ΜΕΛΕΤΑΙ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΙΡΕΣΕΩΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ
EN TQ B Y Z A N T I N Q ΚΡΑΤΕΙ

Γ'
Μικρά 'Ασία.

1. ΓενιχαΙ ηαρατηοήαεις. Έ ν αντιθέσει προς τάς ευρωπαϊκάς επαρ­

χίας, ή Partitio Romanise, ως καΐ το υπέρ των Βενετών χρυσόβουλλον του
1198, εμφανίζει το διοικητικον σύστημα της Μικρός 'Ασίας συντηρητικώτε-
ρον, πιστότερον δηλαδή; προς την παλαιοτέραν θεματικήν οργάνωσιν \ Έ ν
τφ χρυσοβοΰλλω εκείνω αναγράφονται α! ακόλουθοι περιφερειαι : το θέμα
Μεσοθυνίας, ή επίσκεψις Δαματρυος, το θέμα Νικομήδειας, ή επίσκεψις
Πυλών καΐ Πυθίων, το θέμα Όψικίου ' και Αιγαίου * μετά της επισκέψεως
Λοπαδίου καΐ Άπολλωνιάδος, το θέμα Άχυράους, το θέμα Άδραμυττίου,
το θέμα Μυλάσης και Μελανουδίου, το θέμα Μαιάνδρου, το θέμα Φιλαδελ-

1
Της παρούσης μελέτης τα προηγούμενα μέρη έδημοσιευθησαν έν Έπετηρίδος,
τόμ. 17 (1941), σελ. 208-274, τόμ. 18 (1948), σελ, 4 2 - 6 2 , τόμ. 19 (1949), σελ. 3 -
25, τόμ. 21 (1951), σελ. 179-209, και τόμ. 2 (1952), σελ. 159-182.
* Έ κ τοΰ νέου ύλικοΰ, το όποιον προσφέρει ή συλλογή Orghiđan, σημειοΰ-
μεν ενταΰθα δΰο μολυβδόβουλλα τοΰ Θ' - 1 ' αιώνος, ανήκοντα είς τον Νικήταν, κου-
βουκλήσιον καί στρατευτήν Όψικίου, και εις τίνα πρωτοσπαθάριον και τοποτηρη-
τήν τοΰ θεοφύλακτου βασιλικού Όψικίου. Τρίτον μολυβδσβουλλον, τοΰ ΙΑ' αιώνος,
άνηκεν είς τον Κωνσταντίνον, πρωτοσπαθάριον καί κριτήν επί τοΰ Ιπποδρόμου και
τοΰ Όψικίου: V. L a u r e n t , La Collection . Orghiđan, αριθμ. 218, 219 καί
221, σελ. 118 -119.
* Έ κ της αύτης συλλογής μνημονευτέα δΰο μολυβδόβουλλα : τό Iv, τοΰ Η' αΐώ-
νος, άνηκεν εις τόν ΜιχαήλΓ βασιλικον στράτορα καί χαρτουλάριον τοΰ ΑΙγαίου Πε­
λάγους' τό δεύτερον, τοΰ ΙΑ' αΙώνος, είς τον Βασίλειον, πρωτοσπαθάριον, πρωτονο-
τάριον Πελοποννήσου καί βασιλικον ΑΙγαίου Πελάγους : Αυτόθι, αριθμ. 213 καί 214,
σελ. 115-116.
128 Δίον. 'A. Ζακυθηνοΰ

φείας, και το θέμα Άτταλείας ', Σελευκείας *, 'Αντιοχείας της επί τφ Κράγω,
Λαοδικείας καΐ μέχρι και αυτής της ουρικής 'Αντιοχείας *.
'Αντιστοίχως το περί διανομής εγγραφον του 1204 απαριθμεί τάς έξης
Ιπαρχίας, αίτινες απασαι περιελαμβάνοντο εις τον δεύτερον κλήρον τοΰ λατί-
νου αύτοκράτορος (pars secunda domini imperatoris) : «Provinţia Opti­
máti. Provinţia Nicomidie. Provinţia Tharsie, Plusiade et Metavolis
cum Servochoriis et cum omnibus, que sub ipsis. Provinţia Paflagonie
et Vucellarii. Provinţia Oenei et Sinopii et Pabrei. Mitilini. Limni cum
Skiro, et que sunt infra Avidum insule, scilicet Priconiso et cetera,
cum Strovilo. Samos et Tinos cum Samandrakio. Provinţia de Pilon,
de Pithion, de Keramon. Provinţia Malagini. Provinţia Achirai. Pro­
vinţia Adramitii, de Chilariis et de Pergamis. Provinţia Neocastri.
Provinţia Milasi et Melanudi. Provinţia Laodikie et Meandri, cum
pertinentia Sampson et Samakii, cum Contostephanatis, cum Camizatis
et ceteris atque Chio», ήτοι V Θέμα Όπτιμάτων' θέμα Νικομήδειας' θέμα
Ταρσίας, Πλουσιάδος καΐ Μεταβολής μετά τών Σερβοχωρίων κα ι πάντων
των υποκειμένων αύτοΐς' θέμα Παφλαγονίας καΐ Βουκελλαρίων' θέμα ΟΙναίου,
Σινώπης και Παυράης* Μυτιλήνη' Λήμνος μετά Σκύρου και αι κάτω 'Αβύ­
δου νήσοι, ήτοι Προκόννησος καΐ λοιπά! μετά της Στροβήλου" Σάμος κα ι
Τήνος μετά τής Σαμοθράκης* θέμα Πυλών, Πυθίων, Κεράμων* θέμα Μαλα-

1
Σημειωτέον μολυβδόβουλλον τοΰ ΙΑ' - IB αιώνος, ανήκον εις Στέφανον, διοι-
κητήν της Άτταλείας : Αυτόθι, αριθμ. 255, σελ. 138. 'Ιδιαιτέρως έφιστωμεν την
προσοχήν τοΰ άναγνωστου επί τινών επιγραφικών μνημείων, αναφερομένων είς την
διοίκησιν της Άτταλείας. Έ ν πρώτοις μνημονευτέα επιγραφή, χαραχθεΐσα μεταξύ 9
'Ιουνίου 911 και 11 Μαΐου 912, αναφερομένη δε εις την άνέγερσιν δευτέρου τείχους
της πόλεως υπό Λέοντος τοΰ Σοφοΰ <σΰν υίφ τφ γλυκεΐ Κωνσταντίνφ>. Έ ν άλλη επι­
γραφή τοΰ έτους 915/916 λέγεται δτι πρόνοια τών πανάγαθων και σοφών βασιλέων
Κωνσταντίνου και Ζωής, ó [Λέων ; J ó πανθαΰμαστος lv «στρατηγήσιν» ήσφαλίσατο
σοφώς την πόλιν τείχει δευτέρω ταύτην κατοχυρώσας, πασών πόλεων δείξας άσφαλε-
στέραν' νΰν δ' αυτήν καΐ σέσωκεν χειρί Κυρίου εις δόξαν Χρίστου και καύχημα Ρω­
μαίων καΐ κατατροπήν τών δυσεβών 'Αγάρων. Τρίτη επιγραφή μετ* ακροστιχίδος
τοΰ έτους 909/910 μνημονεύει τον δρουγγάριον Στέφανον τον Άβάστακτον ; τα κεί­
μενα μετά παρατηρημάτων παρά Η . G r é g o i r e , Recueil- des inscriptions grec­
ques chrétiennes d'Asie Mineure, A', αριθμ. 302-304, σελ. 103 κέ.
a
Έ ν τη συλλογή Orghidan περιλαμβάνεται μολύβδινη σφραγίς τοΰ πρώτου
ήμίσεος τοΰ ΙΑ' αΙώνος, ανήκουσα είς τόν θεόδωρον έπισκεπτίτην τής Σελευκείας :
V. L a u r e n t , Αυτόθι, αριθμ. 232, σελ. 125.
8
Βλ. άνωτ., ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 3 - 2 5 [95-117]. Έ κ τής συλλογής Orghi­
dan Ιδημοσιευθη μολυβδόβουλλον Νικήτα, πρωτοπροέδρου και δουκος 'Αντιοχείας.
Πρόκειται κατά πασαν πιθανότητα περί τοΰ άδελφοΰ τοΰ Μιχαήλ τοΰ Δ', άναλαβόν-
τος την διοίκησιν τής περιοχής τφ 1034 : V. L a u r e n t , Έ ν θ ' άνωτ., αριθμ. 198,
σελ. 107-108.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 129

γίνων' θέμα Άχυράους' θέμα Άδραμυττίου, Χλιαρών και Περγάμων' θέμα

Νεοκάστρου' θέμα Μυλάσης καΐ Μελανουδίου' θέμα Λαοδικείας καΐ Μαιάν­
δρου μετά των επισκέψεων Σαμψών και «Σαμαχίου», μετά των Κοντοστεφα-
νάτων, των Καμμυτζάτων καί μετά της Χίου \
Παρατηροΰμεν εν πρώτοις οτι δ συντάκτης της Partitio Romanise,
προβαίνων είς τήν άπαρίθμησιν τών μικρασιάτικων περιφερειών, Ιπανέρχεται
εις τον γνώριμον δρον Provincia, τον όποιον, ως εΐδομεν, είχεν εγκαταλεί­
ψει ομιλών περί της θρακικής περιοχής. Τοΰτο προς τοις άλλοις αποτελεί
τεκμήριον του συντηρητικού πνεύματος, όπερ επεκράτησε εν τη καθόλου
διοικητική διαιρέσει τής Μικράς 'Ασίας.
Έ ξ άλλου, από απόψεως γεωγραφικής τα δυο κείμενα, το χρυσόβουλλον
του 1198 καί το εγγραφον τής διανομής, παρουσιάζουν ουσιώδεις διαφοράς*
το μεν πρώτον περιλαμβάνει χώρας, Ικτεινομένας κατά τήν βορειοδυτικήν,
τήν δυτικήν καί τήν νοτίαν Μικράν Άσίαν, από του Βοσπόρου μέχρι τής
Κιλικίας, καί πέραν αυτής μέχρις αυτής τής 'Αντιοχείας, το δε εγγραφον
του 1204 περιλαμβάνει και σημαντικον τμήμα τής βορείας ακτής, τής προς
τον Εΰξεινον Πόντον, μέχρι τής Σινώπης. Τουναντίον, τοΰτο δεν προβαίνει,
προς νότον, πέραν τής Μυλάσης.
"Ελθωμεν νυν είς τα καθέκαστα.

2. Ή βόρεια ηεριοχή. Ώ ς καί το χρυσόβουλλον του 1198, οΰτω και

το εγγραφον τής διανομής δρμάται εκ τής περιοχής, τής κειμένης κατέναντι τής
Κωνσταντινουπόλεως. Πριν ή χωρήσωμεν είς τήν ερευναν τών περιοχών τής
Βιθυνίας, είναι ανάγκη να προτάξωμεν παρατηρήσεις τινάς, συμπληροΰντες
τα ανωτέρω περί 'Αβύδου καί Βοσπόρου γραφέντα \ 'Ιδιαιτέρως επιθυμοΰ-
μεν να Ιπιστήσωμεν τήν προσοχήν επί επιγραφής τών χρόνων του 'Αναστα­
σίου του Α' (491 - 518). Το κείμενον τοΰτο αναφέρεται εΐς τάς εκτάκτους
δόσεις, αΐτινες επεβάλλοντο εις τους εμπορευόμενους και δια θαλάσσης κομί­
ζοντας φορτία. Δια να πατάξη τάς ύπερβασίας τών διοικητικών οργάνων, ó
αυτοκράτωρ ώρισε ποινάς κατά τών παραβαινόντων καί εθέσπισε τους τύπους
«στήλαις εγχαράττεσθαι λιθίναις, εμπεπηγμέναις εκεί προς τη θαλάττη, ώστε
καί τους άπαιτοΰντας καί τους απαιτουμένους άναγινώσκειν τον νόμον καί
τους μεν δεδιότας απέχεσθαι τής απληστίας, τους δε θαρροΰντας μή ανέχεσθαι
βλάβης...». Έ ν τη επιγραφή ταΰτη μνημονεύονται «ό τήν αρχήν έχων τών
στενών» καί ó «περίβλεπτος κόμης τών στενών» 8. Έ ξ άλλου στρατηγός τον

» T a f e l και T h o m a s , Urkunden, τόμ. A', σελ. 475 - 479. Πρβλ. καί σελ.
491-492.
» Βλ. ανωτέρω, ΕΕΒΣ, τόμ. 18, σελ. 55-56 [84-85], τόμ. 22, σελ. 179-180
[175-176].
* Η. G r é g o i r e , Recueil des inscriptions grecques chrétiennes d'Asie
BI1ETHP1S ETAIPEIAS ΒΥΖΑΝΤΙΝΏΝ S ΥΛΏΝ "Ετος KE' 9
130 Δίον. Ά . Ζακυθηνοϋ

στενού αναφέρεται εν άπολεσθέντι προστάγματι του Μανουήλ του A ' , γνωστφ

εκ σημειώματος του Βαλσαμώνος '.

Πρώτον κατά σειράν ηρχετο το &έμα τών Όητιμάτων ή Όπτίματον.

Την δνομασίαν έλαβε τοΰτο εκ του ομωνύμου σώματος των O p t i m a t e s .
Προελθον εκ της διασπάσεως του παλαιού θέματος του Ό ψ ι κ ί ο υ , περιελάμ­
βανε το βόρειον τμήμα τής Βιθυνίας, το προς τήν θάλασσαν, με πρωτεΰουσαν
τήν Νικομήδειαν. Δεν είναι δυνατόν να λεχθή μετ' ακριβείας πότε ίδρΰθη
το θέμα των Ό π τ ι μ ά τ ω ν . Δις δ Θεοφάνης, ομιλών περί γεγονότων τών ετών
768 καΐ 798, αναφέρει τους Ό π τ ι μ ά τ ο υ ς εν συνδυασμφ προς τους στρατιώ-
τας τών θεμάτων Θρακησίων καΐ Ό ψ ι κ ί ο υ % εκ τούτου δμως ουδόλως προ­
κύπτει δτι ήσαν ηνωμένοι μετά τής τελευταίας στρατιωτικής και διοικητικής
περιφερείας *. Είναι ωσαύτως αμφίβολον εάν κατά τήν εποχήν εκείνην οι
Ό π τ ί μ α τ ο ι άπετέλουν ίδιον θέμα.
Αι πρώται ασφαλείς μνεΐαι πρέπει να αναζητηθούν εις αλλάς πηγάς.
Συγκεκριμένως αί αραβικά! άναγραφαί, αιτινες εμφανίζουν καταστάσεις
παλαιοτέρας του έτους 863, περιλαμβάνουν το θέμα \ το δε Τακτικον του
U s p e n s k y , συνταχθέν μεταξύ του 8 4 5 καΐ του 856 6 , μνημονεύει τον δομέ-
στικον τών Ό π τ ι μ ά τ ω ν β . ΕΙς τοΰτο συμφωνεί προς τον Πορφυρόγέννητον,
κ α θ ' ον «το καλοΰμενον ουκ ο ί δ ' όπως είπεΐν θέμα Ό π τ ί μ α τ ο ς ούδεμίαν έχει
κοινωνίαν προς θέματα», «ουδέ εις θέματος τάξι,ν λελόγισται, οΰδε στρατηγός
δ τούτου άρχων κατονομάζεται, άλλα δομέστικος, δ ύπο χείρα ων στρατηγοί)
και τήν άξίαν καταδεέστερος» Λ
Άξιολογώτατα είναι τα σφραγιστικά μνημεία. Άναφέρομεν πρώτον

Mineure, τόμ. A', σελ. 4 - 5 . E . S t e i n , Histoire du Bas-Empire, τόμ. B', σελ,

