XV.

YÜZYILDAN 1915’E
GÜNÜMÜZ TÜRKİYE’SİNDE
ERMENILERIN
TICARI-EKONOMIK
FAALİYETİ

te#
F:

r-
% ^ f

IV
 ••

XV. YÜZYILDAN 1915’E

GÜNÜMÜZ TÜRKİYE’SİNDE
ERMENİLERİN
TİCARİ-EKONOMİK
FAALİYETİ

T OP L U B E L G E L E R

YEREVAN - 2012
 Derleyen ve tam hma hazırlayan:
KHAÇADUR DADAYAN

Çevirenler ve Tüıkçe yayına hazırlayanlar:

MARÎAM ARPİ ve NAİRİ AREK

XV. Yüzy ıldan 1915’e Günüm üz Türkiye’sinde Ermenilerin Ticari-Ekonom ik Eaaliyeti

Toplu belgeler, derleyen: Klıaçadıu' Dadayan, «Gasprint» Yayıncılık, Yerevan, 2 0 1 2 - 9 8 sayfa.

B u de ıiem e. E n n e n iliğ in gCm üıııüz T ü r k iy e ’sinde y ü z y ılla rd a n beri varo lan tica ri-e k o n o m ik u ğ ıa ş ıla rı
üzeı ine ilk ve nispeten bütünim e y a k ın b ilg ile r iç a e n b ir araştum adır.
K itap ta . 40 şehirde ticaret v e e ko n o ın iy le n ğ ıa şan la rm en ön e m lile rin d e n 28 şahıs, 2 2 finans şirketi
ve finansistler. E n n e n ile re ait 28 işletm e, fab rika v e k u ru lu ş, a yn ı zam anda re sim li 60 re k la m la ilg ili özet
h a lin d e b ilg ile i' sunulm uştur.
55 k a y n a k ve 23 6 adet de fo to ğ raf k u lla n ılm ıştır.

A r ın e ııia n T ı ade a n d C o ın ın e r c ia l A c t iv it y i ı ı flıe T e r r it o r y o f P ı e se n t-D a y T ıır k e y

X V c e n t ıır y - 1 9 1 5 : A F a c tb o o k / C o m p ile d by K lı. D ad a ya n
" G a s p r in f ’ p u b lish in g , Y e ıe v a n 2 0 1 2 , 98 pages

T l ıis com pendium is tlıe first re la tive ly conıplete study o f tlıe trade and com m eı c ia l a ctiv ity ta k in g place
on tlıe teiTİtoıy o f present-day T ıu k e y över tlıe past centuries.
T h e book contains facts about A n ııe n ia ıı trade and co n ın ie rcia l a ctiv ity in 40 cities w ith tlıe b io g ıa p h i-
ca l data o f 28 o f tlıe niost fanıous in d iv id u a ls, 2 2 fin a tıcia l institutions and fin a n cie rs, in fo n ııa tio n on 28
conıp anies, factories, production u ııits and unions b elong in g to A n ııe n ia n s as \v e ll as 60 com m eı c ia l iniages
w itlı slıo ıt descriptions,
T lıe autlıor m akes ııse o f 55 sources and 23 6 photogı aplıs.

ISBN 978-9939-832-47-0

© Klıaçadıu-DADAYAN, 2012
Tüm hakla n tuahfüzdur.
Kitap, A.B.D. Uluslararası Kalkınma Ajansı tarafından finanse edilen Ernıenistan-Türkiye ilişkilerinin
iyileştirilmesi programına destek verme çerçevesinde yayınlanmıştır. Program, bünyesinde Avrasya
İşbirliği Vakfı, Uluslararası İnsani Kalkınma Merkezi, Yerevan Basın Klübü ve Ermenistan
Endüstriyeller ve İşadamları (İşverenleri) Derneği’nin bulunduğu Konsorsiyum tarafından
gerçekleştirilmektedir.

Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Ajansı ve Konsorsiyum üyeleri Ermenistan-Türkiye

ilişkilerinin iyileştirilmesine destek vererek, sivil toplum işbirliğini canlandırma yönünde, işadamları
ve profesyoneller arası ağların örülüp, varolan işbirliği örneklerini geliştirerek, aynı zamanda iki halk
arasında karşıbklı anlayışın oluşması ve derinleşmesi ile bölgede barış ve ekonomik entegrasyona
ulaşma amacı taşımaktadır.

İçeriğinden sadece derleyeninin sorumlu olduğu bu çalışma. Amerikan halkının bağışları sayesinde,
A.B.D. Uhıslararası Kalkınma Ajansı’nın desteğiyle yayınlanmıştır.
Burada ifade edilen görüşlerin, A.B.D. Uluslararası Kalkınma Ajansı veya A.B.D. hükümetinin
görüşlerine denk düşmesi zorunlu değildir.

USAİD
FROM THE AMERICAN PEOPLE
EURASIA
Pa r t n e r s h ip
FOUNDATION

The book is published within the framevvork o f the “Support to Armenia-Turkey Rapprochement"
project funded by the United States A gency for International Development (USAİD) and
implemented by a Consortium com prising Eurasia Partnership Foundation, the Yerevan P ress
Club, the International Çenter for Human Development, and the Union o f Manufacturers and
Businessm en (Employers) o f Armenia.

USAİD and the Consortium Members support Arm enia-Turkey rapprochement by facilitating
engagement betv/een civil society groups, the establishment and development o f busin ess
partnerships and regional professional netvvorks, as well as enhanced understanding betvveen the
people, forpeace and econom ic integration in the region.

This book is made p ossible by the generous support of the Am erican People through the United
States A g en cy for International Development (USAİD). The contents o f this book are the sole
responsibility o f the author, and do not necessarily reflect the views o f USAİD or the United States
Government.

A ıseıı ĞAZARYAN
Erm enistan E ndüstriyeller ve
İ f adamları (İşi'erenleri)
Derneği B aşkanı
O N SO Z y e r in e
Enneııi-Tm k ilişkileıiııde vaıolaıı zorluklar ve katı dıunşlanıı
vailığı göı-tUtükeıı, oıüaıın aşıbnası ve geçmişin sayfalanın yeni
nesle, yeni ve taıafsızca smuna istemi için azim ve dürüst, açık bü
dialog gerekmektedii'.
Evet, geçmişi ımutmak veya inkâr etmek mümkün değil, ama
geçnüşi akılda tııtaı-ak, gelecek için bugünün değerlendiı-ümesi gerek!
XXI. yüzyılda devletler arasında vaıolaıı kapab sıımlaıla, diplomatik
ilişkileıin yokluğıuum anakıoııizm olduğu kuşkuya yer buakıyor m u ?
Zaman, halklamı yanlışlan ve suçlanndan anndmlaı-ak
temizleıuııesi için b h nev-i günalüanm n kefaletim ödeme yeridir.
Oııım için de sadece zamam algılayıp, onıuı istekleıine kulak venııek
gerek!
Yaklaşık 500 yıl boytmca, Osmaıüı İmparatorluğuTıda Enneıüler
devletin yapılamnası, ticaret, üretim, meslekler, kültür ve dalıa başka
alanlarda, zilünsel ve el ustalıklan sayesinde nimet yaratnuş ve
yayımşlaıcür. Günümüz Tüıkiye'sinde, Enneıüler ve Ennem stan’a
olan ügiıüıı günden güne aitması rastlantısal değildii'. Osmaıüı
Türkiyesi’nde, ticaıet ve ekonomi alaıüaınıda Eım eıüleıin katkılaınu
aıaştunıa ve inceleme koımsu yapan Tıükler de bıümunaktadu.
Ve işte bugün, Eım eıü ve Tiük okuyucıüann masasma, Tiükiye’de
Eım eıüleıin ticaıi-ekononükuğraşlanylaügüi, lierşeyden önce kaynak
bilinü açısından ciddi önem aizeden ve ispatlı belgelerden oluşan b ü
derleme koıuümaktadu-. Dikkatli okuyucu orada, ticaıi-ekonomik
alanda varolmuş işbüliğüün b üçok şalütliğüıe rastlayacaktm Kayseri
Eımeıüleıiıüıı «Kantsanab> adlı hayırsever kımüuşıuuuı güişüıüeıine
Tmklerin de katılımş obuası düşiüıdmücü değü midir ?
Bu kitap, taıilüıı modem olar ak stuuümasııun orijüıal b ü ifadesidü'.
Sonuçta, ekonomik alaıu neden önemsiyoruz ?
Bımdan 20-25 sene önce, T iük işadanüaınun Eım eıüstan’da,
Eımeıü meslektaşlarıyla, özgıüce ticaretle ıığıaşabüeceği kimseıün
akimdan büe geçmezdi. Halbıüd. bugiüı bu b ü gerçektü ve kaişıbkb
çıkai' amaçb ticari işbübğüün, pobtik engelleıüı aşüması ve üd halk
arasında karşılıklı aıüayış ve iyi komşıüuk üişküeıüün sağlamnasma
sımacağı katkıların da b ü şalüthğidü'.
Sözleıüıü iyiıüyetle bitüm eyi aızıüuyoımn. Tüccar G.
Gerekmezyan, İstanbıü’dan Everek kasabasma ilk gaz lambasuu
getüendi. Aradan bübuçuk yüzyd geçnüş ve lüuslaınmz arasmda
sembohk bu gaz lambasımn fitüi titreşmekte ancak... Üst düzey
Tm k pobtik sünalaım dan kün titreşen bü ateşi aleve dönüştıüecek
söylemek zor ama, bu kitabm okuyucıüaımm nüıımda yakuüaşma
ışığnu yakacağı kuşkusuzdıu.
 D E R L E Y E N T A R A F IN D A N
Bu derleme b ü iceberg’üı sadece b ü paıçasıdu'. Zaman ve olayların
sıcak akıntılaıından eriyen bu icebeig paıçasuun adı kitap kapağında
yazıüdu'.
Yukarıdaki başlıklaügilibüyanhşaıüaşılm ayam eydanveıınem ekiçüı,
gerekli b ü açıklama yapmak zoıımdayız. Bizim derleme çalışmasuu
yaptığmuz zaman biıüni. XV. yüzyıldan 1915’e kadai' uzanan, yaıü
Viyana kapılaımdan Pers Körfezine, K ııım ’dan Kuzey A fiıka’ya
uzanan Osmaıüı İmparatorluğu (1299-1923) dönemüü içeıınektecür.
Ancak biz Eııneıülerintaıılısel ticaıi ve ekonomikuğraşüaınu, şu anki
T ürkiye C um huriyeti’nin bulunduğu coğrafya temelüıde sıuiduk.
Biz, öıııeğüı Enneıüleıüı ayıu alanda, diyelüıı K uım veya M ısır’daki
ıığı aşüaıma -ki bıuüaıdan her b ü i başhbaşma b ü kitap konusudıu- lüç
değimnedık. Yazı başhğmda Anadolu veya Küçük Asya terinüeıüü de
kıülanamazdık, çünkü şimdi vaıolaıı Tiükiye Cıuıüuuiyeti’ıün Trakya
bölgesinde bıüıuıan Rodosto (Teküdağ), Malkara, Adıianapohs
(Edime) şelüıleıi hakkmda verileri de dikkatinize sıuiduk.
Başmdan beri derlemeıün üd düh, Emiemce ve Türkçe, yaıü Tmkçe K haçaduı DADAYAN
E n n e n i ekonom i kültürü
okuyaıüar içüı de olacağı öngöriümüştü. Bu da, biz Enneıüleıüı
araştırnıacısı-yazar
ve Ttükçe okuyaıüann hem kendüeri, hem de kaişüanndaküeri
taıum alan aıüanmu taşıyordu. Bu amaca lüaşmaimı en iyi yolu değişik
kaynaklai'dan derlenen bügüeıüı lüç b ü yonun yapümadan, lüç
dokmuümadan, sadece vaıolduklaıı gibi sualaıunasıyla okuyııcımım
analiz ve takdüüıe sımıümasıyla nüünktm olabilüdi.
Kaynaklar Enneıüler taıafindan yaıatüım ş olsa da, çoğıuüuğu
kaynaklanıl ü k elden ohnası özeUiğiıü taşıyor olduğıuıdan oıüamı
doğnüıığıı herhangi b ü kuşkuya yer bıı-akmamaktadu-.
Bu derleme nasü b ü prensiple hazuiandı ?
Bizim için, öncelikle coğı afik öğeıüıı ele ahıunası önemliydi, o nedeıüe
de Türkiye’ıün 40 şeluüide Enneıüleıüı ticaıi-ekonomik işlerhğiyle
ilgüi belgeleri derlememize kattık. Okuyııcımım akimda «Neden bu
veya şu şelıü' ele ahımianuş veya bu şelüıle ügüi bügUer çokken,
bü diğeriyle ügüi olaıüai' az peki ?» tiüü sonüai' oluşabilü'. Ancak
bu bizim eksüdiğüıüz değü, şimdi Tiükiye Cımüımiyeti sum lan
içerisinde bıüıuıan, tıüıı eski Ennem yerleşün bölgelerimn yazüı
önemli bü taıilü vai’ olsa da, ‘ya o kitaplan derleyeıüer taıafindan
ticari ekonomik dıuımı pek önemseımıeııüş ve yalıııt da o kom üann
yazümasuu gerektüen bügi ve veriler eUeıüıe lüaşmaımş ya da çok
az ohnuş olsa gerek’ sonucmıa vannak zonmdayız. Ancak belütm ek
isteıün ki, biz tiün iyi lüyetüıüzle olaıüamı bütiüüüıü topailanuş
dmıundayız. Hatta kitabm bügi ve belge ağuhklı ohııasuu sağlamak
için, pohtüc, düısel, idaıi, etıük, demografik, mesleki vb. gibi epeyi
konuya lüç değiımıedik. Bımım yamnda, Emıem-Tıük üişküeıüün
taıüısel ve ekononük işbüüği alaıüamu ayduüatnıaya dikkat ettik.
Enneıüleıüı ticaıi-ekononük uğraşlarıyla ügüi veıüeıüı çoğıuüuğıuum
XIX. yüzyü sonu, XX. yüzyü başlarına istina ettiğüü de sözlünüze
ekleyelüıı.
«İnsaıüaı-» başhkh bölıünde 28 kişiye yer verdik ve bmada da belüli
açıklamalar da bıüıumıa üıtiyacı doğuyor. Yaklaşık beş yüzyü boyımca
ticari ekononük ihşküerde bıüıuunuş onbüüerce Eııııeıü insaıundan
belki de biıkaç istisna dışmda sadece fotoğıafı vaıolanlan seçtik ve sımdnk. Biz.
derlemenin genel kapsanu açısmdan da fotoğrafların kendi başına ispatlı belğeler
oldnklanra düşündüğümüzden, onlann, istisnasız vaiöbnasııu oldukça önemseyerek
çalışmaya gayıet ettik. Eklemek dımummda olduğıunuz somut gerçek ise, istisnasız
tüm bu insaıüaım, ulusal vailığm konuunasmda, toplımısal yaşanmı öıgütlemnesinde,
eneıjik olaıak Enneniliğin yüzyıllaidan beri oluşagelen iyi ve yaıatıcı gelenekleıiıün
süi'düıübnesinde oynadıklan çok büyük rolün bilince çıkanbnasıdu-. Bu böyle olduğu
halde biz bu insanlamı hayusever-yaıdımseverliği konulam u işlemedik, çünkü 17
yüzyıllık Ennem hayu-severliği konusıuuuı geıüşçe bir coğıafyanın sadece biı kısmında
yerleşik Ennenileri içennediğini, bımım çok dalıa geıüş kapsamh ohnası ve taıilüıı bu
sayfalaınun da Tiükçe okuyııcıüan ilgilendunıeyebileceği ilıtimalmden haıeket ederek,
bu kısma lüç el atmadık.
«Şirketler» başhkh bölıünde sadece Ennenilere ait olan şirketler, finııalai'. fabrikalar,
değişik ekononük işletme ve kıuıuıüaıı hakkmda bilgilere yer verdik.
«Reklamlaı» başhkh böllünde yer alan resinüeıin seçimi de tesadüfi değildir. Bıunda,
Enneıülere ait işyerleıiıün tipikliği dışmda (ayakkabı, elbise, maıüfatura, servis lüzmetleri
alaıu, vs.), Enneıüleıin bıüimduklan hemen her yerde birçok yıutdışı şiıketleıiıün
temsilcihğüü yaptıklaınu göstermek istedik. Deıiememizde sadece 1915 yılma kadai'
olan dönem yer alıyor olsa da, bu kısma yeıieştüdiğimiz değişik reklanüaı- 1915’ten
soma da Enneıülere ait olan finnalaidan büçoğımım vaıhklanm slüdlüdükleıiıün birer
şalütleridii.
Glüılüııüz okuyucusu kitapta aıüaşıhnayan kelimelere rastlayabilir', Oıüaıdan bri
kısmımn açıklayıcı aıüatm üan o kelimelerin geçtiği yerde veıilmekteyse de, kitabm
sonımda aynyeten açıklayıcı bir sözlük de sımduk.
Kaynaklai'dan mutlak çoğıuüuğım Batı Enneıüce olduğımu da sözlünüze ekleyerek.
Enneıüstan daki okuyucıüai' taıafindan konımım kolayca kavramnasuu sağlamak
amacıyla o kaynaklan Doğu Enneıücesine dönüşttüerek tlüıı yazmu yemden redakte
ettiğimizi de belirtmek isteriz.
Sonuçta, Enııeıüleıin şimdiki Tiükiye’de yüzyıUaıdan beri vaıolagehıüş ticaıi-ekonomik
vai'hğuu göstenıiemizdeki amaç neydi peki ?
Önce, Eım eıü halkımn insanhğm yarattığı en eski uygaıhk ihşkilerinden büi olan
ticaıi-ekonomik külttüiüı taşıyıcı ve gehştüicisi ohnası gerçeğiıü bü kez dalıa
gösteımekti.
İküıcisi. Enneıüleıüı Ttükiye ticari yaşam biçiııüeıiyle ekononüsine yaptığı devasa
katkıları sıuuııaktı.
\ e üçlüıcüsü... karşılıklı olarakE nneıü-T lüküişkileıüün şündi neredeyse sıfii' deıülecek
b ü seviyede bıüıuıduğu bilüunektedü'. Neredeyse diyonız. çlüıkü vaıohnayan üişkiler
halüide büe, zay ıf ve haUedihnenüş de olsa, yine de ticari bazı üişküeıüı vaıolduğmıu
gözlemlemekteyiz. Genel olarak, ticarette geçnüşe dayah geleneklerin saygıdeğer
olduğu veya ohnası gerektiği fikıüıden hareketle de, m odem zamaıüaım Eımeıü ve
Tlü'k işadanüanm bu kitap sayesüide, yüzyıUai' boyu slüegehıüş geçnüşe göz atarak,
ekonomik üişküeıüı sadece mlüıikmı değü, aym zamanda her üd taraf için yai'arh ohnası
hakkmda da düşlüıdlümesiıü aızıüamaktayız. Dalıası, o Eım era-Tlük üişküeıüıde yem
kapüaı açmaya ımüctedüdü' düşlüicesindeyiz.
Bu derlemeıün A dapazan’na üişküı kısnmuıı somma tam 100 yıllık geçnüşi olan b ü
fotoğraf ekledün. Orada istasyonda treıüıı gehııesüü bekleyen b ü üısaıı resmedünüş.
Kaynağı belütüm enüş olduğımdan, ben o kişiıün Eım eıü nü. Tiük mü olduğımu
bünüyonuu, fakat bu lüç önenüi de değü ! Fotoğıafin altmdaki «Trem beklerken»
yazısuu da ben uydıudıun zaten ! Bu üısaıı. hangi trem. Yerevan - Aıücaıa treıüıü nü
bekhyor acaba ? Yoksa, lüç b ü yerden, lüç b ü yere gitmeyecek olan b ü hayalet treıüıü
nü ? Eım eıü nü bu üısaıı, T iük mü, bünüyonun.

Mayıs, 2012
Yei-evan
 KHAÇADUR DADAYAN’EV
YAYEVLADIĞI ESERLER

Aşağıdaki kitaplar onıuı kalemine aittir:

1. «10 kapitalist» (2003)
2. «Enneıüler ve Bankalar» (2005)
3. «1850Terden 1920’ye Enneıüler ve Bakii» (2006)
4. «ApıvMHe H BaKy. 1850-bie rr. - 1920r.» (2007r.)
5. «Ticaretle uğraşanlann Hikayeleri» (2007)
6. «Enneıü Ticari Taıilüne Bakış» (2009)
7. «ApMHHCKa» 5H3Hec-3jnn'a P occhh» (2009 r.)
8. «XVI. yfızyıldan XX. Yüzyılın ilk çeyıeğine Abroyan Sıdalesiıün Taıilü»
(2010)
9. «HcTopiM pofla Anpo®ı. XVIb . - nepBaa ueTBepTb XX b .»(201 Or.)
10. The Histoıy o f tlıe Abroyan fanüly. Fronı the16th centıuy to 1st quarter of
tlıe 20tlı centıuy (2011)
11. «Aleksandie Mantaşyants - Aıular, yayııüar, belgeler» (2011).

Basmda ticari ekononük konıüann irdelendiği birçok makaleleri ve bihmsel

çalışmaları yayınlandı.

İÇİNDEKİLER

MAL ÇEŞİTLERİ, PARASAL, İDARİ, AĞIRLIK BİRİMLERİ VE KİTAPTA

KULLANILMIŞ DİĞER KELİME VE KAVRAMLAR HAKKINDA
AÇIKLAYICI SÖZLÜK .................................................................................. 8

1. BÖLÜM - YERLEŞİM YERLERİ ....................................................................... 9

2. BÖLÜM - İNSANLAR........................................................................................ 65

3. B Ö L Ü M - Ş İ R K E T L E R ................................................................................................................... 72

4. B Ö L Ü M - F İ N A N S L A R V E F İ N A N S İ S T L E R ................................................................ 79

5. BÖLÜM - REKLAM LAR..................................................................................... 85

KAYNAKLARIN LİSTESİ ..................................................................................... 95

 M A L Ç E Ş İ T L E R İ İLE P A R A S A L , İ D A R İ , A Ğ I R L I K
Ö L Ç Ü L E R İ VE K İ T A P T A K U L L A N I L M I Ş O L A N
Dİ ĞE R K A V R A M L A R İÇİN A Ç IK L A Y I C I S Ö Z L Ü K
M AL ç e ş it l e r i İD A R İ B İR İM L E R
A L A C A : Y im lü v e y a y ü n k a r ış ım lı b a s ın a , ç iz g ili v e y a ç iç e k li. E Y A L E T : O s m a n h İm p a r a t o rlu ğ u ’n u n en b ü y ü k id a ri b ir im i,
A d ın ı re n g â re n k re n k le i' b a r ın d ın n a s ı n e d e n iy le d aha so m a v ila y e t o la ra k k u lla m in ıa y a b a şla n d ı.
e d im n iştir. N A H İ Y E : B a ş u ıd a k a y m a k a m lık m a k a n ıın ın b u lu n d u ğ u id a r i
A S V E (A S U ): B ez. b ir im i.
B A S M A : Ç it . R U M E L İ: O sm anh İm p a r a t o ıiu ğ u ’n da A v ın p a k ıt a s ın d a k i
K Ğ H D O R : C e v iz g ille r d e n ın iir e k k e p e d in ile n b ir çeşit. b ö lg e le re v e r ile n is im .
E N T A R İ : U z u n e te k li g iy s i. S A N C A K : İl. '
HAM İP E K : İp e k b ö ce ğ in d e n ç ık a r ılm a y a n h a m m ad d e ,
A v ın p a ’ da iş le n e n bu h a m m a d d e n in ço k
y fık s e k fia tı v a rd ı. H a m İp e ğ in b irk a ç ç e ş id i A Ş Ç I : M u tfa k ta y e m e k h a z u ia y a n k im s e v e y a lo k a n ta s a liib i.
v a id ı. A C E M : E c n e b i, y a b a n c ı olan.
M A N U S A : P a m u k lu d o k u m a , E n n e n ic e M A N E L ( E ğ in n e k ) A R A B A C I : H a y v a n la ıa k o ş u lu dört te k e rle k li ara ç s ü riic ü s ü
k e lim e s in d e n tü re tilm iştir. v e y a s a h ib i.
Y A Z M A : İn c e d o k ım m u ş bez. A R Ş IN : 0 ,7 1 1 m e tre y e eşd eğ e r o la n e s k i b ir R u s u a ın lu k
Ş U Ş M A : S u s a m , k ü n cü t. b irim i.
B A H Ç E K A P I: B ü yü k ç a r ş ıs ıy la K o n s t a n t in o p o lis ’un
P A R A S A L B İR İM L E R (İsta n b u l) b ir m a h a lle s i.
A L T I N : A lt ın , A lt ın d a n p ara, 10 0 k u n ış a e şd e ğ e ıd i. B E Z İ S T A N : D e ğ e r li ta şla rla , s ila h la r ın s a t ıld ığ ı ü stü k a p a lı
AKÇE: X V I .-X V I II.in c i y ü z y ılla r d a k u lla n ıla n a s ıl p ara ö z e l b ir ça rşı.
b ir im i. S u lta n O ıh a n G a z i z a m a n ın d a b a s ıla n ilk B E L E D l ' Y E : Ş e h ir id a re s i k u ıu ın u .
p ara b ir im i a k ç e -i O s m a n iy y e o la ra k a d la n d ır ılm ış tı. K A Z A N C I : B a k ır c ı, b a k ır im a lâ t ç ıs ı v e y a s a t ıc ıs ı.
4 A k ç e (daha so m a ü ç ) 1 d iıh e m g ü m ü şe eşdeğ erdi. D E Ğ İ R M E N C İ : D e ğ in ile n i o la n , işleten .
1 8 1 8 - 1 8 1 9 y ıll a r ın d a k u lla n ış ta n ç ık a r ıld ı. Y E D İK U L E : K o n s t a n t in o p o lis (İs ta n b u l)’u n A v n ıp a
D İR H E M : 3 ,0 6 g ra m g iu n ü ş e e şd e ğ e ıd i. O sm anh k ıs m ın d a e s k i b ir k ale .
İm p a r a to ıiu ğ u 'n d a k a b u l g ö re n b a ş lıc a a ğ ır lık T Ü C C A R : P e ra k e n d e sa tış y a p a n .
ö lçü tü o k k a n ın l/4 0 0 .ü n c ü k ıs m ıy d ı. 1 o k k a 4 0 0 H A N : D u r a k la y ıp , d in le ıu n e y e r i.
d irh e m e d e rd i, y a k la ş ık 1 F ra n k . A k ç e ’n in o rta ya H A N C I : H a n s a h ib i, işleten .
ç ık m a s ın a k ad ai' k u lla n ılm ış t ır . G A Z İ N O : E ğ le n c e le r d ü z e n le n e n , ş a r k ıla r sö y le n e n , ç a lg ı
KU RU Ş: I I . S u lta n S ü le y m a n z a m a n ın d a y a p ıla n fin a n s a le m le r in in y a p ıld ığ ı y e r e v e r ile n ad.
re fo n n u ç e ıç e v e s in d e 16 8 7 y ılın d a ilk k e z , T ü ı k K A H V E H A N E : K a h v e , ç a y iç ile n yer.
lir a s ın ın 1 / 1 0 0 k ıs m ı o la ra k k a b u l e d ild i. K A H ' V E C İ : K a h v e h a n e s a h ib i v e y a işleten .
PARA: O s m a n h Iın p a r a t o ıiu ğ u ’n d a A k ç e ’n in m ik t a r ıy la C A M C I : C a m satan.
k a lit e s in in o y n a y a n h a le g e lm e s in i g ö zö n ü n d e M Ü T E S A R R I F : İ l y ö n e tic is i.
b u lu n d u ra ra rk , k m u ş ’ım b ir p a rç a s ı o la ra k k a b u l M Ü T E V E L L İ : V a k ıf iş le r i y ü n it e n , v a k f ın g e lira tım
e d ilm iş tir. 1 p a ra . 6 d irh e m , 3 a k ç e y e e şd eğ e rd i: k u lla n a b ile n şa h ıs.
4 0 p ara is e 1 k u ru ş e derdi. Ç O R A P Ç I : Ç o ra p ü r e tic is i v e y a s a tıc ıs ı,
C A M İ : İs lâ m d in in in k u ts a l ib a d et y e r i. c a m i.
A Ğ IR L IK B İR İM L E R İ S A R R A F : P a ra d e ğ iştire n .
B A T M A N : O s m a n h İm p a ra to rlu ğ u v e b a z ı d o ğ u ü lk e le ıin d e V A K IF : H a y ır s e v e r a m a ç la rla c a m ile ıe (a y n ı za m a n d a
k u lla n ıla n a ğ ır lık b irim id ir . 1 b a b n a n 6 o k k a y a (7 k ilis e le r e de) h e d iy e e d ile n ta şu n r v e ta şım n a z m a lla ı a.
k g . 6 8 0 g ı a ın ) eşd eğ e rd i. v e ıg iy e y iık iu n lü o h n a y a n d e ğ e ıie re v e ıile n ad.
K İ L E : 2 5 k ilo g ı a m a eşd eğ e rd i. D O N L U K Ç U : M a n u s a iş i y a p a n , işle y e n .
O K K A ( O k h a ) ; U z u n z a m a n b a ş lıc a a ğ ır lık b ir im i o la ra k P E Ş T E M A L : H a m a m d a v e y a iş b a şın d a b e le b a ğ la n a n u z ıu ı
k u lla n ılm ış t ır . 1 O kka 2 kg. 225 g ra m a v e g e n iş d o k u m a örtü. A y n ı z a m a n d a k a d m la n n
eşdeğ erdi. g iy d iğ i iç ç a m a ş ırla ra da b u is im v e r ilm iş tir .

B u s ö z lü ğ ü n h a z ır la n m a s ı iç ü ı a ş a ğ ıd a k i k ı^ 'iıa k la r d a n y a r a r la n ılm ış b r .
1) Ermenistmı, Ermemler re Transkcıfkasya’mu diğer M klan hakkında Türk kaynaklan, linçi Cilt, derleyen:
A. Safrastyan, Yereran - 1961.
2) Ermenistan, Ermemler ve l‘YanskaJkcısya’nm diğer lıcdkları hakkında Türk kaynakları, Hinci Cilt, derleyen:
A. Safrastyan, Yereran - 1964.
3) Simonyan K., Pontus Amasya’sı Hatıratları, Venedik- 1966.
4) PapazyanA., Ermenislcuı re Ermeniler hakkında Türk belgeleri (16-19.ımcnyüzyıllar), Yereran -1999.
 1. BÖLÜM

YERLEŞİM YERLERİ
B U BÖLÜM DE, İSTANBUL HARİÇ, ERMENİLERİN TİCARETLE UĞRAŞTIĞI DİĞER TÜ M YERLEŞİM
YERLERİ ALFABETİK SIRAYLA SUNULMUŞTUR.

İSTANBUL / KONSTANTİNOPOLİS^

EmıeııileıiııKoııstantinopolis’teki varlığı 5-6.ıncı A N G Ü R A L IA P R A H A M T N B A Ş K E N T

yüzyıldan beri anlaülagelnıiştir, onlann sayılan 2000 K O N S T A N T İN O P O L İS Ü Z E R İN E A Ğ ID l
ila 5000 kişi kadaidı, içleıinde tüccaılar, eğitiınli-
görgülü kişiler, sarraflar- ve toprak salıipleri vardı. Ve sadece Tıirkınilletiııi değil,
K onstantinopolis’in alınmasından yaklaşık 20 yıl Hristiyanları da (oraya) getirdiler,
kadar önce G alata’daki Enneni kilisesi Gonıs adlı Ekim ayının 28 ’inde,
tüccar taraflndan üışa edilmişti. A nkara ’dan dört E nn en i getirdiler.
32] lA

Satılm ış Asdvadzadtır ’la,

İyi p a şa Simeon,
(Fatih) Sultan 11. Melunet taıafindan Ve baba evlâdı A y v a d ’la,
K onstantinopolis’in fetlıedilmesinden yaklaşık Haşini hacı baron Kirkor ’tı.
150 sene önce, C enovahlann hem K ının, hem de
Konstantinopolis’in Galata kısınma hakim oldukları K oııstantinopohs’in düşm esinden som a Tiükler,
zamanlarda, Kırım Ennenileri Konstantinopolis ile şelıirdeki büyük Elen (Rıun)'' sayısına karşılık,
çok aktif bir şekilde ticaret yapmaya başlamışlardı. onlan etkisizleştinnek amacıyla, kendi hakimiyeti
5 4 ] 1160 altında bnlıuıan diğer yerlerden çok sayıda Elen
olm ayan ziünreleri getirip yerleştirdiler. Bu amaçla
K o n sta n tin o p o lis a d m u ı T ü ık ç e le ştirile re k İ sta n b u l'a döuüşıuU ş Konstantinopolis’e getirilen Enneni göçmenler
olm a sı y a şa n a n bil g e rç e k lik k e n , b iz is im le u d in u e n iu in celed i ğ iın iz
tü m k a y n a k la rd a b e lirtilm iş olan, ya n i s ö z k o n u sn tarih sel d ö n em d e
içerisinde yukarıda adı geçen dört kişi, A ngiüa’nm
k u lla n ıla n şe k lin e sadık k a la ra k . K o n sta n tin o p o lis a d laııd u ıııasm ı (Ankara) en taranan insanlanndandı. Ondan
k u llan d ık . Ö y lek i. tüm y a z ıd a , k ay n a k la rd a b e lirtilm iş old u ğ u birkaç yıl som a, 1464 yılı öncesinden bize ulaşan
g ib i, İstanbul d eğ il, oınm y e rin e K o n sta n tin o p o lis a d la n d m lm a sı
k u lla n ılın ıştu.
şalıitliklerden, A ngiüa’dan çok daha büyiüc sayıda
E m ıe n ic esi S e ğ a n a v o r o larak k u llan ılalı s a iT a f, b ü y ü k p a ra salübi Enneni göçm en getirildiğini öğıeniyonız. Daha
o lup, finans v e kı edi işle riy le u ğ raşa n , faiz le p a ra v e re n v e y a d ö v iz sonra, 1461 yılında Trabzon’dan, 1479 yılında
(y ab a n c ı p a ra b irim i) d e ğ iştire n k işiy e v e rilen ad dn.
B u ) işa re tte n önceki rak a m , « K a y n a k lar L is te s i» ’nd ek i k a y n a ğ ı
K aram an’dan ve sonr asında daha başka yerlerden de
g ö s te n n e k te o lup, ard u id an g e le n rak a m v e y a rak a m la r ise 4 M o d e m T ü rk ç e d e a rtık R u m k e lim esi y e rin e , asli o lan E len
k a y n a ğ m sa y fa sm ı belirb n ek ted ir. B u ra d a , ö rn eğ in [ M ıın n ıy a n k e lim esi k u lla n ılm ak ta o ld u ğ u n d an , tü m y a z ıd a R u m eşdeğerli
Y., «E ski G ü n le r v e o g ü n lerin E rm em b ü y ü k ev le rin , 1550 -1 8 7 0 , k a v ra m y e rin e E le n adlaııdu’ilm a sı k u llan d m ıştu '. Tercüman’m
Venedik, 1901, sa y fa : 11] b ilg ile n d in n e si v erilm iştir. notu.
10 Yerleşim y e d e n
yeni kafilelerle Ennenilerin Konstantinopolis’e göç
ettirildiği bilinmektedir.
8] 49-50. 59
Bımım dışında, mezar taşlarmda kaydedilmiş
bilgilerden de 16, yüzyılın ilk çeyıeğinde bir sua
doğulu (Pers Ennenisi) tüccann Konstantinopolis’te
bıdıumıuş olduğımu da öğıeniyonız. Onlardan
birkaçımn isimlerini hatııiatalım: Agıüisli Melkon,
Şoroteli Hagop, Çuğalı (Cıüfa) Ağabab ve onıuı
evlâdı Bağdasar, Arakel oğlu Avdıle (Abdullah),
Pinıağa oğlu Coğlu (Cuğah) Avedik, vs.
54] 1161
Bizans İmparatorluğu’nım düşilşünden soma
(1453) OsmanlI Tiükleri, Tüıklerin yeni başkenti
ilân edilen eski bir medeniyetin silimnez izlerini
taşıyan Konstantinopohs’te yepyeni bir hayat
kıunıaya başladılar'. Bizans İmparatoıiuğu’nım
düşüşünün akabindeki birkaç on yrllar içerisinde,
bıuada XVII. yüzyrla kadar kıunluş evrelerini
siüdüıen bir Ermeni kolonisi, cemaati de oluştu. İlk
25 yıl zarfinda sadece ulusal farklı bir dine mensup,
olanlardan tamamen ayıı karakterde bir mezlıep
saliibi topluluk olarak kabul edilen Ermeniler, daha
soma tek başına apayrı bir millet olarak tamndılar
ve OsmanlI İmparatorluğu’nım milletler diızeninde
kendi yerlerini aldılar. Tarilısel bir alın yazısı olarak
Konstantinopolis Enneni Cemaati, Ennenistan’m
hem Baü, hem Doğu kısnuyla, hem de Kilikya
Ermenilerinin kanşnmyla ohışageldi.
Bu koloni cemaati, Enneni halkımn bütünimü
temsil etmesi açısmdan, ortaçağdan yeni zamanlara
kadar gelen yüzyıllar esnasında şekillenen ulusal,
nüısal ve zilıinsel değerlemı oluşup, gelişmesine
çok özel bir damga vıuınuş olmasıyla bir istisnayı
temsil etmesi anlanunda pek farklıdır. Sadece
diüıyasımn doğasıyla değil, dünyaya dağıhmş
Ennenileıie ilişkilerde de konıunu sayesinde
Konstantinopolis Enneni tophunu, halkın ıdıısal-
rıüısal birlikteliği, kimliğinin koımunasma olan
paha biçilmez katkılarına paralel, lüıısım, inançsal,
zilıiasel ve kültiüel gelişmesinin, genel olarak ortak
da adlandınlabilecek bir modelinin oluşmasında
büyiık pay salübidir.
26] 4 9
Daha XIII. yiızyılda, aslen Konstantinopolis’e
yapışık Cenovahlann hakimiyetindeki Galata’ya
demir atımş Kırım Ennenileri orada başanyla
hcaret yapmaktaydılar. 7.teımnuz.l281 tarilıli bir
belge sayesinde bir Enneni tüccann iki ayn kişiyle
karşılıklı olarak imzalaimş olduğu bir mukaveleden,
o şaluslann Konstantinopohs’teki liınamn sularına
gömülü, Enneni zenginine ait 120 fiuıd gümüş parayı
denizin dibinden çıkanna koşuluyla bir kontrat
imzaladığım öğreniyoruz. Galata’ya sığınan Enneni
tüccarlar, Karadeniz’deki ticaretin geliştirilmesine
aktif bir kaühmda bıdımarak, Levant uluslararası
ticaret alamna da el atarak, lierşeyden önce İtalyan
ticaret merkezleriyle bağlamp, ticari ilişki ağlanm
genişletiyorlardı.
Konstantinopolis alındığında, Galata’da, Frank
F ihon, Enuiyan mahallesi, Emıeno Pağmen
mahallesi. Ermeni Şadi Bey mahallesi ve daha
başka adlarla ayn ayn mahalleler kurup yaşayan çok
sayıda Enneni vardı.
2 6] 268-269
XVI. yüzyılda Enneni tüccarlar, Pers ipeğim,
özellikle Osmanlı İmparatorhığu’yla İran arasmda
kuiiamian üansit üç temei yoldan biri olan
Konstantinopolis-Tokat-Erzıuımı-Tebriz yolunu
kullanarak, Levanten tüccaıianmn ticari ağlanna
lüaştınnayı sağlayarak satmaktaydı. Zınünıia
(İzmir)’in ticari amaçlarla kullanılan bu kervan
yolunun merkezlerinden birine dönıışmesinde
Enneni tüccarlann oynadığı rol çok önemliydi. Hem
Konstantinopolis, hem de Zmımıia’da onlar kendi
mallanm Avınpah müşterilere satıyorlardı.
2 6] 270-271
Van’dan, Gesaria’dan, Yeni Cuğa (Cıüfa) ve
Zmünıia’dan gelen, ipek, dokmua, baharat, değişik
takı eşyalan ilııaç eden Enneni tüccarlardan
Akdeniz liman şelıirlerinden Venedik ve Livomo
ile yapılan ticarette (XVI. yüzyıl soıüaıı) en
aktifleri Cuğa Ennenileri’ydi. Osmaıüı başkentinde
dıuaklayarak ellerindeki malı satan veya yukarıda
beliılilen yoldan yollanna devam eden Cuğah
tüccarlardı. Oıüar için şelıiıier, siüekli yolcıüıüc
yapüklan yollai' üzerinde bıüunan birer dmak olarak
göriüdüğünden, bazen dıuru', bazen yollanna devam
ederlerdi. Enneni tüccarlardan bir kısmı yolcıüıüc
yapüklan yerlerde, mal-miük, ev-toprak vs. saün
ahyor, diğer, çoğmüuk olan kısmı ise kendilerim o
şelürlerin kaliteli, genişçe haıüanna atarak, yemden
yola düşmeden önce oralarda diıüemneyi tercih
ediyorlardı. Her halükârda, oıüardan ev-bark saün
alaıüan, bıüimdıüdan yerlerin cemaat üyelerine
dönüşüyor, oramn toplımısal yaşamına katılıyor
ve yerel gereklilikler aıüaımnda üzerlerine düşen
görevleri de yerine geüriyoıiardı.
26] 271-272
 Yerleşim yerleri 11

XVI. yüzyılda Osmanlı şelıirleri, özellikleÜst düzey memıu'lanm da madden meninim edip,
şelıiıieşen nüftısım artışı gözönünde bıılımdıunlarak, yüksek nzalarım edinerek) ordımım gıda veya
zanaatlar, mesleklerin icra edilmesi ve gelişen ticaret diğer ihtiyaçlarımn karşılamnası için onlarla
sayesinde ekonomik çok aktifbir hareketlilik dönemi bağlamyorlardı. Ordımım gıda, talnl iülmleri ve
yaşadılar. Konstantinopolis yüksek sınıfının bir kısmı diğer ihtiyaci mallanm karşılamakla uğıaşan
aynı zamanda iç pazarda da ticaretle uğraştığından, tüccarlar, bazı mallanıl saüş hakkım da tekellerine
bu bağlamda Osmanlı idari makamlarıyla da ilişki (monopol) alıyorlardı. Önıeğin, başkentte gıda
içinde bulunuyor ve gerektiğinde o makamdakilere mallarının satışıyla sadece Konstantinopolis,
açılan krediler sayesinde belirli ayncahklardan Bmsa ve Adıianapolis’in, ordımım gıda ihtiyacını
yararlanarak gelir oranım artürıyordu. karşılayan kesimleri uğı aşabiliıierdi.
26J 272-273 26] 277

XV. yüzyıl sonlan ve XVI. yüzyıl esnasında
Konstantinopolis Enneni çelebileri' smifim,
genellikle Bati Enneni vilayetlerinden başkente
taşımmş varhklılarla tüccarlar oluştunıyordu. Onlar,
Bıusa, Konstantinopolis, Kaliire, Adıianapohs
ve Salonik üzerinden tranzit yolla sadece İtalya
şelıiıieriyle değil, aym zamanda İran ve Hindistan
ticari pazaıiannda ziraat tuiinleri için gereken
Konstantinopohs Enneni tophmm içerisinde
hem Batı, hem de Doğu Ennenistan’dan gelip
aralarına katıhmş olan zengin tüccar-hocalann- yeri
apaynydı. XVII, yiızyılm ıneşhıu- hocalarmdandı
meselâ ErzincanlI Hoca Hovsep, onıuı evlâdı
Hoca Hovhaımes, Hoca Akliican ve Van’dan Hoca
Rıüıican, Halep’ten Hoca Bedik.
26] 278-279

hammaddelerle, ham ipek ve baharat ticaretine de

katılıyorlardı.
Tüccarlardan bazılan ellerindeki paıa kapitalini
Konstantinopolis’e itlıal edilen ziraat malısüllerine
yatılıyor, talul, gıda üıiinleri, et, yağ, pirinç vs. gibi
çok tiıketilen mallar sayesinde, bazıları sanaflık,
komisyonculuk, tefecilik gibi daha karlı işler
yoluyla, bazılan da mesleklerini icra edenzanaatkâr-
tüccarlann sıralanm doldımıyorlardı.
26] 275
XVII. yüzyılın en zengin ve varlıklı
Eımenileıindengöze çaıpaıüan, Yalıudilerle o alanda
kıyasıya rekabet içerisinde bıüıman Gümritkçü
başlarıydı. Giunriiğim Enneni eminlerindeıri en
bilinenleri. Hoca Bedik (Halep), onıuı kardeşi Hoca
Sanos (Erzıuımı), olağanüstü varlıklı bir insan olan
Andon Çelebi (îzmir) ve onıuı Tüıkleşmiş kardeşi
Haşan Ağa da Giünrük Emini’ydi.
26] 283

Konstantinopolis Enneni tüccarlarmdan Celâli isyanlan sonrası, 1610 yıllanndan itibaren

başarılı olanları (doğal olarak idari makamların ve daha somasında da Ennenistan’m, hem Bati,

Ç elebi, eskiden «B ay» yerine kullanılan bir ünvan olsa da,
aristokratvari bir aıdaııı içeren v e asluıda görgülü ve ince kim se
demektir. Eski dönem lerde snltaıüık adayı prenslere de verilen
v e o bağlam da «T anrı'nm gölgesinde», «tlâlıi» vs. anlam ıyla da
algılanabilecek bir sıfattı.
H o c a , Farsçada «Salıip», «H ükm eden», «Ev saliibi», «Zeııgüı»
anlam m da kullanılm aktaydı. Son iki aıüam ıyla bu sıfatı aslen
büyük ev sahipleriyle, zengin tüccarlar k-ullaıunaktalardı.
E m in . O sm anlı tınparatorluğu’nda yüksek dereceli devlet
adam laruıa verilen bir ünvaiıdır.
12 Yerleşim y e d e n
hem de Doğu kısmılanndan Koustantinopolis’e
yerleşmeye gelen yeni bir Ermeni tüccar akım
başladı. 1650’h yıllann ilk yansında başkent. Batı
Ermeni bölgeleri, Gesaıia, Yevtokia, Sebastia
ve Gamaklı’tan gelen hocalarla doluydu. Doğu
Ermenistan eyaletlerinden göç etme Vanlılar,
Cuğahlar, Naklıiçevanlılar da onlardan eksik kalır
sayılmazlardandı. Konstantinopolis’e gelip yerleşen
bu kesimler içerisinde Sebastiahlar, özellikle de
Divriği’den gelme tüccarlar oldukça büyük bir güce
salıiplerdi. 1620-1630’lu yıllarda bunlann arasmda
en tamnan-bilinenleri, Asdvadzadur Bolbolcu, Hoca
Valıiat, Agmiı Hoca Kafal ve tam da o zamanlardan
başlayarak bu meşluu' tüccarlarla anılmaya layık
göri'üen Vanlı Hoca Rıüıican’dı. Hatta Hoca
Rıüücan, XVII. yüzyıl önenüi Enneni tüccaıian
içerisinde, 1630-1660’h yıllarda, Enneni cemaati
i'ızerinde nüfiızıı en büyiüc ve ayıu zamanda en uzıuı
siüeklilik dönemini kapsayan zamanda yaşayan
şalus olmasıyla da öncehklidir. O, sadece Büyük
Vezir’in Küıkçübaşı veya Başsanaflığı görevini
üstlemnesiyle değil, tüccar' geleneğinden gelen
bir siüâleıün evlâdı olan babası Hoca Akliican’m
İzmir’deki ticari işlerim başanyla devam ettirmesiyle
de biliıür, amhrdı.
26} 285-287
Hocalar ve Çelebilerden ayn olarak, oıüaıın
yambaşmda, genellikle taşradan getirilen ziraat
iü-iüüeri, işlemnemiş deri, oıman malısiüleri,
buğday, arpa, küçiüc ve büyiüc baş hayvaıüar, bahçe
ve bostancılık iıriüüeri, sebze-meyve vs. veya
büyiüc toptan iş yapan tüccarlaim Konstantinopohs
ve tükenin diğer büyiüc şelürler ve oıüara yakın
bölgelerde perakende satış işlerim gerçekleştiıme
yoluyla gelir sağlayan, küçiüc ve orta sımfa dalül bir­
de şelürliler sımû vardı.
26} 293
Uluslararası ticaret bağlanunda, enva-i tiüden
mallanıl dolaşım, lüaşnn ve sahşımn yapıldığı geniş
alaıüarda kıülamlan Eımeıü ticari kapitali. Yakın ve
Ortadoğu ticar eti için çok ileri bir rol üstlenerek, elde
edilen ilerleme ve siüekh hanunadde lüaştırdığı Batı
iükelerinde yapıhnakta olan üıetinün gelişmesine
sağladığı katkıyla da, kendi iş alamndaki işleviyle
genel aıüamda lüuslarası ticaretin gelişmesine büyiüc
bir destek sağlaımştir.
26] 294
17. yüzyıl başlarında Konstantinopolis’te yerleşik
olmayan, fakat aralıklı zamaıüarda bıuaya gelerek,
getirdikleri mallann satışıyla uğraşan ve birkaç ay
ya da bir sene kadar bıuada kalarak, geldikleri yere
geri dönen veya başka istikametlere doğnı yolcıüıüc
yapan, çok sayıda Ennem tüccanna rastlıyonız. Bu
dönem zai'finda, Konstantinopohs’te vefat etnüş bir
sıra Ermem tüccar isinüeri şıuüardır; Naklüçevaıüı
Serop oğlu Kevork, Agıüisli Hovhamıes oğlu
Ttübentçi Baron Sıücias, Ğapaıüı Aıakel’in oğlu
Manuel, Paraklı Mıuad’m oğlu Hoca Tavit, Gapaıüı
Hoca Parseğ’in oğlu Diratsu Baron, Kameneli
Diratsu Mıuad ve diğerleri.
Anadolu’dan Konstantinopolis’e göç etnüş
tammnış Ermem tüccarlardan en amlmaya değer
şalısiyet, Divriğili Asdvadzadıu Bolbolcu olarak
bilinen büyiüc Ennem hatibi, Tiük htikiüneti ve
paşalann da sevgilisiydi. 1644-1649 yülaıında,
Büyiüc Vezir Melek Aluuet Paşa’mn yakım olan
Diyarbakırh Mağakya Çelebi ile İskender Çelebi
Konstantinopolis’in parlayan simalanndaıüardı.
Fakat, 17. yiızyılm ikinci yansında özellikle
Büyiüc Vezir’in ekononük işler sonuıüusu,
yöneticisi ve damşmam olan Abro Çelebi ile
Naklüçevan’m Cahuk köyiuiden Mirza ve Kliosrov,
Konstantinopolis’in en ıneşhıu ve zengin Ennem
tüccarlanndandı.
55] 553-554
 Y erleşim y e r le r i 13

XVII. yüzyıl Enneni kidtiir adamı, kilap derleyicisi,
yazar, şair, çevinnen YerenıiaÇelebiKönuirciiyaıı (doğumu
1637, Konslanlinopolis - ölümü 1695, Konslanlinopolis)
birçok larilısel, dinsel-laşlama hilabeleri, dönemsel-
belgesel-yıllık, ö\ gü ve yergi eserleriyle, yaplığı çeviriler,
duyumlar, melhiyeler, kasideler ve şiirleriyle bilinir. Onun
yazılı mirasının en dikkate değer olan eseri, bittabi, 1661-
1684 yılları arasında kaleme aldığı İstanbul’tm Tarihi
başlıklı çalışmasıdır. Aşağıda getirilen alıntıda yazar
Konslanlinopolü, ticari çok önemli bir değer anlamıyla
sunduğu kcfiyeli anlatımında gi'ızel bir geline benzetip,
onunla karşılaştınnakladır Yeremia Kömürcüyan, şahidi
olarak yaşadığı dönemde, Konstantinopolis ’e M ısır 'dan
şeker pamuk, keten, pirinç, kamış, kahve, kına ve değişik
maddelerle, Hollanda ve Ingilten'den, Venedik'ten
cam, dürbün, ayna, kristal, dokuma kumaşlar, İran'dan
altın telle işlenen ipek kumaş ve dokumalaı: D anzig’ten
kehribar Cencn'a'dan rengârenk camlardan yapılan
mozaik (vitraj) n sim lerve ıneıvan, H üım üz Köıfezi'ııden
inci, H indistan’dan ender incelikte işlenmiş tül ve taç,
Haydarabal (Hindistan) ve P ekin’den dokuma öıgüler,
hoş kokulu tahta, buhur, A fganistan’dan değerli taşlar,
Rusya ’dan değişik kürkler ve sed ef vj. getirildiğini kendi
kalemine ait ifadelerle sıralamaktadır

YEREMİA ÇELEBİ KÖMÜRCÜYAN

İSTANBUL’UN TARİHİ

Yığınlara hediye edilen hasılat, İran ’dan diba bezi,

hizmetimize amade gelip-gitmekteleı; sevgilerin sevgisi diba kumaşı.
Uzak adalardan. Baştan ayağa takılarla,
Ve helkese iyi, yakın yerlerden. si'ıslesinler sevgili gelinimi.

M ısır ’dan şeker, D anzig’den kehribar,

Alaca bez ve keten gelir, Ceneviz ’detı vitraj, mercan gelsin,
N il nehrinden pirinç, Hürmüz ’den incilerle,
i ’e kamış ve kain e ve kına. zenginleştirsinler çekici gelinimi.

İskender ’in yafası, Hindistan ’da en az bulunanla değiştirilen,

içinde ve okyanus kenarlarında. kutsanmış, tertemiz hediyeler.
Gemileri yi'ıklemiş çıktılar A ltın telli tülden süslü mendil örtüler,
acele etsin pazarlıkçılar hep. serilmiş başına gelinimin.

Ve bilinmeyen dünyaların, Haydarabal ve Pekin ’den,

turfandalarını armağan edenler buğday başaklarıyla örülü i'e ak,
Ve H ollanda 'nın Londra ’sı, Bedekhşan ’dan afgaiı taşı ve kristal cevahir,
İngiltere ’nin Londra s’ı. başına istifleyip de rica etsinler

Venedik ’in camlan, dürbünleri, Kokulu dal, misk, bııhtır, amber,

billur kağıt ve onun aynası. buhur ve çeşit çeşit reçine.
Getirsinler ki eğlenmeyi bilsin Hoş kokulu dumanlarla,
bizim bu kıymetli gelinimiz. eğlendirin yüce gelinimi.

