1917

Μ Ε ΤΑ Ξ Υ Ε Π Α Ν Α Σ ΤΑ Σ Η Σ Κ Α Ι Ι Σ ΤΟ Ρ Ι Α Σ
Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ ΑΤΟ Σ
ΚΩΣΤΗΣ Κ ΑΡΠΟΖΗΛΟΣ
ΕΤΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΕΥΧΟΣ 66 – ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2017

ΤΑ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Α H I S T O R I C A
Κυκλοφοροῦν δύο φορές τό χρόνο

ΙΔΡΥΤΕΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΑΓΙΑΣ - ΣΠΥΡΟΣ ΑΣΔΡΑΧΑΣ - ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΗΛΙΟΥ - ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
ΣΠΥΡΟΣ ΑΣΔΡΑΧΑΣ - ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΕΛΗΒΟΡΡΙΑΣ - ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ - ΠΟΠΗ ΠΟΛΕΜΗ
ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ» - ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Ε Π Ι Τ Ρ Ο Π Η Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑΤ Ω Ν
ΣΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ, ΕΛΙΖΑ ΑΝΝΑ ΔΕΛΒΕΡΟΥΔΗ,
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΖΕΗ, ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΡΑΒΑΣ,
ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΠΙΔΑΚΗΣ, ΤΟΝΙΑ ΚΙΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΥΜΠΕΡΑΤΟΣ,
ΑΝΝΑ ΜΑΤΘΑΙΟΥ, ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΜΑΤΘΙΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ,
ΡΙΚΑ ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ, ΠΟΠΗ ΠΟΛΕΜΗ, ΝΙΚΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ,
ΤΑΣΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ

Περιεχόμενα

1917: Μ ΕΤΑΞΥ ΕΠ Α ΝΑ Σ ΤΑ Σ Η Σ Κ Α Ι Ι Σ ΤΟΡΙ Α Σ

Ἄντα Διάλλα, Ἡ Ἐπανάσταση πού «συγκόνισε τόν Κόσμο»… 100 χρόνια μετά, 4 ~ Γιάν-
νης Κοκοσαλάκης, Ἀπό τήν κοινωνική ἱστορία στόν ἐμπειρικό κατακερματισμό: ἡ ἱστο-
ριογραφία τῆς Ρωσικῆς Ἐπανάστασης στή μετασοβιετική ἐποχή, 21 ~ Θανάσης Δ. Σφή-
κας, «Ἡ πιό ἀπειλητική ἀπό ὅλες μας τίς βεβαιότητες»: ἡ Ὀκτωβριανή Ἐπανάσταση
καί τό Σοβιετικό Κράτος στήν ἀγγλοσαξονική κοσμοαντίληψη, 1917-1921, 45 ~ Μαρία
Τοντόροβα, Τά Βαλκάνια μετά τό 1917: ἀποκλίνοντες «ὁρίζοντες προσδοκιῶν», 71 ~
Κωστής Καρπόζηλος, «Μέσα στόν ὑπέροχο καί μεγαλειώδη ἐπαναστατικό ἠνεμοστρό-
βιλο»: οἱ σοσιαλιστές καί οἱ μεταβαλλόμενες προσδοκίες τοῦ 1917, 95 ~ Τάσος Κωστό-
πουλος, Ἡ πρώτη σταδιοδρομία τῆς ἑλληνικῆς σοβιετολογίας, 113 ~ Νίκος Χριστοφής,
Ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία στόν ἀπόηχο τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης: ρεαλι-
σμός ἤ ἰδεολογική ταύτιση;, 145 ~ Παναγιώτα Μήνη, Ἡ Ὀκτωβριανή Ἐπανάσταση στόν
σοβιετικό κινηματογράφο, 165

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ

Βασίλης Γ. Μανουσάκης Ὁ E. P. Thompson, τό Κομμουνιστικό Κόμμα Μεγά-

λης Βρετανίας καί ἡ παρακολούθηση ἀπό τό ΜΙ5 187
ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

Μιλτιάδης Ἀθ. Σπύρου
ΧΡΟΝΙΚΟ
Νίκος Ποταμιάνος
Παναγιώτης Μπίκας
Κωνσταντῖνος Κολοκυθᾶς, Ἱστορία τῆς Ἐργασίας
Εἰρήνη Νικολοπούλου,
Μανώλης Πέπονας, Κλαί-
ρη Τσακίρη, Λήδα Παπα-
στεφανάκη
IN MEMORIAM
Τόνια Κιουσοπούλου
ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ
Βαγγέλης Σαράφης
Μαριάννα Χριστοπούλου
Feza Günergun
Πρός μία ἑλληνική ἀποικία στήν Ἰνδία (1788-
1789) 201
Ἱστορία τοῦ λιανικοῦ ἐμπορίου τόν 20ό αἰώνα 223
Ἐπιστημονική Ἡμερίδα «Εἰκαστικές Τέχνες καί
Ἀρχιτεκτονική κατά τήν Ἑπταετία 1967-1974:
Θεσμοί καί ἰδεολογίες, ρωγμές καί ἀδράνειες» 227
233
Πάρις Γουναρίδης (1947-2017) 251
Σχόλια μέ ἀφορμή τήν ἔκδοση ἑνός «ἄγνωστου»
ἀπομνημονεύματος 253
Χαρίλαος Τρικούπης 261
Οἱ Ὀθωμανικοί Ἱατρικοί Σύλλογοι κατά τή Δεύ-
τερη Συνταγματική Μοναρχία 264

Βιβλία πού ἔλαβαν Τά Ἱστορικά 266

Γενικό εὑρετήριο καί τῶν 66 τευχῶν: www.melissabooks.com

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ - ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΕΜΒΑΣΜΑΤΑ»

ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ», ΣΚΟΥΦΑ 58, 10680 ΑΘΗΝΑ
ΤΗΛ. 210 3611692 - FAX. 210 3600865 - e-mail: historica@melissabooks.com
ΤΙΜΗ ΤΕΥΧΟΥΣ: € 18
ΣΥΝΔΡΟΜH ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΓIA ENA XPONO (2 TEYXH): € 36 - ΦOITHTEΣ € 32
ΓIA THN EYPΩΠH: € 65 - ΓIA TIΣ YΠOΛOIΠEΣ XΩPEΣ: € 68
[οἱ τιμές ἰσχύουν γιά τό τρέχον ἔτος]
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: ANNA MATΘAIOY - ΠΟΠΗ ΠΟΛΕΜH
ΦΩΤΟΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ: «ΦΑΣΜΑ» ΑΦΟΙ ΚΑΠΕΝΗ Κ. & Α. Ο.Ε.
ISSN 1105-1663
© EKΔOTIKOΣ OIKOΣ «MEΛIΣΣA» - MOYΣEIO MΠENAKH
Ἀπαγορεύεται ἡ ἐν ὅλω ἤ ἐν μέρει ἀνατύπωση, ἀναδημοσίευση ἤ ἀναπαραγωγή
τῶν κειμένων χωρίς τήν ἔγγραφη ἄδεια τοῦ ἐκδότη.
Τό τεῦχος αὐτό τῶν Ἱστορικῶν κυκλοφόρησε τόν Νοέμβριο τοῦ 2017.
« έσα στόν πέροχο κα μεγαλει η
παναστατικό νεμοστρό ιλο»
ο σοσιαλιστές
κα ο μετα αλλόμενες προσ οκ ες το 1917

1917 Ἐν εχόμενο
«Ἡ ἔλλειψη ἐπαρκῶν στοιχείων ἀποκλείει μιά ἱκανοποιητική συζήτηση τοῦ προ-
βλήματος» παρατηροῦσε ὁ Γιῶργος Λεονταρίτης, στά μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ
1970, στήν ἀξεπέραστη μελέτη του γύρω ἀπό τό ἑλληνικό σοσιαλιστικό κίνημα
κατά τόν πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο1. Τό πρόβλημα γιά τό ὁπο ο ἔκανε λόγο ὁ Λε-
ονταρίτης ἀφοροῦσε να κρίσιμο ζήτημα: τήν ἐπιρροή τῆς ρωσικῆς ἐπανάστασης
τοῦ Ὀκτωβρίου τοῦ 1917 στή διαμόρφωση μι ς νέας γεωγραφίας τοῦ σοσιαλι-
σμοῦ στόν ἑλλαδικό χῶρο. Στίς περισσότερες σχετικές μελέτες, ἰδίως ὅσες ἐκπο-
ρεύονταν ἀπό ἐκλα κευτικές προσεγγίσεις τοῦ κομμουνιστικοῦ κινήματος, ἡ ἄνο-
δος τῶν Μπολσεβίκων στήν ἐξουσία ἐμφανιζόταν ς ἐκε νο τό καθοριστικό ἐπει-
σόδιο πού ἐπιτάχυνε τίς ἐσωτερικές διεργασίες τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλιστικοῦ κι-
νήματος, ὁδηγώντας στή συγκρότηση τοῦ Σοσιαλιστικοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος
Ἑλλάδας τόν Νοέμβριο τοῦ 1918. Σέ αὐτή τή συλλογιστική, ἡ δρυση τοῦ ΣΕΚΕ
καθόριζε τήν ἀνάγνωση τῆς περιόδου πού προηγήθηκε ς να πλό προοίμιο
τῆς κύριας ἱστορίας, ἡ ὁποία στήν οὐσία ἐκκινοῦσε μέ τήν ἐμφάνιση τοῦ πολιτι-
κοῦ κόμματος τῆς ἐργατικῆς τάξης. Ἡ ἀπόφανση τοῦ Γιάνη Κορδάτου συμπύ-
κνωνε τήν ἐξελικτική αὐτή ἀντίληψη, ὅπου ἡ υποστασιοποιημένη ἐργατική τάξη
περνοῦσε διαδοχικά στάδια μέχρι νά ἀποκτήσει συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ της: « ς
τό 1910 [τό προλεταριάτο στήν Ἑλλάδα] βρισκόταν ἀκόμη στή νηπιακή του πε-

Θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω τή συνάδελφο Χαρά Καραγιαννάκη γιά τή βοήθειά της στή συγ-
κέντρωση τοῦ τεκμηριωτικοῦ ὑλικοῦ γιά τό κείμενο αὐτό καί τόν Στάθη Παυλόπουλο πού ε χε
τήν καλοσύνη νά τό ἐμπλουτίσει μέ τίς παρατηρήσεις του.
1. Γεώργιος Β. Λεονταρίτης, Τό λληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τόν πρῶτο παγκόσμιο
πόλεμο, Ἀθήνα 1978, σ. 175.

