ΚλΗΡΟΝΟΊ\ΙΙΑ

ΕΞΑΜΙΙΝΙΑΙΟΝ ΙΙΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΔΗΜΟΣΙΕΊ'ΜΑ

Έκ8οτtκ-Ιj Έπιτροπ-1)
ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΦΟl'ΝΤΟΤΛΙΙΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Κ. ΘΕΟΧΑΡΙΙΣ Εl'ΘΊ'l\1ΙΟΣ Κ. ΛΙΤΣΑΣ

Έπιμε:J.rιτ-1)ς Έκ86σε:ως
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΊ'

Δ ι ε ό Ο υ ν α ι ι; Πcχ':'ptιχpχικCιv ~Ι8ρυμα: Πιχ':'ι:pικών Μe/.εtών

(Περtο8ικCιv «KI.YJpovoμ(ιxJ>)
'Ι. 1\[ον-1) Βλοιτά3ων, ΈπτοιΠ'J?y(ου
64, 546 34 Θcσααλον!κ'1)
Τ 11 λ t φ ω ν ιχ Διε•JΟ:ιντ-ής : {031) 203-620
Γpιχμμα:τs:(α: (031) 202-301
Τμ'ί;μιχ χεφογράφωv: (031) 202-302
Έ τ '1j α ι (I( αυν 8 ρ ο μ+,: 'Eσω"":'tFtΚOU 3pz. 5.000
Έξωτε;;ικQ:j USA $ 36

KLERONOΊ\IIA
PERIODICAL PUDLISIIED T\VICE-YEARLY

Editoriαl Doard
IOANNJS lΊΙ. FOUNTOUιiS
ATHANASIOS Κ. THEOCHAniS EFTHYMIOS Κ. l,IτSAS

Editorial Assistαnt
1\:AΊΈRL.'iA KATSAROU

Α d d r c s s: Patriarchal Institutc for Patristic Studics

(Pcriodical ιιKJcronomian)
\'lalιιιlon lΊionasLcry, Eptapyrgiou G4, 546 34 Thcssaloniki, Grceco
Τ e J. Dircctor : (031) 203-620
SccreLary: (031) 202-301
MSS. Dcp.: (031) 202-302

Α n n u a Ι s u b s c r i p ι ί ο η: Grccce Dr. 5.000; Forcign countrics, USA $ 36

Rcmitιanccs should bc scnL by Bank Chcquc dircctly to thc abovc address.
Corrcspondcncc, books for rcvic\V and malcrial Cor pιιblication s!JOuld bc also scnt
to ll1c aboYc adύress.

ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΝ ΙΔΡΥΜΑ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

ΔΙΟΙΚΙΙΤΙΚΟΝ Σl.λΙΒΟΤΛΙΟΝ

Πρ6ε:8pος Ό lΊΙΥJ'ΡΟΠQλ(τr.; 'Ιεpισσο~ κοιι Άylo"J 'Όρ?υ; Νικ63ΥJμ?;

Άvτtτ:p6ε:8ρος Ό 2\[ητροτ:Q).(~τ;; Τυ;;ολόης κοι\ Σεpεντ(ο•J Πα:ντε:λε+,μωv
ΔteυΟu•ιτ+,ς Ίωά-.•ιΊjζ l\I. ΦoΙJ'ι'\"Q'Jλ'tj;
Σόμβουλοι Ίω%•J'J'fJ<; Γοιλά·ιης Ε>.)θ{ιμ~ος Τσ,γcφί3οι;
'Α•ι:cσ':'άσ:ος ΠηtΙJ.α:ι; Γεώργιο; Νάκοι;
Έ π ιτ ιμος Σ ό μ β ο υ λ ο ς: ΓroC. Dr \Vilhclm Sclιnccmclchcr

+ Athos Library
Π Αγιοpειηκή Βιβλιοθijκη
 I(ΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ

ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

ΤΟΜΟΣ 27

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΤΟΜΟΣ 27, ΊΈΥΧΗ Α'- Β' ΙΟΥΝΙΟΣ- ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1995

Ό παριbν τόμοι; έκ:δίδεται dναδρομικ&ς τόν Όκ:τιbβριον τοϋ ~τους 1996

f- Athos Library
Π Αγιορειηκή Βιβλιοθήκη
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 27ou ΤΟΜΟ!

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΕΡ ΑΝ ΑΠΟΚΑΛΤΨΙΝ ΤΟ! ΙΩΑΝΝΟΤ

ΕΠΙ ΤΗι ΧΙΛΙΟΣΤΗι ΕΝΑΚΟΣΙΟΣΤΗι ΕΠΕΤΕΙΩι ΑΠΟ
ΤΗΣ ΣΤΓΓΡΑΦΗΣ ΑΤΤΗΣ (95-1995)

Σελlc;
Μητροπ. 'Ιερισσού, Ά γ ίου 'Όρους καl Άρδαμερίου Νικο­
δήμου 'Αναγνώστου, At uπερκ6σμιοι λειτοuργικα:ι
σκ'l)να:ι κα:ι είκ6νει; τηι; 'Αποκα:λύψεωι; 9- 21
'Ιωάννου Λ. Γαλάνη, "Άνθρωποι; κoct κτίcrΊJ στο βιβλίο
τ~ ι; 'Αποκα:λύψεωι; 23- 31
'Αθανασίου Κ. Θεοχάρη, Ot εΊκοσι τέσσα:ρει; πρεσβύτεροι
τ~ ι; 'Αποκα:λύψεωι; τοu ΊωιΧ.ννοu 33- 65
'Ιωάννου Καραβιδοπούλου, Έκκλ'l)σία: κα:ι πνεuμα:τικ~ ζω~
'
στις '
επτα:' επιστο
' λ'ει; -
τ'l)c; 'Αποκα:'λ uψ 'l)c; 67- 81
'Ανέστη Γ. Κεσελ6πουλου, Ot tερετι; κα:ι το φuσικο περι­
βά.λλον 83- 97
Μητροπ. Ήλιουπ6λεως καl Θ είρων 'Αθ. Παπα, Κα:λλι­
τεχνικeι; έκΜσειι; eξ ά.φορμ~ι; τοu έορτα:σμοu τ~ι; χι­
λιενα:κοσα:ετΊJρεaοι; τ~ι; 'Αποκα:λύψεωι; 99-108
'Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Ή σΊJμα:σία: των uΜτων -μιοc
μuστ'l)ρια:κ~ έρμ'l)νε(α:- 109- 117
Πρεσβ. Γεωργίου Δρ. Χαραμαντa., Ot κα:θ'l)γούμενο. κα:ι
ot πα:τρια:ρχικοι έ:ξα:ρχοι ΠιΧ.τμοu ά.πο την ά.πελεuθέ-
ρωσ'l) τηι; Δωaεκα:ν~σοu μέχρι σ-ήμερα: 119- 133

ΜΕΛΕΤΑΙ

Διον. Βαλαή, Ή στιΧcrΊJ τοu λογίοu μονα:χοu ΒΊJσσα:ρ(ωνα:

στις εριaει; των μονα:χων τοu Άγίοu "Oρouc; κα:τοc
τον ΙΗ' α:ίώνα: 137 -167
Νικολ. Κρουσουλούδη, Ή raρucrΊJ τηι; Λα:τινικ~ι; Έπισκο-
4

π~ς Χεοu κιχl ot πρωτοι γνωστοl &πεσκοποε τΊJς 169 - 188

Εvθ. Κ. Λίτσα, Σuμβολ~ στη σόντΙΧξ"Ι) ένος νέοu ρεπερτο-
ρεοu των βιβλιοθ"/)κων ΚΙΧL των ΚΙΧτrtλόγων των έλλΊ)-
νικων χειρογράφων 189 - 200
Γεωργ. Ι. Μαντζαρίδη, Ό ΓέροντιΧς Σωφρόνιος θεολόγος
της UΠΟστΙΧτLΚ~ς &ρχ~ς 201 - 204
Αlκ.-Μ. Άλ. Μπαλfι, Ή ΠΙΧρiΧστΙΧσ"Ι) των οεομένων στ~ν
πiΧλΙΧιοχριστιιΧνικ~ τέχν"Ι) 215 - 237
Άρχιμ. 'Ανδρέα 'Α. Νανάκη, Λόγος τοu ΜψροπολετΊJ
Κρ~τ"Ι)ς Εομενεοu στοδς έκο"Ι)μ~σΙΧντες έπισκόποuς
ΡεθόμνΊ)ς Χρόσσ:νθο κΙΧl Κuοωνεσ:ς Νικ"Ι)φόρο 239 - 248
Χρήστου Κ. Οlκον6μου, Ή οίκοuμενικ~ &ποστολ~ τοu &-
, ποστόλοu Πσ:ύλοu 249 - 272
Πρωτοπρεσβ. Κων jνου Παπαγιάννη, ΠΙΧρΙΧτ"Ι)ρ~σεις έπl
τΊjς &κολοuθεοcς τ~ ς ΖωΊ)φόροu Π Ί)γ~ς 273 - 280
V asil Τ. Istaιιridis, Orthodox Theological Education,
Past and Present - the Ecumenical Patriarchate 281 - 301
Βασίλ. Φραγκέσκου, Γρ"Ι)γορεοu τοu Θεολόγοu έπιστολ~
79 ΚΙΧL ~ τΙΧuτότψιΧ τοu έπσ:ινοuμένοu σ' ΙΧΟτ~ν προ-
σci>πou 303- 308
Chr. Veniamin, The Transfiguration of Christ and
the deification of man in Saint Maximus the Con-
fessor 309- 329
Βασ. Στ. Ψευτογκfi, Μεσ: &π&ντφ"Ι) &πο 'Ορθόοοξ"Ι) σκο­
πιιΧ στ~ν 'Εγκύκλιο Έπιστολ~ «Ut Unum Sint» (Ίω.
17,21) τοu π&πΙΧ Ρci>μΊ)ς Ίω&νν"Ι) ΠΙΧύλοu Β' γιιΧ τ~ν
ένότψΙΧ τ~ς ΈκκλφίΙΧς 331-343

ΧΡΟΝΙΚΆ

Όμιλεσ: τ~ς 'Α. Θ. Παναγι6τητος τού Οlκουμενικού Πα­

τριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου κσ:τιΧ τιΧ έγκσ:ενιΙΧ τοu
νέοu Σuνεορισ:κοu Κέντροu τ~ς Όρθο06ξοu 'ΑκιΧΟΊ)­
μεσ:ς Κρ~ης 347-357

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙ~ΟΝ ΔΕΛτΙΟΝ

Γεωρy. Γκαβαρδίνα, «ΔιΙΧμ&χες ΊερiΧς ΜΊ)τροπόλεως Θεσ­

σσ:λονLκΊ)ς κσ:l -Ίεf'iΧς Μόν~ς Βλιχ;τ&οων γι~ τόν Ίερο
 5

Να:ο τ~ς Πα:να:γtΙΧς τ~ς ΛΙΧΟΟΊ)γψρtα:ς επt Μψροπο­

λtτου Θεσσ!ΧλονLΚΊ)ζ ΓεννΙΧοtου
(1912-1951 )», ΚΕ'
ΔΊ)μ~τpLα:
- 16 Όκτωβρtου 1990 (' Αθ. Κ. Θεοχά.pΊ)ς) 361 - 364
Antonio Baruffa, Le catacombe di San Callisto, Storia,
Archeologia-Fede (Κ. ΧΙΧpiΧλΙΧμπtοΊJς) 364-365
Ruggero Ιorio, Battesimo Battisteri (Κ. ΧΙΧpΙΧλΙΧμπtοΊJς) 365- 366
Σωτ. Ν. Καδfi, Κ&οLξ ιερiΧς Μον~ς Δωνυσtου Άγtου "Ο­
ρους LΊJ' -Lθ' ΙΧι ('Ι ω. ΦουντούλΊJς) 366-368
Άθαν. Ε. Καραθανάση, επLμ. ΔΊ)μ~τpLΙΧ ΚΖ', 'ΕπLστΊ)μΟ­
νLΚΟ Συμπόσω, ΧpLσηΙΧνLχ1j Μα:κεοονtΙΧ, Ό ά.πο Θεσ­
σΙΧλονtκΊJς ΟtκουμενLκος Πα:τpLά.pχΊ)ς 'Ιωα:κεtμ Γ',
ό Μεγ!Χλοπρεπ~ς (Βα:σ. ΣτΙΧυρtοΊJς) 368- 370
Κύπρια Μηναία, Τόμος Α', 'ΑκολουθLΙΧL Σεπτεμβρtου ('Ιω.
ΦουντούλΊJς) 370- 372
Οίκονόμου Σ. Τάξη, Συνοπηκ~ ιστοpLΙΧ ΚΙΧL τοπογpΙΧψLΙΧ
τ~ ς Λέσβου ('Ι ω. ΦουντούλΊ)ς) 373- 374
Laici e Laicita nei primi secoli della Chiesa, a cura di
Enrico dal Covolo, Ferdinando Bergamelli, Elena
Zocca, Maria Grazia Bianco (Κ. ΧΙΧpΙΧλΙΧμπtοΊJς ). 374- 375
Theodor Nicolaou, Askese, Mδnchtum und Mystik in
der Orthodoxen Kirche (Γ. ΜΙΧντζΙΧpLΟΊJς) 375- 379
Κώστα Ν. Τριανταφύλλου, ΊστοpLκον ΛεξLκον των Πα:­
τρων ('Ι ω. 'Αθα:να:σόπουλος) 379- 381
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΒΑΛΑΗΣ / ΘεσσαλΙΥVfκη

Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝΑ ΣΤΙΣ

ΕΡΙΔΕΣ ΤΩΝ ΜΟΝΆΧΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ
ΙΗ' ΑΙΩΝΑ

Ό λόγιος μοναχός Βησσαρίων, κ:ατα κόσμον Βασίλειος Χα­

τζηλάσκ:αρης, γεννf1θηκ:ε στη Ραψάνη 1 'Ολύμπου κ:ατα τό ετος

1. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΎ, Περl τής εν Κουτλουμουσίου Μονής γενομένης Συ­

ν6δου διd πατριαρχικής προσταγής περl τού ζητήματος τών Μνημοσύνων, (Έκ
Βουκουρεστίου Δακίας, 27 Μαίου 1812), κώδ. 281 μονης Παντελεήμονος του 'Α­
γίου Όρους, σελ. 154. Πρβλ. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασίου τού Παρίου,
Δήλωσις τής εν τcp Άγίφ 'Όρει ταραχών dληθείας, ('Ιστορία καΙ Θεολογία τού
Κολλυβαδικού κινήματος βάσει dνεκδ6των χειρογράφων), Άθηναι 1988 σελ. 92 ·
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλaς lj Έλληνικδν Θέατρον, 'Ανατύπωσις Α' έκδόσεως,
Έπιμέλεια-είσαγωγη-εύρετήριον: Τάσου Άθ. Γριτσοπούλου, εκδ. 'Εταιρείας Μα­
κεδονικών Σπουδών, Άθηναι 1972, σελ. 209· ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Νεοελληνικη Φιλο­
λογία, Βιογραφίαι τών εν τοίς γράμμασι διαλαμψάντων Έλλήνων, dπδ τής καταλύ­
σεως τής Βυζαντινής Αvτοκρατορίας μέχρι τής έλληνικής εθνεγερσίας (1453-18.'21),
Έν 'Αθήναις 1868, σελ. 571· ΣΕΡΓΙΟΥ ΜΑΚΡΑΙΟΥ, 'Εκκλησιαστικη Ίστορία, στην
εκδοση ΚΩΝ /ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Μεσαιωνικη βιβλιοθήκη, τ. Γ, Έν Βενετίιt 1872, σελ. 277•
ΚΑΙΣΑΡΙΟΥ ΔΑποΝΤΕ, Ίστορικδς κατάλογος τών καθ' ήμί'iς χρηματισάντων έπισήμων
Ρωμαίων (1700-1784), στην εκδοση ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Μεσαιωνικη βιβλιοθήκη ... ,
δ.π., τ. Γ, σελ. 133· Β. Α. ΜΥΣΤΑΚΙΔΟΥ, <<Συμβολη εiς την ιστορίαν τών έν Ίωαννί­
νοις σχολείων, (Σχολη του Γκιούμα-Άνέκδοτα ταύτης σιγίλλια)», Παρνασσός 10
(1886), σελ. 62 σημ. 1· ΧΑΡΙΣΗ ΠοΥΛΙΟΎ, «Κατάλογος των έν τοίς γράμμασι διαλαμ­
ψάντων Μακεδόνων άπό της καταλύσεως της Βυζαντινης Αϋτοκρατορίας μέχρι
της έθνεγερσίας μετα συντομωτάτων βιογραφικών σημειώσεων>>, Μακεδονικδν
Ήμερολ6γιον Παμμακεδονικού Συλλ6γου 4 (1911), σελ. 174· ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ,
Άποσημειώματα χρονογράφου (1800-1913), Έν 'Αθήναις 1932, σελ. 115· Ν. Θ.
ΜΠΟΥΓΑτΣΟΥ, «Βησσαρίων», Θρησκευτικfι Ήθικfι Έγκυκλοπαιδεία, Άθηναι 1963,
τ. 3, στ. 854· ΧΑΡ!ΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων l!ρις εν Άγίφ 'Όρει κατa τον
ΙΗ' αlώνα, [Έπιστημονικη Έπετηρi.ς Θεολογικης Σχολης Πανεπιστημίου Θεσσα­
λονίκης, Παράρτημα άρ. 3], Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 60• ΚΩΝΣΤΑΝΠΝΟΥ ΠΑΠΟΥ­
ΛΙΔΗ, Τδ κίνημα τών Κολλυβάδων, [Έκκλησιαστικαi. εκδόσεις Έθνικfjς Έκατον­
πεντηκονταετηρίδος, άρ. 7], Έν 'Αθήναις 1971, σελ. 42· ΜΑΡΚΟΥ ΓκΙΟΛΙΑ, Ό Κο­
σμί'iς Αlτωλδς καΙ ή εποχή του, 'Αθήνα 1972, σελ. 68· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Θ. ΚοΝτΟΒΑ, «Ή
περi. μνημοσύνων ερις καi. ή διδασκαλία περi. του μέλλοντος τf]ς ψυχfjς μετα θά-
138 Δ. ΒΛΛΛΗ

1735 2 η 17383 • ΤΗταν αδελφός του περίφημου εκκλησιαστικου ύμνο­

γράφου 'Αναστάσιου Χατζηλάσκαρη 4 • Ή έπωνυμία του Χατζηλάσκα­
ρης προκύπτει απο τΊΊ μνημόνευση του 'Αναστάσιου σε μεγαλογράμ­
ματη i:πιγραφfι της αργυρης λειψανοθήκης του νεομάρτυρα της Ραψά­
νης άγίου Γεωργίου: «Ο ΕΝΔΟΞΟΣ ΝΕΟΜΑΡΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΘΛΗΣΑΣ ΕΝ
ΤΥΡΝΑΒΩ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1818 ΕΠΙ ΒΑΛΗ ΠΑΣΙΑ ΥΙΟΥ ΑΛΗ ΠΑΣΙΑ ΗΊΌΝ ΥΙΟΣ
ΧΑΤΖΗ ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ ΥΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΕΙΟΥ ΨΑΛΤΟΎ ΚΑΙ ΜΗΤΡΟΣ ΣΜΑΡΑΓΔΑΣ

ΘΥΓΑΤΡΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΑΚΕΛΑΡΙΔΟΥ»5 •

Άφου παρακολούθησε τα έγκύκλια μαθήματα στη γενέτειρά το\),
κατόπιν μαθήτευσε στfι Μαρουτζαία Σχολfι των Ίωαννίνων 6 κοντι't.
στο φημισμένο δάσκαλο του Γένους Εύγένιο Βούλγαρη. 'Αναφέρο­
νται δύο σχολαρχίες του Εύγένιου στα 'Ιωάννινα: α) 1742-17467 , καi

