Ε,ΠΙΤοΙνΙΟΣ ΛοΓΙΚΙ{

ΚΑΤ, β

Α,ΡΙΣΤ ΟΤΕ,^.ΗΝΙ

Κ Ι{,

:,

fι
ß

ι
ι-1
ΞL
*-,
 ΕλßΘΕFιοτνηιι-Τ g*or""-rr-n

ΙΣΤOΡΙΚΑ
ι{ πo^tTιkH ΦιΛοΣοΦιΑ,
η οτΚονομßα, η Πατδεßα, η φυστΚÞ
ΚαΙ η Χημεßα, η Βτολογßα ΚαΙ η
ανθρþπτνη ψυχολογßα, η ηθlκÞ, η
μεταφυστκη και η λογικη εßναι οι
επτσιημεò με ιτò οποßεò ασχοληδηκε
επαρκþò ο ΑρτσιοιÝληò, ιιò θεωρßεò ιου
οποΙου ΠραΥμαιευειαΙ ιο οημερτνο
δευιερο ιευχοò του «Ε»-ΙστορικÜ, που
εßναι αφι.ερωμÝνο οιη μεγÜλη αυιη
μορφη τηò αρΧατοτηιαò.
Η επτρροη ιου Ýργου ιου θα φανεß kar
αργüιερα. καθþò προοωπικüιηιεò ιων
γραμμÜτων ασχολουντατ με τη δτÜσωση
kar δτÜδοση ιου, üπωò: ο ΑθελÜρδοò,
που υτοδετεß ιη δταλεκττκη ιου
μÝθοδο, ο ΘωμÜò ΑκτνÜιηò. ηου
δÝχειατ ιη φτλοοοφßα ιου, ο Γεþργτοò
ΣχολÜρτοò ΓεννÜδτοò. ηου μειÜ ιην
Αλωοη ανασυγκροιεß την Πατρταρχτκη
Ακαδημßα, με επßκενιρο ιων
μαδημÜτων ιηò ιον αρτοιοιελτσμü.
ΑλλÜ kar ο καρδτνÜλτοò Βηοσαρßων
kar ο Θεüφιλοò ΚορυδαλÝαò
εγκυπιουν και συνιηρουν ιο Ýργο ιου
ΑρτσιοιÝλη, üπωò, ιÝλοò, kar ο
ΑδαμÜνιτοò Κοραηò σιην περßοδο 1Β21-
'22, πον εκδßδει και προλογßΖετ τα
«ΠολτικÜ») και ια «ΗθτκÜ» ιου

[ουωνßα Ηαι ΑρττOτÝf,πò μεγÜλου φτλοσüφου.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

πο/ιΗ κΑι | υßσιε }τηιιιιτl. οικοßοΜιΑ Β!ο^οΠΑ.

ΑτοΜο κΑι ΔογΛΕιΑ ιψßΧοΛοΠΑ
ΑριστοτελικÞ ««f,ρημqllgllχÞ» Γνþσειò
πολιτικÞ κOι «ΚΤÞΤtΚÞ». και απüψειò
φιλοσοφßα 0 «φýσει του μεγÜλου
και κοινοτιστÝò δοýλοò,» φιλοσüφου
 σημειωσειò
Ο ΑριστοτÝf,πò στο Βυζüντιο
ερευνητßò υου δα πασχßοετ σημερα να
Ζυγßσετ, μθ ανιτκετμεντκη πρüθεση, τη
ουμθολη των μεσατωνικþν μαò
ΠροΥονων σιην ΠαΥΚοσμτα ΠνευματτΚη
εξÝλιξη, δυσκολα θα μπορουοε να δταφωνßσετ
με την αξτολογηση πωò «,.,οι ΒυΖαντινοß
νüμιΖαν üτι φιλοσοφßα εßναι μονÜχα η γνþση
τηò αρχαßαò φιλοσοφßαò και üχι δημιουργυη
προεκταση τηò στο δρüμο που εßχαν οι
αρχαßοι ανοßξεl.., ΚÜποιοò φραγμοò τουò
εμπüδιΖε να πουν κÜτι το ουσιαστικü νεο κα1
δικü τουò ý να διýσουν στο αρχαßο -ελληνικü
ý χριστιανικü- νÝα φορεσιÜ διανοητικÞ... ν'
ανοßξουν δρüμουò του μελλοντοò... οι
ΒυΖαντινοß εßχαν πνευμα αναδρομικü...»
[Π. Κανελλüιουλοò, Ιστορßα του ΕυòχοπαΙιτου
πνευματοò, τ. 1, ΑθÞνα 1966, σ,99 κατ 550 κ.ε.]
Αυτü ακρτθþò το «αναδρομτκü» πνευμα, η
θρηοκευιτκη προσηλωση οτα αρχαßα υρüτυπα
αποτελεß και ιην πολυττμη συνεισφορÜ του
ΒυΖαντßου στην εξÝλιξη ιου ευρωπαßκου
πνευμαιοò. Η χτλτüχρονη περßοδοò, καιÜ ιην
ουοßα η χρτστταντκß καθ' ημÜò ΑνατολÞ
δτατηρεß ιην κρατικü τηò οντüτητα (η ιερßοδοò
του «ΒυΖανιßου», üπωò θα ιο αποκαλÝσετ η
Δυση), δεν χαρακιηρßΖετατ ασφαλþò απü την
ΠρωιοτυΠΙα στο σιοΧασμο η την εΠΙσιημονΙΚη
αναΖßτηση, αλλÜ ξεχωρßΖετ yra την ευλαΒÞ
φροντßδα με ιην οποßα δτατηρÞθηκε, αυü ιουò
ανωνυμουò αντιγραφεßò ιων χετρογρÜφων και
ιουò οοφουò σχολταστÝò. καιÜ ιουò «σκοιετνοýò»
ατþνεò Üσβεστη η κλαστκÞ υαρÜδοση, για να
μειαλαμπαδευθεß καιÜ ιουò Νεüτερουò χρüνουò
στη Δýση kar οε ολüκληρη την αν8ρωττüιητα.
πλουστα σοδετÜ τεκμηρτþνετ στο
αΚερατο την τστορτΚη αυιη εμΠετρτα:
ιερισσüτεροι απü χßλτοτ εßναι οι
χετρüγραφοτ κþδτκεò που μαò Ýχουν μÝχρτ
σημερα σωθεß kar οτ oπoior περτÝχουν εßτε Ýργα
του Σιαγτρßιη φτλüσοφου οιην αυθενττκη τουò
γλωσστκη μορφη εßιε ιο σχολταομü ιουò απü
ιουò καιÜ κατρουò μελειηιÝò του κατÜ ιη
χτλτüχρονη περßοδο τηò ελληνüφωνηò
αυιοκραιορßαò. Η πλοýοια αυιη γραπτη
παρÜδοση του Corpus Aristotelicum οφεL\ετσ
σε Ýνα ανιτκετμεντκü δεδομÝνο: üττ δηλαδÞ ο
ΑρτοτοιÝληò δεν αποιελεß κατÜ τουò Ýνιεκα
ατþνεò ιου ΒυΖανιßου Ýνα μουσειακü
ανιτκεßμενο, αλλÜ üιτ, αντßθεια, τα Ýργα ιου
Σταγτρßτη, εμπλουττσμÝνα με ιο σχολτασμü ιιrτ
κατÜ κατρουò μελειηιþν ιου, Ýχουν
ενοωμαιωθεß στο σýσιημα ιηò ανþτερηò
εκπαßδευσηò ιηò Βαστλεýουσαò.
Η ΖωνιανÞ παρουσßα ιου ΑρτσιοτÝλη οιη
δτανüηση του ΒυΖανιßου, η μειÜπλαση τηò
αρτσιοτελτκηò Μεταφυοτκßò που συντελεßτατ
σιη Χρτσιολογßα του ΙωÜν,rη Δαμαοκηνου, o-L}c.
και στην Ανθρωπολογßα και την Κοσμολογßα.
Ýχουν οδηγησετ ιουò νεüτερουò ερευνηιÝò να
δτατυπþσουν ιη θÝση üιτ «το τÝλοò του apxcuξ
κüσμου δεν υπηρξε και το τÝλοò τηò αρχαßαò
Φιλοσοφßαò». ΘÝση που πρþιοò διατýπωσε uprτ
απü 3,5 δεκαειßεò ο Κ. Oehler σε Ýνα Üρθρο
του. üπου διατυπþνετ ιο χαρακιηρα ιηò
«συνεχεlαò του ελληνικου πνεýματοò μεχρι
την πτþση του ΒυΖαντßου» [Κ. Oehler, Die
KontinuitÜt ßη der PhiLosophie der Griecher
bis Ζυm Untergagn des Byzantinischen
Peiches. Εν: Antike Philosophie und
Byzantinisches Mittelalter, 1969, σ. 15 κ.ε.].
-Γ τσιορτΚηò
ιυ
t-|
0α αρχßσουν
ρα απü την
ανθρωπüιηια ια δυο επττòυγματα τηò
ιεχνολογτκηò εξελτξηò: τα τιυροΒüλα κανüντα
Kar η ιυπογραφßα. Eivar ßσωò οημαδτακü üιτ or
απαρχÝò ιηò χρησηò τουò συναριþντατ με ιη
μοßρα τηò Βαοιλευουσαò, μταò kar. yra πρþιη
φορÜ στην Ιστορßα, θα αποδετχθεß, με ια
κανüντα του Πορθηιß, η αποιελεσμαιτκüτηια τηò
πολεμτκηò αυιηò μηχανßò, αλλÜ kar yra πρþτη
φορÜ επßσηò θα γνωρßσετ η Δýση, με ττò Ýνιυτιεò
εκδüσετò, ιο Ýργο ιου ΑρτσιοτÝλη σιην πληρη
του μορφß και σιο πρωτüιυπο. Ειστ, οημανττκοß
κλÜδοτ ιου επτσιηιοý, üπωò η ΦυστκÞ, η
Οικονομßα, η ΠολτιτκÞ αλλÜ kar η ΗδτκÞ Þ η
Μειαφυστκη, θα αποκιÞσουν ττò αηαρχÝò ιουò
απü ια ομüιττλα αριστοιελτκÜ Ýργα.
Φαßδοιν ΙýαλιWοωDò
ΑρτοιοτÝληò αυοδεχüμενοò ιην υρüσκληση (343 π.Χ.) ιου Φτλßππου -γρÜφαμε σιο
προηγουμενο τεýχοò- ανÝλαθε τη δταπατδαγþγηση ιου ΑλεξÜνδρου. Δßδαξε σιον
ΑλÝξανδρο Ομηρο, Τραγτκουò kar συνÝθεοε, yra ττò ανÜγκεò ιων σπουδþν του
Δταδüχου, δýο συγγρÜμματα: «Περß Βασιλεßαò» kar «Ζερß αποικlων».
Η παραμονη του ΑρτσιοτÝλη σιην αυλη ιηò Μακεδονßαò δýρκεσε οκτþ Ýτη.
Το 335 π.Χ. ο ΑρτσιοτÝληò -λßγο μετÜ το θÜναιο ιου Φτλßπποιτ- επÝσιρεψε σιην
ΑθÞνα, üπου ßδρυσε δτκÞ του σχολÞ: το Λýκετο (335-323 π.Χ.). [Στην Ακαδημßα μειÜ
ιο θÜναιο ιου Σπευσßππου τη δτεýθυνση εßχε αναλüβετ ο Θενοκlýιηò.]
Ο ΑρτστοτÝληò, επενδýονταò τα ιÜλαντα ιηò αμοýßò ιου απü τη δταπατδαγþγηση του
ΑλεξÜνδρου, μßσθωοε Ýνα χþρο μειαξý Δυκο3ητιοý kar Ιλτσοý, κοντÜ σιην πýλη ιου
ΔτοχÜρουò, πλÜτ στο Ιερü Üλοοò το αφτερωμÝνο στον Λýκετο Απüλλωνα Kar οιτò
Μοýσεò.
Εκεß υπßρχαν οτκημαια yra τη διαμονÞ ιων σπουδαστþν kar των δτδασκÜλων, το
δτδακιηριο, τα εργασιßρτα θτολογßαò, φυστκηò, με πÜμπολλα εκθÝμαια Ζþων, φυιþν
κ.λπ., kar η βýλτοθÞκη σιην οποßα ο ΑρτστοιÝληò συγκÝντρωσε εκατοντÜδεò
χετρüγραφα kar χÜριεò.
ΔÝγειατ üιτ ο ΑρτστοτÝληò εßχε επýÜλετ στη σχολÞ Ýναν κανονισμü σýμφωνα με ιον
οποßο or μαθητÝò «δτοτκοýσανι) με ιη σετρÜ, επß δÝκα μÝρεò ο καθÝναò. «Αυτη η
ριιθμιοη σýμαινε üτι σε αυτü το διÜστημα, Ýνα Üτομο υποδυüταν τον πρüεδρ,
υποοτηρßΖονταò ορισμÝνεò Οεοειò, εναντΙον οποιοιfrÞποτε ακροατý, üπωò γινüιαν
αργüτερα στα μεσαιωνlκÜ πανεπιστημιαιι (W.D. Ross, ι«Αρτστοτεληò», ΜΙΕΤ, σ. 19).
Μßα φορÜ το μηνα δτοργανþνονταν Ýνα επτσιημοντκü συμπüστο, σýμφωνα με κανüνεò
που εßχε καθορßσετ ο ΑρτστοιÝληò.
Το 323 π,Χ., με ιην εßδηση του θανÜιου του Μ. ΑλεξÜνδρου, or οπαδοß ιου
ανττμακεδοντκου κüμμαιοò των Αθηνþν θρýκστ την ευκατρßα να εκδτκηθοýν ιουò
Μακεδüνεò, σιο πρüσωπο του ΑρτστοτÝλη.
Το Ιερατεßο, εκπροσωπουμενο απü ιον τεροφÜντη ιηò Ελευσßνταò Δßμηιραò
ΕυρυμÝδοντα, υπÝΒαλε καταγγελßα γτα ασÝΒεια κατÜ του ΑρτστοιÝλη, με αφορμß ιον
υμνο που εßχε συνθÝοετ στη μνημη ιου φßλου ιου Ερμßα (βλ. Ανιß Προλüγου,
προηγουμενου τεýχουò). d

«Η κατηγορßα πιOανþò θα ανεφÝρετο κα1 εlò τα φιλοσοφικÜò δοξασßαò -γρÜφετ ο

Γεωργουληò- ταò περlεχομÝναò ειò το "Περß ευχηò" σýγγραμμÜ του, εν ω
εδιδÜσκετο üτι η προσευχη οιfiÝν αποτÝλεσμα δýνατα1 να αποφÝρεl» (Κ.Δ.
Γεωργουλη, «ΑριστοτÝληò ο Σταγιρßτηò», Εκδ. I.Λ.Ε. Χαλκιδτκßò, Θεσσαλονßχη
1θ62, σ, 4Β).
Ο ΑρτστοτÝληò πßγε σιη Χολκßδα yra να μη δþσετ στουò Αθηναßουò, üπωò εßπε
-υπατντσσüμενοò ιην καιαδßκη του ΣωκρÜτη- «την ευκαιρßα να διαπòηξουν κα1
δεýτερο αδßκημα κατÜ τηò φιλοσοφßαò».
Στη Χαλκßδα Ýμετνε σιην orkia ιηò μηιÝραò ιου, ßσαμε το θÜνατü του (323/2 π.Χ.).
ΕνιαφτÜσιηκε στη ΣιÜγτρο, «Η πλατεßα ε]ò ην ετÜφη, ωρßσθη ωò τüποò των
συνεδρßων τηò Βουληò».
Το συγγραφτκü Ýργο ιου ΑρτστοιÝλη μπορεß να δτατρεθεß σε ιρετò θαστκÝò κατηγορßεò:
η πρþιη υεριλαμΒÜνει Ýργα εκλαßκευτικοý:<αρακιηρα. Η δεýτερη, σημετþσετò kar
συλλογÝò υλτκου που προορßΖονταν yra εmσιημοντκÝò πραγμαιεßεò Kar η τρßτη, ια
ßδτα ια περßφημα επτστημοντκÜ Ýργα.

Νßκοò Βαιβημπασηò
 τηò ΕΔιπΗ: Γ. Λεοτrιτ:ιπΗ
διδÜκτοροò Φιλοσοφßαò Πανεm.q
ΓλασκüΒηò, ετπεταλμÝιτιò λÝιτορq
Πανεπιοτημßου ΓλασκüΒηò, ειδ .Ξ
εηιστüμονοò Πανεπιστημßου Αβπd

α ΠολlτlκÜ ιου ΑρκποτÝλη aσmld

πar με κενßρτΚÜ θÝματα Που αφοροýν το οß
ιηò πολτττκßò φτλοσοφßαò. Το αρτσιοιελτκü
νο θÝιει. με σαφηνετα μερτκÜ απü ια πτο Baoura
ματα Που ανττμετωΠßΖθτ κανεßò, üταν ασΧολε
ιον τρüπο που οι ανθρþπτνεò κοτνωνßεò Ýχοιλ-
γανωθεß, καθþò kar με ιον ιρüπο δτακυΒÝ
τουò. Τα θÝματα αυτÜ εßνατ εξßσου επßκαιρα
ρα üσο Þταν kar στον 4ο ar, π.Χ., üιαν ο
ληò Ýγραψε τα ΠολιτικÜ. Ομωò, παρ' üλο πcr
θÝματα που ο ΑρτσιοτÝληò πραγματεýετατ
r
ενδταφÝρον kar σημερα, χρετÜΖειατ να
θεß üιτ αυτÜ συνδÝονιατ Üμεσα με προΒλßμαια
εΠοΧηò του ΚαΙ οττ υφτστανιατ τουò
αυτßò. ΧρετÜΖετατ, επομÝνωò, να Ýχουμε
μαò üττ üιαν μελειοýμε ια Zo,Lrrrkri ιου
λη, εßνατ ανÜγκη να μην τα θεωροýμε
απü ιο ιοιορικü υιü6αθρο ιου ελληντκοý
|!Þγ| ιου 4ου ar., το οποßο ßιαν συνυφασμÝνο με ιπι-
#ffi ληντκη πüλη-κρÜιοò και üχτ με το σýγχροτυ
θνοò-κρÜιοò.
Η σημασßα ωοιüσο ιων Zo.Δrrrkþy του Α
τÝλη yra ιο σýγχρονο μελειητη τηò πολτιτκßò
λοσοφßαò εßνατ δτττÞ: παρουστÜΖετ αφ' ενüò ειfu
φÝρον γτα ιη μελÝιη τηò πολτττκηò φτλοσοφÞ
αφου ιο αρτσιοτελτκü κεßμενο -εκιüò του üττ εΞ
αξßα αυιü καθ' εαυτü- Ýχετ επηρεÜσετ την τστο;ß
τηò πολτιτκßò φτλοσοφßαò, kar αφ' ειÝρου η ποΙτ
ττκß φιλοσοφßα του ΑρτστοιÝλη Ýχετ επτδρÜοετ π
δορτσιτκÜ στη οýγχρονη αναλυιτχÞ πολτιτκß;
λοοοφßα, υπü ιην Ýwora üττ Ýχετ θεωρηθεß αß
ιουò κοινοιισττκοýò (communitarians) φιλοο
φουò ωò ο κυρτüιεροò αντßποδαò σιην πολττττß
0εωρßα ιου φτλελευθερτομου (liberalism), κα τ
δταßτερα σ' αυτÞν ιου σýγχρονου νεορολστανοι-- 3
λελευθερτσμου.
Τα ZozlrrrkÜ ιου ΑρτστοιÝλη Ýχουν πρÜγlτπ
αποτελÝσετ Ýνα απü ια πιο κεντρικÜ κεßμενα σω
πολτττκÞ συΖÞτηση τηò συγχρονηò πολιττκßò ο
ναλυττκηò φτλοσοφßαò σχεττκÜ με το θαθμü kar υ
üρια ιηò ενüιηταò ιηò κοτνωνßαò Kar τηò ελευ&
ρßαò σιο κρÜτοò. Σια Zo,\;rrkÜ, αλλÜ και σ;ι
Η8ικÜ ΝικομÜχεια και ια ΗθικÜ Ευδýμεια ι
ΑρτστοιÝληò δτατυπþνετ ορισμÝνεò σημα\,τιιG]
θÝσειò αναφορτκÜ με την πüλη, την κοτνωνßα. g
ευδατμονßα, ιην ανθρþπτνη φýση, τη δτκατοσßττ,
ιην τσüτητα και τα πολτιεýματα. Or ανιτλßψα

