ΣΜΥΡΝΗ: 17αιώνας -1922

Τhe_FINAL_FOY_22_10_2015_Layout 1 28/1/2016 2:37 μμ Page 263
ΣΜΥΡΝΗ: Η AΝAΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΜΗΤΡOΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚHΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 263
Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου*
Όψεις του αστικού χώρου της Σμύρνης πριν και μετά από
την καταστροφή: Εμμονές και ρήξεις
Η Σμύρνη κρατά μια ιδιαίτερη θέση στο συλλογικό μας υποσυνείδητο. Θυ-
μίζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι Εβραίοι βλέπουν τη Θεσσαλονίκη, η Σμύρνη
προβάλλει ως μια πολιτεία του ελληνισμού, ενός οικονομικά και πληθυσμιακά κυ-
ρίαρχου ελληνισμού, που χάθηκε τελεσίδικα, ως η τραγικότερη ίσως συνέπεια της
Μικρασιατικής καταστροφής. Σε κείμενα που γράφηκαν για τη Θεσσαλονίκη από
εβραίους κατοίκους της στο γύρισμα του αιώνα1, διαβάζει κανείς ότι είναι η μόνη
πόλη στον κόσμο όπου ο Εβραίος περπατά ευθυτενής, όπου δεν χρειάζεται να σκύ-
βει το κεφάλι του· η μόνη πόλη στον κόσμο όπου παραμερίζουν για να περάσει ένας
Εβραίος. Φαίνεται πως η Σμύρνη είναι ένας αντίστοιχος χώρος για τους Ελληνορ-
θόδοξους (οθωμανούς και έλληνες υπηκόους). Όλα τα στοιχεία, γραπτά ή άλλα,
που δομούν την αναπόλησή της, παραπέμπουν σε υψηλά επίπεδα κυριαρχίας, αυ-
τοπροσδιορισμού, ευμάρειας, εργατικότητας, επιχειρηματικής ευστροφίας, κοινω-
νικότητας, και τελικά συλλογικής ευδαιμονίας. Ενώ τα πληθυσμιακά στοιχεία, όσο
κι αν είναι ελλιπή ή αμφισβητούμενα, υποδεικνύουν, κυρίως λίγο πριν από την κα-
ταστροφή του 1922, μια τάξη μεγέθους πολύ σημαντική, και κατά συνέπεια, μια
κυρίαρχη παρουσία χριστιανών-Ελλήνων στον χώρο.
Πώς προέκυψε αυτή η εικόνα; Πού βασίζεται; Ποια η χρονική της διάρκεια;
Πώς μπορεί να την ανασυνθέσει και να την τεκμηριώσει η έρευνα της πολεοδομικής
και αρχιτεκτονικής εξέλιξης της πόλης και πώς αυτή συνδέεται με τη σημερινή της
κατάσταση; Τα ίχνη και τα χαρακτηριστικά της ελληνικής παρουσίας δεν είναι
πλέον δυνατόν να αναζητηθούν επί τόπου, καθώς οι καταστροφές της πυρκαγιάς
του 1922 και η πλήρης αναδιάταξη του αστικού ιστού μετά από μελέτες, που ανα-
λήφθηκαν κατ’ εντολή του Κεμάλ το 1923 από γάλλους πολεοδόμους και τις τοπικές
υπηρεσίες, εξάλειψαν τις ιστορικές μαρτυρίες του χώρου –κτήρια, χαράξεις, χρή-
σεις, διαμορφώσεις... Όπως έγραφε ο P. Mackridge:
«η πραγματική Σμύρνη λοιπόν δεν υπάρχει πια[...]. Το τουρκικό Ιζμίρ
μπορεί να καλύπτει το ίδιο έδαφος με τη Σμύρνη, αλλά δεν είναι η ίδια
πόλη. Φαινόμενο ίσως μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία, τουλάχιστον
των νέων χρόνων: να εξοντωθούν ή να ξεριζωθούν οι μισοί κάτοικοι
* Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

1. Αρχείο Alliance Israélite Universelle, Grèce XV-E 190, Επιστολή J. Matalon, 12.10.1894.
264 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ
μιας μεγαλούπολης, η οποία καταστρέφεται συστηματικά για να εξαλει-

φθεί κάθε ίχνος τους. Αλλά η Σμύρνη εξαφανίστηκε όχι τόσο πολύ από
τη φωτιά όσο από την έξοδο του ορθόδοξου πληθυσμού της: μια πόλη
είναι κοινωνικός οργανισμός που αποτελείται από τους ανθρώπους της,
όχι τα σπίτια της. Η παλιά Σμύρνη –όσο επιζεί– υπάρχει μόνο στη μνήμη
των ανθρώπων που την έζησαν: έχει γίνει μια νοερή πολιτεία»2.
Με βάση τη συγκέντρωση και μελέτη των διάφορων σχεδιαστικών απεικο-
νίσεων της πόλης, τη σύνθεση πρωτογενών στοιχείων που συγκεντρώθηκαν από
κέντρα ερευνών του προσφυγικού ελληνισμού, καθώς και με τα πορίσματα δημο-
σιευμένων μελετών, η χωρική εξέλιξη της Σμύρνης στα νεότερα χρόνια μπορεί να
περιγραφεί συνοπτικά ως εξής3:
Από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα

Μέχρι το β΄ τέταρτο του 17ου αιώνα (1630-1650), το σημαντικό λιμάνι της
περιοχής ήταν η Χίος. Στα χρόνια αυτά η διάρθρωση του αστικού χώρου της Σμύρ-
νης ακολουθούσε το μεσαιωνικό μοντέλο των παραθαλάσσιων πόλεων: αμφιθεα-
τρική διάταξη σε ένα λόφο που κατεβαίνει προς τη θάλασσα, παλιό βυζαντινό
κάστρο στην κορυφή και ίχνη τειχών που κατηφορίζουν προς την ακτή, προστα-
τευμένος κόλπος και εισέχον μικρό λιμάνι που εξυπηρετούν τη φορτοεκφόρτωση
των εμπορευμάτων με μικρές σκάλες στην παραλία. Η μορφή του λιμανιού που ει-
σχωρεί στον αστικό ιστό φαίνεται στο σκαρίφημα του οθωμανού γεωγράφου Piri
Reis (16ος αιώνας), καθώς και σε χαρακτικά του 17ου αιώνα, ενώ σε μεταγενέστερα
σχέδια (όπως π.χ. σε χάρτη του 1829, [Εικόνα 1], υποδεικνύεται έμμεσα από ένα
μεγάλο ελεύθερο χώρο στο κέντρο της αγοράς.
Ανάμεσα στο λιμάνι και την ακρόπολη εκτείνεται η τυπική παραδοσιακή
πόλη: στις παρειές του λόφου οι περιοχές κατοικίας σε χωριστές κατά θρήσκευμα
συνοικίες (μουσουλμανικές, χριστιανικές, εβραϊκές, αρμενικές) και κάτω οι αγορές.
Σύμφωνα με τις περιγραφές και τα σχέδια του De Bruyn (και πολλών άλλων), υπάρ-
χουν δύο τόποι αγοράς: στον έναν (Kemeraltı) διατίθενται προϊόντα από το εσωτε-
ρικό της αυτοκρατορίας και την Αίγυπτο (μισιρτζίδικα), και στον άλλον, στη θέση
όπου χτίστηκε πολύ αργότερα, το 1888, το Κρητικό Χάνι, προϊόντα που φτάνουν
από την Ευρώπη, κυρίως με ολλανδικά πλοία.
2. Mackridge, Ρ. (1996), Εισαγωγή, στο Πολίτης, Κ. Στου Χατζηφράγκου, Αθήνα: Εστία, 35*, σσ. 27*-
63*. Βλ. επίσης τις καίριες παρατηρήσεις του Κεχριώτη, Β. (2008), Η ελληνική Σμύρνη: Κοινότητες
στο πάνθεον της ιστορίας, στο Σμυρνέλη, Μ.Κ. (επιμ.), Σμύρνη, λησμονημένη πόλη; Αθήνα: Μεταίχμιο,
75-92.
3. Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. (2000), Η πόλη – λιμάνι της Σμύρνης στο τέλος της Οθωμανικής Αυτο-
κρατορίας. Μορφές χωρικής οργάνωσης και ελληνική παρουσία, στο Η πόλη στους νεότερους χρόνους.
Μεσογειακές και βαλκανικές όψεις, Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, 19-50 και της ίδιας,
(2000), Αναζητώντας τον χαμένο αιώνα στην χωρική εξέλιξη της Σμύρνης, στο Ο έξω-ελληνισμός. Κων-
σταντινούπολη και Σμύρνη, 1800-1922, Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γε-
νικής Παιδείας, 269-294.
ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΠΡΙΝ & ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 265
Τα πρώτα στοιχεία από περιηγητές για τον πληθυσμό που κατοικούσε και τη
σύνθεσή του, παρά τα προβλήματα αξιοπιστίας που σίγουρα υπάρχουν, εμφανίζουν
μια πολυπληθή για την εποχή πόλη, με σαφώς κυρίαρχο πληθυσμιακά το μουσουλ-
μανικό στοιχείο.
Από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα

Από τον 17ο αιώνα καταγράφεται εισροή ευρωπαίων εμπόρων, κυρίως Γάλ-
λων, Άγγλων και Ολλανδών, και δευτερευόντως Ιταλών, Δανών, Σουηδών κ.λπ.,
καθώς και Ελλήνων, Αρμενίων και Εβραίων. Η αύξηση του διαμετακομιστικού εμ-
πορίου έχει ως συνέπεια την ανάπτυξη της κίνησης του λιμανιού, που προωθείται
ακόμη περισσότερο τον 18ο αιώνα, όταν κυριαρχούν οι ευρωπαίοι επιχειρηματίες
που εξυπηρετούν τις αυξανόμενες ανάγκες της ευρωπαϊκής βιομηχανίας σε πρώτες
ύλες [Εικόνα 1].
Η εγκατάσταση των ευρωπαίων εμπόρων σε χώρο έξω από τα παλιά τείχη
προσδίδει στην πόλη ένα νέο σημαντικό χαρακτηριστικό. Πρόκειται για τον Φραγ-
κομαχαλά ή ευρωπαϊκή συνοικία, ένα εντελώς ιδιαίτερο πολεοδομικό και αρχιτε-
κτονικό σύνολο, που εκφράζει με τη μορφή του τους όρους με τους οποίους
διενεργείται το εμπόριο με τη Δύση.
Ο Φραγκομαχαλάς αποτελείται από μια οικοδομική νησίδα που αναπτύσσε-
ται κατά μήκος της ακτής σε νέα προσχωσιγενή εδάφη, από νοτιοδυτικά προς βο-
ρειοανατολικά, σε μήκος 900 έως 1.000 μ. και με πλάτος 70 έως 120 μ. Διαιρείται
σε διαμπερή και στενομέτωπα οικόπεδα, με κυμαινόμενο πλάτος από 8 έως 25 μ.,
που επικοινωνούν μέσω των δύο απέναντι πλευρών τους με τον κεντρικό δρόμο και
την παραλία. Η διάταξη των κτισμάτων στο οικόπεδο περιλαμβάνει ένα κτήριο με
συχνά επιβλητική όψη στην Ευρωπαϊκή Οδό ή Οδό των Φράγκων (Rue des Francs),
που ήταν ο σημαντικότερος δρόμος με πλάτος 5-8 μ. Στο εσωτερικό του οικοπέδου
κτίζονται ποικίλες κατασκευές, αποθήκες, περάσματα, αυλές, όπως και μια ιδιωτική
«σκάλα» προς τη θάλασσα για να γίνεται η μεταφορά των εμπορευμάτων μεταξύ
ξηράς και πλοίων. Ο συνολικός αριθμός των συγκροτημάτων αυτών, που αποκα-
λούνταν βερχανέδες (παραφθορά του τουρκικού frenkhane, δηλαδή φράγκικο
σπίτι), δεν ξεπερνούσε τα 604 [Εικόνα 4].
Στα χρόνια αυτά ακυρώνεται λόγω συνεχών εναποθέσεων γης η χρήση του
μικρού εισέχοντος λιμανιού που προστατευόταν από το φρούριο του Αγίου Πέτρου.
Γύρω στα 1750-1760, το λιμάνι αυτό επιχωματώθηκε σε μια έκταση περίπου 10
εκταρίων, επιτρέποντας την ανάπτυξη της ευρείας σμυρνιώτικης αγοράς. Πρόκειται
για την κλασική διαδικασία της επέκτασης του εδάφους των παράκτιων πόλεων διά
των προσχώσεων, διαδικασία ορατή επίσης στα τοπία της Θεσσαλονίκης και της
Αλεξάνδρειας.
4. Φάλμπος, Φ.Κ. (1972), Μάρκου Αντωνίου Κατσαΐτη, Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742, Αθήναι:
Εκδόσεις Ενώσεως Σμυρναίων, και του ιδίου (1970), Ο Φραγκομαχαλάς της Σμύρνης, Αθήναι: Εκδόσεις
Ενώσεως Σμυρναίων.
Μετά την επιχωμάτωση του κλειστού λιμανιού, το μεγαλύτερο μέρος της κί-
νησης των εμπορευμάτων διενεργείται μέσω των πολυάριθμων «σκαλών» και βερ-
χανέδων, ενώ η πόλη επεκτείνεται προς τα βορινά. Δίπλα στον Φραγκομαχαλά
αναπτύσσονται από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα ελληνικές συνοικίες, όπως ο Νέος
Μαχαλάς, τα Σερβετάδικα, η Αγία Φωτεινή και ο Άγιος Γεώργιος. Η Πάνω Πόλη
εξακολουθεί να στεγάζει τις τουρκικές συνοικίες και δύο παλιές ελληνικές (Πάνω
Μαχαλάς και Αγία Bούκλα). Η εβραϊκή συνοικία εντοπίζεται πάνω και δίπλα από
την αγορά, ενώ η αρμενική βόρεια της αγοράς, σε επαφή με τις νεότερες ελληνικές.
Μέχρι το 1800 ο πληθυσμός της Σμύρνης δεν υπερβαίνει τις 100.000 σε μια
συνολική έκταση περί τα 200 εκτάρια. Σύμφωνα με διασταυρώσεις πληθώρας στοι-
χείων και αναφορών, οι Ελληνορθόδοξοι πρέπει να αποτελούν περίπου το 1/3 του
πληθυσμού της πόλης.
Η διάχυση των διαφορετικών εθνοθρησκευτικών ομάδων στον χώρο της πα-
λιάς και της νεότερης πόλης έχει καταγραφεί σε ένα χειρόγραφο σχέδιο του 18225.
Ίσως είναι η πρώτη φορά που μπορούμε να έχουμε μια ρεαλιστικότερη αντίληψη
του χώρου της Σμύρνης, μαζί με σαφέστερες πληροφορίες για τους τόπους εγκατά-
στασης των διαφορετικών εθνοθρησκευτικών ομάδων [Εικόνα 2]. Αν και η τοπο-
γραφική ακρίβεια λείπει, όπως και η σχέση με την κλίμακα, ο χάρτης αυτός έχει
τούτο το σημαντικό: Περιέχει 73 αριθμημένα σημεία που αντιστοιχούν σε διακε-
κριμένα κτίσματα, ενώ σε ένα εκτενές υπόμνημα περιγράφει την εθνολογική σύ-
σταση των διαφόρων συνοικιών και τη χωροθέτησή τους ως προς τα σημεία αυτά.
Έτσι διαμορφώνεται μια αρκετά σαφής εικόνα, εάν αναγάγουμε τα σημεία αυτά σε
τοπογραφικό χάρτη ακριβείας. Ο λόγος ύπαρξης αυτού του χάρτη, όπως σημειώνε-
ται στη λεζάντα του, ήταν η εφαρμογή στον χώρο της Σμύρνης, της συμφωνίας που
έγινε το 1763 στην Κωνσταντινούπολη για τα όρια δύο καθολικών ενοριών, των
«καπουκίνων» και των «μεταρρυθμιστών». Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι με την
συμφωνία αυτή το παλαιότερο τμήμα της πόλης αποτελούσε την ενορία των «κα-
πουκίνων», ενώ οι νεώτερες συνοικίες αποδίδονταν στους «μεταρρυθμιστές». Ει-
σάγεται έτσι ένας διαχωρισμός (ένα σαφέστατο όριο), που θα δούμε να
επαναλαμβάνεται σταθερά στο μέλλον, και να σφραγίζεται 100 χρόνια αργότερα
με τη γραμμή της καταστροφής.
Στο σχέδιο του 1822, που ανοίγει συμβολικά τον τελευταίο αιώνα ζωής της
«άπιστης Σμύρνης», απεικονίζονται οι συνοικίες της πόλης και σημειώνεται η ιδι-
αίτερη ταυτότητα των κατοίκων τους. Έτσι σημειώνονται οι περιοχές που κατοι-
κούνται από «Greci», άλλοτε ανάμεικτα με Λατίνους, Τούρκους, Αρμενίους ή
Εβραίους, άλλοτε αμιγώς, άλλοτε κατά πλειονότητα. Η πόλη έχει ξεκινήσει την
επέκτασή της προς βορρά, 200 χρόνια μετά από την πρώτη εγκατάσταση έξω από
το παλιό τείχος και οι «Greci» αποτελούν κυριολεκτικά την εμπροσθοφυλακή.
Στο παλιότερο μέρος της πόλης (όπου με κόκκινο χρώμα εικονίζεται η ενορία
των καπουκίνων) κατοικούν, όπως ήδη είπαμε, Έλληνες, Τούρκοι, Εβραίοι και Αρ-
5. Πρώτη δημοσίευση του χειρόγραφου αυτού σχεδίου έγινε στο Καραδήμου-Γερόλυμπου, Αναζητώντας
τον χαμένο αιώνα, ό.π., 269-294.
μένιοι. Στο μικρό τμήμα της Via franca (βασικής οδού του Φραγκομαχαλά) που,
κατά τη συμφωνία περιλαμβάνεται στην καθολική ενορία, κατοικούν «Έλληνες,
πολλοί Λουθηρανοί και λίγοι καθολικοί». Στις γύρω συνοικίες (μεγάλα χάνια, Γυα-
λάδικα, Τρίστρατο και Αγία Φωτεινή), Έλληνες, Τούρκοι, λίγοι Εβραίοι, αρκετοί
Λουθηρανοί και ελάχιστοι καθολικοί. Τέλος μόνον Έλληνες αναφέρονται στη συ-
νοικία Γεράνια. Βρισκόμαστε ήδη έξω από τη μεσαιωνική πόλη, (στην περιοχή που
οι καθολικοί εκχωρούν στους μεταρρυθμιστές) και όσο κινούμαστε βορειότερα, οι
νεώτερες συνοικίες που διαμορφώθηκαν από τον 17ο αιώνα κατοικούνται:
από καθολικούς ως το αγγλικό προξενείο (Φραγκομαχαλάς),
μόνον από Έλληνες στις συνοικίες Φασσουλά, Τιντιτόρι, Μποττάρι και
(Τα)Μπαχανέ,
από Έλληνες και καθολικούς γύρω από το ρωσικό και το γαλλικό προξενείο
καθώς και στην Αγία Αικατερίνη και τον Άγιο Δημήτριο,
από Έλληνες και ελάχιστους καθολικούς στην Πούντα και στο Carenaggio,
ενώ σε όλες τις υπόλοιπες περιοχές υπάρχουν μόνον χριστιανοί όλων των
δογμάτων (δεν αναφέρονται Τούρκοι ή Εβραίοι).
Οι νεώτερες συνοικίες λοιπόν, μερικές ακόμη αραιά κατοικημένες, είναι ορ-
θόδοξες και καθολικές, κι έτσι θα παραμείνουν καθώς εκεί θα κατευθυνθούν οι νέοι
κάτοικοι, ντόπιοι και μετανάστες μέχρι το 1922 [Εικόνα 3].
Από τον 19ο αιώνα έως το 1922

