Ε^ΕΥΘΕΡοτΥΠιΑ ΙοοκτΩΒΡιοΥ2οο2

ΙΣΤOΡΙΚΑ
ΒΑΡΙΑ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ
βciibι,iφιι c;ι"dθgΓòre ò9 ιων ΒυΖανττνþν λογßων kar
σημανττκü ιο ερþτημα αν συνÝΒαλαν η
αν σ' αυιοýò οφεßλετατ η ΑναγÝννηση.
Βησοαρßων ο ΤραπεΖουνττοò, Γεþργτοò
ΤραπεΖουνττοò, Θεüδωροò ΓαΖηò, Ιω,
Αργυροπουλοò kar πληθοò Üλλοτ.
Ανθρωποτ που κουΒαλοýσαν το
πολυττμο φοριßο τηò αρχαßαò ΕλλÜδαò
Kar μπορεοαν να συνιατριÜξουν ιιε το
νÝο πνευμα που Ýφερνε η ΑναγÝννηση
0 Ελληνοò ιου 14ου ατþνα.
κορδινüλιοò Ο Μεοαßωναò Ýφευγε πßσω, η Ιταλßα
Βησσαρßων
εξÝιρεφε το σπüρο ιηò ΑναγÝννησηò
σε ξυλογροφßα
του Η. Schedel
και οι ΒυΖανττνοß λüγτοτ Üρχτοαν να
οπü το «Βιβλßο εγκαθßσιανται σιη Φλωρενιßα, ιην
των χρονικþν», πüλη που Üνοιξε την αγκαλτÜ ιηò στο
που εκδüθηκε δημοκραττκü πνευμα και τον
το 1493
πολτττσμο. Ομωò αυιü δεν Ýγτνε
στη ΝιρεμβÝργη
(ΜορκιανÞ ξαφνικÜ. Προηγηθηκε ο
ΒιβλιοθÞκη, μειασΧηματτσμοò ιηò οτΚονομταò ΚαΙ η
Βενετßο) αρχη Üνδηοηò των τεχνþν.
Χωρßò λοιπüν να μπορεß να

Η συμβOßη υποσιηρßζει κÜποιοò üιτ στουò

ΒυΖανιτνοýò λογßουò οφεßλετατ η
ΑναγÝννηση, μπορεß με θεΒαιüιητα να
τσχυρτσιεß üττ αυιοß or ÜνΒρωποι με ü,τι
τπò εßßπνßßηò γραμματεßαò κουβαλουσαν συνÝβαλαν ια μÝγτσια
στην εδραßωση ιηò νÝαò εποχηò.
στπν ΑναγÝνγπσπ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

Η ΜΗΤΡΙΑ ΠΟΥ ΙτπιΙκΗ Η ΠΑΡΑΚΑΜΨΗ

ΕΓΙΝΕ ΜΗΤΕΡΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
Ελληνεò Η συμβολÞ Νεüτεροι
ζωγρÜφοι των ΕλλÞνων υπαινιγμοß
στη Βενετßα λογßων και στη βυζαντινÞ
του ] 6ου αιþνα γραμματεßαò Ýκφραση

Υπεýθυνοò Ýτδοσηò ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

Σýποξπ ýληò ΣýμΒουΛοò Ýχδοωò Σ' οηü το τεýχοò συνεργÜσπßαν Δημ¼υργτßü

ΝΑΣΟΣ ΓΚΟΛΕΜΗΣ ΣΕΡΙΟΣ ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ Α -ι Δ ινΕΤΑΞΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΠ ΣΤΑΙΚΟΣ ΝΙΚΟΣ ΚΕΧΑΓΙΑΣ
ΛΙΝΟΣ Γ Ι\ΙΠΕΝΑΚΗΣ Ι/.IΑΝΟΣ ΠΕΦΑΝΙΔΗΣ ΑΓΓΕ^ιΚΗ ΤΖΑΝποΠοΥΛογ
Σmονβμüò . επιμÝΙεlο ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΙνΠΑΣΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΣΟΦΙΑ ΔΡΑΚΑΚΗ
ιΙüυμοι συνεργÜτεò ΦΑΙΔΩΝ ΜΑ^ΙΓΚΟΥΔΗΣ Ποραγωγþ
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΔΑΣΗΣ - ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΙνΑΝΤΗΣ ΦΩΤΟΕΚΔΟΤΙΚΗ Α Ε
Ηλεκτρογιßþ διεýθυγοη istorika@enet gr Το παρον περτοδτκü παρÝχειατ δΦρεÜν
μαΖß με ιον ΕΔΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
 σημειωσειò
Δýο Βßοι πορüηηπf,οι
ε μτα εγκýκλτü του ανακηρυξε, ιο
ΝοÝμΒρτο του 2000, ο πÜπαò ΙωÜννηò
-Παυλοò Β'ιον Thomas Morus
(ουμαντστη kar πολτιτκü σιοχαοτÞ οτην
Αγγλßα ιηò περιüδου τηò ΑναγÝννησηò υπü
ιουò Tudor kar Üγιο ιηò Καθολικηò
Εκκλησßαò απü ιο 1θ35) ωò προοτÜιη Αγιο
αλλÜ kar πρüιυυο yra üλουò τουò πολτιτκοýò
και αιρειουò Üρχονιεò. Δþδεκα χρüντα
νωρßιερα (ιο 1θΒΒ) αποφÜστΖε η ΙερÜ Συνοδοò
ιου Παιρταρχεßου ιηò Μüσχαò να ανακηρυξετ
σε Ayro ιηò ρωοικηò Ορθοδοξηò Εκκλησßαò
τον ΜÜξτμο ιον Γρατκü.
Η υστεροφημßα δεν εßνατ το μοναδτκü κοτνü
χαρακιηρτσττκü αυτþν ιων δýο αγßων απü ττò
δυο απÝναντι üχθεò τηò χρτσττανοσýνηò. Τουò
παρÜλληλουò Βßουò του γüνου τηò αγγλικηò
αρτσιοκρατßαò sir Thomas Moore (147Β-1535)
και του κατÜ κüσμον Μτχαηλ ΤρτΒþλη, απü
την Αρτα (1470 1555), δα σημαδÝψετ η εποχÞ
ιουò Kar, κυρßωò. η κοινη σιαοη Ζωηò ιουò
απÝνανττ σιην εξουσßα.
/τι ο αρþτο μτοü του Ι6ου αιþνα εßνατ η
f
.πο"., που, οε ολüκληρο ιον ευρωπαßκü
L χþρο. ο λüγοò ιων κοτνωντκþν
σιοχαστþν αρθρþνειατ ευκρτνÝστερα. Ετοτ, τη
δταπλοκÞ ιηò εξουσßαò με τουò οικονομικÜ
τοχυροýò θα σιηλττευσετ ο Thomas Morus
οτην «Ουιοπßα» του, ελÝγχονταò ιουò αυλτκοýò
και ιουò φεουδÜρχεò που «Ζουν üπωò οι
κηφηνεò, απü ιο μüχΒο ιου αγρüιη».
ιονßΖονταò üττ «η αδτκßα ιηò εξουσßαò πηγÜΖετ
αηü ιην Ýλλειψη τηò ισüτηταò ανÜμεοα σιουò
υΠηκοουò ιου σιεμματοò».
Eivar γνωοτü το ιßμημα που πληρωσε τελικÜ
yra τουò στοχαομουò του ο Thomas Morus, με
τον απαγχοντσμü ιου οτον Πυργο του
Δονδßνου. Λιγüτερο γνωσιη εßνατ η στÜση
Ζωηò του Μτχαηλ ΤριΒωλη, του ΜÜξτμου του
Γρατκοý, πρþτου απüσιολου του ουμαντσμοý
στη μοσχοΒiττκη αυλη, που θα συναντησει κι
εκεßνοò το θÜνατο οττò φυλακÝò του τσÜρου.
Τα χρüνια ιων οπουδþν ιου νεαροý ΤριSþλη
οτην Ιιαλßα (14θ2-1502) kar, κυρßωò, η
μαθητεßα ιου σιη Φλωρενιßα, κοντÜ σιο
νεοπλαιωντσιη φτλüσοφο Giovanni Pico
della Mirandola (τη Βιογραφßα ιου οποßου,
χαρακιηρτοιικü για την πνευματικη
ουγγÝνετα των δýο ανδρþg θα συνιÜξετ
αργüιερα ο ßδτοò ο Thomas Morus) εßνατ
εκεßνα που Βα διαμορφþσουν ιην πρþτμη
πνευματτκη του περßοδο κατ θα τον
παρωδηοουν τελικÜ να αοπασιεß ιον
καδολτκτσμü και να ετσÝλ8ετ οτο ιÜγμα των
Δομτντκανþν μοναχþν. Δυο χρüντα αργüιερα,
ωοιüσο. θα εγκαταλεßψετ το μονασιηρτ kar
την Ιιαλßα kar (το 1506) θα επτοτρÝψετ στην
ΟρOοδοζßα και θα καρεß μοναχüò με το üνομα
Μαξιμοò σιο ΒαιοπÝδτ ιου Αγßου Ορουò.
ΙΓ-ΙΓ αρακÜμπιονιαò εδþ, λüγω χþρου. τιò
f f
Ι Ι
μ.,.η.τια περτπÝιετεò ιου Sßου του. δα
ουοφερθουμε μüνο σιη οημαοßα που
Ýχει το πνευματτκü Ýργο του ΜÜξιμου του
Γρατκου yra Ýνα μεγÜλο μÝροò τηò ορδüδοξηò
καθ' ημÜò Αναιοληò: απü ιο ΜÜρττο του 151Β
θα Βρεθεß ο μοναχüò απü την Αρτα σιη
Μüσχα και θα συμθαλει αιü τüτε μÝχρτ ιο
τÝλοò τηò Ζωηò του με τον πνευματικü ιου
μüχθο αποφαοτσιτκÜ για ιην ανυψωση του
επτπÝδου ιηò εκκλησιασττκηò γραμμαιεßαò
σιη Ρωοßα.
Ο κýκλοò τηò επßγεταò Ζωηò του Βα κλεßσετ με
μτα σημαδιακη roτoprkn αναλογßα: τα
ιελευταßα εßκοοτ χρüντα τηò Ζωηò του (μÝχρτ
το θÜναιü του, ιο 1555) θα ια Βτþσετ, απü
δυομÝνεια του Μοσχοβßιη ηγεμüνα.
Ýγκλειοτοò σε διÜφορα μοναοιηρτα τηò
μακρτνηò αυιßò χþραò. Εκεß θα συνιÜξετ kar
Ýνα αλληγορτκü πüνημα περß «Βαστλεßαò», το
οποßο στηλτιεýετ την αυιαρχτκη εξουσßα,
μεταφÝρονιαò ψηγματα απü τον πολτιτκü
σιοχασμü ιηò ΑναγÝννησηò στη μακρινη
Μοοχοβßα,
Φαßδων Μαλτlι<οιýηò
πQοληα)

ΑναγÝννηση που εμφανßστηκε ιο 14ο ar. στην Ιταλßα -με τη συμβολÞ ιων
ΒυΖανιτνþν λογßων οροθειεß ιη μετÜθαση απü ιο Μεσαßωνα σιουò ΝÝουò Χρüνουò.
Αυτη η περßοδοò «ηταν το αποιÝλεσμα μεγÜλων μειαμορφþσεων που σημετþθηκαν
απü το Ι2ο Kar 13ο αl. οτην ευρωπαßκη κοινωνßα και ιην ιαγκüομια οτκονομßα»
(Α. Βακαλüπουλοò, στην Ιστ. Ελλην. ΕOνουg Εκδοιτκη, τ, Ι, σ, 357).
Οιαν ο μεσατωντκüò φεουδÜρχηò αρχßΖετ να χÜνετ ιην ιοχυ ιου yra διÜφορουò
οτκονομτκουò, πολτιτκοýò r<ar σιραιιωιτκουò λüγουò, μεταξý των οποßων
αναφÝρονται η ανÜγκη εμπορτκþν συναλλαγþν Kar χρηματιοτικÞò οτκονομßαò. η
ανττκαιÜσιαση του 1πποτικοý σιρατου απü μτσθοφüρουò πεΖουò Kar το πυροβολτκü
μειÜ τη χρηστμοποßηση τηò πυρßιτδαò κ.λπ,, κ.λπ., εμφανßΖοντατ νÝα κÝντρα
ασττκου χαρακτηρα που μερτκÝò φορÝò αναπιýσσονιαι σε πüλετò-κρÜιη.
Το 12ο ar. η Ιιαλßα θρÝθηκε μ' Ýνα ιλßθοò ανεξÜριητων πüλεων-κραιþν. Ο
Γερμανüò μονÜρχηò τηò Αγßαò Ρωμαßκηò Αυιοκραιορßαò εßχε αποσυρθεß
εξασθενημÝνοò Kar ο πÜπαò ηταν πρüσφυγαò ß ατχμÜλωτοò ιων βαστλÝων τηò
Γαλλßαò στην Aβrvrüv (1309-1377). Το πεδßο ηιαν «ελευδερο». Οτ συνδηκεò
ευνοΙκÝò yra ιη Φλωρεντßα, λßκνο-κοιτßδα ιηò ΑναγÝννησηò kar τüποò
εγκατÜοιασηò λτγο πρτν, λßγο μετÜ την Αλωση (1453) ιων περτσσüιερων ΒυΖανιτνþν
λογßων.
Το 1300 η πüλιò-κρÜτοò με 100.000 κατοßκουò, τοχυρü εμπüρτο kar βτοτεχντκÞ
παραγωγη, εßχε Ýνα συστημα αρκετÜ δημοκραιτκü. Ο καγκελÜριοò ιηò Δημοκραιßαò
ιηò Φλωρενιßαò, ΛεονÜρνιο Mπpouvr (L42º-Ι444), ουμαντστηò λüγτοò ιηò
ΑναγÝννησηò, θαθυò γνþσιηò ιηò λαττντκηò kar αρχαßαò ελληντκηò φτλολογßαò,
σιο δωδεκÜιομο Ýργο τον Ιστορßα του Φλωρεντιανοý Λαου γρÜφετ χαρακτηρτσιτκÜ:
«Σιη Φλωρενιßα αναγνωρßΖειαι ιο δτκαßωμα ιηò τοονομßαò Kar υπÜρχετ αξτοκρατßα...
ΑποιÝλεομα ιων πολτιτκþν ελευθερτþν εßνατ η υπεροχß μαò στον πολιτισμü. Η
Φλωρεντßα εßνατ η παιρßδα των μεγαλυιερων Ιταλþν ποτητþν, πρωιοπüρων σιη
λογοτεχνßα και στη δημþδη γλþσσα,.. Η εδρα αναΒßωσηò των κλαστκþν ελληντκþν
σπουδþν... Eivar το κÝντρο ιων ανθρωπτσιτκþν σπουδþν (Studia Humanitatis)
που γßνοντατ απü ελεýθερουò ανθρþπουò yra ελευθερουò».
Η δημοκραττκη πολτò γεννÜει πολßιεò kar πολτττσμü,
Οιαν ο «κλετσιüò θεοκενιρτκüò» κüομοò ιου Μεσαßωνα γßνετατ προοδευττκÜ
« ανθρωποκεντρτκüò»,
μετÜ τη μακρÜ κοινωντκοοικονομτκÞ δταδτκασßα που
αναφÝραμε (ανÜγκη εμπορßου κ.λπ.), οιη Δημοκρατßα ιηò Φλωρεντßαò αρχτκÜ, σιην
υπüλοτπη Ιταλßα αργüτερα και σιη δυττκη Ευρþτιη þò ιο 17ο ar., ο απελευ8εροò
απü τα φεουδαλτκÜ κατ εκκλησταοιτκÜ δεσμÜ σιρÝφειατ απü ιον... ουρανü σιη γη:
στην αγÜπη ιου ανδρþπου ιηò επßγεταò Ζωηò Kar στον Ερωτα.
Ο «προσδεμÝνοò» στον Οßκο ιου φεουδÜρχη δουλοπÜροτκοò, ΒτοτÝχνηò.
«σχολαοιτκüò» γραμμαιτκüò, εßχε πßοω απü ια ιεßχη ιηò μεσατωντκηò πüληò Ýναν
πüθο: τη σωτηρßα τηò ψυχηò και ιην ayroσuvn. Ο νÝοò Üνδρωποò, ανττθÝιωò, με ιην
ανανεωμÝνη νοοτροπßα kar ατσθανττκüιηια, αναΖητεß αγωντωδþò kar Βρßσκετ νÝα
τδεþδη κατ νÝα πρüιυπα-μορφÝò οτη γλυπιικη. ιη ΖωγραφτκÞ. ιην αρχιτεκιοντκÞ.
Σ'αυτουò τουò ανθρþπουò ιου 14ου αl., που ατÝνιΖαν το μÝλλον με ατστοδοξßα, εßχε
τδταßιερη αξßα κατ νüημα το παρελθüν. Γτ' αυτη την αττßα υποδÝχτηκαν με ττμÝò
τουò ΒυΖανιτνουò λογßουò, που κουβαλοýοαν ια πολýιτμα χετρüγραφα ιων αρχαßων
ΕλλÞνων.