95
Κ τ Κα λ

ρίοδο. Ἀπό τό 1910 ως τό 1918 στήν ἐφηβική του καί ἀπεκε καί πέρα ἀνδρώθη-
κε κι ἄρχισε νά παίζει τόν ἱστορικό του ρόλο»2.
Στό πλαίσιο αὐτό, τό 1917 ἐμφανιζόταν ς τό τελευτα ο ἔτος μι ς δύσκολης
ἐφηβείας, στήν πορεία πρός τήν πολυπόθητη « ρίμανση». Ἀντίθετα ὅμως μέ ὅ,τι
θά ἀνέμενε κανείς, ὅπως ρθά ἐπεσήμανε ὁ Λεονταρίτης, ὁ συσχετισμός ἀνάμε-
σα στό ρωσικό καί στό ἑλληνικό 1917 ἔχει περιοριστε σέ γενικευτικά σχήματα,
δίχως μιά συστηματική ἐξέταση. Οἱ λιγοστές ἀρχειακές πηγές καί διαθεσιμότη-
τες σίγουρα συντείνουν σέ αὐτήν τήν κατεύθυνση, ἀλλά ὁ κύριος λόγος ε ναι θε-
ωρητικός καί σχετίζεται μέ τήν πτική πού συγκεφαλαίωσε ὁ Κορδάτος: τά ρ-
γανωτικά σχήματα, οἱ ἄνθρωποι καί τά ἔντυπα πού ἀναφέρονται στό ἐργατικό
καί στό σοσιαλιστικό κίνημα πρίν τήν δρυση τοῦ ΣΕΚΕ κατέχουν περιθωριακή
θέση στή σχετική γενεαλογία καθώς ἡ δράση τους ἀνάγεται στήν ἐποχή τῆς «προ-
στορίας»3. Αὐτή ἐξηγε τή συστηματική καταφυγή τῶν μελετητῶν στό σχῆμα τῆς
«ἀνωριμότητας», τῆς «πρωιμότητας», τοῦ «οὐτοπικοῦ» ἤ τοῦ «ἀντιφατικοῦ»4.
Στό διο πνεῦμα, ἡ πρόσληψη ὅσων συνέβαιναν στή Ρωσία γίνεται ἀντιληπτή
ς μιά ἀπόλυτη διαιρετική τομή πού καθόρισε τήν ἀνάδυση δύο ἀντιθετικῶν πα-
ρατάξεων –τῆς ἐπαναστατικῆς καί τῆς ρεφορμιστικῆς– ἐντός τοῦ ἑλληνικοῦ σο-
σιαλισμοῦ. Αὐτό προφανῶς ἰσχύει ἀλλά μέχρι να σημε ο. Οἱ δύο αὐτές παρα-
τάξεις ο τε προ πῆρχαν ο τε τελικά ταν μόνο δύο. Ἡ μελέτη τοῦ διαλόγου τοῦ
ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ μέ τό Ρωσικό 1917 φανερώνει μιά δυναμική διάσταση δι-
αρκοῦς μεταβολῆς, ἐντός τῆς ὁποίας οἱ καταιγιστικοί ρυθμοί θολώνουν τήν εἰκό-
να μι ς χημικῆς διεργασίας ἀπόσταξης καί διαχωρισμοῦ. Θά πρέπει νά ἐπιμεί-
νουμε στά ὅσα φαντάζουν «ἀντιφατικά», προκειμένου νά δοῦμε τίς μεταπλάσεις
καί τίς ἀναπροσαρμογές τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ σέ μιά στιγμή μέγιστης ἐν-
δεχομενικότητας.
Συχνά καταφεύγουμε σέ ἀναλογίες γιά νά μιλήσουμε γιά τό παρελθόν. Στό
πνεῦμα αὐτό, οἱ ρωσικές ἐπαναστάσεις ἔχουν ἀπεικονιστε ς σεισμοί, ς ἄξαφ-
νες μετατοπίσεις, πού μέ τή σειρά τους δημιούργησαν ρήγματα στό κέλυφος τῆς
ὑδρογείου. Ἡ καταφυγή στό σχῆμα τοῦ σεισμοῦ ε ναι βολική ὑπογραμμίζει τή

2. Γιάνης Κορδάτος, Ἱστορία το λληνικο ργατικο κινήματος, Β ἔκδοση ξαναδουλεμέ-

νη καί συμπληρωμένη, Ἀθήνα 1956, σ. 7.
3. Ἐνδεικτικά, ὁ γγελος Ἐλεφάντης νόμαζε τό πρῶτο κεφάλαιο τῆς μελέτης του «Ἡ προ-
στορία»: γγελος Γ. Ἐλεφάντης, παγγελία τ ς δύνατης πανάστασης ΚΚΕ καί στισμός
στόν μεσοπόλεμο, Ἀθήνα 21999. Μία ἀπό τίς πρῶτες ἀναφορές ἀνήκει στόν Κορδάτο πού ἔκα-
νε λόγο γιά «προ στορία τοῦ σοσιαλισμοῦ»: Ι. Κορδάτος, «Ἡ κρίσις τοῦ κόμματος καί τό τελευ-
τα ον ἐθνικόν συμβούλιον», Κομμουνιστική πιθεώρησις, ἔτος Δ , ἀρ. 4, Ἀπρίλιος 1921, σ. 113-
127. Πολυάριθμες οἱ ἀναπαραγωγές τῆς προσέγγισης αὐτῆς: βλ. Μιχάλης Δημητρίου, Τό λλη-
νικό σοσιαλιστικό κίνημα πό τούς ο τοπιστές στούς μαρ ιστές, τ. Α , Ἀθήνα 1985.
4. Βλ. καί τίς παρατηρήσεις τοῦ areth Ste man ones, « topian Socialism Reconsi ere »,
στό Raphael Sam el (ἐπιμ.), People’s History and Socialist Theory, Λονδίνο 1981, σ. 138-144.

96
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

ρήξη στήν ἱστορική ἐξέλιξη, τίς διαχωριστικές γραμμές ἐντός τῶν κοινωνικῶν
σχηματισμῶν καί τοῦ διου τοῦ σοσιαλιστικοῦ κινήματος, τήν εὐθεία γραμμή πού
συνδέει τήν Πετρούπολη μέ κάθε σημε ο τοῦ πλανήτη ὅπου ἀναδύθηκαν ἐπίδο-
ξοι μιμητές τῶν μπολσεβίκων. Ἡ μελέτη ὅμως τῆς ἐπαναστατικῆς στιγμῆς τοῦ
διου τοῦ 1917 ὑποδεικνύει μιά ρευστή, χαοτική εἰκόνα μεγάλης ἀναστάτωσης.
Κάτι ἀνάμεσα σέ παλιρρο κό κύμα καί ναν ἀνεμοστρόβιλο, πού μέσα ἀπό τήν
δια του τήν πορεία ἀνασυντίθεται ὁ διος καί ἀνασυνθέτει τό περιβάλλον του.
πό τήν πτική αὐτή, ὁ ἑλληνικός σοσιαλισμός τοῦ 1917 δέν ταν νηπιακός ἤ
ἐφηβικός ταν να δυναμικό καί μεταβαλλόμενο σύμπαν, τά χαρακτηριστικά
τοῦ ὁποίου δέν ὑπακούουν στίς ταξινομήσεις –καί στίς κομματικές στρατεύσεις–
πού διαμορφώθηκαν στά χρόνια τοῦ Μεσοπολέμου, καί ἀκόμα περισσότερο με-
τά τή δεκαετία τοῦ 1940. Ἡ ρωσική ἐπανάσταση ταν τό κατεξοχήν ἀπρόβλεπτο
συμβάν τοῦ Μεγάλου Πολέμου οἱ σοσιαλιστές στό ἑλληνικό κράτος, ὅπως καί οἱ
σύντροφοί τους σέ κάθε σημε ο τοῦ πλανήτη, δέν περιορίστηκαν στό νά τό ὑπο-
δεχτοῦν, ἀλλά μέ τήν ἐμπρόθετη δράση τους καθόρισαν οἱ διοι τήν μετατροπή
του σέ μιά πλανητική ἐξέλιξη καθοριστικῆς σημασίας.

1917 ημοκρατ α
«Ὁ Τσάρος παρητήθη ἀπό τόν θρόνον»5. Στίς 3 Μαρτίου τοῦ 1917, τά πρωτοσέ-
λιδα τῶν ἀθηνα κῶν ἐφημερίδων ἀνήγγειλαν μέ σχεδόν πανομοιότυπο τρόπο τή
συγκλονιστική ε δηση. Στηριγμένες σέ σύντομες μεταφράσεις ἀπό δυτικές πηγές,
οἱ ἐφημερίδες ἔκαναν λόγο γιά μιά ἐν ἐξελίξει ἐπανάσταση στή Ρωσία, ἡ ὁποία
ε χε ἐπιτύχει αὐτό πού ως τότε φάνταζε ἐξαιρετικά ἀπίθανο: τήν παραίτηση τοῦ
Τσάρου Νικολάου Β . Τίς πρῶτες ἡμέρες τοῦ Μαρτίου, οἱ συγκεχυμένες πληρο-
φορίες πού ἔφταναν στήν Ἀθήνα ἐπέτειναν τήν α σθηση ὅτι κάτι σημαντικό ε χε
συμβε , δίχως νά ε ναι σαφής ἡ ἐπακριβής πορεία τῶν πραγμάτων. Μέσα σέ λί-
γες ἑβδομάδες, οἱ ἀναμεταδόσεις τοῦ Ἀθηνα κοῦ Πρακτορείου, οἱ πυκνές μετα-
φράσεις εἰδήσεων ἀπό τόν εὐρωπα κό τύπο καί οἱ ἀνακοινώσεις τῆς ρωσικῆς πρε-
σβείας στήν Ἀθήνα ἄφηναν μικρά περιθώρια ἀμφιβολίας. Στή Ρωσία ε χε συντε-
λεστε μιά σημαντική πολιτειακή μεταβολή, ἡ ὁποία τροποποιοῦσε ριζικά τά το-
πόσημα τοῦ ως τότε διαμορφωμένου εὐρωπα κοῦ χάρτη.
Μποροῦμε, δυστυχῶς, μόνο νά φανταστοῦμε τήν ἔξαψη τῶν σοσιαλιστῶν στό
ἄκουσμα τῆς ε δησης αὐτῆς. Ὁ κόσμος τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ, στήν αὐγή
τοῦ 1917, βρισκόταν σέ ἐξαιρετικά δυσχερή θέση. Ἡ ἐπιστράτευση καί ἡ ἔνταση
τοῦ πολιτικοῦ διχασμοῦ ε χαν ἀπονεκρώσει τή δυναμική πού ε χε ἀναπτυχθε
στερα ἀπό τίς ἐκλογές τοῦ 1915 καί τήν ἐκλογή τῶν δύο πρώτων σοσιαλιστῶν
βουλευτῶν ἀπό τή Θεσσαλονίκη, τοῦ Ἀλβέρτου Κουριέλ καί τοῦ Ἀριστοτέλη Σί-

5. «Ὁ Τσάρος παρητήθη ἀπό τόν θρόνον», ἐφ. μπρός, 3 Μαρτίου 1917, σ. 1.