Kumaş armağan etsinler, Hindistan ’dan Frankistan ’a baharat,

ve kozalı, dokuma, allınlelli kumaşlarla. her ne lâzımsa, hem serin, hem sıcak,
Süslesinler bu güzel, Serinlemek, ısınmak ve,
aızıılanan eşsiz gelinimi. yürek gerek semiz gelinime.

Rengârenk çiçeklerle boyalı, Moskova ülkesinden kürk,

konakladığım odamı resmetmek, benzersiz benekli panter.
Faikelmek uyduruğu, Sedef, su samuru, zerdeva,
sevindirsin asil gelinimi. ve sam ur gelsin asil gelinime.

12] 2 1 -2 3 (K elım esı-tcelınıesıne tercfane edilm iştir.)

14 Yerleşim y e d e n
1750-1765 yıllan arasında. Çakmakçılar
Yokıışıı’nda,üçkapılı,üçkatlı, 166 odalı. Yeni Hanadlı
şahane bir işyeri hanı inşa ediliyor ve bm ası Valide Han
ile birlikte Enneni tüccarlann, am iralann, özellikle
de sanaflann başlıca merkezi haline dönüşüyordu.
33 ]
Konstantinopohs. K tnalıadaM asya sokağında
Hanttyım Şahab "in oteli
ADAPAZARI
tERMENİCE ESKİ ADI: DONİGAŞEN
A -
S ır p Hreşdagabet Ermeni mahallesi
Adapazarı şeluini 1400’lü yıllarda Tim m ienk’in
saldınlanndan kaçabilmek için Sivas’tan gelen bir
gm p Enneni kuımuşlardı. Ondan önce bu sadece
bataklıklann bulmıduğu diündüz bölgede, ne
herhangi bir yerleşim yeri, ne de kullam hp, süıiilıneye
elverişli topraklar vardı. Ermemler, inam im az inat,
azim ve çahşkanlıklanyla coğrafyanın şiddetli ve
yabani karakterli bu yerinin doğasım değiştiım eyi
başararak, bm alan yaşanılır hale getirdiler. 1400-
1461 yıllan arasmda şelıir D onigaşen olarak
isim lendiriliyordu, ondan sonra T üıklerin kararıyla
Ada veya A dacık olarak değiştirildi. Daha da
somaları, şelurn gelişm esine paralel ticari anlamda
önemliliği nedeniyle bu bölgenin bir pazar yerine
dönüşmesi sonucu, Adapazarı olarak adlandınidı.
3 7 ] 55
A dapazarlı geçim ini sağlam ak için
K onstantinopolis veya başka yerlere göçm ek
dm ıunım daydı. Aslında çok çalışkandı ve
olağanüstü çabalar sarfederek işlediği cömert
topraktan m aksim m n üi'ün elde etm esini de iyi
1839 yılında bir gnıp amira' yan yana gelip,
ortak bir kapital oluştıuarak, L ondia’dan bir gemi
satın ahyor ve getirttikleri yük gemisine «Eser-i
Ticaret» adım vererek, onu K aradeniz lim anlanna
ticari amaçh seferlerde kullanıyorlardı.
66 3 2 ] 56
A ın b 'ü üııvaııuıı taşuııa hak k u ıa. sad ece O sıııaıılı S a ıa y ı’ııuı
B ü y ü k V ezirleri v e bakaıılaruım saırafları v e y a tü ccarb aşlarıy la.
ay n ı z am an d a B an ıtlıan e, D arp h a n e m ü fettişleri, m im arlar vb. gibi
şah siy etler salıip ohm ışlardır, A m ira kelim esi, heı- n e k ad ar E n n e n ice
a sü lı olm asa da, (A rapçada A ııür, bu y u ran , em reden, -emir vermek,
em retm ek kelimesi bw adan tıVemıştır-, E m ir ise h alif(e), prens,
"b a şk an " an lam m da k u llan d n ıak lath r), b u üııvan sad ece E n n e n i
asıllü ara verilm ek tey d i. Ve A n ü r a ’lar, g e n ellik le z a te n T ü rk çey i iyi
b ilen , X V II.-X IX . y ü z y ü la rd a ya şay ıp v a ro lm u ş A g m (E ğ iu )’lilerdi.
Adapazarı Ermenilerinin ticari seçkinlen
bilirdi. M isafirperverdi ama işsiz-güçsi'ız-boşta
gezenlerden de nefret ederdi.
37] 98
Konstantinopolis - Bağdat demiiyohm un
inşaasm dan önce Adapazarı, biçimsiz, deııne-çatma
evleri ve düzensiz sokaklarıyla ikincil bir şelıir
konmnunda bulunuyordu.
Ennenilerin mahalleleriyle, kiliseleri ve
okullarından başka da göze çaıpan yapılar hemen
hem en yok gibiydi. Evlerin mimari pek basit hali,
çapından fazla bayağı, istisnasız alışap yapıda olsalar
bile, pek çok çiçeklerle zevkle süsltiydiÜer. Bmıdan
dolayı, A dapazarı’m n Enneni mahalleleri için
«hakiki çiçek bahçelerine benziyorlar» denilebilirdi.
Bur ada en biçim siz ev saliibinden tutım, pek diızenh
bir yapıda ikam et eden vatandaşa kadar herkes bir
çiçek aşığı sayıhrdı. Pencerelerden asılı saksılarda
beslenen çiçekler dışında, yerden bitme ve evin
duvarlanna yapışarak sannaşıklar halinde damlara
kadar tırmanan, bol yapraklı yeşil bitkilerle,
hammelleri ve yasem inlerle süslü, yatay geniş
 Yerleşim yerlen
A dapazarı ‘nda Erm em m ahaüesm m Ham am sokağı
«halılar» serili gibiydi sa n k i! Orayı ziyaret etmekte
olan yabancılar için bu rengârenk ve hoş kokulu
resim onlara gerçek bir bayiam havası yaşatıyordu !
Adapazarı, Yavaş- Su, pek hafifve lezzetli olaniçme
suyunu Çarkh adlı küçiık çaydan ediniyordu. Tüık
mahallelerine yakın, kışladan biraz yukarıda, çayın
akışının inişe geçip luzlaıunasmdan yaraıiaralarak,
oraya koskoca bir su tekeri yerleştirilmiş ve özel bir
pompalamayla akarsuyu döndüıe döndiüe 20 metre
kadar yi'ıkseğe lüaştıraıak, oradan genişçe bir su
boııısıuıa akıülmasım sağlanuş ve bu sayede şeluin
diğer mahalleleıine su verilmesi becerilmişti.
37] 79-80
Şeluin en ıneşhıu binalan Bedıos Mıuadyan
ve Hovhaıuıes Cırgayan’nı Konstantinopolis’teki
mi'ıstakil evlere benzeyen yüksekçe ve pek güzel
evleriydi. Şeluin en göze çarpan devlet ve özel
mülkiyete ait timi binalanyla, kare şeklinde döşeme
taşlı yollan Enneni mimar Varteres Efendi tarafmdan
inşa edilmişti.
37] 103
Enneni, Tüık, Boşnak, Elen ve Yahudiler
biribirinden olabildiğince belirgin sııuıiaıia aynşan
mahallelerde yaşamaktaydılar.
Çarşı, güney ucımda Boşnaklann otıuduğu dört
yaıu Tiük mahalleleriyle çevrili şelür merkezinde
bıüıuıuyordu. Çarşımn kuzey ucımdan kuzey-
doğusıma yay şeklinde serili olan mahalleler
Enneıülere aitti. Çarşı, merkezinde satışı yasak
olan maddelerin, yohm sağ ve sol tarafinda, balıkçı,
şarapçı, domuz eti kasabı, tüttüıcü, ve hatta meyve
ve başka tiüden yiyeceklerin satıldığı dükkâıüanyla
Kargıç altında adı verilen uzıuıca sokakla devam
ediyordu. Bu sokaktaki 100-120 dükkândan sadece
birkaç tanesi Eleıüere aitti, geriye kalan tiün
15
dükkânlar Eımenilerindi, Tiüklere ait bir tek diıkkân
bile yokhı. Ama çarşıdaki asıl resim yaklaşık olarak
şöyleydi: % 80 Enneni, % 10 Türk, % 5 Elen, % 2
Yahudi ve % 3 diğer halktan insanlar.
37] 8 9
İpek böcekçiliğiyle, tütün üretimi Adapazan’ıun
en parlak ve başarılı işleriydi, Bunlardan ilki halka
üç milyon, İkincisi ise bir milyon kuııış miktar
getiriyordu. 1879 yılında şeluin Ennenilere ait olan
sekiz ipek üretim merkezinde çalışan yüzlerce kadın
ve kızlara iş alaıu sağlammştı.
37] 97
Adapazan’nda genellikle buğday, keten, tütiüı,
ipek, soğan, sanıusak, patates, ve meyve çeşitleri
tüetilirken, yerel atölyelerde hazırlanan ender deri
yabancı pazaıiann reıüdi derileri ve kiükleriyle
rahatlıkla rekabet etme kahtesine salüpti.
1905 yılında, perakende keten satm alan tüccarlar
topu topu 6-7 kişilerdi, ağustos başmdan ekim ayı
sonıma kadar, okkasııu 2-3 kıunşa satın aldıkları
ketem İznüt’te toptancılara 2,5-3,5 kıunşa satıyor,
oıüar da mallan Marsilya, Londia ve Hambıug’a
üuaç ediyorlardı.
37] 105
1915’e kadar Adapazan’nda ipek iüetinüyle ilgili
fabrikalar aşağıdaki şalus ve şirketlere aitierdi:
Bedıos Mıuadyan, Boğos Mıuadyan, «Antiaıük
Çankçıyan kardeşler» Şirketi, «Artaki Medaryan -
Aıapzade Sait şirketi», «Hagop Dayleıyan - Hanüt
Bey şirketi», «Sıuen Kuyıuncuyan kardeşler»
Şirketi, «Mıgırdiç Cngayan şirketi», «Şalünyan
kardeşler», Anbarhyan, Garabet Topuzyan.
37] 114
16 Yerleşim y e d e n

Adapazan’nda sadece Osmanlı Bankası’ıun bir sonra çok ortaklı şirketler taıafindan Ennenilere ait
şubesi bıüımuyordıı, geriye kalan tüm kıedi şirketleri iki adet de banka kıunlmnştn.
Ennenilere aitti. 1908 anayasasının kabulünden 37] n s

AFYONKARAHISAR

Şelue adını veren, en fazla geliri getiren, büçok
yabancı lükeye ithal edilen yerli afyondu.
Afyon, bir ay kadar yaşayan, yağlılık oraıu %
48-50 olan ve çok küçük toluunlanyla mayıştıran
haşhaştan (P. soinni fenun) elde ediliyordu.
Yağı, sağlık ve teknik anlamda gerekli önemde
olup, tohıunlan tatlı çeşitlerinin hazuianmasmda
kıülamlıyordu. Afyon, haşhaş heniız ham haldeyken
meyvesi üzerine bıçakla kesilerek açılan kısımlardan
akıtılan süt benzeri maddenin kıuntulmasmdan elde
edihyordu. İçinde yaklaşık % 20 alkaloid, % 10
moıfin, % 4,5 kodein, % 1 babaverin, % 6 narkotin
gibi kimyasal maddeler vardı. Afyondan haznianan
melhemlerin lıiç hoş olmayan bir kokusu ve çok da
kötü tadı vardı. Genellikle ishale, karın ağrılanna,
uygunsuz kas hareketlerinden ileri gelen incimne,
bıukulma acı ve sızılanmn dindırilmesi (peristalti
ve sfinkterler) amacıyla kullanılırdı.
36] 40-41
Büyiüc tüccarların sadece Konstantinopolis,
İzmir ve Tiükiye’ıün değişik şelüıierinden değil,
İngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda, İtalya, hatta
Çin ve Japonya’dan da mallar getirdikleri oluyordu.
Tiukiye’ıün doğu vilayetlerine nazaran
Afyonkaralüsar’da ticaretin gelişmesi için geıüş
olanaklar bıüıuunaktaydı. Ülkeıün dört bir yamna
lüaşan demir ve karayollan, büyiüc şelürlerle sık
ilişkiler, deıüze çıkış kolaylıkları, servis olanaklan
için gerekli alamn geıüşliği, yollanıl göreceli
daha güveıüikli oluşu vs. gibi etkeıüer, ticaretin
luzla ve çabuk gelişmesini sağlanuşlardı. Ticaret
bıuada doğu illerinden birçoğımda olduğu gibi

Şeluin yakııunda bıüıuıan Banaz’da çok kaliteli

meımer taşı çıkanhyor ve büyiüc oranda İzmir’e
yollaıuyordu. Meımer taş işinin büyiüc ortaklanndan
Işılyan, ayıu zamanda büyiüc bir tüccardı.
36] 41

Ajyonltı bir Ermem aile

Afyoıücaralüsar’da ticareüe uğraşaıüar lüç de az
değillerdi. Bıuada ticaret itibarlı bir uğraşı alamydı ve
hiüciünet çevrelerince de özendiriliyordu. Ellerinde
büyük çapta maddiyat birikinü olan zengin tüccarlar
devlet memıularma faizle para veriyorlardı.
36] 43
sezolülüc özellikte değildi, diückâıüar hemen
tiün sene boyımca açık olup, enva-i tiüde mallar
satmaktaydılar. Di'ıkkâıüar mallarla doluydu,
oıüardanherbiriıünbüyükçe depolan ve odepolarda
 Yerleşim verlen
buğday, tiftik', haşhaş ve afyonıuı en kaliteli
çeşidinden hainınaddeleri de bıüıuunaktaydı.
Şeluin zengin tüccaıianm n namı başkent ve
tükenin değişik şelürleıinde pek yaygındı.
Zanaatlarla ticaretin gelişmiş olduğıuuuı
göstergelerinden biri de Afyoıüıüann gmbete
çalışmaya gitmemeleriydi. Çalışına olanaklanm n
bolluğu ve geçimlerim sağlama gibi bir problemleri
olmadığından, iş bıüup, çalışmak için uzak yerlere
gitme ihtiyaçları da olmamıştır. Aksine başka şelür
ve bölgelerden bıuaya çalışmaya geleıüer olmuştıu.
Işılyan’lar, İbranosyan’lar, N ersesyan’lar,
Andonyan’lar, Zarafyan’lar, M arkatyan’lar,
AıevyaııTar, GudiyaııTar, Varbetyan’lar,
M ızıakyan’lar, Avakyan’lar, AltıuıyaııTar,
Harutyım Palancıyan ve diğerleri şeluin en tamnan
tüccarlanndandı. XIX. yüzyılın sonımda bıuada
beş baıüca ve iki büyiık mağaza bıüıuunaktaydı.
Zanaat dallarında olduğu gibi ticaret dallannda
da varisi bir uğraşı, bir gelenekten sözedilebilirdi.
Oğıülar babalanm n işim devralıyor, devanüıhğım
sağlıyor ve tabii daha da zengiıüeştirerek,
geliştiriyorlardı, ancak işi iflasa vardınna dıuım üan
da yok sayılmazdı. Perezak (seyyar satıcı) veya
çerçi diye adlandınlan perakendeci işportacılar da
vardı. Oıüar m allan omuzlarına alarak veya katlı­
ya da atlara yiüdeyerek şelue yakın bölgelerin
yerleşim yerlerindeki köy ve kasabalarda satış
yapıyorlardı.
Alış-veriş yapılırken pazarlık eüııek usıüden bir
ahşkaıüıktı, fakat paramn üsttüm vennem ek ya da
eksik vermek gibi birşey imkânsızdı. KeiA^an salübi,
kahvehane işleten, manav vs. alışveriş nüktarım n
üsttüm son kıuuşıma kadar salübine geri verir ve
mutlaka teşekktü ederdi.
36} 44-45
Çarşıda, yiyecek saüşı için özel olarak yapılan,
ıizeri örttüti dtückâıüar sıra sıra diziliydi. Oıüamı
hemen yakııunda da talul, hayvan, ytm, tiftik, orman
1 l i f t i k , Aııkara k eçisinden edinilen, u zu nca, b em beyaz v e parlak b ir
yündür. İnceliği v e ipeksi p arlaklığıyla bilinir. Derleyenin notu.
mamtüleri, odım, köıntü, vs. gibi malların satıldığı
ııstü açık yerler vardı. Haıüarla, hayvaıüann kalına
yerleri tam da bıuada bıüıuunaktaydı.
Çarşıda çok aktif bir koşuştıuma, ses ve gtülütü
vardı, çokları ahş-verişi ayak ıısttüıde yapmaktaydı.
Meyve ve sebze satıcılan, mallarım omuzlayarak
veya atlara yiüdeyerek şeluin sokaklarında yüksek
sesle bağırarak veya şarkılar, ttüktüer söyleyerekten
satıyorlardı.
36] 45-46
Şelürde para değiştiren sanaflar vardı ve ttüıı
para değişinüıü oıüar yapmaktaydılar.
Çarşı yolımdaki merkezi sokakla, başka önenüi
sokaklar geceleri dükkân veya uygım olan diğer
biııalann cephelerine yerleştirihıüş, gazyağıyla
çalışan lambalarla aydııüatıhyordu.
Şeluin en merkezi yerinde iki büyük mağaza
bıüıumyordu, bıuada pahalı kıunaşlar, elbiseler,
ayakkabılar, değerli taşlar, altın eşyalar,
mücevherat, dikiş makinaları, silalüar, kitaplar,
şık eşyalar, tek kelimeyle değişik ttüde mallar
saülmaktaydı. M ağazalardan birisi büyiüc Ermem
tüccan İbranosyan’a aitti.
1890’h yıllarda şelürde altı otel bıüıuunaktaydı.
36] 47-48
Birinci Dtüıya Savaşı öncesinde Afyonkaralüsar,
önenüi bir denüı-yolu kavşağı, bir düğtün
merkezine dönü-şmüştü, o yollardan biri başkent
K onstantinopohs’e, diğeri İznür’e, üçtüıcüsü
K onya’ya, dördtüıcüsü Aydm’a gidiyordu. Şelürde
iki adet tren istasyonu vardı, bıuüaıdan birisi
îstanbtıl İskelesi (Konstantinopolis İstasyonu),
diğeri ise İzm ir İskelesi (Zmiüıüa İstasyonu)
olarak adlandırılıyordu. Düşiüum, tiün iükede
Konstantinopohs dışında Afyonkaralüsar’dan
başka iki adet istasyonu olan lüç bir şelür
bıüıuunuyordu. Denüı-yollan, farklı hammaddeler
ve gıda maddeleriıün iluacıyla, yabancı iükelerden
iç pazara getirtilen tiün malların ithalim
kolaylaştırmaktaydılar.
36] 50-51
 Yerleşim y e d e n
K E M A L İY E
Eğinliler, Enneni halkrnm tophun katınanlan
arasında, özel bü yere ve isine salıip özgün bir gınp
olııştunnaktadu. Eğinli, kıunaz, yaratıcı, iş bitirici ve
çalışkandır. İyi giüılerinde cömert ve refah içüıde,
fakat yanniaıı göz ölümde bulımdıudnğundan
dolayı da, hesaphhğıyla, m eşhıu tiıtiunlulnğıuıdan
kaynaklandığı bilinmekte olan bir karaktere salıiptir.
Varlıkhhğmda sefaliati, harcamayı sever, fakat zor
giüiler başladığmda da kendini dımuna ııydıum'.
Seçmiş olduğu iş kolunda, zirveye ulaşma çabasıyla
büyiık yaıaticılık gösterir, sabırlı ve gıuruludıu',
başarısızlık halinde alçahnaz, onm suz adımlara
başvıuınaz. İyi bir yaşama ve altına tapar, salıip
olduğunda ise cömertçe, lıiç sakımııadan, milletine,
soydaşma, sağa-sola dağıtır ve bıuıdan faydalananlan
görünce de, büyük insana layık haklı bir g ıu ıu duyar.
47] 57
E nneni tü ccan n dükkânı ekseriyetle, hem en
her m alın bulıuııüabildiği bir panayır yeri
göriinümündeydi. Başlıca m üşterisi, her ihtiyacım
bıuadan tedarik edip, karşılığında buğday, tereyağı,
peynir vs. veren, çoğu k ez de faizle para alan Kürt
köylüsüydü. Emıeııi tüccan veya bankeri, talrsilât
için kışın, K üıt köylüsünün iüm ıiüıü satıp, elinde
borcım u kapatacak parası olduğu zam anda K üıt
köylerine giderdi.
E ğin’de üretim yoktu, sadece zanaatlarla uğıaşan
halk vardı. K ım dıuacıhk, terzilik, mobilyacılık,
dokıunacıhk, bakırcılık vs, ve bım lardan hem en
hepsi de E nneniler taıafindan oluştm nim uş iş
alanlarıydı. Her çeşit mal sadece yerel ihtiyaca
yönelik olarak üıetilm ekteydi. Pam uklu ve manusa
olarak anılan ipekli kmnaşlarla yazmalar', tezgâlılarda
dokm unaktaydı, küık ve deri im alâtı pek gelişmişti.
Lâkin, kaliteli pam uklu ve ipekli kmnaş, çarşaf,
şeker, sabim, kibrit, mimi vs. bulmmıadığmdan, tüm
bımlar K onstantinopohs ve özellikle de H alep’ten
ithal edilmekteydi.
/ A G IN
Eğinli bezirganlar (veya onlara atfen
adlandınlm alanyla halepvorlar) bahar
başlangıcında, kem erlerine altinlan doldm np,
M alatya-Besni-A ııtep giizergâlum geçerek, 20-
25 günden H alep’e vaiıp, bıuadan aldıklan
m allan develere yiüdeyerek, kervaıüarla Eğin’e
geri dönerlerdi. Şelür m ezarhğım n yamnda
dıuııp balyalan indirdiklerinde ise, uzak, m asal
şeluinden getirilen çeşit-çeşit zevkli kadife kıunaş,
kıülam m eşyası, kap-kacak vs. satın almak isteyen
şelür sakiıüeri taıafindan amuda kuşatim altına
ahm naktalardı.
Lâkin, köylerin iülüıüyle birlikte şelırin ticareti,
doğıun oram m n yiücsek olduğu ve luzla büyüyen
Eğin nüfiısımıuı ihtiyaçlanıu karşılam aktan çok
uzaktı. Bu sebepten dolayı erkekler, A nadolu’mm
farklı şelürlerine, özellikle de K onstantinopohs’e
s ıla y a gitm ekteydi. Daha okıü öğıeıüm i gönnem iş
gençler bile gm bete gidiyordu. Bmüardan, dalıa
önceden başkente yerleşm iş babası, kardeşi veya
yakın akrabasım n yam nda ticaret öğremne im kâm
olaıüar şanslı sayılmaktaydı. Böylesi biriıünolm adığı
dm m nda, kendi işim kıuana kadar belh bir stüe
için tüccar veya zanaatkâr hem şerileriıün yam nda
çıraklık yapm aktalardı. Eğiıüi gencin, M uşhüar ve
diğer taşralılar gibi basit bir amele olarak çalışması
çok enderdi. Eğiıüilerde, bireysel iş yapma ve
girişim cilik n ü m çok gelişnüşti, böylece er veya geç
bankerlik, tablakârhk, küçiüs esnaflık, kım dıuacıhk
vs. gibi kendi işlerine salüp olmaktaydılar.
Erkek çocuklar genellikle 18-20 yaşma
geldiğinde evlendirilip, evliliğin hem en ertesinde
sılaya gönderilm ekteydi. Sılaya giden, birkaç yıl
K onstantiopolis’te kalıp, 50, 100, 200 hatta bazen
daha fazla nüktarda altın kazandflctan som a yıudıma
dönerek, kazandığım ailesiyle harcayıp, eldeki nüktar
bitince, tekrar gm bet hayatına başlam ak lüyetiyle
yem den yola düşmekteydi. K onstantinopolis’te
iş kıuabileıüerden birçoğu, ailelerim E ğin’den
getirterek başkente tem elli yerleşm ekteydi.
 Yerleşim yerleri
Sılada bıüimaıılar hanlarda -Vezir Han, Mercan
A1İ Paşa Han, Bahçeli Han vs.-yaşamaktaydı. Yeterli
maddi imkânlan bnlnmnayan veya son derece
hıhunlu olanlar, iki, üç, bazen de dört hemşeriyle
birlikte kiralık bir odada yaşayıp, ihtiyaçlanm
birlikte karşılamaktaydı. Bu yaşam şekli, gurbetçinin
eve dömnesi veya eşi ve çocuklanm getirip
Konstantinopolis’e yerleşmesine kadar sünnekteydi.
Özellikle XV11.-XV1I1. yüzyıllarda başkentte
parlak seviyeye ulaşmış olan Eğinlilerin sayısı
hayli çoktıu'. Yağup Ağa, Şmoıiık Amira Dadyan,
Cezayirliyan Aıniıa, Canik Amira, Noradıuıgyan,
Bedros ve Mıgırdiç Amira Aleksanyan’lar gibi
birçok tanınmış zengin. Eğinli veya Eğin asıllıydı.
Bu aileler aıhk amira değillerdir veya eski
önemlerini kaybeünişlerdir. Lâkin onlan takip eden
Eğinlilerin yeni nesli, girişimciliği, ticari becerileri
ve şalisi yetenekleri sayesinde, olsım Türkiye’de,
olsun Avrupa’da ve Amerika’da maddi ve manevi
açıdan parlak mevkilere lüaşnuşlardır.
48] 380-383
1559 yılında Konstantinopolis’te adı geçen bir
İskender Amira’dan sonra, başkentte yerleşik Eğinli
cemaat hakkmda ilk yazılı kayıt, 1612 yılında taıihçi
Kırkor Daranağtsi taıafindan elimize ulaşmıştır.
Bıuada belirtildiğine göre Konstantinopolis’te
yaşayan Eğinhier o denh etkili ve yüksek mevkilere
ulaşırlar ki, Eğin’de, bağımsız bir dini önderlik
kıurna kararı bile aldırtırlar.
İkinci kayıt, 1628-1631 yıllannda Balat Kutsal
Surp Hıreşdagabet Kilisesi’nin yapımına Eğinli
amiralann şevkle katılımş olmalaııyla ilgilidir. 1634
yılında ise. Baklacı Ğazar, Hoca Hovhaıuıes, Hoca
Baron Lus, Pambuklı ve Giragos Hoca kardeşler,
Der-Hagop’ıuı kardeşi Hoca Nahabet, Uzıuı Panos,
AMASYA
19
Hoca Bahadıu, Hoca Markar, Nmrune, Hoca Hagop
ve diğerleri kiliseye çeşitli annağanlar sıuunuşlardır.
47] 60
Tüık memıulardan her birinin, gerekli olduğu
dmrunlarda talep ettikleri miktarlan tedarik etme
veya masraflanm karşılama konusıuida ve üst
yöneticisi için her şekilde paıa temin etme hakkına
haiz bir maddi işler sonunlusu, baş tüccan veya
bankeri vardı. Bu haklann, bir düzeni, sımn ve
ölçüsü yoktu. Adaleti boğmak, görevleri satmak,
haksızlığı şiddetlendinnek ve benzeri işler, baş
tüccarlar eliyle yapılmaktaydı. Bu kişiler, hamilerim
zengin etmenin dışında kendileri de faydalamp,
hamileri yüksek mevkilere ulaştıklarında, kendileri
de o oranda etki ve güç elde ediyor, bıuuuı
sonucıuida ise milli konulardaki iradeleri, 'karar
verici' hale geliyordu. Lâkin, devlet memıulanmn
dmıumuuuı istikıaısız olması ile aniden görevden
almalar ve öldürülüp, yok edilmelerinin olağan
olmasmdan dolayı, milli büyükler de ayıu akıbete
uğrayıp, sık-sık başlan ve mallanyla sonunluluğa
çağnimaktaydı, yöneticilerinin günalılanm çeken,
devrilip de yok olan Ennenilerin önıeği az değildi.
48] 6 3 0
Levon Şant şöyle yazmaktaydı: “Patrik haricinde,
Tüık hııkümetine banker, darphane yöneticisi,
banıtçubaşı, mimar olarak ciddi lüzmetlerde bıüıuıan
akıllı ve yetenekli Ermeni amiralar, XVIII. yüzyıldan
itibaren yüksek mevkilere salüpti. Tabiatıyla hepsi
de ilişkiler ağma, zengiıüiğe ve etki alamna salüpti,
ayıu zamanda gerçek birer Enneıü, Eımeıü kilisesi,
Eımeıü yazı sanatı ve Enneıü edebiyaümn da
komyucıüanydı”.
48] 631
 Yerleşim y e d e n
Amasya Em iem leri birkaç gnıba aynhyorlardr.
İlki, taşııuııaz eşyalaııyla salıip oldııklan para
m iktan 1.000 ile 7.000 O sm aıüı altım olan yaklaşık
40 zengin aile. Orta gm p, m addi olanaklan 200 ile
1.000 O sm aıüı altını civarında olup, m ütevazi fakat
İliç de fakii' olmayan, çoğm üuğu zanaatkâr olan
gnıptıı. O ıüardan birçoğunun mi'ıstakil evi ve bağı-
balıçesi vardı.
A ncak güıüiüc kazanç sayesinde yaşam akta olan
aileler de vardı. İhtiyaç içerisinde bıüm ıan veya
fakir sayılacaklar genel Erm eni nüfiisıma göre çok
azlardı.
O mm dışında A rapkir, A gm , G esaria, G m iüı
ve diğer şelüıierden A m asy a’ya göç eden
yaklaşık 30 ailenin erkekleri ticaret ve üıetim le
uğraşm aktaydılar.
43] 628
E R M E N İLE R İN EK O N O M İK UĞRAŞLARIYLA İL G İL İ
BİLG İLER
(XIX. yi'lzyıl so m n d a n 1 9 I5 'e kadar)
A şçnD ışandaııgeleıım isafirleriııkoııuklam şıyla
uğraşan sadece 4-5 Erm eni vardı. B m üardan en
üıüüsii H arutyım K aracıyan ve birkaç aşhanesi
(yem ekevi-lokanta) olan A şçı A rtin A ğ a’ydı.
A rabacı; 5 0 ’si E nneni ve 10 da başka halktan
olan insaıüaım , iki ve üç atlı, dört tekerli arabası
vardı. O ıüar, A m asya’dan Sanısım, Harput,
Diyarbakır, G esaria ve başka şelıirlere değişik mal
taşım acılığıyla uğraşm aktaydılar. En bilineıüeri,
Kevork D anacıyan, H agop U rgancıyan, K evork
Şalisuvaiyan, H ovham ıes Tıüekyan ve H agopcan
Panosyan’dı.
Kazancı: A m asya’da ikisi bakır eşyalar satan,
üçü de hazırlayan 5 dıüdkân saliibi vardı. M avyan
kardeşler ve Hovham ıes K azancıyan bıuüaıdan
ü ıü ü v e tam naıüardandı.
D eğirm enci: H epsi E nnem olan birçok sn
değim ıencisi vardı, bm üardan iş salıipleri, m akine
ustaları, çalışan ve çalıştıraıüarm tüm ü istisnasız
Erniem ydi. O ıüar, küçük ve büyük nelıiıierin
akışlarım kıülanarak, eskiden beri varolm uş
su d eğinneıüerim elekürkle çalışan dıum na
getirm işlerdi. Hacı N iksarhyan, K ırkor K ayikyan
ve diğerleri A lm aıüar tarafından inşa edilen B üyük
F ab rika’yı da satm alm ış ve kollek tif bir ortaklık
şirketine döniıştüm ıüşlerdi. İşadam larından
en bilineıüeri. G arabet Papazyan, K lıaçikyan
kardeşler. N işan Y ağhyan, H ovnanyan kardeşler,
«M uşam balar Fabrikası şirketi»’ydi. U stası
ve ortağım n adı O han Tütüncüyan olan Ç alan
Fabrika adlı işyeri ise bir Ti'ırk’e aitti.
Tüccar: Y üzlerce Erm eni, köyliüere basm a,
kıunaş gibi elbise m alzem elerinin perakende
satışım n yapıldığı diückân salübiyken, oıüardan
sadece biri T ü ık ’tü. B m üardan am lm aya değer
o laıü an , M ıgırdiç Tintonyan, D ingilyan kardeşler,
K ıikor K ırkkeseliyan, K ıikor B eıüiyan, Şalünyan,
Çakm akyan, A m cyan, A dzikyan, Zorik Zorikyan,
Pilikyan vb. gibilerdi.
Şelürde yaşayaıüardan yiüüü, ipekli, pam ıüdu
k ıu n aşlan n perakende satıcılarından, Yesayi,
Sarkis, H ovham ıes ve H agopik N igoğosyan’lar,
B ahçegiüyan kardeşler, Pekdemiı-yan kardeşler ve
H agop Sarafyan bilinen ve sayılırlardandı.
Avrupa ve K onstantinopolis’ten km naş getirten
ve toptan satışta bıüım aıüar M ardikyan kardeşler,
Eftikis ve Hacı İs tü ’di.
G iuiüı’den, yerli m alı renkli şaldan
işlem ıüş kem erler, D iyarbakır’dan ipek km naş,
M erzifon’dan ve Sim Hacı köyiuiden ham am
hav lıü an ve peştenıaller getiriliyordu. D eğişik
 Yerleşim yerleri
iüiüılerle, buğday ve talul satışıyla uğraşanlann %
90’ı Enneıü idi.
Toptan ım iluacatıyla uğraşan tüccarlar. Garabet
Çekemyan, Mıgırdiç ve Miluan Simonyan,
Harutyım Şişmanyan, Garabet Papazyan,
Niksarhyan, Nigoğosyan, Levon Dökmeciyan,
Hayrabet Mıuadyan, Krikor Boyacıyan, Dikıan
Çalkayıcıyan, Nişan Beimeyan ve Tabakyan
kardeşlerdi.
G. Papazyan elma, Dikıan Tellalyan, Hanıtyım
Piranyan, Garabet Papazyan, Yağhyan, Kevork
Beıuıeyan, Garabet Urgancıyan afyon, tiftik, bamya
ve haşhaş iluacaüyla uğraşıyorlardı. Onlardan başka
ayıu işle uğraşan birkaç Tiük ve Elen de vardı.
Moda malzemeleri, okıü ve kırtasiye eşyaları,
madem eşya, aletler, gazyağı lambalan, tabak-
çanak vesaire gibi malların toptan ithalim de,
perakende satışım da yapaıüar çok çoklardı ve
oıüann tiünü neredeyse hep Ermem idi. Samsım’da
şubeleri, Konstantinopolis’te biüolan olan
Mardikyan kardeşler, Ğugas Salyan, Kluıtiıyan,
Fenerciyan kardeşler, Bahçegiüyan, Çebişyan,
İmirzeyan, Şalisuvaiyan, Şirinyan, Anııağanyan
kardeşler bmüardandı.
Han: Konaklama ve diıüemııe yerlerimi! çok
geıüş avlusu, alurlan, katırcılarla kereancılarm
geceleyebilmeleri için özel yerleri, yukarı katlarda
rahat edebilmek için çok uygmı döşemıüş misafir
odaları bıüıuunaktaydı. Amasya’da, sadece biriıün
salübi Tiük olan tanı 6 Han vardı. Oıüardan en iyisi,
şeluin başlıca caddesi üzerinde, Alça Köprii adlı
köprüden biraz aşağıda nelür kenarında bıüıuıan
Ulusal Han adlı olamydı.
Gazino: En büyüğiuıün adı «Şirket» idi ve
şelürde Emıeıülerin salüp olduğu, geliratı en fazla
olan, cemaatin ortak lüusal kıuTuııu sayılmaktaydı.
Ana cadde üzerinde, hemen köprii başında
bıüıuıuyordu. Bıuada, şelue gelen değişik gnıplar
tarafindan icra edilen her tiüiü müzik şöleıüeri
ve konserler, tiyaüo gnıplarmca saluıelemp
oynanan piyesler ve sinema filmleri gösterinüeri
düzeıüemııekteydi.
İkinci gazino da nelür kenannda bıüıuıuyordu
ve Asadıu Kaymakyan’a aitti.
Kahvehanelerde, kahve, çay ve nargile ikram
ve seıvisi vardı. Kahvecilerden sekizi Enneıü, biri
Tiük’tü.
Camcı: Amasya’da ilk pencere ve lamba camı
getiren kişi soyadrndan da aıüaşılacağı üzere
Kapriel Camcıyan’dr, onıuı işim daha soma evlâdı
siüdiümüştiü.
21
Çorapçı: Erkek, kadın ve çocıüdar için rengârenk
işlemıüş çoraplar satan ve tiün miışterileri de,
kendisi de Tiük olan tek bir esnaf vardı. Eımeıüler
sadece aileleriıün ev kadııüan veya kızlan tarafindan
öriümüş olan çorapları giyiyorlardı. Avnıpa’dan
getirtilen tiün çoraplan satan diıkkân salüpleri de
sadece Enneıü idi. Kevork Jamgoçyan ve Kaspar
îpekyan’a ait, 10-15 tane çorap işleyen makineıün
bıüimduğıı fabrikalar da vardı.
Sarraflar: Dört Ermem, Garabet
Bemıeklıaçikyan, Parseğ, Diran ve Garabet
Telalyan’lardan her biri kendi dükkâmnda sadece
para değiştirme işiyle değil, ayıu zamanda değerli
takı, ziynet, mücevherat ve antika eşya ticaretiyle
de uğraşıyorlardı.
Doniukçu: En büyiüc manusa fabrikalarımn
salüpleri İbranosyan kardeşler ve Enfiyeciyan
kardeşler, daha soma da sırasıyla oıüarı izleyen
Terzibaşyan, Hovhamıes Bekyan, Hagop
Kazancıyan, Bahçegiüyan ve Amerika’ya göçen
Toros Dovlafyan ile Haıntyıuı İnürzeyan’dı.
Amasya’da iki tane modem otel vardı, oıüardan
biri bir Ennem, diğeri bir Tiük’e aitti.
Finanslar: Para işlenıleriiü zengin ve büyiüc
toprak salübi olan Tiükler gerçekleştirmekteydiler.
Ancak Tiük köyliüeri Enneni zengiıüeıin önerdiği
kredi veya borç alma koşıülan çok daha uygım
olduğu için oıüarı tercih etmekteydiler.
XIX. yüzyıl ortalarından 1890’lara dek
Anıasya’mn tamnan zengin ve büyiüc mtük salübi
finansistlerinden biri Nergisoğlıı, diğeri Zadikoğlıı
olarak bilinen iki Ermeıü’ydi. ZadikoğlııAıııasya’da
yaşayan Avınpahlarla iyi ilişkiler içindeydi, kaç
kez Almanya’yı ziyaret etmişti, şeluin Savadya
mahallesinde Avrupa’dan getirilmiş mobilyayla
döşemıüş, gömme banyosu, aynca evin ön ve arka
cephesinde bahçeleri ve havuzları olan, sarayı
andıran büyiücçe bir mekâna salüpti.
XX. yüzyıl başında şeluin ziraat malısiüleriıün
toptan ticaretiyle birlikte finans işlenüeriyle de
uğraşan en ıneşhıu zengiiü Toros Bemıeyan’dı.
43] 632-641
1912-1913 yıllarında Amasya vilayetiıün
iluacatla geçinen 50 tüccarından 45’i Ermem,
5’i Tiük, 600 diückân salübinden 450’si Enneıü,
lOO’ü Tiük, 50’si Elen, 1000 sebze ve meyve
satıcısından 600’ü Ermem, 300’ü Tiük, lOO’ü de
başka halklardan insaıüardı.
29] 36-37
22 ÇYerieşım yerleri
ANKARA / ANGURIA
Ankara. Kazılı resim
Şeluin çarşısında 3000 dükkân, 12 hamam, 21
han. Tabakhane adlı çayın üzerinde de birçok su
değinneni bıüıuunaktaydı. Aıücara ve çevresindeki
valiliğin önemli üıiüüeri pek namlı Ankara
keçisinin bron adlandınlan yünü, koyım yünü,
balı, buğdayı ve talul mahsiüleri, reçinesi, haşhaşı,
üziünü, anmıdu, elması ve diğer meyveleriyle,
pirinci, pamuğu ve tütünüydü.
1893 yılı resmi istatistik verilerine göre, 12,5
milyon Frank değerinde mal iluaç edilmişti. Şeker,
kahve, pamuklu ve yüıüü elbise, Avnıpa çrüıası,
fes, demir, çelik, değişik metaller, petiol vs. ithal
edilen mallardandı.
S I ] 2 7 -2 8
Enneıüler çok ıızım yüzyıllardan beri, Tiüklerin,
Araplann, Selçuklıüarm akın ve istilâlanndan
çok daha önceleri, bu eski ve tarilısel şelürde
yaşamaktaydılar. Yapı olarak oıüar, uysal, cesıu,
sabit fikirli, çalışkan ve özellikle de ticarette
pek başanlıydılar. Salüp olduklan bu özellikleri
sayesinde, özellikle de yabancı ellerde krsa
zamanda zengiıüikler elde ediyoıiardr.
S İ] 2 7 .2 9
Aıücara, uzaktan çok çekici bir resme
salüpmiş gibi görünse de yakından pek iızücü
bir dıuımıdaych. Yeni yapılmış, beyazımsı
birkaç binayla, minareli camilerin dışında kalan
şelür göriintüsü yakılmış bir şelui andırıyordu.
Sokakları çok dar, eğri-büğrü, çoğmüıücla güneşte
kıuutıümnş samaıüa karıştırılan toprak evlerden
oluşan şelür, bu yüzden de kara ve iızücü bir resme
istina ediyordu. Eleıüer, Yahudiler ve Emıeıülerin
A n ka ra Ermeni m ahallesi
ayn ayrı mahalleleri vardı. Bıuüaıdan en güzel
ve moderıüeri, sakiıüerinden çoğıuüuğıuı katolik
Ermem olduğu mahallelerdi.
S İ ] 23-24. 136-137
Ankara Ermeıüleri, ister katolik, ister gregoıyen
veya protestanmezlıebindencemaatlere ait olsıuüar,
pek eski zanıaıüardan beri Avnıpa lükeleriyle ticari
ilişkiler içinde bıüıuıan zengin tüccar ve devlet
görevlileri olmalanndan dolayı, taştan yapılı,
kirenüt daııüı evlerin bıüıuıduğn, sokaklan çok
düzgiüı ve temiz olan mahallelerde yaşıyorlardı.
Ermem mahallelerinden en ıneşhıu olaıüan,
değişik Avnıpa devletlerinden diplomatlann
otıuduklan evlerle, temsil ettikleri iükelerin
konsoloshücIanmn bıüıuıduğu, Çeşme veya
H isarö n ü ’ydü.
Şeluin en tamnan Ermem siüâleleri de bıuada
yaşamaktaydı ve tarihten siliıüp gitmelerim
öıüemek için de olsa oıüardan aklımda kalaıüann
isinüeriiü sıralayayım: Aslangiüyan, Siyahyan,
Holasyan, Fennanyan, İbranosyan, Banyan,
Haronyan, Bernayan, Topalyan, Melkonyan,
Hanıalyan, Donelyan, Aslanyan, Ormanyan,
Giübenkyan, Nazlıyan, Mehteıyaıı, Mahdesyan,
Avkeryan, Akyan, Simityan, Gai-varents,
Hagopyan, Şevteyan, Şamhyan, Miskçiyan,
Kambmyan, Yenovkyan, Şişmanyan, Nakkaşyan,
Kayseriliyan, Ferahyan, Karanıanyan, Tabibyan,
Balabanyan, Kuyıuncuyan, Odyan, Acembalyan,
Dovlatyan, Dıusmıyan, Abidyan, Kediciyan,
Kebabçıyan, Kıziryan, İzmirliyan, Ördekyan,
Ocakyan, Cendereciyan, îsgyan. Şiryan,
Ohanyan, Aşçıyan, Zakaiyan, Karakaşyan,
Terziyan, Cevalürciyan, Sinabyan, Kahveciyan,
 Yerleşim verlen

Şalünyan, Babayan, Elnıasyan, Alhmyan,

Nevşelürliyan, Şeınsyan, Tertsakyan, Markaiyan,
Savıüyan, Giüiüilüyan, Dayan, Avakyan,
Pambukçnyan, Seropyan, Yesayan, îsbeçeıyan.
Balyan, Momcıyan, D adnyan, Staınbolyan,
Abdalyan, Vartanyan, Asadıuyan, Peşdimalcıyan,
Anııağanyan, Der-Sahakyan, Mercinıekyan,
Varvaı-yan, Pirinıyan, Asdvadzadıuyan, Kalfayan,
Klıaçadıuyan, Kaspaıyan, Tütiüıcüyan, Şalıbazyan,
Derderyan, Aıakelyan, Cm kyan, Sarafyan,
Çeçeyan, Mamsalıyan, Maraşlıyan, Balcıyan,
Hovlıannesyan, Giragosyan, Taşçıyan, Acemyan,
Kıikoıyan, Parseğyan, vs. v s ...
Enneıü nıahallesimn merkezinde, işlerim bir
Elen’in yiüüttüğü, Kocamanoğlu’nmı büyük
oteliyle, tiyatrosu bıümmıaktaydı. Tiyatronmı,
genellikle düğiüılerin yapıldığı büyükçe bir de dans
salonu vardı ki, bıuada her yıl Erniemlerle Elenler
birlikte, başka halklardan insaıüarm da katıldığı bir
dans şöleıü düzenlemekteydiler.
Sİ] 29.137

Ankara sokaklarından bin

G A Z İ A N T E P / ANTEP
Aınt«r> (Tu(qul«> PııiHiranu

Aııtep Ennenileri ekononük aıüamda şahane bir diğerleri bıı tüccarlardandı. Oldukça zenguı bhçok
dmıuııa salüplerdi ve refalı içerisinde yaşıyorlardı. Enneıü’den biri de Asadıu Ağa Niziphyan’dı.
Oıüar uyanık, becerildi, başaran, çahşkan ve ilerleyen 28] 6S-66

zanıamn nüııuıu algüayan insaıüardı. Şeluin hemen

tiün ticaıeti, zanaaüar, mesleki atölyeler, üretim
yerleri oıüara aitti. Yerli tüccarlardan bazılan Mısır
ve başka yerlerde de ticari şuketler kmnııışlardı.
Nazaretyan kardeşler, Cebeciyan kardeşler, Aşçıyan,
Leylekyan, Barsmnyan, Hovhamıes Kürkçüyan, ve
Sabim fabrikalannda (masbanu) zeytinyağıyla
kanşık, ender kalitede sabim tüetilmekte ve
Tiükiye’ıün değişik şelürlerine ithal edilmekteydi.
Garabet Nazaretyan, böylesine meşluu bir fabrika
24 ÇYerieşım yerleri

salübiydi, ithal ticaretinde Hanne Kürkçüyan ve 7. Garabet Çakıcıyan, kerestecihk vs.,

Aidaşes Adanahyan en bilinenlerdendi. 8. Kıikor Yesayan ve Piızant Sukiasyan, çitçilik ve
41] 292 kerestecihk,
9. Hagop Aıslanyan ve evlâdı, bakır saücılan,
Antep’te ilk ticari matbaa Avedis Klıanzadyan, 10. Kıikor Kabakçıyan ve evlâdı, maunsa,
Toros Bülbülyan, Klıoren Vaıjabetyan, Hagop 11. Rııpen, saatçi,
Kabbenciyan, ve Nazar Kıvuyan’m üyesi olduğu
özel bir şhket tarafindan 1910’da kıuTÜmuşhı. H A C I Ö M E R H A N I’ND A
1909’da, Şirket matbaa işini öğr enebilmesi için Nazar- 1. Manuel Topbaşyan, sabmı saücısı,
Kıvııyan’ı Halep’e göndermiş, o da oradan dönüşünde 2. Garabet Babikyan, manusa,
matbaa aletlenni kendisiyle Antep’e getinnişti. 3. Toros Sahakyan, sanaf,
Başlangıçta, şahane ticari gelirleri olan işleri, 4. Melkon Kabakçıyan ve kardeşler, manıısa,
Balkan savaşı nedeniyle, siparişçilerine varolan 5-6 5. Hanıtyım Levonyan ve kardeşler, manusa,
bin altın borçlanın ödeme olanaksızlıklan yiızünden 6. Dzenm Dzenükyan, manusa,
bozuldu. 7. Hovhamıes Sahatçıyan, manıısa,
41] 292 8. Hovhannes Levonyan, saıraf ve fisük saücısı,

A N T E P L İ E R M E N İ T Ü C C A R L A R IN İ S İ M Ü S T E S İ SA H A K Y A N -Ğ A ZA R Y A N H A N I’NDA
1909 1. Kahıst Ğazai-yan ve evlâtlan Toros, Garabet,
Hagop, Nazai', manusa vs.,
M İL L E T H A N I NDA
2. Nazaret Manuşakyan, Giünrük mallan,
1. Hagopcan Yağııbyan, kahve ve şeker,
3. Kevork Tataiyan, manusa,
2. Sahak Bıjyan, manusa,
4. Saikis B. Nazaryan, manıısa,
3. Movses Papazyan, manusa,
4. Kevork Horonıyan, manusa, İK İ K A P IL I H A N ’DA
5. Nerses Sülahyan ve kardeşler, kerestecilik, 1. Dikıan-Rıipen Yegavyan, manusa vs.,
dericilik vs., 2. Sarkis G. Nazaiyan, manusa vs.,
6. Mateos Yerganyan ve Serop Keşişyan, manusa, 3. Garabet Kargayan, manusa vs.,
7. Hovlıaımes Bıjyan, maunsa, 4. Kevork Denürciyan, metal,
8. Basnıacıyan kardeşler, manusa, 5. Movses Amnüyan, panuüc,
9. Mıgırdiç Keşkekyan, manusa, 6. Garabet Hindoyan, yağ vs.,
10. Cebeciyan kardeşler, kerestecilik ve dericilik,
11. Kevork Leylekyan, manıısa, Y Ü K S Ü K Ç Ü H A N ’DA
12. Pilibos Ağcıyan, manıısa ve kerestecilik, 1. Movses Aıslanyan, bakırcılık,
13. Movses Leylekyan, manusa ve kerestecilik,
14. Hovhannes Kliaşkliaşyan, perakende saüş, E M İR A L İ H A N ’DA

15. Misak Nıuhanyan, perakende satış, 1. Y. Karamaıuücyan ve kardeşleri, manusa,

16. Garabet Barsmnyan, san af
B A SM A C IY A N H A N ’DA
17. Yeğişe Paıseğyan, manıısa,
1. Hanıtyım Basnıacıyan, tüccar,
18. Ganıc Mercanyan, manıısa,
19. Markar Ciğerciyan, manusa, H A N L A R D IŞIN D A İŞ Y E R İ B U L U N A N T Ü C C A R L A R
20. Garabet Kalustyan, maunsa vs., 1. Haime Kiükçüyan, sabim,
21. Aımenak Aycıyan, manıısa ve kerestecilik, 2. Garabet Nazaretyan, sabun ve ziraat malısiüleri,
22. Garabet Aııısyan, manusa ve kerestecilik, 3. Aidaşes Adanahyan, sabim,
23. Garabet Bazikyan, manıısa, 4. Sarkis Kıracıyan, iğne işi el işlemeleri,
5. Hovsep Aıakelyan, mamfatıuacıhk ve koyım
N A Z A R A Ğ A H A N I’ND A
şahını,
1. Kevork Topbaşyan, kilim satıcısı,
6. Ganıc Karamaıuücyan, maıüfatmacıhk ve iğne işi
2. Saikis Sahakyan ve Hovsep Sahakyan, san aflar,
el işlemeleri,
3. Bedı os Aşçıyan, san af ve toprak salübi,
7. Garabet Yağsızyan, manusa,
4. Stepan Keşişyan, kerestecihk vs.,
8. Hanıtyım Aımıüyan, manusa,
5. Levon Sahakyan, kerestecilik vs.,
9. Melkon Karamaıuücyan, manusa.
6. Hovhamıes Piranyan, manusa.
 Yerleşim verlen 25

10. Hagop Boğaryan, manıısa,

11. Kevork Cebeciyan, manıısa,
12. Ohan Giüeliyan, kerestecihk,
13. Nazar- Birecikliyan, sanaf,
14. Hanıtyım Birecikliyan, sanaf,
15. Misak Matosyan, «Singer» marka dikiş
makineleri ve kıunaş satımı,
16. Hrant Sülalıyan, kilim,
17. Hagop Bezciyan, ilaç, eczacı,
18. Ham tyıuı K üıkçüyan, m anifahuacı,
19. Hovsep Kendirciyan, toprak saliibi, m anifahuacı,
20. Minas Kendirciyan, toprak salübi, m aıüfatıuacı,
21. M ovses Topçııyan, maıüfatıuacı,
22. Kevork Loşklıacıyan, maıüfahuacı,
23. Hovhaıuıes Birecikliyan, saıraf,
24. A prahanı Babikyan, sanaf,
25. Toros K uacıyan, tüccar,
26. Kevork Kıracıyan, tüccar,
27. Hovhaıuıes Cebeciyan, büyük toprak salübi,
28. Yeğia Kliaracıyan, tüccar,
29. K ıikor Cebeciyan, tüccar.
B edm şA şçıra n . Büyük Tüccar. Saraya benzeyen bir evi vardı.
L . N a z a ry a n Yağlar, çiftlikler, koyım sü n île n ve binlerce ftstık ağacının bııltmdıığıı
4 1 } 3 1 1-312 ormanları vardı ve «Fıstık K)-alı» olarak tanınıvordıı.