Νßκοò ΒαòιδιÜμπασηò
-,Ι
Αι.ητοΖι.Η-ΔγτΗ

Χαλκογραφßα με
τον Δüπη, τον
Πετρüρχη και
Üλλουò
ουμουιστÝò οτη
Φλωρεντßσ, απü
, την Ýκδοση
«Questionalio
degli Eruditi».
Στη μÝση,
λεπομÝρειο
απü Ýνο
μεταγενÝοτερο
οπßγροφο με το
πσνüρομα τηò
Φλωρεντßσò το
14θ0, ψωστü με
το üνομα Garia
della Caiena

ωρεß ιον εαυιü του κÝντρο του Σýμπαντοò, πτστεýετ
στη δταρκη πρüοδο kar εξÝλτξη. Ο μεσατωντκüò
Üνθρωποò, δεσμþτηò μταò υπερφυοτκηò πßστηò, υ-
υοχεßρτοò ενüò υπερΒαιχου φüθου, Ζοýσε kar δροý-
σε σε προκαθορτσμÝνα ταξτκÜ kar κοτνωντκÜ üρτα.
Ο νÝοò ανθρþπτνοò ιýποò τþρα, εμπετρτκüò Kar μα-
Ζß πανεπτσιημων, θÝιετ βαστκü του στüχο ιην υπÝρ-
βαοη ιων ορßων ιου -Ýστω kr ωr αυιü οημÜνετ ιην
καιασιροφý του- σφραγßΖετατ απü μτα ΒαθτÜ λα-
χτÜρα Ζωßò kar κουβαλÜετ μτα przrkÜ δταφορεττκη
σχÝση με τα πρÜγματα και με τον κüσμο. Απü ιον
ΤΖορνmνο Μτιροýνο þò τον Νßταε η απüσιαση δεν
εßνατ μεγÜλη. Το ΚουαφοτσÝνιο, ο ατþναò δηλαδÞ
του ουμαντσμου, ο 15οò ατþναò, 8Ýτετ τον Üνθρωπο
ωò αυιεξοýστα μονÜδα στο κÝνιρο του κüσμου. Kr
αυιüò ο Üνθρωποò προθÜλλει με ιρüπο συγκροτη-
μÝνο μτα νÝα ερμηνεßα περß Σýμπαντοò. Ο κüσμοò
πλÝον καθßστατατ προΙüν ενδελεχουò παρατηρησηò
κατ επτσιημοντκηò ερμηνεßαò. Ο αναγεwηστακüò
καλλτιÝχνηò, ετδτκüτερα, θÝιετ ýψτσιη φτλοδοξßα
ιου ν' αποτυπþσετ βÜσετ συγκεκρτμÝνηò, απεικονl-
σττκηò μεθοδολογßαò η γεωμετρτκþν κανüνων τη
φυστογνωμßα ιου κüσμου. Οι μορφÝò των Ýμψυχων
ß ιων Üψυχων αποδßδοντατ ωò «ιοπßα» με μυσττκη
Ο Βυζοντινüò κοf,ßΕÝχνπò €πιχò!ΡΕß
νο συηΑüΒει το οüροτο κοι να ντýσ€ι μ€
χΡþμο κοι σχÞμο κοταστüσΕιò πνcυμοτικÝò
ΖωÞ. Αυτη ε-
ξÜλλου υπηρξε
η ΒαστκÞ δταφορÜ
tηò αναΥεwησταΚηò ωò
προò ιη βυΖανιτνÞ και τη
γοιθτκß τÝχττη.
ΣυγκεκρτμÝνα ο ΒυΖανιτνüò καλλτιÝ-
χνηò ενδταφÝρειαι yra την απüδοση üχτ ιου φυστ-
κου κüσμου αλλÜ του υπερΒαττκοý. Δεν σταπαρτστÜ
ετκüνεò τηò οπττκηò πραγμαιτκüιηταò, αλλÜ επιχει-
ρεß να συλλÜΒει ιο αüρατο και να ντýσει με χρþ-
μα Kar σχημα καιαοιÜσετò πνευμαιτκÝò. Γτα παρÜ-
δετγμα: πþò εßναι δυναιüν να ετκοντστεß ιο γεγονüò
τηò ΑνÜσιασηò του Χρτσιοý kar εκ παραλλÞλου να
εκφραοτεß η δογματτκη αλÞθετα ιηò λυιρωσηò ολü-
κληρου ιου ανθρþπτνου γÝνουò απü ια δεσμÜ του
θανÜιου; Eivar λογτκü yra τον ΒυΖαττνü δημτουρ-
γü να ουλλÜΒετ μτα εικüνα οαφþò εξωπραγμαιτκη
Kar να χρηστμοποτησετ αχüμη kar στοτχεßα σουρεα-
λισττκÜ. Η απüδοση εννοτþν üπωò Ζωη, 8Üνατοò, Ý-
γερση νειφþν, ατωντüτηια, ροß του χρüνου, θνηιü-
ιηια, εξαýλωση, ΖηιÜνε ασφολþò τδιοφυεßò λýσετò.
Η ετκοντσττκÞ προσπÝλαση μταò ιÝιοταò θεμαιολο-
γßαò συντσιÜ και ιη μεßΖονα πρüκληση τηò θυΖα-
νιτνßò ιÝχνηò. Μταò τÝχνηò που υποτÜσσετατ σε κα-
νüνεò, υπακοýετ σε μτα ατσθηττκÞ απαγορευμÝνη
απü ουγκεντρωιτκÜ κÝντρα εξουσßαò, αλλÜ που α-
πελευθερþνειατ με ιο συναßσθημα, üπωò υπογραμ-
μßΖετ ο Charles Delvoyes. Εδþ ακριΒþò Ýγκετιατ
ιο μεγÜλο υρüΒλημα τηò ΒυΖανττνηò τÝχνηò. Ονταò
στην υπηρεσßα του δüγμαιοò ανανεþνετατ απü

Β

πλευρÜò
μορφßò με Ü-
κρωò αργουò ρυθ-
μουò. Τουτο üμωò ηταν
ΚυρταρΧο ΧαρòικτηρτσιτΚο
ιηò τÝχνηò του Μεσαßωνα: η εμ-
μονη δηλαδη σε ορτσμÝνουò ιýπουò or ο-
ποßοτ δýσκολα υπερθαßνονταν. Ειστ σιη ΒυΖανιτνÞ
ιÝχνη kuprqlxεi η συλλογτκüτητα και ιο απρüσω-
πο, σε ανιßθεση προò την κλαστκÞ ΕλλÜδα üπου
δεοπüΖουν or επþνυμοτ δημτουργοß κατ η αιομικü-
ιητα, Ο αναγεν,τηστακüò κολλττÝχνηò πÜλτ συνετ-
δητοποτεß βαθýτατα ιο πρüΒλημα ιηò εξÝλτξηò των
μορφþν μÝοα στο χρüνο, τßθειατ ανιßθειοò προò την
ιÝχνη ιου Μεσαßωνα ιην οποßα θεωρεß ΒÜρΒαρη και
πισιεýετ üττ εßναι ο συνεχτστηò τηò αρχαßαò παρÜ-
δοσηò (ο ΠεφÜρχηò πρωιομßλησε yra millennium
tenebrarum = χτλτειßα σκτþν). Τα δημτουργßμαιÜ
του τþρα καιασκευÜΖονιαι με σαφß προοπττκη σιο
μÝλλον.
αναγεwηστακüò καλλττÝχνηò üχετ θεω-
ρηιτκη σχεση με ια πρÜγματα και τον
δτακρßνετ η τοιορτκß συνεßδηση, Δταφο-
ροποτεß ιην þρτμη απü ιην αρχαßκη καλ-
λτιεχντκÞ δημτυργßα kar καθορßΖετ σχο-
λÝò, γεντÝò kar σιτλ δημτουργþν. ΠÜνω αυü üλα α-
ποιελεß Ýνστ Üκρωò ευτυχÞ συνδυαομü ιεχνßτη kar
φτλοσüφου. Or μÜστορεò του Μεοαßωνα μειαμορ-
φουμενοτ αφυπýΖο,υτατ στην αναγεwηστακÞ ιÝχνη
με ιην αßγλη τοý κοτνωντκÜ επτιυχημÝνου και ου-
ΛεπτομÝραα
οπü το ψηφιδωτü
(643 μ.Χ.) του
Αγßου Δημητρßου
οτη θεσσαλονßκη
γκροιουν ιο νÝο Üνθρωπο. ΑυιÞ η υποκεlμεντκüτη-
τα ελλεßπετ απü ιη βυΖανιτνÞ ιÝχνη αν αυιη τδωθεß
ωò üλον Kar αν θεωρηθεß ωò ετδοποτü χαρακτηρτ-
σττκü τηò η σταιτκüτητα. Παρ' üλ' αυιÜ, αργÜ μÝσα
απü ιουò ατþνεò, or ΒυΖανιτνοß τεχνßιεò εξελßσσουν
ια μυσιτκÜ ιουò þò ιην τελετüιηια. ΣυχνÜ μÜò εκ-
πλÞσσουν επß μÝρουò δημτουργηματα kar σταθερÜ
ανακαλýπιετ κανεßò πωò αυιü που πρωιßσιωò εκπÝ-
μπετ η βυΖανττνÞ τÝχνη εßνατ η πνευματτκüιηια.
Στο ψηφτδωιü του Αγßου Δημηιρßου (643 μ.Χ.), üπου
ετκονßΖειατ ο ßδτοò ο Αγτοò ανÜμεσα σιον Ýπαρχο
Λεüνιτο Kar τον ευßσκοπο ΙωÜwη, θαιητÜΖετ κανεßò
τιò σýγχρονεò υλασττκÝò λýσετò που υτοθετεß ο δη-
μτουργüò. Ο χþροò παρουστÜΖεται αΒαθßò, δτσδτÜ-
στατοò, χωρßò ιο συνÞθη χρυσü κÜμπο. Or τρετò
μορφÝò αποδßδονιατ μετωπτκÝò με σχημαιοποτημÝ-
να τα ενδýματÜ ιουò. Αυιü που εντυπωστÜΖετ εßνατ Ý-
να υφοò Ματßò (Matisse) που χρηστμοποτεß ο κdλ-
λτιÝχιmò. Τα δτακοσμηττκÜ μοτßΒα στο μανδýα ιου
Αγßου Δημητρßου καθßσταντατ ΖωγραφικÜ σιοτχεßα
Kar το δευτερεýον γßνετατ πρωιεýον. Το χρυσü
χρþμα του Ευαγγελßου που κρατÜ ο επßσκοποò δε-
ξτÜ ιου Αγßου το ξαναθρßσκουμε στο Ýνδυμα ιου ε-
πÜρχου, Ýιστ þοιε η σýνδεση να δταβÜΖεται απü α- )
Ο ονογεwπσιοκüò κοßΙf,ιτÝχνηò τßδΕτοι
αντßδ€τοò προò τπν τÝχνη
του ΜΕσοßωνα την οποßα δεωρεß ΒüρΒορη
9
 ΑιττòτοηΗ_ΔγτΗ

Το χειρüγροφο
ουτü του ρτοιερÜ και να κορυφþνετατ δεξý. Τα σþματα Ý-
ΑριστοτÝλη «Περß χουν χÜσετ την οργαντκüιηιÜ τουò κÜιω απü ττò αυ-
ζþων», οτη σιηρÝò, κÜθειεò γραμμÝò ιων πιυχþσεων. Μüνο ια
λοπνικÞ πρüσωπα Ýχουν ατομτκÜ χαρακτηρτσττκÜ ωò μορφÝò
μετÜφροση του συγκεκρτμÝνηò ιαυιüτηταò. Σιη βυΖανττνÞ τÝχνη το
θεüδωρου ΓαζÞ, σþμα θεωρεßτατ πηγη αδυναμßαò ß
καλýτερα στττ-
εßνοι αφιερωμÝνο
μετωπßΖετατ ωò μειÝχον τηò μεταπτωιικηò κατασιÜ-
στον πüπα Σßξτο Δ'.
σεωò -δηλαδη τηò παρακμηò μετÜ την πτþση των
Το κεντρικü τμÞμο
πρωιοπλÜστων. Αντßθεια, στην αρχαßα ιÝχνη 8αυ-
τηò σýνθεσηò
ποριστÜνει τον
μÜΖετατ ωò ιο ιελετüτερο κιßσμα ιηò δημτουργßαò
kar απετκονßΖετατ γυμνü, ακρýþò yra να πτστοποτ-
ΑριοτοτÝλη μÝσο σε
Ýυα φοιιτοοτκü
ηθεß απü το θεατÞ το κÜλλοò του. Ακüμη παρου-
περιβüλλον να στÜΖετατ kar σαν μτα πρüκληση του 8ανÜτου. Το σþ-
συγγρÜφει το Ýργο μα εßνατ φθαριü μεν, η τδÝα ιηò ομορφτÜò ιου üμωò
του, ενþ το üχτ. ΤÝιοτεò απüψετò θα κατασιουν πÜλτ επßκατρεò
αρχßγρομμα κατÜ την αναγθwηστακß υερßοδο με ιτò θεωρßεò
απεικονßζει τοιωγ νεοπλαιωντκþν.
πορτρÝτο του πüπα Για να ανττπqιαιεθοýν ιþρα or δταφορειτκÝò τδε-
Σßξτου Δ' ολογßεò ιηò θυΖανττνÞò Kar τηò αναγεwηοτακÞò ιÝ-

Ο Ι5οò οιþνοò cγκονιüζ€ι Ýνον

δρομοτικü κονοýΡγιο τΡüπο γιο νο ΕßÝπει
κανòßò τον Üναρωπο και τον κüσμο

χιτηò, αλλÜ kar η οýγκλτσß ιουò σε μτα συγκεκρτ-
μÝνη τσιορικη οττγμη, θα Þιαν σκüπτμο να σuyKpr-
θεß η απüδοση τηò ΑνÜστασηò ανÜμεσα σε δýο Ýργα
τηò ßδταò εποχßò. Πρüκετιαι yra ιην «Ετò Αδου Ι(Ü-
θοδον», ετκüνα του 16ου ατþνα απü τον Αγιο Κασ-
στανü Δεκωσßαò, kar ιην «ΑνÜσιαση ιου Χρτσιοý»
του ΤΖτοβÜντ Ι\[πελßντ (Giovanni Bellini, 1430-
«0 Ιησοýò 1516) που χρονολογεßτατ περßπου ιην iδra εποχη με
νεκρüò». Epyg την κυπρτακÞ ετκüνα kar Βρßσκετατ σιο Kimbell
του ΑντρÝο Art Museum ιου ΝιÜλαò. Στο Ýργο ιου Μπελßντ
ΜοντÝνιο
θρßσκετ κανεßò συγκενφωμÝνεò üλεò τιò αρετÝò ιηò
αναγεwησιακηò Ζωγραφτκηò κατÜ ιο 16ο ατþνα kar
τδßωò ια χαρακτηρτσττκÜ τηò ΒενετστÜνικηò οχοληò:
πλοýστο χρþμα, οπττκÞ χλτδÞ, Üψογη αßσθηση ιηò
αιμüσφατραò, Ýμφαση σττò αφηγηματτκÝò λεπτομÝ-
ρετεò. Η Ζωγραφτκη Ýχετ πλÝον καταστεß η ιÝχνη
του αφηγεßσθατ δτ' ετκüνων. Ο Χριστüò με δεξß χÝρι
ευλογεß, ενþ με ιο αρτσιερü τ<ραιÜ κüκκτνο λÜθαρο,
συμΒολο ιηò ανασιÜσιμηò νßχηò. Η μορφß Του σε-
λτδþνειατ με απüλυτη αßσθηση μÝφου αλλÜ kar ε-
πτΒοληò μÝσα στο υλαßστο ιου πßνακα. Mra μικρü-
ιερη απετκüνιοη ιου Χρτσιου δα υποΒÜθμτΖθ το πε-
ρτεχüμενο του Ýργου. Mra μεγÝθυνση -ενδεχομÝνωò
ιου προσþπου Του- εßτε θα συσκüιτΖε ιο περτεχü-
μενο -πρüκετιατ yra προσωπογραφßα του Χρτστου η
yra ΑνÜσιαση;- εßιε θα δημτουργουσε στο θεαιÞ
κλετσιοφοθτκü συναßσ8ημα. ΓενικÜ το «<glose υρ»
ιüσο στη Ζωγραφτκß üσο kar στη ρÝουσα ετκüνα ιου
κτνηματογρÜφου δημτουργεß Ýνα δυσÜρεσιο συναß-
σθημα στο θεατÞ, καδþò η απετκοντσμÝνη μορφη
μοτÜΖετ να κτνεßτατ απετληττκÜ εναντßον του. Απτü
παρÜδετγμα ο θρηνοò ιου ΑντρÝ:α ΜατπÝντα (Mr-
λÜνο, Brera), üπου η δραμαιτκÜ συγκομμÝ,τη προ-
οπιτκÞ ιου νεκροý Χρτστου, καθþò γεμßΖετ üλο τον
πßνακα χωρßò ν' αφßνετ οýτε σπτθαμη ελευθερου
χþρου, γεμßΖετ το θεατÞ με δÝοò αλλÜ kar πντ¾¸ο-
νÞ. Η üλη σýνθεση μοτρÜΖειατ ιελεßωò σιητμετρκÜ

