμαηξέησο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη
ησλ βξαβείσλ ΢ηάιηλ, Νφκπει, θαη Πνχιηηδεξ). Λεο θαη δελ ππέπεζε ζηελ αληίιεςή ηνπο ην γεγνλφο
φηη, φηαλ ε επηηξνπή είλαη ‘κηθηή’ ην βξαβείν κνηξάδεηαη ζηα δπν (Ρίηζνο - Γηθηαίνο, Καξαληψλεο -
Λεηβαδίηεο)», Α. Αιεμάλδξνπ, «Οη πνηεηέο θαη ηα βξαβεία», Έμσ απ’ ηα δόληηα. Γνθίκηα 1937-1975,
Βέξγνο, Αζήλα 1977, 89-91: 91.
54
Βι. ζρεηηθά Αηθ. Μαθξπληθφια, Βηβιηνγξαθία Γηάλλε Ρίηζνπ, φ.π., 44.

104
θνξηθά κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Ζ ινγνηερληθή αμία ηνπ πνηήκαηνο αλαγλσξίδεηαη α-
θφκε θαη απφ ηνλ πην απζηεξφ επηθξηηή ηνπ Ρίηζνπ, ηνλ Καξαληψλε55: «Ννκίδνπκε
πσο ε ηειεπηαία πνηεηηθή ζπιινγή ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ ‘Ζ ΢νλάηα ηνπ ΢ειελφθσηνο’
ραξάδεη ζαθέζηαηα φξηα αλάκεζα ζηελ παιαηφηεξε πνίεζή ηνπ θαη ζ’ απηήλ πνπ θαί-
λεηαη λα ηνλ απαζρνιεί ηψξα».56
Σα φξηα πνπ ραξάζζεη ν Καξαληψλεο αλάκεζα ζηελ πξνγελέζηεξε ηεο ΢νλά-
ηαο πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ θαη ζηελ πεξίνδν πνπ θαίλεηαη λα δηαλνίγεηαη κεηά απφ απηήλ,
ηίζεληαη ππφ ηελ πξνυπφζεζε δχν ζεκαληηθψλ κεηαβνιψλ ηηο νπνίεο ν θξηηηθφο ελην-
πίδεη ζην έξγν (θαη πνπ νπζηαζηηθά πξφθεηηαη γηα ηελ εμήο κία: ηελ απεκπινθή ηνπ
Ρίηζνπ απφ ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ).
Έηζη, ε πνίεζή ηνπ κέρξη ην 1956 πξνζδηνξίδεηαη, ζχκθσλα κε ηνλ Καξα-
ληψλε: α) απφ ηελ «αλάγθε ηνπ λα επηθνηλσλεί εχθνια κ’ έλα πνιπάξηζκν θνηλφ ακ-
θίβνιεο φκσο πνηεηηθήο αγσγήο αιιά θαη πνπ λφκηδε πσο θαηαιάβαηλε ηε κνληέξλα
ηέρλε, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απνζηξεθφηαλ ηα γλήζηα πξφηππά ηεο θαη εγθνιπσ-
λφηαλ ηα εθ κηκήζεσο πξνεξρφκελα ‘ππνπξντφληα’ ηεο»,57 θαη β) απφ ηελ ζρεκαην-
πνίεζε θαη ηε ζπλζεκαηνινγία πνπ ηνπ ππνδείθλπε ε ζηξάηεπζή ηνπ, κεηαηξέπνληαο
ηελ πνίεζε ζε «πνιπηειή θαη θαινγπαιηζκέλε δεκνζηνγξαθία».
Ο Καξαληψλεο δελ απνξξίπηεη κφλν ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, αιιά
απαμηψλεη θαη ηε «ιπξηθή», ρακειφθσλε εθδνρή ηνπ, θαηαηάζζνληάο ηελ ζην επίπε-
δν ηεο «θελήο θξαζενινγίαο», παξά ην γεγνλφο φηη εκπεξηέρεη ζηνηρεία πνπ έιθνπλ

55
Ο Μ. Vitti ζρνιηάδεη ηε κεηαζηξνθή ηνπ Καξαληψλε: «Μνλάρα κεηά ηελ εκθάληζε ηνπ πνηήκαηνο Η
ζνλάηα ηνπ ζειελόθσηνο (1956), ν Καξαληψλεο αξρίδεη λα αλέρεηαη ηνλ Ρίηζν. ΢ηε βηβιηνθξηζία πνπ
γξάθεη κε ηελ επθαηξία απηή, ν Καξαληψλεο, αθνχ θαηαδηθάδεη θαη πάιη κε ιίγα ιφγηα (ήδε γλσζηά)
ηνλ Ρίηζν (…) δηαπηζηψλεη φηη ν πνηεηήο ηνικνχζε ηψξα κηα ‘πξάμε απειεπζέξσζεο απφ ην παξειζφλ
ηνπ’. ΋πνηνο έρεη δηαβάζεη δειψζεηο κεηάλνηαο πνπ ν Μεηαμάο απνζπνχζε απφ θπιαθηζκέλνπο θνκ-
κνπληζηέο, παλεγπξηθά δεκνζηεπκέλεο ζηνλ εκεξήζην Σχπν, έρεη ηελ αίζζεζε δηαβάδνληαο ηνλ Καξα-
ληψλε φηη απηφο, είθνζη ρξφληα αξγφηεξα θαη κέζα ζε κηα δηαθνξεηηθή Διιάδα, παλεγπξίδεη γηα ηε
‘κεηάλνηα’ ηνπ Ρίηζνπ κε ην ίδην πλεχκα ζξηάκβνπ». ΢ε ζρεηηθή ππνζεκείσζε ν Vitti ζπκπιεξψλεη:
«Η ζνλάηα ηνπ ζειελόθσηνο δελ απνηειεί κηα αηθληδηαζηηθή αιιαγή ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Ζ αιιαγή
φκσο πνπ ηψξα είλαη δηαηεζεηκέλνο λα ιάβεη ππφςε ν Καξαληψλεο έρεη άιιν λφεκα, πνπ πάεη πέξα
απφ ην θείκελν. Γελ είλαη απιή ζχκπησζε φηη ην πνίεκα ηνπ Ρίηζνπ έιαβε ην Α΄ Κξαηηθφ Βξαβείν ηνπ
έηνπο 1956». Βι. Μ. Vitti, Η ‘γεληά ηνπ ηξηάληα’. Ιδενινγία θαη κνξθή, φ.π., 169 θαη 174 αληίζηνηρα. Ο
Α. Αξγπξίνπ ζεσξεί φηη ε βξάβεπζε ηνπ Ρίηζνπ πξνυπέζεηε ηε ζπλαίλεζε ηνπ Καξαληψλε (εθφζνλ
απηφο είρε θπξίαξρν ξφιν σο κέινο ηεο θξηηηθήο επηηξνπήο ησλ βξαβείσλ), ην γεγνλφο, φκσο, φηη ην
βξαβείν απνλεκήζεθε θαηά ην ήκηζπ ζηνλ πνηεηή, πηζαλψο ππνδειψλεη ηνλ επηθπιαθηηθφ ραξαθηήξα
απηήο ηεο ζπλαίλεζεο: «…δεδνκέλνπ φηη ν Καξαληψλεο είρε ην απάλσ ρέξη ζηα θξαηηθά βξαβεία, ζα
ππέζεηε θαλείο φηη ε απνλνκή ηνπ πξψηνπ θξαηηθνχ βξαβείνπ ζηνλ Ρίηζν θαη ηνλ Γηθηαίν απνηεινχζε
κηα έκκεζε ππνηίκεζε ηνπ πνηεηή ηεο ΢νλάηαο». Βι. Α. Αξγπξίνπ, Ιζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο
θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα ρξόληα ηεο απηνζρέδηαο αλάπηπμεο, η. ΢Σ΄, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2005, 180.
56
Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Η ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο», Νέα Δζηία, ηρ. 736, Μάξηηνο 1958,
366-367: 366.
57
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 366.

105
ηελ θαηαγσγή ηνπο απφ ηνλ κνληεξληζκφ.58 Ζ ζπιιήβδελ δηαγξαθή ηεο κέρξη ην ’56
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, απνδεηθλχεη φηη ε απαμησηηθή σο ηφηε ζηάζε ηνπ Καξαληψλε
δελ ήηαλ απνηέιεζκα κφλν ηδενινγηθήο αληηπαιφηεηαο ή ζπγθπξηαθψλ ζηνρεχζεσλ,
αιιά απφξξνηα θαη ηεο αηζζεηηθήο ηνπ δηαθσλίαο κε ην έξγν.
Δληνχηνηο, ζηηο ζέζεηο ηνπ θξηηηθνχ ε ηδενινγηθή παξάκεηξνο παξνπζηάδεηαη
άκεζα ζπλαξηεκέλε κε ην πνηεηηθφ απνηέιεζκα. Υαξάζζνληαο, ινηπφλ, ηε λνεηή
γξακκή πνπ επηθέξεη ηελ επηζπκεηή ιήζε ζην παξειζφλ ηνπ Ρίηζνπ, ν Καξαληψλεο
παξνπζηάδεη ηνλ πνηεηή - πνπ «σο πξνρζέο» ήηαλ έλαο ζηξαηεπκέλνο επηθαηξηθφο επ-
θνινγξάθνο - λα έρεη απεγθισβηζηεί απφ ηε βιαπηηθή επίδξαζε ηεο ηδενινγίαο ηνπ,
θαηαθηψληαο ηελ θαιιηηερληθή ειεπζεξία πνπ απαηηείηαη πξνθεηκέλνπ λα σξηκάζεη
θαιιηηερληθά: «Αιιά λα, ηψξα, ε ‘΢νλάηα ηνπ ΢ειελφθσηνο’, κνινλφηη θη απηή δελ
είλαη απαιιαγκέλε απφ ηε βαζηθή αδπλακία ηνπ ‘πιαηεηαζηηθνχ πιεζσξηζκνχ’, καο
παξνπζηάδεη ηνλ πνηεηή ζε κηα άθξσο ελδηαθέξνπζα θαη ραξαθηεξηζηηθή ‘πξάμε απε-
ιεπζεξψζεσο’ απφ ην παξειζφλ ηνπ, ζε κηα θάζε πνπ ηνλ αθήλεη ειεχζεξν επηηέινπο
λα ζπιιάβεη ηνλ εαπηφ ηνπ, ζαλ μερσξηζηή αλζξψπηλε κνλάδα, ζε κηα πιήξε πιένλ
σξηκφηεηα».59
Σν γεγνλφο φηη ν Ρίηζνο δελ έπαςε πνηέ λα είλαη ζηξαηεπκέλνο ζηελ Αξηζηεξά
θαη λα γξάθεη αγσληζηηθά πνηήκαηα, δελ αμηνινγείηαη πιένλ απφ ηνλ Καξαληψλε, θα-
ζψο απηφ πνπ πξνβάιιεηαη σο ζεκαληηθφ είλαη φηη ν πνηεηήο «ηψξα, αξρίδεη λα δηα-
βιέπεη θη άιια πξάγκαηα πίζσ απφ ηε ζρεκαηνπνηεκέλε πξαγκαηηθφηεηα ηεο ηδενιν-
γίαο ηνπ, λα αηζζάλεηαη ην κπζηήξην ηνπ θφζκνπ, λα δνλείηαη απ’ απηφ ην κπζηήξην,
θη έηζη λα κπνξεί λα καο δίλεη ‘ην πξάγκα καδί κε ην θάζκα ηνπ’, - θάηη δειαδή πνπ
κφλν ε αιεζηλή πνίεζε κπνξεί λα δψζεη».60 Αθφκα θαη γηα ηελ πεξίπησζε πνπ ν Ρί-
ηζνο, ζην ηέινο ηεο ΢νλάηαο, πξνβάιιεη μαλά ζηελ ηδενινγία ηνπ αλαθεξφκελνο ζηελ
πνιηηεία ηνπ κεξνθάκαηνπ θαη γίλεηαη πάιη «δεκνζηνγξάθνο ηεο αξηζηεξάο», ν Κα-
ξαληψλεο απνθαίλεηαη ζπγθαηαβαηηθά πσο «δελ πεηξάδεη, αθνχ φηαλ αθήλεηαη ζηελ
πξνζσπηθή ηνπ αιήζεηα, κπνξεί λα είλαη αιεζηλφο πνηεηήο».61

58
Βι. «Πξέπεη αθφκε λα αλαγλσξίζνπκε, πσο ηξεηο απφ ηηο πξψηεο ζπιινγέο ηνπ Ρίηζνπ ‘Σν ηξαγνχδη
ηεο αδειθήο κνπ’, ε ‘Δαξηλή ΢πκθσλία’ θαη ην ‘Δκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνχ’, μερεηιίδνπλ απφ έλαλ θξα-
ζηηθφ ιπξηζκφ εθιατθεπκέλεο πιένλ θπζηνιαηξείαο, πνπ ηα ζηνηρεία ηνπ ηα πξσηνάληιεζε ν Ρίηζνο
απφ ηνλ Διχηε θαη ηνπο άιινπο πξψηνπο ‘δηδάμαληαο’ ζηελ Διιάδα, ηε κνληέξλα πνίεζε. Οη ζπιινγέο
απηέο αλνίμαλ θαη ζηξψζαλ κηα κεγάιε δεκνζηά πάλσ ζηελ νπνία ζήκεξα πεξπαηάλ μέγλνηαζηνη θη
αλίδενη εθαηνληάδεο ιπξηθνί ηεο ‘θελήο θξαζενινγίαο’. Γηαηί απηή ε δεκνζηά, έρεη θαηεχζπλζε απφ ηα
άλσ πξνο ηα θάησ», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 366.
59
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 366.
60
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 367.
61
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 366.

106
 Ζ ζπγθαηάβαζε πνπ επηδεηθλχεη ν θξηηηθφο ζηελ ηδενινγηθή ζηξάηεπζε ηνπ
Ρίηζνπ, δείρλεη λα πθίζηαηαη σο έλδεημε αλνρήο ζε έλαλ ζεκαληηθφ δεκηνπξγφ, ηνπ
νπνίνπ ηα πξνζσπηθά, βηνγξαθηθνχ ηχπνπ ειιείκκαηα ή κεηνλεθηήκαηα (ζηελ πξν-
θεηκέλε πεξίπησζε ε έληαμε ζην θνκκνπληζηηθφ θφκκα) δελ επεξεάδνπλ ηελ αμηνιφ-
γεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, ζην βαζκφ πνπ δελ ην θαζνξίδνπλ αιιά ην πεξηβάιινπλ απιψο
σο εμσθεηκεληθέο, ή σο εκβφιηκεο θαη παξεκπίπηνπζεο ελδνθεηκεληθέο - πάλησο θαη
ζηηο δχν πεξηπηψζεηο δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο - ζπληζηψζεο.
Με ηελ ίδηα ζπγθαηαβαηηθή δηάζεζε, ε «αηθλίδηα», φπσο παξνπζηάδεηαη, επη-
ινγή ηνπ Ρίηζνπ λα απνκαθξπλζεί απφ ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, εξ-
κελεχεηαη αλεπαξθψο σο «παξάμελν» θαηλφκελν, «απφ ηα παξάμελα πνπ ζπκβαίλνπλ
πάληα ζηνλ θφζκν ησλ γξακκάησλ - πψο απηφο ν δνγκαηηθφο επαλαζηάηεο, έγξαςε
έλα σξαίν πνίεκα απνθαξδίσζεο, άγνλεο αλακνλήο, θαη, ηειηθά, θηινζνθεκέλεο
δξακαηηθήο ππνηαγήο».62 Ζ πνηεηηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ, βέβαηα, απνδεηθλχεη φηη ην
παξάμελν ζα ήηαλ λα ζπκβεί ην αληίζεην, λα γξάθεη δειαδή πνίεζε σο θαηαδηθαζκέ-
λνο ζε αηψληα θαη αλίαηε αηζηνδνμία.
Ζ ζεηηθή απνηίκεζε ηεο ΢νλάηαο απφ ηνλ Καξαληψλε, δελ αλαηξέπεη νπζηα-
ζηηθά ηελ κέρξη εθείλε ηε ζηηγκή ηδενινγηθή ζηάζε ηνπ ζρεηηθά κε ην αγσληζηηθφ
ηκήκα ηνπ έξγνπ∙ ε δηάζεζε ηεο εθ κέξνπο ηνπ ζπγθαηαβαηηθήο αλνρήο ζα δηαηεξεζεί
αθφκα θαη ηελ πεξίνδν πνπ νη δχν πφινη ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζα έρνπλ απνθηήζεη
κηα εζληθήο εκβέιεηαο θαζηέξσζε.
Δλδεηθηηθή ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ πνπ ζα επέιζεη ηα επφκελα ρξφληα ζην θξη-
ηηθφ πεδίν αλαθνξηθά κε ηνλ Ρίηζν, είλαη νη κεηαηξνπέο πνπ έρεη ππνζηεί ην θείκελν
ηνπ Καξαληψλε γηα ηε ΢νλάηα πνπ κφιηο εμεηάζακε, φηαλ εθδφζεθε δεθαεπηά ρξφληα
αξγφηεξα (1976) ζηνλ ηφκν Η πνίεζή καο κεηά ηνλ ΢εθέξε.63 ΢ηε δεχηεξε απηή αλα-
ζεσξεκέλε εθδνρή ηνπ θεηκέλνπ, ν Καξαληψλεο εληάζζεη ηε ΢νλάηα ζηελ κνληεξλη-
ζηηθφ πιαίζην πνπ έρεη δηακνξθσζεί ζηελ ειιεληθή ινγνηερλία ππφ ηελ επηξξνή ησλ
Έιηνη, Πάνπλη θαη κέζσ απηψλ ηνπ ΢εθέξε, εληνπίδνληαο ζηνηρεία ηεο πνηεηηθήο
ηνπο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ∙64 πξνζζήθε εχινγε, αθνχ ην πνίεκα έρεη, κεηά ηελ πάξνδν
ηφζσλ εηψλ, «ραξηνγξαθεζεί» σο αληηπξνζσπεπηηθφ δείγκα ηεο πνίεζεο ηνπ κνληέξ-
λνπ.

62
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 367.
63
Βι. A. Kαξαληψλεο, «Ζ ζνλάηα ηνπ ζειελφθσηνο», Η πνίεζή καο κεηά ηνλ ΢εθέξε, Γσδψλε, Αζήλα
1976, 286-293.
64
Βι. A. Kαξαληψλεο, Η πνίεζή καο κεηά ηνλ ΢εθέξε, φ.π., 289-290.

107
 Ζ ζεκαληηθφηεξε κεηαβνιή πνπ έρεη ζπληειεζηεί ζηελ πξνζέγγηζε απηή ηνπ
Καξαληψλε ηε δεθαεηία ηνπ ’70 (θαη αληαλαθιά ηηο νξίδνπζεο ηνπ ηφηε ηζρχνληνο
πξνζιεπηηθνχ πεδίνπ, κε ην νπνίν ν θξηηηθφο νθείιεη λα ζπληνληζηεί) είλαη ε απνδνρή
ηεο θαζηέξσζεο ηεο δηηηήο ππφζηαζεο ηνπ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ, ην νπνίν έρεη απνθηήζεη
«έλα πνηεηηθφ θνηλφ, πνπ είλαη θξάκα ησλ νπαδψλ ηεο εθιατθεπκέλεο κνληέξλαο πνί-
εζεο θαη ησλ πηζηψλ ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο»,65 γεγνλφο πνπ δηθαηνινγεί ζηε
ζπλέρεηα ηνπ θεηκέλνπ ηελ παξαδνρή ηνπ Καξαληψλε πσο «ε πνιηηεία ηνπ κεξνθά-
καηνπ, ε πνιηηεία κε ηα ξνδηαζκέλα ρέξηα» πνπ ν Ρίηζνο αλαθαιχπηεη ζην ηέινο ηεο
΢νλάηαο, «ππάξρεη (…) θαη κάιηζηα ππάξρεη κε αδπζψπεηε αληηθεηκεληθφηεηα. Κη
είλαη, πιηθά, πνιχ πην ππαξθηή απφ ηελ ‘πνιηηεία πνπ ππάξρεηο θαη δελ ππάξρεηο’»66
(ζηελ πξψηε εθδνρή ηνπ θεηκέλνπ, ην 1958, ε αλαθνξά ηεο πνιηηείαο ηνπ κεξνθάκα-
ηνπ κεηέηξεπε ηνλ Ρίηζν ζε «δεκνζηνγξάθν ηεο αξηζηεξάο»). Τπφ απηήλ ηελ νπηηθή,
ν θνηλσληθφο πξνζαλαηνιηζκφο ζηελ κνληεξληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ αληηκεησπίδε-
ηαη ηψξα σο «ξεαιηζκφο ελφο ζιηβεξνχ θφζκνπ, ηδσκέλνπ ζαλ θαληαζηηθνχ», ζπγθε-
ξαζκφο πνπ αμηνινγείηαη απφ ηνλ Καξαληψλε σο «ε πην ζεκαληηθή αλαθάιπςε ή
‘ρξήζε’ ηνπ Ρίηζνπ».67
Ζ καξμηζηηθή ηδενινγία ηνπ πνηεηή γίλεηαη θη εδψ απνδεθηή ππφ πξνυπνζέ-
ζεηο: πεξηνξηζκέλε αθ’ ελφο ζηελ έλλνηα ηνπ ξεαιηζκνχ (θαη κάιηζηα ελφο ξεαιηζκνχ
ελδπφκελνπ ηελ κνξθή ηνπ θαληαζηηθνχ), θαη εθθξαδφκελε σο ππνλννχκελν εμέγεξ-
ζεο, σο ππνθψζθνπζα επαλαζηαηηθή δηάζεζε (δηθαίσκα πνπ εθρσξείηαη ζπγθαηαβα-
ηηθά ζηνλ πνηεηή, αξθεί λα παξακέλεη ππνλννχκελν): «Άιισζηε, απηφ ην ‘ελδερφκε-
λν’, [ηεο εμέγεξζεο] πάληνηε ππνθξχπηεηαη ‘ηερλεέλησο’ ζηα πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ.
Δίλαη, λα πνχκε, ην θξπθφ, ην πνλεξφ ηνπ ρακφγειν…».68

ε) Β. Νηζιώηηρ: η έναπξη ηηρ «αζηικήρ απόκλιζηρ» ηηρ απιζηεπήρ κπιηικήρ

Δλψ κε ηε βξάβεπζή ηνπ (1958) ε αζηηθή θξηηηθή ππνδέρεηαη «επηζήκσο»

ζηνπο θφιπνπο ηνπ κνληεξληζκνχ ηνλ Ρίηζν, θαηνρπξψλνληαο σο δηθφ ηεο ην έλα
ηκήκα ηνπ έξγνπ, ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο εμαθνινπζεί λα απνπζηάδεη ε εληαία θαη
θνηλψο απνδεθηή πξφηαζε πξνζέγγηζεο ηεο πνίεζήο ηνπ.

65
Βι. A. Kαξαληψλεο, φ.π., 287.
66
Βι. A. Kαξαληψλεο, φ.π., 289.
67
Βι. A. Kαξαληψλεο, φ.π., 291.
68
A. Kαξαληψλεο, φ.π., 292.

108
 Μνινλφηη ε νξζφδνμε πηέξπγα ηεο Αξηζηεξάο αξλείηαη λα επηθξνηήζεη ηελ
πξνζέγγηζε ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ πνηεηή ηεο κε ηνλ ρψξν ηεο αζηηθήο ινγνηερλίαο,
κεηά ην ’57 αξρίδεη λα δηαθαίλεηαη κηα κεηαβνιή ζηε δηαδηθαζία θαη ηηο πξνυπνζέζεηο
πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ θαη κέζα ζην πεδίν ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο.69 Ζ δηαιιαθηηθή
εξκελεπηηθή πξφηαζε ηνπ Αξαγθφλ, πνπ ζηνλ ειιαδηθφ αξηζηεξφ ρψξν είρε κέρξη ηφ-
ηε πηνζεηεζεί κφλν απφ ηνλ Αξγπξίνπ θαη ηνλ Κνπινπθάθν, πξνβάιιεηαη εθ λένπ ην
1958 απφ ηνλ Βαζίιε Νεζηψηε (=Πάλνο Θαζίηεο), αλαδεηθλχνληαο ηελ πνξεία ηεο
καξμηζηηθήο θξηηηθήο πξνο ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο, ηελ κεηαηφπηζή ηεο, δειαδή,
πξνο ηελ θαηεχζπλζε ησλ ζέζεσλ ηεο αζηηθήο θξηηηθήο.70
O Νεζηψηεο, κε αθνξκή ηε ΢νλάηα,71 επηρεηξεί κηα γεληθή απνηίκεζε ηεο πνί-
εζεο ηνπ Ρίηζνπ, δηαηξψληαο ηελ ζε ηξείο πεξηφδνπο, πνπ νξίδνληαη ζρεκαηηθά ζηελ
πξνπνιεκηθή, ζηε κεηαπνιεκηθή, θαη ζε απηήλ πνπ αξρίδεη λα δηακνξθψλεηαη απφ ην
’56 θαη κεηά κε ηε ΢νλάηα (αλ θαη δελ δειψλεηαη σο ακηγψο κνληεξληζηηθή, είλαη ζα-
θήο ε δηαθνξνπνίεζή ηεο απφ ηηο δχν πξνεγνχκελεο πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε).
Παξά ηηο πθηζηάκελεο κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο (ζηελ πξψηε πεξίνδν «ν Γηάλλεο
Ρίηζνο ήηαλ ε αηζζεκαηηθή, ηεξάζηηα βεληάγηα ηνπ πξνπνιέκνπ» θαη ζηε δεχηεξε ην
έξγν πξνζδηνξίζηεθε θπξίσο απφ ην ζηνηρείν ηεο επηθαηξηθφηεηαο)72 νη πξψηεο δχν
απηέο θάζεηο ηεο πνηεηηθήο πνξείαο ηνπ Ρίηζνπ δηαπλένληαη απφ έλαλ έληνλν ζπλαη-
ζζεκαηηζκφ, ν νπνίνο θαίλεηαη φηη ππήξμε ζε έλα βαζκφ αζχκβαηνο κε ηελ θνηλσληθή

69
Πξβι. «Ζ λεφηεξε απηή γεληά ησλ αξηζηεξψλ θξηηηθψλ ζπλδέζεθε κε ηε ζηαδηαθή κεηαβνιή ηνπ
θξηηηθνχ πιαηζίνπ ηεο παξαδνζηαθήο καξμηζηηθήο αηζζεηηθήο, ε νπνία απνηππψζεθε ζηελ αμηνιφγεζε
ησλ ινγνηερληθψλ έξγσλ. (…) νη θξηηηθέο απεμαξηψληαη βαζκεδφλ απφ ηα ‘θνηλσληθά’ θξηηήξηα θαη
πξνζαλαηνιίδνληαη ζηελ αλίρλεπζε ηεο ινγνηερληθήο αμίαο. ΢ηελ πνξεία ηεο απηή ε αξηζηεξή θξηηηθή
ζα ζπληνληζηεί, απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50, κε ηελ αδηακθηζβήηεηε ζηα ρξφληα εθείλα θπξηαξ-
ρία ηνπ κνληέξλνπ», Α. Καξηζάθεο, φ.π., 501.
70
Γηα ηελ θαηεχζπλζε πνπ αθνινχζεζε ν αλαλεσηηθφο ιφγνο ηεο Αξηζηεξάο απφ ηελ επνρή ηεο Δπη-
ζεώξεζεο Σέρλεο κέρξη θαη ηε κεηαπνιίηεπζε, έρνπλ δηαηππσζεί αληηθξνπφκελεο απφςεηο απφ ηνπο
κειεηεηέο. Ο Σάθεο Καγηαιήο ζεσξεί φηη ε αξηζηεξή αλαλεσηηθή θξηηηθή ζπζίαζε ηα δηαθξηηηθά ηεο
γλσξίζκαηα θαη ηα ηδενινγηθά ηεο αλαθιαζηηθά απνδερφκελε πιήξσο ηνλ αζηηθφ ινγνηερληθφ θαλφλα
πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη επξχηεξε επηξξνή, θαη ππνζηεξίδεη φηη ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ν
αλαλεσηηθφο ιφγνο ρξεζηκνπνίεζε ηελ ηέρλε σο κέζν γηα ηελ επίηεπμε πνιηηηθψλ επηδηψμεσλ. Με ηε
ζέζε απηή δηαθσλνχλ ε Διηζάβεη Κνηδηά θαη ε Βελεηία Απνζηνιίδνπ, ελψ ν Δπξηπίδεο Γαξαληνχδεο
ζπκθσλεί κε ηελ άπνςε ηνπ Καγηαιή φηη ε κεηαπνιεκηθή αλαλεσηηθή θξηηηθή απψιεζε, εληέιεη, ηα
εηδνπνηά ζηνηρεία ηεο ηδηνζπζηαζίαο ηεο σο αξηζηεξνχ θξηηηθνχ ιφγνπ. Βι. Σ. Καγηαιήο, «Πνίεζε,
ηδενινγία θαη θξηηηθή ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο. Μηα θξίζηκε δσδεθαεηία, (Πξα-
θηηθά Δπηζηεκνληθνχ ΢πκπνζίνπ), Δηαηξεία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο
(Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξαΐηε), Αζήλα 1997, 47-67, Δ. Κνηδηά, «Ζ ζνζηαιηζηηθή θαηάιπζε ησλ αξρψλ ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ ζην πεδίν ησλ ηδεψλ ζηε δεθαεηία 1955-1965, Νέα Δζηία, ηρ. 1473, Μάξηηνο
2002, 404-414, Β. Απνζηνιίδνπ, Λνγνηερλία θαη ηζηνξία ζηε κεηαπνιεκηθή αξηζηεξά. Η παξέκβαζε ηνπ
Γεκήηξε Υαηδή 1947-1981, Πφιηο, Αζήλα 2003, 151-152 θαη 182-184, Δ. Γαξαληνχδεο, «Αξηζηεξφο
θαη δεμηφο θξηηηθφο ιφγνο ζήκεξα», Δληεπθηήξην, ηρ. 42-43, Άλνημε - Καινθαίξη 1998, 133-136.
71
Βι. Β. Νεζηψηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Η ζνλάηα ηνπ ζειελόθσηνο», Νέα Πνξεία, ηρ. 35-36, Ηαλνπάξηνο -
Φεβξνπάξηνο 1958, 42-45.
72
Βι. Β. Νεζηψηεο, φ.π., 42.

109
πξαγκαηηθφηεηα: «Μεηαπνιεκηθά, ν ηδενινγηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ Γηάλλε Ρί-
ηζνπ (…) ηνλ νδήγεζε ζπρλά ζε ηνικεξέο δνθηκέο πάλσ ζε ζέκαηα ηεο επηθαηξφηε-
ηαο (…) φκσο ηα ζέκαηα ηεο ηειεπηαίαο δεθαεηίαο ήηαλ πάληα απφ αηζάιη. Ο Ρίηζνο
ελδηαθέξζεθε γη’ απηά ηα ζίδεξα, κε ηνλ δηθφ ηνπ ‘ινπινπδέλην’ ηξφπν. Αλάκεζα
ζηνλ ίδην θαη ζηε κεηαιιηθή ΢θίγγα ηνπ θαηξνχ καο απισλφηαλ πάληα, ν θξεκαζηφο
θήπνο ηνπ θαη ηνλ κπέξδεπε. Σν απνηέιεζκα ηεο πξνζέγγηζήο ηνπ ζηα παξαπάλσ ζέ-
καηα, ήηαλ ε πξνζζήθε κηαο παξάηαηξεο δηαθφζκεζεο πνπ δελ αθνκνησλφηαλ ζηνλ
ραξαθηήξα ηνπ ζέκαηνο».73
Ζ αζπκβαηφηεηα ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο θχζεο ηνπ Ρίηζνπ κε ηε γχξσ ηνπ θνη-
λσληθή πξαγκαηηθφηεηα ζεκαίλεη, ππφ ην πξίζκα ηεο νπηηθήο ηνπ Νεζηψηε, θαη απφ-
θιηζε ζε έλα βαζκφ απφ ηελ θνκκνπληζηηθή ηδενινγία, πνπ ππνρξέσλε ηνλ πνηεηή ζε
κηα πεξηνξηζηηθή γη’ απηφλ πξνζέγγηζε ηνπ θφζκνπ, ελψ ν ίδηνο ήηαλ «έλαο απζεληη-
θφο νξακαηηζηήο. Ζ καηηά ηνπ μεζηξάηηδε πάληα θαηά ηνλ νπξαλφ. Σε γε ηε θαληαδφ-
ηαλ, έζησ θη αλ κηινχζε γηα ηε γε. Σν πνιχ-πνιχ ηνπ ρξεζίκεπε σο αθεηεξία. Ο αιε-
ζηλφο θφζκνο ηνπ βνκβνχζε θαη ιεηηνπξγνχζε κε ηάμε απφ ςειά, κέζα ζην ηδαληθφ
θάζκα ησλ αληαλαθιάζεσλ».74 Ο ηδηνζπγθξαζηαθφο απηφο ζπλαηζζεκαηηζκφο ηνπ
Ρίηζνπ (απνδεζκεπκέλνο απφ ηηο επηηαγέο ηεο ηδενινγίαο ηνπ) βξίζθεη ην θαηάιιειν
έδαθνο γηα λα αλαπηπρζεί, ζηελ ηξίηε απηή πεξίνδν ηεο πνηεηηθήο ηνπ.
΢χκθσλα κε ηε ζεψξεζή ηνπ Νεζηψηε, ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ εηζέξρεηαη ζε
κηα πεξίνδν πνπ θαίλεηαη λα απνκαθξχλεηαη ηφζν απφ ηε ζηελσπφ ηεο ηδενινγηθήο
ηνπ ζηξάηεπζεο, φζν θαη απφ ηελ ζπλαηζζεκαηηθή, «θαζκαηηθή» ζέαζε ηνπ θφζκνπ:
«Έλαο άδνμνο, πξαγκαηηθφο θφζκνο, απφ θαζεκεξηλά κηθξνπξάγκαηα παξνπζηάδεηαη
εδψ φπσο είλαη, κ’ απηφ πνπ είλαη. Πξψηε θνξά ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ παξακεξίδν-
ληαη αξθεηά απνθαζηζηηθά έζησ θαη ζπνξαδηθά, νη άυιεο νηθνδνκήζεηο πάλσ θαη πέ-
ξα απφ ην αληηθείκελν. Οξγαλψλεηαη - αλ ζα ππάξμεη ζπλέρεηα - έλαο θφζκνο νξηζκέ-
λνο, κε ηα ζηνηρεία ηνπ θαζ’ εαπηά - φρη κε ηηο επηθάζεηο ηνπ. Ζ θίλεζή ηνπ, πξνζδην-
ξίδεηαη απφ ηηο θηλήζεηο θαη ηηο κεηαηξνπέο ησλ ζηνηρείσλ ηνπ. Σν αίζζεκα, ζαλ επ-
ηπρία ή ζαλ δπζηπρία, ή ζαλ ελδηάκεζε θιίκαθα αλάκεζα ζ’ απηά ηα δχν αθξαία ζε-
κεία, ππνθαζίζηαηαη απφ ηε κεηαβιεηφηεηα ηεο χιεο, απφ ηα πξφζσπά ηεο. Πξαγκα-
ηνπνηείηαη έηζη κηα κεηάζεζε απφ ηνλ ιφγν ζην πξάγκα».75

73
Β. Νεζηψηεο, φ.π., 42.
74
Β. Νεζηψηεο, φ.π., 42.
75
Β. Νεζηψηεο, φ.π., 43.

110
 Σν πεξηερφκελν κηαο ηέηνηαο πνίεζεο, ε νπνία έρεη σο βάζε ηεο «ηελ απνζέσ-
ζε ηνπ θαζεκεξηλνχ αληηθεηκέλνπ» (θαη κνινλφηη δελ δειψλεηαη απφ ηνλ θξηηηθφ, πα-
ξαπέκπεη ζηελ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη)76 απνδίδεη ηε κεηαβνιή ησλ θνηλσληθψλ
ζπζρεηηζκψλ, ρσξίο λα απνηειεί απιψο απφξξνηα αηζζεηηθψλ επηινγψλ.77 Ζ ελ εμειί-
μεη απηή θνηλσληθή κεηαβνιή πνπ αληαλαθιάηαη ζην έξγν, ζπλίζηαηαη ζηελ επηθπξη-
αξρία ηνπ «αληηθεηκεληθνχ, απνδεδεηγκέλνπ θαη αλαπφηξεπηνπ ξπζκνχ ηεο χιεο», ε
νπνία επελεξγεί ζηελ αλζξψπηλε ζπλείδεζε κε απνηέιεζκα ηε δηακφξθσζε ηνπ ε-
γθεθαιηθνχ ραξαθηήξα ηεο ζχγρξνλεο επαηζζεζίαο, θαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ ρψξνπ
ηεο θαληαζίαο απφ ηηο εζσηεξηθέο ζρέζεηο ησλ πξαγκάησλ.78
Ο Νεζηψηεο, κνινλφηη ππνζηεξίδεη φηη ν θνηλσληθφο απηφο κεηαζρεκαηηζκφο
απνδίδεηαη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ κε φξνπο ξεαιηζηηθνχο (παξνπζηάδεη έλαλ «άδν-
μν, πξαγκαηηθφ θφζκν απφ θαζεκεξηλά κηθξνπξάγκαηα (…) φπσο είλαη»), επηζεκαί-
λεη φηη «αθφκα θαη ηα δεδνκέλα ησλ θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ θαη ησλ πξνβιέςεσλ γηα
ηελ εμέιημή ηνπο, παξακεξίδνληαη θαη νπδεηεξνπνηνχληαη απφ ηελ απνθάιπςε θαη ε-
θαξκνγή ησλ δπλαηνηήησλ ηεο χιεο, απνβάιινληαο ηελ θπξίαξρε ζεκαζία ηνπο».79
Με ηε ζέζε απηή ν θξηηηθφο ππνβαζκίδεη θαη απντδενινγηθνπνηεί ηνλ παξάγνληα ησλ
θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ («παξακεξίδνληαη θαη νπδεηεξνπνηνχληαη») πνπ ζπγθξνηνχλ
ηελ πξαγκαηηθφηεηα.
Ο ζπζρεηηζκφο, εμάιινπ, ηεο παξαπάλσ ζέζεο κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη
πξνθαλήο (θαη ηαπηίδεηαη κε ηελ αληίζηνηρε επηζήκαλζε ηνπ Αξαγθφλ): «…αλ ‘ε θπ-
ξία κε ηα καχξα’ θαη ην ζπίηη ηεο πνπ ζβχλεη αζφξπβα είλαη ε αζηηθή ηάμε θαη ν θφ-
ζκνο ηεο, αλ ν ξσκαιένο λένο εξγάηεο είλαη ην πξνιεηαξηάην θη αλ ε ΢νλάηα νιφθιε-
ξε εθθξάδεη ή φρη θη απφ πνηα ελδηάζεηε ζέζε κηα θνηλσληθή ζρέζε, είλαη δήηεκα
δεχηεξεο ηάμεο παξαθνινπζεκαηηθφ. Δθείλν πνπ έρεη ζεκαζία ζ’ απηφ ην πνίεκα,

76
Ο ίδηνο ν Ρίηζνο, κεξηθά ρξφληα αξγφηεξα, ζην δνθίκηφ ηνπ «Πεξί Μαγηαθφβζθε», ζα αλαθεξζεί
εθηελψο ζηελ παξνπζία θαη ιεηηνπξγία ησλ απηψλ, θαζεκεξηλψλ αληηθεηκέλσλ ζηελ πνηεηηθή ηνπ Μα-
γηαθφθζθη. Αλ θαη ην ελ ιφγσ δνθίκην εμεηάδεηαη ζε επφκελν θεθάιαην ηεο δηαηξηβήο, ε ελδεηθηηθή
παξάζεζε ελφο ραξαθηεξηζηηθνχ ρσξίνπ αλαδεηθλχεη ηελ αλαινγία ηεο ζεψξεζεο ηνπ Ρίηζνπ κε απηή
ηνπ Νεζηψηε: «Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην φηη ε αζχλνξε πνίεζή ηνπ, δελ εμαληιείηαη θαη δελ δηαιχεηαη
κέζα ζην ρψξν ηνπ ππεξθπζηθνχ (δε ιέσ: κεηαθπζηθνχ), νχηε ζε κηαλ αηκφζθαηξα νινθιεξσηηθήο
ανξηζηίαο, αιιά θάζε ηφζν εληνπίδεηαη ζ’ έλα γλψξηκν θαη αλαγλσξίζηκν ηνπίν, ζπγθεθξηκελνπνηείηαη
ζ’ έλαλ ηφλν νηθεηφηεηαο, ζε θάπνηα θηιηθή παξάζηαζε απηψλ αληηθεηκέλσλ, πνπ αλαλεψλνπλ ηελ ε-
κπηζηνζχλε καο ζηε δπλαηφηεηα κηαο επαθήο, κηαο ζπλάληεζεο», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφθζθη»,
Μειεηήκαηα, Κέδξνο, Αζήλα 21980 (11974), 9-33: 21.
77
Βι. «Γε ζπδεηνχκε εδψ κηα αηζζεηηθή ζηάζε, πνπ πάλσ ηεο επηρεηξνχκε κηα θξίζε αηζζεηηθή. Πξφ-
θεηηαη γηα ηνχην: απηνί θαη παξφκνηνη - ιηγνζηνί φκσο - ζηίρνη ηνπ Ρίηζνπ θαη άιισλ πνηεηψλ καο α-
ληαλαθινχλ ππνζπλείδεηα κηα γεληθψηεξε θαη θχξηα κεηαβνιή, κέζα ζην ζχλνιν ηεο δσήο καο. Ζ κε-
ηαβνιή είλαη ιαλζάλνπζα ζήκεξα, φκσο πεξηέρεη ην κέιινλ», Β. Νεζηψηεο, φ.π., 43.
78
Βι. Β. Νεζηψηεο, φ.π., 44.
79
Β. Νεζηψηεο, φ.π., 43.

111
απφ ηε ζθνπηά πνπ ην εμεηάδνπκε, είλαη φηη δηαηξέρεηαη ζηαζεξά απ’ απηφ ην θάιε-
ζκα ησλ πξαγκάησλ».80
Με ηε ζεψξεζε απηή, ν Νεζηψηεο απνζπλδέεη ηελ εξκελεία ηνπ έξγνπ απφ
ηελ καξμηζηηθή ηδενινγία ηνπ δεκηνπξγνχ θαη λνκηκνπνηεί ηελ επηινγή ηνπ Ρίηζνπ λα
πηνζεηήζεη έλαλ επξχηεξν θνηλσληθφ θαη ππαξμηαθφ πξνβιεκαηηζκφ, πνπ δελ πεξην-
ξίδεηαη ζηα ζηελά φξηα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, αιιά αληίζεηα, ζπληνλίδεηαη κε
ηηο κεηαβνιέο ηεο ζχγρξνλεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηηο επαθφινπζεο αλα-
δεηήζεηο ηεο αλζξψπηλεο ζθέςεο∙ έλαο ηέηνηνο κεηαζρεκαηηζκφο δελ κπνξεί λα απν-
δνζεί πνηεηηθά κε κνλνζήκαληεο πξνζεγγίζεηο θαη απινπζηεπηηθέο ζρεκαηνπνηήζεηο,
αιιά πξνυπνζέηεη θαη ηελ εζσηεξηθή, ελνξαηηθή απεηθφληζή ηνπ.
Ζ ίδηα ζεψξεζε πηνζεηείηαη εθ λένπ απφ ηνλ ίδην θξηηηθφ ιίγνπο κήλεο αξγφ-
ηεξα, ζε θείκελφ ηνπ γηα ην πνίεκα Όηαλ έξρεηαη ν Ξέλνο.81 Παξά ην γεγνλφο φηη ην
έξγν ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα «αηζζεκαηηθή, ‘αθειή’, θπζηθνχ δηθαίνπ ελφξαζε», ε
νπνία δελ ζπκβαδίδεη κε ηελ θπξηαξρία ηνπ ινγηθνχ θαη ηελ θαηάξγεζε ηνπ αηζζήκα-
ηνο ζηηο νπνίεο θαηαηείλεη ε επνρή, φπσο ππνζηεξίδεη ν Νεζηψηεο, απνηηκάηαη σο
«πνηεηηθφ θαηφξζσκα πξψηεο γξακκήο», θαζψο «νη πςειέο πνηεηηθέο επηδφζεηο ηνπ
Ρίηζνπ πάλσ ζε ηέηνηα ζέκαηα, φπσο απηά πνπ πεξηέρεη ν Ξέλνο, ζέκαηα πνπ αλήθνπλ
ζηνλ θχθιν ηεο χπαξμεο θαη ηνπ θαζνιηθνχ αλζξσπηζκνχ, απνδείρλνπλ πσο εδψ βξί-
ζθεηαη ν ππξήλαο ησλ εκπλεχζεψλ ηνπ, θαη ηνλ ηνπνζεηνχλ ζαλ πνηεηή, φρη εθεί πνπ
πξαγκαηηθά θάπνηε κέζα ζηελ πνίεζή ηνπ επηζπκεί λα καο ππελζπκίδεη φηη αλήθεη, ή
ηνπιάρηζηνλ φρη κφλνλ εθεί, αιιά θαη ζηηο βαζηέο δψλεο ηεο ιπξηθήο πνηεηηθήο ελφ-
ξαζεο, φπνπ κηα νπνηαδήπνηε πνιηηηθή ηνπνζέηεζε είλαη απιή ζπκβαηηθφηεηα, δεκν-
ζίαο ρξήζεσο, ελδεηθηηθή κηαο εμσηεξηθήο ηνπνζέηεζεο, θη φρη ελφο πεξηερνκέλνπ».82
Μηα ηέηνηα δήισζε απνδνρήο ηνπ Ρίηζνπ, πνπ απνδεζκεχεη ην έξγν ηνπ απφ
ηελ ηδενινγία ηνπ καξμηζκνχ θαη ην εξκελεχεη κε ελδνθεηκεληθνχο φξνπο, πξνεξρφ-
κελε απφ αξηζηεξφ θξηηηθφ ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή, απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία,
εηδηθά αλ ζπγθξηζεί κε ηε ζηάζε ηεο νξζφδνμεο καξμηζηηθήο θξηηηθήο ηελ ίδηα πεξίν-
δν.
Οη ζέζεηο ηνπ Νεζηψηε αλαδεηθλχνπλ κηα λέα ηξνπή ζηνλ πξνζαλαηνιηζκφ
ηεο εηεξφδνμεο Αξηζηεξάο ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50: ηελ δηαδηθαζία ηαχηηζεο
ησλ ελλνηψλ ηεο πξννδεπηηθφηεηαο θαη ηεο αλαλέσζεο κε ηελ πηνζέηεζε ελφο δηεπ-

80
Β. Νεζηψηεο, φ.π., 44.
81
Βι. Β. Νεζηψηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Όηαλ έξρεηαη ν Ξέλνο», Νέα Πνξεία, ηρ. 41-42, Ηνχιηνο - Αχγνπ-
ζηνο 1958, 249-252.
82
Β. Νεζηψηεο, φ.π., 252.

112
ξπκέλνπ (θαη, ελ πνιινίο, κε αζηηθά εξείζκαηα)83 θξηηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, πνπ
εθδειψλεηαη σο αληίδξαζε ζηνλ δνγκαηηζκφ ηεο αξηζηεξήο νξζνδνμίαο, πξνθεηκέλνπ
λα μεπεξαζηνχλ νη αηζζεηηθέο θαη ηδενινγηθέο αγθπιψζεηο ηεο αλαθνξηθά κε ηε ιν-
γνηερλία.
Δηθνζηπέληε ρξφληα αξγφηεξα, ε ζηάζε ηνπ ίδηνπ θξηηηθνχ απέλαληη ζην έξγν
ηνπ Ρίηζνπ είλαη απνθαιππηηθή, σο πξνο ηνλ βαζκφ κεηαβνιήο ηνπ πξνζιεπηηθνχ πε-
δίνπ ηεο πνίεζεο θαη ηηο ζεσξεηηθέο αλαδεηήζεηο ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο. ΢ηνλ ηφκν
Αθηέξσκα ζην Γηάλλε Ρίηζν, πνπ εθδίδεηαη ην 1981, ην άξζξν κε ην νπνίν ζπκκεηέρεη
ν θξηηηθφο ζην αθηέξσκα έρεη ηνλ - δεισηηθφ ηεο ηδενινγηθήο ηνπ θαηεχζπλζεο - ηίη-
ιν «Δπαιεζεχζεηο ηεο δηαιερηηθήο αξρήο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ».84 Ο Νεζηψ-
ηεο αληρλεχεη ηηο αξρέο ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, αλαδεηθλχν-
ληαο ηνλ θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ πνπ ηελ δηαηξέρεη, θαη θαηά ζπλέπεηα ηελ καξμη-
ζηηθή ηδενινγηθή ηεο ηαπηφηεηα∙ επαιεζεχεη, έηζη, κηα κεηαβνιή πνπ θαίλεηαη έρεη
ζπληειεζηεί κεηά ηε κεηαπνιίηεπζε: ζε έλα δηαθνξνπνηεκέλν θνηλσληθνπνιηηηθφ
πιαίζην, φπσο απηφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’80, ε αλαλεσηηθή αξηζηεξή θξηηηθή αλαδηπιψ-
λεηαη, αλαδεηψληαο ηηο καξμηζηηθέο ξίδεο ηεο, ελψ ε πξννδεπηηθφηεηά ηεο εληνπίδεηαη
ζηελ αλαςειάθεζε ηεο ινγνηερλίαο ππφ ην πξίζκα κηαο νπηηθήο ειέγρνπ, πνπ ζπλί-
ζηαηαη ζηελ δηεξεχλεζε ηεο ηδενινγηθήο ιεηηνπξγίαο ησλ έξγσλ ζε ζρέζε κε ηηο θνη-
λσληθνπνιηηηθέο ζπλζήθεο κέζα ζηηο νπνίεο δεκηνπξγήζεθαλ.
Ο δηαξθήο κεηαζρεκαηηζκφο ηεο θνηλσληθήο - θαη θαηά ζπλέπεηα ηεο ινγνηε-
ρληθήο - πξαγκαηηθφηεηαο, δελ αθήλεη αλεπεξέαζηε ηελ θξηηηθή, ηεο νπνίαο νη πξνηε-
ξαηφηεηεο αλαδηακνξθψλνληαη θαη ηεξαξρνχληαη ζε ζπλάξηεζε κε ηα ηζηνξηθά θαη
ηδενινγηθά ζπκθξαδφκελα πνπ θάζε θνξά ηελ πιαηζηψλνπλ.

83
Ζ δηαπίζησζε είλαη ηνπ Σάθε Καγηαιή, θαη κνινλφηη δηαηππψλεηαη κε θάπσο απφιπην ηξφπν, δελ
είλαη αβάζηκε. Βι. «…ε εηεξφδνμε ή αλαλεσηηθή πξφηαζε δελ επεμεξγάδεηαη κηα λέα θαη ‘επξχηεξα
καξμηζηηθή’ ζεψξεζε, απνζθνπψληαο ζε δηφξζσζε ησλ δνγκαηηθψλ αγθπιψζεσλ. Αληηζέησο, ππνθα-
ζηζηά ηηο βαζηθέο καξμηζηηθέο αξρέο κε ην ζεσξεηηθφ (θαη, ζε κεγάιν βαζκφ, κε ην ηδενινγηθφ) πιαί-
ζην ηνπ κεζνπνιεκηθνχ κνληεξληζκνχ θαη ησλ θξηηηθψλ ηνπ επηγφλσλ. Δπηζπκψληαο λα απνδεζκεπηεί
απφ ηελ απνκφλσζε, ζηελ νπνία ηελ θαηαδηθάδνπλ ηα ηδενινγήκαηα ηεο καξμηζηηθήο νξζνδνμίαο, θαη
λα ζπληνληζηεί κε ηελ αδηακθηζβήηεηε πιένλ θπξηαξρία ηνπ κνληέξλνπ (εληφο θαη εθηφο Διιάδνο), ε
λέα αξηζηεξή δηαλφεζε δελ έρεη άιιε επηινγή απ’ ην λα νηθεηνπνηεζεί, θαη λα παξνπζηάζεη σο αλαλεσ-
ηηθή ζεσξεηηθή πξφηαζε, ηα ηδενινγήκαηα πνπ ζπγθξνηνχλ ηνλ αζηηθφ ιφγν πεξί Σέρλεο. Πξνβάιιν-
ληαο ην ηδεψδεο ηεο απφιπηεο απηνλνκίαο ηνπ πλεπκαηηθνχ γίγλεζζαη, ε λέα αξηζηεξή θξηηηθή απνξξί-
πηεη, καδί κε ηνλ θνκκαηηθφ παξεκβαηηζκφ, ηελ έκθαζε ζηελ θνηλσληθή ιεηηνπξγία ηεο ηέρλεο θαη
απνδέρεηαη ηε βαζηθή ζέζε ηνπ αζηηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ: ε ‘θαιή’ ινγνηερλία είλαη θχζεη αλζξσπη-
ζηηθή θαη ππεξηαμηθή, επνκέλσο ‘πξννδεπηηθή’», Σ. Καγηαιήο, «Πνίεζε, ηδενινγία θαη ινγνηερληθή
θξηηηθή ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο. Μηα θξίζηκε δσδεθαεηία, (Πξαθηηθά Δπηζηε-
κνληθνχ ΢πκπνζίνπ), Δηαηξία ΢πνπδψλ Νενειιεληθνχ Πνιηηηζκνχ θαη Γεληθήο Παηδείαο (Ίδξπηήο:
΢ρνιή Μσξαΐηε), Αζήλα 1997, 47-67: 58-59.
84
Βι. Π. Θαζίηεο, «Δπαιεζεχζεηο ηεο δηαιερηηθήο αξρήο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Αθηέξσκα
ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 230-242.

113
 ζη) Η δςζαπέζκεια ηηρ οπθοδοξίαρ για ηιρ μονηεπνιζηικέρ «αποκλίζειρ»
ηος Ρίηζος

Σν 1959 ε έθδνζε ηεο πνηεηηθήο αλζνινγίαο ησλ Μ. Απγέξε - Μ. Μ. Παπατ-

σάλλνπ - Β. Ρψηα - Θξ. ΢ηαχξνπ,85 νξηνζεηεί εθ λένπ ηελ επίζεκε θνκκαηηθή γξακ-
κή ηεο Αξηζηεξάο ζην πεδίν ηεο ινγνηερλίαο, γξακκή ε νπνία φκσο δελ θαίλεηαη λα
έρεη νπζηαζηηθά κεηαβιεζεί, φπσο πξνθχπηεη απφ ηα ακηγψο ηδενινγηθά θξηηήξηα πνπ
πηνζεηήζεθαλ ζηε δηαδηθαζία ηεο αλζνιφγεζεο. Παξά ηαχηα, ε πνίεζε (ηδίσο απηή
ηνπ Ρίηζνπ) θαη ην πιαίζην πξφζιεςήο ηεο, δελ έρνπλ ζηακαηήζεη λα εμειίζζνληαη,
κε απνηέιεζκα ε δνγκαηηθή πξνζθφιιεζε ηνπ ηκήκαηνο απηνχ ηεο Αξηζηεξάο ζην
πξφηππν ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ λα δηακνξθψλεη έλα παξσρεκέλν πιαίζην θξη-
ηηθήο, ην νπνίν αλαδεηθλχεη ηελ αλεπάξθεηα ηεο νξζνδνμίαο λα αληηκεησπίζεη ηα πξν-
βιήκαηα πνπ δεκηνπξγεί ε κνληεξληζηηθή θαηαμίσζε ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ πνηεηηθνχ
ηεο εθπξνζψπνπ.86
Ζ αλεπάξθεηα απηή, πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα ηεο απξνζπκίαο ηνπ θνκκαηη-
θνχ κεραληζκνχ λα αλαζεσξήζεη ηνλ ηζρχνληα καξμηζηηθφ ινγνηερληθφ ηνπ θαλφλα,
απξνζπκία, φκσο, πνπ αλαπφθεπθηα έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηελ πνηεηηθή πνξεία
ηνπ Ρίηζνπ∙ ε ζησπεξή αλνρή εθ κέξνπο ηεο νξζνδνμίαο γηα ηηο κνληεξληζηηθέο «απν-
θιίζεηο» ηνπ πνηεηή κεηαηξέπεηαη ζε έκκεζε έθθξαζε δπζαξέζθεηαο θαη αλαδχεηαη
κέζα απφ ηηο ζειίδεο ηεο αλζνινγίαο.
Ο Μάξθνο Απγέξεο αλαιακβάλεη λα ζπκβηβάζεη ηηο κνληεξληζηηθέο επηινγέο
ηνπ Ρίηζνπ κε ηελ ηδενινγηθή ηνπ έληαμε, ζην εηζαγσγηθφ θείκελν ηεο αλζνινγίαο,
πεξηγξάθνληαο ηελ πνηεηηθή ηνπ δεκηνπξγνχ σο «είδνο κηρηφ», ππνγξακκίδνληαο ηελ
πνιπζπιιεθηηθφηεηα ηνπ έξγνπ: «Ο Ρίηζνο είλαη απφ ηνπο πην πνιχηξνπνπο κέζα
85
Βι. Μ. Απγέξε - Μ. Μ. Παπατσάλλνπ - Β. Ρψηα - Θξ. ΢ηαχξνπ, Η ειιεληθή πνίεζε αλζνινγεκέλε,
Σνκ. Γ΄, ΗΗ, Νένη Υξφλνη, εθδ. Κπςέιε, Αζήλα 2 1977 (11959). Ζ πεληάηνκε αλζνινγία εθδφζεθε ππφ
ηε γεληθή επηκέιεηα ηνπ Μ. Μ. Παπατσάλλνπ, ελψ ηα εηζαγσγηθά ζεκεηψκαηα φισλ ησλ ηφκσλ είρε
γξάςεη ν Απγέξεο. Σα θξηηήξηα πνπ πηνζεηήζεθαλ ζηε δηαδηθαζία ηεο αλζνιφγεζεο (θαη αληαλαθινχ-
ζαλ κηα δνγκαηηθή αληίιεςε γηα ηε ινγνηερλία) πξνθάιεζαλ ηελ αληίδξαζε ησλ εθπξνζψπσλ ηεο α-
λαλεσηηθήο πηέξπγαο ηεο Αξηζηεξάο. Βι. πεξηζζφηεξα Β. Απνζηνιίδνπ, Λνγνηερλία θαη ηζηνξία ζηε
κεηαπνιεκηθή αξηζηεξά, φ.π., 85-92.
86
Πξβι. ηελ θξηηηθή ηνπ Κ. Πνξθχξε: «΋ηαλ απφ ηελ παξαγσγή αθφκα θαη ησλ πνηεηψλ πνπ έρνπλ
ζαθή πξνζαλαηνιηζκφ ζεξεχεηαη πξνπάλησλ φ,ηη θξαπγάδεη, έζησ θαη αλ αλήθεη ζηελ πξψηκε πεξίνδν
ηνπ πνηεηή, θαη δελ είλαη απφιπηα νινθιεξσκέλν πνηεηηθά, ηφηε θαθνπνηείηαη θαη ν πνηεηήο θαη νη
ηδέεο πνπ αληηπξνζσπεχεη. Παξάδεηγκα ε αλζνιφγεζε ηνπ Ρίηζνπ, πνπ έδσζε πνιχ πεξηζζφηεξα πνηή-
καηα ηεο αλσξηκφηεηάο ηνπ επεηδή ήηαλ πην ‘θαζαξά’ θαη ππνηίκεζε νπζηαζηηθά ηα κεγάια επηηεχγκα-
ηα ηεο σξηκφηεηάο ηνπ, πξάγκα πνπ αδίθεζε θαη ην Ρίηζν θαη ηελ πνίεζε θαη ηηο πξννδεπηηθέο ηδέεο»,
Κ. Πνξθχξεο, «Ζ Διιεληθή Πνίεζε Αλζνινγεκέλε. Ο Κ. Πνξθχξεο απαληά ζηνλ Μ. Μ. Παπατσάλ-
λνπ», Δπηζεώξεαε Σέρλεο, ηρ. 75, Μάξηηνο 1961, 231-233: 232.

114
ζηνπο λένπο πνηεηέο· ν θφζκνο ηνπ είλαη πνηθίινο θη απεξηφξηζηνο θη ε πνίεζή ηνπ
πάεη λα ηνλ θιείζεη κέζα ζ’ έλα ζπκπαληηθφ αγθάιηαζκα· είλαη ξεαιηζηηθφο, ιπξηθφο,
δξακαηηθφο, επηθφο, κε κεγάιν πινχην ηδεψλ. Υξεζηκνπνηεί κε ηε κεγαιχηεξε ηθαλφ-
ηεηα ηηο δπλαηφηεηεο, πνπ δίλεη ην κηρηφ απηφ είδνο ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ θαη δεκη-
νπξγεί εθθξαζηηθνχο ζπλδπαζκνχο θαη ινγνηερληθά κίγκαηα κε κεγάιε επηηπρία· εχ-
θνια κεηαπεδάεη απφ ην ιπξηθφ ιφγν ζηνλ πεδφ ξεαιηζκφ, αλαθαηψλεη ηελ θνηλφρξε-
ζηε θαη ηε ζπάληα έθθξαζε, ην δξακαηηθφ κε ην επηθφ ζηνηρείν, ηνλ άλζξσπν κε ηε
θχζε, ην πάζνο κε ηε λεθαιηφηεηα».87
Παξά ηα γεληθεπηηθνχ ραξαθηήξα παξαπάλσ ζρφιηα, πνπ δίλνπλ ηελ εληχπσ-
ζε ελφο δηαιιαθηηθνχ ρεηξηζκνχ εθ κέξνπο ηνπ θξηηηθνχ, ε θαηαιεθηηθή δηαπίζησζε
ηνπ θεηκέλνπ απνδεηθλχεη ηε ζηαζεξφηεηα ηεο νξζνδνμίαο ζην πξφηππν ηνπ ζνζηαιη-
ζηηθνχ ξεαιηζκνχ: «Μ’ φια ηα δξακαηηθά ζηνηρεία ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη ζην
βάζνο ηεο πνίεζε νξγηαζηηθή θαη αγαιιφκελε, κηα πνίεζε αηζηφδνμε, πνπ ηελ αλα-
θηεξψλεη απέξαληε πίζηε ζην λέν αλειηζζφκελν θφζκν θαη ζηε κεγαινδχλακε αλ-
ζξσπφηεηα πνπ γελληέηαη».88
Σν ζηνηρείν ηεο αηζηνδνμίαο φκσο, πνπ ε δνγκαηηθή Αξηζηεξά επηκέλεη λα
βιέπεη ζηνλ Ρίηζν, φρη κφλν δελ αληρλεχεηαη ζε φιν ην θάζκα ηεο πνίεζήο ηνπ αιιά
ζπλππάξρεη εμ αξρήο κε δεδνκέλα αζχκβαηα πξνο ηνλ νξζφδνμν καξμηζηηθφ θαλφλα∙
ε αζπκβαηφηεηα ηεο ηδενινγηθήο απηήο ζχδεπμεο, πνπ δελ είλαη δπλαηφλ λα απνζησ-
πάηαη αελάσο απ’ ηελ νξζνδνμία, απφ ηε ζηηγκή πνπ - έζησ θαη θαζπζηεξεκέλα - επη-
ζεκαίλεηαη, ρξήδεη αηηηνιφγεζεο.
΢ην πξνινγηθφ ζεκείσκα πνπ ζπλνδεχεη ηα αλζνινγεκέλα πνηήκαηα ηνπ Ρί-
ηζνπ, ν Απγέξεο αλαιακβάλεη λα αηηηνινγήζεη ηηο ηδενινγηθέο «εθηξνπέο» ηνπ πνηεηή
μεθηλψληαο απφ ηε ζπιινγή Σξαθηέξ, φπνπ ε αιαδνλεία, ε έπαξζε θαη ν εγσηζκφο
πνπ ραξαθηεξίδνπλ ην έξγν απνδίδνληαη ζηα πξνζσπηθά βηψκαηά ηνπ, ζηελ παξνδηθή
επηξξνή ηνπ Φηιχξα89 θαη «ζηηο αληημνφηεηεο ηεο επνρήο θαη ηεο δσήο ηνπ». Ωζηφζν,
ζπκπιεξψλεη ν Απγέξεο, ε ζπιινγή απηή απνηειεί ζηαζκφ ζηε ινγνηερλία ηεο επν-
ρήο ηεο «κεξηθήο θαπηηαιηζηηθήο ζηαζεξνπνίεζεο (1930)», θαηά ηελ νπνία ν Ρίηζνο
«ηάζζεηαη ζην πιεπξφ ησλ εξγαδνκέλσλ γηα λα ζπλερίζεη ην δξφκν πνπ ράξαμε ν

87
Μ. Απγέξεο (εηζαγσγή): Μ. Απγέξε - Μ. Μ. Παπατσάλλνπ - Β. Ρψηα - Θξ. ΢ηαχξνπ, Η ειιεληθή
πνίεζε αλζνινγεκέλε, φ.π., 38-39.
88
Μ. Απγέξεο, φ.π., 39.
89
Βι. «Ζ αιαδνλεία θαη ε έπαξζε πνπ ραξαρηεξίδνπλ ηε ζπιινγή απηή είλαη θιεξνλνκηά ηνπ αγέξσ-
ρνπ παηέξα ηνπ θαη ηνπ ηφλνπ Φηιχξα πνπ θπξηαξρνχζε ηφηε ζην κεγάιν αξηζκφ ησλ θπγφζηξαησλ
πνηεηψλ. Ο Ρίηζνο ρσξίο λα είλαη απ’ απηνχο έδεζε ζην θιίκα ηνπο», Μ. Απγέξεο, φ.π., 664.

115
Βάξλαιεο. Απφ ηε ζέζε ηνπ απηή ν Ρίηζνο πνηέ δελ κεηαθηλήζεθε. ΋ζα δεηλά θη αλ
πέξαζε ε Διιάδα θη ν ιαφο ηεο, ν Ρίηζνο ζηάζεθε πνηεηήο ηεο θαη πνηεηήο ηνπ».90
Δίλαη πξνθαλέο φηη ε βησκαηηθή έληαμε ηνπ πνηεηή ζην θφκκα θξίλεηαη αλε-
παξθήο γηα ηελ νξζνδνμία, πνπ πξνζδνθά ηελ ζπλέρηζε ηεο αγσληζηηθήο πνηεηηθήο
παξαγσγήο εθ κέξνπο ηνπ Ρίηζνπ. Παξά ηελ αλνρή ηεο, φκσο, ζηηο πξνπνιεκηθέο κν-
ληεξληζηηθέο ηνπ επηινγέο (πέλζηκνο ππνθεηκεληζκφο, ζθνηεηλφηεηα), νη νπνίεο αηηην-
ινγνχληαη σο απφξξνηα ηεο επηβαιιφκελεο ινγνθξηζίαο απφ ηε δηθηαηνξία ηνπ Με-
ηαμά αξρηθά, θαη σο απνηέιεζκα ηνπ Δκθπιίνπ αξγφηεξα, ε δνγκαηηθή Αξηζηεξά εθ-
δειψλεη έκκεζα ηε δπζαξέζθεηά ηεο γηα ηε θπγφθεληξε ηάζε ηνπ πνηεηή ηεο: «Ωζηφ-
ζν ε έιιεηςε δηαχγεηαο θαη ζαθήλεηαο ζεκαίλεη ηειηθά απψιεηα πεξηερνκέλνπ. Οη ηε-
ιεπηαίεο ζπιινγέο ηνπ πνπ θπθινθφξεζαλ ζην εμσηεξηθφ («Ζ αξρηηεθηνληθή ησλ δέ-
ληξσλ» θ.α.) θαλεξψλνπλ ηελ πξνζπάζεηα ηνπ πνηεηή γηα ηελ μαλαθαηάρηεζε ηεο
ζαθήλεηαο. Ζ πξνζθπγή ζε ζχκβνια δελ είλαη ζπρλή θαη ε απιφηεηα απνθαηαζηαίλε-
ηαη».91
Οη έλλνηεο ηεο απψιεηαο θαη ηεο απνθαηάζηαζεο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ηηο ν-
πνίεο πηνζεηεί εδψ ν Απγέξεο, δειψλνπλ ηελ πξνζσξηλφηεηα ηεο εθηξνπήο ηνπ πνηε-
ηή απφ ηνλ «νξζφ» δξφκν ηεο ζηξαηεπκέλεο ινγνηερλίαο, ππνδεηθλχνληάο ηνπ νπζηα-
ζηηθά ηα φξηα ηεο απνκάθξπλζήο ηνπ απφ ην νξζφδνμν θέληξν. Έηζη, γίλεηαη απνδε-
θηφο «έλαο ηφλνο εζσηεξηθήο κνπζηθφηεηαο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο αδξφηεηαο ζε ζέ-
καηα πνπ δελ απνκαθξχλνληαη απ’ ην πιαίζην ησλ πφζσλ θαη ησλ πξάμεσλ ηνπ
ιανχ»,92 πνπ θπξηαξρεί ζηελ πνηεηηθή ηνπ παξαγσγή ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ, παξ’
φια απηά ε ζπλεπήο θνκκαηηθή ζηξάηεπζε ηνπ Ρίηζνπ νδεγεί ζηα γλσζηά κνλνπάηηα
ηεο εζληθήο παξάδνζεο θαη ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ: «Αζθαιψο ν Γ. Ρίηζνο αθν-
ινπζψληαο ηηο εζληθέο παξαδφζεηο απφ εζσηεξηθνχο δξφκνπο, βξίζθεηαη θνληά πά-
ληνηε ζην παξάδεηγκα ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ, ηνπ ΢νισκνχ θαη ηνπ Κάιβνπ, ηνπ
Βαιασξίηε θαη ηνπ Παιακά, ηνπ ΢ηθειηαλνχ θαη ηνπ Βάξλαιε θαη νδεγεί ηελ λενει-
ιεληθή πνίεζε ζηελ έμνδν απφ ηελ θξίζε θαη ζε κηα λέα επνρή άλζηζεο».93
Ζ αλαθνξά ηνπ Απγέξε ζηελ θξίζε ηεο λενειιεληθήο πνίεζεο ζρεηίδεηαη κε
ηε ινγνηερληθή απνκφλσζε ζηελ νπνία έρεη πεξηέιζεη ε Αξηζηεξά, παξακέλνληαο πε-
ξηραξαθσκέλε κέζα ζην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ θαη αξ-

90
Βι. Μ. Απγέξεο, φ.π., 664.
91
Μ. Απγέξεο, φ.π., 665.
92
Βι. Μ. Απγέξεο, φ.π., 665.
93
Μ. Απγέξεο, φ.π., 665.

116
λνχκελε λα απνδερζεί ηελ πξαγκαηηθφηεηα νπνηαζδήπνηε άιιεο αηζζεηηθήο ζεσξίαο.
Ζ πνίεζε, εξκεηηθή, ζθνηεηλή θαη απξνζπέιαζηε γηα ηηο ιατθέο κάδεο, έρεη πιένλ α-
πνκαθξπλζεί απφ ην πξφηππν ηεο εχιεπηεο, αηζηφδνμεο, ζηξαηεπκέλεο ινγνηερλίαο
πνπ επηκέλεη λα πξνβάιιεη ε νξζφδνμε Αξηζηεξά, ζηνλ νξίδνληα ηεο νπνίαο δηαθαί-
λεηαη ν θίλδπλνο ηνπ απνθιεηζκνχ ηεο απφ ην πνιηηηζκηθφ πεδίν.
Παξά ηαχηα, ε έμνδνο απφ ην ηέικα θαη ε ιχζε ζηελ νπνία πξνζβιέπεη ε νξ-
ζνδνμία, ζα πξνθχςεη πξάγκαηη κέζα απφ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ (φπσο αθξηβψο δηαβιέ-
πεη αηζηνδνμψληαο ν Απγέξεο), κε ηε ζπκβνιή ελφο επίζεο αξηζηεξνχ δεκηνπξγνχ,
ηνπ κνπζηθνζπλζέηε Μίθε Θενδσξάθε.

2. Η ΑΝΑΓΔΙΞΗ ΣΗ΢ ΓΙΣΣΗ΢ ΤΠΟ΢ΣΑ΢Η΢ ΣΟΤ ΔΡΓΟΤ (1960-1967)

Σελ ηδενινγηθά δηραζκέλε εηθφλα ηνπ πεδίνπ ηεο θξηηηθήο ζην ηέινο ηεο δε-
θαεηίαο ηνπ ’50 πεξηγξάθεη Μηράιεο Μεξαθιήο, ππνγξακκίδνληαο ηε δπζθνιία έληα-
μεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζην δηπνιηθφ απηφ πιαίζην: «Έηζη είλαη πνπ δηράζηεθε ε
πνίεζή καο: απφ ην’ λα κέξνο νη ‘ελδνζηξεθείο’, κε ηηο πνηθίιεο εθβάζεηο ηνπ εζσηε-
ξηθνχ δξάκαηνο, απφ ην άιιν νη ‘εμσζηξεθείο’. Σνπο ρσξίδεη θελφ, ζαλ ην πιαηχ πν-
ηάκη πνπ ηνπ ηίλαμαλ ηηο γέθπξεο θαη ρψξηζε νξηζηηθά δχν ηφπνπο (…) ΢ην ζρήκα
ηνχην πνχ ζα κπνπλ δχν θεθάιαηα ηεο πνηήζεψο καο, δειαδή ν Ρίηζνο θαη ν Βξεηηά-
θνο; ΢ε πνηάλ φρζε παηνχλ; Απηνί φδεπζαλ απφ ην έλα ζεκείν ζην άιιν. Αλήθαλ ζηε
κηαλ φρζε, θαη ηαμίδεςαλ ζηελ άιιε. Πάλσ ζ’ απηή ζεψληαη ηψξα ‘ηνλ άλζξσπν ζαλ
άηνκν ηεο πνιηηείαο’. Καη νη δπν δελ αξθνχληαη ‘ζε κηα ηέρλε πνπ πεξηνξίδεηαη θαη
εμαληιείηαη ζηνλ εαπηφ ηεο, ζε κηα δει. ‘θαιιηηερλία’, αιιά επηζπκνχλ θαη αγσλίδν-
ληαη λα ζέζνπλ ηελ ηέρλε ζηελ ππεξεζία επξπηέξσλ θνηλσληθψλ ή ηδενινγηθψλ επη-
δηψμεσλ. Δίλαη πνηεηέο θαη αγσληζηέο. Απηφ βέβαηα δελ ζεκαίλεη πσο ε θσλή ηνπ
Βξεηηάθνπ π.ρ. είλαη φκνηα κε ηε θσλή ηνπ Βάξλαιε, θαη πσο δελ κπνξεί ν Ρίηζνο λα
‘εζσηεξηθεχεηαη θαη λα αληρλεχεη νπζίεο’, θαη ν Βξεηηάθνο πάιη λα γίλεηαη ‘φρη ζπά-
ληα ελδνζηξεθήο’. Αιιά: φια απηά γίλνληαη πάλσ ζηελ ίδηα φρζε. Ζ ελδνζηξέθεηά
ηνπο κε φια ηα παξεπφκελά ηεο ηειηθά ππνηάζζεηαη ζην αθκαίν, πηα, θνηλσληθφ θαη
αγσληζηηθφ ηνπο ζπλαίζζεκα, πνπ θπξηαξρεί θαη πάλσ ζηελ πνίεζή ηνπο».94

94
Μ. Γ. Μεξαθιήο, Η πνίεζή καο, ν δηραζκόο, ην κεηαίρκην, Νέζησξ, Καιακάηα 1959, 10-11.

117
 Ζ θαηαιεθηηθή επηζήκαλζε ηνπ Μεξαθιή απνδεηθλχεηαη ηδηαηηέξσο δηνξαηη-
θή, ππφ ηελ έλλνηα φηη ε πνιηηηθή ζηξάηεπζε ηνπ Ρίηζνπ θαηέζηεζε γηα πνιιά ρξφληα
δπζρεξή ηελ πιήξε απνζχλδεζε ηνπ έξγνπ απφ ηελ ηδηφηεηα ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ σο
θνξπθαίνπ πνηεηηθνχ εθπξνζψπνπ ηεο Αξηζηεξάο, παξά ηηο κνληεξληζηηθέο ηνπ επη-
ινγέο. Ζ γεληθφηεξε ακεραλία, θαηά ζπλέπεηα, πνπ εθδειψλεηαη ζην πεδίν ηεο θξηηη-
θήο ζηα ηέιε ηνπ ’50 σο πξνο ηελ έληαμε ηνπ έξγνπ ζε θαλνληζηηθά ζρήκαηα θαη θα-
ηεγνξηνπνηήζεηο είλαη εχινγε∙ ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ θάζε θνξά πξνθχπηνπλ απφ ηελ
θξηηηθή ζεψξεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ δηακνξθψλνληαη ζε ζπλάξηεζε κε κηα πε-
ξηνξηζηηθή νπηηθή πξνζέγγηζεο (έηζη φπσο ε θξηηηθή έρεη πνιψζεη ην έξγν), πνπ επη-
ιέγεη θάζε θνξά σο «θέληξν» έλαλ απφ ηνπο δχν άμνλέο ηνπ, πξνβάιινληαο ηελ απν-
κάθξπλζε απφ απηφ ην θέληξν σο απφθιηζε θαη φρη σο βαζηθή ηνπ νξίδνπζα.
Ζ πεξηνξηζηηθή απηή εηθφλα ζα αξρίζεη λα κεηαβάιιεηαη ζηε δεθαεηία ηνπ
’60, θαζψο ε αγσληζηηθή εθδνρή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ κεινπνηείηαη θαη απνθηά
επξχηαην ιατθφ έξεηζκα, αλαηξέπνληαο έηζη ηελ αληζνκεξή πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ∙ ε
κεινπνίεζε (βνεζνχζεο ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο ζπγθπξίαο) ζα απνηειέζεη ην φρεκα
ηεο θαζηέξσζεο θαη ηνπ δεχηεξνπ - ππνβαζκηζκέλνπ σο ηφηε απφ ηελ αζηηθή θξηηηθή
- πφινπ ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ.

α) Η μελοποίηζη ηος Επιτάυιοσ

Ζ δηεξεχλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο κεινπνίεζεο, κνινλφηη δελ ζρεηίδεηαη άκε-

ζα κε ην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, αλαδεηθλχεη κηα ζεκαληηθή παξάκεηξν ηεο
πνιηηηζκηθήο πξφζιεςεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ∙ ζπλπθαζκέλε κε ηα επξχηεξα θνη-
λσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα ηεο επνρήο, ε κεινπνίεζε δεκηνχξγεζε ηηο πξνυπν-
ζέζεηο ψζηε λα εδξαησζεί ζηε ιατθή ζπλείδεζε κηα εηθφλα ηαχηηζεο ηνπ δεκηνπξγνχ
θαη ηνπ έξγνπ κε ηηο - αλαθάκπηνπζεο πξνο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 - πνιηηηθέο
δπλάκεηο ηνπ πξννδεπηηθνχ ρψξνπ, σζψληαο έηζη εθ λένπ ηελ αγσληζηηθή πνίεζε
(πνπ είρε πεξηζσξηνπνηεζεί κεηά ηνλ Δκθχιην) ζην επίθεληξν ηνπ ινγνηερληθνχ πεδί-
νπ.
Σν αδηέμνδν95 πνπ αληηκεηψπηδε ε αξηζηεξή πνίεζε ζηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο
ηνπ ’60 αλαδεηθλχεηαη μεθάζαξα κέζα απφ ηα θείκελα ησλ θξηηηθψλ ηεο επνρήο: ν

95
Ο Σ. Λεηβαδίηεο επηζεκαίλεη: «Δθείλν πνπ θαηαινγίδσ ζηνπο ζχγρξνλνπο πνηεηέο, ζ’ άιινπο ιηγφ-
ηεξν, ζ’ άιινπο πεξηζζφηεξν, είλαη φηη καο έιεηςε ε αγσλία επαθήο, επηθνηλσλίαο, ζπλάληεζεο κε ηνλ
άιινλ, κε ηνλ θφζκν. (…) Κη αο έξζνπκε ηψξα ζην βαζηθφ εξψηεκα: Πνχ νθείιεηαη, ινηπφλ, κηα ηφζν

118
εξκεηηζκφο πνπ είρε θαηά θνηλή νκνινγία επηθξαηήζεη ζην πνηεηηθφ πεδίν, είρε νδε-
γήζεη ζηελ απψιεηα ηεο επαθήο ηνπ θνηλνχ κε ηελ πνίεζε, γεγνλφο πνπ έζεηε ηηο επη-
δηψμεηο ηεο νξζφδνμεο Αξηζηεξάο (ηέρλε θαηαλνεηή απφ ην ιαφ, κε αηζηφδνμν, θνη-
λσληθφ πεξηερφκελν θαη παξσρεκέλε παξαδνζηαθή κνξθή) εθηφο ινγνηερληθήο πξαγ-
καηηθφηεηαο.96
΢ηελ άξζε απηνχ ηνπ ρξνλίδνληνο αδηεμφδνπ ζπλέβαιε ζεκαληηθά ε κεινπνί-
εζε ηνπ Δπηηάθηνπ ην 1960∙ επξφθεηην γηα έλα έξγν (γξακκέλν ην 1936) ε επηινγή
ηνπ νπνίνπ δελ ήηαλ, βέβαηα, ηπραία, αθνχ δηέζεηε φιεο ηηο απαηηνχκελεο πξνυπνζέ-
ζεηο ψζηε λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξνζδνθίεο ηεο Αξηζηεξάο, ρσξίο λα ππνδαπιίδεη
ηελ ηδενινγηθή αληηπαξάζεζε ησλ δχν αληίπαισλ πνιηηηθψλ ρψξσλ.
Πέξα απφ ηνπο πξνθαλείο ιφγνπο πνπ θαζηζηνχζαλ ην πνίεκα επεπίθνξν πξνο
κεινπνίεζε, ην γεγνλφο δειαδή φηη ήηαλ γξακκέλν ζε παξαδνζηαθή κνξθή, κε πξφ-
ηππν ηε ζηηρνπξγία ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ θαη ην πεξηερφκελφ ηνπ ήηαλ απιφ θαη
θαηαλνεηφ, ην έξγν δηέζεηε θαη θνηλσληθφ πξνζαλαηνιηζκφ (ν λεθξφο πνπ ζξελείηαη
ήηαλ εξγάηεο, ζχκα ηνλ ζπγθξνχζεσλ κε ηε Υσξνθπιαθή)97 αιιά ρσξίο αθξαηθλή
επαλαζηαηηθά ζηνηρεία, πνπ λα παξαπέκπνπλ ζηνπο ζνπξίνπο θαη ζηα εκβαηήξηα ηεο
εκθπιηαθήο πεξηφδνπ. Πνιχ πεξηζζφηεξν, ην ζέκα ηνπ Δπηηάθηνπ, ν ζξήλνο ηεο κάλαο
δειαδή γηα ην ζθνησκέλν παηδί ηεο, ζέκα αλζξσπηζηηθφ, κε έληνλν ην ζπγθηλεζηαθφ
ζηνηρείν, πξνζέδηδε ζην έξγν ηελ απαηηνχκελε δξακαηηθφηεηα θαη ηνλ αλζξσπνθε-
ληξηθφ ραξαθηήξα ελφο πςεινχ επηπέδνπ πνηεηηθνχ έξγνπ, απνκαθξπζκέλνπ απφ ηε
ινγηθή ηεο νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο θαη ηεο θξαπγαιέαο εμχκλεζεο ηεο επεξρφκελεο
ζνζηαιηζηηθήο θνηλσλίαο.

ηξνκαρηηθή δηάζηαζε αλάκεζα ζην θνηλφ θαη ηελ πνίεζε;», Σ. Λεηβαδίηεο, «Πνίεζε θαη θνηλφ», Δπη-
ζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 84, Γεθέκβξηνο 1961, 608-611: 611.
96
Πξβι. «΢πκβαίλεη φκσο ζήκεξα ην δπζάξεζην φηη ε κφλε ηέρλε πνπ έρεη θάπνην ελδηαθέξνλ θαη
θάπνην πξννδεπηηζκφ ζαλ ηέρλε, λα είλαη ε ηέρλε ηνπ θζίλνληνο θαη φρη ηνπ αλεξρφκελνπ θφζκνπ.
Απηή είλαη ε καχξε αιήζεηα πνπ νθείιεη λα ηελ θαηαπηεί αιεζηλά αλνηρηνκάηεο πξννδεπηηθφο δηα-
λννχκελνο. Ζ πξννδεπηηθή θνηλσληθή παξάηαμε βξίζθεηαη απφ άπνςε αηζζεηηθψλ επηηεπγκάησλ πνι-
ιά ρξφληα πίζσ. Ζ ψξα ηεο λα εθθξαζζεί έρεη ζεκάλεη πξν πνιινχ, αιιά θαξθηλνβαηεί κέζα ζε πεπα-
ιαησκέλα παξαδνζηαθά ζρήκαηα ηεο αζηηθήο θνπιηνχξαο πνπ νη ίδηνη νη αζηνί πξν πνιινχ έρνπλ απν-
θεξχμεη. (…) Αλ ε ‘πξννδεπηηθή’ ηέρλε παξακείλεη φπσο είλαη, φρη κφλν απεξραησκέλε, αιιά θαη ζπ-
ληεξεηηθή κέρξη αλαηξέζεσο θη απηήο ηεο ίδηαο ηεο ελλνίαο ηεο πξνφδνπ, ελ νλφκαηη ελφο ακθίβνινπ
θαη χπνπηνπ ‘πξννδεπηηζκνχ’, ηφηε πψο ζα καο δψζεη ην ζάξξνο λα ηελ ππεξαζπίζνπκε θαη πφζν κάι-
ινλ λα δεηήζνπκε λα εληαρζνχλ ζ΄ απηήλ θαιιηηέρλεο πνπ αζρέησο ζπλεηδεηήο θνηλσληθήο εληάμεσο
εξγάδνληαη πξάγκαηη πξννδεπηηθά γηα ηελ ηέρλε;», Ν. Αλαγλσζηάθε (ζεκείσκα), Κξηηηθή, ηρ. 9, Μάτνο
- Ηνχληνο 1960, 126-131: 131.
97
Βι. «Οη κεγάιεο απεξγηαθέο θηλεηνπνηήζεηο ζηε Θεζζαινλίθε θαηέιεμαλ, ζηηο 9 Ματνπ 1936, ζε
βίαηεο ζπγθξνχζεηο ησλ θαπλεξγαηψλ κε ηε Υσξνθπιαθή. ΢ηηο 10 Μαίνπ 1936, ν Ρηδνζπάζηεο δεκν-
ζηεχεη ζηελ πξψηε ηνπ ζειίδα ηε θσηνγξαθία κηαο κάλαο πνπ, ζηε κέζε ηνπ δξφκνπ, νδχξεηαη πάλσ
ζην ζψκα ηνπ ζθνησκέλνπ γηνχ ηεο. Ζ θσηνγξαθία έδσζε ην έλαπζκα ζηνλ Ρίηζν γηα ηε γξαθή ηνπ
πνηήκαηνο», Αηθ. Μαθξπληθφια, Βηβιηνγξαθία Γηάλλε Ρίηζνπ, φ.π., 32. Γηα ην πεξηζηαηηθφ βι. επίζεο
Αγγ. Κψηηε, Γηάλλεο Ρίηζνο. Έλα ζρεδίαζκα βηνγξαθίαο, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα, 1996, 75-76.

119
 Σν πνίεκα, γξακκέλν ζχκθσλα κε ηηο επηηαγέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ
ην 1936, νη νπνίεο εμαθνινπζνχζαλ λα ζπγθξνηνχλ ηνλ ινγνηερληθφ θαλφλα ηεο επί-
ζεκεο Αξηζηεξάο ζρεδφλ ηξείο δεθαεηίεο αξγφηεξα, αληαπνθξηλφηαλ θαη ην 1960 ζηελ
απαίηεζε γηα ζηξνθή ζηε ιατθή παξάδνζε θαη ζηελ ειιεληθφηεηα, κε ηε δηαθνξά φηη
ζηε λέα ζπγθπξία νη ζπλζήθεο επλννχζαλ ηελ επξεία απνδνρή απηήο ηεο αληίιεςεο,
εθ’ φζνλ ηελ είραλ πξνβάιιεη θαη θαζηεξψζεη σο δεζπφδνπζα θαη νη πνηεηέο ηνπ θα-
ηηζρχνληνο κνληεξληζκνχ.
Ζ θαηάηκεζε, φκσο, ηνπ πνηήκαηνο απφ ηνλ ζπλζέηε θαη ε επηινγή ρσξίσλ
πξνο κεινπνίεζε, κε ηνλ ηαπηφρξνλν εμνβειηζκφ ησλ ζεκείσλ ηνπ πνηήκαηνο πνπ
εκπεξηείραλ ζαθείο ηδενινγηθέο αλαθνξέο,98 δηακφξθσζαλ έλα δεκηνχξγεκα, ην ν-
πνίν ηειηθά έθεξε κφλν ηελ εμσηεξηθή πηζηνπνίεζε ηεο πξννδεπηηθφηεηάο ηνπ θαη
ηνπ θνηλσληθνχ ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ (αξηζηεξφο πνηεηήο, έξγν γξακκέλν γηα έλαλ
ζθνησκέλν απφ ηηο δπλάκεηο θαηαζηνιήο εξγάηε)∙ νπζηαζηηθά, ην έξγν πεξηνξηδφκελν
ζην «αηψλην», αλζξψπηλν ζέκα ηνπ ζξήλνπ κηαο κάλαο γηα ην αδηθνρακέλν παηδί ηεο99
απεθδχζεθε σο έλα βαζκφ ηνπ αλαηξεπηηθνχ θνηλσληθνχ ηνπ πεξηερνκέλνπ,100 κε α-
πνηέιεζκα θαη ηε ζρεηηθή δηαζηξέβισζε ηεο ηδενινγηθήο ιεηηνπξγίαο ηνπ. Έηζη, ε
κεινπνίεζε ηνπ Δπηηάθηνπ νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία ελφο θαιιηηερληθνχ παξαγψγνπ

98
Καλέλα απφ ηα παξαθάησ ρσξία δελ ζπκπεξηειήθζε ζηελ κεινπνηεκέλε εθδνρή ηνπ έξγνπ: «Ση έ-
θαλεο, γηέ κνπ, εζχ θαθφ; Γηα ηνπο δηθνχο ζνπ θφπνπο/ ηελ πιεξσκή ζνπ δήηεζεο απ’ άδηθνπο αλζξψ-
πνπο./ Λίγν ςσκάθη δήηεζεο θαη ζνχ’ δσθαλ καραίξη/ ηνλ ίδξσηά ζνπ δήηεζεο θαη ζνχ’ θνςαλ ην ρέ-
ξη» (ελφηεηα XVI), «Σψξα νη ζεκαίεο ζε ληχζαλε. Παηδί κνπ, εζχ, θνηκήζνπ,/ θαη γσ ηξαβάσ ζη’ α-
δέξθηα ζνπ θαη παίξλσ ηε θσλή ζνπ» (ελφηεηα XVII), «Γηα ην αίκα πνχ’ βαςε ηε γεο αληξεηεχηεθαλ
ηα πιήζηα,/ - δάζα νη γξνζηέο, πέιαα νη θξαπγέο, βνπλά νη θαξδηέο, ηα ζηήζεηα./ Έζκημε ε κπινχδα ην
ραθί, θαληάξνο ηνλ εξγάηε/ θη αζηξάθηνπλ φινη κηα θαξδηά – βνπιή, ζθπγκφο θαη κάηη. (…)/ Κη φπσο
πεξλάλ, ιεβέληεδεο, γεξνί θη αδεξθσκέλνη,/ ιέσ θαη ζα θαηαρηήζνπλε ηε γεο, ηελ νηθνπκέλε. Κ’ νη
ιχθνη απνηξαβήρηεθαλ θαη θξχθηεθαλ ζηελ ηξνχπα/ - κακνχληα πνπ ηα ΄ζαξσζε βαξεηά ηνπ εξγάηε ε
ζθνχπα» (ελφηεηα XIX), βι. Γ. Ρίηζνο, Δπηηάθηνο, Πνηήκαηα Α΄, Κέδξνο, Αζήλα 201997, 178, 179 θαη
181 αληίζηνηρα.
99
Πξβι. «Κ’ έξρνκαη ηψξα ζηνλ ‘Δπηηάθην’. Θπκάκαη φηη ηνλ έιαβα ζην Παξίζη πξηλ απφ 3 ρξφληα απφ
ηνλ ίδην ηνλ Ρίηζν. Δπζχο κεηά πνπ ηνλ δηάβαζα, άξρηζα λα γξάθσ ηξαγνχδηα, απζφξκεηα, δίρσο θακ-
κηά αλάγθε, θακκηά πξφζεζε ζα’ ιεγα. Καη ε κνπζηθή βγήθε απηή πνπ βγήθε. Λατθή. Γηαηί άξαγε;
Καη’ αξρήλ λνκίδσ, απφ ηελ αλάγθε λα παξαθνινπζήζσ ηελ ίδηα δηαδηθαζία κε ην Ρίηζν. Καζψο παίξ-
λεη ηνπο αξκνχο, ηα δπλαηά ζηνηρεία απφ ηα κνηξνιφγηα θαη ηε δεκνηηθή καο πνίεζε θαη φληαο πάληνηε
Ρίηζνο, ζέιεη λα είλαη ζπλάκα ν νπνηνζδήπνηε ιατθφο πνηεηήο, ε νπνηαδήπνηε ραξνθακέλε κάλα, ε
ιατθή κνχζα!», Μίθεο Θενδσξάθεο, «Σν ιατθφ ηξαγνχδη ζηε ρψξα καο», Η Απγή, 7 θαη 8 Οθησβξίνπ
1960 [= Μίθεο Θενδσξάθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2 1986, 172-180: 177].
100
Σα ρσξία ηνπ πνηήκαηνο ζηα νπνία εληνπίδεηαη επαλαζηαηηθή ή αλαηξεπηηθή πξφζεζε δελ ζπκπεξη-
ιακβάλνληαη ζηα απνζπάζκαηα πνπ επηιέγνληαη πξνο κεινπνίεζε. Δλδεηθηηθά: «Ώ, γηέ κνπ, απηνί πνπ
ζ’ έζθαμαλ ζθαγκέλα λα ηα βξνχλε/ ηα ηέθλα ηνπο θαη ηνπο γνληνχο θαη ζην αίκα λα πληγνχλε./ Καη
ζην αίκα ηνπο ηε θνχζηα κνπ θφθθηλε λαλ ηε βάςσ,/ θαη λα ρνξέςσ. Αρ, γηφθα κνπ, δελ πάεη κνπ λα
ζε θιάςσ» (ελφηεηα XVI), «Κη αθνινπζάο θαη ζπ λεθξφο, θη ν θφκπνο ηνπ ιπγκνχ καο/ δέλεηαη θφ-
κπνο ηνπ ζθνηληνχ γηα ην ιαηκφ ηνπ νρηξνχ καο./ Κη σο ην’ ζειεο (σο ην’ ιεγεο ηα βξάδηα κε ην ιχρλν)/
αζθψλσ ην ζθεβξφ θνξκί θαη ηε γξνζηά κνπ δείρλσ./ Κη αληίο η’ άθηαηγα ζηήζεηα κνπ λα γδέξλσ, δεο,
βαδίδσ/ θαη πίζσ απφ ηα δάθξπα κνπ ηνλ ήιην αληηθξχδσ./ Γηέ κνπ, ζη’ αδέξθηα ζνπ ηξαβψ θαη ζκίγσ
ηελ νξγή κνπ,/ ζνπ πήξα ην ληνπθέθη ζνπ· θνηκήζνπ, εζχ, πνπιί κνπ» (ελφηεηα ΥΥ), βι. Γ. Ρίηζνο,
Δπηηάθηνο, φ.π., 178 θαη 182 αληίζηνηρα.

120
πνπ δηθαίσλε ηηο πξνζδνθίεο ηηο Αξηζηεξάο, ρσξίο λα πξνθαιεί ηελ αληίδξαζε ηνπ
αζηηθνχ ρψξνπ σο πξνο ην πεξηερφκελφ ηνπ.
Τπφ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο, ε θχξηα δηαθσλία αλάκεζα ζηνπο δχν ηδενινγη-
θνχο ρψξνπο αλαθνξηθά κε ηε κεινπνίεζε ηνπ έξγνπ επηθεληξψζεθε ζηε κνπζηθή
επέλδπζε θαη εθηέιεζή ηνπ,101 πνπ βαζίζηεθε ζηηο θφξκεο ηεο ιατθήο κνπζηθήο, ζπλ-
δεδεκέλεο σο ηφηε κε ηελ πεξηζσξηνπνηεκέλε θαη ζεσξνχκελε σο «παξαθκηαθή»
κνπζηθή παξάδνζε ηνπ ξεκπέηηθνπ ηξαγνπδηνχ. Πξνβιέπνληαο ηηο νμχηαηεο αληηδξά-
ζεηο πνπ ζα πξνέθππηαλ102 θαη επηδηψθνληαο κηα επξεία απνδνρή ηνπ έξγνπ,103 ν Θε-
νδσξάθεο ερνγξάθεζε ηε ιατθή εθδνρή ηνπ κε εξκελεπηή ηνλ Γξεγφξε Μπηζηθψηζε,
θαη αλέζεζε ηελ επζχλε ηεο εθηέιεζεο θαη ερνγξάθεζεο ηεο δεχηεξεο (έληερλεο) εθ-
δνρήο ζηνλ Μάλν Υαηδεδάθε, κε εξκελεχηξηα ηε Νάλα Μνχζρνπξε.
Ζ δηακάρε πνπ μέζπαζε, δελ ήηαλ κφλν κνπζηθνινγηθνχ ελδηαθέξνληνο:
«Μπξνζηά ζηε δηαπίζησζε φηη ε κνπζηθή ηνπ Θενδσξάθε θαηαθηά θαζεκεξηλψο ν-
ινέλα θαη πιαηχηεξα ζηξψκαηα ηνπ ιανχ, ‘νη ηα θαηά θνξνχληεο’ ηεο κνπζηθήο απ-
ζεληίαο ζηνλ ηφπν έρνπλ απνραιηλσζεί. Λέλε ηνλ ‘Δπηηάθην’ ηνπ Θενδσξάθε ζε ζηί-
ρνπο ηνπ θνξπθαίνπ καο πνηεηή Γηάλλε Ρίηζνπ, θαηαζθεχαζκα ησλ ρακαηηππείσλ θαη
απνζέσζε ηνπ κπνπδνπθηζκνχ θαη επεθηείλνπλ επ’ άπεηξνλ, κηα θαζαξά κνπζηθνιν-
γηθή δηαθνξά αλάκεζα ζηελ εθηέιεζε ηνπ πεξίθεκνπ ειεγεηαθνχ πνηήκαηνο απφ ηνλ
Υαηδεδάθε θαη ηελ Μνχζρνπξε θαη ηελ εθηέιεζε ηνπ Θενδσξάθε –Μπηζηθψηζε ζε
έλαπζκα εζληθνχ δηραζκνχ».104
Δθφζνλ ζην πνηεηηθφ/ζηηρνπξγηθφ κέξνο ηνπ έξγνπ νη δχν αληηκαρφκελεο ηδε-
νινγηθέο πιεπξέο ζπλέθιηλαλ, ε δηαθσλία εζηηάζηεθε ζηε κνπζηθή ηνπ επέλδπζε, σο
απφηνθν, φκσο, κηαο βαζηθήο ηδενινγηθήο δηαθνξάο: ν αζηηθφο ρψξνο αληηδξνχζε
ζηελ απνδνρή ηεο θαζηέξσζεο ηεο παξάδνζεο ηνπ ξεκπέηηθνπ, ελψ ε Αξηζηεξά (αλ

101
Βι. Β. Αξθαδηλφο, «Ζ Μνπζηθή ηνπ Μίθε Θενδσξάθε ζηνλ Δπηηάθην ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ. Μηα πξν-
ζπάζεηα γηα αλαλέσζε ηνπ δεκνηηθνχ καο ηξαγνπδηνχ», Η Απγή, 8 Οθησβξίνπ 1960.
102
Πξβι. «Έλαο κηθξφο εκθχιηνο πφιεκνο καίλεηαη απηέο ηηο κέξεο ζηνλ κνπζηθφ ηνκέα ηεο πλεπκαηη-
θήο καο δσήο, πνπ φζν πάεη παίξλεη ηεξάζηηεο δηαζηάζεηο θαη δελ απνθιείεηαη λα θηάζεη ζηα… καραί-
ξηα κεηαμχ ησλ παξαηάμεσλ πνπ αιιεινκηζνχληαη θαη αιιεινζπαξάζζνληαη (…) Πξφθεηηαη γηα ηε
δηακάρε Θενδσξαθηθψλ πξνο ηνπο Αληηζενδσξαθηθνχο», Α. Διεπζεξίνπ, «΋ηαλ ν θζφλνο απνηειεί
θξηηήξην (Ή πψο εμνληψλνληαη ηα ηαιέληα ζηνλ ηφπν καο)», Αλεμάξηεηνο Σύπνο, 29 Γεθ. 1960 [= Μί-
θεο Θενδσξάθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή, φ.π., 203-204].
103
΢ρεηηθά κε ηηο δχν δηαθνξεηηθέο κνπζηθέο εθηειέζεηο ηνπ Δπηηαθίνπ, βι.: «(…) ν Μίθεο είπε δεκφ-
ζηα φηη πήξε απηή ηελ απφθαζε δηφηη ζηελ δηθή ηνπ εθδνρή δελ ζα ηξαγνπδνχζε ην θνξίηζη ηνπ ζαιν-
ληνχ, αιιά ζα ήηαλ ‘ν θαζέλαο καο πνπ ηξαγνπδάεη κε ηε θσλή ηνπ Μπηζηθψηζε. Κη αλ ν πξψηνο Δπη-
ηάθηνο είλαη ιπξηθφο θαη επηζαιάκηνο, ν δεχηεξνο είλαη γηα ηηο αγνξέο θαη ηα ζνθάθηα, εθεί πνπ ην παι-
ιεθάξη ιαράληαζε θαη αγάπεζε, πξηλ θάεη κηα ζθαίξα ζηελ θαξδηά’», Ν. Μνχζρνπξε, «Ζ πεξηπέηεηα
ηνπ Δπηηάθηνπ», Οδόο Παλόο, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 146, Οθηψβξηνο - Γεθέκβξηνο 2009,
55-58: 57.
104
Α. Διεπζεξίνπ, φ.π., 203-204.

121
θαη ελίνηε κε θάπνηα δπζζπκία)105 φρη. Ζ ζηάζε απηή ηεο Αξηζηεξάο θαίλεηαη ζε
πξψηε αλάγλσζε δπζεξκήλεπηε, θαζψο ην πξφηππν ηεο πγείαο, ηεο αηζηνδνμίαο θαη
ηνπ αγσληζηηθνχ πλεχκαηνο πνπ πξνέβαιιε σο ηφηε ε νξζνδνμία εξρφηαλ ζε πιήξε
αληίζεζε κε ηηο πεξηζσξηαθέο θαη πεζζηκηζηηθέο αληηιήςεηο πνπ αληηπξνζψπεπε ν
ρψξνο ηνπ ξεκπέηηθνπ (ππφθνζκνο, ρακαηηππεία, λαξθσηηθά).
Παξά ηαχηα, έγηλε ηαρχηαηα αληηιεπηφ απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο νξζνδνμί-
αο ην γεγνλφο φηη ε ιατθή κνπζηθή επέλδπζε ηνπ Δπηηαθίνπ απνηεινχζε κηα απφ ηηο
βαζηθέο ζπληζηψζεο ηεο επξείαο απνδνρήο ηνπ απφ ην θνηλφ, εμππεξεηψληαο έηζη ηηο
πξνζέζεηο ηνπ αξηζηεξνχ ρψξνπ, ν νπνίνο πξνζέβιεπε ζηελ πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο
(θαη δε ηεο αγσληζηηθήο) απφ ηηο κεγάιεο ιατθέο κάδεο, πξνθεηκέλνπ λα άξεη ηηο ζπλ-
ζήθεο ηεο ινγνηερληθήο ηεο απνκφλσζεο.106
Οη ζέζεηο πνπ δηαηχπσζε ν Απγέξεο εθείλε ηελ επνρή ζε νκηιία ηνπ ζην πιαί-
ζην ηηκεηηθήο εθδήισζεο γηα ηνλ Δπηηάθην, επηβεβαηψλνπλ ηελ παξαπάλσ δηαπίζησ-
ζε: «Σν πνίεκα ηνπ Ρίηζνπ ζπλδέζεθε απηφ ηνλ θαηξφ κε ηε κνπζηθή ηνπ Θενδσξά-
θε. Ζ κνπζηθή δίλεη ζηα πνηεηηθά έξγα πιαηχηεξε θαη πην ζηαζεξή δηάδνζε. Δίλαη
ζην ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ απηνχ λα γίλεη ιατθφ θαη λ’ αγαπεζεί απφ ηηο κάδεο. Νηπκέ-
λν κε ηε κνπζηθή ηνπ Θενδσξάθε κεγαιψλεη ηε ιατθφηεηά ηνπ».107
΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε, ν Θενδσξάθεο, απαληψληαο ζε εξψηεζε γηα ην αλ ζε-
βάζηεθε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ κε ηελ ιατθή εθηέιεζε Μπηζηθψηζε, αλέθεξε: «Πξφθεη-
ηαη γηα κηαλ εληειψο αξηζηνθξαηηθή αληίιεςε, κε ηε ρεηξφηεξε έλλνηα ηεο ιέμεο ‘α-
ξηζηνθξαηηθφο’. Γηαηί απινχζηαηα, αλ δερζνχκε φηη ε άπνςε απηή επζηαζεί, βάδνπκε

105
O M. Aπγέξεο ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο πνπ δηελεξγεί ε εθεκεξίδα Απγή γηα ηε κεινπνίεζε ηνπ
Δπηηάθηνπ απαληά ζηελ εξψηεζε αλ «ε εξσηθή θαη ηξαγηθή πθή ηνπ ‘Δπηηαθίνπ’ απνδίδεηαη κε ηε
κνπζηθή Θενδσξάθε»: «Ζ κνπζηθή ηνπ απάλσ ζηνλ ‘Δπηηάθην’ ηνπ Ρίηζνπ θέξεηαη ζε δχν (ή ηξείο)
δηαθνξεηηθέο εθδφζεηο, πνπ δελ είλαη θαλ παξαιιαγέο ε κηα ηεο άιιεο. Δθείλε πνπ έρεη πεξηζζφηεξν
θαιιηεξγεκέλν επξσπατθφ ραξαθηήξα (Υαηδεδάθε, Φηληέιηηπ) έρεη χθνο πςειφηεξν θαη ηαηξηάδεη πε-
ξηζζφηεξν κε ην ραξαθηήξα ηνπ ‘Δπηηάθηνπ’. Ζ πην ιατθή έθδνζε πνπ ηαηξηάδεη ζην κπνπδνχθη (Κν-
ινχκπηα, Μπηζηθψηζε) νιφηεια μέλε απφ ηελ πξψηε, έρεη κεγαιχηεξε κνξθνινγηθή θαη ξπζκηθή ελφ-
ηεηα, είλαη θαιή ξεκπέηηθε κνπζηθή, κα απ’ ηνλ ίδην ην ραξαθηήξα ηεο απηή ε κνπζηθή δε κπνξεί λα
εθθξάζεη ηα πςειά θαη εξσηθά αηζζήκαηα θαη ην ζχλζεην πάζνο ηνπ κνηξνινγηνχ πνπ ραξαθηεξίδεη
ηνλ ‘Δπηηάθην’», «Μηα έξεπλα ηεο ‘Απγήο’ γηα ηε ιατθή καο κνπζηθή. ΢πλέληεπμε κε ηνλ Μάξθν Απ-
γέξε», Η Απγή, 21 Μαξηίνπ 1961 [= Μίθεο Θενδσξάθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή, φ.π., 208-211:
210].
106
Πξβι. «Έξρνκαη ηψξα ζηνπο ζηίρνπο ηνπ Ρίηζνπ. Γε λνκίδσ πσο ππάξρεη κεγαιχηεξε δφμα γηα έλαλ
πνηεηή - αθφκα θαη ηνλ πην κεγάιν - απ’ ην λα ηξαγνπδηέηαη απ’ ην ιαφ. Πάλσ ζην ζέκα απηφ, ησλ ζηί-
ρσλ, νη ζηάζεηο, νη δηάθνξεο ζηάζεηο, είλαη ηειείσο απνθαιππηηθέο. Ζ θσλή ηνπ Μπηζηθψηζε θαη ν
ηξφπνο πνπ ηνλ δίδαμα εγψ ν ίδηνο λα ηξαγνπδήζεη, λνκίδσ, φηη πάεη λα γίλεη ε ζπληζηακέλε απηήο ηεο
θσλήο ηνπ Έιιελα, αο ην πσ έηζη, ιεβέληε: Σνπ μσκάρνπ, ηνπ θαληάξνπ, ηνπ θνηηεηή, ηνπ εξγάηε»,
Μίθεο Θενδσξάθεο, «Γχξσ ζηνλ Δπηηάθην», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 73-74, Ηαλνπάξηνο - Φεβξνπάξη-
νο 1961, 75-79 [=Μίθεο Θενδσξάθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή, φ.π., 192-202: 201].
107
«Εσεξή ζπδήηεζε γηα ηνλ Δπηηάθην (απφζπαζκα απφ ηελ νκηιία ηνπ Μ. Απγέξε)», Η Απγή, 10 Γεθ.
1960 [= Μίθεο Θενδσξάθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή, φ.π., 204-206].

122
ηελ απέξαληε πιεηνςεθία ηνπ ιανχ καο ζε ππνδεέζηεξε κνίξα κηα θαη δελ πηζηεχνπ-
κε φηη ‘ν βαξθάξεο, ν δεπγάο, ν ζσθέξ θαη ν εκπνξάθνο’ είλαη άμηνη λα ηξαγνπδήζνπλ
ηνπο ζηίρνπο ηνπ Ρίηζνπ. Ζ θσλή ηνπ Μπηζηθψηζε είλαη αθξηβψο ε ζπληζηακέλε ησλ
θσλψλ φισλ απηψλ ησλ αλζξψπσλ».108
Ζ δηαδηθαζία «εθιαΐθεπζεο» ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ κέζσ ηεο κεινπνίεζεο
είρε μεθηλήζεη,109 θαη ζα ζπλερηδφηαλ γηα αξθεηά ρξφληα, κε απνθνξχθσκα ηελ πεξίν-
δν ηεο κεηαπνιίηεπζεο - ζε έλα δηαθνξνπνηεκέλν, φκσο, πξνζιεπηηθφ πεδίν, φπνπ ην
θιίκα αγσληζηηθφηεηαο θαη δηάρπηεο αηζηνδνμίαο κεηά ηελ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο
επλννχζε ηηο κνπζηθέο ζπλζέζεηο εκβαηεξίσλ. Έηζη, ε εηθφλα ηεο κεινπνηεκέλεο
πνίεζεο ζηε δηάξθεηα ηεο κεηαπνιίηεπζεο ζα αληηζηξαθεί: ε δηαδηθαζία απντδενιν-
γηθνπνίεζεο ηνπ Δπηηαθίνπ ζηε δεθαεηία ηνπ ’60, ζα δψζεη ηε ζέζε ηεο ζηελ πξνλν-
κηαθή επηινγή θαη πξνβνιή ηνπ αγσληζηηθνχ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ ζηε δεθαεηία ηνπ ’70.
Ο Βχξσλ Λενληάξεο, ζρνιηάδνληαο ηνπο θηλδχλνπο παξαράξαμεο ησλ πνηεηη-
θψλ έξγσλ πνπ ππέθξππηε ε - δεζπφδνπζα ζηε κεηαδηθηαηνξηθή πεξίνδν - δηαδηθαζία
κεινπνίεζεο ηεο πνίεζεο110 θαη ηα επαθφινπζά ηεο (ζηηρνπξγία), αλαθέξεη: «Γηαηί
ζήκεξα θξαηνχζα πνίεζε δελ είλαη πηα ε πνίεζε ηνπ Α ή ηνπ Β πνηεηή, αιιά ε ζηη-
ρνπξγία ησλ ζνβαξνθαλψλ πνιηηηθψλ ηξαγνπδηψλ θαη ηα ιηκπξέηα αληηζηαζηαθψλ
νξαηνξίσλ ‘πξννδεπηηθψλ’ εκηκνπζνπξγψλ θαη εκηκνπζηθψλ. Ζ ζηηρνπξγία πνπ, δηα-
πξάηηνληαο ηηο πην θξηθαιέεο παξαπνηήζεηο, απνκηκήζεηο, ιεειαζίεο, δηαζθεπέο θαη
θάζε είδνπο αλφζηεο επηκεημίεο ζε βάξνο μέλσλ απζεληηθψλ πνηεηηθψλ θεηκέλσλ, θαη
αιινηψλνληαο θη απηή ηελ ζπρλά πνηεηηθή ςπρή ησλ ζηηρνπνηψλ, πξνζθέξεη κηα ‘πνί-
εζε’ εχπεπηε, θαηάιιειε γηα καδηθή θαηαλάισζε. Υξεζηκνπνηψληαο έλα ηνηεκηθφ
βπδαληηλφ-αληηζηαζηαθφ ιεμηιφγην ζπλαληά ηελ ληξεζζαξηζκέλε δεθηηθφηεηα θαη ε-

108
Μ. Θενδσξάθεο (ζπλέληεπμε), Γξόκνη ηεο Δηξήλεο, θ. 35, Οθη. 1960 [= Μίθεο Θενδσξάθεο, Γηα
ηελ ειιεληθή κνπζηθή, φ.π., 180-185: 185].
109
Πξβι. «Καη θπζηθά ην ηξαγνχδη μεπεδάεη αθέξην απφ κέζα ζνπ: κε ηα ιφγηα ηνπ (φπσο ιέεη ν ιαφο)
θαη κε ην ζθνπφ ηνπ. Σν είδνο: κνπζηθή θαη ην είδνο: πνίεζε, ράλνληαη θαηά θάπνην ηξφπν γηα λα γελ-
λεζεί έλα θαηλνχξγην είδνο: ην ηξαγνχδη. Καη πέξ’ απ’ φια η’ άιια, ηα θαιχηεξα ιατθά καο ηξαγνχδηα
έρνπλ πεηχρεη θη απηφ ην ζαπκαζηφ. Τπνγξάκκηζα ηδηαίηεξα ην πξφβιεκα απηήο ηεο ελφηεηαο, γηαηί
επηβάιιεη νξηζκέλα θαζήθνληα ηφζν ζηνπο κνπζηθνχο δεκηνπξγνχο καο, φζν θαη ζηνπο πνηεηέο. Έλ’
απ’ απηά είλαη ε ζηελή ζπλεξγαζία ηνπο θαη πξν παληφο - φρη ζην πφδη. Απηφ πνπ θάπνηε έθαλε κφλνο
ηνπ ν ιατθφο δεκηνπξγφο: θαη ηε κεισδία θαη ην ζηίρν, ην πξαγκαηνπνηνχλ δχν άλζξσπνη καδί. (…)
Έλα δεχηεξν, γηα ηνπο πνηεηέο εηδηθά, είλαη λα πξνζαλαηνιηζηνχλ πξνο κηα κεζηή θαη ζπγρξφλσο απέ-
ξηηηε ιατθή έθθξαζε θαη λ’ αξρίζνπλ λ’ αλαδεηνχλ ηα ζέκαηά ηνπο κέζα ζηε ζχγρξνλε, θαη θαθηή
λενειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα. Πξνζσπηθά πηζηεχσ πσο αξρίδεη κηα θαηλνχξγηα, πνιχ ζεκαληηθή πεξί-
νδνο γηα ην ειιεληθφ ιατθφ ηξαγνχδη», Σ. Λεηβαδίηεο, «Μηα έξεπλα γηα ην ιατθφ ηξαγνχδη. Ζ απάληε-
ζε ηνπ Σ. Λεηβαδίηε», Η Απγή, 28 Μαξηίνπ 1961 [=Μίθεο Θενδσξάθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή,
φ.π., 220-224: 224].
110
Γηα ηελ επηινγή απνζπαζκάησλ θαη ηηο «απζαηξεζίεο» νξηζκέλσλ ζπλζεηψλ ζηε δηαδηθαζία κειν-
πνίεζεο ηνπ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ, βι. Γ. Βεινπδήο, Γηάλλεο Ρίηζνο. Πξνβιήκαηα κειέηεο ηνπ έξγνπ ηνπ,
Κέδξνο, Αζήλα 1982, 64-73.

123
ξεζίδεη ηελ επλνπρηζκέλε επαλαζηαηηθφηεηα ελφο θηιφηερλνπ θαη θεδεηφθηινπ θνη-
λνχ. Δίκαζηε ζηελ επνρή πνπ ην επαλαζηαηηθφ θίλεκα εθθπιίδεηαη ζε ‘πνιηηηζηηθφ’.
Ζ κεινπνίεζε ηεο ηδενινγίαο πξνζδίδεη ζ’ απηήλ έλα εκβαηεξηαθφ (δει. αθφκε πην
ππνδνπισηηθφ γηα ηηο κάδεο) ραξαθηήξα θαη απνηειεί επηζηξνθή ζηελ πξσηφγνλε α-
ληίιεςε γηα ηελ επηηάρπλζε ηεο πνξείαο ηεο ηζηνξίαο κε ξπζκηθά παιακάθηα».111
Αλ ζεσξήζνπκε, ινηπφλ, φηη ε έλλνηα ηεο «εθιαΐθεπζεο» κέζσ ηεο κεινπνίε-
ζεο ζπλίζηαηαη ζηελ επαθή θαη εμνηθείσζε ηεο ιατθήο κάδαο κε ηελ πνίεζε, δελ ζε-
καίλεη φηη ε δηαδηθαζία απηή ηαπηίδεηαη θαη κε ηελ θαηαλφεζε φισλ ησλ παξακέηξσλ
πνπ ζπγθξνηνχλ ηε ζπληζηακέλε ηνπ εθάζηνηε κεινπνηεκέλνπ έξγνπ∙ πνιιψ κάιινλ
δελ νδεγεί ζηελ απνθφκηζε κηαο νινθιεξσκέλεο εηθφλαο ηεο πιεζσξηθήο θαη πνιπ-
δηάζηαηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ. Ζ «επαθή», θαηά ζπλέπεηα, ηνπ ιανχ κε ηε κειν-
πνηεκέλε εθδνρή ηνπ έξγνπ, ππήξμε, πηζαλψο, ειιεηκκαηηθή θαη επηθαλεηαθή, δεκη-
νπξγψληαο ελ πνιινίο ηελ ςεπδαίζζεζε ηεο γλψζεο θαη θαηαλφεζήο ηνπ.
Ζ αξηζηεξή νξζνδνμία ηνπ 1960, βέβαηα, φρη κφλν δελ αλέπηπμε ηέηνηνπο πξν-
βιεκαηηζκνχο, αιιά αληίζεηα βξήθε ηελ επθαηξία λα επσθειεζεί απφ ηελ επηηπρία
ηνπ κεινπνηεκέλνπ Δπηηαθίνπ, πξνθεηκέλνπ λα θεξδίζεη ην ρακέλν έδαθνο ζην πνιη-
ηηζκηθφ πεδίν,112 θαη λα πξνβάιιεη ζπζηεκαηηθά ην έξγν σο ζχκβνιν δηακαξηπξίαο
θαη ζξήλνπ γηα ηνπο αδηθνρακέλνπο αγσληζηέο ηνπ πξννδεπηηθνχ ρψξνπ: ην πνίεκα
αλαδείρζεθε σο «έλα είδνο αλεπίζεκνπ ‘εζληθνχ χκλνπ’ ηεο Αξηζηεξάο» θαη ζπλδέ-
ζεθε ηφζν κε ηελ δνινθνλία Λακπξάθε ην 1963, φζν θαη κε ηε δηθηαηνξία ησλ ζπ-
ληαγκαηαξρψλ.113

111
Β. Λενληάξεο, «Σν πλεπκαηηθφ imperium», Γνθίκηα γηα ηελ πνίεζε, Έξαζκνο, Αζήλα 1985, 57-62:
58-59.
112
Πξβι. «Έλα απφ ηα πην αμηφινγα πλεπκαηηθά γεγνλφηα, πνπ επηζεκαίλνπλ ηνλ αλαγελλεηηθφ ραξα-
θηήξα ηεο λενειιεληθήο πξννδεπηηθήο ηέρλεο απηφλ ηνλ θαηξφ, είλαη ε ηεξάζηηα απήρεζε πνπ έρεη ν
‘Δπηηάθηνο’ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ, έηζη φπσο εθιατθεχεηαη θαη πξνζθέξεηαη ζηε ζπγθίλεζε ησλ θίισλ
ηεο πνίεζεο, ζπλδπαζκέλνο κε ηελ έμνρε θαη ιατθά παξαζηαηηθή κνπζηθή ηνπ ζπλζέηε Μίθε Θενδσ-
ξάθε (...) ε γλήζηα πνίεζε έρεη πάληα πεξηζψξηα γηα λα βξεί ηνλ ηξφπν θαη λα ξίμεη ηε ρξπζή γέθπξα
πνπ νδεγεί πξνο ηνπο πνιινχο θαη λα ηνπο ζπγθινλίζεη. ΢ηελ πεξίπησζή καο ε αιεζηλά ιατθή κνπζηθή
ηνπ Θενδσξάθε απνηέιεζε έλαλ απφ ηνπο ζηπινβάηεο απηήο ηεο γέθπξαο θαη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (...)
βξήθε ην ζηφρν ηεο θαη ηνλ αιεζηλφ ηεο πξννξηζκφ. Δίλαη έλα θαηλφκελν, πνπ πξέπεη, ρσξίο άιιν, λα
καο ζηακαηήζεη. Γελ ππάξρεη απψζεζε ησλ κεγάισλ καδψλ πξνο ηελ πνίεζε· ππάξρνπλ δπζθνιίεο
πξνζπέιαζεο ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ πξνο ηε ζπγθίλεζε ησλ πνιιψλ, θαη ηνπο δχζθνινπο δξφκνπο πνπ
νδεγνχλ ζ’ απηή πξέπεη λα ηνπο αλαδεηήζνπλ πξνζεθηηθά νη άμηνη πνηεηέο καο», Σ. Βνπξλάο, «Ο Δπη-
ηάθηνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Η Απγή, 13 Ννεκβξίνπ 1960.
113
Γ. Βεινπδήο, Γηάλλεο Ρίηζνο. Πξνβιήκαηα κειέηεο ηνπ έξγνπ ηνπ, Κέδξνο, Αζήλα 1982, 35-36. Αμη-
νζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη 43 ρξφληα κεηά ηε κεινπνίεζε ηνπ Δπηηαθίνπ, ηφζν ην ηδενιφγεκα ηεο
ηαχηηζεο ηεο πνιηηηζκηθήο δηαδηθαζίαο κε ηελ πνιηηηθή (θαη κάιηζηα ηελ επαλαζηαηηθή) πξάμε, φζν
θαη απηφ ηεο αηζζεηηθήο αλαβάζκηζεο ηνπ θνηλνχ θαη ηεο επαθήο ηνπ κε ηελ πνίεζε, εμαθνινπζνχλ λα
πξνβάιινληαη σο δεδνκέλα. Ο Μίθεο Θενδσξάθεο, ζε ζπλέληεπμε ηχπνπ ην 2003, κε αθνξκή επηθεί-
κελε παξάζηαζε ηνπ ζην Ζξψδεην («Μίθεο Θενδσξάθεο: Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν») δειψλεη:
«Ο Ρίηζνο καο δίδαμε φηη ε κεγάιε πνίεζε θαη νη κεγάινη πνηεηέο κπνξνχλ λα ηαπηηζηνχλ κε ηε δσή

124
 β) Η διάζηαζη αζηικήρ κπιηικήρ και κοινού

Ζ κεινπνηεκέλε εθδνρή ηνπ Δπηηαθίνπ ηπγράλεη ελζνπζηψδνπο απνδνρήο απφ

ην θνηλφ,114 κε απνηέιεζκα ε αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ λα απνθηήζεη επξχηαην
ιατθφ έξεηζκα. Σν 1961 εθδίδνληαη νη δχν πξψηνη ηφκνη ησλ Απάλησλ ηνπ έξγνπ, ελψ
«φια ηα βηβιία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ εμαληινχληαη φρη κφλν ζηηο πξψηεο θαη ζηηο δεχηε-
ξεο εθδφζεηο ηνπο. Ο Α΄ ηφκνο ησλ Απάλησλ ηνπ θνληεχεη λα εμαληιεζεί κέζα ζε 8
κήλεο παξά ηε γεληθή απξαμία ησλ βηβιηνπσιείσλ».115
Παξά ηαχηα, ηα θνηλσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα εμαθνινπζνχλ λα δηακνξ-
θψλνπλ έλα ηδηαίηεξα αζθπθηηθφ πεδίν, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ φιεο νη εθθάλζεηο ηεο
καξμηζηηθήο ηδενινγίαο ηεινχλ ππφ θαζεζηψο πεξηνξηζκνχ θαη δηψμεσλ. ΢ην ξαδηφ-
θσλν δεκηνπξγνχληαη ζπλζήθεο απνθιεηζκνχ γηα ηα ηξαγνχδηα ηνπ Δπηηαθίνπ,116 νη
δπλάκεηο θαηαζηνιήο ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ επεκβαίλνπλ δπλακηθά θαηά ηε δηάξ-
θεηα ζπλαπιηψλ ηνπ Θενδσξάθε,117 ελψ ην 1963 ηα Άπαληα ηνπ Ρίηζνπ ζπκπεξηιακ-
βάλνληαη ζηνλ θαηάινγν ησλ απαγνξεπκέλσλ βηβιίσλ πνπ εμέδηδε απφ ηνλ Ηνχλην ηνπ
1961 ην Τπνπξγείν Πξνεδξίαο.118
Σν θιίκα απηφ ηεο ηδενινγηθήο πφισζεο119 δελ παξεηζθξέεη κε ηελ ίδηα έληα-
ζε ζην πεδίν ηεο αζηηθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο∙ εθεί ε δηαηχπσζε αμηνινγηθψλ θξί-

ηνπ πνιίηε. Ο ‘Δπηηάθηνο’ ζπλδέζεθε κε ηνπο εξγαηηθνχο αγψλεο ηνπ ιανχ, ε ‘Ρσκηνζχλε’ κε ηελ ε-
ζληθή αληίζηαζε, ηα ‘Ληαλνηξάγνπδα’ κε ηνπο αγψλεο ηεο δηθηαηνξίαο. Δγψ πξφζθεξα απιψο ην ‘φ-
πιν’ γηα λα ζπάζνπκε ηα ηείρε ηεο κπνπξδνπαδίαο θαη λα κπνχκε ζε θάζε ζπίηη. Ήηαλ απφ κέξνπο κνπ
κηα εζειεκέλε επαλαζηαηηθή πξάμε, κε ζηφρν λα δνζεί άιιν λφεκα ζην ηξαγνχδη αιιά θαη κηα ειπίδα
ζην ιαφ. Σειηθά επεξεάζακε θαη ηελ αηζζεηηθή ηνπ, ελψ ε επηθνηλσλία ηεο ηέρλεο κε ην ιαφ φρη κφλν
επεηεχρζε αιιά πήξε αξγφηεξα δηαζηάζεηο αλέιπηζηεο», βι. «Ο ιφγνο θαη ν ζηίρνο ηνπ Γηάλλε Ρί-
ηζνπ», Διεπζεξνηππία, 25 Ηνπλίνπ 2003.
114
Βι. «Ο Δπηηάθηνο ηνπ Ρίηζνπ γίλεηαη ήδε αλάξπαζηνο ζηηο επαξρίεο», M. Γξαγνχκεο, «Πλεπκαηη-
θέο ζπδεηήζεηο. Ζ ιατθή γιψζζα ζηε Νέα Πνίεζε», Η Απγή, 7 Φεβξνπαξίνπ 1961.
115
Βι. Γ. ΢ηαχξνπ, «Οη ‘Απνθιεηζκέλνη’», Η Απγή, 13 Γεθεκβξίνπ 1961.
116
Βι. Φ. Κακπάλεο, «Γχξσ απφ ηε βξάβεπζε ηνπ Μίθε Θενδσξάθε. Με ηελ επθαηξία ηνπ θεζηηβάι
ειαθξνχ ηξαγνπδηνχ», Η Απγή, 6 Ηνπιίνπ 1961.
117
Βι. ΢η. Γξνκάδνο, «Σν ζπγθξφηεκα ηνπ Μίθε Θενδσξάθε θαη ε απήρεζή ηνπ ζην θνηλφ. Απφ ηελ
Καβάια ηεο Μαθεδνλίαο ζην Ηληεάι ηεο Αζήλαο», Η Απγή, 13 Οθησβξίνπ 1961.
118
Βι. «Υξνληθφ δησγκψλ ελαληίνλ ηνπ πλεχκαηνο», Η Απγή, 30 Οθησβξίνπ 1963.
119
Δλδεηθηηθά ηεο ηδενινγηθήο πφισζεο πνπ ζπλερίδεη λα επηθξαηεί ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν είλαη ηα ζρφ-
ιηα ηνπ ΢άββα Κσλζηαληφπνπινπ, ελφο απφ ηνπο γλσζηφηεξνπο ηφηε δεκνζηνγξάθνπο ηεο ζπληεξεηη-
θήο παξάηαμεο, o oπνίνο επηηίζεηαη ζηνπο Ρίηζν, Λεηβαδίηε θαη Απγεξηλφ (=Α. Γηαιακά) γηα ηνπο ζηί-
ρνπο πνπ είραλ γξάςεη πξνο ηηκήλ ηνπ ΢ηάιηλ ακέζσο κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ. Σν εηξσληθφ θαη ππνηηκε-
ηηθφ πεξηερφκελν ησλ θεηκέλσλ αλαδεηθλχεη ηελ εηθφλα ηνπ πνιηηηθνχ δηραζκνχ: «Ζ ζνξφο ηνπ [΢ηά-
ιηλ] εηάθε ‘θάπνπ’ εηο ην Κξεκιίλνλ, παξέκεηλαλ δε σο αηψληνλ κλεκείνλ θνιαθείαο, δνπινπξέπεηαο,
ςεχδνπο θαη αεδνχο ιαθεδηζκνχ νη δηζχξακβνη ησλ θ.θ. Γηάλλε Ρίηζνπ, Σάζνπ Λεηβαδίηε θαη Απγεξη-
λνχ, νη νπνίνη είλαη ην θφζκεκα ηεο αξηζηεξάο ‘ηληειιηγθέληζηαο’ εηο ηελ ρψξαλ καο θαη αγσλίδν-
ληαη...δηα λα απνθηήζνπλ νη Έιιελεο πλεπκαηηθάο ειεπζεξίαο, σζάλ απηάο πνπ είρε δψζεη ν ΢ηάιηλ εηο
ηελ Ρσζίαλ, ν ΢ηάιηλ ν ζεφο ησλ». ΢. Κσλζηαληφπνπινο, «Φηινμελνχκελ ηελ ‘ηληειιηγθέληζηα’», Απν-

125
ζεσλ γηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ έρεη θαηά θαλφλα ζεηηθφ ραξαθηήξα, αλαπηχζζεηαη
φκσο αθφκα κε δηαβαζκίζεηο σο πξνο ηελ αλάδεημε ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ.
Ζ ζηάζε ηνπ Πέηξνπ ΢παλδσλίδε απνηειεί ηελ πην ηδηάδνπζα πεξίπησζε θξη-
ηηθήο ζην πιαίζην ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ δηαηππψλνληαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
’60. Ζ αγσληζηηθή εθδνρή ηνπ έξγνπ απνζησπάηαη, θαζψο ν θξηηηθφο, αθξηβψο φπσο
θαη δχν ρξφληα λσξίηεξα,120 πεξηνξίδεηαη ζηελ αλάδεημε ηνπ ιπξηθνχ ζηνηρείνπ ζηελ
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ζεσξψληαο φηη Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ θαη ην Δκβαηήξην ηνπ
Ωθεαλνύ «αληηπξνζσπεχνπλ ηα θνξπθαία επηηεχγκαηά ηνπ πνηεηή καο»,121 θαη επηκέ-
λεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ν πνηεηήο απνηειεί ηνλ «θαηεμνρήλ αληηπξφζσπν ηνπ ιπξη-
θνχ ξεαιηζκνχ».122
Ζ ζεψξεζε ηνπ ΢παλδσλίδε, φκσο, δελ ζπληζηά απνζηψπεζε κφλν ηνπ αγσ-
ληζηηθνχ ηκήκαηνο ηνπ έξγνπ. Δπηρεηξψληαο λα απνθιείζεη - φςηκα - ην έξγν ηνπ Ρί-
ηζνπ απφ ην πνηεηηθφ πεδίν ηνπ κνληεξληζκνχ,123 εζηηάδεη ηελ θξηηηθή ηνπ κφλν ζηελ
πξψηκε πνίεζε ηνπ, απνζησπψληαο κεξηθψο124 ή πιήξσο φιε ηε κεηαγελέζηεξε δεκη-
νπξγία ηνπ: «Πιεζσξηθφο, ν Ρίηζνο εμαθνινπζεί λα μερεηιίδεη ζε ΄ιπξηθά’ ζπλζέκα-
ηα. Γελ ζα ηνλ παξαθνινπζήζνπκε πην πέξα, γηαηί δελ δηαθξίλνπκε αλαλέσζε».125
Μηα ηέηνηα πεξηνξηζηηθή θαη ειιηπήο ζεψξεζε, ζην ινγνηερληθφ πιαίζην ηεο δεθαεηί-
αο ηνπ ’60 (φπνπ αθφκα θαη ν Καξαληψλεο έρεη - έζησ θαη κε θάπνηα δπζζπκία - α-
πνδερζεί ηνλ Ρίηζν ζηνπο θφιπνπο ηεο κνληεξληζηηθήο πνίεζεο), απνδεηθλχεηαη βεβη-
αζκέλε, άθαηξε θαη ζπλεπψο θαηαδηθαζκέλε λα ηεζεί ζην πεξηζψξην.
Δθηφο απφ ηελ ηδηφηππε πεξίπησζε ηεο θξηηηθήο ηνπ ΢παλδσλίδε, πάλησο, ε
ιατθή απνδνρή ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (έζησ θαη απεθδπφκελε ηελ ηδε-
νινγηθή ηεο ιεηηνπξγία) κέζσ ηεο κεινπνίεζεο ηνπ Δπηηαθίνπ, δελ αληαλαθιάηαη
ζηε ινγνηερληθή θξηηηθή ηεο πεξηφδνπ απηήο. ΢ην πεδίν ηεο κε αξηζηεξήο θξηηηθήο, ε

γεπκαηηλή, 10 Ννεκβξίνπ 1961 [=΢. Κσλζηαληφπνπινο, Η αληηδηθία κνπ κε ηελ ηληειιηγθέληζηα, Διεχ-
ζεξνο Κφζκνο, Αζήλα 1968, 14-15].
120
Βι. Π. ΢παλδσλίδεο, Η λεώηεξε πνίεζε ζηελ Διιάδα, Ίθαξνο, Αζήλα 1955, 29-31.
121
Βι. Π. ΢παλδσλίδεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη- Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ», Νέα Πνξεία,
ηρ. 97, Μάξηηνο 1963, 92.
122
Βι. Π. ΢παλδσλίδεο, «Ζ ζχγρξνλε πνηεηηθή γεληά (1930-1960)», Καηλνύξηα Δπνρή, Άλνημε 1962,
103-151: 108.
123
Βι. «Γελ είλαη βέβαηα έλαο πνηεηήο ‘κνληέξλνο’ κε ηελ έλλνηα, φηη ηε ζπγθίλεζε ηνπ αηζζήκαηνο ζ’
απηφλ ζα αληηθαζηζηνχζε ν ηαξαγκέλνο εζσηεξηθφο ρψξνο, ηεο ζπλείδεζεο, αλήθεη φκσο ζηελ πιεηάδα
ησλ πνηεηψλ, πνπ έρνπλ απνκαθξπλζεί απφ κηα αλζνθφξα απιψο αηζζεηηθή αλαδήηεζε», Π. ΢παλδσ-
λίδεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη- Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ», φ.π., 92.
124
Δλδεθηηθή είλαη ε βηβιηνθξηηηθή ηνπ γηα ηα πνηήκαηα Νεθξό ζπίηη θαη Κάησ απ΄ ηνλ ίζθην ηνπ βνπ-
λνύ, φπνπ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ θεηκέλνπ επηθεληξψλεηαη θαη πάιη ζηελ πξνπνιεκηθή πνηεηηθή
παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ, ελψ ηα ππφ θξίζε πνηήκαηα πξνζεγγίδνληαη πεξηγξαθηθά θαη ελ ζπληνκία, Π.
΢παλδσλίδεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη - Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ», φ.π.
125
Π. ΢παλδσλίδεο, «Ζ ζχγρξνλε πνηεηηθή γεληά (1930-1960)», φ.π., 108.

126
δηαπίζησζε ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ αξρίδεη ακπδξά λα δηαθαίλεηαη, κέρξη ηα
κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60, θπξίσο ζε θείκελα ζπλνιηθήο απνηίκεζεο ηνπ έξγνπ, α-
πνηίκεζε ηελ νπνία ππαγνξεχεη ε ζπκπεξίιεςε ησλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ ζε αλζν-
ινγίεο.
Έηζη, ζην εηζαγσγηθφ θείκελν ηεο Αλζνινγίαο ζπγρξόλνπ ειιεληθήο πνηήζεσο
ησλ Α. Γηθηαίνπ - Φ. Μπαξιά, ε δηκεξήο θχζε ηνπ έξγνπ απνδίδεηαη εκκέζσο θαη
ρσξίο ηδενινγηθέο αλαθνξέο: «Υεηκαξξψδεο, κεγαιφζηνκνο, δπλαηφθσλνο, εμσζηξε-
θηθφο, κπνξεί λα’ λαη ηαπηφρξνλα ππθλφο, ρακειφθσλνο, ελδνζηξεθηθφο, αθφκε θαη
ζηα πην εθηεηακέλα πνηήκαηά ηνπ, φπσο ε αξηζηνπξγεκαηηθή εθείλε ‘΢νλάηα ηνπ ζε-
ιελφθσηνο’ (1956) θαη ην ‘Υξνληθφ’».126
Δλψ φπνπ - παξεκπηπηφλησο - γίλεηαη αλαθνξά ζηελ αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ, απηή ζπζρεηίδεηαη κε απαμησηηθνχο φξνπο. Δπηθξίλνληαο ηνλ Διχηε γηα ηε
δηακφξθσζε ελφο πιαηζίνπ «εχθνιεο, θνινξηζηηθήο» πνίεζεο, ν Γηθηαίνο απνδίδεη
επζχλεο θαη ζηνπο Ρίηζν θαη Βξεηηάθν: «Αλ, φκσο, νη δπν απηνί, είραλ ηε δηθαηνινγία
(ζθαιεξή θαη’ εκέ - αιιά ην ‘θαη’ εκέ’ απηφ δελ έρεη θακία ζεκαζία, έζησ θη αλ α-
πνηειεί κηαλ ηζηνξηθή θξίζε, αλαθνξηθά κε ηελ πνίεζε) φηη θηλνχληαλ απφ κηα ζθν-
πηκφηεηα πνπ μεπεξλνχζε (κφλν κε ηα κέηξα ηνπ Bergson, θπζηθά) ζε πνηφηεηα αλ-
ζξψπηλε, ηελ αηζζεηηθή, ν Διχηεο δελ είρε».127
Ζ ζπλάξηεζε ηεο ηδενινγίαο ηνπ Ρίηζνπ κε ηα ζηνηρεία ηεο επθνιίαο θαη ηεο
πξνρεηξφηεηαο ζην έξγν ηνπ εμαθνινπζεί λα απνηειεί θνηλφ ηφπν ζην πεδίν ηεο θξη-
ηηθήο. Γελ είλαη ηπραίν φηη ε παξάκεηξνο ηεο ηδενινγίαο απνδίδεηαη κε ηνλ φξν «ζθν-
πηκφηεηα», ηφζν ζην θείκελν ηνπ Γηθηαίνπ, φζν θαη ζηελ Πνηεηηθή Αλζνινγία ηνπ Λ.
Πνιίηε, φπνπ, σο ζπλήζσο, Ρίηζνο θαη Βξεηηάθνο αμηνινγνχληαη ππφ ην παγησκέλν
πηα πξίζκα ηεο ηδενινγηθήο ηνπο νκνδπγίαο: «Πξνηθηζκέλνη πνηεηέο θαη νη δπν, απν-
δέζκεπζαλ, κε ηελ θαηλνχξηα ηερληθή, πνπ εθηείλεηαη ζε πνιιά ζέκαηα θαη ηα εθθξά-
δεη, ηηο πην πνιιέο θνξέο, κε δξνζηά θαη επαηζζεζία. Εήηεζαλ ζπρλά λα ππεξεηήζνπλ
ηελ πνιηηηθή θαη ηελ θνηλσληθή ζθνπηκφηεηα, σζηφζν ν Βξεηηάθνο ηηο θαιχηεξεο
ζηηγκέο ηνπ ηηο βξίζθεη ζηε ιπξηθή αίζζεζε ηεο θχζεο (...) ηνπ Ρίηζνπ πάιη ε πνίεζε
εθθξάδεηαη πην άλεηα ζε καθξηά, πνιχζηηρα πνηήκαηα, κε πινχζηα θαη πιαηηά ξνή,
πνπ είλαη ε αδπλακία ηνπο αιιά θαη ε αξεηή ηνπο».128

126
Α. Γηθηαίνο, «Ζ ειιεληθή πνίεζε ηεο ηειεπηαίαο ηξηαθνληαεηίαο», (εηζαγσγή ζην) Α. Γηθηαίνπ - Φ.
Μπαξιά, Αλζνινγία ζπγρξόλνπ ειιεληθήο πνηήζεσο 1930-1960, Φέμε, Αζήλα 1961, 49.
127
Α. Γηθηαίνο, φ.π., 45-46.
128
Λ. Πνιίηεο, Πνηεηηθή αλζνινγία, η. Ε΄. ΢ηθειηαλόο, Καβάθεο θαη νη λεώηεξνη, Γαιαμίαο, Αζήλα
1965, 11.

127
 Έηζη, κνινλφηη ε πιήξεο απνζηψπεζε ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ
ζην πιαίζην ηεο κε αξηζηεξήο θξηηηθήο έρεη εθιείςεη, νη ζχληνκεο αλαθνξέο ζε απηήλ,
θαη πάληα κε δεδνκέλε ηελ αμηνινγηθή ηεο ππνβάζκηζε, δελ κεηαβάιεη ζεκαληηθά ην
πξνζιεπηηθφ πεδίν ηνπ έξγνπ∙ ηα ζρφιηα θαη νη θξίζεηο ζπλερίδνπλ λα επηθεληξψλν-
ληαη ζηε κνληεξληζηηθή παξάκεηξν ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.
΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Καξαληψλε, κάιηζηα, ε πξννπηηθή ειέγρνπ ηεο κνληεξ-
ληζηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ εμαθνινπζεί λα εθαξκφδεηαη, ηφζν ζε αηζζεηηθφ, φζν
θαη ζε ηδενινγηθφ επίπεδν∙ ε απνδνρή ηνπ κνληεξληζηηθνχ ηκήκαηνο ηνπ έξγνπ δελ
ζπληζηά αθφκα γηα ηνλ Καξαληψλε ηελ νξηζηηθή επίιπζε ηνπ πξνβιήκαηνο πνπ αθν-
ξά ζηελ ζπλνιηθή απνηίκεζε ηνπ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ. ΢ηελ θξηηηθή ηνπ γηα Σν λεθξό
ζπίηη129ν θξηηηθφο εληνπίδεη θαη’ αξράο αδπλακίεο αηζζεηηθνχ ραξαθηήξα. Ζ «ζπάηα-
ιε ρξήζε ηεο αθεγεκαηηθήο ξεαιηζηηθήο πξφδαο», ζπλνδεπφκελε απφ πιήζνο ξεαιη-
ζηηθψλ ιεπηνκεξεηψλ, νη νπνίεο «πλίγνπλ» ην πνίεκα θαη είλαη «θνηλά ή θαθφγνπζηα
εηπσκέλεο», δηακνξθψλνπλ κηα εηθφλα πεδνινγίαο, θαηά ηνλ Καξαληψλε, ε νπνία,
κνινλφηη ζπρλά αλαηξέπεηαη, δελ παχεη λα επελεξγεί βιαπηηθά ζηελ αμία ηνπ πνηεηη-
θνχ δεκηνπξγήκαηνο. Σν ίδην απνηέιεζκα εθηηκά φηη επηθέξεη θαη ε ρξήζε ησλ πξν-
ινγηθψλ θαη επηινγηθψλ ζθεληθψλ νδεγηψλ πνπ παξαηίζεληαη ζηελ αξρή θαη ην ηέινο
ησλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ, παξαπέκπνληαο ζε ζεαηξηθνχο κνλνιφγνπο.130
Αλ θαη ε δηαθσλία ηνπ Καξαληψλε θαίλεηαη λα πεξηνξίδεηαη ζην αηζζεηηθφ
επίπεδν, δελ ζηεξείηαη, νχηε απηή ηε θνξά, ηδενινγηθψλ πξνεθηάζεσλ. Σα ζηνηρεία
πνπ αμηνινγεί σο αδπλακίεο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, είλαη απηά αθξηβψο πνπ ην δηαθν-
ξνπνηνχλ απφ ηελ θεληξηθή γξακκή ηεο κέρξη ηφηε κνληεξληζηηθήο παξαγσγήο ηεο
ειιεληθήο πνίεζεο. Σφζν ε ρξήζε θαη ν θφξηνο ησλ ξεαιηζηηθψλ ιεπηνκεξεηψλ, φζν
θαη νη ζθεληθέο νδεγίεο, ζπληζηνχζαλ επηινγέο ζαθνχο ηδενινγηθνχ πξνζαλαηνιη-
ζκνχ εθ κέξνπο ηνπ πνηεηή, ν νπνίνο κε ηνλ ηξφπν απηφ επηρεηξνχζε λα αλαηξέζεη ζε
έλα βαζκφ ηελ αρξνλία, ηελ ρσξνηαμηθή αζάθεηα θαη ηελ ελνξαηηθή, κεηαθπζηθή
δηάζηαζε πνπ ηνπ ππαγφξεπε ε πηνζέηεζε ηεο κνληεξληζηηθήο ηερλνηξνπίαο. ΢ηφρνο
ηνπ Ρίηζνπ ήηαλ ε ζπγθξφηεζε κηαο πνηεηηθήο, πνπ λα κελ απνζπάηαη απφ ηελ θαζε-
κεξηλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ, αιιά αληίζεηα λα είλαη εζηηαζκέλε ζηελ απηή, δσληαλή
θαη ρσξνρξνληθά πξνζδηνξηζκέλε ζχγρξνλή ηνπ πξαγκαηηθφηεηα.

129
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη», Μεζεκβξηλή, 2 Απγνχζηνπ 1963 [= Η πνίεζή
καο κεηά ηνλ ΢εθέξε, Γσδψλε, Αζήλα 1976, 293-296].
130
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 295.

128
 Απηά ηα ζηνηρεία, δεισηηθά ηεο πξνζήισζεο ηνπ Ρίηζνπ ζην θνηλσληθφ γί-
γλεζζαη, ελνθζαικίδνληαλ ζην κνληεξληζηηθφ ηνπ έξγν ζε κηα πξνζπάζεηα ζχδεπμεο
ησλ δχν πφισλ, καξμηζηηθήο ηδενινγίαο θαη κνληεξληζηηθήο αηζζεηηθήο∙ ε ζπλερήο
απηή ελαιιαγή αλάκεζα ζην «ζάκπνο εθείλν ηεο κεγαινπνηεκέλεο πξαγκαηηθφηεηαο»
θαη ζηα ρξεζηηθά αληηθείκελα κηαο θνπδίλαο πνπ πεξηγξάθνληαη κε εμνλπρηζηηθέο ιε-
πηνκέξεηεο, είλαη ε παξάκεηξνο πνπ πξνθαιεί θαη ηε δηαθσλία ηνπ Καξαληψλε. Παξά
ηελ αληίζεζή ηνπ, φκσο, γη’ απηή ηελ αηζζεηηθή θαη ηδενινγηθή επηκημία, ν θξηηηθφο
ζπκπεξαίλεη φηη «ν Ρίηζνο βξίζθεη θαη ράλεη, ράλεη θαη βξίζθεη (γηα λα ηνλ κηκεζνχ-
κε) ηελ πνίεζή ηνπ ζηνλ απέξαλην δξφκν ηεο δεκηνπξγίαο πνπ πνξεχεηαη κε ζαπκα-
ζηή ζπλέρεηα 30 ρξφληα ηψξα. Σν ‘Νεθξφ ζπίηη’ είλαη αθφκε κηα αλαλεσκέλε θάζε
πνξείαο πξνο έλα ηέξκα αθαλέξσην. Απηφ πνπ ‘ράλεη’ θάζε ηφζν, ζπζζσξεχεηαη κε
ηφζεο άιιεο απψιεηεο ζην ‘αθαλέξσην ηέξκα’. Απηφ πνπ βξίζθεη θάζε ηφζν, είλαη
ζπρλά θαη πνιχ θαη πνιχηηκν».131
Μνινλφηη ν θξηηηθφο αλαγλσξίδεη φηη ε πνξεία ηνπ Ρίηζνπ παξνπζηάδεη ζαθείο
ελδείμεηο αλέιημεο θαη ινγνηερληθήο σξίκαλζεο, ε ζηαζεξή κέζα ζην ρξφλν ηδενινγη-
θή δηαθσλία ηνπ γηα ηε ζηξάηεπζε ηνπ πνηεηή εθδειψλεηαη θαη πάιη ζην ηέινο ηνπ
θεηκέλνπ ηνπ. Ο Καξαληψλεο εκκέλεη ζηελ άπνςε φηη ε θνκκαηηθή έληαμε ηνπ Ρί-
ηζνπ πξέπεη λα απνζπλδεζεί απφ ην ινγνηερληθφ πεδίν, θαζψο ζεσξεί φηη ε ίδηα ε
πνηεηηθή ηνπ πξαθηηθή αλαδεηθλχεη κηα απαηζηφδνμε νπηηθή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη
φρη κηα ηάζε νπηηκηζηηθήο κειινληνινγίαο: «Μπνξεί λα έρεη ζην λνπ ηνπ πξνγξάκκα-
ηα θαη ζθνπνχο πνπ λα θαζνξίδνπλ ην κέιινλ ηνπ θφζκνπ. Απηφ δε ζσκαηψλεηαη
ζηελ πνίεζή ηνπ. Δθείλν πνπ ε πνίεζή ηνπ δσληαλεχεη, είλαη ην παιηφ θαη πηθξφ ά-
ξσκα πξαγκάησλ θαη βησκάησλ πνπ αλαγθαζηηθά θζείξνληαη κέζα ζηε δσή, καδί κε
ηε δσή. Γελ πηζηεχσ πσο είλαη πνηεηήο ελφο ‘αχξην’. Πηθξακέλνο θαη άπηζηνο, θαηά
βάζνο, παξακέλεη ν πνηεηήο ησλ θεπγαιέσλ αξσκάησλ θαη ησλ νζκψλ ελφο ‘λεθξνχ
ζπηηηνχ’, παλάξραηνπ ζαλ ηελ αλζξψπηλε ηζηνξία».132
΢ηελ αλαζεσξεκέλε εθδνρή ηνπ θεηκέλνπ έλα ρξφλν αξγφηεξα ζηε Νέα Δζηία,
ν Καξαληψλεο, ρσξίο λα αλαηξεί ην πεξηερφκελν ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ, θξνληί-
δεη λα επέκβεη δηνξζσηηθά. Ζ θαηαιεθηηθή παξάγξαθνο ηεο πξψηεο κνξθήο, πνπ α-
λαθέξεηαη ζηελ ηδενινγία ηνπ Ρίηζνπ («πηθξακέλνο θαη άπηζηνο, θαηά βάζνο»), έρεη
παξαιεηθζεί, ελψ ηα ζρφιηα ζρεηηθά κε ηνλ ξεαιηζκφ ηεο πνηεηηθήο ηνπ δελ απνηπ-

131
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 295-296.
132
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 296.

129
πψλνληαη κε ηελ ίδηα επηθξηηηθή νμχηεηα.133 Ζ δεχηεξε απηή κνξθή ηνπ θεηκέλνπ, πην
λεθάιηα θαη ιηγφηεξν επηζεηηθή, είλαη ζαθψο πεηζηηθφηεξε απφ ηελ ηδενινγηθή δηα-
θσλία πνπ απνηππψλεηαη ζηελ πξψηε, άξα θαηαιιειφηεξε λα εμππεξεηήζεη ηηο πξν-
ζέζεηο ηνπ θξηηηθνχ∙ πξνζέζεηο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ππνβάζκηζε ηεο καξμηζηηθήο
πξννπηηθήο ζην πιαίζην ηνπ κνληεξληζηηθήο ηνπ παξαγσγήο θαη ζηελ πεξηζσξηνπνίε-
ζε ηεο αγσληζηηθήο εθδνρήο ηεο πνίεζήο ηνπ.
΢πκθσλψληαο κε ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηνπ Καξαληψλε, ν Σάθεο ΢ηλφπνπινο134
θαηαζέηεη ηε δηθή αμηνινγηθή πξφηαζε, πνπ είλαη εμίζνπ επηθξηηηθή∙ εληνχηνηο, ε
πξνζέγγηζή ηνπ απνηειεί ηελ πξψηε πεξίπησζε κε αξηζηεξήο θξηηηθήο πνπ αληηκεησ-
πίδεη ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ κε κηα δηεπξπκέλε πξννπηηθή ζεψξεζεο, ε νπνία κνιν-
λφηη ππνζηεξίδεη ηελ απηνλνκία ηεο ινγνηερλίαο θαη ηελ απεμάξηεζή ηεο απφ ηδενιν-
γηθέο ζθνπηκφηεηεο, επηζεκαίλεη ηε δηπνιηθή θχζε ηνπ έξγνπ θαη ηηο αληηλνκίεο πνπ
εμ απηήο πξνθχπηνπλ.
Ζ πξνρεηξφηεηα, ε επηθαηξηθφηεηα θαη ε αζεκαληνινγία, ιφγσ ηεο ζπλεηδεηήο
θαη ζπζηεκαηηθήο πνιπγξαθίαο ηνπ Ρίηζνπ,135 πνπ ηνλ νδεγεί ζπρλά ζε εθπηψζεηο
πνηνηηθέο («ε αδηαθνξία ηνπ ζηελ ηερληθή επεμεξγαζία είλαη ζπρλά αδηαλφεηε»), θα-
ζψο θαη ζε «ηζρπξέο δφζεηο θηήλεηαο θαη θιπαξίαο», είραλ ζρνιηαζηεί θαηά θαηξνχο
απφ ηνπο θξηηηθνχο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ζε ζπζρεηηζκφ κε ηελ αγσληζηηθή ηνπ
πνίεζε. Αλ θαη ζηελ θξηηηθή ηνπ ΢ηλφπνπινπ δειψλεηαη ε ελ ιφγσ ηδενινγηθή ζπ-
λάξηεζε, ε δηαθνξά ηεο πξνζέγγηζήο ηνπ έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ν παξάγνληαο ηεο
πνιηηηθήο ζηξάηεπζεο παξνπζηάδεηαη σο κηα ζπληζηψζα κφλν, ε νπνία επεξεάδεη ηελ
δηακφξθσζε ηεο ζπλνιηθήο εηθφλαο ηνπ έξγνπ.
΢πγθεθξηκέλα, ελψ ηα επηρεηξήκαηα ηνπ ΢ηλφπνπινπ έρνπλ θνηλή αθεηεξία κε
ηα αληίζηνηρα ηνπ Καξαληψλε, ηφζν ζε ζρέζε κε ηελ ελαιιαγή ηνπ «ηεηξηκκέλνπ» κε
ην «πςειφ»,136 φζν θαη αλαθνξηθά κε ηε ζεαηξηθή δνκή ησλ κνλνιφγσλ ηνπ,137 δελ
θαηαηείλνπλ νχηε ζηελ απνζηψπεζε ηεο αγσληζηηθήο ηνπ πνίεζεο, νχηε ζηελ απντδε-
νινγηθνπνίεζε ηεο κνληεξληζηηθήο. Αληίζεηα, ηα ζρφιηα εμαθηηλψλνληαη ζε φιν ην

133
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη», Νέα Δζηία, ηρ. 888, Ηνχιηνο 1964, 990-992:
991.
134
Βι. Σ. ΢ηλφπνπινο, «Έμαξζε θαη απνηπρίεο. Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο - 12 Πνηήκαηα γηα ηνλ Κα-
βάθε», Δπνρέο, ηρ.13, Μάτνο 1964, 66-68. Βι. ζρεηηθά θαη ηνλ ηφκν κε ηα θξηηηθά θείκελα ηνπ ΢ηλφ-
πνπινπ: Δ. Γαξαληνχδεο - Γ. Μέληε (θηινι. επηκ.), Σάθεο ΢ηλόπνπινο, Υξνληθό αλαγλώζεσλ. Βηβιην-
θξηζίεο γηα ηε κεηαπνιεκηθή πνίεζε, ΢νθφιεο, Αζήλα 1999, 51-52 θαη 153-159.
135
Βι. Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 66.
136
Βι. Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 66.
137
Βι. «Ζ πξφζεζε κηαο ζεαηξηθήο δνκήο εμαλαγθάδεη ηνλ Ρίηζν λα ππνθχπηεη ζε ζρεκαηνπνηεκέλεο
αληηζέζεηο πνπ έρνπλ ηε βάζε ηνπο ζηελ ηδενινγηθή ηνπ ηνπνζέηεζε», Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 66.

130
θάζκα ηνπ έξγνπ θαη αλαδεηθλχεηαη ηφζν ε πνιπζπιιεθηηθφηεηά ηνπ (παξά ην γεγν-
λφο φηη δελ απνηηκάηαη ζεηηθά),138 φζν θαη ν ξεαιηζκφο ηνπ, σο αλζξσπνθεληξηθή, κε
εμσξατζκέλε απνηχπσζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο.139
Ζ δηεπξπκέλε ζεψξεζε ηνπ ΢ηλφπνπινπ, εληνχηνηο, δελ αλαηξεί ηελ - δεζπφ-
δνπζα ζην πιαίζην ηεο αζηηθήο θξηηηθήο - αμηνινγηθή πξφθξηζε ηεο πηπρήο εθείλεο
ηνπ έξγνπ πνπ ελαξκνλίδεηαη κε ηηο αξρέο ηνπ κνληεξληζκνχ. Ζ δηαθσλία ηνπ γηα ην
ζηξαηεπκέλν ηκήκα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ είλαη ζαθέζηαηε, ηφζν αλαθνξηθά κε ηελ
παξείζθξεζε ηδενινγηθψλ ζθνπηκνηήησλ ζηελ πνίεζε,140 φζν θαη κε ην παξαγφκελν
θαιιηηερληθφ απνηέιεζκα ηέηνηνπ είδνπο ινγνηερληθψλ επηινγψλ: «...ν Ρίηζνο ππα-
θνχεη πεξηζζφηεξν ζην λφκν ηεο παξαγσγήο θαη ιηγφηεξν ζηελ αλάγθε ηεο δεκηνπξ-
γίαο. (...) Καη δελ είλαη ππέξ ηνπ πνηεηή απφ ηε κηα κεξηά λα ζνπ δίλεη ηνλ θφζκν ζαλ
απνθάιπςε θη απ’ ηελ άιιε λα απαιινηξηψλεη ηελ πνηεηηθή ελέξγεηα ππέξ ηεο Α ή Β
πνιηηηθνθνηλσληθήο έληαμεο θαη λα πξνζθέξεη ζηίρνπο ζαλ θη απηνχο απφ ην ‘Πξσηλφ
Άζηξν’: ‘Έθαλεο έλα ιάζνο θνξηηζάθη/ ε ραξά δε γξάθεηαη κε πξάζηλν/ γξάθεηαη κε
θφθθηλν/ ε ραξά είλαη/ θφθθηλν γαξχθαιιν θ.ι.π.’»141 (ζηνπο ίδηνπο ζηίρνπο, φπσο
είδακε, είρε δηαθξίλεη θαη ν Καξαληψλεο πξνζέζεηο πνιηηηθήο ζθνπηκφηεηαο).
Ζ επηινγή ηνπ Ρίηζνπ λα επαλέξρεηαη ζηε ζηξαηεπκέλε πνίεζε απνηηκάηαη
απφ ηνλ ΢ηλφπνπιν σο «ππνηξνπή»,142 πνπ δελ ζπλάδεη κε ην ηαιέλην θαη ηελ αμία
ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο. Ζ αγσληζηηθή εθδνρή ηνπ έξγνπ, εμαθνινπζεί, κε άιια ιφγηα, λα
ζεσξείηαη απφ ηε κε αξηζηεξή θξηηηθή ην κειαλφ ζεκείν ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ,
απφ ην νπνίν θαιείηαη λα απνδεζκεπηεί, ηε ζηηγκή φκσο πνπ ε ιατθή απνδνρή ηνπ

138
Βι. «Έλα άιιν ζηνηρείν πνπ παξαηεξείηαη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη ε έιιεηςε, ζπρλά, εληαίαο
πθήο ζηνπο ζηίρνπο. Έρεη θαλείο κηα παξάμελε αίζζεζε ελαιιαγήο ‘πνηνηήησλ’. Έηζη ζα βξνχκε ζηί-
ρνπο ζπκβνιηζηηθνχο λα αθνινπζνχληαη απφ ζηίρνπο παιακηθνχο θαη πην θάησ ζηίρνπο ηχπνπ Μαγηα-
θφθζθπ λα ζπληαηξηάδνληαη κε απερήζεηο Καξπσηάθε – πνπ είλαη ν ελ ησ βάζεη πξφγνλνο ηνπ Ρίηζνπ
– θαη πην πέξα ηηο γλψξηκεο θσλέο ηνπ Νίθνπ Παππά θαη ηνπ Διχηε. (...) Απηή ε ελαιιαγή, πνπ δελ
είλαη απιψο δηαβάζκηζε ηφλνπ, δίλεη ηελ αίζζεζε κηαο ξεπζηφηεηαο ζηα πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ πνπ δελ
‘πήδνπλ’, δελ αξζξψλνληαη εζσηεξηθά», Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 67.
139
Βι. «Υάξηζε έλα ήζνο ζηα θαζεκεξηλά πξάγκαηα. Ζ δχλακή ηνπ αζθήζεθε ζηε δεκηνπξγία ελφο
‘αζηηθνχ’ θπξίσο ρψξνπ ησλ ιατθψλ ζπλνηθηψλ θη έδσθε κηα πνηεηηθή ππφζηαζε ζηελ άδνμε αλζξψπη-
λε ζπλζήθε. Πνηεηήο ‘ζπηηηθφο’, νηθείνο, ηεο ιεπηνκεξεηαθήο θαζεκεξηλφηεηαο, κε νμχηαηε γλψζε
ησλ πξαγκάησλ, νδεγήζεθε ζε γεληθφηεξε αίζζεζε ηνπ γήηλνπ ζηνηρείνπ θαη ελ ηέιεη ζε κηα επξχηεξε
‘θνζκηθή’ αληίιεςε», T. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 66 .
140
Βι. «Γελ αξλνχκαη ηελ ζέξκε θαη ηελ εηιηθξίλεηα ηεο ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο ηνπ Ρίηζνπ. Δθείλν
πνπ ζέισ λα ηνλίζσ είλαη πσο ε πνίεζε απνηειεί κηα άιιε ιεηηνπξγία πνπ απφ κφλε ηεο κε ηελ αλε-
μαξηεζία θαη ηε δηθή ηεο ‘ζθνπηκφηεηα’ θάλεη ηνλ ηερλίηε ππεχζπλν γηα ηα πξάγκαηα ηεο επνρήο ηνπ.
΢ην θάησ ηεο γξαθήο, θάζε ηδενινγία έρεη λα ρξεζηκνπνηήζεη ηνπο ζηηρνπιφθνπο ηεο γηα ηελ παξαγσ-
γή ππνπξντφλησλ θαη δε λνκίδσ πσο είλαη δνπιεηά ηνπ Ρίηζνπ λα γίλεηαη θάζε ηφζν θνξέαο πεξηζηαζη-
αθψλ αλαγθψλ», Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 67.
141
Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 67.
142
Βι. Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 67.

131
ηκήκαηνο απηνχ, ιφγσ ηεο κεινπνίεζήο ηνπ, είλαη αδηακθηζβήηεηε (ν Δπηηάθηνο έρεη
ήδε επαλεθδνζεί έμη θνξέο κέρξη ην 1964).143
Μνινλφηη ε ζεψξεζε ηνπ ΢ηλφπνπινπ δελ αλαηξέπεη νπζηαζηηθά απηή ηελ εη-
θφλα δηάζηαζεο αλάκεζα ζηελ αζηηθή θξηηηθή θαη ην επξχ αλαγλσζηηθφ θνηλφ, ε επη-
ζήκαλζε ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ, αμηνινγνχκελε κάιηζηα σο απφξξνηα νδπλε-
ξνχ δηραζκνχ ηνπ πνηεηή αλάκεζα ζε δχν ινγνηερληθά πεδία, δεκηνπξγεί ηηο πξνυπν-
ζέζεηο γηα κηα επξχηεξε θαη πην νινθιεξσκέλε ζεψξεζε ηνπ έξγνπ, πνπ ζα αλαδείμεη
ηε ζπγθξνπζηαθή ζρέζε κνληεξληζκνχ - καξμηζκνχ: «Γηράδεηαη αλάκεζα ζηνλ νπζη-
αζηηθφ ‘Ξέλν’ θαη ζηνλ επηθαηξηθφ ‘Μαχξν Άγην’ φπνπ ε ηδενινγηθή ηνπ έληαμε ηνλ
ππνρξεψλεη ζε κηα πνίεζε κε ηνλ ‘ππνθξηηηθά παξεγνξεηηθφ ξφιν ηεο αδειθήο ηνπ
ειένπο΄, φπσο ζά’ ιεγε ν Benjamin Peret. Γελ είλαη εχθνιν λα δνπιεχεηο ζε δχν θπ-
ξίνπο (...) Γηα έλαλ πνηεηή πνπ, κφληκα ζά’ ιεγα, ηα ηειεπηαία ρξφληα, θαηέρεηαη απφ
ηελ ηδέα ηεο αλζξψπηλεο θζνξάο θαη ηνπ ζαλάηνπ, ην ζέκα ηεο έληαμεο γίλεηαη δχ-
ζθνιε θαη νδπλεξή ππφζεζε».144

γ) Η διπολικόηηηα ηος έπγος και η απιζηεπή κπιηική

Δλψ ε κε αξηζηεξή θξηηηθή αξλείηαη λα απνδερζεί ηελ ινγνηερληθή αμία ηεο

αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, ε νξζνδνμία ηεο Αξηζηεξάο, παξά ηε δπζαξέζθεηά
ηεο, δελ έρεη πεξηζψξηα λα απνξξίςεη ηε κνληεξληζηηθή παξάκεηξν ηνπ έξγνπ, ζηε
βάζε ηεο νπνίαο έρεη εδξαησζεί ε ινγνηερληθή θαηαμίσζε ηνπ Ρίηζνπ, ηφζν ζηελ Δι-
ιάδα φζν θαη ζηελ Δπξψπε.145
Έηζη, ν Γηάλλεο Κνξδάηνο ζηελ Ιζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο επαλεη-
ιεκκέλα αλαθέξεηαη ηφζν ζηε ζθνηεηλφηεηα θαη ζηελ αζάθεηα ηεο γξαθήο ηνπ Ρί-
ηζνπ146 (ζηνηρεία πνπ ηα απνδίδεη ζηε Μεηαμηθή ινγνθξηζία)147 θαηά ηελ πξψηκε θά-
ζε ηνπ έξγνπ, φζν θαη ζηελ επηξξνή ηνπ απφ ηνπο Διπάξ θαη Αξαγθφλ ζηε κεηέπεηηα
πνξεία ηνπ,148 δειαδή νπζηαζηηθά ζηελ πξνζρψξεζή ηνπ ζην θίλεκα ηνπ κνληεξλη-
ζκνχ. Ο θξηηηθφο θαηαιήγεη ζηελ δηαπίζησζε πσο ν Ρίηζνο, ηνπιάρηζηνλ ζηε ΢νλάηα,

143
Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 64.
144
Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 66.
145
Ο Γ. Κνξδάηνο αλαθέξεηαη ζε κηα πιεηάδα έξγσλ πνπ έρνπλ θαζηεξψζεη ην Ρίηζν: «Πνιιά απφ ηα
παξαπάλσ βγήθαλ ζε δχν θαη ηξείο εθδφζεηο θαη κεηαθξάζηεθαλ θαη ζε μέλεο γιψζζεο. Απφ ηνπο λεψ-
ηεξνπο πνηεηέο καο ν Ρίηζνο είλαη ν πην γλσζηφο ζηελ Δπξψπε», Γ. Κνξδάηνο, Ιζηνξία ηεο λενειιελη-
θήο ινγνηερλίαο, η. Β΄, Βηβιηνεθδνηηθή, Αζήλα 1962, 689.
146
Βι. Γ. Κνξδάηνο, φ.π., 559, 561.
147
Βι. Γ. Κνξδάηνο, φ.π., 559.
148
Βι. Γ. Κνξδάηνο, φ.π., 561.

132
«δελ θαηφξζσζε λα κεηνπζηψζεη νινθιεξσηηθά ηελ ελάξγεηα ηνπ ηζηνξηθνχ γίγλε-
ζζαη θαη λα ηελ απνδψζεη κε εθθξαζηηθνχο ηξφπνπο, πξνζηηνχο ζε πιαηχηεξα ζηξψ-
καηα».149
Ζ ακεραλία ησλ πξνεγνχκελσλ εηψλ, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ ε δνγκα-
ηηθή Αξηζηεξά απνζησπνχζε ην κνληεξληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, έρεη δψζεη ηε ζέζε
ηεο ζηε δπζζπκία, ηελ νπνία ζπλνδεχεη ε απνξξφθεζε ηνπ «κνληέξλνπ» Ρίηζνπ απφ
ηνλ αληίπαιν ηδενινγηθφ ρψξν. Ζ επξεία απνδνρή θαη θαηαμίσζε ηνπ πνηεηή, φκσο,
ζε ζπλάξηεζε κε ην ιατθφ έξεηζκα ηεο αγσληζηηθήο ηνπ παξαγσγήο κέζσ ηεο κειν-
πνίεζεο ηνπ Δπηηαθίνπ, ηζνζηαζκίδεη ηα θέξδε θαη ηηο απψιεηεο ζην πεδίν ηεο αξηζηε-
ξήο θξηηηθήο.
Έηζη, παξά ηελ έθθξαζε ηεο δπζαξέζθεηάο ηεο, θαη ηελ ζπλερφκελε απαίηεζή
ηεο γηα θνηλσληθφ πεξηερφκελν ζηε ινγνηερλία, ε κεηαβνιή πνπ έρεη επέιζεη ζηνλ
ρψξν ηεο νξζνδνμίαο είλαη εκθαλήο. Σα κνληεξληζηηθά ζηνηρεία ζηα έξγα ησλ καξμη-
ζηψλ πνηεηψλ κπνξνχλ λα ζεσξνχληαη απνδεθηά, αξθεί λα ζπλνδεχνληαη απφ ηνλ δέ-
νληα θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ θαη λα εθθξάδνληαη ζε έλα πιαίζην ζηηρνπξγηθήο κε-
ηξηνπάζεηαο: «Θα γελλεζεί ίζσο ην εξψηεκα γηαηί δελ ζηξέθσ ηα ππξά κνπ θαη ελά-
ληηα ζηνλ Ρίηζν, Βξεηηάθν θαη άιινπο, πνπ είλαη θαλαηηθνί νπαδνί ηεο κνληέξλαο
πνίεζεο; Ζ απάληεζε είλαη: γηαηί απηνί αθνινπζνχλ βέβαηα ηε κνληέξλα πνίεζε, δελ
παξαηξαβνχλ φκσο ην ζθνηλί. Ζ ζηηρνπξγηθή ηνπο δε θηάλεη ζηα άθξα. Δμάιινπ ηα
πνηήκαηά ηνπο έρνπλ πεξηερφκελν. Γελ είλαη δειαδή ππνθεηκεληζηέο αιιά εθθξάδνπλ
ηδέεο πνπ αληηθαζξεθηίδνπλ ηνλ θνηλσληθφ καο πεξίγπξν, ηε ζεκεξηλή θαπηεξή αληη-
θεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα».150
΢ην ίδην πιαίζην αλνρήο θαη δηαιιαθηηθφηεηαο, πξνζηίζεηαη θαη ην ζπκπέξα-
ζκα: «Ο Ρίηζνο ζηε ζεκεξηλή θξίζηκε πεξίνδν πνπ πεξλνχκε, αλέβεθε ζε κηα ςειφ-
ηεξε ζθνπηά θη απεθεί αληηθξχδεη ην αχξην φρη ζα καρεηήο, αιιά ζα θηιφζνθνο θαη
θνηλσληθνιφγνο».151 Ζ δηαπίζησζε είλαη δεισηηθή ηεο κεηαηφπηζεο ησλ ζέζεσλ ηεο
δνγκαηηθήο Αξηζηεξάο∙ ηέηνηεο απφςεηο πνπ δηθαηνινγνχζαλ ηελ απνζχλδεζε ηνπ
πνηεηηθνχ ιφγνπ θαη ηνπ δεκηνπξγνχ απφ ην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο δξάζεο (ν πνηε-
ηήο πξάηηεη πιένλ δηα ηνπ ζηνραζκνχ ηνπ), έζησ θαη ζπλνδεπφκελεο απφ ζνβνχζα
δπζθνξία, δελ ήηαλ σο ηφηε αληρλεχζηκεο ζην πιαίζην ηεο νξζφδνμεο καξμηζηηθήο
θξηηηθήο.

149
Βι. Γ. Κνξδάηνο, φ.π., 691.
150
Γ. Κνξδάηνο, φ.π., 599.
151
Γ. Κνξδάηνο, φ.π., 690.

133
 Αληίζεηα κε ηνλ Κνξδάην, πνπ επηιέγεη λα επηζεκάλεη θαη λα ζρνιηάζεη ηα η-
δενινγηθά πξνβιήκαηα πνπ δεκηνπξγεί ν κνληεξληζκφο ηνπ Ρίηζνπ, ν Απγέξεο ρεηξί-
δεηαη ην ζέκα κε πεξηζζφηεξε δηπισκαηία. Δζηηάδνληαο ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηνλ θνη-
λσληθνπνιηηηθφ ραξαθηήξα ηνπ Δπηηαθίνπ (θαη κάιηζηα ζηελ ηδενινγηθή ηνπ «νξζφ-
ηεηα» ζε ζρέζε κε ην - αληίζηνηρεο ζεκαηνινγίαο - πνίεκα «Μάλα ηνπ Υξηζηνχ» ηνπ
Βάξλαιε),152 θαη ππνγξακκίδνληαο ηε ιατθή απνδνρή πνπ ηνπ έρεη δηαζθαιίζεη ε κε-
ινπνίεζή ηνπ,153 αληηπαξέξρεηαη νπζηαζηηθά ην ππαξμηαθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, πεξηνξη-
δφκελνο ζε αλψδπλεο θαη γεληθεπηηθέο δηαπηζηψζεηο επηδνθηκαζίαο: «΋, ηη δεκνζίεςε
χζηεξα απφ ηνλ ‘Δπηηάθην’ είλαη δνπιεκέλν ζηε λέα κνξθή (...) Ζ λέα πνηεηηθή ηνπ
μερσξίδεη κε ηε ζπάληα ζπλζεηηθή ηεο ππθλφηεηα, κε πινχην εθθξαζηηθφ θαη πινχην
ηδεψλ. Σν πλεχκα ηεο αληίζηαζεο βξίζθεη ηε ξσκαιέα ηνπ έθθξαζε ζην κεγαιχηεξν
κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ. ΢ήκεξα είλαη θαζηεξσκέλνο ζαλ έλαο δάζθαινο ζηε Νέα Πνίε-
ζε, πνπ δελ παίξλεη πηα καζήκαηα, παξά δίλεη θη νη λένη πνηεηέο ηνλ βιέπνπλ ζαλ ν-
δεγφ».154
Δίλαη θαλεξφ φηη ε εγρψξηα θαη δηεζλήο θαηαμίσζε ηνπ Ρίηζνπ δελ αθήλεη ην
πεξηζψξην ζηελ νξζφδνμε πηέξπγα ηεο Αξηζηεξάο λα εμαθνινπζήζεη ηελ ηαθηηθή ηεο
απνζηψπεζεο ή λα εθαξκφζεη ηε κέζνδν ηνπ απζηεξνχ ηδενινγηθνχ ειέγρνπ. Ζ αλα-
γλψξηζε ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ, θαηά ζπλέπεηα, απνδεηθλχεηαη αλαπφθεπθηε,
παξά ηηο δηαθπκάλζεηο ζηνπο ρεηξηζκνχο ησλ θξηηηθψλ θαη ηηο δηαβαζκίζεηο ζηελ ππν-
ρσξεηηθφηεηά ηνπο.
Υσξίο λα εθπξνζσπεί ηε δνγκαηηθή πηέξπγα, ν κνλαδηθφο θξηηηθφο ηεο Αξη-
ζηεξάο πνπ έρεη έγθαηξα απνδερηεί ηε κε αγσληζηηθή εθδνρή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ
(φρη βέβαηα ρσξίο πξνυπνζέζεηο), είλαη ν Βαξίθαο. ΢ηελ θξηηηθή ηνπ γηα ηα πνηήκαηα
Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ θαη Νεθξό ΢πίηη εθδειψλεηαη θαη πάιη ε πξφζεζή ηνπ
λα πξνζεγγίζεη ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ ππφ κηα πξννπηηθή πνπ δελ ζα αθπξψλεη ηελ ηδεν-
ινγηθή ηαπηφηεηα ηνπ δεκηνπξγνχ∙ ην ελδηαθέξνλ ζην εγρείξεκα ηνπ Βαξίθα είλαη φηη
επηρεηξεί λα εθαξκφζεη κηα καξμηζηηθήο πξννπηηθήο πξνζέγγηζε ζε δχν πνηήκαηα
(πνπ ζα εληαρζνχλ αξγφηεξα ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε) αξθνχλησο ππαηληθηηθά, αξ-
ραηφζεκα θαη κε άμνλα πξνβιεκαηηζκνχ ηε θζνξά θαη ην ζάλαην. Παξά ηαχηα, ν θξη-
ηηθφο ζεσξεί επαξθείο καξμηζηηθνχο δείθηεο, ζε απηφ ην ηκήκα ηνπ έξγνπ, ηηο «άκεζεο
αλαθνξέο ζην ζήκεξα», ηνλ ζηαζεξφ θνηλσληθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ πνηεηή θαη ηελ

152
Βι. Μ. Απγέξεο, «Ο Δπηηάθηνο ηνπ Ρίηζνπ», Άπαληα, η. Β΄ Θεσξεηηθά, Νέα Σέρλε, Αζήλα 1964,
219-226: 220-222.
153
Βι. Μ. Απγέξεο, φ.π., 226.
154
Μ. Απγέξεο, φ.π., 223.

134
ππαηληθηηθή δηαηχπσζε ηνπ νξακαηηζκνχ ηνπ «γηα έλα θαιχηεξν κέιινλ ζηνλ άλζξσ-
πν».155 Αιιά θαη ε ζεκαηνγξαθία ηεο «κειέηεο ηνπ ζαλάηνπ», πνπ επηιέγεη ν Ρίηζνο,
πξνζιακβάλεη ζεηηθή δηάζηαζε, αθνχ πξνζεγγίδεηαη κε φξνπο πνπ παξαπέκπνπλ ζηε
καξμηζηηθή ηδενινγία: «Γε ζηέθεη απέλαληί ηνπ αδηάθνξνο ν πνηεηήο, αιιά νχηε θαη
ηνλ αληηκεησπίδεη κε ηνλ παληθφ θαη ηελ απφγλσζε ηνπ ‘ακχεηνπ’. Γηαηεξεί ζην α-
ληίθξπζκά ηνπ ηελ αμηνπξέπεηα, πνπ κνλάρα ε γλψζε θαη ε αληηκεηψπηζε ηεο δσήο
ζαλ ρξένπο ραξίδεη ζηνλ άλζξσπν».
Ζ πξνζπάζεηα, εθ κέξνπο ηνπ Βαξίθα, λα δηαθπιαρηεί θαη λα δηαηεξεζεί κηα
νπηηθή ζεψξεζεο ηεο κνληεξληζηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ πνπ λα κελ ζηεξείηαη
ηδενινγηθψλ πξνεθηάζεσλ, είλαη εκθαλήο θαη δηθαηνινγεκέλε. Ζ θαηαιεθηηθή δήισ-
ζε ηνπ θξηηηθνχ δείρλεη φηη ε ινγνηερληθή αμία ησλ έξγσλ αλαγλσξίδεηαη ρσξίο δηα-
ρσξηζκνχο θαη ζρεκαηνπνηήζεηο (αγσληζηηθφ - κνληεξληζηηθφ): «΋,ηη φκσο ζα κπν-
ξνχζε λα εηπσζεί κε βεβαηφηεηα, είλαη φηη νη ζαπκαζηέο ηεο πνίεζήο ηνπ ζα ζπλαληή-
ζνπλ ζ’ απηά πνιινχο απφ ηνπο σξαηφηεξνπο ζηίρνπο ηνπ πνηεηή θη αθφκε φηη ζην
ζχλνιφ ηνπο ηα δχν πνηήκαηα δελ δείρλνπλ νχηε θάκςε, νχηε θνχξαζε. Δληάζζνληαη,
ηζφηηκα, ζηελ σο ηψξα δεκηνπξγία ηνπ».156
Ζ αξηζηεξή θξηηηθή πξνζαλαηνιίδεηαη, φπσο θαίλεηαη, πξνο ηελ θαηεχζπλζε
ηεο αλάδεημεο ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ πνπ δηαηξέρεη ηε κνληεξληζηηθή εθ-
δνρή ηνπ έξγνπ, επηρεηξψληαο ηαπηφρξνλα λα εληάμεη ζηνλ ηδενινγηθφ ηεο νξίδνληα
θαη ινγνηερληθέο αληηιήςεηο αζηηθήο πξνέιεπζεο. Έηζη, αξρίδεη λα ελεξγνπνηείηαη κηα
δηαδηθαζία θξηηηθήο πξνζέγγηζεο πνπ πεξηνξίδεη ηνλ δνγκαηηθφ έιεγρν θαη δελ απν-
ζησπά ηηο ηδενινγηθέο απνθιίζεηο ηνπ έξγνπ απφ ην καξμηζηηθφ ζεσξεηηθφ θέληξν∙ κε
άιια ιφγηα, δελ επηρεηξείηαη πιένλ ε βεβηαζκέλε, κεραληζηηθή πξνζαξκνγή ηεο πνίε-
ζεο ηνπ Ρίηζνπ ζην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ αιιά ε αιιαγή εζηίαζεο ηεο
ζεψξεζήο ηεο.
Αλ ε αλαζεσξεηηθή απηή δηαδηθαζία, πνπ νδεγεί ζηελ αλαγλψξηζε θαη απν-
δνρή ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ, ζπληειείηαη κε αξγνχο ξπζκνχο ζηα θείκελα ησλ
πξεζβπηέξσλ θξηηηθψλ ηεο νξζνδνμίαο, δελ ζπκβαίλεη ην ίδην θαη κε ηε λεφηεξε γεληά
ησλ αξηζηεξψλ, ε νπνία, εμνηθεησκέλε κε ηελ αηζζεηηθή ηνπ κνληεξληζκνχ, δελ δπ-
ζθνιεχεηαη λα ζπκπεξηιάβεη ηζφηηκα ζην πξνζιεπηηθφ ηεο πεδίν θαη ηηο δχν εθδνρέο
ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.

155
Βι. Β. Βαξίθαο, «Γχν βηβιία ηνπ Γ. Ρίηζνπ: Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ, Σν λεθξό ζπίηη», Σν
Βήκα, 21 Ηνπιίνπ 1963.
156
Β. Βαξίθαο, φ.π.

135
 Σα θείκελα πνπ δεκνζηεχνληαη ζην πεξηνδηθφ Παλζπνπδαζηηθή ζηηο αξρέο ηνπ
’60, ππνγξακκίδνπλ ηελ απελνρνπνηεκέλε ζηάζε ησλ λεφηεξσλ καξμηζηψλ απέλαληη
ζηε δηκεξή θχζε ηνπ έξγνπ∙ ε πξνζέγγηζε ηνπ Ν. Πνιίηε157 (=Νηθεθφξνο Παπαλδξέ-
νπ) απνδεηθλχεη φηη ε αξηζηεξή θξηηηθή, απαιιαγκέλε απφ ηηο αγθπιψζεηο θαη ηηο
πξνθαηαιήςεηο ηεο νξζνδνμίαο, θαηνξζψλεη λα εληάμεη - ρσξίο ςήγκαηα ακεραλίαο -
ζηνλ ηδενινγηθφ ηεο νξίδνληα ηφζν ην αγσληζηηθφ, φζν θαη ην κνληεξληζηηθφ ηκήκα
ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.
Ζ απνδνρή ηεο δηκεξνχο θχζεο ηνπ έξγνπ δειψλεηαη ζαθψο, εληαγκέλε κάιη-
ζηα ζ’ έλα πιαίζην πξφζιεςεο φπνπ νη δχν ηδενινγηθνί πφινη δελ αμηνινγνχληαη σο
αληηθαηηθά δεδνκέλα, αιιά σο εμίζνπ ζεκαληηθέο ζπληζηψζεο, πνπ ζπκπιέθνληαη θαη
ζπλδηακνξθψλνπλ ηελ ηδηφηππε, πνιπζπιιεθηηθή ζπληζηακέλε ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρί-
ηζνπ: «Σξαγσδφο ινηπφλ ν Ρίηζνο ηεο Δβδνκάδαο ησλ Παζψλ ηνπ ιανχ ηνπ, αιιά θαη
ζπγρξφλσο εξεπλεηήο ηεο αλζξψπηλεο ςπρήο θαη ησλ πην κπζηηθψλ απνρξψζεψλ ηεο.
Απηή ε δηάθξηζε δελ ζεκαίλεη βέβαηα πσο ππάξρεη κηα ηνκή αλάκεζα ζε πνηήκαηα
ςπρνγξαθηθά - αο πνχκε - θαη ζε άιια ‘εμσηεξηθά’. Μέζα ζ’ φια ηνπ ηα έξγα, θαη ηα
πην ‘επηθά’, ν Ρίηζνο είλαη ηαπηφρξνλα θαη νλεηξηθφο θαη ξεαιηζηήο-αγσληζηήο θαη
ζηνραζηήο».158
΢ην πιαίζην ηεο δηεπξπκέλεο απηήο νπηηθήο, ν επθεκηζκφο ηνπ ζαλάηνπ επη-
ηπγράλεηαη, φπσο θαη ζην θείκελν ηνπ Βαξίθα, κέζσ ηεο αμηνπξεπνχο, γελλαίαο αληη-
κεηψπηζήο ηνπ,159 ε απαηζηνδνμία ζεσξείηαη θπζηθφ επαθφινπζν ηεο κεηεκθπιηαθήο
πεξηφδνπ (κε ηελ έλλνηα ηεο αγσληζηηθφηεηαο λα έρεη επαλαπξνζδηνξηζηεί),160 ελψ ε
ζθνηεηλφηεηα ηεο πνίεζεο απνξξέεη απφ ηηο «δχζθνιεο θαηαζηάζεηο» πνπ δεη θαη πε-
ξηγξάθεη ν δεκηνπξγφο, ε εθιαΐθεπζε θαη απινπνίεζε ησλ νπνίσλ ζεσξείηαη άηνπε
θαη πεξηνξηζηηθή.161

157
Βι. Ν. Πνιίηεο, «Γηάλλεο Ρίηζνο, Πνηήκαηα Β΄», Παλζπνπδαζηηθή, ηρ. 35, Φεβξνπάξηνο 1962, 12-
13.
158
Ν. Πνιίηεο, φ.π. 12.
159
Βι. «Έηζη, απηή ε γλψζε ηνπ ζαλάηνπ, ζπλδπαζκέλε κε ηε γλψζε ηεο δσήο, θάλεη ηνλ άλζξσπν λα
ιαηξεχεη ηε δσή αιιά θαη λα κελ ηξέκεη κπξνζηά ζην ζάλαην, λα εμαίξεηαη πάλσ απ’ απηφλ. Σφηε θη ν
ηειεπηαίνο παίξλεη άιιν λφεκα. ΋ζν γηα ην λεθξφ, δελ ηνλ μερλάκε - ν ίδηνο καο νδεγεί ζηε δσή», Ν.
Πνιίηεο, φ.π., 12.
160
Βι. «Ζ ηξειή επνρή ησλ πνιεκηθψλ εξσηζκψλ πέξαζε. Σψξα ν αγψλαο έρεη ηε κνξθή ηεο θαζεκε-
ξηλφηεηαο θαη γηα λα κείλεηο αθέξαηνο κέζα ζ’ απηή ρξεηάδεηαη έλαο άιινο εξσηζκφο», Ν. Πνιίηεο,
φ.π., 13.
161
Βι. «΢ηνλ δεχηεξν ηφκν ησλ Απάλησλ, ππάξρνπλ πνηήκαηα θαζαξά εζσηεξηθνχ ρψξνπ. Γπζθνιεχ-
εηαη θαλείο αξθεηά λα πξνζεγγίζεη ζ’ απηά. ΋κσο αμίδεη ηνλ θφπν. Γηαηί ν πνηεηήο δελ θάλεη ηηο θαηα-
ζηάζεηο δχζθνιεο. Απιψο, κεξηθέο είλαη δχζθνιεο. Θα’ ηαλ άξαγε ζσζηφ λα ηηο ‘εθιατθεχζεη’ απνγπ-
κλψλνληάο ηεο; Γηα λα κε βάιεη ηα κάηηα καο ζηνλ πεηξαζκφ λα δνπλ καθξχηεξα;», Ν. Πνιίηεο, φ.π.,
13.

136
 ΋πσο δηεπζεηνχληαη ηα κνληεξληζηηθά δεδνκέλα, σο απφηνθα ηεο εμειηζζφκε-
λεο αλζξψπηλεο ζπλείδεζεο θαη ησλ θνηλσληθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ, έηζη απνηηκάηαη
ζεηηθά θαη ην ζηνηρείν ηεο ειιεληθήο παξάδνζεο, πνπ δηαζθαιίδεη ηελ εζληθή θαη η-
ζηνξηθή ζπλέρεηα,162 θαζψο θαη ν αλζξσπνθεληξηθφο, θνηλσληθφο ραξαθηήξαο ηνπ
έξγνπ.163 Με απηφλ ηνλ ηξφπν αμηνινγνχληαη ζεηηθά θαη εληάζζνληαη ζην πξνζιεπηη-
θφ πεδίν ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο θαη νη δχν πφινη ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρί-
ηζνπ.

δ) Σ. Λειβαδίηηρ, Υ. Πποκοπάκη: η ςιοθέηηζη ηων κπιηηπίων ηηρ αζηι-

κήρ κπιηικήρ

΢ην πιαίζην ηεο δηαδηθαζίαο απνδνρήο ησλ δχν πφισλ ηνπ έξγνπ, είλαη πξφ-
δειε ε αλαλέσζε ησλ καξμηζηηθψλ θξηηεξίσλ ζηελ απνηίκεζε ηεο κνληεξληζηηθήο
παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ∙ ηφζν ν Σάζνο Λεηβαδίηεο, φζν θαη ε Υξχζα Πξνθνπάθε, π-
πνδέρνληαη ηηο Μαξηπξίεο κε πξνυπνζέζεηο αμηνιφγεζεο πνπ ζπληνλίδνληαη κε ηελ
αζηηθή θξηηηθή.
Έηζη, ε ηξαγηθφηεηα ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο, θαζψο έξρεηαη αληηκέησπε κε
ηε θζνξά θαη ην ζάλαην, απνδεηθλχεηαη ηψξα ζεκαληηθφηεξε απφ ηελ ηζηνξηθή ζπ-
γθπξία: «Γηαηί, ν πνηεηήο, ιεηηνπξγψληαο κ’ απηφλ ηνλ ηξφπν, πξνζπεξλάεη ην νδπλε-
ξφ ηζηνξηθφ γίγλεζζαη γηα λα θηάζεη ζηελ ηειεησκέλε πηα ηζηνξία - εθεί φπνπ φια έ-
ρνπλ θαηαρσξεζεί θαη δηθαηνινγεζεί. Ζ πξνβιεκαηηθή αληηθαζίζηαηαη, δειαδή, κε
ηελ επεμεγεκαηηθή, θαη ε επνρή κε ηελ αησληφηεηα. ΋κσο πέξα απφ ηελ αλαγθαηφηε-
ηα (θαη ηελ επγέλεηα) ησλ αλζξσπίλσλ αγψλσλ, πέξα απφ ην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη θαη
ηηο αιιαγέο ησλ επνρψλ, πέξα απφ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο (Α ζήκεξα, αχξην Ω), εθεί
ζηε ξίδα ηεο δσήο ππάξρεη θάηη ην ηξαγηθφ, αλ φρη θαη ην παξάινγν: ε θζνξά, ν ζάλα-
ηνο, ε απνπζία ελφο ζπλεηδεηνχ ζθνπνχ ζηε δσή».164

162
Βι. «Ζ ‘Κπξά ησλ ακπειηψλ’ είλαη ην πνίεκα ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ θαη ηεο ειιεληθήο παξάδνζεο.
Οη ζηίρνη ζπρλά είλαη δεθαπεληαζχιιαβνη θαη νη εηθφλεο επίζεο ζπκίδνπλ δεκνηηθφ ηξαγνχδη. ΢χκβνια
απφ ηελ ηζηνξία καο θαη θπξίσο απφ ην ’21 έξρνληαη θαη μαλάξρνληαη (...) Πνίεζε ξσκαιέα, γεκάηε
ιπξηθά θαη επηθά ζηνηρεία, θαηαθέξλεη κε ην θνκκάηη πνπ αλαθέξεηαη ζηελ θαηνρή, λα γεθπξψζεη ηε
ρξνληθή απφζηαζε αλάκεζα ζην ’21 θαη ηελ Δζληθή Αληίζηαζε», Ν. Πνιίηεο, φ.π., 13.
163
Βι. «Ο πνηεηήο ζηάζεθε πάληα κέζα ζηε δσή θη έκεηλε φξζηνο, πιάτ ζηνλ πάζρνληα άλζξσπν, ζπ-
λεπάξζεθε κέζα ζηε δίλε ησλ γεγνλφησλ, ελψζεθε κε ηνπο απινχο θαη κε ηνπο ηαπεηλνχο, ζξήλεζε
ηνπο θαυκνχο ηνπο θαη ηξαγνχδεζε ηηο κέξεο πνπ ζα’ ξζνπλ», Ν. Πνιίηεο, φ.π., 13.
164
Σ. Λεηβαδίηεο, «Οη Μαξηπξίεο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 117, ΢επηέκβξηνο 1964,
218-220: 219.

137
 H αξηζηεξή θξηηηθή ηρλειαηεί λνήκαηα ηνπ πνηεηηθνχ θεηκέλνπ πνπ κέρξη ηφηε
δελ ηελ ελδηέθεξαλ, πηνζεηψληαο κηα θεηκελνθεληξηθή πξννπηηθή θαη πεξηνξίδνληαο
ηε καξμηζηηθή ηεο πξνζέγγηζε ζηελ αλίρλεπζε ςεγκάησλ αηζηνδνμίαο θαη θαηάθαζεο
ηεο δσήο,165 φπσο απηέο πξνβάιινληαη κέζα απφ ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ζαλ «έλα
κηθξφ ζθνπξηαζκέλν θιεηδί γηα κηα πφξηα ζηνλ ήιην»,166 ή αιιηψο ζαλ ην ξεχκα ηεο
δσήο πνπ «θάησ απ’ ηα θζαξκέλα αληηθείκελα (...) θπιάεη, ηξηθπκηζκέλν, ζνιφ, θσ-
ηεηλφ, παξαζχξνληαο φ,ηη αληηζηέθεηαη ζηε ληθεθφξα πνξεία ηνπ».167
Ζ ζχδεπμε απηή ηεο καξμηζηηθήο αηζηνδνμίαο - φρη βέβαηα ζηελ νπηνπηθή ηεο
κνξθή - κε ηε ζεκαηνινγία ηεο θζνξάο θαη ηνπ ζαλάηνπ (ε νπνία ελζσκαηψλεηαη σο
πάγηα κεζνδνινγηθή αξρή ζην ψξηκν έξγν ηνπ Ρίηζνπ θαη έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ πξψ-
ηκε παξαγσγή ηνπ),168 αληηθαηνπηξίδνληαο κηα δηεπξπκέλε ζεψξεζε ηεο ζχλζεηεο θαη
πνιχπιεπξεο πξαγκαηηθφηεηαο, ζα απνηειέζεη ηε βάζε επί ηεο νπνίαο ζα εδξαησζεί
ε λέα, δηεπξπκέλε πξφηαζε πξνζέγγηζεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ. Ζ πξφηαζε απηή,
ρσξίο λα ππνβαζκίδεη ηελ αγσληζηηθή παξάκεηξν ηνπ έξγνπ, ζα εζηηαζηεί παξά ηαχηα
ζηε ρακειφθσλε εθδνρή ηεο, εθεί φπνπ ν ππαξμηαθφο πξνβιεκαηηζκφο αλαδεηθλχεη
ηελ ηξαγηθφηεηα ησλ αληηθάζεσλ θαη ησλ ζπγθξνχζεσλ ηεο αλζξψπηλεο ςπρνζχλζε-
ζεο.
Ζ λέα απηή πξνζέγγηζε, απφξξνηα φισλ ησλ πξνεγνχκελσλ δπκψζεσλ θαη
αλαδεηήζεσλ ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο, ηνπνζεηεί ζε πξψην πιάλν φρη ην αγσληζηηθφ
ηκήκα ηνπ έξγνπ, αιιά απηφ πνπ ε Πξνθνπάθε, πνιχ αξγφηεξα, ραξαθηεξίδεη σο
«ηνλ άιιν θνξκφ, ηνλ πην επεμεξγαζκέλν, εθείλνλ πνπ ζέηεη ηα πξνβιήκαηα» θαη α-
πνηππψλεη ηηο «πεξηπέηεηεο ηνπ νξάκαηνο».169 Ο «θνξκφο» απηφο, κνινλφηη δηαρσξί-
δεηαη απφ ηελ επηθαηξηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ (ν πνηεηήο ηε ζπγθεληξψλεη ζε μερσ-

165
Βι. «Απ΄ ηε ζηηγκή πνπ ε δηείζδπζε ηνπ πνηεηή, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, θηάζεη σο εθεί,
σο απηφ ην θνβεξφ βάζνο, δχν δξφκνη, πνηεηηθνί, αλνίγνληαη: ε άξλεζε ηεο δσήο, θαη ε νιηθή, κ’ φιν
ηεο ην αθαηαλφεην, παξαδνρή ηεο. Απηή ε δεχηεξε κνξθή, κε ηελ θαηάθαζε πνπ πεξηθιείλεη, ηίζεηαη
απηφκαηα πιάη ζηελ επίκνλε αλζξψπηλε πνξεία, ηελ εμεγεί θαη ηελ αλαθνπθίδεη. Ο πνηεηήο πξέπεη λα
παξεγνξεί ηελ αλζξσπφηεηα, είπε, ζνθά, ν Λσηξεακφλ. Κη ν Ρίηζνο αλακθηζβήηεηα, ηελ παξεγνξεί»,
Σ. Λεηβαδίηεο, φ.π., 220.
166
[Αλππφγξαθν = Υ. Πξνθνπάθε], «Γηάλλεο Ρίηζνο, Γεθαηξείο Μαξηπξίεο», Παλζπνπδαζηηθή, ηρ. 35,
Φεβξνπάξηνο 1962, 2.
167
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 2.
168
Πξβι. «Ζ ηαιάληεπζε θηηάρλεη απφ ηελ πξψηε θηφιαο πεξίνδν κηα πνηεηηθή δνκή πνπ ζα ηζρχζεη
θαη ζηα ψξηκα ρξφληα. Απηή ε ηαιάληεπζε αξγφηεξα ππαγνξεχεη, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ηδενινγηθέο
πεξηπέηεηεο, δηάθνξεο αηζζεηηθέο επηινγέο. ΢ηα παιηφηεξα πνηήκαηα, ηε βιέπνπκε λα ιεηηνπξγεί ζαλ
αληίζεζε άιινηε αλάκεζα ζηελ άξλεζε θαη ηελ απνδνρή ηεο δσήο, άιινηε αλάκεζα ζηελ αηνκηθή επ-
ραξίζηεζε ή θάπνηε ηνλ εγθιεηζκφ ζηελ πξνζσπηθή ζιίςε, θαη ηελ έμνδν πξνο ηνλ θνηλσληθφ ρψξν∙ ή
αθφκα ηελ έμνδν ζ’ έλαλ ππεξβαηηθφ ρψξν κε κηαλ εκπινπηηζκέλε απηάξθεηα, πνπ έρεη πάληα ην λφε-
κα κηαο πςειήο απνζηνιήο. Δίλαη απηή ε αλαρψξεζε πξνο ην θσο κε ηελ νπνία θιείλνπλ ηα πην πνιιά
πνηήκαηα εθείλεο ηεο πεξηφδνπ», Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, φ.π., 24-25.
169
Βι. Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, φ.π., 15.

138
ξηζηνχο ηφκνπο), ελζσκαηψλεη - εηδηθά απ’ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50 θαη κεηά -
θαη ηνλ θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ ηεο αγσληζηηθήο ηνπ πνίεζεο,170 κεηαζρεκαηηζκέ-
λν, φκσο, θαη δηπιηζκέλν κέζα απφ ηηο νδπλεξέο εκπεηξίεο ηεο δηάςεπζεο ηνπ νξάκα-
ηνο.
Δίλαη ινγηθφ, θαηά ζπλέπεηα, νη λεφηεξνη θξηηηθνί λα εζηηάδνπλ θπξίσο ην ελ-
δηαθέξνλ ηνπο ζην ηκήκα απηφ ηνπ έξγνπ, πνπ έρεη απνκαθξπλζεί ηδενινγηθά απφ ηελ
αζθπθηηθή επίδξαζε ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ θαη πξνζεγγίδεη ηελ αηζζεηηθή
ηνπ κνληέξλνπ. Έηζη, νη κνληεξληζηηθέο επηινγέο ηνπ Ρίηζνπ, πνπ κε ηελ πάξνδν ηνπ
ρξφλνπ νινέλα θαη ππθλψλνπλ κέζα ζηελ πνίεζή ηνπ, εληάζζνληαη κε επρέξεηα ζηνλ
- απνδεζκεπκέλν απφ ηνπο καληρατζηηθνχο δηαρσξηζκνχο ηεο νξζνδνμίαο - πξνζιε-
πηηθφ νξίδνληα ησλ θξηηηθψλ πνπ επηρεηξνχλ κηα αλαζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ έξ-
γνπ.
H λένπ ηχπνπ ζεψξεζε πνπ πηνζεηεί ε Υξχζα Πξνθνπάθε ζην άξζξν ηεο «Γηα
ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ»,171 νδεγεί ζηε ζπγθξφηεζε ελφο πεδίνπ πξφζιεςεο
πνπ εκπεξηέρεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θηινινγηθήο αλάιπζεο,172 ε νπνία ζα θπξηαξ-
ρήζεη απφ ηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο θαη κεηά, σο δεζπφδνπζα κεζνδνινγηθή
πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.
Ζ επηινγή ησλ πξνο αλάιπζε πνηεκάησλ απφ ηελ Πξνθνπάθε (Η ΢νλάηα ηνπ
ζειελόθσηνο (1956), Σν λεθξό ζπίηη (1962), Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ (1962),
αλαδεηθλχεη ηελ πξφζεζή ηεο λα εξκελεχζεη ηε ζηξνθή ηνπ Ρίηζνπ πξνο ζηελ πεξην-
ρή ηνπ αξραηνειιεληθνχ κχζνπ∙ ζηξνθή, ε νπνία εγθαηληάζηεθε κε ηε ΢νλάηα, ζην
πξφηππν ηεο νπνίαο (ζεκαηηθή θζνξάο θαη ζαλάηνπ, ζεαηξηθή δνκή, ππαξμηαθφο πξν-
βιεκαηηζκφο) δηακνξθψλνληαη θαη νη επφκελεο πνηεηηθέο ζπλζέζεηο ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο. ΢ην πιαίζην απηήο ηεο πνξείαο, εθδειψλεηαη φρη κφλν ε πξφζεζε ηνπ δε-
κηνπξγνχ λα εζηηάζεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηνλ αλζξψπηλν ςπρηζκφ θαη ζηελ έλλνηα

170
Ζ «γεηηλίαζε» ησλ δχν πφισλ ηνπ έξγνπ, ήδε απφ ηελ επνρή ηεο Αγξύπληαο, ζρνιηάδεηαη απφ ηελ Υ.
Πξνθνπάθε: «΢ε πεξηφδνπο νκαιήο ζρέζεο κε ην φξακα, ε δηάζηαζε απηψλ ησλ πνηεκάησλ [ησλ επη-
θαηξηθψλ] κε ηα άιια δελ ππάξρεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Άιινηε ε ζεκαηηθή, άιινηε ην χθνο, θαη θά-
πνηε ην αηζζεηηθφ απνηέιεζκα, αιιά θπξίσο ε ιεηηνπξγία θάλεη ηνλ πνηεηή λα ρσξίδεη ηα Δπηθαηξηθά
απφ ηελ Αγξύπληα (1941-1953) π.ρ. ή ηηο Μεηαθηλήζεηο (1942-1949). Σα Δπηθαηξηθά είλαη ε άκεζε α-
ληαπφθξηζε ζην γεγνλφο, ν χκλνο ησλ εξψσλ ή ηα εκεξνινγηαθά πνηήκαηα ηεο εμνξίαο. Ζ ‘ελ ζεξκψ’
θαηαγξαθή ηνπ αγψλα, ην ρξνληθφ (…) Σν ππφζηξσκά ηνπο φκσο, ε πνηεηηθή ηνπο δε δηαθέξνπλ απφ
πνιιά πνηήκαηα ή ελφηεηεο ηεο ίδηαο επνρήο πνπ έρνπλ πεξηιεθζεί ζηελ Αγξύπληα ή ζηηο Μεηαθηλή-
ζεηο», Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, 15-16.
171
Υ. Πξνθνπάθε, «Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 110, Φεβξνπάξηνο
1964, 159-172.
172
Ζ Πξνθνπάθε δειψλεη εμ αξρήο ηνλ άμνλα ηεο κεζνδνινγηθήο ηεο πξνζέγγηζεο: «Θα πξνζπαζήζσ
κφλν λα πξνζεγγίζσ εδψ φζν γίλεηαη, ηελ εζσηεξηθή δηάξζξσζε θαη ιεηηνπξγία απηψλ ησλ πνηεκάησλ
θαη ζα πεξηνξηζηψ ζε κεξηθέο γεληθέο παξαηεξήζεηο», Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 160.

139
ηνπ ρξφλνπ (΢νλάηα 1956, - Υξνληθό 1957) αιιά θαη ε ζηαδηαθή εηζρψξεζε ηεο ζε-
καηηθήο ηνπ ζην ρψξν ηνπ κχζνπ - νη έκκεζεο αλαθνξέο ζηα κπζνινγηθά πξφζσπα
(Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ, Σν λεθξό ζπίηη)173 απνθηνχλ δεισηηθφ ραξαθηήξα
ζηα κεηαγελέζηεξα πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο (Φηινθηήηεο 1965, Οξέζηεο 1966, Διέλε
1972).
Ζ επηινγή απηή ηνπ Ρίηζνπ λα εληάμεη ην έξγν ηνπ ζε έλα κπζνινγηθφ πιαίζην
πηνζεηψληαο ηελ ηερληθή ηεο ζεαηξηθήο δνκήο, παξνπζηάδεηαη απφ ηελ Πξνθνπάθε σο
αλαπφδξαζηε αλαγθαηφηεηα, πνπ απνξξέεη απφ ηελ πνιππινθφηεηα ηεο θνηλσληθήο
πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηνπ αλζξψπηλνπ ςπρηζκνχ: «Ζ αλάγθε, λνκίδσ, λα εθθξαζηεί
πνηεηηθά κηα ζχλζεηε επνρή θαη κηα ζχλζεηε πξνζσπηθφηεηα, λα εθθξαζηεί ν ζεκε-
ξηλφο άλζξσπνο κ’ φιν ηνλ πινχην θαη ηηο αληηλνκίεο ηνπ απ’ ηε κηα, φπσο θαη ε αλά-
γθε κηαο απφθξπςεο - ζεκλφηεηα άξαγε, έπαξζε ή πξφλνηα ηεο πνίεζεο; - απφ ηελ
άιιε, ππέβαιαλ ζηνλ πνηεηή κηα ηερληθή πνπ ζηελ εμσηεξηθή δνκή ηεο ζπκίδεη ζέα-
ηξν. Σν πξφβιεκα βέβαηα δελ είλαη θαηλνχξγην. Οιφθιεξε ε ζχγρξνλε πνίεζε επη-
δηψθεη απηή ηελ πξηζκαηηθή έθθξαζε, ηελ πνιπκεξή ηαπηνρξφλσο αληηκεηψπηζε ηνπ
αληηθεηκέλνπ ηεο. Μνλάρα πνπ νη ιχζεηο παξαιιάδνπλ αλάινγα κε ηελ ηδηνζπζηαζία
ηνπ δεκηνπξγνχ. ΢ηνλ Ρίηζν ε απνζπαζκαηηθή έθθξαζε π.ρ. ελφο Διηνηνγελνχο πνηε-
ηή, ζα ήηαλ εληειψο μέλε».174
Ο εθζπγρξνληζκφο ηεο ηερλνηξνπίαο θαη ηεο ζεκαηνινγίαο, φκσο, απνδεηθλχε-
ηαη φηη δελ είλαη αλεμάξηεηνο απφ κηα αληίζηνηρε ηδενινγηθή ζεψξεζε ηεο πξαγκαηη-
θφηεηαο. Σν γεγνλφο φηη «ν κχζνο μεηπιίγεηαη ζηνλ κέζα ρψξν, πθαζκέλνο (...) απφ
θαληαζηψζεηο, νξακαηηζκνχο θαη ππνζπλείδεηεο αθφκε θαηαζηάζεηο» δειψλεη κηα
νπηηθή αρξνλίαο, ε νπνία φκσο αληηζηαζκίδεηαη, θαζψο «ιεηηνπξγεί κε κλήκεο ηζην-
ξηθέο, αλακλήζεηο θαη δσληαλέο αηζζήζεηο αιιεινζπκπιεθφκελεο, ζπλεηξκηθέο αθξν-
βαζίεο κέζα ζ’ έλα ηεκαρηζκέλν ρξφλν, ηζηνξηθφ θαη ππνθεηκεληθφ, έξρεηαη λα καο
πείζεη γηα ηελ ελφηεηα ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο ηζηνξίαο ηνπ, γηα ηελ ελφηεηα ηνπ ρξφ-
λνπ θαη ησλ αληηθάζεσλ ζε κηα ηειηθή ζχλζεζε».175 Ηζηνξηθφο θαη εκπεηξηθφο ρξφλνο,
ζπιινγηθφηεηα θαη αηνκηθφηεηα, ζπλππάξρνπλ θαη αιιεινζπκπιεξψλνληαη, πξνθεη-
κέλνπ λα απνδνζνχλ ινγνηερληθά φιεο νη ζπληζηψζεο πνπ ζπγθξνηνχλ ην πνιχπινθν
πεδίν ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο.

173
Οη έκκεζεο κπζνινγηθέο αλαθνξέο εληνπίδνληαη θπξίσο ζηνλ πξφινγν θαη ζηνλ επίινγν ησλ δχν
πνηεκάησλ. Βι. Σν λεθξό ζπίηη θαη Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ, Σέηαξηε Γηάζηαζε, Κέδξνο, Αζήλα
20
2001 (11972), 93-111 θαη 137-157 αληίζηνηρα.
174
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 161.
175
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π.,160-161.

140
 Ζ Πξνθνπάθε, ζέηνληαο σο θεληξηθφ άμνλα ηεο πξνζέγγηζήο ηεο ην δεδνκέλν
ηεο «ζχλζεζεο ησλ αληηζέζεσλ»,176 επηρεηξεί λα δηακνξθψζεη έλα πξνζιεπηηθφ πιαί-
ζην δηαιεθηηθήο, φπνπ κνληεξληζκφο θαη καξμηζκφο δελ αιιειναλαηξνχληαη αιιά ιεη-
ηνπξγνχλ ζπκπιεξσκαηηθά (ζέζε - αληίζεζε - ζχλζεζε). ΢ηελ πξνζπάζεηα απηή, λα
απνδεηρζεί δειαδή ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ σο εκπεξηέρνπζα φιν ην θάζκα ηνπ αλζξψ-
πηλνπ πξνβιεκαηηζκνχ,177 ρσξίο λα ράλεη νινθιεξσηηθά ηνλ θνηλσληθφ ηεο πξνζαλα-
ηνιηζκφ, παξαηεξείηαη έλαο ζπκθπξκφο φξσλ θαη ελλνηψλ πνπ σο ηφηε δελ ήηαλ απν-
δεθηφο ζην πιαίζην ηεο ειιεληθήο αξηζηεξήο θξηηηθήο.
Ζ θπξηφηεξε ζχδεπμε πνπ επηρεηξείηαη ζην θείκελν, αθνξά ζηηο έλλνηεο ηνπ
κχζνπ θαη ηεο ηζηνξίαο, νη νπνίεο, γηα έλαλ καξμηζηή πνηεηή, πνπ επηδηψθεη ηελ απφ-
δνζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην έξγν ηνπ κε ηζηνξηθά θαη θνηλσληθά πξνζδηνξηζηηθνχο
φξνπο, θαίλνληαη έλλνηεο αζχκβαηεο.178 Ζ πξνζπάζεηα ηεο Πξνθνπάθε, θαηά ζπλέ-
πεηα, λα άξεη απηή ηε θαηλνκεληθή αζπκβαηφηεηα, είλαη εχινγε∙ έηζη, ν ηαμηθφο ρα-
ξαθηήξαο ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ κέζα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ δελ πξνζεγγίδεηαη

176
Πξβι. «...ζπληειείηαη κηα ζπλερήο ‘πάιε πεξί ηελ νπζίαλ’, κέζα θαη πέξα απφ έλαλ δνζκέλν ηδεν-
ινγηθφ εμνπιηζκφ, πνπ δελ αληηκεησπίδεηαη πνηέ ζα δνζκέλνο αιιά απνθαιχπηεηαη, επαιεζεχεηαη θαη
πξνσζείηαη κέζα ζηελ πνξεία ηνπ πνηήκαηνο. Κάπνηα δηέμνδνο (...) εμππεξεηεί ηελ ίδηα ηε δξακαηνπξ-
γηθή αλαγθαηφηεηα ηνπ πνηήκαηνο. Πξνέξρεηαη απφ κηα ζεηξά ζέζεσλ, αληηζέζεσλ, ζπγθξνχζεσλ, απ-
ηναλαηξέζεσλ, ζαλ άπεηξεο ζπληζηψζεο λα θαηεπζχλνληαη απφ δηαθνξεηηθνχο δξφκνπο ζε κηα ζπλη-
ζηακέλε», Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 168.
177
Βι. «Έηζη, ν πξνβιεκαηηζκφο θηλείηαη κέζα ζ’ έλα ηεξάζηην ρψξν. Θα κπνξνχζακε λα θαληαζηνχ-
κε θάηη ζαλ ππάιιεινπο θχθινπο, πνπ πιαηαίλνπλ δειαδή πξνο ηε βάζε: πξνβιεκαηηζκφο ςπρνινγη-
θφο - θνηλσληθφο - εζηθφο - νληνινγηθφο. Αλ θαη πξφθεηηαη βέβαηα γηα αιιεινηεκλφκελα επίπεδα», Υ.
Πξνθνπάθε, φ.π., 168.
178
Πξβι. «΢ηελ Δπξψπε, ν ξφινο ηνπ κχζνπ ρξεζηκνπνηήζεθε κε ηφζν πάζνο, ψζηε λα πξνθαιέζεη
εμίζνπ παζηαζκέλεο επηζέζεηο. ΢αλ αληίδξαζε ζηελ θελφηεηα ηεο κεηαβαηηθήο, φπσο ραξαθηεξίζηεθε,
επνρήο, ν Έιηνη, ν Σδφυο, ν Μάλλ θαη ν Λψξελο, ρξεζηκνπνηνχλ ην κχζν γηα λα θαιχςνπλ ην θελφ,
πηζηεχνληαο πσο δελ δεκηνπξγνχλ απιψο ηνλ ππξήλα θάπνηνπ θνηλνχ λνήκαηνο αιιά έλα εηδηθφ, κε-
πξνζδηνξίζηκν, κε-ινγηθφ (ή κεηα-ινγηθφ) λφεκα πνπ εθθξάδεη ηε γεληθή ζχγρπζε ησλ θαηξψλ. Ο κχ-
ζνο, έηζη, γίλεηαη δηπιά ρξήζηκνο: αίξεη ην θελφ, θαη ην αίξεη κ’ έλαλ ηξφπν ζχλζεην. Ζ άπνςε απηή
πξνζθέξεη ζηνπο αληηπάινπο ηεο έλα δηπιφ ζηφρν. Απηφ πνπ ζηε Γχζε δηαηπκπαλίδεηαη ζαλ ‘απψιεηα
θάζε λνήκαηνο’, ηνλίδνπλ, δελ είλαη θαη’ νπδέλα ηξφπν έλα θελφ αληηθεηκεληθφ αιιά κφλν ε έιιεηςε
ηνπ αλαγθαίνπ ζζέλνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θνξηηζκέλσλ κε ηξνκαθηηθφ λφεκα ζχγρξνλσλ νη-
θνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη ηαμηθψλ αγψλσλ. Απφ ηελ άιιε, απηφ πνπ πξννξίδεηαη λα πιεξψζεη ην
θελφ, δειαδή ν κχζνο, πξνδίδεη κηαλ αβάζηκε δπζπηζηία πξνο ηε ινγηθή θαη έλα εμ ίζνπ αβάζηκν δφγ-
κα, φηη ηα αλζξψπηλα πξνβιήκαηα είλαη θαηά βάζε θαζνιηθά θαη αληζηνξηθά. Απηά ζηελ Δπξψπε. Ζ
Διιάδα απνηειεί, θπζηθά, κέξνο ηεο Δπξψπεο. (…) ΢πλαληάκε, επνκέλσο, θαη ζηελ Διιάδα ηηο ίδηεο
απφςεηο ππέξ ή θαηά ηνπ κχζνπ, πνπ ζπλαληάκε ζηα επξσπατθά γξάκκαηα. Ο ΢εθέξεο, βαζηά επεξεα-
ζκέλνο ηφζν απ’ ηε Γαιιία φζν θη απ’ ηελ Αγγιία, έιπηδε πσο κφλν κε ην κχζν ζα κπνξνχζε λ’ ‘απα-
ιχλεη’ ηε δσληαλή θξίθε ηεο επνρήο ηνπ. (…) Αληίζεηα, νη Έιιελεο Μαξμηζηέο ζαλ ηνλ Μάξθν Απγέ-
ξε θαη ηε Γαιάηεηα Καδαληδάθε θαηαθξίλνπλ ηε ‘θπγή’ κέζα απφ ηε κπζνπνίεζε. Ωο έλα νξηζκέλν
βαζκφ, ηνπιάρηζηνλ, νη ηάζεηο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε κεηαθπηεχηεθαλ ζηελ Διιάδα
απηνχζηεο». P. Bien, «Ο κχζνο ζηα λενειιεληθά γξάκκαηα θαη ν Φηινθηήηεο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ»,
Γηάλλεο Ρίηζνο. Μειέηεο γηα ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1975, 63-74; 63-64. Γηα ην ζέκα απηφ βι.
επίζεο Α. Εεξβνχ, «Ο αξραίνο κχζνο θαη ε ‘ζηξαηεπκέλε’ πνίεζε ηνπ θαηξνχ καο - κε αλαθνξέο ζην
έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ-», Νέα Παηδεία, ηρ. 24, Γελάξεο - Μάξηεο 1983, 130-139.

141
πεξηνξηζηηθά,179 αιιά εληάζζεηαη ζε έλα δηεπξπκέλν πιαίζην ζεψξεζεο ζην νπνίν ε
ηζηνξηθή θαη θνηλσληθή ππφζηαζε ησλ πξνζψπσλ θαη ηεο δξάζεο ηνπο αλαδχεηαη κέ-
ζσ ηνπ κπζνινγηθνχ πεδίνπ: «΢ίγνπξα ηα πνηήκαηα ηνπ Γ. Ρίηζνπ έρνπλ πάληα ζπλεη-
δεηή ηελ αλαθνξά ηνπο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν. ΢ίγνπξα, ε θζίλνπζα απηή δχλακε εθ-
πξνζσπεί, αο κελ πνχκε ηελ αζηηθή ηάμε θαη ηνλ αηνκηζκφ, αιιά έλαλ νιφθιεξν πν-
ιηηηζκφ – λα ηνλ πνχκε ειιελνρξηζηηαληθφ; - ζηελ ηζηνξηθή θακπή ηνπ. (...) ΋κσο δελ
ζα πξέπεη πνηέ λα μερλάκε φηη ζε θακηά πεξίπησζε δελ γίλεηαη εδψ ζθηαγξαθία απφ
θάπνηνλ παξαηεξεηή. Άιισζηε δελ ζα κπνξνχζε λα γίλεη θάηη ηέηνην. Οη θαηαζηάζεηο
είλαη θνηηαγκέλεο απ’ ηα κέζα, βησκέλεο πνηεηηθά θαη ζπγρξφλσο ηνπνζεηεκέλεο ζηελ
ηζηνξηθή πξννπηηθή ηνπο. (Να πνπ ε θπθιηθή απηή φξαζε πνπ ιέγακε ηαπηίδεηαη εδψ
κε κηα ηζηνξηθν-θνηλσληθή κεζνδνινγία)».180
Ζ «θπθιηθή απηή φξαζε», ζηελ νπνία απνδίδεη ε Πξνθνπάθε ηε ζχλδεζε ηνπ
πνηεηηθνχ κχζνπ κε ηελ ηζηνξηθή πξννπηηθή, είλαη κηα «ζπλζεηηθή φξαζε πνπ επηηξέ-
πεη, φληαο κέζα ζην νηθνδφκεκα, λα βιέπεηο ηνλ έμσ θφζκν, ην εμσηεξηθφ κέξνο ηνπ
νηθνδνκήκαηνο θαη ηελ θάηνςή ηνπ, ζε κηαλ αδηάζπαζηε ελφηεηα»,181 κηα νπηηθή πνπ
νπζηαζηηθά παξαπέκπεη - αλ θαη δελ δειψλεηαη - ζηελ πνηεηηθή ηνπ Μαγηαθφθζθη,182
πξνζδίδνληαο εκκέζσο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ ηελ ηδηφηεηα ηεο πνηεηηθήο καξμηζηηθήο
πξσηνπνξίαο.
Ζ αλαινγία ησλ ζέζεσλ ηεο Πξνθνπάθε κε απηέο πνπ δηαηππψλεη ν Ρίηζνο
ζην δνθίκηφ ηνπ «Πεξί Μαγηαθφβζθε» είλαη εκθαλείο θαη φρη κφλν έκκεζεο, φπσο ζα
δνχκε παξαθάησ. Δληνχηνηο, ε πξφζεζε ηεο Πξνθνπάθε λα εδξαηψζεη ηε ζεψξεζή
ηεο (πεξί ζχλζεζεο ησλ αληηζέζεσλ) ζηηο απφςεηο ηνπ Ρίηζνπ γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη,

179
Βι. ελδεηθηηθά ην ζρφιην ηεο Πξνθνπάθε γηα ηελ Σξνθφ ζην Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ: «Ζ
ηαμηθή ηεο πξνέιεπζε δελ είλαη βέβαηα ηπραία, αλ θαη δελ ζά’ ζεια λα ην δνχκε έηζη πεξηνξηζκέλν· ε
δχλακε πνπ αληηπξνζσπεχεη απηή ε γπλαίθα είλαη πνιχ επξχηεξα θαη ζπλζεηφηεξα αληηκεησπηζκέλε»,
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 168. Δλψ γηα ηελ Γπλαίθα κε ηα καχξα ζηε ΢νλάηα: «Ζ έμνδνο ζηελ πνιηηεία
άιισζηε, δελ ππαγνξεχεηαη απφ κηα αλάγθε ζπκκεηνρήο. Παξνπζηάδεηαη εδψ ζαλ δηάζεζε ηεο Γπλαί-
θαο λα εμαθαληζηεί ζαλ κνλάδα κέζα ζην απξφζσπν ζχλνιν, λα απνμελσζεί απφ ηελ ίδηα ηεο ηε ζθέ-
ςε θαη ην ζπλαίζζεκα θαη πξνπάλησλ λα ιπηξσζεί απφ ηελ ηπξαλληθή απηνπαξαθνινχζεζε», Υ. Πξν-
θνπάθε, φ.π., 164-165.
180
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 167.
181
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 161-162.
182
Οη νκνηφηεηεο κε ηελ αληίζηνηρε ζέζε ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη είλαη εκθαλείο:
«Καη λνκίδσ πσο απηή ε ηδηαίηεξε δηάζηαζε ηεο πνίεζεο ηνπ Μαγηαθφθζθη, απηφ ην ζάκβνο, πιάτ ζε
φια η’ άιια, είλαη, αλ φρη κηα ζχλζεζε θαη έλσζε ησλ θπζηθψλ, εζηθψλ, θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ, είλαη
ηνπιάρηζηνλ έλα γεθχξσκα αλάκεζα ζην παξφλ θαη ζην κέιινλ, αλάκεζα ζην πξαγκαηηθφ θαη ην θα-
ληαζηηθφ, αλάκεζα ζην άηνκα θαη ζηελ νκάδα, αλάκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη ζηνλ θφζκν, αλάκεζα ζηε
δσή θαη ζη’ φλεηξν, πάλσ απφ θάζε δπζθνιία θαη θάζε πξνζσπηθφ δξάκα. Γελ είλαη κηα κεηαθπζηθή
δηαθπγή, αιιά κηα θπζηθή αδεκνλία πξαγκάησζεο ελφο παλαλζξψπηλνπ, ξεαιηζηηθνχ ηδαληθνχ κέζα
ζηνλ ‘ηαρχηεξν’ ρψξν ηεο θαληαζίαο θαη ηεο ηέρλεο», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφθζθη», Μειεηήκαηα,
Κέδξνο, 2 1974, 9-33: 20.