νατον», Γρηγόριος ό Παλαμίiς 71 (1988), σελ. 578· Έγκυκλοπαιδε{α Πάπυρος­

Λαροι\ς-Μπριτάννικα, [1984] τ.
14, σελ. 171.
2. ΓΕΩΡΠΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ.π., σελ. 209. Πρβλ. Ν. Θ. ΜποΥΓΑτΣΟΥ,
δ. π., Θρησκευτικij 'Ηθικiι 'Εγκυκλοπαιδε{α, τ. 3, στ. 854· ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΙΚΟΥ, «'Από
τiς θεολογικές εριδες της 'Εκκλησίας, Ό λόγιος μοναχός Βησσαρίων ι'ιπό τη Ρα­
ψάνη, πρωτεργάτης της καταδίκης της αίρέσεως τών Κολυβάδων», Ραψάνη τχ. 1
(Νοέμ.-Δεκ. 1984), Περίοδος Β', σελ.
15· ΑΝΩΝΥΜΟΥ, «Βησσαρίων», Έγκυκλοπαι­
δε{α Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, [1984], τ. 14, σελ. 171.
3. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Νεοελληνικiι Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 571. Πρβλ. ΧΑΡΙ­
ΣΗ ΠΟΥΛΙΟΥ, δ.π., f.fακεδονικον 'Ημερολόγιον Παμμακεδονικού Συλλόγου 4 (1911),
σελ. 174· ΚΩΝΣΤΑΝτΙΝΟΥ ΠΑΠΟΥΛΙΔΗ, Το κfνημα τών Κολλυβάδων ... , δ.π., σελ. 42.
4. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ.π., σελ. 209. Πρβλ. ΚΩΝ /ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικij Φιλολογ{α ... , δ.π., σελ. 571· Ν. Θ. ΜποΥΓΑτΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτικη
'Ηθικη 'Εγκυκλοπαιδε{α, τ. 3, στ. 854.
5. ΑΡΧΙΜ. ΙΓΝΑτΙΟΥ Θ. ΜΑΔΕΝΛΙΔΗ, Ό νεομάρτυς "Α γ. Γεώργιος ό έκ Ραψά­
νης, Άθηναι 1976, σελ. 10.
6. ΓΕΩΡΠΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ.π., σελ.
209. Πρβλ. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικij Φιλολογία ... , δ.π., σελ.
571· ΧΑΡΙΣΗ ΠοΥΛΙΟΥ, δ.π., Μακεδονικον
'Ημερολόγιον Παμμακεδοvικού Συλλόγου 4 (1911), σελ. 174· ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή
περi μνημοσύvων lρις ... , δ.π., σελ. 60· lΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΙΚΟΥ, δ.π., Ραψάνη τχ. 1
(Νοέμ.-Δεκ. 1984), Περίοδος Β', σελ. 15.
7. ΠΑΝ. ΑΡΑΒΑΝτΙΝΟΥ, Βιογραφικij συλλογη λογ{ων τής Τουρκοκρατίας,
ΕισαγωγfJ-έπιμέλεια: Κ. Δημαρά, 'Ιωάννινα 1960, σελ. 32, σημ. 1, Πρβλ. ~ΥΦ.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ, Ή παιδε{α έπi Τουρκοκρα1:fας, (Έλληνικa σχολεία άπο τής άλώ­
σεως μέχρι Καποδιστρίου), 'Αθηναι 1936, τ. Α', σελ. 161· ΧΑΡΙΣΙΟΥ ΜΕΓΔΑΝΟΥ,
Άγγελ{α. Περl τού κατ' 'Έτος τελουμένου κοινού Μνημοσύνου ύπeρ τών Συνδρο­
μητών τών έν Κοζάνrι Σχολείων 'Ελληνικού τε καΙ Κοινού· περl τής έξετάσεως
τών μαθητών iν 'Έτει 1819 κατa μήνα Φευρουάριον, καΙ περl τής 'Αρχής, Προόδου
καl τΙίς jιiJν Καταστάσεως τijς 'Ελληνικής Σχολής καΙ τών έν αvτfί κατa Καιροvς
7ρηματισάντω1• Διδασκάλων, καΙ τών έξ αvτής έπl Παιδε{~ dναφανέντων Έγχω­
ι-ίων τε καΙ Ξένων. Λόγος έκφωνηθεlς iπ' Έκκλησ{ας ύπο toii αlδεσιμολογιωτά-
 Ο ΛΟΠΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 139

β) 1750/1751 - 1752/17538 • Δεν είναι γνωστό σε ποια άπ' αuτες τiς δύο
σχολαρχίες του Εuγένιου μαθήτευσε ό Βησσαρίων στη Μαρουτζαία
Σχολη των 'Ιωαννίνων. Σε περίπτωση παρακολούθησης των μαθη­
μάτων τfjς πρώτης σχολαρχίας παραμένει πιθανη ή μετάβασή του καi
στη Σχολη τfjς Κοζάνης 9 , δπου σχολάρχησε ό Εuγένιος κατα. την πε­
ρίοδο 1746-1750/1751. Πάντως θεωρεϊ:ται βέβαιη ή μαθητεία του στην
Άθωνιάδα Άκαδημία 10 κοντα. στον Εuγένιο, ό όποίος άνέλαβε τη
σχολαρχία κατα. τό ετος 175311 .

του έν Ίερεύσι Χαρισίου τού Μεγδάνου, iν τfί Ήμέρrt τού κοινοv Μνημοσύνου
16 Φεβρουαρίου 1819, ύπeρ τών Συνδρομητών τών έν Κοζάνn Σχολεlων, σελ. 54.
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑrΝΙΑΝΟΣ, Συλλογη dνεκδ6των συγγραμμάτων τού dοιδίμου Εvγενίου
τού Βουλγάρεως, 'Εν 'Αθήναις 1838, τ. Α·, σελ. ιδ'· Β. Α. ΜΥΣΤΑΚΙΔΟΥ, δ.π., Παρ­
νασσδς 10 (1886), σελ. 58· ΛΑΖΑΡΟΥ ΠΑΠΑ'Ι'ΩΑΝΝΟΥ, Ή σχολrι τής Κοζάνης καl
δ Εvγένιος Βούλγαρης, Θεσσαλονίκη σελ.
12. Ή σχολαρχία τοϋ ΕΌγένιου
1989,
στα 'Ιωάννινα τοποθετείται μέχρι τα μέσα τοϋ 1749 aπό τόν Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟ, «Περi
Εuγενίου τοϋ Βουλγάρεως - Διατi εγκατέλειψε τό 1759 ηΊν Άθωνιάδα Σχολήν>>,
Ήπειρωτικη Έστία 5 (1956), σελ. 418, και μέχρι τό ετος 1750 aπό τόν ΑΝΑΣΤ·
ΓΟΥΔΑ, Βίοι παράλληλοι τών eπl τής dναγεννήσεως τής Έλλάδος διαπρεψάντων
dνδρών, 'Αθήνησι 1874, τ. Β', σελ. 9. Πρβλ. [ΑΝΩΝΎΜΟΥ], «'Αναγέννησις τών γραμ­
μάτων έν τfι Άνατολfι. Έποχi] πρώτη. 'Από Γενναδίου τοϋ Σχολαρίου μέχρι Άδα­
μαντίου Κοραfj», Χρυσαλλlς Δ' (1866),
593. σελ.
8. Β. Α. ΜΥΣΤΑΚΙΔΟΥ, δ.π., Παρνασσος 10 (1886), σελ. 58. Πρβλ. ΠΑΝΑΓΙΩ­
ΤΟΥ ΑΡΑΒΑΝτΙΝΟΥ, Βιογραφικiι συλλογή ... , δ.π., σελ. 32, σημ. 1· ΤΑΣΟΥ ΓΡΠΣΟ­
ΠΟΥΛΟΥ, Πατριαρχικη Μεγάλη τού Γένους Σχολή, Άθfjναι 1966, τ. 1, σελ. 386·
ΛΑΖΑΡΟΥ ΠΑΠΑ'Ι'ΩΑΝΝΟΥ, Ή σχολη τijς Κοζάνης ... , δ.π., σελ. 12-13.
9. ΛΑΖΑΡΟΥ ΠΑΠΑ'Ι'ΩΑΝΝΟΥ, Ή σχολη τής Κοζάνης ... , δ.π., σελ. 12.
10. Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΎ, Περl τής Β1' Κουτλουμουσίου Μονής γενομένης
Συν6δου ... , δ.π., σελ. 152, 154. Πρβλ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ.π., σελ.
209· ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Νεοελληνικη Φιλολογ{α ... , δ.π., σελ. 571· ΧΛΡΙΣΗ ΠοΥΛΙΟΎ•
δ.π., Μακεδονικδν Ήμερολ6γιον Παμμακεδονικού Συλλ6γου 4 (1911), σελ. 174·
ΤΡΥΦ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ, Ή παιδεία έπl Τουρκοκρατ{ας ... , δ.π., τ. Α', σελ. 92. σημ. 2,
κα\ σελ. 231· ΜΑΤΘΑΙΟΥ ΠΑΡΑΝΙΚΑ, Σχεδίασμα περl η'jς eν τψ Έλληνικψ 'Έθνει
καταστάσεως τών γραμμάτων dπδ ά.λώσεως Κωνσταντινουπ6λεως (1453 μ.Χ.) μέ­
χρι τών dρχών τής eνεστώσης ( ΙΘ') έκατονταετηρίδος, 'Εν Κωνσταντινουπόλει
1867, σελ. 87· Ν. Θ. ΜποΥΓΑτΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτικη Ήθικη Έγκυκλοπαιδεία,
τ. 3, στ. 854• ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις ... , δ.π., σελ. 60• ΚΩΝ­
ΣΤΑΝτΙΝΟΥ ΠΑΠΟΥΛΙΔΗ, Το κίνημα τών Κολλυβάδων ... , δ.π., σελ. 42· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Θ.
ΚοΝτΟΒΑ, δ.π., Γρηγ6ριος δ Παλαμί'Ί.ς 71 (1988), σελ. 578· Πάπυρος-Λαρούς ... ,
δ.π., τ. 4, σελ. 282.
11. ΜΑΝΟΥΉΛ ΓΕΔΕΩΝ, Χρονικό. τής Πατριαρχικής 'Ακαδημίας. Ίστορικαl
εlδήσεις περl τής Μεγάλης τού Γένους Σχολής 1454-1830, 'Εν Κωνσταντινουπόλει
1883, σελ. 162. Πρβλ. Κ. Δ. MEnzroY, δ.π., Ήπειρωτικη Έστία 5 (1956), σελ.
418· ΑΛκπ ArrEΛOY, «Ί'ό χρονικό τής Άθωνιάδας (Δοκίμιο ίστορίας τfjς σχολής
με βάση άνέκδοτα κείμενα)», Νέα Έστ{α 74 (Χριστούγεννα 1963), σελ. 92· ΤΑ-
140 Δ. ΒΑΛΑΗ

Ή καρποφόρα νεοτεριστικη διδασκαλία τοϋ Ευγένιου Βούλγαρη

στο ~Αγιο 'Όρος συνάντησε σκληρη αντίδραση από όμάδα δασκά­
λων καi. μοναχ&ν, με τό πρόσχημα δτι έγκυμονοuσε κινδύνους για
ηΊν πίστη τ&ν όρθόδοξων χριστιαν&ν. Στην πραγματικότητα δμως
έπρόκειτο για τη σύγκρουση ανάμεσα στο «φιλελεύθερο και ορθολο­
γιctτικδ πνεvμα τοv νεοελληνικοv διαφωτισμοv με τ1ς μυστικιστικες
τάσεις τοv άσκητικοv μοναχισμοv» 12 , ώστόσο τα στοιχεία που κυ­
ριάρχησαν ήταν κυρίως ή προσωπικη εμπάθεια καi δ φθόνος κατα
του φωτισμένου δασκάλου του Γένους. Ξέσπασαν τότε μεγάλες τα­
ραχές, που τiς ύπέθαλπε δ πρώην οίκουμενικός πατριάρχης Κύριλ­
λος Ε' 13, δ δποίος ξεσήκωσε δασκάλους, μαθητές, ήγουμένους καi.
μοναχους κατα του Εύγένιου. Μια δμάδα από 34 μαθητές, μεταξυ τ&ν
όποίων καi. δ Βησσαρίων, στην προσπάθειά τους να καταστείλουν
τiς ραδιουργίες, που στρέφονταν κατα του δασκάλου τους, εγραψαν
μια ίκετήρια έπιστολη προς τόν Κύριλλο Ε' καi τόν παρακάλεσαν
να φροντίσει με κάθε τρόπο για την παραμονη του Εί:ιγένιου στη
Σχολή: «lκλιπαροvντες, δπως καθ' δν εlδε τρόπον ή μεγαλεπlβολος
και θεοδώρητος φρόνησις, πείσασα στηρίξn μείναι lν φ εκλήθη παρa
Θεοv ό καθηγεμwν και πατήρ, διαπαντδς άσάλευτος» 14 •
Ό Εύγένιος Βούλγαρης δεν έπέτρεψε να φτάσει αύτη ή έπιστολη
στον αποδέκτη της, αλλα την κράτησε, δπως μiΊς πληροφορεί δ ίδιος
στην άπολογητική του έπιστολη προς τόν Κύριλλο Ε': <<διατι lκρά­
τησα το γράμμα, το όποίον ώς ίκετηρίαν fίθελαν νa σfiς προσφέρουν οί
μαθηταί, παρακαλοvντες ίκετικώς νa με είρηνεύσητε, και νa με άνα-

ΣΟΥ ΓΡrτΣΟΠΟΥΛΟΥ, Πατριαρχικη Μεγάλη τού Γένους Σχολή ... , δ.π., τ. Α', σελ.
386· ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΑΜΑΛΑΚΗ, Το "Αγιον 'Όρος ('Άθως) διa μέσου τών αίώνων, Θεσσα­
λονίκη 1971, σελ. 367· ΔΩΡΟΘΕΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Το 'Άγιον ~Ορος. Μύηση στην ίστορ{α
του καΙ τη ζωή του, Κατερίνη χ. χ., σελ. 109· Απ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, 'Ιστορ{α τής Μα­
κεδον{ας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 334.
12. ΑΠΟΣΤ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, 'Ιστορ{α τής Μακεδον{ας ... , δ.π., σελ. 337.
13. ΑΝΑΣΤ. ΓΟΥΔΑ, Β{οι παράλληλοι ... , δ.π., τ. Β', σελ. 11. Πρβλ. ΜΑΝΟΥΗΛ
ΓΕΔΕΩΝ, Χρονικa τής Πατριαρχικής Άκαδημ{ας ... , δ.π., σελ. 164-165· ΚοΣΜΑ
ΒΛΑΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τού Άγlου ~Ορους 'Άθω καl αί εν αύτfί μοναl καl οί μο­
ναχοl πάλαι τε καΙ νiίν, Μελέτη ίστορι κη καi κριτική, 'Εν Βόλφ 1903, σελ. 105·
Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, δ.π., Ήπειρωτικη Έστ{α 5 (1956), σελ. 418-419· ΜΑΡΚΟΥ Γκrο­
ΛJΑ, Ό Κοσμάς Αίτωλος καl ή εποχή του, , Αθήνα 1972, σελ. 66· ΔΩΡΟΘΕΟΥ ΜοΝΑ­
ΧΟΥ, Το 'Άγιον 'Όρος ... , δ.π., τ. Α', σελ. 111.
14. ΑΝΩΝΥΜΟΥ, «Εύγένιος ό Βούλγαρης», Πανδιόρα ΙΑ' (1860-1861), σελ. 245,
δπου δ Βησσαρίων ύπέγραψε αuτη την έπιστολ1'] ώς λαϊκός μέ τό δνομα Βασί­
λειος. Πρβλ. ΑΛΚΗ ΆΓΓΕΛΟΥ, δ.π., Νέα Έστ{α 74 (Χpιστούyεννα 1963), σελ. 100.
 ό ΛόΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡ!ΩΝ 141

παύσητε, γράμμα έπι Θεi[> μάρτυρι, το όποίωι έγw δεν το έζήτησα, άλλ'
ιlφ' oi5 lγινεν ήθέλησα, και το έκράτησα, διατι δεν ήθελα 1'a προσεγε­
χθfί, και διa 1'Ct έλέγξω με αύτο και γγωρίσω, τίγες οί έμοι πιστοι μα­
θηταί, καΙ τί11eς οί aπιστοο> 15 .
Σύμφωνα με τό χρόνο γραφής τών δύο παραπάνω έπιστολών ή
μαθητεία του Βησσαρίωνα στό 'Άγιο VΟρος κοντα στον Εύγένιο
Βούλγαρη κράτησε μέχρι τiς &ρχες του 1759, όπότε ό δάσκαλός του
έγκατέλειψε ηΊν Άθωνιάδα 'Ακαδημία. 'Όπως προκύπτει aπό την
ίκετήρια έπιστολη τών μαθητών, που γράφτηκε στiς 8 'Ιανουαρίου
1759, ή αναχώρηση του Βούλγαρη δεν είχε πραγματοποιηθεί &κόμη:
<<ή τού καθηγεμ6νος ήμώγ και φιλοστ6ργου πατρος έ1'τεύθε1' μελετω­
μέγη 8σο1' οϋπω ιlποδημία, το και μέχρι αύτού ιlκούσματος aπασιγ
ήμί11 ιlφ6ρητογ)> 16 , ένώ στην &πολογητικη έπιστολη του Βούλγαρη,
που γράφτηκε στiς 29 'Ιανουαρίου 1759, φαίνεται δτι ή αvαχώρηΟ'ή
του είχε ήδη πραγματοποιηθεί: «γράφουσα ή ύμετέρα Πα11αγι6tης
ζητεί νa με έρωτήσrJ διατt ά11εχώρησα τού σχολείου, φα{ιιεταί μαι τρ6-
ΠΟ1' τt1'a Περισσογ { ... } και aγωφελές, διατι τa γι116μενα, ΟVΚ aπογί­
'VΟ1'ται»17,
Ό Εύγένιος Βούλγαρης κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη 18 , δπου ώς
'Ενετός πολίτης ζήτησε την προστασία του Προξένου της Βενετίας
Δημητρίου Χοϊδa για να του &ποδοθουν οί καθυστερημένοι μισθοί
του, καθrος καi τα ρουχα μαζi με τα βιβλία του που δεν πρόλαβε να
πάρει aπό τό κελί του έξαιτίας του κατατρεγμου, που ύφίστατο aπό
τόν πρώην πατριάρχη Κύριλλο Ε'. Πράγματι ό Πρόξενος ύπέβαλε
στiς 16 Φεβρ. 1759 σχετικη εκθεση πρός τόν VΕκτακτο Πρεσβευτη
τής Βενετίας Φραγκίσκο Φόσκαρι, ό όποίος με την aπάντησή του
στiς 14 Μαρτίου 1759 έκδήλωσε ένδιαφέρον για την aποκατάσταση
αύτfις τής αδικίας. Τελικα ό Εύγένιος aποδέχτηκε την πρόταση για
να διδάξει στην Πατριαρχικη Σχολη καi αναχώρησε Cιπό τη Θεσσα-

15. IΩΑΝΝΟΥ 0ΙΚΟΝΟΜΟΥ ΛΑΡΙΣΣΑΙΟΥ, 'Επιστολαl διαφ6ρων 'Ελλήνων λογίων,

aνωτάτων κληρικών, Τούρκων διοικητών, έμπ6ρων καl έσναφίων (1759-1824), d-
νέκδοτος χειρ6γραφος κώδικας, Μεταγραφή, παρακολούθηση, πρόλογος: Γιάννη
'Αντωνιάδη, Φιλολογικη παρουσίαση, μελέτη, πίνακες: Μ. Μ. Παπαtωάννου,
'Αθήνα 1964, σελ. 488.
16. ΑΝΩΝΥΜΟΥ, δ.π., Πανδώρα ΙΑ' (1860-1861), σελ. 244.
17. IΩΑΝΝΟΥ 0ΙΚΟΝΟΜΟΥ ΛΑΡΙΣΣΑΙΟΥ, Έπιστολαl διαφ6ρων 'Ελλήνων λο­
γίων ... , δ.π., σελ. 486.
18. Κ. Δ. ΜΕΡτΖΙΟΥ, δ.π., Ήπειρωτικη 'Εστία 5 (1956), σελ. 418-419. Πρβλ.
ΑΛΚΗ ΆΓΓΕΛΟΥ, δ.π., Νέα 'Εστία 74 (Χριστούγεννα 1963), σελ. 100· ΑποΣΤ. ΒΑΚΑ­
ΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ίστορ{α τής Μακεδονlας ... , δ.π., σελ. 336.
142 Δ. ΒΑΛΑΗ