Η τελευταία φάση περιλαμβάνει την πόλη του 19ου αιώνα και έως το 1922,
και ενσωματώνει τις ευρύτατες θεσμικές αλλαγές που υιοθετούνται από την Οθω-
μανική Αυτοκρατορία μεταξύ 1839 και 1876. Κύριο χαρακτηριστικό της η μεγάλη
εξάπλωση του αστικού χώρου και η κυριαρχία των μη μουσουλμάνων, κυρίως δε
του ελληνορθόδοξου στοιχείου. Σε αυτή τη φάση αναδεικνύεται και ολοκληρώνεται
η εικόνα της ελληνικής Σμύρνης. Έλληνες και Ελληνορθόδοξοι, Λεβαντίνοι και
Αρμένιοι ιδρύουν δικές τους επιχειρήσεις και εισδύουν κυρίως στο εισαγωγικό–
εξαγωγικό εμπόριο. Αντίστοιχα φαινόμενα παρατηρούνται στη βιομηχανία, στην
οποία κυριαρχούν οι Έλληνες6.
Οι παλιοί χωρικοί και λειτουργικοί διαχωρισμοί και διακρίσεις (γειτονιές κα-
τοικίας κατά εθνοθρησκευτική προέλευση, περιοχές αγορών) ατονούν και αναδύον-
ται νέες χωρικές εξειδικεύσεις: κεντρικές λειτουργίες, χώροι αναψυχής και
κατοικίας υψηλών εισοδημάτων, εργατικές συνοικίες, κομψά προάστια (για μόνιμη
κατοικία), υποβαθμισμένες γειτονιές [Εικόνα 1].
Στη Σμύρνη, δειλά στην αρχή, πιο αποφασιστικά στη συνέχεια, στο διάστημα
της δεκαετίας 1840-1850 θα τεθούν οι πρώτες βάσεις για την αναδιάρθρωση του
χώρου: ανοικοδομήσεις μετά από πυρκαγιές, καταγραφή των περιουσιών, κτηματο-
λόγια, και ο πρώτος ακριβής και λεπτομερής τοπογραφικός χάρτης της πόλης. Για το
6. Τρακάκης, Γ. (1994), Η βιομηχανία εν Σμύρνη και εν τη ελληνική Μικρά Ασία, Αθήνα: Τροχαλία.
έργο αυτό προσλαμβάνεται ο Ιταλός μηχανικός Luigi Storari7 [Εικόνα 1]. Η χωρική
επέκταση υποστηρίζεται από μια αρκετά έντονη πληθυσμιακή άνοδο στα επόμενα
χρόνια, αν και τα στοιχεία που διαθέτουμε δεν είναι απόλυτα αξιόπιστα.
Στο πλαίσιο της διοικητικής αναδιάρθρωσης της αυτοκρατορίας συγκροτείται
το βιλαέτι Αϊδινίου το 1867 και στη θέση του γενικού διοικητή (βαλή) διορίζεται ο
Μεχμέτ Σαμπρί πασάς8 με βοηθό διοικητή τον εκπρόσωπο της μεγαλύτερης μει-
ονότητας Γρηγόριο Αριστάρχη μπέη9 (πάγια ρύθμιση σε εφαρμογή των Μεταρρυθ-
μίσεων). Την ίδια εποχή, και με την υποστήριξη του Σαμπρί πασά, δίνεται η άδεια
από την Υψηλή Πύλη να συσταθεί «μεικτή δημαρχία», θεσμός που γίνεται ευμενέ-
στατα δεκτός γιατί θεωρείται ότι θα βοηθήσει ιδιαίτερα στη βελτίωση του χώρου
της πόλης, αν και δεν ιδρύεται άμεσα.
Τη γρήγορη ανάπτυξη και ταυτόχρονη επέκταση της πόλης υποστηρίζουν τα
μεγάλα έργα υποδομής που αναλαμβάνονται από ξένες εταιρείες από τα μέσα της
δεκαετίας του 1850 έως το 1870. Ουσιαστική ώθηση σε ολόκληρη την περιοχή δίνει
η κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής που συνδέει την πόλη με το Αϊδίνιο (1857-
1866), από αγγλική εταιρεία, και λίγο αργότερα μιας δεύτερης γραμμής (Μπασμά-
χανε) προς τον Κασαμπά, από γαλλική εταιρεία. Έργο μεγάλης αναπτυξιακής
σημασίας (καθώς η διακίνηση των εμπορευμάτων μέσω των βερχανέδων δεν ισχύει
πλέον) αλλά ακόμη σημαντικότερο για τη μορφή και τη διάρθρωση της πόλης, είναι
η κατασκευή του λιμανιού και της προκυμαίας, που ξεκίνησε με αγγλική πρωτο-
βουλία και αναλήφθηκε τελικά από τη γαλλική εταιρεία Dussaud10. Η αλλαγή στον
χώρο λόγω της κατασκευής των λιμενικών και άλλων έργων εμφανίζεται καθαρά
στο σχέδιο του Lamec Saad το 1876 και σε όλα τα μεταγενέστερα. Εν όλω 40 εκτά-
ρια γης προστίθενται στην πόλη. Η επιφάνεια είναι μάλλον μικρή αν συγκριθεί με
τη δραματική επίδραση που είχε πάνω στην πολεοδομική λειτουργία της πόλης. Η
οδός της προκυμαίας είναι ο πρώτος μοντέρνος δρόμος που δημιουργείται στη
Σμύρνη (πλάτος 12μ., συνολικό πλάτος προκυμαίας 20μ. με γραμμή τραμ) και τα
οικόπεδα δίπλα του είναι τα ακριβότερα στην πόλη. Οι πλέον οικονομικά αποδοτι-
κές λειτουργίες, δηλαδή νέοι τύποι εγκαταστάσεων αναψυχής, θέατρα, ξενοδοχεία,
λέσχες, ανταγωνίζονται για ένα οικόπεδο. Ακριβές κατοικίες σχεδιάζονται και υπο-
γράφονται από αρχιτέκτονες, ντόπιους και ξένους. Στο εσωτερικό, όπως και στην
Πούντα, όπου η επιχωμάτωση στο χαμηλό και ελώδες έδαφος έχει οδυνηρές επι-
πτώσεις καθώς δεν συνοδεύτηκε από βελτιωτικά έργα, εγκαθίστανται τα χαμηλά
εργατικά στρώματα.
7. Storari, L. (1857), Guide de Voyageur à Smyrne. Apercu Historique, topographique et archéologique,
Accompagné du Plan de cette ville, levé en 1854, Paris: Librairie de Castel.
8. Για βιογραφικά στοιχεία και δραστηριότητα του Σαμπρί πασά ως βαλή της Θεσσαλονίκης, βλ. Καρα-
δήμου-Γερολύμπου, A. (2004), Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Θεσσαλονίκη και βορειοελλαδικές πόλεις
στο τέλος του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
9. Ο Γρηγόριος είναι ο συγγραφέας του μεγάλου έργου Aristarchi Bey, G. (1873-1888), Législation Ot-
tomane: recueil des lois, règlements, ordonnances, traités, capitulations et autres documents de l’Empire
Ottoman, Constantinople: Imprimerie Frères Nicolaides, 7 vols.
10. Μεταξύ πολλών μελετών βλ. Zandi-Sayek, S. (2000), Struggles over the Shore: Building the Quay of
Izmir, 1867-1875, City and Society, 12 (1), 55-78.
Από τη στιγμή που ο Φραγκομαχαλάς αποκόπτεται από τη θάλασσα, οι βερ-