196 -197.
1
Jus grsecoromanum, εκδ. Ζεπων, τόμ. A', σελ. 426-427. Πρβλ. F r . D ö l -
g e r , Regesten, αριθμ. 1536.
* Θ ε ο φ ά ν η ς , τόμ. A', σελ. 447 και 473 (de Boor).
* Ώ ς υποθέτει ó Α. P e r t u s i , Costantino Porfirogenito De thematibus,
σελ. 131 κε.
4
H . G e l z e r, Die Genesis der byz. Themenverfassung, σελ. 82-83 και
100. Α. P e r t u s i , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 132. Πρβλ. Α. Α· V a s i l i e v , Byzance
et les Arabes. La dynastie Macédonienne, Deuxième partie : Extraits des
sources arabes traduits par M. C a n a r d (Βρυξέλλαι, 1950), σελ. 402.
8
G. O s t r o g o r s k y , Die Entstebungszeit des Τακτικόν Uspensky und
des Τακτικόν Benešević, Recueil des travaux de l'Acad. serbe des s e , 36,
Inst. d'études byzantines, № 2 (Βελιγράδιον, 1953), σελ. 57-58 (σερβ. μετά
γερμ. περιλήψεως).
« Παρά Α. P e r t u s i , "Evo·' άνωτ., σελ. 132.
7
Αυτόθι, σελ. 6 9 - 7 0 .
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 131

μολυβδόβουλλσν w û ενδεκάτου αιώνος, το όποιον επικυροΐ τα υπό του Πορ­

φυρογέννητου λεγόμενα* άνηκε δε τοΰτο εις άδηλον πρωτοσπαθάριον καΐ
δομεστικον τών θεοφύλακτων Όπτιμάτων '. "Αλλαι δμως σφραγίδες κατά
διάφορον τρόπον εμφανίζουν τήν διοίκησιν του θέματος. Οΰτω μνημεΐον του
ενάτου αιώνος άνηκεν εις αγνωστον βασιλικον στρατηγον και δομεστικον τών
'Οπτιμάτων % άλλο δε εις Γρηγόριον τον Χοιροσφάκτην, επί του χρυσοτρι-
κλίνου καΐ στρατηγον τών Όπτιμάτων ·. Τήν άντίφασιν ταυτην προσπαθών
να έρμηνεΰση, δ Α. Pertttsi παρατηρεί δτι «ίσως δ τίτλος πρέπε να ληφθη
μάλλον εν τη τιμητική σημασία κα ι ουχί εν τη πραγματική» 4 . Παρόμοια
ύπόθεσις δεν είναι αναγκαία, διότι γενικωτερον εν τη ιεραρχία τών θεματικών
λειτουργών καΐ êv τη διοικητική ορολογία διαπιστούται ελλειψις συνοχής καΐ
σταθερότητος *. Συναφώς προσθέτομεν οτι εκ μολυβδοβοΰλλου της Ιποχής
τών Κομνηνών είναι γνωστός καΐ δ Λέων ó πρωτοπρόεδρος κα ι κατεπάνω
Όπτιμάτων β .
"Άλλους λειτουργούς του θέματος, εκ σιγιλλογραφικών μνημείων γνω­
στούς, άναφέρομεν τους εξής : τον Μιχαήλ, εκ προσώπου τών Όπτιμάτων,
του ενδεκάτου ή δωδεκάτου αιώνος ', τον Λέοντα, δστιάριον, εβδομαδάριον
κα ι κριτήν τών Όπτιμάτων, της αυτής εποχής", καΐ τον Ρωμανόν, κομμερ-
κιάριον Όπτιμάτων και δικαστήν ·.
Ή πρωτεύουσα του θέματος, ή Νικομήδεια, φέρεται νυν εν τω εγγράφω
ως Ιδρα ιδίας διοικητικής περιφερείας, ως και εν τφ χρυσοβοΰλλφ του 'Αλε­
ξίου του Γ ' ,0 . Ή παράλληλος αΰτη μνεία ευλόγως δημιουργεί το Ιρώτημα
εάν δντως το θέμα τών Όπτιμάτων, περιωρισμένης καθ' Ιαυτο εκτάσεως,
εδιχοτομήθη κατά τά τέλη του δωδεκάτου αίώνος, ώστε ή πρωτεύουσα αύτοΰ
να άποτελέση Ιδίαν διοίκησιν. Πιθανώτερον φαίνεται δτι ot συντάξαντες τήν
Partitio, άντλοΰντες προφανώς εκ φορολογικών Ιγγράφων, άνήγαγον είς
θέματα περιοχάς ήσσονος διοικητικής σημασίας. Πρέπει πάντως-νά σημειωθή

1
V. L a u r e n t , Documents de Sigillographie. La Collection C. Orghi-
dan, σελ. 120 (αριθμ. 222).
» G . S c h l u m b e r g e r , Sigillographie de l'Empire byzantin, σελ.
244 - 245.
» Αυτόθι, σελ. 244.
4
Α. Ρ e r t u s i, "Ένθ' άνωτ., σελ. 132.
δ
Πρβλ. γενικός τινας παρατηρήσεις παρά V. L a u r e n t , Le grande dome­
sticai, εν Échos d'Orient, τόμ. 37 938), σελ. 65.
e
G. S c h l u m b e r g e r , "ΕνΘ * άνωτ., σελ. 245.
7
Αυτόθι.
8
Αυτόθι. 'Επιστολή το€ Μιχαήλ Ψελλού απευθύνεται προς αδηλον κριτήν τών *
Όπτιμάτων: Ε. Σ ά θ α , Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. E', σελ. 291.
• V. L a u r e n t , La Collection . Orghidan, σελ. 120 (άρ. 223).
10
Βλ. περί του θέματος Νικομήδειας ανωτέρω t ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 4 [96].
132 Δίον. Ά. Ζακυθηνοΰ

δτι τον αυτόν κατακερματισμον δεικνύει καΐ το χρυσόβουλλον του 1198, το

οποίον παρά το θέμα Νικομήδειας αναφέρει και το της Μεσοθυνίας '.

'Ανατολική περιοχή του θέματος των Όπτιμάτων, ή Ταρσία, άπετέλε-

σεν όμοΰ μετ' άλλων περιφερειών και πόλεων το Μμα Ταρσίας, Πλουοιάοος
xal Μεταβολής μετά των Σερβοχωρίων ». Τα εν τη χειρογράφω παραδόσει
αναγραφόμενα ονόματα των Μικρασιατικών πόλεων ούδεμίαν δυσκολίαν
αναγνωρίσεως παρουσιάζουν, πλην τών Σερβοχωρίων. Ταΰτα φέρονται εν
τω Iyiber Albus, υπό τον τΰπον Succoriis, ε ν τφ Liber Pactorum I :
Sochoriis, εν τφ Liber Pactorum I I : est Soccoriis, εν τω Άμβροσιανφ
κώδικι Ι : Successibus καΐ εν τφ κώδικι του 'Αγίου Μάρκου : Servochorus.
Τήν τελευταίαν ταΰτην γραφήν αποκατέστησαν οί έκδόται εις το κείμενον
γράψαντες : cum Servochorus ·.
Ή περιοχή της Ταρσίας εκείτο κατά τήν ανατολικήν δχθην του Σαγ­
γαρίου και διεσχίζετο υπό της όδοΰ, της άγοΰσης εκ Νικομήδειας εΐς Ήρά-
κλειαν τήν ποντικήν *. Ό Νικήτας ó Χωνιάτης λέγει δτι ή Ταρσία ήτο
«αγχουρος Νικομηδεΰσι» β , άνηκε δε αρχικώς εις το θέμα τών Όπτιμάτων,
ως μαρτυρούν και δ Βίος τον 'Αγίου Ευστρατίου β , αποθανόντος τφ 846,
και αυτός δ Πορφυρογέννητος, λέγων δτι τα «έθνη τα συμπληροΰντα, μάλλον
δέ ΰπουργοΰντα εις τήν τοιαΰτην δουλείαν τών στρατιωτών κα ι αΰτοΰ τοΰ
βασιλέως» ήσαν Βιθυνοί, ΘυνοΙ καΐ Ταρσιάται '. Κατά τινας πηγάς, το
τοπωνΰμιον φέρεται και υπό τον τύπον Ταρσός 8 .
"Η Πλούσιας πρέπει να ταυτισθη προς τήν άρχαίαν Προυσιάδα τήν
προς Ύπίω, νοτίως της 'Ηράκλειας 9 . Ό Νικήτας δ Χωνιάτης χρησιμοποιεί
τον τΰπον Πλούσιας '°, εξ οΰ προέκυψε το οικογενειακόν όνομα Πλουσιαδη-

1
Αυτόθι, σελ. 3-4 [95-96]. Διεσώθη μολυβδόβουλλον διοικητού θυνίας : G.
S c h l u m b e r g e r , "Evö·' άνωτ., σελ. 245.
* T a f e l καΐ T h o m a s , "Εν*' άνωτ., σελ. 475-476.
» Αυτόθι, σελ. 476, σημ. 7.
4
W. Μ. R a m s a y , The Historical Geography of Asia Minor, σελ. 191.
* Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 553, Bonn.
« W. T o m a s c h e k , Zur historischen Topographie von Kleinasien im
Mittelalter, Sitzungsberichte der Kais. Akademie der Wissenschaften in Wien,
Phil. - Hist. Classe, τόμ. 124 (1891), σελ. 8. Πρβλ. Β. Μ e h ο n, Une terre
de légendes. L'Olympe de Bithynie, (Παρίσιοι, 1935), σελ. 51 κέ.
7
Α. Ρ e r t u s i , "Evfl·' άνωτ., σελ. 70.
8
W. T o m a s c h e , "Evfr' άνωτ., σελ. 8.
9
Ουχί, ώς λέγει ó W. T o m a s c h e , Αύτόθ-i, σελ. 10, μετά τίνος πάντως
δισταγμού, προς την Προυσιάδα τής Προποντίδος, την άρχαίαν Κίον. Πρβλ. Β.
M en t h o n , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 224, σημ. 1.
10
Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 844.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 183

νός '. Ό Βίος της 'Αγίας Μαρίας της νέας, άποδημησάσης προς Κΰριον
περί το 902, λέγει δτι το δρος Κυμινας εκείτο «εν όρίοις Παφλαγονίας, της
Πλουσιάδος εγγΰς», πρόκειται δμως περί δρους ομωνύμου προς το παρά
τήν Άχυράους κείμενον *. Ή Προυσιάς ήτο επισκοπή της επαρχίας Όνω-
ριάδος, υποκείμενη είς τήν μητρόπολιν Κλαυδιουπόλεως . Κατά τον Πορφυ-
ρογέννητον, περιελαμβάνετο ε!ς το θέμα Βουκελλαρίων 4. Δια τήν διοικητι-
κήν ίστορίαν της Προυσιάδος - Πλουσιάδος σπουδαιότατον είναι μολυβδό-
βουλλον των βασιλικών κομμερκίων Κρατίας, Πλουαιάδος και 'Ηράκλειας,
του έτους 705/706 5 . Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ή Κράτχια, ως και ή
Προυσιάς, ανήκεν είς το θέμα Βουκελλαρίων β .
Το τοπωνύμιον Μεταβολή, μνημονευόμενον επανειλημμένως παρά τοις
Βυζαντινοΐς, αντιστοιχεί σημασιολογικώς προς το mutatio των ρωμαϊκών
οδοιπορικών 7. Κατά τον Κίνναμον, το φροΰριον τοΰτο εκείτο εν τη περιοχή
τών Μελαγγείων, περί ών κατωτέρω 8. Σημαντικον από τοπογραφικής από­
ψεως είναι χωρίον του Νικηφόρου του Βρυεννίου, αναφερόμενον εις τήν
κατά το έτος 1074 άποστασίαν του Φράγκου μισθοφόρου Roussel de Bau­
letti. Κατά τάς πληροφορίας τοΰ ιστορικού, ή Μεταβολή ϊδρυτο επι λόφου
είς τήν περί τον Σαγγάριον χώραν. Κατερχόμενος τις τον λόφου τούτου,
εφθανεν εις τι πεδίον επίμηκες, κείμενον προς τους πρόποδας τοΰ δρους
Σόφων. Ουχί μακράν εΰρίσκετο και το δρος Μαροξός ". Έάν, ώς πιστεύεται,
δ Σόφων είναι το νεώτερον Sabandja dagh, το Μαροξος αντίστοιχη προς
το Gök-dagh, συνάγεται δτι ή Μεταβολή εκείτο ανατολικώς της Νικομή­
δειας, προς το νότιον τμήμα της λίμνης Βοάνης ,0 .
1
Κ. Ά ' μ ά ν τ ο υ , Γλωσσογεωγραφικά, άνάτυπον έκ τοΰ Byz. - neugr. Jahr­
bücher, τόμ. 18, σελ. 2.
1
Ε . H o n i g m a n n , εν Byzantion, τόμ. 14 (1939), σελ. 631. Περί τοΰ ονό­
ματος Κυμινας βλ. Κ. Ά μ α ν τ ο ν, ΑύτόΦι, σελ. 2.
8
Η . G e i z e r , Georgius Cyprius, σελ. 15 και 68 (άρ. 262 και 1396). Μολυ-
βδόβουλλα επισκόπων Προυσιάδος παρά Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ΰ λ φ , Βυζαντιακά
Μολυβδόβουλλα, σελ. 49.
* Α. Ρ e r t u s i , "Evo·* άνωτ., σελ. 71.
5
Ν . Ρ. L i k h a č e ν , Χρονολογημένα βυζαντινά μολυβδόβουλλα (ρωσ.), εν
Izvestija Rossijskoj Akademii istorii materiálno] Kultur, τόμ. 3 (Leningrad,
1924), σελ. 198. Πρβλ. V. L a u r e n t , Bulletin de Sigillographie byzantine,
Byzantion, τόμ. 5 (1929 -1930), σελ. 647.
• Α. Ρ e r t u s i , "Evtì·' άνωτ., σελ. 71.
7
Βλ. προχείρως : L. Β r é h i e r, Les institutions de l'Empire byzantin,
σελ. 326.
8
' Ι ω ά ν ν η ς Κ ί ν ν α μ ο ς , σελ. 127, Bonn.
9
Ν ι κ η φ ό ρ ο ς Β ρ υ έ ν ν ι ο ς , σελ. 81 - 82, Bonn. Πρβλ. Μ ι χ α ή λ ' Α τ τ α-
λ ε ι ά τ η ν , σελ. 189. Σ κ υ λ ί τ ζ η ν , τόμ. B', σελ. 710-713.
10
W. M. R a m s a y, "Ev8 ' άνωτ., σελ. 188. W. Τ m a s h e , "Εν*' άνωτ.,
σελ. 7 - 8 .
134 Δίον. Ά . ΖακυΦηνοΰ

Τα Σερβοχώρια ' του εγγράφου συνήψε πρώτος δ W. Tomaschek *

καΐ ακολούθως Π. Χαρανης s προς τους εποικισμούς τών Σέρβων, τους
οποίους ó 'Ιωάννης ó Β ' ó Κομνηνός εγκατέστησεν εις την επαρχίαν Νικο­
μήδειας τω 1129 ή 1130. Ό Νικήτας δ Χωνιάτης γράφει δτι δ αυτοκράτωρ,
νικήσας τους αποστατήσαντας Σέρβους «και λείαν εκείθεν ελάσας οΰ σταθμη-
τήν και πλείστων ωφελειών εμπλήσας το στράτευμα, εις τήν εω διαβιβάζει
το του πλήθους αίχμάλωτον καΐ κατά τήν Νικομήδους επαρχίαν άποτάξας
αΰτφ κατοίκησιν καΐ γήν διαρκεστάτην άποδασάμενος το μεν του δορυκτήτου
λεώ τοις στρατεΰμασιν εγκατέμειξε, το δε παρήκεν εις δασμοφόρησιν» 4.

