,λ

η ,,ir,}
ιß, ßτ9L
_"

ßtσ
.ij.Φtr

ι
 Ε^ΕνΘΕΡοτιηιΑ-Τ rrarr"rr rογ 2οο,

DΤOΡΙΚΑ
ΕΝΑ ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
εßνατ αυιü ιου επηρεαομου ιηò Ρþμηò
απü ιην Αρχαßα ΑθÞνα. Γτ' αυιü κατ ιο «Ε»»-
ΙΣΤΟΡΙΚΑ προχωρÜετ σιην Ýκδοση και
δεýιερου ιευχουò (ιο πρωιο: 1Ι4/20.Ι2.200Ι),
Η γλωσστκη kuprapxia ιων απελευδερων
Ελληνων επß ιων Ρωμαßων εßνατ ιο
σημανιτκüιερο γεγονüò, με ιον ΚτκÝρωνα,
üπωò εßχαμε καιαγρÜψεl. να χρησιμοποιεß
πληθοò ελληνικþν λÝξεων και η «ΑτνετÜδα»»
ιου Βιργιλßου να εßναι σαφþò επηρεασμÝνη
απü ιον Ομηρο.
Η Ρþμη εξελληνßοιηκε «εξωτερτκÜ» αλλÜ
kar πληθυσμτακÜ. Τα κιßρτÜ ιηò μοτÜΖουν με
ια ανιßσιοτχα ελληντκÜ, αλλÜ και ια αττηματα
των Ρωμαßυιν πολτιþν παßρνουν Ýγκριοη απü
ιο ΥραφετοΚραιτΚο ΠαρασΚηνΙο tων
απελευθερων. ΑλλÜ ο εξελληντσμüò δεν
οιαμαιÜετ εδþ. Στην πατδεßα εμπτσιευονται
ιουò Ελληνεò δασκÜλουò Kar οτην υγεßα τουò
Ελληνεò γιαιρουò.
Στη λαιρεßα και τη μαγεßα ο επηρεασμüò εßνατ
Βαθυò, αλλÜ δεν μπορεß να μην αναγνωρτοιει
'lοò οι. π.Χ., τÝλοò Δημοκροτßοò (νßΙΙα Farnesina) üιι σιη ρηιορτκη or Ρωμαßοτ Ýφιασαν καl σε
πολλÝò περτπιþοετò ξεπερασαν ιουò Ελληνεò.

Η ((συγýντπOπ»»
ΤÝ,\οò. σιην τÝχνη δανεßΖονιαν ια ελληντκÜ
σιοlχεια. θÜΖονιαò και τη δτκη ιουò σφραγßδα.
Το Βαδοò του ελληντκου πολτιτσμου μοτÜΖετ

0ý0 Ηüσμωυ απυθμενο.

ΒΑ ΓΙ,ΕΛΗΣ ΠΑΝΑ ΓοΠοΥΛοΣ

ΥποτΑΓΗ. Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΑΜ!^^Α.

ΕΝΣJtΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ιιΕfuΛΗΝΩΝ»ι ΑΝτΙΖΗ^ιΑ
0 ελληνικüò 0 ,«εξελληγισμüò», 0ι Ρωμα[οι
κüσμοò υπü τηò Ρþμηò και Και η
ρωμαιΚη η καθημερινÞ ελληνικÞ
κυριαρχßα ζωÞ των Ρωμαßων διανüηση

Υπεýθυγοò Ýχüοσπò ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟγΛΟΣ

Σιßποξη ýληò ΣýμωυΛοò Ýßδοσηò Σ' οπü το ταßτοò ουνεργüσrηχΦ Δημβυργιßü

ΝΑΣΟΣΓΚΟΛΕλΙΗΣ ΣΤΕΡΙΟΣΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ Μ. ΝΙΓΔΕ^ΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΙΦΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ ΚΕΧΑΓΙΑΣ
ΕΛΕΝΗ ΠΕΡΑΚΗ-ΙαΡΙΑΚΙΔΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΤΡΟΜΑΡΑΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΖΑΝΠΟΠΟΥΛΟγ
Συπονßομüò . επιμÝrιεια ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑ ΤΣΙΤΣΙΚΛΗ ΣΟΦΙΑ ΔΡΑΚΑΚΗ
ΙßΙüυμοι ουγθργÜτη ΦΑΙΔΩΝ ΙνΑ^ΙΓΚΟγΔΗΣ ΑΝΤΩΝιοΣ Η ΣΑΚΕΛ^ΑΡιογ Πορ.γωγÞ
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΔΑΣΗΣ ΑΠΟΠΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
- ΦΩτοΕΚΔοΤιΚΗ Α.Ε,
Ηλεßτρουτþ ÜεýΘwοπ istorika@enet gr
 ,
ιμειΜειò
Η cnilnvιkÞ κατü
τουò « σΚοτCινουò οιωνCò»
Üθε φορÜ που, σε κÜποτα θýλτοθßκη τηò
μεοατωντκηò Δýσηò, θα συναντοýσε ο
μελειηιßò νομτκþν χειρογρÜφων κÜποτο
χωρßο ιου ΙουσιιντÜνετου Κþδτκα που Þταν
γραμμÝνο σια ελληντκÜ, θα ιο παρÝλετπε
σημετþνονταò: «Graeca sunt, hon leguntur» -
«ΕΙναι ελληνκÜ, δεν δισβÜΖοντατ». Εκφραση,
η οποßα απü τüιε, ιουò «σκοιετνοýò αιþνεò»
εκεßνουò, καθτερþθηκε ωò πqητμτþδηò σιη
γλωσστκη χρßση ιων λαþν ιηò Εσυερßαò, yra να
σημÜνετ, γεντκüτερα, ιην αδυναμßα ιου
ωταγνþστη να καιανοÞσετ κÜποτο κετμενο,
γραμμÝνο σε μταν Üγττωστη yra 'κεßνον γλþσσα
[πθ. kar ιην αγγλτκß Ýκφραση: «it's α]] Greek
to mεΣ . απüσιαση δυσmστßαò απÝναντι σια rqý βýλßα
Ο Μεσαßωναò αποτελεß, μÝσα σιη μακρüχρονη
τστορτκß πορεßα τηò ελληντκηò, μτα περßοδο,
κατÜ ιην ουοßα η οτκουμεντκß ιηò ακττνοΒολßα
Ýχει πια περτορτστεß. Qò γλþσσα τηò γραμματεßαò
παραμÝνετ πra η ελληντκη Ζωντανη, στην
ατττκßΖουσα παραλλαγη ιηò, μüνον οιον κýκλο
των φυστκþν ιηò φορÝωγ στο ελληνüφωνο
ΒυΖÜνττο kar, απü τον 9ο-l0ο ατþνα, ωò το
γλωσστκü πρüιυπο. η μηιρα, yra τη
μειαφρασττκη γραμματεßα ιου ορθüδοξου
σλαβτκοý κüσμου.
τΞ ι, που
r1
L
επτστημηò, αλλÜ kar του οιοχασμου Kar τηò
ποßησηò, γτα Ýνα πολυχρωμο μωσαΙκü εθνοιÞτων
στην ΑναιολÞ. Στο λαμπρü παρελθüν ανÞκουν
επßσηò or χρüνοτ που «ι] κατακτημÝτm ΕλλÜδα
κατßσχυσε τελικÜ επÜνω στον Üξεστο wκητý τηò
και εισηγαγε τα ΓlΜμματα κα πò ΤÝχνεò στον
αγροτικü κüσμο του Λατßου (=Ρþμηò)»
[ΟρÜιτοò, EpistuJae,2,1, 156 κ.ε.]. Τουò χρüνουò,
τÝλοò, ιων Αυοσιüλωγ που μαθηιεýουν ι«παντα
τα Εθνη», με την ελληντκÞ ωò γλωοστκü μÝσο,
Ýχει τþρα δταδεχθεß η μακρÜ περßοδοò ιηò
εθνογÝνεσηò των δýο αντßπαλων κüσμων, üπωò
4
ιουò γττωρßΖουμε σημερα: ιου ΙσλÜμ Kar ιηò
λαιτνüφωτmò Kar γερμανογενουò Εσπερßαò.
Δýο κüσμιογ or οποßοτ σιο εξηò θα ακολουθÞσουν
ο καθÝναò τη δτκÞ ιου πνευμαιικη πορεßα, η
οποßα θα τουò αποξενþνετ θαθμιαßα απü ιην
ελληνικÞ. Γτα ιη Δýση, )«ιρακτηρτσιτκü yra ιη
δτεργασßα αυτÞ εßνατ το πορÜδετγμα ιου
Αυγουσιßνου, ιου yrou ενüò Ρωμαßου ΒετερÜνου
που γεwηθηκε σιη Β. Αφρικη (354-430), γτα να
σταδετχθεß στον κατ' εξοχην εκκλησταστικü
υατÝρα τηò δυτικηò, λαιτνüφωνηò,
χρτσιτωτοσýνηò. Ενüò θεολüγου με
αποδεδετγμÝνα μÝφιεò Ýωò ελÜχτοτεò γνþσετò
ιηò ελληντκηò, που δταιßρττσε πþτοτε μτστ
που εßχστ γραφεß στην εΒρα'ßκß...
Κ
του Μεσαßωνα, η λαιτντκÞ εßνατ εκεßνη που θα
προσδτορßσετ αποκλετσιτκÜ ιη γλωσστκß
Ýκφραση στη Δýση. Σιον προφορτκü λüγο,
υαρÜλληλα με ια γερμανογενη τδτþμαια, θα
αρχßσουν να σχημαιßΖονιατ (απü ιον 5ο αιþνα
kar μειÜ) or νεορομανικÝò γλþσσεò üυωò ττò
γνωρßΖουμε σημερα, ενþ ωò γλþσσα ιηò
γραμματεßαò θα υαραμεßνετ αττοκλειοττκÜ η
λαττντκÞ, η οποßα. βÝΒατα, απομαχρýνειατ
Βαθμταßα απü ιο κλαστκü πρüτυπο.
Or εξατρÝσετò επýεθατþνουν ιον κωτüνα: Ýνα
τντερμÝιΖο, Ýνα φωιετνü δτÜλετμμα μÝσα σ'
εκòßνουò ιουò «σκοτεινουò ατþνεò» που Ýχετ
εκλεßψετ η ελληνικÞ στη Δýση, αποιελεß ιο
πρüσκατρο μπüλιασμα ιηò μεσατωντκηò
ελληντκηò γραμμαιεßαò με τη δυιτκß Latinitas.
Eivar ιüτε (ιο θ72). που μτα νεαρη νýφη απü ιο
ΒυΖÜνττο, η Θεοφανþ, αιττψτÜ του ΙωÜννη
Τστμτσκη, θα φÝρετ στην καlýτÜ τηò Εοπερßαò,
σιη γερμαντκη ηγεμοντκη αυλη, μαΖß με ιην
προßκα τηò, Kar μτα πλετÜδα απü λογßουò απü ιη
Βαστλευουσα...
ΨΙΦ_γ__υ,sυμρβρs
τ Ρωμαßοτ μειÜ ιο 200 π.Χ. σιρÝφονιατ προò ιην ΕλλÜδα και ιην κατακτουν
ιμημαιτκÜ. ΑρχτκÜ ντκοýν ιο μακεδοντκü στραιü το 1θΒ π.Χ. σιτò Κυνüò ΚεφαλÝò
ιηò Θεσσαλßαò, υποχρεþνονιαò τον Φßλτππο Ε' να αποσýρει ττò μακεδοντκÝò
φρουρÝò απü τον Ακροκüρτνθο, τη Χαλκßδα kar τη ΔημηιρτÜδα. Το 1θ1 π,Χ. ντκοýν
ιουò Αττωλουò σττò Θερμοπýλεò kar ιο 16Β π.Χ. νικουν yra δεýιερη φορÜ τουò
Μακεδüνεò σιην Πýδνα. Ακολουθεß ιο 146 π.Χ. η υποιαγß ιηò Αχαßκηò
Συμπολττεßαò μετÜ τη μÜχη τηò Λευκüπειραò, του Ιο8μου κατ την τσοπÝδωση τηò
Κορßνθου απü τον Δεýκτο Μüμμτο.
Τüιε κατ η νüττα ΕλλÜδα «ιÝθηκε υπü ιην επττηρηση ιου πραßτορα (διοτκητß) τηò
Μακεδονßαòι» (Μ. Rostovtzeff, Ρωμαlκη Ιστορßα, ΠαυαΖησηò, σ. θ5),
Το Β6 π.Χ. ο Συλλαò καταλαμΒÜνετ την Αθηνα. Or περισσüτερεò ελληντκÝò πüλειò-
κρÜτη Üρχτσαν να αυοιελοýν ιμηματα-«επαρχßεò» τηò Ρωμαßκηò Αυτοκρατορßαò, σττò
οποßεò ο πραßτωρ kar ο ταμßαò (quaestor) αοκοýσαν απüλυιη στραιτωιτκß,
δτοτκηττκÞ kar δτκασττκÞ εξουσßα.
Ηδη η ΕλλÜδα υπÜγετατ δτοτκηιτκÜ στην υπαρχßα ιου Ιλλυρτκου [Αναιολτκü
Ρωμαßκü ΚρÜιοò], που περτλαμθÜνετ -εκτüò απü ιη Δακßα- ιη δτοßκηση ιηò
Μακεδονßαò κατ ιην ανθυπαιßα ιηò Αχαßαò.
Σιη δτοßκηση Μοχεδονßαò ανÞκουν: η Μακεδονßα, η Κρηιη, η Θεσσαλßα, η παλατÜ
Ηπετροò, η νÝα Ηπετροò, η Μακεδονßα ΣαλουτÜρτò Kar σιην ανδυπαιßα ιηò Αχαßαò:
η Πελοττüwηοοò.
Οτ ελληντκÝò επτδρÜοετò υου ασκÞδηκαν σιη Ρþμη kar το ρωμαΙκü κüσμο με
kupro üχημα ιην ελληντκÞ γλþσσα ηταν πολλÝò kar ποτκßλεò. Η ελληντκÞ κυρßωò
στην ΑναιολÞ εßχε το καθεσιþò επßσημηò γλþσοαò, καθþò η Ρþμη, παρÜ ττò
αντιδlýσετò ορτσμÝνων Ριομαßων, ενθÜρρυνε τον εξελληντσμü.
Σττν ßδτα τη Ρþμη τα πατδτÜ των ορτστοκραττκþν οτκογενετþν εκπατδευονταν απü
Ελληνεò δασκÜλουò, καθþò η γνþση ιων ελληντκþν Kar τηò ελληντκηò
λογοτεχνßαò εßχε γßνει σχεδüν αποραßιηιη για κÜδε Ρωμαßο που ηθελε μüρφωση.
Η ελληντκÞ επßδραση ßιαν ολοφÜνερη r<ar σε Üλλουò ιομεßò, κυρßωò ιηò ιÝχνηò
(θÝαιρο, αρχιτεκιοντκη, γλυπττκη κ.λπ.), τηò θρησκεßαò και ιηò δτανüησηò
(φτλοσοφßα, επτστημη κ.λπ.).
Or Ρωμαßοτ Üρχτσαν να μτμουντατ ιουò ελληντκοýò ρυ8μουò, απü την επßπλωση ιων
σπτιτþν ιουò Ýωò τα αγÜλμαια των ρωμαΙκþν θεοιÞτων, ιων ναþν και των δημοσßων
κιτρßων που καταοκευÜΖονιαν ßδη σýμφωνα με ελληντκÜ πρüιυπα, þσιε η ßδτα η
υüλη να αποκτÜ üλο kar περτσσüτερο üψη ελληντκη.
Σιο θρηοκευιτκü τομÝα παραδüξωò or ελληντκÝò 8εüιηιεò τκανοποτοýσαν
περτσσüιερο ιουò Ρωμαßουò kar πολλÝò ιελειουργßεò ιων Ελληνων
συμπερτεληφθησαν σιτò ιεροτελεσιßεò ιηò πüληò.
Εκιüò απü ιη θρηοκεßα, rσxupn επßδραση Üσκησε οιουò Ρωμαßουò η ελληντκη
δτανüηση kar επτσιημη, που σημεßωνε, απü ιο 2ο ar. μ.Χ. kar μειÜ, μτα αναγÝwηση
σε üλουò ιουò ιομεßò: στα ΜαθηματτκÜ (Νικüμαχοò, περß ιο 100 μ.Χ.), στην Ιαιρτκη
(Γαληνüò, 130-200 μ.Χ.), στην Αστρονομßα (Πτολεμαßοò, 13Β-lΒ0 μ.Χ.), σιην Ιστορßα
(Πλουταρχοò, 50-120 μ.Χ.), οτη Λογοιεχνßα (Δουκτανüò, 120-1Β0 μ.Χ.) κ.α.
Ηδη ι«η κατακτηθεßσα ΕλλÜò κατÝκτησε τον Üγριο νlκητη κα1 ταò τÝχναò
ασηγαγε ειò το αγροßκον ΛÜτιο» (ΟρÜιιοò, Επιστ,, II, 1,156).

Νßκοò ΒαρδιÜlυιασηò
ΥποτητΗ-ΕιντοΜΑτCΣΗ
3. 0 Τßτοò Κüυτοò
Φλαμινßυοò,
νικητÞò του Β'
Μακεδουκοý
πολÝμου.
4,5. Ρωμοß'ßχÝò
λεγεþνεò εν
δρüσε.
Πορüοτοση σε
νüμισμο
εξιοτερτκηò υολττικßò, που εγκατντÜστηκε με ιην
ετρηιητ ιηò Απαμεßαò (188 π.Χ.), üταν τα γεωπολτττ-
κÜ δεδομÝνα μειοβλÞθτικατ. Η Ρωμαßκη Αυιοκρα-
τορßα, κα&ßò δεν δτÝθειε οýτε τη δτοτκηττκη πεßρα
οýτε την πολτιτκÞ Βοýληση να ανιιμειωπßσετ το
ενδαþμενο μταò Üμεσηò δτοßχησηò τηò Ανατολßò,
επÝλεξε να ελÝγξει ιτò περιοχÝò αυιÝò Ýμμεσα, δß-
χωò δηλαδη να καταλýσετ, απü τυmχÞ τουλÜχτσιον
Üποψη, την αττεξαρτησßα τουò, Το κýριο μÝφο που
ακολοýθησε yra την πραγμαιοποßηση τηò πολτττ-
κηò αυτηò Þιαν η ανακατανομß ιων δυνÜμεων στην
περτοχß: εκτüò απü ια βασßλετα ιηò Μακεδονßαò
kar των Σελευκτδþγ των οποßων περτüρτσαν τον κυ-
ρτqτχτκü χþρο, οτ Ρωμαßοτ arrÝxθnkav Þ kar ευ-
νüησαν καιÜ περßπτωση την ýπαρξη μüνο μτκρþν
η μεσαßων ιιραυßν, αδýναμων να διαδραματßσουν η-
γεμοντκü ρüλο, üπωò τα βασßλετα τηò ΠεργÜμου,
ιου Πüντου, τηò Βιθυνßαò r<ar ιηò Ι(αππαδοκßαò σιη
Μ. Αοßα, kar η Α>òαßκÞ Συμπολττεßα και η ναυττκÞ
δημοκρατßα ιηò Ρüδου, ο «χωροφυλακαò» του Ar-
γαßου, σιη μηιροπολτττκÞ ΕλλÜδα. Σιον ßδτο σιüχο
απÝ6λεπε η απüφαοη τουò να επτλýουν or ßδτοτ ιτò
εδαφτκÝò (kar üχτ μüνο) δταφορÝò που ανÝκυπιαν
ανÜμεσα σιουò Ελληνεò.
Η αποιυχßα αυτηò τηò πολτιτκßò, που ευýεβατþ-
θηκε περßπου εßκοστ χρüντα οργüιερα με ιο Γ Μα-
κεδοντκü πüλεμο, ιßθησε τη Ρþμη να σκληρýνετ ιη
σιÜση ιηò απÝνανιτ σιον ελληνικü κüσμο. Το νÝο
δüγμα τηò εξωτερτκηò υολτυκηò τηò, που υτοδειÞ-
Αρχικü η Ρωμοßκπ ΑυτοκροτοΡßο επÝf,εξε
νο €ηÝγχ€ι τιò ονατοηικÝò π€ΡιοχÝò χωΡßò
νο κοτοηýσει τυπικü την ον€ξοΡτησßο τουò
Β
θηκε με το ιÝλοò του πολÝμου, μεταφlýσθηκε με
ποτκτλßα δρασιτκþν μÝτρωg üπωò την κατÜργηση
ιου βαστλεßου τηò Μαχεδονßαò ωò κρατικßò οντü-
ιηταò (τη θÝση ιου πßραν τÝσσερτò αιτεξÜρτητεò kar
απομονωμÝνεò μειαξυ ιουò δημοκρατßεò, οι λεγü-
μενεò μερδεò), την καιαστροφß 70 πüλεων ιηò
Ηπεßρου (150.0ω Üτομα πουλßθηκαν ωò δοýλοτ)
και τον περτορτσμü ιηò δυνqτηò παλατþν ευνοου-
μÝνων ιηò, üπωò ιηò Ρüδου kar του Βασýεßου τηò
ΠεργÜμου, επετδÞ τηρησστ οιτδÝτερη Þ üχτ απüλυ-
τα φτλορωμαßκÞ στÜση αντßστοτχα κατÜ τη δτüρκετα
του πολÝμου. Τη σκλßρυνση τηò ρωμαßκßò εξωτε-
ρτκηò πολτττκßò δεßχνετ ακüμη ο εκιοπτσμüò απü
ιιò πüλετò-κρÜιη τηò μηφοπολτττκηò ΕλλÜδαò
2.000 πολτττκþν αντιπÜλων τουò στην Ιιαλßα (1.000
προÝρχονταν απü την ΑJζαßκÞ Συμπολττεßα). Η υο-
λτιτκÞ αυτß προι<Üλεσε με την πÜροδο του χρüνου
αýξηση ιου αντιρωμαßσμου στη μηφοπολτττκη
ΕλλÜδα, που με τη σειlý του οδηγηοε σε δýο ση-
μwττκÜ συμΒÜντα: την εξÝγqτη ιηò Μακεδονßαò
(14θ-8 π.Χ.) υπü ιον υrαfαΦßλJπο (Ανδρßστο)
Kar ιον Α;<αßκü πüλεμο που δτεξßγòτε εναντßον τηò
Ρþμηò η ΑχαßκÞ Συμπολττεßα (146 π.Χ.). Kar τα
δýο κατÝληξαν σε σφαττωτχη συνιρýη και ιελτ-
κÜ στην ßδρυση (kar διεýρυνση) τηò επαρχßαò τηò
Μακεδονßαò, οτην οποßα απü ιο 146 π.Χ. προοαρ-
τÞθηκε το σýνολο τηò νüιιαò ΕλλÜδαò.
Η ορισυκη εmχlýιηση των Ρωμαßων στην ΕλλÜ-
δα οφετλüταν σε μτα σετρÜ απü λüγουò. Εναò απü
αυτουò ßιστ ωταμφýολα η πολτιτκÞ αστÜθετα που
εmκlýτησε στον ελληντσττκü κüσμο ιην τελευταßα
δεκαετßα ιου 3ου Kar ττò αρχÝò του 2ου ατ., üπωò
φαßνετατ απü την αδυναμßα συνεwüησηò των ελ-
ληντσιτκþν μοναρχþν Kar ττò συνεχεßò μεταξý τουò
συγκροýσετò με μßλον τηò Ερτδοò ττò κτßσειò ιου
βαστλεßου τηò Ατγýπτου σια παlýλια ιου Aryaiou

κατ ιη νüττα Συρßα (ιο βαοßλετο αυτü Üρχτσε να ε-
ξασθενεß μετÜ το θÜναιο του Πτολεμαßου Δ του Φr-
λοπÜτοlη, που πÝθανε ιο 204 π.Χ.). Εξßσου οημα-
νττκη (αν üχτ σημανττκüιερη) αττßα υπýρξε η κρß-
ση πολτιτκηò ηγεσßαò που ανιτμειþπιΖαν ιην ßδτα
εποχÞ or πüλετò-κρÜτη ιηò μητροπολτττκηò ΕλλÜ-
δαò: με ελÜχτσιεò φωιετνÝò εξατρÝοειò (üπωò ιου
Ατιωλοý ΑγÝλαου, ιου ΑκαρνÜνα Λυκßσκου kar
του Ρüδτου Θlηουκlým), or ηγεσßεò ιουò δεν μπü-
ρεσαν να ξεπερÜσουν ιον τοπτκτσμü τουò κατ την
ανιßθεση προò ιη Μακεδονßα, ουιωò þσιε να α\,ºι-
μετωπßοουν απü κοτνοý τη Ρþμη. ΣοΒαρÜ Ýνδειξη
yra την κρßση ηγεσßαò συντστÜ Üλλωστε kar η εμ-
φÜντση σε αυτÝò φιλορωμαßκþν παρατÜξεων που α-
πÝβλεπαν οιην κατÜληqm ιηò εξουσßαò με την α-
προκÜλυπτη οιηρτξη τηò. ΑλλÜ κατ η κοτνωντκÞ
ανασφÜλετα που επτκρατοýσε οια καιþτερα κοινω-
ντκÜ στρþματα των πüλεων kar ια οδηγοýοε σε σý-
γκρουοη με τα ανþιερα, εξασθενßΖονταò Ýιστ ιο ε-
σωιερτκü μÝιωπο, δεν μπορεß να θεωρηθεß μτκρü-
ιερη αττßα yra την επτκρÜιηση των Ρωμαßων.
ο Ýλλετμμα πολτττκηò ηγεσßαò υπßρξε kar
εξακολουθησε να υφßσιαιατ kar στον υπü-
λοτπο ελληντκü κüσμο, φιÜνοτ,ταò μÜλτστα
σε τÝτοιο εξευιελιστικü οημεßο, þστε να εμ-
φαντσιουν φατνομενα αυτοτΙαρατιησηò με-
ταξý των ηγετþν των ελληντσττκþν βαστλεßων. Το
πτο ακραßο υαρÜδετγμα υου δεßχνετ υüσο εßχε κλο-
ντοιεß το αυτοσυναßσθημα μεγÜλου μÝρουò τηò ηγε-
σßαò των ΕλλÞνων ιηò περτüδου αυτηò εßνατ η συ-
μπερτφορÜ ιου θαστλτÜ ιηò Βτθυνßαò, Πlηι:σßα Β,
ο οποßοò κατÜ ιη διÜρκετα ιου Γ' Μακεδοντκοý πο-
λÝμου υποδÝχδηκε ρωμαßκη υρεσΒεßα φορþνιαò
ενδυμαοßα Ρωμαßου απελεýθερου (ελευθερωμÝνου
δοýλου) κατ προοφþνησε ια μÝλη ιηò με ιη φρÜση
6. 0 βασιλιÜò τηò
Μακεδονßαò
ΠερσÝαò που
ηττÞθηκε απü
τουò Ρωμοßουò
οτην Πýδνα το
168 π.Χ.
«εßματ ο απελευθερüò σαò», ενþ λßγα χρüντα αργü-
ιερα, üταν επτσκÝφθηκε τη Ρþμη, ετσερχüμενοò στη
ρωμαΙκη Σýγκληιο αποκÜλεοε τα μÝλη ιηò «Sοη-
θοýò σιαλμÝνουò απü τουò δεουò». ΜÝοα οε αυτü το
κλßμα γßνονιατ εýκολα κατανοητÝò ενÝργετεò, üπωò
η δταθÞκη ιου ηγεμüνα τηò ΠεργÜμου ΑπÜλου Γ',
που κληροδüτησε ιο 133 π.Χ. ιο βασßλετü ιου στουò
Ρωμαßουò, η η ανÜλογη δταθÞκη του μονÜρχη ιηò
Ατγýπτου Πτολεμαßου Ζ (ιου επονομαΖüμενου Φυ-
οκωνα), ο οποßοò το 162 π.Χ. σιη δταμÜχη με τον α-
δελφü ιου Πτολεμαßο Στ τον Φιλοlýτοl»α ιουò
κληροδüτηοε την Κυρηναßκη προκετμÝνου να τουò
προσειατρτσιεß kar να εντσχýσετ Ýιστ τη δÝση ιου,
Απü ιτò δýο αυτÝò προσφορÝò or Ρωμαßοτ δÝχθη-
καν μüνο εκεßνττ του βαστλτÜ ιηò ΠεργÜμου kar ß-
δρυσαν με καθυοιÝρηοη τεσσÜρων ετþν (129 π.Χ.)
την επαρχßα ιηò Ασßαò. ΠροηγουμÝνωò υποχρεþ-
θηκαν να εξουδετερþσουν ιην εξÝγερση ενüò σφε-
τερτσιη ιου περγαμηνου θρüνου, του Αρτστüντχου,
ο οποßοò λüγω των ρτΖοσπαστικþν κοτνωντκþν ε-
παγγελτþν του απÝκτηοε λαßκÜ ερεßοματα kar εßχε
αρχτκÜ ορτσμÝνεò οιραιτωττκÝò επτιυχßεò. Η επαρ-
χßα ιηò Ασßαò περιελÜμβανε την εποχη αυτη μτα
στενÞ Ζþνη σια δυιτκÜ παρÜλlα τηò Μ. Ασßαò, üχτ
üμωò kar την ενδοχþρα ιου βαστλεßου, ια εδÜφη
ιηò οποßαò παραχωρßθηκαν στουò γετιοντκοýò μο-
νÜρχεò που ουνÝδραμαν σιην κατασιολß τηò εξÝ-
γεροηò (þò το 31 π.Χ. ια συνορÜ ιηò επεκτÜδηκαν
στο εοωτερτκü τηò Μ. Ασßαò ιüσο, þστε σιο τÝλοò )
Οι rτÜflΕιò-κρÜτ.l ¸ηξ §!ητροποηßflκÞò
€frfrÜδαò δαν μιτüρ€§αν να ξ€η€ρÜσαυν
τον τοΓ|ßΚισμü τουζ Κα! νξι ανΤ,ταΧδοýν
9
 $,, Þ

τηò περτüδου να εßνατ η μεγαλυτερη kar πλουστü-

τερη ρωμαßκη επαρχßα οτην ΑνατολÞ). Οπωò οιην -r ,!.,,
επαρχßα ιηò Μακεδονßαò, Ýιοτ kar εδþ εγκαταοιÜ-
θηκε στραττωτικÞ δτοßκηση υπü Ρωμαßο δτοτκητÞ,
ιον ανθυπατο, kar επτβλÞ8ηκε φορολογßα με φο-
ρουò or οποßοτ ετσπραττονιαν οχι απο κραιτκουò υ-
,r
}
παλληλουò αλλÜ απü ετατρεßεò τδτωιþν-τελωνþν
(ττò περßφημεò societates publicanorum), οτ οποß-
ý" Iι|
εò σε πλετοδοττκü διαγωντσμü που δτενεργουνιαν
σιη Ρþμη μßσ8ωναν kar προκαιÝθαλλαν τουò φü-
ρουò ολüκληρηò ιηò επαρχßαò για μτα πενταετßα.