142
ηελ νδεγεί ζηελ πηνζέηεζε ζέζεσλ πνπ δηαζηξεβιψλνπλ ζε έλα βαζκφ ηελ εηθφλα ηεο
πνηεηηθήο ηνπ ζνβηεηηθνχ.
Ζ πνηεηηθή ηνπ Μαγηαθφθζθη, γηα παξάδεηγκα, ε νπνία αληηκαρφηαλ ζθνδξφ-
ηαηα ηελ παξάδνζε, έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηελ έλλνηα ηεο ελφηεηαο ηνπ ζχγρξν-
λνπ ειιεληθνχ κα ηνλ αξραίν πνιηηηζκφ θαη ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο, ηελ νπνία πξν-
βάιιεη ε Πξνθνπάθε σο ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ: «Γεκηνπξγψ-
ληαο δειαδή ν πνηεηήο ηελ απαξαίηεηε ρξνληθή απφζηαζε, έηζη πνπ λα ακβιχλνληαη
νη αηρκέο ησλ θνληηλψλ γεγνλφησλ θαη ην δξακαηηθφ ζηνηρείν λα κέλεη γπκλφ, δείρλεη
ζπγρξφλσο ηελ ελφηεηα θαη ηελ εμηζνξξφπεζε ησλ γεγνλφησλ κέζα ζηελ ηζηνξηθή
πξννπηηθή θη αθφκε κπνξεί θαη εθκεηαιιεχεηαη φιν ην πνιηηηζηηθφ ππφβαζξν, απφ
ηελ αξραηφηεηα σο ηα ζήκεξα. Έρνπκε θη εδψ βέβαηα κηα κνξθή απφθξπςεο, δειαδή
ηελ παξαβνιηθή παξάζηαζε ζχγρξνλσλ πξαγκάησλ, αιιά φρη κε ηελ έλλνηα πνπ ιεη-
ηνπξγεί απηή ε απφθξπςε ζηνλ Καβάθε. Γηαηί εδψ δελ γίλεηαη κηα νινθιεξσηηθή κε-
ηάζεζε, ίζσο γηα λα δηαηεξεζεί ε αίζζεζε ηεο ελφηεηαο θαη ηνπ εληαίνπ ραξαθηήξα
ελφο νιφθιεξνπ πνιηηηζκνχ, θη αθφκε γηα λα δνζεί ε θνηλή κνίξα αιιεινδηαδερφκε-
λσλ πνιηηηζκψλ. Σα ζηνηρεία ζπκπιέθνληαη θαη ρσλεχνληαη κέζα ζηελ πνηεηηθή ζχι-
ιεςε. Έηζη ε ειιεληθή αξραηφηεηα, ην Βπδάληην, ε λεφηεξε Διιάδα, ε Γχζε, βξίζθν-
ληαη εδψ ζε κηα ελφηεηα φρη κφλν ηζηνξηθή αιιά θαη εζσηεξηθή».183
Αλεμάξηεηα απφ ηε βαζηκφηεηα ηεο παξαπάλσ ζέζεο,184 ην εγρείξεκα ηεο έ-
ληαμεο ηνπ Ρίηζνπ ζε έλα αηζζεηηθά θαη ηδενινγηθά ειαζηηθφ πιαίζην πξφζιεςεο,
αλαδεηθλχεη ηε κεηαηφπηζε ησλ ζέζεσλ πνπ αληηπξνζσπεχεη ε λέα γεληά ηεο θξηηηθήο:
ε κέζνδνο ηεο δηαιεθηηθήο ηαπηίδεηαη κε κηα θπθιηθή ζεψξεζε πνπ ζπλδπάδεη ηελ
εζσηεξηθή ζέαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κε ηελ ηζηνξηθή πξννπηηθή, ελψ νη (ηδενινγη-
θά θνξηηζκέλνη ζηνλ ρψξν ηεο αξηζηεξάο) φξνη «πξάμε» θαη «αληίζηαζε» αλαζεκα-
ζηνδνηνχληαη, ηνπνζεηεκέλνη πιένλ ζε έλα ινγνηερληθφ πεξηβάιινλ ζπκθξαδνκέλσλ:
«...ν πξνβιεκαηηζκφο ζ’ φινπο ηνπο ηνκείο, παξνπζηάδεη απηή ηελ θπθιηθή - δηαιε-
θηηθή θίλεζε πνπ είδακε εδψ θαη εκπεξηέρεη δπλάκεη ηελ ηθαλφηεηα ηεο αλάπιαζεο
θαη αμηνπνίεζεο απηνχ πνπ θεχγεη, απηνχ πνπ θζείξεηαη, ηνπ ίδηνπ ηνπ ζαλάηνπ, ζε

183
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 169.
184
Ζ ζπλδξνκή ηνπ θαβαθηθνχ παξαδείγκαηνο ζηε δηακφξθσζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ ειέγρεηαη
ζην ηξίην κέξνο ηεο δηαηξηβήο, φπνπ ππνζηεξίδεηαη ε αληίζεηε άπνςε απφ απηήλ πνπ πξνηείλεη εδψ ε
Πξνθνπάθε: ε ψξηκε πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ, εηδηθά νη ζπλζέζεηο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, παξνπζηάδνπλ
ζεκαληηθέο αλαινγίεο κε ην έξγν ηνπ Καβάθε (εηδηθά ζην ζέκα ηεο απφθξπςεο), αλαινγίεο πνπ καο
νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ην έξγν πηνζεηήζεθε σο πξφηππν απφ ην Ρίηζν, πξνθεηκέλνπ λα απνδν-
ζεί ε ζχγρξνλε ςπρνινγία κέζα απφ έλα απνκαθξπζκέλν κπζνινγηθφ πιαίζην.

143
κηα πςειφηεξε πξάμε δσήο ή ηεο κεηάπιαζήο ηνπ ζε κηα πνηεηηθή πξάμε πνπ απνηε-
ιεί θαη ην κέηξν θαη ην κέζν ηεο αληίζηαζεο ηνπ δεκηνπξγνχ».185
Σν θείκελν ηεο Πξνθνπάθε ζέηεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηε δεκηνπξγία κηαο η-
δενινγηθά απελνρνπνηεκέλεο θαη δηεπξπκέλεο πξνζέγγηζεο ηεο κνληεξληζηηθήο πνίε-
ζεο ηνπ Ρίηζνπ, κε έξεηζκα ηε ζεψξεζε ηνπ ίδηνπ ηνπ δεκηνπξγνχ γηα ην έξγν ηνπ
(ζεψξεζε πνπ απνηππψλεηαη ζηα δνθηκηαθά ηνπ θείκελα, φπσο ζα δνχκε ζε επφκελν
θεθάιαην)∙ έλα κεγάιν κέξνο ησλ δηαπηζηψζεσλ ηεο Πξνθνπάθε, ζπληνλίδεηαη κε ηηο
ζέζεηο απηέο ηνπ Ρίηζνπ. Δλδεηθηηθά, αλαθέξνπκε ηηο απφςεηο ηνπ ηφζν γηα ηελ ζχλ-
ζεζε ησλ αληηζέζεσλ186 θαη ηνλ ξφιν ησλ απηψλ, νηθείσλ αληηθεηκέλσλ187 ζηελ πνηε-
ηηθή ηνπ Μαγηαθφθζθη, φζν θαη γηα ηνλ θιεηζηφ ρψξν ηεο πνηεηηθήο δξάζεο (ζπίηη,
δσκάηην)188 θαη ηνλ πνηεηηθφ ρξφλν ζην έξγν ηνπ Έξελκπνπξγθ (αηψλην - θαζεκεξη-
λφ).189
Δηδηθά ε αλαγσγή απηή ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ζην επίπεδν ηεο αηψληαο, θαζν-
ιηθήο αλζξψπηλεο κνίξαο πξνζδίδεη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ ηελ απαηηνχκελε αλ-
ζξσπνθεληξηθή δηάζηαζε πνπ επηθπξψλεη ηφζν ηελ καξμηζηηθή ηεο πξννπηηθή, φζν
θαη ηελ κνληεξληζηηθφ ηεο ραξαθηήξα∙ εθηφο απηνχ, απνζπλδέεη ην έξγν απφ ηνλ ζν-
ζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ, βαζηθέο αξρέο ηνπ νπνίνπ απνηεινχζαλ ε επηθαηξηθφηεηα θαη ε
αηζηνδνμία.

185
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 170.
186
Βι. «...έλα θαίξην, βαζχ, αλζξψπηλν δξάκα – έλα θαη θαζνιηθφ ζηε βάζε ηνπ, ηνπ αλζξψπνπ πνπ
κάρεηαη κε ηε κνίξα ηνπ, ηεο θνηλσλίαο πνπ κάρεηαη κε ηηο θαηαζηαιηηθέο δπλάκεηο, ηνπ δεκηνπξγνχ
πνπ κάρεηαη κε ην ζάλαην γηα ην μεπέξαζκα ησλ αληηζέζεσλ ή γηα ηε ζχλζεζή ηνπο ζ’ έλα, θαληαζηηθφ
έζησ, ζρήκα αλεμαξηεζίαο, αθζαξζίαο, αζαλαζίαο», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφθζθη», Μειεηήκαηα,
φ.π, 18.
187
Βι. «Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην φηη ε αζχλνξε πνίεζή ηνπ, δελ εμαληιείηαη θαη δελ δηαιχεηαη κέζα
ζην ρψξν ηνπ ππεξθπζηθνχ (δε ιέσ: κεηαθπζηθνχ), νχηε ζε κηαλ αηκφζθαηξα νινθιεξσηηθήο ανξηζηί-
αο, αιιά θάζε ηφζν εληνπίδεηαη ζ’ έλα γλψξηκν θαη αλαγλσξίζηκν ηνπίν, ζπγθεθξηκελνπνηείηαη ζ’ έλαλ
ηφλν νηθεηφηεηαο, ζε θάπνηα θηιηθή παξάζηαζε απηψλ αληηθεηκέλσλ, πνπ αλαλεψλνπλ ηελ εκπηζηνζχ-
λε καο ζηε δπλαηφηεηα κηαο επαθήο, κηαο ζπλάληεζεο», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφθζθη», φ.π., 21.
Πξβι. ηελ ζρεηηθή αλαθνξά ηεο Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 169.
188
Βι. «Σν αίζζεκα θαη ν ζηνραζκφο, ε κλήκε θαη ην παξφλ ζπγρένληαη - ν ρψξνο δηαπνηίδεηαη απ’ ην
ρξφλν, ηφζν πνπ ελψ ηα πεξηζζφηεξα πνηήκαηα θηλνχληαη ζε αλνηρηφ ρψξν (...) έρεηο πάληα ηελ αίζζε-
ζε ηεο ζπγθέληξσζεο ζ’ έλα ζηνραζηηθφ δσκάηην φπνπ θαη ηα πνηάκηα είλαη ζησπειέο κλήκεο πνηα-
κηψλ θαη ηα δέληξα θπηξψλνπλ ζθπκκέλα κέζα ζην δσκάηην θ’ έρνπλ πάξεη ηε ζέζε ησλ επίπισλ, ηελ
νηθεηφηεηα ηεο θαξέθιαο, ηνπ ηξαπεδηνχ...», Γ.Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», Μειεηήκαηα, φ.π.,
58-59. Ζ Πξνθνπάθε αλαθέξεηαη ζην ίδην ζέκα γηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ βι. Υ Πξνθνπάθε, φ.π.,
163.
189
Βι. ην αληίζηνηρν ρσξίν απφ ην δνθίκην ηνπ Ρίηζνπ γηα ηνλ Έξεκπνπξγθ: «Γη’ απηφ θαη ε πνίεζε
ηνπ Έξελκπνπξγθ θαίλεηαη λα θηλείηαη ηαπηφρξνλα ζε δχν επίπεδα – ην θαζεκεξηλφ θαη ην αηψλην. Γη’
απηφ θαη ηα ηφζν απέξηηηα απηά πνηήκαηα έρνπλ κηα ηδηαίηεξε, ζησπειή ηξαγηθφηεηα πνπ δε ζηεξίδε-
ηαη ζε κηα θξαπγαιέα επηθαηξφηεηα (κ’ φιν πνπ απ’ απηήλ αληιεί, θαη άκεζα κάιηζηα), κα ζην αηψλην
εθείλν έδαθνο πνπ ε δσή αληηθξχδεηαη κε ην ζάλαην (...) Μάιηζηα παξνπζηάδνπλ θάπνηα ζπγγέλεηα
δηάζεζεο, ηφλνπ θαη νπηηθήο κε ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ, κα παξακέλνπλ πην ιηηά θαη θάπνηε πην δξακα-
ηηθά, μεπεξλψληαο ηελ ηζηνξηθή πεξηπέηεηα θη αγγίδνληαο ηελ αλζξψπηλε κνίξα», Γ.Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε
ηνπ Έξεκπνπξγθ», Μειεηήκαηα, φ.π., 53-73: 65.

144
 Σν ζηνηρείν ηεο νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο αίξεηαη ζην θείκελν ηεο Πξνθνπάθε
θαη πάιη κέζσ ησλ απφςεσλ ηνπ Ρίηζνπ γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη.190 Ζ ερζξφηεηα ηνπ
Μαγηαθφθζθη γηα ην παξειζφλ, αηηηνινγείηαη απφ ηνλ Ρίηζν σο δξακαηηθφο αγψλαο
ιχζεο ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ παξφληνο, πνπ βξίζθεη δηέμνδν κφλν ζηελ πξννπηηθή
ηνπ άκεζνπ κέιινληνο. Με βάζε απηέο ηηο δηαπηζηψζεηο ηνπ πνηεηή, ε Πξνθνπάθε
επηζεκαίλεη: «Απηφ ην ζηάδην, ηεο ερζξφηεηαο πξνο ην παξειζφλ θαη ηεο ππεξβνιηθήο
εκπηζηνζχλεο ζην άκεζν κέιινλ, ην πέξαζε φιε ζρεδφλ ε πξννδεπηηθή πνίεζε (...)
Κη ν ίδηνο ν Ρίηζνο άιισζηε δελ μέθπγε έλα δηάζηεκα. Κ’ ήηαλ πνιχ θπζηθφ, ην αληί-
ζεην ζα ήηαλ παξάμελν, κέζα ζηελ έμαξζε κηαο επνρήο γεκάηεο απφ ην ζθξίγνο κηαο
επαλαζηαηηθήο δξάζεο, φηαλ ε πίζηε ήηαλ φρη κφλν δσηηθή αλάγθε αιιά θαη κηα
πξαγκαηηθφηεηα ηφζνο ηζρπξή, ψζηε ην ζαχκα λα ράλεη ην ραξαθηήξα ηνπ θαη λα γί-
λεηαη επαλαζηαηηθή πξάμε».191
Έηζη, ν κεηαζρεκαηηζκφο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, αθνχ πέξαζε απφ
ηε θάζε ηεο δξάζεο, νδήγεζε, θαηά ηελ Πξνθνπάθε, ηελ πνίεζε λνκνηειεηαθά ζηελ
ζπζπείξσζή ηεο «γχξσ απ’ ηνλ ππξήλα ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο θαη ηελ αγσλία ηεο»
θαη ε ζρέζε ηνπ παξειζφληνο κα ην παξφλ θαη ην κέιινλ απνθαζίζηαηαη, ζην πιαίζην
κηαο «ςχρξαηκεο θξηηηθήο εμέηαζεο», φπνπ ε ζπζζσξεπκέλε πείξα νδεγεί ζε «κηα
αλαθαηάηαμε αμηψλ, κηα νκαιφηεξε θαη ππεχζπλε, φρη αλακνλή αιιά εηνηκαζία ηνπ
αχξην (...) έηζη πεξίπνπ αληηκεησπίδεη ηελ επνρή ηνπ ν Ρίηζνο. Πξφθεηηαη γηα κηα επ-
ξεία ηζηνξηθή καηηά ή, αλ ζέινπκε, νπζηαζηηθά πνηεηηθή».192
Ο ζπκθπξκφο παξειζφληνο - παξφληνο - κέιινληνο, θαη ε θπθιηθή ζεψξεζε
ηνπ ρξφλνπ κέζα ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, δελ αληαπνθξίλνληαη βέβαηα ζηελ επζχγξακκε
εμειηθηηθή πνξεία ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ καξμη-
ζκνχ. Αληίζεηα, πξφθεηηαη γηα κηα πνηεηηθή κέζνδν ελαξκνληζκέλε κε ηηο αξρέο ηνπ
κνληεξληζκνχ, ζηε βάζε ηεο νπνίαο ν Ρίηζνο φλησο ελνθζαικίδεηαη ζηνηρεία καξμη-
ζηηθήο πξννπηηθήο, ρσξίο φκσο λα αθπξψλεη ηηο βαζηθέο ζπληζηψζεο ηνπ κνληέξλνπ.
Ζ παξείζθξεζε ησλ ηδεψλ ηνπ κνληεξληζκνχ ζην πεδίν ηεο αξηζηεξήο θξηηη-
θήο, επηθπξψλεηαη ηελ ίδηα πεξίνδν απφ ηνλ Σάζν Λεηβαδίηε: «Τπάξρεη κηα ηξνκεξά
κνλνκεξήο, θαη ζρεκαηηθή άπνςε γηα ηελ Σέρλε. Δλψ θαλέλαο δελ ζθέθηεθε θαλ λα
θαηεγνξήζεη γηα ‘ζθνηεηλφηεηα’ ή ‘εξκεηηζκφ’ ηηο ζεσξίεο ηνπ Ατλζηάηλ, έρεη έηνηκν
ην ιίζν ηνπ αλαζέκαηνο γηα θάζε ηη πνπ δελ κπνξεί λα θαηαιάβεη, ζηελ Πνίεζε ιφγνπ

190
Βι. Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 168.
191
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 168.
192
Βι. Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 169.

145
ράξε. Δλψ δελ είλαη δήηεκα λνεηηθήο επαθήο, απιψο δελ έρεη ζπλεηδεηνπνηήζεη αθφ-
κα εθείλα γηα ηα νπνία ηνπ κηιάεη ν πνηεηήο, πνπ ε αμία ηνπ, φπσο θαη ζ’ έλαλ κεγα-
ινθπή επηζηήκνλα, είλαη ε απνθάιπςε ελφο αγλψζηνπ, φρη εθεπξεκέλνπ, κα ελφο πα-
ξαβηαδφκελνπ θαη δηαξθψο κεηαιιαζζφκελνπ αγλψζηνπ».193
Ο Λεηβαδίηεο, ππνζηεξίδεη ην δηθαίσκα ηνπ ινγνηέρλε λα «πεηξακαηηζηεί» κε
ηελ αλάινγε ειεπζεξία πνπ δηαζέηεη ν επηζηήκνλαο∙ ν «πεηξακαηηζκφο» απηφο ζηελ
πνίεζε, έρεη σο ζηφρν, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ηελ αλεχξεζε θαιχηεξνπ ηξφπνπ αλζξψ-
πηλεο ζπλελλφεζεο, δειαδή ηε βειηίσζε ησλ φξσλ επηθνηλσλίαο δεκηνπξγνχ - θνη-
λνχ, πνπ απνηειεί ηνλ ηειηθφ ζθνπφ ηεο ινγνηερλίαο.194 Σν επηρείξεκα εδξαηψλεηαη
ζε κηα αληίθαζε: ε δηαπίζησζε φηη ην θνηλφ επζχλεηαη, γηαηί «απιψο δελ έρεη ζπλεη-
δεηνπνηήζεη αθφκα εθείλα γηα ηα νπνία ηνπ κηιάεη ν πνηεηήο», απνδεηθλχεη φηη ε δη-
εθδίθεζε ηεο ειεπζεξίαο εθ κέξνπο ηνπ δεκηνπξγνχ δελ ζηνρεχεη πάληα ζηελ απνθα-
ηάζηαζε ηεο επηθνηλσληαθήο ιεηηνπξγίαο ηεο ηέρλεο∙ αληίζεηα, ζπρλά απνζθνπεί ζηε
δηαζθάιηζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο ζθνηεηλφηεηαο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, ζηε δπ-
λαηφηεηα δειαδή ηνπ πνηεηή λα δεκηνπξγεί, αλεμάξηεηα απφ ηελ πξνζιεπηηθή εηνη-
κφηεηα ηνπ θνηλνχ λα θαηαλνήζεη ην έξγν ηνπ.
Ζ αληίθαζε ζηε ζπιινγηζηηθή ηνπ Λεηβαδίηε είλαη εχινγε, ζην βαζκφ πνπ ε
καξμηζηηθή ηνπ ηδενινγία δελ ηνπ επηηξέπεη λα ππεξαζπηζηεί κηα ζηάζε αθξαίαο αδη-
αθνξίαο ηνπ δεκηνπξγνχ γηα ηελ πξφζιεςε ηεο πνίεζεο απφ ην επξχ, κε κπεκέλν
θνηλφ, φπσο ζα έθαλε έλαο κνληεξληζηήο. Παξά ηαχηα, δηεθδηθεί γηα ηνπο πνηεηέο ην
δηθαίσκα λα εθθξάζνπλ ην «άγλσζην», κε έλαλ ηξφπν δπζπξφζηην θαη αλνίθεην γηα
ηηο κάδεο, ελψ παξάιιεια νκνινγεί πσο ε πξννδεπηηθφηεηα ηεο πνίεζεο παξνπζηά-
ζηεθε σο ηφηε δηαζηξεβισκέλε: «΢θέθηνκαη κε πίθξα πφζα ρξφληα έραζε ε ειιεληθή
πνίεζε ςάρλνληαο λα βξεη ηελ ‘πξννδεπηηθφηεηά’ ηεο ζε πεξηνρέο, θαη ηξφπνπο, έμσ
απ΄ ηελ πξαγκαηηθή».195 Ζ αλαθνξά ζηηο «πεξηνρέο» θαη ζηνπο «ηξφπνπο» πνπ αι-
ινίσζαλ ηελ έλλνηα ηεο πξννδεπηηθφηεηαο ζηελ πνίεζε, ππνδειψλεη ηε δηαθσλία ηνπ
Λεηβαδίηε ζρεηηθά κε ηηο παξακέηξνπο ηεο νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο θαη ηεο εθθξαζηη-
θήο απιντθφηεηαο, νη νπνίεο, ζην πιαίζην ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιη-

193
Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», Η Απγή, 25 Γεθ. 1965 [= Γηάλλεο Ρίηζνο: Μειέηεο γηα
ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, 1975, 227-232: 232].
194
«Κη ελψ φινη δεησθξαπγάδνπλ γηα θάζε θαηλνχξγηα έξεπλα ή αλαθάιπςε ηεο επηζηήκεο πνπ ζ’ α-
παιιάμεη ηνλ άλζξσπν απφ ηνλ πφλν, ηελ αξξψζηηα, θαη ζα ηνπ επηκεθχλεη ηε δσή, παληειήο αδηαθν-
ξία, αλ φρη θαη ριεπαζκφο, γηα θάζε απφπεηξα ηεο Σέρλεο λα ‘πεηξακαηηζηεί’ λα εξεπλήζεη γηα ηειεηφ-
ηεξνπο, βαζχηεξνπο θαη εηιηθξηλέζηεξνπο ηξφπνπο αλζξψπηλεο ζπλελλφεζεο, πνπ ζην βάζνο είλαη ν
ζθνπφο ηεο. Ο ‘Φηινθηήηεο’ είλαη κηα θαηάθηεζε, ην ίδην κεγάιε θη επεξγεηηθή, φπσο ε ζεξαπεία κηαο
αζζέλεηαο’», Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», φ.π., 232.
195
Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», φ.π., 232.

146
ζκνχ, πξνβάιινληαλ σο νη βαζηθέο πξνυπνζέζεηο πξννδεπηηθφηεηαο γηα ηε καξμηζηη-
θή ινγνηερληθή παξαγσγή.
Έηζη, ε δηαδηθαζία πνπ νξακαηίδεηαη ν Λεηβαδίηεο σο πξνο ηελ πξφζιεςε θαη
ηελ επηθνηλσληαθή ιεηηνπξγία ηεο πνίεζεο, δελ πξνζδηνξίδεηαη πιένλ απφ ηνλ θαλφλα
ηεο νξζνδνμίαο, πνπ απαηηνχζε απφ ηνλ θαιιηηέρλε λα πξνζαξκφζεη ην έξγν ηνπ ζηηο
αληηιεπηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ θνηλνχ. Αληίζεηα, ε επζχλε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ θαιιη-
ηερληθνχ δεκηνπξγήκαηνο ελαπνηίζεηαη πιένλ ζηνπο αλαγλψζηεο, θαη πξνυπνζέηεη
ηελ αηζζεηηθή θαη γλσζηηθή αλαβάζκηζή ηνπο, ψζηε λα πξνζεγγίζνπλ ην πεξηερφκε-
λν ηνπ έξγνπ θαη λα εμνηθεησζνχλ κε ηελ αηζζεηηθή πνπ απηφ αληηπξνζσπεχεη. Γηα
έλαλ ηέηνην θφζκν, θαηαιήγεη ν Λεηβαδίηεο, φπνπ ζα κπνξνχλ «φινη νη άλζξσπνη λα
ληψζνπλ κέρξη κέζα ηνπο θαηάβαζα ην κεγαιείν κηαο ηέηνηαο πνίεζεο (...) γίλεζαη η-
θαλφο θαη λα πεζάλεηο».196
Σν ζπγθηλεζηαθφ θνξηίν ζηε θξαζενινγία ησλ εθπξνζψπσλ ηεο Αξηζηεξάο,
φπσο θαίλεηαη απφ ηελ παξαπάλσ δηαηχπσζε (ε ζπζία ηεο αλζξψπηλεο δσήο γηα έλαλ
θαιχηεξν θφζκν), δελ έρεη εμνβειηζηεί απφ ηνλ νξίδνληα ηεο θξηηηθήο ηεο∙ ρξεζηκν-
πνηείηαη, φκσο, κε ηειείσο δηαθνξεηηθνχο φξνπο, εληαζζφκελν ζε άιια ζπκθξαδφκε-
λα, απνδεζκεπκέλν απφ ην πεδίν ηεο πξάμεο. Έηζη, ε έλλνηα ηνπ εξσηζκνχ, ηνπνζε-
ηεκέλε πιένλ ζε έλα ελδνινγνηερληθφ πιαίζην, ηαπηίδεηαη κε ηελ εζηθή ππφζηαζε ηνπ
πνηεηηθνχ ιφγνπ,197 κε ην ζάξξνο ηνπ δεκηνπξγνχ λ’ αληηθξχζεη ηε θζνξά198 θαη λα
αληηκεησπίζεη κε αμηνπξέπεηα ην ζάλαην.199
΢ηελ ίδηα δηαδηθαζία κεηαηξνπήο ηεο νξνινγίαο πνπ πηνζεηνχζε παξαδνζηαθά
ε Αξηζηεξά ππφθεηληαη θαη νη έλλνηεο ηνπ ξεαιηζκνχ θαη ηεο κεηαθπζηθήο, πξνζιακ-
βάλνληαο δηαθνξεηηθφ λφεκα, πξνθεηκέλνπ λα είλαη δηθαηνινγεκέλε ε ζπλχπαξμή
ηνπο: ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ πξνζδηνξίδεηαη σο ε πην ξεαιηζηηθή ζε παγθφζκηα θιίκα-

196
Βι. Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», φ.π., 232.
197
Βι. «Ζ κεγάιε πνίεζε, ζε ηειεπηαία αλάιπζε, είλαη κηα δηδαζθαιία, έλαο άιινο ηξφπνο εζηθήο. Γη’
απηφ, έζησ θη αλ ρξεζηκνπνηεί θακηά θνξά ηα πην κειαλά ρξψκαηα, ζην βάζνο είλαη παξεγνξεηηθή, θαη
πεξηζζφηεξν εξσηθή. Ζξσηζκφο δελ είλαη κφλν νη κεγαιφπξεπεο θξαπγέο ηεο 3 εο θαη ηεο 5εο ζπκθσλίαο
ηνπ Μπεηφβελ, εξσηζκφο είλαη θαη ηα ηειεπηαία ηνπ θνπαξηέηα, πνπ δελ θσλάδνπλ, κα πνπ ζε δηδά-
ζθνπλ, ρακειφθσλα, γη’ απηφ θαη πην πεηζηηθά, λα δεηο θαη λα δεκηνπξγείο», Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε
Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», φ.π., 232.
198
Πξβι. «Σειηθά, δελ είλαη νχηε ε κνλαμηά, νχηε ε ζηέξεζε, νχηε ε γλψζε ηεο καηαηφηεηαο, ηεο θζν-
ξάο θαη ηνπ ζαλάηνπ, πνπ θπξηαξρνχλ ζην πνίεκα, ελψ ηφζν απνθαιππηηθά παξνπζηάδνληαη. Δθείλν
πνπ κέλεη, ην Μεγάιν Μήλπκα ηνπ πνηεηή, είλαη ν εξσηζκφο ηνπ, ν ζαπκαζηηθφο εξσηζκφο ηνπ κπξν-
ζηά ζηελ ίδηα ηε Γεκηνπξγία (έζησ θαη παξάινγε)», Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο»,
φ.π., 230.
199
Πξβι. «Μέζα ζηελ πνιιαπιφηεηα ηνπ ζπκβφινπ ηνπ Φηινθηήηε ζα κπνξνχζε λα δεί θαλείο ην αλ-
ζξψπηλν πλεχκα, κε πςειφηεξε εθδήισζή ηνπ ηελ Πνίεζε. Πνπ κφλν κε ηα φπια ηεο κπνξείο λα πν-
ιεκήζεηο ηελ άπαξηε Σξνία ηεο θζνξάο θαη ηνπ ζαλάηνπ. ΋πια ηεο γλψζεο, θαη ηεο εξσηθήο παξαδν-
ρήο, θαη ηεο αμηνπξέπεηαο», Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», φ.π., 231.

147
θα, «κε ηελ έλλνηα ηεο πην πιήξνπο αληαπφθξηζεο κε φιε ηελ αλζξψπηλε πξαγκαηη-
θφηεηα: βηνινγηθή, ηζηνξηθή, ςπρνινγηθή, θαη ζπγρξφλσο κε φιν εθείλν ην αφξηζην
θαη ακεηάδνην πνπ δίλεη ζε θάζε πξάμε θαη θάζε ιέμε απεξηφξηζηεο πξνεθηάζεηο, πνπ
νη ηδεαιηζηέο κπνξνχλ λα ην ηηηινθνξνχλ κεηαθπζηθή, εκείο πξνηηκάκε λα ην ιέκε
αλζξσπνδπλακηθή - γηαηί ζε θάζε αλζξψπηλε ελέξγεηα ελππάξρεη ε έθεζε, ή κάιινλ
ε ιαλζάλνπζα δχλακε γηα έλα κεγαιχηεξν απνηέιεζκα απ’ φηη ε ίδηα επηηειεί».200
Ζ αλαινγία ηεο πξφηαζεο ηνπ Λεηβαδίηε κε ην πξφηππν ηνπ «ζπλζεηηθνχ ξε-
αιηζκνχ» πνπ είρε εηζεγεζεί ν Ρίηζνο, φπσο ζα δνχκε, απφ ην 1945,201 είλαη εκθαλήο,
φπσο επδηάθξηηε είλαη θαη ε επηκνλή ησλ δχν πνηεηψλ λα κελ πηνζεηήζνπλ ηνλ φξν
«κεηαθπζηθή»202 ζην αλαζεσξεηηθφ απηφ πιαίζην πνπ επηρεηξνχλ λα δηακνξθψζνπλ.
Ο πξνζεθηηθφο ρεηξηζκφο ηεο νξνινγίαο εθ κέξνπο ησλ επίζεκσλ πνηεηηθψλ εθπξν-
ζψπσλ ηεο Αξηζηεξάο, δείρλεη φηη ην ζεσξεηηθφ «άλνηγκα» ζηνλ κνληεξληζκφ εμαθν-
ινπζεί, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 λα εθδειψλεηαη κε ηξφπν ελνρηθφ γηα φζνπο
είλαη θνκκαηηθά εληαγκέλνη (θαζψο πξνζπαζνχλ λα κελ ρξεσζνχλ ηελ αλαλεσηηθή
ηνπο νπηηθή σο ηδενινγηθή ππαλαρψξεζε ζε ηδεαιηζηηθά θξηηήξηα), γεγνλφο πνπ δελ
θαίλεηαη λα ηζρχεη γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο θξηηηθνχο ηεο αλαλεσηηθήο ηάζεο, πνιινί
απφ ηνπο νπνίνπο είλαη λεφηεξνη ειηθηαθά θαη δελ έρνπλ άκεζε εκπινθή κε ηνλ θνκ-
καηηθφ κεραληζκφ.
Σν 1967, ν Λεηβαδίηεο κε αθνξκή ηηο Μαξηπξίεο ηνπ Ρίηζνπ, ζέηεη θαη πάιη
ηνλ εαπηφ ηνπ ζε ζηάζε άκπλαο (ππεξαζπηδφκελνο, πηζαλφηαηα, θαη ην δηθφ ηνπ έξ-
γν), πξνθεηκέλνπ λα κελ θαηεγνξεζεί γηα ηδεαιηζκφ: «Ζ νπζηαζηηθή ζεκαζία ηεο
πνίεζεο ζπλίζηαηαη ζην κέηξν πνπ δηεξεπλά, φρη ηα γλσζηά θαη πεξηνξηζκέλα φξηα
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, κα ην εληεχζελ θαη εθείζελ, ην αιεζηλφ, δειαδή, βάζνο ηεο.
Καη γηα λα κε καο θαηεγνξήζνπλ γηα ηδεαιηζκφ, εμεγνχκαζηε: ηφζν κέζα καο, φζν
θαη ζηε ζρέζε καο κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο θαη ηα πξάγκαηα, εθηφο απφ ηηο γεληθά
παξαδεθηέο δηαδηθαζίεο, βξίζθεηαη θη έλαο άγλσζηνο Υ, πνπ ζπρλά ηνλ απνθξχπηνπ-
κε απ’ ηνλ εαπηφ καο (...) Απηφ ηνλ άγλσζην Υ έρεη ζηφρν ηεο ε κεγάιε πνίεζε. Καη

200
Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Οξέζηεο», Η Απγή, 18 Γεθ. 1966 [= Γηάλλεο Ρίηζνο: Μειέηεο γηα ην
έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, 1975, 233-240: 233-234].
201
Βι. «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη εκπξφο ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν Γηάλλεο Ρί-
ηζνο», Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηψβξηνο 1945, 3.
202
Πξβι. ηελ αληίζηνηρε ζέζε ηνπ Ρίηζνπ ζην «Πεξί Μαγηαθφβζθε»: «…απηφ ην ζάκβνο, πιάτ ζε φια
η’ άιια είλαη, αλ φρη κηα ζχλζεζε θαη έλσζε ησλ θπζηθψλ, εζηθψλ θαη θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ, είλαη
ηνπιάρηζηνλ έλα γεθχξσκα αλάκεζα ζην παξφλ θαη ζην κέιινλ, αλάκεζα ζην πξαγκαηηθφ θαη ην θα-
ληαζηηθφ, αλάκεζα ζην άηνκν θαη ζηελ νκάδα, αλάκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη ζηνλ θφζκν, αλάκεζα ζηε
δσή θαη ζη’ φλεηξν (…) Γελ είλαη κηα κεηαθπζηθή δηαθπγή, αιιά κηα θπζηθή αδεκνλία πξαγκάησζεο
ελφο παλαλζξψπηλνπ ξεαιηζηηθνχ ηδαληθνχ κέζα ζηνλ ‘ηαρχηεξν’ ρψξν ηεο θαληαζίαο θαη ηεο ηέρλεο»,
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, φ.π., 20.

148
ηφηε δηαδξακαηίδεη ηνλ αλαληηθαηάζηαην ξφιν ηεο: λα καο γλσξίζεη νιφθιεξν ηνλ
εαπηφ καο θαη λα γλσξίζνπκε, έηζη, θαη ηνπο άιινπο».203
Ζ επηζήκαλζε ηνπ Λεηβαδίηε πεξί ηδεαιηζκνχ ππνδειψλεη ηε ζπλερηδφκελε
κνλνκέξεηα ηεο δνγκαηηθήο πηέξπγαο ηεο Αξηζηεξάο - ζηελ νπνία πξνθαλψο απεπζχ-
λεηαη ε απνινγεηηθή δηεπθξίληζή ηνπ. Αλαθνξηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ε κνλν-
κέξεηα απηή εθδειψλεηαη (παξάιιεια κε ηελ ππνθψζθνπζα δπζθνξία ηεο ηηο κν-
ληεξληζηηθέο απνθιίζεηο ηνπ Ρίηζνπ) κέζσ ηεο πξνλνκηαθήο πξνβνιήο ηεο κεινπνηε-
κέλεο εθδνρήο ηνπ έξγνπ, πνπ έρεη ηαπηηζηεί ζηε ιατθή ζπλείδεζε κε ηελ αγσληζηη-
θφηεηα θαη ηνλ θνηλσληθφ ραξαθηήξα ηνπ Δπηηάθηνπ, θαη ζπλεθδνρηθά κε ηελ ηδενιν-
γηθή ζηξάηεπζε ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ.
Έλα ρξφλν πξηλ ηε δηθηαηνξία, ζε κηα πεξίνδν θνηλσληθνπνιηηηθνχ αλαβξα-
ζκνχ, ε κεινπνίεζε ηεο Ρσκηνζύλεο απφ ηνλ Θενδσξάθε έξρεηαη λα επηζθξαγίζεη
θαη λα παγηψζεη ηε δηαδηθαζία απηήο ηεο ηαχηηζεο, πξνζθέξνληαο ζηελ Αξηζηεξά ηελ
επθαηξία λα δηαθπιάμεη ηα θεθηεκέλα ηεο: λα θαηνρπξψζεη, δειαδή, σο επηηπρία ηνπ
πξννδεπηηθνχ ρψξνπ ηελ θαηαμίσζε ηνπ θνξπθαίνπ πνηεηηθνχ ηεο εθπξνζψπνπ, δη-
εθδηθψληαο έηζη, κέζσ ηνπ αγσληζηηθνχ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ, έλαλ ξφιν δπλακηθφ θαη
ξπζκηζηηθφ ζην ινγνηερληθφ πεδίν.

ε) Η μελοποίηζη ηηρ Ρωμιοσύνης

Σν 1966 νη θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο επλννχλ ζεκαληηθά ηε ζπλέρηζε ηεο

δηαδηθαζίαο κεινπνίεζεο έξγσλ αγσληζηηθνχ πεξηερνκέλνπ, ζην πξφηππν ηεο επηηπ-
ρίαο ηνπ Δπηηαθίνπ. Σα γεγνλφηα πνπ έρνπλ κεζνιαβήζεη απφ ηελ επνρή ηνπ πξψηνπ
απηνχ εγρεηξήκαηνο κεινπνίεζεο (1960) έρνπλ νδεγήζεη ζηε ζπζπείξσζε ησλ θε-
ληξναξηζηεξψλ δπλάκεσλ θαη έρνπλ δεκηνπξγήζεη έλα θιίκα δηαδειψζεσλ θαη αλα-
ηαξαρψλ (ήδε απφ ην 1963 θαη ηε δνινθνλία Λακπξάθε),204 ην νπνίν γεληθεχεηαη θαη
πξνζιακβάλεη κεγάιεο δηαζηάζεηο ην 1965 κε ηα Ηνπιηαλά.205 Σν εμεγεξκέλν ιατθφ
αίζζεκα πνπ αλαδεηά δηεμφδνπο εθηφλσζεο θαη δηφδνπο δηακαξηπξίαο, βξίζθεη ηνλ
ηδαληθφ εθθξαζηή ηνπ ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ηνπο ζηίρνπο ηνπ νπνίνπ ν Θενδσξάθεο

203
Σ. Λεηβαδίηεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο. ΢εηξά Γεύηεξε», Η Απγή, 15 Απξηιίνπ 1967.
204
Βι. Κ. Σζνπθαιάο, Η ειιεληθή ηξαγσδία. Από ηελ απειεπζέξσζε σο ηνπο ζπληαγκαηάξρεο, Ληβάλεο,
Αζήλα 1981, 162.
205
Πξβι. «Μεηά ηελ απνρψξεζε ηνπ Γ. Παπαλδξένπ απφ ηελ εμνπζία, άξρηζε ζηνπο δξφκνπο ηεο Α-
ζήλαο κηα ηιηγγηψδεο θίλεζε καδψλ πνπ ζηξεθφηαλ ζαθψο θαηά ηνπ ζξφλνπ, ηεο δεμηάο θαη ησλ απν-
ζηαηψλ. Οη δξφκνη ηεο πφιεο δνλνχληαλ απφ δηαδειψζεηο θαη ζπλζήκαηα», Σ. Βνπξλάο, Ιζηνξία ηεο
ζύγρξνλεο ειιάδαο, η. Γ΄ (1953-1967), Σνιίδεο, ρ.ρ., 254.

149
επελδχεη κε ηνλ απαηηνχκελν εκβαηεξηαθφ ξπζκφ, εληζρχνληαο ηελ αγσληζηηθή δηά-
ζηαζε ηνπ πνηήκαηνο.
Πέξα απφ ηνλ εζληθφ ραξαθηήξα πνπ πξνζδίδεη ζην πνίεκα ν ίδηνο ν ηίηινο
ηνπ, ηα απνζπάζκαηα πνπ επηιέγνληαη πξνο κεινπνίεζε θαη απνηεινχλ ηα ελλέα ηξα-
γνχδηα ηνπ κνπζηθνχ έξγνπ, είλαη απηά πνπ αληαπνθξίλνληαη πεξηζζφηεξν ζηελ επα-
λαζηαηηθή αηκφζθαηξα ηεο επνρήο. Παξά ηαχηα, ε Ρσκηνζύλε, γξακκέλε κέζα ζηα
ρξφληα ηνπ εκθπιίνπ (1945-1947), εθηφο απφ ηνλ αγσληζηηθφ ηεο ραξαθηήξα, δηαπλέ-
εηαη θαη απφ έλαλ πξνβιεκαηηζκφ πνπ, πξνζεγγίδνληαο ηελ νδχλε ηνπ εζληθνχ δηρα-
ζκνχ θαη απνδίδνληαο κε κειαγρνιία ην δνθεξφ θιίκα ηεο επνρήο, δεκηνπξγεί ηελ
αίζζεζε κηαο ρακειφθσλεο, εζσζηξεθνχο πνίεζεο.206
Ζ δηαδηθαζία πνπ αθνινπζείηαη ζηελ επηινγή ησλ πξνο κεινπνίεζε ζηίρσλ
είλαη αληίζηξνθε κε απηήλ ηνπ Δπηηαθίνπ, ε πθνινγηθή εζσζηξέθεηα δειαδή ηνπ έξ-
γνπ ππνβαζκίδεηαη θαη πξνβάιιεηαη πξνλνκηαθά ε αγσληζηηθή ηνπ δηάζηαζε. Δληνχ-
ηνηο, ζα ήηαλ άηνπνο ν ηζρπξηζκφο πεξί απνζηψπεζεο ή δηαζηξέβισζεο ηεο ηδενινγη-
θήο παξακέηξνπ ηνπ έξγνπ, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο κεινπνίεζεο ηνπ Δπηηάθηνπ. Ζ
δηαθνξνπνίεζε απηή νθείιεηαη πξνθαλψο ζην γεγνλφο φηη ηελ επηινγή ησλ πξνο κε-
ινπνίεζε ρσξίσλ αλέιαβε απηή ηε θνξά ν ίδηνο ν Ρίηζνο207 (θαη φρη ν ζπλζέηεο), θα-
ηά ζπλέπεηα δηαζθαιίζηεθε ζε κεγάιν βαζκφ ε πθνινγηθή ελφηεηα ηνπ έξγνπ, θαη
δελ έγηλε ζπξξαθή δηάζπαξησλ ζηίρσλ, φπσο ζπλέβε ζηελ αληίζηνηρε δηαδηθαζία ε-
πηινγήο απνζπαζκάησλ γηα ηε κεινπνίεζε ηνπ Δπηηάθηνπ.208 Δθηφο απηνχ, ην πεξηε-
ρφκελν ηεο Ρσκηνζύλεο αληαπνθξηλφηαλ πιήξσο ζηηο απαηηήζεηο θαη ζην ηδενινγηθφ
θιίκα ηεο επνρήο, νπφηε δελ αλέθππηε θακία αλαγθαηφηεηα παξαπνίεζήο ηνπ.

206
Δλδεηθηηθά: «Θά’ λαη δχζθνιν ηψξα λα βξνχκε κηα γιψζζα πην ηεο θεξαζηάο/ ιηγφηεξν δπλαηή,
ιηγφηεξν πέηξηλε -/ ηα ρέξηα εθείλα πνπ απνκείλαλ ζηα ρσξάθηα / ή απάλνπ ζηα βνπλά ή θάηνπ απφ ηε
ζάιαζζα/ δελ μερλάλε, πνηέ δελ μερλάλε -/ ζά’ λαη δχζθνιν λα μεράζνπκε ηα ρέξηα ηνπο,/ ζά’ λαη δχ-
ζθνιν ηα ρέξηα πνχ’ βγαιαλ θάινπο ζηε/ ζθαλδάιε λα ξσηήζνπλε κηα καξγαξίηα,/ λα πνπλ επραξηζηψ
πάλνπ ζην γφλαηφ ηνπο, πάλνπ/ ζην βηβιίν/ ή κεο ζην κπνχζην ηεο αζηξνθεγγηάο». Γ. Ρίηζνο, Ρσκην-
ζύλε, Πνηήκαηα Β΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996, 59-72: 67. Ζ Ρσκηνζύλε, ε νπνία είρε αξρηθά ζπκπεξηιεθ-
ζεί ζηε ζπιινγή Αγξύπληα (1954) θαη σο κέξνο ηεο ίδηαο ζπιινγήο έρεη εληαρζεί ζηνλ ηφκν Πνηήκαηα
Β΄, εθδίδεηαη γηα πξψηε θνξά απηνηειψο ην 1966. Βι. πεξηζζφηεξα Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 66.
207
΋πσο αλαθέξεη ν Μ. Θενδσξάθεο: «...ηελ επηινγή ησλ ζηίρσλ είρε θάλεη ν ίδηνο ν Ρίηζνο απφ θαη-
ξφ», Σ. Β. [= Σ. Βνπξλάο], «Υζέο ην κεζεκέξη ζην ‘Κάζηξν’. Ο Θενδσξάθεο παξνπζίαζε ηε Ρσκηνζύ-
λε ηνπ Ρίηζνπ», Η Απγή, 26 Φεβξνπαξίνπ 1966.
208
Δλδεηθηηθά, γηα ηε ζπξξαθή ζηίρσλ ζηα ηξαγνχδηα ηνπ Δπηηαθίνπ: ΢ην απφζπαζκα «Σν πφδη εια-
θξνπάηεην... ην ζηξαηί κνπ θξχβεη» ηεο ελφηεηαο VII πξνζηίζεηαη ην δίζηηρν «Νηφηε απ’ ηε ληφηε
ζνπ... ζε ρηνληζκέλν θάκπν» ηεο ελφηεηαο ΗΗ. Σν ίδην θαη ζηα ηξία πξψηα δίζηηρα ηεο ελφηεηαο ΥΗΥ
«Νά’ ρα η’ αζάλαην λεξφ... ινπινχδηα ζηα καιάθηα», φπνπ πξνζηίζεηαη ην δίζηηρν ηεο ελφηεηαο ΗΗ «Με
ηα ρεξάθηα ζνπ ηα δπν... θη φι’ ήηαλε γηα κέλα». Βι. Γ. Ρίηζνο, Δπηηάθηνο, Πνηήκαηα Α΄, Κέδξνο, Αζή-
λα 221997, 169, 174,181 θαη 164 αληίζηνηρα.

150
 Ζ ηεξάζηηα ιατθή απήρεζε ηεο κεινπνηεκέλεο Ρσκηνζύλεο δίλεη ηε δπλαηφ-
ηεηα ζηελ Αξηζηεξά λα εηζέιζεη δπλακηθά ζην πνιηηηζκηθφ πεδίν, ελψ παξάιιεια, ε
αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, πνπ είρε ππνβαζκηζηεί απφ ηελ θξηηηθή, απνθηά εκβέ-
ιεηα εζληθνχ ραξαθηήξα∙ ε επηηπρία ηνπ έξγνπ πηζηψλεηαη αλαπφθεπθηα ζηελ Αξη-
ζηεξά, ε νξζφδνμε πηέξπγα ηεο νπνίαο επσθειείηαη ψζηε λα πξνσζήζεη ηελ εζληθν-
παηξησηηθή ηνπ δηάζηαζε, θαη λα ηαπηίζεη, κέζσ ησλ ιατθψλ ζπλαπιηψλ ηνπ Θενδσ-
ξάθε, ηελ πνιηηηζκηθή δηαδηθαζία κε ηελ πνιηηηθή.
Ο Σάζνο Βνπξλάο, απνδίδνληαο ην θιίκα ηεο ζπλαπιίαο ηνπ Θενδσξάθε ηνλ
Ηνχιην ηνπ 1966 ζην γήπεδν ηεο Φηιαδέιθεηαο, πεξηγξάθεη ηελ εηθφλα ηνπ ηδενινγηθά
θνξηηζκέλνπ θιίκαηνο ηεο επνρήο: «Δίλαη πνιχ θηελή θαη ηξηκκέλε ε ιέμε ‘κπζηα-
γσγία’ γηα λα εθθξάζεη ηελ πξνρζεζηλή επθξνζχλε ηνπ θνηλνχ. Ήηαλ κηα εζληθή ιεη-
ηνπξγία πνπ ζπκίδεη ηηο κεγάιεο κνπζηθέο εμάξζεηο ηνπ γέλνπο, έλα ‘Σε ππεξκάρσ’ ή
ην κνπζηθφ θαη πνηεηηθφ σθεαλφ ηνπ δεκνηηθνχ καο ηξαγνπδηνχ. Δίθνζη ρηιηάδεο άλ-
ζξσπνη, κε νιάλνηρηα ηα ζηήζε, ξνπθνχζακε, ξνπθνχζακε ήρν θαη δε ρνξηαίλακε. Κη
φηαλ ζην ηέινο άξρηζαλ λα πέθηνπλ, απαλσηνί ζα ζθπξηέο, νη ζηίρνη ηεο ‘Ρσκηνζχ-
λεο’ ηνπ Ρίηζνπ θεξκέλνη ζαλ ζε ιηηαλεία πάλσ ζηα θηεξά ηεο κνπζηθήο ηνπ Θενδσ-
ξάθε, ηφηε λνηψζακε ζε φιε ηεο ηελ έληαζε ηελ ππεξεθάλεηα λα είζαη έιιελαο αγσ-
ληζηήο αθνζησκέλνο ζηνλ ηφπν ζνπ, ην ιαφ ζνπ θαη ην κέιινλ ηνπ. Δίθνζη ρηιηάδεο
άλζξσπνη, ζηελ πιεηνςεθία ηνπο λένη, ε νξγηζκέλε ζπνξά ηεο Αληίζηαζεο, φξζηνη θαη
κε δάθξπα ζηα κάηηα, επεπθεκνχζαλ θαη ρεηξνθξνηνχζαλ ηνπο ζηίρνπο ηνπ πνηεηή,
θαζψο αλάβιπδαλ ζαλ θαηαξξάθηεο κέζα απφ ηε κνπζηθή: ‘Απηφ ην ρψκα είλαη δηθφ
ηνπο θαη δηθφ καο/ δελ κπνξεί θαλείο λα καο ην πάξεη...’. Μλήκεο αγψλσλ απφ ην ’21,
ηελ Αληίζηαζε, ηνπο ζεκεξηλνχο γηα ηε δεκνθξαηία, νξκνχλ κέζα καο θαη καο αξπά-
δνπλ ηελ ςπρή. Απηνί νη λεθξνί πνπ θείηνληαη θάησ απφ ην ρψκα θαη, θαηά ηνλ πνηε-
ηή, θξαηνχλ ην ζθνηλί ηεο θακπάλαο ελφο κειινληηθνχ ζξηάκβνπ, δελ γίλεηαη, ζα ην
ζχξνπλ κηα κέξα γηα λα ζεκάλνπλ ηε λίθε. Μαο ην ππφζρεηαη ε πνίεζε· καο ην ππφ-
ζρεηαη ε κνπζηθή πνπ είλαη πξνθεηεία γηα ηα αχξην πνπ ηξαγνπδηνχ».209
Ζ πεξηγξαθφκελε εηθφλα, πξνβάιιεη ηε δπλακηθή παξνπζία ηνπ πξννδεπηηθνχ
ρψξνπ («είθνζη ρηιηάδεο άλζξσπνη, ζηελ πιεηνςεθία ηνπο λένη, ε νξγηζκέλε ζπνξά
ηεο αληίζηαζεο»), ν νπνίνο ζπζρεηίδεηαη κε ηε ζξεζθεπηηθή («Σε ππεξκάρσ»), ηε
ιατθή ινγνηερληθή (δεκνηηθφ ηξαγνχδη) θαη ηελ ηζηνξηθή παξάδνζε (αγψλαο ηνπ ’21,
Αληίζηαζε)∙ έξεηζκα θαη ελνπνηεηηθφ παξάγνληα φισλ απηψλ ησλ παξακέηξσλ ζπλη-

209
Σ. Βνπξλάο, «Αθνχγνληαο ηε κνπζηθή ηνπ Μίθε Θενδσξάθε. Πνίεζε θαη ήρνο ζε απφιπηε αληα-
πφθξηζε κε ηα ζεκεξηλά ζπλαηζζήκαηα ηνπ ιανχ καο», Η Απγή, 6 Ηνπιίνπ 1966.

151
ζηά ν κεινπνηεκέλνο πνηεηηθφο ιφγνο ηεο Ρσκηνζύλεο, κέζσ ηνπ νπνίνπ εδξαηψλεηαη
ε πνιηηηζκηθή δπλακηθή ηνπ αξηζηεξνχ ρψξνπ. Σν έξγν ηνπ Ρίηζνπ, φπσο δηνξαηηθά
είρε πξνβιέςεη ν Απγέξεο, φρη κφλν θαζειθχεη ηελ Αξηζηεξά απφ ηα ιηκλάδνληα χδα-
ηα ηεο ινγνηερληθήο απνκφλσζεο, αιιά ελεξγνπνηεί ηαπηφρξνλα γηα ινγαξηαζκφ ηεο
έλα πιαίζην δηεθδηθήζεσλ πνπ εμππεξεηνχλ θαη ηηο πνιηηηθέο ηεο επηδηψμεηο.

ζη) Η «κςκλική ποπεία» ηηρ κπιηικήρ ηος Α. Καπανηώνη

Σν ελζνπζηψδεο θιίκα ππνδνρήο ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ δελ

αθήλεη αλεπεξέαζην ηνλ ζηαζεξφ ηδενινγηθφ ηνπ πνιέκην, ηνλ Αληξέα Καξαληψλε.
Δλψ ε Αξηζηεξά έρεη δηεπζεηήζεη ζε θάπνην βαζκφ ην ζέκα ηεο δηπνιηθφηεηαο ηνπ
έξγνπ, ε αζηηθή θξηηηθή εμαθνινπζεί, κέζσ ηνπ Καξαληψλε, λα εθδειψλεη ηελ ακε-
ραλία θαη ηε δπζαξέζθεηά ηεο γηα ηελ παξείζθξεζε ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο ζηελ
κνληεξληζηηθή ηνπ πνίεζε. Σν ζηνηρείν, δειαδή, πνπ επηηξέπεη ζηελ Αξηζηεξά λα ε-
ληάμεη ζην πξνζιεπηηθφ ηεο πεδίν ην ππαξμηαθφ ηκήκα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, είλαη
απηφ αθξηβψο πνπ απνηξέπεη ηνλ Καξαληψλε απφ ηελ άλεπ φξσλ απνδνρή ηνπ.
΢ηελ θείκελφ ηνπ γηα ηνλ Οξέζηε,210 νη ζέζεηο ηνπ θξηηηθνχ, πνπ ζπλέθιηλαλ
(απφ ηε ΢νλάηα θαη κεηά) ζηελ αλαγλψξηζε ηεο πνηεηηθήο αμίαο ηνπ Ρίηζνπ211 - κε
ηελ πξνυπφζεζε λα κελ αληρλεχνληαη εκθαλείο καξμηζηηθνί δείθηεο ζην έξγν ηνπ -
δελ κεηαβάιινληαη.212 Δπαλέξρνληαη, φκσο, νη επζέσο αξλεηηθέο αλαθνξέο ζηελ ηδε-
νινγία ηνπ πνηεηή, πνπ είραλ εθιείςεη απφ ηηο ακέζσο πξνεγνχκελεο θξηηηθέο ηνπ:

210
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Οξέζηεο», Η Καζεκεξηλή, 13 Ννεκ. 1966 [= Η πνίεζή καο
κεηά ηνλ ΢εθέξε, Γσδψλε, Αζήλα 1976, 296-299].
211
«΢ε πνιιά θαη δχζθνια εξσηεκαηηθά ζα πεξηπιέμεη κηα κέξα ηελ θξηηηθή ν Γηάλλεο Ρίηζνο. Πξηλ
απ’ φια γηαηί θαλείο δε κπνξεί ή δελ πξέπεη λ’ ακθηζβεηήζεη ηελ ηζρπξή πνηεηηθή ηνπ θχζε. Δίηε δε ζα
θαηαιαβαίλεη απφ πνηεηηθή ιεηηνπξγία, ή ζα είλαη θξηηηθφο θαθήο πίζηεο. Κη χζηεξα, γηαηί ν ίδηνο ν
Ρίηζνο, κε ηνλ ηξφπν πνπ εξγάδεηαη, δίλεη πνιιέο αθνξκέο ζηελ θξηηηθή λα ακθηζβεηήζεη, έλα πξνο
έλα, φια ηνπ ζρεδφλ ηα έξγα. Καη ηα έξγα ηνπ, είλαη ακέηξεηα θαη άπηαζηα. ΢ρεκαηίδνπλ έλα γαιαμία
ζηίρσλ θαη καθξπψλ πνηεηηθψλ θξάζεσλ πνπ ε κηα μεπεδάεη κέζα απφ ηελ άιιε, ζαλ ηα θιαξηά θαη ηα
θπηά ηεο δνχγθιαο. Ζ απνθξπζηάιισζε θαη ε ηάμε, ε ζηεξενπνίεζε απηνχ ηνπ καιαθνχ, ηνπ αραλνχο
γαιαμία, ην άλνηγκα ελφο βαηνχ θξηηηθνχ δξφκνπ κέζα απ’ απηή ηε δνχγθια, είλαη πξάγκαηα ηξνκεξά
δχζθνια γηα ηελ θξηηηθή, αλ φρη αδχλαηα. Φνβφκαζηε πσο γη’ απηνχο ηνπο ιφγνπο – θαη φρη γηα ιφγνπο
εζψηαηα πνηεηηθνχο ή ιφγνπο πνηφηεηαο – ζα κείλεη αλεμεξεχλεην. Καη ζα’ ξζεη κηα ψξα, πνπ ν ρξφλνο
ζα ην παξαθάκςεη, γηα λα ζηαζεί θαη ζε έξγα ιηγφηεξεο αμίαο κα πνπ έρνπλ πεξηζζφηεξε ππθλφηεηα.
Κη αλ ζπκβεί θάηη ηέηνην, ζα πξφθεηηαη βέβαηα γηα κηα πλεπκαηηθή απψιεηα, γηαηί είπακε θαη μαλαιέκε:
ν Γηάλλεο Ρίηζνο είλαη πνηεηήο», Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Οξέζηεο», φ.π., 296.
212
Ζ ηξνπνπνίεζε ησλ κπζνινγηθψλ κνξθψλ απφ ηνλ Ρίηζν, πξαγκαηνπνηείηαη, θαηά ηνλ Καξαληψλε
«ζχκθσλα πάληα κε ηηο ηδέεο ηνπ, ή κάιινλ κε ην γλσζηφ ηδενινγηθφ ηνπ δφγκα πνπ, γηα καο, ηνπιάρη-
ζηνλ, εμαθνινπζεί λα είλαη ή κηα αθειήο ή κηα δεκνθνπηθά παξνπζηαζκέλε επηκνλή ζην δφγκα ηεο
θνηλσληθήο επαλάζηαζεο. Αιιά απηφ, θπζηθά, είλαη άιιν δήηεκα. Έρεη κφλν ζεκαζία, εθ’ φζνλ απηφ
ην δφγκα ςεπηίδεη ή δελ ςεπηίδεη ηνλ ίδην θαη ηελ πνίεζή ηνπ», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 297.

152
«Μα μάθλνπ, ν Οξέζηεο, πεηάεη ην εηξεληθφ ηνπ πξνζσπείν - ε ςεχηηθε ζθελνζεζία
(ή ε αιεζηλή) αιιάδεη, γηα λα θαλεί πσο ν πνηεηήο Ρίηζνο θαη κε φιε ηελ παξαδνρή
ησλ αλζξσπηζηηθψλ αμηψλ, παξακέλεη έλαο παιαηφο θαη αλαιινίσηνο νπαδφο ηεο ‘α-
λίδεεο πίζηεο, πνπ κπζηηθά κεγαινπξγεί...’ (...) ην ηέινο ηνπ νξεζηηαθνχ ιφγνπ (ηη
θξίκα) είλαη ηέινο έκκεζνπ επαλαζηαηηθνχ πνιηηηθνχ ιφγνπ ζε ζπγθέληξσζε ρσξη-
θψλ, έμσ απφ ην Άξγνο...».213
Ο θξηηηθφο εζηηάδεη ηελ απνδνθηκαζία ηνπ ζηελ θαηάιεμε ηνπ πνηήκαηνο, φ-
πνπ ν κνλφινγνο ηνπ Οξέζηε δηαθξίλεηαη απφ κηα νπηηκηζηηθή/αγσληζηηθή ζηάζε,214
παξαθάκπηνληαο, φκσο, ηηο αιιεπάιιειεο αλαθνξέο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ ζηνλ
δηραζκφ αλάκεζα ζηελ εληνιή θαη ζην απηεμνχζην,215 ζηελ ειεπζεξία θαη ζην ρξένο∙
ν δηραζκφο απηφο, πνπ απνηειεί θαη ηνλ θεληξηθφ ζεκαηηθφ άμνλα ηνπ πνηήκαηνο (αι-
ιά θαη ηε βαζηθφηεξε ζπληζηψζα ηεο πξνβιεκαηηθήο πνπ αλαπηχζζεηαη ζηελ πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ), ζεκαηνπνηεί (κέζσ πνιιαπιψλ πνηεηηθψλ ζρνιίσλ) ηελ ηαιάληεπζε ηνπ
ίδηνπ ηνπ πνηεηή αλάκεζα ζηε ζηξάηεπζε θαη ηελ θαιιηηερληθή ειεπζεξία.216
Ο Καξαληψλεο αληηπαξέξρεηαη απηή ηελ πξνβιεκαηηθή, επηιέγνληαο λα πξν-
βάιιεη σο θπξίαξρε ζεψξεζε ηελ αηζηφδνμε θαηάιεμε ηνπ πνηήκαηνο, ηελ νπνία αμη-
νινγεί σο «έκκεζν επαλαζηαηηθφ πνιηηηθφ ιφγν». Ζ επαλαθνξά, εθ κέξνπο ηνπ θξη-
ηηθνχ, ηνπ ζέκαηνο ησλ καξμηζηηθψλ βιαπηηθψλ «παξεκβνιψλ» ζην έξγν, θαίλεηαη λα
ππνδειψλεη ηελ αλεζπρία ηνπ γηα ηελ «επέιαζε» ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρί-
ηζνπ, ε νπνία, κεηά ηελ κεινπνίεζε ηνπ Δπηηάθηνπ θαη ηεο Ρσκηνζύλεο θεξδίδεη ζπ-
λερψο έδαθνο.

213
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 299.
214
Βι. ελδεηθηηθά ην ζρεηηθφ απφζπαζκα ηνπ πνηήκαηνο: «…φρη κε γλψζε ηξνκεξή (αθαηφξζσηε απ’
ην πιήζνο)/ αιιά κε πξάμε δχζθνιε, θ’ εχθνιε πίζηε,/ ρίιηεο θνξέο δηαςεπζκέλε θη άιιεο ηφζεο θξα-
ηεκέλε / κε λχρηα θαη κε δφληηα απ’ ηελ ςπρή ηνπ αλζξψπνπ∙ - αλίδεε πίζηε/ πνπ κπζηηθά κεγαινπξ-
γεί, κεξκήγθη ην κεξκήγθη, κέζα ζην ζθνηάδη./ Κη απηήλ δηαιέγσ ν άπηζηνο εγψ (δε κε δηαιέγνπλ νη
άιινη),/ γλσξίδνληαο φκσο εγψ», Γ. Ρίηζνο, Οξέζηεο, Σέηαξηε Γηάζηαζε, Κέδξνο, Αζήλα 202001, 73-89:
88-89.
215
Βι. ελδεηθηηθά: «Πψο λα γηλφηαλε λα κέλακε αλεμάξηεηνη θ’ εκείο, κε ηελ σξαία/ ραξά ηεο αδηαθν-
ξίαο, ηεο αλεμηζξεζθείαο, πέξα απ’ ηα πάληα,/ κέζα ζηα πάληα, κέζα καο - κφλνη, ελσκέλνη, αδέζκεπ-
ηνη,/ δίρσο ζπγθξίζεηο, αληαγσληζκνχο, ειέγρνπο, δίρσο/ λα καο κεηξάεη ε φπνηα αλακνλή θη απαίηεζε
ησλ άιισλ», Γ. Ρίηζνο, Οξέζηεο, φ.π., 73.
216
Βι. ελδεηθηηθά: «Φνβνχκαη∙ δε δχλακαη/ λ’ απνθξηζψ ζην θάιεζκά ηεο - ηφζν ππέξνγθν θαη ηφζν
αζηείν ζπλάκα -/ ζ’ απηά ηα ζηνκθψδε ηεο ιφγηα, παιησκέλα, ζάκπσο μεζακκέλα/ απφ ζεληνχθηα ‘θα-
ιψλ επνρψλ’ (έηζη πνπ ιέλε νη γέξνληεο),/ ζαλ κεγάιεο ζεκαίεο, αζηδέξσηεο, πνπ κέζα ζηηο ξαθέο
ηνπο/ έρεη εηζδχζεη ε λαθζαιίλε, ε δηάςεπζε, ε ζησπή, - ηφζν πην γεξαζκέλεο/ φζν θαζφινπ δελ ππν-
ςηάδνληαη ηα γεξαηεηά ηνπο, θ’ επηκέλνπλ/ λα πιαηαγίδνπλ κ’ αξραηφπξεπεο ρεηξνλνκίεο πάλσ απφ α-
λχπνπηνπο δηαβάηεο/ πνιπάζρνινπο ή απαπδεκέλνπο, πάλσ απφ αζθαιηνζηξσκέλνπο δξφκνπο/ ζε-
κλνχο, παξ’ φιν ηνπο ην πιάηνο θαη ην κέγεζνο, κε ηηο θνκςέο βηηξίλεο ηνπο/ φιν γξαβάηεο, θξχζηαι-
ια, καγηψ, θαπέια, ηζάληεο, βνχξηζεο,/ πνπ αληηζηνηρνχλ θαιχηεξα ζηηο αλάγθεο ηεο ψξαο καο/ άξα
θαη ζηελ αηψληα αλάγθε ηεο δσήο πνπ καο πξνζηάδεη», Γ. Ρίηζνο, Οξέζηεο, φ.π., 77.

153
 Ζ αλεζπρία ηνπ Καξαληψλε γηα ηε κεηαηφπηζε ηεο πνηεηηθήο πξσηνθαζεδξίαο
απφ ηνλ ΢εθέξε ζηνλ Ρίηζν, αλαδχεηαη θαη ζηε βηβιηνθξηηηθή ηνπ γηα ηε ζπιινγή
Μαξηπξίεο Β΄, έλα ρξφλν αξγφηεξα (1967). Οη πξψηεο γεληθέο δηαπηζηψζεηο ηνπ θξηηη-
θνχ θαίλεηαη λα δειψλνπλ κηα δηάζεζε επλντθήο ππνδνρήο: «Καηλνχξηα πνηεηηθή
πξνζθνξά, εθδήισζε θαη δηαθιάδσζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ. Οη ‘Μαξηπξίεο’ ηνπ. Δδψ,
ην γλσζηφ καο πνηάκη, κηθξαίλεη, ζπκπηχζζεηαη, πάεη λα γίλεη έλα ή πνιιά, κα αλε-
μάξηεηα αλακεηαμχ ηνπο ξπάθηα, κε ιίγν κα θαζαξφ θαη ιαγαξφ λεξφ, πνπ ζηελ επη-
θάλεηά ηνπ λα θαζξεθηίδεη ζαθή αληηθείκελα, ή πνπ ε ξνή ηνπ λα ηξαγνπδάεη κε μά-
ζηεξνπο ήρνπο ‘πεξηγεγξακκέλεο νπζίεο’. Καινπξφζδερηε ε πξνζθνξά ηνπ πνηεηή,
πνπ γηα ράξε ηνπ ν Παιακάο είπε ‘λα παξακεξίζνπκε γηα λα πεξάζεηο’. ΋κσο, ν Ρί-
ηζνο πεξλάεη θαη ρσξίο λα παξακεξίδνπκε. Μαο παξακεξίδεη εθείλνο κε ηνλ φγθν θαη
ηελ αδηάθνπε επαλαιεπηηθή βνπή ηεο πνηεηηθήο ηνπ επηκνλήο».217
Ο Καξαληψλεο επηθξνηεί ηελ κηθξή έθηαζε ησλ πνηεκάησλ ηεο ζπιινγήο (εί-
ρε, άιισζηε, παιαηφηεξα επηζεκάλεη ηε δηαθσλία ηνπ γηα ηελ εθθξαζηηθή «ραιαξφ-
ηεηα» ησλ καθξνζθειψλ ζπλζέζεσλ ηνπ Ρίηζνπ), εληνχηνηο δηαθαίλεηαη απφ ην χθνο
ηνπ έλαο πθέξπσλ εηξσληθφο ηφλνο ζε ζρέζε κε ηελ επαλαιεπηηθφηεηα πνπ παξνπ-
ζηάδεη ε πνηεηηθή ηνπ παξαγσγή.
΢ηε ζπλέρεηα ηνπ θεηκέλνπ, ε ππνθψζθνπζα εηξσλεία δίλεη ηε ζέζε ηεο ζηελ
επζεία ακθηζβήηεζε ηεο ρξήζεο ησλ απιψλ, θαζεκεξηλψλ αληηθεηκέλσλ, πνπ αλα-
ζηέιινπλ, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ηε ζπγθηλεζηαθή ιεηηνπξγία ησλ πνηεκάησλ: «…δε
κπνξεί θαλείο παξά λα ζαπκάζεη ηελ ‘νπηηθή πνιππξαγκνζχλε’ ηνπ Ρίηζνπ, ηελ ηθα-
λφηεηα πνπ έρεη λ’ αξπάδεη κηα ιεπηνκέξεηα θαη λα ηελ απιψλεη, θπκαηηζηά, ζε άιιεο,
πνπ βγαίλνπλ απ’ απηήλ (…) Αιιά γηαηί δε καο ζπγθηλεί ηφζν φζν ζα ρξεηαδφκαζηαλ
γηα λα ραζνχλ απφ ηα κάηηα καο νη ιεπηνκέξεηεο απηέο, νη καξηπξίεο, ηα ςσκηά, ηα
γάιαηα, ηα δσκάηηα, νη ζάπηεο ζαλίδεο θαη λα μαλαβξεζνχλ κέζα καο ζαλ θαηαζηά-
ζεηο ή ζαλ ζπγθηλεκέλεο ηδέεο;».
Οη αηζζεηηθέο ελζηάζεηο ηνπ Καξαληψλε δελ αλαηξέπνπλ ηε γεληθή θαηεχ-
ζπλζε ηεο ζεψξεζήο ηνπ γηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, θαζψο ηέηνηνπ είδνπο επηζεκάλ-
ζεηο έρνπλ επαλεηιεκκέλα θαη κε ζπλέπεηα δηαηππσζεί απφ ηνλ θξηηηθφ ηα πξνεγνχ-
κελα ρξφληα. Δδψ, κάιηζηα, ε επηθξηηηθή ηνπ δηάζεζε επεθηείλεηαη θαη ζηελ εξσηηθή
ζεκαηνινγία ησλ πνηεκάησλ: «Πνιιέο απφ ηηο ‘καξηπξίεο’ απηέο, είλαη εξσηηθέο. Αι-

217
Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο. ΢εηξά Γεύηεξε», Η Καζεκεξηλή, 12 Φεβξνπαξίνπ
1967.

154
ιά, αο καο ζπγρσξεζεί ε δηαηχπσζε, ζ’ απηέο ηηο εξσηηθέο εθδειψζεηο δηαθξίλνπκε
κηα αζέιγεηα, θάηη ζαλ πάζνο ηδησηηθφ, πνπ ζθνηψλεη ηελ πνίεζε».
Ζ θαηάιεμε, φκσο, ηνπ θεηκέλνπ, απνδεηθλχεη φηη ε αμηνιφγεζε ηνπ έξγνπ
ηνπ Ρίηζνπ ζπλαξηάηαη δηαξθψο, ππφγεηα ή θαλεξά, θαη κε ηελ πνίεζε ηνπ ΢εθέξε:
«Άιιεο, πάιη, καξηπξίεο, έρνπλ κπζνινγηθή θαηαγσγή απφ ηελ Αξραία Διιάδα, πα-
ξνπζηαζκέλε ζε θνξλίδεο ζεκεξηλέο. Απηέο, γηα καο, είλαη πην πνηεηηθέο. Μαο αγγί-
δνπλ ρσξίο πνιιά ελδηάκεζα θαη μππλνχλ κλήκεο πνπ έρνπλ γίλεη έλα κε ηελ ηξέρνπ-
ζα δσή καο. Απηφλ ηνλ δξφκν, ηέηνηνλ πνπ ηνλ πεξπάηεζαλ ηφζνη θαηνπηλνί, ηνλ ά-
λνημε ν ΢εθέξεο, αιιά λνκίδνπκε πσο ηέηνηνη δξφκνη, γηα ηελ ειιεληθή πνίεζε, δελ
έρνπλ ηειεησκφ. Γη’ απηφ, θαη ε ‘Διιεληθή θαηαηνκή’ ηνπ Ρίηζνπ, μερσξίδεη αηζζεηά
κέζα απφ άιιεο ‘καξηπξίεο’. Τπάξρνπλ θη άιιεο πνπ ζπγγελεχνπλ κ’ απηήλ (…) κα
ζηεθφκαζηε ελδεηθηηθά ζηελ ‘Διιεληθή θαηαηνκή’». Σν θείκελν ηεο βηβιηνθξηζίαο
θιείλεη κε ηελ παξάζεζε ηνπ ελ ιφγσ πνηήκαηνο, ην νπνίν θέξεη έθδεια ηα ζηνηρεία
ηνπ ζεθεξηθνχ χθνπο.218
Ο Καξαληψλεο «δηαζψδεη» απφ ηε ζπιινγή κφλν φ,ηη είλαη ζεθεξηθφ, αθπξψ-
λνληαο, έηζη, θάζε ηδηαηηεξφηεηα πνπ έρεη λα επηδείμεη ε πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ ζην ιν-
γνηερληθφ πεδίν. Ζ επαλεκθάληζε ηεο επζείαο ζχγθξηζεο ησλ δχν πνηεηψλ ζηνλ νξί-
δνληα ηεο θξηηηθήο ηνπ Καξαληψλε, ππνγξακκίδνληαο ηελ πξσηνπνξηαθή δηάζηαζε
ηνπ ζεθεξηθνχ έξγνπ (ζηα ίρλε ηνπ νπνίνπ βαδίδνπλ «ηφζνη θαηνπηλνί» πνηεηέο, ζπ-
κπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ Ρίηζνπ), θαίλεηαη λα ππνδειψλεη, πέξα απφ ηηο φπνηεο
ινγνηερληθέο εκκνλέο ηνπ θξηηηθνχ,219 ηελ αλεζπρία ηνπ απέλαληη ζηελ πνιηηηζκηθή
δπλακηθή πνπ αλαπηχζζεηαη ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο (βνεζνχζεο ηεο κεινπνίεζεο
θαη ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο ζπγθπξίαο) ιίγν πξηλ ηε δηθηαηνξία.
Ζ ππνδεινχκελε αλεζπρία ζα κεηαηξαπεί ην 1975 ζε εκθαλή δπζθνξία∙ ην
ελζνπζηψδεο θιίκα αγσληζηηθφηεηαο θαη αηζηνδνμίαο πνπ επηθξαηεί ζηα πξψηα ρξφληα
218
Βι. ην πνίεκα «Διιεληθή θαηαηνκή» πνπ παξαζέηεη ν Καξαληψλεο: «΢θνηεηλή ζάιαζζα, αλαζαί-
λνληαο αδηφξαηα κέζα ζηε λχρηα./ Οη βάξθεο άδεηεο, αξαγκέλεο∙ - ην βαζχ κπζηηθφ ηνπο/ ακίιεην ζην
κνπζθεκέλν μχιν. Κάπνηνο άλαςε έλα ζπίξην,/ χζηεξα ην ηζηγάξν. Απηή ηελ εηθνζάρξνλε/ θαηαηνκή
κεο ζην θαξάβη, ηε γλσξίδνπκε/ εδψ θαη ηξεηο ρηιηάδεο ρξφληα (ηα καιιηά, ην ίδην γεξκέλα)./ Έλα ά-
ζηξν θχιεζε πίζσ απ’ ηα ζθνηεηλά θαηάξηηα/ θσηίδνληαο ηε ζθαιηζηή, ιπζίθνκε γνξγφλα», Γ. Ρίηζνο,
Μαξηπξίεο Β΄, Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο, Αζήλα 1989, 253.
219
Πξβι. ηελ εθηίκεζε ηνπ Γηψξγνπ Αξάγε γηα ηελ εηθφλα ηνπ Καξαληψλε σο θξηηηθνχ: «…ν Καξα-
ληψλεο σο θξηηηθφο είρε εκκνλέο πνπ θαζνξίδνληαλ απφ ηα πξφηππά ηνπ θαη ηνλ ζπλαθή ηδεαιηζκφ ηνπ
σο πξνο ην πνηεηηθφ δένλ. Δίρε ζπλεπψο ζηελφ αληηιεπηηθφ πεδίν, απφ ην νπνίν δελ ηνλ βνεζνχζε ην
ηάιαληφ ηνπ λα μεπεξάζεη ηα φξηά ηνπ. Έηζη, αδίθεζε ηφζν ηνπο πνηεηέο γηα ηνπο νπνίνπο κίιεζε ε-
γθσκηαζηηθά, φζν θαη ηνπο πνηεηέο γηα ηνπο νπνίνπο κίιεζε ππνηηκεηηθά. Δίρε επίζεο ηελ ηάζε λα θξί-
λεη κε ζέζεηο θαη αληηζέζεηο: φηαλ ήζειε ι.ρ. λα εμάξεη έλαλ πνηεηή ή κηα ηάζε, ην έθαλε θαηεγνξψληαο
φ,ηη ζεσξνχζε παξάιιεια άζηνρν, θαη ην αληίζηξνθν. Καηά ηξφπν κάιηζηα πνπ ζα έιεγε θαλείο φηη
ζην βάζνο ιάλζαλε θάηη ην απηαξρηθφ ζην θξηηηθφ ηνπ πλεχκα», Γ. Αξάγεο, «Ο Καξαληψλεο σο θξηηη-
θφο ηεο πνίεζεο», Νέα Δζηία, ηρ. 1730, Ηαλνπάξηνο 2001, 78-88: 87-88.

155
ηεο κεηαπνιίηεπζεο, δηαζθαιίδεη δεζπφδνληα ξφιν ζηελ Αξηζηεξά (ηα κέιε ηεο έρνπλ
θαη’ εμνρήλ ζπκβάιιεη ζηελ αλαηξνπή ηεο δηθηαηνξίαο) θαη πεξίνπηε ζέζε ζηνλ θν-
ξπθαίν πνηεηή ηεο. Ζ αδηακθηζβήηεηε κεηαβνιή ησλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ, έρεη
επηθέξεη θαη ηελ αληίζηνηρε αλαζχζηαζε ηνπ ινγνηερληθνχ πεδίνπ∙ ην έξγν ηνπ Ρί-
ηζνπ αλαδεηθλχεηαη θπξίαξρν ζηνλ ειιεληθφ θαη επξσπατθφ πνηεηηθφ ρψξν, γεγνλφο
πνπ επηβεβαηψλεη ν ίδηνο ν Καξαληψλεο: «Σνχηνπο ηνπο θαηξνχο, ν Έιιελαο πνηεηήο
πνπ έρεη ηε κεγαιχηεξε δεκνζηφηεηα θαη ζηελ Διιάδα θαη ζην εμσηεξηθφ, είλαη ν
Γηάλλεο Ρίηζνο. Οη πνηεηηθέο ηνπ ζπιινγέο, ηππψλνληαη, μαλαηππψλνληαη θαη κεηα-
θξάδνληαη ζε μέλεο γιψζζεο, βξνρεδφλ, ηα αληίηππά ηνπο πνπιηνχληαη θαηά ρηιηάδεο,
ζαπκαζηηθέο κειέηεο θαη βηνγξαθίεο ηνπ αθηεξψλνπλ δηθνί καο θαη μέλνη, νη ζηίρνη
ηνπ κεινπνηνχληαη απφ παιαηνχο θαη λένπο ζπλζέηεο, ζεβαζκφο, ηηκή θαη ζαπκαζκφο
ηνπ δείρλεηαη, φπσο δείρηεθε ζηνπο κεγάινπο πνηεηέο φισλ ησλ θαηξψλ».220
Ζ εηθφλα ηεο επξείαο ινγνηερληθήο θαηαμίσζεο ηνπ Ρίηζνπ πεξηγξάθεηαη απφ
ηνλ Καξαληψλε κε ζηφρν φρη ηελ αλάδεημε αιιά ηελ ππνλφκεπζή ηεο, θαζψο ν θξηηη-
θφο επηζεκαίλεη ηελ «δπζαλάινγε κε ηελ αμία ηνπ παγθφζκηα πξνβνιή ηνπ Ρίηζνπ»,
ε νπνία νθείιεηαη ζην «θαηλφκελν πνπ ιέγεηαη ‘πνιηηηθνπνίεζε ηεο ηέρλεο’, θαη πνπ
ην θαιιηεξγνχλ κε θαλαηηζκφ νη νπαδνί θαη νη πηζηνί ηνπ καηεξηαιηζκνχ».221 Οη επη-
ζεκάλζεηο ηνπ θξηηηθνχ αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο πξψηεο κεηαπν-
ιηηεπηηθήο πεξηφδνπ, θαηά ηελ νπνία ε «πνιηηηθνπνίεζε ηεο ηέρλεο» ζπλέβαιε απν-
θαζηζηηθά ζηελ πξνβνιή θαη θαζηέξσζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.222
Ο πξνβιεκαηηζκφο θαη ε αλεζπρία ηνπ γηα ηελ κεηαηφπηζε ηεο πξσηνθαζε-
δξίαο απφ ηνλ κνληεξληζκφ ζηελ πνιηηηθνπνηεκέλε πνίεζε, θαη θαηά ζπλέπεηα απφ
ηνλ ΢εθέξε ζην Ρίηζν, δειψλεηαη μεθάζαξα κέζα απφ ηελ ζχγθξηζε ησλ δχν πνηεηψλ
πνπ επηρεηξεί θαη πάιη ν θξηηηθφο: ν Ρίηζνο παξνπζηάδεηαη λα νθείιεη θπξίσο ηελ επη-
ηπρία ηνπ ζηελ πηνζέηεζε ηνπ κνληεξληζκνχ,223 θαη αθνινπζψληαο ηα δηδάγκαηα ηνπ

220
Α. Καξαληψλεο, «Σα Υάξηηλα ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Κξηηηθά Φύιια, ηρ. 24-25, Ηνχληνο - Ηνχιηνο
1975, 301-304 [=Η πνίεζή καο κεηά ηνλ ΢εθέξε, φ.π., 299-306].
221
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 300.
222
Πξβι. «Κξίζηκε θακπή ππήξμε ε ζηηγκή ηεο κεηαπνιίηεπζεο, φηαλ ε πνιηηηθντδενινγηθή έμαςε
έθεξε ζην πξνζθήλην ηελ Αξηζηεξά θαη ηδηαίηεξα εθείλνπο ηνπο πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο πνπ ζεκαην-
δφηεζαλ ηελ αληίζηαζε (ζηελ ηέρλε θαη ζηε δσή) ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο. Σφηε αθξηβψο ν Ρίηζνο
ζα αλαγλσξηζηεί απφ ηελ ηζχλνπζα αθαδεκατθή θαη θηινινγηθή ηληειηγθέληζηα ηφζν σο ζπνπδαίν θε-
θάιαην ηεο λεφηεξεο πνίεζεο φζν θαη σο πλεπκαηηθφο άλζξσπνο πνπ έηαμε ηε δσή ηνπ ζηελ ππεξεζία
ηνπ ιανχ. Σν γεληθφηεξν θιίκα ηνπ ‘πξννδεπηηζκνχ’ ψζεζε θαηά θάπνην ηξφπν ηελ θαηεζηεκέλε ηάμε
λα εληαρζεί ζην θπξίαξρν ξεχκα ηεο επνρήο», Γ. Γεκεξνχιεο, «Τπφκλεκα. Δπηά ζέζεηο γηα ηνλ Γηάλ-
λε Ρίηζν», Η Λέμε, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 182, Οθηψβξηνο - Γεθέκβξηνο 2004, 707-715:
708-709.
223
Βι. «Γελ είλαη βέβαηα ν Ρίηζνο ν απνθιεηζηηθφο εθθξαζηήο, ζηελ Διιάδα, (κε ηελ πνίεζε, ελλνεί-
ηαη) απηψλ ησλ ζέζεσλ. Πξνεγήζεθε ν Βάξλαιεο, ζπκπνξεχηεθαλ κε ηνλ Ρίηζν θαη άιινη αμηφινγνη

156
΢εθέξε (πνπ παξακέλεη αμεπέξαζηνο),224 λα ζεκειηψλεη έλα, πξνθαλψο ππνβαζκη-
ζκέλν, πιαίζην εθιαΐθεπζεο ηνπ αξραηνειιεληθνχ κχζνπ, πξννξηζκέλν γηα «επξχηα-
ηε θαηαλάισζε».225
Ο Καξαληψλεο απηή ηε θνξά (πνπ, πξηλ ηε δηθηαηνξία, φπσο είδακε, θαη παξά
ηηο ηδενινγηθέο δηαθσλίεο ηνπ, δήισλε γηα ην Ρίηζν: «…θαλείο δε κπνξεί ή δελ πξέπεη
λ’ ακθηζβεηήζεη ηελ ηζρπξή πνηεηηθή ηνπ θχζε. Δίηε δε ζα θαηαιαβαίλεη απφ πνηεηη-
θή ιεηηνπξγία, ή ζα είλαη θξηηηθφο θαθήο πίζηεο»)226 δελ πεξηνξίδεηαη ζηε ζχγθξηζε
ηνπ Ρίηζνπ κε ηνλ ΢εθέξε. Δπαλαθέξεη ην χθνο θαη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηεο πνιε-
κηθήο πνπ εθάξκνζε ελαληίνλ ηνπ πνηεηή ηεο Αξηζηεξάο ζηηο δεθαεηίεο ’30 - ’40: α-
δηθαηνιφγεηε ζρνηλνηέλεηα εθθξάζεσλ, αηέξκνλεο επαλαιήςεηο, αλέλδνηνο πιαηπα-
ζκφο, αθνζθίλεηνο ξεαιηζκφο, παξαιεξεκαηηθή ζπκπαξάζεζε κπξηάδσλ ιεπηνκε-
ξεηψλ, πιαδαξφο ηφλνο θσλήο, αηέιεησηεο πεξηγξαθηθφηεηεο θαη γιψζζα αδηάθνξε,
απνδίδνπλ ηελ εηθφλα κηαο Ρσκηνζχλεο πνπ παξνπζηάδεηαη «θαηζνπθηαζκέλε, αηε-
κέιεηα θαη κίδεξα ιατθή, πνπ κέζα ηεο, ππνηίζεηαη πσο ‘ινπθάδεη’ ν θαεκφο θαη ν
επαλαζηαηηθφο παικφο γηα ηε ‘ιεπηεξηά’».227
Ζ αηζζεηηθή απαμίσζε ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (κε
ζεκείν αλαθνξάο ηα Υάξηηλα), ζπκπιεξψλεηαη κε ηελ ηδενινγηθή αλαίξεζε ηεο επα-
λαζηαηηθφηεηάο ηεο, θαζψο απφ απηήλ αλαδχεηαη, θαηά ηνλ Καξαληψλε, ε εηθφλα ε-
λφο θνπξαζκέλνπ αλζξψπνπ θαη φρη ελφο «ξσκαιένπ καζηηγσηή θαη αλαζεκαηηζηή
ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ θφζκνπ», ελφο κηθξναζηνχ «μεζηξαηηζκέλνπ ζην καξμηζκφ
γηα ιφγνπο πνπ κφλν κηα εκπεξηζηαησκέλε ςπραλάιπζε ζα κπνξνχζε λα μεδηαιχ-
λεη».228
Δίλαη εληππσζηαθή εδψ ε νκνηφηεηα ησλ απφςεσλ ηνπ θξηηηθνχ κε ηηο ζέζεηο
πνπ δηαηχπσλε ην 1935 γηα ηνλ Ρίηζν, φηαλ ππνζηήξηδε φηη «ζηα επαλαζηαηηθά ηνπ
πνηήκαηα δελ αθνχο ην κεγαιφπξεπν θαη ζξηακβεπηηθφ ηξαγνχδη ή ηελ πξνθεηηθή θα-

πνηεηέο (...) Αιιά ν Βάξλαιεο αλήθεη ζηελ παξάδνζε, ελψ ν Ρίηζνο θαιιηεξγεί, δεθάδεο ρξφληα ηψξα,
ηε κνληέξλα πνηεηηθή έθθξαζε, δειαδή αληαπνθξίλεηαη πνιχ πεξηζζφηεξν απφ ηνλ Βάξλαιε, ζηηο
θαιιηηερληθέο επαηζζεζίεο θαη ηηο ηδενινγηθέο αλεζπρίεο ησλ λεσηέξσλ», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 300.
224
«Απηφ ην ζέκα ηεο απάηεο [ζην πιαίζην ηνπ αξραηνειιεληθνχ κχζνπ] πνπ έρεη πάξεη ηεξάζηηεο δηα-
ζηάζεηο ζηα πάληα ζρεδφλ ηεο επνρήο καο, ν ΢εθέξεο πξψηνο, (φπσο ήηαλ πξψηνο θαη αμεπέξαζηνο, ζε
ηφζα ηεο λεψηεξεο ινγνηερλίαο καο) ην θαζηέξσζε ζην γλσζηφηαην αξηζηνχξγεκά ηνπ πνπ βγήθε απφ
ην ζχκβνιν ηεο επξηπηδηθήο Διέλεο. Ο Ρίηζνο δελ έκεηλε αζπγθίλεηνο ζηα δηδάγκαηα ηνπ ΢εθέξε, θαη
ηδίσο αθνινχζεζε, ην δξφκν πνπ άλνημε πξνο κηα ζχγρξνλε πνηεηηθή εθκεηάιιεπζε αξραίσλ επηθψλ
θαη ηξαγηθψλ κνηίβσλ», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 304.
225
«...ν Ρίηζνο θπξηνιεθηηθά επέδξακε ζηνπο αξραίνπο ρψξνπο θη επάλσ ζε κεγάια πξφηππα ζεκειίσ-
ζε κηα ζηηρνβηνκεραλία εθηχπσλ ηνπο κε ‘δηαιεθηηθφ λφεκα’, δειαδή θαηάιιεισλ γηα κηα επξχηαηε
θαηαλάισζε», Α. Καξαληψλεο, φ.π., 305.
226
Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Οξέζηεο», φ.π., 296.
227
Α. Καξαληψλεο, «Σα Υάξηηλα ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», φ.π., 302-303.
228
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 303.

157
ηάξα ηνπ ‘μεζεκειησηή’, κα ην βξαρλφ παξακηιεηφ ελφο αδχλακνπ θαλαηηθνχ», ν ν-
πνίνο θαηέθπγε ζην καξμηζκφ «παξαθηλεκέλνο απφ ηελ απειπηζηά ησλ παξαιπηηθψλ
πνπ θαηαθεχγνπλε ζηηο ζαπκαηνπξγέο εηθφλεο».229
Με ηε κεηαζηξνθή απηή ηνπ Καξαληψλε, νινθιεξψλεηαη νπζηαζηηθά ε εηθφ-
λα ηεο πνιχρξνλεο θξηηηθήο ηνπ αλαθνξηθά κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ∙ ζην πιαίζην απηήο
ηεο εηθφλαο δηαγξάθεηαη επθξηλψο κηα θπθιηθή πνξεία, ε νπνία απνηππψλεη ηε ζηα-
ζεξή ζηνλ πξνζαλαηνιηζκφ (θαη κεηαβιεηή ζε έληαζε) αληίζεζε ηνπ θξηηηθνχ απέλα-
ληη ζηελ «καξμηζηηθή απεηιή», φπσο ν ίδηνο ηελ αληηιακβαλφηαλ λα αλαδχεηαη κέζσ
ηεο ινγνηερληθήο παξνπζίαο ηνπ Ρίηζνπ.
Έηζη, ε επηζεηηθή ζηάζε ηνπ: α) εθδειψζεθε αξρηθά κε ζθνδξφηεηα απέλαληη
ζε έλαλ λέν πνηεηή κε δπλακηθή πξννπηηθή εμέιημεο, ν νπνίνο (ελψ κε ηηο δχν πξψηεο
ηνπ ζπιινγέο ήηαλ πεξηζζφηεξν «επηθίλδπλνο» ιφγσ ηνπ θαξπσηαθηζκνχ ηνπ) κέρξη
ηελ επνρή ηνπ Δκθπιίνπ εθπξνζσπνχζε ηηο αλαπηπζζφκελεο δπλάκεηο ηεο Αξηζηε-
ξάο, β) απνθιηκαθψζεθε απφ ην 1956 θαη κεηά, κε ηε ζπκβνιή ηεο ΢νλάηαο θαη ηε
ζηξνθή ηνπ πνηεηή ζηνλ αξραηνειιεληθφ κχζν, θαη γ) επαλέθακςε θαηά ηελ πεξίνδν
ησλ πξψησλ ρξφλσλ ηεο κεηαπνιίηεπζεο, νπφηε ν Ρίηζνο, πνηεηηθή αηρκή ηνπ δφξα-
ηνο ηεο αξηζηεξάο θαη θαηαμησκέλνο ηφζν απφ ηνπο θξηηηθνχο, φζν θαη απφ ηηο ιατθέο
κάδεο, πξνψζεζε δπλακηθά ηελ είζνδν ηεο θνηλσληθήο/αγσληζηηθήο πνίεζεο ζην ει-
ιεληθφ ινγνηερληθφ πεδίν.
Ζ ζπγθεθξηκέλε θξηηηθή πνξεία, δελ είλαη αζχκβαηε κε ην βαζηθφ πιαίζην αξ-
ρψλ πνπ ζπγθξνηνχζε ηνλ αηζζεηηθφ θαη ηδενινγηθφ νξίδνληα ηνπ Καξαληψλε: αλ νη
ζέζεηο ηνπ γχξσ απφ ηελ πνίεζε ήηαλ μεθάζαξεο, φπσο επηζεκαίλεη ν Γηψξγνο Αξά-
γεο, (Παιακάο, δεκνηηθή γιψζζα, ηδεαιηζκφο, ειιεληζκφο θαη ειιεληθφηεηα, «θαζα-
ξή» πνίεζε, ππεξξεαιηζκφο, λεσηεξηθή πξσηνθαζεδξία ζεθεξηθνχ έξγνπ), άιιν ηφζν
ζαθείο θαη επίκνλα δηαηππσκέλεο ήηαλ θαη νη αληηζέζεηο ηνπ (άξλεζε ηεο θαζαξεχ-
νπζαο, άξλεζε ηνπ θαξπσηαθηζκνχ θαη ηεο θαξπσηαθηθήο «ζπλέρεηαο», άξλεζε ηνπ
θνηλσληθνχ-ξεαιηζηηθνχ πεξηερνκέλνπ ηεο πνίεζεο).230 ΢ε απηή ηελ ηειεπηαία αληί-
ζεζε, πξνζέθξνπε ζηαζεξά ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, κνινλφηη εκπεξηείρε αξθεηά απφ ηα
ζηνηρεία ησλ ζέζεσλ πνπ ππνζηήξηδε ν θξηηηθφο (παιακηθή πιεζσξηθφηεηα, δεκνηηθή
γιψζζα, ειιεληθφηεηα, ππεξξεαιηζηηθά ζηνηρεία).

229
Α. Καξαληψλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Σα Νέα Γξάκκαηα, Αχγνπζηνο 1935, ηρ. 7-8, 439-441:
440.
230
Βι. Γ. Αξάγεο, «Ο Καξαληψλεο σο θξηηηθφο ηεο πνίεζεο», Νέα Δζηία, ηρ. 1730, Ηαλνπάξηνο 2001,
78-88:78.

158
 Ζ θξηηηθή παξνπζία ηνπ Καξαληψλε, αλ θαη κεκνλσκέλε θαη αθξαηθλήο σο
πξνο ηελ δξηκχηεηά ηεο, παξακέλεη ζεκαληηθή, ζην βαζκφ πνπ αλαδεηθλχεη ηα αθξαία
φξηα ηεο αληηπαιφηεηαο αλάκεζα ζηα δχν ηδενινγηθά πεδία πξφζιεςεο ηεο ινγνηε-
ρλίαο (αζηηθφ θαη καξμηζηηθφ), θαη ηηο δηεξγαζίεο πνπ ελίνηε απαηηνχληαλ πξνθεηκέ-
λνπ γηα ηελ θπξηαξρία ηνπ ελφο ή ηνπ άιινπ ζηνλ ινγνηερληθφ ρψξν. Ζ μεθάζαξε η-
δενινγηθή ηνπ δηαθσλία, επηθαζνξίδνληαο ηηο ζέζεηο ηνπ απέλαληη ζηνλ Ρίηζν, δηα-
κφξθσζε ηελ εηθφλα κηαο sui generis επηζεηηθήο ζηάζεο, ε καθξφρξνλε νμχηεηα ηεο
νπνίαο δελ κπνξεί λα ζπγθξηζεί κε θακία άιιε ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο ινγνηερληθήο
θξηηηθήο,231 παξά κφλν κε ηελ - «εθ ησλ έζσ» ηεο Αξηζηεξάο - αληηξξεηηθή ζηάζε
ησλ Λενληάξε θαη Λπθηαξδφπνπινπ (νη νπνίνη, φκσο, φπσο ζα δνχκε, ζρνιίαζαλ ηελ
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ κφλν παξεκπηπηφλησο, θαη πάληα ζε αληηδηαζηνιή κε ην παξά-
δεηγκα ηνπ Βάξλαιε).
Παξά ηηο επίκνλεο επί καθξφλ πξνζπάζεηέο ηνπ, ν Καξαληψλεο δελ θαηφξζσ-
ζε ηειηθά λα αλαθφςεη ηελ πνξεία ηνπ Ρίηζνπ. ΢ην ειιεληθφ ινγνηερληθφ πεδίν, ε θα-
ηαμίσζε ηνπ έξγνπ ζηα πξψηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο232 επηβεβαηψλεηαη κέζα
απφ ην ελδηαθέξνλ πνπ εθδειψλεη γη’ απηφ ε θξηηηθή (απφ ην πιήζνο, δειαδή, ησλ
θξηηηθψλ θεηκέλσλ θαη ησλ ηηκεηηθψλ αθηεξσκάησλ), ελψ ε εθηφο ζπλφξσλ αλαγλψ-
ξηζή ηεο πηζηνπνηείηαη απφ ηηο αιιεπάιιειεο δηεζλείο δηαθξίζεηο ηνπ233: Μέγα Γηε-

231
Δληνχηνηο, ε Υξηζηίλα Νηνπληά, ζπγθξίλνληαο ηελ θξηηηθή ζηάζε ηνπ ΢ηλφπνπινπ (1964) κε απηήλ
ηνπ Καξαληψλε, ζπκπεξαίλεη: «Ζ θξηηηθή ηνπ ΢ηλφπνπινπ είλαη λνκίδσ ελδεηθηηθή ησλ δηαζέζεσλ κηαο
ηζρπξήο ηάζεο ηεο κεηαπνιεκηθήο θξηηηθήο απέλαληη ζην Ρίηζν. Αλ ηε ζπγθξίλνπκε κε ηηο θξηηηθέο ηνπ
Καξαληψλε πνπ γξάθνληαη ζηε δεθαεηία ηνπ ’60, κπνξνχκε λα δηαπηζηψζνπκε ηηο δηαθνξέο: ν παιηφο
αξλεηήο ηνπ Ρίηζνπ, παξά ηε δπζζπκία ηνπ γηα ηελ επηκνλή ηνπ ζηελ ηδενινγηθή ζηξάηεπζε, εθηηκά ελ
ηέιεη ηελ πνηεηηθή ηνπ δεκηνπξγία. Οη θξηηηθέο ηνπ, ηφζν γηα ην Νεθξό ΢πίηη (1962) φζν θαη γηα ηνλ
Οξέζηε (1966) ην απνδεηθλχνπλ»∙ ζπκπέξαζκα πνπ ειέγρεηαη σο πξνο ηελ αθξίβεηά ηνπ, γηαηί ε επη-
ζθφπεζε ησλ θεηκέλσλ ηνπ Καξαληψλε πνπ παξνπζηάδεη ε Νηνπληά δελ εθηείλεηαη κέρξη ηε δεθαεηία
ηνπ ’70 (νπφηε ε επηζεηηθφηεηα ηνπ Καξαληψλε επαλαθάκπηεη). Αθφκα θη αλ δερηνχκε φηη ηε δεδνκέλε
ρξνληθή ζηηγκή ζηελ νπνία αλαθέξεηαη ε Νηνπληά, ν ΢ηλφπνπινο δηαηχπσζε κηα εληνλφηεξα απνξξη-
πηηθή ζέζε γηα ηνλ Ρίηζν, εληνχηνηο ε θξηηηθή ηνπ δελ πξνζεγγίδεη νχηε ην χθνο, νχηε ηελ εηξσληθή
δηάζεζε, νχηε ηε ρξνλίδνπζα επηζεηηθφηεηα ηνπ Καξαληψλε. Ζ ζχγθξηζε, θαηά ζπλέπεηα, απνδίδεη κία
ζπγθπξηαθή εηθφλα ηνπ θξηηηθνχ πεδίνπ. Βι. ζρεηηθά Υ. Νηνπληά, «Ο Γηάλλεο Ρίηζνο θαη ε θξηηηθή:
απφ ηνλ κεζνπφιεκν ζηε δεθαεηία ηνπ 1960», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρί-
ηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, 2008, 220-241: 240.
232
Βι. ελδεηθηηθά ηα αθηεξψκαηα ζηα πεξηνδηθά: Γηάλλεο Ρίηζνο. Πνιπθξηηηθή, Η ΢πλέρεηα, ηρ. 1
Μάξηεο 1973, Γηάλλεο Ρίηζνο: 40 ρξφληα παξνπζία, Αληί, ηρ. 23, Ηνχιηνο 1975, Αθηέξσκα ζην Γηάλλε
Ρίηζν γηα ηα ζαξαληάρξνλα ηνπ Δπηηαθίνπ θαη ηα πελεληάρξνλα ηνπ έξγνπ ηνπ, Αηνιηθά Γξάκκαηα, ηρ.
32-33, Μάξηεο - Ηνχλεο 1976, θαζψο θαη ηνλ αθηεξσκαηηθφ ζχκκεηθην ηφκν Γηάλλεο Ρίηζνο: Μειέηεο
γηα ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1975.
233
Ο Νάλνο Βαιασξίηεο απνδίδεη ηελ θαζηέξσζε ηνπ Ρίηζνπ ζην εμσηεξηθφ ζε πνιηηηθνχο ιφγνπο -
ιφγσ ησλ δηψμεσλ πνπ ππέζηε σο θνκκνπληζηήο- αιιά θαη ζηελ έληαμε ηνπ έξγνπ ηνπ ζην πιαίζην ηνπ
ειιεληθνχ κνληεξληζκνχ, σο θνξέα πνπ δηαιέγεηαη κε ηελ (ειθπζηηθή γηα ηνπο επξσπαίνπο θαη άξα
εμαγψγηκε) αξραηνειιεληθή παξάδνζε: «…ε αλαθάιπςε ηεο λεφηεξεο ειιεληθήο πνίεζεο απφ ηνπο
Γπηηθνχο, ζε δξακαηηθέο ζπλζήθεο πνιέκνπ, Καηνρήο θαη Δκθπιίνπ, επλφεζε ηνλ κνληεξληζκφ, κε ηνλ
ζπιινγηθφ ηνπ ηφλν θαη ηνλ ‘αηγαηαθφ’ ηνπ ραξαθηήξα. Ηδηαίηεξα σθειήζεθαλ ηξείο πνηεηέο, ν ΢εθέ-

159
ζλέο Βξαβείν Πνίεζεο (Βέιγην, 1975), Γηεζλέο Βξαβείν «Γθεφξγθη Γεκεηξψθ»
(Βνπιγαξία 1975), Μέγα Βξαβείν Πνίεζεο «Αιθξέ ληε Βηλχ» (Γαιιία 1975), Γηε-
ζλέο Βξαβείν «Αίηλα – Σανξκίλα» (Ηηαιία 1976), «Βξαβείν Δηξήλεο ηνπ Λέληλ»
(Δ΢΢Γ, 1977).
΢ηνλ νξίδνληα ηνπ δηαθνξνπνηεκέλνπ πεδίνπ πξφζιεςεο ηεο πνίεζεο ζηε δε-
θαεηία ηνπ ’70, νη ηδενινγηθνπνιηηηθνί φξνη ηεο πνιεκηθήο πνπ πηνζεηεί ν Καξαληψ-
λεο ελαληίνλ ηνπ Ρίηζνπ δελ είλαη δπλαηφλ λα επδνθηκήζνπλ. Σν θχξνο ηνπ έξγνπ,
αδηακθηζβήηεην εληφο θαη εθηφο ειιεληθψλ ζπλφξσλ, δελ αθήλεη πεξηζψξηα ππνλφ-
κεπζήο ηνπ∙ ν Ρίηζνο βξίζθεηαη πηα ζην αππξφβιεην.
Ο Καξαληψλεο ζα παξαδερζεί ηειηθά ηελ «ήηηα» ηνπ ην 1982, θη ελψ ε ηδεν-
ινγηθή έληαζε ηεο κεηαδηθηαηνξηθήο πεξηφδνπ έρεη ππνρσξήζεη. ΢ρνιηάδνληαο εθ λέ-
νπ ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ κε αθνξκή ηε κειέηε ηνπ Παληειή Πξεβειάθε234 (Ο πνηε-
ηήο Γηάλλεο Ρίηζνο. ΢πλνιηθή ζεώξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, Κέδξνο, 1981), επηδεηθλχεη ζα-
θείο πξνζέζεηο επαλεθηίκεζεο ηεο πνιχρξνλεο πνιεκηθήο ηνπ∙ κνινλφηη δελ παξαιεί-
πεη λα ππνγξακκίζεη γηα κηα αθφκε θνξά ηελ ηδενινγηθή δηαθσλία ηνπ κε ηνλ πνηεηή
θαη ηελ πεπνίζεζή ηνπ γηα ηελ επηβιαβή επίδξαζε ηεο θνκκαηηθήο ζηξάηεπζεο ζην
έξγν ηνπ,235 νκνινγεί ηειηθά πσο ε πνιπεηήο επηθξηηηθή ζηάζε ηνπ ήηαλ απφξξνηα
κηαο πηζαλφλ πεξηνξηζηηθήο θαη άδηθεο πξνζέγγηζεο: «Πνιιά ρξφληα δνχζα κε ηελ φρη
θαη ηφζν επράξηζηε ππνςία φηη φζα θξηηηθά ζρφιηα έγξαςα θαηά θαηξνχο γηα πάξα
πνιιέο απφ ηηο ζπιινγέο ηνπ Ρίηζνπ, δελ απέδηδαλ ηηο αιήζεηέο ηνπ (κεξηθέο, ίζσο
λαη), αιιά ηφληδαλ πεξηζζφηεξν γλσξίζκαηα αξλεηηθά. Οη θαηαθάζεηο κνπ ήηαλ πνιχ
ιηγφηεξεο απφ ηηο αξλήζεηο κνπ θαη ηηο ακθηζβεηήζεηο κνπ. Βέβαηα, νκνινγψ θαη ηψ-
ξα πσο πνηέ ν Ρίηζνο δελ ήηαλ γηα κέλα έλαο απφ ηνπο ‘πνηεηέο ηνπ πξνζθεθαιηνχ
κνπ’, πνηέ φκσο δελ έπαςα λα ηνλ βιέπσ ζαλ έλα κνλαδηθφ ζπγγξαθηθφ θαηλφκελν,

ξεο, ν Διχηεο θαη ν Ρίηζνο, κε ηελ θαηαδίσμε πνπ ππέζηε ζηελ επηαεηία ηεο ρνχληαο. Ζ πνιηηηζκηθή
ζρέζε ησλ ηξηψλ Διιήλσλ κε ηελ αξραία Διιάδα - θαζέλαο δηαθνξεηηθά - ελίζρπζε ηε κπζηζηνξηθή
δηάζηαζε. Οη μέλνη δελ δηάβαδαλ αηνκηθνχο πνηεηέο αιιά εθπξνζψπνπο ηνπ λένπ ειιεληθνχ έζλνπο,
πνπ έθαλε εμαγψγηκε ηελ ειιεληθή ινγνηερλία, θαη ηδηαίηεξα ηελ πνίεζε, κε ηε κνξθή ηνπ λεσηεξη-
ζκνχ». Δηδηθά γηα ηελ πεξίνδν απφ ηελ έιεπζε ηεο δηθηαηνξίαο θαη κεηά, αλαθέξεη: «Δθείλν πνπ θάλεη
κεγάιε εληχπσζε είλαη ε κεηεσξηθή άλνδνο ηνπ Ρίηζνπ κεηά ην 1968. ΢ηηο επφκελεο δχν δεθαεηίεο
θπξηαξρεί ζηνλ αγγινζαμνληθφ ηνκέα κε δεθάδεο κεηαθξάζεηο θαη δεκνζηεχζεηο ζε ηφκνπο, πεξηνδηθά,
αλζνινγίεο, κειέηεο θηι. Πξηλ φρη κφλν δελ κεηαθξαδφηαλ, αιιά δελ αλαθεξφηαλ θαλ ζε παξνπζηάζεηο
ειιεληθήο πνίεζεο, παξφιν πνπ έγξαθε ζεκαληηθά πνηήκαηα απφ δεθαεηίεο. Ο απνθιεηζκφο ηνπ απφ
ην λενηεξηζηηθφ θαηεζηεκέλν δελ είλαη ηπραίνο. Κνκκνπληζηήο, θξαηνχκελνο ζηε Μαθξφλεζν, ν Δκ-
θχιηνο ζηελ Διιάδα θαη ν ςπρξφο πφιεκνο δελ ηνλ επλννχζαλ. Ζ ζχιιεςή ηνπ απφ ηε ρνχληα ειεπζέ-
ξσζε ηνπο θξνπλνχο, ηδίσο κεηά ην γξάκκα-έθθιεζε ζηνλ Αξαγθφλ», Ν. Βαιασξίηεο, Μνληεξληζκόο,
πξσηνπνξία θαη ‘Πάιη’, Καζηαληψηεο, Αζήλα 1997, 52-53 θαη 60-61 αληίζηνηρα.
234
Βι. Α. Καξαληψλεο, «Παληειή Πξεβειάθε: «Ο πνηεηήο Γηάλλεο Ρίηζνο. ΢πλνιηθή ζεψξεζε ηνπ
έξγνπ ηνπ», Νέα Δζηία, ηρ. 1317, Μάτνο 1982, 686-690.
235
Βι. Α. Καξαληψλεο, φ.π., 689.

160
κε πεξίβιεκα ηελ πνίεζε. Κη αλ ππνζέζνπκε πσο ε θξηηηθή καο ηνλ είρε αδηθήζεη, ε
ηεξάζηηα εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή ηνπ επηηπρία, ηα πιήζε ησλ πηζηψλ ηνπ έθηαζαλ
γηα λα εμαγνξάζνπλ πνιιαπιάζηα απηή ηελ αδηθία».236
Ζ δπλακηθή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ θαη ε ηθαλφηεηα ηνπ δεκηνπξγνχ λα ειίζ-
ζεηαη θαη λα εμειίζζεηαη κέζα ζην δηαξθψο κεηαβαιιφκελν ινγνηερληθφ πεδίν, απν-
δείρηεθε ηειηθά ηζρπξφηεξε απφ ηελ αξλεηηθή εκκνλή ηνπ Καξαληψλε.

236
Α. Καξαληψλεο, φ.π., 689-690.

161
ΙΙΙ. Η ΑΜΦΙ΢ΒΗΣΗ΢Η «ΔΚ ΣΩΝ Δ΢Ω»: Ο ΙΓΔΟΛΟΓΙΚΟ΢ ΔΛΔΓΥΟ΢ ΣΗ΢
ΠΟΙΗ΢Η΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ ΑΠΟ ΣΗΝ ΑΝΑΝΔΩΣΙΚΗ ΑΡΙ΢ΣΔΡΗ ΚΡΙΣΙΚΗ

Ζ νξζνδνμία θαίλεηαη λα ζπλεηδεηνπνηεί έγθαηξα φηη ν Ρίηζνο ζα απνηειέζεη ηε

ιχζε γηα ην πξφβιεκα ηεο απνκφλσζεο ζην νπνίν έρεη πεξηέιζεη ε ινγνηερληθή θξηηηθή
ηεο Αξηζηεξάο ζηε δεθαεηία ηνπ ’50, απνκφλσζε ζηελ νπνία ηελ νδήγεζε ε
πξνζθφιιεζή ηεο ζηα πξφηππα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ. Απφ ηε ζηηγκή, ινηπφλ,
πνπ ν πνηεηήο ηεο παξακέλεη ζπλεπήο ζηηο θαηεπζχλζεηο ηνπ θφκκαηνο κε ηα
αγσληζηηθά ηνπ πνηήκαηα θαη επηιέγεη παξάιιεια λα ελαξκνληζηεί κε ηα αηζζεηηθά
πξφηππα ηεο επνρήο ηνπ κέζα απφ ην ππαξμηαθφ ηνπ έξγν, νη θξηηηθνί ηεο δνγκαηηθήο
ηάζεο γηα κεγάιν δηάζηεκα απνζησπνχλ, φπσο είδακε, απηή ηε δηπνιηθφηεηα,
επσθεινχκελνη θαη απφ ηηο δχν εθδνρέο ηνπ έξγνπ.
Ζ αλαλεσηηθή ηάζε ηνπ αξηζηεξνχ ρψξνπ, απ’ ηελ άιιε κεξηά, ζε ζχγθξηζε κε
ηελ νξζφδνμε αξηζηεξή θξηηηθή, δελ ζησπά αλαθνξηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (φπσο
έρεη ππνζηεξηρζεί πξφζθαηα απφ ηελ θξηηηθή),1 αιιά κάιινλ ηνπνζεηείηαη ακήραλα
απέλαληί ηεο. Γεγνλφο είλαη φηη ην ελδηαθέξνλ ησλ αλαλεσηηθψλ θξηηηθψλ γηα ηνλ Ρίηζν
είλαη πεξηνξηζκέλν, γηαηί εθείλε ηελ πεξίνδν θαινχληαη λα επηιχζνπλ έλαλ κεγάιν
αξηζκφ ζεσξεηηθψλ πξνβιεκάησλ, εχινγν είλαη ινηπφλ λα κελ αλαπηχζζεηαη
ηδηαίηεξνο δηάινγνο γχξσ απφ ην ζπγθεθξηκέλν έξγν, αθνχ ε πξνζέγγηζή ηνπ δελ
ηεξαξρείηαη σο βαζηθή ηνπο πξνηεξαηφηεηα∙ έηζη εξκελεχεηαη θαη ε απνπζία κεγάινπ
αξηζκνχ θεηκέλσλ ηεο αλαλεσηηθήο ηάζεο ζρεηηθά κε ηε ζεψξεζε ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ.
Σν πεξηνξηζκέλν απηφ ελδηαθέξνλ ησλ εηεξφδνμσλ θξηηηθψλ γηα ηνλ Ρίηζν
ππνθξχπηεη, φκσο, θαη έλαλ βαζκφ ακεραλίαο απέλαληη ζην έξγν θαη ζηνλ δεκηνπξγφ
ηνπ, ακεραλία πνπ πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα δχν αληηζεηηθήο θχζεσο ζπγθπξηψλ. Ζ
πξψηε αθνξά ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα λνκηκνπνηήζνπλ κέζα ζην ειιεληθφ
καξμηζηηθφ πεδίν ηε δηαηχπσζε ελφο θξηηηθνχ ιφγνπ απνδεζκεπκέλνπ απφ ηδενινγηθέο
αγθπιψζεηο θαη πεξηνξηζκνχο (ζπγθξνπφκελνη κε ηελ παιαηφηεξε γεληά ηεο δνγκαηηθήο
πηέξπγαο) θαη ζηελ παξάιιειε πξφζεζή ηνπο λα κελ απνθνπνχλ απφ ηνλ ρψξν ηεο
Αξηζηεξάο. Ζ δεχηεξε, αθνξά ζηελ ζρέζε ηνπο κε ην έξγν ελφο πνηεηή, ν νπνίνο ελ
1
Βι. Υ. Νηνπληά, «Ο Γηάλλεο Ρίηζνο θαη ε θξηηηθή: απφ ηνλ κεζνπφιεκν ζηε δεθαεηία ηνπ 1960»,
Γιεθνέρ ΢ςνέδπιο. Ο ποιηηήρ και ο πολίηηρ Γιάννηρ Ρίηζορ, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008,
221-241 (εηδηθφηεξα 237-238 θαη 240).

163
πνιινίο επεξέαζε ηε δηθή ηνπο πνηεηηθή γεληά, αιιά ηαπηφρξνλα, κε ηελ αγσληζηηθή
εθδνρή ηνπ έξγνπ ηνπ, αληηπξνζψπεπε ην απνξξηπηέν γη’ απηνχο αηζζεηηθφ θαη
ηδενινγηθφ πξφηππν ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ (ιατθηζκφο, νπηνπηθή αηζηνδνμία).
Με βάζε απηέο ηηο αληηθαηηθέο πξνυπνζέζεηο, νη θξηηηθνί ηνπ αξηζηεξνχ ρψξνπ
πνπ δελ ζπληνλίδνληαη κε ηε δνγκαηηθή ζεψξεζε ηεο νξζνδνμίαο, είηε επηιέγνπλ λα
κελ ηνπνζεηεζνχλ ζρεηηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, είηε πξνζπαζνχλ, φηαλ
ηνπνζεηνχληαη, λα ηεξήζνπλ κηα ζηάζε ζπκβηβαζηηθή κε κηα ινγηθή κέζεο ιχζεο,
φπσο είδακε φηη έθαλε ν Κνπινπθάθνο (θαη ζε έλα βαζκφ νη λεψηεξνη Υξχζα
Πξνθνπάθε θαη Νηθεθφξνο Παπαλδξένπ ζηηο ζειίδεο ηεο Πανζποςδαζηικήρ), είηε -
ζηελ πεξίπησζε ησλ Αλαγλσζηάθε, Λενληάξε, Λπθηαξδφπνπινπ θαη Λακπξίδε, πνπ
ζα πξνζεγγίζνπκε εδψ - δηαηππψλνπλ ηηο δηαθσλίεο ηνπο, άιινηε κε εξηζηηθφ θαη
καρεηηθφ χθνο θαη άιινηε κε δηάζεζε απηνζπγθξάηεζεο.
Ζ δηαθσλνχζα ζηάζε ησλ ηειεπηαίσλ ππαγνξεχεη ηε ζεκαηηθή ζπλεμέηαζε ησλ
θξηηηθψλ ηνπο ζέζεσλ (δηαηαξξάζνληαο ηε ρξνληθή θαηάηαμε έθζεζεο θαη κειέηεο ηνπ
πιηθνχ πνπ πηνζεηήζεθε ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα), πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ε
δπλακηθή ηνπ ηδηαίηεξνπ απηνχ ζχιαθα πνπ αλαπηχζζεηαη κέζα ζηνλ ρψξν ηεο
αλαλεσηηθήο αξηζηεξήο θξηηηθήο (θαη πξνζδηνξίδεηαη απφ κηα έληνλα αληηξξεηηθή
ηνπνζέηεζε απέλαληη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ), θαη ηαπηφρξνλα λ’ αλαδεηρζεί
επθξηλέζηεξα ην πεδίν ησλ ηδενινγηθψλ δπκψζεσλ ζηνλ ειιεληθφ καξμηζηηθφ ρψξν,
πεδίν πνπ ζπγθξνηείηαη ζε έλα θιίκα εζσηεξηθήο αληηπαξάζεζεο αλάκεζα ζηε
δνγκαηηθή θαη ηελ αλαλεσηηθή ηάζε ζεψξεζεο ηεο ινγνηερλίαο.
Ο έιεγρνο πνπ αζθνχλ νη ζπγθεθξηκέλνη θξηηηθνί ζηελ πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ
Ρίηζνπ πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα ηεο αηζζεηηθήο θαη ηδενινγηθήο δηαθσλία ηνπο κε ην
έξγν θαη εληάζζεηαη ζην γεληθφηεξν πιαίζην ακθηζβήηεζεο θαη αλαηξνπήο ηνπ
δνγκαηηθνχ ινγνηερληθνχ πξνηχπνπ πνπ έρεη επηβιεζεί ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο απφ
ηελ νξζνδνμία∙ έηζη, ην ελδηαθέξνλ ηνπο εχινγα εζηηάδεηαη ζηα ζηνηρεία εθείλα πνπ
ζεσξνχλ «επηβιαβή» γηα ηελ πξννδεπηηθή πνίεζε, ζηνηρεία ηα νπνία, βέβαηα,
ζπγθεληξψλνληαη θπξίσο ζηα αγσληζηηθά θαη φρη ζηα κνληεξληζηηθά πνηήκαηα ηνπ
Ρίηζνπ.
Μνινλφηη ε ζηάζε ηνπο απηή, εληαγκέλε ζην επξχηεξν αλαζεσξεηηθφ πιαίζην
πνπ αλαπηχζζεηαη εθείλα ηα ρξφληα ζηνπο θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο, θαίλεηαη λα
πξνζδηνξίδεηαη κάιινλ κε φξνπο άξζεο (ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ)
θαη φρη ζέζεο (σο εκπξφζεηε επηβνιή ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πνηεηηθνχ κνληέινπ), ν
ζπρλά πηνζεηνχκελνο παξαιιειηζκφο ηνπ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ κε απηφ ηνπ Βάξλαιε πνπ

164
εληνπίδεηαη ζηα θείκελα νξηζκέλσλ απφ απηνχο, δεκηνχξγεζε ηηο πξνυπνζέζεηο
αλαγσγήο ηνπ δεχηεξνπ ζε έλα πνηεηηθφ πξφηππν απζεληηθνχ καξμηζηηθνχ
πξνζαλαηνιηζκνχ. Δμαηξνπκέλνπ ηνπ Αλαγλσζηάθε, νη εθπξφζσπνη ηεο ηάζεο απηήο
(πξφθεηηαη, νπζηαζηηθά, γηα έλαλ θχθιν δηαλννπκέλσλ κε θνηλφ ηδενινγηθφ
πξνζαλαηνιηζκφ θαη θνηλά ινγνηερληθά ελδηαθέξνληα) ζπγθξνηνχλ έλαλ θξηηηθφ
ππξήλα πνπ δείρλεη λα απνξξίπηεη ζρεδφλ πξνγξακκαηηθά ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ.
Ζ δηαθαηλφκελε θαηαμίσζε ηεο πνίεζεο ηνπ Βάξλαιε σο πξνηχπνπ ζηε
ζπλείδεζε απηήο ηεο νκάδαο ησλ αξηζηεξψλ, πέξα απφ ηνλ αδηακθηζβήηεην ζεβαζκφ
πνπ φινη νη λεφηεξνη καξμηζηέο έηξεθαλ γηα ην πξφζσπφ ηνπ («Σνλ Βάξλαιε άιισζηε
θαλείο απφ καο δελ δηαλνήζεθε λα ηνλ εηξσλεπηεί γηα ν,ηηδήπνηε», αλαθέξεη ν Γ.
Ραπηφπνπινο),2 θαζηζηνχζε αλαπφθεπθηε ηελ ζχγθξηζε ησλ δχν έξγσλ, παξά ην
γεγνλφο φηη ε ρξνληθή ζπγθπξία θαη ηα θνηλσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα ηεο
ζπγγξαθήο ηνπο δηέθεξαλ ζεκαληηθά∙ ην απνηέιεζκα ηεο ζχγθξηζεο δελ απνδείρηεθε
ηδηαηηέξσο επλντθφ γηα ηνλ Ρίηζν, ν νπνίνο επηρείξεζε λα ζπκβηβάζεη ηελ θνκκαηηθή
έληαμε κε ηηο αξρέο ηνπ κνληεξληζκνχ, εγρείξεκα πνπ αμηνινγήζεθε αξλεηηθά απφ ην
ηκήκα απηφ ηεο εηεξφδνμεο θξηηηθήο.
Αληίζεηα, ε ζηάζε ηνπ Βάξλαιε, πνπ επέιεμε ηελ θνκκαηηθή θαηαμίσζε εηο
βάξνο ηεο πνίεζεο,3 εξκελεχηεθε θαη εδξαηψζεθε ζηε ζπλείδεζε θάπνησλ θξηηηθψλ
ηεο αξηζηεξάο σο έλδεημε ηδενινγηθήο ζπλέπεηαο ζηηο αξρέο ηνπ καξμηζκνχ∙ ε
ηδενινγηθή απηή ζπλέπεηα, ζεψξεζαλ φηη απέηξεςε ηελ αιινίσζε ηνπ πξσηνπνξηαθνχ
ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ ηνπ, ην ζεκαληηθφηεξν ηκήκα ηνπ νπνίνπ νινθιεξψζεθε πξηλ
ηελ επηβνιή ηνπ ζηαιηληθνχ θαζεζηψηνο θαη πξηλ ηελ επίζεκε ζπκκεηνρή ηνπ Βάξλαιε
ζηνλ θνκκαηηθφ κεραληζκφ.

2
Βι. Γ. Ραπηφπνπινο, Άπηρ Αλεξάνδπος, ο εξόπιζηορ, ΢νθφιεο, Αζήλα 2004, 175. Πέξα απφ ην ζεβαζκφ
πνπ ελέπλεε ν Βάξλαιεο ζηνπο λεψηεξνπο αξηζηεξνχο, ν Γ. Ραπηφπνπινο αλαθέξεηαη ζπγθξηηηθά θαη
ζηνλ (ελίνηε θαηαπηεζηηθφ) θαζνδεγεηηθφ ξφιν ηνπ Ρίηζνπ απέλαληη ζηνπο λένπο καξμηζηέο πνηεηέο.
Αλαθεξφκελνο ζην πεξηζηαηηθφ πνπ νδήγεζε ζηε δηαθνπή ησλ ζρέζεσλ ηνπ Αιεμάλδξνπ κε ηνλ
«δάζθαιφ» ηνπ Ρίηζν, ζρνιηάδεη: «Ζ θαηαζηαηηθή καο αηζηνδνμία (…) ζηάζεθε ε αηηία λα δηαθνπεί ε
θηιία ηνπ Άξε κε ηνλ Ρίηζν. ΢ηνλ Άε - ΢ηξάηε ν Άξεο μαλάξρηζε λα δίλεη ζην κεγάιν ηνπ θίιν ηα
πνηήκαηά ηνπ, γηα λ’ αθνχζεη ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ. Απηφο δηαθσλνχζε έληνλα κε ηελ απαηζηνδνμία
κεξηθψλ πνηεκάησλ ηνπ λεφηεξνπ, ν νπνίνο δπζαλαζρεηνχζε φιν θαη πεξηζζφηεξν κε ηελ
ππεξαηζηνδνμία - κε ην δφξη - ηνπ Ρίηζνπ (θη φρη ηνπ Βάξλαιε). Μηα κέξα, ζπκσκέλνο, έβαιε θάησ έλα
απαηζηφδνμν θαη ην κεηέηξεςε ζε αηζηφδνμν κε ηξφπν πξνθιεηηθά κεραληθφ. Σν πήγε ακέζσο ζην Ρίηζν,
πνπ είρε απνξξίςεη ηελ πξψηε γξαθή, θη απηφο κφιηο ην δηάβαζε έζπεπζε λα ρεηξνθξνηήζεη ηε
κεηαπνίεζε. Γηα πξψηε ηνπ θνξά, ν Άξεο κίιεζε κε αζέβεηα ζηνλ δάζθαιν», βι. Γ. Ραπηφπνπινο, φ.π.,
175-176.
3
Πξβι. «Ωζηφζν, ελψ δξαζηεξηνπνηείηαη ελεξγά κε ηελ αξζξνγξαθία ηνπ κέζα ζηνπο θφιπνπο ηνπ
θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο, ν Βάξλαιεο - ζε αληίζεζε κε ην Ρίηζν - εηζέξρεηαη κεηά ην 1927 ζε κηα
‘λεθξή δψλε’. Ο πξψηνο επίζεκα αλαγλσξηζκέλνο πνηεηήο ηεο Αξηζηεξάο ζα ζησπήζεη πνηεηηθά απφ ηε
ζηηγκή πνπ αξρίδεη ε αλαγλψξηζή ηνπ απφ ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα», Υ. Νηνπληά, Κ. Γ. Καπςωηάκηρ, Ζ
ανηοσή μιαρ αδέζποηηρ ηέσνηρ, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2000, 296.

165
 1. Η ΠΡΩΣΟΠΟΡΙΑΚΗ ΓΙΑ΢ΣΑ΢Η ΣΟΤ ΒΑΡΝΑΛΙΚΟΤ ΠΡΟΣΤΠΟΤ
ΚΑΙ Η ΠΑΡΟΤ΢ΙΑ ΣΟΤ ΢Ο΢ΙΑΛΙ΢ΣΙΚΟΤ ΡΔΑΛΙ΢ΜΟΤ ΢ΣΟ ΔΡΓΟ ΣΟΤ
ΡΙΣ΢ΟΤ

Ζ ζρεηηθή ζπδήηεζε πνπ άλνημε ν Λακπξίδεο ην 1955 ζηελ Δπιθεώπηζη

Σέσνηρ κε ην θείκελφ ηνπ «Il Gran Rifiuto: Καβάθεο - Βάξλαιεο - Καξπσηάθεο, θαη ε
παξαθκή»,4 αλαδεηθλχεη (εθηφο απφ ηελ πξνζπάζεηα ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο λα
δηεθδηθήζεη πνηεηέο πνπ είραλ εμνβειηζηεί απφ ηνλ νξζφδνμν ινγνηερληθφ θαλφλα) ην
ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ δηακνξθψλνπλ νη αληηιήςεηο ησλ θξηηηθψλ γχξσ απφ ην ζέκα
ηεο καξμηζηηθήο πξννπηηθήο ζηε ινγνηερλία.
Ζ ηδηαηηεξφηεηα ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Λακπξίδε ζην θείκελν απηφ (θαη ν ιφγνο
πνπ ηειηθά πξνθάιεζε, φπσο ζα δνχκε, ηφζεο αληηδξάζεηο) δελ ζπλίζηαηαη κφλν ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπ λα «δηαβαζηεί» ε απαηζηνδνμία ηεο πνίεζεο ηνπ Καξπσηάθε θαη ηνπ
Καβάθε κε άιινπο φξνπο (κε κε ηαμηθά δειαδή θξηηήξηα), αιιά θαη ζην γεγνλφο φηη
εθαξκφδεη ηα θξηηήξηα απηά ζηελ πνίεζε ηνπ Βάξλαιε, ηνπ πιένλ θαηαμησκέλνπ
πνηεηή ηεο Αξηζηεξάο.
Ο παξαιιειηζκφο ησλ ηξηψλ πνηεηψλ (Βάξλαιε, Καξπσηάθε, Καβάθε) δελ
είρε ηνλ ζπγθξηηνινγηθφ ραξαθηήξα κηαο θηινινγηθήο εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο αιιά
ζπγθεθξηκέλε ηδενινγηθή ζθφπεπζε5. Βαζηθφο ζηφρνο ηνπ θεηκέλνπ ήηαλ ε δηεθδίθεζε
γηα ηελ Αξηζηεξά ηνπ ηκήκαηνο ηεο πνηεηηθήο παξάδνζεο πνπ σο ηφηε είρε «ραξηζηεί»6
απφ ηελ νξζφδνμε αξηζηεξή θξηηηθή ζηελ αζηνχο. Ο Λακπξίδεο, απαληψληαο ζην
θείκελν ηνπ Μ. Μ. Παπατσάλλνπ, «Φαηλφκελα αθκήο θαη παξαθκήο ζηε λενειιεληθή
πνίεζε», (φπνπ απνξξίπηεηαη ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο λενειιεληθήο πνηεηηθήο
παξαγσγήο σο αζηηθφ παξάγσγν, αληηπξνζσπεπηηθφ ηεο παξαθκήο, ηεο απαηζηνδνμίαο
θαη ηνπ εγσθεληξηζκνχ), επηρεηξεί λα αλαηξέςεη ηε δνγκαηηθή απηή ζεψξεζε ηεο

4
Βι. Μ. Λακπξίδεο, «Il Gran Rifiuto: Καβάθεο-Βάξλαιεο- Καξπσηάθεο, θαη ε παξαθκή», Δπιθεώπηζη
Σέσνηρ, ηρ. 7, Ηνχιηνο 1955, 29-42 [=Il Gran Rifiuto: Κπιηικά Μελεηήμαηα, Έξαζκνο, Αζήλα 1979, 31-
65].
5
Ο Λακπξίδεο εηζαγσγηθά δηεπθξηλίδεη: «Ο ζθνπφο ηεο κειέηεο, ζπλεπψο, είλαη πεξηνξηζκέλνο θαη
εμεηδηθεπκέλνο. Δληνπίδεηαη ζε νξηζκέλα κφλν ζεκεία θαη νξηζκέλεο κφλν πιεπξέο ηνπ έξγνπ ηνπ
Καβάθε, ηνπ Βάξλαιε θαη ηνπ Καξπσηάθε. Πξφζεζή καο δελ είλαη ε απφπεηξα κηαο θαζνιηθήο
ζεκαζηνιφγεζεο θαη αηζζεηηθήο εθηίκεζεο ηνπ έξγνπ ηνπο», Μ. Λακπξίδεο, Il Gran Rifiuto…, φ.π., 32.
6
Βι. «Αλ ινηπφλ, νξηζκέλνη θχθινη, απνκνλψλνληαο ή παξακνξθψλνληαο κεξηθέο φςεηο ηεο θαβαθηθήο
θαη ηεο θαξπσηαθηθήο πνίεζεο, βξήθαλ, ή λφκηζαλ πσο βξήθαλ, ηελ έθθξαζε ηνπ εαπηνχ ηνπο - απηφ δε
ζα πεη πσο είλαη θαη ε κνλαδηθή ζεκαζία ηνπ έξγνπ ηνπ Καβάθε θαη ηνπ Καξπσηάθε, θαη πσο ζα πξέπεη
θαλείο λα ραξίζεη ζ’ απηνχο - ηνπο παξαθκίεο - νιάθεξν ηνλ Καβάθε θη νιάθεξν ηνλ Καξπσηάθε», Μ.
Λακπξίδεο, φ.π., 64.

166
νξζφδνμεο θξηηηθήο, πνπ θαίλεηαη λα νδεγεί ηελ Αξηζηεξά ζε απνκφλσζε θαη
αδηέμνδν.
Σα εκθαλή θνηλά ζεκεία αλαθνξάο ζηελ πνίεζε ηνπ Βάξλαιε, ηνπ
Καξπσηάθε θαη ηνπ Καβάθε (ζάηηξα, εηξσλεία, θνηλσληθή θξηηηθή, αληηεξσηθφ
πλεχκα) ζα κπνξνχζαλ λα απνηειέζνπλ ηε βάζε ελφο «εχθνινπ» ζεκαηηθνχ θαη
πθνινγηθνχ παξαιιειηζκνχ πνπ εμππεξεηνχζε ηνπο ζηφρνπο ηεο αλαλεσηηθήο
αξηζηεξήο θξηηηθήο ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή. Οη κεηαγελέζηεξεο απφςεηο, φκσο,
ησλ εθπξνζψπσλ ηεο εηεξνδνμίαο, φπσο ζα δνχκε, απνδεηθλχνπλ φηη ε ζπγθεθξηκέλε
επηινγή ηνπ Λακπξίδε δελ ήηαλ κφλν απνηέιεζκα ζπγθπξηαθψλ ζθνπηκνηήησλ,
πξνθεηκέλνπ λα ζπγθξνηήζεη έλα ηξηαδηθφ «ζρήκα» νκνδπγίαο ζην νπνίν ν Βάξλαιεο
ηαίξηαδε επθνιφηεξα απφ ηνλ Ρίηζν. Αληίζεηα, ε ζηάζε ηφζν ηνπ ίδηνπ ηνπ Λακπξίδε,
φζν θαη ησλ ππνινίπσλ θξηηηθψλ απηνχ ηνπ ηκήκαηνο ηεο Αξηζηεξάο, πνπ
εμαθνινπζνχλ γηα πνιιά ρξφληα λα πξνβάιινπλ ην έξγν ηνπ Βάξλαιε σο πξφηππν
ηδενινγηθήο ζπλέπεηαο ζηηο καξμηζηηθέο αξρέο, ππνβαζκίδνληαο ηαπηφρξνλα ην έξγν
ηνπ Ρίηζνπ, αλαδεηθλχεη ηε δηαξθή πξνηίκεζή ηνπο ζην έξγν ηνπ πξψηνπ αιιά θαη ηε
ζπλερή ακθηζβήηεζή ηνπο απέλαληη ζην έξγν ηνπ δεχηεξνπ.
Κη απηφ γηαηί ην πνηεηηθφ κνληέιν πνπ αληηπξνζσπεχεη ν Βάξλαιεο,
ζπκππθλψλεη, φπσο πξνθχπηεη απφ ην θείκελν ηνπ «Il Gran Rifiuto…», ηα βαζηθά
ραξαθηεξηζηηθά ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο (αλζξσπηζηηθή ζεψξεζε, θξηηηθή ηεο
θπξίαξρεο ηδενινγίαο, ηζηνξηθή πξννπηηθή δηεμφδνπ απφ ηελ θξίζε), ρσξίο ηηο
αλεπηζχκεηεο πξνζζήθεο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ (ηελ νπηνπηθή αηζηνδνμία
θπξίσο, πνπ πεγάδεη απφ κηα εμηδαληθεπκέλε εηθφλα ησλ ιατθψλ καδψλ).7
΢ηφρνο ελ ηέιεη ηνπ Λακπξίδε είλαη λα απνδείμεη φηη ε πξννδεπηηθή ηδενινγία
(ζε ινγνηερληθφ επίπεδν) δελ είλαη ππνρξεσηηθά ζπλδεδεκέλε κε ηελ αηζηνδνμία∙
ζπκπεξαίλεη, ινηπφλ, φηη ε απαηζηνδνμία θαη ε - εμ απηήο πξνθχπηνπζα - αμηνπξεπήο
απνκφλσζε ηνπ πξσηνπνξηαθνχ θαιιηηέρλε απέλαληη ζηελ αλψξηκε κάδα «δελ είλαη
αζπκβίβαζηε θαη κε ηελ επαλαζηαηηθή ζπλείδεζε»,8 θαη ε πεξίπησζε ηνπ Βάξλαιε, ελ
πξνθεηκέλσ, είλαη ην ηδαληθφ παξάδεηγκα πξνο επηβεβαίσζε ηεο ζέζεο απηήο∙ ζέζε ε

7
Βι. «Σέζζεξα είλαη ηα πην ρηππεηά ραξαθηεξηζηηθά ζηελ πνίεζε ηνπ Βάξλαιε: 1) Σν κεγάιν βάζαλν
ηεο θηψρεηαο, ν βαζχο θαη απέξαληνο θαεκφο πνπ βγαίλεη απφ ηελ ςπρή ηνπ ηπξαγληζκέλνπ πιήζνπο. 2)
Ζ αλειέεηε θξηηηθή θαη ν δηαζπξκφο ησλ ‘αμηψλ’ ησλ θπξηάξρσλ. Ζ απνθάιπςε ηεο ππνθξηζίαο, ηεο
ςεπηηάο, ηεο ζαπίιαο, ηεο απαλζξσπηάο ηεο ηδενινγίαο ησλ δπλαηψλ. 3) Σν πην ηξαγηθφ, ε πίθξα ηνπ
άμηνπ ηνπ πξνρσξεκέλνπ θαη ζπλεηδεηνχ αηφκνπ γηα ηε δηάζηαζή ηνπ απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ, γηα ηε
κφλσζή ηνπ θαη ηελ αδπλακία ηνπ, ή - πξάγκα πνπ είλαη ην ίδην - ε πίθξα απφ ην ζέακα ηεο
αλσξηκφηεηαο, ηεο θαζπζηέξεζεο ηνπ πιήζνπο, πνπ ην δέξλεη ε ακνξθσζηά, ην ζθνηάδη, ε πξφιεςε∙ πνπ
δελ είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίζεη ηα δηθά ηνπ ζπκθέξνληα», Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 43-44.
8
Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 49.

167
νπνία αηηηνινγεί ηε κεηέπεηηα αξλεηηθή ζηάζε ηνπ θχθινπ απηνχ ησλ αξηζηεξψλ
απέλαληη ζηνλ Ρίηζν. Ζ νπηνπηθή αηζηνδνμία θαη ν ιατθηζκφο9 (πνπ απνπζηάδνπλ απφ
ην πνηεηηθφ πξφηππν πνπ πξνηείλεη ν Λακπξίδεο), είλαη αθξηβψο ηα ζηνηρεία εθείλα γηα
ηα νπνία ε εηεξνδνμία ζα επηθξίλεη αξγφηεξα ηνλ Ρίηζν, ζεσξψληαο φηη ππνβαζκίδνπλ
ηελ πνηνηηθή αμία ηνπ έξγνπ ηνπ.
Με αθνξκή ην θείκελν ηνπ Λακπξίδε, δηεμάγεηαη έλαο έληνλνο δηάινγνο κε
επίθεληξν ηε βαξλαιηθή πνίεζε, πνπ εζηηάδεηαη ζηελ απαηζηνδνμία θαη ηε κφλσζε ηνπ
«πξσηνπνξηαθνχ θαιιηηέρλε», δηάινγνο ζηνλ νπνίν ζπκκεηέρνπλ ν Σ. Βνπξλάο 10 θαη ν
Μ. Απγέξεο,11 επηρεηξψληαο λα εξκελεχζνπλ ηε ζρέζε κάδαο - πξσηνπνξίαο ζηελ
ηζηνξηθή ηεο πξννπηηθή, πηνζεηψληαο ηαμηθά θξηηήξηα.
΢ην πιαίζην απηνχ ηνπ έληνλνπ δηαιφγνπ, δηαηππψλεηαη θαη κηα ηξίηε άπνςε,
πνπ απνξξέεη απφ ηελ εμηζνξξνπηζηηθή ζηάζε ηνπ Κ. Κνπινπθάθνπ∙ ν θξηηηθφο,
πξνηείλεη κηα εξκελεία «ίζσλ απνζηάζεσλ» ζρεηηθά κε ηελ απαηζηνδνμία ηεο
βαξλαιηθήο πνίεζεο: ρσξίο λα ππνβαζκίδεη ηελ ηαμηθή, δηαιεθηηθή πξννπηηθή ηνπ
έξγνπ αιιά θαη ρσξίο λα ζεσξεί ηελ απαηζηνδνμία απφξξνηα ηδενινγηθήο αλσξηκφηεηαο
ηνπ Βάξλαιε, ζπγθξνηεί ην κνληέιν ηνπ καξμηζηή πξσηνπφξνπ δηαλννχκελνπ, ν
νπνίνο εθθξάδεη «ηε κνλαμηά πνπ αηζζάλεηαη ν πνηεηήο σο νδεγεηήο»12 γηαηί
αληηιακβάλεηαη ηηο δπζθνιίεο απηνχ ηνπ εγρεηξήκαηνο: «Ήδε ν Βάξλαιεο
αληηιακβάλεηαη πσο ν θιήξνο πνπ ηνπ έηπρε είλαη θιήξνο νδεγεηή θη φζν θη αλ ε
κνλαμηά ηνλ γέκεη ηξνκάξα, θαζψο αλαινγίδεηαη ηηο επζχλεο πνπ πάεη λα επσκηζηεί,
αλαιαβαίλεη κε γελλαηφηεηα θαη απηαπάξλεζε ην ξφιν ηνπ νδεγεηή».13
Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Κνπινπθάθνπ παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, θαζψο έλα
κήλα λσξίηεξα, είρε ππνζηεξίμεη ηελ ίδηα άπνςε θαη γηα ηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ:
«΢ηνλ Σακία ηνπ ‘Υξνληθνχ’ ε κνλαμηά θπθιψλεη ηνλ πνηεηή ή ην άηνκν πνπ έρνληαο
πξσηνπνξηαθή αληίιεςε ηνπ θνηλνχ ρξένπο, ληψζεη ην ίδην έλα είδνο ‘ελνρήο’ γη’ απηή
ηε γλψζε ηνπ αλεμφθιεηνπ ρξένπο ησλ άιισλ. Ο δξφκνο γηα ηε δηέμνδν πεξλάεη

9
«Κάζε ηη ην ‘ιατθφ’, θάζε ηη ην ‘καδηθφ’ δελ είλαη, απ’ απηφ θαη κφλν, πξννδεπηηθφ. Σν πην καδηθφ
θφκκα ηεο Ηζηνξίαο ππήξμε ην εζληθνζνζηαιηζηηθφ, δειαδή ην πην αληηδξαζηηθφ. ΋ηαλ ε ηδενινγία ηνπ
ιανχ είλαη απφ πιάλεο, ζπγρχζεηο θαη απηαπάηεο; Σφηε ζπκβαίλεη ην αληίζηξνθν, ε δεκνθνπηθή έμαξζε
ηνπ αιάζεηνπ ηεο θξίζεο ηνπ πιήζνπο, ε ππνθξηηηθή ιαηξεία ηνπ ιατθνχ- απηά είλαη κνξθέο
αληίδξαζεο», Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 61.
10
Βι. Σ. Βνπξλάο, «Φαηλφκελα δηαιεθηηθνχ εθιεθηηθηζκνχ: Ο θ. Μαλφιεο Λακπξίδεο θαη ε παξαθκή»,
Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 8, Αχγνπζηνο 1955, 120-125.
11
Βι. Μ. Απγέξεο, «Ο πεζζηκηζκφο ζηελ ειιεληθή πνίεζε (Καβάθεο, Καξπσηάθεο, Βάξλαιεο)»,
Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 13, Ηαλνπάξηνο 1956, 4-17.
12
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, «Σν πνηεηηθφ έξγν ηνπ Βάξλαιε», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 26, Φεβξνπάξηνο
1957, 131-141: 138.
13
Κ. Κνπινπθάθνο, φ.π., 137.

168
αθξηβψο κέζα απφ ηελ πξάμε πνπ επσκίδεηαη ηηο επζχλεο θαη ηελ παξαδνρή πσο ην
ρξένο είλαη φιν δηθφ ηνπ. Κη φζν θη αλ έηζη κφλν κπνξεί πξαγκαηηθά λα πιεζηάζεη πάιη
ηνπο άιινπο ζπκίδνληάο ηνπο ην ρξένο φισλ, απηφ δελ παχεη λα βαξαίλεη πξψηα απηφλ
εμ αηηίαο ηεο ίδηαο ηεο πξσηνπνξηαθήο ηνπ ζέζεο».14
Ζ πξφηαζε πνπ εηζεγείηαη ν Κνπινπθάθνο, κνινλφηη ζα κπνξνχζε λα
απνηειέζεη κηα ελαιιαθηηθή βάζε πξνζέγγηζεο ηεο ππαξμηαθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ,
δελ ηίζεηαη ππφ ζπδήηεζε. Ζ θξηηηθή ελαζρφιεζε ησλ εθπξνζψπσλ ηεο εηεξνδνμίαο κε
ην έξγν ζα νδεγνχζε αλαπφθεπθηα ζηε δηαηχπσζε ησλ ελζηάζεσλ θαη ησλ δηαθσληψλ
ηνπο σο πξνο ηελ πξσηνπνξηαθή ηνπ δηάζηαζε (θαη πηζαλφηαηα ζηελ αλαίξεζε ηεο
πξφηαζεο ηνπ Κνπινπθάθνπ), γεγνλφο πνπ ζα δεκηνπξγνχζε θαη δεχηεξν
ζπγθξνπζηαθφ κέησπν κε ηελ νξζνδνμία∙ απηφ ην ελδερφκελν, θαίλεηαη φηη ηε
δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή πξνζπαζνχζαλ λα ην απνθχγνπλ.
Μνινλφηη νη ζηφρνη θαη νη αλαδεηήζεηο ησλ εηεξφδνμσλ θξηηηθψλ εχινγα
κεηαβιήζεθαλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, ε πνίεζε ηνπ Βάξλαιε εμαθνινχζεζε λα
πξνζειθχεη γηα πνιιά ρξφληα ην ελδηαθέξνλ νξηζκέλσλ απφ απηνχο, έζησ θαη κε
δηαθνξεηηθνχο θάζε θνξά φξνπο θαη πξνυπνζέζεηο. Αλεμάξηεηα απφ ηελ κεηέπεηηα
εμέιημε απηψλ ησλ πξνυπνζέζεσλ, θαηά ηελ πεξίνδν πνπ εδψ εμεηάδνπκε (1955 θ.ε.), ν
Βάξλαιεο πξνβάιιεηαη σο ν αληηπξνζσπεπηηθφηεξνο πνηεηηθφο εθπξφζσπνο ηεο
καξμηζηηθήο ηδενινγίαο, θπξίσο γηαηί ην έξγν ηνπ αληαπνθξίλεηαη ζηελ «εηηνπαζή»,
αληηεξσηθή ςπρνινγία ηεο λεφηεξεο γεληάο αξηζηεξψλ (απαηζηνδνμία θαη αμηνπξεπήο
απνκφλσζε, αδπλακία δξάζεο),15 φπσο άιισζηε θαη ην έξγν ηνπ Καβάθε θαη ηνπ
Καξπσηάθε.16 Πέξα απφ ηε ζπγθπξηαθή απηή παξάκεηξν, ε δηαξθήο αμηνινγηθή
πξφθξηζε ηνπ έξγνπ ηνπ Βάξλαιε ζε ζρέζε κε απηφ ηνπ Ρίηζνπ, ηελ νπνία ζα
ππνζηεξίμεη έλαο ζπγθεθξηκέλνο ππξήλαο θξηηηθψλ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’60 θαη κεηά,

14
Κ. Κνπινπθάθνο, «Ο πξνβιεκαηηζκφο ζηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 25
Ηαλνπάξηνο 1957, 392-399: 396.
15
Πξβι.: «… απηφ πνπ δεηνχζακε ινηπφλ ήηαλ κηα θσλή πνπ ζα ’κνηαδε κε θείλε πνπ πλίγακε φιε κέξα
θαη ηελ μαλαβξίζθακε φηαλ κέλακε κφλνη ζηα ζθνηεηλά, παξαδνκέλνη ζηελ πίθξα, ζην παξάπνλν, ζηελ
αγαλάθηεζε θαη ζην ηξφκν. Ίζσο γη απηφ ε δηθή καο γεληά αγάπεζε πεξηζζφηεξν ηνπο κε εξσηθνχο
πνηεηέο: ηνλ Καβάθε, ηνλ Καξπσηάθε, ηνλ Βάξλαιε, ηνλ ΢εθέξε, πνπ ήμεξαλ λα πεηζαξρνχλ ζθιεξά,
ρσξίο θαλέλα γιπθαζκφ, ζηε θπζηθή θάκςε ηεο ξαρνθνθθαιηάο, δίρσο λα ράλνπλ ηελ πεξεθάλεηα ηνπ
αλζξψπνπ», Ν. Αλαγλσζηάθε, «Ο ΢εθέξεο ηεο κλήκεο θαη ηεο ιεζκνληάο», ζην Για ηον ΢εθέπη.
Σιμηηικό Αθιέπωμα ζηα Σπιάνηα σπόνια ηηρ ΢ηποθήρ, Νεθέιε, Αζήλα 1989, 231-242: 232.
16
Πξβι. «Σν θιίκα δηαςεχζεσλ θαη αδηεμφδνπ κέζα ζην νπνίν θηλείηαη ε πξψηε κεηαπνιεκηθή γεληά
παξνπζηάδεη εκθαλείο αλαινγίεο κε απηφ ηεο πξψηεο κεζνπνιεκηθήο δεθαεηίαο. Δίλαη θπζηθφ ινηπφλ λα
δηαθξίλνπκε κηα ζπλαηζζεκαηηθή πξνζέγγηζε ησλ πνηεηψλ απηήο ηεο γεληάο κε ην έξγν ηνπ Καξπσηάθε,
πνπ ζπλδπάδεη ηελ θνηλσληθή ακθηζβήηεζε κε ηελ ππαξμηαθή αγσλία», Υ. Νηνπληά, Κ. Γ. Καπςωηάκηρ:
Ζ ανηοσή μιαρ αδέζποηηρ ηέσνηρ, Καζηαληψηεο, Αζήλα 22001, 260. Βι. ζρεηηθά θαη Γ. Μέληε,
Μεηαπολεμική πολιηική ποίηζη. Ηδεολογία και πολιηική, Κέδξνο, Αζήλα 1995, 58-59.

169
επηβεβαηψλεη ηε ζηαζεξή παξνπζία ηεο βαξλαιηθήο πνίεζεο σο καξμηζηηθνχ
ινγνηερληθνχ πξνηχπνπ ζηελ αληίιεςε ελφο ηκήκαηνο ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο.
α) Βάρναλης - Ρίηζος: οι πρώηες διαπιζηώζεις

Ζ - απνξξηπηέα γηα ηνπο εηεξφδνμνπο θξηηηθνχο - παξάκεηξνο ηεο αηζηνδνμίαο

ζηελ αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, αλ θαη ηα πξψηα ρξφληα ηνπ δηαιφγνπ πνπ
δηεμάγεηαη κέζα απφ ηηο ζειίδεο ηεο Δπιθεώπηζηρ Σέσνηρ δελ νκνινγείηαη επζέσο αιιά
θαίλεηαη λα ζπλάγεηαη εκκέζσο θαη ζε αληηδηαζηνιή κε ηηο απφςεηο ηνπο γηα ηνλ
«απαηζηφδνμν» Βάξλαιε, αλαδεηθλχεηαη ηα επφκελα ρξφληα σο έλαο απφ ηνπο
πξσηαξρηθνχο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο απνθεχγνπλ λα πξνβάινπλ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ
σο αληηπξνζσπεπηηθφ ινγνηερληθφ παξάδεηγκα ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο.
Σν 1960 ζην πεξηνδηθφ Κπιηική17 δηαηππψλεηαη απφ ηνλ Βχξσλα Λενληάξε18 ν
πξψηνο έκκεζνο ζπγθξηηηθφο παξαιιειηζκφο Βάξλαιε - Ρίηζνπ. Ο θξηηηθφο,
ζρνιηάδνληαο ηελ ειιεληθή πνίεζε πξηλ απφ ηνλ δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν, αλαθέξεη:
« ... ην πέξαζκα ηεο αξηζηεξήο ηδενινγίαο ζηελ πνίεζε είλαη πηα πξαγκαηηθφηεηα θαη
ηα λέα ηδαληθά ηεο έρνπλ γίλεη πνίεζε κε ηα έξγα ηνπ Κ. Βάξλαιε θαη ελ κέξεη ηνπ Γ.
Ρίηζνπ».19
Αλ θαη ε γεληθφηεηα απηνχ ηνπ ζρνιίνπ δελ επηηξέπεη ζαθή ζπκπεξάζκαηα, ε
επηρεηξεκαηνινγία ππέξ ηεο ηδενινγηθήο ζπλέπεηαο ηνπ βαξλαιηθνχ έξγνπ πνπ
αλαπηχζζεη ν Λενληάξεο αθνινχζσο, αθήλεη λα δηαθαλεί εκκέζσο κηα επηπιένλ
παξάκεηξνο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, ε νπνία δελ ζπκβαδίδεη κε ηηο ηδενινγηθέο
επηινγέο ηεο εηεξνδνμίαο θαη ζέηεη, θαηά ζπλέπεηα, ην έξγν, «εν μέπει» εθηφο ηνπ
πεδίνπ ησλ καξμηζηηθψλ αξρψλ.
Απνδίδνληαο ηελ πνηεηηθή «ζησπή» ηνπ Βάξλαιε θαηά ηε ρξνληθή πεξίνδν ηεο
εζληθήο αληίζηαζεο ζε ιφγνπο ηδενινγηθνχο, ν θξηηηθφο θαηαιήγεη: «Ο Βάξλαιεο κε ην
‘Φψο πνπ θαίεη’ θαη κε ηνπο ‘΢θιάβνπο πνιηνξθεκέλνπο’ δεκηνχξγεζε κηα πνίεζε
‘θιεηζηή’, κηα πνίεζε πνπ έδηλε νξηζκέλε ηειηθή απάληεζε ζηα αλζξψπηλα
πξνβιήκαηα (...) Ζ ζέζε ηνπ απέλαληη ζηνλ πφιεκν, θαζνξηζκέλε απφ ηαμηθά θεληξηθά
θξηηήξηα, είλαη αληηπαηξησηηθή, αληηζξεζθεπηηθή, δηεζληζηηθή. Να πξνζπαζνχζε λα δεη
ζηνλ δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν έλα λφεκα δηαθνξεηηθφ απφ ην λφεκα πνπ είρε δψζεη
17
Γηα ην πεξηνδηθφ Κπιηική βι. ελδεηθηηθά: Μηρ. Γ. Μπαθνγηάλλεο, Σο πεπιοδικό ‘Κπιηική’ (1959-1961).
Μια δοκιμή ανανέωζηρ ηος κπιηικού λόγος, University Studio Press, Θεζζαινλίθε 2004, θαη Β.
Απνζηνιίδνπ, Λογοηεσνία και ιζηοπία ζηη μεηαπολεμική απιζηεπά, φ.π., 153-185.
18
Βι. Β. Λενληάξεο, «Ηδενινγηθνί πξνζαλαηνιηζκνί ηεο κεηαπνιεκηθήο ειιεληθήο πνίεζεο», Κπιηική,
ηρ. 7-8, Ηαλνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 1-18.
19
Β. Λενληάξεο, φ.π., 3.

170
γεληθά ζηνλ πφιεκν, ζα ζήκαηλε έθπησζε ζε ηδενινγηθέο απφςεηο θαη απηαπάηεο,
μεθαζαξηζκέλεο ήδε εληειψο απφ ηελ θξηηηθή θνηλσληνινγηθή ζθέςε. Θα ήηαλ αθφκα
ζα λα δερφηαλ φηη ηα ηδαληθά ηνπ δελ είλαη ηνπ παξφληνο, φηη ηα είρε ηνπνζεηήζεη πνιχ
καθξηά, έμσ απφ ην ηζηνξηθά δπλαηφ, ζηε ζθαίξα ηεο νπηνπίαο, φηη είρε πξνρσξήζεη
πνιχ – θη απηφ αθξηβψο είλαη ην δχζθνιν ζ’ έλα δηαλννχκελν θαη ζ’ έλα πνηεηή, πνιχ
πην δχζθνιν απφ ηελ απνηίλαμε ηνπ βάξνπο ηεο ζησπήο πνπ επηβάιιεη κηα δηθηαηνξία ή
ησλ δεζκψλ ησλ παιηψλ εθθξαζηηθψλ ηξφπσλ. Απηφ άιισζηε θαίλεηαη θη απφ ην
γεγνλφο φηη ν Βάξλαιεο θαη ζηα ιίγα λέα πνηήκαηά ηνπ θηλείηαη απζηεξά κέζα ζηα ίδηα
ηδενινγηθά πιαίζηα ηνπ καξμηζκνχ – φπσο θαη ζηα παιαηά ηνπ πνηεηηθά έξγα –
ζηαζεξά πξνζεισκέλνο ζε καθξηλνχο ζηφρνπο, ζηηο αθξαίεο επηδηψμεηο ηνπ αλζξψπνπ.
Έηζη, ν Βάξλαιεο παξακέλεη ν πην πξνρσξεκέλνο ηδενινγηθά Έιιελαο πνηεηήο∙
παξακέλεη αμεπέξαζηνο».20
Απαληψληαο κε ην ζρφιην απηφ ζηνλ Κ. Κνπινπθάθν, (ν νπνίνο είρε απνδψζεη
ηελ πνηεηηθή «ζησπή» ηνπ Βάξλαιε ζηελ επηξξνή ηνπ παξλαζζηζκνχ θαη ζηε
ινγνθξηζία ηεο κεηαμηθήο δηθηαηνξίαο),21 ν Λενληάξεο εξκελεχεη ηε ζησπή ηνπ πνηεηή
σο απφξξνηα ηεο ηδενινγηθήο ηνπ ζπλέπεηαο, σο επηινγή ηνπ δειαδή λα κε
ζπκκνξθσζεί ζηηο ινγνηερληθέο επηηαγέο ηεο θνκκαηηθήο θαζνδήγεζεο. Ζ παηξησηηθή,
αηζηφδνμε, «ζηξαηεπκέλε» ζηνλ αγψλα ηνπ έζλνπο αληηζηαζηαθή πνίεζε, πνπ
απνηεινχζε ζηα ρξφληα ηνπ πνιέκνπ ην ινγνηερληθφ πξφηππν ηεο Αξηζηεξάο, εξρφηαλ
ζε αληίζεζε κε ηηο καξμηζηηθέο πεπνηζήζεηο ηνπ Βάξλαιε, νη νπνίεο είραλ δηακνξθσζεί
πνιχ λσξίηεξα απφ ηελ πξνγξακκαηηθή πξνβνιή απηνχ ηνπ κνληέινπ σο
«πξννδεπηηθνχ». Έηζη, ν πνηεηήο, πξνηίκεζε λα ζησπήζεη ινγνηερληθά απ’ ην λα
γξάςεη κηα πνίεζε πνπ «ζα ζήκαηλε έθπησζε ζε ηδενινγηθέο απφςεηο θαη απηαπάηεο».
Κη απηφ γηαηί, ζχκθσλα κε ηε ζέζε ηνπ Λενληάξε, ε αληηζηαζηαθή πνίεζε,
παξά ηηο αξεηέο ηεο, δελ δηέζεηε νχηε ηνλ ηαμηθφ ραξαθηήξα22 νχηε ηελ ηζηνξηθφηεηα
πνπ πξνυπνζέηνπλ νη αξρέο ηνπ δηαιεθηηθνχ πιηζκνχ: «Μηιάεη γηα κάξηπξεο, γηα ήξσεο
θαη θνληάδεο, δελ καο απνθαιχπηεη φκσο ηελ αληηζεηηθφηεηα, ηελ πνηθηιία, δει. ηελ
ηζηνξηθφηεηα πνπ θξχβεηαη θάησ απ’ απηέο ηηο έλλνηεο. Σηο δπζθνιίεο ηεο επηβίσζεο
ηνπ Διιεληζκνχ φπσο ηηο εθθξάδεη ν ΢νισκφο ζηνπο ‘Διεχζεξνπο Πνιηνξθεκέλνπο’ δε

20
Β. Λενληάξεο, φ.π., 4.
21
Βι. Κ. Κνπινπθάθνο, «Σν πνηεηηθφ έξγν ηνπ Βάξλαιε», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 26, Φεβξνπάξηνο
1957, 117-122.
22
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 10.

171
ζα ηηο ζπλαληήζνπκε ζηελ αληηζηαζηαθή πνίεζε. Λ.ρ. ην πνπιί πνπ ‘παίξλεη ζππξί θη ε
κάλα ην δειεχεη…’ δε θηεξνπγίδεη ζηνλ νπξαλφ ηεο ‘Ρσκηνζχλεο’ ηνπ Ρίηζνπ».23
Ζ ζχγθξηζε Βάξλαιε - Ρίηζνπ, νδεγεί ζηε δηακφξθσζε κηαο εηθφλαο ηνπ
πξψηνπ σο αζπκβίβαζηνπ καξμηζηή, πξνζεισκέλνπ ζηηο «απζεληηθέο» αξρέο ηνπ
δηαιεθηηθνχ πιηζκνχ24 (πξηλ δειαδή απηέο δηαζηξεβισζνχλ απφ ηε ζηαιηληθή
δηακεζνιάβεζε θαη απφ ηε ζεσξία ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ) θαη ζηελ έκκεζε
απνηίκεζε ηνπ δεχηεξνπ σο εθθξαζηή ησλ θνκκαηηθψλ επηηαγψλ - ζην ινγνηερληθφ
πάληα επίπεδν.
Ζ δηακφξθσζε απηήο ηεο εηθφλαο νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ν Λενληάξεο
εμαληιεί ηελ ηδενινγηθή ηνπ απζηεξφηεηα ειέγρνληαο ηελ αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ, αθφκα θη αλ απηή απνξξέεη απφ ηα θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα ηνπ πνιέκνπ. Ζ
απνπζία «ηζηνξηθφηεηαο» απφ ηελ νπηηθή ηνπ Ρίηζνπ δειψλεη ην γεληθφηεξν έιιεηκκα
ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο σο πξνο ηε ξεαιηζηηθή, δηαιεθηηθή ζεψξεζε ηεο
θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο∙ ζηε βάζε απηνχ ηνπ ειιείκκαηνο εδξαηψλεηαη θαη ε
αξρηθή δηαπίζησζε ηνπ Λενληάξε πεξί πνηεηηθήο πξαγκάησζεο ησλ ηδαληθψλ ηεο
Αξηζηεξάο «ελ κέξεη» ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, δηαπίζησζε πνπ ζηελ νπζία ειέγρεη
ηδενινγηθά ηελ αληηζηαζηαθή ηνπ πνηεηηθή παξαγσγή.
Σν γεγνλφο κάιηζηα φηη ν Ρίηζνο ζπλερίδεη λα γξάθεη αγσληζηηθή πνίεζε
παξάιιεια κε ηελ ππαξμηαθή, δελ πεξηνξίδεη απηφ ην «ελ κέξεη» κφλν ζηελ πεξίνδν
ηνπ πνιέκνπ∙ ν θξηηηθφο, αθήλεη λα δηαθαλνχλ εκκέζσο νη ελζηάζεηο ηνπ θαη γηα ηελ
ηξέρνπζα πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ: «Ο Γ. Ρίηζνο θαίλεηαη λα έρεη απνκαθξπλζεί
απ΄ ην θιίκα απηφ [ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο], αλ θαη γηα ηνλ Ρίηζν ηίπνηε δελ είλαη
ζεηηθφ, κηα θαη παξνπζηάδεη εθπιεθηηθή ηθαλφηεηα λα επηζηξέθεη ζε ρψξνπο πνπ
λνκίδακε πσο ηειεησηηθά ηνπο είρε εγθαηαιείςεη».25

23
Β. Λενληάξεο, φ.π., 10. ΢ην ίδην ηεχρνο ηεο Κπιηικήρ ν Λακπξίδεο κεηαθξάδεη θείκελν ηνπ Benjamin
Péret, ν νπνίνο ειέγρεη ηδενινγηθά ηελ πνίεζε πνπ έγξαςαλ νη πξννδεπηηθνί ινγνηέρλεο ηεο Δπξψπεο
(Aragon, Eluard θ.ιπ.) θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. Ζ επηρεηξεκαηνινγία πνπ αλαπηχζζεηαη ζην
θείκελν παξνπζηάδεη πνιιέο νκνηφηεηεο κε απηή ηνπ Λενληάξε, δεδνκέλν πνπ αλαδεηθλχεη ηνλ θνηλφ
πξνζαλαηνιηζκφ ησλ ηδενινγηθψλ αλαδεηήζεσλ ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο, ν νπνίνο δηακνξθψλεηαη
σο επί ην πιείζηνλ κε βάζε ηα θείκελα ησλ επξσπαίσλ ζεσξεηηθψλ. Βι. ζρεηηθά Benjamin Péret, «Ζ
θαηαηζρχλε ησλ πνηεηψλ», (απφδ. Μ. Λ.), Κπιηική, ηρ. 7-8, Ηαλνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 33-39.
24
Ζ εηθφλα απηνχ ηνπ πξνηχπνπ πξνβάιιεηαη ηελ ίδηα πεξίνδν θαη απφ ηνλ Άξε Αιεμάλδξνπ, ρσξίο λα
γίλεηαη αλαθνξά φκσο ζε ζπγθεθξηκέλα πξφζσπα ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ: «΢ρνιαζηηθφο είλαη εθείλνο πνπ
πξνζπαζεί λα πξνζαξκφζεη ηε ζθέςε ηνπ ζηηο αλάγθεο κηαο δνζκέλεο δηδαζθαιίαο ή κηαο πνιηηηθήο
γξακκήο. (...) Απ’ ηε ζηηγκή πνπ έλαο καξμηζηήο βξεζεί ζηελ αλάγθε λα ‘επζπγξακκηζηεί’ κε κηα
επίζεκε δηδαζθαιία, ζεσξία ή εξκελεία, έρεη λα δηαιέμεη δχν δξφκνπο: ή λα πάςεη λα ζθέθηεηαη - ή
ηνπιάρηζην λα πάςεη λα εθθξάδεη ηηο απφςεηο ηνπ - ή λα γίλεη ζρνιαζηηθφρ», Α. Αιεμάλδξνπ, «Ζ
ζνβηεηηθή ζθέςε κπξνζηά ζην αδηέμνδν ηνπ λένπ ζρνιαζηηθηζκνχ», Καινούπια Δποσή, ηρ. 13, Άλνημε
1959 [= Έξω απ’ ηα δόνηια, φ.π., 73-88: 73].
25
Β. Λενληάξεο, φ.π., 11.

172
 β) Αιζθηηική και ιδεολογία

O «εθ ησλ έζσ» ηδενινγηθφο έιεγρνο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ απφ έλα ηκήκα
ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο, κνινλφηη θαίλεηαη λα πξνθχπηεη σο αληίδξαζε ζην δφγκα ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξαιηζκνχ, δελ εμαληιείηαη κφλν ζην αγσληζηηθφ ηεο ηκήκα. ΢ην
θεθάιαην ηεο κειέηεο ηνπ πνπ θέξεη ηνλ ηίηιν «Αγσλία ηεο χπαξμεο θαη αγσλία γηα
ηελ χπαξμε»,26 ν Λενληάξεο θαηαιήγεη: «΢πκπεξαζκαηηθά ε πνίεζε ηνπ άγρνπο θαη
ηεο αγσλίαο δελ αληαπνθξίλεηαη ζηελ απνζηνιή ηεο λα εθθξάζεη , λα ζψζεη ηελ
‘ηειεπηαία ηνχηε ψξα ηνπ αλζξψπνπ’, γηαηί είλαη κηα πνίεζε πνπ θάησ απ’ απηφ πνπ
ιέεη θξχβεη εθείλν πνπ ζα’ πξεπε λα πεη (…) Ζ έθθξαζε ηεο ηειεπηαίαο ψξαο, φρη ηνπ
αλζξψπνπ γεληθά, κα ελφο νξηζκέλνπ ηχπνπ αλζξψπνπ θαίλεηαη πσο ζα’ ξζεη απ’
αιινχ, κηα πνπ ν ηχπνο απηφο ηνπ αλζξψπνπ δελ ηα θαηαθέξλεη λα εθθξαζηεί ζσζηά.
΢α κηα ηέηνηα πξνζπάζεηα πξέπεη λα ζεσξήζνπκε ηε ‘΢νλάηα ηνπ ΢ειελφθσηνο’ ηνπ
Ρίηζνπ.»27
Ζ ζπιινγηζηηθή ηνπ θξηηηθνχ αλαπηχζζεηαη πξνεγνπκέλσο ζην θείκελφ ηνπ σο
εμήο: αλ ν «ηχπνο ηνπ αλζξψπνπ πνπ δελ κπνξεί λα εθθξαζηεί ζσζηά» είλαη ν αζηφο
θαιιηηέρλεο, πνπ βξηζθφκελνο κέζα ζηελ παξαθκή δελ ηε ζπλεηδεηνπνηεί θαη άξα
αδπλαηεί λα ηελ εθθξάζεη, ηφηε είλαη ινγηθφ ε πεξηγξαθή ηεο παξαθκήο λα έξζεη «απ’
αιινχ», απφ φζνπο δειαδή βξίζθνληαη έμσ απ’ απηήλ. Ο καξμηζηήο θαιιηηέρλεο,
φκσο, πνπ δηαηεξεί ην πξνλφκην λα βιέπεη «απ’έμσ» ηελ παξαθκάδνπζα αζηηθή ηάμε,
νθείιεη φρη κφλν λα απνδψζεη ηελ εηθφλα ηεο αιιά λα ηελ αλαιχζεη θαη λα ηελ
εξκελεχζεη δηαιεθηηθά.
΢ην ακέζσο επφκελν θεθάιαην, ν Λενληάξεο αλαιχεη ην παξαπάλσ επηρείξεκα
θαη αηηηνινγεί ηελ αδπλακία νξηζκέλσλ πνηεηψλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ
Ρίηζνπ) λα απνδψζνπλ επαξθψο ηελ εηθφλα ηεο αζηηθήο παξαθκήο: «… νη ηδενινγίεο
δελ πξνδίλνπλ. Ζ πξνδνζία πάληα πξνέξρεηαη απφ πξφζσπα κε κηαλ νξηζκέλε ζέζε
κέζα ζην θίλεκα. Ζ παξαπάλσ ζχγρπζε έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ αλεπαξθή αλάιπζε ηεο
πίεζεο ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ κέζα ζην ίδην ην θίλεκα. Πνιιέο ζειίδεο ηεο
πξφζθαηεο λενειιεληθήο πνίεζεο καο πείζνπλ πσο νη πνηεηέο ζηελ Διιάδα δελ έρνπλ
θηάζεη αθφκα ζε κηα βαζεηά θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ θαη ζπλζεθψλ
ηεο δσήο καο. Kαη ρσξίο κηα ηέηνηα θαηαλφεζε είλαη αδχλαην λα επηηεπρζεί κηα

26
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 13-16.
27
Β. Λενληάξεο, φ.π., 15.

173
αλψηεξε θαιιηηερληθή έθθξαζε. (Ο Σ. Λεηβαδίηεο ι.ρ. ζηε ‘΢πκθσλία αξ. 1’ θαίλεηαη
λα απνδίδεη ηνλ εζσηεξηθφ ζπαξαγκφ ηνπ ειιεληθνχ θηλήκαηνο ζε δηαθσλίεο γχξσ απφ
δεηήκαηα... ‘ζηξαηεγηθήο ηαθηηθήο’. Ο Ρίηζνο ζηε ‘΢νλάηα’ δίλεη αλεπαξθή εηθφλα ηεο
ρξενθνπίαο θαη απηναλαίξεζεο ηεο αζηηθήο δηαλφεζεο, απνθεχγνληαο, αδηθαηνιφγεηα,
λα δψζεη ηηο θξίζηκεο, ηηο απηέο θαη θαίξηεο ζηηγκέο ηεο δηαδηθαζίαο απηήο). Σειεπηαία
γίλεηαη πξνζπάζεηα λα απνδνζεί απηφ ην πνηεηηθφ θιίκα ζην ‘μέθηηζκα ησλ ηδεψλ’
ζηελ επνρή καο. Παξάιιεια επηρεηξείηαη κηα ζχλδεζε ηνπ έξγνπ ηνπ Μ. Αλαγλσζηάθε
κε ην θιίκα απηφ. Σφζν ην πξψην φζν θαη ην δεχηεξν δε ζηέθνληαη ».28
Με ην ζρφιην απηφ, θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ην πξνεγνχκελν πεξί Ρωμιοζύνηρ,
αμηνινγνχληαη σο ηδενινγηθά αζπλεπή πξνο ζηηο αξρέο ηνπ καξμηζκνχ ηφζν ην
αγσληζηηθφ, φζν θαη ην κνληεξληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, γηα δηαθνξεηηθνχο φκσο
ιφγνπο∙ ζηελ πξψηε πεξίπησζε ην ηδενινγηθφ έιιεηκκα νθείιεηαη ζηε δηαζηξέβισζε
ησλ καξμηζηηθψλ αξρψλ, ελψ ζηε δεχηεξε ζηελ αλεπαξθή εθαξκνγή ηνπο.
Αλαθνξηθά κε ηελ κνληεξληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (΢ονάηα), ζα ήηαλ
αλακελφκελν ν θξηηηθφο λα επηδείμεη ζεηηθέο δηαζέζεηο (αθνχ απηή αληαπνθξηλφηαλ ζε
κεγάιν βαζκφ ζηηο αηζζεηηθέο πξνηηκήζεηο ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο) θαη φρη λα
ειέγμεη ην δηαιεθηηθφ ηνπ ππφβαζξν. Δλ πξνθεηκέλσ, ίζσο ε ηδενινγηθή απζηεξφηεηα
ηνπ Λενληάξε αηηηνινγείηαη θαη απφ ηελ πξφζεζή ηνπ λα ππεξαζπηζηεί ηελ πνίεζε ησλ
λεφηεξσλ αξηζηεξψλ (θαη εηδηθφηεξα ηνλ Αλαγλσζηάθε) πνπ θαηεγνξείηαη απφ ηελ
νξζνδνμία γηα «ρξεσθνπία ηδεψλ».29 Σν ζρφιην γηα ηε ΢ονάηα ηος ΢εληνόθωηορ θαηά
ζπλέπεηα, εληαζζφκελν ζε έλα ηέηνην πιαίζην επηρεηξεκαηνινγίαο30 νδεγεί ζηε
δηαπίζησζε φηη ν Λενληάξεο πξνζαξκφδεη εθείλε ηε ρξνληθή πεξίνδν ηηο ζεσξεηηθέο
ηνπ ζέζεηο θαη ηνπο ζηφρνπο ηνπ ζηηο εθάζηνηε δηακνξθνχκελεο ζπγθπξίεο, αλάινγα κε
ηηο ηδενινγηθέο πξνηεξαηφηεηέο ηνπ.
Σελ ίδηα πεξίπνπ ζηάζε ηεξεί θαη ν Μαλφιεο Λακπξίδεο, ν νπνίνο,
εθαξκφδνληαο παξφκνηα ηδενινγηθά θξηηήξηα κε ηνλ Λενληάξε ζηελ αμηνιφγεζε ηνπ
ππαξμηαθνχ έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ, αζθεί αθφκε πην απζηεξφ ηδενινγηθφ έιεγρν:

28
Β. Λενληάξεο, φ.π., 17.
29
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 17. Ο Αλαγλσζηάθεο είρε θαηεγνξεζεί απφ ηνλ Κ. Κνπινπθάθν γηα
θαξπσηαθηζκφ (βι. Κ. Κνπινπθάθνο, «Μαλφιε Αλαγλσζηάθε: ‘Σα πνηήκαηα (1945-1956)’»,
Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 27, Μάξηηνο 1957, 255-257). Γηα ηελ θξηηηθή πνπ αζθήζεθε απφ ηνπο
εθπξνζψπνπο ηεο Αξηζηεξάο ζην έξγν ηνπ Αλαγλσζηάθε βι. Ξ. Α. Κνθφιεο, «Ζ πνίεζε ηνπ
Αλαγλσζηάθε θαη ε ‘αξηζηεξή’ θξηηηθή». Σέζζεξα παιαηφηεξα παξαδείγκαηα», Ανηί, (Αθηέξσκα ζηνλ
Μ. Αλαγλσζηάθε) ηρ. 527-528, Ηνχιηνο 1993, 40-48 θαη Κ. Βνχιγαξεο, «Απφ ηνλ Καξπσηάθε ζηνλ
Αλαγλσζηάθε», ζην ίδην αθηεξσκαηηθφ ηεχρνο, 56-65.
30
Σν θεθάιαην φπνπ αλαπηχζζζεηαη ε ελ ιφγσ επηρεηξεκαηνινγία θέξεη ηνλ ηίηιν «Οη ‘Γηαςεπζκέλνη’»,
βι. Β Λενληάξεο, φ.π., 16-18.

174
παξαιιειίδνληαο ηνλ πνηεηή ηεο ΢ονάηαρ κε ηνλ Έιηνη, ππνζηεξίδεη φηη νη θαη δχν
θαηαγξάθνπλ θαη εθθξάδνπλ ηελ παξαθκή «γηα ινγαξηαζκφ» ηεο αζηηθήο ηάμεο, νη
εθπξφζσπνη ηεο νπνίαο αδπλαηνχλ λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ θαη λα εθθξάζνπλ εθ ησλ
έζσ ηελ «επηζαλάηηα αγσλία ηεο ηάμεο ηνπο».31
Σν ζρφιην απηφ ζηεξίδεηαη ζην επηρείξεκα φηη ηα έξγα ηέρλεο πξέπεη λα
εθθξάδνπλ ηελ επνρή ηνπο σο «ζχκπινθα λνεκάησλ - θαη φρη σο απιά ζπκπηψκαηα -
»,32 πξέπεη δειαδή λα «ζπκππθλψλνπλ κέζα ηνπο θαη λα θαζξεθηίδνπλ ηελ ςπρνινγία
θαη ηελ ηδενινγία ησλ ηάμεσλ ζηα ηππηθά ηνπο θαη ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα».33 Ζ -
ζρεδφλ νξζφδνμε - απηή άπνςε, πνπ ηαπηίδεη ην Ρίηζν κε ηνλ (σο ηφηε «παξαθκηαθφ»
πνηεηή γηα ηελ Αξηζηεξά) Έιηνη, αθ’ ελφο επηβεβαηψλεη ηελ πξφζεζε ελφο ηκήκαηνο
ηεο εηεξνδνμίαο λα ειέγμεη ηδενινγηθά ηα κνληεξληζηηθά «αλνίγκαηα» ηνπ Ρίηζνπ∙ αθ’
εηέξνπ απνδεηθλχεη θαη ηε γεληθφηεξε ηδενινγηθή ξεπζηφηεηα πνπ παξνπζηάδεηαη ζηα
ζεσξεηηθά θείκελα απηψλ ησλ θξηηηθψλ, νη νπνίνη, αλαδεηψληαο ελαιιαθηηθά
κεζνδνινγηθά κνληέια πξνζέγγηζεο ηεο ινγνηερλίαο (αιιά θαη επηδηψθνληαο λα κελ
απνθνπνχλ απφ ην ρψξν ηεο Αξηζηεξάο),34 ππνρξεσηηθά απηνζρεδηάδνπλ θαη ελίνηε
αληηθάζθνπλ.
Μνινλφηη ζηε δηαδηθαζία απνηίκεζεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ παξεηζθξένπλ,
φπσο είδακε, θαη ζηνηρεία ηδενινγηθήο ζπγθπξηαθήο ζθφπεπζεο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε
ζηάζε ηεο δνγκαηηθήο πιεπξάο, ε αηζζεηηθή αμηνιφγεζή ηεο δελ θαίλεηαη, ζε πξψην
επίπεδν ηνπιάρηζηνλ, λα δειψλεη ηέηνηνπ ηχπνπ πξνζέζεηο. Ζ «εθθξαζηηθή
ζπκθφξεζε» πνπ εληνπίδεη ν Λενληάξεο ηφζν ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, φζν θαη ζε
απηήλ ηνπ Βξεηηάθνπ θαη αξθεηψλ αθφκα πνηεηψλ (ζξεζθεπηηθά ζχκβνια, ρξεζηηθά
αληηθείκελα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, εξγαιεία, κεραλέο)35 δείρλεη λα πξνθχπηεη σο
ακηγψο αηζζεηηθή δηαθσλία.

31
Βι. Μ. Λακπξίδεο, «Σν πξφβιεκα ησλ κνξθψλ θαη ε έλλνηα ηνπ ζχγρξνλνπ ζηελ ηέρλε», Κπιηική, ηρ.
3, Μάτνο-Ηνχληνο 1959, 120-130: 129.
32
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 125.
33
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 125.
34
Πξβι. «Ζ λέα γεληά ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο πνπ εκθαλίδεηαη κέρξη ην 1955, γχξσ απφ ηελ
‘Δπηζεψξεζε Σέρλεο’ θαη ηελ ‘Κξηηηθή’ ηνπ Μαλ. Αλαγλσζηάθε ζηε Θεζζαινλίθε, ή αξγφηεξα ζηελ
‘Παλζπνπδαζηηθή’ θαη ζε άιια πεξηνδηθά, δνθηκάδεη βέβαηα λα είλαη αληηδνγκαηηθή θαη λα
ακθηζβεηήζεη ηα θξηηήξηα θαη ηηο ηειηθέο ηνπνζεηήζεηο ησλ θαζηεξσκέλσλ. Έρεηο φκσο κεγάιεο
δπζθνιίεο πνιιψλ εηδψλ: ζηελ ελεκέξσζε θαη ζηελ έξεπλα ι.ρ. αιιά θαη ζηε λνκηκνπνίεζή ηεο κέζα
ζηνλ αξηζηεξφ πνιηηηθφ νξγαληζκφ απφ ηνλ νπνίν δε ζέιεη λα απνθνπεί.», Γ. Ραπηφπνπινο, «Πεξηπέηεηεο
ησλ ηδεψλ θαη ηεο θξηηηθήο (1955-65)», Σέσνη και εξοςζία, Καζηαληψηεο, Αζήλα 1985, 31-41: 34.
35
Βι. «…ε πνίεζε ζηελ Διιάδα παξνπζίαζε ζπκπηψκαηα εθθξαζηηθήο ζπκθφξεζεο. Απηά ηα ‘είδε
νηθηαθήο ρξήζεσο’, ηα εζψξνπρα θ. α. ζην έξγν ηνπ Γ. Ρίηζνπ, ηα αξλάθηα, νη μππφιπηνη Υξηζηνί, νη
άγγεινη, ηα ηέκπια ζηα πνηήκαηα ηνπ Ν. Βξεηηάθνπ δελ εμππεξεηνχλ θακηάλ νξγαληθή αλάγθε, είλαη
ζπκβαηηθφηεηεο πνπ δεκηψλνπλ πνιχ ηνπο παξαπάλσ πνηεηέο - φπσο αλάινγεο αζηνρίεο, άιινπο.
΢ρεηηθά κε ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Γ. Ρίηζνπ λα βάιεη κέζα ζηελ πνίεζε φια ηα αληηθείκελα ηεο

175
 Δληνχηνηο, αλ θαη ν θξηηηθφο δηεπθξηλίδεη εθ ησλ πξνηέξσλ φηη δελ αζθεί θξηηηθή
ζηηο ηδέεο αιιά ζηελ πνηεηηθή έθθξαζε,36 ε ζηφρεπζή ηνπ απνδεηθλχεηαη φηη είλαη θαη
ηδενινγηθή. Αθ’ ελφο ε αλαθνξά ζηα εξγαιεία θαη ζηηο κεραλέο ειέγρεη ηελ νπηνπηθή
αηζηνδνμία ηνπ Ρίηζνπ ζρεηηθά κε ηελ επίηεπμε ηεο ηδαληθήο ζνζηαιηζηηθήο θνηλσλίαο
(φπνπ «ν άλζξσπνο κε ηελ εξγαζία ηνπ ζα πξαγκαηνπνηεί ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ»)∙
αθ’ εηέξνπ ε επηινγή ησλ ππφ έιεγρν ινγνηερληθψλ παξαδεηγκάησλ (Ρίηζνπ θαη
Βξεηηάθνπ εδψ, Ρίηζνπ θαη Λεηβαδίηε πξνεγνπκέλσο, θαη άιισλ πνπ δελ νλνκάδνληαη)
ππνδειψλεη ηελ χπαξμε κηαο ππνθψζθνπζαο ηδενινγηθήο αληηπαιφηεηαο αλάκεζα ζηηο
δχν πνηεηηθέο ηάζεηο ηεο Αξηζηεξάο.
Παξά ηε δηαπηζησκέλε επηξξνή ηνπ Ρίηζνπ ζην έξγν ησλ λεφηεξσλ αξηζηεξψλ
πνηεηψλ,37 ε πξνβνιή ηνπ απφ ην θφκκα σο ελφο εθ ησλ «επηζήκσλ» ινγνηερληθψλ
εθπξνζψπσλ θαη ε εθ κέξνπο ηνπ πηνζέηεζε ησλ θνκκαηηθψλ εληνιψλ πεξί
ινγνηερλίαο, θαίλεηαη λα πξνθαιεί δπζαξέζθεηα ζηνπο θφιπνπο ηεο εηεξνδνμίαο∙
δπζαξέζθεηα ε νπνία ελδερνκέλσο δελ ήηαλ αλεμάξηεηε θαη απφ ηελ «νξζφδνμε»
δξάζε ηνπ πνηεηή ζην πιαίζην ιεηηνπξγίαο ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ.38
Πέξα απφ ηελ (βηνγξαθηθνχ ηχπνπ, ζπλεπψο θαη δεπηεξεχνπζαο εδψ ζεκαζίαο)
ζρέζε ηνπ Ρίηζνπ κε ηνλ θνκκαηηθφ κεραληζκφ, ε ηδενινγηθή δηάζηαζε αλάκεζα ζηηο
δχν πνηεηηθέο ηάζεηο ηεο Αξηζηεξάο απνηειεί θαη θπζηθή απφξξνηα ησλ βησκάησλ ηνπο,
ηα νπνία δηακνξθψζεθαλ ζε δηαθνξεηηθά θνηλσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα: «… νη
κεζνπνιεκηθνί πνηεηέο [=΢1] δηέζσζαλ ηελ πίζηε ηνπο ζηηο αλζξσπηζηηθέο αμίεο θαη

θαζεκεξηλήο καο δσήο θαη εηδηθφηεξα ηα εξγαιεία θαη ηηο κεραλέο, παξαηεξνχκε πσο βέβαηα ηα
αληηθείκελα πνπ βξίζθνληαη ζε ζπρλή επαθή κε ηνλ άλζξσπν δε ζα κείλνπλ έμσ απφ ηελ πνίεζε. Απηφ
φκσο κπνξεί λα γίλεη φηαλ ν άλζξσπνο ζηνλ ηφπν ηεο εξγαζίαο ηνπ θαη κε ηελ εξγαζία ηνπ
‘πξαγκαηνπνηεί ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ’. Αιιά ε επνρή απηή απέρεη πνιχ απφ ηνλ ζεκεξηλφ άλζξσπν.
(...) Αο κε βηάδνκε ινηπφλ φια ηα πξάγκαηα λα πεξάζνπλ ζηελ πνίεζε. Γελ πξνζεγγίδνπκε έηζη ηε
ζσζηή κνίξα ηνπ αλζξψπνπ», Β. Λενληάξεο, «Ηδενινγηθνί πξνζαλαηνιηζκνί ηεο κεηαπνιεκηθήο
ειιεληθήο πνίεζεο», φ.π., 12.
36
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 11-12.
37
Βι. Γ. Μέληε, Μεηαπολεμική πολιηική ποίηζη. Ηδεολογία και πολιηική, φ.π., 54.
38
Ζ ζπκκεηνρή ηνπ Ρίηζνπ, γηα παξάδεηγκα, σο κέινπο ηεο θνκκαηηθήο επηηξνπήο ζηε «δίθε» ησλ
ζπληαθηψλ ηεο Δπιθεώπηζηρ Σέσνηρ ην 1957, κε αθνξκή ηε δεκνζίεπζε ηνπ δηεγήκαηνο ηνπ Γθξάληλ «Ζ
΢ησπή», είρε ήδε δεκηνπξγήζεη πξνυπνζέζεηο πξνζσπηθήο αληηπαξάζεζεο. Ο Σ. Παηξίθηνο αλαθέξεη
ζρεηηθά: «Καη ν Ρίηζνο ινηπφλ θαη ν Φσηηάδεο θαη ν Απγέξεο θαη φινη, πιελ ηνπ Νηθεθφξνπ Βξεηηάθνπ,
ν νπνίνο καο βνήζεζε πξαθηηθά φζν κπνξνχζε, (πξάγκα γηα ην νπνίν πνηέ δε δηεθδίθεζε θαη δε δήηεζε
ηίπνηα), φινη νη άιινη ήηαλ αξρηθά πνιχ επραξηζηεκέλνη, ππνινγίδνληαο πσο ζα παίδνπλ ην ξφιν ηνπ
θεδεκφλα. ΢ην βαζκφ φκσο πνπ ηελ θεδεκνλία δελ ηελ αλερφκαζηε, ε θηιηθή ηνπο δηάζεζε άξρηζε λα
θζείξεηαη, πήξαλ ηηο απνζηάζεηο ηνπο θαη ηειηθά εηζπξάμακε ηελ ερζξφηεηα θαη ηελ πνιεκηθή ηνπο! (…)
Καη ην ηειεπηαίν, θη ίζσο ην πην ζεκαληηθφ γηα έλαλ αξηζηεξφ ηεο επνρήο εθείλεο, ήηαλ φηη
ζπγθξνπζηήθακε κε ηελ ίδηα ηελ θνκκαηηθή εγεζία ηνπ ρψξνπ ζηνλ νπνίν αλήθακε θαη ζηνλ νπνίν
ήκαζηε αθνζησκέλνη κέρξη ζαλάηνπ. Καη αλαιάβακε θαη απηφ ην ξίζθν πνπ θαηέιεμε κε ηα πεξίθεκα
εθείλα ‘κέηξα’ πνπ πήξε ε ηφηε Δ.Γ.Α., θαη’ νπζίαλ ην Κ.Κ.Δ. θαη πνπ εκείο ηα νλνκάζακε δίθε», Σ.
Παηξίθηνο, «Αλαιάβακε θάζε ξίζθν κέρξη ην ηέινο», Μανδπαγόπαρ (Αθηέξσκα ζηελ Δπιθεώπηζη
Σέσνηρ), ηρ.6-7, Ηαλνπάξηνο - Ηνχληνο 1995, 135-137: 136. Γηα ηελ ελ ιφγσ «δίθε» βι. θαη Γ.
Ραπηφπνπινο, «Δπηζεψξεζε (ζηξαηεπκέλεο) Σέρλεο», 125-134 ζην ίδην Αθηέξσκα.

176
πξνζπάζεζαλ λα ηε κεηνρεηεχζνπλ σο βηνζεσξεηηθή ζηάζε ζηελ ηδενινγηθή θαη ζηελ
πνηεηηθή ιεηηνπξγία ηνπο. Οη κεηαπνιεκηθνί πνηεηέο ΢3 βίσζαλ πεξηζζφηεξν ην
‘λαπάγην’ ηεο ηδενινγίαο θαη εξκήλεπζαλ αηηηνθξαηηθά ηνλ ‘θαζεκαγκέλν’
κεηαπνιεκηθφ θφζκν. ΢ε απηφ ην ζεκείν ε δηάζηαζε ησλ ηδενινγηθψλ
πξνζαλαηνιηζκψλ πξέπεη λα ζεσξεζεί νξηαθή. Ζ αηζηνδνμία ησλ πξψησλ δελ
ελέπλεπζε παξφκνηα αηζζήκαηα ζηνπο δεχηεξνπο, νη νπνίνη ακθηζβήηεζαλ ην
ηδενινγηθφ πξφηππν θαη άζθεζαλ θξηηηθή ζηε βεβαηφηεηα πνπ επέκελε λα ζπληεξεί ε
θνηλσληθνπνιηηηθή πνίεζε ηεο ΢1. Ζ δηαθνξνπνίεζε ησλ κεηαπνιεκηθψλ πνηεηψλ απφ
ηελ εληαία ηδενινγηθή θαη πνηεηηθή ζχιιεςε πνπ θπξηαξρεί ζην έξγν ηνπ Γ. Ρίηζνπ
είλαη νξηαθή. Γηαηί αθελφο έρεη εληνπηζηεί ε πνηεηηθή ηνπ επελέξγεηα ζηνπο
κεηαπνιεκηθνχο πνηεηέο, θαη αθεηέξνπ γηαηί ζην νγθψδεο πνηεηηθφ ηνπ έξγν ν Γ.
Ρίηζνο πξνζπαζεί λα αληηκεησπίζεη ζθαηξηθά ηα επίκαρα θνηλσληθνπνιηηηθά
πξνβιήκαηα ηεο επνρήο, πξνθξίλνληαο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κηα δπλαηή ηδενινγηθή
ιχζε. ΋πσο παξαηεξεί ε Υ. Πξνθνπάθε ‘ν δξφκνο πξνο ηε Γθξαγθάληα είλαη έλαο
δξφκνο ζπλέπεηαο θαη αγψλσλ, αιιά ζπαξκέλνο εξσηεκαηηθά’, ηα εξσηεκαηηθά πνπ
εκθηινρσξνχλ ζην ρψξν ηεο αξηζηεξάο γηα ην παξειζφλ, ην παξφλ θαη ην κέιινλ ηνπ
θνηλσληθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο».39
΢ε επίπεδν πνηεηηθφ ε ηδενινγηθή απηή δηαθνξνπνίεζε είλαη βέβαηα «νξηαθή»,
φπσο επηζεκαίλεη ε Γψξα Μέληε, αθνχ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ είλαη πξάγκαηη «ζπαξκέλν
εξσηεκαηηθά», πξνζεγγίδνληαο έηζη ηελ πνίεζε ηεο λεφηεξεο γεληάο ησλ αξηζηεξψλ∙
ζηα ζεσξεηηθά θείκελα, φκσο, ησλ κεηαπνιεκηθψλ πνηεηψλ θαη θξηηηθψλ, ε δηάζηαζε
απφςεσλ απνδεηθλχεηαη εληνλφηεξε, θαζψο ζηνλ δηάινγν πνπ αλαπηχζζεηαη, ε
αληηπαξάζεζε ησλ δχν ηδενινγηθψλ ηάζεσλ (δνγκαηηθήο θαη αλαλεσηηθήο) δεκηνπξγεί
άιινπ ηχπνπ πξνηεξαηφηεηεο θαη πξνυπνζέηεη δηαθνξεηηθνχο ρεηξηζκνχο.
΢ην πιαίζην απηήο ηεο αληηπαξάζεζεο, ε πξνθιεηηθή εχλνηα πνπ επηδεηθλχεη ε
νξζνδνμία ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ ζρνιηάδεηαη θαη απφ ηνλ Αλαγλσζηάθε, κε αθνξκή ην
θείκελφ ηνπ γηα ηελ πνηεηηθή αλζνινγία ησλ Απγέξε - Παπατσάλλνπ - Ρψηα - ΢ηαχξνπ:
«Αθφκα θη ν πξαγκαηηθφο Ρίηζνο - επλννχκελνο πνηεηήο ηεο αλζνινγίαο - δελ είναι ο

39
Γ. Μέληε, φ.π., 48-49. Σν δπλακηθφ ηεο κεηαπνιεκηθήο πνίεζεο απαξηίδεηαη απφ ηέζζεξηο ζεηξέο
πνηεηψλ, ζχκθσλα κε ηελ θαηάηαμε πνπ πηνζεηεί ε Μέληε. Ζ θαηάηαμε απηή ζπλαξηάηαη κε ηα
βηνγξαθηθά θαη εξγνγξαθηθά ζηνηρεία ησλ πνηεηψλ (έηνο γέλλεζεο/ρξνλνινγία εκθάληζεο - κε πνηεηηθή
ζπιινγή - ζηα ειιεληθά γξάκκαηα). Οη ζεηξέο δηακνξθψλνληαη σο εμήο: ΢1:1900-1911/Γεθαεηία 1930-
1935 θ.εμ., ΢2: 1912-1918/1935 θ.εμ., ΢3:1919-1928/1940-1950 θ. εμ., ΢4:1929-1942/1950-1960 θ. εμ.
Δλδεηθηηθά: Ρίηζνο θαη Βξεηηάθνο εληάζζνληαη ζηε ΢1, Λεηβαδίηεο, Αιεμάλδξνπ, Θαζίηεο, Γάιιαο,
Κνπινπθάθνο, Αλαγλσζηάθεο, Παηξίθηνο ζηε ΢3, Λενληάξεο, Λπθηαξδφπνπινο ζηε ΢4. Βι.
πεξηζζφηεξα Γ. Μέληε, φπ., 13-36.

177
ποιηηήρ ηος ‘Σξαγνπδηνχ ηεο αδειθήο κνπ’ ή ηεο ‘Γνθηκαζίαο’ ή ηνπ ‘Ξέλνπ’, αιιά ν
πνηεηήο πνπ έγξαςε ην θιαζζηθφ: ‘΢ηε κνλαμηά ησλ αγξνηψλ πάλσ ζε θχκαηα
εξηδηαλά/ γφλδνιεο πιέθνπλ νη κεισδίεο Μπεηφβελ, Μπξάκο, Ρνζζίλη...’ ή ην αθφκα
θιαζζηθψηεξν: ‘Ο έξσηαο θνχθηνο θνπκπαξάο απφ ηε ζάπηα ηνπ ζρηζκή/ ηηο κάξθεο
ηνπ επηβήηνξα δερφηαλ θνπξαζκέλνο...’. Σα παξαδείγκαηα δελ είλαη δηαιεγκέλα. Οχηε
αζθαιψο θαη ηα πην ραξαθηεξηζηηθά».40
Σα απνζπάζκαηα πνπ ζέηεη ππφ έιεγρν ν θξηηηθφο πξνβάιινληαη σο
παξαδείγκαηα κηαο αηζζεηηθά θαη φρη ηδενινγηθά απνξξηπηέαο πνίεζεο: «Γηαηί ζε
ηειεπηαία αλάιπζε, ίζσο θάζε πεξαηηέξσ ζπδήηεζε λα είλαη κάηαηε, φηαλ εκείο
μεθηλνχκε απφ ηε βαζηθή αξρή, φηη έλα θαθφ πνίεκα είλαη θαθφ φρη γηαηί ‘θάλεη
πνιηηηθή’ ή ‘δελ θάλεη πνιηηηθή’ αιιά γηαηί είλαη θαθφ θαη’ αξρήλ ζαλ πνίεκα, ελψ νη
αλζνιφγνη καο μεθηλνχλ κε ηε βεβαηφηεηα φηη γηα λα είλαη θαιφ έλα πνίεκα - θαη
αλζνινγήζηκν άξα - πξέπεη θαη΄ αξρήλ θαη απαξαηηήησο λα κηιά γηα νξηζκέλα
πξάγκαηα - θαη κε ηνλ ηξφπν πνπ ηα ζέινπλ νη ίδηνη - θαη φζν πην ζπγθεθξηκέλα, πην
άκεζα, πην αλνηρηά (ζα ιέγακε θαη πην σκά) ιέγνληαη απηά, ηφζν θαη ε αμία ηνπ
πνηήκαηνο αλεβαίλεη θαη ηφζν πεξηζζφηεξν εμαζθαιίδεηαη ε επηβίσζή ηνπ».41
Ζ ζέζε ηνπ Αλαγλσζηάθε πξνθξίλεη ηελ παξάκεηξν ηεο αηζζεηηθήο έλαληη ηεο
ηδενινγίαο, θαη’ νπζίαλ φκσο δελ ζηνρεχεη ζηελ ππνβάζκηζε ηνπ ηδενινγηθνχ
πεξηερνκέλνπ αιιά ζηνλ έιεγρν ηνπ κεραληζηηθνχ ηξφπνπ42 κε ηνλ νπνίν απηφ
πξνβάιιεηαη κέζα ζηελ πνίεζε. Ζ πξσηαξρηθφηεηα ηεο «πνιηηηθήο» παξακέηξνπ ζηε
ινγνηερλία θαη ν δνγκαηηζκφο κε ηνλ νπνίν επηβάιιεη ε νξζνδνμία ηηο αξρέο ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, θξίλνληαη σο απνξξηπηέα, ρσξίο απηφ, φκσο, λα ζεκαίλεη φηη
ηα θξηηήξηα ηνπ Αλαγλσζηάθε είλαη ακηγψο αηζζεηηθά.
Ζ ακθίδξνκε ζρέζε επηξξνήο αλάκεζα ζηε κνξθή θαη ζην πεξηερφκελν,
απνδεηθλχεη φηη ηα θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ελφο έξγνπ δελ κπνξεί λα είλαη αλεμάξηεηα
απφ ηελ ηδενινγία πνπ απηφ εθθξάδεη. ΢ε αληίζεηε πεξίπησζε, ζα κπνξνχζε πξνθαλψο

40
Μ. Αλαγλσζηάθεο, «Μ. Απγέξε, Μ. Μ. Παπαίσάλλνπ, Β. Ρψηα, Θξ. ΢ηαχξνπ: ‘Ζ ειιεληθή πνίεζε
αλζνινγεκέλε - Γ΄ Σφκνο, ΗΗ, Νένη Υξφλνη», Κπιηική, ηρ. 7-8, Ηαλνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 61-69: 68.
41
Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 68.
42
Πξβι. «Οη ζπλέπεηεο ηνπ εκθπιηνπνιεκηθνχ θιίκαηνο θαη ηνπ ζηαιηληζκνχ - δληαλνθηζκνχ είλαη πάξα
πνιιέο. Δπηζεκαίλσ κφλν ηηο δχν πην βαξηέο: ε κία είλαη ην θιείζηκν ησλ πξννδεπηηθψλ ηδεψλ ζε γθέην.
(...) Γεχηεξε ζνβαξή ζπλέπεηα είλαη φηη ε καξμηζηηθή θξηηηθή κέλεη γεληθά δνγκαηηθή, πιεραλνθηθή.
Βαζηθή αηζζεηηθή ηεο ηδέα είλαη ν παζίγλσζηνο δπηζκφο: κνξθή - πεξηερφκελν θαη ε πξνηεξαηφηεηα, ε
θαζνξηζηηθή ζεκαζία ηνπ πεξηερνκέλνπ. Δπαλαιακβάλεηαη βέβαηα ε ζέζε ηνπ Πιεράλσθ (αξγφηεξα
αλαπηπγκέλε απφ ηνλ Λνχθαηο) φηη ζηα κεγάια έξγα ηέρλεο ππάξρεη ελφηεηα πεξηερνκέλνπ θαη κνξθήο,
αιιά εθαξκφδεηαη κεραληζηηθά, κε θξηηήξην ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ηνπ έξγνπ», Γ. Ραπηφπνπινο,
«Πεξηπέηεηεο ησλ ηδεψλ θαη ηεο θξηηηθήο (1955-1965)», Σέσνη και Δξοςζία, Καζηαληψηεο, Αζήλα 1985,
31-41: 33.

178
λα γξαθεί θαη έλα πςειήο αηζζεηηθήο πνίεκα, πνπ λα πεξηγξάθεη ηνπο αγξφηεο λ’
αθνχλ Μπεηφβελ απφ ηα εξηδηαλά∙ ελδερφκελν πνπ είλαη κάιινλ απίζαλν λα ζπλάδεη κε
ηηο αληηιήςεηο ηνπ Αλαγλσζηάθε, αθνχ ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν (ε νπηηκηζηηθή
επαγγειία ηεο ηδαληθήο καξμηζηηθήο θνηλσλίαο) ζην ζπγθεθξηκέλν παξάδεηγκα είλαη
απφ κφλν ηνπ θξαπγαιέν. Σν «θαη’ αξρήλ θαθφ πνίεκα», ζπλεπψο, ζην νπνίν
αλαθέξεηαη ν θξηηηθφο, θαίλεηαη πσο εμαξηάηαη ελ πνιινίο θαη απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ
νπνίν ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν επηθαζνξίδεη ηε κνξθή - παξ’ φιν πνπ ζπρλφηεξα
ηνλίδεηαη ε ζεκαζία ηεο αληίζηξνθεο δηαδηθαζίαο (επηθαζνξηζκφο πεξηερνκέλνπ βάζεη
ηεο κνξθήο).43
Ζ επηκνλή απηή ηεο εηεξνδνμίαο ζην ζέκα ηεο αηζζεηηθήο, πνπ δελ αθνξά,
βέβαηα, κφλν ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, εληάζζεηαη ζην πιαίζην αλαδήηεζεο κηαο
πνηεηηθήο εθθξαζηηθήο πνπ δελ ζα πξνδίδεη ην ηδενινγηθφ ηεο πεξηερφκελν (φπσο ζηελ
πεξίπησζε ηνπ βαξλαιηθνχ έξγνπ)∙ ηέηνηα δπλαηφηεηα, φκσο, δελ θαίλεηαη λα
πξνθχπηεη κέζα απφ ηνπο θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο, φπνπ ν επηβαιιφκελνο νξζφδνμνο
ινγνηερληθφο θαλφλαο ηαπηίδεη ηε κνληεξληζηηθή έθθξαζε κε ηελ παξαθκή θαη απαηηεί
απφ ηνπο καξμηζηέο δεκηνπξγνχο ζηξαηεπκέλε πνίεζε κε μεθάζαξα πνιηηηθά
κελχκαηα.
Δθ’ φζνλ απηέο νη ηδενινγηθέο δπκψζεηο πξνζδηνξίδνπλ θαη δηακνξθψλνπλ ην
πιαίζην ησλ ζπδεηήζεσλ πνπ δηεμάγνληαη, ηα επηρεηξήκαηα πνπ πξνβάιινπλ νη
εθπξφζσπνη ηεο αλαλεσηηθήο πηέξπγαο, αθφκα θαη φηαλ αθνξνχλ ζηελ αηζζεηηθή,
ζρεηίδνληαη αλαπφθεπθηα κε ηε καξμηζηηθή ηδενινγία. Έηζη, ε θξηηηθή ηνπο αλαθνξηθά
κε ηνλ Ρίηζν απνδεηθλχεηαη φηη πξνυπνζέηεη ζε θάζε πεξίπησζε ηνλ ηδενινγηθφ έιεγρν
- αλεμάξηεηα αλ απηφ δειψλεηαη ή φρη θάζε θνξά.44
Καη ελψ νη δηαθσλίεο ηνπο γηα ηελ αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη
δηθαηνινγεκέλεο, νη ηδενινγηθέο απαηηήζεηο ηνπο σο πξνο ηελ ππαξμηαθή, θαίλνληαη

43
Ζ ππνβάζκηζε ηεο αηζζεηηθήο παξακέηξνπ ζηελ Αλζνινγία ησλ Απγέξε - Παπατσάλλνπ - Ρψηα -
΢ηαχξνπ ζρνιηάδεηαη θαη απφ ηνλ Κ. Πνξθχξε: «΋ρη, δελ θαηεγφξεζα ηελ Αλζνινγία γηα ηελ πξνηίκεζή
ηεο ζην πξννδεπηηθφ-θνηλσληθφ πεξηερφκελν. Σελ θαηεγφξεζα γηαηί κε ηελ επηθξάηεζε εμσαηζζεηηθψλ
θξηηεξίσλ πξνβάιιεηαη θαηά ην ρεηξφηεξν ηξφπν απηφ ην πξννδεπηηθφ πνιηηηθφ-θνηλσληθφ πεξηερφκελν.
Έλα πνίεκα πνπ δε δηθαηψλεη θαιιηηερληθά ηελ πνιηηηθή-θνηλσληθή ηδέα, πξνζθέξεη πνιχ θαθή ππεξεζία
ζ’ απηή ηελ ηδέα θαη θαηαιήγεη λα είλαη ελαληίνλ ηεο», Κ. Πνξθχξεο, «Ζ Διιεληθή Πνίεζε
Αλζνινγεκέλε», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 75, Μάξηηνο 1961, 231-233: 232.
44
Πξβι. «Σν έξγν ηνπ [Ρίηζνπ] θξίλεηαη θαηεμνρήλ κε ηδενινγηθνχο φξνπο, ηφζν απφ ηνπο θξηηηθνχο ηεο
αξηζηεξήο παξάηαμεο, ζηελ νπνία αλήθεη, φζν θαη απφ ηνπο θξηηηθνχο ηεο άιιεο πιεπξάο, κε φιεο ηηο
δηαθνξέο πνπ παξαηεξνχληαη ζην εζσηεξηθφ ησλ δχν ρψξσλ. Αθφκα θαη φζνη κηινχλ κφλν γηα ηελ
πνηφηεηα, εζειεκέλα ή αζέιεηα επεξεάδνληαη απφ ηελ ηδενινγηθή ζηάζε ηνπ πνηεηή, είηε απηή
δηαθαίλεηαη είηε φρη ζηα πνηήκαηά ηνπ, είηε απηή δηαθαίλεηαη είηε φρη ζηηο θξηηηθέο ηνπο», Υ. Νηνπληά,
«Ο Γηάλλεο Ρίηζνο θαη ε θξηηηθή: απφ ηνλ κεζνπφιεκν ζηε δεθαεηία ηνπ 1960», Γιεθνέρ ζςνέδπιο. Ο
ποιηηήρ και ο πολίηηρ Γιάννηρ Ρίηζορ, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 221-241: 241.

179
ίζσο ππεξβνιηθέο θαη αλαίηηεο. Απφ ηε ζηηγκή, φκσο, πνπ ζηνλ ζεσξεηηθφ ηνπο
νξίδνληα ε έλλνηα ηνπ καξμηζκνχ ζηε ινγνηερλία δελ πξνζδηνξηδφηαλ κφλν αηζζεηηθά
αιιά θαη ηδενινγηθά, ε δηεθδίθεζή ηνπο αθνξνχζε ζηε δεκηνπξγία κηαο πςειήο
αηζζεηηθά πνίεζεο, πνπ ζα έπξεπε ηαπηφρξνλα λα δηαζθαιίδεη θαη έλα απζεληηθά
πξννδεπηηθφ πεξηερφκελν. Σν ελδερφκελν, ζπλεπψο, λα απνδερηνχλ σο πξσηνπνξηαθή
ηελ (κνληεξληζηηθήο έθθξαζεο αιιά αλεπαξθνχο, θαη’ απηνχο, ηδενινγηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ) κε αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ζα ζπληζηνχζε παξαβίαζε ηνπ
ινγνηερληθνχ ηνπο πξνηχπνπ.
Απφ απηφ ην γεληθφ πιαίζην (πνπ αθνξά ζηελ θξηηηθή ηεο κε ζηξαηεπκέλεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ) απνθιίλεη ελ κέξεη ν Αλαγλσζηάθεο, ν νπνίνο, ρσξίο λα πηνζεηεί
ηελ ηδενινγηθή απζηεξφηεηα ηνπ Λενληάξε θαη ηνπ Λακπξίδε, φρη κφλν αμηνινγεί
ζεηηθά έλα ηκήκα ηνπ έξγνπ (Σπαγούδι ηηρ αδεπθήρ μος, Γοκιμαζία, Ξένορ) αιιά
ππαηλίζζεηαη θαη ηελ κνλνκεξή πξνβνιή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ απφ ηελ νξζνδνμία:
«ν πξαγκαηηθφο Ρίηζνο» απνζησπάηαη απφ ηνπο αλζνιφγνπο, πξνθεηκέλνπ λα
αλαδεηρζεί πξνλνκηαθά ε πνηεηηθή ηνπ παξαγσγή πνπ έρεη μεθάζαξν ηδενινγηθφ
ραξαθηήξα,.45
Ζ παξαπάλσ δηαπίζησζε ηνπ Αλαγλσζηάθε, πνπ ππνδειψλεη απνδνρή εθ
κέξνπο ηνπ - ελφο ηκήκαηνο ηνπιάρηζηνλ - ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, δελ ζα ηεζεί σο
πξφβιεκα πξνο επίιπζε γηα ηε ζπγθεθξηκέλε νκάδα ησλ εηεξφδνμσλ θξηηηθψλ, αθνχ
νχηε θαη ν ίδηνο ν Αλαγλσζηάθεο ζα αλαιάβεη λα ειέγμεη θαη λα πξνβάιεη ηελ
αηζζεηηθή αμία ηεο ππαξμηαθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ∙ αληίζεηα, ε ελαζρφιεζή ηνπ κε ην
δήηεκα ηεο αηζζεηηθήο απνηίκεζεο ηνπ έξγνπ ζα επηθεληξσζεί θαη πάιη ζην
αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ, θαη κάιηζηα κε ηδηαηηέξσο επηθξηηηθέο δηαζέζεηο.

γ) Βερμπαλιζμός και επικαιρικόηηηα

΢ρνιηάδνληαο ην 1960 ηηο πνηεηηθέο εθδφζεηο ηεο πξνεγνχκελεο ρξνληάο, ν

Αλαγλσζηάθεο επηζεκαίλεη ηελ αξλεηηθή ζπκβνιή ηνπ Ρίηζνπ ζηε δηαδηθαζία
δηακφξθσζεο εληφο ηνπ πξννδεπηηθνχ ρψξνπ ελφο ινγνηερληθνχ κνληέινπ, ην νπνίν

45
Σελ ίδηα επηζήκαλζε θάλεη θαη ν Κ. Πνξθχξεο: «΋ηαλ απφ ηελ παξαγσγή αθφκα θαη ησλ πνηεηψλ πνπ
έρνπλ ζαθή πξνζαλαηνιηζκφ ζεξεχεηαη πξνπάλησλ φ,ηη θξαπγάδεη, έζησ θη αλ αλήθεη ζηελ πξψηκε
πεξίνδν ηνπ πνηεηή, θαη δελ είλαη απφιπηα νινθιεξσκέλν πνηεηηθά, ηφηε θαθνπνηείηαη θαη ν πνηεηήο θαη
νη ηδέεο πνπ αληηπξνζσπεχεη. Παξάδεηγκα ε αλζνιφγεζε ηνπ Ρίηζνπ, πνπ έδσζε πνιχ πεξηζζφηεξα
πνηήκαηα ηεο αλσξηκφηεηάο ηνπ επεηδή ήηαλ πην ‘θαζαξά’ θαη έηζη ππνηίκεζε νπζηαζηηθά ηα κεγάια
επηηεχγκαηα ηεο σξηκφηεηάο ηνπ, πξάγκα πνπ αδίθεζε θαη ην Ρίηζν θαη ηελ πνίεζε θαη ηηο πξννδεπηηθέο
ηδέεο», Κ. Πνξθχξεο, φ.π., 232.

180
εδξάδεηαη ζηνλ εθθξαζηηθφ βεξκπαιηζκφ.46 Σν αίηεκα γηα απζεληηθή, πξσηφηππε θαη
«ζπγρξνληζκέλε» κε ην πλεχκα ησλ θαηξψλ πνηεηηθή έθθξαζε δηαηππψλεηαη έληνλα
ζηνλ ρψξν ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο, πνπ δηεθδηθεί ηνλ ζπληνληζκφ ηνπ καξμηζηηθνχ
ρψξνπ κε ηηο επξχηεξεο ινγνηερληθέο εμειίμεηο∙ παξά ηαχηα, ην ηκήκα ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ πνπ αληαπνθξίλεηαη ζε απηφ ην αίηεκα φρη κφλν δελ πξνβάιιεηαη σο πξφηππν,
αιιά αληίζεηα επηξξίπηνληαη ζηνλ πνηεηή επζχλεο πεξί δηακφξθσζεο κηαο «ζρνιήο»
παξσρεκέλνπ εθθξαζηηθνχ βεξκπαιηζκνχ.
Οη εθπξφζσπνη ηεο εηεξνδνμίαο απνδεηθλχεηαη φηη επηιέγνπλ ζπρλά λα αζθνχλ
κε απνθαηηθφ ηξφπν ηελ θξηηηθή ηνπο ζρεηηθά κε ηνλ Ρίηζν (επηζεκαίλνληαο ηηο
δηαθσλίεο ηνπο), απνθεχγνληαο ηε δηαηχπσζε κηαο ζεηηθήο απνηίκεζεο γηα φζα
πηζαλψο επηθξνηνχλ. Ζ ζηάζε ηνπο απηή ππαγνξεχεηαη θπξίσο απφ ηελ πξφζεζή ηνπο
λα ακθηζβεηήζνπλ θαη λα αλαηξέςνπλ ην δνγκαηηθφ ινγνηερληθφ πξφηππν πνπ έρεη
επηβιεζεί ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο απφ ηελ νξζνδνμία (θαη φρη ηφζν λα πξνηείλνπλ
έλα λέν ζπγθξνηεκέλν ζεσξεηηθφ κνληέιν)∙ έηζη, ην ελδηαθέξνλ ηνπο εχινγα
εζηηάδεηαη ζηα ζηνηρεία εθείλα πνπ ζεσξνχλ «επηβιαβή» γηα ηελ πξννδεπηηθή πνίεζε.
Απηφ ζεκαίλεη φηη ε θξηηηθή ηνπο εκπεξηέρεη αλαπφθεπθηα θαη ηδενινγηθέο
πξνεθηάζεηο, ηηο νπνίεο ζπρλφηαηα επηδηψθνπλ λα ζπγθαιχςνπλ, ψζηε λα κελ
πξνθαιέζνπλ ηελ αληίδξαζε ηεο δνγκαηηθήο ηάζεο.
Ωο εθ ηνχηνπ, ηα ζρφιηά ηνπο ζπλνδεχνληαη, φπσο είδακε, ηηο πεξηζζφηεξεο
θνξέο απφ ηε δηεπθξίλεζε φηη δελ αζθείηαη θξηηηθή ζην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ηεο
πνίεζεο αιιά ζηελ έθθξαζε∙ ν Αλαγλσζηάθεο, πηνζεηψληαο ηε ζηάζε απηή,
δηαζαθελίδεη ηε ζέζε πνπ πεξί βεξκπαιηζηηθήο «ζρνιήο», ηελ νπνία δεκηνχξγεζε ην
παξάδεηγκα ηνπ Ρίηζνπ: «Ζ θπξηψηεξε παξεμήγεζε πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ αξλεηηθή ή
ηελ επηθπιαθηηθή ζηάζε πνπ παίξλεη θαλείο απέλαληη ζηελ πνηεηηθή απηή ‘ζρνιή’ είλαη
φηη κηα θαη πνιηηνγξαθήζεθε, πεξηέξγσο, επίζεκα, ζαλ εθθξαζηηθφο ηξφπνο ελφο
πεξηερνκέλνπ ζπγθεθξηκέλνπ - φπσο είπακε θαη πην πάλσ - ε κε απνδνρή ηεο
εθιακβάλεηαη θαη ζαλ άξλεζε ηνπ πεξηερνκέλνπ απηνχ, πξάγκα πνπ θπζηθά δε
ζπκβαίλεη. Αληίζεηα πηζηεχνπκε πσο ε εθθξαζηηθή απηή ηππνπνίεζε, απνηειεί πιένλ

46
Βι. «Ο θ. Μάξηνο Ρνπζηάδεο θηλείηαη κέζα ζηα γλσζηά απιάθηα ηνπ ηδηφηππνπ βεξκπαιηζκνχ πνπ
θιεξνδφηεζε ζηελ πνίεζή καο ην παξάδεηγκα κηαο πιεηάδνο πνηεηψλ κε πξψην δηδάμαληα θαη θπξίσο
ππεχζπλν ηνλ θ. Γηάλλε Ρίηζν. (...) Γελ μέξσ γηαηί θαη θάησ απφ πνηέο πξνυπνζέζεηο ην πνηεηηθφ απηφ
είδνο θαηέθηεζε έλα copyright θαη εμαθνινπζεί λα εθιακβάλεηαη ζαλ ε επίζεκε εθθξαζηηθή ηεο
‘πξννδεπηηθήο’, ‘επαλαζηαηηθήο’ ή ‘θνηλσληθήο’ πνηεηηθήο ηάζεο - πάλησο δελ είλαη ιίγνη νη πνηεηέο
εθείλνη πνπ, ρσξίο λα απνζηνχλ απφ ην βαζχηεξν ππξήλα ηεο νπζίαο θαη ησλ πξνζέζεψλ ηνπο,
αγσλίδνληαη γηα ηελ αλαθάιπςε λέσλ εθθξαζηηθψλ ρψξσλ, ιηγφηεξν ηξηκκέλσλ, μεζσξηαζκέλσλ,
εμαληιεκέλσλ πηα, θαη πνπ αληαπνθξίλνληαη γλήζηα ζε κηα πην ζπγρξνληζκέλε πνηεηηθή αληίιεςε», Μ.
Αλαγλσζηάθεο, «Πνηεηηθά βηβιία θαη πνηεηέο», Κπιηική, ηρ. 7-8, Ηαλνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 78-80: 79.

181
ηνλ θπξηψηεξν πεξηνξηζκφ, ηε κεγαιχηεξε ηξνρνπέδε γηα ηελ ειεχζεξε θαη αβίαζηε
αλάπηπμε ησλ πνηεηηθψλ δπλαηνηήησλ ηνπ δεκηνπξγνχ αιιά θαη ηεο ίδηαο ηεο
ηδενινγηθήο ηνπ ζπλεηδεηνπνίεζεο. (...) ηάρα κέζα ζην ρψξν ηεο εηξελνθηιίαο, ηεο
αγσληζηηθήο δηάζεζεο, ηεο αηζηνδνμίαο γηα ην κέιινλ ηνπ αλζξψπνπ, ηάρα ‘θαηλνχξγηνη
δξφκνη’ δελ ππάξρνπλ;»47
Παξά ηηο δηεπθξηλήζεηο ηνπ Αλαγλσζηάθε φηη ην αίηεκα ηεο αηζζεηηθήο δελ
ζπλεπάγεηαη ηελ αλαίξεζε ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο, ε ζηαζεξή δηαθσλία ηνπ γηα ην
κνληέιν ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο θαη ε δηαξθήο αδηαιιαμία ηεο νξζνδνμίαο, ζα
νδεγήζεη ηνλ θξηηηθφ έλαλ ρξφλν αξγφηεξα ζηελ πηνζέηεζε ιηγφηεξν λεθάιησλ
δηαπηζηψζεσλ∙ ην εγρείξεκα ηεο αλαλέσζεο ζπλαξηάηαη αλαπφθεπθηα θαη πάιη κε ην
αληηπξνζσπεπηηθφηεξν εγρψξην δείγκα αγσληζηηθήο πνίεζεο, δειαδή ην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ.
΢ην θείκελφ ηνπ «Ζ πνίεζε - ‘πξνζθιεηήξην ησλ θαηξψλ’»,48 κνινλφηη δελ
θαηνλνκάδεη ηνλ πνηεηή, ν Αλαγλσζηάθεο ζηξέθεηαη ελαληίνλ ηνπ επηξξίπηνληάο ηνπ
επζχλεο φρη κφλν γηα ηηο δηθέο ηνπ ινγνηερληθέο επηινγέο αιιά θαη γηα ην γεγνλφο φηη
παξαδεηγκαηίδεη «πάκπνιινπο άιινπο»49 ζηε ζπγγξαθή επηθαηξηθήο πνίεζεο: «Έλαο
πνηεηήο, απφ ηνπο πην αμηφινγνπο θαη πξνζσπηθνχο ηεο γεληάο ηνπ - αιιά θαη ν
θπξηψηεξνο ίζσο ππεχζπλνο ηεο πνηεηηθήο απηήο επηθπιιηδνγξαθίαο - φηαλ ξσηήζεθε:
‘πψο βιέπεη ν ίδηνο ηε δνπιεηά ηνπ απηή;’ Απάληεζε πσο: ‘δελ μέξεη, δελ ζέιεη, δελ
κπνξεί λα ηελ θξίλεη φπσο δελ θξίλεη πνηέ έλαλ άλζξσπν πνπ θιαίεη, αλ θιαίεη φκνξθα
ή άζρεκα. Δίλαη απιψο έλα παξφλ ζην πξνζθιεηήξην ησλ θαηξψλ καο. Μηα άκεζε
ζπκκεηνρή ζην αίζζεκα θαη ζηα πξνβιήκαηα ηνπ ιανχ καο θαη ηνπ θφζκνπ. Μηα
αλάγθε θαη κηα θξαπγή πφλνπ ή δηακαξηπξίαο. Σίπνηε άιιν’. Αο καο επηηξαπεί, έληνλα
λα δπζπηζηήζνπκε. Απάληεζε πέξα γηα πέξα ‘θηινινγηθή’ πνπ, έμσ απφ ηνλ θαηαθαλή
λαξθηζζηζκφ ηεο ππνζάιπεη θάζε πξνρεηξφηεηα θαη θάζε αλεπζπλνινγία κέζα ζηε
δεζηαζηά κεγαιφζρεκσλ θαη βαξπζήκαλησλ ιέμεσλ. Γηαηί, ζην θάησ θάησ, ηη έρεη
ζεκαζία, ζε θάζε ζπγθεθξηκέλε ρεηξνλνκία, ε επίδεημε ζπκκεηνρήο, ή ε απφδεημε
ζπκκεηνρήο; Καη είλαη ινηπφλ ηφζν δχζθνιν γηα έλαλ νπνηνλδήπνηε πνηεηή κε θάπνηα
ζεηεία ζηελ ηέρλε ηνπ, κε θάπνηα πείξα ησλ κπζηηθψλ ηεο πνηεηηθήο εθθξαζηηθήο, λα
ρξεζηκνπνηεί ηα εθφδηά ηνπ απηά ζηελ θαηαζθεπή πεξηζηαζηαθψλ ζηίρσλ κε επίθαζε

47
Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 80.
48
Βι. Μ. Αλαγλσζηάθεο, «Ζ πνίεζε - ‘πξνζθιεηήξην ησλ θαηξψλ’», Κπιηική, ηρ. 15, Μάτνο - Ηνχληνο
1961, 100-103.
49
Βι. Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 101.