97
Κ τ Κα λ

δερη. Τό καλοκαίρι τοῦ 1915, ἡ σοσιαλιστική ἐφημερίδα ργάνωσις ἀνήγγειλε

τήν «ἐκλογική νίκη τοῦ Σοσιαλιστικοῦ Κόμματος», προσβλέποντας στήν ἑνο-
ποίηση τῶν ἰδεολογικά καί γεωγραφικά κατακερματισμένων σοσιαλιστικῶν κι-
νήσεων σέ ναν ἑνια ο πολιτικό φορέα6. Δύο χρόνια μετά, χι μόνο ὁ στόχος δέν
ε χε ἐπιτευχθε , ἀλλά ἡ δια ἡ ργάνωσις, ὅπως καί ἄλλες ἀνάλογες ἐκδόσεις, ε -
χαν ἀναστείλει τήν ἔκδοσή τους, ἐνῶ οἱ πρωταγωνιστές τους κινοῦνταν μεταξύ
ἰδιώτευσης, ἐπιτήρησης καί ἀναμονῆς. Στήν αὐγή τοῦ 1917 οἱ σοσιαλιστές ταν
σιωπηλοί δίχως ἔντυπα, χωρισμένοι στό ζήτημα τοῦ πολέμου, προβληματισμέ-
νοι ἔναντι τοῦ πολιτικοῦ διχασμοῦ καί ἀπογοητευμένοι ἀπό τήν κατάρρευση τῆς
Διεθνοῦς7.
Κατά συνέπεια, δέν γνωρίζουμε τόν τρόπο μέ τόν ὁπο ο ὑποδέχτηκαν τίς εἰ-
δήσεις ἀπό τή Ρωσία, ἀλλά μποροῦμε ε κολα νά ὑποθέσουμε ὅτι ταν κοινωνοί
τοῦ ἔντονου ἐνδιαφέροντος γιά ὅσα συνέβαιναν στή μακρινή Πετρούπολη. Οἱ
ρωσικές ἐξελίξεις ἐξέπεμπαν μιά α σθηση τοῦ πρωτοφανοῦς, πού πυροδοτοῦσε
περιέργεια, θαυμασμό καί ἀναστάτωση. Τήν τελευταία ἐπέτεινε ἡ διαρκής μετα-
βολή, ἡ ἐμφάνιση στό προσκήνιο ἰδεολογικῶν ρευμάτων καί προσώπων πού ως
τότε ταν οἰκε α μόνο στούς λίγους σχολαστικούς μελετητές τοῦ διεθνοῦς σοσια-
λισμοῦ. «Ἡ σκοτεινή κατάστασις»…«γίνεται σκοτεινοτέρα ἐξαιτίας τῶν νομά-
των» σχολίαζε μῆνες ἀργότερα ὁ τακτικός χρονογράφος τοῦ μπρός, πρίν ἀπο-
φανθε ὅτι τουλάχιστον ὁ Λένιν παραπέμπει στό ἑλληνοπρεπές Λενιώ8. Μέσα
στήν πλο κότητά του τό σχόλιο αὐτό, καί δεκάδες ἀνάλογα, συμπυκνώνει τήν
ἀπόσταση καί τή γοητεία πού ἀσκοῦσαν οἱ ρωσικές εἰδήσεις μέσα ἀπό τή διαμόρ-
φωση ἑνός νέου τοπίου, τό ὁπο ο ἀντικαθιστοῦσε τό γνώριμο καί τό παγιωμένο
μέ τό ἀνοίκειο καί τό δυναμικό.
Τό αὐτονόητο ἐνδιαφέρον γιά τίς ρωσικές ἐξελίξεις διαπλεκόταν μέ τό κύριο
ἐρώτημα γύρω ἀπό τή στάση τῆς νέας κυβέρνησης ἔναντι τοῦ πολέμου. Ἡ ε δη-
ση τῆς ἐπανάστασης ἔβρισκε τήν ἑλληνική κοινωνία βαθύτατα διχασμένη καί τήν
πρωτεύουσά της σέ συνθῆκες στρατιωτικοῦ ἀποκλεισμοῦ. Στό πλαίσιο αὐτό, τά
ὅσα συνέβαιναν στήν Πετρούπολη ἐπενδύονταν μέ προσδοκίες καί ἀναμονές,
πού σως σήμερα φαντάζουν ἔκκεντρες. Τό παράδειγμα τῶν μοναρχικῶν ἐφημε-
ρίδων τῆς Ἀθήνας ε ναι ἐνδεικτικό. «Ἡ ἐπανάστασις τῆς Ρωσσίας ε ναι ἡ ἀρχή
τοῦ τέλους διά τόν ἠλίθιον αὐτόν πόλεμον» ἔγραφε τό Σκρίπ ἀπό τήν πρώτη κιό-
λας μέρα τῆς ἐπανάστασης. σο ἡ κυβέρνηση Κερένσκυ φαινόταν νά συνεχίζει
τήν ἐξωτερική πολιτική τοῦ παρελθόντος, οἱ σχολιαστές τῆς ἐπικαιρότητας ἐπι-
σήμαιναν ὅτι σύντομα θά βρεθε ἀντιμέτωπη μέ τό ἀδιέξοδο πού ὁδήγησε στήν

6. «Ἐκλογική νίκη τοῦ Σοσιαλιστικοῦ Κόμματος», ἐφ. ργάνωσις, 14 Ἰουνίου 1915, σ. 1.

7. Γιά μιά ἀναλυτική παρουσίαση τῆς εἰκόνας τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ, βλ. Γ. Λεονταρί-
της, Τό λληνικό σοσιαλιστικό κίνημα, ὅ.π., σ. 59-90.
8. Διαβάτης, «Τά νόματά των», ἐφ. μπρός, 21 Νοεμβρίου 1917, σ. 1.

98
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

ἐκθρόνιση τοῦ Τσάρου9. Στό πνεῦμα αὐτό, ἡ Ἀκρόπολις δέν δυσκολευόταν νά

παρουσιάσει τίς θέσεις τοῦ Λένιν ς εὑρισκόμενες «εἰς τήν λογικήν», σέ ἀντιδια-
στολή μέ τήν «εἰς τήν ἀλογίαν» πολιτική τοῦ Κερένσκυ10.
Ἡ συλλογιστική τῶν δημοσιευμάτων αὐτῶν ἀποκαλύπτει τήν ἔνταση τοῦ ἐρω-
τήματος σέ σχέση μέ τόν πόλεμο, στήν ὁποία ὑποτάοονταν ὅλα τά ὑπόλοιπα ζη-
τήματα. τσι, οἱ ὑποστηρικτές τοῦ Κωνσταντίνου ἐμφανίζονταν πρόθυμοι νά
ἀποδεχθοῦν τήν κρίση τοῦ μοναρχικοῦ θεσμοῦ, στό βαθμό ὅπου αὐτή θά ἐξυπη-
ρετοῦσε τή δική τους ἀντίληψη γιά τά ἐθνικά συμφέροντα. Ἡ διάψευση τῆς προσ-
δοκίας τους γύρω ἀπό τήν προοπτική τῆς ἄμεσης εἰρήνευσης στό ἀνατολικό μέ-
τωπο ἐνίσχυσε ἀπό τήν ἄλλη τή ρητορική τῶν ὑποστηρικτῶν τοῦ Βενιζέλου, οἱ
ὁπο οι πλέον ἐπένδυαν τή θέση τους γύρω ἀπό τόν πόλεμο μέ τό ἰδεολογικό πρό-
σημο τῆς ἀντιπαράθεσης μεταξύ δημοκρατίας καί ἀπολυταρχίας11. Μέσα ἀπό τίς
ἀποκλίνουσες αὐτές ἀναγνώσεις διαφαίνεται ἡ ρευστότητα τῆς συγχρονίας τῆς
Ἐπανάστασης: ὅλοι προσέβλεπαν σέ αὐτήν προβάλλοντας ἀντιπαραθετικές προσ-
δοκίες.
Οἱ προσδοκίες ὁρισμένων σοσιαλιστῶν κινοῦνταν σίγουρα σέ διαφορετική
κατεύθυνση ἀπό αὐτές τῶν ἀθηνα κῶν ἐφημερίδων. Τά ξημερώματα τῆς 9ης
Μα ου τοῦ 1917, μιά ὁμάδα ἐργατῶν ἐπιχείρησε νά διακινήσει μιά ἀνακοίνωση, ἡ
ὁποία καλοῦσε τήν ἐργατική τάξη τῆς Ἀθήνας σέ ξεσηκωμό. Τό κείμενο αὐτό συ-
νιστ σως τήν πρώτη καταγεγραμμένη ἀπήχηση τῆς ρωσικῆς ἐπανάστασης στό
ἑλληνικό σοσιαλιστικό κίνημα. Πιθανότατα ἡ πρωτοβουλία τους θά περνοῦσε
ἀπαρατήρητη σέ συνθῆκες κοινωνικῆς σταθερότητας καί πολιτικῆς κανονικότη-
τας. Ἡ Ἀθήνα ὅμως τοῦ Μα ου τοῦ 1917 δέν ταν μιά ἤρεμη πόλη. Ἡ ἔνταση τοῦ
ναυτικοῦ ἀποκλεισμοῦ τοῦ Πειραι ε χε ἐπιτείνει τά προβλήματα τοῦ ἐπισιτι-
σμοῦ, καθώς ὁ ἐφοδιασμός τοῦ λιμανιοῦ δέν ἀρκοῦσε νά καλύψει τίς ἀνάγκες
τῶν κατοίκων. Αὐτή ἡ πραγματικότητα ἀποτυπώνεται στήν α ξηση τῶν θανά-
των ἀπό ἀσθένειες συνδεδεμένες μέ τή φτώχεια, ἐνῶ ἡ πτώση τῶν ἡμερομισθίων
καθιστοῦσε ἀκόμα δυσκολότερη τήν ἱκανοποίηση τῶν βασικῶν ἀναγκῶν12. Μέ
αὐτά τά δεδομένα, ἡ Ἀθήνα καί ὁ Πειραιάς ἐγγράφονται στό παράδειγμα τῶν
ἀστικῶν κέντρων σέ ὅλη τήν Εὐρώπη πού ἔνιωθαν τίς συνέπειες τῆς πολεμικῆς
ἀναμέτρησης μέ πρωτοφανή ξύτητα στήν καθημερινότητά τους. Οἱ σελίδες τῶν
ἐφημερίδων ε ναι κατάστικτες ἀπό ἀνακοινώσεις τῶν ἀρχῶν, τήν ἀναγγελία ἄφι-
ξης τροφίμων, τήν τιμή τοῦ ψωμιοῦ καί θανάτους ἀπό ἀσιτία πού ἀναγγέλλονται
ς μιά κανονικότητα.

9. «Ποία ἡ ἔννοια τῆς ρωσσικῆς ἐπαναστάσεως», ἐφ. Σκρίπ, 3 Μαρτίου 1917, σ. 1.

10. Βλ., γιά παράδειγμα, ἐφ. Ἀκρόπολις, 14 Ἰουλίου 1917, σ. 1.
11. Ἐνδεικτικά: «Τά ρωσσικά πράγματα», ἐφ. λεύθερος Τύπος, 11 Μα ου 1917, σ. 1.
12. nnar Herin , Τά πολιτικά κόμματα στήν λλάδα, , Μετάφραση: Θ. Παρα-
σκευόπουλος, τ. Β , Ἀθήνα 2006, σ. 974.

99
Κ τ Κα λ

Σποραδικές εἰδήσεις γιά ἐργατικές διαμαρτυρίες σχετικά μέ τήν τιμή τοῦ ψω-
μιοῦ φανερώνουν μιά προ ούσα ἔνταση στήν ὁποία ρθε νά προστεθε στίς ἀρ-
χές Μαρτίου ἡ ξαφνική ἀπεργία τῆς Πανελλήνιας νωσης λεκτροτεχνιτῶν καί
Ἐργατῶν Φωταερίου13. Τά ἀποτελέσματα τῆς τελευταίας ἔγιναν ἀντιληπτά στή
ζωή τῆς πόλης: στίς 13 Μαρτίου τοῦ 1917 ὁ ἠλεκτρικός σιδηρόδρομος καί τό τράμ
ἀκινητοποιήθηκαν, τά πιεστήρια τῶν ἐφημερίδων δέν λειτούργησαν καί οἱ κάτοι-
κοι τῆς πρωτεύουσας ξύπνησαν μέσα στό σκότος14. Προκειμένου νά ἐμποδίσουν
τήν ἐπαναλειτουργία τῶν μονάδων, οἱ ἀπεργοί ε χαν ἀφαιρέσει καί ἀπομακρύ-
νει ἐξαρτήματα ἀπό τίς μηχανές, προκαλώντας ἔτσι τήν ἔντονη ἀντίδραση τοῦ
Τύπου, ὁ ὁπο ος ἔκανε λόγο γιά κατάλυση τῆς ἔννομης τάξης. στερα ἀπό ναν
ἀρχικό δισταγμό, ἡ κυβέρνηση ἀνέκτησε τόν ἔλεγχο τῆς κατάστασης: ἠλεκτροτε-
χνίτες τοῦ Βασιλικοῦ Ναυτικοῦ, συνοδευμένοι ἀπό στρατιωτική δύναμη, εἰσῆλ-
θαν στίς μονάδες, ἐνῶ ἡ ἀπεργιακή ἐπιτροπή, πού ε χε μεταβε στήν Ἀθήνα γιά
νά συναντήσει τόν ὑπουργό Συγκοινωνιῶν, βρέθηκε ὑπό κράτηση. Ἀνάμεσά τους
καί ὁ σοσιαλιστής Νικόλαος Γιαννιός, ὁ ὁπο ος προφυλακίστηκε τελικά γιά 43
μέρες.
Θά ταν ἀφελές νά πιστέψει κανείς ὅτι ὑπάρχει να νῆμα πού συνδέει γραμ-
μικά τίς ἐξελίξεις στήν Πετρούπολη μέ τίς ἐργατικές διαμαρτυρίες τοῦ Μαρτίου
τοῦ 1917 στήν Ἀθήνα καί στόν Πειραιά. Τήν δια στιγμή, ὅμως, θά ταν ἐσφαλ-
μένο νά παρακάμψει τήν κεντρική θέση πού ε χε τό πρόβλημα τοῦ ἐπισιτισμοῦ,
τό κοινό ζητούμενο τῶν εὐρωπα κῶν ἀπεργιῶν τοῦ 1917, στήν ἐξέλιξη τῶν γεγο-
νότων. Τά αἰτήματα τῶν ἀπεργῶν ἑστίαζαν ἐκε καί, ἀντίστοιχα, ὅταν ἡ κατά-
σταση ἐξομαλύνθηκε, ἡ μεταμέλεια τῶν ἀπεργῶν ἀνταμείφθηκε μέ τήν ἐξαγγε-
λία ἑνός μόνιμου συσσιτίου15. Ταυτόχρονα, ἡ διάχυτη ἀνησυχία γιά τή δυνατότη-
τα πολιτικοποίησης τῶν ἀπεργιῶν ἔχει αὐτοτελές ἐνδιαφέρον. Ἡ ἔντονη ἀντίδρα-
ση τῆς κυβέρνησης τῆς Ἀθήνας ὑπογραμμίζει τήν ἀποφασιστικότητα τοῦ κρά-
τους σέ συνθῆκες ἔκτακτης ἀνάγκης, πού μέ τή σειρά της ἀναδεικνύει τό ἀνυπέρ-
βλητο ὅριο τῶν συλλογικῶν διεκδικήσεων σέ καιρούς πολέμου. Τό ἀπολογητικό
ὑπόμνημα τοῦ Νικολάου Γιαννιοῦ ἐπιβεβαιώνει ὅτι τό ἐρώτημα τῆς πολιτικοποί-
ησης τῆς ἀπεργίας ταν αὐτό πού ἀπασχολοῦσε τίς διωκτικές ἀρχές. Ἐπιλέγον-
τας μιά προσεκτική στάση, ὁ Γιαννιός ἀρνήθηκε κάθε σχετική κατηγορία τονί-
ζοντας ὅτι ἡ παρουσία του ἀποσκοποῦσε ἀποκλειστικά στή διαμεσολάβηση με-
ταξύ τῶν ἀπεργῶν καί τῆς κυβέρνησης, βάσει τῆς γνώσης του γύρω ἀπό τίς ἐρ-
γατικές διεκδικήσεις16.

