Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet
Odsjek za historiju – Katedra za arheologiju

Spomenici islamske arhitekture u

Brčko distriktu
Seminarski rad

Murselović Enida

Sarajevo, novembar 2017.

 1. Sadržaj:

1. Sadržaj:................................................................................................................................2
2. Uvod....................................................................................................................................3
3. Historijski pregled dolaska turske vlasti na područje Brčko distrikta.................................4
3.1. Razvoj grada za vrijeme turske vlasti..........................................................................4
4. Atik – Savska džamija........................................................................................................5
4.1. Opis Atik- Savske džamije...........................................................................................5
5. Džedid – Bijela džamija......................................................................................................6
6. Dizdarija džamija ili Varoška drvenija................................................................................7
7. Hadži Pašina džamija ili Kolobarska džamija.....................................................................7
8. Brčanski mektebi – IBTIDAIJJA........................................................................................8
9. Brčanske medrese................................................................................................................8
10. Brčanske ruždije...............................................................................................................8
11. Zaključak..........................................................................................................................9
12. Katalog...........................................................................................................................10

2
 2. Uvod

Brčko distrikt posvjeduje svoju historiju sve od rimskog perioda. Sve preko ilirskog, rimskog,
austrijskog i turskog perioda, područje Bosanske Posavine posjeduje svoju historiju. Možda
nedovoljno istraženo područje ali i dalje zahvaljujući putopiscima, lokalnim mještanima koji
prikupljaju ostavštinu imamo uvid u historiju i ostavštinu. Za nas u ovom radu glavni pogled
će biti usmjeren na turski period i one historijske građevine koje nam je to vrijeme ostavilo na
tlu Brčkog. Pod dejstvom ratnih dešavanja dosta arhivske građe je uništeno. Skoro sve
džamije u Brčkom su srušene a one koje nisu uništene do temelja, pretrpjele su velika
oštećenja. U radu će biti predstavljene prve brčanske džamije, medrese i ruždije.

3
 3. Historijski pregled dolaska turske vlasti na područje Brčko
distrikta

Neposredno pred konačni pad pod tursku vlast Bosanska Posavina u koju je ulazio i prostor
Brčkog, bila je u sastavu mađarske Srebreničke banovine i kao takvu, ona će biti osvojena od
strane turske vojske 1512. godine.Ove pohode na sjevernu Bosnu predvodio je Sulejman II
Veličanstveni. U to vrijeme kreće veće naseljavanje stanovništva na prostotr Bosanske
Posavine. Po osvajanju Bosne, Turci su izvršili novu administrativnu podjelu teritorija.
Premanovoj podjeli prostor Bosanske Posavine pod kojom se smatra i prostor Brčkog, pripao
je Zvorničkom sandžaku. Brčko je kao novo osvojeni grad, turskoj vojsci poslužio kao jako
dobro uporište na Savi za dalja osvajanja prema sjeveru Europe. U Brčkom je podignuta
turska utvrda koju su čuvali graničari tzv. ulufedžije. Nakon izvijesnog vremena brčanska
utvrda postae značajno središte komunikacija. Od sredine 16. st. Brčko ima svoju stalnu
mustahafizu i timarlije te sve više dobija na svom značaju. U dokumentima turske
administracije navodi se da se oko 1600. godine u Brčkom ima oko 35 muslimanskih kuća, u
gradu kreće gradnja džamija te se otvara pazarski dan.

Prema radovima našeg savremenika Ataha Mahića, koji u svojim radovima o historijskom
razvoju grada Brčkog navodi kako nam dokumenti i neke usmene predaje kažu kako je Brčko
u 17. st. bilo palanka sa utvrđenjem od brvana i jakog kolja opletenog šeperom a sa vanjske
strane donekle nasut zemljom. Oko utvrđenja nalazio se hendek a iznad samog ulaska u
palanku čardak sagrađen od hrastovine. Zapovjednici palanke su bile age.1

3.1. Razvoj grada za vrijeme turske vlasti

Već oko 1655. godine u nekim spisima katoličke biskupije između ostalog, navedeno je kako
u Brčkom ima oko 150 muslimanskih kuća i 3 džamije. Nakon ovog perioda u Tursko-
Austrijskom ratu dolazi do poraza turske vojske od strane Austrije i Brčko je ponovo pod
austrijanskom vlašću sve do 1739. godine. Te godine dolazi do novog rata gdje turska vojska
vraća svoje posjede. Sada je Brčko pripojeno Tuzlanskom kadiluku.