λονίκη για ηΊν Κωνσταντινούπολη το Σεπτέμβριο του 1759, δπως

προκύπτει &πό μια εκθεση του Ένετου Προξένου Δημητρίου Χο"ίδα 19 .
Ό Βησσαρίων ετρεφε μεγάλη εκτίμηση και &.φοσίω::rη στο πρό­
σωπο του Εύγένιου Βούλγαρη. Αύτό διαπιστώνεται τόσο aπό την ύπο­
γραφη τfjς ίκετήριας δπιστολfjς, δσο και aπό τό δτι ακολούθησε τό
δάσκαλό του στην Πατριαρχικη Σχολη τfjς Κωνσταντινούπολης.
Έκεϊ: παρακολούθησε τις παραδόσεις των μαθημάτων του Εύγένιου,
ποu διήρκεσαν μόνο για ί:να μικρό διάστημα aπό τό Νοέμβριο του
1759 μέχρι τον 'Απρίλιο του 1761 20 • την ίδια δποχη χρημάτισε και
οίκοδιδάσκαλος 21
στα αδέλφια και στα παιδια του Μεγάλου Λογο­
θέτη 'Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Σύμφωνα με τό Γριτσόπουλο,
«το μέσον τμήμα τής Πατριαρχικής Σχολής παρελάμβανε τοvς μα­
θητάς του εvθvς μετa την συμπλήρωσιν τών εγκυκλίων μαθημάτων
επι ετη 3-4 εlς ύποδιδασκάλους, οlκοδιδασκάλους η aλλως παιδαγω­
γοvς καλουμένους. Τοιούτοι sδίδασκον κατ' lδίαν, καθ' ομάδας, κα­
τα wργανωμένα κατώτερα κοινa σχολεία ύπδ την αlγίδα συντεχνιών
και όργανώσεων 22 ». Φαίνεται δτι σε τέτοια τμήματα προετοιμασίας

19. Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, δ.π., Ήπειρωτικη Έστία 5 (1956), σελ. 420. Πρβλ. ΑΝΩ­
ΝΥΜΟΥ, δ.π., Πανδώρα ΙΑ' (1860-1861), σελ. 244• ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, ΧρονικιΊ τής
Πατριαρ'Χικ?'jς 'Ακαδημίας ... , δ.π., σελ. 162. Τό 1761 θεωρείται ώς ετος μετάβασης
του Εόγένιου στην Κωνσταντηούπολη άπό: κ. Μ. ΚοΥΜΑ, Ίστορίαι τών aνθρω­
πίνων πράξεων aπο τών aρ'Χαιοτάτων χρόνων lως τών ήμερών μας, εκ παλαιών
aπανθισθείσαι, καΙ τιΊ νεώτερα εξ aρίστων Γερμανών Ζστοριογράφων ελευθέρως
μεταφι;:ασθείσαι, 'Εν ΒιέννΊJ τfjς Αόστρίας 1832, τ. ΙΒ', σελ. 563· ΓΕΩΡΓΙΟ ΑrΝΙΑΝ,
Σvλλοyη aνεκδότων συγγραμμάτων ... , δ.π., τ. Α', σελ. ιε'.
20. ΤΑΣΟΥ ΓΡrτΣΟΠΟΥΛΟΥ, Πατριαρ'Χικiι Μεγάλη τού Γένους Σχολή ... , δ.π.,
τ. Α', σελ. 387, 388, καi τ. Β', σελ.
52. Πρβλ. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, ΧρονικιΊ η'jς Πα­
τριαρχικής 'Ακαδημίας ... , δ.π., σελ. 155, 165, τοποθετει τη σχολαρχία του Εuγέ­
νιου κατό. 1i]ν περίοδο 1760-1761· ΑΡΧΙΜ. lΩΑΚΕΙΜ ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΥ, «"Εγγραφα τού
πατριαρχικού aρχειοφυλακίου», Έκκλησιαστικiι 'Αλήθεια, ετος Κ' (1900), σελ.
346, δπου σημειώνει aπό τόν 472ο κώδικα τού 'Εθνικού Ταμείου του Πατριαρχείου
Κωνσταντινουπόλεως (σελ. 88, 223): ((Τφ έτει 1760 φεβρουαρίου 2· τφ διδασκάλφ
κvρ Εvγενίφ γρόσια 750· τφ 1761 τ[ί γυναικl τού Χ"Συμεwν Κάλφα διιΊ ενοίκιον
τού οσπητίου τού Σχολείου τού κvρ Εδγενίου καΙ εξώφλησε, γρόσια 50)).
21. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα 'Ελλάς ... , δ.π., σελ. 209. Πρβλ. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικi} Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 571· ΧΑΡΙΣΗ ΠοΥΛΙΟΥ, δ.π., Μακεδονικον
'Ημερολόγιον Παμμακεδονικού Συλλόγου 4 (1911), σελ. 174· Ν. Θ. ΜποΥΓΑτΣΟΥ,
δ.π., Θρησκευτικη Ήθικiι Έγκυκλοπαιδεία, τ. 3, στ. 854. ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl
μνημοσύνων έρις ... , δ.π., σελ. 60-61· ΚΩΝΣΤΑΝΠΝΟΥ ΠΑΠΟΥΛΙΔΗ, Το κίνημα τών
Κολλυβάδων ... , δ.π., σελ. 42· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚοΝτΟΒΑ, δ.π., Γρηγόριος ό Παλαμάς
71 (1988), σελ. 578.
22. ΤΑΣΟΥ ΓΡrτΣΟΠΟΥΛΟΥ, Πατριαρχικiι Μεγάλη τού Γένους Σχολή ... , δ.π.,
τ. Α', σελ. 473.
 Ο ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 143

τών μαθητών για την μετέπειτα ακρόαση τών μαθημάτων του Εuγέ­
νιου στην Πατριαρχικη Σχολη εργάστηκε ό Βησσαρίων στην Κων­
σταντινούπολη. Ή διδασκαλική του αuτη δραστηριότητα δεν κρά­
τησε για πολύ, γιατi ό δάσκαλός του Εuγένιος Βούλγαρης έγκατέ­
λειψε την Κωνσταντινούπολη, &.λλό. κ:αi τό εργο του οικοδιδασκά­
λου ήταν aρκετό. δύσκολο. Σύμφωνα με τiς πληροφορίες που μας
παρέχει ή έπιστολη του Σέργιου Μακραίου 23 προς τον Κύριλλο 'Α­
γραφιώτη (Ι 772), οί t'i.ρχοντες τfjς Κωνσταντινούπολης aντιμετώπι­
ζαν τον οίκοδιδάσκαλο ώς δουλο καi &.ρκετες φορες τον ένέπλ<;>καν
στα οίκογενειακά τους προβλήματα, με αποτέλεσμα αuτός για να
έπιβιώσει αναγκαζόταν να χρησιμοποιεί: τό ψέμα καi την κολακεία.
Ό Παρανίκας γράφει δτι ό Βησσαρίων παρακολούθησε τα έγκύ­
κ:λια μαθήματα στην Έλληνικη Σχολη τfjς Ραψάνης 24 , που λειτουρ­
γουσε στα μέσα του 18ου αίώνα, καi δεν αναφέρ~ι καθόλου τη μαθη­
τεία του στη Μαρουτζαία Σχολη τών 'Ιωαννίνων, ένώ τον συγκατα­
λέγει ανάμεσα στους t'i.ριστους μαθητες του Βούλγαρη κατό. τη σχο­
λαρχία του στο 'Άγιο νΟρος. Βέβαια τα έγκύκλια μαθήματα ό Βησ­
σαρίων δεν τα παρακολούθησε στην Έλληνικη Σχολη τfjς Ραψάνης,
που ίδρύθηκε τό 1789 aπό τό ντόπιο έπίσκοπο Πλαταμώνας Διονύ­
σιο25, &.λλα στο κοινό σχολε'ίο αuτfjς τfjς κωμόπολης.
την rοαραπάνω t'i.ποψη τοu Παρανίκα φαίνεται να &.κολουθε'ί καi
ό Εuαγγελίδης, ό όποιος σημειώνει δτι: <<ό εντόπιος επίσκοπος Διο­
νύσιος Πλαταμώνας Ίδρυσε το 1767, στη Ραψάνη, Σχολη στην όποίαν
μαθήτευσε ό Βασίλειος ό Ραψανιώτης, lνα.ς άπο τοvς άρίστους μαθη­
τές τού Εvγενίου Βουλγάρεως στην Άθωνιάδα 'Ακαδημία (1753-1758)
23. lΩΑΝΝΟΥ 0ΙΚΟΝΟΜΟΥ ΛΑΡΙΣΣΑΙΟΥ, 'Επιστολα/ διαφ6ρων Έλλήνωv δ.π.,
σελ. 1-3. Πρβλ. ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, «Σέργιος ΜακραJ:ος. Ό διδάσκαλος τrον
έπιστημrον εν τίΊ ΠατριαρχικίΊ Άκαδημίφ>, ανάτυπο uπό Γρηγ6ριος δ Παλαμfiς
(1970), Θεσσαλονίκη 1970, σελ. 15-16.
24. ΜΑΤΘ. ΠΑΡΑΝΙΚΑ, Σχεδ{ασμα περ/ τής eν τψ Έλληνικψ 'Έθνει καταστά­
σεως ... , δ.π., σελ. 87. Πρβλ. ΒΑΓΓΕΛΗ ΣκΟΥΒΑΡΆ, Άρχαιολογικος καl τουριστικος
δδηγος Θεσσαλ{ας. Συντάκται: Άρχαιολογία-Ίστορία: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣκοΥΒΑΡΑΣ,
Τουρισμός-Λαϊκi] τέχνη: ΚΠΣΟΣ ΜΑΚΡΗΣ, Βόλος 1958, σελ. 253• ΑΡΧΙΜ. lΓΝΑΠΟΥ
ΜΑΔΕΝΛΙΔΗ, «Ό νεομάρτυρας Άγ. Γεώργιος δ εκ Ραψάνης», δ.π., σελ. 12· ΒΑΣ.
ΠΑΡΙΣΗ, «Ή σχολi] της Ραψάνης (1750-1833)», Θεσσαλικο Ήμερολ6γιο 5 (1983),
σελ. 81.
25. Δ. ΦΙΛΙΠΠΙΔΟΥ - ΓΡ. ΚΩΝΣτΑΝΤΑ, Γεωγραφ{α νεωτερικη περl τής 'Ελλάδος,
έπιμέλεια: Αικατερίνη Κουμαριανοu, 'Αθήνα 1970, σελ. 124. Πρβλ. ΜΑΤΘ. ΠΑΡΑ­
ΝΙΚΑ, Σχεδ{ασμα περl τής εv τψ Έλληνικψ 'Έθνει καταστάσεως ... , δ. π., σελ. 87.
ΤΡΥΦ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ, Ή παιδε{α ... , δ.π., τ. Α', σελ. 231· ΒΑΓΓΕΛΗ ΣκοΥΒΑΡΆ, Άρχαιο­
λογικος καΙ τουριστικος δδηγος Θεσσαλ{ας ... , δ.π., σελ. 253.
144 Δ. ΒΑΛΑΗ

και ό 'Ιωνfiς Σπερμιώτης, εlς τών καλλίστων τfjς έποχfjς του διδασκά­
λων, διa τούτο και περιζήτητος άνa τijν Μακεδοvίαν και Θεσσαλίαν,
δν διεδέξατο ό Στέφανος Σταμκίδης ό Κοζανίτης μέχρι τού 1803» 26 •
την άποψη αύτη &.κολουθεt καi ή Παπαδημητρίου, ή όποία σημειώ­
νει: «λογlους Ιf.νδρες άνέδειξε και ή Σχολij αvτη, ώς τούς: ΒασiλειοJ'
Ραψανιώτην, Ίωνfiν Σπερμιώτην, Στέφανον Σταμκίδην» 27 • 'Ωστόσο,
δπως &.ναφέρθηκε παραπάνω, ό Βησσαρίων τουλάχιστον &.πό τό δτος
1761 μετα ηΊν πολύχρονη μαθητεία του κοντα στόν Εύγένιο Βούλ­
γαρη, ήταν οiκοδιδάσκαλος στην Κωνσταντινούπολη. Συνεπ&ς θεω­
ρείται ώς &.βάσιμη ή μαθητεία του στην Έλληνικη Σχολη της Ρα­
ψάνης μετα ηΊν &.κρόαση των μαθημάτων του Εuγένιου Βούλγαρη.
Φαίνεται δτι &.πό παραδρομη ό Εύαγγελίδης χρησιμοποίησε τό
ρημα «μαθήτευσε» &.ντi τοϋ όρθοϋ «δίδαξε». Σ' αύτό συνηγορεt καi
τό ρημα «διεδέξατο» ποίJ &.κολουθεt, γιατi ό 'Ιωνδ.ς Σπαρμιώτης δε
μαθήτευσε, &.λλα χρημάτισε δάσκαλος σηΊν Έλληνικη Σχολη της
Ραψάνης καi τόν διαδέχτηκε ό δάσκαλος Στέφανος Σταμκίδης 29 •
'Ωστόσο δεν ύπάρχουν μαρτυρίες για ηΊν πιθανη διδασκαλία του Βησ­
σαρίωνα σηΊν Έλληνικη Σχολη της Ραψάνης. 'Αντίθετα μαρτυρεt:ται
ή μετάβασή του στό ~Α γιο 'Όρος καi ή έγκαταβίωσή του ώς μοναχοu
στη Νέα Σκήτη τοϋ Άγίου Παύλου 29 •
Ή νεοτεριστικη έπιστημονικη μέθοδος, ποu έφάρμοζε ό Εύγέ­
νιος Βούλγαρης στα μαθήματά του, κέντρισε τη φιλομάθεια του Βησ­
σαρίωνα καi τοϋ προσέφερε μια πολύπλευρη μόρφωση. Στην πολύ­
χρονη μαθητεία του είχε την εύκαιρία να παρακολουθήσc:ι μαθήμα­
τα30: Θεολογίας, Φιλολογίας, 'Αστρονομίας, Λογικfjς, Μεταφυσικfjς,

26. Ί'ΡΥΦ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ, Ή παιδεία ... , δ.π., τ. Α', σελ. 231.

27. ΝΟΝΝΑΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Ή επισκοπfι Πλαταμώνας καΙ Λυκοστομίου,
'Αθήναι 1984, σελ. 117.
28. ΜΑΤΘ. ΠΑΡΑΝΙΚΑ, Σχεδtασμα περi η)ς εν τφ Έλληνικψ 'Έθνει καταστά­
σεως ... , δ.π., σελ. 87. Πρβλ. ΤΡΥΦ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ, Ή παιδεlα ... , δ.π., τ. Α', σελ. 231.
29. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Περi τής εν Κουτλουμουσ{ου Μονής γενομένης
Συν6δου ... , δ.π., σελ. 154. Βλ. καi κώδ. 282 τής μονής Παντελεήμονος τοϋ 'Αγίου
·ορους, «Περi μνημοσύνων», σελ. 128. Πρβλ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... ,
δ.π., σελ. 210· ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Νεοελληνικfι Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 571.
30. ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΕΩΣ, Ή Λογικfι εκ παλαιών τε καΙ νεωτέρων συνbρανι­
σθείσα ιΙπο Εvγενίου Διακ6νου τού Βουλγάρεως ής προτέτακται aφήγησις προει­
σοδιώδης περl dρχής καΙ προ6δου τής κατa τfιν Φιλοσοφfαν ενστάσεως καΙ προ­
διατριβαi τέτταρες εlσαγωγικαi εlς δ.πασαν εν γένει τfιν Φιλοσοφίαν προτελεστι­
καί. 'Εκδοθείσα σπουδfί τε καΙ φιλοτ[μφ δαπάνn τού lλλογιμωτάτου καΙ eξοχω­
τάτου lν lατροφιλοσ6φοις κυρίου Θωμii Μανδακάσου τού eκ Καστορlας, 'Εν Λει­
ψίι;t τής Σαξωνίας ,αψξς', σελ. 4. Πρβλ. ΧΑΡΙΣΙΟΥ ΜΕΓΔΑΝΟΥ, 'Αγγελία ... , δ.π., σελ.
 Ο ΛΟΓΙΟ:!: ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗ:!::!:ΑΡΙΩΝ 145

Φυσικi'jς, Άριθμητικi'jς, Γεωμετρίας καi Φιλοσοφίας με iδιαίτερη

δμφαση στη διδασκαλία του Leibnitz, του Wolf, του Lock καi του
Gravesande. Ένδεικτικοi για την πλούσια κατάρτισή του είναι οί
χαρακτηρισμοi που του άπέδωσαν οί βιογράφοι του, δπως: «λογιώ­
τατος»31, «ήν λόγιος και σοφος έν λόγιp και γνώσει, εlς των δοκlμων
μαθητwν τού διδασκάλου Εύγενlου Κερκυραlου» 32 , «άνΎjρ έπ' άρετfί
και παιδεlg. διαπρεπής>> 33, «τ<zς λογικaς τέχνας και έπιστήμας μετελ­
θwν»34, καl «διδάσκαλος τού Γένους»35 •
Κατ&. την περίοδο τf'ίς μαθητείας του στην Άθωνιάδα 'Ακαδη­
μία, έκτός άπό τiς ταραχες που ξέσπασαν με άφορμη τη νεοτεριστικη
διδασκαλία του Εuγένιου Βούλγαρη, τέθηκε καi τό ζήτημα τf'ίς τέλεσης
τών μνημοσύνων, που δίχασε τους μοναχους του Άγίου 'Όρους καi
τους όδήγησε σε όξεϊ'ες καi βίαιες συγκρούσεις. 0{ μοναχοi τi'jς σκή­
της τi'jς ·Αγίας 'Άννας 36 , έπειδη τό παλιό Κυριακο δεν έπαρκοuσε

32· ΑΝΑΣΤ. ΓοΥΔΑ, Βfοι παράλληλοι ... , δ. π., τ. Β', σελ.

9· ΓΕΩΡΠΟΥ Α!ΝΙΑΝΟΣ, Συλ­
λογη dνεκδ6των συγγραμμάτων ... , δ.π., τ. Α', σελ. ιε', 15· G. CHASSioηs, L'ίn­
structίon publίque chez /es Grecs depuίs /α prίse de Constantίnop/e par /es Turcs
jusqu'a nos jours avec statίstίque et quatre cartes fίguratίves pour l'annee scolaire
1878-1879, Paris 1881, σελ. 38· Δ(ΗΜΗτΡΙΟΥ) Κ(ΩΤΣΑΚΗ), «Oi εtσηγηταt τό':ιν φυσι­
κό':ιν έπιστημό':ιν ε{ς ηΊν 'Ελλάδα», 'Ακτίνες 6 (1943), σελ. 92-93· ΑΛΚΗ ΑrΓΕΛΟΥ,
δ.π., Νέα Έστlα 74 (Χριστούγεννα 1963), σελ. 96· ΤΑΣΟΥ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ, Πατριαρ­
χικfι Μεγάλη τοiί Γένους Σχολή ... , τ. Α', σελ. 407• ΜΑΡΚΟΥ Γκ!:ΟΛΙΑ, Ό Κοσμfi.ς
Αίτωλ6ς ... , δ.π., σελ. 62.
31. ΚΑΙ:εΑΡΙΟΥ ΔΑΠΟΝΤΕ, Ίστορικδς κατάλογος ... , δ.π., σελ. 133.
32. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Περl τής έν Κουτλουμουσlου Μονής γενομένης Συ­
ν6δου ... , δ.π., σελ. 154. Πρβλ. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Άποσημειώματα χρονογράφου ... ,
δ.π., σελ. 115.
33. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, «Έπt δύο έτεροδιδασκαλιό':ιν», 'Εκκλησιαστικfι 'Αλή-
θεια 36 (1916), σελ. 42.
34. ΣΕΡΠΟΥ MAKPAIOY, Έκκλησιαστικfι Εστορ[α ... , δ.π., σελ. 277.
35. ΤΡΥΦ. ΕΥΑΓrΕΛΙΔΟΥ, Ή παιδεfα ... , δ.π., τ. Α', σελ. 92, σημ. 2.
36. Βλ. κώδ. 282 τfjς μονiiς Παντελεήμονος τοϋ 'Αγίου "Ορους, «Περl τοv
νεοφανέντος Σχlσματος τών μοναχών έν τφ ορει aθφ, Περl Νεοφύτου τοiί έξ 'Ιου­
δαlων dρχfιν λαβ6ντος συνεργlg τοiί διαβ6λου», σελ. 122. Πρβλ. ΘΕΟΔΩΡΗτΟΥ
ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασίου τοiί Παρlου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ.
26-28, 90. Πρβλ.
ΣΕΡΠΟΥ ΜΑΚΡΑΙΟΥ, Ύπομνήματα έκκλησιαστικής Εστορίας (1750-1800}, στό έργο
τοϋ Κ. ΣΑΘΑ, Μεσαιωνικfι βιβλιοθήκη, Έν Βενετί~ 1872, τ. Γ', σελ. 290-291' ΜΑ·
ΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ό 'Άθως. Άναμνήσεις-lγγραφα-σημειώσεις, Έν Κωνσταντινου­
πόλει ,αωπε', σελ. 152· L. ΡΕτπ, «La grande controverse des Colybes», Echos
d'Orίent 2 (1898-1899), σελ. 327· ΚοΣΜΑ ΒΛΑΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τοiί Άγlου "Ο­
ρους ... , δ.πι., σελ. 106· Ι. Θ. ΚοΛΙΤΣΑΡΑ, «Νικόδημος ό 'Αγιορείτης (1749-1809)»,
'Ακτίνες 11 (1954), σελ. 31• ΘΕΟΚΛΗτΟΥ ΔIΟΝΥΣΙΑΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, ~Αγιος Νικ6δημοι;