ò τα τÝλη ιου 1ου ar. π.Χ. η kuprapxia ι-ß

των Ρωμαßων οτην Ανατολη παρÝμετνε
ουσlασττκÜ αδταφτλονßκηιη. Η μüνη αμ- ßι_
φτοθητηση προηλθε απü Ýνα πελαιτκü
κρÜτοò τηò μικραοταττκηò ενδοχþραò, ιο
βασßλειο του Πüντου, ιο οποßο επß ΜτθρτδÜτη Σß
του ΕυπÜτορα εßχε εξελιχθεß με την ανοχη τουò σε
τοπτκÞ περτφερετακη δυναμη ελÝγχονταò τον Ευ-
ξετνο Πüνιο, Εκμεταλλευüμενοò τη γεντκευμÝνη
δυοφορßα των επαρχτωτþν yra ττò αυδατρεσßεò ιων
tr ανθυπÜιων και ιων ιελωνþν αφ' ενüò kar ιη χαλÜ-
7. 0 ηγεμüναò τηò ρωση ιηò ρωματκηò κυρταρχßαò στην περτοχη ε-
Περγüμου ξαιτßαò ιων αλλεπÜλληλων εμφυλßων συγκρουσε-
Ατταλοò Γ' ων μειαξυ μελþν τηò ρωμαΙκηò αρτσιοκρατßαò αφ'
κληροδüτησε το ετÝρου, ο ΜιΒριδÜιηò εμφανßσιηκε ωò <ιελευθερω-
,l33 ιηò» ιων ΕλλÞνων κατ δτεξηγαγε με μτκρÜ δra-
π.Χ. το
βασßλειü του λεßμματα ιρετò πολÝμουò ενανιßον ιηò Ρωμηò (ΒΒ-
σιουò Ρωμοßουò. 67 π.Χ.). Η ορτοιτκη Þττα ιου απü ιο σιρατηγü Πο-
8. 0 βοσιλιÜò του μτýτο οδηγησε τελτκÜ σιην ßδρυση ιηò επαρχßαò
Πüντου ιου Πüνιου-ΒτOυνßαò το 67 π,Χ, (στην επαρχßα εν-
ΜιθριδÜτηò Στ' σωμαιþδηκε ιελικÜ το βασßλετο ιη Βτδυνßαò, ο ιε-
λευιαßοò 0ασιλιÜò του οποßου ΝικομÞδηò Δ το εß-
χε κληροδοιησετ σιουò Ρωμαßουò ιο 74 π.Χ.). Την
ßδτα χροντÜ ο Πομπητοò οργÜνωσε ιην επαρχßα τηò
Κιλικßαò σιο Νüιο τηò Μ. Ασßαò. ΤÝσσερα χρüντα

Η ΑσÝα μξ ττºν €τßÝκτα§Γ! των συν ων

¾ηò Ýγ|ν€ π μ€γαηýτ€ρΓ} κει πΠουσιÜτερη
ρωμιαΓκÜ €ßºαβχÝα σ¾ιºι{ Αιρατοf,Ü

αργüτερα (63 π,Χ.) ßδρυσε οε τμημα του Kuprapxr-
κου εδÜφουò ιου παλατου βαστλεßου ιων Σελευκι-
δþν την επαρχßα Συρßα, που συμπερτÝλαΒε ιο θνη-
στγενÝò κρÜιοò των Ιουδαßων, ιερμαιßΖονταò Ýτστ
μτα μακροχρüντα δraδrkaoia αποουνθεοηò, η ο-
ποßα εßχε apxioεr με ιην ετρηνη ιηò Ατιαμεßαò. Τα
υπüλοτπα εδÜφη του περτηλΒαν τελτκÜ εßιε στουò
ΠÜρθουò, τη νÝα ανερχüμενη δυναμη ιηò Εγγυò
Αναιολßò, εßιε στο üμορο νεüδμητο Βασßλετο τηò
Αρμενßαò, που εξακολουθησε üπωò kar εκεßνο ιηò
Καππαδοκßαò- να Βρßσκετατ σε ιελαττκη εξÜρτηοη
απü ιη Ρþμη þò και την αυτοκρατορτκη εποχη. Η
επαρχιοποßηση των μεγÜλων βαστλεßων του ελλη-
vrkou κüσμου ολοκληρþOηκε το 31 π.Χ. με την Ý-
νταξη ιηò Ατγυπτου σιην Αυτοκραιορßα, υστερα α-
πü ιην ορτοιικη επτκρÜιηση του Αυγοτ:στου (ναυ-
μαχßα στο Ακτιο). Εηρüκειιο για μια ιυηικη υρÜ-
ξη, αφου ηδη απü τα μÝοα ιου 1ου ar. π.Χ. το (ε-

10
 9. 0 πρßγκιπαò
των Δακþν
DecebaIus
αυτοκτονεß λßγο
πριν πεσεΙ πα
χÝρια του
επελαýνοιιτοò
ρωμαßκοý ιππικοý,
σε μια απü τιò πιο
περßφημεò
παραστÜσειò τηò
οτÞληò του
ßι
Ι, Τραßbνοý οτη
Ρþμη.
10. 0 ΠομπÞιOò
νßκησε τον
ßýι ΜιθριδÜτη.
ΜαρμÜρινη
κεφαλÞ
(ΓλυπτοθÞκη
.\ Νγ Carlsberg,

ß Ε ΚοπεγχÜγη)

',,,].

ß_ ΜÝσα στα γεωγραφτκÜ üρτα των επαρχτþν που r-

,Ι δρυσαν οι Ρωμαßοτ διαμüρφωσαν Ýνα ουσιημα δτοß-
; κησηò το οποßο αναγνþρτΖε ιρετò κατηγορßεò πüλε-
['- ων, με δταφορειτκü η καθεμτÜ νομτκü καθεστþò: ττò
ομüσπονδεò-συμμαχτκÝò (civitates foederatae), ιτò
ελευθερεò (civitates sine foedere immunes et
liberae) Kar ιτò υποιελεßò (civitates stipen-
diariae). Οι τιüλετò τηò πρþτηò κατηγορßαò Ýxarpav
προνομτακου καΒεσιþτοò rιou καθορτΖüιαν απü Ýνα
συμφωνο (foedus) ιο οηοßο εßχαν υπογρÜψει με τη
Ρþμη, ανταλλÜοσο,"ταò αμοτθαßουò üρκουò yra την
ιηρηση ιου. Απü νομτκη Üποψη δεν αυοιελουσαν
τμημα τηò επαρχßαò οιο Ýδαφοò ιηò οποßαò Βρßοκο-
νταν: οτ κÜιοτκοß τουò χρηοτμοποτοýσαν τουò δτκουò
ιουò θεσμοýò kar νüμουò, ενþ or ανθýπαιοτ δεν

Η επαρχιοποßηση των μ€γüßΙων òΗf,ηνικþν

ΒασιΠεßων οßßοκτΙηρþδηκε το 3Ι π.Χ, με
την Ýνταξη τηò Αιγýπτου στην Αυτοκρατορßα

ξασθενημÝνο Kar οπαρασσüμενο απü εθντκÝò συ-
γκροýοετò και δυναοιτκÝò εριδεò) κρÜτοò ιων Δα-
γιδþν ηιαν ουστασττκÜ υροτεκιορÜτο ιηò Ρþμηò,
με ρωμαικη στραττωιικη φρουρÜ εγκατεστημενη
σιην ΑλεξÜνδρετα. Or Ρωμαßοι εßχαν αποφυγετ
σκüτττμα ναιο ενιÜξουν στην Αυιοκρατορßα, επετδη
εκτιμουοαν üιτ λüγω ιων υλουστων πüρων ιου ο δι-
οτκητηò ιου θα μπορουσε να αποκτÞσετ ανεξÝλε-
γκτη δýναμη.
μπορουσαν να παρεμΒαßνουν στη λετιουργßα ιουò.
Η ανεξαρτησßα τουò αποδετκνυετατ λ.χ. απü ιο γε-
γονüò üττ σιη δτκατοδοοßα ιων δτκαοτηρßων αυτþν
ιων πüλεων υπÝκεινιο ακüμη kar or Ρωμαßοτ πολß-
τεò που Ζοýσαν στο Ýδαφüò ιουò. υπü την προýπü-
θεοη üττ or εκδτκαΖüμενεò υποθÝσετò ηιαν αοτικÝò
kar üχτ ποτντκÝò. ΣοΒαρüò περτορτσμüò τηò ανεξαρ-
ιησßαò τουò ηταν βÝβατα η αδυναμßα ιουò να αοκουν
αυτüνομη εξωτερτκη πολτττκη, στα θÝμαια τηò ο- )
11
/ποτeτΗ-ΕιττοΜΑτοΣΗ
,-ß!ι
.οΞ.. e-_.,._ ., .Τ..'.:ß?
ß,l. Εικüνο τηò
κοθημερινÞò ποßαò παρακολουθουσαν δουλικÜ τη Ρþμη. Ο aprB-
ζωÞò οτην Ραχ μüò των πüλεων αυιηò τηò καιηγορßαò υπßρξε πε-
Romana σε ρτορτομÝνοò. ΤÝιοτα Þιαν λ.χ. η Αθηνα.
,lου
μωσαßκü του Η νομτκη θÝση των πüλεων που ανηκαν οιη δευ-
αιþνα π.Χ. ιερη καιηγορßα δεν απÝρρεε απü μτα αμοτΒαßα
ΑγροτικÝò και συμφωνßα των δυο μερþγ αλλÜ παραχωροýνιαν σε
ολιευτικÝò αυιÝò μονομερþò εßιε με νüμο (lex) ιου ρωμαßκου
εργασßεò, ενþ Ýνα λαοý εßιε με απüφαοη (senatus consultum) ιηò
πολεμικü πλοßο
ρωμαßκßò Συγκληιου. Αντßθεια απ' ü,ιτ συνÝβατνε
ετοιμüζετοι να
με τη συμφωνßα (foedus), η πραξη αυτη μπορουσε
αποπλεýσει
να ανακληθεß και' εκτßμηση του ρωμαßκου λαοý Þ
ιηò Συγκληιου, üιαν η Ρþμη Ýκρτνε üτι η ελεý8ε-
ρη πüλη εßχε καιαχρασθεß ιην ελευOερßα που τηò
παραχωρηθηκε (πρακιτκη η οποßα εφαρμüστηκε
κατÜ κüρον λ,χ, καιÜ ιη δτÜρκετα ιων Μτδρτδαιτ-
κþν πολÝμων), Qò «ελεýθερεò» or πüλετò αυτÝò α-
παλλÜοοονταν απü τη φορολογßα (εκτüò απü την Ý-
κτακτη που επτβαλλüιαν yra οιραττωιτκοýò λü-
Υπþρχαν τρ€ιò κατηγορ߀ò müf,€ων μò
διοφορετ§κü γομßκü καδεστþò: οι ομüσmον €ò
ßJ].!L,αΧιΚÝò, Οι € €ý €Ρ€ζ ΚαΙ ο§ ιJΠ§¸òη€ßò
Ι2
γουò) kar ιην παρουσßα σιραττωιτκηò φρουρÜò, ενω
εßχαν ιουò δτκουò τουò θεσμουò kar νüμουò (οι τε-
λευιαßοτ εφαρμüΖονιαν και σε αστικÝò περτπτþσετò
σιτò οποßεò διÜδικοι ηιαν Ρωμαßοτ πολßιεò). Σιο Ý-
δαφüò τουò ανασιÝλλονιαν or αρμοδτüιηιεò του αν-
θυπÜτου. Σε θÝματα εξωτερικηò υολτιτκηò or ελευ-
θερεò πüλετò ακολουθουσαν ια κελευσματα ιηò Ρþ-
μηò. Οι πüλειò αυιηò ιηò καιηγορßαò ηταν περισσü-
ιερεò Kar ιο προνομτακü τουò καθεοτþò αποδτδüταν
οε οημανττκÝò πολειò, üπωò λ.χ. τη Σμυρνη kar ιη
Μßληιο σιη Μ. Ασια η την Ανττüχετα σιη Συρßα.
ιην ιρττη KaιnYopra ανηΚε η ουντρτΠιτΚη
πλετονüτητα των πüλεων μιαò επαρχßαò. Οι
πüλετò αυιÝò, üπωò kar or πüλετò των δýο
προηγουμενων κατηγορτþν, αυτοδτοτκοý-
νταν δταιηρþνιαò ιουò θεομοýò που εßχαν
καιÜ το παρελθüγ δηλαδη ια ουλλογικÜ πολτιεια-
κÜ üργανα (βουλη, εκκλησßα του δημου) Kar τουò
ÜρχοντÝò τουò, καδþò επßοηò Kar τουò νüμουò τουò.
Η λεττουργßα üλων αυιþν δτÝπονταν üμωò απü τον
τδρυττκü επαρχτακü νüμο (lex provinciae) κατ υ-
πÝκετντο οιτò αποφÜοετò (Ýδτκτα) που εξÝδτδαν κα-
τÜ ιην ανÜληψη και τη δτÜρκετα ιηò θητεßαò τουò οι
εκÜσιοιε επαρχτακοß δτοτκηιÝò. Ι
204 π.Χ. συνασπισμÝνουò Ελληνεò στην κληροδοιεß με δταθηκη ιο βασßλετü
Ο θÜναιοò ιου Πτολεμαßου Δ' ιου Κüρινθο. Η ΕλλÜδα περνÜετ πλÝον ιουò σιουò Ρωμαßουò,
ΦýοπÜιορα οδηγεß σε υαρακμη ιο σιην Kuprapxia τηò Ρωμαßκßò Ι29
βασßλετο τηò Ατγýπτου. Or Αυτοκραιορßαò. Η επαρχßα Or Ρωμαßοτ τδρυουν την επαρχßα
συγºτρουσετò αναμεσα σια Μακεδονßα περτλαμθÜνετ το σýνολο ιηò Ασßαò στα üρτα του βαστλεßου
ελληντσιικÜ κρÜτη yra τον Ýλεγχο τηò ηπειρωττκflò ΕλλÜδαò. Το τηò ΠεργÜμου.
στο βασßλετο των Πτολεμαßων θα ελληντκü πνεýμα kar ο πολτιτσμüò αα.67
προκαλÝσετ και την εξασθÝντση του του αρχατοελληντκοý κüομου Ο ΜιθριδÜιηò, προερχüμενοò απü
συνüλου ιων ελληντσττκþν κρατþν. « δτετσδýουν»» σιην Αυτοκραιορßα. τον Πüνιο, αμφτσθηιεß τη ρωμαßκη
2οο.lα7 Ι33 kuprapxia. Οδηγεß σε μακροýò
Πüλεμοò ανÜμεσα στο Μακεδοντκü Ο θαστλτÜò τηò πολÝμουò τη Ρþμη στον ελλαδτκü
βασßλετο Kar ιουò Ρωμαßουò με ΠεργÜμου χþρο. Η Þτια του απü τον Πομυηιο
νßχη των δεýιερων. Αιταλοò Γ' καταληγετ στην ßδρυοη απü τουò
ß92.ß89 Ρωμαßουò ιηò νÝαò επαρχßαò
Πüλεμοò ανÜμεσα στο Βασßλετο των Πüνιου-Βτθυνßαò.
Σελευκιδþν Kar τουò Ρωμαßουò. 3ß
ßαα Η ναυμαχßα οιο Ακττο
Ετρηνη ιηò Απαμεßαò. ουντστα ιο
ß 7ß.l68 ολοκληρωιτκü ιÝλοò
ΝÝοò πüλεμοò μειαξυ ιου ελληντσιτκοý
Ρωμαßων kar κüομου. Η Ρωμαßκß
Μακεδüνων, νÝεò Αυτοκρατορßα
επlτυΧΙεò των καιακτÜ πλÝον üλη
Ρωμαßων. ιην ΑναιολÞ.
Ι62 27 π.Χ.-68 μ.Χ.
Ο θαστλτÜò ιηò και 69-96 μ.Χ.
Ατγýυτου Απελευθεροτ,
Πτολεμαßοò Ζ δηλαδÞ πρþην
παραΧωρετ την δοýλοτ, Þτοτ
Κυρηναßκß οιουò ΚατòιΚιημενοΙ
Ρωμαßουò, πληθυσμοß,
υροκετμÝνου να συμμειÝχουν ενεργÜ
τον ενισχυσουν στη στη δτοßκηση, ενþ
δταμÜχη ιου με ιον ΠρωταΥωντσιουν
αδελφü ιου οιτò ΠνευμαιτΚεò
Πιολεμαßο Σι'. δτεργασßεò τηò
Ι49.ß48 Αυτοκρατορßαò.
Or Μακεδüνεò ß ß 7.138
εξεγεßρονιατ Επß Βασιλεßαò του
ενανιßον των αυτοΚραιορα
Ρωμαßων με Αδρτανοý εivar
εmκεφαλßò τον Üμεση kar εμφανßò
ψευδο-Φßλτππο. η επτρροη του
ß48 ελληντκου
Or Ρωμαßοτ Πνευμαιοò στη
τδρýουν την Ρþμη.
πρωtη επαρΧτα
τουò στην
ΑναιολÞ, ιην
εΠαρΧτα ΡωμοßΚü νεκρικü
Μοκεδονßα. πορτρÝτο (2οò αιþναò
ß{6 μ,Χ.) Üνδρα που
Or Ιτομαßοτ υπü βρÝθηκε στην Αßγυπτο
τσν Μüμμτο (Βρετανικü Μουσεßο,
νικουν τουò Λονδßνο)

13
«ΕΞΕΛΛΗΝιΣΜοΣ»

Δεν μπορþ να αντÝξω, Ρωμαßοι πολßτεò, τη

Ρþμη ωò μlα εξελληνισμενη πολη (Graecam
urbem), αν κα1 (εδþ που τα λεμε) ποlο
ποσοστü απü αυτü το συρφετü εßναι
πραγματlκοß Ελληνεò; (60-1)... Πεò μου, τ1
νομßΖειò üτι εßναι αυτüò ο οποßοò μαò ηρθε και
εφερε μαΖß του üποιον θÝλειò; Δασκαλοò
(grammaticus), ρητοραò (rhetor), γεωμÝτρηò
(geometres), ΖωγρÜφοò (pictor), αλεßπτηò
(a]iptes), οιωνοσκüποò (augur), σχοινοΒÜτηò
(schoenobates), γlατρüò (medicus), μÜγοò
(mαgιιs): ο πειναλεοò Γραικυλοò (Graeculus) Ι

εχει Üποψη γη ολα.

ΓτουβενÜληò, ΣÜτιρα 3.60-1, 74-7Β ,c-

του ΓιΑχΝΗ Tzιφonor,,τoy

επßκ καθηlιττý Πατ,επιστημßου Κρfiτηò =3

:α
I
t
Ι

ιο απüοπασμα που παρα8Ýσαμε απü ιην τρßτη σÜττρα

του ΓτουθενÜλη (αρχÝò του 2ου ατþνα μ.Χ.) ο Ουμ-
Βρßκιοò, Ýναò φτωχüò Kar Ýνττμοò Ρωμαßοò πολßτηò
kar παλτüò φßλοò ιου «ποτητÞ-συνομτλητη» του, ο
οποßοò δεν ταυτßΖειατ με ιον ΓιουθενÜλη, οιρÝφετ
τα σαιτρτκÜ πυρÜ ιου εναντßον ιων <<ΕλλÞναιν», η
Αποψη του οωσιüτερα ενανιßον üλων εκεßνων οι oloior με ε-
,l.

θεüτρου του φüδια ιην ελληντκÞ πατδεßα kar μüρφωση Ýχουν

ΜορκÝλλου. μειοτΚησετ απü ιην Αναιολη σιη Ρþμη Yra μτα κα-
2. ΜονομÜχοòσε λυιερη τυχη (oιixor 5Β-125). ΑπαυδτσμÝνοò απü ιην
μωσοßκü οπüτο κατÜνττα ιηò προιιεýουοαò τηò Ρωμαßκßò Αυιοκρα-
ΛουτρÜ του ιορßαò και ιην προοωπτκη ιου αποιυχια αποφασß-
ΚαρακÜλλα zεr να μετακομßσετ απü τη Ρþμη σιην Κυμη. Στη
 .. 2;
.-Ξ;,
]::

ß
ξ
συνÜντηση αυιη ι(ý\- διο φß_\ι,ιν σιην Ý
ξοδο τηò τιüληò. ο Ουlιθρτκιοò εξαπο-
λυει μια ανελß,Iιιιι κριτικη 1 ιο ια κακþò κι,ß
μενα σιη Ρωμιι. ιιιι,οποια αqιιl\Γßιαι ο ((ποι-
ητηò-συνιιμιλιlιιlò )) ιου,
Το üνομα ΟυμιΒρßκßοò (Unrbricius) διτ,
αποιελεß δημιιουργιτμα του Γτουβεl,ßι \ιr. òι-
,Ü
φου απαντÜ σιουò Puteoli (Ιτα^\ικη πο,\η)
kar ΠαραΠειιΠεΙ στην αΥροιτΚη ΠερτοΧΙ1
ιηò Umbria. -Ενιουιοτò, η ετυμολογτκη
σχÝση ιου ονüμιιιτοò και με ιτlν umbra (-
σκιÜ), σε υυι,δυαομü με ιον ιüτιο προορι-
ομου ιου ΟυμΒρικßου, υπατνßοσειατ οτι ο )
3. 0 θαυμοσμιßò του Αδριανοý για την
ελληυκÞ γλυπτικÞ τον οδÞγησε νο
πορογγεßλει την αντικοτüστOση τηò
κεφαλÞò του Αρη οπü το Üγολμο
(420 π.Χ.) του ΑλκομÝνη με τ0 δικü
,.l,
Ι], του (Μουσεßο Κοπιτωλßου, Ρþμη)

15
«ΕΞΕΛΛΗΝΙΣΜοΣ»

Οιτθρßχτοò, «ο κ. ΣκτÜ» δηλαδÞ, μýþνταò εξ ο-

νüματοò των Ρωμαßων πολττþν αποτελεß ιιar Kupro-
λεκτυòÜ σκτÜ του ολλοτwοý Ýνδοξου kar περηφα-
νου εαυτοý του κατ επτπλÝον μετακομßΖετ στην Κý-
μη, üπου υτýρχε η στmλτÜ yra την κÜθοδο στον
ΚÜω Κüσμο. Or Ρωμαßοτ πολßτεò δεν Ýτιουν πλÝον
ι<αμý ιýχη στη Ρþμη, εßιτατ «σκτüò, Ζωντστοß-νε-
κροß» του αλλοττνοý ιουò εαυτοý, αφοý δεν μπο-
ροýν να συγκρτθουν με üλουò αυτοýò τουò παρεß-
σακτουò, Ελληνεò kar εξελλmττσμÝνουò μετω/Ü-
στεò απü ιτò αττατολτχÝò επαρχßεò τηò Ρωμαßκüò Αυ-
τοκρατορταò.
Αναμφýολα, η σÜττρα του ΓτουβενÜλη εßνατ
ß
4. ΠροτομÞ του
Απολλωνßου
προκληυτιÜ υπερΒολτκη, αλλÜ αυτüò εßνατ kar ο
στüχοò ενüò σαττρικου ποτητÞ: rra υποδýετατ «rεpn
ΤυανÝωò, ο οποßοò
αγανÜκτηση» (indienatio) rιar «οργη» (ira) ενα-
εßχε οποστüσει το
ντßον των πÜντων. Ωστüσο, η αντßδραση αυτÞ ενα-
θουμασμü του
ουτοκρüτορο
fτßον κιν «ΕλλÞνων» δεν εivar οýιε πρωτοφωτßò
Αδριονοý.
οýJε αδχατολüγητη. Παρüμοια σαφη μηνýμαια εß-
:<aιr Þδη εμφσττστεß κατÜ τον 3ο ατþνα π,Χ., σr ü-
5. Τοιχογροφßο (50
π.Χ.) οπü οßθουσο χτ kar νωρßτερα, üτατ or Ρωμαßοτ ηρθαν yra πρþm
συμποσßου σο φορÜ σε επαφη με τουò Ελληνεò στην ΚÜτω Ιτολßα
Boscoreale, κοπÜ και (πη Στκελßα. Με τη ρωμαßκß επþιταση προò
οτην Πομπηßα, β' ανατολÜò κατÜ το 2ο ατþνα π.Χ. δημτουργÞθηκαν
οπλ, ΣοφÞò η kar or πρþτεò «φτλελληνικÝò» ομÜδεò στη Ρþμη,
ΧρÞση πιò or οποßεò υτοθειοýσαν νÝεò, «ξενüφεριεò» συνß-
προοπτικÞò θετεò, με ονομαστüτερο τorr κýκλο των Σκτπτþνων.