!τò διαμορφþνουν ιην πολττικÞ θεωρßα του
bι_ _òτÝλη κατ Ýχουν επηρεÜσετ με τον τρüπο
hη, ]πωò θα δοýμε σιη συνÝχετα, τη συγχρονη
Ξπ τχÞ σκÝψη kar κυρßωò τη σýγχρονη korvo-
Ε-τº θεωρßα.
_- _{ρτστοτÝληò αρχßΖετ την ανÜλυοη τηò πολτιτ-
! --ταÞμηò στα πolιrπrici με ιον τσχυρτσμü üττ
Ξτ :ο_\η εßνατ Ýνα εßδοò κοτνωνßαò (πÜσαν πüλιν
Ιμ,-r.-, Ζοινωνßαν τινα οýσαν). Η πüλη περιγρÜ-
_ò κοινωνßα, ωò μßα Ýνωση δηλαδÞ κÜυοτ-
'FrΓ_
Ξ _;ι§-+τηò, αυτü που με τη σýγχρονη ορολογßα θα
mΞJοιιε κοτνüιητα. Η Ýννοτα ιηò κοτνωνßαò παß-
f,, :-L-]α!ºικü ρüλο στην πολτττκÞ θεωρßα του Apr-
π: τ. μτα κατ η υüλη (η οργανωμÝνη πολτιτκÞ
bτι,.lα, δηλαδη το κρÜιοò) θεωρεßιατ ωò μßα κο1-
κ ßτ-.:9lηρ16.ητα üλων των πολττþν. ο πρωταρχτ-
Ξ _1οπüò (τÝ,Δοò) ιηò πüληò εßνατ αυιüò του αν-
}*-.τι1; αγαθου, ιηò ευδατμονßαò. Ο ΑρτσιοιÝληò
ΙΕ=- την επτχετρημαιολογßα του σια ΠολιτικÜ
Ξ,l_:ρßΖονταò üττ η πüλη Ýχετ σιüχο τηò την
1. Αριοτοτελικü
δßωξη ιου αγα8οý που εivar ιο κυρτüτερο αυü üλα χειρüγροφο σε
τα Üλλα αγαθÜ. Το συμπÝραομα αυτü οιηρßΖειατ πÜπυρο για το
σττò εξηò τρετò προκεßμενεò: (1) η πüλη εßνατ Ýνα πολßτευμα των
εßδοò κοτνüιηταò Þ συνετατρτσμοý (κοινωνßα), (2) Αθηναßων
üλεò or κοτνωνßεò δημτουργουντατ με σιüχο ιην α- (Βρετονικü
πüκτηση κÜποτου αγαθου, και (3) η πüλη εßνατ η Μουσεßο,
((κυριωτÜτη» üλων των Üλλων κοτνωντþν Kar περτ- Λονδßνο).
λαμΒÜνετ üλεò ιτò Üλλεò. Η πüλη Ýχετ, επομÝνωò, 2. Ψηφιδωτü με
τη μορφÞ του
Ýνα σκοπü, Ýνα τÝλοò, Το τÝλοò ιηò πüληò εßνατ ιο
ΑριοτοτÝλη
ανδρþπτνο αγαθü, η αγαθη ΖωÞ, η ευδατμονßα.
(Ρωμαιογερμουκü
Mra κοτνωνßα αποιελεß, καιÜ τον ΑρτστοιÝλη, μτα
Μουσεßο
ομÜδα, η οαοßα συνεργÜΖετατ για χÜρη κÜποτου
Κολονßαò)
κοτνοý αγαθοý. Το κοτνü αυτü αγαθü εßνατ δυνατüν
να ποτκßλλετ απü ιην τδτοκτησßα μÝχρτ την ευδατ-
μονßα (Πo,ΔrrrxÜ, 132Ba26-b1). ΑυτÞ η Ýνν¼ια του
κοτνοý αγαθου, το οποßο συγκρατεß ιην πüλη ενω-
μÝνη Kar την καθιστÜ κοτνωνßα. εντοπßΖετατ επß-
σηò στο L252b29 των Zo,Lrrrkþy, üπου ο ΑρτσιοιÝ-
ληò αναφÝρετ üττ η υüλη δημτουργεßτατ yra χÜρη
επι- ιηò επýßωσηò, αλλÜ υπÜρχετ με σκοπü την ευδαι- )
οι ΚοιΝοτιΣτΕΣ
3. Η ιδεþδηò
ΑθÞνο σε
μικρüγραφο
(1500 μ.Χ.) γιο τα
«Νιχομüχειο»
απü τον
ReginaIdus
Pilamus
MonopoIiianus
μονßα: «γινομÝνη μÝν τοý ξÞν Ýνεχεν, οýσαν δÝ τοý
ßò-
ευ ζÞν»,
Η Üποψη αυιÞ του ΑριστοιÝλη yra το κρÜτοò kar
ιην ευδατμονßα σχετßΖειατ Üμεσα με την αντßληψß
ιου yra τη φýοη. Η αρτστοτελτκη αντßληψη yra τη
φυση εßνατ απολýτωò τελεολογτκß. Καθετß που υ-
πÜρχετ απü τη φýση υπÜρχετ yra Ýνα σκοιü (ιÝλοò)
και δεν εßνατ δυνατüν να καιανοησουμε τη φυση
ιου χωρßò να κατανοουμε αυτü το τÝλοò. Ο Αρτσιο-
τÝληò εφαρμüΖει παρüμοτα ανÜλυση και σια Πo,Δr-
rrxιi (1258αlΒ, 1274b39), υποστηρßΖονιαò üιτ η πü-
λη εßνατ μßα Ýνωση, Ýνα συνολο κατ üχτ μτα απλη
αθροτσττκη συγκÝνιρωση ανθρþπτνων üντων. Η
ιαυιüτητα ιηò πüληò συνßσιαιατ στην οργÜνωοη kar
στη δομß τηò. Η οργÜνωση τηò πüληò εßνατ το πο-
λßιευμÜ ιηò, Kar συμφωνα με αυτην την Ývvora ιο
πολßιευμα λαμθÜνετ ιο ρüλο ιου εßδουò ιηò πüληò,
η οποßα σταματÜ να υφßσιαιατ συγχρüνωò με τον
τερματτσμü του υολττευμαιοò.
Μßα απü ττò ΒαστκÝò θÝσετò ιων Zo,λrrrrrþyεivar
Η ποf,ιτικþ φιf,οσοφßο του ΑριστοτÝßΙη
Ýχει δεωρηΕεß ωò ο κυΡιüτ€Ροò ογτßποδοò
στην ποf,ιτικþ δεωρßο του φιη€ηευδερισμοý
üττ η πüλη αποτελεß φυστκß οντüιηια, üπωò ιο αι
η ο Üνθρωποò, καδþò kar üττ ο Üνθρωποò εßναι Φ
ιη φυση του πολτττκü Ζþο και üττ η πüλη προπιΕ
ιαι ιουατüμου. Ολο ιο κεφ. 2 ιου πρþιου βý_\π
ιων Πo,λrrrkþv αφτερþνετατ Üλλωστε σιην επιΞ&
ρηματολογßα υυÝρ ιηò φυστκüιηιαò ιηò πü_\η:
«τþν φýσει Þ πüλιò Ýστß, χαß üτι ü Üνθρωποò ψιιτθι
πολιτιχüν ξþον» (1253α2-3).
ρκετü απü ιο συγχρονο ενδταφÝρον γπ
ιην υολτιικη φιλοσοφßα του ΑρτσιοτÝλη α
φεßλειαι οε αυτü που εßνατ δυναιüν ιο α
νομασιεß ωò «η γοητεßα ιου φυστκοý». Φ
ΑρτοιοιÝληò, δηλαδÞ, εμφανßΖειατ ωò ο --
περασπτσιüò ιηò φυστκηò συνεργασταò ανÜμεεο
σιουò ανθρþπουò Kar ωò ο αντßπαλοò ιων φý«m
φων or ouoior, üπωò ο Τüμαò Χομπò (Τhοmαò
Hobbes), επτμÝνουν üττ or φυοτκÝò ορμÝò οδηl-ατ
τουò ανθρþπουò οε ουγκρουση αναμειαξυ ιοιò
Ομωò, η αρτστοιελτκß Üποψη yra τη φυστκüττπ-η
τηò πüληò θα μποροýοε να εßνατ συμΒαιß με τη &-
ση üττ η υüλη εßνατ Ýνα ιεχνηιü καιασκεýασμα ι,
πωò Ýνα σπßττ. Ο ßδτοò ο ΑρτστοτÝληò αναφÝρετ ο-ι,
λωστε üιτ «αυτüò που υρþιοò δημτοýργησε τπν ιΞτ
λη Þιαν ο μεγαλυτεροò ευεργÝτηò απü üλοιò»
(1253α2θ-31): «φýσει μÝν οýν Þ üρμÞ Ýν πÜσιν Ýτß τττ
τοιαýτην χοινωνßαν, ü δÝ πρþτοò συστÞσαò με.,"-
στων Üγαθþν αθτιοò».
 }.<_ {;,Ý ? 4. Για τον
ΑριστοτÝλη η
κOΙνωνΙ0 ειναΙ μι0
ομÜδα
συνεργοζüμενων
ατüμων για την
επßτευξη ενüò
κοινοý αγαθοý.
ΑνÜγλυφο οπü τη
βüρεια πλευρÜ του
Πορθενþνα
(Μουσεßο
Ακροπüλεωò,
ΑθÞνα)

_\ασντÜτρ ΜακΙνýιρ (Alasdair Maclntyre) θερτσμüò υποσιηρßΖετ τη θÝοη üττ «ιο Üτομο Ýχει
ιιι]ι, "_,_.ι]ò παραιηρηοε üττ, αν kar η δηλωση των Προιερατοτηια ενανιΙ τηò κοlνωνΙαò», ενω οΙ ΚοΙ-
ιιfuι:,i \Iarx) κατ Ενγκελò (Engels) το ΙΒ4Β πωò ιο νοιτσιεò υΠοοτηρτΖουν οιΙ «η κοΙνωνΙα εΧε1 ΠρΟτε-
, _.τι του κομμουνlσμου σιοιχειþνετ ιην Ευρþ- ρατοτηια ενανιΙ ιου αιομου».
ρξε μßα προφηιικη υπερΒολη, σιτò μÝρεò Ενα μεγÜλο μθροò ιου κοινοιισιικου επτχετρημα-
-αντασμα ιου συΥΧρονου ΚοΙνοιΙσμου σιοl- ιοò στηρßΖετατ σιην προσπÜδετα να ανασκευασιετ
,Jovo ια φτλελευδερα και
_ περτοδτκÜ τα πα- μßα ιÝιοια αρτστοτελτκη θεωρτα η καλυιερα να δη-
.j"_ιιακα τμηματα ιηò φτλοσοφßαò και ιηò πο- μιουργηΒεß μßα νεοαρßσιοτελτκη θεωρßα, που να
- .πlοτημηò. ΚαιÜ τον ßδιο ιρüπο, üμωò, εßναι παρÝχετ Ýνα τσχυρü κατ επαρκÝò πλαßοτο στηρτξηò
, κανιßò εξßοου να παρατηρησει üιι ο ουγ- ιων εΠιΧεΙρημαιων ιων ΚοΙνοτΙσιων αΠενανιΙ στη
,;, ßοlνοτΙσμοòσιοτΧετωνειαΙανιΙσιοΙΧωòαΠο φτλελευθερη θεωρßα. ΕνδετκιτκÜ αναφÝρω Ýνα α-
] _ ]σμα ιου ΑρτσιοιÝλη. ΠρÜγμαιι, οι κοινοιι- πü ια σημανιτκüιερα επτχειρημαια του ΜακΙνιÜτρ,
ιι:ß , j.\,Ü επτκαλουνιατ την αυδενιßα ιου Αρτσιο- ιου σημανττκüτερ ου Üλλωστε συγχρονου αρτοτοιε-
:_-,_ - __ ιην αρτστοτελτκη ερμηνεßα ιηò πολτιτκηò λτκου κοτνοττσιη- Ο ΜακΙνιÜτρ ατο After Virtue
ßιßß]ß, _,1ò. οταν ΠαραΠονΙουνταΙ οιτ η συΥΧρονη χρηστμοποτεß την τστορlκη Ýννοια ιηò ((αρlστοτελ1-
]ΙΙΙ],.ι_ _.]-, Ζωη ΟμΟΤαΖεΤ με Ιην ΚαΙασΙαση Ιηò φυσηò, κηò η κλαοτκηò παρÜδοοηò,,, üπωò την ονομÜΖετ,
]ι]ιιι ,,ιι περτγρÜφεται σιον ΛεΒιÜOαντον Χομπò. yra να οιηρßξει το επτχεßρημÜ ιου για ιη σχÝοη ιηò
_ι] εßδοò κρτττκηò καιÜ ιου συγχρονου φ1- αρτοιοιελτκηò φτλοσοφßαò με ιη συγχρονη κοινω-
]Jlσμου παρουσταΖειαΙ απο το «σιραιοΠε- vrKn πραγμαιτκüιηια. Ο ΜακΙνιÜτρ, ενþ αναγνω-
,,,-1ττκþν κοτνοιτσιτκþν στοχασιþν [Αλασ- ρßΖετ ιο πüσο οημαντικü εßνατ yra ιον αριστοιελι- )
],ΙcικΙνιÜτρ, ΜÜκλ Σ,Üντeλ (Michael
. Τσαρλò ΤÝýορ (Char]es Taylor) και
,_
ΓοþλτΖερ (l\{ichael Walzer)]. Or korvoιr- ]ιιJ ξ ιΨ
,,;*
1Ιßι"}
**Ι
ξ"3Ι ;ξ ,,;
ξ.' ι { μ \, ,* ']
ιιιτ. ,",τ, ασκÞσετ κρτιτκη στο φτλελευθερισμü
'ξ\Ιι
,ι]ι ß* § η fi iff υγß Ý ;Ι, .,.: ],
ιιομτκτσμü που πρεσΒευετ, yra την παρα-
._ ,ηò κοτνüιηιαò kar yra ιην Ýννοια ιηò δr- Κ m*,*ij Κ*}ξΙ§ * # *
:1( που υποσιηρßΖετ. Μιλþνταò αδρομε-
- -ρουμε να υποσιηρßξουμε üιτ ο φτλελευ-

9
οι ΚοιΝοτιΣτΕΣ
5. 0 Αγγλοò
φιλüσοφοò σμü να εivar φτλοσοφτκÜ η πτο roxupn προνεοτε-
Thomas Hobbes ο ρικη μÝθοδοò ιηò ηθτκηò kar πολτττκηò σκÝψηò, ε-
οποßοò, σε πιχετρεß να αποδεßξετ τη φτλοσοφτκη αξßα τηò apr-
αντßθεση με τον στοιελικηò φιλοοοφßαò σιηρτΖüμενοò σε ιστορικÝò
ΑριοτοτÝλη, αληθετεò, εφαρμüΖονιαò μια καθαρþò τστορτκτσττ-
πßοτευε οτη κη μεθοδολογßα.
σýγκρουση κοι üχι
στη συνεργοσßα
Ο ΜακΙνιατρ οαφþò δεσμευεται να επττýχετ δυο
σιüχουò υου σχετßΖονιατ με ιην nθrkn kar ιην πο-
των ανθρþπων.
λτιτκÞ φιλοσοφßα ιου ΑρτοιοιÝλη: πρþτοg να ανα-
6.0 θωμÜò ο λýσετ τη φτλοσοφßα του ΑρτσιοιÝλη δτÜ τηò συνε-
Ακινýτηò
χουò αναφορÜò οτα Ýργα ιου Σιαγτρßτη kar, δευτε-
μεταφýτευσε την
ρον, να την παρουστÜοετ αφ' ενüò ωò μτα προοπÜ-
αριοτοτελικÞ
δετα συγκÝντρωοηò αυτþν που Ýχουν γραφεß πρτν
οντßληψη οτη
δυτικÞ σκÝψη
και κυρßωò μετÜ απü αυιÞν κατ αφ' ειÝρου ωò πη-
γß Ýμπνευσηò kar προθλημαιισμου ιων φτλοσü-
φων τηò εποχηò μαò. Επτιελεß ιον υρþιο σιüχο
Υραφονιαò μτα ουνιομη τοιορτα των αρειων ΚαΙ ιο
Η επικαιρüτητα τ§ιò σκÝßjJπò τοι! ΑριστοτÝrΙτι
φον€Ρþνcι την οξßα των α}rτιrlιºßψ€þν του
γιο το σýγχρονο ποßΙιτικü στοχασμü
.rlillÝlO φßΞ.
,.ιιιτ.τιι ΙΙmι,
δευτερο επτκαλουμενοò ιον πλουιο ιηò «αριστοι.-
λικßò η κλαστκηò υαρÜδοοηò». Ωστüσο αυτü πòι
Ýχετ πρωταρχτκη σημασßα αφορÜ τα τσιορτκÜ δεμ._
λτα τηò ßδιαò τηò Ýwοταò τηò αρτσιοτελτκηò παρε-
δοοηò. Mra σημανιτκη ανιßρρηση κατÜ τηò Ýwτ,_-
αò τηò αρlοιοιελτκηò παρÜδοσηò, üπωò αυτη οι,_l_-
λαμΒÜνετατ και χρηστμοποτεßιαι απü τσ;
ΜακΙντÜιρ, εßνατ ιο καιÜ πüοον αυιη σιηρßΖεται ._-
ντωò οε ΙσιορτΚα ΥεΥονοτα καΙ οΧΙ σε μτα εσφα'__
μÝνη μυΒτκη κατανüηση.
ΜακΙντÜιρ, üπωò Üλλωσιε kar or Üλ_\ò_
ouyxpovor αγγλüφωνοτ πολτιτκοß φr^\c-
σοφοτ κοτνοτιστÝò η φτλελευθεροι ò-
ιοιελεß ιην περßπτωση τηò συγχρο\,τ_,
ιρüσληψηò του αρτστοιελισμοý kar ιτ,:
οτκετοποßηοηò του ΑρτστοτÝλη, που Ýχει μακρ:
παρÜδοση σιη Δýση απü ιον ΘωμÜ τον Ακτναι:
μÝχρι οημερα. Η επτκατρüτητα τηò σκÝψηò τò,_
ΑρτοιοιÝλη, τδταßτερα στο χþρο ιου πολτττκο-_
σιοχασμοý, φανερþνετ την αξßα ιων ανιτληψει.τ
του üχτ μüνο yra ιην τσιορßα ιηò φτλοσοφßαò, α-;_-
λÜ kar yra το σýγχρονο πολτιτκü στοχασμü γει:-
Κοιερα. Ι
 1142 Üπανια ιου φιλοοüφου, Την ßδτα Που ασΧολεßιατ με ιην ερμηνεßα kar
ΑβελÜρδοò υτοθειεß την ΠερτΠου εΠοΧη σιην το σχολτασμü ιου Ýργου του
Þ δταλεκιτκÞ μÝθοδο. οθωμανοκρατουμενη ΑνατολÞ ο κλαοτκου φτλοοüφου.
1274 Χρτστüφοροò ΚοντολÝων ß625.ß64ο
θομÜò ΑκτνÜτηò δÝχεται την )αρακιηρτΖειατ ωò ο Ο ΚορυδαλÝαò αναλαlýÜνετ τη
επτρροß ιηò αρτστοτελτκηò σημανττκüτεροò αρτστοιελτκüò δτευθυνση ιηò Παιρτqιχτκηò
φτλüσοφοò. Ακαδημßαò kar προωθεß το
ß574.1646 νεοαρτσιοτελτσμü. Η ρητορτκß
ιην ανασυσιαση ιηò Ο Θεüφιλοò ΚορυδαλÝαò γßνειατ ο αποτελεß ιο επßκεντρο ιηò
Αυιοκρατορßαò, λüγτοι ouoraσ ιτκüιεροò σχολτασ ιηò του δτδασκολßαò.
σχεδüν το σýνολο ιου αρτσιοιελτκοý Ýργου σιη Ι76ο.ß82ß
Ýργου ιου ΑρτοτοτÝλη. μετα-θυΖανττνη περßοδο. Γýρω απü Το κßνημα ιων ΕλλÞνων λογßων
μειαξυ σιη Δýση η «μειαφορÜ» τον ΚορυδαλÝα Που ασπÜΖονtατ ιτò qΙΧÝò των
qιτσιοιελτσμοý γßνετατ μÝσω συΥΚροτετιατ ευρωπαßκþν φþιων (νεοελληνικüò
αΠο ια ομÜδα δταφωιισμüò) περτθωρτατ<Ü
Κα. λογßων συνδÝειατ με ιην καθüλου
τÞ472 αρτσιοτελτκη παρÜδοση. Or
Γ¸þργιοò ΣχολÜρτοò πραγματεßεò πφß ηθτκßò kar
Ιbτιýδιοò γßνετατ ο ρηιορτκηò εΙναΙ οΙ Περτσσοτερο
εΚφραστηò ελκυσττκÝò προò τουò Ελληνεò
η q»σιοτελτκßò λογßουò.
τýδοσηò σιο 1821-1θ.22
κþπτο, Ο ΑδαμÜνιτοò ΚοραÞò εκδßδετ κατ
Οττσtρατευομενοò προλογßΖετ ια ZoλrrrxÜ kar ια
πò πλαιωντοιÝò ΗθικÜ.
.bγ,ßουò kar
ηnσωπτκÜ τον
rbiψyιo Γεμτοιü
Ι¶Þθωνα,
ßa5ßΙ
ΚlÞ 1ηγ Αλωση τηò
θτ,τνσιαντινοýποληò or
qιοτοιελτκÝò σπουδÝò
ατατπýσσονται σιην Ιιαλßα απü
υτò λüγτουò ιηò ΑναγÝνιτησηò.
i.r54
Ο Γεþργτοò ΣχολÜριοò ΓεwÜδτοò
ωιχιυγκροτεß την Παιρταρχτκη
Ακοδημßα. Ο αρτσιοιελτσμüò
!ρßσκετατ στο επßκεντρο ιων
;λοσοφτκþν μαθημÜιων τηò.
ßa68
Ο τ<αρδινÜλτò Βησσαρßων
πραχωρεß την προσωπτκη
υ: βýλτοθηκη μαΖß με :

πλßθοò χετρογlýφων τηò

qmτοελληντκηò
χιqτμαιεßαò στη Mapkrωrn
hβλτοθÞκη ιηò Βενετßαò.
ß495.ß498
Σο τυπογραφεßο ιου Αλδου
Lιhνουιιου εκδßδοντατ Ýργα του ΧαλκογρOφß0
ΑρτοτοτÝλη βοσισμÝνη σε
ßΞΙß προτομÞ του
h Βαστλεßα ο Ερασμοò εκδßδετ ια Στογιρßτη

11
 ιeινεΙ να εrvar παρα φυστν
τ συχνÜ σθ ουσσþρευση πλοýτου χωρlò
ιτ,lκÜ Ι25ºα 1 κ.ε.). Η χρηματτστικη ,1.,
με ιην αξßα ανιαλλαγηò κα;
kar προýποθÝιετ την
(ΠολιτικÜ 1257α 30-35),