Nazar Nazaretyan "in (otıaan) aile fotoğraft. Kuyumcuydu ve tüccar, Nerses Baronyan. A ntep ’in te k ve p e k m eşhur rakı arındırma/süzme
XIX. yüzyıl A ntep inin en zengin insanıydı. Nazar A ğa Ham ile om m aletinin bıılımduğu fa b rika ona aitti.
yapışığındaki Sabim fabrikası ona aitti.
 Aıapkiıii Ermeni genellikle orta boylu, omuzları
geniş, göğsü öne çıkık, kaslı pazularmm küçük
eller, orta kalınlıkta pannaklarla bittiği insandır.
Ayak paımakları kısa ve yassıdır, bu da yalınayak
dolaştığının göstergesidir. Başı vücııdıma göre
büyiık ohu, yüzü uysallığın ve hatta içgüdüsel bir
hiıznün karakteristiğini taşır. Ahu neredeyse karedir
ve iızerinde daha gençlik yıllarından başlamak
üzere kınşıkhklar belirir. Bıunu, çok az istisnalar
dışında, kartal veya y an kartal bıuruı benzeri ve
orta büyüklüktedir. Gözleri açık ve geıüşçedir,
koyu yeşil veya siyah renktedir, -mavi gözlü-
olanları çok enderdir. Yanakları yuvarlak, kırmızı
veya pembedir. D udaklan da orta kalınlıktadır.
Teni esmerdir. Kolları, göğsü, bacakları siyah ve
kıllıdır. Kafasındaki saçlan alm lanm n ortasına
dek varır, bıyıklarıyla sakallarıysa yiizlerinin
yarısından fazlasım kaplar. Eğer kıımızı saçlı veya
bakır renkli tenlileri pek nadir olsalar da, sanşm
olanlan lüç yoktıu.
Oıüar kapı-kapı dilencilik etmeyi ayıp sayarlar,
dilenerek gezen sadece birkaç kör ve sakat fakirleri
olmuşhu. Arada sırada bağış toplayarak elde edilen
nüktan, yiyecek veya giyeceği, ihtiyacı olan fakirlere
dağıtan özel girişimler de vardı.
M. Tavü-Bek
42] 53,135
Züaat ve tanın işleri hemen hemen lüç yoktu,
buğdayla sebzeleri, etle kömiüli yakın köylerden
getürılerdi. Aıapkü Enneıüleri ekononüsiıün temeli,
zanaatlar, meslekler üzerine kıuıüııydu. Ar apkirhleıin
zanaatkârhğıysa tartişıhnazdı. Şeluin genel uğraşısı,
yılda 50.000 altm gelir getirenmanusa işlemeciliğiydi.
Manusa işlemeciliği XIX. yüzyılın ikinci
yarısında büyük bir gelişme gösterdi. O zamaıüarda
da Arapkiıii Enneıü tüccarlar, Erzıuımı, Muş,
Halep, Konstantinopolis, İran, Mısır ve Etiopya’da
şubeler açtılar.
42] 135
Ticari bakımdan, Arapkir pek ohunsuz bir yerde
bıüıuıuyordu, çtüıkü sadece köşede kalnuş bir şelür
olmakla kalmayıp, tiün pazarlardan da çok uzaktaydı.
En yakın Avrupa şeluinden, en uygım fiata getirilen
mallar, A ıapkir’e ancak bir ay zartinda lüaşıyordu.
İşlenen mannsaıun en fazla satıldığı pek önenüi
pazar Erzıuıun’a vannak için bile, en iyi ihtimalle,
iki haftalık bir yolcıüuk yapmak gerekiyordu.
Bıı koşıülarda, ticaretin en temel işlevi olan yerel
ihtiyaçlann giderilmesi için, o m allann A ıapkir’e
en yakın olan, büyük bir şelürden getiıilmesim
sağlamaktı. Fakat bıüıuıan malm fiaü, halkın eline
lüaştınlana kadar, o kadar pahalıya geliyordu ki,
neredeyse erişilemez oluyordu.
M. Vartaııymt
42] 140
Arapkir’de eskiden beri, değişik tiüde mallar', ama
özellikle de akılalmaz çapta çok manıısa iluaç eden
büyük Enneıü tüccarlan varolmıışhu. Eski ve yem
zamaıüaım o tüccarlarmdan, Hanesyan, Tevekelyan,
Kalustyan, Giüeğyan, İpekçiyan, Ustaıarnyan,
Mahunyan, Ğazikyan, Hazaiyan, Derbedeıyan,
Deveciyan, Giünüşgerdanyan, Keşkekyan,
Kolancıyan, Fereşetyan, Aıosyan, Keseyan vs. en
bilineıüerdi. Bıı zengin tüccaılar dışında taıunan
büyük aileler de vardı, Der-Hovlıamıesyan, Liracıyan,
Çorebanyan, Aycıyan, Miricanyan, Köseyan,
Ağacanyan, Ejdeharyan, Giüezyan vs. bıuılardandı.
28] 95-96
Doğu şelürlerilün ahşkaıüıklanna göre, Arapkir
şelırinde de çarşılar diğer kısımlardan ayn olarak, en
 Yerleşim verlen 27

merkezi yerde bıılımuyoıiardr. Arapkir’in, Büyük
ve Küçük diye adlandınlan ve biri diğerinden 20
dakikalık uzaklıkta bnlıuıan iki çarşısı vardı. Tiun
dükkânlar, büfeler, hanlar, hamamlar bu pazar
yerlerinde bulımnyordu. Hükümet binası, buğday
satışımn yapıldığı Buğday Meydanı, odıuılarm
satıldığı Odun Meydanı, Büyük Çarşı’da
bulıuuiyordu. Arapkir’e canlılık kazandıran,
yaşatan ve nefes alınasım sağlayan ciğerleri, işte
bu çarşılar idi.
Sonbahar aylamada, süriüeıie, onbinlerce kelle
koyım, keçi, kuzu, bu pazarlara getirilip satılıyor
ve et pazanna dönüşen o çarşılarda, kış öncesi
hazırlık gömie amaçh, tüm et depolama ihtiyacı,
işte o zaman göriilüyordn. Geçerken kaydedelim ki,
Arapkirhıün acaip ve malıküm edilesi alışkanlığına
göre, inek, boğa ve domuz eti lüç yemnezdi, yemeye
yelteneıüere de kötü gözle bakılırdı.
M. Tavit-Bek
42} 148

BAYBURT / PAPERT

. . ■■

BaybuJt. Şehir ve fcalesı

Şeluin önemli bir coğrafik konimin vardı, tarafindan hazııianan giünüş takıların imü çok
kara yoluyla Trabzon ve Erzunmı’a, Corokh uzaklara lüaşnuş olup, genellikle oralarda da
vasıtasıyla da Rusya ve Batıuıı’a giden yol satılmaktaydılar'.
I] 194
üzerinde bıüıuıuyordu. Konıunu sayesinde,
kavşak dıuımııuıdaki şeluin gelişmesi, pek geıüş
çarşısında, 500’den fazla büfe, dükkân ve değişik
atölyeleri sayesinde olmuştu.
Bölgemi! en büyiüc iuiuüeriıün tiün ticaretiıün,
Baybıut çarşısında yapılmasımn dışında, senede
bir defalığına mahsus olmak iızere, mayıs-
haziran aylaıında, üç hatta siüen ve daha değişik
iüiüı çeşitleriyle zengiıüeşen, değişik halklardan
yığııüa insamn katıldığı çok caıüı bir pazar da
kıuıümaktaydı.
Baybıu t’ta 400 ev Ermem yaşıyordu ve bıuüarm
başlıca uğraşlan ticaret ve zanaatlardı. Mesleklerden B a v b ıu i'm sokaklarından biri

en gözdesi ve neredeyse mükeımnelliğe varmış

olam knymncıüııktn. Baybıullıı kuyıuncıüar Bu kaynak 1912 yıluida yayuılaıunış olsa da, eserin yazarı orada
19 0 0 'd e bnluım ınş v e uotlarm ı o tarihte kalem e alınıştu-.
28 Yerleşim y e d e n

BİTLİ S / PAĞEŞ

Bitlis ticaret kazançlı bir şelıirdi ve öyle

olduğımdan da eskiden salüp olduğu öneme
gelecekte de layık olacaktı. Bitlis, bir ticaret merkezi
olarak, Asya Tiükiyesi’ndeki birçok şelürden çok
yüksek bir konımia salüpti.
Bitlis çarşısı küçüklü büyüklü, yaklaşık 1000 çeşit
dükkân, biıkaç kervansaray ve birçok kahvehaneden
oluşmaktaydr. Uğraşı ve hcari iluaç alamnda
malzeme olarak, Bitlis Şilası adıyla bilinen kınnm
keten krülamlmaktaydı. Dayaıuklı, sık dokıumıuş,
kızıl renkli bu keten, Bitlis’e im getimüş, onıuı
B ıths
nanuyla şaıum sağlamıştı.
Bitlis Enneıüleri oldukça becerikli ve
yeteneklilerdi, oıüar ticari konıüarda özel bir
beceri göstennekte olup, şeluin ticari yaşamım
ellerinde bıüımdıunyoıiardı. Bitlis Enneıüsi, ticari
yetenekleriyle sadece bıüimduğu yerde değil, kendisi
için yabancı sayılan yerlerde de iyi bir tacri ve ticari
rekabete salüp olma özellikleriyle tammyordn.
1] 82-83

Şeluin ticareti, perakende satişla, esnaflık ve

zanaatlar Emıeıülerin ehildeydi. Bitlis Enneıüleri
içinde zengiıüer, iüüü evler ve ataerkil geleneklerle,
kalabalık üyeleriyle beraber ve bir arada yaşayan
köklü birçok Enneıü aileler vardı. Bitlis te bir so ka k
28} 130-131

B U R S A / BRUSA
Bıu sa ticari kazançlı bir şelürdi. Şeluin çevresinde
şifalı maden sıüan, ayıu zamanda ipek böcekçiliği
için gerekli, ucu bucağı olmayan dutluklar vardı.
İstatistiki verilere göre, sadece 1902 yılında,
Bmsa’da 600.000 alüıüık ipek ve ipekten kıunaş
ahş-verişi yapıhmştı. Bıuüar, şeluin 50’den fazla
ipek iüetinü yapılan fabrikalannda iüetilnüşti.
Bıusa’da ayıu zamanda büyük oranda kilim
(karpet), ipek ve altm telli el işlemeleri, el, yüz ve
beden havlıüan, peştemallar, bornozlar iüetiliyordu.
Bıusa’mn bolca ziraat malısiüleri de vardı, iüetinü vs. gibi işlerle uğraşmaktaydılar. Kıikor
panuüc, süt ve yağ mamiüleriyle, hayvan iüetinü, Ağaton, bıuada çok modem bir ipek dokmııa
kaliteli meyve çeşitleriyle, hayli büyiücçe olması fabrikası kıuınıışhı. Bmsa’mn kaphcalan, ipek
nedeıüyle iüı salııuş kestanesi, oldukça geıüş bir fabrikalan, el işleri, çeşitli havin ve bornozları, kilim
coğratyada tiücetiliyordu. dokımia atölyeleri büyiüc çoğıuüukla Emıeıülerin
Bmsa Enneıüleri ticaretle, zanaatlarla, iüetinün elinde bıüıuunaktaydı.
değişik dallanyla, ipek böcekçiliği, meyve-sebze 28} 610-612
 Yerleşim verlen
ÇEMIŞGEZEK / ÇIMIŞGADZAK
Çeıııişgezek, KJıaıpert’in kıızey-baüsında ve
oradan 12 saat uzaklıkta bıüıman küçiüc, şirin bir
kasabaydı. Dersini sıradağlanıun sonsuz taş ve
kayalıklan arasında, sayısız bahçeler içerisine
gömiünıüş bir adayı andınyordu.
Doğasından aktif, usta zanaatkâr, eğitilmeye
meyilli Çeniişgezekli, çok eski zanıaıüardan beri,
kendi yerinde barmamazcasma, hep guıbete çıkarak,
Konstantinopolis, Halep, Trabzon vb. gibi daha nice
yerlerde bıüıuıan gıubetçiler içerisinde refah düzeyi
oldukça yiücsek olarak yaşardı.
G. Tııkhmaitym t, 1898.
39] 291-292
Ticaret, şelıir nierkezinde yapılmaktaydı.
Alışılnuşa göre, hattaıun bir günü, çevredeki 50-
60 köyden insaıüar, ahş-verişlerini yapmak için
mutlaka şelue gelirlerdi. O gün, Çarşamba günüydü
ve bu herkesçe bilinirdi. O gün, hemen her Enneni
köylüsü biribirleriyle karşılaşır, tanışır, samimiyet
kıuar ve dost ohulardı.
Şelurn, hem açık, hem de kapalı olan, büyiüc bir
çarşısı vaidı. Orada, kıunaşçı, elbiseci, ev eşyaları
satan, züccaciyeci, ayakkabıcı, terzi vs. gibi
enva-i tülde diückâıüar vardı. Açık pazarda, ziraat
malısiüleriıün yamnda, inşaat malzemeleri, madem,
cam ve fayans eşyalar satan diückâıüar da vardı.
Çaışı, yaşayan, caıüı ve aktif bir orgaıüzmaydı.
Diückân salüpleriıün, tüccarların, zanaatkârlaıın %
90’ı Erniemydi.
Şelu'insakiıüeri,buğday,sebze,odıuı(henıyakılan,
hem de inşaatte kıülamlan), yağ, tereyağı, peyıür, et,
aslında hemen her tiüden yiyecek ihtiyacım çevre
köylerden, bazen de uzak Dersim’den ediıüyordu.
Şelür, Harput, Arapkir, Agm (Eğin), Klıozat, Halep,
29
Konstantinopolis ve diğer şelüıieıie de ticari ilişkiler
içindeydi.
Şelırin en uç kuzeyinde kutsal Sıup Toros ve
Paratsor bölgesinde ikamet eden Enneıüler ise,
uzak olmalanndan dolayı, ahş-verişleriıün % 25’iıü
Çenüşgezek’ten yapüklan halde, geri kalamm,
kendilerine görece daha yakın bıüıuıan, bazen Agm,
bazen de Erzincan veya Kemakh’la yapıyorlardı.
Şelür dışında bıüıuıan tiün zanaatkârlar, tüccarlar,
inşaat ııstalan vb. istisnasız hepsi Eımeıülerdi.
39] 123-124
Çenüşgezek’in nierkezinde bıüıuıan kapalı
çarşıda, epeyi tüccann di'ückâm vardı. O çarşımn
6 büyiüc kapısı geceleri kapahhyor ve güveıüiğin
sağlanması için bekçiler görevlendiriliyordu.
Çarşımn batisında bir Enneıü taratindan yapılan
bir de Tiük canüsi vardı. O, Ergaıü’deki Enneıü
kilisesiiü yapan şalustı aym zamanda ve bu nedeıüe
de, bu Enneıü şalısiyete atfedilen «Çemişgezek’in
minaresi, Ergani’nin kilisesi bir usta !» sözü halk
ağzında pek yaygındı.
39] 142
Şelür halkımn geçim kaynağı ticaretti.
Giysi, şeker, kahve, çay, sabim saücılan vardı.
Mallar, genel olarak Klıaipert’ten, Halep’ten,
Konstantinopohs’ten, «manıısa» ise Aıapkir’den
itlıal edilirdi.
Bıuuuı yamnda, bölgedeki köylerle ve Dersim
ile de bağlanülı tüccarlar vardı. Oıüar etinden
faydalamlan hayvaıüarla, tereyağı, peyıür, taze ve
kıurıhümıış meyve getireıüerdi.
39] IS4-15S
30 Yerleşim y e d e n
ÇÜNGÜŞ / ÇINKUŞ
Yerli Emıeııiler, ekonomik olarak çok iyi
dmımıda bıüımuyorlardı. Onlar, şelırin ticari,
zanaat ve deri işlemeciliği alanlannda monopol bir
konıuna salüplerdi. Zengin tüccarlardan, Attaıyan,
D İ V R İ Ğ İ / DIVRIK
İşte göriüidü Divriği, oh... şelnim ne kadar
arzıüamyorsım böyle ! Divriği, çevresindeki
dağlarla öriüü bir vadiıün bir taratina kıuıüıı,
ağaçlıklarıyla süslü, bol meyve ve suyu ile çok
uyıutüu bir şelürdir.
Küçük bir vadiyle ikiye aynlmış olan şeluin.
Boklu Çay adı verilen iki taraf ayıracında kirli bir
su akar. Bir tarafında yüksek bir tepeye kıuıüıı,
yer-yer duvarları yıkık, ama kıüeleri hâlâ sağlam
ve ayakta olan eski bir kale vardr. Kalede ve
onıuı hemen altında, Kaledibi adı verilen yamaç
kısmında yapılı evler bıüıuunaktaydr. Fakat çarşı,
Hükiünet evi, hamamlar, nıeydaıüar vs. şeluin, çok
daha fazla insammn yerleşik olarak yaşadığı, hem
Keyaklıaçoyan, Şalünyan ve Mıuadyan’lar en göze
çaıpaıüardı.
Büyük diye tanımlanan evlerden en tanınanı, çok
geıüş arazilere salüp olan Yoksıdyan ailesiydi.
28] 507
Ermem, hem de Tiüklerin, geıüş bahçeli evleriıün
bıüıuıduğu diğer tarafında bıüıuıuyordu.
Karekin Srvantsdyants, «Toros Ağpar»
40] 43-44
Divriğili için gıubetçi olmak çok sıradan bir
dıu'iundıı. Genellikle, yaşadığı yerde refahiçerisinde
bir hayata salüp olamayanlar gmbete giderken,
varlıklı olanlar şelui lüç terketmezdi. Gmbete
gidip, çalışarak zengin olaıüar, ailelerim genellikle
Divriği’de bırakmayı ve oıüaıı birkaç senede bir
gelip ziyaret etmeyi tercih ediyorlardı.
Divriğili bağımsız olarak yaşamayı seviyordu,
özgiü koşıülarda kazamlan km u ekmeği.
 Yerleşim yerlen 31

başkalarına lıizınet ederek kazanılan pastaya tercih

ediyordu. Konstantinopolis’ten başka, Bulgaristan,
A.B.D., Güney Amerika, Yımanistan, Mısır ve daha
başka ülkelerde de sayılan üçyüze varan Divriğili
gıubetçi vardı.
Sebastia çok daha önemli bir iletişim merkezi
olduğıuıdan, şelür ticari bakımdan geri kalnuştı.
Kendi içinde ve çevresindeyse ticari büyükmerkezler
bıüıuunuyordu. Sonuçta, Enneıüler halıcılıkla,
ipek böcekçiliğim geliştirdiler. Enneıü tüccarlar,
kendi ticari işlerim bazen Halep’e gidip alış-veriş
yaparak, ama çokça maıüfatıuacıhkta ıneşhıu
«İbranosyan» Şirketi iızerinden yapmaktaydılar.
Şelürde, tüccar, değişik zanaatkârlar, doktorlar, Divriğili E rm em tüccar ailesi
avukatlar, eczacılar, öğretmeıüer ve diğer birçok
meslekleri icra eden çok Ermem vardı. yetişmez, Divriğili’ıün artık herhangi bir şeye
Çarşıda, hem tandır, hem de tinnda pişirilen ihtiyacı kalmazdı. Onlar, dutu kıuntup, pek meşhm'
ekmek vardı ama, çarşıdan ekmek saün almak, pestillerim hazırlarlardı. Birçok aile, dut rakısından
fakirliğin sembolü ve de ayıp sayılırdı. o kadar para kazamyorlardı ki, refah içerisinde
Divriği’de her türden meyveıün en seçkim yaşamak bir yana, ayıu zamanda zengiıüeşiyorlardı
vardı, ama onlardan en sevileiü, en değerlisi, bile !
önemlisi ve kutsammş olam dut idi. Dut, yetişir H . Z a rta ry a n
40] 332-333

DİYARBAKIR / DIKRANAGERT

Emıeıülerin ekononük dıuıunıı şahaneydi. Onlar
ticaretle, başka zanaatlarla, ziraatla ve değişik
mesleklerle uğraşıyorlardı. Büyük arazi salüpleri
olan Enneıüler de vardı. Yerli tüccarlardan göze
çarpaıüar, Gtübenkyan, Tovma Minasyan, Boğos
Timıuyan ve Garabet Halvacıyan’dı.
Diyarbakır’ın ipek kıunaşları Enneıüler
Mardiros Attaryan modem ipek dokıunacıhğı
alamnda ilk fabrikamn kıuncusııydu.
Eski ataerkil geleneklerle yaşayan, birçok
zengin aileler de vardı, bmüardan Hoca Usep,
Kliazaz Bazaz, Mavliyan, Acemyan, Tenekeciyan,
Topancıyan ve başkaları en sayıhrlandandı.
28] 746

tarafmdan dokıuııu' ve genellikle iluaç edilirdi.

32 fe r le ş ım yerleri
ERZİNCAN / YERZINGA
Emıeııiler, oldukça iyi bir ekonomik dununa
salüplerdi.
Daıüelyan, Lepyan, Mıuncuyan, Der-Stepanyan
vb. gibi bir sıra varlıklı meşhıu' aileler vardı.
Deri, ayakkabı, içecek vs. tiiriüiden küçüklü
büyüklü birçok iüetim yeri de Enneıülere aitti.
ERZ URU M / GARIN
Erzıuımı, sadece askeri bir bölge ve ganüzon
ile komşu vilayetlerle ilişkilerde bir merkez olarak
değil, Trabzon’dan Tebriz’e giden büyiüc yollann
üzerinde bıüimduğımdan dolayı, Avnıpa mallan ile
İran’dan gelen hanunaddelerin taşımnası konnsımda
da başlıca dıuak olma önenüne haizdi.
Avnıpa mallan ve İran’dan gelen yiüde dolu
biıüerce kervan devamlı olarak bu şelue girip
çıkmakta, biıüerce keı^van bu şelürde dıuaklayıp
istirahat ettikten soma, erzak yiüdeyerek tekrar
yola düşmekteydi. Erzıuımı, Trabzon’dan giüıeye
giden denüıyolıı inşa edildiği takdirde, gelecekte de
önenüi bir merkez olacaktir
Erzıurun’ıuı nüfusu 60.000 kişi olup, bu sayımn
15.000’i Enneıülerden oluşmaktaydı. Enneıüler,
şeluin kuzey ve kuzeybaü kısımnda yaşamaktaydılar.
Şeluin bıı kısım daha düzeıüi ve temiz olup, Rus,
İngiliz ve Fransız elçilikleri bu kısımda bıüıuıuyordu.
Enneıüler, genellikle ticaret ve zanaatlarla
uğıaşıyordu. Erzıu-ıun’da, 3000’in üzerinde dükkân
ve mağaza vardı ve bıuüann yaklaşık olarak yansı
Enneıülere aitti. Enneıülerden 500’ii ip ticaretiyle
uğraşmakta ve küçiüc esnaf olarak çahşmaktaydı.
İçlerinde, Konstantinopohs ile diğer şelürlerle ticari
ilişki içinde olan büyiüc tüccaıiai' ve 1000’in çok
üzerinde zanaatkâr vardı.'
! ] 162-163
1 Bu kaynak 1912 yüm da yayınlanm ış olsa da, eseıin y a z an orada
1900'de bulunm uş v e uotlarm ı o tarihte kalem e almıştu-.
Şeluin ticareti oıüaıın elindeydi. Konstantinopolis
ve diğer yerlerle ilişkiler halinde bıüıman büyük
tüccarlar vardı, bıuüaıdan bir kısnumn şelür
merkezindeki başlıca çarşıda bıüıuıan Sıüıı Han’da
işleüneleri vardı.
28] 162-163
î*rniiîssniTr
Garin Vilayeti, özellikle Garin şeluiıün yakın
çevresi, 1914-1915 yıllannda çahşkan Enneıü
köyliısiüıtüı çabalan, tabii lıygıuüuğu, geıüş ve
verinüi topraklan, sıdama imkâıüanyla, büyiüc
oranda tanın alaıu olarak kıülamlmaktaydı. Bu
şartlar sayesinde Garin Ovası, Pasiıüer ve Hıms’ta
metilen beyaz veya kınmzı cins kaliteli buğday,
siyah ve beyaz aıpa Erzıuımı’a akıp, şelui bir talul
ambanna dönüştiuraekteydi.
Şeker pancarı kiütiüii için, Garin’in çevresiıün
uygmüıığıı da, ziraat açısmdan aynca önenüidir.
Aıpa ve şeker pancanmn modem şekillerde iüetinü,
aslında Garin’i önenüi bir şeker ve bira iüetim
merkezine dönüştiüebilirdi.
34] 2 8
Gaıin’in iç pazarım ziyaret eden biıüerce köylü
mimlerim Garin’de satarak, kendilerine gerekli
olan malları da, yine bıuadan satm almaktaydı. Bu
sebepten dolayı Garin, tiün zamaıüarda usta ve iyi
halli zanaatkârlar ve çok sayıda küçiüc esnafa salüp
olmııştm.
Dış ticarete ilişkin, Erzıuımı, coğıati konıunu ve
ekononük açıdan iyi dıu-ıunııyla, hem kendi, hem
de komşu bölgeler için merkezi komunda olmuşhu'.
Erzıumn, toptan iluacat ve itlıalât yapabilmekteydi.
Dış ticaret, başlangıç aşamasında Konstantinopohs
ve Tiflis üzerinden yapılımş, daha soma ise bu
 Yerleşim yerlen
Eızıutan tahıl pazarı
İlişkiler, oradan da daha uzak ülkelere iluaç etmek
amacıyla, doğnıdan Avnıpa’ya taşımnış olup, itlıal
işleri de düzenlenmiştir.
Coğrafi konmnuyla Erzıuıun, ihtiyaç duyduklan
mallan Erzunun pazanndan temin eden, Bitlis, Van,
Diyarbakır ve Kliarpert gibi komşu vilayet sakinleri
için bir merkez konmnundaydı.
Buna Erzunun şeluinin, İran ve Konstantinopolis
arasında hanzit merkezi olduğıuıu da eklediğimizde,
Erzmrun halkuun ekonomik dıumnuyla, zanaatkâilar
ve tticcaıiar hakkında daha kapsamlı bir fikir
oluşhuabiliriz. Bıuada, yılda 50 bnı yüklü devenin
Trabzon’dan İran’a geçip, oradan da itlıal ve iluaç
mallan getirdiklerini belirtmek yeterlidir.
Yüksek Hayk’m yün, deri, tereyağı ve pasünna
vb. gibi hanunaddeleri Erzmıun’da toplamp,
bıuadan Konstantinopohs veya Kafkasya’ya iluaç
ediliyor, bu sayede Erzıuıun’ıuı önenü ve ekonomik
üstünlüğü daha da allıyordu.
34J 34-35
Eski Erzıuıun, “İç Meydan”, “Saıay Kapısı”,
‘Tebriz Kapısı”, “At Meydaıu” gibi pazar yerieri ve
çarşıianyia, boydan boya, yanın daire şekiinde, uzıuı
ve işlek çarşılarla çevrelemıüşti, çarşılardan soıua
karışık mahalleler, arkasında da Enneıü mahalleleri
gelmekteydi. Bilinci Diüiya Savaşı’mn, 1914-1915
yıllanna kadar Erzıuıun kale-şeluiıün panoraması
böyleydi.
34] 94
1913-1914 yıllaimda, Erzunun pazarlanıu
dolaşıp gözlemleyen bir yabancı, tüm bıuılann,
İmpaıatorlnğıuı en büyük şelüıieıinden birine ait
olduğıuıu tespit edebilirdi. Alaıu ve olağanüstü
zenguüiğiyle bu pazarlar, 3-4 yüz bin kişilik nüfiısıuı
Eızıırunı - aşhane
ilıtiyaçlanıu karşılayacak dıizeydeydi, halbuki
Erzıu-ıun’ıumüfiısuotarilılerdeancak60-65büıkişiydi.
Erzıuıun pazarlan, eski zamanlardan beri şık,
göz alıcı ve hareketli ohnuşfiu. Yukarıda belirtildiği
gibi, en eski Erzıuıun’ıuı dalü, o küçük bölgede,
1914 yılına kadai' varhğnu ve harekethliğiıü
konunuş olan geniş çarşılan vardı. İç kaleıün hemen
yaıu başında bıdıuuıp, daha uzağa doğm yayılan
“Erzincan Kapısı”, ‘Tebriz Kapısı”, “Saray Kapısı”,
“îç Meydam”, “Yeni Kapı”, “Giucü Kapısı”, “At
Meydaıu” ve “Palu Meydam”-m sayabiliriz. Bu
pazarlar, aslında büyük meydanlar olup, yuvarlak
veya kare şeklinde yüzlerce dükkân, büfe, mağaza
ve atölye etıafma dizilmişti.
Bu özgiüı meydanlar, birbirlerinden hayli uzakta
bıüıuuuakla birlikte, tarilü ve eski Erzıuıun’u,
şeluin banliyölerinde kıunlmuş olan ve Enneıü
mahallelerinden oluşan yem Erzıuıun’dan ayırarak,
şelui bir kemer gibi çevreleyen, uzıuı ve işlek
pazarlarla biribirleriyle de bağlanuşh.
Daire halinde gemşleyen bu çarşılar, “ Saray
Kapısı”ndan başlayan “İç Meydan”, merkezi
ve devamındaki kuyıuncıdann kapaiı çarşısı, iç
kaiede bıüıuıan ve tamamen ayakkabıcıiara aynian
Kavaflıane, meydan ve devanunda uzaıup giden
çarşıianyia “Giücü Kapısı”, “Köprii Başı”, “Kiiise
Kapısı” merkeziyie kiiise çarşısı, “Nazik Çarşı”,
merkezi ve devamındaki çarşıianyia “Göi Başı”, Sıu
çarşısı, Miseiie çarşısı, Giü Aiunet çarşısı, “Maiıaiie
Başı”, Bakırcılar çarşısı, Denürciler çarşısı, “Gürcü
Kapısı”-ndan başlayıp “At Meydaıu” isimli
meydanlara kadar, yaklaşık bir buçıdc kilometre
uzıuüuğıuıdaki, taş yapılı ve giızel dekore edilmiş
şık mağazalanyla “Saman Çarşısı” vardı.
Kilomeüelerce uzayan ve dört bir yanda ek
çarşılara salüp bu çarşı ve meydanlar haricinde,
Erzıuıun’da, her tiüden malın toptan ithalât ve
iluacatı yapılan çok sayıda hanlar da mevcuthı.
34
Bina göriiniünündeki bu hanlar, tüccaıiann toptan
ınallannm saklandığı, onlarca diıkkân ve depolara
salıip büyük çarşılar gibiydi. Taş yapı, kemerli, iki
kanatlı kapıdan içeıi girenin karşısında, hanın büyük
avlusu açılıyordu. Bu avhmun dört tarafrnda, çok
sayıda büıolar ve mağazalar bulunuyor, bmada itlıal
ve iluaç edilen mallanıl toptan ticareti yapılmaktaydı.
Kahvehanesi, çeşmesi, resmiyeti ve bıuada çalışıp,
tüccarlara liizmet eden hamallanmn çokluğuyla
hanlar, ticari açıdan bh bütün teşkil eüııekteydi.
Her bir han, bir ticaret çeşidi için öngöriümüştü.
Yani, belli bir handa dükkânı olan tüccarlar, deri,
kiuk, sabıuı, pirinç, kıunaş gibi, aym toptan malı
önennekteydi.
Bu hanlann içinden önemlileri “Haloğhı Hanı”,
“Kambıuım Ham”, “D em ş Ağa’ıun Ham”, ‘Tütün
Ham”, “Genç Ağa’mn Ham”, “Hacı Ağa’mn Ham”,
“Ütüünez Ham”, “Açık Han”, “Hacı Alımet Ham”,
“Hacılar Ham”, “Puinç Ham”, “Kilise Ham”,
"G üıcü K a p ısı", çarşı ve karakol
“Pasünnacıyanlaıın Ham”, “Acemler Ham” ve
“Nemli Zade Ham”ydı. Her bir hanın, yüzlerce
balya malla dolu deposu da vardı.
Tüm çarşılar tek katlı olup, sadece ticarete
aynlmıştı, bu bölgelerde yaşayan sakinler
bulmunamaktaydı.
Bazı verilere göre, hanlarda bıümıan diıkkânlar
haricinde, çarşılarda bıümıan dükkân ve mağazalann
sayısı, en az 4 bindi.
Eski Erzmmn bölgesinde bıümıan çarşılar,
içlerinde bazı Ennem küçiüc esnaf ve zanaatkârlan
da bıümunasına rağmen, genelde Müslüman eşrafa
aitti.
Eski Erzımun’mı dışında kalan tüm çarşılarda
Ermemlere ait dükkân ve mağazalar ise
çoğmüııktaydr, bazı çarşılarda ise sadece Ermemlere
ait diückân ve mağazalar vardı. Örneğin, Kuymncıüar
çarşısı, “Kale İçi” olarak amlan çarşı. Bakırcılar
çarşısı. Kilise çarşısı ve “Nazik Çarşı” bmüardandı.
Yerleşim y e d e n
En önemli hanlar da, yine Emıeni tüccaıiann
elinde bulunmaktaydı. Bu hanlann ticaret hacmi,
Müslüman hanlanmn üç misli ve hatta daha da
fazlası olabiliyordu. Sırf Ennenilere ait olan
hanlar, kiliseye ait olan “Kilise Ham”, “Yeni Han”,
“Pastıımacıyanlarm Ham”, “Mansm Oğlu Ham” ve
“Ütüünez Ham”ydı.
Çarşılar, diıkkânlar ve mağazalar yapısal
anlamda basit ve eskiydi. Son on yıl zarfında,
1905-1915 yıllannda, Emıeni tüccaıiai' ve iyi
halli zanaatkâıiar, şık ve zevkli mağazalar uışa
eüneye başlaıraşlardr. Dükkânlanmn büyük kısım
kutsal Smp Asdvadzadzin kilisesine ait olan Kilise
Çarşısı, dükkânlanmn terüpliliği, mallann di'ızeni
ve sergilemnesi açısından çok gösterişli ve güzel bir
çarşı olmuşhı.
Aym şekilde, kutsal Smp Asdvadzadzin kilisesine
ait olan “Kilise Ham”, yeni yapılanyla olağanüstü
bir göıünüme kavuşarak, herkes için bir örnek
E ızu n ın t 'un mesire yerlerinden b in "Paşa K ö şk ü "
olmuştu. Kilise Ham’nda, Osmaıüı devlet bankası
için özel olarak iki katlı devasa bir bina inşa edildi.
Tüm yapım masraflaıı baıüca tarafından iıstlemlımş
ve 011 beş yıl soma kutsal Smp Asdvadzadzin
kilisesi yönetiımne devredileceği öngöriümüştü.
Ennem cemaati için önenüi bir ekonomik gelişme
sayılan bu girişim, baıüca işlenüerinde ilk sıralarda
bıümıan Ennem tüccaıiann çalışmaları sayesinde
gerçekleşmişti.
34] 106-108
Erzm-mn, tianzit ticaret haricinde, önenüi
ımktarda dış ticaret hacımne de salüpti. Yiıksek
Hayk ve komşu vilayetlere Avnıpa mallan tedarik
edeıüer, Erzmmn’mı tüccaıianydı. Bu mallan,
Konstantinopolis pazanndan veya doğrudan
Avrupa’dan, genelde Avııstmya ve Fransa’dan
elde ediyorlardı. Rusya’dan, genelde petrol, şeker.
 Yerleşim yerlen
E ızıu u m ’tm Erm em ile n g elen len
yün öılüler, kauçuk botlar itlıal edilmekteydi.
Erzıurunlu tüccarların büyük bu kısmı, son yıllarda
Konstantinopolis, Katkasya ve Tiflis’te kendi
şubeleri veya temsilciliklerini açmışlardı.
Erzununlu tüccarlar, yapüklan itlıalâta karşılık,
Avnıpa ve Rusya’ya önemli ölçülerde hammadde,
küık, pamuk, ım, tereyağı ile koyım ve sığır,
Konstantinopolis’e ise pastııma, kavmına, tereyağı
çeşitleri ile koyım ve sığır iluaç etmektelerdi.
Erzımmı’ım büyük çarşısı işte bu tiüden
avantajlara ve dıuruna salıipti. Erzıuımı çarşısı,
büyüklüğü, şıklığı, bolluğu ve gösterişiyle, bir
büyiıkşelıir imajı yaratarak, Erzıuıun’u ziyarete
gelen veya iş icabı gelmiş olanlan şaşırtıyor, diğer
taraftan da iyi halli zanaatkarlan, küçük esnaf
topluluğuyla ticaret erbabım içinde banndınp ileriye
götüıiiyor, gelişmelerini sağlıyordu. Bu kaünanlann,
iş luısıını açısından, Enneni olarak ve en önemlisi
tophun hayatimn bir bölümünü teşkil eden ve omm
yaran ve gelişmesine katkı sağlayan eünen olarak,
kendilerine has kişilikleri vardı.
Erzıuımı’ım bu geniş ve bol çeşitli çarşısında
hâkim olan luısıu, zanaatkâr ve tüccar sımti ve
küçük esnafa ait irili-ııfaklr yüzlerce dükkânlarıyla,
Ennenilerdi.
34] 113-114
Şelurn, 50-60 değinneni vardı, bıuüann büyiüc
kısım, merkezden 2-3 b n . uzabıkta bıüıuıan ve
“Kırk Değinilen” olarak amlan, ağaçlüclı ve hoş
bir vadide bıümmıaktaydı. Üretim sahası da, daha
başlangıç aşamasında ohnaba birlikte, oldıücça
belirgindi. Şelürde 6 mezbaha, 6 boyahane ile 8
çömlek, 4 kireç ve 4 pasüima imalâtlıanesi vardı.
Bıı işletmeler, iüetinüeriiü günden güne geliştirip
aıltınnaktaydı.
34] 114-115
35
Tiüklerin elindeb zanaat kollan, kasaplık,
celeplik, bakkallık, hayvan kesiciliği, hamamcılık,
semercilik ve nalbantlıkü.
Hem itlıalât, hem de iluacat Enneıüleıin
elindeydi. T iübere ait bukaç ticarethane, bu isme
layık bile olaımyordu.
Tiük luısıuıuı geriye kalan b sıra, miük ve
toprak salübi oldıüclarmdan, bu topraklan Enneıü
köyliüere kiraya vererek veya o toprabardan elde
edilen iüiüiden pay edim nebe, yan gelirler de elde
ediyordu.
34] 115
Erzlulun çarşısım ve ticaret hayahm inceleyen,
başka yerlerden gelen Enneıüler veya yabancılar,
hep Erzıuımüıı zanaatkânn ve tüccann dtüüst
olduğıuıu beliıinüşlerdir. Devlet kontrolü ve alaıüa
ilgili kanıuüann yobıığıuıa rağmen, falüş fiat ve
aldahna yokhı. Erzıurun’mı çarşılısı, malı için
sadece bir tek fiat tespit ediyor ve sözfmden şüphe
dııyıüması dıuıunıuıda, onmıı incindiğinden, ticari
işleme hemen son veriyordu.
Çahşkaıüüc, dtülistlük ve karşıhbı güveıün
kamtı olarak, Erzıuımı ticari hayatında ifias ve
maddi konıüann malücemeye intikal etmesi gibi
E ızım tm h ı E rm em ler
olaylar çok enderdi. Btiytüc çapta alışverişlerde,
salt ağızdan çıkan söz yeterliydi, senet ve benzeri
belgeler bülamimamaktaydı. Yabancılann imza
talebi, Erzıuımüıı tüccar tarafindan omu b n c ı bir
davramş olarak kabıü ediliyor ve ticari işleme son
veriliyordu. Bıı dıuıun, özelhbe biçtik esnaf ve
ticaret erbabında çok yaygındı.
Bu olgu neticesinde, Erzıuımı çarşısında büytüc
çapta b e d i açmak, gtüıdelik, sıradan işlenüerden
olup, çarşımn luzlı gelişmesine k atb sağlamaktaydı.
Zanaatkâıiar ve biçtüc esnaf, sadece birkaç yıl
gibi kısa zaman içinde, kendine iyi, hatta varlıklı
sayılacak bir hayat yaratabihnebeydi.
 JYerleşım yerleri
Ticaret sımfiıun salüp olduğu bu geleneksel
özellikler, çevrelerinde saygı ve itibar
uyandınnaktaydı. Tüccar, her açıdan namuslu,
sözü doğnı ve haklı olmalı, zanaatkâiın çıkanın ve
onıuımu savunmalı, doğnıdan kendisine bağlı bir
kişi olarak, maddi veya manevi, herhangi bir zorluk
anında, ihtiyacı olana yaıdım eüneliydi. Tüccann
ohunp-kalkması ağırbaşlı ve saygı uyandıran
olmalıydı.
Bu açıdan, Erzıuıun’un Enneıü çarşısı, zanaatkân
ve tüccanyla, çarşılı nüı halinden çıb p , maddi ve
manevi avantajlarından, Erzmmn tophmıu hayatının
dışında, ttün Enneıü nülletiıün de faydalandığı,
büyiık bir aile görimtiısü sıuunaktaydı.
34] 117-118
ERZURUM TÜCCARLARI
IİS90-I914)
Erzunun, genel olarak tarihte, ama özel olarak
1890-1914 yıllannda, Osmaıüı İmparatorluğu’nıuı
doğu vilayetleriıün ticaret merkezi olmuşhu'.
OsmaıüTmn taşra ticaret erbabı, 1890Tara kadar,
sigorta sistenüıün olmayışı, ekonomik kötü şartlar
ile yollar ve nakliyat kolayhklanndan yoksıuı
olmasından dolayı kötü dıuıundaydı.
Buşartlar altında, ezeldenberi var olanErzıuıun’ıuı
ticaret piyasası, 1890 ’h yıllardan itibaren modem bir
göriüüüne kavuşhı. Konstantinopolis, Marsilya ve
Trabzon’dan mal itlıalâtı şekil ve hacim edimneye
başlayınca, yiız biıüerce nakit altın taşraya akmaya
başladı.
Konstantinopolis’tengetirilenm allann yansından
fazlası, pamıüdu ve yiüüü, % 40’ı ise cam, deri,
mobilya vs. tiu-ü tüluılerden oluşmaktaydı.
Marsilya ve Trabzon’dan, şeker, petrol, çay,
kahve, madem eşya ve kâğıt getirilmekteydi.
İthalât ve ihıacatm % 90’ı Enneıüler tarafindan
gerçekleştirihnekteydi. Erzıuıun Enneıü ticaret
erbabımn başlıca temsilcileri, pamıüdu ve yiüüü
iüetinüerin toptan ticaretim yapan, Boğos Tırnnpyan,
Zakar Klıeıpekyan, H. Aslanyan, Seferyan kardeşler,
Mangasaryan kardeşler, Vasilyan kardeşler,
Bezağyan kardeşler, Kalust Yerganyan ve evlâtları,
Köseyan kardeşler, Vartanyan kardeşler. Garabet
Fermanyan, Der-Azaiyan kardeşler, Parseğ Lepyan,
Pambıücçuyan kardeşler. Garabet Manukyan ve K.
Klupeyan’dı.
Toptancam ticareti yapaıüar, “Azaıük Sabıuıcuyan
ve kardeşleri” finnası, Pampukçuyan kardeşler,
Hovhamıes Ovoyan, Mardiros Dikıanyan, “Antıaıük
Dikranyan ve kardeşler” finnası, Klüidaverdiyan
kardeşler, H. Civanyan, Kaytancıyan kardeşler ve
Ğugasyan kardeşlerdi.
ipek tüccaıian, “Pilibosyan ve evlâtları” finnası,
Derbedeıyan kardeşler. Der- Asadıuyan ve Zakaryan
kardeşlerdi.
Deri tüccaıian, Hanesyan kardeşler, Saatçıyan
kardeşler, S. Saraydaryan, Mmatsakanyan kardeşler
ve Klıüdaverdyan kardeşlerdi.
Madem eşya itlıal edeıüer, “S. Sobacıyan ve
kardeşler”, Delioğlanyan ve evlâtları” firmalan ile
zengin bir Tiük olan Nenüizade (Trabzoıüu Lâz)
olmuşhu'.
Şeker, çay ve kahve ticaretiyle uğraşan Enneıü
tüccaıiann yamnda, birkaç Elen ve yıücanda adı
geçen Nenüizade de vardı.
İnek ve koyıuı iluacatı, pastınna imalâtı ve
iluacatı konusıuida göze çarpan ticari kıuıüuşlar
arasında, “Klıaçadıu Şalünyan ve evlâtlan”,
“Mardiros Kavafyan ve evlâtlan” finnalan vardı.
Rusya’dan büyük çapta petrol tüiüüeri itlıal eden,
Rus vatandaşı, aslen Enneıü Omük Davidov’du.
Son yıllarda, Rusya’dan şeker, kauçuk
ayakkabı ile yiüüü öıtiüer ve daha başka mallar
itlıal edihnekteydi. Bu malları itlıal eden tammmş
tüccarlardan, Mardiros Kavafyan, “M. Zakaiyan ve
kardeşleri” finnasım vs. sayabiliriz.
Toptan talul tüccaıian, A. Çilingiiyan, H.
Balasanyan ve Kıikor Ohanyan’dı.
Erzıurun’mı, 1890-1908 yıllanndaki ticaret
piyasasımn kâr getinnesi ve bu zaman dilinümn
daha güveıüi olması nedeıüyle, riskli işlere hazır
ve ticarette başarılı Enneıü tüccarlar, taşradan
Erzıuıun’a taşımmşlardır. Bıuııuı sonucunda,
Beyazıth, Arapkiıii, Erzincaıüı, Muşlu, Bitlisli ve
Klumsh Enneıü tüccarlar, son yıllarda Erzıuıun
çarşısında önenüi pozisyona gelnüşlerdi. Bıuüardan,
Aslanyan kardeşler, Zakaiyan kardeşler, Mesrikyan
kardeşler, Vosgan Sinoyan, Arşak Klıazkhazyan,
Azaıük Korkmazyan en bilineıüerdendir. Aslanyan,
Zakaiyan, Mesrikyan ve Kliazkliazyan, Erzıuıun’da
elde ettikleri başanlanndan aldıkları güveıüe, 1908
yılında Konstantinopolis’te büyük pamıüdu kıunaş
mağazalan açımşlardu'.
Daha öncesinde, Karekin Adanyan ve K. ile M.
Klıeıpekyaıüar da Konstantinopolis’te mağazalar
açımş, M anchester’de alım ve sevk (irsaliye)
yazıhaneleri kıumuşlardı.
Bu yüksehş dönenünde, Rusya’yla olan b s n ü
ticaret ona katlamp, Kafkasya’dan Erzıuıun’a
büyiüc çapta şeker, pehol, madeni eşya, kauçuk,
Erzıumn’dan ise Halep sabıuıu, manusa, Giülüı şah.
 Yerleşim verlen
B üyük tüccar P arseğ D er-Azatyan
Tüccar Hovsep A slanyan
fes, İncir kıunsu, çay ve kahve Kafkasya üzerinden
Rusya’ya iluaç edilmekteydi.
İtlıalât ve iluacatm birkaç kat artması sonucıuida
Erzımuıı, 1908-1914 yıllannda, yetenekleri ve
çahşkanlıklan sayesinde, Emıeni tüccaıiann
tartışmasız tek aktörii olduğu devasa bir ticaret
merkezine dönüşmüştü.
1908 Anayası’na kadar Erzımun’da banka
bulmunamaktaydı. Nakit havaleleri ve işlemleri
posta teşkilaü tarafindan yiüiitülmekte, nakit para
zarflar içinde nakledilmekte veya finans işlemleriyle
uğraşan, büyük tüccaıiann havale belgeleriyle
yapılabilmekteydi. Benzer işlemlerle, Hanesyan
GURUN / GURIN
Enneıüler ticaret, zanaatlar, meyvecilik ve
halıcılıkla uğraşırlardı.
Konstantinopolis, ülkenin değişik büyük
şelüıieri ve yıufdışıyla ilişkiler içerisinde bulıman
37
B üyük tüccar B ed tvs Z akaiyan
Tüccar M arkar Kırnıoyan
kardeşler, “Aıakel Avedisyan ve evlâtları” firması,
Hovagim Yaıukyan ve Karagülyan uğraşmaktaydı.
1908 yılından soma, Erzmıun’da “Bank
Ottoman”ın (Osmanlı Bankası) bir şubesi açıldı ve
Setıak Pastınnacıyan banka müdürü tayin edildi.
Erzıuıun’mı resmi “enuüyet sandığı” görevini de
ıızmı yıllar boymıca Hamazasb Mitinyan’m yerine
getirmiş olduğmıu belirtmek gerekir.
H / ç ’k M m ıg a s a r y a n
1950, F re zııo ( K a lifo n ü y a )
34] 123-127
Arapyan, Topalyan, Maranyan, vs. yerli meşhm
tüccarlardandı.
38 Yerleşim y e d e n
E L A Z I Ğ ( HARP I I T) / K H A R P E R T
Klıaipert, eski zamaıüaıdaıı beri, kuzey ve
giuıeyden gelip-geçen kervanlann, yerel üretiıuleri
de beraberlerinde alıp götüıdiıkleri, önemli bir
ticari merkez olmuştıu'.
Klıaipert’in ticari evlerinin, çok uzım yıllara
dayanan lıikayeleri vardı. Şeluin ti'mı ithal ve
iluaç ticaretinin tanıamiyle Ermenilerin elinde
bnlımduğıuıu rahatlıkla söyleyebiliriz. Onlar
dışında ticaretle uğraşan çok az sayıda Asmi-
Süıyani ve Tüıkler de vardı, ama onların tüm
ilişkileri de, yine bu Enneııi tüccarlar aracılığıyla
yapılmaktaydı.
İhraç edilen temel mallar, pamuk, yiüı,
işleıunenüş ve işleıuıüş deri, hayvanlar, afyon,
balmıunu, reçine, acı ve tatlı çekirdek, badem,
ceviz, buğday, arpa, koza, ipek, ipekten kıunaş,
şarap, rakı, yağ, hah, kilim, kıunhdınuş kayısı ve
vişne, vs. idi.
İthal edilen temel maddeler ise, sabim,
şeker, kahve, tuz, petrol, demir ve bakır eşyalar,
inşaat malzemeleri, mutfak eşyaları, pamuklu
ve yünlü kıunaş, ev ve okul eşyalan, zeytinyağı.
Ermem bakkal
portakal ve tıuıuıçgillerden diğer meyveler ve takı
eşyalarıydı.
Genelde iluaç ve ithal merkezleri, Halep,
Konstantinopolis, Diyarbakır, Antep, Sebastia,
Samsıuı, Tokat, Adana, Arapkir, Palu ve
Malatya’ydı. Khaipertli tüccarlar, Kafkasya, İran,
Fransa, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri ile
doğrudan ilişki içerisindeydiler.
B A ŞU C A TÜ CCARLAR
Harutyun Kazancıyan: Kardeşleri Bedıos ve
Hovhaıuıes ile birlikte pamuk, afyon, yiüı ve diğer
malların iluacatıyla uğraşnuştır. 40’tan fazla şelürle
ticari ilişkiler içerisinde bıüıuunaktaydı.
«Şağalyan Ticaret Evb>: Harutyım ve Ferman
Şağalyan’lar, dokıuna kıunaşlar ve maıüfahua
ithalâtıyla uğraşıyorlardı.
«Hampartsumyan Ticaret Evb>: Kıuncıısu
Bağdasar Hampartsıunyan’dı. Evlâtları, Hovhaıuıes,
Garabet, Ardaşes ve Yeıvant, işi çok daha
geliştirerek, Konstantinopolis, Halep ve Samsıuı ile
ticari ilişkileruü aittudılar. İşleıunenüş hanunadde
iluacatıyla, maıüfatıua ithalâtıyla uğraşıyorlardı.
«Tavrizyan Ticaret Evb>: Mardiros Tavrizyan,
maıüfatıua ithal ediyor, kardeşi Klıaçadıu, evlâtları
Amıenak ve Ardaşes’le birlikte, ipek böceği kozası
iluaç ediyorlardı.
«Hagop Darakçıyan Ticaret Evb>; Halep ve
Klıaipert’te, kıunaş çeşitleriyle ilgili çok geıüş bir
ticaret geliştirmişti.
«Yenovkyan Ticaret Evi»: Donabet ve Yenovk
kardeşler, Halep ve Kliarpert’te maıüfatıuacıhkla
uğraşıyorlardı.
Harutyun Tüfenkyan: Tokat, Konstantinopolis
ve Manchester ile, toptan maıüfatıua ticaretiyle
uğraşıyordu.
HagopHintliyan:HalepveKonstantinopolis’ten
maıüfatıua ithal ediyordu.
Mıgırdiç Voskanyan, Haıntyıuı Adanahyan,
Asadıu Fermanyan, Yezıük Tüfenkçiyan, Kevork
 Yerleşim yerleri

Darakçıyan, Kevork Tımianacryan, Toros ve

Kevork Denürciyan kardeşler, «Ekizyan Ticaret
Evi», Brazilyan kardeşler, Mardiros ve Krikor
Klıaıükyan kardeşler, «Mıgırdiç Karanyan
Ticaret Evi», «Der-Bağdasaryan Ticaret Evi»,
Hovhannes Pilibosyan, Avedis Barsamyan,
Manıtyan, Ağacanyan, Gölci'ıkyan, Yakubyan,
Berberyan, Vartikyan, Stepan ve Hovhannes
Dinkçiyan kardeşler, N azaret Tavrizyan, Soğikyan,
Karaboğosyan, Dikiciyan, Zıüıunyan, Taşçıyan,
Sıüdas Paşikyan, Adişyan, Malcıyan, Movsesyan,
Kalustyan, Harutyun Asaduryan, Drtad Ciğerciyan
bilinen tüccarlardandı.
XIX. yüzyıl soıüaıı, XX. yüzyıl başlarında,
Klıaipert’te Enneıülere ait 50’den çok fazla ticaret
evi bıüıınınaktaydı.
30] 638-640

İZ M İR / Z M U R N IA

Maddi olarak Enneıüler atalanıun başanlarına
salüp değillerdi, çiüücü hem masraflar çoğalmış,
hem de gelirler azalmrştı, ama bıma rağmen yine de
içlerinde zengin şalırslar az değildi. Maddi bakımdan
kendi yıllık gelirleri ve masraflanna göre Ennenileri
dört sınıfa ayırabiliriz.
A. sınıü, gtüıdelik gelirle ancak vaıhklanm
konıyan ve lüııslanna ait birkaç handa bedavadan
yaşayan, en fakirleridir.
B. sınıü, yılda 10-15 lira ödeyerek kiralık evlerde
yaşayan ve 5-6 bin kmuş masraf yapaıüardır.
C. sımti 25-40 lira ödeyerek kirada ohuan ve
yıllık 20-40 bin kmrışhüc m asraf yapaıüardır.
D. sımti, ki en zengiıüeridir, 60-100 hra ödeyerek
kiralık evlerde yaşayan ve yıllık 50-80 bin kıunşluk
m asraf yapaıüandır. Bu smıtin atlanyla arabalan
olduğu gibi, içlerinde miıstakil ev salübi olmayaıüan
çok azdır.
Enneıüleıin büyiüc kısmı tüccaıduc Bazılan,
genellikle Manchester veya başka Avnıpa
şelüıieıinden mallaı getrilerek bmamn dtückâıüaımda
satarlardı. «İspartalıyankaideşlerve şirketi», «Ekizyan
kardeşler ve şirketi», «Yesayan kardeşler ve şirketi»,
«Melkon H. Maksıityan», «Kuyıuncuyan kardeşler
ve şirketi» bmüardandı. Bıuüar dışında, Hagop
ve Stepan Yesayan kaideşler, Hagop Maksutyan,
Gtübenkyan’lar vb. gibileri de Küçtüc Asya’dan
değişik türde mallar, meselâ pamıüc, ytüı, boya kökü,
atyon vs. getirip bıuada pazaıiayan veya Avnıpa’ya
saüş yapan taıunan tüccaılardandı. Ameıika Büieşik
Devletleri’nden madem eşyalai' itlıal eden Balyozyan
kardeşler de bilinen tüccariardandı.
31] 207-208
40 Yerleşim y e d e n

Şahane, özellikle de çekirdeksiz olan üzüm

Hagop hp a rta h y a n 'm
(1825-1882) a m tt (Ingiltere 'de
hazırlanmıştır)
Hovhannes Ispartalıyan 'm
(1831-1887) anıtı (eser: İtalyan
h eykeltraş Prevısanı)
çeşitleri, meşlnu nan, lezzetli inciri, büyükçe kıuaı
üzümü, keyf ve zevk veren şarabı, vişnesi, tadına
doyulmaz portakalı ve daha nice meyveleriyle,
buğdayı, arpası, zeytini, baklası gibi, afyonu,
pamuğu, fındığı vs. bölgenin, Avnıpa ve Amerika
Birleşik Devletleri ile ticaretinin en başlıca
üılinleriydi. Avrupa’nın büyiık ülkelerinden
Zmüıııia’mn saün aldığı malların başlıcalanysa,
İngiltere’den manifatıua ve kıunaş çeşidi,
Fransa’dan takı eşyaları ve manifatıua, Almanya
ve Avushuya’dan cam eşya, hazır giyim vs. idi.
Hem Eski, hem de Yeni Dünya ile işte böylesine
bir ilişki içerisindeydi Zmiuıüa !
50] 22

Genel olarak, şeluin en güzel evleri salül
kenarında ve Franklaıın sokağı diye adlandınlan
yerde bulıuuiyordu. Salülde inşa edilmiş evler
arasında, cephesi mennerden yapılan İspaitalıyan’a
ait anlı-şanh ev de, diğer kamu kıuıüuşlan gibi
birinci sırayı paylaşıyordu.
50] 18
Chardin, 1672 yılında «İzmir’de Hollandah
tacirlerin başlıca kamun, Enneıülerle, onlann
mallarım Avınpa’ya götürüp-getirmek olduğımu»
yaznuş. (Voyage de Charles Chardin en Perse et
autıes lieux de l’Orient. Edition de L. Langles,
1811).
50] 32

Şeluin ticari lisam genellikle Elence (Rıunca)
idi, sokaklarda el üzerinde ahş-veriş yapan, meyve
ve diğer tiüde perakende, küçük eşya satan Eııneni,
Yahudi, Tiük işportacılar, vs. çok çirkin telafiizlu
Elenceleriyle müşteri çağırıyorlardı. Avnıpa ile
ticari yazışmalar ise sözkonusu ülkenin lisamyla
yapılıyordu.
İzmir hakkında, eğer ticari aniamda bir
göziemde bıüıuıacak ohusak, şu sonuca varabihıiz:
Osmanlıiarm iktidarı alünda bulmian tiun iiman
şelüıieıinden, ticaretin meyveieıiıü en iyi şekilde
yiyen ve yemekte olan şelür Zmiürüa’dır. Oıuuı
konıunu, kendisiiü doğıüıüar için Doğu ve Baü
arasında ticaretin gelişmesi bağlanımda, merkezi bir
kilere çevimüş dıuıundaydı.
Zmiuıüa, Avnıpa ile Asya arasında mallaıuı değiş-
tokuş edildiği bir limandı. İşte bu nedeıüedir id, XVII.
ve XVIII. yüzyıllarda, hatta XIX. yüzyıl başlamıda
deve keıvaıüan göriümenüş bir hareketlilik
içindeydiler. Oıüaı; Küçük Asya’mn deriıüerinden
ipek, balıaıat, meyvelerle yüklü olarak Kervan
Köpıüsü’nden (Pont des Caıavans), -ki şeluin başhca
kapısı sayılıyordu-, geçip İznür’e giriyor ve oradan
Zmiürüa Enueıüleri genellikle tüccardı ve
Avrupa, özellikle de Londra ve Manchester ile
doğnıdan ilişkiler içerisinde olup, birçok ticari
kıuiduşlai' kıumuşlardı. Oıüann ticaretim yaptığı
başhca mallardan bui, İngiliz maıüfatıuasıydı.
Enneıüler, tüccarlık alamnda kendilerine özgü
geleneksel deha ve yetenekleri sayesinde, İngiliz
ve Elen finnalanyla öylesine bir rekabet içerisine
gimüşlerdi ki, oıüardan birçoğıuuuı ticaretten
el çekmelerine sebep olmuşlardı. Zmiüraa’da
maıüfahua ticareti bütiüıüyle Ermemlerin elmde
bıüıuunaktaydı ve oıüar, pazardaki ttün tüccar ve
dıückâncılann çoğıuüuğıuıu oluştıumaktalardı.
50] 33-34
Garabet Ekizyan, Manchester’e giderek, orada
1855-1860 yıllannda, «B. Babo» Finnasım kıuanilk
Zmiüıüalıydı. Hovhamıes Ispartalıyan ve diğerleri
de onu izlenüşlerdi. Avrupa dışında, Emıeıülerin,
Hindistan, Mısır, Şanı, Halep ve Amerika Birleşik
Devletleri ile de ticari ilişkileri vardı.
50] 288

da, Lyon, Venedik veya Marsilya’dan gelmiş mallarla

yiıklü olarak çıkıp, geldikleri yere geri dönüyorlardı.
50] 20-21
 Yerleşim verlen

Zınümia Enneııileri şimdi de, doğulu kadmlann

saçlanm süsledikleri ve yüzlerini örttükleri, çiçekli
başörtü ticaretiyle uğraşmaktalar. 1790 yılında,
Znıünıia’mn ıneşhıu' Ennenilerinden biri. Sultan
Selün’den basma kıunaş dokıuna (Basmahane)
fabrikası kıuma izni edimnişti,
50} 34

Enneııiler, latince konıışanlardankaışılaşhnlamaz

şekilde, eğer karşılaşhnlacak ohuiarsa, Elenlerden
çok daha zenginlerdi. Enneııiler, içerisinde taşnunaz
mal (miük) salüpleriıün sayısı, Latin ve Elenlerin
salıip olduklaıından çok daha fazlaydı.
50] 35

Emıeni tophunıuuuı salıip olduğu 100.000

Frank’tan fazla geliratın 30.000’i, Ermeni okullarına
aynhyordu.
50] 37

İZMİR 'DE (1899) İTİBARIYLA MAL-MÜLK VARUKLI VE

TÜCCAR ERMENİLERİN LİSTESİ

M EŞHUR M A I^M Ü LK VARLIKLILAR

Hovsep Çelebi Yusufyan, Kıikor Kuyıuncuyan,
Ispartahyan kardeşler, Avedikyan kardeşler, Zareh
Taktakyan, Tovmas Tovmasyan, Garabet Aıabyan,
Garabet Balyozyan, Garabet Serçoyan, öugas
Yesayan, Madteos Balyozyan, Manuk Çakçıyan,
Movses Tevyan, Harutyım Kuyıuncuyan, Hagop
Vemyan, Haıntyıuı Voskanyan, Hovhaıuıes
Parseğyan, Bedıos Bakırcıyan, Boğos Gosdantyan.
BİRİNCİ SIN IF MANİFATURA TÜCCARLARI
«Papazyan-Andonyan şirketi», «Yaldrzcıyan-
Odabaşyan şirketi», Avedikyan kardeşler,
Kuyıuncuyan kardeşler, Topalyan kardeşler,
Sukiasyan kardeşler, Ispartahyan kardeşler,
«Yesayan-Bergamahyan şirketi», Takvor
Ispartahyan, Garabet Aıabyan, Garabet Hagopyan,
Hampartsıun Hanıpartsıunyan, Nazaret Giütmyan,
Bedıos Bakırcıyan, «Sarkis Sivrisaiyan ve şirketi»,
Stepan İplikçiyan, Dikıan İplikçiyan.