Η Ρþμη «εξεßf,ηνßστηκοι ωò πΡοò üχτ μüνον ωò προò τα εξωτερτκÜ τηò χορακτηρτσττ-

το €ξωτcρικü τπò χοΡοκτηΡιστικü, οf,ßü κοι
ωò πΡοò τπ σýνα€ση του πßηθυσμοý τηò
Εναντßον του «φτλελληντκοý» αυτοý ρεýματοò ιι
πηρξαν ανττδρÜσετò με εντονüτερεò αυιÝò του
ΜÜρκου Πορκßου ΚÜτωνα του Ττμττý, ο οποßοò
θεωροýσε ιην ελλττνχÞ πατδεßα κατ δτcτνüηση rδr-
αßιερα κατασφεπττκÝò yra τα ρωμαßχÜ ηθη (mos
maiorum) kar γεντκüτερα yra τη ρωμαßχη πολτ-
τεßα r<ar korvωvia. ΜÜλτστα, εßνατ γνωστ'Ýò τουλÜ-
χιστον φετò περτπτþσειò σττò οποßεò η Σýγκληιοò
kar or Üρχοντεò τηò Ρþμηò rmpav δραστυ<Ü μÝτρα
απελαýνονιαò Ελληνεò φτλοσüφουò kar ρητορεò
(το 173 π.Χ., το 16Ι π.Χ. kar το 155 π.Χ.), ενþ ßδη
το 186/5 π.Χ. η Σýγκλητοò με δüγμα τηò προσπÜ-
θησε να εΕαλεßψει πληρωò τη λαιρεßα Kar ττò μυη-
ττκÝò τελετÝò του ΒÜκχου/Δτονýσου (Bacchus-
Bacchanalia) απü τη Ρþμη ιmr την Ιταλßα.
Or φüθοτ αυτοß του ΚÜτωνα φαßνετατ üττ επαλη-
θεýονται οτιò αρχÝò του 2ου ατþνα μ.Χ., αν mστÝ-
ψοιητε την Ýστω κατ υπερΒολτκß παρουσßαση του
ΓτουΒενÜλη. Η Ρþμη ωò πüλη Ý:<ετ «εξελληντστεß»
κÜ, αλλÜ Kar ωò προò την iδra τη σýν8εση του
πληθυσμοý τηò.
Ο χþροò συγχÝντρωσηò των πολττþγ το ρωμαßκü
forum (η αντßοιοιχη «αγοlη» των ελληνιχþν πü-
λεων) αποκτÜ τδταßιερη σημασßα τüοο στη Ρþμη ü-
σο και σττò Üλλεò παλ:χÝò πüλετò. ΕýικÜ στη Ρþ-
μη, σχεδüν κÜθε αυτοτgýτοραò, απü την εποχÞ ιου
Ιουλßου Kaiσqn και μετÜ, εmσκευÜΖετ kar καλ-
λωπßΖετ Þ κτßΖετ το δχü του forum, το οποßο σuvr-
στÜ σημαιιυκü κÝντρο τηò τ<αθημερτνßò Ζωfßò των
Ρωμαßων πολττþν.
r ρωμαßκÝò λεγεþνεò κατ οι στρατηγοß
που ετησφÝφουν νικηφüροτ απü ιτò εκ-
σφατεßεò στην ΑνατολÞ μεταφÝρουν μα-
Ζß ιουò ιιÜθε εßδουò λÜφυρα, εßτε yra λü-
γουò χρησυχοýò εßτε κυρßωò yra λüγουò
δταχοσμηττχοýò ι<ar επßδετξηò: στ<εýη τ<αθημερwηò
χρηοηò, ανδρτÜντεò, αγÜλμαια, πßνακεò Ζωγραφτ-
κηò, Βýλßα, ρουχτομüò, ümπλα, ακüμη kar στßλεò
με εmγραφÝò οτα ελληνιχÜ προκαλοýν το θαυμα-
σμü των Ρωμαßων, or οποßοτ εξοτκετþνοντατ μθ τον
εξ αιτατολþν πολτττσμü κατ στγÜ στγÜ ιον υτοθε-
τοýν. Το εσωτερτκü των καιοτκτþν, κυρßωò των ε-
παýλεων (villae) των πλουσßων, απü το 2ο ατþνα
π.Χ, αλλÜΖετ üψη. Or ανασκαφÝò στη Ρþμη, το

16
δ
ι
§
Ι
ß
,t
ΗρÜκλετο (Herculaneum) και τηγ
(Pompeii) Ýφεραν οιο φιDò μlα οετρα κατοικlßυ\, ο1
οποß.εò μαρτυρουν τιò επιδρßισειò ιηò ε,\_\ητ-τοιτκιιò
ιεχνηò, αλλÜ kar ιο διτμιουργικο τροπο με ιο\- ο-
ποßο σταδτακÜ η Ρþμη ε\,σι,Jμαιιý\,ει τα στοl\εια
τÜ. Iδταßτερη εντυπωση προκαλετ ιο γεγο\¼ò οτι
σιον και'εξοχην ιδιωιτκο ιουò χþρο. μερικÝò φορÝò
μÜλτστα σιουò ιοßχουò των υπνοδωμαιßων τουò, οιυ-
Ζονιαι ΖωγραφτκÝò παραστÜσετò με θÝματα απü τη-
ελληντκη μυθολογßα, üπιοò σκηνÝò απü την Οδυσ-
σε]α ιου ΟμÞρου, αλλÜ kar θÝματα απü λατρεßεò.
üπωò or δτονυοιακÝò τελετÝò μυησηò που αναπαρß-
σιþνιατ σιουò ιοßχουò ιηò Βßλαò των Μυστηρτιυν
ιηò Πομπηßαò. Απü ιην ελληντκη τστορßα ανιλεß
το θÝμα του ιο γνωστü τεραστßων δταστÜσεων μω-
σαΙκü του Αλεξανδρου απü την οτκßα του Φαυνου
στην Πομπηßα. ΑπετκονßΖετ τη μÜχη του Μ. Αλε-
ξÜνδρου εναντßον ιου ΠÝροη βαστλτÜ Δαρεßου Γ
στην Ισσü, ενþ ιο μωσαΙκü ιου Νεßλου απü το τερü
τηò Eortuna οιην Πρατνεστο φÝρετ σκηνÝò του φυ-
orkou τοπßου του ποταμου ιηò Ατγυπιου kar μÜλ-
,\ον μιαò επßσκεψηò Ρωμαßου σιραιηγου.
ΕπτπλÝον, τα δημüστα οτκοδομημαια, üιιωò or να-
οß, το forum, ια λουτρÜ, ιο θÝατρο. ο τππüδρομοò,
ια οποßα επιοκÝπιειαι ο Ρωμαßοò πολßιηò yra να α-
σκÞσετ τα θρησκευιτκÜ ιου καθηκοντα κατ ια πολτ-
ιικÜ ιου δτκατþματα, yra να προμηθευθεß αγαθÜ
Πομπηια
αυ-
και να ψυχαγωγηθεß, avaka_\our, στη μνημη τα α- 6, Ιεροτελεστßο
ι-τßστοτχα ελληντκÜ. Σιουò τþρουò αυιουò αγÜλμα- μυησεωò στα
ια, ανδρτÜντεò, Βωμοß, μνημεßα, πολλÜ απü ια ο- Διονυσιοκü
ποßα αποιελουν λÜφυρα απü ιην Αναιολη, δημτ- μυαηρι0.
ουργουν μτα ξεχωρτσιη, κοομοπολßιτκη αιμüσφατ- Νωπογραφßα (50
ρα. Απü την εποχη ιου Αυγοýστου, üιαν η ρωμαß-
π.Χ.) β'ρυθμοý
κη ετρηνη (ραχ romana) επτκρατεß στη λεκÜνη οπü την Ýπαυλη
τηò Μεσογεßου και η Αυτοκρατορτα αποκτÜ συγκε- των Μυστηρßων
τηò Πομπηßοò
νιρωιτκη δομη και οργÜνωοη, ια οτκοδομηματα
οιη Ρþμη κατ ιτò ρωμαßκÝò επαρχßεò αποκτουν
μνημεlακη μορφη και η τÝχνη χÜνετ τον τδτωιτκü
τηò χαρακτηρα. Τα δημüστα Ýργα ιου Αυγουστου
κα1 των δταδüχων του στη Ρþμη κατ ιτò επαρχßεò
γßνοντατ φορεßò ιηò νÝαò αυτοκραιορτκηò τδεολο-
γßαò kar αοκουν καταλυιτκη επτρροη σιην aroθnτr-
κη καΙ στο υφοò ιηò ρωματΚηò αρΧτιεΚιοντΚηò,
τιλασττκηò, Ζωγραφτκηò, μτκροιεχνßαò, ανιλþνιαò
τη θεματολογßα ιουò απü την ελληντσιτκÞ εποχη
kar δημτουργþνταò την ελληνορωμαßκη ιεχνη. )
Ιº
«ΕΞΕΛΛΗΙ\ΙΣΜΟΣ»

7. ΛεπτομÝρειο
του μωσοΙκοý του Εισι η Ριυμη σε στειτκÜ μικρü χροντκü διÜσιημα ε- ληνικÝò (grammaticιιs - δÜοκαλοò. rhetor - ρη-
Αλεξüνδρου στην πτοκτÜΖετ ττò Üλλεò μεγαλουπüλετò τηò λεκÜνηò ιηò Lοραò, geometres = γειJιιÝιρηò, aliptes - αλεß-
οικßο Φοýνου στην Μεσογεßου (ιην Αλεξανδρεια, ιην ΑOηνα, ιην ιιιηò, κυρτολεκιτκÜ αυιüò που α-\εßqιετ καποτον με
Πομπηßα, Ýργο του Ανιιüχετα), γßνειαι πολοò ελζηò yra την ιιjιε οι- λÜδι οιο γυμνÜστο η οια \ουιρÜ. ο χετρομαλÜκτηò
,lου
αιþνο μ.Χ. κουμÝνη και αιιοκιÜ ιιιν κοσμοπολßιτκο χαρακιη- και και' επÝκιαση ο γυμ\,αοτιlò / προπονητηò αθλη-
(Εθνικü
ρα που ιüσο προκλητικÜ καυιηρτÜΖει ο ΟυμΒρß- ιþν, schoenobates = σχοττ,οΒÜιηò κοι magus - μÜ-
Αρχαιολογικü Κτοò. γοò). Με ιον παρασιαιτκü αυιü ιρüπο, τη χρηση δη-
Μουσεßο Ωστüσο, ια σημανιτκüιερα ,\Üqιupa που μετÝφε- λαδη ελληντκων κα1 üττ _\òιιτνικιυν λÝξεων, υπο-
ΝÜποληò), δηλþνεται üιτ ακüμη και στο γλωοσικü επßπεδο οι
ραν απü ττò ντκηφüρεò εκ(jιραLετεò ιουò σιην Ανα-
8. ΣκηνÞ <ιΕλληνεò>ι Ýχουν nδιr εκτοπßοετ τουò Ρωμαßουò.
ιολÞ or Ρωμαßοτ Þιαν ιιτ δουλοι, or ατχμÜλωτοτ, οτ
καθημερινÞò ζωÞò,
üμηροτ. Αυιοß σιη νÝα ιουò «ττατρßδα» αιιασχολου- Λßγο παρακÜιι,ι (σιßτοτ 93-106) ο ΟυμSρßκτοò ανα-
συζÞτηση
νιατ με εργασßεò τιò οποßεò ο Ρωμαßοò τιολßιηò θε- φÝρεται στο ιδßαßιερο ιòιλÝνιο ιων «Ελληνωνιι
γυνOικων.
ωρεß υτιοιτμηττκÝò. Ο ΟυμΒρßκτοò σιο μτκρü αιιü- σιην ηθοποτßα. χαρακιηρßΖονιÜò τουò «Ýθνοò κω-
Εγχρωμη τεροκüτο
(200 π.Χ.) που
οιιαομα απü ιην ιρßτη σÜιτρα του ΓτουβενÜλη, σε μωδþν» (natio coι-ιroeda). Σιη συγκεκρτμÝνη üμωò
μüλιò δυο σιßχουò (3.76-7) αναφÝρετ ενντÜ (9) ε- ι;Üιτρα ιου Γτουβετ,Ü-\ιτ ια üρια κωμωδßαò κατ τρα-
πρOερΧετOι ισωò
οπü τη Μýρινο τηò παγγÝλμαια ια οποßα ασκουν σιη Ι'þμη «Ελληνεò» γωδßαò εßνατ σκüπψα δυσδιÜκρττα. Η υερßπτωση
Μ. Ασßαò kar απü τα οποßα μüνον ιρßα δηλþνονιαι με λαιιντ- ιου ΟυμΒρικßου òιυτη καΒαυιη εßνατ ιραγικτι, Ωοιü-
(Βοτονικü κÝò λεζειò ( pict,or , - ΖωγρÜφο(. augur οτωνοσκü- σο, με ιον υπερθολικü ιου λτβελο ο ΟυμSρßκιοò
Μουσεßο, ΑθÞνα) ιοò, medicus = γιατρüò), ενþ ια υπüλοτπα 6 με ελ- μεγεΒυνει kar ιη δτκη ιου αποτυχια, η οποßα ιον ο-
δηγεß σιη φυγη απü ιη Ρþμη, Kar Ýτσι καταληγει
ο ßδιοò φατδρü πρüσωπο.
Τα προαναqιερθÝνια επαγγÝλμαια Ýχουν Üμεση
οχÝοη με ιην κα8ημερΝη Ζωη ιων Ρωμαßων. Γτα
θεμαια υγεταò οτ Ρωματοι ßιαν υποχρευrμÝνοι να ε-
μπτσιευθουν ιουò «ΕλληνεòΙΙ γτατρου§ Που Ζουοα\-
στη Ρι,ιμη απü την εποχη ιου ΚÜιοινα ιου Ττμητη

1Β

Γτα τη μüρφωση των πατδτþν ιουò εμπτστεýονταν
τουò «Ελληνεò» δασκÜλουò, ενþ για την ολοκλη-
ρωση των σπουδþν Ýσιελναν τα πατδτÜ τουò ,ν¼ μα-
δητευοουν κονιÜ σε ρητορεò kar φτλοσüφουò σττò
φτλοσοφτκÝò σχολÝò κυρßωò ιηò ΑΒηναò.
qruxayωyia ιων Ρωμαßων -τα συμπüοτα
σιο οπßιτ, η επßσκεψη οια λουιρÜ η
τα
δημüστα θεÜματα στον τππüδρομο Kar το
θÝατρο βασιΖüιαν στουò υπηρÝιεò, ιρα-
γουδτστÝò, χορευτρτεò, χετρομαλÜκτεò,
μονομÜχουò, ηδοποιουò, σχοτνοΒÜιεò κατ θεατρß-
νουò, or οποßοι σιην πλετονüιητÜ τουò ηιαν «Ελλη-
νεò» δουλοτ η απελευθεροτ. Mouoτkn kar χορüò, Ü-
σκηση ιου σþμαιοò οιο γυμνÜστο, αλλÜ kar θÝαιρο
αποιελοýοαν απαοχολησετò ιτò οποßεò οι Ρωμαßοτ
üχτ μüνο περιφρονουσαν, αλλÜ και τιò θεωρουσαν
καταοτρεπττκÝò kar επτκßνδυνεò yra τα πατροπαρÜ-
δοτα ηθη τουò, γταιß πßοτευαν üιτ εκθηλυνουν ιον
Üνθρωπο, ιον προτρÝπουν προò ομοφυλοφτλτκÝò
σχÝσετò και ιον εδßΖουν στο ψÝμα Kar την προ-
σποßηση. Η αφθονßα των αγαθþν kar ο πλουτοò που
ετσÝρρεαν στη Ρþμη δημτουργουοαν την ανÜγκη
ιεχνιτþν πÜσηò φυσεωò, γεωμετρþν, γλυπτþν, Ζω-
γρÜφων yra νÝεò χωροθειησετò, κατασκευÝò, αλλÜ
Kar Yra τη δταΚüομηση των κττρßων συμφωνα με ιη
9, Μουσικοß σε
νÝα, κÜθε φορα, μοδα. ψηφιδωτü του
Τελοò, οτωνοσκüποτ kar μÜγοτ Þιαν πανταχου Διοσκουρßδη του
Üλλη μτα κατηγορßα
παρ üντ ε ò αντ τπροσωπευ ονταò Σüμιου (3οò
στην οποßα or «Ελληνεòι) εßχαν παρÜδοοη. Η Βρη- αιþνοò π.Χ.) στην
οκευιτκη συι.εßδηοη των Ρωμαßων, üπωò kar των «Ýπουλη του
Ε_\.\ηι-ωτ,. δεν βαστΖüταν στην κατÞχηση ουτε δια- ΚικÝρωνα» στην
Πομπηßα (Εθνικü
μορφι,ιτ-üτατ- με τη συστηματτκη δτδαοκαλßα δογ-
Αρχαιολογικü
μÜτιυτ, Ο Ρωμαßοò μÜOατνε για θυσßεò Kar προσευ-
Μουσεßο
χÝò. μαντεßεò kar μαγεßα, γÜμουò και κηδεßεò ε-
Νýποληò)
μπειρικÜ kar σιαδιακÜ, καδþò συμμετεßχε υποχρε-
ωττκÜ οιιò τελετουργßεò που εκτελουοε ο αρχηγüò
τηò οτκογÝνεταò (paterfamilias) kar οτ αναγνωρτ-
σμÝνοτ αλλÜ <<κοσμτκοß τερεßò» του κρÜιουò. (Kar
στην ΕλλÜδα και σιη Ρþμη η τεροσυνη Þιαν κο-
σμιΚη, αφου ωò τερεαò μΠορουσε να υΠηρειησετ ο-
ποτοσδηποτε πολßιηò, εκιüò απü ελÜχτσιεò περτ-
πιþσετò). ΣχεττκÜ νωρßò, ιο iδro το ρωμαßκü κρÜτοò
αναγνþρτοε επßσημα ιελετουργßεò, λαιρεßεò kar
γτοριÝò με σαφεßò ελληντκÝò επτδρÜσειò, οι οποßεò )
Τπν αποχm του Αιιγαýστου οι οýΠοι
κα, α| απ€η€υfi€ραß απΦτ€Ποýσαν παΡßηαιJ
ξο Ι/3 τ*υ πΩη L,σιιο ξηζ nün{rζ
19
;rL Σε αυιοýò εßχαν εκχωρησετ τδτωιτκÝò αλλÜ kar κρα-
]ri
ιτκÝò αρμοδτüτητεò, με φυστκü επακüλουθο τη στα-
:,,
δτακÞ kar υληρη εξÜριηση τουò απü ιο προσωπτ-
κü αυτü. ΚÜθε εßδουò χετρωνακττκη εργασßα σιουò
αγρουò κατ σιο οπßιτ, στα δημüστα κτßρτα kar σιτò
,:
]t

δημüσιεò υπηρεσßεò γτνüταν απü δουλουò kar απε-

10. Η γροφειο-
κρστßα των βοηθοýσαν σιο να καιευνÜσουν πÜθη, ανÜξτα ιου
οπελεýθερων Ρωμαßου πολßιη, με χαρακτηρτοιτκüιερο παρÜδειγ-
συχνü καθüριζε μα ιουò οτθυλλικουò χρησμουò τουò οποßουò συμ-
την τýχη των βουλεýονταν or Üρχονιεò kar η Σýγκλητοò οε κρß-
ανþτερων οτμεò περτσιÜσετò. Οπωò ομωò συμθαßνετ σε κÜθε
τÜξεων. κοτνωνßα, οτωνοσκüποτ, μÜγοτ κατ αοιρολüγοτ εκ-
ΑνÜγλυφο
μειαλλεýονταν την αφÝλετα ιων πολτιþν kar πrθa-
πωλÞτριαò σε νüν ττò πραγματτκÝò συνατσθηματτκÝò kar ψυχτκÝò
ρωμαßßκü ιουò ανηουχßεò με τδταßτερα απογοητευττκÜ αποιε-
φαρμοκεßο λÝσματα, Χαρακτηρτσιτκη, αλλÜ üχτ υρωτüγνωρη
(Μουσεßο deIl
περßπιωση αυοιελεß ο Απολλþντοò απü τα Τýανα
CiviIita Romana,
ιηò Καππαδοκßαò, ο οποßοò ωò θαυμαιοποτüò προ-
Ρþμη)
κÜλεσε ιο θαυμασμü του αυτοκρÜιορα Αδρτανοý
Kar τηò συνοδεßαò του (Φτλüσιραιοò, ?α εò τον ºυα-
νÝα Απολλþνιον).
Στην πλετονüιητÜ τουò or επαγγελματßεò αυιοß η-
ß
ταν δουλοτ απελευθεροτ. Παρ'üλο υου η δουλεßα
αυοιελοýσε χαρακτηρτοιτκü ολüκληρηò ιηò λεκα-
νηò ιηò Μεσογεßου, or iδror or Ρωμαßοτ διατηρου-
σαν το μεγαλýτερο αρτθμü δουλων η απελευθερων.
ΑποτεßοýσΕ πΡüκßΙηση. üτι ο!τþματα Ρωμαßων
Ýηρεπε πΡþτο νο €γκΡßνονται απü το
γΡεφ€ιοκΡατικü πεΡqσκÞνιο των οπεf,εýΕερων
λευθερουò, or ouoior, συμφωνα με ιουò πιο συνιη-
ρηιτκοýò υπολογτσμουò, ιην ευοχη του Αυγοýστου
αποτελοýσαν υερßπου ιο Ι/3 του πληθυσμοý τηò
Ρþμηò (απü τουò θ00.000-θ50.000 κατοßκουò or
300.000-350.000 ηιαν δοýλοι), ενþ οιτò επαρχßεò το
ποσοοιü αυτü μÜλλον μετωνüιαν περßπου σιο 1,/4 η
1/5. Παραδεßγμαια Ρωμαßων πολττþν or οποßοτ εß-
χαν σιην καιοχÞ ιουò εκαιοντÜδεò kar σπαντüτερα
χτλτÜδεò δουλουò δεν λεßπουν, αλλÜ η σιαδτακÞ
οιελÝχωση ιηò κραιτκηò μηχανßò με δουλουò kar
απελεýθερουò υπηρξε καταλυιτκη, kar μερικÝò φο-
ρÝò Üκρωò επτκßνδυνη. Μüνο σε μßα αυü ιτò πολ-
λÝò κρατικÝò υπηρεσßεò τηò Ρþμηò, αυτην τηò ý-
δρευσηò, απασχολοýνταν σε μüντμη βÜση 700 δου-
λοι (Φlηντßνοò, De aquaeductu urbis Romae Ι16-
7), ενþ, μειÜ ιην οργÜνωση ιηò αυτοκραιορτκηò δτ-
οßκησηò απü τον Αυγουστο kar τη σιελÝχωση ιηò
απü τουò προσωπτκουò του δουλουò και απελεýθε-
ρουò, κατÜ κανüνα ττò ανþτατεò κραιικÝò λεττουρ-
γßεò επτιελοýσαν οι αυιοκρατορτκοß απελεýθεροι
(Caesaris Augusti liberti) ωò «υπουργοß» ιου αυ-
τοΚρατορα.
ΓιουΒενÜληò σαττρßΖετ ορτσμÝνουò διÜση-
μουò απελεýθερουò, τον Πüλλαντα
(1.10θ)και τον ΝÜρκτσσο (14.32θ), οι ο-
ποßοτ Ýφιασαν να καιευθυνουν ττò τýχεò
του ρωματκου Κραιουò: ο Πρωτοò, με ιην
εξωφρεντκη yra ια δεδομÝνα τηò εποχηò περτου-
σßα Üνω των ιρτακοσßων εκαιομμυρßων οηστεριßων,
δταχετρτΖüιαν το αυτοκραιορτκü δησαυροφυλÜκτο
και τα οικονομτκÜ (α rationibus), kar ο δεýτεροò
ττò εξωτερτκÝò υποθÝσετò (ab epistulis). Την ιρßτη
σημαßνουσα θÝση για ια ατιημαια η ια εσωιερτκÜ
(α libellis) κατεßχε yra κÜποτο δτÜστημα ο ΚÜλfu-
στοò. Αντßθεια, ο ΣτÜττοò (Silyae 3.3) απευθυνει
οιον πÜτρωνÜ του Ιζλατfτο Ετροι)σκο Ýναν παρη-
γορηττκü λüγο (consolatio) γτα το θÜναιο ιου πα-
τÝρα του Τýερßου απü τη Σμυρνη. ΕκθετÜΖετ ττò r-
κανüτηιεò Kar ιιò αρειεò υου επß οετρÜ ειþν επÝ-
δετξε ωò ανþτεροò υπÜλληλοò επß ιων οτκονομτ-
κþν κατ ιελτκÜ ωò δτÜδοχοò του ΠÜλλαντα.
Χωρßò αμφτθολßα, αποιελοýοε πρüκληση kar η-
ιαν τδταßιερα οδυνηρü ιο γεγονüò üττ αττημαια πÜ-
σηò φυοεωò των ουγκληιτκþγ ιυπÝων kar απλþν
πολπþγ αλλÜ και ιων ξÝνων αντιπροσωπετþν προò
ιον αυτοκρÜτορα των Ρωμαßων. Ýπρεπε πρþτα να ε-
γκρßνονιατ kar σε αρκειÝò περτπτþοετò να απορρτ-
ΠιονιαΙ αΠο ιο ΥραφετοΚραττΚο ΠαραοΚηνΙο ιων α_