'Ακολούθως ήρχετο το ήνωμένον &έμα Παφλαγονίας καΐ Βουκελλα­

ρίων. Το θέμα Βουκελλαρίων ίδρύθη πιθανώς επί Κωνσταντίνου του E ' .
Πρώτος στρατηγός μνημονεύεται κατά το έτος 767/768. Έ κ τούτου απεσπά-
σθη ή Παφλαγονία και εγένετο Ιδία περιφέρεια πιθανώς επί Θεοφίλου.
Πρώτος αυτής στρατηγός αναφέρεται τω 863. Πρωτεύουσα του θέματος
Βουκελλαρίων ήτο ή "Αγκυρα, του δε θέματος Παφλαγονίας ή Γάγγρα *.
Καταχωρίζομεν κατωτέρω συμβολάς τινας εις τήν προσωπογραφίαν του
θέματος Βουκελλαρίων :
1. Ό πρώτος γνωστός στρατηγός τών Βουκελλαρίων ώνομάζετο Μάνης
καΐ αναφέρεται δις υπό του Θεοφάνους, τφ 767/768 καΐ τφ 771 ".
2. Εις τήν πρώιμον ταΰτην εποχήν τών είκονοκλαστών αυτοκρατόρων
ανήκουν τα σφραγιστικά μνημεία του Νικηφόρου πατρικίου καΐ στρατηγού
τών Βουκελλαρίων \ Λέοντος βασιλικού σπαθαρίου καΐ στρατηγοί» τών Βου-
τελαρίων (sic) 8 , του Βαρδάνη βασιλικού πρωτοσπαθαρίου καΐ στρατηγού
τών Βουκελλαρίων ·, άδηλου βασιλικού πρωτοσπαθαρίου και στρατηγού τών

1
ΟΙ τύποι της χειρογράφου παραδόσεως sticcoriis και sochoriìs (Ht ή δύ να ντο
ίσως να μεταγράφουν εοωχώρια.
* W. T o m a s c h e k , "Evo 'άνωτ., σελ. 8.
8
. h a r a i s, The Slavic element in Byzantine Asia Minor in the
Thirteenth Century, Byzantion, τόμ. 18 (1946-1948), σελ. 71.
' Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 23. Πρβλ. Ρ . C h a l a n d o , Jean II
Comnène et Manuel I Comnène, σελ. 7 0 - 7 1 .
8
A. P e r t u s i , 'Evo·' άνωτ., σελ. 133 κέ. Έ ν τφ Βιφ του Θεοδώρου τοΰ
Στουδίτου μνημονεύεται τό ϋεμα τών Παφλαγόνων επί Μιχαήλ τοΰ B', αλλ' ως παρε-
τήρησεν ó J. Β. B u r y , A History of the Eastern Roman Empire, σελ. 222 -
223, σημ. 6, πρόκειται περί αναχρονισμοί».
β
Θ ε ο φ ά ν η ς , τόμ. A', σελ. 440 και 445.
' G . S c h l u m b e r g e r , Sigillographie, σελ. 302.
8
Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ , Βυζαντιακα Μολυβδόβουλλα, σελ. 296.
9
ΑύτόυΗ, σελ. 49. Ό Βαρδάνης οΰτος μετά πολλής πιθανότητος δύναται να
ταυτισθώ προς Ινα των ομωνύμων στρατηγών, οΐτινες ήκμασαν κατά τέλη τοΰ ογδόου
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 135

Βουκελλαρίων ' καΐ επίσης άδηλου πατρικίου βασιλικού κανδιδάτου καΐ στρα­
τηγού τών Βουκελλαρίων 2.
3. Κατά τίνα ΰπόθεσιν, ó Θεόδωρος Κρατερός, εις τών μαρτύρων του
'Αμορίου, ήτο στρατηγός του ημετέρου θέματος *.
4. Εις τήν μάχην του Λαλακάοντος (863) αναφέρεται ó στρατηγός τών
Βουκελλαρίων Νάσαρ, δστις ακολούθως διεκρίθη επί Βασιλείου του Μακε-
δόνος \
5. Κατά τα τελευταία ετη εδημοσιεΰθη εγγραφον 'Ιωάννου του Χάλδου,
δουκος τών Άρμενιακών, τών Βουκελλαρίων και της Θεσσαλονίκης, απολυθέν
κατά Σεπτέμβριον του 995 \ Ή συγκέντρωσις τών τριών τούτων θεμάτων
υπό τήν ήγεσίαν του δουκος είχε χαρακτήρα προσωρινον καΐ ύπηγορεΰθη εκ
αναγκών τοΰ βουλγαρικοί» πολέμου ".
"Αλλοι λειτουργοί τοΰ θέματος, γνωστοί εκ σφραγιστικών μνημείων,
είναι οΐ εξής : άδηλος τουρμάρχης (ή άρχων) Βουκελλαρίων, τοΰ ογδόου αιώ­
νος ', δ Πέτρος πρωτοσπαθάριος επί τών οικειακών καΐ πρωτονοτάριος τών
Βουκελλαρίων, τοΰ δεκάτου αιώνος 8 , ó 'Αλέξιος βασιλικός πρωτοσπαθάριος
και αναγραφεύς Βουκελλαρίων, τοΰ δεκάτου ή ενδεκάτου αΐώνος *, δ Μιχαήλ
πρωτοσπαθάριος πρωτονοτάριος τοΰ κοιτώνος καΐ κριτής τών Βουκελλαρίων,
τοΰ ενδεκάτου αιώνος '°, δ Γρηγόριος βασιλικός πρωτοσπαθάριος και άση-
κρήτις κριτής τών Βουκελλαρίων, της αυτής εποχής " .
Περί τοΰ θέματος τής Παφλαγονίας διελάβομεν αλλαχοΰ. Έπειράθημεν
κυρίως να αποδείξωμεν οτι δ Πορφυρογέννητος, δμιλών περί τοΰ κατεπάνω
Παφλαγονίας εν αναφορά προς γεγονότα τοΰ έτους 833, εχρησιμοποίησε τον

και τάς αρχάς τοΰ ενάτου αιώνος. Εϊς τούτων, πατρίκιος καί στρατηγός τών 'Ανα­
τολικών, μονοστράτηγος, διοικητής τών πέντε θεμάτων της 'Ανατολής, επανεστά-
τησε κατά τοΰ Νικηφόρου τοΰ Α' τφ 803 : J. Β. B u r y , A History of the Eastern
Roman Empire, σελ. 10 κ!. Περί πιθανοΰ ταυτισμοΰ τών ομωνύμων τούτων στρα­
τηγών βλ. R. G u i 11 a d, Études sur l'Histoire administrative de Byzance. Le
domestique des scholes, Revue des études byzantines, τόμ. 8 (1950), σελ. 19 - 20.
* Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ΰ λ ο υ , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 48 -49.
* G. S c h l u m b e r g e r , "Ενθ' άνωτ.', σελ. 301.
3
J. Β. B u r y , "Εν*' άνωτ., σελ. 266, σημ. 1.
4
Τα μετά τον Θεοφάνη, σελ. 825. J. Β. B u r y , Αυτόθι, σελ. 283, σημ. 2.
* F r . D ö l g e r , Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges, σελ. 155
(αρ. 56).
* Βλ. τάς παρατηρήσεις τοΰ εκδότου : Αυτόθι, σελ. 153 κε.
Τ
V. L a u r e n t , Bulletin de Sigillographie byzantine, εν Byzantion, τόμ.
5 (1929 -1930), σελ. 639.
8
G. S c h l u m b e r g e r , Ένθ·' άνωτ., σελ. 301-302.
9
Αυτόθι, σελ. 301.
10
V. L a u r e n t , La Collection . Orghidan, σελ, 108 (άρ. 199).
11
Αυτόθι, σελ. 108-109 (άρ. 200).
136 Δίον. Ά . Ζακυθ-ηνοΰ

δρον τούτον κατ' αναχρονισμόν Χ. Κατωτέρω περιλαμβάνομεν κατ' εκλογήν

υλικό ν, δυνάμενον να χρησιμοποιηθή εις τήν προσωπογραφίαν του θέματος :
1. Σφραγιστικά μνημεία αναφέρονται είς στρατηγούς : εις τον Μανουήλ
πρωτοσπαθάριον και στρατηγον Παφλαγονίας, τοΰ ογδόου ή ένατου αΙώνος 2 ,
εις άδηλον πρωτοσπαθάριον καΐ στρατηγον Παφλαγονίας, τής αυτής εποχής 8,
εις Κωνσταντΐνον ανθΰπατον πατρίκιον καΐ στρατηγον Πεφλαγονίας (sic),
τοΰ δεκάτου λήγοντος αΙώνος *.
2. "Αλλοι λειτουργοί τοΰ θέματος είναι γνωστοί οί ακόλουθοι : δ Ίμέ-
ριος (;) βασιλικός πρωτοσπαθάριος καΐ έπ ι των οΐκειακών και πρωτονοτάριος
Παφλαγονίας, εκ μολυβδοβοΰλλου τοΰ ενάτου ή δεκάτου αιώνος 5, ó Συμεών
πρωτοσπαθάριος και πρωτονοτάριος Παφλαγονίας, εκ μολυβδοβοΰλλου τοΰ
δεκάτου αιώνος ", ó Νικόλαος Ήμιλόγος σπαθαροκανδιδάτος και πρωτονο­
τάριος Παφλαγονίας, τοΰ Ινδεκάτου αιώνος 7 , δ Μιχαήλ βασιλικός δστιάριος
καΐ πρωτονοτάριος Πεφλαγονίας (sic), τής αυτής εποχής 8 , δ Μιχαήλ βεστήτωρ
καΐ πρωτονοτάριος Παφλαγονίας, τής αυτής εποχής ·, άδηλος χαρτουλάριος
καΐ πρωτονοτάριος Παφλαγονίας, τής εποχής τών Κομνηνών ,0 . Έ ν συνεχεία
μνημονεΰομεν τον Ίωάννην βασιλικον βεστήτορα και χαρτουλαριον Πανφλα-
γονίας (sic) ", τον Μιχαήλ πρωτοσπαθάριον και κριτήν Παφλαγονίας, τοΰ
ενδεκάτου αΙώνος " , τον Μιχαήλ πρωτοσπαθάριον χαρτουλαριον τοΰ γενικού
λογοθεσίου κα ι κριτήν επί τοΰ 'Ιπποδρόμου και τής Παφλαγονίας, τών
Κομνηνείων χρόνων '*. Επιστολή τοΰ Μιχαήλ τοΰ Ψελλοΰ απηυθΰνετο προς
κριτήν Παφλαγονίας u .
3· Κατά τήν μαρτυρίαν τοΰ Πορφυρογέννητου, ή "Αμαστρις άνήκεν

1
Δ. Ά . Ζ α κ υ Φ η ν ο ϋ , Une inscription byzantine du Parthenon et les
institutions provinciales de l'Empire, έν I/Hellénisme Contemporain, 1948,
σελ. 202 κέ.
' Β. Ρ a č e , έν Izvestija τοΰ έν Κωνσταντινουπόλει Ρωσικού Αρχαιο­
λογικοί) 'Ινστιτούτου, τόμ. 13 (1908), σελ. 99.
8
V. L a u r e n t , La Collection . Orghidan, σελ. 120-121 (άρ. 224).
4
Αυτόθ-ι, σελ. 122 (αρ. 226 bis).
5
Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ΰ λ ο υ , Βυζαντιακά Μολυβδόβουλλα, σελ. 48 (αρ. 159).
e
G. S c h l u m b e r g e r , Ένθ·' άνωτ., σελ. 299.
»-V. L a u r e n t , *ΈνΘ·' άνωτ., σελ. 121 (άρ. 225).
8
Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο Λ ο ΰ λ ο υ , Βυζαντιακά Μολυβδόβουλλα. Συλλογή Ά ν . Στα-
μοΰλη, σελ. 16 (αρ. 83).
9
G. S c h l u m b e r g e r , Ένΰ ' άνωτ., σελ. 298.
10
Αύτόαα, σελ. 299.
11
Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ , Βυζαντιακά Μολυβδόβουλλα, σελ. 296 (άρ.
159α).
" V. L a u r e n t , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 121 (άρ. 226).
18
G. S c h l u m b e r g e r , "Evo·' άνωτ., σελ. 299.
14
Κ. Σ ά θ α , Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. E', σελ. 280.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 137

εις το θέμα Παφλαγονίας '· Φαίνεται δτι ή πόλις αΰτη, Ινεκα της επι­
καίρου θέσεως αυτής, απέκτησε σημασίαν τινά εν τη καθόλου άμύνη και
τη διοικήσει του Κράτους, ιδίως κατά τους χρόνους των Κομνηνών. Τοΰτο
τουλάχιστον μαρτυρούν τα περισωθέντα δυο μολυβδόβουλλα. Το εν του ενά­
του αΙώνος ανήκεν εις αδηλον κανδιδάτον καΐ τουρμάρχην Άμάστριδος*, το
άλλο, του δωδεκάτου αιώνος, ανήκεν εις σημαντικότερον άρχοντα, τον πρω-
τοκουροπαλάτην καΐ δοΰκα τής Άμάστριδος .
4. Κατά τους πρώτους χρόνους τής βασιλείας του 'Αλεξίου του Α' ή
Ηράκλεια του Πόντου, ανήκουσα, ως γνωστόν, εις το θέμα Βουκελλαρίων,
συνάπτεται διοικητικώς μετά τής Παφλαγονίας.Ή "Αννα ή Κομνηνή αναφέρει
τον Δαβατηνόν, «τοποτηρητήν τηνικαΰτα τής κατά Πόντον Ηράκλειας καΐ
Παφλαγονίας χρηματίζοντα» *. Ό Δαβατηνος οΰτος εγένετο βραδΰτερον δούξ
Τραπεζοΰντος *. Ή περίπτωσις τής εν Παφλαγονία και Ηράκλεια αρχής
αΰτοϋ δεικνύει δτι δια τάς ανάγκας τής άμΰνης επεδιώκοντο τοπικοί συνδυα­
σμοί εδαφών, οΐ!τινες πιθανώς κατέληξαν είς τήν ενωσιν τών θεμάτων Βου­
κελλαρίων καΐ Παφλαγονίας.

Μνημονεύεται εν συνεχεία το ΰέμα ΟΙναίου, Σινωπίον καϊ Πανράης.

Αι τρεις αΰται πόλεις πολλάκις αναφέρονται παρά τοις Βυζαντινοίς συγ-
γραφεΰσι ". Επιφανέστατη πασών ήτο ή Σινώπη, πόλις αρχαία του Πόντου,
προσφυώς κειμένη δια τάς επικοινωνίας μετά τής Καππαδοκίας καϊ τής κεν­
τρικής 'Ασίας \ Κατά τον δέκατον αιώνα, ΰπήγετο εις το θέμα τών Άρμε-
νιακών 8. Μολυβδόβουλλον τής δεκάτης ή ενδέκατης εκατονταετηρίδος ανήκεν
εις τον Στέφανον, βασιλικον κανδιδάτον και άρχοντα Σινώπης 9 . Ό τΰπος
Σινώπιον, νφ* δν ή πόλις φέρεται εν τω εγγράφω, μαρτυρεΐται και αλλοθεν '°.
Το Οΐναιον, ή παλαιά Οινόη, εκείτο παρά τον ποταμό ν Οϊνιον προς
ανατολάς του Θερμώδοντος ποταμού ". 'Αναφερόμενος εις τας επιδρομάς του
Τούρκου εμίρου Ίακούβ (1155-1166), ó Κίνναμος λέγει δτι οΰτος, «άρχων

1
Α. Ρ e r t u s i , "Evo ' άνωτ., σελ. 72.
* G. S c b l u m b e r g e r , "Evô·' άνω4., σελ. 299-300.
* V. L a u r e n t , "Ενθ·* άνωτ., σελ. 122 (άρ. 227).
4
" Α ν ν α Κ ο μ ν η ν ή , Γ', 9 (Reiff., τόμ. A', σελ. 119).
6
ΑύτόΟΊ, IB', 7 (τόμ. B', σελ. 163).
8
Πρβλ. T a f e l και T h o m a s , "Ενθ·' άνωτ., σελ. 476-477, σημ. 3, 4.
7
W. Μ. R a m s a y , " ѵѲ ' άνωτ., σελ. 27.
8
Α. P e r t u s i , Ένθ·' άνωτ., σελ. 65.
9
Β. Ρ a č e , εν Izvesti ja του έν Κωνσταντινουπόλει 'Ρώσικου 'Αρ­
χαιολογικού 'Ινστιτούτου, τόμ. 8 (1903), σελ. 231 - 232.
» • T a f e l και T h o m a s , Ένθ·' άνωτ., σελ. 476, σημ. 3.
11
' Α ρ χ ι ε π ι σ κ ό π ο υ Χ ρ ύ σ α ν θ ο υ , Ή 'Εκκλησία Τραπεζοϋντος, ' ΑρχεΓον
Πόντου, τόμ. 4 - 5 (1933), σελ. 88.
138 Δίον. Ά . ΖακυΦηνοΰ