απü την κÜθετο που δταπερνÜ το σþμα ιου Χρτσιοý.
Η Ýwora ιηò καδειüτηιαò τονßΖετατ επτπλÝον απü
ιη θÝση του χερτου υου ευλογεß, απü το πλαγιασμÝ-
νο λÜ3αρο kar απü το καμπανßλε ιου ΒÜδουò. Ανττ-
σιτκιτκÜ λεττουργουν or παρÜλληλεò γροιιιιÝò ιων
σýwεφων, δηλαδη ια ορτΖüνιτα σιοτχεßα τηò συν-
θεσηò. Το θερμü θαθυκüκκτνο χρþμα ιου λÜΒαρου
συνανιτÝτατ σε κÜθε φüρμα ιου Ýργου: στα σýwεφα,
στο ρüδτνο ιου ουρανου, στα γατþδη ιου ΒÜ8ουò, α-
κüμη kar σττò σκτÝò του μανδυα του Χρτσιοý. Ολο ιο
Ýργο δηλαδη Ýχετ χιτοτεß με αναγωγη σιο κüκκτνο
kar αυιü ιο προτκßΖετ με μτα τδτÜΖουσα Ζεσιη αιμü-
σφατρα. Με τον πßνακα αυιüν γßνετατ ανιτληπιü ιο
μεγα οπιτκü επßτευγμα ιηò αναγεννηστακηò τÝ-
Χνηò.
λοò ο πßνακαò μοτÜΖει με Ýνα παρÜθυρο α-
νοτχτü στον κüσμο. ΞαφνικÜ οιη στωπη
ιου τοßχου και στην ησυχßα ιου εοωιερτ-
κοý χþρου ο πßναχαò Ζωγραφτκηò επτιρÝ-
πει οιο θεαιÞ να αιενßσετ τον Üπετρο εξω-
ιερτκü χþρο. Ο ατφντδταομüò ιου υφßσιαιο ο ανα-
γεwηστακüò Üνθρωποò εμπρüò σιην οφθαλμαπÜιη
ιου ΖωγραφτσμÝνου ιρτσδτÜοιατου χþρου μπορεß να
παραλληλτσιεß με την Ýκπληξη ιων πρþτων θεα-
ιþν ιου κτνηματογρÜφου, Ο Μπελßντ επτιεßνετ την
υποβολÞ ιηò ετκüναò με ιο εξýò εýρημα: η φτγουρα
Η πρþτη Ýκδοση
Ýρχειατ εντελþò μπροσιÜ, ακουμπÜ δαρρεßò ιο των «ΔιOλüγων»
υλαßστο ιου πßνακα. Αρα, ιο δεξß χÝρτ που ευλογεß, του Λουκιανοý, που
δταιρυπÜ θαρρεßò ιο ΖωγραφτομÝνο χþρο Kar ηροε- τυπþθηκε με την
κιεßνειατ προò ιο μÝροò του θεαιÞ. Η Ζωγραφτκß με εκδοπκÞ επιμÝλειο
ια τεχντκÜ εφÝ ιηò τονßΖετ ιον εξωπραγματτκü χα- του Ιανοý ΛοσκÜρεωò,
οτη Φλωρεντßα, το
ρακιßρα ιηò σýνθεσηò kar αναπτερþνετ ιην πßοτη
του ποτμνßου. ΠαρÜ την ατσδηιτκÞ ιου αξßα, το Ýργο 1496. 0 περßτεχνοò
διÜκοσμοò τηò
θρßσκειατ ολοκληρωττκÜ υπü την τδεολογßα του
πρþτηò σελßδοò
ΠαΠΙσμου.
του κεΙμÝνου, ßπο
Eivar γεγονüò üιτ ολüκληρη η δυιτκÞ τÝχνη ετ-
ýφοò του μεγüλου
κονογραφþνταò ιην ΑνÜσταση εμμÝνετ στην προσω-
μικρογρÜφου
πτκÞ νßκη ιου Χρτστοý, σιην προσωπτκÞ Του δr- Attavanii della
καßωση, στο προσωπτκü Του θαυμα. Mra τÝιοτα α- Attavante. Το
νιτμετþπτση ενÝχετ κÜποτο στοτχεßο μελοδραματτ- αιττßτυπο 0υτü τηò
σμου. Σαν να παρακολουθουμε ιην ευτυχÞ ÝκΒαση, ΛουρειιπανÞò
το happy end κÜποταò τστορßαò που μαò συγκßνησε. ΒιβλιοθÞκηò
Το πραγμαιτκü üμωò περτεχüμενο αυτοý ιου γεγο- προÝρχετοι οπü
νüιοò εßνατ Üλλο. Η ορθüδοξη παρÜδοση με ιην α- την συλλογÞ του
πετκüντοη ιηò ετò Αδου Καδüδου Kar με ιην εμμο- Angelo Maria d' ΕΙòß
Στη ΒυζοντινÞ τÝχνη η ορχ!τ€κτονικÞ
τηξ σýνδ€σηò, στ!ΒαΡþ καß Β€ητιοýμενη
συν€χþò. πΡοßjποδ€τ€ι τüξπ κοι ηογικÞ
νη ιηò απελεýθερωσηò ιων ψυχþν απü τα δεσμÜ
του θανÜτου, υπογροιºιιΖετ ιτò επτπτþοετò τηò ΑνÜ-
σταοηò σ' ολüκληρη ιην ανθρωπüιητα. Δτüττ «Xpr-
σιüò ανÝσιη εκ νεκρþν[...] εν ιοτò μνßμαστ Ζωην
χαρτσÜμενοò»». Καταλßγονιαò, σιο Ýργο ιου Μπελß-
νι, ο αναοιημενοò θεüò, πηγß φωτüò ο ßδιοò, πα-
ρουοιÜΖειατ ωò ουμΒολο δυναμηò αλλÜ και συγκα-
τÜθασηò, τοχýοò αλλÜ kar συγγνþμηò r<ar ωò προò
τουιο ταυιßΖειατ με ια βαοτκÜ χαρακτηρτσιτκÜ ιηò
Καθολτκηò Εκκλησßαò. Τηò εκκλησßαò που κλη-
ρονüμησε ιο λαιτντκü ratio, ιη λογοκρατßα δηλα-
δη, kar ιην εξουσßα των Ρωμαßων αυιοκρατüρων.
Στην ετκüνα του Αγßου Kaoσravou ο Χρτσιüò ετκο-
νßΖετατ μÝοα οε δüξα να κατÝρχετατ στον Αδη νιυ-
μÝνοò με χρυοη στολü φωτüò -ττο παρεκκληστ τηò
Μονηò τηò Χþραò στην Κωνστανιτνουπολη φορÜ
λευκü χττþνα- κατ τεßνει το δεξß χÝρτ ιου yra να ση-
κþσει τον ΑδÜμ kar στη συνÝχεια την Εýα. Πßσω α-
πü τουò πρωτüπλαστουò συνωθουτ,τατ or Üyror kar or
δßκαιοτ, ενþ πßσω απü ιον Χρτσιü ο προφητÜναξ Δα-
βßδ και ο ΒαστλιÜò Σολομþν. ΚÜιω αυü ια πüδτα του
Χρτστου χαßνετ το ÝρεΒοò ιου Αδη, ενþ υÜνω απü
τον Σωτηρα δυο Üγγελοτ φÝρουν τα ουμθολα ιου
πÜθουò. Σε Üλλεò ηαραστÜσετò ετκονßΖετατ ο σατα-
νÜò δεμÝνοò kar or ττυλεò ιοý κÜιω κüσμου παρα-
θτασμÝνεò. Η ετκüνα ανÞκετ στην Κρηττκη σχολη
κατ ακολουθεß τουò γεντκοýò ιýπουò ανÜλογων Ýρ- )
11
 ..Η ταφÞ
του Χριστοý» γωγ üπωò η ετκüνα που δημοστευετ ο Μανüληò Χα-
(Ýργο 1567-8) τΖτδÜκηò σιο «Icones», Neri ΡοΖΖα, Venice 1962,
του ΔομÞνικου οελ. 27-2Β και που Βρßσκειαι σιη συλλογß του
0εοτοκüπουλου Ελληντκου Ινστιτουτου Βενειßαò. Ο ουγκεκριμÝνοò
(ΣυλλογÞ SianIey ετκονογραφτκüò τýποò παγτþνειατ οτα μοναδτκÜ
Moss, ΝÝα Υüρκη).
ψηφιδωιÜ τηò Μονηò Δαφνßου r<ar τηò ΝÝαò Μονηò
Δßπλα, «ο Χßου (11οò αιþναò), ακολουθεß δε ιην περτγραφη
Ευαγγελισμüò ιου αυüκρυφου ευαγγελßου του Νικοδημου. Σε πα-
τηò 0εοτüκου» λαιολüγετεò συν8Ýσετò του 14ου ατþνα (ΚαχρτÝ ιΖα-
(1608-1610)
μß - Μονη τηò Χþραò, Περßθλεπτοò ΜυσιρÜ, Σουο-
του ΔομÞνικου
τσÜνη) Ýχουμε μτα θρταμΒτκη παραλλαγη αυιου του
θεοτοκüπουλου
θεματοò. Ο Χρτσιüò ετσΒÜλλετ κυρτολεκιτκÜ σιον
Αδη kar με ορμηττκη κßνηοη τραθÜ απü ιτò σαρκο-
φÜγουò ιου τον ΑδÜμ και την Εýα απλþνονταò δυ-
ναμτκÜ τα δυο ιου χÝρτα. Mra τÝτοτα αυετκüντοη
οιÝκειαι ιοÜξτα δßπλα στην ΑνÜσιαση ιου º2τüτο
(Giotto), üπωò ιην απÝδωσε στο παρεκκληστ ιων
ΣκροΒÝντ (Scrovegni) στην ΠÜδοβα, μνημεßο ιο ο-
ποßο 0εωρεßτατ η απαρχη τηò ΑναγÝννησηò υαρ' ü-
Μια συνεπηò αr!υσߧο δÝf,ει να ακοΓΙCIυδξß
ττΝν Α\Ιεγ*wηση ο §"!ανιeρισμÜξ
Κα| το μονι€ρισ}.ιü τα μηαρüκ Ü το ροκοΚü
Ι2
ιτ ανÞκετ μüλτò σττò αρχÝò ιου 14ου ατþνα.
ΕπτστρÝφονιαò ιþρα στην κυπρτακη ετκüνα, Ýχετ
κανεßò να παρατηρησετ üττ ο καλλτιÝχνηò, παρ' üιτ
üφειλε να αποδþσετ Ýνα κατ' εξοχην πνεμαιτκü γε-
γονüò, επτλÝγει μτα μÜλλον συμΒαττκη λυση. Ο
Χρτσιüò αναοηκþνει τον Αδαμ θυμßΖονιαò ηθογρα-
φlκÝò σκηνÝò οτκειüιηταò με νεαρÜ Üιομα που θοη-
θουν πρεσθυιερουò. Η σκηνη αχüμη μοτÜΖετ στην
ετκονογραφßα του θαυματοò ιου Χριστοý με τον πα-
ραλυττκü. ΣκÝφιειατ εδþ ο συγχρονοò θεατηò πωò
ιο μεγαλεßο ιου περτεχομÝνου δεν ουμΒαδßΖει με
ιην επτλεγμÝνη μορφη και ιουτο μÜλλον οφεßλετατ
στην επτθυμßα του δημτουργοý να καταοιÞοει το δÝ-
μα ευαναΥνωσιο σιο ΚοΙνο του.
ΓεντκÜ πÜνιωò στη βυΖανττνη τÝχνη Ýχουμε να
παρατηρßοουμε üιτ η αρχιτεκτονικη τηò οýνθεσηò,
σττθαρη και Βελττοýμενη συνεχþò απü ιην Üσκηση
και την επανÜληψη αιþνων, προýποθÝτετ ιÜξη kar
λογτκη, Πρþτα εντουßΖουμε μτα γενικη δτÜιαξη
καιÜ ιουò νüμουò τηò συνταξηò ι<ar ιηò υπüιαξηò,
þσιε να αποτελεστεß μτα ενüτητα στην ποτκτλßα. Κα-
τÜ δεýιερο λογο, üπωò τονßΖετ ο Π.Α. Μχεληò (Αι-
οθηιτκη Θεþρηση τηò ΒυΖανττνηò ιÝχνηò, β' Ýκδο-
οη, Α8ηνα 1972, σελ. 196), η τÜ6η εßνατ αποιÝλεσμα
μταò ιαξηò προοπιτκßò kar, ιÝλοò, μιαò τÜξηò ουττ-
κßò απλþò... Η προοπττκß ιÜξη εßνατ περτσσüτερο
μηχαντκÞ, ενþ η οπιτκÞ τÜξη εßνατ περτοσüιερο
πνευματτκη. ΓεντκÜ, χρþματα, κλßμακεò μορφþν
μüσα στη σýνθεση, αφηγημαιτκÝò λεπιομÝρετεò,
μοßρασμα των θαρþν, üλα συγκλßνοιχ στην επßτευ-
ξη ενüò αρχττεκτοντκοý αποιελÝσματοò.

ρÝπετ εδþ να υπογρηιιιτßσουμε üιι Üγατ

λÜθοò να προσεγγßΖουμε τη βυΖοýττνÞ
τÝχιm με μÝτρα kar σιαθμÜ που ουδüλωò
ιην αφοροýν, υποθαθμßΖονταò Ýτοτ την
ευρημαιτκüιηια, την πρωτοτυπßα και τη
θαθτÜ τηò τπτευμαιτκüτηια. Το ΒυΖÜνττο αποτÝλεσε
μτα πολýιψη γÝφυρα συγκτνησεων Kar μτα α,,τεκτß-
μητη qýπεΖα πληροφορτþν þστε να ενωθεß η Ανα-
γÝντmση με τον αρ:<αßο κüσμο κατ να θper την ου-
στασττκÞ του ταυτüτητα ο κλαστκτσμüò του Κουαφο-
ισÝντο (15οò ατþναò). Το ΒυΖÜνιτο δεν δταφýλαξε
μüνο τα πλατωντιιÜ κεßμενα ιßfστε να τα παραλü6ουν
ακÝρατα or νεοπλατωντκοß κατ ο Μαlπßλτο Φιτσß-
νο, αλλÜ πρωτßστωò καλλιÝργησε την αl»ιαßα ar-
σθηττκÞ μπολτÜΖονταò μ' auιrrv τα δημτουργýματÜ
του απü ιο μαυσωλεßο τηò Galla Placidia þò ια ψm-
φτδωιÜ τηò Μονßò Δαφνßου. Στην Galla Placidia
(5οò ατþναò μ.Χ.) οτο μεγÜλο τýμπστο ατφýþò πÜ-
νω απü την εßσοδο ιηò Βüρεταò κεραßαò δεσπüΖετ η
σýνθεση του Καλοý ΠοτμÝνα: ο Χρτσιüò ετκονßΖειατ
αγÝνειοò να κÜθεται οιο κÝνφο οχριβιßò τηò παρÜ-
οιασηò και να μοτÜΖετ με τον Απüλλωνα Þ τον
ΟρφÝα. ΑρτστερÜ κατ δεξý του σ' Ýνα ατφýÝò roo- Η εικονογρÜφηση
Ζýγτασμα υπÜρχοιιν απü ιρßα πρüθατα -ουμθολα πλþò, γιατß στον Üξονα ιηò συμμεφßαò σιÝχετ μτα του 0üλου του
των mσιþν ψτχþν. Η üλη σκηνη εßνατ ετδυλfuακη, πqýσιαση Üξτα να υποιÜξετ ιτò Üλλεò, αλλÜ κατ Αγßου Απολλυορßου
το τοπßο σαφþò ναιουραλτσυκü kar ιο ΒÜθοò δεν Ý- γητß üλεò μοΖß ουνιÜσσονται στην ιδÝα του üλου με τηò ΡοβÝνοò.
χετ το σýνηθεò χρυσü χρþμα, αλλÜ παρουστÜΖετ Ý- ιη στÜση, με ιην kir,rnσn, με την απüσταση και τε- Στην κορυφÞ,
να φωιετνü γολανü ουρανü, Or αρχαßοι μýθοτ του λτκÜ με ιο χρþμα kar το συμΒολτσμü. ΠροτρÝχω Ý- ο ΠοιιτοκρÜτωρ
παγαιττομοý εδþ σταβτþνουν ο6ßαστα μÝσα σιο συμ- τσι σε τ<ρßσετò yra ιην οπιτκÞ ιÜξη τηò σýνθεσηò (ß4οò αιþναò)
βολτκü κλßμα ιου χρτσιταιισμοý. Η τσορροπßα kar η αυιηò, υροκετμÝνου να μη δτασπαστεß η κρτιτκß τηò οτη ΜονÞ Χþροò
κλασικüτητα τηò σýνθεσηò αποδετκνýοττν üττ η αρ- (ΚαχριÝ τζομ0 τηò
αιτÜλυσηò»,
χαßα τÝχιητ Ζετ μÝσα στη βυΖανττνÞ εrkovoπoria υ- Εκιüò üμωò ιηò μοχεδοντκηò ατταγÝwησηò, το Κωνοτονπνοýποληò
πü νÝο Ýνδιητα. ΑλλÜ και στο Δαφνß (11οò αιþναò) ΒυΖÜνττο θρßοκετατ σιον κολοφþνα του και σιην
or ετδτκοß σιητφωνοýν (Andre Grabar) για ιτò ανα- περßοδο των Κομνηνþν κατ των ΠαJιαιολüγων. Τα
θτþσετò ελληντστκþν μοιýων σια ψηφτδωτÜ ιου qmφτδωιÜ στα υπερþα τηò Αγßαò Σοφßαò και σιο κε-
νÜρθηκα kar μτλÜνε yra μτα αναγÝwηση των Μα- ντρτκü κλßιοò τηò Μονηò ιηò Χþραò, ιο πιστοποι-
κεδüνων. Αναλýονταò ο Π.Α. Μτχεληò τη «Σιαýρω- οýν, ΠqρÜδειγμα πρþιο αλλÜ Üκρωò :<αρακτηρτσιι-
ση» απ'το τ<αθολτκü τηò ßδταò μονηò σιο θýλßο του κü η «ΔÝηση» του ιÝλουò του 12ου ατþνα (δυναστεßα
«ΑτσθηττκÞ Θεþρηση τηò ΒυΖανττνßò ΤÝχνηò» (α ιων Κομνηνþν). Στη μÝση τηò σýνθεσηò δεοπüΖετ ο
εκδ., Αθßπτα Ιθ46, σελ. lθ6 και εξηò) σημειþνετ: «Η Χρτστüò, δεξτÜ του η Παναγßα και αρτστÝρα του ο
Σιαυρωση πορουσýΖετ ιρετò πqιαστÜσετò σε παρÜ- Πρüδρομοò. Ο τελευιαßοò τδταßιερα Ýχετ σχεδταοιεß
ιαξη, απü ττò οποßεò η κενφτκη ιου ΕσταυρωμÝνου με εκπληκττκß μαεστρßα που οφεßλεται στη xpnσι- )
υπερÝ:<ετ κατÜ θÝση και καιÜ μÝγεθοò kar και'αξßα
kr Ýτστ υποτÜσσει Üνεια ττò Üλλεò δυο, που στÝκουν Το Βυζüντιο οποτÝηcσ€ μιο ονòκτßμητη
σιητμεφτιιÜ τοποθετημÝνεò, για να εξÜρουγ να ε-
ξυψþσουν τον Χρτοτü επß ιου Σταυροý. Ολεò μαΖß
τρüπεζο παηΡοφοΡιþν þστε νο €νωΕòß
üμωò αποτελοýν μτα ενüτητα σιην ποτκτλßα, και η ΑνογÝwηση μ€ τον οΡχοßο κüσμο
λÝω ποικτλßα, γταιß κÜθε μτα δταφÝρετ σε ΒÜροò, σε
χρþμα kar συμΒολτσμü. ΕνqιμονßΖειατ üμωò üχτ α-