την αρτστοτελτκη

Ξ :ρþτηò üψεωò δεν ακολουθεßτατ ατσ Οικονομr
τ: :ου ΨευδοαρτστοτÝλη, εργο ßοωò του Θεοφlý-
:ιj.]ι--. που εμπνÝετατ απü Ýντονο ρεαλτσμü.
r-, ilQl «.()ßχιινομßòιι δε εßσι τÝιιιταρεò, βασιλιχιß, σα-
_,-:ιΖ.Þ, πολιτιχÞ, ιδιωτιχιj» (1345b 13 κ.ε.). Η or-
,
j
-,.¼μßα εδþ σημαßνετ τουò ιρüπουò
-: :º:Üιων yra τα Üδετα δημüοια ιαμεßα. Eivar αξτο-
:]-,:εΙωτο οιτ εναò αΠο αυτουò αναφερετατ σε αΥο-
:ι=..l_\ηοßεò δοýλων (1352b 33 κ.ε.).
ΙΙαι-τωò, η «πολτιτκÞ οικονομßα» που αναφÝρcιατ
τον ΨευδοqττστοτÝλη δεν ανττσιοιχεß προò τη
=,,,
:---_:εprvn Ýννοια τηò πολτττκηò οτκονομßαò. Αυιη ε-
ß: ß - ΖΕΙ ιτò ΠηΥÝò ιου Πλουτου, ιον καταμερΙομü τηò
--,]οταò, ιτò λεττουργßεò Kar ιον Ýλεγχο τηò αγο-
_ß:. τΙò ΠαραΥωΥτΚÝò διαδΙκασßεò, ιο σΧημαιτσμü
_,,κεφαλαßου, Ζητßμαια σχημαιισμοý και καιαμε-
:ι,,-- jou των κερδþγ.επενδυσεων κ.Ü. Τα Ζηιημαια
:_,: δει- εξετÜΖονται ι;ια αρτστοιελικÜ κεßμενα Þ
2. 0 ΑριστοτÝληò
κÜνει διüκριση
μετOξý «φýσει»
κOι «νüμω»
δοýλων.
ΠαρÜοταση
δοýλων σε
ορυχεßο απü
μελανüμορφο
ογγεßο
εξειÜΖοντατ υπαινικιικÜ.
ΚαιÜ το μÝιρο που η οτκονομßα εξετÜΖετ την
Σ' αυτÜ «κτÞοιν» τηò οτκογÝνειαò εßνατ φυστκü να εξειÜΖετ
kar ιη δουλεßα που ανÞκετ σ' αυτÞν (ΠολιτικÜ Α
κεφ. Β). Ο φυσετ δουλοò, αν και Üνδρωποò, ορßΖε-
εξευρεσηò ιατ ωò κιÞμα του κυρßου ιου (ΙΙο,Δτττχα 1254b 15
κ.ε.), Γτα να υπÜρξει απü ιην κεφαλη ιηò οτκογÝ-
νεΙαò, Που ο ΑρτστοτÝληò ΠαρομοτÜΖετ με μονÜρ-
χη, ορθη kar αποιελεομαιτκη δraxεipron τηò πε-
ρτουσßαò τηò, εßναι απαραßιηιο ο φυσει δουλοò να
θεορηΒεß ωò «Ýμψυχον üργαγογ» (Πο,Διιικιß 1253b
25 κ.ε.). Η Βεωρßα αυτη για ιον φυσετ δουλο πρου-
ποθÝτετ üττ ο δουλοò μιορεß να καιανοησει και να
εκιελÝοετ ενιολÝò. Δεν μπορεß üμιυò να αναλÜβετ
πρωτοβουλßεò η να πÜρετ αποφÜσετò (ΙΙο,Ιτυχα
1254b 20 κ.ε,). Η θεωρßα yra ιον φυσετ δουλο κα-
ιαληγει ενßοιε σε παραλογτσμουò, üπωò üττ η φυ-
ση ιεΙνεΙ να εμφαντοεΙ ωò Κυρτωμενα ια σωματα
 3.0 Μαρξ
εντυπωσιÜστηκε
οπü την
παρατÞρηση του
ΑριστοτÝλη üτι η
δουλεßα Þταν
σýμφυτη με τη
χαμηλÞ ανüπυξη
τηò τεχνικÞò.
4, 0 Γüλλοò
φιλüσοφοò ΠιÝρ
ΒυτÜλ-ΝακÝ
των δοýλων, γταιß υροορτσμüò ιουò εßνατ να εκιε-
λÝσουν ταπετνÝò Kar χετρωνακιτκÝò εργασßεò, ενþ
ια σþμαια των ελευθÝρων ιεßνουν να εßνατ üρθτα,
γταιß προορτσμüò τουò εivar ο πολτττκüò βßοò (Ζο-
λιτικÜL254b2Β κ.ε, Πρθλ. Εενοφþντα Οικονομι-
κüò Δ, 2-3). Ο ΑρτσιοτÝληò προσπαθεß να θεμε-
λτþσει ιη θεωρßα γτα ιον φυσετ δοýλο σε Ýνα εßδοò
λειιουργτσμοý. Αν υπηρχαν εργαλεßα που να λετ-
ιουργουσαν αυτομÜιωò, για παρÜδετγμα αργαλειοß,
δεν θα υπßρχε ανÜγκη υπηρετþν η δουλων (Πο-
λιτικÜ 1253b 35, 1254α 1). Η παρατηρηση αυτη
προκÜλεσε ιο θαυμασμü του Μαlf,,, αλλÜ kar ιου
Γεωργοýλη. Και'αυιουò, ο ΑρτστοτÝληò ορθÜ συ-
σχÝιτσε τη δουλεßα με την ανυπαρξßα τεχντκηò κα-
ιÜ τουò 5ο kar 4ο αιþνεò π.Χ. Θα μποροýσε να α-
νιεßπετ κανεßò üιτ ο λειιουργτσμüò, αν υπÜρχετ
στον ΑρτσιοιÝλη, παραθλÝπετ ιο γεγονüò üττ δοý-
λοτ μποροýσαν να συνυπÜρξουν, üπωò συνÝΒη κα-
ιÜ την ελληντσιτκÞ kar ρωμαßκη εποχη kar σιουò
νεüτερουò χρüνουò, με ιην ανÜπτυξη τηò ιεχντκßò,
την οποßα ο ΑρτστοτÝληò θεωροýσε εξωπραγμαιτ-
κü ενδεχüμενο.
Ο ΑρτσιοτÝλτιò Kar οτ apxaior Ελληνεò τηò κλα-
στκηò εποχßò θεωροýοαιτ μüνον τη μυßκß δýναμη
του ανθρþπου και των Ζþων ωò πηγη ενÝργειαò.
Απü ιην εξομοßωοη των δοýλων με Ýμψυχα üργα-
Απü την οΡιστοτΕΑικþ üποψη γιο τον ποΡü
φýσν χοΡοκτÞΡο τηò συσσþΡΕυσηò πßοýτου
ιΡοÝκυψΕ κοι π διδοσκοf,ßο των Σχοf,οστικþν
να προκýυτετ üιτ η ευδατμονßα εßνατ απρüστm σ-
αυτουò (ΗΘικÜ ΝικομÜχεια 1177α Β), γτατß δετ-
=-
ναι σε θÝση να συλλÜθουν εκ των προτÝρωτ ο
σκοπü ιηò πρÜΕηò τουò kar ια μÝσα με ια οποßα fu
ιον ΠραΥμαιοΠοτησουν.
Η λετιουργτκη εξηγηση τηò αρτστοτελτκηò θετ-
ρßαò yra τη δουλεßα απü την απουσßα τηò τεχνlχζ
κατÜ ιουò 5ο kar 4ο ατþνεò δεν εßνατ επαρκηò, b
αßιερα ο ΑρτστοτÝληò τονßΖετ üττ or φýσετ δοýλοτ ι
ποκλεßονιατ απü ιην πüλη, ενþ θα μποροýσε π,
περτορτσιεß σιην Üποψη üττ or δοýλοτ εivar ατ-
ραßιητοτ λüγω ιηò ανυπαρξßαò ιηò ιεχνικßò. Ο _Κ-
γοò yra τον οποßο οτ δοýλοτ αποκλεßοντατ απü υτ
πüλη εßνατ üττ η ευδατμονßα εßνατ απρüστιη σ' α-
τοýò, ενþ σκοπüò ιηò ýπαρξηò τηò πüληò εivar ι | '
ευδατμονßα Þ ιο «εß ξÞν» των υολτιþν (Zo,Lax {
1280α 32-35, ΗθικÜ ΝικομÜχεια 1177α Β).
Ο αποκλετσμüò των δοýλων απü την πüλη αΚ-
κληρþνετατ με τον αποκλετσμü των «βαναýσ<,π->_
δηλαδÞ των χετρωνακτþν που εργÜΖονιατ με qE
βη, απü την πüλη, Η δταφορÜ των δοýλων απü τòιò
«θαναýσουò» ουνßσιατατ και σιο üττ or δοýλοτ ε-
χουν Ýνα αφενττκü, ενþ or «βÜναυσοτ» εξαριþι-τε,
απü üποιον τουò πληρþνει(ΠολιεικÜ 1278α lG16.
Or δουλοτ απλþò χρειÜΖονται yra την πüλη, üπι,ò
χρετÜΖοντατ ια Ζþα, Σττò οικογÝνετεò ιων απüρ,τ-
ιοýò δουλουò ανττκαθτστουν ια Ζþα (Πo,1rrlπ:
1252b 10-15).
Ο ιδεολογικüò χαρακτßραò τßò περß «φýσει δω-
λου» 8εωρßαò προκυπτετ kar απü την αρτστοτα\τΕ.
Üποqm üιτ ιο ανταυοδουκü δßκατο δεν μπορεß ιη ß
σχýσετ yra ιη σχÝση αφÝντη kar δουλου. Στα ΙΙ&-
κÜ ΜεγÜλα, σýνοψη τηò αρτσιοιελτκηò ηθτκηò πα
 bιò
lDotitif bc6 9Ιriβoteic$.
ttεüτt[òÞß
ß
υòÞ
€Þriiliirι
\ Qφτρ,τ+-*.
Qιιιηε9ι9òüτιι
ιιι!
τΙι {ηιηαfιηgιπ unD òüOοιιDΙηη3αι
' CιgΙιßτιι
Θcorg'Θυβαb §ýιιüσßτ.
δτιdΙου,
ü.ψ IBilÞcim ιγοιdfiÝ Sorι
|ι99.
στην εποχÞ ιου Δυκεßου (1194α 30,1194b
ιτßΖετατ üττ ο ελεýθεροò μπορεß να κακομεια-
ß το δοýλο, δεν τσχýετ üμωò το αντßθειο.
.θΦ«ττη» ρτΖοσπασττκß δημοκραιßα αλλÜ και
επτκρßνοντατ απü τον ΑρτστοιÝλη γτατß
στουò δοýλουò υπερθολικß ελευθερßα.
των πολττετþν αυτþν eßναι η «α-
δοýλων» (ΠολιτιιτÜ Ζ 1319b 25-33).
τδεολογτκη προσÝγγτση ιηò δουλεßαò α-
πü τον ΑρτοτοτÝλη επηρεÜΖετ kar ιη θε-
ωρßα ιου yra ιη σχÝση ψυχÞò kar σþμα-
τοò, σιην οποßα αναφÝρεται στα ΗΟικÜ
ΝικομÜχεια και σια Zo,l,rrrxÜ. Χαρα-
εßνατ Ýνα χωρßο ιων ΗΘιχþν Ειfiημεß-
Β-22): «'Επεß δ' üμοßωò Ýχει ιρυχÞ πqüò
χαß τεχνßτηò πρüò üqγανον χαß δεσπüτηò πqüò
τοýτων μÝν οýχ Ýστι χοιγωνßα, οý γÜρ δý
ιßλλÜ τü μÝν Ýν, τü δÝ τοý Ýνüò οýδ' Ýγ».
αυτß yra τη σχÝοη ψυχÞò kar σþμαιοò
πλατωντκßò προÝ:λευσηò, Δεν ανταποκρßνε-
τη θεωρßα του Περß ψυχÞò, σýμφωνα με
η ψυχη εßναι η «εντελÝχεια» ιου σþμα-
η μορφη Κατ η οργ¼νωση του σωματοò
ηωητπυξß του ολοκληρþνετατ (412α 25-30).
ß «φýοετ δοýλου» θεωρßα φαßνειατ να επη-
τnr ιην κοσμολογßα του ΑρτστοιÝλη. Στα
η ιΡιτ,τχÜ (1075α 18 κ,ε.) παρομοτüΖετ ιον κü-
υια «orkia» που διÝπετατ απü ιÜξη. Οπωò η
πι Ýχετ τÜξη, ο κüσμοò τεßνετ προò μτα εvr-
ßσωò το «πρþτον χινοýν Üιßνητον», δη-
π αρτστοτÝλετα θεüιητα που αγνοεß τον κü-
ο κüσμοò Ýλκειατ προò αυτßν. Thv ιÜξη
5. «πολιτικÜ» του
Αρ:στοýλη που
μταò οτκßαò μπορουν να δημτουργησουν και να κα- εκδüθηχον οπü
τανοÞσουν or ελεýθεροτ kar üχι or δοýλοτ Þ τα Ζþα τον Ghristian
επετδÞ πlýιτουν αυθüρμηια kar ιυτòαßα. Garue οτο
Ο ΑρτσιοτÝληò θεωρεß üττ οι ΒÜρΒαροτ Ýχουν την Μπρεσλüου το
ßδτα φýση με ιουò δοýλουò (Πολιτιι<Ü 1252b 9). Γι' ß799.
αυτü kar συμφωνεß με τον Ευρτπßδη που λÝγετ 6.0Ι ΤΟΠευÝò
«βαρβÜρων δ' "Ελληναò Üqχειν εßχüò» (ΙφιγÝνεια ΧεtρωνOmΚεò
εν Αυλßδιαι.1/4ω). Ο Π. ΒτντÝλ-ΝοκÝ (Ρ. Vidal- εργOσΙεò ßΕOν
Naquet) kar ο Μ. ΟστÝν (Μ. Austin) (Economies ΚOΤΟ ΤOν.
eτ Sοòß6τüs en GrΘce Ancienne, Paris 1972, σσ. ΑρΙοτοτÝλη
ΠρωρΙσμ.εΙ'εò γΙ0
ταýιτ-
17&177) υποσιηρßΖουν üιτ, σýμφωνα με ιην
ΤOυò 00υλOυò
ση δοýλων kar ΒαρΒÜρωg or Ελληνεò θα πρÝπετ
να εκμειαλλευιοýν την εργασßα των υπüδουλων
Βαρθαρτκþν λαþν γτα να εξασφαλτστοýν or δυνα-
ιüιητεò επýßωσηò των ελληντκþν πüλεων, τιò ο-
ποßεò or πολßιεò ιουò καιÜ ιον 4ο ατþνα Üρχισαν να
εγκαιαλεßπουν, Οτ σχολταστÝò αυτοß παραθλÝπουν
το γεγονüò üττ üιαν συνεφýησαν or ΓΙÝρσεò, ο ΜÝ-
γαò ΑλÝξανδροò Ýτετνε να αγνοεß ιη δτÜκρτση
ΕλλÞνων kar ΒαρΒÜρων. ΕξÜλλου, σýμφωνα με
σωκρατικοκυντκÝò πηγÝò, ο ΜÝγαò ΑλÝξανδροò
εκ8ετÜΖειατ γτατß χþρτΖε το αττθρþmνο γÝνοò üχτ οε
Ελληνεò kar θαρΒÜρουò, αλλÜ σε ενÜρετουò kar
κοκοýò. Οσο kar αν η εξιδανßχευση αυιη του Με-
γÜλου ΑλεξÜνδρου αποτελεß μυθτκη καταοκευη,
πρÝπετ να Þταν δταδεδομÝνη σε κυκλουò που σι:" )
Η ιδεοßογικÞ πΡοσÝιτιση τηò δουα€ßοò
òπü τον ΑριστοτÝf,π επηρεüζει κοι τη δεωρßο
του γιο τη σΧÝση ψυΧþò Και σþμοτοò
«ΦγΣΕι Δογιο:»
7. Μικρüγροφο
οπü μετÜφροση
οριοτοτελικοý
Ýργου (14οò
οιþνοò μ.Χ.) που
απεικονßζει τιò
κοινωνικÝò
υποδιοιρÝσειò
νÝδεαν οωκραττκÝò κατ οοφτοιτκÝò τδÝεò με κοσμο-
πολßττκη τδεολογßα (βλ. Α. Μπαγτüνα, Η πολιτκη
φιλοσοφßα των Κυνικων, Αθηνα, ΠαπαΖßσηò,
1971). Η ερμηνεßα αυιη τηò υολτττκßò του Μ. Αλε-
ξÜνδρου καθüλου δεν ιατρτÜΖετ με την περß φυοετ
δουλου 0εωρßα ιου ΑρτστοτÝλη. ΕξÜλλου, αν οι
δουλοτ ανιτκα8τστουν την τεχντκÞ υου δεν υπηρχε,
αν αποτελοýν <<κτηματα» που ο αφÝντηò μπορεß να
δταδÝσετ üπωò θÝλετ, εivar αδυναιο να ταυττστοýν
οι SÜρθαροτ με τουò φυοει δουλουò, γιαιß or ΒÜρ-
Bapor δεν αποιελουν περτουσßα κανενüò.
Ο ΑριστοτÝληò δταφωνεß με την Üποψη üιτ πηγη
τηò δουλεßαò εßνατ η θßα kar η νßκη οτον πüλεμο
(ΠολιτικÜ Ι255α 5-25) σýμφωνα με την πρακτικη
εξανδραποδιομου των Ελληνωγ αν και αναγνωρß-
Ζετ üττ η βßα kar η νßκη σιον πüλεμο μπορεß να εß-
var Ýνδετξη ηΒτκηò υπεροχηò. Or ατχμÜλωτοτ δεν
εßνατ αναγκασττκÜ φυσετ δουλοτ. Μπορεß να εivar
δουλοι μüνο «νüμω»», δηλαδη συμφωνα με ιο r-
οχυον γραπτü η εθτμικü δßκατο. Θα μποροýσε,
Ο Αριστοτ€ßΙηò €πικρßν€] την «€σχüτπ»
ριζοσπαστικÞ δημοκροτßο κοι την τυΡοwßο γιοτß
πορÝχουν στουò δοýßουò uπ€pΒoilιKn εΠευδερßο
λοτπüγ να υποστηρßξετ κανεßò üιτ ο ΑρτστοτÝλτη :-
πονομευει Þ τουλÜχτστον περτορßΖετ ιο θεσμü q
δουλεßαò, που προýπÝθειε üττ or ατχμÜλωτοτ κα τ
νικημÝνοι εξανδραποδßΖονταl. Ωστüσο, απü ιιτò :-
δτα ιη μαριυρßα του ΑρτστοτÝλη (Ζο.ΔτττκÜΙ?-37ι
κ.ε.) προκυπιετ üττ πολλοß υποστηρτΖαν πωò δπ-
=
πÜρχουν φýσετ δουλοτ, αλλÜ πωò η δουλεßα σιττ_
λτκÜ εßνατ νüμω, δηλαδη απüρροτα ουμβÜοεων ιττ
καOτερþνοντατ απü ιο γραπτü kar εθτμτκü δßχατ.
Οι αιüψειò αυιþν ασφαλþò ηταν πro προχωρηΕ-
νcò και πληοιÝστερεò προò ιην υπÜρχουοα πραΕ-_-
κη, ιδßωò οτην ΑθÞνα, απü ιην περß φýσει δου\.τ
θεωρßα του ΑρτστοτÝλη.
Eivar ενδετκιτκü üιτ υπü ορτομÝνεò συνΒηκεò τ
δουλοι δεν συμπερτφÝροντατ καθüλου ωò «Ýμqτι=
üργανα». Οταν or Λακεδατμüντοτ το 413 κατÝλαβτ
ιη ΔεκÝλετα, εßκοοτ Ýξτ χτλιÜδεò δουλοτ δραπÝι--
σαν. Συμφωνα με ανττδημοκραττκÝò πηγÝò σι-Ξ-
Βατνε σττò δημοκραιßεò or δοýλοτ να Ζουν πο_\τ-:-
λþò, να πλουτßΖουγ να μην Ýχετ κανεßò το δτκαl-
μα να τουò ΚαΚομεταΧετρτστετ εΚιοò αΠο το αφει-_-
κü τουò (Π. ΒντÜλ-ΝακÝ, Μ. ΟσιÝν, σο. 307-31L
Σε περßπτωοη ανÜγκηò, για παρÜδετγμα προò Ξ
τÝλοò του Πελοποwηστακου πολÝμου, ηιαν διια
or δουλοτ να εξοπλτστουν, αν Kar αυτü συνÝhτ.-
σπÜντα (οπ. παρ., σ. 103). Οπωò παρατηρεß ο Α Be
λüν (Η. Wallon) (Histoire de I'esc]avage dα_ι:. }
 8. 0 δομινικανüò
afiquite, Paris α.2ºL), σιην ΑθÞ-
19ΒΒ, 2η Ýκδ.,
κOλüγηροò
πor δοýλοτ Þιαν σχεδüν ελευθεροτ. Δεν υπηρξαν Βορθολομοßοò
h\χÝò εξεγÝρbειò σιην ΑθÞνα, εκιüò απü ια με- πε Λαò ΚÜζοò
ιL\εßα ιου Δαυρßου κατÜ το ιÝλοò ιου Πελουοwη- σε ΧολκογρOφß0
Ξκου πολÝμου ß kar αργüτερα.

περß φýσετ δουλου θεωρßα του ΑρτστοιÝ-

λη δεν ξεπερÜσιηκε μüνο απü την πραγ-
μαιτκüιηια, τουλÜχτσιον στην ΑθÞνα, kar
απü προχωρημÝνουò στοχαστÝò, σοφτστÝò,
ελÜσσονεò οωκραιτκουò κ.Ü., αλλÜ ßσωò
π απü τον iδro ιον ΑρισιοιÝλη. Σια Οιχονομτχòß
π ΨευδοαρτστοτÝλη (1344α 25 κ.α,) λÝγειατ üττ
ºÝπg1 να αποφεýγειατ να Ýχουν or δοýλοτ που α-
τßπουν στην orkia την iδra καταγωγη, προφανþò
.bγω του φüΒου εξεγÝρσεων. Σιουò δοýλουò εßνατ
να αναιßθεντατ Ýργα ελευθÝρων η χετρω-
υκtων. Or πρþιοτ, που ονομÜΖοντοι «6ηßlρ6η9111,
να Ýχουν δταφορεττκη πατδεßα kar μετοχεß.
απü ιουò δευτερουò. ΠρÝπετ να αποφεýγετατ η
ηιτκη συμπερτφορÜ απÝνανιτ στουò δοý.
ΑνÜλογα με ιη συμπερτφορÜ τουò πρÝπετ να
ß
απονÝμονιατ αμοýÝò ποτνÝò και να τουò δß-
υπüσχεση απελευθÝρωσηò. Δεν λÝγειατ üμωò
αν η υποσχεση αυτη πρÝπετ να ιηρεßιατ.
üμωò üιτ ο ΑρτσιοιÝληò την ιßρησε σιη
η ιου (ΔτογÝνηò ΛαÝρττοò, Βßοò ΑριστοτÝ-
14). Τη ρεαλτοιτκÞ ανττμετþπτση ιηò δου-
δτευκüλυναν kar or ανιτφÜσετò ιηò αρτοτοτε- ΒΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
θεωρßαò υερß φýσετ δοýλου. Ο ΑρτσιοιÝληò Κεßμενα
δτακρßνει ιο δοýλο ωò «Ýμψυχον üργωτον» ΑρτστοτÝλη Πολlτ]κÜ, βýλ. Η . Αξιüλογεò εκδüσετò εßνατ
του \ry. L. Nerrrman, ºhe Po]itics ofArjsfotle, 4 ιüμοτ,
ιο δοýλο ωò Üνθρωπο. Or δυο προσεγγßσετò εß-
Oxford, 1887 lòar του J. AubonneL, Aristote Politique,6
α 1ηλλον ασυμβßβασιεò λογτκÜ.
τüμοτ,Paris, σειρÜ Budü, 1960 κ.ε.
Ε θεωρßα ιου ΑρτσιοιÝλη yra ιουò φýσετ δουλουò (ΑρτστοιÝλη) ΟικονομικÜ, δτÜφορεò εκδüσετò, π.χ., η οετρÜ
kar πτθανþò παρερμηνεýτττκε απü Loeb Classical Library
νεüιερουò. Ο Ισυαιτüò σχολασιτκüò Σε- ΜελÝτεò
την επτκαλÝοτηκε yra να δκατολογýσει Michael Austin - Pierre Vidal-Naquet, Εòοηοmßòs òt
SociÝtÝs en GrÝce Anciennq Paris, Armand ΟοΙßη, 1972-
αγριüιηιεò ιων ΚορτÝò kar ΙΙυÜlη καιÜ των rθa- G. Glotz, Le travail dans 1α Grüce Ancienne, Paris, 1920.
του Μεξτκοý kar τηò κενφικßò Αμερικßò κα- ΕλληηκÞ μετÜφραση, Αθηνα, Δßφροò, 1982.
ω Ι5ο kar σττò αρχÝò ιου 16ου ατþνα. Ο ηρωτκüò Αýγουοτοò-Κωνσιαντßνοò Μπαγτüναò, Ελευθερßα και
μοναχüò Βαρδολομαßοò ντε Λαò Ι(Ü- δουλεßα στον ΑριοτοτÝλη, Θεσσαλονßκη, ΖÞφοò, 2ω3.
fuκησε πολεμτκη εναντßον ιων Ισπωτþν σχολα- Χρηστοò Π. Μπαλüγλου, Η συμΒολη mò αρχαßαò
ελληνικýò σκÝψmò οτην κστανüηση mò σýγχρονηò
που δτκατολογοýσαν, επτκαλοιητενοτ τον οικονομικýò θεωρßαò Ειημεροιτκü Δελιßο ΕλλÞνων
την κcικομεταχεßρτση ιων τθαγενþν. ΙσιορΜþν τηò Οτκονομτκηò ΣκÝqmò, Βüλοò, ΜÜριτοò 2Φ0.
να προσταιευσετ τουò τθαγενεßò με κÜ- ΘανÜσηò Παπαρηγαò, Η αρχαßα δουλοκτηυκh κοινωνßα,
τlýπο και θεþρησε τον ΑρτστοτÝλη Üξτ τηò ar- Αθηνα, Σýγχρονη ΕποχÞ, 20ο3.
καιαδßχηò yra τη θεωρßα του πφß δουλεßαò. Ο Κ. Γεqτοýλη, Αριοτοιεληò ο Σταγειρßτηò, ΑθÞνα 1962.
R. Schlaifer, Greek theorjes of sLavery, from Homer to
βεβατα, δεν πρüιετνε ποτÝ την κακÞ
Aristotle, Haryard studies οη classical Philology, τ. 4?,
ιων δουλωγ υου Üλλωστε δεν συνÝφε- 1936,
Ετξ αφÝνßεò, εφ'üσον ηιαν μÝροò ιηò
or δοýλοτ G.E.M. de Sainte-Croix, ºhe class struggle ßη the
ιουò. Τßθειατ üμωò το ερþτημα αν Ýναò ancient Greek Wor]d, London 1981,
εν προκετμÝνω ο ΑρτστοιÝληò, δεν εivar Henri \ryaUon, Histoire de 1'esdavage dans I'antiquitü,
Paris Ι988,2η Ýκδοση.
Kar yra ττò παρστοησειò σττò οποßεò μπο-
W. L. Westermann, ºlre slave systems of Greek and
m οδηγýοετ ο σιοχασμüò ιου, κα&üò Kar yra ττò Roman Antiquity, Memoirs of the American
συνεπετεò ιουò. Philosophical Society, τ,40- Phθadelphia 1955. l
Ι ΠΑΙΔΕΙΑ
.Η προμετωπßδο
ιηò ΛογικÞò κατ'
ΑριοτοτÝλην του
ΕΠΙΤΟΜΟΣΔΟΓΙΚΗ
, Βικειττßου ΚΑΤ,
ιμωδοý, Βενετßο
1759 Α,ΡΙΣΤοΤΕ,ΛΗΝ
ζΔι\
ΤΕ,ΧΝΗ ΡΗΤΟΡΙΚΙΙ
Kori 9μßσει 1ιιυπ_9_«lσòι rapi τΞ
σοgοιτdτε Κυýη.,
πΕΕΝΤι'οΤ ΔΔιßο,Ασf κΕΦΑΔ Η ΝΙΕ¿Σ
, Nd $ωι ßτο,ò
Δ'ιτλιμιιτ ρßι lj ιιρυιπ Χυ2jι
πο^,ττο'ß Σπτ'αοτ d Ε'Ξ
^'ΡΓττοιΔ'ΞτΡοτ
Προ|οÞ $, { Ε!Οφ9ÝσκΓτγßι
|'εfοι, Οατζdι d f,τ9ιφdοò
αησ§ßι,
(FδrGυδ
Ε'ΝΕΤΙ'Η,ΣΙ, òýι9. l7rg.
Πα2Ü λ}τιßg
"ß τζÝατ.
òοΝ LιòΙΝ!ι DE,tθ?IntoRl , ε DnιvIιEcιo
Με τον üρο «φυστò» νοοýντατ üλεò or φυοικÝò,
κληρονομτκÝò υροδταθÝσετò του αιüμου, ια κλη-
ρονομτκÜ στοτχεßα, ακüμη δε kar ιο Ýμψυχο kar
Üψυχο περτθÜλλον.
«Εθοò» εßνατ ο εθτσμüò που καιορθþνετατ μÝ-
σα στον οτκογενειακü και κοτνωντκü χþρο, «Λü-
γοò» εßνατ η καθοδßγηση με ιο λüγο, η δταπατ-
δαγþγηση με ιη δτδασκαλßα, με ιο λüγο.
Γτα να υυÜρξετ αγαθη φýση, πρÝπετ το υατδευ-
ττκü συσιημα να μερτμνÜ ακüμη Kar πprv απü ιη
γÝννηση ιων πατδτþν. ΜεριμνÜ yra ττò ενþσετò
των ανδρþν Kar των γυνατκþν, καθορßΖετ τα του
γÜμου, φροντßΖετ yra την τεκνογονßα και ιην ευ-
Yovra.
Το «Ýθοò» φροντßΖετ yra ιη δημτουργßα καιÜλ-
ληλου πατδευττκοý περτθÜλλονιοò, Kar εννοεß-
ιατ πÜνιοτε ιο οτκογενετακü kar κοτνωντκü.
Ο λüγοò εßνατ η τσχυρη δυναμη, üταν ασκεßιατ
σωστÜ εßνατ η δτανοηιτκÞ αρετß, η φρüνηοη που
Με Εüση την τΡιμ€ρþ πορεßο. κοθοΡßζ€ι τιò
Βοδμßδεò, τιò π€Ριüδουò τηò ποιδΕυτικÞò
1εκουργßοò. ονüflογο μò τπν nf,ιkio του νÝου
καθτστÜ τον Üνθρωπο φρüντμο και ιον
πρÜιτετ κÜθε φορÜ αυιü που πρÝπετ.
Τα üρτα τηò δýναμηò τηò αγωγÜò
Η δýναμη τηò αγωγηò εßνατ μεγÜλη.
μωò εξßσου δεκιü üιτ καιÜ ιην ÜσκησÞ
νιÜ εμπüδτα ποτκßλα, που οφεßλοντατ στιò
σεωò κακÝò προδταθÝσετò του αιüμου ß
κακü περτΒÜλλον. Εδþ προσυπογρÜφετ
ΣωκρÜιη, üττ η κληρονομτκß προδτÜθεση
χειαι να δημτουργησει kar φαýλουò, or
νττδροýν.
Αυτü γßνειατ εýκολα καιανοηιü, αν
πüψη μαò τουò παρÜγοντθò τηò πατδεßαò, οι
ßνα περτορßσουν
or μποροýν να δτευρυνουν
pra Kar ττò δυναιüτηιεò τηò αγωγηò.
κüμη ασκεß kar το Üψυχο υερτθÜλλον,
ΕπετδÞ ιο Ýμψυχο περτβÜλλον
παρακωλýει ιο Ýργο τηò αγωγηò, συνισιÜ
χß σιιò δτηγησειò και σια ακοýσματα kar
Üματα ιων πατδτþν.
Τα στÜδτα κα1 οι βαθμßδεò τηò πατδεßαò
Τρßα εßνατ ια σιÜδτα τηò παιδεßαò ιου
προκετμÝνου να επτιελεß η αγωγß ιο σκοπü
Πρþτα η δτÜπλαση ιου σþματοò, Ýπετατ
λογο μÝροò ιηò ψυχηò (επτθυμηττκü, ορÝ
kar ακολουθεß η δταμüρφωση ιου λογτκοý
μερουò.
Με βÜση, λοτυüν, ιην ιρτμερη αυιη πορεßα
θορßΖετ σιη συνÝχεια ιτò Βαθμßδεò, ιτò
τηò πατδευττκßò λειτουργßαò ανÜλογα με urv
λτκßα του νÝου. Η πρþτη περßοδοò καλυπτετ
ηλτκßα μÝχρτ το 7ο Ýτοò, η δεýτερη
σιο 14ο Ýτοò, η τρßιη περßοδοò σιο 21ο Ýτοò.
αιÜ ιην πρþτη περßοδο η αγιογß
ποκλετσιτκÞ μÝρτμνα ιων γονÝων,
orkoyεvεrakn υπüθεση. Or γονεßò
νιßΖουν δταδοχτκÜ γτα την καλη
του πατδτοý (Ιο Ýτοò), yra ιη λογιιþ
σκηση, þστε να αναπιυχθεß αρμοντκÜ ιο
αλλÜ κατ χωρßò να καταπονεßιατ (2ο-5ο Ýτοò)
στη συνÝχεια <<εισÜγειατ» σιτò γνþσετò. Το
βλÝπετ kar ακοýετ αυτÜ που θα μÜθετ
Αοχολεßιατ με το πarxviδr, προσοχü üμωò
Ζειατ σιουò λüγουò Kar σιτò πρÜξετò ιων
ιÝρων. ΜερτμνÜ ακüμη, δηλαδÞ, Kar yra ιπγ
θτκοπλασττκß πλευρÜ τηò οτκογενετακηò
γÞò.
Η δεýτερη περßοδοò (7-14 ετþν) εßνατ η
δοò ιηò συστηματτκßò αγωγηò, η οποßα εßνατ
νÞ kar υποχρεωττκη yra üλουò, αποκλετσιτκü
γο τηò πολιιεßαò, και τελεß υπü την αυσιηρß
ΠτεΙα των αρΧονιων.
Η ιρßτη περßοδοò (14-21 ετþν) εivar η τ
ταßα. Τüτε ο Ýφηθοò πλÝον Καιανοει ττò
 -?r.t'
ι.τ
,ι:,-εò Karαξßεò και ιüιε, Yr' αυιüν το λüγο, επτ-
:ι-,κειατ η ΠνευματΙΚÞ kar nδrkn ιου ανÜυτυξη
ß.:_ αυταρΚετα.
Το πρüγραμμα
ßατÜ ιην περßοδο τηò συσιημαιικηò αγωγηò (7-
-= .ιþν) προθλÝπετ την υποχρεωττκη δτδαοκαλßα
:: \ραφηò, τηò αναΥνωσηò, τηò ΥυμνασιτΚηò,
:,: μουοlκηò kar ιηò γραφτκηò (Ζωγραφικηò). Το
-,τνßδτ ιηò προσχολτκηò ηλτκßαò παραχωρεß τη
τ:η του στη μÜθηση. Παραλληλα καλλτεργεß-
-,:- και το ηθοò.
- α μαθημαια τηò ανþτερηò περτüδου (14-21 ε-
1ι-.-| εßναι η γραμματτκη, η λογοτεχνßα, η ρηιο-
_:ι-,1. η δταλεκιτκη, η φτλοσοφßα.
Ξ μοττστκß
-Ι ΑρτοιοτÝληò Βεωρεß ιη μουσικη πολυ σημα-
-{ο
ΠαραΥοντα τηò αΥωΥηò Που ΠρεΠετ να Χρη-
-:ιιοτεßτατ οε üλεò ιτò ηλτκßεò. Γεντκþò τονßΖετ
τ_ η καλλτιεχνικÞ εκπαßδευση εßνατ αναγκαßα
-, ß]ονο για την òπßδραοη που ασκεß σιην qιuxn.
, _ß_α και δτüττ παρÝχετ τη δυναιüιηια οτουò ε-
; -8ερουò πολßιεò να καλυπτουν ιτò ελευθερεò
ýòτ- ι τουò.
Ξ:5ικüιερα η μουστκη, επετδÞ με ιο ρυΒμü κατ
:_ -:ε-\ωδßεò απετκονßΖει ψυχτκÝò καταστÜσετò,
π--:.ι ετιßδραση στην ψυχη του νÝου και στο χα-
.ßý
"ßι
.τ'<Ιι : tr
4. Ερεßπια τηò
ρακιηρα ιου. Η ηθτκÞ αυτÞ επßδραοη εßνατ ση- σχολÞò üπου
μανιτκη Kar χρηστμοποτεßτατ ωò μÝοο yra παι- δßδασκε ο
δευιτκουò σκοπουò. ΑριστοτÝληò
Επßσηò, χρησlμοποτεßιατ μÝοω πaτxvrδrou yra κOντÜ σην ΠÝλλα
ανÜπαυση, για ανακουφτση, διüττ το ιατδß ευχα-
ρισιωò απασχολεßιατ σ' αυτü. Ακüμη ουντελεß σιη
δτÝγερση yra μεγαλυιερη δραστηρτüτηια. ΤÝλοò,
χρηστμοποτεßιατ yra ψυχολογτκουò-τατρτκουò
σκοπουò, με ιην εννοια αυτÞν εννοεßτατ η κα-
δαροη, η απαλλαγη τηò ψυχηò απü Βαρυνουσεò
πα8ολογτκÝò καιαστÜσετò.
Ο Σιαγιρßτηò διακρßνει ιιò μελωδßεò σε ηθτκÝò,
üπωò εßπαμε, σε πρακιτκÝò, που δτεγεßρουν ιη
δραστηρτüτηια, και σε ενθουστασιτκÝò, που ου-
νιελουν οτην ψυχτκη κÜθαροη Kar ανακουφτση.
Απü ιτò ηθικÝò μελωδßεò που χρηοτμοποτου-
νιατ ωò πατδευττκü μÝσο, ο ΑρισιοτÝληò προττμÜ
ιο δωρτκü μελοò, τη δωρτστß αρμονßα, για τη οο-
Βαρüιητα kar το ανδρεßο ηθοò του. l
Ο Αρισταζ€ηηζ δεωρεß τη μουσικη ποηý
αη αντ!κÜ πα Üγοντα τηò αγωγηζ ποι., Γ§ρÝπ€§
να ΧρησΝμΟποι€ßτ§Ι σ€ üτΙΕò τιò π ιΚaeò
2L
ΗRß
οι ΑποψΕτΣ Τογ