γης της Καππαδοκών, Οϊναιόν τε κατέθεε κα ι Παυράην, πόλεις αμφω Πόν­

τικας» '. Έ ν σχέσει πάντοτε προς τάς επιδρομάς των Τούρκων καΐ προς τάς
εναντίον αυτών επιχειρήσεις, ó αυτός ιστορικός διηγείται δτι τφ 1175 δ
αυτοκράτωρ Μανουήλ ó Α' έστειλε τον Μιχαήλ τον Γαβράν, άνδρα τών
πολεμίων έργων εμπειρον, είς την Παφλαγονίαν, «στράτευμα δ μεν αΰτίκα
επαγόμενον, δ δε καΐ εκ των τηδε χωρίων άθροίσοντα, δσοι τε άμφι Τρα-
πεζοΰντι και ΟΙναίφ πόλεσιν ωκηνται Ποντικαΐς, και τούτους δε μεταπεμψά-
μενον, εκέλευεν οΰτω ες Άμάσειαν παρελθεΐν» '.
Το Οΐναιον συνδέεται προς τα επεισόδια του ταραχώδους βίου τοΰ
'Ανδρόνικου τοΰ Κομνηνού. Έ ν τη πόλει ταύτη ευρισκόμενος, επληροφο-
ρήθη οΰτος τον θάνατον τοΰ εξαδέλφου του Μανουήλ καί κατελήφθη εκ
νέου από τον πάλαιαν έρωτα της τυραννίδος *. 'Αφηγούμενος τα κατά το
τραγικον τέλος τοΰ 'Ανδρόνικου, Νικήτας Χωνιάτης επιλέγει' «περί δ' 'Αν­
δρόνικου καί έτεροι το μέλλον αΰτώ προφοιβάζοντες ϊαμβεΐοι στίχοι βίβλοις
εμφέρονται καί στόμασι πολλών περιςίδονται, συν άλλοις δε καί οΰτοί είσιν
αίφνης δ' αναστάς εκ τόπον πλήρους πότου
άνηρ πελιδνός, αγέρωχος τον τρόπον,
στυγνός, πολιός, ποικίλος χαμαιλέων,
επιοπεσεϊται καί αερίσει καλάμην.
πλην άλλα καυτός συνυερισ&εϊς τφ χρόνφ
ασύστερον τίσειεν αυλίας δίκας
ώνπερ κακώς επραξεν iv βίφ τάλας'
δ γαρ φέρων μάχαιραν ου φύγΐ) ξίφος,

πλήρη γαρ πότου τόπον το Οΐναιον ύπεμφαίνουσιν, ως δηλοΐ καί το της

χώρας προσωνυμον, εξ οΰπερ 'Ανδρόνικος άπάρας, ως ήδη ερρέθη μοίι προς
Κωνσταντίνου πόλιν παρεγένετο»*.
Έκτος τοΰ ανωτέρω παρατεθέντος χωρίου τοΰ Κιννάμου, εχομεν καί
άΤλα κείμενα, εν οις μνημονεύεται ή Ποντική πόλις της Παυράης. Σημαντι-
κώτερον είναι το κεφάλαιον, εν τφ δποίφ ή "Αννα ή Κομνηνή διηγείται τα
κατά τήν «Σταυροφορίαν τοΰ 1101». Είναι γνωστόν δτι οί Σταυροφόροι,
διαπεραιωθέντες εΐς τήν Μικράν Άσίαν δια της Κιβωτοΰ, κατώρθωσαν να
καταλάβουν τήν "Αγκυραν. 'Ακολούθως ετράπησαν προς βορράν, επολιόρκη-
σαν ανεπιτυχώς τήν Γάγγραν,, και κατηυθύνθησαν προς τήν περιοχήν της

1
Ί ω ά ν ν η ς Κ ί ν ν α μ ο ς , σελ. 176. F . C h a l a n d o n , "Evo·' άνωτ.,
σελ. 434.
* ' Ι ω ά ν ν η ς Κ ί ν ν α μ ο ς , σελ. 298. F . C h a l a n d o π, Αύτόΰ-ι, σελ. 502 κέ.
' Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 294.
4
Αυτόθι, σελ. 462-463,
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως έν τφ Βυζαντινφ κράτει 139

Κασταμώνος. ΠρΙν ή φθάσουν είς τήν Άμάσειαν, υπέστησαν τήν επίθεσιν

των Τούρκων καΐ ήττήθησαν κατά κράτος' «καΐ δη τάς τε σκευας καΐ
τάς σκηνάς και το πεζον άπαν αΰτοΰ που καταλιπόντες τοις Ιδίοις ϊπποις
εποχή θέντες ώς εΐχον τάχους προς τα παρά θάλασσαν του Αρμενιακοΰ και της
Παυράης εθεον» '. Ό 'Αλβέρτος Aquensis (Albert d'Aix) Ονομάζει Pulve-
ral * τήν βυζαντινήν ταΰτην πόλιν, τήν σημερινήν Bafra, ή οποία κείται
ουχί μακράν τοΰ στομίου του ποταμού "Αλυος, προς ανατολάς της Σινώπης *.

Δεν θα ακολουθήσωμεν το εγγραφον της διανομής, το όποιον περαιτέρω

απαριθμεί τάς παρακειμένας νήσους της Προποντίδος καΐ του Αιγαίου Πελά­
γους. Επιφυλασσόμενοι να διευκρινήσωμεν τα κατ' αύτάς, ερχόμεθα είς το
υέμα Πυλών, Πν&ίων και Κεράμων, το όποιον, παλίνδρομων, αναφέρει εν
συνεχεία ó συντάκτης.
Έΐδομεν ανωτέρω δτι το χρυσόβουλλον τοΰ 1198 μνημονεύει τήν επί-
σκεψιν Πυλών και Πυθίων, της οποίας κέντρον ήσαν τα δυο ομώνυμα πολί-
σματα της Βιθυνίας 4. Εις ταΰτα προστίθενται νυν και τα Κέραμα. Ό Tafel
παρατηρεί δτι τοπωνΰμιον Κέραμα είναι αγνωστον εν Βιθυνία και προσθέτει
δτι παρά Γεωργίω Άκροπολίτη * φέρεται φροΰριον, «δ Κεραμίδας ονομά­
ζεται, περί που τους βουνούς διακείμενον τής Κυζίκου» β . Ό ταυτισμος των
δυο τόπων φαίνεται απίθανος, άγνοοΰμεν δε και ημείς πόλιν τής Βιθυνίας
υπό το δνομα Κέραμος ή Κέραμα. Είναι δμως ανάγκη να παρατηρήσωμεν
δτι ή χειρόγραφος παρόδοσις ουχί όμοιομόρφως παρέχει το δνομα τοΰτο : εν
μεν τφ І Albus φέρεται ή γραφή Keramon, εν δε τφ Άμβροσιανφ
κώδικι I Geramon. Έ κ τοΰ τελευταίου τούτου τΰπου ορμώμενος, θα ήδύ-
νατό τις ίσως να ΰποθέση δτι υπό το παρεφθαρμένον όνομα λανθάνει το

" Ά ν ν α Κ ο μ ν η ν ή, ΙΑ', 8 (τόμ. B', σελ. 128 κέ.). Πρβλ. R e n é

G r o u s s e t , Histoire des Croisades, τόμ. A', σελ. 322 κέ. S t . R u n i m a n ,
A History of the Crusades, τόμ. Β' (Cambridge, 1952), σελ. 18 κέ.
» T a f e l κα'ι T h o m a s , "Evo ' άνωτ., σελ. 477, σημ. 4.
• R. G r o u s s e t , "Evo·'άνωτ., σελ.'327. W. T o m a s c h e , "Ενθ ' άνωτ.,
σελ. 88.
• Βλ. ανωτέρω : ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 4 [96]. Κατά την μαρτυρίαν τοΰ Πορ­
φυρογέννητου, τόμ. A', σελ. 720, ό ξενοδόχος τών Πυλών ύπήγετο εις τήν δικαιοδο-
σίαν τοΰ і του είδιχοϋ. Πρβλ. J. Β. B u r y , The imperial Administrative Sy­
stem, σελ. 94 κα'ι 102. Περί ξενοδοχείων γενικώτερον : Φ α ί δ ω ν ο ς Κ ο υ κ ο υ λ έ ,
Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμ. B', σελ. 128 κέ.
« Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Ά κ ρ ο π ο λ ί τ η ς , σελ. 47 (Heisenberg).
• T a f e l καί T h o m a s , "Evo * άνωτ., σελ. 478, σημ. 4. Ό G. de Jerpha-
nion, έν Orientalia Christiana Periodica, τόμ. Ι (1935), σελ. 264, σημ. 2, εκφρά­
ζει τήν γνώμην ότι ίσως ή γραφή Κεράμων ετέθη αντί τοΰ Καλάμου, γνωστοΰ τοπω­
νυμίου.
140 Δίον. Ά . ΖακυΦηνοΰ

τοπωνύμιον Γέρμια. Ή "Αννα ή Κομνηνή αναφέρει «τάς ακρολοφίας τών

Γερμίων» ', αϊ όποΐαι ΰψοΰντο κατά τήν ανατολικήν πλευράν τοΰ Μυσίου
'Ολύμπου 2, εξ άλλων δε πηγών μαρτυρεΐται όμώνυμον βιθυνικον πόλισμα,
διάφορον τής Γέρμης τής εν Έλλησπόντφ \ Ά π ο απόψεως τοπογραφικής
το πράγμα ούδεμίαν παρουσιάζει δυσχέρειαν, κατά τα άλλα όμως ή ύπόθεσις
προβάλλεται ενταύθα μετά μεγίστης επιφυλάξεως.
Σημειοΰμεν ενταύθα δτι, ερευνώντες άλλο τμήμα τής Partitio Roma­
nise, συνηντήσαμεν τήν Pertinentia L,opadi ή Lapadi, ή οποία παρεμβάλ­
λεται μεταξύ τοΰ ορίου Πατρών καί Μεθώνης και τών ηπειρωτικών Κανίνων.
Παρετηρήσαμεν τότε δτι πιθανώς «κατά λάθος περιελήφθη εις το τμήμα
τοΰτο τοΰ εγγράφου το δνομα τοΰ Μικρασιάτικου Λοπαδίου, το όποιον εν
τω χρυσοβοΰλλφ τοΰ 1198 φέρεται ως επίσκεψις Λοπαδίου και Άπολλωνιά-
δος υπό το θέμα Όψικίου καί Αιγαίου» \ Περί τής διοικητικής ταύτης
περιφερείας κατεχωρίσθησαν ήδη ανωτέρω αί άναγκαΐαι διευκρινήσεις s .

Έ κ τών σημαντικωτέρων στοιχείων, τα όποια παρέχει ή Partitio Roma­

nia; δια τήν διοίκησιν τής Μικρός 'Ασίας, είναι ή μνεία τοΰ υέματος Μα-
λαγίνων. Το δνομα τής περιοχής β και τής πόλεως φέρεται ωσαύτως υπό τον
τΰπον ΜεΜγγεια, πιστεύεται δε δτι ó τελευταίος οΰτος είναι ó γνησιότερος 7.
Τα Μαλάγινα εκειντο εν τή περιοχή τοΰ Σαγγαρίου, νοτιοανατολικώς
τής Νικαίας, επί τών μεγάλων στρατιωτικών οδών, αϊτινες δια τοΰ Δορυ­
λαίου, τοΰ Φιλομηλίου και τοΰ "Ικονίου ή δια τοΰ Δορυλαίου και τοΰ 'Αμο­
ρίου, ήγον προς τήν Κιλικίαν 8. Γενικώς ή στρατιωτική σημασία τής πόλεως
ήτο μεγάλη. Είς τα Μαλάγινα ήτο το πρώτον απληκτον, δηλαδή το πρώτον
μόνιμον στρατόπεδον καί ó πρώτος σταθμός τοΰ αύτοκράτορος, μέλλοντος να
Ικστρατεΰστί εναντίον τών Ιξ ανατολών αντιπάλων . Δια τον λόγον τοΰτον

1
" Α ν ν α Κ ο μ ν η ν ή , ΙΕ', 2 (τόμ. B', σελ. 269).
2
W. Μ. R a m s a y , "Ένθ-' άνωτ., σελ. 155, σημ.
8
ΑΰτόυΗ, σελ. 224 - 225, 322 - 325. Περί της Γέρμης τοΰ 'Ελλησπόντου καί τών
άλλων ομωνύμων πόλεων βλ. . R o b e r t , Villes d'Asie Mineure (Παρίσιοι, 1935),
σελ. 178 κέ, Πρβλ. καί Ε . H o n i g m a n n , Pour l'Atlas byzantin, Byzantion,
τόμ. 11 (1936), σελ. 541 κέ. Βλ. ιδία, εν σελ. 549 - 550, τους δισταγμούς τοΰ συγ­
γραφέως έν σχέσει προς τα Γέρμια της Βιθυνίας.
* Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 21, σελ. 197 [139].
6
ΑύτόυΗ, τόμ. 19, σελ. 6 [98].
« Πρβλ. W. Μ. R a m s a y , "Εν*' άνωτ., σελ. 206.
' Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Ένθ·' άνωτ., σελ. 1-2.
8
W. Μ. R a m s a y , Ένθ·' άνωτ., σελ. 197 κέ.
9
ΑύτόυΗ, σελ. 202 κέ. J. Β. B u r y , The απληκτα of Asia Minor, Βυζαν-
τίς, τόμ. 2 (1911), σελ» 216 - 224. Γ. Κ ό λ ι α , Περί άπλήκτου, Έπετηρίς 'Εται­
ρείας Βυζ. Σπουδών, τόμ. 17 (1941), σελ. 153.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 141

επανειλημμένως υπέστη τάς εχθρικάς εφόδους \ Ό Μανουήλ ó Κομνηνός,

αντιμετωπίζων το τουρκικον πρόβλημα, επεμελήθη, τω 1144 ή 1145, της
ανακτίσεως και της άμΰνης τών Μαλαγίνων a. Έ ξ άλλου, ή πόλις αΰτη της
Βιθυνίας ήτο κέντρον τοΰ αυτοκρατορικού ιππικού \
Δια πάντας τους λόγους τούτους τα Μαλάγινα ήσαν ή έδρα διαφόρων
κρατικών λειτουργών. Οΰτω το κείμενον το γνωστόν υπό τον τίτλον «Δια
τών συνηθειών τών αρχόντων τών βασιλικών στάβλων τών εν τη πόλει και
τών εξω εν τοις στάβλοις», το προσηρτημένον είς το πρώτον βιβλίον τοΰ
«Περί βασιλείου τάξεως» έργου τοΰ Πορφυρογέννητου, αναφέρει τον χαρτου-
λάριον κα ι τους τεσσάρας κόμητας τών Μελαγίνων 4. Αί αρμοδιότητες τοΰ
πρώτου ήσαν οίκονομικαί^ τών δε λοιπών στρατιωτικαί 6 . Φαίνεται δμως δτι
κατά τήν εποχήν τών Κομνηνών, ένεκα τών τουρκικών επιθέσεων, ενισχυθη
ή οίμυνα της περιοχής. Τοΰτο δεικνύει, πλην τών ανωτέρω μνημονευθεισών
πληροφοριών περί τοΰ Ιδιαιτέρου διαφέροντος τοΰ Μανουήλ τοΰ Κομνηνού,
και μολυβδόβουλλον τών χρόνων τούτων, φέρον τήν ίίμμετρον επιγραφην'
Σφραγίς Μανουήλ είμι τον Ανκαιτον
στρατοπεδάρχον και δονκος Μαλαγίνων ·.
3. Βορειοδυτική καί δυτική Μικρά 'Ασία. Τα κατά το Μμα Άχν-
ράονς, το όποιον ήρχετο πρώτον εν τη περιοχή ταΰτη, διηυκρινήθησαν επαρ­
κώς ανωτέρω, κατά τήν διερεΰνησιν τών υπό τοΰ χρυσοβοΰλλου τοΰ 1198 παρε­
χομένων στοιχείων '. Περαιτέρω το êv τφ χρυσοβοΰλλω μνημονευόμενον θέμα
Άδραμυττίου εμφανίζεται νΰν ώς &έμα Άδραμνττίον, Χλιαρών καί Περγά­
8
μου . Κυρία κέντρα τής περιφερείας ήσαν το *Αδραμΰττιον καί ή επισημο-