1.q
Αιτeτοηυ-Δγ:Η

«Η ΦυγÞ σπü τον

παρüδεισο», Εργο μοποßηση πολý μτκρþν ψmφßδων. Απü ια πυρü-
του Masaccio ξαθα μαλλτÜ ιου ξεφευγουν θτολεττÝò η ποριοκα-
(ΒοσιλικÞ del λτÝò στιαýγετεò, ενþ or σκτÝò του προσþπου του εß-
Garmine, νατ γχρτΖοπlýστνεò προαιταγγÝλλονταò ια σιητπλη-

' Φλωρεντßο). Στη

μÝση επÜγω, «Η
ρωματτκÜ χρþμαια των εμπρεστοντσιþν. Or πιυχþ-
σειò ιου μστδυα ιου δημτουργουν με ιην ποτκτλßα
αποκÞρυξη των ιουò πολυμορφεò αφηρημÝνεò συνθÝσετò, πλÜθουν
υλικþν ιγοθþν» üγκουò kar προκαλοýν ενεργητχÜ ιο μυολü τοý θε-
του D. Ghillandaio ατÞ. Το πρüσωυü του παρουστÜΖετατ βαθτÜ οημαδε-
(Εκκλησßα Αγßαò
μÝνο απü τον υνευμαιτχü αγþνα. Ηδη απü την επο-
Τριüδοò,
χÞ αυτÞ η βυΖανττνÞ τÝχνη αγγßΖετ ιην τελετüιητα,
0λωρεντßο). Απü
προαναγγÝλλετ ιο ανθρωπτσττκü περτεχüμενο τηò
χüτω,«0 Ιησοýò
ΑναγÝwησηò στο δυττκü κüσμο. ΠολτυκÝò και κοι-
οτο ναü» του
νωντκÝò συνθηκεò üμωò θα δτακüψουν αυιÞ την ε-
ΔομÞνικου
θεοτοκüπουλου. ξÝλιξη κα1 ιην πολτττσιικÞ σκυτÜλη θα παραλÜ-
Στην οπÝνοπι
Βουν Üλλεò περιοχÝò, Üλλοτ δημιουργοß, Üλλα καλ-
σελßδα, «Η fuιεχνυ<Ü κÝνφα. ΠÜντωò εßνατ Üκρωò ενδταφÝρον
Παναγßα, η τßα μελετησετ κστεßò πüσο η βυΖανττνÞ ατσθηττκÞ
ελεοýσο», ετmρεÜΖετ ιον Ντοýιστο (Duccio) κατ ιη σχολß mò
οψþοτου ΣτÝναò, ιον Τστμqιποιßε (Cimabue) kar το δτε8νÝò
Φλωρεπιγοý του ýφοò τηò ýστερηò γοιθχηò περτüδου (14οò, αρχÝò
15ου αιþυα 15ου ατþνα).
ΜÝνετ εδþ απλþò να πουμε üττ η βυΖαντινÞ ιÝ-
χνη κατÜ ιουò 13ο kar 14ο αιþνεò φθÜνετ σε μονα-
δκη εκφρασιικß πληρüτητα. Απελευθερþνοντατ or
κτνησετò απü ιτò συμθαττκÝò σιÜσετò, ελÝγχειατ η
δυναμτκß του χþρου, ιελετοýτατ ο ρυfuüò τηò σýν-
δεσηò. Ολα προειοτμÜΖοντατ yra ιη μεγÜλη Üνοτξη

Η ΑνογÝwηση δο ξεκνþσει δÝf,οντοò ιου δημτουργουσε οληθτνÞ αποσιροφη σιουò ανα-

νο €ΠιστΡÝψεß προò την κf,οσικüτητα Κοι
τον υψηηü χαροκτÞρο του ορχοßου κüσμου
που üμωò δεν Ýρχειατ. ΠÜνιωò ιο ΒυΖÜντιο αποδετ-
κνýετ περßτρòτνα την καλλτιεχντκÞ επÜρκετα ολü-
κληρου του μεσατωντκοý κüσμου kar σφραγßΖετ Ü-
μεσα τη γοτθτκß ατσθηιτκη προφυλÜσσονιÜò την
-σιτò καλýιερεò περτπτþσετò- απü την εκΖÞιηση Þ
ιο δτακοομηττσμü.
Η ΑνòτÝνιτηση τþρα θα ξα<wßσετ ωò θαθý -Ýωò
Üδτκη- ανιßδραση προò οιτδηποιε μεσατωντκü, το
οποßο θα χαρακτηρßσετ συλλÞβδην ωò θÜρΒαρο,
θÝλονιαò η ßδτα να επτστρÝψετ εκ νÝου προò ιην
κλαστκüτητα και ιον υψmλü χαροχτßρα του αρχαß-
ου κüσμου. Ολοτ or μεγÜλοτ δÜσκαλοτ τηò ΑναγÝν-
ιmσηò 8εωροýσαν ιουò εαυτοýò ιουò συνεχτοτÝò του
Φετδßα και του Πρα6ιτÝλη kar θεωροýσαν χρÝοò
ιουò ν' αποκαιαστÞσουν την τÝχνη σιην παλατÜ τηò
λαμπρüιητα κατ σιο αρ><αßο ιηò ηθοò. Ο βαθτÜ υπο-
κετμεντκüò χαρακτηραò ιηò γοιθτκßò τÝχτmò με την
ενtαση, τον εΙΚοντσυΚο φοριο η ιτò Παραμορ(ρωσετò
γεwηστακοýò δημτουργοýò. Η τελευταßα φÜση τηò
γοτθτκηò δημτουργßαò, γνωσιÞ ωò «δτεθνÝò ýφοò»
(Style International), δεßχνετ αληθτνÜ τα üρια τηò
τÝχνηò αυιßò: δταχοομητχÞ αßσθηση, υψηλη τε-
xvrkn, καλλτιεχντκÞ τκστüιηια. Ο καλλττÝχνηò ü-
μωò, παρÜ την τδτοφυßα του, ποραμÝνετ Ýναò χετρþ-
ναΚιαò Kar ια ερΥα του εΙναι Καρποò υπομονηò πε-
ρτσσüιερο παρÜ υqmλýò Ýμπνευσηò. Ουτωò η Üλ-
λωò, πÜντωò, παι)αμÝνετ δÝσμτοò των παραγγελτο-
δüχων ιου, ιων φεουδαλτκþν αυλþν δηλαδη Ýωò
ιου τεραιεßου. Ανιßθεια, ο αναγεwηστακüò δημτ-
ουργüò εκφρÜΖετ μταν εmσιημονικη Üποqm περß
κüσμου, παρ' üττ ιο μοντÝλο τηò αταπqιÜστασηò που
υροιεßνετ εßνατ τεχlrηιü kar δεν Ýχετ σιòÝοη με ιην
πολυμορφßα του φυστκοý φατνομÝνου. Η αναγεwη-
στακη προοπττκη καταγρÜφετ Ýνα εßδωλο ιου κü-
σμου σιαττκü, με στενü, μονοφθαλμιχü kar üχτ σιε-
ρεοσκοmκü τον ορßΖοντÜ ιου. Eivar περτσσüτερο η
προΒολß μτÜò νεκρηò ετκüναò üπωò την καιαγlýφετ
η camera obscura. Ervaι οαφÝò üιτ προò ιον ιομÝα
αυιü, δηλαδÞ προò ιην κατÜκιηση τηò τρßτηò διÜ-
στασηò r<ar τηò Ýwοταò του θÜθουò, στρÜφηκε η με-
γαλυτερη υροσπÜθετα των Δυτικþν κολλτιεχνþν.
Ο κÜθε πßναχαò αποτελεß μτα κÜθετη ιομß του ο-
υιτκοý κþνου, χωρßò üμωò την ελασιτκüιητα ιων ιζ]α-