İK İN C İ SINIF MANİFATURA TÜCCARLARI

Karııig Aıtannonıkyan, Dadamyan kardeşler,
Odabaşyan kardeşler, Edouard Karakaş, Alaverdyan
kardeşler, Hayk Ehnasyan, «Mağakyan-lzmirliyan
şu'keti», Mesrop Papazyan, «Misak Panosyan ve
şhketi», Hagop Papazyan, Hagop Gümüşyan, Sarkis
Aıtannonıkyan, Dikıan A ıtannonıkyan, Dikıan
 ferleşım yerleri

Kasparyan, «Saikis Sııkiasyan ve şirketi», Oınıik ALTIN TELLİ DOKUM A (SIRM ACI) TÜCCA RLA RI
Yeğyazaiyan. Aıakel Papazyan, Movses Tevyan, Sarkis
Haınpaıtsıuııyan, Sarkis Bıdıdinıyan, Stepan
Celepyan.
ÜÇÜNCÜ SIN IF MANİFATURA TÜCCARLARI
Artin Yeramyan, Artin Tokatlıyan, Avedis
Kasparyan, Avedis Klıaçadıuyan, Çakıcıyan ÇİÇ E K Lİ BAŞÖRTÜ, TÜLBENT VE ŞAL
kardeşler, «tekeyan ve Sağnyan şirketi», Klıaçadıu (YAZMACI, TÜLBEN TÇİ) TÜCCA RLA RI
Avakyan, Miluan Boğosyan, Hovhaıuıes Şalünyan, Aıtiıı Manuelyan, Kevork Panosyan, Kasparyan
Hovhaıuıes Babayan, Hagop Garabetyan, Hamtyıuı kardeşler (Fabrika salüpleri), Eligüzelyan kardeşler,
Nevşelürliyan, Sarkis Kuyıuncuyan, Sirag Takvor öazarosyan. Garabet Hagopyan, Hayrabet
Boğosyan. Papazyan, Mıgudiç Mağakyan, Milutad öazarosyan,
Nerses Kasparyan, «Şirinyan ve şirketi», Sarkis
Ğazarosyan, «S. Sivrisaiyan ve şirketi» (Fabrika
PAMUK, BUĞDAY, İN CİR, KURU ÜZÜM VE AFYON salüpleri), Ohan Baklavacıyan (Fabrika salübi),
TÜCCARLARI Ohancan Kalustyan, Kırkağaçhyan, Levon
Aıanı Hanıpartsıuııyan, Anııenak Akçeliyan, Mıgırdiçyan, Keresteciyan (Fabrika salübi).
Avedis Köleyan, Kaspar Yeğvartyaır, Kevork
Celepyan, Elnıasyan kardeşler, Tavityan kardeşler,
Zakyan kardeşler, Yeseyan kardeşler, Şirinyan İNŞAAT M A LZEM ESİ TÜCCA RLA RI
kardeşler, Arevyan kardeşler, Varbetyan kardeşler, Aprahanı Berganiahyan, Kahıst Papazyan,
Sinıonyan kardeşler, Ohanyan kardeşler, Levon Kanüg Saratyan, Manuk Çakıcıyan.
Mıgırdiçyan, Loğofet Balyozyan, Klıaçadıu
Zakyan, Garabet Aıabyan, Gülbenk Giütüıyan,
Gosdant Sıüdasyan, Madteos Balyozyan, Miluan YİY ECEK TÜCCA RLA RI
Zaınbakçıyan, M iluan Papazyan, Hagopcan Şeritçiyan kardeşler, Mağakyan kardeşler,
Bahkçıyan, Hagop Dilsizyan, Hamtyıuı Keklikyan, Melkon Kasparyan, Hagop Uncuyan.
Bağdasar Cemıakyan, Rııpen Ağaşaryan.

SA ATTÜ CCARLARI
PER A K EN D ECİLER Amıeııak Karakaşyan, «Karakaşyan
Varbetyan kardeşler, Mıgırdiç Ağanıcanyan, Zmiünagesyan şirketi», Simon Simonyan.
Hagop Ağanıcanyan, Hovsep Mağazacıyan, Sarkis SOJ 289-292

Avakyan.

Zmiimıa ’da bir kahvehane Zmüı nıa deniz sahih

 Yerleşim yerlen
İZMİT / N İK OM İD İ A
Bölgede, ziraat ıııalısıüleri, kısmen yakıt, kereste
ve dokıunalar üretiliyordu.
İdari merkez Nikoınidia, 50-60 yıl önce, daha
demiiyolu inşa edilmemişken, Kiıçiık Asya’mn en
işlek ve en fazla ticari geliri olan limanlarından
biriydi.
10] 182
İpek böcekçiliği, yerli halkın uğraşı alanı olarak,
sadece 100 yıllık bir geçmişe salıipti. O zaman, bir kilo
kozanın değeri 300-400 kıunş ediyordu ve köylüniuı
emeği bol bol ödeniyordu. Bu nedenle de, birçok
köy verimli topraklanın dutluklara döni'ıştürerek,
kendini bol geliri olan ipek böcekçiliğine adadı. İpek
böcekçiliğinin gelişmesme paralel, bölgede doğal
olarak kozayı ipeke dönııştünnek üzere, ipliklıaneler
de açıldı. Önceleri, herkes kendi olanaklarıyla
kozadan ipek elde ediyordu, daha sonralan sayısı
şimdi 60’ı geçen, -ki bıuılardan 40’ı- 1910-1912
yıllannda halen varlığını koruyordu, iplikhanenin
bulıuiduğu merkezlerin oluşmasıyla, haımnaddeyi
onlaıa teslim ediyordu.
Nikoınidia bölgesi eğirtme merkezlerinde, genel
olarak 1500 paket* değişik çeşit ve kalitede ipek
iüetiliyordu. İpliğe dönfışmüş her paketin, ortalama
150 altın karşılığı satıldığım hesap edersek, bu.
1 paket=400 kilogram a eşittir. Ç eşitleri. G ıaııd priıua (B üyük
kalite), coıırt et loııg (kısa ve uzım )=(510 paket), P re m ik e
ordre (B irinci s u n i), court et loııg (kısa v e uzuıı)=(745
paket), Boıı deu x iü ııe (tyi ikinci sn ııi), coıırt et loııg (kısa v e
ıızını)=(390 paket), D eııxiem e loııg (İkinci uzım ), coıırt et loııg
(kısa v e ıızım)=(775 paket), TVoisieıne (ÜçüncU)=(775 paket).
H ıtarp l.S O O paket. Derleyenin notu.
43
kozadan elde edilen ipek değerinin, bir yılda
225.000 altına eşdeğer olduğmıu gösterir.
10] 186-190
Ö RM E - D O K U M A F A B R İK A LA R I
İlki ve en eskisi, İzmit şelrinin güney­
doğu kısmında, Kileğ nelni kenannda bulıuıan
İmparatorluğun çuha fabrikasıydı 1836
yılında Sultan Mecid zamamnda kmıüan, aym
yıllarda Hereke İmparatorluk Fabrikasını da inşa
eden Hovhamıes Dadyan denetiminde işletmeye
açılmıştı. Çıüıa fabrikası tüm İmparatoıiuğım en
ünlü işyeri olup, ösm anlı ordusmımı ihtiyaçlarım
karşılıyordu. Sultan Hamid zamamnda o uzun
zaman kapalı kaldı, fakat Anayasa’mn kabulünden
sonra hükümetin ilgisine layık bulruıarak, yemden
üıetime başladı.
Karamu.sal fabrika.sı, 1893-1894 yıllarında
bir grup Boşnak zengini tarafindan, Karamusal
şeluinin doğusmıda kıuulmuştm. Büyük ihtiyaç
duyulan mallardan, kilim, dokıuna, fes, vs.
üretiyordu. Şu anda, refah düzeyi oldukça yüksek
bir dıuıundadır ve İmparatoıiıığmı en ıneşhıu
iüetirn işletmelerinden biridir. K aramusarda bir
Enneni’ye ait olan bir de yazma fabrikası vardır.
10] 191-193
İP E K İP L İK H A N E L E R İ
1910-1912 yıllannda, Nikoınidia bölgesi,
Kıutbelen, Kıncılar, Eşme, Miçaküğ (Öıtaköy),
Saraşh, Bıuhaniye, Adapazarı, Aslanbek, Bardizak
(Bahçecik), Noraküğ (Yeniköy), Tepeköy adlı
 Yerleşim yed en
yerleşim yerlerinde, 21 tanesi aşağıda isimleri anılan
Ermenilere ait olan, 35 adet ipliklıane işliyordu. A.
Garabetyan, K. Değinnenciyan, O. Şamlıyan, D.
Gaıabetyan, B. Mmadyan, Çarkçıyan kardeşler,
Medaiyan, H. Dayleıyan, Kuymncuyan kardeşler,
M. Cırgayan, A. Anbarlıyan, G. Topuzyan, G. Der-
k ayseri
Gesaria, doğal zenginhklerden malmmı olmasına
rağmen, coğrafi konıunu ve yollann kesiştiği bir
kavşak olması itibariyle, kendiliğinden oluşan işlek
ticaret sayesinde, büyük, kalabalık ve refah içinde
bıüıuıan bir şelür olarak iüı kazamıuşü.
Sıuiye, Mezopotamya, İran ve Orta Asya ’ya kadar
giden keıvaıüar buradan geçmekteydi. Gesaria, ayıu
zamanda Doğu Anadolu ve Akdeıüz arasında da bir
ıdaşım yoluydu ve Karademz’den Kilikya kıyılanna
uzanan yollar da bıuadan geçmekteydi.
3] 1467
İhraç mallan, pastınna, pamuklu ve yiüüü
dokıuna, hah, kilim, deri, kiük, bakır ve değişik
madeıüeıie, kıuuhümuş meyve çeşitleriydi. Kayısı
çekirdeği ise Konstantinopolis’deki pastanelere
satılmaktaydı.
Gesaria Sancağı’ıun iluacatı, 1890 yılında
650.000 Osmaıüı lirası veya 15 nülyon altın Fraıü:
olarak taluıün edilmekteydi.
İthal mallan olan pamıüc, bakır ve diğer
madeıüer, çıüıa ayakkabı, tüttür, pirinç, şeker, kahve,
petrol tüiüüeri ile Mersuı limaıundan, kısmen de
Samsım’dan giren, İngiliz, Fransız ve Amerikan
mallanydı.
Yıllık ortalama itlıalât değeri, yaklaşık 400.000
Osmaıüı lirası veya yaklaşık 9 nülyon altm Frank’a
eşdeğerdi.
Görtüdüğü gibi, ticaret dengesinde iluacat.
Garabetyan, Mıgııyan, Klı. Avedyan, Der-Sahakyan
kardeşler. Bu arada Medaiyan’m Seyit, Hagop
Dayleıyan’ın da Hamit Bey adlı ortaklan vardı.
Geri kalan 14 iplikhane Elen ve Tüıklere aitti.
10] 201-211
/ GESARIA
ithalâtı 250.000 Osmaıüı lirasıyla aşmaktaydı.
Bu fark, sermaye birikinü olarak kabıü edildiği
takdirde, bu birikimin büytüc oranda Enneıüler
sayesinde oluştuğıuuı belirtmek gerekir, çtüücü ticari
hareketliliğin baş aktörleri, hemen her yerde ve her
zaman olduğu gibi Eımeıülerdi.
3] 1469-1470
İlk tamıuıuş tüccarlar, Başbezirgânyan,Zardaryan,
Gtünüşyan, Mamkyan ve Frenkyan ailelerimi! üyeleri
olmuşlardır. Bıuüaıı, Gtübenkyaıüar, Manukyaıüar,
Selyaıüar vb. gibileri izlenüştir.
3] 1467-1477
K. Develiyan’a göre, Gesaria çarşısında herşey
son derece dtızeıüi olup, bıuada iş yapan tüccarlar
da, bu orandaki görkenüilikle çalışmaktaydı. Çaışı,
tamanu çatıyla kapatünuş olduğıuıdan kar, riizgâr,
çaınıu ve yağmıudan konuıan çok sayıda böltüıüere
aynlnuş, geometıik dt'ızeıüilikte inşa edilnüşti. Her
zanaatın ayn ayn, kendine ait böltüntı, her tüccann
kendine aynlnuş bir ham vardı ve bu şık böltüıüerde,
çok düzeıüi, sistenüi bir ticaret gerçekleşmekteydi.
Birinci Diüiya Savaşı öncesinde, 1914 yılında
Gesaria’yı ziyaret eden Vahan Tekeyan, “Çarşı,
Kayseri’ıün onıundıu ve her vatandaşın, özellikle
de Enneıülerin bıuıda bir payı vardır. Enneıüler,
hem sayı, hem de önem açısından, öylesine hâkim

bir dmımıdalar ki, çarşıyı haklı olarak keırdi
mallan olarak kabul ediyorlar. Hahcılann yeni
ve şık mallan, şelıir ve köylerdeki evlerde kıurüıı
sayısız tezgâlılarda, kızlar ve kadrnlar tarafindan
dokunmaktadır. Hah ve kilim de, pastırma gibi,
Gesaria’mn kârlı girişimlerinden biridir” diye
yazmaktadır.
H o ru ty m Başbezıigânyan M ıııas Yenovkyan
Gesaria, birçok ünlü hanlara da salıipti. Bmılardan
en tanınmışı, 1523 yılında Peri Paşa tarafindan
yapünlan “Gön Han” ve 1729 yılında İbraliim
Paşa tarafindan inşa edilen “Vezir Han”dır. 'W. G.
Blackie’ye (The Imperial Gazeete a General Dict.
O f Geography ete., II. cilt, s.40) istinaden, Enneni
tüccarlar, mallanm Vezir Han’da satinaktaydı.
Aynca Kıllamaz Han, Pambuk veya Pamuk Han,
Kaürcı Han ve Kantsanak Han da beliılilmektedir.
Kantsanak Han, kısa süıede önemli bir ticari
merkeze dönüşm. V. Tekeyan “Çarşımn haricinde
büyiık hanlar var. Bmılardan en önemhsi “Kantsanak
Han”drr. Ennenilerin “Kantsanak İnkemtyım” (Kasa
Şirketi) paralanyla inşa edilmiş, büyük bir akar
kaynağı olduğıuıdan da, ismi böyle amlmaktadır.
Han olarak, Konstantinopolis’teki hanlann şekhne
benzemez. Geniş bir avlu çevresinde sıralammş, bir-
bir buçuk katlı mağazalardan başka bir şey değildir,
fakat içlerinde hayli geniş ve şık mağazalar vardır.
Ennenilerin “Osmanlı Bankası” şubesi de bu avluda
bıüıuunaktadır. Ayn bir binadır ve “Kantsanaki
hıkenıtyıuı”a kira vennektedir. Kantsanak Han,
Ennenilerin ismini gunuia andıklan, Gesaria’mn en
gösterişli kıunluşudıu'.
Kantsanak Han’da işler, çarşıda olduğımdan
farklı şekilde yiüümektedir. Çarşıdaki hareketlilik
bıuada yoktıu, fakat bıuıa karşılık, sandıklar ve
çuvallar, salıiplerinin ağn bakışlı kontrolü alünda,
onlarla ve yüzlerle girip çıkmaktadır”.
2]
Yerleşim verlen 45
1879 yılında Gesaria’da, şelıirdeki fakirlerin
dertlerine çare bulmak, dilenciliği ortadan kaldınnak
ve işsizlere iş bulmak amacıyla “Ağkadats
Hokapartsıityım” (Fakirler Mütevelli Heyeti)
kıuıüıu'. Bu organ, yerel zenginler vasıtasıyla hayli
büyük bir meblâğ toplayarak, Gesaria’daki Günmık
Han’ım 1885’te Çamkertenyanlar’dan saün alır.
Keşişyan Ailesi
alışkanlığa göre bu han daha soma “Kants-anak
Han” olarak amlmaya başlar.
Bu kıunluş, 1886 yılından itibaren
“Hokapartsutyıuı Ağkadats Kantsanaki Hayots
Gesariyo” (Kayseri Ennenileri Fakirler Mütevelli
Heyeti Kasası) ismini alır. Demek yönetimi 11
üyeden oluşmakta olup, başkan haricindeki diğer
10 üye, iki yılda bir değişmekteydi. Yönetim
kıunlu, haftada bir çarşıda kıunbara dolaşhnyor
ve herkes gönüllü olarak bağışta bıüıuıuyordu.
Kihseler de gelirleıinden pay aynıyor, ıııiüklerin
yıllık gehıieıinden belirli ödeme yapıyor ve halk da
bağışta bıüıuıuyordu.
“Kantsanak”, Gesaıia’mn farklı eüük kökeıüi
nüfusu dâlıilinde öyle güzel bir merhamet örneği,
öyle çekici bir alüâk sergilemekteydi ki, Tiükler de
işledikleri derileri göniülü olarak teslim edip, bu
teşkilata olan sempatilerim sergilemektelerdi.
S] 1309, 1312
M ANİFATURA T Ü C C A R L A R I
Gesaria’mn mamfahua tüccarlan, sadece sancak
dalülinde değil, tiün iüke satlunda ön sıradaydı.
1915 yılında, Kayseri’de Ermem 54 büyük tüccar
vardı.
H A Z IR G iY İM T Ü C C A R L A R I
Bu ticareti başlatan, “İplikçiyan Mağazası”mn
688-690 kumcusu Cebrayil İplikçiyan ohnuştiu'.
46
G esana, K antsanak Han
İplikçiyan, ticaıi faaliyetleriyle ilgili olaıak, yılda
birkaç kere, Avmpa ve ABD’ye gitmekteydi. 1910
yılında Konstantinopolis’e yerleşir ve oranın önde
gelen tüccarlarından birisi ohu.
C. İplikçiyan dışında, hazır giyim işiyle
Harutyun Böcekyan ile Harutyun ve Vahan Der-
Mıgırdiçyan kardeşler de ıığıaşmışlaıdır.
İ P re A K T A R İY E M A L Z E M E S İ SATANLAR
(U RG ANCİLAK)
Taşrada bu malların alıcısı çok olup, bunıuı
ticaretiyle “Garabet Palamutyan”, “Gürcliiyan
kardeşler” ve “Ohanyan kardeşler”
uğraşmaktaydı.
İ P E K TÜ C C A R L A R İ (KAZAZLAR)
XIX. yüzyılın ilk çeyıeğinde bu ticaretin
öncüsü “Sarkis Telfeyan” firması olmuş, Buısa ve
Konstantinopolis’le geniş çapta ticaıet yapmıştır.
Kazaz Sarkis’in evlâtları Garabet (1832, Gesaria -
1906, Konstantinopolis) ve Movses (1844, Gesaria -
1900, Konstantinopolis) babalarının kruınuş olduğu
işi devam ettinniş, fakat daha soma hah ticaretine
geçmişlerdir.
1915 yılında Gesaria’da ipek ticaretiyle uğr aşanlar
“Arakelyan kardeşler”, “Garabet Kazancıyan
ve evlâtları”, Toros Çakmakçıyan, “Kapriel
Kürkçüyan ve evlâtları” fiiınalan ohnuşhu'.
H IRD AVATÇ ILAR '
1915 yılında, 10 Emıeni finnası
uğraşıyordu.
S İL A H SA T IC IL A R I
Farklı silalılann saüşı, özellikle 1908
Anayasası’nm kabulünden soma aıfımşür. 1915
yılında, bu ticareti 7 Emıeni ellerinde tutmaktaydı.
1 Bu mal çeşitleri. A lm an m alı teneke kutular, deniz k ab u k lan , cam
boncuklar, çöm lekler, m akas, k âğıt v e karton olmuştur.
_Yerleşım ye rlen
K aysen Çarşısı
M A D E N İ EŞYA T Ü C C A R L A R I
Gesaria’da satılan madeni eşyalar, genellikle
İngiliz ve İsveç ıııaiı olmuş, 1915’te Aram
Mosdiçyan ve “Seferyan kardeşler” finnası bu
ticaretle ilgilemııiştir.
B A K İR re B A K İR EŞYA T Ü C C A R L A R İ
Küçi'ık Asya sakinlerinin gündelik hayatında
bakır eşyalar, ezelden beri önemli bir yer tutmuştm.
Böylelikle bakır, hammadde ve bu maddeden
hazırlammş, kazan, tepsi ve daha başka mutfak
malzemeleri olarak geniş çapta kullanılmıştır.
Bu ticaret koiıuıun Kayseri’deki en eski
tüccarlan, Daniel ve Hagop Camcıyan kardeşler
olmuştm. 1915 yılında, onlann haricinde. Garabet
Camcıyan, Garabet Matosyan, Artin Çalıks an ile
“Camcıyan kardeşler” ve “Martayan karde.şler”
finnaları göze çarpmaktaydı.
K O M İSYO N C U LA R
Anlaşmalara istinaden, Konstantinopolis’ten
Gesaıia’ya özellikle manifafiua üıiinleri yollayan
komisyoncular veya aracılar ithalât konusunda
önemli rol oynanuşlardrr. Hagop İ.spençyan,
Garabet Süzmeyan, Garabet Ohanyan ve Yervant
Frenkyan Gesaıia’da bu işle uğraşan kişilerdi.
K İTAPÇ ILAR
1860’dan sonra Gesaria’da başlayan dinamik
eğitim hareketi, kitap ihtiyacım da beraberinde
bu işle getirir. Konstantinopolis’ten ders kitapları, dini
içerikli kitaplar, ucuz misyonerlik yayınlan ve
Enneııi harfleriyle Türkçe romanlar gelmekteydi.
Gesaria’da kitapçılık işuıi başlatan Harutyun
Nurcuyan (1824-1892) olmuş, onu Harutyun
Ba.şbezirgânyan ve Kalu.st Kaplanyan takip
etmiştir.
 Yerleşim verlen
İH R A C A TÇ IL A R (O KKA M A U )
Bu dalın öncüleri olan Gülbenkyan’lar ve
Balyozyan’lar daha soma Konstantinopohs ve
İzmir’e taşınarak çok daha büyiık başanlara imza
atarlar.
1915 ’te, Hagop Alaverdiyan, Aram Mosdiçyan,
Garabet Çağcıyan ve “Kuyumcuyan evlâtları”
finnası bu dalda çalışıyordu.
K Ü RK Ç Ü LE R
Külk ticareti, iluaç mallanndan birini
oluştıumaktaydı ve bu konuda en başarılı
isimler, Hagop ve Garabet Cırcıryan, Hagop
Armağanyan, Kevork Elmayan, Bedros
Saraylıyan ve Boğos Nevşehirliyan’dı
SAR RAF LA R
Gesaria’da sanaflığın veya faizciliğin eskiden
gelme bir geleneği ohnanuştır. Lâkin zaman
içerisinde, para bozan veya yabancı paralan yerel
para birimiyle değiştiren ve karşılığında kâr edinen
dövizciler türemiş ve bımlar sarraf genel ismi
altında amhmşlardır.
1915 ’te, 17 kişi bu alanda faaliyet göstennekteydi.
YAZMA İM A L A T I
Gesaria, iüettiği yazmayı Garin (Erzıuıun),
Sebastia, Engtüia (Ankara), Kastamonu vilayetlerine
ve Rıuneli ile Bulgaristan’a iluaç etmekteydi. 1898
yılında, 500 kadar işçinin çahştığı 35 fabrikada, yıl
boyıuıca lüç dıuulmaksızm iüetiın yapılmaktaydı.
Tümü erkek olan işçiler, ayda ortalama 600, yılda
ise 7.200 altın kazamyorlardı.
Bu iüetiın dah Enneıülere malısushı ve hemen
ttün işverenler de Ennemydi. 1915 yılında, hem
iüeten, hem de iluaç eden fabrika salüpleri, Afşaryan
kardeşler, Hagop Ekmekçiyan ve oğlu Hovhannes,
Harutyun Ekmekçiyan, Kevork Taşçıyan,
Sarkis Hürmüz^an, Parseğ Mutafyan, Garabet
Nevruzyan, Hagop Çural^an, Garabet Boncukyan,
Harutyun Bohçabyan, Kevork Silginyan’dı.
Hagop Bohçabyan ve Nazar Bohçabyan ise sadece
yazma ticaretiyle uğıaşmaktaydı.
3] 1497-1498
H A U T İC A R E Tİ
Hah iüetinüıü Gesaria’da, 1893-1894 yıllannda,
mahallelerden büinde, tezgâh üzerinde ipek hah
dokıuııaya çalışan hiccar Krikor Kundakçıyan
başlatııuşür. İlk dtızeıüi hah iüeticisi ise, ayıu
yıllarda Mıgırdiç Yesayan olmuşhu.
47
Bu girişim, oldukça çabuk yayılıp, 1897-1898
yıllannda Gesaria ve çevresinde yaklaşık 2000
hah tezgâluna lüaşımş, 1901’de ise bu sayı 5000’e
yükselip, yaklaşık 10.000 çalışan insamn geçimim
sağlaımşür.
1898 yılında başhca hah tüeticileri, (parantez
içinde tezgâlılann sayısı belirtilnüştu) Harutyıuı
Giüiüilüyan (50), “Kızılyan ve Kıl çıyan müessesesi”
(60), “Dikıan Çakmakhyan ve Hamtyım Kalpakyan
müessesesi” (50), Mıgırdiç Dökmeciyan (40),
“Varjabedats Klunayoğagan Miutyım” (Öğretmenler
Tasarnıf Birliği, 30), Hagop Balyan (40), Daıüel
Sanafyan (20), Garabet Martayan (20), Hovhamıes
Kınacıyan (20), Rupen Yakupyan (20), Nazar
Hacıkızyan (20), Bedi'os îspeçeıyan (20), Penyanün
Hanıalyan (20), Dikıan Kalpakyan (20) ve Miluaıı
Yeprenıyan (20) olmuşhu.
Bıuılann haricinde, 20’ıün alhııda tezgâh salübi
olan çok sayıda kişi de vardı.
3] 1500-1501
Gesaria’da hah iüetinü ve ticaretim geliştinnek
amacıyla, 1898 yılında, yem tayin edilen mutasarnf
Melunet Nâzını Paşa tarafindan kıuulan “Halı
Komisyonu” bir başkan ve 5 üyeden oluşmaktaydı.
Başkanlığım, kendisi de 50 tezgâha salüp İmamzade
Ömer yapmaktaydı, üyeler ise fabrikatörlerden
Kıikor Kıuidakçıyan, Hagop Monıkyan, Hovhamıes
Avakyan, Haygazıuı Yakupyan ve Hanıtyıuı
Sanyan’dan oluşmaktaydı.
3] 1505
Gesaria’da iüetilen hahlann üzerinde İstanbıü
panoraması, Paris ticaret fiıaıı, Trafalgar deıüz
savaşında yaralı Amiral Nelson, Asma köprü ve
lüüriyet heykeliyle New York, Kraliçe Viktorya,
Mısır, vs. resimleri işlenerek, 50-200 altm fiatı
karşılığında, Konstantinopolis, Mısır ve Zmiüıüa
çarşılannda satılmaktaydı. Benzer halıların
büyük bir kısım, hah resinüeri için özel bir resim
atölyesine salüp olan Şavarş Yesayan tarafindan
hazııiamııaktaydı.
3] 1506-1507
Halı hcareh yılda ortalama 35-40 bin alün gelir
sağlamaktaydı ve bu nüktaıın 10.000’i tenüz kâıdı.
Bu nüktarm bir kısım ipek hiccanna veya hah
hiccanna ait olmakla birlikte, büyük bir kısım fakir
ve orta halli, hah dokuyan köylü ailelere giüııekteydi.
48 JYedeşım ye rlen
Eski halılann tamiratıyla da uğr aşan bu kesim, 1898
yılında en az 18.000 altm kazamnıştı.
3] i 507
1915 yılmda, Gesaıia’da Emıenilere ait 23 halı
saüş fimiası' vaidı.
3] 1507-1509
İŞ L E M E P E R D E /C İC İM ) Ü R E T İM İ
Bu işkolımu başlatan Movses Telfeyan (1844-
1900) Gesaria’dan uzaklaşana kadar (1896), bu
dalda 200 işçinin çalıştığı bir iüetim kıunıuştu.
Çırağı Garabet Nakkaşyan omm işim devam
ettinniştir.
3] 1509
PASTIRM A Ü R E T İM İ re T İC A R E Tİ
Gesaria’yı, tiün Osmanlı İmparatorluğıı’nda
imlendiren mal çeşidi, pastırmadır.
İlk pastinna tüccarlan, Hagop, Nazar, Kapriel
ve Vartan Şakıyanlar, Garabet Mayisyan ile
Kevork Aynacıyan olmuştıu.
1915’te ise işkohuıım başlıca tüccarlan
“Arakelyan kardeşler” finnası, Tavit Kaltakçıyan.
Garabet Kaltakçıyan, “Sarkis Cırcıryan ve oğlu
Harutyun” finnası, Hagop Bohçalıyan ve Hovsep
Dağiaryan olmnştiu.
3] 1512
Gesarialı Enneıüler, böylece akıl, sağduyu ve
tüccarlıkta gösterdikleri yetenekleriyle, ülkelerine
lüzmet verip, gelişmesine katkıda bulmunuşlardır.
3] 1480-1491
Gesaıialı tüccarlar, ifias etmeyi kendileri ve
nesilleri için bir onlusuzluk olarak algılanıalaıından
dolayı, aralannda ifias edenleri yok denecek kadar
azdn. Kaçnuhııası mimıkün olmayan dunuıılarda
ise malıkemeye giüııek yerine, sonuılan anlaşarak
çözmeyi yeğlemekteydiler. Gesarialı Enneni
tüccarlar, ender de olsa aralanndan çıkan, lülebazlıkla
ifias edenlere karşı son derece acımasız ve amansız
ohmışlardır.
1 K aynak olarak g österilen kitapta tiün bu ü n n alaı m isim len tek-tek
belirtilnıiştiı. Yer darlığm dan dolayı, burada sadece genel sayıyı
belirtm ekle yetiıunekteyiz.
Ermeni tüccarlann ticari sonınlan, hâkim
rolündeki Nazaret Oclabaşıyan ve Garabet
Martayan tarafindan çözüme kavıışüunluyor,
tartişma konusu olan meseleler onlai' tarafindan
incelenip bir kar ara varılıyor, bu karara her iki taraf
da itaat ederek, kasaya, yani Fakirler Kolu’na belli
bir bağışta bulımnyordu.
3] 1491
EVEREK KASABASI
Yoğıut Pazarı olarak amlan Everek çarşısı,
çoğmıluğu mamfahua ve bakkaliye mimleri
satan, tamaim Eımeralere ait olan 150 diıkkândan
oluşmaktaydı.
Penese pazannda da dımun ayıusıydı.
Hayli önemli çapta ticaret yapan ve Avnıpa
pazarlanyla doğından ilişki içinde bnlıuıan tüccarlar
da vardı.
Ermemler, Tiüklerle ortak olarak büyük
baş hayvan ticaretiyle (celepçilik) de ilgilerap,
uğıaşmaktaydı.
Kitre- ve yün iluaç edilmekteydi. Hayli kaliteli
deri tüetilmekte olup, halıcılık da pek gelişnüşti.
2] 825
Sadece ilkokul mezımıı olan, Everekli Garabet
Gerekmezyan (1820-1877), Everek’e yemlikler
getiren biriydi. Everek ve Konstantinopolis arasında
ticaret ve koımsyonculukla uğıaşan Gerekmezyan,
Konstantinopolis’ten ilk gaz lambasuu getiren
kişiydi. Konstantinopolis ve diğer büyük şelürlerde
çokça varolan linnlan görerek, Everek’te ilk olarak
fiim açan da yine o ohmıştiu. Ancak bımdan soma,
ekmekler evlerden dışanda, fiıuılarda pişnihneye
başlanuştir.
Bir diğer Everekli, Minas Sarkis Yenovkyan,
Dikran Çakmakçıyan’la bhlikte, doğduğu
kasabada ilk halı dokıuna şirketim kıumıışhu.
Kendi kendim geliştirerek, maddi dıuıumuıu
dt'ızeltımş, becerikli, iş bilen bir genç olan Hagop
Çakmakçıyan, daha Adana’dayken, Barikyan’m
ortaklığıyla, çorap tüetenbirmakine çahştınnaktaydı.
Everek’e döndükten soma, önemli bir yatının
yaparak. Nişan Yıısıityan’la birlikte, günde 500 çifi
iüetim yapan bir çorap fabrikası kıuar.
3] 1591-1592
2 K itre, Geven adlı b ir bitkiden elde edilen bir çeşit tutkal, zamktır.
Tercümanın notu.
 Yerleşim verlen
KI GI
Çevredeki yerleşim yerleriyle bir ticari ilişkiler
merkezi de olan Kıği, aytu zamanda bir tanın
bölgesiydi. Geniş ovalan, başta buğdaygiller olmak
üzere, büyük oranda zengin üi'ün vermekteydi.
Kıği’mn çevresinde, en eski yüzyıllardan beri
işletilegelen, bakır, tunç ve demir madenleri vardı.
Çok eski zamanlardan kalma, büyiık madeni döküm
ve demir-döküm yerleri de vardı.
Enneııiler, ticaretle, perakende satış işleriyle,
zanaatlar- ve ziraatla uğraşıyorlardı. Kendilerine
fazlasıyla yeten bri dmmna salıiplerdi.
KÜTAHYA / GlIDİNA
Kütahya kıunaş, özellikle de keten dokıunalanmn
büyükçe ticaretinin yapıldığı yerdi. Buğdaygillerden,
meyvelerden ve diğer zuaatüı-ünleri dışında, Amerika
Birleşik Devletleri’nde de satılan ve pek gözde olan
çini eşyalar da Kütahya’da üretilmekteydi.
Enneııiler, ticaret, değişik zanaatlar ve
çıdlıacıhkla uğraşırdı. Şelıirde büyiık miktarda yerli
MALATYA
Eski zanıaidarda Malatya’mı! öneııdi bir merkez
olduğu reddedilmez bir gerçektir.
Kendi ticaretinin temeli, yerel ihtiyaçları
karşıladığı gibi, dışarıya da iluaç edilen topraktan
elde edilen üriiıderiydi. Türkiye Cımdımiyeti’nin
kıuidnıasma kadar Malatya, iüettiklerini uzaklara
yollayıp, satabilmek amacıyla demiıyoluyla başka
şelıirlere, özellikle de liman şelıirleruıe ıdaşıın
olanaklanndan yoksıuidu.
49
Çok sayıda zengin tüccarlar da vardı, bıuılardan
Amerikyan, Hovagirnyan, Alemyan, Oynoyan,
Klıoşmatlıyan, vb. gibileri en bilinenleriydi.
Kıği Enneııileri, değişik alanlarda, pratik,
girişken, becerikli ve zekiydiler. Aym zamanda
fakat, çok tutıunlu, ekonomisini pek esirgeyen,
liarcanıalanm, en iyi şekilde planlayıp, nııdıasebe
eden, lıesaplı-kitaplı insanlardı. En ince hesaplarla,
ihtiyaci olduğıuıa kanaat getinnedikleri zamanlarda,
çok gerekli değilse eğer, elleruıi öyle kolay-kolay
ceplerine atan cinsten İliç değillerdi.
28] 802-803
mal iluacatiyla uğıaşan, en göze çarpan tüccarlar,
ayıu zamanda büyük ve varlıklı Enneııi evleriydi.
Dakesyan, Hayiabedyan, Çürükdişyan, Talunizyan,
Palantsyaıı, Der-Klııuıgianosyan, Meldonyan,
Simityan, Kehyayan, Tekeyan, Der-Hanıtyıuıyan,
Şangıdyan, vs. bu ailelerdendi.
28] 792
Osmaıüı devletinde endüstriyel iüetinı ve
fabrikalann bıüıuunaması nedemyle, genellikle itlıal
edileıüer Avrupa’da üretilen mallardı.
S] 985
Değişik mallann itlıalâtım sağlayaıüar ise Ennem
sanaflarıydı. Küçüklü-büyiıklü mesleki örgütlemne
ve satimevleri için kredi venne işim üsüeneıüer de
yine oıüardı.
50 _Yerleşım y e d e n
Malatya’ya itlıal edilen mallar pek değişik ve
çoktu. Onlardan en temel olanlan, değişik tiırde
madeni döküm eşyalan, kıunaş, nıs ve amerikan
derisi, peüol, tıız, sabıuı, kibrit ve perakende
saücılıkla uğraşanlar için de yıuddışında lıazniaıuıuş
değişik ev eşyalarıyla, takılardı.
Hem ithalât, hem de iluacat, iluacatla uğıaşan
tüccarların sayısııun çok daha fazla olması farklılığı
dışında neredeyse ayıu şekilde yapılmaktaydı.
Malatya’mı! iluaç ettiği başhca üıiüıler, afyon,
ipek, kıuuhümuş kayısı, dut, meyve çeşitleri, aııııut,
elma, kmıı üziüıı, (tatlı ve acı) kayısı çekirdeğiydi.
Malatya’dan iluaç edilen mallann birkaç ishsna
dışında hemen büyiüc kısıra iç pazarda hücehliyordu.
Önıeğin, kayısı çekirdeği, ipek, hihüı, ve afyon,
bazı Avnıpa şirkeüerimn temsilcilikleri aracılığıyla
doğrudan Avnıpa iükelerine gönderiliyordu. Yerh
pazar ve yakın iükelerde hücehlen mallar ise,
kıun dut, dut rakısı, pestil, ve diğer çeşit tatlı-
şekerlenıeler, kayısı, şeftali, anııııt, elma, kıun üzüm
ve hem taze, hem de kıunhüarak konserve edilmiş
erik çeşitleriydi. Bıuada önenüe belirhnek gerekir
ki, Malatya’mı! sahş sembolü olarak isim yapnuş
kayısısı, anııudu ve elması sadece menüekette
değil, Avınpa’mn büyük şelürlerinde de tadından
inuemlerek balısedilen, eşsiz meyveler olarak
tammııaktaydı.
MALKARA
Rodosto (Tekirdağ)’m 57 kın. kuzey-doğnsıuida
bıüıuıan Malkara, tek veya iki katlı ahşap evleri
ve düzensiz sokaklarıyla üpik bir doğu şeluiydi.
Taş yapılı, bahçeli en güzel evler ise Ermem
mahallesinde bıüıuıuyordu.
Enneıülerin başhca uğraşları zanaatlar ve
inşaatçılıktı. Fakat, çorbacı olarak adlandınlan
büytüc toprak salübi tacirler de vardı. Aıhn Çorbacı,
Toros Çorbacı vb. gibileri en bilineıüerdendi.
27] 9, 29
Yerel cemaatin ekononük dıuıunıuıu yeterli
olarak tamnüayabiliriz. Meslekler dışmda Ennemler
bazı ticari işlerle de uğraşıyorlardı.
Peholiüı yaşam alaıüanna girişinden önce, keten
yağı (dalıa çok bezir yağı olarak biliıüı) iüeünü
gelh gehren bir iş alamydı. O, hem aydııüaüna işlevi
görüyor, hem yemeklerde ve aym zamanda boya elde
edilmesi amacıyla da kıülaıuhyordu. Enneraleıin,
Aynca, kayısı çekirdeği, ceviz, findık, badem,
bıuııuı yamnda talullardan buğday, aıpa, mısır,
dan, mercimek, nohut, pirinç ve fasıüya da iluaç
edilmekteydi. îç kıülarama yönelik olarak bilinen,
pamuk, yün, keııevh, haşhaş, hihüı ve deri gibi
mallar da ilıhyaç üzerine iluaç edihnekteydi.
5] 1000
XIX. yüzyıl sonu XX. yüzyıl başında, endiısüi
denen olgu hemen hemen yok gibiydi. Birinci
Diüiya Savaşı’ndan önce, hün Tiükiye’de olduğu
gibi, Malatya’da da endiıshi, devlet tarafindan
özendirilip desteklenen bir dal değildi.
Malatya’da, bir Tiük işadanu tarafindan kıuıüan
ve Aıapkirli Enneıü zanaatkârlann çalışhnldığı
tek bir manusa fabrikası dışında, şöyle öviüıiüerek
balısedilebilecek ve endüshi olarak adlandnıhnaya
layık herhangi bir iş veya işyeri yokhı. O fabrikada
değişik havlıüar, dokıuna örhUer, vs. işleıüp
tüetiliyordu. Bu kıurun, Tiük fabrika salübimn
akarsuyunun akını güciüıü kıülanarak, kendi
aletlerim çahşhmıayı becerip, çıühacıhğı öyle bir
seviyeye yiücseltüğiıü gören Aıapkir ve Giülüüü
Ermem ustalann mesleki kıskançlığı nedeıüyle,
daha ilk giüiden önem ve ihbar kazamıuşü.
5] 1003
bezirlıane olarak adlandınlan ve yağ çıkarma amacıyla
kıülaralan ezme aletlerine caımzlann koşıüduğıı
böylesi 6 adet yağ iüeüııı merkezleri vardı.
Bıuıa yakın olarak susanı, yaıü kiüıcü yağı da
iüeüliyor ve Rodosto ile Konstanünopolis’e iluaç
ediliyordu.
Malkara’da, 13’üErmem,kalara ElenveTiüklere
ait olan böylesi 26 adet yağhane mevcuthı.
Ermem mahallesiıün iki ucıuida ve Elen
mahallesine biüşik, yarısından fazlası Enneıülere
ait olan 20 tane de yeldeğirmeni vardı. Daha soma,
iki makineyle çalışan niotorhı değirmeıüer kıuıüdu,
bu girişimin hayat bıüması, oıüardan birim işleten
Bedıos Deveciyan, diğerim ise onu ileride Acenıyan
kardeşlere devreden Şubaralyan ve Vartanyan
aileleri sayesinde oldu.
Peynir üretiminde, Saloıük (Selaıük)’te sahş
evi bıüıuıan ve tüeünümn büyiüc kısmım Mısır
ve Fransa’ya iluaç eden Püskiüyan kardeşler pek
meşhıudu.
 Yerleşim yerlen
Tahıl ürünlerinden un ticareti, neredeyse
ttünden Ermenilerin elindeydi. Bu iş alanında öncü
komunda bıüımanlar, Bedıos Dedeciyan ile Baret
ve Hovhamıes Acemyan kardeşlerdi. Bıı kardeşler,
hemen tüm üıetimlerini deniz kenarında bnlıuıan
salıil şelürlerine ıılaştırıyoıiardr.
Malkara’da, ikisi Elenlere, geri kalam
Enneıülere ait olan 15 manifatura dükkâm
vardr. Bu işin öncüleri de, Harutyıuı ve Serovpe
Boğosyan kardeşler, Bedr os Kavtanlıyan ve Hagop
Voskanyan’dı. Bıı iş dalında Ermeıüleıie rekabet
etmek olanaksızdı.
Yiyecek işiyse Enneıülerle Elenler arasmda
paylaşılmıştı, bu alanda en iyileri Keğam ve
MARAŞ
Maraş, ticari işlek yollardan uzak ve izole edilmiş
bir şelür olarak, büyük bir ticarete salüp değildi. O,
kendi mallarım Mersin ve daha çok Alexandrette
(İskendenuı)’dan iluaç ve ithal ediyordu.
İthal edilen mallann başhcalan, madeni eşyalar,
cam, fayans, dokıunalar, kıunaş, renkli deriler, şeker,
kahve, petiol, kağıt, vs. Avmpa’dan getiriliyordu.
İhraç edilen mallar genellikle, pirinç, knnı
üziün, fıstık, bez, kökboyası, tahta ve cevizgillerdi.
Maraş’m bilinen tüccarlanndan manifaturacı
Klurlakyanlar, Hovhamıes Bağdasar, Boğos
ve Vartevar Çorbacıyan kardeşler, Melkon
Hazarabedyan ve evlâtları. Ziya Salipyan,
Şadarevyan kardeşler, vs. idi.
Attarlardan, Bilezikçiyanlar, Garabet
Partamyan ve evlâtlan, Mıgırdiç Aniiralyan ve
kardeşleri, Dakesyan kardeşler, Der-Mesropyan
51
Garabet Dombazyan kardeşler, Hagop Yeramyan,
Malklıasyan ve Parseğyan kardeşlerdi.
Madeni eşya ve kereste ticareti de istisnasız
Eımemlerin elindeydi. Bu işte öncü «Garabet
Boducuyan ve evlâtları» tinnasıydı.
Önceleri Malkara’da, kap-kacak, cam eşya
ve servis takımı ticaretiyle Yahudi bir aile
uğraşmaktaydr, fakat Enneıüler, sonıuıda o işi
de ellerine aldılar. Ticari koşuşüuma pazartesi
günlerine, Malkara’da pazann kıuıüduğu giüıe
malisusüi. Çevreköylerinsakinleri, talul iu-ünleriyle,
tahta, kömiü, tereyağı, evcil hayvanlar ve sebze-
meyveleriıü omuzlayıp şelue akın ediyor, bıuılarm
karşılığında kendi ihtiyaçlarım gideriyorlardı.
27] 38-40
kardeşler, Kazazyanlar, Hacı Çarkçıyan, Setrak
Dişçekenyan, Hanıalyan kardeşler, Harutyım
Babayan ve Sarkis Aliaronyan en bilinenlerdendi.
Halıcılıkta, Hovsep Dişçekenyan, Sarkis
Çorbacıyan vs. kayda değerdir.
9] 305-306
Pirinç üretiminde Enneıüler çok önemli rol
oynuyorlardı ve elde edilen iüiüıün yarısından
fazlası onlara aitti. Tiük çiftçiler, tarım işçilerine
düzenli ve yeterli miktarda para ödemediklerinden,
ırgatlar onlar için çalışmaktan kaçınarak, Enneıü
işverenleri tercih etmektelerdi. Tiüklerden pirinç
iüetinüyle uğraşanlar. Kadir Paşa, Şükıti Bey, Haşan
Zade, Çukatar Zadeler, Hacı Ömer Zadeler vs. ile
Enneıülerden, Klurlakyan kardeşler, Topalyanlar,
52 _Yerleşım y e d e n
Mmadyaıılar, Ankyaıılar, Gostan Varjabetyan,
Kısacıyaıılar vs. sayılabilir.
9] 278
Bol sulu bir şelıir olarak Maraş, kendi coğrafi
konıunu ve iklimiyle sebze-meyvecilikle uğraşmak
M ERZ İF ON / MARZIVAN
Merzifon’da buğday ve buğdaygillerin
değişik tülleri, meyveler ve diğer ziraat üıiinleri
üretilmekteydi.
Çok nıeşhm olan kırımzı şarabı pek yaygındı.
Şelıirde, modem değinilenler ve pamuklu, yünlü
MU Ş
Muş Enneııileri ticaret, zanaatlar, kıunaşçıhk,
tütün ve tüm diğer ziraat üıiiııleriniıı üıetimiyle
uğraşmaktalardr. Çok sayıda büyük ti'ıccaıiar vardı,
Nazaret Keşişyan, Mardiros Sahakyan, Miricanyan
kardeşler, Asadıu Aslanyan, Misak Bıdeyan, Markar
Mındoyan bıuılardandı.
28] 430
Muş Enneıüleriıün genel uğraşı alam ticaret ve
özellikle de zanaatlardr. Muş çarşısında bulıuıan
için pek uygıuidu. îhtiyaci ti'mı su kaynaklan
kullanıldıktan soma şelmn güney tarafinda
toplamyor ve sebze bahçelerinin sıüamnasında
kullamhyordu. Sebze-meyvecilikle uğıaşanlann
büyük kısım Emıenilerdi, onlar enva-i tüi' ve çeşitte
sebze-meyve yetiştinııekteyciiler.
9] 282-283
ve ipek kıunaş dokımıacıhğrmn yapıldığı birçok
zanaat atölyeleri vardı.
Pazann salübi genellikle Emıenilerdi.
28J 414-415
v e sayısı 800 (sekizyüz)’e varan küçüklü-büyüklü
mesleki dükkânların 500 (beşyüz) tanesi Ennenilere
aitti.
Enneııi dükkâncılardan yaklaşık olarak 200
tanesi, değişik aletler için kıülamlan sap ve değişik
eşyaların küçük çapta perakende saüşıyla, 300’ü ise
değişik zanaatlarla uğraşmaktaydı.
1] 110
 Yerleşim verlen
ORDU
Ordu’da, büyük çapta fındık, mısır, fasıüya, tütün,
yıunmla vs. üretilmekteydi. Kentin çevresinde,
henüz işletilmeye başlanmamış olan giünüş ve altm
madenleri vardı.
Enneıüleıin göze çaıpan iyi bir ekonomik dıuıunıı
vaidı. Sayısal olarak çok ohnadıklaıı halde (yaklaşık
5000 -beş bin- kişi), hemen hepsi, ticaıet, zanaatlar,
konüsyonculuk, hotelcilikle iştigal ettikleıinden,
pazarda monopol bir konıuna salüplerdi.
S A M S U N / SAMSON
Enneıüler, şelurn ticaret hayaünda öncü konıuna
salüplerdi. Onlaı; değişik zanaatlar, tanın, simsarlık,
otelcilik ve diğer işlerle ıığıaşıyorlardı. Özellikle
tütün iüetinü ve tütün iluacatı alamnda göze
çaıpmaktaydılar.
SİVAS / s e b a s t i a
Sebastia’mn ticareti çok geıüştir ve eğer
Samsıuı’dan Sebastia’ya inşa edilen yem denüıyolıı
yapıım bitirilirse daha da gelişir tabii... Tiun
diüdcâıüarla, haıüar Avnıpa mallanyla dolııdm, ama
Sebastia ve taşrası, kendi iüettiği mallara da salüptir.
Buğday, arpa, kızılkök ve diğer talul iülüüeri, yağ,
peyıür, bal, reçine, salüep, krnmzı kök boyası, yün,
inek, koyıuı, keçi, tilki ve samıu' vb. gibi hayvaıüann
postlan bmüardandır. Boraks, kil, meımer, değişik
bazalt çeşitleri, dağlarda değerli metaller, şalisen
toplamış olduğıun bilhu taşı gibi birçok maden de
vardır.
Sebastia’mn, birçoğıuıu şalisen gömıüş olduğıun
hız madeıüeri çokçadır. Özellikle derin bir vadide,
üç yandan yiücsek dağlarla çevrili, sadece önü açık.
53
İbranosyan’lar, Daıüel Çilciyan, Bıüucuyan’lar,
Cıknavoryan’lar, Vaıtyan’lar, Dzadmyan’lar,
Aıuııahyan’lar en tammıuş tüccarlardandı. Yeranos
Ağa ise, en meşluu sarraftı.
Yukanda amlan isimler dışında, Aıfaki
Çilciyan’lar, Çorbacıyan’lar ve Andieasyan’lar en
zengin ailelerdi.
28] 812
Samsım’ım ekononük refaha ıdaşıraş tüccar
ve tütün iluacatçıhğı yapan Emiemlerinden en
bilineıüeri, İpekyan, Klıeıyan, İbranosyan kardeşier,
Güdükyan, Mısııyan, Aprahamyan, Bahçegiüyan,
Çekemyan vs. aileleriydi.
28] 624
aşağıda hızlu sıüıı 10 havuzu bıüıuıan, çevresindeki
dağlanıl yeşil, mavi, kınnızıya çalan renklere
biülüidüğü Ağdzov {T u z la ) hatırımdadır. Oradan
pek de uzak olmayan, başka düz bir vadide bir
başka Ağdzov {T u z la ) daha var ve ikisi birden yılda
250 bin kilogram hız iüetmekteler. Zamamnda
bıuada geıüşçe bir göl olmuş olsa gerek samyonun.
Giülin’de bolca kükiüt bıüıuıan maden gibi, bıuada
şap ve diğer bazı metaller de var.
Bölge sakiıüeri genellikle gayietliler ve tanın da
bıuada oldıücça gelişnüş dmmnda bıüıuunaktadır.
7] 361
«İbranosyan kardeşler» Finııasımn Sebastia
şubesine ait birkaç saüş evi vardı. Kare Khan
 Yerleşim yed en
A çık çarşı
(Taş H an)’da İbraııosyan’lan n toptan ahş-veriş
için öngöriüen büyük bir satış bürolan vardı,
bıuada Kaspar Klıaçeıyan ve Seüak Kebabçıyan
adlı ınüdüıier çalışmaktaydı. Sonıuıcıuııuı Ankara
şubesine giünesiyle, onıuı yerine Voskan Tafeciyan
müdür tayin edildi.
Perakende sahş yapılan yer de, Yervant
Tafeciyan’la, Hanıtyıuı Baciıiarkyan’ınyönetimiııde,
ayıu Han’ın kapısımn yaıubaşmda bulıuuiyordu. Bu
hamil ikinci kapısımn hemen yamnda, bir başka sahş
yeri daha vardı.
Üçüncü satış yeri, Toros Canııanyan ve Kevork
Boyacıyan’m müdüıiyetinde Aluııet Bey Ham’nda
bıüıuuııaktaydı. Çarşıda dördiüıcü bir diıkkân da
bulıuuiyordu.
Ahmet Bey H a m ’nda «Tovnıas Tıuııacanyan ve
Kıikor Mınmryaıu) Şirketi’ııiıı toptan ve perakende
manifahua satışı yaptığı bir büıosıı vardı, şirketin
nıulıasebecisi Hanıtyıuı Manuelyan adında çok
bilgili ve saygıdeğer bir kişiydi.
Doğu şelüıierinden çoğıuıda olduğu gibi,
Sebastia’da da, ticaret şirketlerinin çoğu hanlarda
bıüıuuııaktaydı. Yaklaşık on han vardı ve oıüan
özetle saymak ve orada bıüıuıan ticari şirketlerle,
biüolar hakkında bir fikir edinebilmek için,
sözkonusu lıaıüan «gezmeye» değer bıüuyonuıı.
Aluııet Bey H am ’mn saraçhane kapısı yakımuda,
kiükçü Sarkis ve Mirican kardeşlerin diückâm
vardı.
îkuıci kapısımn yamnda ise, Enııeıü çadır
ustalarımn atölyeleri vardı, oıüar hem sipariş üzerine
çadır dikiyor, hem de oıüan yaylalara çıkaıüara
kiralıyorlardı.
Üçiüıcü kapı, tıüıı dıückân salüplerimn Enııeıü
olduğu çorapçılara göttüliyordu. Tiük ve Enııeıü
kadııüan, kendi evlerinde işledikleri dantel ve renkli
nakışlarla öriüü çoraplarım satılması için oıüara
teslim ediyorlardı. Sebastia’da lıazniaıuıuş bu
çoraplar, Konstantinopolis, Halep, Antep ve başka
yerlerde de pek kıymetliydiler.
Dördiüıcü kapımn yamnda. Nişan Boyacıyan’m
alkollü içkiler ve yiyecek diückâm vai dı.
Saraçhane çarşısımn alt b s n u , tiüııii Tiük olan,
çubıücdiyeadlandınlansigaraağızhğıhazniayaıüann
yeriydi. Bu sigara ağızlıklanmn üzerine ipekten
renkli teller sanlıydı. Enııeıü tüccarlar oıüan satın
ahp, Konstantinopolis, Mısır, hatta doğıüıı (oıyantal)
eşyalara rağbet edilen, kıymet biçilen İngiltere’ye
bile yolluyoıiardı.
Hamamcıoğlu Ham Çörek pazannda
bıüıuıuyordu. Kapımn yamnda Hacı Ali’ıün toptan
şeker, kahve, sabıuı ve diğer bazı m allann da satıldığı
diückâm vardı. Oramnnıüdiüü Hagop Nıuiıadyan’dı.
Karsh Şanül ve bir başkaTiük’e ait olanperakende
marafahua satışı yapılan iki dükkân dışında, geriye
kalan tiüıı diückâıüar Ermeıülerindi.
Hamil alt kaünda, toptan Halep ipeği ve Antep
tiresi (pamuk iplik) satan Garabet Piranyan, Madteos
Kiükçüyan ve evlâdı öevond, Kıikor, Miluaıı ve
D ib a n Kiükçüyan kardeşler, Pilibos Şamhyan ve
evlâtlan, Cano ve Melkon, Parseğ Damlanıyan,
Hanıtyıuı Vartikyan, Manuel Avazanyan, Aıaııı
M ıuadyan, Diradıuyan kardeşler ve Sarbs
Basnıacıyan bıüıuıuyordu.
Garabet Topbaşyan, Hovhamıes Medzadıuyan,
M iluaıı Nakkaşyan’m yıücan katta ticari biüolan
vardı, geri kalaıüar ise terzi atölyeleriydi.
Şeykh H a m ’mıı alt katındaki tiüıı tüccarlar,
Tavit Kiükçüyan ve kardeşleri, Nazaret ve öazaros
Ğazaiyan kardeşler, Kevork Babikyan ve Madatya
Piranyan vb. gibi Enuemlerdi. Oıüar, yıücan katta
hayvan poshı ticaretiyle uğraşmaktaydılar.
Ktiçiık Ulusul Han’ın alt katında. Nişan ve
Nazaret Andreasyan’laıia, Çadırcıyan kardeşlerin
satış mağazalan bıüıuıuyordu.
Yıücan katta ise Enııeıü terzilerin atölyeleri
bıüıuuııaktaydı.
 Yerleşim verlen
Derbabyanlar Hanı’nda, Derbabyan kardeşlerin
ınamfatıua, Rupen Kestekyan’ın ise yazına dükkânı
vardı. Elen dükkâncı Manik de bmadaydı.
Zincirli Han, Alıınet Bey Ham’nın üçüncü
kapısının karşısında bıüımuyordu, bıuada okkayla
satılan mallarla, ayıu zamanda madeni eşya alış­
verişinin yapıldığı dükkânlar sıralıydı.
Paşa Hanı Zincirli Han’a yapışıktı. Bıuası
keıvanlann merkeziydi ve alurlar vardı. Yukan
katıysa, hayvan postu toplayan Emıeni tüccarlar
doldmuyoıiardı. Damda kunıttııkları hayvan
postlamu, balya şeklinde bağlayarak yıutdışına
gönderiyorlardı.
ikinci Ulusal Han, manifaüuacılaidan Hamtyıuı
Mergeıyan ve evlâtlaıı, Leylekyan kardeşler,
Çapıityan’lar ve diğerlerinin bulıuiduğu buğday
pazanıun hemen yakııundaydı.
Yukan katinda, Dikıan ve Mirican Elibüyükyan
kardeşlerin, Nazaret Potukyan’m büyiık evlâdımn
ticaretlıaneleri bıüıuunaktaydı. Bıuada, hem avukat
yazıhaneleri, hem de terzi atölyeleri bir arada
bıüıuuııaktaydı.
Haıüarda, Avmpa kıunaşlannm satıldığı
ticarethaneler dışında, dışanda işlek olan diğer
kısınüarda da dolu dükkâıüar vardı.
Köyliüerin kıülaıunu için öngöriüen yerli
dokıunacıhk üılüüeriyle, nıanusa, alaca, Güıluı
şalları, Tokat’ın basma keteıüeri vs. gibi mallann
pazarlandığı Bezazlık demlen ıızıuı kapalı bir çarşı
da vardı.
Sayılan, yaklaşık 180’e varan tüm o diückân
salüpleri Ennemlerdi. Bedros ve Stepan
Mergeryan’lar, Garabet ve M iluan Ğ azaıyan’lar,
VahanUcuzyan, Nişan Çıücasızyan, Yeıvaırtve Nişan
Dilanyan’lar, Serop Leylekyan, Voskan Pnıdyan,
N işan Gamür-Boyacıyan, Nazaret Abacıyan, Tateos
Nizamyan, Voskan Tafeciyan, Nişan Mergeryan,
Kel Aıfin Çukasızyan, Levon Çaputyan, Hamtyıuı
Potukyan, Kanüg Çarşıyan, Hmayak ve Nazaret
Panuıakyan’lar, Mikayel Abacıyan ve diğerleri en
bilinen ve tamnaıüardı.
Prot’un Hanı, M eydan’da odiuı ve kömüıiüı
satıldığı yerde bıüıuıuyordu. Han’da kıuııtıümuş
meyve ticareti yapan Emıeni tüccaıiann depolan
bıüıuunaktaydı. Oıüar, deve keıvaıüanyla,
M alatya’dan en kaliteli kunıtıümuş meyvelerden,
kayısı, kum üzüm ve dutıuı çeşit çeşitleriyle,
erik, elma, annut ve üzüm suyuna bandnılarak
hazırlammş, ender pestil çeşitlerim getirtiyorlardı.
«Diradıuyan kardeşler» Şirketi’ıün temsilcileri
Sarkis Basmacıyan ve Zare Boyacıyan kardeşler.
ayakkabı luetinünde kıülamlan deri ve köseleıün
değişik çeşitlerim satmaktaydılar.
Nazaret ve Ğazaros Ğazaiyan kardeşler.
Nişan, Diran ve Hovagim Badıiaıkyan’lar, Nişan
Bıdıkçıyan, Parseğ Danüamyan ve (şeker, sabıuı ve
enva-i tiüden mallar da satan) Haıntyıuı Vaitukyan
madem eşya saticılanydılar.
Hertiüdenmahnbıüıuıabileceği Şekerci Kahıst’ıuı
dükkâıu pek meşhıudu. Orada en başhcalan, madem
eşyalar, anahtar, kilit, hatta bazı ilaçlar' ve kırtasiye
eşyalan da dalül olmak üzere, yok yok gibiydi.
Sergiciyan kardeşler, (Taş Han’da) Vartan
Medzadıuyan, («Afyon» Oteli’ıün birinci katinda)
da Hovhaıuıes Ğorğanyan’m perakende satış yaptığı
diückâıüan bıüıuunaktaydı.
Attarlık, baliarat, boya çeşitleri, ilaç için
kıülamlan, kıuııtıümuş, değişik bitki köklerimn
satıldığı, kiiçıüı, kapalı bir çarşıydı. Stepan
Teğnadzyan, değişik ot ve bitkilerden ilaç
hazırlamasıyla tammrdı.
Takı ve süs eşyalan, kokıüar, parfünüer ve
dalıa birçok ev eşyaları, Mirican Odabaşyan’ın
«Bon Marche» adlı diückâmnda satihrdı. «Nişan
Ambnücyan ve Voskan Şirinyan» Şirketi de ayıu
ticaretle uğr aşıyordu.
Sebastia yakuundaki Tavra köyiüiden biraz
yıücanda, Ennem işadanüannca üzerlerinde
Avmpa mekaıüzmasıyla çahşan luı değinneıüeri
yerleştirilmiş, biri diğeriıün üzerine dökiüen
şelâleler vardı. Devlet kıuıuıüanmn mı ihtiyaçlanm
taalüıüt eden para salüpleri ise Nişan Derbabyan,
Kıikor Ğazaiyan, Şalünyan ve Afyonyan’dı.
38] 592-596
1912-1913 yıllannda Sebastia eyaletinde
ekononük dıuıun şöyleydi:
- maıüfatıua ithal eden 20 tüccardan 18’i
Ennem, 2’si Elen’di.
- deri ve diğer tiüde mallar itlıal eden 25
tüccardan 23’ü Ennem, 2’si T iük’tü.
- madem eşyalar itlıal eden 12 tüccar da
Enneıü’ydi.
- Giülüı’iüı yerel dokıunalanm iüeten 20
atölyeden 19’u Enneıülere, 1’i bir T iük’e aitti.
- 8 luı değinneıünden 4’ü Enneıülere, 4 ’ü
Tiü'klere aitti.
- 10 sanaftan hepsi Ennem ’ydi.
- 9800 dükkân salübi ve zanaatkârdan 6800’ü
Ennem, 2250’si Tiük, 450’si değişik
halklardandı.
56 ÇYerteşım yerler,
İluacatla uğraşan 150 tüccardan 127’si Enneni,
23’ü T ü ık ’tti.
Itlralâtla uğraşan 166 tüccardan 14l ’i Enneni,
13’üT üık, 12’si değişik halklardandı.
153 fabrika saliibi ve endüsüiyelden 130’u
Enneni, 20’si Tüık, 3’ü değişik halklardandı.
37 para salübi ve sarraftan 32’si Ermem, 5’i
Tiük’tü.
38] 586-590
SİV EREK / SEVEREK
Siverek’in başlıca üıiinleri buğday ve pirinçti.
Bıuıımyamnda etindenyaraıiamlanhayvanlar, tabak,
deri, yün ve meyve çeşitleri de iluaç ediliyordu.
Enneıüler, çarşımn salübiydi. Yerli tüccarlardan
varlıklı ve bağlanmn çok olmasıyla bilinen
SİV R İH İSA R
Sivrilüsarhlar pek becerikliydi, otlağı olmadan
hayvan besler, hayvancılıkla uğraşır, tanına
elverişli, bol sıüıı toprağı olmadan, ırgatlık yapar,
ziraatle uğıaşırlardı. İşim bildiklerinden sayısız
Kiüi köylüsüyle bağlamp, oıüara hem davaıiaruu
otlaünakta, hem de toprağı işleyerek geçiıüıierdi.
Küçıüdü-büyiüdiı, her tiüden 5-6 bin evcil
hayvana salüp olan, Noraşen Ulusal Okıüu’nıuı
Hacı Ohan Aslanyan’m, tiün Sebastia vilayetinde
nüfiızu ve nanu vardı. Müsliünan çevreler onu
«Çorbacı Ohan» olarak adlandınyorlardı.
O ’nıuı, prenslere layık cömerthğiyle,
yardımseverliği ise efsaneviydi.
Olağanüstü feci bir ekononük kriz zamamnda,
hayusever Çorbacı Ohan, köylülere iş vennek
amacıyla Celui’deki, ucu bucağı belh olmayan
devasa çiftliğini çevreleyen yüksek taş duvaıian,
lüç yoktan yıkünp yeniden inşa ettimüş olmasıyla
amlır.
4] 374
Hovhamıes Giragosyan, Şoraçonkgil ve Dökmeciyan
aileleri en göze çaıpanlardı. Doknzinyan’lann büyük
çapta hayvan derisi ve poshuııuı işlemp, iüetildiği
bir mezbaha ve tabaklıanesi vardı.
28] 657
hayırseverlerinden Stepan Ağa Tosunyan,
Sivrilüsar’m en önenüi simasıydı.
İtlıalât ve iluacat Enneıü tüccarlann tekelindeydi.
Başlıca mallardan keçi yünü (bron), atyon, reçine,
bıüııu', medan kökü, susam, buğday, aıpa, çavdar,
mercimek ve diğer tanın malısiüleri, genellikle
ekononük refalun sağlamnasmda önemli rol
oynuyordu.
44] 33
 Yerleşim yerlen 57