182
πνηεηηθή - θαη λα ζπκκεηέρεη;».50 Γηα έλαλ έκπεηξν πνηεηή, πξνζζέηεη ν
Αλαγλσζηάθεο, ηέηνηνη ζηίρνη δελ πξνυπνζέηνπλ νχηε έκπλεπζε, νχηε «ζπγθινληζηηθέο
ςπρηθέο ‘δνλήζεηο’» αιιά ηνπ πξνζθέξνληαη «ζρεδφλ έηνηκνη, ζε δνθηκαζκέλνπο
ζπλδπαζκνχο ιέμεσλ, πνπ παξαιιάζζνπλ θαηά ηηο πεξηζηάζεηο, πάλσ ζε θξαζηηθά
θιηζέ ελλνηψλ θαη ‘πνηεηηθψλ εηθφλσλ’ εηπσκέλσλ θαη μαλαεηπσκέλσλ απφ ηνπο ίδηνπο
ηνπο δεκηνπξγνχο ηνπο». Απηή ε επθνιία, αλαξσηηέηαη ν θξηηηθφο, «δελ αίξεη απηφκαηα
φρη κφλν ηελ φπνηα αμία αιιά θαη ηελ ίδηα ηελ εζηθή βάζε ηεο πξάμεο;»51
Παξά ην γεγνλφο φηη ν έιεγρνο ηνπ Αλαγλσζηάθε αθνξά ζ’ έλα γεληθφηεξν
θαηλφκελν πνπ εληνπίδεηαη ζηελ πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ ρψξνπ ηεο Αξηζηεξάο,52 είλαη
ζαθέο φηη ζηε δηαδηθαζία δηακφξθσζεο απηνχ ηνπ θαηλνκέλνπ απνδίδεηαη ηδηαίηεξε
βαξχηεηα ζηε ζηάζε ηνπ Ρίηζνπ, ν νδεγεηηθφο θαη «δηδαζθαιηθφο» ξφινο ηνπ νπνίνπ
έρεη ελ πνιινίο επεξεάζεη ηε γξαθή ησλ λεφηεξσλ αξηζηεξψλ πνηεηψλ.
Ο Αλαγλσζηάθεο, δηεπξχλνληαο ην επηρείξεκα πνπ είρε δηαηππψζεη έλα ρξφλν
λσξίηεξα, πεξί επζχλεο ηνπ Ρίηζνπ γηα ηε δεκηνπξγία «ζρνιήο» ζηξαηεπκέλεο
πνίεζεο, πξνζζέηεη ζηα κεηνλεθηήκαηα ηεο ζρνιήο απηήο ηα ζηνηρεία ηεο
επηθαηξηθφηεηαο, θαη ζπλεθδνρηθά ηεο επθνιίαο θαη ηεο πξνρεηξφηεηαο. O ζπιινγηζκφο
ηνπ θξηηηθνχ είλαη πξνθαλήο: αλ ν πην αμηφινγνο πξννδεπηηθφο πνηεηήο ηεο γεληάο ηνπ
«ζπκκεηέρεη» ζηνλ αγψλα γξάθνληαο θαη κηα εχθνιε, ρακειήο αηζζεηηθήο επηθαηξηθή
πνίεζε, λνκηκνπνηεί θαη θαζνδεγεί κε ην παξάδεηγκά ηνπ φινπο ηνπο ππφινηπνπο
δεκηνπξγνχο ηνπ ρψξνπ λα πξάμνπλ ην ίδην.
Ζ επηζεηηθφηεηα ηνπ Αλαγλσζηάθε δελ είλαη αλαίηηα, αλ ιάβνπκε ππ’ φςηλ καο
ην γεγνλφο φηη ε επί καθξφλ πεξηραξάθσζε ηεο πξννδεπηηθήο πνίεζεο κέζα ζην
αζθπθηηθφ πιαίζην ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, δεκηνπξγνχζε ηνλ θίλδπλν λα ηεζεί
ε Αξηζηεξά εθηφο ινγνηερληθνχ πεδίνπ, ην νπνίν είρε δηακνξθσζεί ζχκθσλα κε ηηο
αξρέο ηνπ κνληεξληζκνχ. Ζ παξάκεηξνο ηεο αηζζεηηθήο, θαηά ζπλέπεηα, αλαδεηθλχεηαη
σο επηηαθηηθφ πξνο επίιπζε πξφβιεκα γηα ηνπο θξηηηθνχο ηεο αλαλεσηηθήο ηάζεο, πνπ
δηαβιέπνπλ ην αδηέμνδν ζην νπνίν πξφθεηηαη λα πεξηέιζεη ν καξμηζηηθφο ιφγνο αλ δελ
πξνζαξκνζηεί ζηα ινγνηερληθά δεδνκέλα ηεο επνρήο.53 Δίλαη εχινγν, ινηπφλ, λα

50
Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 101. Ο Αλαγλσζηάθεο αλαθέξεηαη ζε δεκνζίεπκα ηεο Αςγήρ («Κπθινθφξεζε
ν Μαύπορ Άγιορ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Ζ Αςγή, 2 Μαξηίνπ 1961), φπνπ ν Ρίηζνο απαληά ζην εξψηεκα
«πσο βιέπεη εηδηθά απηή ηε δνπιεηά ηνπ». Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, Βιβλιογπαθία Γιάννη Ρίηζος, φ.π.,
268.
51
Βι. Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 101
52
Βι. Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 100.
53
Βι. «Ζ πην ζπλεζηζκέλε αιιά θαη ε πην απαξάδεθηε ζπγρξφλσο δηθαηνινγία είλαη: δελ
ελδηαθεξφκαζηε γηα ηελ αηζζεηηθή, δελ καο λνηάδνπλ νη ‘εληέιεηεο’ ηεο κνξθήο, εκείο ελδηαθεξφκαζηε
πξηλ απ’ φια γηα ηελ αιήζεηα (…) ε αηζζεηηθή απηή κέξηκλα εγθαηαιείπεηαη ζηε δηθαηνδνζία εθείλσλ

183
εζηηάδνπλ ηνλ έιεγρφ ηνπο ζην αγσληζηηθφ έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ην νπνίν αληηπξνζσπεχεη
ηελ πνηεηηθή κεηνπζίσζε ησλ θνκκαηηθψλ εληνιψλ θαη επεξεάδεη αλαπφθεπθηα (ιφγσ
ηεο θαηαμίσζεο ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ) ηα πνηεηηθά ηεθηαηλφκελα ηνπ πξννδεπηηθνχ
ρψξνπ.
Ζ (πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο ζηελ θιίκαθα ηεξάξρεζεο ησλ πξνηεξαηνηήησλ ηνπο)
πξνζήισζή ησλ αλαλεσηηθψλ θξηηηθψλ ζηελ αλαηξνπή απηνχ ηνπ κνληέινπ
επηθαηξηθήο, εχθνιεο πνίεζεο,54 πνπ ν Ρίηζνο ζπληεξεί κέζσ ηεο ζπγγξαθηθήο ηνπ
δξαζηεξηφηεηαο,55 ηνπο απνηξέπεη απφ ηελ πεξαηηέξσ ελαζρφιεζή ηνπο κε ην κε
αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ. Αλ απηφ ην ηκήκα είρε αληηκεησπηζηεί κε κεγαιχηεξε
ελδηαθέξνλ θαη ηδενινγηθή επηείθεηα ή αλ ν Ρίηζνο δελ ζπλέρηδε λα γξάθεη θαη
επηθαηξηθή πνίεζε, ην ινγνηερληθφ ηνπίν ηεο Αξηζηεξάο ίζσο λα είρε δηακνξθσζεί κε
δηαθνξεηηθνχο φξνπο.
Αλεμάξηεηα, φκσο, απφ ηέηνηεο ππνζεηηθέο δηαπηζηψζεηο, γεγνλφο παξακέλεη ην
φηη ν Ρίηζνο απνηέιεζε, εθείλε ηελ επνρή, κηα ρακέλε επθαηξία γηα ηελ αλαλεσηηθή
Αξηζηεξά, πνπ ζα κπνξνχζε λα αληηπξνηείλεη ζην αζηηθφ πνηεηηθφ πξφηππν ηε
ρακειφθσλε πνίεζή ηνπ σο δείγκα καξμηζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, ζπληνληζκέλνπ κε
ην θπξίαξρν αηζζεηηθφ ξεχκα ηνπ κνληεξληζκνχ∙ κνινλφηη κηα ηέηνηα πξφηαζε ζα ήηαλ
δχζθνιν λα πηνζεηεζεί απφ ηελ εηεξνδνμία, ππφ ηηο ηδενινγηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ
έζεηαλ νξηζκέλνη απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο, ε δπλαηφηεηα δηεμαγσγήο ειεχζεξνπ
δηαιφγνπ θαη δηαθίλεζεο ηδεψλ κέζα ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο (ρσξίο ηελ αζθπθηηθή
πίεζε ηεο νξζνδνμίαο) ίζσο επέηξεπε ηελ εμεχξεζε ιχζεσλ θνηλήο απνδνρήο. Καζψο,
φκσο, ηέηνηνπ είδνπο ζεσξεηηθή φζκσζε δελ πξαγκαηνπνηήζεθε πνηέ, αξθεηνί απφ

πνπ νλνκάδνπκε εζηέη, παξαθκίεο, αδηάθνξνπο πξνο ηηο αγσλίεο θαη ηα ηδαληθά ηεο αλζξσπφηεηαο.
Δθείλνη έρνπλ φιν ηνλ απαηηνχκελν ρξφλν, δε έρνπλ άιιεο ζθνηνχξεο κέζα ζηνλ ειεθάληηλν πχξγν ηνπο
- εκείο επεηγφκαζηε λα δίλνπκε ην παξφλ ζην πξνζθιεηήξην ησλ θαηξψλ καο, πξέπεη φπσο φπσο - γηαηί
αιιηψο ηα γεγνλφηα καο αθήλνπλ πίζσ - λα εθζηνκνχκε ηελ θξαπγή ή ηε δηακαξηπξία καο», Μ.
Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 102.
54
Βι. «Τπάξρεη πνιχο θφζκνο - πνιχ πεξηζζφηεξνο απ’ φ,ηη ηνικά θαλείο λα θαληαζηεί - πνπ
απνζηξέθεηαη απηή ηε κνξθή ηεο πλεπκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, πνπ αγαλαθηεί ή, ζηελ επηεηθέζηεξε
πεξίπησζε, αδηαθνξεί θαη επαλέξρεηαη. Ο θφζκνο απηφο βξίζθεηαη κέζα ζηηο γξακκέο ηεο πξννδεπηηθήο
παξάηαμεο, είλαη ν ίδηνο θφζκνο πνπ ζπγθινλίδεηαη κε ην καξηπξηθφ ζάλαην ηνπ Λνπκνχκπα θαη
θαηαγξάθεη ην παξάδεηγκά ηνπ ζα ζχκβνιν αηψλην. Κη έξρεηαη ε πνίεζε κε ην πξφζρεκα ηεο
θαιιηηερληθήο θαηαμίσζεο θαη θηινινγεί πάλσ ζην γεγνλφο θαη ην αθπδαηψλεη, ην πιαδαξνπνηεί, ην
θάλεη αηζζεκαηνινγηθφ αλάγλσζκα κε ζηίρνπο ρηιηνεηπσκέλνπο, ηππνπνηεκέλνπο (…) ΢ηίρνπο,
επαλαιακβάλνπκε, εχθνινπο, πνπ απφ ηε θχζε ηνπο πξνδίλνπλ ην κεγάιν Γεγνλφο, γηαηί πξνδίλνπλ
αθξηβψο θαη ηελ ίδηα ηελ πνίεζε», Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 102.
55
Δλδεηθηηθά, επηθαηξηθά πνηήκαηα πνπ δεκνζηεχεη ν Ρίηζνο ζηελ Αςγή εθείλε ηελ πεξίνδν: «΢ηνλ
Κψζηα Βάξλαιε», ην 1956 (ζην πιαίζην ηνπ ενξηαζκνχ γηα ηα πελεληάρξνλα ηνπ έξγνπ ηνπ), «΢ην
΢ηξαηεγφ ΢αξάθε», ην 1957 (γηα ην ζάλαηφ ηνπ), «Πάηξηο Λνπκνχκπα», ην 1961 (γηα ηε δνινθνλία ηνπ
εγέηε ηνπ Κνγθφ, απφζπαζκα πνπ ζα ζπκπεξηιεθζεί ζηνλ Μαύπο Άγιο), «Δπηηχκβην ηνπ Πέηξνπ
Κφθθαιε», ην 1962, «Δπίγξακκα γηα ηνλ Λακπξάθε», ην 1963. Βι. ζρεηηθά Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π.,
263-271.

184
ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο εηεξνδνμίαο γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα απέθπγαλ λα
αζρνιεζνχλ κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, αθνχ ε νξζνδνμία ην έζεηε ζην αππξφβιεην,
θαζηζηψληαο ηελ θξηηηθή ηνπ ζέκα «ηακπνχ» γηα ηνπο εθ ησλ έζσ δηαθσλνχληεο.
Ζ θαηάιεμε ηνπ θεηκέλνπ ηνπ Αλαγλσζηάθε επηβεβαηψλεη ηελ ρξνλίδνπζα
ζησπεξή αλνρή ηεο γεληάο ηνπ: «Πνιιέο νη πεξηπηψζεηο [επηθαηξηθήο πνίεζεο]. Καη
φζν πάεη ζα πιεζαίλνπλ γηαηί δελ είλαη θαη κηθξή δφμα λα δηεθδηθείο ηε θίξκα ηνπ
πνηεηή πνπ δίλεη δηαξθψο ην παξφλ θαη ζπληαξάδεηαη απφ ηα κεγάια γεγνλφηα ηνπ
θαηξνχ καο. Καη ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ζησπά. ΢ρνιηάδεη, εηξσλεχεηαη, αγαλαθηεί, αιιά
ζησπά. Γηαηί θνβφκαζηε λα ζίμνπκε νξηζκέλεο θαηαζηάζεηο - ηακπνχ, θνβφκαζηε
κήπσο κηα αλνηρηή άξλεζε πξνθαιέζεη ‘κεγαιχηεξε δεκηά κε γεληθψηεξε ζεκαζία’!
΋κσο αιήζεηα πνηα είλαη απηή ε κεγαιχηεξε δεκηά θαη ηη γεληθψηεξε ζεκαζία κπνξεί
λα έρεη; Μηιάκε γηα κηα ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε θαη ην ίδην ηζρχεη θαη γηα παξφκνηνπ
ηχπνπ πεξηπηψζεηο θαη φρη γηα άιιεο πξάγκαηη ζνβαξφηεξεο θαη κε πξάγκαηη
γεληθψηεξε ζεκαζία πνπ ε δεκφζηα θξηηηθή κπνξεί θάπνηε λα βιάςεη (…) Αιιά εδψ,
ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, ζε πνηφλ πξφθεηηαη λα γίλεη ε δεκηά; Μήπσο ζηα ίδηα ηα
γεγνλφηα, ζηελ πνίεζε, ζηνπο ίδηνπο ηνπο πνηεηέο (θαη βέβαηα απηφ δελ είλαη ζσζηφ!) ή
κήπσο πξφθεηηαη λα θέξνπκε ζχγρπζε ζηηο ζπλεηδήζεηο ησλ αλζξψπσλ, πνπ δελ
πεξηκέλνπλ, σο γλσζηφλ, απφ έλα πνίεκα λα ζπγθξνηήζνπλ ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπο
θαη ηηο πεπνηζήζεηο ηνπο; Πνηφλ ηειηθά πάκε λα μεγειάζνπκε;»56
Αλ θαη ε δηάζεζε ηνπ Αλαγλσζηάθε είλαη ζαθψο επηθξηηηθή, ην γεγνλφο φηη δελ
θαηνλνκάδεη ηνλ Ρίηζν (αιιά θαη θαλέλαλ άιινλ πνηεηή ηεο Αξηζηεξάο) είλαη δεισηηθφ
ηεο απξνζπκίαο ηεο αλαλεσηηθήο πιεπξάο λα αληηπαξαηεζεί κε φξνπο αλνηρηήο
ζχγθξνπζεο ζηελ νξζνδνμία. Ζ άζθεζε ειέγρνπ απφ ηελ εηεξνδνμία πεξηιακβάλεη
επηζεκάλζεηο ιαλζαζκέλσλ ηδενινγηθψλ ρεηξηζκψλ57 θαη «θαζεζησηηθψλ»
αληηιήςεσλ58 ζηνλ ρψξν ηεο πξννδεπηηθήο ινγνηερλίαο, ρσξίο, φκσο, λα εθδειψλνληαη
ζηελ παξνχζα θάζε ζπκπηψκαηα δηραζκνχ.

56
Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 103.
57
Βι. «‘Σν Έζλνο πξέπεη λα κάζεη λα ζεσξεί εζληθφλ φ,ηη είλαη αιεζέο’, είπε ν ΢νισκφο.
Αληηζηξέθνληαο ηε ξήζε θαη ζεσξψληαο ‘αιεζέο’ φ,ηη είλαη ‘εζληθφλ’ δελ θάλνπκε ηίπνηα άιιν παξά λα
πιαζηνγξαθνχκε ηελ αιήζεηα, λα δηαησλίδνπκε ηε ζχγρπζε, λα ζπληεξνχκε έλα θιίκα πνπ νη απαηηήζεηο
ηνπ θνηλνχ ηφ’ ρνπλ πξν πνιινχ μεπεξάζεη», Μ. Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 103.
58
Βι. «Γηαηί θαη ζηελ πνίεζε - φπσο ζ’ φιεο ηηο εθδειψζεηο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο - εθείλν
πνπ έρεη ζεκαζία είλαη ε γλεζηφηεηα, ε απφδεημε, θαη φρη ε θηινινγία, ε επίδεημε. Καη δπζηπρψο ζηελ
επνρή καο νη επηδείμεηο - ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ηνκέα πνπ ηψξα ζπδεηάκε - είλαη πάκπνιιεο, νη θξαπγέο
αθφκα πεξηζζφηεξεο γηαηί ηειηθά νη επηδεηθηηθέο θξαπγέο βνιεχνπλ ζαπκάζηα κηα θαηάζηαζε,
ζηαζεξνπνηνχλ κε ζηγνπξηά κηα ζέζε, εθβηάδνπλ κηα ‘βέβαηε’ αλαγλψξηζε - κεηαβάιινληαο θάζε
επαλάζηαζε ζε Αθαδεκία, πνπ δε ζεκαίλεη παξά φ,ηη φιεο νη Αθαδεκίεο ηνπ θφζκνπ», Μ.
Αλαγλσζηάθεο, φ.π., 103.

185
 Ζ εμέιημε ηεο καθξνρξφληαο απηήο δηαδηθαζίαο ζα νδεγεζεί ηειηθά ζην ζηάδην
ηεο αλνηρηήο αληηπαξάζεζεο ιίγα ρξφληα αξγφηεξα, φηαλ ζα αλνίμεη ν λένο θχθινο
ζπδεηήζεσλ γχξσ απφ ηελ «πνίεζε ηεο ήηηαο».59

δ) Σο έργο ηοσ Ρίηζοσ και η «ποίηζη ηης ήηηας»

Ο λένο θχθινο ζπδήηεζεο αλνίγεη κε ην θείκελν ηνπ Λενληάξε «Ζ πνίεζε ηεο

ήηηαο»,60 κε ην νπνίν ν θξηηηθφο επηρεηξεί λα θαηνρπξψζεη ην δηθαίσκα πνπ πνιινί
πνηεηέο ηνπ πξννδεπηηθνχ ρψξνπ δηεθδηθνχλ επί καθξφλ, λα εθθξάδνληαη δειαδή
θαιιηηερληθά ρσξίο δεζκεχζεηο θαη πεξηνξηζκνχο, δηαηεξψληαο ηαπηφρξνλα ηελ
ηδενινγηθή ηνπο ππφζηαζε κέζα ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο.
Με ζηφρν απηήλ ηελ πξνζπάζεηα ηδενινγηθήο «λνκηκνπνίεζεο» ηεο ειεχζεξεο
ινγνηερληθήο έθθξαζεο, ν Λενληάξεο νξίδεη κηα λνεηή γξακκή ζπλέρεηαο ηεο
πξννδεπηηθήο πνίεζεο, ζηελ νπνία εληάζζεη θαη ηελ πνίεζε ηεο ήηηαο: «Ζ θαηαγσγή
θαη νη ξίδεο ηεο πνίεζεο ηεο ήηηαο αλάγνληαη ζηελ αληηζηαζηαθή ηδενινγία. Ζ πνίεζε
ηεο ήηηαο βαζηθά είλαη κηα βαζεηά θξίζε θαη ίζσο ην ηέινο ηεο αληηζηαζηαθήο
ηδενινγίαρ»61.
Ζ ζχλδεζε ηεο αληηζηαζηαθήο πνίεζεο κε ηελ πνίεζε ηεο ήηηαο, πέξα απφ ην
φηη εληάζζεη ηελ ηειεπηαία ζην πιαίζην εμέιημεο ηεο πξννδεπηηθήο ηδενινγίαο - έζησ
θαη σο αξλεηηθή απφιεμή ηεο -, δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηνλ θξηηηθφ λα επηζεκάλεη ηνλ
βαζκφ επίδξαζεο ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ αιιαγψλ ζηε ζπλείδεζε φισλ ησλ
πξννδεπηηθψλ πνηεηψλ62 (θαη φρη κφλν ησλ λενηέξσλ), πνπ είρε σο απνηέιεζκα θαη ηελ
αλαπφθεπθηε κεηαβνιή ηνπ πεδίνπ ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο.
Πξνθεηκέλνπ λα επηθπξσζεί ε γελίθεπζε απηή ηεο (πνηεηηθψο εθθξαδφκελεο)
ηδενινγηθήο θξίζεο, απαηηείηαη ε ηεθκεξίσζε ηεο ινγνηερληθήο ζπλάθεηαο ηεο
κεζνπνιεκηθήο κε ηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή γεληά ηεο Αξηζηεξάο, νη νπνίεο, αλ θαη
αληηπξνζσπεχνπλ δχν δηαθνξεηηθά ζηάδηα εμέιημεο ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο,

59
Γηα ηε ζπδήηεζε απηή βι. ζρεηηθά Γ. Μέληε, φ.π., 138-149.
60
Βι. Β. Λενληάξεο, «Ζ πνίεζε ηεο ήηηαο», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 107, Ννέκβξηνο 1963 [=Ζ ποίηζη
ηηρ ήηηαρ, Έξαζκνο, Αζήλα 1983, 67-79].
61
Β. Λενληάξεο, φ.π., 68.
62
Βι. «Ο αληηζηαζηαθφο πνηεηήο ήηαλ απφιπηα πεπεηζκέλνο γηα ην αλεμάληιεην ηνπ αλζξψπηλνπ
δπλακηθνχ, γηα ηνλ αηνκηθφ θαη νκαδηθφ εξσηζκφ. ΢ήκεξα ληψζεη ην κέιινλ κέζα ζην παξφλ ηνπ,
αξλείηαη λα δερηεί ηελ έλλνηα ηεο ‘κεηαβαηηθφηεηαο’ ηεο επνρήο ηνπ θαη ηεο δσήο ηνπ. Πίζηεπε ζε
νξηζκέλεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζηηθέο θαηαθηήζεηο. Σψξα θη απηέο κπαίλνπλ ζε ακθηζβήηεζε θαη
θξηηηθφ έιεγρν. Σέινο, ζεσξνχζε ηνλ εαπηφ ηνπ ζίγνπξν θαη ππεχζπλν γηα ηελ πνίεζή ηνπ, γηα ηελ
επίδξαζή ηεο ζηε κεηακφξθσζε ηνπ θφζκνπ, ελψ ζήκεξα ν πνηεηήο αηζζάλεηαη ηελ πνηεηηθή ηνπ
ιεηηνπξγία ζαλ άγρνο», Β. Λενληάξεο, φ.π., 69.

186
βηψλνπλ απφ θνηλνχ ηηο ηζηνξηθέο εμειίμεηο πνπ «απνθαιχπηνπλ κέξα κε ηε κέξα φιν
θαη πεξηζζφηεξν ηελ εζσηεξηθή αλεπάξθεηα, ηελ αληηθαηηθφηεηα, θαη ηελ νπηνπηθφηεηα
πνιιψλ απφ ηηο βαζηθέο αληηιήςεηο ηεο αληηζηαζηαθήο ηδενινγίαο».63
Σν ζεκείν ζχγθιηζεο πνπ αλαδεηά ν Λενληάξεο γηα λα ζηεξίμεη ηε ζέζε ηνπ,
εληνπίδεηαη, φπσο είλαη θπζηθφ, ζην κε αγσληζηηθφ έξγν ησλ πνηεηψλ ηεο Αξηζηεξάο:
«΋ρη ζπάληα παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν, πνιινχο πνηεηέο λα ηνπο θεξδίδεη ε πνίεζε,
ηε ζηηγκή αθξηβψο πνπ πάεη λα ηνπο ράζεη ε ηδενινγία ηνπο. ΢ην ‘Γξάκκα ζηνλ Ενιηφ
Κηνπξί’ ν Ρίηζνο αθνπκπάεη ζηαζεξά ζε κηα ηδενινγία, φπσο θη ν Λεηβαδίηεο ζην
‘Φπζάεη ζηα ζηαπξνδξφκηα ηνπ θφζκνπ’. ΢ηε ‘΢νλάηα’ ηνπ πξψηνπ θαη ζηε ‘΢πκθσλία
αξ. 1’ ηνπ δεχηεξνπ, ε ηδενινγία απηή δελ είλαη πηα ηφζν ζηέξεε - κα ηα δεχηεξα απηά
έξγα είλαη πεξηζζφηεξν πνηεηηθά απφ ηα πξψηα. ΢ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε είλαη
άζηνρν λα ιέγεηαη, πσο κηα απνδέζκεπζε απφ ηε ‘ζηξάηεπζε’ ζπλεηέιεζε ζην πνηεηηθφ
απνηέιεζκα. Γηαηί, ηφζν ν Ρίηζνο φζν θαη ν Λεηβαδίηεο ζηα δεχηεξα απηά έξγα, απφ
κηαλ άπνςε, είλαη πεξηζζφηεξν αθφκε ‘ζηξαηεπκέλνη’ ζηελ ππφζεζε πνπ
ππνζηεξίδνπλ. Ζ πνηεηηθφηεηά ηνπο νθείιεηαη ζηε γελεζηνπξγφ ςπρηθή ηαξαρή, ζην
παίδεκα κηαο ζπλείδεζεο πνπ βξίζθεηαη ζε θξίζε».64
Ζ θξηηηθή πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ είλαη, ζαθψο, ε πην επηεηθήο πνπ
έρεη σο ηφηε δηαηππψζεη ν Λενληάξεο, γηαηί ζηφρνο ηνπ εδψ είλαη ε έληαμε ησλ
θαηαμησκέλσλ πνηεηψλ ηεο Αξηζηεξάο ζην θιίκα ηεο ήηηαο. Ζ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ
απηνχ, αθ’ ελφο «απελνρνπνηεί» ηνπο λεφηεξνπο δεκηνπξγνχο (πνπ θαηεγνξνχληαη,
φπσο είδακε, γηα ρξεσθνπία ηδεψλ θαη εηηνπάζεηα), αθ’ εηέξνπ αλαδεηθλχεη ηελ κε
αλαζηξέςηκε θαηίζρπζε κηαο ρακειφθσλεο, νπζηψδνπο πξνβιεκαηηζκνχ πνίεζεο ζηνλ
πξννδεπηηθφ ρψξν.
Σν γεγνλφο, κε άιια ιφγηα, φηη νη αληηζηαζηαθνί πνηεηέο (πνπ βίσζαλ ηελ αθκή
ηνπ θηλήκαηνο) θαηέιεμαλ λα γξάθνπλ εζσηεξηθνχ ηφλνπ, εμνκνινγεηηθά, αληηεξσηθά
έξγα, επηβεβαηψλεη ην ζπκπέξαζκα φηη απηνχ ηνπ είδνπο ε πνίεζε είλαη ε κφλε δπλαηή
λα εθθξάζεη ηε ζχγρξνλε ζπλείδεζε πνπ «βξίζθεηαη ζε θξίζε»∙ ε ζπγγξαθή ηεο,
επνκέλσο, δελ ππαγνξεχεηαη απφ ηδενινγηθή αζπλέπεηα αιιά απφ ηελ αλάγθε ησλ
δεκηνπξγψλ λα ζπκπνξεπηνχλ κε ηα λέα θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα.
Παξά ην γεγνλφο φηη ν Λενληάξεο πξνζέρεη ηε δηαηχπσζή ηνπ, ψζηε λα κελ
δνζεί ε εληχπσζε φηη ρξεψλεη ζηνλ Ρίηζν θαη ζηνλ Λεηβαδίηε ηδενινγηθφ έιιεηκκα γηα
ηα κε αγσληζηηθά ηνπο έξγα («ζηα δεχηεξα απηά έξγα, απφ κηαλ άπνςε είλαη αθφκε

63
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 68.
64
Β. Λενληάξεο, φ.π., 69-70.

187
πεξηζζφηεξν ΄ζηξαηεπκέλνη’ ζηελ ππφζεζε πνπ ππνζηεξίδνπλ») θαη λα κελ ζεσξεζεί
φηη ην θιίκα ηεο ήηηαο αθνξά κφλν ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο,65 πξνθαιεί εχινγα ηελ
έληνλε αληίδξαζε ηεο νξζνδνμίαο. Αληίδξαζε φρη αλαίηηα, εθφζνλ ε νξζνδνμία ζεσξεί
φηη ε άπνςε επί ηε βάζεη ηεο νπνίαο εδξαηψλεηαη ε επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Λενληάξε
(γεληθεπκέλε ήηηα ηεο αλζξσπφηεηαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ), είλαη αζηηθήο πξνέιεπζεο∙
δελ κπνξεί, ζπλεπψο, λα απνδερζεί ηε γελίθεπζε απηή ηεο απαηζηνδνμίαο σο
ζπληζηψζαο ηεο αξηζηεξήο πξνβιεκαηηθήο
O Tάζνο Bνπξλάο αλαιακβάλεη ην εγρείξεκα ηεο απάληεζεο: θαηεγνξεί ηνλ
Λενληάξε γηα πηνζέηεζε ζεσξεηηθψλ γεληθεχζεσλ, πνπ πξνβάιινπλ σο δεδνκέλε,
θαζνιηθή θαη κε αλαζηξέςηκε ηελ κεηεκθπιηαθή ηδενινγηθή ήηηα θαη θαηά ζπλέπεηα
δελ επηηξέπνπλ λα δηαθαλνχλ νη πξννδεπηηθέο αμίεο εληφο ηνπ ινγνηερληθνχ πεδίνπ.66
Οη αμίεο απηέο, αληηπξνζσπεχνληαη νπζηαζηηθά απφ ην νξζφδνμν «ηξηαδηθφ» πνηεηηθφ
πξφηππν (Ρίηζνο - Λεηβαδίηεο - Βξεηηάθνο), ην νπνίν επηρείξεζε λα πξνζεγγίζεη κε
αλαζεσξεηηθή δηάζεζε ν Λενληάξεο.
Πξνζπαζψληαο λα θαλεί δηαιιαθηηθφο («Γελ δεηάκε απφ θαλέλα λα θάλεη ηέρλε
κε ηα φξγαλα ζηξαηησηηθήο κπάληαο»)67 αιιά θαη ρσξίο λα κπνξεί πιένλ λα
απνζησπήζεη ην κε ζηξαηεπκέλν έξγν ησλ ηξηψλ πνηεηψλ,68 ν Βνπξλάο θαηαιήγεη ζηελ
νπζία ηνπ πξνβιήκαηνο: «Δπηζεκαίλνπκε ηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζηηο πεξηφδνπο ηνπ
Ρίηζνπ, ηνπ Βξεηηάθνπ, ηνπ Λεηβαδίηε, βιέπνπκε ην θιίκα ηνπ εξκεηηζκνχ, αιιά
δηαθξίλνπκε θαη ηελ αλάγθε κηαο πνηεηηθήο ηνπο εθηφλσζεο. Απηφ δελ ζεκαίλεη φκσο
νχηε φηη έραζαλ ηελ ηδενινγία ηνπο, νχηε φηη ‘ηνπο θεξδίδεη ε πνίεζε’ απφ ηε ζηηγκή
πνπ θαίλνληαη ζηα κάηηα κεξηθψλ λα εγθαηαιείπνπλ ηελ ηδενινγία ηνπο. Απφ ηνπο
πνηεηέο καο δεηάκε λα καο εθθξάζνπλ ειεχζεξα θαη ρσξίο πεξηνξηζκνχο ην πνηεηηθφ
ηνπο απφζεκα γηαηί έρνπκε ηε βεβαηφηεηα φηη ε ηδενινγία ηνπο δελ ηνπο εγθαηαιείπεη
νχηε ζηηγκή».69
Μνινλφηη ε ειεπζεξία έθθξαζεο ησλ πξννδεπηηθψλ δεκηνπξγψλ πξνβάιιεηαη
εδψ σο δεδνκέλε, γίλεηαη θαλεξφ απφ ην θείκελν ηνπ Βνπξλά φηη ε νξζνδνμία απαηηεί

65
Βι. «Ο ζεκεξηλφο άλζξσπνο βγαίλεη θαζεκαγκέλνο απφ κηα ήηηα, πνπ δελ ζεκαδεχεη αλεμίηεια
κνλάρα ηνλ ειιεληθφ ρψξν, αιιά είλαη, γεληθφηεξα, ήηηα ηεο αλζξσπφηεηαο, ηνπ πνιηηηζκνχ», Β.
Λενληάξεο, φπ., 67.
66
Βι. Σ. Βνπξλάο, «Ζ ‘πνίεζε ηεο ήηηαο’ θαη ε ήηηα ηεο θξηηηθήο», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ.109,
Ηαλνπάξηνο 1964, 6-12: 8.
67
Βι. Σ. Βνπξλάο, φ.π., 11.
68
Βι. «Ο Ρίηζνο ζα ήηαλ δπζηχρεκα λα ζηακαηνχζε ζηελ ‘Αγξχπληα’ θαη λα κε καο έδηλε ηε ‘΢νλάηα’,
ην ‘Νεθξφ ζπίηη’, ην ‘Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνχ’, ηα ’12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε’, ηηο
‘Μαξηπξίεο’, πνπ είλαη ε πην ηέιεηα άζθεζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ επαηζζεζίαο, εθεί πνπ ε θσλή ηνπ
δνθηκάδεηαη ζηελ θφςε ηνπ μπξαθηνχ κηαο ‘κε πεξαηηέξσ’ πνηεηηθήο έθθξαζεο», Σ. Βνπξλάο, φ.π., 11.
69
Σ. Βνπξλάο, φ.π., 11.

188
απφ ηνπο θαηαμησκέλνπο πνηεηέο ηεο λα ζπλερίζνπλ λα γξάθνπλ αγσληζηηθή πνίεζε 70 -
έζησ θαη παξάιιεια κε ηελ «εξκεηηθή» -, πξνθεηκέλνπ λα ζπγθαιχςεη ην θιίκα
εηηνπάζεηαο θαη ηδενινγηθήο δηάςεπζεο πνπ έρεη επηθξαηήζεη ζηνλ ρψξν ηεο
Αξηζηεξάο.
Οη θνκκαηηθέο εληνιέο πεξί ινγνηερλίαο, επνκέλσο, δελ απεπζχλνληαη κφλν
ζηελ εηεξνδνμία αιιά ιεηηνπξγνχλ δεζκεπηηθά θαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ησλ
«εγθεθξηκέλσλ» απφ ηελ νξζνδνμία πνηεηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ Ρίηζνπ.
΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, φκσο, θαη ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο αληηπαξάζεζεο, νη
αλαλεσηηθνί θξηηηθνί δελ έρνπλ νχηε ηελ πξφζεζε νχηε ηελ επρέξεηα λα αζρνιεζνχλ κε
ηηο πηέζεηο πνπ αζθνχληαη ζην Ρίηζν θαη λα ζπκκεξηζηνχλ ηα πηζαλά ηδενινγηθά ηνπ
δηιήκκαηα∙ έρνπλ, εμάιινπ, λα δηεπζεηήζνπλ δηθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη λα
αληηκεησπίζνπλ ηε ζπλερηδφκελε επηζεηηθφηεηα ηεο νξζφδνμεο πιεπξάο.
Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν θιείλεη ην θείκελφ ηνπ ν Βνπξλάο, επηβεβαηψλεη ην
εληεηλφκελν θιίκα ηεο εζσηεξηθήο ζχγθξνπζεο πνπ εθδειψλεηαη ζην πεδίν ηεο
αξηζηεξήο θξηηηθήο. Οη επζχλεο πνπ θαηαινγίδεη ζηνπο λένπο πνηεηέο θαη θξηηηθνχο δελ
πεξηνξίδνληαη κφλν ζην γεγνλφο φηη θαζνιηθνπνηνχλ ην άγρνο θαη ην κεηαβάιινπλ ζε
ηδενινγηθφ θαζεζηψο ήηηαο71 αιιά ζπζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ παξάκεηξν ηεο
πνιηηηθήο ηνπο έληαμεο θαη κε ηνλ ξφιν ηεο αληίπαιεο ηδενινγηθήο παξάηαμεο:
«Ωζηφζν έλα είλαη βέβαην: φηη νη πνηεηέο ηεο Αξηζηεξάο , πνπ ην άγρνο δηαζπαζίδεη
ηνπο ζηίρνπο ηνπο, βιέπνπλ κε νξγή θαη αγαλάρηεζε λα γίλνληαη νη ζηίρνη ηνπο
αληηθνκκαηηθά ζπλζήκαηα ζηα ρέξηα ηνπ θ. ΢ηλφπνπινπ. Ζ αρξεία απηή εθκεηάιιεπζε,
πνπ γίλεηαη θαηά ζχζηεκα ηειεπηαία, κε ην θιεηζηνζθφπην θαη ηελ θάλλε ζηξακκέλε
ελαληίνλ ηεο ηδενινγίαο ησλ πνηεηψλ, δείρλεη πψο αληηιακβάλνληαη νη ‘ειεχζεξνη
θξηηηθνί’ ηνπο αλαπαικνχο κηαο ςπρηθήο εηιηθξίλεηαο νξηζκέλσλ πνηεηψλ καο θαη πφζν
πξνζπαζνχλ λα ρπδαηνπνηήζνπλ ηελ εμνκνιφγεζή ηνπο, ζθπιεχνληάο ηελ πξνο φθεινο
ηνπ θφζκνπ πνπ θεχγεη. Άδηθα, φκσο, θιαίλε κε ηα θξνθνδείιηα δάθξπά ηνπο. Μέζα
απφ ηελ παζεηηθφηεηα θαη ηελ εηιηθξίλεηα ηεο θσλήο ησλ λέσλ πνηεηψλ ηεο Αξηζηεξάο
βγαίλεη θηφιαο ην εμαίζην ιπξηθφ κήλπκα ελφο θφζκνπ πνπ έξρεηαη. Αλ δελ έρνπλ ηελ

70
Βι. «Ωζηφζν, πνπ είλαη ην ηεθκήξην φηη ν Ρίηζνο ράζεθε γηα ηελ αγσληζηηθή πνίεζε, ηελ πνίεζε πνπ
είλαη παξφξκεζε θαη παξεγνξηά γηα ην καρφκελν πλεχκα θαη ηελ εγξεγνξνχζα ζπλείδεζε ηνπ πνιίηε;
‘Σν δέληξν ηεο θπιαθήο θαη νη γπλαίθεο’ απνδεηθλχεη ην αληίζεην. Κη αθφκα απφ πιεπξάο απήρεζεο ηεο
‘ζηξαηεπκέλεο’ αλ ζέιεηε, πνίεζεο (…) αο θνηηάμνπκε ην πφζν δεη θαη ζπγθηλεί έλα παιηφ ηνπ πνίεκα,
κε εηθνζηεπηά ρξφληα ζηελ πιάηε ηνπ, ν ‘Δπηηάθηνο’. Δίλαη ηάρα απφδεημε φηη ‘ν εξσηζκφο είλαη θη απηφο
κηα ακθίβνιε αμία, ρσξίο έλα ζίγνπξν πεηζηήξην, νη έλλνηεο ηεο ειεπζεξίαο, ηεο επαλάζηαζεο, έρνπλ
ράζεη ην αληίθξπζκά ηνπο ζηελ ηζηνξηθή απηή θάζε’, φπσο πάεη λα καο πείζεη ε ‘πνίεζε ηεο ήηηαο’;», Σ.
Βνπξλάο, φ.π., 11.
71
Βι. Σ. Βνπξλάο, φπ., 11.

189
επαηζζεζία λα ηνλ πξνκαληεχζνπλ, απηφ δείρλεη πφζν ζίγνπξε, πφζν ηειεζίδηθε είλαη ε
θαηαδίθε εθείλσλ πνπ ηνπο γλέθνπλ απφ ηελ άιιε φρζε λα πάλε καδί ηνπο γηα λα ηνπο
πνδνπαηήζνπλ ηα φζηα θαη ηα ηεξά ηνπο».72
Ζ νμχηεηα ηεο επίζεζεο πνπ εμαπνιχεη ν Βνπξλάο ελαληίνλ ηνπ αληίπαινπ
πνιηηηθνχ ρψξνπ έρεη θπξίσο σο ζηφρν ηεο ηελ ελεξγνπνίεζε ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ
αληαλαθιαζηηθψλ ηεο λέαο γεληάο ησλ αξηζηεξψλ (πξνθεηκέλνπ λα δηαθπιάμνπλ «ηα
φζηα θαη ηα ηεξά» ηεο ηδενινγίαο ηνπο), θαη ππαγνξεχεηαη απφ ηα εμήο δεδνκέλα: ζην
θείκελν ηνπ Λενληάξε «Ζ πνίεζε ηεο ήηηαο», ε ζπιινγή Μαθηηεία ηνπ Σίηνπ
Παηξίθηνπ παξνπζηαδφηαλ σο αληηπξνζσπεπηηθφ πνηεηηθφ παξάδεηγκα ηνπ θιίκαηνο
ήηηαο θαη απαηζηνδνμίαο. Έλα κήλα κεηά, ν ΢ηλφπνπινο ζε θξηηηθή ηνπ γηα ηελ ίδηα
ζπιινγή 73 αλαθέξεηαη ζηελ «έθπησζε» θαη «εμαζιίσζε» ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο,
θαη αλαθεξφκελνο ζηνλ Παηξίθην επηζεκαίλεη: «Ο πνηεηήο θαηαιαβαίλεη πσο είλαη
δχζθνιν λα’ λαη θαλείο επαλαζηάηεο αλήθνληαο ζε κηα παξάηαμε κε ηε ζθξαγίδα ηεο
ήηηαο».74 Ο Βνπξλάο αληηδξά ζηελ ηδενινγηθή επίζεζε ηνπ ΢ηλφπνπινπ, επηξξίπηνληαο
επζχλεο ζηνλ Λενληάξε θαη ζηε γεληά ηνπ, πνπ ηξνθνδνηεί κε επηρεηξήκαηα εθ ησλ έζσ
«ηελ άιιε φρζε».
Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν πξνβάιιεηαη σο επηρείξεκα ελαληίνλ ηεο εηεξνδνμίαο ε
θξηηηθή ηνπ ΢ηλφπνπινπ (ζηε βάζε ηνχ, εησζφηνο γηα ηελ νξζνδνμία, ζπιινγηζκνχ «δελ
πξέπεη λα δίλνπκε επηρεηξήκαηα ζηε δεμηά»)75 ππνδαπιίδεη θπζηθά ην ήδε ηεηακέλν
θιίκα αλάκεζα ζηηο δχν ηάζεηο ηεο θξηηηθήο ηεο Αξηζηεξάο θαη επηθπξψλεη ηελ
πξνυπάξρνπζα ινγνηερληθή «δηρνηφκεζε» πνπ έρεη δηακνξθσζεί απφ ηελ νξζφδνμε
θξηηηθή: Ρίηζνο - Βξεηηάθνο - Λεηβαδίηεο απφ ηε κηα πιεπξά, πνίεζε ηεο ήηηαο απφ ηελ
άιιε. 76

72
Σ. Βνπξλάο, φπ., 12.
73
Βι. Σ. ΢ηλφπνπινο, «Πνίεζε, έληαμε θαη καξηπξία. Σ. Παηξίθηνπ: Μαθηηεία», Δποσέρ, ηρ. 8,
Γεθέκβξηνο 1963, 68-71. Βι. θαη ηνλ ηφκν κε ηηο θξηηηθέο ηνπ ΢ηλφπνπινπ: Δ. Γαξαληνχδεο - Γ. Μέληε
(θηι. επηκ.), Σάκηρ ΢ινόπολοςλορ, Χπονικό αναγνώζεων. Βιβλιοκπιζίερ για ηη μεηαπολεμική ποίηζη,
΢νθφιεο, Αζήλα 1999, 50 - 51 θαη 130-137.
74
Σ. ΢ηλφπνπινο, φ.π., 69.
75
Σελ πάγηα απηή ηαθηηθή ηεο δνγκαηηθήο αξηζηεξάο ζρνιηάδεη επηθξηηηθά ν Αιεμάλδξνπ. Βι. Α.
Αιεμάλδξνπ, «Έληαμε θαη ζπδήηεζε», Έξω απ’ ηα δόνηια, φ.π., 93-100: 96.
76
Παξφκνηα κε ηνπ Βνπξλά είλαη θαη ε ηνπνζέηεζε ηνπ Απγέξε «... ηνπο ηειεπηαίνπο θαηξνχο παξαηεξεί
θαλείο ζηνπο ιφγηνπο θχθινπο ησλ αξηζηεξψλ κηα ζεκαληηθή κεηαβνιή: θαη ζηηο ζεσξίεο ηνπο θαη ζην
έξγν ηνπο κεξηθνί αληηθξίδνπλ κε δπζθνξία ην πλεχκα ηεο αληίζηαζεο πνπ εκςχρσλε σο ηψξα ηελ
αξηζηεξή πνίεζε. Γεθαπέληε ρξφληα χζηεξα απφ ην ηέινο ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ αλαθαιχπηνπλ ην
πλεχκα ηεο ήηηαο θαη βξίζθνπλ πσο ην πλεχκα ηεο ήηηαο είλαη απηφ πνπ καο εθθξάδεη. Ωζηφζν ηα
θαιχηεξα θνκκάηηα απφ ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ηνπ Βξεηηάθνπ, ηνπ Λεηβαδίηε ηα ρξσζηάκε ζην πλεχκα
ηεο αληίζηαζεο. (...) Σν βέβαην είλαη πσο ν ζαλάζηκνο πεζηκηζκφο ηεο αζηηθήο πνίεζεο αζθεί ηε δχλακε
έιμεο πνπ δηαζέηεη πάληα ε αζηηθή εγεηηθή ηάμε θη επεξεάδεη θαη πνιινχο δηθνχο καο», Μ. Απγέξεο,
«Μεξηθά πξνβιήκαηα ηδενινγίαο θαη ηέρλεο. Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ ΢ηξ. Σζίξθα», Δλληνική
Απιζηεπά, ηρ. 7, Φεβξνπάξηνο 1964, 49-55 [= Υ. Πξνθνπάθε (επηκ.), Οι Ακςβέπνηηερ Πολιηείερ ηος

190
 ΋πσο επηζεκαίλεη ε Γ. Μέληε, ε παξέκβαζε απηή ηνπ Βνπξλά «απνηέιεζε ηελ
αθεηεξία κηαο ζεσξεηηθήο θαη θξηηηθήο αληίζεζεο πνπ εμειίρζεθε ζε πνιηηηθή
αληηπαξάζεζε θαη πξνθάιεζε νξηζκέλεο αξλεηηθέο ηδενινγηθέο παξελέξγεηεο ηνπ ηχπνπ
ηεο ‘ζεηηθήο’ πνηεηηθήο ιεηηνπξγίαο ηνπ Γ. Ρίηζνπ θαη άιισλ ‘εγθεθξηκέλσλ’ πνηεηψλ
γηα ηε δηαθψηηζε ηνπ θνηλνχ ηνπο, θαη ηεο αλσθεινχο, κεκςηκνηξνχζαο ή βιαπηηθήο
‘πνίεζεο ηεο ήηηαο’, γηα ηελ αξηζηεξά θαη ηελ ηδενινγία ηεο».77 Έηζη, νη θξηηηθνί ηεο
εηεξνδνμίαο απνηξέπνληαη γηα κία αθφκα θνξά απφ ηε δηαδηθαζία πξνζέγγηζεο ηνπ
έξγνπ ηνπ Ρίηζνπ.
Παξά ηελ έληνλε δπζαξέζθεηα, φκσο, πνπ εθδειψλνπλ νη εθπξφζσπνη ηεο
αλαλεσηηθήο ηάζεο γηα ηελ πξνλνκηαθή κεηαρείξηζε ησλ «εγθεθξηκέλσλ πνηεηψλ»,
απνδεηθλχεηαη φηη ζπλερίδνπλ λα αλαδηπιψλνληαη θάζε θνξά πνπ νη νξζφδνμνη θξηηηθνί
πξνζπαζνχλ λα ηνπο «επαλαθέξνπλ ζηελ ηάμε». ΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε κάιηζηα,
φπνπ ε θαηεγνξία πνπ ηνπο πξνζάπηεη ν Βνπξλάο πξνζιακβάλεη δηαζηάζεηο
ηδενινγηθήο πξνδνζίαο θαη δεκηνπξγεί πξνυπνζέζεηο νξηζηηθήο ξήμεο, ν ρεηξηζκφο ηνπ
πξνβιήκαηνο απαηηεί ηδηαίηεξε πξνζνρή.
Έηζη, ν Λενληάξεο ζηε δεπηεξνινγία ηνπ, ρσξίο λα πηνζεηεί εξηζηηθφ χθνο,
δηεπθξηλίδεη θαη πάιη φηη δελ εληνπίδεη ην θιίκα ηεο ήηηαο απνθιεηζηηθά ζηνλ ρψξν ηεο
Αξηζηεξάο,78 δηαηεξεί φκσο ηελ θξηηηθή ηνπ δηάζεζε (ηελ νπνία πεξηνξίδεη ζην
ινγνηερληθφ επίπεδν), πξνζπαζψληαο λα αλαζθεπάζεη ηα επηρεηξήκαηα ηνπ Βνπξλά:
επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζηελ αδπλακία ηνπ θξηηηθνχ λα αηηηνινγήζεη ηελ αζπκβαηφηεηα
ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο ζπγγξαθήο εξκεηηθήο πνίεζεο απφ ηνπο «επηζήκσο

΢ηπαηή Σζίπκα και η κπιηική 1960-1966, Κέδξνο, Αζήλα 1980, 79-91: 86]. Δλδεηθηηθή ηνπ θιίκαηνο
αληηπαξάζεζεο είλαη ε απάληεζε ηνπ Γ. Κπξηαθάθνπ ζηνλ Απγέξε: «Ζ ζθνδξφηεηα ηεο επίζεζεο
εθπιήηηεη. Πξφθεηηαη γηα πξαγκαηηθφ αθνξηζκφ. Ο Πάπαο ηεο θξηηηθήο ηεο ΔΓΑ ζθίδεη ηα ηκάηηά ηνπ
απφ αγαλάθηεζε. Μνηξάδεη ρσξίο θεηδψ επαίλνπο ζηνπο πηζηνχο θαη πεηζαξρηθνχο θαη θαηάξεο ζηα
άηαθηα παηδηά ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο. Γίπια ζηνλ αθνξηζκέλν ΢ηξαηή Σζίξθα πξνβάιινληαη ηα
θαιά παηδηά ηεο θνκκαηηθήο γξακκήο, φπσο ν Ρίηζνο, ν Λεηβαδίηεο», Γ. Κπξηαθάθνο, «Βηβιία κε
‘ζέζε’», Γιεθνήρ Εωή (΢νζηαιηζηηθή επηζεψξεζε), ηρ. 121, Οθηψβξηνο 1964, 183-186 [= Οι Ακςβέπνηηερ
Πολιηείερ ηος ΢ηπαηή Σζίπκα και η κπιηική 1960-1966, φ.π., 123-129: 123].
77
Γ. Μέληε, φ.π., 148.
78
Βι. «Ζ πνίεζε ηεο ήηηαο δελ εληνπίδεηαη απνθιεηζηηθά ζε νξηζκέλα πνηεηηθά έξγα, νχηε ππάξρνπλ
πνηεηέο, γηα ηνπο νπνίνπο κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη αλήθνπλ εμ νινθιήξνπ ζ’ απηήλ. (...)
Άιισζηε ε πνίεζε ηεο ήηηαο δελ επηζεκαίλεηαη κφλν ζην έξγν ησλ αξηζηεξψλ πνηεηψλ. Δθηείλεηαη
ζπρλά θαη πέξα απ’ απηνχο», Β. Λενληάξεο, «Λίγα αθφκε γηα ηελ πνίεζε ηεο ήηηαο», Δπιθεώπηζη
Σέσνηρ, ηρ. 110, Φεβξνπάξηνο 1964 [=Ζ ποίηζη ηηρ ήηηαρ, Έξαζκνο, Αζήλα 1983, 80-86: 82]. Σελ ίδηα
επηζήκαλζε, φπσο είδακε παξαπάλσ είρε θάλεη ν Λενληάξεο θαη ζην πξψην ηνπ θείκελν «Ζ πνίεζε ηεο
ήηηαο», θαηά ζπλέπεηα ην ζπκπέξαζκα ηεο Αηκ. Καξαιή φηη ζην δεχηεξν απηφ θείκελν ν θξηηηθφο
αλαηξέπεη νπζηαζηηθά ηελ αξρηθή ηνπ ηνπνζέηεζε απνδεζκεχνληαο ηελ πνίεζε ηεο ήηηαο απφ ηελ
αξηζηεξή ηεο ηαπηφηεηα, δελ θαίλεηαη λα επζηαζεί (βι. ζρεηηθά Αηκ. Καξαιή, Μια ημιηελήρ Άνοιξη…,
φ.π., 242).

191
αλαγλσξηζκέλνπο» πνηεηέο ηεο Αξηζηεξάο79 θαη παξαθάκπηεη ηελ θαηεγνξία πεξί
ηδενινγηθήο πξνδνζίαο.
Γελ αθήλεη φκσο αζρνιίαζην - αλ θαη ζε ήπηνπο ηφλνπο - ην πιαίζην πνηεηηθήο
δηρνηφκεζεο πνπ επηθπξψλεη ν Βνπξλάο κε ηε ζηάζε ηνπ: «...ν θ. Βνπξλάο ρσξίδεη ηελ
πνηεηηθή καο πεξηνρή ζε δχν πνιχ άληζα ηκήκαηα. Σν έλα ηκήκα, ην ζπνπδαηφηεξν γη’
απηφλ, απνηειείηαη απφ ην έξγν ησλ πνηεηψλ Βξεηηάθνπ, Ρίηζνπ, Λεηβαδίηε. ΢’ απηφ ην
ηκήκα επηκέλεη πνιχ θαη πάλσ ζ’ απηφ ζέιεη λα ζηεξίμεη ηηο απφςεηο ηνπ. Καη απηφ πνπ
θπξίσο θάλεη, είλαη κηα ‘ππεξάζπηζε’, αλεπίθαηξε λνκίδσ, ηνπ έξγνπ ησλ παξαπάλσ
πνηεηψλ, ζάκπσο λα θηλδχλεπε ην πνηεηηθφ ηνπο θχξνο απφ ηε κειέηε κνπ. Αιιά ν
θαζέλαο κπνξεί λα δεη θαζαξά, φηη ε κειέηε κνπ δελ είρε ζαλ ζέκα ηεο ηνπο πνηεηέο
απηνχο, νχηε αλ ν Ρίηζνο ράζεθε ή δελ ράζεθε γηα ηελ αγσληζηηθή καο πνίεζε. Απηφ
είλαη άιιν ζέκα, πνπ ζα κπνξνχζε λα εμεηαζζεί ζε άιιε κειέηε. Ζ κειέηε κνπ έρεη
αληηθείκελν έξεπλαο θπξίσο κηα πνηεηηθή πξαγκαηηθφηεηα, πνπ βξίζθεηαη πξνσζεκέλε
πην πέξα απφ ηνπο παξαπάλσ πνηεηέο».80
Ζ επηζήκαλζε ηνπ Λενληάξε, φηη ε κειέηε ηνπ αθνξά ζε κηα πνηεηηθή
πξαγκαηηθφηεηα «πξνσζεκέλε πην πέξα» απφ ηνπο ηξείο πνηεηέο, αλαδεηθλχεη θαη πάιη
ηελ πξφζεζή ηνπ λα πξνζεγγίζεη ηα ινγνηερληθά δεηήκαηα κε δηεπξπκέλε νπηηθή,
ρσξίο ηδενινγηθνχο πεξηνξηζκνχο∙ απηή ε πξνζέγγηζε, φκσο, απνδεηθλχεηαη αλέθηθηε
φηαλ ππεηζέξρεηαη ζηηο ζπδεηήζεηο ην έξγν ησλ θαηαμησκέλσλ αξηζηεξψλ πνηεηψλ, ην
νπνίν ζπλεπηθέξεη αλαπφθεπθηα ηελ ηδενινγηθή εκπινθή ηφζν ησλ θξηηηθψλ, φζν θαη
ησλ δεκηνπξγψλ, πνπ βηνγξαθηθά εληάζζνληαη ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο. Πξνθεηκέλνπ
λα απνθχγνπλ ηνλ ζθφπειν ηεο ηδενινγηθήο απηήο εκπινθήο, νη εθπξφζσπνη ηεο
εηεξνδνμίαο επηιέγνπλ λα αζθνχλ ηελ θξηηηθή ηνπο αξρηθά απνζησπψληαο, θαη ζηε
ζπλέρεηα ζρνιηάδνληαο αθξνζηγψο ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (κφλν φηαλ απηφ εκπίπηεη
ζην ζεσξεηηθφ πεδίν ησλ αλαδεηήζεψλ ηνπο)∙ θη απηφ γηαηί, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο, νη
ζέζεηο θαη νη πξνζέζεηο ηνπο παξεξκελεχνληαη απφ ηελ νξζνδνμία θαη εθιακβάλνληαη
σο άζθεζε ηδενινγηθνχ εζσθνκκαηηθνχ ειέγρνπ.
Ζ ζηελσπφο πνπ πεξηνξίδεη ηνλ νξίδνληα ηεο εηεξφδνμεο θξηηηθήο ζρεηίδεηαη,
ππφ απηήλ ηελ έλλνηα, θαη κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ (φπσο θαη κε απηφ ηνπ Βξεηηάθνπ θαη
ηνπ Λεηβαδίηε): «Πηζηεχσ αθφκε φηη ε έξεπλα ηεο ζεκεξηλήο καο πνίεζεο δε κπνξεί λα

79
«΋ιν ην πξφβιεκα έγθεηηαη ζηελ αλάγθε ηεο ‘πνηεηηθήο εθηφλσζεο’ ησλ πνηεηψλ απηψλ, ζηελ αλάγθε
ηνπο λα εθθξάζνπλ ην ‘πνηεηηθφ ηνπο απφζεκα’, φπσο ππνζηεξίδεη ν θ. Βνπξλάο; Δίλαη εμήγεζε απηή;
Καη γηαηί ε πνηεηηθή ηνπο εθηφλσζε λα γίλεηαη πξνο απηήλ [εξκεηηζκφ] θαη φρη πξνο άιιε θαηεχζπλζε;»,
Β. Λενληάξεο, φ.π., 83.
80
Β. Λενληάξεο, φ.π., 82.

192
πεξηνξίδεηαη κφλν ζε δχν ηξείο πνηεηέο, έηζη πνπ θάζε ζπδήηεζε γηα πνίεζε λα κνηάδεη
φηη αλαθέξεηαη θαη αληαλαθιά κφλν ζην έξγν ηνπ Βξεηηάθνπ, ηνπ Ρίηζνπ θαη ηνπ
Λεηβαδίηε θαη κέζα απ’ απηφ λα δίλεηαη ε απάληεζε. Ζ ζεκεξηλή καο πνηεηηθή
πξαγκαηηθφηεηα αθήλεη ελ πνιινίο πίζσ ηνπο πνηεηέο απηνχο θαη δεκηνπξγεί ηηο
πξνυπνζέζεηο ηεο αλφδνπ ηεο ζ’ έλα αλψηεξν επίπεδν, φπνπ ε πνίεζε ζα κπνξεί λα
ζπλεηδεηνπνηεί ηελ αιήζεηα ησλ θαηλνκέλσλ θαη λα ηελ εθθξάδεη ηελ ίδηα ηε ζηηγκή
ηεο γέλλεζήο ηνπο. Θα είλαη πνιχ ιππεξφ λα παξαλνεζεί φ,ηη γξάθεηαη θαη φ,ηη ζα
γξαθηεί πάλσ ζηνλ ηνκέα απηφλ, απφ θξηηηθνχο θαη πνηεηέο. Λππεξφ, φζν θαη ην
γεγνλφο φηη δπζηπρψο ζηνπο πλεπκαηηθνχο καο θχθινπο νξηζκέλε νξνινγία, νξηζκέλεο
ιέμεηο θαη νλφκαηα εμαθνινπζνχλ αθφκε λα πξνθαινχλ αδηθαηνιφγεηεο αιιεξγηθέο
αληηδξάζεηο».81
΋ιεο ηηο παξαπάλσ ζέζεηο ηνπ Λενληάξε πηνζεηεί θαη ν Γεξάζηκνο
Λπθηαξδφπνπινο,82 ν νπνίνο, αθνχ πξνβάιιεη σο επηηαθηηθφ ην αίηεκα ηεο γεληάο ηνπ,
- λα κελ εθιακβάλεηαη δειαδή ε ειεπζεξία ζηελ πνηεηηθή έθθξαζε θαη ζηελ άζθεζε
θξηηηθήο σο «ηδενινγηθή ιηπνηαμία»83 - απαληά επζέσο ζην «πνιηηηθφ» θαηεγνξεηήξην
ηνπ Βνπξλά: «…ε πνίεζε πνπ εγθαηέιεηςε ηελ ‘θειπθνπνηεκέλε ζπκβαηηθφηεηα’ είηε
γηα λα κεηαβιεζεί ‘ζε ππεξέηξηα ηεο θηινζνθίαο’ (Βνπξλάο) είηε γηα ‘λα ξίμεη ιίγν θσο
ζηελ πιαζηνγξαθεκέλε καο δσή’ (Παηξίθηνο) δελ έθαλε ηίπνηα ιηγφηεξν, ηίπνηα
πεξηζζφηεξν απφ ην λ’ αζθήζεη ην δηθαίσκά ηεο λα επηβηψζεη. Κ’ είλαη θαηξφο λα ηεο
αλαγλσξίζνπκε απηφ ην δηθαίσκα – ην δηθαίσκα λα κηιάεη δπλαηά γηα φ,ηη ζέιεη θαη
φζν ζέιεη αδηαθνξψληαο αλ ζα γαπγίζνπλ ή δελ ζα γαπγίζνπλ νη ζθχινη θαη ηα
ζθπιάθηα ηεο άιιεο φρζεο».84
Δίλαη εκθαλέο φηη, κέζα ζην πιαίζην ηεο θιηκαθνχκελεο εζσθνκκαηηθήο
αληηπαιφηεηαο, ε ηνπνζέηεζή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ θξηηηθψλ δηακνξθψλεηαη θαη
πξνθχπηεη, ελ πνιινίο, σο «αληίδξαζε» ελάληηα ζηε «δξάζε» ηεο νξζνδνμίαο. Ζ
ζπλερηδφκελε αξλεηηθή εκκνλή, εληνχηνηο, πνπ εθδειψλνπλ ζε θάπνηα θείκελά ηνπο
ελαληίνλ ηνπ Ρίηζνπ, δελ αηηηνινγείηαη επαξθψο σο απφξξνηα απνθιεηζηηθά θαη κφλν
ηεο εζσθνκκαηηθήο αληηπαξάζεζεο ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο.
Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απηήο ηεο ηζνπεδσηηθά αξλεηηθήο πξνζέγγηζεο
ηνπ έξγνπ απνηειεί ην θείκελν ηνπ Λπθηαξδφπνπινπ γηα ην πνίεκα ηνπ Ρίηζνπ Ζ

81
Β. Λενληάξεο, φ.π., 86.
82
Βι. Γ. Λπθηαξδφπνπινο, «Ζ πνίεζε ηεο ήηηαο, ζχγρξνλε αληηζηαζηαθή πνίεζε», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ,
ηρ. 113, Μάεο 1964, 459-460.
83
Βι. Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 460.
84
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 460.

193
Γέθςπα.85 Σν πνίεκα, πνπ δεκνζηεχηεθε γηα πξψηε θνξά ζηελ γαιιηθή επηζεψξεζε Les
Lettres Francaises ηo 1959 θαη εθδφζεθε ζηελ Διιάδα ην 1960,86 θέξεη ηνλ ππφηηηιν
«Μηα απνινγία πνπ δε δεηήζεθε»∙ ην ζέκα ηνπ αθνξά ζηελ απνινγία ελφο αγσληζηή
πνπ είρε απνκαθξπλζεί απφ ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ θαη επηζηξέθεη θνληά ηνπο,
εθθξάδνληαο ηηο παιηλδξνκήζεηο ηεο πξννδεπηηθήο ηδενινγίαο σο αληίθηππν ηεο
δηάςεπζεο ηνπ καξμηζηηθνχ νξάκαηνο ζηε ζπλείδεζε ησλ αξηζηεξψλ. Ο
Λπθηαξδφπνπινο, ελψ ζα κπνξνχζε λα επσθειεζεί ηνπ ζέκαηνο (ην νπνίν αληαλαθιά
ηελ ςπρνινγία ηεο «πνίεζεο ηεο ήηηαο») θαη λα νηθεηνπνηεζεί ην ηκήκα απηφ ηνπ έξγνπ
ηνπ Ρίηζνπ, αλη’ απηνχ ειέγρεη κε ηδηαίηεξε απζηεξφηεηα ηελ ηδενινγηθή ζηάζε ηνπ
πνηεηή.
Οη a priori αξλεηηθέο πξνζέζεηο ηνπ θξηηηθνχ δηαθαίλνληαη ήδε απφ ηηο γεληθέο
ηνπ παξαηεξήζεηο∙ ηα ιφγηα ηεο απνινγίαο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, ππνζηεξίδεη,
«ειάρηζηα ζα ηαίξηαδαλ ζην ζηφκα ελφο απφληνο πνπ επαλέξρεηαη - δελ εθθξάδνπλ ην
δξάκα ηνπ απνθνκκέλνπ αγσληζηή, ηηο πξαγκαηηθέο ηνπ ζπγθξνχζεηο (απηά δειαδή
πνπ ζα’ραλ ζεκαζία γηα ηελ πνίεζε), αιιά ηηο εληππψζεηο ελφο ηνπξίζηα πνπ
κπαηλνβγαίλεη ζηνλ αγψλα ζαλ λα κπαηλνβγαίλεη ζε έλα γξαθηθφ θήπν».
Σν πνίεκα, φκσο, ζε κηα πξνζεθηηθφηεξε αλάγλσζε, νδεγεί ζαθψο ζην
ζπκπέξαζκα φηη ην ππνθείκελν πνπ εθθέξεη ηνλ ιφγν δελ είλαη «έλαο ηνπξίζηαο πνπ
κπαηλνβγαίλεη ζηνλ αγψλα», δελ πξφθεηηαη δειαδή γηα έλαλ νπνηνλδήπνηε αγσληζηή
πνπ απνζχξεηαη απφ ην πεδίν ηεο ζηξάηεπζεο θαη επηζηξέθεη. Πξφθεηηαη γηα ηελ
«απνινγία» ηνπ ίδηνπ ηνπ Ρίηζνπ87 (πνπ ινγνδνηεί ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη ζηνπο
ζπληξφθνπο ηνπ) ζρεηηθά κε ηελ πνηεηηθή (θαη πνηνηηθή, θαηά ζπλέπεηα) ζπλεηζθνξά
ηνπ ζηνλ αγψλα∙ πξφθεηηαη, κε άιια ιφγηα, γηα έλα πνίεκα πνηεηηθήο. Ο
Λπθηαξδφπνπινο, παξά ηαχηα, επηιέγεη λα πξνζδηνξίζεη ηε ζεκαηηθή ηνπ έξγνπ φρη
κφλν κε πεξηνξηζηηθή δηάζεζε αιιά θαη κε αθξαίεο εθθξάζεηο: «…απηή ε απνινγία

85
Βι. Γ. Λπθηαξδφπνπινο, « Ζ Γέθςπα ηνπ Ρίηζνπ», Πανζποςδαζηική, ηρ. 29, Μάτνο 1961, 13.
86
Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, Βιβλιογπαθία Γιάννη Ρίηζος, φ.π., 49.
87
Σν γεγνλφο φηη ην πνηεηηθφ ππνθείκελν ηαπηίδεηαη κε ην πξφζσπν ηνπ Ρίηζνπ, είλαη ήδε εκθαλέο απφ
ηνλ πεδφκνξθν πξφινγν ηνπ πνηήκαηνο, φπνπ ζθηαγξαθείηαη ε παξνπζία ηεο «δηδαζθαιηθήο» κνξθήο
ηνπ νκηινχληνο αλάκεζα ζηνπο ζπληξφθνπο ηνπ: «΋ινη είλαη πνιχ γλσζηνί κεηαμχ ηνπο, ζρεδφλ θίινη -
ίζσο λά’ρνπλ καδί ζηαδηνδξνκήζεη ή δησρηεί θ’ εμνξηζηεί καδί. Μα ε θηιία ηνπο θ’ νη θνηλέο ηνπο
αλακλήζεηο δελ παξακεξίδνπλ ην ζεβαζκφ ηνπο πξνο ηνλ νκηιεηή». Δλψ πξνο ην ηέινο ηνπ πνηήκαηνο, ην
πξφζσπν ηνπ Ρίηζνπ αλαδχεηαη μεθάζαξα κέζα απφ ηα ιφγηα ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ: «Ωξαία,
αιήζεηα θαη. παξάμελε πνχ’ λαη ε δσή,/ - δελ είλαη; -/ θαζψο μαλαγπξλάσ θνληά ζαο κε κηαλ άιιε
επγλσκνζχλε/ λα ζαο δεηήζσ έλα θνκκάηη απ’ ην θαζεκεξηλφ ςσκί ζαο,/ έλα ζθιεξφ θνκκάηη απ’ ηελ
επζχλε ζαο,/ έλα αρπξέλην ζηξψκα, έζησ απ’ έμσ ζην δηάδξνκν/ ζαλ εθείλν πνπ κνηξαζηήθακε ζηηο
εμνξίεο/ φηαλ ε θάζε κνηξαζηά καο ήηαλ αχμεζε,/ φηαλ ‘κνηξάδακε ην ηζηγάξν καο ζηα δπν/ θαη ηελ
θαξδηά καο ζηα ηέζζεξα ζεκεία ηνπ νξίδνληα’. Να, πνπ μαλαιέσ/ παιηνχο κνπ ζηίρνπο». Βι. Γ. Ρίηζνο,
Ζ Γέθςπα, Ποιήμαηα Γ΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996, 297-309: 297 θαη 307 αληίζηνηρα.

194
πξνέξρεηαη απφ έλαλ άλζξσπν κε πξννδεπηηθή ηδενινγία, πνπ κεηά απφ κηα ζεηξά
θπγνκαρηψλ θαη ιηπνηαμηψλ, επηζηξέθεη ζηνπο ζπληξφθνπο ηνπ». ΢ην πνίεκα, κνινλφηη
εθδειψλεηαη ζαθψο κηα πξφζεζε απνινγεηηθή, ε ελνρηθή ζηάζε ηνπ ππνθεηκέλνπ δελ
παξνπζηάδεηαη σο απνηέιεζκα θπγνκαρίαο ή ιηπνηαμίαο, αιιά νξίδεηαη σο εθνχζηα
«απηζηία»88 ή «δξαπέηεπζε»89 απφ ηνλ θνηλσληθφ ρψξν, πνπ φκσο είλαη ελζπλείδεηα
πξνζσξηλή θαη κε απφιπηε βεβαηφηεηα αλαζηξέςηκε.
Αλ νιφθιεξε ζρεδφλ ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ δηαηξέρεη ε έλλνηα ηεο
«ηαιάληεπζεο»90 ηνπ δεκηνπξγνχ αλάκεζα ζε δχν πεδία, ηνπ αηνκηθνχ ρψξνπ απ’ ηε
κηα πιεπξά (κφλσζε, ππαξμηαθή αλαδήηεζε, απαηζηνδνμία) θαη ηνπ θνηλσληθνχ απ’ ηελ
άιιε (ζηξάηεπζε, ζπιινγηθφηεηα, αγσληζηηθή δηάζεζε), ζηε Γέθςπα είλαη ίζσο ε
πξψηε θνξά πνπ απηή ε έλλνηα (θαη ν πξνβιεκαηηζκφο πνπ επηθέξεη) εθθξάδεηαη κε
ηέηνηα δηαχγεηα κέζα απφ έλα ζχλνιν αιιεπάιιεισλ πνηεηηθψλ απηνζρνιίσλ.
Παξ’ φια απηά, ν Λπθηαξδφπνπινο παξακεξίδνληαο ηελ νπζία κηαο ηέηνηαο
ζεψξεζεο, επηκέλεη λ’ αλαδεηά ζην πνηεηηθφ θείκελν ελδείμεηο ηδενινγηθνχ
ειιείκκαηνο. Σν δεηνχκελν ηεο ζχγρξνλεο πνίεζεο κε απηή ηε ζεκαηνινγία ζα έπξεπε
λα είλαη, ζχκθσλα κε ηελ άπνςή ηνπ, ε αλάδεημε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ θαη φρη ηεο
απφγλσζεο, ε απφδνζε, δειαδή, ηεο δηαιεθηηθήο πνξείαο ηεο πξννδεπηηθήο ηδενινγίαο,
θαζψο θαη ε αλάδεημε ηνπ δξάκαηνο ησλ αδηεμφδσλ θαη ησλ ζπγθξνχζεσλ πνπ εμ

88
Βι. «Πάιη μερλψ θαη μερληέκαη. ΢α λα γπξεχσ/ λα δηθαηνινγεζψ γηα ηελ αξγνπνξία κνπ/ θαη γηα ηελ
απηζηία κνπ - λαη, - επηζηξαηεχνληαο πάιη/ ηα πην αδηθαηνιφγεηα∙ - ίζσο έηζη/ κπνξέζσ λα ζαο δείμσ
πφζν αλππεξάζπηζηνο είκαη,/ πφζν αδηθαίσηνο∙ θ’ ίζσο έηζη πάιη/ λ’ απνζπάζσ ηε ζπγγλψκε ζαο, θαη ηε
ζπκπάζεηά ζαο κάιηζηα,/ θ’ ίζσο (θαη πην πνιχ) κήπσο κπνξέζσ λα ζαο δείμσ/ απηφ πνπ δε κπνξψ λ’
απνδείμσ - απηή ηελ έμνρε δηάζηαζε ηνπ ζάκβνπο/ πνπ θαηαξγεί ηα ιάζε κνπ θαη ηα δηθά ζαο». Γ.
Ρίηζνο, Ζ Γέθςπα, φ.π., 306.
89
Βι. «Γη’ απηφ γπξεχσ ηε ζπγγλψκε ζαο. Κη νχηε θαη ηψξα/ κπνξψ λα ζαο εμεγήζσ ηελ ηχςε κνπ θαη
ηελ ελνρή κνπ./ Δίλαη κηα σξαία πεξηπιάλεζε, ζρεδφλ κηα δξαπέηεπζε -/ δελ μέξσ απφ πνχ θαη γηα πνχ, -
κηα κπζηηθή δξαπέηεπζε πνπ δίλεη/ κηα κπζηηθφηεηα ζηελ θάζε θίλεζή καο, ζηνλ ίζθην καο πάλσ ζηνλ
ηνίρν,/ (…) κηα εμαίζηα αίζζεζε/ παξαλνκίαο πξνο φια, ζαλ ηνπ κνηρνχ, ηνπ θιέθηε, ηνπ θνληά, ηνπ
αξζελνθνίηε ή ηνπ ιαζξεπηβάηε,/ θ’ ε αίζζεζε ηεο παξαλνκίαο απηήο ζνπ επηβάιιεη/ κηαλ άγξππλε
πξνζνρή γηα λ’ απνθχγεηο ηε ζχιιεςε,/ (…) κα ηφηε πάιη/ ληψζεηο πσο έηζη παξαβηάδεηο κ’ αληηθιείδη
έλα κεγάιν, μέλν, ζθνηεηλφ ρξεκαηνθηβψηην/ (…) θ’ έλα θαρχπνπην θεγγάξη κπαίλεη απφ θεγγίηεο
θαγθειφθξαρηνπο/ κεγάιν, θίηξηλν, πξνδνηηθφ, θέξλνληάο ζε αληηκέησπν / κε ηελ ίδηα πειψξηα ζθηά ζα
πνπ θξαηάεη/ κεγεζπζκέλεο ηηο ζθηέο ησλ θιεηδηψλ, πνπ εζχ θξαηάο, ζα λα’ λαη θηφιαο/ ηα θάγθεια ηεο
θπιαθήο πνπ ζα ζε θιείζεη ηζφβηα∙ ψζπνπ ηέινο/ αλαθαιχπηεηο πσο απηφ ην ρξεκαηνθηβψηην/ είλαη δηθφ
ζνπ, νιφηεια δηθφ ζνπ/ θαη κπνξείο λα η’ αλνίμεηο ειεχζεξα/ θαη κπνξείο λα ραξίζεηο φζα ζέιεηο ζηνπο
θίινπο ζνπ/ (…) κε θείλε ηε ρεηξνλνκία ηεο άζθνπεο ιεβεληηάο θη αζσηείαο/ πνπ είλαη, ίζσο, ε κφλε
αιεζηλή ζθνπηκφηεηα». Γ. Ρίηζνο, Ζ Γέθςπα, φ.π., 300.
90
Πξβι. «Ζ ηαιάληεπζε θηηάρλεη απφ ηελ πξψηε θηφιαο πεξίνδν κηα πνηεηηθή δνκή πνπ ζα ηζρχζεη θαη
ζηα ψξηκα ρξφληα. Απηή ε ηαιάληεπζε αξγφηεξα ππαγνξεχεη, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ηδενινγηθέο
πεξηπέηεηεο, δηάθνξεο αηζζεηηθέο επηινγέο. ΢ηα παιηφηεξα πνηήκαηα, ηε βιέπνπκε λα ιεηηνπξγεί ζαλ
αληίζεζε άιινηε αλάκεζα ζηελ άξλεζε θαη ηελ απνδνρή ηεο δσήο, άιινηε αλάκεζα ζηελ αηνκηθή
επραξίζηεζε, ή θάπνηε ηνλ εγθιεηζκφ ζηελ πξνζσπηθή ζιίςε, θαη ηελ έμνδν πξνο ηνλ θνηλσληθφ ρψξν∙
ή αθφκα ηελ έμνδν ζ’ έλαλ ππεξβαηηθφ ρψξν κε κηαλ εκπινπηηζκέλε απηάξθεηα, πνπ έρεη πάληα ην
λφεκα κηαο πςειήο απνζηνιήο», Υ. Πξνθνπάθε, Ζ ποπεία ππορ ηη Γκπαγκάνηα, φ.π., 24.

195
απηήο πξνθχπηνπλ: «‘Κ’ είλαη κηα ραξά γηα κέλα λα γπξίδσ θνληά ζαο’. Απηφ είλαη φιν
ινηπφλ; Γελ πξέπεη λα πείζεη ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ (θαη αθφκε πεξηζζφηεξν ησλ
αλαγλψζηε) γηα ηνπο ιφγνπο πνπ ηνλ ψζεζαλ έμσ απ’ ηνλ αγψλα; Τπνθεηκεληθή
αδπλακία; Γεηιία; Απνγνήηεπζε; Καη ηη είλαη απηφ πνπ ηνλ μαλαθέξλεη πίζσ;». Καηά
ζπλέπεηα, ν Ρίηζνο φθεηιε, φρη λα «νλνκάζεη απιψο ην αίηην» αιιά «λα καο δείμεη
πνηεηηθά θαη λα καο πείζεη γηα ηελ αλαγθαηφηεηα απηψλ ησλ παιηλδξνκήζεσλ. Μα ν
‘απνινγνχκελνο’, δελ θαίλεηαη λα πξνζπαζεί γηα θάηη ηέηνην. Αξθείηαη λα εθθξάζεη
ηελ επαξέζθεηά ηνπ, γηαηί θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηθήο ηνπ απνπζίαο δελ άιιαμε ηίπνηα,
γηαηί ν αγψλαο ζπλέρηζε ην δξφκν ηνπ. Ζ ‘Γέθπξα’ πνπ αλαθάιπςε, δελ ηνλ νδεγεί ζηε
δεζηή ζπληξνθηθφηεηα, αιιά ζηε ζηάζε ελφο απνινγνπκέλνπ λαξθίζζνπ».91
Σν παξαπάλσ θαηεγνξεηήξην ηνπ Λπθηαξδφπνπινπ ζπληζηά απνηέιεζκα
εκπξφζεηεο παξαλάγλσζεο ηνπ πνηήκαηνο, θαζψο ζηεξίδεηαη ζηνλ ζρνιηαζκφ ελφο θαη
κφλν ζηίρνπ, ν νπνίνο κάιηζηα δελ αλαπαξάγεη πηζηά ην πνηεηηθφ θείκελν («‘Κ’ είλαη
κηα ραξά γηα κέλα λα γπξίδσ θνληά ζαο’»). Ζ αληηπαξαβνιή κε ην ζρεηηθφ απφζπαζκα
ηνπ πνηήκαηνο είλαη ελδεηθηηθή ηεο παξεξκελείαο πνπ επηρεηξεί εδψ ν θξηηηθφο: «Κάζε
θνξά μαλαγπξλάσ θνληά ζαο - θ’ είλαη κηα ραξά γηα κέλα/ λα μέξσ πσο κε πεξηκέλεηε,
λα μέξσ ηελ σξαία ππνκνλή ζαο/ θαη ηε βαζχηεηα ηεο εκπηζηνζχλεο ζαο. Λνηπφλ
αθήζηε κε/ λα μαλαπψ η’ άξζξα ηεο πίζηεο καο κε ηελ απιή ηεξαηηθφηεηα
καζεηεπφκελνπ,/ (…) Πηζηεχσ πσο ε πξψηε δηθαηνζχλε είλαη ε ζσζηή δηαλνκή ηνπ
ςσκηνχ/ (…) Πηζηεχσ πσο ε πξψηε ειεπζεξία καο δελ είλαη ε κνλαμηά καο,/ αιιά ε
ζπληξνθηθφηεηά καο∙ φζν γηα η’ άιια,/ πάληα ζα ππάξρεη θαηξφο θαη γηα θείλα, κα απφ
θεη θαη πέξα».92
Σν πνίεκα, ζε αληίζεζε κε ην ζπκπέξαζκα ηνπ Λπθηαξδφπνπινπ, θαηαιήγεη ζε
κηα ζαθέζηαηε δήισζε πεξηθξνχξεζεο ηεο έλλνηαο ηεο ζπληξνθηθφηεηαο, ελψ
λαξθηζζηζηηθή δηάζεζε δελ εθδειψλεηαη ζε θαλέλα ζεκείν ηνπ θεηκέλνπ,93 θαζψο ην
πνηεηηθφ ππνθείκελν εθδειψλεη επαλεηιεκκέλα ηελ εζσηεξηθή ηνπ αγσλία, ηηο ηχςεηο
θαη ηηο ελνρέο ηνπ γηα ηελ αλάγθε ηνπ λα απνζχξεηαη ζηνλ πξνζσπηθφ ηνπ εζσηεξηθφ
ρψξν.
Πέξα απφ ηε αλεπαξθή, φπσο ζεσξεί, απφδνζε ηεο πξνβιεκαηηθήο ηεο
πξννδεπηηθήο ηδενινγίαο, ν θξηηηθφο εληνπίδεη εζθαικέλεο επηινγέο εθ κέξνπο ηνπ
91
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π.
92
Γ. Ρίηζνο, Ζ Γέθςπα, φ.π., 309.
93
Ζ πξνβνιή ηεο έλλνηαο ηεο ζπληξνθηθφηεηαο (θαη θαηά ζπλέπεηα ε άξζε λαξθηζζηζηηθψλ ή εγεηηθψλ
πξνζέζεσλ) είλαη δεζπφδνπζα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ. Γηα ην ζέκα βι. ελδεηθηηθά Δ. Καςσκέλνο, «Σν
ζνζηαιηζηηθφ πνιηηηζκηθφ κνληέιν θαη ε λενειιεληθή ινγνηερλία», ΢ύγσπονα Θέμαηα, ηρ. 38, Μάτνο
1989, 43-52 (εηδηθφηεξα 44-45).

196
Ρίηζνπ, ηφζν ζε αηζζεηηθφ φζν θαη ζε πθνινγηθφ επίπεδν∙ ζηελ πξψηε πεξίπησζε
επηθξίλεηαη ε παξάζεζε «άξζξσλ πίζηεσο» εθ κέξνπο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ πνπ
αηζζεηηθά βιάπηνπλ ην πνίεκα,94 ελψ ζηελ δεχηεξε πεξίπησζε ζρνιηάδεηαη ην
«θιεηζηφ» - ζε ζρέζε κε απηά πνπ ζέιεη λα εθθξάζεη - χθνο ηνπ πνηήκαηνο, κέζσ ηνπ
νπνίνπ «ν εθθξαζηηθφο λέν - Διηνηηζκφο, ν εηθνληθφο λαηνπξαιηζκφο δηθαηψλεηαη
ζεσξεηηθά» αιιά ζηεξεί απφ ην έξγν ηελ δένπζα ακεζφηεηα.
Αλ ζηελ παξάκεηξν ηεο αηζζεηηθήο αμηνιφγεζεο ηνπ έξγνπ νη παξαπάλσ ζέζεηο
ηνπ Λπθηαξδφπνπινπ παξνπζηάδνληαη απιψο αληηθαηηθέο, ζηελ πεξίπησζε ηνπ
ηδενινγηθνχ ειέγρνπ είλαη αβάζηκεο θαη ππνβαζκίδνπλ εκθαλψο ηνλ πξνβιεκαηηζκφ
πνπ αλαπηχζζεηαη ζην πνίεκα. Ο θξηηηθφο έρεη σο ζηφρν λα θαηαινγίζεη ζηνλ Ρίηζν
εηηνπάζεηα, πξνζπαζψληαο λα απνδείμεη φηη ε πνίεζή ηνπ εληάζζεηαη ζηελ θαηεγνξία
ησλ «Γηαςεπζκέλσλ»: «Τπήξμε κηα ζεηξά δηαλνεηψλ θαη πνηεηψλ, πνπ ζηηο πξψηεο
εζσηεξηθέο δπζθνιίεο ηνπ αγψλα ηνπο (δπζθνιίεο ηζηνξηθέο) έπαζαλ κηα ‘ηδενινγηθή
θαζίδεζη’ θαη θελφ ράλνληαο θάζε πίζηε ζην αχξην θαη ζηελ αλζξψπηλε δξάζε (…) Ζ
ςπρνινγία απηψλ ησλ αηφκσλ θαζξεθηίδεηαη κέζα ζηελ πνίεζε ησλ ‘Γηαςεπζκέλσλ’,
φπσο ηελ νλνκάδεη ν Β. Λενληάξεο (…) Ζ πνίεζε ησλ ‘Γηαςεπζκέλσλ’ δίλεη κηα
εηθφλα ηνπ δξάκαηνο θαη φρη ηε δηαιεθηηθή ηνπ πνξεία». Σν πξαγκαηηθφ δξάκα,
επηζεκαίλεη, κπνξεί λα απνδνζεί πιήξσο κφλν απφ έλαλ αγσληζηή πνπ «ελψ μεθφβεη
απ’ ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ θνπβαιάεη αθφκε κέζα ηνπ φιε ηελ αγσληζηηθφηεηά ηνπ θαη
δηαηεξεί ζην αθέξαην ηελ πξννδεπηηθή ηνπ ζπλείδεζε. Γηαηί απηή αθξηβψο είλαη ε πην
νινθιεξσκέλε πεξίπησζε πνπ κπνξεί λα καο δείμεη φιε ηελ εζσηεξηθή θίλεζε ηνπ
δξάκαηνο - εδψ ππάξρεη πξάγκαηη έλα δξάκα».
Ζ ηάζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ θξηηηθψλ (Λπθηαξδφπνπινο, Λακπξίδεο,
Λενληάξεο) λα εθδειψλνπλ ηελ ηδενινγηθή δηαθσλία ηνπο απέλαληη ζην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ αδηαθξίησο (είηε δειαδή αλαθέξνληαη ζηελ αγσληζηηθή είηε ζηελ κε
αγσληζηηθή εθδνρή ηνπ), αλαδεηθλχεη κηα πξφζεζε ειέγρνπ εθ ησλ πξνηέξσλ
απνξξηπηηθή, πνπ δελ πξνθχπηεη κφλν απφ ελδνθεηκεληθά δεδνκέλα. Έηζη, αθφκα θη
φηαλ ην έξγν απνκαθξχλεηαη απφ ηελ επηθαηξηθή ζηηρνπξγηθή πνπ επέβαιιε ην δφγκα

94
Βι. «‘Πηζηεχσ, πσο ε πξψηε δηθαηνζχλε είλαη ε ζσζηή δηαλνκή ηνπ ςσκηνχ - πηζηεχσ πσο ε πξψηε
πξφνδνο είλαη ε αίηεζε παξαγσγήο ςσκηνχ γηα φινπο - πηζηεχσ πσο ην πξψην ρξένο είλαη ε εηξήλε’ θιπ.
΋πνπ πξνθχπηεη θαη πάιη ην εξψηεκα: Δίλαη αξθεηφ λα αλακαζάκε κηα νξηζκέλε ‘πίζηε’ γηα λα γελλεζεί
έλα πνίεκα; Απηφ πνπ νλνκάζηεθε απφ ηνπο ‘εζηέη’ πνιηηηθή πνίεζε, είλαη ίζσο ην πςειφηεξν κηα θαη
ην δπζθνιφηεξν είδνο πνίεζεο. Με ην λα θαηαγξάθνπκε φκσο , ή λα παξαζέηνπκε απιψο ην πηζηεχσ
καο, θαηά ην παξαπάλσ παξάδεηγκα, φρη κφλν δελ θάλνπκε πνίεζε (θαη κάιηζηα θνηλσληθή) αιιά
πξνδίδνπκε ηηο ίδηεο καο ηηο αξρέο, ηηο γεινηνπνηνχκε, ή φπσο ζα’ ιεγαλ νη παιηνί θηιφινγνη ‘ην πςειφ
λφεκα αηχρεζε ζε αλάμηα κνξθή’», Γ. Λπθηαξδφπνπινο, « Ζ Γέθςπα ηνπ Ρίηζνπ», φ.π..

197
ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, αθφκα θη φηαλ αθνινπζεί ρακεινχο ηφλνπο θαη ηείλεη
πξνο ηελ ελδνζθφπεζε, αθφκα θη φηαλ ζεκαηνπνηεί ηελ αγσλία γηα ηελ θξίζε ηνπ
πξννδεπηηθνχ θηλήκαηνο, ε ζεψξεζε απηήο ηεο νκάδαο δελ παχεη λα είλαη απνξξηπηηθή.
Ζ εκκνλή ηνπο ζηελ πξσηαξρηθφηεηα ηεο ηδενινγηθήο παξακέηξνπ σο πξσηαξρηθνχ
θξηηεξίνπ γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο πνίεζεο,95 δελ ηνπο επηηξέπεη λα αμηνινγήζνπλ κε
λεθαιηφηεηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ.
Τπφ έλα ηέηνην ηδενινγηθφ πξίζκα, ε πξφζεζε πνπ εθδήισλε ζηελ θαηάιεμε
ηνπ θεηκέλνπ ηνπ γηα ηε Γέθςπα ν Λπθηαξδφπνπινο, λα δηεμαρζεί δειαδή πεξαηηέξσ
ζπδήηεζε θαη δηεξεχλεζε ηνπ έξγνπ, δελ ήηαλ εχθνιν λα επδνθηκήζεη: «Τπάξρεη κηα
πνξεία ζην κεηαπνιεκηθφ έξγν ηνπ Ρίηζνπ; Καη αλ λαί, ηφηε πνηα είλαη απηή ε πνξεία;
Οδεγεί ζε πεξηνρέο λέεο ή απιψο ‘εξεπλά λένπο εζσηεξηθνχο ρψξνπο’; Ζ πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ (ε ζεκεξηλή) αληηζηνηρεί ζε πξαγκαηηθέο θαηαζηάζεηο, πηάλεη, βηψλεη
πξνβιήκαηα θαη πφζνπο ‘νκαδηθνχο’, ή είλαη απιψο ζεκαηνγξαθηθή; Θα’ ηαλ
επράξηζην, αλ απφ ηα παξαπάλσ, μεθηλνχζε αλάκεζά καο κηα ζπδήηεζε, πνπ ζα καο
νδεγνχζε (θαη κε ηελ επθαηξία ησλ ‘Απάλησλ’ ηνπ) ζε κηα βαζχηεξε γλσξηκία ηνπ
πνηεηή».
Ζ ζπδήηεζε απηή, κε ηελ ηδενινγηθή πξννπηηθή θαη ηνπο φξνπο πνπ έζεηε ν
Λπθηαξδφπνπινο, δελ έγηλε πνηέ κέζα ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο, θαζψο ε ζπληξηπηηθή
πιεηνςεθία ησλ θξηηηθψλ (αξηζηεξψλ θαη κε) δελ ακθηζβήηεζε ηα επφκελα ρξφληα
νχηε ηελ πξννδεπηηθφηεηα ηνπ έξγνπ, νχηε ηελ πνηφηεηα ηνπ ππαξμηαθνχ θαη
θνηλσληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ. Ζ επξεία, άιισζηε, αλαγλσζηκφηεηα θαη νη
αιιεπάιιειεο επαλεθδφζεηο ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ ζηηο δεθαεηίεο πνπ
αθνινχζεζαλ, πηζηνπνηνχζαλ ηελ αληαπφθξηζή ηεο ηφζν ζηε ζχγρξνλε ςπρνινγία θαη
πξνβιεκαηηθή, φζν θαη ζηα θπξίαξρα αηζζεηηθά ινγνηερληθά πξφηππα.
Ζ ζπλερηδφκελε, αθφκα θαη θαηά ηελ πεξίνδν ηεο κεηαπνιίηεπζεο, άξλεζε ηεο
ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο θξηηηθψλ λα ζπκπεξηιάβνπλ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ ζην νξηδφκελν
απφ απηνχο πεδίν ηεο καξμηζηηθήο πξσηνπνξίαο, νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ε
δηαθσλία ηνπο κε ην έξγν ππήξμε νπζηαζηηθή, θαη φρη κφλν ζπγθπξηαθή. Αλ θαη νη

95
Βι. «Ζ πνίεζε κπνξεί λα μεθηλάεη απφ ηελ πξνζσπηθή αγσλία, αιιά πνηέ ε ίδηα ε αγσλία δελ είλαη θαη
πνίεζε. Κάπνηε, ίζσο ήηαλ αξθεηφ γηα ηνλ πνηεηή λα μεθσλίδεη πσο πνλάεη. ΢ήκεξα δελ αξθεί απηφ.
Πξέπεη λα βξεη θαη λα δείμεη ην γηαηί. Ο κφλνο γλήζηνο πξνβιεκαηηζκφο είλαη ν θνηλσληθφο. Ο
κεηαθπζηθφο ή ππαξμηαθφο πξνβιεκαηηζκφο φζν εηιηθξηλήο θαη ζπαξαθηηθφο θαη λα’ λαη, δελ νδεγεί
πνπζελά, δελ ζπλδπάδεηαη κε ηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο θαη δελ ηηο εμεγεί - αληίζεηα, εμεγείηαη απφ απηέο.
Ο κεηαθπζηθφο πξνβιεκαηηζκφο είλαη θαηψηεξε θαη αηειήο κνξθή πξνβιεκαηηζκνχ, είλαη ππν-
πξνβιεκαηηζκφο. Πξάγκαηα γλσζηά θα ρηιηνεηπσκέλα. Σα ηνλίδνπκε εδψ γηα λα δείμνπκε κεγεζπληηθά
έλαλ θίλδπλν πνπ δηαβιέπνπκε ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ», Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π.
.

198
ζπγθπξίεο (ε ζρέζε δειαδή «δξάζεο - αληίδξαζεο» ησλ δχν πεδίσλ ηεο αξηζηεξήο
θξηηηθήο) ζπλεηέιεζαλ ζηε δηακφξθσζε ησλ πξνυπνζέζεσλ ηνπ δηαιφγνπ πνπ
αλαπηχρζεθε ζηηο δεθαεηίεο ’50 - ’60, νη ζέζεηο ησλ εθπξνζψπσλ απηήο ηεο θξηηηθήο
ηάζεο απέλαληη ζε κηα εθδνρή ηεο αξηζηεξήο πνίεζεο (κέξνο ηεο νπνίαο απνηεινχζε
θαη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ) θαίλεηαη φηη δηακνξθψζεθαλ κέζα ζε έλα επξχηεξν πιέγκα
αηζζεηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ παξακέηξσλ, ζρεηηδφκελν, πηζαλφηαηα, θαη κε ηελ
πξφζεζή ηνπο λα δηαζθαιίζνπλ ηνλ ηδηαίηεξν «δσηηθφ ρψξν» ηεο δηθήο ηνπο πνηεηηθήο
γεληάο κέζα ζην ινγνηερληθφ πεδίν.
Ο θξηηηθφο ηνπο έιεγρνο θαηά ηελ πξψηε κεηαδηθηαηνξηθή πεξίνδν, αλ θαη ζα
παξακείλεη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλνο ζε έθηαζε, ζα ζέζεη ηνπο φξνπο ηεο
ακθηζβήηεζεο κηαο πνίεζεο πνπ είρε ήδε ηαπηηζηεί κε ηνλ αληηδηθηαηνξηθφ αγψλα θαη
είρε ηεζεί, ππφ λέεο - εζληθνχ βειελεθνχο - πξνυπνζέζεηο, ζην αππξφβιεην.

2. Η ΠΟΙΗ΢Η ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ ΚΑΙ Η «ΑΙΡΔΣΙΚΗ» ΜΑΡΞΙ΢ΣΙΚΗ

ΚΡΙΣΙΚΗ ΢ΣΑ ΥΡΟΝΙΑ ΣΗ΢ ΜΔΣΑΠΟΛΙΣΔΤ΢Η΢ (Β. Λεονηάρης - Γ.
Λσκιαρδόποσλος - Μ. Λαμπρίδης)

Ζ εηθφλα ησλ ζέζεσλ ησλ Λενληάξε, Λακπξίδε θαη Λπθηαξδφπνπινπ ζηε

δεθαεηία ηνπ ’70 απνηειεί ηελ πξνέθηαζε ηνπ ηδηφκνξθνπ ζχιαθα πξνζέγγηζεο ηεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ πνπ ε ίδηα νκάδα θξηηηθψλ είρε ζπγθξνηήζεη απφ ην κέζνλ ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ’50. Αλ θαη ηα ζρφιηά ηνπο γηα ην έξγν εμαθνινπζνχλ λα είλαη
πεξηνξηζκέλα ζε αξηζκφ, ε επαλαθνξά ηνπ ζπγθξηηηθνχ παξαιιειηζκνχ Βάξλαιε -
Ρίηζνπ σο παξαδεηγκαηηθνχ άμνλα δηεξεχλεζεο ηνπ ειιεληθνχ ινγνηερληθνχ πεδίνπ
παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, θαζψο αλαπηχζζεηαη πιένλ ζε ζπλζήθεο εληειψο
δηαθνξεηηθέο, αθνχ ηφζν ηα θνηλσληθνπνιηηηθά, φζν θαη ηα πνιηηηζκηθά ζπκθξαδφκελα
έρνπλ ζεκαληηθά κεηαβιεζεί.
Σν γεγνλφο φηη αξθεηνί θξηηηθνί ηεο - πξψελ - εηεξφδνμεο πηέξπγαο δελ
ζπκκεηέρνπλ ζε θαλέλα απφ ηα ηηκεηηθά γηα ηνλ Ρίηζν αθηεξψκαηα96 πνπ
δεκνζηεχνληαη ζηα πξψηα ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο, αλαδεηθλχεη αθ’ ελφο ηελ παχζε
ηεο δηαινγηθήο ζχγθξνπζεο ησλ δχν ηάζεσλ ηεο Αξηζηεξάο (ζέκαηα ζνζηαιηζηηθνχ
ξεαιηζκνχ θαη επηθαηξηθήο πνίεζεο δελ ηίζεληαη ππφ ζπδήηεζε), θαηά ζπλέπεηα, ην

96
Βι. ελδεηθηηθά: [Αθηέξσκα] Γηάλλεο Ρίηζνο. Πνιπθξηηηθή, Ζ ΢ςνέσεια, ηρ. 1, Μάξηεο 1973, Γιάννηρ
Ρίηζορ: Μελέηερ για ηο έπγο ηος, Γηνγέλεο, 1975, [Αθηέξσκα]: Γηάλλεο Ρίηζνο: 40 ρξφληα παξνπζία, Ανηί,
ηρ. 23, Ηνχιηνο 1975, Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν γηα ηα ζαξαληάρξνλα ηνπ Δπιηαθίος θαη ηα
πελεληάρξνλα ηνπ έξγνπ ηνπ, Αιολικά Γπάμμαηα, ηρ. 32-33, Μάξηεο - Ηνχλεο 1976.

199
έξγν ηνπ Ρίηζνπ σο πξντφλ θνκκαηηθήο θαζνδήγεζεο δελ επηζχξεη ην ελδηαθέξνλ ηνπο
πιένλ ππφ ηηο λέεο ζπλζήθεο∙ αθ’ εηέξνπ, δειψλεη ηελ πξφζεζε νξηζκέλσλ απφ απηνχο
λα κελ ζπκβάιινπλ ζηε δηαδηθαζία ηεο επίζεκεο - ππεξθνκκαηηθήο - θαζηέξσζεο ηνπ
πνηεηή ζην ειιεληθφ ινγνηερληθφ πεδίν.
΢ηε δηαδηθαζία απηήο ηεο θαζηέξσζεο, ζπληεινχλ θαη’ εμνρήλ ηα
θνηλσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα ηεο επνρήο, πνπ επλννχλ ηε δηακφξθσζε ελφο
θιίκαηνο αγσληζηηθφηεηαο, αηζηνδνμίαο θαη «επαλαζηαηηθήο» δηάζεζεο, ζην νπνίν
αληαπνθξίλεηαη ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ (είλαη, εμάιινπ, ε επνρή ηνπ δεχηεξνπ θχκαηνο
ηεο κεινπνηεκέλεο πνίεζεο θαη ην έξγν ηνπ απνηειεί ην πην αληηπξνζσπεπηηθφ δείγκα
ηεο). Ζ αξηζηεξή θξηηηθή θαιείηαη πιένλ λα αληηκεησπίζεη κηα λέα πνηεηηθή
πξαγκαηηθφηεηα, φπνπ ν Δπιηάθιορ θαη ε Ρωμιοζύνη αλαδεηθλχνληαη σο «εζληθά»
πνηεηηθά πξφηππα επξείαο ιατθήο απνδνρήο.
Έηζη, ε εηθφλα πνπ έρεη δηακνξθσζεί ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο ζηε
δεθαεηία ηνπ ’70 θαη, θαηά θνηλή νκνινγία, πξνβάιιεη σο θνξπθαίνπο πνηεηέο ηνπο
δχν λνκπειίζηεο ηεο γεληάο ηνπ ηξηάληα (΢εθέξε - Διχηε), δηεπξχλεηαη κε ηε
ζπκκεηνρή ηνπ Ρίηζνπ, κέζσ κηαο ζηαδηαθήο δηαδηθαζίαο θαζηέξσζεο ηνπ έξγνπ ηνπ
πνπ έρεη μεθηλήζεη απφ ηελ επνρή ηεο Σέηαπηηρ Γιάζηαζηρ (1956) θαη θνξπθψλεηαη ζηα
ρξφληα ηεο κεηαπνιίηεπζεο. Ο κεηαζρεκαηηζκφο απηφο ηνπ δπαδηθνχ κνληεξληζηηθνχ
«ζρήκαηνο» ζε ηξηαδηθφ, κνινλφηη εκπεξηέρεη εμ αξρήο ηελ αληίθαζε ηεο ζχδεπμεο
αζχκβαησλ σο ηφηε - αθφκα θαη ζε ινγνηερληθφ επίπεδν - ηδενινγηθψλ πεδίσλ,
εληνχηνηο επηηπγράλεηαη πξνο φθεινο ακθνηέξσλ ησλ πιεπξψλ: απ’ ηε κηα πιεπξά ε
κνληεξληζηηθή πνίεζε εγθνιπψλεηαη ηηο έλλνηεο ηεο πξννδεπηηθφηεηαο θαη ηεο
αγσληζηηθφηεηαο κε ηηο νπνίεο είλαη ηδενινγηθά επηθνξηηζκέλε ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, θη
απ’ ηελ άιιε, ε παξαδνζηαθή Αξηζηεξά παξαθάκπηεη ηνλ θίλδπλν ηεο ινγνηερληθήο ηεο
απνκφλσζεο απφ ηελ θαηίζρπζε ηνπ κνληέξλνπ, κέζσ ηεο δηεπξπκέλεο απνδνρήο ηνπ
επίζεκνπ πνηεηηθνχ ηεο εθπξνζψπνπ. Απηή ε ζηαδηαθή φζκσζε, βέβαηα, πξνυπέζεηε
ηφζν ηελ αλάδεημε θνηλψλ ζεκείσλ αλαθνξάο ζην ινγνηερληθφ επίπεδν (ζχκβνια,
αληηιήςεηο, πνηεηηθέο ηερληθέο), φζν θαη ηελ αλαζεκαζηνδφηεζε θάπνησλ φξσλ
(πξννδεπηηθφ, επαλαζηαηηθφ, πξσηνπνξηαθφ), πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθσζεί ην
ελνπνηεηηθφ πεδίν ζχγθιηζεο πνπ ζα δηθαηνινγνχζε ηελ έληαμε ηνπ Ρίηζνπ ζην πιαίζην
ηνπ κνληεξληζκνχ.
Με απηά ηα δεδνκέλα, νη πξννπηηθέο πνπ αλνίγνληαη ζηελ αξηζηεξή θξηηηθή
είλαη είηε ε απνθπγή ζρνιηαζκνχ ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, είηε ε ζεηηθή απνηίκεζή ηεο
θαη ε απνδνρή ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο σο θαηαμησκέλνπ, εζληθήο εκβέιεηαο πνηεηή, είηε ε

200
άζθεζε ηδενινγηθνχ ειέγρνπ ζην έξγν θαη ζηνπο κεραληζκνχο πνπ ζπλέβαιαλ ζηελ
θαζηέξσζή ηνπ.
Με ηνπο πεξηζζφηεξνπο εθπξφζσπνπο ηεο αξηζηεξάο λα επηιέγνπλ ηελ πξψηε
θαη (θπξίσο) ηε δεχηεξε ιχζε, απηνί πνπ θπξίσο παξνπζηάδνπλ κηα δηαθνξνπνηεκέλε
νπηηθή ζεψξεζεο ζρεηηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ επηιέγνληαο ηελ ηξίηε πξννπηηθή
(θαη δηαηεξψληαο, νπζηαζηηθά, ην θξηηηθφ πιαίζην πνπ είραλ ζπγθξνηήζεη ήδε απφ ηα
ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50), είλαη ν Λενληάξεο, ν Λπθηαξδφπνπινο θαη ν Λακπξίδεο.
Γηαρσξίδνληαο ζαθψο ηε ζέζε ηνπο απφ φζνπο επηρεηξνχλ λα απνδψζνπλ ζηελ πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ επαλαζηαηηθέο πξνεθηάζεηο, επηθαινχληαη θαη πάιη ην βαξλαιηθφ έξγν,
αλαδεηθλχνληαο ηνλ απζεληηθφ καξμηζηηθφ ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ, ζε αληίζεζε κε ηελ
θαη’ επίθαζε επαλαζηαηηθφηεηα πνπ εθθξάδεη, φπσο ππνζηεξίδνπλ, ην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ.
Έηζη, ην 1978, νη δχν θξηηηθνί εζηηάδνπλ εθ λένπ ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζην έξγν,
εκκέλνληαο ζηνλ πξψηκν ζεσξεηηθφ άμνλα ειέγρνπ ηεο πξνζέγγηζήο ηνπο: νη ζέζεηο
ηνπο δηακνξθψλνληαη κε θξηηήξηα ηδενινγηθά, κε ζηφρν ηελ άξζε ηεο θπξίαξρεο
αληίιεςεο πνπ έρεη επηβιεζεί - απφ ην ζχλνιν ζρεδφλ ηεο θξηηηθήο, φπσο νη ίδηνη
ζεσξνχλ - ζρεηηθά κε ηελ γλεζηφηεηα ηνπ επαλαζηαηηθνχ/πξννδεπηηθνχ ραξαθηήξα ηεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ.
Ζ δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή εθδήισζεο απηνχ ηνπ ελδηαθέξνληνο, πηζαλφηαηα
ζπλδέεηαη κε ην επξχηεξν πιαίζην ησλ ινγνηερληθψλ εμειίμεσλ πνπ αθνξνχλ ζηελ
θαζηέξσζε ηνπ πνηεηή: έρνπλ ήδε κεζνιαβήζεη (ην 1975) ε εηζήγεζε ηεο
ππνςεθηφηεηάο ηνπ γηα ην βξαβείν Νφκπει,97 ε αλαγφξεπζή ηνπ σο επίηηκνπ
δηδάθηνξα ηεο Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ98 θαη ε
απνλνκή δηεζλψλ δηαθξίζεσλ, ηελ ίδηα ρξνληά, ζηε ΢φθηα θαη ζην Παξίζη (βξαβείν
«Γθεφξγθη Γεκεηξψθ» θαη βξαβείν «Νηε Βηλχ»).99 Σν 1977, φκσο, ε απνλνκή ηνπ
βξαβείνπ «Λέληλ» ζηνλ πνηεηή πξνζιακβάλεη δηαζηάζεηο εζληθνχ επηηεχγκαηνο,100

97
Αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη νη εκπλεπζηέο ηεο εηζεγεηηθήο πξφηαζεο γηα ηελ ππνςεθηφηεηα
ηνπ Ρίηζνπ ήηαλ εθπξφζσπνη ηεο ζπληεξεηηθήο παξάηαμεο. Ζ Αηθ. Μαθξπληθφια παξαζέηεη απφζπαζκα
απφ ζρεηηθφ άξζξν ηεο εθεκεξίδαο Σα Νέα: «Οκάδα λέσλ βνπιεπηψλ, κε αξρηθφ ππξήλα ζηειέρε ηεο
Νέαο Γεκνθξαηίαο, ζε εηδηθή ζπγθέληξσζε, απνθάζηζε νκφθσλα λα εηζεγεζεί ζηελ Κπβέξλεζε λα
πξνβεί ζηηο δένπζεο ελέξγεηεο θαη λα πξνηείλεη σο ππνςήθην ηεο Διιάδνο γηα ην βξαβείν Νφκπει ηνλ
πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν», βι. Α. Μαθξπληθφια, Βιβλιογπαθία Γιάννη Ρίηζος, φ.π., 508.
98
Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 510-512.
99
Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 509 θαη 512.
100
Σα ζρφιηα πνπ έρεη ζπγθεληξψζεη ε Μαθξπληθφια απφ ηνλ πεξηνδηθφ θαη εκεξήζην ηχπν ηεο επνρήο,
αλαδεηθλχνπλ ην γεληθεπκέλν θιίκα ελζνπζηαζκνχ πνπ επαθνινπζεί ηεο βξάβεπζεο, θαζψο θαη ην θχξνο
πνπ ζπλεπάγεηαη γηα ηνλ βξαβεπζέληα ε απνλνκή ηεο ζπγθεθξηκέλεο δηάθξηζεο., βι. Αηθ. Μαθξπληθφια,
φ.π., 522-526.

201
εμαζθαιίδνληαο ζηνλ Ρίηζν ηελ έμσζελ ζεζκνζεηεκέλε αλαγλψξηζή ηνπ σο ηνπ θαη’
εμνρήλ πξννδεπηηθνχ έιιελα πνηεηή.
Σν γεγνλφο ηεο βξάβεπζεο, πέξαλ ηνπ φηη επηθπξψλεη ηελ θαηαμίσζε ηνπ
Ρίηζνπ ζην δηεζλέο ινγνηερληθφ πεδίν, απνηειεί ηαπηφρξνλα θαη ην επηζηέγαζκα ηεο
επί καθξφλ εγρψξηαο πξνβνιήο ηνπ σο «επηζήκνπ» πνηεηηθνχ θνξέα ηεο καξμηζηηθήο
ηδενινγίαο. Ζ πξνβνιή απηήο ηεο αληίιεςεο (γηα ηελ νπνία νη ζπγθεθξηκέλνη
εθπξφζσπνη ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο είραλ εγθαίξσο θαη ππφ κε επλντθέο ζπλζήθεο
εθδειψζεη ηε δηαθσλία ηνπο), εγείξεη ηελ έληνλε αληίδξαζή ηνπο ηε ζηηγκή πνπ απηή
επηβξαβεχεηαη θαη λνκηκνπνηείηαη (θαη κάιηζηα απφ ην ΢νβηεηηθφ καξμηζηηθφ «θέληξν»)
σο de facto ηζρχνπζα θαη απνδεθηή πιένλ ζρεδφλ απφ ην ζχλνιν ηεο θξηηηθήο.101
Έηζη, κέζα ζην επξχηεξν πιαίζην απνδνρήο θαη ελζνπζηαζκνχ πνπ πεξηβάιιεη
ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο κεηαπνιίηεπζεο, νη απφςεηο πνπ
δηαηππψλνληαη απφ ηνλ Β. Λενληάξε θαη ηνλ Γ. Λπθηαξδφπνπιν, πξνζιακβάλνπλ ελ
πνιινίο έλαλ «αηξεηηθφ» ραξαθηήξα: επηρεηξψληαο ηελ αλαςειάθεζε ηεο έλλνηαο ηεο
επαλαζηαηηθφηεηαο ζηε ινγνηερλία, νη θξηηηθνί ζηνρεχνπλ ζηνλ έιεγρν ηεο ζεψξεζεο
πνπ ηαχηηδε ηελ έλλνηα απηή κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, δηακνξθψλνληαο κηα
ελαιιαθηηθή πξφηαζε δηεξεχλεζεο θαη εξκελείαο ηνπ έξγνπ.
Πέξα απφ ηνλ «αηξεηηθφ» ηνπο ραξαθηήξα, ηα θείκελα ηνπ Λενληάξε θαη ηνπ
Λπθηαξδφπνπινπ δηαηεξνχλ ηνλ θξηηηθφ απηνζρεδηαζκφ πνπ ραξαθηήξηδε ηελ πξψηκε
δνθηκηαθή ηνπο γξαθή ζηηο δεθαεηίεο πνπ πξνεγήζεθαλ. Ζ δηαξθήο απηή πξνζπάζεηά
ηνπο, λα ζπγθξνηήζνπλ έλα δηαθνξεηηθφ πιαίζην πξνζέγγηζεο ηεο ινγνηερλίαο, νδεγεί
ζηε δηακφξθσζε ελφο - ηδηφηππνπ γηα ηα ηφηε ειιεληθά δεδνκέλα - καξμηζηηθνχ
θξηηηθνχ ιφγνπ, πνπ φκσο δελ βξίζθεη αληαπφθξηζε απηή ηελ πεξίνδν∙ φρη κφλν γηαηί ν
δηάινγνο γχξσ απφ ηε ινγνηερλία έρεη αηνλήζεη ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο κεηά ηε
δηάζπαζή ηεο, αιιά θαη γηαηί ε - επξέσο απνδεθηή - πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ δελ ηίζεηαη
πιένλ ππφ πξνυπνζέζεηο ακθηζβήηεζεο, ηνπιάρηζηνλ ηδενινγηθήο.
Παξά ην γεγνλφο, ινηπφλ, φηη νη ζέζεηο πνπ δηαηππψλνληαη απφ ηνπο
ζπγθεθξηκέλνπο θξηηηθνχο δελ αλνίγνπλ νπζηαζηηθά έλαλ λέν επξχ θχθιν ζπδήηεζεο,
νη ζέζεηο ηνπο παξνπζηάδνπλ ελδηαθέξνλ, θαζψο αλαδεηθλχνπλ κηα δηαθνξεηηθή νπηηθή
ζηελ ηδενινγηθή πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ∙ εληνχηνηο, δηακνξθψλνπλ έλα

101
Αξλεηηθά ζρνιηάδεη θαη ν Νηθφιαο Κάιαο ην γεγνλφο ηεο βξάβεπζεο: «Με ην παξάζεκνλ ηνπ Λέληλ
πνπ ηνπ δφζεθε θέηνο, ν Γηάλλεο Ρίηζνο βξαβεχηεθε γηα ηηο πνιηηηθνθηινινγηθέο ππεξεζίεο πνπ
πξνζέθεξε ζηε ΢ηαιηληθή Γ΄ Γηεζλή. Αλ είλαη ή φρη ν κεγαιχηεξνο ζχγρξνλνο θνκκνπληζηήο πνηεηήο,
δελ ην μέξσ. Πάλησο, δελ κε έρεη πείζεη ν Αξαγθψλ πσο είλαη ν κεγαιχηεξνο πνηεηήο ηνπ αηψλα καο», Ν.
Κάιαο, «Σν βξαβείν ηνπ Ρίηζνπ», Για ηο ΢οζιαλιζμό, ηρ. 12, Ηνχιηνο - Αχγνπζηνο 1978, 21.

202
κάιινλ νπηζζνδξνκηθφ πιαίζην ειέγρνπ ηεο θξαηνχζαο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, αθνχ
ζπλερίδνπλ λα πξνβάιινπλ, κε ραξαθηεξηζηηθή εκκνλή, ηελ ηδενινγηθή ιεηηνπξγία σο
πξσηαξρηθή παξάκεηξν ηεο πνηεηηθήο πξσηνπνξίαο, πξνηείλνληαο σο ινγνηερληθφ
πξφηππν έλα έξγν γξακκέλν ζχκθσλα κε ηα αηζζεηηθά πξφηππα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’20.
΢ην πιαίζην απηφ, ν Βχξσλ Λενληάξεο, επαλαθέξεη ην ζέκα ηνπ
παξαιιειηζκνχ Βάξλαιε - Ρίηζνπ, ζέηνληαο σο άμνλα δηεξεχλεζεο ηελ έλλνηα ηεο
επαλαζηαηηθφηεηαο ζηε ινγνηερλία, πξνζδηνξίδνληαο δειαδή ηνλ ηξφπν θαη ηνλ βαζκφ
ζπζρεηηζκνχ ηεο κε ην έξγν ησλ δχν πνηεηψλ.102 Δπεηδή ε αθεηεξία κηαο ηέηνηαο
δηεξεχλεζεο (ζρέζε επαλάζηαζεο θαη ινγνηερλίαο) θαίλεηαη ηνπιάρηζηνλ παξσρεκέλε,
ν θξηηηθφο, αθνχ δηαθξίλεη εμ αξρήο επαλαζηαηηθή πξάμε θαη πνίεζε («Ζ πνίεζε (...)
δελ είλαη νχηε επαλαζηαηηθή πξάμε, νχηε ε έθθξαζή ηεο»),103 ζπεχδεη λα δειψζεη φηη
πνίεζε επαλαζηαηηθή δελ κπνξεί λα ππάξμεη.
Ζ εθ πξννηκίνπ δηαηχπσζε κηαο ηέηνηαο ζέζεο, απνθιείεη ηελ δπλαηφηεηα λα
ραξαθηεξηζηεί σο επαλαζηαηηθφ ηφζν ην έξγν ηνπ Βάξλαιε, φζν θαη ηνπ Ρίηζνπ∙ ε
ζηφρεπζε, θαηά ζπλέπεηα, ηνπ Λενληάξε, δελ αθνξά ζηνλ ραξαθηεξηζκφ θάπνηνπ απφ
ηα δχν έξγα σο «επαλαζηαηηθνχ», αιιά ζηελ αθξηβψο αληίζεηε δηαδηθαζία: ζηνλ
απνραξαθηεξηζκφ ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, ζηελ απνζχλδεζή ηεο απφ ηηο έλλνηεο ηεο
επαλαζηαηηθφηεηαο θαη ηνπ πξννδεπηηζκνχ, κε ηηο νπνίεο ε θξηηηθή ηεο επνρήο ηελ είρε
ηαπηίζεη. Ο έιεγρνο απηφο ηνπ ηδενινγηθνχ κεραληζκνχ «θαηεγνξηνπνίεζεο» ησλ
έξγσλ πνπ είρε πηνζεηήζεη ε ινγνηερληθή θξηηηθή, επηηπγράλεηαη ζην θείκελν ηνπ
Λενληάξε κέζσ ηεο ζχγθξηζεο δχν θαζηεξσκέλσλ καξμηζηψλ (άξα ζρεδφλ a priori
πξννδεπηηθψλ) πνηεηψλ. Οη ηδενινγηθέο αληηλνκίεο, φκσο, πνπ παξνπζηάδνπλ ηα έξγα
ηνπο, δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηνλ θξηηηθφ λα απνδείμεη αθ’ ελφο φηη ε πνιηηηθή έληαμε
ηνπ δεκηνπξγνχ δελ δειψλεη απηνκάησο πξννδεπηηθφ ή ζπληεξεηηθφ ινγνηερληθφ
δεκηνχξγεκα, αθ’ εηέξνπ φηη νη φξνη επαλαζηαηηθφ - πξσηνπνξηαθφ - πξννδεπηηθφ δελ
απνηεινχλ ελλνηνινγηθέο «ζηαζεξέο» αιιά πξνυπνζέηνπλ κηα δηαδηθαζία ηδενινγηθνχ
επηθαζνξηζκνχ.
Ζ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Λενληάξε, δνκείηαη κε βάζε ηελ αξρηθή δηαπίζησζε
φηη ε επαλαζηαηηθή πξάμε πξνζδηνξίδεηαη απφ κηα εγγελή αληίθαζε: ν άλζξσπνο
αξλείηαη θαη ζέιεη λα θαηαζηξέςεη κηα πξαγκαηηθφηεηα (πξψηνο φξνο), ηεο νπνίαο είλαη

102
Βι. Β. Λενληάξεο, «΢ηνλ δεχηεξν φξν ηεο αληίθαζεο», ΢ημειώζειρ, ηρ. 13-14, Μάξηηνο 1978
[=Γοκίμια για ηην ποίηζη, Έξαζκνο, 1985, 50-56].
103
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 51.

203
θαη ν ίδηνο κέξνο (δεχηεξνο φξνο ηεο αληίθαζεο).104 ΢ηελ πξνζπάζεηα άξζεο ηεο -
ηξαπκαηηθήο - απηήο αληίθαζεο, δηαλνίγνληαη δχν ελδερφκελεο δηέμνδνη∙ είηε ν
ζάλαηνο, έζραην φξην απζεληηθφηεηάο ηεο επαλαζηαηηθήο πξάμεο, είηε ε ηδενινγηθή
ηεο «επνχισζε»».105 Αλ ινηπφλ ε επαλαζηαηηθή πξάμε, (πνπ νξίδεηαη εδψ σο
απζφξκεηε, κε εκπλεφκελε απφ ηδενινγία εμέγεξζε ηνπ αλζξψπνπ απέλαληη ζε κηα
θαηαπηεζηηθή πξαγκαηηθφηεηα πνπ δελ ηελ αληέρεη), δελ νδεγεζεί ζην «έζραην φξηφ
ηεο», θξπζηαιιψλεηαη ζε ηδενινγηθά ζρήκαηα, ηα νπνία φκσο ηελ αθπξψλνπλ: ε
πξφζεζε ηεο απφιπηεο άξλεζεο θαη αλαηξνπήο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, γίλεηαη απνδνρή
θαη πξνζδνθία ηεο απιήο κεηαηξνπήο ηεο.
Βάζεη απηήο ηεο ζπιινγηζηηθήο, ν Λενληάξεο νδεγείηαη ζηελ παξαθάησ
δηάθξηζε: «΢’ απηφ ηνλ θχθιν ηεο επαλαζηαηηθήο πεξηπέηεηαο ηνπ αλζξψπνπ, δελ
αληηζηνηρεί θακηά ‘επαλαζηαηηθή’ πνίεζε. Αληηζηνηρεί είηε κηα πνίεζε βησκαηηθή -
πξντδενινγηθή, είηε κηα πνίεζε ηδενινγηθή - αληεπαλαζηαηηθή. ΢ηνηρεία ησλ δχν απηψλ
εηδψλ επηζεκαίλνληαη ζ’ έλα κεγάιν κέξνο ηεο ειιεληθήο πνίεζεο θαη πην
ζπζζσξεπκέλα θαη εθ δηακέηξνπ αληηζεηηθά ζηνλ Βάξλαιε θαη ζηνλ Ρίηζν».106
Ζ δηάθξηζε απηή, βησκαηηθήο θαη ηδενινγηθήο πνίεζεο, πξνηείλεηαη απφ ηνλ
Λενληάξε πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζεί ν φξνο «επαλαζηαηηθή», γηαηί επαλαζηαηηθή
πνίεζε, ζχκθσλα κε ηελ άπνςή ηνπ, δελ ππάξρεη («Δπαλαζηαηηθή είλαη κφλν ε πξάμε
ζαλ ραίλνπζα πιεγή∙ ε πνίεζε, έηζη θη αιιηψο, είλαη έθθξηκά ηεο, αλήθεη πάληα ζηνλ
δεχηεξν φξν ηεο αληίθαζήο ηεο...»).107 Παξά ηαχηα, νη παξάκεηξνη πνπ πξνζδηνξίδνπλ
ηε «βησκαηηθή πνίεζε», δηακνξθψλνληαη, φπσο ζα δνχκε, ζηε βάζε κηαο απζεληηθήο
άξλεζεο ηεο ηζρχνπζαο πξαγκαηηθφηεηαο, ε νπνία πξνζεγγίδεη ηελ έλλνηα ηεο
επαλαζηαηηθφηεηαο, ζε αληίζεζε κε ηελ «ηδενινγηθή», πνπ πξνζδηνξίδεηαη ζαθψο σο

104
Βι. «Ζ επαλάζηαζε είλαη ε κφλε κνίξα, ε κφλε θαη αηέιεησηε πεξηπέηεηα ηνπ αλζξψπνπ.
Αζπκθηιίσηνο κε θάζε αξρή θαη θάζε ηέινο, ν άλζξσπνο είλαη πάληα απηφ πνπ δελ ζέιεζε λα είλαη. Ζ
θάζε πξαγκαηηθφηεηα ηνπ είλαη ζαλάζηκα ερζξηθή θαη ζπγρξφλσο απηή ε πξαγκαηηθφηεηα είλαη ε δσή
ηνπ. Ρηγκέλνο ζηελ επαλαζηαηηθή πεξηπέηεηα ζπληζηά θαη νξίδεη ηελ αληηθαηηθφηεηά ηεο – ην ηξέθιηζκα
ηεο δξάζεο θαη ην ηξαχιηζκα ηεο ςπρήο», Β. Λενληάξεο, φ.π., 51.
105
Βι. «Γηαηί ε επαλαζηαηηθή πξάμε ζαλ βησκαηηθή εκπεηξία, ζηελ άξλεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη
ζηε ζχγθξνπζή ηεο κ’ απηήλ, είλαη νδχλε, αγσλία, απψιεηα - κε έζραην φξηφ ηεο ην ζάλαην. Γελ δξα ζαλ
ηάζε επηβνιήο θαη θπξηαξρίαο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ελφο κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ θφζκνπ, δελ είλαη γλψζε
αιιά απφγλσζε, θαζαξή άξλεζε πνπ δελ θξπζηαιιψλεηαη ζε κνξθέο ηδενινγίαο. ΋κσο, φζν δελ
εμηθλείηαη ζην έζραην φξηφ ηεο, ράλεη ηελ απζεληηθφηεηά ηεο. Απφ ραίλνπζα πιεγή πνπ βιαζηεκάεη ηε
ζετθή θαη εγθφζκηα ηάμε, γίλεηαη ε επνχισζή ηεο. Απφ θαζαξή άξλεζε κεηαιιάδεη ζε επηζπκία
επηβίσζεο θαη θπξηαξρίαο, απφ επαλάζηαζε γίλεηαη αληεπαλάζηαζε. Δθθξίλεη ε ίδηα απφ κέζα ηεο ηελ
πξνζηαηεπηηθή εθειθίδα, ην ηδενινγηθφ ηεο θαθθάδη. Ζ ηδενινγία κεηαηξνπήο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη
ηεο πξνζαξκνγήο ηεο ζηηο αλάγθεο θαη ζηα ‘κέηξα’ ηνπ αλζξψπνπ έξρεηαη απηφζξνα κε ηελ
επαλαπαξαδνρή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο σο πιέγκαηνο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη κε ηνλ αθξσηεξηαζκφ ησλ
αλαγθψλ», Β. Λενληάξεο, φ.π., 51.
106
Β. Λενληάξεο, φ.π., 52.
107
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 52.

204
αληεπαλαζηαηηθή. Έηζη, θαζψο ν θξηηηθφο πξνβάιιεη σο παξαδεηγκαηηθνχο θνξείο
έθθξαζεο ηνπ δηπνιηθνχ απηνχ πνηεηηθνχ κνληέινπ ηνλ Βάξλαιε («βησκαηηθή -
πξντδενινγηθή» πνίεζε) θαη ηνλ Ρίηζν («ηδενινγηθή - αληεπαλαζηαηηθή» πνίεζε), είλαη
εμ αξρήο εκθαλέο φηη ην βαξλαιηθφ έξγν πξνθξίλεηαη θαη πάιη αμηνινγηθά, κε θξηηήξην
ηελ απζεληηθφηεηα ησλ επαλαζηαηηθψλ ηνπ πξνζέζεσλ.
Σα ζηνηρεία πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ επαλαζηαηηθή απηή πξννπηηθή ηεο πνίεζεο
ηνπ Βάξλαιε, ζπλνςίδνληαη ζηα εμήο: 1) ζηνλ αλαηξεπηηθφ - ζε ζρέζε κε ηελ εζληθή,
ζξεζθεπηηθή θαη ινγνηερληθή παξάδνζε - θαη απηναλαηξεηηθφ ραξαθηήξα ηεο,108 2)
ζηελ αληηκπζηθή ηεο δηάζηαζε,109 3) ζηελ αληηεξσηθή ζεψξεζε ηεο αλζξψπηλεο
κνίξαο,110 4) ζηελ πξνβνιή ηεο ξηδηθήο άξλεζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ πξνθχπηεη
απφ ηε βησκαηηθή, ξεαιηζηηθή αίζζεζε ηνπ πξαγκαηηθνχ.111
Βάζεη απηψλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ, ε βαξλαιηθή πνίεζε νξίδεηαη απφ ηνλ
Λενληάξε σο «βησκαηηθή - πξντδενινγηθή», αθνχ «απνξξίπηεη, πξνηνχ πξνιάβνπλ λα
πήμνπλ, ηα ηδενινγηθά ζρήκαηα πξνο ηα νπνία ηείλεη, κέλνληαο έηζη ζ’ έλα ζηάδην
πξντδενινγηθφ, γηαηί ε πνίεζε απηή απνθιίλεη πξνο κεηαηρκηαθέο ζηηγκέο ηνπ θχθινπ
ηεο επαλαζηαηηθήο πεξηπέηεηαο (ζηηγκέο πεξάζκαηνο απφ ηελ επαλαζηαηηθή πξάμε ζην
θνηλσληθφ επαλαζηαηηθφ θίλεκα θαη αληίζηξνθα)».112
Ζ πνίεζε ηνπ Βάξλαιε, ζπλεπψο, αλ θαη δελ αληηζηνηρεί ζηελ επαλαζηαηηθή
πξάμε (γηαηί «επαλαζηαηηθή πνίεζε ζα κπνξνχζε λα ήηαλ κηα κε - πνίεζε, κηα πνίεζε
ζηε ζηηγκή αθξηβψο πνπ παχεη λα ππάξρεη, κηα γιψζζα θνιιεκέλε ζηνλ
νπξαλίζθν»)113 δηαηεξεί ηνλ απζεληηθφ, βησκαηηθφ θαη ξεαιηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο
άξλεζεο απέλαληη ζε κηα αθφξεηε θνζκηθή πξαγκαηηθφηεηα, ρσξίο πνηέ λα κεηαηξαπεί
ζε ηδενινγία θαη λα ζπλδεζεί κε ην επαλαζηαηηθφ θίλεκα.
Ζ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Λενληάξε, εληνχηνηο, απνζησπά θάπνηεο βαζηθέο
παξακέηξνπο πνπ αθνξνχλ ζην έξγν ηνπ Βάξλαιε. Ζ ελδειερήο κειέηε ηεο
βαξλαιηθήο πνίεζεο απφ ηνλ Γηάλλε Γάιια, νδεγεί ζην αληίζεην ζπκπέξαζκα απφ
απηφ ηνπ Λενληάξε: ε εμειηθηηθή πνξεία ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο ζπλαξηάηαη
άκεζα κε ην βαξλαιηθφ έξγν θαη επηδξά θαζνξηζηηθά ζ’ απηφ. ΢ην δηάζηεκα πνπ
δηαλχεη ε πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Βάξλαιε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’20 κέρξη ηε δεθαεηία
ηνπ ’30, φπσο αλαθέξεη ν Γάιιαο, νη ηδενινγηθέο ζέζεηο πνπ αληρλεχνληαη ζην έξγν
108
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 52-53.
109
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 53.
110
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 53.
111
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 53 - 54.
112
Β. Λενληάξεο, φ.π., 54.
113
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 54.

205
(θαη εηδηθά ζην Φωρ πος καίει) δηακνξθψλνληαη ζχκθσλα κε ηηο εμειίμεηο ηεο
πξνβιεκαηηθήο ηνπ επαλαζηαηηθνχ θηλήκαηνο, φπσο απηέο κεηαζρεκαηίδνληαη απφ ηε
Β΄ κέρξη ηε Γ΄ Γηεζλή.114
Παξά ηαχηα, ν Λενληάξεο επηκέλεη λα ζπζρεηίδεη ηηο έλλνηεο ηεο ηδενινγίαο θαη
ηεο θνκκαηηθήο έληαμεο κφλν ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ. Έηζη, ην είδνο ηεο «ηδενινγηθήο»
πνίεζεο, πνπ απηή αληηπξνζσπεχεη, ζχκθσλα κε ηνλ θξηηηθφ, «απνζπάηαη απφ ηε
βησκαηηθή εκπεηξία ηεο επαλαζηαηηθήο πξάμεο θαη πξνζθνιιάηαη ζαλ ηδενινγία (…)
ζην ‘θίλεκα’, γίλεηαη ε απνινγεηηθή κεηαβαηηθψλ (αιιά κε ην ζπέξκα ηεο κνληκφηεηαο
κέζα ηνπο) κνξθψλ λέαο θνηλσληθήο δπλάζηεπζεο θαη απηνυπνδνχισζεο».115
Τπφ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο, ε ινγνηερλία πνπ πξνθχπηεη σο ηδενινγηθφ
παξάγσγν ηνπ θηλήκαηνο ζρεηίδεηαη κε ηελ έλλνηα ηνπ ζπληεξεηηζκνχ θαη φρη ηεο
επαλάζηαζεο, αλαπαξάγνληαο νπζηαζηηθά εμνπζηαζηηθέο αληηιήςεηο. Οξηζκέλα απφ ηα
ζηνηρεία πνπ ζέηνπλ, ζχκθσλα κε ηνλ Λενληάξε, ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ ζηνλ αληίπνδα
ηεο καξμηζηηθήο «πξσηνπνξίαο», είραλ ζρνιηαζηεί απφ ηελ εηεξφδνμε θξηηηθή ζηε
δεθαεηία ηνπ ’60 (νπηνπηθή αηζηνδνμία, έιιεηςε ξεαιηζκνχ, «επθνιία» θαη
πξνρεηξφηεηα), ρσξίο φκσο λα νδεγνχλ θαη ζηνλ ραξαθηεξηζκφ ηνπ έξγνπ σο
αληεπαλαζηαηηθνχ, φπσο εδψ.
Ο πξνζδηνξηζκφο ηεο αληεπαλαζηαηηθήο απηήο ζπληζηακέλεο, πξνθχπηεη απφ ηηο
αθφινπζεο ηδενινγηθέο ζπληζηψζεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, ε νπνία, θαηά ηνλ
Λενληάξε: 1) δελ απνξξίπηεη θαλέλα ζηνηρείν ηεο εζληθήο θαη πνηεηηθήο παξάδνζεο,116
2) δελ ζέηεη ζέκα αλαηξνπήο ηνπ θφζκνπ αιιά κφλν κεηαηξνπήο ηνπ,117 3) πξνβάιιεη
ηελ ραξηζκαηηθή, πξνλνκηαθή θαη ελ ηέιεη εγεκνληθή θπζηνγλσκία ηνπ πνηεηηθνχ
ππνθεηκέλνπ,118 4) ζπληεξεί φινπο ηνπο πξνυπάξρνληεο ηδενινγηθνχο θαη ζενινγηθνχο

114
Βι. Γ. Γάιιαο, «Φηινινγηθή παξνπζίαζε», ζην Κώζηαρ Βάπναληρ. Σο θωρ πος καίει, Κέδξνο, Αζήλα
2003, 130-161: 144-145 θαη Γ. Γάιιαο, Ζ δημιοςπγική δεκαεηία ζηην ποίηζη ηος Βάπναλη, Κέδξνο,
Αζήλα 1998, 55-59 (εηδηθφηεξα 56).
115
Βι. Β. Λενληάξεο, φ.π., 54 - 55.
116
Βι. «Ζ ηδενινγηθή πνίεζε είλαη πνίεζε κηκεηηθή θαη ζπκπεξηθέξεηαη ζαλ αθφινπζνο άιισλ κνξθψλ
πνίεζεο, φρη ηφζν ζαλ επεπίθνξε ζε αηζζεηηθέο επηδξάζεηο, αιιά πεξηζζφηεξν ζαλ απνινγεηήο αμηψλ.
Γελ απνξξίπηεη ηίπνηε απφ ηελ πνηεηηθή παξάδνζε (θηλείηαη κε ηελ ίδηα επθνιία απφ παιακηζκφ ζε
θαβαθηζκφ, απφ παξλαζζηζκφ ζε ππεξξεαιηζκφ θιπ.), νχηε απφ ηελ εζληθή παξάδνζε (ζηελ πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ ε ‘ξσκηνζχλε’ δελ έρεη αξλεηηθά, κειαλά ζεκεία – νχηε θαλ φζα επεζήκαλε ε επηεηθήο κνχζα
ηνπ ΢νισκνχ θαη ηνπ Κάιβνπ...)», Β. Λενληάξεο, φ.π., 55.
117
Βι. «Απνδέρεηαη εκθαληηθά θαη νινθιεξσηηθά ηνλ θφζκν (‘...ν θφζκνο, ζνπ ιέσ, είλαη φκνξθνο. ΋,ηη
θη αλ πεηο φ,ηη θη αλ θάλεηο, φκνξθνο...’) θαη ην κφλν πνπ ηνπ ρξεηάδεηαη είλαη έλα ‘λνηθνθχξεκα’, κηα
‘επηζθεπή’ - κεηαηξνπή», Β. Λενληάξεο, φ.π., 55.
118
Βι. «...ε κεηαηξνπή δελ θαίλεηαη λα είλαη έξγν φισλ ησλ αλζξψπσλ, αιιά εηδηθά ηνπ πνηεηή πνπ
μέξεη ‘ηελ αθξηβή ζηαηηζηηθή ηεο επηπρίαο, ηα ζσζηά λνχκεξα γηα ην αλάζηεκα ηνπ αλζξψπνπ...’ -
ζάκπσο λα ππάξρνπλ ‘κέηξα’ γηα ηελ άκεηξε νπζία ηνπ αλζξψπνπ... Δίλαη πνίεζε ζπκθηιησκέλε κε ηα
πάληα θαη κε ηνλ εαπηφ ηεο. ΋ηαλ πξνβάιιεηαη ζαλ δήζελ άξλεζε ηεο πνίεζεο, δελ είλαη παξά ε
πξνβνιή ηνπ εγεκνληθνχ δφγκαηνο: ε πνίεζε είλαη απηφ πνπ θάλεη ν πνηεηήο (επνκέλσο κπνξεί λα

206
κχζνπο («΋ινη νη ζενινγηθνί θαη ηδενινγηθνί κχζνη - θη απηφο αθφκε ηεο ‘αζαλαζίαο
ηνπ αλζξψπνπ’ - ιεηηνπξγνχλ κέζα ηεο κε παιηά ή λέα πεξηγξάκκαηα»),119 5)
δηακνξθψλεη κηα ςεπδή, παξακνξθσηηθή εηθφλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζηε βάζε κηαο
«νπηηκηζηηθήο κειινληνινγίαο»,120 6) «εκθαλίδεη έλδεηα λνεκάησλ θαη ππνηππψδε
πξνβιεκαηηζκφ».121
΢ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα αθπξψζεη ηηο έλλνηεο ηεο πξσηνπνξίαο θαη ηεο
επαλαζηαηηθφηεηαο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ν Λενληάξεο νδεγείηαη ζε κηα αθξαία
αληηξξεηηθή ζεψξεζε. Μνινλφηη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, φλησο, δελ αληρλεχνληαη
πξνζέζεηο άκεζεο ξήμεο κε ηελ παξάδνζε ή βίαηεο αλαηξνπήο ηνπ θφζκνπ, ν θξηηηθφο
δελ αλαθέξεηαη ζην γεγνλφο φηη ε πνίεζε απηή δηακνξθψλεηαη ζε εληειψο δηαθνξεηηθά
θνηλσληθνπνιηηηθά θαη ινγνηερληθά ζπκθξαδφκελα απφ εθείλε ηνπ Βάξλαιε. Δθηφο
απηνχ, νη απφςεηο ηνπ απνζησπνχλ ηφζν ηελ ηδενινγηθή ζπλάθεηα ηνπ βαξλαιηθνχ
έξγνπ κε ην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα, φπσο είδακε, φζν θαη ηηο (πεξηνξηζκέλεο αιιά
επδηάθξηηεο) εθδειψζεηο νπηηκηζηηθήο κειινληνινγίαο πνπ απηφ εκπεξηέρεη.122
Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Λενληάξε θαηαιήγεη λα είλαη ηζνπεδσηηθή θαη αθνξηζηηθή,
θαζψο πεξηνξίδεη επηιεθηηθά (νπηηκηζηηθή κειινληνινγία),123 δηαζηξεβιψλεη (άθξαηνο
λαξθηζζηζκφο)124 θαη αδηθεί (ππνηππψδεο πξνβιεκαηηζκφο) ηελ εηθφλα ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ, πνπ - παξά ηηο φπνηεο επηκέξνπο αηζζεηηθέο ηεο αδπλακίεο, πξνο ράξηλ κηαο

‘γξάθεη’ ζε πιαηαλφθπιια ή φπνπ αιινχ, κπνξνχλ νη ζηίρνη ηνπ ‘λα θνξάλε ρνληξνπάπνπηζα’ θιπ. Καη
πνηέ πηα δελ είλαη θαηαξακέλνο, αιιά πάληα ραξηζκαηηθφο). ΢ηε ζρέζε ηεο κε ηνλ εαπηφ ηεο είλαη
άθξαηνο λαξθηζζηζκφο - αθνχ αθεζεί θηιάξεζθα ζε θάζε είδνπο λατθηζκφ, ζέιεη ζην ηέινο, ζαλ άιιε
Αξηζηέα, ‘λα θάλεη ην θνξίηζη πηα’...», Β. Λενληάξεο, φ.π., 55.
119
Β. Λενληάξεο, φ.π., 56.
120
Βι. «Αληί γηα άξλεζε ηνπ πξαγκαηηθνχ, είλαη άγλνηα θαη παξακφξθσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ (...) Με κηα
νπηηκηζηηθή κειινληνινγία επηθπιάζζεη ζηνλ άλζξσπν εχθνιε εμήγεζε θαη δηθαηνιφγεζε ηεο χπαξμεο
θαη έλα κέιινλ πνπ δελ είλαη παξά ηα κεηαπνηεκέλα απνθφξηα ηεο αβάζηαρηεο παξνχζαο
πξαγκαηηθφηεηαο», Β. Λενληάξεο, φ.π., 56.
121
Β. Λενληάξεο, φ.π., 56.
122
Βι. ελδεηθηηθά: «Κνίηα! Οη άιινη έρνπλ θηλήζεη/ θ’ έρ’ ε πιάζε θνθθηλίζεη/ θη άιινο ήιηνο έρεη βγεη/
ζ’ άιιε ζάιαζζ’, άιιε γε», Κ. Βάξλαιεο, «Ζ κπαιάληα ηνπ θπξ Μέληηνπ», Ποιηηικά, Κέδξνο 21959,
θαζψο θαη ην Γ΄ Μέξνο («Σν ηξαγνχδη ηνπ Λανχ») ζην Φωρ πος καίει, Γ. Γάιιαο (θηι. επηκ.), Κ.
Βάπναληρ. Σο θωρ πος καίει, φ.π., 98-101.
123
Αλαθνξηθά κε ην ζέκα ηεο αηζηνδνμίαο θαη ηνλ ζρεηηθφ πξνβιεκαηηζκφ πνπ αλαπηχζζεηαη ζηελ
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ πξβι. ελδεηθηηθά: «Κη φκσο πάληα/ ππνςηαδφκαζηε κηαλ απινπνίεζε απαξάδεθηε/
θάπνηνλ εθβηαζκφ ζην θσο λα ζπκθσλήζεη κε ηα ιφγηα καο./ Κη ν ίζθηνο καο λάηνο πάιη νιφθιεξνο ζηνλ
ηνίρν - ν ίζθηνο καο/ φπσο ην αξλεηηθφ κηαο πξφρεηξεο θσηνγξαθίαο πνπ’ρεο βγάιεη ζην αθξνγηάιη/ θη
φζν πεξζφηεξν ην θσο θαη ην άζπξν, ηφζν θαηλφηαλ ην αξλεηηθφ πην καχξν/ θ’ έπξεπε πάιη λα
κνπζθεχεηο ην ραξηί ζ’ απηφ ην νμχ (πσο ην’ ιεγαλ;)/ λα επαλαθέξεηο ζρήκαηα θαη ρξψκαηα ζην ζεηηθφ
ηνπο ρξψκα». Γ. Ρίηζνο, «Ζ ηαθή ηνπ Οξγθάζ», Μεηακινήζειρ, Ποιήμαηα Β΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996,
179-204: 204.
124
Ο εγεηηθφο ξφινο θαη ε λαξθηζζηζηηθή δηάζεζε ηνπ πνηεηή ππνλνκεχνληαη ζπρλφηαηα ζηελ πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ. Πξβι. ελδεηθηηθά: «… πνηνο είλαη απηφο πνπ άιιαμε ηφζα πξφζσπα γπξεχνληαο ην πξφζσπφ
ηνπ/ θιαίγνληαο πίζσ απ’ ην θξπκκέλν πξφζσπφ ηνπ/ βάθνληαο κ’ έλα γέιην ηφζν θφθθηλν ηα κάγνπια
πνπ λα πξνδίδεηαη ε ακθηβνιία/ θ’ ε αδηάβαζηε ζησπή κεο ζηα θακέλα κάηηα ηνπ/ ηελ ψξα πνπ αλάβεη ε
θξεκαζηή ιάκπα ζηελ ηξαπεδαξία». Γ. Ρίηζνο, «Ζ ηαθή ηνπ Οξγθάζ», φ.π., 193.

207
ηδενινγηθήο «θαζαξφηεηαο», ζηελ επηθαηξηθή ηεο εθδνρή - εκπεξηθιείεη
αλακθηζβήηεηα έλαλ πςειήο ζηάζκεο θνηλσληθφ θαη ππαξμηαθφ πξνβιεκαηηζκφ κε
ζαθή αλζξσπνθεληξηθφ ραξαθηήξα.
Ο επηζεηηθφο (θαη ελίνηε εηξσληθφο) ηφλνο ηνπ Λενληάξε θαη ε απζηεξφηεηα ηεο
θξηηηθήο ηνπ ζεψξεζεο σο πξνο ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, εληείλνληαη ζην θαηαιεθηηθφ
ζπκπέξαζκα ηνπ θεηκέλνπ: «Μεηαηξνπή - κεηαπνίεζε ηνπ θφζκνπ θαη φρη αλαηξνπή
ηνπ, ςεπδήο πξαγκαηηθφηεηα θαη φρη άξλεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ππνηππψδεο
πξνβιεκαηηζκφο θαη εχθνιε δηθαηνιφγεζε ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο, λα ηα θπξίαξρα
πνηεηηθά κνηίβα πνπ λαλνπξίδνπλ κηα γεληά, πνπ είρε ηελ αηπρία λα γελλεζεί ζηελ ήηηα
θαη ηε δπζηπρία λα αλαηξαθεί ζηελ αληεπαλάζηαζε. ΢πκπηψκαηα λαπηίαο απφ έλα
ηέηνην λαλνχξηζκα αλαπφθεπθηα ζα ζπλνδεχνπλ ηε ζεκεξηλή πνίεζε ζηελ παξαπέξα
πνξεία ηεο».125
Ζ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Λενληάξε δελ έρεη νπζηαζηηθά κεηαβιεζεί ζε ζρέζε
κε ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο∙ δηαηεξψληαο έλαλ ακηγψο ηδενινγηθφ-εζηθφ ραξαθηήξα,
ε ζέζε ηνπ πξνθχπηεη σο αληίδξαζε ζηε ζπζηεκαηηθή πξνβνιή ηνπ έξγνπ σο θαη’
εμνρήλ πξννδεπηηθνχ θαη επαλαζηαηηθνχ, ζηνρεχνληαο ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο
βαζηκφηεηαο κηαο ηέηνηαο αληίιεςεο φζν θαη ζηελ αγλφηεηα ησλ πξνζέζεσλ πνπ ηελ
επηβάιινπλ («θάζε θιπαξία γηα ‘επαλαζηαηηθφηεηα’ ηεο πνίεζεο, αλ δελ απνηειεί
ζπγθάιπςε κηαο αληεπαλαζηαηηθφηεηαο, είλαη θαζαξή πιάλε»).126
΢ηφρνο, κε άιια ιφγηα, ηνπ δνθηκίνπ, είλαη λα ειέγμεη ηνλ επξχηεξν
πξνζαλαηνιηζκφ ηεο ειιεληθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, ν νπνίνο θαίλεηαη λα
δηακνξθψλεηαη ζηε βάζε ηδενινγηθψλ θαηεπζχλζεσλ θαη πξνηχπσλ πνπ, αλ θαη
πξνζδηνξίδνληαη απφ βαζχηαην ζπληεξεηηζκφ, θαηά ηνλ Λενληάξε, εληνχηνηο
πξνβάιινληαη σο ζηνηρεία πξσηνπνξίαο, πξννδεπηηζκνχ θαη επαλαζηαηηθφηεηαο. Σν
γεγνλφο φηη ε θαηίζρπζε απηνχ ηνπ θξηηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ πξνέθπςε κε ηξφπν
πξνγξακκαηηθφ θαη κεζνδεπκέλν, απνδεηθλχεηαη, φπσο ππνζηεξίδεη ν Λενληάξεο, απφ
ηελ δηαδηθαζία ηεο ινγνηερληθήο «ηαμηλφκεζεο» πνπ πηνζεηήζεθε ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Βάξλαιε θαη ηνπ Ρίηζνπ: «΢’ απηά ηα άζιηα ρξφληα ηεο αληεπαλάζηαζεο δελ είλαη
ηπραίν πσο ν Βάξλαιεο πνιηηνγξαθήζεθε ζαλ πεξίπνπ ‘ζαηηξηθφο’ κε ηα πην
γθξνηέζθα ζηνηρεία ηνπ θαη φρη ζαλ αγσλία, θαη πσο πέξαζε θαη ιεηηνχξγεζε ζαλ
‘επαλαζηαηηθή’ ε ηδενινγηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ κε εθείλα απφ ηα πξνέρνληα ζηνηρεία

125
Β. Λενληάξεο, φ.π., 56.
126
Βι. Λενληάξεο, φ.π., 54.

208
ηεο πνπ είλαη αθξηβψο ζθέηε αληεπαλάζηαζε (θαη πνπ άιινη επηκέλνπλ λα ηα
νλνκάδνπλ…‘αληηήηηα’)».127
΢ην παξαπάλσ ζρφιην απνηππψλεηαη θαη ν απφερνο ηεο παιηάο αληηπαιφηεηαο
νξζνδνμίαο - εηεξνδνμίαο∙ κε ηνλ φξν «αληηήηηα» ν θξηηηθφο ππνγξακκίδεη ηελ
επηβίσζε ηεο αληίιεςεο πνπ πξνέθξηλε ην ζεηηθφ πξφηππν ηνπ Ρίηζνπ έλαληη ηνπ
πεζζηκηζκνχ θαη ηεο «εηηνπάζεηαο» φρη κφλν ησλ λενηέξσλ αξηζηεξψλ πνηεηψλ, αιιά
αθφκα θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ Βάξλαιε. Ζ - απνθιίλνπζα απφ ηε γξακκή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ
ξεαιηζκνχ - απαηζηνδνμία ηνπ Βάξλαιε ζε αληίζεζε κε ηελ αηζηφδνμε, επαλαζηαηηθή
πξννπηηθή πνπ πηνζεηνχζε ν Ρίηζνο ζην έξγν ηνπ είρε επηζεκαλζεί απφ ηελ νξζφδνμε
θξηηηθή ήδε απφ ην 1960, κε αθνξκή ηελ (αλαπφθεπθηε ιφγσ θνηλήο ζεκαηνινγίαο)
ζχγθξηζε ηνπ Δπιηαθίος κε ηε «Μάλα ηνπ Υξηζηνχ»128 (ν Απγέξεο κάιηζηα, κε
γλψκνλα απηφ ην πνίεκα, είρε πξνζάςεη επζέσο ζηνλ Βάξλαιε κηθξναζηηζκφ θαη
αηνκηθηζκφ).129
Ζ ζηφρεπζε ηνπ Λενληάξε σο πξνο ηνλ απνπξνζαλαηνιηζηηθφ ξφιν ηεο
θξηηηθήο δελ θαίλεηαη, φκσο, λα πεξηνξίδεηαη πιένλ κφλν ζε απηή ηελ θαηεχζπλζε, ηεο
δνγκαηηθήο δειαδή Αξηζηεξάο, θαζψο ε επηιεθηηθή κνλνκέξεηα ηεο νξζνδνμίαο
απέλαληη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ έρεη, ζχκθσλα κε ηνλ θξηηηθφ, δηεπξπκέλε εθαξκνγή,
πηνζεηνχκελε απφ ην ζχλνιν ηεο θξηηηθήο ζηε δεθαεηία ηνπ ’70.
Ζ κεηαβνιή ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ ζπκθξαδνκέλσλ θαη ε απνδέζκεπζε ηεο
γεληάο ηνπ Λενληάξε απφ ην αζθπθηηθφ πιαίζην ησλ εζσηεξηθψλ ζπγθξνχζεσλ ζηνλ
ρψξν ηεο Αξηζηεξάο, ζπληειεί ζηε δηακφξθσζε κηαο καξμηζηηθήο θξηηηθήο ηάζεο πνπ
θαίλεηαη λα έρεη σο ζηφρν ηελ ακθηζβήηεζε θαη ηελ άξζε ησλ θπξίαξρσλ
ηδενινγεκάησλ ζην ρψξν ηεο ινγνηερλίαο, αλεμαξηήησο πνιηηηθήο απφρξσζεο θαη
ηδενινγηθήο πξνέιεπζεο. ΢ην βαζκφ, ινηπφλ, πνπ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ ζπληζηά (γηα ην

127
Β. Λενληάξεο, φ.π., 55.
128
Βι. «΢ην κνηξνιφτ ηνπ Βάξλαιε ν ζξήλνο ηεο γπλαίθαο θπξηαξρείηαη απφ ην έλζηηθην θαη κέλεη
ακέηνρνο ζηηο κεγάιεο θνηλσληθέο αλαζηαηψζεηο. Ο λεθξφο είλαη γη’ απηήλ έλα πειψξην εξσηεκαηηθφ, ε
λνκνηέιεηα ηεο ζπζίαο γηα ην ηδαληθφ ηνπ ηεο είλαη αθαηαλφεηε. Αληίζεηα, ε κάλα ηνπ Ρίηζνπ θιαίεη
μέξνληαο φιν ην πιάηνο ηεο θαη φιε ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο ζπζίαο. Γελ είλαη ην γεγνλφο ηνπ ζαλάηνπ πνπ
ηε ζπληξίβεη αιιά ην είδνο (...) Απφ ηνλ ‘Δπηηάθην’ ηνπ Ρίηζνπ αθηηλνβνιεί κηα θαηαπιεθηηθή
αηζηνδνμία. Σν γεγνλφο ηνπ ζαλάηνπ ηνπ αγσληζηή δελ δεκηνπξγεί νχηε κηα ζηηγκή θιίκα άγρνπο», Σ.
Βνπξλάο, «Ο Δπιηάθιορ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Ζ Αςγή, 13 Ννεκβξίνπ 1960.
129
Βι. «Ζ ‘Μάλα ηνπ Υξηζηνχ’ ηνπ Βάξλαιε θη ν εθθιεζηαζηηθφο Θξήλνο δηαθέξνπλ δηακεηξηθά ζην
πλεχκα πνπ ηνπο εκπλέεη απφ ηνλ ‘Δπηηάθην’ ηνπ Ρίηζνπ. Οη πξψηνη δχν είλαη ζξήλνη αηνκηθνί, ζά’ ιεγα
θαιχηεξα αηνκηζηηθνί (...) η’ φλεηξν ηεο κάλαο γηα ην γηφ ηεο είλαη αληηεξσηθφ θαη κηθξναζηηθφ, δελ
επηζπκεί θαη δελ εγθξίλεη, παξά κφλν ηελ επηδίσμε ηεο αηνκηθήο επηπρίαο (...) νιφηεια αληίζεην είλαη ην
πλεχκα πνπ εκπλέεη ηνλ ‘Δπηηάθην’ ηνπ Ρίηζνπ. Δδψ εζηθά θαη ηδενινγηθά βξηζθφκαζηε ζε κηα πνιχ πην
πξνρσξεκέλε θνηλσληθή ζέζε. ΢ηνλ ‘Δπηηάθην’ ηνπ Ρίηζνπ ε παξνπζηαδφκελε κεηέξα πνπ ζξελνινγεί
εθθξάδεη ιηγφηεξν ην αηνκηθφ θαη πεξηζζφηεξν ην ζπιινγηθφ πλεχκα», Μ. Απγέξεο, «Ο Δπιηάθιορ ηνπ
Ρίηζνπ», Άπανηα, η. Β’ Θεωπηηικά, Νέα Σέρλε, Αζήλα 1964, 219-226: 221-222.

209
ηκήκα απηφ ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο πνπ εμεηάδνπκε) πνηεηηθφ ηδενιφγεκα, ηίζεηαη ππφ
έιεγρν σο παξάγσγν ζπληεξεηηθψλ αληηιήςεσλ, είηε απηέο πξνθχπηνπλ απφ ηνλ ρψξν
ηεο αζηηθήο θξηηηθήο θαη ηνπ κνληεξληζκνχ ηεο γεληάο ηνπ ’30, είηε πξνέξρνληαη απφ ην
ηδενινγηθφ πεδίν ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο.
Βάζεη απηψλ ησλ αληηιήςεσλ, φπσο ππνζηεξίδεη ν Λενληάξεο, επηρεηξείηαη απφ
ηελ θξηηηθή ε πξνβνιή ελφο ηδηάδνληνο «εζληθνχ» ινγνηερληθνχ πξνηχπνπ, ην νπνίν,
αθ’ ελφο αληαπνθξίλεηαη ζην (θπξίαξρν εθείλε ηελ πεξίνδν) ιατθφ αίηεκα πεξί
αγσληζηηθφηεηαο θαη πξννδεπηηζκνχ κε ζηφρν ηελ θνηλσληθή κεηαβνιή, αθ’ εηέξνπ
εκπεξηέρεη ηδέεο θαη ζχκβνια, πνπ ηδενινγηθά δελ ζηνρεχνπλ ζηελ αλαηξνπή αιιά ζηε
δηαηήξεζε ηφζν ηεο παξάδνζεο, φζν θαη ηεο ζχγρξνλεο θνηλσληθνπνιηηηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο.
Έλα ηέηνην, «εζληθνχ» ραξαθηήξα, ινγνηερληθφ πξφηππν (εληφο ηνπ νπνίνπ
δηαζηαπξψλνληαη νη πξνζδνθίεο δηαθνξεηηθψλ ηδενινγηθψλ ρψξσλ), ζην κέηξν πνπ
πξνβάιιεηαη απφ ηνπο θξηηηθνχο σο επαλαζηαηηθφ, είλαη εχινγν λα ειέγρεηαη σο
ηδενιφγεκα θαη λα εγείξεη ηηο αληηδξάζεηο ηεο νκάδαο απηήο ησλ αξηζηεξψλ, ε νπνία
έρεη ζέζεη πξν πνιινχ σο πνηεηηθφ παξάδεηγκα ηεο ειιεληθήο καξμηζηηθήο
πξσηνπνξίαο ην αληηζπκβαηηθφ, αλαηξεπηηθφ, δηεζληζηηθφ έξγν ηνπ Βάξλαιε∙ έξγν πνπ,
θπζηθά, δελ είρε ηηο πξνδηαγξαθέο λα πξνζαξκνζηεί ζηα κνληεξληζηηθά πξφηππα ηεο
θξαηνχζαο ινγνηερληθήο θξηηηθήο.
Ζ απνηίκεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ σο ηδενινγήκαηνο ηνπ κνληεξληζκνχ
απνηππψλεηαη παξάιιεια θαη απφ ηνλ Λπθηαξδφπνπιν, ν νπνίνο, εμεηάδνληαο
ζπγθξηηηθά ην έξγν ηνπ ΢ηθειηαλνχ θαη ηνπ Βάξλαιε επηζεκαίλεη: «…ν
‘Αιαθξντζθησηνο’ θη ν ‘Πξνζθπλεηήο’, απφ δηαθνξεηηθή άπνςε ην θαζέλα,
παξακέλνπλ αμεπέξαζηα απ’ φια ηα πνηεηηθά ηδενινγήκαηα (‘Άμηνλ Δζηί’ -
‘Ρσκηνζχλε’), ηεο ‘γεληάο ηνπ ’30’ πνπ εμαγφξαδε ηηο ηχςεηο ηεο γηα κεξηθά
‘θνζκνπνιηηηθά’ ηεο ακαξηήκαηα γνλαηίδνληαο κπξνζηά ζηηο εηθφλεο ηνπ Θεφθηινπ
θαη κλεκνλεχνληαο Γηνλχζην ΢νισκφ θαη Αιέμαλδξν Παπαδηακάληε (θαη Βηηζέληδν
Κνξλάξν θαη Μαθξπγηάλλε θαη Καξαγθηφδε)».130
Δίλαη πξνθαλέο, φηη ν δνγκαηηθφο έιεγρνο ηνπ Λπθηαξδφπνπινπ θαη ηνπ
Λενληάξε επηθεληξψλεηαη ζην ηκήκα εθείλν ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ην νπνίν, επεηδή
αθξηβψο εκπεξηέρεη ζηνηρεία ειιελνθεληξηθά, πξνβάιιεηαη πξνλνκηαθά ηφζν απφ ηελ
αζηηθή, φζν θαη απφ ηελ αξηζηεξή ινγνηερληθή θξηηηθή, εθφζνλ - φπσο νη δχν θξηηηθνί

130
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, «Σν φξακα θαη ε άξλεζε (΢ηθειηαλφο θαη Βάξλαιεο)», ΢ημειώζειρ, ηρ. 15,
Ηνχιηνο 1978, 37-56: 37.

210
ππνζηεξίδνπλ - αληαπνθξίλεηαη ζηηο εζλνθεληξηθέο πξνζδνθίεο (θαη ελίνηε ζηηο
ιατθηζηηθέο κεζνδεχζεηο) θαη ησλ δχν ηδενινγηθψλ ρψξσλ. Ζ αθξαία αληηξξεηηθή
ζηάζε ηεο νκάδαο απηήο θαίλεηαη λα έρεη σο θίλεηξφ ηεο κηα δηαθαηλφκελε πξφζεζε
«παηξνθηνλίαο» ησλ λεφηεξσλ απηψλ πνηεηψλ πξνο ηνπο πξεζβχηεξνπο νκνηέρλνπο
ηνπο∙ ελψ εηδηθά γηα ηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, ε θαηεγνξία φηη «εμαγφξαδε ηεο ηχςεηο
ηνπ γηα κεξηθά ‘θνζκνπνιίηηθα’ ακαξηήκαηα» ζηξεθφκελνο ζηελ ειιεληθή παξάδνζε
είλαη απζαίξεηε θαη αβάζηκε.131
Αλ θαη ν Λπθηαξδφπνπινο ζην θείκελφ ηνπ δελ εζηηάδεη απνθιεηζηηθά ζηελ
παξάιιειε εμέηαζε ησλ έξγσλ ηνπ Ρίηζνπ θαη ηνπ Βάξλαιε, φπσο ν Λενληάξεο,
πηνζεηεί ηα αλάινγα επηρεηξήκαηα κε απηφλ, επηξξίπηνληαο επζχλεο θαη ζηηο επηινγέο
ηνπ ίδηνπ ηνπ Ρίηζνπ (θαη φρη κφλν ζηνλ ξφιν ηεο θξηηηθήο) γηα ηελ «αξηζηεξνεηδή
ζενινγία ηνπ ειιελνθεληξηζκνχ»,132 ηελ νπνία, φπσο ππνζηεξίδεη, αληηπξνζσπεχεη ε
πνίεζή ηνπ∙ ε ηεθκεξίσζε ηεο ζέζεο απηήο, πξνθχπηεη, αθφκα κηα θνξά, κέζσ ηεο
ζχγθξηζεο κε ην βαξλαιηθφ έξγν: «Ο Βάξλαιεο φρη κφλν δελ μνξθίδεη ην δηραζκφ
αλάκεζα ζε ‘πινχζην θαη θησρφ’ αιιά πνιεκάεη αθαηάπαπζηα θάζε κεζίηεπζε πνπ
πάεη λ’ απνζθεπάζεη απηφ ην δηραζκφ - ν Βάξλαιεο είλαη ε ελζάξθσζε ηνπ δηραζκνχ
θαη απηφ είλαη έλαο ιφγνο γηα λα κελ θαηαληήζεη ‘εζληθφο πνηεηήο’».133
Μνινλφηη ην ζπγθεθξηκέλν ζρφιην αθνξά ζηε ζχγθξηζε ΢ηθειηαλνχ - Βάξλαιε
(ζηε ζπλέρεηα ηνπ θεηκέλνπ ηνπ ν θξηηηθφο ζα αλαθεξζεί θαη ζηνλ Ρίηζν), ππνγξακκίδεη
ηελ νπζηψδε ηδηαηηεξφηεηα ηεο βαξλαιηθήο πνίεζεο: δελ κπνξεί ζε θακία πεξίπησζε
λα ραξαθηεξηζηεί «εζληθή», γηαηί αληηζηξαηεχεηαη θάζε γεληθεπηηθή ζεψξεζε ε νπνία,
απνζησπψληαο ηηο δηαθνξέο θαη ηηο αληηζέζεηο ησλ θνηλσληθψλ ζρεκαηηζκψλ,
εληάζζεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζε έλα εμσξατζκέλν πιαίζην πνπ πξνζδηνξίδεηαη απφ ηηο
έλλνηεο «έζλνο», «παηξίδα», «ιαφο», «ζξεζθεία».
Ο Λπθηαξδφπνπινο, ζην ζεκείν πνπ ππεηζέξρεηαη ζηελ θξηηηθή ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ, δελ πεξηνξίδεηαη ζηηο δηαπηζηψζεηο ηνπ Λενληάξε πεξί απνθπγήο αλάδεημεο
ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ («ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ ε ‘ξσκηνζχλε’ δελ έρεη αξλεηηθά,
κειαλά ζεκεία - νχηε θαλ φζα επεζήκαλε ε επηεηθήο κνχζα ηνπ ΢νισκνχ θαη ηνπ

131
Παξφκνηα άπνςε, πνπ ππνζηεξίδεη φηη ην ζηνηρείν ηεο ειιεληθφηεηαο έρεη εζλνθεληξηθφ ραξαθηήξα
θαη δειψλεη «ελνρέο γηα ηε δπηηθή δηάζηαζε ηνπ έξγνπ ηνπ», δηαηππψζεθε αξγφηεξα απφ θάπνηνπο
θξηηηθνχο θαη γηα ηνλ ΢εθέξε. Ο Σάθεο Καγηαιήο, εμεηάδνληαο ηηο ζέζεηο ηνπ πνηεηή γηα ηνλ
Μαθξπγηάλλε, δείρλεη πεηζηηθά φηη κηα ηέηνηα άπνςε γηα ην ζεθεξηθφ έξγν δελ επζηαζεί. Βι. Σ.
Καγηαιήο, «Ο Μαθξπγηάλλεο ηνπ ΢εθέξε», ζην Ν. Βαγελάο - Σ. Καγηαιήο - Μ. Πηεξήο, Μονηεπνιζμόρ
και ελληνικόηηηα, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1997, 33-64, εηδηθφηεξα 61-62.
132
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 48.
133
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 42.

211
Κάιβνπ»).134 Πξνζάπηεη ζηνλ Ρίηζν πηνζέηεζε ιατθηζηηθψλ κεζφδσλ, νη νπνίεο, αλ θαη
εθπεγάδνπλ απφ ηε γξακκή ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ ηεο Αξηζηεξάο, δελ δηαθέξνπλ
σο ηδενινγηθφ απνηέιεζκα απφ ηηο αληίζηνηρεο αζηηθέο. ΢’ απηφ ην ζεκείν, ν
ζπγθξηηηθφο παξαιιειηζκφο κε ηνλ Βάξλαιε, έξρεηαη λα επηθπξψζεη μαλά ηε ζέζε ηνπ
θξηηηθνχ: «Ο καξμηζκφο ηνπ Βάξλαιε δελ βγαίλεη απφ ηα ηλζηηηνχηα θηινζνθίαο ηεο
Δ΢΢Γ νχηε απφ ηα παλεπηζηήκηα ηεο Γχζεο αιιά απφ ηηο έζραηεο ζπλέπεηεο ηεο
εγειηαλήο αξηζηεξάο, δει. απφ ηνλ ίδην ηνλ Μάξμ (…) ν καξμηζηήο Βάξλαιεο βιέπεη ην
‘ζετθφ ήηνη ην αλζξψπηλν πάζνο’. Ο ηξφπνο απηφο θαηάγεηαη, έζησ θαη κέζσ Μάξμ,
απφ ηνλ Φφπεξκπαρ θαη δελ έρεη θακκηά ζρέζε κε ηα ιατθηζηηθά πξνζρήκαηα πνπ
ζθαξψλεη κηα ‘αξηζηεξίδνπζα’ ζενινγία θαη κηα ζενινγνχζα αξηζηεξά. Ζ πξψηε,
θνξάεη ζηελ Παλαγία ρσξηάηηθε καληήια θη ε δεχηεξε βπδαληηλνπνηεί ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο εξγάηηζζαο πνπ ηεο ζθφησζαλ ην γηφ. ε κηα εθιατθεχεη ην ηεξφ ε
άιιε ηεξνπνηεί ην ιατθφ. Ο Βάξλαιεο αλαδεηάεη ηελ ‘αλζξψπηλε νπζία’ ηνπ
Υξηζηηαληζκνχ πέξα απφ ηελ αιιελναλαηξνχκελε αληίζεζε Ρίηζνπ - Λνξεληδάηνπ».135
Ζ Παλαγία πνπ αξλείηαη ην «ζείν» θαη ην «πςειφ» ρξένο ηεο θαη «ζέιεη λα
θξχςεη ην γηφ ηεο απφ ηελ Ηζηνξία», απνδίδεη ηελ ξεαιηζηηθή (ζχκθσλε κε ηελ
αλζξψπηλε θχζε θαη φρη εμσξατζκέλε) εηθφλα ηεο κάλαο πνπ αξλείηαη λα ζπζηάζεη ην
παηδί ηεο, ζπληζηψληαο ηε «βαξλαιηθή κεηάθξαζε ηνπ ‘ζετθνχ’ πάζνπο ζε αλζξψπηλν».
Ο απζεληηθφο, αλζξσπνθεληξηθφο, καξμηζηηθφο ραξαθηήξαο ηεο βαξλαιηθήο
πνίεζεο, πνπ «αλαηξέπεη θάζε ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ θαη θάζε ιατθηζηηθή
ζενινγία»136 ηίζεηαη αθφκα κηα θνξά ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ θνκκαηηθνπνηεκέλε,
δηαζηξεβισκέλε καξμηζηηθή εθδνρή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ. Ζ αηηία απηήο ηεο
αληίζεζεο, νθείιεηαη, θαηά ηνλ Λπθηαξδφπνπιν, ζην γεγνλφο φηη «ε πνίεζε ηνπ
Βάξλαιε γξάθεηαη πξίλ απφ ηελ επαλάζηαζε» θαη έηζη «δηαζψδεη απφ ην καξμηζκφ
απηφ πνπ είλαη αδχλαην λα δηαζσζεί - ηελ πξνεμνπζηαζηηθή θξηηηθφηεηά ηνπ».137
Σν επηρείξεκα είλαη ίδην, αλ θαη ιίγν δηαθνξεηηθά δηαηππσκέλν, κε εθείλν ηνπ
Λενληάξε (ε βησκαηηθή πνίεζε, πνπ απνξξίπηεη, πξνηνχ πξνιάβνπλ λα πήμνπλ, ηα
ηδενινγηθά ζρήκαηα πξνο ηα νπνία ηείλεη, κέλνληαο έηζη ζ’ έλα ζηάδην πξντδενινγηθφ).
Απφ ηε ζηηγκή, ινηπφλ, πνπ ε βησκαηηθνχ ηχπνπ, απζφξκεηε άξλεζε θαη πξφζεζε
αλαηξνπήο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο έρεη κεηαηξαπεί ζε «θαζεζησηηθή» αληίιεςε, ζε
ζεζκνζεηεκέλε, θνκκαηηθή ηδενινγία (Ρίηζνο), ν αληηεμνπζηαζηηθφο ηεο ραξαθηήξαο

134
Β. Λενληάξεο, φ.π., 55.
135
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 52.
136
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 53.
137
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 52.

212
παχεη λα πθίζηαηαη θαη ε επαλαζηαηηθή ηεο πξννπηηθή είλαη εθ ησλ πξνηέξσλ
αθπξσκέλε.
Έηζη, ν Βάξλαιεο, εθθξάδνληαο κε ηελ πνίεζή ηνπ ηελ γλήζηα ππαξμηαθή
αίζζεζε κνλαμηάο,138 ηελ αληηεμνπζηαζηηθή θξηηηθή, ηελ αληηεξσηθή ζεψξεζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο139 θαη ηνλ δηεζληζκφ,140 εμαθνινπζεί λ’ απνηειεί ην πνηεηηθφ πξφηππν
ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο∙ πξφηππν πνπ ππνλνκεχεη, κάιηζηα, αθφκα θαη ηελ ίδηα ηελ
έλλνηα ηεο ηδενινγηθήο πξσηνπνξίαο σο έλδεημεο αλσηεξφηεηαο ηνπ πνηεηηθνχ
ππνθεηκέλνπ («΢ε αλαθνξά κε ηνλ ίδην ηνλ εαπηφ ηεο [ε πνίεζε ηνπ Βάξλαιε] είλαη ε
απηναλαίξεζή ηεο», έγξαθε ζρεηηθά ν Λενληάξεο): ν ξφινο ηνπ πξσηνπφξνπ, ηνπ
κεζάδνληα, ηνπ θνκηζηή κεγάισλ κελπκάησλ πξνο φθεινο ηνπ ιανχ, ππνθξχπηεη ζε
ηέηνην βαζκφ εμνπζηαζηηθή δηάζεζε, παηξηαξρηθφηεηα θαη ειηηηζκφ πνπ απνξξίπηεηαη
απφ ηνλ ίδην ηνλ πνηεηή.141
Ο ππξήλαο ηεο πνηεηηθήο θηινζνθίαο ηνπ Βάξλαιε, φπσο επηζεκαίλεη ηειηθά ν
Λπθηαξδφπνπινο, δηακνξθψλεηαη κε βάζε ηε ξεαιηζηηθή ζεψξεζε ηεο αλζξψπηλεο
ππφζηαζεο, πνπ δελ κπνξεί πνηέ λα είλαη αξξαγήο θαη κνλφπιεπξε, αιιά ηαιαλίδεηαη
αησλίσο απφ αληηθάζεηο θαη ακθηβνιίεο142 (ή αιιηψο: απφ ηελ «εγγελή, αλίαηε,
ραίλνπζα πιεγή» ηεο, θαηά ηνλ Λενληάξε). Δίλαη ινγηθφ, θαηά ζπλέπεηα, ε πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ, ζην βαζκφ πνπ ζεσξείηαη φηη αληηκεησπίδεη ηνλ άλζξσπν θαη ηε γχξσ ηνπ
πξαγκαηηθφηεηα κε φξνπο απινπζηεπηηθνχο, κε κνλνζήκαληε πξννπηηθή θαη ππφ
πξνυπνζέζεηο κηαο νπηνπηθήο νπηηκηζηηθήο κειινληνινγίαο, λα κελ αληαπνθξίλεηαη
138
Βι. Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 47.
139
Βι. Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 48-49.
140
Βι. Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 48.
141
Βι. «Ζ ζχιιεςε απηή ηνπ Πξνκεζετθνχ ζπκβφινπ [ζην Φωρ πος καίει] απνηειεί ηε βαζχηεξε
θξηηηθή αλάιπζε θάζε ηδενινγίαο ηεο πξσηνπνξίαο. Ο Μψκνο, δηαθξίλνληαο πφζε ζηξαπαηζαξηζκέλε
παηξηαξρηθφηεηα θξχβεηαη πίζσ απφ ηελ πεξηθξφλεζε θαη ην κίζνο πνπ νη ‘πξνδνκέλνη’ Πξνκεζείο θαη
‘πξσηνπφξνη’ ηξέθνπλ γηα ηελ ‘αράξηζηε’ θαη ‘δνπιηθή’ πιεκπάγηα πνπ δελ ηνπο αθνινχζεζε ζην δξφκν
ηεο δηθήο ηνπο επαλάζηαζεο δει. ηεο δηθήο ηνπο εμνπζίαο, ζα πεί: ‘Πάληα νη ληθεκέλνη έρνπλε η’ άδηθν’
(…) Σν ζπκπέξαζκα είλαη: νχηε ε επαλάζηαζε γίλεηαη γηα ινγαξηαζκφ άιισλ νχηε ε εμνπζία αζθείηαη
δη’ αληηπξνζψπσλ», Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 49. Αλ θαη ζην ζπγθεθξηκέλν απφζπαζκα ν Βάξλαιεο
αλαθέξεηαη ζηελ πνιηηηθή θαη φρη ζηελ θαιιηηερληθή πξσηνπνξία, ηα ιφγηα ηνπ Μψκνπ ζην ηέινο ηνπ
δεχηεξνπ κέξνπο ζην Φωρ πος καίει, είλαη φλησο δεισηηθά κηαο πξφζεζεο αλαίξεζεο ηνπ
πξσηνπνξηαθνχ, νδεγεηηθνχ ξφινπ ηνπ πνηεηή, πνπ κεηαηίζεηαη, φκσο, ζην κέιινλ, σο πξννπηηθή κηαο
ηδαληθήο επεξρφκελεο θνηλσλίαο, φπνπ ν ιαφο δελ ζα ρξεηάδεηαη δηακεζνιαβεηέο: «Πνηνο μέξεη;/ Ίζσο
θάπνηνο λα κε άθνπζε…/ Αλ φρη, ζα έξζεη θαηξφο, πνπ ζα πιεζαίλνπλε ηφζν νη Μψκνη,/ πνπ κνλφινγνη
ζαλ θη αθηφλε, ζα’ λαη νιφηεια πεξηηηνί!/ Μα πξψηα ζα’ ρνπκε πεξάζεη ην γεθχξη…», Γ. Γάιιαο (θηι.
επηκ.), Κ. Βάπναληρ. Σο θωρ πος καίει, φ.π., 61.
142
Βι. «Ο Ηνχδαο είλαη ν αλζξψπηλνο ππξήλαο ηνπ ζείνπ πάζνπο, ε δηαζηαχξσζε ηνπ κεηαθπζηθνχ κε ην
πνιηηηθφ, ε αλεθπιήξσηε ελφηεηα ηνπ εγψ θαη ηεο νκάδαο, ην αηψληα άζηεγν αίηεκα, ε αηψληα
θαηαδηθαζκέλε θσλή: ‘Σνπ δσληαλνχ ζαλάηνπ εκείο ρξφληα θαηαξακέλνη!’ (…) ν Ηνχδαο είλαη ην ζρίζκα
θαη ε δηακαξηπξία ελαληίνλ ηνπ ζρίζκαηνο πνπ ρσξίδεη ηελ αλζξψπηλε νπζία ζε ςπρή θαη θνξκί. Δπεηδή
ν Ηνχδαο είλαη ζπγρξφλσο ε ζάξθα θαη ην πλεχκα γη απηφ είλαη θαηαδηθαζκέλνο λα κέλεη πάληα μέλνο θαη
απφβιεηνο απφ ηηο ρσξηζηέο γηνξηέο ηεο ζάξθαο θαη ηνπ πλεχκαηνο, αηψληα ‘πεξηπιαλψκελνο’ ζηελ
‘θαηαξακέλε’ ινγνηερλία ηεο πνιηηηζκέλεο θνηλσλίαο», Γ. Λπθηαξδφπνπινο, φ.π., 53-54.

213
ζηηο πξνζδνθίεο ηεο νκάδαο απηήο ησλ θξηηηθψλ, νη νπνίνη είραλ ζέζεη, δχν δεθαεηίεο
λσξίηεξα, ηηο παξακέηξνπο ηνπ ξεαιηζκνχ θαη ηνπ αλζξσπνθεληξηζκνχ, σο
αδηαπξαγκάηεπηεο πξνυπνζέζεηο ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο ζηε ινγνηερλία. ΢ηνλ
νξίδνληα απηψλ ησλ πξνζδνθηψλ, ην έξγν ηνπ Βάξλαιε εγγξάθεηαη ζηαζεξά σο ζέζε,
ελψ ηνπ Ρίηζνπ σο άξζε ηεο πξνζβιεπφκελεο απφ απηνχο πνηεηηθήο πινπνίεζεο ησλ
καξμηζηηθψλ ηδεψλ.
Μνινλφηη, ινηπφλ, ν ηδενινγηθφο άμνλαο ηεο ζεψξεζήο ηνπο ζε ζρέζε κε ηελ
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ δελ έρεη νπζηαζηηθά κεηαβιεζεί κε ηελ πάξνδν ησλ εηψλ, είλαη
αμηνζεκείσηε ε εμέιημε ηεο θξηηηθήο ηνπο πξνζέγγηζεο ζηα ρξφληα ηεο
κεηαπνιίηεπζεο. Ζ κέζνδφο ηνπο εμαθνινπζεί λα εδξαηψλεηαη ζηε καξμηζηηθή βάζε
ειέγρνπ ηνπ θπξίαξρνπ ινγνηερληθνχ θαλφλα, ηνπ νπνίνπ φκσο νη πξνυπνζέζεηο θαη νη
φξνη επηβνιήο έρνπλ δηαθνξνπνηεζεί, ιφγσ κεηαβνιήο ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ
ζπλζεθψλ.
Με άιια ιφγηα, ε ζηαζεξά ηεο ηδενινγηθήο ηνπο πξννπηηθήο αθνξά ζηνλ έιεγρν
ηνπ πεδίνπ ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, σο θνξέα πνπ δηεθπεξαηψλεη ηε ξπζκηζηηθή
δηαδηθαζία δηακφξθσζεο ινγνηερληθψλ θαλφλσλ,143 ελψ ε κεηαβιεηή ηεο πξνζέγγηζήο
ηνπο πξνζδηνξίδεηαη, φπσο είλαη θπζηθφ, απφ ηνπο ηζηνξηθνθνηλσληθνχο παξάγνληεο
πνπ θαζνξίδνπλ ηε ινγνηερληθή πξαγκαηηθφηεηα θάζε επνρήο.
Έηζη, ελψ ζηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο ηα θνηλσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα
νδεγνχζαλ αλαπφθεπθηα ζε αλαδεηήζεηο εληφο ηνπ πεδίνπ ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο, ην
ελδηαθέξνλ ηνπο εθείλε ηελ πεξίνδν επηθεληξψζεθε εχινγα ζηελ αλαηξνπή ηνπ
δφγκαηνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ θαη ζηελ ακθηζβήηεζε ηνπ ινγνηερληθνχ
θαλφλα πνπ επηρεηξνχζε λα επηβάιιεη ε αξηζηεξή νξζφδνμε θξηηηθή. ΢ηε δεθαεηία ηνπ
’70, φκσο, ε δηάζπαζε ηεο Αξηζηεξάο θαη νη λένη ηδενινγηθνπνιηηηθνί ζπζρεηηζκνί
επλννχλ ηελ πηνζέηεζε ελφο δηαθνξεηηθνχ καξμηζηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ, πνπ
εζηηάδεηαη θπξίσο ζηνλ έιεγρν ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ησλ κεραληζκψλ επηβνιήο ησλ
ηδενινγεκάησλ ηνπ.
Ζ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, θαηά ζπλέπεηα, ηίζεηαη ππφ δηαθνξεηηθφ πξίζκα θάζε
θνξά ζηε δηαδηθαζία ηνπ θξηηηθνχ ηνπο ειέγρνπ, εθφζνλ θαη ε ηδηνζπζηαζία ηεο (ε

143
Πξβι. «Ζ ‘ινγνηερλία’ δελ κπνξεί λα ελλνεζεί απνζπαζκέλε απφ ηε ιεηηνπξγία πνπ επηηειεί ζε
θάπνηνπο ηζηνξηθά ζπγθεθξηκέλνπο ηδενινγηθνχο κεραληζκνχο, φπνπ ρξεζηκεχεη ζην ζχλνιφ ηεο ζηελ
θαηνρχξσζε ηεο ηδενινγηθήο εγεκνλίαο κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο ηάμεο. Πξάγκαηη ‘ινγνηερλία’
δελ ζεκαίλεη ηίπνηε πεξηζζφηεξν απφ ηα θείκελα ηα νπνία ζε θάζε ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή ζηηγκή
επηιέγνληαη, επεμεξγάδνληαη, ‘δηνξζψλνληαη’, μαλαγξάθνληαη, δέλνληαη θαη ηαμηλνκνχληαη ηεξαξρηθά γηα
λα απνηειέζνπλ κηα θαηλνκεληθά ‘α-ρξνληθή’ ζεηξά», Σ. Ήγθιεηνλ, Ο Μαπξιζμόρ και η λογοηεσνική
κπιηική, Όςηινλ, Αζήλα 1981, 12-13.

214
πνιπζπιιεθηηθφηεηα, δειαδή θαη ε ζπλάθεηά ηεο ηφζν κε ηε καξμηζηηθή φζν θαη κε ηε
κνληεξληζηηθή ζεσξία θαη πξαθηηθή) επλνεί ηελ επηιεθηηθή, επηκεξηζηηθή144 ζεψξεζή
ηεο∙ έηζη, ε θξηηηθή ηνπο δηαηεξεί ηνλ αξρηθφ ηεο ραξαθηήξα, εζηηαδφκελε ζηηο
αξλεηηθέο θαη’ απηνχο παξακέηξνπο πνπ αληρλεχνληαη ζε έλα ηκήκα ηνπ έξγνπ, ρσξίο
φκσο λ’ αλαδεηθλχνληαη φιεο νη ζπληζηψζεο πνπ ζπλζέηνπλ ηελ πιήξε εηθφλα ηνπ.
΢ηηο επηζεκάλζεηο ηνπο, πνπ ζπλζέηνπλ κηα πξφηαζε ζηαζεξά ππνβαζκηζηηθή
γηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, θαίλεηαη φηη παξεηζθξένπλ θαη θάπνηα ζηνηρεία
«ζπληερληαθήο» ζχγθξνπζεο, ηα νπνία ππνδαπιίδνληαη θαη απφ ηελ παξάκεηξν ηεο
ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο ησλ πξνζψπσλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζ’ απηή. Παξά ην γεγνλφο
φηη ν Ρίηζνο δελ ηαπηίδεηαη ηδενινγηθά κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο γεληάο ηνπ ’30
(ελαληίνλ ηεο νπνίαο επηδεηθλχνπλ κηα ηδηαίηεξε εκκνλή), ην έξγν ηνπ αληηκεησπίδεηαη
απνξξηπηηθά. Μηα ηέηνηα πξνζέγγηζε, εληνχηνηο, αθφκα θη φηαλ δελ πξνζθέξεη ιχζεηο ή
επξέσο απνδεθηέο απαληήζεηο, απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία ζην βαζκφ πνπ ζέηεη
εξσηήκαηα θαη ελεξγνπνηεί ηνλ απαηηνχκελν πξνβιεκαηηζκφ ζρεηηθά κε ηηο
παξακέηξνπο θαη ηηο ζπλζήθεο πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ.
Τπφ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο, ε ζεψξεζε ηεο Ρωμιοζύνηρ σο πνηεηηθνχ θνξέα
κνληεξληζηηθψλ ηδενινγεκάησλ απφ ηνλ Λπθηαξδφπνπιν ην 1963 είλαη, αλ κε ηη άιιν,
δεισηηθή ησλ ηδενινγηθψλ αλαθιαζηηθψλ θαη ηεο εγξήγνξζεο πνπ επέδεημε έλα ηκήκα
ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο απέλαληη ζηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο ηνπ ινγνηερληθνχ
ζπζηήκαηνο θαη ζηελ εμειηθηηθή πνξεία ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ κέζα ζ’ απηφ ην
δπλακηθφ πεδίν: «Θα κπνξνχζακε εδψ λα αλαθέξνπκε αξθεηά ζχγρξνλα (ειιεληθά)
πνηήκαηα - θαη αλεμάξηεηα απφ ηελ νπνηαδήπνηε αμία ηνπο - πνπ ρξεζηκνπνηνχλ απφ
ηε κηα κεξηά ηα δηαθνζκεηηθά ζηνηρεία ηνπ θνιθιφξ (Γθάηζνο: ‘Ακνξγφο’, Θέκειεο:
‘Ωδή γηα λα ζπκφκαζηε ηνπο ήξσεο’ θαη ζπνξαδηθά Ρίηζνο: ‘Ρσκηνζχλε’ θ.α.) θαη ηνπο
γξαθηθνχο ηξφπνπο κηαο παιηάο ηδηφηππεο εθθξαζηηθήο (φπσο π.ρ. ε κίκεζε ηνπ χθνπο

144
Ο Λπθηαξδφπνπινο θαίλεηαη λα πηνζεηεί ζπλεηδεηά ηε δηάζηαζε απηή ηεο απνζπαζκαηηθφηεηαο ζηελ
θξηηηθή ηνπ πξνζέγγηζε σο πξνο ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, απνθεχγνληαο ηε δηαηχπσζε γεληθεπηηθψλ
ζπκπεξαζκάησλ γηα ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ (εζηηάδεη ηνλ ζρνιηαζκφ ηνπ θπξίσο ζηνλ Δπιηάθιο θαη ζηε
Ρωμιοζύνη). Αληίζεηα ν Λενληάξεο επηρεηξεί κηα θάπσο πην δηεπξπκέλε ζεψξεζε, κε δηαπηζηψζεηο πνπ
δείρλνπλ λα εμαθηηλψλνληαη ζ’ έλα πην εθηεηακέλν θάζκα ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ∙
ελδεηθηηθφ ηεο ζηάζεο απηήο είλαη θη έλα ζρφιηφ ηνπ γηα ηε ζρέζε ηνπ πνηεηή κε ην κχζν: «Με ηελ
επίθιεζε πνπ έθαλε ν ΢εθέξεο κπξνζηά ζηνπο ηάθξνπο κε ην αίκα ηεο αλζξσπνζπζίαο δχν παγθνζκίσλ
(θαη φρη εζληθψλ…) πνιέκσλ, αλαθάιεζε ζηελ πνίεζή καο κνξθέο αιεζηλά κπζηθέο, πξφζσπα αρλά,
ρσξίο πεξίγξακκα, ζηελ απζεληηθή πξν-ηξαγηθή εθδνρή ηνπο (γηαηί ε ηξαγσδία έδσζε πεξηγξάκκαηα
ζηνπο κχζνπο - θαη, θπζηθά, ηνπο θαηάξγεζε…), ππελζπκίδνληαο μαλά ην αδηέμνδν. Κάζε πξνζπάζεηα λα
πήμνπλ ηα κπζηθά πξφζσπα ζηελ πνίεζε είλαη - επηπρψο - θαηαδηθαζκέλε ζε άγνλν καληεξηζκφ, φπσο
άιισζηε είλαη αθαηαλφεηε καηαηφηεηα ε επηκνλή ηνπ Ρίηζνπ πνπ δέρεηαη ηελ ηξαγηθή εθδνρή ησλ
κπζηθψλ πξνζψπσλ αιιάδνληάο ηνπο πεξηγξάκκαηα», Β. Λενληάξεο, «Θέζεηο γηα ηνλ Καξπσηάθε»,
΢ημειώζειρ, ηρ. 1, ΢επηέκβξηνο 1973 [= Γοκίμια για ηην ποίηζη, Έξαζκνο, Αζήλα 1985, 14-20: 18].

215
ηνπ Μαθξπγηάλλε ή ηνπ χθνπο ηνπ ΢νισκνχ ζηε ‘Γπλαίθα ηεο Εάθπλζνο’ ή ηεο
ιατθνβπδαληηλήο γιψζαο κεξηθψλ θαινγεξίζηηθσλ θεηκέλσλ) θαη απ’ ηελ άιιε κηα
καγηθά, ππλσηηθά επαλαιακβαλφκελε ζεηξά ξπζκηθψλ θξάζεσλ. ΋ια απηά ηα ζηνηρεία
ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζπρλά γηα λα εθθξαζηεί θάπνην ζπνπδαίν θαη ‘θαζνιηθφ’ κήλπκα
κέζα απφ κηα πνίεζε ηειεηνπξγηθήο κνξθήο γεκάηε απφ ‘ζεκαδηαθέο’ θξάζεηο θαη
θαβαιιηζηηθά ζχκβνια».145
Αλ παξακεξίζνπκε ην γεγνλφο φηη θαη απηή ε ζέζε - φπσο θαη νη αληίζηνηρεο
πνπ είδακε λσξίηεξα - ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε γλσζηή εκκνλή ησλ ζπγθεθξηκέλσλ
θξηηηθψλ ελαληίνλ ηνπ «ζπληεξεηηθνχ ειιελνθεληξηζκνχ» ηεο γεληάο ηνπ ’30 (ζηάζε
πνπ παξνπζηάδεη νκνηφηεηεο κε κηα ηάζε ηεο ζχγρξνλεο θξηηηθήο πνπ ν Ν. Βαγελάο
νλνκάδεη «αζηηγκαηηθφ ειιελνθεληξηζκφ» ή «θεηηρηζκφ ηεο κε ειιεληθφηεηαο»),146
κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε κηα ελδηαθέξνπζα ζπληζηψζα ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ απηνχ ζε
ζρέζε κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ. Ζ ζπληζηψζα απηή, δελ αθνξά κφλν ζην πιαίζην ηνπ
θξηηηθνχ πεδίνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’70, αιιά θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν κπνξεί ε
ζπγθεθξηκέλε παξάκεηξνο ειέγρνπ λα εθαξκνζηεί ζην πιαίζην ηεο θηινινγηθήο
ζεψξεζεο ηνπ έξγνπ, φπσο απηή δηακνξθψζεθε ζηηο επφκελεο δεθαεηίεο.
Ο πξνβιεκαηηζκφο πνπ αλαπηχζζεη ν Λπθηαξδφπνπινο εγείξεη κηα ζεηξά
εξσηεκάησλ γηα ηε ζρέζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ κε ηε ιατθή θαη ηε ιφγηα παξάδνζε,
θαζψο θαη κε ηελ έλλνηα ηεο πξσηνπνξίαο, φπσο απηή πξνζδηνξίζηεθε κέζα ζην
πιαίζην ηεο θαηηζρχνπζαο κνληεξληζηηθήο ηδενινγίαο∙ ε ζρέζε απηή (κνινλφηη ζην
αξρηθφ ηεο ζηάδην αληαλαθιά ηηο πξψηκεο αηζζεηηθέο επηινγέο ηεο Αξηζηεξάο),147
επζπγξακκηδφκελε αξγφηεξα θαη κε ηηο κνληεξληζηηθέο αληηιήςεηο ηεο γεληάο ηνπ ’30
(δεκνηηθφ ηξαγνχδη, ιατθή ηέρλε, κνξθέο εξψσλ ηεο Δπαλάζηαζεο ηνπ 1821), θαίλεηαη
λα αλαπαξάγεηαη θαη λα ζπληεξείηαη επί καθξφλ κέζα ζην κεηαζρεκαηηδφκελν

145
Γ. Λπθηαξδφπνπινο, «Μεξηθά πξνβιήκαηα ηεο ζχγρξνλεο πνίεζεο», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 97-98
(Ηαλ. - Φεβξ. 1963), 51-60: 53.
146
Βι. «Ο αζηηγκαηηθφο ειιελνθεληξηζκφο σο αλαθξηβήο έσο ςεπδήο επηγξαθή κηαο νξηζκέλεο πεξηνρήο
ηεο λενειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο απνηειεί ηδενιφγεκα αληίζηνηρν ηνπ ειιελνθεληξηθνχ
ηδενινγήκαηνο. Ο εθθξαδφκελνο απφ απηφλ πφζνο κηαο ειιεληθήο πξσηνπνξίαο θεθαζαξκέλεο απφ θάζε
ζεηηθή αλαθνξά ζην ειιεληθφ ζηνηρείν (ε νπνία ππνηίζεηαη φηη λνζεχεη ηα δήζελ θαζ’ νινθιεξίαλ
ππεξεζληθά ζπζηαηηθά ηεο πξσηνπνξηαθφηεηαο) απνηειεί ςεπδή πξσηνπνξηαθή ζπλείδεζε». Ο Βαγελάο
ζεσξεί φηη απηή ε ηάζε ηεο θξηηηθήο εθπνξεχεηαη απφ ηελ πξφζεζε γηα «εθπιήξσζε ηεο επηζπκίαο ηεο
πξσηνπνξηαθφηεηαο (γηα ηελ αθξίβεηα, ηεο κεηακνληεξληθφηεηαο) κε ηνλ πιένλ αδάπαλν ηξφπν: κε ηελ
παξνπζίαζε ησλ κνληεξληζηψλ καο (θαη φρη κφλν απηψλ) σο παξαδνζηαθψλ, δηα ηεο επηθνιιήζεσο - κε
ζπλνπηηθή δηαδηθαζία - ηεο ζπληεξεηηθήο εηηθέηαο ηνπ ειιελνθεληξηζκνχ», Ν. Βαγελάο, «Ο κχζνο ηνπ
ειιελνθεληξηζκνχ», Μονηεπνιζμόρ και ελληνικόηηηα, φ.π., 13-17: 16 θαη 14-15 αληίζηνηρα.
147
Βι. ζρεηηθά Υ. Νηνπληά, Λογοηεσνία και πολιηική…, φ.π., 413-454 (θαη εηδηθφηεξα γηα ηνλ Ρίηζν 442-
454).

216
ινγνηερληθφ πεδίν, δηθαηψλνληαο, έηζη, ζε έλα βαζκφ ηηο πξψηκεο δηαπηζηψζεηο ηνπ
θξηηηθνχ.
Οη ζπλζήθεο αλαπαξαγσγήο θαη λνκηκνπνίεζεο απηήο ηεο ζρέζεο απφ ηελ
θξηηηθή, ζπλερίδνπλ αθφκε θαη ζήκεξα λ’ απνηεινχλ έλα ζέκα πξνο δηεξεχλεζε, θαζψο
ε ζπλχπαξμε κνληεξληζκνχ θαη καξμηζκνχ ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ εμαθνινπζεί, ελίνηε,
λα παξνπζηάδεηαη σο ζπκβαηή θαη απηαπφδεηθηα πξσηνπνξηαθή πνηεηηθή επηινγή,
αθφκα θαη απφ ηε ζχγρξνλε έξεπλα: «Ζ Αξηζηεξά, δέζκηα ηνπ ιατθηζκνχ ηεο,
αληηκεησπίδεη ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη σο έλα ινγνηερληθφ είδνο εχθνια πξνζπειάζηκν.
Καηά ζπλέπεηα, ην πξνηείλεη πεξηζζφηεξν σο πξφηππν γηα ηε δεκηνπξγία αληηγξάθσλ,
ηα νπνία παξαιιάζζνπλ κφλν σο πξνο ην επηθαηξηθφ ηνπο πεξηερφκελν, θαη ιηγφηεξν
σο δπλακηθφ ζχζηεκα κεηαθνξψλ πνπ ζα κπνξνχζε λα γνληκνπνηήζεη κηα πνίεζε
λενηεξηθή ζηε κνξθή θαη επαλαζηαηηθή σο πξνο ηα θνηλσληθά ηεο νξάκαηα. Σε
δεχηεξε απηή εθδνρή ππνζηεξίδεη κε ην έξγν ηνπ ήδε απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
’40 ν πνηεηήο Γηάλλεο Ρίηζορ κπαηλνβγαίλνληαο ζηελ παξάδνζε κε ηελ άλεζε ελφο
ινγνηέρλε πνπ έρεη ήδε θαηαθηήζεη πξνζσπηθνχο θαιιηηερληθνχο δξφκνπο. Με ηνλ
‘Δπηηάθην’ θαηνξζψλεη λα ζηεξεψζεη ηνπο δεζκνχο ηνπ κε ηελ Αξηζηεξά θαη ην
ηδενινγηθνπνιηηηθφ ηεο φξγαλν∙ ζηε ζπλέρεηα ην λήκα ηεο ιατθήο παξάδνζεο ζα
πθαίλεηαη πάλσ ζηνλ ηζηφ ηεο πξσηνπνξίαο. Σελ ψξα πνπ ‘βξνληάεη ν ΋ιπκπνο θαη
αζηξάθηεη ε Γθηψλα’, ν Ρίηζνο γξάθεη ην πνίεκα ‘Ο θξνπξφο ηεο απγήο’(1943), φπνπ
ην δσληαλφ φξακα ηεο λίθεο, ζχκθσλα κε ηελ παξαηήξεζε ηεο Υξχζαο Πξνθνπάθε,
ζεκαηνδνηείηαη δηπιά: απφ ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821 θαη ηελ παιιατθή ζνβηεηηθή
επαλάζηαζε, απφ ην ηξαγνχδη ηνπ ’21 θαη ηνλ επαλαζηαηεκέλν θνπηνπξηζκφ ηνπ
Μαγηαθφθζθη. Ο Ρίηζνο ρξεζηκνπνηεί ζε κηα δπλακηθή ζχλζεζε φια απηά πνπ
δηαηππψζεθαλ, έζησ θαη κε αζχλδεην ην ηειεπηαίν δεχγνο, ζηα αξηζηεξά πεξηνδηθά ηνπ
’30. ΢ην έξγν ηνπ ‘ε θνπηνπξηζηηθή πξνβνιή ζπλδέεηαη κε ηελ ειιεληθφηεηα θαη ηελ
παξάδνζε, φπνπ ελζσκαηψλεηαη ην φξακα κηαο κνληέξλαο, δίθαηεο θνηλσλίαο, φηαλ
θάπνηα ηνχλει ληθεθφξα γηα θιαξίλα ζα ιαιήζνπλ’».148
Δίλαη πξνθαλέο φηη νη έλλνηεο ηεο πξσηνπνξίαο θαη ηεο επαλαζηαηηθφηεηαο
ζεκαζηνδνηνχληαη εδψ κε έλαλ ηξφπν ηειείσο δηαθνξεηηθφ απφ απηφλ πνπ ν
Λενληάξεο θαη ν Λπθηαξδφπνπινο ππνζηήξηδαλ ζηα θείκελά ηνπο. Σν γεγνλφο, γηα
παξάδεηγκα, φηη ν επαλαζηαηηθφο θνπηνπξηζκφο ηνπ Μαγηαθφθζθη δελ είρε θακία

148
Υ. Νηνπληά, Λογοηεσνία και πολιηική…, 453-454. Σν απφζπαζκα πνπ παξαζέηεη ε Νηνπληά
πξνθεηκέλνπ λα επηθπξψζεη ηνλ πξσηνπνξηαθφ ραξαθηήξα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, είλαη απφ ηε κειέηε
ηεο Υ. Πξνθνπάθε, Ζ ποπεία ππορ ηη Γκπαγκάνηα, φ.π., 30.

217
απνιχησο ζρέζε κε ηελ παξάδνζε αιιά αληηζέησο, ήηαλ απνξξηπηηθφο πξνο απηή (γη’
απηφ ε Νηνπληά ραξαθηεξίδεη ην «δεχγνο» ηξαγνχδη ηνπ ’21 - θνπηνπξηζκφο
Μαγηαθφθζθη «αζχλδεην»), δελ εκπφδηζε ηελ θξηηηθή λα παξαιιειίζεη θαη θάπνηεο
θνξέο λα ηαπηίζεη ηελ πξσηνπνξηαθή, αλαηξεπηηθή ηνπ δηάζηαζε κε ην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ. Σέηνηνπ είδνπο παξαιιειηζκνί δηθαηψλνπλ ζ’ έλα βαζκφ ηελ άζθεζε
ηδενινγηθνχ ειέγρνπ πνπ εθδειψζεθε, φπσο είδακε, απφ έλα ηκήκα ηεο Αξηζηεξάο,
αλαδεηθλχνληαο ηαπηφρξνλα θαη ηελ πνιππινθφηεηα ηνπ πιαηζίνπ πξφζιεςεο ηεο
ινγνηερλίαο. ΢ην πιαίζην απηφ, ε ρξήζε ησλ φξσλ «κνληέξλν» θαη «πξσηνπνξηαθφ»
πξνυπνζέηνπλ κηα δηαδηθαζία ηδενινγηθνχ επηθαζνξηζκνχ ή απντδενινγηθνπνίεζεο
ησλ ελλνηψλ απηψλ,149 ε νπνία νδεγεί αλαπφθεπθηα, φπσο είδακε, ζε δηαθνξεηηθέο
ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη εξκελείεο.
Ο ρξνληθά θαη ηδενινγηθά ζπληνληζκέλνο έιεγρνο πνπ αζθείηαη ζηελ πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ απφ ηνλ Λενληάξε θαη ηνλ Λπθηαξδφπνπιν, νινθιεξψλεηαη κε ηε
ζπκκεηνρή ηνπ Μαλφιε Λακπξίδε. Ζ κειέηε ηνπ Ζ ηαξική ζςνείδηζη ζηο έπγο ηος
Κώζηα Βάπναλη,150 αλ θαη εθδίδεηαη ην 1982, είλαη ζπκπιεξσκαηηθή ησλ ζέζεσλ ησλ
άιισλ δχν θξηηηθψλ ηεο «νκάδαο», γεγνλφο πνπ ππνγξακκίδεη θαη ν ίδηνο ν Λακπξίδεο,
πξνηείλνληαο λα δηαβαζηνχλ ηα θείκελά ηνπο παξάιιεια∙ πξφζεζή ηνπο ήηαλ, φπσο
επηζεκαίλεη,151 λα δεκνζηεπηνχλ φια καδί ζε έλα ηεχρνο ησλ ΢ημειώζεων, θαζψο είλαη
επδηάθξηηνο ν θνηλφο άμνλαο ησλ ηξηψλ θεηκέλσλ σο πξνο ηελ ηδενινγηθή ηνπο
πξννπηηθή θαη ηελ θξηηηθή ηνπο ζηφρεπζε.
Αλ θαη ζην θείκελν ηνπ ν Λακπξίδεο δελ αλαθέξεηαη επζέσο ζηελ πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ, απηή αλαδχεηαη θαη πάιη σο ν αληίπνδαο ηεο πνίεζεο ηνπ Βάξλαιε: «Καηά θαη
κεηά ηνλ 2ν παγθφζκηνλ πφιεκν δηαπηζηψλεηαη κηα ηδενινγηθή θαζίδεζε εηδηθφηεξα
ζηελ πεξηνρή ηεο πνίεζεο θαη ηεο ινγνηερλίαο - εθηφο απφ ιίγεο εμαηξέζεηο. ΋ια ηα
ζηνηρεία ηεο πξναηψληαο ζπληήξεζεο, κε ηα νπνία ελζηαιάδεηαη ζηελ ςπρή ησλ
αηφκσλ ε ηδενινγία ηεο εθάζηνηε θαζεζηεθπίαο θνηλσλίαο (…) ηα βιέπνπκε λα
βξηθνιαθηάδνπλ, λα εηζβάιινπλ θαη λα θαηαθιχδνπλ ηελ ‘πξννδεπηηθή’, ηελ
‘αξηζηεξή’ ινγνηερλία: Παηξησηηζκφο, ζνβηληζκφο, ζξεζθεπηηθή πίζηε, ‘ιατθηζκφο’….

149
Γηα ηε ρξήζε ησλ φξσλ «πξσηνπνξία» θαη «κνληεξληζκφο» ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο ινγνηερληθήο
θξηηηθήο βι. Σ. Καγηαιήο, «Μνληεξληζκφο θαη πξσηνπνξία: Ζ πνιηηηθή ηαπηφηεηα ηνπ ‘ειιεληθνχ
ππεξξεαιηζκνχ’», Δνηεςκηήπιο, ηρ. 39, Καινθαίξη - Φζηλφπσξν 1997, 62 -78. Βι. επίζεο Δ. Αξζελίνπ,
Νοζηαλγοί και πλαζηοςπγοί. Ένηςπα, κείμενα και κινήμαηα ζηη μεηαπολεμική λογοηεσνία, Παξαθεξλάιηα -
Σππσζήησ, Αζήλα 2003, εηδηθφηεξα ην θεθάιαην «Μνληεξληζκφο θαη πξσηνπνξία ζηελ θξηηηθή ηνπ
κεηαπνιέκνπ», 115-195.
150
Βι. Μ. Λακπξίδεο, Ζ ηαξική ζςνείδηζη ζηο έπγο ηος Κώζηα Βάπναλη, Όςηινλ, Αζήλα 1982.
151
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 78.

218
Σν έξγν ηνπ Βάξλαιε θαληάδεη ζαλ παξάηαηξν θαη αλεπίθαηξν κπξνζηά ζ’ απηήλ ηε
‘ιανθξαηηθή’ θαη ‘ειιαδνθξαηηθή’ πιεκκπξίδα, φπνπ ζπκθχξνληαη αθξηβψο εθείλα ηα
ζηνηρεία πνπ ν Πνηεηήο ήδε απφ ην 1919 ηα είρε ‘ππεξβεί’ θαη - αξγφηεξα - ρηππήζεη
θαη κπθηεξίζεη».152
Ζ έληαμε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ - θαη φρη κφλν απηνχ - ζηελ θαηεγνξία ηεο
θαη’ επίθαζε πξννδεπηηθήο ινγνηερλίαο (ε νπνία, επί ηεο νπζίαο είλαη πξντφλ ηεο
«πξναηψληαο ζπληήξεζεο» θαη ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο), αλ θαη δελ δειψλεηαη εδψ,
ζπλεπάγεηαη εχινγα, ππφ ηελ πξννπηηθή ησλ απφςεσλ ηνπ Λενληάξε θαη ηνπ
Λπθηαξδφπνπινπ πνπ εμεηάζακε παξαπάλσ. Ζ κφλε αλαθνξά ηνπ Λακπξίδε ζην έξγν
ηνπ Ρίηζνπ πξνθχπηεη ππφ κνξθήλ ππαηληγκνχ, θαη ζρεηίδεηαη κε ηε Ρωμιοζύνη∙ ην
ζρφιην, αλ θαη ππαηληθηηθφ, επηθπξψλεη εθ λένπ ηνλ γλσζηφ δηαθνξηζκφ Ρίηζνπ -
Βάξλαιε, θαη νδεγεί ζην, γλσζηφ πηα, ζπκπέξαζκα ηεο ππεξνρήο ηνπ δεχηεξνπ έλαληη
ηνπ πξψηνπ: «Ζ επίζεκε ηδενινγία ζρεηηθά κε ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν - πνπ
πέξαζε δπλαζηηθά θαη ζηελ πνηεηηθή παξαγσγή ηεο επνρήο θαη κεηέπεηηα - δειαδή ν
ραξαθηεξηζκφο ηνπ πνιέκνπ σο ‘θαζηζηηθνχ’ - ‘αληηθαζηζηηθνχ’, ε ηδέα ηνπ έζλνπο, ν
παηξησηηθφο ελζνπζηαζκφο, ε Παλαγηά πνπ θπιάεη ηα θαληαξάθηα, ε ηδέα ηεο Διιάδαο
(‘Ρσκηνζχλεο’) πνπ νδεγεί ηα βήκαηα ζηα ‘ηζηνξηθά πεπξσκέλα ηεο θπιήο’ θιπ., είλαη
ηδέεο δηακεηξηθά αληίζεηεο απ’ απηέο πνπ δηαπνηίδνπλ ‘Σν θσο πνπ θαίεη’ θαη ηνπο
‘΢θιάβνπο πνιηνξθεκέλνπο’, νη νπνίεο είλαη ηδέεο αληηπαηξησηηθέο, δηεζληζηηθέο,
αληηζξεζθεπηηθέο, αληηπνιεκηθέο θαη ‘ληεθαηηηζηηθέο’. Γηα ηνλ πνηεηή, πνπ έγξαςε
απηά ηα πνηήκαηα, ν ραξαθηήξαο ηνπ πνιέκνπ νξίδεηαη κε ηαμηθά θξηηήξηα».153
Οη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο ην ηκήκα απηφ ηεο Αξηζηεξάο πξνβάιιεη ην έξγν ηνπ
Βάξλαιε σο ππφδεηγκα καξμηζηηθήο πξσηνπνξίαο, είλαη ήδε δεδεισκέλνη απφ ηε
δεθαεηία ηνπ ’50, κε ην «Il Gran rifiuto…» ηνπ Λακπξίδε. Ζ αλαςειάθεζε, φκσο, ηνπ
ζέκαηνο, πξνθχπηεη, θη εδψ, σο αλάγθε ειέγρνπ ηνπ δπλακηθνχ, εμειηζζφκελνπ πεδίνπ
ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, κέζα ζην νπνίν νξηζκέλα έξγα (ζπκπεξηιακβαλνκέλεο,
κεηαμχ ζρεδφλ νιφθιεξεο ηεο κεηαπνιεκηθήο πνηεηηθήο παξαγσγήο, θαη ηεο πνίεζεο
ηνπ Ρίηζνπ) πξνβάιινληαη σο πξννδεπηηθά, κε θξηηήξηα ζπληεξεηηθήο ηδενινγηθήο
πξνέιεπζεο. Δπηβεβαηψλνληαο ηνλ απνπξνζαλαηνιηζηηθφ ραξαθηήξα ηνπ ζπλφινπ ηεο
θξηηηθήο, - ηνλ νπνίν ζρνιίαζε ηφζν ν Λενληάξεο, φζν θαη ν Λπθηαξδφπνπινο - ν
Λακπξίδεο επηρεηξεί κε ηε κειέηε ηνπ κηα αλαιπηηθή αλαζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηεο
έλλνηαο ηεο πξσηνπνξίαο, κε κνλαδηθφ άμνλα ηε βαξλαιηθή πνίεζε θαη κε ζηφρν ηελ

152
Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 9.
153
Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 10.

219
απνζαθήληζε ησλ αληηθάζεσλ θαη ηελ δηεπζέηεζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ αλέθπςαλ
ζηε καθξφρξνλε εμειηθηηθή πνξεία ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο.
΢ηε δηάξθεηα απηήο ηεο πνξείαο, φπσο επηζεκαίλεη ν θξηηηθφο, ε ζρέζε κάδαο -
πξσηνπνξίαο απνηέιεζε έλα απφ ηα βαζηθά ζέκαηα πξνβιεκαηηζκνχ ηεο καξμηζηηθήο
δηαλφεζεο∙ θαη κνινλφηη ε θεληξηθή ηδέα πνπ δηαηξέρεη ην έξγν ηνπ Μάξμ αθνξά ζηελ
απηνρεηξαθέηεζε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη φρη ζηελ έμσζελ ζσηεξία ηνπο απφ θάπνηνλ
κεζζία,154 ην γεγνλφο φηη ε επαλαζηαηηθή ζπλείδεζε ησλ καδψλ θαη ε αλαγσγή ηνπο
ζηε ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ ηεο ηζηνξίαο πξνυπνζέηεη κηα καθξφρξνλε θαη πνιχπινθε
δηαδηθαζία, επλνεί ηε ζπκκεηνρή ησλ δηαλννπκέλσλ (δειαδή ηεο πξσηνπνξίαο) ζηε
δηαδηθαζία απηή.155 Ο Λακπξίδεο, αλαηξέρνληαο ζε ζέζεηο ηφζν ηνπ Μάξμ θαη ηνπ
Λέληλ, φζν θαη ηνπ Σξφηζθη, ηεο Λνχμεκπνπξγθ θαη ηνπ Λνχθαηο,156 δηαπηζηψλεη φηη,
παξά ηηο δηαθπκάλζεηο ησλ απφςεσλ πνπ δηαηππψζεθαλ θαηά θαηξνχο, δελ θαηέζηε
δπλαηή ε άξζε ηεο αληηθαηηθήο ζρέζεο πξσηνπνξίαο - κάδαο ζην πιαίζην ηεο
καξμηζηηθήο πξνβιεκαηηθήο.157
Με ην ζπκπέξαζκα απηφ, ν Λακπξίδεο επζπγξακκίδεηαη κε ηηο απφςεηο πνπ
δηαηχπσλε ην 1956 ν Μάξθνο Απγέξεο, ππνδεηθλχνληαο ζηνλ λεαξφ ηφηε θξηηηθφ ηελ
νξζή εθαξκνγή ηεο καξμηζηηθήο κεζνδνινγίαο, πξνθεηκέλνπ γηα ηελ πξνζέγγηζε ηεο
πνίεζεο ηνπ Βάξλαιε∙158 ζηε βάζε απηήο ηεο ζπιινγηζηηθήο εδξαηψλεη ν Λακπξίδεο
ηελ αλάιπζε ηνπ έξγνπ δχν δεθαεηίεο αξγφηεξα, αλαδεηθλχνληαο θαη πξνβάιινληαο
ηελ ηαμηθή ηνπ δηάζηαζε. ΋πσο δηαπηζηψλεη ν θξηηηθφο, ην βαξλαιηθφ έξγν ην δηαπεξλά
κηα βαζηθή ηδενινγηθή αληηλνκία, ηελ νπνία ν πνηεηήο δηαξθψο επηρεηξεί λα αλαηξέςεη:
αθ’ ελφο γλσξίδεη φηη «πξνυπφζεζε γηα ην θνηλσληθφ μεζθιάβσκα είλαη ε απηφλνκε
δξάζε ησλ εξγαηηθψλ καδψλ (…) ε απηνζπλεηδεζία πνπ θαηαθηάηαη κέζα ζηελ πάιε

154
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 12.
155
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 14.
156
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 14 - 25.
157
Βι. «΢ηε ζπλερή δηαδηθαζία ηεο αλάπηπμεο ηεο ζπλείδεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ (φπνπ δηαζηαπξψλνληαη
ην απζφξκεην θίλεκα, ε πείξα απφ ηνπο αγψλεο, νη ζεσξίεο, νη ηδέεο θαη αληηκάρνληαη κε ηηο
αιινηξησηηθέο δπλάκεηο) ε εηθφλα ηεο ςαιίδαο (πξσηνπνξία - κάδα) είλαη έλα κφληκν γεγνλφο. Αιιά ην
άλνηγκα ηεο ςαιιίδαο δελ είλαη θαζνξηζκέλν a priori, ζηαζεξφ θαη ακεηάβιεην. Σν πξφβιεκα είλαη
δπλακηθφ, δηαιεθηηθφ. Οη ζρέζεηο αλάκεζα ζην πιήζνο θαη ηελ ‘πξσηνπνξία’ (…) πξνθχπηνπλ απφ ηε
δηαπάιε ησλ δσληαλψλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ κέζα ζηηο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο. (…) Ζ
ηάζε γηα ην θιείζηκν ηεο ςαιιίδαο (…) ππάξρεη σο επηδίσμε ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ. ΋κσο ε πνξεία
είλαη αλψκαιε, κε πνιιά αλεβνθαηεβάζκαηα», Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 25 - 26.
158
Βι. «΋ηαλ, ζρεηηθά κε κεξηθά άηνκα πξσηνπνξηαθά, νη κάδεο κέλνπλ πίζσ, απηφ ζα πεη πσο δελ
ζπκπιεξψζεθαλ κέζα ζηηο ζπλζήθεο ηεο δσήο νη πνζνηηθέο εθείλεο κεηαβνιέο, η’ σξίκαζκα ησλ
αληηθεηκεληθψλ φξσλ, πνπ ζα πξνθαιέζνπλ ηελ απφηνκε κεηάζηαζε, ην άικα ηεο ηζηνξίαο πξνο ηα
εκπξφο. Αθφκα θη φηαλ νη κάδεο κέλνπλ πίζσ, δελ παχεη λα ιεηηνπξγεί ε πξνσζεηηθή ελέξγεηα απφ ηελ
θαηάζηαζή ηνπο», Μ. Απγέξεο, «Ο πεζζηκηζκφο ζηελ ειιεληθή πνίεζε (Καβάθεο, Καξπσηάθεο,
Βάξλαιεο)», Δπιθεώπηζη Σέσνηρ, ηρ. 13, Ηαλνπάξηνο 1956, 4-17: 15.

220
θαη ηνλ αγψλα»,159 αθ’ εηέξνπ «δψληαο ζ’ επνρή εηηψλ θαη πηψζεο, είλαη θάπσο
απαηζηφδνμνο σο πξνο ηελ απηφλνκε θαη απζφξκεηε αθχπληζε ηνπ ιανχ. Σε
ζπλεηδεηνπνίεζή ηνπ ηε βιέπεη ζαλ έλα αξγφ, δχζθνιν θαη εκηηειέο processus».160
Ο πνηεηήο, κε άιια ιφγηα, αηζζάλεηαη ην ρξένο λα αθππλίζεη, κέζσ ηνπ έξγνπ
ηνπ, ην ηκήκα εθείλν ηνπ ιανχ πνπ δελ έρεη επίγλσζε ηεο αιινηξίσζεο θαη ηεο
ππνηαγήο ηνπ ζηηο εμνπζηαζηηθέο δπλάκεηο, απνδερφκελνο έηζη ηελ «ηδέα ηεο έμσζελ
εηζαγσγήο ηεο ζπλείδεζεο ζην πιήζνο»,161 αλαιακβάλνληαο δειαδή ηνλ
δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ηνπ πξσηνπφξνπ-νδεγεηή.162 Μηα ηέηνηα πνίεζε-«μππλεηήξη
ηνπ ιανχ», φκσο, εκπεξηθιείεη ηελ έλλνηα ηνπ κεζζηαληζκνχ, θαζψο πξνυπνζέηεη ηελ
αλσηεξφηεηα ηνπ πνηεηή-ζσηήξα απέλαληη ζηηο ιατθέο κάδεο∙163 έηζη, αλαδχεηαη ε
πξνβιεκαηηθή ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο «επαλαζηαηηθήο ηέρλεο», ε νπνία κνινλφηη «λνείηαη
δηαιεθηηθά», φπσο επηζεκαίλεη ν Λακπξίδεο,164 δελ αίξεη ηειηθά ηελ εγγελή ηεο
αληίθαζε: «‘Πνίεζε-μππλεηήξη ηνπ ιανχ’ πεξηθιείλεη νπσζδήπνηε θάπνηαλ αληίθαζε:
Ο ιαφο πνπ είλαη ζε ζέζε λα πξνζδερηεί ηελ πνίεζε - γηα λα ‘μππλήζεη’ κέζσ απηήο -
ζα πξέπεη λα είλαη ήδε αξθεηά μππλεκέλνο. Έρνληαο αηζζεηηθή θαιιηέξγεηα, ζα πξέπεη
λα έρεη θαη θάπνηα γεληθφηεξε πλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα θαη θξηηηθήλ ηθαλφηεηα. Κη
εθείλνο πνπ έρεη ηελ αλάγθε πξάγκαηη απφ μχπλεκα, είλαη θνπθφο ζην θνπδνχληζκα
ηνπ ‘μππλεηεξηνχ’… (‘Με πάζνο ηελ αιήζεηα θαλεξψλσ/ κα πνηφο κ’ αθνχεη; Κάηη
άγνπξα παηδηά’). Καη ε επίγλσζε ηεο αληίθαζεο απηήο πξνζηίζεηαη ζηηο άιιεο πεγέο
πίθξαο ηνπ Πνηεηή».165
Έηζη, ηαιαληεπφκελνο αλάκεζα ζηελ επηζπκία ηνπ λα αθππλίζεη ηε ιατθή
ζπλείδεζε θαη ζηελ ακθηβνιία ηνπ γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο θνηλσληθήο
ιεηηνπξγίαο ηεο πνίεζήο ηνπ, ν Βάξλαιεο, «πνιχ πην κπξνζηά απ’ ηνπο άιινπο ηνπο
καθάξηνπο ηεο ηξερνχκελεο ΄ιανθξαηηθήο’ αηζηνδνμίαο»,166 θαηνξζψλεη λα
ζπκππθλψζεη ζην έξγν ηνπ «ηελ πην πξνρσξεκέλε, ηελ πην δηαπγή ζπλείδεζε, ηελ
ελαγψληα πξνβιεκαηηθή ηεο Δπαλάζηαζεο».167

159
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 38.
160
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 39-40.
161
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 41.
162
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 41.
163
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 28.
164
Βι. «Κη εδψ - έηζη - δηαγξάθνληαη θαη νη δπλαηφηεηεο θαη ηα φξηα ηεο ‘επαλαζηαηηθήο ηέρλεο’. Σν
πξφβιεκα λνείηαη δηαιεθηηθά: ε αλάπηπμε ηεο ζπλείδεζεο θέξλεη θνληά ζηελ ηέρλε, θη απηή ε επαθή
ζπληειεί ζηελ παξαπέξα αλάπηπμε ηεο ζπλείδεζεο. Δίλαη κηα αξγή αιιειεπίδξαζε», Μ. Λακπξίδεο,
φ.π., 53.
165
Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 53.
166
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 54.
167
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 9.