20

υελευθερων. Σιτò τδταßιερα ταραγμÝνεò kar ηrior-
μεò σιτγμÝò ιηò δυναοιεßαò των Ιουλτοκλαυδßων (27
π.Χ.-6Β μ.Χ.) κω των Φλαβßων (6θ-θ6 μ.Χ.), η πα-
ρÝμθαοη ιων απελεýθερων υπßρξε καιαλυιτκÞ, α-
φοý yra μτκlý χροντκÜ δτασιημαια η δτακυθÝρνη-
ση τηò Αυτοκρατορßαò θρτσκüιαν οια χÝρτα τουò εß-
ιε λüγω αντκανüιηιαò η Ýλλειqmò ενδταφÝροντοò
ιων αυτοκρατüρων εßτε λüγιο του κενοý εξουσßαò κα-
ιÜ ιη δταδοχÞ.
Η ευτκρÜιηση των «φατκýλων» ιου ΓτουβενÜλη
σιη Ρþμη εßνατ ολοκληρωιτκÞ, αλλÜ αυιη η Ρþμη
εßναι εν υολλοßò ποτηιτκü ιου δημτοýργημα. ΠαρÜ
ιτò Ýνιονεò δταμαριυρßεò ιου ΚÜιωνα Kar τα υπερ-
ΒολτκÜ οκληρÜ μÝιρα καιαοιοληò, η πλετονüιηια
των Ρωμαßων επÝλεξε χωρßò κανÝνα δισιαγμü ιην
ανττπαlý8εοη kar ιο δημτουργτκü ανταγωντσμü με
ιον ελληντκü πολτττομü, ακüμη Kar σιο επßπεδο
ιηò καθημερτνηò τουò δτα_Sßωσηò, με αποιÝλεσμα
ιη δημτουργßα ιου ελληνορωμα'ßκου πολτιισμοý ιηò
Μεσογεßου. Ο «ποτητßò-συνομτληιßò» ιου ΟυμΒρτ-
κßου, ενþ συμμΕρßΖειατ ιην kprιrkn του, δεν ιον α-
κολουθεß σιην Κýμη, ßσωò γτατß τελτκÜ δεν πεßθε-
ιατ üττ η φυγη απü τη Ρþμη αποιελεß λυση. Αλλω-
σιε, υερßυου την ßδτα εποχß (117-13Β μ.Χ.) η Ρþμη
εßνατ «ελληντκÞ» υüλη üχτ μüνο εξαττßαò του συρ-
φειοý ιων φαικυλων, ολλÜ kar γταιß ιτò τυχεò τηò
κυΒερνÜ ο αυτοκρÜιοραò Αδριανüò, τον οποßο αρ-
1 1. Το Forum
κετοß αποκαλοýσαν Γρατκýλο, ευετδÞ η πατδεßα Romanum, η
του Þταν υερτσοüτερο απü üσο Ýυρεπε ελληντκÞ ΡωμαßßχÞ ΑγορÜ,
ιον
ΚαΙ η ΠνευμαιιΚη του ουΥκροτηση ειετνε Προò επßκεντρο τηò
ελληντκü πολτιτσμü (imbutusque inpensius κοθημερΝÞò
Graecis studiis, ingenio eius sic ad ea ζωÞò των
declinante, ut α nonnullis Graeculus diceretur, Ρωμαßων
Historia Augμsta de vita Hadriani 1.5-2.1).
ΒΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κ. Ohrist, ººιε Romans, tr. C. Holme, Berkeley and Los
Angeles 1984
Α.Μ. Dutr, FYeedmen ßη the EarLy Roman Empire,
Oambridge 1θ58
D. Feeney, Literature and Religion at Rome. Cu]tures,
Contexts and Be]iefs, Cambridge 1θθ8
Κ. FYeudenberg, Satire ofRome. ºhreatening Poses
from Luci]ius to Juvenal, oambridge 2001
S. Goldhill (ed.), Being Greek under Rorre, Cambridge
2001
F. Graf (επτμ.), Εισαγωγý οτην Αρχαιογνασßα, ιüμ. Β':
Ρωμη, μτφρ. Δ.Ζ. Ντκηταò, Αθηνα, Παπαδημαò, 200Ι
F. GrÞ ll[agic ßη the Ancient World, tτ. Ε. Philip,
Cambridge, Mass. 1θθ7
J. Madden, Slavery ßη the Roman Empire. Numbers and
Origins, C]assics Ire]and 3 (1θθ6)
Ν. Πεφüχετλοò, Ρωμαßοι και Ελληνπμüò- Μισ
αηλεκυκη σχÝστ, μτφρ. Ε, ΠερÜκη-Κυρτακßδου, Σιραmò
Κυρτακßδηò, ΑθÞνα, ΠαπαΖηοηò, 1θ84
Ν,Η. Ramage-A, Ramage, Ρωμσßκý τÝχνη, μτφρ. Ι.
Ιωακεψßδου, επτμ. Θ, Σιεφανßδου-Τýερßου, Θεοσαλονßκη,
University Studio Press,2000 Ι
2Ι
Προτοπτ
Επßκουροò
(341-270 π.Χ.)
Ξλληναò φιλüσοφοò, γεννημÝνοò στη
ΣÜμο, οπü τουò σημοντιχüτερουò
τηò χλαοικþò εποχþò. Ητον γιοò του
ΝεοχλÞ απü το Δþμο Γαργηττοý τηò
ΑΘþναò, ο οποßοò ΒρÝΟηκε στπ ΣÜμο
στην εποχþ τηò Δεýτερηò Ναυτικþò
Συμμσχßοò. Απü το 3ßο π,Χ, Ýωò το
3Ο6 π.Χ. δßδαξε στη Μυτιλþνη και τη
ΛÜμψακο και το 3Ο6 π,Χ, ßδρυσε στην
Αθþνο φτλοσοφικþ σχολþ, που
ονομοζüτον Κþποò, απü τον
ηεριΒÜλλοντα χþρο κοι την επιθυμßο
του Ξπßκουρου νο διδüσßεr ,πη
φýοη. Ητον Üνθρωποò με μεγÜλη
ηΘ.κþ επιρροþ, που Ýδινε τη
μεγσλýτερη σημοσßα στη φτλßο που
τον συνÝ5εε με τουò μαθητÝò του,
Θεωροýσε τη φιλοσοφßο σον το
φüρμσκο τηò ψυχþò κοι τη διοιροýσε
σε τρειò τομεßòΞ στη φυστκþ, τη
λογιχþ κοι την ηθικþ. Στη φυοικþ
επηρεü(πηκε οπü τη διδοσκολßα του
Δημüκριτου και υηοστþριζε πωò lιar
η ψυχþ αποτελεßται οπü λεπτüτοτο
Üτομο, που δrοσκορπßζοτττσι μετü το
θüνοτο. Ωò Βασικü του σßοπü ο
Üνθρωποò πρÝπει νσ θÝτει την
κυριαρχßα εηß των πρüξεþν του, εγþ
η γσλþνη χσι η οτορσξßα, μσζß με τπν
ηΘrκÞ αρετþ, οδηγοýν στην
πνευματιχþ ευδοιμονßο. Απü το Ýργο
του Ýχουν σωθεß τρειò διδοκτικÝò
επιστολÝò, 37 ΒιΒλßα αηü το Ýργο του
ηερß φýσεωò κοι πολλü
οποφθÝγματα. Η θÝση τηò
επßχοýρειοò σχÝψηò στην ιστορια
τηò φιλοσοφßοò εßνσr κειττριτ(þò
σημσσßαò, ενþ κοτ η επßδροση τηò
σχολÞò του ΚÞπου στο ρωματκο
πολιτισμü υπþρξε καθοριστικÞ,
22
Παναßττοò
(1Β0-110 ý θ9 π.Χ.)
Ελληνοò στωικüò φιλüσοφοò,
γεννημÝνοò στη Ρüδο. Εζησε στη
Ρþμη γισ μεγüλο χρονιßü διüστημο,
Υηþρξε στενüò φßλοò με τον
Σκrπßωνο τον Αφρικονü, κσι η
εξÜπλωση του Στωικισμοý στουò
Ρωμσßουò, στη διÜριεια τηò ýστερηò
Δημοκροτßοò, οφεßλει πιθανüν ηολλü
στην επßüρσσþ του. Το ß29 π,Χ,
διαδÝχθηκε στην ΑθÞνο, στη
σχολαρχßα τηò Στοüò, τον Ατττßποτρο,
Ο ορθολογιστÞò Πονοßτιοò θεωρεßτοι
ο εrσηγητþò κσr κýριοò εκπρüσωποò
τηò λεγüμενηò μÝσηò περιüδου του
Στωιßrσμοý. ΑνÝπτυξε με πρωτüτυπο
τρüπο την πραιτιχþ πλευρü τηò
φτλοσοφßοò των στωικων,
προσφÝροττταò Ýτσι στουò
ηροκτrßοýò Ρωμοßουò Ýνα σý(πημα
κστονοητü χοa lκσνü νο τουò
οδηγþσει στη ζωþ l(ar την πολιτικþ
τουò δρüση, Το De ΟftßòΙßsτου
ΚτßÝρωνα Βοσßζετσι στο Ýργο του
Πανοßττου, χσι ηορÝχει Ýνο σýγολο
κονüνων συμπερ.φορüò, yra τουò
οποßουò δηλþνετατ κατηγορημστικα
üτι σηοτελοýν Ýνσ «δεýτερηò τÜξπò»
ηΘ!κþò, προορτσμÝνο νο
σýοτημο
καθοδηγεß ονθρþπουò που üεν εßνοι
οκüμη σοφοß κοι ικονοß νσ εßνσι
αγοθοß με την ιδανrχÞ στωτκÞ
σημοσßα. Εργο του: Περß ηουχΙσò τηò
ψυχþò, ηερß δικοοτþν, Περß
προνοßοò r(.Ü. Σþμερα σþζοντσι
ελÜχ.στα αηοσπÜσματο,
Ξηματτflκüτεροò μοθητþò του υπþρξε
ο ΙΙοσετδþντοò, ο οποßοò μσζß με τον
Ιτσναßττο Ýπο.ξον κοθορτσττκü ρüλο
στη σýζευξη του ελλην,χοý και του
ρωμοßκοý ßüσμου.
ΜÜρκοò Τý}ýτοò
ΚικÝμον
(106-43 π.Χ.)
συγγροφÝσò, ρþτοροò και
πολιτικüò, γεννημÝνοò στο Αρπßνο,
^οτßνοò
κορυφοßα πρ'δσωπικüτητσ τηò
ορχαßοò Ρþμπò. Σποýδοσε σfη
Ρþμη, την Αθþνο κστ σε üλλεò
ελληνικÝò πüλειò. Κστεßχε τÝλειο την
ελληνιßrß ποιüεßα κοι εηηρεÜστηκε
ΒοθιÜ οπü την ελληνικþ φτλοσοφßσ
και τÝχνη. θΙελÝτησε ρητοριχÞ κοι
φιλοσοφßσ με τον Διüδοτο τον
Στωικü, τον Φοßδρο τον Επικοýρειο
κοι τον Φßλωνα τηò Αχοδημßοò, Εγινε
ýποτοò το 63 π.Χ. l(or μοτοßωοε τη
συνωμοσßο του Κατιλßνο με τÝσσεριò
λüγουò, τουò ΚστrΙrγ,ουò,
Εξορßστηκε το 58 π.Χ. για τιò
συνωμοσßεò με τουò οποδοýò του
Ιουλßου Κοßοορα. Τüχθηκε με το
μÝροò των οπαδþν του ΙΤομπÞιου
üταν εξερρüγη ο εμφýfuοò πüλεμοò,
αλλü συψτüχθηχε ξανü με τον
Κοßσορσ μετÜ τσ Φüρσολο, Iθετü τη
δολοφογßο του Κοßσορο, ο ΚικÝρων
ΕπrτÝθηκε με τουò Φrλιπη,κοýòτου
ενüγτια .τττò φßοδοξßεò του
Αντωνßου, αλλÜ αυτü Ýγινε η αιτßα νο
üολοφονηθεß οηü τουò πληρωμÝνουξ
δολοφüνουò του Ατττωνßου, με
φρικτü ακρωτηριασμü. Σημσντικü
Ýργο του: Περß ρþτοΡοò, Βροýτοò, Ο
Περß
ρþτωρ, Περß τηò δημοκροτßσò,
των νüμωγ, Περß τωγ ορßιηγ του
κολοý κσ, του κοκοý, ΠεΡß τηò
φýσηò τωγ θεþν, Περß τηò
ηροφητεßοò, Περß των κοθηκüγτωγ,
Συλλογþ Εηrοτολþν. Ο ΚτßÝρων εßχε
το προνüμιο νο συνδεθεß με την
ελληνικÞ σκÝψη με μιο κοθαρüτστπ
xar ορμονιßþ γΡοφþι ηου γ,α
ηολλοýò οιþνεò θεωρþθηκε
παροδειγματτκþ.
ΜÜροτν Πüπλιοò
Βτργßλτοò
(70,19 π.Χ.)
ποιητþò, απü τοττò
^οτßνοò
μεγολýτερουò στην πογκüσμιο
λογοτεχνßο, γεννπμÝτrοò κοτττÜ στη
ΙßÜιττουο. Ητον γτοò πλοýσ!ου
γσιοκτüμονο kor σποýδσσε στην
Κρεμüνο, το ΙΙßüγο χοι τπ Ρþμπ
ßοντÜ σε επικοýρειουò κοι
αλεξονδρινοýò λογßουò. Το πρþτο
του Ýργο, το «Βουßολικü», δÝßο
συνθÝσειò σε εξüμετρουò στaχουò,
που χρονολογεßτοι μεταξý 42 και 39
η.Χ., εßνα. εμπνευσμÝνο οπü το
«Ειδýλλια» του Θεüχριτου, κοι
περιγρÜφε. την þρεμπ ζωþ τηò
εξοχþò üπου ο ποιητÞò χιτταφεýγει
yra γα ξεχÜσετ την ορπσγÞ των
πστρτκþν χτπμÜτων. lßε την
πΞροτßaνηση του liolxriuo, ο Βιργßλιοò
συνÝθεσε, ανÜμεσσ στο 37 κοι το 3Ο
π.Χ., τσ «Γεωργικü», διδοßτιιü
ποßημα σε 4 ΒιΟλßσ üπου γρüφει γιο
τπν κολλιÝργεια των χωρσφιþγ. lßε
τπν.ßΑτνετÜδο», Gπ!κü ποßημα οε Ι2
ΒιΒλßα, το οποßο συνÝθεσε οπü το 29
þò το Ι9 η.Χ. lßοτ το οποßο Ýμετνε
οτελεßωτο, μÝσω του επ!χοý ποιητþ
Ετrντου, συνδÝετοι με τον Ομηρο,
ολλü ανονεþνε! το ομηριßü
μοντÝλο
με μιο εντελþò κσινοýργια αιττaληψη
του «Ýπουò»ι ο þρωσò γßνετοι πτο
σνθριßπνοò, απομυθοποεßται κοι
χρηαμεýει ßυò οφορμÞ για τη μελÝτη
του ονθρþπνου πüνου κοι των
ονθρþπινων ορßων. Τοξßδεψε σßηγ
ΕλλÜδα το ß9 π.Χ. με σκοπü νο
διορθþσει το Ýργο του ερχüμενοò σε
επαφþ με τον εΛληνικü ιüσμο, ολλÜ
ορρþστπσε στο θΙÝγορο κοι πÝθανε
στο ΠρßντεQ το ßδιο Ýτοò.
ΔÝκτμοò Ιοýντοò
ΓτουθενÜλτιò
(55-130 μ.Χ.)
Κορυφοßοò σοτιριιüò
^στßνοò στο Ακουßνο.
ποτητþò, γευγημÝνοò
Σýμφωνο με την πορÜδοση, üτον
γιοò πλο{ßοτου απελεýθερου.
ΕγκατοστÜθητ(ε οε νεορþ ηλτκßα aπη
Ρþμη κοι οσχολÞθηκε με τη
ρητορικü. Ζοýσε φτωχ!τ(Ü τßατ
συνmροýντον κυρßωò σπü πλοýσ!ουò
φßλουò του. Κστεßχε μ!α κοτþτερπ
δτοιmτικþ θÝση χατ μò τιò σÜττρÝò
του κσταßεροýγωνε τιò επεμΒüσε!ò
τýrγ ουλτßþν στπν πολιττκþ ζωþ. Γιο
το λüγο σιττü εξορßσmκε επß εποχþò
Δομτπσνοý aπην οπüμΞßρπ πüλη τηò
ftγýιττοß, Ξυþνπ ßΑσουþrΙ þ στη
Σιοτftτ. Ηετü τη δολοφονßα του
Δομπιανοιß εττÝστρεψε στη Ρþμη,
οπüτε raιopt'ω να κυχλοφορεß
ευρýτερα τξ σüττρÝò του, κοτü την
περßιýο 9&ß2ε, ττ!ν ουτοßρατüρων
ΝÝρΒο igegat, Τραßανοý (98.ßτ7}
κοτ Αδριονοιß ßßß7.ß38l. προò το
τÝλοò τηò ζωþò του þταττ
ΦqτrιýρτσμÝγοò ηοιπτþò και ζοýοε
σΕ σχεfl{ü Üνετο οπßτι στη Ρþμη,
φιλοφνÝντσò εßεa τουò φßλουò του,
ßοθßη κοι αγρüκτημο στο ΤaΒολι, με
δοýλουò κοι ζþο. Σþζοτττσι ß6
ΣÜτιρεò σε πÝιττε ΒrΒλßο, που
γρÜφτητ(αγ μεταξý του ΙΟΟ ßοτ του
Ι27 μ.Χ. Ior στιò οποßεò επικρßνει τιò
!δταιτερüτητεò ι(στ το ελαττþμοτσ
τηò κο!νωνßαò τηò εποχþò του, ενþ
περßοπτη ΘÝση κοτÝχετ η ιριτιχþ τηò
ελληυχþò επßδρασηò στη ρωμσßκþ
καθημερυüτητα. Το κσυοτrκü του
σττλ εππρÝασε ιδιοßτερσ το
ßΙεσαßωνο.
ΜτθριδÜτηò Στ
ο ΕυπÜτωρ
(132-63 π.Χ.)
ΒοσλτÜò του Πüτrτου, ο
ονομαζüμενοò ßΙÝγοò. ΑγÝΒηχε στο
θρüνο το Ι2Ο π.Χ., διαδεχüμε,τrοò τογ
ποτÝρα του ΙΙιθριδÜτη Ε'τον
ΕυεργÝτη, αλλü λüγω του νεαροý τηò
ηλτχßσò του την εξουσßα οσχοýσε η
μπτÝρο του, μÝχρι το ßß2, οπüτε κσι
Βοσιλεýετ μüνοò του φυλακßζονταò
τον αδελφü του κοι τη μητÝρο του.
ΕπεξÝτεινε το Βασßλειü του στ.ò
Βüρειεò χαι νüτιεò οκτÝò τηò Ιßαýρπò
Οüλοσσοò, προò την Κριμοßα κοι την
Κολχßδο. Στην αρχfr συμΒτΒüστηßε
με τουò ΡωμΞßουò, αλλü κατüπιν
σχΕδßοσε νο τουò διþξει οπü τπν
Δσßα. Το 9Ο προσπÜθησε ανεππυχþò
να διþξετ τον ΝτχομÞδη τηò Βιθυνßαò
που Þτσν συνεργüτπò των Ρωμαßων,
αλλÜ στπ συνÝχειο νßκησε το
ρωμαßκü στροτεýμοτσ που
απωθþθηχον στην Προποντßδο κοι το
Aryaio. ΣυμμÜχησε με τιò
περισσüτερεò ελληνιιÝò πüλαò τηò
Ι/hκρÜò Ασßοò. Αγωνßστπχε ενüντιο
στη Ρþμη που τρειò φορÝò τοý
κþρυξε πüλεμο |Μιθριδατιτοß
πüλεμοι}. Στον πρþτο ßα9.α5 π.Χ.l ο
ΙΙΙΙιθριδÜτηò νιχÞθηχε απü τον Σýλλα,
στο δειÞτερο ß83.θΤ π.Χ.l νßχπσε τογ
ΙßουρÝνο, ενþ στον
^οýκιοο ^ιχßυο
τρßτο χαι ο Πομπþιοò
κοτοκτοýν ^οýχουλλοò
τον Πüντο χοι ο
]ßΙ!θρτδÜτηò, προδομÝνοò οπü το γιο
του Φορνüκη, δτÝτοξε Ýνον ΤαλÜτη
νο τον σχοτþσα. Ο ΠομπÞτοò τον
Ýθσψε στη Στνþπη. Ο ]υτΟρτδüτηò
υπþρξε γεννοßοò πολεμιστþò κοι
ηγεμüνοò με μεγÜλεò πολιτικÝò
ικσνüτπτεò, Ýναò θρýλοò τηò
τελευτοßαò ελληυστιχþò περιüδου.
23
 ßο' Ξ-_ -

ß: {
ι

ι
ßJ -ξÞ.:: -,ßΕ.
<

1. «0 ΦιλüσOφοò,,.
Ρωμαßκü 0ντßγρOφο q
ελληνισικοý αγüλματOò
του 30υ 0ιþν0 π.Χ.

ιιOJò σι]\,ÝΒαι\,ε ιοιιε,lò οιιιι(ι\,ιιιτοιατC)ι σιο χ(υρο το,_

1ßιι λΝ ι].()) ΓΙ ι ι ι,ιιι, ι. ι ιιιι
ΙΙνευμ(ΙΙΟ(, lr(ll tΙlß, ΤΙ\\ΙΙò ΟΙΙΙιJò ηΙαν η ZiιllPtΙ(Ιl,
οlιι'ιτι;ιιιι: ιßιιΙ)ιιßιιτιß ι()L Ι Ι(ι\ιιιι(j]ιιμιßιιυ ()ιιßιßιι\ιιτ ßι<ιιι
ΚΙ1. 11 ΙΙ()Ι-(jΙΚtΙ ΚCΙΙ ΙΙ \ε(ιΙΙΙι tρΙιΙ. \'α ΙΙην εΧΟΙΤ\'Κα_\,
λιεργηθει Cιιιü ιοι,ò συμιιιιιρ]ι;ιτιc ι()ι. Ý(,τυ) και ο:
καποlο ειιτιιεß.,ιι ι.\ιιχτò;ιcι σι,γκρß(j+ιο με ικιι\]
ιι(]ι. οι ι,\ (ισ\ο,\ι-ßοι τò Cιυι ι ò ει\α\, ειιιτι,χτ ι οιο\, ε.\,
λιι,τκιß sι ιριι: L{ ιρμιl\εη π()υ () ι]πι([)ανηq διυιι
()ι]ρ\¼(, ε\ι]ι \tι ΠΙ)οΒßlλt]ι ι,ßνατ üιτ «ιΙ διΙμüοια ι
ιιò 7οιιrκ()υ,Δανεò δlατριüιιò ιοι; (l. .1 5) ο ΜÜρκοò κιßιιτιοι1 ι κτρεq)ει ιιò τÝχ\ιε](,, και ε:ßι,αι ιr ιριλοδιιξι,,
Τýλλτοò ΚκÝρων. εναò αιιο ιοιrò ιπιιι,ανßστερουò ι,κεßι,ιι που ιιριικιι,\εß Ýq)ε()ι1 \ τιι σττουδÝò, τjνιι) π(ß,
Ρι,ιτιιιτιιυò ριlι ορεò. ιlιι,\οιßοqιουò και πιιλι κουò ιοι ι ι 1ιτιμι ε \ιιυι ιατ πßlνι()ιι, üσι:ò ι εχνεò αποδοχ ιμßι Ζοντ ιι
1«ιυ ατιßιτια π.Χ.. αλλα κ(ιι ()λ0)\ι ι(ι)ν τπ()χ(ýν τιτò λιι- (ιιι() ιο π.\ηß]ο(,ιß. I]ιναι φιινεlιü üιι με ια λüγτα ιι
ιτνικηò γραμμα ιε:ιιιò. π1ιιισι ιιιt)ει να ει)μιι\τε]ι]οιι ι (ιυι(ι ιιρο(,;π(lθεß ι,ι.ι ιιιιιολογιßσει, και οε κßιιιοια ,

\η \,εγονüò ιιου δι,ι, ι]πßιρχCι κιιl,ικι αlιιριΙßι)λß(ι οιι κι(ιι'Ι1 \ß(Ι εΙ]μlΙνευσι]l. ιΙΙν οι].ΙΙμΙΙ εLιφ(Ιντση oxr ιΙι
0ιι ι,τχι, προκαλÝσΓτ καιßτ καιρουò ιιδιινττρß,ò ι;κι \ο ιιý\ πCιρ(ιι]aιν(, ιι]χν(ι)\-, αλλÜ ακüμη και αυι1
ιιπ,l(] κ(lι ευλιιγιι ερι,ιτημιιιτκÜ ιßιοιιò ιßυμ πολτιεò ιοιι: ιιri] πο]ησηò κ(ιl. Iιολ] τιι:ρκ;σι)ιι:μιο, ιηι, ιlιτ,Κισοιριι

2,4
 Φ;
\
,\ ιι
\

fi€
bb..

Ý
Ý."

στη Ρþμη. Αντßθεια, yra ιτò πνευματτκÝò εκεßνεò
δρασιηρτüιητεò που χρησlμοποτουσαν ιη γλþσσα
ωò μÝσο εκφραοιτκü η ωò υλτκü yra καλλττεχντ-
κοýò χετρτομοýò, ια ηγεττκÜ σιελÝχη ιηò Ρþμηò -ü-
σα ΒÝβατα αυü αυιÜ εßχαν την πρÝπουσα πνευματτ-
κÞ kar καλλττεχντκη καλλτÝργετα- εßνατ αυολýιωò
δταπτστωμÝνο απü ιην Ýρευνα των πηγþν üττ, κατÜ
τα ιÝλη ιων δημοκραττκþν χρüνων, δηλαδη γýρω
στο δεýτερο μτσü του 1ου ατþνα π.Χ., üχτ μüνο Ý-
βλεπαν με θαυμαομü και ενθουστασμü τα ελληντκÜ
επττεýγματα στουò συγκεκρτμÝνουò χþρουò, αλλÜ
ατσθÜνονταν επτπλÝον την ανÜγκη να υψþσουν
kar το δτκü ιουò ατομτκü kar εθντκü ανÜοιημα σια
πεδßα αυιÜ.
Η παρüρμηση yra τη δημτουργßα μταò εθντκηò
λογοτεχνßαò με καιÜλληλη δτασκευÞ kar μßμηση
ιων ελληντκþν προτυπων εßνατ πτθανüν να Ýχει 2. 0ι περιπÝτειεò
ιην αρχß τηò σε πρακττκÝò ανÜγκεò περτσσüιερο, του 0δυσσÝ0 ση
με πρüιυπο ιο ελληντκü παρθÝνετο καιÜ ιο δεýτε- υπÞρξε πηγÞ
ρο μισü ιου 3ου ατþνα π.Χ. εßνατ φανερü üττ αυÝ- Ýμπγευσηò για τη
βλεπε σε λεττουργτκη χρηση, Το πεδßο τηò τδτωττ- ρωμοßκÞ λογοτεχνßα.
κßò kar τηò δημüσταò Ζωßò, που üλο κατ δτευρυνü- Αγüγλυφο του 1ου
ιαν μειÜ το ιÝλοò του Α' Καρχηδοντκου υολÝμου αιþγα μ.χ. με τιò
(241 π.Χ.), εßνατ επüμενο üιτ προþθησε κατνοýρ- φιγοýρεò του
γτεò τÜσετò kar ενδταφÝροντα, καθþò ιο φÜσμα των 0δυσσÝο κοι τηò
ρωμαßκþν δτπλωματτκþν ι<ar εμπορτκþν συναλ-) Πηνελüπηò

25
ΑνιιΖιτ,η-ΑκτιΖΗΛιΑ

4. ΠροτομÞ του
Μüρκου Πüρκιου
ΚÜτωνα του
«ΤιμητÞ».
5. ΓκροβOýρα με
τον Πλßυο τον
Πρεσβýτερο,
6, 7. ΜεσοιωνικÜ
χειρüγραφα του
«De rerum
naιura» του
Λουκρητßου

λαγων, το ουοßο üλο κατ δτευρυνüταν, απαιτουσε υ-

ψηλüτερο επßπεδο πνευματτκοý μüχθου και επι-
τευξεων. Η ανÜγκη yra ανýψωση ιου εθντκου γοη-
ιρου εßνατ κατανοηιη ωò συνÝπεια ιου üλο και ση-
μανιτκüτερου ρüλου που η Ρþμη αισθανüταν üττ
καλεßτατ να αναλÜβετ οτον ελληνüφωνο κüσμο.
Το ηαραπÜνω κßνητρο. üσο και σημαντικü αν εß-
var yra τη ρωμαßκη δημιουργßα με αφετηρßα τα αι-
þντα ελληντκÜ πρüιυπα, δεν εßναι ασφαλþò kar ιο
μüνο. Ο ιρüποò -üχτ πÜντοτε καλοπροαßρετοò- που
οτ Ελληνεò ανττμετþπτΖαν τουò πνευμαιτκÜ υπο-
δεÝοτερουò Ρωμαßουò θα πρÝιει να εßχε την επß-
δραοη ιου σττò προθÝσετò, ττò επτδτþξετò kar ια κß-
νητρÜ ιουò. ΥπÜρχει Ýνα περßφημο χωρßο στα λαττ-
ντκÜ κεßμενα, το οποßο εßνατ τδταßιερα χαρακιηρτ-
οττκü. Το παραδßδει ο ΓΙλßντοò ο ΠρεσΒýτεροò
(Ν.Η., ΧΧΧ.14) : Ο Ττμητßò (Censor) ΜÜρκοò
Πüρκτοò ΚÜτων, πολτττκüò γνωστüτατοò yra ττò συ-
ντηρηιτκÝò του αρχÝò, απευθýνειατ οτο yro του
ΜÜρκο, σε κÜιοτα απü ττò επτοτολÝò του. Αφοý τον
προετδοποτεß yra ττò καταστρεπτικÝò επτπτþσετò
ιηò ελληντκηò λογοτεχνßαò, αναφÝρειατ οε μτα δη-
θεν συνωμοσßα ιων Ελληνων γτατρþν να εξοντþ-
σουν üλουò τουò ΒαρθÜρουò, συμπερτλαμθανομÝ-
νων φυστκÜ και ιων Ρωμαßων, τουò οποßουò περι-
Ο τρüποò ηου οι €flRηγεζ oντιμ€τþfl!ζα\ι
τουò ι,!νΕυμOτιΚÝ υΠοδ€Ýστ€Ρουξ Ρωμαßουò εßΧe
€πßδροση στιò προδÝσειò κοι τιò €πιδ!þξ€ιξ ταυò
φρονηττκÜ αποκαλουν Οπικουò, ατιοδßδονιÜò τουò
την ονομασßα ενüò καθυσιερημÝνου λαου ιηò Ιτα-
λßαò. Και ο ΚÜτων καταληγετ οιην επτστολÞ ιου:
«Σου απαγüρευσα να κÜνειò παρÝα μθ τουò Ελλη-
νεò Υταιρουò».
ΑλλÜ και ο Ρωμαßοò κωμικüò υοτηιßò Τßτοò
ΙνΙÜχκτοò ΓΙλαýτοò δεν δτστÜΖει, üταν αναφÝρεται
σιουò συμπατρτþιεò του, να τουò προσÜπτετ το επι-
θετο «θαρθαροò». Ειστ, γι'αυιüν ο Ρωμαßοò πorn-
ιηò ΝαßΒτοò, ουγγραφÝαò ιου περßφημου Ýργοι
Be]]um Poenicum, εßναι «ΒαρOαροò» (Δ4τº., 211.
2), με ιην, üιωò φαßνετατ, ουδÝτερη Ýwora ιου «ξÝ
νου», και ο ßδιοò, μεταφρÜΖονιαò σια λαιτντκÜ, με
ιαφρÜΖετ στα «θαρΒαρτκÜ», üπωò εßναι ολοφÜνερτ
απü ιη φρÜση του «Plautus vortit barbareι
(?rln., 19).
κιüò ΒÝθατα απü ιτò περτπτþοετò αυτÝò, c
Ρωμαßοι ßξεραν πολυ καλÜ üττ με ιον ε)
ληνικü üρο «θÜρOαροò» εννοεßιατ 'xr μ
νο ο μη Ελληναò, αλλÜ kar ο αυολßττστο,
Ýννοια που και or ßδιοι χρηοτμοποιουσο
συχνüιατα οια λαττντκÜ κεßμενα (πρΒλ. Κικ., Re;
Ι, 5Β), και εßνατ βÝβατο üιι ανιτδροýσαν üχτ μüτ
ο' αυτη καθ' εαυιη ιην Ýννοια ιηò πολτιτοττκßò κ
ιωιερüτηιαò, με την οποßα Þταν φορττσμÝνη η λ
ξη «SÜρΒαροò», αλλÜ kar -υολý περτσσüιερο- σ
γεγονüò üιτ kar αυιοß or ßδτοτ καταιÜσοονταν α]