Garabet (Çorbacı) ve Boğos Helvacıyaıılar
birinci smıf veteriner ve hayvan satıcılanydı.
Toptan manifahua satıcılarından Konstanünopolis
piyasasımn bilinen simaları, Balyan’lar,
Balyozyan’lar, Göstenyan’lar en sayıhrlanydı.
Sadece İzmir’den büyük oranda manifahua itlıai
eden Kalpakçıyan Hagop Ağa, şeluin en namlı
ve saygıdeğer simalarmdandı. Bodıuyan’lar,
Çeünyan’lar,Tııthıyan’lar, Kambıuyan’lar ve Levon
Parseğyan çarşıda göze çaıpan komuna salüplerdi.
Demir eşyalar ve her hü inşaat malzemesi ticareti
Kışın üç ayı için şelürliıün başhca tasası yakıttı.
Derin bir kış, 3-4 metre kar, şelür sanki bir ada
ııüsali tecrite mahkiüıı edihyor, hüıı lüaşmı yolları
kapamyordu. Hiçbir kış yokhı ki, köy yollannda
yiızlerce hayvan ve insan soğıüdan donarak ölmenüş
o lsm ı! Şeluin koskoca meydan saatiıün sesi bile kış
aylarında duyıümaz olıudıı. Sadece sabah ve akşama
özgü olmak üzere, Enııeıü kilisesiıün zangoçu
Kaspar’m çaldığı çan sesleri, derin sessizliğe
gömiüii şeluin en uçlanna kadar lüaşıyordu.
44] 511

Dikıan ve Mesrop Kiziiyan kardeşlerle, Hanıtyıuı

Aıapyan’ın etinde bıüıuunaktaydı. Doğıuıı yerim olan Sivrilüsar tarilü hakkında bir
44J 34-35
kitabın yayma hazııiaııdığııu duymakla büytüc bir
sevinç yaşadım. Yıllardan beri 10 para değerindeki
Sivıilüsar’da girişimi Tavityan kardeşlere ait bu para önıeğiıü özenle sakladım, bizim 20 paranuz
olan halıcılık, oldıücça yaygın bir iş alamydı. Gelir da vardı, 1 kıuuş ve 2 kıunş değerinde para birinünüz
getiren bir iş dah olması nedeniyle, evleruide özel de vardı, ama Büytüc Katliam zanıamnda, başka
tezgâlüan bıüıuıan bazı aileler de vardı. çok değerli belgelerle beraber, ne yazık ki oıüar da
Hah ve kilim, her Sivrilüsarh ailenin ev yokolup gittiler. Sadece bu 10 paralığı, çok değerli
eşyalanmn aynlmaz parçalanydı. Seıveti yaklaşık bir lıahra olarak saklamışım.
100.000 Osnıanh altım sayılan, zengin hah hiccan Şeluinüzde, büyük bayi anılarda, özellikle de pazar
Stepan Avedikyan, İzmir’den Sivriiüsar’a gelip, giüüeri, kilisemize çok az peşin para veriliyordu. Her
oıüarca hah dokıuna atölyesi kıumakla, şeluin sene yılbaşı zanıam, ister fakir, ister zengin olsıuı,
Enııeıü kadın ve kızları için iş alam yaratimştı. kilise kapısında mutlaka belirli nüktarda pıü adım
44} 36 verdiğiııüz bu paralardan satın alıyordu. Hemen her
ailenin stokıuıda, sabah ve akşam namazı saatlerinde,
Üziüıı, aynen ekmeklik buğday gibi, şelür kiliseye. Fakirler Sandığı’na, Konstantinopolis Sıup
sakiıüeıiıün en yaşamsal yiyeceğiydi, evlerin Pırgiç’ine ve Kudüs’teki manastıra verilmek üzere
malızeıüerinde herkes, küçük küplerde, hüıı yıl yeterli pıülaıı vardı.
boyu, değişik tatlı ve şekerleme çeşitleri saklıyordu. H o v h m m e s H o to n ya n
44] 495-496
Aym zamanda, kabak, patlıcan, kayısı, kiraz ve incir
reçeliyle, manuelatlan ve cevizli pestil, tarhana, vs.
de hazııiaıurdı. Şelür, işlek yollardan uzak olduğu içuı,
Tiük köyliüeri, senemn o sezomuııı bekler ve yabancılara ancak binde bh rastlamrdı. Ne katolik,
Enııeıü mahallelerine doluşarak, eşekleıiıün sırtina ne de protestan bir cemaat yaşaiıu bile yokhı. Sadece
yiüdedikleri, tiüıı kabak, peyıür, patlıcan, yeşil Gesaria’dan, Konstantinopolis’ten, Zmtüıüa’dan,
fasıüya, nusır, ayçiçeği çekirdeği, ceviz, tereyağı ve Eskişelür’den, senede bir giüı ya da bahar vakti
diğer yiyecek maddeleıiıü satarlardı. veya yazın, afyon, tiftik (keçi yiüıü), çorap, hah
44] 510-511 ve el işleri satın almak için, zengin hiccaıiar şelue
58
S v n h ı s a r ça rşısı
geliyorlardı. Çoğımlııkla, perakende, küçiık eşya
satişında bıüimınak üzere, kendi eşekleriyle gezen
Yahudi işportacılar ya da yaşarn sigortası yapünnak
için, köy-köy dolaşan sigorta şirketlerinin Enneni
veya ecnebi ülke vatandaşlan görüniülerdi.
B ü y ü k ze n g in le rd e n tü c c a r K e v o r k
C endereciyan, ş a ir M ttşeğ Işkh a n "in
dedesi
Yerleşim y e d e n
S v r ıh ıs a r ’ın lO p a r a d e ğ e rin d e k i E rm e m p a ra sı
Büyük sayıda aileler, sırf zengin olanlan
değil, orta halli olanlan bile, çocukları için, kendi
olanaklan çerçevesinde, yin n i yıllığına veya ömür
boyu hayat sigortası yaptınyorlardı.
soo-soı
S o ld a n sa ğ a . G a ra b e t G. P a p a zya n , K e v o r k H elva cıya n , S tep a n H elva cıya n ,
G a ra b e t B. H elva cıya n (1 8 8 0 ). B in lerce b a ş h a yva n s a h ip le n
&
 Yerleşim yerleri

T E K İR D A Ğ / RODOSTO

Rodosto Enııenilerinin yansı tanın, % 40’ı Kıhçyan, Nigoğos Yeretsyan, Sarkis Gazarosyan,
zanaatla ve sadece % lO’n ticaretle uğraşıyordu. Stepan Tarakçıyan, M iluan Taşçıyan, 'Varteres
Emıeni tüccarların ilgi alam, talul mimleri, Çilingiiyan, Krikor Pilibosyan, Hamtyıuı Kavafyan,
ayakkabıcılık, kerestecilikle, madeni eşya alım- Apisoğom Gazarosyan, AışakAleksanyan, Hamtyıuı
satnnıyla sımıiıydı, yiyecekle ilgili tüm ticaret İznürhyan ve Kevork Kerovpeyan.
neredeyse bütiüıüyle Elenlerin elinde bulmıuyordu. M adeni eşyaları Avrupa tükelerinden
Şelıirde, tahıl ürünleri satıcılarımn büyük kısmı Bahkçıyan kardeşler, Kerenıyan kardeşler,
Elenler olsalar da, son zamanlarda Enneııiler de o Hampartsıun Pavliyan ve Krisdapor Tatonyan ithal
alanda belirli bir yer edimneye ve Avrupa ülkeleriyle ediyorlardı.
ticari ilişkiler geliştirmeye başlamışlardı. Nişan
Sakızlıyan, Manuk Berberyan, Movses Malakyan,
Rupen Çizmeciyan, Bostancıyan kardeşler,
M ehteıyan kardeşler, Demiiyan kardeşler, Panikyan
kardeşler, bu alamn Ermeni tüccaıianndandı.
Şeluin zanaatkârlan içerisinde en büyiık kesim,
ayakkabıcılardan oluşmaktaydı, onlar iç ihtiyacı
karşılamamn çok ötesinde, hem Tiükiye’nin
kalabalık şelüıierinden birçoğmıa, hem de Mısır ve
bazı Arap ülkelerine, büyük çapta ayakkabı iluaç
ediyorlardı. Uğraşanlarından tümünün Ermeni
olduğu bu ticaret dahm n en tamnan tüccarları,
Sepetyan kardeşler, Camcıyan kardeşler, Fırmcıyan
kardeşler, Omük Kaspaiyan, Kıikor Mklütaiyan,
Ağasi Saracıyan ve Manuk Tateosyan’dı.
Şeluin ve yakm köylerin ti'mı tahta, kereste
ihtiyacı ithal edilmekteydi ve bu ticareti
gerçekleştirenler, Bostancıyan kardeşler, Melidos
Camcıyan, Rupen Papazyan, Kevork Kaputsuzyan,
Manuk Keresteciyan ve Papazyan kardeşlerdi.
Şelıirde, 26 adet manifatura dükkâıu vardı. Aıisti
Partal adlı bir Elen dışında, geriye kalan tüm dükkân
salüpleri aşağıda isinüeri belütilen kişilerdi. Hacı
Mesrop Ağa, Boğos Camcıyan, «Donabedyan
şirketi», Dmgızyan, Hovagim Karanfilyan, Stepan
Tefikyan, Hovhamıes Karanfilyan, «Garbis Rodosto ’mın Takavor (Kral) mahallesinde «Frank Mahle»
sokağı. Görünen tüm evler Ermemlere, Hagopovıç ’lere
Tateosyan», Zenop Garavaiyan, Zakaiyan kardeşler, (Alyanakt'an), Karanfilyan ’lara ve başkalarına aitti. Bulgaristan
Aleksan Giüeğyan, Yerenüa Stepanyan, Garabet Harı Ferdınand ve Borıs ve Kırıl adlı prensler, üç gün boyunca
Nevmzyan, «Krikor Acenıyan şirketi», Boğos Hagopovıç ’lere ait olan, fotoğrafta ilk planda görülen bu binada
misafir edilmişlerdi.
 Yerleşim y e d e n
Rodosto’da demir eşyalar satan 51 adet demirci
dükkâıundan sadece 5’i Tüıklerindi, geri kalanlann
salüpleri Ennenilerdi.
Pırlanta ve diğer değerli taş satıcılanndan en
ıneşhıuTi, ayıu zamanda devlet için telefon v e telgraf
TOKAT / y e v t o k i a
Yevtokia Ennemleıi ince nüılu; zevki, doğayı,
kuşlan, çiçekleri, sanatı seven insanlardı. Çok zevkli
bir yaşam siüen, yıunuşak ve barışçıl bir karaktere
salüplerdi. Uzıuı boy, düzgün yüz hatlan, çekici
dış görünüşe salüp ohulardı. Birçoğu mavi, deıüz
mavisi gözleri olan sanşm insanlardı.
28J 185
Doğuda, uçsuz bucaksız diyaılara vaıarak,
seyyal' saücıhk alamnda en eski tecriibeye salüp
halkın Enneıüler olduğu reddedilmez bü gerçektir.
Tokat, tacirleri sayesinde uzak ülkelerle ticari
riişkilemü henüz keıvanlarla yapılan zamanlardan
aletleri de getirten Boğos Papazyan’dı. Şelürde, 7 un
değirmeni ve fabrikası vardı ve tiüniüııuı salüpleri
Ennemlerdi. İşte onlann isimleri: Mimiko, Ğazar
Ağa, Papazyan, Asadıu Boyacıyan, Ayıcıyan’lar,
Siolcuyan’lar, Hatiz Oıuük.
45} 207-209
itibaıen kıunıuş olduğıuıdan, XVI., XVII. ve XVIII.
yüzyıllarda zengin bir merkez halüıe gelnüşti. Büyük
bü ticaret evüıe salüp olup, Avnıpa’dan mallar' itlıal
eden meşlııu' tacü ve katolik bir Eımeıü olan Boğos
Pambııkçu’nım 1831 yılında Tokat’ta yaşadığım
biliyonız. 1850-1870 yıllannda «Pambukçu
Ticaret E li» öylesine bir isim ve üne salüpti ki,
Avnıpa’daki büçok tüetici mallanm Anadolu’da
tüketebiünek amacıyla ona yolluyorlaıdı. Bu şirketin
kapaıunasmdan yıllar soma bile, hâlâ posta yoluyla
onıuı adına Tokat’a mal mumuıeleri gönderilmekteydi.
1831 ’de, Tokat ’ta Ağlakan (lierhal de Ağl akhany an
olacak) adında büyük bir tüccar daha yaşıyordu.
 Yerleşim yerlen
Yevtokıalı Ermeni tüccarlar
XIX. yüzyılda Tokat’ta ticaret Enneııilerin elinde
bıüıuıuyordu. Öyleki lüç kuşku bile duynıadan
Tokat’ta ekononük hareketin lider konıuııdaki başhca
yöneticileriıün Enııeıü olduklaıım söyleyebiliriz.
Ticaret ve seyyar satıcıhk, attarhk (aktar da
demyor) ya da az sayıda veya toptan inalların ithalât
ve iluacaüyla uğraşan, şeluin ekonomik yaşanuıu
etkilemekle göze çaıpan başhca ticaret evleri tiüııden
Enneıülere aitti.
1887’de ticaretin neredeyse bütiüı önde geleıüeri
Enııeıülerdi, oıüardan saf ve dtüfıst bir genç olan
Dikran Cıknavoryan, Özel Nersesyan Erkek
Okıüu’nıuı kıuncıısuydu.
1895’te Tokat’ın maıüfahua ithaliyle uğıaşan
Enııeıü büyük ticaret evleri şıuüardı:
«İBRANOSYAN KARDEŞLER»,
«KEVORK VE HAGOP PAPAZYAN K.ARDEŞLER»,
«MARDİROS ZARTARYAN»,
«KARATAVUKYAN»,
«H. KEÇECİYAN VE EVLATLARI».
Diğer bazı mallann / Hırdavat / ticaıetiyle
ıığraşaıüar:
«MARDİROS KESDEK-YAN VE ŞİRKETİ»,
«GARABET TAŞÇIYAN»,
«KARNİG NARİKYAN»,
«HAGOP PE YNİRYEMEZYAN».
Meşlııu bakır satıcıları ise:
«MARDİROS ABDALYAN»,
«G. GORGODYAN».
«ABDALYAN KARDEŞLER» VE «ŞİŞMANYAN
K.\RDEŞLER» büyük ticaret evleri, y a z m a
iü etinüıün
hanuııaddesi olarak toptan tülbent ithali yapıyordu.
«HACI GARABET ASDVADZADURYAN» yazma
iüetiııüıün en meşlııu ticaret eviydi.
Ancak iluacat alaıunda îbranosyan’lann benzeri
olarak en büyüğü, taşraıun değişik yerleşim
yerlerinde de temsilcilikleri olan «GÜLBENKYAN»
şirketiydi ve onıuı Tokat’taki temsilcisi Ğazaryan
Hacı Ağa bölgede iüetilen afyonu en çok satın
61
Yevtokıa ’nın çarşısı
alan olup, hemen tiüıı iüiüiti Konstantinopolis’e
yollamaktaydı.
En modem ve kıısıusuz çalışan aletlerle donaıuıuş
luı fabrikasııun salübi Daniel Çamkertenyan’ın
firması da ticari ve iüetinı kıuıuııu olarak
bilineıüerdendi.
İthal edilen mallar şıuüardı:
a) maıüfahua,
b) keten ve kemer dokıuııacıhğı için hanuııadde,
bıuüardan en çok gözde olam siyah kaşkam olarak
adlandırılan ve oldıücça ucuza getirilen bir İtalyan
dokıuııasıydı. Fiaüıun elverişli olması nedeıüyle
dokıuııacıhk pazarında en fazla hücetimi olan
maldı.
c) yılda 50.000 altın çapında satın alınan ve
basmacüıkta hanuııadde olarak kıülaıulan hübent,
kasa ve memıerşalu adlı malzemeler,
d) basmacılıkta kıülaıulan boya malzemeleri,
bıuüardan en bilineıü alibarin, alizarin ve çiçek
adındaydı ve halk dilinde alizar yazma ve çiçek
yazma olarak adlandnılan yazma tüetinünde
kıülamhrlardı.
e) değişik zanaat malzemeleri ve aletleri,
genellikle dikiş makineleri, marangozlıüc ve
mobilyacılıkta gerekti parçalar ve aletler,
f) ilaç, konserve, meşnıbat, bitkisel, hayvansal ve
madensel temelli değişik mal ve malzemeler,
İhracat Avnıpa ve Tiükiye’ıün değişik bölgeleri
için öngöri'ümekteydi.
Böylece, yıudışma yıuıııuta, nıalüep, celui,
ceviz, badem, talul tüiüüeri, bahıııuııu, deri, vs.
gönderilmekteydi. İluaç malları içerisinde en
büyiüc yeri afyon ve hihüı hıtmaktaydı. Bıuüar,
İtalya, Amerika Birleşik Devletleri, Hollanda,
Çekoslovakya, Almanya, Avushuya, Macaristan,
Belçika ve başka yerlere de gönderiliyordu.
Tokat’ın hihüıü Sanısıuı ve Bafia hihüıiüıe
nazaran daha az kaliteliydi ama kolayca yaranası
nedeıüyle iyi bir kanşım olarak rağbet gömlekteydi.
62 Yerleşim y e d e n

Yazma üretim y e n M a m fa tıv a üretim y e d

Yıllar soma Mısır’da pek ün salan «Matosyan

Ticaret Evi» şirketinin kmncıısıı olan Hovhannes
Matosyan (1849-1927), Tokat’ta 1873-1875
yıllannda ilk tütün ve sigara üıetiınini başlatıp
kman fabrikanın salübi olmasıyla da biliıüi'.
1887’de Tokat’ta:
- Yansı Ennem, yansı Eleıüere ait olan 200 adet
marafatma dükkâm,
- 36’sı Yahudi, 15’i Tiük, geriye kalanı Ennem
ve Eleıüere ait olan 60 adet perakende satış dtüdcâm,
- 20’si Ennem, 30’n Eleıüere ait 50 adet
kahvehane,
- lOO’üTtük, geriye kalanı Ermem ve Eleıüere ait
150 adet sebze-meyve satış diückâm,
- 17’si Tiük, 3’ii Enneıülere ait 20 adet kasap
dtüdcâm,
- Hepsi Enneıülere ait olan 10 adet knyıuncu
diıkkâm,
- 1 7’si Ennem, 3’ü Eleıüere ait olan 20 adet saatçi
diückâm,
- Çoğıuüuğıı Ttüklere ait olan doğuda giyilen
yemem (çank) satan 50 adet ayakkabı dükkâm,
- 1 5’i Ennem, 5’i Eleıüere ait Avmpa tipi knndma
satan 20 adet ayakkabı diückâm,
Ennem tüccaıiann yıllık ortalama geliri 50 ila
150 lira arasındaydı, diückân salüpleriıün geliri ise, Tüccarlardan Yeğ\-azar ve K evork Kestekyan 'lann ailesi
20 ila 50 lira aıasındaydı.
1915 yılında Tokat’ta Enneıülere ait olan tam erkek, hem de kadnüan bir güzellik takısı, yaıü baştacı
100 ticari müessese vardı. olaı ak algılanan bir öitü lüyetine kıülaıuyorlaı dı. Onu
4] 1305-1314 luistiyaıüai' da kıülamnaktaydılar.
3J 1497

Yazma veya Yapık olarak da adlandınlan

iüetinün en eski tarilüerden beri bilüunekte olan
beşiği Tokat’tır. Küçiüc Asya’mn en eski tüetim
merkezlerinden biri olan bu şelür, çok uzun zaman
tiün Tiükiye’ıün yazma ihtiyacmı iüetine ve gidenne
işim kendi tekelinde bıüımdıunyordu. Tokat yazması
olarak bihnen, o başöıfiüeri İslâm alenüıün hem
1912-1913 yıllannda Tokat vilayetimn 40
iluacat ticaretiyle uğıaşan işadanüanndan 30’u
Ennem, lO’u Tiük, 600 dükkân salübinden 450’si
Ermem, lOO’ü Tiük, 50’si Elen, 700 sebze-meyve
satıcısrndan 300’ü Ermem, 400’ü Tiük idi.
29] 36-37
 Ennenilerin ekonomik dıuıunn çok iyiydi. Onlar,
Elenlerin en büyük rekabetçileriydi ve şelırin ticari,
zanaatsa!, üretimsel, komisyonculuk, temsilcilik ve
endüsüiyel belli başlı alanlanm ele geçilmişlerdi.
Buğdaygiller, meyvecilik, findik ve daha başka
iüünlerin, iü etim, sahş ve ithali gibi ticaret alanlarının
da bilinen tiün büyük tüccarlan Ennemydi.
Onlar, büyük miktarda itlıal işleri gerçekleştiriyor,
bazılan diğer şelürlerde, ymtdışmda, şubeler
ve temsilcilikler de açmış bıdımuyorlardı. Bu
büyük tüccarlann en tanmanlan, Boğos Aıapyan,
Gaydzak Aıapyan, îbranosyan’lar, Maranyan’lar,
H. Talnnazyan, A. Minasyan, Giüeğyan, Yesayan,
Aslanyan ve Trabzon eyaletimn, neredeyse ttüıı
fiildik ticaretim elinde bıdmıdıuan Aznavıu-yan
kardeşlerdi.
VAN
Van Enneıüleri değişik alaıüardaki yetenekleriyle
göze çaıpmaktaydılar. Oıüar, iyi tüccar, usta
zanaatkâr ve gıubet elde pek becerikliydiler.
Van’da ticaret neredeyse ttünden Emıeıülerin
elinde bıüıuunaktaydı. Değişik tanın aletleri
Diradmyanlar, çok büyük bir un fabrikasının
salüpleriycü. Tütün ve ipek iüetinü fabrikalanmn
salüplerinden çoğu da, yine Ennemydi. İtalyan
Gemicilik Şirketi’mn şelür acenteliği «Gümüşyan»
finnasma, Fransızlann «Paqııets» Şirketi
işletmeciliği ise «Mısııyan» finnasma aitti.
Yukanda amlan kişiler dışında, Trabzon’da daha
birçok zengin ve haün sayılır Ennem aileleri vardı,
bmılardan Ballaryan, Klıubeseryan, Mıuadyan,
Ttii'kyan, Fetvacıyan, Maklioklıyan, Vahanyan,
Marimyan, Mntafyan, Paçacıyan, Tirakyan,
Yusufyanlar en bilinenlerdi.
Trabzon Eımeıüliği, gelir getiren ulusal birçok
mıükfuı de salübiydi, bu miükiyetlerden elde edilen
gelirlerle, okrülaıia kiüttü kmmıüanmn bütçeleri
oluşhınüuyordu.
28] 774-776
için metilen sap satıcılarıyla, perakende satış
gerçekleştiren Enneıülerin sayısı 500 kadardı.
Çarşıda ticaretle uğraşan Tiükler, genellikle
çayhaneler işletip, meyve sahşı, kasaplık, ekmekçilik
ve kısmen de ayakkabıcılık, terzilikle uğıaşırlardı.
1] 18
64 JYerleşım yerleri
YOZGAT
Genelde tiün ticaret dallan ve zanaatlar
Ennenilerin elinde bulıuuiyordu. Yerli Enneıü
tüccarlardan en bilineıüeri, Ataınyan-Baklayan,
İbranosyan, Cenevizyan, Giübenkyan ve diğerleriydi.
ZONGULDAK EREĞLİ
Ereğli’ıün doğusıuida bıüıuıan Klotanehk
Köyü’niüı sakim Uzıuı Melunet, 1829 yılında Köse
Ağzı bölgesinde taşkömiüü bıüup, bıüduğıuıdan
bir torbaya örnekler doldıuaıak, karayoluyla
Konstantinopohs’teki darphaneye gönderh.
Kaışıhğmda 5000 kıunş ikıanüye ve 600 kıunş da
aylık maaş ediıür.
Hırvat göçmem k ire ç oc a k ç ıs ı Milo Şalün,
k a zm a c ı Yusuf ve la ğ ım c ı Koca Torna, 1830’da
htüciünet tarafindan 180 vasıfsız işçiyle birlikte
Ereğli’ye gönderilir. Lâkin, sadece kazma kürekle
kazmayı bilip, madencilik tecriibesi olmayan bu
grup zorhüdarla karşılaşınca, o bölgeyi terk edip.
Aslında, her tiüden ticaret, zanaat ve tanınla
uğraşaıüann ekonomik dıuıunu çok iyiydi. Oıüar
içerisinde zengin ve büytüc aileler vardı.
28} 195-196
başka bir yere geçer ve bu şekilde, 15-20 yıl içinde
Köse Ağzı, Alaca Ağzı, Kozlu, Zongıüdak, Kihnüi,
Çatal Ağzı bölgelerinde 150 adet ocak (k ö m ü r
m a d e n o c a ğ ı) ortaya çıkanhr.
1883 yılında “Kaıamanyan şirketi”, 1884’te
“Giücüyan şuketi” ve 1885’de de “Halaçyan şirketi”
bu maden ocaklarım satın alarak işletmeye açar.
Bu Ermem şirketleri, modem aletler, denüıyolu ve
Avnıpa’dan getirttikleri en yem makineler sayesinde,
birkaç yıl içinde, maden ocaklamun işletmesiıü
düzeıüeıier.
T.Papazyan
17] 339-340, 342-343
 65

2. BÖLÜM

İ N S A N L A R
B U B Ö L Ü M D E T İC A R İ - E K O N O M İ Y L E U Ğ R A Ş M IŞ İN S A N L A R Y E R A L M A K T A D IR .

ASLANYAN HARUTYUN hem şeluin en zengin, hem de Znülnüa

(ARTAKÎ) MARDİROSİ* Ennem cemaatinin en önenüi ve etkili
(1852, TOKAT - 1917, şalısıydı. 1880'li yıUaıda, Zmüıma
KONSTANTİNOPOLtS) bölgesinde bıümıan Manisa adh
yerleşim yerindeki pamuk metinü,
koskocaman bri pamuk fabrikası ve
yüzlerce hektar ekih topı-ak ona aitti.
Uzım zaman ■Valiliğin İdare
Meclisi ile şelür Belediye
mechsi üyesi ohııuş ve Tüık
hükümeti taıafindan madalyalaıla
ödıülendriilmiştrir.
3] 2 1 9 3

Konstantinopolis’e yerleşerek, orada CUNT ASDVADZADUR

Apel G ülbenkyan'la beraber madeni (1825, SUÇAVA- 1897,
eşya ticaretiyle uğraşımştu'. Ticaıi KONSTANTİNOPOLİS)
işlerle ilgili İngiltere’ye giderek, dört
yıl boymıca orada yaşai'. 1882’de
geri dönerek Zm ünüa’da işine
Genç yaşta Tokat'tan devanı eder.
Konstantinopolis’e taşuumş ve 1899’da Osmaıüı hûkıüneti onu
ticaretle ugıaşnuştu'. 1892 yıluidan Plıiladelplüa’da düzeıüenecek olan
itibaıen devlet ilıtiyaçlannm U luslaıaıası Ticaıi K ongıesi’ıün
sağlayıcılan olup, özellikle delegesi olarak tayin eder, ama
Deniz Bakanlığı’nm ihtiyaçlamu Ameıika Birleşik Devletleri’ne,
kaişılanuştu'. Deniz ulaşunmdaki New-York’a ıdaştıktan iki gün soma
ilıtiyaçlaıı karşılayan (İdare-i vefat eder.
M alısuse)’nin nıüdm'ü obmıştıu'. Logofet Balyozyan, İngilizce ve
Konstantinopolis’in Hasköy Fransızca’daııEnnem ce’ye kimyayla
nıalıallesinde nıezbalıa salübiydi. ügili kitaplai' ve Shakespeaıe’in
Ereğli Kömüi' O caklan'm işleten «Venedik’in Tüccan» eseıiıü
«Karanıanyan ve ortaklan» adlı tercüme etnüştir.
finnaıun ortaklaıındandı. 3 ] 2 1 94-2195
4] 1667

Geleneksel aıüatılaıa göre

BALYOZYAN MADTEOS Cmıtyan siüâlesi A ıü’den olup, XfV.
BALYOZYAN LOĞOFET SARKİSİ yüzyüda Avustmya-Macaıistan’m
HAMPARTSUMİ (1846, TALAŞ - 1902, ZMÜRNİA) Gahçya bölgesine göçetnüştir.
(1851, TALAŞ -1 8 9 9 , NEW-YORK) İlk Öğıeıümiıü doğmn yerinde A. Cıuit ,1837’denitibaıen Viyana
İlk öğıeıümiıü doğduğu Vaıt-Patıikyan Okıüu’nda edindikten M klütaiyan Rıüıban Okıüu’nda
yerde edrimüştri'. Dalıa soma so m a kardeşi Garabet üe Zm ünüa’ya okmnuş, özellikle taıilı ve felsefe
yerleşip, büyük ithalât ve iluacat komüaımda deıin bri' eğitim ahmştu'.
1 Yazuıuı aslı Doğu Emiemcesi ile kaleme işleriyle uğıaşarak, Zm ünüa’ımı Döğduğu yere geri dönerek, oradaki
almdığmdan, görüldüğü üzere isimlerin,
taimian 3 ^ vaıhklı riısaıüanndan brii Ennem Okıüu’na m üdm tayin
soyadı, adı ve baba adı sıralamasıyU dizili
olduğu bilinmeli ve öyle okıuunalıdu’.
ohnuştm'. 1880-1890 yülan arasmda. edihniştri'.
66
1853 yüuıda Koııstaııtinopolis’e
giderek, yerli pazarla tamşımş ve
Viyana'ya geri dönerek, Ttükiye ile
kereste ticareti yapmaya başlamıştu'.
Koııstaııtiııopolis’in Avnstmyalı
tophummıuı önemli sünalaımdan
biriydi, Büytikdere'de müstakil evi
vaidı.
Gençlerin Avrupa'nın önde gelen
üniversitelerinde eğitim abııalan
amacıyla, 100.000 fiank kapital ile
C ııııt Vakfı m (Fondation Chevalier
Tclumt) kıınmıştıu'.
15'ten fazla hümanist,
ınesleksever, sanat-biliın-edebiyat
kimini ve akadeımleıinin üyesiydi.
İmpaıator Franz-Joseph
taıafındaıı «îlu» ve «Deııüi' Taç»
ınadalyalaııyla ödüllendiıilmiş, 1875
yılında ise nüıasçıl asalet derecesi ile
îın p a ra to ıiu k şövalyesi ünvaimia
layık göriünıüştüi'.
Osmanlı htikünieti tarafindan
«Mecidiye» madalyasıyla
ödüUenduihıüştii'.
13] 156-157
DADYAN A R A K E L N İG O Ğ O SÎ
(1753, GAMARAGAB - 1812,
KONSTANTİNOPOLİS)
Henüz 18 yaşmdayken kâşiflik
alamnda istisna-i bir yetenek
salübiydi. Agm şelui yakuüamıdaki
Gamaıagab köyünde bükaç
sudeğumeıü, köpni ve yol yapnuştu'.
Ailesinin geçimiıü sağlamak
amacıyla 1778 yılında
Konstantinopohs'e yerleşerek,
sanaflık ve «Paydos» şüketinde ım
ticaıetiyle uğıaşımştu'. III. Sıütan
Selim zamaimıda. 1794 yılmda
Konstantinopohs Banıthanesi için b h
makara keşfetımştii'. 1795'de Azadh
Baruthanesi için su gücüyle çahşan
bü' makara dalıa keşfetnüş ve bımım
sayesüide tüm veıgüerden m uaf
tutıüaıak. Banıtlıane yöneticüiğüıe
getiriüniştir. Bükaç sene soma
banıt kütlesüü ufaltan b ü maküıe.
tekerlekh b ü kayık, kayıklai' içüı
su pompası, 1800 yılmda büyükçe
ağaç kütükleıüü luzaılayaıak
talıtaya çevüeıı b ü maküıe, 1802’de
bakudan eıitüen döktün maddeleıüü
İnsanlar
yassüaştuan b ü press-ezgi maküıesi,
1805'de ise çuliayı başka bü
şekilde işleyen 5 tezgâlı keşfetti.
Sıütan Malumu dönemüıde altm ve
gıünüşten eıitüen döktün paıçalanıu
yassüaştuan b ü alet dalıa keşfetti ve
bu alet D aıphane'de para basunuıda
kıülamldı.
Aıııüa idi.
13] 352-353
DADYAN HOVHANNES
A R A K ELİ
(1789, KONSTANTİNOPOLİS -1869
KONSTANTİNOPOLİS)
Eğitünüü özel öğıetmeıüer
ve M lüdtaiyan M anastm
nüıbaıüanndan edüuıüştü.
1820 yılında. Viyana'da eğitün
gönnüş Aıakel adh bir E nneıü'ıün
kımıcusu olduğu Beykoz Kâğıt
Fabrikası'ımı nıüdiulüğiüıe
ataıumştn. 1829 yüm da tüfeğüı
bonüanm delen makineyi keşfetnüş,
1832'de ise Azadh Banıthanesi
müdtülüğtüıe getüünüştü. 1835'te
A vnıpa'ya seyaliat etnüş, orada
değişik endüstri daUanıu incelemiş,
dönüşiüide ise BanUhane'yi modem
maküıalaıla donatnuştu'.
B eykoz'da mezbalıanıiL
Nikom idia'da çıüıa, H ereke'de
İpek dokıuna ve Zeytinbmnu demü'
döktün fabıikalanm n kıuucusndm.
Bu fabıikalann modem alet ve
maküıalaıla donatüması amacıyla,
1842 ve 1847 yılında Avnıpa'yı
ziyaıet etımştü.
Ttüıı bu katkılanndan dolayı
Bey tüıvaımıa layık bıüıuunuş,
1856'da Osmaıüı İmparatorlugu'ıuuı
Yüksek İdaıi Heyeti, 1857'de ise
Kamu Eğitüm M echsi üyehğüıe
getüüım ştü.
Anüra idi.
4 7] 13 6 -1 3 8
DER-NERSESYAN KHA ÇA DU R
AVEDİKİ
(1810, BİTLİS- 1895,
KONSTANTİNOPOLİS)
16 yaşmda Konstantüıopoüs'e
y eıieşımştü. 1834' de Alexandıopol' a
giderek Asdvadzadıu Hovasapyan'la
beraber ticaıetle uğıaşnuştu.
1842 yümda ortağıyla bülikte
G aıüı'e taşımmş, Hagopcanyan ve
K azazyan'la beraber b ü ticaıet şirketi
kıuaıak, omm İran'la ügüi kısmımn
sonuıüıüuğıuuı üstleıuıüştü'.
İran htüctünetme sıuumış olduğu
ekonomik yaıaıülıklanndan dolayı
Han lüıvaıuna layık göriümüşttU.
Yülai' som a geri dönerek, önce
GaıÜL dalıa soma da Van devlet
gıümüğıüııüı mütealüütliğim
edümüştir. Van Valiliği Mechs
üyesi ve Rusya Konsolosluğu'nıuı
onıu'sal terctünaıu ohmıştiu. İlk
Osmaıüı anayasasının üdnci dönem
otmrmüanna G aıüı Valüiği delegesi
olaıak katüımş ve ondan soma
Konstantüıopoüs'e yerleşımştü.
19] 404-405
 İnsanlar 67