221
 Ο γεληθεπηηθφο απηφο ππεξζεηηθφο («ε πην πξνρσξεκέλε, ε πην δηαπγήο
ζπλείδεζε…»), πνπ πηνζεηεί ν Λακπξίδεο αμηνινγψληαο ηδενινγηθά ηε βαξλαιηθή
πνίεζε, πξνζδηνξίδεηαη θαη ζπγθεθξηκελνπνηείηαη ζηηο θαηαιεθηηθέο ηνπ δηαπηζηψζεηο∙
ν δεχηεξνο φξνο ηεο ζχγθξηζεο (θαη ν απψηεξνο, ηειηθά, ζηφρνο ηεο θξηηηθήο ηνπ, φπσο
θαη ηνπ Λενληάξε θαη ηνπ Λπθηαξδφπνπινπ) αθνξά ζηε γεληά ηνπ ηξηάληα θαη ζηα
ηδενινγήκαηά ηεο: «΢’ απηήλ ηελ ελαγψληα ζπλείδεζε ηεο πξνβιεκαηηθήο ηεο
Δπαλάζηαζεο θαη ηεο επαλαζηαηηθήο πνίεζεο (…) φρη κφλν δελ έθηαζαλ νη
‘επαλαζηάηεο’ πνηεηέο ηεο ιεγφκελεο ‘γεληάο ηνπ ’30’, αιιά νχηε θαη ηελ
ππνςηάζηεθαλ. Δμεηάδνληαο, ηψξα, ηνλ ‘Πξνζθπλεηή’, βιέπνκε φηη φρη κφλν σο
‘επαλαζηαηηθή’ πνίεζε, παξά θαη σο ‘παηξησηηθή’, σο ‘εζληθή’ πνίεζε ηα πξντφληα ηεο
γεληάο απηήο βξίζθνληαη πνιχ πην θάησ απφ ην Βάξλαιε ηνπ 1919 - θαη απφ ην
΢ηθειηαλφ θαη απφ ηνλ Παιακά, βέβαηα».168
Ζ πξσηαξρηθφηεηα ηεο ηδενινγηθήο ζηφρεπζεο ζηελ θξηηηθή ηνπ Λακπξίδε
δειψλεηαη μεθάζαξα εμ αξρήο («Αθήλσ ζηελ άθξε, ζηηο ζεκεηψζεηο κνπ απηέο, ην φηη
εδψ [ζην έξγν ηνπ Βάξλαιε] βξίζθνληαη κεξηθά απφ ηα αξηηφηεξα ιπξηθά πνηήκαηα ηεο
λενειιεληθήο»).169 ΋πσο θαη ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ θεηκέλσλ ηνπ Λενληάξε θαη ηνπ
Λπθηαξδφπνπινπ, ε πξνβνιή ηνπ βαξλαιηθνχ έξγνπ δελ αθνξά ηφζν ζηελ αλάδεημε
ηεο ινγνηερληθήο ηνπ αμίαο αιιά ιεηηνπξγεί πεξηζζφηεξν σο ηδενινγηθφ εθαιηήξην,
θξηηήξην αμηνιφγεζεο θαη κέηξν ζχγθξηζεο, πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ε πιαζκαηηθή
εθδνρή ηεο επαλαζηαηηθφηεηαο, πνπ ζχκθσλα κε ηηο απφςεηο ηεο νκάδαο απηήο,
αληηπξνζσπεχεη ε πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ ειιεληθνχ κνληεξληζκνχ ζην ζχλνιφ ηνπ.
Ζ δηεθδίθεζε, ελ ηέιεη, εθ κέξνπο ηεο γεληάο ηνπ ηξηάληα, ησλ ελλνηψλ ηεο
επαλαζηαηηθφηεηαο θαη ηεο πξννδεπηηθφηεηαο, θαίλεηαη πσο πξνβάιιεη απεηιεηηθά
ζηνλ νξίδνληα κηαο θάπνηαο Αξηζηεξάο, ε νπνία παξαδνζηαθά ηηο είρε θαηνρπξψζεη σο
δηθέο ηεο∙ ράλνληαο, νπζηαζηηθά, ηα κφλα δηαθνξνπνηεηηθά ηεο (ζε ζρέζε κε ηελ
αζηηθή ινγνηερλία) ζηνηρεία - εθ’ φζνλ ε κνξθηθή θαη αηζζεηηθή θπξηαξρία ηνπ
κνληέξλνπ είλαη πιένλ θαζνιηθή θαη αδηακθηζβήηεηε - ε Αξηζηεξά πνπ εθπξνζσπεί ε
ελ ιφγσ ηξηάδα αληηκεησπίδεη ηελ πξννπηηθή απψιεηαο θαη ηεο ηδενινγηθήο ηεο
ηαπηφηεηαο ζην ινγνηερληθφ πεδίν. Πξνθεηκέλνπ, ινηπφλ, ην ηκήκα απηφ ηεο
καξμηζηηθήο θξηηηθήο λα δηαθπιάμεη έλαλ ζχιαθα «πξσηνπνξίαο» ζην ινγνηερληθφ
πεδίν, επηιέγεη σο κφλε δηέμνδν ηελ πξνβνιή ελφο πνηεηηθνχ πξνηχπνπ κε ζηέξεν

168
Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 72 - 73.
169
Βι. Μ. Λακπξίδεο, φ.π., 9.

222
ηδενινγηθφ έξεηζκα, δνκεκέλν ζηηο αξρέο ηνπ πξν-ζηαιηληθνχ καξμηζκνχ, πνπ νδεγεί,
εληνχηνηο, πίζσ ζηνλ πξνπνιεκηθφ Βάξλαιε.
Έηζη, νη ζέζεηο ηεο νκάδαο απηήο ησλ θξηηηθψλ εδξαηψλνληαη ζηε βάζε ελφο
ινγνηερληθνχ έξγνπ πνπ ήηαλ παξσρεκέλν θαη νπηζζνδξνκηθφ, φρη κφλν γηαηί
γξάθηεθε (θαη αθνξνχζε) ζε παιαηφηεξεο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο, αιιά θαη γηαηί
αηζζεηηθά ήηαλ εμαηξεηηθά δχζθνιν λα αληαγσληζηεί ηελ δηαξθψο εμειηζζφκελε
πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ε νπνία, θαηάθεξε ηειηθά (φρη πάληα ρσξίο ππνρσξήζεηο θαη
ζπκβηβαζκνχο) λα αληαπνθξηζεί ζηηο αηζζεηηθέο απαηηήζεηο ηνπ κνληεξληζκνχ, ρσξίο
λα απνκαθξχλεηαη απφ ηνλ θνηλσληθφ, αλζξσπνθεληξηθφ ηεο ππξήλα.
Ζ πξνζπάζεηα, ηειηθά, ηνπ ηκήκαηνο απηνχ ηεο Αξηζηεξάο λα πξνηείλεη έλα
πξφηππν πνίεζεο «απζεληηθνχ» καξμηζηηθνχ ραξαθηήξα (βάζεη ηεο ηδενινγηθήο
ζπλέπεηαο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ) σο πξσηνπνξηαθφ, απνδείρηεθε αηειέζθνξε θαη
αλίζρπξε λα επηβιεζεί ζηνλ θπξίαξρν κνληεξληζηηθφ θαλφλα. Ζ ίδηα ε εμέιημε ηεο
ειιεληθήο ινγνηερληθήο πξαγκαηηθφηεηαο δελ αλέδεημε σο δεζπφδνπζα ηελ πνίεζε ηνπ
Βάξλαιε, αληίζεηα, επεθχιαμε θπξίαξρν ξφιν γηα ηνλ Ρίηζν θαη ην έξγν ηνπ∙ έξγν ην
νπνίν, κάιηζηα, παξά ηηο ελζηάζεηο ηεο νκάδαο ησλ ΢ημειώζεων, δηαθξίλεηαη απφ έλαλ
δηαξθή ελαγψλην πξνβιεκαηηζκφ (κηα ζπλερή ηαιάληεπζε αλάκεζα ζην θνηλσληθφ
ρξένο ηνπ πνηεηή θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο πνηεηηθήο ιεηηνπξγίαο), πνπ δελ
δηαθέξεη ζεκαληηθά απφ εθείλνλ ηνπ Βάξλαιε.
Γίπια ζην βαξλαιηθφ «Με πάζνο ηελ αιήζεηα θαλεξψλσ,/ κα πνηφο κ’ αθνχεη;
Κάηη άγνπξα παηδηά»,170 νη ζηίρνη ηεο ΢ονάηαρ ηος ζεληνόθωηορ ηνπ Ρίηζνπ
αλαδεηθλχνπλ ηελ ίδηα δξακαηηθή ακθηβνιία ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ: «Κη αιήζεηα
δελ είλαη ιίγεο νη θνξέο πνπ αλαθαιχπησ εθεί, ζην βάζνο/ ηνπ πληγκνχ,/ θνξάιιηα θαη
καξγαξηηάξηα θαη ζεζαπξνχο λαπαγηζκέλσλ πινίσλ,/ απξφνπηεο ζπλαληήζεηο, θαη
ρηεζηλά θαη ζεκεξηλά θαη κειινχκελα,/ κηαλ επαιήζεπζε ζρεδφλ αησληφηεηαο, (…)
κνλάρα πνπ δελ μέξσ λα ηα δψζσ - φρη, ηα δίλσ∙/ κνλάρα πνπ δελ μέξσ αλ κπνξνχλ λα
ηα πάξνπλ - πάλησο εγψ ηα δίλσ».171
Αθφκα, βέβαηα, θαη ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ εληνπίδεηαη λνεκαηηθή ζχγθιηζε ζην
έξγν ησλ δχν πνηεηψλ, είλαη πάληα δπλαηφο ν εληνπηζκφο ηδενινγηθψλ απνθιίζεσλ: ν
Ρίηζνο, γηα παξάδεηγκα, (ζα ππνζηήξηδε ελδερνκέλσο ν Λακπξίδεο) πξνζδηνξίδεη εδψ
κηα πεξηνρή ππνζπλεηδήηνπ, άρξνλε, ρσξίο ηζηνξηθνθνηλσληθνχο δείθηεο, πνπ δελ

170
Κ. Βάξλαιεο, «Δπηγξάκκαηα», Οπγή λαού [και άλλα μεηαθανάηια ποιήμαηα], Κέδξνο, Αζήλα 1975,
78.
171
Γ. Ρίηζνο, Ζ ΢ονάηα ηος ζεληνόθωηορ, Σέηαπηη Γιάζηαζη, Κέδξνο, Αζήλα 202001, 45-53: 51.

223
αληρλεχεηαη ζηνπο ζηίρνπο ηνπ Βάξλαιε. Παξά ηαχηα, είλαη αμηνζεκείσηε ε νκνηφηεηα
ησλ δχν έξγσλ θαη ζην επίπεδν ηεο δηαινγηθήο αλάπηπμεο ησλ πνηεκάησλ ηνπο, ε νπνία
εδξαηψλεηαη ζηε βάζε ηεο δηαιεθηηθήο κεζφδνπ (ζέζε - αληίζεζε - ζχλζεζε) κε
αληηζεηηθά ζχκβνια, πνπ πξνβάιινλαη σο δχν εζσηεξηθέο δπλάκεηο ζπγθξνπφκελεο
εληφο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Βάξλαιε είλαη ελδεηθηηθνί νη
ζηίρνη απφ ηνλ «Μνλφινγν ηνπ Μψκνπ» ζην Φωρ πος καίει («΋ια ηνχηα είηαλε
πιάζκαηα ηεο θαληαζηάο κνπ, έλα μέζπαζκα/ θαη μαιάθξσκα ηνπ ζηνραζκνχ κνπ!/
Μνπ αξέζεη θάπνπ θάπνπ λα κηιάσ κνλαρφο κνπ. Να ρσξίδσ/ ηνλ εαθηφ κνπ ζε ινγήο
αληίζεηα ζχκβνια θαη λα ηα βάδσ λα καιψλνπλε»),172 ελψ ζηελ Σέηαπηη Γιάζηαζη ηνπ
Ρίηζνπ φια ζρεδφλ ηα πνηήκαηα αλαπηχζζνληαη κε ηελ ίδηα δηαινγηθή κέζνδν, αθφκα
θη αλ ε εθθνξά ηνπ ιφγνπ είλαη κνλνινγηθή.173
Ζ πξνζπάζεηα, κε άιια ιφγηα, ηνπ Ρίηζνπ λα ελζσκαηψζεη ζηελ πνίεζή ηνπ
ζηνηρεία ηεο καξμηζηηθήο ζπιινγηζηηθήο, ζπκπνξεπφκελνο κε ηα αηζζεηηθά πξφηππα
ηεο επνρήο ηνπ, δελ αμηνινγήζεθε απφ ηελ θξηηηθή ηνπ ηκήκαηνο απηνχ ηεο Αξηζηεξάο∙
θξηηηθή ε νπνία απνδείρηεθε ηδηαηηέξσο απζηεξή, δνγκαηηθή θαη πξνγξακκαηηθά
αξλεηηθή, ελίνηε, κάιηζηα, νμχηεξε αθφκα θαη απφ απηήλ ηεο «αληίπεξα φρζεο», παξά
ην γεγνλφο (ή θαη εμ αηηίαο ηνπ) φηη πξνεξρφηαλ εθ ησλ έλδνλ. Ο πεξηνξηζκφο ηνπ
νξίδνληα πξφζιεςεο ηεο νκάδαο απηήο ησλ θξηηηθψλ ζηελ ηδενινγηθή παξάκεηξν ηεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, νδήγεζε ζηελ «παξαρψξεζε» ηνπ ζηξαηεπκέλνπ έξγνπ ηνπ ζηελ
νξζνδνμία θαη ηνπ κνληεξληζηηθνχ ζηελ αζηηθή πιεπξά, ρσξίο λα επηιεγεί αλη’ απηνχ ε
πξνβνιή ελφο καξμηζηηθνχ ινγνηερληθνχ κνληέινπ αηζζεηηθά αληαγσληζηηθνχ πξνο ηα
αζηηθά θπξίαξρα πξφηππα ηεο επνρήο ηνπ ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ.

172
Γ. Γάιιαο (θηι. επηκ.), Κ. Βάπναληρ. Σο θωρ πος καίει, φ.π., 61.
173
Πξβι. «Πξψην θαη θχξην θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ησλ πνηεκάησλ πνπ ππάγνληαη ζηελ ελφηεηα
ηεο Σέηαπηηρ Γιάζηαζηρ είλαη ν ζθεληθφο κνλνινγηθφο δηάινγνο πνπ γίλεηαη αλάκεζα ζε δχν ή
πεξηζζφηεξα πξφζσπα∙ δηάινγνο πνπ έρεη θαηά θαλφλα ηε κνξθή κηαο ελδνζθνπηθήο απηναλάιπζεο ηνπ
κνλνινγνχληνο ζην πνίεκα πξνζψπνπ (…) Αλ εμαηξέζνπκε δχν κφλν πνηήκαηα (Χειμεπινή Γιαύγεια θαη
Όηαν έπσεηαι ο Ξένορ) απφ ηελ Σέηαπηη Γιάζηαζη, ζηα ππφινηπα δεθαπέληε ν κνλφινγνο ‘δηεμάγεηαη’
αλάκεζα ζε πξφινγν θαη επίινγν ζθεληθά θαζνδεγεηηθνχο, πνπ απνβιέπνπλ ζην λα ιεηηνπξγήζνπλ αθ’
ελφο ζαλ έλα είδνο απνζηαζηνπνηεηηθψλ παξαγφλησλ αλάκεζα ζηνλ αλαγλψζηε θαη ζην πνίεκα θαη αθ’
εηέξνπ ζαλ δηαιεθηηθή πξνζθχξσζε αιιά θαη άξζε ηνπ κνλνιφγνπ πνπ πιαηζηψλνπλ». Κ. Γ.
Παπαγεσξγίνπ, «Πξνηάζεηο επάλσ ζηε ΢νλάηα ηνπ ΢ειελφθσηνο», Αθιέπωμα ζηον Γιάννη Ρίηζο,
Κέδξνο, Αζήλα 1981, 561-582: 564-565. Σελ ίδηα πεξίπνπ άπνςε δηαηππψλεη θαη ε Υ. Πξνθνπάθε, πνπ
ζεσξεί φηη κέζσ ηεο παξνπζίαο ηνπ αθξναηή ησλ κνλνιφγσλ ζηα κπζνινγηθά πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ φρη
κφλν θεληξίδεηαη ε δηάζεζε ηεο εμνκνιφγεζεο αιιά θαη ζρεηηθνπνηείηαη ε αιήζεηα ηεο («Αιιηψο κηιάο
γεληθψο ζην θνηλφ θη αιιηψο ζ’ έλα λεαξφ αμησκαηηθφ ηεο θξνπξάο, γην ηνπ παιηνχ θεπνπξνχ ζνπ, φηαλ
ιέγεζαη Ηζκήλε»), ελψ θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ επηιφγνπ έρεη σο ζηφρν ζπλήζσο λα δίλεη ηε «ιχζε» ζηα
πνηήκαηα, καδί κε κηα άιιε νπηηθή, ηελ νπηηθή απηνχ ηνπ βσβνχ αθξναηή. Βι. Υ. Πξνθνπάθε, «Ο
θχθινο ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ», Θεαηπικά Σεηπάδια, (Αθηέξσκα Πνίεζε/Θέαηξν.
Γηάλλεο Ρίηζνο), ηρ. 2, Ηαλνπάξηνο 1980, 3-11: 11.

224
 ΜΔΡΟ΢ ΓΔΤΣΔΡΟ

Ο ΓΟΚΙΜΙΑΚΟ΢ ΛΟΓΟ΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ

225
226
ΙV. ΘΔΩΡΗΣΙΚΟ΢ ΠΡΟΒΛΗΜΑΣΙ΢ΜΟ΢ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΜΔΝΔ΢
ΠΟΙΗΣΙΚΔ΢ ΔΠΙΓΡΑ΢ΔΙ΢

1. Ο ΠΟΙΗΣΗ΢ Ω΢ ΚΡΙΣΙΚΟ΢

«Πάληα κνπ πίζηεπα πσο έλαο ινγνηέρλεο φ,ηη πηφηεξν έρεη λα δψζεη ζα ην
δψζεη κε ην έξγν ηνπ. Απηφ κηιάεη γηα φια, γηα ηα αηζζήκαηά ηνπ, γηα ηηο ηδέεο ηνπ,
γηα ηηο πεπνηζήζεηο ηνπ, γηα ηηο αηζζεηηθέο ηνπ πξνηηκήζεηο, θαη ηνχην είλαη ε πην
μάζηεξε απφδεημε ηνπ ηη είλαη. Σν έξγν ηνπ είλαη ε πξάμε ηνπ θαη γλσξίδνληάο ην
γλσξίδνπκε ηνλ άλζξσπν».1
Ζ έθδειε απξνζπκία ηνπ Ρίηζνπ λα ζρνιηάζεη ην έξγν ηνπ εηδηθά, θαη ηελ
πνίεζε γεληθφηεξα (απξνζπκία πνπ δειψζεθε επαλεηιεκκέλα απφ ηνλ ίδην, φηαλ ε
πεξίζηαζε απαηηνχζε ηελ δηαηχπσζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπ ιφγνπ κε αληηθείκελν ηελ
πνηεηηθή ιεηηνπξγία),2 απνηέιεζε ηελ θχξηα αηηία ηεο ηζρλήο δνθηκηαθήο ηνπ
παξαγσγήο, ζε αληίζεζε κε ηελ αληίζηνηρε νγθψδε ινγνηερληθή ηνπ.
Παξά ηαχηα, δελ απέθπγε ηε δνθηκηαθή αλακέηξεζή ηνπ σο θξηηηθνχ κε
ζεκαληηθά έξγα, ηα νπνία επέδξαζαλ θαζνξηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο πνηεηηθήο
ηνπ3: Μαγηαθφθζθη, Διπάξ, Υηθκέη, Έξεκπνπξγθ. Σα θείκελα απηά, καδί κε δχν
αθφκε δνθηκηαθέο θαηαζέζεηο, φπνπ ν Ρίηζνο ζρνιηάδεη πνηεηηθέο ζπιινγέο ηνπ («΢αλ
εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο» θαη «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν»)
ζπγθεληξψζεθαλ ην 1974 ζηνλ ηφκν Μειεηήκαηα, ζπγθξνηψληαο ην corpus ηνπ
δνθηκηαθνχ ηνπ έξγνπ, θαη παξά ηνλ πεξηνξηζκέλν ηνπο αξηζκφ θαη ηε κηθξή ηνπο

1
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη εκπξφο ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν Γηάλλεο Ρίηζνο»,
Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηψβξηνο 1945, 3-4.
2
Βι. «Ννκίδσ πσο δελ είλαη δνπιεηά ηνπ πνηεηή λα κηιήζεη γηα ηελ πνίεζε, αιιά κε ηελ πνίεζε, παξ‟
φηη απηφο ζα‟ηαλ ν πην ελδεδεηγκέλνο θη ν πην ππεχζπλνο λα καο δψζεη ην κίην ηεο Αξηάδλεο πνπ ζα
καο έκπαδε ζην βαζχ κπζηηθφ ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο πνίεζεο (...) θ‟ ε γιψζζα ηεο πνίεζεο είλαη
ζπλζεηηθή, ελψ ηεο θξηηηθήο αλαιπηηθή, δειαδή εληειψο δηαθνξεηηθή απ‟ ηε γιψζζα ηεο πνίεζεο.
΋ηαλ ινηπφλ δεηάκε απ‟ ηνλ πνηεηή λα καο κηιήζεη γηα ην έξγν ηνπ θαη φρη απιψο κε ην έξγν ηνπ, είλαη
πεξίπνπ ζαλ λα ηνπ δεηάκε λ‟ αιιάμεη ηδηφηεηα. Άιισζηε ην‟ ρσ ζπρλά επαλαιάβεη: Ζ πνίεζε, ζην
βαζκφ αθξηβψο πνπ είλαη πνίεζε, καο ιέεη πάληα πνιχ πεξηζζφηεξα θαη πνιχ θαιχηεξα απφ φζα εκείο
κπνξνχκε λα πνχκε γη‟ απηήλ», Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», Μειεηήκαηα, Κέδξνο,
Αζήλα 21980 (11974), 97-102: 97.
3
΢ηε κειέηε ηνπ γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη ν Ρίηζνο εμ αξρήο επηζεκαίλεη: «Θα πξέπεη λα δεισζεί απφ ηελ
πξψηε ζηηγκή, πφζν άραξν, θαη ζρεδφλ αθαηφξζσην, είλαη κηα ςχρξαηκε θαη αληηθεηκεληθή θξηηηθή
αληηκεηψπηζε ελφο πνηεηηθνχ έξγνπ ηφζν κεγάιεο ζεκαζίαο, φπσο ηνπ Μαγηαθφθζθη. Άραξν, απ‟ ην
γεγνλφο φηη ν θξηηηθφο, απφ ζέζε, παίξλεη κηα ζηάζε επφπηε, ειεγθηή, εξεπλεηή θαη, ην ρεηξφηεξν,
δηδαζθάινπ απέλαληη ζηνλ πνηεηή, φηαλ κάιηζηα έλα κεγάιν κέξνο ησλ θξηηεξίσλ ηνπ έρεη
δηακνξθσζεί θάησ απφ ηελ επίδξαζε ηνπ θξηλφκελνπ έξγνπ», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφθζθη»,
Μειεηήκαηα, φ.π., 9-33: 9. (α΄ δεκνζίεπζε Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 106-107, Οθηψβξηνο - Ννέκβξηνο
1963, 387-402. Βι. πεξηζζφηεξα Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 271).

227
έθηαζε, απνηππψλνπλ ηθαλνπνηεηηθά αξθεηέο απφ ηηο βαζηθέο νξίδνπζεο ησλ
ηδενινγηθψλ θαη αηζζεηηθψλ αλαδεηήζεσλ ηνπ Ρίηζνπ αλαθνξηθά κε ηελ πνίεζε.
Ζ ρξνληθή εγγχηεηα, εληνχηνηο, ησλ θεηκέλσλ πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηα
Μειεηήκαηα (ε πξψηε δεκνζίεπζε ησλ ηξηψλ απφ ηα έμη πνπ εκπεξηέρεη ν ηφκνο
ηνπνζεηείηαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟60, φπσο ζα δνχκε αξγφηεξα) επηβάιιεη
κηα πεξηνξηζηηθή νπηηθή ζηελ δηεξεχλεζε ηνπ ζεσξεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ
Ρίηζνπ. Γελ αλαδεηθλχεηαη έηζη, κε άιια ιφγηα, ε ζπλνιηθή εμειηθηηθή πνξεία απηνχ
ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ θαη ν βαζκφο κεηαβιεηφηεηάο ηνπ, ζε ζπλάξηεζε κε ηελ
ηζηνξηθή εμέιημε, ηα θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα θαη ηηο ηδενινγηθέο δπκψζεηο πνπ ηνλ
επηθαζφξηζαλ.
Αθξηβψο επεηδή νη ζέζεηο ηνπ Ρίηζνπ εκπιέθνληαλ κε πνιηηηθά θξηηήξηα θαη
δηακνξθψλνληαλ ζε ζπλάξηεζε κε ηηο εζσθνκκαηηθέο θαη επξχηεξεο ηδενινγηθέο
εμειίμεηο ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο, ε εμέηαζε ελφο πξψηκνπ δνθηκηαθνχ θεηκέλνπ
ηνπ πνηεηή πνπ δελ ζπκπεξηειήθζε ζηα Μειεηήκαηα, κπνξεί λα απνδεηρζεί
δηαθσηηζηηθή, ζην βαζκφ πνπ απνθαιχπηεη νξηζκέλεο ζπληζηψζεο ηεο πξψηκεο
ζεσξεηηθήο ηνπ ζπγθξφηεζεο, ζηελ νπνία επέδξαζαλ, έζησ θαη παξνδηθά, νη
ηδενινγηθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο ηεο επνρήο.
Σν πξψηκν απηφ θείκελν (πνπ ζα εμεηάζνπκε αλαιπηηθά ζηελ επφκελε
ελφηεηα ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ), θαζψο δεκνζηεχεηαη ζην πεξηνδηθφ Διεύζεξα
Γξάκκαηα ην 19454 θαη ππαγνξεχεηαη απφ ην εκθπιηαθφ θιίκα ηεο επνρήο, απερψληαο
ηεο απφςεηο ηεο επίζεκεο Αξηζηεξάο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ (εζλνθεληξηθφο
ραξαθηήξαο, ιατθή παξάδνζε), πξνζθέξεηαη γηα ηε ζπλαγσγή ζπκπεξαζκάησλ, ηφζν
ζρεηηθά κε ηελ αλίρλεπζε ησλ θαηαβνιψλ ηνπ πξψηκνπ ζεσξεηηθνχ ππξήλα ηεο
ζθέςεο ηνπ, φζν θαη αλαθνξηθά κε ηνλ βαζκφ απφθιηζεο πνπ παξνπζηάδεη ν ππξήλαο
απηφο απφ ηα θείκελα ησλ Μειεηεκάησλ πνπ θαιχπηνπλ ηελ πεξίνδν 1955-1973∙
θείκελα πνπ, ζπγθξνηψληαο κηα νκνηνγελή - ζε χθνο, δηαηχπσζε θαη
επηρεηξεκαηνινγία - εηθφλα πνηεηηθήο, απνηππψλνπλ ηηο φςηκεο θαη
απνθξπζηαιισκέλεο ζέζεηο ηνπ πεξί ινγνηερλίαο θαη ζηεξίδνπλ ζεσξεηηθά ην
ινγνηερληθφ έξγν ηνπ Ρίηζνπ.
΢ηα δνθίκηα απηά ησλ Μειεηεκάησλ, δεζπφδνληα ξφιν ζηελ απεηθφληζε ηεο
πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ έρνπλ ηα ηέζζεξα θείκελα πνπ αθνξνχλ ζηα έξγα ησλ
αιινεζλψλ ινγνηερληθψλ «παξαιιήισλ» ηνπ. Οη παξάκεηξνη πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηελ

4
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη εκπξφο ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν Γηάλλεο Ρίηζνο»,
Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηψβξηνο 1945, 3.

228
αηζζεηηθή θαη ηδενινγηθή απηή ζπγγέλεηα ηνπ Ρίηζνπ κε ηνπο πνηεηέο ησλ νπνίσλ ηα
έξγα επηιέγεη λα κεηαθξάζεη θαη λα πξνζεγγίζεη ζεσξεηηθά, απνηεινχλ θαη ηνπο
βαζηθνχο άμνλεο φρη κφλν ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ αιιά θαη ηεο
ινγνηερληθήο ηνπ παξαγσγήο: κνληέξλα κνξθή θαη θνηλσληθφ - αλζξσπηζηηθφ
πεξηερφκελν (δελ είλαη ηπραίν ην φηη θαη νη ηέζζεξηο πνηεηέο ήηαλ καξμηζηέο πνπ
ζπκπνξεχνληαλ κε ηα κνληέξλα πνηεηηθά ξεχκαηα ηεο επνρήο ηνπο).
Δπηρεηξψληαο λα εξκελεχζεη θαη λα αηηηνινγήζεη ηελ αληηθαηηθή ζχδεπμε ησλ
δχν απηψλ παξακέηξσλ, ν Ρίηζνο πξνβάιιεη ηηο ζέζεηο θαη ηηο ινγνηερληθέο
επηδηψμεηο ηνπ κέζα ζην πιαίζην πνπ ζπγθξνηνχλ ηα έξγα ησλ επξσπαίσλ νκνηέρλσλ
ηνπ, αλαθεξφκελνο ηαπηφρξνλα θαη ζην δηθφ ηνπ έξγν, φπσο έρεη ήδε επηζεκαλζεί
απφ ηελ θξηηηθή.5 Μέζσ ηεο δηαδηθαζίαο απηήο, πνπ ζπλίζηαηαη ζηελ πξνλνκηαθή
πξνβνιή έξγσλ κε ηα νπνία ε πνίεζή ηνπ ζρεηίδεηαη ζε επίπεδν δεδεισκέλεο
επίδξαζεο, εθιεθηηθήο ζπγγέλεηαο ή αλαινγίαο, ν Ρίηζνο θαίλεηαη αθ‟ ελφο λα
ππνζηεξίδεη ζεσξεηηθά ηηο θαιιηηερληθέο ηνπ επηινγέο, αθ‟ εηέξνπ λα πξνζθέξεη
ζηνπο θξηηηθνχο ηνπ έξγνπ ηνπ επηρεηξήκαηα, ψζηε λα ην πξνζεγγίζνπλ κε έξεηζκα
ηελ δηθή ηνπ πξννπηηθή.
Απέλαληη ζηελ ηειεπηαία απηή δηαπίζησζε (φηη ν πνηεηήο «ππνδεηθλχεη» ζηελ
θξηηηθή κηα εξκελεία ηνπ έξγνπ ηνπ),6 ην αληεπηρείξεκα πξνβάιιεη εχινγα, θαη έρεη
ήδε δηαηππσζεί απφ ηελ Υξχζα Πξνθνπάθε: ε εξκελεία ησλ έξγσλ ησλ επξσπαίσλ
νκνηέρλσλ ηνπ Ρίηζνπ δελ είλαη απαξαίηεηα θαη δεζκεπηηθή σο πξνο ηε ζεψξεζε ηεο

5
Ο Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ ζρνιηάδνληαο ην δνθίκην ηνπ Ρίηζνπ γηα ηνλ Έξεκπνπξγθ επηζεκαίλεη φηη νη
απφςεηο ηνπ «καο επηηξέπνπλ λα ππνζέζνπκε φηη ππεξαζπίδεηαη θάπνηεο δηθέο ηνπ επηινγέο», ελψ γηα
ην «Πεξί Μαγηαθφβζθε» θξίλεη πσο ζπλαληάκε «κηα „πνηεηηθή‟ ηνπ Μαγηαθφθζθη, φπσο θαη έκκεζα -
κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε - κηα „πνηεηηθή‟ ηνπ ίδηνπ ηνπ Ρίηζνπ θαζαξφηεξα», Α. Αξγπξίνπ, «Οιίγνο
αιιά αθξηβφο ν ζεσξεηηθφο ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ πνίεζε», φ.π., 313.
6
Σν ελδηαθέξνλ ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ εηθφλα ηεο θξηηηθήο ηνπ έξγνπ ηνπ αλαδεηθλχεηαη θαη απφ ηελ
επηζηνιή ηνπ πξνο ηνλ Σζίξθα, ζηηο 24 Φεβξνπαξίνπ 1963. Αλαθεξφκελνο ζε θάπνηα αξλεηηθή θξηηηθή
γηα ηελ πνίεζή ηνπ, ηελ νπνία είρε αληηθξνχζεη ν Σζίξθαο, ν Ρίηζνο γξάθεη: «Γη‟ απηφ, Γηάλλε κνπ [ην
αιεζηλφ φλνκα ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα ήηαλ Γηάλλεο Υαηδεαλδξέαο] παξαμελεχνκαη πψο κπφξεζεο λα
ζπζηάζεηο ηφζε δεζηαζηά ςπρήο θαη πλεχκαηνο γηα λ‟ αληηθξνχζεηο ηηο „απφςεηο‟ ηνπ θ. „θξηηηθνχ‟ κνπ.
Δίλαη ππεξβνιηθά δηαθαλείο νη πξνζέζεηο ηνπ. Γελ αμίδεη ηνλ θφπν λα ηνπ απαληήζεη θαλείο. Πάεη πνιχ
λα ηνλ „αλαηξέζεηο‟. Ωζηφζν, είλαη, πξαγκαηηθά, θξίκα, λα κελ αθνπζηεί ε δηθή ζνπ θξηηηθή (αθνχ
αλαθάιπςεο ζίγνπξα θάπνηεο θαίξηεο πηπρέο απηψλ ησλ πνηεκάησλ), φρη ζε αληίζεζε κε ηελ „θξηηηθή‟
ηνπ άιινπ, αιιά ζε ζρέζε κε ην ίδην ην έξγν ηνπ πνηεηή. Μηα κειέηε ζνπ (πνπ απφ θαηξφ ηελ έρεηο
ππνζρεζεί ζηνλ εαπηφ ζνπ θαη ζε κέλα) ζα κπνξνχζε, ζη‟ αιήζεηα, λα βνεζήζεη ζηελ πξνζέγγηζε ηεο
δνπιεηάο κνπ, θαη λα ζέζεη γεληθφηεξα θαη θαζαξφηεξα ηηο βάζεηο γηα κηα θξηηηθή αληηκεηψπηζε θη
απνηίκεζε ηεο πνίεζεο. Κη απηφ ζα‟ δηλε θαη ζε κέλα ηε ραξά ηεο ζπλάληεζεο θαη ηελ πηζηνπνίεζε -
αθφκα κηα θνξά - ηεο παγθφζκηαο αδειθνζχλεο ησλ πνηεηψλ. Κάπνηε έλαο Παιακάο, ηειεπηαία έλαο
Αξαγθφλ θαη ζήκεξα έλαο Σζίξθαο (…) Λνηπφλ ν Σζίξθαο κπνξεί, έρεη ην δηθαίσκα, θαη ην θαζήθνλ
κάιηζηα, λα κηιήζεη γηα ηε δνπιεηά ηνπ Ρίηζνπ - φρη λα ηελ ππεξαζπίζεη απ‟ ηηο επηζέζεηο ησλ
θαθφβνπισλ, αιιά λα ηε θσηίζεη γηα ηνπο απινχο (φζν γίλεηαη) θαη ηνπο θαινπξναίξεηνπο. Απηφ, λαη,
αμίδεη ηνλ θφπν», Η. Κσλζηαληνπιάθε - Υάληδνπ, «Δπηά επηζηνιέο ηνπ Γ. Ρίηζνπ ζηνλ ΢ηξαηή
Σζίξθα», Νέα Δζηία, (Αθηέξσκα ζηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν), Υξηζηνχγελλα 1991, 161-168: 166-167.

229
δηθήο ηνπ πνίεζεο.7 Μηα πξνζεθηηθή αλάγλσζε, παξά ηαχηα, ησλ δνθηκίσλ ηνπ
πνηεηή, αλαδεηθλχεη ηε βαξχηεηα πνπ ν ίδηνο απνδίδεη ζηνλ ξφιν ηεο θξηηηθήο θαη
ζηνλ βαζκφ πνπ απηή επηθαζνξίδεη ηελ πξφζιεςε ελφο ινγνηερληθνχ έξγνπ∙ εθηφο
απηνχ, ν Ρίηζνο θαίλεηαη λα αληηιακβάλεηαη φηη, φηαλ ν θξηηηθφο ηεο πνίεζεο είλαη
πνηεηήο, ν παξαιιειηζκφο ησλ θξηλφκελσλ έξγσλ κε ην δηθφ ηνπ είλαη ζρεδφλ
δεδνκέλνο.8 Ο πξνζεθηηθφο ρεηξηζκφο ηνπ ζέκαηνο (ν ηξφπνο, δειαδή, κε ηνλ νπνίν
δηαηππψλεη ηα επηρεηξήκαηά ηνπ), φπσο ζα δνχκε, ππνδειψλεη ηελ πξνζπάζεηά ηνπ
λα κελ ηνπ θαηαινγηζηνχλ πξνζέζεηο ρεηξαγψγεζεο ηεο θξηηηθήο, θαη πηζηνπνηεί ηελ
επίγλσζή ηνπ σο πξνο ηνλ δεζκεπηηθφ ραξαθηήξα ηεο ζεψξεζήο ηνπ.
Ο Ρίηζνο δειψλεη εθ πξννηκίνπ ζην «Πεξί Μαγηαθφβζθε» φηη δελ ζα
πηνζεηήζεη κηα απζαίξεηε θαη πεξηνξηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ, ε νπνία ζα ην
θαηαηάζζεη θαη ζα ην αμηνινγεί έμσ απ‟ ην δηθφ ηνπ ρψξν θαη ρξφλν. Κη απηφ γηαηί,
φπσο επηζεκαίλεη, ε απνζχλζεζε ηεο πνίεζεο ζηα ζπζηαηηθά ηεο ζηνηρεία θαη ε
κειέηε ησλ ζρέζεψλ ηνπο κε βάζε κηα a priori αηζζεηηθή ή ηδενινγηθή αξρή ζπρλά
αληηζηξαηεχεηαη ηηο πξνζέζεηο ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο: «Έηζη, δελ ηίζεηαη πηα ελψπηφλ
καο ην έξγν, αιιά ηα δηάθνξα ζηνηρεία ηνπ (...) θαη, ην ρεηξφηεξν, νη απφςεηο, νη
ζέζεηο, νη απαηηήζεηο ηνπ θξηηηθνχ θη ν ηξφπνο ηεο θξηηηθήο ηνπ, ρσξίο ν ίδηνο λα
ππνςηάδεηαη (κπνξεί θαη λα ην μερλά απφ πξφζεζε) πσο, φπσο ιέεη ε απιή ειιεληθή
παξνηκία: „φζα μέξεη ν λνηθνθχξεο δελ ηα μέξεη ν θφζκνο φινο‟».9
Βάζεη απηήο ηεο άπνςεο, ε πνηεηηθή βνχιεζε ηνπ ίδηνπ ηνπ δεκηνπξγνχ
πξνθξίλεηαη σο ε νξζφηεξε θαη αζθαιέζηεξε δίνδνο πξνζέγγηζήο ηνπ. ΢ηελ
πξνθεηκέλε πεξίπησζε, φπνπ ε επίδξαζε ηνπ καγηαθνθζθηθνχ έξγνπ ζηελ πνίεζή ηνπ
είλαη νκνινγεκέλε, ε πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ λα πξνθξίλεη σο ζεκειηψδεο θξηηήξην γηα

7
Πξβι. «…[ζην «Πεξί Μαγηαθφβζθε»] ν πνηεηήο καο δίλεη πνιιά θιεηδηά θαη ηνπ δηθνχ ηνπ έξγνπ
(…) Έρνπκε δειαδή φια ηα ζηνηρεία ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, κε κηα δηθή ηνπ εξκελεία, πνπ ρσξίο λα
είλαη δεζκεπηηθή γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ έξγνπ ηνπ, θσηίδεη βαζηθά ζεκεία ηεο αηζζεηηθήο ηνπ
αληίιεςεο θαη δίλεη ην ζηίγκα ηνπ ηδενινγηθνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ», Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο
ηε Γθξαγθάληα, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 50.
8
Ο René Wellek, δηεξεπλψληαο ην ζέκα ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ εκπεξηέρεη ε ιεηηνπξγία ηνπ πνηεηή σο
θξηηηθνχ θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ν ζπλδπαζκφο ησλ δχν ηδηνηήησλ δελ είλαη πάληα επηηπρήο
(«ν πνηεηήο δελ είλαη απαξαίηεηα ηθαλφο λα εθπιεξψζεη ην βαζηθφ ακεξφιεπην θαζήθνλ ηνπ θξηηηθνχ:
ηελ αμηνιφγεζε δειαδή ηεο πνίεζεο άιισλ πνηεηψλ»), ρσξίο φκσο λα απνξξίπηεη ηε ρξεζηκφηεηά ηνπ.
Ζ ζπκθηιίσζε ησλ δχν ηδηνηήησλ, έκπλεπζεο θαη λφεζεο, ηέρλεο θαη θξηηηθήο, απνηειεί κηα επσθειή
πξννπηηθή ζχδεπμεο, θαηά ηνλ Wellek, ε νπνία, φκσο, δελ είλαη εχθνιν λα επηηεπρζεί ζηελ ηδαληθή
εθδνρή ηεο: «Θέινπκε λα έρνπκε πνηεηέο-θξηηηθνχο. Μπνξνχκε λα ειπίδνπκε ζ‟ απηφ, αιιά ζαλ ην
ζπλήγνξν ηνπ Γηαβφινπ, πξνζσπηθά κπνξψ λα εηζεγεζψ αγηνπνίεζε ζε πνιχ ζπάληεο κφλν
πεξηπηψζεηο, κε γλήζηνπο αγίνπο πνπ έρνπλ θαηνξζψζεη ην ζέκα ηεο ζπκθηιίσζεο». Βι. R. Wellek, «Ο
πνηεηήο σο θξηηηθφο. Ο θξηηηθφο σο πνηεηήο. Ο πνηεηήο-θξηηηθφο», Πιαλόδηνλ, ηρ. 33, Γεθέκβξηνο
2001, 65-83.
9
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφθζθη», φ.π., 11.

230
ηελ άζθεζε θξηηηθήο ηνλ ζεβαζκφ ησλ πξνζέζεσλ ηνπ δεκηνπξγνχ δελ είλαη
αδηθαηνιφγεηε∙ αλ απνδερζνχκε ην πξνθαλέο, φηη, δειαδή, εξκελεχνληαο ηελ
πνηεηηθή ηνπ Μαγηαθφθζθη, ν Ρίηζνο αλαθέξεηαη θαη ζην δηθφ ηνπ έξγν, νπζηαζηηθά
ζην δνθίκην απηφ απνηππψλεηαη, έζησ θαη έκκεζα, ε αζθαιέζηεξε θαη νξζφηεξε
απφδνζε ηεο «λνκνζεζίαο» θαη ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο, ε εξκελεία δειαδή ηνπ ίδηνπ
ηνπ πνηεηή γηα ην έξγν ηνπ.
΢ηελ πεξίπησζε, φκσο, πνπ ν παξαιιειηζκφο δελ είλαη απηνλφεηνο γηα ηνλ
αλαγλψζηε, γηαηί ε επίδξαζε δελ είλαη νκνινγεκέλε θαη πξνθαλήο (φπσο ζην «Πεξί
Μαγηαθφβζθε») αιιά πεξηνξίδεηαη ζην επίπεδν ηεο ινγνηερληθήο ζπγγέλεηαο ή
αλαινγίαο - π.ρ. ε πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ -, ε ζχλδεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ κε
ην αληίζηνηρν επξσπατθφ «παξάιιειν» πξνυπνζέηεη άιινπο ρεηξηζκνχο απφ ηνλ
πνηεηή, πξνθεηκέλνπ λα γίλεη αληηιεπηή. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, πξνυπνζέηεη κηα
αληίιεςε πεξί θξηηηθήο πνπ έξρεηαη ζε πιήξε αληίθαζε κε απηήλ πνπ δηαηππψλεηαη
ζην θείκελν γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη∙ εδψ ηνλ πξσηαξρηθφ ξφιν δελ έρνπλ νη πξνζέζεηο
ηνπ δεκηνπξγνχ, αιιά νη ζέζεηο θαη νη αμηψζεηο ηνπ θξίλνληνο: «Οη εθηηκήζεηο καο,
ίζσο λα κελ έρνπλ άιιε ζεκαζία απ‟ απηήλ: φηη δείρλνπλ ηε ζθέςε, ηελ πείξα θαη ηηο
αμηψζεηο ηνπ θξίλνληνο απέλαληη ζην θξηλφκελν έξγν, απέλαληη ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη
ζηνπο άιινπο. ΢πλήζσο ζηα έξγα ησλ άιισλ δελ αλαθαιχπηνπκε παξά φζα θηφιαο
γλσξίδνπκε (θάπνηε κάιηζηα ηνπο δαλείδνπκε ή ηνπο επηβάιινπκε ηε γλψζε καο).
Μα θη έηζη αθφκε δελ κπνξνχκε λ‟ αξλεζνχκε ηε ζεκαζία απηήο ηεο πξνζπάζεηαο
(θαη ηελ επγέλεηά ηεο) γηα κηα ζπλάληεζε (άιινηε εθβηαζκέλε, θη άιινηε άκεζε θαη
θπζηθή ζαλ αλαινγία εκπεηξίαο θαη αίζζεζεο) πνπ δίλεη ηελ ειπίδα ή θαη ηε
βεβαηφηεηα κηαο γεληθφηεξεο αλζξψπηλεο ζπγγέλεηαο». 10
Αθφκα θη αλ δερζνχκε φηη νη «αμηψζεηο ηνπ θξίλνληνο (…) απέλαληη ζηνλ
εαπηφ ηνπ» δελ είλαη κηα επαξθήο νκνινγία ηνπ Ρίηζνπ ζρεηηθά κε ηελ έκκεζε
αλαθνξά ηνπ ζην έξγν ηνπ, παξά ηαχηα, ε αληίθαζε αλάκεζα ζηηο δχν ζέζεηο πνπ
δηαηππψλεη γηα ηελ θξηηηθή παξακέλεη αλεξκήλεπηε∙ θαη ζπζθνηίδεηαη πεξηζζφηεξν,
θαζψο εληνπίδεηαη φρη κφλν σο «εμσηεξηθή» αληίθαζε κεηαμχ δχν δνθηκίσλ (πνπ ζα
κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί ζπγθπξηαθή ή δεισηηθή κηαο κεηαβνιήο ζηηο απφςεηο
ηνπ Ρίηζνπ) αιιά αληρλεχεηαη θαη ζην «εζσηεξηθφ» ηνπ ελφο απφ απηά.
΢ην «Πεξί Μαγηαθφθζθη», ινηπφλ, φπνπ νη πξνζέζεηο ηνπ δεκηνπξγνχ, φπσο
είδακε, αμηνινγνχληαη σο πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο, ν Ρίηζνο θαηαιήγεη ηειηθά ζην

10
Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», Μειεηήκαηα, φ.π., 53-73: 72 (α΄ δεκνζίεπζε Δπηζεώξεζε
Σέρλεο, ηρ.84, Γεθέκβξηνο 1961, 533-541).

231
αληίζεην ζπκπέξαζκα: «…ε θξηηηθή ζά‟ πξεπε, δηδαζθφκελε απ‟ ηελ ίδηα ηελ ηέρλε,
λα γίλεη ν αλαδεηεηήο ηεο λνκνζεζίαο πνπ ππάξρεη κέζα ζην έξγν, πνπ δηέπεη ηελ
ελφηεηά ηνπ θαη πάλσ ζ‟ απηήλ αθξηβψο ηε λνκνζεζία λα θξηζεί θη απηή (ε θξηηηθή)
(…) Ννκίδσ πσο κηα ηέηνηνπ είδνπο θξηηηθή, εκεξνινγηαθή, απηνβηνγξαθηθή,
εξεπλεηηθή θαη εμνκνινγεηηθή, αλ δελ είλαη απαξαίηεηε, είλαη ηνπιάρηζηνλ
ζεκλφηεξε θ‟ επνκέλσο δηθαηφηεξε θαη λνκηκφηεξε. Απηήλ, θαηά θάπνην ηξφπν
απνδερφκαζηε θη εκείο, θαη, ζην βαζκφ ηνπ δπλαηνχ ρξεζηκνπνηνχκε, γλσξίδνληαο
πφζν ε θξηηηθή, απφ ηελ ίδηα ηεο ηε θχζε, είλαη „δηθαζηηθή‟, θαη πφζν ε ζέζε ηεο
είλαη πιενλεθηηθή».11
Ωο πξνο ηε δηαθαηλφκελε αληίθαζε πνπ παξνπζηάδνπλ νη ζέζεηο ηνπ Ρίηζνπ
(ζρεηηθά κε ηνλ ξφιν ηεο θξηηηθήο σο «αλαδεηεηή ηεο λνκνζεζίαο πνπ ππάξρεη κέζα
ζην έξγν», πνπ πξέπεη «λα δαλεηζηεί ην ήζνο ηεο ηέρλεο, αθφκα θαη ηε κέζνδφ ηεο»)
δηαθσηηζηηθφο θξίλεηαη ν έιεγρνο ηνπ Βχξσλα Λενληάξε,12 ν νπνίνο εληνπίδεη
ειιείκκαηα ζηελ ζρεηηθή επηρεηξεκαηνινγία πνπ αλαπηχζζεηαη ζην δνθίκην «Πεξί
Μαγηαθφβζθε». ΋πσο επηζεκαίλεη ν Λενληάξεο, ε θαηαπηεζηηθή εμάξηεζε ηεο
θξηηηθήο απφ ην θξηλφκελν έξγν, ηελ νπνία εηζεγείηαη ν Ρίηζνο, εδξαηψλεηαη ζε έλα
πξσζχζηεξν, αθνχ πξνυπνζέηεη φηη ν θξηηηθφο «έρεη ήδε δερηεί ην θξηλφκελν έξγν
ζαλ έξγν ηέρλεο, φηη απηφ δελ ζηεξείηαη „ήζνπο‟, θαη φηη εκπεξηέρεη κηα ππνθεξηή
„λνκνζεζία‟». Καη εχινγα αλαξσηηέηαη: «Ση είλαη απηφ πνπ κπνξεί λα αλαγθάζεη ηελ
θξηηηθή λα γίλεη ν αλαδεηεηήο ηεο ελππάξρνπζαο κέζα ζην έξγν λνκνζεζίαο, λα
αζθεζεί θαη λα θξηζεί πάλσ ζ‟ απηήλ θη αθφκε λα δαλεηζηεί ζαλ θησρφο ζπγγελήο ηε
κέζνδν θαη ην ήζνο ηεο ηέρλεο; Δηιηθξηλά, δελ βιέπσ πνπ κπνξεί λα ζηεξηρζεί έλα
παξφκνην αίηεκα θαη πνηνο λνκηκνπνηείηαη λα ην πξνβάιιεη».13
Ο Λενληάξεο «δελ βιέπεη» ηελ παξάκεηξν ηεο ζηφρεπζεο ηνπ Ρίηζνπ (λα
ηαπηηζηεί δειαδή ε λνκνζεζία ηνπ καγηαθνθζθηθνχ έξγνπ κε ηε λνκνζεζία ηεο δηθήο
ηνπ πνίεζεο), φρη θπζηθά γηαηί αδπλαηεί λα δηαθξίλεη κηα ηέηνηα πξννπηηθή, αιιά
γηαηί ε επηδίσμή ηνπ πεξηνξίδεηαη απνθιεηζηηθά ζηε δηαηχπσζε ηεο ηδενινγηθήο ηνπ
έλζηαζεο σο πξνο ηε ιεηηνπξγία θαη ηνλ ξφιν ηεο θξηηηθήο πνπ εηζεγείηαη ν Ρίηζνο.
Έηζη, δηαηππψλεη εξσηήκαηα ρσξίο λα απνδίδεη ζπγθεθξηκέλεο πξνζέζεηο ζηνλ
πνηεηή, ππνγξακκίδνληαο ηε δηαθσλία ηνπ ζρεηηθά κε ηε ζεψξεζε κηαο ζρέζεο
«ππεξεηηθήο» αλάκεζα ζηελ θξηηηθή θαη ζην έξγν ηέρλεο, πνπ λνκηκνπνηεί ηε

11
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π.,12.
12
Βι. Β. Λενληάξεο, «Πεξί θξηηηθήο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 109, Ηαλνπάξηνο 1964, 78-80.
13
Β. Λενληάξεο, «Πεξί θξηηηθήο», φ.π., 79.

232
δεκηνπξγία ελφο ηχπνπ «θξηηηθνχ - κεζάδνληνο», ελφο «θξηηηθνχ - θαιιηεξγεκέλνπ
αλαγλψζηε», ν νπνίνο απζαίξεηα, θαηά ηνλ Λενληάξε, αλαιακβάλεη λα ζθέθηεηαη γηα
ινγαξηαζκφ ηνπ θνηλνχ θαη λα εξκελεχεη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ θαιιηηέρλε.
Παξά ηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνξηζηηθή ηνπ ζηφρεπζε, ν Λενληάξεο νδεγείηαη
αλαπφθεπθηα ζηνλ εχζηνρν ζπιινγηζκφ: «Σν αίηεκα γηα κηα θξηηηθή „εκεξνινγηαθή,
απηνβηνγξαθηθή, εξεπλεηηθή θαη εμνκνινγεηηθή‟ ηνπ έξγνπ, λνκίδσ πσο δελ
ζηεξίδεηαη πνπζελά. Ο θξηηηθφο θέξλεη ζε επαθή ην θνηλφ κε ην έξγν ηέρλεο θαη
θαιιηεξγεί ηε δεθηηθφηεηά ηνπ ζην κέηξν πνπ επηζεκαίλεη θαη αλαιχεη ζσζηά ηελ
αληαπφθξηζε ή κε ηνπ έξγνπ πξνο ηελ πλεπκαηηθφηεηα θαη επαηζζεζία ηνπ θνηλνχ.
Πξνζπάζεηα γηα παξαπέξα, αο πνχκε, κχεζε ηνπ θνηλνχ ζην έξγν είλαη έμσ απφ ηε
ιεηηνπξγία ηεο θξηηηθήο. Απηφ ζα κπνξνχζε λα ην θάλεη θαιχηεξα ν ίδηνο ν
θαιιηηέρλεο, γηα ηνλ νπνίν ηζρχεη, θαηά ηνλ θ. Ρίηζν, ε ιατθή παξνηκία „φζα μέξεη ν
λνηθνθχξεο δελ ηα μέξεη ν θφζκνο φινο‟».14
Ο πξνβιεκαηηζκφο ηνπ Λενληάξε, αλ θαη δελ θαηνλνκάδεη ηελ αληίθαζε, ηελ
αλαδεηθλχεη: πψο ν θξηηηθφο ζα πηνζεηήζεη σο κέζνδν πξνζέγγηζεο ηε λνκνζεζία ηνπ
έξγνπ, αλαιακβάλνληαο κε εγθπξφηεηα ηνλ ξφιν ηνπ κεζάδνληα (θαη πηνζεηψληαο
κάιηζηα κηα κέζνδν απηνβηνγξαθηθή θαη εμνκνινγεηηθή), αθνχ ν κφλνο πνπ γλσξίδεη
θαιά απηή ηε λνκνζεζία θαη δηθαηνχηαη λα ηελ εξκελεχζεη είλαη ν ίδηνο ν δεκηνπξγφο
ηνπ; Πξνεθηείλνληαο ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ, κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηε βάζε ζηελ
νπνία εδξαηψλεηαη ην ζεσξεηηθφ αίηεκα ηνπ Ρίηζνπ∙ ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ν
δνθηκηαθφο ιφγνο ηνπ ηειεπηαίνπ δελ δηαηππψλεηαη κφλν απφ ηε ζθνπηά ηνπ θξηηηθνχ
απέλαληη ζε έλα έξγν ηέρλεο, αιιά θαη ππφ ηελ νπηηθή ηνπ δεκηνπξγνχ πνπ έκκεζα
αλαθέξεηαη θαη ζηε δηθή ηνπ πνίεζε.
Ζ ελεξγνπνίεζε ηνπ δηηηνχ απηνχ ξφινπ, αηηηνινγεί θαη ηελ πηνζέηεζε απφ
ηνλ Ρίηζν αληηθαηηθψλ ζέζεσλ γηα ην ξφιν ηεο θξηηηθήο, ζέζεηο νη νπνίεο εδξάδνληαη
ζε κηα δηπιή ζηφρεπζε: λα εξκελεχζεη ηελ πνηεηηθή ηνπ Μαγηαθφθζθη ππφ ηελ
ηδηφηεηα ηνπ θξηηηθνχ (νπφηε πξνβάιιεηαη σο πξσηαξρηθφ θξηηήξην ε ζέζε ηνπ
θξίλνληνο), αιιά θαη κέζσ απηήο λα απνδψζεη δηακεζνιαβεκέλα ηε λνκνζεζία ηνπ
δηθνχ ηνπ έξγνπ, κπψληαο ην θνηλφ ζηελ πνηεηηθή ηνπ ππφ ηελ ηδηφηεηα ηνπ
θαιιηηέρλε, ν νπνίνο μέξεη γηα ηελ πνίεζή ηνπ φζα «δελ ηα μέξεη ν θόζκνο όινο»
(νπφηε πξνβάιιεηαη πξνλνκηαθά ε ζέζε ηνπ θξηλφκελνπ θαη, εκκέζσο, ηνπ
απηνθξηλφκελνπ).

14
Β. Λενληάξεο, φ.π., 80.

233
 Σν δνθίκην ηνπ Ρίηζνπ ζρνιηάδεηαη θαη απφ ηνλ Σάθε Μελδξάθν,15 ρσξίο
φκσο λα πηνζεηείηαη θάπνηα πξννπηηθή ειέγρνπ ησλ ζέζεσλ ηνπ πνηεηή. Ζ ζεψξεζε
ηνπ Μελδξάθνπ, δηακεηξηθά αληίζεηε απφ απηή ηνπ Λενληάξε, δηθαηψλεη ηηο θξηηηθέο
αλαδεηήζεηο ηνπ Ρίηζνπ θαη επηθπξψλεη ηελ αλάγθε ηνπ θνηλνχ λα έρεη δίπια ηνπ
έλαλ βνεζφ θαη ζπκπαξαζηάηε δηακεζνιαβεηή πνπ ζα ην πξνζηαηεχεη απφ
παξαλνήζεηο. Αθνχ έρεη εμ αξρήο ππνγξακκίζεη ην «βάξνο ηνπ νλφκαηνο ηνπ
αξζξνγξάθνπ» (βάξνο πνπ νπζηαζηηθά, φκσο, αθνξά ζηελ πνηεηηθή ηνπ ηδηφηεηα),16
θαη έρεη ππεξζεκαηίζεη ηα επηρεηξήκαηα ηνπ Ρίηζνπ, ν Μελδξάθνο θαηαιήγεη ζηελ
εμήο δηαπίζησζε: «΋ι‟ απηά, θπζηθά, δελ έρνπλε ίρλνο πξσηνηππίαο, νχηε ζεκαίλνπλ
έιιεηςε ζεβαζκνχ ζηνλ πνηεηή. Γελ είλαη ηίπνη‟ άιιν απφ απιέο ππνκλήζεηο, πνπ
πξνζπαζνχλ λα κεηψζνπλ έλα ζηνηρείν ππεξβνιήο ζην άξζξν ηνπ Γ. Ρίηζνπ, κηαο
ππεξβνιήο πνπ είλαη απνηέιεζκα απφ ηε κηα κεξηά ηεο ζεκλφηεηάο ηνπ απέλαληη ζηνλ
Μαγηαθφβζθε θη απφ ηελ άιιε κηαο εκθαληηθήο επηδνθηκαζίαο γηα ην έξγν ηνπ
κεγάινπ Ρψζνπ πνηεηή».
΋ηαλ ν θξίλσλ ζπκθσλεί κε ηνλ θξηλφκελν, θαη παξ‟ φια απηά αηζζάλεηαη ηελ
αλάγθε λα δηεπθξηλίζεη φηη νη παξαηεξήζεηο ηνπ δελ πξέπεη λα εθιεθζνχλ σο έλδεημε
έιιεηςεο ζεβαζκνχ πξνο απηφλ, ηφηε δελ είλαη δχζθνιν λα ζηαζκίζνπκε ηε δπλακηθή
ηεο επηξξνήο πνπ αζθνχζε φρη κφλν ν πνηεηηθφο αιιά θαη ν δνθηκηαθφο ιφγνο ηνπ
Ρίηζνπ ζηνλ ρψξν ηεο θξηηηθήο.
Ζ δηακεζνιαβεκέλε, ζπλεπψο, δηαδηθαζία κε ηελ νπνία ν Ρίηζνο επέιεμε λα
εθδειψζεη ηηο πξνζέζεηο ηνπ (παξαπέκπνληαο κέζσ αιινεζλψλ πνηεηηθψλ
παξαδεηγκάησλ ζηελ εξκελεπηηθή ζεψξεζε ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο), κνινλφηη
απνκάθξπλε ηνλ δνθηκηαθφ ηνπ ιφγν απφ ηελ ξεηνξηθή θαη ην χθνο ηεο επζείαο
ππφδεημεο ή απαίηεζεο, πξνέβαιε εληνχηνηο κηα κέζνδν πξνζέγγηζήο ηεο πνίεζήο
ηνπ, ηελ εγθπξφηεηα θαη ηε δπλακηθή ηεο νπνίαο δχζθνια ζα κπνξνχζαλ λα
ακθηζβεηήζνπλ ή λα αγλνήζνπλ νη θξηηηθνί.
Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ε πεξίπησζε ηεο Υξχζαο Πξνθνπάθε, πνπ ελψ
αλαδξνκηθά, φπσο είδακε (ην 1981 ζην Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα), δελ
απνδέρεηαη σο δεζκεπηηθή γηα ηε ζεψξεζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ηελ εξκελεία ηνπ
καγηαθνθζθηθνχ έξγνπ, είλαη ε πξψηε πνπ ην 1963 («Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε

15
Βι. Σ. Μελδξάθνο, «Πεξί θξηηηθήο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 109, Ηαλνπάξηνο 1964, 80-81.
16
Βι. «Ίζσο είλαη ην φλνκα ηνπ αξζξνγξάθνπ πνπ βαξαίλεη, έλα φλνκα πνπ απφ θαηξφ πέξαζε ηα
ζχλνξα ηεο παηξίδαο ηνπ θαη ην έξγν ηνπ, έλα έξγν πνπ ηηκήζεθε κε ιακπξέο θξηηηθέο απφ αλζξψπνπο
ζαλ ηνλ Λνπί Αξαγθφλ, πνπ δίλνπλε θαη ζηηο απφςεηο απηέο έλα βάξνο θαη ζε νδεγνχλε ζε κηα ζεηξά
ζπιινγηζκνχο», Σ. Μελδξάθνο, φ.π., 80.

234
Ρίηζνπ») ηελ πηνζεηεί,17 επηζθξαγίδνληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ ηελ ηδενινγηθή θαη
αηζζεηηθή ζπλάθεηα ησλ δχν πνηεηηθψλ έξγσλ θαη λνκηκνπνηψληαο σο
«αζθαιέζηεξε» ηελ πξνζέγγηζε πνπ ελαξκνλίδεηαη κε ηελ βνχιεζε θαη ηηο (έκκεζεο
έζησ) δηαπηζηψζεηο ηνπ ίδηνπ ηνπ δεκηνπξγνχ γηα ηελ πνίεζή ηνπ.

2. Ο ΠΡΩΙΜΟ΢ ΘΔΩΡΗΣΙΚΟ΢ ΠΤΡΗΝΑ΢

α) Mονηέπνα μοπθή - κοινωνικό πεπιεσόμενο

Σν πξψην εγρείξεκα δνθηκηαθήο θαηαγξαθήο ησλ απφςεσλ ηνπ Ρίηζνπ

πξαγκαηνπνηείηαη ην 1945, ελ κέζσ Δκθπιίνπ, θαη έληεθα ρξφληα κεηά ηελ εκθάληζή
ηνπ ζηνλ ρψξν ηεο ειιεληθήο πνίεζεο κε ηε ζπιινγή Σξαθηέξ. Ζ θαζπζηέξεζε απηή
(εθηφο απφ ην γεγνλφο φηη επηβεβαηψλεη ηε ζπλέπεηά ηνπ ζηελ άπνςε φηη ν πνηεηήο
κηιάεη κε ηελ πνίεζε θαη φρη γηα ηελ πνίεζε) θαίλεηαη λα νθείιεηαη θαη ζηελ
ειινρεχνπζα δηαθσλία ηνπ κε ηνλ δνγκαηηζκφ ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ ηεο
Αξηζηεξάο∙ δηαθσλία ε νπνία ππαγφξεπε ζηνλ Ρίηζν λα επηιέμεη ηνλ ππαηληθηηθφ
πνηεηηθφ ιφγν έλαληη ηνπ δνθηκηαθνχ, πξνθεηκέλνπ λα εθθξάζεη ηηο απφςεηο ηνπ πεξί
ινγνηερλίαο, απνθεχγνληαο, έηζη, ηελ επζεία αληηπαξάζεζε κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο
επίζεκεο θνκκαηηθήο γξακκήο.
Ζ δπζθνξία ηνπ Ρίηζνπ ζρεηηθά κε ηηο ζπλζήθεο πνπ ηνλ εμψζεζαλ ζηελ
πξψηε ηνπ απηή θξηηηθή ηνπνζέηεζε, ππνδειψλεη ηελ άζθεζε εζσθνκκαηηθψλ
πηέζεσλ: «Ζ πξψηε κνπ ζπλέληεπμε. Ωο ηψξα ηα‟ ρα θαηαθέξεη λα γιπηψζσ. Μα
ηνχηε ηε θνξά δελ ηα θαηάθεξα. Κάπνηε θηφιαο κε βξίζαλε αλνηρηά, γηαηί αξλήζεθα
λ‟ απνθξηζψ ζε θάηη ξσηήκαηα πνπ κνπ‟ δσζε έλα πεξηνδηθφ. Πάληα κνπ πίζηεπα πσο
έλαο ινγνηέρλεο φ,ηη πηφηεξν έρεη λα δψζεη ζα ην δψζεη κε ην έξγν ηνπ...».18
Σν κεηαπνιεκηθφ ινγνηερληθφ πεδίν, φπσο ζθηαγξαθείηαη κέζσ ηεο
ηδενινγηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά θνξηηζκέλεο νξνινγίαο πνπ πηνζεηεί ν πνηεηήο,19

17
Ζ Πξνθνπάθε δαλείδεηαη απφζπαζκα απφ ην δνθίκην «Πεξί Μαγηαθφβζθε», πξνθεηκέλνπ λα
εξκελεχζεη ηελ παξάκεηξν ηεο νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, βι. Υ. Λακπξηλνχ
[=Πξνθνπάθε], «Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 110, Φεβξνπάξηνο
1964, 159-172: 168.
18
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη εκπξφο ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν Γηάλλεο Ρίηζνο»,
Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηψβξηνο 1945, 3.
19
Βι. «΋ια ηα ληνπβάξηα ηνπ θφζκνπ γεκάηα πχξηλα ζπλζήκαηα. ΋ιεο νη θαξδηέο κηα θφθθηλε θξαπγή
(...) Οη ιανί πξνρσξνχλ. Σα αηζάιηλα βήκαηά ηνπο ξαγίδνπλ ηηο λχρηεο. Σν κεγάιν καδηθφ ηξαγνχδη
γηνκίδεη η‟ απηηά ηεο ηζηνξίαο», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη εκπξφο ζηα κεηαπνιεκηθά
πξνβιήκαηα...», φ.π., 3.

235
αλαδεηθλχεη ηελ χπαξμε ελφο ηεηακέλνπ πνιηηηθνχ θιίκαηνο πνπ θαζηζηνχζε
αλέθηθηε ηελ επηινγή ηεο νπδεηεξφηεηαο θαη ηεο ζησπήο,20 γεγνλφο πνπ εξκελεχεη
ηελ επηινγή ηνπ Ρίηζνπ λα ηνπνζεηεζεί, ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή, απέλαληη ζηα
ζεσξεηηθά πξνβιήκαηα ζρεηηθά κε ηελ εηθφλα ηεο ινγνηερλίαο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ.
Ο Ρίηζνο, ππαθνχνληαο ζηηο αλάγθεο ηεο επνρήο - θαη πξνθαλψο ζηηο
ππνδείμεηο ηνπ θφκκαηνο - ελαξκνλίδεηαη εχινγα κε ηε καξμηζηηθή γξακκή πνπ
απαηηεί μεθάζαξν ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ζην έξγν ηέρλεο (εθ ηνπ νπνίνπ πξνθχπηεη
θαη ε θνηλσληθή ζέζε θαη ζηάζε ηνπ ζπγγξαθέα) θαη επηηάζζεη ηελ έκπξαθηε
ζπκκεηνρή ηνπ δεκηνπξγνχ ζηνπο ιατθνχο αγψλεο: «Μέζνη δξφκνη ηψξα δελ
ππάξρνπλ. Γελ ππάξρνπλ γπάιηλνη πχξγνη θη αξηζηνθξαηηθνί αηζζεηηζκνί. Δθείλν πνπ
είπε θάπνηνο, πσο „ε ηέρλε είλαη ν πην αθίλδπλνο εξσηζκφο‟ δελ αληέρεη πηα. Γη απηφ
θαη νη ηερλίηεο ηνπ ιφγνπ νη αιεζηλνί θαη νη ηίκηνη ρηππήζεθαλ θαη βαζαλίζηεθαλ θαη
θπιαθίζηεθαλ φζν θαη νη αγσληζηέο ηεο πξψηεο – πξψηεο γξακκήο (...) Πξνο ηα εθεί
ζα ηξαβήμνπλ φζνη δσληαλνί απ‟ ηνπο ζεκεξηλνχο ηερλίηεο ηνπ ιφγνπ θη απ‟ ηνπο
απξηαλνχο. ΢ηνλ αλνηρηφ ρψξν, ζηελ αλνηρηή ςπρή ηνπ ιανχ, ζηελ αλνηρηή πξάμε».21
Ζ κεηνπζίσζε ησλ ιατθψλ αγψλσλ ζε ινγνηερληθφ ιφγν αλαδεηθλχεηαη σο
βαζηθφο ζηφρνο ηνπ πξννδεπηηθνχ ρψξνπ∙ ν πνηεηήο ππνγξακκίδεη, φκσο, ηελ
θαζπζηέξεζε ζηελ νινθιήξσζε απηήο ηεο δηαδηθαζίαο,22 ηελ νπνία απνδίδεη ζε
αηζζεηηθφ έιιεηκκα, θαζψο ε επίηεπμε ελφο ηέηνηνπ πνηεηηθνχ κνληέινπ κε θνηλσληθφ
πεξηερφκελν ζπλαληά ην εκπφδην ηεο αλεπάξθεηαο «πξνγελέζηεξεο αηζζεηηθήο
κλήκεο». Ο ζπγγξαθέαο ηεο εκθπιηαθήο πεξηφδνπ, κε άιια ιφγηα, δελ δηαζέηεη ην
έξεηζκα κηαο αληίζηνηρεο ινγνηερληθήο παξάδνζεο «γηα λα‟ ρεη έλα ζίγνπξν
θαιιηηερληθφ ζεκέιην». Καιείηαη, ινηπφλ, λα δηαρεηξηζηεί ινγνηερληθά κηα
πξαγκαηηθφηεηα (ηνπ άκεζνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο θαη ηνπ ελ εμειίμεη ηζηνξηθνχ
παξφληνο), ε νπνία ππεξβαίλεη ηηο θαιιηηερληθέο ηνπ δπλάκεηο θαη ηα αηζζεηηθά ηνπ
εθφδηα. Έηζη, ελψ «ε θαηλνχξγηα πξάμε ππάξρεη, ε θαηλνχξηα ιέμε αξγεί. Ο κχζνο
είλαη έηνηκνο, πεξηκέλνληαο ην ιφγν».23

20
Βι. «Μα ηνχηνο ν πφιεκνο δε ρσξάηεπε. ΢ηξαπαηζάξεζε φια ηα ζαρινθακψκαηα. Σζαιαπάηεζε ηηο
θάζε ινγήο πξνζσπίδεο. ΢ηξίκσμε ηελ ςπρή ηνπ αλζξψπνπ θαη ηνλ αλάγθαζε λα πεη ην ΝΑΗ ή η‟ ΟΥΗ
(...) Έδεημε ρψξηα θη αληηκέησπα ην θσο θαη ην ζθνηάδη», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 3.
21
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 3.
22
Βι. «Ο ιαφο πξνρψξεζε πνιχ. Καη κεηο κείλακε πίζσ. Σν έξγν ηνπ δελ επηθπξψζεθε αθφκε απ‟ ην
έξγν καο (...) Πξάμεηο εξσηθέο, ζπζίεο, βνπλά κεγαιείνπ, ιεβεληηάο, ζηέθνπλ αθφκα αλεθκεηάιιεπηα,
ζηα πξφζπξα ηεο θαιιηηερληθήο καο ζπλείδεζεο, ρσξίο λα κπνξνχκε λα ηα ζαξθψζνπκε ζε πξάμεηο
ηέρλεο», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 3.
23
Βι. «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 3.

236
 Δλψ, ινηπφλ, ην αγσληζηηθφ πεξηερφκελν είλαη δηαζθαιηζκέλν εθ κέξνπο ηεο
Αξηζηεξάο,24 ην έιιεηκκα εληνπίδεηαη ζηε κνξθή, ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζα
απνδνζεί πνηεηηθά απηφ ην πεξηερφκελν. Ζ πξφηαζε ηνπ Ρίηζνπ είλαη ζαθήο (αλ θαη
ελ πνιινίο αληηθαηηθή): ρσξίο λα εθιείςεη ν δηεζληζηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο,25 ε ιχζε
ζα έρεη ραξαθηήξα ειιελνθεληξηθφ (ζηξνθή ζηελ ειιεληθή παξάδνζε θαη ζην
απψηεξν ηζηνξηθφ παξειζφλ, κε έκθαζε ζηνλ αγψλα ηνπ 1821).
Ζ πηνζέηεζε ηνπ δηεζληζηηθνχ απηνχ πξνζαλαηνιηζκνχ δειψλεη ηελ
πξνζπάζεηα ηνπ πνηεηή λα κελ απνθιίλεη απφ ηηο ζεσξεηηθέο αξρέο ηνπ καξμηζκνχ,
πνπ εθείλε ηελ πεξίνδν πηνζεηνχληαη θαη απφ ηελ ειιεληθή Αξηζηεξά. 26 Σελ ίδηα
ζηηγκή, φκσο, ζηνλ ζεσξεηηθφ ιφγν ηεο Αξηζηεξάο δεζπφδνπλ (απφ ηελ επνρή ήδε
ηνπ κεζνπνιέκνπ)27 θαη ηα ζηνηρεία ηεο παξάδνζεο θαη ηεο ειιεληθφηεηαο, σο
απφηνθα ηεο επίδξαζεο ηνπ ζνβηεηηθνχ δφγκαηνο πεξί ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ.28
Έηζη, ν Ρίηζνο, ηαπηίδνληαο δχν απνκαθξπζκέλεο θαη ηειείσο δηαθνξεηηθέο απφ
πιεπξάο θνηλσληθψλ ζπκθξαδνκέλσλ θαη ηδενινγηθψλ ζπζρεηηζκψλ ηζηνξηθέο επνρέο
(Αληίζηαζε θαη Δπαλάζηαζε ηνπ ‟21), ζπλαηξεί ηελ έλλνηα ηνπ δηεζληζκνχ κε κηα
ειιελνθεληξηθή ζεψξεζε θαη ζπληνληδφκελνο, έηζη, κε ηελ γξακκή ηεο Αξηζηεξάο, ε
νπνία ήδε απφ ην 1934 ππνζηεξίδεη ηελ ζηξνθή ζηε ιατθή παξάδνζε θαη ηελ
ηδενινγηθή πξνζέγγηζε ηεο Ηζηνξίαο - ηδηαηηέξσο ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821 -

24
Βι. «Λεο: Αζήλα, Γίζηνκν,Καιάβξπηα, Ληάθνπξα, Αληάξηεο, ΔΛΑ΢, Καηζαξηαλή, Κνθθηληά, Άξεο,
΢χληξνθνο, θαη μερεηιάεη ν παικφο απφ ηελ θαξδηά ζνπ. Πψο ζα πάξνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηελ ηέρλε;
Πφηε;», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 4.
25
Βι. «Ο Ρψζνο πνπ πνιέκεζε ζην ΢ηάιηγθξαλη, πνιέκεζε γηα φιν ηνλ θφζκν. Δίλαη πνιίηεο φιεο ηεο
γεο. Δίλαη αδεξθφο καο, πηφηεξν θη απφ αδεξθφο καο. Σν ίδην θη ν ΢έξβνο θη ν Γάιινο αληάξηεο, ην ίδην
θη ν Ακεξηθαλφο θη ν Βξεηαλφο θαληάξνο. Έηζη φηαλ ζθεθηφκαζηε ηνλ θφζκν δελ ληψζνπκε πηα
ζπξκαηνπιέγκαηα ηξηγχξσ ζηα ζχλνξα ηεο Διιάδαο. Ζ ζθέςε καο πεξπαηάεη κε πιαηηά βήκαηα ζ‟
φιε ηε γεο ζα λά‟ λαη φιε παηξίδα καο», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 4.
26
Ο Γ. Σδηφβαο ζπζρεηίδεη ηηο δηεζληζηηθέο ηάζεηο ηεο ειιεληθήο αξηζηεξάο ζηε δεθαεηία ηνπ ‟40 κε
ηελ επηξξνή πνπ άζθεζε ε κειέηε ηνπ Εαραξηάδε γηα ηνλ Παιακά (Ο Αιεζηλόο Παιακάο, 1943):
«Αξθεηνί καξμηζηέο πάλησο έβιεπαλ ην δηεζληζκφ σο αληηζηάζκηζκα ζην „κεγαιντδεαηηθφ ζσβηληζκφ‟,
φπσο δηαθαίλεηαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν Εαραξηάδεο πξνζεγγίδεη ηνλ Παιακά ζε κηα κειέηε ηνπ
ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟40, πνπ πξέπεη λα άζθεζε ζεκαληηθή επηξξνή ζηνπο ηφηε καξμηζηέο
θξηηηθνχο. Δθεί ν Εαραξηάδεο ππνζηεξίδεη φηη „νη νξίδνληεο ηνπ πνηεηή μεπεξλάλ θαη ζπάλε ηα ζηελά
εζληθηζηηθά δεζκά‟ θαη έλα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Γσδεθάινγνπ είλαη ην „παλαλζξψπηλν,
ην δηεζληζηηθφ θηεξνχγηζκα‟». Ο Σδηφβαο επηζεκαίλεη φηη θαη ν Μ. Απγέξεο (Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ.
11, 1945, 11-12) ρξεζηκνπνηεί εθείλε ηελ πεξίνδν ηνλ φξν «ζνζηαιηζηηθφο παηξησηηζκφο» σο κηα
δηεπξπκέλε έλλνηα ηνπ εζληθνχ. Βι. Γ. Σδηφβαο, Οη κεηακνξθώζεηο ηνπ εζληζκνύ θαη ην ηδενιόγεκα ηεο
ειιεληθόηεηαο ζην κεζνπόιεκν, Οδπζζέαο, Αζήλα 22006, 161-162.
27
Γηα ηελ εληππσζηαθή ζηξνθή πξνο ηελ παξάδνζε πνπ θάλεη ην πεξηνδηθφ Νένη Πξσηνπόξνη απφ ην
1934 θαη κεηά, ε Υξηζηίλα Νηνπληά αλαθέξεη: «Παγηδεπκέλνη ζε κηα ιατθηζηηθή εθδνρή ηνπ εζληθηζκνχ
επηρεηξνχλ λα νηθεηνπνηεζνχλ φπνην ζηνηρείν κπνξεί λα ζεσξεζεί πξντφλ ησλ εζληθψλ ζηξσκάησλ θαη
κε ηελ ίδηα θίλεζε δηαγξάθνπλ φ,ηη ζεκαληηθφ έρεη λα επηδείμεη ε λενειιεληθή πνίεζε κέρξη ην 1920»,
Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή..., 423.
28
Γηα ηελ επίδξαζε ησλ απφςεσλ ησλ ΢νβηεηηθψλ (θαη ηδηαίηεξα ηνπ Γθφξθη) ζρεηηθά κε ηελ
εζληθηζηηθή δηάζηαζε ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ βι. Υ. Νηνπληά, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή. Σα
πεξηνδηθά ηεο Αξηζηεξάο ζην κεζνπόιεκν, φ.π., 413- 420.

237
πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζεί ην παηξησηηθφ θξφλεκα θαη λα αλαδεηρζεί ε ηζηνξηθή θαη
πνιηηηζκηθή ζπλέρεηα ηνπ ειιεληζκνχ .29
Αλ ν ζπγθεξαζκφο απηφο δηεζληζκνχ θαη εζλνθεληξηζκνχ αληηθαηνπηξίδεη ηηο
αληηθαηηθέο ζπληζηψζεο ηνπ ζεσξεηηθνχ ιφγνπ ηεο Αξηζηεξάο ζηε δεθαεηία ηνπ ‟40,
ε εηζήγεζε, απ‟ ηελ άιιε κεξηά, ηνπ πνηεηηθνχ πξνηχπνπ πνπ πξνηείλεη ν Ρίηζνο, σο
θνξέα ηεο αλαλεσηηθήο ζπλέρηζεο ηεο παξάδνζεο, θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη άκεζα κε
ηηο αλαδεηήζεηο ηεο αληίπεξα ηδενινγηθήο φρζεο: «Οη „Πέξζεο‟ θη ν „Δξσηφθξηηνο‟ θη
ν Μαθξπγηάλλεο θη ν Θενηνθφπνπινο θη ν Θεφθηινο θαη ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη θη ν
Καξαγθηφδεο θη ν Γχθηνο θη ν Οδπζζέαο θη ν Διαζίηεο ζκίγνπλ ζε κηα θαξδηά –
πφλνο θαη πίζηε, πξάμε θη φλεηξν, παξειζφλ θαη κέιινλ, έλα φξακα, έλα ηξαγνχδη. Θα
ζκίμνπλ ζε κηα ηέρλε λέα, βαζεηά, ζπλζεηηθή θαη ξεαιηζηηθή, ζηελ πην πιαηηά
ζεκαζία ηεο ιέμεο, έηζη πνπ ην έλζηηρην θη ε ινγηθή, ην γεγνλφο θαη η‟ φλεηξν, ην
θσο θη ε πέηξα, ην πάζνο θη ε γαιήλε ζ‟ αξκνληζηνχλ ζε κηα κνξθή...».30
Ζ αλαθνξά ζηνλ Δξσηφθξηην, ηνλ Μαθξπγηάλλε θαη ηνλ Θεφθηιν, δελ κπνξεί
λα ζεσξεζεί απνηέιεζκα ηπραίαο ζχκπησζεο απφςεσλ κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο
γεληάο ηνπ ‟30∙ αλ θαη ε ζεψξεζε ηνπ Ρίηζνπ εθθηλεί απφ δηαθνξεηηθή ηδενινγηθή
αθεηεξία (ε Αξηζηεξά είρε ήδε πξνβάιεη απφ ην 1935 ηνλ αγψλα ηνπ ‟21 σο ζχκβνιν
θνηλσληθήο απειεπζέξσζεο, ζπλδένληάο ηνλ κε ηελ καξμηζηηθή επαλαζηαηηθή
πξννπηηθή),31 πξνζεγγίδεη εκθαλψο ηηο αληίζηνηρεο ζέζεηο ηνπ ειιεληθνχ - θαη εηδηθά
ηνπ ζεθεξηθνχ - κνληεξληζκνχ.32
Ζ ζπγθπξηαθή απηή ηαχηηζε ησλ απφςεσλ ηεο Αξηζηεξάο κε ηηο ζέζεηο ηνπ
αζηηθνχ ινγνηερληθνχ ρψξνπ, δελ κέλεη αλεθκεηάιιεπηε απφ ηνλ Ρίηζν∙ ε ζχδεπμε
εκβιεκαηηθψλ κνξθψλ ηεο παξάδνζεο ηνπ δίλεη ηελ δπλαηφηεηα λα πξνηείλεη έλα

29
Βι. «Έηζη πνπ θάξδελε ν νξίδνληαο, θάξδελαλ θαη ηα ζηήζηα καο θαη ε αλάζα καο. Μα ηίπνηεο δηθφ
καο δελ παξαπεηάμακε. ΢ήκεξα πηφηεξν παξά πνηέο ξηδνβνιήζακε ζηα ρψκαηά καο (...) Σν θίλεκα ηεο
Αληίζηαζεο καο έδσζε ην κέηξν λα κεηξήζνπκε απ‟ ηελ αξρή ηελ ςπρή καο θη φιε ηελ ηζηνξία καο (...)
Εήζακε ην εηθνζηέλα κεο ζην θαηλνχξγην ηνχην εηθνζηέλα. ΋ιε ε ηζηνξία καο ππθλψζεθε, δσληάλεςε,
πήξε ςπρή θαη λφεκα κεο ζηνπο θαηλνχξγηνπο αγψλεο. ΢ηελ έληαζε ηεο πην κνλαδηθήο ειιεληθήο
ζηηγκήο αγγίμακε ην πιάηνο ηεο αησληφηεηαο», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 3.
30
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 4.
31
Πξβι. «[Ζ επαλάζηαζε ηνπ 1821] πξηλ ρξεζηκνπνηεζεί επξχηαηα, ζηνλ θαηξφ ηεο θαηνρήο, σο πεδίν
ζπκβνιηζκψλ απφ ινγνηέρλεο δηαθφξσλ ηδενινγηθψλ ηνπνζεηήζεσλ („Μπνιηβάξ‟ ηνπ Δγγνλφπνπινπ,
„Ακνξγφο‟ ηνπ Γθάηζνπ) είρε ήδε πξνβιεζεί απφ ηελ Αξηζηεξά ην 1935, φρη σο ζχκβνιν εζληθήο
ελφηεηαο θαη αλεμαξηεζίαο, αιιά σο ζχκβνιν ηνπ αγψλα γηα θνηλσληθή απειεπζέξσζε», Υ. Νηνπληά,
Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή..., φ.π., 448.
32
Βι. ηηο ζρεηηθέο ζέζεηο ηνπ ΢εθέξε ζηα δνθίκηά ηνπ: «Έλαο Έιιελαο ν Μαθξπγηάλλεο»,
«Δξσηφθξηηνο», «Θεφθηινο», Γνθηκέο, η. Α΄, Ίθαξνο, Αζήλα 61992, 228-263, 268-319 θαη 458-466
αληίζηνηρα. Γηα ηνλ θξηηηθφ έιεγρν ησλ ζέζεσλ απηψλ θαη ηε ζρέζε ηνπ ΢εθέξε κε ηελ ειιεληθή
παξάδνζε βι. ελδεηθηηθά Ν. Βαγελάο - Σ. Καγηαιήο - Μ. Πηεξήο, Μνληεξληζκόο θαη ειιεληθόηεηα,
Παλεπηζηεκηαθέο εθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1997.

238
επξχηεξν πνηεηηθφ πιαίζην ζχλζεζεο, ην νπνίν ζα εθηείλεηαη θαη ζην εθθξαζηηθφ
επίπεδν, ρσξίο λα απνκαθξχλεηαη νχηε απφ ηελ ηδενινγηθή ζπληζηακέλε ηνπ
θφκκαηφο ηνπ, αιιά νχηε θαη απφ ηηο ινγνηερληθέο αλαδεηήζεηο ηνπ θπξίαξρνπ
αζηηθνχ πεδίνπ. Έηζη, ν πξνζδηνξηζκφο ηεο λέαο ηέρλεο πνπ νξακαηίδεηαη ν Ρίηζνο,
εκπεξηέρεη ηελ έλλνηα ηνπ ξεαιηζκνχ, πνπ επηηάζζεη ην θφκκα, αιιά κε κηα
δηεπξπκέλε, ζπλζεηηθή πξννπηηθή («ζπλζεηηθή θαη ξεαιηζηηθή, ζηελ πην πιαηεηά
ζεκαζία ηεο ιέμεο»), ψζηε λα επηηξέπεη ηελ πηνζέηεζε ηεο ππεξξεαιηζηηθήο
εθθξαζηηθήο ηφικεο, ζηελ ππεξεζία ηνπ πνηεηηθνχ «ξεαιηζκνχ».33
Απφ ηελ πξψηε ηνπ θηφιαο ζεσξεηηθή παξέκβαζε (ζε επνρή αθξαίαο
ηδενινγηθήο πφισζεο), ε πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ λα κελ απνθνπεί απφ ηα
πξσηνπνξηαθά πνηεηηθά ξεχκαηα δειψλεηαη απεξίθξαζηα, αλαηξέπνληαο ηε γεληθή
εηθφλα ηεο ζπκπφξεπζήο ηνπ κε ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ: «Θα
βνεζήζεη ινηπφλ θαη κε ην παξαπάλσ ν ππεξξεαιηζκφο γηα λα εηπσζεί ην λέν
ηξαγνχδη ηνπ θαηξνχ καο θαη ηνπ ιανχ καο. Κη ίζσο έλαο, ινγηθεπκέλνο
ππεξξεαιηζκφο - φζν θη αλ θαίλεηαη ζρήκα νμχκσξν - λα‟ λαη ν ζπλζεηηθφο
34
ξεαιηζκφο πνπ νλεηξεχνκαη ζαλ απξηαλή καο ηέρλε».
΋ζν θη αλ κηα ηέηνηα απεξίθξαζηε νκνινγία ππέξ ηνπ «ινγηθεπκέλνπ»
ππεξξεαιηζκνχ ηζνζηαζκίδεηαη απφ ηελ επαλαζηαηηθή ξεηνξηθή ηνπ θεηκέλνπ θαη ηελ
πηνζέηεζε ηεο εζλνθεληξηθήο, ζπλδεδεκέλεο κε ηε ιατθή παξάδνζε, θνκκαηηθήο
γξακκήο, δελ παχεη λα απνηειεί κηα αμηνζεκείσηε απφθιηζε απφ απηήλ. Απφθιηζε, ε
νπνία δελ ήηαλ αζχκβαηε κε ηηο αληηδνγκαηηθέο ζέζεηο ηνπ Ρίηζνπ - αλ θαη απηέο
εθθξάδνληαλ θαη‟ ηδίαλ θαη αλεπηζήκσο, φπσο επηζεκαίλεη ν Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ:
«Γηα κέλα θαη ηε ζηελή παξέα καο, πνπ είρακε ακέζσο κεηά ηνλ Γεθέκβξε ηνπ ‟44,
μέξακε απφ ηφηε ηηο απνζηάζεηο ηνπ απφ ηηο δνγκαηηθέο αξρέο, φπσο θαη ηνλ
ζθεπηηθηζκφ ηνπ γηα „ηεξά πξφζσπα‟, αιιά ζπγρξφλσο θαη ηελ ππαθνή ηνπ ζηε
ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή, φκσο ηελ θαινθάγαζε απηή αληίθαζε φρη κφλν ηελ
θαηαλννχζακε αιιά θαη ηε ζπκκεξηδφκαζηαλ». 35

33
Βι. «΢ήκεξα κπαίλνπλ ηα ζεκέιηα. ΋ιεο νη κνξθέο βάδνπλε ην ιηζάξη ηνπο. Κη ν ππεξξεαιηζκφο ην
ίδην θαη πηφηεξν απηφο. Γηαηί καο έδσζε έλα δίδαγκα ηφικεο, θαη κεο ηελ ηφικε ηνπ, αδηαθνξψληαο γηα
ηηο αηζζεηηθέο πξνθαηαιήςεηο, ζπάδνληαο ηα ζηελά θαινχπηα (...) δεκηνχξγεζε έλα πξνεγνχκελν
αηζζεηηθήο ιεπηεξηάο...», «Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 4.
34
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη...», φ.π., 4.
35
Α. Αξγπξίνπ, «Οιίγνο αιιά αθξηβφο ν ζεσξεηηθφο ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ πνίεζε», ζην Γηεζλέο
΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 305-319:
318.

239
 Ο δηεπξπκέλνο απηφο θξηηηθφο νξίδνληαο ηνπ Ρίηζνπ είλαη ζπλαξηεκέλνο θαη
κε ηηο έληνλεο ηδενινγηθέο δπκψζεηο θαη ινγνηερληθέο αλαδεηήζεηο πνπ αλαπηχρζεθαλ
ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο ζηα πξψηα κεηαπνιεκηθά ρξφληα, παξά ηνλ δνγκαηηζκφ πνπ
είρε επηβάιιεη ε θνκκαηηθή θαζνδήγεζε. Ήδε ην 1943 θαη ην 1944 ν Μαλφιεο
Αλαγλσζηάθεο θαη ν Άξεο Αιεμάλδξνπ είραλ δεκνζηεχζεη θείκελα γηα ηνλ
ππεξξεαιηζκφ,36 ελψ ην 1947, ππφ ηελ πίεζε ησλ λέσλ ινγνηερλψλ «ε ΔΠΟΝ ή ην
Κ.Κ. επέηξεςαλ ρσξίο θέθη ηελ έθδνζε ινγνηερληθνχ πεξηνδηθνχ ησλ επνληηψλ∙ ην
Θεκέιην κφλν ηνπ 1947, ην νπνίν έβγαιε φια θη φια δχν ηεχρε. Δθεί ζπλαληψληαη
Σάζνο Λεηβαδίηεο, Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ, Μηράιεο Καηζαξφο, Κψζηαο Κνηδηάο,
Νφηεο Πεξγηάιεο… Οη ηξείο πξψηνη ζπλαληνχζαλ ζπρλά ηνλ Γηάλλε Ρίηζν θαη ζηηο
πνιχσξεο ζπδεηήζεηο καδί ηνπ πξφβαιιαλ νη πξψηεο αλεζπρίεο θαη ηα εξσηεκαηηθά
γηα ηα „φξηα‟ ειεπζεξίαο ηεο ηέρλεο, γηα ηηο ζρέζεηο „κνξθήο- πεξηερνκέλνπ‟… ΢ηα
Διεύζεξα Γξάκκαηα ν ραξάθηεο Σάζζνο ηφικεζε λα απνζηαζηνπνηεζεί, έκκεζα,
αθξνπνδεηί, απφ ηνλ ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ. Απηά δελ άξεζαλ ζην ΚΚΔ ηφηε (θαη
πνηέ). Ο Εαραξηάδεο θάηη είρε πιεξνθνξεζεί, γηαηί ζην 7ν ζπλέδξην ηνπ Κ.Κ. -
Οθηψβξην 1945 - ηξάβεμε η‟ απηί ηεο „εακηθήο δηαλφεζεο‟».37
Μέζα ζε απηφ ην θιίκα πιήξνπο θνκκαηηθήο ρεηξαγψγεζεο, πνπ έδηλε ηε
δπλαηφηεηα ζηνλ Εαραξηάδε λα αλαθαιεί ζηελ ηάμε ηηο «κσξέο παξζέλεο» ηεο
αξηζηεξήο δηαλφεζεο πνπ ακθηζβεηνχζαλ ηε γξακκή Εληάλνθ,38 γίλεηαη αληηιεπηφο
ηφζν ν βαζκφο ηεο παξέθθιηζεο ηνπ Ρίηζνπ (κε ηελ αλαθνξά ηνπ ζηνλ
ππεξξεαιηζκφ) απφ ηηο θνκκαηηθέο θαηεπζχλζεηο, φζν θαη ε πξνζπάζεηά ηνπ λα

36
Βι. Α. Αιεμάλδξνπ, «΋λεηξν - ππεξξεαιηζκφο», Καιιηηερληθά Νέα, ηρ.5, Ηνχιηνο 1943 [=Έμσ απ’ ηα
δόληηα, φ.π., 15-18], Μ. Αλαγλσζηάθεο, «Ν. Γθάηζνο: Ακνξγόο», Ξεθίλεκα, ηρ. 4, Απξίιηνο 1944, 102-
104.
37
Γ. Ραπηφπνπινο, Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμόξηζηνο, ΢νθφιεο, Αζήλα 2004, 151.
38
Βι. «Πνιχ πην έληνλε ήηαλ ε δπζθνξία ηνπ θνκκαηηθνχ δηεπζπληεξίνπ ηεο θνπιηνχξαο γηα ηηο
ζπδεηήζεηο ζηνπο θχθινπο ησλ εακηθψλ δηαλννπκέλσλ πνπ έζηγαλ δεηιά ζέκαηα ειεπζεξίαο έθθξαζεο,
αλαδεηήζεσλ θαη ζηπι. Απφ ην θαινθαίξη ηνπ ‟46 ηα ινπξηά έζθημαλ: ν Εληάλνβ είρε νπζηαζηηθά
εγθαηληάζεη ηνλ ςπρξφ πφιεκν - έλα ρξφλν πξηλ απηφο πάξεη πνιηηηθν-ζηξαηησηηθή κνξθή - κε ηελ
απζηεξή ηδενινγηθή πεξηραξάθσζε ηνπ θνκκνπληζκνχ πνπ επεθηεηλφηαλ θαη ζηε ινγνηερλία - ηέρλε.
Οη εακίηεο δηαλννχκελνη ζησπεξά ηνπιάρηζηνλ επζπγξακκίζηεθαλ, αιιά θάπνηεο απνζηάζεηο, αλ φρη
ελζηάζεηο, δηαηππψλνληαλ, πεξηζζφηεξν ζηηο θνπβέληεο κεηαμχ ηνπο. Σν επηβεβαίσζε ν ίδηνο ν
Εαραξηάδεο, ζηελ νκηιία ηνπ γηα ηελ 23ε επέηεην απφ ην ζάλαην ηνπ Λέληλ, ζηηο 17 Ηαλνπαξίνπ 1947,
φπνπ θαηεγφξεζε „νξηζκέλνπο ηνπιάρηζηνλ θχθινπο‟ δηαλννπκέλσλ γηα „θνπηζνκπνιηά‟, „πειάγσκα‟,
ηδενινγηθή θαζπζηέξεζε θ.ιπ., ηδηαίηεξα φκσο απζηεξά πξνεηδνπνίεζε: „θαη ζα πξέπεη θπζηθά λα
αλαθαιέζνπκε ζηελ ηάμε ηηο κσξέο παξζέλεο πνπ ζηγνςηζπξίδνπλ θαη κέζα ζηηο γξακκέο καο, γηα φ,ηη
αθνξά ηα πξνβιήκαηα ηεο πλεπκαηηθήο δσήο θαη ηέρλεο, φηη ν καξμηζκφο-ιεληληζκφο, είηε ν ιφγνο ηνπ
Εληάλνβ δελ έρνπλ πέξαζε ζ‟ εκάο ζηελ Διιάδα. ΋ια απηά είλαη εθδειψζεηο ηδενινγηθήο
ζπλζεθνιφγεζεο κπξνζηά ζηνλ ερζξφ», Γ. Ραπηφπνπινο, Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμόξηζηνο, φ.π., 152-
153.

240
εληάμεη, ράξηλ εμηζνξξφπεζεο, απηήλ ηελ παξέθθιηζε ζε έλαλ πξνβιεκαηηζκφ
εζλνθεληξηθνχ θαη αγσληζηηθνχ ραξαθηήξα.
Ζ πξψηκε απηή έγγξαθε νκνινγία ησλ πξνζέζεσλ ηνπ Ρίηζνπ απνηειεί ην
κνλαδηθφ ηεθκήξην δνθηκηαθήο πθήο (πέξα απφ ηελ πνηεηηθή πξαθηηθή ηνπ δειαδή,
θαη ηηο καξηπξίεο ησλ θαη‟ ηδίαλ ζπδεηήζεψλ ηνπ, πνπ νδεγνχλ ζε αλάινγα
ζπκπεξάζκαηα) ζρεηηθά κε ηελ έγθαηξε βνχιεζή ηνπ λα ζπλδπάζεη θαη λα
ζπκβηβάζεη ηελ καξμηζηηθή ηδενινγία κε ηα πξσηνπνξηαθά ινγνηερληθά ξεχκαηα ηνπ
θαηξνχ ηνπ. Οη θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο θαη ην εζσθνκκαηηθφ αζθπθηηθφ
ηδενινγηθφ πιαίζην δελ επέηξεςαλ ζηνλ πνηεηή λα ζπλερίζεη ηελ αλάπηπμε ελφο
ηέηνηνπ θξηηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ (ζχδεπμεο ξεαιηζκνχ θαη ππεξξεαιηζκνχ,
ηδενινγηθήο ζηξάηεπζεο θαη αηζζεηηθήο ειεπζεξίαο) παξά κνλάρα ζηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‟50 κε ην θείκελφ ηνπ γηα ηνλ Διπάξ, φηαλ δειαδή ην πεδίν δηαιφγνπ
δηεπξχλεηαη πιένλ κε ηε ζπκβνιή ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο.
Έηζη, ν πξψηκα δηαγξαθφκελνο απηφο ζεσξεηηθφο ππξήλαο, πξνβάιινληαο έλα
καξμηζηηθφ κνληέιν πνίεζεο κε κνληέξλα εθθξαζηηθή θαη θνηλσληθφ
πξνζαλαηνιηζκφ, ζα νινθιεξσζεί θαη ζα απνθξπζηαιισζεί σο θξηηηθφο
πξνβιεκαηηζκφο ζηα θείκελα πνπ ζα γξαθνχλ ζηηο δεθαεηίεο ‟60 θαη ‟70 θαη ζα
ζπγθεληξσζνχλ αξγφηεξα ζηα Μειεηήκαηα, φπνπ θη εθεί, φκσο, είλαη επδηάθξηηε ε
πξνζπάζεηα εμηζνξξφπεζεο ηνπ Ρίηζνπ, πξνθεηκέλνπ λα κελ ζπγθξνπζηεί κε θαλέλα
απφ ηα δχν ζεσξεηηθά πεδία πνπ επηρεηξεί λα ζπγθεξάζεη.

β) Η πποζωπική «ανάγκη» ηηρ ζηπάηεςζηρ

Ο Ρίηζνο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επφκελεο δεθαεηίαο, ζα επηζηξέςεη ζηελ -

εχινγε απηή ηε θνξά, ιφγσ ζπλζεθψλ - θξηηηθή ζησπή ηνπ. Σνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1945
αθνινπζεί, καδί κε κηα νκάδα θαιιηηερλψλ, ηηο δπλάκεηο ηνπ ΔΛΑ΢ πνπ απνρσξνχλ
απφ ηελ Αζήλα, επηζηξέθεη κεηά ηελ ππνγξαθή ηεο ΢πκθσλίαο ηεο Βάξθηδαο,39 θαη
ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1948 εμνξίδεηαη (ζηε Λήκλν, θαη θαηφπηλ ζηε Μαθξφλεζν θαη
ζηνλ Αε - ΢ηξάηε) κέρξη ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1952.40
Παξά ηηο αληίμνεο ζπλζήθεο, θαη ελψ ε πνηεηηθή παξαγσγηθφηεηα ηνπ Ρίηζνπ
δελ πεξηνξίδεηαη ζην ειάρηζην (κεηά ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ηελ εμνξία ζα αξρίζεη λα

39
Βι. Α. Κψηηε, Γηάλλεο Ρίηζνο. Έλα ζρεδίαζκα βηνγξαθίαο, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα 1996, 98-
103.
40
Βι. Α. Κψηηε, φ.π., 109-122.

241
δεκνζηεχεη ην πιηθφ πνπ ζπγθεληξψζεθε θαηά ηε δχζθνιε εθείλε ρξνληθή πεξίνδν),
δνθηκηαθή παξαγσγή δελ θαηαγξάθεηαη ζην δηάζηεκα απηήο ηεο δεθαεηίαο.
Σν 1954, ελλέα ρξφληα κεηά ηελ πξψηε ηνπ θξηηηθή παξέκβαζε, ν πνηεηήο,
παξαρσξψληαο ζπλέληεπμε ζηελ εθεκεξίδα Απγή κε αθνξκή ηελ έθδνζε ηεο
Αγξύπληαο, δηαηππψλεη έλαλ νξηζκφ ηεο πνίεζεο, ν νπνίνο απνδίδεη κηα ζεκαληηθή
παξάκεηξν ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ πνπ δηαηξέρεη ην έξγν ηνπ, δνθηκηαθφ θαη πνηεηηθφ:
«...δε δηζηάδσ λα επαλαιάβσ απηφ ην πνιχ γλσζηφ ζε φινπο θαη πάληα λέν, πσο
ζεσξψ ηελ ηέρλε έλα θνηλσληθφ θαηλφκελν θη έλα θνηλσληθφ ιεηηνχξγεκα θαη πσο ε
ζεκαζία ηεο θαη ε αμία ηεο βαζαίλεη θαη πιαηαίλεη ζην βαζκφ πνπ ν πνηεηήο βαζαίλεη
ζηε δσή, θαζξεθηίδεη ηα θαζνιηθά αηηήκαηα ηεο επνρήο ηνπ, γίλεηαη ν θινγεξφο
θήξπθαο ηνπ πξννδεπηηθνχ ηδαληθνχ ησλ ιαψλ θαη βνεζάεη ηνλ θφζκν ζηνλ αγψλα
ηνπ γηα ηελ ειεπζεξία, ηελ επηπρία. Μα θπζηθά απηφ δελ πξέπεη λα λνεζεί φπσο είπα
θαη πξηλ ζα κηα ζηεγλή ζεσξεηηθή επηηαγή, κα ζαλ αλάγθε, πνπ ζα βγαίλεη απφ ηελ
άκεζε ζπκκεηνρή κε ηελ θαπηεξή χιε ησλ γεγνλφησλ, κε ηελ ηαχηηζε ηνπ πνηεηή κε
ην ιαφ θαη πάιη φια απηά δελ είλαη παξά κφλν νη απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο ηεο
ηέρλεο».41
Ζ επηζήκαλζε ηνπ Ρίηζνπ σο πξνο ηελ δηάθξηζε ηεο εζσηεξηθήο «αλάγθεο»
(λα απνηππσζνχλ ζην έξγν ηνπ πνηεηή νη αγψλεο θαη ηα αηηήκαηα ηεο επνρήο ηνπ)
απφ ηελ «ζηεγλή ζεσξεηηθή επηηαγή», αθήλεη λα δηαθαλεί ν αζθπθηηθφο θαη
δεζπνηηθφο ξφινο ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ, κέζσ ηεο επηβνιήο ηνπ δφγκαηνο ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ. Παξάιιεια, ε θξηηηθή πνπ αζθήζεθε ζηελ αγσληζηηθή
πνίεζή ηνπ θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηεο πνξείαο ηνπ, θαη ηδηαίηεξα ηα πξψηα
κεηεκθπιηαθά ρξφληα, ππνρξεψλεη πξνθαλψο ηνλ Ρίηζν λα πξνβεί ζηελ παξαπάλσ
δηεπθξίλεζε, πξνθεηκέλνπ λα απνζείζεη ηηο θαηεγνξίεο πνπ ραξαθηήξηδαλ ην ηκήκα
απηφ ηνπ έξγνπ σο απφξξνηα δηαηεηαγκέλεο θνκκαηηθήο ππεξεζίαο.
Έηζη, ε έλλνηα ηεο «ζηξαηεπκέλεο» ινγνηερλίαο, παξνπζηάδεηαη εδψ (θαη
ζπρλφηαηα ζηα δνθίκηα ησλ Μειεηεκάησλ αξγφηεξα αιιά θαη κέζα ζηελ πνίεζή ηνπ)
σο πξνζσπηθή αλάγθε ηνπ δεκηνπξγνχ λα ζπκκεηάζρεη - φρη κφλν κε ηξφπν
βησκαηηθφ αιιά θαη πνηεηηθφ - ζηε γχξσ ηνπ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, σο ρξένο
απέλαληη ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη ζηελ ηδενινγία ηνπ, σο εζσηεξηθή δενληνινγία θαη φρη
σο ζπκκφξθσζε ζηηο επηηαγέο ηνπ θφκκαηνο.

41
΢. Γξεγφξεο, «Ο Γηάλλεο Ρίηζνο γηα ηε ζχγρξνλε πνίεζε. Μηα ζπλνκηιία κε ηνλ πνηεηή», Η Απγή,
30 Απξηιίνπ 1954.

242
 Αλ φκσο ε «αλάγθε» ηεο ζπκκεηνρήο ζηα θνηλσληθά δξψκελα θαη ηεο
επηθνηλσλίαο κε ηνλ ιαφ επηζεκαίλεηαη εκθαηηθά ζην θείκελν, απνπζηάδεη ε αλαθνξά
ζηελ εμίζνπ επηηαθηηθή αλάγθε ηνπ γηα απηναλαθνξηθφηεηα, εζσζηξέθεηα,
ελδνζθφπεζε, ππαξμηαθή αλαδήηεζε, εθθξαζηηθή ειεπζεξία, δεδνκέλα πνπ ηνλ
νδεγνχλ, δειαδή, ζηελ πηνζέηεζε ελφο κνληεξληζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ.
Ζ απνζηψπεζε απηήο ηεο αλάγθεο εθ κέξνπο ηνπ Ρίηζνπ δελ είλαη
αδηθαηνιφγεηε ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή, αθνχ ην αλαλεσηηθφ θιίκα ζηνλ ρψξν
ηεο Αξηζηεξάο δελ έρεη επξέσο εθδεισζεί ην 1954. Ζ ζπλέληεπμε ηνπ Ρίηζνπ
πξννξίδεηαη γηα ηηο ζειίδεο ηεο Απγήο θαη δελ εληάζζεηαη ζην δηεπξπκέλν ηδενινγηθά
πιαίζην ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο, φπνπ ιίγν αξγφηεξα (θαη ππφ ηηο λέεο πξννπηηθέο
αλαζεψξεζεο ηνπ δνγκαηηθνχ αξηζηεξνχ ιφγνπ κεηά ην 20ν ΢πλέδξην ηνπ Κ.Κ.΢.Δ.)
δεκνζηεχνληαη ηα πεξηζζφηεξα δνθίκηα πνπ ζα ζπκπεξηιεθζνχλ ζηα Μειεηήκαηα∙
γεγνλφο πνπ αηηηνινγεί ηελ «αζηάζεηα» απηή ησλ απφςεσλ ηνπ πνηεηή (ε ηνπνζέηεζή
ηνπ εδψ, ζπγθξηλφκελε κε απηήλ ηνπ ‟45, είλαη κάιινλ «νξζφδνμε»), ν νπνίνο
επηρεηξνχζε λα εμηζνξξνπήζεη ηελ θνκκαηηθή λνκηκφηεηα κε ηελ αληηδνγκαηηθή
ινγνηερληθή πξννπηηθή.
Έλα ρξφλν κεηά, ην 1955, ζην θείκελν «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ»
(ην πξψην ζε ρξνλνινγηθή ζεηξά δνθίκην ησλ Μειεηεκάησλ) ζα αξρίζεη λα αλαδχεηαη
ε ζπγθξνπζηαθή ζρέζε καξμηζκνχ θαη κνληεξληζκνχ, απφ ηελ νπνία απνξξένπλ φιεο
νη επηκέξνπο αληηζέζεηο (ζπιινγηθφηεηα - αηνκηθφηεηα, ζπκκεηνρή - κφλσζε,
επηθαηξηθφηεηα - δηαρξνληθφηεηα, αηζηνδνμία - απαηζηνδνμία), νη νπνίεο ζπγθξνηνχλ
ηε ζεσξεηηθή πξνβιεκαηηθή ηνπ Ρίηζνπ.

3. ΣΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

Σν ζπλζεηηθφ πεδίν πνπ δηακνξθψλεηαη απφ ηε ζπλχπαξμε κνληεξληζκνχ θαη

καξμηζκνχ, απνηειεί ηνλ θνηλφ παξαλνκαζηή ησλ θεηκέλσλ πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηα
Μειεηήκαηα, αιιά θαη ην θξηηήξην γηα ηελ ζεηξά ηεο δηάηαμήο ηνπο ζηνλ ηφκν. Γελ
αθνινπζείηαη δειαδή ε ρξνλνινγηθή ζεηξά ηεο πξψηεο δεκνζίεπζήο ηνπο, αιιά
πηνζεηείηαη κηα ζεκαηηθήο ηάμεσο ηεξάξρεζε, ε νπνία πξνθαλψο δελ είλαη ηπραία.42

42
Θεσξνχκε φηη ε επηινγή απηή είλαη απνηέιεζκα ηεο βνχιεζεο ηνπ Ρίηζνπ, πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί,
κε ηε ζπγθεθξηκέλε ζεηξά δηάηαμεο, ε ζπιινγηζηηθή πνξεία ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζεσξεηηθνχ
«ζρήκαηνο». Ζ άκεζε θαη δηαξθήο εκπινθή ηνπ Ρίηζνπ ζηε δηαδηθαζία επηινγήο θαη δηάηαμεο ησλ
πξνο έθδνζε έξγσλ ηνπ αλαδεηθλχεηαη ζε γξάκκα ηνπ πξνο ηελ Υξχζα Πξνθνπάθε θαη ηνλ Νηθεθφξν
Παπαλδξένπ: «Απ‟ ηα ελλέα πνηήκαηα πνπ ζαο ζηέιλσ, λα ε ζεηξά ηεο πξνηίκεζήο κνπ:1. ΢επηήξηα

243
 ΢ηα ηέζζεξα πξψηα θείκελα παξαηεξείηαη κηα ελαιιαγή ζεκάησλ, φπνπ
επαλαιακβάλεηαη ην δηπνιηθφ ζρήκα κνληεξληζηηθή - αγσληζηηθή πνίεζε∙ ηα δνθίκηα
πνπ αληηζηνηρνχλ ζην ζρήκα απηφ είλαη ηα: «Πεξί Μαγηαθφβζθε» (α΄ δεκ.1963) -
«Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη» (1963) θαη «Ζ πνίεζε ηνπ
Έξεκπνπξγθ» (1961) - «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ» (1955).
Σα δχν ηειεπηαία θείκελα, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο» (1974) θαη «Ο
ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν» (1973), φπνπ ν δνθηκηαθφο ιφγνο ηνπ
Ρίηζνπ είλαη απηναλαθνξηθφο, πεξηιακβάλνπλ πνηεηνινγηθέο αξρέο πνπ ιεηηνπξγνχλ
σο επηζηέγαζκα ησλ ηεζζάξσλ πξνεγνχκελσλ θεηκέλσλ, ππφ ηελ έλλνηα φηη
απνδίδνπλ ηελ παγησκέλε θαη εμειηγκέλε εθδνρή ησλ ζέζεσλ πνπ δηαηππψζεθαλ ζηα
πξνεγνχκελα δνθίκηα ησλ Μειεηεκάησλ.
Ζ «εμσηεξηθή» δηάηαμε ησλ δνθηκίσλ, κε άιια ιφγηα, θαίλεηαη λα αθνινπζεί
ην (δηαξθψο παξφλ ζηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ Ρίηζνπ) δηαιεθηηθφ ζρήκα, πνπ εδψ
αλαπηχζζεηαη σο εμήο: ζέζε - αληίζεζε - ζχλζεζε. Ζ κία εθδνρή, φπσο ζα δνχκε, ηνπ
πνηεηηθνχ δηπφινπ Μαγηαθφθζθη - Υηθκέη (ζέζε - αληίζεζε), νδεγεί ζηε δεχηεξε,
«εθκνληεξληζκέλε» εθδνρή ηνπ δηπφινπ Έξεκπνπξγθ - Διπάξ (ζέζε - αληίζεζε),
δηακνξθψλνληαο κηα εηθφλα ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, ε νπνία δηαζέηεη δχν φςεηο:
ζηελ πξψηε θπξηαξρεί ν αγσληζηηθφο ραξαθηήξαο, ελψ ζηε δεχηεξε δεζπφδεη ν
κνληεξληζηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο (δηαηεξψληαο, φκσο, ζηαζεξά σο θνηλφ ζεκείν
αλαθνξάο θαη εληαία βάζε ηνπο ηνλ καξμηζηηθνχ πξνβιεκαηηζκφ).
Απφ ην ζρήκα απηφ, πνπ έρεη σο βάζε ηνπ ηε ζχδεπμε καξμηζκνχ θαη
κνληεξληζκνχ, δελ πξνθχπηεη ε έλλνηα ηεο αιιειναλαίξεζεο ησλ δχν φξσλ αιιά ε
ζπκπιεξσκαηηθή ηνπο ζπλχπαξμε∙ θη απηφ γηαηί ην ζπιινγηζηηθφ ζρήκα πνπ
απνδίδνπκε εδψ κε ηελ απινπζηεπηηθή θαηεγνξηνπνίεζε κνληεξληζηηθή - αγσληζηηθή
πνίεζε (πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ην θξηηήξην δηάηαμεο ησλ θεηκέλσλ ζηνλ ηφκν θαη
ε δηπνιηθή αλάπηπμε ηεο ζπιινγηζηηθήο ηνπ Ρίηζνπ), αθνξά δχν εθδνρέο ηεο
ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, νη νπνίεο ζπγθξνηνχλ, ζηελ ηειηθή ζχλζεζή ηνπο, κηα θνηλή
ζπληζηακέλε. Σελ «ηδηνπνίεζε» απηνχ ηνπ ζεσξεηηθνχ δηπφινπ (ππφ ηελ έλλνηα ηεο

θαη Γαθλεθόξηα 2. Μεηά ην ζπάζηκν ηεο ζπλζήθεο Λαθ. θαη Αζ. (…) Καιφ ζα ήηαλ λα πεξηιεθζνχλ θαη
ηα ελλέα, νπφηε ζα‟ πξεπε λα κπνπλ κε ηε ζεηξά ηνπο ηε ρξνλνινγηθή (…) Αλ φρη, ηφηε ζα
πξνηηκεζνχλ θαηά ηε ζεηξά ηνπ πην πάλσ θαηαιφγνπ», Γ. Ρίηζνο, «Δγψ δνπιεχσ κε κηα πέηξα ζην
ζηφκα», Η Λέμε, ηρ. 182, Οθηψβξηνο - Γεθέκβξηνο 2004), 649-659: 656. Δπίζεο, ζρεηηθά κε ηα
πνηήκαηα ηεο Αγξύπληαο ν Ρίηζνο δειψλεη ζε ζπλέληεπμή ηνπ: «…θξφληηζα ηελ επηινγή θαη ηελ
θαηάηαμε έηζη πνπ λα ππάξρεη κηα ελφηεηα ζ‟ φιν ην βηβιίν θαη λα θαίλνληαη νη δηάθνξνη ζηαζκνί ηεο
θαιιηηερληθήο πξνζπάζεηαο, φρη ζαλ μεθνκκέλνη ζηαζκνί κα ζαλ νξφζεκα κηαο πνξείαο», ΢. Γξεγφξεο,
«Ο Γηάλλεο Ρίηζνο γηα ηε ζχγρξνλε πνίεζε. Μηα ζπλνκηιία κε ηνλ πνηεηή», Η Απγή, 30 Απξ. 1954.

244
πξνζαξκνγήο ηνπ ζην πιαίζην ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο) ηελ απνηππψλεη ν Ρίηζνο ζηα
δχν ηειεπηαία απηναλαθνξηθά δνθίκηά ηνπ.
Γηεπθξηλίδεηαη φηη ε «δηπνιηθή» απηή ζεψξεζε ησλ δνθηκίσλ δελ
αθνινπζείηαη απφ ηνλ Ρίηζν σο επζχο παξαιιειηζκφο ησλ έξγσλ θαηά δεχγε
(Μαγηαθφθζθη - Υηθκέη θαη Έξεκπνπξγθ - Διπάξ αληίζηνηρα). Ζ επηινγή ηνπ, φκσο,
σο πξνο ηε ζπγθεθξηκέλε ζεηξά θαηάηαμήο ηνπο (πνπ δελ είλαη ρξνλνινγηθή) ζε
ζπλδπαζκφ κε ηελ αληίζηνηρε ζεκαηνινγία ηνπ θάζε θεηκέλνπ, ζπλεγνξεί ζηελ
πηνζέηεζε κηαο ηέηνηαο ζρεκαηνπνίεζεο, πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί επθξηλέζηεξα ε
πξνζπάζεηα εμηζνξξφπεζεο ησλ δχν ζεσξεηηθψλ πφισλ (κνληεξληζκνχ - καξμηζκνχ)
εθ κέξνπο ηνπ Ρίηζνπ θαη ε αληαπφθξηζή ηνπο ζηελ δηπνιηθή εηθφλα ηνπ πνηεηηθνχ
ηνπ έξγνπ.
Ζ ίδηα εμηζνξξνπηζηηθή ινγηθή πνπ πξνζδηνξίδεη ηελ «εμσηεξηθή» δηάξζξσζε
ησλ θεηκέλσλ πνπ εκπεξηέρνληαη ζηα Μειεηήκαηα θαίλεηαη λα αθνινπζείηαη θαη ζηελ
«εζσηεξηθή» ηνπο αλάπηπμε∙ ε ζχγθξνπζε, πεξηγξαθφκελε σο δηαξθήο ηαιάληεπζε
αλάκεζα ζε δχν πφινπο πνπ ελππάξρνπλ ζηελ αλζξψπηλε θχζε ηνπ δεκηνπξγνχ θαη
ππαγνξεχνπλ ηηο αληίζηνηρεο ινγνηερληθέο επηινγέο, δελ αληηκεησπίδεηαη σο αληίθαζε
αιιά σο δηαιεθηηθή ζχλζεζε, κνινλφηη ζην ζπλζεηηθφ απηφ πιαίζην ε αλαινγία ησλ
ηδενινγηθψλ θνξηίσλ ησλ δχν πφισλ, φπσο ζα δνχκε, δελ θαηαλέκεηαη ηζνβαξψο.

α) Μαγιακόθζκι - Υικμέη: Η ζηπαηεςμένη ποίηζη ή «ηο ζσήμα ηηρ

ππωηοποπιακήρ, λαϊκήρ ηέσνηρ»

Με θνηλή ζπληζηακέλε ηελ πξνάζπηζε ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, ζηα δχν

θείκελα πνπ πξνηάζζνληαη ζηα Μειεηήκαηα, ν ζεσξεηηθφο ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ
επηθεληξψλεηαη ζηηο δηαθνξεηηθέο ινγνηερληθέο εθθάλζεηο ηεο ηδενινγηθήο
ζηξάηεπζεο, φπσο απηέο απνηππψλνληαη ζηελ πνίεζε ησλ Μαγηαθφθζθη θαη Υηθκέη.
Οη έθηππεο δηαθνξέο αλάκεζα ζηα δχν έξγα, ζε επίπεδν ξεηνξηθήο, χθνπο θαη
ηερληθήο, ζπγθξνηνχλ έλα πνηεηηθφ δίπνιν πνπ, ζε πξψηε αλάγλσζε, παξνπζηάδεηαη
αληηθαηηθφ.
Ζ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη, κε ηε κεγεζπληηθή ηάζε, ην «ζάκβνο» ηεο, αιιά
θαη ηελ απηαξέζθεηα πνπ αλαδχεηαη απφ ηελ επίκνλε απηναλαθνξηθφηεηα ηνπ
πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, ζπληζηά, ζχκθσλα κε ην Ρίηζν, έλα πξσηνπνξηαθφ γηα ηελ
επνρή ηνπ έξγν: ν πνηεηήο, ειεχζεξνο απφ αηζζεηηθέο πξνθαηαιήςεηο, θαηφξζσζε λα
εθθξάζεη κε ηελ πην λέα κνξθή ην επαλαζηαηηθφ πεξηερφκελν ηνπ θαηξνχ ηνπ,

245
«δίλνληαο πξφζσπν ζηελ Δπαλάζηαζε, αηζζεηηθά πηα αθεξαησκέλν θαη
δηθαησκέλν».43
Ζ αηζζεηηθή ειεπζεξία ηνπ δεκηνπξγνχ, σο πξνο ηελ επηινγή ηεο κνξθήο θαη
ηνπ ηξφπνπ έθθξαζεο ηνπ πνηεηηθνχ πεξηερνκέλνπ, ππνγξακκίδεηαη κε έκθαζε,44
αθξηβψο γηαηί γηα έλαλ θνκκαηηθφ πνηεηή ζαλ ηνλ Μαγηαθφθζθη, 45 ε ειεπζεξία απηή
δελ απνηεινχζε απηνλφεηε πξνυπφζεζε: «Καη ηα πην θαζαξά επαλαζηαηηθά ηνπ
πνηήκαηα, ηα πην „ζηελά‟ πνιηηηθά, αληαπνθξίλνληαη κε αθξίβεηα ζην πξνζσπηθφ ηνπ
αίζζεκα ειεπζεξίαο πνπ θη απηφ ελαξκνλίδεηαη απφιπηα κε ηελ αλάγθε ειεπζεξίαο
φισλ ησλ θαηαπηεδφκελσλ, κε ην ηδαληθφ ηεο ίδηαο ηεο επαλάζηαζεο γηα ηελ
ειεπζεξία ηνπ θφζκνπ».46
΋πσο ζηελ θνκκαηηθή πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη ε ειεπζεξία ζην επίπεδν ηεο
αηζζεηηθήο παξνπζηάδεηαη σο δεδνκέλε, αδηαπξαγκάηεπηε θαη αληαπνθξηλφκελε
πξσηίζησο ζηελ πξνζσπηθή αλάγθε ηνπ δεκηνπξγνχ (αμίδεη βέβαηα εδψ λα ζεκεησζεί,
ην γεγνλφο φηη ν Ρίηζνο εμεηάδεη θπξίσο ηα πξνεπαλαζηαηηθά πνηήκαηα ηνπ
Μαγηαθφθζθη),47 έηζη θαη ζηελ πνίεζε ηνπ Υηθκέη, ε αηζζεηηθή παξάκεηξνο
πξνζεγγίδεηαη κε θξηηήξην ηελ εγγελή αλάγθε ηνπ πνηεηή λα εθθξαζηεί κε ηνλ
ζπγθεθξηκέλν ηξφπν.
Παξά ηελ θνηλή απηή ζπληζηακέλε, ην έξγν ηνπ Υηθκέη παξνπζηάδεηαη
νιφηεια δηαθνξεηηθφ κνξθηθά ζε ζρέζε κε απηφ ηνπ Μαγηαθφθζθη, θαζψο

43
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, φ.π., 27.
44
Ο Ρίηζνο ππνζηεξίδεη φηη ζηελ ηέρλε «ην αηζζεηηθφ ζπλαληάηαη κε ην εζηθφ θαη ζπρλά ηαπηίδεηαη
δπζδηάθξηηα κ‟ απηφ» θαη ακέζσο κεηά ζρνιηάδεη: «Δδψ θαηαιήγεη, αλαπφηξεπηα, θάζε αιεζηλή ηέρλε,
θαη δε δηζηάδσ λα δηαηππψζσ ην απινπνηεκέλν απηφ ζπκπέξαζκα, κ‟ φιν ηνλ θίλδπλν ζχγρπζεο πνπ
κπνξεί λα πξνθχςεη γηα ηνπο απξνεηδνπνίεηνπο θαη απξνεηνίκαζηνπο, λα εθιακβάλνπλ ζαλ
απνθιεηζηηθά αηζζεηηθφ, ην εζηθφ, ρσξίο λα δηαθξίλνπλ ηηο αλαινγίεο ηνπο, πνπ κφλνλ απηέο, γηα ηελ
ηέρλε, κπνξνχλ λα δηθαηψζνπλ θαη ηα δπν. Καη ηνχην, θπζηθά, θαλείο δελ έρεη ην δηθαίσκα, θαη δελ
είλαη άιισζηε ζε ζέζε, λα ην αμηψζεη ή λα ην επηβάιιεη ζηνλ πνηεηή, αλ δελ αλαθχςεη απφ ηνλ ίδην, αλ
δελ ην αλαθαιχςεη ν ίδηνο ζαλ δηθή ηνπ αλάγθε, ζπκπίπηνπζα κε ηελ αλάγθε φισλ. Κη αθφκε, θαλείο
δε κπνξεί λα ηνπ νξίζεη ηνλ „ηξφπν‟ πνπ ζα ην εθθξάζεη, γηαηί απηφ αληηβαίλεη ζηελ ίδηα ηελ
πξνυπφζεζε ηεο δεκηνπξγίαο, ζηελ ειεχζεξε εθινγή ησλ κέζσλ πνπ αληηζηνηρνχλ ζ‟ απηήλ,
ππαγνξεχνληαη απ‟ απηήλ θαη πνπ κφλν δη‟ απηψλ, εμ αηηίαο ηεο θπζηθήο ηνπο κ‟ απηήλ αλαινγίαο,
είλαη λνεηή θαη δπλαηή ε χπαξμε ηεο ηέρλεο (...) Ζ δεκηνπξγία, απ‟ ηε θχζε ηεο, είλαη θηλεηηθή,
εξεπλεηηθή, αληηδνγκαηηθή - δε ρσξάεη ζε πξνεηνηκαζκέλα θαινχπηα, φζν θαζηεξσκέλα θαη
δηθαησκέλα ζηνλ θαηξφ ηνπο». Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, φ.π., 25-26.
45
Βι. «Σν θχξνο, επηπιένλ, ηνπ Μαγηαθφβζθε, ζηάζεθε κηα έκπξαθηε απφδεημε ηεο αμίαο ηεο
θνηλσληθήο πνίεζεο (θαη ην ζεκέιηφ ηεο άιισζηε) θ‟ έλα απνζηνκσηηθφ επηρείξεκα (…) ησλ
ακείιηθησλ αξλεηψλ πνπ ακθηζβεηνχζαλ θαηά βάζε ηε δπλαηφηεηα χπαξμεο κηαο θαζαξά
θνηλσληθήο, ηδενινγηθήο, θη αθφκε πεξηζζφηεξν θνκκαηηθήο πνίεζεο», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί
Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, φ.π., 10.
46
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, φ.π., 26.
47
Βι. «…νη παξαηεξήζεηο απηέο ζα ζηεξηρζνχλ πεξηζζφηεξν ζηα πξψηα έξγα ηνπ Μαγηαθφβζθε απ‟
ην 1913-1917, γηαηί απηά θπξίσο δείρλνπλ ηηο βάζεηο ηνπ ηαιέληνπ ηνπ, θαζάξηεο θαη αδηάςεπζηεο,
φπνπ ζηεξίρηεθε νιφθιεξν ην γλήζηα επαλαζηαηηθφ, πξσηνπνξηαθφ έξγν ηνπ», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί
Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, φ.π., 13.

246
ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα απιφηεηα πνπ θηάλεη ζηα φξηα ηεο αηζζεηηθήο αδηαθνξίαο,
πξνζδηνξίδεηαη ζπρλά απφ έηνηκεο εθθξαζηηθέο επθνιίεο θαη ζπλζεκαηνινγία, ελψ ε
κνξθή ηνπ ππαγνξεχεηαη θάζε θνξά απφ ην ζπλαίζζεκα θαη ηε ζπγθηλεζηαθή
θφξηηζε ηνπ πνηεηή.48
Αλ θαη πνίεζε ιατθή, πνπ απεπζχλεηαη ζε έλα επξχ θνηλφ, κε απνηέιεζκα ε
θσλή ηνπ Υηθκέη λα ξπζκίδεηαη αλαγθαζηηθά «απ‟ ην κέγεζνο (…) θη απ‟ηελ
„αθνπζηηθή ηθαλφηεηα‟ απηνχ ηνπ θνηλνχ»,49 κηα πνίεζε εχιεπηε, φπνπ «φια είλαη
θαζαξά θαη ληφκπξα, ρσξίο ππαηληγκνχο, πεξηζηξνθέο, απνζησπήζεηο θαη ρσξίο άιιεο
αηζζεηηθέο πξνεθηάζεηο»,50 παξά ηαχηα ε πνίεζε απηή δελ ππαγνξεχεηαη, φπσο
ππνζηεξίδεη ν Ρίηζνο, απφ θάπνηα θνκκαηηθή επηηαγή ή ηδενινγηθή ζθνπηκφηεηα
ιατθηζηηθνχ ραξαθηήξα. Αληίζεηα, πξνθχπηεη σο δεκηνπξγία ελφο πνηεηή πνπ
«βξηζθφηαλ κέζα ζην θνηλφ πνπ ηνλ άθνπγε»,51 σο θπζηθφ δειαδή επαθφινπζν ηεο
εθνχζηαο βησκαηηθήο ζπκκεηνρήο ηνπ Υηθκέη ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Ζ
γλεζηφηεηα κάιηζηα ηεο ζπγθίλεζεο πνπ πξνθχπηεη απφ κηα ηέηνηα βησκαηηθή
πνίεζε, θαζηζηά «άρξεζηα, άπξεπα θαη αλάξκνζηα» ηα ακηγψο αηζζεηηθά θξηηήξηα
ζηελ πξνζέγγηζή ηεο.52
Πέξα φκσο απφ ηελ ειεπζεξία ησλ αηζζεηηθψλ επηινγψλ θαη ηνλ
αλζξσπηζηηθφ ραξαθηήξα ηνπο - ζηνηρεία ελνπνηεηηθά γηα ηα δχν έξγα - δελ παχνπλ
λα απνηεινχλ δχν δηαθνξεηηθά είδε ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο (αλ θαη ν Ρίηζνο
απνθεχγεη ζπζηεκαηηθά λα ρξεζηκνπνηήζεη ηνλ φξν «ζηξαηεπκέλε»). Ζ πνίεζε ηνπ
Μαγηαθφθζθη, κε ηελ εθθξαζηηθή ηεο ηφικε, ηνλ αλειέεην ζαξθαζκφ, ηνλ
εηθνλνπιαζηηθφ θαη ζηηρνπξγηθφ αθξνβαηηζκφ ηεο,53 ζπγθξνχεηαη νινκέησπα κε ηελ
παξάδνζε. Απ‟ ηελ άιιε, ε απιφηεηα ηεο πνίεζεο ηνπ Υηθκέη, εθθξαζκέλε σο
«ζηαξάηε θαη αλππνςίαζηε απιφηεηα ελφο δσληαλνχ, πγηνχο νξγαληζκνχ», πνπ
πήγαδε απ‟ ηελ αλαινγία ηεο κε ηνλ θφζκν θη απ‟ ηελ απζφξκεηε επαθή ηνπ

48
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», Μειεηήκαηα, φ.π., 37-49: 40 (α΄
δεκνζίεπζε Η Απγή, 9, 11, 12 θαη 14 Ηνπλίνπ 1963).
49
Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 41.
50
Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 42.
51
Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 41.
52
Βι. «Σα πνηήκαηα ηνπ Υηθκέη, είλαη ζπρλά ζαλ πξψηεο, ακεηαπνίεηεο ζπγθηλήζεηο (…) ηφζν θαίξηα
απηά θαζεαπηά ζηελ θνηλσληθή ζεκαζία ηνπ αηζζήκαηφο ηνπο, πνπ θαζηζηνχλ άρξεζηα ηα ακηγή (αλ
ππάξρνπλ) αηζζεηηθά θξηηήξηα, θαη θάπνηε ηα θξηηήξηα απηά θαίλνληαη άπξεπα θαη αλάξκνζηα ζαλ κηα
ηάζε „σξαηνινγηθήο βαζκνιφγεζεο‟ ηνπ ζξήλνπ κηαο κάλαο, ηνπ κνξθαζκνχ ελφο εθηεινχκελνπ ήξσα
ή ησλ δεησθξαπγψλ κηαο ιατθήο παξέιαζεο», Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη»,
φ.π., 46.
53
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 24.

247
δεκηνπξγνχ ηεο κε ηε κάδα, ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηηο ιατθέο πεγέο θαη ηηο ιατθέο
θαιιηηερληθέο παξαδφζεηο.54
Ο Ρίηζνο, επηρεηξψληαο λα λνκηκνπνηήζεη φρη κφλν αηζζεηηθά αιιά θαη
ηδενινγηθά ηηο δχν απηέο πνηεηηθέο εθθάλζεηο ηεο καξμηζηηθήο ηδενινγίαο, ηηο
ηνπνζεηεί ηειηθά ζε έλα ζρήκα πνπ νλνκάδεη «πξσηνπνξηαθή ιατθή ηέρλε». Παξά ην
γεγνλφο φηη επηζεκαίλεη ζεκαληηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζηα δχν έξγα, 55 ν πνηεηήο δελ
δηζηάδεη λα ηα ζπκπεξηιάβεη ζε έλα θνηλφ πιαίζην αλαθνξάο, πνπ (κνινλφηη
δειψλεηαη ν ζπκβαηηθφο θαη πεξηνξηζηηθφο ηνπ ραξαθηήξαο)56 ζπγθξνηείηαη κέζσ
κηαο δηαδηθαζίαο απινπζηεπηηθήο ηαχηηζεο φξσλ θαη ελλνηψλ.
Έηζη, ε πνίεζε ηνπ Υηθκέη παξνπζηάδεηαη φρη σο ιατθίζηηθε ή θνιθινξηθή,57
αιιά σο «νπζηαζηηθά ιατθή απφ ζπκκεηνρή θαη ζπκπφξεπζε κε ηηο ιατθέο δπλάκεηο,
πνπ ηηο εθθξάδεη φρη ζηηο ζηαηηθέο, ηππνπνηεκέλεο κνξθέο ηνπο (…) αιιά
πξσηνπνξηαθά, ζηε δπλακηθή ηνπο θίλεζε, ζηα λέα ηνπο δεδνκέλα, ηζηνξηθά,
θνηλσληθά, γισζζηθά (…) Γη‟ απηφ αθξηβψο ε ηέρλε ηνπ είλαη πξσηνπνξηαθή, είλαη
κνληέξλα, δειαδή ζχγρξνλε, παξνχζα, φπσο θάζε αιεζηλά ιατθή ηέρλε, πνπ
παξαθνινπζεί ην ιαφ φρη ζε κηα „ζηακαηεκέλε‟ ηζηνξηθή ηνπ ζηηγκή, αιιά ζηε
δηαξθή θίλεζή ηνπ (…) Κ‟ ε πνίεζε ηνπ Ναδίκ Υηθκέη είλαη αθξηβψο ιατθή, επεηδή
είλαη κνληέξλα, θ‟ έγηλε κνληέξλα επεηδή ζηε βάζε ηεο ήηαλ ιατθή, φπσο ιατθή θαη
κνληέξλα κ‟ άιιν ηξφπν είλαη θ‟ ε πνίεζε ηνπ Μαγηαθφβζθε, απ‟ φπνπ πνιιά
δηδάρηεθε ν Υηθκέη ζηελ πξψηε ηνπ δεκηνπξγηθή πεξίνδν».58
Οη απινπζηεπηηθέο εμηζψζεηο (ιατθφ = πξσηνπνξηαθφ = κνληέξλν) ζηε
ζπιινγηζηηθή ηνπ Ρίηζνπ, δελ νθείινληαη πξνθαλψο ζε άγλνηα ησλ φξσλ πνπ
ρξεζηκνπνηεί. Ζ ζρεκαηνπνίεζε απηή αλαδεηθλχεη ηελ πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ λα
θαηνρπξψζεη σο κνληέξλα (δειαδή αληαπνθξηλφκελε ζηε ζχγρξνλε ζπλείδεζε θαη

54
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 44.
55
Βι. «Θα‟ ρε ελδηαθέξνλ κηα ζπγθξηηηθή αληηπαξάζεζε απηψλ ησλ δχν αληηπξνζσπεπηηθψλ πνηεηψλ
ηεο επνρήο καο θαη κηα επηζήκαλζε ησλ ζπγγελεηψλ θαη δηαθνξψλ ηνπο πνπ είλαη ραξαθηεξηζηηθέο γηα
φιε ηελ πνξεία ηεο ζχγρξνλεο πνίεζεο. Μα απηφ μεπεξλά θαη ηα φξηα ηνπ ρψξνπ θαη ηηο πξνζέζεηο
απηνχ ηνπ θξηηηθνχ ζρεδηάζκαηνο. Μπνξνχκε κφλν λα ζεκεηψζνπκε ηνλ απφ αγσλία θαη πείζκα
ζξηακβεπηηθφ ηφλν ηεο πνίεζεο ηνπ Μαγηαθφβζθε, αληίθξπ ζην ζίγνπξα ρακνγειαζηφ, απφ δστθή
πγεία θαη θνηλσληθή ηζνξξνπία, ηφλν ηεο πνίεζεο ηνπ Υηθκέη. Αθφκε θαη ε ζπγγεληθή ηνπο
εθθξαζηηθή „νηθεηφηεηα‟, ζηνλ Μαγηαθφβζθε ήηαλ κφλν ιεθηηθή, νχηε θαλ ζηηρνπξγηθή, θαη πνιχ
ιηγφηεξν ηε βξίζθνπκε ζηελ εθζακβσηηθή εηθνλνπιαζηηθή ηνπ, ελψ ζηνλ Υηθκέη είλαη νινθιεξσηηθή
θ‟ αηζζεκαηηθή ζ‟ φια ηα ζηνηρεία ηεο ηέρλεο ηνπ θαη ηεο ηερληθήο ηνπ» Γ. Ρίηζνο «Παξαηεξήζεηο ζην
έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 45.
56
Βι. «΋κσο θαη νη δπν ρσξνχλ κέζα ζην ζρήκα (αξθεί λα κελ ην δνχκε ζρεκαηηθά) ηεο
πξσηνπνξηαθήο ιατθήο ηέρλεο», Γ. Ρίηζνο «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 45.
57
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 44-45.
58
Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 45.

248
ςπρνινγία)59 κηα πνίεζε, φπσο απηή ηνπ Υηθκέη, πνπ αθνινπζεί ηηο παξαδνζηαθέο
κνξθέο έθθξαζεο θαη κνηάδεη φρη κφλν αηζζεηηθά αιιά θαη ηδενινγηθά παξσρεκέλε
(ε αηζηνδνμία ηεο, γηα παξάδεηγκα, είλαη αζχκβαηε κε ην θιίκα δηάςεπζεο πνπ
επηθξαηεί κεηά ηελ απνζηαιηλνπνίεζε).
Δθηφο απηνχ, ν Ρίηζνο θαίλεηαη φηη επηρεηξεί λα πξνζδψζεη ζηε δεχηεξε
εθδνρή ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, απηήλ πνπ απνηππψλεηαη κε ηε ζθνηεηλφηεηα ελφο
βαζχηεξνπ θαη πνιππινθφηεξνπ πξνβιεκαηηζκνχ (Μαγηαθφθζθη), ην ζηνηρείν ηεο
ιατθφηεηαο - ζηνηρείν γηα ην νπνίν ν ζνβηεηηθφο πνηεηήο θαηεγνξήζεθε φηη απνπζίαδε
απφ ην έξγν ηνπ.60
Μέζσ απηήο ηεο ζρεκαηνπνίεζεο, ν Ρίηζνο, πηνζεηψληαο απνθιίλνληα κεηαμχ
ηνπο (αιιά νκφδπγα κε ηελ πνίεζή ηνπ) πνηεηηθά παξαδείγκαηα, ππεξαζπίδεηαη
επζέσο ηα δχν έξγα, θαη εκκέζσο ηηο δηθέο ηνπ ινγνηερληθέο επηινγέο, 61 κε ηνπο εμήο
ηξφπνπο:
α) Δθ‟ φζνλ ε ζηξαηεπκέλε πνίεζε, κε φπνην εθθξαζηηθφ κνληέιν θη αλ
απνηππσζεί (απιντθφ θαη εχιεπην ή ζθνηεηλφ θαη ζπκβνιηθφ) εθπεγάδεη απφ ηε
δπλαηφηεηα ηεο απφιπηεο ειεπζεξίαο επηινγήο ζε επίπεδν κνξθήο, δειαδή απφ ηελ
εγγελή αλάγθε ηνπ δεκηνπξγνχ λα εθθξαζηεί κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν, ηα δχν
είδε πνηεηηθήο γξαθήο πνπ πηνζεηεί ν ίδηνο ν Ρίηζνο δηαζθαιίδνπλ ηελ εγθπξφηεηα
ηεο αηζζεηηθήο ηνπο χπαξμεο∙ παξάιιεια, ε πξσηαξρηθφηεηα απηήο ηεο πξνζσπηθήο,
εζσηεξηθήο αλάγθεο απνθξνχεη θάζε θαηεγνξία πεξί ζπγγξαθήο ζχκθσλα κε ηηο
επηηαγέο ηνπ θφκκαηνο.
β) Ζ αγσληζηηθή ηνπ πνίεζε, πνπ ηφζν επηθξίζεθε απφ ηελ αζηηθή θαη ηελ
αλαλεσηηθή αξηζηεξή θξηηηθή γηα αηζζεηηθή ακέιεηα, ζπλζεκαηνινγία θαη ιατθηζκφ,

59
Ζ έλλνηα ηνπ κνληέξλνπ πξνζδηνξίδεηαη ιίγα ρξφληα λσξίηεξα ζε θείκελν ηνπ Μαλφιε Λακπξίδε,
φπνπ δηεπθξηλίδεηαη φηη ε κνληέξλα κνξθή δελ ζεκαίλεη απαξαίηεηα θαη κνληέξλν (κε ζχγρξνλα
λνήκαηα) πεξηερφκελν: «Βαζχηαηα ζχγρξνλα πνηεηηθά θείκελα - θαη απφ ηελ ππνθεηκεληθή άπνςε φηη
ν πνηεηήο ηνπο δεη ζπλεηδεηά ηελ πξσηνπνξία ηεο ηζηνξίαο, θαη απφ ηελ αληηθεηκεληθή άπνςε φηη
εθθξάδνπλ θάηη εληειψο ζχγρξνλν, ζπνπδαίν θαη ζπληαξαθηηθφ - είλαη ζε „παξαδνζηαθφ‟ ζηπι.
Πνιινί δελ ηα δέρνληαη γηα ζχγρξνλε πνίεζε θαη ηα αμηνινγνχλ σο μεπεξαζκέλα (…) Πνηήκαηα
ζπγρξφλσλ, πνπ ηα λνήκαηα πνπ πεξηέρνπλ δελ είλαη θαζφινπ ζχγρξνλα θη αληαλαθινχλ ηελ
ςπρνινγία θαη ηηο ζρέζεηο κηαο παξσρεκέλεο ηζηνξηθήο επνρήο (ι.ρ. ηεο θενπδαξρίαο) ηα βξίζθνπκε
ζπληεηαγκέλα ζε ζχγρξνλν ειεχζεξν ζηίρν θαη φρη ζηελ θαλνληθή κνξθή ηεο επνρήο εθείλεο πνπ ηελ
ςπρνινγία ηεο εθθξάδνπλ», Μ. Λακπξίδεο, «Σν πξφβιεκα ησλ κνξθψλ θαη ε έλλνηα ηνπ ζχγρξνλνπ
ζηελ ηέρλε» (κέξνο γ΄), Κξηηηθή, ηρ. 3, Μάτνο -Ηνχληνο 1959, 120-130: 122.
60
Βι. «…ζην πείζκα ησλ θαηεγνξηψλ πνπ εθηνμεχνληαη ελαληίνλ ηνπ απφ αληηπάινπο θαη θίινπο θαη
ζπλαδέιθνπο θαη νκντδεάηεο γηα „αληηιατθφηεηα‟, γηα „δπζλνεζία‟, „ζθνηεηλφηεηα‟ θ.η.ι», Γ. Ρίηζνο,
«Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 27.
61
Αλαθεξφκελνο ζην δνθίκην «Πεξί Μαγηαθφβζθε», ν Γ. Βεινπδήο επηζεκαίλεη: «Έρεη θαλείο ηελ
εληχπσζε φηη φηαλ ν Ρίηζνο ππεξαζπίδεηαη ηνλ Μαγηαθφθζθη, ππεξαζπίδεηαη, έκκεζα, θαη ηνλ εαπηφ
ηνπ», Γ. Βεινπδήο, Γηάλλεο Ρίηζνο. Πξνβιήκαηα κειέηεο ηνπ έξγνπ ηνπ, Κέδξνο, 1982, 156.

249
απνδεηθλχεηαη πσο κπνξεί λα είλαη φρη κφλν γλήζηα θαη νπζηαζηηθά ιατθή («απφ
ζπκκεηνρή θαη ζπκπφξεπζε κε ηηο ιατθέο δπλάκεηο», ζχκθσλα κε ην παξάδεηγκα ηνπ
Υηθκέη), αιιά θαη κνληέξλα θαη πξσηνπνξηαθή.
Καη αληίζηξνθα: γ) ε κνληεξληζηηθή εθδνρή ηνπ έξγνπ ηνπ, (πνπ ρσξίο λα
ράλεη ηνλ θνηλσληθφ ηεο ραξαθηήξα θαη ηνλ καξμηζηηθφ ηεο πξνζαλαηνιηζκφ,
πνιηνξθεί ην δξάκα, ην εληνπίδεη, ην πνιεκάεη, ην ληθάεη ή ην κεηακνξθψλεη,
ιπηξψλνληαο ηνλ ίδην ηνλ δεκηνπξγφ θαη ηνπο άιινπο, φπσο ζπκβαίλεη κε ηελ πνίεζε
ηνπ Μαγηαθφθζθη),62 εθηφο απφ κνληέξλα ζηε κνξθή, δελ ζεκαίλεη φηη παχεη λα είλαη
θαη ιατθή∙ αίξεηαη δειαδή ε θαηεγνξία πεξί ζθνηεηλφηεηαο θαη αληηιατθφηεηαο πνπ
ζα κπνξνχζε λα πξνθχςεη απφ ηνπο θφιπνπο ηεο καξμηζηηθήο νξζνδνμίαο γηα ην
ηκήκα απηφ ηεο πνίεζήο ηνπ.
Μνινλφηη ζσξαθίδεη ζεσξεηηθά θαη ηνπο δχν πφινπο ηνπ έξγνπ ηνπ, ε έκθαζε
πνπ ν Ρίηζνο απνδίδεη ζην κνληεξληζηηθφ ηκήκα θαη ζηνλ εμ απηνχ αλαδπφκελν
πξνβιεκαηηζκφ, είλαη δεισηηθή ηνπ πξνλνκηαθνχ ραξαθηήξα ηνπ ζε ζρέζε κε ην
αγσληζηηθφ. Ο ππξήλαο ηεο πνηεηηθήο ηνπ - νη ηδενινγηθέο θαη ππαξμηαθέο
αλαδεηήζεηο, νη ζπγθξνχζεηο θαη ε πξνζπάζεηα ππέξβαζήο ηνπο, ε ηξαγηθφηεηα, ελ
ηέιεη, πνπ πξνθχπηεη απφ ηνλ αδηάθνπν αγψλα ηνπ δεκηνπξγνχ λα δηεπζεηήζεη ηδέεο
θαη ζπλαηζζήκαηα ελ πνιινίο αληηθαηηθά - είλαη θαλεξφ πσο ζπγθεληξψλεηαη θαη
αλαπηχζζεηαη θπξίσο ζηα κνληεξληζηηθά θαη πνιχ ιηγφηεξν ζηα αγσληζηηθά ηνπ
πνηήκαηα.
Με ην δνθίκηφ ηνπ γηα ηνλ Υηθκέη, ν Ρίηζνο επηρεηξεί ηε ζεσξεηηθή
ππεξάζπηζε ηεο αηζηφδνμεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ζην πιαίζην ηεο νπνίαο, φπσο
είδακε, «φια είλαη θαζαξά θαη ληφκπξα, ρσξίο ππαηληγκνχο, πεξηζηξνθέο,
απνζησπήζεηο θαη ρσξίο άιιεο αηζζεηηθέο πξνεθηάζεηο». Μηα ηέηνηα πνίεζε,
εληνχηνηο, «νπζηαζηηθά θνηλσληθή» θαη «βαζηά αλζξψπηλε»63, παξά ην αλζξσπηζηηθφ
ηεο πεξηερφκελν, δελ παχεη λα πεξηνξίδεη ηελ πνίεζε «κφλν ζην ζέκα, ζηε ζπγθίλεζε
θαη ζηνλ ηφλν».64 Παξά ηε ζπζηεκαηηθή ππεξάζπηζε ηεο πνίεζεο ηνπ Υηθκέη, κε
άιια ιφγηα, ε ηειηθή εληχπσζε πνπ δηακνξθψλεηαη απφ ηελ αλάγλσζε φισλ ησλ
θεηκέλσλ ησλ Μειεηεκάησλ νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ν Ρίηζνο ηελ απνηηκά κάιινλ
σο αηζζεηηθά απιντθή θαη ηδενινγηθά κνλνζήκαληε, γη‟ απηφ θαη πξνζπαζεί λα ηελ
«αλαβαζκίζεη», απνδίδνληάο ηεο κνληεξληζηηθά ραξαθηεξηζηηθά .

62
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 24.
63
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 49.
64
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 42.

250
 Ο ζπγθξηηηθφο παξαιιειηζκφο ηνπ αγσληζηηθνχ πφινπ ηεο ζηξαηεπκέλεο
πνίεζεο (Υηθκέη) κε ηελ εμειηγκέλε θαη βειηησκέλε εθδνρή ηνπ, ε νπνία
αληηπξνζσπεχεηαη, φπσο ζα δνχκε, απφ ην έξγν ηνπ Διπάξ, αλαδεηθλχεη ζαθψο ηελ
ηδενινγηθή θαη αηζζεηηθή ππεξνρή ηνπ δεχηεξνπ, ιφγσ ηεο δπλαηφηεηάο ηνπ λα
ζπκπεξηιάβεη ζηελ απφδνζε ηεο αληηθαηηθήο θαη πνιπεπίπεδεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη
ηε «ζθνηεηλή», απαηζηφδνμε πιεπξά ηνπ αλζξψπηλνπ ςπρηζκνχ.

β) Ο μαγιακοθζκικόρ πποβλημαηιζμόρ και η ανάγκη «εκμονηεπνιζμού»

ηος
Σα «θιεηδηά» γηα ηελ απνθσδηθνπνίεζε θαη εξκελεία ηνπ καγηαθνθζθηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ, ν νπνίνο, δηαηξέρεη θαη ελ πνιινίο πξνζδηνξίδεη φιν ην δνθηκηαθφ
έξγν ηνπ Ρίηζνπ, αληρλεχνληαη ζην «Πεξί Μαγηαθφβζθε», ην νπνίν εχινγα
ηνπνζεηείηαη πξψην ζηε ζεηξά δηάηαμεο ησλ Μειεηεκάησλ. Ζ πνίεζε ηνπ
Μαγηαθφθζθη θαίλεηαη λα απνηειεί ην ζεκείν εθθίλεζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ,
θαη κνινλφηη πθνινγηθά ην έξγν ηνπ ΢νβηεηηθνχ πνηεηή δελ ελαξκνλίδεηαη κε ηα
δεδνκέλα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟60, εληνχηνηο ε νπζία ηνπ ηδενινγηθνχ θαη
αλζξσπηζηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ είλαη ηφζν αλαγλσξίζηκε, νηθεία θαη
δηαρξνληθή, ψζηε λα κπνξεί λα επεθηαζεί θαη λα αλαπηπρζεί ζην πιαίζην ηεο
κεηαγελέζηεξήο πνηεηηθήο παξαγσγήο, φπσο ππνζηεξίδεη ν Ρίηζνο.65
Πξνζδηνξίδνληαο ην πιαίζην απηφ ηεο ζχγρξνλεο πνίεζεο, ν Ρίηζνο
πεξηγξάθεη ηηο κεηαβνιέο πνπ έρνπλ επέιζεη ζην ινγνηερληθφ πεδίν: εμνκνινγεηηθφο
ηφλνο, ςπρνινγία δηάςεπζεο ιφγσ ηεο θαηάξξεπζεο ησλ κχζσλ, απνπζία
πξσηνπξφζσπεο αθήγεζεο, κεηαηφπηζε ηνπ ξεκαηηθνχ ρξφλνπ ζην παξειζφλ,
αληηθαηάζηαζε ηεο επηθσλεκαηηθήο (ράξηλ ακεζφηεηαο θαη κε πξννπηηθή
απαγγειίαο) αλάπηπμεο ηνπ ζηίρνπ απφ κηα απξφζσπε αθεγεκαηηθή αλάπηπμε - ή
αιιηψο, ε απφθξπςε ηεο πξσηνπξφζσπεο παξνληηθήο αθήγεζεο, ε νπνία ελδχεηαη
κηα ηξηηνπξφζσπε εθθνξά ιφγνπ.66
Τπφ απηέο ηηο - κνληεξληζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ - πξνυπνζέζεηο, ν Ρίηζνο
δηεθδηθεί ην δηθαίσκα ηεο πνηεηηθήο ζπλέρηζεο ηνπ ηδενινγηθνχ, θνηλσληθνχ θαη

65
Βι. «Κη αιήζεηα, ζηα κέηξα ηεο επνρήο καο, δελ εθαξκφδεηαη ην κέγεζνο ηεο ελζνπζηαζηηθήο ηνπ
πίζηεο, ν κειινληηζκφο ηνπ θη ν βξνληεξφο ηνπ ιφγνο. ΋κσο ην δξάκα ηνπ, θαη θάησ απ΄ απηή ηε
ιακπξή παλνπιία, καο είλαη πξνζηηφ θαη νηθείν, αλαγλσξηζκέλν ζηε δξακαηηθφηεηα ησλ εκεξψλ πνπ
δήζακε, απαηηψληαο σζηφζν κηαλ άιιε κνξθή, ιηγφηεξν ζξηακβεπηηθή, πεξηζζφηεξν ζησπειή, νηθεία,
ζηνραζηηθή, αληαπνθξηλφκελε ζηνλ ίδην βέβαηα πξνβιεκαηηζκφ ηνπ Μαγηαθφβζθε πνπ έρεη φκσο γίλεη
βαζχηεξνο απ‟ ηα θαηλνχξγηα δεδνκέλα…», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 28.
66
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 29.

251
ππαξμηαθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ Μαγηαθφθζθη. Γηεθδηθεί, κε άιια ιφγηα, ηελ
θαηνρχξσζε θαη λνκηκνπνίεζε κηαο πνίεζεο κε καξμηζηηθφ πξνβιεκαηηζκφ ππφ
ζπλζήθεο πιήξνπο αηζζεηηθήο ειεπζεξίαο (φπσο αμίσλε θη ν Μαγηαθφθζθη), νη νπνίεο
ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, φκσο, θαηαηείλνπλ αλαπφθεπθηα ζηελ πηνζέηεζε ησλ
θαλφλσλ ηνπ κνληεξληζκνχ, σο θπξίαξρνπ ινγνηερληθνχ ξεχκαηνο ηεο επνρήο ηνπ.
Ο βαζκφο «επηθηλδπλφηεηαο» ηνπ εγρεηξήκαηνο ηνπ Ρίηζνπ, πνπ έρεη σο
ζηφρν ηνλ ζπλδπαζκφ κνληέξλαο κνξθήο θαη καξμηζηηθνχ/θνηλσληθνχ πεξηερνκέλνπ,
αλαδχεηαη απφ ηε ζηηγκή πνπ ν πνηεηήο επηιέγεη λα πηνζεηήζεη κνληεξληζηηθέο
ηερληθέο, νη νπνίεο, φκσο, δελ κπνξεί λα είλαη ακηγείο ηδενινγηθνχ πεξηερνκέλνπ. Ζ
«απφθξπςε», γηα παξάδεηγκα, ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ θαη ε απνθπγή ηνπ
παξφληνο ρξφλνπ ζηελ αθήγεζε, κπνξνχλ λα ζηεξήζνπλ απφ ην έξγν ηελ παξάκεηξν
ηεο ηζηνξηθφηεηαο∙ νη ζπγθεθξηκέλεο, ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλεο αλζξψπηλεο ζρέζεηο,
πνπ ζα έπξεπε, ζχκθσλα κε ηα δεηνχκελα ηνπ καξμηζκνχ λα απνδίδνληαη κέζα ζην
έξγν, αλάγνληαη έηζη ζε έλα «ππεξηζηνξηθφ», αρξνληθφ (δειαδή αζηηθήο πξνέιεπζεο)
ηδενινγηθφ επίπεδν.67
Απηήλ αθξηβψο ηελ εγγελή αληίθαζε ηνπ πνηεηηθνχ ηνπ νξάκαηνο ζα
επηρεηξήζεη λα ππεξβεί ν Ρίηζνο, ηφζν ζηα ζεσξεηηθά φζν θαη ζηα πνηεηηθά ηνπ
θείκελα, ζεσξψληαο ζεκηηή ηε ζπλχπαξμε ελφο πνιπεπίπεδνπ θνηλσληθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ ηχπνπ Μαγηαθφθζθη κε κηα κνληεξληζηηθή έθθξαζε, ε νπνία παξά
ηηο αζηηθέο ηεο ηδενινγηθέο θαηαβνιέο, δελ ζα αλαηξνχζε ηνλ αλζξσπηζηηθφ,
καξμηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ έξγνπ.
Έηζη, ε δεκηνπξγία κηαο λένπ ηχπνπ ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, απαιιαγκέλεο
απφ ηηο έλλνηεο ηεο αληαλάθιαζεο θαη ηεο ππεξαηζηνδνμίαο,68 «ηνλ δνγκαηηζκφ, ηελ
ηππνπνηεκέλε ζεηηθνιαηξεία θαη ηνλ εκθαηηθφ ςεπηνεξσηζκφ»69 θαη ηελ πξφθξηζε

67
Διέγρνληαο ηελ ηδενινγία ησλ πνηεηψλ πνπ εθθξάδνπλ ην «αζηηθφ πλεχκα», ν Γ. Λπθηαξδφπνπινο
αλαθέξεη: «Απηφο πνπ ζα ζειήζεη λα εθθξάζεη ζην έξγν ηνπ θαηαθαηηθά ηηο αζηηθέο αμίεο, είλαη
ππνρξεσκέλνο, είηε λα δηαπιάζεη απαλσηά πξνζσπεία ππνλνκεχνληαο θάζε ζχλδεζε αλάκεζα ζην
έξγν ηνπ θαη ζηηο πξαγκαηηθέο αλζξψπηλεο ζρέζεηο, είηε λα αλέρεηαη απηέο νη πξαγκαηηθέο ζρέζεηο λα
δηαςεχδνπλ θαη λα αλαηξνχλ ην έξγν ηνπ. Πξνζπαζψληαο λα απνθεχγεη ηνπο ζθνπέινπο ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ, αθαηξεί ν θαιιηηέρλεο απφ ηηο θαηαζηάζεηο ην ζηνηρείν ηεο ηζηνξηθφηεηαο
νπδεηεξνπνηψληαο ηεο εζηθά∙ αλάγεη ηνλ „θφζκν‟ ηνπ ζε έλα ππεξηζηνξηθφ επίπεδν. Σν „κήλπκά‟ ηνπ
θαη ε „επζχλε‟ ηνπ δελ είλαη ηνπ θφζκνπ ηνχηνπ», Γ. Λπθηαξδφπνπινο, «Ζ πνίεζε θαη ην αδηέμνδν»,
Δπνρέο, ηρ. 32, Γεθέκβξηνο 1965, 30-36: 33.
68
Βι. «Ζ παιηά κεραληζηηθή αληίιεςε ηεο άκεζεο, αζηξαπηαίαο θαη νινθιεξσηηθήο αληαλάθιαζεο
ηνπ νηθνλνκηθνθνηλσληθνχ θαηλνκέλνπ ζην πλεπκαηηθφ ππεξνηθνδφκεκα, δηαςεχδεηαη απ‟ ηα ίδηα ηα
ηζηνξηθά γεγνλφηα θαη ράλεη ηελ ηζρχ ηεο (…) Ζ πξνζνρή ησλ πην ππεχζπλσλ ζπγγξαθέσλ
αλαγθαζηηθά, ζπγθεληξψλεηαη ζ‟ απηφ ην νμχηαην θαη βαζχηαην θαη απνθαζηζηηθφ πξφβιεκα, ηνπ
δπζκεηάβιεηνπ ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο (…) ρσξίο ηηο επθνιίεο πνπ επηηξέπεη κηα πξναπνθαζηζκέλε
απ‟ ηελ επηζπκία καο ππεξαηζηνδνμία…», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 30.
69
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 31.

252
ηνπ ηδενινγηθνχ πεξηερνκέλνπ έλαληη ηεο αηζζεηηθήο,70 αλαδχεηαη σο πξσηαξρηθφ
κέιεκα ηνπ Ρίηζνπ. Σελ πεξίνδν πνπ δεκνζηεχεηαη ην θείκελν άιισζηε (1963), κηα
ηέηνηα ζεψξεζε δελ είλαη αζχκβαηε κε ηνλ εγρψξην θαη επξσπατθφ καξμηζηηθφ ιφγν,
πνπ έρεη απνξξίςεη ην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ.
Ο ζχγρξνλνο θαιιηηέρλεο, ινηπφλ, «αλαγθαζηηθά» επηθεληξψλεη ην
ελδηαθέξνλ ηνπ ζην «νμχηαην θαη βαζχηαην θαη απνθαζηζηηθφ πξφβιεκα ηεο
αλζξψπηλεο χπαξμεο, ηεο θχζεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηηο θνηλσληθέο
ζπλζήθεο»,71 επηζεκαίλεη ν πνηεηήο, πξνζδηνξίδνληαο έηζη ηνλ ππξήλα ηεο
πξνβιεκαηηθήο πνπ αλαπηχζζεηαη θαη ζην δηθφ ηνπ έξγν∙ κηαο πξνβιεκαηηθήο πνπ
δελ είλαη πιένλ δπλαηφ λα αλαπηχζζεηαη ππφ ζπλζήθεο αηζηνδνμίαο, αιιά απφ ηε
γλψζε θαη ηελ νκνινγία ηεο αδπλακίαο ηνπ πνηεηή «λα θαηνξζψζεη ην
αθαηφξζσην».72
Απφ απηή ηελ επίγλσζε ηεο αδπλακίαο ηνπ πνηεηή, πξνθχπηεη, ζηελ πνίεζε
ηνπ Μαγηαθφθζθη, ην δξακαηηθφ ζηνηρείν «ηεο ζθιεξά δνθηκαδφκελεο πίζηεο, ηεο
ζέιεζεο γηα πίζηε (…) κηα ζπλερήο πξνζπάζεηα θη έλαο αδηάπησηνο αγψλαο (κε
δηαδνρηθέο θάζεηο, ήηηεο θαη λίθεο) λα θαηαπνιεκήζεη ηηο θάζε είδνπο ελαληηφηεηεο,
δπζθνιίεο, ζηεξήζεηο, ζηέξεζε, αγξχπληα, κεγαινπνηψληαο θαη πξνβάιινληαο ζην
άπεηξν ην πξφζσπφ ηνπ, ην ηδαληθφ ηνπ, ηνλ ηερληθφ πνιηηηζκφ, ηελ πνίεζή ηνπ, θαη
κεηαζέηνληαο ηε ιχζε δχζθνισλ θαη πεξίπινθσλ πξνβιεκάησλ ηνπ παξφληνο, ζ‟ έλα
άκεζν κέιινλ».73 Πξφθεηηαη, δειαδή, γηα κηα πξνζπάζεηα ιχηξσζεο θαη παξεγνξηάο
«κπξνζηά ζηε δηαβξσηηθή θάπνηε αίζζεζε ηεο αζπλελλνεζίαο, ηεο θζνξάο, ηνπ
ελεδξεχνληνο ζαλάηνπ, ηεο έιιεηςεο απφιπηεο ειεπζεξίαο, ηνπ „αλψθεινπ‟ ηνπ
αηφκνπ ηεο δσήο θαη ηεο ηέρλεο».74

70
Βι. «Απ‟ απηφ ην πξίζκα νθείινπκε λα θνηηάμνπκε ηνλ Μαγηαθφβζθε (…) λα ηνλ ηνπνζεηήζνπκε
κε θάπνηα αθξίβεηα πέξα απ‟ ηελ ππεξβνιή ηνπ ζαπκαζκνχ, πνπ ππνθαζηζηά ηελ αμία ηεο ηέρλεο κε
ηηο ηδέεο πνπ πεξηθιείεη ην έξγν, ηαπηίδνληαο αλεμέιεγθηα ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν κε ηελ αηζζεηηθή
ηνπ ζεκαζία - πνπ ζ‟ απηή ηελ πεξίπησζε είλαη κηα θαζαξή ζπλαηζζεκαηηθή αληίδξαζε κπξνζηά ζηα
πεξηιεπηηθά ζπλζήκαηα, πνπ απηά θαζαπηά, φζν ζεκαληηθά θαη δίθαηα, θακκηά ζρέζε δελ έρνπλ
αθφκε κε ηελ ηέρλε, αλ δελ πξαγκαησζνχλ έληερλα», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 31-32.
71
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 30.
72
Ο Ρίηζνο παξαζέηεη ηνπο ζηίρνπο ηνπ Μαγηαθφθζθη «Αλνίρηε ην θηβψηην ηνπ θξαλίνπ κνπ/ ζα δείηε
λα ζπηζνβνιά εθεί κέζα/ ην πην πνιχηηκν πλεχκα./ Τπάξρεη θάηη πνπ λα είλαη αθαηφξζσην γηα κέλα;»
θαη ζρνιηάδεη: «Ο ζεκεξηλφο πνηεηήο, κε ηηο πηθξέο εκπεηξίεο ησλ ηξηάληα ηειεπηαίσλ ρξφλσλ, δε ζα
κπνξνχζε λα ηνπο γξάςεη απηνχο ηνπο ζηίρνπο, ή ηνπιάρηζηνλ έηζη, γηαηί ζα γλψξηδε πσο θάησ απ‟ ηελ
αλάγθε ηνπ „λα θαηνξζψζεη ην αθαηφξζσην‟ ππάξρεη ε αδπλακία λα ην θαηνξζψζεη θ‟ ε γλψζε ησλ
πεγψλ απηήο ηεο αδπλακίαο, θη αλαγθαζηηθά ζα νινθιήξσλε ηελ εμνκνιφγεζή ηνπ ζηνλ ηφλν απηήο
ηεο νκνινγίαο», Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 30-31.
73
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 17.
74
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 17.

253
 Ζ δηαξθήο απηή πξνζπάζεηα, ζπληζηά, ζχκθσλα κε ην Ρίηζν, «έλα θαίξην,
βαζχ, αλζξψπηλν δξάκα (…) ηνπ δεκηνπξγνχ πνπ κάρεηαη κε ην ζάλαην γηα ην
μεπέξαζκα ησλ αληηζέζεσλ ή γηα ηε ζχλζεζή ηνπο ζ‟ έλα, θαληαζηηθφ έζησ, ζρήκα
αλεμαξηεζίαο, αθζαξζίαο, αζαλαζίαο».75
Απηή ε ππέξβαζε ησλ αληηζέζεσλ, πνπ ζηελ πεξίπησζε ηνπ Μαγηαθφθζθη
επηηπγράλεηαη (σο «δνμαζηηθή ιχζε ησλ αληηλνκηψλ») κέζσ ηνπ «ππεξβνιηζκνχ»76,
ηεο «εθηπθισηηθήο ιακπξφηεηαο»77, ηεο κεηάζεζεο ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ παξφληνο
ζε έλα άκεζν κέιινλ, ζηελ νπζία ζπληζηά κηα δηαιεθηηθή ζχλζεζε, έλα «γεθχξσκα».
Μηα ζχλζεζε «αλάκεζα ζην παξφλ θαη ην κέιινλ, αλάκεζα ζην πξαγκαηηθφ θαη ην
θαληαζηηθφ, αλάκεζα ζην άηνκν θαη ζηελ νκάδα, αλάκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη ζηνλ
θφζκν, αλάκεζα ζηε δσή θαη ζη‟ φλεηξν (…) Γελ είλαη κηα κεηαθπζηθή δηαθπγή,
αιιά κηα θπζηθή αδεκνλία πξαγκάησζεο ελφο παλαλζξψπηλνπ ξεαιηζηηθνχ ηδαληθνχ
κέζα ζηνλ „ηαρχηεξν‟ ρψξν ηεο θαληαζίαο θαη ηεο ηέρλεο».78
Ήδε απφ ην 1945, φπσο είδακε, ν Ρίηζνο επαγγειηδφηαλ ηελ δεκηνπξγία ελφο
πνηεηηθνχ κνληέινπ πνπ ζα είρε σο βάζε ηνπ ηνλ «ζπλζεηηθφ ξεαιηζκφ», κνληέιν
απφιπηα ζπκβαηφ κε ην παξαπάλσ καγηαθνθζθηθφ πνηεηηθφ πξφηππν. Αμίδεη, γηα
ιφγνπο άκεζνπ παξαιιειηζκνχ, ε ππελζχκηζε ηνπ αληίζηνηρνπ ρσξίνπ απφ ην
πξψηκν εθείλν δνθηκηαθφ θείκελν ηνπ Ρίηζνπ: «…πφλνο θαη πίζηε, πξάμε θη φλεηξν,
παξειζφλ θαη κέιινλ, έλα φξακα, έλα ηξαγνχδη. Θα ζκίμνπλ ζε κηα ηέρλε λέα,
βαζεηά, ζπλζεηηθή θαη ξεαιηζηηθή, ζηελ πην πιαηηά ζεκαζία ηεο ιέμεο, έηζη πνπ ην
έλζηηρην θη ε ινγηθή, ην γεγνλφο θαη η‟ φλεηξν, ην θσο θη ε πέηξα, ην πάζνο θη ε
γαιήλε ζ‟ αξκνληζηνχλ ζε κηα κνξθή (…) Κη ίζσο έλαο, ινγηθεπκέλνο
ππεξξεαιηζκφο - φζν θη αλ θαίλεηαη ζρήκα νμχκσξν - λα‟ λαη ν ζπλζεηηθφο ξεαιηζκφο
πνπ νλεηξεχνκαη ζαλ απξηαλή καο ηέρλε».79
Αλ ν πνηεηήο ππνζηήξηδε ζεσξεηηθά ην πξφηππν απηφ, ρσξίο αλαθνξέο ζην
ζχγρξνλφ ηνπ ινγνηερληθφ πεδίν (ηνπ 1963), ζα κπνξνχζακε λα ππνζέζνπκε φηη νη
πξνζέζεηο ηνπ πεξηνξίδνληαλ ζε κηα θηινινγηθή ή θαη επξχηεξε ηδενινγηθή (πάλησο
φρη ζπλαξηψκελε κε ην δηθφ ηνπ έξγν) πξνζέγγηζε. Ζ εθηελήο, φκσο, αλάιπζε ησλ
κεηαβνιψλ πνπ έρνπλ επέιζεη ζην θνηλσληθνπνιηηηθφ επίπεδν, ζηελ ςπρνινγία ηνπ
ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ θαη θαη‟ επέθηαζε ηνπ δεκηνπξγνχ, θαη ε επίκνλε δηεθδίθεζε
75
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 18.
76
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 17.
77
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 17.
78
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 20.
79
«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη εκπξφο ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν Γηάλλεο Ρίηζνο»,
Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηψβξηνο 1945, 3-4.

254
εθ κέξνπο ηνπ Ρίηζνπ κηαο λέαο κνξθήο έθθξαζεο κε φξνπο κνληεξληζηηθνχο, πνπ ζα
εθθξάδεη ηνλ δηαρξνληθά θαίξην θαη αλζξσπηζηηθφ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ Μαγηαθφθζθη,
ππνδειψλνπλ ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα αηηηνινγήζεη θαη λα ππεξαζπηζηεί ηηο δηθέο ηνπ
επηινγέο∙ ηελ πξνζαξκνγή δειαδή ηνπ καγηαθνθζθηθνχ πξνηχπνπ ζην πιαίζην ηνπ
κνληεξληζκνχ.
Σν παξαπάλσ ζπκπέξαζκα εληζρχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ζηελ ηειηθή κνξθή
ηνπ θεηκέλνπ, απηή δειαδή πνπ πεξηιακβάλεηαη ζηα Μειεηήκαηα ην 1974, ππάξρεη
κεηαγελέζηεξε θεηκεληθή πξνζζήθε, φπνπ γίλεηαη εθηελήο αλαθνξά ζε ηερληθέο θαη
ζχκβνια ηεο πνίεζεο ηνπ Μαγηαθφθζθη, πνπ επζέσο παξαπέκπνπλ ζην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ. ΢ην κεηαγελέζηεξν απηφ ρσξίν, κε αθεηεξία ηελ καγηαθνθζθηθή δηαιεθηηθή
(ζπλζεηηθή ππέξβαζε ησλ αληηζέζεσλ) απφ ηελ νπνία αθνξκάηαη θαη ζηελ νπνία
ζηνρεχεη ν Ρίηζνο, θαζίζηαηαη επδηάθξηηε θαη εξκελεχζηκε ηφζν ε ρξήζε ησλ
θαζεκεξηλψλ, απηψλ αληηθεηκέλσλ ζηα δηθά ηνπ πνηήκαηα, «έλα θσηηζκέλν
παξάζπξν ζηε λχρηα, ε ζθηά ελφο θεθαιηνχ ζην ηδάκη, ε ζθάια ηνπ ζπηηηνχ, ην
θαξκαθείν, ην ηειέθσλν, ην ρεξνχιη ηεο πφξηαο…» (ζηνηρείν πνπ εμηζνξξνπεί ηελ
παξάκεηξν ηεο κεηαθπζηθήο, νληνινγηθήο παξακέηξνπ),80 φζν θαη ν ρσξνηαμηθφο
πξνζδηνξηζκφο ηνπ ζπηηηνχ (ζε ζρέζε κε ηνλ έμσ θφζκν)81 θαη ηα δηπνιηθά ζρήκαηα
επηθάλεηα - βάζνο, θσο - ζθνηάδη.82 Με επηζηέγαζκα ην - θπξίαξρν ζηελ πνίεζή ηνπ -
ζχκβνιν ηεο γέθπξαο,83 πνπ ζπλνςίδεη ελλνηνινγηθά ηε ζχδεπμε ησλ αληηζέησλ («ηελ
θαηάξγεζε ηνπ αδηεμφδνπ»), ν Ρίηζνο ζθηαγξαθεί ηηο βαζηθέο νξίδνπζεο ηεο
πνηεηηθήο ηνπ, κε έξεηζκα ην καγηαθνθζθηθφ πξφηππν θαη ζε αξκνλία κε ηελ
θπξίαξρε κνληεξληζηηθή ζπκβνιηζηηθή ηνπ θαηξνχ ηνπ.

80
Βι. «΋ιεο απηέο νη κηθξέο, θαζεκεξηλέο ιεπηνκέξεηεο, πνπ δηαλζίδνπλ ηνπο ζηίρνπο ηνπ
Μαγηαθφβζθε, πεηπραίλνπλ ζπρλά λα ηηζαζεχζνπλ ηελ ππεξνπηηθή θαη ηξαγηθή κνλαρηθφηεηα, λα
εμαλζξσπίζνπλ ην απάλζξσπν ηεο νληνινγηθήο αγσλίαο ηνπ αηφκνπ. Δίλαη νη απιέο, αλαγθαίεο
ρεηξνλνκίεο, νη παξαζηάζεηο κηαο πξνζθεξφκελεο θηφιαο θ‟ επηδεηνχκελεο ζηνξγήο, είλαη νη
πξνζπάζεηεο κηαο αλαζχλδεζεο - ιεθηηθέο θαη θξαζηηθέο γέθπξεο, ξηγκέλεο πξνο ηνπο άιινπο θαη πξνο
ην θελφ∙ κηθξέο, επγεληθέο, ιππεκέλεο ζπγθαηαλεχζεηο. Δίλαη νη γέθπξεο απ‟ ην αφξηζην ζην νξηζκέλν,
απ‟ ην άπεηξν ζην πεπεξαζκέλν θαη αληίζηξνθα», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 21-22.
81
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 22.
82
Βι. «Απηή ε εξψηεζε „ζε πνηφλ νπξαλφ, ζε πνηφ άζηξν λα νδεχζσ (…) ππνδεινί θαηάπαπζε ηεο
αγσλίαο, θαηάξγεζε ηνπ αδηεμφδνπ φρη ζε κηα ζχγρπζε νξίσλ, αιιά ζε κηα ηαχηηζε ηνπ „εδψ‟ θαη ηνπ
„πέξα‟ , κηα θαηεπλαζηηθή ιχζε ηνπ δξάκαηνο κε ηε ζχλδεζε ηνπ πάλσ θαη ηνπ θάησ…», Γ. Ρίηζνο,
«Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 22.
83
Βι. «Παληνχ θαη πάληα ηνχηε ε „γέθπξα‟, πνπ θάπνηε ηε βιέπνπκε λα δηαγξάθεηαη κφλε θαη
κνλαρηθή ζ‟ έλα απίζαλν βάζνο, αθξηβψο ηε ζηηγκή πνπ έρεη παηήζεη κε εζειεκέλε, φζν θαη ακθίβνιε,
ζηαζεξφηεηα, ζηηο δχν φρζεο», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 22. Σν ζχκβνιν ηεο γέθπξαο
εκθαλίδεηαη κε κεγάιε ζπρλφηεηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ σο ζρφιην πνηεηηθήο, ππνδειψλνληαο ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο είηε ηελ ίδηα ηελ πνηεηηθή ιεηηνπξγία, είηε ηνλ ξφιν ηνπ πνηεηή (πξβι. θαη ην
νκψλπκν πνίεκά ηνπ Η Γέθπξα, Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996, 297-309).

255
 Έρνληαο επίγλσζε ηνπ γεγνλφηνο φηη, εηδηθά κε ηελ πξνζζήθε απηή,
ππνδεηθλχεη εκκέζσο ζηελ θξηηηθή θαη ζην αλαγλσζηηθφ θνηλφ κηα πξνζέγγηζε ηεο
δηθήο ηνπ πνίεζεο, ν Ρίηζνο ζπεχδεη λα ππνβαζκίζεη ηνλ πεξηνξηζηηθφ ραξαθηήξα
απηήο ηεο ππφδεημεο: «Αζθαιψο, ζ‟ απηέο ηηο παξαηεξήζεηο ππάξρεη αξθεηή
ζρεκαηηθφηεηα, φρη κφλν γηα ηελ επθνιία ηνπ αλαγλψζηε αιιά θαη ηνπ κειεηεηή -
γηαηί είλαη νπσζδήπνηε κηα επθνιία ην λα ζέιεηο λα ππαγάγεηο θαη λα ππνηάμεηο έλα
πνιπζχλζεην έξγν ζε δπν - ηξείο βαζηθέο, ηάρα, ηδηφηεηεο, ηάζεηο ή αξρέο, θαη λ‟
αθήλεηο χζηεξα λα εκθηινρσξεί ε απζαηξεζία κε δηθαηψκαηα θαη κάιηζηα κε
επηρεηξήκαηα, αληιεκέλα απ‟ ην ίδην ην έξγν (πξφζπκν ζε πνιιέο θαη πνηθίιεο
εξκελείεο, εμ αηηίαο ηεο πξηζκαηηθφηεηάο ηνπ), κε κηθξνχο, ζπλερείο εθβηαζκνχο. Αο
ην απνδψζνπκε θη απηφ ζην αλαπφηξεπην, παίξλνληαο έηζη ηελ ακθίβνιε ειεπζεξία
λα ζπλερίζνπκε».84
Σν επηρείξεκα πνπ δηαηππψλεη ν Ρίηζνο (θάζε εξκελεία ηεο ινγνηερλίαο
εκπεξηέρεη έλα πνζνζηφ απζαηξεζίαο, άξα δελ είλαη απαξαίηεηα νξζή ή δεζκεπηηθή,
ζπλεπψο νχηε θαη ε δηθή ηνπ) επζηαζεί βεβαίσο σο γεληθή ζεσξεηηθή ηνπνζέηεζε.
΢ηελ πξνθεηκέλε φκσο πεξίπησζε, ην επηρείξεκα δελ είλαη αξθνχλησο ηζρπξφ∙ ε
ζπγθεθξηκέλε εξκελεπηηθή πξφηαζε πξνέξρεηαη απφ έλαλ θαηαμησκέλν πνηεηή, ηνπ
νπνίνπ ην έξγν έρεη, θαζ‟ νκνινγίαλ ηνπ ηδίνπ,85 ππνζηεί επίδξαζε απφ ηελ πνίεζε
ηνπ Μαγηαθφθζθη θαη παξνπζηάδεη έθηππεο νκνηφηεηεο κε απηή. Καηά ζπλέπεηα ε
ζπγθξηηηθή εμέηαζε θαη ε αλίρλεπζε ησλ αλαινγηψλ ηνπο ζπληζηνχλ δηαδηθαζίεο a
priori δεδνκέλεο γηα ηνλ αλαγλψζηε. Δπηπξνζζέησο, ε εξκελεπηηθή απηή πξφηαζε ηνπ
Ρίηζνπ είρε ήδε - κεηά ηελ πξψηε δεκνζίεπζε ηνπ δνθηκίνπ ην 1963 - πηνζεηεζεί,
φπσο είδακε, σο βάζε πξνζέγγηζεο ηεο πνίεζήο ηνπ απφ ηε Υξχζα Πξνθνπάθε έλα
ρξφλν αξγφηεξα («Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ»).
Έρνληαο γλψζε ηεο άκεζεο απηήο αληαπφθξηζεο ηεο θξηηηθήο ζηνλ
παξαιιειηζκφ ηεο πνίεζήο ηνπ κε ην έξγν ηνπ Μαγηαθφθζθη, πνπ ν ίδηνο είρε έκκεζα
εηζεγεζεί, ν Ρίηζνο θαίλεηαη λα επεκβαίλεη δηνξζσηηθά ζην δνθίκην ην 1974
ζηνρεχνληαο ζην λα εκπινπηίζεη ηελ εηθφλα ηεο καγηαθνθζθηθήο πνηεηηθήο κε
ζηνηρεία πνπ παξαπέκπνπλ επζέσο ζηε δηθή ηνπ, εληζρχνληαο, φκσο, ηε δηαδηθαζία
απηνχ ηνπ παξαιιειηζκνχ κε ηφζν έκκεζν ηξφπν, ψζηε λα πεξηνξίδνληαη νη

84
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 22.
85
Ζ νκνινγία ηεο επίδξαζεο ηνπ Μαγηαθφθζθη δειψλεηαη, φπσο είδακε, ήδε απφ ηελ πξψηε
παξάγξαθν ηνπ θεηκέλνπ, βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 9.

256
δεισηηθέο ελδείμεηο ηεο (ακβιχλνληαο, έηζη, ηελ εληχπσζε δεζκεπηηθφηεηαο ηεο
εξκελείαο ηνπ).
Αλ ε πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ λα δηαβαζηεί ε πνίεζή ηνπ ελ πνιινίο κέζσ ησλ
ζέζεσλ πνπ δηαηππψλεη γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη είλαη ζπλεηδεηή θαη εκπξφζεηε, εμίζνπ
ελζπλείδεηε (θαη πξνγξακκαηηθή) παξνπζηάδεηαη ε πξννπηηθή «εθκνληεξληζκνχ» ηεο
πνηεηηθήο ηνπ ΢νβηεηηθνχ, ηελ νπνία επηρεηξεί λα απνδψζεη εδψ ζεσξεηηθά, έρνληαο
επίγλσζε ησλ δπζρεξεηψλ, ησλ αληηθάζεσλ αιιά θαη ηεο ηδενινγηθήο
«ππαλαρψξεζεο» πνπ πξνυπνζέηεη εθ κέξνπο ηνπ ε πηνζέηεζε ηεο αηζζεηηθήο ηνπ
κνληέξλνπ.
Ο Ρίηζνο, ζπεχδεη λα αθπξψζεη ηελ πηζαλφηεηα δηαηχπσζεο ελφο ηέηνηνπ
ηδενινγηθνχ επηρεηξήκαηνο απφ ηελ πιεπξά ηεο αξηζηεξήο νξζνδνμίαο, αθ‟ ελφο
ππνγξακκίδνληαο επαλεηιεκκέλσο ηελ θπξηαξρία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θαη ηνπ
ξεαιηζηηθνχ επί ηνπ κεηαθπζηθνχ ζηελ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη,86 αθ‟ εηέξνπ
ζπλδένληαο ηελ παξάκεηξν ηεο αηζζεηηθήο κε ην ηδενινγηθφ ηεο ππφβαζξν,
πξνθεηκέλνπ λα πξνβάιεη πξνλνκηαθά ηελ θνηλσληθή ιεηηνπξγία ηεο ηέρλεο: «Ίζσο ε
πνίεζε (…) λα‟ λαη δήηεκα θίλεζεο ηνπ ιφγνπ (…) ζε αλαινγία κε ηηο ζπγθηλεζηαθέο
πεγέο ηνπ δεκηνπξγνχ θαη κε ηελ ελ γέλεη αλζξψπηλε επαηζζεζία. Κ‟ ίζσο ηειηθφο ηεο
ζθνπφο (απφ θχζε θη φρη απφ πξφζεζε θαη πνιχ ιηγφηεξν βέβαηα απφ πξνζηαγή) λα‟
λαη ε θαιιηέξγεηα ηεο αλζξψπηλεο επαηζζεζίαο, πνπ κε ηελ άζθεζε θαη ηελ πείξα λα
δεκηνπξγεί έλα ιεπηφ θαη νμχ θαζνιηθφ αηζζεηήξην θαη θξηηήξην, πνπ λα εκπινπηίδεη
θαη λ‟ αλπςψλεη ηνλ άλζξσπν, πιαηαίλνληαο θαη βαζαίλνληαο ηνλ πλεπκαηηθφ ηνπ
νξίδνληα – έλα αηζζεηήξην θαη θξηηήξην αηζζεηηθφ, θαη‟ νπζίαλ βέβαηα θνηλσληθφ,
ζηελ πην πιαηηά ζεκαζία ηεο ιέμεο. Σν ηδενινγηθφ ππφβαζξν ηεο ηέρλεο, ην
θνηλσληθφ θαη εζηθφ, αλ δελ είλαη ν πξψηνο ιφγνο ηεο αμίαο ηεο, είλαη σζηφζν ν
ηειηθφο. Γηαηί, απφ έλα ζεκείν θαη πέξα, φηαλ ε ηέρλε μεπεξάζεη ηα πξψηα ζηάδηα ηεο
αηνκηθήο εμνκνιφγεζεο θαη απνιχηξσζεο ηνπ θαιιηηέρλε, ηεο απηνζεξαπείαο ηνπ,
γίλεηαη αλαγθαζηηθά θαζνιηθή έθθξαζε ηεο αλάγθεο φισλ ησλ αλζξψπσλ γηα
δηθαηνζχλε, ειεπζεξία, επηπρία (…) νπφηε ην αηζζεηηθφ ζπλαληάηαη κε ην εζηθφ θαη
ζπρλά ηαπηίδεηαη δπζδηάθξηηα κ‟ απηφ».87
Ζ θνηλσληθή θαη αλζξσπηζηηθή ιεηηνπξγία ηεο πνίεζεο δελ αλαηξείηαη,
ινηπφλ, απφ ηε κνξθή ηεο. Αληίζεηα, αηζζεηηθή θαη ηδενινγία ζπλαληψληαη, ζην
βαζκφ πνπ ε ηέρλε επηδξά βειηησηηθά θαη ζηα δχν πεδία ηεο αλζξψπηλεο αληίιεςεο,

86
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 20 - 21.
87
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 25.

257
αλαβαζκίδνληαο ηελ πξνζιεπηηθή ηθαλφηεηα θαη ην αηζζεηηθφ θξηηήξην ηνπ θνηλνχ.
Σν ζπκπέξαζκα απηφ (αλ θαη απινπνηεκέλν, φπσο νκνινγεί θαη ν ίδηνο ν Ρίηζνο),88
κνινλφηη απερεί καξμηζηηθέο αληηιήςεηο γηα ηελ θνηλσληθή ιεηηνπξγία ηεο ηέρλεο,89
δελ παχεη λα αλαδεηθλχεη ηελ εγγελή αληίθαζε ζην επηρείξεκα (θαη ζην γεληθφηεξν
ζεσξεηηθφ εγρείξεκα) ηνπ Ρίηζνπ: αλ αηζζεηηθή θαη ηδενινγία ζπλαληψληαη θαη
ελίνηε ηαπηίδνληαη, ηφηε δελ κπνξεί παξά ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ηνπ έξγνπ λα
«επηκνιχλεηαη» απφ ηελ αηζζεηηθή κνξθή (πνπ είλαη θη απηή θνξέαο θάπνηαο
ηδενινγίαο).
Απηή ηελ εγγελή αληίθαζε (πνπ νδεγεί ζηελ ηδενινγηθή «επηκφιπλζε» ηεο
κνληεξληζηηθήο αηζζεηηθήο επί ηνπ καξμηζηηθνχ πεξηερνκέλνπ) πξνζπαζεί εδψ λα
απνδείμεη σο κε ηζρχνπζα ν Ρίηζνο. Απηή ηελ αληίθαζε επηρεηξεί λα άξεη, ηφζν ζην
ζεσξεηηθφ, φζν θαη ζην πνηεηηθφ ηνπ έξγν, θξνληίδνληαο ζην πξψην λα ππνγξακκίδεη
ηε καξμηζηηθή (θνηλσληθή, αλζξσπηζηηθή) πξννπηηθή ηεο ζθέςεο ηνπ, θαη ζην
δεχηεξν λα εθαξκφδεη πνηεηηθά ηε κνληεξληζηηθή κέζνδν θαη ηερληθή κε ηέηνην ηξφπν,
ψζηε λα ζπγθεθξηκελνπνηνχληαη θαη λα πξνζδηνξίδνληαη κε ηζηνξηθν-θνηλσληθά
θξηηήξηα ηα πεξηγξαθφκελα γεγνλφηα, ηα πξφζσπα θαη νη κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο.

γ) Έπεμποςπγκ - Δλςάπ: η «εκμονηεπνιζμένη» εκδοσή ηηρ ζηπαηεςμένηρ

ποίηζηρ

Αλ κε αθνξκή ηελ πξνζέγγηζε ηνπ πξψηνπ πνηεηηθνχ δηπφινπ (Μαγηαθφθζθη

- Υηθκέη) δηαηππψλνληαη βαζηθέο αξρέο θαη ζεσξεηηθέο νξίδνπζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ
Ρίηζνπ, ζηε ζεψξεζε ηνπ δεχηεξνπ (Έξεκπνπξγθ - Διπάξ) απνηππψλνληαη νη
επηκέξνπο ζπληζηψζεο πνπ ζπκπιεξψλνπλ ηελ εηθφλα ηνπ έξγνπ ηνπ: ζεκαηνινγία,

88
Βι. «Δδψ θαηαιήγεη, αλαπφηξεπηα, θάζε αιεζηλή ηέρλε, θαη δελ δηζηάδσ λα δηαηππψζσ ην
απινπνηεκέλν απηφ ζπκπέξαζκα, κ‟ φιν ηνλ θίλδπλν ζχγρπζεο πνπ κπνξεί λα πξνθχςεη γηα ηνπο
απξνεηδνπνίεηνπο θαη ηνπο απξνεηνίκαζηνπο, λα εθιακβάλνπλ ζαλ απνθιεηζηηθά αηζζεηηθφ, ην εζηθφ,
ρσξίο λα δηαθξίλνπλ ηηο αλαινγίεο ηνπο, πνπ κφλνλ απηέο, γηα ηελ ηέρλε, κπνξνχλ λα δηθαηψζνπλ θαη
ηα δπν», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 25-26.
89
Ο ζηφρνο ηεο ζηξαηεπκέλεο ηέρλεο ηνπ ζνζηαιηζκνχ, ζχκθσλα κε ηνλ Λνχθαηο, είλαη «…λα
αλπςψζεη ην ιαφ ζε ηξφπν πνπ λα ηνλ θαηαζηήζεη ηθαλφ λ‟ αθνκνηψζεη ηελ θνπιηνχξα. Αιιά
ηαπηφρξνλα, λα δεκηνπξγήζεη κηα θνπιηνχξα πνπ λα κπνξεί λα γίλεη ζη‟ αιήζεηα, εηιηθξηλά θαη βαζεηά,
θηήκα ηνπ ιανχ, κηα θνπιηνχξα φπνπ κέζα ηεο λ‟ αλαγλσξίδεη ηνλ εαπηφ ηνπ θαη λα κπνξεί εηιηθξηλά
λα ηε δηεθδηθήζεη ζαλ δηθή ηνπ», Georg Lukacs, «Σέρλε ειεχζεξε ή ηέρλε ζηξαηεπκέλε;», Κξηηηθή, ηρ.
4-5, Ηνχιηνο - Οθηψβξηνο 1959, 149-164: 160. ΢ηελ ίδηα ζπιινγηζηηθή γξακκή εληάζζεηαη θαη ε ζέζε
ηνπ Γθαξνληί: «Σν κεγαιχηεξν έξγν δελ είλαη απαξαίηεηα, εθείλν φπνπ βξίζθνπκε εηθνλνγξαθεκέλα ή
αλαπαξαζηεκέλα ηα ζχγρξνλα ζπλζήκαηα ηεο πάιεο, αιιά εθείλν πνπ δίλεη ζηνλ άλζξσπν κηαλ
πςειφηεξε ζπλείδεζε ηνπ εαπηνχ ηνπ θαη ηεο δχλακήο ηνπ λα κεηακνξθψζεη ηε θχζε, ηελ θνηλσλία
θαη ηνλ εαπηφ ηνπ», Ρ. Γθαξνληί, «Ο Έξλζη Φίζεξ θαη ε ζπδήηεζε γηα ηε καξμηζηηθή αηζζεηηθή»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 117, ΢επηέκβξηνο 1964, 185-191: 188.

258
αθεγεκαηηθέο ηερληθέο θαη ζπκβνινπνηΐα, θνξείο δειαδή ινγνηερληθήο έθθξαζεο θαη
πινπνίεζεο ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ, ν νπνίνο δελ απνκαθξχλεηαη απφ ηελ
ζεκειηψδε ηδέα ηεο «ηξαγηθήο κνίξαο» ηνπ πνηεηή πνπ πνιηνξθεί ην δξάκα
επηρεηξψληαο λα ην κεηακνξθψζεη, ηαιαληεπφκελνο αλάκεζα ζην «ρξένο» θαη ζηελ
«αλάγθε».
Δθηφο απφ ηελ επαγσγηθή απηή κεηάβαζε πνπ παξαπέκπεη - δηακεζνιαβεκέλα
πάληα - απφ ηηο γεληθέο αξρέο (α΄ δίπνιν) ζηηο εηδηθφηεξεο παξακέηξνπο (β΄ δίπνιν)
ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, ηα δχν πνηεηηθά δεχγε πνπ εμεηάδνληαη δηαθέξνπλ θαη σο
πξνο ην εμήο: ζηελ πξψηε πεξίπησζε, νη εθδνρέο ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, πνπ
αληηπξνζσπεχνληαη απφ ηα έξγα ηνπ Μαγηαθφθζθη θαη ηνπ Υηθκέη, αλαδεηθλχνληαη,
παξά ηνλ θνηλφ ηνπο καξμηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, σο δχν εκθαλψο δηαθξηηέο
πεξηνρέο ζε επίπεδν πξνβιεκαηηζκνχ. Σν ηξαγηθφ ζηνηρείν ηεο πνίεζεο ηνπ
Μαγηαθφθθη δελ ζπλαληάηαη ζηελ αηζηφδνμε, ειπηδνθφξα, πγηή θαη απαιιαγκέλε απφ
ππαηληγκνχο πνίεζε ηνπ Υηθκέη∙ ε ππεξνπηηθή θαη ηξαγηθή κνλαρηθφηεηα ηνπ
πξψηνπ, έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ άξλεζε ηνπ δεχηεξνπ λα απνδερηεί ηελ έλλνηα
ηεο κνλαμηάο.90
Απηή ε απνκάθξπλζε ησλ δχν πνηεηηθψλ εθδνρψλ (κνληεξληζηηθή -
αγσληζηηθή) ηνπ πξψηνπ δηπφινπ, ζηε δεχηεξε πεξίπησζε (Έξεκπνπξγθ - Διπάξ)
πεξηνξίδεηαη ζεκαληηθά. Κη απηφ γηαηί, κνινλφηη ην έξγν ηνπ Διπάξ παξνπζηάδεη
ζαθή εγγχηεηα κε ηελ αηζηφδνμε πνίεζε ηνπ Υηθκέη (απιή γιψζζα, ππαγσγή ηνπ
αηνκηθνχ ζην ζπιινγηθφ, πίζηε, ειπίδα, ζπγθεθξηκέλνο θαη ηζηνξηθά
πξνζδηνξηζκέλνο παξνληηθφο ρξφλνο), εληνχηνηο παξεηζθξένπλ ζε απηφ έλλνηεο θαη
πξνβιεκαηηζκνί πνπ εκπίπηνπλ θαη ζηελ πνηεηηθή ηνπ Έξεκπνπξγθ (θαη θαη‟
αλαινγία ζε απηήλ ηνπ Μαγηαθφθζθη).
Ζ ζχγθιηζε απηή, πνπ παξαηεξείηαη ζην δεχηεξν δίπνιν, έρεη πξνθαλψο ηηο
ξίδεο ηεο ζηε κεηαβνιή πνπ πεξηέγξαςε ν Ρίηζνο ζην θείκελν «Πεξί Μαγηαθφβζθε»:
«Απ‟ ην 1930 σο ηψξα, κεζνιάβεζαλ πνιιά γεγνλφηα - ε ήηηα ηεο δεκνθξαηηθήο
Ηζπαλίαο, ν δεχηεξνο παγθφζκηνο πφιεκνο, ε δηάζπαζε ηνπ αηφκνπ, ε Υηξνζίκα, ην
Ναγθαζάθη, ε πηψζε ηνπ ΢ηάιηλ (…) Οη πξψηεο θξαπγέο ηνπ ελζνπζηαζκνχ θαη ηνπ
ζαπκαζκνχ, παξαρσξνχλ ηε ζέζε ηνπο ζε κηα πην ζησπειή πεξίζθεςε (…) Πνιινί

90
Βι. «Σε κνλαμηά (…) ηε δέρεηαη ζαλ θνηλσληθφ θαηαλαγθαζκφ πνπ κπνξείο λα ηνλ πνιεκήζεηο, θη
φρη ζαλ αλαπφηξεπηε κνίξα ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. Δίλαη κηα θπιαθή πνπ πξέπεη θαη κπνξεί λα ηελ
γθξεκίζεη. Καη αλ θάπνηε αθήλεηαη ζ‟ απηήλ (θη απηφ γίλεηαη πφηε-πφηε) δελ ην ζπγρσξεί ζηνλ εαπηφ
ηνπ», Γ. Ρίηζνο, «Παξαηεξήζεηο ζην έξγν ηνπ Ναδίκ Υηθκέη», φ.π., 47.

259
κχζνη παιαηφηεξνη θαη λεφηεξνη γθξεκίζηεθαλ ή έπαζαλ αλεπαλφξζσηα ξήγκαηα, κε
ζνβαξέο επηπηψζεηο ζηελ ςπρνινγία θαη ζηε ζθέςε ηνπ αλζξψπνπ».91
Μεηαβνιή, ε νπνία είρε ζπληειεζηεί ζην ινγνηερληθφ πεδίν σο ζπλέπεηα ηεο
δηάςεπζεο ησλ ηδαληθψλ ηεο Αξηζηεξάο εηδηθά, θαη ηεο αλζξσπφηεηαο γεληθφηεξα,
θαη ε νπνία δελ επλννχζε νχηε ηνλ επαλαζηαηηθφ κειινληηζκφ ηνπ Μαγηαθφθζθη,
νχηε ηελ απξνβιεκάηηζηε νπηνπηθή αηζηνδνμία ηνπ Υηθκέη∙ αληίζεηα, πξνέβαιιε
επηηαθηηθά ζηνλ ηδενινγηθφ νξίδνληα ηνπ δεκηνπξγνχ ηελ αλάγθε ζπλεηδεηνπνίεζεο
θαη νκνινγίαο ηεο αδπλακίαο ηνπ «λα θαηνξζψζεη ην αθαηφξζσην».92
Υσξίο, ινηπφλ, λα θαηαξγείηαη ην δίπνιν κνληεξληζηηθή - αγσληζηηθή πνίεζε,
παξαηεξείηαη κηα φζκσζε ζηηο δχν δηαθξηηέο σο ηψξα πεξηνρέο. ΢ην πιαίζην ηεο
φζκσζεο απηήο, ε κνληεξληζηηθή εθδνρή δηαηεξεί ηνλ θνηλσληθφ ηεο
πξνζαλαηνιηζκφ, παξά ηηο θπγφθεληξεο ηάζεηο απνκφλσζεο θαη απηνζεξαπεπηηθήο
εμνκνιφγεζεο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, ελψ ζην πεδίν ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο
εηζέξρεηαη ε έλλνηα ηεο κνλαμηάο θαη ηεο ςπρηθήο θφπσζεο (έζησ θαη σο ζρέζε έιμεο
- απψζεζεο), ε ειεπζεξία έθθξαζεο ζηα φξηα ηνπ ππεξξεαιηζκνχ93 θαη ην δηθαίσκα
ζηελ ελδνζθφπεζε: «Κάπνηα πηζσγπξίζκαηα, ιίγε μεθνχξαζε, ν έξσηαο, ν έξσηαο,
λαη - θη αθφκε ιίγε εγθαηάιεηςε ζηε κνλαμηά, θάπνηα παξαδνρή ηνπ πφλνπ θάπνηα
ζπγθαηάλεπζε ζηε λχρηα - ιίγν κφλν, φζν λα ξίμνπκε θαηλνχξγηα ηξνθή ζηε θσηηά,
λα ζπδαπιίζνπκε ηε θσηηά».94
Γηακνξθψλνληαη, κε βάζε ηα παξαπάλσ, νη ζπληζηψζεο ηνπ δηπνιηθνχ
ζρήκαηνο ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, φπσο ηνπιάρηζηνλ θαίλεηαη λα ην
αληηιακβάλεηαη ν Ρίηζνο: απφ ηε κηα κεξηά ε - αλαληίζηνηρε ζηε ζχγρξνλε ςπρνινγία
θαη εμσζεκέλε αηζζεηηθά ζηα άθξα ηεο - εθδνρή πνπ αληηπξνζσπεχεη ην έξγν ησλ
Μαγηαθφθζθη - Υηθκέη, θη απφ ηελ άιιε ε «εθκνληεξληζκέλε» εθδνρή ηεο (φπσο
απνηππψλεηαη ζηελ πνίεζε ησλ Έξεκπνπξγθ - Διπάξ), εδξαησκέλε ζηε βάζε κηαο
ζεψξεζεο πνπ πξνβάιιεη ηε «ζπλείδεζε ηνπ δηραζκνχ θαη ηεο αληίζεζεο» ηνπ
δεκηνπξγνχ,95 δειαδή ζηελ ηξαγηθφηεηα ηεο εγγελψο αληηθαηηθήο αλζξψπηλεο θχζεο
θαη θαηά ζπλέπεηα ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο.

91
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 28-29.
92
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 30.
93
Βι. «…νη ίδηνη νη ππεξξεαιηζηέο δηαηείλνληαη πσο κε ηελ θαηάξγεζε ηεο ινγηθήο επνπηείαο θαη ηεο
θνηλσληθήο ζπλείδεζεο πεηπραίλεηαη ε αλάδπζε ηεο γπκλήο αιήζεηαο. Καη γη‟ απηή ηελ αιήζεηα
ελδηαθεξφκαζηε είηε ππεχζπλα είηε αλεχζπλα εθθξαζκέλε», Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ
Διπάξ», Μειεηήκαηα,φ.π., 77-94: 82 (α΄ δεκνζίεπζε Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 5, Μάτνο 1955, 339-351).
94
Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 80-81.
95
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 82.

260
 Σν ζρήκα απηήο ηεο πξνβιεκαηηθήο πνπ αλαπηχζζεη ζηα Μειεηήκαηα ν
Ρίηζνο, θαίλεηαη φηη αληαπνθξίλεηαη θαη ζην έξγν ηνπ, θαζψο ε ίδηα ε πνηεηηθή ηνπ
παξαγσγή πξνζηδηάδεη ζηηο ζέζεηο πνπ δηαηππψλεη, φρη κφλν ζε επίπεδν γεληθψλ
ζεσξεηηθψλ αξρψλ96 αιιά θαη ζην επίπεδν ηεο δηπνιηθφηεηαο, παξνπζηάδνληαο,
κάιηζηα, ζηελ εμέιημή ηεο ηελ φζκσζε ησλ δχν πφισλ πνπ πεξηγξάςακε παξαπάλσ.
Ζ ζπλαγσγή βεβαίσο ηέηνησλ ζπκπεξαζκάησλ αλαθνξηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ
πξνυπνζέηεη ελδειερή θαη ζπλζεηηθή εμέηαζε ηνπ ζπλφινπ ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο
ηνπ, παξά ηαχηα ε γεληθή εηθφλα ηνπ έξγνπ αλαδεηθλχεη ηελ ζχγθιηζε ησλ δχν πφισλ
ζηελ φςηκε θάζε ηεο, κε απνθνξχθσκα ηηο κπζνινγηθέο ζπλζέζεηο ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο, φπνπ ν καξμηζηηθφο πξνβιεκαηηζκφο δελ απνπζηάδεη απφ ην
κνληεξληζηηθφ πιαίζην αλάπηπμεο ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ.97
Πεξηνξίδνληαο, ινηπφλ, ηελ πξνζέγγηζή καο ζηνλ δνθηκηαθφ ιφγν ηνπ Ρίηζνπ,
θαη εζηηάδνληαο ζηελ εζσηεξηθή δηάξζξσζε ησλ δχν θεηκέλσλ πνπ αθνξνχλ ζηα έξγα
ηνπ Έξεκπνπξγθ θαη ηνπ Διπάξ, καο δίλεηαη ε δπλαηφηεηα λα ζηαζκίζνπκε ηφζν ηνλ
βαζκφ ηεο κεηαμχ ηνπο απφθιηζεο, φζν θαη ηα ζεκεία ζπγρψλεπζήο ηνπο,
πξνθεηκέλνπ λα δηαθαλεί ε δηάθξηζε (αο ηελ πξνζδηνξίζνπκε θαη πάιη ζρεκαηηθά σο
«εμσηεξηθή») ηεο πξψηεο (Μαγηαθφθζθη - Υηθκέη) απφ ηε δεχηεξε (Έξεκπνπξγθ -
Διπάξ) εθδνρή ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο.

96
Πξβι. ηηο ζέζεηο πνπ δηαηππψλεη ν Ρίηζνο γηα ηελ πνίεζή ηνπ, ζε επηζηνιή ηνπ πξνο ζηνλ Π. Αληαίν:
«΢ηε δνπιεηά κνπ, πάληα, πξνζπαζψ θαη απφ έλζηηθην θαη γλψζε θαη άζθεζε θαη ζπλείδεζε, λ‟
απνθξηζψ ζηα πνιχπιεπξα δεηήκαηα ηεο δσήο θη αλάκεζα απφ ηηο άπεηξεο αληηλνκίεο, δηαθνξέο,
ερζξφηεηεο, αληηζέζεηο, λα ραξάμσ έλα δξφκν ζπλάληεζεο γηα ηνπο αλζξψπνπο, θαη πξαγκάησζεο κηαο
νπζηαζηηθήο θαηαλφεζεο θη αδειθνζχλεο πνπ ζα κπνξνχζε λα θαηαξγήζεη ην καξηχξην ηεο αηνκηθήο
κνλαμηάο. (…) Δπηπρψο ε δηαιεθηηθή καο βνεζάεη λσξίο λα δνχκε, λα εμεγήζνπκε θαη λα
μεθαζαξίζνπκε ηηο ηαμηθέο αληηζέζεηο θαη ηηο αληαλαθιάζεηο ηνπο ζηνλ ςπρηθφ, πλεπκαηηθφ θαη εζηθφ
ηνκέα, φπνπ ηα πξάγκαηα παξνπζηάδνληαη πην πεξίπινθα (…) Υξεηάδεηαη κε ηελ άμηα κέζνδφ καο λα
βαζχλνπκε ζην πξφβιεκα ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ. Ζ θνηλσληθή καο πίζηε είλαη ηφζν ζηέξεα
ηζηνξηθά ζεκειησκέλε πνπ δελ έρεη λα ράζεη κα λα θεξδίζεη απφ έλαλ νπνηνλδήπνηε έιεγρν, απφ κηα
εκβάζπλζε ζηα ςπρνινγηθά δεδνκέλα ηνπ θαηξνχ καο. (…) πιάτ ζηα βαζηθά, θαζνξηζηηθά
νηθνλνκηθνθνηλσληθά πξνβιήκαηα, δελ παξακέλνπλ ηα πξνβιήκαηα ζρέζεσλ αηφκνπ θαη νκάδαο,
αηφκσλ ηεο νκάδαο, ησλ δχν θχισλ, ην πξφβιεκα ηεο θηινδνμίαο, ηνπ έξσηα θαη ηνπ ζαλάηνπ; Ζ
ιχζε ησλ άκεζσλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ δε ζπλεπάγεηαη ηελ άκεζε θαη απηφκαηε ιχζε ησλ
παξαπάλσ πξνβιεκάησλ, απιψο ηελ επθνιχλεη ηνπνζεηψληαο ην πξφβιεκα ζηε ζσζηή ηνπ βάζε. Σν
πξφβιεκα ηεο θζνξάο, ησλ γεξαηεηψλ, ηνπ ζαλάηνπ θαη ηεο ζηάζεο κπξνζηά ζ‟ απηά, είλαη έλα
νπζηαζηηθφ, αλακθηζβήηεην πξφβιεκα - πξφβιεκα ηεο δσήο. Βέβαηα δε κπνξνχκε λα
ππνθαηαζηήζνπκε κ‟ απηφ ηα έληνλα θαη άκεζα πξνβιήκαηα ηεο δσήο ηεο επνρήο καο (ζρέζεηο
εξγαζίαο θαη παξαγσγήο, ζρέζεηο ιαψλ) κα δε κπνξνχκε θαη νχηε επηηξέπεηαη λα ην αγλνήζνπκε. (…)
Ζ ζηάζε καο ζα νξηζηεί απ‟ ηε γεληθή θνηλσληθή καο ηνπνζέηεζε». Καη ιίγν παξαθάησ: «Γελ
πξφθεηηαη ινηπφλ γηα δπν γξακκέο ζηε δνπιεηά κνπ, κα γηα κηα θαηεχζπλζε κε ηνλ ίδην ζθνπφ: λα
γλσξίζνπκε, λα γλσξηζηνχκε, λ‟ αγαπεζνχκε λα πνξεπηνχκε καδί πην ςειά κε ηε γλψζε ζ‟ έλα ρψξν
κεγαιχηεξεο επηπρίαο, ζπληξνθηθφηεηαο, ειεπζεξίαο», «Αλέθδνηε επηζηνιή ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ ζηνλ
Πέηξν Αληαίν, Γηαβάδσ, ηρ. 412, Ννέκβξηνο 2000, 36-43: 38-40.
97
Βι. ελδεηθηηθά Υ. Πξνθνπάθε, «Ο θχθινο ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ», Θεαηξηθά
Σεηξάδηα, ηρ. 2, Ηαλνπάξηνο 1980, 3-11.

261
 Ζ «εμσηεξηθή» απηή δηάθξηζε πξνυπνζέηεη κηα «εζσηεξηθή» κεηαηξνπή
βαζηθψλ παξακέηξσλ ηφζν ηδενινγηθήο, φζν θαη αηζζεηηθήο ηάμεσο (ηερληθέο,
ζεκαηνινγία θαη ζχκβνια πνπ πηνζεηνχλ ζηα έξγα ηνπο ν Έξεκπνπξγθ θαη ν Διπάξ),
θαη παξά ην γεγνλφο φηη ε κεηαηξνπή απηή πξνθχπηεη ελ πνιινίο απφ ηνλ
κνληεξληζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ησλ δχν έξγσλ, είλαη επδηάθξηηε ε πξνζπάζεηα ηνπ
Ρίηζνπ λα ππνγξακκίζεη ηελ αδηάπησηε παξνπζία ηεο καξμηζηηθήο πξννπηηθήο θαη
ζηα δχν πνηεηηθά παξαδείγκαηα.
Έηζη, ζην έξγν ηνπ Έξεκπνπξγθ, ζε αλαινγία κε ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο
πνίεζεο ηνπ Μαγηαθφθζθη, δηαηεξείηαη ην ζηνηρείν ηεο ηξαγηθφηεηαο, πνπ πξνθχπηεη
απφ ηελ επίγλσζε ηεο αλάγθεο ηνπ δεκηνπξγνχ γηα κνλαμηά θαη ηελ ηαπηφρξνλε
επηζπκία ηνπ λα κελ απνζπαζηεί απφ ηελ ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα, λα θαηνξζψζεη
δειαδή λα ηζνξξνπήζεη ηε «δχλακε απηνζπγθέληξσζεο θαη απηνειέγρνπ, θαη
ηαπηφρξνλα ειέγρνπ θαηαζηάζεσλ θαη γεγνλφησλ».98
Ζ πνηνηηθή κεηαηξνπή, φκσο, πνπ ζπληειείηαη ζην πιαίζην απηήο ηεο
ηξαγηθφηεηαο, έγθεηηαη ζηελ απφζβεζε ηεο επαλαζηαηηθήο, ζξηακβεπηηθήο,
«ζακβσηηθήο» επίιπζεο ηνπ δξάκαηνο πνπ εηζεγείηαη ν Μαγηαθφθζθη. Ζ κνλαμηά εδψ
αληηκεησπίδεηαη κε ζπγθαηάβαζε θαη απνδνρή «γηαηί κπνξεί θ‟ ε κνλαμηά λα‟ λαη
έλαο ηξφπνο βαζχηεξεο ζπλάληεζεο, θνηλή κνίξα ηνπ αλζξψπνπ, θαηαλφεζε,
ακνηβαία ζπγλψκε, χζηαην ρακφγειν ζπγθαηάλεπζεο, χζηαηε δηθαηνζχλε θη
αλζξσπηά – έλαο ηξφπνο ίζσο λ‟ απνθαηαζηήζνπκε πάιη ηελ ελφηεηα ηνπ αλζξψπνπ
θαη ηεο ηζηνξίαο ηνπ, ηελ ελφηεηα ηνπ παγθφζκηνπ πλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ».99
Ζ ηξαγηθφηεηα ησλ δχν αληίξξνπσλ απηψλ δπλάκεσλ (αθ‟ ελφο ε απηάξεζθε,
αλαπαπηηθή γλψζε θαη επνπηεία ηεο κνλαμηάο, αθ‟ εηέξνπ ε «απφ ζπλείδεζε θαη
αλάγθε» θνηλσληθή πξνζθνξά) πνπ ζπληζηνχλ «ηελ ηξαγηθή κνίξα ηνπ πνηεηή θαη
θάζε αιεζηλά πλεπκαηηθνχ αλζξψπνπ», πξνζεγγίδνληαη κε ηε δηαιεθηηθή ινγηθή ηεο
ζχλζεζεο, σο εγγελή δειαδή ζηνηρεία ηεο αλζξψπηλεο θχζεο, σο παξάγνληεο
ελνπνηεηηθνί («κηα κφλε, δηθή ηνπ [ηνπ πνηεηή] κνλαμηά, κηα δηθή καο κνλαμηά
ππθλνθαηνηθεκέλε»)100 ζηε βάζε ηεο θνηλήο αλζξψπηλεο κνίξαο. Αλαγλσξίδεηαη,
θαηά ζπλέπεηα, ην δηθαίσκα ηεο αηνκηθφηεηαο ηνπ δεκηνπξγνχ, ρσξίο απηφ λα αλαηξεί
θαη ηε δηάζηαζε ηνπ ζπιινγηθνχ, ζε κηα πξνζπάζεηα ζπλχπαξμεο ησλ δχν
παξακέηξσλ θαη απελνρνπνίεζεο απηήο ηεο παξαδνρήο.

98
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», Μειεηήκαηα, φ.π., 54.
99
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 54.
100
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 54.

262
 Ζ ζπλχπαξμε θαη ε ζχλζεζε, φκσο, ησλ αληηζέησλ, δελ ζπληζηνχλ απηνκάησο
ηελ απφζβεζε θαη θαηάξγεζή ηνπο. Αλ ηδενινγηθά απελνρνπνηείηαη ην δηθαίσκα ηνπ
πνηεηή λα δηεθδηθεί ηελ αηνκηθφηεηά ηνπ, αηζζεηηθά παξεκβάιιεηαη ην εκπφδην ηεο
κεζφδνπ θαη ηεο κνξθήο κε ηελ νπνία εθδειψλεηαη ε θνηλσληθή «πξνζθνξά» ηνπ∙
απηή, πιένλ, δελ ζπλίζηαηαη ζηε δξάζε, αιιά ζηε κεηάδνζε γλψζεο δηα κέζνπ ηεο
πνηεηηθήο πξνζθνξάο: «…λα επηζηξέςεηο απφ ζπλείδεζε θαη αλάγθε, θαη λα
πξνζθεξζείο, κ‟ φιε ζνπ ηελ ακεηάδνηε ίζσο γλψζε, μέξνληαο θαιά, θαη πξψηνο εζχ,
πφζν δχζθνιν είλαη λα γίλεηο απνδεθηφο, πφζν δχζθνιν είλαη λα πξνζθεξζείο θαη λα
πξνζθέξεηο».101
Αλ ν ξφινο ηνπ πνηεηή είλαη ε κεηάδνζε γλψζεο ζην θνηλφ κέζσ ηεο ηέρλεο,
ην δεηνχκελν είλαη ν ηξφπνο επίηεπμεο απηήο ηεο επηθνηλσλίαο, δεδνκέλνπ ηνπ
απμεκέλνπ βαζκνχ δπζθνιίαο πξνζέγγηζεο ηεο κνληεξληζηηθήο πνίεζεο απφ ην θνηλφ.
Ο Ρίηζνο πξνηείλεη ηελ άξζε απηήο ηεο αληίθαζεο κέζσ ηνπ παξαδείγκαηνο ηνπ
Μαγηαθφθζθη: ππαηληθηηθή έθθξαζε κελ, αιιά κε ιέμεηο θνηλέο, θαζεκεξηλέο νηθείεο,
πνπ πξνζιακβάλνπλ δηαζηάζεηο ζπκβφισλ.102
Αλ, φκσο, ζηελ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη ε εθθξαζηηθή απηή εληάζζεηαη ζην
πιαίζην ελφο θνπηνπξηζηηθνχ «ππεξβνιηζκνχ», ζηελ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ (φπσο
θαη ζε απηή ηνπ Ρίηζνπ), ε ζπζηεκαηνπνίεζε απηήο ηεο καγηαθνθζθηθήο
ζπκβνινπνηΐαο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ κεηαβνιή ηνπ χθνπο, ηνλ αληηξεηνξηζκφ, θαη
ηε ζησπειφηεηα ηνπ εζσηεξηθνχ ρψξνπ, εληάζζεη ην έξγν ζην πεδίν ηνπ
κνληεξληζκνχ.103 Έηζη, κε ζχκβνια νηθεία, πνπ παξαπέκπνπλ ζηελ αλζξψπηλε
θαζεκεξηλφηεηα θαη δελ αθαηξνχλ απφ ηηο ιέμεηο «ην βάξνο θαη ηελ ίδηα ηελ
ππφζηαζή ηνπο, ηελ ηζηνξία ηνπο», αιιά αληίζεηα ιεηηνπξγνχλ σο «πξνεηδνπνηεηηθή»

101
Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 54.
102
Πξβι. ηηο ζέζεηο ηνπ Ρίηζνπ γηα ην έξγν ηνπ: «[Ζ πνίεζή κνπ] είλαη κηα ηέρλε φρη ππεξάλζξσπε κα
ζπλαλζξψπηλε, πνπ δείρλεη ηη κπνξεί λα πεηχρεη ν άλζξσπνο κε ηε ζέιεζε θαη ηελ αιιειεγγχε θαη
δνμάδεη ηνλ αλζξψπηλν κφρζν. Δίλαη ζα λα ιέεη: λα, θνίηα, δελ είκαη θαλέλαο ζεφο, θαλέλαο
ππεξάλζξσπνο, είκαη έλαο απιφο άλζξσπνο, θνίηα, πνπ πφλεζε θ‟ έθιαςε θαη βαζαλίζηεθε θαη
θνβήζεθε, θη φκσο, επεηδή αγαπνχζε ηνλ άλζξσπν κπφξεζε ιίγν ιίγν κε ηε δνπιεηά, ηελ αγξχπληα, ηε
γλψζε, λα ληθήζεη ηνλ πφλν θαη ην θφβν, αθφκα θαη ην ζάλαην. (…) Απηά (…) ιέεη πάλσ - θάησ ε
πνίεζή κνπ. Γη απηφ αγαπάεη ηνλ ηφλν ηεο απιήο θνπβέληαο θη φηαλ κηιάεη γηα ηα πην ζνβαξά
πξνβιήκαηα. Πξνηηκάεη ηα θαζεκεξηλά αληηθείκελα θαη ηνπο νηθείνπο ηφλνπο πνπ επηηξέπνπλ ηε
ζχγθξηζε κε ηνλ άιινλ θαη ηελ επαθή ζ‟ έλα ρψξν θηιηθφ πνπ ιακπξχλεηαη απ‟ ην θνηλφ αίζζεκα θαη
ην ζηνραζκφ», Π. Αληαίνο, «Αλέθδνηε επηζηνιή ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ…», φ.π., 40.
103
Βι. «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ, θηλείηαη κέζα ζην „κνληέξλν‟ θιίκα. ΋ρη ε ζηηρνπξγηθή ηνπ - απηή
παξακέλεη ε παηξνπαξάδνηε (…) Σν „κνληέξλν‟ ππάξρεη ζην ρψξν, ζηελ θίλεζε ηνπ ιφγνπ, ζηελ απιή
ζπληαθηηθή δηάηαμε, ζηηο θαζεκεξηλέο ιέμεηο, ζηα αληηθείκελα, ζηνλ αληηξεηνξηζκφ. Μηα αδηαθνξία
δήζελ ζηελ εθινγή ησλ ζηνηρείσλ ηνπ πνηήκαηνο, έλαο „θιεηζηφο‟, εζσηεξηθφο ρψξνο, θη φηαλ αθφκε
αλαθέξεηαη ζε εμσηεξηθέο ηζρπξέο θηλήζεηο, κηα ζησπειφηεηα αθφκε θ‟ εθεί πνπ παξειαχλνπλ
ζνξπβψδε γεγνλφηα», Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 57.