13. Ἐνδεικτικά: «Οἱ ἐργάται κατά τῆς ὑψώσεως», ἐφ. μπρός, 9 Μαρτίου 1917, σ. 1.
14. Ἐνδεικτικά: «Αἱ δύο πόλεις δίχως φῶς καί κίνησιν», ἐφ. μπρός, 12 Μαρτίου 1917, σ. 1.
15. «Συσσίτιον διά τούς ἠλεκτροτεχνίτας», ἐφ. μπρός, 17 Μαρτίου 1917, σ. 1.
16. « πόμνημα Νικολάου Γιαννιοῦ», 17 Μαρτίου 1917, Ἀρχε ο Νικολάου Γιαννιοῦ καί Ἀθη-
ν ς Γα τάνου-Γιαννιοῦ, Ἐλλήνικό Ἱστορικό καί Λογοτεχνικό Ἀρχε ο (ΕΛΙΑ).

100
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

Ἡ ρητορική τοῦ Γιαννιοῦ βρισκόταν σέ μεγάλη ἀπόσταση ἀπό τό κείμενο τῆς

προκήρυξης πού ἐπιχείρησαν νά διακινήσουν οἱ νεαροί σοσιαλιστές τά ξημερώ-
ματα τῆς 9ης Μα ου τοῦ 1917. Τό κείμενό τους ἀπηχε τίς ριζοσπαστικές ἐπιρ-
ροές τῶν ρωσικῶν ἐξελίξεων γύρω ἀπό τή δυνατότητα τῆς ἐπαναστατικῆς κατά-
ληψης τῆς ἐξουσίας: «Στρέψατε [ἐργάτες] τά βλέμματά σας πρός τούς ἐργάτας
τῶν ἄλλων χωρῶν. Μέ τό στιβαρό χέρι των ἄνοιξαν τήν θύραν πρός τήν κατά-
κτησιν τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας μέ τήν ὁποίαν θά καταργήσουν τάς διακρίσεις τῶν
τάξεων πρός τό συμφέρον τῆς ἀνθρωπότητας»17. Τό κείμενο τῆς προκήρυξης ἔχει
διασωθε ἐξαιτίας τῆς σύλληψης τῶν συντακτῶν του –«ἐπί στάσει καί προκλήσει
στάσεως»– λίγη ρα ἀφότου ε χαν ξεκινήσει νά τό τοιχοκολλοῦν. Ἡ ἀστυνομική
ἐπιχείρηση ἐπεκτάθηκε στό καφενε ο Μαῦρος Γάτος, τό ὁπο ο στέγαζε τίς δρα-
στηριότητες τῶν νέων σοσιαλιστῶν. Οἱ λεπτομέρειες ε ναι λιγοστές, ἀλλά ἐπρό-
κειτο γιά μιά ὁμάδα πού ἀμφισβητοῦσε τίς μεταρρυθμιστικές ἐπιλογές τοῦ Νικο-
λάου Γιαννιοῦ, ἐνῶ βρισκόταν σέ ἐπικοινωνία μέ τή Φεντερασιόν τῆς Θεσσαλο-
νίκης18. Οἱ συλληφθέντες ἀκολούθησαν διαφορετική τακτική ἀπό ἐκείνη πού ε -
χε ἀκολουθήσει πρόσφατα ὁ Νικόλαος Γιαννιός. Διαμαρτυρόμενοι γιά τή σύλλη-
ψή τους, ἐπικαλέστηκαν τίς πρόνοιες τοῦ Συντάγματος περί «πολιτικῶν φρονη-
μάτων» καί χαρακτήρισαν τόν Νικόλαο Γιαννιό «δραπέτη» τοῦ σοσιαλιστικοῦ κι-
νήματος19. Ἡ ἀποκήρυξη τοῦ ἡγέτη τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ σχετίζεται μέ τίς
ἐπιλογές του: στερα ἀπό τήν περιπέτεια τῆς κράτησής του, ὁ Γιαννιός ε χε ἀνα-
χωρήσει γιά τή Θεσσαλονίκη, ὅπου ἐντάχθηκε στούς μηχανισμούς τῆς κυβέρνη-
σης τῆς Ἐθνικῆς μυνας.
Τά περιστατικά γύρω ἀπό τήν ἀπεργία τῶν ἠλεκτροτεχνιτῶν καί τή σύλληψη
τῆς ὁμάδας τοῦ Μαύρου Γάτου φανερώνουν τή διαμόρφωση ἀντιθετικῶν ἀντι-
λήψεων ἐντός τῶν σοσιαλιστικῶν κύκλων τῆς πρωτεύουσας. Αὐτές φυσικά προ -
πῆρχαν. Ἀναμφίβολα ὅμως ἡ ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου τοῦ 1917 προσέδω-
σε νέα δυναμική, ἀλλά καί νέα ἐρωτήματα, τά ὁπο α βρίσκονταν σέ στενή συνά-
φεια μέ τίς ἐπιλογές τους ἔναντι τῆς κρατικῆς καταστολῆς. Ἡ τελευταία ἐπιτέλε-
σε σημαντικό ρόλο στή διαμόρφωση τῶν ἐσωτερικῶν ἰσορροπιῶν ἐντός τοῦ κι-
νήματος, καθώς κατασκεύαζε καί τροφοδοτοῦσε διλήμματα γύρω ἀπό τή στάση
τῶν σοσιαλιστῶν καί τόν δυνάμει σταθεροποιητικό ἤ ἀποσταθεροποιητικό ρόλο
τους. πό τήν πτική αὐτή, τά ὅσα ἀκολούθησαν τό καλοκαίρι τοῦ 1917 δέν ε -
ναι προ όντα μι ς ἰδεολογικῆς ἀνακολουθίας, ἀλλά ἀντίθετα ἐνδείξεις τῶν τρό-

17. Τό κείμενο τῆς προκήρυξης: «Ἐκμετάλλευσις καί τοῦ σοσιαλισμοῦ», ἐφ. Σκρίπ, 9 Μα ου
1917, σ. 2.
18. Ἀβράαμ Μπεναρόγια, πρώτη σταδιοδρομία το λληνικο προλεταριάτου, Ἀθήνα
1975, σ. 93.
19. «Μιά σοσιαλιστική προκήρυξις», ἐφ. λεύθερος Τύπος, 9 Μα ου 1917, σ. 1.

101
Κ τ Κα λ

πων μέ τούς ὁποίους οἱ σοσιαλιστές ἐπιχειροῦσαν νά ἑρμηνεύσουν καί νά συνο-

μιλήσουν μέ τίς γενικότερες ἐξελίξεις, ἐνθαρρυμένοι ἀπό τό ρωσικό ὑπόδειγμα.
Πιό συγκεκριμένα, ἡ παραίτηση τοῦ Κωνσταντίνου τόν Ἰούνιο τοῦ 1917 καί
ἡ κάθοδος τῆς κυβέρνησης τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου στήν Ἀθήνα πυροδότησε
μιά σύντομη στιγμή ἀναλαμπῆς καί συντονισμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ. Ἡ
στιγμή αὐτή στηρίχθηκε σέ μιά πλή, ἀλλά ἐξαιρετικά δυναμική, ἀνάγνωση τῶν
ἐξελίξεων ἐκ μέρους τῶν σοσιαλιστῶν: τά ὅσα συνέβαιναν στήν Ἀθήνα καταδεί-
κνυαν τό συγχρονισμό τῆς ἑλληνικῆς περίπτωσης μέ τίς πρόσφατες ρωσικές ἐξε-
λίξεις. Στό πνεῦμα αὐτό, τό κίνημα τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου γινόταν ἀντιλη-
πτό ς μιά ἀνοιχτή ὑπόσχεση πού θά μποροῦσε νά ὁδηγήσει στό ὁριστικό τέλος
τῆς μοναρχίας καί στή συνέχεια σέ ριζικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Ἡ ἐφημε-
ρίδα Ριζοσπάστης, πού πρωτοεκδόθηκε στή Θεσσαλονίκη –καί κυκλοφόρησε
στήν Ἀθήνα στίς 23 Ἰουλίου τοῦ 1917– ὑπῆρξε τό κατεξοχήν πεδίο διαμόρφωσης
αὐτῆς τῆς ἀντίληψης. Ἡ συνεργασία τοῦ Ἰωάννη Πετσόπουλου καί τοῦ Νικόλα-
ου Γιαννιοῦ δημιούργησε ναν νέο δίαυλο ἐπικοινωνίας μεταξύ ριζοσπαστῶν, φι-
λελευθέρων καί σοσιαλιστῶν, πού συγκινοῦνταν ἀπό τόν στόχο τῆς κατάλυσης
τῆς μοναρχίας.
Ἡ νέα ἐφημερίδα –μέ τόν δηλωτικό ὑπότιτλο «ἐφημερίς δημοκρατικῶν ἀρ-
χῶν»– ἐξέφρασε τάσεις πού προ πῆρχαν, ἀλλά ταυτόχρονα συντέλεσε στή δια-
μόρφωσή τους μέσα στίς νέες πραγματικότητες τοῦ 1917. Ἡ Ρωσία στίς ἀναζη-
τήσεις αὐτές ἐμφανιζόταν ὅλο καί περισσότερο ς να πρότυπο: πρότυπο γιά τήν
ἀποφασιστικότητα τῶν ἐπαναστατῶν, ἀλλά καί τή δυνατότητα ριζικῶν μεταβο-
λῶν πού ἐν τέλει λειτουργοῦν καθαρτικά γιά τό κοινωνικό σῶμα. Ε ναι μιά ἀνα-
ζήτηση προτύπου πολύ διαφορετική ἀπό αὐτή πού γνωρίζουμε στά χρόνια τῆς
ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ κομμουνιστικοῦ κινήματος, ἡ ὁποία ὅμως συμμερίζεται
τήν δια ἀντίληψη γιά τή δυνατότητα ἄντλησης ἑνός θετικοῦ παραδείγματος ἀπό
τή ρωσική ἐμπειρία. «Ἐκε », ἔγραφε ὁ Νίκος Καστρινός, ἡ ἀντίδραση βρισκόταν
σέ «κελιά», ἐνῶ «ἐδῶ» κυκλοφοροῦσε ἐλεύθερη, ἐνῶ ὁ βουλευτής Ἀριστοτέλης
Σίδερης χρησιμοποιοῦσε τήν πρόσφατη ρωσική ἐμπειρία ς προτύπωση τῆς ἀνά-
δειξης τῆς Ἑλλάδας στήν πρώτη μεγάλη δημοκρατία στά Βαλκάνια20. Τό κείμε-
νο τοῦ Σίδερη ἐπιχειροῦσε νά συγκροτήσει μιά γενεαλογία τοῦ ἑλληνικοῦ ἀντι-
μοναρχισμοῦ, μέ ἀναφορές σέ παλαιότερα ἐπεισόδια πού τοῦ ἐπέτρεπαν νά ὑπο-
γραμμίσει τήν τομή πού ἐκπροσωποῦσε ἡ πρόσφατη ἐξέλιξη. Ἡ πτική αὐτή δέν
περιοριζόταν ἐντός συνόρων. Τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1917 ὁ Ριζοσπάστης δημοσί-
ευε τό σχόλιο μι ς ρωσικῆς σοσιαλιστικῆς ἐφημερίδας, ἡ ὁποία ἀναφερόταν στήν

20. Νίκος Καστρινός, «Ἡ ρωσσική ἐπανάστασις», ἐφ. Ριζοσπάστης, 11 Σεπτεμβρίου 1917,

σ. 1 Ἀριστοτέλης Σίδερης, «Τό δημοκρατικόν πνεῦμα καί ὁ ἑλληνισμός», ἐφ. Ριζοσπάστης, 26
Ἰουλίου 1917, σ. 1.