G Ü L B E N K Y A N PATRİK
SERO VPEYÎ
(185 8, TA LAŞ -1 9 3 0 . N EW -Y ORK )

kardeşi Serovpe ile Z m ün üya’ya

giderek, ticarete atılım ş v e oradan
K onstantinopolis’e dönerek, yakın eşyalaıla k öım ü tü ccaıh ğı yapm aya
İlk öğıeıüıııiıü doğduğu yerde zamanda büyük prestij elde ettiği başlanuştu. K m m savaşı zaınaıunda
ediıuıüş, som u K oııstaııtiııopolis’e ticaıetle uğraşmaya devanı etmiştir. (1 8 5 4 -1 8 5 5 ) K ırım ’a giderek ticaıi
yerleşerek Şaluıazaıyan Okulu'uda U luslaıarası petrol ticaretinin g elü a tı ytUcsek ilişk iler km nuış ve
okıunuş, dalıa soıırasmda eğitim ini m eşlım işadam ı Kalust K oııstaııtinopohs’e dönüşünde işiiü
süidiüdüğü «R obeıt K olej»'den G ülbenkyan’m babasıdu'. büyütmüştü. D alıa som a M ıs u ’a
m ezım olmuştıu'. 3] 2152 giderek, M ısu hükm uetiıün köm ıü
Türkiye’nin tüm büyük üıtiyacum ı gidereiü ohuuştu.
şelüıieıiııde, İran'da (Tebiiz), 1868 )ih n d a K onstantinopolis’e
K afkasya’da (Tiflis), Fransa’da döm nüş, 1890’h yıllaid an itibaren
(M aıseiUe) ve Balkan ülkeleıinde G Ü L B E N K Y A N SE R O V P E de m adencilikle uğraşm ış ve
zaten tem sücüikleıi bıüımaiL babası G Ü L A B İY İ E reğli’deki kömür ocakları
ve amcası taıafindaıı kım ümuş (1 8 3 3 .T A L A S - 1886, şirketiıüu km ııcıüanndan biri
«Gülbenkyaı») F in n a sı’ım ı Yönetim KO NSTA N TİN O PO LİS) ohm ıştm.
K ıuülu üyesi obnuştıu'. K üçük kardeşi S a ik is’le beraber 3] 2206
B abasm m vefatm dan soma. doğrun yerlerinden Z m ün üya’ya
Saikis amcası ve kendi küçük giderek, orada «G ülbenkyan»
kardeşleriyle beraber, F in n a’mn F m n a sı’m km nuış ve yedi yıl
yöneticiliğiıü üstlemniştii'. boyıuıca ticaıetle uğraşnııştu'. Kuırn K A PA M A C IY A N B E D R O S
Yem başanlara im za ataıak, savaşından so m a kardeşiyle beraber (1840, V A N -1 9 1 2 , VAN)
1890’da «Gülbenkyan» Londra ve K onstantinopolis’e döm nüş ve hem Genç yaştan itibaren, büyük
N ew -Y ork’ta yem tem silcilikler değ işik m allann iluaç ve ithaliyle, ölçüde maıüfatm a ticaretiyle
açımştır. Fakat T üıkiye’de vuku hem de kredi ve finansman işleriyle uğraşmış olup. Antep, Halep
bulan politik istüaaısızhklaı; uğraşmıştır. ve özellikle M anchester ile
Gflibenkyan’laıın ülkedeki 1869 yılında, O sm aıüı Sarayı pratik alanda iş ilişkileri kmııp,
ticaıi uğraşı alanlanm giderek taıafiııdaiL K a n şık M eclis üyeliğine geliştiıııüştir. 1870 yılında
sıım landuaıak. işleıin i ym tdışm a ataıumştır. K onstantinopolis’te «Santıüdıtyaıı
taşunalanna sebep olnıuştm. 3] 2150 Ticari şirketi»’ıü km ıııuş ve oıuuı
3] 2153-2154
g eliıatıyla Van’da aym isim le ilk
kız okıümuı km ııp, vaıolıu asu u
sağlaım ştu. 1879 yıhnda H alep
H A L A Ç Y A N P A R SE Ğ lüıısal işleri Y önetim K m ıüu
G Ü L B E N K Y A N S A R K İS (1833, G E S A R İA -1920, başkaıüığm a seçüm iş ve Türk
G Ü L A B İY İ KO NSTA N TİN O PO LİS) hükümeti nezdinde K atolikosluk
(1 8 3 6 .T A L A S - 1893, 15 yaşm da K onstantinopolis’e tem süciliğü ıe getiıihıüştiı-, 1900-
K O N STA N TtN O PO LÎS) yerleşm iş ve 5 y ıl «Kavafyaı») T icaıi 1904 y ılla ıı aıasm da Van V aliliği
Ç ocukluğu v e g en çliğ i doğduğu Şiıketinde çalışmıştu'. 20 yaşından n ıechs üyeliğinde bıüıumıuş, Van
yerde geçm iştir. D alıa som a itibaren tek başına çahşaıak, madem Ziraat Odası başkaıu olmuştıu.
 İnsanlar

Harutyun Karaınanyan (1850,

Gesaria - 1909, Konstantinopolis)
Batı Enneııileri içerisinde iki
giıişiınin ilk başlataıu olaıak, Ereğli
ve Zonguldak Kömür Ocaklan
nıadeıüeıini işletme hakkım elde
etmiş ve Köiıstantinopoüs ile
Kaıademz ve Akdeniz limanlan
aıasmda düzenli ilişkiler sağlayan
gemi şirketüü kıumuştıu'.
Osmaıüı hükümeti taıafindan
değişik omu- madalya ve lüşaıüanyla
ödiülendiıihıüşlerdiı.

biliıunekteydi. Kardeşleri DikıaııTa

Hovhaimes’i yıutdışına yoUayaıak,
1908 yılında Van Belediye Başkaıu çok şubeli bir şiıket kmınııştu.
seçilerek, bu görevde sadece D eğişik sergilerde birçok ödıüe
biıbuçuk sene kahıuştm 1909"da layık göriümüştm.
Van Belediye M eclisi üyesi, soma 3] 2168-2169
da başkam olmuştm. 1910 yıhııda.
Ennem Genel Hayu'sever B irliği’nin
Van şubesim kmnıuş ve Osmaıüı
Vilayet M echsi üyesi de olmuştm. KUYUM CUYAN HAGOP
Van Gölü üzeıinde yapılan M ARDİROSİ
gemicihğin kmncıısıı olup, kendisine (1842, TALAŞ -1913, BAĞDAT)
ait olan genüyi 25 ağustos 1910 günü
ilk defa sıüaıa indinıüştir.
B ey idi.
18] 253-254, 19] 382-383 Hagop K aıam aııyan (1854,
Gesaıia - 1905, Konstantinopohs)
1872 yılmda doğduğu yerden
Konstantinopoüs’e taşmaıak,
kaıdeşiıün ticaıetine atıhmştır.
K A R A V U N Y A N KARDEŞLER
1895'den itibaren kişisel mal
ve mıüklerin kiraya veıihnesi,
enüakçılık işiyle uğıaşımştu'.
3] 2196-2198

KELEKYAN KEVORK
GARABEDİ
(1851, G ESA R İA - 1908,
KONSTANTİNOPOLtS)
İlköğreıümiıü doğmn yelindeki
Ulusal Okıü’da edimııiştir. 1872’de
Konstantinopohs’e taşmaıak orada
antika eşyalann ahm-satmıı ve
arkeolojik eşyalann değer beliıieme
işleriyle uğraşmıştır. Ticaıetin bu
Doğmn yerinde ilköğıeıümiıü
alammn en iyi uzmam ve değerh
tamanüadıktan somu babasıyla
taşların birinci sım f satıcısı olaıak
beraber Gaıin (Eızmmn)’a giderek.
 İnsanlar 69

orada ticaıetle uğraşımştu. Pratik

tecrübe edinerek, oradan Diyaıbaku 'a
gitmiş ve ortağı olduğü«Gülbenkyan»
Ticaıi Finnası’nda işe başlayarak,
yaklaşık yanın yüzyıl boyıuıca ayın
statüde çalışmalaıım süıdünmiştüi'.
D iyaıbaku'da nzım zaman
Valiliğin İdaıe meclisi ve devlet
koııüsyoıüan üyesi, Ticaıet
Odası’m n da başkam ohmıştm-.
Mütemayiz derecesine layık
göriüeıek, değişik madalyalai' ve
lüşaıüaıia ödüUendiıihmştiı.
Dalıa soma. «Gülbenkyan»
Finnası’m n temsilcisi olaıak, Halep,
Basra ve Bağdat’a gitııüş ve İdaıe
M echsi ile devlet koımsyonlaıı
üyehği yapııuştu.
3] 2212-2214
Kendi adım taşıyan Enııeıüce ve
nkka adlanduilan Türkçe lıaıf
çeşitleıiıü yarattı. 1844'de Türk
Beynıt ve MersuTi ziyaıet etııüş, hrası üzeıindeki süslemelerle, ta’ali
M A D T E O SA B R O G esaıia’dan büyük ağabeyim adlanduilan lıaıf çeşidiyle de kağıt
(1654, KONSTANTİNOPOLİS -1 697, getüterek, ticaıetuü fazlasıyla para üzeıindeki yazılan hazuladı.
ZMÜRNİA) gehştüip, yıllık ticaıi ciıosıuııı 50-60 M adalyalaıla ödüUenduihmş ve
Abro Çelebi’ıün oğlııdm. Abroyan bin altma lüaştuımştı. O, maıüfatm-a emeklüik maaşı bağlaıunıştu.
sülâlesiıün Zm ünüa kohmmı üreten Avnıpa merkezleıinden ve 18] 272

kmncusüdın. 15 yaşmdayken özellikle de M anchester ile döğnıdan

Zm ünüa’ya yerleşerek, ticari işlere üişki kmnıuş Kapamacıyan’laıuı
atılnuştu. basmasuu satm alan en büyük
1687 yıhnda kı-al XIV. Ludovic müşterisi öhmıştm. MURADKHAN O G LU ABRO
tarafindan esalet madalyasıyla K uun savaşuıdan som a (1853- Ç EL E B İ
ödüllenduihıüş ve O ’nmılümayeshıe 1854), ne zaman ki Avnıpa ülkeleri (BELGRADLİAPRAHAM, 1621,
layık göriilmüştüi'. Tıükiye’ye gudiler ve tüketim aı-fişı BELGRAT) -1676, EDİRNE)
11] 46-55 oldü, Seııekeıim Mamdcyan, salübi Geleneksel aıüatılaıa göre
olduğu finuaımı temsilcisi olarak, Enneıüleıin Pakradiuü Prenslik
yeğeıü Garabet Yeğyazaiyan’ı sıüâlesinden olduğu söylemııektedir.
M anchester’e yoUadı ve oıuuı 15 yaşmdan itibar en ticaıi yaşama
MANUKYAN SE N E K E R İM sayesmde tanı 45 yıl boyıuıca atıhmş olup, 10 yıl soma Osmaıüı
PARSEĞÎ maıüfatma ithal etti. ordusıuuuı yiyecek ilıtiyacuu
(1824, GESARİA - 1908, Seııekeıim M anukyaır kaişüam a görevine gethihıüştü.
KONSTANTİNOPOLİS) Konstantinopolis Ticaret Odası’ımı Sıütaıı İbı-alüıu tarafindan veıihıüş
16 yaşmda Gesaıia’dan kım ıcıüanndan b ü i olarak, ölümüne fennan sayesuide, özgıuce ve
Konstantmopohs’e yerleşip, çaı-şıda kadai' da bu kımumuı başdaıuşmaıu günuüksüz ticaret yapma hakkı
b u dükkân açarak, hem peı-akende, görevuü yeline getüdi. ediıuıüş olup, kendi zanıaimmı en
3] 1 4 7 7 -1 4 7 8 ,2 1 7 9 , 13] 75
hem de Avnıpah ve yerh Elen zenguı Batı Enneıüsi ohmıştm-.
tüccaılaidan satm ahp. Gesaıia’ya 11] 17-4 0

yolladığı mallaıuı toptan satışıyla

uğı-aşıyordu. Kısa zamanda başanya
lüaşaı-ak Kebeci H an’a taşuumş MÜHENDİSYAN HOVHANNES
ve toptan manifatıua ticaıetiyle (1810, KONSTANTİNOPOLİS -1891, M U R A D Y A N ’LAR
uğraşmaya başlanuştu. 29-30 KONSTANTİNOPOLİS) K evork K haçaduri
yaşlaimda Konstantuıopohs’in ilk Önce kuyıuncıdıüda uğraşııuş. M uradyan, (1819, Gesaria - 1901,
odacısı, yaıü toptancı tüccarı ohuuştu. som-a kitap basmıı alaıuna geçnüş, Konstantuıopoüs) Batı Enueıüleıiıün
Tıükiye’ıün iç pazaıuu taımnak 1840’da ilk defaya malısus ohuak ticaıi tarilünde istisna-i bü suııadu.
içuı Senekemu ManukyaıL İzııüı-, üzere takvuıı yayuüanuştu'. O, Koııstantuıopohs’te, bazı
70 İnsanlar

SETYAN M ÎHRAN
(1842, KONSTANTİNOPOLİS -1911,
KONSTANTİNOPOLİS)
Meşlııu' ipek tüccan. Ticaıi
aınaçlaıla Enneııistan ve Avnıpa
ülkeleıiıü ziyaıet etnıiştü'.
18] 3 6 9

TİRAKYAN GARABET
K EV O R K Î
(?, TALAŞ -1 9 1 8 , KONSTANTİNOPOLİS)

İdaıe» üyesiydi, «Rütbe-i saniye»

m adalyasıyla ödüllendirilmiştir.
3 7] 6 5 6 -6 5 7

Y E S A Y A N ’LAR
başansızlıklaidaiı dolayı borçlara K evork Yesayan (1810,
boğıüaiL fakat borcu olduğu Gesaıia - 1870, Konstantinopohs)
insanlarla borçlarım yavaş yavaş Konstantriıopohs’te baku' ve
ödeme şartıyla anlaşmaya vanmş,
meşlııu' bii' beyaz çamaşu' tüccanydı.
Yemden ayağa kalkaıak ve yeni
başanlaıa lüaşaıak, tüm borçlarım,
hem de faizleriyle birlikte ödedi.
YıUai' önce Yımaıüstan'a göç
edip, orada vefat etnüş olduğmıu Çocukken ailece G esaıia’dan
duyduğu, borçlu kaldığı bri' Elen K onstantinopohs’e taşım nışlaidır.
tüccarın aıdmdan Atina’ya giderek, Smp N ersesyan O kulu’ndan
onmı aile üyelerine borcmıu faiziyle nıezmı olduktan som a ticaıi hayata
ödeyen Kevork M m adyan’m bu atıhmş, m anifatm a satıcılığıyla
manevi davıamşı ticaıi dünyada uğraşmıştır. M anchesterh
İliç duyulup-göıiümenüş biı ilkti. m anifatm a fabıikatöril K ilicluist
Kevork M m adyan adı, böylece ile ıızmı yıllai' vaıhğım sm dm en
ticaıet taıilünin gehniş geçmiş tüm «KiUcluist-Triakyan ve şirketi»
yıllıklanna düıiist ve namuslu bri ortaklık şirketim kmm uştm.
tüccar- olarak yazüımş olup, oldukça Ennem ce ve Türkçe’den başka,
iyi bil' itibai kazamnasuu sağlanuştır. kendi çabalaııyla İngihzce’yi de
Onmı iyi adım, 1921'e kadai' öğremniştri'.
H o v h a n n e s Y esa ya n
babasmm km duğu işle uğraşarak 3] 2 2 1 4 -2 2 1 6

süıdüıen oğlu M ilıran M ııradyan, deniri- eşyalann ticaretiyle uğraşıp,

dalıa som a Etiopya’ya göç ederek, başarıya ulaşarak, «Yesayan»
orada, İtalya, Romanya, Bulgaristan Finnası’m kmınuştm. Ticaıi uğıaşı
ve M ısu ’da temsücilikleıi olan TOhffiULYAN HARUTYUN alaıum. oğıülan H ovhannes (1841,
«Kevork Mmadyan» finnasım STEPANİ Gesaıia - 1900. Konstantinopohs)
kmmuştm'. (1863, ADAPAZARI - 1908, ADAPAZARI) ve M ıgırdiç (1843, Gesaıia - 1921,
Addis-Abeba’daki kutsal Smp F u ın saliibi ve talul miinleıiırin Konstantinopohs) gehştinnişlerdri'.
Kevork Eımeni kilisesim de büyük tüccarlaıındandı. Türkçe Yesayan kaıdeşler, 1875-1895
babasmm amsına inşa ettinniştri'. bildiğinden, hukuk bilim i ve yülan aıasmda Konstantinopolis
3] 219 8 -2 1 9 9
kamm laıı inceledi. «Meclis-i Em ıeni çevrelerinde büyük prestij
 İnsanlar 71

ZARTARYAN K EV O R K «D oğu Ticaıi Birliğü>’ıün

A PRA H A M Î kım ıculaıından bilidir.
(1834, GESARİA - 1888, 1888 yılında vefat etmiştir.
KONSTANTİNOPOLİS) 3] 218 2 -2 1 8 4

ZILCIYA N K ER O V PE
(1829. KONSTANTİNOPOLİS -1911,
KONSTANTİNOPOLİS)

salübi obıııış ve Koııstaııtiııopolis’te

İkamet eden neredeyse tiün Kayserili
tticcarlann finans işlemleıiıü
yıürUmılştiü-. Londia'da finnalam un
temsilciliğiıü kıurnuşlaıdu'.

Babasının vefatından soma, 17

yaşındaki genç K onstantinopohs’e,
dayısı Hagop Frenkyan’m yanma
giderek, orada oıta eğitim üü ahmş
ve Getronagan Lisesi’nden mezım
olmuştm-. 1863'de, Hagop A ışak'la
ortak olaıak «Zaitaiyaı») adh kağıt
satışıyla uğıaşan şüketi kıurnuştıu'.
1870 yılında ortaklıktan ayıılaıak,
kendi matbaasım kimmiş ve onıuı
yanında, hem cilt, hem sigaıa kağıdı,
1872’de de Yedikule malıallesiiıde
kaiton fabıikasım kımmıştm-,
K onstantm opolis’te ilk defa sekiz
dilü duvai' takvimleri yayınladı.
1873’te, yine ilk defa ohııak
H ovham ıes’in vefatı ve üzere, halk takvinü, cep ve pek
M ıgırdiç’İn de yaşhhk nedeıüyle geıüş takvim ler de yaymlaımştır.
iş hayatm dan çekilmesüıden som a M atbaacıhkta en m odem aletleri
«Yesayan» Finnasm m yöneticisi, elde ederek, kıülaıum alamm
İngüiz «Haıow» Yüksek Okulu, geıüşletnüştir. Bıuüaıdan en kayda
Cenevıe devlet Gynm asiıun’u değeri, yayııüadığı (A h P aşa'ya ait)
ve Sorboıme Ümversitesi Hukuk O sm anh İm paıatorluğu haıitasıydı.
Fakültesi mezımu V ahan M ıgırdiç! Notalaı- yazan Eım n B ey’le büükte,
Yesayan ölmuştıu'. piano ve keman için nota defterleri
3] 2 1 6 4 -2167 yayımlaımştu-.
Enneıü Sıup Pırgiç lüusal
hastalıanesüün hem en yambaşmda
ımun üretim i atölyesi kıuaıak,
kımmı için önenüi bir gelir kaynağı
yaıatnuştu'.
Evüün balıçesüide kıuduğu
fabrikada, çıkaidığı sesle
Avnıpa’daküerden çok dalıa kahteh
b ü sembal-zü (c y m b a îe ) lıazulaımştı.
Oıüaıın lıazulaıuna teknolojisi, 200
yüdan bu yana b ü aüe sm ı olaıak
saklaıumş olup, nesüden nesüe
geçmektedü'. şündi de küçiüc evlâdı
Levon sıüâlesüün işüü devam
ettüınektedü'.
Avnıpa'da düzeıüenen seıgi ve
ftıai'laıda, Züciyan'm sembal-züleıi
büçok ödiüle ödiülendüünüştü'. 1867
yılında Paıis, 1851 ve 1862 yılmda
Londia’da, 1873'de Viyana'da, 1888
ve 1907’de Bologna'da Grand Pıix.
1883 ’de B oston’da, 1893 ’de Clücago,
1898’de Berlüı’de «AUgemeüıe
Mıısik AnssteUıuıg» kımüuşımıuı
omu ödiüleıüıe layık göriümüştiu.
Kerovpe Züciyan «Doğu Ticaıi
B ühği»’ıün baş ımüıasebecisi
ohmıştiu.
18] 371
72

3. BÖLÜM

Ş İ R K E T L E R
B U B Ö L Ü M D E F İR M A L A R , F A B R İK A L A R , Ş İR K E T L E R V E T İC A R İ K U R U L U Ş L A R Y E R A L M A K T A D IR .

to u « t v ı ı i f « ı r 4 u tt m » t t m

ı: h . -r * *n< «I “ i — < •
r. intff>r ihHrh t* • •»#» W

al «^^r.T-A -^V . »--- r-r-t T -*w »^ w

4: ı |4 U . 44tk i i ^ fc,;. » . Atf UM V4^A'A*>-( th -'k M ’Ar- A ir-tm . ^
U-U » ’f ıool'.«.M. pıt^i f. UfU^KA ^
%\ <A.-ıA-A-------- A^,b*P
^ A-y<4-ifVt >|XU-.<#M
tf t-
^#7_< —lüi* fj^uvnr • JV ^wx-, .
* :....................
—^ «ir-< <|*xi-<#SM/-A-^*-'iâWr'*tA^ SMr-M—AAı <Mw<M--rrr-P<ıAA«4.
fAf tfMfMPr -r~ P-’AUff fU ............ torW*:-»-w
a: .l,4»wt# » - f ^ - - r » —- ft -*-»*=---P V—r*- ‘T-* ^etr -A-P-^
A;*<rA........ -O'.........
ir IKı/A*<'l>-A-*— V^rf*A*-w-n'2nfr*>ı-+^Aı< AV-**-*-^-lÇ*«w‘/A»-Prar*AM
•M* A<v,v.Af.,(iwA< A:ı-l>-A-*-<ATiiirf»A»ıArA-•<*<-<**iA*WtP.
14*. «/ Vrt^-TC•>5.1- CfniPf *»-A*MP/ljf4»A-*Pt^-Ae»-*AV>-<««-Af•

B ir E n n e m U can kiü iü n ^ım ım hisse senedi

ADAPAZARI DOĞU altuu kapitah vaıdı ve «S. Bmınayan yoUaımşlaıdı. A. Sammkaşyan,

Z İR A A T Ç ÎLE R İ Ş İR K E T İ ve Ortaklan» adıyla çahşıyordu. Avrupa’dan bisiklet ithaliyle
Locak.l910'da kıuıüınuştur, 37] 246 uğraşıyordu.
Maıgos Temyaııkımıcıisuydu. Amacı 4 3 ] 632

topı-ak satm alaı-ak, talul m-etimi,

meyve ağaçlan dikimi, bağcılık,
balıkçılık, ancılık, ipek böcekçiliği
ve hayvancılığı gehştu-eıek, tamu
yapmak isteyen uısanlaıa topı-ak
kü-alamaktı. Yönetim K mniu üyeleri,
K. Agonyan, S. Çankçıyan, S.
Yeğyayan, A. Rnsyan, H. Ayvazyan,
A. Pesayan'dı.
1914 yıh ocak ayma kadai- «toplu
şüket» olaı-ak vaıolan kunüuş, dalıa
soma 99 senehğine b h lussedaılaı-
şüketine dönüştüı-üldü. 3500 adet
lüsse öngöriihnekteydi, 1910 yılmda
295 lüsse ve her hafta 5 kmuş
ödemede bıüiman 236 üyesi vaıdı.
10] 202, 37] 2 4 8
ADAPAZARI K Â R SEV ER
ŞİR K E T İ
ADAPAZARI M A R A N G O ZLA R
ŞİR K ET İ ARM AŞ K Â R SEV ER T Ü K E T İM
1901 yılmda km-ıümuştıu-, amacı Ş İR K E T İ
talıta ticaıeti yapmaktı. Fakat, 1904 1909 yılmda kımümuştıu-.
yıh ekün aynıda şuket «R upen Amacı işçüeıuı katüumyla kapital
P artik y an ve O ıtak lar» ) adh oluştiumak ve ekononü alanuıda
kımüuşa çevı-ilerek, Naıunaım dikiş çahşan uısaıüaım çıkaılaıuu
makhıeleri finııasuim makineleıiıü savluunaktı. Şhket ilk sene yiyecek
satmaya başlayarak Singer finnasıyla luı ve tolııun satüan b h dükkân açnuş,
rekabete gudi. 800 Osmaıüı altuu 1910’da ise dokıuna kıunaş ticaretiyle
kapitala salüpti. 1919 yılma kadaı- de uğıaşnuştı. İşçüere kıecüler
vaıhğuu konıdu. A dapazan’nda veıüımş ve tefecüere karşı mücadele
dikiş m akinalan satan b h mağazaya edüerek 1 altuı kaışüığı ayda 5
salüpti. Şhkethı tüm 14 üyeleri de kmuşlıüc yüzde yeıhıe 1,5 kıuuşu
Ennemlerdi. geçen yüzde ödeiumşti. Ayda 5 kıuuş,
10] 20 2 -2 0 3 5 yühğuıa senede 1 altuı ödemede
bıüıuıan 102 üyesi vaıdı. 1910 yıhııda
500 alüıüık bh kapitala salüpti ve
AMASYA O T O M O B İL Ş İR K E T İ büyük b h başan kaydetımşti.
1910 yılmda kımüınuştm. 10] 2 0 6

19 O9 yıh oc ak aynıda kıu-ıümuştm. Amerika B hleşik Devletleri’nde

Kmııcıüan, H. ve S. Nigoğosyan yaşayan D ikıan ve Apisoğom
kaıdeşler, Z. Maıdirosyan, S, Sammkaşyan’laı-. o taıüıte şuket A RM AŞ ZİRAAT Ş İR K E T İ
Bıuınayan ve M. Paıseğyan’du-. üyesi olan kardeşleri Annenak 1909 yüuida kımümuştm,
1913 >ıhnda şüketm 1050 Osmaıüı Sammkaşyan’a ilk otomobih amacı zh-aatm modem metodlaıla

geliştiıiLuesiydi. Salt tanmla
tığıaşarak kapitali oluştman. toluun
ve saban, büyük saban vb. gibi
değişik tanın aletleri sağlayan
35 de üyesi vaidı. Şiıket, toprağı
sözleşm eli olaıak işliyor, tüm tanın
işleriyle yapılan ekim-biçiıne tüm
üyeleri katılıyordu. Ekin zamanı elde
edilen ürün şirketin ambaılaimda
depolamyor. bıuum% 25'i, 35 üyenin
ilıtiyaçlanıu kaışılaıuak amacıyla
onlara veıiliyor, geriye kalan malısül
üye obııayan köylülere 100 kunış
kaişılığm da satılıyor, talul üııüüeıiııe
karşılık da aylık % 1,5 oraıunda bri
faiz aluuyordu. 1910 yılmda, şirket
100 kilogramlık talul ürünleri ekimi
yapnuş ve kaışüığm da 500 kHogı-am
üıüıı elde etnüşti.
]
10 201
A S L A N B E K O SM A N L I
K Â R S E V E R ŞİR K E T İ
1910 yılm da km ıüıuuştm. amacı
kapital oluştıuaıak. ticaıi veya
m etim aıııaçb bri iş alaıu yaratmaktı.
Kapitalin oluşm ası için ise 5 sene
öngöriüıuekteydi.
10] 204
«BAĞ DASAR
D E Ğ İR M E N C İY A N VE
E V L Â T L A R I» F İR M A S I
(K O N STA N TİN O PO LtS)
G esaıialı B eiıoıı ve H ovsep
D e ğ irm en d y a n kardeşler. 1884
yılm da Konstantinopolis’e
yerleşerek, babalanım ı aıusuu
yaşatmak amacıyla «Bağdasar
D eğinnenciyan ve evlâtlan» adlı
Şırketlej_
Hovsep D eğirm endyan
şiıketi kıunıuşlaıdı. Finuanm Balat
iskelesi yakıımıda kereste, çinko
ve mı fabrikasıyla, aynca inşaat
m alzem eleıiıün satıldığı büyük bri'
m ağazası da vaidı.
3] 2237-2238
B A R D İZ A K T Ü K E T İM VE
İŞB İR L İĞ İ ŞİR K E T İ
1911 yılı m ayıs aymda
kmıüıuuştm. A m acı geür elde
etmekti ve bıuııuı için de üyeleri için
yiy ecek satan bri' dükkân açnuştı.
K um cu üye sayısı 100 kişi, kapitali
400 altındı.
10] 206
B A R D İZ A K Z İR A A T B İR L İĞ İ
1909 yılmda kmıüıuuştm. amacı
ziraatın değişik dallarım geliştinnek,
özellikle de bitkilere zarar veren
haşereye karşı öıüenüer ele ahııaktı.
Briliğiıı. hem erkek, hem de kadm
lOOO’den fazla üyesi vaidı ve 1909-
1910 yıllaim da 6000 kıuuş gelri'
sağlanuştı. Sadece bri y ıl vaıohnuştm.
10] 201-202
D İR A D U R Y A N K A R D E Ş L E R İN
D E R İ FA B R İK A SI
(AM ASYA)
Hovlıaıuıes, Hagop, Griagos ve
D u a n Haıııtyıuü D iıadıuyan’lai'
A m asya’da deri m etiııüıün
73
km ııcıüanydı. Kardeşlerden ilk ikisi
hastalıktan öhııüş, işi G iragos’la
Diran devanı ettinnişlerdi. Oıüar
şelue yakm B ey B ağ adlı kendi
m ülkleıinde, m etilen m al kalitesiyle
Avnıpa m alı delilerden lüç de
geri kahnayan bri- deri fabıikası
kunnuşlaidı. Büyük bri başanya
lüaşan kardeşler, şirketin merkeziiü
Konstantüıopolis’e taşm uş ve
A m asya’dan başka, Sanısoıı,
M aizıvan, Züe ve Sebastia’da yem
şubeler de açım şlaıdı.
43] 516
D Ö N G E L K Â R S E V E R ŞİR K E T İ
1909 yılm da kıuühuuştm. A m acı
tefecilere karşı rekabet ederek, para
kazamnaktı. Dükkâiu vaidı, yiyecek
ve mı ticaretiyle uğraşıyordu. 25 de
üyesi vardı.
10] 206
«E R M E N İ A Y A K K A B IC IL A R
B İR L İĞ İ»
(ROD OSTO)
1903 yılm da km ıüıuuştm. Gıüıde,
yaklaşık olaıak 2000 çift ayakkabı
İrietiliyor ve T m kiye’ıün değişik
şelüıleıriıe yoUaıuyordu.
45] 208
«FA B R İK A T Ö R Y A N T İC A R E T
E V İ»
(M EZİRE)
B u şiıketüı km ııcusu K rikor
Fabrikatöryan, 1840’lı yülaıda
Arapkir’de doğmuştm. Genç yaşmda
Lübnan’uı Clüüye şeluine gidip,
H ovsep A ım enyaıı’m ipek dokıuna
fabıikasmda çuaklık yapııuştu. Dalıa
som a Arapkir’e döıuuüş, 1869’da
evlem ıüş ve ailece M ezire’ye
(M anım et-ıü A ziz) yerleşerek, orada
çiçekü ipek dokıuna fabrikası km muş
ve kısa zamanda aduu m eşlım bri usta
olaıak duymmuştm. 1884 yılm da
Lyon’da düzeıüenen lüuslaıası bri'
seıgide, onıuı m etriği maUai' onm
belgesi ve ödiüe layık bıümuuuştm.
B azı bilgilere göre, Sıütaıı Abdıü
Hanüd’e ipekten değerli bri dokıuna
hediye etııüş olduğıuıdan, bri' onm
74
F o b n k a tö rya n kardeşler
mşamyla ödüUendiıilımştii'. 1889
yılmda, Avnıpa ve Ameıika Biıleşik
Devletleri’nden modem makine
ve aletler getirerek, işini oldukça
geliştinniş, genişletmiştir.
Kıikor Fabıikatöıyan 1902
yümda vefat etnüş ve fabıikasuun
yönetünüü omm beş evlâdı, Mamas,
Dikıan, Samuel, Garabet ve Alıaıon
üstlenmiş olup, işi çok dalıa üerletımş,
modenüeştünüşlerdü'. Bmada, süıekli
olaı-ak 200-300 Mezüeli ve Klıaıpeıtli
Enneıü kadm çalışmaktaydı.
İpek dokıuna fabıikasumı
paıalelüıde, Fabıikatöıyan kaideşler
aym zamanda b ü iplik fabrikası da
kıuaıak, pamıüc ve keten dokıuna
öıgıüeıi, havlıüai' vs. gibi diğer
tiüden üıetim leıüü de uygım fiatla
satmaktaydüai'. Kaideşlerden
Gaıabet ve dalıa somasında Mamas
ve D ikıan A.B.D .’ye giderek, orada
ipek ve pamuk dokıuna metüm
üzerine incelemelerde bıüimdıüctan
soma, beraberleıüıde getüdikleıi
bıüıai'la çalışan aletlerle M ezüe'ye
dönerek, işlerim çok dalıa üerletip,
geliştünüşlerdi. F a b ı i k a t ö ı y a n
F a b ıika tö ıya n kardeşlerin M eztre 'deki
eski e v le n
Ş ir k e tle r
kaıdeşleıüı iplik fabrikası, Lyon,
M aısüya, Paıis. Bıilksel gibi
lünslaıaıası sergi ve fiıaılarda,
şüketleıiıün logo ve am ıalan
üzeıüıde resüıüeımüş olan madalya
ve ödüllere layık gönümüştm.
3 0 ] 641-642
Kıikor Fabıikatöıyan, XIX.
yüzyılın ük çeyreğüıde kiüdelacüıkla
uğraşan ve yanın yüda mettiği
m aü G aıüı'e gidip sataıak, yüm
öbür yansım ise kazancbğı para üe
yaşayarak geçüeıı A ıapküli Gaıabet
İpekçiyan’m evlâdıydı.
Okmna-yazmayı ancak öğıenen
Kıikor, babasuun mesleğüü
öğıenerek, genç yaşta Gaıüı’e
gitımştü. Bmada. pek tesadüfen
Avnıpa’dan getüünüş, kmnaş
dokuyan ama bozuk b ü alet gömıüş
ve onu satın alaıak, doğa vergisi
akhyla aletüı bozukluğmuı giderip,
tamü- ederek, onu en başta eUe, dalıa
soıun ise beygü' gücüyle çahştumayı
başamuştü. Kısa zaman zaifinda,
metün gücünü yaklaşık 1000 defa
yiücselterek, mettiği ıııaUan pazaıa
sünnüştıü. Bu da, G aıüı’de kıunaş
dokıuna ticaretiyle uğraşan yüzlerce
dükkâimı. K ıikor’mı çok dalıa
ucuza üıetip-sattığı malın rekabetüıe
dayanamayaı-ak. kapamnasma
sebep oünuştiü. Yenügiye nğıayan
meslektaşlanımıfaikedüendüşmanlüc
ve açücça tehditleıüıden yakasım
sıynubümek içüı, genç Kıikor Gaıüı’i
nıecbmen terkederek. önce B eynıt’a,
dalıa somu da Damaskus’a yerleşmek
zönuıda kaümştü.
Bmada kendi aletüü tekıai'
çalıştu aıak, aduu kısa zamanda işiııüı
elüi meşluü b ü maküıe ıızmaımıa
çıkaitıraştü. Orada, Haime Polad
adü maıüfatm-a fabıikası olan b ü
yerliyle tamşaıak, omm Avnıpa’dan
getüttiği maküıeleıüı ayanıu yapıp,
çalıştımiası kaışıhğm da iş oıtağı
obııuştiü.
İş alaimıda demi bügisüii dalıa da
aittum ak içüı Damaskus’tan B eymt ’a
giderek, orada panuüc dokıuna
metünüü de üıcelenüştü. Akabüıde
Lyon’a giderek, oraıun değişik tekstü
fabıikalamıda pratik mcelemelerde
bıümunası sonucu pek temel bUgüer
edüuıüştü.
F a b ıik a tö ıy a n ’la rm fa b r ik a la n n d a
ûı-etılen doku m a d a n b ir ö m e k . K oyu m avi
renkte kalın dokıuna, elb ise ve ba tta n iye
h a zırla m a k a m a cıyla kullanılıyordu. Bu, tiim
O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u 'nda ç o k bilinen b ir
dokım ıaydı ve T ü rk lero n u « îp e kh » o la r a k
a d la n dırıyorlardı.
1854 yümda, Krikor
Fabıikatöıyan A rapkir’e dönüp,
evleıüi'. Dalıa soma, büyük tüccai'
Bedıos Misakyan ve başka bü
tüccaıla beraber M ezüe’ye giderek,
orada ortaklaşa b ü iplik fabrikası
kmai'. 10 sene som a bu fabıikaımı
tek salübi olacaktü.
1886’da, Amasya’da çiçek
öıgtüü maküıeler satm alu' ve oğlu

DikıaııT M aisilya’ya göndererek,
onlann üretinı sularına hakini
ohnasuu sağlar'. 1888'de, Türk
hükümeti Ki'ikor Fabıikatöıyan’a
belii'h ayncahklaı taıui“, üıetinü
günmikten m uaf tutulıu', devlete
ait gemilerle m allan bedava ulaşun
olanağından yaıaılaıup, taşum',
Koııstaııtinopolis’iıı Beşiktaş
malıallesinde de onaıüettiğikıunaşlan
satması amacıyla kaışıhksız olaıak
bil' bina talısis edilir'. Aym taıilıte,
Ki'ikor Fabıikatöıyaıı evlâtlarıyla
bü'hkte Konstantinopolis’e gelerek.
«Osmaıüye» adlı S.üııcü derece
devlet nişamyla ödüUeııdiıilii' ve
oradan tekıaı Fransa’ya giderek,
bii'çok fabi'ikayı ziyaret eder
ve beraberinde buliaıla çahşan
makineler getiıii'.
K ıikor Fabıikatöıyan'uı iüetiın
alaimıdaki başaiısı, doğa veıgisi
yetenekleriyle, kendi kendini eğ tııü ş
ohnası ve hep kendim geliştinne
istek ve azımyle birlikte, efsanevi
çahşkaidığıyla açıklanabilii'. O,
1903’te, 75 yaşmdayken vefat etti.
Evlâtlarından Alıaıon, gerekli
haııımaddeleıiıı satuı ahmnasıyla,
metiııün satış işleri dahin
üstlemmşti. Dikıan, makineleıin
lizmamydı ve tüm aletlerin sonmsuz
çahşmasıyla ilgileıüyordu. Garabet
D ikıan’a yaıduıı ediyordu. Sanıuel,
dokıuna kıunaşlaım boyaıunası ve
renkleııduihnesi uzmamydı.
1915’e kadai' vaıhğuu sludlüen
Fabıikatöıyaıı’laim tekstü fabıikası,
Osmaıüı İm paıatorluğu’nda
benzeri bıüıuunayan, istisna-i bir
müesseseydi.
42] 149-156
«İBRANOSYAN K A RD EŞLER»
T İC A R E T EVİ
Yeprenı ve Mamke
İbranosyan’laim şirketi. Batı
Enneıüleıiıün XIX. yüzyıl
yaıılaııııdaıı XX. yüzyıhn ilk
onyıUaıma kadai' en büyük ticaıi ve
lüetuıı kmıüuşııydu.
Kardeşler Amasya’da doğuıış
ve ilk öğıeıünüeıiıü de orada
eduuıüşlerdi. Babalan Gaıabet Ağa,
ya da yerh halkm isuıüendumesiyle.
Ş ir k e tle r
M arıike lbranos)-an (1 9 0 2 y ılı)
İbl'anos Hacı Ağa Bey, Amasya’ımı en
sayguı tüccaılaimdan olup, K um ı’la
ticaıi ihşkileriçerisuide bıüıuıuyor ve
Romanya’ııuı Braşov şeluinden de
bez ithal ediyordu. Evlâtlaimdan her
büine m uas olaıak b u a k tığ 400’er
Osmaıüı altuu, dalıa soma kıuıüacak
ticaıet-uııpaıatorluğmııuı başlangıcı
içuı kıülaıulan kapital oldu.
Yeprem İbi'anosyan hakkmdaki
veriler pek azdu'. beUi olan
sadece 1890’h yıllarda ailece
Konstantmopohs’e yerleşerek orada
ticaıi bir ofis ve kıunaş deposu
kıu'duğudıu.
Ticareti kınan, gehştuen asü
haıeket gücü Manıke İbranosyan
olmuştıu'. O, Amasya’da pamıüdu.
ipek kmnaşlaıla, büyük ipek filatin
fabrikaları kıumuştın.
1896 som asında ailece
Konstantinopolis’e yerleşerek,
büyük ve istisna-i b ü orgaıüzasyon
yeteneği ve akıl ahnaz çahşkanhğı
sayesuide, A nadolu’da yaklaşık 50
şube ve bu şubelere bağh olaıak
çahşan alt şubeler kıum uştın. 5
binden fazla Enııeıü aile, onıuı
A nıasi'a 'da İbranosyan kardeşlerin
teızıh a n esı
75
İş lüzmetulde çahşmaktaydı.
Babasuun vefatm dan (1865) soma,
tüccai' Hagop B oranyan’uı da
katılm uyla A m asya’daki kutsal Sıup
Hagop Enııeıü K ihsesi’ııe ait olan
alanda b ü okıü kıum uştu, ancak bu
eğitim merkezi sadece 3 yılirk bir
yaşama salüp olabildi. Belirh bir
zam an soma, kutsal Sıup Nigoğos
K ilisesi’ııe ait başka b ü alanda
bıüıuıan lüusal okıüıuı ilk katında
kızlara eğitim veren, ikuıci katında
ise İbranosyan Ticaret O kıüu’ıııı
açnuştu'. Ticaıet O kıüu’ndan ınezıuı
olan herkes, kınala uygım olaıak,
şirketin değişik şubelerinde işe
başlaımşlai' ve çahşnuşlaıdu'.
1915’e kadai' İbranosyan
kardeşlerin toplam kapitali 500 bin
Osmaıüı altuuydı,
1915’te. Manıke İbranosyan’a
kai'şı, salite suçlamalarla ceza
malıkemesiiıde dava açüımş ve
New-York’ta bıüıuıan Enııeıü
tüccarı zorla getüterek, G esaıia’da
hapsetııüşlerdu'. Öimne malıkıüıı
edihııesi ve asıhnaktaıı kıutıümak
için mecbıneıı müsImnanhğı kabıü
ederek. İbranos zade Stüeyıııan S un
Bey aduu alnuştu. Şüketuün ttüıı
şubeleri kapatıhmştır. 1918 ekuıı
aymda. ateşkesuı ilâimıdan hemen
soma Enııeıü Havariler K ihsesi’nde
yemden kendi duüne dönen ve
ehilden almaıüan kısmen de olsa
kıutaıabihnek amacıyla ticarete
tekıai' başlayan Manıke İbranosyan,
6 ay ğ b i kısa b ü zaman zarfiııda
4 milyon İngiliz Fıuıd Sterluü’ııe
eşdeğer olan 16 milyon Tm k hıası
kazaıumştu'.
1920 yılmda İtalya, Fransa ve
İngiltere’ye giderek, tekstil tüeteıı
şü'ketlerle iş kontratlan uıızalamıştır.
M anıke İbranosyan, üç ay soma,
P aıis’ten K onstantuıopohs’e
dönüşıüıde, içinde bıüıuıduğu treıün
feci bir kazaya uğram ası sonucu
hayatım kaybetııüştü.
Ondan soma, İbranosyan
kardeşlere ait olan şirketin tıüıı mal
ve ııüük vai'hğı, luUciünet taıafindaıı
açık aittum ayla satüııuştu.
Manüce İbranosyan, Şişh Ermem
M ezai'hğı’ııda göııüUüdıü'.
43 ] 5 03-513
76
1880-1890’h yıUarda
Koııstantiııopolis'te, Aınasyalı
iki kardeş, Yepreın ve Maıuke
İbranosyaııTaı-, Avrupa ile doğrudan
ilişkiler km aıak ticari iş alaıüaıuu
genişlettiler.
1895 olaylarurdan soıua,
onlar- Türkiye'de b h ilk olaı-ak,
Anadolu'mm değişik şelıhlerinde.
1915'e kadai- sayılan 45 'e vaıan
şubeler açtılaı-. Ticaıi büyük b h
yeteneğe salüp olan Maıuke
İbranosyan. o şubelerde Avnıpa
usulü modem mulıasebe kıülaımmıu
başlataıak, Avnıpa sistemiyle çalışan
b h ticaıet düzenledi. Sayılan bhkaç
yüze vaıan büyük kısım genç tüm
görevli personel Enneniydi ve
bıuüaıdan bhçoklan ticaıi teciilbe
edimneleıi soması, başanh bher
ticaıet adaim oldıdaı-.
38]
Manıke İbi-anosyan son derece
tutıunlu b h insandı. Boşa para
lıaıcamayla, çaıçm etmeyi affedilmez
b h günalı sayıyordu. Şhketmde
çalışan yüzlerce personel ve müdürler,
gereken maaşı edhunedikleıi,
lıak ettikleri paıaya layık
bulıuunadıklamu sebep göstererek
işten uzaklaşıyorken. onlaraı yeıhıe
dalıa düşük b h maaş karşılığı
çalışanlan işe ahyordu. İbi-anosyan’m
efsanevi chnriliği lıakkmda şu
şalıadeti örnek gösterebilhiz.
B h defasında. Bursa’daM şubesine
lıaıeket ederken, trende üçüncü suuf
mevkhün bulıuiduğu bh vagona
otıum. Tamdık b h Emıeni tüccaı-, ona
orada ı-astlaymca şaşkmiıkla sorar:
- Sen çok zenghı bhisisin, niçm
üçüncü suuf vagonda yolculuk
yapıyorsıuı ?
- Çünkü dördüncü su u f vagon
yok, diye cevaplar İbranosyan.
43] 508
«İPE K İŞ Ç İL E R İ B İR LİĞ İ»
(A D A P A Z A R I)
20 eylül 1908’de, Ennem
Kadınlar Bhliği taıafindan
kmulmuştıu-. Kamu içhı bedava okul
açııuştu. Başkaıu bayan Ağavni
Ş ir k e tle r
Antrosyan, yönetuıı kıu-ıüıı sekıeteıi
ise Yevkuıe Gaıadzyan’dı.
37] 2 4 6
İZ M İT SERV ET A RA CI
(VASITA-İ SERVET)
1908 yıh eylülünde kıu-ıümuştm,
amacı üyehk ödemeleri sayesuide
bh kapital oluştiumak ve 5 yü soma K hosrov K ü rkçüyan in evi ve K h a rp eri teki
kâıh b h iş yapmaktı. 200 lüssesi, ip e k fa b rik a sı
130 da üyesi bıüıuunaktaydı. Ayda 1
mecit ödemekle, beş yıl soma 2400 bitirdikten soma, 1883’te Lyon’a
altuı oluşacaktı. D enüıyolu’nıuı ve giderek b h yü boyımca modem
Credit Foncier’ıün lüsse senetleiuü ipek metuııi üzeıuıe uıcelenielerde
satuı ahmştı. Hisse senetleıhün yansı bıüıuıdu. K haipert’e dönüşünden
Enneıülemıdi, geriye kalaıüaısa, soma, beraberinde gethdiği yem
Tıhkler, Eleıüer ve Yalıuchlere aitti. makuıalarla fabı-ücayı bu aletlerle
10] 2 0 3 yemden donanuştı. Kliosrov
K ıükçüyan’m tüettiği eşuıe az
rastlaim güzelhkteki, süslemeh,
592 nakışh rengâıenk doğalhğıyla bu
«KHORENYAN ŞİR K ET İ»
(Ç IM IŞ G A D Z A K ) ipek dokıunalaıa Konstantmopohs’te
1880’de kmıümuştm. büe büyük rağbet vaıdı.
30 ] 6 4 9
Amacı küçük çaph ticaıetuı
düzeıüeıunesiydi.
39] 325
«K O R D Z» H İSSED A RLIK
Ş İR K ET İ
K H O SRO V KÜRKÇÜYANTN (G A R İN )
İP E K FABRİKASI 1913 yıh ocak ayı başında
(K H A R P E R T ) kıu-ıümuştm-. 100 adet şubesi
bıüıuunaktaydı.
Şhketuı genel kım ü toplantüaıuıa
üç defa katıhnayan kimselere 5 kıu-uş
ceza venümekteydi.
Bıuo müdiu-ü A. Tajoyan,
sekreteri M. M aıancıyan’dı.
34] 330
«KUM PANİYE» K Â R SEV ER
Ş İR K ET İ
(Ç IM IŞ G A D Z A K )
1875 yıhııda kıu-ıümuştıu. Amacı
Çumşgadzak’ta işlenen kıunaşm
satıhnasıydı. 1877 yıhııda, Osmaıüı-
Rus savaşı yüzünden lağvedildi.
3 9] 325
K hosrov K ürkçüyan
N AZAR KASARCIYAN’IN
Şhketi, 1881 yıhııda Kıikor T E K S T İL FABRİKASI
Kıukçüyan kıumuştıı. Onıuı dört ( G E S A R İA )
evlâtlaıuıdan Kliosrov (1860-1915), G esaıiah Ennem tüccaılaı- büyük
doğduğu yerde Emıeni Okıüu’nu oranda ucuz maıüfatıua ithal etmeye
 Ş ır k e tle j_ 77

«O SM AN LI B A LIK PAZARI
Ş İR K ET İ»
( N Î K O M tD lA )
Merkezi İznüt’te bıüıman şüket, 5
mait 1912’de kımüdu. Yeterli kapital
olnştıu-aıak, finansal. ticaıi veya
iplikle ilgili b ü iş alaıuyla uğraşmayı
amaçhyordu.
Şüketüı adı yukandaki şekliyle
olsa da, yedi yü boyımca müdüıünün
adıyla, «Hanıtyım K ütneıyan ve
Ortaklan» olaı-ak aıulmaktaydı.
H isseleıüı sayısı 150 idi, lıer üye
olan 20 km uş g üiş paı-ası ve haftalık
olaıak da 5 kıuuş ödeyecekti. Şüket,
Nikonüdia - Baıdizak - Kai-amusal
hattmda genü lüaşmu ticaıetiyle
uğıaşacaktı.
10] 2 04
N a zar K asarcıyan (1860-1916)

başlayulca, Gesaria’da ınaıüfatıua

üıetiminde bir düşme göıtüdü. «PAKRADUNYATS» Ş İR K E T İ Maıııüc (1857-1915) kaideşler.
Fakat yerliler alacaya öncelik ( Ç I M I Ş G A D Z A K B Ö L G E S İ M ÎA D U N K haipert’den bübuçuk m ü uzakta
verdikleıijıden. bu onlan yeni bri K ö -rt)) bıüıman H üseyıük kasabasında
üretim girişuninde bulmunaya itti. 1840 yümda kımüınuştm. Elde dünyaya gelmişlerdi. Süalı
Garabet ve Nazar Kasaicıyan’lar, edüen yüzdeli gelüler sayesüide yapımcısı Apıalıam ve kuyıuncu
kardeşleri Kıikor ve Milumı’la köyün Pakıadıuıyats Okıüu’mm Paıic aiL 1865 ’ten itibaıen
beraber. 1875 yıluida, alaca üıeten bir Uıtiyaçlaıuun kaışüandığı bü dem ücüikle uğraşnuşlaıdır. 1870
fabıika kmdular. Onlaıuı üıettiği mal, baıücası ve kapitali vaidı. yüm da K haipert’üı Sinamud
39] 334 malıallesindeki vadide, bir metal
kısa zamanda ‘Kasaıcıoğlıı alacası’
adıyla Gesaıia ve çevre bölgelerde döklün fabrikası kıınna giıişüıünde
geniş olarak tüketümeye başlandı. hıümunuşlaıdır. D erin ve sert kayalı
1894 yılmda Gaıabet Kasaicıyan PARİKYAN’LARIN M ETAL vadiden akan bol sıüıı Khoıayud
koleradan ölünce, ticaıi yönetimi D Ö K Ü M FABRİKASI çayuun akuıtısuu aletleıüü
küçük kaıdeşleıinden ayıılaıak (K H A R P E R T -H A R P U T ) çalıştm nak amacıyla kıülaıunaya
süıdüıen Nazar üstlendi. kaıaı- vennişlerdi. Oraya, önce üç
Entaıi için kuUaıulan alaca tane su değümem , dalıa som a da
dışmda, fabrikada peştemal, lıavlu metal dökiünhaneleıini knnnuşlaıdı.
(peşkiı), örtü, ipekten alaca, çiçekli 1880 yıluida, Maıııüc Paıikyaıı
palas (cicim), vs. de üıetiliyordu. güişüıüeıiyle ü g ü i deıüı bügi
400 tezgâlıa salıip fabrika, kutsal edimnek amacıyla A.B.D .’ye
M eıyem Ana Enneni Kilisesi’nin giderek, Worchester şeluüide
kaişı sokağuıdaki Kıçıkapı’da taıuştığı ve bü Amerikan metal
bulıuuiyordu. Bmada, yaklaşık % döktün fabıikasm da çahşmış
60’ı Ttuk, geri kalaıu Enneıü ve olduğımdan gerekli tecıübe salübi
Elen olan ve smekli işi olan 500 işçi obıııış soydaşı D ikıan Teıziyan’la
çalışıyordu. Şuketin kapitali 1800 (D ick Taylor) bülikte, m odem alet
altmdan ohışuyordu. ve maküıalaıı da beraberleıüıde
Fakat, Antep alacası göriümenüş getüeıekK lıaı-peıt’e geri döıunüştü.
bil- başan elde ederek Gesaıia’yı da P aıikyan'laıuı metal döktüıüıanesi
mala boğduğımdan, Kasaicıyan’m lüç gönüm enüş başaı-üaıa lüaşmış
fabrikası rekabete dayanamadı. O ve m odem döktüıüıaneleıüıde
A p ra h a m P a n k ya n
zaman. Hacı Nazai' iuetimi konısa da, demirden, bakırdan, tımçdan ve
mülk ahm-satum ve baıüca işlenüeıi Parikyan Apıalıam (1839- diğer m adeıüerden çok gerekli olan
alamnda yem biı- ticaıete koyıüdu. 1905), Paıican (lakabı Ded değişik tanın aletleri im al etmiş ve
3J 1498-1499 Amu, 1841-1931, Los Angeles). sadece Klıaı-pert -vüayetinde değü.
78 p ik e tle r

T m k iy e’ıü n diğer bölgelerinde Parseğ Yerganyan G esaıia’da

de geniş b ü tüketim ilıtiyacuu doğm uş, ilk öğreıüm üü doğduğu
karşılamıştı. yerde ediıuıüş v e orada ticaretle
PaıikyaııT ann metal uğraşm ıştu. K onstantinopolis’e
döküm hanesi, üç defa, süalı ve yerleşerek, bıuada hem TiüK hem
cephane hazırlandığı kuşkusuyla de yabancı ülkelerden olan kesim
kapatılm ış ve fakat her defasında taıafindaıı lüetim i pek beğeıülen,
yeniden açılaıak. P aıican «E ım is» adh k on seıve fabıikasım
P aıikyan’m temeUi olaıak kıum uştıu.
A .B .D .’ye göç ettiği zamana. P a ıseğ Yerganyan, 1932 yüuıda
1923'e kadar arahksız çalışmıştır. vefat etmiştir.
30J 644-648 3] 2236

PA R SE Ğ Y E R G A N Y A N ’IN
«E R M İŞ » K O N SE R V E
FA B R İK A SI
(KO NSTA NTİNO PO LtS)
«S E B U H Y A N T İC A R İ B İR L İĞ İ»
(ADAPAZARI)
1 m ayıs 1852’de kımüıuuştıu-. atölyelerinde, nutavlık demlen, at
K m ııcıü an kapitalleri ohuadığından ve eşek saçlaim dan hazulanan kıl
giüıde 4 0 p aıa yatıım ı yapan altı torbalar', çadulai', deve sem erleriyle,
E nneıü gencidü'. Ticaret ve m eslek o tiüden eşyalar tüeteıı işle uğıaşıyor
salübi olan insaıüar. toplanan ve satıyorlardı.
ııüktan d eğişik g m şin ılere yatınm ş 1898 den itibaıen oıüaı
v e b ü yü içerisinde 10.000 kıuuşluk hahcıhkla uğraşmaya başlaimş ve
ticaıi işler gerçekleştüm işlerdü. zam an içerisinde iyi b ü isim yapan
37] 2 4 0
«Silkçiyan-Sanyaı») şirketinin
değişik ttüdeki tüetüıüeıüü dışanlaıa
iluaç ediyorlardı.
«SİL K Ç İY A N - SA R IY A N » 1914'te ortaklar'
ŞİR K E T İ Konstantinopolis’e yerleşerek
(G ESA RİA , K O N STA N TİN O PO LtS) 1922’ye kadai' aym işi devanı
1886'da H agop Silkçiyaıı ve ettüııüş, o taıilıten soıu'a H agop
Hanıtyıuı SanyaıL soyadlaıuu Sükçiyan V iyana’ya, Hanıtyıuı
taşıyan b ü finııa km m uş ve ö a z ü Sanyan ise M ısu 'a yerleşmişlerdü'.
K alhanesi olaıak adlanduilan yeraltı 3] 2176-2177
 79

4. BÖLÜM

FINANSLAR VE FİNANSİSTLER
BU BÖLÜMDE FİNANS VE KREDİ KURULUŞLARIYLA, FİNANS EKÖNÖMlSlYLE UĞRAŞMIŞ KİŞİLER YER
ALMAKTADIR.