263
ζήκαλζε,104 επηηπγράλεηαη θαη ε ελαξκφληζε ηνπ έξγνπ κε ηηο κνληεξληζηηθέο αξρέο
ζε επίπεδν εθθξαζηηθφ, αιιά θαη ε απφδνζε (έζησ θαη ππαηληθηηθά) ηεο ζχγρξνλεο,
ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλεο πξαγκαηηθφηεηαο∙ ην καγηαθνθζθηθφ πξφηππν, κε άιια
ιφγηα, κεηαιιάζζεηαη θαη εμειίζζεηαη πξνθεηκέλνπ λα πξνζαξκνζηεί θαη λα εληαρζεί
ζηνλ κνληεξληζηηθφ πνηεηηθφ νξίδνληα.
Με κνληεξληζηηθέο ηερληθέο απνδίδεηαη επίζεο θαη ε πξννπηηθή ηνπ ρξφλνπ,
ζην έξγν ηνπ Έξεκπνπξγθ. Δδψ ε κεηαηξνπή ηνπ καγηαθνθζθηθνχ πξνηχπνπ είλαη
πξνθαλήο: ε πξνλνκηαθή πξνβνιή ηνπ ηζηνξηθνχ παξφληνο, ε άξλεζε ηνπ
παξειζφληνο θαη ν κειινληηζκφο, δίλνπλ ηε ζέζε ηνπο ζε έλα ελνπνηεηηθφ ρξνληθφ
πεδίν φπνπ δελ αληρλεχεηαη ν ελζνπζηαζκφο ηεο ζξηακβνινγίαο κηαο επηθείκελεο
λίθεο∙ ε πνίεζε, αλ θαη αθνξκάηαη απφ γλσζηά θαη θξίζηκα ηζηνξηθά γεγνλφηα, δελ
είλαη πιένλ επηθαηξηθή.105 Ο ρξφλνο ζπκθχξεηαη ζε έλα πιαίζην θαζνιηθφηεηαο, πνπ
ζπκπεξηιακβάλεη ην παξφλ θαη ην παξειζφλ, «ηα επίθαηξα γεγνλφηα παίξλνπλ κηα
ηέηνηα απφζηαζε ζα λα‟ λαη βπζηζκέλα θαη ζβεζκέλα ζην βάζνο ηνπ ρξφλνπ θη
αλαθαινχληαη απ‟ηελ πνίεζε».106 Σν ηζηνξηθφ γεγνλφο απνδίδεηαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ
πεξίγξακκα, απαιιαγκέλν απφ ηα ζηνηρεία ηεο επηθαηξηθφηεηαο, ζαλ λα αλαζχξεηαη
απφ ηε κλήκε,107 ν ζπγθεθξηκέλνο ρξφλνο θαη ην ζπγθεθξηκέλν γεγνλφο
δηαζηέιινληαη απ‟ ηα έμσ πξνο ηα κέζα θη αληίζηξνθα.108
Με απηφλ ηνλ ηξφπν, ν αθεγεκαηηθφο ρξφλνο θαίλεηαη λα θηλείηαη ηαπηφρξνλα
ζε δχν επίπεδα - ην θαζεκεξηλφ θαη ην αηψλην,109 πεηπραίλνληαο ηελ ηειηθή ζχλζεζε,
«απηή ηε ραξαθηεξηζηηθή αίζζεζε ηεο έλσζεο ή θαιχηεξα αιιεινδηείζδπζεο, ηνπ
απφκαθξνπ ζην θνληηλφ, ηνπ αφξηζηνπ ζην νξηζκέλν, ηνπ αθεξεκέλνπ ζην
ζπγθεθξηκέλν, ηνπ ζηνραζκνχ ζην αίζζεκα».110 Απηφ ην ζπλζεηηθφ πεδίν, παξά ην
γεγνλφο φηη ελίνηε δίλεη ηελ αίζζεζε ηνπ άρξνλνπ θαη ηνπ άρσξνπ, απνδίδεη «ην
βάζνο εθείλν ηεο κλήκεο θαη ηεο ιήζεο, φπνπ ζπλαληηνχληαη νη θνηλέο ξίδεο ηεο δσήο

104
Βι. «Γη‟ απηή ηε κεγάιε δξακαηηθή πείξα, γηα ηελ ηξαγηθή κνίξα ηνπ πνηεηή θαη θάζε αιεζηλά
πλεπκαηηθνχ αλζξψπνπ, δελ έρνπκε άκεζεο θαη απξνθάιππηεο δειψζεηο ζ‟ απηά ηα πνηήκαηα - κφλν
ππαηληγκνχο (…) Καη απηή αθξηβψο ε ππαηληθηηθφηεηα είλαη ε πην ζαθήο θαη αδηάςεπζηε έλδεημε
ηνχηεο ηεο εκπεηξίαο. Λέμεηο θνηλέο, ρσξίο αμηψζεηο, ιέμεηο απξφζσπεο - αλ είλαη δπλαηφλ - κα θάζε
ηφζν επαλεξρφκελεο - ιέμεηο πνπ θξχβνπλ θαη γη‟ απηφ επηζεκαίλνπλ ηελ ζεκαληηθφηεηά ηνπο. Ζ
απιφηεηά ηνπο θ‟ ε επαλάιεςή ηνπο, αληί λα γίλεηαη απνρξσκαηηζκφο απ‟ ηελ θνηλή ρξήζε θαη ηελ
επηκνλή, γίλεηαη πξνεηδνπνηεηηθή - αληαπνθξίλεηαη ζ‟έλαλ βαζχηεξν ζθπγκφ, μαλαθαηαρηεκέλνλ απ‟
ηε ζπλείδεζε…», Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 54-55.
105
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 62, 65.
106
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 56.
107
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 63.
108
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 62.
109
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 65.
110
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 56.

264
θαη ηνπ ζαλάηνπ, ηνπ πφλνπ, ηεο θζνξάο, ηεο κνλαμηάο, ηεο αλαλέσζεο, ηεο ειπίδαο
θαη ηεο πξάμεο πάλσ απ‟ ηελ παξαδνρή ηεο φπνηαο καηαηφηεηαο».111
Ο Ρίηζνο, δηεθδηθεί, κέζσ απηψλ ησλ ζέζεσλ, εθηφο απφ ην δηθαίσκα ηεο
αηνκηθφηεηαο (ηεο κνλαμηάο, ηεο ελδνζθφπεζεο) θαη ην δηθαίσκα ελζσκάησζεο ζηνλ
νξίδνληα ηεο καξμηζηηθήο πνίεζεο ηνπ αηνκηθνχ-εκπεηξηθνχ ρξφλνπ, ν νπνίνο
απνηειεί αθφκε κηα ζπληζηψζα ηεο πνιπεπίπεδεο αλζξψπηλεο θχζεο. Ο ηζηνξηθφο, ν
πξαγκαηηθφο ρξφλνο, δελ κπνξεί παξά λα ζπλππάξρεη κε ηνλ εκπεηξηθφ, λα
ελαιιάζζνληαη, λα αιιεινδηαδέρνληαη ν έλαο ηνλ άιιν, θαη ζηηγκηαία λα θαίλεηαη φηη
αιιεινθαηαξγνχληαη.
Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα κηα κέζνδν πνπ δελ ζηνρεχεη ζηελ απφζβεζε ηνπ
ηζηνξηθνχ ρξφλνπ, αιιά ζπκβάιιεη ζηε ζεψξεζή ηνπ ππφ κηα λέα πξννπηηθή, ε νπνία
απνδίδεη επθξηλέζηεξα ηελ εμειηθηηθή πνξεία ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ : «Κη φκσο,
εθείλε αθξηβψο ηελ θξίζηκε ζηηγκή, αλαθαιχπηεηαη ην έδαθνο θαη ην ππέδαθνο ησλ
αλζξσπίλσλ ζρέζεσλ - ε θνηλφηεηα ηεο κνλαμηάο, θ‟ ε γλψζε ηεο αδειθνζχλεο κεο
ζηε κνλαμηά, ε θζνξά ηνπ αηνκηθνχ ρξφλνπ θ‟ ε αλαγλψξηζε ηνπ γεληθνχ
αλζξψπηλνπ ρξφλνπ. Δίλαη ζηηγκέο πνπ ν ρξφλνο θαίλεηαη ζα λ‟ απηνθαηαξγείηαη - ν
ηζηνξηθφο ρξφλνο - απφ κηαλ έλλνηα αδπλακίαο καο λ‟ αληηζηαζνχκε ζ‟ απηφλ. Καη
ηφηε ζα λα θαζαξίδεηαη ε δσή απ‟ ηηο κηθξέο θη αλψθειεο „ρηιηάδεο ιεπηνκέξεηεο‟, θαη
ιάκπεη νιφθιεξε ε αλζξψπηλε πνξεία».112
Απηή ε ελαιιαγή ζέαζεο ηνπ ππαξμηαθνχ θαη ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ δελ
απνδίδεη κφλν ηελ πνιπεπίπεδε δηάζηαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, αιιά αληαπνθξίλεηαη
θαη ζηελ κεηαβιεηφηεηα ηεο αλζξψπηλεο θχζεο, ηελ εγγελή ηεο αληηλνκία, ηελ
ελαιιαγή δηαζέζεσλ, αλάκεζα ζηε ζθηά θαη ζην θσο, αλάκεζα ζηελ επηηέιεζε ηνπ
ρξένπο θαη ζηελ απνδνρή ηεο καηαηφηεηαο ηεο δσήο113 (νη ζέζεηο ηνπ Ρίηζνπ εδψ
ζπληνλίδνληαη εκθαλψο κε ηελ ηάζε πνιιψλ αξηζηεξψλ κεηαπνιεκηθψλ πνηεηψλ λα
επηηχρνπλ ηελ φζκσζε ηνπ ππαξμηαθνχ-αηνκηθνχ κε ηνλ ηζηνξηθφ-θνηλσληθφ
ρξφλν).114
΢ηελ ίδηα κνληεξληζηηθή θαηεχζπλζε αλαπηχζζεηαη θαη ν ζπκθπξκφο ησλ
ζηνηρείσλ πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηνλ ρξφλν θαη ηνλ ρψξν ζην έξγν ηνπ Έξεκπνπξγθ. Ο
Ρίηζνο αλαθέξεη ζρεηηθά: «Σν αίζζεκα θαη ν ζηνραζκφο, ε κλήκε θαη ην παξφλ

111
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 56.
112
Γ. Ρίηζνο, Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 66.
113
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 64-65.
114
Βι. ζρεηηθά ην θεθάιαην «Ζ πνίεζε ηεο δνθηκαζίαο» ζην Γ. Μέληε, Μεηαπνιεκηθή πνιηηηθή πνίεζε.
Ιδενινγία θαη πνηεηηθή, Κέδξνο, Αζήλα 1995, 162-222.

265
ζπγρένληαη - ν ρψξνο δηαπνηίδεηαη απφ ηνλ ρξφλν, ηφζν πνπ ελψ ηα πεξηζζφηεξα
πνηήκαηα θηλνχληαη ζε αλνηρηφ ρψξν, κέζα ζε κεγάιεο πνιηηείεο, ζε πεδία καρψλ (…)
έρεηο πάληα ηελ αίζζεζε ηεο ζπγθέληξσζεο ζ‟ έλα ζηνραζηηθφ δσκάηην, φπνπ θαη ηα
πνηάκηα είλαη ζησπειέο κλήκεο πνηακηψλ θαη ηα δέληξα θπηξψλνπλ κέζα ζην
δσκάηην θ‟ έρνπλ πάξεη ηε ζέζε ησλ επίπισλ, ηελ νηθεηφηεηα ηεο θαξέθιαο, ηνπ
ηξαπεδηνχ (…) Ζ επξχηεηα ηεο εμσηεξηθήο ζέαο παίξλεη ηε ζεκαζία ηεο ρξνληθήο
δηάξθεηαο, θ‟ ε „ζχληνκε κνίξα ηνπ αλζξψπνπ‟ είλαη ζα λα ράλεη ηε ζιίςε ηεο κεο
ζηελ θπξίαξρε θαη καγηθή αίζζεζε ηεο απξφζσπεο απινρεξηάο θαη αζαλαζίαο».115
Μνληεξληζηηθήο πθήο είλαη επίζεο θαη ε δηαινγηθή αλάπηπμε ησλ πνηεκάησλ
ηνπ Έξεκπνπξγθ, φπνπ, παξά ηε θαηλνκεληθή κνξθή κνλνιφγνπ, ζηελ νπζία ε
κνλνινγηθή εθθνξά ηνπ ιφγνπ αλαηξείηαη, θαζψο ην πνηεηηθφ ππνθείκελν δηαιέγεηαη
ζηαζεξά κε ηνλ εαπηφ ηνπ ή κε θάπνηνλ άιινλ, θαη κάιηζηα κε έλαλ ηφλν αδηαθνξίαο
πνπ κνηάδεη κε παξαίηεζε. Ζ αδηαθνξία απηή, επηζεκαίλεη ν Ρίηζνο, επηηείλεη ηελ
έλλνηα ηνπ ηξαγηθνχ, θαζψο έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηε δηαξθή πξνζπάζεηα δηαιφγνπ
θαη επηθνηλσλίαο.116 Έηζη, ε ζχγθξνπζε ηεο ζησπήο θαη ηνπ ιφγνπ, ηνπ εζσηεξηθνχ
κνλνιφγνπ θαη ηεο επηθνηλσλίαο κε ηνλ «άιιν», ηεο κφλσζεο θαη ηνπ θνηλσληθνχ
ρξένπο, απνθξπζηαιιψλεηαη πνηεηηθά θαη κε ηε κέζνδν ηεο δηαινγηθφηεηαο, πνπ έρεη
επίζεο σο έξεηζκα ηελ δηαιεθηηθή ππέξβαζε ησλ αληηζέζεσλ.
Δίλαη θαλεξφ φηη ην αίηεκα πνπ δηαηχπσζε ν Ρίηζνο ζην θείκελν «Πεξί
Μαγηαθφβζθε» γηα ηελ αλεχξεζε κηαο λέαο πνηεηηθήο κνξθήο «ζησπειήο, νηθείαο,
ζηνραζηηθήο» πνπ ζα αληαπνθξηλφηαλ ζηνλ καγηαθνθζθηθφ καξμηζηηθφ
πξνβιεκαηηζκφ, ππφ ην πξίζκα φκσο ηεο ζχγρξνλεο ςπρνινγίαο θαη ελαξκνληζκέλε
κε ηηο αθεγεκαηηθέο ηερληθέο ηεο «ζχγρξνλεο πνίεζεο» (δειαδή ηεο κνληέξλαο),
δηθαηψλεηαη θαη πινπνηείηαη κέζα ζην έξγν ηνπ Έξεκπνπξγθ.
Με ζηαζεξφ, ινηπφλ, ηνλ καγηαθνθζθηθφ ππξήλα άξζεο ηεο ηξαγηθφηεηαο (ην
«βαζχ αλζξψπηλν δξάκα ηνπ δεκηνπξγνχ»),117 ν Ρίηζνο πξνβάιιεη, κέζσ ηνπ
Έξεκπνπξγθ, ηελ - δηα ηεο δηαιεθηηθήο - κεηαπιαζηηθή δχλακε ηεο ηέρλεο. Ο

115
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 58-59.
116
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 59.
117
Βι. «…δηαθαίλεηαη ην βαζχ αλζξψπηλν δξάκα, πνπ δηθαηνινγεί ην ηθαλνπνηεκέλν ρακφγειν ηνπ
δεκηνπξγνχ, φηαλ πεηπραίλεη, κε ηε κεηαπιαζηηθή ηνπ ηθαλφηεηα, λα κεηαβάιιεη ηελ αδπλακία ζε
δχλακε, ην εκπφδην ζε θίλεηξν ειεπζεξίαο, ην θαθφ ζε θαιφ (…) ηνλ πφλν ζε ςπρηθή θαη πλεπκαηηθή
επθνξία – λα πνιηνξθεί ην δξάκα, λα ην εληνπίδεη, λα ην πνιεκάεη, λα ην ληθάεη θάπνηε ή λα ην
κεηακνξθψλεη, ιπηξσλφκελνο ν ίδηνο θαη ιπηξψλνληαο θαη ηνπο άιινπο. Κη απηφ παξακέλεη πάληα
απζεληηθφ, γλήζην θαη αλακθηζβήηεην κέζα ζ‟ φιε ηελ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφβζθε, θη απηφ δηαηεξεί
αλέπαθε απ‟ ην ρξφλν ηε ζεκαζία ηνπ, ζαλ κηα αλεμάληιεηε εζηία αλεθνδηαζκνχ ηεο παγθφζκηαο
πνίεζεο, ζαλ έλα θέληξν γεληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», φ.π., 24.

266
δεκηνπξγφο επσθειείηαη ησλ δπλαηνηήησλ πνπ ηνπ πξνζθέξνπλ νη ηερληθέο ηνπ
κνληεξληζκνχ, ψζηε λα επηηχρεη κηα πνηεηηθή κεηάπιαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, φρη
κφλν ζε επίπεδν έθθξαζεο αιιά θαη ζχγρξνλνπ πξνβιεκαηηζκνχ, ζε έλα ξεαιηζηηθφ,
ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλν πιαίζην: «…ε έλλνηα ηεο κεηαζηξνθήο κε πιήξε
ζπλείδεζε, ε έλλνηα ηεο κεηαπνίεζεο θη φρη ηεο κεηακθίεζεο (…) ε έλλνηα ηεο
θαιιηηερληθήο (…) κεηάπιαζεο ηνπ πηθξνχ θαη δπζάξεζηνπ γεγνλφηνο ζ‟ αηζζεηηθή
αλχςσζε θ‟ αηζζεηηθή επδαηκνλία (…) ΋ρη απηαπάηε θη φρη παξαπιάλεζε, αιιά
αλαγλψξηζε κηαο βαζχηεξεο αλαγθαηφηεηαο - λφκνπ δσήο - πνπ ν πνηεηήο ηε
ζπλεηδεηνπνηεί αθέξηα, ηελ εληζρχεη θαη ηελ ππεξεηεί ειεχζεξα, κε ην εμαίζην θη
έκπεηξν ζάξξνο ηεο πξνζσπηθήο θαη θνηλσληθήο ηνπ επζχλεο».118
Ζ κεηαπιαζηηθή δχλακε ηεο ηέρλεο, θαηά ζπλέπεηα, έζησ θαη κε ππαηληθηηθή,
ζθνηεηλή έθθξαζε, δελ απνζθνπεί ζηελ απφθξπςε ή κεηακθίεζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο, δελ ζεκαηνδνηεί ηελ απφζβεζε ηεο ηζηνξηθνθνηλσληθήο
παξακέηξνπ. Αληίζεηα, ζπληζηά ηελ νκνινγία απνδνρήο ηνπ ζπλφινπ ηεο αλζξψπηλεο
θχζεο, κε ηηο ζθνηεηλέο ηεο πιεπξέο θαη ηηο δηαςεχζεηο ηεο. Με ηε δηαθνξά φηη είλαη
ηνπνζεηεκέλε ζε έλα λέν πιαίζην, πνπ ελαξκνλίδεηαη κε ηελ ζχγρξνλε αηζζεηηθή θαη
αθνινπζεί έλαλ δηαξθψο εμειηζζφκελν θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ, ν νπνίνο φκσο ζε
θακία πεξίπησζε δελ είλαη επαλαζηαηηθφο ή αλαηξεπηηθφο (νχηε θαη θαίλεηαη λα
δηεθδηθεί απηή ηελ ηδηφηεηα).
Δίλαη θαλεξφ, εμάιινπ, φηη ν ξφινο ηνπ πνηεηή δελ ζπλίζηαηαη πιένλ ζηε
ζπλεηζθνξά ηνπ ζηελ επαλαζηαηηθή ζεσξία θαη πξάμε. Γελ επηδηψθεη λα αιιάμεη ηνλ
θφζκν, αιιά λα δεη ηελ πνιχπινθε πξαγκαηηθφηεηα θαη λα ηελ απνδψζεη, λα κηιήζεη
ληθψληαο ηε ζησπή, λα πξάμεη δειαδή κέζσ ηεο πνίεζεο, κεηαδίδνληαο ηε γλψζε θαη
ηελ εκπεηξία ηνπ: «Έλαο ηφλνο καθξηλά θαη „αδηάθνξα‟ εμνκνινγεηηθφο, ζην φξην
εθείλν πνπ ην λα κηιήζεηο ή λα κε κηιήζεηο δελ έρεη ζεκαζία - θη φκσο κηιάο - θη ν
ιφγνο είλαη απνζηψπεζε θαη θαζάξηα καξηπξία - έλαο ζθεπαζκέλνο απφ θαηξφ ηάθνο,
πξφζπκνο σζηφζν λα πξνζθέξεη ηα νζηά ηνπ θαη ηελ πείξα ηνπ, κε ην χζηαην, ήπην
θνπξάγην λα κελ θξχβεηο ηίπνηα - φηαλ απηφ πνπ αμίδεη λα δνζεί (αλ θαη φζν κπνξεί
λα δνζεί) είλαη ε αδειθηθή εκπεηξία - κνλαδηθή βνήζεηα (ζαλ πξνεηδνπνίεζε,
πξνθχιαμε, παξεγνξηά, ζπληξνθηά, παξάδεηγκα) ζηνλ άλζξσπν θάζε επνρήο».119

118
Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 61.
119
Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 62-63.

267
 Ο πνηεηήο, δηαπηζηψλνληαο ηφζν ηελ εγγελή αληηθαηηθφηεηα ηεο αλζξψπηλεο
θχζεο, φζν θαη ηηο αληηλνκίεο ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο,120 θαη απνδίδνληαο ηηο
αληηζέζεηο απηέο κε ηξφπν «„θαζκαηηθφ‟, φρη κεγεζπζκέλν θαη παξακνξθσκέλν, αιιά
ειαθξά αιινησκέλν θαη δηάρπην (…) πνπ θάλεη ην πξαγκαηηθφ αθφκα πην πξαγκαηηθφ
εμαζθαιίδνληάο ηνπ θαη ηελ νλεηξηθή πιεπξά ηνπ θη αλαδείρλνληαο θαη ην „ζθνηεηλφ
ηνπ εκηζθαίξην‟», κεηαπιάζεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα κέζα ζηνλ πνηεηηθφ ρψξν ηεο
θαληαζίαο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν δελ απνζπάηαη απφ ηε δσή, δελ ηελ απνζησπά, αιιά
ηελ «μαλαθπξηεχεη θαη μαλαπηζηεχεη ζηελ παληνδπλακία ηεο ηέρλεο - θ‟ έηζη ζεκλά
νπιηζκέλνο ζηέθεηαη πάιη κπξνζηά ζε θάζε ζάλαην κεζνδηθφ ή ηπραίν - αληίθξπ ζ‟
φιν ην ζάλαην. Καη ην ηξαγνχδη ζψδεηαη θαη ζψδεη».121
Έηζη, ε ιπηξσηηθή ιεηηνπξγία ηεο πνίεζεο, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Μαγηαθφθζθη, δελ αθνξά κφλν ζηνλ δεκηνπξγφ, αιιά θαη ζηνλ «άιιν», ηνλ
ζπλάλζξσπν, δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζην αηνκηθφ, αιιά επεθηείλεηαη θαη ζην
ζπιινγηθφ επίπεδν, δηαθπιάζζνληαο ηνλ θνηλσληθφ ηεο ραξαθηήξα. Παξά ηαχηα, ε
επίηεπμε ηεο ιπηξσηηθήο απηήο δηαδηθαζίαο πνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζηελ πνίεζε ηνπ
Έξεκπνπξγθ (θαη ζπλεθδνρηθά ηνπ Ρίηζνπ) κε κνληεξληζηηθφ ηξφπν, ελψ δηαηεξεί ηελ
θνηλσληθή, αλζξσπηζηηθή ηεο πξννπηηθή, έρεη εχινγα απνκαθξπλζεί, φπσο είδακε,
απφ ηηο επαλαζηαηηθέο πξνζέζεηο ηνπ Μαγηαθφθζθη (θαη ηνπ Βάξλαιε), πνπ είραλ
αλαπηπρζεί ζε έλα δηαθνξεηηθφ ηζηνξηθφ πιαίζην.
Ζ δηάθξηζε, ζπλεπψο, ηεο πξψηεο απφ ηε δεχηεξε εθδνρή ηεο ζηξαηεπκέλεο
πνίεζεο θαίλεηαη φηη πξνυπνζέηεη θάπνηεο ηδενινγηθέο «απψιεηεο», κνινλφηη ν
Ρίηζνο επηκέλεη λα δειψλεη εκθαηηθά ηε ζεκαζία ηεο καξμηζηηθήο πξννπηηθήο ζην
έξγν ηνπ Έξεκπνπξγθ (παξά ηε δηαθαηλφκελε αίζζεζε κνλαμηάο, θνχξαζεο θαη
παξαίηεζεο, «ηειηθά ε „ζέζε‟ ηεο πνίεζεο ηνπ Έξεκπνπξγθ δελ είλαη ην κνλαρηθφ
φλεηξν θ΄ ε ζησπή, κα ε πξάμε θαη ν ιφγνο»).122 Οη ηδενινγηθέο απηέο «απψιεηεο», αλ
θαη δελ δειψλνληαη απφ ηνλ Ρίηζν, θαίλνληαη αλαπφθεπθηεο, θαζψο πξνθχπηνπλ ππφ
ην βάξνο ησλ θνηλσληθψλ (ήηηα ηεο ειιεληθήο Αξηζηεξάο θαη δηάςεπζε ηνπ
επαλαζηαηηθνχ νξάκαηνο) αιιά θαη ησλ ινγνηερληθψλ εμειίμεσλ (επηβνιή
κνληεξληζκνχ).
Σα ξήγκαηα πνπ έρεη ππνζηεί ε καξμηζηηθή ζθέςε επλννχλ ηε κεηαηξνπή θαη
πξνζαξκνγή ηεο ζηα λέα δεδνκέλα. Ο Ρίηζνο ζεσξεηηθά αθνινπζεί ηνλ δξφκν απηφ,

120
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 69.
121
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 64.
122
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 72.

268
παξά ηνπο θηλδχλνπο πνπ ελέρεη κηα ηέηνηα πξνζπάζεηα, επηιέγνληαο έλα πνηεηηθφ
πξφηππν κνληεξληζηηθφ αιιά κε καξμηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, ζηνλ βαζκφ πνπ απηφ
ζα ήηαλ εθηθηφ∙ φζν δειαδή ζα ην επέηξεπε ε αηζζεηηθή (θαη νη εμ απηήο
απνξξένληεο ηδενινγηθνί πεξηνξηζκνί) ηνπ κνληέξλνπ.
Μηα ηέηνηα πνίεζε παξακέλεη - ζεσξεηηθά ηνπιάρηζηνλ - ζηξαηεπκέλε ζηε
καξμηζηηθή ηδενινγία, ζην κέηξν πνπ εμαθνινπζεί λα απνδίδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα
κε ζπγθεθξηκέλνπο ηζηνξηθνθνηλσληθνχο δείθηεο: «Γη‟ απηφ πάληα γίλεηαη κηα
επηζηξνθή πην απνθαζηζηηθή, πην εζσηεξηθή θαη νπζηαζηηθή (απ‟ ηελ αλαγλψξηζε
κηαο αλάγθεο, θαη ηεο αιήζεηαο ηεο) ζηελ θνηλσλία, ζηελ ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα,
ζην ρψξν ηεο, ζηα ελδηαθέξνληά ηεο, ζηα πξνβιήκαηά ηεο, πην θαζνιηθά ηψξα απ‟
ηελ πξνζσπηθή ελαηέληζε θαη βπζνκέηξεζή ηνπο».123
Κη ελψ ν πξνβιεκαηηζκφο ηνπ Μαγηαθφθζθη «εθκνληεξλίδεηαη» θαη νδεγεί
ζην πξφηππν ηνπ Έξεκπνπξγθ, ρσξίο λα απεθδχεηαη ηελ καξμηζηηθή ηνπ πξννπηηθή, ε
πνίεζε ηνπ Υηθκέη αληίζηνηρα αλαβαζκίδεηαη (ελνθζαικηδφκελε επίζεο ζηνηρεία ηνπ
κνληεξληζκνχ) ζηελ εθδνρή ηνπ αγσληζηηθνχ πφινπ πνπ αληηπξνζσπεχεηαη απφ ηνλ
Διπάξ.
΢ην έξγν ηνπ Διπάξ ε εηθφλα ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο θαίλεηαη λα
παξνπζηάδεη ξσγκέο, απφ ηηο νπνίεο παξεηζθξένπλ έλλνηεο θαη ζχκβνια πνπ
ζπλάδνπλ κε ηελ ςπρνινγία πνπ εθθξάδεη ν κνληεξληζκφο: ε ςπρηθή θφπσζε, ε
κνλαμηά, ε παξαδνρή ηνπ πφλνπ, ε ηέρλε σο κέζν αηνκηθήο ιχηξσζεο, ε αλάγθε γηα
εμνκνιφγεζε, ε λχρηα, ε ζθηά («Κάπνηα πηζσγπξίζκαηα, ιίγε μεθνχξαζε, ν έξσηαο,
ν έξσηαο, λαη - θη αθφκε ιίγε εγθαηάιεηςε ζηε κνλαμηά, θάπνηα παξαδνρή ηνπ πφλνπ,
θάπνηα ζπγθαηάλεπζε ζηε λχρηα»)».124
Ζ ηζρχο φκσο ηεο «ζθνηεηλήο» πιεπξάο ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο είλαη
πεξηνξηζκέλε, αθνχ δηαξθεί «ιίγν κφλν, φζν λα ξίμνπκε θαηλνχξγηα ηξνθή ζηε
θσηηά, λα ζπδαπιίζνπκε ηε θσηηά».125 Ζ ηέρλε σο κέζν αηνκηθήο ιχηξσζεο
απνδεηθλχεηαη αλεπαξθήο αλ δελ ιπηξψλεη θαη ηνπο άιινπο, «θακηά αλαγλψξηζε ηεο
φπνηαο θνχξαζεο, ηεο φπνηαο αδπλακίαο, δελ δηθαηψλεη ηελ απνθνπή»126 απφ ηελ
θνηλσλία, ε εμνκνιφγεζε δελ εμαζθαιίδεη ηνλ εθεζπραζκφ ηεο θνηλσληθήο
ζπλείδεζεο, αθφκα θη αλ απηή «ζπρλά - ππθλά θαηαθαζίδεη ζηε ζησπή, αδξαλεί κε

123
Γ. Ρίηζνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 72.
124
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», Μειεηήκαηα, φ.π., 81.
125
Βι.Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 80-81.
126
Βι.Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 84.

269
ηνλ έξσηα»∙127 θη αλ ν πνηεηήο αηζζάλεηαη ελίνηε κφλνο, πνηέ δελ ππεξαζπίδεηαη ηε
κνλαμηά.
Ζ πνίεζε απηή εμαθνινπζεί ηειηθά λα δηαηεξεί ηα βαζηθά ζηνηρεία ηνπ
αγσληζηηθνχ ηεο ραξαθηήξα: ειπίδα, πίζηε θαη ρακφγειν,128 ιατθφ ραξαθηήξα θαη
απιή, νηθεία γιψζζα ζην πξφηππν ηεο θαζεκεξηλήο νκηιίαο («ιέμεηο ηνπ αγψλα θαη
ηεο αγάπεο»),129 απνπζία ηεο ιαηξείαο ηνπ παξειζφληνο θαη ηεο λνζηαιγίαο ελφο
ρακέλνπ παξαδείζνπ,130 πςειφ ηφλν,131 απνθπγή ηεο ρξήζεο ζπκβφισλ απφ ηελ
ηζηνξία θαη ηε κπζνινγία,132 θπξηαξρία ηνπ ζπιινγηθνχ πάλσ ζην αηνκηθφ («ην εγψ
έρεη παξακεξηζηεί, έρεη βπζηζηεί θη έρεη πιαηχλεη κέζα ζην εκείο»),133 εηθφλεο θαη
έλλνηεο ζπγθεθξηκέλεο θαη ρεηξνπηαζηέο, αλζξσπηζηηθφο ραξαθηήξαο.134
Σν ζηνηρείν, φκσο, πνπ δειψλεη ηελ αλαβάζκηζε απηνχ ηνπ πφινπ ηεο
αγσληζηηθήο πνίεζεο θαη αλαδχεηαη σο δηαθνξνπνηεηηθφ ζε ζρέζε κε ηελ απιντθή,
κνλνζήκαληε εθδνρή ηνπ (Υηθκέη), είλαη ε απνδνρή θαη ε πνηεηηθή απφδνζε ηνπ
ζπλφινπ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο αλζξψπηλεο θχζεο κε ηηο ζθνηεηλέο θαη
δπζάξεζηεο εθθάλζεηο ηεο, γηαηί ν πνηεηήο «ηα βιέπεη θαη ηα δχν θαη βιέπεη πην πέξα
απ‟ απηά».135
Ζ αγσληζηηθή πνίεζε απνδεηθλχεηαη ηειηθά αηζηφδνμε απφ επηινγή θαη φρη
απφ ππνρξέσζε, απφ ηελ εζσηεξηθή αλάγθε θαη επηκνλή ηνπ δεκηνπξγνχ λα
δηαηεξήζεη ελεξγή ηελ θνηλσληθή ηνπ ζπλείδεζε θαη λα επηηειέζεη ην ρξένο ηνπ,
έρνληαο επίγλσζε ησλ δπζρεξεηψλ θαη ησλ αληηθάζεσλ ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο θαη
127
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 88.
128
Βι.Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 91.
129
Βι.Βι.Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 89-90.
130
Βι. «Απ‟ φιν ηνπ ην έξγν απνπζηάδεη ε ιαηξεία ηνπ παξειζφληνο. Γελ θαηαθεχγεη ζ΄απηφ, φπσο
εθείλνη πνπ, δπζαξεζηεκέλνη απφ ηελ επνρή ηνπο, αδχλακνη λα ηελ πνιεκήζνπλ, δεηινί λα ηελ
θνηηάμνπλ θαηάκαηα θαη λα παζθίζνπλ λα ηελ κεηαπιάζνπλ, πηζσδξνκνχλ ζην παξειζφλ γηα λα
θξπθηνχλ θαη λα ληπζνχλ ηε λνζηαιγία ελφο φπνηνπ ρακέλνπ παξαδείζνπ. ΋,ηη άμην απ‟ ηα παιηά,
φπνηα δχλακε δεκηνπξγηθή, ην δεη ζαλ θίλεηξν δσήο θη φρη ζα λνζηαιγία επηζηξνθήο, φρη ζαλ πφζν
λεθξαλάζηαζεο πηζσδξφκεζεο θη αληηγξαθήο», Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π.,
91.
131
Βι. «…γίλεηαη [ν πνηεηήο] απφ νπζηαζηηθή ζπκκεηνρή θαη απφ αλαπφηξεπηε εζσηεξηθή
αλαγθαηφηεηα, εθθξαζηήο ελφο ιανχ θαη καδί φινπ ηνπ θφζκνπ, έρεη δηθαηψκαηα, ίζσο αθφκε θαη
ππνρξέσζε, ζ‟ έλαλ πην πςειφ ηφλν», Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 85.
132
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 93. Γηα ηελ άπνςή ηνπ απηή ν Ρίηζνο
επηθξίζεθε απφ ηνλ Γ. Γνχθαξε, ν νπνίνο ζεψξεζε φηη ν πνηεηήο πξνηείλεη ηνλ αθνξηζκφ ησλ
αξραηνειιεληθψλ ζπκβφισλ θαη ηεο κπζνινγίαο: Βι. Γ. Γνχθαξεο, «Σα ζχκβνια ζηελ πνίεζε»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ, 6, Ηνχληνο 1955, 485. Βι. επίζεο ηελ απάληεζε ηνπ Ρίηζνπ ζην Γ. Ρίηζνο, «Σα
ζχκβνια ζηελ πνίεζε», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 7, Ηνχιηνο 1955, 485 θαη ηελ αληαπάληεζε Γ.
Γνχθαξεο, «Οη πνιηηηζηηθέο αμίεο ηνπ ειιεληθνχ παξειζφληνο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 8, Αχγνπζηνο
1955, 161-162. ΢ρεηηθά κε ηνλ δηάινγν απηφ βι. Α. Αξγπξίνπ, «Οιίγνο αιιά αθξηβφο ν ζεσξεηηθφο
ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ πνίεζε»,φ.π., 308-310.
133
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 91.
134
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 90- 91.
135
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 84.

270
ησλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ.136 Έηζη, ην ζηνηρείν ηεο εζσηεξηθήο ζχγθξνπζεο,
παξεηζθξέεη θαη ζηελ αγσληζηηθή εθδνρή ηεο πνίεζεο: «Ζ ζχγθξνπζή ηνπ κε ην ίδην
ηνπ ην ηδαληθφ ζα γίλεη ην καξηχξηφ ηνπ θ‟ ε αλζξσπηά ηνπ. Ζ ραξά ηνπ ζα κεηξηέηαη
κε ην πφζν ζηκά βξίζθεηαη ζηελ αιήζεηα ηνπ. Καη δελ ην κπνξεί θάζε ζηηγκή θαη γηα
πάληα. Βαζαλίδεηαη».137
Ωο πξνο ηε ζεψξεζε απηή πεξί αηζηνδνμίαο, ε ηνπνζέηεζε ηνπ Ρίηζνπ
απνδεηθλχεηαη νιφηεια δηαθνξεηηθή απφ ηνπο θαλφλεο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ
πνπ σο ηφηε αθνινπζνχζε ε αγσληζηηθή πνίεζε, θαζψο ελνθζαικίδεηαη
εθθξαζηηθνχο ηξφπνπο138 θαη έλλνηεο πνπ παξαπέκπνπλ ζηνλ ρψξν ηνπ κνληέξλνπ
(κφλσζε, απαηζηνδνμία). Δληνχηνηο, ζα ήηαλ ππεξβνιηθφ λα αμηνινγεζεί σο έλδεημε
ηδενινγηθήο ππαλαρψξεζεο ζηνλ αζηηζκφ, θαζψο νη έλλνηεο απηέο - ζπλδπαδφκελεο
κε ηελ καξμηζηηθή πξννπηηθή ηεο κε απφζβεζεο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ - δελ
απνδίδνπλ απνθιεηζηηθά θαη πξνλνκηαθά ηελ ςπρνινγία ηνπ αζηηθνχ θφζκνπ αιιά
θαη απηήλ ηεο πιεγείζαο αξηζηεξήο ηδενινγίαο. Ζ ζέζε ηνπ Ρίηζνπ θαίλεηαη λα
ελαξκνλίδεηαη εδψ κε ην ζεσξεηηθφ πεδίν ηεο δπηηθήο καξμηζηηθήο ζθέςεο, πνπ,
εμειίζζνληαο (φπσο ν Γθνιληκάλ) αιιά θαη αλαζεσξψληαο (φπσο νη Μπξέρη, Φίζεξ,
Γθαξνληί) ηηο ήδε δηαιιαθηηθέο ζέζεηο ηνπ Λνχθαηο πεξί θξηηηθνχ ξεαιηζκνχ,
δηακφξθσζαλ έλα αθφκε πην δηεπξπκέλν ηδενινγηθφ πιαίζην, ην νπνίν ήηαλ αξθεηά
εχθακπην, ψζηε λα κελ απνξξίπηεη ην κνληέξλν, αιιά λα ην εληάζζεη ζηελ
καξμηζηηθή πξννπηηθή ηνπ.139

136
Βι. «Ο άλζξσπνο πνπ έθηαζε εδψ, ζ‟ απηφλ ηνλ αθνξηζκφ ηεο κνλαμηάο (…) δελ είλαη πηα βνιεηφ
λα θάλεη πίζσ, λα μεράζεη. (…) Σψξα πηα δελ ππάξρεη κνλαμηά, θη φηαλ ππάξρεη δελ επαξθεί. Σν
πξφζσπν ηνπ Άιινπ, πνπ ζε θάπνηεο ζηηγκέο είρε ηαπηηζηεί κε ην δηθφ ηνπ, πνπ είηαλ ην δηθφ ηνπ
πξφζσπν, αγξππλάεη ζε φιεο ηηο γσληέο. Γελ ηνπ επηηξέπεη ηνλ εζπραζκφ. Κη ν πνηεηήο δε δέρεηαη ηε
ιχπε ηνπ. Γελ εγθαηαιείπεηαη ζ‟ απηήλ κε κηα ριηαξή, γιπθεηά παξαδνρή, πνπ ζα ηνλ απάιιαζζε απ‟
ηε ζθιεξφηεηα ελφο αζηακάηεηνπ αγψλα (…) Ο πνηεηήο δελ είλαη βνιεηφ πηα λα κε βιέπεη ηελ αδηθία
θαη λα κε ληψζεη ην ρξένο ηνπ», Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 87-88.
137
Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Διπάξ», φ.π., 88.
138
Βι. «Ο Διπάξ παξ‟ φιν πνπ απνδερφηαλ ηηο ππεξξεαιηζηηθέο αξρέο (θαη κάιηζηα είρε ζπκβάιιεη ν
ίδηνο ζηελ δεκηνπξγία ηνπο θαη ζηε ζέζπηζή ηνπο) πνπ πξφβαιιαλ ζαλ θαιιηηερληθή ιεηηνπξγία ηελ
απηνκαηηθή γξαθή, σζηφζν πνηέ δελ νδήγεζε ηελ ηέρλε ηνπ ζηελ „απνθαιππηηθή‟ εθείλε
αλεπζπλφηεηα ηνπ Breton ή ηνπ Perret. Γη‟ απηφ δελ ζεσξνχκε ιάζνο καο ην φηη αληηθξχδνπκε θάπσο
ξαζηνλαιηζηηθά ηα πεξηζζφηεξα πνηήκαηά ηνπ θαη ην φηη επηκέλνπκε λα απνδίδνπκε βαξχηεηα θαη
ζπγθεθξηκέλεο πξνζέζεηο ζε ζηίρνπο πνπ άιινη ζα λφκηδαλ πσο είλαη απιψο ραξηησκέλα παηρλίδηα
θνκςψλ ιέμεσλ θαη ηπραίνη ζπλεηξκνί ελφο απνδεζκεπκέλνπ ππνζπλείδεηνπ πνπ δελ θαηαδέρνληαη
ηίπνηα νξηζκέλν λα δειψζνπλ νχηε ηίπνηα λ‟ απνζησπήζνπλ», Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ
Διπάξ», φ.π., 82.
139
΢ρεηηθά κε ηηο επξσπατθέο κεηακαξμηζηηθέο ζεσξίεο βι. ηελ ηζηνξηθή εηζαγσγή ηνπ Φ. Σεξδάθε ζην
Μεηακαξμηζηηθά ξεύκαηα ζηελ αηζζεηηθή θαη ζηε ζεσξία ηεο ινγνηερλίαο, Futura, Αζήλα 2004.
Αλαθνξηθά κε ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο ζεσξίαο ηνπ Λνχθαηο βι. ελδεηθηηθά ζηνλ ίδην ηφκν ην θείκελν
ηνπ R. Wellek, «Γθένξγθ Λνχθαηο (1885 - 1971), 41-66.

271
 Έηζη, ε άξζε ηεο νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο δείρλεη λα αληαπνθξίλεηαη ελ
πνιινίο ζηα δεηνχκελα ηεο αλαλεσηηθήο Αξηζηεξάο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟60, πνπ,
αθνκνηψλνληαο ηνλ επξσπατθφ καξμηζηηθφ ιφγν, επηδίσθε ηελ αλάδεημε - κέζσ ηεο
ινγνηερλίαο - ηφζν ηεο πνιπεπίπεδεο θαη αληηθαηηθήο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο
«φπσο είλαη» (ζην πξφηππν ηνπ θξηηηθνχ ξεαιηζκνχ ηνπ Λνχθαηο),140 φζν θαη ηεο
ακθίζπκεο αλζξψπηλεο ςπρνζχλζεζεο, πνπ ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηελ εμσηεξηθή
πξαγκαηηθφηεηα (ζχκθσλα κε ηε ζεψξεζε ηνπ Γθαξνληί),141 ρσξίο δνγκαηηθνχο
πεξηνξηζκνχο ζηελ θαιιηηερληθή κνξθή.
Ζ κεηαηξνπή, ζπλεπψο, ηνπ δηπφινπ ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο, πξνυπνζέηεη
ηφζν ηελ ηδενινγηθή αλαζεψξεζε ησλ δχν πφισλ, ψζηε λα δηαηεξνχλ νξηζκέλεο
βαζηθέο καξμηζηηθέο ζπληζηψζεο, φζν θαη ηνλ αηζζεηηθφ ηνπο εθζπγρξνληζκφ, ψζηε
λα ελαξκνλίδνληαη ζην επηβεβιεκέλν κνληεξληζηηθφ πεδίν. Σν «εθκνληεξληζκέλν»
δηπνιηθφ ζρήκα Έξεκπνπξγθ - Διπάξ, θαίλεηαη λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο ζεσξεηηθέο
αλαδεηήζεηο ηνπ Ρίηζνπ, ν νπνίνο, φπσο απέδεημε θαη κε ην πνηεηηθφ έξγν ηνπ, δελ
επηζπκνχζε νχηε λα εγθαηαιείςεη ηελ καξμηζηηθή ηδενινγία αιιά νχηε θαη λα
απνθνπεί απφ ηα ινγνηερληθά πξφηππα ηεο επνρήο ηνπ.
Σν αλ θαη θαηά πφζν ε ζεσξεηηθή δηάζηαζε απηνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ
πινπνηείηαη πνηεηηθά θαη ελζσκαηψλεηαη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, ηφζν αλαθνξηθά κε
ηελ αηζζεηηθή ηνπ πξαγκάησζε, φζν θαη ζε ζρέζε κε ηελ ηδενινγηθή ηνπ ζπλέπεηα,
απνηειεί έλα δηαθνξεηηθήο ηάμεσο δεηνχκελν. Γεγνλφο παξακέλεη, πάλησο, φηη ν
Ρίηζνο, κέζσ ηνπ πεξηνξηζκέλνπ ζε έθηαζε δνθηκηαθνχ ηνπ ιφγνπ, αλαπηχζζεη
ζπζηεκαηηθά θαη νινθιεξψλεη ηελ εηθφλα κηαο πνηεηηθήο, πνπ έζησ θαη
δηακεζνιαβεκέλα, πξνβάιιεη ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο, δηαζέηεη νξγαλσκέλε
ζπιινγηζηηθή δνκή θαη δηαξζξψλεηαη ζηε βάζε ηεο δηαιεθηηθήο ζχδεπμεο θαη
ππέξβαζεο ησλ αληηζέζεσλ ηεο αλζξψπηλεο πξαγκαηηθφηεηαο κέζσ ηεο ηέρλεο.

140
Βι. ελδεηθηηθά ηηο ζέζεηο ηνπ Μ. Αλαγλσζηάθε θαη ηνπ Μ. Λακπξίδε, κε ζαθείο επηξξνέο απφ ηε
ζθέςε ηνπ Λνχθαηο, ζηα άξζξα ηνπο αληηζηνίρσο «Πξνβιήκαηα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 29, Μάτνο 1957, 440-444 θαη «΢εκεηψζεηο γηα ην ξεαιηζκφ», Μαξηπξίεο, ηρ. 1,
1965, 5-21 [= Η πνίεζε θαη ην εζηθό πξόβιεκα, Δλαιιαθηηθέο Δθδφζεηο, Αζήλα 1993, 17-34] .
141
Βι. «΢ε θάζε επνρή ην κεγαιείν ησλ έξγσλ ήηαλε ν βαζκφο ηεο εζσηεξηθήο, ηεο αλζξψπηλεο,
πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ κπφξεζε λα δψζεη ν θαιιηηέρλεο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Δζσηεξηθή θαη
εμσηεξηθή πξαγκαηηθφηεηα (θπζηθή ή θνηλσληθή), δελ κπνξνχλ λα μερσξηζηνχλ κέζα ζηελ ηέρλε.
Κάζε κεγάιν έξγν πεξηέρεη απηά ηα δχν ζπζηαηηθά θη αλ θαλείο εγθαηαιείςεη απηήλ ηελ ηάζε ζα πέζεη
είηε ζηνλ έλα πφιν, δει. ζ‟ έλα θσηνγξαθηθφ θαη παζεηηθφ λαηνπξαιηζκφ, είηε ζηνλ άιιν, δει. ζε κηα
θαληαζκαηηθή ππνθεηκεληθφηεηα πνπ είλαη αλίθαλε λα ζεκειηψζεη κηα αλζξψπηλε επηθνηλσλία κε έλα
θνηλφ. „Σν εμσηεξηθφ, έιεγε ν Υέγθει, είλαη ε έθθξαζε ηνπ εζσηεξηθνχ‟ θαη αληίζηξνθα», Ρ.
Γθαξνληί, «΢θέςεηο γηα ην ξεαιηζκφ θαη ηα φξηά ηνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 111- 112, Μάξηηνο -
Απξίιηνο 1964, 290-296: 292.

272
 Τηνζεηνχκελε ηφζν ζην επίπεδν ελφο επξχηεξνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ, (φπνπ
κνληεξληζκφο θαη καξμηζκφο αλαπηχζζνληαη παξάιιεια θαη ζπκπιεξσκαηηθά
ζπλζέηνληαο ηελ εηθφλα κηαο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο κε εμειηθηηθή δπλακηθή), φζν θαη
ζε επίπεδν ελδνθεηκεληθήο δηάξζξσζεο (φπνπ ε θνηλή βάζε κνληεξληζκνχ -
καξμηζκνχ εδξαηψλεηαη ζηελ άξζε ησλ αληηζέζεσλ κέζσ ηεο κεηαπιαζηηθήο
δπλαηφηεηαο ηνπ ρψξνπ ηεο θαληαζίαο), ε δηαιεθηηθή ππέξβαζε δηαηεξείηαη σο
ζηαζεξφο ζεσξεηηθφο άμνλαο γχξσ απφ ηνλ νπνίν πεξηζηξέθεηαη ε πξνβιεκαηηθή πνπ
δηαηππψλεη ν Ρίηζνο.

δ) Ο Ρίηζορ για ηην ποίηζή ηος: δοκιμιακά αςηοζσόλια

Ζ δηαξθήο παξνπζία απηνζρνιίσλ ζηα πνηεηηθά θείκελα ηνπ Ρίηζνπ (ή ε

επάξθεηα ηεο πνίεζεο λα «κηιήζεη» γηα ηνλ εαπηφ ηεο), θαζψο θαη ε έκκεζε αλάδεημε
ησλ νξηδνπζψλ ηεο πνηεηηθήο ηνπ κε αθνξκή αιινεζλή ινγνηερληθά πξφηππα,
θαζηζηνχζαλ κάιινλ πιενλαζηηθφ ηνλ άκεζν δνθηκηαθφ ζρνιηαζκφ ηνπ έξγνπ απφ
ηνλ πνηεηή.142
Παξά ηαχηα, ε ζθνηεηλφηεηα ηεο ζπιινγήο Μαξηπξίεο143 ηνλ ππνρξέσζε λα
πξνρσξήζεη ζε κηα άκεζε εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ. Σν θείκελν «΢αλ
εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο» γξάθηεθε ην 1963 (χζηεξα απφ παξάθιεζε ηνπ
Ραδηνθσληθνχ ΢ηαζκνχ ηεο Πξάγαο, γηα κηα εθπνκπή αθηεξσκέλε ζηελ ελ ιφγσ
ζπιινγή), δεκνζηεχηεθε φκσο ζηελ Διιάδα γηα πξψηε θνξά ην 1974.144 Ζ
θαζπζηέξεζε ηεο δεκνζίεπζεο, αλ δελ νθείιεηαη ζε ζπγθπξηαθνχο ιφγνπο, πηζαλψο
λα ζρεηίδεηαη κε ην γεγνλφο φηη ην ζεσξεηηθφ πεδίν ηεο Αξηζηεξάο δελ είρε

142
Βι. «„Ζ πνίεζε, ζην βαζκφ αθξηβψο πνπ είλαη πνίεζε, καο ιέεη πάληα πνιχ πεξηζζφηεξα θαη πνιχ
θαιχηεξα απφ φζα εκείο κπνξνχκε λα πνχκε γη‟ απηήλ‟. Πσο ινηπφλ θαη γηαηί λα κηιήζσ γηα ηηο
„Μαξηπξίεο‟, ηε ζηηγκή πνπ κπνξείηε λα επηθνηλσλήζεηε άκεζα κ‟ απηέο; (…) ε αηζζεηηθή εκπεηξία
είλαη ζρεδφλ ακεηάδνηε θη απαηηεί κηα απ‟ ηελ αξρή θη απ‟ ηνλ θαζέλα ηδηαίηεξα αλαθαηάιεςή ηεο,
κέζσ αλαξίζκεησλ βησκάησλ, γλψζεσλ, αζθήζεσλ θαη, πξνπάλησλ, εηδηθψλ θιίζεσλ», Γ. Ρίηζνο,
«΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», Μειεηήκαηα, φ.π., 97-102: 97.
143
Βι. «Φνβνχκαη πσο, κε φζα είπα, ζα έθαλα αθφκε πην ζθνηεηλέο ηηο ήδε ζθνηεηλέο, φπσο ιέλε,
„Μαξηπξίεο‟ - ζθνηεηλέο, βέβαηα, απφ ππεξβνιηθή δηαχγεηα, αθξίβεηα θαη εηιηθξίλεηα» Γ. Ρίηζνο, «΢αλ
εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 101. Ζ ζθνηεηλφηεηα ηεο ζπιινγήο πξνθάιεζε θαη ηε δπζθνξία ηνπ
ηκήκαηνο Γηαθψηηζεο ηεο ΚΔ ηνπ ΚΚΔ πνπ έδξεπε ζην εμσηεξηθφ, δπζθνξία ε νπνία εθθξάζηεθε κε
επηζηνιή πξνο ην Πνιηηηθφ Γξαθείν ηνπ θφκκαηνο, φπνπ ζρνιηαδφηαλ αξλεηηθά ε επηινγή ησλ
ζπληαθηψλ ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο λα δεκνζηεχζνπλ ζην πεξηνδηθφ πνηήκαηα απφ ηηο Μαξηπξίεο. Βι.
Αηκ. Καξαιή, Μηα εκηηειήο άλνημε…, 267.
144
Σν θείκελν δεκνζηεχηεθε γηα πξψηε θνξά ζην βηβιίν ηνπ Γ. Πειηρνχ, Γέθα ζύγρξνλνη Έιιελεο,
Αζηεξίαο, Απξίιηνο 1974, 106-110. ΢πκπιεξσκέλν κε κία αθφκε παξάγξαθν, πνπ δεκνζηεχηεθε γηα
πξψηε θνξά ζην πεξηνδηθφ Η ΢πλέρεηα, ζην πιαίζην ηνπ αθηεξψκαηνο «Γηάλλεο Ρίηζνο. Πνιπθξηηηθή»
(βι. Γ. Ρίηζνο, «΢ρφιην ζηηο Μαξηπξίεο», Η ΢πλέρεηα, ηρ. 1, Μάξηηνο 1973, 22), ζα ζπκπεξηιεθζεί ζηε
ζπγθεληξσηηθή έθδνζε Μειεηήκαηα. Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 277-278.

273
αλαδηακνξθσζεί ζε ηέηνην βαζκφ πξηλ ηελ πεξίνδν ηεο κεηαπνιίηεπζεο, ψζηε λα
επηηξέπεη ζηνλ Ρίηζν λα εθθξάζεη επζέσο απφςεηο κνληεξληζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ
γηα ην δηθφ ηνπ έξγν, ρσξίο άκεζεο ζπλέπεηεο γηα ηελ θνκκαηηθή ηνπ λνκηκφηεηα∙
κνινλφηη νη ζέζεηο ηνπ ζηα ηέζζεξα πξνεγνχκελα δνθίκηα ήηαλ ζαθψο
αλαζεσξεηηθέο σο πξνο ηελ νξζφδνμε θνκκαηηθή γξακκή, ε δηακεζνιαβεκέλε
πξννπηηθή ηνπο ιεηηνπξγνχζε πξνθαλψο σο δίνδνο άκβιπλζεο ησλ κνληεξληζηηθψλ
«παξεθθιίζεσλ» ηνπ πνηεηή.
Παξάιιεια κε ηηο δνθηκηαθέο ηνπ θαηαγξαθέο γηα ηνλ Υηθκέη θαη ηνλ
Μαγηαθφθζθη, ν Ρίηζνο ππεηζέξρεηαη θαη ζηνλ άκεζν ζρνιηαζκφ ηεο πνηεηηθήο ηνπ κε
ην θείκελν γηα ηηο Μαξηπξίεο (ην πξνηειεπηαίν ζηε ζεηξά δηάηαμεο ησλ
Μειεηεκάησλ), ρσξίο λα απνκαθξχλεηαη απφ ηνλ ζεκαηηθφ ππξήλα ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ πνπ αλέπηπμε ζηα ππφινηπα δνθίκηά ηνπ.
Δπαλαιακβάλεη ζέζεηο θαη επαλαδηαηππψλεη ζπκπεξάζκαηα πνπ έρνπλ ήδε
επηζεκαλζεί, αλαδεηθλχνληαο ηελ ζηαζεξή παξνπζία, ζην πιαίζην ηεο ζεσξεηηθήο
ηνπ ζθέςεο, ησλ αληηζεηηθψλ ξνπψλ πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηνλ πνηεηηθφ ηνπ νξίδνληα:
α) ε ζπλχπαξμε, κέζα ζηνλ πνηεηηθφ ιφγν, «ηεο ζπλείδεζεο ηνπ αφξηζηνπ,
πνιχπινθνπ, αθαηαλφεηνπ, αλεμήγεηνπ θαη αλεχζπλνπ ηεο δσήο» θαη ηαπηφρξνλα
κηαο «ζηάζεο επζχλεο κεξηθήο θαη ζπλνιηθήο απέλαληη ηεο παξνχζαο ηζηνξηθήο
ζηηγκήο θη νιφθιεξεο ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο, θαη ηδηαίηεξα, θπζηθά, ηεο
Διιεληθήο»,145 β) ν ξφινο ηνπ πνηεηή, πνπ ππεξβαίλνληαο ηελ νπδέηεξε παξαηήξεζε,
ηελ ελαηέληζε θαη ηελ «αλαπαπηηθή γνεηεία ηεο ζησπήο θαη ηεο ανξηζηίαο» νδεγείηαη
ζηνλ νξηζκφ, ζηελ αθξηβνινγία, ζηελ εμαθξίβσζε αηηίσλ, πξνζεγγίδνληαο ηελ
πξαγκαηηθφηεηα κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε ε ιπηξσηηθή πξνζσπηθή εμνκνιφγεζε λα
πξνζιακβάλεη δηαζηάζεηο θνηλσληθνχ ραξαθηήξα (σο επεμήγεζε, ππφδεημε,
λνπζεζία, πξνηεηλφκελε ιχζε ζηνλ «άιιν»),146 γ) ην πνηεηηθφ χθνο, πνπ απξφζσπν,
θαη ζρεδφλ αδηάθνξν, απνθξχπηεη ηελ ηξαγηθφηεηα «θάησ απφ κηαλ νπδέηεξε
έθθξαζε, πνπ δελ μέξσ αθξηβψο αλ είλαη κεηξηνθξνζχλε ή ππεξνςία, επγέλεηα ή
απζάδεηα, επηείθεηα ή πεξηθξφλεζε», ζπλαηξψληαο ηηο αληίξξνπεο ηάζεηο ηνπ
πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ (δσή θαη ζάλαηνο, παξαίηεζε θαη αγψλαο χπαξμεο, ζησπή θαη
«ιφγνο - πξάμε»).147

145
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», Μειεηήκαηα, φ.π., 99.
146
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 99.
147
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 99 - 100.

274
 Ζ ζηαζεξφηεηα ηνπ ζεκαηηθνχ άμνλα ζηα ηειεπηαία δνθίκηα ηνπ Ρίηζνπ δελ
ζεκαηνδνηεί ηελ αλάζρεζε ηεο εμέιημεο ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ. Ζ
ζπλεηζθνξά ησλ δχν απηναλαθνξηθψλ θεηκέλσλ ησλ Μειεηεκάησλ («΢αλ εηζαγσγή
ζηηο Μαξηπξίεο» θαη «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν») ζπλίζηαηαη ζην
γεγνλφο φηη εζηηάδνληαη ζηελ απνθσδηθνπνίεζε ηεο πξνζσπηθήο ηνπ πνηεηηθήο
ζεκεηνινγίαο θαη ζηνπο ζηφρνπο πνπ απηή εμππεξεηεί∙ αλαδεηθλχνπλ, κε άιια ιφγηα,
ηελ «ηδηνπνίεζε» ηνπ ζεσξεηηθνχ κνληέινπ πνπ αλέπηπμε ν Ρίηζνο ζηα ππφινηπα
δνθίκηά ηνπ, δειψλνπλ δειαδή ηελ ππαγσγή θαη πξνζαξκνγή ηνπ κνληέινπ απηνχ
ζηα κέηξα ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο.
Έηζη, κε ηα δχν απηνζρνιηαζηηθά δνθίκηα ησλ Μειεηεκάησλ ν Ρίηζνο
θαίλεηαη λα πξνζδηνξίδεη εθείλεο ηηο νξίδνπζεο ηνπ έξγνπ ηνπ πνπ δεζπφδνπλ ζην
πεδίν ηεο πνηεηηθήο ηνπ απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟60 θαη κεηά. Οη νξίδνπζεο
απηέο, πνπ απνηεινχλ «ηα ηδηφκνξθα δείγκαηα ηνπ πνιπζπιιεθηηθνχ πξηζκαηηθνχ
κνληεξληζκνχ ηνπ», φπσο επηζεκαίλεη ν Γηάλλεο Γάιιαο,148 ζπληζηνχλ ηνπο δχν
δνκηθνχο άμνλεο ηεο ζεκαηηθήο θαη ηεο πνηεηηθήο ηνπ, ηελ «νκνρξνλία»149 θαη ηελ
«εζνπνηία».150 ΢ηνηρεία φπσο απηφ ηεο ππφθξηζεο, εληνπίδνληαη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ
ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‟50,151 ζηα αξραηφζεκα πνηήκαηα, φκσο, ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο, φπσο θαη ζηηο - ζπλαθνχο νπηηθήο - Μαξηπξίεο, ε ζπζηεκαηηθή εθαξκνγή

148
Βι. Γ. Γάιιαο, «Οπηηθέο ηνπ ζέκαηνο θαη ηεο πνηεηηθήο ζηα αξραηφζεκα πνηήκαηα ηνπ Γηάλλε
Ρίηζνπ», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο,
Αζήλα 2008, 53-62.
149
Βι. «Γχν είλαη ηα αθξαία φξηα ηνπ ρξφλνπ θαη ηνπ θφζκνπ ησλ εξψσλ ηνπ. Δίλαη ν ρξφλνο αθελφο
ηνπ παξειζφληνο, ηνπ απψηεξνπ ελλνείηαη παξειζφληνο, πνπ πξνβάιιεη σο ρξφλνο κπζηθφο, θαη
αθεηέξνπ ν ρξφλνο ηνπ παξφληνο πνπ αληηπξνβάιιεηαη σο ρξφλνο θνζκηθφο. Καη νη δχν ρξφλνη είλαη
ηζνδχλακνη θαη νη θφζκνη ηνπο εθηίζεληαη σο ηζφηηκνη, έηζη πνπ κπνξνχκε ελ πξνθεηκέλσ λα κηιάκε γηα
ακθηρξνλία. Με απνηέιεζκα λα κελ ηζρχεη ζηελ πεξίπησζε απηή νχηε ε θαηαρξεζηηθή ζηνπο θξηηηθνχο
ηεο επνρήο καο έλλνηα ηεο απνκπζνπνίεζεο, νχηε απηή ηεο κπζηθήο κεζφδνπ. Γελ ηζρχεη, δειαδή, εδψ
κνλνκεξψο ε γλσζηή, ζπγρξνληθή σο εξκελεία, πξνβνιή ηνπ αξραίνπ κχζνπ θαηεπζείαλ ζην παξφλ,
πνπ απφ ηνπο πάηξνλεο ηνπ αγγινζαμνληθνχ κνληεξληζκνχ ηε κεηάγγηζε ζπκφζνθα ζηελ πνίεζή καο ν
΢εθέξεο (…) Γηαηί, απφ ηελ άιιε, ηελ ηζφηηκε φπσο είπακε, πξαγκαηηθφηεηα ηζρχεη, ηζνδχλακα ζα
έιεγα, θαη ε αληίζηξνθε πνξεία: δειαδή ε δηαρξνληθή αλαγσγή ηνπ επίθαηξνπ θαη θαζεκεξηλνχ, φρη
βέβαηα ζηε ζθαίξα ηνπ κλεκεησκέλνπ κχζνπ, αιιά ζε κηα ηξίηε, ελδηάκεζε πξαγκαηηθφηεηα, φπνπ
ζπλαληψληαη νη δχν ρξνληθά δηαζηαηέο κνξθέο δσήο: ζε άθεπθηε έθπησζε νη πξψηεο θαη ζε κάηαηε
αλάηαζε νη δεχηεξεο. Με απνηέιεζκα λα κε ζπγθξνχνληαη νχηε λα αλαηξνχληαη, αιιά λα
αιιεινεκβνιηάδνληαη θαη αξκνληθά λα ζπλπθίζηαληαη ζε επηθνηλσλία ζεκηηή πνηεηηθά νη δχν θφζκνη
ηνπο»», Γ. Γάιιαο, φ.π., 56.
150
Με ηνλ φξν «εζνπνηία» ν Γάιιαο πξνζδηνξίδεη ηελ κεηακθίεζε, ηελ «ηερληθή ηνπ „ππνθξηηή‟ πνπ
ππνδχεηαη άιια πξφζσπα, κέζα απφ ηα πξνζσπεία ησλ νπνίσλ εθθξάδεηαη θαη θάλεη δηαρξνληθέο θαη
νηθείεο ηηο ηδέεο θαη θνηλφρξεζηα ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ», θαζψο θαη ηελ πεξηθεηκεληθή ζεαηξηθή
ζήκαλζε (πξφινγνο, επίινγνο, ζθεληθέο νδεγίεο) πνπ πιαηζηψλεη ηνλ δξακαηηθφ κνλφινγν - ή δηάινγν
κε ζησπεξφ απνδέθηε - ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ. Βι. Γ. Γάιιαο, φ.π., 59.
151
΢ην θείκελν ηεο Έιιεο Φηινθχπξνπ «Τπφθξηζε θαη εηιηθξίλεηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ» (Γηεζλέο
΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, φ.π., 275-304) απνδεηθλχεηαη ε παξνπζία ηεο
ππφθξηζεο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ ήδε απφ ηελ πξψηε θηφιαο ζπιινγή ηνπ Ρίηζνπ (Σξαθηέξ).

275
ηεο ηερληθήο απηήο (ρξήζε πξνζσπείσλ), θαζψο θαη ε «αληηθεηκεληθή»,
απνδξακαηνπνηεκέλε έθθξαζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θξηηηθή ζεψξεζε ηνπ
παξειζφληνο, απνδεηθλχνληαη νη θπξίαξρεο παξάκεηξνη ηεο πνηεηηθήο ηνπ∙152 εχινγα,
ινηπφλ, ηα δχν ηειεπηαία ζε ζεηξά θείκελα πνπ επέιεμε λα ζπκπεξηιάβεη ζηα
Μειεηήκαηα, απνζθνπνχλ ζηε ζεσξεηηθή ζηήξημε ησλ δχν βαζηθψλ απηψλ
ζπληζησζψλ ηνπ ψξηκνπ έξγνπ ηνπ.
Ζ κνληεξληζηηθή πξννπηηθή απνθηά, πιένλ, δεζπφδνληα ξφιν ζηνλ
απηναλαθνξηθφ δνθηκηαθφ ιφγν ηνπ Ρίηζνπ, ε δηαθαηλφκελε βνχιεζή ηνπ φκσο λα
κελ εγθαηαιείςεη βαζηθέο καξμηζηηθέο αξρέο (ηζηνξηθφο πξνζδηνξηζκφο ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο θαη απνθπγή ηεο κεηαθπζηθήο αρξνλίαο) ηνλ νδεγεί θαη πάιη ζηελ
δηαηχπσζε θαηλνκεληθά αληηθαηηθψλ ζέζεσλ.
Δλψ ππνγξακκίδεηαη απφ ηνλ πνηεηή ε πξφζεζή ηνπ λα κελ πεξηνξίδνληαη ηα
πνηήκαηα ζε κηα νπδέηεξε ελαηέληζε αιιά «λα ηείλνπλ πξνο έλαλ νξηζκφ, πξνο κηα
αθξηβνινγία, ζπλνκηιία», ηαπηφρξνλα ακβιχλεηαη ε δηάζεζε απηή ηεο αθξηβνινγίαο,
θαζψο ην ζηνηρείν ηεο ακθηβνιίαο παξεηζθξέεη ζπρλά ζην έξγν ηνπ (θαη
απνηππψλεηαη πνηεηηθά κε ηελ «θαηάρξεζε ηνπ „ίζσο‟ θαη ηνπ δηαδεπθηηθνχ „ή‟»):
«Θα‟ ζεια, κ‟ απηή ηελ επθαηξία, λα ζεκεηψζσ (αλ θ‟ είκαη βέβαηνο πσο ην έρεηε
πξνζέμεη) ην πφζν ζπρλή, ζηηο Μαξηπξίεο (φπσο άιισζηε θαη ζε ηνχην ην θείκελν)
είλαη ε ρξήζε, θαη κάιηζηα ε θαηάρξεζε, ηνπ „ίζσο‟ θαη ηνπ δηαδεπθηηθνχ „ή‟(…)
Λνηπφλ, ε ζπρλή ρξεζηκνπνίεζε ηνπ „ίζσο‟, ζ‟ φ,ηη γξάθσ, ηδίσο ηα ηειεπηαία
ρξφληα, δελ είλαη κηα ππεθθπγή νχηε κηα απιή παλνπξγία. Δίλαη θαη δηθή κνπ
ακθηβνιία, εξψηεζε θη αλάγθε απάληεζεο (…) Ζ ζπρλή επίζεο ρξήζε ηνπ
δηαδεπθηηθνχ „ή‟, δελ είλαη απιψο κηα ππνγξάκκηζε ηνπ πνιπδηάζηαηνπ ηεο δσήο θαη
ηεο ηέρλεο, νχηε απιψο κηα παξφηξπλζε γηα εθινγή αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο
εθδνρέο, αιιά, θπξηφηεξα, ε έθζεζε αλαγλσξίζηκσλ απφςεσλ, θνηλά παξαδεθηψλ,
θαη ε παξάιεηςε ηεο ξηδηθήο (θαη δηαξθψο παξεξκελεπφκελεο ή νιφηεια
αγλννχκελεο) αίζζεζεο. Κη απηή αθξηβψο ε απνζηψπεζε, ηελ θαζηζηά λνκίδσ
ηδηαίηεξα αηζζεηή, παξνχζα, ζρεδφλ νξαηή σο ηελ αξρηθή θαη ηειηθή ηεο δηάζηαζε
ηνπ αφξαηνπ, αφξηζηνπ θη απεξηφξηζηνπ - θη απηφ, δίρσο άιιν, γηα ηνπο θάπσο
πξνεηνηκαζκέλνπο θαη πεξηζζφηεξν ηνπο έηνηκνπο».153

152
Οη νκνηφηεηεο ησλ δχν ζπιινγψλ εληνπίδνληαη απφ ηελ Υ. Πξνθνπάθε, βι. ζην Η πνξεία πξνο ηε
Γθξαγθάληα, φ.π., 39.
153
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 100-101. ΢ρεηηθά κε ην ζέκα αθξηβνινγία-
ακθηβνιία πξβι. ηα πνηήκαηα κε ηνπο ελδεηθηηθνχο ηίηινπο: «Αβεβαηφηεηα», «Αθξηβψο ηφηε», «Γηα
κεγαιχηεξε αθξίβεηα», «Γηαηαξαρή βεβαηφηεηαο», «Γη‟ απηφ αθξηβψο», Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Α΄,

276
 Δλψ, φκσο, ν ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ εηζρσξεί εκθαλψο ζην πεδίν ηεο
κνληεξληζηηθήο ζεσξίαο (αθαίξεζε θαη ζθνηεηλφηεηα πνπ πξνυπνζέηεη πξφζιεςε απφ
«ππνςηαζκέλνπο» αλαγλψζηεο), ηαπηφρξνλα επηθεληξψλεηαη θαη ζηελ ζεκαζία ηεο -
καγηαθνθζθηθήο πξνέιεπζεο θαη καξμηζηηθήο πξννπηηθήο - ζπκβνιηζηηθήο ησλ
θαζεκεξηλψλ αληηθεηκέλσλ, ζε κηα εμειηγκέλε κάιηζηα εθδνρή ηεο, πνπ ππεξβαίλεη
ηα φξηα ηνπ καγηαθνθζθηθνχ πξνηχπνπ.
Γηαηεξψληαο ηνλ ππξήλα απηήο ηεο ζπκβνιηζηηθήο, πνπ πξνζδίδεη ζηελ
πνίεζε έλαλ ηφλν νηθεηφηεηαο θαη αίξεη ηε κεηαθπζηθή ανξηζηία «κε ηε βνήζεηα ησλ
απιψλ, απηψλ, αδηαλφεησλ θαη θαηεπλαζηηθψλ αληηθεηκέλσλ (…) απηψλ ησλ κηθξψλ,
θαζεκεξηλψλ κχζσλ»,154 ν Ρίηζνο αλαδεηθλχεη αθφκε κία ιεηηνπξγία ηεο, πνπ
ελεξγνπνηείηαη κε πξνγξακκαηηθφ ηξφπν ζην δηθφ ηνπ έξγν. Ζ παξνπζία ησλ
ρξεζηηθψλ αληηθείκελσλ δελ απνηειεί κφλν έλα κέζν εμνηθείσζεο κε ηε ζχγρξνλε,
θαζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα∙ ζπληζηά θαη έλα είδνο ηερληθήο πνπ, δηαζπψληαο ηελ
πξνζνρή ηνπ αλαγλψζηε απφ ηελ θπξίσο αθήγεζε ή δξάζε, ηνλ νδεγεί ηαπηφρξνλα
θαη ζηελ αλνηθείσζε, ζηελ απνκάθξπλζή ηνπ δειαδή απφ ην θνξηηζκέλν ηδενινγηθά
ηζηνξηθφ παξφλ θαη ζηελ απξνθαηάιεπηε ζεψξεζή ηνπ155 (δηακνξθψλνληαο έηζη ηηο
πξνυπνζέζεηο ηεο «νκνρξνλίαο» πνπ δηαπηζηψλεη ν Γάιιαο): ηα αληηθείκελα
«θαινχληαη λα παίμνπλ ην ξφιν ηνπ „δε ζπκβαίλεη ηίπνηα‟ φηαλ φια αθξηβψο
ζπκβαίλνπλ, ψζηε νη αλαγλψζηεο - θ‟ νη ζεαηέο ζα κπνξνχζαλ λα ηξνκάμνπλ απφ φζα
ζπκβαίλνπλ θαη λ‟ απνζπξζνχλ ρσξίο λα ηα γλσξίζνπλ, αθήλνληαο ηνλ πνηεηή
αδηθαίσην κέζα ζε κηα πιήξε κνλαμηά θαη βπζηδφκελε θ‟ νη ίδηνη ζε κηα κνλαμηά
ρεηξφηεξε, απ‟ φπνπ θακκηά ιχζε δελ κπνξεί λα πξνθχςεη. Έηζη ηα αζψα αληηθείκελα
θαινχληαη ζαλ απξνθάιεπηνη, αλεμίζξεζθνη, ακέηνρνη κεζνιαβεηέο».156

Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο, Αζήλα 1989, 195, 201, 210, 200 θαη 196 αληίζηνηρα. Γηα ην ζέκα ηεο
απνζηψπεζεο, βι. ζηελ ίδηα ζπιινγή ηα πνηήκαηα «Σν ηέινο κηαο νκηιίαο» θαη «Δπαλφξζσζε», 208
θαη 222 αληίζηνηρα.
154
Βι. Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 100.
155
Βι. «Απέλαληη ησλ αληηθεηκέλσλ δελ έρνπκε νχηε εκείο πξνθαηαιήςεηο θαη ηδηνηέιεηεο θαη
αληηζέζεηο νχηε θαλ αληαγσληζκφ θαη ζεβαζκφ (φπσο έρνπκε έλαληη ησλ ηδεψλ θαη ησλ αηζζεκάησλ),
γη‟ απηφ κπνξνχκε θαη λα ηα ζεβαζηνχκε θαη λα ηα παξαδερηνχκε θαη λα ηα εκπηζηεπζνχκε», Γ.
Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 100.
156
Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 100. Πξβι. ην πνίεκα «Απνγεπκαηηλφ»: «Οη θφηεο
ηζηκπνινγνχζαλ αθφκε ζην δξφκν. Ζ γξηά θαπεηάληζζα/ θαζφηαλ ζην θαηψθιη θξαηψληαο ην εγγφλη
ηεο ζη‟ αλνηρηά γφλαηά ηεο./ Έλα παηδί θνπβαινχζε έλα παλέξη. Σα ζπίηηα/ ραψδε απέλαληη ζην
ιηφγεξκα, κε ηα παιηά κπανχια ηνπο,/ ηα ζηδεξέληα θξεβάηηα, ηα ηξαπέδηα, ηα θάληξα. Έλα
γξακκφθσλν/ έπαηδε βξαρλά ζε κηα θιεηζκέλε θάκαξα. Σα ζεληφληα/ δίπισλαλ ζε θαξδηά ηεηξάγσλα
ηελ ηζηνξία ηνπο. Γελ αθνπγφηαλ ε ζάιαζζα./ Έλα κεγάιν, αφξαην ρέξη αλέβαδε ηηο θαξέθιεο/ δπν
ζπηζακέο πάλσ απ‟ ηε γε. Πψο δνχλε νη άλζξσπνη ρσξίο ηελ πνίεζε;», Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Α΄, φ.π.,
194.

277
 Παξά ην γεγνλφο φηη ε ηδηφηππε «κπζηθή» κέζνδνο ηνπ Ρίηζνπ («κηθξνί,
θαζεκεξηλνί κχζνη») έιθεη ηελ θαηαγσγή ηεο απφ ηελ πνίεζε ηνπ Μαγηαθφθζθη θαη
έρεη ζαθή ηδενινγηθφ ραξαθηήξα, ζπλδπάδεηαη θαη πάιη (ζην πιαίζην ζχδεπμεο ησλ
αληηζέζεσλ) κε ζηνηρεία πνπ απνθνξηίδνπλ ηδενινγηθά ηε ιεηηνπξγία ηεο. Αθ‟ ελφο
πηνζεηείηαη έλα απξφζσπν, αδηάθνξν θαηλνκεληθά χθνο σο κεραληζκφο απφθξπςεο
ηεο ηξαγηθφηεηαο ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ, αθ‟ εηέξνπ ε ιχζε ηνπ «δξάκαηνο», πνπ
αλαδεηείηαη απφ ηνλ πνηεηή, αθνξά κφλν ζην επίπεδν ηεο επηθνηλσληαθήο ιεηηνπξγίαο
ηεο ηέρλεο θαη απνζπλδέεηαη πιήξσο απφ ηελ έλλνηα ηεο πξάμεο (θαη δε ηεο
επαλαζηαηηθήο): «΋ζνλ αθνξά ην χθνο ησλ Μαξηπξηώλ απηφ είλαη (πεγαία θαη
εκπξφζεηα) αλαπφηξεπηα απξφζσπν, ζρεδφλ ζαλ αδηάθνξν (…) απνθξχβνληαο ην
φπνην ηξαγηθφ ζηνηρείν θάησ απφ κηαλ νπδέηεξε έθθξαζε (…) πνπ πίζσ ηεο
ζπαξάδεηαη ην αλζξψπηλν πξφζσπν κέζα θαη αληίθξπ ζηε δσή θαη ζην ζάλαην, κε
παξαηηνχκελν πνηέ απφ ηνλ αγψλα ηνπ λα ππάξμεη, λα αλαθαιπθζεί, λα δηαησληζηεί,
λα ζπλεξγαζηεί θαη λα δηθαησζεί (έζησ θαη δηα ηνπ ιφγνπ - πξάμεο κνλάρα) κέζα
ζηνλ θφζκν. Γελ μέξσ. Ίζσο φι‟ απηά ελαιιάμ, ή θαη φια ηαπηνρξφλσο - καδί κε ηε
βνήζεηα ησλ απιψλ, απηψλ, αδηαλφεησλ θαη θαηεπλαζηηθψλ αληηθεηκέλσλ».157
Ζ παξαπάλσ ζέζε ηνπ Ρίηζνπ δειψλεη κηα ζεκαληηθή ηδενινγηθή κεηαηφπηζε
ζην πιαίζην ηεο καξμηζηηθήο ζεψξεζεο πεξί ινγνηερλίαο∙ ε ηαχηηζε ησλ ελλνηψλ
πξάμε - θνηλσληθή δξάζε έρεη ππνρσξήζεη νξηζηηθά, δίλνληαο ηε ζέζε ηεο ζηελ
ζχκπησζε ησλ φξσλ «ιφγνο - πξάμε». Ο πνηεηήο πξάηηεη δηα ηνπ έξγνπ ηνπ («έζησ
θαη δηα ηνπ ιφγνπ - πξάμεο κνλάρα»), ε ιχζε πξνθχπηεη κέζα ζην πιαίζην ηεο
ινγνηερλίαο, σο επηθνηλσλία ηνπ δεκηνπξγνχ κε ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ, θαη φρη κέζσ
ηεο έκπξαθηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζην θνηλσληθφ πεδίν δξάζεο ή, ηνπιάρηζηνλ, κέζα
απφ ηε ζεκαηνπνηεκέλε πνηεηηθά εθδνρή ηεο δξάζεο, ηελ νπνία ππνζηήξηδε ζε
ζπλέληεπμή ηνπ ν Ρίηζνο ηξία ρξφληα λσξίηεξα.158 Τπφ απηήλ ηελ έλλνηα, ε
ηξαγηθφηεηα πνπ αλαδχεηαη κέζα απφ ην δξάκα ηνπ δεκηνπξγνχ απνκαθξχλεηαη απφ

157
Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 99-100.
158
΢ε ζπλέληεπμή ηνπ, αλαθεξφκελνο ζηε ζπιινγή Παξάζπξν, ν Ρίηζνο επηζεκαίλεη: «Μα ε φπνηα θαη
φζν ζεκαληηθή θη απαξαίηεηε γλψζε, αλαθάιπςε ή απνθάιπςε, δελ αξθεί λα ζπληεξήζεη ηελ ίδηα ηε
δσή, φζν κέλεη ζηελ απηάξθεηα θαη ζηελ απηαξέζθεηα κηαο παζεηηθήο, αφξηζηεο ελαηέληζεο.
Υξεηάδεηαη πάληα ε ζπκκεηνρή θαη ε πξάμε. Γη‟ απηφ, ζην ηέινο ηνπ πνηήκαηνο, απηφ ην παξάζπξν ηεο
μάζηεξεο επνπηείαο, απ‟ φπνπ δχν άλζξσπνη παξαηεξνχλ ηελ θίλεζε ηνπ δξφκνπ, θιείλεηαη θαη
βγαίλνπλ ζην δξφκν, λα πάξνπλ κέξνο ζηελ θίλεζε θαη ζηε δξάζε θαη δηαζέηνληαο φιε ηε γλψζε
ηψξα, φρη κφλν λα ζπληεξήζνπλ φπσο - φπσο ηε δσή, κα θαη λα ηε δηακνξθψζνπλ ζπλεηδεηά θαη
ππεχζπλα ζ‟ έλα αλψηεξν επίπεδν». Λίγν παξαθάησ, αλαθεξφκελνο ζηε Γέθπξα, επαλαιακβάλεη: «…ε
πξψηε, ε πην ζηέξεε, ε πην αλαγθαία θαη ε παληνηηλή γέθπξα, είλαη ε άκεζε πξάμε, πνπ
αληαπνθξίλεηαη ζηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ ηζηνξηθνχ γίγλεζζαη», Γ. ΢. [= Γεξάζηκνο ΢ηαχξνπ], «Ο
Γηάλλεο Ρίηζνο γηα ηα λέα ηνπ βηβιία, ην Παξάζπξν θαη ηε Γέθπξα. Μηα ζπλέληεπμε κε ηνλ πνηεηή ηεο
Αγξύπληαο» Η Απγή, 19 Ννεκβξίνπ 1960.

278
ην επαλαζηαηηθφ καγηαθνθζθηθφ ηεο πιαίζην θαη κεηαηνπίδεηαη επθξηλψο πηα ζην
πεδίν ηεο επηθνηλσληαθήο ιεηηνπξγίαο ηεο πνίεζεο, φπνπ θη εθεί, φκσο, δελ εθιείπνπλ
νη αληηλνκίεο: ν εξκεηηζκφο ηνπ κνληέξλνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ δπζρεξαίλεη ηελ
πξφζιεςή ηνπ (νπφηε ε αληίθαζε κνλαμηάο - επηθνηλσλίαο, αηνκηθφηεηαο -
ζπιινγηθφηεηαο εμαθνινπζεί λα πθίζηαηαη, αλ θαη κε δηαθνξεηηθνχο φξνπο, πνπ δελ
αθνξνχλ ζηελ θνηλσληθή δξάζε).
Παξά ηηο κεηαηξνπέο πνπ έρεη ππνζηεί ζην πιαίζην ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ ε
επαλαζηαηηθή πξννπηηθή ηνπ καγηαθνθζθηθνχ έξγνπ, ν ζεκειηψδεο άμνλαο ηεο
δηαιεθηηθήο ηνπ παξακέλεη ζηαζεξφο. Έηζη, ε κεηακφξθσζε, ε πνηεηηθή κεηάπιαζε
δειαδή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κέζσ ηεο ηερληθήο ησλ θαζεκεξηλψλ κχζσλ
εμαθνινπζεί λα έρεη σο ζηφρν ηελ δηαιεθηηθή άξζε ησλ αληηθάζεσλ, ηε ζεψξεζε ηνπ
ηζηνξηθνχ παξφληνο κε έλαλ ηξφπν δηηηφ (πξνζέγγηζεο - απνκάθξπλζεο), ψζηε λα
επηηεπρζεί ην δεηνχκελν ηεο επηθνηλσλίαο πνηεηή - αλαγλψζηε θαη λα πξνθχςεη ε
ιχζε κέζα απφ ηελ επηηέιεζε ηεο θνηλσληθήο ιεηηνπξγίαο ηεο πνίεζεο: «Ίζσο ε
ηειηθή γεχζε ησλ „Μαξηπξηψλ‟ λα‟ λαη ε ζησπειή επγλσκνζχλε πξνο ηελ αλζξψπηλε
δσή, πξάμε, ζθέςε θαη ηέρλε, παξ‟ φιεο ηηο δνθηκαζίεο θαη ην ζάλαην - ίζσο κάιηζηα
θαη εμαηηίαο ηνπο. Κ‟ ίζσο θη απηφ λα‟ λαη κηα θαηλνχξγηα παξεγνξεηηθή αληηζηξνθή
ή κεηακφξθσζε ησλ πξαγκάησλ (ζα‟ ζεια λα πσ κεηάζεζε ή θαη παξακφξθσζε),
φπσο γίλεηαη πάληα, ζε θάζε απνθάιπςε, ζε θάζε δειαδή δεκηνπξγία, πνπ, παξ‟ φιε
ηεο ηε δνμαζηηθή θάπνηε επθνξία θαη ηε ζηηγκηαία καγηθή επθξνζχλε ηεο (ζαλ άκεζε
αίζζεζε αησληφηεηαο θαη θνζκηθήο ζπλεπζχλεο) δελ απνζθεπάδεη έλα θάπνην
ζπλαίζζεκα καηαηφηεηαο θαη καηαηνπνλίαο, φζν θη αλ ζέιεη (θαη δελ ην ζέιεη) λα ην
εμνπδεηεξψζεη ή ηνπιάρηζηνλ λα ην αληηζηξέςεη, κεηαβάιινληαο ηηο αξλεηηθέο ηνπ
ηδηφηεηεο ζε ζεηηθέο, κεηαβάιινληαο ηελ πην απφιπηε άξλεζε ζε κηα θαζνιηθή,
απξνζδηφξηζηε θαηάθαζε. Να ινηπφλ, πνπ θ‟ ε ηέρλε, απφ κεγάιεο εκπεηξίεο,
θαηαδέρεηαη ηελ πνλεξία θαη ην ηέρλαζκα (έλα νπζηαζηηθφ ζηνηρείν ηεο ηερληθήο ηεο),
πνπ, ζην ηέινο, δελ είλαη παξά έλα „καθξηλφ ρακφγειν‟, θαινζχλε, θαηαλφεζε θ‟
επίκνλε αλζξψπηλε αλάγθε θαη πξνζπάζεηα ζπκκεηνρήο, αιιεινγλσξηκίαο θαη
αδειθνζχλεο».159

159
Βι., Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 101-102. Πξβι. ην πνίεκα «Ο πνιηνξθεκέλνο
θαη νη πνιηνξθεηέο»: «Πνιηνξθεκέλνο απ‟ ηε ζέιεζε ησλ άιισλ∙ - λ‟ ακπλζεί; - πνηέ ηνπ δε ην
ζθέθηεθε,/ πνιχ ιηγφηεξν λα επηηεζεί. Οη άιινη, απ‟ έμσ,/ έμσ απ‟ ηνλ θχθιν ηεο πνιηνξθίαο ηνπο, κελ
αθνχγνληαο ηίπνηα, ή κάιινλ/ αθνχγνληαο ηελ παξαηεηακέλε απηή ζησπή (ηφζν επίβνπιε),
θαληάδνληαλ/ ηη φπια ζα θάηερε, - φπια ηξνκεξά, βεβαίσο, - γηα λα‟ λαη/ ηφζν απαζήο, γαιήληνο,
άζηθηνο, αηξφκεηνο,/ (ηίπνηε απ‟ φι‟ απηά - κφλν αθαλήο θη ακίιεηνο) - δελ ήμεξαλ/ πσο η‟ φπιν ηνπ -
ην κφλν - ήηαλ ε γλψζε ηεο πνιηνξθίαο ηνπ/ θη έλα θιεηδί αθεκέλν ζην ηξαπέδη - δελ ην

279
 Ο βαζκφο, βέβαηα, πξνζπέιαζεο θαη θαηαλφεζεο ελφο εξκεηηθνχ θαη
ακθίζεκνπ ινγνηερληθνχ θεηκέλνπ, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ν επηδησθφκελνο
ζηφρνο ηεο θνηλσληθήο ιεηηνπξγίαο ηεο πνίεζεο, δελ πξνζδηνξίδεηαη απφ ηνλ Ρίηζν (ν
νπνίνο πεξηνξίδεηαη ζηνλ ππαηληγκφ γηα αλαγλψζηεο «θάπσο πξνεηνηκαζκέλνπο θαη
πεξηζζφηεξν έηνηκνπο»), αθνχ ζην ζέκα ηεο πξφζιεςεο είλαη έθηππε ε αληίθαζε ηεο
ζχδεπμεο κνληεξληζκνχ - καξμηζκνχ∙ αληίθαζε ε νπνία ζπρλφηαηα ππνδειψλεηαη θαη
κέζα ζην πνηεηηθφ ηνπ έξγν.160
Παξά ηελ εγγελή απηή αληίθαζε, πνπ νδεγεί ζηελ ππνλφκεπζε ηεο
θνηλσληθήο ιεηηνπξγίαο ηεο πνίεζεο, είλαη έθδειε ε πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ λα
δηαηεξήζεη ζηνλ δνθηκηαθφ ηνπ ιφγν κηα καξμηζηηθή πξννπηηθή. Μνινλφηη ε απνπζία
ηεο επαλαζηαηηθήο πξάμεο, θαη θαηά ζπλέπεηα ηεο αλαηξεπηηθήο δπλαηφηεηαο ηεο
πνίεζεο, νκνινγείηαη επζέσο (ελψ εκκέζσο δηαηππψλεηαη θαη ζην θείκελν γηα ηνλ
Μαθηαθφθζθη, φπσο είδακε), ε νπηηθή ηνπ Ρίηζνπ δελ θαίλεηαη λα ζηνρεχεη νχηε ζηελ
αλαβίσζε ηνπ κπζηθνχ παξειζφληνο, νχηε ζηελ απφθξπςε ηνπ ηζηνξηθνχ παξφληνο.
Πξφθεηηαη γηα κηα «κπζηθή» κέζνδν πνπ, ζχκθσλα κε ηα ιεγφκελα ηνπ πνηεηή,
δείρλεη λα είλαη εμ νινθιήξνπ πξνζαλαηνιηζκέλε ζην παξφλ, αθφκα θη αλ ην
παξειζφλ αλαθαιείηαη κέζα απφ ηε κλήκε,161 κηα κέζνδν πνπ παξνπζηάδεη εκθαλείο
νκνηφηεηεο κε ηελ ηερληθή απνζηαζηνπνίεζεο ηνπ Μπξέρη. 162

ρξεζηκνπνηνχζε∙/ ε πφξηα ηνπ έκελε αλνηρηή απφ ρξφληα/ ειεχζεξε θη αθξνχξεηε - γη‟ απηφ θαη
δχζθνιν λα ηελ παξαβηάζνπλ», Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Α΄, φ.π., 199.
160
Δλδεηθηηθά, ην ζέκα ηεο πξφζιεςεο ζην πνίεκα «Ο πιεξεμνχζηνο»: «Ση ηξέρεη;/ Πνηνο δείρλεη πέξα
απφ ην εκπφδην, ππνγξακκίδνληαο ην εκπφδην;/ Κη απηφο ακίιεηνο ηψξα, κ‟ αλνηγκέλα ηα ρέξηα,/ ζα
ζηαπξσκέλνο θηφιαο, θνηηάδνληαο ήζπρα,/ ειεχζεξνο, θη φκσο δεηψληαο θάπνηα ζπγθαηάλεπζε,/
θάπνηα επηείθεηα (γηαηί;), ιίγε ζπγλψκε. Δθεί ηνλ ιηζνβφιεζαλ./ Όζηεξα γχξηζαλ λα ζπλερίζνπλε ηνλ
χπλν ηνπο,/ θάπσο δηαθεθνκκέλν, αλήζπρν, είλαη ε αιήζεηα,/ γηαηί ε θσλή ηνπ αθνχγνληαλ αθφκε
θάησ απφ ηηο πέηξεο,/ (…) Σα θινπξηά δελ ηα βξήθαλ. Άιισζηε/ νχηε ζπκήζεθαλ νχηε έςαμαλ. Ίζσο
αλ ζήθσλαλ ηηο πέηξεο πνπ έξημαλ - », Γ. Ρίηζνο, Γεληθή Γνθηκή, Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Αζήλα 19 1996,
210.
161
Πξβι. ην απφζπαζκα απφ ην πνίεκα «Ζ ηξνραιία»: «…ε κηθξή ηξνραιία, ζαλ έλαο θφκπνο ίζθηνπ,/
αλεβάδεη ςειά ηα ζθνηεηλά αληηθείκελα γηα λα ηα ιηάζεη,/ ηελ ψξα πνπ νη γπλαίθεο κπάδνπλ κέζα ηα
δεζηακέλα ζεληφληα/ θαη θιείλνπλ ηα παξάζπξα. Σφηε ηα πάληα κέλνπλ αζάιεπηα,/ θη εθείλε ε
ηξνραιία, ζηελ πάλσ αξηζηεξή γσλία ηνπ ηειεησκέλνπ πηα ηνπίνπ,/ είλαη ε ππνγξαθή ηνπ θαιιηηέρλε,
πνπ δίλεη ζ‟ φιν ην έξγν/ ηελ αθξηβή θαη κπζηηθή ζεκαζία πνπ‟ ρνπλ ηα νλφκαηα θαη ε ηζηνξία ηνπο -/
φκσο ζπρλά θη απηά πεπιαλεκέλα ή μεραζκέλα ή πιαζηνγξαθεκέλα», Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Α΄, φ.π.,
227.
162
Ο Σίηνο Παηξίθηνο απνδίδεη ηελ έλλνηα ηεο απνζηαζηνπνίεζεο ζην έξγν ηνπ Μπξέρη κε ηνλ φξν
«μαλαληίθξηζκα», θαη αηηηνινγεί ηελ κεηαθξαζηηθή επηινγή ηνπ, αλαιχνληαο ηηο βαζηθέο αξρέο απηήο
ηεο ηερληθήο: «Ζ Verfremdung δελ είλαη νχηε κνλάρα ην ζπάζηκν ησλ illusions (αλ θαη ηείλεη θαη ζ‟
απηφ), νχηε ε απνμέλσζε ή ε απνκάθξπζε ηνπ ζεαηή απφ ην ζεψκελν ψζηε λα ηνλ θάλεη μέλν ή
απφκαθξν πξνο ην έξγν. Δίλαη ε απφζπαζή ηνπ απφ ην θαζεκεξηλφ, ε δεκηνπξγία κηαο λέαο νπηηθήο,
ην ίδσκα ησλ πξαγκάησλ κ‟ έλαλ θαηλνχξγην ηξφπν, κηα πην ζσζηή πξννπηηθή. Δίλαη ε δεκηνπξγία
κηαο λέαο θξηηηθήο καηηάο (…) ΢‟ έλα άιιν θείκελν πνπ κηιάεη γηα ηνλ εζνπνηφ, ν Μπξέρη θαζνξίδεη
έηζη ηελ ηερληθή πνπ δεκηνπξγεί εθθέ μαλαληηθξχζκαηνο: „Ο εζνπνηφο πξέπεη λα παίδεη ηα γεγνλφηα
ζα γεγνλφηα ηζηνξηθά (…) Ζ αδηάθνπε εμέιημε καο θάλεη μέλε ηε ζπκπεξηθνξά εθείλσλ πνπ έδεζαλ
πξηλ απφ καο. Απηή ηελ απφζηαζε πνπ ε ηζηνξία ηεξεί αλάκεζα ζηελ ίδηα θαη ηα γεγνλφηα, ν εζνπνηφο

280
 ΢ην ίδην ζπιινγηζηηθφ πιαίζην αλαπηχζζεηαη θαη ην ηειεπηαίν θείκελν ησλ
Μειεηεκάησλ («Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν»),163 φπνπ επίζεο ε
δηαδηθαζία ηνπ πνηεηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο δελ απνκαθξχλεηαη
απφ ηνλ απψηεξν ζηφρν ηεο επηθνηλσλίαο. ΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, φκσο, ην
θείκελν αλαδεηθλχεη κία επηπιένλ δηάζηαζε ηνπ πνηεηηθνχ απηνχ κεηαζρεκαηηζκνχ,
πνπ ζπλαξηάηαη κε ηελ έλλνηα ηεο κεηακθίεζεο σο ζπζηαηηθνχ ζηνηρείνπ ηνπ
δξάκαηνο.
Σν δξάκα εδψ, δελ ελλνείηαη κφλν σο ε ηξαγηθή δηαπίζησζε ηεο
κνλαρηθφηεηαο θαη ηεο νληνινγηθήο αγσλίαο ηνπ αηφκνπ, ηνπ θαζνιηθά αλζξψπηλνπ
δξακαηηθνχ ζηνηρείνπ. Μεηνπζηψλεηαη ζε δξακαηνπξγηθή πξάμε, ζε θσκσδία ή
παξσδία ηνπ εθηάιηε θαη ηνπ ζαλάηνπ∙164 ε πξαγκαηηθφηεηα δξακαηνπνηείηαη δειαδή
κε ηνπο φξνπο ηεο αξηζηνηειηθήο πνηεηηθήο, γίλεηαη «κίκεζηο πξάμεσο».
Με ηελ θαζεκεξηλή «κπζνινγία» λα είλαη παξνχζα, ε κεηακθίεζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο εκπεξηθιείεη ζηαζεξά ην ζηνηρείν ηνπ δξάκαηνο, ηεο
απνζηαζηνπνηεκέλεο δειαδή νπηηθήο ηεο δσήο, ηεο δξακαηνπνηεκέλεο εθδνρήο ελφο
έξγνπ πνπ ηειηθά νδεγείηαη ζηε ιχζε: «Έηζη ην αλαπφηξεπηα ηξαγηθφ, γίλεηαη
γεινηνγξαθηθφ (ή παξαδνμνινγηθφ - δειαδή αληηθεηκεληθά απφκαθξν) - ίζσο
βαζχηεξα ηξαγηθφ, εκπεξηέρνληαο φκσο θαη ηε ιχζε ηεο ηξαγσδίαο (=έιενο) ζ‟ έλαλ
ζειεκέλν, ηειηθφ κνξθαζκφ ρακφγεινπ πνπ, θάπνηε, (δηα ηεο πνηήζεσο) θηάλεη ζ‟
έλα πξαγκαηηθφ ρακφγειν, ζε κηα δηάζεζε, απφθαζε ή θαη δχλακε κηαο λέαο αξρήο,
κηαο λέαο πξάμεο. Κη απηφ, φρη κφλν ζαλ απνηέιεζκα επίδξαζεο ηεο αηζζεηηθήο
πξάμεο πάλσ ζηνλ αλαγλψζηε ή αθξναηή, αιιά θαη κέζα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο
ίδηαο ηεο αηζζεηηθήο πξάμεο. Απηφ βξίζθεηαη νκνινγεκέλν θηφιαο ζε πνιιά
παιαηφηεξα πνηήκαηα απ‟ ηηο Μαξηπξίεο, ηηο Σαλαγξαίεο (…) ηηο Αζθήζεηο, απ‟ ην Ο

νθείιεη λα ζέηεη αλάκεζα ζ‟ απηφλ θαη ηα γεγνλφηα θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παξφληνο. Πξέπεη λα καο
απνζπάεη απφ ηα γεγνλφηα θαη ηα πξφζσπα. Σα θαζεκεξηλά γεγνλφηα θαη ηα πξφζσπα ηνπ άκεζνπ
πεξηβάιινληφο καο γίλνληαη „θπζηθά‟ απφ ηε ζπλήζεηα. Σν μαλαληίθξπζκά ηνπο καο θάλεη λα ηα
πξνζέμνπκε», Σ. Παηξίθηνο, «Μηα ζπλέληεπμε κε ην Μπεξιίλεξ Αλζάκπι», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ.
83, Ννέκβξηνο 1961, 430-443: 431.
163
Σν θείκελν δεκνζηεχηεθε γηα πξψηε θνξά ζην αθηέξσκα ηνπ πεξηνδηθνχ Η ΢πλέρεηα («Γηάλλεο
Ρίηζνο. Πνιπθξηηηθή»), κε ηνλ ηίηιν «Ξαλαδηαβάδνληαο ηηο πνηεηηθέο ζπιινγέο Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ
θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», Η ΢πλέρεηα, ηρ. 1, Μάξηηνο 1973, 24-25. Με ηνλ ίδην ηίηιν δεκνζηεχηεθε θαη
ζηελ πξψηε έθδνζε ηεο ζπιινγήο Θπξσξείν (1976), φπνπ ζεκεηψλεηαη θαη ε έλδεημε ηνπ ρξφλνπ
γξαθήο ηνπ (Καξιφβαζη ΢άκνπ, Αχγνπζηνο 1972). Βι. Αηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 277 θαη 129-130.
164
Βι. «Με ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ δηαθξίλσ φιν θαη θαζαξφηεξα πσο ε δνπιεηά κνπ, ζηελ εμέιημή
ηεο θαη ζηελ άζθεζή ηεο, ηείλεη λα θαηαιήμεη (φρη εκπξφζεηα θαη πξνγξακκαηηζκέλα) ζε κηα
θσκηθνπνίεζε, ζ‟ έλαλ εμεπηειηζκφ θαη εθκεηάιιεπζε ηνπ θάζε λπρηεξηλνχ θαη εκεξηλνχ εθηάιηε θαη,
γεληθφηεξα ηνπ ζαλάηνπ», Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», Μειεηήκαηα, φ.π.,
104.

281
ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε, απ‟ ηηο Χεηξνλνκίεο, απ‟ ην Γηάδξνκνο θαη ζθάια, θαη
πεξηζζφηεξν θαη ζπρλφηεξα ζην Θπξσξείν».165
Ζ επηθαηλφκελε ιχζε, ε άξζε ηεο ηξαγηθφηεηαο ηνπ δξάκαηνο - δσήο,
(δειψλεηαη πιένλ απεξίθξαζηα απφ ηνλ Ρίηζν) αθνξά ζην πεδίν ηεο ινγνηερλίαο, ηεο
αηζζεηηθήο πξάμεο θαη επηθνηλσλίαο. Με απηφ ηνλ ηξφπν, «ε αβάζηαρηε „ζπαληφηεηα‟
ηνπ αηνκηθνχ, δηαιχεηαη θαηαπξαυληηθά κέζα ζηελ αζσσηηθή θαζνιηθφηεηα (…) Ζ
αζπλελνεζία θαη αθαηαλνεζία θαηαθαζίδεη ζε κηαλ επηείθεηα θαη ζπγρψξεζε, αλ φρη
ζε κηα παξαδνρή θαη ζπλελλφεζε».166
Ζ ιχζε απηή, ε άξζε ηεο αληίθαζεο κνλαμηά - επηθνηλσλία, επηηπγράλεηαη
κέζα απφ ηε κεηαηξνπή ηνπ πξαγκαηηθνχ ζε θαληαζηηθφ, κέζα απφ ηελ
«αλαπαξάζηαζε ησλ ζπζηξακκέλσλ θαη ζπζηξνθηθψλ εηθφλσλ ηνπ εθηάιηε θαη ηνπ
αλππφθνξα αλεμήγεηνπ ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο»,167 απφ ηελ «πνηεηηθή ηνπο
κεηάπιαζε, κεηακφξθσζε, παξακφξθσζε».168
Ο καγηαθνθζθηθφο ππξήλαο ηεο πνηεηηθήο κεηάπιαζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο
εμαθνινπζεί λα είλαη αληρλεχζηκνο ζηε ζπιινγηζηηθή ηνπ Ρίηζνπ, θαη κνινλφηη δελ
εκπεξηθιείεη αλαηξεπηηθέο ή επαλαζηαηηθέο πξνζέζεηο, παξά ηαχηα δηαηεξεί ηελ
καξμηζηηθή πξννπηηθή ηνπ, ππφ ηελ έλλνηα φηη ειέγρεη ηελ θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα, κε δηαθνξεηηθέο φκσο πνηεηηθέο ηερληθέο θαη κεζφδνπο. Γελ ζπληζηά
απφθξπςε ή απνζηψπεζε, αθνχ, παξά ην γεγνλφο φηη ζπληειείηαη κε φξνπο
κεηακθίεζεο, απηνυπνλνκεχεηαη, απηναλαηξείηαη θαη απηναπνθαιχπηεηαη:
«…εζνπνηνί πνπ μεβάθνληαη ηάρα θαη γδχλνληαη κεηά ηελ παξάζηαζε, αθήλνληαο λα
λνκηζηεί παξεγνξεηηθά φηη ην πξνεγνχκελν „έξγν-δσή‟ ήηαλ απιψο έλα „ζεαηξηθφ

165
Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», Μειεηήκαηα, 105. Πξβι. ην πνίεκα «Σν
κπζηηθφ ηνπ γεισηνπνηνχ»: «Πάλσ ζηνπο ιφθνπο νη άδεηο εθθιεζίεο. Κάησ ζηνλ θάκπν/ ηα βφδηα, η‟
άινγα, η‟ ακπέιηα. Ο νπξαλφο αθίλεηνο/ κεο ζηηο κεηαβνιέο ησλ ζχλλεθσλ. Ζ καχξε θειίδα/ αθίλεηε
ζηνλ ηνίρν - πην καχξε απ‟ ηνλ θαζξέθηε. Δθείλνο/ ηελ μχλεη κε ηα λχρηα ηνπ∙ ηα λχρηα ηνπ
θαγψλνληαη. Μεηά/ παίξλεη κπνγηά, βάθεη ρξπζφ ηνλ ηνίρν. ΢αλ θαηά ιάζνο/ βάδεη κηα πηλειηά ζηε
κχηε ηνπ, ζηα κάγνπιά ηνπ. Υξπζσκέλνο έηζη/ θνηηηέηαη ζηνλ θαζξέθηε. Γειάεη, - ηα κάηηα ηνπ
θιείλνπλ∙ -/ απηφο ν αηψληνο γεισηνπνηφο (φπσο ηνλ ιέκε) ηνπ ζαλάηνπ,/ θξχβνληαο κεο ζηελ ηζέπε
ηνπ ηηο ηξείο κεγάιεο, ζθνπξηαζκέλεο πξφθεο», Γ. Ρίηζνο, Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε, Κέδξνο,
Αζήλα 41984, 140.
166
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», φ.π., 106.
167
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», φ.π., 106. Πξβι. ην απφζπαζκα απφ
ην πνίεκα «΢πλάληεζε»: «Σίπνηα, βέβαηα, δελ έξρεηαη νιφηεια απφ κφλν ηνπ./ Πξέπεη θ‟ εζχ λα
ςάμεηο γηα λα βξεηο (…) Σν αζχιιεπην ίζσο λα ην αληέρνπλ δχν καδί,/ αλ θαη πνηέ δελ εκθαλίδεηαη
παξά κνλάρα ζ‟ έλαλ», Γ. Ρίηζνο, Θπξσξείν, Κέδξνο, Αζήλα 21980, φ.π., 89.
168
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», φ.π., 106.

282
έξγν‟ πνπ ηέιεησζε θαη πνπ κπνξεί φρη λα επαλαιεθζεί αιιά λα ην επαλαιάβνπκε
θαιχηεξα».169
Ο Ρίηζνο απνδεηθλχεηαη ζπλεπήο σο πξνο ηηο «πξνγξακκαηηθέο» ηνπ ζέζεηο: ε
απνδνρή ηεο κνληέξλαο εθθξαζηηθήο (απνζηψπεζε, ζθνηεηλφηεηα, ζπκθπξκφο
παξνληηθνχ θαη παξειζνληηθνχ ρξφλνπ, απξφζσπε αθεγεκαηηθή αλάπηπμε) πνπ
πξνέβαιε σο θαηηζρχνπζα θαη αλαπφθεπθηε γηα θάζε ζχγρξνλν δεκηνπξγφ ζην «Πεξί
Μαγηαθφβζθε», επηθπξψλεηαη θαη εδψ: ε εηθφλα ηνπ δεκηνπξγνχ πνπ έρεη σο ζηφρν
«λα πνιηνξθεί ην δξάκα, λα ην εληνπίδεη, λα ην πνιεκάεη, λα ην ληθάεη ή λα ην
κεηακνξθψλεη, ιπηξσλφκελνο ν ίδηνο θαη ιπηξψλνληαο θαη ηνπο άιινπο»
ηνπνζεηείηαη ζπζηεκαηηθά ζην επίθεληξν ηνπ ζεσξεηηθνχ νξίδνληα ηνπ Ρίηζνπ. ΢ηελ
πξνθεηκέλε πεξίπησζε, φκσο, ε κέζνδνο απηήο ηεο «πνιηνξθίαο» θαη ηεο
«κεηακφξθσζεο» παξνπζηάδεηαη πην δηεπξπκέλε, θαη εκπινπηηζκέλε κε λέεο
ηερληθέο.
Έηζη, ζην πιαίζην ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ ε ιχηξσζε δελ επηηπγράλεηαη
κφλν κε ηελ απιή αλαπαξάζηαζε ησλ «ζπζηξακκέλσλ εηθφλσλ ηνπ εθηάιηε», αιιά
κε ηελ απνζηαζηνπνίεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο,170 ηελ θσκηθνπνίεζε, ηε κεηαηξνπή
ηνπ ηξαγηθνχ ζε γεινηνγξαθηθφ ή παξαδνμνινγηθφ, ψζηε ην «ειάθξσκα ηεο
βαξχηεηαο ηνπ πφλνπ θαη ηνπ θφβνπ», λα πινπνηείηαη κε έλαλ ηξφπν πνπ ζπληζηά
«ειεγκέλε εηξσλεία ησλ „ηζηνξηθψλ‟ παξαηζζήζεψλ καο».171
Σν γεγνλφο δειαδή φηη «ην πξαγκαηηθφ (…) κεηαβάιιεηαη ζε θαληαζηηθφ, θαη
ην ηπξαλληθφ ζε „δηαζθεδαζηηθφ‟, ζε πεξηπαηρηηθή παξσδία»,172 δελ ζπληζηά

169
Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», φ.π., 106. Πξβι. ην πνίεκα «ην
Άγλσζην»: «Ήμεξε ηη παξάζηαηλαλ νη δηαδνρηθέο ηνπ κεηακθηέζεηο/ (ζπρλά θη απηέο αλαρξνληζηηθέο
θαη πάληα αφξηζηεο)/ ηνλ μηθνκάρν, ηνλ θήξπθα, ηνλ ηεξέα, ηνλ ζθνηλνβάηε,/ ηνλ ήξσα, ην ζχκα, ηνλ
λεθξφ, ηελ Ηθηγέλεηα. Γελ ήμεξε/ εθείλνλ πνπ κεηακθηεδφηαλ. Σα πνιχρξσκα θνζηνχκηα ηνπ/ ζσξφο
ζην πάησκα, θαιχπηνληαο ηελ ηξχπα ηνπ παηψκαηνο,/ θαη ζηελ θνξθή ηνπ ζσξνχ ην ιαμεπκέλν, ρξπζφ
πξνζσπείν,/ θαη κεο ζην θνχθσκα ηνπ πξνζσπείνπ ην αρξεζηκνπνίεην πηζηφιη», Γ. Ρίηζνο, Θπξσξείν,
φ.π., 9. ΢ρεηηθά κε ην ζέκα ηεο κεηακθίεζεο θαη ηεο εκπξφζεηεο απνθάιπςεο ηεο πνηεηηθήο
ζθελνζεζίαο βι. θαη ηα πνηήκαηα «Ο κέγαο ππνθξηηήο» θαη «Σηκηφηεηα», Γ. Ρίηζνο, Θπξσξείν, φ.π., 56
θαη 83 αληίζηνηρα.
170
Πξβι. ην απφζπαζκα απφ ην πνίεκα «Γηάζηαζε ρξφλνπ»: «„Ζ απφζηαζε - έιεγε - εμνπδεηεξψλεη/
ηνλ φγθν∙ πηζαλφλ θαη ηνλ πφλν‟. Έηζη έιεγε. Καλέλαο/ δελ ηνλ πίζηεπε, κήηε θαλ ηνλ πξφζερε», Γ.
Ρίηζνο, Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε, φ.π., 78.
171
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», φ.π., 105. Πξβι. ην πνίεκα
«Παξαράξαμε»: «Σα άδεηα, αλνηρηά ζπξηάξηα κεηά ηελ έξεπλα./ Σν ζθνηάδη ηεο θάκαξαο κε ηηο
βαζεηέο εηζπλνέο ηνπ θαζξέθηε./ Απέλαληη ε θαηάθσηε βηηξίλα ηνπ ραζάπηθνπ/ θαη ην παιηφ ρεηξακάμη
κε ην θέξηλν νκνίσκα/ ηνπ Μεγάινπ Αιεμάλδξνπ, ρσξίο δφξπ θαη θξάλνο,/ αλάζθεια πιαγηαζκέλν
ζηα ζάπηα πνξηνθάιηα», Γ. Ρίηζνο, Θπξσξείν, φ.π., 35.
172
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», φ.π., 106. Πξβι. ην πνίεκα «Ο ίδηνο
δξφκνο»: «Απηφο είλαη ν δξφκνο. Με ξσηάο. Ναη, ν ίδηνο./ Πξαηήξηα βελδίλαο ζηε ζέζε ησλ
αγαικάησλ./ Πέηαια αιφγσλ ζηε ζέζε ησλ αιφγσλ. Κη απηφο ίδηνο/ πνπ πςψλεη ην ρέξη λα ρηππήζεη ην
θνπδνχλη ηεο πφξηαο/ θη αιιάδεη γλψκε νιφηεια απξφνπηα θη αλαίηηα/ θαη ρηππάεη ην θνπδνχλη κε η‟

283
απαξαίηεηα απφζβεζε ηεο ηζηνξηθήο πξννπηηθήο ηνπ έξγνπ. Αληίζεηα, ε κεηαηξνπή
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζε «κίκεζε πξάμεσο», απνηειεί έλαλ απνζηαζηνπνηεκέλν, κε
φξνπο εηξσλείαο, έιεγρφ ηεο∙ εδψ, ν Ρίηζνο θαίλεηαη λα ζπλαληάηαη θαη πάιη κε ηνλ
Μπξέρη173 αιιά θαη κε ηνλ Βάιηεξ Μπέλγηακηλ, 174 δχν ζηνραζηέο ηνπ καξμηζκνχ πνπ
ζπλέδεζαλ ην δξάκα θαη ηελ ζεαηξηθή απφδνζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κε κηα ζεψξεζε
πνπ είρε σο ππξήλα ηεο ηελ θξηηηθή θαη δηαιεθηηθή πξνζέγγηζε ηνπ παξειζφληνο
ρσξίο ςεπδαηζζήζεηο θαη εμσξατζηηθέο πξνζέζεηο, κηα πξνζέγγηζε πνπ δελ ήηαλ
αζπκβίβαζηε κε ηελ πξννπηηθή ηνπ κνληεξληζκνχ.175
Ζ Υξχζα Πξνθνπάθε, εληνπίδεη ηελ αλαινγία απηή Ρίηζνπ - Μπξέρη ζηε
ιεηηνπξγία ησλ αλαρξνληζκψλ, ιεηηνπξγία ε νπνία, εληαγκέλε ζ‟ έλα κπζνινγηθφ
πιαίζην αθήγεζεο, ζπκβάιιεη ζηελ απνζηαζηνπνηεκέλε ζεψξεζε ηνπ παξειζφληνο:
«Σν ζηνηρείν πνπ παξεκβαίλεη βίαηα [ζην πιαίζην ηνπ αξραίνπ κχζνπ] είλαη νη
δηαξθείο αλαρξνληζκνί: ζαθείο ππαηληγκνί ζε ζχγρξνλα θνηλσληθά-πνιηηηθά γεγνλφηα,
ε ρξεζηκνπνίεζε κέζα ζην πνίεκα πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ δηαθνξεηηθψλ επνρψλ θαη

άιιν ηνπ ρέξη, ζπιιακβάλνληαο/ ηε ζηηγκηαία εθείλε ακήραλε δηαζηαχξσζε/ ησλ δχν ρεξηψλ ηνπ ζηνλ
αέξα θαη ρακνγειψληαο,/ ελψ ήρνο ηνπ θνπδνπληνχ αληερεί πνιχ αξγφηεξα/ κέζα ζην ζπίηη, πάλσ ζην
πιαηχ θεθαιφζθαιν, εθεί/ πνπ θηάλεη ε γχςηλε Άξηεκηο κε καχξεο λάυινλ θάιηζεο», Γ. Ρίηζνο, Ο
ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε, φ.π., 81.
173
Πξβι. «Ζ πξαγκαηηθφηεηα κεηακνξθψλεηαη. Γηα λα ηελ αλαπαξαζηήζεηο πξέπεη λα αιιάμεηο ηνπο
ηξφπνπο αλαπαξάζηαζεο. Σίπνηα δελ βγαίλεη απφ ην ηίπνηα. Σν Καηλνχξην βγαίλεη απφ ην Παιηφ, θαη
ην γεγνλφο πσο βγαίλεη, είλαη πνπ ην θάλεη θαηλνχξην. Οη θαηαπηεζηέο δελ εκθαλίδνληαη πάληα θάησ
απ‟ ην ίδην πξνζσπείν. Καη ηα πξνζσπεία δελ κπνξεί λα μεθνιιηνχληαη κε ηνλ ίδην ηξφπν, φπνηα θαη
λα‟ λαη ε επνρή (…) ππάξρνπλ πνιιαπινί ηξφπνη λα μεζεθψζεηο ηελ αγαλάθηεζε ελάληηα ζε κηα
απάλζξσπε θαηάζηαζε πξαγκάησλ. Με ηελ άκεζε παξάζηαζε παζηαζκέλσλ θαη αληηθεηκεληθψλ
θαηαζηάζεσλ, κε ηε δηήγεζε κχζσλ θαη παξαβνιψλ, κε ηα αζηεία, κηθξαίλνληαο ή κεγαιψλνληαο ηα
γεγνλφηα θηι.», Μ. Μπξέρη, «Σέρλε ιατθή θαη ηέρλε ξεαιηζηηθή», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 127,
Αχγνπζηνο 1965, 4-9:7.
174
Πξβι. «΋,ηη γηα ηνλ Βάιηεξ Μπέλγηακηλ είλαη δπλεηηθφ ηξαγηθφ - ε απξνζδφθεηε πξφζθξνπζε, ην
εχζξαπζην ηεο χπαξμεο, ε αγσλία ηεο ζχγθξνπζεο - είλαη γηα ηνλ Μπξέρη ην ίδην ην πιηθφ ηεο
ηξαγσδίαο. ΋κσο απηή είλαη κηα πνιχ ρνλδξνεηδήο θαη απιή αληίθαζε. Αλ ππάξρεη ειπίδα γηα ηνλ
Μπέλγηακηλ, έγθεηηαη φπσο θαη γηα ηνλ Μπξέρη ζηελ απεηζάξρεηε άξλεζε ηεο Ηζηνξίαο λα
ζπκκνξθσζεί κε ηα ηζηνξηθά κνληέια∙ γηαηί θαη γηα ηνπο δχν ε Ηζηνξία κπνξεί λα είλαη επηδεθηηθή
θσκηθήο δηαπξαγκάηεπζεο απφ ηε ζηηγκή πνπ ε αλάγθε, ή ε ηξαγηθή αλαγθαηφηεηα, έρεη μεζθεπαζηεί
σο ην ςέκα ηεο θπξίαξρεο ηάμεο πνπ ηφζν ζπρλά είλαη. Δπηκέξνπο κεηαβνιέο κπνξεί λα είλαη θσκηθέο
ή ηξαγηθέο, αιιά απηή θαζαπηήλ ε κεηαβιεηφηεηα, ηνπιάρηζηνλ γηα ηνλ Μπξέρη, είλαη θαηά θάπνην
ηξφπν εμ νξηζκνχ θσκηθή (…) Οη αληηθάζεηο είλαη αζηείν φρη επεηδή δελ είλαη ζπρλά αλππφθνξεο αιιά
επεηδή ρσξίο ηε δηαιεθηηθή πνπ απνηειεί, γηα λα ην πνχκε έηζη, ην εηξσληθφ πλεχκα ηεο ηζηνξίαο, δελ
ζα ππήξρε θαζφινπ ζεκαληηθή δσή. Ζ Ηζηνξία, ζαλ λα ιέκε, είλαη θσκηθή ζηε κνξθή (…) είλαη απηή
αθξηβψο ε κνξθή πνπ παζρίδεη λα θάλεη αλεθηή, επεηδή αθξηβψο είλαη κεηαβιεηή, νπνηαδήπνηε εηδηθή
ηξαγσδία πεξηερνκέλνπ, θαη ηεο νπνίαο ε εδνληθή γεχζε ειεπζεξψλεη ηηο κεηακνξθσηηθέο δπλάκεηο
ηνπ αζπλεηδήηνπ», Σerry Eagleton, «Kαξλαβάιη θαη θσκσδία: Μπέλγηακηλ, Μπαρηίλ θαη Μπξέρη» ζην
Φ. Σεξδάθεο (εηζαγ. - κεηαθξ. - επηκ.), Μεηακαξμηζηηθά ξεύκαηα ζηελ αηζζεηηθή θαη ζηε ζεσξία ηεο
ινγνηερλίαο, φ.π., 111-151: 136.
175
Γηα ηε ζρέζε Μπξέρη - Μπέλγηακηλ κε ηνλ κνληεξληζκφ βι. ελδεηθηηθά V. Kolokotroni - O.
Taxidou, “Modernism and Hellenism: aspects of a melancholy sensibility”, 11-23, ζηνλ ηφκν Greek
modernism and beyond: essays in honour of Peter Bien (edited by Dimitris Tziovas), Rowman &
Littlefield Publishers, 1997. Eλδηαθέξνπζα, ζην θείκελν απηφ, είλαη ε ζχλδεζε ηεο ζεψξεζεο ηνπ
Μπξέρη θαη ηνπ Μπέλγηακηλ κε ηελ πνηεηηθή πξαθηηθή ηνπ Καβάθε (βι. εηδηθφηεξα ζει. 20-22).

284
πξνπάλησλ ζχγρξνλσλ αληηθεηκέλσλ. ΢‟ απηή ηε δηαδηθαζία ζα κπνξνχζε λα
δηαθξίλεη θαλείο φρη ηφζν ηελ πξφζεζε „εθζπγρξνληζκνχ‟, φζν δχν άιιεο ιεηηνπξγίεο:
ε κία ηείλεη, κέζα απ‟ ην „παξάμελν‟ θαη ηηο απφηνκεο ηνκέο λα απνδξακαηνπνηήζεη
ην κχζν, λα θεληξίζεη ηνλ αλαγλψζηε γηα λα αληηκεησπίζεη θξηηηθά ηελ φιε
„αθήγεζε‟. Κάηη δειαδή πνπ βξίζθεηαη θνληά ζηε κπξερηηθή ηερληθή. Ο πνηεηήο
θνξά ην πξνζσπείν θαη ζπγρξφλσο καο ην δείρλεη, φπσο θαη φια ηα „πιηθά‟, ηα
ζθεληθά αμεζνπάξ (…) Ζ άιιε δηαδηθαζία, εζσηεξηθή απηή, αληαπνθξίλεηαη, φπσο
είπακε, ζε κηα αλάγθε αλαρψλεπζεο, ηνπ κχζνπ, ηεο ηζηνξίαο ηνπ πξνζσπηθνχ
βηψκαηνο θαη ηεο θνηλσληθήο εκπεηξίαο, αλαρψλεπζε πνπ αληηζηνηρεί ζε κηα
δηαρξνληθή νπηηθή». 176
Αλ θαη ε Πξνθνπάθε επηζεκαίλεη ηελ αλαινγία ηεο ηερληθήο απηήο ησλ
αλαρξνληζκψλ κε ηε κπξερηηθή κέζνδν, εληνχηνηο δελ ζπζρεηίδεη ηε ζέζε ηνπ Ρίηζνπ
πεξί «„ηζηνξηθψλ‟ παξαηζζήζεσλ» (πνπ αίξνληαη κέζσ ηεο κεηακθίεζεο, ηεο
θσκηθνπνίεζεο θαη ηνπ παξάδνμνπ) κε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο κπξερηηθήο
ηερληθήο∙ πξνθαλψο γηαηί ζεσξεί φηη ε αλαθνξά ηνπ Ρίηζνπ είλαη αξθεηά αζαθήο
ψζηε λα είλαη αζθαιήο έλαο ηέηνηνο ζπζρεηηζκφο: «„Διεγκέλε εηξσλεία‟, πνπ κπνξεί
λα ζεκαίλεη θαη ειεγρφκελε, πνπ ηέινο πάλησλ είλαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ
ζπλεηδεηή. Πσο φκσο ζπλεηδεηνπνηνχκε ηηο παξαηζζήζεηο καο θαη κάιηζηα ηηο
εηξσλεπφκαζηε, δειαδή παίξλνπκε ηηο απνζηάζεηο καο; Αζθαιψο έρνληαο βγεη απφ
ην πεδίν ηεο παξαίζζεζεο. Κη φηαλ νη παξαηζζήζεηο είλαη ηζηνξηθέο; Απηφο ν
λεφθνπνο φξνο πνπ ππνλνεί νπσζδήπνηε ζπιινγηθή παξαίζζεζε, θαη πνπ ν πνηεηήο
ηείλεη λα ηνλ εληάμεη ζην ρψξν ηνπ εμσπξαγκαηηθνχ, ηνπ θαληαζηηθνχ ή ηνπ
ππνζπλείδεηνπ ίζσο ζεκαίλεη απηφ πνπ απιά νλνκάδνπκε „ηζηνξηθή ςεπδαίζζεζε‟,
ίζσο θάηη πην ζνβαξφ, κηα θαη ππαηλίζζεηαη αιινηξησηηθέο δηαδηθαζίεο ζε
βαζχηεξνπο θαη αλεμέιεγθηνπο ςπρηθνχο ρψξνπο».177
Ο Ρίηζνο, φκσο, δελ θαίλεηαη πνπζελά λα ππαηλίζζεηαη θάηη «ζνβαξφηεξν»
απφ ηνλ (εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ) έιεγρν ησλ ηζηνξηθψλ ςεπδαηζζήζεσλ, νχηε θαη λα
ζπγρέεη ή λα ηαπηίδεη ηελ ζεψξεζε ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο κε κεηαθπζηθέο ή

176
Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα, Κέδξνο, 1981, 46. Σελ αλαινγία Ρίηζνπ - Μπξέρη
έρνπλ αθξνζηγψο επηζεκάλεη αξθεηνί κειεηεηέο. Βι. ζρεηηθά ΢η. Γεξάλεο, «Ζ πνίεζε ηνπ Γηάλλε
Ρίηζνπ. ΢εκεηψζεηο ζηα πεξηζψξηα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο», Νέα Δζηία, ηρ. 1547 Υξηζηνχγελλα 1991,
127-134, Γ. Π. ΢αββίδεο, Μεηακνξθώζεηο ηνπ Διπήλνξα: Από ηνλ Πάνπλη ζηνλ ΢ηλόπνπιν, Δξκήο,
Αζήλα 1981, 26, ΢. Ηιίλζθαγηα, «Μεξηθέο ζθέςεηο γηα ηνλ Σεηξεζία», Αηνιηθά Γξάκκαηα, ηρ. 32-33,
Μάξηηνο - Ηνχληνο 1976, 179-183, K. Myrsiades, «Σν ειιεληθφ παξειζφλ ζην ειιεληθφ παξφλ ζηελ
πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Αηνιηθά Γξάκκαηα, ηρ. 32-33, Μάξηηνο - Ηνχληνο 1976, 266-280, Γ.
Βεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 173-194.
177
Υ. Πξνθνπάθε, φ.π., 65-66.

285
ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο («αλεμέιεγθηνπο ςπρηθνχο ρψξνπο»). Αληίζεηα, νη δχν απηέο
έλλνηεο (ηζηνξηθφ γίγλεζζαη θαη εζσηεξηθέο-ςπρνινγηθέο αλζξψπηλεο δηεξγαζίεο)
παξακέλνπλ δηαθξηηέο ζηνλ ζεσξεηηθφ ηνπ ιφγν, παξ‟ φιν πνπ ε ζπλχπαξμε θαη ε
ζπκπιεξσκαηηθφηεηά ηνπο απνηειεί πξσηαξρηθφ δεηνχκελν ηνπ πνηεηή.
΢ην θείκελν γηα ηηο Μαξηπξίεο, γξακκέλν δέθα ρξφληα πξηλ, επηζεκαίλεη ηε
δηαθξηηφηεηα ησλ δχν πεξηνρψλ: «΢πρλά, ζα ζπλαληήζνπκε φρη απιά κηα ζηάζε
αλαγλψξηζεο θαη αθεξεκέλεο ζπγλψκεο ελ νλφκαηη κηαο βαζεηάο αληίιεςεο θαη
ζπλείδεζεο ηνπ αφξηζηνπ, πνιχπινθνπ, αθαηαλφεηνπ, αλεμήγεηνπ θαη αλεχζπλνπ ηεο
δσήο, νχηε κφλν κηα ζηάζε απηντθαλνπνηεκέλεο απνθάιπςεο ελφο βάζνπο πνπ
εκπεξηέρεη πηζαλφλ ηε δηθαίσζή ηνπ κέζα ζηηο ζθνηεηλέο ηνπ ξίδεο (ή πνπ δελ έρεη
θαλ αλάγθε απφ θακκηά δηθαίσζε) αιιά θαη κηα ζηάζε θνηλσληθήο θαη εζηθήο
ζπγθξηηηθήο, θξηηηθήο θαη απηνθξηηηθήο, κηαο ζηάζε επζχλεο κεξηθήο θαη ζπλνιηθήο
απέλαληη ηεο παξνχζαο ηζηνξηθήο ζηηγκήο θη νιφθιεξεο ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο, θαη
ηδηαίηεξα, θπζηθά, ηεο ειιεληθήο».178
Ζ πνξεία ηεο ζπιινγηζηηθήο ηνπ Ρίηζνπ ζηα Μειεηήκαηα θαίλεηαη λα
αλαπηχζζεηαη αθξηβψο πάλσ ζε απηφλ ηνλ ζχλζεην άμνλα απνζηαζηνπνηεκέλνπ
ειέγρνπ: ζην θείκελν γηα ηηο Μαξηπξίεο εξκελεχεη ηε ιεηηνπξγία ηεο ζπκβνιηζηηθήο
ησλ απηψλ, θαζεκεξηλψλ αληηθεηκέλσλ κέζσ ηεο νπνίαο επηηπγράλεηαη ε
απνζηαζηνπνηεκέλε ζεψξεζε ηνπ ηδενινγηθά θνξηηζκέλνπ ηζηνξηθνχ παξφληνο, θαη
ζην ηειεπηαίν θείκελν ησλ Μειεηεκάησλ («Ο Σνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη
Θπξσξείν») ε ζπκβνιηζηηθή απηή εκπινπηίδεηαη θαη δηεπξχλεηαη κέζσ ηεο ηερληθήο
ηνπ παξάδνμνπ θαη ηνπ γεινηνγξαθηθνχ, πξνθεηκέλνπ λα απνθαιπθζεί ε
πξαγκαηηθφηεηα, φρη κφλν ε παξνληηθή αιιά θαη ε παξειζνληηθή.
Ζ δηαδηθαζία απηή ηεο απνθάιπςεο πξνυπνζέηεη ηελ πνηεηηθή απφδνζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο σο «παξάζηαζεο», σο ζεαηξηθνχ έξγνπ κέζσ ηνπ νπνίνπ ν
αλαγλψζηεο ζα ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη ην «έξγν-δσή» κπνξνχκε «λα ην επαλαιάβνπκε
θαιχηεξα» (θη εδψ ε νκνηφηεηα κε ηελ κπξερηηθή ηερληθή είλαη επίζεο εκθαλήο).179

178
Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 99.
179
Πξβι. «Γηα λα κε ξηρηεί, φκσο, ην θνηλφ ζηελ „ηζηνξία‟ ζαλ ζ΄ έλα ρείκαξξν πνπ ζα ην παξέζπξε
δψζε - θείζε, πξέπεη ην θάζε μερσξηζηφ γεγνλφο λα δέλεηαη κε ηα πξνεγνχκελα έηζη, ψζηε λα
θαίλνληαη νη θφκπνη. Πξέπεη λ‟ αθήλεηαη ζηελ θξίζε ηνπ ζεαηή ε επθαηξία λα επεκβαίλεη ζηα
γεγνλφηα. Γηα ην ιφγν απηφ ζα αληηπαξαζέζνπκε πξνζερηηθά ην έλα ζην άιιν ηα δηάθνξα κέξε ηεο
„ηζηνξίαο‟, δίλνληαο ζην θαζέλα κηα δηθή ηνπ κνξθή, ζα λα επξφθεηην γηα έλα κηθξφ ζεαηξηθφ έξγν ζην
εζσηεξηθφ ηνπ έξγνπ καο», Μ. Μπξέρη, «Μηθξφ φξγαλν γηα ην ζέαηξν», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 46-
48, Οθηψβξηνο - Γεθέκβξηνο 1958, 39-43: 42.

286
Πξφθεηηαη, νπζηαζηηθά, γηα κηα ζπλεηδεηνπνίεζε ε νπνία πξνυπνζέηεη ην αληίθξηζκα
κηαο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ βξίζθεηαη ππφ θαζεζηψο απφθξπςεο.
Απηφ πνπ ππνλνεί ν Ρίηζνο κε ηνλ φξν «εηξσλεία ησλ ηζηνξηθψλ
παξαηζζήζεσλ» θαίλεηαη λα αθνξά ζηελ απφθξπςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηελ
εθάζηνηε θπξίαξρε ηδενινγία, ζεψξεζε πνπ ελαξκνλίδεηαη κε ηα δεηνχκελα ηεο
δπηηθήο καξμηζηηθήο ζθέςεο πνπ αλαπηχζζεηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‟60 θαη κεηά: «Ζ
ηδενινγία», αλαθέξεη ν Φίζεξ, «δελ είλαη κηα επηζηεκνληθή γλψζε ηνπ θφζκνπ, αιιά
κηα „ςεπδήο ζπλείδεζε‟. Έηζη ηελ φξηδε ν Μάξμ. Δίλαη κηα εηθφλα ηνπ θφζκνπ, πνπ
αληαλαθιάηαη απφ έλα καγηθφ θαζξέθηε. Απηφο ν θαζξέθηεο θηηάρλεηαη ζχκθσλα κε
ηηο απαηηήζεηο ησλ θπξηάξρσλ. Αλαπαξάγεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα φρη φπσο είλαη, κα
φπσο έπξεπε λα είλαη, φπσο ζέινπλ λα ηελ εκθαλίζνπλ νη θξαηνχληεο ηελ εμνπζία.
Ηδέεο ζσζηέο ή πεξίπνπ ζσζηέο, αλαθαηεχνληαη κε πξνιήςεηο, κε θεηίρ, κε ηακπνχ,
κε απαηειέο θαη θαληαζηηθέο εηθφλεο. Κη έηζη παξαπνηνχληαη θαη
παξακνξθψλνληαη».180 Απηφ ελλνεί θαη ν Μπξέρη, νξίδνληαο σο ξεαιηζηηθφ ην έξγν
πνπ «βγάδεη ην πξνζσπείν απφ ηηο θπξηαξρνχζεο ηδέεο, θαζψο θη απ‟ ηα πξφζσπα πνπ
θπξηαξρνχλ».181
Ζ απνθάιπςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ απνδίδεηαη ζπγθαιπκκέλε ή
παξακνξθσκέλε απφ ηελ δεζπφδνπζα θάζε θνξά ηδενινγία, δελ ζπλαξηάηαη,
ζπλεπψο, κφλν κε ην παξφλ, αιιά θαη κε ηε ζέαζε ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο, ην
νπνίν ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο παξνπζηάδεηαη εμσξατζκέλν ή κνλφπιεπξα
απνδηδφκελν, κέζα απφ ηελ νπηηθή ηεο εθάζηνηε θπξίαξρεο ηδενινγηθήο ηάμεο. Τπφ
απηή ηελ πξννπηηθή, ε κπξερηηθή ηερληθή, εθηφο απφ ηε ιεηηνπξγία ηνπ
«μαλαληηθξίζκαηνο» ηεο ζχγρξνλεο πξαγκαηηθφηεηαο, ζα κπνξνχζε λα εθαξκνζηεί
θαη σο κέζνδνο ειέγρνπ θαη αλαζεψξεζεο ηνπ ηζηνξηθνχ θαη κπζνινγηθνχ
παξειζφληνο.
Ζ παξακφξθσζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηελ εθάζηνηε θπξίαξρε ηδενινγία,
νδεγεί ζηελ απνθάιπςή ηεο, κέζσ ηεο εθ λένπ - ινγνηερληθήο - κεηακφξθσζήο ηεο.
Με απηφλ ηνλ δηηηφ ηξφπν, πξνεθηείλνληαο δειαδή ηελ ηερληθή ηνπ Μπξέρη θαη ζηελ
θαηεχζπλζε ηνπ παξειζφληνο,182 θαίλεηαη λα πξνζπαζεί ν Ρίηζνο λα απνδψζεη ζηα

180
Δ. Φίζεξ, «Κνληά ζηελ αιήζεηα», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 124-125, Μάεο 1965, 314-316: 314.
181
Βι. Μ. Μπξερη, «Σέρλε ιατθή θαη ηέρλε ξεαιηζηηθή», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ.127, Αχγνπζηνο
1965, 4-9: 7.
182
Ζ ζεαηξηθή δηαζθεπή ηεο Αληηγόλεο απφ ηνλ Μπξέρη είλαη ελδεηθηηθή ηεο δηεχξπλζεο ηεο ηερληθήο
ηνπ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ ηζηνξηθνχ θαη κπζηθνχ παξειζφληνο. Σν παξειζφλ ζηελ ζπγθεθξηκέλε
πεξίπησζε ζπλαξηάηαη φρη κφλν κε ηνλ αξραηνειιεληθφ κχζν αιιά θαη κε ηε δηακεζνιαβεκέλε εθδνρή
ηνπ, κέζσ ηεο κεηάθξαζεο ηνπ Holderlin, ηελ νπνία ρξεζηκνπνηεί ν Μπξέρη γηα ηε δηαζθεπή: «Ο

287
κπζνινγηθά ηνπ πνηήκαηα κηα απνζηαζηνπνηεκέλε (ζαλ κπζηθή) εηθφλα ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηαπηφρξνλα κηα αλαζεσξεκέλε - «γεησκέλε» ζηε ζχγρξνλε
θαζεκεξηλφηεηα θαη ςπρνινγία - ζθηαγξάθεζε ησλ κπζηθψλ πξνζψπσλ, πνπ ζπρλά
αγγίδεη ηα φξηα ηνπ θσκηθνηξαγηθνχ.183 Έηζη, ε άξζε ησλ «ηζηνξηθψλ καο
παξαηζζήζεσλ» επηηπγράλεηαη θαη ζηα δχν ρξνληθά επίπεδα.
Αλ, κε βάζε ηα παξαπάλσ, ν Ρίηζνο θαίλεηαη λα κελ εμνβειίδεη απφ ην
πνηεηνινγηθφ ηνπ πεδίν ηελ έλλνηα ηνπ πξνζδηνξηζκνχ θαη ειέγρνπ ηεο ηζηνξηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο, είλαη παξ‟ φια απηά εκθαλήο ε ζπξξίθλσζε, ζπλ ησ ρξφλσ, ηεο
καξμηζηηθήο νξνινγίαο ζηα δνθηκηαθά θείκελά ηνπ, ζπξξίθλσζε πνπ, ζην
θαηαιεθηηθφ απηφ θείκελν ησλ Μειεηεκάησλ, πεξηνξίδεηαη ζηελ ππαηληθηηθή ζέζε
πεξί «ειεγκέλεο εηξσλείαο ησλ „ηζηνξηθψλ‟ παξαηζζήζεψλ καο». Έλλνηεο φπσο ην
ρξένο, νη αγψλεο ηεο αλζξσπφηεηαο, ε ζπκκεηνρή θαη ε πξάμε, ε επζχλε ηνπ πνηεηή
θαη ην θνηλσληθφ πεξηερφκελν ηνπ έξγνπ, ε αηζηνδνμία, έρνπλ ππνρσξήζεη ή έρνπλ
αλαζεκαζηνδνηεζεί. Ο ζεσξεηηθφο ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ (ζε αληηζηνηρία κε ηνλ
ζθνηεηλφ, ππαηληθηηθφ, ζπλεηξκηθφ πνηεηηθφ ηνπ ιφγν, φπσο εμειίζζεηαη απφ ηε
΢νλάηα θαη κεηά) απφ καξμηζηηθφο κε κνληεξληζηηθέο εμαθηηλψζεηο, έρεη κεηαηξαπεί
ζε κνληεξληζηηθφ κε καξμηζηηθνχο ζχιαθεο.
Μεηαβνιή εχινγε, αλ αλαινγηζηνχκε φηη νη πεξηνξηζκνί πνπ εθ πξννηκίνπ
πξνέθππηαλ ζηνλ ζεσξεηηθφ θαη πνηεηηθφ νξίδνληα ηνπ Ρίηζνπ ιφγσ ηεο ζχδεπμεο
δχν αληίξξνπσλ ηδενινγηθψλ ηάζεσλ, πξνυπέζεηαλ ηελ πνηνηηθή θαη πνζνηηθή
πξνζαξκνγή ηνπο, έηζη ψζηε λα ζπλππάξρνπλ θαη λα κελ αιιειναλαηξνχληαη. Σν
πεξηνξηζηηθφ θαη ελ πνιινίο αληηθαηηθφ απηφ πιαίζην, πεξηγξάθεη ν πνηεηήο ζην
θείκελν γηα ηηο Μαξηπξίεο: «Σα πνηήκαηα δελ δηζηάδνπλ λα μεπεξλνχλ ηελ νπδέηεξε

Μπξέρη επηζπκεί λα „νξζνινγηθνπνηήζεη‟ ην κχζν, λα απνθξπζηαιιψζεη απφ ηελ ηδενινγηθή νκίριε ηε

ξεαιηζηηθή ιατθή παξάδνζε, λα απαιιάμεη ηελ ηζηνξία απφ ηα ζενινγηθά, κεηαθπζηθά θαη ηδενινγηθά
ζηνηρεία ηνπ αξραίνπ πνηεηή θαη ηνπ Γεξκαλνχ ζξεζθφιεπηνπ ξνκαληηθνχ δηαζθεπαζηή ηνπ». Έηζη, ν
Μπξέρη «νπζηαζηηθά γξάθεη ην δηθφ ηνπ έξγν εθ λένπ, ρξεζηκνπνηψληαο ηε γιψζζα ηνπ Holderlin σο
αξρατδνπζα βηηξίλα γηα ηελ επίηεπμε κεγαιχηεξεο απνζηαζηνπνίεζεο. Απφ ηε κηα απνζαθελίδεη θαη
ζεαηξηθνπνηεί, εηζάγεη σκφηεηεο θαη ξεαιηζκφ, επζχηεηα θαη ακεζφηεηα, απ‟ ηελ άιιε φκσο απμάλεη
ην κπζνπνηεηηθφ θαη ζθνηεηλφ ζηνηρείν ηεο κεηάθξαζεο ηνπ Holderlin, ην αζαθέο θαη εμεδεηεκέλα
αξρατζηηθφ (…) γηα λα δψζεη ζηνλ ζεαηή ηελ πνζνχκελε απφζηαζε, ηελ μέλε καηηά ηεο εμηζηφξεζεο
κηαο πεξίεξγεο αιιά δηδαθηηθήο ηζηνξίαο απφ ηα βάζε ηνπ ρξφλνπ, πνπ σζηφζν επηηξέπεη
εθπιεθηηθνχο ζχγρξνλνπο παξαιιειηζκνχο», Β. Πνχρλεξ, «Ζ κεηάθξαζε ηεο Αληηγφλεο ηνπ ΢νθνθιή
απφ ηνλ Friedrich Holderlin θαη ε δηαζθεπή ηεο απφ ηνλ Βertolt Brecht”, ΢ύγθξηζε, ηρ. 10, Ννεκβξηνο
1999, 59-81: 64 θαη 70-71 αληίζηνηρα.
183
Δλδεηθηηθά ζην Χξνληθό: «Ζ Διέλε πέζαλε πξνρηέο/ απφ θαξθίλν ηεο κήηξαο κε πνιιέο
κεηαζηάζεηο. Ο άληξαο ηεο/ ειεθηξνιφγνο, ν Μελέιανο, ην‟ ρε ξίμεη κήλεο ζην θξαζί. Σε κέξα/ ηεο
θεδείαο/ νη ζπγγελείο πιαθψζαλ θαη θαηάθιεςαλ ην ζπίηη. Μάηαηα/ έςαρλε ν ειεθηξνιφγνο λα‟ βξεη η‟
άζπξν ηεο θνπζηάλη λα ηε ζάςεη λνηθνθπξεκέλα∙/ έβξηδε, θψλαδε∙ ηίπνηα∙ - θη ήηαλ θαη κεζπζκέλνο
άιισζηε∙/ ηε ζάςαλε κε δαλεηθφ βξαθί θάπνηαο γεηηφληζζαο, - ηη δαλεηθφ; / πήγαηλε ηψξα λα ην βξεηο
λα ηεο ην θέξεηο πίζσ». Γ. Ρίηζνο, Χξνληθό, Σέηαξηε Γηάζηαζε, Κέδξνο, Αζήλα 20 2001, 33-41: 34.

288
παξαηήξεζε, ηελ ελαηέληζε, ηελ αλαπαπηηθή γνεηεία ηεο ζησπήο θαη ανξηζηίαο, φπσο
θαη ηνλ καγηθφ θχθιν (ή ζπείξα) ηεο αλαπαξάζηαζήο ηνπο κέζσ „απηνδχλακσλ
ζπλεηξκψλ‟, θαη λα ηείλνπλ πξνο έλαλ νξηζκφ, πξνο κηαλ αθξηβνινγία, ζπλνκηιία, θαη
κάιηζηα θάπνηε, πξνο κηαλ εμαθξίβσζε αηηηψλ, πξνο κηα επεμήγεζε, θη αθφκε πξνο
κηα ζπγθεθξηκέλε ππφδεημε, παξφηξπλζε, λνπζεζία, ιχζε, ζπκπέξαζκα θαη
ζπκβνπιή. ΋ρη, βέβαηα, πάληα∙ κα ζπρλά - ζην βαζκφ πνπ ε θαζαξφηεηα ηεο ηέρλεο
κπνξεί λα επηηξέςεη ηε δηαρπηηθφηεηα ηεο εμνκνιφγεζεο ή ηε ζρνιαζηηθφηεηα ηεο
δηδαζθαιίαο, θαη ζην βαζκφ πνπ ε θπζηθή, αζθεκέλε, θ‟ επίθηεηε ζεκλφηεηα ηεο
πνίεζεο, δίλεη ην δηθαίσκα ζηνλ πνηεηή λα πάξεη ηε ζέζε θαη ην χθνο ηνπ
εμνκνινγνχκελνπ, ηνπ εμνκνινγεηή, ηνπ εζνπιάζηε ή θαη ηνπ δαζθάινπ αθφκε».184
Αλ ζην παξαπάλσ ρσξίν αληηθαηαζηήζνπκε ηηο αλαθνξέο ζηηο έλλνηεο
«ηέρλε» θαη «πνίεζε» κε ηνπο φξνπο «κνληέξλα ηέρλε» θαη «κνληέξλα πνίεζε» (γηαηί
ζε απηήλ θαίλεηαη λα αλαθέξεηαη ν πνηεηήο, ρσξίο λα ην δειψλεη επζέσο), γίλεηαη
αθφκε πην επδηάθξηηνο ν ξπζκηζηηθφο ξφινο, δειαδή ν πνηνηηθφο θαη πνζνηηθφο
βαζκφο θπξηαξρίαο ηνπ κνληεξληζκνχ ζην πιαίζην δηακφξθσζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ
Ρίηζνπ: νη καξμηζηηθνί ζχιαθεο ηνπ έξγνπ («εμαθξίβσζε αηηίσλ», «επεμήγεζε»,
«ππφδεημε», «ιχζε»), δηαηεξνχληαη «ζην βαζκφ» πνπ επηηξέπεη ν θαλφλαο ηνπ
κνληέξλνπ.
Δίλαη θαλεξφ, ινηπφλ, φηη ε ιεηηνπξγηθφηεηα ηεο ζχδεπμεο δχν (ηδενινγηθά
θαη αηζζεηηθά) απνθιηλνπζψλ ζεσξήζεσλ ηεο ινγνηερλίαο, ηελ νπνία πξφηεηλε ν
Ρίηζνο ζηνλ δνθηκηαθφ ηνπ ιφγν, πξνυπέζεηε ηελ παξνπζία ηεο καξμηζηηθήο ζθέςεο
ζε κηα ελδνθεηκεληθή πνζφζησζε ε νπνία ξπζκηδφηαλ (εηδηθά ζην ψξηκν έξγν ηνπ)
απφ ην δεζπφδνλ θαλνληζηηθφ πιαίζην ηνπ κνληεξληζκνχ. Έηζη, ζην κέηξν πνπ ν
κνληεξληζηηθφο άμνλαο ηεο πνίεζήο ηνπ επέηξεπε ηελ πηνζέηεζε κηαο καξμηζηηθήο
πξννπηηθήο ειέγρνπ ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ν Ρίηζνο επηρείξεζε κε ζπλέπεηα
λα ελζσκαηψζεη ηερληθέο θαη κεζφδνπο πνπ ζα επλννχζαλ ηε ιεηηνπξγηθφηεηα απηήο
ηεο ζχδεπμεο.

ε) Μαγιακόθζκι - Έπεμποςπγκ: απ’ ηη ζκοπιά ηος Άπη Αλεξάνδπος

«Γη‟ απηφ δελ έγηλε ζηπιίηεο ν Αιεμάλδξνπ∙ επέιεμε ηελ επζχηεηα νδψλ πνπ
ηέκλεη ηελ έξεκν. Ζ εξεκηά έγηλε γχξσ ηνπ απφ ην θαλαηηζκφ, ην έγθιεκα θαη ηε

184
Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο», φ.π., 99.

289
βιαθεία ηεο επνρήο. Σφηε, αλάκεζα ζηνπο καρφκελνπο θνκκνπληζηέο, καδί κε ηε
ζπληξνθηθφηεηα θαη ηε ζπζία ζπκβάδηδε ν θνκθνξκηζκφο θαη ε ζρεηηθφηεηα ησλ
αμηψλ πνπ έθηαλε σο ηελ αλαληξία, ηελ εγθαηάιεηςε, ηελ εμφλησζε θαη ηε ζπίισζε
ηνπ δηαθσλνχληνο ζπληξφθνπ, πξάγκαηα πνπ ε ηδενινγηθή ζρηδνθξέλεηα είρε
αλαγνξεχζεη ζε θνξπθαίεο αξεηέο ηνπ „λένπ αλζξψπνπ‟. Ήηαλ ι.ρ. δείγκα
σξηκφηεηαο θαη πίζηεο ν ραθηεδηζκφο κέζα ζηηο γξακκέο. Θα έιεγα φηη πάληα, ζε
παξφκνηεο θαηαζηάζεηο, βξίζθνληαη ζπλεηδήζεηο πνπ αληηζηαζκίδνπλ ηε γεληθή
δηαζηξνθή, κε κηα απφιπηε, αζπκβίβαζηε ζηάζε. Μα ίζα ίζα απηή είλαη ην ζηαζεξφ
ζεκείν απφ ην νπνίν κπνξνχκε λα κεηξήζνπκε ηελ εθηξνπή, ηε ζήςε θαη φρη ην
αληίζεην, ν κέζνο φξνο αξεηήο - εγθιήκαηνο. Κάπσο αξγά, ν Γηάλλεο Ρίηζνο έγξαςε
ην πνίεκα „Ο απαξάδεθηνο‟ (1968), αζθαιψο γηα ην θίιν ηνπ Άξε, φπνπ παξεμήγεζε
θαη αιήζεηα κνηξάδνληαη ζηνπο ζηίρνπο („απνηξαβήρηεθε (…) δε κίιεζε, ζα λα‟μεξε
ηάρα πσο εκείο δελ κπνξνχζακε/ κήηε πνπ ζέιακε λα κάζνπκε‟). ΢ην ηέινο έξρεηαη ε
νκνινγία: „Σελ πξψηε πέηξα/ ηνπ ηε ξίμακε νη θίινη ηνπ (…)/ Πακςεθεί ε
θαηαδίθε./ Γπξίζακε έλαο - έλαο θη αθνπκπήζακε ην κέησπν ζηνλ ηνίρν‟ (…). Ο
απαξάδεθηνο δελ επηζηξέθεη, γηαηί δελ απνηξαβήρηεθε πνηέ. Οη παξαδεθηνί - παληνχ
- δελ ηνικνχλ νχηε λ‟ απνηξαβερηνχλ, αξλνχληαη, θξχβνπλ ηα ραξηηά ηνπο, βηαζηηθά
πξνρξνλνινγνχλ λέα, ηάρα γξακκέλα ηφηε, „αηπρψο αλέθδνηα‟ πιελ πξνθεηηθά…,
αηψληνη πλεπκαηηθνί θαηεξγαξαίνη. Σν έξγν πνπ πξνζεγγίδεηαη εδψ [ηνπ Αιεμάλδξνπ]
γξάθηεθε ηφηε, ζηνλ θαηξφ ηνπ, ηίκηα θαη θαζαξά».185
Πέξαλ ηνπ εηξσληθνχ ππαηληγκνχ πεξί πξνρξνλνιφγεζεο πνηεκάησλ πνπ,
πξνθαλψο, αθνξά ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ (ν ζπζρεηηζκφο ηνπ ρξφλνπ γξαθήο θαη
ηνπ ρξφλνπ δεκνζίεπζεο ησλ έξγσλ ηνπ, νχησο ή άιισο, ζπληζηά ζέκα θεθαιαηψδεο

185
Γ. Ραπηφπνπινο, Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμόξηζηνο, ΢νθφιε, Αζήλα 2004, 45-46. Σν πνίεκα πνπ
ζρνιηάδεη ν Ραπηφπνπινο (βι. Γ. Ρίηζνο, Πέηξεο, Δπαλαιήςεηο, Κηγθιίδσκα, Κέδξνο, Αζήλα 71982, 22)
αλαθέξεηαη ζηελ πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ην θφκκα, ιφγσ δηαθσλίαο ηνπ Αιεμάλδξνπ κε ηνλ
Εαραξηάδε, έδσζε εληνιή ζε φια ηα κέιε ηνπ Κ.Κ.Δ. (ελψ, ήδε, ν Αιεμάλδξνπ βξηζθφηαλ ζηελ
εμνξία) λα δηαθφςνπλ θάζε επαθή καδί ηνπ. Ο Ραπηφπνπινο θαίλεηαη λα ππνλνεί φηη κε ην πνίεκα
απηφ ν Ρίηζνο απνινγείηαη εθ ησλ πζηέξσλ γηα ηελ ηφηε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηνλ Αιεμάλδξνπ∙
ζεψξεζε πνπ δελ θαίλεηαη αβάζηκε, θαζψο ν Ρίηζνο γλψξηδε φηη ε δηαθνπή ηεο θηιηθήο ηνπο ζρέζεο
επέηεηλε ηελ απνκφλσζε ηνπ Αιεμάλδξνπ (θαη επηδείλσζε ηελ ήδε βεβαξεκέλε ςπρνινγία ηνπ, φπσο
επηβεβαηψλεη θαη ε ζχδπγφο ηνπ, Καίηε Γξφζνπ). Ζ ξήμε, πάλησο, ζηηο ζρέζεηο ησλ δχν πνηεηψλ δελ
ζρεηίδεηαη κε ηελ ελ ιφγσ εληνιή ηνπ θφκκαηνο (ε νπνία δφζεθε φηαλ ήηαλ εμφξηζηνη ζηε Λήκλν,
αιιά ζε δηαθνξεηηθά ρσξηά, ν Ρίηζνο ζην Κνληνπνχιη θαη ν Αιεμάλδξνπ ζηνλ Μνχλδξν), εληνιή ζηελ
νπνία, κάιηζηα, ν Ρίηζνο αληέδξαζε θαη παξελέβε πξνο ην θφκκα, ππεξαζπηδφκελνο ηνλ Αιεμάλδξνπ.
Σν πεξηζηαηηθφ ηεο κεηαμχ ηνπο ξήμεο ρξνλνινγείηαη αξγφηεξα, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εμνξίαο ηνπο ζηε
Μαθξφλεζν, θαη αθνξά ζε κηα πξνζσπηθή ηνπο ζχγθξνπζε (πνπ είρε, φκσο, ηδενινγηθφ ραξαθηήξα),
κε απνηέιεζκα λα δηαθνπεί ε επηθνηλσλία ηνπο γηα αξθεηά ρξφληα. Βι. πεξηζζφηεξα ζηνλ πξφινγν ηεο
Καίηεο Γξφζνπ, «Μλήκε θαηά ξηπάο», ζην Λίδπ Σζηξηκψθνπ (επηκ. - εηζαγ. - ζεκ.), Γηάλλεο Ρίηζνο.
Σξνρηέο ζε δηαζηαύξσζε. Δπηζηνιηθά δειηάξηα ηεο εμνξίαο θαη γξάκκαηα ζηελ Καίηε Γξόζνπ θαη ηνλ
Άξε Αιεμάλδξνπ, Άγξα, Αζήλα 2008, 13-37 (εηδηθφηεξα 23-26).

290
θαη αλεμεξεχλεην), ε πεξηγξαθφκελε ζρέζε ηνπ Αιεμάλδξνπ κε ηνλ δάζθαιφ ηνπ
απνδίδεη ζπκππθλσκέλα ηελ επίδξαζε θαη ηηο ζπλέπεηέο ηεο θνκκαηηθήο ζηξάηεπζεο
ζηε ζπλείδεζε ησλ αξηζηεξψλ εθείλεο ηεο γεληάο.
Ζ πεξηγξαθή απηή ηνπ θιίκαηνο «ηδενινγηθήο ζρηδνθξέλεηαο» ζηνλ ρψξν ηεο
Αξηζηεξάο, πνπ, ηδηαίηεξα ηελ επνρή ηεο παληνδπλακίαο ηνπ Εαραξηάδε, νδήγεζε ζε
δηαγξαθή, απνκφλσζε αθφκα θαη ζάλαην186 φζνπο δηαθσλνχζαλ κε ηελ θνκκαηηθή
γξακκή, απνηειεί καξηπξία ελφο αξηζηεξνχ, ηνπ Γεκήηξε Ραπηφπνπινπ, πνπ έδεζε
ηελ δνθεξή πξαγκαηηθφηεηα ηεο εκθπιηαθήο πεξηφδνπ φρη κφλν σο ζχγθξνπζε ηνπ
θνκκνπληζηηθνχ κε ηνλ αζηηθφ ρψξν, αιιά θαη σο εζσηεξηθή, κέζα ζηνπο θφιπνπο
ηνπ Κ.Κ.Δ., δηαπάιε ηδεψλ θαη πξνζψπσλ πνπ αληηπξνζψπεπαλ απ‟ ηε κηα ηε
δνγκαηηθή, αλειεχζεξε θνκκαηηθή ρεηξαγψγεζε θη απ‟ ηελ άιιε ην δηθαίσκα
απηνθαζνξηζκνχ θαη ηδενινγηθήο ρεηξαθέηεζεο.
Ο Ρίηζνο θαη ν Αιεμάλδξνπ, εθθηλνχκελνη απφ ηελ ίδηα αθεηεξία ηνπ
καξμηζηηθνχ νξάκαηνο, επέιεμαλ δχν δηαθνξεηηθνχο δξφκνπο, ηφζν ζε βηνγξαθηθφ
φζν θαη ζε ινγνηερληθφ επίπεδν, θαη νδεγήζεθαλ ν έλαο ζηελ έληαμε, ζηε ζηξάηεπζε
θαη ελ πνιινίο ζηελ επζπγξάκκηζε κε ηηο θνκκαηηθέο επηηαγέο, θαη ν άιινο ζηελ
απεκπινθή θαη απνκάθξπλζε απφ ηνλ κεραληζκφ ηνπ θφκκαηνο. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ
Αιεμάλδξνπ, ην φθεινο ηεο επηινγήο ηνπ ηζνχηαη κε ην δηθαίσκα ηεο ειεχζεξεο
ζθέςεο θαη έθθξαζεο, κε ηίκεκα ηελ απψιεηα ηεο ζπληξνθηθφηεηαο θαη ηελ
απνκφλσζε∙ ζε απηήλ ηνπ Ρίηζνπ, ε (απηφ)ινγνθξηζία θαη ε έκκεζε, πξνζεθηηθή
δηαηχπσζε ησλ δηαθσληψλ ηνπ απέλαληη ζηελ θνκκαηηθή γξακκή, δελ πξνθχπηεη
κφλν σο πξνζσπηθή αλάγθε πεξηθξνχξεζεο ηεο ηδενινγίαο ηνπ, αιιά απνηειεί ελ
πνιινίο θαη ην ηίκεκα πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ην θέξδνο ηεο ζπιινγηθφηεηαο
θαη ηεο απνδνρήο απφ ηελ νκάδα.
Σν γεγνλφο βέβαηα φηη θαη νη δχν πνηεηέο επέιεμαλ πεξίπνπ ην ίδην ρξνληθφ
δηάζηεκα λα δηαηππψζνπλ ηηο ζέζεηο ηνπο γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη θαη ηνλ Έξεκπνπξγθ
(1963 θαη 1961 ν Ρίηζνο, 1964 θαη 1965 ν Αιεμάλδξνπ), απνδεηθλχεη ηελ εγγχηεηα
ησλ ινγνηερληθψλ αλαδεηήζεσλ θαη πξνβιεκαηηζκψλ ηνπο - απηή ε ηαχηηζε
απφςεσλ, ηνπιάρηζηνλ ζε ζέκαηα πνηεηηθήο, επηθπξψλεηαη θαη απφ ηελ
αιιεινγξαθία ηνπο∙187 ε ζπγθξηηηθή, φκσο, εμέηαζε ησλ δνθηκίσλ ηνπο αλαδεηθλχεη

186
Βι. Γ. Ραπηφπνπινο, φ.π., 118-125.
187
Σκήκαηα ηεο αιιεινγξαθίαο απηήο (θαηά ηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο) παξνπζηάδεη ν Γ.
Ραπηφπνπινο, Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμόξηζηνο, ΢νθφιεο, 2004, 265-269, ελψ ε ζπλνιηθή εηθφλα ηεο
απνδίδεηαη ζην Γηάλλεο Ρίηζνο. Σξνρηέο ζε δηαζηαύξσζε. Δπηζηνιηθά δειηάξηα ηεο εμνξίαο θαη
γξάκκαηα ζηελ Καίηε Γξόζνπ θαη ηνλ Άξε Αιεμάλδξνπ, φ.π.

291
ηαπηφρξνλα θαη ηε δηάθξηζε ηεο ηδενινγηθήο ηνπο ζθνπηάο, ε νπνία άιισζηε
απνηέιεζε θαη ηελ αηηία ηεο δηαηάξαμεο ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο ζρέζεσλ.188
Ζ πξνζέγγηζε, κε άιια ιφγηα, ηνπ Αιεμάλδξνπ, απαιιαγκέλε απφ θάζε
δεζκεπηηθή ζρέζε κε ηνλ θνκκαηηθφ κεραληζκφ ηεο Αξηζηεξάο, απνηειεί ην κέηξν
ζχγθξηζεο («ην ζηαζεξφ ζεκείν απ‟ ην νπνίν κπνξνχκε λα κεηξήζνπκε ηελ
εθηξνπή», φπσο αλαθέξεη ν Ραπηφπνπινο) πξνθεηκέλνπ λα αληηιεθζνχκε ηελ
εμηζνξξνπηζηηθή δηάζηαζε ηνπ ζεσξεηηθνχ εγρεηξήκαηνο ηνπ Ρίηζνπ, ηελ πξνζπάζεηά
ηνπ, δειαδή, λα δηαηππψζεη ηηο (απνθιίλνπζεο απφ ηελ θνκκαηηθή γξακκή) ζέζεηο
ηνπ γηα ηελ ηέρλε, ρσξίο λα πιεγεί ή λα ακθηζβεηεζεί ε θνκκαηηθή ηνπ λνκηκφηεηα.
΢ην δνθίκηφ ηνπ γηα ηνλ Έξεκπνπξγθ, ν Ρίηζνο πξνζεγγίδεη θαη αλαιχεη ηηο
κνληεξληζηηθέο εθηξνπέο ηνπ ΢νβηεηηθνχ, ζε επίπεδν πνηεηηθφ. Γελ είλαη πξνθαλψο
ηπραία ε επηινγή ηνπ λα ζρνιηάζεη ηελ πνίεζε ηνπ Έξεκπνπξγθ (ν νπνίνο ήηαλ
πεξηζζφηεξν γλσζηφο σο πεδνγξάθνο) θαη φρη ηελ απηνβηνγξαθία ηνπ Άλζξσπνη,
ρξόληα, δσή, φπσο θάλεη ν Αιεμάλδξνπ: ε πνίεζε πξνζθέξεηαη φρη κφλν γηα ηνλ
εληνπηζκφ ησλ αλαινγηψλ ηνπ αιινεζλνχο «παξαιιήινπ» κε ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ,
αιιά παξέρεη θαη ηε δπλαηφηεηα κηαο επέιηθηεο ζεψξεζεο, ππφ ηελ έλλνηα φηη ε
πεξηνξηζκέλε ζην ελδνινγνηερληθφ πεδίν νπηηθή ζπληζηά κηα θεηκελνθεληξηθή
πξνζέγγηζε κε ειεγρφκελν ηδενινγηθφ θνξηίν.
Ζ «πιαγηνθφπεζε» ηνπ ζέκαηνο ηδενινγία - αηζζεηηθή (ή ζηξάηεπζε -
ειεπζεξία) απφ ηνλ Ρίηζν, κεηαηξέπεηαη ζε κηα «έμσ απ‟ ηα δφληηα» πξνζέγγηζε ζην
δνθίκην ηνπ Αιεμάλδξνπ, κε ζαθείο θνηλσληθνπνιηηηθνχο δείθηεο.189 Παξαζέηνληαο
απνζπάζκαηα απφ ηελ απηνβηνγξαθία ηνπ Έξεκπνπξγθ, ν Αιεμάλδξνπ αλαδεηθλχεη

188
Σν πεξηζηαηηθφ ηεο ξήμεο ησλ δχν πνηεηψλ, φπσο αλαθέξεη ε Καίηε Γξφζνπ, μεθίλεζε απφ έλα
πνίεκα ηνπ Αιεμάλδξνπ, ην νπνίν ν Ρίηζνο απέξξηςε γηαηί ην ζεψξεζε απαηζηφδνμν (ζηε Μαθξφλεζν
ν Ρίηζνο, ζπληνληδφκελνο κε ηε γξακκή ηνπ θφκκαηνο, είρε ζηξαθεί πξνο ηνλ ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ).
Σελ επφκελε κέξα ν Αιεμάλδξνπ έδσζε ζηνλ Ρίηζν ην ίδην πνίεκα, αιιά ζηελ αηζηφδνμε εθδνρή ηνπ,
θη εθείλνο ελζνπζηάζηεθε. Ο Αιεμάλδξνπ εμνξγίζηεθε: «Δάλ εζχ, ν θίινο κνπ ν πνηεηήο, ν δάζθαιφο
κνπ πνπ κε μέξεηο, βξίζθεηο ην ςεχηηθν θαιφ θαη ην αιεζηλφ ζθάξην, δελ είκαη απιψο έλαο επηδέμηνο
ηαρπδαθηπινπξγφο, άμηνο λα απνζπά κε επθνιία ηνλ εθάζηνηε έπαηλν, αιιά έλαο θνηλφο θαη
αδίζηαθηνο απαηεψλαο, θαη δελ μαλαδείρλνπκε ηα γξαθηά καο». Απφ εθείλε ηε κέξα ζα δηαθφςνπλ
θάζε επηθνηλσλία θαη ζα επαλαζπλδεζνχλ κεηά ηελ επηζηξνθή ηνπ Αιεμάλδξνπ απφ ηελ εμνξία, ην
1958. Βι. ηνλ πξφινγν ηεο Καίηεο Γξφζνπ ζην Γ. Ρίηζνο, Σξνρηέο ζε δηαζηαύξσζε, φ.π., 21-22 θαη 25-
29. ΢ην πεξηζηαηηθφ, φπσο είδακε ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην, αλαθέξεηαη θαη ν Ραπηφπνπινο (βι. Γ.
Ραπηφπνπινο, Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμόξηζηνο, φ.π., 175-176).
189
Βι. «Τπέξ απηνχ ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ πνηεηή λα γξάθεη „ηνπ θεθαιηνχ ηνπ‟ ζπλεγνξεί ζπλερψο ν
Έξεκπνπξγθ. Κιεηεχεη ζαλ κάξηπξαο ππεξαζπίζεσο ηνπ Λνπλαηζάξζθη πνπ είπε: Γεθάδεο θνξέο ην
έρσ δειψζεη πσο ην Κνκηζζαξηάην ηεο Παηδείαο πξέπεη λα είλαη ακεξφιεπην ζηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηηο
θάζε ινγήο ηάζεηο ηεο θαιιηηερληθήο δσήο. ΋ζνλ αθνξά ηα δεηήκαηα ηεο κνξθήο, ην γνχζην ηνπ
ιατθνχ επηηξφπνπ θαη φισλ ησλ επηηξφπσλ ηεο εμνπζίαο δελ πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε», Α.
Αιεμάλδξνπ, «Σν πξνζσπηθφ κνλνπάηη ηνπ Έξεκπνπξγθ», Λατθόο Λόγνο, θ. 1, Αχγνπζηνο 1965 [=Έμσ
απ’ ηα δόληηα, φ.π., 169-173: 170].

292
κε ακεζφηεηα θαη επθξίλεηα ηελ πιήξε δηαθσλία ηνπ ζπγγξαθέα κε ηελ επηβνιή ηνπ
δφγκαηνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ απφ ην ζνβηεηηθφ θαζεζηψο: «Ο Έξεκπνπξγθ
μέξεη θαιά πσο ην „γνχζην ησλ εθπξνζψπσλ ηεο εμνπζίαο‟ ζα επηδηψμεη ηειηθά λα
επηβιεζεί κε θπβεξλεηηθά δηαηάγκαηα. Σν πφζν αληίζεηνο είλαη ζε κηα ηέηνηα
επηβνιή, θαίλεηαη απφ ηελ παξαθάησ παξαηήξεζή ηνπ: „Γεληθά, είλαη αδχλαην λα
νξίζεηο ηα γνχζηα δηα λφκνπ, λα ηα ελζηαιάμεηο, λα ηα επηβάιεηο κε ην δφξη. Οη ζενί
ηεο αξραίαο Διιάδαο πίλαλε ην λέθηαξ πνπ νη πνηεηέο ην νλνκάδαλε ζείνλ πνηφλ. Μα
αλ αξρίδαλε λα εηζάγνπλ ην λέθηαξ ζηα ζηνκάρηα ησλ αζελαίσλ πνιηηψλ κε ηνλ
θαζεηήξα, ηφηε ζίγνπξα φιε ε Αζήλα ζα‟ θαλε εκεηφ‟».190
΢ην δνθίκην είλαη έθηππε ε πξνλνκηαθή εθρψξεζε ηνπ ιφγνπ απφ ηνλ
«θξηηηθφ» Αιεμάλδξνπ ζηνλ «θξηλφκελν» Έξεκπνπξγθ: ε πιήξεο δηαθσλία ηνπ
ηειεπηαίνπ ζρεηηθά κε ηε δηαζηξεβισκέλε καξμηζηηθή αληίιεςε πεξί ινγνηερλίαο
πνπ έρεη θπξηαξρήζεη ζηε ΢νβηεηηθή Έλσζε («„είπακε πσο θαηαξγήζακε ηνλ
θαπηηαιηζκφ, δελ ηζρπξηζηήθακε φκσο πνηέ πσο θαηαξγήζακε ηνπο βιάθεο‟, γξάθεη
[ν Έξεκπνπξγθ] ζην ηέηαξην βηβιίν ηνπ»)191 αλαδχεηαη κέζα απφ ηελ ζπλερή
παξάζεζε απηνχζησλ ρσξίσλ ηνπ απηνβηνγξαθηθνχ έξγνπ, ηα νπνία δελ αθήλνπλ
πεξηζψξηα παξεξκελείαο ή απντδενινγηθνπνηεκέλεο ζεψξεζεο.192 ΢ην ηειηθφ
δίιεκκα πνιηηηθή ζηξάηεπζε ή θαιιηηερληθή ειεπζεξία, ε ζηάζε ηνπ Έξεκπνπξγθ
απνδεηθλχεηαη μεθάζαξε ζηνλ ζεσξεηηθφ νξίδνληα ηνπ Αιεμάλδξνπ: «Έηζη ν
Έξεκπνπξγθ, επηζεκαίλνληαο θάζε ηφζν ηηο δχν λννηξνπίεο (ηνπ πνιηηηθνχ θαη ηνπ
πνηεηή) ηάζζεηαη πάληα κε ην κέξνο ηνπ δεχηεξνπ θαη ην „πξνζσπηθφ κνλνπάηη‟
ηαπηίδεηαη ηειηθά κε ην δηθαίσκα ηνπ θαιιηηέρλε λα αδηαθνξεί γηα ηελ πνιηηηθή
ζθνπηκφηεηα, ηαπηίδεηαη κε ην δηθαίσκά ηνπ λα ελδηαθέξεηαη γηα ην άηνκν θαη λα
ελεξγεί ζαλ άηνκν».193
Υσξίο λα πθίζηαηαη νπζηψδεο ηδενινγηθή απφθιηζε αλάκεζα ζηα δχν δνθίκηα
(νχηε ν Ρίηζνο ζπλεγνξεί ππέξ ησλ πνιηηηθψλ ζθνπηκνηήησλ ή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ
ξεαιηζκνχ), είλαη εκθαλέο φηη ε ζθφπεπζε θαη ε πξννπηηθή ησλ δχν πνηεηψλ δηαθέξεη

190
Α. Αιεμάλδξνπ, «Σν πξνζσπηθφ κνλνπάηη ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 170.
191
Βι. Α. Αιεμάλδξνπ, «Σν πξνζσπηθφ κνλνπάηη ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 172.
192
Βι. «„΢ην βηβιίν απηφ πνπ γξάθσ γηα ηε δσή κνπ, γηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ ζπλάληεζα, ππάξρνπλ
πνιιέο ζιηβεξέο, ψξεο - ψξεο ηξαγηθέο ιχζεηο. Γελ πξφθεηηαη γη‟ αξξσζηεκέλε θαληαζία ελφο
αλζξψπνπ πνπ αξέζθεηαη ζηε „καχξε ινγνηερλία‟, κα γηα ην κίληκνπκ ηεο ληνκπξνζχλεο ελφο απηφπηε
κάξηπξα. Μπνξείο λα μαλαθφςεηο θαη λα μαλαγξάςεηο έλα θηικ, κπνξείο λα πείζεηο έλαλ ζπγγξαθέα λα
κεηαπνηήζεη ην κπζηζηφξεκά ηνπ, ηελ επνρή σζηφζν φ,ηη θαη λα θάλεηο, δελ κπνξείο λα ηελ
μαλακπνγηαηίζεηο: είλαη κεγάιε, ξφδηλε φκσο δελ είλαη…‟ Ο Έξεκπνπξγθ βξηζθφηαλε ζε φιε ηνπ ηε
δσή ζε αληηδηθία κ‟ απηνχο αθξηβψο ηνπο „ραππεληηθνχο‟, κ‟ απηνχο ηνπο „ξφδηλνπο‟», Α. Αιεμάλδξνπ,
«Σν πξνζσπηθφ κνλνπάηη ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 171.
193
Α. Αιεμάλδξνπ, «Σν πξνζσπηθφ κνλνπάηη ηνπ Έξεκπνπξγθ», φ.π., 173.

293
ζεκαληηθά, ην ίδην θαη νη πξνζέζεηο ηνπο. Ο Αιεμάλδξνπ (ππεξαζπηδφκελνο θαη ηε
δηθή ηνπ πνιηηηθή ζηάζε δσήο) επηρεηξεί λα αλαδείμεη ηελ αληηζπκβαηηθή,
αζπκβίβαζηε ζέζε ηνπ Έξεκπνπξγθ απέλαληη ζηε δνγκαηηθφηεηα ηεο ζνβηεηηθήο
εμνπζίαο, ππνβαζκίδνληαο ηελ παξάκεηξν ηεο θνκκαηηθήο ηνπ έληαμεο. Ο Ρίηζνο
αληίζεηα (πξναζπίδνληαο ηηο πνηεηηθέο επηινγέο ηνπ), πξνβάιιεη ηε ζπλχπαξμε
κνληεξληζκνχ θαη καξμηζκνχ ζην ινγνηερληθφ ηνπ έξγν, πξνζπαζψληαο λα αλαγάγεη
ην δίιεκκα (ή ηελ αληίθαζε) ειεπζεξίαο - ζηξάηεπζεο ζε έλα ζπλζεηηθφ πιαίζην πνπ
δελ ζα αθπξψλεη ηελ ηδενινγηθή παξάκεηξν ηεο πνίεζεο θαη δελ ζα ππνλνκεχεη ηελ
θνκκαηηθή ππφζηαζε ηνπ δεκηνπξγνχ.
Αλ ε αλαθνξά ζηνλ Έξεκπνπξγθ είλαη δεισηηθή ηεο δηαθνξεηηθήο
ηδενινγηθήο ζθνπηάο ησλ δχν πνηεηψλ, ζηελ πεξίπησζε ηνπ Μαγηαθφθθη ε δηάθξηζε
ηεο πξνζέγγηζήο ηνπο είλαη πεξηζζφηεξν απφ πξνθαλήο. Μπνξεί κηα ζεψξεζε ηνπ
έξγνπ ηνπ Μαγηαθφθζθη ζαλ απηή πνπ πηνζεηεί ν Αιεμάλδξνπ λα είλαη ζήκεξα
απηνλφεηα ζπλαξηεκέλε κε ηνλ ζνβηεηηθφ θαζεζησηηθφ δνγκαηηζκφ, ην ξφιν ηεο
ΡΑΠΠ (Ρσζηθή Δηαηξεία Πξνιεηαξηαθψλ ΢πγγξαθέσλ) θαη ηελ απηνθηνλία ηνπ
πνηεηή, ζηε δεθαεηία ηνπ ‟60, φκσο, γηα έλαλ ζηξαηεπκέλν καξμηζηή (πφζν κάιινλ
γηα ηνλ θαηεμνρήλ, ηνλ επίζεκν πνηεηηθφ εθπξφζσπν ηεο Αξηζηεξάο) ε ζπλάξηεζε
απηή ήηαλ πξνθαλψο αδηαλφεηε.
Ο Ρίηζνο, θαηά ζπλέπεηα, επηιέγεη λα κηιήζεη γηα ηελ πνίεζε ηνπ
Μαγηαθφθζθη, πηνζεηψληαο θαη πάιη κηα ζεψξεζε «θηινινγηθνχ» εξκελεπηηθνχ
ραξαθηήξα, απνζησπψληαο δειαδή ηα θνηλσληθνπνιηηηθά ζπκθξαδφκελα ηνπ έξγνπ
(θαη αηηηνινγψληαο ηελ απνζηψπεζε απηή κε ην επηρείξεκα ηεο «έιιεηςεο ρξφλνπ θαη
ρψξνπ»).194 Ο Ρίηζνο, βέβαηα, αλαθέξεηαη επαλεηιεκκέλα ζην «βαζχ αλζξψπηλν
δξάκα» ηνπ δεκηνπξγνχ, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα θαηαξγήζεη ην αδηέμνδν
εμνπδεηεξψλνληαο ζαπκαζηηθά ην αβάζηαρηα νδπλεξφ, ζηε κάρε ηνπ γηα ην
μεπέξαζκα ησλ αληηζέζεσλ, απνθεχγνληαο, φκσο, λα πξνζδηνξίζεη ηελ αηηία ηεο
ζχγθξνπζεο ηνπ πνηεηή κε ηελ γχξσ ηνπ πξαγκαηηθφηεηα, ηελ ηδενινγηθή
αληηπαξάζεζε δειαδή ηνπ Μαγηαθφθζθη κε ηνλ θνκκαηηθφ κεραληζκφ θαη ηελ

194
Βι. «Γελ ζα αλαθεξζψ θαζφινπ ζηα ηζηνξηθά γεγνλφηα θάησ απ‟ ηα νπνία δηακνξθψζεθε ε
πξνζσπηθφηεηα ηνπ Μαγηαθφβζθε (…) ηηο παξέεο ηνπ, ηνπο έξσηέο ηνπ, ηελ θνκκαηηθή ηνπ ζχλδεζε
θαη ηε κεγάιε ζεκαζία πνπ είρε γη‟ απηφλ, νχηε ηε δξάζε ηνπ, ηηο δηψμεηο ηνπ, ηηο νκηιίεο ηνπ, ηα
θπξίαξρα αηζζεηηθά ξεχκαηα ηνπ θαηξνχ ηνπ (…) ΋ι‟ απηά είλαη πνιχ γλσζηά θαη απηνλφεηα –
γλσζηά απφ ηελ Απηνβηνγξαθία ηνπ, απ‟ ηελ ηζηνξία, απ‟ ηελ απέξαληε βηβιηνγξαθία γχξσ ζηελ
επνρή ηνπ, ζηε δσή ηνπ θαη ζην έξγν ηνπ. Άιισζηε θη έλα ππνηππψδεο πνξηξαίην ηνπ Πνηεηή θαη ηεο
ηέρλεο ηνπ ζε ζρέζε κε ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα, ζ‟ απαηηνχζε εθαηνληάδεο ζειίδεο. Γελ έρσ νχηε ην
ρξφλν νχηε ην δηαζέζηκν ρψξν», Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, 12-13.

294
άξλεζή ηνπ λα ελζηεξληζηεί ηηο αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ. Σε δπλαηφηεηα
απηήο ηεο απνζηψπεζεο δηεπθνιχλεη ε επηινγή ηνπ λα ζρνιηάζεη θπξίσο
πξνεπαλαζηηθά έξγα ηνπ ΢νβηεηηθνχ πνηεηή, «γηαηί απηά θπξίσο δείρλνπλ ηηο βάζεηο
ηνπ ηαιέληνπ ηνπ, θαζάξηεο θαη αδηάςεπζηεο, φπνπ ζηεξίρηεθε νιφθιεξν ην γλήζηα
επαλαζηαηηθφ, πξσηνπνξηαθφ έξγν ηνπ».195
Ο Αιεμάλδξνπ, απ‟ ηελ άιιε κεξηά, κνινλφηη ζπλαληάηαη κε ηε ζεψξεζε
Ρίηζνπ ζε βαζηθά ζέκαηα πνηεηηθήο ηνπ Μαγηαθφθζθη (αλάγθε εμνκνιφγεζεο ηνπ
δεκηνπξγνχ, κειινληηζκφο, αληηπνηεηηθέο ιέμεηο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο πνπ
αληηζηαζκίδνπλ ηνλ «γηγαληηζκφ» ηνπ έξγνπ), νκνινγεί αιήζεηεο πνπ γηα ηνλ Ρίηζν
θαη γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζηξαηεπκέλνπο ηεο επνρήο ήηαλ απαγνξεπηηθέο, γηαηί
απνηεινχζαλ - γηα λα ζπκεζνχκε ηελ έθθξαζε ηνπ Εαραξηάδε - «ηδενινγηθή
ζπλζεθνιφγεζε κπξνζηά ζηνλ ερζξφ» (είλαη αμηνζεκείσην φηη ν Ρίηζνο ζην δνθίκηφ
ηνπ δελ θάλεη νχηε λχμε γηα ηελ απηνθηνλία ηνπ Μαγηαθφθζθη,196 ζε αληίζεζε κε ηνλ
Αιεμάλδξνπ, ηνπ νπνίνπ ην δνθηκηαθφ θείκελν γηα ηνλ ΢νβηεηηθφ θέξεη ηνλ - ζρεδφλ
δεισηηθφ - ηίηιν «Πνηνο απηνθηφλεζε ηνλ Μαγηαθφβζθε»).197
Με ην δνθίκην απηφ, ν Αιεμάλδξνπ αλαδεηθλχεη ην βαζχ ηξαγηθφ δξάκα ηνπ
δεκηνπξγνχ, πνπ δελ είλαη απιψο «αλζξψπηλν», αιιά ζαθψο ηδενινγηθφ: «Ο
Μαγηαθφβζθε έδεζε ζ‟ φιε ηνπ ηε δσή δηαζπαζκέλνο, κηζφο εληαγκέλνο ζηελ νκάδα
θαη κηζφο απ‟ έμσ, κηζφο αιηξνπτζηήο θαη κηζφο εγσηζηήο, κηζφο κπξνχηδηλνο θαη
κηζφο αηζαιέληνο. Αλ είρε θαηνξζψζεη λα εληαρζεί νινθιεξσηηθά ζηελ νκάδα, ζα
γηφξηαδε πέξζη ηελ εβδνκεθνζηή επέηεην ησλ γελεζιίσλ ηνπ θαη ζα ζπλφδεπε ηνλ
Υξνπζηζφβ ζηα ηαμίδηα ηνπ, αληί ηνπ ΢φινρνβ. Αλ θαηφξζσλε λα παξακείλεη έμσ απφ
ηελ νκάδα, ζα κπνξνχζε λα πεζάλεη „δέθα ρηιηάδεο ρηιηφκεηξα καθξηά απ‟ ην
Λέληλγθξαλη ζαλ ηνλ Οζίπ Δκίιηεβηηο Μάληειζηακ ή λα εθηειεζηεί ζαλ ηφζνπο
άιινπο ζηελ πεξίνδν ηεο „πξνζσπνιαηξείαο‟ ή λα δήζεη απνηξαβεγκέλνο ζαλ ηνλ
Μπνξίο Λενλίληνβηηο Πάζηεξλαθ (…) Μα ν Μαγηαθφθζθη πάιεπε ζπλερψο κε ηνλ
εαπηφ ηνπ, έπαηδε γξνζηέο κε ην δεχηεξν εγψ ηνπ θαη θπζηθά, θνληαξνρηππηφηαλ
ζπλερψο κε ηνλ έμσ θφζκν. Έηζη, κε δηαζπαζκέλν ην κέησπν απφ κέζα, ήηαλ

195
Βι. Γ. Ρίηζνο, «Πεξί Μαγηαθφβζθε», Μειεηήκαηα, 13.
196
΢ην πνίεκα ηνπ „Γεηά ζνπ, Βιαδίκεξε Μαγηαθφθζθε», εληνχηνηο, ν Ρίηζνο αλαθέξεηαη ζην γεγνλφο
ηεο απηνθηνλίαο (βι. Γ. Ρίηζνο, Πνηήκαηα Β΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996, 165-172). Γηα ην πνίεκα βι. θαη
ην άξζξν ηνπ Ε. ΢ηαθιέθε, «Γχν φςεηο ελφο ζνζηαιηζηηθνχ κέιινληνο. „Ωδή ζηνλ ΢αξι Φνπξηέ‟ ηνπ
Αληξέ Μπξεηφλ θαη „Γεηά ζνπ Βιαδίκεξε Μαγηαθφθζθε‟ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Θέζεηο, ηρ. 14,
Ηαλνπάξηνο - Μάξηηνο 1985, 101-112.
197
Α. Αιεμάλδξνπ, «Πνηνο απηνθηφλεζε ηνλ Μαγηαθφβζθε;», Δπνρέο, ηρ. 18-19, Οθηψβξηνο -
Ννέκβξηνο 1964 [=Έμσ απ’ ηα δόληηα, 133-167].

295
αλαπφθεπθην ν αγψλαο λα θαηαιήμεη ζηελ ήηηα, δειαδή, ζηελ πεξίπησζή ηνπ, ζηελ
απηνθηνλία».198
Ζ πεξηγξαθή ηνπ πξνζσπηθνχ δξάκαηνο ηνπ Μαγηαθφθζθη, πνπ απνδίδεη ηελ
πιήξε εηθφλα ηνπ δηραζκνχ ηνπ αλάκεζα ζηελ εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή
(θνηλσληθνπνιηηηθή) πξαγκαηηθφηεηα, ζπλαξηάηαη άκεζα κε ηελ παξάκεηξν ηεο
θνκκαηηθήο ζηξάηεπζεο, κε ηνλ αγψλα ηνπ λα δηαηεξήζεη ην δηθαίσκα ηεο
θαιιηηερληθήο ηνπ ππφζηαζεο θαη ειεπζεξίαο.199 Αλ θαη νη ζπγθπξίεο ηνπ ζνβηεηηθνχ
θαζεζηψηνο δελ κπνξνχλ θπζηθά λα εμηζσζνχλ κε ηηο αληίζηνηρεο ηνπ ειιεληθνχ
αξηζηεξνχ ρψξνπ, ε πεξίπησζε ηνπ Μαγηαθφθζθη θαίλεηαη λα απνηειεί ηνλ αληίπνδα
απηήο ηνπ Ρίηζνπ, φζνλ αθνξά ζηε ζηάζε ηνπο γχξσ απφ ην ζέκα ηεο θνκκαηηθήο
ζηξάηεπζεο.
Ο Αιεμάλδξνπ, φκσο, αλαδεηθλχεη θαη ηελ άιιε φςε απηνχ ηνπ δξάκαηνο,
ηελ ηξαγηθφηεηα δειαδή ηνπ πνηεηή πνπ δελ κπφξεζε λα απνθχγεη ηελ νινθιεξσηηθή
έληαμε: «Ο πηζηφο, γξάθεη πάληα „ζεία εκπλεχζεη‟. Καη θπζηθά απηή ε εθ ησλ έλδνλ
ινγνθξηζία δελ είλαη ηίπνηε άιιν απφ ηελ αληαλάθιαζε απηψλ ησλ ηδεψλ θαη ησλ
αληηιήςεσλ ηεο νκάδαο ζηελ νπνία έρεη εληαρζεί. Απηφ πνπ θνβάηαη ν πηζηφο πάλσ
απ΄ φια, είλαη κήπσο πξνδψζεη ηελ πίζηε ηνπ, κήπσο νιηζζήζεη ζηελ αίξεζε ή ζηελ
παξέθθιηζε. Ο θφβνο απηφο ηνλ αλαγθάδεη λα ζπκκνξθψλεηαη κε ηα παξαδεδεγκέλα,
λα θάλεη παξαρσξήζεηο ζηηο αληηιήςεηο ηεο νκάδαο ηνπ (πξνζπαζψληαο λα είλαη
ζχκθσλνο κε ηελ νπζία ηεο νξζνδνμίαο) θαη ηειηθά λα θάλεη παξαρσξήζεηο ζην θνηλφ
γνχζην (πξνζπαζψληαο λα είλαη ζχκθσλνο θαη κε ηνλ ηχπν ηεο επηθξαηνχζαο
πίζηεσο)».200
Αλ, ινηπφλ, έλαο απφ ηνπο ζηφρνπο ηνπ Ρίηζνπ, κέζα απφ ην δνθίκηφ ηνπ γηα
ηνλ Μαγηαθφθζθη, ήηαλ ε θαηάδεημε ησλ αλαινγηψλ αλάκεζα ζην έξγν ηνπ
΢νβηεηηθνχ πνηεηή θαη ζην δηθφ ηνπ, θαη θαηά ζπλέπεηα ε αληηζηνηρία ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ ηνπο σο ζηξαηεπκέλσλ καξμηζηψλ πνπ αληηκάρνληαη ηνλ θνκκαηηθφ

198
Α. Αιεμάλδξνπ, «Πνηνο απηνθηφλεζε ηνλ Μαγηαθφβζθε;», φ.π., 134.
199
Βι. «Ο Μαγηαθφβζθε θαίλεηαη φηη αληηζηάζεθε ζηε δηάιπζε ηεο νκάδαο ηνπ [ησλ θνπηνπξηζηψλ]
θαη ππέβαιε αίηεζε εγγξαθήο ζηε ΡΑΠΠ έλα κφιηο κήλα πξηλ ηελ απηνθηνλία ηνπ. „Οη ξαππηζηέο
πηζηέςαλε φηη ζα ηνλ έρνπλ πηα ηνπ ρεξηνχ ηνπο‟ ιέεη ν θίινο ηνπ Λεβ Καζζίι θαη πξνζζέηεη: „Κάπνηνο
μεβηδσκέλνο λεαξφο πιεζίαζε ηνλ Μαγηαθφβθε θαη ηνπ είπε: Μαγηαθφβζθε, ε ηζηνξία δηδάζθεη φηη
φινη νη θαινί πνηεηέο είραλ θαθφ ηέινο: ή ηνπο ζθνηψλαλε ή ζθνησλφληνπζαλ κφλνη ηνπο… Πφηε
επηηέινπο ζα απηνθηνλήζεηε; Ο Μαγηαθφβζθε αλαηξίρηαζε απφ αεδία θαη κηιψληαο κε αξγφζπξηε
θσλή, είπε: Αλ πξφθεηηαη λα κνπ βάδνπλ ζπρλά θάηη ηέηνηεο εξσηήζεηο νη βιάθεο, θαιχηεξα λα
απηνθηνλήζσ…‟. Ο Μαγηαθφβζθε βξέζεθε μαθληθά πην κφλνο απφ θάζε άιιε θνξά. Ζ ΡΑΠΠ αληί λα
ηνλ δερηεί ζαλ θίιν ηνλ δέρηεθε ζαλ εηηεκέλν. Οη παιηνί ηνπ θίινη δηαθσλψληαο κε ηελ πξνζρψξεζή
ηνπ ζηε ΡΑΠΠ, άξρηζαλ λα ηνλ απνθεχγνπλ. Κη ν Μαγηαθφθζθη ήμεξε πνιχ θαιά ηη ζεκαίλεη λα είζαη
κφλνο», Α. Αιεμάλδξνπ, «Πνηνο απηνθηφλεζε ηνλ Μαγηαθφβζθε;», φ.π., 155.
200
Α. Αιεμάλδξνπ, φ.π., 138-139.

296
δνγκαηηζκφ θαη δηεθδηθνχλ ειεπζεξία έθθξαζεο, ε ζεψξεζε ηνπ Αιεμάλδξνπ, ρσξίο
λα παξαιιειίδεη ηνπο δχν πνηεηέο, καο δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα αληηιεθζνχκε φρη ηελ
εγγχηεηα, φπσο επηδηψθεη ν Ρίηζνο, αιιά ηε δηάζηαζε θαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ηνπ
δξάκαηνο ηνπ θάζε ελφο απφ ηνπο δχν: «Σν δξάκα ηνπ Μαγηαθφβζθε είλαη φηη
πξνζπάζεζε (θαη θπζηθά δελ ην θαηφξζσζε) λα ζπκβηβάζεη δχν αζπκβίβαζηεο
ηδηφηεηεο: ηνπ πνιηηηθνχ θαη ηνπ πνηεηή».201
Σν «δξάκα» ηνπ Ρίηζνπ, θαηά ζπλέπεηα (αλ απνδερζνχκε ηελ ηξαγηθφηεηα
πνπ εκπεξηέρεη ε νινθιεξσηηθή έληαμε ηνπ «πηζηνχ», φπσο ηελ πεξηγξάθεη ν
Αιεμάλδξνπ), δελ πξνζεγγίδεη εθείλν ηνπ Μαγηαθφθζθη∙ απνθεχγνληαο ηελ
νινθιεξσηηθή έληαμε (ηνπιάρηζηνλ ζε επίπεδν θαιιηηερληθφ), ν Ρίηζνο δελ ππήξμε
πνηέ «πηζηφο», γη‟ απηφ θαη δελ έγηλε ηξαγηθφο. Μνινλφηη θάπνηεο θνξέο
ππνρξεψζεθε (φπσο θαη ν ίδηνο έρεη νκνινγήζεη),202 λα ππνβαζκίζεη εζειεκέλα ηελ
αηζζεηηθή αμία ηνπ έξγνπ ηνπ ππνρσξψληαο ζηηο απαηηήζεηο ηνπ «θνηλνχ γνχζηνπ»,
πξνθεηκέλνπ λα κελ απνθνπεί απφ ηελ νκάδα, ν Ρίηζνο θαηφξζσζε λα εμηζνξξνπήζεη
ηελ θνκκαηηθή ηνπ ζηξάηεπζε κε ηηο ινγνηερληθέο ηνπ αλαδεηήζεηο.
Υσξίο ε πξνβιεκαηηθφηεηα απηήο ηεο ζπκβηβαζηηθήο εμηζνξξφπεζεο λα
αλαηξείηαη, ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ ζίγνπξα ε δηαθχβεπζε ηεο θνκκαηηθήο θαη
θαιιηηερληθήο ηνπ ππφζηαζεο δελ ήηαλ αλάινγε κε απηή ηνπ Μαγηαθφθζθη. Ο Ρίηζνο
απφ πνιχ λσξίο, ιφγσ ηεο έγθαηξεο θαηαμίσζήο ηνπ θαη ηεο αδηακθηζβήηεηεο
πνηεηηθήο ππεξνρήο ηνπ ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο, ειάρηζηα, φπσο είδακε, επηθξίζεθε
απφ ηνπο νξζφδνμνπο θξηηηθνχο γηα ηηο ηδενινγηθέο απνθιίζεηο ηνπ. ΋ρη κφλν γηαηί
εθδήισλε έκκεζα ηηο δηαθσλίεο ηνπ ή ηηο πνηεηηθέο εθηξνπέο ηνπ ζε ρξφλν πνπ νη
ζπγθπξίεο ελ πνιινίο ην επέηξεπαλ, αιιά θαη γηαηί ε θνκκαηηθή ηνπ ζπλέπεηα ήηαλ
δεδνκέλε θαη δηαξθήο ζε επίπεδν εμσινγνηερληθφ (δειαδή πνιηηηθφ).
Ο Α. Αξγπξίνπ αλαθεξφκελνο ζην δνθίκην «Πεξί Μαγηαθφβζθε» ζρνιηάδεη
ζρεηηθά: «…νη απνθιίζεηο ηνπ είλαη ηφζεο πνιιέο θαη ηφζν θαζαξά δηαηππσκέλεο πνπ

201
Α. Αιεμάλδξνπ, φ.π., 139.
202
Βι. «…απηή ε αληίζεζε (θ‟ ε κνηξαζηά κνπ) αλάκεζα ζην ηψξα θαη ζην πάληα, αλάκεζα ζηηο δχν
αλαγθαηφηεηεο: ηεο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο „κπζηθήο‟ πξαγκαηηθφηεηαο ηεο
ηζηνξίαο ηνπ αλζξψπνπ πνπ μεπεξλάεη ηα „επείγνληα πιαίζηα ηεο δνζκέλεο ζηηγκήο (…) Σελ πξψηε
αλαγθαηφηεηα φρη κφλν ηελ έδεζα θαη ηεο απνθξίζεθα άκεζα (…) αιιά θαη ηε δσ θαη ηψξα θάζε ηφζν
θαη ηεο παξαδίλνκαη (παξ‟ φιεο κνπ ηηο αηζζεηηθέο επηθπιάμεηο θαη αληηζηάζεηο), φπσο θαη ηνλ θαηξφ
πνπ έγξαθα ηηο „Γεηηνληέο ηνπ θφζκνπ‟ ή ην „Γξάκκα ζην Ενιηφ‟, θαη κε παξαζέξλεη αγλφ θαη άνπιν.
Μα ζε ιίγν (κεηά ηε δνπιεηά θαη η‟ απνηειέζκαηά ηεο) αξρίδσ λα ππνςηάδνκαη απηή ηελ αγλφηεηα ζα
ζχκβαζε, ζαλ ππνρξέσζε ζε κηαλ αμίσζε ηξίησλ (αο ζπλαληάηαη θαη κε ηε δηθή κνπ αλάγθε) ζαλ κηα
θνιαθεία πξνο ηελ αλακνλή ησλ άιισλ, ζαλ κηα επηδίσμε αλαγλψξηζεο θαη ρεηξνθξνηεκάησλ, ζαλ κηα
„αλαηζζεηηθή‟ ηδηνηέιεηα. (…) Πνχ ηειεηψλεη ην ρξένο θαη πνπ αξρίδεη ε πνίεζε;»., Υ. Πξνθνπάθε, «Γ.
Ρίηζνπ: Έλα γξάκκα ηνπ, γηα ηελ πνίεζή ηνπ», Νέα Δζηία, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 1547
Υξηζηνχγελλα 1991, 94-97: 94-95.

297
απνξψ πσο εκπφδηζαλ ηνπο ζθαλδαιηδφκελνπο δνγκαηηθνχο απφ ηέηνηεο απφςεηο
απξνθάιππηα αλαζεσξεηηθέο, λα επηζηξαηεχζνπλ ηνλ Μάξθν Απγέξε, φπσο έγηλε
ζηελ πεξίπησζε ηνπ Σζίξθα, λα θαηαγγείιεη γηα παξεθθιίζεηο ηνλ πνηεηή ηεο
Ρσκηνζχλεο. Σείλσ λα πηζηέςσ πσο αξθνχζε ζηνπο δνγκαηηθνχο φηη ζηηο θαηάιιειεο
ζηηγκέο, γηα πνιηηηθά ζέκαηα, ηαζζφηαλ καδί ηνπο αιιειέγγπνο».203
Αληαπνθξηλφκελνο ζην πιέγκα απηφ ησλ πνιηηηθψλ ζθνπηκνηήησλ ηεο
νξζνδνμίαο, ν Ρίηζνο θαηφξζσζε, ηφζν ζε βησκαηηθφ, φζν θαη ζε θαιιηηερληθφ
επίπεδν (κε ην «δηπνιηθφ» έξγν ηνπ κπνξνχζε λα αληαγσληζηεί ηνπο θαζηεξσκέλνπο
κνληεξληζηέο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ θαη ηαπηφρξνλα λα εθθξάδεη ην αγσληζηηθφ πλεχκα
ηεο Αξηζηεξάο) φρη κφλν λα κελ ζπγθξνπζηεί κε ην θφκκα ηνπ αιιά θαη λα ην
απεγθισβίζεη απφ ην θαζεζηψο ηεο ινγνηερληθήο απνκφλσζεο. Αθξηβψο ιφγσ ηεο
χπαξμεο απηψλ ησλ ζθνπηκνηήησλ, ε νξζνδνμία ζηάζεθε ηδηαίηεξα δηαιιαθηηθή
απέλαληη ζην Ρίηζν∙ ζηάζε πνπ εδξαηψζεθε φρη ηφζν ζηε δηνξαηηθφηεηα θαη ηελ
επειημία ηεο δνγκαηηθήο Αξηζηεξάο, φζν ζηελ επίγλσζε ησλ εθπξνζψπσλ ηεο φηη ε
ινγνθξηζία γηα ηνλ ζηξαηεπκέλν (φπσο ππνγξακκίδεη θαη ν Αιεμάλδξνπ) απνηειεί
βησκέλε θαη αθνκνησκέλε ζπληζηψζα ηεο ζθέςεο ηνπ, ιεηηνπξγεί σο ελζηηθηψδεο
θαη αλαθιαζηηθή αληίδξαζε κπξνζηά ζηνλ επαπεηινχκελν θίλδπλν απψιεηαο ηεο
ηδενινγίαο ηνπ.
Ο Ρίηζνο, φπσο είδακε, ζπρλφηαηα ζηα ζεσξεηηθά ηνπ θείκελα πξνέβαιιε ηελ
έλλνηα ηνπ ρξένπο θαη ηεο θνηλσληθήο επζχλεο σο πξνζσπηθή, εζσηεξηθή αλάγθε θαη
φρη σο έμσζελ θνκκαηηθή επηβνιή∙ ινγνδνηψληαο ινηπφλ ζηνλ (βηνγξαθηθά θαη
ινγνηερληθά ηαπηηζκέλν κε ην Κ.Κ.Δ.) εαπηφ ηνπ, ινγνδνηεί απηνκάησο θαη ζην
θφκκα - ελψ γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη, αληίζεηα, ε ινγνθξηζία ζπληζηνχζε θαζεζησηηθή
αληίιεςε θαη θνξέα θαηαπηεζηηθήο εμνπζίαο.
Σα θείκελα ηνπ Αιεμάλδξνπ γηα ηνλ Μαγηαθφθζθη θαη ηνλ Έξεκπνπξγθ,
ζπγθξηλφκελα κε απηά ηνπ Ρίηζνπ, απνδεηθλχνπλ φηη ζην πιαίζην απηήο ηεο
ινγνδνζίαο (ή απηνινγνθξηζίαο) νη απνθιίζεηο ηνπ ηειεπηαίνπ δελ ήηαλ νχηε «ηφζεο
πνιιέο», νχηε «ηφζν θαζαξά δηαηππσκέλεο», φζν ζεσξεί ν Αξγπξίνπ. Αληίζεηα, ήηαλ
ηφζεο, φζεο (έζησ νξηαθά) επέηξεπε ην αλαζεσξεηηθφ θιίκα ηεο επνρήο κεηά ηελ
απνζηαιηλνπνίεζε ζε έλαλ πνηεηή πνπ δελ επηζπκνχζε λα ηαπηηζηεί κε ηνλ
δνγκαηηζκφ θαη δηεθδηθνχζε ηελ αλαγλψξηζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ (δηεθδίθεζε εμίζνπ
σθέιηκε θαη γηα ηελ Αξηζηεξά), θαη ηφζν πιάγηα δηαηππσκέλεο, φζν επέηξεπε ε

203
Α. Αξγπξίνπ, «Οιίγνο αιιά αθξηβφο ν ζεσξεηηθφο ιφγνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», φ.π., 318.

298
δηακεζνιαβεηηθή πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο κέζσ αιινεζλψλ παξαδεηγκάησλ,
απνζπψκελσλ κάιηζηα απφ ηα θνηλσληθνπνιηηηθά ηνπο ζπκθξαδφκελα.
Πξντφληνο ηνπ ρξφλνπ, παξαηεξείηαη κηα ζηαδηαθή άκβιπλζε ηεο
απηνινγνθξηζίαο ηνπ Ρίηζνπ, φρη κφλν ζην πιαίζην ηεο δνθηκηαθήο ηνπ παξαγσγήο,
φπσο είδακε, αιιά θαη ηεο πνηεηηθήο∙ εμέιημε αλακελφκελε, φρη κφλν γηαηί
ζπλαξηάηαη κε ηελ αζθάιεηα πνπ ηνπ παξέρεη ε θαηαμίσζή ηνπ σο εζληθήο εκβέιεηαο
πνηεηή, αιιά θαη γηαηί ζπκπνξεχεηαη κε ηελ παξάιιειε ππνρψξεζε ηεο
δνγκαηηθφηεηαο ζηνλ ρψξν ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο, ιφγσ ηεο κεηαβνιήο ηεο
πνιηηηθήο ζπγθπξίαο θαη ηεο αλαδηακφξθσζεο ηνπ πεδίνπ ηεο ινγνηερληθήο
πξφζιεςεο.
Παξά ηνλ βαζκηαίν ινγνηερληθφ απεγθισβηζκφ ηνπ, φκσο, απφ ηηο θνκκαηηθέο
επηηαγέο, ε ηδενινγηθή ζηξάηεπζε ηνπ Ρίηζνπ, επηζθίαζε, φπσο ζα δνχκε ζην επφκελν
θεθάιαην, άιιεο παξακέηξνπο ηνπ έξγνπ ηνπ, κε απνηέιεζκα ε πνίεζή ηνπ λα
πξνζεγγίδεηαη γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα απφ ηελ θξηηηθή ππφ ην βάξνο ηεο
πνιηηηθήο ηνπ ηνπνζέηεζεο.

299
 ΜΔΡΟ΢ ΣΡΙΣΟ

ΙΓΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΗ ΢ΣΗ ΓΙΑΜΟΡΦΩ΢Η ΣΗ΢ ΟΨΙΜΗ΢

ΠΟΙΗΣΙΚΗ΢ ΣΟΤ ΡΙΣ΢ΟΤ

299
300
 V. Η ΑΝΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΔΠΙΓΡΑ΢Η ΣΟΤ ΚΑΒΑΦΗ

1. Η ιδεολογική «ιζορροπία» ηες Σονάτας τοσ σεληνόυωτος

Η ΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο (1956) απνηειεί αλακθηζβήηεηα ην ζεκείν ηνκήο

ζηελ πνηεηηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ, ζεκαηνδνηψληαο φρη κφλν ηελ θαζηέξσζε ηνπ
δεκηνπξγνχ ζην πεδίν ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, αιιά θαη ηελ ελζσκάησζε ηεο
κνληεξληζηηθήο ηερλνηξνπίαο ζην έξγν κε φξνπο δηαθνξεηηθνχο απφ εθείλνπο πνπ είρε
πηνζεηήζεη ν πνηεηήο ζηελ σο ηφηε παξαγσγή ηνπ∙ ε κεηαβνιή απηή (πνπ θαίλεηαη λα
ζπλαξηάηαη θαη κε ηηο επξχηεξεο εμειίμεηο ζην καξμηζηηθφ ρψξν κεηά ηελ
απνζηαιηλνπνίεζε)1 δελ ζηνηρεηνζεηείηαη κφλν ζηε βάζε ησλ ηερληθψλ θαη
πθνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ εγθαηληάδνπλ ηελ παξνπζία ηνπο σο ζχλζεζε2
κέζα ζην πνίεκα (εμνκνινγεηηθφο ηφλνο, ακθηζεκία, ζπλεηξκηθή ιεηηνπξγία ηεο
κλήκεο, δηάζεζε κφλσζεο θαη απαηζηνδνμίαο, ππαξμηαθή αγσλία)3 αιιά θαη ζηε
δηακφξθσζε ηνπ ηδενινγηθνχ πεξηερνκέλνπ ηνπ έξγνπ.
Μνινλφηη ε ζεκαηνπνίεζε ηεο απαηζηνδνμίαο, ηεο κφλσζεο θαη ηεο
εζσηεξηθήο αλαπφιεζεο αληρλεχνληαη ζπρλά ζε πνηήκαηα ηεο πξνγελέζηεξεο
παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ (ήδε απφ ην Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ θαη ηελ Παιηά
καδνύξθα ζε ξπζκό βξνρήο), ζηε ΢νλάηα είλαη ε πξψηε θνξά πνπ ζηνλ ρξφλν ηεο
αθήγεζεο - ν νπνίνο αλαπηχζζεηαη ππφ ηελ νπηηθή ηεο Γπλαίθαο κε ηα Μαχξα, σο
1
ΐι. «Η θάζε απηή ηνπ έξγνπ δελ είλαη άζρεηε κε ηηο αλαθαηαηάμεηο πνπ ζπληεινχληαη ζην
ζνζηαιηζηηθφ ζηξαηφπεδν. Βίλαη απηνλφεην φηη ζε ζέκαηα ηδενινγίαο, ε ζπλείδεζε ησλ αξηζηεξψλ
δηαλννπκέλσλ, φζν πξνσζεκέλε, παγηδεχεηαη φηαλ επηθξαηνχλ θάπνηεο αλαζηαιηηθέο δενληνινγίεο θαη
άζθνπεο ζθνπηκφηεηεο ηνπ είδνπο ‘λα κε ξίρλνπκε λεξφ ζην κχιν ηνπ ερζξνχ’. Η ζρεηηθή δηεχξπλζε
ησλ πιαηζίσλ ζην ζνζηαιηζηηθφ ζηξαηφπεδν κεηά ην 1956 (είδσια πνπ γθξεκίζηεθαλ, θάπνηα
πιεξνθφξεζε, αλαθνξά ζε νηθεία θαθά απφ επίζεκα ρείιε) αλνίγεη δεηιά θάπνηεο πξννπηηθέο. Πέξα
απφ ην πεξηερφκελν θαη ηνπο ζηφρνπο ησλ έξγσλ, ε ίδηα ε γξαθή απνθηά σο έλα βαζκφ ηε δπλαηφηεηα
λ’ αλαδεηήζεη ηνπο δξφκνπο ηεο έμσ απφ ηνπο δηάθνξνπο ξεαιηζκνχο, ρσξίο ην θάληαζκα ηνπ
εζηεηηζκνχ, ηνπ εξκεηηζκνχ ή ηεο παξαθκήο. Θα ήζεια λα απνθχγσ κεραληζηηθέο ζπλδέζεηο. Χζηφζν,
ε λέα πεξίνδνο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ δελ είλαη άζρεηε απφ απηέο ηηο αλαθαηαηάμεηο. ΋πσο θαη λα’ ρεη ην
πξάγκα, ν πνηεηήο ζα εθκεηαιιεπηεί έλαλ ζπζζσξεπκέλν πινχην, ζα θαηαθηήζεη κηα θαηλνχξηα
πνηεηηθή – πνπ έξρεηαη ζαλ ψξηκε ζπλέρεηα ηνπ έξγνπ ηνπ -, ζα επηρεηξήζεη θαηαβπζίζεηο ζηνλ ςπρηθφ
ρψξν, ζ’ αλαζχξεη κλήκεο πνπ ζα εθκεηαιιεπηεί πνιχ πην ζχλζεηα, ζα κπάζεη ζηελ πνίεζή ηνπ φλεηξα
θαη θαληάζκαηα, ζα εθηνμεπηεί ζε αλππνςίαζηεο πεξηνρέο, πξαγκαηνπνηψληαο κείδνλεο ζπλζέζεηο
ζηελ αηρκή ηεο ζχγρξνλεο πνίεζεο. Βίλαη ε θάζε ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο». Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία
πξνο ηε Γθξαγθάληα ή νη πεξηπέηεηεο ελόο νξάκαηνο, Κέδξνο, Ώζήλα 1981, 37.
2
Ώξθεηά απφ ηα ζηνηρεία πξνυπάξρνπλ κεκνλσκέλα ζηελ σο ηφηε πνηεηηθή δεκηνπξγία ηνπ Ρίηζνπ,
ελψ ζε επίπεδν ζπλζεηηθήο ιεηηνπξγίαο εκθαλίδνληαη θαη ζηηο ζπιινγέο Πξνζρέδηα (1954-1960) θαη
Γεληθή Γνθηκή (1956-1959), νη νπνίεο φκσο εθδίδνληαη πνιχ κεηά ηε δεκνζίεπζε ηεο ΢νλάηαο (ην
1964 ζηνλ Γ΄ ζπγθεληξσηηθφ ηφκν ησλ πνηεκάησλ ηνπ).
3
Γηα ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ειιεληθνχ πνηεηηθνχ κνληεξληζκνχ βι. Α. Σδηφβαο, Από ηνλ
ιπξηζκό ζηνλ κνληεξληζκό, Νεθέιε, Ώζήλα 2005,135-150 θαη ζην Ν. ΐαγελάο, Η εηξσληθή γιώζζα,
΢ηηγκή, Ώζήλα 21998 ηα δνθίκηα «Γηα έλαλ νξηζκφ ηνπ κνληέξλνπ ζηελ πνίεζε» θαη «Γχξσ απφ ηηο
αξρέο ηνπ ειιεληθνχ κνληεξληζκνχ», 21-53 θαη 63-89 αληίζηνηρα.

301
κηα δηαδνρή ζπλεηξκηθψλ αλακλήζεσλ θαη ζηνραζκψλ - δελ εληάζζνληαη ζηνηρεία
δεισηηθά ηνπ ηζηνξηθνχ ζπιινγηθνχ παξφληνο (αιιά νχηε θαη ηνπ παξειζφληνο, ππφ
ηελ έλλνηα φηη ε θπξίαξρε ζην πνίεκα παξνπζία ησλ λεθξψλ, δελ ζπλαξηάηαη ζε
θακία πεξίπησζε κε ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν ζε επίπεδν θνηλσληθψλ αγψλσλ ή
ζπιινγηθψλ θνηλψλ βησκάησλ) .
Ώλ δερζνχκε φηη ε ηζηνξηθή ζπλείδεζε ηνπ πνηεηή, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε
ηνπ Αεκήηξε Μαξσλίηε,4 πξνζδηνξίδεηαη σο ε «αληίδξαζή ηνπ κπξνζηά ζηηο βαζηέο
πιεγέο ηεο νκαδηθήο καο δσήο» θαη θξίλεηαη αλάινγα «κε ηνλ ηξφπν θαη ην βαζκφ
πνπ ην θξίζηκν ηζηνξηθφ γεγνλφο ηνπ παξφληνο απνξξνθηέηαη, κεηαζρεκαηίδεηαη θαη
μαλαπξνβάιιεηαη κέζα ζην πνηεηηθφ έξγν»,5 ηφηε ε ηζηνξηθή θαη θνηλσληθή
ζπλείδεζε ηνπ Ρίηζνπ ζηε ΢νλάηα εθδειψλεηαη ζηελ πην αλεπαξθή σο ηφηε κνξθή
θαη ιεηηνπξγία ηεο.6
Η εμηζνξξνπηζηηθή, βέβαηα, πξφζεζε ηνπ δεκηνπξγνχ, νδεγεί ην πνίεκα ζηελ
γλσζηή θαηαιεθηηθή δήισζε ηνπ αθεγεκαηηθνχ ππνθεηκέλνπ («πξέπεη/ λα βγσ απ’
απηφ ην ηζαθηζκέλν ζπίηη/ Πξέπεη λα δσ ιηγάθη πνιηηεία (…) ηελ πνιηηεία κε ηα
ξνδηαζκέλα ρέξηα ηεο, ηελ πνιηηεία ηνπ κεξνθάκαηνπ») πνπ θαίλεηαη λα πξνζδίδεη,
έζησ θαη πξνγξακκαηηθά, κηα θνηλσληθή πξννπηηθή ζην έξγν. Έηζη, κε ην θνηλσληθφ
απηφ «άλνηγκα» ηεο νπηηθήο ηεο εξσίδαο ηνπ, ν πνηεηήο επηρεηξεί λα άξεη ηνλ
ππνθεηκεληθφ ραξαθηήξα θαη ηελ θπξίαξρε δηάζεζε αλαρσξεηηζκνχ ηεο Γπλαίθαο κε
ηα Μαχξα, δεδνκέλα ηα νπνία ζα πεξηφξηδαλ ην έξγν ζην επίπεδν ελφο απαηζηφδνμνπ
έξγνπ αζηηθψλ πξνδηαγξαθψλ.

4
ΐι. «Έρνπκε ζπλεζίζεη, κηιψληαο γηα ηζηνξία, ν λνπο καο λα ηξέρεη ζηα παιηά, θαη εθεί λα βιέπνπκε
ηελ άθξε ηεο ή αθφκε θαη ην ηέινο ηεο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ην πξάγκα πάεη αληίζηξνθα: ε ηζηνξία
αξρίδεη απφ ην ζήκεξα θαη πξνρσξεί ζην αχξην. Ώλ ηε ζπλδένπκε κε ηα πεξαζκέλα, είλαη γηα λα
βνεζεζνχκε απφ ηελ πείξα ησλ άιισλ θαη λα θηηάμνπκε ηε δηθή καο κνίξα, ηελ ησξηλή θαη ηελ
απξηαλή∙ φρη γηα λα ραδεχνπκε θαη λα μερληφκαζηε κε ην ηη έθακαλ νη αξραίνη καο πξφγνλνη», Α. Ν.
Μαξσλίηεο, «Τπεξνςία θαη κέζε. Ο πνηεηήο θαη ε ηζηνξία», Όξνη ηνπ ιπξηζκνύ ζηνλ Οδπζζέα Διύηε,
Κέδξνο, Ώζήλα 1980, 127-151: 131.
5
ΐι. Α. Ν. Μαξσλίηεο, φ.π., 132.
6
Ο πξνβιεκαηηζκφο αλαθνξηθά κε ηελ πνηεηηθή πξφζιεςε θαη θαη’ επέθηαζε ηελ θνηλσληθή
ιεηηνπξγία ηεο ηέρλεο, πνπ δηαηππψλεηαη ζηε θξάζε «φρη ηα δίλσ∙/ κνλάρα πνπ δελ μέξσ αλ κπνξνχλ
λα ηα πάξνπλ - πάλησο εγψ ηα δίλσ», αθφκα θη αλ αλαρζεί ζην επίπεδν ηνπ θνηλσληθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ, θαηαιήγεη, εληνχηνηο, ζηελ έθθξαζε κηαο κνληεξληζηηθνχ ηχπνπ απηάξθεηαο εθ
κέξνπο ηεο - νληνινγηθήο πνηήηξηαο - Γπλαίθαο κε ηα καχξα («πάλησο εγψ ηα δίλσ»). Ο Κ.
Παπαγεσξγίνπ επηζεκαίλεη ζρεηηθά: «Με ηελ ηειεπηαία ηεο θξάζε ‘…πάλησο εγψ ηα δίλσ’ παξφιν
πνπ ππάξρεη θαη ε πεξίπησζε λα κελ κπνξνχλ λα ηα πάξνπλ νη άιινη, δειψλεη φηη ν πξνβιεκαηηζκφο
ηεο (…) βξίζθεηαη έλα κφιηο ζθαινπάηη θάησ απ’ ην επίπεδν, ζην νπνίν ζα κπνξνχζε λα θαηαζηεί
θνηλσληθφο πξνβιεκαηηζκφο. ΢ην ζηάδην πνπ βξίζθεηαη ηψξα, λα δίλεη θαη λ’ αδηαθνξεί γηα ηελ ηχρε
ησλ φζσλ δίλεη (…) πεξηνξίδεηαη ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο απηνγλσζίαο ηεο, ηελ νπνία θάπνηε ηείλεη λα
πξνσζήζεη ζηα φξηα ηεο θνηλσληθήο γλψζεο», Κ. Γ. Παπαγεσξγίνπ, «Πξνηάζεηο επάλσ ζηε ΢νλάηα
ηνπ ζειελφθσηνο», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Ώζήλα 1981, 561-582: 574.

302
 Η άξζε, φκσο, απηή ηεο απαηζηνδνμίαο θαη ηεο κφλσζεο είλαη θαηλνκεληθή,
γηαηί, φπσο εχζηνρα επηζεκαίλεη ε Υξχζα Πξνθνπάθε, ε απφθαζε γηα ηελ έμνδν
ζηελ πνιηηεία είλαη έλα ζηνηρείν πνπ «δε ζα πξέπεη λα δνχκε ζαλ ιχηξσζε κα ζαλ
πξνζπάζεηα αληηπεξηζπαζκνχ ή δηάβεκα απφγλσζεο κηαο άγξππλεο ζπλείδεζεο, πνπ
αλαγλσξίδεη κελ αιιά δελ κπνξεί θαη λα ζπκπνξεχεηαη, θαη πνπ ε κφλε δηέμνδνο ζηελ
νπνία κπνξεί λα νδεγεζεί είλαη ε ηειεζίδηθε αλαγλψξηζε ηνπ πξνζσπηθνχ ηεο
αδηεμφδνπ, ηνπ δηθνχ ηεο αλαπφθεπθηνπ ηέινπο. Η έμνδνο ζηελ πνιηηεία άιισζηε,
δελ ππαγνξεχεηαη απφ κηα αλάγθε ζπκκεηνρήο. Παξνπζηάδεηαη εδψ ζαλ δηάζεζε ηεο
Γπλαίθαο λα εμαθαληζηεί ζαλ κνλάδα κέζα ζην απξφζσπν ζχλνιν, λα απνμελσζεί
απφ ηελ ίδηα ηεο ηε ζθέςε θαη ην ζπλαίζζεκα θαη πξνπάλησλ λα ιπηξσζεί απφ ηελ
ηπξαλληθή απηνπαξαθνινχζεζε (‘Να κελ αθνχσ πηα ηα βήκαηά ζνπ / κήηε ηα
βήκαηα ηνπ ζενχ, κήηε θαη ηα δηθά κνπ βήκαηα’)».7
Έηζη, ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ηνπ πνηήκαηνο θαηαιήγεη λα ζπκππθλψλεηαη
νξηαθά ζηελ επηινγηθή θξάζε ηνπ (ζησπεινχ σο ηφηε) Νένπ: «Η παξαθκή κηαο
επνρήο»∙ ν ιφγνο ηνπ λεαξνχ ιεηηνπξγεί σο επηζηέγαζκα ηεο εηξσληθήο θαη
απνζηαζηνπνηεκέλεο αληίδξαζήο ηνπ απέλαληη ζηελ άρξεζηε εμνκνιφγεζε ηεο
Γπλαίθαο, («ζα θαηεθνξίδεη ηψξα κ’ έλα εηξσληθφ θ’ ίζσο ζπκπνλεηηθφ ρακφγειν ζηα
θαινγξακκέλα ρείιε ηνπ θαη κ’ έλα ζπλαίζζεκα απειεπζέξσζεο»), δηαρσξίδνληαο
έηζη ηηο δχν πξννπηηθέο αληίιεςεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ αληηπξνζσπεχεη ε λέα
θαη ε παιαηφηεξε γεληά.
Παξά ηνλ δηαρσξηζκφ απηφ, φκσο, ε ακθηζεκία ηεο θξάζεο πάλσ ζηελ νπνία
ηζνξξνπεί ηδενινγηθά ην έξγν παξακέλεη: πνηφλ αθνξά ε παξαθκή; Γεληθψο θαη
ανξίζησο ηελ παιηά γεληά, θαη ζπγθεθξηκέλα ηελ πνηεηηθή θαηεγνξία ησλ
νληνινγηθψλ πνηεηψλ (ε Γπλαίθα έρεη εθδψζεη πνηεηηθέο ζπιινγέο «ζξεζθεπηηθήο
πλνήο», ζχκθσλα κε ην πεξηερφκελν ηνπ πξνινγηθνχ θεηκέλνπ), νπφηε ε ζέζε ηνπ
έξγνπ είλαη αηζηφδνμε θαη καξμηζηηθή, ζθηαγξαθψληαο εηξσληθά απηφ ην πνηεηηθφ
είδνο θαη δειψλνληαο ηελ αληίζεζε ηνπ Ρίηζνπ πξνο απηφ;8 Ή κήπσο ε παξαθκή

7
Υ. Λακπξηλνχ (=Πξνθνπάθε), «Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 110,
Φεβξνπάξηνο 1964, 159-172: 164-165.
8
Ώπηή ηελ εξκελεία ππνζηεξίδεη ν ΐαγγέιεο Κάζζνο, «Ώλάκεζα ζηνλ ηνίρν θαη ζην ηδάκη. Η ζέζε
ηνπ πνηεηή κέζα ζηνλ θφζκν», Γηαβάδσ (Ώθηέξσκα ζηνλ Γ. Ρίηζν), ηρ. 205, Αεθέκβξηνο 1988, 59-66:
63. Ο Μ. Γ. Μεξαθιήο επίζεο, πξνηείλεη κηα εξκελεία πνπ ζπλνςίδεηαη ζηε ζέζε φηη «ε θαηαδίθε ηεο
αζηηθήο ηάμεο βγαίλεη απφ ηελ πεξηγξαθή ηεο», θαζψο θαη ζην ππνλννχκελν ησλ ιφγσλ ηεο Γπλαίθαο
κε ηα Μαχξα, πνπ ππνδειψλεη φηη «ν θαπηηαιηζκφο δελ είλαη θάηη πνπ ζα ληθεζεί εχθνια - ζα
αλαζηέιιεηαη απηφ κε κηα ζεηξά ξπζκίζεηο θαη πξνζαξκνγέο: ‘Σνχην ην ζπίηη, παξ’ φινπο ηνπο λεθξνχο
ηνπ δελ ελλνεί λα πεζάλεη…’», βι. Μ. Γ. Μεξαθιήο, «Η Σέηαξηε Γηάζηαζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ. Μηα
πξψηε πξνζέγγηζε», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, φ.π., 517-544: 530.