4. «Σχüλη πüνω

TOtETI
οτα "Φυσικü" του ι] ι K,λ\cIscι
ΑριστοτÝλη» του
'Φρονσßσκο ιιτε
ΤολÝντο, που
τυπþθηκε το Socieιrτil [eΓυ
1586 οτη Βενετßο. òολ{ΜΕΝΤΑΙιΙ Α
5. Χαλκογραφßα τ ιι ιι ιιιßτ 1 Ιιι ιιßι,ιιιLτιι.
απü
ανογεννησιακü ΙΝ ο(:]'() Llj]R()\ :\Ιιι\ß )ß]_] ιò
βιβλßο με τη Dc Ρhl,Ιßòε .ΔυßßυΙτατßοηò.
μορφÞ του Νιιιτισιυßι κeιπòýια ,
ΑριστοτÝλη
òνΔt PRivιLEGιo.

ιß D Lxxxvι,

μÝγτσιη ιαχυτητα που υπÜρχετ στον κüσμο (!). Το
φωò εßνατ «τü τÜχιστον τþν üντων».
e) ΑχουσυχÞ
Ο ßχοò παρÜγετατ απü ιη σýγκρουση
των κατ μειαδßδετατ δτÜ του αÝρα κατ' ευθεßα γραμ-
μη.
Η οξυιητα του Þχου οφεßλετατ στην ιαχýτηια του
αÝρα. Η ηχþ εßνατ ανÜκλαση του Þχου.
Ο πολý τσχυρüò kar ο πολυ αδυνατοò ηχοò εßνατ
«ÜνÞχουστο»»(!).
Τα πτο ηχηρÜ σþματα εßνατ τα συμπαγη kar
λεßα.
οτ) Θερμümτα
Θερμüιητα εßναι ιο 8ερμü, αλλÜ kar
εξÜιμτση παρÜγετ ψυξη. Ο πÜγοò δταρρηγνýετ τα
δοχεßα, üπωò kar ο αιμüò ο παραγüμενοò ενιüò
κλετστþν αγγεßων. Kar το θερμü kar το ψυχρü εß-
νατ κßνηση δταμορφωιτκß των σωμÜιων. Το νερü
που ΒρÜΖετ δεν θερμαßνετατ περτσσüτερο, αλλÜ
δτατηρεß ιην ßδτα θερμοκρασßα.
Ζ) Χρüνοò
Στο «Πεqß οýqανοý» Ýργο ιου δßγετ kar το πρü-
Οι αρχÝò τηò δυνòμικÞò και τηò στοτικÞò
ονοπτýχδηκαν οπü τον ΑριστοτÝf,π. ΠΡþτοò
διοτýπωσò το αξßωμα τπò αδρüνειαò
Βλημα ιου χρüνου. Ο χρüνοò καιÜ τον
εßνατ ατþντοò Kar Üπετροò τüσο σιο παρελδüν
Kar σιο μÝλλον.
των σωμÜ- Ο ΑριστοιÝληò θÝτει πρþτοò αρχÝò ιηò «Χ
αò». Τα τÝσσερα βαστκÜ στοτχεßα: νερü, αÝραò.
μα, φωιτα, υΠαρΧουν μεοα στα σωματα «
ενεQγειφ».
Η γÝνεση των σωμÜιων απü τα ιÝοσερα
σιοτχεßα εivar μßα πρÜξη αφομοτþσεωò, δηλοδÞ
var μεταΒολη ουσßαò (χημικß) kar üχτ πρÜΕη
ια χαντχÞ, μειαθολη καταστÜσεωò (φυστκη).
Εκτüò üμωò απü ια τÝσοερα σιοτχεßα υπÜρχετ
Ýνα πÝμπτο σιοτχεßο. Ο ατθÝραò, που καιÜ ιον
το ψυχρü. Η στοτÝλη εßναι kar το ιελετüτερο στοτχεßο, δτüυ
ραμÝνονταò ο ατθÝραò αναλλοßωιοò Ýχετ αÝναο
νηση, ενþ ια υπüλοτπα σιοτχεßα υπüκετνιατ σε
ταθολÝò, λüγω ιηò γενÝοεωò Kar ιηò φθορÜò.
Η χυμεßα τηò αρτστοτελτκßò επτοτημηò
νειαι στα Ýργα του «Πεqß γενÝσεωò χαß
kar «ΜετεωρολογιχÜ».
ΜÜλτστα ιο ιÝταριο βτβλßο ιων «Με
γιχþν» Ýχετ χαρακιηρτστετ ωò το πρωτο εγχε
χυμεßαò σιην Ιστορßα τηò Επτστημηò.
Το Ýργο του ΑρτστοτÝλοιξ σDlν Αοτρονομßα
Ττò ασιρονομτκÝò απüψετò του ΑρτστοιÝλαχ
συμυεραßνουμε Üμεσα απü τα βιΒλßα ιου και
οα απü τυχαßεò αναφορÝò. Αυιü, üμωò, δεν
βÜΖετ την τερÜοιτα προσφορÜ του στην ε
του Ουρανοýη και σιην επτστßμη ιηò
Μειαξυ των αστρονομτκþν Ýργων ιου Α

9Λ
 AvιcE
Νλ
ι Μοντüνια με Ýργα
JΙßΟΝΤΑGΝΔΝΑ
ιι-Ιι
DαρÝρονιατ τα Ýργα «¶στQονομτ}.ßüν» που χÜδη-
Ε και τα Ýργα «Περß ιιýρανοý (θιθλßα δ)» kar
.}Ι.ιεωρολογικÜ (ΒιΒλßα δ')» που σþθηκαν. Τα
ifuo ιελευταßα Ýργα αποιελοýσαν ιον αστρονομτκü
π- μειεωρολογτκü πανδÝκτη τηò εποχßò ιου.
ιο «Περß οýρανοý» Ýργο ιου ΑρτστοιÝλουò
εκτßδενιατ οι κοσμολογικÝò και αοιρονομι-
κÝò απüψετò ιου μεγÜλου φτλüοοφου. Το
«ΠεQß οýQανοý» δεν εßναι μüνο cva Ýργο
yra ιην ßδτα ιην ασιρονομßα. Πρüκετιατ kar
Iaf μτα φτλοσοφτκη συΖÞτηση ορτσμÝνων κοομο-
]!τ_τßικων αρΧων.
Ο _{ρτσιοτÝληò δÝχετατ üτι η Γη εßναι το κÝνιρο
,ιι--Κüσμου kar üττ εßναι ακßνηιη. Γυρω ιηò περτ-
τξιJ€φειατ ιο σφατρτκü Συμπαν αυü την Αναιολη
τι-οζ ιη Δýση. Το Συμπαν εßνατ μοναδτκü και πε-
τροσμÝνο. Την αιωντüιηια του Σýμπανιοò θεωρεß
-εδομενη rιar ουνυφαομενη
με την αυιογÝνεοη κατ
αφθαρσßα ιου. Η ατωντüτητα αυιη συνεπÜγειατ
-,
:ε ιο Συμπαν εßνατ αγÝννητο,
-_λιαι,γÜQ τü Üπλι,Lò Üφθòιρτον, üυοßωò üÝ χαß
:, ει,ι,ι7τον.)
Σιμφωνεß με ιη δτÜταξη του ασιρτκου Σýμπαντοò,
Ξ,ò την εßχαν δτατυπþοετ ο Ει:δοξοò κατ ο Κüλ-
\τιτπη, κατ παρουστÜΖετ μια θελιτωμÝνη θεωρßα
_τ ομüκενιρων σφατρþν.'
Σιο «Περß οýgιτνοý» συγγραμμα ιου αναφÝρε-
--, οια Üστρα ια οποßα χωρßΖετ οιουò πλανßιεò,
Ξ:{ περτφÝρονιατ σιιò καιþτερεò περτοχÝò ιου Ου-
,ΔδνΞ 6. Το σπουδο-
στÞριο του
ΠÝτρουò Ντε
του ΑριστοτÝλη,
του ΣωκρÜτη,
του ΑβικÝννα κ.Ü.
DE
}ιλΤ,
RJýι
Ι
ri-rr
ρανου, Kar σιουò αΠλανεßò, που εßνατ καθηλωμÝ-
νοι σιην εξþιαιη σφαßρα του Σýμπανιο§, «τüγ
πρι|,ιτιι οι\ραι,ü». Τα Üοτρα εßναι σφατρτκÜ (σφτιι-
ροειüιj τι'ι ßlστρòι), δεν εßνατ μÜΖεò αδρανουò υληò
αλλÜ ΖωνιανÜ δεßα üντα. Or πλανητεò και τα Ü-
σιρα δεν Ýχουν δτκη ιουò αυτüνομη κßνηση αλλÜ
μειαφÝρονιατ πÜνω σττò σφατρεò οπου εßνατ κα-
θηλωμÝνα. Ο Γαλαξßαò αποτελεßιατ απü μτκρουò
αοιερεò οΙ οΠοΙοΙ ενωνουν ιιò αΚτινεò ιουò Kar
οχημαιßΖουν Ýνα συμπαγÝò Kar συνεχÝò φωò, Η α-
σιρlκη υλη εßναι ο ατθÝραò, ιο πÝμπιο στοτχcßο.
Το φωò kar η θερμüιηια των Üσιρων προÝρχοντατ
απü την ιρτΒη ιουò με τον ατOÝρα kar μειαδßδο-
ντατ μÝσω του αÝρα, Η Γη εßνατ σφατρτκη (σχÞμòι
<\' Ýχειν σφαιροειι\Ýò Üι,αγγ"αßον τÞν ΓÞν) και α-
κßνηιη οιο κÝνιρο ιηò υποσεληντακηò περτοχηò
και του Συμπανιοò. Στην υποσεληντακÞ περτοχη
παραιηρουνιατ δτÜφορα φυστκÜ φατνüμενα, or
δτÜιιοντεò αοτÝρεò κατ οτ κομητεò. ΟρτσμÝνα απü
τα μετÝωραυ γενντοýνται ωò αποιÝλεομα ιηò ιpr-
Βηò ιων ουρανßων οφαιρþν προò το «περτΒÜλλον
δωσε στιº ßΙΦγικ τΦυ τ,αΡαγωγικ§ý
§υηηογ§σμαυ τߺ μ*Ρ R m οmοßα συνÝΒOη€
Üμιεσα στην π üο ο των μαδπματικþν
25
Cι ΑποψΕιΣ Τογ
7. ΠλÜτωνοò και
ΑριοτοτÝληò (8).
ΑνδριÜιιτεò οτο
γυμνÜσιο του
Ehemaligen
Το üργο του ΑρτστοτÝλοιη στα ΜαθηματχÜ
Επτκρατεß η εσφαλμÝνη ανιßληψη üιι ο μÝγαò
φτλüσοφοò ΑρτστοτÝληò δεν εßχε εμΒαθýνετ σια
προθληματα τηò μαθηματτκηò επτσιημηò kr αυτü
γτατß το Ýργο του δτακρτνüιαν απü δογματτκÝò kar ε-
μπετρτσιτκÝò ιÜοετò, Η εμθÜθυνση, üμωò, στα συγ-
γρÜμματα ιου μεγÜλου Σιαγτρßιη, απü μαθηματτκη
Üποψη, καταρρßπιετ την αντßληψη αυτη.
Ο ΑρτστοιÝληò θεωρουσε ια μαθηματτκÜ ωò μßα
μÜ8ηση που εξετÜΖετ μüνο Ýνα μÝροò ιου üντοò, μßα
μÜθηση που οιηρßΖετατ οε αξτωμαιικÝò προιÜοετò,
ττò οποßεò αποδÝχετατ ωò αληθεßò. Ε8ειε, λοτπüν,
ιη μαθηματτκß επτσιημη σε δευτερη μοßρα απü τη
φτλοσοφßα υου εξειÜΖετ ιο ον σιο σýνολü ιου. Γτα
ιο λüγο αυτü ο ΑρτσιοιÝληò (üπωò kar ο ΙΙλÜτων),
αν και ηταν κÜτοχοò ιων μαθηματικþν ιηò εποχηò
του και μποροýσε να εργÜΖειατ δημτουργτκÜ με την
επτστημη αυιη πραγματοποτþνιαò νÝεò ανακαλý-
ψετò, εν ιοýιοτò δεν απασχολÞθηκε συστηματτκÜ
Το τÝταρτο ΕιΒßΙßο των «Μ€τGωροηογικþν»
Ýχει χοροκτηΡιστ€ß ωò το πΡþτο Εγχ€ιΡßδιο
χυμ€Ιαò στην Ιστορßα τηò €πιστÞμηò
h
με ιο Ýργο αυτü. Eivar γεγονüò, πÜντωò, üτι ο
στοιÝληò καθüρτΖε ιουò τομεßò Ýρευναò των
μαιτκþν με ιουò οποßουò Ýυρευε να ασχολοýντατ
συνεργÜτεò kar οι μαθητÝò του.
υγγραφÝαò kar θαθυò κÜτοχοò ιων μα8τρ,
ττκþν, yra ια οποßα, üμωò, δεν Ýδειχνε ο
πωò προαναφÝραμε, αποκλετσττκü ενδτηε
ρον. Ýδωσε στη λογτκη του παραγω}.τΕý
συλλογτσμοý τη μορφη η οποßα εδþ kar Ξ
ατþνεò κρßνειατ Üψογη kar συνÝβαλε Üμεσα σσ
υρüοδο των μαθημαιικþν. Επß πλÝον, με το να ι}
ραοτησετ ττò Ýwοτεò με γρÜμμαια τηò αλφοθιππ*
Ýδωσε Ýνα παρÜδετγμα συμθολτσμοý ιο οποßο ε
λοýθηοαν or μειαγενÝστεροτ Kar οδßγησε, υστε1r
αυü μακρÝò επεξεργασßεò, στη οημερτνß Üλγεθρ-
Δεν πρÝπετ να περÜσετ απαραιηρηιο το γεγονüò ο
ιτ η δτÜκρτση που Ýκανε αυτüò πρþιοò μεταξυ 1υ+
μετρßαò kar γεωδατσßαò, μεταξý αρτ8μηττκηò (θετι
ρßαò αριθμþν) kar λογτσττκηò (πρακιτκßò αριθ1*
ιικηò), συνειÝλεσε þσιε δýο απü τουò'πτο σημα§τ}
κοýò κλÜδουò ιων καθαρþν μαθηματτκþν να εfτ-
ψωθουν απü Ýναν Üμορφο σωρü γνþσεων.
Ο ΑρτσιοτÝληò εßνατ ο πρþτοò που χρηστμοπΕ!
ΜαθημαιτκÜ οτη ΦυστκÞ kar απü την Üποqm ατπ
δεν εßνατ υπερΒολη να τον θεωρßσουμε ωò τδφ,