Od 1740. godine kreće veoma stabilan period u Bosanskoj Posavini pa je tako i u Brčkom
zabiljažen veliki gradski razvoj ali i onaj koji se odnosi na zemljoradnju, stočarstvo i
zanatstvo. Već 1820. godine počinju sa formiranjem mahala; Atik,Varoš, Djedid, kolobara,
Karanfil i mahala na području današnjeg naselja Ciganluk. Prema popisu stanovništva iz
1879. godine na području Brčkog je živjelo 73% muslimanskog stanovništva. Prva
muslimanska biblioteka se nazivala „Kiraethana“ a otvorena je 1887. godine. U svima
mahalama je krenula i gradnja džamija.

1
Mahić Atah; privatna dokumentacija; 2000. godina.

4
 4. Atik – Savska džamija

Atik džamija je najstarija džamija u Brčkom kao što joj i samo ime govori (atik, turk. staro).
Njena gradnja je krenula oko 1600. godina. Nije poznat vakif /utemeljitelj/ ove džamije, niti
se znaju njeni stariji imami. Bila je od drveta. Kako je mahala bila sve veća tako se i džamija
proširivala. Svejedočenje o starosti ove džamije pokazuje i mezarje koje je bilo tik uz nju. Na
tom mezarju pronađeni su i nišani iz 1683. i 1793. godine (preračunato sa hidžretske godine).
Riječ je o nišanima koji su ostali do 1992. godine, i koji su se nalazili u krugu džamije a vje-
rujem da je bilo i starijih sačuvanih nišana.

Stara Atik džamija imala je zidove koji su bili debeli oko jednog metra, dvije munare, ukrasne
šerefe koji su bili izgrađeni od sitne cigle te sa ukrasima raznih boja u kojima je preovladvala
zelena boja. Među Brčacima je kružio i naziv „Šarena-Aladža džamija“. Da je ova džamija
pretrpjela dosta uništavanja i zbog toga restauriranja govori i činjenica da nije imala
uobičajene natpise i svoj hronogram koji je bio karakterističan za starije džamije. Prema
Atahu Mahiću koji se bavio istraživanjemhistorije ove džamije, zadnja restauracija Atik
džamije bila je 1964. godine, potom jedna 1980. godine. U ovoj posljednjoj restauraciji bila je
zamjenjena krovna konstrukcija kada je skinut biber i stavljen polumediteran crijep,
postavljena limarija, bijela fasada te popločan vanjski trijem.2 (Tabela I)

4.1. Opis Atik- Savske džamije

Atik – Savska džamija bila je jednoprostorna džamija, pokrivena sa krovom na četiri vode.
Zabiljaženo je da je u zadnjoj restauraciji džamija bila omalterisana i sa unutrašnje i sa
vanjske strane. Ulazni trijem se sastojao od tri stuba kvadratičnog presjeka, međusobno
povezana lukovima. Bočne strane su takođe bile povezane sa centralnim dijelom objekta sa po
jednim lukom, koji je imao širinu centralnog luka trijema. Iznad trijema su se nalazile tri
manje kupole, koje su bile omalterisane i okrečene u bijelo. Na toj površini nije bilo nikakvih
slikanih dekoracija niti kaligrafskih natpisa. Džamija je imala mahvil na koji se pristupalo
stepeništem. Ograda mahvila je bila drvena. Džamija je imala mihrabsku nišu koja je bila
utisnuta u vanjski zid. Mimber je bio urađen od kamena. Baš kao i mimber i ćurs je bio od
kamena sa gonjom pločom od bijelog mermera. Munara džamije je imala dvije šerefe i bila je
ozidana ciglom. Donji dio munare imao je kvadratičnu osnovu, dok je osnova gornjeg dijela
bila osmostranična. Munara je imala nekoliko nivoa sa dekoracijama, od kojih se prvi nalazio
ispod samog krova. Drugi niz se nalazio ispod šerefe, dok je treći bio u sredini tijela munare.
Sve dekoracije su bile izvedene u malteru i bojene drugačijim tonom od osnovnog tona fasade
(u ovom slučaju zelena boja). Osvjetljenje je u stepenište munare bilo dovedeno preko osam
izduženih, lučno završenih otvora.3 Oko džamije se nalazilo mezarje o kome je ranije bilo
riječi.

2
Mahić Atah; privatna dokumentacija; 2000. godina.
3
http://old.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=1837 05.01.2018. g.

5
Atik-Savska džamija je srušena 1992. godine u toku ratnih dešavanja koja su zahvatla i Brčko.
Dosta dokumentacije o ovoj kao i ostalim džamija u Brčkom je uništeno kada su i same
džamije bile srušene. Zbog toga je dosta historijskih informacija u manjini. Pored drugih
stručnjaka koji su se bavini islamskom arhitekturom u Bosni, bitno je pomenuti i brčaka
Ataha Mahića koji se aktivno bavi i prikuplja sve ostavštine o ovoj ali i drugim džamijama.