303
απηή απνηππψλεη κηα θαζνιηθή εηθφλα ηεο αλζξσπφηεηαο, νπφηε ε ζεψξεζε
πξνζεγγίδεη κηα ζηάζε γεληθεπκέλεο απαηζηνδνμίαο αζηηθνχ ηχπνπ; (Βμάιινπ, παξά
ηελ εηξσληθή απνζηαζηνπνίεζε ηνπ Νένπ, ηίπνηα δελ κεηαβάιιεηαη ζηνλ
πεξηγξαθφκελν θφζκν ηνπ πνηήκαηνο κεηά ηελ «άρξεζηε εμνκνιφγεζε» ηεο
Γπλαίθαο, νπφηε ε ινγηθή ηνπ αδηεμφδνπ εμαθνινπζεί λα δεζπφδεη).
Η ηδενινγηθή ζθνπηά ηνπ έξγνπ δειψλεη ηε ζέαζε ηεο «εηθφλαο ρξενθνπίαο
ηεο αζηηθήο δηαλφεζεο» (φπσο ππνζηήξηδε ν Λενληάξεο) εθπνξεπφκελε απφ ηελ
καξμηζηηθή πξννπηηθή ειέγρνπ θαη θξηηηθήο πνπ εθθξάδεη ν Νένο ή αληίζεηα,
ηαπηηδφκελε κε ηελ απαηζηνδνμία ηεο Γπλαίθαο κε ηα Μαχξα, θαηαγξάθεη θαη
εθθξάδεη ηελ παξαθκή «γηα ινγαξηαζκφ ηεο αζηηθήο ηάμεο, νη εθπξφζσπνη ηεο
νπνίαο αδπλαηνχλ λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ θαη λα εθθξάζνπλ εθ ησλ έζσ ηελ
επηζαλάηηα αγσλία ηεο ηάμεο ηνπο» (ζχκθσλα κε ηελ εξκελεία ηνπ Λακπξίδε);9
Η ηερληθή απηή ηεο ακθηζεκίαο πνπ ν Ρίηζνο εηζάγεη ζηελ πνίεζή ηνπ κε ηε
΢νλάηα, θαη εθαξκφδεη ζπζηεκαηηθά αξγφηεξα ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε, δελ αθήλεη
πεξηζψξηα αζθαιψλ ζπκπεξαζκάησλ: «Μέζα ζε θάζε πνίεκα ηνπ Ρίηζνπ
ζπλππάξρνπλ δχν ηνπιάρηζηνλ αληηθαηηθέο ζέζεηο θάζε θνξά. Σν ραξαθηεξηζηηθφ
απηήο ηεο δεκηνπξγίαο είλαη ε ηαιάληεπζε θαη ε ζχγθξνπζε ησλ αληηζέησλ. Πνηα
είλαη ζε θάζε έξγν ε ζέζε ηνπ πνηεηή, π.ρ. ζηνπο κνλνιφγνπο ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο; Ώπηή ζηελ νπνία θαηαιήγεη ζρεδφλ ηαρπδαθηπινπξγηθά ην πνίεκα επεηδή
είλαη ε θαηαθιείδα ηνπ; Ώπηή πνπ εθηίζεηαη κε επγισηηία θαηά κήθνο φινπ ηνπ
πνηήκαηνο; Η ζέζε ηνπ βαζηθνχ ήξσα, ην ζρφιην ηνπ αθξναηή πνπ παξίζηαηαη θαη
πνπ θάπνηα ζηηγκή ζα εθθξαζηεί βνπβά ή ζα δηαηππσζεί ζηνλ επίινγν; Η ζέζε
θάπνηνπ αφξαηνπ ζπγγξαθέα πνπ αθνχγεηαη θάπνπ απ’ ην ππνβνιείν, ακθίξξνπε θη
απηή, θξηηηθή ή ζπγθαηαβαηηθή;»10
Παξά ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Ώξαγθφλ λα απνζπλδέζεη ηε ΢νλάηα απφ
ηδενινγηθέο εξκελείεο πνπ ζπρλά θαηαιήγνπλ ζε «ρπδαίν θνηλσληνινγηζκφ»
(«Θέιεζε ή δε ζέιεζε ν Ρίηζνο λα δείμεη ην αδηέμνδν ηνπ αηνκηζκνχ θαη ηνπ αζηηθνχ
πνιηηηζκνχ; Αελ μέξσ ηίπνηα γη’ απηφ»),11 ε ακθηζεκία πνπ εγθαηληάδεηαη ην 1956 σο
θπξίαξρε ζπληζηψζα ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ θαίλεηαη λα είλαη εκπξφζεηε,
πξνθεηκέλνπ λα εμηζνξξνπήζεη ηε κνληεξληζηηθή αληζηνξηθφηεηα ηεο ΢νλάηαο ή λα

9
Γηα ηηο ζέζεηο ηνπ Λενληάξε θαη ηνπ Λακπξίδε ζρεηηθά κε ηε ΢νλάηα βι. εδψ ηελ ελφηεηα
«Ώηζζεηηθή θαη ηδενινγία» ζην ηξίην θεθάιαην ηνπ πξψηνπ κέξνπο.
10
Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, φ.π., 10.
11
Λ. Ώξαγθφλ, «Να ραηξεηίζνπκε ηνλ Ρίηζν», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 27, Μάξηηνο 1957, 209-212:
210.

304
πξνσζήζεη ηελ ηζηνξηθφηεηά ηεο (ε παξαθκή κηαο επνρήο: ηεο αζηηθήο) ζε κηα
κνληεξληζηηθή αρξνλία∙ δηφηη, ε ακθίζεκε ζεψξεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο,
ζπλαξηάηαη άκεζα κε ηνλ ηδενινγηθφ ρεηξηζκφ θαη ηελ εξκελεία ηνπ ηζηνξηθνχ
ρξφλνπ: «ΐιέπεη ηάρα ν πνηεηήο ηνλ ρξφλν κε ηελ πξννπηηθή ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ
ή κε ηε κειαγρνιία ελφο φληνο παγηδεπκέλνπ ζηελ θαηαιπηηθή δξάζε ηνπ,
αλήκπνξνπ λ’ αληηδξάζεη;».12
Έηζη, παξά ην γεγνλφο φηη ε ηερληθή απηή ηεο ακθηζεκίαο εμειίζζεηαη, φπσο
ζα δνχκε, κε ηελ πάξνδν ησλ εηψλ κέζα ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ (κε απνθνξχθσκα ηα
πνηήκαηα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο), πιαηζησκέλε κε ηζηνξηθνθνηλσληθνχο δείθηεο θαη
δηεπξπκέλε σο πνιππξηζκαηηθή εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ παξειζφληνο θαη ηνπ
παξφληνο, δειψλνληαο ηελ «ζρεηηθνπνίεζε ηεο αιήζεηαο (…) πνπ ελεξγνπνηεί κηα
πξνζπάζεηα λα ζπκπεξηιεθζεί, αλ είλαη δπλαηφλ νιφθιεξε ε αιήζεηα ή ηνπιάρηζηνλ
λα επηζεκαλζεί ην αλέθηθην ηνπ εγρεηξήκαηνο»,13 εληνχηνηο ε ρξήζε ηεο ζηελ πξψηκε
εθδνρή ηεο (΢νλάηα) θαίλεηαη λα ιεηηνπξγεί κνλνδηάζηαηα, σο ζηνηρεηψδεο, δειαδή,
αληηζηαζκηζηηθφο κεραληζκφο, πξνθεηκέλνπ λα ακβιπλζεί ε ππνθεηκεληθφηεηα θαη ε
αρξνληθφηεηα ηνπ εμνκνινγεηηθνχ ιφγνπ ηεο εξσίδαο.
Η ακθηζεκία νπσζδήπνηε δειψλεη ηελ πξφζεζε ηνπ πνηεηή λα ζπκπεξηιάβεη
δχν δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γσλίεο πξφζιεςεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, νη νπνίεο ηνπ
δηαζθαιίδνπλ ηελ πνηεηηθή απφδνζε ηεο «ζρεηηθνπνίεζεο ηεο αιήζεηαο», αιιά
παξάιιεια πξνζδίδνπλ ζην έξγν θαη ηε ζρεηηθνπνίεζε ηεο ηδενινγηθήο ηνπ
ππφζηαζεο (ε ιέμε «παξαθκή», ζην πνίεκα ελφο καξμηζηή πξνζιακβάλεη απηνκάησο
πνιηηηθή δηάζηαζε, θαη ν Ρίηζνο είρε αλακθίβνια επίγλσζε απηήο ηεο εξκελεπηηθήο
δηαδηθαζίαο πνπ ζα ελεξγνπνηνχζε ε επηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ φξνπ).
Αελ είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε αλ νη εμηζνξξνπηζηηθέο πξνζέζεηο ηνπ
Ρίηζνπ έθηαλαλ κέρξη ηνπ ζεκείνπ λα επεκβαίλεη δηνξζσηηθά ζηα πνηήκαηά ηνπ κεηά
ηελ νινθιήξσζε ηεο ζπγγξαθήο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα ηνπο εμαζθαιίζεη ην
επηζπκεηφ καξμηζηηθφ ηδενινγηθφ ππφβαζξν, φπσο ππνζηεξίδεη ν Μηράιεο
Μεξαθιήο,14 παξά ηαχηα, ζηελ πεξίπησζε ηεο ΢νλάηαο, ε ακθηζεκία ηνπ έξγνπ δελ

12
Μ. Γ. Μεξαθιήο, «Η Σέηαξηε Γηάζηαζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ. Μηα πξψηε πξνζέγγηζε», φ.π., 522.
13
Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…, φ.π., 51.
14
ΐι. «Σείλσ λα πσ, αγγίδνληαο έλα βαζηθφ ίζσο ζέκα ηερληθήο ή πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, φηη δνπιεχεη
ηα πνηήκαηά ηνπ αθεκέλνο ζηηο εζψηεξεο δηαζέζεηο ηνπ θαη χζηεξα, κε ηελ ππνρξέσζε πνπ επηβάιιεη
ζηνλ εαπηφ ηνπ έλαο πηζηφο καξμηζηήο, κε ςπρξαηκφηεξε καηηά, δηεπζεηεί ην έξγν ηνπ θαη αιιηψο, γηα
λα ηνπ εμαζθαιίζεη θαη έλα ηδενινγηθφ ππφβαζξν - νπσζδήπνηε φκσο εχθακπην θαη αλνηρηφ ζε
ακθηζεκίεο, θάηη πνπ ηνπ εμαζθαιίδεη ηελ ηφζν απαξαίηεηε πνηεηηθή ππνβνιή θαη γνεηεία», Μ. Γ.
Μεξαθιήο, φ.π., 530-531.

305
εμαζθάιηδε κφλν «ηελ απαξαίηεηε πνηεηηθή ππνβνιή θαη γνεηεία» ηνπ πνιπεπίπεδνπ
πεξηερνκέλνπ ηνπ, αιιά θαη έλα έξεηζκα γηα ηελ απνδνρή ηνπ απφ ηελ αζηηθή
θξηηηθή, ηξνθνδνηψληαο ηελ ίδηα ζηηγκή θαη ηνλ ρψξν ηεο Ώξηζηεξάο κε ηα
αληίζηνηρα εξείζκαηα, ψζηε λα πξνζεγγίζεη ηε ΢νλάηα κε ηε δηθή ηεο ηδενινγηθή
πξννπηηθή.
΢ην πνίεκα «Άζπξν θαη καχξν» ηεο ζπιινγήο Πξνζρέδηα,15 πνπ παξνπζηάδεη
έθηππεο νκνηφηεηεο κε ηε ΢νλάηα, ν Ρίηζνο απνδίδεη πνηεηηθά απηή ηελ ακθίζεκε
νπηηθή θαη ζρνιηάδεη ηελ ηδενινγηθή ηεο ζεκαζία. Η ζπγθξηηηθή ζεψξεζε ησλ δχν
έξγσλ καο δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα αληηιεθζνχκε φηη ε ελζσκάησζε ηεο θξάζεο «ε
παξαθκή κηαο επνρήο» ζηε ΢νλάηα έρεη ζαθή ηδενινγηθή ιεηηνπξγία.
Σα δχν πξφζσπα ηνπ πνηήκαηνο, κηα «ιππεκέλε γπλαίθα», πνπ
επαλαιακβάλεη ηελ επσδφ «Άθεζέ κε» ζηνλ απνδέθηε ηεο εμνκνιφγεζήο ηεο, θαη
έλαο άληξαο (απξνζδηφξηζηε θαηά ηα άιια κνξθή), ζπλνκηινχλ, ζε κηα πξνζπάζεηα
ηνπ δεχηεξνπ λα πείζεη ηελ γπλαίθα λα δηαθξίλεη ηελ αηζηφδνμε πιεπξά ηεο δσήο, λα
αληηθξχζεη ην θψο («Κνίηα πνπ μεκεξψλεη»), ελψ απηή επηκέλεη λα αξλείηαη («Αελ
ζέισ λα θνηηάμσ. Άθεζέ κε»), δειψλνληαο θνπξαζκέλε θαη απνγνεηεπκέλε («Βίλαη
ε δσή - δελ μέξσ. Κνπξάζηεθα. Γχξηζα ζπίηη κνπ./ Σα πνξηξαίηα πάιη ζηε ζέζε ηνπο
εθεί ζηνλ ηνίρν»).16
Η ζχγθξνπζε ησλ δχν ζεσξήζεσλ (αηζηνδνμία - απαηζηνδνμία) απνδίδεηαη κε
κηα ελαιιαζζφκελε αθεγεκαηηθή πνξεία, φπνπ ηα ζπλερή «είπε» δεκηνπξγνχλ κηα
αίζζεζε αζάθεηαο γηα ην πνηνο κηιάεη θάζε θνξά, θαζψο ε πξσηνπξφζσπε εθθνξά
ηνπ ιφγνπ ησλ πξσηαγσληζηψλ δηαδέρεηαη ηελ ηξηηνπξφζσπε ηνπ αθεγεηή. Η
δηαπίζησζε πάλησο ζηελ νπνία νδεγεί ν δηάινγνο είλαη δηαθσηηζηηθή σο πξνο ην
ζέκα ηεο ηδενινγηθήο νπηηθήο πνπ εμεηάδνπκε εδψ. Η γπλαίθα ηνπ πνηήκαηνο
αλαθέξεη:

«εθηά, νρηψ, ελλέα,

κηα αηνκηθή πεξίπησζε - δελ είλαη ηνχην πνίεζε
- λεπξαζζέλεηα, είπε ν γηαηξφο - ελλέα, -
δελ είλαη ην ηξαγνχδη κφλν εμνκνιφγεζε-
΢σζηά

15
ΐι. Γ. Ρίηζνο, «Άζπξν θαη καχξν», Πξνζρέδηα, Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 191996, 79-86. Χο
ρξφλνο γξαθήο ηνπ πνηήκαηνο δειψλεηαη ην 1954, ελψ εθδίδεηαη γηα πξψηε θνξά ην 1964 ζηνλ ηξίην
ζπγθεληξσηηθφ ηφκν ησλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ. ΐι. πεξηζζφηεξα Ώηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 61-62.
16
ΐι. Γ. Ρίηζνο, «Άζπξν θαη καχξν», φ.π., 83.

306
 δήηεκα ζηάζεο - είπε».17

Η ζηάζε απηή, ν ηξφπνο ζέαζεο δειαδή θαη πνηεηηθήο απφδνζεο ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο, απνδεηθλχεηαη δήηεκα θνηλσληθήο θαη ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο,
φπσο έρεη ιίγν λσξίηεξα επηζεκάλεη ην αλδξηθφ πξφζσπν, κε ην νπνίν ζπλνκηιεί ε
γπλαίθα ηνπ πνηήκαηνο:

«Ξεκεξψλεη, είπε,
ην καχξν ηεο λχρηαο ζην άζπξν ηεο κέξαο,
ηα καχξα καιιηά ηεο αζπξίδνληαο ζην καχξν ηνπ ρξφλνπ,
ζην καχξν ηεο λχρηαο, ζην καχξν ηνπ θαζξέθηε,
ζην καχξν ηνπ ρξφλνπ αζπξίδνληαο ζην άζπξν ηνπ ήιηνπ,
κηα κηθξή αληηζηξνθή
δήηεκα γσλίαο ιήςεσο, είπε -
εγψ ζα’ ιεγα δήηεκα θνηλσληθήο ηνπνζέηεζεο».18

Ώλεμάξηεηα, ινηπφλ, απφ ηε δπλαηφηεηα ησλ πνιιαπιψλ εξκελεπηηθψλ

πξνζεγγίζεσλ πνπ επηηξέπεη ε ηδενινγηθή ακθηζεκία ηεο ΢νλάηαο, γεγνλφο παξακέλεη
φηη ε ζπληζηψζα ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ, ε καξμηζηηθή πξννπηηθή ηνπ
έξγνπ θαη ε έθθξαζε ηεο ηζηνξηθήο ζπλείδεζεο ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο πεξηνξίδνληαη ζε
κία κφλν - αιιά θαηαιεθηηθή, δειαδή πνιιαπιά ζεκαίλνπζα - θξάζε («ε παξαθκή
κηαο επνρήο»). Σν αμηνζεκείσην, φκσο, είλαη φηη ε ζπξξίθλσζε απηή ηνπ ηδενινγηθνχ
ζηνηρείνπ δελ ζεκαηνδνηεί ηελ έλαξμε κηαο πεξηφδνπ ακηγνχο κνληεξληζκνχ (ρσξίο,
δειαδή, καξμηζηηθέο πξνεθηάζεηο) ζηελ πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ αιιά αληίζεηα, απνηειεί
ην ζεκείν εθθίλεζεο κηαο εμειηθηηθήο πνξείαο πνπ ζα νδεγήζεη ζηελ απνθνξχθσζε
ηεο ζπλζεηηθήο δεκηνπξγίαο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, φπνπ νη ηερληθέο ηνπ
κνληεξληζκνχ ηίζεληαη ζηελ ππεξεζία ελφο πξνσζεκέλνπ καξμηζηηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ, ν νπνίνο πξνυπνζέηεη ηελ εθαξκνγή ηεο «ειεγκέλεο εηξσλείαο ησλ
ηζηνξηθψλ παξαηζζήζεψλ καο».19

17
ΐι. Γ. Ρίηζνο, «Άζπξν θαη καχξν», φ.π., 85.
18
ΐι. Γ. Ρίηζνο, «Άζπξν θαη καχξν», φ.π., 81.
19
Γ. Ρίηζνο, «Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε θαη Θπξσξείν», Μειεηήκαηα, φ.π., 105.

307
 Η πνξεία απηή, πνπ ζπλαξηάηαη άκεζα κε ηνλ ρεηξηζκφ ηνπ κχζνπ θαη ηεο
ηζηνξίαο θαη αληιεί «γφληκα εξεζίζκαηα» απφ ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή,20 εδξαηψλεηαη
ζηε βάζε κηαο δηηηήο δηαδηθαζίαο, ζχκθσλα κε ηε δηαπίζησζε ηνπ Γ. ΐεινπδή: ηελ
απνκπζνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ ηζηνξηθνπνίεζε ηνπ κχζνπ.21 ΢ηελ δηηηή απηή
ζηφρεπζε αληαπνθξίλνληαη απ’ ηε κηα κεξηά νη πνηεηηθέο κηθξνγξαθίεο ησλ
Μαξηπξηώλ Α΄ (1963) θαη Β΄ (1966) θαη ησλ Δπαλαιήςεσλ (1972), θαη απ’ ηελ άιιε
νη καθξνζθειείο ζπλζέζεηο πνπ εθηείλνληαη απφ ην 1957 (Χξνληθό, Χεηκεξηλή
δηαύγεηα) σο ην 1975 (Φαίδξα) θαη ζπγθεληξψλνληαη ζηνλ ηφκν ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο.
Ο ΐεινπδήο, ζην ζεκαληηθφ θείκελφ ηνπ «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο»,22
κειεηψληαο ιεπηνκεξψο ηηο θαβαθηθέο απερήζεηο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, επηζεκαίλεη
φηη ε ζηξνθή ηνπ ζηελ πνίεζε ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ αληρλεχεηαη ζε κηα πξψηκε θάζε
θαηά ηελ πεξίνδν 1939 - 1942 θαη επαλεκθαλίδεηαη δπλακηθά ζην έξγν ηνπ απφ ην
1956 έσο ην 1968 - 1969 κε ηηο Δπαλαιήςεηο. Μνινλφηη ε κειέηε ηεο επίδξαζεο
απηήο απνδεηθλχεη ηελ νπζηψδε αθνκνίσζε ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο, ζε επίπεδν
ιεθηηθψλ δαλείσλ, ζεκαηηθψλ κνηίβσλ θαη ηερληθψλ (εηξσληθά παξελζεηηθά ζρφιηα
θαη εξσηήζεηο, εζνπνηία/κεηακθίεζε, ακθηζεκία), εληνχηνηο ε φςηκε πξνζθπγή ηνπ
Ρίηζνπ ζην θαβαθηθφ πξφηππν θαίλεηαη ελ πνιινίο δπζεξκήλεπηε: αλ ε εθθξαζηηθή
θξππηηθφηεηα ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο («έλα κέζν, πνιχ πξφζθνξν γηα ηελ
παξάθακςε ησλ - εμσηεξηθψλ θαη εζσηεξηθψλ - ζθνπέισλ ζηνπο ρξφλνπο πνιηηηθήο
θαη πλεπκαηηθήο θαηαπίεζεο») αηηηνινγεί ζε έλα βαζκφ ηνλ πξψηκν θαβαθηζκφ ηνπ, ν
ΐεινπδήο αλαγλσξίδεη φηη «ην θαηαθχγην κηαο νπσζδήπνηε ελλνεκέλεο
θξππηηθφηεηαο δελ αξθεί, γηα λα εξκελεχζεη ηε δεχηεξε θαη πινπζηφηεξε θάζε ηνπ
θαβαθηζκνχ ηνπ Ρίηζνπ - θαη δχζθνια πξνζθέξεηαη κηα εηδηθή πεηζηηθή εξκελεία. Η
ζηξνθή ηνπ ζηνλ Καβάθε ηελ επνρή απηή νθείιεηαη πηζαλφηαηα - ζε αηνκηθφ επίπεδν
- ζηελ επίκνλε θαη ζπζηεκαηηθή αλαδήηεζε λέσλ θαιιηηερληθψλ κνξθψλ θαη ηξφπσλ,
πνπ ραξαθηεξίδεη ηε δεκηνπξγία ηνπ Ρίηζνπ απφ ηελ έθηε δεθαεηία ηνπ αηψλα καο
κέρξη ζήκεξα, θαη - ζε ππεξαηνκηθφ επίπεδν - ζηελ πξννδεπηηθή αλαζεψξεζε ηνπ
θαβαθηθνχ έξγνπ πνπ άξρηζε ηελ ίδηα απηή επνρή».23

20
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ώπηνβηνγξαθία, κχζνο θαη ηζηνξία ζην έξγν ηνπ Γ. Ρίηζνπ», 70 ρξόληα ηνπ
Γηάλλε Ρίηζνπ (Σηκεηηθή εθδήισζε ηεο Δηαηξίαο Διιήλσλ ινγνηερλώλ), Κέδξνο, Ώζήλα 1979, 23, 28.
21
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, φ.π., 39.
22
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Ώζήλα 1981, 173-
194.
23
Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 189.

308
 Σν εξψηεκα πνπ αλαθχπηεη είλαη εχινγν: γηα πνηφλ ιφγν ν Ρίηζνο επέιεμε ην
θαβαθηθφ παξάδεηγκα πξνθεηκέλνπ λα αληιήζεη λένπο γη’ απηφλ πνηεηηθνχο ηξφπνπο
θαη κνξθέο, απφ ηε ζηηγκή πνπ ν ίδηνο δηέζεηε ήδε (ζχκθσλα κε ηηο ζεσξεηηθέο ηνπ
απφςεηο ζηα Μειεηήκαηα) ινγνηερληθά πξφηππα θαη είρε νκνινγήζεη ηηο επηδξάζεηο
πνπ δέρηεθε ην έξγν ηνπ; Κπξίσο, γηαηί ε επίδξαζε ηνπ Καβάθε δελ δειψλεηαη
επζέσο παξά κνλφ ην 1977 ζην Σεξαηώδεο Αξηζηνύξγεκα, θαη γηαηί ν θφξνο ηηκήο
ζηνλ πνηεηηθφ ηνπ πξφγνλν δελ απνδίδεηαη ζε δνθηκηαθή κνξθή (κηα ζρεηηθή
«πεξίεξγε κηζνηειεησκέλε κειέηε» ηνπ ζηελ νπνία αλαθέξεηαη καξηπξία ηνπ 1945
δελ δεκνζηεχηεθε πνηέ)24 αιιά κε ηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε;
Ο θαβαθηζκφο ηνπ Ρίηζνπ, φπσο ζα δνχκε, ζηνηρεηνζεηείηαη ζηε βάζε κηαο
πνιπεπίπεδεο επηξξνήο, ε νπνία φλησο ζπλαξηάηαη θαη κε ηηο ηδενινγηθέο εμειίμεηο
ζηνλ ρψξν ηεο Ώξηζηεξάο θαη κε ηηο πξνζσπηθέο θαιιηηερληθέο αλαδεηήζεηο ηνπ
πνηεηή∙ εθηείλεηαη, φκσο, θαη ζε έλα ζεκαηηθφ πεδίν, φπσο απηφ ηνπ εξσηηθνχ
ζηνηρείνπ, ην νπνίν, ηνπιάρηζηνλ ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή (ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1960) δελ ζα κπνξνχζε παξά κφλν έκκεζα θαη ζπγθαιπκκέλα λα
πξνζδηνξηζηεί σο ζεκείν ζχγθιηζεο ησλ δχν πνηεηηθψλ έξγσλ.

2. Η αναδήηεζε ηοσ καβαθικού προηύποσ

Με έλα επηγξακκαηηθφ πνίεκα πνπ θέξεη ηνλ ηίηιν «Η πείξα»,25 ν Σίηνο

Παηξίθηνο θαηαζέηεη κηα έκκεζε, αιιά ζεκαληηθή καξηπξία γηα ηηο απφςεηο ηνπ
κέληνξά ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ26:

«Καη κνχ’ ιεγε ν δάζθαιφο κνπ:

‘πξέπεη λα ζ’ αλαγλσξίζνπλ πξψηα νη αζηνί
γηα λα επηβιεζείο ζην θίλεκα∙

24
ΐι. ζρεηηθά Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 175.
25
ΐι. Σ. Παηξίθηνο, Μαζεηεία, Πνηήκαηα ΙΙ (1953-1959), Κέδξνο, Ώζήλα 1998, 199. Σν πνίεκα θέξεη
ρξφλν γξαθήο 4 Ννεκβξίνπ 1958, παξ’ φια απηά δελ είρε ζπκπεξηιεθζεί (καδί κε θάπνηα αθφκα
πνηήκαηα) ζηελ πξψηε έθδνζε ηεο ζπιινγήο Μαζεηεία ην 1963, φπσο ζεκεηψλεη ν Παηξίθηνο (βι. ζην
ίδην, 209).
26
Η Α. Μέληε, αλαθεξφκελε ζηε «καζεηεία» ησλ κεηαπνιεκηθψλ πνηεηψλ ηεο Ώξηζηεξάο δίπια ζηνλ
Ρίηζν, παξαζέηεη ηε καξηπξία ηνπ Σ. Παηξίθηνπ (ζπλέληεπμε ζην θνηηεηηθφ πεξηνδηθφ Πνιηηηζκηθέο
κνξθέο, Γηάλληλα, ηρ. 3, 1991) γηα ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ δάζθαιφ ηνπ: «΢ηα ρξφληα ηνπ ζηξαηνπέδνπ
είκαζηαλ κηα ζπληξνθηά, κηα νκάδα παηδηψλ, πεξίπνπ έλα ζρνιείν, πνπ θνληά ζηνλ Ρίηζν καζαίλακε
πνίεζε. ΋ηαλ ιέκε φηη ν Ρίηζνο ήηαλε δάζθαιφο καο δελ ελλννχκε φηη δηαβάζακε ηα πνηήκαηά ηνπ θη
επεξεαζηήθακε. Έπαημε έλα ξφιν δηδαζθαιηθφ ζηελ πνίεζε», Α. Μέληε, Μεηαπνιεκηθή πνιηηηθή
πνίεζε. Ιδενινγία θαη πνηεηηθή, φ.π., 214.

309
σο ηφηε κελ ηα ιεο απηά πην έμσ
γηαηί ζα βξείο κπειάδεο’».

Σν πνίεκα ηνπ Παηξίθηνπ δελ αλαδεηθλχεη κφλν ην θιίκα αλειεπζεξίαο ζηνλ

ινγνηερληθφ ρψξν ηεο Ώξηζηεξάο∙ ε λνπζεζία ηνπ πεπεηξακέλνπ Ρίηζνπ επηβεβαηψλεη
ηαπηφρξνλα ηελ πξφζεζε ηνπ «δαζθάινπ» λα εμαζθαιίζεη θαη ηελ αλαγλψξηζε ηνπ
αζηηθνχ ρψξνπ, πηνζεηψληαο κηα ζπγγξαθηθή (θαη εθδνηηθή) ηαθηηθή πνπ ζα ηνπ
δηαζθάιηδε αθ’ ελφο ηελ επξεία απνδνρή ηεο θξηηηθήο θαη αθ’ εηέξνπ ηε δπλαηφηεηα
λα επηβάιιεη σο λφκηκεο ηηο κνληεξληζηηθέο ηνπ επηινγέο ζην πεδίν πξφζιεςεο ηεο
αξηζηεξήο νξζνδνμίαο. Η ηαθηηθή φκσο απηή, πνπ ηειεζθνξεί θαη δηθαηψλεηαη ην
1956 κε ηελ εγρψξηα θαη δηεζλή αλαγλψξηζε ηεο ΢νλάηαο ηνπ ζειελόθσηνο,
ελεξγνπνηεί θαη κηα ζεηξά πξνβιεκαηηζκψλ ζρεηηθά κε ηελ δηακφξθσζε ηεο ψξηκεο
θάζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ: ηη αθνινπζεί κεηά ηελ θαζηέξσζε; Με πνηφλ ηξφπν
δηαρεηξίδεηαη έλαο καξμηζηήο πνηεηήο ηελ «επίζεκε» εηζρψξεζή ηνπ ζην πεδίν ηνπ
κνληεξληζκνχ; Πψο νξγαλψλεη θαη ζπζηεκαηνπνηεί ην πνηεηηθφ πιηθφ ηνπ
(ζεκαηνινγία, ηερληθέο) ζε ζρέζε κε ηνλ θπξίαξρν ινγνηερληθφ θαλφλα - ζηνλ νπνίνλ
ηψξα εληάζζεηαη θαη ν ίδηνο - ρσξίο λα απεκπνιήζεη ηελ ηδενινγία ηνπ; Σέινο, πψο
θαηνξζψλεη λα ζπγθξνηήζεη ην ηδηαίηεξν ζχζηεκα ηεο πνηεηηθήο ηνπ, αλακεηξψκελνο
επζέσο κε ηνπο έιιελεο κνληεξληζηέο θαη παξαθάκπηνληαο ηνλ ζθφπειν ηνπ
κηκεηηζκνχ;
Με ηε ζηελσπφ ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ λα ππνρσξεί ζηαδηαθά απφ ηνλ
νξίδνληα ηεο Ώξηζηεξάο, ν Ρίηζνο απφ ην 1956 θαη εμήο έρεη ηε δπλαηφηεηα (αθνχ
δηαηεξεί ηνλ αγσληζηηθφ πφιν ηεο πνίεζήο ηνπ ζηηο δεθαεηίεο ’60 - ’70)27 λα
ζπλερίζεη παξάιιεια ηε ζπγγξαθή ηνπ κνληεξληζηηθνχ ηκήκαηφο ηεο ρσξίο
αζθπθηηθνχο ηδενινγηθνχο πεξηνξηζκνχο. Παξά ην γεγνλφο φηη ν δνγκαηηζκφο
πεξηνξίδεηαη ζε έλα βαζκφ κεηά ην 20ν ζπλέδξην ηνπ Κ.Κ.΢.Β., ν Ρίηζνο δελ
εμνβειίδεη ηε καξμηζηηθή πξννπηηθή απφ ηε κε αγσληζηηθή ηνπ παξαγσγή. Η επηινγή
ηνπ απηή, πνπ απνζθνπνχζε ζηελ πεξηθξνχξεζε ησλ ηδενινγηθψλ αξρψλ ηνπ
καξμηζκνχ θαη ήηαλ απνηέιεζκα ηεο πνιηηηθήο ηνπ έληαμεο θαη ζπλέπεηαο, θαίλεηαη
φηη ηνχ ππαγφξεπε λα κε ζπλερίζεη ηε κνληεξληζηηθή ηνπ πνηεηηθή ζχκθσλα κε ην -
αληζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ - ινγνηερληθφ πξφηππν πνπ ηνπ εμαζθάιηζε ηελ
θαηαμίσζε (΢νλάηα).

27
ΐι. ελδεηθηηθά ηα έξγα ηνπ: Μαύξνο Άγηνο 1961, Ρσκηνζύλε 1966, Γεθανρηώ ιηαλνηξάγνπδα ηεο
πηθξήο παηξίδαο 1973, Ύκλνο θαη ζξήλνο γηα ηελ Κύπξν 1974, Καπληζκέλν ηζνπθάιη 1974.

310
 Μνινλφηη δηαηεξεί θαη εμειίζζεη πνιιά απφ ηα ηερληθά θαη πθνινγηθά
ραξαθηεξηζηηθά ηεο ΢νλάηαο (πνπ ήδε πξνυπάξρνπλ ζηελ πνίεζή ηνπ), φπσο ν
εμνκνινγεηηθφο ηφλνο, νη ζθελνζεηηθέο νδεγίεο, ε ιεηηνπξγία ηεο κλήκεο, ε
ππαξμηαθή αγσλία ηεο θζνξάο θαη ηνπ ζαλάηνπ, ν Ρίηζνο δελ πξνηίζεηαη - φπσο
θαίλεηαη απφ ηα έξγα πνπ αθνινπζνχλ κεηά ην 1956 - λα πεξηνξίζεη ηνλ πνηεηηθφ ηνπ
νξίδνληα ζην επίπεδν ελφο ακηγψο αηνκηθνχ θαη ππνθεηκεληθνχ νληνινγηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ.
Έηζη, ζπλερίδεη, ηελ πνξεία ηνπ πξψηκνπ ππξήλα ηεο πνηεηηθήο ηνπ, ν νπνίνο
(φπσο είδακε ζηα Μειεηήκαηα) επηθεληξσλφηαλ ζε κηα πξφηαζε «ζπλζεηηθνχ
ξεαιηζκνχ» πνπ ζα ζπλδχαδε ηε καξμηζηηθή πξνβιεκαηηθή κε ηηο ηερληθέο θαη ηε
ζεκαηνινγία ηνπ κνληεξληζκνχ (ππαξμηαθή αλαδήηεζε, ρξφλνο, θζνξά)28. Η επηδίσμε
απηή, πνπ ζπλίζηαηαη ζηελ εθ λένπ ηδενινγηθή επηθφξηηζε ηεο κνληεξληζηηθήο
πνηεηηθήο κνξθήο,29 φρη κφλν ηνπ δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα κελ απνθνπεί απφ ηελ
καξμηζηηθή πξνβιεκαηηθή αιιά απνηειεί ηαπηφρξνλα θαη ηνλ δηαθνξνπνηεηηθφ
δείθηε ηνπ έξγνπ ηνπ ζε ζρέζε κε απηά ησλ ήδε θαηαμησκέλσλ ειιήλσλ νκνηέρλσλ
ηνπ.
Ο επηδησθφκελνο ηδενινγηθφο επαλαπξνζδηνξηζκφο ηεο κνληεξληζηηθήο
κνξθήο πξνθχπηεη, ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, ζε ζπλάξηεζε κε ηε ζηαδηαθή
δηεχξπλζε ηεο ζεκαηνινγίαο ηνπ, θαζψο ε νπηηθή ηνπ εμαθηηλψλεηαη κε απμαλφκελε
ζπρλφηεηα θαη έληαζε ζην παξειζφλ (θαη φρη κφλν ζην παξφλ θαη ζην κέιινλ φπσο
ηνπ ππεδείθλπε ελ πνιινίο ε καξμηζηηθή αηζηνδνμία ηνπ), θαη ηνλ σζεί λα
ζπκπεξηιάβεη ζηνλ πνηεηηθφ ηνπ νξίδνληα ηφζν ηνλ ζπιινγηθφ/ηζηνξηθφ, φζν θαη ηνλ
αηνκηθφ/ππαξμηαθφ ρξφλν.

28
Πξβι. «Οη ζπλνκσζίεο ηνπ ρξφλνπ, ηνπ ζαλάηνπ, ζέκα πνπ δηαηξέρεη ηελ πνίεζή ηνπ,
ζπλπθαίλνληαλ πάληα ζρεδφλ ή βξίζθνληαλ ζε νκφινγε ζρέζε κε ηηο ηξαπκαηηθέο εκπεηξίεο ησλ
θνηλσληθψλ αγψλσλ θαη ηηο ηχρεο ηεο Ώξηζηεξάο», Υ. Πξνθνπάθε «Τζηεξφγξαθν», Γηάλλεο Ρίηζνο:
Αξγά, πνιύ αξγά κέζα ζηε λύρηα, Κέδξνο, Ώζήλα 1991, 237-246: 242.
29
Πξβι. «Αελ ππάξρεη απιή ζπκκεηξηθή ζρέζε αλάκεζα ζηηο αιιαγέο ζηε ινγνηερληθή κνξθή θαη
ζηελ ηδενινγία. Μηα ζεκαληηθή ινγνηερληθή κνξθή δηακνξθψλεηαη κέζα ζ’ έλα νξηζκέλν ηδενινγηθφ
θιίκα, φκσο ππεξβαίλεη ηνπο ηδενινγηθνχο ηεο πξνζδηνξηζκνχο, θαη αξρίδεη ηε ζηαδηνδξνκία – λα
πνχκε έηζη - κηαο ζρεηηθψο απηφλνκεο δσήο θαη εμέιημεο, φπσο θαη νη πξνεγνχκελεο κνξθέο ηηο νπνίεο
βξήθε. Αηαζέηεη κεγάιν βαζκφ απζεληηθφηεηαο θαη απηνλνκίαο, θαη έλαο κεηαγελέζηεξνο πνηεηήο δελ
ηε βξίζθεη θνξηηζκέλε εληειψο κε ζπγθεθξηκέλε ηδενινγία. Έηζη, βιέπνπκε ηνλ ΢εθέξε, ι.ρ. λα
γξάθεη ‘ράη - θάη’ θαη ηνλ Βιχηε λα κε δηζηάδεη λα ρξεζηκνπνηήζεη γηα πνίεζε θνζκηθή θφξκεο ηεο
εθθιεζηαζηηθήο ιεηηνπξγηθήο: ‘ηξνπάξην’, ‘πξνθεηεία’, ‘αλάγλσζκα’», Μ. Λακπξίδεο, «Κξηηηθή θαη
πνίεζε. Μαξμηζηηθή ζεψξεζε», Παλεπηζηήκην Παηξώλ. Πξαθηηθά δεύηεξνπ ζπκπνζίνπ πνίεζεο,
Γλψζε, Ώζήλα 1983, 125-156: 141.

311
 Έρνληαο εδξαηψζεη ηε ζέζε ηνπ σο κείδνλα πνηεηή ηφζν ζηελ Βιιάδα, φζν
θαη ζηελ Βπξψπε,30 ν Ρίηζνο ζηξέθεηαη - έζησ θαη κε θάπνηα θαζπζηέξεζε - ζηελ
αλαςειάθεζε ηνπ αξραίνπ κχζνπ θαη ηεο ηζηνξίαο.31 Σαπηφρξνλα, φκσο, ηνπ δίλεηαη
ε δπλαηφηεηα, αθνχ πιένλ έρεη «επηβιεζεί θαη ζην θίλεκα» (φπσο ζπκβνχιεπε ηνλ
Παηξίθην), κέζσ ηεο εγρψξηαο θαη δηεζλνχο απήρεζεο ηεο ΢νλάηαο, λα αζθήζεη
θξηηηθή ζηηο ηδενινγηθέο δπκψζεηο θαη εμειίμεηο ηνπ ρψξνπ ηεο Ώξηζηεξάο, δειαδή
ζην πξφζθαην, βησκέλν ηζηνξηθφ παξειζφλ θαη ζην παξφλ, δηαδηθαζία πνπ
θνξπθψλεηαη κε ηε ζπιινγή Δπαλαιήςεηο θαη ζπλερίδεηαη ζην πιαίζην ησλ
κπζνινγηθψλ ζπλζέζεσλ ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο.
Σν έιιεηκκα πνπ παξνπζηάδεηαη ζην ειιεληθφ ινγνηερληθφ πεδίν θαη ην νπνίν
θαιείηαη λα αληηκεησπίζεη θαη λα ζπκπιεξψζεη ν Ρίηζνο δελ είλαη θαζφινπ
επθαηαθξφλεην. Η απνπζία αληίζηνηρνπ πνηεηηθνχ κνληέινπ, πνπ λα ζπλίζηαηαη ζηνλ
ζπγθεξαζκφ ηνπ κνληεξληζκνχ κε κηα καξμηζηηθνχ ηχπνπ θξηηηθή ζεψξεζε ηνπ
παξειζφληνο (καθξηά απφ θάζε πξνζπάζεηα εμσξατζηηθήο ή κπζνπνηεηηθήο ηνπ
δηάζηαζεο), αλαδεηθλχεη ηελ πνιχπινθε θαη δπζρεξή δηαδηθαζία ηεο κεηάβαζεο απφ
ηε ζεσξεηηθή ζθφπεπζε ζηε ινγνηερληθή πινπνίεζε.
Η καξμηζηηθή δηαλφεζε ηεο Βπξψπεο ηξνθνδνηεί ην νπινζηάζην ηνπ πνηεηή
κε ην απαξαίηεην γηα ηελ εμέιημε ηεο ηδενινγηθήο ηνπ ζπγθξφηεζεο ζεσξεηηθφ πιηθφ,
ην νπνίν, φκσο, δελ δηακνξθψλεη έλα θαλνληζηηθφ ινγνηερληθφ πξφηππν, νχηε παξέρεη
πξνδηαγξαθέο θαη νδεγίεο πεξί θαιιηηερληθήο κεηάπιαζεο ηεο ζεσξίαο ζε πνίεζε.32

30
Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50 εθδίδνληαη επηά κεηαθξάζεηο πνηεκάησλ ηνπ ζηελ Βπξψπε,
ελψ ζηε δεθαεηία ηνπ ’60 ν αξηζκφο ηνπο αλέξρεηαη ζε είθνζη επηά Οη κεηαθξάζεηο πνιιαπιαζηάδνληαη
κε γεσκεηξηθή πξφνδν απφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 θαη κεηά. Βλδεηθηηθά: απφ ην 1951 κέρξη
ην 1967 νη μελφγισζζεο εθδφζεηο πνπ θπθινθνξνχλ είλαη 2-3 θάζε ρξφλν, απφ ην 1968 κέρξη ην 1974
θπκαίλνληαη απφ 4 έσο 9, ελψ ην 1975 νη εθδφζεηο αλέξρνληαη ζηηο 18 θαη ην 1979 ζηηο 27. ΐι.
πεξηζζφηεξα ζηε βηβιηνγξαθία ηεο Μαθξπληθφια, ην ζρεηηθφ θεθάιαην, πνπ αθνξά ζηηο μέλεο
εθδφζεηο ησλ έξγσλ ηνπ Ρίηζνπ, Ώηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 337- 459.
31
Πξβι. ηηο επηζεκάλζεηο ηνπ Γ. Π. ΢αββίδε ζρεηηθά κε ηελ θαζπζηεξεκέλε πηνζέηεζε ηεο «κπζηθήο
κεζφδνπ» απφ ηνλ Ρίηζν: «Βλληά ρξφληα κηθξφηεξνο απφ ηνλ ΢εθέξε, κα νθηψ ρξφληα πξεζβχηεξνο απφ
ηνλ ΢ηλφπνπιν, ν Γηάλλεο Ρίηζνο ήηαλ ν ηειεπηαίνο απφ ηνπο ηξείο πνπ πηνζέηεζε ηελ ‘κπζηθή κέζνδν’
- ελ κέξεη, ππνζέησ, επεηδή ην Κ.Κ.Β. απνδνθίκαδε πεηζκαηηθά ηνλ ‘αληηδξαζηηθφ’ κνληεξληζκφ
πνηεηψλ ηεο ‘παξαθκήο’, φπσο ν Πάνπλη θαη ν Έιηνη ή ν Καβάθεο θαη ν ΢εθέξεο. Οπσζδήπνηε, ε
θαζπζηεξεκέλε απηή πηνζέηεζε λνκίδσ πσο δελ κπνξεί λα ρξνλνινγεζεί πνιχ πξηλ απφ ηελ ΢νλάηα
ηνπ ΢ειελόθσηνο (1956)∙ θαη, απφ ηελ ζπγθεθξηκέλε άπνςε ηεο ρξήζεο Οκεξηθψλ κχζσλ θαη κάιηζηα
ηεο Οδύζζεηαο, ρξνλνινγείηαη αζθαιψο κεηαμχ 1964 θαη 1965. Σφηε είλαη πνπ ν Ρίηζνο, έρνληαο πηα
ζηεξεψζεη ηε ζέζε ηνπ σο κείδνλα πνηεηή, ζε κηα ιεπηήλ ηζνξξνπία αλάκεζα ζην πξνζσπηθφ ηνπ
φξακα θαη ζηελ δεκφζηα εηθφλα ηνπ, γξάθεη θαη έλδεθα ζχληνκα πνηήκαηα κε αθεηεξία ηελ Οδύζζεηα,
πνπ ζα ηα πεξηιάβεη ζηελ δεχηεξε ζεηξά ησλ Μαξηπξηώλ (1966)», Γ. Π. ΢αββίδεο, Μεηακνξθώζεηο ηνπ
Διπήλνξα: από ηνλ Πάνπλη ζηνλ ΢ηλόπνπιν, Βξκήο, Ώζήλα 1981, 23.
32
Πξβι. «Οη γεληθέο αξρέο ηεο καξμηζηηθήο θξηηηθήο δελ είλαη πξνθξνχζηεηα θιίλε, πάλσ ζηελ νπνία
λα πξνζειψλνπκε ηα πνηεηηθά δεκηνπξγήκαηα θαη ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ πνηεηή. Αελ ζπληζηνχλ κηα
ζεσξία θαλνληζηηθή (normative) πνπ λα δίλεη ζπληαγέο θαη πξνδηαγξαθέο, λα ζέηεη ζθνπνχο θαη

312
΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε, ε ζεσξία ηνπ Μπξέρη δεκηνπξγεί έλα λέν πιαίζην ειέγρνπ ηνπ
παξειζφληνο, θαη κνινλφηη εηζάγεη ηερληθέο θαη κεζφδνπο απνζηαζηνπνίεζεο απφ
απηφ, παξά ηαχηα ε ζεαηξηθή πξαθηηθή ππαγνξεχεη κηα δηαθνξεηηθήο ηάμεο εθαξκνγή
θαη πινπνίεζή ηνπο, πνπ δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη απηνχζηα ζην πιαίζην ηεο
πνίεζεο.
Σέινο, ην πνηεηηθφ κνληέιν ησλ επξσπαίσλ νκνηέρλσλ ηνπ καξμηζηψλ, ηνπ
Έξεκπνπξγθ θαη ηνπ Βιπάξ, πνπ εγθνιπψλεηαη (σο «εθκνληεξληζκέλε» κεηεμέιημε
ηεο πνίεζεο ηνπ Μαγηαθφθζθη θαη ηνπ Υηθκέη) ηφζν ηα πξσηνπνξηαθά ινγνηερληθά
ξεχκαηα, φζν θαη ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο ζχγρξνλεο ςπρνινγίαο, αλ θαη ζπληζηά ελ
πνιινίο έλα ινγνηερληθφ πξφηππν ζπκθπξκνχ ηεο καξμηζηηθήο πξννπηηθήο κε ηνλ
κνληεξληζκφ ζαλ απηφ πνπ αλαδεηά ν Ρίηζνο, δελ ηνπ παξέρεη, εληνχηνηο, ηε
δπλαηφηεηα ζχλδεζεο απηνχ ηνπ πιηθνχ κε ηελ ειιεληθή ινγνηερληθή παξάδνζε.
Η ππέξβαζε ησλ δηαθαηλφκελσλ απηψλ δπζρεξεηψλ, επηηπγράλεηαη κέζσ ηεο
επίδξαζεο ελφο έξγνπ ην νπνίν, κνινλφηη δελ ζρεηίδεηαη κε ηε καξμηζηηθή ζεσξία, ζα
απνηειέζεη ηνλ ζπλδεηηθφ θξίθν φισλ απηψλ ησλ παξακέηξσλ πνπ επηδηψθεη λα
ζπγθεξάζεη ν Ρίηζνο: απνζηαζηνπνηεκέλε πξννπηηθή ειέγρνπ ηεο ηζηνξίαο, ειιεληθή
παξάδνζε θαη κπζνινγία - θαη κέζσ απηήο ζθηαγξάθεζε ηεο ζχγρξνλεο ςπρνινγίαο,
ρακειφο ηφλνο, ζεαηξηθή απφδνζε ηνπ πνηεηηθνχ πιηθνχ κέζσ ηεο ηερληθήο ηεο
εζνπντίαο θαη ηεο ππφθξηζεο. Ώλ, επηθνπξηθά, αλαθαιέζνπκε ζηε κλήκε καο ηελ
ππαηληθηηθή αλαθνξά ηνπ Ρίηζνπ πεξί «ειεγκέλεο εηξσλείαο ησλ ηζηνξηθψλ
παξαηζζήζεψλ καο» (Μειεηήκαηα), ν ζπλεηξκφο είλαη αλαπφθεπθηνο: Κσλζηαληίλνο
Καβάθεο.
Η ραξηνγξάθεζε ηεο πνξείαο πξνο ηε δεκηνπξγηθή αθνκνίσζε θαη
ελζσκάησζε ησλ αξρψλ ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ είλαη
απνθαιππηηθή, ζην βαζκφ πνπ αλαδεηθλχεη φρη κφλν ηελ θαζνξηζηηθή επίδξαζε ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ ζηε δηακφξθσζε ηεο ηδενινγηθήο θαη αηζζεηηθήο ππφζηαζεο ηεο
ψξηκεο δεκηνπξγηθήο θάζεο ηνπ Ρίηζνπ, αιιά θαη ζην κέηξν πνπ ε πξφζιεςε ηεο
θαβαθηθήο πνίεζεο, σο πεδίν ζχγθξνπζεο θαη ηδενινγηθήο αληηπαξάζεζεο ησλ
εθπξνζψπσλ ηεο ειιεληθήο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, ιεηηνπξγεί σο δείθηεο δεισηηθφο
ηεο ηνπνζέηεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζε απηφ ην πιαίζην πξνβιεκαηηθήο, πνπ ηνλ θέξλεη
αληηκέησπν φρη κφλν κε ηελ ζηάζε ηεο Ώξηζηεξάο αιιά θαη κε απηήλ ηνπ ΢εθέξε.

ζηφρνπο ζηελ ηέρλε, λα ππαγνξεχεη ηε ιεηηνπξγία ηεο θαη λα επηβάιιεη έιεγρν πάλσ ηεο», Μ.
Λακπξίδεο, «Κξηηηθή θαη πνίεζε. Μαξμηζηηθή ζεώξεζε», φ.π., 151-152.

313
 3. Σο ερφηικό ζηοιτείο και ηο καβαθικό παράδειγμα

Η ζπλεηζθνξά ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ ζηε δηακφξθσζε ηεο ψξηκεο πνηεηηθήο

ηνπ Ρίηζνπ δελ εμαληιείηαη ζηελ αλαςειάθεζε ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο θαη
κπζνινγίαο κέζσ ηεο απφδνζεο ηεο ςπρνινγίαο ησλ εξψσλ.33 Η πνιπεπίπεδε
λνεκαηηθή δηαζηξσκάησζε ηεο ΢νλάηαο εγθαηληάδεη θαη ηελ ελεξγνπνίεζε ελφο
ζεκαηηθνχ πεδίνπ πνπ δελ θαηείρε (ζηελ σο ηφηε εθδνκέλε ηνπιάρηζηνλ παξνπζία ηνπ
έξγνπ) δεζπφδνπζα ζέζε ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ∙34 ην εξσηηθφ ζηνηρείν ζα εμειηρζεί,
κέζσ ηεο θαβαθηθήο επίδξαζεο, ζε θπξίαξρν ζεκαηηθφ κνηίβν, ιεηηνπξγψληαο φρη
κφλν σο δηαρξνληθφ ζεκείν αλαθνξάο ηεο αλζξψπηλεο ςπρνζχλζεζεο θαη, θαηά
ζπλέπεηα, σο δίαπινο επηθνηλσλίαο ηνπ παξειζφληνο κε ην παξφλ (σο παξάκεηξνο
δειαδή εμνηθείσζεο ηεο ζχγρξνλεο κε ηελ απφκαθξε θαη αλνίθεηα ηζηνξηθή/κπζηθή
πξαγκαηηθφηεηα) αιιά θαη σο θαίξηαο ζεκαζίαο εξκελεπηηθή ζπληζηακέλε ηεο
δξάζεο ησλ πξσηαγσληζηηθψλ πξνζψπσλ ηνπ κχζνπ.
Η ηρλειάηεζε ηεο πνηεηηθήο εμέιημεο ηνπ Ρίηζνπ, πνπ ελ πνιινίο εδξαηψλεηαη
ζηε βάζε ηεο εξκελεπηηθήο απηήο πξνζέγγηζεο ηνπ παξειζφληνο κέζσ ηεο
θαηαιπηηθήο ιεηηνπξγίαο ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ, ζα αλαδείμεη ηελ νπζηαζηηθφηεξε
ίζσο ζπκβνιή ηνπ θαβαθηθνχ παξαδείγκαηνο35 ζηε δηαδηθαζία πινπνίεζεο ηνπ

33
Η βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηε ιεηηνπξγία ηνπ κχζνπ θαη ηνλ έιεγρν ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο
ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ είλαη ηδηαίηεξα εθηεηακέλε, θαζψο νη ζρεηηθέο επηζεκάλζεηο ησλ θξηηηθψλ
δηαρένληαη ζε φια ζρεδφλ ηα θείκελα πνπ αλαθέξνληαη ζηα κπζνινγηθά ηνπ πνηήκαηα. ΐι. ελδεηθηηθά
Υ. Πξνθνπάθε, «Ο θχθινο ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Θεαηξηθά Σεηξάδηα, ηρ.
2, Ιαλνπάξηνο 1980, 3-11, Γ. Γηαηξνκαλσιάθεο, «Ιζηνξηθή επηθάλεηα θαη βάζνο», Αθηέξσκα ζηνλ
Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, 1981, 195-229, ΐ. ΢νθνιηνχθ, «Ο κχζνο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ»,
Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, 1981, 391-402, Κ. Υσξεάλζεο, «Σα ηξαγηθά πξνζσπεία ελφο
πνηεηή», Γηαβάδσ (Ώθηέξσκα), ηρ. 205, Αεθέκβξηνο 1988, 67-76, Γ. ΐεινπδήο, «Ο κχζνο ζην Ρίηζν»,
Νέα Δζηία (Ώθηέξσκα), Υξηζηνχγελλα 1991, 113-116, K. Μyrsiades, «Σν ειιεληθφ παξειζφλ ζην
ειιεληθφ παξφλ ζηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Αηνιηθά Γξάκκαηα (Ώθηέξσκα), ηρ. 32-33, Μάξηηνο
- Ινχληνο 1976, 266-279, Κ. ΢αληδίιην, Μύζνο θαη πνίεζε ζηνλ Ρίηζν, Κέδξνο, Ώζήλα 1978.
34
Πξβι. «Μηιψληαο πίζσ απ’ ηελ persona ηεο Γπλαίθαο κε ηα Μαχξα (…) ν πνηεηήο αγγίδεη γηα πξψηε
θνξά θαίξηα ην ζέκα ηεο κεηάζεζεο θαη ηεο εμηδαλίθεπζεο ηεο ελνρνπνηεκέλεο εξσηηθήο επηζπκίαο γηα
ηα ‘θξνπζηά’ κέιε ησλ Κνχξσλ, κέζα απφ ηα ιφγηα ηεο κνλαρηθήο ζηεξεκέλεο γπλαίθαο πνπ επηζπκεί
ην ζαξθηθφ έξσηα θαη ηαπηφρξνλα ηνλ αξλείηαη (…)», Κ. Μπνχξαο, «Καηαδπφκελνο ζηε ΢νλάηα ηνπ
ζειελφθσηνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο, (Ώθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 42,
΢επηέκβξηνο - Αεθέκβξηνο 2009, 175-177: 175. Ο Μπνχξαο ζπζρεηίδεη απηή ηε ζεκαηνινγία ηεο
απαγνξεπκέλεο εξσηηθήο επηζπκίαο κε ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή, βι. εηδηθφηεξα 176.
35
Πξβι. «Αεκηνπξγψληαο έηζη κηα λέα πνηεηηθή κπζνινγία, φρη εθείλε ηεο ζπιινγηθήο επζχλεο γηα ηε
δηακφξθσζε ελφο δηθαηφηεξνπ πνιηηηθνχ παξφληνο, νχηε εθείλε πνπ ηνλ ζπλδέεη κε ην κπζνινγηθφ
παξειζφλ ηνπ ειιεληζκνχ∙ αιιά εθείλε πνπ ζηεξίδεηαη ζηηο ρεηξνπηαζηέο αμίεο ησλ κηθξψλ θαη
ηαπεηλψλ πξαγκάησλ, ησλ θεπγαιέσλ αηζζήζεσλ ησλ ηδησηηθψλ ζηηγκψλ, ηεο πξνζσπηθήο φξαζεο ηνπ
θφζκνπ. Καηαθηά, δειαδή, ηελ θαιιηηερληθή εζηθή ηνπ θαη νξίδεη κηα λέα, πην ζσκαηηθή πνηεηηθή
πεξηνρή. Καηνξζψλνληαο έηζη λα κεηαηξαπεί ζε πνηεηή ηεο άθξαο ηαπείλσζεο, ηεο απηνεκβάζπλζεο,
ηεο απνγχκλσζεο θαη ηεο απνθάιπςεο. Ώπφ ηελ άπνςε απηή ν Γηάλλεο Ρίηζνο ππήξμε ειιεληθφο πην
πνιχ απ’ φζν θαληαδφκαζηε, ηφζν φζν θαη ν Καβάθεο», Μ. Πηεξήο, «Ώπφ ηελ ζθελνζεζία ηεο

314
ζπλζεηηθνχ εγρεηξήκαηνο ηνπ Ρίηζνπ∙ νπζηαζηηθφηεξε, φρη γηαηί ππνζθειίδεη ηελ αμία
θαη ηε βαξχηεηα ησλ ππνινίπσλ παξακέηξσλ ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ, νη
νπνίεο αθνκνηψζεθαλ δεκηνπξγηθά ζην έξγν ηνπ επηγφλνπ ηνπ, αιιά γηαηί δηεπξχλεη
ηελ πνηεηηθή ελφο καξμηζηή πξνο κηα θαηεχζπλζε, πνπ φρη κφλν θακία καξμηζηηθή
ζεψξεζε δελ ηνπ ππνδείθλπε, αιιά αληίζεηα, ε ππφλνηα ηεο ζπζρέηηζήο ηεο κε ηνλ
αλνξζφδνμν εξσηηζκφ ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ έζεηε ζε θίλδπλν ηελ ηδενινγηθή ηνπ
λνκηκφηεηα.
Βπηζηξαηεχνληαο φιεο ηηο ελ ρξήζεη ηερληθέο ηνπ θαη ελεξγνπνηψληαο φιν ην
εχξνο ηνπ ζεκαηηθνχ ηνπ ελδηαθέξνληνο (νληνινγηθφ, θνηλσληθφ, ηζηνξηθφ, κπζηθφ) ν
Ρίηζνο επέιεμε ην δχζθνιν δξφκν πνπ νδήγεζε ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε∙ ηελ
ελζσκάησζε δειαδή - έζησ θαη κέζσ πνιιαπιψλ κεραληζκψλ απφθξπςεο - ηεο
εξσηηθήο ζεκεηνινγίαο ζηελ πνίεζή ηνπ, ε νπνία ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά ζε κηα
ελαιιαθηηθή πξννπηηθή ζέαζεο ηνπ κπζηθνχ παξειζφληνο, κε ζηφρν φρη ηελ πιήξε
αλαηξνπή ή ππνλφκεπζε αιιά ηελ αλαςειάθεζή ηνπ,36 επαλεξκελεχνληαο ην κχζν
κε βάζε ηα ςπρνινγηθά (θαη ελ πνιινίο εξσηηθά) θίλεηξα ησλ εξψσλ ηνπ, θαηά ην
πξφηππν ηνπ Καβάθε.
Η δηαζηαχξσζε ηεο πνξείαο ηνπ, φκσο, κε ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή δελ ζα
αλαδεηρζεί πξηλ απφ ην 1963 (ρξφλνο έθδνζεο ησλ Μαξηπξηώλ Α΄ θαη ησλ 12
πνηεκάησλ γηα ηνλ Καβάθε), παξά κφλν κε ειάρηζηεο ππαηληθηηθέο αλαθνξέο, φπσο ζα
δνχκε. Χο ηφηε, ν Ρίηζνο ζα πεξηνξηζηεί ζηελ έκκεζα δηαηππσκέλε (ζην δνθίκην γηα
ηνλ Βιπάξ) δηεθδίθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ καξμηζηψλ πνηεηψλ λα κηιήζνπλ γηα ηνλ
έξσηα:37 «Μα ν δξφκνο δελ είλαη εχθνινο. ΢θνληάθηνπκε, παξαπαηάκε, ηξηθιίδνπκε
θάπνηε κεζπζκέλνη απφ έξσηα, αξγνπνξνχκε, αθελφκαζηε γηα ιίγν κεο ζηε ραχλσζε
ελφο θαινθαηξηνχ, ζέινπκε λα μεράζνπκε ην πην θεη (…) ηε θσλή ησλ ιαψλ πνπ δελ

γχκλσζεο ζηε βίσζε ηεο απνθάιπςεο», Η ιέμε, (Ώθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 182, Οθηψβξηνο -
Αεθέκβξηνο 2004, 702-705: 703.
36
Πξβι. «Η παξαβίαζε ινηπφλ ηνπ κχζνπ - δε ιέσ θαλ ππνλφκεπζε - δε γίλεηαη κε ηελ αιιαγή ησλ
βαζηθψλ πξνζψπσλ αιιά κε ηελ αιιαγή ηεο νπηηθήο. Έρνπκε άιιεο ζπκπεξηθνξέο πνπ ππαγνξεχνληαη
απφ κηαλ άιιε αίζζεζε θαη αληίιεςε δσήο. Σα βαζηθά αηζζήκαηα, ηα πάζε, νη θηινδνμίεο δελ
αιιάδνπλ. Έξρνληαη λα θαιχςνπλ ή λα απνθαιχςνπλ άιιεο αμίεο. Βπίζεο ηα απνθαζηζηηθά γεγνλφηα
ηεο δξάζεο κέλνπλ ηα ίδηα. Ώιιάδνπλ ηα θίλεηξα θαη ε εξκελεία ηνπο», Υ. Πξνθνπάθε, «Ο θχθινο
ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Θεαηξηθά Σεηξάδηα, ηρ. 2, Ιαλνπάξηνο 1980, 3-11: 7-
8.
37
Ο Σίηνο Παηξίθηνο ζε ζπλέληεπμή ηνπ πεξηγξάθεη ηελ αζπκβαηφηεηα ηεο εξσηηθήο ζεκαηνινγίαο κε
ηελ καξμηζηηθή πξνβιεκαηηθή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο κεηεκθπιηαθήο πεξηφδνπ: «΋ηαλ ζην ζηξαηφπεδν
ηνπ Ώη-΢ηξάηε άξρηζα λα μαλαγξάθσ πνηήκαηα, θαη κάιηζηα εξσηηθά πνηήκαηα, έλησζα (…) βαζχηαηα
έλνρνο. Γηα λα ζπκθηιησζψ κε ηελ πνίεζε, γηα λα μεπεξάζσ απηέο ηηο ελνρέο, ν ξφινο πνπ έπαημε ηφηε
ν Γηάλλεο Ρίηζνο ήηαλ απνθαζηζηηθφο. Βίλαη κηα νθεηιή πνπ ηίπνηα δελ κπνξεί λα κε θάλεη λα ηελ
μεράζσ», Γ. Πειηρφο, «Σίηνο Παηξίθηνο. Η πνίεζε δελ αλαηξέπεη θαζεζηψηα αιιά ηνπιάρηζηνλ ηα
θαηνλνκάδεη», Σα Νέα, 25 Ώπξηιίνπ 1983.

315
ζσπαίλεη θη φηαλ εκείο θιείλνπκε η’ απηηά. Κάπνηα πηζσγπξίζκαηα, ιίγε μεθνχξαζε,
ν έξσηαο, ν έξσηαο, λαη - θη αθφκε ιίγε εγθαηάιεηςε ζηε κνλαμηά…».38
Η ζεκαηνινγία ηνπ έξσηα, αλ θαη δηαδξακαηίδεη ζεκαίλνληα ξφιν ζην έξγν
ηνπ Βιπάξ, δελ ηίζεηαη ζην επίθεληξν ηεο πξνζέγγηζεο πνπ πηνζεηεί ν Ρίηζνο ζην
δνθίκηφ ηνπ: «Ο έξσηαο θαηέρεη κηα μερσξηζηή ζέζε ζηε δσή θαη ζην έξγν ηνπ
πνηεηή. Σα εξσηηθά ηνπ πνηήκαηα είλαη απ’ ηα σξαηφηεξα πνπ γξάθηεθαλ πνηέ. Ώπ’
ηα πξψηα ηνπ βηβιία (…) θη απφ θεη σο ηα ηειεπηαία ηνπ έξγα (…) ν έξσηαο
ιακπξχλεη ηηο ζειίδεο ηνπ. Έηζη, κηα κειέηε πνπ ζα παξέβιεπε θαη ζα απνζησπνχζε
ηε ζεκαζία απηνχ ηνπ ζηνηρείνπ ζηε δηακφξθσζε ηνπ έξγνπ ηνπ Βιπάξ, ζα’ ηαλ
απφιπηα αηειήο. Σν μέξνπκε. Μα πξφζεζε απηήο ηεο κηθξήο κειέηεο δελ ήηαλ λα
δψζεη έλα νινθιεξσκέλν πνξηξαίην ηνπ πνηεηή, κα λα ζθηηζάξεη θάπνηνπο θχξηνπο
ςπρνινγηθνχο ζηαζκνχο ζηελ πνξεία ηνπ πνπ έρνπλ έλα γεληθφηεξν θνηλσληθφ
αληίθξπζκα».39
Η πξνηεξαηφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιεκαηηζκνχ πνπ δεζπφδεη ζην θείκελν
απηφ ηνπ 1955 δελ απνηξέπεη, σζηφζν, ηνλ Ρίηζν απφ ηελ δηαηχπσζε ησλ πξνζέζεψλ
ηνπ λα ζπκπεξηιάβεη ζην έξγν ηνπ ην εξσηηθφ ζηνηρείν∙ θαη επ’ απηψλ ησλ
πξνζέζεσλ ζπλδεισηηθά, έξρεηαη λα πξνζηεζεί κηα ελδηαθέξνπζα ζπγθπξία: ζην
δνθίκην απηφ γηα ηνλ Βιπάξ, θαηαγξάθεηαη ε κνλαδηθή σο ηφηε επζεία αλαθνξά ηνπ
πνηεηή ζηνλ Καβάθε. ΢ην θπξίσο ζψκα ηνπ θεηκέλνπ ηνπ ν Ρίηζνο επηζεκαίλεη φηη
«ηα κνλαρηθά, ηα ηδηαίηεξα, ηα αηνκηθά ζπλαηζζήκαηα, δελ επηηξέπνπλ ηε δπλαηή
θσλή. Γεινηνπνηνχληαη κ’ απηήλ», θαη ζε ππνζεκείσζε ζρνιηάδεη: «Ο Καβάθεο ην’
μεξε απηφ πνιχ θαιά γη’ απηφ θαηφξζσζε λα θξαηήζεη έλα αμηνζαχκαζην κέηξν, κα
θαζαξά ππνινγηζκέλεο αλαινγίεο, έηζη πνπ λα βαζαίλεη ε πνίεζή ηνπ, θ’ έηζη πνπ ην
ρακειφ λα κε θαίλεηαη πνπζελά ρακειφ, κα νξζφ».40
Η επαηλεηηθή απηή αλαθνξά ζηνλ Ώιεμαλδξηλφ, κνινλφηη δελ ζπζρεηίδεηαη,
βέβαηα, κε ηνλ εξσηηζκφ ηεο πνίεζήο ηνπ (ν Καβάθεο αθφκα απνηεινχζε γηα ηελ
Ώξηζηεξά εθπξφζσπν ηεο αζηηθήο παξαθκήο, ελψ νη εξσηηθέο ηνπ επηινγέο αλήθαλ
ζηε ζθαίξα κηαο αδηαλφεηεο γηα ηνλ καξμηζκφ δηαζηξνθήο), ηε δεδνκέλε ρξνληθή
ζηηγκή θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο επηζεκάλζεηο ηνπ Ρίηζνπ πεξί έξσηα, ίζσο λα κελ
αλάγεηαη ζην επίπεδν ηεο ζχκπησζεο. Οη ηδενινγηθέο εμειίμεηο ζηνλ ρψξν ηεο

38
Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Πψι Βιπάξ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 5, Μάτνο 1955
[=Μειεηήκαηα, φ.π., 80-81].
39
Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Πψι Βιπάξ», Μειεηήκαηα, φ.π., 80-81.
40
, Γ. Ρίηζνο, «΢θέςεηο γηα ηελ πνίεζε ηνπ Πψι Βιπάξ», Μειεηήκαηα, φ.π., 85.

316
Ώξηζηεξάο,41 εμάιινπ, θαη ε επηηπρία ηεο ΢νλάηαο έλα ρξφλν αξγφηεξα, ζα
ζπληειέζνπλ ψζηε, ζπλ ησ ρξφλσ, νη δχν απηέο παξάκεηξνη, εξσηηθφ ζηνηρείν θαη
θαβαθηθή πνηεηηθή, λα ζπλδεζνχλ θαη λα ζπιιεηηνπξγήζνπλ ζηνλ νξίδνληα ηεο
πνηεηηθήο ηνπ.

4. Ο Καβάθες ηοσ Ρίηζοσ: 12 ποιήματα για τον Καβάυη

Σν 1963 απνηειεί γηα ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ ην ζεκείν ηεο «επίζεκεο»
έλαξμεο ηεο θαβαθηθήο ηεο πεξηφδνπ. Η νκνινγία ηεο ινγνηερληθήο ζπγγέλεηαο ησλ
δχν έξγσλ εθθξάδεηαη πνηεηηθά θαη φρη δνθηκηαθά, παξά ηαχηα είλαη ζαθήο: ηελ ίδηα
ρξνληά εθδίδεηαη ε ζπιινγή 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε θαη εγθαηληάδεηαη ε ζεηξά
ησλ Μαξηπξηώλ (Α΄, Β΄ θαη Γ΄), ζηνλ άμνλα ηεο νπνίαο εθδειψλεηαη έλαο «έληνλνο
θαη πξνθιεηηθφο θαβαθηζκφο»,42 πνπ εληνπίδεηαη θπξίσο ζηηο Μαξηπξίεο Β΄ (1966)
θαη επαλεκθαλίδεηαη δπλακηθά αξγφηεξα ζηηο Δπαλαιήςεηο (1972).
Η ρξνληθή απηή αθεηεξία ηνπ «θαβαθηζκνχ» ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ ζπλέπηπηε
κε ηελ κεηαζηξνθή ηεο Ώξηζηεξάο, ε νπνία, κε ην αθηεξσκαηηθφ ζηνλ Καβάθε
ηεχρνο ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο (Αεθέκβξηνο 1963, ηρ. 108), πξνρσξνχζε ζηελ
απνθαηάζηαζε ηεο - ζεσξνχκελεο σο ηφηε παξαθκηαθήο - θαβαθηθήο πνίεζεο,
ζπλερίδνληαο ην αλαζεσξεηηθφ εγρείξεκα ηηο βάζεηο ηνπ νπνίνπ είρε ζέζεη ε κειέηε
ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ (1958).43 Η επηινγή ηνπ Ρίηζνπ λα
ηνπνζεηεζεί κε ηα 12 πνηήκαηα ζην ζέκα Καβάθε ηε δεδνκέλε ζηηγκή, επηβεβαηψλεη
γηα αθφκε κηα θνξά ηελ πξφζεζή ηνπ λα ζπκπιέεη κε ηηο θπξίαξρεο θάζε θνξά ηάζεηο
ζηνλ ρψξν ηεο καξμηζηηθήο θξηηηθήο, απνθεχγνληαο ηνλ ζθφπειν ηεο άθαηξεο
ζχγθξνπζεο κε ηελ θνκκαηηθή νξζνδνμία.44

41
Η ζπδήηεζε γηα ηνλ Καβάθε, φπσο είδακε, άλνίμε δχν κήλεο αξγφηεξα ζηνπο θφιπνπο ηεο
Ώξηζηεξάο κε ην θείκελν ηνπ Μ. Λακπξίδε, «Il Gran Rifiuto: Καβάθεο - ΐάξλαιεο- Καξπσηάθεο, θαη
ε παξαθκή», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 7, Ινχιηνο 1955, 29-42.
42
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 183.
43
Με ηε κειέηε ηνπ (γηα ηελ νπνία ζα γίλεη εθηελέζηεξε αλαθνξά ζηελ πνξεία απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ
ηεο δηαηξηβήο) ν Σζίξθαο εηζεγήζεθε κηα αλαζεσξεηηθή πξφηαζε ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο καξμηζηηθήο
θξηηηθήο, πξνβάιινληαο ηνλ θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ ζηελ πνίεζε ηνπ Καβάθε θαη αλαηξέπνληαο
έηζη ηελ εηθφλα ηνπ απνκνλσκέλνπ, απαηζηφδνμνπ, παξαθκηαθνχ πνηεηή πνπ είρε πηνζεηήζεη ε
αξηζηεξή νξζνδνμία.
44
Πξβι. «Η βξαδεία θαη φρη ρσξίο αληηζηάζεηο (απφ ηηο νπνίεο εκθαλέζηεξε θαη εληππσζηαθφηεξε
είλαη εθείλε ηνπ Μάξθνπ Ώπγέξε) πξνζαξκνγή ηεο αξηζηεξάο ζηηο απφςεηο ηνπ Σζίξθα νξηνζεηείηαη
απφ ην εληππσζηαθφ θαβαθηθφ αθηέξσκα ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο (1963) πνπ επηκειήζεθε ν ίδηνο ν
Σζίξθαο. Αελ είλαη ηπραίν φηη ηελ ίδηα ρξνληά θπθινθνξνχλ ηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε ηνπ Γηάλλε
Ρίηζνπ», Α. Ααζθαιφπνπινο, «΢ηξαηήο Σζίξθαο - Σίκνο Μαιάλνο», Κ. Π. Καβάθεο. ΢ρέδηα ζην
πεξηζώξην, Αηάηησλ, Ώζήλα 1988, 141-151: 150.

317
 Σν ζπληνληζκέλν ελδηαθέξνλ ηεο Ώξηζηεξάο γηα ην θαβαθηθφ έξγν δελ
εθδειψλεηαη ζπκπησκαηηθά∙ ην 1963 ήηαλ ην έηνο Καβάθε (είραλ ζπκπιεξσζεί
εθαηφ ρξφληα απφ ηε γέλλεζε ηνπ πνηεηή θαη ηξηάληα ρξφληα απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ). Σν
γεγνλφο ηεο επεηεηαθήο απηήο ζπγθπξίαο, πξνζδίδνληαο ζηα 12 πνηήκαηα έλαλ
ραξαθηήξα επηθαηξηθφ45 είρε σο απνηέιεζκα λα ππνβαζκηζηεί ε ζεκαζία ηνπ βηβιίνπ
θαη ε ζπλεηζθνξά ηνπ λα αμηνινγεζεί κνλνζήκαληα απφ ηελ θξηηηθή σο έλαο
επεηεηαθφο θφξνο ηηκήο ζηνλ πνηεηηθφ πξφγνλν.
Βληνχηνηο ε αμία ηεο ζπιινγήο δελ θαίλεηαη λα εμαληιείηαη ζηελ ζηφρεπζε
απηή. ΋πσο επηζεκαίλεη ν ΐαγγέιεο Κάζζνο «νη πεξηζζφηεξνη ζεψξεζαλ ηελ έθδνζε
απηή επεηεηαθή, γηα ηα ηξηάληα ρξφληα απφ ην ζάλαην ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ πνηεηή. Καη
φκσο, πηζηεχσ φηη ην βαζχηεξν λφεκα ηεο έθδνζεο απηήο ήηαλ άιιν. Πεγάδεη
αθξηβψο απφ ηνλ έληνλν πξνβιεκαηηζκφ ηνπ πνηεηή γηα ηε ζέζε ηνπ κέζα ζηνλ
θφζκν, πνπ είλαη θαζνξηζηηθή ηφζν γηα ηελ πνηεηηθή ηνπ ηδενινγία, φζν θαη γηα ηελ
εθθξαζηηθή ηνπ ηελ ίδηα».46 Η δηαπίζησζε απηή, παξά ην γεγνλφο φηη αλαγλσξίδεη ηε
ζεκαζία ηεο ζπιινγήο σο ελδεηθηηθήο ησλ ψξηκσλ ηδενινγηθψλ θαη αηζζεηηθψλ
αλαδεηήζεσλ ηνπ Ρίηζνπ, νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ην θαβαθηθφ παξάδεηγκα
επειέγε φρη κε ηελ πξννπηηθή ηεο ζπλάξηεζεο δχν έξγσλ νκνεηδψλ, ή ηνπιάρηζηνλ
εθαπηφκελσλ θαιιηηερληθά, αιιά κε ζηφρν ηελ αληηπαξάζεζή ηνπο.
Η άπνςε πνπ ππνζηεξίδεηαη απφ ηνλ Κάζζν θαη ζέιεη ηνλ Ρίηζν λα
επηζηξαηεχεη ην παξάδεηγκα ηνπ Καβάθε πξνθεηκέλνπ λα αληηηεζεί ζην πξφηππν ησλ
νληνινγηθψλ πνηεηψλ (φρη κφλν ζηα 12 πνηήκαηα αιιά ήδε απφ ηε ΢νλάηα θαη ζηε
ζπλέρεηα κε φιεο ηηο ζπλζέζεηο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο),47 απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ
παξάδεηγκα παξεξκελείαο ηνπ έξγνπ, πξνθεηκέλνπ λα πξνβιεζεί πξνλνκηαθά ε
καξμηζηηθή ηδενινγία ηνπ Ρίηζνπ: «Σν φηη ν Ρίηζνο δηαιέγεη ηνλ Καβάθε, ηνλ
επηθαλέζηεξν ‘νληνινγηθφ’ πνηεηή ηεο επνρήο καο γηα λ’ αληηπαξαζέζεη έκκεζα πξνο
απηφλ ηελ πνηεηηθή ηνπ ηδενινγία, δελ είλαη θαζφινπ ηπραίν (...) Ώλ επηζηξαηεχεη,

45
ΐι. ηελ άπνςε ηνπ ΐεινπδή, ν νπνίνο ππνζηεξίδεη φηη ν επηθαηξηθφο ραξαθηήξαο ηεο ζπιινγήο ήηαλ
απφξξνηα πξνγξακκαηηθήο ζηφρεπζεο ηνπ Ρίηζνπ: «Σα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, γξακκέλα ην
θζηλφπσξν ηνπ 1963, είλαη ε ‘ζεσξεηηθή’ ζπκβνιή ηνπ Ρίηζνπ ζην ‘έηνο Καβάθε’ (…) ΋ηη αθξηβψο
σο κηα ηέηνηα ζπγθεθξηκέλε ‘ζπκβνιή’ ηα ήζειε ηα πνηήκαηα απηά ν ίδηνο ν πνηεηήο ηνπο, θαίλεηαη
απφ ην γεγνλφο φηη, ζ’ αληίζεζε κ’ άιια πνηήκαηά ηνπ, θξφληηζε λα ηππσζνχλ ην ίδην απηφ έηνο ηεο
θαβαθηθήο επεηείνπ - είλαη θη απηά, θαηά θάπνηνλ ηξφπν, πνηήκαηα ‘επηθαηξηθά’», Γ. ΐεινπδήο, «Ο
θαβαθηθφο Ρίηζνο» Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, φπ., 173-194: 176.
46
ΐ. Κάζζνο, «Ώλάκεζα ζηνλ ηνίρν θαη ζην ηδάκη. Η ζέζε ηνπ πνηεηή κέζα ζηνλ θφζκν», Γηαβάδσ
(Ώθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 205, Αεθέκβξηνο 1988, 59-66: 64.
47
ΐι. «Ο Ρίηζνο, κε νιφθιεξν ην έξγν ηνπ θαη εηδηθά κε ηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε (…) θαηαπγάδεη ηελ
πιάλε ησλ ‘νληνινγηθψλ’ πνηεηψλ θαη, κε ηνλ πην πεηζηηθφ ηξφπν, δείρλεη φηη ν θνηλσληθφο πνηεηήο
είλαη ν πην νινθιεξσκέλνο ηχπνο πνηεηή», ΐ. Κάζζνο, φ.π., 65.

318
ινηπφλ, ηελ πεξίπησζε ηνπ Καβάθε ν Ρίηζνο δελ είλαη, γηα λα ππνγξακκίζεη ηε δηθή
ηνπ ζηάζε απέλαληη ζηε γιψζζα, θαζψο έρεη ππνζηεξηρζεί, αιιά γηα λα θάλεη ην
ζρήκα πνπ έρεη πξνηείλεη πεξηζζφηεξν επδηάθξηην. Ο θνηλσληθφο πνηεηήο (…)
ζπκκεηέρεη ζηε θχζε ηνπ ‘νληνινγηθνχ’ πνηεηή θαη θαηφπηλ εμειίζζεηαη,
επεθηείλνληαο ην εχξνο ηεο πνηεηηθήο ηνπ ππφζηαζεο, θαη γίλεηαη θνηλσληθφο».48
Η νξζφηεηα ηεο παξαπάλσ ζέζεο αίξεηαη απφ ηε κεηαγελέζηεξε νκνινγία ηνπ
Ρίηζνπ («Ο Καβάθεο βξίζθεηαη αλάκεζα ζηνπο πνηεηέο πνπ αγαπψ πην πνιχ»),49
αιιά ζπγθξνχεηαη θαη κε ηηο απφςεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί απφ ηνπο θξηηηθνχο
ζρεηηθά κε ηηο πξνζέζεηο ηνπ πνηεηή απέλαληη ζην θαβαθηθφ έξγν, κε αθνξκή ηα 12
πνηήκαηα. Ο Μάζηκν Πέξη, π.ρ., απνδεηθλχεη φηη ε ζπιινγή δελ δηαζέηεη φια εθείλα
ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζα ηελ ελέηαζζαλ ζε κηα εηδνινγηθή θαηεγνξία επεηεηαθψλ
έξγσλ50 θαη επηζεκαίλεη: «Αελ είλαη ινηπφλ κηα πξνζθνξά ζηε κλήκε ηνπ Καβάθε,
δελ είλαη - φπσο έρνπλ κεηαθξαζηεί ζηα ηηαιηθά - ‘poesie per Kavafis’: είλαη κάιινλ
κηα ‘αμηνπνίεζε’ ηνπ Καβάθε, κηα αλαζθαθή ηνπ Καβάθε, κηα αλακφξθσζε ηεο
θαβαθηθήο γξαθήο κέζα απφ ηελ νπνία ν Ρίηζνο επαλεμεηάδεη ηε δηθή ηνπ γξαθή».51
Ο Γ. ΐεινπδήο ζηελ ίδηα θαηεχζπλζε, ππνζηεξίδεη φηη κε ηε ζπιινγή απηή ν Ρίηζνο
«επαγγειίδεηαη θαη δηαθεξχζζεη ηελ εζηθή θαη θαιιηηερληθή απνθαηάζηαζε ηνπ
Καβάθε, πξνβαίλνληαο έηζη ζησπεξά, ζε κηαλ αλαίξεζε ησλ αξλεηψλ ηνπ»,52 ελψ θαη
ε Υ. Πξνθνπάθε ζεσξεί φηη ηα πνξηξαίηα ηνπ Καβάθε, φπσο ζθηαγξαθνχληαη ζηα 12
πνηήκαηα, «είλαη έλα ζπλερέο παηρλίδη ηαχηηζεο θαη ‘δηαιφγνπ’ κε ηνλ πνηεηή».53
Η πξνζεθηηθή αλάγλσζε ησλ πνηεκάησλ, επηθπξψλεη φρη κφλν ηελ
ππεξαζπηζηηθή πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ απέλαληη ζην θαβαθηθφ έξγν αιιά θαη ηελ
ελεξγνπνίεζε κηαο δηαδηθαζίαο αδηάθνπνπ παξαιιειηζκνχ ηνπ επηγφλνπ κε ηνλ

48
ΐ. Κάζζνο, φ.π., 64-65.
49
ΐι. Ο. Ιληζέ, «΢πλέληεπμε κε ηνλ Γηάλλε Ρίηζν», Γηαβάδσ (Ώθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ 205,
Αεθέκβξηνο 1988, 112-119: 119.
50
ΐι. «Σα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε αλήθνπλ ζ’ έλα θηινινγηθφ είδνο πνπ είρε κεγάιε δηάδνζε
ζηελ Βιιάδα ην 19ν αηψλα, θαη πνπ κπνξνχκε λα ην νλνκάζνπκε «ραηξεηηζκφ ζηνπο πνηεηέο» (…)
Ώπηφ ην θηινινγηθφ είδνο παξνπζηάδεη αξθεηά ζηαζεξά ραξαθηεξηζηηθά. Πεξηνξίδνκαη λα επηζεκάλσ
δχν: είλαη πνηήκαηα γξακκέλα κε ηελ επθαηξία δεκφζησλ γεγνλφησλ (επέηεηνη, παξνπζηάζεηο θαη
δεκνζηεχζεηο έξγσλ)∙ αθνινπζνχλ ζπζηεκαηηθά ηελ απνζηξνθή ζην δεχηεξν πξφζσπν, κε ην δηπιφ
ραξαθηήξα ηνπ εγθψκηνπ (πνπ ππεξηζρχεη) θαη ηεο ζαηηξηθήο δηάζεζεο. Σα 12 πνηήκαηα ζέβνληαη ηνλ
πξψην ‘θαλφλα’ (…) αιιά αληί γηα ηελ απνζηξνθή, ρξεζηκνπνηνχλ ην ηξίην πξφζσπν», Μ. Πέξη,
«Καβάθεο/Ρίηζνο», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, φ.π., 258-273: 273.
51
Μ. Πέξη, «Καβάθεο/Ρίηζνο», φ.π., 273. ΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε πξνζαλαηνιίδεηαη θαη ν Γηάλλεο
Παπαζενδψξνπ: «Η έθδνζε ησλ 12 πνηεκάησλ γηα ηνλ Καβάθε θάζε άιιν παξά επεηεηαθή (…) κπνξεί
λα ζεσξεζεί. Ώληίζεηα, κπνξεί λα θσηίζεη ηηο φςεηο ηνπ ‘θαβαθηθνχ Ρίηζνπ’, θαη θπξίσο λα αλαδείμεη
ην πνιχ ζχλζεην πξφβιεκα ηεο ζρέζεο ηνπ πνηεηή κε ηνλ θνηλσληθφ θφζκν», Γ. Παπαζενδψξνπ, «Ο
ρψξνο ηνπ πνηεηή», Σν Γέληξν, ηρ. 169-170, Άλνημε - Καινθαίξη 2009, 130-133: 130.
52
Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 177.
53
Υ. Πξνθνπάθε, Η πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα…», φ.π., 101.

319
πνηεηηθφ ηνπ πξφγνλν∙ ελφο παξαιιειηζκνχ, πνπ δελ πεξηνξίδεηαη απιψο ζε επίπεδν
πνηεηηθψλ ηερληθψλ, αιιά επεθηείλεηαη θαη ζε έλα γεληθφηεξν πεδίν
θνζκνζεσξεηηθψλ αληηιήςεσλ θαη πνηεηηθψλ αξρψλ πνπ άπηνληαη ελ πνιινίο θαη ηνπ
εξσηηθνχ ζηνηρείνπ. Η ζεσξεηηθή ζπκβνιή ηνπ Ρίηζνπ, θαηά ζπλέπεηα, ζην έηνο
Καβάθε, ζα δνχκε φηη, κνινλφηη εληάζζεηαη ζην γεληθφηεξν αλαζεσξεηηθφ θιίκα πνπ
δεζπφδεη ζηνλ ρψξν ηεο Ώξηζηεξάο, δελ ζπληνλίδεηαη νχηε κε ηελ εξκελεπηηθή
γξακκή ηνπ Σζίξθα, νχηε κε απηή ησλ ππνινίπσλ καξμηζηψλ θξηηηθψλ.
Έηζη, ε επηινγή ηεο δεδνκέλεο επεηεηαθήο ζπγθπξίαο, δίλεη αθ’ ελφο ηε
δπλαηφηεηα ζην Ρίηζν λα ζπκπνξεπηεί κε ην ζεσξεηηθφ «άλνηγκα» ηνπ αξηζηεξνχ
ρψξνπ πξνο ηνλ Καβάθε, αιιά ηνπ πξνζθέξεη ηαπηφρξνλα θαη ηελ επθαηξία ηεο
απφθιηζήο ηνπ απφ απηφ (θαη γη’ απηφ, πηζαλψο, επέιεμε λα κελ ζπκκεηάζρεη ζην
αθηέξσκα ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο κε έλα δνθηκηαθφ θείκελν)∙ ηνπ δηαζθαιίδεη έλα
πξφζρεκα, απηφ ηνπ επεηεηαθνχ ραξαθηήξα, κέζσ ηνπ νπνίνπ ζπγθαιχπηεη ηε
δηαθνξνπνίεζή ηνπ φρη κφλν απφ ηελ νπηηθή ηεο αξηζηεξήο νξζνδνμίαο (πνπ
απέξξηπηε ηε «δηαζηξνθή» ηνπ Καβάθε),54 αιιά θαη απφ ηελ πξνζέγγηζε ησλ
αλαλεσηηθψλ θξηηηθψλ ηεο Ώξηζηεξάο, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ε ζεκαζία ηνπ
θαβαθηθνχ εξσηηζκνχ κέρξη ηφηε είρε ππνβαζκηζηεί (Σζίξθαο),55 είηε, ζηελ πην
επλντθή εθδνρή ηεο, φπσο απηή ηνπ Ώλαγλσζηάθε,56 γηλφηαλ απνδεθηή κφλν σο
ππνλννχκελν (είλαη αμηνζεκείσην ην γεγνλφο φηη ζην αθηέξσκα ηεο Δπηζεώξεζεο

54
ΐι. ελδεηθηηθά ηηο ζρεηηθέο ζέζεηο ησλ νξζφδνμσλ θξηηηθψλ: Μ. Μ. Παπατσάλλνπ, «Φαηλφκελα
αθκήο θαη παξαθκήο ζηε λενειιεληθή πνίεζε [Ι-ΙΙ]», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 2, Φεβξνπάξηνο 1955,
83-92 θαη Μ. Ώπγέξεο, «Ο πεζζηκηζκφο ζηελ ειιεληθή πνίεζε (Καβάθεο, Καξπσηάθεο, ΐάξλαιεο)»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 13, Ιαλνπάξηνο 1956, 4-17.
55
΢ε επφκελε ελφηεηα ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ εμεηάδεηαη αλαιπηηθά ε πξνζπάζεηα ηνπ Σζίξθα λα
αλαζθεπάζεη κε ηε κειέηε ηνπ ηελ εηθφλα ηεο νκνθπινθηιίαο ηνπ Καβάθε, ππνθαζηζηψληαο ηελ κε
απηή ηνπ αζθεηηθνχ, κνλήξε πνηεηή πνπ ππέθεξε απφ αιθννιηζκφ.
56
ΐι. «Βίκαη αθφκα ελαληίνλ φισλ ησλ ιεγφκελσλ εξσηηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Καβάθε, φπνπ ππάξρεη
ζαθήο θαη απξνθάιππηνο ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ αληηθεηκέλνπ. Σν ηη θξχβεηαη πηζαλψο πίζσ απφ ην
αξηζηνπξγεκαηηθφ πνίεκα πνπ ιέγεηαη ‘Σνπ καγαδηνχ’ δε κ’ ελδηαθέξεη νχηε θξνληίδσ λα κάζσ. Η
επξχηεηα ηνπ ζπκβφινπ είλαη ηέηνηα θαη ε δνκή ηνπ πνηήκαηνο ηφζν ηέιεηα (…) ψζηε νη δέθα απηνί
ζηίρνη κέλνπλ κέζα κνπ θαη ζπγθηλνχλ πάληα. Ώιιά ε σκή πεξίπησζε ηνπ λένπ πνπ απεηιεί ηνλ θίιν
ηνπ πσο ζα πάεη κε άιινλ γηαηί απηφο ν άιινο ηνπ ππφζρεηαη δπν θνξεζηέο θαη κεηαμσηά καληήιηα, δε
κε αθνξά δηφινπ θαη κνπ πξνθαιεί έλα αίζζεκα λαπηίαο, πνπ θακηά πνηεηηθή έμαξζε, θακηά
‘αλζξψπηλε ζπκπφλνηα’ δελ κπνξεί λα κνπ ην απνηξέςεη. Ηζηθνινγία; Βιπίδσ φρη. Ώιιά ζε κηα πνίεζε
κε ηφζν έληνλν ην ζεκαηηθφ ζηνηρείν ππάξρνπλ νξηζκέλα φξηα πνπ δελ κπνξεί απφ κφλνο ηνπ ν
αλαγλψζηεο λα ηα μεπεξάζεη , δελ κπνξεί λα θάλεη ηφζν κεγάιεο αθαηξέζεηο φηαλ θη ν ίδηνο ν πνηεηήο
δελ ηνπ ην επηηξέπεη απηφ ή δελ ηνλ βνεζάεη», Μ. Ώλαγλσζηάθεο, «΢πδεηψληαο γηα ηνλ Καβάθε»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 108, Αεθέκβξηνο 1963, 670-671: 671. ΐι. επίζεο Μ. Ώλαγλσζηάθεο, «΢ηξαηή
Σζίξθα: ‘Ο θαβάθεο θαη ε επνρή ηνπ’», Κξηηηθή, ηρ. 4-5, Ινχιηνο - Οθηψβξηνο 1959, 257-261.

320
Σέρλεο ε αλάδεημε ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ ζην θαβαθηθφ έξγν δελ πξνθχπηεη απφ
θείκελα ησλ θξηηηθψλ ηεο Ώξηζηεξάο).57
Σν επεηεηαθφ πξφζρεκα ηεο ζπιινγήο ιεηηνπξγνχζε, φκσο, πξνζηαηεπηηθά
θαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ: αλ, κε άιια ιφγηα, ηα 12 πνηήκαηα
εθδίδνληαλ ζε κηα «νπδέηεξε» ρξνληθή ζηηγκή, απνθνξηηζκέλε δειαδή απφ ην
ενξηαζηηθφ θιίκα ηεο επεηείνπ θαη έμσ απφ ην επξχηεξν αλαζεσξεηηθφ πιαίζην
πξνζέγγηζεο ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο, πηζαλφηαηα ν Ρίηζνο δελ ζα είρε λα
αληηκεησπίζεη κφλν ηελ επίζεζε ηεο νξζνδνμίαο, αιιά θαη ηελ απνδνθηκαζία ηεο
αζηηθήο θξηηηθήο, ε νπνία, ελίνηε, δελ έθξπβε ηε δπζαξέζθεηά ηεο γηα ηνλ
αλνξζφδνμν εξσηηζκφ ηνπ Καβάθε58 (ελψ θαη ε πξνζέγγηζε πνπ είρε πηνζεηήζεη ν
΢εθέξεο απέλαληη ζην θαβαθηθφ έξγν πεξηφξηδε αζθπθηηθά ηε ζεψξεζε ηνπ εξσηηθνχ
ζηνηρείνπ, φπσο ζα δνχκε).
Η αλάδεημε, ζπλεπψο, ηεο ζπγγέλεηαο ησλ έξγσλ ηνπ Ρίηζνπ θαη ηνπ Καβάθε
πνπ επηρεηξείηαη ζηε ζπιινγή, κε θπξίαξρε κάιηζηα παξάκεηξν ζχλδεζήο ηνπο ην
εξσηηθφ ζηνηρείν (ην νπνίν δελ αλαδεηθλχεηαη σο δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο
ζπληζηψζα ηεο πνηεηηθήο ζπγγέλεηαο ησλ δχν έξγσλ αιιά σο πξσηαξρηθφο ππξήλαο
ηεο), απνηεινχζε έλα κάιινλ παξάηνικν εγρείξεκα, ην νπνίν δελ κπνξνχζε λα
εθθξαζηεί δνθηκηαθά, παξά κφλν πνηεηηθά, δειαδή έκκεζα. Η δηαπίζησζε απηή,
πξνυπνζέηεη ηε δηεξεχλεζε ησλ πηζαλψλ παξακέηξσλ πνπ νδήγεζαλ ηνλ Ρίηζν λα
ζπκβάιιεη ζεσξεηηθά ζην επίθαηξν ζέκα Καβάθε κέζσ ελφο πνηεηηθνχ θαη φρη
δνθηκηαθνχ θεηκέλνπ.
Η ζρεηηθή άπνςε ηνπ ΐεινπδή, πνπ ππνζηεξίδεη φηη «ελψ ε ζεσξεηηθή ηνπ
θαηάξηηζε θαη ν ζεσξεηηθφο ηνπ εμνπιηζκφο δελ είλαη θαζφινπ κηθξφηεξα απφ
άιινπο ζεσξεηηθνχο ή ζεσξεηηθνιφγνπο νκνηέρλνπο ηνπ, ε έληνλα θη νινθιεξσηηθά
θαιιηηερληθή ηδηνζπγθξαζία ηνπ δελ ηνπ επηηξέπεη παξά ηελ πνηεηηθή έθθξαζε

57
΢ην αθηέξσκα ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο (ηρ. 108, Αεθέκβξηνο 1963), ηα άξζξα ησλ ΢. Σζίξθα, Ν.
ΐξεηηάθνπ, Κ. Πνξθχξε, Μ. Υ. Γεσξγίνπ θαη Μ. Ώλαγλσζηάθε δελ παξνπζηάδνπλ θακία
αλαζεσξεηηθή πξφζεζε ζρεηηθά κε ην εξσηηθφ ζηνηρείν ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ. Η εηθφλα ηνπ εδνληθνχ
Καβάθε αλαδεηθλχεηαη - θαη δηθαηψλεηαη - φρη κέζα απφ ηα θείκελα ησλ θξηηηθψλ ηεο Ώξηζηεξάο, αιιά
απφ ηηο ζέζεηο πνπ είρε δηαηππψζεη ν W. H. Auden ζηελ εηζαγσγή ηεο κεηάθξαζεο ησλ Απάλησλ ηνπ
Καβάθε θαη απφ ην θείκελν ηεο γλσζηήο δηάιεμεο ηνπ Ώιέθνπ ΢εγθφπνπινπ. ΐι. ζην Ώθηέξσκα: W.
H. Auden, «Κ. Π. Καβάθεο», 634-639 θαη Ώ. ΢εγθφπνπινο, «Αηάιεμηο πεξί ηνπ πνηεηηθνχ έξγνπ ηνπ Κ.
Π. Καβάθε», 614-621.
58
ΐι. ζρεηηθά Μ. Υ. Γεσξγίνπ, «Ο Καβάθεο θαη ε άξλεζε. ΢ηαζκνί ηεο αληηθαβαθηθήο θξηηηθήο»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 108, Αεθέκβξηνο 1963, 652-669, Υ. Λ. Καξάνγινπ, Η Αζελατθή θξηηηθή θαη ν
Καβάθεο (1918-1924), University Studio Press, 1985 θαη Υ. Λ Καξάνγινπ, «Ο εδνληζκφο ηεο
θαβαθηθήο πνίεζεο θαη ε θξηηηθή», ζηνλ ηφκν Η πνίεζε ηνπ θξάκαηνο. Μνληεξληζκόο θαη
δηαπνιηηηζκηθόηεηα ζην έξγν ηνπ Καβάθε, (επηκ. Μ. Πηεξήο) Παλεπηζηεκηαθέο Βθδφζεηο Κξήηεο,
Ηξάθιεην 2000, 309-329.

321
νπνηνπδήπνηε - θαη ηνπ ζεσξεηηθφηεξνπ - πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ»,59 είλαη εχζηνρε,
αμηνινγεί, φκσο, ηελ επηινγή ηνπ Ρίηζνπ κφλν κε ηδηνζπγθξαζηαθά θξηηήξηα.
Πξνεθηείλνληαο ηνλ παξαπάλσ ζπιινγηζκφ ηνπ, ν ΐεινπδήο ζεσξεί φηη ε
παξάκεηξνο πνπ ψζεζε ην Ρίηζν ζηε δηαηχπσζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ είλαη ε ζπλαηζζεκαηηθή, ζπγθηλεζηαθή ζρέζε ηνπ κε ην έξγν ησλ
πνηεηψλ πνπ ν ίδηνο κεηέθξαζε, ζρέζε ε νπνία, θαη’ εμαίξεζε θαη θαζ’ ππέξβαζε ηεο
ηδηνζπγθξαζίαο ηνπ, ηνλ νδήγεζε ζηε ζπγγξαθή δνθηκίσλ.60 Ώλ απνδερζνχκε ηελ
άπνςε απηή, πνπ ζέηεη σο θξηηήξην επηινγήο ηνπ δνθηκηαθνχ ιφγνπ ηε
ζπλαηζζεκαηηθή ιεηηνπξγία, ε νπνία ππαγνξεχεη ζηνλ πνηεηή λα εθδειψζεη ηνλ
ζαπκαζκφ ηνπ γηα ηα έξγα ησλ νκνηέρλσλ ηνπ ππφ ηελ νπηηθή κηαο ζεσξεηηθήο,
εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο, ηφηε ν ζρνιηαζκφο ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο απφ ηνλ Ρίηζν
(δεδνκέλεο ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο εγγχηεηαο πνπ δειψλεη απηή ε επηινγή) ζα ήηαλ
ινγηθφηεξν λα είρε δνθηκηαθή κνξθή - κνινλφηη δελ ζα πξνέθππηε σο απφξξνηα ελφο
κεηαθξαζηηθνχ εγρεηξήκαηνο.
Παξά ην γεγνλφο φηη ηα δνθηκηαθά θείκελα ηνπ Ρίηζνπ πζηεξνχλ πνζνηηθά ζε
ζρέζε κε ηελ νγθψδε πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ, δελ ππνιείπνληαη, φπσο είδακε, ζε
αμηνινγηθή βαξχηεηα, αιιά θαη δελ πεξηνξίδνληαη, σο πξνο ηε ζηφρεπζή ηνπο, κφλν
ζηελ εθδήισζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο εγγχηεηαο ηνπ πνηεηή κε ηα έξγα ησλ
νκνηέρλσλ ηνπ. Σα Μειεηήκαηα, πέξα απφ ηε ζπγθηλεζηαθή θφξηηζε ηνπ θξίλνληνο,
απφ ηελ νπνία αθνξκάηαη ε δνθηκηαθή ζπγγξαθή, απνηππψλνπλ θπξίσο ηελ πξφζεζε
ηνπ Ρίηζνπ λα πξνζδηνξίζεη ηφζν ηηο ζπληεηαγκέλεο πξφζιεςεο ηεο καξμηζηηθήο
ζεσξίαο ζην ινγνηερληθφ πεδίν, φζν θαη ηηο ζπληζηψζεο ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο∙
ζπληζηνχλ, κε άιια ιφγηα, ηελ ζεσξεηηθή ζπκπιήξσζε θαη επηθχξσζε ησλ ζέζεσλ
πνπ δηαηχπσζε ζην πιαίζην ηνπ πνηεηηθνχ ηνπ έξγνπ.
Χο εθ ηνχηνπ (θαη δεδνκέλνπ φηη ν Ρίηζνο είρε παιαηφηεξα ζρεδηάζεη κηα
κειέηε γηα ηνλ Καβάθε πνπ δελ εμέδσζε πνηέ), ε απφθαζή ηνπ λα κελ εθθξαζηεί
δνθηκηαθά αιιά πνηεηηθά γηα ηνλ Ώιεμαλδξηλφ δείρλεη λα ζπλαξηάηαη πεξηζζφηεξν κε
ηηο πεξηνξηζκέλεο δπλαηφηεηεο απφθξπςεο, ακθηζεκίαο θαη ππαηληγκνχ πνπ ηνπ
παξείρε ν δνθηκηαθφο ιφγνο ζε ζρέζε κε ηελ πνηεηηθή γξαθή.

59
Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 176.
60
ΐι. «Οη εμαηξέζεηο ζ’ απηφλ ηνλ θαλφλα είλαη ζπρλά επηθαλεηαθέο: ηα αμηνινγφηεξα ζεσξεηηθά
γξαςίκαηά ηνπ, πνπ εθδφζεθαλ ζπγθεληξσηηθά ζε ηφκν ζηα 1974, πεξηιακβάλνπλ κφλν δχν είδε
κειεηεκάησλ: ζεσξεηηθέο εηζαγσγέο ζε πνηεηέο πνπ είρε κεηαθξάζεη ν ίδηνο (Μαγηαθφβζθε, Υηθκέη,
Έξεκπνπξγθ, Βιπάξ), θαη ζεσξεηηθά ζρφιηα ζε κεξηθά έξγα ηνπ (Μαξηπξίεο, Θπξσξείν). Καη ζηηο δχν
πεξηπηψζεηο είλαη θαλεξή ε πξνζσπηθή, ζπγθηλεζηαθή ζρέζε ηνπ κειεηεηή Ρίηζνπ πξνο ην έξγν πνπ
κειεηάεη», Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 176.

322
 ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, ε εηθφλα ηνπ έξγνπ ελφο καξμηζηή πνπ
πξνζπαζνχζε λα ηζνξξνπήζεη αλάκεζα ζε αηζζεηηθή θαη ηδενινγία, ρσξίο λα
πξνθαιέζεη ηελ αληίδξαζε νχηε ηεο αξηζηεξήο, νχηε ηεο αζηηθήο θξηηηθήο, ήηαλ
αδχλαηνλ λα δηαθπιαρζεί αξξαγήο ρσξίο πξνζεθηηθνχο ρεηξηζκνχο∙ εχινγα ινηπφλ, ν
αλνξζφδνμνο εξσηηζκφο ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ, ζπληζηνχζε γηα ηνλ θνξπθαίν πνηεηή
ηεο Ώξηζηεξάο κηα ζεκαηηθή θαηεγνξία «πςεινχ θηλδχλνπ», πνιιψ κάιινλ αλ απηφο
ν εξσηηζκφο ζπζρεηηδφηαλ κε ηελ δηθή ηνπ πνίεζε.
Τπφ απηή ηελ νπηηθή, ε ζεσξεηηθή ζπκβνιή ηνπ Ρίηζνπ ζην θαβαθηθφ
πξφβιεκα δελ θαίλεηαη λα έρεη επηθαηξηθή ζηφρεπζε, φπσο πξνηείλεη ν ΐεινπδήο,
αιιά επηθαηξηθφ πξνθάιπκκα∙ δελ ζπληζηά, δειαδή, κηα δεκηνπξγία κεησκέλεο
βαξχηεηαο θαη αμίαο ζε ζρέζε κε ηα δνθηκηαθά ηνπ θείκελα, αιιά έλα πξντφλ
πςειφηεξνπ βαζκνχ απφθξπςεο. Σν γεγνλφο, ινηπφλ, φηη νη απφςεηο ηνπ Ρίηζνπ πεξί
Καβάθε εθθξάδνληαη ζε πνηεηηθή κνξθή, δελ αλαηξεί ην γεγνλφο φηη ηα 12 πνηήκαηα
επηηεινχλ κηα ιεηηνπξγία εθθνξάο θξηηηθνχ ιφγνπ, φπσο θαη ζηα Μειεηήκαηα, θαη
κάιηζηα ελφο θξηηηθνχ ιφγνπ πνπ ηνπ δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα ππνγξακκίζεη ηελ
αλαινγία ηνπ έξγνπ ηνπ κε απηφ ηνπ Καβάθε.
Παξά ηνλ θξππηηθφ θαη ππαηληθηηθφ ηεο ραξαθηήξα (ηνλ νπνίν θαίλεηαη φηη
ππαγφξεπζαλ νη ηδενινγηθέο ζπγθπξίεο), ε δηαδηθαζία ηνπ παξαιιειηζκνχ ηεο
πνηεηηθήο θσλήο ηνπ Ρίηζνπ κε απηή ηνπ Καβάθε πνπ επηρεηξείηαη ζηα 12 πνηήκαηα
είλαη εκθαλήο ζε επίπεδν ελδνθεηκεληθφ. Τπνζηεξίδεηαη ηφζν «απφ ηελ ελζσκάησζε
ζηνλ εμσηεξηθφ θαβαθηθφ δηάθνζκν δχν ραξαθηεξηζηηθψλ αληηθεηκέλσλ-ζπκβφισλ
απφ ηελ πνηεηηθή παξαθαηαζήθε ηνπ Ρίηζνπ: ηνπ θαζξέθηε θαη ησλ θιεηδηψλ»,61 φζν
θαη απφ ηελ αλαθνξά ζηελ ηερληθή ηεο ακθηζεκίαο, ζηνηρείν πνπ ζα απνηειέζεη, απφ
ηηο Μαηπξίεο Β΄ θαη κεηά βαζηθφ εθθξαζηηθφ ζηνηρείν ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ, φπσο
επηζεκαίλεη ν Γ. ΐεινπδήο.62
Η πξνβνιή ηεο ζπλάθεηαο ησλ δχν έξγσλ εμππεξεηείηαη, πξφδεια ή
ππνλννχκελα, ζηα πεξηζζφηεξα πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο, θαζψο πίζσ απφ ην
πξνζσπείν ηνπ Καβάθε δηαθξίλεηαη ζηαζεξά ε πνηεηηθή παξνπζία ηνπ Ρίηζνπ:

«Βίπε: ‘ε κνξθή δελ εθεπξίζθεηαη κήηε επηβάιιεηαη∙

εκπεξηέρεηαη ζηελ χιε ηεο θαη απνθαιχπηεηαη θάπνηε
ζηελ θίλεζή ηεο πξνο ηελ έμνδν’. Κνηλνηνπίεο, είπακε,

61
Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 177.
62
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 177.

323
 ανξηζηνινγίεο - ηη απνθαιχςεηο ηψξα; Ώπηφο δε κίιεζε άιιν∙
έθιεηζε ην ζαγφλη ηνπ κέζα ζηα δπν ηνπ ρέξηα ζα κηα ιέμε
εληφο εηζαγσγηθψλ. Σν ηζηγάξν ηνπ ακθίζπκν απφκεηλε
ζηα θιεηζκέλα ηνπ ρείιε - κηα ιεπθή θιεγφκελε θεξαία
αληί απνζησπεηηθψλ, πνπ πάληα ηα παξέιεηπε εθ ζπζηήκαηνο
(ή κήπσο αζπλαίζζεηα;) απνζησπψληαο ηε ζησπή ηνπ.

΢ηε ζηάζε απηή, καο θάλεθε, έηζη αφξηζηα, πσο αγξππλνχζε

ζ’ έλα κηθξφ, ζηδεξνδξνκηθφ ζηαζκφ, θάησ απ’ ην ππφζηεγν,
εθεί πνπ ζπλαληηνχληαη ζηηγκηαία, κηα λχρηα ηνπ ρεηκψλα
κνλαρηθνί ηαμηδηψηεο, κ’ εθείλε ηε γεχζε ηνπ θάξβνπλνπ
απ’ ην αθαηφξζσην ηνπ ηαμηδηνχ, θη απ’ ην ακνηβαίν απέξαλην
ηεο κπζηηθήο ηνπο πξναηψληαο θηιίαο. Ο θαπλφο ηνπ ηξαίλνπ
ζηεθφηαλ ήζπρνο πάλσ απ’ ηνπο δπν νξηδφληηνπο θψλνπο
ησλ πξνβνιέσλ, ζπκπαγήο θαη γιππηηθφο, αλάκεζα
ζε δχν ρσξηζκνχο. Ώπηφο έζβεζε ην ηζηγάξν ηνπ θη έθπγε».63

Ο Μ. Πέξη, ζρνιηάδνληαο ηνπο παξαπάλσ ζηίρνπο, ζπκπεξαίλεη φηη ν

πξσηαγσληζηήο ηνπ πνηήκαηνο δελ κπνξεί λα είλαη ν Καβάθεο αιιά ν ίδηνο ν Ρίηζνο,
ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο πνίεζεο ηνπ νπνίνπ απνηειεί ε απνπζία ησλ
απνζησπεηηθψλ («πνπ πάληα ηα παξέιεηπε εθ ζπζηήκαηνο»).64
Βθηφο απηνχ, ε θαηάιεμε ηνπ πνηήκαηνο θαίλεηαη λα δηεπξχλεη ηελ πνηεηηθή
εγγχηεηα ησλ δχν έξγσλ θαη ζην πξνζσπηθφ, ζπλαηζζεκαηηθφ επίπεδν ησλ
δεκηνπξγψλ. Η αλαθνξά ζηε «κπζηηθή ηνπο πξναηψληα θηιία» ππνδειψλεη ηνλ
άξξεθην δεζκφ πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζε δχν πνηεηέο (αθφκε θαη εξήκελ ηνπ
πξεζβχηεξνπ) φρη κφλν ζηε βάζε ησλ αηζζεηηθψλ ηνπο επηινγψλ αιιά θαη ηεο
ηδηνζπγθξαζίαο ηνπο, ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο ηνπο εγγχηεηαο θαη ηεο επξχηεξεο
θνζκναληίιεςήο ηνπο.65
Η ζπλαηζζεκαηηθή απηή ζχκπησζε, σο θνηλφ ζεκείν αλαθνξάο ηεο νπηηθήο
ζέαζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο πνηεηηθήο ηεο απφδνζεο, απνηππψλεηαη ζην
63
Γ. Ρίηζνο, «Πεξί κνξθήο», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, Κέδξνο, Ώζήλα 1963, 15.
64
ΐι. Μ. Πέξη, «Καβάθεο/Ρίηζνο», φ.π., 272.
65
Βλδεηθηηθά, ε έλλνηα ηνπ «αθαηφξζσηνπ ηνπ ηαμηδηνχ» αληρλεχεηαη σο θαβαθηθή επίδξαζε ζην έξγν
ηνπ Ρίηζνπ ήδε απφ ην Δκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνύ («δελ ππάξρεη θαπλφο κήηε Ιζάθε») θαη ηελ Σειεπηαία
π. Α. εθαηνληαεηία (φπνπ εληάζζεηαη ν θαβαθηθφο ζηίρνο «Αελ έρεη πινίν γηα ζε, δελ έρεη νδφ»), φπσο
παξαηεξεί ν Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 178.

324
πνίεκα «Παξαλνήζεηο». Σν ζπιινγηθφ ππνθείκελν εθθνξάο ηνπ ιφγνπ (α΄ πιεζ.)
ακθηζβεηεί ηελ εηιηθξίλεηα ηνπ πνηεηή, ν νπνίνο επηδεηθλχεη κηα ζηάζε θαηλνκεληθήο
αδηαθνξίαο θαη επηείθεηαο66:

«Ώπηά ηα δηθνξνχκελά ηνπ αθφξεηα∙ καο βάδνπλ ζε δνθηκαζία∙

θη ν ίδηνο επίζεο δνθηκάδεηαη∙ πξνδίδεηαη νινθάλεξα
ε αζάθεηά ηνπ, ν δηζηαγκφο ηνπ, ε άγλνηα, ε δεηιία ηνπ
θ’ ε έιιεηςε ζηαζεξψλ αξρψλ. ‘Σνχηεο νη ιέμεηο - είπε -
είλαη - δελ είπα ζηάιεο αίκα - εγψ ήζεια λα πσ, ζαλ βξέρεη
πνπ ρξσκαηίδνληαη, θάησ απ’ ην θφθθηλν θαλάξη ηνπ ΢ηαζκνχ,
νη ιαθθνχβεο -.
Οη ιέμεηο ιέσ - κηα κεηάγγηζε, κηα ηαχηηζε - κνλάρε γλσξηκία,
ε πνίεζε’.
Καη ζψπαζε. Μαο απαηνχζε. Πνηα βξνρή; Ση ιέμεηο; Πνην αίκα;
Πνηνο ην’πε; Βκείο ινηπφλ; ΢ίγνπξα, πάεη λα καο εκπιέμεη
ζηελ ίδηα ηνπ πεξηπινθή. Κη απηφο θνηηνχζε θάπνπ πέξα
γελλαηφθξσλ ηάρα θ’ επηεηθήο (φπσο απηνί πνπ’ ρνπλ αλάγθε
επηεηθείαο)
κ’ νιφιεπθν πνπθάκηζν, κ’ άςνγν κνιπβί θνζηνχκη
θη έλα ρξπζάλζεκν ζηελ θνκβηνζήθε. Χζηφζν,
ζαλ έθπγε, ζηε ζέζε φπνπ ζηεθφηαλ, δηαθξίλακε ζην πάησκα
κηα κηθξή, θαηαθφθθηλε ιίκλε, σξαία ζρεδηαζκέλε,
ζαλ ράξηεο πεξίπνπ ηεο Βιιάδνο, ζαλ κηθξνγξαθία ηεο πδξνγείνπ
κ’ αξθεηέο αθαηξέζεηο θαη κεγάιεο αλαθξίβεηεο ζπλφξσλ,
- κε ζχλνξα ζρεδφλ ζβεζκέλα κεο ζηνπ ρξψκαηνο ηελ νκνηνκνξθία -
κηα πδξφγεηνο ζ’ έλα θαηάθιεηζην, ιεπθφ ζρνιείν, κήλα Ινχιην,
πνπ ιείπνπλ φινη νη καζεηέο, ζε κηα εμνρή εθηπθισηηθή, πα-
ξαζαιάζζηα».67

66
Σν ζέκα ηεο επηείθεηαο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ θαη ηεο θαηλνκεληθήο αδηαθνξίαο ηνπ απέλαληη
ζηνπο άιινπο, εκθαλίδεηαη ζπρλά ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. ΐι. ελδεηθηηθά: «Ώπερζαλφηαλ ηα κεγάια
ιφγηα, ηηο ξεηνξηθέο εμάξζεηο/ εθείλεο ηηο καθξηέο ρεηξνλνκίεο πνπ θξεκφληαλ ζαλ εκθαληηθά
παξαπεηάζκαηα/ εθεί πνπ δελ ππήξραλ παξάζπξα. Μάδεπε κέζα ηνπ ηα δάρηπιά ηνπ/ φπσο ην
ζαιηγθάξη ηηο θεξαίεο ηνπ∙ θη απηφ ηνλ ραξνπνηνχζε. Χζηφζν,/ ζ’ απηή ηε ζηάζε ηνπ αθξηβψο, δηέθξηλ’
ν ίδηνο/ κηαλ επηείθεηα, κηα ζπγγλψκε γηα ηνπο άιινπο,/ κηα πεξεθάλεηα γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, ζαλ φηαλ/
βάδεηο ζην ρέξη ηνπ επαίηε, κε ηελ πην θησρή ζνπ θίλεζε,/ έλα κεγάιν πνζφλ, θη απηφο ην δέρεηαη
αδηάθνξα/ θαη ην θξχβεη ζηελ ηζέπε ηνπ ρσξίο λα ην θνηηάμεη (…)», Γ. Ρίηζνο, «Βμήγεζε», Έλαο
πίλαθαο κε κηθξέο πηλειηέο, Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 1989, 69.

325
 Η ζπγγέλεηα ησλ έξγσλ εδψ θαίλεηαη φηη δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζε επίπεδν
ηερληθψλ θαη ζπκβφισλ ηεο πνηεηηθήο ηνπο. Ο Ρίηζνο κε ην ζπγθεθξηκέλν πνίεκα
(θαη εηδηθά κε ηνπο δέθα πξψηνπο ζηίρνπο) ίζσο παξαπέκπεη ζηε ζεψξεζε ηνπ
Μαιάλνπ, ν νπνίνο πεξηγξάθεη κε παξφκνηνπο φξνπο ηελ ςπρνζχλζεζε ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ68 θαη ηνλ θηινζνθηθφ ππξήλα ηεο ζθέςεο ηνπ.69
΢ηελ πνξεία ηνπ πνηήκαηνο, εληνχηνηο, ηα ραξαθηεξηζηηθά («αζάθεηα»,
«πεξηπινθή», πξφζεζε εμαπάηεζεο) πνπ απνδίδεη ην ζπιινγηθφ πνηεηηθφ ππνθείκελν
ζην πεξηγξαθφκελν πξφζσπν ππνρσξνχλ, αλαδεηθλχνληαο κηα δηαθνξεηηθή - θαη ελ
πνιινίο δξακαηηθή - δηάζηαζή ηνπ. Η απνκάθξπλζε ηνπ πξσηαγσληζηή απφ ηνλ ρψξν
ηεο πνηεηηθήο ζθελνζεζίαο («Χζηφζν, ζαλ έθπγε…») νδεγεί ζε κηα απνθαιππηηθή
εηθφλα, ζε έλα ζρφιην πνηεηηθήο ζρεηηθά κε ηελ αιήζεηα ηνπ δεκηνπξγνχ θαη ηνπ
έξγνπ ηνπ: παξά ηελ αίζζεζε ηεο κφλσζεο (θαηάθιεηζην ζρνιείν, ρσξίο καζεηέο) θαη
ηελ ππαηληθηηθή θαη ειιεηπηηθή κνξθή ηεο πνίεζεο (κ’ αξθεηέο αθαηξέζεηο θαη
αλαθξίβεηεο ζπλφξσλ) πνπ δπζρεξαίλεη ηελ πξφζιεςε, ε πνηεηηθή ηέρλε απνδίδεη ηελ
θνηλφηεηα ηεο αλζξψπηλεο κνίξαο (πδξφγεηνο), φπνπ ην αίκα ηνπ πνηεηή ελψλεηαη κε
φιν ην αίκα ηεο αλζξσπφηεηαο.70

67
ΐι. Γ. Ρίηζνο, «Παξαλνήζεηο», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 16.
68
ΐι. «Έλα γξάκκα πνπ ηνπ δεηεί πιεξνθνξίεο, έλα εξψηεκα πνπ ηίζεηαη ζ’ απηφλ απξνζδφθεηα, κηα
έθθιεζε πνπ ηνπ παξνπζηάδνπλ λα ππνγξάςεη, δειαδή πξάγκαηα, ζηα νπνία είλαη ππνρξεσκέλνο λα
κηιήζεη, λ’ απνθαλζεί, λα πάξεη ζέζε, δεκηνπξγνχλ θαηαζηάζεηο αλεζπρίαο κέζα ηνπ. Σνλ βάδνπλ
κπξνζηά ζε αδηέμνδα, ζε πξνβιήκαηα πνπ πξέπεη λα ιχζεη. Κάπνηε φκσο, επηηέινπο, απαληά. Ώιιά
πνιχ ζχληνκα επαλέξρεηαη, ζρνιαζηηθά ιεπηνιφγνο, γηα λ’ αιιάμεη θάηη, κηα θξάζε ή θαη κφλν κηα
ιέμε, ρσξίο φκσο λα είλαη απηή θαη ε ηειεπηαία θνξά. Βπηζπκεί, ζε θάζε πεξίπησζε, λα είλαη αζθαιήο
(…) Οθείιεη λα απαληήζεη, λα εθδεισζεί, λα πάξεη ην κέξνο θάπνηνπ, κα απηφ αθξηβψο είλαη θαη ην
καξηχξηφ ηνπ. Βίλαη αλίθαλνο λα δερηεί κεξηθά πξάγκαηα ςχρξαηκα, ρσξίο πεξηπινθέο», Σ. Μαιάλνο,
Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο. Ο άλζξσπνο θαη ην έξγν ηνπ, Αίθξνο, Ώζήλα 1957, 47.
69
ΐι. «Η ππνρψξεζε (πνπ ειάρηζηα δηαθέξεη απφ ηελ αδηαθνξία) είλαη κέζα ζηνλ ραξαθηήξα ηνπ (…)
ΐέβαηα, ζηε ζηάζε ηνπ απηή, δελ ππάξρεη κφλν έιιεηςε ζζέλνπο ή θαη απιψο επζχλεο, ππάξρεη αθφκε
θαη ε ζσθξνζχλε ηνπ πξαθηηθνχ λνπ. Καη πξάγκαηη, απέλαληη ζην επκεηάβνιν ηεο αλζξψπηλεο ςπρήο
θαη ησλ πεπνηζήζεψλ ηεο, δελ ζα ήηαλ θαζφινπ θξφληκν λα παίξλεη θαλείο ζέζε, θαη, ην ρεηξφηεξν, λε
επηκέλεη ζ’ απηή θη φηαλ αθφκε ην εγψ ηνπ άιινπ ζα έρεη πηα ππνζηεί, πνηνο μέξεη, πφζεο
κεηακνξθψζεηο. Καη λαη κελ ν Καβάθεο παξνπζηάδεηαη ηέηνηνο εμαηηίαο ηεο δεηιίαο ηνπ, αιιά ζ’ απηή
ηνπ ηε ζηάζε νθείινπκε ζπγρξφλσο λα δηαθξίλνπκε θαη ην πξνζσπηθφ ηνπ θηινζνθηθφ θαηαζηάιαγκα.
Καη βέβαηα, αλ ε νπζία ηεο χιεο θαη ηεο ζθέςεο είλαη ε αδηάθνπε θίλεζε (…) ηφηε πνιχ θπζηθφ είλαη
θαη ν Καβάθεο - ν εδνληζηήο θαη εγσηζηήο Καβάθεο - λα πξνηηκά λ’ αθνινπζεί ππλνβαηηθά βήκα πξνο
βήκα, ζηηο αληηθαηηθψηεξεο αληηιήςεηο ηνπο, ηνπο αλζξψπνπο»Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο.
Ο άλζξσπνο θαη ην έξγν ηνπ, φ.π., 48-49.
70
Ώληίζηνηρε πεξηγξαθή ηεο πνηεηηθήο απφδνζεο ηεο αλζξψπηλεο κνίξαο παξνπζηάδεηαη θαη ζηνλ
«Οξέζηε» ηνπ Ρίηζνπ, φπνπ ην ζχκβνιν ηεο αγειάδαο, ζε ζπλζήθεο νλεηξηθέο, ηαπηίδεηαη κε ην
πξφζσπν ηνπ πνηεηή: «…γιείθνληαο κε ηε καησκέλε γιψζζα ηεο/ (…) ζα λα’ γιεηθε/ θαξδηά,
γαιήληα, κεηξηθά, αλαπφηξεπηα/ απ’ ηα έμσ, ηε κέζα ηεο πιεγή, ζα λα’ γιεηθε/ ηε ζησπειή, κεγάιε,
ζηξνγγπιή πιεγή ηνπ θφζκνπ∙ - ίζσο θαη λα μεδίςαζε - / ίζσο κνλάρα ην δηθφ καο αίκα λα καο
μεδηςάεη – πνηνο μέξεη;/ Όζηεξα ζήθσζε απ’ ην λεξφ ην θεθάιη ηεο, κελ αγγίδνληαο ηίπνηα,/ θαη κφλν
αλάκεζα ζηα πφδηα ηεο, ζα ξηδσκέλα ζην πνηάκη,/ έκελε θαη ζρεκαηηδφηαλ κηα κηθξή ιίκλε απ’ ην αίκα

326
 Η δηαθαηλφκελε πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ λα παξαιιειίζεη ε θσλή ηνπ κε απηή
ηνπ Καβάθε, εληζρχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη ζηελ ηξίηε, αλαζεσξεκέλε έθδνζε ηεο
ζπιινγήο (1974)71 ν πνηεηήο εμνβειίδεη απφ ην πνίεκα «Παξαλνήζεηο» ηνπο ζηίρνπο
εθείλνπο πνπ παξέπεκπαλ ζε απηή ηε δηαδηθαζία:

«Σνχηεο νη ιέμεηο - είπε -

είλαη - δελ είπα ζηάιεο αίκα - εγψ ήζεια λα πσ, ζαλ βξέρεη
πνπ ρξσκαηίδνληαη, θάησ απ’ ην θφθθηλν θαλάξη ηνπ ΢ηαζκνχ,
νη ιαθθνχβεο -
Οη ιέμεηο ιέσ - κηα κεηάγγηζε, κηα ηαχηηζε - κνλάρε γλσξηκία,
ε πνίεζε».
Καη ζψπαζε. Μαο απαηνχζε. Πνηα βξνρή; Ση ιέμεηο; Πνην αίκα;
Πνηνο ην’ πε; Βκείο ινηπφλ;».

Η κέζνδνο ηεο εθ ησλ πζηέξσλ παξέκβαζεο ηνπ Ρίηζνπ ζην θείκελφ ηνπ,
πξνθεηκέλνπ λα εληζρχζεη ή λα απνζβέζεη ηα ίρλε ηεο παξαιιειηζκνχ ηνπ κε ηνλ
δηακεζνιαβεηηθφ θνξέα ηνπ ιφγνπ ηνπ, είδακε φηη εθαξκφζηεθε θαη ζην δνθίκην
«Πεξί Μαγηαθφβζθε». ΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ησλ 12 πνηεκάησλ, πξνθαλψο ε
επηθχξσζε θαη ε εδξαίσζε ηεο επηξξνήο Καβάθε ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ κε ηελ πάξνδν
ηνπ ρξφλνπ, ηνπ έδηλε ηελ δπλαηφηεηα απαινηθήο ησλ ζηίρσλ εθείλσλ πνπ
ππνγξάκκηδαλ έληνλα ηελ ζχκπησζε ησλ δχν πνηεηηθψλ θσλψλ θαη πεξηφξηδαλ ην
πεξηερφκελν ηνπ πνηήκαηνο πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε. Η κεηαγελέζηεξε πνηεηηθή
ηνπ πξαθηηθή, κε άιια ιφγηα, δηακνξθσκέλε ππφ ζπλζήθεο κεγαιχηεξεο ειεπζεξίαο
έθθξαζεο, θαηαδείθλπε ηνλ ζπληνληζκφ ηνπ κε ηηο θαβαθηθέο αξρέο, νπφηε ην πνίεκα
κπνξνχζε πιένλ λα ιεηηνπξγήζεη πην ππαηληθηηθά, ρσξίο λα δειψλεηαη άκεζα ε
παξνπζία ηεο δηθήο ηνπ θσλήο θαη ρσξίο λα ππεξηνλίδεηαη ν παξαιιειηζκφο ησλ δχν
έξγσλ.
Παξά ηηο εθ ησλ πζηέξσλ απηέο παξεκβάζεηο, ε αξρηθή εληχπσζε πνπ
δεκηνπξγεί ε αλάγλσζε ησλ 12 πνηεκάησλ δελ ππνρσξεί∙ ν Ρίηζνο ζε φια ηα
πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο θαίλεηαη λα απνδίδεη ηφζν ζην πξφζσπν ηνπ Καβάθε, φζν
θαη ζηελ πνηεηηθή ηνπ, ζηνηρεία πνπ παξαπέκπνπλ ζε έλλνηεο θαη αληηιήςεηο ηνπ

ησλ ρεηιηψλ ηεο,/ κηα ιίκλε θφθθηλε, ζην ζρήκα ελφο ράξηε,/ πνπ ιίγν - ιίγν πιάηαηλε θη δηαιπφηαλ»,
Γ. Ρίηζνο, Οξέζηεο, Σέηαξηε Γηάζηαζε, Κέδξνο, Ώζήλα 202001,73-89: 86-87.
71
Γ. Ρίηζνο, 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε. Σξίηε έθδνζε αλαζεσξεκέλε, Κέδξνο, Ώζήλα 1974. ΐι.
πεξηζζφηεξα γηα ηε ζπιινγή Ώηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 98.

327
δηθνχ ηνπ έξγνπ, ζε παξακέηξνπο ηεο δηθήο ηνπ ινγνηερληθήο παξνπζίαο, κε
απνηέιεζκα λα δεκηνπξγείηαη ε αίζζεζε φηη κηιάεη πεξηζζφηεξν γηα ηνλ εαπηφ ηνπ
παξά γηα ηνλ Ώιεμαλδξηλφ.72 Βλδεηθηηθφ είλαη ην πνίεκα «Λπθφθσο»:

«Σελ μέξεηο θείλε ηε ζηηγκή ηνπ ζεξηλνχ ιπθφθσηνο

κεο ζην θιεηζηφ δσκάηην∙ κηα ειάρηζηε ξφδηλε αληαχγεηα
δηαγψληα ζην ζαλίδσκα ηεο νξνθήο∙ θαη ην πνίεκα
εκηηειέο επάλσ ζην ηξαπέδη - δπν ζηίρνη φιν-φιν,
κηα αζεηεκέλε ππφζρεζε γηα έλα εμαίζην ηαμίδη,
γηα θάπνηα ειεπζεξία, θάπνηα απηάξθεηα,
γηα θάπνηα (ζρεηηθή, θπζηθά) αζαλαζία.

Έμσ ζην δξφκν, ε επίθιεζε θηφιαο ηεο λχρηαο,

νη αλάιαθξνη ίζθηνη ζεψλ, αλζξψπσλ, πνδειάησλ,
φηαλ ζθνιάλε ηα γηαπηά, θ’ νη λένη εξγάηεο
κε ηα εξγαιεία ηνπο, κε ηα βξεγκέλα, αθκαία καιιηά ηνπο,
κε ιίγεο πηηζηιηέο αζβέζηε ζηα θζαξκέλα ηνπο ξνχρα
ράλνληαη ζησλ εζπεξηλψλ αηκψλ ηελ απνζέσζε.

Οθηψ θξίζηκνη θηχπνη ζην εθθξεκέο, πάλσ απ’ ηε ζθάια,

ζ’ φιν ην κάθξνο ηνπ δηαδξφκνπ - θηχπνη ακείιηθηνη
απφ ζθπξί επηηαθηηθφ, θξπκκέλν πίζσ απφ ην θξχζηαιιν
ην ζθηαζκέλν∙ θαη ηαπηφρξνλα ν αηψληνο ζφξπβνο
εθείλσλ ησλ θιεηδηψλ πνπ δελ θαηφξζσζε πνηέ ηνπ
λα εμαθξηβψζεη αλ μεθιεηδψλνπλ ή αλ θιεηδψλνπλ.73

Σα ίρλε ηεο πνηεηηθήο θσλήο ηνπ Ρίηζνπ (ήδε απφ ηνλ ηίηιν ηνπ πνηήκαηνο)74
είλαη ηφζν επδηάθξηηα ζην ζπγθεθξηκέλν πνίεκα, ψζηε ε παξνπζία ηνπ θαβαθηθνχ
έξγνπ λα ππνλνείηαη κφλν απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπ θιεηζηνχ δσκαηίνπ ζηελ πξψηε
ζηξνθή. Πέξα απφ ηελ αληίζεζε ηνπ εζσηεξηθνχ ρψξνπ κε ηνλ εμσηεξηθφ, πνπ
72
Πξβι. «Υσξίο λα ελδηαθέξεηαη πηα γηα κηαλ νπνηαδήπνηε βηνγξαθηθή αθξίβεηα, βάδεη ζην ζηφκα ηνπ
ηερλνπξγεκέλνπ Καβάθε ηνπ ιφγηα πνπ δελ αλήθνπλ ζ’ απηφλ, αιιά ζηνλ ίδην ην Ρίηζν», Γ. ΐεινπδήο,
«Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 177.
73
Γ. Ρίηζνο, «Λπθφθσο», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π.,17.
74
Πξβι. «…θείλε ηελ ηξεκάκελε ψξα/ ηελ ηφζν σξαία, κεηαμχ ιπθφθσηνο θαη λχρηαο», Γ. Ρίηζνο,
«Γηα κεγαιχηεξε αθξίβεηα», Μαξηπξίεο Α΄, ό.π., 210.

328
απνηππψλεηαη ζηηο δχν πξψηεο ζηξνθέο (ζη. 2 «θιεηζηφ δσκάηην» - ζη. 8 «έμσ ζην
δξφκν») θαη ζπλαληάηαη ζπρλφηαηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, ηφζν νη ιεπηνκέξεηεο
ηεο θαζεκεξηλφηεηαο - θνηλσληθά, κάιηζηα, πξνζδηνξηζκέλεο (γηαπηά, εξγάηεο,
εξγαιεία, αζβέζηεο), φζν θαη νη αλαθνξέο ζην δηάδξνκν, ηε ζθάια75 θαη ηα θιεηδηά,76
πνπ ζπληζηνχλ ραξαθηεξηζηηθά ζχκβνια ηεο πνηεηηθήο ηνπ, εληζρχνπλ ηελ εληχπσζε
φηη ν ιφγνο εδψ πεξηζζφηεξν επηηειεί κηα απηναλαθνξηθή ιεηηνπξγία, παξά
ππνδειψλεη ηελ θαβαθηθή αηκφζθαηξα.
Ώλ ε κεηαηρκηαθή ππφζηαζε ησλ ζπκβφισλ (ιπθφθσο, δηάδξνκνο, ζθάια)
εθθξάδεη κηα επξχηεξε ηάζε ζπλζεηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ πνπ δηαηξέρεη ην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ, ζηελ ίδηα ζπιινγηζηηθή εληάζζεηαη θαη ν ζπκβνιηζκφο ηεο γπάιηλεο
επηθάλεηαο («θξχζηαιιν», ζη. 16), ππνδειψλνληαο κηα δηεπξπκέλε (πνηεηηθή) νπηηθή
ζέαζεο ηνπ θφζκνπ, πνπ εκπεξηθιείεη φιεο ηηο αληηλνκίεο ηνπ.77 Ώπηή ε δηαδηθαζία
ζχδεπμεο ησλ αληηζεηηθψλ δεδνκέλσλ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απνδίδεηαη επθξηλψο ζην
πιαίζην ησλ 12 πνηεκάησλ γηα ηνλ Καβάθε κε ην πνίεκα «Σα γπαιηά ηνπ»:

«Ώλάκεζα ζηα κάηηα ηνπ θαη η’ αληηθείκελα ζηέθνληαλ πάληα

ηα εξκεηηθά γπαιηά ηνπ, ηα πξνζερηηθά, η’ αθεξεκέλα,
ηα επνπηηθά θ’ εθιεθηηθά - γπάιηλν θξνχξην απξφζσπν,
θξάγκα θαη παξαηεξεηήξην - δπν πδάηηλεο ηάθξνη
γχξσ ζην κπζηηθφ, ην απνγπκλσηηθφ ηνπ βιέκκα, ή κάιινλ
δπν δίζθνη δπγαξηάο πνπ ζηέθεηαη - πεξίεξγν - φρη θάζεηε
αιιά νξηδφληηα. Κ’ έηζη πηα, κηα δπγαξηά νξηδφληηα
ηη ζα κπνξνχζε λα θξαηήζεη εμφλ απ’ ην θελφ, θ’ εμφλ
απφ ηε γλψζε ηνπ θελνχ, γπκλή, θξπζηάιιηλε, απαζηξάπηνπζα,
θαη πάλσ ζηε ζηηιπλφηεηά ηεο ε πνκπή λ’ αληαλαθιάηαη

75
Σα ζχκβνια ηνπ δηαδξφκνπ θαη ηεο ζθάιαο επαλέξρνληαη ζπρλά ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ (ελδεηθηηθφο
είλαη θαη ν ηίηινο ηεο ζπιινγήο Γηάδξνκνο θαη ζθάια, Κέδξνο, Ώζήλα 1973), ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο
εληαγκέλα ζε έλα πιαίζην πνηεηηθνχ ζρνιηαζκνχ, θαζψο ππνδειψλνπλ θαη απηά, φπσο θαη ην
ιπθφθσο, ηε κεηαηρκηαθή ηνπο ππφζηαζε (δηάδξνκνο: ν ρψξνο αλάκεζα ζε δχν δσκάηηα, ζθάια: ν
ρψξνο κεηαμχ δχν νξφθσλ) θαη, θαηά ζπλέπεηα, ηε ζπλζεηηθή ηνπο ιεηηνπξγία.
76
Πξβι. «Η κφλε δηαθνξά κέζα ζ’ απηή ηελ νκνηφηεηα,/ ε δηαθνξά ηνπ θιεηδηνχ ηνπ θαζελφο.
Καζέλαο/ κνλάρα ηε δηθή ηνπ θάκαξα κπνξεί λ’ αλνίμεη. Κη άιισζηε/ θαλείο δε λνηάδεηαη πνηέ λα
παξαβηάζεη/ απηέο ηηο ζαληδέληεο πφξηεο, μεβακκέλεο απφ ρξφληα,/ - λα θιέςεηο ηη; θαη ηη λα δεηο; θαη ηη
λα κάζεηο;», Γ. Ρίηζνο, «Ο ελνηθηαζηήο», Γεληθή Γνθηκή, Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 191996, 219-
224: 220. ΢ρεηηθά κε ηνλ ζπκβνιηζκφ ησλ θιεηδηψλ βι. επίζεο θαη ην πνίεκα «Αχν αθεγήκαηα» απφ
ηε ζπιινγή Πξνζρέδηα, Γ. Ρίηζνο, Πνηήκαηα Γ΄, φ.π., 87-93.
77
Πξβι. «…γπάιηλε αθή, - ην φξην εθείλν/ ηνπ ρσξηζκνχ θαη ηεο έλσζεο∙ - ν γπάιηλνο άλζξσπνο/
απηφο πνπ νξά θαη νξάηαη απ’ ην δηάθαλν άδεην», Γ. Ρίηζνο, «Αηαχγεηα Κπξηαθήο», Πξηλ θαη κεηά,
Πνηήκαηα ΙΓ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 1999, 122.

329
 ησλ έζσ θ’ έμσ ηνπ ηλδαικάησλ ζε κηα δπγηαζκέλε ελφηεηα
ηφζν πιηθή, ηφζν άθζαξηε, πνπ αθέξην ην θελφ αλαηξνχζε».78

Η έλλνηα ηνπ θελνχ θπξηαξρεί ζηηο ζπλζέζεηο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, ελψ ε
αλαθνξά ζην γπάιηλν παξαηεξεηήξην ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ79 επαλεκθαλίδεηαη
κε δεζπφδνληα ζπκβνιηζηηθφ ξφιν ηφζν ζην Νεθξό ζπίηη,80 φζν θαη ζηνλ Αγακέκλνλα:

«΢πγρψξεζέ κνπ ηελ φξαζε, πξνπάλησλ ηελ νκνινγία –

είλαη έλαο ηξφπνο λα κε δείηε θη εζείο (…)
ηη ηάραηε πάσ λα θαξπσζψ, ηη λ’ απνθχγσ, ηη λα θξχςσ
κ’ απηή κνπ ηελ εμνκνιφγεζε∙ - πνηφ ηάραηε λέν πξνζσπείν
απφ άζξαπζην γπαιί πάλσ ζην γπάιηλν, ην εχζξαπζην πξφζσπφ κνπ».81

Η ελφηεηα ηνπ εμσηεξηθνχ θαη εζσηεξηθνχ ρψξνπ (ε δπγηαζκέλε ελφηεηα ησλ

έζσ θαη έμσ ηνπ ηλδαικάησλ) ζπληζηά επίζεο έλα ελλνηνινγηθφ ζηνηρείν δεισηηθφ
ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ:

«…άλαςε ην γιφκπν ηνπ θήπνπ μέξνληαο ηα επαθφινπζα ηεο

αιιαγήο θσηηζκνχ (…)
Καη ζε ιίγν έλησζε κηα μερσξηζηή ραξά κέζα ζηε ζιίςε ηεο,
έλησζε πσο ε ζιίςε ηεο ήηαλ ν δεζκφο ηεο
κε θείλν πνπ ήηαλ, κε θείλν πνπ είλαη, κε θείλν πνπ ζα’ λαη
κ’ φια ηα γχξσ θαη ηα πάλσ θαη ηα θάησ,
κ’ φια ηα κέζα θαη ηα έμσ - ζησπειφο δεζκφο,
κηα αθή αζαλαζίαο, έλα απφκαθξν, ηζφξξνπν θσο αησληφηεηαο».82

78
Γ. Ρίηζνο, «Σα γπαιηά ηνπ», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π.,13.
79
Παξαιιαγή απηνχ ηνπ ζπκβνιηζκνχ ζπλαληάηαη θαη ζε πξσηκφηεξε θάζε ηνπ έξγνπ, ζηε πνίεκα
«Κπθιηθή φξαζε»: «…απηά ηα κάηηα καο βιέπνπλ,/ καο παξαθνινπζνχλ ζηελ θάζε θίλεζή καο (…)
Σφηε,/ γηα λ’ απνθηήζνπκε κηαλ άιιε ειεπζεξία, θάλνπκε έλαλ θχθιν/ θαη βξηζθφκαζηε πίζσ απ’ απηά
ηα κάηηα. Έηζη,/ κ’ απηά ηα κάηηα, θνξεκέλα ζηα κάηηα καο,/ ζα κεγεζπληηθνχο θαθνχο, δηαθξίλνπκε
κεο ζην ζθνηάδη/ αθφκε θαη ηα πιένλ αφξαηα,/ θαη πξνρσξνχκε παξαζέξλνληάο ηα/ θαζψο κεγάιεο,
γπάιηλεο θη απξφζβιεηεο αζπίδεο». Γ. Ρίηζνο, Αζθήζεηο, Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 191996, 457.
80
ΐι. «…θ’ έβιεπε ηψξα ν αθέληεο σο κέζα ζηα ζπιάρλα/ ησλ ηνπίσλ, ησλ πξαγκάησλ, ησλ
αλζξψπσλ,/ ζα λα’ ηαλ φια απφ δηάθαλν γπαιί, θαη δηάβαδε ειεχζεξα/ ην ξπζκφ ηνπ αίκαηφο καο, ηηο
δηαζέζεηο καο, ηα πεπξσκέλα καο», Γ. Ρίηζνο, Σν λεθξό ζπίηη, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 102.
81
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 62.
82
Γ. Ρίηζνο, Η Γέθπξα, Πνηήκαηα Γ΄, φ.π., 297-309: 304.

330
 ΢ηελ ίδηα θαηεχζπλζε κηαο ζπλζεηηθήο ζεψξεζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο είλαη
πξνζαλαηνιηζκέλν θαη ην πνίεκα «Η ιάκπα ηνπ θαηά ην ιπθαπγέο», επηβεβαηψλνληαο
θαη πάιη ηελ πξφζεζε ζχγθιηζεο ησλ δχν πνηεηηθψλ έξγσλ:

«Καιεζπέξα, ινηπφλ∙ νη δπφ ηνπο πάιη, ελψπηνο ελσπίσ,

ε ιάκπα ηνπ θη απηφο, - ηελ αγαπάεη, θη αο θαίλεηαη
αδηάθνξνο θη απηάξεζθνο∙ θη φρη κνλάρα
γηαηί ηνλ εμππεξεηεί, κα πηφηεξν, θαη ηδίσο,
γηαηί αμηψλεη ηηο θξνληίδεο ηνπ∙ - ιεπηή επηβίσζε
αξραίσλ ειιεληθψλ ιπρληψλ, καδεχεη γχξσ ηεο
κλήκεο θ’ επαίζζεηα έληνκα ηεο λχρηαο, απαιείθεη
ξπηίδεο ησλ γεξφλησλ, κεγεζχλεη ηα κέησπα,
κεγαιχλεη ηηο ζθηέο εθεβηθψλ ζσκάησλ, επηζηξψλεη
κ’ έλα κεηιίρην θέγγνο ηε ιεπθφηεηα θελψλ ζειίδσλ
ή ην θξπκκέλν πνξθπξφ ησλ πνηεκάησλ∙ θη φηαλ,
θαηά ην ιπθαπγέο ην θσο ηεο σρξηάδεη θαη ηαπηίδεηαη
κε ην ηξηαληαθπιιί ηεο κέξαο, κε ηνπο πξψηνπο ζνξχβνπο
απ’ ηα ξνπιά ησλ καγαδηψλ, ηα ρεηξακάμηα, ηνπο νπσξνπψιεο,
είλαη κηα εηθφλα απηή ηεο ίδηαο ηνπ αγξππλίαο, θη αθφκε
κηα γπάιηλε γέθπξα, πνπ πάεη απ΄ηα γπαιηά ηνπ, ζην γπαιί ηεο
ιάκπαο
θη απφ θεη ζηα γπαιηά ηνπ παξαζχξνπ, σο έμσ, σο πέξα, θαη
πην πέξα -
γπάιηλε γέθπξα πνπ ηνλ θξαηεί πάλσ απ’ ηελ πνιηηεία, κεο
ζηελ πνιηηεία,
ελψλνληαο, κε ηε δηθή ηνπ ηψξα βνχιεζε, ηε λχρηα θαη ηε κέξα».83

Η ιάκπα ζπληζηά ην θπξίαξρν πνηεηηθφ ζχκβνιν πνπ ζπλδέεη ηελ πνίεζε ηνπ
Καβάθε κε απηήλ ηνπ Ρίηζνπ. Η έλλνηα ηεο γέθπξαο, φκσο, σο δπλαηφηεηα ηεο
πνηεηηθήο φξαζεο λα ζπλζέηεη ηνλ εμσηεξηθφ θαη ηνλ εζσηεξηθφ ρψξν (γπάιηλε

83
Γ. Ρίηζνο, 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 11.

331
γέθπξα), απνηειεί αλακθηζβήηεηα δείθηε ηεο πνηεηηθήο ζπκβνινπνηΎαο ηνπ Ρίηζνπ,84
φπσο επίζεο θαη ην κεηαηρκηαθφ ρξνληθφ ζεκείν ηνπ απνγεχκαηνο,85 πνπ (φπσο ην
ιπθφθσο, ζην νκψλπκν πνίεκα) ιεηηνπξγεί ζπλδεισηηθά ζηελ απφδνζε ηεο
ζπλχπαξμεο ηεο λχρηαο θαη ηεο κέξαο.
Ο Ρίηζνο δηακνξθψλεη έλαλ νξίδνληα πξφζιεςεο ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο
πνπ δελ ζπληζηά απιψο κηα πξνζσπηθή αλάγλσζε∙ δηαβιέπεη θαη απνδίδεη ζε απηήλ
κηα πξννπηηθή πνπ ζπληνλίδεηαη κε ηελ δηθή ηνπ πνηεηηθή αληίιεςε, απηή ηεο
ρσξνρξνληθήο ζχλζεζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, παξαπέκπνληαο θαη ζηνλ ζπκθπξκφ
ησλ ελλνηψλ ηεο κφλσζεο θαη ηεο θνηλσληθήο ζπλχπαξμεο (θάκαξα - πνιηηεία).86
Σν ζπγθεθξηκέλν πνίεκα, ζα κπνξνχζε λα είλαη έλα ηππηθφ ραξαθηεξηζηηθφ
ζρφιην πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ ρσξίο λα αληρλεχεηαη θάπνηα ζπλάξηεζή ηνπ κε ην
θαβαθηθφ έξγν. Βληνχηνηο, ζηελ ηξίηε αλαζεσξεκέλε έθδνζε ηεο ζπιινγήο
πξνζηίζεηαη ζηνλ πξνηειεπηαίν ζηίρν ε θξάζε «ζηελ Ώιεμάλδξεηά ηνπ», ηαπηίδνληαο
ην πεξηγξαθφκελν πξφζσπν ηνπ πνηήκαηνο κε απηφ ηνπ Καβάθε:

«γπάιηλε γέθπξα πνπ ηνλ θξαηεί πάλσ απ’ ηελ πνιηηεία,

κέζα ζηελ πνιηηεία, ζηελ Ώιεμάλδξεηά ηνπ, ελψλνληαο,
κε ηε δηθή ηνπ ηψξα βνχιεζε, ηε λχρηα θαη ηε κέξα».87

Η θξάζε απηή, πνπ δελ ππήξρε ζηελ πξψηε κνξθή ηνπ πνηήκαηνο,
απνδπλακψλεη εθ ησλ πζηέξσλ, φπσο θαη ζηηο «Παξαλνήζεηο», ηελ ηζρπξή παξνπζία
ηεο θσλήο ηνπ Ρίηζνπ, ζε κηα πεξίνδν πνπ ν παξαιιειηζκφο ηνπ έξγνπ ηνπ κε ηελ
θαβαθηθή πνίεζε δελ ρξεηαδφηαλ πιένλ ηελ δηθή ηνπ ππφδεημε πξνθεηκέλνπ λ’
αλαδεηρζεί θαη λα επηζεκαλζεί απφ ηελ θξηηηθή.

84
Πξβι. «Μα ηφηε πσο γηλφηαλ/ απηφο πνπ ζηεθφηαλ αζάιεπηνο θάησ απ’ ηε γέθπξα, ζηεξίδνληάο
ηελ,/ λα βιέπεη θαζαξά πάλσ ζηε γέθπξα θαη πάλσ απ’ ηε γέθπξα;», Γ. Ρίηζνο, «Υξεζκφο», Μαξηπξίεο
Α΄, Πνηήκαηα Θ΄ Κέδξνο, Ώζήλα 1989, 209.
85
Πξβι. «Σν ζνχξνππν δελ είλαη κηα ψξα - είλαη ζρεδφλ νιφθιεξνο ν ρξφλνο - έιεγε -/ είλαη ε
απψιεηα ηνπ ρξφλνπ θ ‘ ε αλαπφιεζή ηνπ, είλαη φια ηα ρξψκαηα, φιεο νη θσλέο ζκηγκέλεο/ ζε κηα
ζησπή ζπιινγηζκέλε» Γ. Ρίηζνο, «Ο πιεξεμνχζηνο», Γεληθή Γνθηκή, Πνηήκαηα Γ΄, 207-210: 207.
86
Πξβι. ηνλ ζηίρν απφ ηε ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο, φπνπ ε Γπλαίθα κε ηα καχξα, αλ θαη έγθιεηζηε,
παξαδνκέλε ζηελ πιήξε απνκφλσζε ηνπ ζπηηηνχ ηεο, νκνινγεί: «πξέπεη λα δσ ιηγάθη πνιηηεία». Σν
ζέκα ηνπ ζπκθπξκνχ εμσηεξηθνχ θαη εζσηεξηθνχ ρψξνπ (κε δεζπφδνπζα ηελ παξνπζία ηεο θιεηζηήο
θάκαξαο) είλαη δηάρπην ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. Βλδεηθηηθά βι. ηα πνηήκαηα «΢ησπειή επνρή» θαη «Η
βξαδηά ηνπ απνζπεξίηε» ζηελ Αγξύπληα, Γ. Ρίηζνο, Αγξύπληα, Πνηήκαηα Β΄, Κέδξνο, Ώζήλα 1996, 9-20
θαη 21-38 αληίζηνηρα.
87
Γ. Ρίηζνο, «Η ιάκπα ηνπ θαηά ην ιπθαπγέο», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε. Σξίηε έθδνζε
αλαζεσξεκέλε, φ.π., 11.

332
 ΢ηελ πξψηε κνξθή ησλ πνηεκάησλ, ινηπφλ, φπνπ απνπζηάδνπλ νη εξσηηθέο
αλαθνξέο ή ππνλννχληαη αξθνχλησο ζπγθαιπκκέλεο («κεγαιχλεη ηηο ζθηέο εθεβηθψλ
ζσκάησλ»), ε πνηεηηθή εηθφλα ηνπ Ρίηζνπ θπξηαξρεί, πξνθεηκέλνπ λ’ αλαδεηρζεί ε
δηαδηθαζία ηεο ηαχηηζεο ησλ δχν πνηεηηθψλ θσλψλ. ΋ζν ην εξσηηθφ ζηνηρείν
εκθηινρσξεί θαη ππθλψλεη, ε θσλή ηνπ Ρίηζνπ ππνρσξεί (αιιά παξακέλεη δηαθξηηή),
θαζψο ε θαβαθηθή εδππάζεηα αλαδχεηαη ζηαδηαθά:

«Η ιάκπα είλαη ήκεξε, θαιφβνιε∙ ηελ πξνηηκάεη

απφ άιινπο θσηηζκνχο. Ρπζκίδεηαη ην θσο ηεο
αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηεο ζηηγκήο, αλάινγα
κε ηελ αηψληα, αλνκνιφγεηελ επηζπκία. Καη πάληα,
ε κπξσδηά ηνπ πεηξειαίνπ, κηα ιεπηή παξνπζία
πνιχ δηαθξηηηθή, ηηο λχρηεο, ζαλ γπξλάεη κνλάρνο
κε ηφζε θνχξαζε ζηα κέιε, ηφζε καηαηφηεηα
ζηελ χθαλζε ηνπ ζαθθαθηνχ ηνπ, ζηηο ξαθέο ηεο ηζέπεο
ηφζν πνπ θάζε θίλεζε λα κνηάδεη πεξηηηή θαη αθφξεηε -
ε ιάκπα, κηα απαζρφιεζε θαη πάιη∙ - ην θηηίιη,
ην ζπίξην, ε θιφγα ε θηλδπλεχνπζα (κε ηηο ζθηέο ηεο
ζηελ θιίλε, ζην γξαθείν, ζηνπο ηνίρνπο) θαη πξνπάλησλ
εθείλν ην γπαιί - ε εχζξαπζηε δηαθάλεηά ηνπ,
πνπ ζε κηα απιή θη αλζξψπηλε ρεηξνλνκία, απ’ ηελ αξρή,
ζε ππνρξεψλεη: λα πξνθπιαρηείο θαη λα πξνθπιάμεηο».88

Σφζν ε ζεκεηνινγία ηνπ ρξφλνπ (λχρηα), φζν θαη ε επηζηξνθή ζηελ κνλήξε
θάκαξα «κε ηφζε θνχξαζε ζηα κέιε», θέξνπλ ηνλ ππαηληγκφ κηαο πξνεγεζείζαο
εξσηηθήο ζπλεχξεζεο, πνπ ζπλνδεχεηαη απφ ηελ αίζζεζε ηεο καηαηφηεηαο, ζηνηρεία
δεισηηθά ηεο θαβαθηθήο αηκφζθαηξαο∙ απ’ ηελ άιιε κεξηά, ην ξπζκηδφκελν θσο ηεο
(επίζεο θαβαθηθήο) ιάκπαο πνπ ξίρλεη ζθηέο «ζηελ θιίλε», ζπλδεφκελν κε ηελ έλλνηα
ηνπ γπάιηλνπ παξαηεξεηήξηνπ ηνπ πνηεηή, παξαπέκπεη ζε κηα ιεηηνπξγία
απνθάιπςεο θαη απφθξπςεο (δηαθάλεηα - πξνθχιαμε) ηεο «αηψληαο, αλνκνιφγεηεο
επηζπκίαο» πνπ αξρίδεη λα δηαθαίλεηαη ηελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν θαη ζηελ πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ:

88
Γ. Ρίηζνο, «Η ιάκπα ηνπ», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 10.

333
 «Αχζθνιεο ψξεο, δχζθνιεο, αιήζεηα. Η λχρηα
παξ’ φηη ζησπειή δαγθψλεη δπλαηά. Κ’ εθείλνη
πνπ δείρλνπλ η’ άζπξα δφληηα ηνπο ζε γέιην, εηνηκάδνληαη
λα δαγθψζνπλ έλα κήιν, έλαλ απρέλα, έλα ζηφκα.
Όζηεξα ζα ζσπάζνπλ, γηαηί κεο ζην ζηφκα ηνπο
ζα θξαηνχλ κηα κπνπθηά δσληαλή ζάξθα. Κάηη ηέηνηεο δπζαλαινγίεο
κπνξείο λα ζπλαληήζεηο θάπνηε θαη ζηα πην ηέιεηα αληηθείκελα.
Λνηπφλ,
έηζη θη αιιηψο, κφλε πξνθχιαμή καο
απνκέλεη ε ζησπή - κήηε θη εθείλε».89

Η δηάθξηζε ηνπ εζσηεξηθνχ θαη ηνπ εμσηεξηθνχ ρψξνπ, ηεο κέξαο θαη ηεο
λχρηαο, απνδεηθλχεηαη ζπλαξηεκέλε φρη κφλν κε ηηο έλλνηεο ηεο κφλσζεο θαη ηεο
θνηλσληθήο ζπλαλαζηξνθήο, αιιά θαη κε απηέο ηεο εξσηηθήο επαθήο θαη ηεο
επαθφινπζεο κνλαμηάο πνπ επηθέξεη ζην πνηεηηθφ ππνθείκελν. Η απφθξπςε έηζη,
πξνζεγγίδεη αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ νπζία ηεο θαβαθηθήο ηεο εθδνρήο:

«Έξρεηαη ε ψξα ηεο κεγάιεο θφπσζεο. Θακβσηηθή πξσΎα,

πξνδνηηθή∙ - δείρλεη ην ηέινο θη άιιεο λχρηαο ηνπ, ππεξζεκαηίδεη
ηε ζηηιπλή ηχςε ηνπ θαζξέθηε, ζθάβνληαο κλεζίθαθα
ηηο ραξαθηέο δίπια ζηα ρείιε θαη ζηα κάηηα. Σψξα,
δελ σθειεί ε πξνζήλεηα ηεο ιάκπαο ή ην θιείζηκν ησλ παξα-
πεηαζκάησλ.
΢πλείδεζε άθακπηε ηνπ ηέινπο πάλσ ζηα ζεληφληα φπνπ ςπρξαίλεη
ην ζεξκφ ρλψην ζεξηλήο λπθηφο, θαη κέλνπλ κφλνλ ιίγνη θξίθνη
πεζκέλνη απφ λεαληθνχο βνζηξχρνπο - κηα θνκκέλε αιπζίδα -
ή ίδηα εθείλε αιπζίδα - πνηνο ηε ζθπξειάηεζε; ΋ρη
δελ σθειεί ε αλάκλεζε κήηε θ’ ε πνίεζε. Κη σζηφζν,
ηελ χζηαηε ζηηγκή, πξηλ θνηκεζεί, ζθχβνληαο πάλσ απ’ ην γπαιί
ηεο ιάκπαο,
λα θπζήμεη ηε θιφγα ηεο, λα ζβήζεη πηα θη απηή, αληηιακβάλεηαη

89
Γ. Ρίηζνο, «Αεκφζηνο Κήπνο», Πξνζρέδηα, Πνηήκαηα Γ΄, φ.π., 111-118: 118.

334
 φηη θπζάεη θαηεπζείαλ κέζα ζην γπάιηλν απηί ηεο αησληφηεηαο
κηα ιέμε αζάλαηε, εληειψο δηθή ηνπ, ην ίδην ηνπ ην ρλψην - ν
ζηελαγκφο ηεο χιεο.
Χξαία πνπ ε θαπληά ηεο ιάκπαο επσδηάδεη ην δσκάηηφ ηνπ ηα
ραξάκαηα».90

Σν πξστλφ, πξνδνηηθφ ηεο εξσηηθήο λχρηαο πνπ πξνεγήζεθε κε θάπνην

λεαληθφ πξφζσπν (λεαληθνί βφζηξπρνη) επηθέξεη ηχςεηο θαη κεηάλνηα, ελψ
ηαπηφρξνλα δελ κπνξεί λα απνθξχςεη (δελ σθειεί ην θιείζηκν ησλ παξαπεηαζκάησλ)
θαη ηελ πξνζπάζεηα απεγθισβηζκνχ ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, πνπ παξνπζηάδεηαη
δέζκην ηεο επηζπκίαο ηνπ (θξίθνη απφ λεαληθνχο βνζηξχρνπο - κηα θνκκέλε
αιπζίδα).91 Βλψ, φκσο, ζην πξψην κέξνο ηνπ πνηήκαηνο εθθξάδεηαη ην αηειέζθνξν
ηεο κλεκνληθήο θαη ηεο πνηεηηθήο ιεηηνπξγίαο ζε απηή ηελ επψδπλε δηαδηθαζία
απεγθισβηζκνχ (δελ σθειεί ε αλάκλεζε, κήηε θ’ ε πνίεζε), ζην δεχηεξν κέξνο ην
θιίκα ηνπ πνηήκαηνο αλαηξέπεηαη, θαζψο ηελ χζηαηε ζηηγκή ν πξσηαγσληζηήο -
δεκηνπξγφο αληηιακβάλεηαη φηη ε αλάκλεζε ηεο λπρηεξηλήο πξάμεο πνπ πξνεγήζεθε,
ζα κεηνπζησζεί ηειηθά ζε πνίεζε, ζα εηζέιζεη ζηνλ ρψξν ηεο αζαλαζίαο θαη ηεο
αησληφηεηαο ηεο ηέρλεο.
Οη παξαπνκπέο ζε εξσηηθά πνηήκαηα ηνπ Καβάθε, φπσο ην «Ώπ’ ηεο ελληά»,92
φπνπ ε εξσηηθή κλήκε ελεξγνπνηείηαη ππφ ην θσο ηεο ιάκπαο, ή ην «Καηζαξίσλ»93
φπνπ ε ίδηα δηαδηθαζία ζπζρεηίδεηαη κε ην ζβήζηκν ηεο ιάκπαο, είλαη πξφδειεο.
΋πσο επίζεο πξνθαλέο είλαη θαη ην ζπκπέξαζκα ηεο θαηαιεθηηθήο δηαπίζησζεο ηνπ
πνηήκαηνο: ε πεκπηνπζία ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο ζπκππθλψλεηαη ζηελ θαιιηηερληθή
κεηάπιαζε ηνπ «ζηελαγκνχ ηεο χιεο», κεηάπιαζε πνπ αθπξψλεη ηηο ηχςεηο θαη ηελ
κεηάλνηα, αλαηξεί ηελ ηξαγηθφηεηα ηεο επψδπλεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη δηθαηψλεη ηνλ
δεκηνπξγφ ηεο, ραξίδνληάο ηνπ ηελ δηαηψληζε ηνπ ζπλαηζζήκαηφο ηνπ.94 Ο Ρίηζνο

90
Γ. Ρίηζνο, «Σν ζβήζηκν ηεο ιάκπαο», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 12.
91
Πξβι. θαη ην απφζπαζκα απφ ην πνίεκα «Ώπνγεπκαηηλφ ηνπίν»: «΢ε κηα άζπξε, αηιαδέληα
θνζκεκαηνζήθε/ είρε θπιάμεη ηηο ηξαρηέο ηξίρεο απ’ ην ζψκα ηνπ εξαζηή ηεο/ εθείλεο πνπ’ ρε βξεη ηξία
πξστλά ζηα δεζηακέλα ζεληφληα/ θαζψο ζπγχξηδε κφλε ην δσκάηην – θαηάκαπξεο ηξίρεο/ ζα ζθιεξνί
θξίθνη κηαο θνκκέλεο αιπζίδαο/ ζα καχξα δαρηπιίδηα δσληαλά∙ - ηα δνθίκαδε θάπνηε ζην κηθξφ
δάρηπιφ ηεο/ κ’ έλα βαζαληζκέλν θη άκαζν ρακφγειν/ θη αθφκε κε θξίθε ζα λ’ άγγηδε/ η’ αδεηαλφ
δέξκα ελφο θηδηνχ πξνγνληθνχ (…)», Γ. Ρίηζνο, Πξνζρέδηα, Πνηήκαηα Γ΄, φ.π., 103-110: 105.
92
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, Άπαληα πνηεηηθά, Όςηινλ, Ώζήλα 1990, 109.
93
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 98-99.
94
Πξβι. «Ο Καβάθεο (…) κε ηηο ξίδεο βπζηζκέλεο ζην έινο κηαο, ππνζεηηθήο ζηε θπζηνινγηθή
νινθιήξσζή ηεο ηνπιάρηζηνλ, εδνλήο (…), ζαιεχεη κε ζηγαλνχο θαεκνχο θαη ζπαξαρηηθέο επηθιήζεηο
κεο ζηνπο νξίδνληεο ηνπ θαηξνχ. Καη εθεί δηαζιά ηα κνηίβα ηεο ρακέλεο λεφηεηαο θαη ησλ

335
ελζηεξλίδεηαη θαη πξνβάιιεη πξνλνκηαθά ηελ θαβαθηθή ζέζε: «΢άξθαο απφιαπζηο
αλάκεζα/ ζηα κηζναλνηγκέλα ελδχκαηα∙/ γξήγνξν ζάξθαο γχκλσκα – πνπ ην ίλδαικά
ηνπ/ είθνζη έμε ρξφλνπο δηάβεθε∙ θαη ηψξα ήιζε/ λα κείλεη κεο ζηελ πνίεζε απηή»,
(«Να κείλεη»).95 Ή αιιηψο: «Η εθπιήξσζηο ηεο έθλνκήο ησλ εδνλήο/ έγηλελ. Ώπ’ ην
ζηξψκα ζεθψζεθαλ,/ θαη βηαζηηθά ληχλνληαη ρσξίο λα κηινχλ./ ΐγαίλνπλε ρσξηζηά,
θξπθά απ’ ην ζπίηη∙ θαη θαζψο/ βαδίδνπλε θάπσο αλήζπρα ζην δξφκν κνηάδεη/ ζαλ λα
ππνςηάδνληαη πνπ θάηη επάλσ ησλ πξνδίδεη/ ζε ηη είδνπο θιίλελ έπεζαλ πξν νιίγνπ./
Πιελ ηνπ ηερλίηνπ πσο εθέξδηζε ε δσή./ Ώχξην, κεζαχξην, ή κεηά ρξφληα ζα γξαθνχλ/
νη ζηίρ’ νη δπλαηνί πνπ εδψ ήηαλ ε αξρή ησλ» («Η αξρή ησλ»).96
Ο ηειηθφο, φκσο, απνινγηζκφο ηεο πνίεζεο ηνπ Καβάθε απφ ηνλ Ρίηζν
απνηππψλεηαη ζην πνίεκα «Όζηαηε ψξα»:

«Έλα άξσκα έκελε ζηελ θάκαξά ηνπ, ίζσο κνλάρα

απ’ ηελ αλάκλεζε, κπνξεί θη απ’ ην παξάζπξν
κηζάλνηρην ζηελ εαξηλή βξαδηά. Ξερψξηζε
ηα πξάγκαηα πνπ ζα’ παηξλε καδί ηνπ. ΢θέπαζε
κ’ έλα ζεληφλη ηνλ κεγάιν θαζξέθηε. Κη αθφκε
ζηα δάρηπιά ηνπ εθείλε ε αθή επκειψλ ζσκάησλ
θ’ ε αθή, ε κνλαρηθή, ηεο πέλλαο ηνπ - φρη αληίζεζε∙
ππέξηαηε έλσζε ηεο πνηήζεσο. Αελ ήζειε
λα απαηήζεη θαλέλαλ. Πιεζίαδε ην ηέινο. Ρψηεζε
αθφκε κηα θνξά: ‘Βπγλσκνζχλε ηάρα, ή ζέιεζε
επγλσκνζχλεο;’ Κάησ απ’ ην θξεβάηη ηνπ πξφβαηλαλ
γεξνληηθέο νη παληφθιεο ηνπ. Αε ζέιεζε
λα ηηο ζθεπάζεη - (σ, βέβαηα, άιινηε). Μνλάρα,
ζαλ έβαιε ην θιεηδάθη ζηελ ηζέπε ηνπ γηιέθνπ ηνπ,
θάζεζε πάλσ ζηε βαιίηζα ηνπ, θαηακεζίο ηεο θάκαξαο,

επεξρφκελσλ γεξαηεηψλ. Σα δηθαηψλεη θαη είηε κε ηελ παξήγνξε θαηαθπγή ηνπ κε ηε κλήκε ή ηελ
πξνζδνθία ζην παξειζφλ: ‘Μέζα ζηνλ έθιπην ηεο λεφηεηφο κνπ βίν/ κνξθψλνληαλ βνπιέο ηεο
πνηήζεψο κνπ/ ζρεδηαδφηαλ ηεο ηέρλεο κνπ ε πεξηνρή’, είηε κε ηε θαληαζηηθή έθηαζή ηνπ ζην κέιινλ:
‘ Έθεβνη ηψξα ηνπο δηθνχο ηνπ ζηίρνπο ιέλε./ ΢ηα κάηηα ησλ ηα δσεξά πεξλνχλ νη νπηαζίεο ηνπ./ Σν
πγηέο εδνληθφ κπαιφ ησλ,/ ε εχγξακκε, ζθηρηνδεκέλε ζάξθα ησλ,/ κε ηελ δηθή ηνπ έθθαλζη ηνπ
σξαίνπ ζπγθηλνχληαη’. Ώπηνδηθαηψλεηαη. Η λεαληθή έθιπζή ηνπ γίλεηαη γελεζηνπξγφο πεγή
πλεπκαηηθήο ηνπ ελέξγεηαο. Καη ηα γεξαηεηά, παξαθαηαζήθε γηα ηε δηαηψληζή ηνπ. Βλέξγεηα θαη
δηαηψληζε, θπζηθά δηακέζνπ ηεο ηέρλεο», Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, Βξκήο, Ώζήλα 1974, 83-84.
95
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, Άπαληα πνηεηηθά, φ.π., 115.
96
Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 127.

336
 νινκφλαρνο, θη άξρηζε λα θιαίεη, γλσξίδνληαο,
πξψηε θνξά κε ηφζε αθξίβεηα, ηελ αζσφηεηά ηνπ».97

Η ππέξηαηε έλσζε ηεο πνίεζεο, πνπ δηαηξέρεη σο δεζπφδνπζα έλλνηα ηα

πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο, - ή αιιηψο, ε έλσζε ηεο κέξαο θαη ηεο λχρηαο («Η ιάκπα
ηνπ θαηά ην ιπθαπγέο»), ε δπγηαζκέλε ελφηεηα ησλ έζσ θ’ έμσ ηνπ ηλδαικάησλ («Σα
γπαιηά ηνπ») - απνδεηθλχεηαη ηειηθά φηη αθνξά ζ’ έλα ζπλζεηηθφ πιαίζην πνηεηηθήο
πνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ εξσηηθή ζεκεηνινγία (αθή επκειψλ ζσκάησλ - αθή
πέλλαο). Ο εξσηηζκφο αλαδχεηαη σο ην θπξίαξρν ζηνηρείν ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο
ζηελ πξνζέγγηζε απηή ηνπ Ρίηζνπ, πνπ νινθιεξψλεη ηνλ απνινγηζκφ ηνπ ζηελ
«Όζηαηε ψξα», αζσψλνληαο ηνλ πνηεηή («γλσξίδνληαο,/ πξψηε θνξά κε ηφζε
αθξίβεηα, ηελ αζσφηεηά ηνπ»).
Η απνινγεηηθή ζηάζε ηνπ πξσηαγσληζηή (δελ ήζειε λα απαηήζεη θαλέλαλ)
αθνξά ζηελ θαηεγνξία ηεο εμαπάηεζεο πνπ επηζείεηαη ελαληίνλ ηνπ, θαηεγνξία ε
νπνία ζρεηίδεηαη κε ηελ πνηεηηθή απφθξπςε θαη δειψλεηαη κε κεγαιχηεξε επθξίλεηα,
φπσο είδακε, ζην πνίεκα «Παξαλνήζεηο» («Ώπηά ηα δηθνξνχκελά ηνπ, αθφξεηα∙ καο
βάδνπλ ζε δνθηκαζία∙/ θη ν ίδηνο επίζεο δνθηκάδεηαη (…) ΢ίγνπξα, πάεη λα καο
εκπιέμεη/ ζηελ ίδηα ηνπ πεξηπινθή»).98
Η ίδηα απνινγεηηθή δηάζεζε ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ αληρλεχεηαη θαη ζε
άιια πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ:

«Σνλ θνίηαδαλ παξάμελα, ζρεδφλ ερζξηθά, ζα λα δεηνχζαλ

λα ηνπ απνζπάζνπλ ην πξνζσπηθφ ηνπ κπζηηθφ - πνην κπζηηθφ; - δελ είρε
ηίπνηα λα θξχςεη.
Χζηφζν αηζζάλζεθε έλνρνο γη’ απηή ηελ ππνςία ηνπο. Άμαθλα
αλέβαζε ην ρέξη ηνπ σο πάλσ ζην ιαηκφ ηνπ
ζα λα’ ηαλε πξαγκαηηθά γπκλφο θαη ζα λα θξχσλε,
ζα λα’ ζειε θάηη λ’ απνθξχςεη
ή θάπνπ λα θξπθηεί. Κνχκπσζε ην πνπθάκηζφ ηνπ,
κα, θαζψο ήηαλ ηαξαγκέλνο, έθνςε φια ηα θνπκπηά ηνπ θη απφκεηλε
γπκλφο θη αλππεξάζπηζηνο,
ληπκέλνο κφλν ηελ αβάζηαρηε αζσφηεηά ηνπ,

97
Γ. Ρίηζνο, «Όζηαηε ψξα», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 18.
98
Γ. Ρίηζνο, 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 16.

337
 ηε ζπζηνιή ηνπ θαη ηελ ελνρή ηνπ γη’ απηήλ ηνπ ηελ αζσφηεηα. Σφηε, νη
άιινη
έξημαλ θαηαγήο ηα φπια ηνπο θαη ηνλ έληπζαλ
κε ηε κεγάιε δέζηα ησλ καηηψλ ηνπο, πνπ ήηαλε ην κπζηηθφ ηνπ».99

Βλψ εδψ, φκσο, ε απφθξπςε θαη ε εμ απηήο απνξξένπζα ελνρή θαη αζσφηεηα
παξνπζηάδνληαη σο δεδνκέλα αλεμάξηεηα απφ ηελ εξσηηθή επηζπκία, ζηα 12 πνηήκαηα
ε ζπλάξηεζε απηή είλαη εμαθνινπζεηηθά παξνχζα.
Ήδε απφ ην πξψην πνίεκα ηεο ζπιινγήο, ν Ρίηζνο ηνπνζεηείηαη ρσξίο
πεξηζηξνθέο γχξσ απφ ην ζέκα ηνπ εξσηηζκνχ ηνπ Καβάθε:

«Σν καχξν, ζθαιηζηφ γξαθείν, ηα δπν αζεκέληα θεξνπήγηα,

ε θφθθηλε πίπα ηνπ. Κάζεηαη, αφξαηνο ζρεδφλ, ζηελ πνιπζξφλα,
έρνληαο πάληα ην παξάζπξν ζηε ξάρε ηνπ. Πίζσ απ’ ηα γπαιηά ηνπ,
πειψξηα θαη πεξίζθεπηα, παξαηεξεί ηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ,
ζη’ άπιεην θσο, απηφο θξπκκέλνο κεο ζηηο ιέμεηο ηνπ,
κέζα ζηελ ηζηνξία, ζε πξφζσπα δηθά ηνπ, απφκαθξα, άηξσηα,
παγηδεχνληαο ηελ πξνζνρή ησλ άιισλ ζηηο ιεπηέο αληαχγεηεο
ελφο ζαπθείξνπ πνπ θνξεί ζην δάρηπιφ ηνπ, θη φινο έηνηκνο
γεχεηαη ηηο εθθξάζεηο ηνπο, ηελ ψξα πνπ νη αλφεηνη έθεβνη
πγξαίλνπλ κε ηε γιψζζα ηνπο ζαπκαζηηθά ηα ρείιε ηνπο. Κ’ εθείλνο
παλνχξγνο, αδεθάγνο, ζαξθηθφο, ν κέγαο αλακάξηεηνο,
αλάκεζα ζην λαη θαη ζην φρη, ζηελ επηζπκία θαη ζηε κεηάλνηα,
ζαλ δπγαξηά ζην ρέξη ηνπ ζενχ ηαιαληεχεηαη νιφθιεξνο,
ελψ ην θσο ηνπ παξαζχξνπ πίζσ απ’ ην θεθάιη ηνπ
ηνπνζεηεί έλα ζηέθαλν ζπγγλψκεο θαη αγηνζχλεο,
‘Ώλ άθεζε δελ είλαη ε πνίεζε, - ςηζχξηζε κφλνο ηνπ -
ηφηε, απφ πνπζελά κελ πεξηκέλνπκε έιενο’».100

99
Γ. Ρίηζνο, «Ο γπκλφο», Έλαο πίλαθαο κε κηθξέο πηλειηέο, Πνηήκαηα Θ΄, φ.π., 65. Πξβι. επίζεο:
«Κιείδσζε ηελ πφξηα. Κνίηαμε πίζσ ηνπ θαρχπνπηα/ θη έρσζε ην θιεηδί ζηελ ηζέπε ηνπ. ΢’ απηή ηε
ζηάζε ηνλ ζπιιάβαλε./ Μήλεο ηνλ ηαιαηπψξεζαλ. ΍ζπνπ, έλα βξάδπ, νκνιφγεζε/ (θη απηφ
απνδείρηεθε) πσο ην θιεηδί θαη ην ζπίηη/ ήηαλ δηθά ηνπ. ΋κσο θαλέλαο δελ θαηάιαβε/ γηαηί είρε θξχςεη
ην θιεηδί ηνπ. Κη έηζη,/ παξ’ φιε ηελ αζψσζή ηνπ, γηα φινπο έκεηλε χπνπηνο», Γ. Ρίηζνο, «Ο χπνπηνο»,
Μαξηπξίεο Β΄, Πνηήκαηα Θ΄, φ.π., 240.
100
Γ. Ρίηζνο, «Ο ρψξνο ηνπ πνηεηή», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 9.

338
 Μνινλφηη ε πξνζέγγηζε ηνπ Καβάθε απφ ηνλ Ρίηζν θαίλεηαη, ζε πξψηε
αλάγλσζε, «εηθαζηηθή», φπσο έρεη αλαθεξζεί, αζθαιψο δελ πεξηνξίδεηαη ζε απηφ ην
επίπεδν.101 Παξά ηαχηα ε ρσξνηαμηθή ζθελνζεζία ηνπ πνηήκαηνο απνηέιεζε ην
έλαπζκα πνπ νδήγεζε ηνλ ΐαγγέιε Κάζζν λα ζπκπεξάλεη, φπσο είδακε λσξίηεξα, φηη
ε ζηάζε ηνπ Ρίηζνπ απέλαληη ζηελ θαβαθηθή πνίεζε είλαη αληηπαξαζεηηθή: «Ώπφ κηα
πξψηε άπνςε, ζην πνίεκα απηφ ν Ρίηζνο θαίλεηαη λα πξνζεγγίδεη ηνλ Καβάθε
‘εηθαζηηθά’. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, πξφθεηηαη γηα κηα πξνζέγγηζε
νπζηαζηηθφηεξε, γηα κηα πξνζέγγηζε αληηπαξαζεηηθή, ζα ήηαλ θαιχηεξα λα πνχκε.
΢ηνλ ηξίην θηφιαο ζηίρν βιέπνπκε φηη ν Καβάθεο θάζεηαη έρνληαο πάληα ην
παξάζπξν ζηε ξάρε ηνπ. ΢ε ζθνδξή αληίζεζε κε ηνλ πνηεηή ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο
πνπ έρεη πάληνηε ζηε ξάρε ηνπ ηνλ ηνίρν, ελψ θνηηάδεη δηαξθψο απφ ην παξάζπξν (…)
Ο ζπκβνιηζκφο ηεο αληηπαξάζεζεο είλαη ζαθήο. Σν παξάζπξν θαη ην θψο ηνπ δελ
αληηπξνζσπεχνπλ πηα κφλν κηα πνηεηηθή ζηάζε. Βίλαη, σο κηθξνγξαθία, ην πιαίζην
ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ. Γη’ απηφ θαη πξνο ην ηέινο ηνπ πνηήκαηνο, ν Ρίηζνο ζεσξεί
φηη ην θσο ηνπ παξαζχξνπ ηνπνζεηεί ζην θεθάιη ηνπ Καβάθε έλα ζηέθαλν
ζπγγλψκεο θη αγηνζχλεο. Φπζηθά, εδψ ππνλνείηαη ε θαιιηηερληθή απνθαηάζηαζε ηνπ
Καβάθε θαη φρη ε εζηθή».102
Ώθήλνληαο πξνο ην παξφλ θαηά κέξνο ηε δηαπίζησζε πεξί εζηθήο ή
θαιιηηερληθήο απνθαηάζηαζεο ηνπ Καβάθε, αο επηρεηξήζνπκε λα πξνζεγγίζνπκε
πξνζεθηηθφηεξα ην πνίεκα. Καη’ αξράο, ηα πξφζσπα πνπ εκθαλίδνληαη σο θνξείο ηνπ
πνηεηηθνχ ηνπ ιφγνπ ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, δελ παξνπζηάδνληαη πάληα λα θνηηνχλ ην
παξάζπξν, αιιά ελίνηε έρνπλ ζηξακκέλν ην βιέκκα ηνπο θαη ζηνλ ηνίρν:

«… έλα ηζηγάξν
θαίγεηαη κφλν ηνπ κεο ζην ζηαρηνδνρείν κε κηθξέο δηαθνπέο∙ - εθείλνο
πνπ ην’ ρεη αθήζεη εθεί, βξίζθεηαη ζη’ άιιν δσκάηην, ζαλ θάπσο αδέμηνο,
κε ηελ πιάηε γπξηζκέλε, θνηηψληαο ηνλ ηνίρν, πηζαλφλ κηα αξάρλε
ή κηα θειίδα πγξαζίαο, - έηζη, πξνο ηνλ ηνίρν, γηα λα κελ μερσξίδεη
ην ζθνηεηλφ βαζνχισκα θάησ απφ ηα πξνηεηακέλα δπγσκαηηθά ηνπ».103

101
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 176-177.
102
ΐ. Κάζζνο, «Ώλάκεζα ζηνλ ηνίρν θαη ζην ηδάκη», φ.π., 65.
103
Γ. Ρίηζνο, Η Διέλε, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 273-274.

339
 Πέξαλ απηνχ, ζην πνίεκα πνπ εμεηάδνπκε, ε παξνπζία ηνπ Καβάθε
δειψλεηαη κε δχν δεηθηηθέο αλησλπκίεο: «απηφο» (ζη. 5) θαη «εθείλνο» (ζη. 10). Σν
πξφζσπν είλαη έλα θαη ην απηφ, παξά ην γεγνλφο φηη νη δχν αλησλπκίεο θαίλεηαη λα
πεξηγξάθνπλ δχν δηαθνξεηηθνχο αλζξψπνπο. Σν ζπκπέξαζκα επηβεβαηψλεηαη απφ ην
γεγνλφο φηη «απηφο» θάζεηαη ζηελ πνιπζξφλα έρνληαο ην παξάζπξν ζηε ξάρε ηνπ (ζη.
3) θαη «παξαηεξεί ηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ ζη’ άπιεην θσο»,104 θαη «εθείλνο» έρεη επίζεο
«ην θσο ηνπ παξαζχξνπ πίζσ απ’ ην θεθάιη ηνπ» (ζη. 14), πνπ ηνλ πεξηβάιιεη σο
θσηνζηέθαλν αγηνζχλεο. Η ζθελνζεζία απνδίδεη ζαθψο κηα εηθφλα δηραζκνχ ηνπ
πεξηγξαθφκελνπ πξνζψπνπ, πνπ θαίλεηαη λα αθνξκάηαη απφ ηελ αληίζηνηρε
πεξηγξαθή ηνπ δηραζκέλνπ ςπρηθνχ θφζκνπ ηνπ Καβάθε, φπσο απνηππψλεηαη απφ
ηνλ Μαιάλν.105
Ση αληηπξνζσπεχνπλ, φκσο, γηα ηνλ Ρίηζν νη δχν εθθάλζεηο ηνπ ίδηνπ
πξνζψπνπ; Πνηφο είλαη «απηφο» θαη πνηνο «εθείλνο» ν Καβάθεο; Η απάληεζε δίλεηαη
μεθάζαξα: ν πξψηνο είλαη ν ηζηνξηθφο, «θξπκκέλνο κεο ζηηο ιέμεηο ηνπ,/ κέζα ζηελ
ηζηνξία, ζε πξφζσπα δηθά ηνπ, απφκαθξα, άηξσηα» θαη ν δεχηεξνο ν εξσηηθφο, «ν
ζαξθηθφο». Η δηάθξηζε καθξνζθνπηθά θαίλεηαη αξθνχλησο ζπκβαηηθή, ζχκθσλε
δειαδή κε ηελ θνηλψο απνδεθηή δηάθξηζε ηζηνξηθνχ θαη εξσηηθνχ Καβάθε∙ ην
πνίεκα φκσο, ζε κηθξνζθνπηθφ επίπεδν, απνδεηθλχεηαη φηη εκπεξηέρεη θαη πεξαηηέξσ
εξκελεπηηθά ζηνηρεία ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο. Ώλ ην «Che fece…il gran rifiuto»,106
έλα πνίεκα ζπκβνιηθφ, ρσξίο εκθαλείο εξσηηθέο ζπλδειψζεηο, εξκελεχεηαη εδψ σο
104
Πξβι. «Λέεη πνιχ ιίγα θαη ζσπαίλεη πεξηζζφηεξν. Χζηφζν, δελ παχεη νχηε ζηηγκή λα ξίρλεη πξνο
ηνλ επηζθέπηε ηνπ, απφ ηε ζθηά φπνπ θάζεηαη, (γηαηί, θαηά θαλφλα, ζηε ζθηά θάζεηαη, ελψ ηνπο άιινπο
ηνπο βάδεη ζην θσο) βιέκκαηα ιαζξαία κα νμχηαηα. Θα’ ιεγε θαλείο, φηη βπζνκεηξά ηνλ απέλαληί ηνπ,
φηη εξεπλά κέζα ηνπ, φηη δεηάεη λα καληέςεη ηηο γλψκεο ηνπ (…) Ώιιά επηηέινπο, θάπνηε, δηαθξίλεη
θαιά ηηο δηαζέζεηο ηνπ επηζθέπηε ηνπ. ΐεβαηψλεηαη, πσο έρεη λα θάλεη κε θάπνηνλ πνπ κπνξεί λα
πξνζθέξεη ζεηηθέο ππεξεζίεο ζην έξγν ηνπ. Ώκέζσο δηαιέγεη ην ζέκα ηνπ, θη ελψ ε αφξαηε απιαία,
πνπ ηνλ έθξπβε σο ηφηε, ζεθψλεηαη, αξρίδεη λα νκηιεί», Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο. Ο
άλζξσπνο θαη ην έξγν ηνπ, Αίθξνο, Ώζήλα 1957, 23-24.
105
ΐι. «Βχθνιν είλαη λα καληέςνπκε ηψξα ην δξφκν, πνπ αθνινχζεζε ζηελ πνηεηηθή ηνπ εθδήισζε ν
Καβάθεο, αλ ιάβνπκε ππφςε καο, πσο νχηε ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ, νχηε φκσο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπ
ζέζε δηαλνήζεθε πνηέ λ’ απαξλεζεί. Κνηλσληθά ζπληεξεηηθφο θαηά βάζνο, έκελε ηέηνηνο πνπ ήηαλ (σο
ηδηνζπγθξαζία) ρσξίο φκσο θαη λα πάςεη πνηέ λα παξνπζηάδεηαη, φπσο ηνλ ήζειαλ. Απν άλζξσπνη κε
δηαθνξεηηθή αζρνιία ν θαζέλαο ηνπο, κα πνπ ελεξγνχζαλ ζαλ λα ππάθνπαλ θαη νη δπν ηνπο ζ’ έλα
θνηλφ ζχλζεκα, απνηεινχζαλ ην βαζχηεξν εγψ ηνπ. Ο έλαο δνχζε, παξαζπξκέλνο απφ ην
‘απαγνξεπκέλν’ θαη ηα πξφζσπά ηνπ, ζε δξφκνπο θαη ζε ζπλνηθίεο χπνπηεο, ελψ ν άιινο αλαιάκβαλε
λα ηνλ αληηπξνζσπεχεη ζηελ θνηλσλία κε άκεκπηνπο ηξφπνπο θαη αμηνπξέπεηα, πνπ απνκάθξπλαλ ηηο
νριεξέο ππνςίεο. Καη φκσο, ηφζν ν έλαο, φζν θαη ν άιινο αηζζάλνληαλ, πσο ήηαλ θαηαδηθαζκέλνη λα
πεξηθέξνληαη, ζαλ ηνπο θπιαθηζκέλνπο, ζ’ έλα ζηελφ ρψξν», Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο.
Ο άλζξσπνο θαη ην έξγν ηνπ, φ.π., 61 (βι. ζρεηηθά θαη 63).
106
ΐι. «΢ε κεξηθνχο αλζξψπνπο έξρεηαη κηα κέξα/ πνπ πξέπεη ην κεγάιν Ναη ή ην κεγάιν ην ΋ρη/ λα
πνχλε. Φαλεξψλεηαη ακέζσο φπνηνο ην’ρεη / έηνηκν κέζα ηνπ ην Ναη, θαη ιέγνληάο ην πέξα// πεγαίλεη
ζηελ ηηκή θαη ζηελ πεπνίζεζί ηνπ./ Ο αξλεζείο δελ καηαλνηψλεη. Ώλ ξσηνχληαλ πάιη,/ φρη ζα
μαλαέιεγε. Κη φκσο ηνλ θαηαβάιιεη/ εθείλν η’ φρη - ην ζσζηφ - εηο φιελ ηελ δσήλ ηνπ», Κ. Π.
Καβάθεο, φ.π., 27.

340
έλδεημε ηαιάληεπζεο («αλάκεζα ζην λαη θαη ζην φρη, αλάκεζα ζηελ επηζπκία θαη ζηε
κεηάλνηα») ηνπ ζαξθηθνχ Καβάθε, ηφηε ζηα πεξηζζφηεξα πνηήκαηά ηνπ κπνξεί λα
απνδνζεί εξσηηθφ ππνλννχκελν. Η πξνζέγγηζε ηνπ Ρίηζνπ, κε άιια ιφγηα,
παξνπζηάδεη εδψ εκθαλή αληηζηνηρία κε ηελ ςπραλαιπηηθή γξακκή πξνζέγγηζεο ηνπ
Μαιάλνπ.107
΢ην παξαπάλσ ζπκπέξαζκα ζπλεγνξεί θαη ην γεγνλφο φηη ην εξσηηθφ ζηνηρείν
ππεηζέξρεηαη θαη ζηελ πξψηε εθδνρή ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ πνπ νξίδεηαη ζην πνίεκα,
ηελ ηζηνξηθή. Ο Καβάθεο, θξπκκέλνο κέζα ζηελ ηζηνξία, «παγηδεχνληαο ηελ
πξνζνρή ησλ άιισλ ζηηο ιεπηέο αληαχγεηεο ελφο ζαπθείξνπ»,108 παξαθνινπζεί θαη
«γεχεηαη» ηηο εθθξάζεηο ησλ εθήβσλ. Βλψ, δειαδή, ρξεζηκνπνηεί σο πνηεηηθφ
πξφζρεκα ηηο ιεπηνκέξεηεο ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ζηελ νπζία ην
ελδηαθέξνλ ηνπ επηθεληξψλεηαη θαη πάιη ζηελ εξσηηθή επηζπκία. Ο εξσηηζκφο
θπξηαξρεί, δεδεισκέλνο ή ππνλννχκελνο, πίζσ απφ θάζε πνίεκα ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ.
Η πξνζρεκαηηθή απηή ρξήζε ηεο ηζηνξίαο, επαιεζεχεηαη, ζην πιαίζην ησλ 12
πνηεκάησλ, θαη κε ην πνίεκα «Καηαθχγηα»:

«‘Έθθξαζε - ιέεη - δε ζεκαίλεη λα πεηο θάηη,

αιιά απιψο λα κηιήζεηο∙ θαη ην λα κηιήζεηο
ζεκαίλεη λ’ απνθαιπθζείο∙ - πψο λα κηιήζεηο;’
Κ’ έγηλε ηφηε ηφζν δηάθαλε ε ζησπή ηνπ
πνπ θξχθηεθε φινο πίζσ απ’ ηελ θνπξηίλα
θάλνληαο πσο θνηηάδεη απ’ ην παξάζπξν.
Μα, σο λα’ λησζε ην βιέκκα καο ζηε ξάρε ηνπ,
έζηξεςε βγάδνληαο ην πξφζσπφ ηνπ απ’ ηελ θνπξηίλα
ζα λα θνξνχζε έλα ιεπθφ, καθξχ ρηηψλα,
θάπσο αζηείνλ, θάπσο παξάηαηξνλ ζηελ επνρή καο,
θαη ην’ ζειε (ή ην πξνηηκνχζε) ίζσο λνκίδνληαο
πσο έηζη, θαηά θάπνην ηξφπν, ζα παξαπιαλνχζε
ηελ ππνςία καο, ηελ ερζξφηεηά καο ή ηε ιχπε καο
ή πσο καο ρνξεγνχζε θάπνην πξφζρεκα
107
ΐι. ηελ εξκελεία ηνπ πνηήκαηνο Che fece…il gran rifiuto απφ ηνλ Μαιάλν (εζηθφ δίιεκκα πνπ
εθπεγάδεη απφ ηελ ζχγθξνπζε ηεο εξσηηθήο ηνπ ηαπηφηεηαο κε ηελ θνηλσληθή ζχκβαζε), Σ. Μαιάλνο,
Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο…, φ.π., 69-71.
108
Πξβι. ην πνίεκα ηνπ Καβάθε «Ώιεμαλδξηλνί βαζηιείο» αιιά θπξίσο ην «Μαθξπά» θαη ην
«Γθξίδα», φπνπ πνιχηηκα πεηξάδηα ππνδειψλνπλ ή ππνγξακκίδνπλ ην εξσηηθφ ζηνηρείν, Κ. Π.
Καβάθεο, φ.π., 57-78, 68, 91 αληίζηνηρα.

341
 γηα ηνλ κειινληηθφ (πνπ’ρε καληέςεη) ζαπκαζκφ καο». 109

Η ιεηηνπξγία ηεο απφθξπςεο θαη ηεο απνθάιπςεο ηνπ βαζχηεξνπ ςπρηζκνχ

ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, σο άκεζα ζπλαξηψκελε κε ηελ πνηεηηθή έθθξαζε,
παξαπέκπεη ζηελ αληίζηνηρε ζέζε ηνπ Μαιάλνπ: «…ζηνλ Καβάθε (…) ηφζν ην
αηζζεηηθφ πξφβιεκα, φζν θαη ην πξφβιεκα ηεο έθθξαζεο αλ δελ ηαπηίδνληαη είλαη,
πάλησο ηαπηφρξνλα (…) Μπνξεί έλαο πνηεηήο λα ιέεη πάληνηε εθείλν πνπ αηζζάλεηαη;
Καη εηδηθψηεξα, ηα πξάγκαηα, πνπ απηφο αηζζαλφηαλ, ήηαλ δπλαηφ λα ιερζνχλ ρσξίο
θίλδπλν; (…) Ώληί ινηπφλ λα πξνδψζεη ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ, ζα
άξρηδε κε ζχκβνια, κε ζθνπφ λα πξνβεί, αξγφηεξα, ζε βαζκηαίεο απφπεηξεο ηφικεο.
Ώπνθάζηδε, δειαδή, λα ππνρσξήζεη θαη εδψ, φπσο ππνρσξεί, θαηά θαλφλα, ζε θάζε
εμσηεξηθήλ αληίδξαζε. Τπνρσξνχζε φκσο θαη απφ ζηξαηεγηθή. Τπνρσξνχζε, γηαηί
δελ ζ’ αξληφηαλ ηίπνηα απφ ηνλ εαπηφ ηνπ, φζν ζηηγκαηηζκέλνο θαη αλ ήηαλ απηφο
θνηλσληθά, αξθνχκελνο λα ηνπ δίλεη, πξνο ην παξφλ, ηελ έθθξαζε πνπ ηνπ επέηξεπαλ
νη θαηξνί».110
Ώλ ινηπφλ, ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ρίηζνπ, ην πξφζρεκα ηεο
θαβαθηθήο πνίεζεο είλαη ε ηζηνξία, ν ππξήλαο θαη ε νπζία ηεο είλαη ν εξσηηζκφο ηεο,
εθεί φπνπ ζπκππθλψλεηαη φιε ε ηξαγηθφηεηά ηεο, ε απφθξπςε, ε αλειεπζεξία ησλ
πξνζσπηθψλ επηινγψλ, ε κνλαμηά, νη ελνρέο θαη νη ηχςεηο, ε απηνηηκσξία, ε
ηαιάληεπζε αλάκεζα ζηελ «αηψληα αλνκνιφγεηε επηζπκία» θαη ζηελ ηξέρνπζα
εζηθή, εθεί φπνπ ηειηθά, κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο, ε ηέρλε επηθέξεη ηε ιχηξσζε θαη ηελ
αζψσζε: «Ώλ άθεζε δελ είλαη ε πνίεζε, - ςηζχξηζε κφλνο ηνπ -/ ηφηε, απφ πνπζελά
κελ πεξηκέλνπκε έιενο»∙ θαη πάιη ε ζεψξεζε ηνπ Ρίηζνπ ζπληνλίδεηαη κε απηήλ ηνπ
Μαιάλνπ.111
Χο επί ην πιείζηνλ, νη θξηηηθνί επηρείξεζαλ λα ραξαθηεξίζνπλ ηελ αζψσζε
απηή ηνπ Καβάθε απφ ηνλ Ρίηζν σο θαιιηηερληθή θαη φρη σο εζηθή απνθαηάζηαζε,
φπσο είδακε θαη ζην θείκελν ηνπ ΐ. Κάζζνπ. Ώιιά θαη ζε φπνηα πεξίπησζε θξηηηθήο
πξνζέγγηζεο ησλ 12 πνηεκάησλ ππεηζέξρεηαη ην ζέκα ηεο θαβαθηθήο εζηθήο, απηή δελ

109
Γ. Ρίηζνο, «Καηαθχγηα», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 14.
110
Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο…, φ.π., 66-67.
111
Πξβι. «΢ηγά-ζηγά ην εξσηηθφ ηνπ έλζηηθην, φζν πεξλνχζαλ ηα ρξφληα (…) άξρηζε λα θνβάηαη
ιηγψηεξν. (…) Θα πξνρσξνχζε ινηπφλ, πξνο ην παξφλ, απφ ηελ ανξηζηνινγία ηνπ ζπκβνιηθνχ ηξφπνπ
ζηελ ππνλνεηηθή έθθξαζε. Θα ρξεζηκνπνηνχζε ην ηζηνξηθφ κέζνλ θαη ηηο βνιέο ηνπ. Θα δαλεηδφηαλ
απφ ηελ Ιζηνξία δηάθνξα πξνζσπεία θαη ζα ηνπο έδηλε ηα αηζζήκαηα ηεο αξεζθείαο ηνπ (…) Η
ηζηνξηθή βηβιηνζήθε (…) παξνπζηαδφηαλ ηψξα ζηα κάηηα ηνπ πνηεηή, ζαλ έλα κνπζείν απφ ρξήζηκεο
θαη αζθαιείο κάζθεο. Με άιια ιφγηα, ην βηβιίν εξρφηαλ λα δηεπθνιχλεη ην θαιιηηερληθφ παηρλίδη ηνπ
εξσηηθνχ ηνπ ελζηίθηνπ», Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο…, φ.π., 75-76.

342
ζπζρεηίδεηαη κε ην εξσηηθφ ζηνηρείν. ΢ρνιηάδνληαο ηε ζπιινγή, ν Π. Πξεβειάθεο
αλαθέξεη: «…ην δίδαγκα ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ δε αθνξά κνλάρα ηελ πνηεηηθή ηέρλε
αιιά θαη ηελ εζηθή. Πνηα ήηαλ ε εζηθή ηνπ Καβάθε σο δεκηνπξγνχ, απηφ ην
παξαηήξεζε κε νμπδέξθεηα ν Καδαληδάθεο, χζηεξα απφ κηα ζχληνκε ζπλάληεζε πνπ
είραλ: ‘Να έλαο άλζξσπνο κπξνζηά κνπ, άξηηνο, πνπ ηειεί ηνλ άζιν ηεο ηέρλεο κε
ππεξεθάλεηα θαη ζησπή, αξρεγφο εξεκίηεο, θ’ ππνηάζζεη ηελ πεξηέξγεηα, ηε
θηινδνμία θαη ηε θηιεδνλία ζηνλ απζηεξφ ξπζκφ κηαο επηθνχξεηαο αζθεηηθήο’. Ο
ίδηνο ν Καβάθεο, θαηά ηνλ Ρίηζν, πεξίκελε ηελ ηειηθή ηνπ άθεζε απφ ηελ ηέρλε ηνπ:
κηαλ εζσηεξηθή δηθαίσζε, θαη κηα ζπγγλψκε απφ ηνπο άιινπο».112
Η εηθφλα απηή, φκσο, πνπ πεξηγξάθεη ν Καδαληδάθεο θαη επηθπξψλεη ν
Πξεβειάθεο, δελ θαίλεηαη λα ελαξκνλίδεηαη κε ηελ πεξηγξαθή ηνπ Καβάθε απφ ηνλ
Ρίηζν ζηα 12 πνηήκαηα. Μνινλφηη ε έλλνηα ηεο κνλαμηάο δηαηξέρεη ηε ζπιινγή,
εληνχηνηο δελ ζθηαγξαθείηαη ην εμηδαληθεπκέλν πξφζσπν ελφο άκσκνπ εξεκίηε, πνπ
θαηαπλίγεη ηε θηιεδνλία ηνπ ππνηάζζνληάο ηελ ζηηο αζθεηηθέο επηηαγέο ηεο ηέρλεο
ηνπ. Ο Καβάθεο ηνπ Ρίηζνπ αληηπξνζσπεχεη κηα αλζξψπηλε ςπρνζχλζεζε δηάηξεηε
απφ αδπλακίεο θαη πάζε: είλαη, ζχκθσλα κε ηνπο ραξαθηεξηζκνχο πνπ ηνπ απνδίδεη ν
Ρίηζνο, «απηάξεζθνο, αδηάθνξνο, παλνχξγνο, αδεθάγνο, ζαξθηθφο,
απηνηηκσξνχκελνο». Πξνζεγγίδεη δειαδή πνιχ πεξηζζφηεξν ηνλ Καβάθε ηνπ
Μαιάλνπ113 απφ ηνλ Καβάθε ηνπ Σζίξθα.
Παξά ηαχηα, θαη ν ΐεινπδήο, ελψ αλαγλσξίδεη φηη ε κειέηε ηνπ Μαιάλνπ
πηζαλφηαηα απνηέιεζε ηε βαζηθή πεγή ηνπ Ρίηζνπ γηα ηελ πεξηγξαθή ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ ζηα 12 πνηήκαηα114 θαη αμηνινγεί ηελ απνθαηάζηαζε ηνπ Καβάθε σο
θαιιηηερληθή αιιά θαη εζηθή, ππνζηεξίδεη φηη ε ζπγγξαθή ηεο ζπιινγήο νθείιεηαη
ζηελ πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ λα πξνβεί ζε κηα αλαίξεζε ησλ αξλεηψλ ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ
(θαη θπξίσο ηνπ Μαιάλνπ), εληάζζνληαο έηζη ην εγρείξεκα απηφ ζηελ ππεξαζπηζηηθή
γξακκή ηνπ Σζίξθα.115

112
Π. Πξεβειάθεο, Ο πνηεηήο Γηάλλεο Ρίηζνο. ΢πλνιηθή ζεώξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ, ΐηβιηνπσιείν ηεο
Βζηίαο, 31992, 339-340.
113
Πξβι. «Σα γπαιηά ηνπ, ζηεξηγκέλα ζε κηα κχηε θπξηή θαη κεγάιε, ηνπ κηζνθξχβνπλ έλα
αδηθαηνιφγεηα θνβηζκέλν θαη ραξαθηεξηζηηθά ρακειφζσξν βιέκκα, έλα βιέκκα, πνπ, ελψ κε πνλεξία
απνθεχγεη ηηο καηηέο ηνπ απέλαληί ηνπ, θαηνξζψλεη, σζηφζν, λα εμεηάδεη ηνλ άιινλ κε ηελ πην
δηαπεξαζηηθή πεξηέξγεηα. (…) ΢ηνπο ηξφπνπο ηνπ γεληθά, είηε πεξπαηά, είηε ραηξεηά, είηε δίλεη ην ρέξη,
είηε θαπλίδεη, είηε αλάβεη ηε ιάκπα ηνπ, ηα θεξηά ηνπ, ηα ζπίξηα ηνπ, έρεη θάηη ην πξνζπνηεκέλν, θάηη
απφ ηε γνεηεία ηνπ εζνπνηνχ πνπ, ελψ νκηιεί ή ρεηξνλνκεί, - αδηάθνξνο θαηά βάζνο γηα ην βαζχηεξν
είλαη ηνπ ζεαηή ηνπ - γηα έλα πξάγκα κφλν ελδηαθέξεηαη: πσο λ’ απνζπάζεη ηελ πξνζνρή θαη ηνλ
ζαπκαζκφ ηνπ», Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο…, φ.π., 21-22 (βι. επίζεο 16-17).
114
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 176.
115
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 177.

343
 Η πξνζέγγηζε, φκσο, ηνπ Σζίξθα, κνινλφηη «έξρεηαη θπξίσο λα ελζαξξχλεη ηε
καξμηζηηθή ζθέςε θαη λα ηε ζηξέςεη πξνο ην πνηεηηθφ θαηλφκελν ελφο έξγνπ θαη ελφο
αλζξψπνπ ν νπνίνο έρεη θαηαδηθαζηεί απφ ρξφληα σο ‘πνηεηήο ηεο παξαθκήο’»,116
αλαλεψλνληαο έηζη ην καξμηζηηθφ πεδίν πξφζιεςεο ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο,
απνδεηθλχεηαη, φπσο ζα δνχκε, φηη δελ ζπληζηά κηα εζηθή απνθαηάζηαζε ηνπ
Καβάθε, ηνπιάρηζηνλ φζνλ αθνξά ζηνλ «αλψκαιν», θαηά ηνλ Σζίξθα, εξσηηζκφ ηνπ.
Ο Αεκήηξεο Ααζθαιφπνπινο, αλαθεξφκελνο ζηελ ζεκαζία ηεο κειέηεο ηνπ Σζίξθα,
ππνζηεξίδεη ηε ξηδνζπαζηηθή ιεηηνπξγία ηεο ζην πιαίζην ηνπ καξμηζηηθνχ ιφγνπ,
πιαίζην κέζα ζην νπνίν νη έλλνηεο ηνπ έξσηα θαη ηεο πνιηηηθήο ήηαλ αζπκβίβαζηεο:
«…ην ζεηηθφηεξν ίζσο ζηνηρείν ησλ απφςεσλ ηνπ Σζίξθα (…) είλαη φηη ηα δηάθνξα
γεγνλφηα (ηζηνξηθά, πξαγκαηηθά, ςπρηθά, φπσο νξίδεη ν ίδηνο ηα πεξηβφεηα ηξία
θιεηδηά ηνπ) κπνξνχλ λα δέλνληαη θαη λα ζπγθνηλσλνχλ κεηαμχ ηνπο. Με άιια ιφγηα
ν Σζίξθαο πξνηείλεη φηη ν έξσηαο θαη ε πνιηηηθή δελ αιιειναλαηξνχληαη. Η ηδέα δελ
είλαη απιψο θαηλνθαλήο γηα ηελ αξηζηεξά ηνπ 1958∙ είλαη πεξίπνπ αηξεηηθή».117
Η άπνςε ηνπ Ααζθαιφπνπινπ δελ είλαη άζηνρε, ηνπιάρηζηνλ αλαθνξηθά κε
ηηο πξνζέζεηο ηνπ Σζίξθα, φπσο απηέο δηαηππψλνληαη ζην ζρεηηθφ ζεσξεηηθφ
θεθάιαην πεξί εξκελεπηηθψλ «θιεηδηψλ» ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο. Σν ηξίην θιεηδί,
πνπ έρεη σο πεγή ηνπ ηα βηψκαηα ηνπ πνηεηή, ην ςπρηθφ γεγνλφο, («ηα φλεηξα ηεο
πξνδνκέλεο ληφηεο ηνπ∙ κλήκεο θη νξάκαηα ηεο νκνξθηάο, επηζπκίεο θη αηζζήζεηο»),
πξνβάιιεηαη απφ ηνλ Σζίξθα σο ν θνξέαο ηνπ πξαγκαηηθνχ ζθνπνχ ησλ πνηεκάησλ
ηνπ Καβάθε, ελψ αληίζηνηρα ην πξψην θιεηδί, πνπ αθνξά ζην ηζηνξηθφ γεγνλφο,
ππνζηεξίδεηαη φηη ιεηηνπξγεί πξνζρεκαηηθά, πξνθεηκέλνπ λα αλαδπζεί ε νπζία ηνπ
ςπρηθνχ γεγνλφηνο.118
Η πξνζέγγηζε θαηλνκεληθά ηαπηίδεηαη κε απηή ηνπ Ρίηζνπ ζηα 12 πνηήκαηα.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ν Σζίξθαο, δελ πινπνηεί ηηο ζεσξεηηθέο ηνπ πξνζέζεηο.
Ώθ’ ελφο ε ςπρνινγηθή εξκελεία ησλ πνηεκάησλ ππνζθειίδεηαη εκθαλψο ζε ζρέζε
κε ηελ θνηλσληνινγηθή ή πξνβάιιεηαη σο απφξξνηά ηεο, αθ’ εηέξνπ ε αλαθνξά ζην
«ςπρηθφ γεγνλφο» ηνπ ηξίηνπ θιεηδηνχ δελ ζπλαξηάηαη κε ηελ επίδξαζε πνπ αζθεί ε
εξσηηθή ηδηνζπγθξαζία ηνπ Καβάθε ζηνλ ςπρηζκφ ηνπ∙ αιιά θαη ζε φπνηα ζεκεία ν
ζπζρεηηζκφο απηφο ζπληειείηαη, ε αμηνιφγεζε ηνπ Σζίξθα είλαη ππνβαζκηζηηθή γηα ην
πνηεηηθφ απνηέιεζκα.

116
Α. Ααζθαιφπνπινο, Κ. Π. Καβάθεο. ΢ρέδηα ζην πεξηζώξην, Αηάηησλ, Ώζήλα 1988, 148.
117
Α. Ααζθαιφπνπινο, φ.π., 148.
118
ΐι. ΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, Κέδξνο, 111983 (1 1958), 318-320.

344
 Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο πξψηεο πεξίπησζεο (πξνλνκηαθή πξνβνιή
ηεο θνηλσληνινγηθήο πξνζέγγηζεο) απνηειεί ε εξκελεία πνπ πξνηείλεη ν Σζίξθαο
ηφζν γηα ην «Πεξηκέλνληαο ηνπο βαξβάξνπο»,119 φζν θαη γηα ην «Che fece…il gran
rifiuto». ΢ην πξψην πνίεκα, ε απαηζηνδνμία ηνπ Καβάθε ζπληζηά απφξξνηα αθ’ ελφο
ηνπ ζαλάηνπ ηεο κεηέξαο ηνπ θαη ηνπ νηθνλνκηθνχ πιήγκαηνο πνπ απηφο επέθεξε
ζηνλ πνηεηή, αθ’ εηέξνπ ηεο εμνλησηηθήο πνιηηηθήο ηνπ Κξφκεξ ζηελ Ώίγππην, πνπ
νδεγεί ηνλ Καβάθε λα εθθξάζεη πνηεηηθά ηελ αληίιεςε ηεο επηζηξνθήο ζηνλ
παξάδεηζν ελφο «αξρέγνλνπ πνιηηηζκνχ, φηαλ δελ ππήξρε δειαδή αγγιηθή
θαηνρή».120 ΢ην δεχηεξν πνίεκα, ην εζηθφ δίιεκκα ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ απνηππψλεη ηε
ζπλαηζζεκαηηθή ηαιάληεπζή ηνπ ζρεηηθά κε ηελ απφθαζε λα ζπκκεηάζρεη ή φρη σο
εζεινληήο ζηνλ πφιεκν ηνπ 1897. Ο Καβάθεο, ζην πιαίζην απηνχ ηνπ δηιιήκαηνο,
είπε ηειηθά (ζχκθσλα κε ηε ζεψξεζε ηνπ Σζίξθα) ην «κεγάιν φρη», παξά ηε
ζπλαίζζεζε ηεο εζληθήο επζχλεο πνπ ηνλ δηαθαηείρε σο πλεπκαηηθφ άλζξσπν, γηαηί
ηειηθά ππεξίζρπζε «ε έκθπηε ππνρσξεηηθφηεηά ηνπ, ε αληη-εξσηθή ηνπ
ηδηνζπγθξαζία», ην γεγνλφο φηη «ήηαλ αηρκάισηνο ηνπ θαβαθηθνχ ζπηηηνχ,
ςπρνινγηθά θαη νηθνλνκηθά».121 Βίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη νη πξνζεγγίζεηο απηψλ ησλ
δχν πνηεκάησλ εληάζζνληαη ζηνλ άμνλα ηνπ ηξίηνπ θιεηδηνχ, δειαδή ηεο
ςπρνινγηθήο ζεψξεζεο, κνινλφηη ηα αίηηα βάζεη ησλ νπνίσλ εξκελεχεη ν Σζίξθαο ηα
«ςπρηθά γεγνλφηα» είλαη πεξηζζφηεξν θνηλσληνινγηθήο πθήο.
΋ζνλ αθνξά ζηε δεχηεξε πεξίπησζε, ηελ εξκελεία δειαδή ηεο θαβαθηθήο
πνίεζεο κε άμνλα ηνπο ζπλαηζζεκαηηθνχο θξαδαζκνχο πνπ επηθέξεη ζηνλ ςπρηζκφ
ηνπ πνηεηή ν εξσηηζκφο ηνπ, ν Σζίξθαο δηαρσξίδεη εμ αξρήο ηε ζέζε ηνπ απφ ηελ
πξνζέγγηζε ηνπ Μαιάλνπ, πξνηείλνληαο κηα εξκελεία ηεο νκνθπινθηιίαο πνπ θαη
πάιη έρεη σο αθεηεξία ηεο ηελ θνηλσληθή ζπγθπξία. Έηζη, νη «αλψκαιεο» έμεηο ηνπ
Καβάθε, δελ ζπληζηνχλ απφξξνηα ηεο θχζεο ηνπ (ζέζε πνπ απνδεηθλχεηαη, θαηά ηνλ
Σζίξθα, κέζα απφ πξψηκα πνηήκαηα πνπ δειψλνπλ «έλαλ εξσηηζκφ απφιπηα
ηζνξξνπεκέλν»)122 αιιά απνηέιεζκα ελφο πνιππαξαγνληηθνχ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ,
πνπ ηνλ νδήγεζε ζηελ νκνθπινθηιία: ε πξψηε παξάκεηξνο πνπ πξνζδηνξίδεη απηφ ην
πιαίζην ζπλδέεηαη κε ηελ παξαθκηαθή εξσηηθή αηκφζθαηξα ηεο Ώιεμάλδξεηαο, κε ηελ
«απνραιίλσζε ησλ εζψλ πνπ θέξεη έλαο μέλνο ζηξαηφο ζε θαηερφκελε ρψξα»,123 ε

119
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 34-35.
120
ΐι. ΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, φ.π., 337-339.
121
ΐι. ΢. Σζίξθαο, φ.π., 363-364.
122
ΐι. ΢. Σζίξθαο, φ.π., 141.
123
ΐι. ΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, φ.π., 164-165.

345
δεχηεξε ζρεηίδεηαη κε ηε κεηέξα ηνπ θαη ην γεγνλφο φηη «ηνλ αλέζξεςε ζαλ
θνξηηζάθη»,124 θαη ε ηξίηε ζπλαξηάηαη κε ηα αδειθηθά πξφζσπα ηνπ Καβάθε∙ ε
απνπζία κηαο θφξεο ζηελ νηθνγέλεηα, πνπ ζα «θέξεη ηηο θίιεο ηεο, λα δεκηνπξγεζεί
εθείλε ε αηκφζθαηξα ησλ λεαληθψλ ζρέζεσλ πνπ νδεγνχλ ζην γάκν», απνηξέπεη ηνλ
λεαξφ Κσλζηαληίλν απφ ηελ «νξζφδνμε» ζπλαλαζηξνθή, ελψ αληίζεηα ε παξνπζία
ηνπ νκνθπιφθηινπ αδειθνχ ηνπ Παχινπ ζα ηνλ σζήζεη λα ηνλ αθνινπζήζεη κηκεηηθά
ζηνλ «έθιπην» βίν.125
Έηζη, ζπκπεξαίλεη ν Σζίξθαο, κε ηε ζπκβνιή ηνπ λαξθηζζηζκνχ θαη ηεο
γπλαηθείαο θηιαξέζθεηαο πνπ ηνπ κεηέδσζε ε κεηέξα ηνπ, ζηελ Ώγγιία ν λεαξφο
πνηεηήο κπήζεθε ζηηο «έμεηο» θαη ζηηο «εθηξνπέο» (φπνπ «θάπνηνο ζπκκαζεηήο - αλ
πήγαηλε ζην ζθνιεηφ - θάπνηνο δάζθαινο ζην ζπίηη ή θάπνηνο ππεξέηεο ζα ηνλ κχεζε
ζ’ απηφ πνπ ιέγεηαη ‘κεραληθή νκνθπινθηιία’ - δίρσο εζηθέο ή αηζζεηηθέο
πεξηπινθέο, δίρσο παηδεκφ ηεο ζπλείδεζεο»),126 θαη ζηελ Ώιεμάλδξεηα ην θνηλσληθφ
πιαίζην ζπλέβαιε ζηελ νινθιήξσζε ηνπ «παξαζηξαηήκαηφο» ηνπ.127
Ο Σζίξθαο, φκσο, δελ πεξηνξίδεη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ εξσηηζκνχ ηνπ Καβάθε
κφλν ζηε δηαπίζησζε φηη «ήηαλ κηα λνζεξή έμε κε ζαθή θνηλσληθά αίηηα».128
Πξνηείλεη κηα λέα εξκελεία, ππνβαζκίδνληαο ηε ζεκαζία ηεο επίδξαζεο ηεο εξσηηθήο
παξακέηξνπ ηφζν ζην πιαίζην ηνπ ςπρηζκνχ ηνπ, φζν θαη, θαηά ζπλέπεηα, ζηε
δηακφξθσζε ηνπ έξγνπ ηνπ. Σα «νκλχσ» θαη νη κεηακέιεηεο ηνπ πνηεηή, ε
ηξαγηθφηεηα ηνπ εζηθνχ ηνπ δηιήκκαηνο θαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο ηνπ ζπγθξνχζεηο,
δελ νθείινληαη ζηελ νκνθπινθηιία ηνπ αιιά ζηνλ αιθννιηζκφ ηνπ. Οη
εκεξνινγηαθέο θαηαγξαθέο ηνπ «πεξηγξάθνπλ πεξηζζφηεξν ην καξηχξην ελφο

124
ΐι. ΢. Σζίξθαο, φ.π., 299.
125
ΐι. ΢. Σζίξθαο, φ.π., 300.
126
ΐι. ΢. Σζίξθαο, φ.π., 299.
127
Η πξνζπάζεηα ηνπ Σζίξθα λα εξκελεχζεη ηελ θαβαθηθή πνίεζε κε βάζε ην πεξηνξηζηηθφ πιαίζην
ηεο αιεμαλδξηλήο θνηλσλίαο, πξνθαιεί θαη ηελ αληίδξαζε ηνπ Μ. Ώλαγλσζηάθε: «Ο θ. Σζίξθαο
ζπξψρλεη ηε ζχκπησζε ηεο Ώιεμαλδξηλήο θαηαγσγήο ηνπ Καβάθε ζηα κε πεξαηηέξσ. ΢ηα ρέξηα ηνπ θ.
Σζίξθα ν Καβάθεο κεηακνξθψλεηαη ζ’ έλαλ θαζαξά πεξηζηαζηαθφ πνηεηή. Μφλν ην άκεζν γεγνλφο
ηνλ εκπλέεη θαη κάιηζηα ην ζηελά ηνπηθφ, ην παξνηθηαθφ. (…) Ο θ. Σζίξθαο ρεηξίδεηαη κηα
απινπνηεηηθή κέζνδν - πνπ πξνο ζενχ δελ είλαη ‘δηαιερηηθή’, γηαηί είλαη γλσζηή ε άθξσο επηθπιαθηηθή
ζηάζε ηεο δηαιεθηηθήο κεζνδνινγίαο πάλσ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο επη κέξνπο εθδειψζεηο ελφο έξγνπ πνπ
αλήθεη ζην πλεπκαηηθφ επνηθνδφκεκα - θαη κνηάδεη ζα λα έρεη βγάιεη απφ πξηλ ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπ
θαη ηε ‘ζέζε’ ηνπ θαη παζρίδεη λα εθβηάζεη φιν ην γηγάληην πιηθφ ηνπ θαη λα ην ζηξηκψμεη κέζα ζην εθ
ησλ πξνηέξσλ ρηηζκέλν θαινχπη ηνπ πνπ έρεη ην πξνζφλ ηεο ζηεξεφηεηαο, ηεο πξσηνηππίαο ίζσο, αιιά
φρη θαη ηεο πεηζηηθφηεηαο», Μ. Ώλαγλσζηάθεο, «΢ηξαηή Σζίξθα: ‘Ο θαβάθεο θαη ε επνρή ηνπ’»,
Κξηηηθή, ηρ. 4-5, Ινχιηνο - Οθηψβξηνο 1959, 257-261: 260.
128
ΐι. ΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, φ.π., 301.