Ι4
μπυλων γραμμþν που συλλαμβÜνετ ο αμφýλη-
στροετδηò. Ακüμη ο πßνακαò λετιουργεß σαν ανοι-
χτü πqιÜθυρο απü ιο οποßο μπορεß καττεßò να αγνα-
ντÝψετ ιον Üπετρο κüσμο. ΑνιτλαμΒÜνετατ κανεßò
τη μοναδτκη εντýπωση που πρÝπετ να Ýκανε σιο θε-
αιÞ üταττ τη στωπÞ του ιοßχου δτασποýσε η ψευδαß-
σθηση ιου ατοτχιοý χþρου εμπλουττσμÝνου με üλα
ια ιλουΖτοντστκÜ εφÝ που κατακιοýσε σταδτατ<Ü η
δυιτκοευρωπα'ßκß Ζωγραφτκη.
AvayÝvιrnσn εßναι προßüν μταò νÝαò ιÜ-
ξηò που ξεπετÜχιηκε απü ιτò κοτνωντκÝò
δταμÜχεò ιου Μεσαßωνα, ιηò ασττκßò ιÜ-
Εηò. Οι ΖωγρÜφοτ του ΚουαφοτσÝνιο δη-
μτουργουν Ýναν χþρο πεπερασμÝνο kar
σταθμητü, που üσο και αν εντυπωστÜΖει απü ιωòντ-
κÞò πλευρÜò, πολý λßγο εκφρÜΖει ιην πολυσημßα
τηò φυσηò, Η προσπÝλαση ιου φυστκοý φαwομÝνου
γßνειατ με οδηγü ιη ratio, δηλαδÞ την ορθολογτκß
ακρß6ετα. ΚατÜ ιον Δ. ß[π. ΑλμπÝρυ (L.B. Alberti)
απü τουò πρωιεργÜτεò τηò ΑναγÝwησηò Kar του
φλωρενττνου θαÞτατοò κατÜ ιο 15ο ατþνα, qlxn kar
οροò τηò σωοτηò ΖωΥραφτκηò εΙνατ η ΚατασΚευη του
ιρτδιÜσιαιου χþρου -καλυιερα η αναπαρÜσταση
του- πÜνω στην επßπεδη επτφòινετα. Ο ΑλμπÝρτι ε-
φαρμüΖετ ιη θεωρßα ιηò «οτπτκßò m.ραμßδαò» με ιο
Οι ζωγρüφοι του ΚουοτροτσÝντο δημιουργοýν
Ýνο χþρο π€πòΡοσμÝνο κοι σταδμητü. που
πbΑý fliyo εκφρüζει την ποßΙυσημßο τηò φýσηò
μÜττ του ΖωγρÜφου στην κορυφη ιηò. Στην πρþτμη
ΑναγÝνιτηση (1410-14θ0 μ.Χ.) οι καλλτιÝχνεò εir<αlr
κατο-ληφθεß απü Ýνα εßδοò μανßαò σ>òειτκÜ με ιτò Ü-
πεφεò κατ τüσο εντυποτστακÝò εφαρμογÝò ιηò «γλυ-
κτÜò» κατÜ τον ΠÜολο ΟυτσÝλο (ΡαοΙο l}ccelo)
προοιτκηò. Ολοτ αυτοß or prospettivisti Ýδωσαν ιο
kupro θÜροò ιων προσπαθετþν τουò σιο disegno,
στο σχÝδτο δηλαδÞ που σταπορτσιÜ λεπιομερþò ιü-
σο ιο χþρο üσο kar την ατατομßα του ατθρþπτνου
σωμαιοò.
Λßγα σιοιχεßα φιλοσοφßαò τþρα γτα να εwοÞσου-
με καλýιερα ιο θαθýιερο περτεχüμενο τηò ανα!¾ε-
τητσταχßò Ζωγραφτκßò. ΠρÝπετ εδþ να ποýμε üττ or
πτο σημανττκοß πßναχεò ιου ΚουατροισÝντο kar του
ΚουτντσÝντο (16οò ατþναò) συνηθωò υποκρýπιουν
Ýνα «νüημα» νεοπλατωντκηò Ýμπνευσηò. ΒÝθατα
δεν πρÝπετ να ξσ<νÜμε üιι ιο αληθwü περτεχüμενο
ενüò epyou τÝχνηò Ýγκεττατ κυρßωò στο μυστηριü )
Αι.ιητοηυ-Δγ:π
Η μυθικÞ φυσιοψωμßα του κορδινüλιου
Βησσαρßωνο. Σε παλικÞ ονογεννησιοκÞ
γκροβοýρο (κÜτω) και σε πßνοκα
(ß472-73) του Giovanni Bellini (δεξιü)
üπου προσεýχεται με δυο μονοχοýò
τηò Σκουüλο ντελο Καριτü (Μουσεßο
Ιστορßαò τηò ΤÝχνηò, ΒιÝννη)
§.ΑRI ο
ιου, υρÜγμα που και'εξοχην ιατρτÜΖετ σια δημτ-
ουργημαια τηò ποßησηò, Για υαρÜδετγμα, στην Κα-
πÝλα Σιξιßνα ο παγαντσιτκüò κüσμοò Ýχετ αφομοτω-
8εß απü το 8εολογτκü δταλογτσμü Kar ιη μορφοποτ-
ηιτκÞ δταδτκασßα (Παντελτιò ΠρεθελÜκιò).
«Ο 15οò ατþναò σημαδεýετατ γενττ<Ü απü ιη χωρßò
προηγοqτενο δτεýρυνση του γεωγραφτκου χþρου με
ττò προüδουò ιηò ναυστπλοßαò kar ττò αιτακαλυψετò,
την ανατροπη και την προΒλημαιτκοποßηση των πε-
ρτσσüτερων απü ττò καθτερωμÝνεò γεντκÜ αξßεò kar
ιη δημτουlτßα μταò νÝαò ετκüναò του κüσμου. Τþρα
üχτ μüνο η εmστßμη αποκιÜ κα8ορτσιτκÜ δτκατþμα-
ια, ολλÜ kar η φαντασßα μεγα_λýιερη ελευθερßα, ενþ
η πνευματτκη εργασßα κερδßΖετ πληρÝστερη ανα-
γνþρτση kar η καλλτιεχντκÞ δημτουργßα περτσσüτε-
ρη εmΒολü» (XpιbavΘou Χρηοτου, Η Ευlχοπαßκη
Ζιογραφκη στο 75ο αιþνα, Θεσ/νßκη 1975, σελ. 13).
Or νεοπλατωντκοß φτλüσοφοτ τηò ΑναγÝwησηò
υροσÝΒλεπαν στον ΠλÜτωνα θεΒαßωò αλλÜ kar
σιον fΙλωτßνο. Τον τελευιαßο χαρακτηρßΖετ περτ-
Η εßßηνοΡωμαßκÞ οΡχοιüτητο γßν€τοι
γιο τπν ΙταßΙßα του Ι5ου οιþνο
πρüτυπο ζωÞò, σκÝΨπò κοι ονþτ€Ρο ιδονικü
16
φρüνηση προò το σþμα kar ιον ατσθητü κüσμο. Το
σþμα εßνατ yr' αυιüν ιÜφοò ιηò ψυχßò. Η εδþ ΖωÞ
εßνατ Ýναò ξειτεσμüò, μτα εξορßα απü τον καλýτερο
κüσμο. Ανιτκεßμενο τηò φτλοσοφßαò γτ'αυιüν δεν
εßνατ ιο προσδτορτσμÝνο ß το λογτκü, αλλÜ η ορμη
προò το Üπετρο (Αρτοτοò ΚαμπÜνηò). Την ατοθηττ-
κη παρÜδοση ιου Πλωτßνου συνεχßΖετ σ' üλον ιο
Μεσαßωνα ο ιερüò Αυγοι:στßνοò: «Δεν οßγαπÜμε τß-
ποιε Üλλο παρÜ το ωραßο. Το ωραßο εßνατ αγαθü. Η
ιÜξη εßνατ η ουσßα ιηò ομορφιÜò». Σιο ΒυΖÜνττο τþ-
ρα η περßοδοò των Παλατολüγων οδηγεß στον κολο-
φþνα ιηò την αναγÝνιτηση των ελληνικþν σπουδιßγ
μια αναγÝwηση υου μειαλαμπαδεýετ ιην αρχαßα
σκÝqm στην Ιιαλßα αρχτκÜ και στην υπüλοτπη Ευ-
ρþπη στη συνÝχετα. Η ελληνορωμαßκß αρχαιüτηια
γßνετατ yra ιην Ιταλßα του 15ου ατþνα πρüιυπο Ζω-
ßò kar σκÝιlmò, ωτþτερο ιδαιηχü kar υψmλß Ýκ-
φραση, Η γνιßιση ιιον αττθρþπων τηò ΑναγÝνιτησηò
σχειτκÜ με ιον q»<aio κüσμο περνÜ συνετδηιÜ αυü
ιην ελληντκÞ ΑνατολÞ. Ο Μανουτý Χρυσολωlýò
kar ο Γαßργτοò ΙΙλÞθτιν σταΖωπυρþνουν σιην Ιτα-
λßα τη μελÝιη ιου ΓΙλÜτωνα. Ο Βησσαρßων ο
E]tλrιv υÜλτ ιüντΖε απü ια μÝοα ιου 15ου ατþνα üττ
ο χρτστταντσμüò και ο πλατωντσμüò δεν εßνατ Ýwor-
εò ασιητΒßθαστεò Kar üιτ ο ΠλÜτων προσεγγßΖετ το
χρτσιταντσμü περτσþτερο απü ιον Αρτοτοτßλη.
νττλαμΒανετατ λοτπüν καιτεßò τον ιεlýσιτο
ρüλο υου παßΖετ η ελληντκÞ γραμματεßα
yra ιη συγτι)üτηση ιηò νÝαò τδεολογßαò. Ο
Malnifuo Φττσßνο (Marcilio Ficino) θα
μεταφρÜσετ τον ΠλÜτωνα κατ ιον Πλωιßνο,
τα κεßμενα των οποßων εßνατ δημοφτλÝσιαια στη
φλωρειττνη αυλÞ των Μεδßκων. Το Βιβλßο του μÜ-
λτσια «Πλατωντκη θεολογßα kar η αθανασßα ιηò
ψυχßò» Ýδωσε τεlýσττα dýηση σιιò πλαιωντκÝò kar
νεοπλαιωντκÝò σπουδÝò. «Ο ΠλÜιων γßνετατ σιη-
ρτγμα τηò πßσιεωò üπωò Üλλοτε ο ΑρτστοτÝληò»
(Αρτστοò ΚαμπÜνηò, Ιστορßα των αισθητικþγ θεω-
ρτþγ εκδ. Γαλαξßα, ΑθÞνα 1θ63, σελ. 165). Χωρßò
αυιü ιο πνευμαικü υπüΒαθρο δεν μυοροýν να ερ-
μηνευθοýν μεγÜλα Ýργα τηò ΑναγÝwησηò, üπωò η
«ΓÝwηση ιηò Αφροδßτηò» η η «Ανοτξη» του Μπο-
τττσÝλτ. Or απüψετò τηò ΑναγÝwησηò yra ιην ορ-
χαßα ιÝχνη κορυφþνοντατ το Βο ατþνα, τον ατþνυ
ιου κλαστκτσμου, με ιτò 8εωρßεò ιου Βßνκελμαν
(1717-176Β), του υατÝρα τηò αρχατολογßαò κατ τηò r-
στορßαò τηò ιÝχνηò. Συμφωνα μ' αυιüν η αρχαßα ελ-
ληντκÞ γλυυιικß εivar η κορυφη τηò ιÝχνηò kar
ιου ωραßου. ΚÜθε νεüιερη, λοτπüν, καλλττεχνικÞ
παραγωγη πρÝπετ ν' αναφÝρειατ σ' αυιÞν. Γτα ιον
Βßνκελμστ, ιÝλοò, η καλλτιεχντκÞ δημτουργßα εß-
var κÜιτ ανÜλογο προò τη θεßκη δημτουργßα, Υυü
ιην Ýννοτα αυτÞ kar ο κÜθε δημτοqτüò τεßνετ να γß-
vεr Ýναò μτκρüò 8εüò, εφ' üσον επτιελεß πρÜγματα
ια οποßα «η φýστò αδυναιεß απεργÜσασθατ».
ß396.ß399
Ο Μανουηλ ΧρυσολωρÜò
μειακαλεßτατ απü ιον καγκελÜρτο
τηò Φλωρεντßαò Κολουτστο
ΣαλουτÜιτ να δτδÜξετ ελληντκÜ στο
Sfudium ιηò τιαλτκηò πüληò.
Ι4ο3
ΓεwτÝτατ ο Βησοαρßων ο
ΤραπεΖοýνττοò, ο καρδτνÜλτοò
Βησσαρßων.
Ι4Ι6
Ο Γεþργιοò ΤραπεΖοýνττοò
μετακαλεßτατ απü ιο δüγη τηò
Βενετßαò ΦρανισÝσκο ΜπÜρμπαρο
ωò ανιιγραφÝαò ελληντκþν
ΧετροΥραφων.
1422
ΓεwτÝτατ οτην Κρßτη ο ΖωγρÜφοò
ΑνδρÝαò ΡßιΖοò.
1426
Ο ΤραπεΖοýντιοò προσχωρεß στο
ρωματοκαθολτκτσμü.
1427
Ο ΤραπεΖοýνττοò τδρýετ σχολÞ στη
Βενειßα, üπου δτδÜσκονιατ
ελληντκÜ kar λαττντκÜ.
Ι 43ß
Ο Βησσαρßων μειαΒαßνετ
στον ΜυστρÜ, üπου
δτδÜσκειατ την τιλαιωντκÞ
φτλοοοφßα απü τον Πληθωνα
Γεμτστü.
Ι435
ΓεwτÝιατ ο ΑνδρÝαò Πα6ßαò,
επßσηò ΖωγρÜφοò.
ß437.ß439
Πραγμαιοποτεßτατ η Συνοδοò
ιηò ΦερÜραò-Φλωρενιßαò,
üπου καια3Üλλοντατ
προσπÜθετεò yra την Ýνωση
ιων δýο Εκκληοτþν. ο Ι495.ß498
Γεþργτοò Γεμτστüò ΠλÞθων
αναδετκνýειατ σε
φυστογνωμßα ιηò Συνüδου.
Ι439
Ο Βησσαρßων γßνετατ
καρδτνÜλτοò ιηò
Ρωματοκαθολτκηò
Εκκλησßαò. Ο ΤραπεΖοýνιτοò
δτδÜσκετ ελληντκÜ σιη
Φλωρεντßα.
ß443
Ο ΤραπεΖοýνιτοò
μετακτνεßτατ στη Ρþμη. üπου
αρχßΖετ ιη μειÜφραση
κετμÝνων τηò ελληντκßò
Υραμματειαò.
] Ι445.ß449
Ο Θεüδωροò ΓαΖηò διδÜσκετ
ελληντκÜ στη ΦερÜρα. Στα
επüμενα χρüντα δα ασχοληθεß με
τη μετÜφραση Ýργων τηò αρχαßαò
ελληντκηò γραμμαιεßαò.
ß45ο
ΓεwτÝιατ στον ΧÜνδακα ο
ΖωγρÜφοò Ντκüλαοò ΤΖαφοýρηò.
ß453.ß467
Ο ΤραπεΖοýνττοò καια-θÜλλετ
ουνεχεßò προσιÜθετεò να πεßσετ το
σουλιÜνο ΜωÜμεθ Β'Πορ8ηιη να
ασΠασιεΙ ιο Χρτστταντσμο.
ß455
Προτεßνετατ στο Βησσαρßωνα να
αναλÜβετ πÜπαò τηò Ρþμηò. Ο
ΤραπεΖοýνττοò αποδοκτμÜΖετ ττò
πλατωντκÝò θÝσετò του Πληθωνα
γρÜφονιαò το εργο
C omp ar atione s ρ h ßΙο s ophorum
AristoteLis et PLatonis,
1457
Ο ΚοΖτμο ιων Μεδßκων καλεß ιον
ΙωÜwη Αργυρüπουλο να δτδÜξετ
ελληνχÞ φτλοσοφßα σιην
ΠλαιωντκÞ Ακαδημßα τηò
Φλωρεντßαò. ΠαρÜλληλα ξεκτνÜ ιο
μεταφρασττκü Ýργο του Ελληνα
λüγτου, ο οποßοò επτδßδειατ σε
λαιτντκÝò μεταφρÜσετò Ýργων ιου
ΑρτσιοιÝλη.
ß 46ß
Ο Βησσαρßων αναγορεýειατ σε
ττιουλÜρτο παιρτÜρχη
Κωνσιανιτνουπüλεωò, αξßωμα ιηò
Ρωμαιοκαθολικηò Εκκλησßαò.
Ι468
Ο Βησσαρßων δωρßΖετ ιη μεγÜλη
βτβλτοθÞκη ιου ιων περßπου 900
ιομωγ στουò οΠοΙουò
συμπεριλαμθÜνονιαν 750
ελληντκÜ χετρüγραφα, στη
Βενειßα. Η συλλογη ιου αττοιÝλεσε
τη ΒÜοη του σχηματτσμου τηò
Μαρκτανßò Βτθλτο8ηκηò.
1472
ΘÜνατοò του Βησσαρßωνοò σιη
ΡαΒÝνα. Η οορüò ιου μειαφcρειαι
οτη Ρþμη. ΤραπεΖουνττοò,
Ρητορικη.
1476
Ο Δημηιρτοò ΔαμτλÜò
τυπþνετ τπν Επιτομη των
οκτþ του λüγου μερþν τον
Κωνστανιßνου ΔασκÜρεωò.
1487
ΘÜναιοò ιου Αργυρüπουλου.
ß494 π.
Ξεκτνουν τη δραστηρτüιητÜ
τουò δýο ιυπογραφεßα σιη
Φλωρεντßα kar ιη Βενετßα.
Το πρþιο, απü ιον Ιανü
ΔÜσκαρτ kar ιο δευτερο απü
τον Αλδο Μανοýιτο.
Σιο ιυπογραφεßο ιηò Βενετßαò
ιυπþνονιαι κετμcνα αρχαßων
ΕλλÞνων συγγραφÝων.
,5ß 2
Σιη Βενειßα δτδÜσκει ο
ΜÜρκοò Μουσοýροò.
0 ερüò Αυγουστßνοò οτο Studio
του, ανÜμεσα σα βιβλßα του και
με ανοιγμÝνο πüνω στο ρÜφι
Ýναν κþδικα του Ευκλεßδη.
ΦρÝσκο του Botticelli
Τº
 ,t
)

1Ýε'
'!
β
ßιa
ι
,,ι
ß.,

Γοι }1 \τιιι Σ] ι ,ιι.\ιι \]1

ιιßτιιlιι ιιοý ι Ý1 ι,ηι, ει ιιlτε\ιιτιß Γ()ι ικιßò Ι Ι ιτ αιιιι()ιßκιιι,

ο ταξßδι - μεταφορικÜ κα1 πραγιlιιιτκÜ ιτπü ιτιν Κιυνσια-

ντινιιιιπολη σιον ΧÜνδακα κιιτ απü εκεß στην ΚÝρ-
Τοιχογροφßεò οπü κυρα Kar ιη Βενεττα αρχτΖετ να γτνειατ γτα ιουò
τη ΛευκÜδα που Βλ,\ηνεò καλλτιÝχνε:ò συρμüò καιÜ το 15ο ατþνα
φιλοτεχνÞθηκον και ρουτßνα κατÜ ιο 16ο.
γýρω στο μÝσο του Ο ΑνδρÝαò ΡßτΖοò, που γεννηδηκε σιην Κρηιη
το Ι422 κιιι αποτελετ ιον Ελληνα Γταν Βαν Αßκ.
15ου αιþνο, üταν η
Κωνστοντινοýπολη Ζι,ιlρßιφτΖε με ιην ßδια λεπιομÝρεια και yra ιο τια-
λüφιυνο και για ιο ελληνüφωνο κοτνü ιου εξαγο
ψυχορραγεß κοι οι
Τοýρκοι, οι Βενετοß
νταò εικüνιò ιου εργασιηριου ιου (που συντηρουοε
κοι οι ΦρÜγκοι
με ιουò ΙοτÜwη Καπαδüκη, Γεþργτο Πελεγρßνιτ
πριγκΙπεò και ιouQ ylouQ ιου Θο-ιμα kar Ντκüλαο) σιο Βαιτκα-
διογκωνßζονται επß νο. ιιιν Πßιρμα και ιη ι[Ιλι,ιρενιßα.
των εδοφþν του
Ο ΡßτΖοò αγοραοε το Ι47'7 πολλÜ απü ια ανθßβο-
ι
Βυζοντßου. Η
λα ιου μυOικου ΖO)γρÜφου Αγγελου ΑχοιÜντου α-
þσμωση üμωò του
πü τον αδελφο ιου ΙωÜννη, δßνονταò Ýτστ μτα νÝα
πολιτισμοý κοι τηò
ιjδηοη σιην προσωπτκÞ ιου δημιουργßα αλλÜ kar
τÝχνηò Ýχει
αποκλεßονιαò ιουò ανLαγωντσιÝò ιου απü Ýνα υλτκü
ορχßσει πιο νωρßò...
Στην Ýνθετη
πρωιοτυπο kar κατνοιüμο. Σιη «ΔÝησηι» ιου ΣερÜ-
(1500) δταOÜΖουμε: ΝικολÜου ΡßτΖου, υτüò
φωτOγρOφι0, η γεΒου
Ανýληψη του ιου μαßσιρου ΑνδρÝου.
Χριστοý με Ο ΑνδρÝαò Παθßαò, επßσηò de Candia (1435-π.
ετοιμοσßα, Εργο 1 5 1 0). πολυιιραγ μων, πολυιαξιδεμÝνοò. ευτυχηò κÜ-
(15οò οιþναò) του ιοχοò υιμιιληò ιιροτκαò. ΖιιιγραφßΖετ προò ιÝ{ιμ1\,,.
ΑνδρÝο Ρßτζου ευλογßα και δüξα Θεου αλλÜ και προσιυπικη ιου
(Μουσεßο ΔυτικÞò καιαξτιυι;ιl. Υπηρξε ß)Üσκαλοò του Αγγελου Μπτ-
ΤÝχνηò, Τüκι0) τΖαμÜνου kar ι:ργα του Βρßσκοντατ απü ιο Πα- )
18
Βειττετι,ι- Ι οοò Aιoπe:
Τρßπυχο. Στο
κÝντρο, η Παναγßα τρταρχεßο Ιεροσολýμων þò το Βαιτκανü.
Γλυκοφιλοýσα, Ο Παθßαò θτþνετ ιον πολτιτστικü συγκρηιτσμü
κρητικÞ εικüνα των τηò εποχηò ιου και ιον καιαθÝτετ με πληθωρτκü
μÝσων του 15ου ιρüπο σιο αρτσιουργημÜ του, ιη «Σταýρωση» τηò
οιþνα και στο Εθντκßò ΠινακοθÞκηò. Εδþ το 8εολογτκü περτε-
πλüγια φýλλο ο χüμενο, or εrKovoypaφrkoi ιýποτ, or ενδυμαιολογτ-
Αμοò ΑνδρÝοò και κÝò λεπιομÝρετεò, τα υστερογοιθικÜ σιοτχεßα, or
η Αγßα Βορβüρο βυΖανιτνοß χαρακτηρεò, or συν8εττκÝò λυσετò ομß-
του Jan ΡοΙαòκ,
γουν σ' Ýνα ενιυπωστακü χρωμαιικü σýνολο kar
ζωγρüφου που
μταν επτθληιτκη αφηγηση υου μεταιρÝπει την ει-
δοýλεψε αο
κüνα σε ομτληττκüιαιο, ουττκü κεßμενο. Ο θεατηò
Μüνοχο οπü το
«δταβÜΖετ» ιτò λεπιομÝρετεò τηò «Σταυρωσηò» απü
1479 þò το 1519
(ΙδιωπκÞ ΣυλλογÞ,
ιο καιαπÝτασμα ιου ναοý που «δτερρÜγη» þò ιην
«Ýγερστν των κεκοτμημÝνων αγßων» και απü ιην ε-
Μüνοχο)
κτÝλεοη των δýο ληοιþν αφοý «κατÝαξαν αυιþν ια
σκÝλη» þò ιον πντγμü του Ιουδα.
Στον ΧÜνδακα γεννιÝιατ ο Νικüλαοò ΤΖαφ,οýρηò
(π. 1450-π. 1510), ο ετσηγητηò ενüò εξπρεστονßΖο-
νιοò θυΖανιτνογοτδτκου ρεαλτσμοý που προλαθαß-
νει ιον Gruneιvald kar ασφαλþò τουò δασκÜλουò
ιηò Φρανκφοýριηò kar ιου ΜονÜχου.
Η «Ακρα Ταπεßνωση» τηò ΒτÝννηò και ιηò ΠÜ-
ιμου η Madre della Consolazione κατ η εικüνα
του Μειροπüλτταν τηò Ν. Υüρκηò αποδετκνυουν
ιου λüγου ιο αληθÝò.
ΑλλÜ βÝβαια οι μεγÜλοτ «ιαξτδτþιεò» ιηò Βενε-
ιßαò arrü ιην ΑνατολÞ εßνατ ο ΜχοÞλ Δαμασττη,
νüò, ο Αντþντοò ΒασýÜχηò kar ο πολυò Δομßντ-
κοò Θεοτοκüπουλοò (1541- 1614).
Τþρα πτα δεν υπÜρχουν ουμαντστÝò που τßθεντατ
0 Κρητικüò ενανιßον των μοναχþν üπωò συνÝΒατνε σιην Κων- γÝwηοη Kar εκφρÜΖονταò ιο μαντερτσμü θα προ-
ογιογρüφοò στανιτνοýυολη ιων 14ου Kar 15ου ατþνων. οýτε διαγρÜψετ θαστκÝò καιοχτησετò του μπαρüκ οδη-
Γεþργιοò ¿üντζαò καν ο Γρηγüρτοò Μελτσσηνüò που ÝΒαλλε με πÜ- γουμενοò σ' Ýνα εßδοò «μτχιü κατ νüμτμο» üπωò θα
σε σýγχρονη
δοò ενανιßον τηò ιÝχνηò ιων Δατßνων. Τþρα Ýχου- Ýλεγε ο Δτου)στοò Σολιομüò.
ονιοτορκÞ
με να κÜνουμε με ανοτχιÝò, υολυφυλεττκÝò kar πο-
εικονογρüφηση λοκληρη η τστορßα ιηò Ζωγραφτκηò εrvar
λυπολτιτσμτκÝò κοτνωνßεò or οποßεò ασυÜΖονιατ ε-
Ιπανοý καλλιτÝχνη
λευθερα kar ακολουθοýν ιο κατνοýργτο modus Ýνα πατχνßδτ δουνατ κατ λαβεßν. Κατ' ου-
vivendi αλλÜ kar την κυρßαρχη τδεολογßα που ιο σßαν οι ΖωγρÜφοι μαγευοντατ περισσüιε-
συΥΚροιετ. ρο απü τα Ýργα Üλλων ΖωγρÜφων -ιπü τη
Οτ καλλτιεχντκÝò «μετονüτητεò» αττολÜμOαναν Ζωγραφτκη δηλαδη την iδra- παρÜ απü
του δτκατþματοò οιην ετερüιηια αλλÜ kar τηò δυ- τη φυση και ια θÝλγηιρÜ τηò. Θα'λεγα λοτιüν
ναιüτηιαò να εντÜξουν την ετερüτηια αυιÞ οτο «κυ- σχημαιτκÜ üιτ ο πρþιοò ΖωγρÜφοò αντÝγραψε τον
ρßαρχο αßοθημα» üπου kar üπωò νομßΖουν. Γοητευ- κüσμο, κατ καιüπτν üλοτ or Üλλοτ ΖωγρÜφοτ ανιÝ-
ττκü kar μυσιηριþδεò παρÜδειγμα ιου ανωιÝρου κÜ- γραψαν εκεßνη τη ΖωγραφτÜ. Απü την Üλλη υλευ-
πωò γραμμτκοý σχηματοò ο ΓκρÝκο. ρÜ, kar οιο Μεσαßωνα και οιο ΒυΖÜνιτο or ΖωγρÜ-
Ο Γκρεκο θα τσορροπηοετ ανÜμεσα στο μυστικι- φοι ασκουνταν πÜνω στην αντιγραφη ιου εικαστι-
σμü ιηò Ανατοληò και ιην ορθολογτκüτηια τηò Δυ- κου Ýργου, το ουοßο αποιελοýοε Ýνα κλετσιü kar
οηò, ανÜμεσα οιο ΒυΖÜνιτο και ιην (υστερη) Ανα- αýταρκεò οýστημα, εν ιrvr ιρüπω ενδοεπτκοτνωνια-
κü kar αυιοιροφοδοτουμενο.
Ετστ και ο ιρομερüò Δομηντκοò και' αρχÜò θαυ-
Ο ΓκρÝκο, ξκφρÜζονταò τα μονι€Ρßσμü, δα
μαΖε ια Ýργα ιων συντουττþν του, ιου Γεωργßου
ι¾ροδιαγρÜψει Βασßκ€ζ κειξακτþσ€ßζ του μηαΡþκ ΚλüντΖα και του Μτχαηλ Δαμασκηνου, or oπoior
οδηγοýμενοò σ' Ýνα εßüοζ «μιχτü κOι νüμιμο» με τη σετρÜ ιουò κορφολογουσαν σιοτχεßα απü ιουò
μεγÜλουò ΒενετστÜνουò, τον ΙνΙπασÜνο kar ιον Βε,
ρονÝΖε. Επεττα, or αναφορÝò του σιον Ττστανü η