1
W. Μ. R a m s a y , Αυτόθι, σελ. 203 κέ.
* ' Ι ω ά ν ν η ς Κ ί ν ν α μ ο ς , σελ. 36. Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 71.
Πρβλ. F. C h a l a n d o , "Evo·' άνωτ., σελ. 248. Ό αυτός Μανουήλ δ Κομνηνός
ανήγειρε τφ 1175 καί ώχΰρωσε το Δορύλαιον : F . C h a l a n d o n , Αυτόθι,
σελ. 503 κέ.
» W. Μ. R a m s a y , "Evo ' άνωτ., σελ. 203 κέ., 236. Περί τών Μαλαγίνων
βλ.-και . M i l l e r , Recueil des Historiens des Croisades. Historiens Grecs,
τόμ. B', σελ. 235-237.
« Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς Π ο ρ φ υ ρ ο γ έ ν ν η τ ο ς , τόμ. A', σελ. 476, 478, 479
(Bonn).
s
J. Β. B u r y , The imperial Administrative System, σελ. 113-114.
. r é h i e r, Les institutions de l'Empire byzantin, σελ. 375.
• T h . X a n t h o p o u l o s , Sceau de Manuel Lykaïtès, Échos d'Orient,
τόμ. 5 (1901-1902), σελ. 161-164. Πρβλ. V. L a u r e n t , Les bulles métriques
dans la Sigillographie byzantine, 'Ελληνικά, τόμ. 5 (1932), σελ. 416 (αρ. 407).
' Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 6 - 8 [98-100}.
8
Πρβλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 8 (100).
142 Δίον. Ά . ΖακιΗΗινοΰ

τάτη πόλις της Περγάμου. Οι συγγραφείς συνάπτουν συνήθως τα Χλιαρά

μετά της Περγάμου ή μετά τών Θυατείρων \ Τα δεδομένα των πηγών Ιρμη-
νεΰων δ Ramsay τοποθετεί ταΰτα παρά την τελευταιαν πόλιν και παρά το
σημερινον Kirk Agatch *. "Ηδη άπο τών άρχων του ενδεκάτου αιώνος, ή
Πέργαμος και τα Χλιαρά (ή Πέργαμος άνήκεν είς το παλαιον θέμα τών
Θρακησίων') αποκτούν εξέχουσαν θέσιν εν xf¡ διοικήσει της περιοχής. Ή
"Αννα ή Κομνηνή μαρτυρεί δτι δ γνωστός στρατηγός τών χρόνων του 'Αλε­
ξίου του A', δ μειξοβάρβαρος Μοναστράς, ήτο στρατηγός της Περγάμου
καΐ τών Χλιαρών καΐ τών τούτοις παρακειμένων πολιχνίων 4. Μεταξύ τών
ετών 1162 καΐ 1173, δ Μανουήλ δ Α' εμερίμνησε περί της ανεγέρσεως τών
"Ασιανών πόλεων Χλιαρών, Περγάμου καΐ Άδραμυττίου, αΐτινες κακώς
επασχον υπό τών Τούρκων' «α! γαρ περιοικίδες χώραι άσυνοίκιστοί τε
ήσαν πρώην, κακ του κωμηδον οίκεΐσθαι είς προνομήν τοις πολεμίοις εξέ-
κειντο». Ό αυτοκράτωρ ταύτας «εκρατυνατο τείχεσι, και τα πλησίον δε
ιππήλατα πεδία φρουρίοις διέλαβεν ερυμνοΐς» 6.

Περί του lv συνεχεία μνημονευμένου δέματος Νεοκάστρων εγένετο

ανωτέρω δ προσήκων λόγος ". Τοΰτο μόνον παρατηροΰμεν ενταύθα, δτι αί
πόλεις Πέργαμος και Χλιαρά, αϊτινες φαίνονται άνήκουσαι είς την περιφέ-
ρειαν ταΰτην, φέρονται lv τω ήμετέρφ εγγράφω ως αποτελοΰσαι δμοΰ μετά
του Άδραμυττίου Ιδίαν διοίκησιν Τ. Περαιτέρω το Ιγγραφον αναγράφει το
θέμα Μυλάσης και Μελανού δ ίου καΐ το θέμα Ααοδικείας και Μαιάνδρου
μετά της επισκέψεως Σαμψών καΐ Σαμαχίου, κλπ. Ώ ς και προκειμένου περί
του χρυσοβοΰλλου του 1198 έσημειώσαμεν, ή σειρά, καθ' ή ν απαριθμούνται
αΐ διοικητικοί αΰται περιφέρειαι, είναι τεταραγμένη, διότι τα Μΰλασα και
το Μελανοΰδιον εκειντο νοτίως του Μαιάνδρου 8 . Το παρατήρημα τοΰτο êvi-
σχΰει την γνώμην δτι αμφότερα τα κείμενα ήντλησαν εν πολλοίς από της
αυτής πηγής. Άκολουθοΰντες τήν γεωγραφικήν σειράν, προτάσσομεν τήν
ερευναν τών αφορώντων είς το θέμα Μαιάνδρου.

1
"Αν ν α Κ ο μ ν η ν ή , ΙΔ', 1 και 3 (τόμ. B', σελ. 226 και 235). Δούκας,
σελ. 97.
* W. Μ. R a m s a y , "Ενθ·' άνωτ., σελ. 117-118. Πρβλ. και W. T o m a -
s e h e , "Evö·* άνωτ., σελ. 96.
* Α. Ρ e u s i, "Ενθ·' άνωτ., σελ. 68.
4
" Α ν ν α Κ ο μ ν η ν ή , ΙΔ', 3 (τόμ. B', σελ. 235).
' Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς . σελ. 194-195. Πρβλ. ανωτέρω : ΕΕΒΣ, τόμ. 19,
σελ. 12 [104].
6
Βλ. ανωτέρω : ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 12 [104].
' T a f e l και T h o m a s , "Εν** άνωτ., σελ. 478-479.
* Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, Αυτόθι, σελ. 9 [101].
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυξαντινφ κράτει 143

Έ ν τη Partido Romanise ή περιφέρεια αδτη φέρεται ως &έμα Λαοδι-

κείας καί Μαιάνδρου μετά της επισκέψεως Σαμψών καί «Σαμαχίου», μετά
των Κοντοστεφανάτων, των Καμμυτζάτων και λοιπών καί μετά της Χίου.
Οΰτω είς τήν επωνυμίαν του θέματος Μαιάνδρου, περί ου ελέχθησαν τα
δέοντα ανωτέρω ', προστίθεται το δνομα της Λαοδικείας. Έ κ των ομώνυμων
πόλεων νοείται ενταύθα ή Ααοδίκεια ή επί τω Λύκω, παραποτάμω τοΰ
Μαιάνδρου, πόλις προσφυέστατα κειμένη επί των μεγάλων αρτηριών, των
αγουσών προς τήν Μεσόγειον V Κατά τους χρόνους τοΰ Μανουήλ τοΰ A',
ή Ααοδίκεια είχε καταστραφή εκ τών επιθέσεων τών Τούρκων. "Ο Χωνιάτης
περιγράφει αυτήν ως «οΰκέτι οΰσαν συνοικουμένην, ως νΰν Ιώραται, ουδ"
εΰερκέσι φραγνυμενην τείχεσι, κατά κώμας εκκεχυμενην περί τάς υπώρειας
τών εκεΐσε βουνών» \ Ό E u d e de Deuil, ιστορικός της Δευτέρας Σταυρο­
φορίας, λέγει δτι δ Βυζαντινός διοικητής της Ααοδικείας Εξέθεσε τους
συντρόφους τοΰ "Οθωνος von Freisingen είς Ινέδραν τών Τούρκων.
Ουδέν γνωρίζομεν περί τοΰ τίτλου και τών αρμοδιοτήτων τοΰ δρχοντος
τόΰτου *.
Το πρώτον δνομα της επισκέψεως, ή δποία ήτο προσηρτημένη είς το
θέμα Λαοδικείας καί Μαιάνδρου, οΰδεμίαν παρουσιάζει δυσχέρειαν αναγνω­
ρίσεως. Το τοπωνΰμιον Σαμψών μαρτυρεΐται και εν αφηγηματικαΐς και êv
διπλωματικαΐς πηγαΐς. Αναφερόμενος είς τάς δυσχέρειας τών πρώτων χρό­
νων της βασιλείας τοΰ Θεοδώρου τοΰ Α' τοΰ Λασκάρεως, δ Άκροπολίτης
μνημονεύει πλην άλλων καί Σάββαν τινά, δστις «τοΰ αστεος εδέσποζε τοΰ
Σαμψών μετά καί τών πλησίον τυγχανόντων αΰτφ» ·. Διηυκρινήθη δτι το
άστυ τοΰτο τοΰτο τοΰ Σαμψών ούδεμίαν έχει σχέσιν προς τήν Σαμψοΰντα-
Άμισόν, ως επί μακρόν επιστεΰθη, αλλ' δτι, κείμενον παρά τους πρόποδας
τών νοτίων κλιτΰων της Μυκάλης και επί τοΰ στομίου τοΰ Μαιάνδρου,
πρέπει να ταυτισθη προς τήν άρχαίαν Πριήνην. Το δνομα διεσώθη μέχρι
σήμερον, διότι το μεν δρος ονομάζεται Samsoun Dag, το δε χωρίον Samsoun
Qalè e . Διπλωματικά κείμενα αναφέρουν τήν «χώραν τοΰ Σαμψών» ' καί
τήν «επίσκεψιν τοΰ Σαμψών», περί ής θα γίνη ειδικός λόγος εν τφ κεφα-

• Αυτόθι, σελ. 11-12 [103-104).

' Αυτόθι, σελ. 15 (107J.
" Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 163. Πρβλ. ΕΕΒΣ, Αυτόθι.
4
F . C h a l a n d o n , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 283, σημ. 3.
' Γ ε ώ ρ γ ι ο ς *Α κ ρ ο π ο λ ί τ η ς, A', σελ. 12.
• W. T o m a s c h e , "Ενθ* άνωτ., σελ. 35. G. d e J e r p h a n i o n , Σαμ­
ψών et 'Αμισός. Une ville à déplacer de neuf cents kilomètres, Orientalia
Christiana Periodica, τόμ. 1 (1935), σελ. 257-267.
' Μ. Γ ε δ ε ώ ν, Διαθήκη Μαξίμου μονάχου κτίτορος της εν Λυδία Μονής Κο-
τινης, Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. 2 (1939), σελ. 273.
144 Δίον. Ά . Ζακυθηνοΰ

λαίφ περί της διοικητικής διαιρέσεως μετά το 1204 '. "Οσον άφορ<? εις τον
δυνάστην του αστεος Σάββαν, οΰτος μετά πολλής πιθανότητος ταυτίζεται
προς τον Σάββαν τον Άσιδηνόν, γνωστόν εξ άλλων πηγών 2.
Δυσχερής είναι ή αναγνώρισις τής ετέρας τοπωνυμίας, ήτις φέρεται
παρεζευγμένη εν τή ονομασία τής επισκέψεως. Τα χειρόγραφα παρέχουν τάς
γραφάς : Samakii, Samachii, Smaliicum *. Ό τελευταίος ούτος τύπος
είναι ίσως ó πλ,ησιαζων προς το πραγματικον δνομα του τόπου. Ώ ς ήδη εν
παρόδφ ύπέδειξεν ó W . Tomaschek *, υπό τον τΰπον τής Partitio Roma­
nise λανθάνει το χωρίον Μαλαχίον ή τα Μαλαχίον, όποιον έγγραφα του
δεκάτου τρίτου αρχομένου αιώνος συνάπτουν προς τήν επίσκεψιν του Σαμ­
ψών επ' ευκαιρία περιουσιακών αντιθέσεων μεταξύ Σαμψηνών καΐ Μαλα-
χιωτών 6 .
Τα Κοντοατεφανατα και τα Καμμντζατα, τα όποια κατά τον συντάκτην
τής Partitio ανήκον εις το θέμα Λαοδικείας και Μαιάνδρου, ήσαν προφανώς
χωρία ή γαΐαι των γνωστών βυζαντινών οΐκων τών Κοντοστεφάνων και τών
Καμμυτζών β . Έ ν τή περιοχή ταΰτη είχεν εξόχως άναπτυχθή ή μεγάλη έγγειος
κτήσις κα ι ειχον Ιδιαιτέρως ακμάσει ot «φεουδαρχικοί» θεσμοί \ Προσφυώς
lv κολοβώ εγγράφω του δεκάτου τρίτου αιώνος λέγεται δτι «οί έποικοι τής
επισκέψεως του Σαμψών» ήσαν ανέκαθεν σθεναροί «δια το υπό μεγά­
λων ανθρώπων καΐ βασιλεΰσιν οικείων καΐ εξκουσιάζεσθαι κα ι συντηρεΐ-
σθαι καί δέφενδεΰεσθαι» 8 . "Η οίκογένεια τών Κοντοστεφάνων διεκρίθη
κυρίως κατά τον δωδέκατον αιώνα '. Ό Στέφανος Κοντοστέφανος έλαβε

1
Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , 'Ανέκδοτα έγγραφα της Μονής Ξηροχωραφίου ή 'Ιεράς,
Νέος Έλληνομνήμων, τόμ. 11 (1914), σελ. 401-413. Πρβλ. F r . D δ l g e r, Rege­
sten, αριθμ. 1685 κέ.
a
Ρ . O r g e İ s , Sabas Asidénos dynastę de Sampson, Byzantion, τόμ. 10
(1935), σελ. 67-80.
* T a f e l καν T h o m a s , "Evo·* άνωτ., σελ. 480, σημ. 9.
4
W. T o m a s c h e k , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 35.
8
Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , ΈνΘ·' άνωτ., σελ. 401 κέ.
* Άνάλογον περίπτωσιν έσημειώσαμεν ανωτέρω : ΕΕΒΣ, τόμ. 22, σελ. 173 [169],
ένθα ό λόγος περί του προαστίου τών Ραονλάτων, της γνωστής οικογενείας Ραουλ.
' G. O s t r o g o r s k y , Pour l'Histoire de la Féodalité byzantine (Βρυ-
ξέλλαι, 1954), σελ. 62 κέ.
8
Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 406.
* Κατά τόν δέκατον τελευτώντα α'ιώνα διεκρίθη ó Στέφανος Κοντοστέφανος,
δομέστικος τών σχολών της Δΰσεως : R. G u i 11 a n d, èv Revue des études by­
zantines, τόμ. 8 (1950/1951), σελ. 38-39. Γενικωτερον περί των Κοντοστεφάνων
βλ. Η . G r é * g o i r e , Notes épigraphiques, εν Revue de l'Instruction Publique
en Belgique, τόμ. 52 (1909), σελ. 152-161 (την μελέτην δέν εΐδομεν). F . C h a ­
l a n d o , *Ένθ' άνωτ., σελ. 216 - 217, σημ. 7. V. a u r e n , έν Échos d'Orient,
τόμ. 31 (1932), σελ. 435-436.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως έν τφ Βυζαντινφ κράτει 145

σΰζυγον τήν "Ανναν την Κομνηνήν, θυγατέρα τον αΰτοκράτορος Ιωάννου

του Β ' ',-οί δ' απόγονοι τούτου κατέλαβον άνωτάτας θέσεις εν τη κρατική
κα ι τη στρατιωτική ιεραρχία *. Κα ι οί Καμμΰτζαι ανήκον εις αξιόλογον οϊκο-
γένειαν ·. Ό Ευστάθιος Καμμΰτζης υπήρξε διακεκριμένος στρατηγός των
χρόνων τον 'Αλεξίου τον A'. Έ ν διασωθεί ση σφραγϊδι φέρει τον τίτλον τον
πρωτονοβελισσίμον *.. Μνημονεύεται μονυδριον της Παναγίας τής Καμμυ-
τζιωτίσαης 8 .

Περί τον θέματος Μυλάσης και Μελανουδίου εγένετο ήδη ó προσήκων

λόγος ·. Συμπληροΰντες τα λεχθέντα, σημειοΰμεν ενταύθα δτι ó G. de Jer-
phanion ταυτίζει το Μελανοΰδιον μετά της σημερινής Mendelia 7 . ΕΙς το
θέμα τοΰτο άνηκε πιθανώτατα ή επίσκεψις Μιλήτου, ης μνείαν εύρίσκομεν
τφ 1073 8 . Έ κ σφραγισηκών μνημείων, δημοσιευθέντων κατά τα τελευταία
ετη, εγνωσθησαν ô επίσκοπος Λαρυμων Λέων, του δεκάτου αιώνος', καΐ ó
διοικητής Στρατονικείας Νικόλαος, του ενάτου ή δεκάτου αιώνος' 0 .