102
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

παραίτηση τοῦ Κωνσταντίνου ς δε γμα τῆς νέας ἐποχῆς πού ἀνέτειλε μπορε
κανείς ε κολα νά φανταστε τόν ἐνθουσιασμό πού δημιουργοῦσε στούς λλη-
νες σοσιαλιστές ἡ α σθηση ὅτι βρίσκονται στό ἐπίκεντρο ἱστορικῶν ἐξελίξεων21.
Ἐνθαρρυμένοι ἀπό τίς ἐξελίξεις, ἀντιπρόσωποι σοσιαλιστικῶν ργανώσεων
τῆς Ἀθήνας καί τοῦ Πειραι συναντήθηκαν τόν Ἰούλιο τοῦ 1917. Ἐπρόκειτο γιά
τήν πρώτη σχετική συνάντηση στερα ἀπό μεγάλο διάστημα καί τό ἀποτέλεσμά
της ταν να κείμενο πού ἀποτύπωνε τούς νέους προβληματισμούς τοῦ σοσιαλι-
στικοῦ κινήματος. Ἡ βασική του σκέψη συνοψιζόταν στήν ἀκόλουθη φράση: «ἡ
ττα τοῦ συμμαχικοῦ συνδέσμου θά ἐσήμαινε τήν πτῶσιν τῆς Ρωσικῆς ἐπαναστά-
σεως καί τήν πιθανήν ἀποκατάστασιν τοῦ Τσαρισμοῦ ς καί τήν ἐπαναφοράν
τοῦ Κωνσταντίνου εἰς τάς προσσικάς λόγχας»22. Κατά συνέπεια οἱ σοσιαλιστές
δήλωναν τοιμοι νά παρέχουν κριτική ὑποστήριξη στήν κυβέρνηση τοῦ Ἐλευθε-
ρίου Βενιζέλου καί τή συμμετοχή τῆς χώρας στόν πόλεμο, προκειμένου νά συμ-
βάλλει ἔτσι στή σταθεροποίηση τῆς ρωσικῆς ἐπανάστασης καί στόν τελικό ἐκδη-
μοκρατισμό τῆς Εὐρώπης. Ἐν τέλει, ὅπως ρθά ἔχει ἐπισημάνει πρῶτος ὁ Γιῶρ-
γος Λεονταρίτης, τό ψήφισμα τοῦ Ἰουλίου τοῦ 1917 ἀποτελε τήν ἑλληνική ἐκδο-
χή τῶν θέσεων τοῦ Σοβιέτ τῆς Πετρούπολης γύρω ἀπό τούς στόχους τοῦ πολέ-
μου, καί εἰδικότερα τῆς θέσης γιά μιά μεταπολεμική εἰρήνη δίχως προσαρτήσεις
ἤ ἀποζημιώσεις23.
Ἡ ἀπόληξη αὐτῶν τῶν προβληματισμῶν ἔγινε ὁρατή στή στάση καί στήν αὐτο-
πεποίθηση τῶν δύο σοσιαλιστῶν βουλευτῶν, οἱ ὁπο οι συμμετε χαν στίς ἐργα-
σίες τῆς Βουλῆς τῶν Λαζάρων. Τό νέο πνεῦμα ἔγινε φθαλμοφανές στήν ὁρκω-
μοσία τοῦ βασιλι Ἀλεξάνδρου, ὅταν ὁ Ἀλβέρτος Κουριέλ προξένησε ἠχηρό ἐπει-
σόδιο στήν προσπάθειά του νά καταθέσει ψήφισμα μέ τό ὁπο ο ἀμφισβητοῦσε τή
νομιμότητα τῆς διαδικασίας24. στερα ἀπό μερικές ἑβδομάδες, στή συζήτηση
γιά τήν παροχή ψήφου ἐμπιστοσύνης στήν κυβέρνηση, ὁ Σίδερης χαιρέτισε τίς
πρόσφατες ἐξελίξεις, δήλωσε τή διαφωνία τῶν σοσιαλιστῶν μέ τήν ἐνθρόνιση τοῦ
Ἀλεξάνδρου καί διακήρυξε τήν πεποίθησή του ὅτι «ροδίζει ἡ αὐγή τῆς Δημοκρα-
τίας». Ἐκφράζοντας τή χαρά του γιά τήν «δημοκρατικήν πανήγυριν», ὁ σοσια-
λιστής βουλευτής ἔκανε μιά ἀναδρομή σέ χαμένες εὐκαιρίες γιά τήν ἐνθρόνιση
τῆς δημοκρατίας, σημείωσε τήν ἀπουσία κόμματος πού νά ἐκφράζει τό δημοκρα-
τικό α σθημα τοῦ λαοῦ καί στό τέλος ἀποκήρυξε τόν Κωνσταντ νο, ὁ ὁπο ος πί-
σω ἀπό τήν εἰρηνόφιλη θέση του, ἐξυπηρετοῦσε τά γερμανικά συμφέροντα25. Στό

21. «Θάνατος εἰς τάς βασιλείας », ἐφ. Ριζοσπάστης, 19 Σεπτεμβρίου 1917, σ. 1.

22. «Ἀρχε α: μιά σύγκριση μέ τό παρελθόν», ἐφ. Πρωτοπόρος, τχ. 7, 1931, σ. 295.
23. Γ. Λεονταρίτης, Τό λληνικό σοσιαλιστικό κίνημα, ὅ.π., σ. 99. Βλ. καί Κέντρο Μαρξιστι-
κῶν Ἐρευνῶν, σοσιαλιστική ργάνωση εντερασιόν Θεσσαλονίκης, ζητήματα
γύρω πό τή δράση της, Ἀθήνα 1989, σ. 218.
24. «Ἡ χθεσινή ὁρκωμοσία τοῦ βασιλέως», ἐφ. μπρός, 23 Ἰουλίου 1917, σ. 1.
25. «Ροδίζει ἡ αὐγή τῆς δημοκρατίας», ἐφ. Ριζοσπάστης, 12 Αὐγούστου 1917, σ. 1.

103
Κ τ Κα λ

πλαίσιο αὐτό, οἱ δύο σοσιαλιστές βουλευτές συντάχθηκαν μέ τήν κοινοβουλευτι-

κή πλειοψηφία καί παρε χαν ψῆφο ἐμπιστοσύνης στήν κυβέρνηση Βενιζέλου.
Προφανῶς ὑπάρχει μεγάλη ἀπόσταση ἀνάμεσα στή στάση τους τό 1915 καί τό
1917. Ἀλλά ἡ ἀπόσταση δέν περιορίζεται μόνο σέ ἐκείνους. Μεγαλύτερο σως ἐν-
διαφέρον ἔχει ὁ τρόπος πού ἡ ρωσική ἐπανάσταση προσέδιδε μιά διαφορετική
πτική στή συζήτηση γύρω ἀπό τίς ἑλληνικές πολιτικές ἐξελίξεις. Τό κύριο ζήτη-
μα πλέον ταν τό ἐπικείμενο τέλος τῶν μοναρχιῶν. Λίγα λεπτά πρίν τήν ὁμιλία
τοῦ Σίδερη, ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος ἀναγνώριζε ὅτι ἡ κρίση τοῦ μοναρχικοῦ
θεσμοῦ ἀποτελοῦσε τή σύγχρονη τάση τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης καί κατά συνέπεια
ὁ Ἀλέξανδρος ταν ἐπιφορτισμένος μέ τήν εὐθύνη τῆς διατήρησης ἤ κατάλυ-
σής του26.
Ἡ κινητικότητα κορυφώθηκε σέ μιά συνάντηση ἐκπροσώπων τόν Α γουστο
τοῦ 1917, ἡ ὁποία ἀποτυπώνει τή δικτύωση τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ (Ἀθήνα,
Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Βόλος, Κέρκυρα, Καβάλα, Λάρισα καί Χαλκίδα). Καί
στήν περίπτωση αὐτή, οἱ πληροφορίες ε ναι λιγοστές, ἐνῶ οἱ σχετικές μελέτες
ἔχουν παρακάμψει να βασικό τεκμήριό της. Τό 1919, τό Σοσιαλιστικό Ἐργατι-
κό Κόμμα Ἑλλάδας κυκλοφόρησε μιά μπροσούρα μέ τίς ἀρχές καί τό πρόγραμ-
μα πού ε χε ὁρίσει τό ἱδρυτικό του συνέδριο τόν Νοέμβριο τοῦ 191827. Ἐκε περι-
λαμβάνεται να ἐπίμετρο «γύρω στό πρόγραμμά μας», τό ὁπο ο ὑπογράφουν τρία
ἀπό τά ἱδρυτικά στελέχη (Α. Ἀρβανίτης, Α. Μπεναρόγια, Μ. Σιδέρης) τοῦ
ΣΕΚΕ. Στίς ἑφτά σελίδες αὐτοῦ τοῦ ἰδιαίτερου κειμένου, περιγράφουν τίς διερ-
γασίες πού ὁδήγησαν στό ἱδρυτικό συνέδριο τοῦ ΣΕΚΕ, ἀναφερόμενοι στίς ἐσω-
τερικές ἀντιπαραθέσεις καί ἰδίως στή στάση τοῦ Νικόλαου Γιαννιοῦ. Στή γενεα-
λογία αὐτή, ἀναφέρονται στή συνάντηση τοῦ Αὐγούστου τοῦ 1917 ς «2η Συν-
διάσκεψη», τήν ὁποία ἀκολούθησε ἡ «3η Συνδιάσκεψη» στή Θεσσαλονίκη τόν
Ἰανουάριο τοῦ 1918. Ἀνεξάρτητα ἀπό τά ὅποια σχολαστικά ζητήματα προκύ-
πτουν ἀπό τήν ἀναθεωρημένη ἀρίθμηση τῶν συνδιασκέψεων τήν ὁποία προκρί-
νει τό ἐπίμετρο τοῦ 1919, ἡ οὐσία βρίσκεται ἀλλοῦ: στήν πραγματοποίηση τῆς συν-
διάσκεψης, στή συμμετοχή τῶν σοσιαλιστικῶν κινήσεων ἀνεξαρτήτως προηγού-
μενων διαφωνιῶν καί στή σύνταξη ἑνός σχεδίου προγράμματος, τό ὁπο ο, ἀνά-
μεσα στά ἄλλα, ἔθετε τό ζήτημα τῆς σχέσης μεταξύ δημοκρατίας καί σοσιαλισμοῦ.
ν καί δέν γνωρίζουμε τίς ἐπακριβε ς διατυπώσεις, ἡ ἐπιμονή τῶν συντακτῶν νά
διευκρινίσουν ὅτι ἡ δρυση τῆς «Λα κῆς Δημοκρατίας» (τῆς «ἀστικῆς ψευδοδη-
μοκρατίας») ταν μεταβατικά αἰτήματα πρός τή «σοσιαλιστική Δημοκρατία» σως
ὑποδηλώνει ὅτι ἡ «δεύτερη συνδιάσκεψη» ε χε πιό μετριοπαθε ς θέσεις πού ἑστί-
αζαν στήν κατάργηση τῆς μοναρχίας.