26

τουòΕλληνεò σιην ßδτα υολτττσιτκÞ κατηγορßα με
Üλλουò λαουò, που και or iδror or Ρωμαßοτ αποκα-
λοýοαν «ΒαρθÜρουò»» (πρΒλ. Λουκßλ., 615-6,
Marx).
Eivar πολυ πιθανü üττ η στοΖÞτηση ιου εθντχου
γοηιρου kar η αßσθηση ιηò πολτττσττκßò καιωιερü-
ιηταò, η οποßα γτνüιαν ακüμη mο συνετδηιß αιü
ιη στÜση που και or ßδτοι or Ελληνεò κρατοýσαν α-
πÝναντß τουò, εισßγαγε Ýνα σιοτχεßο Üμτλλαò kar α-
νιτΖηλßαò σιο θαυμασμü ιιον Ρωμαßων συ!¾ραφθων
yra τα ελληντκÜ τουò πρüτυπα r<ar στην, κατÜ κÜ-
ποτο τρüπο, Üνευ üρων υποταγß τουò σιην πολτττ_
σιτκÞ ακτινοβολßα εκεßνων. Αυιü βÝβατα καιÜ κα-
νÝνα ιρüπο δεν σημαßνετ εχθρτκη δτÜθεση, και πο-
λý περτσσüιερο μßσοò, προò τουò Ελληνεò προδρü-
μουò, Θα μποροýσε κÜλλτσια να σημαßνετ αγÜπη
kar πüθο yra μßμηση. Οιαν ο ποτηιηò Δουκρηττοò
στουò περßφημουò εκεßνουò στßχουò του ιρßτου θr-
Βλßου του εξαßρετου ποτημαιüò του De rerum
natura απευθýνετατ στον Επßκουρο, στ'αχνÜρτα
ιου ουοßου με σεθασμü kar αγÜπη βαδßΖει, η φρÜ-
ση ιου «üχτ ιüσο απü επτθυμßα να σε ανταγωντσιþ,
üσο απü αγÜπη, / γτατß λαχταρþ να σε μτμηθþ» εß-
var απüλυτα ενδετκιτκÞ (Λουκρ., Π, 5-6).
Εßναι γεγονüò üιτ με το ιÝλοò τηò δημοκραιτκηò
περιüδου (περß ιο 31 π.Χ.) η πρüθεση να δημτουρ-
γηθεß μτα εφÜμτλλη λογοιεχνßα σιη λαιτντκÞ
γλþσσα εßχε εδρατωθεß, μτα kar η ΕλλÜδα παρεß-
8. Αντßγροφο
προτομÞò του
Μüρκου Τýλλιου
ΚικÝρωνο
(Μουσεßο
Κοπιτωλßου,
Ρþμη)
tr
χε üχτ μüνο ιο υλτκü yra μßμηση αλλÜ kar ια πρü-
τυπα, προò ια οποßα or Ρωμαßοτ μποροýσαν να α-
ναμετρηθουν, αφ' ειÝρου, αυιοß or iδror or Ρωμαßοτ
ατσθÜνονιαν üιτ Þταν πια σε θÝση να αναλÜβουν
ια ηνßα μταò πνευμαιτκηò καOοδßγησηò ιου κü-
σμου, ο ουοßοò μÝχρτ εκεßνη τη σιτγμß Þιαν κα8α-
ρÜ ελληνοκενιρτκüò. Αρχτσαν λοτυüν να προοπα-
θοýν να ανεβÜσουν το επßπεδο τηò πνευματικηò
τουò παραγωγßò, να εξτσωθουν, ετ δυνατüν, σε τοý-
ιο Þ εκεßνο ιο λογοτεχντκü εßδοò kar να δτκατολο-
γÞσουν, üπωò εßδαμε Þδη, ιην üποτα Ýλλετψη ß
καθυστÝρηση.
Η kupra προσπÜθετα συνßσιαιατ σιην εξßσωση ε-
νüò Ρωμαßου συγγραφÝα με Ýναν Ελληνα στο ßδτο
λογοτεχντκü εßδοò. Αυτü δεν σημαßνετ βÝΒατα üττ
γτνüταν κÜποτα κρτττκß συγκρτση των δýο εκπρο-
σþπων Þ üττ ο Ρωμαßοò εßχε φτÜσετ το επßπεδο του
Ελληνα, αλλÜ απλþò üττ οτ δýο συγγραφεßò απο-
τελοýσαν ιουò εξοχüιερουò εκπροσþπουò τηò ρω-
μαlκηò Kar ιηò ελληντκηò πλευρÜò οιο συγκεκρτ-
μÝνο λογοτεχντκü εßδοò. Ετστ, ο ΜÜρκοò Πüρκτοò
ΚÜτων, ωò Ýξοχοò ρßιοραò, αποκαλεßιατ -ττ φυοτκü-
ιερο;- «Ρωμαßοò ΔημοσθÝνηò» ( Πλουι., ΝΙÜρκ.
ΚÜτ.,4 / Αππ,, /6., 39), υρÜγμα που σημαßνετ üιτ η-
ιωτ ο μεγαλýτεροò Ρωμαßοò ρηιοραò ιηò γεντÜò του.
)
Η δημιουργßα εδνικÞò flογοτ€χνßοò οφòßη€τοι
Π€ρισσüτ€Ρο σ€ ονüγΚòò €ι(παιδ€υτιΚÞò
υφÞò κοι Αιγüτ€Ρο σ€ κßνητΡο γοÞτρου
2º
ΑνιιΖιΖιe-ΑκτιΖFτΛιΑ

θ. 0 ποιητÞò
Εwιοò σε Ο Ρωμαßοò ποτητηò Εwτοò, ο οποßοò θεωρεßτατ ο
προτομÞ και σε ουστασιτκüò δημτουργüò ιηò ρωμαßκηò ποßησηò
μωσαßκü του 3ου kar, μÝχρτ ιη δημοσßευση τηò Ατνεταδαò ο πτο α-
αιþνο μ.Χ. (10). ξιüλογοò επτκüò ποτητßò τηò Ρωμηò, ανττστοτχεß α-
11,0 0ρýτιοò σε σφαλþò προò ιον Οι:ηρο (βλ. Κικ., Orat., Ι09 /
ανÜγλυφο και ο Ορατ., Ερ. II.1.50, πρΒλ. aur., 2Β-30), χωρßò βÝΒατα
ΤερÝνηοò σε kar εδþ να γßνετατ κÜποτα σοθαρη φτλολογτκη
οναγεννησιοκü κρτιτκη, αλλÜ με αφετηρßα πÜντοιε το γεγονüò üττ
β,βλßο (12} η ελληντκÞ λογοτεχνßα εßχε προηγηθεß χροντκÜ,
εßχε δþσετ Ýξοχα ανιτπροσωπευιτκÜ δημτουργημα-
ια οχεδüν οε κÜθε εßδοò ιου γραπτου λüγου kar,
καιÜ συνÝπετα, αναγνωρτΖüταν ωò το πρüτυπο yra
ιη ρωματκη συγγραφΙκη ΠαραΥωΥη.
Eivar üμωò γεγονüò üιτ τα επτιεýγμαια ιου ΚτχÝ-
ιχýνα kar ιων λογοιεχνþν τηò εποχηò του Αυγοý-
(που επÝφεραν ορτσμÝνεò σημανιτκÝò αλλαγÝò kar
κÜποτεò üψετò ιηò σýγκρτσηò ανÜμεσα σιουò Ρω-
μαßουò Kar ιουò Ελληνεò συγγραφεßò αρχßΖουν τþ-
ρα να απηχοýν μτα ουνετδηιÞ ανττΖηλßα. Ο ΚÜιων
kar ο Εwτοò δεν εßνατ πτα ια φυστκÜ αντßσιοτχα
ιου ΔημοσθÝνη κατ ιου Ομηρου, γταιß ο ΚτκÝρων
kar ο Βτργßλτοò, ωò κατÜ πολý αξτολογüιεροτ, Ýρ-

Στο τÝflοζ τιºò δrlμ§κραfl,{Þζ ΓΝ€ρßüδαßJ { ! Γι" }
εδραιþδηκ€ Γι ÜΓßOψ$? να Γ|μιουργη §ß
ξÜμιfrΠη frογατε ßα στιτ frατινικÜ γΩ σσα
χονιαι να καταλÜβουν ιη δÝση ιουò (Κοßνι.,
XIT.lr.26). Οι Ρωμαßοι kprτιkoi Ýχουν τþρα την τÜ-
ση να υΠοΥραμμτΖουν ιουò ιομετò εΚετνουò, οιουò
οποßουò πτσιεýουν üιτ or Λαιßνοτ συγγραφεßò κα-
τüρOωοαν να φτÜσουν τουò Ελληνεò, χωρßò βÝβατα
να παραλεßπουν να αναφÝροντατ kar σιουò ιομεßò
που, καιÜ ιη γνþμη ιουò, υοιεροýν. Θα πρÝπετ να
τοντοιεß εδþ το γεγονüò üττ απλÞ παραδοχß ιηò ελ-
ληντκηò υπεροχηò δεν εßνατ πτα τδταßτερα συχνÞ
στα κεßμενα ιων Ρωμαßων συγγραφεωγ πρÜγμα
που σηματοδοιεß κÜποτο πνευμα ανιτΖηλßαò στον
πολτιτσιτκü τομÝα, kar ετδτκüτερα σιη λογοτεχνßα.
Ακüμη kar ο τσιορτκüò ΓÜτοò Σολλου,σττοò Κρß-
σποò, αναφερüμενοò στο ελληντκü προΒÜδτσμα στη
ρηιορετα, φαΙνειατ να εwοεΙ οτΙ αυτη, οΠωò Kar η
υττεροχß ιων Γαλατþν σιην πολεμτκη δüξα, εßναι
κÜττ που ανÞκετ στο παρελθüν (Σαλλ., Caf., 53.3).
Η ελληντκÞ υπεροχη, Þ τουλÜχτοιον ιο ιροSÜδτ-
ομα, αναφÝρειατ ΒÝθατα κατ πÜλτ συχνÜ, αλλÜ συ-
νηθωò συνοδευετατ απü επτφυλÜξετò, εξηγησετò η
δτκαιολογßεò.
ΑυιÞ ιη γραμμÞ υτοθειεß κυρßωò ο ΚτκÝρων. Σια
ετσαγωγτκÜ κεφÜλατα ιων ?usculanae Dispu-
tationes εκ8ειετ, üπωò εßδαμε Þδη, ια επτχετρημα-
ιÜ ιου üσον αφορÜ ιην Üσκηοη ιηò φτλοσοφßαò στο
ρωμαßκü περτSÜλλον. Στο Ýργο αυτü παραδÝχετατ
(Κικ., T,D., I.3.) üιι or Ελληνεò υπηρξαν ανþιεροι
απü ιουò Ρωμαßουò οε 0Ýματα πατδεßαò, συεýδετ ü-
μωò να ουμπληρþσετ üιτ η νßκη ιουò εßχε μικρη α-
ξßα, μτα και στα χρüντα εκεßνα δεν υπηρχε αντßπα-
λοò yra να τουò ανταγωντοτεß. Η Ρþμη, ανιßθετα, Ý-
κανε θημαια προò ιην ποßηση σε μτα ουγκρτιτκÜ ü-
ψιμη εποχη. Σιη συνÝχετα αποπετρÜιατ. üπωò εß-
δαμε, να ερμηνευσετ ιη θραδýιητα ιων Ρωμαßοιν
με ιην Ýλλετψη εκτßμηοηò προò τουò ποτητÝò στπ-
πρþιμη Ρþμη, Ýνα επιχεßρημα που χρησιμοποιεß
Kar yra Üλλα φτλολογτκÜ εßδη ι<ar μορφÝò ιÝχνηò.
τον τομÝα ιηò φτλοσοφτκηò γραμματεßαò ο
ΚτκÝρων παραδÝχετατ πωò or Ρωμαßοτ ξεκß-
νηοαν αργÜ. Kar πωò δικü ιου Ýργο εivar να
ανυψþσετ τη φτλοσοφßα σε λογοτεχντκü ε-
πßπεδο στα λαττντκÜ (T,D.,Ι.5-6). Προσπα-
θεß να δεßξετ üιτ ο ρωμαßκüò χαρακτßραò ουτε ατνº-
κανοò εßνατ yra φτλοοοφßα ουιε την αποοιρÝφετα
Κατ yra να υποστηρßξετ την Üποψη αυιÞ, επτκα-
λεßτατ ιην ευρυταια δταδεδομÝνη παρÜδοση üττ
ΒασιλτÜò ΝοιηιÜò ηταν μαθηιηò ιου Πιfαγülη, πα-
ρÜ ιο γεγονüò üιτ, απü χρονολογτκηò πλευραò, μ
ιÝτοτα τοποδÝτηση εßνατ τελεßωò αστüρτκιη, εφ'
σον η Üφτξη ιου ΠυOαγüρα στην Ιταλßα φαßνειατ
ιτ συνÝβη 140 ολüκληρα χρüντα μετÜ το θÜνατο
ΝουμÜ.
Αντßθεια, στην περßπτωοη ιηò ρητορτΚηò
φατνειατ να εΠΙΧεΙρεΙτατ μτα παρüμοτα χρονολοτ
.

κÞ ανττμειþπτση. Τα ρωμαßκÜ επιιευγματα οιον
τομÝα αυιü θεωρουντατ απολýτωò τκανÜ να ouyKpr-
θοýν με ια ελληντκÜ, πρÜγμα που δεν προΒÜλλετ
την ανÜγκη ερμηνεßαò Þ ελαχτστοποßηοηò ιων ρω-
μαΙκþν ελλεßψεων. Kar εδþ, üπωò εßνατ φυοτκü, ο
ΚτκÝρων παραδÝχετατ ιο προθÜδτσμα ιηò ΕλλÜδαò,
kar τδταßτερα των Α8ηνþν. Θα μπορουσαμε üμωò
να παρατηρßσουμε οιτ, ενþ το κÜνετ αυιο, παρου-
στÜΖετ παρÜλληλα την εττßδοση των Ρωμαßων στη
ρηιορεßα σαν να υπηρχε ηδη πρτν αυτοß δτδοχθοýν
ια ελληντκÜ δτδÜγμαια kar υποδεßγμαια, και οαν
να μην υσιεροýσε σε τιποια η εγγενηò τκανüιηιÜ
τουò. Σιο Ýργο ιου De oratore (I.13) αναφÝρετατ
σιη ρητορεßα ωò την πτο ελκυσττκη κατ χρηστμη α-
πü ιτò τÝχνεò kar γτ' αυτü ωò ιην πιο δουλεμÝνη τü-
σο σιην ΕλλÜδα üσο kar οτη Ρþμη, ενþ σιην
πραγματεßα του Brufus (4θ) αναφÝρεια1 σιην υπε-
ροχη ιων Αθηνþν κατÜ την κλαστκÞ περßοδο σιον
ιομÝα ιηò ρηιορτκßò, kar δτερωτÜιατ ποτοò Üραγε Ü-
κουοε ποτÝ να γßνειατ λüγοò yra Ýναν Αργεßο, Ýναν
Κορßνθτο Þ Ýναν Θηβαßο ρηιορα (εκτοò ßσωò απü
τον Επαμετνþνδα) καιÜ ιην περßοδο αυτη. Ακüμη
και οιην εποχÞ ιου ποτÝ δεν Üκουσε κανÝναν να α-
ναφÝρειατ οε Ýναν ΣπαρττÜιη ρητορα. ΣυνεχßΖονιαò
στο De oratore περτγρÜφετ την ανÜπιυξη τηò ρη-
ιορεßαò, που ακολοýθησε ιην Üνοδο ιηò Ρþμηò σε
παγκüσμτα δυναμη. Στην αρχß or νεαροß Ρωμαßοτ,
ενθουοτþδετò αλλÜ χωρßò θεωρηττκÝò θÜσετò κατ
χωρßò μÝθοδο, ((πÝιυχαν üοα μπüρεσαν με την ευ-
φυßα ιουò Kar με ιη σκÝψη», υσιερα Þλθαν τα ελ-
ληντκÜ πρüτυπα kar or δÜσκαλοτ. Eivar φανερü ü-
13. «0 ΡÞτωρ», Üγαλμα του 2ου
'Ιου αιþνα π.Χ. (Αρχαιολογικü
Þ
Μουσεßο Φλωρεντßαò)
ιτ η σεΙρα σΚεψηò εr-
νατ και εδþ η ßδτα: κλßση, rka-
νοιητα kar κÜποτα ουοτασιτκÜ επτ-
ιευγμαια απü ιη ρωμαßκÞ πλευρÜ
προηγουντατ ιηò ετσαγωγηò ιηò ελ-
ληντκηò δτδασκαλßαò.
ΑλλÜ kar στον τομÝα ιηò τστορτο-
γραφßαò ο ΚτκÝρων ανττμειωπßΖετ ια
πρÜγμαια καιÜ ανÜλογο ιρüιο, καOþò
φαßνετατ να υποσιηρßΖετ üτι ια εργα
ιιον Ρωμαßων τσιορτκþν θα Þταν δß-
καιο να συγκρßνονται üχτ με ιουò þ-
ριμουò Üθλουò του Ηρüδοτου kar
ιου Θουκ:δßδη, αλλÜ με τα λτγüτε-
ρο ωρτμα ερΥατων ΠροΚαιοΧων τουò
(De orat., Π.51). Η δημτουργßα λοτ-
Πον ρωματΚων ανιΙσιοΙΧων Προò ια
ελληντκÜ μεγαλετþδη πρüτυπα εß-
var υπüθεση του μÝλλονιοò.
Ωò μτα Üλλη σημανιτκη δτκατολο-
γßα yra ιη ρωμαßκη καδυσιÝρηση
οιη λογοτεχνßα ο ΚτκÝρων θεωρεß
την Ýλλειψη υποσιηριξηò προò ιουò
συγγραφòßò. Εχονταò. üπωò εßπαμε η-
δη, αναφερθεß οιην καθυσιÝρηση ιων
Ρωμαßων να αποδεχθουν τουò ποτητÝò
(?usc. Disp., I. 3), kar θαστΖüμενοò εν συ-
νεχεßα σια λüγτα του Ττμηιη ΜÜρκου Πορ-
κßου ΚÜιωνα, ο οποßοò καιÝκρτνε τον ΜÜρ-
κο Φοýλβτο Νομπ¶τορ, επετδÞ συμπερτÝ-
λα3ε ποτητÝò οτην ακολουθßα του, ουμπε-
ραßνετ πωò δεν υπηρχε καμιÜ αναγνþριση
στην ποßηοη kar Ýιστ καιαληγετ üιτ η Ýλλετ-
ψη εκτßμησηò αποτÝλεσε την αττßα yra τη σχε-
ιτκη αμÝλετα προò ιο λογοτεχντκü αυιü εßδοò.
ΑυτÞ βÝΒατα εßνατ μτα μεμονωμÝνη μαρτυρßα,
υπÜρχουν üμωò kar Üλλεò ανÜλογεò σε Üλλουò
συΥΥραφετò Κατ Ποτηιεò, που πtστοποΙουν ιην α-
λÞθετα ιων λεγομÝνων. Ο Αýλοò ΓÝλλτοò α-
ναφÝρετατ (Ν.Α., ΧI.2.5) στη δταπßσιωση
του ΚÜιωνα üιτ δεν υ-
ΠηρΧε εΚιτμηση
σιην Ποιηιικη ιε-
χνηκατ«ανκÜποτ- )
Ανιι,η.ηe_ΑιττιΖΗΛιΑ

ß4. 0 Απüλλων με
τη λýρα του σε οò ασχολοýνταν μ'αυιüν ιον τομÝα η ο ßδτοò σý-
Ýνα φρÝσκο απü χναΖε σε συμπüστα, ιον φþναΖαν "μεθýσιακα"». Ο
την Ýπαυλη του ΟρÜττοò επßσηò προθÜλλει (Α.Ρ,,323 κ.εξ.) την υ-
Αυγοýοτου λτοιτκÞ νοοτροπßα που υπßρχε στη ρωμαßκß παι-
(Μουσεßο δεßα ωò Ýνα λüγο του χαμηλοý επτπÝδου τηò ρω-
Παλοτßνου,
μαßκηò ποßησηò, kar ο Οβßδτοò παραδÝχειαι
Ρþμη). (?risf., Ιν,10.21 κ,εξ.) üττ κüνιεψε να θυσταστεß
15. Η Αφροδßτη σττò επτιαγÝò ιου ωφελτμτσμοý, üιαν ο πατÝραò ιου
τηò Πομπηßοò τοý Ýλεγε να μην ασχολεßιατ με μÜιατεò επιδτþ-
ξετò, μια kar ακüμη και αυτüò ο Ομηροò πÝθανε
φτωΧοò,
ΑλλÜ kar οιην εποχÞ του ο ΚτκÝρων θεωρεß α-
παραßιηιο να αποδοχτμÜσετ, σε πολλÜ χωρßα των
Ýργων του, ιην Üποψη üιτ η ποßηση ηιαν μτα αση-
μαντη και Üχρησιη απασχüληση. Η πφßφημη δι-
καßωση τηò υοßησηò, που ο ΚτκÝρων περτÝχετ στο
λüγο ιου «υπÝρ Αρχßου ιου ποτητοý» (Pro Archia
poeta), καταλαμθÜνετ σχεδüν ια δýο τρßτα του üλου
λüγου. Η σημασßα που ο ΚτκÝρων αποδßδει εδþ
σιην υπερÜσπτση τηò ποßησηò πÜνω σε μτα σχεδüν
πρακιτκß βÜοη, üττ δηλαδÞ αποτελεß σταψυχß yra
τον Üνθρωπο ιηò δουλετÜò, üττ τροφοδοτεß τιò πηγÝò
ενüò ρητορα και üιτ αποτελεß κßνηιρο γτα Ýνττμεò

Ο Ορüτιοò πΡοΒüηf,ει την υf,ιστικÞ νοοτροπßο Χτεò σε ΚαΠοτεò

αη ΡωμοßκÞ ποιδεßο ωò f,üγο του χομηηοý
€πιπÝδου τπò ΡωμοfΚÞò ποßησηò
φτλοδοξßεò, δεßχνετ üττ μπορεß, σε ευρεßα κλßμα-
κα, or Ρωμαßοτ να ιη θεωροýοαν χÜστμο χρüνου kar
μτα χωρßò πρακιτκü ανιßκρτσμα επτδßωξη.
Εχονταò κÜνετ ττò παρατηρησειò ιου σχεττκÜ με
ιην ποßηση, ο ΚτκÝρων παρακολουθεß ττò ανιτστοτ-
Üλλεò τÝχνεò rιar επι-
σιßμεò (T,D., Ι.4-5). Αν ο ΦÜ-
θτοò Πßκτωρ εßχε κqιδßσετ ιο σεθασμü με
ιη Ζωγραφικη, θα εßχε kar η Ρþμη θγÜλετ
κολλττÝχνεò του επτπÝδου ενüò Πολυτιλεßτου
ενüò Πqησσßου. Η μουστκÞ επßσηò εßχε
στην ΕλλÜδα kar αποτελοýσε απαραßτητο
ιηò μüρφιοσηò ιου καθενüò, αφου θεωροýοαν
ενσαρκþνετ την «ýψτστη καλλτÝργετα»
eruditionem).
Επαμετνþνδαò, αυιη η εξÝχουσα μορò
ιηò ΕλλÜδαò κατÜ τον ΚτκÝρωνα, τραμ
δοýσε üμορφα με τη συνοδεßα λυραò, ε
τον Θεμτοτοκλη ιον θεωροýσστ λτγüιε
μορφωμÝνο, γτατß δεν Þιαν σε θÝση, Ü
ερχüταν η σετρÜ του σια δεßπνα, να συνοδεýσετ
λυρα. Ο Κορνßλτοò ΝÝπωò, σιο βßο ιου Επq
νþνδα, προσπαθþνταò να κÜνετ τη οýγκριση μι
ρωμαßκÜ υρÜγμαια (Χν.2.3, πρΒλ. praef. 1), εß
πτο συγκεκρτμÝνοò επß του προκειμÝνου: Ýχοντα
παρτθμησει τουò δασκÜλουò του Επαμετνþνδα
περτγρÜψει ιην τκανüτηια εκεßνου σιη μουστκf
χορü kar ιη φτλοσοφßα, παρατηρεß: «Kr αυτÜ, ι
φωνα με τα δτκÜ μαò ηθη, εßνατ ελαφρÜ kar ο
καιαφρüνητα, αλλÜ στην ΕλλÜδα, üπωò kar
λατüιερα, επανοýντατ πολý». Οò ιρßτο παρÜδε
ο ΚτκÝρων επτλÝγετ τα μαθηματτκÜ: τη γεωμι
ιη οÝβονιαν πÜρα πολý or Ελληνεò, γρÜφεη 1
ποτÝλεσμα να υπÜρχετ βα8υτατη εκτßμηση yra

μαθημαιτκουò,
ενþ or Ρωμαßοτ εß-
Χαν περτορßσετ τα μαθη-
ματΙΚα σιην πρακττκß τηò αρßθ-
μησηò ΚαΙ του υΠολοΥτσμου.
Θα πρÝυει να δεχθουμε üιτ, πprv απü ιο ιÝλοò τηò
δημοκραιτκηò περτüδου, ο συνδυασμüò του ποfuιτ-
κου φιλελληνισμοý kar του ρωμαßχου παφιωτισμου
εßχε δημτουργησετ Ýνα αßσθημα αιττΖηλßαò υροò
ιην ΕλλÜδα στον ιομÝα ιηò λογοιεχνßαò. Το αßσθη-
μα αυιü, καιÜ ιο μεγαλýιερο μÝροò του, μποροýσε
να εκφραοιεß μüνο με απüπετρεò να ερμηνευθουν
και να δτκατολογηθουν or ρωμαßκÝò ελλεßψετò.
Παρ' üλ' αυτÜ, το Ýργο ιων Λαιßνων συγγραφÝων τηò
γεντÜò του ΚτκÝρωνα Üρχτσε να καλýπτετ το χÜομα
ΚαΙ ιην Πορετα αυιη συνεΧτσαν or συ¾¾ραφετò τηò
εποχηò ιου Αυγοýστου. ΜορφωμÝνοτ Ρωμαßοτ Ýφτα-
οαν ιελτκÜ στο σημεßο να ανιτληφθοýν üιτ εßχαν
λογοιεχνßα Üξτα yra κρτιικß μελÝτη πλÜτ οια ελ-
ληνικÜ πρüτυπα. Η αßσ8ηση τηò Üμιλλαò αποκαλý-
πτειατ με προΒλÝψετò, ακüμη kar αττηματα τσüτηταò
με τουò Ελληνεò, kar ο αγþναò yra ιην απüσπαση
ιων πρωιεßων απü την ΕλλÜδα σε κÜθε λογοιεχντ-
κü εßδοò παρουστÜΖειατ τþρα ωò εθντκß επτταγß.
Ενα τÝτοτο επßιευγμα, που προκαλεß ττò ουγκεκρι-
μÝνεò εκδηλþσετò ανταγωντσμοý, προÝρχεται κυ-
ρßωò απü ιην εποχÞ του ΚτκÝρωνα και του Αυγοý-
σιου, και εßναι θÝβατα φυστκü üττ ιÝιοτεò εκδηλþ-
σετò Βρßσκουμε σε πληρÝστερη μορφη σε Ýνα με-
ιαυγοýσιετο συγγραφÝα, ιο ρητορα kar θεωρηττκü
ιηò ρηιορτκηò ΜÜρκο ΦÜβτο Κοßντιλτανü.
16.0 Ρωμοßοò
Ο ιρüποò που ο ΚτκÝρων ανττμετþπτΖε ια ελλη- ποιητÞò 0βßδιοò
ντκÜ πνευμαιτκÜ επττευγματα και την αποτυχßα των
συμυατρτωιþν ιου να φθÜσουν οιο ßδιο ευßπεδο, δß-
νει την εντυπωση ενüò συμθτΒασμου. Ωò φτλÝλλη-
ναò'κατ, ταυτüχρονα, ωò πατρτþτηò Ρωμαßοò φαßνε-
ιατ να οτÝκειατ στη μÝση, ανÜμεσα σ' εκεßνουò υου
Þθελαν να αυορρßψουν ιον ελληντκü πολτιτσμü η
να ιον αποδεχδοýν υπü üρουò kar ο' εκεßνουò που
θεωροýσαν ανÝφτκιη ιη δημτουργßα ενüò τσÜξτου
λαττντκοý πολτιτσμου. ΑρκειÝò φορÝò προουαOεß,
üπωò εßδαμε, να ερμηνεýσετ αυτÞ τη ρωμαßκß κα-
θυσιÝρηση οαν να οφεßλετατ περτσσüιερο σττò r-
οιορτκÝò συνθηκεò Kar σττò δταφορÝò ανττληψεων
παρÜ στην üποια Ýλλετψη ικανοτητων. Την Üποψη
δτατυπþνετ τδταßτερα οτο Ýργο τον º¸scu]anae
Disputationes, υποσιηρßΖονιαò üττ η ανþτερη
πνευματτκüτηια ιου ρωμαßκοý λαοý αποδετκνýειατ
απü τα επιτεýγμαιÜ ιου σε üσουò τομεßò ο ßδτοò θε-
ωροýσε üιτ ÜξτΖαν ιον κüπο να ασχοληθεß με αυ-
τοýò. Ετστ, ο ΚτκÝρων τσχυρßΖετατ üιτ or Ρωμαßοτ
εßχαν επτδεßξετ περτοσüιερη οοφßα απü τουò Ελλη-
νεò σε üσα επτνüησαν μüνοτ τουò kar üττ εßχαν βελ-
τιþσετ ü,ττ πηραν απü εκεßνουò (T.D., I.1). Ωò ιο-
Ο ΚικÝρων αποδßδ€ι τη ΡωμαfκÞ καδυστÝρηση
π€ρισσüτòΡο στιò ιστοΡικÝò συνθÞκ€ò κοι στιò
οντιηÞψξιò, παΡü στην Ýf,f,ειψη ικανοτÞτων
μεßò, στουò οποßουò or Ρωμαßοτ Ýδετξαν οαφÝοτατα
ιην ανωιερüιηιÜ τουò, αναφÝρετ τη ρýθμτση ιηò r-
δτωιτκηò kar δημüσταò Ζωηò kar ιην ιÝχνη του πο-
λÝμου. ΑλλÜ ακüμη και στον τομÝα τηò λογοτε-
χνßαò, ο ΚτκÝρων πτστεýετ, με μτα δüση φανερηò υ-
περθοληò. üττ or Ρωμαßοτ εßχαν επττýχετ. αν üχτ ü-
σο or Ελληνεò, τουλÜχτστον αρκετÜ, þστε να δεß-
ξουν ιτò δυναιüτητÝò τουò (aur., Ιν.5).
Εßναι γεγονüò üιτ η αναμφτσβÞτητη επττυχßα του
Βτργτλßου να συγγρÜψετ Ýνα Ýποò ιου δταμετρημα-
τοò τηò Ατνεττßδαò αυοιÝλεσε üχτ μüνο προσωπτκü
αλλÜ kar εθντκü θρßαμΒο. Γτα τουò Ρωμαßουò συγ-
γραφεßò kar ποτητÝò ο Βτργßλτοò εßνατ ü,ττ ο Ομη-
ροò yra τουò Ελληνεò, Ο θεωρηιτκüò ιηò ρητορτ-
κßò ΚοΙνττλτανüò στο μνημετþδεò Ýργο ιου
Institutio Oratoria αρχßΖετ την επτσκüπηση τηò
ελληντκηò κατ λαιτντκÞò ποßηοηò με ιον Ομηρο
και ιον Βτργßλτο ανιßστοτχα (ΙΟ., Χ.1.46, Β5) kar
θεωρεß ιον ιελευταßο ωò τον υληστÝσιερο στον
Ομηρο απü üλουò ιουò Ελληνεò κατ τουò Λατßνουò
επτκοýò ποτηιüò. Ωσιüσο, η ιτμη τηò δεýτερηò η ß-
σωò Kar ιηò ιρßτηò θÝσηò αναφÝρετατ καμτÜ φορÜ
ωò κßνηιρο yra προσπÜθετα. Ειστ ο ΚτκÝρων πα- )
Ανι ιΖιΖιe -Αιττ τ ιΖ FιΛιΑ