1
F. h a l a n d o n , "Ενθ·' άνωτ., σελ. 12.
* V. L a u r t', bes bulles métriques dans la Sigillographie byzantine,
Ελληνικά, τόμ. 4 (1931), σελ. 348-349, 353-354 (άρ. 190, 202, 203).
* Περί τοΰ ονόματος βλ. Ν. Ά . Β ε η, Φιλολογικού παρασημειώσεις της év Κων-
σταντινουπόλει Μονής του Παντοκράτορος Χρίστου, 'Εκκλησιαστικός Φάρος, τόμ. 3
Γ Αλεξάνδρεια, 1909), σελ. 234-235.
* G. S c h l u m b e r g e r , Sigillographie de l'Empire byzantin, σελ. 548.
V. L a u r e n t , La Collection C. Orghidan, σελ. 60-61 (άρ. 97),
6
P. t e m e r l e , Philippes et la Macédoine orientale, σελ. 263, σημ. .5.
« Βλ. ανωτέρω : ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 9 - 1 1 J101 -103].
Τ
G. d e J e r p h a n i ο , "Evo·* άνωτ., σελ. 264-265, σημ. 3.
* Acta et Diplomata grseca, τόμ. T', σελ. 4.
* V. L a u r e n t , La Collection C. Orghidan, σελ. 191-192 (άρ. 375).
11
Αυτόθι, σελ. 140-141 (άρ. 261). 'Επιγραφικά τίνα μνημεία της χωράς ταύ­
της βλ. παρά Η. G r é g o i r e , Recueil, σελ. 67 κέ. L. R o b e r t , Le Sanctuaire
de Sinuri près de Mylassa, Mémoires dé l'Institut Français, Stamboul, 7 (Πα-
ρίσιοι, 1945), σελ. 76-80 (Πρβλ. Byz. Zeitschrift, τόμ. 45, σελ. 256). 'Ιδιαιτέρας
μνείας αξία είναι ή παρά Η. G r é g o i r e , σελ. 74-75 (άρ. 226e) επιγραφή εκ
Διδύμων, καθ * ην άνεκαινίσθη το κάστρον τοΰ Ίεροΰ παρά Μιχαήλ βεστάρχου του
Φωκά καΐ δονκα Κρήτης τον Καραντηνοΰ, παρά Μιχαήλ πρωτοσπαθαρίου και τάγμα-
τοφύλακος και εκ προσώπου καΐ οικείου άνθρωπου. Πιστεύεται δτι ó Καραντηνός
οΰτος έλαβε μέρος εις τήν άποστασίαν τοΰ Βάρδα τοΰ Φωκά, ότι επομένως ή επι­
γραφή ανήκει εις τα ετη 988/989. Βλ. και ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 17, σελ. 265 [58].
Πρβλ. V. L a u r e n t , Bulletin de Sigillographie byzantine, Byzantion, τόμ. 5,
σελ. 635. Νομίζομεν ότι άνευ επαρκών λόγων ó δού| Κρήτης Καραντηνός έθεωρήθη
ως οπαδός τοΰ Βάρδα: Φωκά. Καθ ' ημάς, ή αληθής ερμηνεία της επιγραφής είναι
ή έξης : ή ó Μιχαήλ βεστάρχης ô Φωκάς είναι πρόσωπον διάφορον τοΰ Καραντηνοΰ
ΕΠΕΤΗΡ1Σ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΏΝ Έτος ΚΕ' 10
146 Δίον. Ά . Ζακυθηνοΰ

4. Ai παρακείμενα/, vffoot. Έκτος της Χίου, τήν δποίαν κατά τίνα

τρόπον συνάπτει προς το θέμα Λαοδικείας και Μαιάνδρου, ó συντάκτης
του εγγράφου της διανομής μνημονεύει νήσους τινάς του ΑΙγαίου Πε­
λάγους κα ι τής Προποντίδος : τήν Μυτιλήνην, τήν Λήμνον μετά της Σκύ­
ρου καΐ των νήσων, αιτινες ήσαν εσω Άβΰδου, ήτοι τής Προικοννήσου
και λοιπών, και μετά τής Στροβήλου, τήν Σάμον και τήν Τήνον, μετά
τής Σαμοθράκης. Ύπενθυμίζομεν δτι εν άλλω τμήματι του έγγραφου,
μεταξύ τής Πρέσπας καΐ του ορίου Λαρίσης, περιελήφθη κατά λάθος
ή Δωδεκάνησος \ Δια του ονόματος τούτου εδηλοΰντο, ως γνωστόν, κατά
τους μέσους αιώνας αϊ Κυκλάδες *. Συναφώς σημειοΰμεν δτι τελευταίως
εδημοσιεΰθη μολυβδόβουλλον των είκονοκλαστικών χρόνων, ανήκον είς τον
Θεόφιλον στρατηγον τών ιβ' νήσων. Ή άνάγνωσις τών τελευταίων λέξεων
παρέχεται μετ' επιφυλάξεως \ 'Ωσαύτως Ιγνώσθησαν μολΰβδιναι σφραγί­
δες, ανήκουσαι είς άρχοντας τών Κυκλάδων: ε!ς τον Λέοντα πατρίκιον
καΐ βασιλικον πρωτοσπαθάριον καί στρατηγον τών Κυκλάδων νήσων, τής
εποχής τών είκονομάχων αυτοκρατόρων *, και εις τον Γαβριήλ πρωτοσπα­
θάριον κριτήν επί του 'Ιπποδρόμου καί τών Κυκλάδων νήσων, του ενδε­
κάτου αιώνος *.
Έ κ τών άλλων νήσων ή Σάμος και ή Χίος ?χουν Ιδιαιτέραν σημα-
σίαν από απόψεως διοικητικής. Περί αμφοτέρων εγένετο λόγος ανωτέρω*.
^Ενταύθα καταχωρίζομεν συμπληρωτικά τίνα στοιχεία. Νέον μολυβδόβουλλον
τοΰ βασιλικού σπαθαρίου και στρατηγού τής Σάμου, του ενάτου αιώνος,
εδημοσιεΰθη εκ τής συλλογής Orghidan ł . Μετά πολλής πιθανότητος δ εκδό­
της αποδίδει καί τοΰτο εις τον αλλοθεν γνωστόν στρατηγον Κωνσταντΐνον
τον Πασπαλάν ". Έ ξ άλλων πηγών προσθέτομεν είς τους άρχοντας του θέμα­
τος : τον πατρίκιον καί στρατηγον Σάμου Ίωάννην τον Κουρκοΰαν, δστις τω

ή τό πλήρες δνομα του δουκός της Κρήτης ήτο : Μιχαήλ Φωκάς ο Καραντηνός, ως
προς στιγμήν ύπέλαβεν ó Η. Grégoire. Έ ν ουδεμία περιπτώσει δυνάμεθα να έκλά-
βωμεν τον Μιχαήλ τούτον ώς βεστάρχην τοΰ άποστάτου, διότι ó τίτλος το© βεοτάρ-
χον είναι ενταύθα οίονεΐ ψιλή δια ßgaßsiov αξία.
1
Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 21, σελ. 189 (181].
* Αυτόθι, τόμ. 17, σελ. 254 κέ. [47 κε.|.
* Corinth. Results of excavations conducted by the American School of
Classical Studies, volume X I I : The minor objects, by G l a d y s R. D a ­
v i d s o n (Princeton, 1952), σελ. 819 (άρ. 2699).
4
Αυτόθι, σελ. Β15 (άρ. 2704).
« Αυτόθι, σελ. 323 (άρ. 2762).
» Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 17, σελ. 259 κε. [52 κέ.].
' V . L a u r e n t , La Collection . Orghidan, σελ. 128-124 (άρ. 230).
8
Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 17, σελ. 261-262 [54-55].
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινό κράτει 147

1008 μετέβη είς Βάριν ώς κατεπάνω 'Ιταλίας ', και τον πράκτορα Σάμου
Πηγωνίτην, προ του έτους 1157 *.
Νέον στοιχεΐον δια τήν διοικητικήν ιστορίαν της Χίου είναι ή δημο-
σίευσις μολύβδινης σφραγΐδος του ενάτου αιώνος, ανηκούσης είς άδηλον
βασιλικον κανδιδάτον και άρχοντα της νήσου 8. 'Ιδιαιτέρως άπησχόλησεν ήμας
ανωτέρω μολυβδόβουλλον του δεκάτου ή ενδεκάτου αΙωνος, ανήκον είς τον
Λέοντα σπαθάριον, ταγματοφΰλακα καΐ στρατηγον Χίου τον Κυπαρικιώτην *.
Έ ν συνάφεια παρατηροΰμεν δτι εν χρυσοβοΰλλω του Νικηφόρου του Γ ' τοΰ
Βοτανειάτου, εκδοθέντι κατ' Ίοΰνιον του 1078 υπέρ τής Νέας Μονής, γίνε­
ται μνεία κατεπάνω στρατηγών τής Χίου 8 .
Α! νήσοι Λέσβος (Μυτιλήνη), Λήμνος, Σκύρος καΐ Τήνος, ουχί δμως
και ή Σαμοθράκη β , ΰπήγοντο υπό τον στρατηγον ΑΙγαίου Πελάγους, του
οποίου ή κατά θάλασσαν αρχή ήτο ευρύτατη : «προσωκείονται δε τφ στρα-
τηγφ του Αιγαίου Πελάγους, λέγει Πορφυρογέννητος, αϊ τε Κυκλάδες
νήσοι καλοΰμεναι κα ι τών Σποράδων, ων προέχουσι ή τε Μιτυλήνη και Χίος
καΐ αύτη ή Λήμνος... 'Από δε του Λεκτοί) και εως τής Προποντίδος, τής τε
Κυζίκου καΐ του Παρίου και αυτός δ καλούμενος Ελλήσποντος ή τε Προι-
κόννησος καί μέχρι του Ρυνδακοΰ ποταμού κα ι εως τον Δασκυλίου καΐ του
Κυανού κόλπου τφ του ΑΙγαίου Πελάγους κρατοΰντι προσεκεκΰρωντο» '.
Ί δ ι α περί τής Λέσβου σημειοΰμεν δτι Ισώθη μολυβδόβουλλον του ενδεκάτου
ή δωδεκάτου αΐώνος, ανήκον εΐς τον Κωνσταντΐνον, πρόεδρον είδικον Μιτυ-
λήνης, αλλ' ή άνάγνωσις του τοπωνυμίου δεν είναι απολύτως ασφαλής ".
Κα! ή Προικόννησος ή Προκόννησος 9 τής Προποντίδος ύπήγετο, ως

* G. S c h l u m b e r g e r , L'épopée byzantine, τόμ. B', σελ. 641. Ελλη­

νική μετάφρασις : τόμ. B', σελ. 636.
* Acta et Diplomata graeca, τόμ. T', σελ. 107. F r . D δ 1 g e r, Regesten,
αριθμ. 1411.
s
V. L a u r e n t , 'Ενθ' άνωτ., σελ. 110-111 (άρ. 204).
* Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 17, σελ. 260-261 [63-64).
* Jus Graecoromanum, εκδ. Ζέπων, τόμ. A', σελ. 644.
6
Ουδέν περί αύτης λέγεται παρά Πορφυρογεννήτφ, πλην του ότι κατά <τήν
άρχαίαν τάξιν> ή νήσος άνηκεν εις την έπαρχίαν Θράκης (Α. Ρ e t u s i, "Ενθ'
ανωτ., σελ. 86). "Ισως ή Σαμοθράκη υπήχθη είς το Θρακωον θέμα.
' Α. P e r t u s i , Αυτόθι, σελ. 8S.
8
Κ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο υ λ ο υ , Βυξαντιακά Μολυβδόβουλλα, σελ. 97 (άρ. 341).
"Αλλα μολυβδόβουλλα elòtx&v βλ. Αυτόθι, σελ. 96, καί παρά G. S c h l u m b e r ­
g e r , Sigillographie, σελ. 517 - 518. Περί τών αρμοδιοτήτων τοΰ і і ѵ βλ. F r.
D δ 1 g e r, Beiträge zur Geschichte der byz. Finanzverwaltung, σελ. 39. Πρβλ.
και σελ. 35 κέ.
9
Περί τών ονομάτων βλ. Μ α ν ο υ ή λ Γ ε δ ε ώ ν , Προικόννησος. 'Εκκλησια­
στική παροικία, ναοί και μοναί, μητροπολΐται καί επίσκοποι (Κωνσταντινούπολις,
1895), σελ. 133 κ|.
148 Δίον. Ά . Ζακυθηνοΰ

προ ολίγου ελέχθη, υπό τον στρατηγον Αιγαίου Πελάγους. Κατά τους βυζαν­
τινούς χρόνους, ή νήσος ήτο γνωστή δια τήν εξαγωγήν μαρμάρων, επίσης δε
καΐ ώς τόπος ΰπερορίας '. Ό Μανουήλ Γεδεών, ορμώμενος εκ του ότι lv τφ
λιμενι Πεταλφ της νήσου ευρέθη σφραγίς Ιωάννου του Χρύσανθου , δστις
αναφέρεται τφ 1195 ως ενεργών «την της θαλάσσης δουλείαν», ήχθη εις το
συμπέρασμα δτι πιθανώς οΰτος εν Προκοννήσφ διαμένων ενήργει τήν δου­
λείαν της θαλάσσηζ '. Βεβαίως, τόπος, ένθα ανευρίσκεται μολυβδόβουλλόν
τι, δεν είναι άναγκαστικώς καΐ δ τόπος, εν φ δ κτήτωρ ήσκει τα καθήκοντα
αύτοΰ. Α! λοιπαί νήσοι, τάς οποίας υπαινίσσεται συντάκτης του εγγράφου,
ήσαν ή Αύλωνία, ή Άφουσία, ή Κούταλις κ.ά. 4.
Ό μ ο ΰ μετά τών νήσων τής Προποντίδος ή Partitio Romanise καταλέ­
γει και τήν Στρόβηλον, τήν οποίαν το χρυσόβουλλον του 1198 μνημονεύει lv
συνάφεια προς τας νήσους Μυτιλήνην, Χίον, Σάμον, Ρόδον και Κών 6. Αι
μεσαιωνικοί πηγαί, τα κείμενα και τα έγγραφα, δηλοΰν τήν Στρόβηλον δτέ
μεν ώς νήσον, δτέ δε ώς πόλιν β . Κατά τον Ίωάννην Σακκελίωνα, ή Στρό-
βηλος ή Στρόβιλος «βουνός εστί στροβιλοειδής τής Καρίας (το παρά τοις
πάλαι Τερμέριον άκρον), εις τήν θάλασσαν προβεβλημενος και οιονεί χερσό-
νησον μικράν σχηματίζων, εφ" οΰ δρώνται κατερηριμμένα τα τείχη αρχαίου
φρουρίου φέροντος πολλαχοΰ και εποικοδομήσεις...»'. Τήν Στρόβηλον,
ανηκουσαν εις το θέμα Κιβυρραιωτών ", ονομάζει δ Πορφυρογέννητος μετά
τών Βαργυλίων, τής Μΰνδου καΐ τής Αλικαρνασσού '. Ή πόλις χαρακτηρί-

1
Αυτόθι, σελ. 142 κε., 150 κέ. Πρβλ. περί της εξαγωγής μαρμάρων : Ρ. e-
m e r l e , Philippes et la Macédoine orientale, σελ. 397 - 398, 406.
* Περί αυτής βλ. V. L a u r e n t , Les bulles métriques dans la Sigillogra­
phie byzantine, Ελληνικά, τόμ. 4 (19311, βελ. 347 (άρ. 186).
» Μ. Γ ε δ ε ώ ν , *Ενθ' άνωτ., σελ. 152-153. ,
* Αυτόθι, σελ. 9 κε., 58 κε., 77 κε. Περί τίνος πλαστού χρυσοβοΰλλου, δι' αδ
παρεχωρήθη δήθεν ή Προκόννησος είς τόν Γεώργιον Μαρμοραν, βλ. Δ. Ά . Ζ α κ υ ­
θ η ν ο ΰ , Σημείωμα περί Προκοννήσου, Εις μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου ('Αθήναι,
1935), σελ. 210-216.
5
Βλ. ανωτέρω: ΕΕΒΣ, τόμ. 17, σελ. 263 [56].
β
Τα σχετικά κείμενα βλ. παρά T a f e l και T h o r n a s , Έ ν θ ' άνωτ., σελ.
477-478, σημ. 5, και W. T o m a s c h , *Ενθ' άνωτ., σελ. 3 8 - 3 9 .
7
'I ω. Σ α κ κ ε λ ί ω ν ο ς , Πατμιακή Βιβλιοθήκη, σελ. 44, σημ. 6.
8
Έ ν άγιολογικφ κειμένω, άναφερομένφ είς τους διωγμούς τοΰ Λέοντος του
'Αρμενίου, μνημονεύεται ή Στρόβηλος' «φρούριον τοΰτό έστιν υπό το θέμα των
Κιβυρραιωτώνπαράλιονκείμενον> : παρά W. T o m a s c h , Αυτόθι, σελ. 39. Ταΰ-
την τήν σημασίαν έχει καΐ τό εν τοις Μετά τον Θεοφάνη, σελ. 367, γραφόμενον:
«Στροβήλω το κατά Κιβύρραν>, ουχί δε, ώς νομίζει ó καθ. Κ. "Α μ α ν τ ο ς, Στρό­
βιλος, 'Ελληνικά, τόμ. 11 (1939), σελ. 292, παρά τήν πόλιν Κίβυρραν (τής Παμ­
φυλίας).
8
Α. P e r t u s i , "Ενθ* άνωτ., σελ. 78.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 149