ADAPAZARI TASARRUF
SANDIĞI
Finans işlemleri gerçekleştinnek
amacıyla l.ocak.l909’da
kmulmuştıu'. Yalnızca 10 yıllığına
işleyecekti. En başında «A.
Giimılşyan, A. Mercanyan ve
ortaklan» adıyla çalışmaya başladı.
1913’te 8000 Osmaıüı altım kapital
ve 200 üyeye salüpti.
Yönetim Kunüıı başkam
A. Gmnüşyan. A. Mercanyan,
G, Davidyan, Klı. Şakaryan,
M. Dobacyan ve G. Şalünyan
üyeleriydüer.
10] 205. 36] 261

Ennem okıülaınıda okutıümak para sahipleri Biriiği» adh

üzere, 1882’de Tabiat Bügisi, demekler kiüdu. B. Aşnanyan
AMASYA KÂRSEVER ŞİRKETİ 1883’te Coğralya ders kitaplanıu «Asya Tiukiye’si para salüpleri
1871 yılında kmıümuştm. Minas liazulayıp, yayuüadı. Avnıpa’da iken Birhği»’nin Yönetim Kımüu
Kevorkyan, Krisdapor Mateosyan, Enneıülere smııümak üzere, 1909’da üyesiydi.
Toros Sadetyan, Nigoğos Fransızca “Etııdes lüstoriques Aıniıa idi.
Khaçeryan. siü le peuple Anneıüen” (Ennem 48] 222
43] 521 halkı üzeıhıe tarilısel araştınna)
başhkh geıüş çahşmasuu yayuüadı.
«Konstantmopolis’in meşhur AZNAVURYAN GARABET
ASLANYAN KEVORK camüeri» adh anümaya değer HOVHANNES!
MANUKİ' makalesiyle beraber mesleki temelde ( 1 7 4 5 ,A B U Ç E K H - 18,53,

(1849, K O N ,S T A N T tN O P O L İS - 1922, bir sua yazüaıa da imza attı. K O N S T A N T İN O P O L İS )

K O N S T A N T İN O P O L tS ) Ennem Patıiklıanesi’ıün yem

Paıis Merkez LisesiTün binasuu uışa etti.
ımüıendislik bölmnmıden nıezmı Biıçok devlet lüşam ve
obnuştm. Konstantinopolis’e madalyalanyla ödüUenchıildi.
2] 1666, 15] 192-193
dönerek. Kamusal Yapılaı-İmai'
Bakanlığı niemm kadıosıma
almaıak, inşa edilen Haydai' Paşa-
İznüt denüıyolmımı mimaıhğım AŞNANYAN BOĞOS
üstleıuıüşti. 1892-1902 yülan (18,50, K O N S T A N T İN O P O L İS - 18 6 9 ,
aıasmda köpriUer ve toprak yollar K O N S T A N T İN O P O L İS )
Müdmiüğmüüı Yönetim Kmıüu 1826’da Konstantinopohs’in
başkan yaıdmıcüığma, 1909'da Hasköy malıallesiıün
müdmlüğmıe atandı, 1910'da mütevelhlerinden buiydi.
emekliye ayrüdı. 184 2’de Osmaıüı hükmneti,
Osmaıüı İmpaıatorluğu’nda her
1 Y azuıuı aslı D ogiı E n iıe ıiic esi ile k a le m e
tmden finans işleriyle uğraşan timi
alu ıd ığ u ıd aıı, g ö rü ld ü ğ ü ü z e re isim le rin ,
so y a d ı, adı v e ba b a adı sıra la m a sıy la dizili anüralarm işlevim düzeıüemek Küçükken Köiıstantinopohs’e
old u ğ u b ilinm eli v e öyle okm unalıdır. için «Avrupa ve Asya T ürkiye’si taşuumş ve 1800’e dek
80 Finanslar ve finansistler
K oııstaııtiııopolis E nnem çev ieleri A Z N A V U R Y A N M IH R A N
taıafindanlüç bilinip, tammnaımştır. M A T E O Sİ
Sanaflıkla uğraşm ış, büyük (1836, AYDIN - 1929, KA LA TS. PA RİS'TE
seıvet ve yüksek m evki salübi PER E LA CH A ISE M E Z A R L IĞ I’N D A
olmuştıu'. Yem Kapı m alıallesüide, G Ö M ÜLM Ü ŞTÜR )
deıüz salülüıe nazu' çok lüks b ü
köşkü vaidı. E nnem Sanaflai'
B irliğ i’m n başkaıu olm uş.
Sultan' dan ktük giym e ve ata büune
hakkı edüm üşti.
A ıııüa idi.
47] 148-151
AZNAVURYAN H O V H AN N ES
GARABETİ
(1792, K O N STA N TİN O PO LİS - 1864,
K O N STA N TİN O PO LtS)
H enüz çocukken aüece İzm ü ’e
taşuuıuş. orada ahıuş olduğu eğitün
som asm da. kızkaıdeşüün eşi Saikis
Sivrisaiyan’m pek ıneşluu' ve büyıUc
satış mağazasmda göreve başlamıştır.
Ticaıetteki başansızhğı sonucu
üıtüıai' eden Saikis SivıisaıyaiL
buaktığı vasiyetüıde şirketin
kapatüaıak, borçlaıum ı ödeıunesi
aızustmda bıümunuştm. M.
A zııavm yaıı eıüştesüıüı vasiyetüü
yerine getm m ş ve tem el kapitali
konunayı başaıaıak, «Sivıisaryan-
A znavm yan» adıyla yem b ü finııa
kim m iş ve tek başına çahşaıak,
Eğitünüü K. Peştim alcıyaıı ve pratik istisna-i yetenekleri sayesinde
K atolik bir İtalyan R ulıbaıu'ndan az zamanda büytüc b ü prestije salüp
edimniştir. ohnuştıu'.
Önce babasuun sanaflık 1923 yüm da. işy eıü ü İzm ir’den
uğraşısına katıhm ş, dalıa som a B tü a eş’e taşımış ve şelu in
D aıphane'de çalışm aya başlayaıak, baıüiyöleıüıden büüide, büytüc b ü
büyük bir zen ginliğe salüp olmuştui'. ınaıüfatıua fabıikası kmmuştıu.
1820 yüm da. sekiz yilü ğına K endisi de üıtüıai' etnüştü.
İhnüya (L im nos) adasına stüglüı 47] 156-160
edilm iş, dönüşünden so m a yem den
sanaflıkla uğraşm ayı süıdmuıüştüi'.
A ydın’da, müstakü b ü ev ve çifthk
salübiydi.
A n m a idi. B A R D İZ A K T A SA R R U F
47] 152 SA N D IĞ I
1910’da ktmüımıştıu'. 10 paıadaıı
başlamak üzere tasamvflan kabıü
ecüyordü.
10] 205
B A R D ÎZ A K Z İR A A T VE
T İC A R E T S A N D lG l
1911 yüı ağustosımda kımünmştıu'.
Züaatçüere, zanaatkâılaıa, üıetün
kımüuşlaruıa, ticaıetüı gehşm esi içÜL
yüzde kai'şüığı kredi venne amacıyla
kımünmştü. Şüketüı 12 yıllık yaşanu
ohnuştıır.
10] 205
B E Z C İY A N H A R U T Y U N
B O G O Sİ
(1771, K O N ST A N TtN O PO LtS - 1834.
KON.STANTİNOPOLİS)
Kendi zamaımm ı en zeııgüı
Batı E nneıüsi ve lüusal en büyiüc
hayuseveri ohnuş, lıayırseverhğe
250.000 altm lübe etnüştü.
Külseler, okıülai' üışa etnüş ve
onanm ş, kitap yaym cüığm a katküar
stuunuş, günümüze dek da vaıhğım
konıyan Surp P u giç E nneıü U lusal
H astalıanesi’ıü kmrnuştui'.
N eredeyse eğitim edüunenüş, 12
yaşuıdan itibaıen ticaıete kaişı büyiüc
b ü ü g i göstenıüş ve ipek satıcıüğıyla
uğıaşnuştu.
1802’deıı itibaıeiL Hovhaımes
D üzyan’m devlet güıım iğü talısü
bluosım ım yöneticisi ohnuştıu'.
1819’da Osmanh hnparatoıluğu’ıum
Daıphane m üfettişüği görevhıe
atamıuştu'. Füıans ve ekonoım
alaıüaınıda istisııa-i b ü yetenek
göstenıüş olduğımdan «Tasvü-i
hümayıuı» adü yüksek dereceh devlet
m adalyası üe ödiülendüünüştü.
A nm a idi.
14] 17-25

Mikael Pişmişyan Amira,
KazUçeşme ’nin arka kısmında
bulunan ve Yedikule 'deki
hastahaneye yapışık Kirişçi Çayırı
adlı 27,5 dönümlük boslanla,
hastahanenin karşısındaki Kirişçi
tarlası adlı 38,5 dönüm otluğu,
yani ikisi beraber 66 dönüm
toprağı edinerek hastahaneye
teslim etmiştir.
Bu işle ilgili şahsen bilgi
sahibi olan yeni hastahanenin ilk
mütevellilerinden 88 yaşındaki
Stepan Ağa Aznai'uıyan, Mikael
Amira'nın aslında o toprakları
satın almadığını, ancak
ileriyi düşülmek bu arsaların
birgün hastahaneye gerekli
olabileceğinden haıekeile,
oraların sahibi olan ve sarraflığını
yaptığı dürüst bir Tüık ’ten, oraları
hastahaneye hibe etmesini rica
ettiğini anlatır
İyi kalpli Türk bu ricayı
kabul eder, fakat bu türden
bir ilişkide adının geçmesini
arzulamadığından, lesıni alım-
satım işlemlerinde bulunulmasını,
ancak hastahaneye yardımda
bulunması için ödenmesi taahhüt
edilen paradan gönüllü olarak
vazgeçeceğini bildirir Mikael
Amira önerilene uygun dai'ranır
ve tek kuruş bile ödemeden tüm o
toprakların tapusunu hastahane
için elde eder.
Hastahanenin eski kayıt
belgelerine bakarak, o arsa
ve tarlaların Ali Necip Bey ve
emlakin ortak sahibi olan eşi
Ruhiye Hanım'dan satın alınmış
olduğunu göıiiyonız. Öyleki,
hastahanenin hayırseverleri
arasında şimdiye kadar
bilinmeyen bu yardımsever Türk
ve eşinin isimleri de anılmalıdır
49] 20-21
Fınanstar ve finansıstler
CEZAYÎRLİYAN NUGIRDİÇ
SARKÎSİ
(1 8 0 5 , K O N S T A N T İN O P O L İS -1 8 6 1 ,
K O N S T A N T İN O P O L İS )
Çok zengin b ü babanm evlâdı
olaıak, 20 yaşmda iken sanaflıkla
ıığıaşnuş ve efsanevi b ü zenginlik
dizmiştiı. Ayıu zamanda devlet
memmu da olmuş, Günmik
müfettişliği görevinde bulıuuuuştiü.
Tflıkiye’de ziıaatin gelişmesiyle,
ipekçilik uğraşı alanında bilimsel
temeUeıin atüınasma değerli katkılar-
sıuumıştiü. Hasköy malıallesiiıdeki
Ayvan Saray, Piri Paşa köpriisünü
inşa etmiş. Kara Ağaç salıihıü
düzenlemiş, sokakları yeıülenüştü.
Destekçisi Büyük Vezir Reşid
Paşa’ıun düşüıiilüşüııdeıı soıua,
1859’da tüm mal varlığuıa el
komümuştiü. İngiltere’ye göçüp,
Britanya vatandaşlığma geçerek
Tiük hükümetiıü malıkemeye verip,
kaybettiği varlığuu geri ediıuneyi
denese de başanya ulaşamanuştü.
1860 yılında, saglığuu yitilmiş
bil' halde Koııstaııtinopohs’e geri
dönerek, Kadıköy malıallesine
yerleşııüş ve olağanüstü yoksıülıik
içerisinde bir sene soma vefat
etnüştü.
Avustıuya Elçüiği’ne
dönüştiüiüen Yemköy salülindeki
köşkünün cephesinde, onmı ad ve
soyadlımı başhaifleri olan M.C.
kahmştı.
Amira idi.
13] 28, 47] 184-187
81
DÜZYAN GARABET
(1 7 7 9 , K O N S T A N T İN O P O L İS - 18 5 5 ,
K O N S T A N T İN O P O L İS )
İmpaıatorlüğmı Kuyıuncu Başı.
1849’da Rütbe-i Vâlâ derecesi
edimmştü. Sultan ve yabancı devletler
tarafindan 12 lüşan ve madalyalarla
ödülleııdiıilııüştü. 1850’de Sultan
Volide’nin sanaflrğma ataıumştu.
Bey idi.
47] 170-171
DÜZYAN MİKAYEL
HOVHANNESÎ
(1 7 2 4 , K O N S T A N T İN O P O L tS - 17 8 3 ,
K O N S T A N T İN O P O L İS )
Babasumı mesleğini devanı
etüımiş ve henüz 18 yaşmdayken
Sultan Malunut tarafindan
împaratorluğmı Kuymncubaşı
görevine getiıihıüştiı'. Kunya’yı
üıcelenüştü.
Osnıanh İmpaıatorlugu’mm dört
sıütaımıa sadakatla lüzmet etnüştü.
Öliüne malikimi edilen Yalıudi
Yako Bonfil’in yerine Daıphane
82 ^Fınanslarve finansıstleı^

müfettişliğine atandı, fakat M. Haıntyıuı'ıuı oğlu Düzücü Saikis üyeler tarafindan yiü-ütiüdüğü bu
Düzyan onıuı lıayatuu kıutaınıayı veya Çelebi Saikis öylesuıe bh üne kımunda, her tiulü banka işlemleri
başardı. salüp ohnuş ki, Sıütan 111. Selim yapılıyordu. Ennem küçük
1758 yılında Daıphane’de Fındık onu İmpaıatoıiuğım Kuyıuncubaşı tüccaılanyla, zanaatkâılaıa krediler
altuu adlı altuıdan takıyı liazuladı. tayuı etnüşti. Mesleğuü, veriliyordu. Yü somuida kâi' haddi
Kimya alaimıda, 1830 yılma kadai' evlâtlaıı Hovhaıuıes ve Devlefe % 15 oluyordu.
gizli tutulan buluşu sayesinde, nüras bu-akaıak, 1721 yılmda 1913’te şeluin Tiukler
Daıphane’de hazulanan altuı paıa Kımıçeşme’de vefat etmişth. taıafindan ele geçuihnesinden soma
ve takılaıa rengâıenk bh özellik ve Hovhaıuıes, babasumı mesleği lüssedailık şirketuün varlığma son
panitı veıilmesuü sağladı. ve görevuü devam ettunüşth. verildi. Kapitali, 3250 altından
1731'de Sıütan Malumıt ona devlet oluşmaktaydı.
maaşı bağlayıp, bhçok mşaıüa 6 ] 121-122
ödüllendunüşth. 1744 yılmda vefat
etnüşth.
HOVHANNESYAN HAGOP
YAĞUBİ
(Y A Ğ U B A M İR A , 1 6 7 2 , A G IN - 17 5 2 ,
K O N S T A N T İN O P O L )

1 7 5 8 y ılın d a D a rp h a n e 'de M .
D ü zyan 'ın h a zırla d ığ ı F ın d ık
A ltın ı a d lı a ltın d a n ta kı ve S d ta n
M u sta fa 'nın tuğrası.

47] 162-164
4 7 ] İ 6 5 -1 6 6

«EDİRNE OSMANLI
TASARRUF SANDIĞI»
DÜZYAN SÜLÂLESİ İşbirhği prensibiyle «Edime
Bu, çok eski Ennem siüâlesi Osmaıüı Tasamıf Sandığı» achyla
Adıbadagan asüh olup, oradan kıuTÜan, Konstantuıopoüs esnaf
Gaıhı (Eızımun), dalıa soma Eıiza sımfiimı gençleri içhı değerh
(Eızhıcan) yakmuida bıüıuıan bir ghişuıı olan bu küçük baıüca
Mırşka eski şeluhıe, ve sommda o Gençhk yülamıda
1910’da km-ıümuştii. Aleksan
zamaıüaı- kuyıuncıüıüc alaimıda pek Konstanthıopohs’e yerleşnüşth.
Küçükyan, Nerses Khorasancıyan,
meşlııu- olan Divıiği’ne göç etnüştir. Finans işleriyle uğıaşnuş olup,
Sukias Yağubyan, Levon
Bıuada, siüâleıün üyeleri sadece devlet üıtiyaçlanımı ahm-satun
Yazmacıyan, Asadıu İstanbıüyan,
kuyıuncıüıüc mesleğiıü öğremnekle mütealüüthğmde bıüıuunuştıu. 1703
Levon Meranietçiyan ve diğerleri
kahnayıp, ayıu zamanda altma başka yıhııda, Sıütan Aluııet taıafindan
kımıcıı üyeleriydi.
metaller de katıp eriteıüer (Kiüçeci) Saıay’m baş sanafi ve Baı-uthane
Üyeler, haftahk küçük ödemeler
olaıak isim yaptüai'. Oradan Agm (Bezhgân Başı) sonuıüıüuğıuıa
yaparak adedi 1 Osmaıüı altuu
(Eğin)’e taşuumş, 1600 yüuida ise getirihniştir.
değeıhıde lüsse senetleri elde
siüâleıün atası Boğos’ıuı evlâdı Yalan yere suçlammş ve kellesi
ediyorlaidı.
Haıntyıuı Istanbıü’a yerleşerek uçm-ıüaıak öldimümüşttü.
Banka, Konstantinopohs Ennem 47] 172-174
orada kuyıuncıüuğa devam etnüşth. Baıücası, Osmaıüı ve Saloıük
Düzyan soyadı, düzücü, (Selanik) Bankalamıda hesaplar'
altuı düzen, toplayan (tesviyeci, açnuştı.
mıklüayıcı) vs. keluneleıhıden Paıah maaş ödenen çalışaıüan
tiuenüşth. bıüıuuııayan ve tiün işlerin lüssedar-
 Finanslar te finansistler 83

KINACIYAN SARKİS Genç yaşta Konstantüıopolis’e

HARUTYUNİ yerleşımş, dalıa soma BeynU,
(1873, KONSTANTİNOPOLtS - ?) Daınaskus (Şam), Eızımun, İznür
ve M ısu ’a gitııüştü. Belirli bir
tecıübe elde ederek, san'aflıkla.
ayıu zamanda ondalıkçılık (aşar)
işlemleriyle de uğraşnuştu'.
47] 2 7 0

«O SM AN LI TİC A R E T
BANKASI»
İLK ERMENİ BANKASI

OUUULbUb UrlbhSPUllUb CmbPdhPhl'-b

işiyle uğraşmış, büüici su u f devlet U0U2M, zus ‘>ruı/usriKv

^rmwtİk.Mİ,Ure mndmif.m, L(S
Hagop K m ken’in «Enneni sanafi olmuş, ayıu zamanda Konya tt)imıtuımı. tmfu-dltotuuı fuMfff, dt.*
EğitinılıanesnıTıde öğıeniıniıü Valisi Çapıuıoğlu’mm saııaflığuu da •*j5 *'
gönnüş ve 1889'da mezım ohmıştım yapnuştu'. « « I.
... 4 .- ,.

1891 ’den itibaıen ticaıetle uğıaşımş, 1790 yılmda Konstantüıopolis’üı

1896’da «Hanıtyım Kmacıyan ve Kıunkapı malıallesi. Fıçıcı sokağmda
if k. i||i '•1(4.1.»^r«ınr4.ı,r*.ı.
evlâtlan» adlı manifatıu-a ticaıetiyle ilk Enneıü Okulıuıu kımnuştıu'.
uğıaşan meşlnu' finnasuu kımnuştıu'. K üisesever kişiliği ve eğitün aşkı
1914’te Enneni Bankası’ımı K»'bUL3nn.ü.MU.\4 u-bsnhM
nedeniyle Şınorlık (Nünet) aduu <11.* hwdM|un>Aıiir rw^|k.k|.
Yönetim K mulu üyeliğinde edüuıüştü.
bulmunuştm-, 13] 5 6 ,4 7 ] 1 7 7 -1 7S fi—«kpi f 44.;-.v1^,.
k.Wlk»n- fi

I*rw64e/*«msamint/t4.
3] 2226-2227, 19] 405-406 fi A.
^ •M kıtr..\«k »t pkŞ4r..f><IUr

NORİKYAN n i ş a n NORUKİ
K O N STA N TÎN O PO LÎS’İN (1801.A G IN - 1866,
«ANADOLU» VE «R U M ELİ KONSTANTİNOPOLİS) o ın r. v .ih h h s rrM '.-b 'h rr.trr.s /ih %
( >
KOMPANYASI» B A N C I 'E C O M M K U C IA I.K O I T C M A S K
tlVlYm-V
Büyük Enneıü tüccaılaımdan > loo.oAo o,.r. »ı.fy-
♦. kûitf
b ü gnıp, büibüieriyle aıüaşaıak ve uıuı^hi. i«.« •FPiurusıib'b
devletüı onayuu alaıak, «Anadolu» ■tarjs^av ».oı*;aı.r»
• . «. ıı..,.C k « « . *•

ve «Rımıeli Kompanyası» adh iki ın ,,.K . ır«.B „H k-B .

Ik. I k r .l « . H » C- k . MfMk i . CH-
dalı olan devasa b ü Füıans şüketi ■v- M m»-*. CH*-»
IW « « , •V .-r«il,t.~,k-n. H - «. i. İT.
« i . t . V -J * » k
kiüdu. 1800-1850 yıllan arasmda UI,|.U«C.
»H'-n •—« *tH,ı.sk-a. <^ ,.,.4
.^
vaıolaiL yüzlerce çahşanlaıryla, idari
vergüeıi toplayan bu şüket, devlet ıu»%uM*vurok 9mrusttv 2
bütçesüün oluşma ve konmmasuu Wı**r«.
«.p .,«1 k4 İR. * .K «*V
, 14 Af
sağlamakla uğraşımşlı. «M
.»mt Kpy. t Gji-,
3 2] 52

-»•-r ‘ *T—f. kV•«

MİRİCANYAN M IG IR D İÇ bVtlBlBkBV KVSakk
h-p-,*»*..» t.
« *kı^i ^*ıJ£u
K A PR İY EL İ
(ŞINORHK AMİRA, 1742, ? - 1800,
KONSTANTİNOPOLİS)
Doğıun yeri beUi değildü'. KAPİTAL: 100.000 Osmaıüı
Genç yaşta İtalyanca öğıeıunek altuu
amacıyla İtalya’ya gitti. 1780-1790 Adıes; Istanbıü, Kütüphane
yıllan aıasmda perakende satış sokağı, Düsizzade Han
84
YÖNETİM KURULU
Kevork Aslanyan (Başkan),
Mıgudiç Manukyan (Başkan
yaıduncısı).
M ıg ırd iç M a n u ky a n
A. G. Alsen, «A. G. Aısen ve
Ortaklan» Finnasuun saliibi,
Siınon Kayseıiliyan, Doğu’da
Paris «Unioı») Sigorta şiıketiıüıı
temsilcisi,
Arşak Karagözyan, «A. ve M.
Karagözyaı») Finnasumı saliibi.
A r ş a k K a ragözyan
Sarkis Kmacıyan, «H. Kmacıyan
ve evlâtlan» Finnasuun salübi,
Hetıun Setyan, Tüccar,
Dikıan Kelekyan, Paris’te tüccar.
Müdıü; Takvor Sukiasyan.
Kredilerle çeklerin sıuuüması,
telgraf ödemeleri. Tiükiye ve tıüıı
dlüiyada lüsse senetleri satm alıp-
satmak, para mevduatı kabıü etmek
^Fınanslarve fmansıst!eç_
a k r a n K elekva n
gibi her tlülü banka işlenüeri
gerçekleştüiyordu.
Baıüca, 25 kıuuştan başlamak
üzere tasanuflar kabıü ediyordu.
Endüstriyel ve lüetüen diğer
tlüde mallar' ithal ve iluaç ediyor,
satm ahp satıyor ve değiştuiyordu.
Ticaıi lüetuıı şüketleıi kunıyor
ve diğer finnalaim çalışmalaıma
lüssedai' olaıak katıhyordu.
Kamusal yapılaim uışaasuıa
katıhyordu.
Aym zamanda. Batımı «B.
Şklıyants» ve «M. Khaçadıuyants ve
ortaklan» adlı petrol lüiüüeri iluaç
eden finnalan da temsü ediyordu.
21] 406
PAPAZYAN CANİK SİMEONİ
(1 7 7 6 . K O N S T A N T İN O P O L İS - 1846.
K O N S T A N T İN O P O L İS )
Büyükzenginve saıraf. sanaflaım
başı. "Vasiyetüıde lıayuseverlik
yapünıası amacıyla 15.000 kıuuş
buaknuştu'.
Amiı-a idi.
4 7 ] 180-181
PORTUGALYAN MİKAYEL
HOVSEPİ
(1 8 4 2 , K O N S T A N T İN O P O L İS - 18 9 7 ,
K O N S T A N T İN O P O L İS)
İlk öğıeıünüıü Ortaköy Enneıü
Katohk Okıüu’nda eduuıüş, 1852’de
Paris’e giderek orada Mıuad
Rafaelyan Okıüu’nda okıunuştıu.
Ennemce’den başka mükenunel
bir şekilde TlUkçe, hıgüizce ve
Fransızca da bildiğuıden, Osmaıüı
Saı-ayı’ımı terclünaıüığuıa ataıumş,
oradan Konstantinopohs Glünriüc
mllfettişhğüıe ataıup, 12 yıl boyıuıca
bu görevde bıüıuıduktan soma da
Fuıans Bakanhğı'ımı damşmanhğuıa
getuihıüştu'.
Sıütan’m tahmatıyla Ziraat
Baıücası’m kıunuış ve oıuuı Baş
Mllfettişhğüıe getuihıüştu'. Merluun
Hagop Paşa Kazazyan’m yerine
Sıütan'm özel Fuıans müdlUlüğü
görevuıe layık göriümüştlU.
«Osmaıüye», «Mecidiye»,
«İmtiyaz» altm ve glünüşınadalyalan
yaımıda, yabancı devletlerin de
lüşaıüanyla ödüUendiıihıüştu'.
Paşa idi.
15] 202-203
 85

5 . BÖLÜM

REKLAMLAR
B U B Ö L Ü M D E V E R İL E N R E K L A M L A R A L F A B E T İK Ö L A R A K D E Ğ İL ,
Z A M A N S A L Ö L A R A K S IR A L A N M I Ş T I R .

18 9 9 « B O Ğ O S M ÎN A SY A N » «A M ST E L »
Yeni k u n d u r a satış evi H o lla n d a b ira sı
« K O Z M O Z H. B E Y L İK Ç ÎY A N »
K u n d u ı a fin n a sı aacaut* uiLTirıU'
■ 'K l 'l j m U ‘ h ^ U U U U .‘b
:«.tuası>KMTunu» uırsHU wtıMMt
a*uu tu.MU>. n u ın i carn

i u jr t ■* » f. ♦ h , ,W » -4 ^ b y .0 .4 4 — *»
f-f-» t f vur •^^uıwtt^n^v -> . -V-» * H.-V- - W U -f-*#—
T *-*■ V - f — • V »-V -A 4^ K
,h , 4 t - t T - f » / y— â-.#»*U4 . 4-*
,*,r— » -* -4
»f—H « . 4 - v . t f . ~ İv *
< w - , . UA* -X-** T *4. - « - /
U. V— 4
»vV-4—w V ı - «
----i
.i.-r-rA-
fı*
-l-v ıu ^ >
••»♦*-1 ♦>->-#>* -V* *r-*4
M » , . ^ . 4 Ç .4 * ,.
4 - f ^ V - --»* - * f
4 ,.4 ^
4-4 . -y*X_,v_>^ ««—
MPMbMFPt*},. SaMhlfihPH-V bh
KUrnblF OAOUINH’hl
11-M [f-f-V,. W '.‘^ tK-î ?J- 13-I
<-»/-> ıM r-Vr-f - IFhtiPf-

- i- ^ ,- 4 4 * ,.,. I
ISSSyılındakıu-ıünnışUu-. 16yddu'
A dıes; K onstantinopolis, «S iık eci
A vıııpa’dan g etiıilen hanunadeyle IMra IMJJLNO

Y ıldız Oteli» yapışığı 12 lum ıaıalı

kendine ait olan fabıikada kaliteli
dükkân.
ayakkabı hazırlanıaktadn*. M erkezi: K onstantinopolis, Yeni
5 2 ] No: $32
A dıes; K onstantinopolis, C anü caddesi. F uıdıklıyan H an, No:
B e z a za c ık aişısı, No: 15 5, B üyük N evınz deposu
5 2 ] N b: $ 3 9 5 2 ] N o: Î İ 0 5

« E Q U IT A B L E »
a m e rik a n sig o rta şirk e ti
«N EW H O M E» 19 0 2

a m e rik a n d ik iş m a k in a la n
« L A N C A S H IR E »
- z ü i r İngiliz s ig o rta şirk e ti
»y»r>4*-' k ü*^4»4
•r n - /-

*rwı^UilN»6ı*^r/• l aucas hi hk
UJiJMhPWfh
HIHJrtflHVI
"IThllSbUL liU-tUb^Ua,. ııwı,.awıınımıii rv. /
^ -
v/
\ - h \ n MUD'i'U'^rıım I-* |l * , 4 - i , . U4^X-^Al ; C ‘ H ı t l ' U\* ‘H O . I U i /v > r-t; y-^-
flv-, «x« İ>J*^>İ4-X İ 4 - J - ,- ,. „
fcTM M U'jıruM M a *»nunıw,ı»M* ırht.nu> :w *rh. W - 4flir V i— v t - A * - /> .— .^ > . 4 . V-'-Ti"/* * I-'*—-v-f/ / / r - -* <•
V 4 -,{ 4 4 . . <4 h b , . f ^ fh t
WKV*khtP’-v h -,-W-tr*-<**r*«* t -*r> f* v * ,* 4 .y V ,4.^ ^ 4 * ,.
«»*/• »r. /-<-r-J/*. *v* —r*v •«/ »•f-t-V»* t t4 t,_ ^ 4 ,« - A * .. eb^.ih^. / iu i.u i.ll/r
»NU*PİHn vt#*-
-H «fftİT iV tf/ V. CTHaUlV
Uih^rih A » » « » — t •> «>0 Hvtrauw/v>- -VhtUh ><va*«>. f..*. pf. a I N«>m» ifjrfı i v / ^ UV« İ>İ/6U>.
t>r#4wy *-^>>* -*>• ı,u ^ , / ^ *U- l-rb-i-, h V>-
kfNmıv« -*>• )W4H' t-'t-H Phi*
y/+-f.
lvw i< .ıı.|< ltK .C Jv‘-V-/ /«Trf-'-rn/-
,-<-r-'A* »Vf-rt • i./., r H -W-*U, H . ^ ( T 4 , 4 4 - , . ,
««<«Vinr/IU .
ru V r/ru -;:;:* ‘
Bt A» • S. 4y Ai-- 1 At
v*-v-•»!> uAiv 4 ja* fW-.ı, M-4^ -,w.. A »Ph/
<-«• /»>•** Vf-* -S. ✓ i;i»s ın;r«ı*
Tek Tüi'kiye tem silcisi:
%• V I * . ►.N » > . « I i. n ı H ovham ıes K. M ianyan 2,000.(KW «*». «'i>
CMH-.'**' tf'—A.' *-'v 1,Ü6.’..WU • •
(U..4. «IVM M erkezi: K onstantinopolis.
____________
Sirkeci, K ö p riü ü H an , No: 3
Temsilci: K an ü g A sdvadzadıu' 52] N o: 1012
A dıes: K onstantinopolis. Balıçe T ü ık iy e G enel tem silcisi:
K apı, A nayati H an, No; 20-22 «P ont S eller şirketb), A dres:
5 2 ] No: $34 K o n stantinopolis, K ü çü k Tünel
H an.
86 Reklamlar

K onstantinopolis tem silcisi: J9Ö5 1880'd e kmıümııştm-. Çin,

A ndon Telyan, adıes; M ateo H an, H int, Japon. Seylan ve Java çaylaıı
« S IN G E R »
No: 24 satai’. Aym zam anda m eyve-sebze
m odel d ik iş m a k in e le ri
A dıianapolis tem silcisi: Salıak konseı-veleri ve değişik teneke
B aronyan, adıes: îk i Tabnla H an kutıüaı- üıetii'.
53] N o: Î7 8 9 1 1905 Bıu'sa F u aım d a O n m
DbSUbhfh IJC Ub^CUrfbM
diplom ası, 1906 N apoli F ııa ıı'n d a
3UUUP üUPUUh l/Ch k
A K lası A ltm M adalyasına layık
bıüıuımuştm-.
I
I I I ' İ r «İl İ M A dıes: K onstantinopolis, Celal
S a n k t P e te rb u rg B ey H an, N o: 10
« R u s-A ın e ıik a n L a stik a^0lJUPhS MUPh bb^bbUb
Teodik, H erk esin YıUığı 1908,
THE SINGER MflNUFACTURING COMPAMY
M a n ifa tu r a şirk e ti» 16] 2
m om s^ha mıeubfnmuı^ -lumsuij
la stik k a u ç u k a y a k k a b ıla r bh U 3L U .r ^ n h X ıb U 8
iıiıa^Mhio. ınM'*MU<n>ı. m ı. s iû P H n ı> P h h ii
g8iiıımw b b p g a ^ ] W bW mste f K l l - P f l - f l f l , l Ü l 'l . ' ı t t f M B , S ft l''iiH B llll'ı,l' lıt- W ! - V n D I ' 19 10
i ' w ı ı . i f b i f ♦ f K i;w ( » f 'i * tuz b i‘ : , n U 's ı * '» .

t.. t *4,»»^
« M IG IR D İÇ F R E N G Y A N »
♦ rifr u fia u ^ •tU iiu ftn h i;
/ V -^ c -V * .4 .» #
I •! t —»I-y .X f f i'hrnı, IfM l 'l '*
ı ı j ı n i j i . r j u ı t ı r ı , ı< |M r ıi.||ı ı . ^ L ı i ı i ı ı ı ı ı t T p .
•¥»'*>»W ••
' » 4 |**W 5 ~ - ,—I - # » * - » , i » . » . . . • ' h ı ı r u i D . i f j , | i r » j» / » | ı ı » j| ı l | i ı t ) ( i ı r u ı l i | ı n « / m
w t
|-W/ f»‘f .
»*l —4> *.«4(>.k • tiril ı p ı u H 1 u iju w (|»» >
. v~ »' 4 t/ »»*
M-v ISlSO * VH o* tH\\ıı*iur, .
*—-»-v ' l ' i D » | i r | ) ı ı i | , l iifJ M M i / i ii v n p jjı l i üii psha
♦*,•*,1» hmr ht iffımfmf tfnıumtjmtftt
Ş.
m,.
I, U ı., V - •
9>PbbUbUli
7 \\ ^». %///«. Ilftt/putli ituıfM,r,iriıtnıtf,f, hutfj pfi, -J0..13
\ *-'-/• A dıesler: ««uvj4h*.\ «.ırbi.iK'si'vrobvvcy «ti
n-j r.^re^rttu* - Pera, B ü y ü k sokak, 343 lUU. nüt. ı,,.
• r-f. r. rniuA ^ r,İ.rfi^ I,,,
O sm aıüı İm paıato rlu ğ u ’nda tek - G alata, S inger H an, T ü n e l'in
aıka taıafi, K aıaköy, tı-amvay dm ağ ı I.< «l-lbcMU 0
. r f - c . - . „ r ı, |.r ..( s ^ « a .
tem silci: M .J.M ercanov kU
53] N ö: Î8 0 2 yakım ♦■•"{"«»••T-'J S « r |ı .r ı * .» r
1.1..1.L4f..| u^Luj, 4»l.p»4w»G L. ;ı.rkr,lı^...
iiiim .

- Sıütaıı H am am , Sıütaıı B eyazıt 1..Uİİ Ifp .pı.|»ı»fkG 5

i|p/ . .,rn<.U p>...|r|>.

- Ü sküdaı; Ç aışı boyu f lllı l. .uA G . L . . I , J k.».,librfi

gtif>i| tinrur'ıliıur k t HrMi(ui||ı k V i|n l|; Or«ı.
- K adıköy, R ılıtım yam . İ^.J. 2»onnr|i(:
16] l 1 y.;* 1:h: k*»;
« D A M İA N O S PA PA ZY A N » .•Lt wan.a«ıj kı -|W.
K u n d u r a Evi
’i'jııfusr
ırbiTPSbi.ı» MucMiiiiunisnh^
‘M uriıiı.i,nıj ■ı>ıı.4u.!)i;ij.h «K . YAVRUYAN, H.
*V-' 4—*•* ÎSA G U LY A N » İzilüi süalı satıcısı
B ü y ü k satışevi A dıes: K onstantinopolis, Sıütaıı
-4 »»^ H am am . M esadet H an, No: 29-33
~ ,A . « t - , - » - , - H * - J
Teodik, H erk esin Y ıllığı 1910,
u ^ -,- 17] 403
,^.p.uy«p*
f*ı T — * P"r* İ ,W . V A ■'V#-

19 11
A dıes: K onstantinopolis,
K araköy, K om isyon H an köşesi. «G O U D R O N »
K öprü kaişısı. No: 9 m odeli F ra n sız s ig a ra k a ğ ıd ı
53] No: 1900

.,W-^ . , ....... ijJJû Ö İM J'h

«rf - \ »/ * ' *'•'* '•* '• unuAvutıtu-» ■»ttn/ı.Kg'.ttv omurs «pant.»
• «A. ÎJ
• ♦X y .{' Z» •■•t 't • V lir m u ı ı r u u H p ,p -ı-« -
«, .4,,«
| | | C«ıuCw .»p k. ),p » .

•l.ıurA tu.fiınırA JtfD'.j, ......... ,|, n

«1 “I-
U > b rıııl,u ..j k ı I k B a ro .S «.{Cuiikp k ppbf:
•ıiı,f»Sm,k.(/.' O. mu'liMuy.. ‘h»ns kmS. ır.p.
p m td ig fm r . 7 . »tp p „ p ,r

'>• '■■«"'I' '''“-h'iM...... r« /Af- - »<♦ »^V -VA-,(.

«Mr-ziv
 ___________Reklamla r___________ 87

A dıes: K oııstaııtiııopolis, K ohen 19 13 P a ris

Hail. M aııncılaı- « U N IO N »
«K . YAVRUYAN V E E V L A D I»
Satış salübi: O .Saıafyaıı S ig o rta Ş irk e ti T ü rk iy e
D oğu ç a y la rın ın en b ü y ü k satış evi
Teodik. H erkesin Y ıllığı 1911, Müdürlüğü
18] 26 9
unhbifh uutıuubir •bUAurvusnKi; »ısh
4 tt.a » U .R U U .I. 1 « 8 0 •• 'I.

i 1‘ l » ‘ (ı M i l i
' I/. h i h i j j i i ' i . ı ı : ! , h i. ıır ih
u'nu^na.ıi'ipuuuij ciıUbPnhPhhh
uvnhcutns. tuifbT.. ın^v'vurun LfO-UV «ıba-b*» o.fîie
«LE TEM PS»
4. • ( > mA* » - t k
F ra n sız s ig o rta şirk e ti wb'>rflv«sb'ii‘
»«UtklL
LC d» LE TEMPS ^ POTMI riH28l nuph«
« 8 3 8 -1 8 3 9 L'UNION «rito <tvı«r<)
UtHJLV bh ULUrSbLb «lh\.bP DE PARİS
••4 4 ^ e*.*». . t*M M *
b* ^uııuınlil.r|. .Jth" ııl.ı.ıni-ıö.uı.Ubr.ı.lİ fm!
V*-*/*., *»-♦-* »• « .A : T— « W- • 4 ^ . —.» .
44.«^..pA.İp I||l .
«.
UM 4Lm4« « * t4 * ..p * « (, tm4mn « ^A * # 4. «
I, ^or-4^ v^rri ^
A . . I M M ı ı f N*
t. +-r,-r-o-.s ^-İ— b T — /--f İM
- » -r-4 >»< pL ' &ıı)u Jflirf a|.tt..m>.uırı».. ili%',uı..N<ıılit. Hlii-'-Kl. 1 D I I . T l > •
ı, z.,ı.ı.»ı. «.nniHiji' r.ı.r...A..ı.«..'- ir/>v.k 1911 7'k^m XI 413 . >
ı»H »
jmeAti»r«i>-n,p/>ıSf A l M-ı-'/i-V
A dıes: K onstantinopolis, Sıütan
Hll-TI' ÂhI.'l.
H am am , Tonakçı H an, No: 3 ‘‘b'HiaiLSl:*! I- 'ı, i.- ıSl. 1. :» J0 ( f,f .

Şube M ndıiııi: A. M inasyan _________b.utit. .ırMiti lO 1911 « » p - .A ,

ir^v;k ım ı 31 .fy - /- - * jk-A *,.
lO.fdKl.OOO »
.
- ır - W - .T i- ^ A - » - W r 4<M • .
Teodik, H erkesin Y ülığı 1911,
IS ] 464 A dıes: K onstantüıopolis, Balıçe uüu^uhn^ üuı«u8tiflt,bp urthbLfh zuuup
K apı, C elal B ey H an, No: 10 V » • • n ı.r - H i.ıııt

Teodik, H erkesm Y ılhğı 1913,

20] 399

A dıes: K onstantüıopoüs. Galata.

19 12
Voyvoda sokağı, U m on H an.
20] 398
«OLSO»
G az l a m b a l a r ı « V ve H .D E R -N E R S E S Y A N »
M a tb a a s ı - K a ğ ıt satıcısı
UlWWhntTlNWtı WSC

S u ‘iuı:i|{!.M;iM:nıi M %
0 I I ^ ^ « o
« Z E N ÎT H » V E « S A R K İS O F F »
l»Kİ3 POtTf^ 1 ü-lii ^iıi' -Uiinııjıiiûh I /«G . S ai k iso ff şirk e ti» / m odeli
^ bh USbIlhS l.lirrifXbf gs k. 8MM. BUUtkUftf- tMMfUh «g
s a a tle ri
2%1A fhUbh I-'iOOir«Th o
I S B U ^ lI h h l. «dL l. ((..(...L l - H '8 . SdıSTIl'ı. Sti'l.b. S
®
e ■lU’Vm*. UIHil'MMlttlin. ^ m 'tlt0 .b U U ^ b« »11 s
■J s : r a h N ' a ‘H > rt.r 4 Lr»H i ■
ISfllfll TOPblblhPhia S .
fb u ııfp •fuıfrnı p k « ı/p bı &v>| h»M|Ui«i pbuv/p ; e
g M: •ı.u ^ u ıı-n M Ğ . «ıdbii .iıu » i | ü H U B iu tu ı. m k fih 'ı. g
g îw « rıu '^ * ı^ . s w r t v ‘i x w . »h h >'i .i» ü p . ^ a ı ı ı n a - b M - . > n ı . g
g » b b liU U h wdLI. 8l>«lrt-P ^(.■ ri4.ır»(.b|). .||.lıbr«..|'. g

w t^ n ıG rıi|> jııG p LriM f.h>ujifirr«ıu>4 ı | u i '

•ır. oftno.uıı. ııvf./ı ı
„_ y SiMUiMkUjfj IjrifjJI,;

Hfı^^Evtlı Cufiii fujr]ıti||ı ı[wnuirviG&br: T üm dillerde kitap, defter, bülten,

ticaıi kağıtlaı; düğıin ve diğer tülde
davetiyeler.
D eğişik A vınpa k ağ ıtlaıı satüu-,
kağıt im alâtı, biuo-ofis m obüyası ve
•LUİÜfHlMhVC
%VKt-ud, fijı'l‘uiLıu7ı htjjTj, y \h \'J diğer aksesııaıiai'.
Uu4m-t ,«ıfkm4mıe A dıes: K onstantüıopoüs, Balıçe
L U r t A iM I bh k, ghTÜrU^V K apı, S ükeci
Teodik, H erkesüı Y ü ü ğ ı 1913,
Tek T üıkiye tem silcisi: 20] 386
«L .H üıtliyan - K . D irhem yan»
Şüketi
A dıes: K onstantüıopolis, Sıütan
H am am , SıvacıyaııH an, No: 19
A dıes: K onstantüıopoüs, B alıçe
Teodik, H erkesm Y ülığı 1912,
19] 427 K apı, Sükeci.
20 ] 400
88 Reklamlar

1914 Beş yıldan beri çabaladığmuz Adres: Konstantinopohs. Galata,

halde, yine de piyasada Perşembe Pazan, Saimu' sokağı.
«M. HOVAGİMYAN»
yetersiz bir gelişme kaydetmiş No: 86
ticari yeni matbaa 21] 408
durumdayız, bımun en görülen
örneği, yabancılann bile güven ve
takdirini kazanan 100.000 altuı
HfibhSPUbU’b Lnp S'nupub gibi, pek mütevazi bri kapitali olsa
İT. -m t.r .'ıM r h iv o bile, başkentte kıunlan «Enneııi
Bankasımn» çok iyi çahşmasıdu'.
İşte, ikna olabilm ek için bir örnek, «B. ŞKHYANTS» VE «M.
girişim ne kadar büyük ohusa olsıuı. KHAÇADRYANTS VE
l,mui8l‘hh 'H'IlhPblUrp
ŞİR K ET İ»
bl.UJrni'Uif SWH'flht*t>hl1.i:r Azim ve Çalışkanlık gücümüzü
artını-, yeter ki lunutsuzluğa
kapıhnayahm. .^uıjl|iııl|iııli ll.ııııi9İiıtıl|iu|ii| 'f'ııi|i|ıı i|
4Ui*nMri' lUB -Mii'iriLru.-b-bki'iih
Çahşkanhk, kahcıhk, ekonomi
rv d u e u a n n h a
bihm i, işte güzel biı- üçlü, bımdan eiT. m-i'8rıı>ıtx mvasihi cat uxh )
böyle, bıma sıkı sıkı yapışacak ve
yıldan yıla, yabancı pazaılarda
/i,(Ur dalıa çok saygınlık ve güven
elde etm ek için, tüm eneıjim izi
O lta y a koyacak ve değişik lüuslai'
taıafindan vıu'gıüanmak için de, Temsilcihğiıü «Osmaıüı Ticaıet
Adıes: Konstantinopolis, Bankası»Tun yaptığı, Batıun petrol
ticaıi işlem lerimizi modeniize
Çakmakçılaı-, Sümbiülü Han, ürüıüeri iluacat finnalan.
etme yoluyla, iyi bir ticari komuna
Bodrum Katı 21] 409
gelm eyi sağlayacağız.»
2 1] 402
2 1 ] 401

«HOVHANNES
M . H o v a g irn y a n 1 9 1 4 tü c c a r YAGŞİBEKYAN»
«HOVAGÎMYAN K ARDEŞLER»
s o y d a ş la r ın a ş u d u y u ru y u ile tm iş tir :

«Enneııi tüccarlar, Osmaıüı Zuı,ıl|iııl|iııli |iliııı|i|i ıi|iııhıın)ıı,|

sbiıiüt '*ı.srn>'i.ı.i;i'iiht,».
Anayasasmm ilâıuyla diktatörlük
^USPtlUSIH'tlir
yıkıldı, Ennem ticareti ki Bn<iilLU.hU UblhtUTfi
•MTIrltnLVI.V lfVX
iletişim yoUanyla, seyaliat o>Hi.'Hi(4)hiM;iıın'uu(r. luvbhjti'. '^raırıısu'bfiiuı^u^'ftU)
kolayhklaıuım İliç ohnayışı veya |X*|*r M».!.!.!!! t|p l|rU I h U U U .| dU rfU S
u ııu i)m ı:ı, uu ır f ih im .n t ı
kısıtlaıuşı yüzünden bogıümuş
ya da sınırlandu-ıhmştı, yemden
Snt|nıGni}i)tırı U ıfıııfrni]t|tırı ı^nn)nı[ PıuıiLsıustnLfotl^
caıüamnaya, giderek filizlemneye knue|uıuı nruı uıÂ
0 .^ Lrl|nt .;U C u.pl,fibrm f pG ı,liuA..p 4-f.pJ
U ı|...IU.Âıf»G tıbi|n.&m.Li()>
ve uçuşa geçmeye başladı. U. UCU'nbU'b bb % S-ULa>UbUti
Bu dımmı tabii ki bizler için irh d u ıfu ıd u ılf ılu td ıu n n ift Iil w ıu ııfn iA f B60ROUN*K C<*»l4nt.nopİ4

avutucu oldu, çünkü Ennem halkı,

yüzyıllardan beri tüccar olaıak •V. • •MinıJ U mremimıf ılLs.uifjGLrnı «Osmaıüı Ticaıet Bankası»Tun
büüıii' ve omm sayesuide de kendisi «KH. U,», yai'dmuyla, Oıtaköy Eım eıü
için özlenen kahcı bri' komuna fabı-ikasmda hazulanan her çeşit
lüaşnuştı. meyve ve sebze konservesi imalâtı.
Soydaşlar, şimdi a n luzıyla K onserveler «S. A ıapyan ve B.
MoVnGmminrı p nt R c s
hareket ederek, tacrihğim izm Kalfayan» şirketinde satümaktadu'.
C«NftTANTINOPL|
gehşm esini sağlayabüecek, önenüi Adıes: Konstantinopohs,
tüm araçlan yaıatm aıun zamaıudu', Dilsizzade Han, 20
çünkü lüusımmzıuı kahcıhğıyla, 1865 yıhııda kımümuştıu'. 21] 409
devanüıhğuu gaıanti edecek, Kıuşım bonı dökümhanesi ve
züıinsel. eğitim öncehğinden deposu. Kıu'şıuı, bakır, çinko, demir
hem en soma, omm, ticari yıUcsek ve diğer m etallerin toptan satış ve
komummu sağlamak gelii'. tesirini yapıhr.
 Reklamlar 89

«R O S IY A » «M . V E K. Ş A M D A N C IY A N VE « C A IS S E P A T E R N E L L E »
S ig o rta Ş irk e ti Ş İR K E T İ» F ra n sız S ig o rta şirk e ti

•PL-II IMU<>-
U'tUt/RU'iÜ CLMbmhOhhl. Caisse Paternelle ^
II. r « »A* (^. & K. Schamdandjian & C*
'rfMUu- i f i « u n .■<*► ı » t « « n . I H 4 I )A h ' ‘- ' H
b«>Pk‘k&d«r'b> *rta«ı«tı tıvıoHOtr- «uMtn«wr»
fbimt-i'>ıb K vaıru^ır ctı.f^ı 9[t M ^fl(tıı*. a«»fıUıl5(>luır
*. M-fc-M»H-
• «(
,^ {H n „-

m tk B M r ı.a ı rrjiyU. f« r.^» W t*ı-r~kV~. 7 c - * . < ! « . y 1 - U - 4 .|« .4 .c :ı>,MOjUO V .