17. ΠροτομÞ του

ΣοφοκλÞ. ραιηρεß üττ «αυιüò που ευτδτþκετ ια πρωτεßα εßνατ
18. Ανδριüντοò ττμηιτκü να καιαλαμSÜνετ kar τη δευτερη ß kar
του ΓÜιου ιην ιρßιη θÝση» (Or.,4). Εν συνεχεßα διευκρτνßΖετ
ΣαλλοýστΙου ιηγ Üυοψη ιου με παραδεßγματα απü ιηγ ελληγτ_
ΚρßστΙου κß λογοτεχνßα, φιλοοοφßα kar ιÝχνη, ανÜμεσα
οτουò Ελληνεò ποτηιÝò υπÜρχετ θÝση üχτ μüνο yra
ιον Ομηρο, ιον Αρχßλοχο, ιον Σοqιοκλü ß τον
Πßνδqη, αλλÜ kar yr' αυτουò που Ýρχοντατ δεýιε-
por η kar λßγο πιο κÜτω ακüμη. Στη φτλοσοφßα, η
μεγαλοοýνη του fΙλÜτωνα, yra παρÜδετγμα, δεν α-
ποθÜρρυνε τον ΑρτστοτÝλη να γρÜψετ. ΑλλÜ kar
ο Κοßνττλτανüò κτνεßιατ σιην ßδτα γραμμÞ: «Αν κÜ-
ποτοò δεν μπορεß να φιÜσετ ιη δüξα ιου ΑχτλλÝα,
δεν 8α περτφρονηοετ τη δüξα ιου Αßατπα Þ ιου
Δτοlýδη, αυιοß που απÝιυχαν να γßνουν Ομηροτ

Η ρητορικÞ εßνοι ο τομÝοò τηò ßΙογοτ€χνßοò

στον οποßο οι Ρωμοßοι δεßχνουν σßγουροι
üτι Ýφτοσον Þ κοι ξεπÝροσον τουò €ßf,πνεò
Ε
δεν θα περτφρονησουν τη δüξα του Τ\τρταßου, αν χνßαò σιον οποßον οι Ρωμαßοτ δεßχνουν να εivar ιü-
εßχε επτκρατßσετ η τδÝα üττ κανεßò δεν μπορεß να σο σiyoupor üττ Ýφταοαν ß κατ ξεπÝρασαν ιουò
ξευερÜσετ αυτüν που Ýχετ ιην πρþιη θÝση, ποιÝ ο Ελληνεò. Mra rσxupn εθντκτσιτκÞ δÝση δτατυπþ
Βτργßλτοò δεν θα εßχε δταδεχθεß τον Λουκρηττο νειατ σε μερτκουò λüγουò ιουò. Ο Κοßνττλτανüò r-
Kar τον ΙνΙÜκερ ουιε ο ΚτκÝρων ιον Κlýσσο kar σχυρßΖετατ üιτ οι ρßτορεò ιηò Ρþμηò εßνατ εκεßνοτ
τον Ορþνστο». που θα Ýκαναν ιη λαιτντκÞ ρητορεßα ßση με ιην ελ-
Τα πρþτα λαττντκÜ εßδη που Ýφτασαν σιην ακμη ληντκÞ κατ üιτ Üνετα θα συνÝκρτνε ιον ΚτκÝρωνα
τουò ηταν η φτλοσοφßα Kar η ρητορτκη, αφοý ιο Ýρ-
γο ιου ΚτκÝρωνα σ' αυτουò τουò τομεßò ουδÝποιε
ξεπερÜοιηκε απü ιουò μεταγενÝστερουò. Σ' αυτÜ
λουüν ια εßδη Βρßσκουμε την πληρÝοιερη Ýκφρα-
ση τηò ρωμαßκßò Üμτλλαò προò ιουò Ελληνεò σττò
ποτκßλεò εκφÜνσετò ιηò. Ο ßδτοò ο ΚτκÝρων, ανα-
φερüμενοò σια φιλοσοφτκÜ συγγρÜμματα ιου
Βlηýτου, δταβεβατþνετ üττ με αυιÜ παυουν υτα ια
αντßστοτχα ελληντκÜ Ýργα να εßνατ απαραßιηια
(Ac.,I.Lz). Η τδÝα να γßνετ ο Ρωμαßοò αναγνþστηò
ανεξÜριητοò απü ια ελληντκÜ στον τομÝα ιηò φτ-
λοοοφßαò εμφανßΖειατ και αλλοý σιον ΚτκÝρωνα,
yra ιαρÜδετγμα σιο Ýργο του De divinatione (ΙI.5-
6), üπου συνδÝειατ με ιην πατρτωττκη επτταγη να
εξυψωθεß η ρωμαßκη δüξα kar παρουστÜΖειατ ωò
προσωπτκη φιλοδοξßα του συγγραφÝα. Η πro σο-
θτντσττκη, ßσωò, φρÜση ιου μεγÜλου ρητορα kar
φτλοσüφου θρßσκειατ στην υραγμαιεßα του
Tusculanae Disputationes (ΙI.5), üπου τßθειατ το
αßιημα üχτ μüνο να επιιευχθεß πνευματτκη τσüιη-
ια η ανεξαριησßα, αλλÜ και να αναλÜΒουν or Ρω-
μαßοτ ιο ρüλο μταò ΕλλÜδαò που ιþρα Ýχετ πra αρ-
χßσετ να δýετ,
Η ρηιορτκη, εξÜλλου, εßνατ ο τομÝαò ιηò λογοιε-

32

με οποτονδüποιε Ελληνα ρητορα (Χ.1.105). ΑλλÜ
και σιο ßδτο ιο Ýργο ιου ΚτκÝρωνα, σε υοτκßλα χω-
ρßα, ια επτιεýγματÜ ιου σιη ρητορτκß παρουστÜΖο-
ντατ Ýτοτ, þστε να φαßνειατ üτι Ýχετ ολοκληρω8εß η
νßκη τηò Ρþμηò επß τηò ΕλλÜδαò.
Κλεßνονταò τη σýνιομη αυιÞ επτσκüπηση. τη
σχετικÞ με τα ατσOημαια α,"ττΖηλßαò και Üμτλλαò,
,l9.
0 Αυεßοò
που η ελληντκÞ υπεροχÞ στη λογοτεχντκÞ πατδεßα γßνεται δεκτüò
προκÜλεσε σιουò Ρωμαßουò συγγραφεßò, αεßΖει να απü το βασιλιÜ
επτσημανθοýν δýο σημεßα. Το πρþιο, που προκý- του Λατßου.
πιετ απü üοα παραδεßγματα αναφÝρθηκαν πro πÜ- ΕικονογρÜφηση
νω και απü πολλÜ Üλλα ακüμη, που εßνατ αδυναιον απü κþδικα του
να συμπερτληφθουν σιουò αναγκασιτκοýò περτορτ- 4ου αιþνσ μ.Χ.
ομοýò Ýκιασηò που επτθÜλλετ Ýνα Üρθρο, εßνατ üττ
or Ρωμαßοτ τηò εποχηò του ΚτκÝρωνα kar ιου Αυ-
Υουσιου ουναΥωνΙΖονταν οΧΙ με ιουò συΥΧρονουò
ιουò Ελληνεò, αλλÜ με εκεßνουò ιηò μεγÜληò επο-
χηò ιηò ελληντκßò λογοτεχνßαò, απü τον Ομηρο þò
τουò Αλεξανδρτνοýò ποτητÝò. Το δεýιερο αφορÜ ιο
ΒÝμα τηò πρωτοιυπßαò.' Η ρωμαßκη ανιτΖηλßα δεν
ευτλÝγετ ιη μÝθοδο μεßωσηò τηò ελληντκηò λογο-
ιεχνßαò kar αυüπετραò ανÜπτυξηò μταò εθντκßò λο-
Οι Ρωμοßοι, Gν κοι δαυμüζαυν το Εηηπνικü
πν€ýμο, δεßχνουν cδνικιστικþ οπροθυμßα νο
ποΡοδ€χτοýν τπν ονωτ€Ρüτητο των Εf,ßÞνων
γοιεχνßαò ανεξÜριηιηò. Χαρακτηρτοττκη πÜντωò εß-
var η φυστολογτκη φτλοδοξßα ιων Δατßνων ποτη-
των να εΙναΙ οΙ Πρωιοτ η να καυΧωντατ Πωò εlναt οΙ
ιρþτοτ που ετσßγαγαν τοýιο Þ εκεßνο το ελληντκü
λογοτεχντκü εßδοò οια λαιτντκÜ,
Ο τρüυοò λοτπüν που or Üνθρωποτ του πνεýμαιοò
σιη Ρþμη ανττμετþπτσαν ιουò Ελληνεò ομοιÝχνουò
ιουò, üπωò φαßνετατ τδταßιερα απü τον ΚτκÝρωνα
αλλÜ kar απü Üλλουò συγγραφεßò, εßνατ σýνθετοò
kar αντανακλÜ ττò ιÜσετò που χαρακτηρßΖουν ιτò
ελληνορωμαßκÝò σχÝσετò γεντκüτερα. Ο θαυμαομüò
kar η αυοδοχÞ ιου ελληντκοý πνεýματοò συνδυÜ-
Ζονιατ με κÜποτα εθντκτσιτκÞ αιροθυμßα να παρα-
δεχθουν την εσαεß ανωιερüτητα των Ελληνων. ΚÜ-
ποτο ευßσηò πνεýμα ανιτΖηλßαò l<ar συναγωντσμου
εκφρÜΖεται σττò ουνεχεßò συγκρßσετò ανÜμεσα
οτουò Ρωμαßουò κατ ιουò Ελληνεò συγγραφεßò, κα-
θþò kar μτα ιÜση να ντκÞσουν ιουò Ελληνεò σια
δτκÜ τουò εδÜφη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. Νßκου Πετρüχετλου, Ρωμοßοι και Ελληντμüò, Ι|[ια
διαλεκτπý σχÝστ, μειÜφρ, του Ýργου του ((Roman
Attitudes to the Greeks» απü τον ΣτρατÞ kar ττν ΕλÝνη
Κυρτακßδη, Εκδüσετò ΠαπαΖηση, ΑΒÞνα 1984. Το παρüν
Üρθρο συμπυκνþνει, κατÜ ιο μÝγιοτο μÝροò ιου, ιτò θÝοετò
και ια ουμηερÜσματα του οτκεßου τμηματοò του παραπÜνω
θýλßου ιου συγγραφÝα ( βλ. απü σελ. 156 κ.εξ.).
2, Πρβλ, Krk., Att. I.15.1: «Εχτüò των Üλλων, φτλÝλληνεò
kar εßμαστε και θεωροýμαστε».
3. ΣχεττκÜ με τουò τσχυρτσμοýò των Ρωμαßων, βλ, Gordon
Williams, ºradition and originality ßη Roman Poetry
(Οξφüρδη, 1968), σσ. 253-4. r
Þ.)
ýδ

τηò ΔυιιυττΑ: Τ:ιτ:ικ.ηΗ
επßκ. καθηγüτριαò Λατιτ,ικßò Φιλολογßαò
στο ΑΠΘ
ην ιελευταßα δεκαετßα του 4ου ar. π.Χ. τδρυονιατ σιην
ΑδÞνα δýο νÝεò σχολÝò φτλοσοφßαò, ο Κηποò, δη-
λαδη η φτλοοοφτκη κοτνüιητα του Επßκουρου, kar
η ΣιοÜ. ΚαιÜ ιη δτÜρκετα των ελληντσττκþν χρü-
νων (323-31 υ.Χ.) ια νÝα συσιηματα προοελκýουν
πολυÜρτθμουò ουαδουò, κα8þò ανταποκρßνονιατ ε-
πτιυχþò οιο αßιημα τηò εποχηò yra κανüνεò συμπε-
ρτφορÜò or οποßοτ θα δτασφÜλτΖαν σιο Üιομο -απο-
1. Ρωμοßßκü
δεσμευονιÜò ιο απü τον εξωιερτκü του κüσμο- ιην
οντßγραφο ευδατμονßα. την εσωτερικη ηρεμßα.
προτομÞò του Με την υυοταγη τηò ΕλλÜδαò οιουò Ρωμαßουò
Επßκουρου (146 π.Χ.) αρχßΖετ η φτλοοοφßα να δτετσδýετ συ-
(Μουσεßο στηματτκÜ στη Ρþμη και, υπερντκþνταò θαθμταßα
ΠεργÜμου, τη γεντκüιερη προκαιÜληψη των πρακττκþν Ρω-
Βερολßνο) μαßων απÝνανττ σιτò τδÝεò ιηò, αναγνωρßΖεται εν τÝ-
34
t
t εº, {
ρ:
. 11ºÞι
*- 0r
λει ωò τομÝαò τηò υατδεßαò, αν rιar προατρειι
εφ'üσον ποιÝ δεν ενσωματþνειατ πληρωò στο
μαßκü εκυατδευττκü ουσιημα.
Ο Κηποò kar η ΣτοÜ ανιαγωνßσιηκαν με
οτολτκü πÜθοò yra ιη δτÜδοση των φτλοσοφτ
δογμÜτων ιουò Kar τον προοηλυιτσμü ιων Ρωμα
kar καιÜ ιον ιελευταßο ατþνα τηò ρεπουμπλτκαι
κßò περτüδου αποιελοýν ττò οημανιτκüιερεò σ
λÝò φτλοσοφßαò σιο ρωμαßκü κüομο, Ýχονιαò
ρτορßσετ ιην επτρροß Üλλων σχολþν, üπωò τηò
πιτκηò Ακαδημßαò και ιου Αρτοτοτελτκου Λυκε
Η επτιυχßα τουò οφεßλειατ κατÜ kupro λüγο οιο
γονüò üιτ κατ ια δυο συσιημαια με ιτò
τουò προσφερθηκαν ωò εναλλακιτκÝò λýσετò σ
παραχμÜΖουσα ρωμαßκη παρÜδοση, üταν αυτÞ
 r
*-.*,
'ß]ξ* , ºι'

2. 0ι αθηναßκÝò
φιλοσοφικÝò
οδηγοò ΖωÞò δεν μπορουσε πλÝον να καλýψετ ιτò
ανÜγκεò που εßχε δημτουργησετ στη ρωμαΙκÞ κοι-
νωνßα η δταρκηò επÝκταση του γεωγραφτκου ιηò
Χωρου.
ΒÝOατα, η επτιυχßα ιου Επικουρτσμου Ýμελλε να
εßναι περτσταστακη, αφου δεν κÝρδτσε ποιÝ ιη δη-
μüστα αναγνþρτοη, üπωò ο Σιωτκτσμüò, γτατß ια
δüγμαια ιου συνιοτουοαν 1οχυρÞ πρüκληση yra τη
ρωμαßκη παρÜδοοη. μαΚαρΤΟΙ σΤα μεΙαΚΟσμΤα, σΙΤò ΠερlΟΧεò αναμεσα τηò πομπηßαò.
ΚαιÜ ιον Επßκουρο, ο Üνθρωποò μυορεß να ντþ- οτουò κüσμουò, τελεßωò αδτÜφοροτ yra ιην ανθρþ- 3.0ρειχÜλκιγη
σετ γαλÞνη, να ατοδανδεß ευτυχτσμÝνοò, μüνον αν πτνη μοßρα, η πßοτη üιτ or βαστκÝò επιθυμßεò του κεφOλÞ του
αιιελευδερωθεß απü ιτò επτθυμßεò κατ ιουò φüΒουò αιüμου ικανοποτοýνιατ εýκολα, εφ' üσον ια αγαθÜ πOιητÞ τßτου
που τον οδηγοýν σε σωμαιτκη κατ ψυχτκη απο- που ττò καλýπιουν εßνατ «ευπüρτστα», δηλαδÞ ΛουκρÞτιου
δτοργÜνωση. Δßδαοκε üιτ η ενασχüληοη με ιην μπορεß κανεßò ευκολα να ια εξαοφαλßσετ, κατ ιÝ- ΚÜρου, οπαδοý
ιολτιτκη, or κÜθε εßδουò φτλοδοξßεò, ιο kuvnyr λοò η γεντκüτερη επτκουρετα επτιαγη üττ το Üτομο ) του ΚÞπου

otr
υι-'
ΕηικογριΣΜοΣ
4,0ραχÜλκνη
προτομÞ του πρÝπετ να ενεργεß υπολογßΖονιαò κÜθε σιτγμη το
Μüρκου ΦÜβηυ θαθμü του πüνου ß τηò ηδονηò που μπορεß να
Κοßντλωγοý προσμÝνετ απü ττò πρÜξετò του, ορßΖουν μτα σιÜση
Ζωßò η οποßα αποβλÝπετ σßην επßτευξη τηò δßχωò
πüνουò και επτθυμßεò γαλßνηò, στην κατÜκιηοη
Ο ΕπικουΡισμüò δεν κÝρδισ€ ποτÝ τη δημüσιg
ονογνþριση, ψοτß το δüγματü του συνιστοýσαν
πΡüκηηση γιο τη ΡωμοfκÞ ποΡüδοση
ιηò ηδονηò.
ΠαρÜ ιο γεγονüò, üμωò, üττ η επτκοýρετα σιÜση
Ζωηò ερχüταν σεπλßρη αντßφαση προò ιην πολτιτ-
κÞ kar θρησκευττκη ρωμαßκη πqýδοση και η η-
θτκη ιηò υπονüμευε ιο τδεþδεò τηò ρωμαßκηò αρε-
τηò, εν τοýτοτò κατÜ τα τελευταßα χρüντα τηò ρω-
μαßκÞò δημοκρατßαò πολλοß Ρωμαßοτ προσχωροýν
σιον Εmχουρτσμü. Γτα Ýνα ουντομο δτÜσιημα, σιην
εποχÞ του ΙουΕου Καßοα1η (100-44 π,Χ.) και του
Δοιχρßτιου (θ7-55 π.Χ.), ο Κηποò Ýφιαοε να α-
ριθμεß ßσωò περτσσüτερουò οπαδοýò kar απü ιη
ΣτοÜ, τηò οποßαò or θÝσετò ωστüσο θρßσκονταν σε
πληρη αρμοýα με τα ρωμαßκÜ τδεþδη.
Στην επττυχßα αυτÞ συνÝβαλε πτθστüν η ευρεßα
κυκλοφορßα εκλαßκευμÝνων εmκοýρετων πραγμα-
ιετþν σια λαιτντκÜ, or οποßεò προσÝφεραν ολü-
κληρο ιο φτλοσοφτκü σýστημα σε λßγεò κατ απλÝò
υροτÜσετò, εýκολα καιανοηιÝò απü ιουò πολλουò,
Ισωò πÜλτ η ακμß του Επτκουρτσμου σιη Ρþμη
36
καιÜ τη συγκεκρτμÝττη ιστορτκß περßοδο να οφεß-
λετατ kar σττò τδταßτερεò συνθßκεò τηò εποχßò:
συνεχεßò πολτιτκÝò ανιτπαραθÝσετò, or εμφýλ
ουγκροýσετò, η τδτοιÝλετα του ρωμαßκοý
αυιηò ιηò περτüδου μπορεß να εßνατ η αττßα
πολλοß Ρωμαßοτ καιÝφυγαν απü ανιßδραση σιη
ληντα ατμüσφατρα ιου ΚÞπου. Η kuprapxia του
σιüσο υπηρξε πρüσκαιρη και μειÜ ιην
τηò ελεýθερηò ρωμαßκηò πολτιεßαò (31 π.Χ.) η
λοσοφßα του ΚÞπου παýετ πλÝον να ελκýετ
Ρωμαßουò.
ν Kar σuyκuprakÞ λοτπüν η σýντομη
τιÜιηοη τηò επτκοýρεταò φτλοσοφßαò
ρωματΚο κοσμο, αφησε εν ιουιοΙò
το στßγμα ßηò στη λογοτεχνßα με ιο
κττκü Ýποò De rerum nafura (Περß
φýσεωò των πραγμÜτων), μτα ερμηνεßα ιου κüσμd
σýμφωνη με τη δτδασκαλßα του Ευßκουρου.
ΑφοσιωμÝνοò οπαδüò του Κßπου, ο ποιητηò Τ1
τοò Λοιχρýττοò ΚÜροò (Titus Lucretius Carus}
συμμεριΖüτσ,l απüλυτα την πεποßθηση ιηò σχολÞ
του, üττ η καιστüηση kar η αποδοχÞ τηò αληδειq
yra ιο σýμπαν γεντκüτερα, kar ετδτκüτερα yra τπ
ανθρþπινη φýση, 8εμελτþνετ την ανθρþmτm ετ
δατμονßα κατ εßνατ η μüνη δυναμη που μπορεß ι
λυιρþσετ ιον Üνθρωπο απü ιην ιυραwßα των αν0

υüσταιων φüθων που εμφυτεýονται στην ψυχη ιου
απü ιην παραδοοιακη θρησκεßα:
«Οιαν η ανθρþπτιτι Ζωη να κοßτετατ εφαινüτουν,/
Σιη γηò, αχÜθαρια, ΒqιετÜ θλτμμενη απ' τη θρη-
σκεßα,/...Ετüλμησε Ýναò Ελληναò ν' αναοηκþσει
πρþιοò/ΑνÜντια ιηò τα μÜτια του και να ιηò ανιτ-
οτÝκετ/...κ' επü8ησε αυτüò πρþιοò /Τηò φυσηò τα
στενüχωρα θυρüφυλλα να σπÜσετ/...Κ' Ýτστ η θρη-
σκεßα, χÜμου στη γη ρτγμÝνη, με τα πüδτα,/ΠαττÝ-
ται και οιον ουρανü μαò ανεθÜΖετ η νßκη».'
Ο Λουκρηττοò δταδßδετ το Λüγο του ΔαοκÜλου πα-
ρουστÜΖονιαò μÝσα απü ια εξι ΒτΒλßα του Ýργου του
ιην επτκοýρετα ερμηνεßα ιηò φýσηò, τη ΒαστσμÝνη
στην αιομικη θεωρßα ιου Δημüκρττου.
Στα δυο πρþια θτΒλßα πραγμαιεýετατ ια Üτομα,
το κενü kar τη γÝwηση üλων ιων πραγμÜτων απü
την τυχαßα ουμπλοκÞ ιων αιüμων. Η υλκß υπü-
σταση ιηò ψυχßò (anima) και ιου πνευμαιοò
(mens, animus) εßνατ το θÝμα του 3ου βτβλßου, ε-
νþ στο 4ο βτβλßο ο ποτηιηò αναφÝρειατ σττò ατσθη-
οετò. Σιο 5ο βτβλßο παρουστÜΖετ ιην επτκουρετα κο-
σμολογßα και την εξÝλιξη ιου πολτιτσμοý kar, τÝ-
λοò, σιο 6ο βτβλßο εξηγεß ια φυστκÜ φατνüμενα.
Ολο ιο Ýργο δταπνÝετατ απü Ýναν Ýντονα ανττ-
8ρησκευιτκü χαρακιηρα kar δßνετ απανιησετò σια
μεταφυστκÜ Kar φυοτογνωοιτκÜ ερωιßματα με μο-
ναδτκü σκοπü να παραμερτσιοýν or θρηοκευττκÝò
5. «Η σχολÞ των
ΠαραστÜσετò Που αΠομαΚρυνουν ιο Üτομο αΠü ιην Αθηνþν» του
αιαραξßα, «Θαρρþ Πωò ΠρÝΠετ οΙ οτßΧοτ ΡαφοÞλ, 1509-15'Ι0,
μου...,/..,να γκρεμßσουν/ΑρÜθυμα ιου ΑχÝροντα 6, 0 ΤερÝνποò σε
ιον ιρüμο που θολþνετ/ΤÝλετα ιου ανθρþπου ιη ξυλογροφßα βιβλßου
ΖωÞ, kar υου οýτε μτα ευχαρßσιτα/Αδολη Kr' αφαρ- του 14θ3
Of,o το Ýργο του ΛþιJκΡÞτιου διοπνÝεται απü
Ýναν Ýντονο οντιδρησκòυτικü χαροκτÞΡο κοι
δßνει αποντÞσòιò στα μòτοφυσικü €ΡωτÞματα
μÜκωιη να υπÜρχετ δεν αφηνετ».'
Ο Δουκρßιτοò με το ποτηιτκü κηρυγμÜ του καλεß
τουò Ρωμαßουò στον Κηπο, ιουò καθοδηγεß στην α-
ταραξßα Kar ιουò προσφÝρετ μτα αßσθηση ψυχτ-
κηò ελευθερßαò οαν ανιßδοιο σττò Ýντονεò ανησυ-
χßεò που γεwοýσε η παρακμß τηò ρωμαßκηò δη-
μοΚραιταò.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. RN, Ι, 6θ-88. Η μειÜφραοη εßναι του Κ. Θεοτüκη kar
χρονολογεßιατ σιτò αρχÝò του 20οý ατþνα (εκδ. ΝεφÝλη,
ΑθÞνα 1990)
2. RN, ΙΙΙ, 41-45
ΒΙΒΔΙΟΓΡΑΦΙΑ
M.L. Olark, The RomanΛ-4rnd, Ν.Υ. 1θ68
Α.Α. Long, Η Ελληwσυκý Φιλοσοφßα, ΜΙΕΤ, ΑOηνα
1987
J.H, Nichols JR., Epicurear PoliticaL Phi]osophy, The
De rerum natura ofLucrefius. London Ιθ?6. I
.1-
ο,
ß ...ι.\\ j\',ι l.ι\.\:ßt'\ .ι
λ\.,.;Οßß jt'\, : ß.\ -\\ \ ..\.:
ß, \ι ι ι' . .\ ι, .\.\ : \'\. \..}-:
.\,ι\.; . . ß ι'_ßι.\ι ßß.ιß