26. «Ἡ πολιτική συζήτησις εἰς τήν Βουλήν», ἐφ. μπρός, 12 Αὐγούστου 1917, σ. 1.
27. Σοσιαλιστικόν Ἐργατικόν Κόμμα τῆς Ἑλλάδος, Α ρ αί καί τό πρόγραμμα ηφισθέν
εἰς τό Α Σοσιαλιστικόν Συνέδριον Νοεμβρίου , Ἀθήνα 1919.

104
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

Στίς συνθῆκες τοῦ 1917, αὐτή ἡ συζήτηση δέν ε χε μόνο θεωρητικές ἀφετη-
ρίες, ἀλλά σχετιζόταν μέ τά νέα δεδομένα πού δημιουργοῦσε ἡ ἀναβάθμιση τῶν
σοσιαλιστῶν στή δημόσια συζήτηση καί ἡ προσέγγισή τους μέ τήν κυβέρνηση τοῦ
Ἐλευθερίου Βενιζέλου. Ε ναι γνωστό ὅτι στερα ἀπό τό καλοκαίρι τοῦ 1917 οἱ
λληνες σοσιαλιστές συμμετε χαν στίς εὐρωπα κές σοσιαλιστικές διασκέψεις
ὑπό τή διακριτική ἤ καί τήν ἐνεργή στήριξη τῆς κυβέρνησης, μέ στόχο τήν προώ-
θηση τῶν ἐθνικῶν δικαίων28. Στήν εἰκόνα αὐτή ὅμως θά προσθέσουμε τήν α σθη-
ση τῶν σοσιαλιστῶν ὅτι ἡ φωνή τους, ἀπό μιά σχετικά περιθωριακή ἐκδοχή τοῦ
πολιτικοῦ ριζοσπαστισμοῦ, πλέον ἀφοροῦσε τήν κεντρική πολιτική ζωή. Τόν ρό-
λο αὐτόν ἐνσάρκωνε καλύτερα ἀπό ὁποιονδήποτε ἄλλο ὁ Νικόλαος Γιαννιός. Τόν
Α γουστο τοῦ 1917 ἐπέλεξε νά δημοσιοποιήσει ναν διάλογό του μέ τόν Ἐλευ-
θέριο Βενιζέλο στή Θεσσαλονίκη. Ἡ παρουσίαση τῆς συνάντησης ἔχει στοιχε α
σκηνογραφίας: ὁ Γιαννιός συνομιλε μέ ναν ὑπουργό, ὅταν ἄξαφνα ἐμφανίζεται
ὁ Βενιζέλος ὁ πρωθυπουργός σπεύδει νά ἀναγνωρίσει τή συμβολή τοῦ Γιαννιοῦ,
καί κατ ἐπέκταση τῶν σοσιαλιστῶν, στόν κοινωνικό ἐκσυγχρονισμό καί ἐν τέλει
τούς προτρέπει νά ἐνισχύσουν τίς δραστηριότητές τους29. Ἡ ἀκροτελεύτια φρά-
ση συμπυκνώνει τόν ψυχισμό τῆς στιγμῆς: «ὁ Βενιζέλος μ ς παρακολουθε , μ ς
ξέρει καί σως νά μ ς ἐννο …». Τά ὅσα συνέβησαν τό καλοκαίρι τοῦ 1917 συνι-
στοῦν τήν ἑλληνική ἐκδοχή τοῦ σοσιαλιστικοῦ κυβερνητισμοῦ, πού ε χε διαποτί-
σει τά κόμματα τῆς Διεθνοῦς ἤδη ἀπό τήν ἐπαύριο τῆς κήρυξης τοῦ πολέμου.
πό μία πτική, ἀκόμα καί αὐτή ἡ ἐξέλιξη ἐνίσχυε τήν πεποίθηση τῶν σοσιαλι-
στῶν ὅτι ταν ὁρατός στόν ὁρίζοντα ὁ πολυπόθητος συγχρονισμός μέ τό κυρίαρ-
χο εὐρωπα κό παράδειγμα.

1917 οσιαλισμός
Ἀπό τήν πρώτη ἡμέρα ἔκδοσής του στήν Ἀθήνα, στίς 23 Ἰουλίου τοῦ 1917, ὁ Ρι-
ζοσπάστης δημοσίευε σέ συνέχειες μιά ἐπισκόπηση τῶν ρωσικῶν ἐξελίξεων. Ἡ
σπονδυλωτή ἀφήγηση τοῦ Νίκου Καστρινοῦ φιλοξενοῦνταν στά πρωτοσέλιδα
τῆς ἐφημερίδας, κάτω ἀπό τή σταθερή κεφαλίδα «Δημοκρατική Διαπαιδαγώγη-
σις». Ἡ τελευταία συμπύκνωνε τή θέση τῆς ἐφημερίδας στό διάστημα ἀνάμεσα
στόν Ἰούλιο καί στόν Ὀκτώβριο τοῦ 1917: ἡ Ρωσία λειτουργοῦσε ς να πρότυ-
πο γιά τή δυνατότητα κατάλυσης τῆς μοναρχίας καί τήν ἐπικράτηση τῆς δημο-
κρατίας στήν Ἑλλάδα καί στήν Εὐρώπη. Ἐκκινώντας ἀπό τό γύρισμα τοῦ αἰώ-
να, ὁ συντάκτης ε χε σκιαγραφήσει τήν πορεία τῶν ἐπαναστατικῶν ἰδεῶν στή Ρω-

28. Γιά τίς διαστάσεις τοῦ ζητήματος αὐτοῦ δύσκολα κανείς μπορε νά ὑπερκεράσει τή με-
λέτη τοῦ Γ. Λεονταρίτη, Τό λληνικό σοσιαλιστικό κίνημα, ὅ.π.
29. Νικόλαος Γιαννιός, «Δηλώσεις τοῦ κ. Βενιζέλου γιά τόν ἑλληνικό σοσιαλισμό», π. Σο
σιαλιστικά ύλλα, ἀρ. 11, Α γουστος 1917, σ. 4-6.

105
Κ τ Κα λ

σική Αὐτοκρατορία, σέ στενή συνάφεια ὅμως μέ τίς σύγχρονες ἐξελίξεις. Ὁ διαρ-

κής διάλογος ἀνάμεσα στήν πληροφορία καί στόν σχολιασμό προσδίδουν στήν
προσέγγισή του ἰδιαίτερη ἀξία, καθώς ἐπιτελοῦσε μιά διττή λειτουργία: τή συγ-
γραφή καί τεκμηρίωση μι ς ἱστορίας ἐν ἐξελίξει.
Ἡ σύγκριση ἀνάμεσα στόν Ριζοσπάστη καί στίς ἀθηνα κές ἐφημερίδες, πού
περιορίζονταν στήν ἀναπαραγωγή εἰδήσεων μέσα ἀπό μεταφράσεις, ε ναι εὐκρι-
νής. Τά κείμενα τοῦ Καστρινοῦ συγκροτοῦσαν μιά συνθετική ἀφήγηση πού στη-
ριζόταν στή στέρεη γνώση τῶν ρωσικῶν ἐπαναστατικῶν ρευμάτων, καθώς ὁ συν-
τάκτης ε χε ζήσει στήν Ὀδησσό τά γεγονότα τοῦ 1905 καί συνδεόταν μέ τό σοσι-
αλιστικό κίνημα. Ἐνοχλημένος ἀπό ὅσα διάβαζε ἀλλοῦ, ὁ Νίκος Καστρινός ἐπέ-
μενε στόν ἀνοιχτό χαρακτήρα τῶν διαδικασιῶν πού ε χε δρομολογήσει ἡ ἀνατρο-
πή τοῦ Τσάρου. Γράφοντας τό τελευτα ο κείμενο τῆς σειρ ς, κατέληγε ὅτι «μέσα
στόν ὑπέροχο καί μεγαλειώδη ἐπαναστατικό ἠνεμοστόβιλο» ε ναι ἀδύνατο κα-
νείς νά ἀποφανθε ὁριστικά γιά ὅσα συνέβαιναν στή Ρωσία30. Δημοσιευμένες στίς
28 Ὀκτωβρίου, οἱ γραμμές αὐτές ἀποκτοῦσαν σχεδόν προφητική διάσταση: ἡ
ὁλοκλήρωση τῆς «δημοκρατικῆς διαπαιδαγώγησης» τοῦ Ριζοσπάστη συνέπεσε
χρονικά μέ τίς εἰδήσεις γιά να νέο ἐπεισόδιο ἐντός τοῦ ἐπαναστατικοῦ ἀνεμο-
στρόβιλου: τήν ἔφοδο τῶν Μπολσεβίκων στά χειμερινά ἀνάκτορα.
Στά μάτια πολλῶν σοσιαλιστῶν ἡ ἀναγγελία τῆς Ὀκτωβριανῆς ἐπανάστασης
ὑπῆρξε μιά τεράστια ἀπογοήτευση. Στήν πτική τους, ὅσα ε χαν συμβε τόν Φε-
βρουάριο ἐπιβεβαίωναν τίς ἐξελικτικές τους πεποιθήσεις γιά τήν εὐθύγραμμη πο-
ρεία τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης ἀπό τόν δεσποτισμό πρός τήν ἀστική δημοκρατία, ἡ
ὁποία μέ τή σειρά της θά ἄνοιγε τό δρόμο γιά τόν σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.
Ἐνθαρρυμένοι καί ἀπό τίς ἑλληνικές ἐξελίξεις, ἄνθρωποι ὅπως ὁ Νικόλαος Γιαν-
νιός θεωροῦσαν ὅτι ὁ ἀνεμοστρόβιλος τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης κινοῦνταν πρός τά
ἐκε ὅπου οἱ διοι ε χαν ἐδῶ καί χρόνια προδικάσει. Στό ἔδαφος αὐτό, ἡ δυναμι-
κή τῶν «μαξιμαλιστῶν» συνιστοῦσε παρέκκλιση ἀπό τή λογική πορεία τῶν πραγ-
μάτων. Τό κύριο σημε ο κριτικῆς ἀφοροῦσε τόν «οὐτοπικό» χαρακτήρα τοῦ προ-
γράμματος τῶν Μπολσεβίκων: τό α τημα τῆς ἄμεσης εἰρήνευσης θά ἐπέτρεπε στίς
δυνάμεις τοῦ παλαιοῦ καθεστῶτος νά ἐπιχειρήσουν τήν παλινόρθωση τοῦ Τσά-
ρου. Πάνω σέ αὐτό τό ἐπιχείρημα θεμελιώνεται μιά μακρά, ἀλλά περιθωριακή
στήν ἑλληνική σοσιαλιστική περίπτωση, παράδοση γιά τά κίνητρα τῶν Μπολσε-
βίκων. Ε τε ς πράκτορες τοῦ γερμανικοῦ μιλιταρισμοῦ –ὅπως παρουσίαζε τόν
Λένιν ὁ Καστρινός– ε τε ς φανατικοί ἐπαναστάτες (ε τε καί τά δύο ταυτόχρο-
να) ἐξυπηρετοῦσαν τούς ἀντιπάλους τῆς Ἐπανάστασης καί ναρκοθετοῦσαν τή
δυνατότητα μι ς ὁμαλῆς ἐξέλιξης πρός τόν σοσιαλισμό. Ἐδῶ, σέ ἀντίθεση μέ τά
σχήματα πού κληροδότησε ἡ ἐμπέδωση τοῦ παραδείγματος τῶν Μπολσεβίκων,

30. Νίκος Καστρινός, «Ἡ ρωσσική ἐπανάστασις», ἐφ. Ριζοσπάστης, 28 Ὀκτωβρίου 1917, σ. 1.