• ■ •.•« « .•M «w , » - n | U — « K .» 3O>J)00M0 .

bt.U< U|.M /«rM .(H.| ^ 4 ^ y k - 4 -5 -.

t n n i ' H * —r - W - T r - / '^ V - <V —+»*^ 4 .^-n •- •<

-j*54* - / - p -cu ,
A,K-A*-* t-t-yi/p 4t-* *k-
lur^. o r « u r t * r > v»<- »-*• 4 «m — Mh-4—t *i-v^
A'-»W / , i , »44, - 4 -
A M f^»r?*4Ar.«u ı^^bIU;tWil»^ ■><#■
4-
7«r —,- t - y
^ - r ıH*ı
y*-S » - t_ Ç m
4..XL,.UtmJU
PHhi'fhm ıruıottAy-tAk
•v * 0 \ ıyweı—
7a»*4>^ AMk>%»maaı.f
». 4—

D oğudaki müdıü': K am ig
Türkiye Şubesi ınüdüı-ü: A. H er tü llü ipek, y ü n ve pam uklu A sdvadzadıu'
H ünnüz. Ajam: D. A ıapyaıı, genel kıunaşm toptan satışuu yapai'. Filipe A dıes: K onstantinopolis.
m üfettişi: D. K eçeciyan (P lo v d iv )'d e şubesi vaıdu'. K atu'cıoğlu Pasajı.
Adres: K onstantinopolis, A dıes: K onstantinopolis, 2 1 ] 414

D üsizzade H an, 20 Çakmakçılai'.

21] 410 21] 413

« T O K A T L IY A N »
H o telleri
« H E T U M SE TY A N »
pomf&LbUL m ı m w
10096806 riHMl
HI;I'IU'-I-IL
"hCM n ,t f. fim'hU ıu‘iri'1' (Mil.ifci»
ın;ir ‘j.aıîaiHuıııo, ■ı.ni'iLai;hm*H-i;irı,8
k V|)ıu n«tr«.C i-4-.4hB.wl,-6 <kmÛlm^ (»t{f ıro ‘o* tmhnr.e
V bfram vgiı bh M Pf«44V «k 4.U K M hV

nm z uua stıt um
:a v K P

V k -V f « - t - — « /. t ııh T ^ - ^ r
Les Hotels Tokatlian
■r< O A > « (tb /'
Si»~y^f. w - , Mıkayel Şamdancıyan PĞra
T h Ğr a p İ a
^ -4 .
Summer cîlace
. £A««v. 4»^;. 1
•e VMfÜ. UUiaat^. ff(rMbSl ;0
la RCSTAURAMT CAAMÛ BAZAR
j M \ ...r .^ t,ı. u ^ t
•rV, i fy. „ y . W-bU;r

- »f* VJrncvıf < w » \ , -

1878 yılm da kmıüımıştıu'.

P a ıis’ten satm alınan m odam n en
gözde olan elbiseleıini taşrada, tüm
doğu bölgeleıinde toptan olaıak
satai'. Filipe (Plovdiv) ve R u sçu k 'ta
şubeleıi vaıdu'. «Peı-a», «Trabya», «Sıum ner
A dıes: K onstantinopolis, Sultan Palas».
H am am , R us B ankasının hem en R estam ant. büyük mağazalai':
bitişiği. Krikor Şamdancıyan K onstantinopolis
2 1 ] 411 21] 415
90 Reklamlar

«A U T O G A R A G E P E R A » R ıüısatlı O sm anlı silalı satıcısı. « S İL C ÎK Y A N , İS P E N C ÎY A N V E

"01.1.0 l'üniç.
(iıbn-rntusfc^h oPOUO"ihUfcrnb)
P b f w , if* .fp T H ı - 6 . ı i ı M
«-IV «i—♦ W 4
* OfKıirO'iKtbf ■
PbfVI* »lun-fbP (CAMlONSı
Süalı, av tüfekleri, m e n n ü e r ve fişek K ÂHYAYAN»
sataı-, Ayıu zam anda İngüiz B.S.A.
ve «Palm oral» m aık a bisikletler UhL4h^bli’b,Mİ'llb'bâ:bülb tP ^b^bllbUb
'h - 'r s *
% \ınm t i;i' ırtn,pııı.ıi!i
ü ıeten şü k e tle rin tek tem sücisidii'.
llrbı>.,q< •••di.n <)»IS|hrn.
A dıes: K onstantüıopolis. M esadet
H an, 29-33
21] 418

./l««—.«^İU,.V tv

«TEY ISAGULYAN»

mı» l-M'lU.h.AlirC
■r"VA <V-l* •I.l-B . llO l.tttM ı. > ıl,u a r m . Uh-I.UII t,l* I-M 'M + B
• 7 f ;- .J > .l/.m ./IC
in jM .„ J L G , a r . , U „ t . l , « « , b r j ; i , r ı . t . b ,|S .
«fA, ,^^,*,U/Y, it. £r»MC»ını> ,meUmn..rmf}.tCf
7«rfir.. Mrurwusmphwe ^midur:
■ ll.> |rt£ »4Ü.,t. lıtt I'U .» . P U T I L .
’i .bpu.trnhit uh ıtr s ııtr n h tr
»Apr«Kis xrre«M(. -AV
racDb'i. Ki;H!i;L-(a ııp-n. r^r^pı-^Vs 4
0 .„ .. ^ ,,0 — »IV 4
NiırmNjıio.
B ıuada dıûıyaıuıı b ilin ci su u f fabB h UU^ n h L b Ub
fabıikalaım m yeni ve az kıülan ü n u ş H er çeşit oıyantal h ah fabıikası ve
f>»Lj
otom obilleri, kam yonlaıı, «Pneııs deposu. K onstantüıopolis, Selanik,
PİR E LL λ fiim asu u n m ettiğ i H .J HI.J K ayseri, Sivas ve Ü ıg ü p ’te şubeleri
otom obil ve bisiklet lastikleri satüıı\ /•M.j vaidır.
T üıkiye m üm essili: «P aıseğ • IttUMİ.N, *•* " • 'K 'l'" » '» ''
M erkez: İzmü'.
T ekeyan oğullan» Şiıketi. “"A ptjtvT r"(-r K onstantüıopolis şubesi adıesi:
» - r « • /» --rfM A -V -M A H .
A dıes: K onstantinopolis, Pera, a. Miıhtihijıih., ıınh i'h ı:^'ı Terazicüer, 76-78
Sakız A ğacı, A leon Sokak, 3, 5, 7 H. V-«rTA*vAw ‘it'f ■ 21] 420
if.
.r 1,9
21] 416

«H ovhaıuıes İsagıüyaıı ve
e v lâtlan şüketi» F in n ası.
A dıes: K onstantüıopolis. Balıçe «Y EPR EM »
K apı. Sadık İş H am köşesi. K adıköy E r m e n i K ü r k M a ğ az a sı
«N nG IR D ÎÇ FR EN G Y AN » E n n e m K ilisesi kai'şısı. M ıgudiç
B altayanT n dükkâm .
21] 419
;iMi ınıı«r,sıuıiı.t|juıı.iMi.s(iı«*ı,
. i r i l i fııt|iı>J niM U q l«ı

IMUlUıh. »»|<|<

« S T E P A N M IK A Y E L Y A N »
pM .r.
o u u a v b u v urso'bbUL LTbtr abx»u.k.u.iUfv V -A . 4ı».
USb+lLV iri'4HUl;U-ai.
ü u p s h a ^^PbijitbUb — AV
k<*JWkW*fc w- C*W*VSfl* k. « W U «IU İk* MIV. » - »
^ c r l r k » , t r » ,- ,.
/y> |Cm<.
M •. JmMAfmfiiii:
!*•» «rSIr». w .f , «.,►». 7-(-7«C « • # d^,rr-.ph\> -H--'
nruh z p u s u u b f Hk,. k ,.n ık . .V *. - — f-A A ,-.
ı , ^ i .
♦UU*nKCSlbP 4e -„*A -A » .V * — '•»•vt/* «

i r h . b f i|.rl,H .,» n ..g J,j k. ıffU m A r

,T*-^.Vv*r »Ar*»
•« A < - r ’- /
-.C.|l|.«l|»0 R.s. A. *■' A , ., „ a v
ı r o n - u . 1. ı .U L | » s ) ..c k r « 4 ıf - .A
inşaat m alzem eleri, boyalaı; t»-
w . 4
p etrol ve m etal m iiıüeıi m ağazası. 4.- «<
A dıes: K onstantinopolis, t^ v « ^ 1 ,- ^ A f T
i -AV<V
K ad ık ö y V y-c—t .
2 1] 444 İPklUıtfl'^..
 Reklamlar 91

A dıes: K onstantinopolis, Pera, Adres: K onstantinopolis. A dıes: K onstantinopolis. A şu‘

R nsy a B ûyükelçiliği' n in kai'şısm daki «A cenıyan, G oncagülyan ve şiıketi». E fendi H an, 26
b üyük sokak, Sıuiye Pasajı, 27-28 Sultan H aınaın, M ola Taş. 21] 428
2 1 ] 421 (M ai'kanm üzeıine U lusal
H astalıaneT ün kım ıcıisu
H .B e zc iy a n 'u ı fotosu y eıleştiıilid iı)
21] 426
« B A R T E V V E D İK R A N
H AG OPY AN »
« n i ş a n Ç A M İÇ Y A N »
qııi'in:i* hi- si'i-riLiı (iu.iı(ir i;in<
'u u \v u u H i r b ü h i n . ırbîT u.n^aAttsnhv «(brÂuui;'i.ı*\.a8
m ti.aÂafrasfln rnabrsh tucux. VPPn4*44VL4>SA‘<nsVO»H<V
v.cr.nCp« [uı-fi, s:. ir> ts l a r M drM Up ınrrftC *r~:4i I|r(, wr.tB>|
A . t , 5 .S « I |* A > C « .r » ı H , d ! - f d|>» » d U
IfL A JL ıı i'u ıctu
^uıG. 5 «H A M PA R TSU M Sar fa faM<i1|m«rr iop S* p6.y >,lr-
mMİİ 4T.ı»ı.r4far«t-
h M E N Z İL C İY A N V E Ş İR K E T İ»
^ d y « ^ U 6 * ı» « lr l„ V
«44kH «Al
a**j v-y*/"S‘ *
.
u««i| <!«• i'-« .~kpı*C>.K3
«4.r*W' 1PV
-VT V^/ı'-
w » , t » -M
B üyük kıunaş m ağazası.
A dıes: K onstantinopohs,
/r S ultan H am am , Topalyan H an yam
'*rr T-« Jt**—
d-. C m gu'oğlu H an, 1
Ğ-v 4r v*A*>>' İÜ.UTn ıp ü n b ir ırı/ı.Ri'ki5i;irb bh a>_v
v>. K«&oyfkih. ®f-rf-ı*«ı U avM**-n»ı>- 21] 428
|U (4 fb m h f
W ;., ♦, İ-», r.r«H-> ıHf«. >!—«-'• f-*'
■ V f r h . » 1 -t.f-jH l V*

‘-y v . * .^ v . |«..|. b, |.*ıh «•uvo-n»-'' bt *«-«,—«Vr*

4.^-rh ı-av-* '-#• ■'>»W
Vi"» ..y 4 ..4 , ♦—
«N A S Y O N A L A »
^ fW 4 -.« * V
IV H-fc - /r--ır-w R o m en S ig o rta Ş irk e ti
* ,A U ,-----------

t f b i t u t ü v ı » ! • H J J iu ıttth ir
Ufftx <wtt» FOiMMMb ttfpttum Z iıaat m ak in alan , su pom palan,
b o nüaı; sobalaı; fiçılai' ve m etalden
% U .'üyi)% lL X iL
* NATİONALA
D üğün ınııınlaıı büyük m ağazası. başka m alzem eler satıhi'. tt‘na;n‘i.ü.‘i('n*ıu'iı n'ı.jıbPûi«(>Ma
/HTVnt-U» 4 5 1 f » m c 1BS24V
A dıes: KonstantinopoÜ s, A d ıianapohs (E d in ıe)’de şubesi f ifl
K anıando H an, 85. Şube: M eîuuet bıüm unaktadır. ’>{iar/wU|nıfa m
4wilın>^ 7<miA^
Paşa H an, 5 A dıes: K onstantinopolis. Yem phfa'Mp-. fav. 4*ıfa
3) 2>.-<l9,943.»S
21 ] 423 H an. 85. Siıkeci, 39
21] 427 «Ab «faM

S U R P P I R G İÇ E R M E N İ
U LU SA L H A STAH AN ESİ
ü re tim i sig a ra k a ğ ıd ı
i d I) D D
muns» ^nsusutr t
ıısumsh^
w n«v
0. ü'i*'hia'ü b u ^ ‘j>
ev*»/. 1f4P»UWlL MN'faO»
»I. q»l.l-l>. W l.r Y-rS. rf» » U 10
G enel T üıkiye tem silciliği: O.
« M C D UCALL KARDEŞLER»
M inasyan.
(M A N C H E S T E R ) Ş irk e tin in
A dıes: K onstantinopohs, Galata,
D Ü v e te rin e r ila ç la rı
Ö m er A bid H an, 9, 10
21] 429
•h h S n h h M flV u V‘V .I*h ’n ‘o h r f l
........................... » r t.r ...D . .-C t....r.« f« |A C I.r« « a,
ır f lC tf A A . U ...M ..r^i:i.r...i: . • « . . • |r « . |. b ı . . 6 ’

l 'r t j n ı jH u r j ıh ■^ » [b r fi r ı U M jı u r u ı l | ln ıu ı> W i-X . Vb'l.'bP

CA41İV4 liLttufiKVvbfflh autfıy
lll> l{ iıın ^ ( » n ı i| p |ı n ı Jıu G ıım n ıt fn ıl tw.n(iawı»a4«4* « K A R N İG İN C İC İY A N V E
« .k ,,. ^ fa W .
^ u n o ıa p «Mib ^ Ş İR K E T İ»
.«./. p.».fPp ^jh>>pe W- V.f«, tfUMiDMdU
by>. {Ue. Dot«d
Br«. m i j M i i 'y f ö b i ı u t 'P i j i ı ,
IMÎ^)
ırb'ff >ıjı.(îiı.tm.,s»ı«'ı, »o;u.aıi*«i;i'
•T --r'i)» *“iHe
»bbai-F vmf.ff-e-lf/p 4
*T/— +V p » , T Â - V ,. p b M jf. 4. « -4 V «4.M .4 r. t m * ,. N . « I . i - B , U 'lU H nb iilit'.I.IU ' »»bh 4-fi
Ha 5. U,
ft» , 4. .,4AV l - M f
S .A S b f^
»• V /l7*V
*.
tm h fa
rr<^ V »W ««,-khl‘fP ir •»«»'■ - -W fa Ç*»*jW7 -nf V
u „ . . J t-, 4, “•A»*T*rr -«ye». «.w,, r n l * H-v-*/-.
f> r4 — « fa a. --li « « » ? > ♦ -. t ı H * - * »
»-rt-rf-. »«A*!-, fa -»-r‘ '»-nH fa» V-p-HH? >+— •'H'h •
ıH-v-a^s -wfa»P *-p r*f^ U;
muxft rrntiVh Puhvhhnt; wıir v t srt^nhnuöh* ‘P4/U; 4«v u -yip-o^p- .«.yrt * -'W- •“-'"W 7rW-^' t
» l . i » 0 4 4 .0 ».»I.IVIM-n. !.<. {....g

NHr«6«.b.,).6 k' . ^ mW İ . tjM y y . . .y ^

4
ıiÂtıabuı, •ı.fl'ı.aı.'ıhbUîiu» r>‘» -r-A «/‘d- *‘>'-
• l . « 6 « a u u « . 6 |i
Tek T üıkiye tem silciliği: > u .ıu ıııfih rı> ı |uı(U (iw raırm .p)ıxC f >|ımpo>) b ı;& ti)ı».pbuı^ F
o«iP«-« A»dw«r 4 ,
« T eıziyan kaideşleı» Şiıketi. ____________________ bP «ıfrC_eH.«__________________
92 Reklamlar

E lbise ve giyim aksesııarlan. «M . SA R A FY A N » « A R A M N. S E L İY A N »

A dıes: K onstantinopolis,
Maıpuculaı-, 4-6 M m
If. U tlP Q Î.fcU > ,
2 1 ] 431
'i.uxıifMi.snı«*i, ITbtr İUf^PhfU
iıu tu b s bh s lu a n s u ır tt sbuını
Uhnııttnthiilıfhııif iıı fiıtnm)lnnıphuı(h
n b u sü b n n h
»/. İv»
^ h ^ n ı f ı u , IT m fid 'n iH 'P l* ır fâ jı /ııuıû
ILJM) ki)ii>li(iıl{|ı hı ıııtll.ü &ıiicuıl||ı ân|u qwGıu M/ıt S , 4. /fi, y.*?, 8 6 , 46, 47 h t Sö
«LEV O N <{UjGni|>|ııGlilır. (iıdUii.li tiu|m«tMinur i||ıniıri)i|;
GÜM Ü ŞGERDA N YA N» *l>ujı uıuuij|ıli jııın<ı(iııınıırın |ui)Eilı ıfftol
(|ujsıııriitl.[nı(. ıiH]iıııntırnı(i «ııi;ü|ı«ıuııjl:u GtrnjcGiı
Ijifuniftujft ü l.f ut^mcLnuifi
Ijp qfl|mj»li:
ffiuuıatpL^mtpıpı^uifi hftlfnı. tlmpu^Lutülipıtı.
itn tu tfp * *6 */ * < ftnıifrfıfuıfıü
K ıunaş ve M oda m ağazası. J/,f ifp ııpt$t$ıpııınttıııı jtli tpııliiıîlı^ /ı.
A dıes: K onstantinopolis, Siıkeci, uıtpııjıuj tnliituılf «l^Lutn'Uİtp^
İsm ail Paşa H an, 12 po, fo n p j i n t - p u ı j h o n , /«“//•f*
21] 433 pnt.vfthn, tioıif np intptı
t^tfhuut (^iCuiprOu'^ f,tU. /«lyifiıyıifl^ıııl,
ijhptltU 'üitptllJiLi m Olıiuluf / İ l l li r i t l .İ l M y / « İst
ttîltıfptjLfji •f]‘l$Upıttj\ — /y, nuı'tıt*ı*h ^»ııı-
şfmp ftulj' Ifp jıılitfpııı ft Hipıptj ^îıııiiiK^m-
IpııUL'tıllh ııp MiV«^ıııır ıfp pııtplttlıuillt
«A S A D U R N E V Ş E H İR L İY A N » uıjyLıf.f tlip ıfutı/jrfıfıııtst

ıuııı,snı«i' 'ı, i ; > ı . r ,i ; > ı .i ' i .b i r ( , %llt UlIt'Uhpt, İ4İflU<^ ııı<//,V< JII>>,.\V,|II-
ptlipin Ujtl’hp U4Hİ ti jltlllitlftip
ırı-if m n m i;M,fli-aıra').ı>M>bp«ı» ip.p.\u..fpn,f,'li,
•hlts n'hhhT.
4 a u * ı> B « ı w 4

İlinti ı|ııırıııırLiıı*ıiııli ıll.v l||i <|sruıı|ıl1 lıirıııtjiHİ{iııG B üyük k adın ve erkek elbisesi
Lt sl.qınl|mti uııu»ıvliıııl|mnj ıjıınhunulifıhrnı mrsMü- fabrikası.
Lbt'nh IjhhUhhSUbrSU'l.bllL i)nıi|i|nlilllırl,(l.
I .. ‘i . - ı - .r h — ı r - .k .r ..- | .i ,•
irııınruır. nıt|lıuı. Ijıııipisr, ıı|ııfııın. c»|ı.sTü||ıf. qaın>- A dıes: K onstantinopolis,
8h>.nhMbH\.S iluftu* Ifitir bPbUJ^btl'lUe Âflk
sbuubur bh ^ıırifi'nı-n ır<H|iıi)|ı<). iji»ır.ı-ıjl;rti|ı l.ıG. lıG-: M alunut Paşa. K ü ık çü H aıı3, 4, 16,
4» ^ ir u ı jrn^fmtrnrmp^tt 27, 28. 36, 46. 47, 50
21] 440
Z engin m etal aletleri çeşidi. 1888 yılm da kımüımıştıu-. B üyük
A dıes: K onstantinopolis, Galata, inşaat m alzem eleri depose.
M alunudiye sokak, 29 A dıes: K onstantinopolis,
21] 430
K adıköy. «H . S E L ÎY A N »
21] 433

4.uıiuüusnhb MUüUüB ünmaBb

« Ş İR A G » K O O P E R A T İF
ausfiMı u b su ^ ü b a tt/, p p u ı t t
ŞİRKETİ bbV. iıbPiflUUbbPnb

M
« H A R U T Y U N A R SL A N Y A N »
9 . ^n;/ıu, 9^;ınL Orotısfı
ttui|llli|i|ııli ll.|iıi|iıı|j|,ıu|j ıjfutntfff i^umSpopntıo jum Cf p/ıı. 57
bh ‘HUtlThhht
‘Poorı.pa^M m ı , m rvıbini'^hM, IMO
sue» .«J-. a. - U'M’hUh a*lWl'l*-|îUl;h ITfUrt'U'ı.iiö
pıuynLUtA
iTbir ‘t.U ÂH fktt$nh^ ı*ıapb'Kl'>.ıi 8 hp wtp-y ^ u n jü
■

]tu & u ııttııın m U

ı i f % n ı .ı j < ı r j n V i n ^

J t,^ tfp y u ıü n tjı * u J lf -

* ! n u Ğ n ju ı J O L p p ı f p u i i / ^ l ı u t İ / u u ı t f J L ı n u ı p u İ i ^

lÂJl-L -py P. - in:ir ■I.IUU:I.U-ı.l'I.|»‘P

ı i f f ^ ^ i K f i ı » ^ , İ!ıu ı/ ı. p p i f L r ı f / ü lu j^ U w j^

w - , / / / y ıı< y ıu ı«V i/ « / t r ıc Ipıfbulby iyutuyptuutn

imjtmr Pm ^ a*Mui
y^',j.x w . lA
iifpitt^ıLp, ıjLptııpfptt^Lp ttL yncpytujf
lln |- ıTııLrr ı£uıI|.uG ..•1U2 <tnı«ılj <>|tı*<>})l9 iiliiı'linyt fui^-foTuk tlntjuıbny / ı l ı . / ı l ı . ,
tn ,w sbiıukur V i i ı ı / « c ı u ı / ( l ı fitiııîl/ıulfit fmuınctf ijuıjLpnL^
tUphe). y,.pMumrl,»pl.,6 lUİJrgk,}, ^ S ir
f^ tn fip ^ U ı/ ın Ç n ılı ^ u itiııı^ u ılr
tlt.pııpuıılıiip' lftuhtuyj$ ^uıtfittuınUİffUtt.
1890 yılında kıunbmıştıu-. Tuğla
K apital: 3000 O sm anlı altım . ' • ı ı ı ı / ı ı > ^ , j ı ı ı u t i ^ ı ı ı ı ^ ( w IfL.pıııymjif'lı pLpnuu^t
fabıikası, adres: K ağıthane. 't ] Î U L p p J tlJ tf • l f l L p i U t f l l l U f \ İ i f f l t -----
B üyük yiyecek m ağazası.
B ü y ü k odiuı deposu, adıes: p n c fı Sltlffıb'Ut.pi; t ı OpfııtptfüLpk* u iü q m tf
A dıes: K onstantinopolis, Kadıköy. ıl^ * ı ıt jijtifli^ u if u ı j t u i î u ı n u ı m n t ^ ı p t < p u tp ü -‘
21] 432
K adıköy, H aydai' P aşa Caddesi. ıjııu p ıtp Ip u ıp İh p tı. l 'n u J ı n p itııtfp u îU m y
21] 437 u ı l.U ii ı lI b L p n ı . İ iu lu t t L Ü L t ı ı U L I flı b t p n t%
ı ıt lilit u ı llı if u ı t n lu t İ t ı t U n t O L iu ü p t It u u lt U \
 Reklamlar 93

Kaduüaıa ipek, yün ve diğer Adres: Konstantinopolis, Malmıut Adıes: Konstantinopohs. Sıütan
kıunaş çeşitleri mağazası Paşa, Abut Efendi, Yeni Çaışı. Hamam, Topalyan Han, 34
Adres: Konstantinopolis, 2 1 ] 442 K o n sta n tin o p o h s, 1914, sa yfa : 4 47

Balıçe Kapı, Orosti Avlusu kaişısı,

Ksaııtopıüos Han, 27
21J 44 0 «K ARNÎGA CA RYA N»
«YERVANT TERZİYAN»
'I ILlKı.l>'l lUlLfl liin. l.‘|IMI Iiıliıı l'M.|iı|lıiııli
RıufıArttıı If IIIs tur
•IJUlUHLsnhl. bl'htUkci'-tlU
«LO N G IN ES» Ijtrıuı> III ıT ILrTtııAnııT ‘'.-ı-rh-. rh «»
İsviçre saatleri ^nrfuıl,<ıı| ^|an]
«•LEupprG» ILu)iuün4ıııqrtul)uırı IMiİfhmifibuıfi
? V lA*'. : fTTv,; K V V P B b t .r >kvır
*Ninıtf ıutJl.n sluıulf finnıp[nnntnu
ITuıüıhift PMuruı ^l.uj|ııf t}p|Bpq juıuG p[ıı 3
Metal üıüıüeıi mağazası, Osmanh
ILrLılqlu>G »nnıptuıng «Ijıı^umııısnıO
devlet teı-sanesi, tophanesi, gemi ve
Ifb^ tmljiıjj Uıiı^Hn^ıuır tjıngng p|u 9f^97
diğer kım uıüann seıvishü yapan
İthalât ve İluacat işlenüeıi. şukettrr.
«Westen»> Sigorta Şiıketiıün Adıes; Konstantuıopohs. Galata.
I.Iİ İMİ. I>'ı, Konstantinopol acentası:
T L i'( i i ( i L 'u i » i4 i ;iı Â PıV k iıh A iır .lU tiiH ii' .M u n ın n s & ı: Malunudiye Sokak. 42
K v«ıııtıra 5. t.ra£ kiıı-«rn bt)»
Malmıut Paşa, Büyük Yıldız Han, 2 1 ] 4 47

3 adıesuıde her tülden antika eşya

trm .l.m r W — ahım-.
lıD V V . J » '» T » > S t . V b S U » ! .
ı r 1/».• (M* 1 /a İT 1%
« I .IP I;V
Oryantal antika eşyalar mağazası.
t r w ı v iıC '.o ıu m ih B H f »*nMH>Mr,ı iunrıır
ruut'i k i i a + t i t u ı bs nras -a» Adres: Konstantinopohs, Büyük 19 20
«.M
t. «T*»*..«•>
v i i ı d .O A iıiH u a h v Iiın > . ««>«*■• -M itu f ı^ı.hviuı tık aohh i^>»aiAroı«
Çaışı, Salıaflaı- Sokak. 95-97
2 1 ] 4 42 «İPRANOSYAN K A R D EŞLER»
E rm eni G emicilik şirketi
Tek Tüıkiye temsilcisi «Nasip
Kh. Cezveciyan ve evlâdı» Şiıketi «OSM ANİYE» İU.S -cii'rtvaı.utiiıv iauüUBiıı.j-'M.v
Adıes: Konstantinopolis. Büyük Ermeni Hoteli
i'r -iM i;ı,ııııi;iı;ı. i;'ijn u w î
Malıfazacılaı Sokak, 44-46.
4lıyt/r(i//m « f/7ı<) '»ı«//ı;nf/ ‘u v .h iM »n h irr~ n
«Longines» saatleri P era'da «A.
ıı»>r»nfi. ı*|.|.»..rfi
ve D. Azizyan kaideşler» şüketüün "OUlHlbhb,, h P h ^h h h U ^u h P
kıymetli taşlai' mağazasında s u il ss-rte tt *n*uibaı,
■»•-rri". b k k u ■»..pfT,., ,)k » İt ■ ir-f-ri ■ - 0™> -
satılmaktadır. I,. h j y - IT I..M .
İl. « I |. . . » « » i r . . I* .^ l* l,.
« İ l» - . « i l » / . .
1.. « İ l » . t H İ h t -
Adres: Konstantinopolis. Büyük t-* r-^ -i>'W ‘ -t-4>- 4 I - ---- f - ». -»■ -rh^r ir r-^s-I rahrat -<•-
."‘rf ı+-W->- ■ '-n-Fht. « mt rıh— r —lr*r<‘ <•
Cadde, 337
2 1 ] 441
•s-r - ı-.rA-i b»/.V r-,,,Trf s ..,n s . «Amasya», «Samsm»>,
>-4-' ___________________ «Trabzoı»), «Giresıu») gemüeıinin
Salübi ve Müdürü: S. N. Papazyan salübi ve aym zamanda «Tıumr»
«STEPAN MARDIGYAN Adıes: Konstantinopohs. Galata, geım süün de salıipleıüıden büidü'.
EVLATLARI» Yiücsek K alduüu, 30 Yolcıüıüc istikametleri:
21] 4 43 Konstantinopohs - İnebolu -
lııll.'ljjll» *ıi; 'HKSHllrtş Sanısım - G üesım - Ordu - Batımı
..Af n,tUMf pi
ırnrsHıituı ■ınÂiiAUBhiti Konstantuıopohs - İzmü' -
7*4/ uren/ikU. mkfskm t k r ^ ^ J4r kw
(9 . - r « * , ^ 4 ..
«K R İK O R ERM EN YAN» Mershı
» U U M f U .f r 4. f , 4 « w k . . i 7 . r ö . . « A / ^
Pm^„ek.»,S. Konstantinopohs - Bandmna
W « r «, .,« r ^
'l-|i|ıqıi|i l;|iıll.lilıiııli Konstantinopohs - Mudanya -
tf r*t«M SVliUSb'MaUn UIj U •I.ILZUlfliMtta
Gemlik
p.4m»l/ap i< w ik«>«ı>«9 ttrtkv
«r/ç ikmftfrmirmi «ı»wrV-«4r •/,4r^ «fC l»fy •«. • »M-İ. U..IP—I Am4tm<r
Konstantuıopohs - Nikonüdia
Uirfk nm»İ.
llS);-l*ILi. lim *S|.i|l;in, lll-Hı-f 7^ -rnı» it**' Sl 22] 3 36
;U— -*
z r,
* w lf m r — *-' -4-4 4M .
» , , , İ . / M U 1..^. -,~UU.
1868 yılmda kıurdmuştıu'. Bıusa _______ -blTr.bV ■H’X_________
ipek işlemeleri, havlıüai', peştenıaller 1872 yılmda kunüımıştıu. Büyük
ve digger hamam malzemeleri. elbise mağazası.
94 Reklamlar

19 2 1 «Loııgüıes» ıneşluu' İsviçre

saatleıiııiıı doğudaki tek tem silcisi.
« K O P E R N ÎK K H A Ç A D U R Y A N »
Aym zam anda C enevıe
«V acheron & C onstantin» saatleriyle
U n'nbO 'bhu ( u u 2 u s n h p b u \ı P aıis «M am ico» m ücevherat
şiık etiıü n tem silcisi.
.itıdÜnxu.«> I900J.I! D eğerh taşlai' ve altm zin ciiler
U|>>tııfıi]nı.y *l*mpnı . in.jıjtuluoî*- |««»G satıln*.
if. u r t m .. C“
Zİ.nu><ıra)lı<u6SUIU9L: COPERNIC A dıes: K onstantinopolis, B üyük
319 Sfiflplfinıphıfı Çaı-şı.
pu;a'baı.pa^ı.aı-niHH'Kı.f- "ı.ııssıı ı.«v;ııı,..
■» ^ *Vodfıı>fı»fih 23] 389 uputrnha-upsuirnha
» ITujfuuıfiıuG. .
AI/ffall.SflKO'ı.
. | Ş Vnıluıjldi .
> « «l,u)3uın.ıfıu& »
> 69S lljılmûııfcrnıj|ı ıTplruıfiag

«G . YAVRUYAN V E
'Liipm/imr, lU'smnbv E V L A T L A R I»
İthalât ve İluacat işleriyle ıığıaşn.
K apitali: 150.000 O sm aıüı
trn'Lu.Sh'ü 9-nouaMULnKo-hK'o L|. buıinnhbiıı bh fİP'ih^ altnudu'.
üfm/fihtf, uu-Puuzux.nhPhhv, »fliuü«>rnh&hh\> UObhSPUiıU^ Snhb
2 U Ü S U S IU L 1880 hV A dıes: K onstantinopohs. Siıkeci,
1900 yılında kım üm uştıu'. G üner Han.
lLPIil*lil;ri' Ull1i'ı.lL:h'ı.u Itliif 'LHAllIHLlillKı.
M etalden eşyalar, giysi, ayakkabı, 23] 392
13-1 3 h X
fotoğraf m alzem eleri toptan ve K|ıııır<l<ııl>ıi' lıL liıınllıiı jııuııı Gııı nıfıtr
perakende satışı. M al ithalât
ve iluacatı. M a lla n n transit
iLPav. lAmiri!; aıri;!. shiııuı iniPi.Fi. «ıbnaııup
depolaıunası için gem şçe alan talısis PmBOSflhVb!'. .»VUhnr P^^»ULO^VK'
« K . M A K U L Y A N E V L A T L A R I»
edüii'. dem zcilik şiıketi vasıtasıyla UUlkli>ııılLM{ı6luGaı^ıa^ınG kt >nu6Qml{iuO GannAkı nif|ııi 1860 y ılında kmıüm uştm '.
y ap ü an taşm ıacıhk ve h er tih gıümiÜc T ılıt'.ılU lU S lIh a i'S

işlem leri yapıhi'. NATIONAL CNiCN SCCİETY IJ» CK LCNDCN ')■. i r i l / M I I ' l . l ; I D i lir ' M ' T -
ir -v iâ ii. tK .* n ıt.A iiıi.ıı.M -r. r / o i ı i / m h i - A f a i ı .* ! . ..|.4 i:ııı« * ^hiSh....— « . s
A dıes: îstanbıü, Balıçe Kapı, *far..d-«ıq. £ «».ÂOO.OOO .HLiriLMlıMh
İJh
M eyvalıoş H an. II ., X -İ.

23] 388 irbh ‘MirhliılMI/ı.

ü - n m .b u « b l. iu rt..*b SblM L’ı i r i ı S I f l .l t U f l
snh+i;rnh bh uı^u^1.brnh »A- ••.SMf’
I0 3 »
n-ı.fifa-a urxvt\ «s^ınuMdua-MO»;
.aÇfPB, U upr
1880 yılında kım üıım ştıır. ı.br'ıtuıuıtıihm.9 ın. ır>hi;i>ıı$(^,v
«N A S IP K H . C E Z V E C IY A N V E avMjjmy. (•!>aı.vx<‘havt4.
D oğuda en eski ve en büyiüc çay ;tfM«A.v 9nufa.«.'-wvır. 1
E V L A D I»
kıuıüuşudıu'.
Aym zam anda İngÜiz ve Fransız
I J J - ' L c^ b ' L iiıiüıü yıüüü değişik kıuıiaşlar sataı*.
«N ational U m on Society Ltd. o f
Londoıı» İngiliz Sigorta Şiıketiıün
Tfı# MongiTNMiWatk* C«
tem silcisidir. >.On»«K

G ünde 10.000 kıUu iüetebilecek

kapasitede teneke ve m etalden değişik
kutıüai' ü ıeten fabi'ikası vaıdu*.
A dıes: K onstantinopohs, Celal
K ıym etli taşlaı; güm üş kaplam a ve
“M <■■ T .- > y - V A - i r 1 -P ’h
B ey H an, 12
W/~* İtt AOtJM, »r»^r- fH-r-** * O-j* 23] 390 değişik çantalai', saatler satai'.
(fY -j—
r tipli>1hf4rr/*—
f/ *— »'j'»rrı*rT*• •
fay* t. t İsviçre «R ecta» F in ııasn m ı
ır~ ■p^V*/-*»A-**»-*p~y-®ji.v-b.-,-
saatleriyle, yam ııayan güvenlikh
4
ıip.4~* «- -* A/y. Apu-A* <; «I ~ V T
kasalai' m eten İngiliz ve A vustıuya
far*<t(««İkMA4-* iA*—*}<.
19 « « » . . 6 i.« d fap
ttffem p p tUiTUP UMiV WSıUSU«r»SM* «M . A R E V Y A N V E Ş İR K E T İ» finııalaı-uun temsilcisidii'.
■buühi) k ib a ^ .tib u ’b w . nn-h 1906 yılında kmıümuşUu'. A dıes: K onstantinopohs, Yem
«usMiHAv W*imi ts K. cvbüUtros
«4 k. «Vatan» ve «Aı*aks» Sigorta Cam i, 38-40
n,S? '*■^,7“ *'’ t şiık etleıin iıü salübi, «Lloyd» İngihz 23] 398

Sigoita şiıketiıün temsilcisidii'.

 KAYNAKLAR LİSTESİ
(A şağıdaki kitaplar E nnenistan Ulusal K ütüphanesi'nde bulıuunaktadır.)

1. U -rto, rt,ıuU|ı, p |ıp |ju ı|ı h ı bpqpıu.ıllt lUıpujtplıhpi}, bplııulı, 1912p., (A-Do, Van. Bitlis ve Eızımıuı Vilayetleri. Yerevaıı -1912)
2. U pi) 0 ]m<ChuıU U .. '’lmuıdıiLpliLİı huıj Mhuuıp|ııi], U hm.. M mh|ıph. 1937p., (Alboyacıyaıı A., Enııeui KayseriTıüı Hikayesi.
I.Cilt, Kaliire - 1937)
3. UpııojıuıChıuU U ., '>luımılıiLp|iLİı huıj Mhuıuplui]. P hm,. M ıuh|ıph, 1937p„ (Alboyacıyaıı A., Eniıeııi KayseriTıüı Hikayesi,
n.C ilt. Kaime - 1937)

4. U pııojtuıibıulı U ., ''lıum ıfm .plıüı bLqnlı[ın] huıjng. Mıult|ıph, 1952p., (Alboyacıyaıı A., Yevtokia-Tokat Enueııileri Taıüıi,
Kaime - 1952)
5. U p i| 0 )iu<itıuü U ., '')ıum ıInLp|ıüı LTıupuplınj huıjng, PU jpnrp, 1961p., (Alboyacıyaıı A., Malatya Enueııileri Taıilıi. Beyıut -
1961)
6. U quuıbuılı 3., U q p |ıu ılııu u |n p ın j hıuj g ıu ıjn ıp p . Tl^nıj^lııl. 1935p., (Ağasyaıı Y., Adı iaııapolis-Edüue Eniıeııi Kolonisi. Plovdiv
- 1935)
7. U ıjhpuıulıqphıulıU .,'llıum ıInL plıüıuıljıuluuı.n[ipıuqıup|ıtıU hpuıum lın]bı.uudııluılım gtınpuıl|iuıiıuppbııj|ıulınu|nunrphuıtı
tınp|ılı, M.blıbm|ılj, 1911p.. (Aleksaııdbyaıı A., Meşlııır Sivas şelıriımı ve oıııııı sum laıı içerisindeki Aıkepiskoposlıığıııı taıilıi,
V e n e d ik -1911)
8. Ulıuıııjuılı Z., Zıujlpulııulı uıqpjıuptıbpp Pjra.qıulıi)[ıui]lı uılılplıulı ıluıu|ılı, bplıuılı, 1957p., (Anasyan H „ Bizans'ın düşüşüyle
ilgili Eniıeııi kaynaklan, Yerevaıı - 1957)
9. P-uıpıiLumbuılı <q-., U ıu p ıu j Ijuul P-bpıluılılılj b r h b p n u 2tjpnLİı. Ujm. 3npp, 1934p., (Kahıstyaıı K., M aıaş veya Kennaııik ve
kaln-aman Zeytini, New-Yoık - 1934)
10. O-uıuıuujbıulı U ., Zuıjbpp 'l_.[ıl|nıQıqlınj qıuı.ıuD|ılı d t2 ' ''lıupm |ıqıul|, 1913p„ (Kasapyan M., Nikoınidia Bölgesüide Enneniler,
Baıdizak -1913)
11. 'l-uıqıu]iulı hJ„ U ıqpnjıulı qbpqm um uılı|ı ıi|uımıInLpjnLİı /XVIq. - XXq. uınıu 2 İılı puınnpıj/, bphıulı, 2010j9., (Dadayan Klı.,
XVI. yüzyıldan XX. yüzyıluı ilk çeyreğüıe kadai'Abroyan sülâlesümı taıilıi, Yerevaıı - 2010)
12. bpbıljıuı Otptıi|[ı ^todliLjıCîbmb. Umttiılıqopnj u|iumıfnLj9[iLİı, ıu 2 |uıumıuulıpm.ı»jıuılp M.. ia'npqnıljuılılı, q,|ıblılım, 1913p.,
(Yeremia Çelebi Köıuürcüyan, İstanbul Taıilıi. V. Toıkoıııyan’uı derlemesi. Viyana -1913)
13. am pıjıupbıulı rt... 31i2iumıulııu|iuılı /1512-1912/, U hm., H .''lnı]ıu, 1910p., (Zailaryan V., Hatuatlai' (1512-1912), I. Cilt,
Koııstantüıopolis - 1910)
14. Sutpıjıupbtulı M... 31i2tumtuljmpıuU/1512-1933/, U hm., riuıhlıpb. 1933p., (Zaitaiyan V., Hatuatlaı-(1512-1933). I. Cilt, Kaime
- 1933)
15. 2m pqıu p b tu h rt.-, 3|i2ium tuljm pıulı /1512-1933/, U -b hm., M uıh|ıpb, 1939p„ (Zaitaiyan V., Hatuatlaı- (1512-1933), I-V. Cilt.
Kaime - 1933)
16. I3'tnqlıl|, U ıltlm rlı m uıpbgnjgp - 1908, M .tlnıjuı, 1908p., (Teodik, Helkesin Yıllığı - 1908, Koııstantüıopolis, 1908)
17. 0 'tn q lılı, U ıltlm rlı m ıupbgnjgp - 1910, 4.411111111, 1910p., (Teodik, Helkesin Yıllığı - 1910, Konstantinopolis. 1910)
18. l3-tnqlılı, U ıltlm rlı m ıupbgnjgp - 1911, M .tlnıjıu. 1911p.. (Teodik. Heıkesüı Yıllığı - 1911. Koııstantüıopolis, 1911)
19. l3-tnqlılı, U ıltlm rlı m ıupbgnjgp - 1912, M,41nıjııı, 1912p., (Teodik, Heıkesüı Yıllığı - 1912. Konstantüıopolis, 1912)
20. l3-tnq|ılj, U ıltlm rlı m uıpbgnjgp - 1913, M.'nnjJıu. 1913p„ (Teodik, Heıkesüı Yıllığı - 1913, Konstantinopolis, 1913)
21. 0-tnq|ılı, U ıltlm rlı m uıpbgnjgp - 1914, M.41nıJuı, 1914p., (Teodik, Heıkesüı Yıllığı - 1914, Koııstantüıopolis, 1914)
22. 0-tnqlılj, U ıltlm rlı m ıupbgnjgp - 1916-1920, M.'nnjJıu, 1920p., (Teodik, Heıkesüı Yıllığı - 1916-1920, Koııstantüıopolis, 1920)
23. 0^tnq|ılj, U ıltlm rlı mıupbgnjgi} - 1921, M.'nnjJuı, 1921p„ (Teodik, Heıkesüı Yıllığı - 1921, Koııstantüıopolis, 1921)
24. O m ppıuljm lı mqp]nrplıbpQ Zuıjuıummlı|ı, hıujbplı tı U lııjpljııı[l|iuu|ı ıljıırn dnııın[nrpqlıbp|ı ılm u|ılı, U hm., lımqıl. U.
U uıŞluuum jıulı, bplıuılı, 1961p., (Emıenistan, Enneniler ve diğer Transkafkasya halklaıı hakkuıda Tüık kaynaklaıı, I. Cilt,
derleyen A. Safrastyan, Yerevaıı - 1961)
25. (3-ıırpgıul|iutı lunpjnrplıbpp Zui]mumıulı|ı, hm jbp|ı U U lıq|ilınıjlııuu|ı ıljnru dıınm [ıırpıjtıb|i|ı ıIıuu|ıU, P hm., ljıuqıl. U.
U lu^pıuum jıuh, bplım tı, 1964p., (Ennenistan, Enneniler ve diğer Transkafkasya halklan hakkuıda Türk kaynaklan. II. Cilt,
derleyen A. Safi-astyan, Yerevaıı - 1964)
26. luıunıumjmlı U ., 4num ıulııjlııuu|npu|ı hıuj quııipo 2 iu|u|} /XV- X V n ıjm pbp/, bplıuılı. 2007p., (XV.-XVII. yüzyıllaida
Koııstantüıopolis Enneıü cemaati. Klıaratyaıı A. Yerevaıı - 2007)
27. Iuo2 |ıljbuılı 4.., U ıujljıupıujlı hmj q m q n rp p /1610-1922 pnrıulııulı/, ''lprıılq|nl. 1943p., (Klıoşikyaıı V., 1610-1922 yıllannda
Malkaı-a Enneıü cemaati, Plovdiv - 1943)
28. Dııg|ıl|bm U U., U pbrılm m hm ] ıu 2 tuıuph. Ujnr 3 n pp, 1947p., (Dzotsikyan S., Batı Enneıüsi Dünyası. Nevv-Yoik - 1947)
96 Reklamlar

29. Z ıuıfpıupinulhuılı M,., Q-|iLipu2 tıııuph, <Pıuplıq, 1927p., (Haınpaıtsıımyaıı V., Köy Dünyası, Paıis - 1927)
30. Zuıjl| H., Iuıupphpq h r lulınp n ııl|h q tlı ıpu 2 uıp, "Ojıu. 3npg, 1959p., (Hayk V., Klıaıpeıt ve oıııııı altın ovası, New-York - 1959)
31. bp|ıghıulıg D., Snıiıup plım ıulıhlıuılı 1874-1875, U huı., ia-|ıq>ıjıu, 1875p. - & hpüuıl|hıulı O-., 4,|ı<îuılıuıqlıp aılJiLnlılınj
ıl]iıîuıl)|üı ıltg plıuıl|nq hıujng 1875, (Yeritsyaııts S., 1874-1875 Ailevi Belgeler Şecereler, I. Cilt, Tiflis - 1875 - Cemıakyan T„
1875 Zııınm ia'da yaşayan Emıeııiler Iıakkuıda İstatistiki bilgiler.)
32. LTppıIppbmU 3., ZjıU ophp iil ıujq ophpın.b hıu] tlhİJmuiıiLbbbpp. 1550-1870, 4.bbhın|ılı, 1901p., (M mnnyaıı H„ 1550-1870:
Eski Günler ve o güııleraı Büyük Enneni sülâleleri, Venedik - 1901)
33. LrppıIpphıuU 3., U'ıuuiuul)iuiı u |m n ııiittp lıü ı hıu] tlhbıuınıaiıU kpıa. 1400-1900, M.Tlınluı, 1909p„ (M m uuyan H,, 1400-1900:
Büyük Emıeııi sülâlelerinin istisııa-i taı ilıi, Koııstaııtiııopolis - 1909)
34. Oıuppq n.., 3nL2UnIuımbıuU P ıu p ip Zıujpjı: M uıplılnuu,uıınnn(, P tjp n ıp , 1957p., (Çaıık ö .. Yüksek H ay k ü ı Anı Kitabı,
Gaıin-Ei'zıımm Taıilıi, Beymt - 1957)
35. ITlulıpuıpfcıubgU.., 'T tu , qıuqptulnubın.ptıubhuıjngS puuqlıqniutt,M .'H nıJıu, 1857p., (M ıkhitaiyaııtsA.,TrabzonluEmıenilerin
Göç Ronıanı, Konstantinopolis - 1857)
36. 3hpphq]iulı M.,uq>lıntı-Mıupuıh|ııuup[ı huıj qm qpoguı|ııp, bplııub, 1986p.,(Çeı-kezyan G.,Afyon-Kaıalıisaı-Emıeııiyeıieşkesi,
Yerevan -1 9 8 6 )
37. 'tiruuııluıq|ıpp U,uıuıquuqıup «U uuııınubuıphuıp> puıqtup[ıb, [uılp. U. ‘n |ıu |tp b u ıtı, 4.. b q |i 2 ttıu lı. <Puıp|ıq, 1960p.,
(«Taıınsal» A dapazaiıiıın Taıüı Kitabı, derleyen: A. Bibeıyan, V. Yeğişyan, Paıis - 1960)
38. '4uıunlnıq|ıppjın.2uıılıuuıhıub Uhpuıuuı|ın) bt.quıuıın|ı huıjnLpbuıb, U. huı.,lpuqıl. U .‘'lıuuıplılj, P b jp ıu p , 1974p., (Sebastia-
Sivas ve çevre ilçelerin Anı Taı ilıi Kitabı, I. Cilt, derleyen A. Patrik, Beyrat - 1974)
39. 71uıınıluıq|ıpp ?ıİ2Vn^*n9İ*- -• Ü,uıqıupbuıb, Pb]pnı.p, 1971p., (Çeıııişgezek Taıilıi kitabı, derleyen: H. Ğazaiyan, Beymt
- 1971)
40. 'lıu u ıılu ıq |ıp p S[ııjp|ıl| pıuqıup|ı, |ııılp. b. 2ıu p q u ıp b ıu b , P b jp n ıp , 1972p., (Divriği Şelırüıin Taıüı Kitabı, derleyen: Y. Zaitaiyan,
Beymt - 1972)
41. 'nuınuInLplıüı U b p tu ||ı huıjng, P huı., lpuqıl. 0-. Uıupıu^ıbıub, bıuı U lıgbıbu, 1953p„ (Antep Emieııileri Taıilıi, II. Cilt,
derleyen: K. Saı afyan, Los Angeles - 1953)
42. ''lıuuıılm.pliLb hıujiıg Upuıpl{|ıp|ı, l|iuqıi. U. <l>npuınbıub. Gjm. 3npp. 1969p., (Aı-apkiı-Ennenileri Taı ilıi, derleyen: A. Polatyan.
Nevv-Yoik -1 9 6 9 )
43. U|uInbbmU <4.. 3ıiL2iuıIıuuıbıub uınbınıul[uıb U tluıulınj, 4,bbbın|ılj, 1966p,, (Sünonyan K., Poııtııs Aıııasya’sıııuı Anı Kitabı.
Venedik -1 9 6 6 )
44. S tp 3 n ı|h u ıtıtıtu b ıu b P-., ''H uunlıuq|ıpp U lul]ilı-Z|uuup|ı hıujng. Pbjpnı.p, 1965p., (Der-Hoviıannesyan K., Sivri-Hisaı-
Ennenileri Taıüı Kitabı, Beymt - 1965)
45. Oıujıuifbıutt U., 3ıu2iuıluunbm tı fl'nınnupnjlı hut]bpnı.h. 1606-1922, P b jp n ıp , 1971p„ (Paçacıyan S.. 1606-1922: Rodosto
Emieııileri A n Kitabı, Beym t - 1971)
46. <Pıuı]mıqjtub U., I^nıppıulpulı ılıuı|bpuıqpbpp Zui]iuuuuub|ı U huıjbpjı ılıuu|ıb/16-19-pq qıupbp/, bplıuib. 1999p., (Papazyan
A., Emıenistan ve Ennenileıie ilgili 16.-19. yüzyıl Tüık Belgeleri, Yerevan - 1999)
47. U ., Uljh b ı uıljhg|ıb /1020-1915/, U huı.. Pıutuıuphınn, 1942p„ (Keçyan A., 1020-1915: Eğm ve Eğinli, I. Cilt, Bükreş
- 1942)

48. R tib ıu h U., Uljb b ı luljbglılı, <l>mplıq, 1952p., (Keçyaıı A., Eğm ve Eğüıli, Paıis - 1952)
49. R t^bıuh P., 'tlıu ın ıln ıp |ııh U.<I)plj2 |ı h |ıu u h q u ıh n g |ıh hıujng |ı M.''lnj]ııı: U qqıujlıh jluıhıuübuıjhljuıpuıq|ıp. 4.'>lnjJuı, 1887p.,
(Keçyan R. 50 yıllık ulusal kaıakter: Konstantinopolis Sıııp Pugiç Emıeııi Hastalıanesiiıin Taıilıi, Koııstaııtiııopolis - 1887)
50. Roııbuıb 3., Znıjp |ı 2 ıllıın b |ııu b ı |ı 2 P 2 Uilpuju, U hm., Rlıbblıuı, 1899p., (Kosyaıı Y , Zınünıia (îzıııiı) ve Çevrelerindeki
Enneniler, I. Cilt, Viyana - 1899)
51. Ombıub-<4ıuupıupbuıb U ., ''lıum ılıuglıpp Ublj|iLplınj b ı U m uılm q|ı hıujng, P b jp n ıp , 1968p., (Odyan-Kaspaiyaıı A „ A ıgüria-
A ıkaı a ve Stanoz Ennenileri Taı ilıi Kitabı, Beymt - 1968)

BASIN

52. « P |ııq u ıb q |m h » , 1899p., («Püzantioıı», 1899)

53. «P|ııqıubqlınU », 1902p., («Püzantioıı», 1902)
54. «Zıujıuumıuhlı Ijn^luulı», 1928p., («E nnenistanüı Çanı(Hayastani Goçııak)», 1928)
55. «Zıujıuum ıuh|ı Ijn^huılj», 1929p., («E nnenistanin Çanı(Hayastani Goçııak)», 1929)
 XV. Y Ü Z Y ILD A N 1915’E
G Ü N Ü M Ü Z T Ü R K İY E ’SİNDE
E R M E N İ L E R İ N
T İC A R İ-E K O N O M İK
FAA LİYETİ

TOPLU BELGELER

Mizanpaj: Vahram MANUSACIYAN

«G ASPRİNT» M atbaasında yayım iam m şttr