ιη Θεωρηιτκηò kar τηò Μα8ηματτκηò Φυστκηò.
fr φγο του Αρτοτοτüλοι:ò οτη Μετεωρολογßα
}Ιε ια «ΜετεωqολογιχÜ» ο ΑρτσιοιÝληò καιÝ-
GDε ιη μετεωρολογßα ξεχωρτσιü κλÜδο γνþσεωò
σD την ασιρονομßα. Γτ' αυιü δßκατα θεωρεßτατ πα-
ιΕFαò τηò μετεωρολογßαò. Στα «ΜετεωρολογιχÜ» ο
_lψτοιÝληò περτÝλαθε üλεò τιò υπÜρχουσεò γνþ-
mò κατÜ ιην εποχÞ του, ττò οποßεò, αφοý Ýλεγξε
πι gψμη}Þρωσε με δτκÝò ιου παρατηρησετò kar
bφιεò rιar με παρατηρησετò ιων μαθητþν του, ιτò
πτlqξg σ' Ýνα συστημα, το οποßο ευτκρÜιησε μÝ-
ψΕ Ear το 17ο ατþνα. Χρησßμευσε δε σ' üλο ιον πο-
Ιmμενο κüσμο ωò ιο μüνο μετεωρολογτκü εγχετ-
{fu-
Τα «ΜετεωρολογιιÜ» καιÝχουν τδταßιερη θÝση
ω αρτστοτελικü Ýργο, γταιß εivar Ýνα μοναδτκü Ýρ-
μ Φυ αοχολεßτατ με ποτκßλουò ιομεßò τηò επτσιÞ-
&η. m μετεωρολογßα (με ιη οημερινÞ Ýννοια του
ηη-. δηλαδß την πρüθλεψη ιου κατροý), την α-
ηηιυμßα, τη γεωγραφßα, ιη γεωλογßα, ιη σετομο-
_hòra- την ηφατστετολογßα, τη φυστκß, την ουττκÞ,
Ξ, Ξψετα. kar τη γεωμετρßα.
πFτ{Ε]αΣΕΙΣ
- }L -ι,,.
απü τη λÝξη «χυμευιικÞ».
α Τ_- .ρlο
αυτü μÜλλον oivar ψευδοαρτστοιελικü.
¶ §*σιομα δτατηρεß την καιÜσιαση ηρεμßαò η
mttηημμου τοοταχοýò κτνησεωò, εφ' üοον δεν
9, 10. 0ι δýο
φιλüσοφοι σε
πßνακεò
αναγκÜΖειατ να αλλÜξει κατÜσταοη απü εξωτερτκÝò
δυνÜμετò.
4, Προò ιιμην ιου ΑρτοιοιÝλουò Ýναò κρατηραò ιηò
ΣελÞνηò πηρε ιο üνομÜ του.
5. Ο ΑρισιοτÝληò δεχüταν 56 σφαßρεò αντß ιων 26 των
Ευδüξου l<ar των 33 ιου Καλλßππου,
6. Τουò δτÜττονιεò αοτÝρεò και ιουò κομßιεò ο ΑριστοιÝληò
ονομαΖεΙ «μετεωρα»,
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ευαγ. ΣπανδÜγου-Ρ. ΣπανδÜγου-Δ. Τραυλοý, «Or
ΝΙαθημοτικοß mò Αρχαßαò ΕλλÜδοò»,γ Ýκδοοη (Αßθρα),
ΑθÞνα 2000.
Ευαγ. ΣπανδÜγου-Ρ. ΣπανδÜγου-Δ. Τραυλοý, «Or
Αστρονüμοι τηò Αρχαßαò ΕλλÜδοò», Β Ýκδοση (Αßθρα),
Αθηνα 2000.
Ευαγ. ΣπανδÜγου, «ºα ΜαθηματικÜ των Αρχαßων
ΕλλÞνων» (Αßθρα), ΑθÞνα 2000.
Ευαγ. ΣπανδÜγου, «Η Αστρονομßα των Αρχαßων
ΕλλÞνων» (Αιφα), ΑθÞνα 2004.
Ευαγ. ΣπανδÜγον, «Οι Φυσικοß Επιατýμονεò ηò Αρχαßαò
ΕλλÜδοò» (Αßθρα), ΑθÞνα 1θθθ. I
Με το «Μ€τòωΡοf,ογικü» ο ΑΡιστοτÝf,ηò
κοτÝστησò τη μ€τΕωροηογßο ξεχωριστü
κßΙüδο γνþσεωò οπü την οστΡονομßο
Προτοπ,η
ΑθκÝwαò
(9Β0-1037)
ΠÝρσηò φιλüσοφοò κοι γrατρüò, ο
μεγαλýτεροò μουσουλμÜνοò διανοητþò,
γεννημÝνοò στην ßΙπουχüρο. ΕλαΒε
σπουδοßα μüρφωοη χοτττü σε ιχονοýò
δασκüλουò χοι εßχε ιδιαßτερο προσωπικÜ
χαρaσμστα. ßΙ,ΙελÝτησε συστημοτικÜ
ιατριχþ κοι μεταφυσ!ßþ. Ηταν μÝλοò τηò
δυναστεßαò των Σαμανιδþν που
διοιχοýσd την Περσßα, σλλü μετü την
τουρχιχþ κοτÜκτηση οι πολιτικÝò
περιπÝτειεò επÝδρασον Ýγτονα στη ζωþ
του, χωρßò üμωò νο τον εμποδßσουν στη
μελÝτη κοι τη συγγρσφþ. Εζησε σε
διÜφορεò πüλειò τηò Περσßοò οσκþγταò
την τοτριχþ χοι χυρßωò στο Χαμοντüν,
üπου Ýγροψε τα σημαντιßÜ του Ýργο
ΒrΒλßσ τηò ιÜσεωò και Κανüγαò ταò
Ιdτρrκhò. Ο ΑΒικÝννοò, Βοθýò γνþστηò
του ΑριστοτÝλη l(ar γενικþò τηò
ελληνιχþò γρομμοτεßσò, παρÝδωσε με το
ΒιΒλßο τηò ΙÜσεωò Ýνσ τερÜσπο Ýργο
πÜνω στη Λογιχþ, τη μετοφυστκÞ ßοτ το
μαθημοτικü που αναφÝρετα. τ(υρßωò
στηυ ορτστοτελιßþ σχÝψπ. ΚατÜ τη
διÜρßε!ο τηò ημÝροò οσκοýσε την
ιατρτκþ ßαι το ΒρÜδυ Ýγροφε χοι
συζητοýσε με τουò μσθητÝò του. Στο
τελευτοßο χρüνιο τηò ζωþò του Ýζησε
οτο aσπαχÜν, γρüφουτοò κυρßωò Ýργα
πÜνω στον ΑριστοτÝλη. Ο Α3ιχÝνναò, μια
ουθεντßο στον αριστοτελισμü, επηρÝασε
Ýγτονο τη δυτιßÞ σκÝψη στη διüρκειο
του Μεσαßωνα, μετÜ τη μετüφρσση των
Ýργων του το ß2ο αιþνα.
Αθερρüηò
(1126-119Β)
ΑροΒοò φιλüοοφοò, γεννημÝνοò οτην
Κüρδοθα. Ηταν γüνοò αρισßοκροτιχþò
οικογÝνειοò και σποýδοσε ιατρτχþ και
φιλοσοφßο. Εγινε ορχικü δτχοστþò στην
ΚüρδοΒσ κοι þταν προσωπικüò γιοτρüò
του χαλßφη Αμποý Γιοκοýμπ Γιουσοýφ.
Ο ΑΒερρüηò ασχολþθηχε ειδιχÜ με την
ερμηνεßα του οριστοτελικοý Ýργου
μεταξý τωγ ετþν ßß69 κοι
,ΙΙ95,
γρüφονταò εχτενþ χρ!ττχü χεßμενο για τα
Ýργα του, Το Ýργο του ΑΟερρüη
επÝδροσε αποφασισττßü στην κατσνüηση
του ΑριστοτÝλη στπ Δýση χοι μοζß με τον
ΑΒικÝννο αποτελοýν το δßδυμο στο οποßο
η Δýσπ οφεßλει την εηαφþ τηò με το
Στσγιρßτη φιλüσοφο. Στο Ýργο επßσηò
των δýο ουτþν ονδρþν στηρßχθηκε ο
ΘωμÜò ΑκινÜτηò χαι η σχολαστιχÞ
φιλοσοφaα. Τα σπμαντιχüτερσ Ýργο του
εaνοι η Κο7rrγορημοτικþ Προγμοτεßσ περß
τπò ουμφωνßοò Θρησκευτικοý Νüμου κσι
φιλοσοφßοò, η ΕξÝτσση των Μεθüδων
τηò τωγ θρησκευτικþν
^ηοδεßξεωò
ΔογμÜτων κοι η Ασυγορτησßο τηò
Ασυνορτησßσò. Ο ΑΟερρüηò με το Ýργο
του τοποθÝτησε το μεταφυσιχü
αποδειχτικü συλλογισμü στο κÝντρο τηò
ερμηνεßαò των δογμÜτων. ΠÝθανε στο
ΙßορακÝò σε ηλικßο 72 ετþν.
ΧοιÞν ΣeπουλβÝδα
(1490-1573)
Ισηονüò θεολüγοò, γεwημÝνοò στο
ΠοθομπλÜνκο τηò Ισπανßσò, θεωρηπτει
απολογητþò τηò δουλεßαò ωò κοτνων]τ.η,
συστþματοò. Ο ΣεπουλΒÝδσ
εßπροσωποýσε την ισπονικÞ σχολοστΞ,
η οποια ΧρησΙμοποιει ει(τενωò τον
ΑριστοτÝλη τüσο στη μεθοδολογßο üΦ
ßοι σfο ερωτþμστα που θÝτει, ωστüοο
αρκετεò πορανοησειò πονω στο εργο τι -
Ελληνο φιλοσüφου. Ο ΣεπουλΒÝδο Ýτπ
λσνθσσμÝνη χρÞση των θÝσεων του
ΑρτστοτÝλη περß δουλεßαò,
συγßρουüμενοò το ß55Ο με τον Ισπσνι
δομινιχσνü Βαρθολομαßο γτε κüζ--
Εßγοι επßσηò σοφÝò üτι η χρþση^αòτου
οπü τουò σχολσστικοýò χσι
^ριστοτÝλη
ειδιχüτερα οπü τον ΣεπουλΒÝδο εaνο|
εττταγμÝνη στιò πολιτrκÝò και θεολογιτει
οκοπιμüτητεò τηò εηοχÞò. Ωστüσο οι
θÝσαò του ΣεπουλΟÝδο δεν Ýγιναν
αποδεχτÝò απü τουò θεολüγουò κοι τα
ΒιΒλßσ του δεν εßχσν διÜδοση στην εη-
του, ΙΙορ'üΛ'συτÜ, ο καρδτνüλιοò
Κογετüν ανÝθεσε σfον ΣεπουλΒÝδο ττß
ονοθεþρηση τηò Κοτνþò Διοθþκπò ηω
þτον γρομμÝνπ στην ελληνιχþ γλþσοο. ο
ΣεπουλΒÝδα τÝλοò ασχολþθηχε κοι με
την .στορßα, καθþò Ýγινε ιστοριογρüQò
του Κορüλου Κουßγτου ßσι του Φιλßπ]Ε
Β' , του οποßου υπþρξε και ποιδαγωγü9
ΠÝθανε στην ΚüρδοΒο, σε ηλικßσ 83
ετων.
Τüμαò Χομπò
158Β-1679)
Δγγλοò φßüσοφοò, γεwημÝνοò στο
ΤουÝστπορτ του ]ιßüμομπερl. Σποýδοοε
αλοσοφßο στην Οξφüρδη. Τοξßδεψε στη
ΤοΛλßο κσι την Ιταλßο κοι þρθε σε εποφþ
Ε τιò νεοτερτστιιÝò ýÝεò του ΓολιλÝου
ι του ΙιΙτεκüρτ, ενþ γνωρßστηχε
τ|οοßιπικü με τογ ΦρÜνσιò ßΙπÝιχον. Ο
Ιομπò στοδιακü οπομοιριΙνθηßε απü τη
cολοστrκÞ παρÜδοση στη φrΛοσοφaο κοτ
ι ß629 εξÝδωσε μεπÞφροση του
}ιτχυδßδη σfο ογγλικü. Η ßρττικÞ που
Ξηοε στο σχολοοτικιομü τον
_τστοσσεt στην Ιορυφη του
τττοριστοτελικοý ρεýμοτοò των
Ξýτερων χρüνωγ. Οτ πολ!τιχÝò του
tΦιò τον Ýφεραν οντ.μÝτωπο τüσο με
Ξξ μογορχτκοýò ßüοο και με τουò
του ΚοινοΒουλßου κσι Ýζησε
-δοýò στο πορßστ γτο ß ß χρüν.ο
.ξÝβστοò
ι1640.ß65ß l. Πρüδρομοò του
qελιμισμοý, ο Χομηò σßþριξε τη
-rοδιü του ι(ατ το συμπερüσματÜ του
-ß, στην κρισιμüτητα τηò ονθρþπινηò
bΛτιοηξι η οποßο θÝτει το ηλαßσιο τηò
τΙτπχþò του φιλοσοφßσò. Το φυσικü
LτÜυμα ποßρνει Ýτα την χεντρικþ θÝση,
ιhrrπ του φυσκοý νüμου.
ξαντικüτερο Ýργο του εßνσι ο
ttrθσν |165Ιl. ΠÝθονε στο ΧÜργτουιχ
bΔ του ΝτÝρμπισερ σε ηλιχßα 9ß ετþν.
Κωνσταντßνοò ΤσÜτσοò ΑλασντÜφ ΜακΙwÜτρ
(1Β99-1987)
Φτλüσοφοò, λογοτÝχνπò κοι πολιττκüò,
γεννπμÝνοò στην Αθþνα. Σποýδοσε στην
Αθþνο νομιχü και αφοý τοποθετþθηκε
στο διπλωματικü σþμο, συνÝχισε τιò
σπουδÝò του στη ΧσaδελΟÝργη, üπου
μαθþτευσε χοντü στουò μεγüλουò
Τερμανοýò διονοητÝò τηò εποχÞò, τον
Καρλ ΓιÜσπερò, τον Γιüφφ Κüλερ και
τον ΧÜινριχ Ρßκερτ. Ασχολþθηκε κυρßωò
με τπ φιλοσοφßα του δικαßου.
Ποτττρεýτηßε την αδελφþ του Τιþργου
ΣεφÝρη, ΙωÜννο ΣεφεριÜüου, κσι το ß932
Ýγινε καθπγητþò τηò Φιλοσοφßαò του
Δικσßου, στη Νομιχþ Σχολþ Αθηνþν. Το
ß939 εξορßστηκε απü το μετοξικü
κοΟεστþò στη Σκýρο. Ο Κωνστογτßνοò
ΤσÜτοοò þταν αυτüò ηου ουσιαστrκÜ
κοθιÝρωοε τον εορτοσμü τηò 2εηò
ΟχτωΒρßου, üτον το ß94Ι, Ýνα χρüνο
μετÜ το ΟΧΙ, ÝΒγολε ανσßοßυωση που
Ýλεγε: «Την Τετüρτη 28 ΟßτωΒρßου
χωλýομαι να διδüξω. Κωνσfαγτßνοò
ΤσÜτσοò». Τελιτ(þò ÝΟγαλε Ýνο λüγο για
την επÝτειο που εξελaχθηκε σε
αγτιχατοχικþ διοδÞλωοη των φοιτητþν.
Ο ΤσÜτσοò Ýχει ποροδþσει σημοι.τικü
φιλοσοφικü Ýργο πÜνω στην
αριστοτελικþ χαι πλοτωνικþ φτλοσοφßο
ßοι θεωρεßτοι δικαßωò οπü τουò
κορυφοßουò Ελλπνεò στοχαστÝò των
νεüτερων χρüνων χαι μαζß με τον
Κι,τνστατττßνο Γεωργοýλη (Ι 894.ß 968Ι,
καθπγητþ τηò φιλοσοφßαò στο
Πσνεπιστþμιο Αθηνþν χοι μαθητþ του
ΧÜιντενγχερ ßαι του Χοýσερλ, τüνωσαγ
σε σημαντικü Οαθμü τιò αρτσßοτελικÝò
σπουδÝò στην ΕλλÜδο. Ο ΤσÜτσοò
διετÝλεσε υπουργüò σε μεταπολεμιßÝò
κυΟερνþοε!ò και Πρüεδροò τηò
Δημοκρστßοò ßß975.198Οl. ΠÝθανε στην
Αθþνο σε ηλικßα 88 ετþν.
(1929-)
Φτλüσοφοò, γεννημÝνοò στιò ß2
Ιανουαρßου ß929 στπ ΤλασκüΒη τηò
Σκοτßαò. Σποýδοσε στο Πανεπιστþμιο
του Λονδßνου κοι στην Οξφüρδη. Το
ß95ß üρχιοε την ακαδημοßχþ του
κοριÝρο στο !ΙουεπιστÞμιο του
ΙΙßÜτττοεστερ, ενþ δßδαξε επßσηò στο
Πογεπιστþμια του Λιντò, του Εσεξ χοι
τηò Οξφüρδηò. Το ß969 εγχατοστÜθηκε
σιιò ΗΠΑ ßα1 Ýγινε κοθηγητþò τηò
ιοτορßαò των ιδεþν στο ΠανεπτστÞμτο
Brandeis, Το Ι972 Ýγινε κοθηγητÞò τηò
φιλοσοφßοò στο Πονεπιστüμ!ο τηò
Βοσιüνηò. Ο ΙßακΙντüιρ οσχολþθηßε με
την ιστορßα των rδεþν, τουò θεσμοýò, τη
δικοιοσýνη και την ηθιχþ. Πρωταγωνιστεß
στιò τελευτοßεò δειαετßεò στη στροφþ
του πογιüσμιου ενδιοφÝροντοò προò τπν
αριστοτελιχþ φιλοσοφßσ, καθþò επßσπò
χατ προò το σχολσστικισμü του ΘωμÜ
ΑκτνÜτη. ΣÞμερο εßνοι κοθηγητþò στο
ΠανεπιστÞμτο Νοτρ 1Ιτομ στην ΙγτιÜνα
των ΗΠΑ. Ο 1ÞοκΙιπÜιρ οσκεa
οποτελεσματικþ κριτικþ στο
νεοφιλελευθερισμü, εκπροσωπþγτοò την
τÜση τηò ανοΟßωσπò των τδεþν του
κοΙνοτισμου, ενω εΧει επιρροεò και σπο
το μορξισμü, ΑνομφισΟþτητο ο
ΜακΙντüτρ εßνοτ Ýνοò οπü τουò
σπμογτικüτερουò σýγχρονουò
φιλοσüφουò. Σημοντικüτερο Ýργο του
εßναι το Atteι virtue, whose JustΙce?,
wich RationaΙΙty?
Γιττο:ειΣ ΚΑ Αηοψει:

1. Πλüτωυ κοι ΑριστοτÝληò

σε διολεκτικÞ
απιπορýθεση. Ανýγλυφο
του Luca delIa Robia
(Φλωρεπßα).
2. 0 Πλοýτορχοò μαρτυρεß
üτι ο ΑριστοτÝληò νf'
διδüχθηκε την ΙατρικÞ οπü /t^
τον πατÝρσ του Νικüμαχο.
3. Μη üλλη οπüδοση τηò
μορφÞò του ΑριστοτÝλη σε
μüρμOρο

ι +)
\ ,,2

του ΓΕρΑΣιΜογ Α. ΡΗτητογ ιου ΑρτστοτÝλη Φατστßò, που καταγüταν οπß

επßκουρου καθητιτü Ιατρικßò - συlγραφÝα
ΑρτστοτÝληò (384-322 π.Χ.) ßταν γτοò ιου ασκληπτÜ-
δη ΝτκομÜχου. Ο Νικüμοχοò, που ßταν γτατρüò ιου
Μακεδüνα θασιλτÜ ΑμýνταΒ, κραιοýοε απü τη γε-
ντÜ του ΜαχÜονα, yrou ιου Αστληπιοý. Η μητÝρα
Χαλκßδα, κραιοýσε επßσηò αυü ταιρτκß γενý_
φωνα με ιο δüγμα ιων ασκληπταδþν, ο
δασκε στο yro, üπωò Kar οτουò γτουò του
του, την ταιρτκß τÝχττη. Την υποχρÝωση αυý_
λωοτε, την περτεßχε Kar ο τπποκραιτκοò
«παραγγελßηò τε Kar ιηò λοτπηò απÜοηò
μετÜδοστν ποτÞσασθε urÞσr τε εμοßστ kar τοßη
εμε διδÜξανιοò...». Συμφωνα με ιην
λοτπüν, αλλÜ kar σýμφωνα με ττò πληροφqρτεò
μαò δτασþΖουν ο ΙΙλοýταρχοò, ο Ατfuανüò
ΑρτσιοιÝληò δτδÜχθηκε την ταιρτκη τÝχνη

ΞπÝρα ιου, ο Πλουταρχοò μÜλτσια γρÜφετ üττ «ü-
η μüνο αγÜπησε τη θεωρßα (: ιηò τατρτκηò), αλλÜ
ιυ ιουò αρρþστουò μεταξý ιων φßλων του βοη8ου-
e χαι κατÜριτΖε yr' αυτοýò θεραπεßεò kar δßατιεò»,
ΙΕρα üμωò απü αυιÞ ιην ευκατρτòικß πρακιτκη Ü-
ατση, η ιαιρτκß πατδεßα kar γνþοη ηιαν εξατρε-
πΕι ΧρÞστμεò σιον ΑρτστοτÝλη yra τη μελÝιη τηò
Ξακηò φτλοσοφßαò.
Ο ΑρτστοιÝληò θεωρεßιατ απü πολλοýò ωò ο θε-
1ε\τωτßò γεντκÜ των φυοτκþν επτστημþν,¸ και' ε-
fuv δε ιηò Ζωολογßαò, τηò αναιομτκßò, τηò γεντ-
πrò φυστολογßαò.' «Εξ ßσου λαμπρÜ ιυγχÜνετ kar η
συμΒολη ην προσßνεγκεν ο Μαχεδþν φτλüσοφοò
δτÜ την θεμελßωστν τηò θτολογτκηò επτστßμηò»,
γρÜφετ ο Ιζ ΓετDγοýληò.Ο «Οι μεγαλýιεροτ εκ των
νεωτÝρων θτολüγων kar Ζωολüγων εξýμνησαν ιο
Ýργον του με ενθουοτασμüν. Ο Δαρθßνοò (θλ. Βßοò
και Επιστολαß τüμοò ΙΙΙ, σελ. 252) εßπεν üιτ προ-
σÝβλεπε κÜποτε προò ιον Κυθýlην kar ιον Διν-
ναßον ωσÜν να Þσαν θεοß. Kar or δυο üμωò ουιοτ,
πρüσθεσε, προΒαλλüμενοτ προò τον συγγραφÝα
του "Περß Ζþων μορßων" συγγρÜμματοò φαßνοντατ
ωσÜν μαθηταß, ΠροηγουμÝνωò ου μüνον ο ΚυβτÝ-
ροò εßχεν εκφρασOεß επατνεττκþò δτÜ το Ýργον του
Σιαγετρßιου, αλλÜ kar ο J. Herschel [ΤΖ. ΧÝρσελ]
kar ο De ΒΙαßηνßΙΙ [Νιε Μπλενβßλ]»,η
Απü το πληθοò ιων συγγραμμÜτων του ΑρτσιοιÝ-
λη ΒτοßαιρικÝò πληροφορßεò kar απüψετò εκιßθε-
ντατ κυρßωò σια οχüλουθα Βιβλßα [ι<αιÜλογοò ΜπÝ-
κερ (Bekker)]:
Ισιορßατ περß Ζþων / Περß Ζþων μορßων / Περß
Ζþων κτνÞσεωò / Περß Ζþων πορεßαò,/ Περß Ζþων
Υενεσεωò.
Φυστκηò ακρüαστò.
ΜτκρÜ φυστκÜ, οια οποßα περτλαμΒÜνονιατ: Πε-
ρß ατσθßσεωò kar ατσθηιþν / Περß μνημηò kar α-
ναμνησεωò / Περß ενυπνßων / Περß τηò καθ' ýπνον
μανιτκηò / Περß μαχροΒτüιητοò kar θραχυθτüιηιοò
/ Περß νεüτητοò κατ γηραιοò κατ θανÜιου και ανα-
πνοηò.
ΠροΒληματα, σια οποßα περτλαμθÜνονται: Περß
ιδρþτοò / Περß οτνοποσßαò kar μÝθηò / Περτ αφρο-
δτσßων / Πεσ ρßγουò / Περß υπωπßων, ουλþν, μω-
λþπων / Περß οφθολμþν / Πφß οιüματοò,/ Περß α-
φηò / Περß προσþπου / Περß üλου ιου σþμαιοò
κ.λπ.
ΑναφÝροντατ επßσηò kar Ýργα του αμτγþò ανατο-
μτκÜ («Ανατομαß») kar αμτγþò ταιρτκÜ («ΙαιρτκÜ»),
που δυσιυχþò δεν Ýχουν δτασωθεß."' Πληροφορßεò,
üμωò, με θτοßαιρτκü ενδταφÝρον σþΖονται και σε
Üλλα βýλßα ιου, üπωò ια Μετεωρολογτχα kar τα
ΠολιτικÜ, ψÜφει η Αναστασßα-Μαρßα ΚαμστÜ-
δι'üιι η καταγωγη ιου ΑρτσιοτÝλη και η τατρτκh
ιου εκπαßδευση συνειÝλεσαν σημανττκÜ σιον τρü-
πο που ανιτμειþυτΖε ια πολτττκÜ προΒλημαια.
«Εκεß προφανþò οφεßλονιατ και οι παραλληλτ-
σμοß που πολλÝò φορÝò παραιηροýνιατ σια Πο,Δτ-
αχιß ανÜμεσα σιουò πολτιτκοýò Üρχονιεò r<ar τουò
καλουò γτατροýò, Η υγεßα, σε ιελευταßα ανÜλυση,
εßναι ισορροπßα ορτσμÝνων υαραγüντων ανÜμεσα σε
δυο Üκρα, σε δυο υπερΒολÝò. ΥυοχρεωιτκÜ λοτπüν
Πρεπετ να εΠτΚρατηοετ ιο μεφο».
Αò δουμε, üμωò, συνοπιικüιερα κÜποτεò απü ιτò
ΒτολογτκÝò γνþοετò κατ απüψετò του ΑρτστοτÝλη.
Η «,ιÞ: ΚÜθε ÝμΒιο ον εßνατ συνθειο απü ψυχß
kar σþμα, απü αρχý κινοýσακαι πρÜγμα κινοý-
μενον. Ζωß θεωρεß το τρÝφεσθαι, αυξÜνεσθαικαι
 4. 0 Δορβßνοò
Þτον ονÜμεσα
στουò νεüτερουò
βιολüγουò που
εξýμνησον την
οντßληψη του
ΑριστοτÝλη για
την εξÝfuξη τηò
ζωÞò απü τιò
κοτþτερεò
μορφÝò οτιò
ανþτερεò,
5. Εκδüσειò τηò
«ΠοιητικÞò» του
ΑριστοτÝλη οπü
τον Lodovico
CasteIveiro
(Βασιλεßσ 1576)
και (6) απü τον
Theodor Goulsioni
(ΚαιιτÝρμπουρι
1696)
φOεßρεσOαι κÜθε üντοò. Η Ζωη εξελßσσειαι και ιε-
λετοποτεßτατ. απü ττò κατþτερεò μορφÝò προò ιιò α-
νþτερεò. ΜετÜ ιην ιελετοποßηση ιων οργαντσμþν,
üμωò, κÜθε εßδοò προÝρχετατ απü Üλλο üμοιο: «Üν-
θρωποò γαρ Üνθρωυον kar φυιüν φυιüν γεwÜ». Η
γÝνεση των οργαντσμþν γßνετατ κατÜ ιον ΑρτοτοτÝ-
λη με δυο τρüπουò. Εßτε με το συνδυασμü συγγε-
ντκþν Ζþων, στα ανþιερα εßδη, εßιε αυτομÜιωò (αυ-
τüμαιοò γÝνεσιò) απü ιη σηπομÝνη υλη, στα κατþ-
τερα εßδη. Γτα ιη δταιηρηση δε ιηò Ζωηò θεωρεß α-
υαραßιηιη προýπüθεση την υπαρξη του εμφýτου
θερμοý, φθορÜ η απþλετα ιου οποßου επτφÝρετ το
θÜναιο.
Σωματολογßα: Ο ΑρτστοιÝληò δτατρεß το σþμα σε
μεγαλεò περτοχÝò kar κÜθε μßα αυü αυτÝò σε μτ-
κρüιερεò, γνωρßΖετ οοιÜ κατ αρθρþσετò kar νεýρα,
που ια ουγχÝετ üμωò με ιουò συνδÝσμουò. Δτακρß-
νετ ττò εκοýσlεò κτνησετò ιων μελþν απü τιò ακου-
στεò ιων οπλÜγχνων.''υ ΠεριγρÜφετ αδρÜ τη λετ-
ιουργßα ιηò πÝψηò, αυü ιην πρüσληψη τηò τροφηò
þò την αποβολÞ ιων υερττιωμÜτωg θεωρεß δε ττò
φλÝθεò üργανο ανÜλογο με ιιò ρßΖεò των φυτþg ε-
Γρüφει γιο τον €υνουχισμü: «Σι.ιμμετοΒüflΠει
üf,π τη μοΡφÞ του σþμοτοò, που το κüνΕι
νο πηησιÜζει εκεßνη του δþßεοò»
PoETIcA
DARISTOTELE
vvLGAR'IzzAT^, ΕΤ sPosτA
PER
LoDovtco òΑsτΕLνΕτRα
Πucduτa,&am mcndarr fccondo toriginalc
&Ια mcnτc dcll,auιora
2ßαπ&Ý
3ιυρτιιßη Βι! lr!^ .d Ιηftυιdß Ρτ!ιιο D]
s BD^! ο Ν ττ ΙειιοddGgιοτ
Ιß D Lχχττ.
πετδÞ kar τα δýο απορροφοýν ια χρησιμα
κÜ yra ιην ανÜπιυξη ιου üντοò.' Οσο yra τα
σπλÜγχνα, πτστεýετ τα ακüλουθα: η καρδτÜ
πηγη θερμüιητοò και Ýδρα ιων ouvarσθ
ΠαραδÝχετατ Ýνα κλετστü αγγετακü δßκτυο
στο ουοßο εκιελεß περιφορÜ ιο αßμα. Το ηπαρ
χρηστμο για την επτιÝλεοη ιηò πÝψηò. Ο σ
Χρηοτμευετ ΥΙα ιην απορροφηση των περτττω§
ιμþν του οιομÜχου. Or νεφροß δτη8ουν τοι4
μουò. Οι πνευμονεò κÜνουν την εισπνοη και
εκπνοÞ του αÝρα, αναλüγωò ιου πüσο αυτüò
μαßνειατ στο οþμα.'
ταχωρßΖετ ιτò ατσθßσετò σε πÝνιε και
σπαδεß να ερμηνευσετ ιη λετιουργßα
Η αφη εßνατ στον Üνθρωπο ιελετüτερη
ü,ττ οε üλα τα Üλλα ΖωτκÜ εßδη.
σra με ιην αφη θεωρεß ιη γεýση kar
μεσα σττò δυο βÜΖετ την üσφρηοη, υου θεωρεß
λο εßδοò «απττκßò» αßσθηοηò. Η ακοÞ
σπουδατüτατη, γτατß σχειßΖειατ Kar με την
ψη ιου λüγου. Η üραση οφεßλεται στην κßνηοη φ
συνδÝσιπ
τετνþν ανττκετμÝνων. Ολεò οι ατσθησετò
με τον εγκÝφαλο, στον οποßο μετα6τθÜΖουν τα qΞ-
θßσμαια kar ο οποßοò υροσταιεýετατ μÝσα οε μqΡ
θρÜνεò, ττò μηντγγεò (γνωρßΖετ ιτò δυο απü ξ
ιρειò)." υ
Αναπqηγωγη: Ο ΑρισιοιÝληò ασχοληθηκε m
λυ με δτÜφορα Ζητßμαια σχεττΖüμενα με την αΕ]τι
 ΡΙ ΣΤοΤ Ε49_ΙΣ
πt?ι.-.f.//r:,7-|.l'
-\
7. Ξυλογραφßα
του 1684 πOυ
^ ποιΗτΙκιΙΣ... εικüζετOι οτι
0πεΙκονßζεß τOν