ßΙ

_'. .ι .._'\ ] . ] .\ _ß ι\ \'S

<{,\ΙΝ,ß'l\-lι.\.,

¸ι}
.-{
Ι!
τι
ι

ι
)ι (, ß) Ι]ιιι, ι \ι,,ß ιι)ιιι,/ß ι \,ιι ι),, ι ι ι,ι ,ß
'. ιl ,]ι ß ß)\(] ι ιΙ ] '1.1,) ΙιΙ ß(] ι;ßLΙΙß'] \, .] Ι Ι]
ι|r(] !ι (ι \.ι ιßßjß ι]Ιß 'l' ]ιr ιßι ßßß],, ß-Ιß]ι 1] ι]]ß Ll ]]ιιι
(jιι)\ßι(, :Ιιι ß \ßι ßι(!ι, , ι;ι, ι ιß(ιι ]ß\ ßJι\, ßß| ι)ß \ιιßιΙ',ιιl,
ιa]ι ( aιι ßßι,. ß !1ß : )ι ιιιj)ι,ßιι}ΙιΙ ßßΙ( _\",, ßιßι,ιΙι,) )_L\,
\ι)(]\ß ιι Ι,ß , , ι(ι \ι] ι(ιι)ßιßß()\ι)ι ß], ι ιιιι\L ,,ιι \(ι ι(]
\ßι,, ιιßι, ].ι ]ι] ß-ι ß.,ιßι(ι{ιιß ιι\ ι ι \l'ι ιJi ]ι ι ß ι\ 1ιιßιι
,\,
aßιι](ιιι ,,ιι ßß(]ι ßlι tllòlιlιß]ι)(ι ιι)] ιιß] ιιι ιι) ι()ι,ιι ι;ι Ι]ι

\ ι:ιι ιι'", ι ß,a!\(ιιι)()ιι!ι,, ß ι |.,ι\,.. ] ιßι|ι ι]ßß, ,Ιι(!ßι,,()

]ιι, ι;,1Ι ιß]ιß]ßß)ßιΙ|ι1: ßι ß)/)1;ß , ι\aLι ι ] ι ß]ßι, ß;ß\ιßtρι)
ι,:ιιιι ι]ι Ι\,ιιl',ιιß.ιιιι;Lιι\ \1ι,,ι,,,ß';\/ß,ιιß]\ι
ι]ßßß : |,., ι |ι], ,ιιι \ι ( ]ι ß ι, ι !_ι: ,ι,, ι] ß/'1ι (ιΙ
ßιß]ι ι]) ιι,ιßιι; ß_ιß ιιιß ι]ß)ι),ιι,(ιß,ι,]ß ]l,. ι, ]ι,",], ιι)ß)ι1,
(;]ι) ιßι)ι)ß)ι;ßß] ιιjι ß)ß)]]ßιιß,ι ', ] , (ιßtιιι.
ιßιιΙ\ ß ßßιιßιι: ιΙ ι/ßι1,, ß ιι,, ιι\, ßßßι ιι]ι() ιC)\
ι ,ι \ \ι ιι ß;1 ι, 11ιlιιι11,
ι(ι \, j\ι ι|ι τ:\ ιßι( ι]ι,() ιß(] ι ι,ι ß ι :ir ß]ßß \.ι)|ι| 1,(,ι .,|)ßl,ι ιß\ \,ιß , ,, ,\ιαßßεμ\,ο\,ò, \ LιL ιßι(] ιLß]\\(ιι\ι
ιßιιιßß
,' ι ]ι ι ιι \ß (ι\ι)!Ιßι;1(]\ |(]ι ]τι ß .lß'\'(ßtι)ι !](]\ ι(ßß , |() ßιßß ιι]ι -9ρΙΟ'ßßδal ι ßιι ι]ιιJßJιß,ßιß(ι (ιι ι() ι
,\,ßι1-
() ιι, ι ι ιιL ß)ιι\ι]ιß)ß .,(ß\ι)',Llß(jιΙ(ιι,,, ι,.(ι] ΙΙ(]ι)ßι \, \!] ,;ß)ι:ß ßß,ι ,. .ι .] , lΙι ß]ιιιιa1 ιι()\() (,ι ]ιι]\ι ß)ι ιι-
]ßß1 (Ι\ιΙΙß,ι)ιßßΙ ß1l_ΙΙι;Ιrι ΙΙßΙ !Ιß)ßΙ ('ΙßΙ illLti] {){ιιιι\ ΙΙι ß)ß ιιι ]ιιι,,ι] ι ] :ιßι]ß ι JιiLι ßι, (ßιßιι)ιι]Ιß] i:L ι \ ]ιι l'ιßßΙ
\'ß.)ß|(|]()\ ßιßι (ßιιι χ(ιεjι ι ιß()(,: ),ιιl,J ß \ιαι',ιιι ι;ι l,,\ \ι,ι, ι, ιß)\ ßßι|ι,lßι ι|ι]ιßι] ι()ι ιιι)\1ι ,ß ΙιΙ Ι11\ ι,ßß, ι \τ Ιι, Ιι)ß' ßjΙ,
rl\ι ι\ ι./ι)\ ι(ιι \(ι ιß(ιιaιι\ßιι(,()ι\ ιι]\ 'Ι'ß]()ι(ι ß ιιι \(! | ι., \ ιιιι ι 1)] ιι,ß Παιρüκλοι) (ßJι{]\ιßι ΙΙ] ΙΙ)) 'l'()ιι ιß()ι,(}
ßιιßιιιßΙιιι \ ιι]\ τlι)Γιιιιι ιι ι ιιß Ι,'ßι ι ßιι, ).ß ιιß \ jι ι ιιι(]aι !ι(ι ß ιß)ιιιßι: ß ßß(]ιßß ι(rι ι τß)lιι,ι κιΙι (]( ιß (]\ ι ß Ιjι Ι Ι()\,
ιι \ι.,ι ßιtι Ιßßß] )ι ιΙι \'ß )1](ιιι)Ι ιß]ι ι ΙßιßιιΙι)|"ι)\ ](Lß ι:ΙΙl.) }_..,1ιι ιßß \, ßΙ-]ι ιιß ι, \/] 1 /ι/.'.].] ιιι)\ 7'. ι Ιß ßßΙ\ Ι]'1]
Ιιι,\ ßιl.ιß]|ιιßι| Ι ]ι ιι)ι ( 'ι'ι)(jιι] \ ιι ß, ι.ß 1(,ι)ι,\ ιlι ιιΙ \(ß ιι\ ι].,ι ι ιι!ιι tjι (ι ΙΙßιιß ι,,]ι \ ] ],,, ι, ß ιιιι (ι\ι]
'\ \t](] ι\ιι]
βι,ιß|)ι ιιι ßιιι, ιßl)ιß]l1ι, ιß] \ι(| ιß(|ιι,ιß].ß, ßlι ß', ιιßlι ),ι(ιß ß ]ιιι,ιιι ]ß)ιι,|jιιΙιι \ι(ι ßι- ι], ι) ι(ι)\
j-]\ ßιιι,ι ι1 \ιιιßßιι\ (ßιßι]ιß{Jß,ι ι,.ßßι ]ι, ιii)jλιlι,ι1 !\(!ι ßι ι,ι(ι, ιrι]\ ι{)()ιιιιιι\ ß()ι. (,)ιßι\ ß)ι ,ß,ιι .3, ι| , \ß,|ßιι(Ι |ιΙ)(ι
ß(ßß,Ιι]ι](ßιι] ß)ßΙ]\ j\]\ι ιΙΙ ι ιι| ιι]ß ß, (]ι \;ι)ß)(ι)ß)ι {, ιι)ι . ßß ιß)ι ι)ι )ιι(ιιß.:(jι, ι ιßι]ß ι ,;,;; Ιιι (]\ ιιßτι ι (ßι ,iitι
ι,ιßL]ιΙ()( ι ι,,ß ß ]ι :]ιΙιιßιι ßι\ ιι] tι 1ιιß'ß_",ιιτ ι ιß\ι]ß)|]ιι] \,()\ ιß !,,ß_)ιι ι]ß,ι ι](ιßι ι, ß :ιιß']',ßι\ß] Ιß |Ιß)(ΙΙ L-Ι (ιι
.,ι ß,)\ Ι(ι Ι|ι (ßιß ιΙ Ιß] ,;l-\ ιß)ßΙΙßΙΙlΙ ι \Τ)Ι Ι,[)alΙ']Ι ß, ßjι

ι(ι
 *
5. 0 Βιργßλιοò
απαγγÝλλει την
«Ανειüδο» στην
Αυγοýοτα 0κταβßα
κOι τη Λιβß0 σε
Ýναν πßνακα
(1812-19) του
Jean Auguste
Dominique lnges
(Μουσεßο Καλþν
Τεχνþν,
ΒρυξÝλλεò).
6. 0 Δοýρειοò
Ιπποò εισÝρχεται
οτην Τροßα.
Νωπογροφßο (1οò
αιþναò μ.Χ,) απü
πομπηιανü πßτι
(Εθνικü
Αρχαιολογικü
Μουσεßο
ΝÜποληò)

οωπτκü πüνο ιου ηρωα yra ιο 8Üνατο του πτοτου του
φßλου ΠÜλλαντα, η οργη üμωò στην περßπτωοη
αυτη οιρÝφειατ μüνο καιÜ ιου ανιτπÜλου.
νωρτΖουμε οιτ ιο ομηρτΚο εΠοò εφτασε σια
χρüντα ιου Βτργτλßου μÝσα απü μτα ολü-
κληρη περιπÝιετα. ΜειÜ ιην καταγροφη
ιου την εποχÞ του Πετσßοτlητου, μελετηOη-
κε και υπομνηματßοθηκε κυρßωò απü ιουò
Αλεξανδρινουò φιλολüγουò την ελληντσιτκÞ πε-
ρßοδο. Παραλληλα ομωò οφρÜγιοε üλη τη μειαγε-
νÝστερη λογοιεχνßα (ελληντκη kar λαιτντκη) ωò
κεßμενο πανιοδýναμο, αξßαò αδταμφτσSηιηιηò, Ε ß-
var ετρωντκü αλλÜ kar φυοικü ταυτüχρονα üττ το ο-
μηρlκο κεßμενο, απο τη σιτγμη που καταγρÜφτηκε,
Üρχτσε να δταβÜΖεται και να ερμηνευειατ απü την
κÜθε εποχÞ ανÜλογα με ττò δτκÝò τηò ανÜγκεò, α-
νττληψετò kar δεδομÝνα.
Ο Ρωμαßοò ποιητηò λοτπüν γρÜφονιαò ιην Aryεr-
αδα μπορεß να εßχε μπροσιÜ ιου τον Ομηρο, üμωò
ολοφÜνερα επηρεÜοιηκε απü τη λογοτεχνßα (κατ
φιλολογßα) των ενδτÜμεσων εποχþν. Παρ' üλ' αυτÜ
η υιοθÝτηση οτοτχετων, κανüνων και ιου ιýπου ιου
Ýπουò-προτυπου τον δτευκüλυνε μÝσα απü Ýνα or-
Κετο οιουò α\-αΥνωστεò ιροΠο να μετατοΠτσετ το κε-
νιρο ΒÜρουò ιου αρχαßκου Ýπουò. ΠαραπÝμπονιαò
ουνεΧωò σιο ομηρτΚο Κετμενο Kar αναφερομενοò σε
μßα εποχη που θρτσκüταν σε απüσταοη αοφαλεßαò
απü ιην εποχη του, ο Βιργßλτοò μπüρεσε Kar πÝρα-
οε μηνυμαια και οχüλτα σιουò μÝχρτ ιüιε εμφυλτο-
πολεμτκουò Ρωμαßουò για αξßεò, üπωò η αφοσßωση
ιου αρχηγου σιο λαü ιου και τουò στüχουò ιου, η πα-
ρÜκαμψη ιηò προσωπτκηò φτλοδοξßαò και ο παρα-
μερτσμοò τηò ΠροσωΠτΚηò Ζωηò Κ.α.: ο αρΧηΥοò των
Τρþων φυγÜδων üταν ξεκßνηοε το ταξßδτ απü ιην
Τροßα δεν εßχε την αυτοπεποßθηση του αρχηγου. Or
δυοκολßεò kar η αφοσßωση του στο κοτνü καλü ηιαν
ια στοτχεßα που σιαδτακÜ δταμüρφωσαν το ηγετικü
ιου προφßλ, Or ιδτüιηιεò του νÝου ηρωα εivar σα-
φεßò και ευδτÜκριτεò, αλλÜ ο ηρωτκüò χαρακτηραò
του ΑχτλλÝα εßνατ αυτüò που αναδετκνýετ ακüμη
πιο Ýντονα ττò αρετÝò του. Χωρßò ττò ομηρτκÝò μνη-
μεò ο Ρωμαßοò αναγνþοτηò δεν δα μπορουοε ποτÝ
να καταλÜΒετ τη σημασßα ιηò Α]γετ.ßδαò. l
4Ι
«Ι\ΤΕΑ ΚοtιηοΙt,η»

του ΛΕοιιιτΔΑΤροιηηρR
αν. καθημττß Λατινικüò Φιλολογßαò στο ΑΠΘ

ο Ýιοò 240 π.Χ. εßνατ μτα μαγτκß χρονολογßα yra ιουò

Ρωμαßουò, αφοý τüιε yra πρþτη φορÜ, Ýνα χρüνο α-
κρτθþò μειÜ ιη ληξη ιου Α'Καρχηδοντκοý πολÝ-
μου, σημετþνετατ ηεπßσημη ανÜθεση στον
semigraecus Δßβτο Ανδρüνικο να μεταφρÜσετ
ιην ομηρτκß Οδýσσεια και να σκηνοθετÞοετ πα-
ραστÜοετò ελληντκοý δρÜμαιοò (ιραγωδßαò και κω-
μωδßαò). Ο ισιορτκüò Τßτοò Λßβτοò παρουστÜΖετ ιο
γεγονüò αυτü ωò ευτOυμßα των Ρωμαßων στραιτωτþν,
που επτσιρÝφονιαò απü ιον πüλεμο θÝλησαν να Ý-
χουν και στη Ρþμη ττò οκηντκÝò παραστÜσετò που
εßδαν kar θαυμασαν στα μεγαλοπρεπÞ ελληντκÜ
8Ýατρα τηò ΚÜτω Ιιαλßαò. Ωσιüσο, η αλÞθετα εßνατ
üττ εΠε Ýρθετ kar yra ιουò Ρωμαßουò η þρα να α-
ποκιÞσουν πνευματτκη κουλτουρα, Ýστω μειαφÝ-
ρονταò στο Ýδαφüò ιουò üλα εκεßνα τα αρισιουργη-
ματα που εßχε παραγÜγετ το ελληντκü πνευμα. Ση-
μετωτÝον üιτ ιην εποχÞ αυτÞ στην ΕλλÜδα üλα ια
λογοτεχντκÜ εßδη εßχαν üχτ απλþò ωρτμÜσετ, αλλÜ
εßχαν ολοκληρþσετ ιο θτολογκü ιουò κýκλο. Ετστ,
Ýποò kar δρÜμα εßνατ ια δýο εßδη που πρωιοεμφα-
νßΖονιατ στη Ρþμη kar πρüκειται να kuprapxiσouv
στην αρχαßκη φÜση ιηò λογοιεχντκηò τηò Ζωßò, ü-
υωò εξÜλλου εßχε συμθεß και στην ΕλλÜδα.

Απü üλα τα δραματτκÜ εßδη, γηγενη kar ετσαγü-
μενα, που υρωτοεμφανßσιηκαν δταγκωντΖüμενα ε-
πß ρωμαßκηò σκηνηò (ιραγωδßα, ΑτελλανÞ, togata,
μßμοò, palliata, praetexta), την προιßμηση ιου
κοτνοý φαßνειατ να κÝρδτσε η λεγüμενη fabula
palliata, δηλαδÞ η πληοτÝσιερü τουò χρονολογκÜ
ελληνüφεριη ΝÝα Κωμωδßα (336-250 π.Χ.), στην ο-
ποßα εßχαν δταπρÝψετ μεγÜλα ονüμαια τηò ελληντ-
σττκηò εποχηò, üπωò ο Φιλßμων, ο ΜÝνανδροò, ο
Δßφßοò και ο Απολλüδτ,ιροò. Απüπετρεò Üσκησηò
αρτσιοφÜνεταò υρακττκßò kar πολτιτκßò κρτττκηò
επß ρωμαßκηò σκηνηò ιτμωρη8ηκαν αυοιηρÜ αυü

42
 1. ΑγαλμÜπο
ηθοποιοý του 2ου
αιþνα π.Χ.
(Μουσεßο
Massimo).
2. ΠÞλινη
θεατρικÞ μÜσκο
σκλÜβου του 250
π.Χ. (Μουσεßο
Αγορüò Αθηνþν).
3, ΚωμικÞ μüσκα
νεοροý üνδρο του
1ου οιþνο π.Χ.
απü την Απουλßα
(Μουσεßο
Λοýβρου, Παρßσι).
4, ΑνÜγλυφο με
τον ΜÝνονδρο,
Ýνον απü τουò

Ε κορυφαßουò τηò
ΝÝαò Κωμωδßοò.
5. ΠÞλυα ειδþλια
ηθοποιþν τηò
ΝÝαò Κωμωδßοò
απü τη Μýρινα
τηò Μ. Ασßαò του
2ου αιþνα π.Χ.

Ε
ΟΟ

τουò «προσΒεΒλημÝνουò» Üρχοντεò, or οποßοτ Ýρι-
ξαν στα στδερα ιουò θραοεßò ποτητÝò (περßπτωση
Ναýßου).
Απü τουò πολλουò Ρωμαßουò κωμωδτογρÜφουò
ιηò αρχαßκηò εποχηò, που εßνατ kar η χρυσß επο-
χÞ ιου ρωμαßκοý δρÜματοò, δτακρßδηκαν τελτκÜ
ιρετò αστÝρεò, ο ΓΙλαýτοò, ο Κα:χßλτοò kar ο ΤερÝ-
νττοò, Or επαγγελματßεò αυτοß κωμωδτογρÜφοτ (οη-
μετωτεον üιτ yra πρωτη φορÜ Ýχουμε ποτηιÝò που
καλλτεργουν Ýνα και μüνον εßδοò) συνετδητÜ kar
πυρειωδþò μειαφρÜΖουν, δτασκευÜΖουν Kar μεια-
φÝρουν σιο ρωμαßκü κοτνü Ýργα ιηò ΝÝαò Κωμω- )
43
 6. 0 Πλαýτοò,
συγγροφÝαò 21
κωμωδιþν,
üντλησε τη
θεμοτογροφßα του
οπü τη ΝÝα
Κωμωδßα.
7. ΣκηνÞ
τρογωδßαò απü
ογγεßο (350 π.Χ.)
του Τüραιττο
(Μουσεßο Martin
νοπ Wagner)
δßαò, μταò κωμωδßαò που δεν Ýχετ πλÝον καμßα σχÝ-
ση με ιον ΑρτοτοιρÜνη και τον Ελληνα πολßιη ιου
δημοκραττκου Üστεωò. Η Νεα Κωμωδßα παρουοτÜ-
zer τα προΒλημαια, τα ηθη κατ ιο χαρακτηρα του
νÝου ανθρþπου, αυτου που τþρα εivar μÝλοò μταò
παγκοσμτοποτημÝνηò -οαν τη σημερτνη- ελληντ-
οιτκηò πüληò kar κοινωνßαò. üπωò αυιη εßχε μεια-
σχηματτσιεß την εποχÞ των Επτγüνων, μετÜ ιην ατφ-
νßδια ρηξη και δτεýρυνση ιων þò τüτε γνωοτþν γε-
ωγραφτκþν, ε8νικþγ οικονομικþν και επιοτ ημοντ-
κþν ορτΖüντων απü ττò εκσιρατετεò ιου Μ. Αλε-
ξÜνδφυ.
Ο Πλαýτοò (περ. 250-1Β4 π.Χ.) ανÝθασε ουνολτκÜ
21 κωμωδßεò (η παρÜδοοη μιλÜει yra 130) δανετ-

Αηü ürla τα δραματικÜ εßδη. γηγΕνÞ
Κe, €ισαγüμενα, τ,ºν Πρατßμηση ταιj Κοινοý
φαßν€ται νCI κÝρδισε η ß{Ýα Κωμωδßα
Ζüμενοò ια θÝματÜ του απü αντßσιοτχα Ýργα κυρßωò
ιηò ΝÝαò Κωμωδßαò. Παρ' üλο που ουχνÜ δηλþνετ
με χτουμορ üττ Plautus vortit barbare (= 16 .ηυο
μειÝφρασε οιη θapΒaprkn ο Πλαýιοò), ενιουιοτò
δεν εßνατ εναò αυλüò μεταφραστüò. Δεν δτστÜΖετ να
μεταμορφþσετ ιον ελληντκü περßγυρο σε ρωμαßκü.
kar δεν δτστÜΖει να ενþοετ δυο Ýργα προκετμÝνου
να αυξησετ ιουò κωμτκουò χαρακτηρεò. Eivar rka-
νüò επßσηò να θυστÜοετ την ενüτητα τηò ιλοκßò,
προκετμÝνου να κερδßσετ κωμτκη αποτελεσματτ-
κüιητα και να δημτουργησετ ξεκαρδτσιτκÝò φαρστ-
κÝò καταστÜσετò.
Η κωμωδßα του παρουστÜΖετ ια κωμτκÜ και ευτρÜ-
πελα ιηò καθημερτνηò Ζωüò, αλλα εßνατ συγχρüνωò
kar κωμωδßα χαρòικτηρων: ανθρþπτνα μπερδÝμαια
και δßδυμεò παρεξηγησετò (Menaechmi), απÜτεò
θεþν kar ανθρþπων (Amphitruo), ειατρτκοß κα-
ΒγÜδεò, Ýρωτεò νÝων kar νεανßδων (σταθερο δÝμα
σχεδüν κÜδε κωμωδßαò), ερωτευμÝνοτ νÝοτ και ερω-
ιýλοι γÝροιτεò (Mercator), γεροιστγκουνηδεò kar
Üσωιοτ νÝοτ (Aulularia), εξαφανßσειò kar αναγνωρß-
σετò προοþπων (Captivi, Cistellaria, Poenulus),
αυοτηροß kar μειρτουαθεßò γονεßò, πεθερεò και νυ-
φεò, δοýλοτ πÜσηò φυοεωò: τßμτοτ kar πονηροß, πτ-
στοß kar Üπτοιοτ, δολοπλüκοτ κατ μηχανορρÜφοτ,
μπουνιαλÜδεò kar αετκßνητοτ (Epidicus, Pseu-
dolus, Truculentus), προαγωγοß νταηδεò κατ θρα-
συδετλοι (Rudens), πανÝξυπνοτ παρÜοτιοτ και χα-
μερπεßò κüλακεò (Curculio, Trinummus), στραττω-
ττκοß ανüηιοτ kar μεγαλορρημονεò (Miles glorio-
sus), ειαßρεò kar πüρνεò, απü λυκαινεò μÝχρτ χρη-
στÝò kar κυρßεò με ταò καμελßαò (Βακχßδεò).
Ιδταßτερα χαρακιηρτσττκß για ιο θÝατρο ιου
Πλαýιου εßνατ η μουστκη δομη ιων κωμωδτþν ιου,
αφου δρÜση kar Üσματα (cantica) εναλλÜοσονιατ
διαρκþò, δßνονιαò σια Ýργα του το χαρακτηρα òνüò
συγχρονου μελοδρÜμαιοò (η ενüò μελοδρÜμαιοò τυ-
που ελληντκου μειαπολεμικοý κτνημαιογρÜφου).
Σττò προσωπτκÝò επτδüοετò του ποτητÞ ανηκετ και
η ιερÜοττα μειρτκη-μουστκη πολυμορφßα που ε-
φÜρμοοε σια αδüμενα μÝρη. Ενα Üλλο γνþρτσμα
του Πλαυτου εßνατ η ανεπανÜληπιη γλþσσα του,
μτα γλþσσα Ζωντανη Kar σπαρταρτστη, καθομτλου-
μÝνη, με πολλÜ λογοπαßγντα, υπατντγμουò, αμφι-
σημßεò, με πολλÜ δÜνετα απü την ελληντκη, ακü-
μη Kar μιξοσýνθεια, με νεολογτσμοýò, λÝξετò ιου
πεΖοδρομßου κατ ανÜλογεò θρτσιεò.
Ο ΤερÝνττοò απü ιην Üλλη (γτα τον Κατκßλιο
γνωρßΖουμε ελÜχιοια), μια γενlÜ νεüτεροò (1Β5-159
π.Χ.) και πνευματτκü ιÝκνο ιου φτλελληνικου Κý-

44

κλου του Σrιιπßωνα, οτη ΒραχýΒτα σιαδτοδρομßα
ιου θα παρουσιÜσετ συνολτκÜ Ýξτ κωμωδßεò
(Andria, Hecyra, Heautontimorumenos, Ευηυ-
chus, Phormio, Adelphoe), Η δεμαιολογßα ιου εß-
var ßδτα, αλλÜ η κωμωδßα του δεν Ýχετ ιουò φαρ-
στκουò παροξυσμοýò ιου Πλαýτου οýτε kar ια Ü-
ομαιÜ του. Θα προσδþσετ σιη σκηνÞ ιου πτο ελ-
ληντκü χρþμα, καλλτεργημÝνο Kar σοφτσττκÝ, kar
θα δταγρÜψετ πιο αληθοφανεßò χαρακιßρεò, πro
ανδρþπτνουò και πιο ΜενÜνδρετουò, εξασφολßΖο-
νßαò μτα συγχρονη ιεπλεγμÝνη δραμαιικη πλοκÞ
(πρθ. contaminatio) kar μια γλþσσα λτγüτερο μεν
χυμþδη, ολλÜ πτο σιÝρεη kar εξευγεντσμÝνη, þ-
στε να θεωρεßιατ κλαστκÞ þò την εποχη του ΚικÝ-
μDνα.
ατ or δýο κωμωδτογρÜφοτ υπηρξαν ταλα-
νιοýχοτ καλλττÝχνεò Kar τα Ýργα τουò Ü-
σκησαν τερÜσττα επßδραση οτο ευρωπαß-
κü θÝατρο απü ιο 16ο ar. μÝχρτ τον ΓΚολ-
ντüντ (Goldoni) kar οημερα, απü ιüτε δη-
λαδÞ ιου ιουò Ýφερε στο φωò ο γερμαντκüò Ουμα-
νισμüò, οπüιε kar κατακυρßευοαν ττò ευρωπαßκÝò
εθντκÝò σκηνÝò ιηò Ιταλßαò [Αρτüοτο (Ariosto),
ΤÜσο (Tasso), fΚολιτüντ (Goldoni), ΚομÝνιια νιελ
Üρτε (Commedia dell' arte)], Γαλλßαò [ΠουρσÝλ
(Purcell), ΜολτÝροò, Ζιροντου (Giraudoux) 1929],
Γερμανßαò [Γκρßφτουò (Gryphius), Λεντò (Lenz),
ΔÝστνγκ (Lessing), φον ΚλÜτοι (νοη Kleist), Γκ.
8, θεατρικÝò
Ι(ÜτΖερ (G. Kaiser) ΓΚ. ΚλÝμπε (G. Klebe)
1θ4Β, μÜσκεò
1θ61] Kar Αγγλßαò [Νßκολαò Οýνιαλ (Nicholas χαροκτÞρων τηò
Udall), ΤΖον ΛÜτλι (John Lyly), ΣÝξπιρ ΝÝαò Κωμωδßαò.
(Shakespeare), Μπεν ΤΖüνσον (Ben Jonson), Μωσαßκü οπü την
ΝτρÜτνιεν (Dryden)]. Ýπαυλη του
Η ρωμαßκη κωμωδßα Ýχετ kar yra μαò τδιαßιερη ουτοκρÜτορα
σημοοßα: δεν εßνατ μüνον or θερτνÝò διασκεδασττ- Αδριανοý
κÝò παραστÜοετò που μαò τÝριουν (l.χ. Δ4rºes (Μουσεßο
Καπιτωλßου,
Gloriosus ιου Πλαýτου και Andria του Τερεντß-
Ρþμη)
ου), η η Ýμμεση επßδραση που Üσκησε σιη νεüτε-
ρη ελληντκη κωμωδßα εμπλουιßΖονταò ρüλουò kar
χαρακιßρεò (π.χ. ο αετκßνηιοò ΒÝγγοò, ο καρπα-
ΖοετσπρÜκιοραò º2ανετÜκοò, ο fΚτωνÜχηò σιο ρü-
λο του Βραδυνου kar Üλλοτ πολλοÞ, το σημανιτκü-
Η ρωμαι'κþ κωμωδßο üσκπσò Ýμμ€ση
επ*δραση στπ νΕüτòΡη €ßηπνι}<Þ κωμωδßα
ΕμπηCIι.rcßζοντοò ρüf,ουò κοι χοΡακτÞΡεò
ιερο εßνατ üττ ο Πλαυιοò Kar ο ΤερÝνττò εßνατ αυ-
ιοß που μετÝφεραν οτη Δυση, κατ περτσσüιερο ο
ΤερÝνττοò, ιο ΜενÜνδρετο ουμαντσμü. ΕÜν η ωρατ-
üιερη ρηση ιου ΜενÜνδρου εßναι το γνωστü «ωò
χαρßεν Ýστ'Üνθρωποò, αν ÜνOρωποòη» η το κÜ-
πωò μελαγχολτκü ιτον οι θεοß φιλοýσιν, αποOνÞ-
σκε7 νεοò», ιüτε yra ιον ΤερÝνιτο ο ανθρωπτσμüò
kar η φτλοσοφßα του για τον Üνθρωπο συνοψßΖειατ
σιη φρÜση: homo sum: humani ηßΙ α me
alienum puto (- εßματ Üνθρωττοò kar ιßποιε αν-
θρþπτνο δεν με ξενßΖετ).
ΒΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
G. Duckvgorth, The Nature of Roman Comedy,
Princeton 1θ52.
Ιγ. Beare, The Roman Sfage, London 1955."
Ε. Lefevre, Die rümische Komüdie: P]autus und Terenz,
Darmstadt 1θ73.
Horst Dieter Blume, .Ετσαγωγý σιο Αρχαßο ΘÝατρο, ριφ.
Μ. Ιατροý, ΑθÞνα 1θ86,
Λ. ΤρομÜραò, Ρ. ºerentius Afer, Eunuchus, Θεοοαλονßκη
1991 Ι
45
 Απο ΤοΝ 3ο Αι. π.Χ.