10
146 Δ. ΒΑΛΑΗ

στον αuξημένο aριθμό τών μοναχών, ι'ίρχισαν κατα τό 1754 να ο!.ιcο­

δομουν νέο μέ ηΊ συνδρομη πολλών όρθόδοξων χριστιανών, τα δνό­
ματα τών όποίων μνημόνευαν στην άγρυπνία του Σαββάτου τελώντας
μνημόσυνα με κόλλυβα. Ή μνημόνευση δμως τών όνομά.των 12.000
περίπου συνδρομητών άπαιτουσε άρκετό χρόνο, με άποτέλεσμα να
καθίσταται άδύνατη ή μετάβασή τους στην άγορα τών Καρυών, που
λειτουργουσε κάθε Σάββατο, με σκοπό την πώληση τών έργοχείρων
τους. 'Επίσης κατα την περίοδο τών οικοδομικών έργασιών του ναου
έργάζονταν καi κατα την ήμέρα του Σαββάτου, γι' αuτό τελουσαν τα
μνημόσυνα τών συνδρομητών την Κυριακη παραβαίνοντας ετσι τη
συνήθεια τέλεσής τους κατα τό Σάββατο. Στην τακτικη αuτη άντέ-

ό Άγιορε{της. Ό β{ος καl τd lργα του ( 1749-1809 ), 'Αθήναι 1959, σελ. 43-44· ΣΠΥΡ.
ΜΑΚΡΗ, «Κολλυβάδες», Θρησκευτικη Ήθικη Έγκυκλοπαιδε{α, τ. 7, στ. 742·
ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περi μνημοσύνων lρις ... , δ.π., σελ. 65· CONSTANτJN PAPOULI-
DIS, «Nicodeme l'Hagiorite (1749-1809)», Θεολογlα 37 (1966), σελ. 308, καί «Περί­
πτωσις πνευματικής έπιδράσεως τοϋ Άγiου Όρους είς τόν Βαλκανικόν χώρον κα­
τα τόν 18ον αίώνα>>, Μακεδονικd 9 (1969), σελ. 279-280• ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ,
«Ό aγιος Νικόδημος ό 'Αγιορείτης ώς διδάσκαλος πνευματικής ζωής», άνάτυπο
άπό τό Θεολογικο Συμπόσιο, Τόμος χαριστήριος προς τον καθηγ. Π. Χρήστου,
Θεσσαλονίκη 1967, σελ. 479· !ΩΑΝ. ΑΝΑΣΊ"ΑΣΙΟΥ, Έκκλησιαστικη Ίστορ{α, τ. Β',
Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 529· ΧΑΡ. Γ. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ, «Κολλυβάδες- Άντικολλυ­
βάδες (Έξ έmστολαi ν\Jν τό πρώτον έκδιδόμεναι)», 'Αντ{δωρον Πνευματικόν, Τι­
μητικος Τόμος Γερασtμου Ίω. Κονιδάρη, 'Αθήναι 1981, σελ. 462· ΠΑΝ. ΧΡΗΣΤΟΥ,
Πνευματικη δραστηριότης εlς το 'Άγιον ~Ορος κατd τοvς χρόνους τής δουλεlας,
Ριζάρειος Έκ:κλησιαστικi] Παιδεία, Έν 'Αθήναις 1984, τ. Γ, σελ. 254· ΑΡχ. ΑΜ­
ΦΙΛΟΧΙΟΥ ΡΑΝτοΒΠΣ, Ή Φιλοκαλικη Άναγέννησι τού XVIII καl ΧΙΧ αl. καl οί
Πνευματικοl Καρπο{ της, 'Αθήναι 1984, σελ. 21-22· ΑΝΘΙΜΟΥ ΑΓΙΑΝΝΑΝΙτοΥ ΙΕΡΟ­
ΜΟΝΑΧΟΥ, <<Άγlα 'Άννω), Το lερο βήμα τού 'Άθωνα, 'Αθήνα 1986, σελ. 25· ΔΩΡο­
ΘΕΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Το "Αγιο ~Ορος, ... δ.π., τ. Α', σελ. 102· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Θ. ΚοΝτοΒΑ,
δ.π., Γρηγόριος ό Παλαμί'iς 71 (1988), σελ. 543-544. Βλ. καί Π. ΧΙΩΤΟΥ, 'Αναπλή­
ρωσις εlς την Έκκλησιαστικην Ίστορ{αν, στό εργο: Έπtτομος Έκκλησιαστικη Ίστο­
ρ{α συντεθείσα παρd Στεφάνου Κομμητί'i τού εκ Φθlας, εκ Χωραρχ{ας μiν Κοκο­
σlου, Κώμης δi Κωφών, εκδοσις β' Όπό Σεργίου Χ. Ραφτάνη, Έν Ζακύνθφ ,αωξα',
σελ. 239, δπου σημειώνει: «Κατd δi το 1780 συνέβησαν ταραχαl παρd τοίς μονα­
χοίς τού άγ{ου όρους τού ~Αθωνος· δτι τινiς αύτών ήθελον νd μη τ{θενται κόλυβα,
καl τελήται μνημόσυνον ύπiρ τ'ών τεθνεώτων την Κυριακήν, dλλd μόνον το Σάβ­
βατον, δθεν ελέγοντο καl Κολυβάδες)). Ή άναφορ(ι αότη το\J Χιώτη έσφαλμένα
άποδόθηκε στόν Κομμητα άπό τους έρευνητές του κινήματος τών Κολλυβάδων
μέ έξαίρεση τό ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, «Θεοδωρήτου Άγιανvίτου τολμηρίαι», Έκκλη­
σιαστικη 'Αλήθεια, ετος 35 (1915), σελ. 165, βλ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ, <<Στέφανος
Κομμητάς-Κολλυβάδες, Βιβλιογραφικά», 'Επιστημονικη Έπετηρlς τής Θεολογι­
κής Σχολής Πανεπιστημ{ου 'Αθηνών, Τιμητικόν aφιέρωμα εlς Άνδρέαν Ίω. Φυ­
τράκην, τ. 26 (1984), σελ. 701-703.
 Ο ΛΟΠΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 147

δρασαν άρκετοi μοναχοί, που όνομάστηκαν Κολλυβάδες, .με :κύριους

έκπροσώπους: τό Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη, τόν. 'Αθανάσιο Πάριο,
τό Χριστοφόρο Άρτηνό, τόν 'Αγάπιο Κύπριο, τόν Ίάκωβο Πελοπον­
νήσιο, τό Μακάριο Νοταρα καi τό Νικόδημο Άγιορείτη. Αύτοi .φρο­
νουσαν δτι ή μετάθεση των μνημοσύνων άπό τό Σάββατο στην άνα­
στάσιμη ήμέρα της Κυριακης άποτελουσε άνατροπη .του δόγματος
καi τροποποίηση του τυπικου της 'Ορθόδοξης Έκκλησίας 37 . καi έπι­
καλουνταν ηΊν άναφορά των Άποστολικων Διαταγων: «eνοχος .γaρ
άμαρτίας εσται ό την κυριακizν νηστεύων, ήμέραν άναστάσεως οvσaν,
ή την πεντηκοστην ή δλως ήμέραν έορτijς κυρίου κατηφών· εvφρdν­
θijναι γaρ δεί έν αvταίς, άλλ' ov πενθijσαι»38 • 'Αντίθετα ο{ άντικολλυ­
βάδες39, με κύριους έκπροσώπους τό Γιαννιώτη Θεοδώρητο,. τό Ρα­
ψανιώτη Βησσαρίωνα καi τόν πρώην Χαλεπίου Γεράσιμο, πρόβαλαν
τόν ίσχυρισμό δτι στην άρχαία Έκκλησία δεν ύπηρχε καθορισμένη
ήμέρα για την τέλεση των μνημοσύνων καi δτι, άφοu τελουνται με
την προσδοκία της άνάστασης τ&ν νεκρων, ταιριάζουν άπόλυτα στό
χαρμόσυνο γεγονός της 'Ανάστασης του Χριστου, που γιορτάζεται
κάθε Κυριακή.

37. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑποΡΕΙΤΟΥ, Όμολογ{α π{στεως, ijτοι 'Απολογία δικαιοτdτη

κατa τών, όσοι dμαθώς καΙ κακοβούλως έτόλμησαν παρεξηγείν καl διαβdλλειν
παραδόσεις τινaς τής Άγlας Έκκλησ{ας καl aλλα τινa τών περl πίστεως ύγιή καl
όρθόδοξα φρονήματα τού dοιδίμου διδασκdλου Νικοδήμου Άγιορείτου νύν πρώ­
τον τύποις έκδοθείσα διa συνδρομής καl δαπdνης τού Πανοσιολογιωτdτου κυρίου
Γρηγορ{ου Ποριώτου. Εlς κοινΎιν ώφέλειαν τού χριστιανικού πληρώματος, Έν
Βενετί~ παρα Πάνφ Θεοδοσίου τφ έξ 'Ιωαννίνων 1819, σελ. 28. Πρβλ. ΚοΣΜΑ ΒΛΆ­
χοΥ, Ή χερσόνησος τού Άγίου ~Ορους ... , δ.π., σελ. 106· ΑΡΧΙΜ. lΕΖΕΚΙΗΛ ΒΕΛΆΝΙ­
ΔΙΩτοΥ, <<IΙερt μνημοσύνων καt tχθυοφαγίας», 'ΕκκλησιαστικΌς Φdρος 9 (1912),
σελ. 161· ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων lρις ... , δ.π., σελ.. 72· Κ. ΠΑΠΟΥ­
ΛΙΔΟΥ, Το κ{νημα τών Κολλυβdδων, [Έκκλησιαστικαi έκδόσεις έθνικf]ς έκατον­
πεντηκονταετηρίδος, άρ. 7], Έν 'Αθήναις 1971, σελ. 43-44· lΩΑΝ. ΑΝΑΣΤΆΣΙΟΥ,
Έκκλησιαστικη ίστορία ... , δ.π., τ. Β', σελ. 530. Για τα κόλλι>βα, βλ. ΓΙΑΝΝΗ ΣΟΥ­
ΛΙΩΤΗ, τα Κόλλυβα, ['Αθήνα] 1986, σελ. 25 καt εικ.
38. Άποστολικαl Διαταγαί, Βιβλ. Ε', κεφ. 20, στ. 24-26, [Βιβλιοθήκη 'Ελλή­
νων Πατέρων καt Έκκλησιαστικcον Σuγγραφέων, τ. 2], ~κδ. Άποστολικf]ς Διακο­
νίας τής 'Εκκλησίας τής 'Ελλάδος, Άθf]ναι 1955, σελ. 93.
39. ΝΙΚΟΛΆΟΥ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, Γρηγόριος Ε', Σαψης lκφρασις τής έκκλη­
σιαστικής πολιτικής έπl Τουρκοκρατ{ας, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 95-96. Πρβλ.
ΠΑΝ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Πνευματικη δραστηριότης ... , δ.π., τ. Γ', σελ. 255, 256· ΘΕΟΔΩΡΗ­
τοΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, Άθανασ{ου τού Παρlου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ. 16· ΑΡΧΙΜ .. lEzE·
ΚΙΗΛ ΒΕΛΑΝΙΔΙΩΤΟΥ, δ.π., 'ΕκκλησιαστικΌς Φdρος 9 (1912), σελ. 163· ΧΑΡ. Γ. Σα­
ΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ, Κολλυβdδες- Άντικολλυβdδες ... , δ.π., σελ. 462,
148 Δ. ΒΑΛΑΗ

Άσφαλ<Ος ή μετατόπιση τής τέλεσης τ<Ον μνημοσύνων απο το

Σάββατο σηΊν Κυριακfι δπήρξε άπλα ή άφορμfι 40 για τfιν εντονη άντί­
δραση των Κολλυβάδων στiς νεοτεριστικες τάσεις των μεταρρυθμ\­
στ<Ον μοναχών, που προσπαθοuσαν να άντιμετωπίσουν τiς σύγχρονες
άνάγκες τής κοινωνίας τους με κριτήριο τη σαφη διάκριση τοϋ πνεύ­
ματος άπό τον τύπο τής όρθόδοξης χριστιανικής παράδοσης. Οί άπο­
ψεις τ<Ον έρευνητ<Ον για τό χαρακτήρα του κινήματος των Κολλυβά­
δων διίστανται· άλλοι το θεωροίίν ώς άναγεννητικό κίνημα 4 1, που
άγωνίστηκε για τfιν έπάνοδο στό γνήσιο χριστιανικό πνείίμα, καi &λ­
λοι ώς άναχρονιστικό καi αίρετικό κίνημα 42 που άδυνατοίίσε να κα­
τανοήσει τiς άπαιτήσεις τής σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας
καi να διακρίνει το πνείίμα άπό τον τύπο τής δρθόδοξης χριστιανικής
παράδοσης. Ό π. Άμφιλόχιος Ράντοβιτς άπορρίπτει ώς είρωνικfι
καi παραπλανητικfι τfιν όνομασία Κολλυβάδες καi άποκαλεί' τό κί­
νημα Φιλοκαλικο 43 • άντίθετα για τους άντικολλυβάδες σημειώνει
δτι: «χωρις καμιa έμβάθυνσι στό νόημα τού έκκλησιαστικού τυπι­
κού και τής Λατρείας έν γένει fίθελαν νa τa προσαρμόσουν στις ίστο­
ρικsς συνθήκες και στις καθημερινsς ανάγκες τους»44 •

40. ΧλΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων lρις ... , δ.π., σελ. 69. Πρβλ. ΜΑΡ­
ΚΟΥ ΓΚΙΟΛΙΑ, Ό Κοσμiiς Αlτωλός ... , δ.π., σελ. 67· ΠΑΝ. ΧΡΉΣΤΟΥ, Πνευματικη
δραστηριότης εlς τδ ~Αγιον ~Ορος ... , δ. π., τ. Γ', σελ. 254, δπου σημειώνει: «ή lρις
αύτη ήτο σύγκρουσις μεταξv εκείνων, οί όποίοι διhι ήθελον κανένα συμβιβασμδν
μe τδν κόσμον καl sκεlνων οί όποίοι sδέχοντο κdποιαν dνώδυνον ύποχώρησιν εlς
τοιούτου είδους dνdγκας».
41. Γ. ΒΕΡΙτΗ, <<Ί'ό άναμορφωτικόν κίνημα των Κολυβάδων καi οί δύο Άλέ­
ξανδροι τfις Σκιάθου», 'Ακτίνες (1943), σrλ. 100-103. Πρβλ. ΘεοκΛΗΤΟΥ ΔrοΝΥ­
ΣΙΑτοΥ ΜΟΝΑΧΟΎ, ~Αγιος Νικόδημος ... , δ.π., σελ. 43· ΚΩΣτΗ ΜΠΑΣΠΑ, Ό Παπα­
διαμdντης, Άθfιναι 1962, σελ. 29· ΣπΥΡ. ΜΑΚΡΗ, δ. π., Θρησκευτικη Ήθικη Έγκυ­
κλοπαιδεlα, τ. 7, στ. 744-745· ΚΩΝΣΤΑΝτΙΝΟΥ ΠΑΠΟΥΛΙΔΗ, Τδ κlνημα τών Κολλυ­
βdδων ... , δ. π., σελ. 25-26· ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΡΑΜΠετΣΟΥ, 'Αθανdσιος Πdριος, [Έκκλησια­
στικαi b::δόσεις έθνικfις έκατονπεντηκονταετηρίδος, άρ. 15], Έν 'Αθήναις 1974,
σελ. 60, 63-64· ΑΡΧ. ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΡΑΝτοΒΠΣ, Ή Φιλοκαλικη Άναγέννησι ... , δ.π.,
σελ. 7-33• ΑΡΧΙΜ. ΗΛΙΑ ΜΑΣΤΡΟΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Άναγεννητικδ κlνημα, Παραφυd­
δες τών Κολλυ{Jdδων, Άθfινα;ι 1986, σελ. 7-78· θΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθα­
νασίου τoii Παρlου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ. 18, 21.
42. ΜΑΝΟΥΉΛ ΓΕΔΕΩΝ, Άποσημειώματα χρονογρdφου ... , δ.π., σελ. 115. Πρβλ.
ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ Ή περl μνημοσύνων lρις ... , δ.π., σελ. 69, 139-143· ΜΑΡΚΟΥ
ΓΚΙΟΛΙΑ, Ό Κοσμaς Αlτωλός ... , δ.π., σελ. 66.
43. ΑΡχ. ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΡΑΝτοΒΠΣ Ή Φιλοκαλικη 'Αναγέννησι ... , δ.π., σελ.
7-8.
44. ΑΡχ. ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΡΑΝΤΟΒΙΤΣ, Ή Φιλοκαλικη Άναγέννησι ... , δ.π., σελ. 24.
 Ο ΛΟΠΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ BHΣΣAPillN 149

Βέβαια ή έρμηνευτικη προσέγγιση αότής τής &ριδας δεν είναι

τόσο εϋκολη, γιατi παρουσιάζει μια έξαιρετικη πολυπλοκότητα. ·π
σύγκρουση αΌτη των λόγιων μοναχών του Άγίου ~Ορους κατα ""ό
18ο αίώνα δέν ύπfίρξε τυχαία. τΗταν προϊόν των πνευματικών ζυμώ­
σεων καi των πολιτικο-οικονομικο-κοινωνικ&ν μεταβολών έκείνης
τfίς έποχfίς. Οί άλλαγές που συντελοuνταν στην Εόρώπη 45 καi ίδιαί­
τερα στό χώρο τfίς Γαλλίας έπέδρασαν βαθια καi άφύπνισαν την έθνι­
κη συνείδηση των 'Ελλήνων τfίς διασπορaς, οί όποίοι όραματίζονταν
την άπελευθέρωση του ύπόδουλου Γένους καi τη δημιουργία ένός
νεοελληνικου κράτους σύμφωνα μέ τα πρότυπα τfίς Δύσης. 'Ωστόσο
στόν έλλαδικό χώρο άρκετοi λόγιοι καi κυρίως {ερωμένοι έξέφραζαν
την άντίληψη δτι τό δπόδουλο Γένος για να διασώσει την ταυτότητά
του &πρεπε να στραφεί στiς ρίζες της παράδοσής τοu.
Βέβαια ή δρθόδοξη χριστιανικη παράδοση δέ νοείται ώς μια
σχολαστικη καi τυποποιημένη ζωή, άλλα ώς μια άκμαία δημιουργικη
πνευματικη κίνηση καi συνεχης δράση. Δέ συνδέεται με την «άντι­
κειμενοποίηση τών μορφών μέσα άπο τις όποίες έκφράστηκε ή άλή­
θεια, &λλa μ8 τη βιωμένη άλήθεια. Ή παράδοση εlναι ζωη καl κίνηση
και οχι στατικότητα» 46 • ~Οσες φορές αΌτη προσέλαβε τό χαρακτήρα
του στείρου άρχαϊσμοίί καi της τυπολατρίας, ή Έκκλησία κλυδωνί­
στηκε άπό τiς διαμάχες των μελών της καi &ζησε την όδυνηρη έμπει­
ρία της διάσπασής της. Ώστόσο ή άναγκαιότητα της άνανέωσης τ&ν
μέσων έπικοινωνίας τfίς Έκκλησίας μέ την κοινωνία καi της άναζή­
τησης νέων λειτουργικών καi ποιμαντικ&ν τρόπων &κφρασης, καθί­
σταται έπιτακτικη σε κάθε έποχή. 'Ασφαλώς σε καμια περίπτωση
αΌτη δέ συνεπάγεται την προσβολη τ&ν δογμάτων της Έαλησίας
καi τό συσχηματισμο της με τον κόσμο, άλλα την άξιο7tοίηση τ&ν
νέων δυνατοτήτων καi κοινωνικι'δν συνθηκι'δν για τη σωτηρία του κό­
σμου.