346
αιθννιηθνχ, πνπ αγσλίδεηαη λ’ απαιιαγεί απφ ην πάζνο ηνπ, παξά ηηο ηχςεηο ελφο
δηεζηξακκέλνπ».129
Μηα ηέηνηα ζεψξεζε, φρη κφλν ππνβαζκίδεη ηε δξακαηηθφηεηα πνπ πξνζδίδεη
ζην έξγν ηνπ ε εξσηηθή επηινγή ηνπ Καβάθε, αθπξψλνληαο ηελ παξάκεηξν ηεο
απφθξπςεο (θαη φ,ηη δξακαηηθφ απηή ζπλεπάγεηαη) ζηα πνηήκαηα ηεο πξψηεο
πεξηφδνπ, αιιά απαμηψλεη θαη ηελ ψξηκε θάζε ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο, πνπ
παξνπζηάδεηαη ηδηαίηεξα απνθαιππηηθή φζνλ αθνξά ζην εξσηηθφ ζηνηρείν: «Ώπφ ηα
1911 ε πνίεζή ηνπ δελ πξνβάιιεη πηα ηχπνπο αλζξψπηλνπο, πξνβάιιεη ζρεδφλ πάληα
εμαηνκηθεπκέλεο πεξηπηψζεηο. Οη ζθνπνί ηεο αιιάδνπλ: απφ θνηλσληθή -
εζνπιαζηηθή γίλεηαη αηνκηζηηθή - εδνλφραξε».130 Η ζέζε ηνπ Σζίξθα θαηαιήγεη ζε
έλα αμηνινγηθφ ζπκπέξαζκα πνπ εληάζζεη ηα φςηκα πνηήκαηα ηνπ Καβάθε ζην θιίκα
ηεο παξαθκήο: «…ε πξαγκαηηθφηεηα πνπ ηνλ ελδηαθέξεη βαζηθά ηψξα,
θνκκαηηάδεηαη ζε κεκνλσκέλεο πεξηπηψζεηο θη ν ξεαιηζκφο ηνπ δελ έρεη πηα ην
πιάηνο θαη ηελ πλνή ησλ πξψησλ, ησλ έληνλα θαβαθηθψλ πνηεκάησλ. Βίλαη έλαο
ξεαιηζκφο εηο ειάζζνλα ηφλν, έλαο ξεαιηζκφο ηεο παξαθκήο».131
Ώλ θαη ζαθψο αλαζεσξεηηθψλ πξνζέζεσλ, ινηπφλ, ε πξνζέγγηζε ηνπ Σζίξθα
αλαθνξηθά κε ην εξσηηθφ ζηνηρείν ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο, απνδεηθλχεηαη φηη δελ
ήηαλ νχηε ξηδνζπαζηηθή, νχηε αηξεηηθή ζε ζρέζε κε ηηο αληηιήςεηο ηεο Ώξηζηεξάο
εθείλε ηελ πεξίνδν. Η αλαθνξά θαη κφλν, βεβαίσο, ζηνλ εξσηηζκφ ηνπ Καβάθε,
κέζα ζην πιαίζην ελφο ηδενινγηθνχ ρψξνπ πνπ σο ηφηε ηνλ απνζησπνχζε, ζπληζηνχζε
κηα ηνκή ζηνλ καξμηζηηθφ πξνβιεκαηηζκφ (φπσο επηζεκαίλεη θαη ν Ααζθαιφπνπινο).
Η ηδηφηππε απηή εξκελεία ηεο νκνθπινθηιίαο ηνπ Καβάθε, κέζσ κηαο
θνηλσληνινγηθήο πξνζέγγηζεο πνπ πξνβάιιεη ηελ εξσηηθή επηινγή σο απνηέιεζκα
αηπρψλ ζπγθπξηψλ θνηλσληθνχ ραξαθηήξα, γηα ηηο νπνίεο ν πνηεηήο ήηαλ άκνηξνο
επζπλψλ, δειψλεη ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Σζίξθα λα απεγθισβίζεη ηε καξμηζηηθή
ζεψξεζε ηνπ έξγνπ θαη ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ απφ ηελ πεξηνξηζηηθή νπηηθή πνπ
δέζπνδε ζην πεδίν ηεο Ώξηζηεξάο.
Σν αλαλεσηηθφ απηφ εγρείξεκα, εληνχηνηο, ππφ ην βάξνο ηεο
εμηζνξξνπηζηηθήο ινγηθήο ηνπ, δελ πξνζιακβάλεη αλαηξεπηηθφ ραξαθηήξα∙ ε
ζεκαζία ηνπ εδνληζκνχ ζηελ θαβαθηθή πνίεζε ππνβαζκίδεηαη ζεκαληηθά, ελψ ν

129
ΐι. ΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, φ.π., 296.
130
ΐι. ΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, φ.π., 433.
131
΢. Σζίξθαο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, φ.π., 444.

347
νκνθπινθηιηθφο έξσηαο αληηκεησπίδεηαη σο εζηθά θαηαδηθαζηέα εθηξνπή.132 Η
πξσηαξρηθφηεηα ησλ πξνζέζεσλ ηνπ Σζίξθα λα εληάμεη ηνλ Καβάθε ζηνλ
ινγνηερληθφ θαλφλα ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο, απεγθισβίδνληάο ηελ απφ ηελ αθξαηθλή
ζεψξεζε ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ σο παξαθκηαθνχ, αηηηνινγνχλ ηελ επηινγή ηνπ λα
πξνβάιιεη ηελ εηθφλα ηνπ «θνηλσληθνχ» Καβάθε θαη λα κελ απνθαηαζηήζεη εζηθά
ηηο εξσηηθέο επηινγέο ηνπ πνηεηή.
Σν πιαίζην δηακφξθσζεο απηήο ηεο αλαζεσξεηηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ
θαβαθηθνχ έξγνπ θσηίδεη ε Υξχζα Πξνθνπάθε ζην άξζξν ηεο «Σα ηείρε ηεο
Ώξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», φπνπ αλαθέξεη φηη κειέηε ηνπ Σζίξθα εθδίδεηαη κε ηηο
«επινγίεο» θαη ηε βνήζεηα ηεο θνκκαηηθήο νξζνδνμίαο, ζπγθεθξηκέλα ηνπ Σ. ΐνπξλά
θαη ηνπ Μ. Μ. Παπατσάλλνπ, πνπ ήηαλ θαη νη δχν πξνζσπηθνί θίινη ηνπ
ζπγγξαθέα∙133 ν ηειεπηαίνο, κάιηζηα, έρνληαο αλαιάβεη φιεο ηηο θξνληίδεο γηα ηελ
έθδνζή ηνπ, ζεσξεί ην βηβιίν «πξνζσπηθή ηνπ επηηπρία θαη δηθαίσζε». 134
Πέξα απφ ηελ πξνζσπηθή ζρέζε, φκσο, ηνπ Σζίξθα κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο
νξζνδνμίαο, ε παξάκεηξνο ηεο θνκκαηηθήο λνκηκφηεηαο ππεηζέξρεηαη εδψ θαη ππφ ηε
κνξθή ινγνδνζίαο ηνπ ζηξαηεπκέλνπ ζηνλ ίδην ηνλ εαπηφ ηνπ: «Ώπηά [ε θηιία
Σζίξθα, ΐνπξλά, Παπατσάλλνπ] ζα ήηαλ πξνζσπηθέο ππνζέζεηο αδηάθνξεο, αλ δελ
καξηπξνχζαλ θάηη πνιχ ραξαθηεξηζηηθφ: Σελ εζσηεξηθεπκέλε επηηαγή ησλ
αξηζηεξψλ λα αληαπνθξίλνληαη ζην ζρήκα ηνπ δφγκαηνο. Σν δηθαίσκα λ’ αγαπάο
θάηη, δελ ην επηηξέπεηο, ζηνλ εαπηφ ζνπ πξψηα απ’ φια, αλ απηφ αληηβαίλεη ζην
‘λφκν’. Ο Καβάθεο ησλ ‘πεξηζηάζεσλ’ ζα ηνπο έιπλε ηα ρέξηα. Καη γηα λα είκαζηε
δίθαηνη: Βίκαη πεπεηζκέλε πσο θη ν ίδηνο ν Σζίξθαο, πνπ νπσζδήπνηε είρε άιιε
θνπιηνχξα θη είρε δήζεη ηελ Ώιεμάλδξεηα θαη ηελ πνίεζε ηνπ Καβάθε, κπνξεί λα

132
Ο ΢η. Ρνδάλεο παξαηεξεί φηη ν Σζίξθαο ηνλ πνιηηηθφ ηνπ Καβάθε ηνλ ήζειε «…πιάτ θαη πέξα απφ
ηνλ ‘εδνληθφ’, ηνλ ‘ηζηνξηθφ’ ή ηνλ ‘θηινζνθηθφ’. Σν δηάβαζκα πνπ επηρεηξεί ν Σζίξθαο είλαη, ζη’
αιήζεηα, έλα δηάβαζκα ζεθεξηθφ, κα κ’ έλαλ ηξφπν πνπ πνηέ ν ΢εθέξεο δελ ζα δηελνείην. Βίλαη
ζίγνπξν, φκσο, πσο πξνζπαζεί λα θαξπσζεί γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ηελ ειηνηηθή - ζεθεξηθή
‘αληηθεηκεληθή ζπζηνηρία’ θαη ηελ ζεθεξηθή αίζζεζε ηεο ηζηνξηθήο ζπλείδεζεο. Η αζηνρία ηνπ Σζίξθα
βξίζθεηαη φρη κφλν ζην φηη επερείξεζε λα θαηαζθεπάζεη έλαλ αθφκε Καβάθε (έλαλ Καβάθε πνπ
ζθηαγξαθεί ‘κηα πνιηηηθή γηα ηελ επηβίσζε ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ’) θαη λα επηβιεζεί πάλσ ζ’ απηφλ,
αιιά θαη ζην φηη πίζσ απφ ηελ θαηαζθεπή ηνπ θαλεξψλεηαη ε ζπνπδή λα αληηηαρζεί πξνο ηελ εηθφλα
ελφο νκνθπιφθηινπ Καβάθε (…) ΢ην βάζνο, πνιηηηθφο Καβάθεο ψθεηιε λα ζεκαίλεη φρη
νκνθπιφθηινο Καβάθεο, ελψ νκνθπιφθηινο Καβάθεο ψθεηιε λα ζεκαίλεη φρη πνιηηηθφο», ΢η.
Ρνδάλεο, «Κξηηηθέο παξεκβάζεηο θαη εξκελεπηηθά ζρήκαηα ζην έξγν ηνπ Κ. Π. Καβάθε», Πξαθηηθά
Σξίηνπ ΢πκπνζίνπ Πνίεζεο. Αθηέξσκα ζηνλ Κ. Π. Καβάθε, Γλψζε, Ώζήλα 1984, 45-52: 51-52.
133
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Σα ηείρε ηεο Ώξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», Μαλδξαγόξαο, (Ώθηέξσκα ζηελ
Δπηζεώξεζε Σέρλεο), ηρ.6-7, Ιαλνπάξηνο - Ινχληνο 1995, 179-186: 183-184. Γηα ηελ πξνζσπηθή θηιία
ηνπ Σζίξθα κε ηνλ Παπατσάλνπ θαη ηνλ ΐνπξλά βι. θαη Μ. Περιηβάλνο, Από ηε Λέζρε ζηηο
Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο. Η ζηίμε ηεο αλάγλσζεο, Πφιηο, Ώζήλα 2008, 89-100.
134
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Σα ηείρε ηεο Ώξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», φ.π., 184.

348
δηαηεξνχζε ‘παξάλνκα’ γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ηελ ‘θξπθή γνεηεία’ ηεο, αιιά δελ ζα
ηνικνχζε, δελ ζα λνκηκνπνηνχζε κέζα ηνπ ηελ ελαζρφιεζε κ’ απηήλ, αλ δελ
αλαθάιππηε ηελ άιιε ηεο δηάζηαζε. Ο θνηλσληθφο Καβάθεο, θη αλ δελ ππήξρε, ζα
έπξεπε λα εθεπξεζεί». 135
Ώλ, ινηπφλ, ην βηβιίν ηνπ Σζίξθα θαίλεηαη λα ζπληζηά ηνλ πξνάγγειν ηεο
αλαζεσξεηηθήο πξνζπάζεηαο ζε ζρέζε κε ην θαβαθηθφ έξγν, ε νπζηαζηηθή κεηαβνιή,
ζχκθσλα κε ηελ Πξνθνπάθε, ζην θξηηηθφ πεδίν ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο εθδειψλεηαη
κε ην αθηέξσκα ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο (Αεθέκβξηνο 1963), θαζψο ζην δηάζηεκα
απηφ πνπ κεζνιαβεί απφ ηελ έθδνζε ηεο κειέηεο ηνπ Σζίξθα (1958) κέρξη ην 1963, νη
ηδενινγηθέο δπκψζεηο έρνπλ κεηαβάιεη ηηο ζπλζήθεο εθθνξάο ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ
κέζα ζηνπο θφιπνπο ηεο Ώξηζηεξάο.136 Η Πξνθνπάθε επηζεκαίλεη φηη ζηε δηαδηθαζία
απηήο ηεο ζηαδηαθήο αλαζεψξεζεο, ε εμέιημε πνπ ζεκεηψζεθε ζηε ζρέζε Ώξηζηεξάο
- Καβάθε αθνξνχζε αξρηθά (κειέηε Σζίξθα) ζηελ εηθφλα ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο, ε
νπνία πξνζαξκφζηεθε ζηα αηηήκαηα ηεο νξζφδνμεο θξηηηθήο, ελψ ζηε ζπλέρεηα
(Ώθηέξσκα Δπηζεώξεζεο Σέρλεο) απηέο πνπ ηξνπνπνηήζεθαλ ήηαλ νη αληηιήςεηο ηεο
Ώξηζηεξάο∙ ζπκπέξαζκα εχζηνρν, εληνχηνηο δελ ζα πξέπεη λα παξακεξίζνπκε ηε
ιεπηνκέξεηα φηη, ζην πιαίζην ηνπ Ώθηεξψκαηνο, ε αλαζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ
εξσηηθνχ Καβάθε δελ απνηππψλεηαη ζηα θείκελα ησλ θξηηηθψλ ηεο Ώξηζηεξάο, αιιά
ζε απηφ ηνπ Auden θαη, θπξίσο, ηνπ ΢εγθφπνπινπ.
Παξά ην γεγνλφο, ινηπφλ, φηη ζην Ώθηέξσκα ζπκπεξηιακβαλφηαλ ην θείκελν
ηεο δηάιεμεο ηνπ Ώιέθνπ ΢εγθφπνπινπ,137 αλαδεηθλχνληαο ηελ πξφζεζε ηνπ
(επηκειεηή ηνπ Ώθηεξψκαηνο) Σζίξθα λα κελ απνζησπεζεί ή ππνβαζκηζηεί ε εξσηηθή
παξάκεηξνο ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο, ε θαιιηηερληθή θαη εζηθή απνθαηάζηαζε ηνπ
Καβάθε απφ ηελ πιεπξά ηεο Ώξηζηεξάο είρε ήδε πξαγκαηνπνηεζεί έλα κήλα
λσξίηεξα (Ννέκβξην) απφ ηνλ Ρίηζν, κε ηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε.

135
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Σα ηείρε ηεο Ώξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», 184.
136
ΐι. «΢ην δηάζηεκα πνπ κεζνιαβεί απφ ηελ έθδνζε ηνπ βηβιίνπ, σο ην 1963, ν Σζίξθαο ζπλερίδεη λα
δίλεη ηε κάρε ηνπ απφ ηελ ‘Δ. Σ.’ θαη απφ άιια πεξηνδηθά. ΢ην κεηαμχ ε ‘Δ. Σ.’ (φπσο θαη άιια έληππα
ηεο Ώξηζηεξάο - Κξηηηθή, Παλζπνπδαζηηθή) έρεη θαιιηεξγήζεη ην έδαθνο γηα ηε δηαθίλεζε ησλ ηδεψλ,
γηα κηαλ άιιε αληηκεηψπηζε ησλ πλεπκαηηθψλ πξντφλησλ», Υ. Πξνθνπάθε, «Σα ηείρε ηεο Ώξηζηεξάο
θαη ν Καβάθεο», φ.π., 185.
137
ΐι. «Η δηάιεμε ηνπ Ώιέθνπ ΢εγθφπνπινπ γηα ην πνηεηηθφ έξγν ηνπ Καβάθε, πξνινγηζκέλε απφ ηνλ
Πφιπ Μνδηλφ, αλαδεηθλχεη ηνλ εδνληθφ Καβάθε. Η νκηιία απηή ζεσξείηαη απνηέιεζκα ζπλεξγαζίαο
κε ηνλ πνηεηή, ηνπιάρηζηνλ ζπλεξγαζίαο. Γηαηί ινηπφλ ηε δεκνζηεχεη ν Σζίξθαο ‘ζηε θσιηά ηνπ
ιχθνπ;’ Ννκίδσ αθξηβψο γη’ απηφ. Γηα λα εληζρχζεη ηε ζέζε ηνπ φηη ν Καβάθεο δελ έθξπβε ηελ
‘εηεξνδνμία’ ηνπ. ΋ηη άιια πξάγκαηα ππαηλίζζνληαλ ηα ηζηνξηθά ηνπ πνηήκαηα. Παξ’ φια απηά, ην φηη
εκθαλίζηεθαλ ζην πεξηνδηθφ ηέηνηα θείκελα ζήκαηλε πσο πνιιά είραλ αιιάμεη. Σα κάγηα είραλ ιπζεί»,
Υ. Πξνθνπάθε, «Σα ηείρε ηεο Ώξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», φ.π., 186.

349
 Η παξέκβαζε ηνπ Ρίηζνπ, βέβαηα, ζπληειείηαη ελ αλακνλή κηαο επλντθήο
ζπγθπξίαο: ην Ώθηέξσκα πξνγξακκαηίδεηαη κήλεο πξηλ ηε δεκνζίεπζή ηνπ θαη ν
Ρίηζνο φρη κφλν ην γλσξίδεη αιιά ηνπ πξνηείλεηαη θαη λα ζπκκεηάζρεη.138 Μηα ηέηνηα
ζπγθπξία, νπσζδήπνηε πεξηφξηδε ην ξίζθν ηνπ εγρεηξήκαηνο∙ αθφκα θαη ππφ απηέο ηηο
πξνυπνζέζεηο, φκσο, ε έθδνζε ησλ 12 πνηεκάησλ δελ παχεη λ’ απνηειεί ηελ πξψηε
πξνζπάζεηα ππεξάζπηζεο ηνπ εξσηηθνχ Καβάθε απφ εθπξφζσπν ηεο Ώξηζηεξάο.
Ο Ρίηζνο, ζην κεηαηρκηαθφ απηφ ρξνληθφ ζεκείν πνπ πξνεγείηαη ηνπ
Ώθηεξψκαηνο, πξνηείλεη κηα εξκελεία ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ αξθνχλησο κελ
ζπγθαιπκκέλε (σο εθθνξά πνηεηηθνχ ιφγνπ θαη φρη δνθηκηαθνχ), νπζησδψο δε
ξηδνζπαζηηθή: πηνζεηψληαο κηα γξακκή πξνζέγγηζεο πνπ πξνέβαιιε ην εξσηηθφ
ζηνηρείν σο πξσηαξρηθφ ππξήλα ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ θαη πεγή ηεο δξακαηηθφηεηαο
θαη ηεο ππαηληθηηθφηεηαο ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο, ν Ρίηζνο πξνψζεζε ηελ πεξί
Καβάθε θξηηηθή πέξα απφ ηελ θνηλσληνινγηθή πξνζέγγηζε πνπ είρε εηζεγεζεί ν
Σζίξθαο κε ηε κειέηε ηνπ,139 αιιά θαη πέξα απφ ηελ ςπραλαιπηηθή εξκελεία ηνπ
Μαιάλνπ, ν νπνίνο, κνινλφηη αλαδήηεζε ζε θάζε θαβαθηθφ πνίεκα ηελ εθδήισζε
ηεο (πξφδειεο ή ειινρεχνπζαο) ηξαγηθήο εξσηηθήο ςπρνζχλζεζεο ηνπ δεκηνπξγνχ,
εληνχηνηο εμψζεζε ζηα άθξα ηελ βηνγξαθηθή δηεξεχλεζε ηεο ςπρνπαζνινγίαο ηνπ140
θαη δελ δηθαίσζε εζηθά ηνλ Καβάθε.141

138
ΐι. «Σν αθηέξσκα πξνγξακκαηίδεηαη ζρεηηθά λσξίο θαη ε ζπκκεηνρή πξνβιεπφηαλ επξεία θαη
‘ελσηηθή’: Ώξγπξίνπ, Ώπγέξεο, ΐάξλαιεο, ΐνπξλάο, ΐξεηηάθνο, Αξνκάδνο, Ικβξηψηεο, Κνπινπθάθνο,
Παπατσάλλνπ, Πνξθχξεο, Ρίηζνο, ΢αββίδεο, θαη, θπζηθά, Σζίξθαο. Θα γηλφηαλ επίζεο πξνζπάζεηα γηα
΢εθέξε, Βιχηε. Ώπηνχο αλαθέξεη ν Πνξθχξεο ζηνλ Σζίξθα ζε επηζηνιή ηνπ (3.5.1963). Πέξα απφ ηηο
ζπλήζεηο δηαξξνέο, είλαη κάιινλ ζαθέο γηαηί ην ζρέδην δελ επνδψζεθε», Υ. Πξνθνπάθε, «Σα ηείρε ηεο
Ώξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», φ.π., 185.
139
Σε δηάθξηζε ηεο («ηζηνξηθνδηαιεθηηθήο») εξκελείαο ηνπ Σζίξθα απφ απηήλ ηνπ Ρίηζνπ επηζεκαίλεη
ν Γηάλλεο Παπαζενδψξνπ∙ επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζην ζέκα ηεο θαιιηηερληθήο δηθαίσζεο ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ, ελψ ηελ παξάκεηξν ηεο εζηθήο ηνπ απνθαηάζηαζεο ηε ζπλαξηά κε ηελ θνηλσληθή θαη
ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ηέρλεο: «Σελ ψξα, δειαδή, πνπ ν Σζίξθαο επηρεηξεί λα ‘πνιηηηθνπνηήζεη’
ηελ αλάγλσζε ηεο πνίεζεο ηνπ Καβάθε, ν Ρίηζνο πεξηγξάθεη έλαλ Καβάθε πνπ εμηιεψλεηαη, σο
‘κέγαο αλακάξηεηνο’, κέζσ ηεο Σέρλεο ηνπ. Η εζηθή αλαγσγή ηεο ηέρλεο ζηελ θνηλσληθή νιφηεηα
αλαθαιεί θαη ηνλ πνηεηή απφ ηελ κεηαθνξηθή ή θπξηνιεθηηθή εμνξία ηνπ θαη ηελ απνκφλσζή ηνπ (…)
Οη δηαθνξέο ησλ δχν πξνζεγγίζεσλ είλαη νινθάλεξεο θαη ζεκαηνδνηνχλ ηνπο δηαθνξεηηθνχο
πξνβιεκαηηζκνχο γχξσ απφ ηελ επξχηεξε ηζηνξηθή θαη ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο πνίεζεο: αλ,
δειαδή, ν Καβάθεο ηνπ Σζίξθα είλαη έλαο πνηεηήο ‘ζε θαηξφ θαη ζε ηφπν’, ν Καβάθεο ηνπ Ρίηζνπ
είλαη ήδε έλαο πνηεηήο ηεο ‘ηέηαξηεο δηάζηαζεο’», Γ. Παπαζενδψξνπ, «Ο ρψξνο ηνπ πνηεηή», Σν
Γέληξν, ηρ. 169-170, Άλνημε - Καινθαίξη 2009, 130-133: 133.
140
Ο Καξάνγινπ επηζεκαίλεη κηα αληηθαηηθή ζηάζε ησλ θξηηηθψλ απέλαληη ζην έξγν ηνπ Μαιάλνπ,
ηελ νπνία θαίλεηαη λα αθνινχζεζε θαη ν Ρίηζνο: «…παξά ηα φζα ηνπ θαηαιφγηζαλ [ηνπ Μαιάλνπ] (ν
Κάιαο π.ρ. κίιεζε γηα ‘θίηξηλν βηβιίν’), δελ επηθξίζεθε ε κέζνδφο ηνπ αιιά ην απνηέιεζκά ηεο, ελψ
αξθεηνί άιινη βαζίζηεθαλ ζην ίδην ζρήκα θαη ρξεζηκνπνίεζαλ ηηο πιεξνθνξίεο θαη ηα ζρφιηά ηνπ», Υ.
Λ. Καξάνγινπ, «Ο εδνληζκφο ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο θαη ε θξηηηθή», (επηκ. Μ. Πηεξήο) Η πνίεζε ηνπ
θξάκαηνο. Μνληεξληζκόο θαη δηαπνιηηηζκηθόηεηα ζην έξγν ηνπ Καβάθε, φ.π., 309-329: 315.
141
Ο εξσηηζκφο ηνπ Καβάθε ζε φιε ηελ έθηαζε ηεο κειέηεο ηνπ Μαιάλνπ αληηκεησπίδεηαη σο εζηθά
θαηαδηθαζηέα εθηξνπή. ΢ηελ ελφηεηα «Οη ςπρψζεηο ηνπ», αλαθέξεηαη: «΋ηαλ έλα άηνκν ππαθνχεη ζε
κηαλ εξσηηθή αλσκαιία, δειαδή αηζζάλεηαη δηαθνξεηηθά απφ φ,ηη ε θνηλσλία ζεσξεί ζσζηφ, θη

350
 Καηά ζπλέπεηα, αλ απνδερζνχκε ην γεγνλφο φηη ν Σζίξθαο κε ηε κειέηε ηνπ
θαηφξζσζε ηε δηάλνημε κηαο αηξαπνχ εηζρψξεζεο ηεο εξσηηθήο παξακέηξνπ ζην
πεδίν ηεο καξμηζηηθήο πξνβιεκαηηθήο (επηθπξψλνληαο αξγφηεξα ηε δηαδηθαζία απηή
κε ηε δηάιεμε ηνπ ΢εγθφπνπινπ ζην Ώθηέξσκα ηεο Δπηζεώξεζεο Σέρλεο), ν Ρίηζνο
επέιεμε λα αλαιάβεη πξψηνο ηελ επζχλε ηεο «αζψσζεο» ηνπ Καβάθε. Ο
ζπζηεκαηηθφο παξαιιειηζκφο ηεο πνηεηηθήο ηνπ κε απηήλ ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ ζην
πιαίζην ησλ 12 πνηεκάησλ, εγθαηλίαδε κηα πξννδεπηηθή ζεψξεζε ηνπ θαιιηηερληθά
εθθξαδφκελνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ απνδεζκεπκέλε απφ θάζε είδνπο πξνθαηάιεςε,
εζηθνινγία θαη θνηλσληθή ζπκβαηηθφηεηα, κηα ζεψξεζε ηελ νπνία ν Ρίηζνο θαίλεηαη
πσο δηεθδηθνχζε θαη σο κέζνδν πξνζέγγηζεο ηνπ δηθνχ ηνπ έξγνπ (ηνπ νπνίνπ, σο
ηφηε, ε εξσηηθή δηάζηαζε παξέκελε απνζησπεκέλε απφ ηελ θξηηηθή).
Μνλαδηθφ πξφδξνκν ηεο πξννδεπηηθήο απηήο ζεψξεζεο ζην πεδίν ηνπ
καξμηζηηθνχ ιφγνπ ζπληζηά ην δνθίκην ηνπ Νηθφια Κάιαο «Παξαηεξήζεηο επάλσ ζην
θαβαθηθφ έξγν» (δνθίκην ην νπνίν έρεη ραξαθηεξηζηεί σο «κηα απφ ηηο επηπρέζηεξεο
ζηηγκέο ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο»),142 φπνπ ν ζπλδπαζκφο καξμηζκνχ θαη
ςπραλάιπζεο νδεγεί ζηε δηακφξθσζε κηαο θξηηηθήο πξφηαζεο πνπ, παξά ηηο φπνηεο
ππεξβνιέο ηεο,143 αλαθέξεηαη κε κηα δηεπξπκέλε νπηηθή ζηελ έλλνηα ηεο
νκνθπινθηιίαο θαη ηνπ εδνληζκνχ ρσξίο εζηθνινγηθέο επηθξίζεηο θαη, θπξίσο, ρσξίο
πξνζέζεηο ππνβάζκηζεο ηεο ζπκβνιήο ηεο εξσηηθήο παξακέηξνπ ζηε ζπγθξφηεζε ηεο
θαβαθηθήο πνηεηηθήο.144 Η πεξίπησζε ηνπ Κάιαο, βέβαηα, ηδηάδνπζα θαη αηξεηηθή

επηπιένλ θαιιηεξγεί κε πάζνο ηεο ηδηνηξνπίεο ηεο αλσκαιίαο ηνπ απηήο, ην άηνκν απηφ ή ζα
αδηαθνξήζεη, πξνθαιψληαο έηζη ηελ θνηλσληθή ζπκβαηηθφηεηα, ή ζα δεκηνπξγήζεη. Γηα ηνλ εαπηφ ηνπ,
κηα θαηάζηαζε δχζθνιε θαη γεκάηε θηλδχλνπο. ΢ηε δεχηεξε ηνχηε πεξίπησζε, θπζηθφ είλαη νη κέξεο
ηνπ λα πεξλνχλ κέζα ζηηο ππνςίεο κηαο αδηάιεηπηεο ζπλνκσζίαο (…) Έηζη, ην άηνκν κε ηνχην ην
έλζηηθην, θαηαιήγεη θάπνηε, ελψ ε καηηά ηνπ γίλεηαη πνλεξή, ιαζξαία θαη έλνρε, λα κε κπνξεί λα
θαληαζηεί επηζπκία ηνπ ρσξίο ερζξφ (…) Βίλαη θπζηθφ, ε ζπλήζεηα ηνπ εμαθνινπζεηηθνχ ειέγρνπ, λα
κελ αθήλεη αλεπεξέαζηε θακηά ηνπ ζθέςε (…) θη ελ ηέιεη λα ηνπ δεκηνπξγεί κηα ππνθεηκεληθή
θαηάζηαζε λεπξσηηθήο ππεξεπαηζζεζίαο», Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο…, φ.π., 50-51.
142
ΐι. Υ. Λ. Καξάνγινπ, «Ο εδνληζκφο ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο θαη ε θξηηηθή», φ.π., 317.
143
ΐι. π.ρ.: «Βλψ θαηαθεχγεη ζην ζειπθφ ζηνηρείν ηεο ςπρνζχλζεζήο ηνπ [παζεηηθφηεηα], ην
ελεξγεηηθφ, ην αλδξηθφ είλαη ην ηδαληθφ ηνπ. (…) Η ηέρλε απηή θαζ’ εαπηή, ν ηξφπνο πνπ ηελ
πξαγκαηνπνηεί θαλεξψλνπλ εληνλφηαηα αλδξηθά ραξαθηεξηζηηθά. Βίλαη ηέρλε ηξνκεξά ζθηρηνδεκέλε,
πεηζαξρεκέλε ζε κηα ζθέςε γεξή, απνιχησο αλδξηθή, απαιιαγκέλε απφ θάζε αβεβαηφηεηα θαη
ακθηηαιάληεπζε, ζθέςε πνπ μέξεη ηη δεηάεη απ’ ηε δσή. Ώλδξηθή θη ε ηερληθή ηνπ, ιηηή, φπνπ ε θάζε
ιέμε έρεη ηε ζέζε ηεο», Μ. ΢πηέξνο [= Ν. Κάιαο], «Παξαηεξήζεηο επάλσ ζην θαβαθηθφ έξγν»,
Κύθινο, (Ώθηέξσκα ζηνλ Κ. Π. Καβάθε), ηρ. 3-4, ηφκνο ΐ΄, 1932, 98-126 [=Ώ. Ώξγπξίνπ (επηκ.), Ν.
Κάιαο, Κείκελα πνηεηηθήο θαη αηζζεηηθήο, Πιέζξνλ, 1982, 48-98: 66].
144
ΐι. «Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη πσο αγαπά φηαλ γξάθεη γηα νκνθπιφθηιν έξσηα - είλαη ε κφλε κνξθή
έξσηα, κε ηελ νπνία θαλεξά ηνπιάρηζηνλ αζρνιείηαη ζηα πνηήκαηά ηνπ - λα ην ζπλνδεχεη πάληνηε κε
επίζεηα ρεηξνλνπνηά [=επηθξηηηθά]. Γξάθεη ‘αλψκαιε εδνλή, ηνπ αίζρνπο εδνλή, λνζεξά εδνλή, άγνλε
αγάπε θαη απνδνθηκαζκέλε, εξσηηθή ξνπή…ιίαλ απαγνξεπκέλε θαη πεξηθξνλεκέλε’. Ώπηφ φκσο δε
ζεκαίλεη πσο ν ίδηνο ν πνηεηήο θαηαθξίλεη απηφλ ηνλ έξσηα. Κάζε άιιν∙ απφ έλα ζσξφ πνηήκαηά ηνπ,

351
ζηνλ ρψξν ηεο Ώξηζηεξάο,145 δελ κπνξεί λα ζπγθξηζεί άκεζα κε απηήλ ηνπ
«επίζεκνπ» πνηεηηθνχ εθπξνζψπνπ ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο∙ ε επίιπζε ηνπ
θαβαθηθνχ πξνβιήκαηνο, έζησ θαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60, πξνυπέζεηε
δηαθνξεηηθνχο ρεηξηζκνχο απφ ηνλ Ρίηζν.
Μνινλφηη, φκσο, ν Ρίηζνο επηιέγεη λα κελ δηαηππψζεη ηηο ζέζεηο ηνπ άκεζα,
κε έλα δνθηκηαθφ θείκελν, αιιά ππαηληθηηθά, κέζσ κηαο πνηεηηθήο ζπιινγήο, ε
ζχγθξνπζε ηεο ζεψξεζήο ηνπ κε ηηο αληηιήςεηο πνπ σο ηφηε θπξηαξρνχζαλ ζην πεδίν
πξφζιεςεο ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ είλαη εκθαλήο θαη απνηππψλεηαη ζηα δχν ηειεπηαία
πνηήκαηα ηεο ζπιινγήο∙ ν Ρίηζνο ηνπνζεηείηαη απέλαληη ζην δήηεκα ηεο ππνδνρήο
ηνπ έξγνπ απφ ηελ θξηηηθή, ζηνρεχνληαο εκθαλψο ζε δχν δηαθνξεηηθέο θαηεπζχλζεηο.
Η πξψηε, αθνξά ζηελ αλεπαξθή, βηνγξαθηθή πξνζέγγηζε ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο θαη
ζηελ εζηθή ελνρνπνίεζε ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο, φπσο πεξηγξάθεηαη ζην πνίεκα «Μεηά
ζάλαηνλ»:

«Πνιινί ηνλ δηεθδηθνχζαλ, δηαπιεθηίδνληαλ ηξηγχξσ ηνπ,

κπνξεί θ’ εμαηηίαο ηνπ θνζηνπκηνχ ηνπ - παξάμελν θνζηνχκη,
επίζεκν, επηβιεηηθφ, κε θάπνηα ράξε σζηφζν,
κε θάπνην αέξα, ζαλ εθείλα ηα θαληαζηηθά ησλ ζεψλ
φηαλ ζπλαλαζηξέθνληαλ αλζξψπνπο - κεηακθηεζκέλνη,
θ’ ελψ κηινχζαλ ηα θνηλά, κε θνηλή γιψζζα, αηθλίδηα
θνχζθσλε κηα πηπρή ηνπ ελδχκαηφο ηνπο απ’ ην ρλψην
ηνπ απείξνπ ή ηνπ ππεξπέξαλ - φπσο ιέλε.

Αηαπιεθηίδνληαλ, ινηπφλ. Ώπηφο ηη λα’θαλε; Σνπ ζθίζαλ

ξνχρα θ’ εζψξνπρα, ηνπ ζπάζαλ θαη ηε δψλε. Ώπφκεηλε
έλαο θνηλφο, γπκλφο ζλεηφο, ζε ζηάζε ζπζηνιήο. Οη πάληεο
ηνλ εγθαηέιεηςαλ. Κ’ εθεί αθξηβψο καξκάξσζε. Μεηά απφ ρξφληα,
ζηε ζέζε απηή αλαθάιπςαλ έλα πεξίιακπξν άγαικα
γπκλφ, ππεξήθαλν, πςειφ, απφ πεληειίζην κάξκαξν,
ηνπ Ώηψληνπ Βθήβνπ ηνπ Ώπηνηηκσξνχκελνπ - έηζη ην απνθάιεζαλ∙

θαίλεηαη θαζαξά πσο ηνλ πκλεί, ηνλ εμαγλίδεη». Μ. ΢πηέξνο, «Παξαηεξήζεηο επάλσ ζην θαβαθηθφ
έξγν», φ.π., 87.
145
Γηα ηε ζρέζε ηνπ Κάιαο κε ηνλ καξμηζκφ βι. ελδεηθηηθά Μ. Vitti, Η γεληά ηνπ ηξηάληα, φ.π., 96-103
(εηδηθφηεξα 98) θαη ηελ εηζαγσγή ηνπ Ώ. Ώξγπξίνπ ζην Ν. Κάιαο, Κείκελα πνηεηηθήο θαη αηζζεηηθήο,
Πιέζξνλ, Ώζήλα 1982, 9-16.

352
 ην ζθέπαζαλ κε κηα καθξηά ιηλάηζα, θ’ εηνηκάδαλε
κηα ηειεηή πξσηνθαλή γηα ηα δεκφζηα απνθαιππηήξηα».146

Η απφθξπςε κέζσ ηεο πνηεηηθήο ππφθξηζεο θαη ηεο εζνπνηΎαο (θνζηνχκη,

κεηακθηεζκέλνη), ε ηζηνξηθή ζθελνζεζία δειαδή ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ, αλαδχεηαη σο
ε αηηία δηεθδίθεζήο ηνπ απφ ηνπο επηγφλνπο∙ ε πξνζρεκαηηθή ρξήζε ηεο ηζηνξίαο, κε
άιια ιφγηα, δηθαίσζε ηελ πξφβιεςε ηνπ πνηεηή, θαη ηνπ εμαζθάιηζε «ηνλ
κειινληηθφ, πνπ’ ρε καληέςεη, ζαπκαζκφ καο». Παξά ηαχηα, ε κεηακθίεζε δελ
πξνζεγγίδεηαη ζηελ νπζία ηεο απφ ηνπο θξηηηθνχο, αιιά επηθαλεηαθά, δελ δηεξεπλάηαη
ην ζηνηρείν πνπ απνθξχπηεηαη «θάησ απ’ ηελ πηπρή ηνπ ελδχκαηνο», αιιά αληίζεηα
παξαβηάδεηαη θαη θαηαζηξέθεηαη («ηνπ ζθίζαλ ξνχρα θ’ εζψξνπρα, ηνπ ζπάζαλ θαη
ηε δψλε»). Ο δεκηνπξγφο, αθνχ πθίζηαηαη ηελ απέθδπζε ηεο θαιιηηερληθήο ηνπ
ππφζηαζεο, αληηκεησπίδεηαη πιένλ σο «έλαο θνηλφο, γπκλφο ζλεηφο», γεκάηνο ληξνπή
θαη ελνρέο (ζε ζηάζε ζπζηνιήο - απηνηηκσξνχκελνο), εηθφλα ε νπνία παγηψλεηαη
(άγαικα) θαη πξνβάιιεηαη δίθελ πξσηνθαλνχο απνθάιπςεο («εηνηκάδαλε/ κηα ηειεηή
πξσηνθαλή γηα ηα δεκφζηα απνθαιππηήξηα»).
Σν πνίεκα, απνζπψκελν απφ ηα ζπκθξαδφκελα ησλ ππνινίπσλ ηεο ζπιινγήο,
είλαη ηφζν ππαηληθηηθφ, ψζηε λα κελ δηαθξίλεηαη ν ζπζρεηηζκφο ηνπ κε ην εξσηηθφ
ζηνηρείν. Ώλ αλαθαιέζνπκε φκσο ηνλ ζηίρν «κηα ιέμε αζάλαηε, εληειψο δηθή ηνπ, ην
ίδην ηνπ ην ρλψην - ν ζηελαγκφο ηεο χιεο» («Σν ζβήζηκν ηεο ιάκπαο»), πνπ
πξνζδηνξίδεη σο δεζπφδνπζα έλλνηα ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο ηνλ έξσηα, ηφηε γίλεηαη
θαλεξφ φηη «ην ρλψην ηνπ απείξνπ ή ηνπ ππεξπέξαλ» πνπ ππνθξχπηεη εδψ (ζη. 7-8) ε
ηζηνξηθή κεηακθίεζε δελ αθνξά ζηε κεηαθπζηθή (ε νπνία, εμάιινπ, θακία ζρέζε δελ
έρεη κε ην έξγν ηνπ Καβάθε). Η αλαθνξά ηεο κεηαθπζηθήο δηάζηαζεο ηνπ έξγνπ
ιεηηνπξγεί πξνθαλψο σο δείθηεο παξαπεκπηηθφο ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, φπσο θαη
ην ζηνηρείν ηεο κεηακθίεζεο θαη ηεο γπκλφηεηαο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ππφθξηζε
θαη ηελ εηιηθξίλεηα ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ.147 Η ζπλάξηεζε απηή ησλ δχν έξγσλ
πνπ επηρεηξείηαη ζην πνίεκα, νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ε αλεπαξθήο πξφζιεςε ηεο
πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ πξνβάιιεηαη σο εμίζνπ ειιηπήο κε απηήλ ηνπ θαβαθηθνχ
έξγνπ.148

146
Γ. Ρίηζνο, «Μεηά ζάλαηνλ», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 19.
147
ΐι. ζρεηηθά Β. Φηινθχπξνπ, «Τπφθξηζε θαη εηιηθξίλεηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ», Γηεζλέο ζπλέδξην.
Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, φ.π., 275-304.
148
Πξβι. ην πνίεκα «Χξηκφηεηα», πνπ παξνπζηάδεη έθηππεο νκνηφηεηεο κε ην «Μεηά ζάλαηνλ» ησλ 12
πνηεκάησλ: «Σνλ γλσξίδακε κέζα ζηα ξνχρα ηνπ, απζηεξφ, ζπγθεληξσκέλνλ,/ αζιεηηθφ θαη κάιινλ

353
 Έηζη, πέξα απφ ηνλ έκκεζν ζρνιηαζκφ ηεο ππνδνρήο ηνπ δηθνχ ηνπ έξγνπ, ζην
πιαίζην ηεο νπνίαο δειψλεη θαη πάιη ηελ αλαινγία ηεο πνίεζήο ηνπ κε απηήλ ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ,149 ν Ρίηζνο, κε ην ζπγθεθξηκέλν πνίεκα, αληηπαξαηίζεηαη ηφζν ζηελ
απνζηψπεζε ηεο εξσηηθήο δηάζηαζεο ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο, φζν θαη ζηελ
εζηθνινγηθή παξαθηινινγία πνπ ηελ ππνβάζκηδε ζην επίπεδν ηεο ζθαλδαινζεξηθήο ή
ςπραλαιπηηθήο (πάλησο βηνγξαθηθνχ ηχπνπ) ζεψξεζεο,150 δηαρσξίδνληαο ηε ζέζε
ηνπ ηφζν απφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Σζίξθα, φζν θη απφ απηή ηνπ Μαιάλνπ.
Ο Καβάθεο ηνπ Ρίηζνπ είλαη εξσηηθφο, ζαξθηθφο, ακθίζεκνο, θξπκκέλνο
ζηελ ηζηνξία, ηξαγηθφο κέζα ζηε κνλαμηά ηνπ, αιιά δελ ελνρνπνηείηαη. Ώο ζπκεζνχκε
ηνλ ηειηθφ απνινγηζκφ ζηελ «Όζηαηε ψξα»: «…θάζεζε πάλσ ζηε βαιίηζα ηνπ,
θαηακεζίο ηεο θάκαξαο,/ νινκφλαρνο, θη άξρηζε λα θιαίεη, γλσξίδνληαο,/ πξψηε θνξά
κε ηφζε αθξίβεηα, ηελ αζσφηεηά ηνπ». Ο εξσηηζκφο ηνπ Καβάθε, ππνλννχκελνο ή
έθδεινο, δελ κνιχλεη, νχηε ππνβαζκίδεη ηελ ινγνηερληθή αμία ηνπ έξγνπ ηνπ,151

φκνξθν. ΋ινη ηνλ ραηξεηνχζακε/ ζρεδφλ απιά, θ’ ίζσο κε θάπνηα ππνςία/ κηαο αβάζηαρηεο αίζζεζεο
πνπ ηζνξξνπνχζε/ ζηα κηζφθιεηζηα κάηηα ηνπ. Χζηφζν έλα θφθθηλν ιηφγεξκα,/ ζηα κέζα ηνπ
Ώπγνχζηνπ – έλα θαπηφ, ηξνκεξφ θαινθαίξη/ πέηαμε ηα ξνχρα ηνπ θη απφκεηλε/ γπκλφο, νινπφξθπξνο,
βακκέλνο κ’ εθείλν/ ην βαζππφξθπξν ηεο εξεκηάο θαη ηνπ απέξαληνπ,/ νιφθιεξνο γδαξκέλνο απ’ ην
δέξκα ηνπ/ ζαλ έλα εμαίζην θξηάξη θξεκαζκέλν απ’ ην ηζηγθέιη θαηακεζίο ζηελ αγνξά/ κε δηάθαλεο,
αθάιππηεο ηηο θιέβεο ηνπ/ λα δείρλνπλ ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο θαη ηνπ ζενχ. Κάπνηνο δελ
άληεμε∙/ ηνπ’ ξημε κηα ιηλάηζα πάλσ ηνπ, θ’ έθπγε ηξέρνληαο. Οη γέξνη ηνλ έθηπζαλ./ Οη άληξεο βγάιαλ
ηα πηζηφιηα ηνπο θαη ηνπ’ ξηρλαλ. Σα παηδηά/ ηνλ πεηξνβφιεζαλ. Μφλν νη γπλαίθεο θ’ νη έθεβνη/
έθξπςαλ κέο ζηα ρέξηα ηνπο ην πξφζσπφ ηνπο θαη γνλάηηζαλ». Γ. Ρίηζνο, Αζθήζεηο, Πνηήκαηα Γ΄, φ.π.,
367. Πξβι. επίζεο θαη ην πνίεκα «Ο γπκλφο», Έλαο πίλαθαο κε κηθξέο πηλειηέο, Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο
1989, 65.
149
Η αλαινγία ηεο πξφζιεςεο ησλ δχν έξγσλ απφ ηελ θξηηηθή φζνλ αθνξά ζηελ ζεψξεζε ηεο
εξσηηθήο ηνπο ζεκαηνινγίαο ζα αλαδεηρζεί επθξηλέζηεξα ζηελ επφκελε ελφηεηα απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ.
150
Πξβι. «Γχξσ απφ ην ζέκα ‘Καβάθεο’, αθκάδεη, απφ ρξφληα ηψξα, ρσξίο δείγκαηα θάκςεο, κηα
αξθεηά ελνριεηηθή παξαθηινινγία, αλψθειε αλ κε βιαβεξή, γηαηί θαιχπηεηαη κε κηαλ επηθάλεηα
επηζηεκνληθφηεηαο θαη ζνβαξνθάλεηαο. Αελ πξφθεηηαη πιένλ γηα πξνζπάζεηα αμηνιφγεζεο ελφο έξγνπ
νχηε γηα απφπεηξεο αλαθαηαηάμεσλ ή αληηθξνχζεσλ απφςεσλ ζηνλ θαζαξά αηζζεηηθφ ηνκέα. Αε
βξηζθφκαζηε, πνιχ πεξηζζφηεξν, ζε κηα ζπλερηδφκελε ζπδήηεζε γηα ηελ αμία ή ηελ απαμία ηεο
Καβαθηθήο Πνίεζεο. Η παξαθηινινγία απηή δελ έρεη ηέηνηεο πξνζέζεηο αλ θαη θπζηθά αξλείηαη λα ην
παξαδερηεί. Βθείλν πνπ απνηειεί αληηθείκελν ηνπ ελδηαθέξνληφο ηεο, είλαη ν Καβάθεο ‘απηφο θαζ’
εαπηφλ’, ν Καβάθεο θαη ε Βπνρή ηνπ, ν Καβάθεο θαη ν βίνο ηνπ, ν Καβάθεο θαη ην βίηζην ηνπ, κηα θη
έλαο πξσηφηππνο ληεηεξκηληζκφο έρεη γίλεη θνηλά παξαδεθηφο πηα γηα ηνλ πνηεηή καο, έλαο
ληεηεξκηληζκφο πνπ αμηψλεη θαη ηελ πην ιεπηή απφρξσζε ελφο ζηίρνπ ζπλδεδεκέλε απαξαίηεηα κ’ έλα
ζπγθεθξηκέλν, απηφ γεγνλφο ηεο ηδησηηθήο δσήο ηνπ πνηεηή. (…) Με ηε ζπλδξνκή πιείζησλ
αλζξψπσλ, ινγίσλ θαη κε, πνπ έηπρε λα γλσξίζνπλ ή λα ζπλαλαζηξαθνχλ ηνλ Καβάθε (…) κε ηηο
αξρεηαθέο αλαδηθήζεηο θαη ηηο απνθξππηνγξαθήζεηο ινγαξηαζκψλ ηνπ κπαθάιε θαη ηνπ γαιαηά,
θαηάληεζε ζήκεξα, νινέλα θαη ελνριεηηθφηεξα λα λνηψζνπκε ην δπζάξεζην ζπλαίζζεκα ελνρήο ηνπ
αλζξψπνπ πνπ ηνλ παξαζέξλνπλ λα θνηηάδεη απφ ηελ θιεηδαξφηξππα ηα εληειψο απφξξεηα ηνπ γείηνλά
ηνπ», Μ. Ώλαγλσζηάθεο, «΢ηξαηή Σζίξθα: ‘Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ’», φ.π., 258.
151
΋πσο ν Σζίξθαο, έηζη θαη ν Μαιάλνο ζεσξεί, φηη ν εμνκνινγεηηθφο θαη απνθαιππηηθφο ραξαθηήξαο
ηεο ψξηκεο πνίεζεο ηνπ Καβάθε αλαθνξηθά κε ην εξσηηθφ ζηνηρείν, ιεηηνπξγεί βιαπηηθά ζηελ αμία
ηνπ έξγνπ: «Η Καβαθηθή πνίεζε, θαηά ηε γλψκε κνπ, αθκάδεη, φζν ν θφβνο (εμαηηίαο ηεο θνηλσληθήο
ινγνθξηζίαο) δπλακψλεη ηελ επηλνεηηθφηεηά ηεο, θαη παξαθκάδεη, φζν ν θφβνο απηφο ραιαξψλεη (…) ν
αγψλαο θαη νη δπζθνιίεο, πνπ ν πνηεηήο αληέηαζζε ζηνλ εαπηφ ηνπ, είραλ απείξσο πην κεγάιε αμία -
φρη εζηθή, κα θαιιηηερληθή - απφ θάζε ηνπ ξεαιηζηηθή νκνινγία. ΢ε θάηη ηέηνηεο πεξηπηψζεηο, νη
πεηξαζκνί ηεο ειεπζεξίαο έρνπλ, ζπλήζσο, ζπλέπεηεο επηθίλδπλεο. Ο αλψκαινο, πνπ ζα ζειήζεη λα

354
αληίζεηα κεηνπζηψλεη ηελ πξνζδνθία ηεο πνηεηηθήο ζχλζεζεο: «…εθείλε ε αθή ησλ
επκειψλ ζσκάησλ/ θ’ ε αθή ε κνλαρηθή, ηεο πέλλαο ηνπ - φρη αληίζεζε∙/ ππέξηαηε
έλσζε ηεο πνηήζεσο. Αελ ήζειε/ λα απαηήζεη θαλέλαλ. Πιεζίαδε ην ηέινο.»
Ώλ ειινρεχνπλ ςήγκαηα ηχςεσλ ζην πξφζσπν ηνπ πνηεηή Καβάθε, φπσο ην
πξνβάιιεη ν Ρίηζνο, απηά δελ απνξξένπλ απφ ηελ απηναπφξξηςε θαη ηηο ελνρέο, αιιά
είλαη απνηέιεζκα εηεξνπξνζδηνξηζκνχ. ΢ρεηίδνληαη κε ηελ ππνρξεσηηθή απφθξπςε
ζηελ νπνία ηνλ ππνβάιιεη ε επηθείκελε απνδνθηκαζία ηνπ θνηλσληθνχ ηνπ πεξίγπξνπ∙
θαη αθξηβψο επεηδή πξφθεηηαη γηα εηεξνπξνζδηνξηδφκελε ελνρή, ππεξληθάηαη κε ηελ
πάξνδν ηνπ ρξφλνπ θαη ππνρσξεί, θαζψο πιεζηάδεη ην ηέινο. Η εξσηηθή επηινγή
ππεξβαίλεη ηελ θνηλσληθή ζχκβαζε θαη εθδειψλεηαη ζπλεηδεηά, απαιιαγκέλε απφ
ηελ θξππηηθφηεηά ηεο (θαη ρσξίο λα επηθξίλεηαη γη’ απηφ) ζηελ ψξηκε θάζε ηεο
θαβαθηθήο πνίεζεο, αλαδεηθλχνληαο ηαπηφρξνλα ηελ ηξαγηθφηεηα ηεο εξσηηθήο
αλαζηνιήο πνπ επηθέξεη ε έιεπζε ηνπ γήξαηνο: «Κάησ απ’ ην θξεββάηη ηνπ
πξφβαηλαλ/ γεξνληηθέο νη παληφθιεο ηνπ. Αε ζέιεζε/ λα ηηο ζθεπάζεη - (σ, βέβαηα,
άιινηε)».
Η ιχζε ελφο ηέηνηνπ δξάκαηνο, ζχκθσλα κε ηε ζέζε ηνπ Ρίηζνπ, δελ ζα
επέιζεη κε ηε δηακεζνιάβεζε ησλ θνηλσληνινγηθψλ αλαιχζεσλ θαη ησλ
ςπραλαιπηηθψλ εξκελεηψλ, πνπ είηε δηεπξχλνπλ παξάηνικα, είηε πεξηνξίδνπλ
αζθπθηηθά ηε δηάζηαζε ηνπ εξσηηζκνχ ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο.152 Ο κφλνο ρψξνο
ζηνλ νπνίν κπνξεί δίθαηα λα θξηζεί έλαο πνηεηήο είλαη απηφο ηεο ηέρλεο, ν
δηεπξπκέλνο ρψξνο ηεο απφιπηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο άξζεο φισλ ησλ ζπκβάζεσλ∙
θαη εθεί ν Καβάθεο, θαη θάζε πνηεηήο, θεξχζζεηαη αζψνο απφ θάζε θαηεγνξία: «Ώλ
άθεζε δελ είλαη ε πνίεζε (…) ηφηε απφ πνπζελά κελ πεξηκέλνπκε έιενο».
Η εηθφλα ηεο ζέζεο ηνπ Ρίηζνπ ζην δήηεκα «Καβάθεο» νινθιεξψλεηαη ζην
ηειεπηαίν πνίεκα ηεο ζπιινγήο, κε ηίηιν «Ώμηνπνίεζε»:

«Ώπηφο πνπ πέζαλε, είηαλ, πξάγκαηη, έμνρνο,

κνλαδηθφο∙ καο άθεζε έλα κέηξν ππέξνρν
λα κεηξεζνχκε θαη πξνπάλησλ λα κεηξήζνπκε
ην γείηνλά καο∙ - ν έλαο ηφζνο δα

εθκπζηεξεπηεί φια ηνπ ηα βηψκαηα, ζπάληα ζ’ απνθχγεη ην γεινίν», Σ. Μαιάλνο, Ο πνηεηήο Κ. Π.

Καβάθεο…, φ.π., 102.
152
Πξβι. «Ο Μαιάλνο κε ηνλ θαηά βάζε εξσηηθφ Καβάθε ζηελεχεη θαη πεξηνξίδεη αζθπθηηθά ηνλ
πνηεηή. Ο Σζίξθαο κε ηνλ θαηά βάζε θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ Καβάθε δηεπξχλεη, παξάηνικα θάπνηε,
ηηο δηαζηάζεηο ηνπ πνηεηή», Α. Ααζθαιφπνπινο, Κ. Π. Καβάθεο. ΢ρέδηα ζην πεξηζώξην, φ.π., 149.

355
 πνιχ θνληφο, ν άιινο ζηελφο, ν ηξίηνο
καθξχο ζαλ μπινπφδαξνο∙ θαλέλαο
κε θάπνηα αμία∙ ηίπνηα, κα ηίπνηα.
Μνλάρα εκείο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε επάμηα
απηφ ην κέηξν - κα πνην κέηξν ιέηε -
απηφ’ λαη ε Νέκεζηο, ην μίθνο ηνπ Ώξραγγέινπ,
ην αθνλίζακε θηφιαο, θαη ηψξα κπνξνχκε
αξάδα λ’ απνθεθαιίδνπκε ηνπο πάληεο».153

Ο γεληθεπηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ πνηεηηθνχ απηνχ ζρνιίνπ, δελ επηηξέπεη

αζθαιή ζπκπεξάζκαηα∙ ε πξφζεζε ζηνρνπνίεζεο εθ κέξνπο ηνπ Ρίηζνπ είλαη
πξνθαλήο, παξά ηαχηα απνπζηάδνπλ ηα δεισηηθά ζηνηρεία κηαο ξεηήο αλαθνξάο ζε
ζπγθεθξηκέλν πξφζσπν, ή ηνπιάρηζηνλ ζε νξηζκέλε εξκελεπηηθή ζεψξεζε - ε νπνία
δελ ζπληνλίδεηαη νχηε κε απηήλ ηνπ Σζίξθα, νχηε κε ηνπ Μαιάλνπ, πνπ θαίλεηαη λα
ειέγρνληαη ζην ακέζσο πξνεγνχκελν πνίεκα ηεο ζπιινγήο.
Βληνχηνηο, ζην θείκελν εκπεξηέρνληαη λνεκαηηθνί άμνλεο πνπ παξαπέκπνπλ
ππαηληθηηθά πξνο κηα θαηεχζπλζε, εληζρχνληαο ηελ πξννπηηθή δηαηχπσζεο κηαο
πηζαλήο εξκελείαο: ν πξψηνο άμνλαο αθνξά ζηε δηαρείξεζε ηνπ θαβαθηθνχ
παξαδείγκαηνο επ’ σθειεία ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, ην νπνίν, επηιέγνληαο σο
αμηνινγηθφ θξηηήξην ην έξγν ηνπ Καβάθε απνηηκά (πξνλνκηαθά) ηνλ εαπηφ ηνπ θαη
ππνβαζκίδεη ηνπο άιινπο δεκηνπξγνχο. Η επηζήκαλζε νδεγεί ζπλεθδνρηθά ζηνλ
δεχηεξν άμνλα, ν νπνίνο αλαδεηθλχεη ηελ δηζππφζηαηε ηδηφηεηα ηνπ πνηεηηθνχ
ππνθεηκέλνπ∙ ν θνξέαο ηνπ ιφγνπ, πηζαλφηαηα, δελ είλαη κφλν θξηηηθφο, αιιά θαη
πνηεηήο («κνλάρα εκείο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε επάμηα απηφ ην κέηξν…»). Έλαο
πνηεηήο πνπ, φπσο θαίλεηαη, πξνζαξκφδνληαο ηελ πνηεηηθή ηνπ Καβάθε ζηα κέηξα
ηνπ, δηακνξθψλεη θαη επηβάιιεη (σο θξηηηθφο) έλα θαλνληζηηθφ πιαίζην
σθειηκηζηηθψλ πξνζέζεσλ, ην νπνίν αληαπνθξίλεηαη ζηε δηθή ηνπ πνηεηηθή αληίιεςε
θαη θαηά ζπλέπεηα επηθπξψλεη ηελ θπξηαξρία ηνπ ζην ινγνηερληθφ πεδίν. ΢ην βαζκφ
πνπ ε ππαηληθηηθφηεηα ηνπ πνηήκαηνο καο επηηξέπεη ηελ ζπλαγσγή ζπκπεξαζκάησλ,
ε εηθφλα πνπ ζθηαγξαθείηαη εδψ ίζσο λα παξαπέκπεη ζηνλ ΢εθέξε.
Η ζπκβνιή ηνπ ΢εθέξε ζηε κειέηε ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ ππήξμε ηφζν
θαζνξηζηηθή, ψζηε ε δηάιεμή ηνπ «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη» (1947)

153
Γ. Ρίηζνο, «Ώμηνπνίεζε», 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, φ.π., 20.

356
- παξά ηηο δηαθσλίεο πνπ θαηά θαηξνχο πξνθάιεζε σο πξνο ηελ βαζηκφηεηα ή ηελ
πξσηνηππία ησλ ζέζεσλ πνπ δηαηχπσλε154 - λα ζεσξείηαη απφ ηελ θξηηηθή σο ζηαζκφο
ζηελ ππνδνρή ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ εηθνζηνχ αηψλα.155
Ο Νάζνο ΐαγελάο αλέιπζε θαη εξκήλεπζε απηή ηε δηαδηθαζία επηβνιήο ηεο
ζεθεξηθήο ζεψξεζεο: «…ε δηάιεμε ηνπ ΢εθέξε δελ πεξηέρεη θακκία πξσηφηππε ηδέα,
θακκία άπνςε πνπ λα κελ είρε δηαηππσζεί απφ ηελ πξηλ απφ απηήλ θαβαθηθή θξηηηθή.
Μνιαηαχηα ραηξεηίζηεθε απφ έλα ηκήκα ηεο θξηηηθήο σο ε παξνπζίαζε κηαο λέαο
εηθφλαο ηνπ Καβάθε, αλππνςίαζηεο ή ειάρηζηα δηαγεγξακκέλεο σο ηφηε, κηαο
εηθφλαο πνπ, κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ θαη ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ
πξνζειχησλ ηεο, επηβιήζεθε θαη άιιαμε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνία βιέπακε ηνλ πνηεηή∙
έηζη ψζηε, κηιψληαο ζήκεξα γηα ηνλ Καβάθε ηεο θξηηηθήο, λα θάλνπκε ιφγν γηα δχν
ηνπ πξφζσπα: γηα έλαλ πξηλ θαη έλαλ κεηά ην 1947 Καβάθε. Καη είλαη ε ηνπνζέηεζε
απέλαληη ζηνλ Καβάθε ηνπ ΢εθέξε, πνπ θαζνξίδεη, ζε κεγάιν βαζκφ, ηελ
εγθπξφηεηα ηεο έπεηηα απφ ην 1947 θξηηηθήο (…) Η δηάιεμε ηνπ ΢εθέξε παξνπζίαζε
πξάγκαηη κηα λέα εηθφλα ηνπ Καβάθε, γηαηί, παξά ην γεγνλφο φηη φιεο νη ζέζεηο ηεο
ήηαλ ήδε δηαηππσκέλεο, ε εηθφλα απηή δελ ππήξρε. Τπήξρε κφλν ζρεκαηηζκέλν ζε
νξηζκέλνπο θξηηηθνχο έλα κέξνο ηεο εηθφλαο, κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν∙ θαη ππήξραλ
ζε πνιινχο θξηηηθνχο θνκκάηηα ηεο εηθφλαο».156
Η δηαπίζησζε ηνπ ΐαγελά παξνπζηάδεη αλαινγίεο κε ηε δηαθαηλφκελε ζηα 12
πνηήκαηα ζεψξεζε ηνπ Ρίηζνπ γηα ην θαβαθηθφ δήηεκα: ν ΢εθέξεο, επέιεμε ηα
ζηνηρεία εθείλα «πνπ αληαπνθξίλνληαλ ζηε δηθή ηνπ αίζζεζε ηνπ Καβάθε (…) θαη
δεκηνχξγεζε άιια, φρη δηαθνξεηηθά απφ ηα ππάξρνληα, πξνβαίλνληαο ζε κηα ζχλζεζε
πνπ έρεη έληνλε ηε ζθξαγίδα ηεο δηθήο ηνπ θξηηηθήο πξνζσπηθφηεηαο».157 Σν
ζπκπέξαζκα ηνπ ΐαγελά, φηη ν ΢εθέξεο «ρξεζηκνπνηεί ππνζπλείδεηα ηνλ Καβάθε
ζαλ έλα άιινζη ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηνλ Έιηνη», αλαθαιχπηνληαο νκνηφηεηεο αλάκεζα
ζηνπο δχν πνηεηέο πνπ είλαη «θπξίσο νκνηφηεηεο αλάκεζα ζηνλ ίδην θαη ζηνλ

154
ΐι. ζρεηηθά Ν. ΐαγελάο, «Ο Καβάθεο ηεο θξηηηθήο θαη ν Καβάθεο ηνπ ΢εθέξε», Η εηξσληθή
γιώζζα. Κξηηηθέο κειέηεο γηα ηε λενειιεληθή γξακκαηεία, 2 1998, 243-273 θαη Σ. Καγηαιήο, «‘Βγψ είκαη
πνηεηήο ηζηνξηθφο’: ν Καβάθεο θαη ν κνληεξληζκφο», Πνίεζε, ηρ. 12, Φζηλφπσξν - Υεηκψλαο 1998, 77-
117.
155
Ο Γ. Π. ΢αββίδεο ραξαθηεξίδεη ηε δηάιεμε ΢εθέξε «νξηαθή γηα ηηο θαβαθηθέο ζπνπδέο», ζην
(Πξνινγηθφ ζεκείσκα), Γ. ΢εθέξεο, «Τζηεξφγξαθν ζηε δνθηκή ‘Κ. Π. Καβάθεο. Θ. ΢. Έιηνη∙
παξάιιεινη’», Η ιέμε, ηρ. 23, Μάξηεο - Ώπξίιεο 1983, 190).
156
ΐι. Ν. ΐαγελάο, «Ο Καβάθεο ηεο θξηηηθήο θαη ν Καβάθεο ηνπ ΢εθέξε», φ.π., 267.
157
ΐι. Ν. ΐαγελάο, «Ο Καβάθεο ηεο θξηηηθήο θαη ν Καβάθεο ηνπ ΢εθέξε», φ.π., 267-268.

357
Έιηνη»,158 δηακνξθψλεη έλα θξηηηθφ πιαίζην πξνζέγγηζεο ηνπ ζεθεξηθνχ
εγρεηξήκαηνο (ην νπνίν ζπγθξνηνχζε θαη πξνέβαιιε έλα πιαίζην ππνδνρήο ηνπ
θαβαθηθνχ έξγνπ ζηα κέηξα ηνπ αγγινζαμσληθνχ - θαη κάιηζηα ηνπ ειηνηηθνχ159-
κνληεξληζκνχ) πνπ πξνζηδηάδεη κε ηε ζηάζε ηνπ Ρίηζνπ ζην ηειεπηαίν πνίεκα ηεο
ζπιινγήο ηνπ γηα ηνλ Καβάθε.
Η δηακφξθσζε απφ ηνλ ΢εθέξε θαη ε επηβνιή, ζηε ζπλέρεηα, κηαο εηθφλαο
ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο πνπ ππνβαζκίδεη ηελ εξσηηθή ηεο παξάκεηξν πξνβάιινληαο
σο δεζπφδνπζα ηελ πνιηηηθή θαη ηζηνξηθή ηεο δηάζηαζε,160 πξνθεηκέλνπ λα
ζπζρεηηζζεί κε ηε ζεθεξηθή κπζηθή κέζνδν (θαη ζπλεθδνρηθά κε ηελ ηζηνξηθή
αίζζεζε ηνπ δεκηνπξγνχ ηεο), θαίλεηαη λα πξνθαιεί ηελ αληίδξαζε ηνπ Ρίηζνπ∙ ε
έκκεζε, εληνχηνηο, θαη ππαηληθηηθή δηαηχπσζή ηεο ζην πιαίζην ελφο πνηεηηθψο
εθθεξφκελνπ ιφγνπ (ν Ρίηζνο, εμάιινπ, δελ αληηπαξαηέζεθε πνηέ αλνηρηά ζηνλ
΢εθέξε),161 πεξηφξηζε ηε δπλακηθή απηήο ηεο αληίδξαζεο θαη ελ πνιινίο απέηξεςε
ηελ επδφθηκε πξφζιεςή ηεο ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή.

158
ΐι. Ν. ΐαγελάο, Ο πνηεηήο θαη ν ρνξεπηήο, Κέδξνο 71996, 223. Σελ ίδηα ζέζε δηαηππψλεη θαη ν
΢ηέθαλνο Ρνδάλεο, ν νπνίνο επηζεκαίλεη φηη ν ΢εθέξεο, πξνθεηκέλνπ λα ζηεξίμεη ηελ εξκελεία ηνπ
πεξί ηζηνξηθήο αίζζεζεο ηνπ Καβάθε, «δαλείδεηαη ηηο ελλνηνινγήζεηο ηνπ Eliot θαη επηρεηξεί λα ηηο
αλαπαξαγάγεη ζηνλ Καβάθε. Οη ελλνηνινγήζεηο απηέο (…) επηζηξαηεχνληαη εδψ ζαλ ζηνηρεία κηαο
ηδενινγηθήο απνζθεπήο, πνπ φκσο θαλεξά δελ αλήθεη ζηνλ ΢εθέξε αιιά ζηνλ Eliot, πνπ δελ εξκελεχεη
ηειηθά ηνλ Καβάθε παξά κέζα απφ ηνλ ηξφπν πνπ ν Βliot εξκελεχεη ηνλ Joyce, ή, ζε ηειεπηαία
αλάιπζε, πνπ ν Βliot εξκελεχεη ηνλ εαπηφ ηνπ (…) ε αλαιπηηθή ηνπ ΢εθέξε επηβάιιεηαη πάλσ ζην
θαβαθηθφ πνίεκα, ην θαζππνηάζζεη, ην θάλεη λα κηιάεη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ, ην θαηαζθεπάδεη ψζηε λα
ηνπ επηβάιιεη κηα κνίξα, έλα πεπξσκέλν», ΢η. Ρνδάλεο, «Κξηηηθέο παξεκβάζεηο θαη εξκελεπηηθά
ζρήκαηα ζην έξγν ηνπ Κ. Π. Καβάθε», φ.π., 47- 48.
159
Σφζν ν ΐαγελάο, φζν θαη ν Καγηαιήο, ππνζηεξίδνπλ φηη ε «ηζηνξηθή κέζνδνο» ηνπ Καβάθε
πξνζεγγίδεη πεξηζζφηεξν ηελ πνηεηηθή ηνπ Πάνπλη θαη φρη ηνπ Έιηνη. ΐι. Ν. ΐαγελάο, «Ο Καβάθεο
ηεο θξηηηθήο θαη ν Καβάθεο ηνπ ΢εθέξε», φ.π., 252, θαζψο θαη ην ζχλνιν ησλ ζέζεσλ ηνπ Σ. Καγηαιή
ζην άξζξν ηνπ «‘Βγψ είκαη πνηεηήο ηζηνξηθφο’: ν Καβάθεο θαη ν κνληεξληζκφο», φ.π.
160
Ο ΐαγελάο επηζεκαίλεη φηη ε δηάιεμε ηνπ ΢εθέξε ζπλεηέιεζε απνθαζηζηηθά ζηε δηαιεχθαλζε ηεο
ηζηνξηθήο αίζζεζεο ηνπ Καβάθε, θαη νδήγεζε «ζηε δηαπίζησζε ηεο χπαξμεο ελφο ‘πνιηηηθνχ’
Καβάθε, ε παξνπζία ηνπ νπνίνπ ήηαλ, θαηά ην κέγηζην κέξνο ηεο, θαιπκκέλε απφ ηε ζθηά ηνπ
εξσηηθνχ Καβάθε», Ν. ΐαγελάο, «Ο Καβάθεο ηεο θξηηηθήο θαη ν Καβάθεο ηνπ ΢εθέξε», φ.π., 271.
161
Η κφλε, σο ηψξα, δηαθαηλφκελε πξφζεζε αληηπαξάζεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζηε ζεθεξηθή πνηεηηθή έρεη
εληνπηζηεί απφ ηνλ Γ. Π. ΢αββίδε ζε πνηήκαηα ησλ Μαξηπξηώλ Β΄. Ο ΢αββίδεο ππνζηεξίδεη πεηζηηθά
φηη κε ηα πνηήκαηα απηά ν Ρίηζνο, εξκελεχνληαο ηα ιάζε θαη ηηο αδπλακίεο ησλ ζπληξφθσλ ηνπ
Οδπζζέα ππφ ην πξίζκα κηαο δηαθνξεηηθήο (ππεξαζπηζηηθήο) ηδενινγηθήο πξνζέγγηζεο, ηνπνζεηείηαη
ζηνλ αληίπνδα ηεο ζεψξεζεο ηνπ ΢εθέξε, ν νπνίνο θαίλεηαη λα ειέγρεη ηηο πξάμεηο ηνπο (θαη εηδηθά ηνπ
Βιπήλνξα) κε απζηεξφηεηα [πξβι. ηνπο ζηίρνπο ηνπ «αλίδενη θαη ρνξηάηνη», «Καλείο δελ ηνπο
ζπκάηαη. Αηθαηνζχλε», «Ηιίζηε, θησρέ κνπ Βιπήλσξ!»]. ΐι. ελδεηθηηθά απνζπάζκαηα απφ ηα ηξία
πνηήκαηα ησλ Μαξηπξηώλ Β΄ πνπ εμεηάδεη ν ΢αββίδεο: «Ώλ είρακε θ’ εκείο ηελ εχλνηα ησλ ζεψλ, θη αλ
καο ραξίδαλ/ εθείλν ην βνηάλη (…) πνηνο ζα θάζνληαλ δσ θάηνπ, ζηα θαξάβηα (…) Πνηνο δε ζα’
κπαηλε/ κεο ζην ινπηξφ, λα ηνλε ζαπνπλίδνπλε (…) Κ’ χζηεξα ζνπ ιέεη ν άιινο,/ δεηινί, απεξίζθεθηνη,
θαη πάλσ απ’ φια ‘ηα γνπξνχληα’» («Βπξχινρνο»), «Ση λα ζνπ θάλνπλ; - άλζξσπνη ήηαλ (…) Πήγαλε,
κηα θνξά, ρνξηάηνη, - πνηνο ζα ηνπο θαηεγνξήζεη;» («΢πγγλψκε»), «Σηκή, ινηπφλ, θαη δφμα/ ζη’
φκνξθν παιηθάξη. Ώιαθξφκπαιν ην’ παλ. Χζηφζν/ κήπσο δε βνήζεζε θ’ εθείλν θαηά δχλακε/ ζην
κεγάιν ηαμίδη ηνπο; Γηα ηνχην, θηφιαο, ν Πνηεηήο/ ην κλεκνλεχεη ρψξηα, αλ θαη κε θάπνηα
πεξηθξφλεζε,/ θ’ ίζσο γη’ απηφ αθξηβψο κε πηφηεξν έξσηα», («Με-ήξσαο»). ΐι. πεξηζζφηεξα Γ. Π.
΢αββίδεο, Μεηακνξθώζεηο ηνπ Διπήλνξα: Από ηνλ Πάνπλη ζηνλ ΢ηλόπνπιν, Βξκήο, Ώζήλα 1981, 23-

358
 Έηζη, κνινλφηη ε δηαζηξσκάησζε ησλ ππαηληθηηθψλ κεραληζκψλ πνπ
ελεξγνπνηνχληαη ζηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε (ν ζπζηεκαηηθφο παξαιιειηζκφο
ησλ έξγσλ ηνπ Ρίηζνπ θαη ηνπ Καβάθε, ε έκκεζε, πνηεηηθή εθθνξά ηνπ ιφγνπ, θαη ν
επεηεηαθφο ραξαθηήξαο ηεο ζπιινγήο) απνδπλακψλεη ηνλ επζχβνιν ραξαθηήξα ηεο
ηνπνζέηεζεο ηνπ Ρίηζνπ γχξσ απφ ην θαβαθηθφ δήηεκα, δελ αθπξψλεη, σζηφζν, νχηε
ηελ αμηνινγηθή βαξχηεηα ηεο ζπιινγήο σο ζεσξεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ, νχηε ηε
ζπκβνιή ηεο ζηε δηακφξθσζε ηνπ νξίδνληα ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ.
Γεγνλφο, παξ’ φια απηά, παξακέλεη, φηη ε αλεπαξθήο ή εζθαικέλε απνηίκεζε
ησλ πξνζέζεσλ θαη ησλ ζέζεσλ ηνπ Ρίηζνπ ζηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε θαη ν
πεξηνξηζκέλνο αληίθηππνο ηεο ζεψξεζήο ηνπ ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο,
ζπληζηνχλ θπξίσο απφηνθα ησλ ζπγγξαθηθψλ ηνπ ζπκπεξηθνξψλ, νη νπνίεο
εδξάδνληαλ ζηε βάζε ηεο πάγηαο εμηζνξξνπηζηηθήο ηαθηηθήο ηνπ: ε δηαξθήο πξφζεζή
ηνπ λα κελ ζπγθξνπζηεί αλνηρηά νχηε κε ηελ θνκκαηηθή γξακκή ηεο Ώξηζηεξάο, νχηε
κε ηνλ ινγνηερληθά θπξίαξρν αζηηθφ ρψξν, πεξηφξηζε ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε
ηελ ηζρχ θαη ηελ εκβέιεηα ηεο παξέκβαζήο ηνπ, θαζψο ηνλ ππνρξέσλε λα εθθξάζεη
ηηο ξηδνζπαζηηθέο γηα ηελ επνρή (θαη ηδίσο γηα ηελ Ώξηζηεξά) αληηιήςεηο ηνπ έκκεζα
θαη ζπγθαιπκκέλα.
Οη εθηηκήζεηο, ζπλεπψο, πνπ θαηά θαηξνχο δηαηππψζεθαλ γηα ηελ ελ ιφγσ
ζπιινγή, αμηνινγψληαο ηελ σο κηα «εληειψο πξνζσπηθή θη αλνξζφδνμε εξκελεία ηνπ
θαβαθηθνχ θαηλνκέλνπ θαη ηεο απήρεζήο ηνπ»,162 επηθξίλνληαο κάιηζηα ηνλ
δεκηνπξγφ γηα ηελ απζαηξεζία ηνπ («ην πξφζσπν ηνπ Ώιεμαληξηλνχ βγαίλεη απ’ απηή
ηε δνθηκαζία θαηαθαλψο αιινησκέλν»),163 ελδερνκέλσο απνηέιεζαλ ην ηίκεκα ηεο
ελζπλείδεηεο επηινγήο ηνπ Ρίηζνπ, ν νπνίνο, θαίλεηαη πσο πξνηίκεζε, ηε δεδνκέλε
ρξνληθή ζηηγκή, λα ππνδείμεη ππαηληθηηθά θαη ζπγθαιπκκέλα ηε βαξχλνπζα ζεκαζία
ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ ζηελ πνίεζή ηνπ∙ πξνηίκεζε, κε άιια ιφγηα, λα επλνήζεη ηε
δεκηνπξγία ελφο πιαηζίνπ παξεξκελείαο ηνπ έξγνπ ηνπ, παξά λα δηαθηλδπλεχζεη κηα
νινκέησπε ζχγθξνπζε κε ηελ αξηζηεξή θαη ηελ αζηηθή θξηηηθή - ελαπνζέηνληαο ίζσο
ηηο ειπίδεο ηνπ, γηα κηα νξζφηεξε θαη απξνθαηάιεπηε απνηίκεζε ηεο πξνζέγγηζήο
ηνπ, ζηνλ «κειινληηθφ (πνπ’ ρε καληέςεη) ζαπκαζκφ καο».

29. Γηα ην ζέκα απηφ βι. επίζεο Μ. Πηεξήο, «Ρίηζνο - ΢εθέξεο: ΢πγθιίζεηο θαη απνθιίζεηο ζηε κπζηθή
κέζνδν», Γηεζλέο ζπλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε -Κέδξνο,
Ώζήλα 2008, 82-92.
162
ΐι. Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 177.
163
ΐι. Σ. ΢ηλφπνπινο, «Έμαξζε θαη απνηπρίεο. Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο - 12 πνηήκαηα γηα ηνλ
Καβάθε», Δπνρέο, ηρ. 13, Μάτνο 1964, 66-68: 67.

359
 5. Σο ερφηικό ζηοιτείο ζηις Μαρτσρίες Β΄ και ζηεν Τέταρτη Διάσταση:
ανηαποκρίζεις ζε όυεις ηες καβαθικής ποιεηικής

«Ο έθεβνο Ιάζσλ
θξαηάεη έλα ξφδη θαη θνηηάεη ηα λχρηα ηνπ. Αελ έρεη κάζεη αθφκε
φηη ην ζπέξκα γεκίδεη ηα αηλίγκαηα θη ειεπζεξψλεη ηνπο κχζνπο».

Γ. Ρίηζνο, «Ο ζθνηλνβάηεο θαη ε ζειήλε»164

Μνινλφηη ε θαβαθηθή επίδξαζε ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ εθδειψλεηαη αλνηρηά,

φπσο είδακε, ην 1963, ηα πξψηα ηεθκήξηα ηνπ πνηεηηθνχ θαβαθηζκνχ ηνπ
εληνπίδνληαη ζηελ πεξίνδν 1939/40-42 (Δκβαηήξην ηνπ σθεαλνύ, Σειεπηαία π. Α.
εθαηνληαεηία), πεξίνδν «εζσηεξηθήο θαη μέλεο θαηνρήο», ε νπνία επλνεί, ζχκθσλα κε
ηελ άπνςε ηνπ ΐεινπδή, ηελ πηνζέηεζε ηεο εθθξαζηηθήο θξππηηθφηεηαο ηεο
θαβαθηθήο πνίεζεο, πξνθεηκέλνπ λα παξαθακθζεί ν ζθφπεινο ηεο πνιηηηθήο θαη
πλεπκαηηθήο θαηαπίεζεο.165 Βληνχηνηο, ηφζν νη κεηέπεηηα πνηεηηθέο επηινγέο ηνπ
Ρίηζνπ (Μαξηπξίεο Β΄, Δπαλαιήςεηο), φζν θαη ν ζπζηεκαηηθφο παξαιιειηζκφο ησλ
δχν έξγσλ, φπσο απνηππψλεηαη ζηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε, αλαδεηθλχνπλ ηελ
χπαξμε κηαο πνιπεπίπεδεο ινγνηερληθήο ζπγγέλεηαο, πνπ δελ πεξηνξίδεηαη ζην
εθθξαζηηθφ επίπεδν, αιιά ζηνηρεηνζεηείηαη κε βάζε ην ζηνηρείν ηνπ εξσηηζκνχ.
Η δηαπίζησζε απηή ππνδεηθλχεη ηελ αλάγθε κηαο πεξαηηέξσ δηεξεχλεζεο ηεο
πξψηεο θάζεο ηνπ θαβαθηζκνχ ηνπ Ρίηζνπ, πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζνχλ ηπρφλ
επηπξφζζεηεο απερήζεηο ηεο πνίεζεο ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ, θαη κάιηζηα εξσηηθψλ
πξνεθηάζεσλ, πνπ λα δηθαηψλνπλ ην ζπκπέξαζκα ηεο πξσηαξρηθφηεηαο ηεο εξσηηθήο
παξακέηξνπ σο ζπλδεηηθνχ θξίθνπ ησλ δχν έξγσλ. Η θαβαθηθή εξσηηθή παξάκεηξνο
φκσο, φπσο επηζεκάλζεθε θαη λσξίηεξα, δελ αληρλεχεηαη σο δηαθξηηή ζπληζηψζα ηεο
πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ πξηλ ην 1956 (΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο)∙ ε επηζήκαλζε απηή
σζηφζν, δηαηππψζεθε κε κηα ζεκαληηθή πξνυπφζεζε: φηη πθίζηαηαη ζην πιαίζην ηνπ
σο ηψξα εθδνκέλνπ έξγνπ, νπφηε ν βαζκφο αληρλεπζηκφηεηαο ηεο πξψηκεο θαβαθηθήο
επηξξνήο εμαθνινπζεί λα παξακέλεη πεξηνξηζκέλνο, απφ ηε ζηηγκή πνπ παξακέλνπλ
164
Γ. Ρίηζνο, Πνηήκαηα Η΄, Κέδξνο, Ώζήλα 21999, 193-219: 199.
165
Γ. ΐεινπδήο, «Ο θαβαθηθφο Ρίηζνο», φ.π., 189.

360
αδεκνζίεπηα θείκελα (θαη πηζαλψο φρη κφλν ηεο φςηκεο πεξηφδνπ) ζην αξρείν ηνπ
Ρίηζνπ.
Σελ αλεπαξθή θαη πεξηνξηζηηθή απηή εηθφλα έξρεηαη ελ πνιινίο λα αλαηξέςεη
ε ζχγρξνλε θηινινγηθή έξεπλα, αλαδεηθλχνληαο ηηο πξψηκεο ινγνηερληθέο δνθηκέο
ηνπ Ρίηζνπ ζην πεδίν ηεο εξσηηθήο ζεκαηνινγίαο θαη απνθαιχπηνληαο έλα πιαίζην
αλαδεηήζεσλ ην νπνίν θαίλεηαη λα ζπλαξηάηαη κε ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή. Η κειέηε
ηεο αλέθδνηεο πξψηκεο ζχλζεζεο «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ» απφ ηε Υξχζα
Πξνθνπάθε, θαηέδεημε ηελ παξνπζία ηνπ εξσηηθνχ Ρίηζνπ ήδε απφ ηελ πεξίνδν
1936-1938 (ρξφλνο γξαθήο ηνπ πνηήκαηνο),166 φζν θαη ηελ πξνδξνκηθή έθθαλζε ηεο
ζεαηξηθήο δνκήο167 πνπ εγθαηληάδεηαη κε ηε ΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο θαη παγηψλεηαη
ζην πιαίζην ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο: «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ είλαη κηα δεμακελή
απ’ φπνπ βιέπνπκε λα αληινχληαη ζέκαηα θαη κνηίβα, ηα νπνία δηαηξέρνπλ
νιφθιεξεο ζπλζέζεηο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο. Πξφθεηηαη πξνθαλψο γηα ‘ππνζέζεηο
ςπρηθέο’, πνπ, θαηξνχ επηηξέπνληνο, αλακνριεχνληαη θαη αλαπηχζζνληαη ζε πην
νξγαλσκέλεο θφξκεο. Σν 1956, ν απφερνο ηνπ Βκθπιίνπ κνηάδεη λα εμαζζελεί, ε δσή
ηνπ πνηεηή λα ππφζρεηαη επηηέινπο κηα εξεκία κεηά απφ ηηο πξνζσπηθέο δνθηκαζίεο,
ην δε ζνβηεηηθφ 20ν ΢πλέδξην θαη νη απερήζεηο ηνπ ζηελ Βιιάδα λα αλνίγνπλ δεηιά
θάπνηνπο δξφκνπο γηα κηα πην ειεχζεξε έθθξαζε. Ο παιηφο εθείλνο κνλφινγνο, ν
‘απνινγηζκφο’ ηνπ λεαξνχ πνηεηή, μεραζκέλνο ίζσο θη απ’ ηνλ ίδην, ζα βξεη ζηε
΢νλάηα ηνπ ζειελφθσηνο ηελ ηειεησκέλε ηνπ έθθξαζε, κε ηελ πνηεηηθή νηθνλνκία
ηεο σξηκφηεηαο. Λίγν αξγφηεξα, κε κηα ζεηξά ζπλζέζεσλ, πξαγκαηνπνηείηαη ε
επαλαζχλδεζε κε ηνλ αξραίν θφζκν».168
Η παξαπάλσ επηζήκαλζε πηζηνπνηεί ηελ χπαξμε ελφο πξψηκνπ πιαηζίνπ
πνηεηηθήο κε ζαθείο εξσηηθέο πξνεθηάζεηο, ην νπνίν γηα ηδενινγηθνχο ιφγνπο
απελεξγνπνηείηαη κέρξη ην 1956 θαη επαλεκθαλίδεηαη δπλακηθά ζηνλ απφερν ηεο
απνζηαιηλνπνίεζεο. Η ζπλάξηεζε ηνπ πξνδξνκηθνχ απηνχ εξσηηθνχ πιαηζίνπ κε ηελ
θαβαθηθή πνηεηηθή είλαη επδηάθξηηε, ηφζν ζην επίπεδν ηεο θεληξηθήο ζεκαηνινγίαο (ν
έξσηαο ηνπ Ώιθηβηάδε γηα ηνλ ΢σθξάηε, κε βαζηθή πεγή ην ΢πκπόζην ηνπ

166
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ. Μηα πξψηκε ζχλζεζε ηνπ Ρίηζνπ ραξηζκέλε ζηνλ
Παιακά», Γηεζλέο ζπλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, φ.π., 415-433 (βι. θπξίσο 421-
424).
167
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ…», φ.π., 419.
168
Υ. Πξνθνπάθε, «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ…», φ.π., 430-431.

361
Πιάησλα),169 φζν θαη ησλ επηκέξνπο εθθάλζεψλ ηεο (ζπγθξνπζηαθή ζρέζε ηεο
εξσηηθήο επηζπκίαο κε ηηο θάζε ινγήο αλαζηνιέο, πεξηπάζεηα, αηζζεζηαθή
αηκφζθαηξα, ιαρηάξα ηνπ αλεθπιήξσηνπ έξσηα, εγθξάηεηα ηνπ εξσηηθνχ ελζηίθηνπ
θαη κεηακέιεηα).
Σα απνζπάζκαηα πνπ παξαηίζεληαη ζην άξζξν ηεο Πξνθνπάθε (κνινλφηη
νιηγάξηζκα ζε ζρέζε κε ην κέγεζνο ηνπ πνηήκαηνο, πνπ εθηείλεηαη ζε 1187 ζηίρνπο),
είλαη ελδεηθηηθά:

«Ήηαλ δεηιία πνπ δελ έδεζα∙ ηψξα κνλάρα ην μέξσ…

Ώιθηβηάδε, γιπθέ κνπ, ην ζθφηνο απφςε κε γδχλεη,
θ’ ελψ, πξηλ ιίγν, ζηα κάηηα ησλ θίισλ ζα ζεφο εδεηρλφκνπλ,
ηψξα, θπηηψληαο ηε λεηφηε ζνπ, ληψζσ ηε δηάζπαζε εληφο κνπ.
Ώπ’ ην ιεπθφ ζνπ ρηηψλα ε ιεπθφηαηε θλήκε αλαηέιιεη
- θξίλν αξγπξφ πνπ θη’ αθφκα κπξψλεη βαζηά ηελ ςπρή κνπ».

Η θαβαθηθή επίδξαζε ππνθψζθεη, ηφζν ζηελ απφδνζε ηεο εζσηεξηθήο

«δηάζπαζεο» (πνπ δειψλεη, ζχκθσλα κε ηελ εξκελεία ηεο Πξνθνπάθε, «ηε
ζπγθξνπζηαθή ζρέζε ηεο επηζπκίαο κε ηηο θάζε ινγήο αλαζηνιέο»),170 φζν θαη ηεο
αλάκλεζεο ηνπ λεαληθνχ θάιινπο θαη ηεο αλεθπιήξσηεο επηζπκίαο πνπ «κπξψλεη
βαζηά ηελ ςπρή» ηνπ πνηεηηθνχ πξνζψπνπ, παξαπέκπνληαο ζην θαβαθηθφ «Ηδνλή»
(«ραξά θαη κχξν ηεο δσήο κνπ εκέλα, πνπ απνζηξάθεθα/ ηελ θάζε απφιαπζηλ
εξψησλ ηεο ξνπηίλαο»).171
΢ε άιιν ζεκείν, νη θεηκεληθνί δείθηεο ηνπ πνηήκαηνο επηηξέπνπλ ηε ζχλδεζε
κε ηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε:

«Ώιθηβηάδε, νχηε ζπ δελ εκάληεςεο ηη ζνπ ρξσζηάσ -

Σν θσηνζηέθαλν απηφ πνπ ζ’ αλζεί ζηνπο γπκλνχο κνπ θξνηάθνπο
ζάλαη νη δηθέο ζνπ καηηέο θαη ηνπ Ώγάζσλα θαη ηνπ Υαξκίδε,
ζάλαη νη νπξάληεο καηηέο ησλ αλχπνπησλ ηέιεησλ εθήβσλ».

169
Γηα ηνλ ζπζρεηηζκφ ηνπ εξσηηζκνχ ζηελ πνίεζε ηνπ Καβάθε κε ην ΢πκπόζην ηνπ Πιάησλα βι.
ελδεηθηηθά J. P. Anton, Η πνίεζε θαη ε πνηεηηθή ηνπ Κ. Π. Καβάθε, Ίθαξνο, Ώζήλα 2000, 278-279 θαη
300.
170
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ…», φ.π., 421.
171
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, Άπαληα πνηεηηθά, Όςηινλ, Ώζήλα 1990, 90.

362
 Η αλαινγία κε ην θσηνζηέθαλν «ζπγγλψκεο θη αγηνζχλεο» πνπ ν Ρίηζνο
απνδίδεη ζηε κνξθή ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ («Ο ρψξνο ηνπ πνηεηή») είλαη επδηάθξηηε∙ αλ
ζεσξήζνπκε, κάιηζηα, φηη ε ίδηα εξσηηθή ζεκεηνινγία πνπ πξνζδηνξίδεη ην
θσηνζηέθαλν ζηελ «Ώπνζέσζε ηνπ δξφκνπ» επαλελεξγνπνηείηαη ζην πιαίζην ησλ 12
πνηεκάησλ (φπνπ ν Καβάθεο πεξηγξάθεηαη σο ζαξθηθφο θαη αδεθάγνο, θαζψο γεχεηαη
ηηο εθθξάζεηο ησλ εθήβσλ), ηφηε εληζρχεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη ε απνθαηάζηαζε ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ απφ ηνλ πνηεηηθφ ηνπ επίγνλν δελ είλαη κφλν θαιιηηερληθή αιιά θαη
εζηθή, θαη κάιηζηα θαηά πνιχ πξνεγνχκελε ρξνληθά ηνπ αλαζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ
ηεο αλαλεσηηθήο Ώξηζηεξάο.
Ώλ ε πξψηκε απηή θαβαθηθή επηξξνή ζηελ πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ είλαη (εχινγα)
πεξηνξηζκέλε θαη ππνδεινχκελε, ε φςηκε ζηξνθή ηνπ ζην έξγν ηνπ Καβάθε είλαη
έθδειε. Σν θαβαθηθφ παξάδεηγκα ηεο απνζηαζηνπνηεκέλεο θξηηηθήο ζεψξεζεο ηνπ
παξειζφληνο, πνπ ζεκαηνδνηεί ηαπηφρξνλα θαη έλαλ έκκεζν ζρνιηαζκφ ηνπ παξφληνο
θαη ηεο ζχγρξνλεο ςπρνινγίαο (ιεηηνπξγψληαο θαη’ αλαινγία κε ηελ κπξερηηθή
ηερληθή)172 πηνζεηείηαη θπξίσο ζην Χξνληθό θαη θνξπθψλεηαη ζηε ζπιινγή
Δπαλαιήςεηο. Παξάιιεια φκσο, ζηνλ άμνλα ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ αλαπηχζζεηαη
θαη έλα ελλνηνινγηθφ πεδίν ζπκπινθήο ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ κε ηελ ηζηνξία θαη
(θπξίσο) ηε κπζνινγία, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ επηηπγράλεηαη, φπσο ζα δνχκε
παξαθάησ, κε θαβαθηθφ ηξφπν, ν «αθεξσηζκφο ησλ κνξθψλ» (γηα λα δαλεηζηνχκε ηηο
δηαπηζηψζεηο ηνπ Αάιια γηα ηνλ Καβάθε), θαζψο «ηα νλφκαηα απνθαζειψλνληαη
απφ ηα βάζξα ηνπο, αγσλίδνληαη ζαλ θαζεκεξηλέο ππάξμεηο», θαη ε δξακαηηθφηεηα
«δηαξξέεη, κηθξή θαη θαζεκεξηλή, κεο απ’ ηηο ξσγκέο ησλ πξάμεσλ».173
Η ζπιινγή Μαξηπξίεο Β΄,174 ζπληζηψληαο ην πξναλάθξνπζκα ησλ
κπζνινγηθψλ ζπλζέζεσλ ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, εγθαηληάδεη ηε ζπλάξηεζε ηεο
εξσηηθήο παξακέηξνπ κε ην κπζνινγηθφ παξειζφλ θαη δηακνξθψλεη κηα λέα πξφηαζε
πνηεηηθήο κεηάπιαζεο ηνπ παξειζφληνο κε βάζε ην πξφηππν ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ.

172
ΐι. «…ε Ιζηνξία δελ είλαη γη’ απηφλ [Καβάθε] έλαο απφ ηνπο πνιινχο, είλαη ν θπξίαξρνο θαη
απζεληηθφο ζηίβνο δνθηκαζίαο ηεο δσήο θαη ηεο θαληαζίαο. ΢ηίβνο αλαγσγήο θαη ζηίβνο επηθνηλσλίαο,
ράξε ζηελ παξαιιειία ησλ επνρψλ θαη ράξε ζηε δηαζηνιή ηνπ ρξφλνπ (…) Καη έθηαζε έηζη, απφ
δξφκνπο πξνζσπηθνχο, ζηελ ηζηνξηθνπνίεζε ηεο ζχγρξνλεο εκπεηξίαο. Η ηζηνξηθνπνίεζε άιισζηε, κε
ηε δχλακε γηα ζπκπχθλσζε, ηε ζπλαηζζεκαηηθή απφζηαζε θαη ηελ θξηηηθή ζηάζε πνπ δηαζέηεη, είλαη ε
πξνρσξεκέλε κέζνδνο ελφο άιινπ, θαη αιιηψο ηνπνζεηεκέλνπ, κεγάινπ ηνπ θαηξνχ καο, ηνπ Μπξερη»,
Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 14-15. Γηα ην ζέκα ηεο ζρέζεο Καβάθε - Μπξερη βι. Μ.
Μεξαθιήο, «Μπξερηηθφο Καβάθεο», Η Λέμε, (Ώθηέξσκα Κ. Π. Καβάθεο) ηρ. 174, Μάξηηνο - Ώπξίιηνο
2003, 302-315, Γ. Π. ΢αββίδεο, «Bertolt Brecht - Κ. Π. Καβάθεο: Μηα πξνζέγγηζε», Δπηζηεκνληθή
Δπεηεξίδα Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο Παλεπ. Θεζ/λίθεο, ηρ. 11 (1971), 327-331 θαη Π. Κνιαθιίδεο. «Οη
‘Σξψεο’ ηνπ Καβάθε θαη ν Μπξερη», Θέαηξν, ηρ. 38-39, Μάξηηνο - Ινχληνο 1974, 115.
173
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 52.
174
Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 1989 (α΄ απηνηειήο έθδνζε 1966).

363
΢ην πνίεκα «Πξψηε εδνλή», ήδε απφ ηνλ ηίηιν δειψλεηαη ην εξσηηθφ ζεκαηηθφ
πιαίζην:

«Πεξήθαλα βνπλά, Καιιίδξνκνλ, Οίηε, ΋ζξπο,

θπξίαξρα βξάρηα, ακπέιηα, ζηάρπα, ειαηψλεο∙
εδψ έρνπλ ζηήζεη ιαηνκεία, ε ζάιαζζα ηξαβήρηεθε∙
δπλαηφ κχξν ειηνθακέλσλ ζθνίλσλ
θαη ην ξεηζίλη ζηάδνληαο ζξφκβνπο. Μεγάιν,
θαηεξρφκελν βξάδπ. Βθεί, ζηελ φρζε, ν Ώρηιιέαο,
νχηε έθεβνο ζρεδφλ αθφκε, δέλνληαο ηα ζαλδάιηα ηνπ,
έλησζε εθείλε ηελ μέρσξε εδνλή, θαζψο θξάηεζε
κέζα ζηε ρνχθηα ηνπ ηε θηέξλα ηνπ. Γηα ιίγν αθαηξέζεθε
θη έκεηλε λα θνηηάδεη ηηο αληαχγεηεο ησλ λεξψλ. Όζηεξα
κπήθε ζην ζηδεξάδηθν θαη παξάγγεηιε ηελ αζπίδα ηνπ,-
ήμεξε ηψξα επαθξηβψο ην ζρήκα, ηηο ζθελέο, ην κέγεζνο».175

Η πξψηε εδνληθή εξσηηθή ςειάθεζε ηνπ εθεβηθνχ ζψκαηνο («θξάηεζε κέζα

ζηε ρνχθηα ηνπ ηε θηέξλα ηνπ») ζπλαξηάηαη κε ηηο έλλνηεο ηεο αλζξψπηλε αδπλακίαο,
ηνπ επεξρφκελνπ ηξαχκαηνο θαη ηε ζλεηφηεηαο, ζηηο νπνίεο παξαπέκπεη ην ηξσηφ
ζεκείν ηεο θηέξλαο ηνπ Ώρηιιέα. Ο εξσηηζκφο απηφο, φκσο, παξά ηηο ηξαπκαηηθέο
ζπλδειψζεηο ηνπ, απνηειεί αηηία ζπλεηδεηνπνίεζεο θαη γλψζεο ηνπ πνηεηηθνχ
πξνζψπνπ («ήμεξε ηψξα επαθξηβψο») ζρεηηθά κε ηηο αθξηβείο αλαινγίεο ηεο ηέρλεο
(ην ζρήκα, νη ζθελέο, ην κέγεζνο ηεο αζπίδαο). Η θαηαζθεπή ηεο αζπίδαο ζην
ζηδεξάδηθν ζπκίδεη έληνλα ηελ εηθφλα ηνπ ηερλίηε-δεκηνπξγνχ πνπ απνδίδεη κε ην
έξγν ηνπ ην θάιινο ηνπ αλδξηθνχ ζψκαηνο θαη ηνλ εξσηηζκφ πνπ απηφ απνπλέεη,
φπσο ζπλαληάηαη ζηελ θαβαθηθή πνίεζε («Σπαλεχο γιχπηεο», 176 «Σερλνπξγφο
θξαηήξσλ»,177 «Φηιέιιελ»178), ελψ θαη ν ζπζρεηηζκφο ηνπ ζλεηνχ ζψκαηνο θαη ηεο
εδνλήο κε ηελ αζαλαζία ηεο ηέρλεο,179 έρεη ηηο θαηαβνιέο ηνπ, φπσο είδακε θαη ζηα
12 πνηήκαηα, ζηελ πνηεηηθή ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ.

175
Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, φ.π., 272.
176
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 48.
177
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 135.
178
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 55.
179
Πξβι. θαη ην πνίεκα «Πνκπεία - Κφθθηλν» απφ ηε ζπιινγή ηνπ Ρίηζνπ Ιηαιηθό ηξίπηπρν, φπνπ ν
απξνθάιππηνο εξσηηζκφο ζπζρεηίδεηαη κε ηελ εηθαζηηθή ηέρλε ηνπ παξειζφληνο (ηνηρνγξαθίεο): «Ώ,
πνλεκέλε εξσηηθή Πνκπεία, βαζχζθησηε Έπαπιε ησλ Μπζηεξίσλ,/ νκαδηθνί ινπηξψλεο θπθιηθνί, γηα

364
 Άιιν έλα πνίεκα έθδειεο θαβαθηθήο απήρεζεο ζηηο Μαξηπξίεο Β΄ είλαη «Η
είζνδνο ηνπ Θεζέα ζηελ Ώζήλα»:

«Μεηά ηε κεγάιε ππνδνρή θαη ηηο ζπζίεο ζην βσκφ ηνπ Μεηιίρηνπ Αία
πιάη ζηηο ιπγαξηέο ηνπ Κεθηζνχ, πξνρψξεζε πξνο ηελ Ώζήλα -
λένο εμαίζηαο σξαηφηεηαο, κε πνξθπξφ ρηηψλα,
κε ηε ζεζζαιηθή ριακχδα, κε ηα δπν ηνπ αθφληηα,
κε ηε ιαβή ηνπ μίθνπο απφ ειεθαληφδνην
θαη ηε ιαθσληθή ηνπ πεξηθεθαιαία. Η εκθάληζή ηνπ
πξφδηδε πηφηεξν έλα παιηθάξη ησλ δηαζθεδάζεσλ
παξά έλαλ εμνινζξεπηή. Γη’ απηφ πξνθάιεζε ηα ζθψκκαηα
ησλ εξγαηψλ, πάλσ ζηηο ζθαισζηέο, πνπ δνχιεπαλ ζην αέησκα
ηνπ Αειθηλίνπ Ώπφιισλα. Καη, ηφηε, εθείλνο
μέδεςε κηα βντδάκαμα πνπ βξηζθφηαλ θεη πιάη,
ηε ζήθσζε κε ην ρέξη ηνπ θαη ηε ζθεληφληζε
πνιχ πην πάλσ απ’ ην λαφ. Όζηεξα, δίρσο ιέμε,
ηξάβεμε γηα η’ αλάθηνξν ηνπ Ώηγέα. Οη εξγάηεο
καδί θη νη ζενί ηνλ θνίηαμαλ εθζηαηηθνί απ’ η’ αεηψκαηα». 180

Πέξα απφ ηνλ έληνλα θαβαθηθφ ραξαθηήξα ησλ ζηίρσλ «ε εκθάληζή ηνπ/
πξφδηδε πηφηεξν έλα παιηθάξη ησλ δηαζθεδάζεσλ», ε ιεπηνκεξήο πεξηγξαθή ηεο
πεξηβνιήο181 ηνπ φκνξθνπ λεαξνχ Θεζέα είλαη αληίζηνηρε κε εθείλε ηνπ Οξνθέξλε
ζην νκφηηηιν πνίεκα ηνπ Καβάθε182 θαη θπξίσο ηνπ Καηζαξίσλα ζην «Ώιεμαλδξηλνί
ΐαζηιείο»,183 φπνπ ν λεαξφο βαζηιηάο ζαπκάδεηαη αθ’ ελφο γηα ηελ σξαηφηεηα θαη ηε

κνπζηθή, γηα ζπέξκα θαη γηα ξφδα,/ ειεχζεξεο πνξλνγξαθίεο ζηνπο ηνίρνπο ησλ κπνξληέισλ,/ βσκνί,
θνιφλεο, φλεηξα, πδξνξξνέο, θήπνη,/ απηφ ην εμαίζην θφθθηλν ησλ ηνηρνγξαθηψλ - απηφ πνπ δίδαμε/
ζηνπο αζθεηέο ηερλίηεο ηνπ ΐπδαληίνπ θαη ηεο Ώλαγέλλεζεο/ ην θαίξην θφθθηλν – (…) θη εκείο εδψ, κε
αρφξηαγν ην κάηη θνιιεηφ ζηελ θιεηδαξφηξππα ηεο Ιζηνξίαο,/ αγέξσρνη εδνλνβιεςίεο, ζε πιήξε
ζηχζε, παξαθνινπζνχκε/ αηέξκνλε ηε ζπλνπζία ησλ ιεβεληφθνξκσλ γπκλψλ Βιιήλσλ θαη Ρσκαίσλ»,
Γ. Ρίηζνο, Ιηαιηθό ηξίπηπρν. Μεηάγγηζε, Ο θόζκνο είλαη έλαο, Σν άγαικα ζηε βξνρή, Κέδξνο, Ώζήλα
2
1991, 1(1982), 72.
180
Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, φ.π., 268.
181
Γηα ην ζέκα ηεο έλδπζεο ζην θαβαθηθφ έξγν βι. Γ. Π. ΢αββίδεο, «Έλδπκα, ξνχρν θαη γπκλφηεηα
ζην ζψκα ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο», Μηθξά Καβαθηθά, η. Ώ΄, Βξκήο, Ώζήλα 1985, 211-256.
182
ΐι. «…κε πεξνπδέδεο ζηνιηζκέλνο, ειιελνληπκέλνο,/ ην ζψκα ηνπ κε κχξνλ ηαζεκηνχ
επσδηαζκέλν,/ θη απ’ ηνπο σξαίνπο ηεο Ισλίαο λένπο,/ ν πην σξαίνο απηφο, ν πην ηδαληθφο», Κ. Π.
Καβάθεο, φ.π., 76-77: 77.
183
ΐι. «Ο Καηζαξίσλ ζηεθφηαλ πην εκπξνζηά,/ ληπκέλνο ζε κεηάμη ηξηαληαθπιιί,/ ζην ζηήζνο ηνπ
αλζνδέζκε απφ παθίλζνπο,/ ε δψλε ηνπ δηπιή ζεηξά ζαπθείξσλ θαη ακεζχζησλ,/ δεκέλα ηα πνδήκαηά
ηνπ κ’ άζπξεο/ θνξδέιιεο θεληεκέλεο κε ξνδφρξνα καξγαξηηάξηα», Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 57-58: 57.

365
ράξε ηεο κνξθήο ηνπ απφ ην πιήζνο, αθ’ εηέξνπ ην πεξηερφκελν ηεο ηειεηήο ηεο
ελζξφληζήο ηνπ ακθηζβεηείηαη απφ ηνπο ζεαηέο («κ’ φιν πνπ βέβαηα ήμεπξαλ ηη
άμηδαλ απηά,/ ηη θνχθηα ιφγηα ήζαλε απηέο νη βαζηιείεο»). Ώλάινγε πεξίπησζε
πεξηγξαθήο ηεο εμσηεξηθήο εκθάληζεο κε έθδειν ην εξσηηθφ ζηνηρείν, αληρλεχεηαη
θαη ζην θαβαθηθφ πνίεκα «Έλαο ζεφο ησλ»,184 φπνπ ν («ζαλ ηέιεηα σξαίνο έθεβνο
(…) κε η’ αξσκαηηζκέλα καχξα ηνπ καιιηά») ζεφο εγείξεη ηνλ ζαπκαζκφ αιιά θαη
ηελ θαρππνςία ησλ πνιηηψλ ηεο ΢ειεπθείαο («πνηφο ηάρα ήηαλ εμ Ώπηψλ,/ θαη γηα
πνηάλ χπνπηελ απφιαπζί ηνπ/ ζηεο ΢ειεπθείαο ηνπο δξφκνπο εθαηέβεθελ»).
΢ηνλ νξίδνληα ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο εληάζζεηαη επίζεο θαη ε ζπλάξηεζε
ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ κε ηελ έλλνηα ηνπ ζαλάηνπ,185 πνπ εληνπίδεηαη ζην πνίεκα
«Παξαιιαγή» ησλ Μαξηπξηώλ Β΄:

«Μφιηο πνπ θχηξσλε ζηα κάγνπιά ηνπ η’ άλζν

ζγνπξήο ηξίραο ππθλήο∙ - σξαίν παιηθάξη
ν Ώξθαδηλφο Παξζελνπαίνο, απφ κάλα βνπλίζηα,
κε θάπνην θνκπαζκφ γηα ηα’ άξκαηά ηνπ,
ίζσο θαη γηα ηελ νκνξθηά ηνπ. Μπξνο ζηελ Πέκπηε Πχιε
ηνλ έθιαςαλ θίινη θη ερζξνί. Κη ε ΢θίγγα ηεο αζπίδαο ηνπ,
ηνλ έλαλ απ’ ηνπο Καδκείνπο άθεζε απ’ ηα λχρηα ηεο,
γηα λα ηνπ βγάιεη ηα βέιε απ’ ην ζηήζνο. Σν βξάδπ,
έθιεςε ηνλ λεθξφ ε ηέξεηα λα θνηκεζεί καδί ηνπ.
Σε ζθφησζαλ. Αε βξέζεθε λεθξφο. Καη ηφηε,
φινη ακπαξψζεθαλ ζηα ζπίηηα ηνπο, ληψζνληαο έλνρνη
φρη θαζφινπ γηα ην θφλν, κα γηαηί θαζέλαο ρψξηα
εθείλνλ ην λεθξφ ζηελ θιίλε ηνπ είρε κεηαθέξεη.»186

Η αλαινγία, φκσο, ηνπ πνηήκαηνο ηνπ Ρίηζνπ κε ην θαβαθηθφ έξγν («Η

θεδεία ηνπ ΢αξπεδφλνο»,187 «Βπξίσλνο ηάθνο»,188 «Λάλε ηάθνο»,189 «Ιαζή

184
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 88.
185
Πξβι. θαη ην πνίεκα «Νεθξνγξαθία»: «Μφιηο έδπζε ν ήιηνο, θαηεβάζαλ ηνπο λεθξνχο ζη’
αθξνγηάιη./ Μηα αληαχγεηα ρξπζή, κελεμειηά θαη ξφδηλε ζπλερηδφηαλ/ σο πέξα, ζ’ φιν ην εκηθχθιην
ηεο λνηηζκέλεο ακκνπδηάο. Κη ήηαλ παξάμελν -/ ε ιάκςε απηή, θη απηά ηα πξφζσπα – δηφινπ λεθξά∙
πξνπάλησλ/ ηα ζψκαηά ηνπο, λεαληθά θαη ζθξηγειά, αιεηκκέλα κχξα,/ κάιινλ γηα θιίλε εξσηηθή.
Πάλσ ζη’ αληίζθελα έπαηδε κνλάρν ηνπ/ έλα ξαδηφθσλν ιεζκνλεκέλν. Σν ζξηακβεπηηθφ εκβαηήξην/
έθηαλε θαζαξά σο εδψ, ελψ ε ηειεπηαία αληαχγεηα ηνπ ιπθφθσηνο/ έζβελε πνξθπξή ζηα λχρηα ησλ
πνδηψλ θαη ζηελ αζπίδα ηνπ Βχκεινπ», Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, Πνηήκαηα Θ΄, φ.π., 275.
186
Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, φ.π., 271.

366
ηάθνο»190) δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζην ζέκα ηεο ζπκπινθήο ηεο εξσηηθήο παξακέηξνπ
κε απηήλ ηνπ ζαλάηνπ.191 Ο εξσηηζκφο ζηελ «Παξαιιαγή» παξνπζηάδεηαη σο
θηλεηήξηνο δχλακε θαη βαζχηεξε αηηία ησλ αλζξσπίλσλ πξάμεσλ, σο θίλεηξν πνπ
απνθαιχπηεηαη κέζα απφ ηνλ πνηεηηθφ ιφγν, κέζα απφ ηελ ςπρνινγηθή αλάιπζε θαη
εξκελεία ηεο απφθξπθεο εζσηεξηθήο δσήο ησλ πξνζψπσλ πνπ ελεξγνχλ (νη δχν
θφλνη, ηνπ λεαξνχ Ώξθαδηλνχ θαη ηεο ηέξεηαο ζπλδένληαη κε θίλεηξα εξσηηθά). Σα
παξεπφκελα ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο (δήιηα, θζφλνο, αληαγσληζηηθή δηεθδίθεζε ηνπ
εξσηηθνχ «αληηθεηκέλνπ»), παξά ηελ ελεξγνπνίεζε ησλ ελνρηθψλ κεραληζκψλ πνπ
επηθέξνπλ («ληψζνληαο έλνρνη»), επηδξνχλ θαζνξηζηηθά ζηελ αλζξψπηλε
ςπρνζχλζεζε θαη πξνζδηνξίδνπλ ηα πεπξαγκέλα ησλ πνηεηηθψλ εξψσλ, ηα νπνία
ζπρλά θαιχπηνληαη πίζσ απφ κηα ζπκβαηηθή, πξνζρεκαηηθή ζπκπεξηθνξά.
Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνθάιπςεο ηεο απφθξπθεο εξσηηθήο αηηηαθήο
ζρέζεο ησλ γεγνλφησλ ζην θαβαθηθφ έξγν, απνηειεί ην πνίεκα «Κίκσλ Λεάξρνπ, 22
εηψλ, ζπνπδαζηήο ειιεληθψλ γξακκάησλ (ελ Κπξήλε)».192 ΢ην επηηχκβην ηνπ
ζαλφληνο λεαξνχ Μαξχινπ Ώξηζηνδήκνπ απνηππψλεηαη ην νμχκσξν ηνπ
ζπλαηζζήκαηνο επηπρίαο πνπ ηνλ δηαθαηείρε ιίγν πξηλ ην ζάλαηφ ηνπ («ην ηέινο κνπ
επήιζε φηε ήκνπλ επηπρήο»), ζπλαίζζεκα πνπ εδξάδεηαη ζηελ πεπνίζεζή ηνπ φηη αλ
δνχζε πεξηζζφηεξν, θάπνην άιιν πξφζσπν ζα θέξδηδε ηνλ εξσηηθφ ηνπ ζχληξνθν
(«ίζσο θαλέλα πάζνο/ άιινλ ηνλ Βξκνηέιε λα παηξλελ απφ κέλα»). Η εξσηηθή δήιηα,
φκσο, δελ επηδξά θαζνξηζηηθά κφλν ζηελ ςπρνινγία ηνπ Μαξχινπ, αιιά θαη ζηνλ
παξαιήπηε ηνπ επηηχκβηνπ θεηκέλνπ, εμάδειθφ ηνπ Κίκσλα. Ο ζάλαηνο ηνπ λεαξνχ
ππξνδνηεί κηα δηαδνρή απνθαιχςεσλ ζηελ πνξεία ηνπ πνηήκαηνο: ε εξσηηθή επηζπκία
ηνπ Κίκσλα γηα ηνλ Βξκνηέιε ππήξμε αηηία αληαγσληζκνχ θαη δηεθδίθεζεο κε ηνλ
ζπγγελή ηνπ («κε είρε θιέςεη ηελ αγάπε ηνπ Βξκνηέιε») θαη ηνλ είρε νδεγήζεη, φπσο
απνθαιχπηεηαη ζην ηέινο, ζε κηα κλεζίθαθε ζπκπεξηθνξά δηαβνιήο ελαληίνλ ηνπ
187
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 23-24.
188
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 66.
189
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 101.
190
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 92.
191
΢ρεηηθά κε ηνλ ελλνηνινγηθφ ζπκθπξκφ έξσηα - ζαλάηνπ ζηελ θαβαθηθή πνίεζε, ν Γηάλλεο Αάιιαο
επηζεκαίλεη: «Καη φπσο ζηελ ηδησηηθή ηνπ δσή ‘ην είδσινλ ηνπ λένπ ζψκαηφο ηνπ’, εθηφο απφ ηελ
εξσηηθή κλήκε, ζαιεχεη θαη αλαθαιεί ‘πέλζε ηεο νηθνγέλεηαο ρσξηζκνχο’, έηζη θαη ζηε κείδνλα
θιίκαθα ζρεδηάδεη ζεαλδξηθά είδσια έξσηα καδί θαη ζαλάηνπ. (…) Ώθφκε θαη νη αλεθπιήξσηεο
επηζπκίεο ηνπ είλαη ζαλ εληάθηα ζψκαηα ηνπ Άδσλη ‘κε ξφδα ζην θεθάιη θαη ζηα πφδηα ηαζεκηά’», Γ.
Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 82. Έθηππε αλαινγία κε ηελ εηθφλα απηή ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο
παξνπζηάδεη ην παξαθάησ απφζπαζκα απφ ηε Φαίδξα: «΢πρλά, αθεξεκέλε,/ ζε ζρεδηάδσ νιφγπκλνλ
ζην πίζσ κέξνο ζηα παθέηα ησλ ηζηγάξσλ κνπ./ Όζηεξα/ γεκίδσ ην ζρέδην κε κηθξέο καξγαξίηεο, γηα
λα ζε θξχςσ,/ θ’ είλαη ζα λα ζθεπάδσ έλαλ σξαίν λεθξφ κε ινπινχδηα», Γ. Ρίηζνο, Φαίδξα, Σέηαξηε
Γηάζηαζε, φ.π., 13.
192
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 174-175.

367
εμαδέιθνπ ηνπ. Ο ζάλαηνο ηνπ Μαξχινπ, επηδξά ιπηξσηηθά, αθπξψλνληαο θάζε
ζπκβαηηθφηεηα θαη θαηαξγψληαο φια ηα πξνζρήκαηα πνπ πεξηέβαιιαλ ηελ εξσηηθή
επηζπκία ηφζν ηνπ ίδηνπ, φζν θαη ηνπ Κίκσλα.
Ο παξάγνληαο «πξφζρεκα» απνδεηθλχεηαη εδψ ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο θαη
πνιχπινθνο: απ’ ηε κηα κεξηά, ην πνίεκα απνηειεί ηππηθφ παξάδεηγκα πξνζρεκαηηθήο
ρξήζεο ηεο ηζηνξηθήο ζθελνζεζίαο, πξνθεηκέλνπ λα αλαδπζνχλ ηα πξαγκαηηθά αίηηα
ηεο ςπρνζχλζεζεο θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ πξνζψπσλ κηαο απφκαθξεο ρξνληθά
επνρήο, πνπ αληαπνθξίλνληαη πιήξσο θαη ζηε ζχγρξνλε ςπρνινγία. Ώπ’ ηελ άιιε, ην
εξσηηθφ έλζηηθην αλαδχεηαη σο ην θπξίαξρν πεδίν επηθαζνξηζκνχ ησλ ελεξγεηψλ ησλ
πνηεηηθψλ εξψσλ, ην νπνίν ππνθξχπηεηαη πίζσ απφ ην πξφζρεκα πνπ θάζε θνξά
πξνβάιιεηαη πξνθεηκέλνπ λα κελ γίλεη αληηιεπηφ ην αιεζηλφ θίλεηξν απηψλ ησλ
ελεξγεηψλ. Με άιια ιφγηα, ν πνηεηήο ρξεζηκνπνηεί ην ηζηνξηθφ πξφζρεκα γηα λα
κηιήζεη γηα ζχγρξνλα (θαη δηαρξνληθά, θαη παλαλζξψπηλα) εξσηηθά ζπλαηζζήκαηα,
ηζηνξηθνπνηψληαο ηε ζχγρξνλε εκπεηξία,193 αιιά ηαπηφρξνλα εξκελεχεη θαη
θαηαξξίπηεη ηα πξνζρήκαηα, κε ηα νπνία νη πξάμεηο ησλ ηζηνξηθψλ (ή
ςεπδντζηνξηθψλ ή κπζνινγηθψλ) πξνζψπσλ έρνπλ ελδπζεί.
Σν πνίεκα απφ ηε ζπιινγή Μαξηπξίεο Β΄ κε ηίηιν «Η κήληο» απνδεηθλχεη φηη
ν πξνζρεκαηηθφο απηφο κεραληζκφο ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο πηνζεηείηαη θαη απφ ηνλ
Ρίηζν:

«Έθιεηλε ηα κάηηα ζηνλ ήιην. Έβξερε ηα πφδηα ηνπ ζηε ζάιαζζα. Πξφζεμε
πξψηε θνξά ηελ έθθξαζε ησλ ρεξηψλ ηνπ. Μηα θξπθή θνχξαζε
θαξδηά ζαλ ηελ ειεπζεξία. Ώπεζηαικέλνη
πήγαηλαλ θη έξρνληαλ, θέξλνληαο δψξα θαη ππνζρέζεηο,
ηάδνληαο ηίηινπο θαη ιάθπξα αλψηεξα. Ώπηφο, ακεηάπεηζηνο,
παξαηεξνχζε έλα θαβνχξη λ’ αλεβαίλεη ηξεθιίδνληαο ζ’ έλα ραιίθη
αξγά, θαρχπνπηα, θη σζηφζν επίζεκα, ζα λ’ αλεθφξηδε ηελ αησληφηεηα.
Αελ μέξαλ πσο ε κήληο ήηαλ απιψο έλα πξφζρεκα».194

Μνινλφηη εδψ ε κήληο (πξνθαλψο ηνπ Ώρηιιέα) παξνπζηάδεηαη σο πξφζρεκα

πνπ δελ ζρεηίδεηαη κε ηελ εξσηηθή επηζπκία αιιά κε κηα αλαηηηνιφγεηε «θξπθή
θνχξαζε», ζην πιαίζην ησλ κπζνινγηθψλ ζπλζέζεσλ ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο

193
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 14.
194
Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, φ.π., 272.

368
επηθπξψλεηαη ε ζπλάξηεζε ηεο πξνζρεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ εξψσλ κε ηα
ππνθξππηφκελα θίλεηξά ηνπο, ηα νπνία, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο,
πξνβάιινληαη σο άκεζα ή έκκεζα ζπκπιεθφκελα κε ην εξσηηθφ ζηνηρείν.195
Η πξαγκαηηθή αηηία πνπ σζεί ηνλ Ώρηιιέα ζηελ απφθαζε λα απνζπξζεί απφ
ην πεδίν ηεο κάρεο, δειαδή ε αδηεπθξίληζηε ςπρηθή ηνπ θφπσζε, φπσο είδακε ζηηο
Μαξηπξίεο, επαλεκθαλίδεηαη θαη επηβεβαηψλεηαη δηα ζηφκαηνο Ώγακέκλνλα ζην
νκψλπκν πνίεκα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο:

«΢ήκεξα ληψζσ
ην ζπκφ ηνπ Ώρηιιέα∙ - φρη θαζφινπ αληηδηθία καδί κνπ - θνχξαζε είηαλ,
κηα θνχξαζε πξνδξνκηθή πνπ εμίζσλε ηε λίθε κε ηελ ήηηα,
ηε δσή κε ην ζάλαην. Μνλάρνο ηνπ θάησ ζη’ αθξνγηάιη,
κε ζπληξνθηά ην καχξν ζθπιί πνπ πξνζθνιιήζεθε ζ’ απηφλ αλεμήγεηα
κηα λχρηα θζηλνπσξηλή κε κεγάιν θεγγάξη (έηζη ιέγαλ).

Μπνξεί θαη λα’ρε αλάγθε απ’ απηή ηε βνπβή παξνπζία

πνπ δε ξσηάεη, δελ αξληέηαη, αιιά πηζηεχεη θ’ επηδνθηκάδεη πάληα
κε κηα θίλεζε ηεο νπξάο, κ’ έλα αλνηγφθιεηζκα ησλ βιεθάξσλ
ή θάπνηε αθνπκπψληαο ηε κνπζνχδα ηνπ κ’ επγλσκνζχλε
ζηα ζαληάιηα ηνπ αθέληε ηνπ, πεξηκέλνληαο κε ηελ ίδηα επηπρία
ην ράδη ή ην ιάρηηζκα∙ θη άιινηε πάιη ιαραληάδνληαο, φρη απφ ην ηξέμηκν,
αιιά απφ ηελ αθνζίσζή ηνπ, θξεκψληαο έμσ ηελ θφθθηλε γιψζζα ηνπ
ζα λα θξαηνχζε αλάκεζα ζηα δφληηα ηνπ έλα θνκκάηη καησκέλν απ’ ηελ
ςπρή ηνπ
θ’ ήζειε λα ην δψζεη. Μηα ηέηνηα απέξαληε αθνζίσζε, θαληάδνκαη,
κπνξεί λα ζψζεη έλαλ άλζξσπν ή θ’ έλαλ ζεφ. Ο Πάηξνθινο δήιεπε∙».196

195
Πξβι. ηελ απνθάιπςε ηεο πξνζρεκαηηθήο δξάζεο ηνπ Οδπζζέα ζην πνίεκα Η Διέλε, φπνπ ε
εηθνζαεηήο αξγνπνξία ηεο επηζηξνθήο ηνπ ήξσα ζηελ Ιζάθε απνδίδεηαη ζε εξσηηθά αίηηα:
«Ολεηξεπφκνπλ ηφηε/ ηνλ Οδπζζέα, ην ίδην αγέξαζηνλ θη απηφλ, κε ην έμππλν, ηξηγσληθφ ζθνπθί ηνπ,/
λ’ αξγνπνξεί ην γπξηζκφ ηνπ, ν πνιπκήραλνο, - κε ηη πξνθάζεηο επθάληαζησλ θηλδχλσλ,/ ελψ
αθελφηαλ (ηάρα λαπαγφο) πφηε ζηα ρέξηα κηαο Κίξθεο, πφηε ζηα ρέξηα/ κηαο Ναπζηθάο, λα ηνπ βγάδνπλ
ηα ζηξείδηα απ’ ην ζηήζνο, λα ηνλ ινχδνπλ/ κε κηθξά ξφδηλα ζαπνχληα, λα θηινχλ ηελ νπιή ζην γφλαηφ
ηνπ, λα ηνλ αιείβνπλ κε ιάδη», Γ.Ρίηζνο, Η Διέλε, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 287.
196
Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 59.

369
 Η αλαθνξά ζηελ θνχξαζε ηνπ Ώρηιιέα (λίθε - ήηηα) θαη ν ζπλαθφινπζνο
ζπκβνιηζκφο ηνπ ζθπιηνχ (αθνζίσζε, πίζηε) θαίλεηαη θαη’ αξράο λα εκπίπηεη ζην
πεδίν κηαο πξνβιεκαηηθήο ηδενινγηθνχ ραξαθηήξα πνπ άπηεηαη πηζαλψο ησλ
καθξνρξφλησλ αγψλσλ θαη ησλ αιιεπάιιεισλ δηαςεχζεσλ ζηνλ ρψξν ηεο
Ώξηζηεξάο. Οη ηδενινγηθέο, φκσο, ζπλδειψζεηο πνπ ζρνιηάδνπλ θξππηηθά ηε
ζχγρξνλε ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα, δηαπιέθνληαη ζηνλ ηειεπηαίν ζηίρν ηνπ
απνζπάζκαηνο κε ην εξσηηθφ ζηνηρείν. Η ζπλέρεηα αλαδεηθλχεη θαη ηελ ςπρνινγία
ηνπ Πάηξνθινπ:

«Ο Πάηξνθινο δήιεπε∙
θ’ ίζσο γη’ απηφ λα ηνλ παξαθηλνχζε λα πάξεη κέξνο ζηε κάρε
θ’ ίζσο γη’ απηφ θαη λα ζθνηψζεθε. Πφζν αίκα ρχζεθε -
δελ έκαζα γηαηί - δελ μέξσ».197

Ώλ ε εξκελεία ηεο ςπρνζχλζεζεο ηνπ Ώρηιιέα εδξαηψλεηαη - ελ πξψηνηο

ηνπιάρηζηνλ - ζηε βάζε ηδενινγηθψλ αηηίσλ, ε δηεξεχλεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαη
ησλ πξάμεσλ ηνπ Πάηξνθινπ νδεγνχλ εκθαλψο ζην εξσηηθφ πεδίν∙ ζην
«αληηθείκελν» δειαδή ηεο εξσηηθήο ηνπ επηζπκίαο (Ώρηιιέαο) θαη ζηε δήιηα πνπ ηνπ
πξνθαιεί ε δηαξθήο ζπλαλαζηξνθή ηνπ Ώρηιιέα κε ην ζθπιί, ζπλαλαζηξνθή πνπ
ππνδειψλεη ηελ δηάπξαμε ελφο είδνπο «απηζηίαο» (ε έλλνηα ηεο πίζηεο θαη ηεο
αθνζίσζεο, πξνζιακβάλεη έηζη δηηηφ εξκελεπηηθφ θνξηίν, ηδενινγηθφ αιιά θαη
εξσηηθφ).198 Η πξνηξνπή, ζπλεπψο, ηνπ Πάηξνθινπ πξνο ην ζχληξνθφ ηνπ λα
επηζηξέςεη ζηε κάρε, δελ πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα «παηξησηηθψλ» ή ηδενινγηθψλ

197
Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 59.
198
Ώληίζηνηρνο εξσηηθφο ζπκβνιηζκφο ηνπ ζθχινπ εληνπίδεηαη ζην πνίεκα Πεξζεθόλε θαη θαίλεηαη λα
παξαπέκπεη ζηνλ ρψξν ησλ απσζεκέλσλ επηζπκηψλ ηνπ ππνζπλεηδήηνπ, ελψ ηαπηφρξνλα ζπλδέεηαη
θαη κε ηελ έλλνηα ηνπ ζαλάηνπ (ν ζθχινο αλήθεη ζηνλ Άδε θαη θαηνηθεί ζηνλ θάησ θφζκν - πξφθεηηαη
πξνθαλψο γηα ηνλ Κέξβεξν). Πξβι. ηα ιφγηα ηεο Πεξζεθφλεο: «Κεη πέξα/ ηίπνηα δελ ηαξάδεη ηε
ζησπή. Μνλάρα έλαο ζθχινο (θη απηφο δε γαπγίδεη),/ άζθεκνο ζθχινο, ν δηθφο ηνπ, ζθνηεηλφο κε
ζηξαβά δφληηα,/ κε δπν κεγάια κάηηα αφξηζηα, πηζηά θαη μέλα (…) Κάλεη πσο δε ζε βιέπεη/ θη φκσο
νζκίδεηαη δηαξθψο ηα πάληα./ Σελ ψξα πνπ νλεηξεχνκαη,/ ληψζσ άμαθλα ε αλάζα ηνπ λ’ αρλίδεη θάησ
απ’ ην πεγνχλη κνπ/ ή λα πεξλάεη απ’ ηνπο θξνηάθνπο κνπ ζα λα κνπ παξαθνινπζεί ηε ζθέςε,/ ην
ξίγνο, ηελ επηζπκία, (θαη ηα βιέπσ θη εγψ) (…) Κάζε ιέμε απνζησπεκέλε,/ θάζε ρεηξνλνκία
αλαβιεκέλε, κπαίλνπλ ζην δηθφ ηνπ ρψξν,/ ζηε δηθή ηνπ εμνπζία, - ηηο εηζπλέεη (…) Έλα βξάδη, ζηνλ
θήπν/ πήδεζε θαη κνπ αγθάιηαζε ηε κέζε κε ηα κπξνζηηλά ηνπ πφδηα. ΢ην δεμί κεξφ κνπ/ έκεηλε θάηη
πγξφ, ριηαξφ. Φνβήζεθα ηφηε. Κη αιήζεηα,/ αληίθξπ κνπ νξζσλφηαλ ην κεγάιν θίδη, κε ηε γιψζζα ηνπ
έμσ. Μήπσο/ απ’ απηφ κε πξνθχιαμε; Ώπφ πνηφλ θαη γηα πνηφλ κε θπιάεη;/ Σν ζηίγκα κέλεη αθφκε ζην
κεξφ κνπ, ζηηιπλφ, γαιαηψδεο,/ ζαλ ην θαηλνχξγην δέξκα κηαο θιεηζκέλεο πιεγήο. Βθζπεξκάησζε
ηάρα/ ή κήπσο δάθξπ;», Γ. Ρίηζνο, Πεξζεθόλε, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 198-199.

370
θηλήηξσλ («ην ρξένο πξνο ηελ παηξίδα θη άιια ερεξά παξφκνηα»)199 αιιά ζπληζηά
απφξξνηα εξσηηθήο απφξξηςεο (αθνχ ν Πάηξνθινο επηδηψθεη νπζηαζηηθά λα
απνκαθξχλεη ηνλ Ώρηιιέα απφ ηνλ, αληαγσληζηηθφ γη’ απηφλ, πφιν έιμεο πνπ
ζπκβνιίδεη ε κνξθή ηνπ ζθχινπ).
΢ην ίδην απηφ ζπλαίζζεκα ηεο απφξξηςεο θαη ηεο δήιηαο εδξάδεηαη θαη ε αηηία
ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Πάηξνθινπ, ε νπνία πεξηγξάθεηαη ζε άιιν ζεκείν ηνπ Αγακέκλνλα:

«Έηζη, θακκηά θνξά, καο ζηακαηνχζε θάηη θ’ εθεί πέξα - δελ ήμεξεο ηη
ηξέρεη -
κηα αληαχγεηα ζην ζπαζί ζνπ απ’ ηελ απγή (…)
ή εθείλε ε ζπλήζεηα ηνπ Πάηξνθινπ λ’ αγγίδεη κε ηα δπν ηνπ δάρηπια
ηελ άθξε ηνπ απηηνχ ηνπ, ελψ ζησπνχζε, βπζηζκέλνο ζε ξέκβε
κνλήξε, εξσηηθή. Μηα κέξα ν Ώρηιιέαο ηνπ’ πηαζε ην ρέξη, θνίηαμε
ηα δάρηπιά ηνπ ζα κάληεο, χζηεξα θνίηαμε η’ απηί ηνπ. ‘Πιεζηάδεη ην
θζηλφπσξν’ είπε∙
‘ζα πξέπεη λ’ αλαζπληάμνπκε ηηο δπλάκεηο καο’. Κ’ είρε κηα ζρέζε παξάμελε
απηφ ην ‘αλαζπληάμνπκε’ κε ηελ φκνξθε θίλεζε ηνπ Πάηξνθινπ.
Καη ηφηε ν Πάηξνθινο βγήθε απ’ η’ αληίζθελν, πιεζίαζε η’ άινγα ηνπ
θίινπ ηνπ,
ηνλ ΐάιην θαη ηνλ Ξάλζν, ζηάζεθε αλάκεζά ηνπο, πέξαζε ηα δπν ηνπ ρέξηα
ηξηγχξσ ζηνπο ιεπηνχο ιαηκνχο ηνπο, θ’ έηζη νη ηξείο ηνπο, πξφζσπν κε
πξφζσπν,
κείλαλ αζάιεπηνη θνηηάδνληαο ην ιηφγεξκα. Ώπηή ηελ παξάζηαζε
ηελ έρσ δεη ζαξξψ ζε θάπνην αλάγιπθν αεηψκαηνο, θη άμαθλα ελλφεζα
πσο γίλεηαη λα ζπζηάζεηο έλαλ άλζξσπν γηα ιίγνλ νχξην άλεκν».200

Η ζχλαςε ηεο αηηίαο ζαλάηνπ ηνπ Πάηξνθινπ κε ηελ εξσηηθή παξάκεηξν, πνπ
αλαδχζεθε ζην πιαίζην ηνπ πξνεγνχκελνπ απνζπάζκαηνο («Ο Πάηξνθινο δήιεπε∙
(…) θ’ ίζσο γη’ απηφ θαη λα ζθνηψζεθε), εδψ απνθσδηθνπνηείηαη θαη εξκελεχεηαη: ε
«παξάμελε ζρέζε» πνπ ζπλδέεη ηελ θίλεζή ηνπ («λ’ αγγίδεη κε ηα δπν ηνπ δάρηπια/
ηελ άθξε ηνπ απηηνχ ηνπ») κε ηε θξάζε ηνπ Ώρηιιέα («ζα πξέπεη λ’ αλαζπληάμνπκε
ηηο δπλάκεηο καο») είλαη ε εξσηηθή ζρέζε ησλ δχν πξνζψπσλ, ε νπνία θαζνξίδεη ην

199
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, «Ώπφ ηελ ζρνιήλ ηνπ πεξησλχκνπ θηινζφθνπ», φ.π., 133-134.
200
Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, φ.π., 61-62.

371
πιαίζην ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαη ησλ ελεξγεηψλ ηνπο. Η ρεηξνλνκία ηνπ Πάηξνθινπ
πνπ αγγίδεη έλα ζεκείν ηνπ ζψκαηφο ηνπ, ππνδειψλεη ηε «κνλήξε, εξσηηθή» ξέκβε
ηνπ (φπσο θαη ζην πνίεκα ησλ Μαξηπξηώλ πνπ ν Ώρηιιέαο άγγηδε εδνληθά ηε θηέξλα
ηνπ), δειαδή ηελ αλεθπιήξσηε εξσηηθή επηζπκία, ηε κνλαμηά θαη ηελ εγθαηάιεηςε
πνπ βηψλεη ιφγσ ηεο αδηαθνξίαο ηνπ Ώρηιιέα. Ο ηειεπηαίνο, πξνθαλψο ελνριεκέλνο
απφ ηε δήιηα ηνπ ζπληξφθνπ ηνπ, ηνλ νδεγεί κε κηα πξνζρεκαηηθή θξάζε (πνπ
πξνβάιιεη σο αηηία ηεο πξνηξνπήο ηνπ ηελ πξνηεξαηφηεηα ηνπ πνιέκνπ) ζηε κάρε,
δειαδή ζηνλ επηθείκελν θαη πξνβιεπφκελν ζάλαηφ ηνπ ( «θνίηαμε/ ηα δάρηπιά ηνπ ζα
κάληεο»).
Οη αλαινγίεο κε ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή εθηείλνληαη εδψ ζε πνιιά επίπεδα.
Πέξα απφ ηελ πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο ζπκβνιή ηνπ εξσηηθνχ θηλήηξνπ ζηε
ζπκπεξηθνξά ησλ πξσηαγσληζηψλ θαη ηελ πξνζρεκαηηθή ζπγθάιπςή ηνπ, πέξα απφ
ηνλ ζπκθπξκφ ηεο εξσηηθήο δήιηαο κε ηελ έλλνηα ηνπ ζαλάηνπ (φπσο είδακε θαη ζην
«Κίκσλ Λεάξρνπ»), ε ζπκκεηνρή ηεο αζήκαληεο, αλεπαίζζεηεο αλζξψπηλεο
ρεηξνλνκίαο ζηελ πνηεηηθή απφδνζε ηνπ εζψηεξνπ ςπρηζκνχ ησλ εξψσλ είλαη
θαζνξηζηηθή, ζην βαζκφ πνπ «εμαλζξσπίδεη» θαη «εθζπγρξνλίδεη» ηηο απφκαθξεο,
αλνίθεηεο κπζνινγηθέο κνξθέο, ζχκθσλα κε ην παξάδεηγκα ηνπ Καβάθε, ν νπνίνο,
φπσο επηζεκαίλεη ν Γ. Αάιιαο, «απφ ηα κπζνινγηθά ζέκαηα πξνζπαζεί λα
ζπγθξαηήζεη ρεηξνλνκίεο αλζξψπηλεο».201
Καβαθηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ είλαη επίζεο ε πεξηγξαθή ηεο εηθφλαο ηνπ
Πάηξνθινπ κε ηα άινγα ηνπ Ώρηιιέα, φρη κφλν γηαηί παξαπέκπεη ζεκαηηθά ζην
πνίεκα ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ «Σα άινγα ηνπ Ώρηιιέσο»,202 αιιά θαη γηαηί αληηζηνηρεί,
σο πνηεηηθή ηερληθή, ζηελ θαβαθηθή ηππνινγία, φπνπ ζπρλά ε αλαπαξηζηψκελε ζε
έλα κλεκείν ή έξγν ηέρλεο εηθφλα, ιεηηνπξγεί σο θνξέαο ελεξγνπνίεζεο ηνπ
πνηεηηθνχ ιφγνπ («Ώπφ παιί ρξσκαηηζηφ»,203 «Βλψπηνλ ηνπ αγάικαηνο ηνπ
Βλδπκίσλνο»204). Η ζέαζε ηεο θαιιηηερληθήο αλαπαξάζηαζεο κηαο ζθελήο ηνπ
ηζηνξηθνχ ή κπζνινγηθνχ παξειζφληνο σζεί ηνλ δεκηνπξγφ ζηελ πνηεηηθή αλαβίσζε

201
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 163. Πξβι. επίζεο ην πνίεκα «Οη άζεκεο ιεπηνκέξεηεο»:
«Καζψο ν Βχκαηνο, ν ρνηξνβνζθφο, ζεθψζεθε γηα λα πξνιάβεη/ ηνλ μέλν, πνπ ηνλ αιπρηνχζαλ ηα
καληξφζθπια,/ ηνπ’ πεζε απφ ηα γφλαηά ηνπ η’ φκνξθν, ην θαινδνπιεκέλν/ δέξκα βνδηνχ πνπ
εηνίκαδε γηα ηα ζαληάιηα ηνπ. Όζηεξα,/ θαζψο πνξεχνληαλ λα ζθάμεη ηνπο δχν ρνίξνπο/ γηα ηε
θηινμελία ηνπ γέξνληα, έζθημε ηε δψλε ηνπ./ Ώπηά,- ην δέξκα, ηα ζαληάιηα ηνπ, ην ζθίμηκν ηεο δψλεο -
/ ην κπζηηθφ λφεκά ηνπο (πέξα απφ ζενχο θαη κχζνπο,/ πέξα απφ ζχκβνια θαη ηδέεο), κφλν νη πνηεηέο
ηα ληψζνπλ», Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Β΄, φ.π., 280.
202
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 21.
203
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 149.
204
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 84.

372
ησλ πξνζψπσλ, ζηελ αλάδεημε θαη εξκελεία ηνπ ςπρηζκνχ ηνπο θαη, ζπρλφηαηα, ηεο
εξσηηθήο ηνπο ππφζηαζεο.205
΢ηνλ Αγακέκλνλα, ν Ρίηζνο αληηζηξέθεη ηε ζεηξά απηήο ηεο πνηεηηθήο
δηαδηθαζίαο: αθνχ έρεη πξνεγεζεί ν θσηηζκφο ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ Πάηξνθινπ
θαη έρεη δηαηππσζεί κηα λέα εθδνρή ησλ αηηίσλ πνπ ηνλ νδήγεζαλ ζην πεδίν ηεο
κάρεο κε ηα άινγα ηνπ Ώρηιιέα, αθνινπζεί αλαδξνκηθά ε κλεκνληθή αλάθιεζε ηεο
εηθφλαο πνπ ελεξγνπνίεζε ηελ πνηεηηθή αλαβίσζε ηεο ζρέζεο ησλ δχν κπζηθψλ
εξψσλ («Ώπηή ηελ παξάζηαζε/ ηελ έρσ δεη ζαξξψ ζε θάπνην αλάγιπθν
αεηψκαηνο»).
Η αλαλεσηηθή ρξήζε ηεο θαβαθηθήο ηερληθήο, φκσο, δελ πεξηνξίδεηαη ζε απηή
ηελ αληηζηξνθή. Η αλάθιεζε ηεο κπζνινγηθήο παξάζηαζεο ηνπ αεηψκαηνο
ιεηηνπξγεί απνθαιππηηθά ζηε ζπλείδεζε ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ (Ώγακέκλνλα),
κε απνηέιεζκα ζην ζεκείν απηφ ηνπ πνηήκαηνο λα εκθηινρσξεί έλα αθφκε ζηνηρείν
ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο∙ απηφ πνπ ν Γ. Αάιιαο νξίδεη σο «εηδνπνηφ δχλακε ηεο
ζηηγκήο»206: αλ ν ρξφλνο ηεο «ζηηγκήο» ζπληζηά γηα ηνλ πνηεηή ηελ ηδηαίηεξε γσλία
ιήςεσο ησλ πξαγκάησλ, γηα ηνπο ήξσέο ηνπ ν ρξφλνο απηφο είλαη ππαξμηαθφο, θαζψο
ζεκαηνδνηεί ηε «ζπλάληεζή ηνπο κε ηελ ίδηα ηελ πξάμε ηνπο».207
Ο Ώγακέκλνλαο, αλαθαιψληαο ηελ εηθφλα ηνπ αεηψκαηνο, ζπλδέεη ζπλεηξκηθά
ηελ (εξσηηθήο αηηηνινγίαο) «ζπζία» ηνπ Πάηξνθινπ απφ ηνλ Ώρηιιέα κε ηελ
(ηδενινγηθνχ - παηξησηηθνχ ραξαθηήξα) ζπζία ηεο Ιθηγέλεηαο απφ ηνλ ίδην, έξρεηαη
205
Πξβι. ην απφζπαζκα απφ ην πνίεκα Ιζκήλε ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, φπνπ νη αλαπαξηζηψκελεο
εηθφλεο ηνπ παξειζφληνο είλαη απνηππσκέλεο ζε ρξεζηηθά αληηθείκελα (ζηνηρείν δεισηηθφ ηεο
πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ), ελ πξνθεηκέλσ ζε πφξπεο: [κηιάεη ε Ιζκήλε] «Ο κηθξφο αδειθφο κνπ είρε καλία
κε ηηο πφξπεο∙ είρε καδέςεη/ κηα νιφθιεξε ζπιινγή απ’ απηέο, δηαθφξσλ επνρψλ, αληξηθέο,
γπλαηθείεο,/ απφ θαξδηνχο πνιεκηθνχο δσζηήξεο ή απφ παιηέο ιεπηεπίιεπηεο δψλεο - / πεξίεξγα
ζρήκαηα, πεξίεξγα ζρέδηα, πεξίεξγεο παξαζηάζεηο/ αλζξψπσλ, ζεψλ, πνπιηψλ, ηεξάησλ./ Μηα θνξά
κνπ ηηο έδεημε. (…) Η θπξίαξρε ιάκςε/ είηαλ έλα βαζχ βπζζηλί θαζψο ην αίκα, ή ραιθνπξάζηλν/
θαζψο ηα ζπιάρλα ηνπ αλζξψπνπ. Μα εθείλν πνπ κνπ’ κεηλε πηφηεξν απ’ φια/ είηαλ κηα αίζζεζε απφ
αθκαία ζψκαηα, γπκλά, κεηά ηελ θίλεζή ηνπο/ λ’ αθαηξέζνπλ αλππφκνλα ηε δψλε ηνπο. ΋ηαλ ηνπ ην’
πα, ζχκσζε. (Μα κήπσο/ ππάξρεη ηίπνηα ζηνλ θφζκν πην αλεμήγεην, πην αζχιιεπην/ απφ ην ηφζν απηφ
- θ’ ίζσο γη’ απηφ, - ην ηφζν επκεηάβιεην αλζξψπηλν ζψκα; (…) Κη φπσο έκαζα αξγφηεξα, / ηηο είρε
ζπγθεληξψζεη απφ δψλεο λεθξψλ. Ώπηή ε πιεξνθνξία/ δελ άιιαμε ηελ πξψηε κνπ αίζζεζε θαζφινπ,
απελαληίαο ηελ ππνγξάκκηζε», Γ. Ρίηζνο, Ιζκήλε, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 216-217.
206
ΐι. «Βίλαη ε ηδηαίηεξε ζθνπηά, απ’ φπνπ (δηα)θξίλεηαη θαη δηαθηλείηαη ν ρξφλνο∙ θαη δηακέζνπ ηνπ
ρξφλνπ, ηα εμσηεξηθά κεγέζε ηεο θνηλσληθήο θαη ηζηνξηθήο δσήο. Πξφθεηηαη γηα κεγέζε επηξξεπή ζηελ
πην ζπκβαηηθή αθαίξεζε∙ γηαηί ν ρξφλνο εχθνια γεληθεχεηαη θαη, ζπλαθφινπζα, ε θνηλσλία
απνπξνζσπνπνηείηαη, ε ηζηνξηθή δσή κλεκεηψλεηαη. Γηα ηελ επαλαιεηηνπξγία ηνπο αθξηβψο
θηλεηνπνηείηαη ε εηδνπνηφο δχλακε ηεο ζηηγκήο. Ώπηή δηαθνξνπνηεί θαη ζπλείξεη θαη ηειηθά θξίλεη ηελ
έθβαζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο. Βθθελψλεη κηα δεκφζηα εθδήισζε ζηελ ηδησηηθή δηαγσγή ηεο, ηελ
θνηλσληθή δξαζηεξηφηεηα ζηελ ηδησηηθή ηεο πεξίπησζε, ηελ ηζηνξηθή δσή ζηελ πνιηηηθή εθδνρή ηεο.
ΐιέπεη ηελ ηζηνξηθή δσή ζαλ ηζηνξηθή θίλεζε, ηελ θνηλσληθή θίλεζε ζαλ αηνκηθή ζπκβνιή θαη, κ’
απηή ηε ζπλάξηεζε, ηα πάληα λα θξίλνληαη ζηε ιεηηνπξγηθφηεηα κηαο ζηηγκήο», Γ. Αάιιαο, Καβάθεο
θαη ηζηνξία, φ.π., 125.
207
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 127.

373
δειαδή αληηκέησπνο κε ηελ ίδηα ηελ πξάμε ηνπ, ζηαζκίδνληαο ηελ απαμία ηεο (φπσο
θαη ηεο αληίζηνηρεο ηνπ Ώρηιιέα): «Ώπηή ηελ παξάζηαζε/ ηελ έρσ δεη ζαξξψ ζε
θάπνην αλάγιπθν αεηψκαηνο, θη άμαθλα ελλφεζα/ πσο γίλεηαη λα ζπζηάζεηο έλαλ
άλζξσπν γηα ιίγνλ νχξην άλεκν». Σα πξφζσπα θαη νη πξάμεηο ηνπο θξίλνληαη, φπσο
θαη ζην θαβαθηθφ έξγν, «ζηνλ άθκνλα κηαο ζηηγκήο»,208 πνπ επελεξγεί απνθαιππηηθά
ζηελ αλζξψπηλε ζπλείδεζε θαη κεηαηξέπεη ηνπο απξφζηηνπο κπζνινγηθνχο ήξσεο ζε
δσληαλά πξφζσπα κε ζπλαηζζήκαηα, πάζε θαη αδπλακίεο.
Η έλλνηα ηνπ πξνζρήκαηνο θαη ν θαζνξηζηηθφο ξφινο ηεο «ζηηγκήο»
επαλεκθαλίδνληαη ζην πνίεκα Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ, κε αθνξκή απηή ηε
θνξά ηνλ ζάλαην ηεο Κιπηαηκλήζηξαο, ηα αίηηα ηνπ νπνίνπ εξκελεχνληαη απφ ηε
κεγαιχηεξε θφξε ηεο Ηιέθηξα209:

«…ε κεηέξα, ψξεο νιφθιεξεο, θνηηαδφηαλ αζάιεπηε,

ζηελ ίδηα ζηάζε θ’ εθείλε, φκσο αλέλδνηε,
κεο ζηνλ πιαηχ, κεηάιιηλν θαζξέθηε∙ ρξεζηκνπνηνχζε
θακέλν δαθλφθισλν λα βάθεη ηα κάηηα ηεο (…)
ρξεζηκνπνηνχζε αθφκε
δηάθνξα παξάμελα βφηαλα, θξπθά ζπλαγκέλα ζηε ράζε ηεο ζειήλεο,
βφηαλα πνπ εξεζίδνπλ ην δέξκα θαη δίλνπλ ζην πξφζσπν έλα ρξψκα
θφθθηλν θη άγξην ζα κάζθα ζεάηξνπ. Έλα βξάδη
κ’ είδε πνπ ηελ παξαηεξνχζα κεο απ’ ηνλ θαζξέθηε,
ίζσο θηφιαο λα αηζζάλζεθε ην βιέκκα κνπ ζηε ξάρε ηεο,
θη αλαζθίξηεζε νιφθιεξε∙ έθαλε κηα θίλεζε
ζα λα πεδνχζε κνλνκηάο κηα ζθάια
πνπ ζα’ πξεπε, νπσζδήπνηε, αξγά ή γξήγνξα, λα ηελ θαηέβεη,
ή ζα λα’ δε ηα κάηηα κνπ κέζα ζ’ έλα βαζχ, καχξν πεγάδη (…)
Θ’ άζπξηζε ηφηε ην λεξφ, πιαηχ θη νπδέηεξν ζαλ ηελ αιήζεηα,/
θαη ζα’ δε ε κεηέξα κεο ζη’ άζπξν λεξφ, αδηάςεπζην

208
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 126.
209
΢ηα πξσηκφηεξα πνηήκαηα ηνπ κπζνινγηθνχ θχθινπ ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο (φπσο Σν Νεθξό ζπίηη
θαη ην Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ) ηα νλφκαηα ησλ κνξθψλ ηεο αξραηνειιεληθήο κπζνινγίαο δελ
αλαθέξνληαη ξεηά ζην πνηεηηθφ θείκελν, αιιά ππνλννχληαη. ΢ην ζπγθεθξηκέλν πνίεκα ε Ηιέθηξα
πεξηγξάθεηαη σο ε κεγαιχηεξε - εβδνκεληάρξνλε - αλχπαληξε θφξε ηεο νηθνγέλεηαο, ελψ ην πξφζσπν
ηεο Κιπηαηκλήζηξαο ζθηαγξαθείηαη κέζα απφ ηελ ππαηληθηηθή αλαθνξά ηεο δνινθνλίαο ηεο απφ ηνλ
γηφ ηεο. ΐι. πεξηζζφηεξα Υ. Πξνθνπάθε, «Ο θχθινο ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Γηάλλε
Ρίηζνπ», φ.π., 3.

374
 ην ζθνηεηλφ πξφζσπφ ηεο, θ’ είπε ηφηε
κε κηα θξηθηή θσλή ζαλ κέζα ζην πεγάδη:
‘ην’ δεο ινηπφλ θ’ εζχ πσο γέξαζα;’
θαη κνλνκηάο έγηλε πάιη απιή θη σξαία θη αγαπεκέλε
φπσο πξηλ απφ ρξφληα, πξηλ απ’ ην δηθφ ηεο θφλν
θαη πξηλ απ’ ηνπο κηθξνχο, αλεμηρλίαζηνπο θφλνπο ηνπ ρξφλνπ.
Ώπφ ηφηε δε βαθφηαλ πηα - εγθαηαιείθζεθε (…)
Μαιάθσζε πνιχ ε κεηέξα, (θ’ είηαλ ζθιεξή, - ζπκάζαη;)
θαη ιέσ πνπ πηα δελ ρξεηαδφηαλ ηνπ αδεξθνχ κνπ ε εθδίθεζε
ζε ηέηνηαλ ψξα απφιπηεο θνχξαζεο, εμάληιεζήο ηεο,
φηαλ είρε πεξάζεη πηα ε νξγή, θη αθφκε ε ηχςε ηεο θ’ ε κεηάλνηά ηεο
θη φιν ην πάζνο πνπ ίζσο λα δηθαίσλε ηα πξηλ εγθιήκαηα. ΢ρεδφλ δελ
ακχλζεθε
θ’ ίζσο λα ην’ δε απηφ ζα κηαλ σξαία πξφθαζε ελφο ηξαγηθνχ ζαλάηνπ
αλ φρη εξσηθνχ (…)
Αε ζ’ αλερφηαλ ε κεηέξα
λα πεζάλεη, φπσο πεζαίλνπκε εκείο, ζ’ έλα θξεββάηη,
κπιεγκέλε ζη’ άζπξα, καξακέλα καιιηά ηεο,
ζαλ πηαζκέλε ζηα πφδηα κηαο άζπξεο αξάρλεο».210

Η Κιπηαηκλήζηξα δελ αληηζηέθεηαη ζηε θνληθή επίζεζε ηνπ Οξέζηε αιιά

εγθαηαιείπεηαη ζηελ ηδέα ηνπ ζαλάηνπ, επηδηψθεη ζρεδφλ λα πεζάλεη, φρη φκσο
εμαηηίαο ησλ ηχςεσλ πνπ ηελ θαηαηξχρνπλ γηα ηηο ακαξηίεο ηεο, νη νπνίεο
δηθαηψλνληαη σο απφξξνηα πάζνπο («φιν ην πάζνο πνπ ίζσο λα δηθαίσλε ηα πξηλ
εγθιήκαηα»). Η εζειεκέλε πνξεία ηεο πξνο ην ζάλαην έρεη ηελ αθεηεξία ηεο ζηελ
ρξνληθή ζηηγκή πνπ ην βιέκκα θάπνηνπ άιινπ πξνζψπνπ (ελ πξνθεηκέλσ ηεο θφξεο
ηεο) απνθαιχπηεη θαη θνηλνπνηεί ην θξπθφ κπζηηθφ ηεο, ηελ ηξαγηθή πξαγκαηηθφηεηα
πνπ ε ίδηα αξλείηαη λα αληηθξχζεη: ην γήξαο.
Η κνξθή ηεο Κιπηαηκλήζηξαο, αληηπξνζσπεπηηθή ηεο θηιαξέζθεηαο θαη ηνπ
εξσηηθνχ πάζνπο, εθθξάδνληαο «κηα ζρέζε ρπκψδε, ζαξθηθή κε ηε δσή», απνηειεί,
φπσο επηζεκαίλεη θαη ε Πξνθνπάθε, ην πην ιακπεξφ, γεκάην θάιινο θαη κεγαιείν,

210
Γ. Ρίηζνο, Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 143-145.

375
γπλαηθείν πξφζσπν ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο.211 Ώπνηειεί, - καδί κε ηε Φαίδξα - ηε
δηθαησκέλε (παξά ηελ χβξε πνπ δηαπξάηηεη) γπλαηθεία ππφζηαζε, γηαηί ην θίλεηξν
ησλ πξάμεψλ ηεο απνδίδεηαη ζηελ εξσηηθή επηζπκία, ζε αληίζεζε κε ηηο ππφινηπεο
αξλεηηθά ζεκαζηνδνηεκέλεο ζειπθέο κνξθέο ηνπ κπζνινγηθνχ θχθινπ, πνπ
παξνπζηάδνληαη ζηεξεκέλεο, αξλνχκελεο ηε δσή θαη ηνλ έξσηα, αλέγγηρηεο θαη
απνηξφπαηεο (Ιθηγέλεηα, Ώληηγφλε, Ηιέθηξα).212
Σν γήξαο, θαηά ζπλέπεηα, ζεκαηνδνηψληαο ην ηέινο ηεο εξσηηθήο δσήο ηεο
Κιπηαηκλήζηξαο, ηελ ππνρξεσηηθή αλαζηνιή ηεο επηζπκίαο θαη ηνπ πάζνπο,
πξνβάιιεηαη, κε θαβαθηθφ ηξφπν, σο ε ζηηγκηαία ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ ηξαγηθνχ
παξφληνο αιιά θαη σο αμηνιφγεζε θαη απνινγηζκφο ησλ πεπξαγκέλσλ ηνπ
παξειζφληνο (ν θφλνο ηεο απφ ηνλ Οξέζηε απνδεηθλχεηαη αλαίηηνο - «πηα δε
ρξεηαδφηαλ ηνπ αδειθνχ κνπ ε εθδίθεζε»). Οη έλλνηεο ηνπ έξσηα θαη ηνπ ζαλάηνπ
ζπκθχξνληαη θαη πάιη ζε κηα ζρέζε αηηίνπ - απνηειέζκαηνο, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο
απνθαιχπηνληαη θαη θαηαξξένπλ νη πξνθάζεηο θαη ηα πξνζρήκαηα ηεο ζπκπεξηθνξάο
ησλ εξψσλ.213
Η ζχδεπμε απηή ηεο ηδέαο ηνπ ζαλάηνπ κε ηελ εξσηηθή επηζπκία, πνπ
εληνπίδεηαη ζπρλά ζην θαβαθηθφ έξγν, αλαδεηθλχεηαη ζηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε σο
δεζπφδνπζα ελλνηνινγηθή αλαθνξά:

«Γηα λχρηεο, αλ θακκηά γπλαίθα, αξγνπνξψληαο,

έπιελε αθφκε ζην πνηάκη θη αθνπγφηαλ ν ρηχπνο ηνπ θφπαλνπ
πάλσ ζηα καιαθά, κνπζθεκέλα πθαληά, θαλέλαο δελ έιεγε
πσο έλα καραίξη ρψλεηαη ζηε ζάξθα

211
ΐι. Υ. Πξνθνπάθε, «Ο θχθινο ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Θεαηξηθά
Σεηξάδηα, ηρ. 2, Ιαλνπάξηνο 1980, 3-11: 7.
212
ΐι. Υ. Λακπξηλνχ [=Πξνθνπάθε], «Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ.
110, Φεβξνπάξηνο 1964, 159-172: 166.
213
Ώληίζηνηρε πξνζρεκαηηθή ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζην ζάλαην (ζηνλ νπνίν νπζηαζηηθά ηελ νδεγεί ε
έκθπηε εγθξάηεηά ηεο θαη ε αλαζηνιή ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο, θαη φρη νη εξσηθέο πξνζέζεηο ηεο),
παξνπζηάδεηαη λα έρεη θαη ε Ώληηγφλε ζην πνίεκα Ιζκήλε: [κηιάεη ε Ιζκήλε] «Χ, ε αδειθή κνπ
ξχζκηδε ηα πάληα κ’ έλα πξέπεη ή δελ πξέπεη,/ ιεο θ’ είηαλ πξφδξνκνο εθείλεο ηεο κειινληηθήο
ζξεζθείαο/ πνπ ρψξηζε ηνλ θφζκν ζηα δπν (ζηνλ εδψ θαη ζηνλ πέξα), πνπ ρψξηζε/ ην αλζξψπηλν ζψκα
ζηα δπν, πεηψληαο ην απ’ ηε κέζε θαη θάησ./ Πνιχ ηε ιππφκνπλ. Παξά ιίγν λα βιάςεη θη εκέλα. Ώλ ηε
δνμάζαλε ηφζν/ είηαλ γηαηί ηνπο γιχησζε απ’ ην λα πξάμνπλ ην ίδην. ΢ην πξφζσπφ ηεο/ ηηκήζαλ ηε
δηθή ηνπο αληίζεζε λεθξή∙ - απηνζπρσξέζεθαλ,/ αζσψζεθαλ θαη εζχραζαλ./ Ώλ είρε δήζεη, σ,
ζίγνπξα,/ ζα ηελ είραλ κηζήζεη. Μνλαδηθή ηεο ζθέςε/ είηαλ ν ζάλαηνο. Καη ηψξα ιέσ: κηα θ’ ήμεξε/
φηη δελ ήηαλ ηξφπνο λα ηνλ απνθχγεη, αληί λα ηνλ πξνζκέλεη/ αξγά, βαξηά, γεξλψληαο αλσθέιεπηα,
πξνηίκεζε/ λα ηνλ πξνιάβεη, λα ηνλ πξνθαιέζεη κάιηζηα, ζη’ φλνκα/ κηαο πνλεξήο θ’ ηηακήο
γελλαηνθξνζχλεο, αληηζηξέθνληαο ην θφβν/ φιεο ηεο δσήο θαη ηεο επηζπκίαο ηεο ζε εξσηζκφ,
αληηζηξέθνληαο/ ηνλ ίδην ηεο αλαπφηξεπην ζάλαην ζε κηαλ επηειή αζαλαζία,/ λαη, λαη, επηειή, παξ’
φιε ηεο ηελ εθηπθισηηθή ιακπξφηεηα», Γ. Ρίηζνο, Ιζκήλε, φ.π., 210-211.

376
 νχηε πσο θιείλνπλ κηα κπζηηθή θαηαπαθηή
νχηε πσο ξίρλνπλ απ’ ην βνξεηλφ παξάζπξν έλα πηψκα ζηελ ηάθξν -
απιψο έιεγαλ
πσο έλαο θφπαλνο ρηππάεη ζην ξνχρν (…)
θαη μέξαλε πσο κηα γπλαίθα ιεπθαίλεη ηα πξνηθηά ηεο θφξεο ηεο,
θαληάδνληαλ κάιηζηα θαη ηελ εκέξα ηνπ γάκνπ,
ηελ σρξφηεηα ηνπ γακπξνχ, ην ξφδηζκα ηεο λχθεο,
ην ζχκπιεγκα ησλ δχν ζσκάησλ αυισκέλσλ θάπσο απ’ ηελ ηνχιηλε
θνπξηίλα ηεο θιίλεο
πνπ ηελ αλέκηδε ν λχρηηνο αέξαο».214

΢ηε Φαίδξα, ην πιένλ φςηκν ησλ πνηεκάησλ ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, ε

ζπλάξηεζε ηνπ έξσηα κε ηηο έλλνηεο ηνπ γήξαηνο θαη ηνπ ζαλάηνπ, σο θνξέσλ
αλαζηνιήο ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο, θνξπθψλεηαη ζε κηα ζθελή αθξαίνπ ξεαιηζκνχ:

«Σφηε ηξππψ κε ηελ θαξθίηζα ηνπ ζηήζνπο κνπ άθξε-άθξε ηνλ αξηζηεξφ
κνπ δείθηε,
απνκπδψ ην ίδην κνπ ην αίκα ζε κηα εζειεκέλε ζηάζε
ελζπλείδεηνπ βξέθνπο γηα λα κε θσλάμσ, λα κελ θιάςσ, λα κε ζέισ,
έηζη θιεηζκέλε, ζκηθξεκέλε, κε ζθηγκέλα κάηηα, κεο ζην αζθπθηηθφ
κνπ ζψκα
απφ κηα λεθξηθή απηνεδνλή. Καη λπρηψλεη βαζχηεξα κέζα, πην κέζα.
Η λχρηα απιψλεηαη ζαλ κηα θαζνιηθή απηνθηνλία∙ παξαδίλεη
γπκλά ηα ζψκαηα ζ’ έλα ηεξάζηην καξκάξηλν λεθξνηνκείν. Οη λεθξνί
δε λνηάδνληαη πηα λα θξπθηνχλ∙ - απηφο κε ην πξεζκέλν ζάπην πένο∙
απηφο κε ηελ θξεαηνειηά ζηε κχηε∙ νη δπν γπλαίθεο

214
Γ. Ρίηζνο, Σν λεθξό ζπίηη, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 104-105. Πξβι. θαη ην απφζπαζκα απφ ηελ
Δπηζηξνθή ηεο Ιθηγέλεηαο: «…βιέπεηο ηνπο λεθξνχο/ πιαγηαζκέλνπο ζην ίδην κεγάιν ζηδεξέλην
θξεββάηη κε ηνπο λεφλπκθνπο θη απηνί δελ ην βιέπνπλ» (Γ. Ρίηζνο, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 120),
θαζψο θαη ηελ εξσηηθή ζεκεηνινγία κε ηελ νπνία απνδίδεηαη ε απαγσγή ηεο εξσίδαο απφ ηνλ Άδε θαη
ηελ θάζνδφ ηεο ζηνλ θάησ θφζκν ζην πνίεκα Πεξζεθόλε: [κηιάεη ε Πεξζεθφλε] «Ο ππεξέηεο εθείλνο/
είηαλ θηηαγκέλνο ζαλ απφ ζθνηάδη. Θπκάζαη; - ΋ηαλ κ’ άξπαμε/ καδεχακε ινπινχδηα ζην κεγάιν
ιηβάδη (…) Αε θνβήζεθα δηφινπ./ Σελ απψιεηα κφιηο πνπ ηελ έλησζα ζηελ άθξε ησλ ρεηιηψλ κνπ/ πνπ
μαθληθά ζηεγλψζαλ∙ - δε ζρεκάηηδαλ θζφγγν ή δηάζεζε θζφγγνπ,/ κνλάρα ε ζθνηεηλή, καθξηλή
ειεπζεξία, αληακσκέλε/ ζψκα κε ζψκα - εγψ θ’ εθείλε - ε κηα κέζα ζηελ άιιε - έλα απίζηεπην ζψκα./
Κη έλησζα ηφηε ην ρέξη ηνπ ηπιηγκέλν ζηε κέζε κνπ/ ηξαρχ, δαζχηξηρν, κπψδεο, λα δακάδεη ηελ
αληίζηαζή κνπ∙ - πνηάλ αληίζηαζε; -/ εγψ δελ είκνπλ εγψ∙ - θαλέλαο θφβνο ινηπφλ γηα κηα ηαπείλσζε∙
ηα πάληα/ είραλ αθηλεηήζεη ζε κηα απέξαληε δηαχγεηα/ ελφο ζπληειεζκέλνπ αθαηφξζσηνπ», Γ. Ρίηζνο,
Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 195-196.

377
 κε πιαδαξέο ρνληξέο θνηιηέο, κε θξεκαζκέλα ζηήζεηα∙ έλαο λένο
κε φξρεηο θνκκέλνπο∙ κηα ζεηξά απφ γέξνπο θαιαθξνχο, ζηαθηδηαζκέλνπο,
κ’ αλνηρηά, θαθνχηηθα ζηφκαηα ζε κνξθαζκφ απιεζηίαο∙ θη απφ πάλσ
έλα κεγάιν θεγγάξη αρληζηφ ζα βξαζκέλε παηάηα
κφιηο μεθινπδηζκέλε απ’ ηα φιν θφκπνπο θνθθαιηάξηθα ρέξηα
ηεο ηειεπηαίαο γξηάο. Ώ, ε αδάκαζηε εηνχηε
ε άζθεκε πείλα σο θαη κπξνζηά ζην ζάλαηφ καο αθφκα».215

Η εξσηηθή επηζπκία, παξά ηελ εμσηεξηθή αλαζηνιή πνπ επηθέξεη ε έιεπζε

ησλ γεξαηεηψλ θαη ε ηδέα ηνπ επηθείκελνπ ζαλάηνπ, δελ αθπξψλεηαη. ΋πσο ν
γέξνληαο ηνπ θαβαθηθνχ «Πνιχ ζπαλίσο»,216 «εμαληιεκέλνο θαη θπξηφο,/
ζαθαηεκέλνο απ’ ηα ρξφληα» πξνζπαζεί «λα θξχςεη/ ηα ράιηα θαη ηα γεξαηεηά ηνπ»,
αιιά ηαπηφρξνλα «κειεηά/ ην κεξηηθφ πνπ έρεη αθφκε απηφο ζηα λεηάηα»,
αλαθαιψληαο νπηαζίεο εδνληθψλ εθήβσλ θαη αλαπιεξψλνληαο ην εξσηηθφ ηνπ
έιιεηκκα κε ηε δηακεζνιαβεηηθή ζπλδξνκή ηεο πνίεζεο (νη έθεβνη «κε ηε δηθή ηνπ
έθθαλζη ηνπ σξαίνπ ζπγθηλνχληαη»), έηζη θαη νη κπζνινγηθνί ήξσεο ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο αλακεηξψληαη κε ηε θζνξά ηνπ ρξφλνπ θαη ην ζάλαην κέζα ζην
ζπγθξνπζηαθφ ζπλεηδεζηαθφ πιαίζην πνπ δηακνξθψλεη ε δηαξθήο θαη βαζαληζηηθή
παξνπζία ηνπ εξσηηθνχ ελζηίθηνπ («ε αδάκαζηε εηνχηε/ ε άζθεκε πείλα»).217
Ο Γηάλλεο Αάιιαο πεξηγξάθεη κε αθξίβεηα ηελ επψδπλε δηαδξνκή ηεο
θαβαθηθήο πνίεζεο κέζα απφ ηελ αηξαπφ ηεο εξσηηθήο αλαζηνιήο218 θαη ηεο
δξακαηηθήο ελέξγεηαο πνπ απηή εθιχεη: «Ώπηφο ν εξσηνραξήο γέξνο, ρσξίο ηηο σκέο ή
κεηαθπζηθέο πξνεθηάζεηο ηεο αζέιγεηαο ηνπ Μπσληιαίξ θαη ηεο λεθξνθηιίαο ηνπ
Πφε, παξά κε κηα δξακαηηθή εγθξάηεηα, θαηεμνρήλ ειιεληθή, καο δίλεη κεο απφ ηα
πξφζηπρα θξεβάηηα θαη ηνπο ηάθνπο ησλ ππνζεηηθψλ εξσκέλσλ ηνπ ηε δηθή ηνπ
πξαγκαηνγλσζία ηεο εδνλήο. Να ππνζέζνπκε πσο παξάιιεια κε ηηο εκπεηξίεο θαη ηε
βαζχηεξε ζηέξεζε ηεο δσήο, κεο απφ θαληαζηηθέο αλαγσγέο, δνθίκαζε λ’ απνζβέζεη
ηηο παγσκέλεο - απ’ ηελ αλαζηνιή - πηζηψζεηο ησλ αηζζήζεσλ θαη ησλ αηζζεκάησλ
ηνπ; Μεηά ηφζε έληαζε - ηφζε απηναλάισζε - θαηαζηάιαμε ζηα γλψξηκα κνηίβα:

215
Γ. Ρίηζνο, Φαίδξα, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 312.
216
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 61.
217
Πξβι.: «Σψξα/ κνλάρα ε κλήκε ηνπ έξσηα ιεηηνπξγεί εξσηηθά, δηαγξάθνληαο/ εθείλε ηε κεγάιε
δπζαλαινγία, ηελ αλάξκνζηε, αλάκεζα/ ζην καξαζκφ ηνπ ζψκαηνο θαη ζην ακεηάπεηζην ηεο
επηζπκίαο», Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, φ.π., 58.
218
Γηα ην ζέκα ηεο εξσηηθήο αλαζηνιήο ζην θαβαθηθφ έξγν βι. επίζεο Μ. Πηεξήο, Χώξνο, θσο θαη
ιόγνο. Η δηαιεθηηθή ηνπ ‘κέζα-έμσ’ ζηελ πνίεζε ηνπ Καβάθε, Καζηαληψηεο, Ώζήλα 1991, 325-344.

378
αλαπφιεζε ηεο λεφηεηαο θαη ζξήλνο γηα ηα γεξαηεηά. Η ςπρή ηνπ είλαη ζηξακκέλε
απαξρήο πξνο ‘ηελ πξψηε πνίεζη ηεο δσήο ηνπ’ (…) Καη θαζψο ε κλήκε δελ επαξθεί,
εδψζε απφ ηελ πξψηκε θξίθε ησλ γεξαηεηψλ θ’ εθείζε απφ ηελ αλαθνπή ηεο φςηκεο
λεαληθήο νξκήο, ν αξραίνο ιφγνο ‘ην δ’ αξγαιένλ θαη άκνξθνλ/ γήξαο ππέξ θεθαιήο
απηίρ’ ππεξθξεκάηαη’ (…) ζα μαλαληερήζεη, άιινηε πεξηγξαθηθφο, φπσο ζην ‘Έλαο
γέξνο’ θαη ζην ‘Οη ςπρέο ησλ γεξφλησλ’ θαη άιινηε – π.ρ. ζην ‘Πνιχ ζπαλίσο’ θαη
ζην ‘Μειαγρνιία Ιάζσλνο Κιεάλδξνπ, πνηεηνχ ελ Κνκκαγελή’, ρσξίο θακηά
εγθαξηέξεζε: ‘ην γήξαζκα ηνπ ζψκαηνο θαη ηεο κνξθήο κνπ/ είλαη πιεγή απφ θξηθηφ
καραίξη’».219
Ώλ, φκσο, ε εξσηηθή αλαζηνιή (είηε νθείιεηαη ζηελ έιεπζε ηνπ γήξαηνο, είηε
ζηελ πξνζπάζεηα λα απνθεπρζεί ε ζχγθξνπζε κε ηελ ηξέρνπζα εζηθή) απνηππψλεηαη
ζηελ θαβαθηθή πνίεζε κε φξνπο δξακαηηθνχο, ε ήηηα ηεο, δειαδή ε παξάδνζε ηνπ
πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ ζηελ εξσηηθή πξάμε (ε ζηηγκή πνπ «ελδίδεηο»), πεξηγξάθεηαη
επίζεο σο πξάμε κε ηξαγηθέο ζπλέπεηεο, σο θνξέαο ηχςεσλ θαη ελνρηθήο ςπρνινγίαο,
πνπ ζεκαηνδνηείηαη απφ ηελ έλλνηα ηεο θξίθεο («θαη ηη θξηθηή ε κέξα πνπ
ελδίδεηο»).220
΢ηελ Σέηαξηε Γηάζηαζε, ε έλλνηα απηή ηεο θξίθεο δελ ζπλνδεχεη ηελ εξσηηθή
πξάμε κφλν κέζσ ησλ ζπλδειψζεσλ ηνπ ζαλάηνπ, φπσο είδακε, αιιά αλαπηχζζεηαη
σο ζεκεηνινγηθή ζηαζεξά κέζα ζ’ έλα ππεξξεαιηζηηθφ πιαίζην πνηεηηθήο, φπνπ
ζπρλά - κε ηε ζπλδξνκή ηεο νλεηξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο - νη απσζεκέλεο εξσηηθέο
επηζπκίεο ηνπ ππνζπλεηδήηνπ θαηαθιχδνπλ ηνλ εζσηεξηθφ θφζκν ηνπ ήξσα, ν νπνίνο
ελδίδεη (έζησ πξνο ζηηγκήλ, θαη έζησ θαληαζηαθά) ζηηο θξπθέο θαη αλνκνιφγεηεο
εθδειψζεηο ηνπ εξσηηθνχ ηνπ ελζηίθηνπ:

«Αε ιέλε λα ζσπάζνπλ. Κ’ νη θσλέο ζηνπο βσκνχο - ηνχηε ε θάπλα

θ’ ε θλίζζα ησλ ςεηψλ∙ - λαπηία, - φρη, θαζφινπ απ’ ηε θνπξηνχλα -
θάηη ζηπθφ ζην ζηφκα, έλαο θφβνο
ζηα δάρηπια, ζην δέξκα∙ - φπσο ηφηε, κηα λχρηα, θαινθαίξη,
ηηράρηεθα απ’ ηνλ χπλν - έλα ζχξζηκν γινηψδεο ζ’ φιν κνπ ην ζψκα∙
δελ έβξηζθα ηα ζπίξηα∙ ζθφληαςα∙ άλαςα ην θιεθηνθάλαξν:
ζη’ αληίζθελν, ζην ρψκα, ζηα ζεληφληα, ζηελ αζπίδα, ζην θξάλνο,
ρηιηάδεο γπκλνζάιηαγθνη∙ ηνπο παηνχζα μππφιπηνο∙ βγήθα έμσ – είρε

219
Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 82-83.
220
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 78.

379
 ιίγν θεγγάξη,
γπκλνί ζηξαηηψηεο είραλ ζηήζεη κάρε, γειψληαο, ρσξαηεχνληαο,
κε θείλα ηα εηδερζή εξπεηά - εηδερζείο θαη θείλνη∙ νη θαιινί ηνπο
ζαιεχαλε ζα γπκλνζάιηαγθνη. Έπεζα ζηε ζάιαζζα∙ ην λεξφ δε κε μέπιπλε∙
ζη’ αξηζηεξφ κνπ κάγνπιν ζεξλφηαλ ην θεγγάξη, γινηψδεο θαη θείλν,
θίηξηλν, θίηξηλν, παρχξεπζην. Κη απηέο νη επεπθεκίεο ηψξα -
Βηνίκαζέ κνπ έλα δεζηφ ινπηξφ, πνιχ δεζηφ∙ - ην εηνίκαζεο θηφιαο;».221

Η απσζεκέλε εξσηηθή επηζπκία, αλαδχεηαη κέζσ ησλ νλεηξηθψλ κεραληζκψλ

ηνπ ππνζπλεηδήηνπ θαη δειψλεηαη κε φξνπο «θξίθεο»222 (έλα ζχξζηκν γινηψδεο -
γπκλνζάιηαγθνη - εηδερζή εξπεηά), ελψ ην πνηεηηθφ ππνθείκελν επηρεηξεί, ρσξίο
απνηέιεζκα, λα απνηηλάμεη ηελ θπξηαξρία ηνπ απαγνξεπκέλνπ εξσηηθνχ ελζηίθηνπ
(«Έπεζα ζηε ζάιαζζα∙ ην λεξφ δε κε μέπιπλε∙»). Έηζη, νη απφθξπθεο ζθέςεηο ηνπ
ππνζπλεηδήηνπ απσζνχληαη εθ λένπ θαη ε κλεκνληθή αλάθιεζε ησλ νλεηξηθψλ
εηθφλσλ ηεξκαηίδεηαη, θαζψο ν ιφγνο ηνπ ήξσα επαλέξρεηαη ζην αθεγεκαηηθφ παξφλ,
δηαγξάθνληαο κηα θπθιηθή πνξεία («δε ιέλε λα ζσπάζνπλ. Κ’ νη θσλέο ζηνπο
βσκνχο» - «Κη απηέο νη επεπθεκίεο ηψξα»), ε νπνία ελεξγνπνηείηαη θαη
νινθιεξψλεηαη κέζσ ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ αηζζήζεσλ, φπσο θαη ζηνλ Καβάθε.223
Ώθνή (θσλέο), φζθξεζε (θάπλα θαη θλίζζα ησλ ςεηψλ), γεχζε (θάηη ζηπθφ ζην
ζηφκα) θαη αθή (ζχξζηκν γιεηψδεο ζ’ φιν ην ζψκα) ελεξγνπνηνχληαη θαη
ζπιιεηηνπξγνχλ κέζα ζ’ έλα νλεηξηθφ πιαίζην φξαζεο, παξαπέκπνληαο ηειηθά ζηε
ζθελή ηνπ επηθείκελνπ ζαλάηνπ ηνπ Ώγακέκλνλα (ινπηξφ).

221
Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, φ.π., 57-58. Πξβι. ηελ αληίζηνηρε εξσηηθή ζεκεηνινγία ζηε ζπιινγή
Χάξηηλα ΙΙ: «΢παζκέλν ζαιηγθάξη/ θάησ απ’ ην πέικα ηνπ -/ ηη ξσκαιέν πέικα./ Πνλάσ/ ην ζθιεξφ
θέιπθνο/ πνπ ηξχπεζε ην πφδη ηνπ./ Σν γινηψδεο πγξφ ηνπ/ κέλεη ζηα ρέξηα κνπ/ θαη ζην ζαγφλη/ θνληά
ζηα ρείιε./ Αελ ην ζθνππίδσ», Γ. Ρίηζνο, Χάξηηλα ΙΙ, Πνηήκαηα ΙΑ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 1993, 257 (ε α΄
απηνηειήο έθδνζε κε ηίηιν Χάξηηλα - φπνπ πεξηιακβάλνληαη νη ζεηξέο Ι, ΙΙ θαη ΙΙΙ ην 1974, βι. Ώηθ.
Μαθξπληθφια, φ.π., 105-107). Σν ίδην αθξηβψο κνηίβν πηνζεηείηαη θαη ζην Ιηαιηθό ηξίπηπρν, φπνπ ε
θξππηηθφηεηα ηεο εξσηηθήο ζεκεηνινγίαο δίλεη ηε ζέζε ηεο ζηε ξεηή αλαθνξά: «Σα ρέξηα/ ςαχνπλ,
καιάδνπλ ην ζθνηάδη απ’ φιεο ηηο κεξηέο. ΢ηα δάρηπια κέλεη/ κηα θνιιψδεο, παρχξεπζηε νπζία ζαλ
γπκλνζάιηαγθαο ή ζπέξκα∙ δε ζέινπλ κεηά λα πιπζνχλ», Γ. Ρίηζνο, «Βξσηηζκφο», Ιηαιηθό ηξίπηπρν,
φ.π., 102
222
΢ρεηηθά κε ηελ ζεκαηνδφηεζε ηεο αλεθπιήξσηεο εξσηηθήο επηζπκίαο κε φξνπο πνπ παξαπέκπνπλ
ζηελ έλλνηα ηεο θξίθεο πξβι. θαη ην απφζπαζκα απφ ην πνίεκα Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ:
«Θπκάζαη, αιήζεηα, ηνλ παιηφ θηζαξσδφ; Σα δάρηπιά ηνπ/ δηάθαλα, θσηεηλά, καθξηά, (κνηάδαλ κε ηα
δηθά κνπ)/ άγγηδαλ ηηο ρνξδέο, έθεπγαλ κε ηνπο ήρνπο,/ φια ηα εγγίδαλ θ’ έκελαλ εθείλα αλέγγηρηα,/
πξνζβιεηηθά, θξηθηαζηηθά, ζα λα’ γδπλαλ εχθνια/ κηαλ ππεξνπηηθή γπλαίθα θαη ηελ παξαηνχζαλ έηζη/
γπκλή, γνλαηηζκέλε, κε ηα καιιηά ηεο/ ρπκέλα καχξν πνηάκη ζην ρψκα», Γ. Ρίηζνο, Σέηαξηε Γηάζηαζε,
φ.π., 151.
223
ΐι. «Καη εηδηθά ζ’ απηφλ [Καβάθε], δελ ππάξρεη κηα, κνλαδηθή Μλήκε. Παξά κλήκεο πνιιέο,
απισκέλεο ζ’ φια ηα ζσκαηηθά φξγαλα. ΢ηελ πνίεζή ηνπ ην απηί, ην δέξκα, αθφκε θαη ην βιέκκα έρεη
ηε κλήκε ηνπ», Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 69.

380
 Η αλαζηνιή ηεο επηζπκίαο πξνθχπηεη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ώγακέκλνλα σο
απνηέιεζκα ηνπ γήξαηνο (φπσο ζπκβαίλεη θαη κε ηελ Κιπηαηκλήζηξα ζην Νεθξό
ζπίηη), ην νπνίν θαζηζηά «αλάξκνζηε» θαη αδχλαηε ηελ εξσηηθή πξάμε∙ ν ήξσαο κεηά
απφ ιίγν νκνινγεί:

«…κηα θιίλε νιφηεια άδεηα κνπ ρξεηάδεηαη ηψξα, λα βνπιηάδσ, λα ράλνκαη,

λα είκαη,
λα’ ρσ ηνπιάρηζηνλ ηνλ χπλν αλεπηηήξεηνλ, λα κε λνηάδνκαη
αλ κνπ είλαη ην πξφζσπν φζν πξέπεη απζηεξφ ή αλ ραιάξσζαλ
νη κπψλεο ζηελ θνηιηά κνπ θαη ζηα κπξάηζα κνπ. Σψξα
κνλάρα ε κλήκε ηνπ έξσηα ιεηηνπξγεί εξσηηθά, δηαγξάθνληαο
εθείλε ηε κεγάιε δπζαλαινγία, ηελ αλάξκνζηε, αλάκεζα
ζην καξαζκφ ηνπ ζψκαηνο θαη ζην ακεηάπεηζην ηεο επηζπκίαο».224

Η θξίθε ησλ γεξαηεηψλ, ε ηξαγηθφηεηα ηνπ αζχκβαηνπ αλάκεζα ζην καξαζκφ

ηνπ ζψκαηνο θαη ηελ εξσηηθή επηζπκία, εθδειψλεηαη ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ θαη
πάιη κε ηξφπν θαβαθηθφ, θαζψο κνλαδηθή δηέμνδνο εθηφλσζεο ηνπ εξσηηθνχ
ελζηίθηνπ απνδεηθλχεηαη ε ιεηηνπξγία ηεο κλήκεο, «φηαλ ηα ρείιε θαη ην δέξκα
ελζπκνχληαη» («Βπέζηξεθε»).225 Παξά ηαχηα, ζηνλ Αγακέκλνλα, θαη ζηα πεξηζζφηεξα
πνηήκαηα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, ην εξσηηθφ ζηνηρείν παξνπζηάδεηαη ελνρηθά
ζεκαζηνδνηεκέλν ζε ζχγθξηζε κε ηελ θαβαθηθή ιεηηνπξγία ηεο κλεκνληθήο
αλάθιεζεο ηεο επηζπκίαο. ΢ηνλ Καβάθε, ε κλήκε ηνπ ζψκαηνο πεξηγξάθεηαη ζπρλά
σο «αγαπεκέλε αίζζεζηο», παξεγνξεηηθή γηα ην πνηεηηθφ ππνθείκελν, σο
«εμσξατζκφο ηνπ απαγνξεπκέλνπ ή κάιινλ ηνπ απσζεκέλνπ»226 («Βπέζηξεθε»,
«Θπκήζνπ ζψκα»,227 «Μηα λχρηα»228). ΢ηνλ Ρίηζν, ε θαβαθνγελήο δξακαηηθφηεηα
ηεο εξσηηθήο αλαζηνιήο θαη ηα ελνρηθά ηεο παξεπφκελα πξνεθηείλνληαη πέξα απφ ηελ
εξσηηθή πξάμε, πξνσζνχληαη σο ηα έγθαηα ηεο ππνζπλείδεηεο ζθέςεο.
Έηζη, δηαπηζηψλνπκε φηη ε θαβαθηθή ζεκαηνινγία δελ αλαπαξάγεηαη απφ ηνλ
Ρίηζν ζ’ έλα πιαίζην ζηείξνπ κηκεηηζκνχ∙ αληίζεηα, αθνκνηψλεηαη δεκηνπξγηθά, ελψ
ηαπηφρξνλα, ζπλεπηθνπξνχκελε απφ ζηνηρεία ππεξξεαιηζηηθά (φλεηξν, πεξηνρή

224
Γ. Ρίηζνο, Αγακέκλσλ, φ.π., 58.
225
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 59.
226
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 77.
227
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 100.
228
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, φ.π., 73.

381
ππνζπλεηδήηνπ), δηακνξθψλεη έλα λέν πιαίζην πνηεηηθήο «ζπλζεηηθνχ ξεαιηζκνχ»,
ζχκθσλα κε ηηο ινγνηερληθέο επηδηψμεηο ηνπ δεκηνπξγνχ, φπσο απηέο είραλ
δηαηππσζεί πξψηκα ζηνλ δνθηκηαθφ ηνπ ιφγν.229
Η ππεξξεαιηζηηθή ηερληθή αλάδπζεο ηνπ εξσηηθνχ ππνζπλεηδήηνπ κέζσ ηεο
ιεηηνπξγίαο ησλ κεραληζκψλ ηνπ νλείξνπ επαλεκθαλίδεηαη ζηε Φαίδξα, φπνπ ε
αλαζηνιή ηεο επηζπκίαο πεξηγξάθεηαη εθ λένπ κε φξνπο πνπ ζεκαηνδνηνχλ ηελ
έλλνηα ηεο θξίθεο.230 ΢ηε ζπγθεθξηκέλε, φκσο, πεξίπησζε, ε δξακαηηθφηεηα ηεο
αλαζηνιήο απηήο δελ ζπλδέεηαη κφλν κε ην γήξαο, αιιά απνξξέεη θπξίσο απφ ηε
ζχγθξνπζε ηνπ αλφζηνπ έξσηα ηεο εξσίδαο γηα ηνλ Ιππφιπην κε ην εζηθφ
θαηεζηεκέλν:

«Ώπηά
πνπ ’ραλ πνιχ καξηπξήζεη θαη πνιχ ςεπζηεί (γηα λ’ απνθχγνπλ ίζσο
λα νκνινγήζνπλ ην καξηχξηφ ηνπο), απηά
είλαη ηα πξφζσπα ζαξξψ ησλ Ώγίσλ.
Ώ, κε λνκίζεηο πσο δεηψ λα κπσ θη εγψ ζηε ρνξεία ηνπο
θαη πσο γη’ απηφ ηνπο εγθσκηάδσ. ΋ρη, φρη. Βγψ νκνιφγεζα. Σν άγην,
ην ηαπεηλφ ην ςεχδνο δελ ην θξάηεζα. Σν πξνζσπείν
ην’ ζθηζα θαη ην πέηαμα κπξνζηά ζηα πφδηα ζνπ∙ δελ ην δηαηξχπεζα,
δελ ην ππεξθάιπςα κε ην πξφζσπφ κνπ. Χζηφζν θαη ηψξα
ζα’ ζεια λα ζ’ ην μαλαπψ: ηελ αγηφηεηα πξηλ ηελ ακαξηία δελ ηελ
πηζηεχσ».231

229
Πξβι. «Θα βνεζήζεη ινηπφλ θαη κε ην παξαπάλσ ν ππεξξεαιηζκφο γηα λα εηπσζεί ην λέν ηξαγνχδη
ηνπ θαηξνχ καο θαη ηνπ ιανχ καο. Κη ίζσο έλαο, ινγηθεπκέλνο ππεξξεαιηζκφο - φζν θη αλ θαίλεηαη
ζρήκα νμχκσξν λα’ λαη ν ζπλζεηηθφο ξεαιηζκφο πνπ νλεηξεχνκαη ζα απξηαλή καο ηέρλε», «Οη
πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη κπξνζηά ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν Γηάλλεο Ρίηζνο»,
Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηψβξηνο 1945, 3.
230
ΐι. «Αελ ηηο αληέρσ απηέο ηηο λχρηεο ηεο άλνημεο. Οη αηκνί αλεβαίλνπλ απ’ ηε γε, ππθλψλνπλ/ ζε
πηέδνπλ καιαθά-καιαθά, ζάξθα κε ζάξθα. Έλα θξηθίαζκα/ δηαηξέρεη ηνλ αέξα, πεξλάεη απ’ ηε κηα
θάκαξα ζηελ άιιε, εηζδχεη/ ζην ηξίην δσκάηην, ην ξφδηλν, εθεί πνπ θνηκάζαη. (…) ηη ιφγηα
απνζησπεκέλα αθνχγνληαη, ηη θξαπγέο θξαηεκέλεο,/ ήρνη απφ απινχο, θηζάξεο, άζηξα. Έλα κφλν θνππί
ζην λεξφ - απηφ πνπ κε ζθάβεη/ ζε ηζφρξνλα δηαζηήκαηα, σο ην ζπαζκφ ηεο εδνλήο θαη πην πέξα/ σο
ηνλ θαηλνχξγην ζπαζκφ θαη ηνλ άιινλ - αλεμάληιεηνο./ Καη ηα ζεληφληα κνπζθεκέλα απφ λεξά ριηαξά,
ζπέξκα θ’ ηδξψηα,/ θαη ηα θνξέκαηα, ηα εζψξνπρα, ξηγκέλα ζην πάησκα ράκσ/ θαη η’ άιια κέζα ζηα
ζεληνχθηα ή ζηηο ληνπιάπεο ζπζπαζκέλα λα ζηάδνπλ, λα ζηάδνπλ/ κηθξέο ζηαιακαηηέο πνπ ακέζσο
πήδνπλ, θξπζηαιιψλνπλ, ζηαιαρηίηεο, ζηαιαγκίηεο/ ζε βαζηά ζπειηά κέζα καο – πεξίεξγα γπάιηλα
δάζε,/ γπάιηλα αγάικαηα πνπιηψλ, αλζξψπσλ, δέληξσλ, δψσλ,/ γπάιηλα εξσηηθά ζπκπιέγκαηα ζε κηαλ
ππφγεηα, ππξεηηθή πγξαζία», Γ. Ρίηζνο, Φαίδξα, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 306-307.
231
Γ. Ρίηζνο, Φαίδξα, φ.π., 309-310. Πξβι. θαη ηνπο ζηίρνπο: «Αελ αληέρσ - είπε -/ ηφζε νκνξθηά θαη
ηφζε ακαξησιή αγηφηεηα. Θα βγσ ζηνλ άζπξν εμψζηε (…) ζπάδνληαο κε ηα δπν κνπ δάρηπια κέζα
ζηελ ηζέπε ηνπ παληεινληνχ κνπ/ έλα ζσξφ θιεκκέλεο νδνληνγιπθίδεο, ζαλ λα ζπάδσ/ φινπο ηνπ

382
 Με ηε Φαίδξα, πνπ νινθιεξψλεη ηνλ θχθιν ησλ κπζνινγηθψλ πνηεκάησλ ηεο
Σέηαξηεο Γηάζηαζεο (εληάρζεθε ζηε ζπιινγή ην 1976, ζηελ έθηε έθδνζή ηεο)232 ν
Ρίηζνο νινθιεξψλεη θαη ην ζεκαηηθφ πεδίν δηεξεχλεζεο ηεο εξσηηθήο αλαζηνιήο κε
ηξφπν απνθαιππηηθφ. Η ειινρεχνπζα σο ηφηε εξσηηθή επηζπκία αλαδχεηαη, ζην
πιαίζην απηήο ηεο πνηεηηθήο ζχλζεζεο, σο ε δεζπφδνπζα έλλνηα ηνπ δξακαηηθνχ
κνλνιφγνπ ηεο εξσίδαο, κηαο εξσίδαο πνπ, ζηα βήκαηα ηεο Κιπηαηκλήζηξαο, επέιεμε
ην πάζνο απφ ηελ θνηλσληθή ζχκβαζε∙ ε Φαίδξα φκσο, ζε αληίζεζε κε ηα ππφινηπα
πξφζσπα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο, πνπ απέθξππηαλ ηα εξσηηθά ηνπο θίλεηξα θαη ηηο
επηζπκίεο ηνπο πίζσ απφ ηελ πξνζρεκαηηθή ζπκπεξηθνξά ηνπο, αξλείηαη ηε ινγηθή
ηνπ ςεχδνπο, επηιέγεη ηελ επψδπλε αιήζεηα, απνδνθηκάδνληαο ηελ εζηθνινγία πνπ
αληηπξνζσπεχνπλ «νη ηα θαηά θνξνχληεο, πεξί εζηθήο ιαινχληεο» («Θέαηξνλ ηεο
΢ηδψλνο 400 κ.Υ.»).233 Η καξηπξηθή ηεο ππφζηαζε, ηελ νδεγεί κ’ απηφλ ηνλ ηξφπν
ζηελ θάζαξζε, ζηελ θαζαγίαζε (πξβι. ην θσηνζηέθαλν αγηνζχλεο ηνπ Καβάθε ζηα
12 πνηήκαηα) πνπ πξνυπνζέηεη ηελ ακαξηία, ηελ άλεπ φξσλ παξάδνζε ζηελ εξσηηθή
επηζπκία.
Ώλεμάξηεηα απ’ ην φηη νη θπξίαξρεο κνξθέο ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο είλαη
γπλαηθείεο, ε πνηεηηθή αληίιεςε ηνπ Ρίηζνπ, δηαλχνληαο φιε ηελ πνξεία ηεο
θαβαθηθήο δηαδξνκήο (επηζπκία, αλαζηνιή, απφθξπςε, κλήκε), θαηαιήγεη, κέζσ ηεο
Φαίδξαο, λα ηαπηίδεηαη κε ην θαβαθηθφ ζχκπαλ ησλ «αλδξείσλ ηεο εδνλήο».234 Ώλ,
φκσο, ε γελλαηφηεηα εθδήισζεο θαη παξαδνρήο απηνχ ηνπ εδνληζκνχ - πνπ
αληηπαξέξρεηαη ηελ εζηθνινγία θαη ζπγθξνχεηαη νινκέησπα κε ηελ θνηλσληθή
ζπκβαηηθφηεηα - ζηνλ Καβάθε πεξηνξίδεηαη ζηελ αλδξηθή ζεμνπαιηθφηεηα, ζηελ
πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ δελ θαίλεηαη λα πξνζδηνξίδεη ζπγθεθξηκέλν θχιν.
Πξνζεγγίδνληαο ηελ θαβαθηθή «θαληαζηηθή θνηλσλία», φπνπ νη γπλαίθεο
απνζχξνληαη απφ ην επίθεληξν ηεο δσήο θαη ηεο ηζηνξίαο «αγαικαησκέλεο ή
δαηκφληεο», θαη νη αλδξηθέο κνξθέο θπξηαξρνχλ, κε κηα ηδηφηππε φκσο «αλδξφγπλε»

μχιηλνπο ζηαπξνχο φπνπ ζηαπξψζεθαλ νη αλζξψπηλεο επηζπκίεο», Γ. Ρίηζνο, «Μνπζείν ΐαηηθαλνχ»,

Ιηαιηθό ηξίπηπρν, φ.π., 80.
232
ΐι. Ώηθ. Μαθξπληθφια, φ.π., 149.
233
ΐι. Κ. Π. Κ αβάθεο, φ.π., 142.
234
Πξβι. «Μηα κπζνπνηία ηνπ εδνληζκνχ αξρίδεη λα δηακνξθψλεηαη θηφιαο, πνπ φηαλ αγγίδεη ηα
πξάγκαηα, θέξλεη ηνλ πνηεηή ζε ζχγθξνπζε ‘κε ηελ ηξεράκελε εζηθή’ (…) Ο πνηεηήο καο κεηαθέξεη
ηψξα ζε κηα νηθνπκέλε εγεκφλσλ, ππαιιήισλ, εθήβσλ φισλ ησλ θπιψλ θαη ησλ ηάμεσλ (…) Βίλαη
κηα νηθνπκέλε ‘αλδξείσλ ηεο εδνλήο’, πνπ ρσξίο λα παχεη λ’ αληηγξάθεη ηελ θαζεκεξηλφηεηα (…)
απνηειεί θαη παλφξακα απφ ηζηνξηθά πξνεγνχκελα», Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 80-81.

383
παξνπζία,235 ν Ρίηζνο ζηα πνηήκαηα ηνπ κπζνινγηθνχ θχθινπ ηεο Σέηαξηεο
Γηάζηαζεο, ζπγθξνηεί έλα ξηδνζπαζηηθφ πνηεηηθφ πιαίζην δηαρείξηζεο ηνπ εξσηηθνχ
ζηνηρείνπ, φπνπ ε γπλαηθεία ππφζηαζε δεζπφδεη, δηεθδηθψληαο ην κεξίδηφ ηεο ζηνλ
θφζκν ηεο εδνλήο, αιιά ζπκθχξεηαη ηαπηφρξνλα θαη κε ην αλδξηθφ θχιν. Η
θαβαθηθή «αλδξεία» κε άιια ιφγηα, ε ηφικε θαη ε γελλαηφηεηα δειαδή ηεο εξσηηθήο
επηινγήο, δηεπξχλεηαη ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε ε δηάθξηζε ησλ θχισλ λα αθπξψλεηαη
θαη ν εδνληζκφο ζπρλά λα δειψλεηαη σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο δηζππφζηαηεο
αλζξψπηλεο ςπρνζχλζεζεο, πνπ απνηειείηαη ηφζν απφ ηε γπλαηθεία, φζν θαη απφ ηελ
αλδξηθή εθδνρή ηεο.
Η γπλαηθεία θηιαξέζθεηα πνπ αλαδχεηαη, φπσο είδακε, κέζα απφ ηα ιφγηα ηνπ
Ώγακέκλνλα («λα κε λνηάδνκαη/ αλ κνπ είλαη ην πξφζσπν φζν πξέπεη απζηεξφ ή αλ
ραιάξσζαλ/ νη κπψλεο ζηελ θνηιηά κνπ θαη ζηα κπξάηζα κνπ»), ππνγξακκίδνληαο
έηζη έλα ζειπθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ, αλαδεηθλχεηαη κε
αληίζηξνθν ηξφπν ζην πνίεκα Ιζκήλε, φπνπ ε κνξθή ηεο Ώληηγφλεο παξνπζηάδεηαη
αζχκβαηε κε ηε γπλαηθεία ππφζηαζε:

«Η αδειθή κνπ ζαξξείο θαη ληξεπφηαλ πνπ ήηαλ γπλαίθα. Ίζσο απηφ
λα’ ηαλ ε δπζηπρία ηεο. Κη ίζσο γη’ απηφ λα πέζαλε. Καζέλαο καο ίζσο
ζα’ ζειε λα’ λαη θάηη άιιν απ’ φ,ηη είλαη. Άιινο η’ αληέρεη πεξηζζφηεξν ή
ιηγφηεξν,
άιινο θαζφινπ (...)
Πεηλνχζε θ’ εθείλε (θαη ην’ μεξε). Μπνξεί θαη λ’ αγαπνχζε. Αελ ην αλερφηαλ
λα ζθχςεη κπξνο ζηελ ίδηα ηεο ηελ επηζπκία, πνπ δελ ήηαλ, βέβαηα,
δηθφ ηεο έξγν. Αηθή ηεο εθινγή. Μφλν ην ζάλαηφ ηεο, - φρη,
κφλν ηελ ψξα θαη ηνλ ηξφπν ηνπ ζαλάηνπ ηεο κπνξνχζε λα δηαιέμεη.
Κη αιήζεηα, δηάιεμε. Κ’ εθείλν ην ‘άθιαπηνο, άθηινο’,
ηδίσο εθείλν ην ‘αλπκέλαηνο’, είηαλ ε κφλε ηεο νκνινγία,
ε πξψηε σξαία ηαπεηλνζχλε ηεο, ε κφλε ζειπθή ηεο γελλαηφηεηα,
ε ηειεπηαία θαη κφλε ηεο εηιηθξίλεηα, πνπ έηζη ζα λα δηθαίσζε θάπσο
ηελ πηθξακέλε ππεξνςία ηεο. Ώπηφ ηε ζπγρψξεζε ζηα κάηηα κνπ».236

235
ΐι. Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 81.
236
Γ. Ρίηζνο, Ιζκήλε, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 212-213.

384
 Η γελλαηφηεηα ησλ «αλδξείσλ ηεο εδνλήο» ηνπ θαβαθηθνχ θφζκνπ, ζην
πνηεηηθφ πεδίν ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο απνηππψλεηαη σο παξαδνρή ηεο εξσηηθήο
επηζπκίαο θαη σο ζπκθηιίσζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ εδνληθή δηάζηαζε ηεο χπαξμήο
ηνπ, αλεμαξηήησο θχινπ. Η πξσηαξρηθή, κάιηζηα, ζπκβνιή ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο
ζηε δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ εξψσλ απνδεηθλχεηαη ηφζν ζεκαληηθή,
ψζηε λα πξνβάιιεηαη σο ιεηηνπξγία πνπ πξνεγείηαη ηεο δηάθξηζεο ησλ θχισλ θαη ηελ
θαζνξίδεη. Η ζειπθή ή αξζεληθή ππφζηαζε ησλ πξνζψπσλ, κε άιια ιφγηα, δελ
παξνπζηάδεηαη σο a priori ζπκβαηή κε ηνλ ςπρηζκφ ηνπο θαη δηθαησκέλε, αιιά
πξνυπνζέηεη ηε δηεθδίθεζε θαη ηελ θαηάθηεζή ηεο, αλάινγα κε ηνλ βαζκφ
αληαπφθξηζεο ηνπ θάζε πξνζψπνπ ζηελ εξσηηθή ηνπ επηζπκία.
Έηζη ε Ώληηγφλε, πηνζεηψληαο έλαλ αλδξηθφ θψδηθα ζπκπεξηθνξάο θαη
απεκπνιψληαο ηε ζειπθφηεηά ηεο («Πνηέ ηεο/ δελ άθεζε ηνλ Ώίκνλα λα ηεο αγγίμεη
ην ρέξη (...) Πνηέ ηεο δε θφξεζε έλα θφζκεκα» (…) Η αδειθή κνπ ζαξξείο θαη
ληξεπφηαλ πνπ ήηαλ γπλαίθα. Ίζσο απηφ λα’ηαλ ε δπζηπρία ηεο. Κ’ ίζσο γη’ απηφ λα
πέζαλε»)237 δηθαηψλεηαη θαη απνθηά ηε γπλαηθεία ηεο ηαπηφηεηα κφλν κεηά ην ζάλαηφ
ηεο:

«Βίρε ηξνκάμεη ε αλήκπνξε ηελ ακαξηία - πνηά ακαξηία; -

γηαηί ηάρα ακαξηία ε ζπκθσλία κε ηελ επηζπκία καο; Πνηέ ηεο
δελ είηαλ ε αδειθή κνπ ηφζν σξαία, φζν λεθξή∙ εγψ κφλε κνπ
ηεο έβαςα έληνλα ηα κάγνπια (…)
ηεο έβαςα ηα ρείιε βπζζηληά, θαη ηα κάηηα θαηάκαπξα, ηεξάζηηα
κε θακκέλν θειιφ (πνηέ ηεο δε βαθφηαλ). Σεο θφξεζα
πεληαπιά πεξηδέξαηα λα θξχςσ ην ζεκάδη ηνπ ιαηκνχ ηεο (…)
Έηζη, βακκέλε, ζηνιηζκέλε,
είρε απνθηήζεη κηα παξάμελε νκνηφηεηα κ’ εκέλα.
‘Πψο κνηάδεη ηεο Ιζκήλεο’, είπε ζηγά έλα θνξίηζη. Σψξα
είρε παξαηηεζεί απ’ ηηο ηξνκεξέο ηεο απνθάζεηο, απ’ ηνπο εζηθνχο θαλφλεο,
απ’ φιεο ηηο αλφεηεο αληξηθέο θηινδνμίεο θαη ηδενιεςίεο. Πεζακέλε,
είρε γίλεη επηηέινπο γπλαίθα».238

237
Γ. Ρίηζνο, Ιζκήλε, φ.π., 211-212.
238
Γ. Ρίηζνο, Ιζκήλε, φ.π., 213.

385
 Ώθφκε θαη ζην πξφζσπν ηεο Βιέλεο, ην αηψλην ζχκβνιν ηεο ζειπθφηεηαο θαη
ηεο νκνξθηάο, ν Ρίηζνο απνδίδεη αξζεληθά ραξαθηεξηζηηθά, ππνγξακκίδνληαο θαη
πάιη ηε δηπνιηθφηεηα ηεο αλζξψπηλεο ςπρνζχλζεζεο, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ε
ππεξίζρπζε ηνπ ελφο απφ ηα δχν θχια πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα επηινγήο ησλ
εξψσλ:

«Μεγάιεο θξεαηνειηέο θπηξψζαλε ζην πξφζσπφ κνπ. Υνληξέο ηξίρεο

κνπ δψζαλε ην ζηφκα - ηηο πηάλσ∙ δελ θνηηηέκαη ζηνλ θαζξέθηε -
άγξηεο ηξίρεο, καθξηέο, - ζαλ θάπνηνο άιινο λα ζξνληάζηεθε εληφο κνπ,
έλαο αδηάληξνπνο, θαθφβνπινο άληξαο θαη ηα δηθά ηνπ γέλεηα
βγαίλνπλ απ΄ην δηθφ κνπ δέξκα. Σνλ αθήλσ∙ - ηη λα θάλσ; -
θνβάκαη κήπσο αλ ηνλ έδησρλα, ζα’ ζεξλε πίζσ ηνπ θη εκέλα».239

Η εγγελήο δηηηφηεηα ηεο αλζξψπηλεο θχζεο, πνπ εκπεξηθιείεη ηελ ζειπθή θαη
ηελ αξζεληθή πηπρή ηεο, επηθπξψλεηαη θαη ζηνλ δξακαηηθφ κνλφινγν ηνπ Ώίαληα:

«Καη κνλνκηάο θαηάιαβα

πσο κέζα ζε θάζε πεγάδη, θαη κέζα καο, είλαη κηα φκνξθε γπλαίθα πληγκέλε,
κηα πληγκέλε γπλαίθα πνπ δε ιέεη λα πεζάλεη, θη νχηε μέξσ ηη ζεκαίλεη,
θαξηεξηθή, θαξηεξηθή, θάησ απ’ ην ζφξπβν πνπ θάλνπλ η’ άινγα, η’ ακάμηα,
η’ άξκαηά καο».240

΢ε έλα ηέηνην δηεπξπκέλν πιαίζην ζεψξεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ ςπρηζκνχ, φπνπ

ην θχιν δελ επηδξά θαζνξηζηηθά ζηελ ππφζηαζε ησλ πξνζψπσλ, αιιά αληίζηξνθα,
ηα ίδηα ηα πξφζσπα επηιέγνπλ ελζπλείδεηα λα ελεξγνπνηήζνπλ κηα απφ ηηο δχν
εγγελείο εθθάλζεηο ηεο θχζεο ηνπο, εχινγα ππεηζέξρεηαη θαη ε έλλνηα ηνπ
εξκαθξνδηηηζκνχ:

«Έζηειλαλ ηφηε θαη θψλαδαλ ηνλ ηπθιφ γέξν-κάληε. Έλα γιπθφ παηδφπνπιν
ηνλ θξαηνχζε απ’ ην ρέξη. Μεγαιφπξεπνο, πακπφλεξνο, σξαίνο,
κε ηε καθξηά γελεηάδα ηνπ σο ηα γφλαηα, κε ηα άδεηα κεγάια ηνπ κάηηα
(ζαξξνχζα πσο ππνθξηλφηαλ ηνλ ηπθιφ θαη πσο ηα γέλεηα ηνπ ήηαλ ςεχηηθα)

239
Γ. Ρίηζνο, Η Διέλε, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 276.
240
Γ. Ρίηζνο, Αίαο, Σέηαξηε Γηάζηαζε, φ.π., 242.

386
 κε ηε δεζπνηηθή ηνπ ξάβδν, - απφπλεε λελεκία, καθαξηφηεηα, πιεξφηεηα∙
(…) Η αδειθή κνπ ηνλ θνβφηαλ,
θξπβφηαλ πίζσ απ’ ηε ξάρε ηνπ ή πήγαηλε ζη’ άιιν δσκάηην (…)
Βγψ ηνλ αγαπνχζα. Μηα κέξα
κνπ’ πηαζε ην πεγνχλη, κνπ ζήθσζε ην πξφζσπν. ‘Θα’ ζνπλα πην φκνξθε -
κνπ είπε -
αλ είζνπλ αγφξη’. ‘Βίκαη’, ηνπ είπα. Γειάζακε
θ’ νη δπν ζαλ ζπλέλνρνη».241

Ο εξκαθξνδηηηζκφο εδψ δελ ππνδειψλεηαη ηφζν κέζα απφ ηνλ ιφγν ηεο
Ιζκήλεο, αιιά θπξίσο απφ ηελ παξνπζία ηνπ κάληε Σεηξεζία, ην πξφζσπν ηνπ
νπνίνπ, ζχκθσλα κε ην κχζν, ζπκβνιίδεη ηελ έλσζε ησλ δχν θχισλ. Ώλ ε έλλνηα ηνπ
εξκαθξνδηηηζκνχ παξνπζηάδεηαη ππνθψζθνπζα θαη ππνλννχκελε ζηελ Σέηαξηε
Γηάζηαζε, ζηνλ πξφινγν ηνπ πνηήκαηνο Σεηξεζίαο (πνπ δελ ζπκπεξηειήθζε ζηε
ζπιινγή) ε αλαθνξά ζηελ εθδνρή απηή ηεο κπζνινγηθήο παξάδνζεο ζρεηηθά κε ηελ
εξκαθξφδηηε ππφζηαζε ηνπ κάληε δειψλεηαη ξεηά απφ ηνλ Ρίηζν: «…φπσο ιέλε νη
παιηνί κχζνη, γελλήζεθε θνξίηζη θη άιιαμε εθηά θνξέο θχιν».242

6. Η έννοια ηοσ ερμαθροδιηιζμού ζηον Τειρεσία: μια «ζσνομιλία» ηοσ

Ρίηζοσ με ηον ΢εθέρε για ηο καβαθικό έργο

Βληαζζφκελε ζην πιαίζην ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, ε κνξθή ηνπ Σεηξεζία
δηαλνίγεη έλα αμηνπξφζεθην πεδίν ινγνηερληθνχ δηαιφγνπ, θαζψο πέξα απφ ηελ
κπζνινγηθή ηεο ζήκαλζε, θέξεη θαη έλαλ πνηεηηθφ ζπκβνιηζκφ, ν νπνίνο αληρλεχεηαη
ζηελ Έξεκε Χώξα ηνπ Έιηνη, θαη, δηακέζνπ ηνπ ΢εθέξε, ζπζρεηίδεηαη κε ην
θαβαθηθφ έξγν. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, έλα ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο
ηνπ ΢εθέξε ζρεηηθά κε ηνλ παξαιιειηζκφ ηνπ Έιηνη κε ηνλ Καβάθε εδξαηψλεηαη
ζηνλ ειηνηηθφ ζπκβνιηζκφ ηνπ Σεηξεζία.
Ώπνθσδηθνπνηψληαο ην κπζνινγηθφ ππφζηξσκα ηεο Έξεκεο Χώξαο, ν
΢εθέξεο, ζηε γλσζηή δηάιεμή ηνπ («Κ. Π. Καβάθεο - Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη»),
επηζεκαίλεη: «΢ηεξίδεηαη ζ’ έλα ζεκειηψδε κχζν∙ ζην πακπάιαην ζχκβνιν ησλ
ελαιιαγψλ ηεο βιάζηεζεο, ηεο γνληκφηεηαο∙ ζην κχζν ηνπ λεθξνχ ζενχ πνπ

241
Γ. Ρίηζνο, Ιζκήλε, φ.π., 223-224.
242
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 122002, (11975), 401-462: 401.

387
αλαζηαίλεηαη: ηνπ Άδσλε, ηνπ Άηηε, ηνπ ΋ζηξε, ηνπ Θακκνχδ, ηνπ Υξηζηνχ. Σν
γνληκνπνηφ ζηνηρείν είλαη ην λεξφ∙ ην άγνλν ζηνηρείν, ε ζηέγληα∙ ην εμαγληζηήξην
ζηνηρείν, ε θσηηά. Η Έξεκε Χώξα είλαη κηα παξνχζα θαηάζηαζε αλάκεζα ζηελ
θφιαζε θαη ζην πνπξγαηφξην (…) ΢ην πνίεκα ηνπ Έιηνη, φιεο νη γπλαίθεο
αληηπξνζσπεχνπλ ηνλ άγνλν έξσηα θαη φινη νη άληξεο ην λεθξφ ζεφ - εθηφο απφ έλαλ,
ηνλ Σεηξεζία, ‘πνπ βιέπεη ηελ νπζία ηνπ πνηήκαηνο’, αληηπξνζσπεχεη δειαδή ηνλ
πνηεηή, θαη ζηνλ νπνίν ην αλδξηθφ θαη ην γπλαηθείν θχιν ελψλνληαη».243
Ο ζπζρεηηζκφο ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ κε ηελ Έξεκε Χώξα εδξάδεηαη,
ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ ΢εθέξε, εθηφο ησλ άιισλ θαη ζηελ θνηλή αληίιεςε ησλ
δχν πνηεηψλ γηα ηνλ άγνλν έξσηα, ε νπνία δηαρέεηαη ζηα έξγα ηνπο κέζα απφ ηελ
έλλνηα ηνπ εξκαθξνδηηηζκνχ: «Ο θφζκνο ηνπ Καβάθε βξίζθεηαη ζηηο παξπθέο ησλ
ηφπσλ, ησλ αλζξψπσλ, ησλ επνρψλ πνπ κε ηφζε επηκέιεηα εμαθξίβσλε∙ εθεί πνπ
ππάξρνπλ θξάκαηα πνιιά, κεηαπηψζεηο, κεηαζηάζεηο, παξαβάζεηο∙ (…) είλαη έλαο
θφζκνο εξκαθξνδίησλ, θαη ε γιψζζα πνπ κηινχλ έλα θξάκα. Καη ν πεξηιάιεηνο
εξσηηζκφο ηνπ, είηε ζπκπεξηθέξεηαη ζαλ θαηάδηθνο πνπ γεξλά ζηε θπιαθή θεληψληαο
ζην δέξκα ηνπ καληαθά εδνληθέο εηθφλεο, είηε αλαιχεηαη ζ’ έλα πιήζνο λεθξψλ θη
επηηπκβίσλ: Βπξίσλνο ηάθνο, Λαλή ηάθνο (…) Σφζνη πνιινί λεθξνί θαη ηφζν
παξφληεο, πνπ δε κπνξνχκε λα ηνπο μερσξίζνπκε απφ ηνλ άλζξσπν πνπ είδακε, ζην
πέξαζκά καο, λα ζηέθεηαη ζηνπ θαθελείνπ ηελ είζνδν, λα θάζεηαη ζην ηξαπέδη ελφο
θαδίλνπ ή λα δνπιεχεη ζ’ έλα ζηδεξάδηθν. Ο ‘κάηαηνο, κάηαηνο έξσο’, ν άγνλνο, πνπ
δελ μέξεη λ’ αθήζεη πίζσ ηνπ ηίπνηε άιιν παξά έλα άγαικα επηηχκβην, ηππηθά σξαίν,
θαη κηα θαλειηά μεζσξηαζκέλε θνξεζηά, ηξαγηθά δσληαλή, ζα λα παξάπεζε απφ ην
δηζάθη ηνπ ρξφλνπ. Ώπηφ είλαη ην παλφξακα ηνπ Καβάθε. ΋ια απηά καδί απνηεινχλ
ηελ εκπεηξία ηεο επαηζζεζίαο ηνπ, εληαία, ηαπηφρξνλε, ζχγρξνλε, πνπ εθθξάδεη κε
ηελ ηζηνξηθή ζπλείδεζή ηνπ. Υσξίο απηή ηελ αληίιεςε, ζα κνπ ήηαλ αδχλαην λα ηνλ
θαηαιάβσ θαζφινπ».244
Μνινλφηη ν «θφζκνο ησλ εξκαθξφδηησλ» δελ ζπλδέεηαη άκεζα ζην θείκελν
ηνπ ΢εθέξε κε ηελ εξσηηθή ηαπηφηεηα ησλ πξνζψπσλ ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο αιιά
θαίλεηαη λα αθνξά πεξηζζφηεξν ζην πνιππνιηηηζκηθφ ππφζηξσκα ηνπ έξγνπ
(«θξάκαηα»), ε επηζήκαλζε ηνπ κάηαηνπ, άγνλνπ έξσηα πνπ εθθξάδεη ην έξγν ηνπ
Καβάθε, θαη ζπλεθδνρηθά ν παξαιιειηζκφο ηεο κε ηνλ εξκαθξνδηηηζκφ ηεο

243
ΐι. Γ. ΢εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», Γνθηκέο η. Ώ΄, Ίθαξνο, Ώζήλα 61992,
324-363: 335-336.
244
ΐι. Γ. ΢εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», φ.π., 354-355.

388
θπξίαξρεο ζπκβνιηθήο κνξθήο ηνπ Σεηξεζία ζηελ Έξεκε Χώξα, ζπλδέεη, ππνδφξηα,
ηελ έλλνηα ηεο «ζηείξαο γελεηήζηαο πξάμεο»245 πνπ θπξηαξρεί ζηελ ειηνηηθή πνίεζε
κε ην είδνο ηνπ ζηείξνπ, νκνθπινθηιηθνχ εξσηηζκνχ πνπ δεζπφδεη ζην θαβαθηθφ
έξγν.
Ο ππνλννχκελνο απηφο ζπζρεηηζκφο απνηππψλεηαη θαη σο επζεία ζχδεπμε
ζηε κειέηε ηνπ ΢εθέξε, αιιά φρη ζην θπξίσο ζψκα ηνπ θεηκέλνπ∙ ην ζρφιην πνπ
ζπλδέεη ηνλ εξκαθξνδηηηζκφ ηνπ Σεηξεζία κε ηνλ θαβαθηθφ εξσηηζκφ ηίζεηαη ζε
ππνζεκείσζε: «Καζψο ην ζεκεηψλεη ν Έιηνη, παξαζέηνληαο θαη ηνπο ζηίρνπο απφ ηηο
Μεηακνξθψζεηο ηνπ Οβηδίνπ, ν Σεηξεζίαο γλψξηζε θαη ηελ αξζεληθή θαη ηε ζειπθή
Ώθξνδίηε: ‘Venus huic erat utraque nota’. Η έλδεημε, ζπζρεηηζκέλε κε ηνλ εξσηηζκφ
ηνπ Καβάθε, είλαη ελδηαθέξνπζα».246
Τπνβαζκίδνληαο ηελ εξσηηθή παξάκεηξν ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο ζην επίπεδν
ελφο ζηείξνπ εξκαθξνδηηηζκνχ, ν ΢εθέξεο ηαπηίδεη ηελ πνηεηηθή ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ
κε απηή ηνπ Έιηνη, δηακνξθψλνληαο κηα εηθφλα απφιπηεο απαηζηνδνμίαο («έμνδνο
φκσο απφ ηελ Έξεκε Υψξα ηνπ [Καβάθε] δελ ππάξρεη, φπσο δελ ππάξρεη θαη απφ
ηελ Έξεκε Υψξα ηνπ Έιηνη»),247 ελφο θφζκνπ άγνλνπ, ζηεγλνχ θαη άλπδξνπ, φπνπ
θάζε εθδήισζε εξσηηζκνχ ή εδνληζκνχ αθπξψλεηαη.248 Η επηρεηξνχκελε απηή
ηαχηηζε, ρσξίο λα είλαη αλππφζηαηε, αθνχ εδξαηψλεηαη ζηελ απνπζία ζηνηρείσλ
δεισηηθψλ ηεο θχζεο θαη ηεο ζειπθφηεηαο απφ ην θαβαθηθφ έξγν (έλλνηεο νη νπνίεο
πξνζδηνξίδνπλ ηε δσνγφλν δχλακε, ηηο «ξίδεο ηεο δσληαλήο χπαξμεο»),249 εληνχηνηο
πεξηνξίδεη ζεκαληηθά ηελ παξάκεηξν ηνπ εδνληζκνχ ζηελ θαβαθηθή πνηεηηθή, αιιά
ηαπηφρξνλα ζπλδέεη θαη ηελ ελνρηθή, θαζνιηθή παξάδνζε ηνπ αγγινζαμσληθνχ
πνπξηηαληζκνχ πνπ απερείηαη ζηελ ειηνηηθή πνίεζε, κε ηελ εξσηηθή ειεπζεξηφηεηα

245
ΐι. «΢ηελ Έξεκε Χώξα, φπσο ην ζέιεη θαη ν ζξχινο, ε γελεηήζηα πξάμε είλαη ζηείξα. Σα πξφζσπά
ηεο παξνπζηάδνληαη κφλν θαη κφλν γηα λα θάλνπλ κηα ζηείξα πξάμε ή λα εθθξάζνπλ ζηείξεο
θαηαζηάζεηο», Γ. ΢εθέξεο (εηζαγ. - ζρφιηα - κεηαθξ.), Θ. ΢. Έιηνη, Η Έξεκε Χώξα θαη άιια πνηήκαηα
Ίθαξνο, Ώζήλα 91997, 161.
246
Γ. ΢εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», φ.π., 512.
247
ΐι. Γ. ΢εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», φ.π., 361.
248
ΐι. «Γηαηί φηαλ θηάζνπκε ζηελ ηειεπηαία αλάιπζε ηεο πνίεζήο ηνπ, δχν κφλν ζχκβνια καο
απνκέλνπλ: ν λεθξφο Άδσληο, πνπ δελ αλαζηαίλεηαη - ν άγνλνο Άδσληο∙ θαη ν γέξνο, εμαληιεκέλνο θαη
άξξσζηνο Πξσηέαο - ν ‘Φαξάο - ΐαζηιηάο’, πνπ δελ κπνξεί πηα λα κεηακνξθσζεί θαη γπξεχεη απφ
κάγνπο ηεο Ώλαηνιήο απνζηάγκαηα θαη βφηαλα γεηεχκαηνο, λα θάκνπλε, γηα ιίγν, λα κε ληψζεηαη ε
πιεγή ηνπ», Γ. ΢εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», φ.π., 359.
249
ΐι. Γ. Θέκειεο, Η πνίεζε ηνπ Καβάθε. Γηαζηάζεηο θαη όξηα, Κσλζηαληηλίδεο, Θεζζαινλίθε 1970,
90.