20

τον ΤτντορÝτο εßνατ προφανεßò αφ' üτου ο ßδτοò ει-
χε εγκαιαοιαΒεß σιη Βενειßα. Σε μτα πρþτμη μÜ-
λτστα Εκδιωξη των εμπüρων απü το Ναο δεν δι-
οτÜΖετ ο υληθωρτκüò ΓκρÝκο να παρεμΒÜλει σιην
κυρßωò αφηγηση Ýνα «εμΒüλτμο κεßμενο»: πρüκετ-
ιατ yra τα ποριρÝτα ιου Trστavou, του Mrxorιλ
Αγγελου, του ΤΖοýλτο Κλüβτο και ιου Ραφαßλ,
εκφρÜΖονταò Ýιστ, ασφαλþò, ιην προσωπικη ιου ε-
κτßμηση. Eivar πÜνιωò ενδετκιτκü ιηò ακραßαò ιου
ατσθηιτκηò και ιου ερμηιτκοý του υφουò üιτ ο ßδιοò
δεν ανιιγρÜφειατ απü ιουò συγχρüνουò του ουτε α-
γαπτÝτατ απü τουò ουναδÝλφουò του. Ο ΓκρÝκο θα
ξεχαστε1 yra ιρετò ατþνεò, επετδη ιο üραμÜ ιου δεν
ουμΒαδßΖει με ιο καλλιεπÝò γουοτο ιηò Γποχηò,
Ανιß ιηò «ομοτüτητοò» Kar τηò «μτμησεωò», εκεßνοò
θηρευετ το «αρχαßον κÜλλοò», üχτ ιο και' ετκüνα
αλλÜ το καδ' ομοßωοιν. Πρüκετται yra μτα Üποψη
που δεν Ýλκετατ απü ιο προφανÝò, αλλÜ δÝλετ να
ψηλαφηοετ ιη συγκßνηση του ιρομþδουò. Ο Γκρε-
κο δτασαλευετ ραστοναλισττκÝò ασφÜλετεò προκετ-
μÝνου να δτεκδικÞοει ιο πρüσωιιο του ιερου. Kar
yr' αυτü δεν υαραδßδειαι ευκολα. Πüσο μÜλλον
που απαττεß δηιεßα η εξοτκεßωση με ιο Ýργο ιου.
Mra εξοτκεßωοη που ουστασττκÜ ξεκτνÜ με τον 20ü
ατþνα kar με ιον ΣεΖÜν η ιον ΠτκÜσο, Γτα να ιο
0 αποκεφολισμüò
πουμε απλÜ, ο ΓκρÝκο εßνατ ιο κερδοò ιων μο- του ΙωÜννη
ντερντστþν üταν αποφÜοιοαν να αξτοποτηοουν ιο (λεπτομÝρειο) του
ταμεßο ιηò παρÜδοσηò. ΒÝβατα, η κÜθε ιÜση, ο κυ- Ýργου (,Ι6οò
Βτσμüò η ο εξπρεστοντσμüò η η μαγικη ιÝχνη βλÝ- οιþνοò) του
πουν αποκλετσττκÜ σιον ΓκρÝκο ü,ιτ ΒÝλουν η ΜιχαÞλ
μπορουν να δουν. Ετσι ιο Sαθυιερο αßντγμÜ ιου
Δαμασκηνοý που
δταιηρεßτατ κατ' ουσßαν αλιυβηιο: «Δεν νοτÜΖοματ βρßσκεται στην
yra ιην ομορφιÜ, δεν με χωρÜετ η λογικη (...) ΚÝρκυρο
μπαßνω ο' Ýναν πιο αλαφρüν αÝρα. γεμÜτο παρα-
φροουνη». Να πora λüγτα *αιιοκυηματα ιου πιο
ρομαντικου μηδεντσμου βÜΖετ σιο σιüμα ιου ο
,<μαΒηιßò» του Νßκοò ΚαΖαντΖÜΧηò,
Οι ιρικυμτομÝνοι του, μειαφυοικοß ουρανοß αl,γß-
Ζουν βαθυιαια Ýναν αλλον εξερευνητη ιου υπθρ-
βαιτκοý, ιον Ταρκüιlυκι, üπωò επßοηò or φιγουρεò
του που ακουμπουν ιη Γη αλλÜ μπλÝκουν ια κε-
φÜλτα ιουò σια ουννεφα, üμοτεò «ιατδτÜ (...) πιο
λαßμαργα αιü ουρανü παρÜ απü καρπουò kr ατιü
κρασß» (Γ. ΣηραντÜρηò). Να τελοò πþò βλÝπετ ο α-
συμΒßΒαοιοò Κüντογλου ιη οχÝση ιων Νεοελλη-
νων ΖωγρÜφων με ιον ΓκρÝκο:
«Με λßγα λüγια αυτουνουò δεν τουò ÜρεΖε ο Θε-
οιοκüπουλοò, αλλÜ επετδη ηιο Ελληγ απü εθντ-
κüν καδηκον Ýπρεπε να τον εξυμνουμε, ενþ τα
\¼υσια μαò εßνατ με ιον Ιαχωθßδη.,.». l
Η ΣγιηgοΛΗ

0 κογκελÜριοò ηò Φλωρεντßοò Κολοýτσιο ΣαλουτÜτι (αριοτερü) που

προσκüλεσε στο Studium τον ΜονουÞλ ΧρυσολωρÜ (δεξιü) για να διδüξει. Στη
μÝση, οι μεγÜλοι ανογεννησιακοß ΕλληνιοτÝò ΛορÝντσο ΒÜλα, θεüδωροò
ΓοζÞò, ΔημÞτριοò Χαλκοκονδýληò και Μαρτσßfuο Φιτσßγο

του ΚΩΝ:τRΝττΝογ Σπ. ΣτΑικογ

ι.. \,λι.ι,λ
ιστορικοý του ΒιΒλßου

χετ γßνετ επανετλημμÝνα λüγοò yra τη συμΒολη των

ΕλλÞνων λογßων Kar τηò ελληντκηò γραμμαιεßαò
γενικüτερα στη δταμüρφωση του ουμανιστικου ρευ-
ματοò κατÜ ιην περßοδο ιηò τιαλτκßò ΑναγÝννησηò,
χωρßò ωσιüσο να Ýχετ εκιτμηθεß ιο φατνüμενο σιτò
πραγματτκÝò του δτασιÜσετò. Μολονüττ δε ια κεßμε-
να που γρÜφιηκαν κατÜ την ΑναγÝννηοη, με οκο-
πü να εκφρÜοουν ιην ουμαντσττκη φτλοσοφßα, εß-
var ελÜχτσια kar δεν προθÜλλουν κÜποτα συγκε-
κρτμÝνη κοσμοθεωρßα, αλλÜ υποσιηρßΖουν απü-
ψετò εραντσμÝνεò, κυρßωò, απü πλατωντκÜ Kar νεο-
πλατωντκÜ συγγραμμαια, εßναι κοτνÜ αποδεκτü üιτ:
ο ουμανιομüò kar η υροσυÜθετα εξýψωσηò ιου α-
τüμου καιÜ την ΑναγÝννηση βασßοιηκε σιην επα-
νεκτßμηση ιου αρχαßου κüσμου Kar οιιò αξßεò που
προÝΒαλλε η ελληντκÞ φτλοσοφßα kar σκÝψη γε-
ντΚοτερα.
ΣýμΒολο kar σημεßο αναφορÜò yra ιην αναβßωση
ιηò κλαστκηò λογοτεχνßαòστα νεüιερα χρüντα οιη

22
 0 μεγüλοò ποιητÞò Φραγκßσκοò ΠετρÜρχηò. Δημιοýργησε ιδιωτικÞ βιβλιοθÞκη
κλOσικþν Ýργων, προστüθησε να μÜθει ελληνικÜ ολλÜ δεν το κOτüφερε.
ΔεξιÜ, προτομÞ του Φρογκßσκου Φßλελφου. Εζησε 7 χρüνιο οτην
Κωνοταιιπνοýπολη κOι μετÝφρασε Πλοýτορχο, Ξενοφþντα κοι ΑριοτοτÝλη

Δýοη θεωρεßιατ ο μεγÜλοò Ιταλüò ποτητηò Φραγκß-

º'Η. (ß;\ΖΛ σßοò ΠεττÞρlοrò (1304-1374). Η τσχυρη αυτη προ-
οωπτκüτηια δεν προσÝγγισε επιφανειακÜ ιουò αρ-
χαßουò συγγραφεßò, αλλÜ εισÝδυσε σε ΒÜθοò στη
θεμαιτκη και ιον προΒλημαιτσμü ιουò. Ο Πετραρ-
χηò δεν περτορßοτηκε σιουò λßγουò κορυφαßουò
γνωσιουò συγγραφεßò, αλλÜ, ερευνþνιαò ΒιΒλιο-
θηκεò kar σκοντσμÝνα σκευοφυλÜκια σε μοναστη-
ρτακÜ κÝντρα, ανακÜλυψε σπουδαßα Ýργα τηò ρω-
μαßκηò λογοτεχνßαò. Kar εßνατ ο πρþτοò που δημτ-
ουργησε τδτωττκÞ βιβλιοθÞκη με κλαοικα Ýργα.
Ωοτüσο, μολονüιτ προσπαθουοε þò το τÝλοò ιηò Ζω-
ηò του να μÜθετ ελληνικÜ, η ελληντκß λογοτεχνßα
αντι,προοþπευε yr' αυτüν Ýναν κüομο ονεßρου kar
Ýιστ «γεýθηκε» τον O1mln απü μτα κατÜ λÝξη με-
τÜφραση του Λεüντστο ΠιλÜτο (Leonzio Pilato), ε-
νþ ια λßγα ελληντκÜ που Ýμαδε ια δτδÜχδηκε απü
Ýναν Καλαθρο, τον ΒαρλαÜμ, που μηιρτκη του
γλþσσα Þιαν ια ελληντκÜ.
Ο Κολοýτστο ΣολουτÜττ (Coluccio Salutati)
kar το Studium mò Φλωρεντßαò
Τον πüθο του ΠειρÜρχη να δταδοθοýν ια ελλη-
ντκÜ γρÜμμαια στην Ιιαλßα ηρθε να εκπληρþσετ ο
καγκελÜρτοò ιηò Φλωρεντßαò Κολοýτστο ΣαλουτÜ-
ττ (1331-1406) προσκαλþνταò επßσημα τον Μανου-
Þλ Χρι:οολω(Þ να δτδÜξει ελληντκÜ στο Studium
ιηò Φλωρεντßαò ιο 13θ7. Ο ΧρυοολωρÜò, üχι μüνο )

2j
Η ΣγιηηοΛΗ

0 Ιταλüò
ουμονιοτÞò και ανιαποκρßθηκε σιην πρüοκληση, αλλÜ συνÝταξε
μεταφραοτÞò του kar Ýνα γραμματτκü εγχετρßδτο, τα Ερωτηματα, με
ΑριστοτÝλη, τα οποßα δτδÜχ8ηκαν την ελληντκη γλþσοα or
ΛεονÜριιτο σπουδατüτεροτ λüγτοτ ιηò Ιιαλßαò, αλλÜ kar ιου
Μπροýνι. ΒορρÜ αργüτερα, yra τουλÜχτστον δυο ατþνεò. Ο
Επιτýμβιο üγολμα ΧρυσολωρÜò δεν περτορßοιηκε οε μτα αυλη δτδα-
σκαλßα τηò ελληνικηò, αλλÜ, καιÝχονταò απüλυια
ιη λαιτντκη γλþσοα, υπÝδετξε ιον ορ8ü ιρüπο με-
ιÜφρασηò ιων ελληντκþν Ýργων σια λαιτντκÜ. Kar
στο πλαßστο αυτηò τηò δτδακιτκηò φτλοσοφßαò ορο-
θειεßιατ ιο ενδταφÝρον των Ιιαλþγ ηγεμüνων kar

υλτκου, οργÜνωσε μτα αποοτολη οιην Αναιολß με

[νΙετü το Ι453 οι κþδικ€ò που μ€τÝφ€Ρgν
οι €Πf,πνεò ηρδαν να τροφοδοτησουν το ζÞßΙο
των οßJμανιστþν για τιò κßΙασικÝò σΠουδÝò
λογßων, να αυοκτÞσουν ελληντκÜ χετρüγραφα kar
να γνωρßσουν πανιελþò Üγνωσια στη Δυση μνη-
«0 Ζαχαρßοò στο
μεßα λüγου, üπωò την Πολιτεßα του ΠλÜιωνα.
γgÞ», βe ΤΙ§
Απü ιüιε, αρχÝò του 15ου ατþνα, δταμορφþθηκε
μOρφεò των συνεßδηση στον πνευματκü κüσμο τηò Ιταλßαò üιτ η
Μαρσßλιο Φιτσßνο,
πνευμαυκη αναγÝwηοη, το ουμαντσιτκü ρεýμα, η
Κριοτüφορο
γνþση κατ κατανüηση τηò κλαστκηò λογοτεχνßαò, ο
Λαντßνο, Απζελο
φτλοσοφικüò υροΒλημαιτσμüò, η σχÝση του δημι-
ΠολιτσιÜνο και
ουργοý με το Ýργο ιου, δεν μποροýσαν να ολοκλη-
Δημητρßου
ρωθουν χωρßò τη γνþση τηò ελληντκηò γραμματεß-
Χολκοκονδýλη.
Νωπογραφßο αò. ¹ πro επτγραμματικÜ, üπωò δτακηρυιτε ο δÜ-
(1480-1490) του σκαλοò του ΕρÜσμου, ο Ζαν ΚολÝ (Jean Colet), ü-
σιüχο να αγορασιουν ελληιικοß κþδτκεò. Ο ºΣÜτισ
πο ντα Dταρπερßα (Jacopo da Scarperia) ακολου
8ηοε ιον ΧρυοολωρÜ σε Ýνα ταξßδτ ιου σιην Κων-
στανττνοýυολη, εγκατντÜΖονταò Ýτστ ττò πυκνÝò εm-
σκÝψετò ιων Δυιτκþν σιην Πüλη, προκετμÝνου να
σπουδÜσουν οιο Καθολτκü Μουοεßο kar να αγοlý-
σουν ελληνικÜ χετρüγραφα. Εν ιω μειαξý, ο Χρυσα
λωρÜò μεταφρÜΖονιαò την Κοσμογlηφßα ιου Πτσ
λεμαßου και ιην Πολιτεßα του fΙλÜ«,τνα δταμüρφο>
σε τη μεταφρασττκÞ ιου φýοσοφßα (sententium ad
η transfere). ΠαρÜλληλα, or σπουδατüιεροτ εκπρα
σωποι του ουματτσιτκου τwεýματοò τηò Ιτολßαò επτδß-
δονιατ σε μτα προσπÜθετα διÜδοσηò των ελληντκþν
γραμμÜτων: ο ΛεονÜρντο Ι![πl»ýντ (Leonardo
Bruni), μειαφρÜΖονταò ΑρτστοτßΛτι, ανιτοιραιεýε-
τατ ττò μεσατωντκÝò ερμηνεßεò. ενþ μεταφρÜΖετ εý-
σηò τουò Βßοι4 ιου Ι¶ουþρχου, ο fkompivo Βε-
ροναε (Guarino Veronese) δτδÜσκετ ελληντκÜ kar
δτασκευÜΖετ τσ Ερωτýματα του δασκÜλου του Ι\d_

Domenico ποτοò δεν ξÝρετ ελληντκÜ δεν ξÝρετ τßποτα. ΧρυσολωρÜ, ο TzroβÜvr Aoupicπra (Giovanni
ChirIandaio στη Ο ΠÜλα Σqýτστ (ΡαΙΙα Strozzi), θλÝπονιαò ιην α- Aurispa) αγοlýΖετ περßπου 3Φ χετρüγραφα απü την
Σüντα Μορßο δυναμßα του ΧρυσολωρÜ να ολοκληρþσετ ιο δτδα- Κωνσιανττνοýπολη kar οργανþνετ ιο εμπüρτο ελλη-
ΝοβÝλα κυχü ιου Ýργο, εξαττßαò τηò Ýλλετψηò χετρüγραφου ντκþν κωδßκων σιην Ιιαλßα σε ηγεμοντκü επßπεδο.