'Α R ΙSTOT EL ΙS
ΑριστοτÝλη ωò

PoETICA
πανεπιßπÞμον0
DE στο σπουδαοτÞριü
ΤOυ

LtBER.
ErVtr6ω
τΕΕODOηι aouLsτoNi
Ρò.Fßοß, lab ΑηΙ;ιΚ& ßltrτιι.
lGι.Fι Τ.ΙÞ..
rRrD. §τι8¼RG
^.Q*βaΙΙ, υ D.tN. tΕrlν§ΙΙ..
}.lω S#r αικχßη.

òαΝl,ιΒRΙGΙ4
Ad ηταιτ ΙΙστ. CιΙòbιττßω Αòαdòdι
Typ3rιpbω. Siii.ih, zrΞ. -D.f,.b
lioiroh C.rr.rrΙl'rlp. Ιιß DC XC υt-

πραγιογß των ετδþν. Τον απασχüλησε ο δταχωρτ- ιων δταφüρων τυπων κληρονομικüτηιαò κ.λπ,
:--òrξ των φυλων, τον οποßο υπολüγτσε üιτ γßνειατ σε Ψυχολογßα: Σιον ΑρτστοτÝλη η ψυχη δεν Ýχετ
τ-_-ι-Jιμα εμβρυßκÜ οτÜδτα. ΑπÝρριψε αρχατüιερεò ιην Ýννοτα με ιην οιοßα Ýχετ φορτισθεß τουò νεüτε-
t:-ρßεò, üιτ ιο φυλο σχετßΖετατ με την προÝλευση ρουò ατþνεò, αλλÜ Ýχετ την Ýννοτα τηò ουσßαò των
ιτj οπÝρμαιοò (δεξιüò η αρισιερüò üρχτò) kar ιη Ζωνιανþν πλασμÜτων, τηò ετδοποτου δταφορÜò ιων
τ]χ εγκαιÜσιασηò του στη μÞτρα (δεΕτο η αρτστε- ÝμΒιων Ι,ι εμψυχων üνιων, yr' αυτü Kar το βτβλßο
υλτκü κÜ- Περß ΨυχηòκαταιÜοσετατ με ια Üλλα ΦυστκÜ Ýργα
ß
;ι: |]Ýρο§).l'ΟνομÜΖετ γονητο γενετηστο
ιιυλου, σπερμα δε αυτü που προÝρχετατ απü την του ΑρτστοτÝλη.' ΓρÜφετ η ΚαρασιÜθη: «Βεθαρη-
:τß-ýÞ ιουò. Το κατ' ΑρτστοτÝλη σπÝρμα, δηλαδη, μÝνοò καθþò εßνατ ο üροò απü τη νεþτερη σκÝψη,
το ΥοντμοΠοτημÝνο υλτκü Που απαρτßΖετατ α- θα μπορουσε κÜλλισια να ττροßδεÜοετ προò ιην κα-
=-;αΙ
τ το ΥενεστουρΥο υΥρο ιου αντρα Kar το Καιαμηντο ιεýθυνση μιαò ψυχολογτκηò 8εþρησηò ιηò. Σιην
::]α τηò ΥυναßΚαò. Ο ΑρτστοτÝληò περτΥρÜφετ το αρχαßα σκÝψη üμωò Kar σιην αρχαßα γλþσσα ο ü-
ßι-.-\ηιτκü σýστημα Üρρενοò Kar δηλεοò, ιη δτÜρ- ροò εχετ περτσοοιερο ιη χροτÜ τηò Ζωßò και αυτο
j§Ξlα του καταμÞντου κυκλου, την κýηση και ιη δßνετ ιη δυναιüτηια να επεκιαθεß η σχεττκη Ýρευ-
:πηρκετÜ ιηò, τα πτθανÜ αßττα ευιοκßαò η δυσιοκßαò, να οε üλεò τιò μορφεò εκδηλωοηò ιηò αρχÞò αυτηò
ι-., τοκετü, την ομφαλοτομßα, το θηλαομü κ.λπ. στα Ζþα, συμπερτλαμΒανομÝνου ιου ανθρþπου».
?
Ο

ΞφαμαιßΖειατ δε με τουò γεwηττκουò αδÝνεò Ζþ-
ι..- (_\.χ., αφαßρεση üρχεων η ωοθηκþν) για μελÝ-
- ιων ΚαταοιÜσεων rrou ΠροΚýΠτουν.ΙΟ ΠερτγρÜφετ
:ò μεταΒολÝò σιο οþμα οε ayüpra kar κορßτστα κα-
-r: ιην ηβη (εμφÜντση ιρßχωσηò ιου εφηβαßου,
με-
-_3ο_\Þ τηò
φωνηò, εμφÜντση Ýμμηνηò ρυοηò ανττ-
:τ-rL\ωò). Τον ΑρτοιοιÝλη απαοχüλησαν επßοηò or
:--]Ιπωσετò του ευνουΧΙσμου, Υια τον οΠοτο Υραφετ
= συμμεταθÜλλετ üλη τη μορφη ιου σþματοò, που
Ξ §(π-ει να πληστÜΖετ εκεßνη ιου θηλεοò. Ασχολη-
Ξ--xε òικüμη με ια θÝμαια ιηò πολυδυμηò κυησηò,
Ξ:( επικυησεωò (την οποßα αποδÝχετατ), ιου ερμα-
ρ μιδιτ ισμου, τηò σιετρüτ ηταò. των τ ερατογενÝσεων,
ßδιοò δßνει ατο Περß Ψυχýò ιον ορτσμü ιηò: «Ψυχη
δε ιουτο ω Ζþμεν kar ατοθανüμεΒα Kar δτανοουμε-
θα πρþτωò».
Ο ΑρτστοτÝληò δτακρßνετ με ΒÜοη ια πτο πÜνω
(Ζþμεν-ατσδανüμεθα-δτανοουμεθα) τρßα εßδη ψυ-
χηò: τη φυστκη (υλικη, δηλαδη Ζωτκη), ..rr, οr- )
Ο ΑριστοτÝfrηò διοκρßνει τρßο εßδη ι!υχπò:
τη φυσ|κη {uilιkn, ηßΙαδη ζωικη),
¸ην οι§ ητ§Κη Και ξß] ναητιΚrι {mνει; ατßΚÞ}

R3
8. 0 ΑριστοτÝληò
κιι το πρüβλημο
τηò ýπαρξηò.
ΜεσαιωνικÞ
ξυλογροφßο

ΕπÝΒοΠε το €πιστημονικü του κýΡοò €πß
οιþν€ò. δεσμεýοντοò την €υΡωποfκÞ
€Πιστημονικþ σκÝψη μÝΧΡι το Ι6ο οιþνο
σþμα ουμπαθεßν αλληλαò, Kar η ιηò
αλλοτουμÝνη συναλλοτοß ιην ιου σþματοò
πÜλτν ιε η του σþμαιοò μορφß
ναλλοτοß ιην ιηò ψυχηò Ýξιν». Δηλαδη,
üττ η ψυχη kar ιο σþμα συμπÜσχουν μεταξò
Kar η ψυχτκÞ δτÜθεση αν αλλÜΖετ,

9. Η σελßδα τßτλου σθηιτκÞ και τη νοητικη (πνευμαιτκß). Οι δε δυνÜ-

των Σχολßων του
θεüφιλου
μετò τηò ψυχηò εßνατ πÝνιε: «το θρεπιτκüν, ορεκττ-
κüν, ατσθηττκüν, κτνηιτκüν καιÜ τüπον kar δτανοη-
ΕΙ,ΣοΔοΣ
ΚορυδολÝωò στη ιτκüν». Αποιελεß δηλαδÞ η ψυχü Ζωτκß δυναμη ΦΥ Σ χ Κ Η
ΦυσικÞ του που τεßνετ να δþοετ σιον Üνθρωπο την ιÝλετα μορ- Α,ΚΡοΔΣΕΩΣ
ΑριστοτÝλη,
φß και στον οργαντσμü ιην τÝλετα οργÜνωση ιων Κ ΑΤ' Α'ΡΘΣ¸Οº"Ειl Ι{Ν
Βενετßσ 17θθ. λειτουργτþν ιου (ενιελÝχετα).' Με βÜση αυτÜ, το ΣΤΝΕΡΑΝΙΣΘΕΙΣΑ ΤΠο τοΤ, Σο,ß,Ωl,Ý. τοτ
Το Ýργο δεν Ýχει
εκδοθεß κρπικü
σþμα αποτελεß üργανο τηò ψυχßò, Γτα ιτò σχÝοετò @ΕΦΦ$,ΑΟτ
τ οτ,
μειαξυ των δýο ο ΑρτσιοιÝληò δÝχετατ ιτò τδÝεò ιου
οτο νεüτερο
Ιτποηým και ιου ΙΙλÜτωνα, üττ υπÜρχετ μειαξý ΚοΡΤΑΑ,a\Ε'ΩΣ.
χρüνη, ενþ η τουò αλληλεπßδραση, üπωò εκφρÜΖειατ σε δτÜφο-
Ν;ι τj 9τÝπ, ι'ιλlαßσ. Þ! μλòμ.9λι ßΣιη ßι ^ ,-
xJp,,
Ιοτ'ffΛκ/ιΡιßΙΤ^ τGΤ ΡΧΙεß]ιf,l ',3
χαρüγραφη ^ ιι^:ττΞ ιτιτι,υτ,
τΚ-Σ ΝΕΛΣ t'οιΣτtαι^τßι"Ξ Ε^ι
πορüδοσÞ του
ρα ουγγρÜμμαιÜ του."," ΓρÜφει στα «Φυστογνωμτ- KTProT
εßναι πολý
πλοýσιο
κÜ»: «Πολý γαρ εξαλλÜτιουοατ φαßνονιατ ar δτÜ-
vorar υπü ιων του σþμαιοò παθημÜιων, και τουνα- ΧΡχΣΑ,Ν@Ο¸.
Μιπß τdorc Ü*ÞΒεßαò διυρgω3«'σα .
ντßον δη ιοτò τηò ψυχßò παθημαστ το σþμα συμπÜ- ýΙιιΕΞ,§Ι'Α. Δij' Κτιιß!lΛιß(}t" Ý'ΡΧߧ,lΔΝ3Fl'τΟτ λτ ]]?, ιΕ
σΧον φανερον Υτνειατ περτιε τουò eρωιαò Κατ τουò Το,Δ,ιοΣ πΡΩ,ΤοΣ,
φüΒουò Kar ιαò λυπαò kar ιαò ηδονÜò». Δηλαδη,
«φαßνετατ üττ πολυ αλλÜΖουν or ψυχτκÝò δταθÝοετò
απü ιτò παθßσετò του σþματοò. Kar, ανιτθÝιωò, εßνατ
*ýοc'. Ε'ΝΕΤΙ'ΗΣΙΝ,
φανερü üττ συμπÜσχετ ιο οþμα με τα παθßματα τηò π.ºΡλ' Νικολλ1], ΓΙτχΕl, το. εΞ ßßΞ}Νι\1]:_
ψυχηò, τουò Ýρωιεò, τουò φüθουò, υ.ò λυπεò Kar ιιò CοΝ LιcENZA DE, s[JPERιoR.:
ηδονÝò». Επßσηò: «Δοκεß δε μοτ η ψυχη τε kar ιο
 10. ΦονταοτικÞ
J-c-r,n του σωμαιοò Kar η μορφη ιου σωματοò αν
ξυλογροφßα του
- _,ηΖει, αλλÜΖετ ιην ψυχτκη δτÜθεση».'' Στο
1513 με τον
ιων ενδταφερüντων ιου yra ιτò ψυχτκÝò ΑριστοτÝλη
-"-]ιοτο
-__ουργßεò ο ΑρτσιοτÝληò ασχολη8ηκε επßσηò με και τη Φυλλßδα
__
_-ιε\αγχολßα, με ιτò ψυχοιαθολογτκÝò επτπιþ- (Γερμονικü
:--_ ιου οτνοπνεýματοò kar Üλλα θÝματα." Εθνικü Μουσεßο
ΝιρεμβÝργηò)
ΑρτστοιÝληò επÝβαλε το επτσιημοντκü
ιου κυροò και την αυθεντßα του επß ατþ-
νεò, δεσμεýονταò την ευρωπαßκη επισιη-
μοντκη οκÝψη τουλÜχτσιον þò ιο 16ο ατ-
þνα. Θεμελßωοε κÜποτεò απü ττò φυσικÝò
,- ττημεò, üπωò τη Ζωολογßα και ιη Βτολογßα,
;.ηματοποßηοε αναιομτκÝò μελÝτεò σε Ζþα, Ýρευ-
..
σε θÝματα φυσιολογßαò, εδραßωοε ιη συμπραξη
:];-ι]ικþν kar θτολογτκþν επτσιημþν. ΑνÜμεσα οιτò
--Jψετò που εοφαλμÝνωò υποοιηρτξε εivar η θεω-
-ι- ιηò αυτüματηò γÝνεσηò ÝμΒιων üνιωg τηò κλη-
..-1,ομικüτηταò ιων ευßκιηιων τδτοτητων, üιτ η καρ-
-,ι: αποτελεß το κÝντρο ιηò κßνησηò και των ατοθη-
καθþò Kar απüψετò η γνþοετò ανατομτκþν
_,ι-.
=
:»- -ομενων, σιοτχεßων σχετικων
με ιην αναπαραγω-
-: κ.λπ,
Παρ'ολ'αυιÜ, ο ΑρτστοιÝληò παραμÝνετ ορüσημο
-::\- τστορια ιων επτστημþν Kar, οπωò υποστηρßΖετ
_ ΧÝγκελ (Hegel), εßνατ αυτüò που «καιÝΒαοε [την
- ,:τωντκη] ιδεοκρατßα σιην πραγμαιικüτητα». Υποστßριξε εσφοßμÝνο τη δεωρßο τηò
ουτüμοτηò γÝνòσηò €μΒιων üντων κοι τηò
--].ΙΕΙοΣΕΙΣ
1.1τφüπουλοò Κ., ΙατρικÜ ΑριστοτÝλουò. ΠλÜιων 16 (31- κηηΡονομικüτητοò των òπßκτητων ιδιοτÞτων
j- _;,61, Ι964.
- Ξ-:ιιß]]εt J.. Επιιομη βιορrαò τηò ιαιριχηò
-:,; ε.χθεjοα υπü Nrx. Π. Παρßση. Εν Αθηναιò,
Ι :,ßραφεßον τηò Κοριwηò, 18Β4.
-..,9ανßδη Μ., Ο ΑριστοτÝληò ωò φυσιοδßφηò. Αθηναι ,l1.
Σýμφωνα με
- _ :,!ργουληò Κ., Ο ΑριστοτÝληò ο Σταγειρßτηò.
τον ΧÝγκελ, ο

-. q\ονßκη lg62. ΑριστοτÝληò

-
:_ ,,- Ζηò Αρ , Ιστορßα τηò Ιατρικýò. Τυπ. Πυροου, ΑθÞναι προσγεßωαε την
_
ιδεοκρOτß0 του
- ,":ρναρüπουλοò Κ., ΑρισιοτÝλουò ΙαιρτκÜ. Παρναοοüò ΠλÜτωνα στο
_: -]-87. 1θ74 Ýδαφοò τηò
- -::ßαοτÜΒη Α.-Μ., Αρισιοιεληò [Εισαγωγτκü οημεßωμα πρOγματικüΤητOò
-: ..lφ] ΑριστοτÝλουò Περß Ψυχhò. Εκδ. ΚÜκιοò. ΑΒηνα
, _-,ffroy J., L' anatomie et )α physiologie d' Aristote
-;, .Φs d' aprüs ]es traites qui nous restent de ce
:-::ophe. Paris 1878.
- *-.,η-ιþτου ΠΠ-, Αριστοτελικαß τινÝò σπüψειò εν τη
- -:_--rι,ω φυσιολογßα τηò αναπαραγωγßò. ΑθÞνατ 1943.
'--Ji
ραò Ιω., Αι περτ ηιρικηò γνþσειò ιου
--_ ,;τε.\ουò. Διατριθη επß υφηγεσßα. ΑθÞναι 1θ62.
_ :,εραò Ιω.-ΒαρουχÜκηò Χ., ΒαστκÝò αρχεò τηò
-!,.j)μοτlκýò ιατρικηò στον ΑριστοτÝλτ. ΑθÞναι 1965.

-::,:::ßοη G.A. and Skarlos D.V., Psychosomatic

Ξ _l-αιοs
ßη the writings of ancient Greek
ι:=:rphers (6th 3rd cent. B.C.) Ιη: G. Christodoulou
-_-, : | «Psychosomatic Medicine - Past and Future».
Ξ::::: \eιv York-London Ι987, ρ. 43-46. l

35
Etrτe Σγ:τΗιιΖιι

τηò ΡCεειιυ: Δ. ΑρτγροπογΛογ

διευθýιτριαò ερευνþν Ε. I. Ε.