χανέδες χάνουν σε μεγάλο βαθμό την παλιά λειτουργία της κατοικίας και αποθή-
κευσης. Μετατρέπονται σε γραφεία, ξενοδοχεία, λέσχες κ.λπ. στους ορόφους, ενώ
στα ισόγεια λειτουργούν εμπορικά καταστήματα ειδών πολυτελείας, για μια κοι-
νωνία που αυξάνει ραγδαία τις καταναλωτικές συνήθειές της [Εικόνα 4].
Με βάση τα στοιχεία των «Εμπορικών Οδηγών» και το χαρτογραφικό υπό-
βαθρο του Goad (1905), αναδεικνύεται η έντονη ελληνική παρουσία σε όλες τις
περιοχές των κεντρικών δραστηριοτήτων (εμπόριο, τράπεζες, επιχειρήσεις εισαγω-
γών-εξαγωγών), στην «ευρωπαϊκή» πόλη αλλά και στην παραδοσιακή. Στην πε-
ριοχή Κεμέραλτι οργανώνεται μεγάλο συγκρότημα τσαρσίων και μπεζεστενίων με
προϊόντα «λαϊκής» κατανάλωσης, όπου και εκεί κυριαρχούν οι μη μουσουλμάνοι11.
Πάντως, όσο και αν η παλιά παραδοσιακή αγορά παραμένει δραστήρια, είναι
βέβαιο ότι η καρδιά της πόλης έχει πλήρως μετατοπιστεί και βρίσκεται στις νέες
συνοικίες. Εδώ, από στοιχεία και καταγραφές του Αμερικανικού Προξενείου της
Σμύρνης το 1919-1920 αναγνωρίζουμε μια σύγχρονη περιοχή που σφύζει από ζωή,
λειτουργώντας πλέον ως ενιαίος αστικός χώρος που δεν θυμίζει σε τίποτα τη δια-
σπασμένη πόλη των εσωστρεφών κοινοτικών δραστηριοτήτων: 15 θέατρα και κι-
νηματογράφοι, 513 καφενεία και τεϊοποτεία, 226 οινοπωλεία, 65 εστιατόρια, 43
μπιραρίες, 11 θαλάσσια λουτρά, 8 αίθουσες χορού, 16 κοινωνικές και 6 αθλητικές
λέσχες συγκροτούν το σκηνικό της νέας αστικής πραγματικότητας12 [Εικόνα 7].
Εκτός από νέους τύπους κτηρίων (grands magasins, εργοστάσια, γραφεία,
κατοικίες, θέατρα, λέσχες), οι Ελληνορθόδοξοι της Σμύρνης εισάγουν επιβλητικά,
από αρχιτεκτονική άποψη και λειτουργική οργάνωση, κοινοτικά –εκπαιδευτικά και
θρησκευτικά– κτίσματα. Ειδικότερα, από τους 21 ναούς που λειτουργούσαν το
1922, οι 16 χτίστηκαν τον 19ο αιώνα, στις νέες επεκτάσεις, σημαδεύοντας τη δη-
μιουργία των νεότερων συνοικιών, ταπεινοί στην αρχή και συχνά πλουσιότεροι στη
συνέχεια, ενώ οι 5 χρονολογούνταν παλιότερα (μεταξύ αυτών και η Αγία Παρα-
σκευή που καταστράφηκε στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης).
Όπως δείχνουν χάρτες του 20ού αιώνα, οι νεότερες επεκτάσεις, που υπερ-
βαίνουν τα 200 εκτάρια, δεν περιλαμβάνουν τεμένη, σε αντίθεση με την παλιά πόλη.
Στη χωρική ανάπτυξη της Σμύρνης στα χρόνια αυτά μπορούμε να αναγνω-
ρίσουμε δύο παράλληλες πόλεις. Είναι ενδιαφέρον μάλιστα ότι η οργάνωση της δη-
μαρχίας, που από το 1879 αποτελείται από δύο διαμερίσματα, επισημοποιεί αυτόν
το δυϊσμό–διαχωρισμό13. Το όριο μεταξύ τους βρίσκεται στη νοητή γραμμή που
αρχίζει από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπασμάχανε και μέσα από την ψαρα-
11. Στην περιοχή αυτή οι μουσουλμάνοι είναι μειονότητα, όπως και οι Λεβαντίνοι. Το Κεμέραλτι κυριαρ-
χείται από Ελληνορθόδοξους, Αρμενίους και Εβραίους. Βλ. Beyru, R. (1992), 20 yy. başlarında
Kemeraltı, Egemimarlik, 1, 43-48.
12. Toprak, Z. (1993), Izmir in an Unpublished Monograph, 1920-1921, στο Three Ages of Izmir, Istan-
bul: Yapi Kredi Yayinlari, 227-237.
13. Bilsel, C. (1997), L’urbanisme à Izmir au XIXe et au début du XXe siècles, ou l’occidentalisation de
l’espace urbain στο L’Occidentalisation d’Istanbul et des grandes villes de l’Empire Ottoman aux XIXe
et XXe siècles (rapport de recherche), Paris: Bureau de la Recherche Architecturale, 5-33.
γορά, φθάνει ως την προβλήτα του τελωνείου. Προς νότο είναι το πρώτο διαμέρι-
σμα, η παλιά πόλη, με τις παλιές συνοικίες στον λόφο και την παραδοσιακή αγορά
στη θέση του μεσαιωνικού λιμανιού. Προς βορρά βρίσκεται το δεύτερο διαμέρισμα,
που ξεκίνησε με την άφιξη των Ευρωπαίων, και υποδέχτηκε όλες τις οικονομικές,
κοινωνικές και τεχνολογικές εξελίξεις. Δεν είναι ίσως τυχαίο που, στην ευρύτατα
αποδεκτή εικονογραφία και αναπόληση της Σμύρνης στην Ελλάδα, μόνο η «νέα»
πόλη εμφανίζεται, οι σύγχρονες ευρωπαΐζουσες περιοχές της και η εντυπωσιακή
όψη της προς τη θάλασσα –αυτή ακριβώς που θα χαθεί στην καταστροφή της Σμύρ-
νης το 1922.
Όπως φαίνεται στον χάρτη του 1925, με την καταστροφή του αστικού χώρου
και την αιματηρή και τελεσίδικη εκδίωξη όλων των χριστιανών –Ρωμιών, Ελλήνων,
Αρμενίων και λοιπών Ευρωπαίων– δεν χάθηκε απλώς μια περιοχή της πόλης, αλλά
ένα ατόφιο, πλήρες κομμάτι ιστορικού χρόνου [Εικόνα 5]14. Χάθηκε αυτή ακριβώς
η περίοδος της Σμύρνης του 19ου αιώνα (κοινή και για τις άλλες πόλεις του Λε-
βάντε), που απελευθέρωσε τον κόσμο των πόλεων από τις δεσμεύσεις των διομο-
λογήσεων και επέτρεψε, στο ευρύτερο πλαίσιο της φιλελεύθερης οικονομίας του
19ου αιώνα, να αναπτυχθούν ομαδικές και ατομικές πρωτοβουλίες και να δοκιμα-
στούν πολυεθνικά μοντέλα συμβίωσης.
Μετά το 1922. Η ζωντανή δυναμική Σμύρνη καταστράφηκε στο μεγαλύτερο