5. Džedid – Bijela džamija

Džedid ili Bijela džamija u Brčkom je jedna od najvećih i najmasivnijih džamija u Brčkom.
Izzgrađena je na jednom brijegu u naselju Kolobara. Imala je veoma visoku i lijepu munaru.
Njeno ime Džedid u prevodu sa turskog jezika znači „nova“ što vjerovatno upućuje da je
sagrađena nakon Atik džamije. Njen izvorni oblik potiče iz 1893. godine kada je obnovljena.
To se vidi iz njenog hronograma koji je bio iznad vrata džamie. Na njemu je napisano da je
džamiju obnovio Nurudin Arnaut hadži Osman, sin hadži Zekerijaha zajedno sa svojom
porodicom. (Tabela II)

U dvorištvu džamije nalazilo se veoma staro i veliko mezarje. Bilo je ograđeno masivnim
zidom. Među mezarima nalazio se i jedan istaknuti od hadži hafiz Osmana, koji je bio jedan
od vođa otpora brčanskih muslimana u 1878. godini. 4

Pomenuti hronogram koji se nalazio iznad ulaznih vrata bio je 1x0,50m na kome je bio
isklesan natpis koji se odnosio na obnovu džamije.5 Tekst sa hronograma u prevodu je glasio:

„ Neka je bezgranična hvala Uzvišenom Stvoritelju,

Koji nas obveseli obnovom ovog mjesta,
Osnivač mesdžida neka postigne Vjerovjesnikovu milost,
I sa rajem nek je obradovan na zauzimanje miljenika / Vjerovjesnika
Muhammeda a.s./.
Ova bogomolja slična je bašči raja
Pogodno je mjesto za vjernike koji je posjećuju.
Neka svima umrlim koji počivaju u okolici ove džamije
Bog se smiluje i obraduje ih rajem.
Ovu časnu džamiju podigao je za Božije zadovoljstvo
Nurudin Arnaut hadži Osman, sin hadži Zekerija-a i
njegova supruga Hadži Vasvija, božija robinja, kći
Huseina Pazarca, neka svima svima Milosni oprosti/grijehe/
Godina 1311.”

Džedid – Bijela džamija je srušena 1992. godine. Na mjestu stare džamije danas je sagrađena
nova džamija u modernom arhitektonskom dizajnom.

4
1998. Mujezinović, Medmed, Islamska epigrafika u BiH, str. 162-164.
5
1996. Suljkić, Hifzija, (HIKMET(IX)), Spomenici islamske kulture u Brčkom, publikacija Naša Baština, br. 3-
4, str. 142-144

6
 6. Dizdarija džamija ili Varoška drvenija

Dizdarija džamija je bila treća po redu sagrađena džamija u Brčkom. Nalazila se na mjestu
današnje zgrade pošte. U spisima nailazimo na podatak da ju je sagradio Hadži Dizdar
Mujkanović, u prvoj polovini 19.st. Nije bila posebno velika ali je imala veoma lijepu drvenu
munaru. U narodu je za ovu džamiju kružio naziv “Varoška džamija” ili “Dizdarija” prema
njenom dobrotvoru. Uz samu džamiju nalazilo se i mezarje koje je gradnjom nekih drugih
objekata u blizini džamije bilo prekopano u jednom trenutku.

1959. godine donesena je odluka kojom se srušila džamija in a tom mjestu je izgrađena pošta.
Džamija nije imala slavnu sudbinu jer je njeno zemljište dva puta u historiji bilo oduzimano.
Prvi put je to bilo 1884. godine. Prema informacijama do kojih je došao lokalni mještanin,
Atah Mahić, zadnji imam je bio Livadić Fehim koji je i umro 1950. godine.6

7. Hadži Pašina džamija ili Kolobarska džamija

Bila je to četvrta po redu sagrađena brčanska džamija. Novac za izgradnju ove džamije je
poklonio Hadži Pašo Mujkanović. Džamija je podignuta početkom 19. stljeća u vrijeme
gradnje Dizdarija džamije. Imala je drvenu munaru a zbog svog lokaliteta gdje se nalazila
često su je mještani zvali “Kolobarska džamija”. U sklopu džamijskog dvorišta nalazilo se i
mezarje. Džamija je nesretnim ratnim okolnostima, srušena 1992. godine 17.jula. (Tabela III)

Na mjestu stare Hadži Pašine džamije danas je izgrađena nova džamija po uzoru na staru
arhitekturu srušene džamije.