χþροò ιηò αρτσιοτελτκηò ηθτκηò δεν μπορεß να νοηθεß

ανεξÜρτηια οιü ιην πολτιτκß, γτατß Ýχει κυρßωò
πραξιολογτκü χα4ιακτηρα. Χωρßò να εßνατ επτγÝwη-
μα ιηò πολτττκηò, η ηθτκÞ συνδÝετατ σιενÜ με ιην
κοινωντκÞ kar πολτυκÞ οργÜνωση ιηò Ζωηò ιου α/-
θρþυου. Η σχÝση πολτττκηò και η8χηò δεν εßνατ ε-
δþ νομοιελετακÞ, επετδÞ δεν οιοτελεß σχÝοη ατιßαò
κατ ατττατοý, πρüκετιατ yra δταλεκττκÞ σχÝση αλ-
ληλεπßδρασηò kar αμοýαßαò εξÜρτησηò, αφοý η πο-
λτιτκÞ αποτελεß το πλαßστο ιηò ηθτκßò, Με ιον φü-
πο αυτüν η αρτσιοτελτκß πραξτολογßα Ýχετ ΒαδτÝò
κοτνωντκÝò kar πολτιτκÝò ρßΖεò. ΠÜνιωò, ανεξÜρτητα
απü ιην ανττκετμεντκη αξßα ιηò ηθκηò πρÜξηò, ο
αληθτνüò ηθτκüò χαρακιηραò τηò Ýγκετιατ στην ε-
σωιερτκη σχÝση ιου πlýττοντοò προò την πρÜξη.
Η ηθτκÞ ιου Σταγτρßτη δεν Ýπαψε μÝχρτ σημερα
να αυαοχολεß ιουò μελειητÝò ιηò αρχαßαò ελληντ-
κηò φτλοσοφßαò kar να προκαλεß ερμηνευιτκÝò συ-
Ζηιησετò, αντßθετα απü την q»στοτελτκß κοσμολο-
γßα, η οποßα δεν Ýχετ επτοτημονικη εγκυρüιητα, η
αρτστοτελτκß ηθτκß παρουστÜΖετ τα χαρακιηρτσιτ-
κÜ ενüò προκιτκοý συσιηματοò υου δεν Ýπαυσε να
εßνατ επßκατρο. ΕξÜλλου, ιο αρτστοτελτκü ηδτκü
συσιημα αυοιελεß σýνοψη τηò qιχαßαò ηθκßò
σκÝqmò kar εχφlýΖετ üλη την προαρτοτοιελτκη σο-
φßα η ουοßα διαμορφþθηκε με ιην κρτιτκη επεξερ-
γασßα ιων ηθτκþν δοξαστþν ιου λαοý και των σο-
φþν ιηò ΕλλÜδαò, üπωò π.χ. ιου Οlýlηυ,
Ωσιüσο, üπωò kar σιο υπüλοτπο φιλοσοφτκü ιου
Ýργο, ο ΑρτστοτÝr\ηò ξεκπÜ στην nθrkÞ του φτλο-
σοφßα με αφειηρßα κυρßωò τον ΓΙλÜπτνα. Χρηοτμο-
υοτεß την πλαιωντκÞ Ýwοτα τηò φρüνησηò, η οποßα
οδηγεß σιη γνþση που Ýχετ ο νουò yra ιο ωτþτατο χαραχτηρßΖετατ αυü μßα αδτÜσπαοιη οργòτ\.lΕ
ογ καθþò και ιην πλατωντκÞ δτδαοκαλßα yra ιτò τηια που εκφρÜΖειατ και' εξοχην σιην
τÝσσερτò θασικÝò αρειÝò. Στα -Ε[θτκιß Ευδýμεια, ü- συνετδÝνατ παρÜ σιη συνδειüτηια η οποßο
που ηδη Ýχετ πqιαμερτσθεß η υπερΒαιικüτηια ιων κτηρßΖετ τον Üνθρωπο.
πλατωντκþν τδεþν, δταιηρεßτατ, ωστüσο, η υπερθα- Συμφωνα με τον ΑρτστοτÝλη, η αρειη δετ-
ττκüιηια τηò τδÝαò του θεοý, η οποßα αποτελεß την κÜττ ιο μεταφυοτκü, εκφρÜΖετ δταχροντκÝò
κορυφη ιου Εßναι και του nθrkou αγαθοý. Ακολου- πτνεò αξßεò. Στα Ιlθrxci ΔΙτκομιßχετα ανττμε
θþνταò τα πλατωντκÜ δτδÜγμαια, ο ΑρτοιοτÝληò θε- ιαι συσιηματτκÜ ιο πρüθλημα τηò αρετηò
ωρεß üττ κýρτεò Ýwοτεò ιηò ηθχηò αυτηò εßνατ ιο α- δτακρßνοντατ or αρετÝò σε δýο μεγÜλεò καιτη
γαθü, η ευδατμονßα, η αρετη kar η προαßρεοη. Η στην πρþτη ανÞκουν or ηθτκÝò η πολτιτκÝò
ευδατμονßα ορßΖειατ ωò «ψυχηò ενÝργετα και' αρε- (ανδρεßα, δτκατοσýνη, σωφροσýνη, μεγα_
ιÞν τελεßωτ, πφß αρειηò εmσκεπιÝονι» (IIθrkri Νι- πραüτηια, φιλßα κ.ι.λ.) or οποßεò εßνατ καθσ.
κομÜχεια 1r02a). Εκεßνο το οποßο Ýχει τδταßιερη θρþπτνεò, και σιη δεýτερη or δτανοηιτκεò ,

σημασßα σιην καιανüηση ιου αρισιοτελτκοý Ýργου φρüνηοη, σýνεση κ.τ.λ.) που εßνατ καιÜ
εßνατ üιι εδþ ο ψυχτκüò θßοò του στθρþπου εßνατ ε- τρüπο θεßχÝò. Η πραγματεßα yra ιην αρε=
νταßοò kar αδταßρετοò σε üλεò ιου ττò εκφÜνσετò Kar πρακττκü χαροχιßρα γτÜ τον ΑρτστοτÝλη, , τ

eA

-ρßαò ÝνεκÜ εσττν» υπογραμμßΖετ ο φτλüσοφοò, αλ-
_\Üστοχεýετ την πρακττκß καθοδηγηση του ανθρþ-
αου, ΠροιρεΠετ την αΠοφυΥη ιων ακροιηιων ΚαΙ
ßòÜνετ τη συνÜρτηση τηò αρετηò με την ηδονÞ kar
τι λýπη. Η αρειη δεν μπορεß να υυαχθεß σια πÜθη
ο_\\Ü εßνατ Ýξη τηò ψυχηò : «Ýσττν Üρα η αρετß Ý-
ξτò προατρεττκÞ, εν μεσοτηττ ουοα τη προò ημÜò,
,-φτσμÝνη λüγω kar ωò αν ο φρüντμοò ορßσετεν»
}Ilitr 1l06b-1107a), Η Ýwοτα τηò Ýξηò εivar θεμε-
\lαχη οτον υροσδτορτσμü ιων δταφüρων αρειþν α-
τü τον ΑρτοιοιÝλη, ο οποßοò τη δστεßΖειατ απü ιον
ΓL\Üτωνα και τον Ισοκlým. Η δτκατοσýνη εßνατ Ý-
ξη. η υροαßρεση εßνατ Ýξη, η φρüνηση εivar Ýξη
κ.τ.λ. Δτακρßνετ ιην Ýξη απü ιην επτστημη κατ τη
Dιτ,αμη, γτατß τüοο η επτσιßμη üοο και η δυναμη
ßτπορουν να εφαρμοσιοýν σε αντßθετεò καιαοιÜ-
ß. Χολκογροφßα
οπü προτομÞ του
ΑρττοτÝλη,
2. «0 ΑριστοτÝληò
σκεπüμενοò προ
τηò προτομÞò του
0μÞρου». Πßνοκοò
(1653} του
ΡÝμπρσιιτ
(Μητροπολπικý
Μουσεßο ΝÝσò
Υüρκηò)
σετò, ενþ η Ýξη Ýχετ μüνο θειτκü χαρακτηρα σιο
πλαßσιο μιαò υγιοýò συμπεριφορÜò.
Γτα τον ΑρτσιοτÝλη υπÜρχετ μτα σετρÜ απü αρε-
τÝò με ιτò ανιßστοιχεò κακßεò και προσθÝτετ ωò πρα-
κττκü συμπληρωμα μτα δτδασκαλßα yra τον τρüπο
ευτιυχßαò του «μÝσου» που αποιελεß το αßιημα τηò
εκÜσιοτε αρετßò. Εχει πÜντοτε επßγνωση ιηò δυ-
σκολßαò στην εφαρμογη αυιηò τηò δτδασκαλßαò ιην
οποßα προτεßνετ, η αρειß νοεßιατ ωò μεσüτηια δýο
ακροτηιων, μταò υπερθοληò kar μιαò Ýλλειψηò. Η
nθrkn αυιÞ μεσüτητα εßνατ σχεττκÞ kar προσδτορß-
Ζετατ κÜδε φορÜ απü συγκεκριμÝνεò εξωιερικÝò
καιαοιÜσετò kar ιο σιüχο ιηò ηθτκηò πρÜξηò. Αò
πÜρουμε ιο παρÜδετγμα ιηò ανδρεßαò. Η ανδρεßα εß-
var μεσüτηια «περß θαρραλεα kar φοΒερÜ» (1107b)
kar η δτερευνηση ιηò ανδρεßαò αναπτýσσειαι γυρω )
J/
ΗΘΙΚΗ ΤοΥ Αρι»τοΤΕΛΗ

3, Μετüφροση
πλοτωυκοý Ýργου κρÜιουò αποιελεß το αποιÝλεσμα των
οτο ρωακÜ που ιß ΤΒοΡΕΗΙÞ αιτθρþπτνων ευδαιμοντþν. Δεν δταχωρßΖετ
ΒΕλΒιßγΙρ^το δατμονßα απü την ελευ8ερßα ιου πνεýμαιοò,

ΛΑΤOΗΑ
τυπþθηκε οτην
λου, ιο κεντρτκü θÝμα ιηò αρτσιοιελτκηò
Αγßα Πετροýπολη
Π
Ι

το 1780 πωò Kar τηò πολτττκüò, παραμÝνετ ιο

.ιι,ιòΤΒ ΠΒΡLΒιπ, ευδατμοýαò.
πΡß,ιο.ßòιιτΙ Αντßθεια απü τον Στοκ(ým και ιον
τρΕιΕòκΛτο,3bιιΛ ιηò
οτουò οποßουò συναντÜμε αυιÜρκετα
ß
Ý
òΙrηεπηΧιοΙι
υοιý
τιΑ poccιΠckιΠ
αροýποθÝιετ την αττεξqιιησßα απü ια
ιο α ι òι, λοιο ιο, ι ΧΙ
γαθÜ, σιον ΑρτσιοτÝλη η ευδατμονßα Ýχετ
|

Ι
ιολλιΙCßßΙι ρττtòτ9ιτοροιτ
.Ι/ηrμδ l.ΦριΙΙΙ,
ßΦιτξηα !r. ο6ξòτΙ 6υτρ|ßτΙ ιΙξ,Ι
DDrD?q
ßΤωτοιτι llrrrDl rrlo τοιι
απü τη σιÜση του αιιθρþπου απÝνανττ σια φοΒερÜ
kar ια κακÜ. Ο θÜνατοò kar ο κßνδυνοò του πολÝ-
μου, or κßνδυνοτ απü ιτò φυστκÝò δυνÜμετò εßνατ τα
μεγαλυιερα κακÜ που Ýχετ να αιιττμειωπßοετ ο αν-
δρεßοò. Η σιÜοη ιου στδρεßου δεν σημαßνετ ανυ-
πορξßα ιου φüθου, αλλÜ υπερνßκηοÞ του yra μτα
ηθικß αξßα. Ο ΑρτστοιÝ:ληò ολοκληρþνετ τη θεω-
ρßα ιηò αlrδρεßαò με την περτγραφη δταφÞmν μορ-
φþν ψευδανδρεßαò. Η Ýwοτα τηò μεσüιηιαò εßνατ
τελττιÜ μτα αττοτχτü Ýwora, που απατιεß κÜθε φορÜ
ουγκεκριμÝνο προσδτορτσμü. Τα kprτnpra τηò ου-
γκεκρτμενοποßηοηò αυιηò εßναι ο Ýπατνοò kar ο ψü-
Υοò τηò ΚοτνωνΙαò.
Σια ÝtθχÜ ΝικομÜχεια -το τελευταßο kar πλη-
ρÝστερο ηθχü ιου Ýργο- ο ΑρτσιοτÝληò απομακρý-
νετατ απü την υπερΒαττκÞ kar θρησκευττκß θεμε-
λßωση ιων ηθικþν αξτþν kar ξεκτιη απü ιο γεγο-
νüò üιτ ι<Üθε Üνθρωποò σττò θεωρητχÝò ιου, κα&ßò
Kar σιιò πρακυχÝò ιου ενÝlτετεò αποσκοπεß Ýνα τÝ-
λοò, το οποßο αταφÝρεται οιην ειτδατμονßα του αν-
θρþπου rιar üχτ ιου κlýιουò, yraτi η ευδατμονßα του
Η οριστοτεßικÞ nθιkþ πορουσιüζει το
ΧοΡοκτηΡιστιΚü €νüò πΡοΚτικοý συ(πÞμοτοò
που δ€ν Ýπουσε νο €ßνο! €πaκοιΡο
-για να πραγματοποmθεß- οπü εξωιερικοη
γοντεò, η ýπορξη ιων οποßων οδηγεß οτην
λτκÞ θεωρßα περß αξτþν. Η ουοßα τηò η8χßò
tηò συνΙσtαιαι σιη συντηρηση ιου μεφου,
σüιηια, Ýwora ιην οποßα ο ΑρτσιοτÝληò
σ'üλα ια πεδßα ιηò ανθρþπτνηò Ζωhò. Η
του περτο<ομÝνου τηò αρετßò δεν γßνειατ με
ιον προοδτορτσμü τηò ßδταò ιηò qιειηò, αλ.lý
βαοτκü θεμÝ:λτο τηò ευδατμονßαò ιου
ευδατμονßα αποτελεß το ατþιερο αγαθü ιου
που και τον τελικü οκοπü τηò αvθρþπτνηò
φορÜò.Στο ßδη αυιü πλαßοτο γßνετατ rιar η
ιηση του ιτ εßνατ η δτκατοσýνη κατ η φτλßο_
karoσi:vn και η φτλßα αποτελοýν αρετÝò
τεò για τη ΖωÞ. Ε>òουν Ýναν πραξτολογτκü r<ar
γετακü χαρακιßρα, yraτi αποιελοýν
ιου ανθρþπου οτο να ι!αιασιεß καλýιεροò.
nθιkn σκÝψm του ΑρτσιοτÝι\,η
Ζετ μτα λογτκß συνÜφετα κυρßωò
κÜ ΝικομÜχεια. Σιον ΑρτσιοτÝλη
ροýμε να δταιφßνουμε δυο ηθχÝò,
ποßεò αλληλοσυμπληρþνοντατ: η
αφοlý τον πρακττκü βßο του ανθρþπου, σý
με ιην οποßα ο Üνθρωποò θεωρεßιαι
ληò kar μορφÞò, ενþ στη δευτερη ηθπÞ, ο
υοò εßνατ μüνο δτανοηιτκü üν, εßνατ Ýναò
φοò. ΥπÜρ:<ει, ωσιüσο, μßα ολληλεξÜριτυη
οα σιτò δýο αυιÝò θεωρßεò η οποßα εκφρÜΖε
ρτοιοιελτκÝò απüψειò yra τη συμμειοχý
θρþπου στην κοινωνικÞ kar πολτττκÞ Ζωß
Και Yra ιη ουμμειοΧη του στην αΙωνΙοτηια.
yra να προχωρησουμε σε ηθτκÝò
πρÝπετ να λÜθουμε υπüψm μαò ιον κοτνü
στθρþπων kar üχτ μονÜχα ιο Βßο τοý ενüò.
Η αρτστοτελτκÞ ηθικÞ εßνατ θεωρßα ιηò
τττνηò δρÜσηò Kar για ιο λüγο αυιü ιο θÝμα
αßρεσηò αποκτÜ οημανττκß θÝση σιην
κÞ ηθχÞ πραξιολογßα. Κυρßαρχο σιοτχεßο
κηò qρετßò εßνατ η ελεýθερη βοýληση: «
ιηò kar ιου ßθουò εν τη προατρÝσετ ιο
(ΗθικÜ ΝικομÜχεια lrωa 22-23). Το
προαßρεσηò ανÞκετ σιην αρτστοτελτκý
γßα ιιar αποιελεß κυρßωò εκδÞλωση ιηò
ιου αττθρþπου, προýποθÝιονταò τη

38
 4. Η ομÜδο των
---ο ιη Βτολογικη ιου νομοτÝλετα. Η προαßρεση οημεßο αναφορÜò στο πλαßστο ιηò τοτορßαò τηò φτ- φιλοσüφων.
_:φÝρετ απü Üλλεò εκδηλþσετò ιου ανθρþπου, ü- λοσοφßαò μÝχρτ kar ιην εποχη μαò. ΑριστοτÝληò,
__ιò απü την ειττθυμßα kar ιο θυμü αλλÜ kar ιη δü- ΠλÜτων,
.l επετδη υπÜγειατ σττò ηθτκÝò αξßεò ιου αγαθου
ΒΤΒΛΤΟΓΡΑΦΙΑ Σωκρüτηò και
j-f], του κακοý. ΥπÜρχετ συνÜριηοη ιηò προαßρεσηò
Pierre Αυbεηqιιε, La prudence chez Aristote, Παρßοτ, ΣοφοκλÞò σε
:'.ιοò ιο δÝον kar ο δεοντικüò τηò χαρακιηραò ανÜ- τOΙΧOγρOφΙα τηò
- Susan D. Oollins, Action and
ΜονÞò Sucevita
1.ιar σιην αξτολογτκη βεΒατüιητα. udies ßΧ the ΜοΙα] and Politica]
σΤη ΡΟυμανßα
Γτα να ουνοψßσουμε τα γνωρßσματα τηò ενÜρετηò tJe, Albany, Sτατε Universiτy of NerV
:δικηò πρÜξηò κατÜ ιον ΑρτστοιÝλη, Ýχουμε αφ' ε- York Press, 1θθθ, Χν+σ. 333
David Oharles, Aristot]e's Philosophy ofAction, Ithaca,
" -ιò ιην επßγνωση kar αφ' ειÝρου την ελευδερη
Ν.Υ., Cornell University Press, 1984, σ. 282
:,-,υ-\ηση και την προσηλωση προò το εκÜσιοιε α-
Κ. I. Δεσποιüπουλοò, ΙνΙελετημαm φιλοσοφßαò.
,lδο, προσηλωση η οποßα προýποδÝιετ ιην ανÜ- ΕπανÝκδοση με προσδηκεò, ΑθÞνα, εκδüσετò ΠαπαΖηση,
,--ιγη Ýξη. Καδþò παραιηρουμε, ο ευδατμοντσμüò
197Β.
, ,,ΑρτσιοιÝλη εξαριÜτατ απü δτÜφορουò εξωτερτ- Κ. I. Δεσποτüπουλοò, Μελετηματα φιλοαοφßαò, ΣεlρÜ ΙΙ,
: -τι,ò παρÜγονιεò, or οποßοτ ιου προσδßνουν Ýνα χα- Αθηνα, εκδüοετò ΠαπαΖÞοη, 1θ80.
,:,τιτηρα ηθτκüιηιαò. Κα8þò εßνατ γνωστü, ο Apr- Constantin Despotopoulos, Aristote sur 1α famiΠe et ]α
justice, Bruxelles, Oussia, ΙΘΒ3.
_οτÝληò (üπωò kar ο ΠλÜιων) πολÝμησε ιουò σο-
Anthony Kenny, Aristolle οη the Perfect Life, Oxford,
;-στεò yra ιην καιαργηση του αντικειμεντκοý kpr- Clarendon Press, 1θθ5', νΙΙΙ+σ. 173
:]ρßου τηò ηθτκηò πρÜξηò με üλεò ιτò οχεττκÝò ε- Jean Vanier, I\[ade for Happines Discovering the
-_πωοετò kar ανÝκοψε το οχετικιστικο ρεýμα τηò I\Ieaning of Life with Aristot]e, London, Darton
_τατüιηταò. Το αρτσιοτελτκü ηδτκü σýστημα προ- Longman &Todd, 2001, σ.203 Ι
-;:,aρει μτα 0εSατüτητα, η οποßα αυοκλεßετ κÜθε ου-
-_^τχÞ ανττμετþπτση του ανθρþπου και τηò Korvω- €t3 «[ Φ\ݧσ$jüζ τaij Αριστο¸Ýηη εξαρτ ται
,-_]ò ιο γνþρτσμÜ ιου αυιü αποιελεß Ýναν απü τουò
,-:1ουò
για τουò οποßουò or νεüτεροτ nδrkoi φτλü-
αΓ, €¾€ ιΚΦ ξ m§ρÜγΦν¸€ζ, Ο§ ΦΓ§ΦÝΦ§
.-.-or οιρÝφονιατ πÜνιοιε τιροò αυιü. Ο ΑρτσιοτÝ- ξΦiJ τß §σ ß §υν Ýwα Χα §Κτß,! α §º §Κþτmτ§ζ
,_:_ι. ιυò Βεωρηττκüò ιηò ηθτκηò αλλÜ kar ιηò πολτ-

-_-τιò πραξηò, δεν οιαμÜτησε να εßνατ Ýνα οταθερü

39
ΜετRογ:ικΗ

4. ΣυλλογÞ του
Πλüτωνο με
χολκογραφßα του
ΣωκρÜτη, που
,ι ιt

ιη: RKS
τυπþθηκε οτο L
Λονδßνο το 1739

γt
οl'

ΡΙ,,ΑΤο (; t,], D"

:\ Β Jl, t Ι)
\\',ι,1 3ß ,'ι, ι'ηιιτß υ{

η'ßΙ;ι ::: fu ß: : ß ß,-:: ",

η"
,*l,:;;,.:]ß, ,! i,JJ.j }'ß^ß ΙΙ ß,οΙ'

ò ^.,,.Lι ιο do,
,]rθf #λ,
of{( "!!
Ιι1.

r ß ΙΦ r.

ιι ,\ .ι. ι, s

σετò Που ΠηΥαΖουν απο ιην ΚοΙνωνΙΚη σφατρα η α-
πü ιιò Ýγνοτεò ι<ar ττò φροντßδεò του καθημερτνοý
θßου ιων ανδρþπων,
Η επτσιßμη εivar ακρýþò ο μοναδτκüò ορßΖο-
νταò ιηò ΣκÝψmò kar η φτλοσοφßα δεν μπορεß να
εßνατ ιßποτε δταφορευχü απü ιην επτσιημοντκη Ý-
ρευνα. Η φτλοσοφßα ιου ΑρτσιοιÝλη, αποφαßνετατ
ο Πüχαν ΤΚüτφρτνΕ φον ΧÝρντερ (Johann
Gottfried νοη Herder), «εivar περτσσüιερο η φτ_
λοσοφßα των σχολþν παρÜ τηò κοτνηò Ζωηò, rδrai-
τερα στα γραπτÜ του εκεßνα ια οποßα καιÝχουμε, kar
σιον τρüπο με ιον οποßο αυτÜ χρησιμοποτßθηκαν.
üμωò, ο αφηρημθνοò Λüγοò kar η ευτσιßμη κÝρδτ-
σαν ιüσα πολλÜ με ιον ΑρτσιοτÝλη, þοτε σε αυτÞ
Η σκÝψη του ΑΡιστοτÝηη διοδÝτει πΡωτοτυπßο,
ΒÜθοò κοι òγκυΡüτπτο, εßνοι üμωò δýσκοf,ο νο
συγκΡοτηδεß σε €νιοßα φ!ηοσοφικþ οντßf,ηψη
ιη σφαιρα να στÝκειατ μüνοò ωò μονÜρχηò
þνων».'
Οσιüσο, εßνατ εξßσου σημανττκü να
σοιητε üττ το αρτσιοτελτκü φτλοσοφικü
ιÝ δεν Ýπαψε να κτνεßτατ, θειτκÜ η αρνηιυ{ß
ιων πλατωντκþν ερωτημÜιων, υροò ια ουοßα
ποκρßθηκε, παραμÝνονταò σταθερÜ
νο σττò σωκραιτκÝò πηγÝò, Εχετ καιαδετχθετ
üττ ο ΑρτσιοτÝληò υπßρξε σε üλη του τη Ζι,τß
συνεπßò υλαιωντστηò kar üττ με το φι
σýσιημα επτχεßρησε να δτερευνησετ με ιο
ιρüπο ιουò δýο θεμελιþδετò πλαιωντκουò
ναιολτσμουò: α) την πεποßθηση üιτ η
ιηια φανερþνετατ μüσα στη μορφη kar θ) mτ
ολογτκß αντßληψη του κüσμου.η
Με αφετηρßα αυτοýò ιουò
ΑρτστοιÝληò συγκροιεß ιην ονιολογßα kar m
στολογßα ιου, ετσÜγονιαò ιο πρüΒλημα τηò
ωò καθορτσττκηò καιηγορßαò ιüσο ιου οντα
üσο kar του γττωστο8εωρηττκου ερωτηματοò-
σημετþνετ ο Κωνσταντßνοò ΤαÜταοò, «η

42
 1 Ιι()υ ΑΓ)ιοιοιß,\ιτ] εßνατ η ιοποθÝιησιτ ιηò
.jιι) (,υΥΚι,ΚρΙLιι,νο ον. ajε εΚι Ινο Που εΙνòιΙ α-
, ,.ò\,ιι ιηò ß)ι ιτκιΙò εΠισιtΙμονιΚηò σΚεqιι]ò η
, :_ι,,\τιι,χι.τκιιò και τηò ηθικηò πρÜξηòιι.'
, . ιη\, .\ριι;ιοιι.\ιl. η 1ι,þυιι Γι\,αι πÜ\,ια η
,.
ιιι(; μορ(|)ιlò κιιι υπ' αυτη ιην ε,ννοτα δεν
ι πι)ß)ò ιιι\, ουσι(ι. η υπυια. (ιqιo-
:: \'(ι ι'ψι,ι[)ι
:ß_ σι() ου\,ΚεΚριμÝνο ιΙν. εßναt υλτκüιηια.
, . ιι ι.\ιτ. απ«ιqιαßι,ι ιατ ο ΑρτσιοτÝλιιò. ειναι Ü-
ιι, r\[)iι. ιι ιινιολιιγßα t)ιακρινειιαι σαφþò απü
,υιιι.\ιι\,ιιι. ιιφοß ιυ αι,ιικειμι ι,ο ιηò \'\'ιιJ(;ηò
.)ß{)η)ι,ßναι ικινιελþò διαφορειικü αιιü ιο πε-
:ιι- οτ,ιιι_\ογßιιò. διι.\αδιι ιι-ιò οιιοßαò που εß\,ατ
ι κεκριμÝν() ιßν. lΙ γνι,ιι;ιτ καιÜ ιον Αρισιοιε-
Jιlyιι ιι Τι;ιιιοοι,.,ιδεν θα φδÜσει ποιÝ ιηγ
: ιο (,ι.γκεκ[)ιμÝν() ον, διüιτ ιο πεδßο ιηò εßνιιι
, ßιιιιεò ß)ι;ιε, μιÝτ-ει ειοτ ιr ουσßιι κÜιι ιο αδιτι, αΞ.ι.. 'ß- _<. - .,._
1.
_]!rΞrΞ{_ξò
.Þ}Φ
Ουι;ιιι κιιι γ\,ιD(]ιι μÝνουν χιυριομÝνεò [...|. Ξ...Dbr.,ι( ,.-a. _,-,ιß _J r ri:
Ε -Ο.-.ΦΕ τ.rJ&Þι-:.,+ιιrτ
, ,(jn ιιιιò δττ,ι,τ ιηι, αληθεια και Ý|,ιυ αιιü ιι1\, -1
3_ξι_...?Ξ Ξ ζ. j.-ßζü-_ μι ß, .^..._,_-_.],"
:-ι ι(ι ιιιι, γ\,ß)(jιιò t)ιι. υιιßιρχει Üλλη, üσο θÝ- . j. .j., '--g'.- r . _. ι γα< ý* ,-. .-., ß_
_., ια ß)ι,ιι;ουlιι στη λÝεη αυτη Ýνα οιαθερü πε- !'?ß λ-γ..,τ .ò.?.9,_ ν.,ý,----τι}οτσ ýξ
, ιιε\ Ο . l-ι.τι ι.l,ι....--; òaß _'-. η'.,,..i-_.i-rrr
_- ,ò θιι ιιουμι ι(ýρα ιιιυò ßιλλο εßνcιι η αληθετα i'r ß. -}ΞJß. tg. t.ιι, 3 -r..τa,t- +r. .
-:\\ο η ιιρα\,ιιαιικüτιlια: Ττ εßνατ αυιη ιr aλιr- *ξφ le .-* <. ,- 9 ', d*ρ,ι, .α , ι, η "'_r
, .|, ,