του ΑιιτCιιιιιογ Η. Σ,ικειτrιrιριογ

επßκουρου καθηlητß τηò Λατινικßò Φιλολογßαò,
ΓΙατ,εηιστßμιο Πατρþν
«
'a'
ι ý-.Þ
,

ß
ημοκρατßα» «ελεýδερη πολτιεßα» (Res pubiica)
συνηθωò χαρακιηρß.Ζειατ ιο μτκτü πολßιευμα που
επτκρÜιησε σιο ρωμαßκü κρÜιοò απü το 50θ π.Χ, (Ý-
(üιαν ο
ξωση των βαστλτÜδων) þò το 2Β/2º π.Χ.
Οτ<ταSτανüò πηρε μüντμα ιον τßιλο ιου «πρþτου
ιηò Συγκλητου», princeps Senatus). Το καθεστþò
Ýκιοιε ονομÜΖετατ principatus, ελληντοτß «αυτο-
Κρατορτα».
1. «Oι προ- Η ελληντκÞ τÝχνη Ýρχειατ στη Ρþμη εßτε Ýμμε-
ετοιμοσßεò του σα, δτÜ ιων Ειροýοκων, εßιε Üμεσα, μÝσω ιων Ελλß-
γÜμου», Πομπηßα, νων τηò Μ. ΕλλÜδαò η και' ευθεßαν απü ιο λοτπü
β'στλ (50 π,Χ.). Ελληντσμü ιηò Α. Μεσογεßου. Τα ελληντκÜ Ýργα
Μιο σκηνÞ οπü
Ýρχοιτατ σιη Ρþμη εßιε ωò λÜφυρα (π.χ. απü Ταρα-
τον ιδιωπκü βßο
νια, Συρακοýσεò, Κüρνθο, ΑδÞνα) εßιε με αγορÜ
των Ρωμοßων.
κατ καιüπτν παραγγελßαò (π.χ. ΚχÝρτιν), Στο πα-
2. ΣορκοφÜγοò
του Σκιπßωνα ρüν Üρθρο θα μαò απαοχολÞσετ η δεýτερη, Üμεση ε-
πßδραοη ιηò ελληνικηò ιÝχνηò στουò Ρωμαßουò kar
Βορβüτου
(περßπου 200 η καλλττεχντκη δημτουργßα που παρÜγειατ, κÜτω

π,Χ.). Μιμεßτοι
απü αυτÞν ιην παρÜδοση. σιο ρωμαΙκü κρÜιοò απü
ελληνικοýò ιον 3ο ar. π.Χ. kar εξηò. Δεν δα μαò αυασχολÞσετ
η ειρουσκτκη ιÝχνη, γταιß -παρÜ ιην üυοτα ελλη,
βωμοýò τηò Κüτω
Ιταλßαò και νικη επßδραοη- δταμüρφωσε ιο δτκü ιηò χαρακιη-
ρα. Or Ρωμαßοτ δανεßΖοντατ απü την ελληντκÞ
τÝ-
ονσμιγνýει
δωρικü και ιωυκü χνη τα στοτχεßα που Þθελòπτ και βÜΖουν σε αυιÜ ιη
ρυθμοýò δτκη ιουò «σφραγßδα» (Ramage, 62). Θα ιονισιουν

46
 δηλαδη ια στοτχεßα εκεßνα που δταφοροποτ-
ουν (üσο γτνüιαν) την ιÝχνη των Ρωμαßων
επß Δημοκρατßαò απü ιην ελληντκη. Η δτα-
φοροποßηση αυιÞ δεν εßνατ πÜντοιε ορατß,
γταιß η ανþιερη ιÜξη ακολουθεß üσο γßνε-
ιατ πτστÜ ιουò κλαοτκοýò κανüνεò (κÜποιε
μÜλτσια το ρωμαßκü Ýργο «πρüθολλε το ελ-
ληνικü ιου πρüτυπο»»), ενþ η λαßκüιερη ιÝ-
χνη (των πλη3εßων) συχνÜ απομοκρýνετατ α-
πü ιουò κανüνεò αυιοýò. Σιη γλυπτη προοωπο-
γραφßα or θεοß δτατηροýν ιον εξτδαντκευμÝνο
ελληντκü χαρακτüρα, ενþ or Üνθρωποτ αποδßδο-
ντατ με σττλ απλοýσιερο r<ar ρεαλτσττκüιερο, «θε-
ρισμüò» (Ramage, 24, 7θ, Hauser, r44).
Γεντκüτερο χαρακιηρισττκü ιηò ρωμαßκηò τÝ-
χνηò εßνατ üττ υÜντα εξυπηρετεß kar πρακιτκÝò α-
νÜγκεò, ακüμη Kar οττò μη πρακιτκÝò τηò εκδηλþ- Ι

οειò, δηλαδη στη γλυπιτκß και σιη Ζωγραφτκη.

ΜÝσω τηò ελληντκηò πολτιτσιτκηò παρÜδοοηò η
ρωμαßκß τÝχνη εκφρÜΖετ τη δτκÞ ιηò πολτττκη, 3. Fortuna Virilis
κοτνωντκÞ kar δρηοκευττκß υαρÜδοση, και την πο Forum
ψυχοσυνθεοη του Ρωμαßου -δηλαδÞ η τÝχνη εξυ- (ΑγορÜ): περßπου
πηρετεß το κρατοò kar üχι ιο Üτομο. στσ 135 π.Χ.
Γτα ιη ρωμαßκÞ τÝχνη πηγß μαò εßνατ ο Βττροý- Πορüδειγμο
Βτοò, De Archjtectura. Kar ο Πλßντοò ο Πρεσθυ- τουτüχρονηò
τεροò, Nafuralis Historia (βýλ. 34-36). επßδροσηò
Αρχττεκτονικτß Ετροýσκων και
ΕλλÞνων,
Στη διαμüρφωση τηò ρωμαßκηò αρχιτεκιοντκηò
4. 0ρειχüλκνο
πολλοß υαρÜγοντεò ευÝδρασαν (ιο κλßμα, η πολτττ-
üγαλμο (2οò
κη, η κοτνωνßα, η οτκονομßα kar, βÝβατα, το υολτ-
οιþνοò π.Χ.}, ο
ιτσιτκü στοτχεßο). Απü ιουò Ελληνεò or Ρωμαßοτ πα-
οποκαλοýμενοò
ρÝλαθαν ιουò ρυθμοýò Kar τουò κßονεò, απü ιουò «Ελληνισπκüò
Ειροýοκουò (üπωò ιουλÜχτστον γßνετατ αποδεκιü)
πρßγκιπαò», ο
τα καμπυλα τüξα kar τουò 8üλουò (κυλινδρτκοýò,
οποßοò δονεßζετOι
σταυροθüλτα, ιεθλασμÝνουò). Κιßρτα με ιο χαρα- οτοιχεßα οπü
κτηρτσμü «θüλοò» εßχαν Þδη or Ελληνεò (π.χ. üγαλμα του
Δελφοß, Εßδαυροò). ΑλλÜ οι ελληντκÝò «θüλοτ» ΜεγÜλου
ßταν απλþò κυκλτκÜ κιßρτα, χωρßò καμπυλüγραμ- ΑλεξÜνδρου
μη σΚεΠη. (Εθνικü Ρωμοßκü
Αν εξατρÝσουμε ιον εφουσκτκü ρυθμü, or Ρω- Μουσεßο, Ρþμη}.
μαßοτ παρÝλαθαν ιουò λοτπουò απü ιουò Ελληνεò: 5. Κσμπýλο τüξο
το δωρτκü (ναüò του Κüρτ), ιον τωντκü (ναüò ιηò οτην Αγορü του
Ανδρτκßò Τýχηò στη Ρþμη), ιον κορτνθτακü. Στην Τραß'ονοý
εποχη τηò Αυιοκρατορßαò or Ρωμαßοτ προιlμουν τον
κορτνθτακü ρυθμü, στον οποßο προοθÝιουν ιÝσσε-
ρτò τωντκÝò Ýλτκεò οιτò γωνßεò kar δημτουργοýν το
«σýνθειο» ρυθμü.
Or κßονεò χρηοτμουοτοýνιατ απü ιουò Ρωμαßουò
üχτ μüνο λετιουργτκÜ (yra να στηρßξουν επτοιýλτο
κατ στÝγη), αλλÜ συχνÜ kar διακοσμηιτκÜ. Ετστ
οπÜνε με ημτκßονεò ενοωμαιωμενουò οιουò τοßχουò,
«συμφυετò», ιη μονοτοντα.
Ο ρωμαßκüò ναüò εßχε δταφορÝò απü τον ελληνι-
κü. Or σημαντικüτερεò ηιαν: λεπτüιεροτ κßονεò, υ-
ψηλü πüδτονlσιυλοΒÜιηò 1=podium) με περισσü- )
4º
Η ΕΖιΖιυΝικΗ TεxιrιH

ιερεò Βαθμßδεò στην πρüσοψη (σαφþò ειρουσκτ-

κηò επτρροßò), μη αυστηρüò προσαναιολτσμüò,
δταφορεττκÝò αναλογßεò σηκου/προνÜου, ψευδο-
περßπιεροτ ιοßχοι (Zschietzschmann, 225).
Or γνωσιüιεροτ ναοß τηò Δημοκραιßαò üιαν ο ιηò
Eortuna Virilis (=Ανδρικηò Τυχηò) σιη Ρþμη, ü-
που δτακρßνετατ σαφþò χαι η ετρουσκικη ευßδρα-
ση, και ο ιου Καπτιωλßου σιην Οσττα, αφτερωμÝ-
νοò, üπωò kar το Καπττþλτο στη Ρþμη, σε Δßα, Ηρα
kar ΑθηνÜ.
ΠαρÜλληλα or Ρωμαßοτ δημτουργουν κατ κυκλτ-
κουò ναουò, ßσωò καιÜ ιο πορÜδετγμα ιων ελληντκþν
«θüλων». ΤÝτοιοτ εßνατ ο ναüò ιηò Εστßαò (Vesta) kar
ιηò ΛευκοθÝαò (Mater Matuta) στη Ρþμη kar ο ΤÜ-
φοò ιηò Ιω:ταΙΙßαò ΙιωτεΙΙΙΙαò στην Αππßα Οδü,
Εκιüò αυü ναοýò or Ρωμαßοτ κιßΖουν kar τερÜ,
συγκροτßματα δηλαδÞ κιτρßων σε κλßμακα μεγÜλη
kar (ßσωò) υρωιüφαντη: τÝιοτο εßναι το τερü τηò Τý-
χηò στην Πραßνεοτο (Πολεστρßνα) αυοτελοýμενο α-
πü Üνδηρα, ευßπεδα κεκλτμÝνα, κλßμακεò, στοÝò
και στην κορυφη, σκαλτομÝνο σιο θρÜχο, εivar το
καθαυιü τερü, η σπηfuÜ, Η πολυπλοκüτηια του κιι-
ρßου εξυπηρετοýσε ßσωò ψυχολογχÜ rιar 8ρησκευ-

Οι Ρωμοßοι δονεßζοντοι οπü την ΕηηπνικÞ

τÝχνη το στοιχ€ßα που Þδεf,ον κοι Βüζουν
σΕ ουτü τη δικÞ τουò «σφΡαγßδο»

ιικÝò σκοπτμüτηιεò (Pollitt, 257). Πιθανü πρüιυυο ΓλυπυχÞ

(απλοýστερο) ιου 1ερου αυιοý να Þιαν ιο Ασκληπτ-
εßο ιηò Κω. Αλλο τερü ßτστ το του Δτüò σιο Anxur
(σημερτνη Τερατσßνα), σια νüττα ιηò Ρþμηò.
Στη δημοκραιτκß περßοδο παρουοτÜΖοντατ or
πρþιεò ρωμαßκÝò θασιλτκÝò, μεγÜλα -μακρüσιενα
συνηθωò- οτκοδομßματα, με σκεπÜ επßπεδη ß δßρ-
ρτχιη υποθασταΖüμενη απü σετρÜ/σετρÝò κτüνων.
Μτμοýνιαν ελληντστικÜ πρüτυπα. Η παλατüιερη
8. Ναüò του ιουò ηιαν η ιου ΚÜτωνα του Τητηπß -αλλ' η πα-
ΗρακλÞ στο Κüρι λατüτερη σωΖüμενη θρßοκειατ σιην Πομπηßα (πε-
(1οò οι. π.Χ.). ρßπου 120 π.Χ.). Αλλεò ΒαστλτκÝò Þιαν η Ατμτλßα
ΑνοπαρÜοταση kar η Ιουλßα, στη Ρþμη,
του Delbrueck
ΚατÜ την εποχη τηò Δημοκραιßαò η γλυπιτκη
παρουστÜΖετ αξýλογα δεßγματα, πÜντα υπü την ε-
πßδραση ιηò ελληντσιτκηò εττοχηò, σε ανÜγλυφα,
ποριρÝτα (ανδρτÜντεò, προτομÝò, νομßομαια), δτα-
Κοσμηση.
Το υαλατüιερο γλυπιü δεßγμα τηò περτüδου εß-
var δτακοσμηττκü: η σαρκοφÜγοò του Σκτπßωνοò
ΒαρΒÜτου (πρþτμοò 2οò ar.), σε σχßμα θωμου. Βρß-
οκεται στην Απυßα οδü.
ΑνÜγλυφα που αναπαρτσιουν τσιορτκÜ γεγονüια
συναντÜμε σιουò Δελφουò (Ζωφüροò εurvikrou
μνημεßου ιου Δ. Ατμιλßου Παýλου, μετÜ ιο 16Β
π.Χ.), στη Ρþμη το λεγüμενο ιου Δομττßου Arrvo-
βÜρβου (;), με γνωστÞ τη σκηνÞ ιηò τρτπλßò 8υ-
σßαò (χοßρου, προΒÜτου, ταυρου - Su-ove-taurilia
λεγüιαν η θυσßα) r<ar ιο μνημεßο ιων Ιουλßων στο
Σεν-Ρεμß (Glanum) τηò Γαλατßαò με σκηνÝò μÜ-
Χηò Και KUvnYroU.
Την προσωυογραφßα τηò εποχηò òτ,"ττπροσωπεýετ
(Beccati, 285 κ.ε., Onians,162 κ.ε.) το (ρεαλτσττκü)
ποριρÝιο του Πομτπτßου (σþΖειατ αντßγραφο) kar η
προιομß αγνþσιου αιü ιην Πραßνεσιο (Βερολßνο).
Ττò ανÜγκεò ιηò προσωπογραφßαò ικανοποτοýσαν
 6. Η χοιροπροβοτο-
τουροθυσßα σε ανüγλυφο στη
βüση μνημεßο κοντü οτην
Αψßδα του Σεπßμιου ΣεβÞρου
στο Φüρουμ Ρομüνουμ.
7. Απü το βωμü Αηνοβüρβου
(1οò οι. π.Χ.). ΕπÜνω, οι
γüμοι του Ποσαδþνα και τηò
Αμφιτρßτηò (ΓλυποθÞκη
Μüναχου). ΚÜτω, διοδικοσßα
και τελετÞ τηò οπογροφÞò
(census), συνοδευüμενη σπü
τριπλÞ θυσßο (Μουσεßο
Λοýβρου)
kar τα ριομαßκÜ νομßσμαια. Στουò ταραγμÝνουò kar-
ρουò ιων εμφυλιων πολÝμων Ýχουμε την προσωπο-
γιαφßα του Πομπηßου, του I. Καßσqη, ιου Δομττß-
ου ΑηνοΒÜρΒου και ιων δýο πρωταγωντσιþν τηò θ'
φτωτδρßαò.
ΖωγιηφιχÞ
Σιη ΖωγραφτκÞ ανÞκουν kar τα ψηφιδωτÜ, ιÝχνη
που πολυ ανÝπτυξε ο ελληντσιτκüò κüσμοò. Η σχε-
υ,τιη καλλττεχντκß παρÜδοση φιÜνετ þò το 12ο ar.
α γνωστüιερα ψηφτδωτÜ τηò ρωμαßκßò δη-
μοκραιτκßò περτüδου εßνατ: α) Το υασß-
ιη,ωοτο kar τερÜσττο τηò μÜχηò ιηò Ισσοý,
με ιον ΑλÝξανδρο να κυνηγÜ ιον Δαl»ßο.
Ιοτ,η ηýκεττατ yra ανιßγραφο ιηò παρÜ-
στασηò του ΦιλqξÝιτου απü την ΕρÝτρτα (ιÝλη του
4ου ar., Πλßνιοò Ν.ΙΙ 35.110). Β) Το ψηφτδωιü ιηò
ΠρατνÝστου σιο Ιερü ιηò Τυχηò που αναυαρτσιÜ
σκηνÞ σιον Νεßλο, σε μÝγεθοò μÝγα -ßσωò ανιß-
γραφο. ΦανιασιτχÝò κατ ρεολτσιτκÝò οκηνÝò εναλ-
λÜσσονται σε Ζþνεò kar χρηστμοποτεßιαι «υολλα-
πλη προοπττκη» (Ramage, θ7-8).
Η Ζωγραφτκß καθ' εαυτÞ εκπροσωπεßτατ με ιην
ιοτχογραφßα. Η παλατüτερη (καθαρÜ ρωμαßκÞ)
θρÝθηκε σιον Ησκυλßνο λüφο, σιο λεγüμενο «ΤÜ-
φο των Φαβßων», üπου σε επÜλληλεò Ζþνεò παρου-
στÜΖοντατ πολεμτκÝò σκηνÝò kar πολεμτστÝò kar α-
ναφÝρονιατ τα ονüμαια ΦÜθτοò kar ΦÜwτοò: ßσωò
πρüκειτατ yra σκηνÝò απü τουò Σαμντιτκοýò πολÝ-
μουò. Σιον ßδιο λüφο ΒρÝθηκε η τοτχογραφßα του
επετσοδßου ΟÜ:σσÝη- Λαιστρυγüνων, η τοτχογραφßα
«ιων γÜμων» και (στη Βßλα ΦαρνεΖßνα) η οχεττκη
με ιην αναιροφη του Διονυσου. Σιον Παλατßνο λü-
φο Ýχετ στακαλυφθεß ο «Οßκοò τηò Λýßαò» kar η
«Οτκßα ιων φυπþν» (αρχÝò Ιου ar.). Eivar Ζωγρα-
φτσμÝνοτ or ιοßχοτ των υπνοδωματßων κατÜ το β'υο-
μπητανü σιτλ.
Τα αφθονüτερα üμωò δεßγμαια Ζωγιαφτκηò του τÝ-
λουò ιηò Δημοκρατßò σþΖοντατ στην Πομτmßα. Ο
August Μαυ καθτÝρωσε τη δταßρεση των τοιχογρα-
φτþν σε τÝσσερα σιιλ, καιÜ εποχÞ. Το πρþτο χρονο-
λογεßιατ στο 2ο ar, kar το γνωσιüιερο δεßγμα εßνατ
η σαμντττκß orkia ιου Σαλλοι:στßου, σιο ΗρÜκλετο,
üπου ο ΖωγρÜφοò μτμεßιατ μορμÜρνεò κλßμοκεò.
Στο δευιερο σιτλ (1οò ar. π.Χ.) kuprqlxεi ο ρεα-
λτσμüò. Σιην Ýπαυλη ιηò Οπλονιßδαò Ýχουμε: «το
παγüντ κα1 η κιονοστοτχßα». Σια υπνοδωμÜιτα απü
Χοροκτηριστικü τηò ΡωμοfκÞò τÝχνηò
εßνοι üτι εξυπηρετεß κοι πΡοκτικÝò ονüγκòò.
οκüμη κοι στπ γßυπτικþ και ζωγραφικÞ
το Boscorea]e (Μητροπολτιτκü Μουσεßο Ν. Υüρ-
κηò) ΒλÝπουμε υαlτασιÜσετò κυρßωò Βραχωδþν το-
πßων kar αρχττθκτονημÜτων, αλλÜ kar «ιην κυρßα
με την κτθÜρα». Στη «Βßλα των Μυστηρßων» μÜò ε-
νιυπωστÜΖουν or σκηνÝò ιηò διονυσιακηò λατρεßαò
με κορυφαßα ιην «ιελετουργτκη μýηση».
Ηιαν Ýργα ΕλλÞνων καλλτιεχνþν αυιÜ (Strong,
θθ, Dohrn, 7) ß Üξιων μαθηιþν τουò; Ισωò δεν θα
το μÜθουμε ποιÝ.
ΒΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
G. Beccati, L'Eta Classica, Firenze, lg65.
J. Boardman, The Oxford Βοοκ ofC]assica] ArÝ, Oxford,
1θθ3. Σελ. 217 κ.e. αηü τον J. Pollitt.
Τ. Dohrn, Antike Ma]erej, Berlin etc. 1θ5θ.
Arn. Hauser, ΚοινωνικÞ Ιστορßα ιηò ºÝχνηò, μτφρ. Τ.
Κονδýλη, τüμ. Α, Αθηνα, ΚÜκτοò, 1968.
J. Onians, C]assica] Aιt and the CuItures of Greece and
Rome, New Haven, Ιθθθ.
Ν- και Α. Ramage, Ρωμαßκý ºεχνη. Απü τον Ρωμýλο Ýωò
τον Κωνσταντßνο, μτφρ. Χ, Ιιοακετμßδου, Θεσσαλονßκη,
University Studio Press, 20Φ.
D. Strong, Ο κλαουüò κüομοΩ μτφρ. Ε. Κωστοποýλου,
Α8Þνα, 1967.
W, Zschietzschmann, De Ι' Olympe αυ tr'orum, γαλλ.
μτφρ. Η. Daussy, Παρßστ, Hachette, Ι962. l
49
Βιυιηο Η.υ., ΤροιηRρα» η., Rome. CuJtures, Contexts αιιd
Εισαγωγý στο Αρχαßο ΘÝυ[η, Ρ. ºerentiιls Afer, Eunuchus, BeΠeB, Cambridge University
μτφρ.Μ. Iαιρου, ΑθÞνα 19Β6 Θεσσαλονßκη 19θ1 Press, ΚÝμπρτιΖ 1θθΒ
Hluspk e., Βιòòατι c., ΕRουοιι.τgοRG κ,,
Κοινωwκη ιστορßα τηò τÝχνηò, L' Eta Classica, Φλωρεντßα 1965 Satire ºhreatening
of Rome.

μιφρ.Τ.Κονδýλη, ιüμ, Α', εκδ, Poses ftomLuci]ius to Juvenal,

Βοιηοιηαι.τ "l., Cambridge University Press,
ΚÜκιοò, ΑθÞνα 1θ6Β ºhe Mord Βοοκ of ClassicaL
ΚÝμπρτιΖ 2001
Louc α.η., Art, Οξφüρδη 1θθ3
Η Ελληνιστικη Φιλοσοφßα, Βραηρ τ.ηl.,
Gοιουιιι s. (ed.),
Μορφωτικü Τδρυμα Εθνικηò Being Greek under Rome,
ºhe Rοιηαη Stagg Δονδßνο 1955
ΤραπÝΖηò, Αθηνα 19Β7 Cambridge University Press,
CHkIsr κ., ΚÝμπριτΖ 2001
Πττροχττιο» υ., Πιε Romans, μιφρ. Ο. Holme,
Ρωμαßοι και Ελληνισlιοò. Μια Gner F. (επιμ.),
ΜπÝρκλεß-Λοò ΑνιΖελεò 19Β4
Ε ισαγωγý σmν αρχßογνωσßα,
διολεκτιισß σχεη, μιφρ. Ε.
ΠερÜκη-Κυρτακßδου kar Σιρατηò
Cιαηκ ιιl.ι., τüμ. Β: Ρþμη,μτφρ. L.Z.
Κυριακßδηò. εκδ. ΠαπαΖησηò. ºhe Roman,ll4rnd, Νεα Υüρκη Ντκηταò, εκδ. Παπαδημαò, Αθηνα
196Β 2001
ΑθÞνα 19Β4
Rlιιllcp Ν.Η. _ Rαιηαòρ α,,
DUck,wonTH G., Gnap r.,
Η Ρωμαßκý τÝχνη, Αιιü τον ºhe Ναtιιτε of Roman Comedy, IuIagic ßη the Ancient World,
Ρωμýλο Ýτ,η τον Κωνσταντßνο, Πρßνστον 1θ52 μτφρ. Ε. Philip, ΚÝμπρτιΖ-
μιφρ. I. Iωακετμßδου, επτμ. Θ. DUpr α.ιιη., ΜαοαχουσÝιη 1θθ7
Στεφανßδου-ΤτΒερßου, University Fteedmen inýe Early Roman Lrr,εvRo ε.,
Studio Press, Θεσσαλονßκη 2000 Empire, Cambridge University Die rümische Komüdie: P]autus
Sτηοι.τò ο., Press, ΚÝμπριτΖ 195Β und Terenz, ΝιÜρμοιαντ 1973.
Ο ι<λασικοò κfuμοò, μιφρ. Ε. Fτειτογ ο., ΝιòΗοιs J.H. JR.,
Κωστοποýλου, ΑθÞνα 1967 Literature αιιd Religion at Epicurean PoΠtica] PhiJosophy,
ººιe De reruIn natwa of
Lucretius, Λονδßνο 1976
OιVIeι.τs.r.,
Ιουλßα βασιλικÞ στη
Classical Art ατιd the Cu]tures
ΡωμαßκÞ Αγορü (1οò αι.
of Greece andRome, New
π.Χ,). Αναπορüοταση
Haven 1θθθ
WιιιιRιιηs c.,
ººαdßtßοη and Origina]ity ßη
Roman Poety, Οξφüρδη 1θ6Β
ZscHroτzsOHMANN \ry.,
De 1' Olympe αυ Ι'οιιιm, γαλλ.
μιφρ. Η. Daussy, Hachette,
Παρßστ 1962

ΕπιλογÞ εικονογραφικοý
υλικοý-τεκμηρßωση:
ΑΡτ. ψΑΡOΜΗΛΙΓΚOΣ