ποσοστό της κατά την πυρκαγιά που έκαιγε δύο ολόκληρες μέρες για να σταματήσει
μόνη της στις 15 Σεπτεμβρίου 1922, αφού είχε εξαφανίσει τις περισσότερες από τις
ελληνικές συνοικίες, την ευρωπαϊκή (Φραγκομαχαλά) και την αρμενική. Η καμένη
περιοχή εκτεινόταν κατά μήκος της προκυμαίας για 3.200 μ., ενώ η φωτιά εισέδυσε
στο εσωτερικό της πόλης έως 5 χλμ.· 20.000 έως 25.000 κτίσματα, (κατοικίες, απο-
θήκες και μαγαζιά, ταχυδρομεία, προξενεία, μεγάλα πολυκαταστήματα, τα ακριβό-
τερα ξενοδοχεία, θέατρα και λέσχες) κάηκαν, ενώ πάνω από 10.000 κτήρια
κατοικιών εγκαταλείφθηκαν από τους έντρομους φυγάδες. Οι ανθρώπινες απώλειες
είναι τεράστιες και αλλάζουν ολότελα τη σύνθεση και το μέγεθος του πληθυσμού,
όπως δείχνουν και οι επίσημες στατιστικές πριν και μετά την καταστροφή [Πίνακας
1]. Εκτιμάται εν γένει ότι 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους τις μέρες της κα-
ταστροφής της πόλης, ενώ πάνω από 200.000 την εγκατέλειψαν τις αμέσως επόμε-
νες. Παράλληλα γίνεται κατανοητό γιατί η πόλη δεν ανοικοδομήθηκε παρά πολλά
χρόνια αργότερα, σε αντίθεση με τη Θεσσαλονίκη, με την οποία συχνά γίνονται
συγκρίσεις.
Πώς άλλαξε η Σμύρνη και ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία που μεταβάλλον-
ται; Ποιοι οι κάτοικοι που έμειναν; Ποιες περιοχές δεν κάηκαν; Ποια σημαντικά
κτήρια διασώθηκαν στην καμένη ζώνη; Πώς αντιμετωπίσθηκε η ακίνητη περιουσία
που εγκαταλείφθηκε; Τι άλλαξε με το νέο σχέδιο της πόλης;
Μερικές συνοπτικές απαντήσεις μπορούν να δοθούν από τις μελέτες μιας
14. Βλ. χάρτη της πόλης και των περιχώρων, με την καμένη περιοχή, που χρονολογείται το 1925 και δη-
μοσιεύεται από τον Atay, C. (1998), Osmanli’dan Cumhuriyet’e Izmir Planlari, Izmir: Yasar Egitim
ve Kültür Vakfi.
νέας γενιάς ερευνητών Τούρκων, Ελλήνων και Ευρωπαίων και την αφήγηση ενός
παλαιού Σμυρνιού, που επιστρέφει το 1931, ως υπήκοος τρίτης χώρας, για να εγ-
κατασταθεί και πάλι μονίμως στην πόλη. Χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Χάρης
Ιωνικός, αφηγείται σε 70 επιστολές την προσπάθειά του να αναγνωρίσει τη Σμύρνη,
9 χρόνια μετά από τη δραματική φυγή του. Τα τεκμηριωμένα στοιχεία των ερευνη-
τών συμπληρώνουν οι συναισθηματικές και διεισδυτικές περιγραφές του Ιωνικού,
που μεταφέρουν ζωντανές εικόνες, ατμόσφαιρες, ακόμη και ήχους, συχνά δημιουρ-
γώντας την αίσθηση ότι πρόκειται για κινηματογραφική ταινία.
Το κύριο ζήτημα μετά την εγκατάσταση της τουρκικής κυριαρχίας στην πόλη
είναι η αυθαίρετη κατάληψη των κτηρίων που εγκατέλειψαν οι χριστιανικοί πλη-
θυσμοί. Αν και έγινε καταγραφή των 20.000-25.000 κτηρίων (από ένα σύνολο
40.000) που καταστράφηκαν από τη φωτιά σε 260-280 εκτάρια (Θεσσαλονίκη 120
εκτάρια, 4.500 ιδιοκτησίες, 9.500 κτήρια), μέχρι σήμερα επίσημες καταγραφές δεν
είναι διαθέσιμες. Η έρευνα έχει στηριχθεί σε στοιχεία που περιέχονται στις τοπικές
εφημερίδες, στις επίσημες κυβερνητικές ανακοινώσεις και στα διάφορα προξενικά
αρχεία –κυρίως στα αμερικανικά, όταν οι διαμαρτυρίες και τα αιτήματα των σμυρ-
ναίων μουσουλμάνων κοινοποιούνταν και στα προξενεία15.
Η οριστική φυγή των χριστιανών που αποτελούσαν στόχο των εθνικιστών
από καιρό, προσέφερε την ευκαιρία για την πλήρη μεταφορά του τοπικού πλούτου
στα χέρια μουσουλμάνων. Η μεταφορά αυτή έγινε με ποικίλους τρόπους, επίσημους
και αυθόρμητους. Η κυβέρνηση μέσω τοπικών επιτροπών καταγράφει τα «εγκατα-
λελειμμένα κτήρια» και τα εκθέτει σε δημοπρασίες ήδη από τον Νοέμβριο του
1922. Όπως φαίνεται, τα κρατικά ταμεία έχουν μεγάλη ανάγκη χρήματος. Ωστόσο,
μετά την καταστροφή παρατηρήθηκε συρροή αφίξεων στη Σμύρνη αγροτών από
την ύπαιθρο που έψαχναν δουλειά και στέγη, ενώ πολλοί ήρθαν στη Σμύρνη αφού
πούλησαν τα υπάρχοντά τους, με σκοπό να εκμεταλλευθούν τη συγκυρία. Έχοντας
πληροφορηθεί τη φυγή των χριστιανών, περίμεναν να βρουν ένα «Ελντοράντο».
Πολλά ακίνητα καταλαμβάνονται από άστεγους ή πονηρούς και έτσι η διοίκηση
αναγκάζεται να διευκρινίσει ότι αυτοί θα πληρώνουν νοίκι. Έτσι μόνον τα κενά
κτήρια διατίθενται προς πώληση16. Σύντομα τα κτηματολογικά στοιχεία αποδει-
κνύονται άκυρα, καθώς δεν ελέγχονται ούτε επικαιροποιούνται.
Τον Ιανουάριο 1923 νέοι διεκδικητές προκύπτουν, οι ανταλλάξιμοι. Ιδρύεται
ειδικό Υπουργείο για την Ανταλλαγή, Ανοικοδόμηση και Στέγαση (Exchange, Re-
construction and Housing Οκτώβρης 1923), στο οποίο μεταφέρονται όλες οι εγκα-
15. Maçar, Ε. (2002), Σμύρνη: Από την Καταστροφή μέχρι σήμερα, στο Κιτρομηλίδης, Π. (επιμ.), Σμύρνη,
η μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα: Έφεσος· Amygdalou, Κ., Reconstruction of iden-
tities in the urban space: the cases of Izmir and Thessaloniki in the early 20th century; a relational ap-
proach, unpub. paper, 11th International Conference of the European Association of Urban Historians,
Prague 2012· Morack, S., Between need and greed: Squatting as a social practice in İzmir, 1922-1928,
unpub.paper, 11th International Conference of the European Association of Urban Historians, Prague
2012.
16. Morack, ό.π., 4-8.
Πίνακας 1. Eκτιμήσεις για τον πληθυσμό της Σμύρνης, 1850 - 1990
Ετος Πηγή Μουσουλμάνοι Eλληνορθόξοι Εβραίοι Αρμένιοι Ευρωπαίοι Σύνολο

1850 Rolleston 45.000 55.000 17.000 10.000 10.000 150.000
1854 Storari 132.000
1861 ‘L’Imparial’ 42.000 46.500 14.000 7.000 14.287 123.787
1868 Slaars 40.000 75.000 40.000 12.000 20.000 187.000
1872 Scherzer 45.000 75.000 15.000 6.000 14.000 155.000
1885 Georgiadis 50.000 100.000 15.000 7.000 15.000 187.000
1886 Tancred 50.000 100.000 15.000 10.000 25.000 200.000
1889 Οθωμανική
απογραφή 79.288 53.085 14.909 6.810 1.935 156.028
1891 Προξενείο
Βρεταν. 52.000 107.000 23.000 12.000 12.700 207.000
1892 Rougon 80.000 28.000 225.000
1902 Duckerts 230.000
1906 Paillares 91.885 135.000 25.500 8.500 14.000 275.000
απογραφή 101.090 76.526 24.101 11.645 2.750 216.492
1914 Toprak/αμερι-
καν.προξενείο 165.000 155.000 35.000 25.000 20.000 400.000
1916 Mordtmann/
Ency. of Islam 90.000 110.000 30.000 15.000 55.000 300.000
απογραφή 111.000 95.000 24.000 12.000 2.750 245.000
1918 Fr.-K. Endres 80.000 165.000 55.000 40.000 30.000 350.000
1922 Καταστροφή -250.000
1927 Τουρκική απογραφή 153.845
1990 Τουρκική απογραφή 1.717.414
ταλελειμμένες ιδιοκτησίες είτε ανήκαν σε υποκείμενους στην ανταλλαγή είτε σε