389
ηεο ειιεληζηηθήο αξραηφηεηαο απφ ηελ νπνία αληιεί εηθφλεο θαη αληηιήςεηο ην
θαβαθηθφ έξγν.250
΢πλεηδεηνπνηψληαο, πηζαλφλ, φηη ηα επηρεηξήκαηά ηνπ πεξηνξίδνπλ αζθπθηηθά
ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή, ν ΢εθέξεο ζα ππαηληρζεί ζην θείκελν ηεο δηάιεμήο ηνπ ηελ
νπζηψδε δηάθξηζε ηεο ηδηνζπγθξαζηαθήο θαη εζηθήο ππφζηαζεο ησλ δχν
πνηεηψλ,251ελψ δχν ρξφληα αξγφηεξα, ζην θείκελν «Γξάκκα ζ’ έλαλ μέλν θίιν», ζα
επηζεκάλεη (ρσξίο λα αλαηξεί ηελ αξρηθή ηνπ ζέζε πεξί αλαινγίαο ησλ δχν έξγσλ)
ηελ δηαθνξεηηθφηεηα ηεο πνιηηηζκηθήο θαη ζξεζθεπηηθήο παξάδνζεο πνπ
πξνζδηνξίδεη ηελ πνίεζε ηνπ Καβάθε θαη ηνπ Έιηνη∙ δηαθνξεηηθφηεηα απφ ηελ νπνία
απνξξέεη θαη ε αληηζηηθηηθή ζεψξεζε ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ ζηα δχν έξγα: «…[ν
Καβάθεο] είλαη έλαο γέξνο, πήγαηλα λα πσ ‘Γεξφληηνλ’, πνπ κεηαθέξεη κέζα ηνπ
έκθπηα κηα θνινζζηαία ζε βάζνο θαη ζε φγθν παξάδνζε. Ώιιά δελ έρεη θακηά
αλακνξθσηηθή ξνπή. Σν αληίζεην: έρεη κηα θαλεξή απέρζεηα γηα θάζε αλακνξθσηή.
Γξάθεη ζα λα καο ιέεη: νη άλζξσπνη είλαη ηέηνηνη πνπ είλαη, αο πάλε εθεί πνπ ηνπο
πξέπεη, δελ είλαη δηθή κνπ δνπιεηά λα ηνπο δηνξζψζσ. Βίλαη έλαο κπζνιφγνο κε κηαλ
‘ηζηνξηθή αίζζεζε’ (ζέισ λα πσ ηέηνηα πνπ ηελ πεξηγξάθεη ν Έιηνη) θαηαπιεθηηθή
(…) Πεξηζηνηρηζκέλνο απφ ηάθνπο θη επηηχκβηα, - κηιψ γηα ηνλ Καβάθε, - έδεζε ζ’
έλα κεγάιν θνηκεηήξην, φπνπ κε ζπαξαγκφ, κ’ έλαλ ήπην ζπαξαγκφ, πξνζθαιεί
αηέιεησηα ηελ αλάζηαζε ελφο λένπ ζψκαηνο - ελφο Άδσλε - πνπ κνηάδεη λα
αιινηψλεηαη θαη λα εμεπηειίδεηαη, θαζψο πεξλνχλ ηα ρξφληα, απφ έλαλ έξσηα νινέλα
πην αγνξαίν (…) Ο Γέξνο απηφο δελ έρεη θακηά ζπλαίζζεζε ηεο θιφγαο ηνπ
Πνπξγαηφξηνπ - άιισζηε ζηελ νξζφδνμε ζξεζθεία Πνπξγαηφξην δελ ππάξρεη - κήηε

250
Ο Νάζνο ΐαγελάο ειέγρεη ηα επηρεηξήκαηα πνπ δηαηχπσζε ν ΢εθέξεο ζρεηηθά κε ηνλ ρξηζηηαληζκφ
ηνπ Καβάθε: «Ννκίδσ πσο ε ηειηθή πίζηε ηνπ ΢εθέξε γηα ηα ρξηζηηαληθά αηζζήκαηα ηνπ
Ώιεμαλδξηλνχ ήηαλ απνηέιεζκα ηεο επηκνλήο ηνπ ζην ζέκα ηνπ λεθξνχ ζενχ, κηαο επηκνλήο πνπ δε ζα
κπνξνχζα λα ηελ απνδψζσ παξά ζηελ ςπρνινγηθή αλάγθε ηνπ λα πξνζδηνξίζεη φζν ην δπλαηφλ
πεξηζζφηεξα θνηλά ζεκεία επαθήο αλάκεζα ζηνλ Καβάθε θαη ηνλ Έιηνη∙ θαη αθφκε, απνηέιεζκα ηεο
δηαπίζησζήο ηνπ πσο ηα ‘ρξηζηηαληθά’ πνηήκαηα ηνπ Καβάθε ζα κπνξνχζαλ λα ζηεξίμνπλ κε
κεγαιχηεξε πεηζηηθφηεηα ηελ άπνςή ηνπ. ΋ζνλ θαηξφ ν ΢εθέξεο βιέπεη ηνλ Καβάθε ζαλ αιιφζξεζθν,
ηα θχξηα παξαδείγκαηα πνπ ρξεζηκνπνηεί, φηαλ κηιά γη’ απηφ ην ζέκα, θάζε άιιν παξά ρξηζηηαληθά
αηζζήκαηα καο ππνβάιινπλ. Ο λεθξφο ζεφο είλαη ‘ν λεθξφο Άδσλεο πνπ δελ αλαζηαίλεηαη – ν άγνλνο
Άδσλεο’. Ο άλζξσπνο πνπ επηθαιείηαη ηελ αλάζηαζε ηνπ Άδσλε είλαη έλαο αηζζεηήο πνπ έρεη ηα
κάηηα ηνπ ζηξακκέλα ζηνλ αξραίν θφζκν (…) ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ ζέκαηνο ηνπ λεθξνχ ζενχ σο
ζεκείνπ επαθήο αλάκεζα ζηνλ Έιηνη θαη ηνλ Καβάθε απνηειεί κηα αλεπίηξεπηε θξηηηθή
ειεπζεξηφηεηα. Ο ΢εθέξεο ζα πξέπεη λα ην αηζζαλφηαλ απηφ, φπσο θαη ζα αηζζαλφηαλ φηη ηα
παξαδείγκαηα ησλ ‘ρξηζηηαληθψλ’ πνηεκάησλ ηνπ Καβάθε ζα κπνξνχζαλ λα δηαζθεδάζνπλ απηή ηελ
ειεπζεξηφηεηα», Ν. ΐαγελάο, Ο πνηεηήο θαη ν ρνξεπηήο, Κέδξνο, Ώζήλα 71996, 226, 228.
251
ΐι. «Ώιιά ηα πξνβιήκαηα ησλ πνπξηηαλψλ είλαη πνιχ ζπάληα πξνβιήκαηα ειιεληθά, θαη ν Έιηνη
ζα ήηαλ ίζσο γηα ηνλ Καβάθε έλαο Ινπιηαλφο, ν πνπξηηαλφο Ινπιηαλφο, ν πεξηζζφηεξν εκπαηδφκελνο
ραξαρηήξαο ηνπ έξγνπ ηνπ. Βίλαη κεγάιε ε απφζηαζε πνπ ρσξίδεη ηνλ Έιηνη απφ ηνλ Καβάθε. Καη
φκσο απηφο ν Φαλαξηψηεο (…) έδσζε, κε ηνλ ηξφπν ηνπ, ππνζπλείδεην ίζσο (…) ηελ πνηεηηθή
έθθξαζε ηεο Έξεκεο Χώξαο», Γ. ΢εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», φ.π., 359-360.

390
ηεο Κφιαζεο. Σνπ αξέζνπλ νη ακαξηίεο ηνπ, ιππάηαη πνπ ε θζνξά ησλ γεξαηεηψλ δελ
ηνλ αθήλεη λα πξάμεη θαη άιιεο. Η κφλε ηνπ θηινδνμία είλαη λα κείλεη ειιεληθφο».252
Βίλαη θαλεξφ φηη ν ΢εθέξεο αληηιακβάλεηαη ηφζν ηελ εδνληζηηθή δηάζηαζε
ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο, φζν θαη ην γεγνλφο φηη απηή ζπλαξηάηαη θπξίσο κε ηελ
αξραηνειιεληθή αληίιεςε πεξί έξσηα θαη φρη κε ην ελνρηθφ εζηθνινγηθφ πιαίζην ηνπ
νξζφδνμνπ ή ηνπ θαζνιηθνχ ρξηζηηαληζκνχ∙253 παξά ηαχηα ππνβαζκίδεη, ζην πιαίζην
ηεο κειέηεο ηνπ, ηε ζπνπδαηφηεηα απηήο ηεο δηαπίζησζεο, πξνθεηκέλνπ λα κελ
ππνλνκεχζεη ηνλ παξαιιειηζκφ ηεο θαβαθηθήο κε ηελ ειηνηηθή πνίεζε. Έηζη, κέζσ
ηεο θξηηηθήο παξέκβαζεο ηνπ ΢εθέξε, ε εηθφλα ηνπ εξσηηθνχ, ζαξθηθνχ Καβάθε
απνζησπάηαη, θαη ππνθαζίζηαηαη απφ ηε κνξθή ελφο ειηνηηθνχ «γεξφληηνπ», ελψ
ηαπηφρξνλα ν θαβαθηθφο θφζκνο ησλ «αλδξείσλ ηεο εδνλήο» κεηαηξέπεηαη ζε κηα
έξεκε ρψξα, φπνπ θπξηαξρεί ν ζηείξνο, κάηαηνο θαη άγνλνο έξσηαο.254
Ο Γηάλλεο Αάιιαο, πνιιά ρξφληα κεηά ηε ζεθεξηθή δηάιεμε, αλαηξέπεη
πεηζηηθά ηελ πεξηνξηζηηθή απηή ζεψξεζε, πνπ ζηέλεπε ηα φξηα ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ
πξνθεηκέλνπ λα ην εληάμεη ζην ζρήκα ηεο ειηνηηθήο πνηεηηθήο: «Ο Καβάθεο (…) δελ
απνζηεγλψζεθε ζαλ νπνηνδήπνηε - ηεο Γξακκαηείαο ή ηνπ θαηξνχ καο - Γεξφληηνλ.
Παξά κε ηηο ξίδεο βπζηζκέλεο ζην έινο κηαο, ππνζεηηθήο ζηε θπζηνινγηθή
νινθιήξσζή ηεο ηνπιάρηζηνλ, εδνλήο (εξσηνραξήο, θαηά ηελ έλλνηα ησλ πδξνραξψλ
θπηψλ), ζαιεχεη κε ζηγαλνχο θαεκνχο θαη ζπαξαρηηθέο επηθιήζεηο κεο ζηνπο
νξίδνληεο ηνπ θαηξνχ. Καη εθεί δηαζιά ηα κνηίβα ηεο ρακέλεο λεφηεηαο θαη ησλ
επεξρφκελσλ γεξαηεηψλ. Σα δηθαηψλεη θαη είηε κε ηελ παξήγνξε θαηαθπγή ηνπ κε ηε
κλήκε ή ηελ πξνζδνθία ζην παξειζφλ (…) είηε κε ηε θαληαζηηθή έθηαζή ηνπ ζην
κέιινλ (…) απηνδηθαηψλεηαη. Η λεαληθή έθιπζε ηνπ γίλεηαη γελεζηνπξγφο πεγή

252
Γ. ΢εθέξεο, «Γξάκκα ζ’ έλαλ μέλν θίιν», Γνθηκέο Β΄, Ίθαξνο, Ώζήλα 61992, 9-24: 16-17 (ε πξψηε
δεκνζίεπζε ηνπ θεηκέλνπ - πνπ θέξεη ρξφλν γξαθήο 15 Ώπξηιίνπ 1948 - ζην Γ. ΢εθέξεο, Δθινγή από
ηηο ‘Γνθηκέο’, Γαιαμίαο, Ώζήλα 1966).
253
Πξβι. «Σνλ Καβάθε θαη ηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο εξσηηθήο ηνπ πνίεζεο σο επί ην πιείζηνλ δελ
ηνπο ελδηαθέξεη ε αλάηαζε ηεο ςπρήο πξνο ην ππεξπέξαλ ή ην ζείνλ, ζε αληίζεζε κε ηνπο Γάιινπο
ζπκβνιηζηέο θαη ηνλ Yeats. Ο ππεξθπζηθφο θφζκνο (π.ρ. αλψλπκα φληα θαη πξάγκαηα - ζενί - ζθηέο
αγάπεο) ζπλήζσο έιθεηαη πξνο ηνλ θπζηθφ ρσξνρξφλν. Οη εξσηηθέο κεηαθπζηθέο εκπεηξίεο ησλ
πξσηαγσληζηψλ ηνπ Καβάθε εθθξάδνληαη σο έθζηαζε ή κέζε, πνπ νδεγεί πξνο ηελ πνηεηηθή
πξαγκάησζε, ή ηελ αλαθνχθηζε ή ζε κηα αλψηεξε κνξθή εξσηηζκνχ κέζσ ηεο θαληαζίσζεο ή ηνπ
νλείξνπ. Η ζηάζε ηνπ Καβάθε σο πξνο ηνλ εξσηηζκφ είλαη ακνξαιηζηηθή, αληίζεηα κ’ εθείλε ηνπ
Baudelaire θαη ηνπ T. S. Eliot, ηνπο νπνίνπο ελδηαθέξεη ε χπαξμε ή ε απνπζία ηεο ζξεζθεπηηθήο
αλάηαζεο ηεο ςπρήο», Α. Υαξαιακπίδνπ - ΢νισκή, «Η θιεηζηή θάκαξε ζηελ εξσηηθή πνίεζε ηνπ
Καβάθε. Πνξεία πξνο ηνλ Μνληεξληζκφ», (επηκ. Μ.Πηεξήο) Η πνίεζε ηνπ θξάκαηνο. Μνληεξληζκόο θαη
δηαπνιηηηζκηθόηεηα ζην έξγν ηνπ Καβάθε, φ.π., 213-225: 219-220.
254
Πξβι. «΋κσο ε άγνλε αγάπε ηνπ Καβάθε δελ έρεη ηίπνηε ην θνηλφ κε ηελ εξσηηθή ζηεηξφηεηα, πνπ
είλαη κηα απφ ηηο αηηίεο λέθξσζεο ηεο Έξεκεο Χώξαο ηνπ Έιηνη. Ώπελαληίαο είλαη, γηα ηνλ
Ώιεμαλδξηλφ, πεγή επδαηκνλίαο θαη πιήξσζεο. Ο λεθξφο ζεφο γηα ηνλ γέξνληα Καβάθε είλαη ε ίδηα ε
άγνλε αγάπε», Ν. ΐαγελάο, Ο πνηεηήο θαη ν ρνξεπηήο, φ.π., 227.

391
πλεπκαηηθήο ηνπ ελεξγείαο. Καη ηα γεξαηεηά, παξαθαηαζήθε γηα ηε δηαηψληζή ηνπ.
Βλέξγεηα θαη δηαηψληζε, θπζηθά δηακέζνπ ηεο ηέρλεο. Καη δηεθπεξαηψλεη έηζη ηνλ
ήξσά ηνπ απφ ηε θηιεδνλία ζηε θηινθαιία. Καη απ’ εθεί ζηε θηινζνθεκέλε δσή θαη
ζ’ φια ηα ζέκαηα, φπνπ πξνηείλεη ή εμνκνινγείηαη κηα βηνζνθία θαιαηζζεζίαο θαη
επδαηκνληζκνχ θαη ηειηθά ηελ θνζκνζεσξία ηνπ: ηεο αηζζεηηθήο επηθξάηεηαο».255
Ο Ρίηζνο, έρνληαο, ήδε, απφ ην 1963 κε ηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε,
αλαδείμεη ηελ πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο ζπκβνιή ηεο εξσηηθήο παξακέηξνπ ζηελ
θαβαθηθή πνηεηηθή, θαη έρνληαο δηθαηψζεη ηνλ Ώιεμαλδξηλφ θαιιηηερληθά θαη εζηθά,
θαίλεηαη λα ελζσκαηψλεη ζην ψξηκν έξγν ηνπ κηα πνηεηηθή εθδνρή ηνπ εξκαθξφδηηνπ
Σεηξεζία, ην ζπκβνιηζηηθφ θνξηίν ηεο νπνίαο βξίζθεηαη ζηνλ αληίπνδα ηεο ειηνηηθήο
θνζκνζεσξίαο. Με ηελ επηινγή ηνπ απηή, ν Ρίηζνο απαληά εκκέζσο θαη ζηνλ
ζεθεξηθφ παξαιιειηζκφ, πξνηείλνληαο κηα αληίιεςε πεξί εξκαθξνδηηηζκνχ πνπ
απνθαζηζηά θαη δηθαηψλεη ηνλ εξσηηζκφ ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ.
΋πσο ζηελ Έξεκε Χώξα, φπνπ (ζχκθσλα κε ηελ επηζήκαλζε ηνπ ΢εθέξε) ε
ζπκβνιηθή κνξθή ηνπ Σεηξεζία βιέπεη ηελ νπζία ηνπ πνηήκαηνο θαη αληηπξνζσπεχεη
ηνλ πνηεηή,256 έηζη θαη ζηνλ Σεηξεζία ηνπ Ρίηζνπ, ε ηπθιφηεηα ηνπ κάληε ζπλδέεηαη
κε ηελ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο αιήζεηαο, παξαπέκπνληαο ζηελ πνηεηηθή ηέρλε
θαη ζηελ απεξηφξηζηε δπλαηφηεηα φξαζεο ηνπ δεκηνπξγνχ:

«ΑΒΤΣΒΡΟ΢: ΋κσο δε κάζακε αθφκε λα πεζαίλνπκε

κήηε γηαηί πεζαίλνπκε. Καη μέξνπκε:
δε ζα ην κάζνπκε πνηέο, - ηνχην είλαη ε γλψζε καο∙
ΒΚΣΟ΢: θαη ηνχην είλαη πνπ ιέλε ηεο καληηθήο καο ε ηέρλε∙
ΣΒΣΏΡΣΟ΢: - ηνχηε ε ηέρλε
λα θξχβεηο ηε κνλάθξηβε αιήζεηα πνπ μέξεηο,
ΒΚΣΟ΢: λα θξχβεηο θαη ηελ άιιε αιήζεηα πνπ δελ μέξεηο -

ΟΙ ΒΦΣΏ: Μεγάιε ηέρλε, λαη, λα θξχβεηο θείλν πνπ δε ζέινπλε

(γηαηί δελ κπνξνχλ) λα κάζνπλ,

255
Γ. Αάιιαο, Καβάθεο θαη ηζηνξία, φ.π., 83-84.
256
ΐι. «Η ελζάξθσζε ηεο ζπλείδεζεο ηεο Έξεκεο Χώξαο, ν κάληεο Σεηξεζίαο - ζηνλ νπνίν
‘Venus…erat utraque nota’ - ηαπηίδεηαη κε φια ηα ζηείξα αλδξείθεια ηνπ δξάκαηνο, κε ηε δηαθνξά
πσο ελψ εθείλα δε βιέπνπλ νχηε θαη ππνθέξνπλ γηα ηε ζπκθνξά, εθείλνο βιέπεη θαη ππνθέξεη. Γη’ απηφ
είλαη ην πξφζσπν πνπ αγγίδεη ηνλ πνηεηή πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιν (‘ε νπζία ηνπ πνηήκαηνο’) θαη
ηνλ αλαγλψζηε - ηνλ ππνθξηηή, ηνλ φκνην, ηνλ αδεξθφ. Βίλαη, κπνξεί λα πεη θαλείο, ν ζχλδεζκνο ηνπ
πνηεηή κε ηνλ αλαγλψζηε», Γ. ΢εθέξεο, Θ. ΢. Έιηνη, Η Έξεκε Χώξα θαη άιια πνηήκαηα, φ.π., 161-162.

392
 θαη πάλνπ απ’ φια λα θξχβεηο ην πνπ μέξεηο
φ, ηη δελ ζέινπλε γηα δελ κπνξνχλ λα κάζνπλ. Κ’ εζχ, θαηακφλαρνο,
θξπκκέλνο
ερ, ζψλεη θαη θαιά, λα κάζεηο ην αθαηφξζσην. - Πνηα ηέρλε;
Πνην ηέρλαζκα; Πνηα καληηθή; Πνηα ζεκαζία;

ΟΓΑΟΟ΢: Μνλάρα ην άζπξν, ην παλχςειν, η’ άδεην,

ηα’ αζηξαθηεξφ, ην ηπθιφ, - απηφ κνλάρα».257

Η ζεψξεζε ηνπ Ρίηζνπ, φκσο, δηαθέξεη απφ ηελ ειηνηηθή αληίιεςε πεξί
γλψζεο θαη φξαζεο ηνπ πνηεηή, ζην βαζκφ πνπ ε πξνλνκηαθή αίζζεζε ππεξνρήο, ε
νπνία απνδίδεηαη ζηνλ θαηέρνληα ηελ πνηεηηθή ηέρλε, αθπξψλεηαη ηελ ίδηα ζηηγκή
απφ ηνλ ιφγν ησλ νκηινχλησλ πξνζψπσλ ηνπ πνηήκαηνο258 («Πνηα ηέρλε;… Πνηα
ζεκαζία; Μνλάρα η’ άδεην…ην ηπθιφ»). Η νπζηψδεο αληίζηημε ηεο ζέζεο ηνπ Ρίηζνπ
ζε ζρέζε κε απηήλ ηνπ Έιηνη (θαη ζπλεθδνρηθά ηνπ ΢εθέξε) δελ αληρλεχεηαη κφλν
ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο πξνλνκηαθήο φξαζεο ηνπ πνηεηή, αιιά επηθεληξψλεηαη θπξίσο
ζην αληηθείκελν ζέαζήο ηεο, δειαδή ζην ππαξμηαθφ πεδίν ηεο αλζξψπηλεο δσήο, πνπ
πεξηιακβάλεη ηε γέλλεζε, ηνλ έξσηα θαη ην ζάλαην.
Ο ζρνιηαζκφο ηεο Έξεκεο Χώξαο απφ ηνλ ΢εθέξε απνηππψλεη κε ζαθήλεηα
ηελ ειηνηηθή νπηηθή ζέαζεο απηνχ ηνπ πεδίνπ: «΢ηελ Έξεκε Χώξα, φπσο ην ζέιεη θαη
ν ζξχινο, ε γελεηήζηα πξάμε είλαη ζηείξα. (…) Καζψο ιέεη ν πξσηαγσληζηήο ελφο
άιινπ έξγνπ ηνπ Έιηνη, ν γλσζηφο καο ΢νπήλε: ‘Σξία πξάκαηα θαη ηίπνηε άιιν:
γέλλεζε, θαη ζπλνπζία, θαη ζάλαηνο’. Σξία πξάκαηα αξαδηαζκέλα δίρσο ζπλνρή,
πάλσ ζε κηα γξακκή πνπ δελ κπνξεί λα γίλεη θχθινο, φπνπ ν ζάλαηνο δε θηάλεη ζηελ
αλάζηαζε, δελ ελψλεηαη κε ηε γέλλεζε, φπνπ δελ ππάξρεη ξπζκφο. ‘Γέλλεζε, θαη
ζπλνπζία θαη ζάλαηνο’∙ είλαη έλαο αιγεβξηθφο ηχπνο ηεο εμάληιεζεο».259
΢ηνλ Σεηξεζία ηνπ Ρίηζνπ, ε αλζξψπηλε χπαξμε δελ αθνινπζεί κηα
επζχγξακκε πνξεία εμάληιεζεο, φπσο ζηελ Έξεκε Χώξα, αιιά αληίζεηα εμειίζζεηαη
θπθιηθά, κε ηνλ ζάλαην λα νδεγεί ζηελ αλάζηαζε:

257
Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 405-406.
258
Οη νρηψ γέξνληεο πνπ ζπλνκηινχλ, φπσο δειψλεηαη ζηνλ πξφινγν ηνπ πνηήκαηνο, αληηπξνζσπεχνπλ
ηηο εθηά κεηακνξθψζεηο ηνπ Σεηξεζία: «Ίζσο κάιηζηα θαη νη Ορηψ ηνπο, λα’ λαη νη εθηά
κεηακνξθψζεηο ηνπ Σεηξεζία, πνπ, φπσο ιέλε νη παιηνί κχζνη, γελλήζεθε θνξίηζη θη άιιαμε εθηά
θνξέο θχιιν», βι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 401.
259
Γ. ΢εθέξεο, Θ. ΢. Έιηνη, Η Έξεκε Χώξα θαη άιια πνηήκαηα, φ.π., 161.

393
 «ΒΚΣΟ΢: Ώιιάδεη ζέζε κε ην ράξνληα ν έξσηαο, θη αληίζηξνθα πάιε.
ΠΒΜΠΣΟ΢: Κ’ χζηεξηο πάιε ε αλάζηαζε θαη πάιε ν ζάλαηνο, γχξν ην γχξν,
ΒΐΑΟΜΟ΢: Χο ηελ θαηλνχξγηα αζσφηε ηεο γέλλεζεο.
ΟΙ ΒΦΣΏ: Κχθιν ηνλ θχθιν, ν ίδηνο θχθινο ζηελ ίδηα αιπζίδα».260

Η θνζκνζεσξία, κε άιια ιφγηα, πνπ αληηπξνζσπεχεη ν εξκαθξφδηηνο

Σεηξεζίαο ηνπ Ρίηζνπ, ε αηζηφδνμε ζεψξεζε ηεο αελάσο αλαδεκηνπξγνχκελεο
πξαγκαηηθφηεηαο, ζεκειηψλεηαη ζηελ αληίιεςε ηνπ γφληκνπ έξσηα θαη ηεο γέλλεζεο,
ζηελ έλσζε, ζην «ζκίμηκν» ησλ δχν θχισλ261:

«ΠΒΜΠΣΟ΢: Μνλάρα κε ην ζκίμηκν, κε ηελ ππνκνλή θαη ην θαξηέξεκα

θάηη κπνξεί λα βγεί.
ΒΐΑΟΜΟ΢: ΐγαίλεη ην βξέθνο∙ - ε δσή πνξεχεηαη».262

Η γνληκφηεηα ηεο αλζξψπηλεο ππφζηαζεο ζπλνδεχεηαη θαη απφ ηελ αληίζηνηρε

επθνξία ηεο θχζεο («ΟΙ ΒΦΣΏ: Ώρ, εχθνξε γεο, εχθνξε λχρηα, κε η’ άζπξα
καζηάξηα ηεο/ ηαγίδνληαο γάια βαζχ η’ άζπξα κάηηα καο»),263 εηθφλα πνπ
αληηπαξαβάιιεηαη εκθαλψο ζηελ ζηέξθα θαη άλπδξε ειηνηηθή Έξεκε Χώξα.
Έηζη, ζην πνηεηηθφ ζχκπαλ ηνπ Ρίηζνπ ν εξσηηζκφο θπξηαξρεί θαη
δηθαηψλεηαη, πξνσζεκέλνο πέξα απφ ην φξηα ηνπ ζηείξνπ εξκαθξνδηηηζκνχ ζηνλ
νπνίν ηνλ είρε εγθισβίζεη ε ειηνηηθή νπηηθή ηνπ ΢εθέξε:

«ΑΒΤΣΒΡΟ΢: Γηαηί ν έξσηαο είλαη

ν ζθάρηεο καδί θαη ην ζθαρηάξη - ζθάμηκν θαη ζθνχμηκν.
ΣΡΙΣΟ΢: ΐάδεη ν άληξαο ην καραίξη∙ ε γπλαίθα βάδεη ην αίκα.
ΣΒΣΏΡΣΟ΢: Παίξλεη ε γπλαίθα ην ζθάμηκν, καδί θαη ην ζθνχμηκν.

260
Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 408.
261
Πξβι. ηηο απφςεηο ηνπ Ρίηζνπ: «Έλα πνίεκα εξσηηθφ, είλαη πξννδεπηηθφ πνίεκα. Αελ είλαη
απαηζηφδνμν, δελ είλαη κεδεληζηηθφ. Βίλαη έλα πξννδεπηηθφ πνίεκα. Ο έξσηαο είλαη εθείλνο πνπ
εμαζθαιίδεη ηε δηαηψληζε ηνπ είδνπο. Ο έξσηαο είλαη εθείλνο πνπ ππνγξακκίδεη ηελ αμία ηεο δσήο. Κη
αιίκνλν, αλ ηπρφλ νη επαλαζηάηεο, είλαη αλεξψηεπηνη, δελ έρνπλ γλσξίζεη ηη ζα πεη έξσηαο. Μπνξεί λα
είλαη επαλαζηάηεο; (…) Λέγακε: Μα λα γξάςεη έλαο επαλαζηάηεο πνηεηήο έλα εξσηηθφ πνίεκα, ηε
ζηηγκή πνπ είρακε ηξείο απεξγίεο! Ώχξην νη απεξγίεο ζα έρνπλ ηειεηψζεη. Ο έξσηαο, φκσο, ζα ππάξρεη
θαη αχξην θαη κεζαχξην θαη αληηκεζαχξην θαη ζα πξέπεη λα ηνλ αληηκεησπίζνπκε ζαλ πξφβιεκα ηεο
αλζξψπηλεο ζρέζεο θαη ηεο αλζξψπηλεο επηπρίαο», «Γηάλλεο Ρίηζνο. Ο θνκκαηηθφο, ν παλαλζξψπηλνο
πνηεηήο. Οη ζπληάθηεο ηνπ Ρηδνζπάζηε ζπδεηνχλ κε ηνλ πνηεηή ελ φςεη ηνπ 12νπ ζπλεδξίνπ ηνπ ΚΚΒ»,
Κπξηαθάηηθνο Ρηδνζπάζηεο, 5 Ώπξηιίνπ 1987, 46-51: 51.
262
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 449.
263
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 456.

394
 ΠΒΜΠΣΟ΢: Μαζάεη ην καραίξη θαη ρνξηαίλεη θαη ρνληξαίλεη.

ΒΚΣΟ΢: Ληγλεχεη ν άληξαο, αζθεκαίλεη, θέγγνπλ ηα πιεπξά ηνπ,

πάεη λα γηνκίζεη κ’ άλεκν φ,ηη ράλεη - ςεινκχηεο. Ση ν άληξαο
ζπέξλεη θαη αδεηάδεη, βάδεη ηα παπνχηζηα ηνπ, θεχγεη.

ΒΚΣΟ΢: Μα εθείλε κέλεη θαη καδεχεη θαη θπιάεη θαη απγαηαίλεη (…)

ΒΐΑΟΜΟ΢: Γηαηί ε γπλαίθα λεηξεχεηαη, θαη, πάλνπ απ’ φια,

θαξηεξάεη θαη γελλάεη».264

Βληνχηνηο, ν εξσηηζκφο πνπ πξνβάιιεηαη ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ δελ εμαληιείηαη
ζην πιαίζην ηεο γελεηήζηαο πξάμεο, δελ πεξηνξίδεηαη ζην επίπεδν ηεο γνληκφηεηαο
πνπ ζπλδέεηαη κε ηε δηαδηθαζία ηεο αλαπαξαγσγήο∙ ε εξσηηθή ζεκεηνινγία ηνπ
πνηήκαηνο αλαδεηθλχεη ηφζν ηελ εδνληθή ιεηηνπξγία ησλ αηζζήζεσλ,265 φζν θαη ηε
δηαξθή πξνζπάζεηα εθπιήξσζεο ηεο επηζπκίαο:

«ΒΐΑΟΜΟ΢: Ώρ, νη θησρνί κέζα ζηα πινχηηα ηνπο πνπ ηίπνηεο

δελ ηνπο εθηνχξαγε -
ΟΙ ΒΦΣΏ: Κ’ εκείο, κε κάηηα αρφξηαγα, ηνπο θιέβακε ην αλέζσζην,
κ’ φιν ην ζθήκα ηνπ θαζάξην σο άθξε-άθξε, δίρσο άθξε -
ζπαζκφο πνπ δελ πεζαίλεη ζην ζπαζκφ, ηξαβάεη ηνπ κάθξνπ,
πνηακίδεη.

ΣΡΙΣΟ΢: Ώρ, φζν αμίδεη ε κηα ζηηγκή ηεο πιέξηαο πξάμεο

αρ, δελ αμίδεη κήηε ε ζχκεζε θαη η’ φλεηξν κήηε ε αησληφηε.
ΠΒΜΠΣΟ΢: Ση λαλ ην θάλεηο ην βεξέκηθν η’ αλέζσζην;

264
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 449-450.
265
ΐι. ελδεηθηηθά ηελ εδνληθή ιεηηνπξγία ηεο φξαζεο πνπ θπξηαξρεί ζην παξαθάησ απφζπαζκα:
«ΟΓΑΟΟ΢: Βίδακε ηε κεγαινδχλακε γπλαίθα λα βγαίλεη απ’ ην ινπηήξα/ ζηάδνληαο φιε ζηάιεο θσο
καξγαξηηάξη/ θαη ηα καθξηά ηεο ηα καιιηά λα ζηάδνπλ ζηα κεξηά ηεο θαη ζηα ζηήζεηα,/ λα ζηάδνπλ
ζηελ θνηιηά ηεο, λ’ απιαθίδνπλε ζηα ζθέιηα ηεο∙/ ΑΒΤΣΒΡΟ΢: Υηιηάδεο καιαθά δηακάληηα ζην
ζγνπξφ ηξηθχιιη ηεο ζπηζίδαλε∙/ ΣΒΣΏΡΣΟ΢: θαη κηα ζηαγφλα κέγα αγψλα αγσληδφηαλε, δελ έπεθηε,
δπγηάδνληαλ/ άθξε-άθξε ζηελ ηξηαληαθπιιέληα ξψγα ηεο θαη ιάκππδε (…) ΟΙ ΒΦΣΏ: Η νιφγδπκλε θ’
ε πέξθαλε∙ - πνηα ηχθισζε θαη πνηα ηηκσξία/ ζα ζβήζεη ηελ εηθφλα ηεο; Καιφδερην θαη ην ζθνηάδη/
κηα θαη θεγγνβνιάεη απφ ηε γδχκληα ηεο. Σελ είδακε./ ΟΓΑΟΟ΢: Ώπηή’ λαη ε βγλσκνζχλε καο, - ηα
πξηλ θαη ηα χζηεξα ην λφεκά ηνπο βξήθαλε,/ δπκσζήθαλ θαη ζκίμαλ θη απνιεζκνλεζήθαλε», Γ. Ρίηζνο,
Σεηξεζίαο, φ.π., 422-423.

395
 ΣΡΙΣΟ΢: Ση λαλ ηελ θάλεηο ηελ αλέζσζηε, άπξαρηε πεζχκηα;
ΠΡΧΣΟ΢: Ση λαλ ην θάλεηο η’ αδεηαλφ, η’ άλεξγν απέξαλην;
ΑΒΤΣΒΡΟ΢: Σν ζηέξθν απέξαλην ηη λαλ ην θάλεηο;».266

Η αλαινγία ησλ ζηίρσλ «δελ αμίδεη κήηε ε ζχκεζε θαη η’ φλεηξν κήηε ε
αησληφηε» κε εθείλνπο ησλ 12 πνηεκάησλ «΢πλείδεζε άθακπηε ηνπ ηέινπο πάλσ ζηα
ζεληφληα (…) ΋ρη/ δελ σθειεί ε αλάκλεζε κήηε θ’ ε πνίεζε» («Σν ζβήζηκν ηεο
ιάκπαο»), δειψλεη ηε δηαξθή παξνπζία ηεο θαβαθηθήο ζεκαηνινγίαο (αλαζηνιή
επηζπκίαο - κλήκε εξσηηθήο πξάμεο) ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, θαη ηελ ελζσκάησζή
ηεο ζε έλα λέν πνηεηηθφ πιαίζην, φπνπ ε εξσηηθή πξάμε δελ δηθαηψλεηαη κφλν σο
δηαδηθαζία πνπ νδεγεί ζηε γέλλεζε, αιιά δηαηεξεί ηελ απηνλνκία ηεο σο
νινθιεξσκέλε, «πιέξηα πξάμε», ε νπνία ηειεζθνξεί ζην βαζκφ πνπ ηθαλνπνηεί θαη
εθηνλψλεη ηελ εξσηηθή επηζπκία.
Με βάζε ηε δπλακηθή απηή ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο, αλαπηχζζεηαη θαη ε
ραξαθηεξνινγηθή πξνζέγγηζε ησλ εξψσλ ηνπ Ρίηζνπ, ηφζν ζηνλ Σεηξεζία, φζν θαη
ζηα κπζνινγηθά πνηήκαηα ηεο Σέηαξηεο Γηάζηαζεο∙ ζηελ έλλνηα ηεο επηζπκίαο
απνδίδεηαη ν θπξίαξρνο ξπζκηζηηθφο ξφινο ησλ αλζξσπίλσλ πξάμεσλ, πξνβάιινληάο
ηελ σο ηνλ (άιινηε πξφδειν θαη άιινηε ζπγθαιπκκέλν) θαηαιχηε, πνπ επελεξγεί
θαζνξηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο ςπρνζχλζεζεο θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ
πξνζψπσλ:

«ΒΚΣΟ΢: Ώρ, ε πεζπκηά πνπ πξνζηάδεη, πνπ νξίδεη ηελ θίλεζε

ηνπ πνδηνχ, ηνπ ρεξηνχ, - απηή πνπ νξίδεη ηηο πξάμεηο, ηα
νλείξαηα∙
ΒΐΑΟΜΟ΢: θαη πάλσ ζη’ αιψλη πνπ παιεχνπκε θνξκί κε θνξκί,
καδί ηεο παιεχνπκε,
ΑΒΤΣΒΡΟ΢: θαη κηα λαλ ηε ληθάκε, κηα λα καο ληθάεη∙ θαη πάληνηεο
λαλ ηεο αληηζηεθνχκαζηε – πάληνηεο ληθεκέλνη, πάληνηεο πέξθαλνη∙
ΒΚΣΟ΢: θαη ζηελ ππνηαγή καο θαη ζηελ άξλεζή καο, πάληνηεο άθηαηγνη».267

Αελ είλαη κφλν ε δξακαηηθή πάιε αλάκεζα ζηε κλεκνληθή αλάθιεζε

«εξψησλ αηειψλ» θαη ζηε «κέξα πνπ αθέζεθεο θ’ ελδίδεηο», ε αθαηάπαπζηε

266
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 423.
267
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 442.

396
ηαιάληεπζε αλάκεζα ζηελ αλαζηνιή ηεο επηζπκίαο θαη ζηελ εθπιήξσζή ηεο, ε
δηαξθήο αλακέηξεζε ησλ αλζξσπίλσλ δπλάκεσλ κε ηελ ηζρχ ηνπ εξσηηθνχ ελζηίθηνπ,
πνπ παξαπέκπνπλ ζηελ ζεκαηνινγία ησλ 12 πνηεκάησλ («αλάκεζα ζην λαη θαη ζην
φρη, ζηελ επηζπκία θαη ζηε κεηάλνηα»), αιιά θαη ε ηειηθή αζψσζε, ε εζηθή δηθαίσζε
ησλ πξσηαγσληζηψλ απηνχ ηνπ εζσηεξηθνχ δξάκαηνο: «θαη ζηελ ππνηαγή καο θαη
ζηελ άξλεζή καο, πάληνηεο άθηαηγνη». Σν θσηνζηέθαλν «ζπγγλψκεο θη αγηνζχλεο»,
δηαζιάηαη, κέζα απφ ηελ δεζπφδνπζα εηθφλα ηνπ Καβάθε, ζε φια ζρεδφλ ηα
πάζρνληα πξφζσπα ηεο κπζνινγηθήο δξακαηνπξγίαο ηνπ Ρίηζνπ.
Ο έξσηαο, δηαξξεγλχνληαο ην πιέγκα ηεο εζηθνινγίαο θαη ηεο
ζπκβαηηθφηεηαο, θαζαγηαζκέλνο θαη θαζαξηήξηνο, ζπληζηά ην Πνπξγαηφξην ηεο
αλζξψπηλεο ςπρήο ζηνλ πνηεηηθφ θφζκν ηνπ Ρίηζνπ, κέζα απφ ην νπνίν ν δεκηνπξγφο
ζεάηαη ηελ «ηφζν πιηθή, ηφζν άθζαξηε» πξαγκαηηθφηεηα σο κηα «δπγηαζκέλε
ελφηεηα ησλ έζσ θαη έμσ ηνπ ηλδαικάησλ» («Σα γπαιηά ηνπ»).
Έηζη, ε ιεηηνπξγία ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ, ρσξίο λα αλαηξεί ηελ νληνινγηθή,
ηζηνξηθή θαη θνηλσληθή ππφζηαζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ, εκθηινρσξεί κε απμαλφκελε
έληαζε ζην ψξηκν έξγν ηνπ Ρίηζνπ θαη αλαδεηθλχεηαη σο θπξίαξρε ζπληζηψζα ηνπ:

«ΑΒΤΣΒΡΟ΢: Κάηη κεγάιν, θάζε ηφζν, γίλεηαη∙ κεγάιν πξάκα

φμσ θαη κέζα.
ΣΡΙΣΟ΢: Βίλαη ν έξσηαο ηάρα;
ΠΒΜΠΣΟ΢: Βίλαη ν ζάλαηνο ηάρα;
ΒΚΣΟ΢: Πφιεκνο είλαη,
κε ηνλ έξσηα θαη κε ην ζάλαην.
Κη ν πφιεκνο έξσηαο.
ΟΙ ΒΦΣΏ: Ώρ, ε καγθνχθα ε δσή, κεγάιν πξάκα, καζέο. Κη ν
έξσηαο πφιεκνο είλαη».268

΢ην πιαίζην δηακφξθσζεο απηήο ηεο πνηεηηθήο, ε παξάκεηξνο ηνπ εξσηηζκνχ,

αληιψληαο ηε δπλακηθή ηεο απφ ηελ παξαθαηαζήθε ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ,
κεηνπζηψλεη ινγνηερληθά έλα είδνο επξχηαηνπ θαη πνιπζρηδνχο πξννδεπηηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ, ν νπνίνο αλαηέκλεη, ςειαθεί θαη εξκελεχεη ην δξακαηηθφ θνξηίν

268
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 446.

397
ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο, αιιά ηαπηφρξνλα εμαθηηλψλεηαη ζε φια ηα πεδία αλαθνξάο
ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο.
Η ζπκβνιή ηεο εξσηηθήο παξακέηξνπ ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ πνηεηηθνχ
νξίδνληα ηνπ Ρίηζνπ, πνπ ππνδειψλεηαη ζηα 12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε
ππνγξακκίδνληαο ηελ θαηαιπηηθή επίδξαζε ηνπ Ώιεμαλδξηλνχ («εθείλε ε αθή ησλ
επκειψλ ζσκάησλ/ θ’ ε αθή, ε κνλαρηθή, ηεο πέλλαο ηνπ – φρη αληίζεζε∙/ ππέξηαηε
έλσζε ηεο πνηήζεσο», «Όζηαηε ψξα»), απνηππψλεηαη εθ λένπ ζηνλ Σεηξεζία,
επηθπξψλνληαο νξηζηηθά ηε ζπλάξηεζε ηεο πνίεζεο κε ηελ «αηψληα αλνκνιφγεηε
επηζπκία» («Η ιάκπα ηνπ»):

«ΟΓΑΟΟ΢: Κ’ είρακε ζηα δεμά καο η’ άζηξν ησλ βνζθψλ

θαη ζην δεξβί καο ρέξη, κεο ζηε δεζηακέλε θνχρηα καο,
είρακε ην θνληφ ξαβδί κε η’ αξγπξφ, ζκηρηφ δηπιφθηδν,
φρη κπξνζηά καο ηελησκέλν ζαλ εμαθηέξνπγν
κα θξπκκέλν ζηνλ θφξθν καο, θάηνπ απ’ ηελ πνπθακίζα καο,
λα καο αγγίδεη εξσηηθά ηηο ξψγεο, θξπκκέλν
καδί κ’ απηή ηε δχζθνιε, ηε καθξηλή επηπρία,
ηε βαξεηά, ηελ ακνίξαζηε, ηεο πην κνλαρηθηάο καο έλσζεο».269

Μνινλφηη, ινηπφλ, ε «ππέξηαηε έλσζε ηεο πνηήζεσο» πξνυπνζέηεη, ζην

πιαίζην ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, ηελ ζε βάζνο δηεξεχλεζε ηνπ αλζξψπηλνπ
εξσηηθνχ ςπρηζκνχ, θαη παξά ην γεγνλφο φηη ην εχξνο ηεο ζεκεηνινγίαο θαη ησλ
αληίζηνηρσλ πνηεηηθψλ ζρνιίσλ ππνγξάκκηδαλ εκθαηηθά ηελ αμηνινγηθή βαξχηεηα
ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ ζην ψξηκν έξγν ηνπ, ε ζπληζηψζα απηή ηεο πνίεζεο ηνπ
Ρίηζνπ απνηηκήζεθε σο επί ην πιείζηνλ ππφ ηε ζθηά ηεο πνιηηηθήο ηνπ ηνπνζέηεζεο
θαη ελ πνιινίο απνζησπήζεθε.270

269
ΐι. Γ. Ρίηζνο, Σεηξεζίαο, φ.π., 459.
270
Πέξα απφ ηα δηάζπαξηα, παξεκπίπηνληα ζρφιηα ησλ θξηηηθψλ πνπ πξνζέγγηζαλ ηελ πνίεζε ηνπ
Ρίηζνπ, ε εξσηηθή παξάκεηξνο ηνπ έξγνπ, έρεη σο ηψξα ειάρηζηα δηεξεπλεζεί. ΐι. ζρεηηθά: Μ.
Θσκαδάθε, «Ο εξσηηθφο ιφγνο ζηνλ θχθιν ησλ Ώηξεηδψλ ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Νέα Δζηία (Ώθηέξσκα
ζηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 1547, Υξηζηνχγελλα 1991, 80-89, Σδ. Καινγήξνπ, «Η πνηεηηθή ηνπ
έξσηα θαη νη κπζνινγηθέο απερήζεηο ζηα Δξσηηθά ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δθπαίδεπζε θαη επηζηήκε, ηρ. 1
(2004), 88-97, Μ. Πηεξήο, «Ώπφ ηε ζθελνζεζία ηεο γχκλσζεο ζηε βίσζε ηεο απνθάιπςεο», Η ιέμε,
ηρ. 182, Οθηψβξηνο - Αεθέκβξηνο 2004, 702-705, Υ. Πξνθνπάθε, «Η απνζέσζε ηνπ δξφκνπ. Μηα
πξψηκε ζχλζεζε ηνπ Ρίηζνπ ραξηζκέλε ζηνλ Παιακά», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο
Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, 2008, 415-433. Πην ζπζηεκαηηθή κειέηε γηα ην ζέκα
έρεη γίλεη ζηελ αλέθδνηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ Αεκήηξε Παηίια, Σν πνηεηηθό ζύκπαλ ηνπ Γηάλλε
Ρίηζνπ από ηελ ‘Σέηαξηε Γηάζηαζε’ σο ην ‘Αξγά πνιύ αξγά κέζα ζηε λύρηα’. Οη πνιύζηηρεο ζπλζέζεηο

398
 Η έληαμή ηνπ ζηελ Ώξηζηεξά, ζε κηα επνρή πνπ ε θνηλσληθνπνιηηηθή
ζπγθπξία επηδξνχζε θαηαιπηηθά ζην ινγνηερληθφ πεδίν, νδήγεζε ζηε ζπγθξφηεζε
ελφο κάιινλ κνλνζήκαληνπ πιαηζίνπ πξφζιεςεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ, ην νπνίν
εζηηάζηεθε ζηνλ ηδενινγηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο θαη ππνβάζκηζε ηελ εξσηηθή ηεο
δηάζηαζε. Ώλ θαη νη πνιηηηθέο ζθνπηκφηεηεο ζηαδηαθά ππνρψξεζαλ απφ ην πιαίζην
απηφ, ν απφερνο ηεο θνκκαηηθήο δξάζεο ηνπ πνηεηή, ε αλαηξνθνδνηνχκελε (κέζσ
ηεο κεινπνίεζεο) πξνβνιή ηεο ζηξαηεπκέλεο εθδνρήο ηνπ έξγνπ θαη ε δπζζεψξεηε
έθηαζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ παξαγσγήο, δελ επέηξεςαλ, γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ
δηάζηεκα, ζηελ θξηηηθή λα ηελ πξνζεγγίζεη επαξθψο.
Τπφ ηελ έλλνηα απηή, ε κνλνδηάζηαηε θαη ειιεηπηηθή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ
ηνπ, παξνπζηάδεη, ηεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηψλ, κηα έθηππε αληηζηνηρία κε ηελ
ππνδνρή ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο απφ ηελ θξηηηθή: ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, ε
δηεξεχλεζε ηνπ εξσηηζκνχ ζην έξγν ηνπ πξνζέθξνπζε θπξίσο ζηελ αζπκβαηφηεηα
πνπ παξνπζίαδε ε εξσηηθή ζεκαηνινγία κε ηελ εηθφλα ηνπ αξηζηεξνχ ζηξαηεπκέλνπ
πνηεηή, ελψ ζηελ πεξίπησζε ηνπ Καβάθε ν αλνξζφδνμνο εξσηηζκφο ηνπ,
αληηηηζέκελνο ζηελ ηξέρνπζα θνηλσληθή εζηθή, απέηξεςε επί καθξφλ ηελ θξηηηθή απφ
ηελ αλάδεημή ηνπ.
Ο Ρίηζνο, έρνληαο επίγλσζε ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο θξηηηθήο ζρεηηθά κε ην
έξγν ηνπ,271 δειψλεη εκκέζσο ηελ αλαινγία πξφζιεςεο ηεο πνίεζήο ηνπ κε απηήλ
ηνπ Καβάθε (αλαινγία πνπ εδξαηψζεθε ζηελ ππνβάζκηζε ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ
θαη ζηελ πξνλνκηαθή αλάδεημε ηνπ κπζνινγηθνχ - ηζηνξηθνχ ππφβαζξνπ ησλ δχν
έξγσλ), ζην πνίεκα «Καηαθχγηα» (12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε). Βθεί, ν
Ώιεμαλδξηλφο παξνπζηάδεηαη, φπσο είδακε, («ζα λα θνξνχζε έλα ιεπθφ, καθξχ
ρηηψλα») λα επηιέγεη ην πξφζρεκα ηεο ηζηνξίαο, «λνκίδνληαο/ πσο έηζη, θαηά θάπνην
ηξφπν, ζα παξαπιαλνχζε/ ηελ ππνςία καο, ηελ ερζξφηεηά καο ή ηε ιχπε καο/ ή πσο
καο ρνξεγνχζε θάπνην πξφζρεκα/ γηα ηνλ κειινληηθφ (πνπ’ ρε καληέςεη) ζαπκαζκφ
καο».

ηεο σξηκόηεηαο, Ισάλληλα, 2007 (βι. εηδηθφηεξα ην θεθάιαην «Η εμχκλεζε ηνπ έξσηα. Ώπφ ηελ Δαξηλή
΢πκθσλία ζην Δηθνλνζηάζην Αλσλύκσλ Αγίσλ», 358-394).
271
Πξβι. ην πνίεκα «Παξαλνήζεηο»: «Έηζη θη αιιηψο δε ζ’ άιιαδε ηίπνηα κε ην λα πεηο ηε ιέμε/ ή λα
ηελ απνζησπήζεηο∙ - δηθνξνχκελεο ζπλσλπκίεο/ κε ηε θζνξά ή ηελ αθζαξζία./ Χ, ήζπρν ακεηάβιεην,
είπε,/ κε ην’ λα πφδη ηνπ πάλσ ζηελ θαξέθια, ζε ζηάζε/ αθαηαλίθεηνπ ήξσα, ζεκλνχ θ’ εμεδεηεκέλνπ
θάπσο -/ (ζ’ απηή ηε ζηάζε ηνλ θσηνγξάθηζαλ∙/ θαη ηε θσηνγξαθία απηή ηε δεκνζηεχνπλ ζε θάζε
επθαηξία)/ παξ’ φηη απηφο, εθείλε ηε ζηηγκή, δελ είρε πξφζεζε άιιε/ παξά λα ιχζεη ην θνξδφλη ζην
παπνχηζη ηνπ πνπ ηνλ ζηέλεπε ηφζν», Γ. Ρίηζνο, Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε, Κέδξνο, Ώζήλα 41984,
86.

399
 Ώλ ν Καβάθεο ινηπφλ (ζχκθσλα κε ηνλ πνηεηηθφ απνινγηζκφ ηνπ ίδηνπ)
εθφκηζε εηο ηελ Σέρλε «επηζπκίεο θ’ αηζζήζεηο»,272 θαη αλ, ζχκθσλα κε ηε ζεψξεζε
ηνπ Ρίηζνπ, «θξπκκέλνο κέζα ζηηο ιέμεηο ηνπ, κέζα ζηελ ηζηνξία», επέιεμε κηα
πξνζρεκαηηθή ηζηνξηθή ζθελνζεζία πξνθεηκέλνπ λα κηιήζεη γηα ηελ «αηψληα
αλνκνιφγεηε επηζπκία» ρσξίο λα πξνθαιέζεη ππνςίεο θαη ερζξφηεηεο, ην ίδην
αθξηβψο νκνινγεί φηη επέιεμε λα θάλεη θαη ν Ρίηζνο. Η νκνινγία απηή δηαηππψλεηαη
ρσξίο ππαηληγκνχο, αιιά κε ραξαθηεξηζηηθή θαζπζηέξεζε, ζην πνίεκα «Σν κπζηηθφ
ηεο επηηπρίαο» ησλ Μαξηπξηώλ Γ΄, πνπ εθδίδεηαη γηα πξψηε θνξά (αλ θαη θέξεη ρξφλν
γξαθήο 3.ΙV.67) ην 1989.273
Βθεί, ε πξνζρεκαηηθή ιεηηνπξγία ηεο ηζηνξηθήο θαβαθηθήο ζθελνζεζίαο,
φπσο πεξηγξάθεηαη ζην «Καηαθχγηα» ησλ 12 πνηεκάησλ, θαίλεηαη λα αληηζηνηρεί
πιήξσο κε ην πξφζρεκα πνπ πξνζδίδεη ην κπζνινγηθφ πιαίζην ζηελ πνηεηηθή ηνπ
Ρίηζνπ∙ πξφζρεκα, φπσο απνδεηθλχεηαη, ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο θαη βαξχηεηαο, πνπ
απνζθνπνχζε ζηελ εμαζθάιηζε ηνπ «κειινληηθνχ ζαπκαζκνχ» καο, φπσο είρε
έγθαηξα δειψζεη (θνξψληαο ην πξνζσπείν ηνπ Καβάθε) ν πνηεηήο:

«Υξφληα θαη ρξφληα παξαγλσξηζκέλνο, νινκφλαρνο. Σν’ ξημε, ηέινο,

ζηηο λεθξηθέο ιεθχζνπο, κειαλέο, εξπζξέο, ιεπθέο πξνπάλησλ∙ -
ήμεξε πσο θαζέλαο έρεη ηνπο λεθξνχο ηνπ, θη ήμεξε αθφκα
πσο κε ηελ έλλνηα ηνπ ζαλάηνπ πξνζηαηεχνληαη φινη
απ’ ηελ ερζξφηεηα ησλ άιισλ θη απ’ ηηο ίδηεο ηνπο επηζπκίεο.
Μ’ απηφ ην πλεχκα ηψξα εξγάζηεθε. Καη πέηπρε γξήγνξα.
Ανμάζηεθε, πινχηηζε, γξάθηεθε η’ φλνκά ηνπ ζηε ζηήιε ησλ εξψσλ.
Χζηφζν
ην κπζηηθφ ηνπ ηεο επηηπρίαο δε βξηζθφηαλ ζ’ απηφ. Πάλσ ζηηο λεθξηθέο
ιεθχζνπο
εράξαδε ηα πην φκνξθα γπκλά λεαληθά θνξκηά, ζε ζηάζεηο
εξσηηθέο θαη, θάπνηε, πξνθιεηηθέο. Ώιιά ε δηάρπηε
κειαγρνιία ηνπ ζαλάηνπ έδηλε ζηνπο αγνξαζηέο θαη ζαπκαζηέο ηνπ έλα
πξφζρεκα
γηα λ’ απνθεχγνπλ, θη απηφο θη εθείλνη, ζρφιηα ηξίησλ, θαθεληξέρεηεο
θη ππνςίεο».

272
ΐι. Κ. Π. Καβάθεο, «Βθφκηζα εηο ηελ Σέρλε», Άπαληα πνηεηηθά, φ.π., 132.
273
Γ. Ρίηζνο, Μαξηπξίεο Γ΄, Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο, Ώζήλα 1989, 308.

400
 Ώλ, ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ε νκνινγία ηεο αιήζεηαο ηνπ δεκηνπξγνχ
ζεσξεζεί δεδνκέλε, ηφηε ν δηακεζνιαβεηηθφο ξφινο ηεο θξηηηθήο αθπξψλεηαη. Ο
Ρίηζνο, κε άιια ιφγηα, απνηηκψληαο ην έξγν ηνπ (αλαινγηθά κε απηφ ηνπ Καβάθε) σο
πξσηίζησο εξσηηθφ,274 αλαηξέπεη ηελ δηζππφζηαηε εηθφλα ηνπ ζηξαηεπκέλνπ -
ππαξμηαθνχ πνηεηή πνπ δηακφξθσζαλ γηα ινγαξηαζκφ ηνπ νη θξηηηθνί, πξνβάιινληαο
ν ίδηνο σο δεζπφδνπζα παξάκεηξν ηεο πνηεηηθήο ηνπ ηελ παξνπζία θαη ιεηηνπξγία
ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ.
Η εηιηθξίλεηα ηνπ δεκηνπξγνχ, βέβαηα, εμαθξηβψλεηαη θαη πηζηνπνηείηαη φρη
κέζσ ηεο νκνινγίαο ηνπ (νκνινγία, κάιηζηα, πνπ εθθξάδεηαη ζην ελ ιφγσ πνίεκα κε
κηα ηαθηηθή «εκη-απφθξπςεο, κέζσ ηεο εθθνξάο ηνπ ιφγνπ ζε ηξηηνπξφζσπε
αθήγεζε)275 αιιά δηα ηνπ βαζκνχ αληαπφθξηζεο ηνπ έξγνπ ζηελ νκνινγία απηή. Τπφ
απηή ηελ πξνυπφζεζε, ε νκνινγεκέλε αιήζεηα ζην πνίεκα «Σν κπζηηθφ ηεο
επηηπρίαο» θαίλεηαη λα εμαληιεί ηα απνζέκαηα εηιηθξίλεηαο ηνπ Ρίηζνπ: ε «αηψληα
αλνκνιφγεηε επηζπκία» φλησο δηαδξακαηίδεη, φπσο είδακε, ξφιν θαζνξηζηηθφ ζηελ
πνίεζή ηνπ, ελψ θαη ε δηαδηθαζία απφθξπςεο ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ ελεξγνπνηείηαη
ζπζηεκαηηθά κέζσ ηνπ πξνζρεκαηηθνχ ξφινπ ηεο κπζνινγηθήο ζθελνζεζίαο (φπσο
πεξηγξάθεηαη ζην πνίεκα). Η νκνινγία θαη ε εξκελεία απηήο ηεο απφθξπςεο
ζπληζηνχλ κηα απνθάιπςε εθ κέξνπο ηνπ δεκηνπξγνχ, ε νπνία, απνθαζηζηψληαο ηελ
ακεζφηεηα ηεο επηθνηλσλίαο ηνπ κε ηνλ αλαγλψζηε, απελεξγνπνηεί ηνλ
δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ηεο θξηηηθήο.
Μηα εμνκνινγεηηθή ζηηγκή, εληνχηνηο, φζν άκεζν θαη μεθάζαξν θη αλ είλαη ην
απηναλαθνξηθφ ζρφιην ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ, δελ αξθεί γηα λα αλαηξέζεη αλαδξνκηθά
(θαη κε θαζπζηέξεζε δεθαεηηψλ) ηελ θξππηηθφηεηα κε ηελ νπνία πεξηβάιινληαη νη
εξσηηθέο αλαθνξέο ζε έλα κεγάιν ηκήκα ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ. Έηζη, φηαλ ν
ππξήλαο ηνπ έξγνπ - ελ πξνθεηκέλσ ν έξσηαο - ππνθψζθεη θαη ππνβάιιεηαη επί
καθξφλ κέζσ πνιιαπιψλ κεραληζκψλ απφθξπςεο (πξνζρεκάησλ, κπζνινγηθψλ

274
Πξβι. θαη ηε δήισζε ηνπ Ρίηζνπ: «Μεγάιν πνιχ κεγάιν ξφιν έρεη παίμεη ν έξσηαο ζην έξγν κνπ.
Κη εθείλα αθφκε απφ ηα πνηήκαηά κνπ πνπ δε κηιάλε γηα έξσηα, πνπ δελ αλαθέξνπλ θαλ ηε ιέμε
έξσηαο, είλαη δηαπνηηζκέλα απφ ηνλ αηζζεζηαζκφ, απ’ ηνλ έξσηα κε ηελ θαζνιηθή ζεκαζία ηεο ιέμεο.
Αειαδή θαη ζαλ αίζζεζε θαη ζαλ αίζζεκα, ζαλ θαληαζίσζε θαη ζαλ παξαίζζεζε, ζαλ παξάζηαζε, ηα
πάληα. Σειηθά ε πνίεζε είλαη έλαο θαζνιηθφο έξσηαο, κηα ζπλνπζία κε ην ζχκπαλ», Γ. Πειηρφο, Γέθα
ζύγρξνλνη Έιιελεο, Ώζηεξίαο, Ώζήλα 1974, 101-102.
275
Η ζπζηεκαηηθή δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηνο ππφθξηζε - εηιηθξίλεηα ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ αλαδεηθλχεη
ηηο ζπλερείο αληηθάζεηο θαη παιηλδξνκήζεηο ηνπ πνηεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, ζε βαζκφ πνπ απηέο λα
νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη «αθφκε θαη ηηο ζηηγκέο ησλ πην εηιηθξηλψλ ηνπ εμνκνινγήζεσλ ν
πνηεηήο ππνθξίλεηαη», βι. Β. Φηινθχπξνπ, «Τπφθξηζε θαη εηιηθξίλεηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ», φ.π.,
275-304.

401
πξνζσπείσλ, ππαηληγκψλ, ζπλεηξκψλ θαη ζπκβφισλ), εχινγν είλαη, πξνθεηκέλνπ γηα
ηνλ εληνπηζκφ θαη ηελ αλάδεημή ηνπ, λα ηίζεηαη ζε ιεηηνπξγία ε κεζνιάβεζε ηεο
θηινινγηθήο εξκελείαο θαη ηεο θξηηηθήο.
Άιινηε ππνλνκεχνληαο, ινηπφλ, (κέζσ ηεο εμνκνιφγεζεο) θαη άιινηε
ηξνθνδνηψληαο (κέζσ ηεο απφθξπςεο) ηε δηακεζνιαβεηηθή ιεηηνπξγία ηεο θξηηηθήο,
ν Ρίηζνο ελίνηε δπζρεξαίλεη θαη ελίνηε απνθαζηζηά ηελ ακεζφηεηα ηεο ζρέζεο ηνπ κε
ηνλ αλαγλψζηε ηνπ, ηεξψληαο κηα δηαιείπνπζα ζηάζε απέλαληη ζηελ επηθνηλσληαθή
ιεηηνπξγία ηεο πνίεζεο.276
Η αληηθαηηθή απηή ζηάζε (επηζηέγαζκα ηεο εγγελνχο αληίθαζεο πνπ, αλ ζηελ
πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ εληζρχεηαη ιφγσ ηεο ζχγθξνπζεο κνληεξληζκνχ - καξμηζκνχ,
ελππάξρεη ελ γέλεη θαη ζηελ ίδηα ηε θχζε ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ), 277 θαζηζηά ηνλ
πνηεηή ζπκκέηνρν ζηε δηαδηθαζία ηεο αλεπαξθνχο ή πεξηνξηζηηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ
έξγνπ ηνπ∙ θαη κάιηζηα εθφληα ζπκκέηνρν, εθ’ φζνλ ν δεκηνπξγφο γλσξίδεη εθ ησλ
πξνηέξσλ φηη ε επηθνηλσληαθή ιεηηνπξγία ηεο πνίεζεο εδξαηψλεηαη ζε κηα έιιεηςε,
ζε κηα απνζησπεκέλε αίζζεζε, ζε κηα αιήζεηα ηελ νπνία θαη ν ίδηνο δηαξθψο
αλαδεηά278:

«Κείλα πνπ δελ θαηαιαβαίλαλε, θείλα αθξηβψο ηνπο καγεχαλε, ηδίσο

αλ δελ ηνπο αθνξνχζαλε πξνζσπηθά, - θείλα ηα γεληθά, ηα αθεξεκέλα
πνπ αθαηξνχζαλ θη απηνχο απ’ ηηο πνιιέο δπζθνιίεο - θείλα πνπ θξχβαλ
θ’ επηζήκαηλαλ θάπνηα πεξηνρή δηθή ηνπο (άηξσηε φζν θη άγλσζηε), θάπνηα
πεξηνρή εζπρίαο θ’ ειεπζεξίαο.

276
Ώπηή ε ακθίζπκε ζηάζε ηνπ δεκηνπξγνχ απέλαληη ζηελ επηθνηλσληαθή ιεηηνπξγία ηνπ πνηεηηθνχ
ιφγνπ απνηππψλεηαη ζπρλά ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ. ΐι. ελδεηθηηθά ην πνίεκα «Ώληηθαηηθφηεηα»:
«Άλνημε ηελ πφξηα. Κιείδσζε. ΢ηάζεθε ιίγν./ Ξεθιείδσζε μαλά. Μπήθε κέζα. Βίρε μεράζεη αλακκέλν
ην θσο ηνπ δηαδξφκνπ./ Χζηφζν ν θίλδπλνο ήηαλ αιινχ. Θα ρξεηαδφηαλ/ λ’απνπζηάζεη, λα θξπθηεί, λα
θαίλεηαη φκσο πνπ ιείπεη/ κε ηε κεγάιε ηφικε ηεο πξνθχιαμεο πνπ απφ θαλέλαλ δε δεηάεη βνήζεηα∙-/
αιι’ αλ ηνλ αλαθάιππηαλ εθεί, ηη ζα κπνξνχζε λ’ απαληήζεη,/ έηζη κε ηα παιηά ηνπ ξνχρα αιεπξσκέλα
απ’ ηελ θνξθή σο ηα λχρηα,/ έηζη κε ην’ λα ρέξη ηνπ βαζηά πνξθπξφ ζε παγσκέλε αθηλεζία/ θαη ην
βνπξηζάθη ησλ δνληηψλ ηνπ κεο ζηε δεμηά ηνπ παληνχθια;», Γ. Ρίηζνο, Πξηλ θαη κεηά, Πνηήκαηα ΙΓ΄,
Κέδξνο, Ώζήλα 1999, 128.
277
Πξβι. «Η εηεξνπξνζσπία παξνπζηάδεηαη, ινηπφλ, σο αλαπφζπαζην ζηνηρείν ηεο πνίεζεο:
απαξαίηεηε γηα λα πξνζηαηεπζεί ν πνηεηήο θαη νη αλαγλψζηεο ηνπ απφ επψδπλεο αιήζεηεο,
απνθαιππηηθή, πξνθεηηθή ζηε δηαδξνκή ηεο απηνγλσζίαο. ΢ην ππνθξηηηθφ παηρλίδη ηνπ πνηεηή θαη ζε
φζα απηφ εμαζθαιίδεη ζπκκεηέρνπλ νη αλαγλψζηεο ηνπ∙ σζηφζν, ε πξφζθιεζε ζε κηα ηέηνηα
ζπκκεηνρή ππνθξχπηεη πεξαηηέξσ παξαπιαλήζεηο: εγθαηάιεηςε ηεο εηεξνπξνζσπίαο ζα ζήκαηλε ηελ
απεκπφιεζε ηεο πνηεηηθήο ηδηφηεηαο - θάηη αζπληέιεζην κέζα ζηελ πνίεζε», Β. Φηινθχπξνπ,
«Τπφθξηζε θαη εηιηθξίλεηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ», φ.π., 290.
278
Πξβι. «Μήπσο απηφ πνπ κέλεη ηειηθά αλεμήγεην, αθφκε θαη γα ηνλ ίδην ην δεκηνπξγφ, κήπσο απηφ
αθξηβψο είλαη εθείλν πνπ αλήθεη ζηελ πνίεζε, θηλψληαο ηνλ αλαγλψζηε πξνο ηε δεκηνπξγία; - δειαδή
πξνο ηε δηθή ηνπ αλαθάιπςε, ή έζησ πξνο ηελ έξεπλα;», Γ. Ρίηζνο, «΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαξηπξίεο»,
Μειεηήκαηα, φ.π., 101.

402
 Η Φεκνλφε, ε κάληηζζα (ιέγαλ)
θαηαλννχζε ηηο θσλέο ησλ πνπιηψλ, ησλ λεξψλ θαη ησλ θχιισλ θη αθνχ
ζξνληαδφηαλ
ζηνλ ςειφ ηξίπνδα, ηηο εμεγνχζε (κε άλαξζξεο θξαπγέο θ’ εθείλε)
θξαηψληαο έλα θχιιν δάθλεο ζην ζηφκα ηεο.
Γχξσ ηεο, νη πξνθήηεο
θαηάγξαθαλ βηαζηηθά ηηο θσλέο ηεο. Μεηά, νη εμεγεηέο εμεγνχζαλ
κε πιήξε ζαθήλεηα θαη ζπλέπεηα ηηο εμεγήζεηο ηεο.
΋ηαλ, κηα κέξα,
ηεο έδεημαλ γξαπηή ηελ εξκελεία ησλ ιφγσλ ηεο, ε Φεκνλφε
δελ θαηάιαβε ηίπνηα. ‘Πνηνο ηά’ πε απηά;’ Ρψηεζε απνξεκέλε.
Κη φηαλ: ‘Βζχ’, ηεο είπαλ, ηφηε εθείλε, δηθνξνχκελα ρακνγειψληαο,
πξφζζεζε:’ Ναη, κα εγψ ελλννχζα θαη θάηη αθφκε’.
Ώπηφ ην ‘θάηη αθφκε’,
πελήληα ηφζα ρξφληα (ή θαη αηψλεο) δελ ην αλαθαιχςαλε νη εμεγεηέο καο,
θ’ ίζσο γηα ηνχην νη πνηεηέο ζπλερίδνπλ αθφκε λα γξάθνπλ
κε ηελ θξπθή ππνςία πσο νχηε ε Φεκνλφε δελ μέξεη απηφ ην ‘θάηη’».279

279
Γ. Ρίηζνο, «Η Φεκνλφε», Πέηξεο, Δπαλαιήςεηο, Κηγθιίδσκα, Κέδξνο, Ώζήλα 71982, 81. (Η ζπιινγή
εθδφζεθε πξψηε θνξά ζηε Γαιιία ην 1971 θαη ζηελ Βιιάδα ην 1972, βι. πεξηζζφηεξα Ώηθ.
Μαθξπληθφια, φ.π., 82-84).

403
 ΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ

Η δηεξεχλεζε ηφζν ησλ θξηηηθψλ θεηκέλσλ πνπ αθνξνχλ ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ
φζν θαη ηεο αλάπηπμεο ηνπ πνηεηηθνχ θαη δνθηκηαθνχ ηνπ ιφγνπ, αλαδεηθλχνπλ ηε
καθξφρξνλε πξνζπάζεηα ηνπ δεκηνπξγνχ λα ζπκπνξεπηεί κε ηα πξσηνπνξηαθά ινγν-
ηερληθά ξεχκαηα ηεο επνρήο ηνπ, ρσξίο λα απεκπνιήζεη ηελ ηδενινγηθή ηνπ ηαπηφηε-
ηα, ζπγθξνηψληαο παξάιιεια ην δηθφ ηνπ ηδηφηππν ζχζηεκα πνηεηηθήο. Η πινπνίεζε
απηνχ ηνπ εγρεηξήκαηνο, εθ’ φζνλ ζηφρεπε ζε κηα επξείαο απνδνρήο θαζηέξσζε ηνπ
έξγνπ (κέζα ζε έλα πνιηηηζκηθφ πεδίν πνπ αληηθαηφπηξηδε ηελ ηδενινγηθή αληηπαξά-
ζεζε ηνπ αζηηθνχ κε ηνλ καξμηζηηθφ ρψξν), πξνυπέζεηε αθ’ ελφο ηελ απνδέζκεπζε
ηεο ινγνηερληθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ απφ ηελ επίδξαζε ησλ πξνγελέζηεξσλ δεκη-
νπξγψλ, αθ’ εηέξνπ ηελ νξζή δηαρείξηζε ηεο εηθφλαο ηνπ έξγνπ ηνπ, πξνθεηκέλνπ απ-
ηή λ’ αληαπνθξίλεηαη (ηεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηψλ πνπ επέβαιιε ε πνιηηηθή έληαμή
ηνπ ζηελ Αξηζηεξά) ζηνλ νξίδνληα πξνζδνθηψλ ησλ δχν ηδενινγηθψλ ρψξσλ.
Η πξψηε πξνυπφζεζε, πνπ ελ πνιινίο ελαπφθεηην ζην ζπγγξαθηθφ ηνπ ηαιέ-
λην, ήηαλ θαλεξφ φηη κπνξνχζε λα δηαζθαιηζηεί έγθαηξα απφ ηνλ αλεξρφκελν πνηεηή,
θαζψο ε δπλακηθή εμέιημεο ηνπ έξγνπ ηνπ ήηαλ ήδε νξαηή απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο
ινγνηερληθήο ηνπ πνξείαο. Η δεχηεξε, φκσο, ζπλαξηψκελε άκεζα κε έλα ηδενινγηθά
δηζππφζηαην πξνζιεπηηθφ πεδίν, ζην νπνίν ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ εηζήιζε σο εμ αξρήο
ηδενινγηθά ηαπηηζκέλε κε ην καξμηζκφ, απαηηνχζε απφ ηνλ δεκηνπξγφ δηαξθή εγξή-
γνξζε θαη επηδέμηνπο ρεηξηζκνχο, πξνθεηκέλνπ ε ινγνδνζία ηνπ ζην θφκκα (θαη ζηε
ζηξαηεπκέλε ηνπ ζπλείδεζε) λα κελ αλαηξεί ηηο λεσηεξηθέο θαιιηηερληθέο ηνπ επη-
δηψμεηο.
Οη αληηλνκίεο πνπ απνξξένπλ απφ ηελ εμηζνξξνπηζηηθή απηή πξνζπάζεηα, θαη
είλαη επδηάθξηηεο ηφζν ζην πιαίζην ηεο ππνδνρήο ηνπ έξγνπ απφ ηελ θξηηηθή, φζν θαη
ζηε δνθηκηαθή θαη πνηεηηθή πξαθηηθή ηνπ Ρίηζνπ, απνηεινχλ βαζηθέο θαη θαζνξηζηη-
θέο ζπληζηψζεο ηνπ έξγνπ ηνπ, φρη κφλν γηαηί αληαλαθινχλ ηελ ηδενινγηθά δηραζκέλν
πεδίν ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ ζπλζεθψλ πνπ επέδξαζαλ ζηε δηακφξθσζή ηνπ αιιά
θαη γηαηί απνηππψλνπλ ην δξακαηηθφ θνξηίν πνπ εθιχεηαη κέζσ ηεο πνηεηηθήο ηέρλεο,
φηαλ ν δεκηνπξγφο δηεθδηθεί ην δηθαίσκα ηεο θαιιηηερληθήο ηνπ ειεπζεξίαο, έρνληαο
επίγλσζε ησλ ηδενινγηθψλ θαη αηζζεηηθψλ δεζκεχζεσλ πνπ πξνυπέζεηε ε θνκκαηηθή
ηνπ έληαμε.
Παξά ηηο εγγελείο δπζρέξεηεο ηνπ εγρεηξήκαηνο, ν Ρίηζνο θαηφξζσζε, φρη κφ-
λν λα παξαθάκςεη ην ζθφπειν ηεο ινγνηερληθήο ηνπ πεξηζσξηνπνίεζεο (ζε κηα πεξί-

403
νδν θαζφινπ επλντθή γηα έλαλ αξηζηεξφ δεκηνπξγφ), αιιά θαη λα δηακνξθψζεη έλα
δηαθξηηφ πξνζσπηθφ πνηεηηθφ ζηίγκα, ε ηδηνκνξθία ηνπ νπνίνπ εδξαηψζεθε ζηε βάζε
ηνπ καξμηζηηθνχ ηδενινγηθνχ ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ.
Η δηεξεχλεζε ησλ βαζηθψλ ζηαζκψλ ηεο καθξάο απηήο πνξείαο, πνπ νδεγεί
ζηελ θαζνιηθή απνδνρή θαη θαζηέξσζε ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ, αλα-
δεηθλχεη ην επξχ πιέγκα ησλ πξνβιεκάησλ πνπ έπξεπε λα δηαρεηξηζηεί ν πνηεηήο, αι-
ιά θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν πέηπρε, φρη κφλν λα ζπληνληζηεί κε ηηο επξσπατθέο θαη
εγρψξηεο λεσηεξηθέο ηάζεηο ηεο επνρήο ηνπ, αιιά θαη λα πξνζαξκφζεη δεκηνπξγηθά
ηα λέα απηά δεδνκέλα (ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ζηνηρεία ηεο ειιεληθήο πνιηηηζκηθήο πα-
ξάδνζεο) ζηνλ δηθφ ηνπ αηζζεηηθφ θαη ηδενινγηθφ νξίδνληα.

Η εικόνα ηης κριηικής.

Η εηθφλα ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ πνπ αλαπηχζζεηαη γχξσ απφ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ
δηαζέηεη ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1930 ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηδενινγηθήο
δηρνζηαζίαο πνπ παξνπζηάδεη θαη ην θνηλσληθνπνιηηηθφ πεδίν, θαη ε νπνία ζην επίπε-
δν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο αληηπξνζσπεχεηαη ζρεκαηηθά απφ ην δίπνιν: θνκκαηη-
θή γξακκή ηεο Αξηζηεξάο - γεληά ηνπ ’30, εκπεξηθιείνληαο θαη έλα ελδηάκεζν πεδίν
«νπδεηεξφηεηαο» (Άγξαο, Παξάζρνο, Χνπξκνχδηνο), ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ ε εθθν-
ξά ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ ινγνηερληθή απνηίκεζε ηνπ έξγνπ, ρσξίο
λα ζπλαξηάηαη κε πνιηηηθέο ζθνπηκφηεηεο θαη ηδενινγηθέο ή θνκκαηηθέο εμαξηήζεηο.
΢ην πξψηκν απηφ ζηάδην ηεο πνηεηηθήο παξνπζίαο ηνπ Ρίηζνπ, νη θξηηηθνί πνπ εληάζ-
ζνληαη ζην - ζρεκαηηθά απνδηδφκελν - πιαίζην ηνπ ηξίηνπ απηνχ πφινπ, εχινγα επη-
ζεκαίλνπλ ηηο αδπλακίεο ηεο ηερληθήο ηνπ λένπ πνηεηή (βεξκπαιηζκφο, εμεδεηεκέλν
χθνο) θαη ηα επδηάθξηηα αθφκα ίρλε επίδξαζεο ησλ πξνθαηφρσλ ηνπ (θπξίσο ηελ θα-
ξπσηαθηθή επίδξαζε), ηεξψληαο κηα ζηάζε ζπγθξαηεκέλα ζεηηθή, θαζψο δηαθξίλνπλ
ηελ παξνπζία ελφο ελ εμειίμεη πνηεηηθνχ ηαιέληνπ κε αμηνπξφζεθηεο δεκηνπξγηθέο
δπλαηφηεηεο.
Η απνζηαζηνπνίεζε απφ ην θιίκα αληηπαιφηεηαο κεηαμχ ησλ δχν ηδενινγηθψλ
ρψξσλ επέηξεςε ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο θξηηηθνχο λα δηαπηζηψζνπλ έγθαηξα ηε δηπν-
ιηθφηεηα ηνπ έξγνπ (πνπ αθφκα, ζηελ πξψηκε θάζε ηεο, εθδειψλεηαη ζηνλ άμνλα ηνπ
αληηζεηηθνχ ζρήκαηνο θαξπσηαθηζκφο - καξμηζκφο)∙ ε έγθαηξε απηή δηαπίζησζε α-
λαδεηθλχεη επθξηλέζηεξα ηνλ βαζκφ επίδξαζεο ηεο δηζππφζηαηεο θχζεο ηνπ έξγνπ
ζηε δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζιεπηηθνχ ηνπ πιαηζίνπ, θαζψο ζηα επφκελα

404
ρξφληα ε παξάκεηξνο απηή ηεο δηπνιηθφηεηαο ζα απνζησπεζεί απφ ηα δχν αληηκαρφ-
κελα θξηηηθά πεδία, ηα νπνία ζα πξνθξίλνπλ επηιεθηηθά είηε ηελ καξμηζηηθή, είηε ηελ
κνληεξληζηηθή ηνπ εθδνρή.
Παξά ηελ πεξηνξηζηηθή πξνζέγγηζε ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ πνπ ζα επηβάιιεη
αξγφηεξα ν ηδενινγηθφο δηραζκφο ηεο θξηηηθήο, ζηελ πξψηκε απηή ρξνληθή πεξίνδν νη
απφςεηο πνπ δηαηππψλνληαη απφ ηηο δχν - πνιηηηθά πξνζδηνξηζκέλεο - φρζεο ηνπ θξη-
ηηθνχ πεδίνπ (Αιαθνχδνπ - Καξβνχλεο απ’ ηε κηα, θαη Καξαληψλεο απ’ ηελ άιιε)
θαίλεηαη φηη αζθνχλ θάπνηα επηξξνή ζηηο ινγνηερληθέο επηινγέο ηνπ Ρίηζνπ. Η ζρε-
δφλ παξάιιειε δεκνζίεπζε ησλ ειεπζεξφζηηρσλ «Σξηψλ Πνηεκάησλ» ζηα Τα Νέα
Γράμμαηα (κε ην ςεπδψλπκν Κψζηαο Διεπζεξίνπ) απ’ ηε κηα πιεπξά, θαη ηεο έθδν-
ζεο ηνπ Δπιηαθίοσ (ζηε γξακκή ηεο ιατθήο παξάδνζεο θαη ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπ-
δηνχ) απ’ ηελ άιιε, θαζψο ζπληνλίδνληαη κε ηηο ζέζεηο ηνπ Καξαληψλε θαη ηεο Αια-
θνχδνπ αληίζηνηρα, πηζηνπνηνχλ ηε ζπκπινθή δχν βαζηθψλ παξακέηξσλ πνπ ζα επη-
δξάζνπλ ζηελ πνηεηηθή εμέιημε ηνπ Ρίηζνπ: ηελ αιιειεπίδξαζε, δειαδή, ηεο ινγνηε-
ρληθήο ζθφπεπζεο ηνπ δεκηνπξγνχ (πνπ επηζπκεί λα δηαηεξήζεη ηελ ηδενινγηθή ηνπ
ηαπηφηεηα αιιά θαη λα θαηαμησζεί ζηνλ ρψξν ηνπ κνληεξληζκνχ) κε ην πιαίζην ππν-
δνρήο ηνπ έξγνπ ηνπ, φπσο απηφ δηακνξθψλεηαη θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο ηνπ δηρα-
ζκέλνπ θξηηηθνχ πεδίνπ.
΢ην πιαίζην αιιειεπίδξαζεο ησλ δχν απηψλ ζπληζησζψλ, ηφζν ηεο θξηηηθήο,
δειαδή, πνπ ηνπ αζθείηαη, φζν θαη ησλ πξνζσπηθψλ ηνπ θαιιηηερληθψλ αλαδεηήζε-
σλ, ν Ρίηζνο ζπγθξνηεί ηελ δηπνιηθή ζπληζηακέλε ηεο πνηεηηθήο ηνπ παξαγσγήο, πην-
ζεηψληαο απ’ ηε κηα κεξηά ζηα αγσληζηηθά ηνπ πνηήκαηα ηελ εθθξαζηηθή ακεζφηεηα
θαη ηελ αηζηνδνμία ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, θαη απ’ ηελ άιιε επηιέγνληαο ηελ
ηερλνηξνπία θαη ηε ζεκαηνινγία ηνπ κνληεξληζκνχ (ειεχζεξν ζηίρν, ππαηληθηηθφηεηα,
ακθηζεκία, εζσζηξέθεηα) ζηα κε ζηξαηεπκέλα έξγα ηνπ.
Με ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, ε λεσηεξηθή, ρακειφθσλε παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ
αξρίδεη λα θεξδίδεη ζηαδηαθά έδαθνο ζην πεδίν ηεο κε αξηζηεξήο θξηηηθήο (παξά ην
γεγνλφο φηη εληνπίδνληαη αθφκα ίρλε εθδήηεζεο, ξεηνξείαο θαη επθνιίαο), ελψ ηε δπ-
λακηθή ηνπ έξγνπ έξρεηαη λα επηθπξψζεη ην 1937 ε ελζνπζηψδεο δήισζε ηνπ Παια-
κά («λα παξακεξίζνπκε γηα λα πεξάζεηο») κε αθνξκή ην Τραγούδι ηης αδελθής μοσ, ε
νπνία, εληνχηνηο, δελ θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζεηηθά ηηο απφςεηο ησλ θξηηηθψλ, φπσο
ζα ήηαλ αλακελφκελν∙ αληίζεηα εγείξεη ελίνηε θαη ηηο αληηδξάζεηο ηνπο, ιφγσ ηνπ
ζηνηρείνπ ηεο ππεξβνιήο πνπ ηε ραξαθηεξίδεη.

405
 Δλψ, φκσο, ηα «ιπξηθά» πνηήκαηα ηνπ Ρίηζνπ θαηαμηψλνπλ ζηαδηαθά ηνλ δε-
κηνπξγφ ηνπο ππφ ζπλζήθεο κε ηδενινγηθήο πφισζεο, κέζα ζην πιαίζην ηεο αληηπα-
ξάζεζεο (αξηζηεξά - γεληά ηνπ ’30) δελ ηζρχεη ην ίδην. Η καξμηζηηθή θξηηηθή απνζησ-
πά ηηο κνληεξληζηηθέο «εθηξνπέο» ηνπ Ρίηζνπ, ελψ θάπνηνη εθπξφζσπνη ηεο αζηηθήο
θξηηηθήο (Ν. Παππάο, Γ. Θενηνθάο), απ’ ηελ άιιε κεξηά, ζπεχδνπλ λα νηθεηνπνηεζνχλ
ηε κε ζηξαηεπκέλε παξαγσγή ηνπ, εληάζζνληάο ηελ ζηελ πξσηνπνξία ηνπ κνληέξ-
λνπ. Ο Αληξέαο Καξαληψλεο, εληνχηνηο, δηαθσλψληαο εμ αξρήο, ηφζν αηζζεηηθά, φζν
θαη ηδενινγηθά κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ θαη δηαβιέπνληαο ηε δπλακηθή ηεο, ζα επη-
ρεηξήζεη επίκνλα θαη ζπζηεκαηηθά λα άξεη ηηο πξνυπνζέζεηο έληαμήο ηεο ζην πεδίν
ηνπ κνληεξληζκνχ.
Παξά ηελ επίκνλα αξλεηηθή ζηάζε ηνπ Καξαληψλε (πνπ ζα αλαδεηρζεί ζηνλ
θαη’ εμνρήλ πνιέκην ηνπ Ρίηζνπ), ζηα δχζθνια πξψηα ρξφληα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’40
ηα νιηγάξηζκα θξηηηθά ζεκεηψκαηα δελ κεηαβάιινπλ ζεκαληηθά ηελ εηθφλα πνπ είρε
δεκηνπξγεζεί κέρξη ην ηέινο ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο ζρεηηθά κε ηελ πνηεηηθή
παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ. Δθηφο απφ θάπνηεο κεκνλσκέλεο πεξηπηψζεηο αξλεηηθήο αμην-
ιφγεζεο ηνπ έξγνπ (φπσο απηέο ηνπ Μ. Παπαληθνιάνπ θαη ηνπ Γ. Μπισλνγηάλλε), ν
πνηεηήο θαηά ηε δηάξθεηα απηψλ ησλ ρξφλσλ θαίλεηαη λα εδξαηψλεηαη ζηε ζπλείδεζε
ησλ πεξηζζφηεξσλ θξηηηθψλ σο έλαο απφ ηνπο πην αμηφινγνπο θαη πνιιά ππνζρφκε-
λνπο πνηεηέο ηνπ «αλαλεσηηθνχ» ξεχκαηνο ζην πεδίν ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο.

Παξ’ φια απηά, ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ κε αξηζηεξψλ θξηηηθψλ απν-

ζησπά ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηνπ έξγνπ, εθδειψλνληαο έηζη ηε δηαθσλία ηεο κε ηηο
αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, ελψ, αληίζηνηρα, ε νξζνδνμία ηεο Αξηζηεξάο,
έρνληαο δηαζθαιίζεη ηελ ζπγγξαθή ηεο ζηξαηεπκέλεο πνίεζεο πνπ απαηηεί ε θνκκα-
ηηθή γξακκή απφ ην λέν ηεο πνηεηηθφ εθπξφζσπν, ζπλερίδεη λ’ απνζησπά ηνλ κν-
ληεξληζηηθφ πφιν ηνπ έξγνπ. Η δηρνζηαζία απηή ηεο θξηηηθήο εληζρχεηαη θαη απφ ηε
ζηάζε ηνπ Ρίηζνπ, ν νπνίνο έρεη επηιέμεη ηελ παξάιιειε ζπγγξαθή δχν «εηδψλ» πνί-
εζεο, θαηνρπξψλνληαο, έηζη, ηφζν ηελ ηδενινγηθή ηνπ λνκηκφηεηα ζηνλ ρψξν ηεο Α-
ξηζηεξάο, φζν θαη ηελ αλεξρφκελε πνξεία ηνπ ζην πεδίν αλαθνξάο ηνπ κνληέξλνπ. Η
ειιηπήο, ηειηθά, εηθφλα ηνπ έξγνπ, φπσο δηαγξάθεηαη κέζα απφ ηελ ακθίπιεπξε απηή
δηαδηθαζία απνζηψπεζεο, θαζίζηαηαη επθξηλέζηεξε κέζσ ησλ ζέζεσλ ηνπ Καξαληψ-
λε, ν νπνίνο ζπζηεκαηηθά κε ηα θείκελά ηνπ αλαδεηθλχεη ην θιίκα αληηπαιφηεηαο ησλ
δχν πεδίσλ ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, αλαθεξφκελνο επζέσο ζηελ πνιηηηθή έληαμε
ηνπ Ρίηζνπ.

406
 ΢ηα ρξφληα ηνπ Δκθπιίνπ ε εηθφλα ηνπ θξηηηθνχ πεδίνπ κεηαβάιιεηαη, θαζψο
νη θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπγθπξίεο ππνδαπιίδνπλ ηελ ηδενινγηθή αληηπαιφηεηα, ε ν-
πνία απνηππψλεηαη θαη ζην πεδίν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο, κε απνηέιεζκα νη πε-
ξηζζφηεξνη εθπξφζσπνη ηεο αζηηθήο πιεπξάο (πνπ σο ηφηε απέθεπγαλ λα ζρνιηάζνπλ
ηε ζηξαηεπκέλε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ) λα ηεξνχλ κηα επηθξηηηθή ζηάζε γηα ηελ έληνλε
πνιηηηθή ρξνηά πνπ πξνζιακβάλεη ην έξγν. Δληαγκέλε ζην πιαίζην ηεο αληηζηαζηαθήο
ινγνηερληθήο παξαγσγήο, ε αγσληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ θαηά ηελ εκθπιηαθή πεξί-
νδν εγείξεη ηηο αληηδξάζεηο ησλ θξηηηθψλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ.
΢ε απηφ ην πνιηηηθά δηραζκέλν θαη αζθπθηηθφ πιαίζην, εληνχηνηο, ν Ρίηζνο
θαηνξζψλεη, παξάιιεια κε ηα αγσληζηηθά/επηθαηξηθά, λα γξάςεη θαη έξγα ελδνζθν-
πηθνχ, ππαξμηαθνχ ραξαθηήξα ιίγν πξηλ ηνλ Δκθχιην αιιά θαη θαηά ηε δηάξθεηά ηνπ,
ρσξίο λα εγθαηαιείςεη πνηέ ηελ εμ αξρήο δηαθαηλφκελε επηδίσμή ηνπ, λα ζπκπνξεπηεί
δειαδή κε ηα λεσηεξηθά ινγνηερληθά ξεχκαηα ηεο επνρήο ηνπ.
΢ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’50, ε επάλνδνο ηεο νκαιφηεηαο ζην θνηλσληθν-
πνιηηηθφ πεδίν αληαλαθιάηαη θαη ζηνλ ρψξν ηεο ινγνηερληθήο θξηηηθήο∙ νη πεξηζζφ-
ηεξνη εθπξφζσπνη ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ θαίλεηαη λα έρνπλ ελ πνιινίο απνκαθξπλζεί
απφ ην ηδενινγηθά πνισκέλν θιίκα ησλ εκθπιηαθψλ ρξφλσλ. Σα επηθξηηηθά ζρφιηα
ζρεηηθά κε ηελ παξείζθξεζε πνιηηηθψλ ζθνπηκνηήησλ ζην έξγν (ε ζπρλφηεηα ησλ
νπνίσλ είρε απμεζεί ζεκαληηθά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Δκθπιίνπ), ππνρσξνχλ, δίλν-
ληαο, φκσο, εθ λένπ ηε ζέζε ηνπο ζηελ απνζηψπεζε ηνπ αγσληζηηθνχ ηνπ ηκήκαηνο.
Η ίδηα ηαθηηθή απνζηψπεζεο ησλ κνληεξληζηηθψλ «απνθιίζεσλ» ηνπ Ρίηζνπ εμαθν-
ινπζεί λα πηνζεηείηαη θαη απφ ηε δνγκαηηθή θξηηηθή ηεο Αξηζηεξάο, ζην αζθπθηηθφ
ηδενινγηθφ πιαίζην ηεο νπνίαο είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα επδνθηκήζνπλ δηαιιαθηη-
θέο ζεσξήζεηο (φπσο απηέο ηνπ Κ. Κνπινπθάθνπ θαη ηνπ Β. Βαξίθα).

Η παγησκέλε απηή εηθφλα ηεο ακθίπιεπξεο επηιεθηηθήο απνζηψπεζεο ηνπ έξ-

γνπ ζα αξρίζεη λα ππνρσξεί απφ ην 1957 θαη κεηά, κε ζεκείν αθεηεξίαο ηελ ελζνπ-
ζηψδε ππνδνρή ηεο Σονάηας ηοσ ζεληνόθωηος απφ ηνλ Λνπί Αξαγθφλ. Η θαιιηηερλη-
θή αμία ηνπ έξγνπ θαη ε πξνβνιή ηνπ Ρίηζνπ ζην εγρψξην θαη επξσπατθφ ινγνηερληθφ
πεδίν ζα απνηειέζνπλ ηηο βαζηθέο παξακέηξνπο πνπ ζα νδεγήζνπλ ζηαδηαθά ζηελ
αλαδηάξζξσζε ηνπ πιαηζίνπ πξφζιεςεο ηεο πνίεζήο ηνπ (ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε
κεηαζηξνθή ηνπ Καξαληψλε θαη ε απνθιηκάθσζε ησλ επηζέζεψλ ηνπ ελαληίνλ ηνπ
πνηεηή). Ο Αξγπξίνπ θαη ν Κνπινπθάθνο ζα επηρεηξήζνπλ, ζηνλ απφερν ηεο αλαζεσ-
ξεηηθήο νπηηθήο πνπ εηζεγείηαη ν Αξαγθφλ, λα δηακνξθψζνπλ έλα λέν, δηαιιαθηηθφ

407
πιαίζην απνηίκεζεο ηνπ έξγνπ, φπνπ ν καξμηζηηθφο πξνβιεκαηηζκφο δελ αλαηξεί ηε
κνληεξληζηηθή έθθξαζε. Η πξνζπάζεηα, φκσο, απηή, δελ πξαγκαηνπνηείηαη ππφ επλν-
τθέο ζπλζήθεο, θαζψο ην θνηλσληθνπνιηηηθφ πεδίν ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν εμαθνινπζεί
λα παξακέλεη ηδενινγηθά δηραζκέλν.
Η απνλνκή ηνπ θξαηηθνχ βξαβείνπ πνίεζεο ζηνλ Ρίηζν γηα ηε Σονάηα (1958)
θαη ε πνηληθή ηνπ δίσμε ιίγνπο κήλεο αξγφηεξα, ιφγσ ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζην επε-
ηεηαθφ ηεχρνο ηεο Δπιθεώρηζης Τέτνης γηα ηα 40 ρξφληα ηεο ΢νβηεηηθήο επαλάζηαζεο,
ζπληζηνχλ δχν αληηθαηηθά γεγνλφηα, δεισηηθά ησλ δπζρεξεηψλ πνπ αλαθχπηνπλ α-
λαθνξηθά κε ηελ θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ, εμαηηίαο ηεο ζπλερηδφκελεο ηδενιν-
γηθήο αληηπαιφηεηαο ζηνλ θνηλσληθνπνιηηηθφ ρψξν, επεξεάδνληαο αλαπφθεπθηα θαη
ην πνιηηηζκηθφ πεδίν.
Σν γεγνλφο ηεο βξάβεπζεο, πάλησο, κνινλφηη δελ αθνξά ζην αγσληζηηθφ ηκή-
κα ηνπ έξγνπ, δελ παχεη λ’ απνηειεί ην νξφζεκν ηεο θαζηέξσζεο ηνπ Ρίηζνπ θαη ηεο
επξείαο απνδνρήο ηνπ απφ ηελ αζηηθή θξηηηθή∙ δεδνκέλν πνπ, ζε έλα βαζκφ, εμππεξε-
ηεί θαη ηηο επηδηψμεηο ηεο Αξηζηεξάο, ε νπνία, εθηνπηζκέλε ζην πεξηζψξην ηνπ ινγν-
ηερληθνχ θαη ηνπ θξηηηθνχ πεδίνπ, ιφγσ ηεο πξνζθφιιεζήο ηεο ζην δφγκα ηνπ ζνζηα-
ιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, επηδηψθεη λα επαλαθηήζεη ην ρακέλν έδαθνο κέζσ ηνπ θνξπθαί-
νπ ηεο εθπξνζψπνπ. Η νξζνδνμία, εληνχηνηο, δελ θαίλεηαη αθφκα δηαηεζεηκέλε λα
εμέιζεη απφ ην θξηηηθφ πεξηζψξην κε φξνπο πνπ λνκηκνπνηνχλ ηε κνληεξληζηηθή εηθφ-
λα ηνπ Ρίηζνπ, απαμηψλνληαο ηελ αγσληζηηθή ηνπ παξαγσγή.

Έηζη, ελψ κεηά ηε βξάβεπζε ηνπ πνηεηή επηθπξψλεηαη θαη «ζεζκηθά» ε επλν-
τθή ππνδνρή ηεο πνίεζήο απφ ηελ αζηηθή θξηηηθή, ζην ρψξν ηεο Αξηζηεξάο εμαθν-
ινπζεί λα εθιείπεη ε εληαία θαη θνηλψο απνδεθηή πξφηαζε πξνζέγγηζεο ηνπ έξγνπ. Οη
θξηηηθνί ηεο νξζφδνμε πηέξπγαο ζπλερίδνπλ λ’απνζησπνχλ ην κνληεξληζηηθφ ηνπ
ηκήκα, ελψ παξάιιεια ε πιεηνςεθία ησλ αλαλεσηηθψλ θξηηηθψλ είηε απνθεχγεη λα
ζρνιηάζεη ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ εθδειψλνληαο ηελ ακεραλία ηεο, είηε ηελ ειέγρεη
ηδενινγηθά κε ηδηαίηεξε απζηεξφηεηα (Λενληάξεο, Λπθηαξδφπνπινο, Λακπξίδεο, Α-
λαγλσζηάθεο)∙ παξ’ φια απηά, αξρίδεη, κεηά ην ’57, λα αλαδχεηαη έλαο λένο, αλαζεσ-
ξεηηθφο ππξήλαο πξφζιεςεο ηνπ έξγνπ ζην θξηηηθφ πεδίν ηεο Αξηζηεξάο (κε αθεηε-
ξία ηα θείκελα ηνπ Β. Νεζηψηε), πνπ επζπγξακκίδεηαη κε ηελ απντδενινγηθνπνηεκέλε
πξνζέγγηζε πνπ είρε πξνηείλεη ν Αξαγθφλ.

Σν 1959 ε έθδνζε ηεο πνηεηηθήο αλζνινγίαο ησλ Απγέξε - Παπατσάλλνπ -

Ρψηα - ΢ηαχξνπ αληηθαηνπηξίδεη ηε ζηαζεξφηεηα ηεο θνκκαηηθήο γξακκήο ηεο Αξη-

408
ζηεξάο ζην πεδίν ηεο ινγνηερλίαο. Η δνγκαηηθή πξνζθφιιεζε ζην πξφηππν ηνπ ζν-
ζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ δηακνξθψλεη πιένλ έλα παξσρεκέλν πιαίζην θξηηηθήο, ην ν-
πνίν απνδεηθλχεη ηελ αλεπάξθεηα ηεο νξζνδνμίαο λα αληηκεησπίζεη ηα πξνβιήκαηα
πνπ αλαθχπηνπλ σο απφξξνηα ηεο επηθξάηεζεο ηνπ κνληεξληζκνχ ζην ινγνηερληθφ
πεδίν (πνίεζε εξκεηηθή, απνθνκκέλε απφ ηηο ιατθέο κάδεο)∙ ε αλεπάξθεηα απηή πξν-
θχπηεη σο απνηέιεζκα ηεο απξνζπκίαο ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ λα αλαζεσξήζεη
ηνλ ηζρχνληα καξμηζηηθφ ινγνηερληθφ θαλφλα, πνπ αλαπφθεπθηα έξρεηαη ζε ζχ-
γθξνπζε κε ηελ πνηεηηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ. Η αληηθαηηθή ζηάζε ηεο νξζνδνμίαο α-
πέλαληη ζηε δηπνιηθφηεηα ηνπ έξγνπ εθδειψλεηαη κέζα ζην πιαίζην ηεο αλζνινγίαο,
φπνπ ε δνγκαηηθή Αξηζηεξά (Απγέξεο - Κνξδάηνο) εθδειψλεη έκκεζα ηε δπζαξέ-
ζθεηά ηεο γηα ηε θπγφθεληξε ηάζε ηνπ πνηεηή ηεο. Παξά ηε δπζαξέζθεηά ηεο, φκσο,
γηα ηηο κνληεξληζηηθέο «εθηξνπέο» ηνπ, ε νξζνδνμία εμαθνινπζεί λα πξνζβιέπεη ζην
πξφζσπφ ηνπ θνξπθαίνπ πνηεηηθνχ εθπξνζψπνπ ηεο, πξνθεηκέλνπ απηφο λα ηελ αλα-
ζχξεη απφ ην ινγνηερληθφ ηέικα θαη ηελ απνκφλσζε ζηελ νπνία έρεη πεξηέιζεη∙ ε ιχ-
ζε ζα πξνθχςεη, πξάγκαηη, κέζα απφ ην έξγν ηνπ Ρίηζνπ - θαη κάιηζηα κε πξνυπνζέ-
ζεηο πνπ πξνέβαιιαλ πξνλνκηαθά ηελ καξμηζηηθή ηνπ ηδενινγία - ζπλεπηθνπξνχκελε
απφ ηε ζπκβνιή ελφο επίζεο αξηζηεξνχ δεκηνπξγνχ, ηνπ κνπζηθνζπλζέηε Μίθε Θεν-
δσξάθε.

Η κεινπνίεζε ηνπ Δπιηαθίοσ ην 1960 ζα ζπλδξάκεη ζηε κεηαηξνπή ηεο πεξη-

νξηζηηθήο εηθφλαο πξφζιεςεο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ: πξνζδίδνληαο ζηελ αγσληζηη-
θή εθδνρή ηνπ έξγνπ επξχηαην ιατθφ έξεηζκα, ε κεινπνίεζε (βνεζνχζεο ηεο θνηλσ-
ληθνπνιηηηθήο ζπγθπξίαο) ζα απνηειέζεη ην φρεκα ηεο θαζηέξσζεο θαη ηνπ δεχηεξνπ -
ππνβαζκηζκέλνπ σο ηφηε απφ ηελ θξηηηθή - πφινπ ηεο πνηεηηθήο ηνπ, σζψληαο ζηαδη-
αθά ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο αληζνκεξνχο πξνζέγγηζήο ηεο.

Η ιατθή απνδνρή ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ αληαλαθιάηαη θαη ζηε
ινγνηερληθή θξηηηθή ηεο πεξηφδνπ απηήο, θαζψο θαίλεηαη λα επελεξγεί ζεηηθά πξνο
ηελ αλάδεημε θαη αλαγλψξηζε ηεο δηηηήο ππφζηαζεο ηνπ έξγνπ. ΢ην πεδίν ηεο κε α-
ξηζηεξήο θξηηηθήο, ε δηαπίζησζε ηεο δηπνιηθφηεηαο απηήο αξρίδεη ακπδξά λα δηαθαί-
λεηαη, κέρξη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60, θπξίσο ζηα θείκελα πνπ ζπλνδεχνπλ ηηο
πνηεηηθέο αλζνινγίεο ηεο επνρήο, κνινλφηη ε ζπλάξηεζε ηεο ηδενινγίαο ηνπ Ρίηζνπ
κε ηα ζηνηρεία ηεο επθνιίαο θαη ηεο πξνρεηξφηεηαο ζην αγσληζηηθφ ηνπ έξγν εμαθν-
ινπζεί λα απνηειεί θνηλφ ηφπν.

409
 Δλψ ε αζηηθή θξηηηθή αξλείηαη αθφκα λα εληάμεη ρσξίο επηθπιάμεηο ηελ αγσ-
ληζηηθή πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ ζηνλ πξνζιεπηηθφ ηεο νξίδνληα, ε νξζνδνμία ηεο Αξηζηε-
ξάο, απ’ ηελ άιιε κεξηά, παξά ηε δπζαξέζθεηά ηεο, δελ έρεη πιένλ πεξηζψξηα απφξ-
ξηςεο ηεο κνληεξληζηηθήο παξακέηξνπ ηνπ έξγνπ, ζηε βάζε ηεο νπνίαο έρεη εδξαησζεί
ε ινγνηερληθή θαηαμίσζε ηνπ δεκηνπξγνχ, ηφζν ζηελ Διιάδα φζν θαη ζηελ Δπξψπε∙
ην ιατθφ έξεηζκα εμάιινπ ηεο αγσληζηηθήο ηνπ παξαγσγήο κέζσ ηεο κεινπνίεζεο
ηνπ Δπιηαθίοσ, ηζνζηαζκίδεη ηα θέξδε θαη ηηο απψιεηεο ζην πεδίν ηεο αξηζηεξήο θξη-
ηηθήο. Έηζη, παξά ηηο δηαθπκάλζεηο ζηνπο ρεηξηζκνχο ησλ εθπξνζψπσλ ηεο θαη ηηο
δηαβαζκίζεηο ζην βαζκφ ηεο ππνρσξεηηθφηεηαο πνπ εθδειψλνπλ, ε αλαγλψξηζε ηεο
δηπνιηθφηεηαο ηνπ έξγνπ θαίλεηαη αλαπφθεπθηε: ε σο ηφηε βεβηαζκέλε θαη επηιεθηη-
θή πξνζαξκνγή ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ ζην δφγκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ α-
ληηθαζίζηαηαη, κε αξγνχο ξπζκνχο ζηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 απφ ηελ αιια-
γή εζηίαζεο ηεο ζεψξεζήο ηεο.
Αλ ε αλαζεσξεηηθή απηή δηαδηθαζία ζπληειείηαη κε ραξαθηεξηζηηθή βξαδχ-
ηεηα ζηα θείκελα ησλ πξεζβπηέξσλ θξηηηθψλ ηεο νξζνδνμίαο, δελ ζπκβαίλεη ην ίδην
θαη κε ηε λεφηεξε γεληά ησλ αξηζηεξψλ, ε νπνία, εμνηθεησκέλε κε ηελ αηζζεηηθή ηνπ
κνληεξληζκνχ, δελ δπζθνιεχεηαη λα ζπκπεξηιάβεη ηζφηηκα ζην πξνζιεπηηθφ ηεο πε-
δίν θαη ηηο δχν εθδνρέο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ. ΢ε απηή ηε δηαδηθαζία, φκσο, αξρίδεη
λα δηαθαίλεηαη θαη ε ζπξξίθλσζε ησλ καξμηζηηθψλ θξηηεξίσλ ζηελ απνηίκεζε ηεο
κνληεξληζηηθήο παξαγσγήο ηνπ πνηεηή (Πξνθνπάθε - Λεηβαδίηεο).

Παξά ηε δηαθαηλφκελε ηδενινγηθή ππαλαρψξεζε πνπ παξαηεξείηαη ζην θξηηη-

θφ καξμηζηηθφ πεδίν, ε κεινπνίεζε ηεο Ρωμιοζύνης έλα ρξφλν πξηλ ηε δηθηαηνξία
έξρεηαη λα επηζθξαγίζεη ηε δηαδηθαζία ηαχηηζεο ηνπ ιατθνχ αγσληζηηθνχ θξνλήκαηνο
κε ηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, θαη ζπλεθδνρηθά κε ηνλ ρψξν ηεο Αξηζηεξάο, ζηνλ νξίδν-
ληα ηεο νπνίαο αξρίδεη λα δηαλνίγεηαη ε πξννπηηθή δηεθδίθεζεο ελφο ξφινπ δπλακη-
θνχ θαη ξπζκηζηηθνχ ζην πνιηηηζκηθφ πεδίν, θαζψο αξρίδεη λα απνθαζίζηαηαη ε απσ-
ιεζζείζα επαθή ηεο πνίεζεο κε ηηο πιαηηέο κάδεο.
Σν ελζνπζηψδεο θιίκα ππνδνρήο ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ θαη ε
ηαχηηζή ηεο, ιίγα ρξφληα αξγφηεξα, κε ηελ «επαλαζηαηηθή» αηκφζθαηξα ηεο κεηαδη-
θηαηνξηθήο πεξηφδνπ πξνθαινχλ γηα κηα αθφκε θνξά ηελ αληίδξαζε ηνπ ζηαζεξνχ
ηδενινγηθνχ ηνπ πνιέκηνπ, ηνπ Αληξέα Καξαληψλε, ε νμχηεηα ησλ επηζέζεσλ ηνπ
νπνίνπ είρε ακβιπλζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο. Παξά ηηο κα-
θξφρξνλεο πξνζπάζεηεο ηνπ Καξαληψλε λα απνηξέςεη ηε δηείζδπζε ηεο ζηξαηεπκέ-

410
λεο πνίεζεο ζην ινγνηερληθφ θαλφλα, ε αλνδηθή πνξεία ηνπ Ρίηζνπ δελ ζα αλαθνπεί∙
ζην λέν, δηαθνξνπνηεκέλν θξηηηθφ πεδίν πνπ έρεη δηακνξθσζεί θαηά ηελ πεξίνδν ησλ
πξψησλ ρξφλσλ ηεο κεηαπνιίηεπζεο, ε πνιεκηθή ηνπ δελ είλαη δπλαηφλ λα επδνθηκή-
ζεη, θαζψο ην θχξνο ηνπ έξγνπ, αδηακθηζβήηεην εληφο θαη εθηφο ειιεληθψλ ζπλφξσλ,
βξίζθεηαη πηα ζην αππξφβιεην.

΢ε φιε ηε δηάξθεηα απηήο ηεο αλειηθηηθήο πνηεηηθήο πνξείαο ηνπ Ρίηζνπ πνπ
νδεγεί ζηελ «εζληθή» ηνπ θαζηέξσζε, έλαο δηαθξηηφο δηαθνξνπνηεηηθφο ζχιαθαο θξη-
ηηθνχ ειέγρνπ αλαπηχζζεηαη παξάιιεια κε ηα δχν αληηκαρφκελα πεδία ηνπ αζηηθνχ
ρψξνπ θαη ηεο επίζεκεο Αξηζηεξάο. Μηα νκάδα λέσλ αξηζηεξψλ, πνπ έρεη σο ζηφρν
ηελ άξζε ηεο αδηαιιαμίαο ηεο νξζφδνμεο πηέξπγαο θαη επηρεηξεί ηελ αλαλέσζε ηνπ
καξμηζηηθνχ θξηηηθνχ ιφγνπ, ζπγθξνηεί, κέζσ ησλ θεηκέλσλ ησλ εθπξνζψπσλ ηεο,
έλα αλαζεσξεηηθφ πιαίζην πξνζέγγηζεο ηεο ινγνηερλίαο. Μέζα ζην πιαίζην δηαιφγνπ
πνπ αλνίγεη απφ ην 1955 ην πεξηνδηθφ Δπιθεώρηζη Τέτνης θαη ιίγα ρξφληα αξγφηεξα
(1959) ε Κριηική, νξηζκέλνη εθπξφζσπνη ηεο εηεξνδνμίαο (Αλαγλσζηάθεο, Λακπξί-
δεο, Λενληάξεο, Λπθηαξδφπνπινο) δηαηππψλνπλ ηηο έληνλεο δηαθσλίεο ηνπο ζρεηηθά
κε ηελ αηζζεηηθή αμία ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ (επηθαηξηθφηεηα, πξνρεη-
ξφηεηα, βεξκπαιηζκφο), αζθψληαο ηεο ηαπηφρξνλα θαη απζηεξφ ηδενινγηθφ έιεγρν
(νπηνπηθή αηζηνδνμία, ειιελνθεληξηζκφο, απνπζία επαλαζηαηηθήο πξννπηηθήο).
Σα θξηηηθά θείκελα ησλ αλαλεσηηθψλ θξηηηθψλ γηα ηνλ Ρίηζν είλαη πεξηνξη-
ζκέλα ζε αξηζκφ, θαζψο εθείλε ηελ πεξίνδν θαινχληαη λα επηιχζνπλ έλαλ κεγάιν
αξηζκφ ζεσξεηηθψλ πξνβιεκάησλ (πνπ αθνξνχλ ζηελ αλαζεψξεζε ηνπ δνγκαηηθνχ
ινγνηερληθνχ θαλφλα ηεο Αξηζηεξάο)∙ είλαη, ινηπφλ, εχινγν λα κελ αλαπηχζζεηαη η-
δηαίηεξνο δηάινγνο γχξσ απφ ην ζπγθεθξηκέλν έξγν, αθνχ ε πξνζέγγηζή ηνπ δελ ηε-
ξαξρείηαη σο βαζηθή ηνπο πξνηεξαηφηεηα (ζπλήζσο αλαθέξνληαη ζην έξγν εκκέζσο
θαη παξεκπηπηφλησο). Σν πεξηνξηζκέλν απηφ ελδηαθέξνλ ηνπο, πηζαλψο ππνθξχπηεη
θαη έλαλ βαζκφ ακεραλίαο απέλαληη ζην έξγν θαη ζηνλ δεκηνπξγφ ηνπ, ν νπνίνο, αλ
θαη επεξέαζε ηελ δηθή ηνπο πνηεηηθή γεληά, αληηπξνζψπεπε ηαπηφρξνλα - κε ηελ αγσ-
ληζηηθή ηνπ πνίεζε - ην απνξξηπηέν γη’ απηνχο αηζζεηηθφ θαη ηδενινγηθφ πξφηππν ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ.
Η ινγνηερληθά εθθξαζκέλε θνκκαηηθή λνκηκφηεηα ηνπ Ρίηζνπ θαη ε παξνπ-
ζία ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ ζην έξγν ηνπ, είρε σο απνηέιεζκα ηνλ ζπγθξηηηθφ
παξαιιειηζκφ ηεο πνηεηηθήο ηνπ κε απηή ηνπ Βάξλαιε∙ πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα ηελ
- κάιινλ αλαπφθεπθηε - αληηπαξαβνιή ησλ δχν θνξπθαίσλ ειιήλσλ καξμηζηψλ πνη-

411
εηψλ ζηε ζπλείδεζε ησλ λεφηεξσλ αξηζηεξψλ, ην απνηέιεζκα ηεο νπνίαο, φκσο, ζην
θξηηηθφ πιαίζην πνπ νξίδεηαη απφ ηα θείκελα ηεο νκάδαο Λενληάξε, Λακπξίδε, Λπθη-
αξδφπνπινπ, απνδείρηεθε έληνλα απνξξηπηηθφ γηα ηνλ Ρίηζν: ε πνίεζε ηνπ Βάξλαιε,
επαλαζηαηηθή, δηεζληζηηθή, αληηζπκβαηηθή, πξνβιήζεθε σο πνηεηηθφ πξφηππν απζε-
ληηθνχ καξμηζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, ελψ ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ αμηνινγήζεθε είηε
σο ε δηαζηξεβισκέλε, θνκκαηηθνπνηεκέλε εθδνρή απηνχ ηνπ πξνηχπνπ (πξνθεηκέλνπ
γηα ην αγσληζηηθφ ηκήκα ηεο), είηε σο ε ειιεηκκαηηθή θαη ηδενινγηθά αλεπαξθήο έθ-
θαλζή ηνπ (πξνθεηκέλνπ γηα ην κνληεξληζηηθφ).
Ο θξηηηθφο έιεγρνο πνπ άζθεζε ε νκάδα απηή ησλ αξηζηεξψλ ζην έξγν ηνπ
Ρίηζνπ, αλ θαη ζα παξακείλεη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλνο ζε έθηαζε, ζα επαλαθάκςεη
κε ηελ ίδηα έληαζε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’70, πξνζιακβάλνληαο ελ πνιινίο έ-
λαλ «αηξεηηθφ» ραξαθηήξα (θαζψο ην έξγν είλαη θαζνιηθά πιένλ απνδεθηφ). Η πα-
ξέκβαζή, φκσο, ηεο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο θξηηηθψλ (εδξαησκέλε θαη πάιη ζηε βάζε
ηνπ αηζζεηηθά παξσρεκέλνπ βαξλαιηθνχ κνληέινπ) δελ βξίζθεη αληαπφθξηζε, φρη
κφλν γηαηί ν δηάινγνο γχξσ απφ ηε ινγνηερλία έρεη αηνλήζεη ζηνλ ρψξν ηεο Αξηζηε-
ξάο κεηά ηε δηάζπαζή ηεο, αιιά θαη γηαηί ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ δελ ηίζεηαη πιένλ ππφ
ακθηζβήηεζε, ηνπιάρηζηνλ ηδενινγηθή.
Η πξνζπάζεηα ηνπ Ρίηζνπ λα ελζσκαηψζεη ζηελ πνίεζή ηνπ ζηνηρεία ηεο
καξμηζηηθήο πξνβιεκαηηθήο, ρσξίο λα απνκαθξπλζεί απφ ηα αηζζεηηθά πξφηππα ηεο
επνρήο ηνπ, δελ αμηνινγήζεθε απφ ηελ θξηηηθή ηνπ ηκήκαηνο απηνχ ηεο Αξηζηεξάο∙
έηζη, ε δηηηή ππφζηαζε ηνπ έξγνπ δελ αλαδείρζεθε ηθαλνπνηεηηθά, θαζψο νη ζπγθε-
θξηκέλνη θξηηηθνί αλαιψζεθαλ ζε κηα «απνθαηηθνχ» ηχπνπ πξνζέγγηζε, πεξηνξίδν-
ληαο ηε ζεψξεζή ηνπο απνθιεηζηηθά ζηηο αξλεηηθέο ηνπ παξακέηξνπο, ρσξίο λα επη-
ζεκάλνπλ ηηο ζεηηθέο ηνπ πιεπξέο. Έηζη, ν έιεγρφο ηνπο απνδείρηεθε ηδηαηηέξσο απ-
ζηεξφο (ζρεδφλ πξνγξακκαηηθά αξλεηηθφο), ελίνηε κάιηζηα νμχηεξνο αθφκα θαη απφ
απηφλ ηεο «αληίπεξα φρζεο».
Αλεμάξηεηα απφ ηνλ βαζκφ απνηειεζκαηηθφηεηαο ηνπ καξμηζηηθνχ ιφγνπ πνπ
δηαηππψλεηαη απφ ηνλ θχθιν απηφ ησλ θξηηηθψλ, ε ζπκβνιή ησλ θεηκέλσλ ηνπο ζηε
κειέηε θαη θαηαλφεζε ηνπ πξνζιεπηηθνχ πεδίνπ ηνπ έξγνπ είλαη ζεκαληηθή: ε πξν-
ζέγγηζή ηνπο απνηέιεζε κηα ελαιιαθηηθή εξκελεπηηθή πξφηαζε, ε νπνία, παξά ηηο
αδπλακίεο θαη ηηο εκκνλέο ηεο, έζεζε ππφ ακθηζβήηεζε ηνπο κεραληζκνχο δηακφξθσ-
ζεο ηνπ ειιεληθνχ ινγνηερληθνχ θαλφλα θαη ηνπο φξνπο κε ηνπο νπνίνπο ε πνίεζε
ηνπ Ρίηζνπ εληάρζεθε ζε απηφλ.

412
 Ο δοκιμιακός λόγος ηοσ Ρίηζοσ

Η ζρέζε αιιειεπίδξαζεο αλάκεζα ζηε δηζππφζηαηε εηθφλα ηεο πνίεζεο ηνπ

Ρίηζνπ θαη ζην ηδενινγηθά δηραζκέλν θνηλσληθνπνιηηηθφ πεδίν πνπ θπξηάξρεζε ζηνλ
ειιαδηθφ ρψξν γηα ηέζζεξηο πεξίπνπ δεθαεηίεο, δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηε ινγνηερλη-
θή παξαγσγή ηνπ δεκηνπξγνχ. Ο δνθηκηαθφο ηνπ ιφγνο, αλ θαη πεξηνξηζκέλνο ζε κέ-
γεζνο θαη ρξνληθή έθηαζε, απνδεηθλχεηαη εμίζνπ θαζνξηζηηθφο, ηφζν ζηε δηαδηθαζία
ζπγθξφηεζεο ηεο πνηεηηθήο ηνπ, φζν θαη ζηε δηακφξθσζε ηνπ πιαηζίνπ ππνδνρήο
ηνπ, θαζψο αληαλαθιά ηελ πξνζπάζεηά ηνπ δεκηνπξγνχ λα εμηζνξξνπήζεη θαη ζεσξε-
ηηθά ηε ζχδεπμε καξμηζκνχ - κνληεξληζκνχ, θαη κέζσ απηνχ ηνπ ζεσξεηηθνχ εξεί-
ζκαηνο λα ππνζηεξίμεη θαη λα λνκηκνπνηήζεη ην πνηεηηθφ εγρείξεκά ηνπ.
Δπηιέγνληαο λα ζρνιηάζεη έξγα αιινεζλψλ νκνηέρλσλ ηνπ καξμηζηψλ, πνπ
φρη κφλν ζπκπιένπλ κε ηα πξσηνπνξηαθά θαιιηηερληθά ξεχκαηα ηεο επνρήο αιιά ζπ-
λαξηψληαη θαη κε ηελ πνίεζή ηνπ ζε επίπεδν επίδξαζεο, εθιεθηηθήο ζπγγέλεηαο ή α-
λαινγίαο, ν Ρίηζνο θαηνξζψλεη λα ηνπνζεηεζεί ζε γεληθφηεξα ζέκαηα πνηεηηθήο αιιά
θαη λα ππνζηεξίμεη ηηο δηθέο ηνπ επηινγέο, πξνζθέξνληαο ηαπηφρξνλα ζηνπο θξηηηθνχο
επηρεηξήκαηα, πξνθεηκέλνπ λα πξνζεγγίζνπλ ην έξγν ηνπ ζχκθσλα κε ηε δηθή ηνπ
πξννπηηθή. Η έκκεζε θαη πξνζεθηηθή απηή ππφδεημε ηεο εξκελείαο ηνπ έξγνπ ζα ηε-
ιεζθνξήζεη, θαζψο ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’60 ε Χ. Πξνθνπάθε ζα πηνζεηήζεη ζέ-
ζεηο ηνπ πνηεηή απφ ην δνθίκηφ ηνπ «Πεξί Μαγηαθφβζθε», γηα λα ππνζηεξίμεη ηφζν
ηελ αλαινγία ηνπ έξγνπ ηνπ κε απηφ ηνπ ΢νβηεηηθνχ, φζν θαη ηε λνκηκφηεηα ηεο ζχ-
δεπμεο ηνπ κνληέξλνπ κε ηε καξμηζηηθή ηδενινγία.
Σν πιαίζην απηήο ηεο ζχδεπμεο έρεη ζέζεη σο ζηφρν ηνπ ν Ρίηζνο ήδε απφ ην
1945, ζε θείκελφ ηνπ πνπ δεκνζηεχηεθε ζην πεξηνδηθφ Δλεύθερα Γράμμαηα , δειψλν-
ληαο εμαηξεηηθά πξψηκα ηελ πξφζεζε δηακφξθσζεο ελφο πνηεηηθνχ κνληέινπ «ζπλζε-
ηηθνχ ξεαιηζκνχ», ζην νπνίν ζα κπνξνχζαλ αξκνληθά λα ζπλππάξμνπλ ν καξμηζηηθφο
πξνβιεκαηηζκφο θαη ε ππεξξεαιηζηηθή έθθξαζε. Η εμειηθηηθή πνξεία ηεο δνθηκηαθήο
ηνπ παξαγσγήο αλαδεηθλχεη ηνλ ζηαζεξφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ δεκηνπξγνχ ζηνλ βα-
ζηθφ άμνλα απηήο ηεο θαηεχζπλζεο, θαζψο θαη ηηο κεηαβνιέο πνπ ζεκεηψλνληαη ζ’
απηφλ κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, κεηαβνιέο πνπ ζπληζηνχλ απφξξνηα ησλ θνηλσλη-
θνπνιηηηθψλ ζπζρεηηζκψλ αιιά θαη ησλ πξνζσπηθψλ θαιιηηερληθψλ αλαδεηήζεσλ
ηνπ Ρίηζνπ.
΢ην πιαίζην ηνπ ζπγθεληξσηηθνχ ηφκνπ ησλ Μελεηημάηων, ε ζεκαηηθή θαηά-
ηαμε ησλ θεηκέλσλ καο επηηξέπεη λα δηαθξίλνπκε έλαλ ζπιινγηζηηθφ ζρεδηαζκφ ν ν-

413
πνίνο έρεη σο ππξήλα ηνπ ηνλ καγηαθνθζθηθφ πξνβιεκαηηζκφ θαη ζηνρεχεη ζηνλ «εθ-
κνληεξληζκφ» ηνπ, ζηελ πξνζαξκνγή ηνπ, δειαδή, ζηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο θαη ινγν-
ηερληθέο εμειίμεηο, πνπ έρνπλ επηθέξεη θαη αληίζηνηρεο κεηαβνιέο ζηελ αλζξψπηλε
ςπρνινγία. Έηζη, ην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ ζπγθξνηείηαη ζηα δνθίκηα ηνπ Ρίηζνπ
θαηά ηηο δεθαεηίεο ’50 - ’60 πξνβάιιεη σο πξφηππν ηελ εηθφλα κηαο πνίεζεο ζηξαηεπ-
κέλεο (δηαηεξψληαο δειαδή ζηαζεξά έλαλ άμνλα καξμηζηηθήο πξνβιεκαηηθήο) πνπ
δηαζέηεη δχν φςεηο: ε πξψηε αληαλαθιά πεξηζζφηεξν ηελ αλεπηηήδεπηε θαη παξσρε-
κέλε αηζζεηηθή ηεο αγσληζηηθήο πνίεζεο (ηελ νπνία θαίλεηαη λα αληηπξνζσπεχνπλ ηα
έξγα ησλ Μαγηαθφθζθη θαη Χηθκέη), ελψ ε δεχηεξε εγγξάθεηαη ζην αηζζεηηθφ πεδίν
κηαο κνληέξλαο εθθξαζηηθήο (πνπ πξνζηδηάδεη πεξηζζφηεξν ζηα έξγα ησλ Έξε-
κπνπξγθ θαη Διπάξ). Η δηπνιηθή απηή εηθφλα πνπ ζθηαγξαθείηαη ζηα δνθίκηα ηνπ Ρί-
ηζνπ, θαίλεηαη λα ππνδειψλεη ηελ πξφζεζή ηνπ αθ’ ελφο λα λνκηκνπνηήζεη ηε δηζπ-
πφζηαηε θχζε ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο, θαη αθ’ εηέξνπ λα πξνηείλεη έλα ειαζηηθφ ιν-
γνηερληθφ κνληέιν ζχκθσλα κε ηα επξσπατθά πξφηππα, πνπ λα ππεξβαίλεη ζεσξεηηθά
ηηο αληηλνκίεο ηεο θαιιηηερληθήο ζχλζεζεο κνληεξληζκνχ θαη καξμηζκνχ.
Η εμέιημε ηνπ δηπνιηθνχ απηνχ κνληέινπ, πνπ εθθηλεί απφ ηελ (αλαληίζηνηρε
πξνο ηελ εηηνπαζή ςπρνινγία θαη ηελ αηζζεηηθή ησλ κεηαπνιεκηθψλ ρξφλσλ) πνίεζε
ησλ Μαγηαθφθζθη - Χηθκέη θαη θαηαιήγεη ζηελ «εθκνληεξληζκέλε» εθδνρή ηεο (ελ-
δνζθφπεζε, απνπζία νπηνπηθήο αηζηνδνμίαο) κε ηα έξγα ηνπ Έξεκπνπξγθ θαη ηνπ
Διπάξ, πξνυπνζέηεη ηφζν ηελ ηδενινγηθή αλαζεψξεζε, φζν θαη ηνλ αηζζεηηθφ εθζπγ-
ρξνληζκφ ηήο σο ηφηε επηθξαηνχζαο αληίιεςεο πεξί ινγνηερλίαο ζηνλ ρψξν ηεο Αξη-
ζηεξάο, ελψ θαίλεηαη λα ελαξκνλίδεηαη θαη κε ηηο ζεσξεηηθέο αλαδεηήζεηο ηεο δπηη-
θήο καξμηζηηθήο ζθέςεο (θαη θπξίσο ηνπ Μπξέρη).
Η νξγαλσκέλε απηή ζπιινγηζηηθή δνκή ησλ δνθηκίσλ ηνπ Ρίηζνπ, πνπ νηθν-
δνκείηαη ζηε βάζε ηεο δηαιεθηηθήο ζχδεπμεο θαη ππέξβαζεο ησλ αληηζέζεσλ ηεο εγ-
γελψο αληηθαηηθήο αλζξψπηλεο θχζεο θαη πξαγκαηηθφηεηαο, ζπληζηά ηνλ ζηαζεξφ
ζεσξεηηθφ άμνλα γχξσ απφ ηνλ νπνίν πεξηζηξέθεηαη ε πξνβιεκαηηθή ηνπ πνηεηή, ε
νπνία, ζηα δχν ηειεπηαία θείκελα ησλ Μελεηημάηων δελ κεηαβάιιεηαη νπζηαζηηθά,
αιιά εζηηάδεηαη ζηνλ άκεζν ζρνιηαζκφ θαη ζηελ απνθσδηθνπνίεζε ηεο πνηεηηθήο
ζεκεηνινγίαο ηνπ. Σν ζεσξεηηθφ κνληέιν, κε άιια ιφγηα, πνπ αλαπηχζζεηαη ζηα θεί-
κελα πνπ ζρνιηάδνπλ ηελ πνίεζε ησλ επξσπαίσλ νκνηέρλσλ ηνπ, θαίλεηαη ζηα απην-
αλαθνξηθά ηνπ δνθίκηα («΢αλ εηζαγσγή ζηηο Μαρησρίες» θαη «Ο ηοίτος μέζα ζηον κα-
θρέθηη θαη Θσρωρείο») λα πξνζαξκφδεηαη ζηα κέηξα ηεο δηθήο ηνπ πνηεηηθήο, ε-
κπινπηηζκέλν παξάιιεια απφ ηα λέα ζηνηρεία πνπ έρνπλ εηζρσξήζεη κε ην πέξαζκα

414
ηνπ ρξφλνπ ζε απηήλ: εζνπνΐα, νκνρξνλία, ζπλδπαζκφο ηεο κπξερηηθήο ηερληθήο α-
πνζηαζηνπνίεζεο κε ηελ καγηαθνθζθηθή κέζνδν «εμνηθείσζεο» ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ
(αλζξψπηλε θαζεκεξηλφηεηα θαη ρξεζηηθά αληηθείκελα πνπ ηελ πιαηζηψλνπλ).
Ο ζεσξεηηθφο ιφγνο ηνπ Ρίηζνπ, εμειηζζφκελνο, απφ ηελ πξψηε δνθηκηαθνχ
ηχπνπ θαηαγξαθή ηνπ (1945) σο καξμηζηηθνχ κε κνληεξληζηηθέο εμαθηηλψζεηο, ζηελ
φςηκε εθδνρή ηνπ (αξρέο δεθαεηίαο ’70) σο κνληεξληζηηθνχ κε καξμηζηηθνχο ζχιαθεο,
απνηππψλεη ηηο ηδενινγηθέο θαη αηζζεηηθέο κεηαηνπίζεηο ηνπ πνηεηή, πνπ ζπληζηνχλ
αλαπφθεπθηε απφξξνηα ηφζν ησλ δπκψζεσλ θαη ησλ εμειίμεσλ ζηνλ ρψξν ηεο Αξη-
ζηεξάο, φζν θαη ηεο πξνζσπηθήο θαιιηηερληθήο ηνπ αλέιημεο. Έηζη, ν ζπγθεξαζκφο
ησλ δχν απνθιηλνπζψλ ηδενινγηθά ηάζεσλ πνπ επηρείξεζε, θαίλεηαη λα ηνλ νδήγεζε
ζηελ πηνζέηεζε κηαο πξννπηηθήο ειέγρνπ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κε καξμηζηηθά ραξα-
θηεξηζηηθά, ππαγφκελεο, φκσο, ζηνπο αηζζεηηθνχο θαλφλεο ηνπ κνληεξληζκνχ, κε α-
πνηέιεζκα ε έλλνηα ηεο καγηαθνθζθηθνχ ηχπνπ επαλαζηαηηθφηεηαο λα εθιείςεη απφ
ην έξγν ηνπ.
Δληνχηνηο, ε πνηεηηθή πξαθηηθή ηνπ Ρίηζνπ, φπσο απνηππψλεηαη ζηε θάζε ηεο
πνηεηηθήο ηνπ σξηκφηεηαο (Μαρησρίες Α΄ θαη Β΄ θαη θπξίσο Τέηαρηη Γιάζηαζη), νδε-
γεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ν δεκηνπξγφο θαηφξζσζε λα ζπγθξνηήζεη έλα ζπλζεηηθφ
πιαίζην πξνβιεκαηηζκνχ, ην νπνίν, κνινλφηη δελ ζρεηηδφηαλ κε ηελ θνηλσληθνπνιηηη-
θή έλλνηα ηεο επαλαζηαηηθφηεηαο ή ηεο άκεζεο ξήμεο κε ηελ παξάδνζε, ππήξμε ξη-
δνζπαζηηθφ γηα ηελ επνρή ηνπ. Η ξηδνζπαζηηθφηεηα απηή πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ φςη-
κε πνηεηηθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ, δελ θαίλεηαη λα πηνζεηήζεθε ζηνλ δνθηκηαθφ ηνπ
ιφγν, ε ακεζφηεηα ηνπ νπνίνπ (ζε ζρέζε κε ην θαηαθχγην ηεο ππαηληθηηθφηεηαο πνπ
ηνπ παξείρε ν πνηεηηθφο) πηζαλψο δελ ζα απέηξεπε ηελ επζεία θαη νινκέησπε ζχ-
γθξνπζή ηνπ κε ην θφκκα.
Έηζη, ζηε βάζε ηεο πάγηαο εμηζνξξνπηζηηθήο ινγηθήο ηνπ Ρίηζνπ, νη αηζζεηη-
θέο θαη ηδενινγηθέο δηαθσλίεο πνπ δηαηππψλνληαη ζπρλά ζηα δνθίκηά ηνπ είλαη ηφζν
νξηαθά απνθιίλνπζεο απφ ηνλ ινγνηερληθφ θαλφλα ηεο Αξηζηεξάο θαη ηφζν έκκεζα
δηαηππσκέλεο, ψζηε νχηε ε δηαιεθηηθή αλάπηπμε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ λα ππνλν-
κεχεηαη, νχηε ε ηδενινγηθή ηνπ λνκηκφηεηα λα δηαθπβεχεηαη (ζπκπέξαζκα ην νπνίν
εληζρχεηαη θαη απφ ηε ζχγθξηζε ηεο ζεψξεζήο ηνπ γηα ηνλ Μαγηαθφθθζη θαη ηνλ Έ-
ξεκπνπξγθ κε απηήλ ηνπ Αιεμάλδξνπ).

415
 Η επίδραζη ηοσ Καβάθη ζηην όψιμη ποιηηική ηοσ Ρίηζοσ

Δλψ ε εμηζνξξνπηζηηθή ινγηθή ηνπ Ρίηζνπ ηνλ σζεί ζε κηα κάιινλ άηνικε
δνθηκηαθή παξαγσγή (νη ηδενινγηθέο απνθιίζεηο ηεο νπνίαο ζπκπνξεχνληαη ελ πνι-
ινίο κε ηηο δπκψζεηο πνπ δηελεξγνχληαη ζηνλ καξμηζηηθφ ρψξν), ζην θαιιηηερληθφ πε-
δίν ε θξππηηθφηεηα ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ θαίλεηαη πσο ηνπ επηηξέπεη λα εθθξαζηεί
ππφ ιηγφηεξν αζθπθηηθέο πξνυπνζέζεηο: κε ηα κνληεξληζηηθά ζηνηρεία λα ππθλψλνπλ,
πξντφληνο ηνπ ρξφλνπ, ζηα έξγα ηνπ, ν Ρίηζνο εγθαηληάδεη απφ ην 1963 θαη κεηά κηα
πεξίνδν γξαθήο πνπ θέξεη έθδεια ηα ζεκάδηα ηεο θαβαθηθήο επίδξαζεο. Σν θαβαθη-
θφ πξφηππν ηνχ παξέρεη ηε δπλαηφηεηα λα κεηαηξέςεη ηηο ζεσξεηηθέο ηνπ αλαδεηή-
ζεηο ζε πνηεηηθή πξαθηηθή (ρακειφ χθνο, εηξσληθή απνζηαζηνπνίεζε, ζεαηξηθή νξ-
γάλσζε ηνπ ιφγνπ) πξνζαξκφδνληαο ην ζεσξεηηθφ ηνπ κνληέιν ζηα ειιεληθά δεδν-
κέλα θαη ειέγρνληαο ην παξειζφλ ππφ κηα λέα πξννπηηθή, πνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ
αλζξψπηλε ςπρνινγία θαη παξαπέκπεη ζην ηζηνξηθφ παξφλ.
Πέξα απφ απηά ηα δεδνκέλα, φκσο, πνπ ηνπ δηαζθαιίδνπλ ηε δηαηήξεζε ηεο
καξμηζηηθήο ηνπ πξννπηηθήο, θαζψο αλαηξνχλ ηελ άρξνλε, εμσξατζηηθή ζεψξεζε ηεο
ειιεληθήο παξάδνζεο θαη δηαλνίγνπλ έλα δηαινγηθφ πιαίζην κε ην ηζηνξηθφ παξφλ
«εμαλζξσπίδνληαο» ηηο κπζηθέο κνξθέο, ε ζεκαληηθφηεξε παξάκεηξνο πνπ πξνζδην-
ξίδεη ηελ πνηεηηθή ξνπή ηνπ Ρίηζνπ πξνο ηνλ Καβάθε θαίλεηαη πσο είλαη απηή ηνπ
εξσηηθνχ ζηνηρείνπ.
΢πληνληδφκελνο κε ηε κεηαζηξνθή ηεο αξηζηεξήο θξηηηθήο απέλαληη ζηνλ Κα-
βάθε, ε νπνία έρεη δξνκνινγεζεί ιίγα ρξφληα λσξίηεξα κε ηε ζπκβνιή ηεο κειέηεο
ηνπ Σζίξθα Ο Καβάθης και η εποτή ηοσ, θαη ελ αλακνλή ηεο δεκνζίεπζεο ηνπ αθηε-
ξψκαηνο ηεο Δπιθεώρηζης Τέτνης (κε αθνξκή ηελ επέηεην ζαλάηνπ ηνπ Αιεμαλδξη-
λνχ), πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ηνλ Γεθέκβξην ηνπ 1963, ν Ρίηζνο δεκνζηεχεη ηνλ
Ννέκβξην ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ ηε ζπιινγή ηνπ 12 ποιήμαηα για ηον Καβάθη, πηνζεηψ-
ληαο, φπσο θαίλεηαη, έλα επεηεηαθφ πξφζρεκα πξνθεηκέλνπ λα δειψζεη ηε ινγνηερλη-
θή ηνπ ζπγγέλεηα κε ηνλ πνηεηηθφ ηνπ πξφγνλν αιιά θαη κε ζηφρν λα ηνλ απνθαηα-
ζηήζεη θαιιηηερληθά θαη εζηθά.
Έηζη, ε επηινγή ηεο δεδνκέλεο επεηεηαθήο ζπγθπξίαο δίλεη αθ’ ελφο ηε δπ-
λαηφηεηα ζηνλ Ρίηζν λα ζπκπνξεπηεί κε ην «επίζεκν» ζεσξεηηθφ άλνηγκα ηεο Αξη-
ζηεξάο πξνο ηνλ Καβάθε (πνπ ζπληειείηαη κε ην αθηέξσκα ηεο Δπιθεώρηζης Τέτνης),
αιιά ηνπ πξνζθέξεη ηαπηφρξνλα θαη ηελ επθαηξία ηεο απφθιηζήο ηνπ απφ απηφ∙ ηνπ

416
δηαζθαιίδεη, δειαδή, έλα πξφζρεκα, απηφ ηνπ επεηεηαθνχ ραξαθηήξα, κέζσ ηνπ ν-
πνίνπ παξνπζηάδεη ζπγθαιπκκέλα ηε δηαθνξνπνίεζή ηνπ φρη κφλν απφ ηελ νπηηθή ηεο
νξζνδνμίαο (πνπ απέξξηπηε ηελ πνηεηηθά εθθξαδφκελε «δηαζηξνθή» ηνπ Καβάθε),
αιιά θαη απφ ηελ πξνζέγγηζε ησλ αλαλεσηηθήο θξηηηθήο ηεο Αξηζηεξάο, ζην πιαίζην
ηεο νπνίαο ε ζεκαζία ηνπ εξσηηζκνχ ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο είρε σο ηφηε απνζησπε-
ζεί ή ππνβαζκηζηεί. Ο παξαιιειηζκφο, ζπλεπψο, ησλ έξγσλ ηνπ Ρίηζνπ θαη ηνπ Κα-
βάθε πνπ επηρεηξείηαη ζηε ζπιινγή, κε θπξίαξρε, κάιηζηα, παξάκεηξν ζχλδεζήο ηνπο
ην εξσηηθφ ζηνηρείν, απνηεινχζε έλα κάιινλ παξάηνικν εγρείξεκα ην νπνίν δελ
κπνξνχζε λα εθθξαζηεί δνθηκηαθά, παξά κφλν πνηεηηθά, δειαδή έκκεζα.
Ο παξαιιειηζκφο απηφο, πνπ νδεγεί θαη ζηελ εζηθή «αζψσζε» ηνπ Καβάθε,
παξνπζηάδεη νπζηψδεηο απνθιίζεηο ηφζν απφ ηε ζεψξεζε ηνπ Μαιάλνπ, φζν θαη απφ
ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Σζίξθα, νη νπνίνη παξά ην γεγνλφο φηη επηρείξεζαλ, ν θαζέλαο
απφ δηαθνξεηηθή ζθνπηά, λα εξκελεχζνπλ ηελ ηξαγηθφηεηα ηεο πνίεζεο ηνπ Αιεμαλ-
δξηλνχ, δελ ηνλ δηθαίσζαλ εζηθά. Αλ, ινηπφλ, ν Σζίξθαο κε ηε κειέηε ηνπ θαηφξζσζε
ηε δηάλνημε κηαο αηξαπνχ εηζρψξεζεο ηεο εξσηηθήο παξακέηξνπ ζην πεδίν ηεο καξ-
μηζηηθήο πξνβιεκαηηθήο, ν ζπζηεκαηηθφο παξαιιειηζκφο ηεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ
κε απηήλ ηνπ Καβάθε ζην πιαίζην ησλ 12 ποιημάηων εγθαηληάδεη κηα λέα νπηηθή
πξνζέγγηζεο ηνπ θαιιηηερληθά εθθξαδφκελνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ, απνδεζκεπκέλε
απφ θάζε είδνπο εζηθνινγία θαη θνηλσληθή ζπκβαηηθφηεηα, κηα νπηηθή απζεληηθά
πξννδεπηηθή.
Η αλαηξεπηηθή ζεψξεζε ηνπ Ρίηζνπ, φκσο, δελ εθδειψλεηαη κφλν σο ζέζε
γχξσ απ’ ην θαβαθηθφ δήηεκα, αιιά θαίλεηαη λα πξνθχπηεη θαη σο αληίζεζε απέλαληη
ζηε ζηάζε ηνπ ΢εθέξε. Η πξνζεθηηθή αλάγλσζε ησλ 12 ποιημάηων αλαδεηθλχεη ηε
δηαθαηλφκελε πξφζεζε ηνπ Ρίηζνπ λα αληηπαξαηεζεί ζηε ζεθεξηθή αληίιεςε, πνπ
πξνέβαιιε έλα πιαίζην ππνδνρήο ηνπ θαβαθηθνχ έξγνπ ζηα κέηξα ηνπ αγγινζαμσλη-
θνχ (θαη κάιηζηα ηνπ ειηνηηθνχ) κνληεξληζκνχ, ππνβαζκίδνληαο ηελ εξσηηθή ηεο πα-
ξάκεηξν. Η δηαθαηλφκελε απηή αληίζεζε, εληνχηνηο, εθδειψλεηαη ππαηληθηηθά, ζην
πιαίζην ελφο πνηεηηθψο εθθεξφκελνπ θξππηηθνχ θαη ακθίζεκνπ ιφγνπ, κε απνηέιε-
ζκα ε εκβέιεηά ηεο λα πεξηνξηζηεί θαη ε επδφθηκε πξφζιεςή ηεο λα απνηξαπεί. Έηζη,
ε δηαζηξσκάησζε ησλ ππαηληθηηθψλ κεραληζκψλ πνπ ελεξγνπνηνχληαη ζηα 12 ποιή-
μαηα για ηον Καβάθη, αιιά θαη ν επεηεηαθφο ραξαθηήξαο ηεο ζπιινγήο, απνδπλακψ-
λνπλ ηνλ επζχβνιν ραξαθηήξα ηεο ηνπνζέηεζεο ηνπ Ρίηζνπ γχξσ απφ ην θαβαθηθφ
δήηεκα, ρσξίο λα αθπξψλνπλ, σζηφζν, νχηε ηελ αμηνινγηθή βαξχηεηα ηνπ πξνβιεκα-

417
ηηζκνχ πνπ δηαηππψλεηαη, νχηε ηε ζπκβνιή ηεο ζηε δηακφξθσζε ηνπ νξίδνληα ηεο
πνηεηηθήο ηνπ.
Η ζπζηεκαηηθή πηνζέηεζε ηεο ηερληθήο ηνπ ππαηληγκνχ θαη ηεο απφθξπςεο
αλαθνξηθά κε ηνλ εξσηηζκφ ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο, ηερληθή ε νπνία αληρλεχεηαη ηφ-
ζν ζηηο Μαρησρίες, φζν θαη ζηελ Τέηαρηη Γιάζηαζη, πηζηνπνηεί ηε δηάξθεηα θαη ηελ
έθηαζε ηεο θαβαθηθήο επίδξαζεο ζην έξγν: ην εξσηηθφ, ζαξθηθφ ζηνηρείν, ε αλνκν-
ιφγεηε θαη αλεθπιήξσηε επηζπκία, ε εξσηηθή αλαζηνιή ιφγσ ηνπ γήξαηνο ή ηεο θνη-
λσληθήο ζχκβαζεο, εγγξάθνληαη ζηαζεξά ζηνλ ζεκαηηθφ ππξήλα ηεο πνηεηηθήο ηνπ
Ρίηζνπ, θαη, ρσξίο λα αλαηξνχλ ηνλ επξχηεξν αλζξσπνθεληξηθφ θαη ηζηνξηθφ πξνβιε-
καηηζκφ ηνπ, απνδίδνληαη κε έλαλ ηξφπν ειιεηπηηθφ, πνπ πξνυπνζέηεη ηελ ελδνθεηκε-
ληθή πξνζέγγηζε, αλάιπζε θαη απνθσδηθνπνίεζε ησλ ηερληθψλ πνπ πηνζεηεί ν δεκη-
νπξγφο.
Η δηεξεχλεζε ησλ ηερληθψλ απηψλ απφθξπςεο (πνπ, πέξα απφ ηελ θαβαθηθή
θαηαγσγή ηνπο, ζπλεπηθνπξνχληαη απφ ηε ιεηηνπξγία κεζφδσλ ππεξξεαιηζηηθψλ θαη
ηε ζπκβνιή κνληεξληζηηθψλ εθθξαζηηθψλ κέζσλ, φπσο ε ακθηζεκία, ε ζπλεηξκηθή
αιιεινπρία ησλ εηθφλσλ θαη ην άινγν ή παξάδνμν ζηνηρείν), αλαδεηθλχεη σο δεζπφ-
δνπζα πνηεηηθή κέζνδν ηεο ψξηκεο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ ηελ «πξνζρεκαηηθή» ρξή-
ζε ηεο κπζνινγίαο, ζχκθσλα κε ην θαβαθηθφ πξφηππν: ην κπζνινγηθφ παξειζφλ, ιεη-
ηνπξγψληαο σο πξφζρεκα, πξνβάιιεη ηελ θπξίαξρε έλλνηα ηνπ εξσηηζκνχ, γχξσ απφ
ηελ νπνία φιε ε αλζξψπηλε χπαξμε πεξηζηξέθεηαη. Πφιεκνο, αληηπαξαζέζεηο, ζάλα-
ηνο, εζηθέο επηινγέο, φιεο ζρεδφλ νη αλζξψπηλεο πξάμεηο θαίλεηαη λα ππνθξχπηνπλ ην
εξσηηθφ θίλεηξν ή ηνπιάρηζηνλ λα ζπλαξηψληαη έκκεζα κε απηφ.
Η πνηεηηθή αληίιεςε ηνπ Ρίηζνπ, δηαλχνληαο φιε ηελ πνξεία ηεο θαβαθηθήο
δηαδξνκήο (επηζπκία, αλαζηνιή, απφθξπςε, κλήκε) θαηαιήγεη έηζη, κέζσ ηεο σξηκφ-
ηεξεο ζχλζεζεο ηεο Τέηαρηης Γιάζηαζης, ηεο Φαίδρας, λα ηαπηίδεηαη κε ην θαβαθηθφ
ζχκπαλ ησλ «αλδξείσλ ηεο εδνλήο». Αλ, φκσο, ε γελλαηφηεηα εθδήισζεο θαη παξα-
δνρήο απηνχ ηνπ εδνληζκνχ (πνπ αληηπαξέξρεηαη ηελ εζηθνινγία θαη ζπγθξνχεηαη
νινκέησπα κε ηελ θνηλσληθή ζπκβαηηθφηεηα) πεξηνξίδεηαη, ζην έξγν ηνπ Καβάθε,
ζην πεδίν ηεο αλδξηθήο ζεμνπαιηθφηεηαο, ζηελ πνηεηηθή ηνπ Ρίηζνπ δελ θαίλεηαη λα
πξνζδηνξίδεη θάπνην ζπγθεθξηκέλν θχιν.
Πξνζεγγίδνληαο ηελ θαβαθηθή «θαληαζηηθή θνηλσλία», φπνπ νη αλδξηθέο
κνξθέο θπξηαξρνχλ, κε κηα ηδηφηππε φκσο «αλδξφγπλε» παξνπζία, ν Ρίηζνο ζηα
πνηήκαηα ηνπ κπζνινγηθνχ θχθινπ ηεο Τέηαρηης Γιάζηαζης, ζπγθξνηεί έλα ξηδνζπα-
ζηηθφ πνηεηηθφ πιαίζην δηαρείξηζεο ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ, φπνπ ε γπλαηθεία ππφ-

418
ζηαζε δεζπφδεη, δηεθδηθψληαο ην κεξίδηφ ηεο ζηνλ θφζκν ηεο εδνλήο, αιιά ζπκθχξε-
ηαη ηαπηφρξνλα θαη κε ην αλδξηθφ θχιν. Η θαβαθηθή «αλδξεία» κε άιια ιφγηα, ε
γελλαηφηεηα δειαδή ηεο εξσηηθήο επηινγήο, δηεπξχλεηαη ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε ε δηά-
θξηζε ησλ θχισλ λα αθπξψλεηαη θαη ν εδνληζκφο ζπρλά λα δειψλεηαη σο ραξαθηε-
ξηζηηθφ ηεο δηζππφζηαηεο αλζξψπηλεο ςπρνζχλζεζεο, πνπ απνηειείηαη ηφζν απφ ηε
γπλαηθεία, φζν θαη απφ ηελ αλδξηθή εθδνρή ηεο.
Έηζη, ε γελλαηφηεηα ησλ «αλδξείσλ ηεο εδνλήο» ηνπ θαβαθηθνχ θφζκνπ, ζην
πνηεηηθφ πεδίν ηεο Τέηαρηης Γιάζηαζης απνηππψλεηαη σο παξαδνρή ηεο εξσηηθήο επη-
ζπκίαο θαη σο ζπκθηιίσζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ εδνληθή δηάζηαζε ηεο χπαξμήο ηνπ,
αλεμαξηήησο θχινπ. Η πξσηαξρηθή, κάιηζηα, ζπκβνιή ηεο εξσηηθήο επηζπκίαο ζηε
δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ εξψσλ απνδεηθλχεηαη ηφζν ζεκαληηθή, ψζηε
λα πξνβάιιεηαη σο ιεηηνπξγία πνπ πξνεγείηαη ηεο δηάθξηζεο ησλ θχισλ θαη ηελ θα-
ζνξίδεη. Η ζειπθή ή αξζεληθή ππφζηαζε ησλ πξνζψπσλ πξνυπνζέηεη ηε δηεθδίθεζε
θαη ηελ θαηάθηεζή ηεο, αλάινγα κε ηνλ βαζκφ αληαπφθξηζεο ηνπ θάζε πξνζψπνπ
ζηελ εξσηηθή ηνπ επηζπκία.
΢ε έλα ηέηνην δηεπξπκέλν πιαίζην ζεψξεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ ςπρηζκνχ, φπνπ
ηα πξφζσπα επηιέγνπλ λα ελεξγνπνηήζνπλ κηα απφ ηηο δχν εθθάλζεηο ηεο θχζεο ηνπο,
ππεηζέξρεηαη θαη ε έλλνηα ηνπ εξκαθξνδηηηζκνχ, κέζσ ηεο νπνίαο, εηδηθά ζηελ πεξί-
πησζε ηνπ κπζηθνχ Σεηξεζία, φπσο εκθαλίδεηαη ζην νκψλπκν πνίεκα, ν Ρίηζνο θαί-
λεηαη λα ηνπνζεηείηαη θαη πάιη ζηνλ αληίπνδα ησλ ζέζεσλ ηνπ ΢εθέξε ζρεηηθά κε ηελ
θαβαθηθή πνίεζε. Ο ζεθεξηθφο παξαιιειηζκφο ηεο ειηνηηθήο Έρημης Χώρας κε ηελ
πνίεζε ηνπ Αιεμαλδξηλνχ, νδεγεί ζηε δηακφξθσζε κηαο εηθφλαο ηνπ θαβαθηθνχ ζχ-
κπαληνο πνπ ζπξξηθλψλεηαη ζε έλαλ θφζκν άγνλν, ζηεγλφ θαη άλπδξν, φπνπ θάζε εθ-
δήισζε εξσηηζκνχ ή εδνληζκνχ αθπξψλεηαη. Ο Ρίηζνο κε ηνλ Τειρεζία ηνπ αληηηίζε-
ηαη ζηε ζεθεξηθή ζεψξεζε, αλαδεηθλχνληαο σο θπξίαξρε ηελ εδνληζηηθή δηάζηαζε
ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο θαη απνζπλδένληάο ηελ απφ ην ελνρηθφ εζηθνινγηθφ πιαίζην
ηνπ νξζφδνμνπ ή ηνπ θαζνιηθνχ ρξηζηηαληζκνχ. Με κηα ηέηνηα ηνπνζέηεζε, ν Ρίηζνο
θαίλεηαη φρη κφλν λα εθδειψλεη ηε δηαθσλία ηνπ απέλαληη ζηνλ ειηνηηθφ κνληεξλη-
ζκφ, αιιά θαη λα απαληά εκκέζσο ζηνλ ζεθεξηθφ παξαιιειηζκφ, πξνηείλνληαο κηα
αληίιεςε πεξί εξκαθξνδηηηζκνχ πνπ απνθαζηζηά θαη δηθαηψλεη ηνλ εξσηηζκφ ηνπ θα-
βαθηθνχ έξγνπ.
Η αλαηξεπηηθή, αληηθνκθνξκηζηηθή απηή δηεξεχλεζε ηνπ αλζξψπηλνπ εξσηη-
θνχ ςπρηζκνχ, πνπ θαίλεηαη λ’ απνηειεί θπξίαξρε νξίδνπζα ζηε δηακφξθσζε ηεο ψ-
ξηκεο πνηεηηθήο ηνπ Ρίηζνπ, δελ αλαδείρζεθε επαξθψο απφ ηελ θξηηηθή. Η έληαμή ηνπ

419
δεκηνπξγνχ ζηελ Αξηζηεξά, ζε κηα επνρή πνπ ε θνηλσληθνπνιηηηθή ζπγθπξία επη-
δξνχζε θαηαιπηηθά ζην ινγνηερληθφ πεδίν, νδήγεζε ζηε ζπγθξφηεζε ελφο κάιινλ
κνλνζήκαληνπ πιαηζίνπ πξφζιεςεο ηεο πνίεζήο ηνπ, ην νπνίν εζηηάζηεθε ζηνλ καξ-
μηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο θαη ππνβάζκηζε ηελ εξσηηθή ηεο δηάζηαζε∙ θη απηφ γηα-
ηί, κνινλφηη νη ζπλζήθεο ηδενινγηθήο πφισζεο ζηαδηαθά εμέιεηςαλ απφ ην πεδίν απ-
ηφ, ν απφερνο ηεο θνκκαηηθήο δξάζεο ηνπ πνηεηή, ε αλαηξνθνδνηνχκελε (κέζσ ηεο
κεινπνίεζεο) πξνβνιή ηεο ζηξαηεπκέλεο εθδνρήο ηνπ έξγνπ θαη ε δπζζεψξεηε έ-
θηαζε ηεο πνηεηηθήο ηνπ παξαγσγήο, πεξηφξηζαλ ζεκαληηθά ηε δπλαηφηεηα κηαο πην
δηεπξπκέλεο νπηηθήο ζηελ πξνζέγγηζή ηεο.
Η κνλνδηάζηαηε απηή ζεψξεζε ηνπ έξγνπ, παξνπζηάδεη, ππφ απηφ ην πξίζκα,
κηα έθηππε αληηζηνηρία κε ηελ ππνδνρή ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο απφ ηελ θξηηηθή: ζηελ
πεξίπησζε ηνπ Ρίηζνπ, ε δηεξεχλεζε ηνπ εξσηηθνχ ζηνηρείνπ ζην έξγν ηνπ πξνζέ-
θξνπζε θπξίσο ζηελ αζπκβαηφηεηα πνπ παξνπζίαδε απηή ε ζεκαηνινγία κε ηελ εηθφ-
λα ηνπ αξηζηεξνχ ζηξαηεπκέλνπ πνηεηή, ελψ ζηελ πεξίπησζε ηνπ Καβάθε ν αλνξζφ-
δνμνο εξσηηζκφο ηνπ, αληηηηζέκελνο ζηελ ηξέρνπζα θνηλσληθή εζηθή, απέηξεςε επί
καθξφλ ηελ θξηηηθή απφ ηελ αλάδεημή ηνπ.
Η αλαινγία ησλ δχν έξγσλ δελ ηειεηψλεη φκσο εθεί. Η εμέιημε ηεο ινγνηερλη-
θήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ, πνπ ζηε δεθαεηία ηνπ ’80 (π.ρ. Ιηαλικό ηρίπηστο) απνδε-
ζκεχεηαη πιήξσο απφ θάζε είδνπο εζηθνινγηθή ζχκβαζε, αθνινπζψληαο ηελ αηξαπφ
ηεο απξνζρεκάηηζηεο θαηάδπζεο ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ ζηα βάζε ηνπ αλζξψπηλνπ ε-
ξσηηζκνχ, έξρεηαη λα επηζθξαγίζεη ηε ζπλάξηεζε θαη ηελ παξάιιειε πνξεία ηεο κε
ηελ θαβαθηθή πνηεηηθή, ε νπνία αληίζηνηρα, ζηελ φςηκε θάζε ηεο, θαζνξίδεηαη απφ
ηελ αλεπηθχιαθηε, απνθαιππηηθή εθδήισζε ηεο εξσηηθήο ηεο δηάζηαζεο∙ αλ ν Κα-
βάθεο απηνπξνζδηνξίζηεθε σο πνηεηήο ηζηνξηθφο, ν Ρίηζνο ηειηθά (αλαηξέπνληαο ελ
πνιινίο ηελ εηθφλα πνπ πξνέβαιε γη’ απηφλ ε θξηηηθή) θαίλεηαη λα νκνινγεί: «εγψ
είκαη πνηεηήο εξσηηθφο». Μηα νκνινγία πνπ απνδεζκεχεη ην πεδίν πξφζιεςεο ηνπ
έξγνπ απφ ηελ θνκκαηηθή ηνπνζέηεζε ηνπ δεκηνπξγνχ, θαη δεκηνπξγεί ηηο πξνυπνζέ-
ζεηο ψζηε λα δηαβαζηεί θαη λα εθηηκεζεί ε πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ ζηε βάζε ηνπ αλαηξε-
πηηθνχ θαη απειεπζεξσηηθνχ ξφινπ ηεο ινγνηερλίαο.

420
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΖΓΔ΢

Η. ΚΔΗΜΔΝΑ ΣΟΤ ΓΗΑΝΝΖ ΡΗΣ΢ΟΤ

Α. ΠΟΗΖΜΑΣΑ

Πνηήκαηα Α΄, Κέδξνο, Αζήλα 201997.

Πνηήκαηα Β΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996.
Πνηήκαηα Γ΄, Κέδξνο, Αζήλα 191996.
Σέηαξηε Γηάζηαζε, Κέδξνο, Αζήλα 202001.
Πνηήκαηα Θ΄, Κέδξνο, Αζήλα 1989.
Πνηήκαηα Ζ΄, Κέδξνο, Αζήλα 21999.
12 πνηήκαηα γηα ηνλ Καβάθε. Σξίηε έθδνζε αλαζεσξεκέλε, Κέδξνο, Αζήλα
1974.
Ηηαιηθό ηξίπηπρν. Μεηάγγηζε, Ο θόζκνο είλαη έλαο, Σν άγαικα ζηε βξνρή, Κέδξνο,
Αζήλα 21991.
Ο ηνίρνο κέζα ζηνλ θαζξέθηε, Κέδξνο, Αζήλα 41984.
Θπξσξείν, Κέδξνο, Αζήλα 2 1980.

Β. ΑΡΘΡΑ - ΢ΤΝΔΝΣΔΤΞΔΗ΢ - ΔΠΗ΢ΣΟΛΔ΢

«Οη πλεπκαηηθνί καο άλζξσπνη. Δκπξόο ζηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα. Μηιά ν

Γηάλλεο Ρίηζνο», Διεύζεξα Γξάκκαηα, ηρ. 23, Οθηώβξηνο 1945, 3-4.
«Ο Γηάλλεο Ρίηζνο γηα ηα λέα ηνπ βηβιία, ην Παξάζπξν θαη ηε Γέθπξα. Μηα ζπλέ-
ληεπμε κε ηνλ πνηεηή ηεο Αγξύπληαο» Ζ Απγή, 19 Ννεκβξίνπ 1960.
Μειεηήκαηα, Κέδξνο, Αζήλα 21980 1 (1974).
«Γηάλλεο Ρίηζνο. Ο θνκκαηηθόο, ν παλαλζξώπηλνο πνηεηήο. Οη ζπληάθηεο ηνπ Ρη-
δνζπάζηε ζπδεηνύλ κε ηνλ πνηεηή ελ όςεη ηνπ 12νπ ζπλεδξίνπ ηνπ ΚΚΔ», Κπ-
ξηαθάηηθνο Ρηδνζπάζηεο, 5 Απξηιίνπ 1987, 46-51.
«΢πλέληεπμε κε ηνλ Γηάλλε Ρίηζν», Γηαβάδσ (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ
205, Γεθέκβξηνο 1988, 112-119.
«Αλέθδνηε επηζηνιή ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ ζηνλ Πέηξν Αληαίν, Γηαβάδσ, ηρ. 412,
Ννέκβξηνο 2000, 36-43.

421
«Δγώ δνπιεύσ κε κηα πέηξα ζην ζηόκα», Ζ Λέμε, ηρ. 182, Οθηώβξηνο - Γεθέκ-
βξηνο 2004, 649-659.
«Ο Γηάλλεο Ρίηζνο γηα ηε ζύγρξνλε πνίεζε. Μηα ζπλνκηιία κε ηνλ πνηεηή», Ζ
Απγή, 30 Απξηιίνπ 1954.
[Κσλζηαληνπιάθε-Υάληδνπ Ησάλλα], «Δπηά επηζηνιέο ηνπ Γ. Ρίηζνπ ζηνλ ΢ηξα-
ηή Σζίξθα», Νέα Δζηία (Αθηέξσκα ζηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν), Υξηζηνύγελλα
1991, 161-168.
«Γ. Ρίηζνπ: Έλα γξάκκα ηνπ, γηα ηελ πνίεζή ηνπ» [ζηελ Υ. Πξνθνπάθε], Νέα
Δζηία, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 1547, Υξηζηνύγελλα 1991, 94-97.

ΗΗ. ΚΡΗΣΗΚΑ ΚΔΗΜΔΝΑ - ΑΡΘΡΑ - ΜΔΛΔΣΔ΢

Άγξαο Σέιινο, «Απαηζηόδνμνη, ΢αηπξηθνί, Δπαλαζηάηεο», Νενειιεληθά Γξάκκα-

ηα, ηρ. 21, ΢επηέκβξηνο 1935, 11,15.
Αιαθνύδνπ Αιεμάλδξα, «Σξαθηέξ ηνπ Γ. Ρίηζνπ», Νένη Πξσηνπόξνη, ηρ. 10, Ο-
ρηώβξεο 1934, 434-435.
[=Αιαθνύδνπ Αιεμάλδξα], «Ππξακίδεο», Ρηδνζπάζηεο, 1 Γελάξε 1936.
Αιεμάλδξνπ Άξεο, Έμσ απ’ ηα δόληηα. Γνθίκηα 1937-1975, Βέξγνο, Αζήλα 1977.
Αλαγλσζηάθε Νόξα, (ζεκείσκα) Κξηηηθή, ηρ. 9, Μάτνο - Ηνύληνο 1960, 126-131.
Αλαγλσζηάθε Νόξα, «Ο ΢εθέξεο ηεο κλήκεο θαη ηεο ιεζκνληάο ζην Ζκεξνιόγην
Καηαζηξώκαηνο α΄», Γηα ηνλ ΢εθέξε. Σηκεηηθό Αθηέξσκα ζηα Σξηάληα ρξόληα
ηεο ΢ηξνθήο, Νεθέιε, Αζήλα 1989, 231-242.
Αλαγλσζηάθεο Μαλόιεο, «Πξνβιήκαηα ηνπ ζνζηαιηζηηθνύ ξεαιηζκνύ», Δπηζεώ-
ξεζε Σέρλεο, ηρ. 29, Μάτνο 1957, 440-444.
Αλαγλσζηάθεο Μαλόιεο, «΢ηξαηή Σζίξθα: ‘Ο θαβάθεο θαη ε επνρή ηνπ’», Κξη-
ηηθή, ηρ. 4-5, Ηνύιηνο - Οθηώβξηνο 1959, 257-261.
Αλαγλσζηάθεο Μαλόιεο, «Μ. Απγέξε, Μ. Μ. Παπαίσάλλνπ, Β. Ρώηα, Θξ. ΢ηαύ-
ξνπ: Ζ ειιεληθή πνίεζε αλζνινγεκέλε, Γ΄ Σόκνο. ΗΗ. Νένη Υξόλνη», Κξηηηθή,
ηρ. 7-8, Ηαλνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 61-69.
Αλαγλσζηάθεο Μαλόιεο, «Πνηεηηθά βηβιία θαη πνηεηέο», Κξηηηθή, ηρ. 7-8, Ηα-
λνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 78-80.
Αλαγλσζηάθεο Μαλόιεο, «Ζ πνίεζε - ‘πξνζθιεηήξην ησλ θαηξώλ’», Κξηηηθή, ηρ.
15 Μάτνο - Ηνύληνο 1961, 100-103.

422
Αλαγλσζηάθεο Μαλόιεο, «΢πδεηώληαο γηα ηνλ Καβάθε», Δπηζεώξεζε Σέρλεο,
ηρ. 108 Γεθέκβξηνο 1963, 670-671.
[Απνζηνιίδεο] Ρ[έλνο], «Ζ πνίεζε ηνπ Νηθεθόξνπ Βξεηηάθνπ», Σα Νέα Διιελη-
θά, ηρ.4, Απξίιηνο 1952, 321-324 [=Νηθεθόξνο Βξεηηάθνο. Μειέηεο γηα ην έξγν
ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1976, 231-246].
Απνζηνιίδνπ Βελεηία, Λνγνηερλία θαη ηζηνξία ζηε κεηαπνιεκηθή αξηζηεξά. Ζ πα-
ξέκβαζε ηνπ Γεκήηξε Χαηδή 1947-1981, Πόιηο, Αζήλα 2003.
Αξάγεο Γηώξγνο, «Ο Καξαληώλεο σο θξηηηθόο ηεο πνίεζεο», Νέα Δζηία, ηρ. 1730,
Ηαλνπάξηνο 2001, 78-88.
Αξαγθόλ Λνπί, «Να ραηξεηίζνπκε ηνλ Ρίηζν», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 27, Μάξ-
ηηνο 1957, 209-212.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, «Γηάγξακκα εηζαγσγήο ζηελ πνίεζεο ηνπ ΢εθέξε», Καη-
λνύξηα Δπνρή, Υεηκώλαο 1957 [= Γεθαεπηά θείκελα γηα ηνλ ΢εθέξε, Καζηα-
ληώηεο, Αζήλα 2 1990, 13-42].
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, «Γηάλλεο Ρίηζνο», Καηλνύξηα Δπνρή, Καινθαίξη 1957,
106-114.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο (επηκ.), Νηθόιαο Κάιαο. Κείκελα πνηεηηθήο θαη αηζζεηηθήο,
Πιέζξνλ, Αζήλα 1982.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, «Ζ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ. Μηα ζπεηξνεηδήο εμέιημε»,
Νέα Δζηία, ηρ. 1547, Υξηζηνύγελλα 1991, 40-51.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα
ρξόληα ηνπ κεζνπνιέκνπ 1928-1940, η. Β΄, Καζηαληώηεο, Αζήλα 2001.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο
ζηνπο δύζηελνπο θαηξνύο (1941-1944), η. Γ΄, Καζηαληώηεο, Αζήλα 2003.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα
ρξόληα ηνπ εηεξνθαζνξηζκέλνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ (1945-1949), η. Γ΄, Καζηα-
ληώηεο, Αζήλα 2004.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα
ρξόληα ηεο απηνζρέδηαο αλάπηπμεο, η. ΢Σ΄, Καζηαληώηεο, Αζήλα 2005.
Αξγπξίνπ Αιέμαλδξνο, «Οιίγνο αιιά αθξηβόο ν ζεσξεηηθόο ιόγνο ηνπ Ρίηζνπ γηα
ηελ πνίεζε», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπ-
ζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 305-319.

423
Αξθαδηλόο Β., «Ζ Μνπζηθή ηνπ Μίθε Θενδσξάθε ζηνλ Δπηηάθην ηνπ Γηάλλε Ρί-
ηζνπ. Μηα πξνζπάζεηα γηα αλαλέσζε ηνπ δεκνηηθνύ καο ηξαγνπδηνύ», Ζ Απ-
γή, 8 Οθησβξίνπ 1960.
Απγέξεο Μάξθνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Αγξύπληα», Ζ Απγή, 18-7-1954, 2 [= Γ. Κόθν-
ξεο (επηκ.), Δηζαγσγή ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, Παλεπηζηεκηαθέο εθδόζεηο
Κξήηεο, Ζξάθιεην 2009, 15-20].
Απγέξεο Μάξθνο, «Ο πεζζηκηζκόο ζηελ ειιεληθή πνίεζε (Καβάθεο, Καξπσηά-
θεο, Βάξλαιεο)», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 13, Ηαλνπάξηνο 1956, 4-17.
Απγέξεο Μάξθνο, Άπαληα, η. Β΄, Θεσξεηηθά, Ίθαξνο, Αζήλα 1964.
Απγέξε Μ. - Παπατσάλλνπ Μ. Μ. - Ρώηαο Β. - ΢ηαύξνπ Θξ., Ζ ειιεληθή πνίεζε
αλζνινγεκέλε, Σνκ. Γ΄, ΗΗ, Νένη Υξόλνη, εθδ. Κπςέιε, Αζήλα 2 1977 (11959).
Βαγελάο Νάζνο, Ο πνηεηήο θαη ν ρνξεπηήο, Κέδξνο, Αζήλα 71996.
Βαγελάο Νάζνο, Ζ εηξσληθή γιώζζα. Κξηηηθέο κειέηεο γηα ηε λενειιεληθή γξακκα-
ηεία, ΢ηηγκή, Αζήλα 21998.
Βαγελάο Νάζνο - Καγηαιήο Σάθεο - Πηεξήο Μηράιεο, Μνληεξληζκόο θαη ειιεληθό-
ηεηα, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1997.
Βαγελάο Νάζνο, «Μηα αθαλήο επέηεηνο», Σν Βήκα, 17 Γεθεκβξίνπ 2006.
Βαιασξίηεο Νάλνο, Μνληεξληζκόο, πξσηνπνξία θαη ‘Πάιη’, Καζηαληώηεο, Αζήλα
1997.
Βαιέηαο Γ., «Ο Παιακάο γηα ην Ρίηζν», Αηνιηθά Γξάκκαηα, (Αθηέξσκα ζηνλ
Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 32-33, Μάξηηνο - Ηνύληνο 1976, 258-263.
Βαξίθαο Βάζνο, «΢εκεηώζεηο ζην πεξηζώξην ελόο βηβιίνπ», Κξεηηθέο ΢ειίδεο, ηρ.
15-18, Μάεο - Αύγνπζηνο 1937, 439-453.
Βαξίθαο Βάζνο, «΢πγγξαθείο θαη θείκελα [...] Πξσηλό Άζηξν», Σν Βήκα, 28 Γεθ.
1955.
Βαξίθαο Βάζνο, «Ζ ΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Σν Βήκα, 31
Ηνπιίνπ 1957.
Βαξίθαο Βάζνο, «Γύν βηβιία ηνπ Γ. Ρίηζνπ: Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ - Νε-
θξό ζπίηη», Σν Βήκα, 1963.
Βαξίθαο Βάζνο, Ζ κεηαπνιεκηθή καο ινγνηερλία, Πιέζξνλ, 21979 (11939).
Βάξλαιεο Κώζηαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: ‘Ο ζύληξνθόο καο’. Νίθνο Εαραξηάδεο», Ρη-
δνζπάζηεο, 29 Ηνπιίνπ 1945, 2 [=Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν γηα ηα ζαξα-
ληάρξνλα ηνπ Δπηηάθηνπ θαη ηα πελεληάρξνλα ηνπ έξγνπ ηνπ, Αηνιηθά Γξάκ-
καηα, ηρ. 32-33, Μάξηεο - Ηνύλεο 1976, 215].

424
Βεινπδήο Γηώξγνο, «Απηνβηνγξαθία, κύζνο θαη ηζηνξία ζην έξγν ηνπ Γ. Ρίηζνπ»,
70 ρξόληα ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ (Σηκεηηθή εθδήισζε ηεο Δηαηξίαο Διιήλσλ ινγν-
ηερλώλ), Κέδξνο, Αζήλα 1979.
Βεινπδήο Γηώξγνο, Γηάλλεο Ρίηζνο. Πξνβιήκαηα κειέηεο ηνπ έξγνπ ηνπ, Κέδξνο,
Αζήλα 1982.
Βεινπδήο Γηώξγνο, «Ζ ινγνηερλία ηεο Αληίζηαζεο», Σν Βήκα, 6 ΢επηεκβξίνπ
1979 [=Πξνηάζεηο. Γεθαπέληε γξακκαηνινγηθέο δνθηκέο, Κέδξνο, Αζήλα 1981,
140-154]
Βεινπδήο Γηώξγνο, «Ζ ειιεληθή ινγνηερλία ζηελ αληίζηαζε», Γηαβάδσ (Αθηέ-
ξσκα Αληίζηαζε θαη ινγνηερλία), ηρ. 15, Γεθέκβξηνο 1982, 29-39.
Βεινπδήο Γηώξγνο, «Σν δεκνηηθό ηξαγνύδη ζηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Α-
ληί, ηρ. 71, Μάτνο 1977, 28-35 [=Πξνζεγγίζεηο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ,
Κέδξνο, Αζήλα 1984, 110-112].
Βεινπδήο Γηώξγνο, «Ο θαβαθηθόο Ρίηζνο», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέ-
δξνο, Αζήλα 1981, 173-194.
Βνπξλάο Σάζνο, «Φαηλόκελα δηαιεθηηθνύ εθιεθηηθηζκνύ: Ο θ. Μαλόιεο Λακπξί-
δεο θαη ε παξαθκή», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 8, Αύγνπζηνο 1955, 120-125.
Βνπξλάο Σάζνο, «Ο Δπηηάθηνο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Ζ Απγή, 13 Ννεκβξίνπ 1960.
Βνπξλάο Σάζνο, «Ζ ‘πνίεζε ηεο ήηηαο’ θαη ε ήηηα ηεο θξηηηθήο», Δπηζεώξεζε
Σέρλεο, ηρ.109, Ηαλνπάξηνο 1964, 6-12.
Βνπξλάο Σάζνο, Ηζηνξία ηεο ζύγρξνλεο Διιάδαο, η. Γ΄ (1953-1967), Σνιίδεο, ρ.ρ.,
Βνπξλάο Σάζνο, «Υζέο ην κεζεκέξη ζην ‘Κάζηξν’. Ο Θενδσξάθεο παξνπζίαζε
ηε Ρσκηνζύλε ηνπ Ρίηζνπ», Ζ Απγή, 26 Φεβξνπαξίνπ 1966.
Βνπξλάο Σάζνο, «Αθνύγνληαο ηε κνπζηθή ηνπ Μίθε Θενδσξάθε. Πνίεζε θαη ή-
ρνο ζε απόιπηε αληαπόθξηζε κε ηα ζεκεξηλά ζπλαηζζήκαηα ηνπ ιανύ καο», Ζ
Απγή, 6 Ηνπιίνπ 1966.
Beardsley Monroe C., Ηζηνξία ησλ αηζζεηηθώλ ζεσξηώλ, (κηθξ. Γ. Κνύξηνβηθ - Π.
Υξηζηνδνπιίδεο), Νεθέιε, Αζήλα 1989.
Bien Ρeter, «Ο κύζνο ζηα λενειιεληθά γξάκκαηα θαη ν Φηινθηήηεο ηνπ Γηάλλε Ρί-
ηζνπ», Γηάλλεο Ρίηζνο. Μειέηεο γηα ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1975, 63-74.
Γαξαληνύδεο Δπξηπίδεο, «Αξηζηεξόο θαη δεμηόο θξηηηθόο ιόγνο ζήκεξα», Δληεπ-
θηήξην, ηρ. 42-43, Άλνημε - Καινθαίξη 1998, 133-136.
Γαξαληνύδεο Δπξηπίδεο, «Ζ ραξηνγξάθεζε ηεο κεηαπνιεκηθήο ινγνηερληθήο θξη-
ηηθήο», Νέα Δζηία, ηρ. 1708, Ηαλνπάξηνο 1999, 79-83.

425
Γαξαληνύδεο Δπξηπίδεο - Μέληε Γώξα (εηζαγ. - θηινι. επηκ.), Σάθεο ΢ηλόπνπινο.
Χξνληθό αλαγλώζεσλ. Βηβιηνθξηζίεο γηα ηε κεηαπνιεκηθή πνίεζε, ΢νθόιεο,
Αζήλα 1999.
Γαξαληνύδεο Δπξηπίδεο, «Μνξθνινγηθέο παξαηεξήζεηο γηα ηα πξώηα πνηεηηθά
βηβιία ηνπ Ρίηζνπ», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρί-
ηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 337-363.
Γεσξγνύδε Ν. - Γελλαηά Κ. (επηκ. - εθδ.), Αλζνινγία κεηαπνιεκηθώλ πνηεηώλ (εη-
ζαγσγή Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ), Αζήλα, 1957.
Γηαλλόπνπινο Αιθηβηάδεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δπηηάθηνο», Μαθεδνληθέο Ζκέξεο, ηρ.
6-7, Ηνύιηνο - Αύγνπζηνο 1936, 244.
Γηαλλόπνπινο Αιθηβηάδεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ», Μα-
θεδνληθέο Ζκέξεο, ηρ. 11-12, Ννέκβξηνο - Γεθέκβξηνο 1937, 295-296.
Γθαξνληί Ρνδέ, «΢θέςεηο γηα ην ξεαιηζκό θαη ηα όξηά ηνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο,
ηρ. 111- 112, Μάξηηνο - Απξίιηνο 1964, 290-296.
Γθαξνληί Ρνδέ, «Ο Έξλζη Φίζεξ θαη ε ζπδήηεζε γηα ηε καξμηζηηθή αηζζεηηθή»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 117, ΢επηέκβξηνο 1964, 185-191.
Γάιιαο Γηάλλεο, Καβάθεο θαη ηζηνξία. Αηζζεηηθέο ιεηηνπξγίεο, Δξκήο, Αζήλα
1974.
Γάιιαο Γηάλλεο, Ζ δεκηνπξγηθή δεθαεηία ζηελ πνίεζε ηνπ Βάξλαιε, Κέδξνο, Αζή-
λα 1998.
Γάιιαο Γηάλλεο, «Οπηηθέο ηνπ ζέκαηνο θαη ηεο πνηεηηθήο ζηα αξραηόζεκα πνηή-
καηα ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο
Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 53-62.
Γάιιαο Γηάλλεο, (θηι. επηκ.), Κ. Βάξλαιεο. Σν θσο πνπ θαίεη, Κέδξνο, Αζήλα
2003.
Γαζθαιόπνπινο Γεκήηξεο, Κ. Π. Καβάθεο. ΢ρέδηα ζην πεξηζώξην, Γηάηησλ, Α-
ζήλα 1988.
Γεκαξάο, Κ.Θ., Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο. Από ηηο πξώηεο ξίδεο σο ηελ
επνρή καο, Γλώζε, Ίθαξνο, Αζήλα 1949.
Γεκάθεο Μελάο, «Σν βηβιίν. Ππξακίδεο», Κξεηηθέο ΢ειίδεο, ηρ. 1, Φεβξνπάξηνο
1936, 28.
Γεκάθεο Μελάο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλό Άζηξν», Δθεκεξίδα ησλ πνηεηώλ, ηρ. 1,
Ηνύληνο 1956, 7 [= «Ζ θξηηηθή γηα ηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Νέα Δζηία

426
 (Αθηέξσκα ζηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν 1909-1990), Υξηζηνύγελλα 1991, 210-
212].
Γεκεξνύιεο Γεκήηξεο, «Τπόκλεκα. Δπηά ζέζεηο γηα ηνλ Γηάλλε Ρίηζν», Ζ Λέμε
(Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 182, Οθηώβξηνο - Γεθέκβξηνο 2004, 707-
715.
Γηθηαίνο Άξεο, «Ζ πνίεζε ησλ λέσλ», Ο αηώλαο καο, ηρ. 9-10, ΢επηέκβξηνο - Ο-
θηώβξηνο 1950, 268.
Γηθηαίνο Άξεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλό Άζηξν», Καηλνύξηα Δπνρή, Άλνημε 1956,
262-263.
Γηθηαίνπ Α. - Μπαξιά Φ., Αλζνινγία ΢πγρξόλνπ Διιεληθήο πνηήζεσο (1930-
1960), (εηζαγσγή Άξεο Γηθηαίνο), Φέμε, Αζήλα 1961.
Faulkner Peter, Μνληεξληζκόο, (κηθξ. Η. Ράιιε - Κ. Υαηδεδήκνπ), Δξκήο, Αζήλα
1982.
Fokkema Douve - Ibsch Elround, Θεσξίεο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνύ αηώλα, (κηθξ.
Γ. Παξίζεο, επηκ. Δ. Καςσκέλνο), Παηάθεο, Αζήλα 42000.
Εήξαο Αιέμεο, «Ηδενινγηθέο παξάκεηξνη ηεο κεηαπνιεκηθήο ινγνηερληθήο θξηηη-
θήο», Σν Γέληξν, ηρ. 42-43, Ηαλνπάξηνο - Φεβξνπάξηνο 1989, 40-44.
Εηώγαο Ζιίαο, «Γέθα ιεπηά ηεο ώξαο κε ηνπο ινγίνπο καο», Νενειιεληθά Γξάκ-
καηα, ηρ.144, ΢επηέκβξηνο 1939, 12.
Ήγθιεηνλ Σέξπ, Ο Μαξμηζκόο θαη ε ινγνηερληθή θξηηηθή, Ύςηινλ, Αζήλα 1981.
Θαζίηεο Πάλνο, «Δπαιεζεύζεηο ηεο δηαιερηηθήο αξρήο ζην έξγν ηνπ Γηάλλε Ρί-
ηζνπ», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 230-242.
Θέκειεο Γηώξγνο, Ζ πνίεζε ηνπ Καβάθε. Γηαζηάζεηο θαη όξηα, Κσλζηαληηλίδεο,
Θεζζαινλίθε 1970.
Θενδσξάθεο Μίθεο, Γηα ηελ ειιεληθή κνπζηθή, Καζηαληώηεο, Αζήλα 2 1986.
Θξύινο Άιθεο, «Πνίεζε […] Γ. Ρίηζνπ: Απνραηξεηηζκόο - Ζ ΢νλάηα ηνπ ΢ειελό-
θσηνο», Καηλνύξηα Δπνρή, Φζηλόπσξν 1957, 263-264.
Καγηαιήο Σάθεο, «Πνίεζε, ηδενινγία θαη ινγνηερληθή θξηηηθή ζηελ Δπηζεώξεζε
Σέρλεο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο. Μηα θξίζηκε δσδεθαεηία, (Πξαθηηθά Δπηζηεκν-
ληθνύ ΢πκπνζίνπ), Δηαηξία ΢πνπδώλ Νενειιεληθνύ Πνιηηηζκνύ θαη Γεληθήο
Παηδείαο (Ίδξπηήο: ΢ρνιή Μσξαΐηε), Αζήλα 1997, 47-67.
Καγηαιήο Σάθεο, «‘Δγώ είκαη πνηεηήο ηζηνξηθόο’: Ο Καβάθεο θαη ν κνληεξλη-
ζκόο», Πνίεζε, ηρ. 12, Φζηλόπσξν - Υεηκώλαο 1998, 77-117.

427
Καγηαιήο Σάθεο, «Ζ κνληέξλα πνίεζε, ην θνηλό θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή. Ζ πεξί-
πησζε ηνπ Άμηνλ Δζηί», Νέα Δζηία, ηρ. 1743, Μάξηηνο 2002, 415-435.
Καγηαιήο Σάθεο, Ζ επηζπκία γηα ην κνληέξλν. Γεζκεύζεηο θαη αμηώζεηο ηεο ινγνηε-
ρληθήο δηαλόεζεο ζηελ Διιάδα ηνπ 1930, Βηβιηόξακα, Αζήλα 2007.
Κάιαο Νηθόιαο, «Σν βξαβείν ηνπ Ρίηζνπ», Γηα ην ΢νζηαιηζκό, ηρ. 12, Ηνύιηνο -
Αύγνπζηνο 1978, 21.
Καξαιή Αηκηιία, Μηα εκηηειήο Άλνημε... Ηδενινγία, πνιηηηθή θαη ινγνηερλία, ζην
πεξηνδηθό Δπηζεώξεζε Σέρλεο (1954-1967), Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα
2005.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ.7-8, Ηνύ-
ιηνο - Αύγνπζηνο 1935, 439-441.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Ζ επίδξαζε ηνπ Καξπσηάθε ζηνπο λένπο», Σα Νέα
Γξάκκαηα, ηρ. 9 , ΢επηέκβξηνο 1935, 485.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Ζ ινγνηερλία καο ην 1935», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ. 2,
Φιεβάξεο 1936, 162-167.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δαξηλή ΢πκθσλία», Σα Νέα Γξάκκαηα, ηρ.
4-5, Απξίιεο - Μάεο 1938, 412-415.
Καξαληώλεο Αληξέαο, Πλεπκαηηθή ειεπζεξία. Σέρλε θαη πνιηηηθή, εθδ. Άιθα, Α-
ζήλα 1947.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλό Άζηξν», Νέα Δζηία, ηρ. 712,
Μάξηηνο 1957, 367-368.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ζ ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο», Νέα Δζηία,
ηρ. 736, Μάξηηνο 1958, 366-367.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Σα βηβιία», Νέα Δζηία, ηρ.747, Αύγνπζηνο 1958, 1252.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη», Νέα Δζηία, ηρ. 888, Ηνύ-
ιηνο 1964, 990-992.
Καξαληώλεο Αληξέαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο. ΢εηξά Γεύηεξε», Καζεκεξηλή,
12 Φεβξνπαξίνπ 1967.
Καξαληώλεο Αληξέαο, Ζ πνίεζή καο κεηά ηνλ ΢εθέξε, Γσδώλε, Αζήλα 1976.
Καξαληώλεο Aληξέαο, «Παληειή Πξεβειάθε: Ο πνηεηήο Γηάλλεο Ρίηζνο. ΢πλνιη-
θή ζεώξεζε ηνπ έξγνπ ηνπ», Νέα Δζηία, ηρ. 1317, Μάτνο 1982, 686-690.
Καξάνγινπ Υ. Λ., «Ο εδνληζκόο ηεο θαβαθηθήο πνίεζεο θαη ε θξηηηθή», Ζ πνίε-
ζε ηνπ θξάκαηνο. Μνληεξληζκόο θαη δηαπνιηηηζκηθόηεηα ζην έξγν ηνπ Καβάθε

428
 (επηκ. Μ. Πηεξήο), Παλεπηζηεκηαθέο Δθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 2000, 309-
329.
Καξβνύλεο Νίθνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Νένη Πξσηνπόξνη, ηρ. 1, Γελά-
ξεο 1936, 32-33.
Καξηζάθεο Αληώλεο, Μεηαπνιεκηθή θξηηηθή θαη πνίεζε. Εεηήκαηα αηζζεηηθήο θαη
ηδενινγίαο, Βηβιηνπσιείν ηεο Δζηίαο, Αζήλα 2009.
Κάζζνο Βαγγέιεο, «Αλάκεζα ζηνλ ηνίρν θαη ζην ηδάκη. Ζ ζέζε ηνπ πνηεηή κέζα
ζηνλ θόζκν», Γηαβάδσ (Αθηέξσκα ζηνλ Γ. Ρίηζν), ηρ. 205, Γεθέκβξηνο 1988,
59-66.
Καζηξηλάθε Αγγέια, Ζ ινγνηερλία ζηελ ηαξαγκέλε δεθαεηία 1940-1950, Πόιηο,
Αζήλα 2 2006.
Καςσκέλνο Eξαηνζζέλεο, «Παξάδνζε θαη πξσηνπνξία ζηελ πνίεζε θαη ηελ πνη-
εηηθή ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Γηεζλέο ζπλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο
Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 395- 414.
Κνθόιεο Ξ. Α., «Σν έξγν ηνπ ΢εθέξε θαη ε αξηζηεξή θξηηηθή, 1931-1950. Δπηιν-
γή θεηκέλσλ θαη έλαο πξώηνο ζρνιηαζκόο», Αληί, ηρ. 64, Φεβξνπάξηνο 1977,
30-33 [= Γ. Γαζθαιόπνπινο (επηκ.), Δηζαγσγή ζηελ πνίεζε ηνπ ΢εθέξε. Δπη-
ινγή θξηηηθώλ θεηκέλσλ, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1996,
251-266].
Κόθνξεο Γεκήηξεο, Όςεηο ησλ ζρέζεσλ ηεο αξηζηεξάο κε ηε ινγνηερλία ζην Με-
ζνπόιεκν (1927-1936), Αρατθέο Δθδόζεηο, Πάηξα 1999.
Κόθνξεο Γεκήηξεο (επηκ.- εηζαγ.), ζην Δηζαγσγή ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ, Παλε-
πηζηεκηαθέο εθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 2009.
Κνξδάηνο Γηάλλεο, Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, η. Β΄, Βηβιηνεθδνηηθή,
Αζήλα 1962.
Κνηδηά Διηζάβεη, «Ζ ζνζηαιηζηηθή θαηάιπζε ησλ αξρώλ ηνπ ζνζηαιηζηηθνύ ξεα-
ιηζκνύ ζην πεδίν ησλ ηδεώλ ζηε δεθαεηία 1955-1965, Νέα Δζηία, ηρ. 1473,
Μάξηηνο 2002, 404-414
Κνηδηνύιαο Γηώξγνο, «Πνύ ηξαβάεη ε πνίεζε;», Νένο Ννπκάο, Απξηινκάεο - Ηνύ-
λεο 1950, 14-22.
Κνπινπθάθνο Κώζηαο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλό Άζηξν», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ.
14 Φεβξνπάξηνο 1956, 193-194.
Κνπινπθάθνο Κώζηαο, «Απνινγηζκνί ηεο ρξνληάο. Ζ πνίεζε ζηα 1956», Δπη-
ζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 26, Φιεβάξεο 1957, 193.

429
Κνπινπθάθνο Κώζηαο, «Σν πνηεηηθό έξγν ηνπ Βάξλαιε», Δπηζεώξεζε Σέρλεο,
ηρ. 26 Φιεβάξεο 1957, 131-141.
Κνπινπθάθνο Κώζηαο, «Ο πξνβιεκαηηζκόο ζηελ πνίεζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ»,
Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 29, Μάτνο 1957, 392-399.
Κνπινπθάθνο Κώζηαο, «Ζ αληηζηαζηαθή ινγνηερλία. Αλαδήηεζε θάπνησλ γελη-
θώλ ηεο ραξαθηεξηζηηθώλ», Γηαβάδσ (Αθηέξσκα Αληίζηαζε θαη ινγνηερλία),
ηρ. 15, Γεθέκβξηνο 1982, 46-48.
Κνύθνπ Αγγειηθή, «Αηζζεηηθή θαη θξηηηθή ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο: Θεσξεηηθέο
αθεηεξίεο θαη αληηπαξαζέζεηο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο:Μηα θξίζηκε δσδεθαεηία
(Πξαθηηθά Δπηζηεκνληθνύ ΢πκπνζίνπ, 29-30 Μαξηίνπ 1996), Δηαηξεία ΢πνπ-
δώλ Νενειιεληθνύ Πνιηηηζκνύ θαη Γεληθήο Παηδείαο (Ηδξπηήο: ΢ρνιή Μσξα-
τηε), Αζήλα 1997, 89-114.
Κώηηε Αγγειηθή, Γηάλλεο Ρίηζνο. Έλα ζρεδίαζκα βηνγξαθίαο, Διιεληθά Γξάκκα-
ηα, Αζήλα 1996.
Κώηηε Αγγειηθή, «Οη ζύληξνθνί κνπ κε θαηεγνξνύλ όηη γξάθσ κεηαθπζηθά
πνηήκαηα», Σν Γέληξν, ηρ. 169-170, Άλνημε - Καινθαίξη 2009, 90-93.
Λακπξίδεο Μαλόιεο, «Il Gran Rifiuto: Καβάθεο - Βάξλαιεο - Καξπσηάθεο, θαη
ε παξαθκή», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 7, Ηνύιηνο 1955, 29-42 [= Μ. Λακπξί-
δεο, Il Gran Rifiuto. Κξηηηθά κειεηήκαηα, Έξαζκνο, Αζήλα 1979, 31-65].
Λακπξίδεο Μαλόιεο, «Σν πξόβιεκα ησλ κνξθώλ θαη ε έλλνηα ηνπ ζύγρξνλνπ
ζηελ ηέρλε» (κέξνο γ΄), Κξηηηθή, ηρ. 3, Μάτνο - Ηνύληνο 1959, 120-130.
Λακπξίδεο Μαλόιεο, «Κξηηηθή θαη πνίεζε. Μαξμηζηηθή ζεώξεζε», Παλεπηζηήκην
Παηξώλ. Πξαθηηθά δεύηεξνπ ζπκπνζίνπ πνίεζεο, Γλώζε, Αζήλα 1983, 125-
156.
Λακπξηλνύ [=Πξνθνπάθε] Υξύζα, «Γηα ηελ ηξηινγία ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπη-
ζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 110, Φεβξνπάξηνο 1964, 159-172.
Λεηβαδίηεο Σάζνο, «Πνίεζε θαη θνηλό», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 84, Γεθέκβξηνο
1961, 608-611.
Λεηβαδίηεο Σάζνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ζ ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο, Σν λεθξό ζπίηη,
Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ βνπλνύ. Ζ ηξηινγία ηεο ηξίηεο ειηθίαο», Ζ Απγή, 12
θαη 14 Φεβξνπαξίνπ 1963.
Λεηβαδίηεο Σάζνο, «Οη Μαξηπξίεο ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ.
117, ΢επηέκβξηνο 1964, 218-220.

430
Λεηβαδίηεο Σάζνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο. ΢εηξά Γεύηεξε», Ζ Απγή, 15 Α-
πξηιίνπ 1967.
Λεηβαδίηεο Σάζνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Φηινθηήηεο», Ζ Απγή, 25 Γεθ. 1965 [= Γηάλ-
λεο Ρίηζνο: Μειέηεο γηα ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1975, 227-232].
Λεηβαδίηεο Σάζνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Οξέζηεο», Ζ Απγή, 18 Γεθ. 1966 [= Γηάλλεο
Ρίηζνο: Μειέηεο γηα ην έξγν ηνπ, Γηνγέλεο, Αζήλα 1975, 233-240].
Λενληάξεο Βύξσλ, «Ηδενινγηθνί πξνζαλαηνιηζκνί ηεο κεηαπνιεκηθήο ειιεληθήο
πνίεζεο», Κξηηηθή, ηρ. 7-8 Ηαλνπάξηνο - Απξίιηνο 1960, 1-18.
Λενληάξεο Βύξσλ, «Πεξί θξηηηθήο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 109, Ηαλνπάξηνο
1964, 78-80.
Λενληάξεο Βύξσλ, Ζ πνίεζε ηεο ήηηαο, Έξαζκνο, Αζήλα 1983.
Λενληάξεο Βύξσλ, Γνθίκηα γηα ηελ πνίεζε, Έξαζκνο, Αζήλα 1985.
Λπθηαξδόπνπινο Γεξάζηκνο, «Ζ Γέθπξα ηνπ Ρίηζνπ», Παλζπνπδαζηηθή, ηρ. 29, 15
Μαΐνπ 1961, 13.
Λπθηαξδόπνπινο Γεξάζηκνο, «Μεξηθά πξνβιήκαηα ηεο ζύγρξνλεο πνίεζεο», Δ-
πηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 97-98, Ηαλνπάξηνο - Φεβξνπάξηνο 1963, 51-60.
Λπθηαξδόπνπινο Γεξάζηκνο, «Ζ πνίεζε ηεο ήηηαο, ζύγρξνλε αληηζηαζηαθή πνίε-
ζε», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 113, Μάεο 1964, 459-460.
Λπθηαξδόπνπινο Γεξάζηκνο, «Ζ πνίεζε θαη ην αδηέμνδν», Δπνρέο, ηρ. 32, Γεθέκ-
βξηνο 1965, 30-36.
Λπθηαξδόπνπινο Γεξάζηκνο, «Σν όξακα θαη ε άξλεζε (΢ηθειηαλόο θαη Βάξλα-
ιεο)», ΢εκεηώζεηο, ηρ. 15, Ηνύιηνο 1978, 37-56.
Lukacs Georg, «Σέρλε ειεύζεξε ή ηέρλε ζηξαηεπκέλε;», Κξηηηθή, ηρ. 4-5, Ηνύιηνο
- Οθηώβξηνο 1959, 149-164.
Μαθξπληθόια Αηθαηεξίλε, Βηβιηνγξαθία Γηάλλε Ρίηζνπ 1924 – 1989, Δηαηξεία
΢πνπδώλ Νενειιεληθνύ Πνιηηηζκνύ θαη Γεληθήο Παηδείαο (Ηδξπηήο: ΢ρνιή
Μσξαΐηε, Αζήλα 1993.
Μαιάλνο Σίκνο, Ο πνηεηήο Κ. Π. Καβάθεο. Ο άλζξσπνο θαη ην έξγν ηνπ, Γίθξνο,
Αζήλα 1957.
Μαξσλίηεο Γεκήηξεο, Όξνη ηνπ ιπξηζκνύ ζηνλ Οδπζζέα Διύηε, Κέδξνο, Αζήλα
1980.
Μελδξάθνο Σάθεο, «Πεξί θξηηηθήο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 109, Ηαλνπάξηνο
1964, 80-81.

431
Μέληε Γώξα, Μεηαπνιεκηθή πνιηηηθή πνίεζε. Ηδενινγία θαη πνιηηηθή, Κέδξνο,
Αζήλα 1995.
Μεξαθιήο Μηράιεο, «Ζ Σέηαξηε Γηάζηαζε ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ. Μηα πξώηε πξν-
ζέγγηζε», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 517-544.
Μεξαθιήο Μηράιεο, Ζ πνίεζή καο, ν δηραζκόο, ην κεηαίρκην, Νέζησξ, Καιακάηα
1959.
Μεξαθιήο Μηράιεο, Ζ ζύγρξνλε ειιεληθή ινγνηερλία 1945-1970, Κσλζηαληηλί-
δεο, Θεζζαινλίθε 1971.
«Μηα ζπλέληεπμε κε ηνλ Ζιία Έξεκπνπξγθ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 30, Ηνύληνο
1957, 520-522.
Μνπιιάο Παλαγηώηεο, «Ο θξηηηθόο ιόγνο ηεο πξώηεο κεηαπνιεκηθήο γεληάο», Δ-
ληεπθηήξην, ηρ. 14, Μάξηηνο 1991, 46-49.
Μνύζρνπξε Νάλα, «Ζ πεξηπέηεηα ηνπ Δπηηάθηνπ», Οδόο Παλόο, (Αθηέξσκα ζηνλ
Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 146, Οθηώβξηνο - Γεθέκβξηνο 2009, 55-58.
Μπνύξαο Κώζηαο, «Καηαδπόκελνο ζηε ΢νλάηα ηνπ ζειελόθσηνο ηνπ Γηάλλε Ρί-
ηζνπ», Θέκαηα Λνγνηερλίαο (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 42, ΢επηέκ-
βξηνο - Γεθέκβξηνο 2009, 175-177.
Μπξέρη Μπέξηνιη, «Μηθξό όξγαλν γηα ην ζέαηξν», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 46-
48, Οθηώβξηνο - Γεθέκβξηνο 1958, 39-43.
Μπξερη Μπέξηνιη, «Σέρλε ιατθή θαη ηέρλε ξεαιηζηηθή», Δπηζεώξεζε Σέρλεο,
ηρ.127, Αύγνπζηνο 1965, 4-9.
Μπισλνγηάλλεο Γηώξγνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Ζ Φιόγα, ηρ.2, Απξίιεο -
Μάεο 1935, 49-50.
Μπισλνγηάλλεο Γηώξγνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ», Νενει-
ιεληθά Γξάκκαηα, ηρ. 37, Αύγνπζηνο 1937, 14.
Νεζηώηεο Βαζίιεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ζ ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο», Νέα Πνξεία,
ηρ. 35-36, Ηαλνπάξηνο - Φεβξνπάξηνο 1958, 42-45.
Νεζηώηεο Βαζίιεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Όηαλ έξρεηαη ν μέλνο», Νέα Πνξεία, ηρ.41-
42, Ηνύιηνο - Αύγνπζηνο 1958, 249-252.
Νηνπληά Υξηζηίλα, Λνγνηερλία θαη πνιηηηθή. Σα πεξηνδηθά ηεο αξηζηεξάο ζην κεζν-
πόιεκν, Καζηαληώηεο, Αζήλα 1996.
Νηνπληά Υξηζηίλα, Κ. Γ. Καξπσηάθεο. Ζ αληνρή κηαο αδέζπνηεο ηέρλεο, Καζηα-
ληώηεο, Αζήλα 2 2001.

432
Νηνπληά Υξηζηίλα, «Ο Γηάλλεο Ρίηζνο θαη ε θξηηηθή: από ηνλ κεζνπόιεκν ζηε
δεθαεηία ηνπ 1960», Γηεζλέο ΢πλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρί-
ηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 221-241.
Ννύηζνο Παλαγηώηεο, Ζ ζνζηαιηζηηθή ζθέςε ζηελ Διιάδα από ην 1875 σο ην
1974, η. Γ΄, Γλώζε, Αζήλα 1994.
Παπαγεσξγίνπ Κώζηαο, «Πξνηάζεηο επάλσ ζηε ΢νλάηα ηνπ ΢ειελόθσηνο», Α-
θηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Αζήλα 1981, 561-582.
Παπαζενδώξνπ Γηάλλεο, «Ο ρώξνο ηνπ πνηεηή», Σν Γέληξν, ηρ. 169-170, Άλνημε -
Καινθαίξη 2009, 130-133.
Παπατσάλλνπ Μ.Μ., «Φαηλόκελα αθκήο θαη παξαθκήο ζηε λενειιεληθή πνίεζε
[ΗΗΗ]», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 15, Μάξηηνο 1956, 209-219.
Παπαληθνιάνπ Μήηζνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνύ», Νενειιελη-
θά Γξάκκαηα, ηρ. 194, Αύγνπζηνο 1940, 10.
Παππάο Νίθνο, «Αηζζεηηθνί πξνζαλαηνιηζκνί», Σν Νένλ Κξάηνο, ηρ. 5, Ηαλνπάξη-
νο 1938, 1099-1101.
Παπαηζώλεο Σ. Κ., «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Διιεληθά Φύιια, Υξηζηνύγελλα
1936, 337.
Παπαηζώλεο Σ. Κ., «Πξόζθαηα πνηεηηθά θαλεξώκαηα. Γνθηκαζία», Νενειιεληθή
Μνύζα, ηρ. 4-5, Ηνύιηνο - ΢επηέκβξηνο 1943, 88.
Παξάζρνο Κιέσλ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σξαθηέξ», Νέα Δζηία, ηρ. 188, Οθηώβξηνο
1934, 955-956.
Παξάζρνο Κιέσλ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Ππξακίδεο», Νέα Δζηία, ηρ.229, Ηνύιηνο 1936,
954-955.
Παξάζρνο, Κιέσλ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ», Νέα Δζηία,
ηρ.256, Αύγνπζηνο 1937, 1275-1276.
Παξάζρνο Κιέσλ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Δαξηλή ΢πκθσλία», Νέα Δζηία, ηρ. 281, ΢ε-
πηέκβξηνο 1938, 1218-1220.
Παξάζρνο Κιέσλ, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνύ», Νέα Δζηία,
ηρ.327, Αύγνπζηνο 1940, 970-972.
Παξάζρνο Κιέσλ, Δηζαγσγή ζηε ζύγρξνλε ειιεληθή πνίεζε, Γθνβόζηεο, Αζήλα
1941.
Παηξίθηνο Σίηνο, «Αλαιάβακε θάζε ξίζθν κέρξη ην ηέινο», Μαλδξαγόξαο (Αθηέ-
ξσκα ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο), ηρ.6-7, Ηαλνπάξηνο - Ηνύληνο 1995, 135-137.

433
Παηξίθηνο Σίηνο, «Μηα ζπλέληεπμε κε ην Μπεξιίλεξ Αλζάκπι», Δπηζεώξεζε Σέ-
ρλεο, ηρ. 83, Ννέκβξηνο 1961, 430-443.
Πέξη Μάζηκν, «Καβάθεο/Ρίηζνο», Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν, Κέδξνο, Αζήλα
1981, 258-273.
Πειηρόο Γηώξγνο, Γέθα ζύγρξνλνη Έιιελεο, Αζηεξίαο, Αζήλα 1974.
Πειηρόο Γηώξγνο, «Σίηνο Παηξίθηνο. Ζ πνίεζε δελ αλαηξέπεη θαζεζηώηα αιιά
ηνπιάρηζηνλ ηα θαηνλνκάδεη», Σα Νέα, 25 Απξηιίνπ 1983.
Περιηβάλνο Μίιηνο, (εηζαγ.- κεηαθξ. επηκ.), Hans Robert Jauss. H ζεσξία ηεο
πξόζιεςεο. Σξία κειεηήκαηα, Βηβιηνπσιείν ηεο Δζηίαο, Αζήλα 1995.
Πηεξήο Μηράιεο, «Από ηελ ζθελνζεζία ηεο γύκλσζεο ζηε βίσζε ηεο απνθάιπ-
ςεο», Ζ Λέμε, (Αθηέξσκα ζηνλ Γηάλλε Ρίηζν) ηρ. 182, Οθηώβξηνο - Γεθέκ-
βξηνο 2004, 702-705.
Πνιίηεο Λίλνο, Πνηεηηθή αλζνινγία, η. Ε΄, ΢ηθειηαλόο, Καβάθεο θαη νη λεώηεξνη,
Γαιαμίαο, Αζήλα 1965.
Πνιίηεο Νίθνο [=Νηθεθόξνο Παπαλδξένπ], «Γηάλλεο Ρίηζνο, Πνηήκαηα Β΄»,
Παλζπνπδαζηηθή, ηρ. 35, Φεβξνπάξηνο 1962, 12-13.
Πνξθύξεο Κ., «Ζ ειιεληθή πνίεζε αλζνινγεκέλε. Ο Κ. Πνξθύξεο απαληά ζηνλ
Μ.Μ. Παπατσάλλνπ», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ.75, Μάξηηνο 1961, 231-233.
Πνξθύξεο Κ., «Ο ζαηηξηθόο Βάξλαιεο», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 26, Φεβξνπάξη-
νο 1957, 117-122.
Πνύρλεξ Βάιηεξ, «Ζ κεηάθξαζε ηεο Αληηγόλεο ηνπ ΢νθνθιή από ηνλ Friedrich
Holderlin θαη ε δηαζθεπή ηεο από ηνλ Βertolt Brecht”, ΢ύγθξηζε, ηρ. 10, Νν-
εκβξηνο 1999, 59-81.
Πξεβειάθεο Παληειήο, Ο πνηεηήο Γηάλλεο Ρίηζνο. ΢πλνιηθή ζεώξεζε ηνπ έξγνπ
ηνπ, Βηβιηνπσιείν ηεο Δζηίαο, Αζήλα 3 1992.
[Πξνθνπάθε Υξύζα], «Γηάλλεο Ρίηζνο, Γεθαηξείο Μαξηπξίεο», Παλζπνπδαζηηθή,
ηρ. 35, Φεβξνπάξηνο 1962, 2.
Πξνθνπάθε Υξύζα (επηκ), Οη Αθπβέξλεηεο Πνιηηείεο ηνπ ΢ηξαηή Σζίξθα θαη ε θξη-
ηηθή 1960-1966, Κέδξνο, Αζήλα 1980.
Πξνθνπάθε Υξύζα, «Ο θύθινο ησλ κπζνινγηθώλ πνηεκάησλ ηνπ Ρίηζνπ», Θεα-
ηξηθά Σεηξάδηα, (Αθηέξσκα Πνίεζε/Θέαηξν. Γηάλλεο Ρίηζνο), ηρ. 2, Ηαλνπάξη-
νο 1980, 3-11.
Πξνθνπάθε Υξύζα, Ζ πνξεία πξνο ηε Γθξαγθάληα, ή νη πεξηπέηεηεο ελόο νξάκα-
ηνο, Κέδξνο, Αζήλα 1981.

434
Πξνθνπάθε Υξύζα, «Ζ αιεπνύ, ν πειαξγόο θαη ν κπζνπιάζηεο», Νέα Δζηία (Α-
θηέξσκα ζηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν), ηρ. 1547, Υξηζηνύγελλα 1991, 146-156.
Πξνθνπάθε Υξύζα, «Σα ηείρε ηεο Αξηζηεξάο θαη ν Καβάθεο», Μαλδξαγόξαο,
(Αθηέξσκα ζηελ Δπηζεώξεζε Σέρλεο), ηρ.6-7, Ηαλνπάξηνο - Ηνύληνο 1995, 179-
186.
Πξνθνπάθε Υξύζα, «Ζ απνζέσζε ηνπ δξόκνπ. Μηα πξώηκε ζύλζεζε ηνπ Ρίηζνπ
ραξηζκέλε ζηνλ Παιακά», Γηεζλέο ζπλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο
Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέδξνο, Αζήλα 2008, 415-433.
Preisendanz W., Ρνκαληηζκόο - Ρεαιηζκόο - Μνληεξληζκόο, (κηθξ. Άλλα Υξπζν-
γέινπ – Καηζή), Καξδακίηζα, Αζήλα 1990.
Ραπηόπνπινο Γεκήηξεο, Σέρλε θαη Δμνπζία, Καζηαληώηεο, Αζήλα 1985.
Ραπηόπνπινο Γεκήηξεο, Άξεο Αιεμάλδξνπ, ν εμόξηζηνο, ΢νθόιεο, Αζήλα 2004.
Ραπηόπνπινο Γεκήηξεο, Αλαζεώξεζε Σέρλεο. Ζ Δπηζεώξεζε Σέρλεο θαη νη άλ-
ζξσπνί ηεο, ΢νθόιεο, Αζήλα 2006.
Ρνδάο Μηράιεο, «Νέα βηβιία ζηελ Διιάδα», Σν Διεύζεξνλ Βήκα, 8 Γεθεκβξίνπ
1935.
Ρνδάο, «Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ», Σν Διεύζεξνλ Βήκα, 19 Ηνπιίνπ 1937.
Ρνδάο Μηράιεο, «Σν εκβαηήξην ηνπ Ωθεαλνύ», Σν Διεύζεξνλ Βήκα, 8 Ηνπιίνπ
1940.
Ρνδάο Μηράιεο, «Μηα λέα ειιεληθή ηξαγσδία. Πεδνγξαθία θαη πνίεζηο», Σν Δ-
ιεύζεξνλ Βήκα, 15 Οθησβξίνπ 1943.
Ρνδάλεο ΢ηέθαλνο, «Κξηηηθέο παξεκβάζεηο θαη εξκελεπηηθά ζρήκαηα ζην έξγν
ηνπ Κ. Π. Καβάθε», Πξαθηηθά Σξίηνπ ΢πκπνζίνπ Πνίεζεο. Αθηέξσκα ζηνλ Κ.
Π. Καβάθε, Γλώζε, 1984, 45-52.
Rotolo Vincenzo, «Σα θπξηόηεξα γλσξίζκαηα ηεο ειιεληθήο αληηζηαζηαθήο πνίε-
ζεο» Πξαθηηθά έθηνπ ΢πκπνζίνπ πνίεζεο. Νενειιεληθή κεηαπνιεκηθή πνίεζε
(1945-1985), Παλεπηζηήκην Παηξώλ 4-6 Ηνπιίνπ 1987, Γλώζε, Αζήλα 1987,
249-280.
΢αββίδεο Γ. Π., «Ο Καξπσηάθεο αλάκεζά καο ή ηη απέγηλε εθείλν ην καθξύ πν-
δάξη;», (εηζαγσγή ζην) Κ. Γ. Καξπσηάθεο, Πνηήκαηα θαη πεδά, Δξκήο, Αζήλα
1998 (αλαηύπσζε: 11972).
΢αββίδεο Γ. Π., Μεηακνξθώζεηο ηνπ Διπήλνξα: από ηνλ Πάνπλη ζηνλ ΢ηλόπνπιν,
Δξκήο, Αζήλα 1981.

435
΢εθέξεο Γηώξγνο (εηζαγ. - ζρόιηα - κεηαθξ.) Θ. ΢. Έιηνη, Ζ Έξεκε Χώξα θαη άι-
ια πνηήκαηα, Ίθαξνο, Αζήλα 91997.
΢εθέξεο Γηώξγνο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ. ΢. Έιηνη∙ παξάιιεινη», Γνθηκέο η. Α΄, Ί-
θαξνο, Αζήλα 61992.
΢εθέξεο Γηώξγνο, «Γξάκκα ζ’ έλαλ μέλν θίιν», Γνθηκέο η. Β΄, Ίθαξνο, Αζήλα
6
1992.
΢ηλόπνπινο Σάθεο, «Πνίεζε, έληαμε θαη καξηπξία. Σ. Παηξίθηνπ: Μαζεηεία»,
Δπνρέο, ηρ. 8, Γεθέκβξηνο 1963, 68-71.
΢ηλόπνπινο Σάθεο, «Έμαξζε θαη απνηπρίεο. Γηάλλε Ρίηζνπ: Μαξηπξίεο - 12 Πνηή-
καηα γηα ηνλ Καβάθε», Δπνρέο, ηρ.13, Μάτνο 1964, 66-68.
΢παλδσλίδεο Πέηξνο, «Δπαθέο κε ηε λενειιεληθή πνίεζε», Πνηεηηθή Σέρλε, ηρ.
23, Φεβξνπάξηνο 1949, 57.
΢παλδσλίδεο Πέηξνο, Ζ λεώηεξε πνίεζε ζηελ Διιάδα, Ίθαξνο, Αζήλα 1955.
΢παλδσλίδεο Πέηξνο, «Ζ ζύγρξνλε πνηεηηθή γεληά (1930-1960)», Καηλνύξηα Δ-
πνρή, Άλνημε 1962, 103-150.
΢παλδσλίδεο Πέηξνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν λεθξό ζπίηη - Κάησ απ’ ηνλ ίζθην ηνπ
βνπλνύ», Νέα Πνξεία, ηρ. 97, Μάξηηνο 1963, 92.
΢ηαύξνπ Γεξάζηκνο, «Οη ‘Απνθιεηζκέλνη’», Ζ Απγή, 13 Γεθ. 1961.
΢θαθηαλάθεο Γηάλλεο, «Ζ λέα πνίεζε θαη ν ζπξξεαιηζκόο», Φηινινγηθά Χξνλη-
θά, ηρ. 6-7, Ηνύληνο 1944, 329-344.
Σεξδάθεο Φώηεο (εηζαγ. - κεηαθξ. - επηκ.), Μεηακαξμηζηηθά ξεύκαηα ζηελ αηζζε-
ηηθή θαη ζηε ζεσξία ηεο ινγνηερλίαο, Futura, Αζήλα 2004.
Σδηόβαο Γεκήηξεο, Οη κεηακνξθώζεηο ηνπ εζληζκνύ θαη ην ηδενιόγεκα ηεο ειιελη-
θόηεηαο ζην κεζνπόιεκν, Οδπζζέαο, Αζήλα 22006.
Σδηόβαο Γεκήηξεο, Από ηνλ ιπξηζκό ζηνλ κνληεξληζκό, Νεθέιε, Αζήλα 2005.
Σζηξηκώθνπ Λίδπ (επηκ. - εηζαγ. - ζεκ.), Γηάλλεο Ρίηζνο. Σξνρηέο ζε δηαζηαύξσζε.
Δπηζηνιηθά δειηάξηα ηεο εμνξίαο θαη γξάκκαηα ζηελ Καίηε Γξόζνπ θαη ηνλ Άξε
Αιεμάλδξνπ, Άγξα, Αζήλα 2008.
Σζίξθαο ΢ηξαηήο, Ο Καβάθεο θαη ε επνρή ηνπ, Κέδξνο, Αζήλα 111983 (1 1958).
Σζνπθαιάο Κώζηαο, Ζ ειιεληθή ηξαγσδία. Από ηελ απειεπζέξσζε σο ηνπο ζπ-
ληαγκαηάξρεο, Ληβάλεο, Αζήλα 1981.
Tadié Jean-Yves, Ζ θξηηηθή ηεο ινγνηερλίαο ηνλ εηθνζηό αηώλα, (κηθξ. - επηκ. Η. Ν.
Βαζηιαξάθεο), Σππσζήησ, Αζήλα 2001.

436
Tziovas D. (edit.), Greek Modernism and beyond: essays in honour of Peter Bien,
Rowman & Littlefield Publishers, Lanham,1997.
Vitti Μario, H γεληά ηνπ Σξηάληα. Ηδενινγία θαη κνξθή, Δξκήο, Αζήλα 22000 (1
1977).
Φηινθύπξνπ Έιιε, «Τπόθξηζε θαη εηιηθξίλεηα ζηελ πνίεζε ηνπ Ρίηζνπ», Γηεζλέο
ζπλέδξην. Ο πνηεηήο θαη ν πνιίηεο Γηάλλεο Ρίηζνο, Μνπζείν Μπελάθε - Κέ-
δξνο, Αζήλα 2008, 275-304.
Φίζεξ Έξλζη, «Κνληά ζηελ αιήζεηα», Δπηζεώξεζε Σέρλεο, ηρ. 124-125, Μάεο
1965, 314-316.
Wellek René, «Ο πνηεηήο σο θξηηηθόο. Ο θξηηηθόο σο πνηεηήο. Ο πνηεηήο-
θξηηηθόο», Πιαλόδηνλ, ηρ. 33, Γεθέκβξηνο 2001, 65-83.
Υαξαιακπίδνπ-΢νισκή Γέζπνηλα, «Ζ θιεηζηή θάκαξε ζηελ εξσηηθή πνίεζε ηνπ
Καβάθε. Πνξεία πξνο ηνλ Μνληεξληζκό», Ζ πνίεζε ηνπ θξάκαηνο. Μνληεξλη-
ζκόο θαη δηαπνιηηηζκηθόηεηα ζην έξγν ηνπ Καβάθε (επηκ. Μ.Πηεξήο), Παλεπη-
ζηεκηαθέο Δθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 2000, 213-225.
Υάξεο Πέηξνο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Πξσηλό Άζηξν», Διεπζεξία, 8 Ηαλνπαξίνπ 1956.
Υαηδίλεο Γηάλλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν ηξαγνύδη ηεο αδειθήο κνπ», Πλεπκαηηθή
Εσή, ηρ. 11, Αύγνπζηνο 1937, 174.
Υαηδίλεο Γηάλλεο, «Γηάλλε Ρίηζνπ: Σν εκβαηήξην ηνπ σθεαλνύ», Πλεπκαηηθή Εσή,
ηρ. 69, Γεθέκβξηνο 1940, 230.
Υνπξκνύδηνο Αηκίιηνο, Δηδσινιάηξεο θαη εηδσινκάρνη, Οη εθδόζεηο ησλ θίισλ,
Αζήλα 1983.

437
438
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η δηαηξηβή έρεη σο ζηόρν λα εμεηάζεη ηηο ζπλζήθεο πνπ δηακόξθσζαλ ην

θξηηηθό πιαίζην ππνδνρήο ηεο πνίεζεο ηνπ Ρίηζνπ θαη λα αλαδείμεη επηκέξνπο πηπρέο
ηνπ έξγνπ πνπ δελ εθηηκήζεθαλ επαξθώο από ηελ θξηηηθή. ΢πγθεθξηκέλα, επηρεηξείηαη
ε δηεξεύλεζε ησλ ηδενινγηθνπνιηηηθώλ ζπκθξαδνκέλσλ πνπ θαζόξηζαλ ην πεδίν
πξόζιεςεο ηνπ έξγνπ από ηελ αξρή ηεο εθδνηηθήο παξνπζίαο ηνπ Ρίηζνπ κέρξη ην
ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60. Μειεηάηαη, επίζεο, ε δνθηκηαθή παξαγσγή ηνπ Ρίηζνπ
θαη νη ζέζεηο πνπ εθεί δηαηππώλεη γύξσ από επξύηεξα ζέκαηα αηζζεηηθήο θαη
ηδενινγίαο, (ζέζεηο πνπ ελ πνιινίο αληαλαθινύλ θαη ηηο βαζηθέο ζπληζηώζεο ηεο
πνηεηηθήο ηνπ). Σέινο, κε άμνλα δηεξεύλεζεο ηε ιεηηνπξγία ηνπ εξσηηθνύ ζηνηρείνπ
θαη ηε ζπλάξηεζή ηεο κε ηε ρξήζε ηνπ αξραηνειιεληθνύ κύζνπ, επηρεηξείηαη ν
εληνπηζκόο ησλ όςεσλ ηεο θαβαθηθήο πνηεηηθήο ζην έξγν ηνπ Ρίηζνπ, κέζσ ηεο
εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο πνηεκάησλ πνπ εληάζζνληαη ζε ηξείο ζπιινγέο: ζηα 12
ποιήματα για τον Καβάυη, ζηε δεύηεξε ζεηξά ησλ Μαρτυριών θαη ζηελ Τέταρτη
Διάσταση. Η αλαςειάθεζε ηεο πνηεηηθήο παξαγσγήο ηνπ Ρίηζνπ, νδεγεί ζην
ζπκπέξαζκα όηη ε αληηζπκβαηηθή δηαρείξηζε ηεο εξσηηθήο ζεκαηνινγίαο πνπ
επηρείξεζε ζηε θάζε ηεο ινγνηερληθήο ηνπ σξηκόηεηαο, κνινλόηη ζπληζηά κία
θπξίαξρε νξίδνπζα ηνπ έξγνπ, δελ αλαδείρζεθε επαξθώο από ηελ θξηηηθή. Η
αζπκβαηόηεηα πνπ παξνπζίαδε ε εηθόλα ηνπ αξηζηεξνύ ζηξαηεπκέλνπ πνηεηή θαη ηεο
αγσληζηηθήο ηνπ παξαγσγήο κε ηελ εξσηηθή ζεκαηνινγία, θαίλεηαη όηη ζπλέβαιε
απνθαζηζηηθά ζηελ παγίσζε κηαο πεξηνξηζηηθήο εηθόλαο γηα ην έξγν, κε απνηέιεζκα
λα απνζησπεζεί επί καθξόλ ε πηπρή απηή ηεο πνίεζήο ηνπ.

439
440
 ABSTRACT

The aim of this dissertation is firstly to examine the frame of literary criticism on
Ritsos’ poetry by illustrating the conditions that formed the way Ritsos’ work was
received by the criticism, and secondly, to bring to light several pieces of his work
that were not adequately evaluated by the critics. More specifically I will be
attempting to highlight the ideological and political background wich determined the
critical approach on his poetry until the end of the 1960s. Moreover, the essay
production of Ritsos will be examined, along with the standing points he expresses
concerning issues on aesthetics and ideology (standing points wich in many ways
reflect the basic components of his poetry). Finally, by investigating the function of
the erotic element and its relation to the use of the ancient greek myth the spotting of
the influence of Cavafy’s poetry on Ritsos’ work is being attempted through the
interpretational approach of poems which belong to three different collections: 12
poems for Cavafy, Martyries B’, and Fourth Dimension. The re-examination of
Ritsos’ poetry leads to the conclusion that the unconventional approach to the erotic
theme that he attempted during the phase of his literary maturity, has never been
sufficiently evaluated by the critics, although it forms a distinctive part of his work.
His image aw a left-winged commited artist with a fighting spirit, seemed to be
incompatible with the erotic theme in parts of his work. As a result, a rather rigid and
restrictive view of his poetry has evidently suppressed this side of his work, for a long
time.

441