Κάθε άvανεωτικη προσπάθεια στην Έκκλησία για να &χει έπι­

τυχία χρειάζεται όρθη θεολογικη τοποθέτηση καi έκκλησιαστικη
βάση. 'Ωστόσο κάθε τέτοια μεταβολη της Έκκλησίας, δπως κατα­
δεικνύει ή ίστορική της Π'ορεία, συνοδεύτηκε άπό πολλές ταραχές

45. Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑ, Νεοελληνικος διαφωτισμ6ς, τέταρτη &κδοση, 'Αθήνα

1985, σελ. 1-49, 93-144. Πρβλ. π. ΓΕΩΡΠΟΥ ΜΕτΑΛΛΗΝΟΥ, Παράδοση καl άλλοτρlω­
ση, 'Αθήνα 1989, σελ. 208-213.
46. IΩΑΝΝΟΥ ΠΕτpοy, Θεολογ{α καί κοινωνικη δυναμική, [Έκκλησία-Κοινω­
νία-Οiκουμένη, cφ. 8], Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 13.
150 Δ. ΒΑΛΑΗ

τ&ν μελ&ν της: αuτ&ν που dνησυχοuσαν γιά την Όπόστασή της καi
γι' αuτό τηροuσαν μιά στάση επιφυλακτικη μέχρι καi έχθρικη σέ
καθετi τό καινούριο, καi αuτ&ν που έπιζητοuσαν τη σωτηριώδη πα­
ρουσία τfίς 'Εκκλησίας στά νέα κοινωνικά δεδομένα τfίς έποχfίς τους
διακινδυνεύοντας μερικές φορές, χωρiς πρόθεση, καi ζητήματα πί­
στης. Οί διαμάχες αuτές για τα εκκλησιαστικα. ζητήματα προσλαμβά­
νουν εναν ίδιαίτερα σκληρό χαρακτήρα καi φανατισμό aπό την προ­
σωπικη εμπάθεια τ&ν εμπλεκομένων. ~Ετσι κατd καιρους οί aντιμα­
χόμενες όμάδες χρησιμοποίησαν την κοσμικη έξουσία καi fiλλα αθέ­
μιτα μέσα γιά νά επιβάλουν την fiποψή τους. Άσφαλ&ς πρόκειται
γιά άκρότητες που ή 'Εκκλησία ποτέ δέν εuλόγησε καi &δωσε την
πρέπουσα λύση μέ τiς συνοδικές της aποφάσεις γιά την είρήνευση
καi την πνευματικη οίκοδομη τ&ν μελ&ν της. Παρόμοια χαρακτηρι­
στικά γνωρίσματα έμφανίζουν καi οί &ριδες τ&ν μνημοσύνων καi τfίς
Θ. Μετάληψης που ξέσπασαν στο ~Α γιο WΟρος κατα τό β' μισό του
18ου αίώνα· συγκρούστηκαν δύο κόσμοι: <<δ γνήσιος παραδοσιακδς
κ6σμος τής Όρθοδοξlας κα'ί το πνεύμα τής sλευθερlας γιa Π(!Οο'αρμο­
γsς κα'ί προσλήψεις εύρωπαϊκών στοιχεlων>>47 • Δέν είναι δυνατό νά
καταλογιστεί κακοπροαίρετη πρόθεση στiς ενέργειες τ&ν αντιμαχό­
μενων μοναχ&ν, άλλά ί:νας Όπερβολικός ζήλος διαποτισμένος aπό τά
προσωπικά πάθη που σε τέτοιες περιπτώσεις όξύνουν άκόμη περισσό­
τερο την aντιπαράθεση.
Ό Βησσαρίων αναμείχτηκε ζωηρά στiς &ριδες τ&ν μνημοσύνων
καi Ό7Ufίρξε μαζi μέ τό Θεοδώρητο aπό τους πιο βασικους έκπροσώ­
πους των dντικολλυβάδων. Κινήθηκε μέ τέτοια δραστηριότητα, ώστε
κατόρθωσε μέ πολλαπλές ένέργειες νά έπιτύχει τη συνοδικη καταδί­
κη των άντιλήψεων τ&ν Κολλυβάδων επισύροντας &τσι τό μίσος καi
την εχθρα τους. 'Υποστήριζε την άποψη δτι τά μνημόσυνα πρέπει νά
τελοίJνται άπαρατήρητα καi τό Σάββατο καi την Κυριακη καi κάθε
άλλη μέρα του έβδομαδιαίου λειτουργικοί) κύκλου 48 •
Τά πατριαρχικά γράμματα 49 του Θεοδόσιου Β' κατ& τον Ίούλω

47. Ν. ΜΆΤΣΟΥΚΑ, Έλληνορθ6δοξη παράδοση καl δvτικός πολιτισμός (στa

πλαlσια τού νέοv 'Ελληνισμού}, Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 26.
48. ΓΕΩΡηοΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα 'Ελλάς ... , δ.π., σελ. 210. Πρβλ. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικfι Φιλολογlα ... , δ.π., σελ. 571• ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ό wΑθως ... , δ. π.,
σελ. 153· ΧΑΡΙΣΗ ΠΟΥΛΙΟΥ, δ.π., Μακεδονικόν Ήμερολ6γιον Παμμακεδονικού
Σvλλ6γοv (1911), σελ. 174• ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύ-νων lρις ... , δ.π.,
σελ. 16.
49. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑrΙΟΡΕΙτΟΥ, Όμολογία πtστεως ... , δ.π., σελ. 28-30. Πρβλ.
 Ο ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 151

του 1772: (ωl μsν γaρ έν Σάββασι τελοvl'τες τι!. μνημόσυνα τών κε­
κοιμημένων καλώς ποιούσιν, ol δ' ilν έν Κυριακfί, ούχ ύπόκεινται κρί­
ματι, ού πeνθοvντες, aλλ' lκετηρίους vμνους τi[ι Θεφ προσάγοντες»,
κατa τον 'Ιούνιο του 1773: ((νa Παύσωσιν aπο τaς τοιαύτας ταραχώδεις
και aκαίρους διενέξεις[ ... } τοvς μsν έν Σαββάτφ τελοvντας τa μνημό­
συνα καλώς ποιείν aπεφηνάμεθα, &τε τ φ aρχαίφ τfί; 'Εκκλησίας έθει
παρακολουθοvντες, τοvς δs έν Κυριακfί i] έν aλλn ήμέρq. τfίς έβδο­
μάδος τελείν αύτa θέλοντας ούκ έκωλύσαμεν διa το έπικρατfίσαν έθος
έν ταίς κατa πόλεις έκκλησίαις», ή aχρονολόγητη έπιστολή του:
((ολοι έν κελλlοις και ol έν σκήταις aσκούμενοι[ ... } νa sπωνται και νa
aκολουθώσιν aπαρασαλεύτως είς τΎ;ν φυλαττομένην έν τοίς μοναστη­
ρίοις τάξιν και συνήθειαν περι τών μνημοσύνων», καθ<.Ος καi μια έπι­
στολη του πατριάρχη Σαμουηλ Χατζερi'j τό 1773 δπως: ((ολοι ol έν
ταί.ς σκήταις και τοίς κελλίοις ένασκούμενοι πατέρες, νa φυλάττω­
σιν έν τοίς τελουμένοις ύπ' αύτών μνημοσύνοις τών κεκοιμημένων
άπαράχραντον τΎ;ν τάξιν και συνήθειαν τών αύτόθι ίερών μοναστη­
ρίων», δέν κατάφεραν να είρηνεύσουν τοuς μοναχοuς του 'Αγίου να­
ρους.

ΘΕΟΔΩΡΉτοΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασ{ου τού Παρlου, Δήλωσις ... , Ο.Π., σελ. 26, 34-
36, 43· ΜΑΝΟΥΉΛ ΓΕΔΕΩΝ, Πατριαρχικοl πίνακες, εlδήσεις, lστορικαl βιογραφίαι
περl τών Πατριαρχών Κωνσταντινουπ6λεως dπο 'Ανδρέου τοΠ Πρωτοκλήτου μέ­
χρις Ίωακεlμ Γ' τού dπο Θεσσαλονίκης (36-1884), Έν Κωνσταντινουπόλει 1890,
σελ. 668, καi «Θεοδωρήτου Άγιαννίτου τολμηρίαι», Έκκλησιαστικfι 'Αλήθεια,
ετος 35 (1915), σελ. 143· L. ΡΕτrτ, δ.π., Echos d'Orίent 2 (1898-1899), σελ. 329· Κο­
ΣΜΑ ΒΛΑΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τού Άγtου νΟρους ... , ο.π., σελ. 107-108· ΑΡΧΙΜ. IΕ­
ΖΕΚΙΉΛ ΒΕΛΑΝΙΔΙΩτοΥ, «'Ανέκδοτος πατριαρχικi] έγκύκλιος του έθνομάρτυρος Γρη­
γορίου του Ε'», Έκκλησιαστικος Φάρος 8 (1911), σελ. 200• ΡΗ. MEYER, Dίe haup-
turkunden /ίίr dίe geschίchte der Atho.vklcster, Am3terdam 1965, σελ. 229-236·
ΣπΥΡ. ΜΑΚΡΉ, δ.π., Θρησκευτικfι Ήθικfι 'b"'γκυκλοπαιδεία, τ. 7, στ. 743· ΧΑΡr-
ΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων eρις ... , δ.π., σελ. 99, 144-152• ΚΩΝΣΤΑΝτrΝΟΥ
ΠΑΠΟΥΛΙΔΉ, Το κίνημα τών Κολλυβάδων ... , δ. π., σελ. 50-54· ΠΑΝ. ΧΡΉΣΤΟΥ, Πνευ-
ματικfι δραστηρι6της ... , δ.π., τ. Γ', σελ. 257· ΔΩΡΟΘΕΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Το 'Άγιο 'Όρος ... ,
δ.π., τ. Α', σελ. 103-104· Σ. Δ. ΚοΝWΓΙΑΝΝΗ, «Κολλυβάδες», Έγκυκλοπαιδεία
Πάπυρος-Λαροvς-Μπριτάννικα [1988], τ. 34, σελ. 324.
50. Βλ. ΓΡΉΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Περl τής iν Κουτλουμουσlου Μονής γενομένης
Συν6δου ... , δ.π., κώδ. 281 της Μονi;ς Παντελεήμονος του 'Αγίου ·ορους, σελ.
150. Πρβλ. ΚοΣΜΑ ΒΛΑΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τού Άγtου 'Όρους ... , δ.π., σελ. 108-
109· ΜΑΝΟΥΉΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ο.Π., 'Εκκλησιαστικfι 'Αλήθεια, ετος 35 (1915), σελ. 143·
ΧΑΡ. ΤzΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων eρις ... , δ.π., σελ. 153-154· ΚΩΝΣΤΑΝτΙΝΟΥ ΠΑ­
ΠΟΥΛΙΔΉ, Το κlνημα τών Κολλυβάδων ... , δ.π., σελ. 59• ΔΩΡΟΘΕΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Το "Α γιο
'Όρος, ... δ.π., τ. Α', σελ. 103.
152 Δ. ΒΑΛΑΗ

'Ακόμη καi ή σύνοδος, που συνfjλθε μέ ηΊν πατριαρχικη δγκριση

στη μονη Κουτλουμουσίου το 177450, δέν δφερε την ποθητη εiρήνη
στiς δύο aντιμαχόμενες όμάδες των μοναχων, γιατi οί Κολλυβάδες
δεν προσήλθαν. Ό πρώην πατριάρχης 'Αλεξανδρείας Ματθαϊ:ος 5 1,
που ήσύχαζε στό 'Άγιο 'Όρος, πέθανε τό 1775. Οί έπίτροποι τfjς δια­
θήκης του, Χαλεπίου Γεννάδιος καi Βησσαρίων, άπέστειλαν πρό­
σκληση στόν Κορίνθου Μακάριο, που ήσύχαζε στη μονη του Άγίου
Παντελεήμονος, να προσέλθει στην τέλεση του μνημοσύνου του έκλι­
πόντος Ματθαίου, τό όποιο θα τελουνταν ήμέρα ΚυριακJ'ι στη μονη
Κουτλουμουσίου 52 • Ό Μακάριος άπάντησε στην πρόσκληση: «τίς
ή άνάγκη, (Ιι καλοι πατέρες, νa παραδράμητε δλας τaς ήμέρας τής
ε'βδ ομα'δ ος '
και ' εκΛε
να ' 1 'ξητε '
την κυριακην,, ' ' '
απο την < ,
οποιαν '
εμπο δ,ι-

ζουσι τa τυπικa τa νεκρικa μνημόσυνα; Έγω οvδέποτε lπραξα είς

την έπαρχίαν μου, άλλ' ovδs είδον ποτs είς τον τόπον τοιαύτα. Διa
τούτο lχετέ με παρnτημένον. Οvδέποτε γaρ θέλω παραβfί τaς διατά­
ξεις τών πατέρων))5 3 •
Ή πρόσκληση αύτη εκρυβε κάποια σκοπιμότητα. Ot έπίτροπο\
κάλεσαν τό Μακάριο για να διαπιστώσουν δμπρακτα τη στάση των
Κολλυβάδων στiς έγκυκλίους του οίκουμενικου πατριαρχεiου. Αύτό
διαnιστώνεται άπό την άποστολη τfjς άπάντησης του Μακαρίου στόν
οίκουμενικο πατριάρχη Σωφρόνιο άπο τους έπιτρόπους, oi δποϊ:οι
μεταξu άλλων σημείωσαν: «Παναγιώτατε Δέσποτα, πέπτωκε το σον
Θέσπισμα. Ό Μαλαξος άνέζησεν- δ Κορίνθου ού πείθεται είς τa Θείά
ο'Ου προστάγματα· ίδοv Καt το ίδιόχειρον αvτού)) 54 •
Οί άντεγκλήσεις δλαβαν έπικ{νδυνη τροπή, γι' αύτό οί άνη­
κολλυβάδες άπέστειλαν στην Κωνσταντινούπολη τό Βησσαρiωνα μέ

51. ΜΑΝΟΥΉΛ ΓΕΔΕΩΝ, δ.π., 'ΕκκλησιαστικΎz 'Αλήθεια, ετος 35 (1915), σελ.

143. Πρβλ. Νrκ. ΦοΡΟΠΟΥΛΟΥ, «Ματθαίος Ψάλτης», Θρησκεvτικη Ήθικη Έγκv­
κλοπαιδε[α, τ. 8, στ. 837. Ό ΜποΥΓΑΤΣΟΣ, δ. π., Θρησκεvτικ'fι 'Ηθικη 'Εγκvκλο­
παιδεtα, τ. 3, στ. 854, σημειώνει, μάλλον aπό παραδρομi), δτι δ Ματθαίος πέθανε
τό 1765. Αότό δεν εόσταθεί, γιατί δ Ματθαίος ελαβε μέρος στη σύνοδο τοί\ 1774,
βλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις... , δ.π., σελ. 153.
52. ΘΕΌΚΛΗΤΟΥ ΔrΟΝΥΣΙΑΤΟΥ ΜΟΝΆΧΟΥ, •Αγιος Νικ6δημος... , δ. π., σελ. 206.
Πρβλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ Ή περl μνημοσύνων έρις ... , δ.π., σελ. 44-45· Ν. Θ. ΜπΟΥΓΑ­
ΤΣΟΥ, δ.π., Θρησκεvτικη Ήθικη Έγκvκλοπαιδεlα, τ. 3, στ. 854. ΔΩΡΟΘΕΟΥ ΜΟΝΆ­
ΧΟΥ, Το 'Άγιο ~Ορος ... , δ. π., τ. Α', σελ. 103.
53. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασ[οv τοiί Παρ{οv, Δήλωσις ... , δ.π.,
σελ. 67, 101-102.
54. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασ[οv τοiί Παρ{οv, Δήλωσις ..., δ. π.,
σελ. 67, 103. Πρβλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις ..., δ.π., σελ. 45.
 Ο ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 153

κείμενα των Κολλυβάδων, για να εκθέσει ηΊν πραγματικη κατάστα­

ση του Άγίου VΟρους. Για την άποστολη αuτη του Βησσαρίωνα ση­
μειώνει ό 'Αθανάσιος Πάριος: <<Εύρόντες γaρ τον μανικον Βησσα­
ρίωνα πρωτουργον και συνεργον 8τοιμότατον, τούτον είς την Μεγά­
λην Έκκλησίαν άποστέλλουσιν, έφοδιάσαντες αύτον γράμμασιν οlς
ijθελον, δεινa και άπαίσια, τινών κατ' έξοχην αύτοίς έναντίον, κα­
τηγορήσαντες. Ό δέ Βησσαρίων και έκαυχήθη οτι ύπάγει, ϊνα ένερ­
γήσrι, wστε πανταχού άπαραιτήτως οί χριστιανοι κατa πfiσαν Κυρια­
κην νa ψάλλωσι τών κεκοιμημένων μνημόσυνον» 55 • Ό Βησσαρίων 56
ένημέρωσε τόν πατριάρχη Σωφρόνιο για τiς δοξασίες καi τη δράση
τών Κολλυβάδων καί, άφου παρουσίασε καi τiς άπόψεις των Άγιαν­
νιτών μοναχών, ζήτησε πατριαρχικη καi συνοδικη άπόφαση για τό
ζήτημα των μνημοσύνων, ό':ίστε να έξασφαλιστει ή ειρήνη καi ή όμό­
νοια τών άγιορειτών μοναχών. Ή μετάβαση του Βησσαρίωνα στην
Κωνσταντινούπολη μαρτυρεϊ:ται καi άπό την έπιστολη (17 Ίουλίου
1776) ποu άπέστειλε δ Σέργιος Μακραϊ:ος πρός τόν πνευματικό του
Άγίου VΟρους Κύριλλο, στην όποία άναφέρεται δτι δέ συναντήθηκε μέ
«Βησσαρίωνι τij> δ.γιορείτrι μοναχij>, δς άφίκετο είς την ήμsτέραν πό­
λιν· δτι έπεθύμει 'να άπολαύrι τfίς φίλης ήσυχίας και 'να μένrι ijρεμος,
έπιδιώκων τfιν κατιl Χριστδν sίρήνην κat φυλάττων αύτfτv πρδς πά­
ντας»57.
v Αραγε γιατi ό Βησσαρίων δέν έπισκέφτηκε τό συμμαθητή του
Σέργιο Μακραϊ:ο στην Κωνσταντινούπολη καi γιατi ό Σέργιος ση­
μειώνει αuτην την παράλειψη του Βησσαρίωνα στην έπιστολή του
πρός τόν Κύριλλο; 'Ενδεχομένως να fιθελε να άποποιηθεί κάθε άνά·

55. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ IEPOMONAXOY, 'Αθανασίου τού Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ.
37-38.
56. ΣΕΡΓΙΟΥ ΜΑΚΡΑΙΟΥ, 'Υπομνήματα iκκλησιαστικής lστορίας ... , δ.π., σελ.
317. Πρβλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΎ, Περl τής iν Κουτλουμουσlου Μονής γενομένης
Συν6δου ... , δ.π., σελ. 153· ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα 'Ελλάς ... , δ.π., σελ. 210· Κ. ΣΑ­
ΘΑ, Νεοελληνικij Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 571· L. ΡΕΠΤ, δ.π., Echos d'Oι·ίent 2
(1898-1899), σελ. 330· ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ό 'Άθως ... , δ.π., σελ. 154• ΚΟΣΜΑ ΒΛΑ·
ΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τού Άγfου 'Όρους ... , σελ. 109· ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΟΥ ΜΟ·
ΝΑΧΟΥ, "Α γιος Νικ6δημος ... , δ.π., σελ. 45· ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων lρις... ,
δ.π., σελ. 157· Ν. Θ. ΜποΥΓΑΤΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτικiι Ήθικiι Έγκυκλοπαιδεία,
τ. 3, στ. 854• Κ. ΠΑΠΟΥΛΙΔΟΥ, Το κίνημα τών Κολλυβάδων ... , δ.π., σελ. 59· lΩΑΝ·
ΝΟΥ ΧΡΥΣΙΚΟΎ, δ.π., Ραψάνη τχ. 1 (Νοέμ.-Δεκ. 1984), Περίοδος Β', σελ. 16.
57. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, «Έπt δύο έτεροδιδασκαλι&ν», Έκκλησιαστικiι 'Α­
λήθεια, ετος 36 (1916), σελ. 42.
154 Δ. ΒΑΛΑΗ

μειξή του στην επερχόμενη συνοδικη καταδίκη των δοξασιων των

Κολλυβάδων.
Κατ&. τόν 'Ιούνιο του 1776 ό οίκουμενικός πατριάρχης Σωφρό­
νιος συγκάλεσε σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη 5 S, στήν όποία ελα­
βαν μέρος ό πατριάρχης 'Ιεροσολύμων Άβράμιος, δεκαέξι άρχιερεt:ς
καί πολλοί λόγιοι μοναχοί του 'Αγίου νΟρους. Ή σύνοδος θεώρησε
τους Κολλυβάδες ώς ύπεύθυνους γιό. τίς εριδες των μνημοσύνων, γι'
αuτό καθαίρεσε καi άφόρισε τούς άρχηγούς τους: 'Αθανάσιο Πάριο,
'Ιάκωβο Πελοποννήσιο, Άγά.πιο Κύπριο καi Χριστοφόρο Άρτηνό.
'Ακόμη όρισε νό. τελούνται τα μνημόσυνα άπαρατήρητα καί τό Σάβ­
βατο καi η)ν Κυριακι) σύμφωνα μέ τήν παλιό. τάξη τfίς 'Εκκλησίας. Ή
συνοδικι) άπόφαση στάλθηκε στό ·Α γιο 'Όρος μέ τό Βησσαρίωνα 59 ,
ό όποιος ελαβε την έντολη να την παραδώσει στον πρώην οίκ:ουμε­
νικό πατριάρχη Κύριλλο Ε', πού ήσύχαζε στό ·Αγιο νΟρος, γιό. να
την γνωστοποιήσει σε όλα τα μοναστήρια καi τίς σκfίτες. 'Επίσης
πατριαρχικές έγκύκλιοι στάλθηκαν στη Θεσσαλονίκη, στη Χίο καi
δπου άλλου είχαν διαδοθεί οί άντιλήψεις των Κολλυβά.δων 60 • Σύμ-

58. ΓΡΉΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Περl τής έν Κουτλουμουσίου Μονής γενομένης Συ­

ν6δου ... , δ.π., σελ. 153. Βλ. καi τό <<Σιγγlλιον πατριαρχικδν ΠΕ-ρl τού dπαρατηρή­
τως τελείσθαι τa μνημ6συνα τού Σωφρον{ου» στόν ίδιο κώδ. 281 της μονf\ς Πα·
ντελεήμονος τοϋ 'Αγίου Όρους, σελ. 156-165. Πρβλ. ΘΕΟΔΩΡΉΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ,
'Αθανασίου τού Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ. 41-43· ΓΕΩΡΠΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα 'Ελ­
λάς ... , δ.π., σελ. 210· ΚΩΝ /ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Νεοελληνική Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 572·
L. Ρετrτ, δ. π., Echos d'Orient 2 (1898-1899), σελ. 330· ΜΑΝΟΥΉΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ό 'Άθως ... ,
δ.τι;., σελ. 154, καi δ.π., 'Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, ετος 35 (1915), σελ. 143-144·
ΚοΣΜΑ ΒΛΑΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τού Άγίου 'Όρους ... , δ.π., σελ. 109· ΜΙΧΑΉΛ ΚΑ­
ΛΙΝΔΕΡΉ, τα λυτd έγγραφα τής Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης (1676-1808), 'Εν
ΘεσσαλονίκlJ 1951, σελ. 21· ΡΗ. MEYER, Dίe haupturkunden ... , δ. π., σελ. 236-241"
ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ήπερl μνημοσύνων έρις ... , δ.π., σελ. 158-161· Κ. ΠΑΠΟΥΛΙΔΟΥ, Το
κίνημα τwν Κολλυβάδων ... , δ.π., σελ. 60-61· ΙΩΑΝ. ΑΝΑΣΤΆΣΙΟΥ, 'Εκκλησιαστική
ίστορία ... , δ.π., τ. Β', σελ. 530· ΠΑΝ. ΧΡΉΣτοΥ, Πνευματική δραστηρι6της ... , δ.π.,
τ. Γ', σελ. 258. 'Ο ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ ΑΝΘΙΜΟΣ ΑΠΑΝΝΑΝΠΉΣ, «'Αγία νΑννω>, δ.π.,
σελ. 45, σημειώνει δτι τό 1760 συνfίλθε στην Κων /πολη σύνοδος, ή όποία κατα­
δίκασε τό «Κολλυβαδικό κίνημα, όχι σαν αίρετικό άλλ' έπειδi] γινόταν αtτία τα­
ραχfίς καi φυγαδεύσεως τfίς εiρήνης τών χριστιανών. Πρόεδρος τfίς Συνόδου ύπfίρ­
ξε ό Βησσαρίων ό Καυσοκαλυβίτης δ έκ Ραψάνης».
59. ΓΡΉΓΟΡΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Περl τής έν Κουτλουμουσίου Μονής γενομένης
Συν6δου ... , δ.π., σελ. 154. Βλ. καi κώδ. 282 τfίς μονf\ς Παντελεήμονος το!) 'Αγίου
Όρους, «Περl μνημοσύνων», σελ. 128. Πρβλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων
έgις ... , δ.π., σελ. 161.
60. ΓΕΩΡΠΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ.π., σελ. 210. Πρβλ. ΚΩΝ /ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Λ'εοελληιιική Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 572· Ν. Θ. ΜποΥΓΑτΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτική
 0 ΛΟΠΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 155

φωνα μέ τη μαρτυρία του 'Αθανάσιου Πάριου 6 1, δ Βησσαρίων αγωνί­

στηκε μέ πάθος για την έφαρμογη αuτfις της συνοδικής απόφασης
καi διακήρυττε δτι ((δσοι ού πείθονται είς αύτο ούκ είσι χριστιανοι [ ... ]
και μετa θάνατον θέλουσι μείνει άλυτοι και τυμπανιαίοι)).
Ή αντίδραση των Κολλυβάδων στην απόφαση τής συνόδου
ύπήρξε εντονη. τη θεώρησαν ώς έπίτευγμα των συκοφαντικών ένερ­
γει&ν του Βησσαρίωνα. Ό Νικόδημος δ 'Αγιορείτης σημειώνει χα­
ρακτηριστικα δτι δ οίκυυμενικός πατριάρχης Σωφρόνιος έξαπατή­
θηκε &.Πίό τόν απεσταλμένο των &.ντικολλυβάδων: ((ό λεγόμενος διδά­
σκαλος Βησσαρίων aπελθιbν είς Κωνσταντινούπολιν, έξείπε μvρίας
κατηγορίας κατa τών aδελφών' τών φυλαττόντων την περι τών μνη­
μοσύνων aρχαίαν τής 'Εκκλησίας παράδοσιν, και αίρετικa αύτοίς
προσήψε φρον1]ματα· ψτινι πιστεύσας ό κύρ Σωφρόνιος ώς aληθώς
λαλούντι, και έξαπατηθείς, το γράμμα έκείνο έξέδωκεν· εί μη γaρ έξη­
πατήθη, πώς fίθελε καταδεχθfί νa φάσκrι και νa aντιφάσκrι οi5τω λαμ­
πρώς αύτος έαυτφ; και ό πρψην συναινών τfί περι τών μνημοσύνων
διατάξει τών Ίερών Μοναστηρίων, αύτος lπειτα νa λέγrι και νa γρά­
φrι τα aντιφατικώτατα» 62 • 'Ανάλογη liποψη διατύπωσε καi δ 'Αθανά­
σιος Πάριος: (('Ήδη fικούσατε δτι ό Βησσαρίων έκείνος έστάθη ό
-
πρωτος και' κα θ' ' '
αυτο '
και
1
κυριως αιτιος,
'' rι
ωσtε με' τας
' δ ια β ο λ'
ας του

και συκοφαντίας, 11ς lπλασεν καθ' ήμών, αύτός τε και οί όμόφρονές

του, οί τότε Συνοδικοί, ώς αίρεσιάρχας και aντάρτας κατεδίκασαν
ήμiiς»63.

Ή καταδικαστικη αuτη συνοδικη απόφαση για τους Κολλυβάδες

έπi πατριαρχίας Σωφρόνιου &.ποτελουσε έπανάληψη των δσων είχαν
θεσπιστεί έπi πατριαρχίας Θεοδόσιου Β' 64 • Συνεπώς δέν πρέπει να
θεωρηθεί ώς προϊόν των δόλιων καi συκοφαντικών ένεργει&ν του
Βησσαρίωνα. Έξάλλου καi δ ίδιος δ Νικόδημος δ 'Αγιορείτης ση-

Ήθικη Έγκυκλοπαιδεlα, τ. 3, στ. 854· ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων lρις ... ,
δ.π., σελ. 161.
61. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασ[ου τού Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ.
65-66.
62. ΝΙΚΟΔΉΜΟΥ ΑΠΟΡΕrτΟΥ, 'Ομολογία πίστεως ... , δ.π., σελ. 31-32.
63. ΘΕΟΔΩΡΗτDΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασ{ου τού Παρ{ου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ.
69. Πρβλ. Έπιστολη Άθανασlου τού Παρίου προς τον λογιώτατον Κυπριαν6ν,
καl προς πάντας άπλώς τοvς λέγοντας, δτι αύτος iχρημάτισεν αrτιος τών εν τψ
ορει τού 'Άθωνας ταραχών καl σκανδάλων· aπολογητική, τουτέστι δεικνύουσα δτι
ψευδώς καl πάντn dλ6γως ταύτα λέγεται κατ' αύτού, κώδ. 209 μονής Παντελεήμο­
νος του 'Αγίου ~ορους, φ. 47α.
64. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων lρις ... , δ.π., σελ. 164.
156 Δ. ΒΑΛΑΗ

μείωσε δτι ό Σωφρόνιος ενήργησε <<κατ' οίκονομία», γιά νά εiρηνεύ­

σει τiς δύο άντιμαχόμενες μερίδες των μοναχών: «ό κvρ Σωφρ6νιος
σvν τfί περι αύτον Άγί<f Σvν6δφ, πρ6νοιαν ποιούμενος τοv νa είρη­
νεύσrι τaς ταραχaς ταύτας, έμεταχειρίσθη το δεύτερον είδος της κυ­
βερνήσεως, Ιfτοι την οίκονομίαν και συγκατάβασιν, και έδιώρισεν
8τι άπαρατηρήτως νa γίνωνται τa μνημ6συνα ε'tτε έν Σαββάτφ, ε'tτε
έν Κυριακfί» 65 •
Περισσότερο άπό κάθε aλλον κατά του Βησσαρίωνα στράφηκε
ό Άθανάσιος Πάριος 66 • Αύτός γράφει δτι ό Βησσαρίων είχε ενα μα­
θητή του σηΊν Κωνσταντινούπολη άπό άρχ;οντικη οίκογένεια, ό ό­
ποίος άσκουσε μεγάλη έπιρροη στον 7Όατριάρχη καi στη σύνοδο, καi
με τη βοήθειά. του πέτυχε την καταδίκη των Κολλυβάδων. Γιά τiς
ένέργειες αuτες του Βησσαρίωνα ό Άθανάσιος Πάριος έπικαλείται
τη μαρτυρία του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Δαμασκηνου, που ήταν
μέλος τής συνόδου. 'Ωστόσο δεν ύπάρχ;ουν fiλλες μαρτυρίες καi μά­
λιστα άπό τη μερίδα τών άντικολλυβάδων, που θά διευκόλυναν την
ερευνα στην εξακρίβωση των ένεργειών του Βησσαρίωνα γιά τόν έπη­
ρεασμό των συνοδικών στη λήψη καταδικαστικής άπόφασης κατά
των δοξασιών των Κολλυβάδων. Πάντως, δπως άναφέρθηκε παρα­
πάνω, ή άπόφαση τής συνόδου γιά την τέλεση των μνημοσύνων βα­
σίστηκε στην παλιά τάξη τής Έκκλησίας. Μάλλον σημαντικό ρόλο
γιά την καταδικαστικη άπόφαση τής Συνόδου διαδραμάτισε ό πρώην
πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος, ό όποiος είχε άποστεί­
λει στη Σύνοδο άντίγραφο επικριτικής γιά τους Κολλυβάδες έicιστο­
λής του πρός τό διδάσκαλο καi πνευματικό του 'Αγίου 'Όρους Κύ­
ριλλο (30 Ίουνίου 1776)67• Ό ίερομόναχ;ος Κύριλλος έπιθυμουσε την
είρήνευση των μοναχών του 'Αγίου ~Ορους καi χαρακτήριζε τους
Κολλυβάδες ώς δοκησίσοφους, δπως προκύπτει άπό την πρός αύτόν
έπιστολη του 'Αθανάσιου Παρίου 68 καi άπό την έπιστολή του πρός
τόν πατριάρχη Καλλίνικο 69 •

65. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΠΟΥ, 'Ομολογία πίστεως ... , δ.π., σελ. 32.

66. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασίου τού Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π.,
σελ. 38. Πρβλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περi μνημοσύνων eρις ... , δ.π., σελ. 163.
67. ΧΑΡ. Γ. ΣΩΤΗΡΟΠΟΎΛΟΥ, Κολλυβάδες • 'Αντικολλυβάδες... , δ.π., σελ. 467-
471, βλ. καi τiς έmστολf:ς τοϋ Καλλίνικου πρός τόν 'Αθανάσιο Πάριο (σελ. 472-
473) καi πρός τοuς πατέρες τοϋ 'Αγίου Όρους, τόν Κύριλλο καt τόν iεροκήρυκα
Κοσμά (σελ. 480-486).
68. ΧΑΡ. Γ. ΣΩΤΗΡΟΠΟΎΛΟΥ, Κολλυβάδες- 'Αντικολλυβάδες ... , δ.π., σελ. 474-
475.
69. ΧΑΡ. Γ. ΣΩΤΗΡΟΠΟΎΛΟΥ, Κολλυβάδες • 'Αντικολλυβάδες ... , δ.π., σελ. 476-477.
 Ο ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 157

'Αργότερα οί Κολλυβάδες ελαβαν τη συγχώρεση απο τη Μ.

Έκκλησία 70 • Ή άρση του ιiφορισμου του 'Αθανάσιου Πάριου 71 πραγ­
ματοποιήθηκε κατόπιν σχετικής αίτησής του το 1781 έπi πατριαρχίας
Γαβριήλ. Αυτη τη συνοδικη aπόφαση τfίς άθώωσής του ό 'Αθανάσιος
την συμπεριέλαβε στό τέλος του βιβλίου του •Αντίπαπας 72 , τό όποίο
aπέστειλε πρός τό φίλο καi συμμαθητή του πρώην Θεσσαλονίκης
Δαμασκηνό, που ήσύχαζε στη Νέα Σκήτη του 'Αγίου 'Όρους. Σ' αύτη
τη σκήτη μόναζε καi δ Βησσαρίο:ν, δ όποίος λόγφ τfίς aπουσίας του
Δαμασκηνου Ci.νοιξε τό δέμα, διότι πίστευε δτι περιείχε την εκδοση
του Θηκαρa. Ό 'Αθανάσιος σημειώνει χαρακτηριστικιi γι' αϋτην την
ένέργεια του Βησσαρίωνα: <<θρασvς δs και lταμος και aνέσχυντος wν,
sλυσε τaς σφραγίδας νομίσας, ώς sλεγε, δτι ήν ό νεοτύπωτος Θηκα­
ρiiς, τον όποίον &ραν την &ραν έπερίμενεν. Εvρε δs έν αύτfj ούχι Θη­
καρiiν, aλλa μάχαιραν δίστομον, την όρθην και δικαίαν τής προσκυ­
νητής και άγίας Συνόδου η)ν άπόφασιν, ήν άνελπίστως lδwν και άνα­
γνούς, έξέστη, έξεπλάγη, άχανης διέμεινε, διελθούσης αύτοv την καρ­
δίαν ύπsρ πiiσαν μάχαιραν δίστομον. Έαυτον γaρ είδε στηλιτευό­
μενον, ώς πονηρον διαβολέα και συκοφάντην και ψευδορράφον και
παραβάτην τών 'Αποστολικών Παραδόσεων, ήμiiς δs όρθοδοξοτά­
τους, εύσεβεστάτους και δλαις δυνάμεσιν άντεχομένοις τών έκκλησια­
στικών διατάξεων»7 3 •

70. ΧΑΡ. TzΩrA, Ή περl μνημοσύνων lρις ... , δ.π., σελ. 165-166.
71. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, δ.π., 'Εκκλησιαστικiι 'Αλήθεια, ετος 35 (1915), σελ.
150. Πρβλ. ΡΗ. MEYER, Die haupturkunden ... , δ.π., σελ. 241-242· ΔΗΜ. Β. ΟΙΚΟΝΟ·
ΜΙΔΟΥ, «'Αθανάσιος ό Πάριος (1721-1813)», Έπετηρlς Έταιρεiας Κυκλαδικών Με­
λετών 1 (1961), σελ. 353· ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΡΑΜΠΕΤΣΟΥ, 'Αθανάσιος ό Πάριος ... , δ.π.,
σελ. 61-63.
72. 'Ο 'Αντiπαπας fίτοι 'Αγώνες vπερθαύμαστοι καl ήρωϊκa παλαiσματα, καl
τιpόντι 15περφυή κατορθώματα, τού έν άγiοις πατρδς ήμών Μάρκου 'Αρχιεπισκό­
που τής 'Εφέσου, τού πlκλην Εi!γενικού, Τού κατ' έξαiρετον καl σχεδδν μόνου
προμάχου καl φύλακος, τής dμωμήτου καl άγιωτάτης aποστολικής καl πατροπα­
ραδότου ορθοδόξου πlστεως ήμών τών Γραικών, dθροισθέντα μsν όπωσδήποτε
vφ' lν, καl έν εΊδει βiου καl πολιτεlας λογογραφηθέντα, vπδ τού έν ίερομονάχοις
dναξiου καl έλαχiστου 'Αθανασiου τού Παρ{ου έκδοθέντα δs καl τύποις διa συν­
δρομής καl φιλοτiμου δαπάνης τού όσιωτάτου '<αl μουσικωτάτου έν ίεροδιακόνοις
κvρ Νικηφόρου 'Ιωάννου τού πiκλην 'Ραγουζή έκ Σικiνου όρμωμένου μιfi.ς τών
Κυκλάδων Νήσων πρδς κοινiιν ε'/δησ.ιν καl ψυχικiιν ώφέλειαν dπαξαπάντων τών
ορθοδόξων χριστιανών, 'Εν ετει1785; σελ. 187-188.
73. ΘΕΟΔΩΡΗτΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασiου τού Παρiου, Δήλωσις... , δ.π.,
σελ. 69-70. Πρβλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις.•. , δ.π., σελ. 167.
158 Δ. :ΒΑΛΑΗ

Ό δάσκαλος τfjς Άθωνιάδας 'Ακαδημίας Κυπριανός 74 σέ μια

έπιστολή του, που aπέστειλε προς τόν πνευματικό του Παρθένιο, ώς
ύπαίτιο των ταραχών στο WΑγιο νΟρος θεώρησε τον 'Αθανάσιο Πά­
ριο. Φαίνεται δτι ό 'Αθανάσιος πληροφορήθηκε aι(ο τον Παρθένιο
τό περιεχόμενο αοτfjς τfjς έπιστολfjς, γι' αύτό εγραψε &.πολογητικη
έr:ιστολη προς τον Κυπριανό, μέ την όποία προσπάθησε να δείξει
δτι δέν &ύθυνόταν αύτός για την ενταση των ταραχών &.λλα ό δάσκα­
λος Βησσαρίων. Μάλιστα για να δείξει τον έριστικό χαρακτήρα του
αντιπάλου του, επικαλέστηκε μια λογομαχία 75 , που εγιν& στο νάρθηκα
του Κυριακου τfjς Σκήτης του Πύργου, &.νάμεσα στο Βησσαρίωνα
καi στο Χριστοφόρο τόν Άρτηνό σχετικα μέ τη συχνότητα τής θείας
Μετάληψης. Μέσα στο πλήθος τών συγκεντρωμένων μοναχών ήταν
καi ό Θεσσαλονίκης Δαμασκηνός, ό όποιος ελαβε το λόγο, έπέπληξε
καi τους δύο κ.αi χαρακτήρισε τη φιλονικία τους ώς ασυμβίβαστη
μέ το σκοπό καi τό εργο τών μοναχών.
Έκτός &.τσό το ζήτημα τών μνημοσύνων οί aντιμαχόμενες όμάδες
των μοναχών του 'Αγίου νΟρους συγ~pούστηκαν καi για το ζήτημα
τfjς συχνότητας τής θείας Μετάληψης 76 • 'Ιδιαίτερη εξαρdη σημ&ιώ­
θηκ.ε μετα τη δημοσίευση δύο σχετικών βιβλίων 77 στη Βενετία: α)
«'Εγχειρίδιον άνωνύμου τινος άποδεικτικον περι τοv δτι χρεωστούσιν
οί χριστιανοι συχνότερον νa μεταλαμβάνωσι τa θεία μυστήρια. Νύν
πρwτον τύποις έκδοθsν δαπάνrι τού τιμιωτάτου και φιλοχρίστοv κυ­
ρίου Δημητρίου τού έκ Δρύστρας παρa Νικολάφ Γλυκεί τιp έξ 'Ιωαν­
νίνων, Βενετίg-1777», καi β) «Βιβλίον ψυχωφελέστατον περ/, τής συνε­
χούς μεταλήψεως τών άχράντων τού Χριστού μυστηρίων. Νύν το
πρwτον τυπωθsν εlς κοινψ, ώφέλειαν τών όρθοδόξων χριστιανών.

74. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις ... , δ.π., σελ. 36-37.
75. Βλ. 'Επιστολiι 'Αθανασlου τού Παρlου προς τον λογιώτατον Κυπρια­
νόν ... , δ.π., κώδ. 209 μονής Παντελεήμονος, φ. 36α. Πρβλ. ΧΑΡ. ΤzΩΓΑ, Ή περl
μνημοσύνων έρις ... , δ.π., σελ. 37-38.
76. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ. Ό vΑθως ... , δ.π., σελ. 156, καi «Έπi δύο έτεροδιδα­
σκαλιών», Έκκλησιαστικiι 'Αλήθεια ετος 36 (1916), σελ. 43-46. Πρβλ. ΚοΣΜΑ­
ΒΛΑΧΟΥ, Ή χερσ6νησος τού Άγtου 'Όρους ... , δ.π., σελ. 110· ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΔrοΝΥ­
ΣΙΑΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Άγιος Νικ6δημος ... , δ.π., σελ. 108-111• ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥ­
ΛΟΥ, «Ό ι'iγιος Νικόδημος ό 'Αγιορείτης ώς διδάσκαλος πνευματικής ζωής», άνά­
τυπο άπό τό Θεολογικο Συμπόσιο, Τόμος χαριστήριος προς τον καθηγ. Π. Χρή­
στου, Θεσσαλονίκη 1967, σελ. 478-479· ΠΑΝ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Πνευματικiι δραστηριό-
της ... , δ.π., τ. Γ', σελ.256· ΑΡΧ. ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΡΑΝΤΟΒrτΣ, Ή Φιλοκαλικη Άναγέν-
νησι ... , δ.π., σελ. 22-23.
77. Βλ. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις .. , δ.π., σελ. 123-130.
 0 ΛΟΠΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 159

Παρ' Άντωνίφ τψ Βόρτολrι, Βενετίq.1783». Το πρ&το aποδόθηκε στό

Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη καi τό δεύτερο στό Νικόδημο Άγιορείτη.
Άπό ηΊ Μ. 'Εκκλησία καταδικάστηκε μόνο τό δεύτερο, γιατi φαίνε­
ται δτι τό πρ&το κυκλοφόρησε σε λίγα αντίτυπα καi δεν εγινε εuρύ­
τερα γνωστό. Oi Κολλυβάδες' 8 ύποστήριζαν τη συχνη συμμετοχη στό
μυστήριο τfίς θείας Κοινωνίας φθάνοντας μάλιστα όρισμένοι &.π'
αuτοuς καi στην ύπερβολη νά μεταφέρουν μαζί τους aρτοφόριο για
νά κοινωνουν καθημερινά. Ή μανία αuτη τfίς συχνfίς θείας Κοινω­
νίας χωρiς την aπαραίτητη προετοιμασία κατακρίθηκε &.πό τη Μ.
'Εκκλησία έτci πατριαρχίας Γρηγόριου Ε' 7 9.
Ό Βησσαρίων επισκέφτηκε μαζi με τόν παπα-Ίερόθεο τόν 'Α­
θανάσιο Πάριο στη Σχολη του Άγίου ΥΟρους, με σκοπό νά συζητή­
σου'! ήρεμα γιά τό ζήτημα της συχνότητας του μυστηρίου τfίς θείας
Μετάληψης. Γιά τη συνάντηση αuτη σημειώνει ό 'Αθανάσιος Πά­
ριος: «αλλa άντελήφθην δτι καθwς εlJΙαι άδύνατον νa χυθfί •ρακι εlς
το πvρ κ( α/,) νd μην iκδοθfί φλόξ, οvτως εlναι άδύνατον κ( α/,) εlς την
καρδίαν τού βησσαρίωνος εκ μικρiiς άντιλογίας νa μη)! iξαφθfί δργη
κ( α/,) θυμός, κλονουμένης κ( α/,) άστάτφ σάλφ κατεχομένης τής κάτω
γένυος αύτοV;> 80 . Άκόμη χαρακτήρισε τό Βησσαρίωνα ώς «παράφρο­
να»81 καi χρησιμοποιώντας τό κοσμικό του δνομα τόν &.ντιδιέστειλε
&.πό τό συνώνυμό του Μ. Βασίλειο: <<δ άπδ Ραψάνης τής Θεσσαλίας
Βασίλειος, μανιακΌς άνηρ και τοv μεγάλου φωστήρας άντίθετος» 82 .
Έπίσης τόν κατηγόρησε δτι διερχόταν δλες τi.ς καλύβες 83 , με σκοπό
νά πληροφορηθεί ποιος δεν τελε1 μνημόσυνα την ήμέρα τfίς Κυρια-

78. Βλ. κώδ. 282 τής μονijς Παντελεήμονος του 'Αγίου Όρους, «Περi μνημο­
σύνων)), σελ. 130-134. Πρβλ. ΠΑΝ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Πνευματικiι δραστηρι6της ... , δ.π.,
τ. Γ', σελ. 255-256.
79. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ό 'Άθως ... , δ.π., σελ. 156. Πρβλ. ΑΡΧΙΜ. lΕΖΕΚΙΗΛ ΒΕ­
ΛΑΝΙΔΙΩΤΟΥ, «'Ανέκδοτος πατριαρχικi] έγκύκλιος του έθνομάρτυρος Γρηγορίου
του Ε'», Έκκλησιαστικος Φάρος 8 (1911). σελ. 197-204· ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥ­
ΛΟΥ, Γρηγ6ριος Ε'. .. , δ.π., σελ. 100-101.
80. Βλ. Έπιστολiι 'Αθανασίου τoiJ Παρίου προς τον λογιώτατον Κυπριω•6ν ... ,
δ. π., κώδ. 209 μονής Παντελεήμονος, φ. 36β. Πρβλ. ΧΑΡ. ΤzΩΓΑ, Ή περi μνημο­
σύνων έρις ... , δ.π., σελ.
38.
81. Βλ. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασίου τoiJ Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π.,
σελ. 58.
82. Βλ. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασίου τoiJ Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π.,
σελ. 92, 103.
83. Βλ. Έπιστολiι 'Αθανασίου τoiJ Παρίου προς τον λογιώτατοJJ Κυπριαν6ν ... ,
δ.π., κώδ. 209 μονής Παντελεήμονος, φ. 46β.
160 Δ. :θΑΛΑΗ

κής καi αναφέρει χαρακτηριστικα την περίπτωση τής συνάντησής

του μέ τό δάσκαλο 'Αγάπιο Πελοποννήσιο στiς Καρυές, τόν όποιο ό
Βησσαρίων ρώτησε: «Είπέ μοι διδάσκαλε τί φρονείς περι τών εν Κυ­
ριακfί γενομένων μνημοσύνων; Και ό διδάσκαλος έφη · Δ ιατί ερωτf!.ς,
τί φρονώ εγω περl. τούτου; Ναί, λέγει, εξετάζω, ϊνα ίδω τί φρονείς,
διατι άγαπώ την σωτηρίαν σου. Και πάλιν ό διδάσκαλος λέγει αύτ((J'
Τούτο φρονώ, δτι τρελλος εl σύ, δαιμονιάρης και πρέπει σοι δεθήναι
είς aλυσον, δπως διαβασθfίς και έλθrις είς τον νούν σουJJ 84 • Μάλιστα
σημειώνει δτι ή κακομηχανία του Βησσαρίωνα κατα των Κολλυβά­
δων εφτασε σέ τέτοιο βαθμό, ό5στε είσηγήθηκε να πληρώνουν αuτοi
τό χαράτζι 85 τους, ένω για τούς νομιμόφρονες μοναχούς να τό κατα­
βάλει τό κοινό ταμεϊ:ο. Μέ ίδιαίτερη αυστηρότητα κατέκρινε ό 'Αθα­
νάσιος τiς πρωτοβουλίες πού ανέλαβε ό Βησσαρίων στiς i:ριδες των
μοναχων· αναφέρει δτι «ούτος δε με την έμφυτον αύτού προπέτειαν
κ( αι) θρασύτητα, όρμfί κ( αt) κραυγfί, κ( αι) θυμi(:ι aκατασχέτφ, κ( αι}
ταίς εκ τού θυμού λοιδορίαις, ώς λίθοις, ώς μάστιξιν, ώς βέλεσι τοvς
πάντας καταπλήττων, κ( αι} καταδηματών, τυράννου σχήμα, κ(αt) τρό­
πον, κ( αι) έργον ενδεικνύμενος;;86 • Φαίνεται δτι δ Βησσαρίων στρά­
φηκε κατα των Κολλυβάδων μέ ύπερβολικό ζήλο, δπως διαπιστώ­
νεται καi άπό μια έτηστολη (29 Μαίου 1776) του μοναχοu Χριστοφό­
ρου87 πρός τό Θεσσαλονίκης Δαμασκηνό, μέ την όποία ζητοuσε την
παρέμβασή του, για να μην τόν κατατρέχει ό φίλος του Βησσαρίων.

φ. lα +Παναγιώτατε κύριε μοι κύριε Δαμασκηνέ,

Δεν ύπέφερε τέλος πάντων ό γεροβησσαρί( ων) χωρις νa

καταλάβrι την βασιλεύουσαν ι με δλον όπου οχι μόνον δεν επει­
ράσθη παράτινος, aλλa κ( αiJ επ' αδείας άπάσης Ι κάθε σχεδον
Κυριακήν, κατa την aνείκαστόν του επιθυμί( αν), εξετέλει μνη-
, I
μοσυ να '(
κεκοιμημε νων ) ' εις \
την κατ ' ' '
αυτον νεαν
I σκητην.
I και'

είτε aνευθύν( ως}, είτε ύπευ jθύν(ως), το θείον, και αύτος του το

84. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασίου τoii Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π.,

σελ. 102.
85. Βλ. Έπιστολη 'Αθανασίου τoii Παρίου πρός τόν λογιώτατον Κυπρια­
νόν ... , δ.π., κώδ. 209 μονής Παντελεήμονος, φ. 46β.
86. Βλ. Έπιστολη 'Αθανασίου τoii Παρίου πρός τόν λογιώτατον Κυπρια­
νόν ... , δ.π., κώδ. 209 μονής Παντελεήμονος, φ. 46α.
87. Σύντομη περίληψη τής έπιστολής, βλ. ΜΙΧΑΉΛ ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, Ta λυτa lγ­
γραφα ... , δ.π., σελ. 22.
 Ο ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑl>ΙΩΝ 161

lξεύρουσι. το δε aξιον τής αvτ6σε άποδη Ιμίας του δεν εlν( αι J,

παρά, τfί μέν, αvτ6θεν ώς εξ ορους ύψηλοv, νa εvαγγεlλίσηται
εlς δλην την οlκουμένην τών εν Κυριακfί κολύβων την σύστασιν
( καθwς Ι εντεvθεν ετι, κ( αι J είς τοvς περι αvτον δλους, κ( αLJ
εlς aλλους πολλοvς παρ' αvτούς, ενεlκαυχήσατο) περιορίζωντας
δλ ην του την πίστιν κ( α"ί) την όρθοδοξί( αν) είς την τών κατa Ι
Κυριακην κολύβων πρaξιν· τfί δe, κ( α"ί) τοvς μη ταύτα τελοv­
ντας, μάλιστα Ι τον αύτου χριστοφ6ρ( ον J εμέ, να κατατρέξrι,
αν δυνηθfί, δια τών μέσων όπου Ι εχει· άλλ' εγω καίτοι γνωρίζω
δτι ή ύμετέρ( α} εμβρίθεια άγαπfl. τον Ι γεροβησσαρίωνα, πέπει­
σμαι δμως δτι κ(α"ίJ εμε ovx ήττον, κ(αιJ προ τών Ι δύο, το
δίκαιον. αvτος ϊσως, καθwς πρ6τερον σvν τοίς περι αvτον δια 1
γραμμάτων, lτζι κ( α"ί) τώρα διa λ6γων επιχειρίσrιται εγκλήμα­
τά τινα καθ' ή μ( ών ). I άλλ' ή lγγραφος καθ' ήμiiς όμολογία
τής Πίστεως μετa φρικτών δρκων, εύlρίσκεται άκ6μη είς την
μ( εγάληJ εκκλησί( α}, παρ' ήμών άποσταλείσα. λοιπον άφ' oi5 1
ήμείς εν ήσυχίq. τού καθ' ήμ( iiς) μοναστηρί( ου) άκολουθοvμεν
την τάξιν, κατa Ι τα εν τοίς συνοδικοίς γράμμασιν επιτιμητικa
παραγγέλματα, κ( α"ί) παλαμναιοτάτας I άράς, την παρακαλώ
θερμώς (επειδη lξεύρω δτι τfί τού θ(ε ο )v χάριτι, ίσχύει, I κ( α"ί)
διa την προεδρί( αν) τού θρ6ν( ου), κ( αι) διa τοvς εν6ντας λ6γους,
κ( αLJ δια την άγχίνοιαν J, Ι νa μη συγχωρήσrι να γένrιται καμμία
ταραχη είς την παραμικρaν ταύτην I ήσυχί( αν) όπού lχομεν.
και aν ό γεροβησσαρί( ων) δυνηθfί νa συστήσrι τa εν Κυlριακfί
μνημ6συ(να} οχι μ6νον είς ταύτην την οίκουμένην, άλλa κ( α"ί)
εlς aλλην (αν Ι ήτον J με ταίς ύγείαις του. άγκαλa δεν πιστεύω
δτι ό γεροβησσαρίων με τaς Ι λαυριωτικάς, κ( αι J τών άγιαννα­
νιτών συστάσεις, θέλει ίσχύσει εναντίον τής άρ Ιχαί( ας) εκκλη­
σιαστικ(ής) συνηθεί( ας} (την όποί( αν) κ( α"ί) τa συνοδικa γράμ-
φ. lβ ματ α βεβαι6νουσι), I κ( α"ί) τών μοναστηριακών τυπικών ( μe
δλον δπού αvτος κάθε τυπικον όπου προlφανώς άπαγορεύει τa
εν Κυρια(κfί) μνημ6σ(υνα}, το λέγει πώς εlναι τού μαλαξοv) I
κ( α"ί) νa επιθήσrι, εν ταίς ήμέραις τής ύμετέρ( ας) άρχιερατεί( ας}
ζυγον επι τον τράχηλ( ον J Ι τών κατa την αvτής επαρχί( αν J
ταύτην άδελφών, δν οϋτε αvτοί, οvτε οί πατέρες Ι αvτών ϊσχυσαν
βαστάσαι· επειδη οχι μ6νον τα μοναστήρια, άλλa και αί κατ' Ι
αvτa σκήται, μάλιστα ή παλαιa τού άγί( ου) Δημητρί( ου), τ6-
σους χρ6νους μνημ6σ(υνα) κεlκοιμημένων εν Κυρια(κfί) δeν
εκαμαν, πλην των κατa την άγ(ίαν J aνναν μον( αχων J, κ( αLJ Ι
11
162 Δ. ΒΑΛΑΗ

αύται ποτε μεν άπο τοvς ενοικούντας κατa καιροvς εκείσε διδα­
σκάλ( ους) εκωλύοντο· Ι ποτ ε δέ, τοιούτων άπόντων, εκινούντο
δια τοvς παραδ---, καθwς κ( αι J αύτοί τους το ώ Ι μολογ( ούν)
κ( αι) sτζι το πρaγμα sτρεχεν lως τής τοιαύτης ταραχής. Και το
κατ' Ι αύτον δε τον γεροβησσαρίωνα σύγγραμμα όπού fjδη lξ,
η κ( αι) επέκεινα χρόνους Ι με τόσην σπουδην τής ψυχής μετα
των περι αύτον συγκροτεί ύπερ των εν Κυρια( κfί) Ι κολύβων,
πολλάκις επεθυμήσαμεν νa lδούμεν' κ( αι) άνάξιοι τής εκείν( ου)
θέας Sfφάνημεν. Έγw κ( αι) μετa την τών συνοδικών γραμμάτων
άποστολήν, κ( αι) τΎjν I ύμετέρ( αν) sγγραφον συμβουλήν, έμά­
κρυνα συσταλεις κατ' εμαυτόν, κ( αι) ήλθον I εlς την τού Προ­
δρόμ(ου) Ίβηρητικην σκήτην, χωρις νa γράφω, η νa λαλώ εlς
το έ Ι ξής. περι τούτων, καταφρονήσ( ας J κ( αι J τής μικρaς τής
εν τfί Νέq. σκήτυ καλύlβης μου, εlς την όποί(αν) άρκετa εlχον
κοπιάσει. εμάκρυνα δέ, κ(αι) τής εlρήlνης ρεγόμε(νος), κ(αι)
τa συνοδικa φοβούμε(νος) επιτίμια. άλλ' επειδη κ( αι) τώρα αύ­
τος Ι ώρμησεν αύτόσε με τοιαύτας καυχήσεις οπού προείρηκα,
με επαρακίνηlσαν οί φίλοι κ( αι) εlς την ύμετέρ( αν) εύμένειαv
νa γράψω, Κ( αl) εlς τον aγιον Ίερισσού· I είς αύτην μέν, ώσaν
οπού δύναται κατa πάντα να βοηθήσυ τοίς πράγμασιν· Ι εlς ε­
κείνον δέ, ώσaν οπού κ( αι} αύτόπτης, κ( αl) αύτήκοος wντας
των πραγμάτων, Ι κ( αι) ·μα{!τυρών, κ( αι) άναθvμίζων αύτήν, θέ­
λει είσακούεται, ών κ(αι) αί άγίαι εύχαι Ι είησάν μου εlς βοή­
θειαν.
,αψος' μαtου κθ'
τού ταπεινού της δούλ( ου)
χριστοφόρου μο( ναχού)

Ό 'Αθανάσιος Πάριος αναφέρει δτι μόνο μια φορα αναμείχτηκε

στiς εριδες του 'Αγίου WΟρους, ()ταν μαζί με τό Θεσσαλονίκης Δαμα­
σκηνό φιλονίκησε με τό Βησσαρίωνα στό κελί του _'Ιωακείμ του Ίβη­
ρίτη για τό ζήτημα των είκόνων 88 • Σύμφωνα με τη μαρτυρία του 'Αθα­
νάσιου Πάριου, δ Βησσαρίων ύποστήριζε δτι κατα τη μεταφορα των
ε{κόνων aπό τό κοινό στό άγιο άπαιτούνταν ή καθιέρωσή τους με
εύχι) καί μυρισμό· «κοινην κ( αι) aτιμον την είκόνα φρονών, ώς άπήρ­
τησεν ό ζωγράφος μένουσαν, εζήτει καθwς κ( αι) "μέχρι τού νύν ζητεί

88. ΧΑΡ. TzorA, Ή περl μνημοσvνων έρις ... , δ.π., σελ. 38, 131.
 0 ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 163

νa καθιεροΠνται δι' εύχής κ( αi,) μυρισμοϋ, ϊνα κατa η)ν φλυαρίαν τών
είκονομάχων, έκ τοϋ Κοινοϋ είς το aγιον μετενεχθfί;; 89 • 'Αντίθετα δ
'Αθανάσιος Πάριος χαρακτηρίζοντας αΌτη την ι'iποψη ώς είκονομα­
χικ:η φρονοuσε δτι: «διa νa γένουν ίεραί, aγιαι και aξιαι προσκυνή­
σεως δeν χρειάζονται έξωθεν εύχijν και άγιασμον έπείσακτον, έπειδη
αύτ6θεν, τούτέστιν άπο τον ίδιον τους τύπον και σημασίαν έχουσι τον
άγιασμ6ν;; 90 •
Σύμφωνα με τόν Κοδρικα «αύτη ή νηπιώδης Σχολαστικη φιλο­
νεικία προήχθη είς τοσοϋτον βαθμον έριδος και διχοστασίας, ωστε
ό βρασμος τών ένθουσιασμένων πνευμάτων κατήντησε τοvς φατρια­
στaς είς χειρομαχίαν;; 91 • Σ' αΌτην την όξύτητα τών ταραχών άποδό­
θηκε καi ή διάπραξη έγκλημάτων 92 στό UΑγιο νορος. Οί Κολλυβάδες
άγιοποίησαν δύο πνιγμένους μοναχοuς- τόν καλλιγράφο ιερομόνα­
χο Παίσιο καi τό γέροντά του Θεοφάνη- καi συνέθεσαν πρός τιμήν
τους έγκωμιαστικοuς ύμνους. Στην ενατη ώδη ένός κανόνα γι' αΌτοuς
τοuς άγιοποιημένους μοναχοuς γράφουν κατCι. τοu Βησσαρίωνα: «διή­
νοιξας το στ6μα σου μιq.ρs βησσαρίωνα παγκάκιστε aρειε ούκ έν Φ­
δαίς, άλλ' έν βλασφημίαις κατa χριστοϋ); 93 • Τό Βησ'σαρίωνα καi. τόν
πρώην Χαλεπίου Γεννάδιο θεώρησε ό 'Αθανάσιος Πάριος ώς ήθι­
κοuς αΌτουργοuς αύτών τών έγκ:λημάτων: «έμάθαμεν και έβεβαιώ­
θημεν δτι ό Χαλεπίου και ό Βησσαρίων περιεπάτησαν τριγύρω μυ­
στικip τρ6πφ και έζήτησαν γνώμην, ϊνα φέρωσι τοvς λυστaς είς το
'Όρος και φονεύσωσι τοvς προειρημένους και καθαρίσωσι, λέγει, το
'Όρος άπο τοvς φαρμασ6νους;; 9 4.