6
Mahić Atah; privatna dokumentacija; 2000. godina.

7
 8. Brčanski mektebi – IBTIDAIJJA

U Brčkom su radila četiri mekteba. Obično je svaka mahala uz svoje džamije imala i manje
mektebe koje su pohađali lokalni đaci. U Brčkom su mektebi radili sve do 1914. godine.
Dolaskom austrijske vlasti brčanski mekteb su doživjeli reformu i pored vjerskih učenja
uvedena su i svjetovna.7

Jedan od mekteba podignuli su braća Kučukalić sa namjerom da te mektebe mogu pohađati i

ženska djeca. Ovaj mekteb je otvoren 1906. godine. Zgrada mekteba je bila prizemna. Zgrada
je u ratu pretrpjela velika oštećenja.

9. Brčanske medrese

U Brčkom su bile tri medrese. Dvije od njih su bile u naselju Kolobara a jedna se nalazila u
Staroj mahali uz Atik džđamiju. Zgrade u kojima su bile medrese bile su veoma oštećene pa
na zahtjev građana 1869. godine one i popravljene. 8 Nakon renoviranja zgrada brčanskih
medresa zabiljažen je i veći broj učenika.

Sa povećanjem broja učenika stvorila se potreba da se proširi i zgrada medrese. Trgovac Alija
Kučukalić je od svog novca podigao novu zgradu i medresi dao ime „Čačak“ (simbolično,
zbog uspomene na mjesto iz kojeg je 1821. godine došao u Brčko). Zgrada je tokom oba rata
pretrpjela oštećenja i dosta puta joj se mijenjala namjena.9

10. Brčanske ruždije

Prva muslimanska škola svjetovnog karaktera bila je otvorena 1865. godine. Na mjestu stare
zgrade ruždije, 1894. godine je izgrađena nova zgrada o trošku trgovca Alije Kučukalića.
Zgrada je imala dva sprata, osam velikih i dvije manje dershane (učionice). U brčanskoj
ruždiji su se pored vjerskih predmeta izučavali i svjetovni predmeti.10

7
1996. Suljkić, Hifzija, (HIKMET(IX)), Spomenici islamske kulture u Brčkom, publikacija Naša Baština, br. 3-
4, str. 143
8
Mahić Atah; privatna dokumentacija; 2000. godina.
9
1996. Suljkić, Hifzija, (HIKMET(IX)), Spomenici islamske kulture u Brčkom, publikacija Naša Baština, br. 3-
4, str. 143
10
1996. Suljkić, Hifzija, (HIKMET(IX)), Spomenici islamske kulture u Brčkom, publikacija Naša Baština, br. 3-
4, str. 143

8
 11. Zaključak

Na samaom kraju izdvaja se jedan od glavnih zapažanja a to je da je dokumentacija o

arhitekturi turskog perioda u Brčkom veoma oskudna. Posebno mjesto zauzimaju bogati
trgovci i lokalni građani Brčkog koji su ličnim prihodima ulagali u izgranju islamskih
objakata u Brčkom. Iako oskudna dokumentacija koja nam je ostala o arhitekturi Brčanskih
džamija ipak imamo uvid o njihovom izgledu u periodu turske vlasti. Pored literature o tom
periodu posebno mjesto zauzima lokalni istražitelj Atah Mahić, kojem i dugujem najveću
zahvalu za literaturu o ovoj temi. Bez obzira što su brčanske građevine pretrpjele velika
oštećenja u toku rata, danas su izgrađene nove džamije koje ne daju da se izbriše sjećanje na
one stare.

9
 12. Katalog

Tabela I

Izvorna Atik-Savska džamija, prije rušenja (1914. godina)

Obnovljena Atik-Savska džamija (2017.godina)

10
Tabela II

Izvorna Džedid- Bijela džamija

Obnovljena Džedid – Bijela džamija

11
Tabela III

Izvorna Haži Pašina – Kolobarska džamija (1874. i 1974. godina)

Današnji izgled, obnovljene Hadži Pašine - Kolobarske džamije (2017. godina)

12
13. Literatura

Kreševljaković, Hamdija, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom,

1951.

Suljkić, Hifzija, (HIKMET(IX)), Spomenici islamske kulture u Brčkom, publikacija

Naša Baština, br. 3-4, 1996.

Jakobović, Zlatko, Kroz brčansku posavinu, izdanje 1996.

Mahić, Atah, Privatna dokumentacija, 2000.

Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika u BiH, br.11, str.162-164

Mujanović, Fehim, Historija Brčkog i okoline od prahistorije do Austro-Ugarske

okupacije 1878. godine, Brčko, decembar 2000.

13