106
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

ὁ Κερένσκυ ταν ἐκε νος πού ἐξέφραζε τόν «ἐπιστημονικό» σοσιαλισμό, σέ ἀντί-
θεση μέ τόν «οὐτοπικό» Λένιν31.
Ἡ προοπτική τῆς ἀπόσυρσης τῆς Ρωσίας ἀπό τό στρατιωτικό μέτωπο ταν ὁ
καταλύτης γιά τή ριζική μεταβολή τῶν στάσεων καί τῶν ἀντιλήψεων. Ἡ συμπά-
θεια ἤ ἡ ἀνοχή πού ε χαν ἐπιδείξει οἱ ἀθηνα κές ἐφημερίδες στίς εἰδήσεις τοῦ Μαρ-
τίου ἐξαερώθηκε μέσα σέ να εἰκοσιτετράωρο, καί πλέον ὅσα συνέβαιναν στήν
Πετρούπολη συνοδεύονταν ἀπό τίς λέξεις «ἀναρχία» καί «χάος»32. Ὁ τόνος αὐτός
ἐξέφραζε τή σύγχυση τῆς στιγμῆς, ἀλλά ταυτόχρονα ἐξυπηρετοῦσε μιά γκούμε-
νη προσδοκία γιά τό ἀνέφικτο τῆς σταθεροποίησης τῶν Μπολσεβίκων. Στό ση-
με ο αὐτό οἱ βενιζελικές ἐφημερίδες συνέκλιναν μέ τόν Ριζοσπάστη ς πρός τήν
ἀναμονή τῆς κατάρρευσης τῶν Μπολσεβίκων, κατάρρευση ἡ ὁποία θά ἐπέτρεπε
τήν ἐπιστροφή στή νέα κανονικότητα πού ε χε δημιουργήσει ἡ ἐπανάσταση τοῦ
Φεβρουαρίου καί μεταφραζόταν στήν συνέχιση τῆς πολεμικῆς προσπάθειας στό
ἀνατολικό μέτωπο. Ὁ ἀποτροπιασμός καί ὁ φόβος γιά τήν πρόταση τῶν μαξιμα-
λιστῶν ἐνεργοποιοῦσε ταυτόχρονα να πλούσιο ἀπόθεμα ἀντιριζοσπαστικῶν
ἀντιλήψεων.«Σοσιαλισμός», ἔγραφε νας ἀρθρογράφος, «ε ναι κατοικίαι πανο-
μοιότυποι ἐντός τῶν ὁποίων οἱ ἄνθρωποι νά πλήττουν θανασίμως ἐξ ἀπολύτου
δικαιοσύνης καί ἰσότητος»33.
Ἡ πρακτική ἀπόληξη τοῦ κλίματος αὐτοῦ ταν ἡ ἔνταση τῶν διώξεων σέ βά-
ρος τῶν ριζοσπαστικῶν ἐκδοχῶν τοῦ σοσιαλιστικοῦ κινήματος. Τόν Ἰούλιο τοῦ
1917, μιά νέα ἐφημερίδα ε χε κάνει τήν ἐμφάνισή της: ὁ ργατικός Ἀγών. Δυστυ-
χῶς τά φύλλα τῆς πρώτης της περιόδου παραμένουν να ἀπό τά ζητούμενα τῆς
ἱστορικῆς ἔρευνας. Περισσότερα γνωρίζουμε γιά αὐτήν μέσα ἀπό τίς εἰδήσεις γιά
τήν καταδίωξη τῶν νέων σοσιαλιστῶν πού σχετίζονταν μέ τό ἐγχείρημα. Στίς 21
Ὀκτωβρίου, ἀστυνομικοί εἰσέβαλαν στά γραφε α τῆς ἐφημερίδας, στήν ὁδό Εὐρι-
πίδου 14, καί κατάσχεσαν τήν ἔκδοση ἐξαιτίας τῆς κριτικῆς πού ἀσκοῦσε στίς
πρακτικές τῆς λογοκρισίας καί τήν ἐπιβολή ἔκτακτων μέτρων ἀπό τήν κυβέρνη-
ση Βενιζέλου34. ναν μήνα μετά, στά μέσα Νοεμβρίου, οἱ ἀρχές συνέλαβαν τούς
μεταφραστές (καί κατάσχεσαν δύο χιλιάδες ἀντίτυπα) τῆς μπροσούρας τοῦ Πέ-
τρου Κροπότκιν Πρός τούς νέους35. Οἱ διώξεις σέ βάρος τοῦ ργατικο Ἀγώνα

31. Νίκος Καστρινός, «Ἡ ρωσσική ἐπανάστασις», ἐφ. Ριζοσπάστης, 16 Ὀκτωβρίου 1917,

σ. 1 «Νίκη δημοκρατική», ἐφ. Ριζοσπάστης, 4 Νοεμβρίου 1917, σ. 1.
32. Ἐνδεικτικά: Ἀνδρέας Καβαφάκης, «Τό χάος», ἐφ. λεύθερος Τύπος, 13 Νοεμβρίου
1917, σ. 1.
33. «Χα ρε ἰδιοκτησία», ἐφ. μπρός, 2 Δεκεμβρίου 1917, σ. 1.
34. «Τά χθεσινά γεγονότα εἰς τό Σοσιαλιστικόν Κέντρον», ἐφ. Ριζοσπάστης, 21 Ὀκτωβρίου
1917, σ. 2.
35. Πέτρος Κροπόκτιν, Πρός τούς νέους, Ἀθήνα, Τύποις Δημ. Χ. Τρεμπέλα, 1917. Γιά τίς
συλλήψεις καί γενικότερα γιά τίς τύχες τοῦ κειμένου βλ. Δημήτρης Δημητρόπουλος, «Π. Κρο-
πότκιν Πρός τούς Νέους: ἐκδοτικές τύχες τοῦ κειμένου στήν Ἑλλάδα μέχρι τό Μεσοπόλεμο»,
π. Ἀρ ειοτά ιο, τχ. 3, Μάιος 2001, σ. 8-16.

107
Κ τ Κα λ

καί τῆς Σοσιαλιστικῆς Νεολαίας Ἀθηνῶν, ἡ ὁποία ε χε ἐκδώσει τό κείμενο τοῦ

Κροπότκιν, ὑπογραμμίζει τή δυσανεξία τῆς κυβέρνησης Βενιζέλου στίς ἐκφρά-
σεις ἐκε νες τοῦ σοσιαλισμοῦ πού δέν εὐθυγραμμίζονταν μέ τίς ἐπιλογές τοῦ Νι-
κόλαου Γιαννιοῦ. « πάρχουσι καί λληνες Λένιν» διαπίστωνε μέ ἀφορμή τίς
συλλήψεις τοῦ Νοεμβρίου ὁ Ἀνδρέας Καβαφάκης πρίν ἀναρωτηθε «ποῦ πρέπει
νά στηθῶσιν αἱ ἀγχόναι διά τούς ἀσυνειδήτους, διά τούς προδοτικούς τούτους
Λένιν τοῦ ἑλληνισμοῦ;»36. Στά μαχητικά του κείμενα ὁ διευθυντής τοῦ λεύθε-
ρου Τύπου θεμελίωνε σχήματα πού ἔμελλε νά συγκροτήσουν τόν ἀντικομουνι-
σμό τοῦ Μεσοπολέμου: ἡ ἐμφάνιση τῶν «μαξιμαλιστῶν» στήν Ἑλλάδα ταν σύμ-
πτωμα τῆς εὐρύτερης «δηλητηρίασης» τῶν εὐρωπα κῶν λαῶν ἀπό τό παράδειγ-
μα τῶν Μπολσεβίκων. Στόν φορτισμένο αὐτό ὑγειονομικό λόγο ἡ ἀπάντηση τοῦ
ἔθνους θά ἔπρεπε νά ε ναι διττή: ἐνσωμάτωση τῆς κοινωνικῆς διαμαρτυρίας καί
καταστολή τῆς «μόλυνσης» τοῦ μπολσεβικισμοῦ, πού θά ἐπέτρεπε τή σωτηρία
τοῦ «ἀσθενοῦς»37.

Ἡ Ὀκτωβριανή ἐπανάσταση καί οἱ διώξεις τοῦ χειμώνα τοῦ 1917 δοκίμασαν τήν
ἑνότητα καί τή συνοχή τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ. να κύριο ζήτημα, τό ὁπο ο
σφράγισε καί τήν δρυση τοῦ ΣΕΚΕ τόν ἑπόμενο χρόνο, ἀφοροῦσε τή στάση ἔνα-
ντι τοῦ κράτους καί τῶν μηχανισμῶν του. πό μία ἔννοια, ὁ ἀντιριζοσπαστισμός
τοῦ βενιζελισμοῦ κατασκεύαζε «μαξιμαλιστές», οἱ ὁπο οι ς θύματα τῶν διώξεων
ἔνιωθαν νά διευρύνεται ἡ πολιτική καί ψυχική ἀπόσταση ἀπό τίς συμβιβαστικές
πολιτικές τῶν ἡγετικῶν μορφῶν τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ. Στό ἄκουσμα τῆς σύλ-
ληψης τῶν ἐκδοτῶν τοῦ ργατικο Ἀγώνα, ὁ Νικόλαος Γιαννιός ἐπιχείρησε νά
ἀποδώσει τό ὅλο ζήτημα σέ παρεξήγηση, ἡ ὁποία δέν θά ἔπρεπε νά ἐπηρεάσει τίς
σχέσεις τῆς βενιζελικῆς παράταξης μέ τούς σοσιαλιστές38. Οἱ πρωταγωνιστές ὅμως
τῆς ὑπόθεσης, ὅπως καί οἱ συλληφθέντες γιά τήν μπροσούρα τοῦ Κροπότκιν, δέν
ε χαν τήν δια γνώμη. Ἐνώπιον τοῦ στρατοδικείου, στίς ἀρχές τοῦ 1918, οἱ πέντε
συλληφθέντες τῆς Σοσιαλιστικῆς Νεολαίας ὑπερασπίστηκαν τό δικαίωμά τους
στήν ἐλεύθερη ἔκφραση καί καταδικάστηκαν σέ φυλάκιση τεσσάρων ἐτῶν39.
ποιος δοκιμάσει νά ἀναζητήσει στίς ἐξελίξεις αὐτές μιά εἰκόνα ὁριστικοῦ
διαχωρισμοῦ μεταξύ τῶν ἰδεολογικῶν τάσεων ἤ τήν ἀντιπαράθεση ἐπαναστατῶν
καί ρεφορμιστῶν θά ἀπογοητευτε . Οἱ τελευτα οι μῆνες τοῦ 1917 ἐνισχύουν μέν

36. Ἀνδρέας Καβαφάκης, «Ἡ ἔκκλησις πρός τούς νέους », ἐφ. λεύθερος Τύπος, 25 Νο-
εμβρίου 1917, σ. 1 καί τοῦ διου, «Τά μίση μας», λεύθερος Τύπος, 26 Νοεμβρίου 1917, σ. 1.
37. Ἐνδεικτικά: Ἀνδρέας Καβαφάκης, «Λύσις τοῦ ρωσικοῦ δράματος», ἐφ. λεύθερος Τύ-
πος, 21 Νοεμβρίου 1917, σ. 1, ὅπου ἡ ἀναφορά στόν «ἀσθενή» καί στήν ἀνάγκη ἰσχυροῦ «φαρ-
μάκου», καί τοῦ διου, «Δηλητηρίασις», ἐφ. λεύθερος Τύπος, 29 Νοεμβρίου 1917, σ. 1.
38. «Συλλήψεις σοσιαλιστῶν», ἐφ. Ριζοσπάστης, 22 Ὀκτωβρίου 1917, σ. 1.
39. Μ. Δημητρίου, Τό λληνικό σοσιαλιστικό κίνημα, ὅ.π., σ. 315.