ζεται ως παραθαλάσσια, ακριβέστερον δε εν τφ Βίω του 'Αγίου Βιλιβάλδου

(725) λέγεται: «secus mare ad urbem Strobolim, în monte excelso
sitam» \ Έρευνηταί τίνες ενόμισαν δτι ή «νήσος» Στρόβηλος είναι διάφο­
ρος της ομωνύμου πόλεως *, ως δμως ορθώς παρετήρησεν ó Ί ω . Σακκελίων,
«ουκ άλλη τίς εστίν, ως εμαυτον πείθω, δτι μη αυτή αύτοτάτη ή Καρική».
Ώ ς νήσος εξελήφθη «δ χερρονίζων στροβιλοειδής βουνός» 8.
Ή Στρόβηλος απέκτησε σχετικήν τίνα άκμήν ένεκα τής επικαίρου αυτής
θέσεως δια τάς θαλάσσιας μεταφοράς. Δια τον λόγον τούτον ρητώς περιλαμ­
βάνεται μεταξύ τών πόλεων καΐ λιμένων, εν οις οί Βενετοί απέλαυον ελευ­
θέρας εμπορίας κατά τα χρυσόβουλα του 1082, 1148 και 1198 *. Ή παρου­
σία κρατικών λειτουργών, τους οποίους τα κείμενα δηλοΰν ως κρατονντας
το κομμέ ρκιον της Άναίας ή και αντάς τάς σκάλας τών Παλατιών, τής
Στροβηλου, τής 'Εφέσου, είναι από τής απόψεως ταύτης χαρακτηριστική *.
Είς τούτους νομίζομεν δτι δυνάμεθα νυν να προσθέσωμεν και άλλον, του
οποίου την ΰπαρξιν απεκάλυψε νεωστι δημοσιευθέν μολυβδόβουλλον. Προέρ­
χεται τοΰτο εκ τών ανασκαφών τής Κορίνθου καΐ ανήκει εις τον δέκατον ή
τάς αρχάς του ενδεκάτου αιώνος. Κτήτωρ αΰτοΰ ητο 'Ιωάννης τις, άρχων
τής Στροβύλης. Ή Στροβΰλή αναζητείται υπό του εκδότου εν Ήπείρω'
νομίζομεν δτι πρόκειται περί τής ημετέρας Στροβήλου ·.

1
Παρά W. Τ ο m a s h e k , Αυτόθι, σελ. 39.
a
T a f e l και T h o m a s , *Ενθ* άνωτ., σελ. 477-478, σημ. 5. Κ. Ά μ ά ν­
τ ο υ, Αυτόθι, σελ. 292.
s
Ί ω . Σ α κ κ ε λ ί ω ν ο ς , ΈνΟ·' άνωτ., σελ. 45, σημ. Πρβλ. και Δ. Γ ρ .
Κ α μ π ο ΰ ρ ο γ λ ο υ , Σημείωμα περί Στροβίλου, Είς μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου,
σελ. 428.
4
F r . D ö l g e r, Regesten, αριθμ. 1081, 1373, 1647.
6
Acta et Diplomata grœca, τόμ. T', σελ. 183.
« G l a d y s R. D a v i d s o n , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 321 (αρ. 2727).
150 Δίον. Ά . ΖακυΦηνοΰ

Γενικά σνμπεράόματα

Δια της εξετάσεως των κατά την Μικράν Άσίαν διοικητικών πραγμάτων
συμπληροΰμεν την ερευναν των δυο πολυτίμων δια την επαρχιακήν διοίκησιν
κειμένων, του χρυσοβοΰλλου του 1198 καΐ του εγγράφου διανομής του 1204.
Πριν ή προσθέσωμεν βραχέα τινά περί της ιστορικής αξίας των πηγών τού­
των, παραΌέτομεν συγκριτικον πίνακαι εξ οΰ προχείρως εμφαίνεται ή διάρ-
θρωσις τής επαρχιακής διοικήσεως κατά τα τέλη του δωδεκάτου και τάς
αρχάς του δεκάτου τρίτου αιώνος, ως αΰτη προκύπτει εκ τής μελέτης αμφο­
τέρων τών εγγράφων. Δια να θεραπεΰσωμεν εν τινι μετρώ τήν ελλειψιν ευρε­
τηρίου, παραπέμπομεν είς τας σελίδας τής μελέτης, εν αίς γίνεται κατ' εξοχήν
λόγος περί Ικάστης περιφερείας. Οΐ εντός αγκυλών αριθμοί δηλοΰν τάς σελί­
δας τοϋ ανατύπου.

Χρυσόβουλα του 1198 Partİtio Romaniae İ204

A', Ζώραι τον Αΐμον xal τον Δουνάβεως.
θέμα Νύοον καί Βρανιτζύβης : τόμ. 17,
228-229 [21-22]
θέμα Τριαδίτοης καί Βελεβουοδίου :
τόμ. 17, 228 [21]

B'. 'Ιλλυρία, "Ηπειρος καί βόρεια Μακεδονία, δυτιχή χέρσος 'Ελλάς.

θέμα Δυρραχίου τόμ. 17, 210-218 θέμα Δυρραχίου χαί Άρβάνου, μετά
[ΜΙ] τών χαρτουλαράτων Γλαβινιτοης καί
Βαγενετίας τόμ. 21, 198-205 [140-
147]
θέμα Ίβριχοΰς χ α ί Raviva» : τόμ. 17, Κάνινα: τόμ. 21, 197 [139]
119-220 [12-13]
θέμα Νικοπόλεως: τόμ. 17, 239-243 Νιχόπολις, μετά τής επισκέψεως "Αρτης,
[32-36] Άχελφου, 'Ανατολικού, Αεοιανών καί
λοιπών αρχοντικών και μοναστηρια­
κών κτημάτων : τόμ. 21, 194-196 [136-
138]
θέμα Ιωάννινα» : τόμ. 17, 220 [13] θέμα 'Ιωαννίνων: τόμ. 21, 193 [138]
θέμα Δρυϊνουπόλεως : τόμ. 17, 221-222 Θέμα Δρυΐνουπόλεως : τόμ. 21, 196-197
[14-15] [138-139]
θέμα Δεαβόλεως: τόμ. 17, 222-223 θέμα Δεαβόλεως : τόμ. 21, 206 [148]
[15-16]
θέμα Κολωνίας : τόμ. 17, 223 [16] θέμα Κολωνίας μετά του Χλερηνοΰ (;),
τόμ. 21, 197 [139]
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 151

θέμα ΆχρΙδος: τόμ. 17, 223-224 [16-17| Θέμα Άχρίδος: τόμ. 21, 206 (148)
θέμα Πρέσπας: τόμ. 17, 225 (18) θέμα Πρέσπας: τόμ. 21, 206 [148]
Θέμα Καστοριάς : τόμ. 17, 225-226 Θέμα Καατορίας : τόμ. 21, 206 [148]
[18-19]
Θέμα Σερβία» ι τόμ. 17, 226-227 [19-20] Θέμα Σερβία» : τόμ. 21, 206 1148]
θέμα Σκοπίατν μεν' επισκέψεως Κορί-
τω* : τόμ. 17, 229-230 [22-23]
Θέμα Μαλεοόβης »tai Μοροβιοδίον :
τόμ. 17, 231 [24]
Θέμα ΠριΧάπου, Πελαγονίας, ΜοΧυοκοΰ Θέμα ΠριΧάπου і ΠεΧαγονίας μετά
і ΜογΧένων : τόμ. 17, 232-237 |25- τον Στανον'
30] Θέμα Μολυσχοϋ і ΜογΧένων : τόμ.
21, 206 [148]
θέμα Στρανμίτζης: τόμ. 17, 231-232
{24-
θέμα Βερροίας μετά κατεπανιχίου Κί­ Θέμα Βερροίας μετά τών χαρτονΧαρά-
τρους : τόμ. 17, 237-238 [30-31] τονν Δοβροχονβίατης^ Σ&Χανίτζης :
τόμ. 21, 208-209 [1 * |
θέμα Bagiagíov : τόμ. 2 1 , 206-808 [148-
150]
Επίσκεψις Γηροκομείου ; τόμ. 2 1 , 206
1148]
"Οστροβον : τόμ. 21, 206 και σημ. 1
[148]

Γ'. Πελοηόννησος і ѵ і 'Ιονίου Πελάγους.

"ΟΟΙΟΨ Πατρών ^tai Μεθώνης : τόμ. 17, "Οριον Πατρών και Μεθώνης μετά
248-249 [41-42] πάντων τών ανηκόντων αντω, ήτοι
τών επισκέψεων του Βρανά, της ε­
πισκέψεως τον Καντακουζηνού, μετά
τών ζενγηΧατείων της Είρήνης, θνγα-
τρος τον αύτοχράΐορος ΆΧεξίον, μετά
τών ζενγηΧατείων τών ΜύΧων χ ai τον
Πανχοχράτορος nai τών λοιπών μονα­
στηριακών κτημάτων η ζενγηΧατείων
τινών, αχ iva ευρίσκονται iv αντοΐς,
ήτοι της Μικρας χαί ΜεγάΧης επισκέ­
ψεως: τόμ. 21, 184-186 [126-128]
Όριο* Κορίνθου, "Αργούς και Ναν-
πΧίον : τόμ. 17, 249-252 [42-45]
Θέμα Λακεδαιμόνιας, Μικρά χαί Με­
γάλη επίσκεψις : τόμ. 21, 186-188
[128-130]
ΚαΧάβρυτα : τόμ. 21, 184 [126]
Νήσος Κορυφών. ΚεφαΧΧηνία. Ζάκυν­ Ζάκυνθος χαί Κεφαλληνία. Αευχάς χαί
θος. Αευχάς. 'Ιθάκη : τόμ. 17, 243- Κορνφώ: τόμ. 21, 188 [130]
248 [36-41]
152 Δίον. Ά . Ζακυβηνοΰ

Δ'. 'Ανατολική χέρσος * Ελλάς nal Θεσσαλία,

"Οριον Ά&ηνών : τόμ.17, 270-27Β [63-66] "Οριον Ά&ηνών μετά της επισκέψεως
"Ο ρ tov Θηβών xaì Εύριπου μετά των Μεγάρων: τόμ. 21, 188-189 [130-131]
τ αν νήσων "Ανδρου і Καρύστου, Ώρεός, Κάρυστος, "Ανδρος, Αίγινα καί
Κέω, Μήλου і των λοιπών νήσων, Κούλουρις : τόμ. 21, 189-191 [131-133]
δοαι ευρίσκονται μετά τήν "Ανδρο*
καί τήν Κάρυοτον τόμ. 17, 252-253
145-46], τόμ. 21, 191, σημ. 4 [13Β]
Θέμα Valechativse (Λεβαχάτων ; Βλαχο- Θέμα Velechativse τόμ. 21, 192 [134]
χατούνας;) ι τόμ. 17, 273-274 [66-67]
Θέμα Βλαχίας : τόμ. 18, 42-44 [71-73] Θέμα Βλαχίας : τόμ. 21, 191 [133]
'Επίσκεψις Δημητριάδος : τόμ. 18, 44- 'Επίσκεψις της Αυτοκράτειρας, ήτοι
45 [73-74] Βέσαινα, Φέρααλα, Δομοκός, Δύο 'Αλ­
ΟΙ Δύο 'Αλμυροί : τόμ. 18 45-46 [74-75] μυροί, Ρεβένιχον μετά της Δημητριά­
'Επίσκεψις Γρεβενίκου »tal Φερσάλων : δος : τόμ. 21, 191-192 [133-134]
τόμ. 18, 46-47 [75-76]
'Επίσκεψις Δομοκού καί Βεσαίνης :
τόμ. 18, 47-48 [76-77]
Χαρτουλαρατα Έζεροΰ καί Δοβροχον
βίοτης : τόμ. 18, 48-49 [77-78]
Τρίκαλα: τόμ. 18, 49 [78J
θ έ μ α Λαρίσης : τόμ. 18, 49-50 [78-79] "Οριον Λαρίσης : τόμ. 2 1 , 191 [133]
'Επίσκεψις Πλαταμώνος : τόμ. 18, 50- 'Επίσκεψις Πλαταμώνος : τόμ. 21, 191
51 [79-80] [133]
'Επίσκεψις Νέων Πατρών : τόμ. 21,
192 [134]
'Επίσκεψις Πετρών, ήτοι Διπόταμον,
Calacon, Pazi xaì Ραδοβίοδιον : τόμ.
2 1 , 193-194 [135-136]

E', Άναζολίχή Μακεδονία καί Θρφχη.

Θέμα Βολεροϋ, Στρυμόνος-xaì θεσσα­
λονίκης : τόμ. 17, 239 [32-J
θέμα Ζαγορίων : τόμ. 17, 230-231 [23-24]
Θέμα Θράκης xaì Μακεδονίας μετά των
ανηκουσών αύτώ επισκέψεων: τόμ.
18, 51-53 [80-82]
'Επίσκεψις Χοιροβάκχων xaì Σηλυ-
βρίαςχ τόμ, 18, 53-54 [82-83]
'Επίσκεψις Τζονρουλον xaì θεοδώρου- Τζούρουλοτ xaì θεοδωρούπολις : τόμ.
πόλεως: τόμ. 18, 54 [83] 22, 169 [165]
'Επίσκεψις Μεσσήνης, Άρκαδιουπό- Πόλις ' Αρκαδίου πολις. Μεσσήνη. Βοϋλ-
λεως xaì Βουλγαροψύγου ; τόμ, 18, γαρ6φυ/ον : 22, 169 [165] "
54-55 [83-84]
θέμα Σερρονήσου : τόμ. 18, 55-56 [84-85]
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυξαντινφ κράτει 153

θέμα ' Αδριανονπόλεως και Διδνμοτεί- Πόλις Άδριανούπολις μετά πάντων

χον ι τόμ. 18, 57-58 [86-87] των νπ' αντήν. Διδυμάτειχον μετά
πάντων των υπ' aitò : τόμ. 22, 161
(1601
θέμα 'Αγχιάλου : τόμ. 18* 58-60 [87-89]
θέμα Φιλιππουπόλεως, Βερόης teal
Άχριδονς : τόμ. 18, 60-62 [89-91]
'Επίσκεψις Μάχρης και Τραϊανουπό-
λεως μετά χον προαστίου των Βλά­
χα» : τόμ. 22, 161-162 (157-158]
'Επίσκεψις Βήρας : τόμ. 22, 162-163
[158-159]
'Επίσκεψις * χωρίου ή Σόφους» і
Pogodi: τόμ. 22, 163 [159]
Έμπόριον Σαγονδάονς : τόμ. 22, 163-
164 [159-160]
Καπετανίχιον Αϊ ν ου μετά των άπο&η-
κών: τόμ. 22, 164-166 [160-162]
'Επίσκεψις Κυψέλων : τόμ. 22, 166
[162]
Κατεπανίκιον Ρουσίου μετά της επισκέ­
ψεως Άγριοβιβαρίου : τόμ. 22, 166-
167 [162-163]
'Επίσκεψις Γαρέλλης : τόμ. 22, 167
[163]^
Πόλις "Απρως μετά πάντων των οπ'
αντήν : τόμ. 22, 167-168 [163-164]
Πόλις Πάμφιλον μετά πάντων των υπ'
αντήν : τόμ. 22, 168 [164]
'Επίσκεψις Κ ούλη : τόμ. 22, 168-169
[164-165]
Προάστιο» Χορτοκοπείου : τόμ. 22, 169
[165]
Πόλις Βιζύη : τόμ. 22, 169-170 [165-166]
'Επίσκεψις Γεένής : τόμ. 22, 170 [166]
'Επίσκεψις Μικρός και Μεγάλης Βρύ-
< όεως: τόμ. 2 2 , 170-171 [166-167]
'Επίσκεψις Μαδντου : τόμ. 22, 171
[167]
'Επίσκεψις Καλλιπόλεως : τόμ. 22, 171
[167]
Lazu et Lactu : τόμ. 22, 171 [167]
'Επίσκεψις de Muntimanis *taì Σιγον
ποταμον: τόμ. 22, 171-172 [167-168]
'Επίσκεψις Ύελοχαστελίον : τόμ. 22,
172 [168]
"Επίσκεψις Γαλαταρίων : τόμ. 22, 172-
173 [168-169]
154 Δίον. Ά . Ζακυΰ-ηνοΰ