24

και ο Φlηγκßσκοò Φß]φλφοò, αφου υÝρασε εφτÜ
χρüντα στην Κωνστανττνοýπολη (Ι420-ΙΦº), ερχüμε-
νοò στην Ιταλßα μεταφρÜΖετ Πλοýτορχο, Εενοφþνm
kar ΑρτστοτÝτ\η kar εξελßσσειαι σε προσιÜιη των
ΕλλÞνων λογßων τηò διασποlýò.
Η ΙΙλατωνυý Ατταδημßα mò Φλωßρτπßαò
ΜετÜ ιο θÜναιο ιου ΧρυσολωρÜ (1415) και το
προδρομτκü ουμαντσττκü Ýργο, το σημανττκüτερο
γεγονüò σιτò σχÝσετò Δýσηò kar Αναιολßò, στο επß-
πεδο των γραμμÜτων, Þταν η Σýνοδοò ΦερÜραò-
Φλωρενιßαò (1437-143θ). Σιο πλαßστο ιηò θρησκευ-
ττκßò αυιηò συνÜντησηò, or Ελληνεò συνετδηιοποß_
ησαν το σημανττκü ρüλο που θα μποροýσαν να ε-
πτιελÝσουν στην πνευμαιτκη ΑναγÝwηση τηò Ιια-
λßαò kar ιηò Δýσηò γεντκüιερα.
αθορτσυχü ρüλο Ýπατξε η παρουσßα ιου
ΙIι\Þθωνα σιη Φλωρεντßα, ο οποßοò, μολο-
νüιτ δεν συμμετεßχε σιτò εργασßεò ιηò Συ-
νüδου, μßλησε δημüστα yra ιον ΠλÜτωνα
σττò üχθεò του Αρνου kar ο λüγοò ιου Ý-
μετνε ανεξßτηλοò σιη μνημη των ακροατþν ιου. Ο
ΚüΖτμο των Μεδßκων μÜλτστα συνÝλαβε την τδÝα
να οργανþσετ πλαιωνικÞ σχολÞ στη Φλωρενιßα σια
0 ΠλÞθων Þταν
παρþν οτη
Φλωρεντßα, αλλü
δεν πÞρε μÝροò
στιò εργασßεò τηò
Συγüδου
πρüιυπα ιηò Ακαδημßαò του ΠλÜτωνα, Ýργο που α-
νÝλα.θε, τελτκÜ, να υλοποτÞσετ μτα εξατρεττκÜ προτ-
κτσμÝνη μορφη: ο Mqnifuo Φττσßνο (Marsilio
Ficino), ο οποßοò μÜλτστα μετε'φρασε στα λαττντκÜ
üχτ μüνο το σýνολο του πλαιωντκοý Ýργου αλλÜ kar
των σημανττκüτερων νεοπλαιωντκþν φτλοσüφων.
fýρω στα μÝσα του 15ου ατþνα, οτην ουμανιστικη
σκηνÞ δεσπüΖει η φυοτογνωμßα του Γα,ιργßου
ΤlηπεΖοýνττου, yra ιον οποßο ο ΔορÝντσο Βüλα
(Lorenzo ναΙΙα) υποστßρτΖε πωò ηιαν ο πτο θαθýò
γνþσιηò ιηò ρηιορτκηò τηò γεντÜò ιου. Η πολυμÜ-
Οπωò διοκþρυττε €πιγΡσμματικü
ο Ζσν Κοf,Ý, δüσκοßΙοò του €Ρüσμου,
«üπο!οò δεν ξÝρει eiΠnvιkü δεν ξÝΡει τßποτα»
θετÜ ιου Þιαν εντυπωστακÞ: καιεßχε γνþσετò α-
στρονομßαò, ασιρολογßαò, φτλοσοφßαò, ηιαν οπαδüò
ιου ΑρτσιοτÝλη, ενþ μειÝφρασε και Ýργα των ΠαιÝ-
ρων ιηò Εκκλησßαò. Ο ΤραπεΖοýνττοò επηρÝασε Ý-
ναν ευρýιαιο κýκλο Ιιαλþν ουμανισιþγ δτδÜσκο-
νιαò τδτωιτκÜ και σε δημüστεò σχολÝò.
Κυρßωò δυο Ýργα του ΤραπεΖοýνιτου Ýδωσαν ση-
μανττχß þθηση στα ουμαντοττκÜ γρÜμματα: το
Rhetoricum ]jbri ΙVkar το Isagogae dialectica.
Το πρþτο μÜλτστα, σιην ουσßα, ετσÜγετ σιη λαττντ-
κη Δýση ιη βυΖανττνÞ ρητορτκη παρÜδοση που
ΒασßΖειατ σιον Δτονýστο ΑλτκαρνασÝα.
Ο κýιòλοò του κqýτνÜλτου Βησσαρßωνα
Με ιην πιþση ιηò Κωνσιανιτνοýποληò kar ιη
φυγß πολλþν λογßων στη Δυση, λßγο πρτν Kar με-
τÜ ιο 1453, σεθασιüò αριθμüò κωδßκων που μειÝφε- )