108
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

τήν παρξη διαχωριστικῶν γραμμῶν, ἀλλά τά ὅρια παραμένουν ἀσαφῆ ἤ μ λ-

λον κυμαινόμενα. Ἀναμφίβολα ἡ Ὀκτωβριανή ἐπανάσταση ἐνίσχυσε τή δυναμι-
κή καί τήν αὐτοπεποίθηση τῶν ριζοσπαστικῶν ἐκδοχῶν τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλι-
σμοῦ. Στά τέλη τοῦ ἔτους, ὁρισμένα σωματε α τῆς Ἀθήνας, τοῦ Πειραι καί τῆς
Θεσσαλονίκης ἀναθεώρησαν τά καταστατικά τους, ἐνσωματώνοντας ἀναφορές
στήν ταξική πάλη ς κινητήρια δύναμη τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης. Οἱ ἀναθεωρήσεις
αὐτές συνιστοῦν παραπομπές σέ ἀναγνωριστικά σημάδια τῆς σοσιαλιστικῆς ἐπιρ-
ροῆς, συχνά μέ τήν υἱοθέτηση φράσεων πού ἀντλοῦνταν ἀπό τά βασικά μαρξι-
στικά κείμενα τοῦ 19ου αἰώνα. τσι, γιά παράδειγμα, ἡ νωση Ἐργατῶν Τυ-
πογράφων Θεσσαλονίκης τόν Ὀκτώβριο διεύρυνε τίς προ πάρχουσες γενικές
πρόνοιες γιά τήν «ἀλληλοβοήθεια καί τήν ἀλληλεγγύη» τῶν μελῶν μέ ἀναφορές
στή θεωρία τῆς πάλης τῶν τάξεων καί τή διατύπωση τῆς ἀρχῆς ὅτι «ἡ χειραφέ-
τησις τῶν ἐργατῶν δέν θά γίν παρά μόνον ὑπ αὐτῶν τῶν ἰδίων»40. Οἱ ἐπιλογές
αὐτές ὑπογράμμιζαν μία ἐπιπλέον διάσταση: τήν προσπάθεια ὁριοθέτησης τοῦ
ἐργατικοῦ κινήματος, καί τοῦ σοσιαλιστικοῦ, ἀπό τήν ἐπιρροή καί τόν κυβερνη-
τικό παρεμβατισμό στή λειτουργία καί στήν ργάνωση τοῦ συνδικαλιστικοῦ κι-
νήματος.
Αὐτή ἡ ὁριοθέτηση ε χε καί μία λειτουργία στό ἐσωτερικό τοῦ σοσιαλιστικοῦ
κινήματος, ὅσο ὁ δίαυλος μεταξύ σοσιαλισμοῦ καί βενιζελισμοῦ παρέμενε ἀνοι-
χτός. Στό γύρισμα τοῦ χρόνου καταγράφεται να ἐπεισόδιο μετασχηματιστικό σέ
αὐτή τή μεταβλητή γεωμετρία. Τόν Φεβρουάριο τοῦ 1918, τό Λονδίνο θά φιλοξε-
νοῦσε μιά Διεθνή Σοσιαλιστική Διάσκεψη. Ἡ προοπτική αὐτή ἔθετε τό ἐρώτημα
τῆς ἑλληνικῆς παρουσίας, να ζήτημα τό ὁπο ο ε χε γνωρίσει ποικίλες διακυμάν-
σεις μέσα στά χρόνια. Ἡ κύρια ἀνησυχία τῆς ἑλληνικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς
ταν ὅτι ἡ ἀναιμική παρουσία τῶν Ἑλλήνων σοσιαλιστῶν στίς διεργασίες αὐτές
ἐπέτρεπε σέ ἀνταγωνιστικές δυνάμεις νά διατυπώσουν θέσεις πού ἀντιστρατεύ-
ονταν τίς ἐθνικές ἐπιδιώξεις. Στό κλίμα αὐτό, τόν Δεκέμβριο τοῦ 1917 ὁρισμένες
ἀθηνα κές ἐφημερίδες ἀνακάλυψαν ὅτι τό περασμένο καλοκαίρι οἱ Βούλγαροι
σοσιαλιστές ε χαν παραβρεθε σέ μιά ἀνάλογη –ἀποτυχημένη– διάσκεψη στή
Στοκχόλμη, ἐνῶ οἱ λληνες ταν ἀπόντες. «Πρέπει νά ἀκουστ ἡ φωνή τῶν ἑλ-
ληνικῶν ργανώσεων» ἔγραφε τό μπρός, προκειμένου νά προετοιμάσει τό ἔδα-
φος γιά τήν ἐπικείμενη Συνδιάσκεψη τοῦ Λονδίνου41.
Ἡ προτροπή τῆς ἐφημερίδας εἰσακούστηκε, καθώς ἡ ἑλληνική κυβέρνηση
χρηματοδότησε τήν ἀποστολή τριῶν σοσιαλιστῶν στή βρετανική πρωτεύουσα.
Τό γεγονός ἀπό μόνο του ε ναι ἐξαιρετικό, ἀλλά ἀκόμα πιό ἐξαιρετική ε ναι ἡ
σύνθεση τῆς ἑλληνικῆς ἀντιπροσωπίας: ὁ Ἀριστοτέλης Σίδερης, ὁ Ἀλβέρτος Κου-

40. Ἀντώνης Λιάκος, σοσιαλιστική ργατική μοσπονδία Θεσσαλονίκης εντερασιόν

καί Σοσιαλιστική Νεολαία, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 14.
41. «Ἡ ἀπάντησις εἰς τό ψήφισμα τῆς Στοκχόλμης», ἐφ. μπρός, 13 Δεκεμβρίου 1917, σ. 1.

109
Κ τ Κα λ

ριέλ καί ὁ Παναγής Δημητράτος. Τό ἐπεισόδιο αὐτό ε χε ἐλάχιστη σημασία γιά

τόν διεθνή σοσιαλισμό, ὅπως καί ἡ συνδιάσκεψη γιά τήν ἐξέλιξη τοῦ πολέμου,
ἀλλά ταν δηλωτική τῆς διαμόρφωσης νέων ἰσορροπιῶν στό ἐσωτερικό τοῦ ἑλ-
ληνικοῦ σοσιαλισμοῦ. Αὐτή ταν ὁρατή στήν παράκαμψη τοῦ Πλάτωνα Δρακού-
λη, ὁ ὁπο ος ως τότε διατηροῦσε σχεδόν να μονοπώλιο τῆς διεθνοῦς ἔκφρασης
τοῦ ἑλληνικοῦ σοσιαλισμοῦ, καί τοῦ Νικόλαου Γιαννιοῦ42. Ἡ ἀντίδραση τοῦ τε-
λευταίου ταν ργισμένη ἐπαναλαμβάνοντας, ἀπό τίς στῆλες τοῦ Ριζοσπάστη,
τίς κατηγορίες περί «ἑβρα κοῦ σοσιαλισμοῦ» ἐναντίον τῶν βουλευτῶν τῆς Θεσ-
σαλονίκης, ὁ Γιαννιός δυναμίτιζε τίς ὅποιες γέφυρες ἐπικοινωνίας ε χε δημιουρ-
γήσει ἡ εὐφορία τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ 191743.
Στίς νέες συνθῆκες, μέ τίς εἰδήσεις γιά τίς διασπάσεις τῶν σοσιαλιστικῶν κομ-
μάτων νά πληθαίνουν, οἱ ργανωτικοί διαχωρισμοί φάνταζαν δόκιμοι τρόποι ἐπί-
λυσης τῶν ἰδεολογικῶν διαφορῶν. Τόν Φεβρουάριο τοῦ 1918 συνῆλθε στή Θεσ-
σαλονίκη ἡ «τρίτη σοσιαλιστική συνδιάσκεψη». Ἐκε ὑπῆρχαν πολλά θέματα ἀντι-
παράθεσης, ἀλλά αὐτά ε χαν μικρότερη σημασία ἀπό τή σύνθεσή της. καθώς οἱ
συμμετέχοντες ε χαν ἀποφασίσει νά μήν προσκαλέσουν τόν Νικόλαο Γιαννιό.
Ἀπογοητευμένος, λίγο καιρό μετά, ὁ ἄνθρωπος πού πίστευε ὅτι ἡ ἱστορία ε χε
βρεθε στό πλευρό του, ἔγραφε: «ὁ ἑλληνικός σοσιαλισμός πενθε . Πενθε γιά τίς
προδοσίες, πενθε γιά τή γενική κατάσταση τοῦ Σοσιαλισμοῦ καί περιορίζεται
στό νά τήν παρακολουθ νά περισυλλέγεται ἀντί νά γιορτάζ »44.
Μέ ναν παράδοξο τρόπο ἡ παρουσία τῆς ἑλληνικῆς ἀντιπροσωπίας στό Λον-
δίνο φωτίζει τά ρευστά ὅρια μεταξύ τῆς ἐνσωμάτωσης τῶν σοσιαλιστῶν στούς
βενιζελικούς σχεδιασμούς καί τήν ἀντίρροπη τάση τῆς ριζοσπαστικοποίησής τους.
Ἡ χρηματοδότηση τοῦ ταξιδιοῦ τους ἀπό τήν κυβέρνηση ἀποτελοῦσε μιά σαφή
παραβίαση σχετικῶν ἀποφάσεων τῶν σοσιαλιστικῶν συνδιασκέψεων. Τήν δια
στιγμή ὅμως, στήν δια τή Συνδιάσκεψη, οἱ τρε ς σοσιαλιστές δέν ἱκανοποίησαν
τίς ἀναμονές τῆς βενιζελικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς45. Ε ναι ἀπό ἐκε να τά ἐπεισό-
δια ὅπου θά μποροῦσε κανείς νά διακρίνει τό χνος τῆς «ἀντίφασης» στίς πρά-
ξεις καί στίς σκέψεις τῶν σοσιαλιστῶν. σως ὅμως ε ναι κάτι διαφορετικό. Πιθα-
νότατα τό κίνητρό τους ταν ἡ ἐπιθυμία νά συναντήσουν ἀνθρώπους ἀπό τό πα-
λιό δυναμικό τῆς Διεθνοῦς καί νά τοποθετήσουν τόν ἑαυτό τους ἐντός τῆς εὐρω-
πα κῆς σοσιαλιστικῆς σκηνῆς σέ μιά στιγμή ρευστότητας καί ἀναβρασμοῦ. πό
τήν πτική αὐτή, οἱ «ἀντιφάσεις» ἀποκτοῦν μιά διαφορετική διάσταση: αὐτήν τῆς

42. Βλ. τίς ἔντονες διαμαρτυρίες τοῦ Δρακούλη καί τή σχετική ἀλληλογραφία: P SI 2 5 5-
13- Platon E. rako les Papers, abo r Histor Archi e an St entre (People s Histor
M se m), Μάντσεστερ.
43. «Σιών καί Μάρξ», ἐφ. Ριζοσπάστης, 2 Μαρτίου 1918, σ. 1.
44. Νικόλαος Γιαννιός, «Πρωτομαγιά», ἐφ. Σοσιαλισμός, 15 Ἀπριλίου 1918, σ. 1.
45. . Herin , Τά πολιτικά κόμματα στήν λλάδα, ὅ.π., σ. 978.

110
 Ο ιαλι τ α τα αλλ ν τ

ἀγωνιώδους προσπάθειας ἑρμηνείας τῶν νέων συνθηκῶν, συνθηκῶν πού ὅμοιές

τους δέν ε χαν ὑπάρξει στήν ἱστορία τοῦ σοσιαλιστικοῦ κινήματος. Αὐτό τό στοι-
χε ο ε ναι τό καθοριστικό στή συγκρότηση καί στή διαδρομή τοῦ ἑλληνικοῦ σο-
σιαλισμοῦ τό 1917. Συχνά σκεφτόμαστε τήν πορεία του μέσα ἀπό τά ἐμπεδωμέ-
να πρότυπα πού κληροδότησε ἡ ἑδραίωση τῆς Ὀκτωβριανῆς ἐπανάστασης. ν
ἀναλογιστοῦμε πόσο πειραματική, ρευστή καί χαοτική ὑπῆρξε ἡ δια, τότε σως
καί οἱ πράξεις καί οἱ σκέψεις τῶν «ἀνώριμων» σοσιαλιστῶν θά ἀποκτήσουν μιά
διαφορετική διάσταση: αὐτή ἑνός εὐαίσθητου δέκτη μι ς πρωτοφανοῦς ἱστορι-
κῆς μεταβολῆς.

Κ τ Κα λ

Ale an er elensk (1920): «Γιά νά ἔχεις περισσότερα, πρέπει νά παράγεις περισσότερα

– Γιά νά παράγεις περισσότερα, πρέπει νά γνωρίζεις περισσότερα»
( a i Kin , Russian Revolutionary Posters, ὅ.π. [ δῶ, σ. 44], σ. 42)

111