89. Βλ. Έπιστολfι Άθανασlου τοv Παρlου προς τον λογιώτατον J(υπρια­
νόν ... , δ.π., κώδ. 209 μονfjς Παντελεήμονος, φ. 36α.
90. ΘΕΟΔΩΡΗrΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασlου τοv Παρlου, Δήλωσις... , δ. π.,
σελ. 122.
91. Βλ. Μελέτη τής κοινής έλληνικής διαλέκτου παρd Παναγιωτάκη Καγκελ­
λαρlου Κοδρικa. τοv έξ 'Αθηνών πρώην Μεγάλου Γραμματικοv τής Αvθεντεtας
Βλαχlας, καl Μολδαυtας, έκδοθείσα φιλοτtμφ δαπάνn τών ειJγενών καl φιλογε­
νών κυρlων 'Αλεξάνδρου Πατρινοv καl dδελφών Ποστολάκα, Έν Παρισίφ 1818,
τ. Α', σελ. ιθ', σημ. ·
92. Βλ. κώδ. 281 μονi'jς Παντελεήμονος, Περl τών συμβάντων έν τfί Ίερg Μο­
νfί τοv Άγlου Διονυσlου, σελ. 150. Πρβλ. Έπιστολfι Άθανασlου τοv Παρlου προς
τον λογιώτατον Κυπριανόν ... , δ.π., κ:ώδ. 209 μονi'jς Παντελεήμονος, φ. 47α-47β.
ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασtου τοv Παρlου, Δήλωσις ... , δ.π., σελ. 23, σημ.
25, σελ. 32, 94-100· ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις .. ;, δ.π., σελ. 75-78.
93. Βλ. κ:ώδ. 281 της 'Ιεράς Μονής Παντελεήμονος τοΟ 'Αγίου νQρους, Περl
τών συμβάντων έν τfi Ίερ{j. Moνfi τοίi Άylου Διονυσlου, σελ. 148-149. Πρβλ. ΧΑΡ.
ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων έρις... , δ.π., σελ. 79".~0.
164 Δ. ΒΑΛΑΗ

Διαφορετικη lfποψη για την άνάμειξη του Βησσαρίωνα στiς

ϊ-:ριδες του 'Αγίου "Όρους διατύπωσε δ συμμαθητης του Σέργιος Μα­
κραίος95. Αuτός κατα τό 1776 σέ μια έπιστολή 96 του πρός τόν πνευμα­
τικό του κοινοί) του 'Αγίου VΟρους Κύριλλο έπαίνεσε το Βησσαρίω­
να καi χαρακτήρισε ώς όρθη πράξη την προσφυγή του στη Μ. 'Εκ­
κλησία για την είρήνευση των μοναχών, που βρίσκονταν κάτω άπό
την έπήρεια του νεκροφόρου πνεύματος. 'Ακόμη, στην περίπτωση
που ή συνοδικη άπόφαση δέ θα ϊ-:φερνε την ποθητη είρήνευση των
άντιμαχομένων, άπευχόταν την περαιτέρω έμπλοκη του Βησσαρίωνα
στiς εριδες των μοναχών.
Ή άντικειμενικη άποτίμηση τi'jς προσφορdς του Βησσαρίωνα,
καθcbς καi ή έξακρίβωση τi'jς έντιμότητας των ένεργειών του για την
είρήνευση των άντιμαχόμενων μοναχών του 'Αγίου 'Όρους έμφανίζει
άρκετές δυσκολίες, δεδομένου δτι κανένα άπό τα σχετιζόμενα κεί­
μενά του δέ διασώθηκε. τα προσωπικα μίση καi πάθη, που καλλιερ­
γήθηκαν άπο την ενταση των συγκρούσεων, συσκοτίζουν την ίστορι­
κη άλήθεια των γεγονότων. Ή πολύχρονη μαθητεία του Βησσαρίωνα
στη νεοτεριστικη διδασκαλία του Εuγένιου Βούλγαρη συντέλεσε ση­
μαντικα στη διεύρυνση του όρίζοντα τi'jς σκέψης του καi τόν βοήθησε
ούσιαστικα σηΊν προσέγγιση των άνακυπτόμενων προβλημάτων τi'jς
κοινωνίας μέσα άπό τό πρίσμα τfiς όρθόδοξης χριστιανικής παρά­
δοσης97. Ή τέλεση των μνημοσύνων σέ μια κοινωνικη πραγματικό­
τητα μέ νέα δεδομένα εφερε στην έπιφάνεια την άδυναμία διάκρισης
του πνεύματος άπό τόν τύπο τi'jς όρθόδοξης χριστιανικi'jς παράδο­
σης. 'Ακόμη καi αν άληθεύουν οί πληροφορίες των άντιπάλων του
για τον έριστικό του χαρακτήρα 98 , ώστόσο ό Βησσαρίων άγωνίστηκε

94. ΘΕΟΔΩΡΗτΟΥ IEPOMONAXOY, 'Αθανασίου τού Παρίου, Δήλωσις ... , δ.π.,

σελ. 101.
95. Ό Σέργιος Μακραίος ήταν συμμαθητης του Βησσαρίωνα κατα τfιν περίο­
δο τfις σχολαρχίας του Εόγένιου Βούλγαρη στfιν Άθωνιάδα 'Ακαδημία καi στfιν
Πατριαρχικfι Σχολfι τfις Κωνσταντινούπολης, βλ. ΑΝΩΝΥΜΟΥ, δ.π., Πανδώρα,
ΙΑ'(1860-1861), σελ. 245. Πρβλ. ΤΑΣΟΥ ΓΡΠΣΟΠΟΥΛΟΥ, Πατριαρχικη Μεγάλη τού
Γένους Σχολή ... , δ.π., τ. Α', σελ. 427. Για τό Σέργιο Μακραίο βλ. ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡο­
ΠΟΥΛΟΥ, <<Σέργιος Μακραίος. Ό διδάσκαλος τ&ν έmστημ&ν έν τij ΠατριαρχικΌ
Άκαδημίφ>, Cινάτυπο, Γρηγόριος ό Παλαμfi.ς (1970), Θεσσαλονίκη 1970, σελ.
3-28.
96. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, «'Επi δύο έτεροδιδασκαλιών», 'Εκκλησιαστικη 'Αλή-
θεια 36 (1916), σελ. 41-42.
97. Για την όρθόδοξη χριστιανικfι παράδοση, βλ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΟΥ,
Χριστιανικη 'Ηθική, Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 73.
98. ΧΑΡ. ΤΖΩΓΑ, Ή περl μνημοσύνων_lρις ... , δ. π., σελ. 38.
 Ο ΛΟΓΙΟ:Ζ: ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ 165

με εξαιρετικό ζfίλο για τ1)ν επικράτηση τοϋ πνεύματος τfίς όρθόδοξης

χριστιανικfίς παράδοσης, ωστε τα μνημόσυνα να τελοuνται άπαρατή­
ρητα σε δλες τiς ήμέρες τοϋ έβδομαδιαίου κύκλου.
Κατα των δοξασιων των Κολλυβάδων ό Βησσαρίων εγραψε καi
ενα σύγγραμμα «Περ'ί μνημοσύνων;; 99 , τό όποίο ση)ν πραγματικότητα
ήταν συλλογικό εργο 100 καi ή συγγραφή του, που ι'iρχισε κατα τό 1770,
χρειάστηκε τουλάχιστον εξι χρόνια για να δλοκληρωθεί. Ό μοναχός
Χριστοφόρος, που άνfίκε στην δμάδα των Κολλυβάδων, άναζήτησε
αuτό τό σύγγραμμα, άλλα σύμφωνα με την επιστολή του (29 Μαίου
1776) δεν κατέστη δυνατό σ' αuτόν να τό μελετήσει· φαίνεται δτι τό
εργο αuτό η δεν είχε δλοκληρωθεί άκόμη η σκόπιμα οί συγγραφείς
του τό άπέκρυπταν άπό τους άντιπάλους τους. Σύμφωνα με τό Ζαβίρα
τό σημαντικό αuτό σύγγραμμα, που Θα διευκόλυνε την ίστορικη ε­
ρευνα στην πληρέστερη διερεύνηση τfίς ερ~δας των μνημοσύνων,
σωζόταν στη σκήτη τfίς Άγίας ~Αννας καi στη σκήτη τοϋ Άγίου
Παύλου. Ό Γεδεrον 101 τό άναζήτησε, άλλα δεν τό βρfίκε, οϋτε καί οί
σημερινοί κατάλογοι 102 χειρογράφων καi εντύπων τό μνημονεύουν.
Κατα τό 1790 δ Βησσαρίων άπέστειλε επιστολη προς τό φιλό­
μουσο έπίσκοπο Πλαταμωνος Διονύσιο «Περ'ί τοϋ πώς δεί άρχιερα-

99. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα 'Ελλάς ... , δ.π., σελ. 210. Πρβλ. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικη Φιλολογία ... , δ.π., σελ. 571· ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Ό 'Άθως ... , δ.π.,
σελ. 153· ΧΑΡΙΣΗ ΠοΥΛΙΟΥ, δ.π., Μακεδονικον Ήμερολ6γιον Παμμακεδονικοϋ
Συλλ6γου 4 (1911), σελ. 174· Ν. Θ. ΜποΥΓΑτΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτικη Ήθικη Έγ­
κυκλοπαιδεία, τ. 3, στ. 854· ΔΗΜ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ, «Θεσσαλοi λόγιοι», Θεσσαλικd
Χρονικά, τ. 8, σελ. 300· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Θ. ΚοΝτΟΒΑ, δ.π., Γρηγ6ριος 6 Παλαμάς 71
(1988), σελ. 579.
100. Βλ. την παραπάνω έπιστολη μοναχοϋ Χριστοφόρου πρός τόν Θεσσαλο·
νίκης Δαμασκηνό. Πρβλ. ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΛΙΝΔΕΡΗ, τα λυτd lγγραφα ... , δ.π., σελ. 22.
101. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, 'Ο ~Αθως ... , δ.π., σελ. 154, σημ., δπου γράφει: «ή δs
Σστορία 'Αθανασίου τοϋ Παρίου, ής μέμνημαι, περl κολυβάδων περι1)λθεν εlς γνώ­
σιν μου sξ lδιωτικοϋ χειρογράφου· μη lδwν ποτε την ύπο Βησσαρίωνος γραφείσαν
οvδeν dκριβiς εlπείν δύναμαι ι'1ν ή εlς Πάριον dποδιδομένη fι ή τοϋ Βησσαρίω­
νος». Πρβλ. CoNSTANτiN PAPOUUDIS, «Nicodeme l'Hagiorite (1749-1809)», Θεο­
λογία 37 (1966), σελ. 298.
102. Βλ. Σπ. ΛΆΜΠΡΟΥ, Κατάλογος τών εν ταίς βιβλιοθήκαις τοϋ Άγίου νορους
έλληνικών κωδίκων, 'Εν Κανταβριγί~ της 'Αγγλίας 1895, τ. 1-2· ΕΥΛΟΓΙΟΥ ΚοΥ­
ΡΙΛΑ, «Κατάλογος άγιορειτικrον χειρογράφων, Μέρος Β', Κώδικες της Σκήτης
της 'Αγίας Άννης, έν τοίς όρίοις της Λαύρας διακειμένης, μη περιεχόμενοι ~ν
τφ καταλόγφ τοϋ Λάμπρου, Κώδικες του Κυριακοϋ της Σκήτης», Θεολογία 15
(1937), σελ. 239 καi έξης ΑΙΝΟΥ ΠοΛΙτΗ μέ ηΊ συνεργασία Μ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Συμ­
πληρωματικοl κατάλογοι χειρογράφων 'Αγίου 'Όρους, Θεσσαλονίκη 1973.
166 Δ. ΒΑΛΑΗ

τεύειν» 103 , με τfιν όποία διέκρινε τους aληθινους aπό τους ύποκριτες
κληρικους aντλώντας στοιχεί'α άπό τfιν Άγία Γραφfι καi aπό τα συγ­
γράμματα τών Πατέρων τής 'Εκκλησίας. 'Επίσης ~γραψε τό ~ργο
((Περl, Όπτασιών>> 104, τό όποί'ο απέστειλε στfιν Κωνσταντινούπολη
στον ίεροκήρυκα Άρχιμ. Δωρόθεο Θεοδωρήτου, καi τfι ((Συμφωνίαν
τών Εύαγγελιστών;; 105 . Αύτό τό τελευταί'ο του ~ργο μάλλον ταυτίζεται
με το χειρόγραφο 17 τής μονής Γρηγορίου του Άγίου νΟρους ((Ή
σύναψις τής καινής διαθήκης ijτοι τa τέσσαρα εύαγγέλια είς έ'ν ένω­
θέντα>J106. Σύμφωνα με τό επίγραμμα του Παίσιου, που ύπάρχει σ' αύτό,
τό προοίμιό του γράφτηκε άπό τό μοναχό Βησσαρίωνα τό Θεσσαλό.
Ό Άργυρίου 107 αναφέρει καi μια πραγματεία του Βησσαρίωνα κατι'ι
τών αίρέσεων τών Λατίνων, που εσφαλμένα αποδόθηκε στον 'Ανα­
στάσιο Γόρδιο. Πρόκειται για τό χφ. 604 τής μονής Ίβήρων (φ. 279-
303), που επιγράφεται: ((Στηλίτευσις τής λατεινικής αίρέσεως έν εί:δει
διαλέξεως γραικού μετa λατείνου, ποιηθείσα παρa Βησσαρίωνος ίε­
ρομονάχου, είς ijν ό μsν λατείνος έρωτif., ό δs γραικδς άποκρίνεται;;,
Πράγματι στον τίτλο αύτό του εργου διαγράφεται το όνομα «βησσα­
ρίωνος» κιii άντi αύτου προστίθεται, μάλλον άπό άλλο χέρι, στο διά­
στιχο τό όνομα ((γ6ρδιος>> καi στο περιθώριο ή σημείωση: ((άπδ τa
μεγάλα βρανγιανά;;,
'Ακόμη, δ Βησσαρίων ενδεχομένως να ~γραψε καi σατυρικους

103. ΓΕΩΡΠΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ. π., σελ. 210. Πρβλ. ΚΩΝ /ΝοΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικ'fι Φιλολογία ... , δ.π., σελ.572· Ν. Θ. ΜΠΟΥΓΑΤΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτικ'fι
'Ηθικ'fι 'Εγκυκλοπαιδεlα, τ. 3, στ. 854· AsτERIOS ARGYRIOU, «Remarques sur un
traite contre les heresies Iatines attribue 1ι Anastasios Gordios», Revue des Etudes
Byzantines 27 (1969), σελ. 234· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Θ. KomoBA, δ.π., Γρηγ6ριος 6 Παλα­
μάς 71 (1988), σελ. 579.
104. ΓΕΩΡΠΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ. π., σελ. 211. Πρβλ. ΚΩΝ /ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικη Φιλολογlα ... , δ.π., σελ. 572· AsΊΈRIOS ARGYRIOU, δ.π., Revue des
Etudes Byzantίnes 27 (1969), σελ. 234· ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Θ. ΚοΝτΟΒΑ, δ.π., Γρηγ6ριος 6
Παλαμfiς 71 (1988), σελ. 580.
105. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, 'Αποσημειώματα χρονογράφου ..., δ.π., σελ. 115.
106. ΣΠΥΡ. ΛΆΜΠΡΟΥ, Κατάλογος των έν ταίς βιβλιοθήκαις τοϋ Άγlου 'Όρους
έλληνικων κωδίκων, τ. 1. σελ. 46, κώδ. 564 (17) τfjς μονfjς Γρηγορίου.
107. AsπRros ARGYRIOU, δ.π., Revue des Etudes Byzantines 27 (1969), σελ. 229-
r
234, καi Les exegeses Grecques de Apocalypse ά l'epoque Turque (1453-1821).
Esquίsse d'une hίstoίre des courants ίdeo/ogiques au sein du peuple Grec asservi,
Ι:κδ. 'Εταιρείας Μακεδονικό'Jν Σπουδό'Jν, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 309. Πρβλ. ΣΠΥΡ.
ΛΑΜΠΡΟΥ, Κατάλογος των εν ταίς βιβλιοθήκαις τού Άγlου 'Όρους... , δ.π., τ. 2,
σελ. 183, κώδ. 4724 (604) της μονfjς 'Ιβήρων, δπου άποδίδει τη Στηλlτευση στόν
'Αναστάσιο Γόρδιο.
 Ο ΛΟΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΒΗΣΣΑΡJΩΝ 167

στίχους κατα των Κολλυβάδων, δπως προκύπτει άπό ηΊν εμμεση μαρ­
τυρία του 'Αθανάσιου Πάριου: «αίρετικοvς φεv, και άσεβeίς όνομά­
ζοντες, τοvς δσους δiν θέλουσιν ϊνα ψάλλωσιν Κ6λλυβα η]ν Κυρια­
κήν, και σκώπτοντες και διακωμφδοvντες αύτοvς με σατυρικa τρο­
πάρια οί άσκηται και μεγαλοσχήμονεςJJ108 •
Ή ζωη του Βησσαρίωνα στό u Α γιο 'Όρος χαρακτηριζόταν άπό
τfιν αδστηρη άσκηση 109 . 'Αναφέρεται δτι μόνο τiς Κυριακ&ς καi τiς
μεγάλες γιορτ&ς άφηνε τό ήσυχαστήριό του, για να μεταβεΊ: στό ναό,
να λάβει τη θεία Κοινωνία καi να έπικοινωνήσει μ& τους άλλους μονα­
χούς. Ό Σέργιος Μακραίος σημειώνει δτι: «τόν fjσυχον έν δσι6τητι
/
β ιον προε
λ I
ομεvος
'
εν
β θ I
α υτατrι
•
ησυχιq.
Ι \
και
δ •
ιηνεκει
\ απαυστφ
και
' Ι με-

λέτrι τών θείων Γραφών τΎjν θεωρίαν κατέλαβε;;l1°.

Ό Βησσαρίων πέθανε στiς άρχ&ς του 19ου αίώνα 111 . Ή Παπαδη­
μητρίου112 προσδιόρισε έπακριβως τό ετος του θανάτου του στα 1800,
ένω δ ΓεδεΟ:ιν άναφερόμενος στους κύριους έκπροσώπους των Άντι­
κολλυβάδων Χαλεπίου Γεράσιμο, Βησσαρίωνα καi 'Αθανάσιο Με­
σολογγίτη τους χαρακτήρισε «μάστιγες θε6σδοτοι κατa τfjς αίρέσεως
κολυβάδων>> καi τοποθέτησε τό θάνατο του Βησσαρίωνα στό ετος
1804113.

108. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ, 'Αθανασ{ου τoii Παρ{ου, Δήλωσις ... , δ. π.

σελ. 75.
109. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΖΑΒΙΡΑ, Νέα Έλλάς ... , δ.π., σελ. 211. Πρβλ. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ,
Νεοελληνικfι Φιλολογ{α ... , δ.π., σελ. 572.
110. ΣΕΡΓΙΟΥ ΜΑΚΡΑΙΟΥ, Έκκλησιαστικ'fι Ζστορiα ... , δ.π., σελ. 277.
111. ΚΩΝ/ΝΟΥ ΣΑΘΑ, Νεοελληνικfι Φιλολογ{α ... , δ.π., σελ. 572. Πρβλ. Ν. Θ.
ΜποΥΓΑΤΣΟΥ, δ.π., Θρησκευτικ'fι Ήθικfι Έγκυκλοπαιδε{α, τ. 3, στ. 854· AsTERIOS
ARGYRIOU, Les exegeses Grecques ... , δ. π., σελ. 450• ΑΝΩΝΥΜΟΥ, δ.π., 'Εγκυκλο­
παιδε{α Πάπυρος-Λαροvς-Μπριτάννικα [1984], τ. 14, σελ. 171.
112. ΝΟΝΝΑΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, 'Η επισκοπfι Πλαταμώνας, ... δ.π., σελ. 102.
113. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Άποσημειώματα χρονογράφου ... , δ.π., σελ. 115, δπου
aπό παραδρομi] σημειώνει: ((Χαλεπiου Γεννάδιο!!.