αρμένιους, έλληνες υπηκόους ή καθολικούς, έλληνες οθωμανούς17. Το υπουργείο
καταργήθηκε ένα χρόνο μετά και οι αρμοδιότητες του μεταφέρθηκαν στο Εσωτε-
ρικών.
50.000 ανταλλάξιμοι από τους 400.000 μουσουλμάνους της Ελλάδας, έχουν
ως προορισμό τους τη Σμύρνη προκαλώντας τεράστιες αντιδράσεις από τους ντό-
πιους που έχουν καταφέρει να καταλάβουν τα περισσότερα κτήρια. Τελικά φθάνουν
32.000 ανταλλαγέντες18 και εγκαθίστανται στα ελληνικά σπίτια, ενώ οι «εσωτερι-
κοί» πρόσφυγες-μετανάστες κατευθύνονται προς την αρμενική συνοικία. Ωστόσο
επικρατεί χάος, καθώς οι αρχικές καταγραφές δεν συμπληρώθηκαν με τις νεώτερες
εξελίξεις κι έτσι πολλά κτίσματα που προορίζονται για ανταλλαγέντες, έχουν κα-
ταληφθεί από αστέγους ή επιτήδειους που δεν δέχονται να τα εγκαταλείψουν. Μά-
λιστα κατηγορούν την κυβέρνηση ότι βιάστηκε να πουλήσει πολλές ιδιοκτησίες
γιατί είχε οικονομικές ανάγκες, ενώ σύντομα η λαϊκή αγανάκτηση κατευθύνεται
προς έναν αποδιοπομπαίο τράγο, όπως μας πληροφορεί ένα κειμενάκι ιδιαίτερα
πυκνό και λαϊκιστικό που υπογράφεται από έναν δημοσιογράφο με μεγάλη απήχηση
στην κοινή γνώμη: «Γιώργης και Μεχμέτ: Το πρόβλημα είναι πολύ απλό. Ο Γιώργης
παίρνει τα πάντα από τον Μεχμέτ, καταλαμβάνει την ιδιοκτησία του και στο τέλος
της βάζει φωτιά και την καίει. Όταν το σκάσει, αφήνει τον Μεχμέτ χωρίς στέγη και
σπιτικό. Αργότερα ο Μεχμέτ δεν έχει κανένα απολύτως δικαίωμα στην ιδιοκτησία του
Γιώργη, ούτε καν το δικαίωμα να ζήσει εκεί πληρώνοντας νοίκι»19.
Προσωποποιώντας τις δύο κοινότητες, το κείμενο αυτό αποδίδει τα συγκε-
κριμένα προβλήματα στον ελληνικό παράγοντα και την πολεμική σύγκρουση των
δύο κρατών.
Και όλα αυτά συμβαίνουν ενώ καταρτίζεται το νέο σχέδιο της περιοχής, από
τους γάλλους πολεοδόμους Henri Prost και τους αδελφούς Danger. Η πλήρης κα-
τοχή του εδάφους της καμένης «άπιστης» Σμύρνης από το Δημόσιο επιτρέπει στους
πολεοδόμους μια τελείως ελεύθερη αναδιάρθρωση του χώρου20, που δεν δεσμεύεται
από κτίσματα, ούτε καν από ορισμένα που γλίτωσαν από τις φλόγες. Μοναδική
εξαίρεση τα δύο εντυπωσιακά ελληνικά σχολεία, η Ευαγγελική Σχολή και το Παρ-
θεναγωγείο, 3 καθολικές εκκλησίες, η σχολή των Λαζαριστών και το γαλλικό και
αγγλικό νοσοκομείο21.
17. Εγκαταλείφθηκαν 10.678 κατοικίες, 2.173 καταστήματα, 79 εργοστάσια, 2 λουτρά και ένα νοσοκομείο.
Ari, K. (1993), Migration into Izmir following the War of Independence, στο Three Ages of Izmir, ό.π.,
273-283.
18. Ari, ό.π., 278, στατιστική του 1930.
19. Mehmed Sevki, Bir kusur, εφημ. Ahenk 16.5.1924, όπως παρατίθεται από την Mοrack, ό.π., 15.
20. Η ουσιαστική κατάσχεση των χριστιανικών ιδιοκτησιών παρουσιάζεται ως εφαρμογή ενός οθωμανικού
νόμου που επιβάλλει αναδασμό όταν καίγονται πάνω από 150 κτήρια. Βλ. Kolluoglu Kιrlι, B. (2007),
Cityscapes and Modernity: Smyrna Morphing into Izmir, στο Frangoudaki, A. and Keyder, C. (eds.),
Ways to Modernity in Greece and Turkey, London: Tauris and Co Ltd, 217-235. Ωστόσο ο αναδασμός
προϋποθέτει την απόδοση οικοπέδου στον παλαιό ιδιοκτήτη, όχι απαραίτητα στο ίδιο σημείο, αλλά
οπωσδήποτε στην υπό αναδασμό περιοχή.
21. Amygdalou, ό.π.
Παρ’ όλα αυτά ο Prost, ακολουθώντας τις επιταγές της ειδικότητάς του ως
πολεοδόμου, απαιτεί πλήρεις αποτυπώσεις της περιοχής, και σημειώνει όλα τα κτή-
ρια που ενδεχομένως μπορούν να σωθούν και να αποκατασταθούν αρνούμενος να
εξαφανίσει τη μνήμη της περιοχής. Φαίνεται πως οι τοπικές αρχές διαφώνησαν κά-
θετα μαζί του (λέγοντας ότι τα μόνα μνημεία που θα μπορούσαν να δεχθούν θα
ήταν, αν υπήρχαν, έργα του Σινάν)22. Είναι ενδιαφέρον ότι στη δημοσίευση του αρ-
χείου του Prost το 1960 δεν περιλαμβάνεται αναφορά στο σχέδιο για τη Σμύρνη.
Το σχέδιο εισηγείται ένα δίκτυο ακτινωτών βουλεβάρτων που ξεκινούν από
ή καταλήγουν σε πλατείες–εστιακά σημεία. Διοικητικές και οικονομικές χρήσεις
εγκαθίστανται στην Πλατεία της Δημοκρατίας, βασική «πύλη» της πόλης από τη
θάλασσα. Το 1936 το σχέδιο τροποποιείται για να υποδεχθεί ένα εκτεταμένο πάρκο
με εμβαδόν 40 περίπου εκταρίων, που χωροθετείται ακριβώς επάνω στις παλιές ελ-
ληνικές συνοικίες [Εικόνα 6].
Μέχρι το 1931, ελάχιστες παρεμβάσεις θα γίνουν στην καμένη περιοχή σύμ-
φωνα με τη μαρτυρία του Χάρη Ιωνικού, με την οποία θα κλείσει η μικρή αυτή με-
λέτη.
Η ΑΦΙΞΗ.
«23 Αυγούστου 1931. Φθάνω από την Κων/πολη με το τραίνο…
στον σιδηροδρομικό σταθμό Mπασμα-χανέ. … Έξω από τον σταθμόν
άλλοτε εβομβούσεν η ζωή. Αριστερά εξετείνετο η τουρκική συνοικία.
Δεξιά μου η αρμενική, που διεσχίζετο από τον δρόμο που ελέγετο “το
Φαρδύ της Aρμενιάς”. … Ανάμεσα από τα ερείπια της Αρμενικής συ-
νοικίας προσπαθώ να μαντεύσω το μέρος όπου ήτο ο ναός του Αγίου
Στεφάνου. Δεν το κατορθώνω. … Από τον σταθμό Mπασμά χανέ ανοί-
γεται επί των ερειπίων νέα φαρδύτατη λεωφόρος που καταλήγει εις το
Tελωνείον [Εικόνα 8]. Φέρει το όνομα του Mουσταφά Kεμάλ και λέγε-
ται Mπουλβάρ Γαζή. Είναι πράγματι μια ωραία λεωφόρος πλάτους 50
μέτρων χωρίζεται δε από ένα κεντρικόν πεζοδρόμιον, καταφύγιον των
διαβατών, δενδροφυτευμένον. Προ ολίγου μόνον καιρού ήρχισεν να κυ-
κλοφορή εις την λεωφόρον αυτήν ηλεκτρικόν τραμ23.
Εκατέρωθεν εκτείνονται ατελείωτα τα ερείπια... τοίχοι όρθιοι και
καπνισμένοι κατ’ αραιά διαστήματα και σωροί λίθων. Κάνω μιαν θλι-
βερά διαπίστωσιν: η λεωφόρος διέρχεται επάνω ακριβώς από τον
χώρον όπου ηγείρετο η Αγία Φωτεινή, η ιστορική εκκλησία της Σμύρ-
νης».
Φθάνοντας στην προκυμαία, το αυτοκίνητο στρίβει δεξιά προς την Πούντα.
22. Baykan Seymen, U. (1993), The example of Mayor Behcet Uz in the Period of the Single Party Rule,
στο Three Ages of Izmir, ό.π., 297-322. Ειδικότερα για τις απόψεις του δημάρχου απέναντι στα μνημεία
βλ. στις σελ. 312-314.
23. Εκτός από τη λεωφόρο αυτή, μοναδική άλλη παρέμβαση στον χώρο της πόλης αυτά τα χρόνια ήταν
η δημιουργία «του πιο όμορφου πάρκου της Σμύρνης» Μπαχρίμπαμπα πάνω σε εβραϊκό νεκροταφείο,
ό.π. 310.
«Να και τα κτίρια, τα ωραία κτίρια της προκυμαίας που ορθώ-

νονται ακέραια, άλλα μισοκαμμένα και άλλα επισκευασμένα. Ξεχωρίζω
το κτίριο της Τραπέζης της Ανατολής. Απ’ εδώ ήρχιζαν τα καμμένα.
Τώρα έχουν ανεγερθή νέα κτίρια και έχουν επισκευασθή τα καμμένα
μέχρι του σημείου όπου άλλοτε ήτο το Ταχυδρομείον, δηλ. μέχρι του
Σταθμού των Διαβατηρίων (το γνωστό Πασαπόρτι).
Αλλ’ από το σημείον αυτό μέχρι του ξενοδοχείου Xουκ συμπερι-
λαμβανομένου και αυτού, και πολύ πέραν του άλλοτε Γαλλικού Προξε-
νείου απλούται ένα τρομακτικόν κενόν, σαν μια έρημος και σαν μια
κόλασις. Εδώ άλλοτε υπήρχον αι ελληνικαί συνοικίαι που δεν υπάρχουν
πλέον».
Aπαριθμούνται στην συνέχεια, σε μια τροχιά προς βορρά τα σμυρναϊκά κο-
σμικά κέντρα που άλλοτε έσφυζαν από ζωή: το καφενείον του Ποσειδώνος, η Βου-
δαπέστη και το Γκρατς, πιο κάτω το Καφέ Φώτη και η Ήβη, η μπυραρία του
Kραίμερ, και οι δύο λέσχες των Κυνηγών. Κι ύστερα το Σπίτι του Στρατιώτου και
η κατοικία «του τυράννου και καταστροφέως της Σμύρνης του επαράτου Aριστείδου
Στεργιάδου. Η μαρμαρίνη πρόσοψις μένει ακεραία. Αλλά τίποτε άλλο δεν υπάρχει».
Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΠΟΥΝΤΑΣ, 23, 24, Αυγούστου 1931.