Μελίβοτον : τόμ. 22, 172 [168]

'Επίσκεψις Βραγχιαλίον : τόμ. 22, 173
[169]
Προάστια ΡαονΧάτοον nal ΈξαμιΧίον :
τόμ. 22, 173 [169]
Έηίοχεψις Περιστάσεως : τόμ. 22, 173
[169]
Προάατια Chotriki, Κερασέα, Μνριόφν·
το» : τόμ. 22, 173-174 [169-170]
*£*£m«*4t Fé**« : τόμ. 22, 174 [170]
' Χαλκίδος μετά rew ηόλεβατ
* * * ѵ і ѵЁ τόμ. 22, 174-

' * **і τό^ , \m\

MiftL Tttx9t μφκΑ 4»* ** *>*o**t-
μέ**υ», *** 'ΑψάψαρΜος, Záxnmts,
Πλαγιά, і , 'Αέρας notapog :
τόμ. 22, - Ј
ΔντίΗΟν Στενόν : τόμ. 22^ 179-180 [17δ-
176], τόμ. 25, 129-130 [183-lfÜI
Μήδεια χαί 'Αψα&όποΐΗ : τόμ. 22, 180
1176]
Pertinmtia Putis et Nicodemi, Pertinen­
tul Lebttecho, Pertinentia de Phitoto
(ΠοΙνβοιον ; ) Pertinentia Sirolefki
(ΞηροΧεύχης). Περί των τοπωνυμίων
τούτων, ών δέν κατέστη δυνατή ή άνα-
γνώρισις, βλ. τόμ. 22, 180-181 [176-177]

T'. MtHçà Άαία.

θέμα ΜεοοΦννίας : τόμ. 19, Β [95]
Έηίσχεψις Δαματρνος : τόμ. 19, 3-4
[95-96]
θέμα Νικομήδειας : τόμ. 19, 4 [96] θέμα ΝιχομηδεΙας : τόμ. 25, 131-132
[185-186]
Έηίοχεψις ΠνΧά» χαί Πν&ίοον : τομ. θέμα ѵ ѵ, Πν&ία>ν χαί αΚερΑμαν* :
19, 4 [96] τόμ. 25, 139-140 [193-194]
θέμα Όψιχίον χαί ΑΙγαίου μετά χης Αοηάδιον : τόμ. 25, 140 [194]
¿ηιοχέψεως Αοπαδίον χαί Άηολλω
ψιάδος : τόμ. 19, 4-6 [96-98], τόμ. 25,
127 [181], σημ. 2, 3
θέμα Άχνράονς : τόμ. 19, 6-8 [98-100] θέμα Άχνράονς : τόμ. 25, 141 [195]
θέμα Άδραμυττίου : τόμ. 19, 8 [100] θέμα Άδραμυττίου, Χλιαρών χαί Πέρ­
γαμο» τόμ. 25, 141-142 [195-196]
θέμα Νεοκάστρω* : τόμ. 19, 12 [104] θέμα Νεοχάστρον : τόμ. 25, 142 [196]
θέμα Φιλαδέλφειας : τόμ. 19, 13-14
[105-106]
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως έν τφ Βυζαντινφ κράτει 155

θέμα Μαιάνδρου τόμ. 19, 11-12 [103- θέμα Ααοδιχείας χαί Μαιάνδρου, μετά
104] χής έηισΗέφβως χοΰ Σαμψών χαί χοΰ
αΣαμαχίου» (Μαλαχίου), μεχα xSv
Ήοντοστεφανάτων χαί » Καμμυχζά-
xatv^- і & λοιπών і χής Χίου :
τόμ. 25, Ϊ43-145 [197-199]
θέμα ΜνΧάαης χαί ΜεΧανονδίου : τόμ. θέμα ΜνΧάαης χαί ΜεΧανονδίου : τόμ.
19, 9-11 1101-103] 25, 145 (199]
θέμα ΆχχαΧείας, ΣεΧευχείας, 'Αντιο­
χείας, Δαοδιχείας χαί μέχρις 'Αντιο­
χείας : τόμ. 19, 14-22 (106-114], τόμ.
25, 128 (182], σημ. 1, 2, 3 .
θέμα Όπχιμάχα» : τόμ. 25, 130-132
[184-186]
θέμα Ταρσίας, ΠΙουοιάδος χαί Μετα­
βολής μεχα χ&ν Σερβοχωρίαν χαί
návxatv χων άνηχάνχαν ανχοΐς : τόμ.
25, 132-134 (186-188]
θέμα Παφλαγονίας χαί Βουχελλαρίων :
τόμ. 25, 184-137 (188-191]
θέμα Οίναίου, Σινώηης χαί Παυράης :
τόμ. 25, 137-139 [191-193]
θέμα ΜαΧαγΙνα» : τόμ. 25, 140-141 [194-
195]

Z'. Nifaot Alyalov Πελάγους χαί kowal»

Δωδεχάνηοος : τόμ. 17, 254-259
Μυτιλήνη : τόμ. 17, 259 [5 ]
Χίος : τόμ. 17, 259-261 [52-54]
Σάμος : τόμ. 17, 259-263 (52-56]
Ρόδος, Κως, ΣχρόβηΧος : τόμ. 17,
[56]
Κρήχη : τόμ. 17, 263-267 [56-60]
Κύπρος : τόμ. 17. 267-270 [60-631
[47-52] Δωδεχάνηοος : τόμ. 21, 190 [132], τόμ.
25, 146 [200]
ΜυχιΧήνη : τόμ. 25, 147 [201]
[Χίος] : τόμ. 25, 147 [201]. Περιλαμβά­
νεται έν περί θέματος Ααοδικείας
και Μαιάνδρου παραγράφφ.
Σάμος χαί Τήνος μ*χά χής Σαμο&ρά-
χης : τόμ. 25, 146-147 (200-201]
263 ([ΣχρόβηΧος : βλ. την ¿πομένην άναγρα-
φήν]
Λήμνος μεχα Σχύρου χαί δοαι νήοοι
χεΐνχαι ¿νχός χής 'Αβύδου, ήχοι Προ·
χόννηοος χαί і і, χαί μεχά χής
Σχροβήλου : τόμ. 25,147-149 [201-203].
156 Δίον. Ά . Ζακνο-ηνοΰ

Έκ παρατεθεντος συγκριτικού πίνακος προκύπτει δτι, παρά τας επί

μέρους διαφοράς, τα δύο κείμενα παρουσιάζουν πλείστα σημεία κοινά. Τοΰτο
βεβαίως Οφείλεται είς το δτι οι συντάκται ήντλησαν από τών αυτών ή παρεμ­
φερών πηγών. Διεξοδικώτεραι είναι αι εΙδήσεις αί παρεχόμεναι υπό της Par­
titio Romanise δια την θρακικήν περιοχήν καΐ δια την βορείαν Μικράν
Άσίαν. Το πράγμα είναι ευνόητον, δοθέντος δτι oc κατακτηταΐ της Τετάρ­
της Σταυροφορίας ϊδιαίτερον είχον διαφέρον δια τάς χώρας, τάς αμέσως συν-
δεομένας μετά της πρωτευούσης του Κράτους.
Περί του ζητήματος της ιστορικής αξίας τών δύο κειμένων Ιγένετο ήδη
λόγος \ Το πρόβλημα τοΰτο είναι κατ' εξοχήν πρόβλημα πηγών. Κατ' επα­
νάληψιν εσημειονθη οτι οι συντάξαντες το χρυσόβουλλον του 1198 και τήν
Partitio Romanise είχον «αναμφισβητήτως προ οφθαλμών επισήμους
πηγάς της αυτοκρατορικής Γραμματείας, δημοσιονομικού πιθανώτατα χαρα-
κτήρος, ίσως αυτό τοΰτο το κεντρικον εδαφονόμιον της Κωνσταντινουπό­
λεως» ·. Ή παρατεθεϊσα μαρτυρία τοΰ Χωνιάτου είναι δια δεύτερον τών
Ιγγράφων χαρακτηριστική \ Επομένως αυτή ή φΰσις τών πηγών, αφ' ων οί
συντάκται ήντλησαν τα στοιχειά των, επιβάλλει είς τον ιστορικόν ποιάν τίνα
επιφυλακτικότητα. Αί ήμέτεραι ?ρευναι, λεπτομερείς lv πολλοίς, ενιαχοΰ δε
καΐ Ιξαντλητικαί, απέδειξαν, νομίζομεν, μέχρι τίνος σημείου δύναται να
χωρήση ή κριτική καΐ ή αξιολόνησις.
Έ ν τφ συνόλω, ή φυσιογνωμία της επαρχιακής διοικήσεως κατά τον
δωδέκατον τελευτώντα και τον δέκατον τρίτον αρχόμενον αιώνα εμφανίζεται
τεταραγμένη. Κύριον χαρακτηριστικον αυτής είναι ó είς το έπακρον κατα­
κερματισμός τών παλαιοτέρων διοικητικών περιφερειών. Έ ν γένει βαθεΐάΐ
μεταβολαι επιφέρονται είς τους διοικητικούς θεσμούς, ή ίσχύς τών θεματι­
κών αρχόντων εξασθενεί και ή αίγλη των άμαυροΰται, αναβιοΐ δε πολλαχοΰ
ó πολιτικός καί δημοσιονομικός χαρακτήρ του λειτουργήματος αυτών*. Δια
να εξουδετέρωσα τα μειονεκτήματα της παρακμής τών θεματικών θεσμών, ή
αυτοκρατορική κυβέρνησις αναγκάζεται να δημιουργή ανώτερα τίνα πλαίσια
οργανώσεως με ευρείας πολιτικάς καί στρατιωτικός δικαιοδοσίας. Έ ξ άλλον,
νέοι σχηματισμοί, μικραΐ διοικητικά! μονάδες, περισσότερον προσηρμρσμέ-

1
Βλέπε Ιδία: ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 24-25 |116-117].
. .. * Αυτόθι, σελ. 25 [117J. Πρβλ. καί τόμ. 21, σελ. 182 [124]. Αναφερόμενος
είδικωτερον εις την Partitio Romanice, ó G. d e J e r p h a n i o n , "EvO·' άνωτ.,
σελ. 263, παρετήρει ήδη : είναι ευλογον να ύποθέσωμεν, <δτι αναγραφή, μετά τοσαύ-
τής λεπτολογίας καταρτισθείσα, ελήφθη έκ των αρχείων τοΰ βυζαντινού έδαφονο-
μίου, αναμφισβητήτως τη βοήθεια αυτών των λειτουργών τοΰ Ιδαφονομίου>.
» Ν ι κ ή τ α ς Χ ω ν ι ά τ η ς , σελ. 787-788. Πρβλ. ΕΕΒΣ, τόμ. 21, σελ. 182
[124].
* G. O s t r o g o r s k y , Geschichte», σελ. 264.
 Περί της διοικητικής διαιρέσεως εν τφ Βυζαντινφ κράτει 157

ναι προς τάς άνάγκάς των επαρχιών, κατακτούν δσημέραι έδαφος. Παρά την
πάλαιαν περιφέρειαν του υέματος, ήτις περιπεσοΰσα εις παρακμήν εξακολου­
θεί ούχ ήττον υφισταμένη ', αναφέρονται το κατεπανίκιον3, το δριον, ή
πόλις, ή νήσος, ή επίσκεψις3, το χαρτουλαρατον, κλπ. 4 . Τινές τών δρων
τούτων προέρχονται εκ τών πλαισίων της οργανώσεως τών δημοσιονομικών
υπηρεσιών.
Ή παρακμή τών θεσμών της επαρχιακής διοικήσεως, ή «αποσΰνθεσις
της θεματικής οργανώσεως» (die L,ockerung der Themenorganisation),
ώς είπεν Γεώργιος Ostrogorsky 8 , δέν είναι φαινόμενα μεμονωμένα. Συν­
δέονται στενώς μετά γενικωτέρων τινών καταστάσεων, αϊτινες επικρατούν
κατά το τέλος του Ινδεκάτου καΐ καθ' δλον τον δωδέκατον αΐώνα : είναι δηλο­
νότι απότοκα τοΰτο μεν τής σμικρΰνσεως καΐ τής διασπάσεως τών εδαφών
της Αυτοκρατορίας, ιδία τών Μικρασιατικών, ένεκα τής εχθρικής κατακτή­
σεως, τοΰτο δε τής εν ταΐς επαρχίαις ΰποχωρήσεως τοΰ κρατικού ελέγχου καί
τής αναδείξεως τών παραγόντων τής τοπικής αριστοκρατίας".
Ή μελέτη τοΰ χρυσοβοΰλλου τοΰ 1198 καί τοΰ εγγράφου τής διανομής
τοΰ 1204 διαφωτίζει τάς μορφάς, εις ας κατέληξεν ή επαρχιακή δργάνωσις
μετά ενός καί ήμίσεος αιώνος βραδεΐαν παρακμήν' δύναται δμως να χρησι-
μεύση καί ώς αφετηρία δια τήν Ιρευναν τών τυχών τής διοικήσεως τών επαρ­
χιών μετά το έτος 1204. Τήν Ιρευναν ταΰτην, αποδεσμευόμενοι τής πέδης
τών δυο κειμένων, θα επιχειρήσωμεν εν τοις Ιπομένοις κεφαλαίοις.
ΔΙΟΝ. Α. ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ

1
Έ ν τη άναλΰσει τών εγγράφων έχρησιμοποιήσαμεν κατά προτίμησιν τον δρον
Μμα καί ουχί τον δρον επαρχία. Αντιθέτως ó καθηγητής Μ. Δε ν δ ι α ς, Συμβολή
eiç τα της οργανώσεως και λειτουργίας της διοικήσεως έν τφ Βυζαντινφ κράτει περί
τήν εποχήν της υπό τών Φράγκων καταλύσεως αύτοΰ, Atti dello VIII Congresso
internazionale di Studi bizantini, τόμ. Β' (Ρώμη, 1953), σελ. 309, σημ. 2, και
310 κ!., παρατηρεί δτι «ορθώς οι Tafel καί Thomas δέν άποδίδουσι τον δρον pro­
vincia δια τοΰ όρου θέμα, άλλα διά τοΰ δρου επαρχία*.
3
Γ. Θ ε ο χ α ρ ί δ ο υ , Κατεπανίκια τής Μακεδονίας. Συμβολή εις τήν διοι­
κητική ν Ιστορίαν καί γεωγραφίαν της Μακεδονίας κατά τους μετά τήν Φραγκοκρα-
τίαν χρόνους, θεσσαλονίκη, 1954.
* Περί τοΰ δρου διαχράτηοις, δι' οΰ αποδίδονται ot δροι pertinentia και επί­
σκεψις εν Καλαβρία και Σικελία βλ. Μ. Δ ε ν ι α, Συμβολαί είς τήν μελετην τής
δημοσίας διοικήσεως έν Καλαβρία καί Σικελία ΰπό τους Νορμανδούς ηγεμόνας. Ή
«διακράτησις> ώς διοικητική περιφέρεια, Atti, "Ενθ' άνωτ., σελ. 299 - 300.
4
Πρβλ. Μ. Δε ν δ ι α , Συμβολή εις τα τής οργανώσεως καί λειτουργίας τής
διοικήσεως έν τφ Βυζαντινφ κράτει, Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 310 κέ.
5
G. O s t r o g o r s k y , "Ενθ' άνωτ., σελ. 264.
« Πρβλ. ανωτέρω : ΕΕΒΣ, τόμ. 19, σελ. 24 [116).