- Iιιιι,δι(ιqιιρι ι (ιπο ιι]ν πρßιγμαιικιι ουυßα ιι,ι\, *

CιÝ-,ιι|)σι1ιηò α,\ιlθε]ιαò ουνισιòι Ýνòι θεμε-

.\ιι,ιδιr ßι|ρνα ιιιò αρισιοιελικιτò μειαφυ-
σιιßιlò. Κ(ιιcι τον ΑρισιοιÝ,.\ιτ. ι1 α_\ιlΒετα
ι(ιι.ιΙΖι]ι(ιι με ιο Ον, αρα ετναι ΚαιΙτ\,ορτα
,. ι ι]ι
υι ιυ\ο1 ικιι κ(ιι (ι\,αιß,ι ρι ιαι (;ιη\ ()ι,σιQ.
ιαι (.,ιο σι)ΥΚι]ΚρΙμΙ]νο ον Kar üΧτ οιην ΙδÝα.
, ι.;ιο π\ιιιι,ιι-ικι) ιτροιαγμα. Εδþ ο Αρισιοιε_\ηò
.lριιιτει ιο\, π.\(ιιιýνικü κüσμο ιων
:Ιß(,ιευει οιΙ ι() συ\,Κε,ΚρΙμενο ο\, Προò το ()ιΙοΙο
_ _ ι ι)ι ιCιι ιι ιι_\ιτδι,ιιι κτνι:τιατ ιελεολογτκιτ. Ýχει
_ :ßßιι ß,ι,α ι;κοτιιj και Ýν(ι ιÝλ()ò (ενιε,\Ýχετιι) και
ßι(]ιισιιιι(ιι ιιτò Ιt)εαò ιιροκυπιετ. ΚαιÜ συνε-
. : ιιι ιιpoiJ_\ιrlιa ιηò σχÝ(.,ιlò ανÜμεσα σιην αλη-
- . κ(ιι ιΙΙ \ \,(r(rΙ1, ΙΙ οΠοßα eivar ΠÜνια η τελι]ολο-
:.,_ \ \-ιι]C_ßι1, αι{)ου η α.\ηΒεια δεν δυναιατ να ενοι-
. ]ιι1 μορ(ι)ιl. δεν Βρτσκι:ιαι ßßιlλαδιι ενιüq ιου
ιι ιιlò \ νι,ισιολογιαò. Λημτουργεßιατ, κοιÜ ιον
- ,] ßιυιον. lιΙα α\:ιινομτα. η οιι()Ια α(ιι' ενοò ου-
_. ιι ιο διτασμü μιιιιξυ οντολογßαò Kar γν(ýοιο-
θειετ ιο δßλημμα μειιιξυ νοητου
,1ò. cιqι' ε,ιε]ρου
_στασιτκου Ο ΠασκÜλ ΕνÝλ (Pascal Eιrgel)
- ιιιριΖιτ üιι 1,ια ι()ν ΑριστοτÝλη ((η σγÝση α\¼,
_ : οιιι\, α^\ηOι ια και ιο ον δεν ιτναι ιοσο σχÝση
, ιιιιc1(, η ανιισιοιχßαò üι;ιι σημασßαò». ΑλλÜ ε-
.-. ιι,\ιτt]ε,ια δι,ι, aqι«ιpÜ .,ι() πραγμαιικü, ιοιε το
- .,;ι(ιιtΚaj ι(ιυιιΖετ(ιι Κατα ΚαΠοιον ιροΠο
μtj ιο
, τò. Lιι ιο μιl-ο\,: «,το iir, 7.Ýγειτ, 1ιÞ ι ιτ,ιτι ß1 τιι 1,ιη
,ι ιι,ι ýδιι:. τßι ι\Ý iir, εßτ,ιιι χιιß τßι μι1 ßΙν ιιß1 ι,ßτ,ιιι
#.
,- , -,"-* "' - ;,,, ***,",**,*,-"S
5. Σχüλιο του
τ()εþν, καθο ιßλιlOÝ<», αποφαßνειατ ο ΑρτστοιÝληò. Σιμπλßκιου σε
ΒÝβαια, yra ιον ΑριστοιÝλη ι1 α.\ηθεια Βρßσκε- χειρüγρOφο (14οò
ιοι σιη ΣκÝιμη, σιο θεωρηιτκü Νου, ο οιιοßοò θεÜ- 0ιþναò) γρOμμÝνο
ται ια üνια Kar αποκαλυιιιετ μεσα σιη μειαβ.\ηιη 0Τ0 ελληνΙκÜ
ΚαtασΙα(rη ΙO)ν ΟνΙωÞ μεσα σΙη συνεΧη ρΟη. Ια
σιοΙΧετα εΚετνα ΚαΙ ιτò αρΧεò Που Παραμενουν α-
μειÜβληια. ΑυιÜ τα σιοτχεßα Kar or αρχÝò δεν υ-
πÜρχουν ανεΕÜρτηια. αλ,\Ü θρßσκο\,ται συνδυα-
ομενα μt]σα στα συγκεκρτμÝνα üντα. Qσιüσο,
((ιιπορουι,νο θεωρηθουν εε\ßJρισιÜ μÝσω τιlò tjla-
νοηιτΚηò δταδικασßαò Και. αιΙο αυΙη Ιη σΚοΠΙÜ, ε-
ξηγουν ιι1 φυοη ιου συγκεκρτμÝνου ü\.ιοò καΒ'ε-
αυιü».Ο Eivar, καιÜ συνÝπεια, αυτη η δρασιηριüιη-
τα ιου νου Που ΚατευθýνeΙ tΠ !νιιΙσΠ μÝσα αΠü ιπ: >
Η φιΠοσοφικη του σκÝψη κιν€ßτοι €ντοζ
των πßΙοτωνικþν ΕΡωτημüτων, ποραμ€νοντοò
πΡοσΚοηηΠμ€νπ στιò σωΚΡοτΙκεò ΠΠγ€ζ

43
ΜετRογ:ικΗ

6, 7, 8. Γιο αιþνεò
η σκÝψη του
ΑριστοτÝλη
οποτελεß στοθερü
σημεßο
οναφορÜò. 0μωò
η ολικÞ επüνοδüò
του σημστοδοτεß
την ΑναγÝννηση.
Χαλκογροφßεò με
τη μορφÞ του

εΠαφη τηò με εwοτεò Kar ΚαιηΥορτεò, με

κανüνεò που δτÝπουν το φυοτκü κüσμο,
με λογτκÝò συνÜφετεò kar αλληλουχßεò.
πωò δηλþνετ ο ßδτοò ο ΑρτσιοιÝληò, τα
κÜ ανιτκεßμενα ιηò επτθυμßαò kar τηò vc
ιßΖοντατ. ο Ανιü σχολτÜΖετ: «Γτα το
θε ον εßνατ ωραßο γταιß ξÝρετ kar ιο
οχÝδτο τηò Φυσηò. στη γεντκη kar
κßνηση ολüκληρου ιου συμπαντοò προò
που εßνατ ιο ανþταιο επτθυμητü (...). Ο
ιρüποò Ζωηò αποκαλýπτει την ηθτκÞ του
Αν ο φτλüοοφοò θρßσκετ απüλαυοη σιη 1τ
üνιων, αυιü συμΒαßνετ γταιß ιελτκÜ δεν
ποιε Üλλο αυü αυιü που τον οδηγεß σιο
πτθυμητü».'

Ýλοò, το αρισιοιελτκü ερþιημα 1-η

Κοτü τον ΑριστοτÝηη π αf,Þδεια τουτßζ€τοι
μ€ το ον Κοι ανοφÝΡòτοι στην ουσßο Κοι üΧι
στην ιδÝο. üπωò στο πßοτωνικü πρüταγμο
ση και ιη σýσταοη του θεßου üντοò
μÝοα απü ιτò ανÜλογεò π
ληψετò περß ιηò ψυχηò ωò
οντüτηταò, αφßσιατατ üμωò απü
θþò ο ΑρτοιοιÝληò δεν μπορεß να δεχθετ
παρξη μταò αυιοκτνουμενηò οντüιηιαò ατò
του θεßου kar η λογτκη ιου ουνÝπεια τοτ
ρεýετ μτα τÝτοτα ουλληψη. Γτα ιον
κÜθε φυστκü ον συγκροιεßιατ απü μτα
ιÜση προò μεταθολÞ kar εξÝλτξη σε μια
κατεýθυνση. Την τÜση αυτÞ αυοκαλεß
Ωστüσο, yra να εκδηλωθεß η δυναμη
μια αττßα η οποτα να παρÝχει ιη
δυσηò αυτßò τηò λανθÜνουοαò ιÜσηò, μτο
 . }ß(ιιßτικÜ τ,ßνατ εΕωιερτκη προò τη iji)va- 2 Ο π. ι;ι;. l24,12Γι
, :Ιιιια ι\,θΙ,tΚιι,Γι ιιι μοριιιßß Προò ιΙΙ\'ο- l'] ,Johιrιlιr CοttfιßòιΙ r ιιη Ηι:ι,τΙeτ. Re/7i,(]lji]l]s rtΙ ßßιe
Ý'hi1o-sophl, ιιΙ t,iιe Hi.stoι _r. ι;1' lΙ:llrkjlιι1. μιφρ l"rιrιrk Ε
ι,.ιιΙ ιο ανιτΚεßμενο ιηò με]ιαβοληò. Η α-
Nlanuel. ικßß Uιrivcrsity of(ihicago Ι'ιτ]SS. Σικaιγο 1968.
ι ε ι|τιερΙΚΙΙò αιιταò συΥκροιεΙιαΙ σιο αρΙ-
,-ιι
ι; l9θ
ι(ιφυοικ() συσιημα 0]ò ουσια ιου θεjου Ι \\'.Κ (' Guthrie. ººιε Gιι,ι.λ,Ρ/ιßΙο-sιιρ/ιετs ικßß
, [)ιιιι ον, üνιαò αι(rνιο και ιß:λετο, ß]εν υ- Nºethuen, Λονδßνιι Ιι)67, σ 12ι;
_ ,ιιr μειαβολη και ουιε κιιOαυιü με]ιÝχετ 5 ΚßJνσιιινιινου Τι;ιτιι;ου Η Ιßιιι τ,ι,ιι, ι κ ιι ιΙιι,\οι,;οιιι ß α τιυν
'ιßποιε κßι,ι-ιοτι, παρ' ι)λο ιτιιυ òιποιελεß ιο .lρ-τ:αßιυι Ε \-\τjτωι. ικδ ΒιΒ,\ιιßιιι,ιλετιιι ιιιò «|61111òι, β
ιßινησηò και ιηò μειαΒολιτQ ιων ιjνιι,-ιν. ικtßοσιτ, Λι)η\,α 1970, (, 216
,,..,(ι ßrυνÝπιjιòι. Ýνα Ακßνηιο Krvouv. εßναι ιj ι)ιι ('i 2ι7
, ιιι ιιπη.\.\ιι\,ιιΓνιι (ιιιο ιη\, κινι]ση κ(ιι ιο ] Pascal lJιrgel. Η .l-\τßδι,ια. 1,ιιιlιρ Σιß.\κιò Βιρt}ιßßιικηò
ικßι Scι,ipta Αθη\(ι 2000 ο Ι}Ι
.:L ιιτò μειαΒòιληò και τηò ειξ(:λιξηò ΚιτιÜ ß] \ν Κ (] (]uthric. (ß.τ.ß, σ Ι2ι)
,.,ιιι',\η. ιιι θιßο εßνιιι ο καθιιρüò Νοιιò. η
Ι) (_)π. (ß Ι22
,:1(t ιιl§ νοιlιτκηò Ζι,ιιßò». kcιtiι ιη δtcιτß,πι,ι- ]() Ο._./. (, Ll]5
, ,;ιιιιrιιυ, εßνιιι δηλαt)η «ιο it)ιo ιο θειχιν η ΙΙ ο ιι.6 214. l
ι(jιτ LoU θιßου οιον (ινθρι,ιι«ß χι,,ιρßι, να
. , L\,ιιΙ στην ιιι,òjßα ιοι; αδtαΧι,)ρτσιο òιπι) ιον

-aΙ).
:]ιιιLιιt. ?r ειττιι η Αρχιιτιι -E,,lirIylxn
μιιqιρ Ανιιι Κ\αμπιιιι;[ιι. εκδ h,t)ικLοò At)ιlVa

9. Η οντßληψη του
ΑριστοτÝλη
--ν',
\!

διαφερει 0πü την

πλOτωνικÞ.
-a"
Ανýγλυφο 0πü τOν
Ι Πορθενþνα με
συγκεντρωση
θεþν (Μουσεßο
Ακρüποληò,
ΑθÞνο)

,ι Ι--

!
/
'ι

\
45
 d
ξ Ξ.ι,

ιι)' c-] .}.Σ

Ιrr. ;-",
tξ, ;?ΙΕ ξ , .ι,}τη.Lη ι..ßΙ
*ß +r*.1,h}hi.
ι,
.¸ δΙ tr3 ιΙΕ ta.ι=.-

rι.δ e-hi, JιΙ

lιrnf,. lμ'αηΙ
h*'φ, Q υ Γ,1
ßι
C*. ιιΕξ}-;}fΕ &r,,.
, ρι δ Δ,l.ß, τ, ,ß

τ,τ:]
ΛοτικΗ-ΣΗιΖιειοΛοΓ¶

Lιgd*ιιòη[υ.
,ß D. tΧΧL

2, «ΡητορικÞ» του
ΑριστοτÝλη που κü συμπÝρασμα στα ΑναλυτικÜ Υστερα
τυπþθηκε οτη (Α1.?1α11). Το ενθυμημα εξειÜΖετατ σε πολλÝò
ΛΙüν αΠü τΟν θÝσετò τηò Ρητορικηò, üπου χαρακτηρßΖετατ επß-
JaCObS BerlOn σηò ωò ρητορτκü συμπÝρασμα (1356b4), ΕπειδÞ
το1580. σκοιüò ιου δταλüγου δεν εßνατ η μετÜδοση γνþ-
0Ι τρεΙò σηò αλλÜ η δüμηση ττεποτ8ηοεων, εßνατ
3.
φυσικü ιο
φιλüσοφοι.Εργο Þ ΑρτοιοιÝληò, απομÝνουν δυο τυποτ: το ετ
Giorgione
α_
του δια_
(Μουσεßο Ιστορßαò
ΤÝχνηò, ΒιÝννη)
στο
απü
σημÜδτα (70α30-37), δεν τοχυετ απü συλλογτσττκη
αποψη εßιε σιο οτι εχει την αφετηρτα του οε μια
προκεßμενη που δεν εßνατ βÝβατη παρÜ μüνο πτ-
θανη (70α3 κ.ε,, 10 κ,ε.), Üρα δεν περτγρÜφετ κÜ-
πora αναγκαßα η αμειÜθληιη κατÜσιαση, εßτε σιο
üιτ εivar ορθü απü συλλογτσττκη Üποψη kar ξε-
κτνÜ απü αληθεßò προκεßμενεò. οι οποßεò ωσιüσο
δεν παρÝχουν ιην ατιιολüγηση yra το νοημαιικü
περιεχüμενο του ουμπερασμαιοò. παρα μüνο κÜ-
ποτο σημÜδτ απü ιο orιoio μπορεß να εξαχθεß αυιü
ιο περτεχüμενο (70α13-16).
Φοßνετοι πωò ο ΑριστοτÝΠηò δεωροýσò τη
συναγωγþ συμηερασμüτων απü σημ€ßα, εßτα
αυτÝ ßσχυον €ßτ€ üχι, ωξ ατΕßΙ€ßò συηf,ογισμοýζ
Δυσκολα μπορουμε να αναγνωρßσουμε
αßα δεωρßα απü ια αποσπÜσμαια οτα οποΕ
οιοτÝληò εκδηλþνειατ σχειτκÜ με ιο εν&;1
πληρÝσιεροò κατÜλογοò τýυων ε
ρατßθειαι ατη Ρητορυη (1402b13). Επεπ:
ρτομενεò αναΥωΥεò Που ΠραΥματοΠοΙετ ,:
απü το πτθανü (εξ εικüτων) kar το ενδι
σημεßο (εκ σημεßων). Kar σιτò δυο περιι:
γεντκß δομη εßνατ ßδτα. Σε αμφüτερουò
πουò η υροκεßμενη τσχυρßΖετατ μßα συι-G
ξυ ενüò χαρακιηρτσττκου, που εßνατ ει,χ:
ληπιü, κατ ενüò Üλλου χαρακτηριστικοι
λιγüιερο ευκολα ανιτληπιü kar εßτε εμ,,
ταυτοΧρονα με ιο Πρωιο εττε ΠροηΥετταΙ
Ýπεται αυτου (70αΒ-10). Η δτÜΖευξη με:-.Ξ
γκαßου kar πτθανου (70α7) αναφÝρετατ c:
ση μειαξυ ιεκμηρßου kar σημεßου. üπο,; -
Ýκφραση χαρακτηρßΖετ Ýνα θÝθατο συμι:
η δευτερη το εßδοò σημεßων που εßναι μ:
συμπτþμαια. Το τεκμηρτο δßνει αφορμ: ;ι
μπερÜσμαια, üυωò, yra παρÜδετγμα. ,,c,r1
ναßκεò με γÜλα εßνατ Ýγκυοτ. Αυτη η 1τ-,
γÜλα, Üρα εßνατ Ýγκυοò». Το σημεßο δτι.-
γτα ουμπερÜσμαια, üπωò, π.χ.: «Οι Ý\-ιι_*τ
κεò εßνατ χλομÝò. ΑυιÞ η γυναßκα εßι-α:
ρα εßνατ Ýγκυοò». ΦυσικÜ, το σημεßο .

ποτελεß συμπτωμα üχτ μüνο yra εγκυοιò

4g
 4. ΠροτομÞ του
Ξ-, r τρßτο παρÜδετγμα εßνατ ο Πτιτακüò: «Ο Πτιια- Επßκουρου, ο
-,-: εßνατ αγαθüò. Ο Πτττακüò εßνατ σοφüò, Üρα οτ
οποßοò υιοθÝτησε
,,.-οß εßναι αγαOοß», παρ' üιτ ιο σημεßο «Πτιιακüò» τOν εμπεΙρΙσμ0
:",,eμπCριCχει ολüκληρο ιο νüημα ιων εννοτþν του ΑριοτοτÝλη
:,αOüò» kar «σοφüò». Η συναγωγη συμπερÜσμα- (Εθνικü
,.- οτο πρþτο παρÜδετγμα εßνατ αδταφτλονßκηιη ü- Αρχαιολογικü
-:., οι προκεßμενÝò του εßνατ αληθεßò, διüιτ εγγυþ- Μουσεßο
, ]r ιο συμπÝρασμα (70α29 κ.ε.). Σιο δευτερο πα- ΝÜποληò)
__,1,1ειγμα η ουναΥωΥη συμΠερÜσματοò δεν roxuεr,
_1-ου οι δυο προκεßμενεò δεν εξασφαλßΖουν κανÝ-
,] ]υμπÝραομα (70α34 37), Η συναγωγη συμπερÜ-
,_αιοò
σιο ιρßτο παρÜδετγμα εßνατ αμφτσΒητηστμη
]-{ομη Kar üιαν το συμπÝρασμα εßνατ αληθÝò, δτü-
- ιι προκεßμενεò δεν εγγυþνιατ ιην αλÞθετα ιου
, _μπερÜσμαιοò (70α30-34). Φαßνετατ πωò ο Αρι-
_lιÝληò θεωρουσε ιη ουναγωγη συμπερασμÜιων
=ο σημεßα, εßιε αυιÜ ßσχυαν εßτε üχτ, ωò ατελεßò
-,\_\ογτσμοýò. Γτα ιο λüγο αυτü τα ονüμασε ενθυ-
__:ßμαια kar τα περτÝγραψε ωò pnιoprka ουμπερα-
, _.lαια, üιτωò Üλλωσιε αναφÝρετ ο ßδτοò (70α19

:_ :.). üιαν γρÜφετ üττ συχνÜ σιο λüγο μßα μη προ-

..τ,ηò προκεßμενη δεν εκφÝρετατ. Το αυιü ιοχυετ ξ

-:Ι ΥΙα το συμΠερασμα.

πωò προκυπτετ, ο ΑρτοτοτÝληò θεωρεß ιη

συναΥωΥη συμΠερασμαιων αΠο σημετα ε-
ΠττρεΠτη μονον οταν ια συμΠεραοματα
μπορουν να μετασχηματτσ8ουν οε τσχýο-
ντεò συλλογισμουò. Η ουναγωγη συμπε-
-.lσμÜτων απü σημεßα αποτελεß την κυρτα μορφη
:_*πετρτκηò απüδετξηò. Απü λογτκη Üποψη ο Apr-
Ýχετ δßκτο üιαν καταληγετ πωò τα σημεßα
-ιτÝληò
_,,αφÝρονιατ κατ' ανÜγκη εßιε üχτ κατ' ανÜγκη σε
Ξογματα ια οποßα τα χαρακτηρßΖουν. Σιην περß-
-_,,]οη τηò αναΥκαταò συσΧειτοηò μετασΧηματτΖο-
_]ι σε Ýνα ουλλογτσμü ιου εßδουò του πρþιου πα-
__,lδεßγμαιοò kar δεν εßνατ αποκλετστικÜ εμπετρτ-
.: Στην περßπτωση μη αναγκαßαò ουσχÝττσηò
*-Ιορουν να ανιτΚρουοτουν. Μßα απüδετξη απü Ý-
,,
_ παρÜδετγμα εßνατ μßα επαγωγη απü Ýνα Üτομο
-:οò Ýνα Üλλο Üτομο του αυιοý γÝνουò. Ο Αριστο-
1,ηò περτορßΖετ ιη χρηοη τηò εμπετρτκηò
_-
._ -, οτα πεδßα τηò επτστημηò ι<ar τηò φιλοσοφßαò,
-] οποßα μßα γνþση ΒαστΖüμενη σε επτδεικττκÞ
:,.3ατüιηια δεν εßνατ απαιιουμενη η δεν εßνατ ε-
- _ßτη.
Ο ΑρτοιοιÝληò δüμησε το φτλοσοφτκü του συ-
. --τμα. üπωò και ο ΠλÜτων, σιη ΒÜση μη εμπετρτ-
- ,.-ιαραδοχþν. Eivar εντυπωστακÞ η επτρροη τηò
Ξ -,ριαò ιου yra τη ουναγωγη ουμπερασματων απü
=_lετα σιο μειαγενÝοτερο εμπετρτομü, τδταßτερα
--ß, εμπειρτομü του Επßκουρου και των Επικοý-
:Ρ--,-ι\-. π.χ. στον Φτλüδημο, αλλÜ Kar στουò Σκε-
:,_ßουò. Οι ελληντQιτκÝò θεωρßεò περß τηò ουνα-
-,,:ηò ουμπερασμαιων
μεοω οημεßων απü το ανιτ-
ληπιü σιο μη ανιτληπτü, απü ιο παρüν στο μελλον
Þ απü ιο üμοτο σιο üμοτο Ýλκουν την καταγωγη
ιουò απü την πρþτη ανÜλυση αυτηò τηò με8üδου, η
οποßα οφεßλειαι στον ΑρτστοτÝλη.
ΣυνοψßΖονταò, δταπτοτþνουμε üτι or αρχÝò μταò
λογκηò των σχÝοεων και η θεωρßα ιηò συναγωγηò
συμπεραομÜτων απü σημεßα σιον ΑρτστοιÝλη προ-
εξοφλουν ιη λογτκη οημετολογßα που θα εμφαντ-
οιεß υολλοýò ατþνεò αργüιερα. Η συμΒολη ιου
ΑρτστοιÝλη σιη λογτκÞ και τη οημετολογßα ιων
σχÝσεων εßνατ ακüμη σημανιικüιερη, αν λÜΒουμε
υπüψη üιι μßα ρητÜ εκπεφραομÝνη λογτκη ιων
σχÝσεων σιη μορφη κλετστÞò θεωρßαò δτατυπþθη-
κε yra πρþτη φορÜ το 1θο ατþνα κατ αφοý αυτη η
επτθυμηιη εξÝλτξη ιηò παραδοστακηò λογτκηò η-
μεθü-
ιαν πλÝον μη ευδτÜκρτιη.
ΜθιÜφραση: Θ. ΓραμμÝνοò, δτδÜσκων
Πανεηισιημßου Θεσσαλταò
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Zeitschrift fuer Semiotik 4 (r9S2) 25θ-266 Ι
Ο ΑριστοτÝηπξ δüμησε το φιΓΙοσοφικο
του σýστπμο, üπωò κοι ο ΠßΙüτων.
στη ΒÜση μη ΕμπΕιρικþν ποΡοδοχþν

49