«H Πούντα είναι μία από τας ολίγας συνοικίας που εσώθησαν
από την πυρκαγιάν. Κατοικείτο και κατοικείται ακόμη από πολλούς κα-
θολικούς ξένους υπηκόους όλους, τους λεγόμενους Λεβαντίνους. Και αι
τουρκικαί αρχαί κατά τας απαισίας εκείνας ημέρας του εμπρησμού κα-
τέβαλαν κάθε προσπάθειαν να σταματήσουν το πυρ εκεί και το κατώρ-
θωσαν… Εννοείται ότι ούτως εσώθησαν και πολλά ελληνικά σπίτια που
υπήρχαν εις την Πούνταν –ήσαν τα περισσότερα ελληνικά. Διότι υπήρχαν
πλείστοι δρόμοι της Πούντας που δεν είχαν κανέναν Λεβαντίνον, δεν
ήτο δε δρόμος που να μην έχη Έλληνας...».
Σύμφωνα με τα κείμενα του Ιωνικού, αμέσως μετά την πυρκαγιά, οι εναπο-
μείναντες ξένοι εγκαταστάθηκαν στην Πούντα στα άδεια σπίτια των Ελλήνων. Μι-
κρομάγαζα δημιουργήθηκαν στα ισόγεια των κατοικιών και άρχισε να
αναπτύσσεται κάποια κίνηση. Σταδιακά όμως οι ξένοι υπήκοοι μετακόμισαν στα
προάστια, και στην περιοχή στεγάστηκαν μουσουλμάνοι, «που ως γνωστόν ούτε
καταναλωτικά ούτε ζωηρά στοιχεία είναι. Και έτσι απενεκρώθη η Πούντα».
Ο Ιωνικός περιδιαβάζει στη συνοικία και απαριθμεί τα σπίτια επιφανών Ελ-
λήνων στο τέως Mπουλβάρ Aλλιότι, που έχει μετονομαστεί σε Μπουλβάρ Μπίμ-
πασι Σαμπεχεδδίν: Στη γωνία το σπίτι του Xατζηλουκά (σώζεται), παραπέρα το
σπίτι του Xριστοδούλου. Περπατώντας στην Πούντα, κατά μήκος του Μπουλβάρ
Aλλιότι, στρίβει στη δίοδο Bαφειαδάκη, παίρνει τα σοκάκια Πετροκόκκινου και
Φαμελίτη, και βγαίνει στην οδό Μπουρνόβα, μέχρι τον σταθμό του Aϊδινίου. Σ’
έναν τοίχο κρέμονται ξεκάρφωτες οι ταμπέλες των μηχανουργείων Iσηγόνη. Φθάνει
στην «καρδιά της Πούντας», στην έδρα του Πανιώνιου και στο ελληνικό νεκροτα-
φείο που είναι κλειστό. Γύρω του, στη θέση των παλιών ελληνικών ζαχαροπλα-
στείων, Τουρκοκρητικοί και πρόσφυγες από τη Θεσσαλονίκη έχουν ανοίξει καφε-

νεία, όπου συχνάζουν οι λιγοστοί Έλληνες που απέμειναν στη Σμύρνη. Στη συνέχεια
[12.9.1931] θα μας πληροφορήσει ότι το νεκροταφείο υπάγεται στην Υπηρεσία Εγ-
καταλελειμμένων Περιουσιών, όπως και όλα τα ελληνικά κτήματα, και η Δημαρχία
θέλει να το μετατρέψει σε πάρκο. Το διεκδικεί όμως το Υπουργείο Οικονομικών,
και προς το παρόν παραμένει κλειστό. Καθώς δεν υπάρχει νεκροταφείο πλέον και
εκκλησία για ορθοδόξους, χώροι ταφής τούς έχουν παραχωρηθεί από τους διαμαρ-
τυρόμενους στο δικό τους νεκροταφείο.
Αλλά υπάρχουν ακόμη Έλληνες ορθόδοξοι στην Σμύρνη; Ο Ιωνικός μας δίνει
μερικά στοιχεία [13.9.1931]:
Ορθόδοξος πληθυσμός: 2.500 περίπου [εκ των οποίων Έλληνες υπήκοοι 57.
Υπόλοιποι: ξένοι υπήκοοι αρκετοί και γυναίκες που έχουν παντρευτεί ξένους ή
Τούρκους].
Έλληνες υπήκοοι: συνολικά 550 [57 χριστιανοί, 5 ισραηλίτες, 3 μουσουλμά-
νοι από δυτική Θράκη, υπόλοιποι καθολικοί από τα νησιά].
Συνεχίζοντας τον περίπατο στην Πούντα, παρατηρεί μελαγχολικά την εκπτω-
χευμένη εικόνα των σπιτιών και την παρουσία καφασωτών στα παράθυρα, που προ-
φανώς προστέθηκαν εκ των υστέρων από τους μουσουλμάνους που τα κατοίκησαν.
Το 1931 η Πούντα κατοικείται κυρίως από πρόσφυγες από τη Θεσσαλονίκη. Απέ-
ναντι από τον σταθμό το σπίτι του ιατρού Xαλκιόπουλου (γαμβρού του σμυρναίου
Σταματιάδη) κατοικείται ακόμη από τον ίδιο (που είχε ξένη υπηκοότητα), που όμως
πληρώνει ενοίκιο... Κοντά η αγγλικανική εκκλησία, το εργοστάσιο της Oριένταλ
Kάρπετ και το ιταλικό νοσοκομείο. Έπειτα «η απέραντος και απαισία έκτασις των
ερειπίων των ελληνικών συνοικιών». Τα ερείπια κατοικούνται: «πέρυσι πλημμύρα
έπνιξε τριακόσιους τούρκους που είχαν εγκατασταθεί στα υπόγεια… Οι παλαιοί δρό-
μοι έχουν χαθεί και σε σημεία μόνο φαίνεται το καλντερίμι».
Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ [25-26-27-28.8.1931]. Φθάνοντας στην κεντρική
περιοχή και αφού συγκρίνει την καμένη έκταση με την αντίστοιχη μικρότερη της
Θεσσαλονίκης, διαπιστώνει και εδώ ότι τα ίχνη των παλιών δρόμων έχουν χαθεί.
Οι τρωγλοδύτες εξεδιώχθησαν, ελάχιστες οικογένειες κατοικούν στα υπόγεια κελιά
του Αγίου Τρύφωνος και της Αγίας Φωτεινής. Περπατά στην συνοικία Αγίου
Ιωάννη. Δίπλα στο γαλλικό νοσοκομείο είναι τα ερείπια της φάμπρικας Kουζινιέρη,
και των κατοικιών Πετροχείλου, Λεωτσίνη, Kουκουλομάνη. Τόσο έχει αλλοιωθεί
το τοπίο ώστε του είναι αδύνατον να βρει τα ίχνη του αστυνομικού τμήματος της
Mπελαβίστα, βρίσκει όμως τα ερείπια του επιβλητικού ναού του Αγίου Ιωάννη (των
Σχοινάδικων)...
Αργότερα περπατά προς τα Tράσσα:
«Δόξα της Σμύρνης τα Tράσσα, από τους κεντρικότερους και αρι-
στοκρατικότερους δρόμους... μετά ο Φασσουλάς, μετά ο Φραγκομαχαλάς
που οδηγούσε στο τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής… Ήθελα να εύρω κα-
νένα μονοπάτι που να ακολουθή τον παλαιόν δρόμον. Αλλά μονοπάτι δεν
υπήρχε πουθενά και εβάδιζα μέσα στα ερείπια. Τα ερείπια διακόπτουν
πολλά μονοπάτια καθέτως προς την προκυμαίαν. Τα μονοπάτια αυτά
(ανάμεσα στα χαλάσματα) τα έκαμαν οι Τούρκοι μαθηταί που φοιτούν εις

τα δύο παλαιά ελληνικά σχολεία, την Ευαγγελική Σχολήν και το Kεντρικόν
Παρθεναγωγείον. Διότι οι Τούρκοι εφρόντισαν να σώσουν από το πυρ τα
δύο καλλιμάρμαρα κτίρια, τα οποία υψούνται ανάμεσα στα ερείπια σαν
πραγματικά παλάτια και χρησιμοποιούνται ως Τουρκικά σχολεία».
Ψάχνει στη συνέχεια την οδό Μεγάλα Mπογιατζίδικα, από τις «μεγαλοπρε-
πέστερες» της Σμύρνης... αλλά δεν καταφέρνει να την βρει, όπως και τον Φραγκο-
μαχαλά. Τίποτα δεν σώζεται από το ιστορικό αυτό σημείο της πόλης.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά του στα «αχανή» καταστήματα του
Πέτρου Ξενόπουλου, ελληνοκαθολικού της Σμύρνης με γαλλική υπηκοότητα. Το
εντυπωσιακό αυτό πολυκατάστημα, με όψη πάνω από 100 μέτρων και με 300 υπαλ-
λήλους, κατά τα λεγόμενα του αρθρογράφου μας, είχε τα πάντα από σύγχρονη μόδα
και ευρωπαϊκά προϊόντα ένδυσης, υπόδησης, ειδών σπιτιού κ.λπ. Η τεράστια περι-
ουσία του Ξενόπουλου χάθηκε στη φωτιά. Ο ίδιος παρέμεινε στη Σμύρνη και ξα-
νάρχισε από την αρχή ανοίγοντας ένα μικρό μαγαζάκι στην παλιά αγορά, στο
λουτρό του Mπιτ Παζάρ, καθώς και ένα κατάστημα στη Μυτιλήνη, το οποίο έχει
πολύ περισσότερη κίνηση από το μαγαζάκι στη Σμύρνη. Συνεχίζοντας τον περίπατο
στο κάποτε εμπορικό κέντρο της Σμύρνης, ο Ιωνικός σημειώνει:
«Η είσοδος εις το συγκρότημα των κτιρίων της Αγίας Φωτεινής
ήτο κάτω από το ονομαστόν κωδωνοστάσιον. Ωραιότατος δρόμος ωδη-
γούσε εις την είσοδον και αριστερά αυτού ήσαν μεγαλοπρεπή κτίρια ως
το μέγαρον της Nτόιτσε Mπανκ Φεράιν. Άλλαι τράπεζαι ως … η τράπεζα
Θεσσαλονίκης, η τράπεζα Αθηνών, το κτίριον της Kρεντί Λυωναί και της
Τραπέζης Τύνιδος-Αλγερίας. Από όλα αυτά τα κτίρια δεν έμεινε ίχνος, τα
δε ερείπιά των ανεσκάφησαν επανειλημμένως. Διότι οι Τούρκοι ανέσυρον
και ανετίναξον τα χρηματοκιβώτια δια να αρπάξουν τον παράν».
Η ΠΡΟΚΥΜΑΙΑ και Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗ 1.9.1931]:

«Τώρα εκείνος που βλέπει την Σμύρνην μένει κατάπληκτος και διε-
ρωτάται εάν πράγματι ευρίσκεται εις την πόλιν, που ήτο η εμπορικωτέρα
της Ανατολικής Μεσογείου. Η νέκρωσις εξετάθη εις κάθε παλμόν της πό-
λεως. Η προκυμαία δεν συνταράσσεται από την διασταύρωσιν των κάρ-
ρων και δεν βομβεί από τας φωνάς των πολυασχόλων σμυρναίων. Το
λιμάνι δεν διασχίζεται από δεκάδας ρυμουλκών που σύρουν σειράς όλας
φορτηγίδων και τα πλοία δεν αριθμούνται κατά δεκάδας. Ζήτημα είναι αν
ένα φορτηγόν πλοίον επιβατικόν ξένον καταπλέη καθ’ εβδομάδα….
Κτίρια τεράστια και πολυώροφα περιμένουν από ετών ενοικια-
στάς και πολυκατοικίαι μένουν κεναί από της ανεγέρσεώς των. Κανείς
δεν έχει χρήματα να ενοικιάση και πολύ περισσότερον να αγοράση τας
οικοδομάς αυτάς αι οποίαι προσφέρονται εις μηδαμινάς τιμάς. Και έτσι,
μένουν αχρησιμοποίητοι και περιμένουν επί ματαίω τον ενοικιαστή ή
τον αγοραστήν…». Και ξαναστρέφοντας το βλέμμα του στα ερείπια,
σημειώνει: «… Πλανάται νεκρική σιγή και μόνο οι φωνές από ρακο-
συλλέκτες και καραγωγείς που μεταφέρουν μάρμαρα από τα σπίτια και

τις εκκλησίες ακούγονται... και κάνουν ακόμη πιο μακάβρια την σιγή,
εκεί όπου γενιές επί γενιών είχαν εργασθεί για να φτιάξουν μια πόλη εύ-
θυμη, γελαστή και δραστήρια...».
Κι ωστόσο ο Ιωνικός κάνει μια αναπάντεχη ανακάλυψη [31.8.1931]:
«Με παραξενεύει το γεγονός ότι ακούω Ελληνικά. Προσέχω και
βλέπω ότι όλοι οι αμαξάδες μεταξύ των ομιλούν Ελληνικά. Αν όλα έλει-
ψαν απ’ το μέρος αυτό η ελληνική γλώσσα όμως έμεινε… δια τον απλού-
στατον λόγον ότι οι τουρκοκρήτες δεν γνωρίζουν ούτε μπορούν να
μάθουν εύκολα τα Τουρκικά…».
Και επανέρχεται [5 και 6. 9.1931]:
«Πράγματι νέοι και παλιοί κάτοικοι της Σμύρνης, δέκα χρόνια
μετά από την καταστροφή, μιλούν ελληνικά: Tουρκοκρητικοί πρόσφυγες,
παλαιοί κάτοικοι, εβραίοι, λεβαντίνοι, και πρόσφυγες εξ Ελλάδος».
Η πηχτή ατμόσφαιρα της στάχτης, το σκοτάδι που καλύπτει την περιοχή
μόλις πέσει το φως της ημέρας, η σιγή που βασιλεύει στα ακατοίκητα ερείπια, τα
αυθόρμητα, πρόχειρα μονοπάτια που χαράσσονται πάνω από την άμορφη μάζα των
κάποτε κομψών κτηρίων, οι ρακοσυλλέκτες και οι θησαυροθήρες που ψάχνουνε
ακόμα (9 χρόνια αργότερα) στα χαλάσματα, άλλοι για θαμμένα χρηματοκιβώτια,
άλλοι όπως οι Ρομά για μέταλλα, οι διάσπαρτοι άστεγοι που ήρθαν και τρύπωσαν
στα ερείπια αναζητώντας ένα καταφύγιο· κυρίως όμως η νεκρική ησυχία που κα-
τακάθεται όπως η στάχτη πάνω στις κάποτε παλλόμενες γειτονιές, είναι αυτό που
πληγώνει τον αφηγητή. Πέρα από την εξαφάνιση του ιδιαίτερου χαρακτήρα της
πόλης, η αφήγηση αποκαλύπτει την οικονομική συρρίκνωση, την αλλαγή του οι-
κονομικού μοντέλου και του κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα από μια διαδικασία
μικροαστικοποίησης24, την απώλεια των αστικών χαρακτηριστικών σε συνοικίες
όπως η προκυμαία, η κεντρική οδός, οι περιοχές κατοικίας, και την πρόσκαιρη τε-
λικά, αλλά φανερή υποβάθμιση της πολιτιστικής στάθμης με την καταστροφή κτη-
ρίων όπως θέατρα, σχολικά ιδρύματα κ.λπ.
Στα αμέσως επόμενα χρόνια, η πόλη θα αρχίσει να ξανακτίζεται, πάνω σ’
ένα εντελώς νέο σχέδιο, και σταδιακά θα προκύψει μια εντελώς νέα, αγνώριστη,
αλλά και πάλι ολοζώντανη Σμύρνη στη θέση της καμένης. Στο κέντρο της, σ’ έναν
μεγάλο χώρο στον οποίο είχαν αναπτυχθεί ελληνικές συνοικίες, δημιουργείται το
εντυπωσιακά εκτεταμένο Πάρκο του Πολιτισμού, θριαμβευτικά αφιερωμένο στην
άνοδο της σύγχρονης μοντέρνας Τουρκίας, που αποφάσισε πως θα χτίσει το μέλλον
της διαγράφοντας έναν ολόκληρο αιώνα από το παρελθόν της.
24. Ενδιαφέροντα κείμενα τούρκων οικονομικών σχολιαστών της εποχής παρατίθενται από τον Ari, ό.π.,
280-282.
ΕΙΚΟΝΑ 1
Πολεοδομική εξέλιξη της Σμύρνης. 1829, 1837, 1857, 1907 (ιδιωτική συλλογή).
ΕΙΚΟΝΑ 2
Χάρτης Σμύρνης, 1822 (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
ΕΙΚΟΝΑ 3
Όψη της Σμύρνης προς τη θάλασσα, 1845. Έργο του Κωνσταντίνου Καλδή, χαράκτη από
τη Μυτιλήνη (Μουσείο Μπενάκη).
ΕΙΚΟΝΑ 4
Τμήμα σχεδίου ασφαλιστικών εταιρειών Chas Goad, 1905. Φαίνονται οι μορφές των οι-
κοπέδων, χρήσεις και ιδιοκτήτες των κτηρίων, οι «βερχανέδες» και η προκυμαία (ιδιω-
τική συλλογή).
ΕΙΚΟΝΑ 5
Σχέδιο της Σμύρνης, 1925, σε δύο τμήματα. Φαίνεται η περιοχή που κάηκε (συλλογή C.
Atay).
ΕΙΚΟΝΑ 6
Η περιοχή που κάηκε και ξανασχεδιάστηκε με το πάρκο του πολιτισμού το 2012 (Goog-
gle Earth).
ΕΙΚΟΝΑ 7
Χρήσεις αναψυχής στα νέα οικόπεδα της προκυμαίας (Beyru, ό.π.).
ΕΙΚΟΝΑ 8
Mπουλβάρ Γαζή, 1931 (Atay, ό.π.).

ΣΜΥΡΝΗ: 17αιώνας -1922

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΣΜΥΡΝΗ: 17αιώνας -1922

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Τhe_FINAL_FOY_22_10_2015_Layout 1 28/1/2016 2:37 μμ Page 263

ΣΜΥΡΝΗ: Η AΝAΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΜΗΤΡOΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚHΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 263

* Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

264 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

μιας μεγαλούπολης, η οποία καταστρέφεται συστηματικά για να εξαλει-

Από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα

Από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα

266 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

Από τον 19ο αιώνα έως το 1922

268 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

Από τη στιγμή που ο Φραγκομαχαλάς αποκόπτεται από τη θάλασσα, οι βερ-

270 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

Μετά το 1922. Η ζωντανή δυναμική Σμύρνη καταστράφηκε στο μεγαλύτερο

272 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

Πίνακας 1. Eκτιμήσεις για τον πληθυσμό της Σμύρνης, 1850 - 1990

Ετος Πηγή Μουσουλμάνοι Eλληνορθόξοι Εβραίοι Αρμένιοι Ευρωπαίοι Σύνολο

ταλελειμμένες ιδιοκτησίες είτε ανήκαν σε υποκείμενους στην ανταλλαγή είτε σε

274 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

«Να και τα κτίρια, τα ωραία κτίρια της προκυμαίας που ορθώ-

Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΠΟΥΝΤΑΣ, 23, 24, Αυγούστου 1931.

276 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

στείων, Τουρκοκρητικοί και πρόσφυγες από τη Θεσσαλονίκη έχουν ανοίξει καφε-

(ανάμεσα στα χαλάσματα) τα έκαμαν οι Τούρκοι μαθηταί που φοιτούν εις

Η ΠΡΟΚΥΜΑΙΑ και Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗ 1.9.1931]:

278 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

συλλέκτες και καραγωγείς που μεταφέρουν μάρμαρα από τα σπίτια και

280 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

282 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

284 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

286 ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ

You might also like