0 Αγγλοò
ουμανιστÞò Τüμαò
' Λßνεκρε, ο
Αιττζελο
ΠολπαÜνο, ο
Αλδοò Μανοýηοò
και ο Γερμονüò
ανθρωπιστÞò
Γιüχαν ΡÝχλυ.
ΒρετανικÝò
Γκροβοýρεò τιt. υιΙΑòR[
ραν or Ελληνεò Þρθαν να τροφοδοιÞσουν το ΖÞλο
των ουμανιστþν yra ιτò κλαστκÝò σπουδÝò.
Πρωτευονια ρüλο στη συγκρüιηση μταò ανττ-
προdωυευττκηò Βτθλτοθηκηò τηò κλαοτκßò kar θυ-
Ζαντινηò γραμματεßαò Ýπατξε ο καρδτνÜλτοò Βησ-
σαρßων. Σιην orkia του, που τη μετÝτρεψε σε Ακα-
δημßα, θρηκαν καιαφýγτο Ελληνεò κατ Δυιτκοß λü-
γιοτ, ανιτγρÜφονιαò χετρüγραφα, ενþ οργÜνωσε ετ-
δτκÝò αυοστολÝò yra τη ουγκÝνιρωση χετρογρÜφων
απü δτÜφορα μοναστηρτα τηò Ανατοληò. ΠαρÜλλη-
λα, Üσκησε μεγÜλη επτρροη σιουò λüγτουò κý-
κλουò ιηò Δýοηò, υπηρξε ο κυρτüτεροò υποστηρτ-
κιßò του ΠλÞθωνα σιην Ιταλßα κατ ηγηθηκε τηò υ-
περÜσπτσηò των υλαιωντκþν θÝσεων απÝνανιτ σιτò
επτ8Ýσετò των αρτστοτελτκþν.
Στο πf,αßσιο τηò Συνüδου ΦερÜροò-
ΦßΙωρεντßοò οι ΕßΙßΙπνεò συν€!δπτοποßησ§ν το
σημοντιΚü ρüΑο Που δα μΠοΡοýσον νο ÝΧουν
Η curia του πÜπα ΝιχολÜου Ε'
Ωστüσο, ιο σημανττκüιερο Ýργο yra ιη δτÜδοση
ιηò ελληντκηò γραμμαιεßαò, þò ια χρüνια ιηò ιυ-
πογραφßαò, οφεßλειατ στην πρωιοθουλßα ιου πÜπα
ΝικολÜου Ε', μα8ητη ιου ΧρυσολωρÜ, ο οποßοò συ-
γκÝντρωσε σιον κýκλο ιου τουò δταπρεπÝστερουò
Ελληνεò kar Ιταλοýò λογßουò, με σκοπü να μετα-
φρÜσουν σια λαιτντκÜ τα σπουδατüτερα Ýργα ιηò
κλαστκßò γραμματεßαò και ιων ΠατÝρων ιηò
Εκκλησßαò. ΑνÜμεσα σ' αυτουò περτλαμθÜνονιατ: ο
Γ. ΤραπεΖοýνιτοò, ο Θ. Γοπιò, ο Χολκτüπουλοò, ο
Α. ΚÜλfuòποò, ο ΠüτΖτο (Poggio), ο Δ. ΒÜλα, ο Ν.
Πεlýττ (Ν. Perotti), ο Λ. Μπρουντ, ο ΤΖ. ΤορτÝλτ
(G. Tortelli) kar πολλοß αλλοτ. Η συσιημαιτκη αυ-
τη μεταφρασιτκη εργασßα απÝδωσε Ýνα εντυπωοτα-
κü corpus, το οποßο αποιÝλεσε yra δεκαειßεò τη
βÜση ιων πρþιων εκδüσεων, üπωò, λüγου χÜρη, η
26
φdrε
, ΦòΞχ,.τΨ
.',.ιg-1J γξ
ipy,dL;τ
j...ψ
-.|Ι,
ßl,,
3 ._ - --,.
,.ν
ßρ,.
cβ
Λ. ßOLιΖtΛßο
μειÜφραοη των Ομτλτþν του ΙòrιÜwη του Χρυσο-
στüμου απü ιον ΤραπεΖουνιτο, που ιυυþ8ηκε σιο
ΣιρασΒουργο Þδη απü το 1466.
Ελληνοò δÜσκαλοτ cror Φλωl»ντßα
Το σημανττκüιερο κÝντρο του ουμαντσμοý, δια-
χροντκÜ, υπηρξε η Φλωρενιßα, σιτò σχολÝò ιηò ο-
ποßαò μαθηιευσαν üχτ μüνον Ιταλοß λüγτοτ, αλλÜ
και οτ πιο δτακεκρτμÝνοτ εκπρüσωποι του ουμαντ-
ομου ιου ΒορρÜ. ΣημαντκÝò προσωπτκüιηιεò που
δßδαξαν kar δταμüρφωσστ μÜλισια μτα δτδακτικη
φτλοσοφßα Þταν ο Δητýτριοò Χο.λτιοκονδýληò, ο
Ιτ,nwηò Αργι:ρüπουλη kar ο Ανδlýνιχοò ΚÜλ-
λτοτοò. Ο Χαλκοκονδýληò μÜλτσια, που Ýφιασε
στην Ιταλßα προερχüμενοò απü τη σχολÞ ιου Μυ-
στρÜ, αφοý δßδαξε yra δεκαÝξτ χρüντα οτην ΠÜντο-
θα δταμορφþνονιαò Ýναν ευρýιατο μαθηιτκü κý-
κλο, ηρθε σιη Φλωρεντßα, üυου προσÝλκυσε γýρω
του πρωτεργÜιεò του ουμανισμοý ιου ΒορρÜ, ανÜμε-
οα στουò οποßουò Kar ιουò Αγγλουò Τüμαò Λßνεχρ
(Thomas Linacre) και Ουßλταμ fΚlýουστν
(William Grocyn).
υü ττò αρχÝò τηò δεκαειßαò ιου 1470 χρονο-
λογεßιαι η απqιχß ιηò εξÜσκησηò ιηò ελ-
ληντκßò ιυπογραφßαò στην Ιιαλßα. Ανττ-
κετμεντκüò σκοπüò, η κυκλοφορßα ελληντ-
κþν γραμματτκþν kar λεξικþν με παρÜλ-
ληλη λαττντκη μειÜφραση με σιüχο να διαδοθεß η
ελληντκÞ γλþοοα σε ευρýιερα στρþμαια. Στο εγ-
χεßρημα αυιü πρωτοστατουν Δυιτκοß τυπογρÜφοτ, ε-
νþ απü το 1476 ο Δημητρτοò ΔαμÞÜò, ιυυþνονιαò
την Ειτττομη των οκτþ του λüγου μερþγιου Ιßι,τν-
ααντßνου ΛασκÜρετοò, αναδετκνýειατ ο πρþιοò
Ελληναò ιυπογρÜφοò. Αυü ιüτε, üλοτ ανεξατρÝιωò
οτ Ελληνεò λüγτοτ, παρÜλληλα με ττò φτλολογτκÝò
Kar ανιτγραφτκÝò ιουò εργασßεò, θα συνεργαστοýν
με ια σπουδατüιερα ιυπογραφεßα τηò Βενειßαò, ιηò
Ρþμηò κατ τηò Φλωρενιßαò, yra την κυκλοφορßα
πρþτων εκδüσεων τηò ελληντκηò γραμμαιεßαò.
Σιτò αρχÝò ιηò δεκαειßαò του 14θ0, γýρω οιο 1494,
δýο οηματτιτκÜ τυπογραφεßα θα δþσουν ιερÜσττα ιß>
 ß,ιι,υ
-L-"τ,,ι,ι α»ι'
τÜ-Ε{,αξ
,ι#;.'α)Þ l-'. η,1
ιφß,,qι.,Lλ.λ
;d,-
--Υ-,-.--Ι ,--, ß,.!
Δ. ßΑΝυΤιυ§
θηση στα ελληντκÜ γρÜμματα κυκλοφορþνταò τα
σπουδατüτερα επττευγμαια ιηò κλαστκηò σκÝψηò:
ιο Ýνα λεττοýργησε σιη Φλωρενιßα μüνο yra δυο
χρüντα Kar ιο Üλλο στη Βενετßα κω εξελßχ8ηκε
στο σημανττΚüτερο εκδοτlκü ΚÝντρο τηò εΠοΧÞò ιου.
Εμπνευσιßò του τυπογραφεßου στη Φλωρενιßα Þτω/
ο Ιανüò ΛÜσχαρτò, προσωπτκüò συμθουλοò των
Μεδßκωγ ο οποßοò μÜλτοτα συγκρüτησε κατ την ελ-
ληντκÞ θτβλτοθÞκη ιουò. Or δτÜσημεò εκδüσετò με
ια κεφαλαßα γρÜμμαια, üπωò η Αν8ολογΙα τον
ΜÜξτμου ΙΙλανουδη ι<ar or Τραγωδßεò ιου Eupr-
πßδη, καθþò Kar τα Üλλα δτδακττκÜ βτβλßα, δτακü-
πηκαν μετÜ την κατÜκτηση ιηò Φλωρεντßαò απü τα
γαλλκÜ στραιεýματα (14θ5) και ιην καιÜλυση ιηò
ηγεμονßαò των Μεδßκων.
Η φυστογνωμßα üμωò που σημÜδεψε ιο ελληντκü
θýλßο απü ια ιÝλη ιου 15ου ατþνα Þταν ο Αλδοò
Μανοýιτοò. ΕγκαιεσιημÝνοò σιη Βενειßα και με ιην
πρüθεση να δταδþσετ ια ελληντκÜ γρÜμμαια μÝσα
απü τα προßüνια τηò ιυπογραφßαò, κυκλοφüρησε ια
σπουδατüτερα συγγρÜμματα ιηò κλαστκηò γραμμα-
τεßαò σε αξτüπτσιεò kar φτλολογτκÜ Üριτεò εκδüσετò.
Στη μÝση,
χειρüγραφοò
κþδικοò οτην
ελληνικÞ (1οò
αιþναò μ.Χ.) με
απüπασμα Ýργου
του ΑριοτοτÝλη.
ΚατοτÝθηκε
οπü τον
Βησσορßωνα στη
ΜαρκονÞ
J. REUcHLιN ΒιβλωθÞκη
ΠλατστωμÝνοò απü δταπρεπεßεò Ελληνεò λογß-
ουò, üπωò τον Δημßτρτο Δοýκα, ιον ΑρσÝντο
Αποστüλη, τον Ιουστßνο ΔεκÜδιτ kar κυρßωò ιο
σημανιτκüτερο φτλüλογο ιηò ΑναγÝwησηò, τον
ΜÜρκο Μοι:σοýρο, δταμüρφωσε Ýνα λüγτο κυκλο
με χαρακτßρα φτλολογτκηò ακαδημßαò. ΑνÜμεσα
οτα επττεýγματα αυιοý ιου ουμαντοιτκοý τυπογρα-
φεßου περτλαμΒÜνοντατ: η υεντÜιομη Ýκδοση ιων
ΑπÜντων ιου ΑρτσιοιÝλη (14θ5-r4θB), ια .Ειδý,λ-
,λra ιου Θεοκρßτου (14θ6), οι Κωμωδßεò του Apr-
οτοφÝνη (14θ8), οι Τραγωδßεò ιου ΣοqιοχλÜ και
του Ευρτπßδη, τα Απαντα του ΠλÜτωνα kar πολλÜ
Üλλα.
Η ουμθολη ιων σπουδατüτερων εκπροσþπων ιηò
ελληντκηò λογτοουνηò yra περτσσüτερο απü Ýναν
Ο Αßδοò Μονοýτιοξ κυκηοφüρησε το
σπουδοιüτ€ρο συγγρýμμοτο τπò κf,οσικÞò
γρομμοτGßαò σε οξιüπιστεò και üρπεò òκδüσειò
ατþνα, ιÝλοò ιου 14ου þò ττò τρετò υρþιεò δεκαετßεò ΦρÝσκο με τιò
ιου 16ου ατþνα, συνßστατατ, σχεδüν αποκλεισττκÜ, μορφÝò των
σιη δτÜδοση ιηò ελληντκηò γλþοσαò, σιην αποκα- Μορσßλτ Φιτσßνο,
τÜσταση ιων ελληντκþν ουγγραμμÜτων kar στη δτ- Πßκο πελα
δασκαλßα τηò ελληντκηò γραμμαιεßαò kar φτλοσο- ΜιρÜντολο και
φßαò τδταßιερα. ΠαρÜλληλα, δταμüρφωσαν Ýναν ευ- Αυγουστßνου
ρýιατο κýκλο μαθητþν kar Üξτων ελληντστþν που
συνÝχτσαν το Ýργο τουò, καθþò μÜλτσια ακüμη kar
μτκρÝò τταλτκÝò πüλετò καθτÝρωσαν Ýδρεò yra ιη
δτδασκαλßα τηò ελληντκηò γλþοσαò. Ετστ, Ýνα
πλßθοò Ιιαλþν γνþρισαν την ελληντκη γλþοσα
με τρüπον þσιε να σπουδÜΖουν ια ελληντκÜ κεßμε-
να απü το πρωιοτυπο, μειαφÝρονταò ετστ και σια
δτκÜ ιουò Ýργα ια υρüιυπα, ττò αξßεò Kar ιτò αρετÝò
υου προθÜλλουν ια κλαστκÜ συγγρÜμματα: ωò μτα
ανεπανÜληπτη πανανθρþπτνη πνευμαιτκß κληρο-
νομτα. Ι
,,º
Προτοπτ
ΜανουÞλ ΧρυσολωρÜò
(1350-1415)
Περßφημοò ΒυζουτΝüò λüγ.οò,
γεγνημÝνοò οτην Κωνσταντινοýπολη.
ΥηηρÝτησε τον ουτοκρÜτορο ΙιΙανουþλ Ε'
Παλαιολüγο και οπü το Ι39Ο Þτον σχεδüγ
μüυμοò πρεσΟευτþò στην Ιταλßα. Το
Ι 4Ο8 ο πÜπαò ΑλÝξανδροò Ε' τον Ýχρισε
χορδτνÜλιο κοι του ονÝθεσε νσ δρÜσει με
σχοπü τηγ Ýνωση των Εχχλησιþν. Απü το
Ýργο του το σημαιττικüτερο εßνοι η
γρομματικþ για τουò ξÝνουò σπουδοστÝò
τηò ελληνικþò που εκδüθηκε το Ι47ß στη
Βενετaο με τον τßτλο «ΞρωτÞμοτο».
ΠÝθονε στην ΚωνστÜγτζο τηò ΕλΒετßοò.
Λßγο μετογενÝστεροò του ΧρυσολωρÜ, ο
Δημþτρτοò Χολßοτονδýληò, Ελληνσò
λüγιοò κοι συγγροφÝαò των χρüνων τηò
ΑνογÝννησηò ßΑθþνα Ι 423 .lΙßΙτλüνο
ß 5Ι ß Ι, συμΟüλλει κι αυτüò σημονflκü
οπü την πλευρÜ τηò Βυζοντινþò
πορÜδοοηò στην ευρωπαßκÞ ΑναγÝννηση,
μαζß με τον Κωνοτογτßνο τον
^Üσχαρτ,
]ÞÜρßο Ιßουσοýρο, τογ Ζαιορßο
ΚαλλÝργη κ.Ü. Ο Χολιοκονδýληò
δτετÝλεσò καθηγητÞò τηò ελληνιßÞò
φτλολογßαò στο πανεπτστþμιο τηò
ΠÜδοΒαò κστ στη συνÝχεια τηò
Φλωρεντßοò. Σπουδαιüτερη εργασßο του
þτον η πρþτη Ýκδοση του Ομþρου στη
Φλωρεγτßα το Ι4θ8.
2Β
Βησσαρßων
(1403-1472)
Ελληνσò χληρτßüò και φιλüσοφοò.
Γεννþθηκε στην Τραπεζοýντα στιò 2
Ισνουορßου του ß4Ο3 κοι σποýδοσε στην
Κωνστατττινοýπολη χα. τον ΙιΙυστρÜ
κοιττü στον Γειüργιο Πλþθωνα Τεμτστü.
Το ß423 Ýγτνε μονοχüò και το ß437
χειροτονþθηκε αρχιεπßοχοποò 1{aßοιοò.
ΥπÞρξε μελετητþò του ΙΙλüτωνα ον και
θοýμοζε το δυτιχü σχολοστικισμü. ΕλαΒε
μÝροò στη Σýνοδο τηò Φερüροò -
Φλωρεντaοò, υποστηρßζοιποò την Üποψη
üτι η ελληνικþ ιοι η λοτινικþ θεολογßο
μποροýσσν να συνυπÜρξουν. Υπþρξε
θερμüò υποσfηρτχτþò τηò ενüτητοò του
χριστιουσμοý, ατττaπαΛοò του ΙΙÜρκου
Ευγενικοý χοι οσπÜστηκε το
ρωμοτοχαΟολτχü δüγμα, Ýμεινε στην
Ιταλßο κοι ο πüπαò ΕυγÝνιοò Δ'του
οπÝνειμε τον τßτλο του ßαρδιγολßου.
ΠÝθονε στη ΡαΒÝνο το ΝοÝμΒρrο του
ß 472. Υπþρξε μονιþδηò συλλÝκτηò
ελληνικþν χε!ρογρüφων κοι το ß468
πορουσßασε τη συλλογþ του στη
ΒιΒλιοθÞχη του Αγßου Μüρχου στη
Βενετßο. Ανüμεσο στο πλοýοιο
φτλοσοφτßü κοι ρητορττ(ü του Ýργο
οημοντrßÞ θÝοη χατÝχει μιο κστηγορßο
εναντßον των επιχριτþν του ΠλÜτωνα
«Ελεγχοò τωγ κοτü του ΠλÜτωνοò
Βλαοφημιþν». Ο Βησσαρßων συνÝΒολε τα
μÝγιστα στην αναΒßωση των ελληνιχþν
γραμμÜτων στη Δýση και δικαßωò
θεωρεßται Ýναò απü τουò
σηματττικüτερουò ουτττελεσιÝò τηò
ιτολικþò ΑνογÝννησηò.
Αλδοò Μανοýττοò
(1450-1515)
ΙΙεγßßλοò Ιταλüò ουμανιστÞò, φιλüσοφοò
και διüσημοò τυπογρÜφοò. Σποýδοσε
σm Ρþμπ χαι τη Φερüρσ την ελληντΚþ
κοι λοττγιχþ γραμμοτεßο κοι οιολοýθωò,
κσθοδηγοýμενοò απü τηυ ογÜπη του γιο
τα χλοσιχü γρÜμματο, αποφÜσισε να
εßÜßσει ο aδιοò το Ýργο τηò ελλην!χþò
και λστινιχþò γρομμοτεßοò. Αρχrσε γα
τυπþνει το ß44Ο. Κορυφαßο στιγμÞ τηò
τυπογροφιχþò του εργασßοò υπþρξε η
Ýχδοοη των Ýργων του ΑριστοτÝλη, που
ολοκληρþθηßε το ß498, Ο Αλδοò
ßΙονοιΠιοò υπþρξε φλογερüò εροστþò
τηò ελληυßÞò γρομματεßοò. lδρυσε με
τον υüρκο tουσοýρο τη «l{Ýο
Ακαδημßα» στη Βενετßα το Ι 5(ΧΙ, τηò
οποaαò τα μÝλη þτσν υποχρεωμÝνο να
μιλοýν ελληυχü. ΠÝθαγε χωρßò χονÝνο
υλικü κÝρδοò οπü την τüσο πολýτιμη
εχδοτιχþ του δρασfηριüτητο. (Ι
συγεργßßτmò του ΙΙÜρκοò Ιiουσοýροò
it47o.151 7Ι, μεγüλοò Ξλληνοò
φßüλογοò, εκδüτηò ται καθηγητþò,
γεγγþθηχε στο Ηρüχλειο Κρþτηò το ß47Ο
κσι πÝθσγε στη Ρþμη το Ι 5ß 7. Το ß 494
εγκοτοστÜθηχε στη Βενετßα, üπου
ανÝΔαΒε την εποπτεaο εκδüσεων των
ελληνικþν ιετμÝνων. Επτμελþθηκε την
Ýκδοση των Ýργων του ΑρrστοφÜνη
ßΙ498}, του Ευριπßδη ßß5Ο3Ι, του
ΠλÜτωνσ ßß5t3Ι, του Πουσονßα (ß5ß6Ι
χ.ü. Δßδαφ ωò ßαθηγητÞò τηò ελλην.κþò
φßολογßαò οτο πονεπιστþμ!ο τηò
ΠüιττοΒαò (Ι5Ο9l. Το ß5ß6 δrορßστηκε
οπü τον πÜπο ορχιεπaσκοποò
]ιßονεμΒασßοò.
Μαρσßλτο Φττσßνο
(1433-1499)
Ιτολüò, φιλüοοφοò, θεολüγοò και
ΛογοτÝχνηò. Σποýδοσε λοτινιχþ
φιλολογaο και κοτüπιν αριστοτελικþ
φιλοσοφßο κοτ ιατριιþ στη Φλωρειττßα.
Αφιερþθηκε στη μελÝτη του Πλüτωνα,
μετÝφρασε τουò ýμνουò ηου
οποδüθηκαν στον ΟρφÝα ßαι στον
Ομηρο, τη «Θεογονßα» του Ησιüδου, ττò
«ΑργοναυτιχÝò», τουò διαλüγουò του
ΠλÜτωτrο. Κýρτοò εκπρüσωποò του
ουμαντσμοý τηò ΑνογÝννηοηò, Þθελε νο
συμΒιΒüσει τηγ κλοσικþ φιλοσοφßα κσr
τη χριστιαυιþ θρησχεßα σε μßα αρμονιιþ
ονfßληψη του Σýμποντοò, στο οποßο
Üνθρωποò εßνσι το κÝτττρο και
τσυτüχρονα ο μεοολοΒπτÞò μεταξý τηò
πολλαπλüτητοò τηò ýπαρξηò κοι τηò
θεßαò μονüδαò. Εργο του π «Πλοτωνικþ
Θεολογßο» (ß.ω2l. Ο Φιτσßνο θεωρεßται ο
δημιουργüò τηò φλωρενπγßò
Πλατωνικþò ΑνογÝννησηò, η οποßο
εηÝδροσε σποφαοιοτrκÜ στην ευρωηοßχþ
στ(Ýψη στουò ßοτοπινοýò οιþνεò. Ο
Φττσßνο ερμþνευσε τον ΠλÜτωτrο, οπü το
οπτικü πεδßο τηò ΑναγÝννπσηò,
συνδυüζοντοò την πλοτωνικþ ιδÝα του
Ýρωτο ιοι τη χριστιονιχþ αγüπη. Βααχþ
του ΟÝση εßγσι η Ýμφυτη ροπþ του
ονθρþηου προò τη θρησκεßα, ροπþ που
τον ξεχωρßφι ουσιαστιχÜ οπü τα
υπüλοιπσ üιττα. Το Ýργο του εκδüθηκε το
ß576.
ΔορÝντσο ΒÜλα
(1407-1457)
!ταλüò ουμαντστþò και φιλüλογοò,
γενγημÝνοò στη Ρþμη. Καθηγπτþò του
πονεπιστημßου τηò ΠαΒßαò εκδÞλωσε
τÜσε.ò προò την επικοýρεrο φιλοσοφßο,
με το διüλογü του «Περß τηò ηδονþò»,
τον οποßο εξÝδωσε στα λοτινικÜ.
των ογπδρÜσεων που προκÜλεσε ^üγω
αναγκÜστηκε να ποροΕηθεß απü το
πανεπιστþμιο κοι Ýζηοε στη Νüπολη,
κοντÜ στο ΒοσιλτÜ Αλφüνσο. Το
'448
εγκατοaπÜθηκε στη Ρþμη, μετÝφραοε
Θουκυδßδη και Ι{ρüδοτο, τιμþθηχε οπü
τον πÜπα θικüλοο Ε'και Ýγινε χαθηγητþò
ο .πο πανεπτστþμιο τηò Ρþμηò. Υπþρξε
Ýνοò απü τουò nro ογπηροσωπευτιχοýò
εκπροοþπουò του κριτιßοý κοι
φτλολογτßοý ουμοντσμοý χοι
συγγρσφÝοò πολυüρτθμων Ýργων,
ανüμεοο στα οποßα το «De voluptate»
ßΙ 43ß Ι, ντο.(ουμÝτπο του
αναγεννηστοκοý επικουρισμοý.
Θαυμοσ]þò τηò λαττνrκþò γλþσσοò, ο
ΒÜλο απÝδειφ με φιλολογιιÜ
επτχειρþματο την ηλÜγη τηò «δωρεÜò του
κωνστοντaνου» i.De falso c]edita et
emenτiτa òοòταηßaηa 69n31;9ng», ß 4tl0l.
ΠορÜλληλο με το Ýργο «De proiessione
religiorosum» ßΙ442Ι, πολÝμησε την
αξßωση τηò εκχλησßοò νο εγγυηθεß μüνη
τπò τη σχÝση με τον θεü μÝσω των
χληρτιþν τηò. Ο Βüλο αγωνßστπκε
ενüντια στη μεσαιωγτκÞ σχολοστικþ ßο!
στη σιολασπßÞ ερμηγεßο του
Αρ.στοτÝλη. Το Ýργα του εκδüθηχαν το
ß583 οτη Βασιλεßα.
Γεþργιοò ΚλüντΖαò
(1540-160Β)
Ε,λληναò ζωγρÜφοò, γεννημÝνοò σßον
Χüνδσκο τηò Κρþτηò. Εμφονßζεται εßεß
με εργαστþρ.ο περß το ß562. ΠολλÝò και
αξιüλογεò εßνοι οι εικüνεò που
Βρßσκοντοτ τüσο σßην ΕλλÜδο (ΠÜτμο,
Σýμπ, ΖÜχυνθο, ΑΟÞνα, Αρτο, ΚÝρ.ßυρο
τ(.σ.l üσο χοτ στη Βενετßα. 1ιΙοζß με το
συνομÞλτκü του ßΙιχαþλ Δομσοκηνü, τον
Θεüδ{.lρο tΙουΛÜτη, τον Αντþνιο
Βαοιλüιßη ßα! του ΕμμουουÞλ Τζüνε
Ιßπουυαλþ ανÞκει στουò οναταινιστÝò
τηò ελληνιχþò ζωγραφιßþò του δεýτερου
μισοý του Ι6ου αιþνα, ενþ πολλοß
μεταγενÝσßεροι ζωγρÜφοτ επηρεÜστηκον
οπü το Ýργο του. Σημσγτικüτερα Ýργα
του εßναι ο «Αγτοò Γεþργιοò» ßtουσεßο
ΙιrπεγüτßηΙ, το «Επ| Σοτ Χαßρετ,, ßΙΙονþ
Σινü κσι Εýηνικü tνστιτοýτο ΒενετßαòΙ,
Τρßπτυχο .πη Ιßογþ τηò ΠÜτμου ß.ü. Ο
Κλüντζοò θα δεσηüσετ στην ελληυκÞ
ζωγραφικÞ του ß6ουτ αλλü κσι του ß7ου
οιþνο, το ßδιο ιαι ο JΤιχαÞλ Δομοοχηνüò,
ο οποßοò, ζþγτοò στην ΚÝρκυρο και τη
Βενετßο, ουσιοaπτιü προετοιμüζει την
εμφÜγτση του ΓχρÝχο κοι επηρεοομÝνοò
οπü τον ΤιτορÝντο xar τον ΒερονÝφ,
εχφρÜζει την ονογεννησrοκþ τüση τηò
ελληνιχþò μετοΒυζαντßνÞò τÝχγηò.
 ο Ι(eριιΝΑΛιοΣ

τουΛτιιιογΓ. Μπεκεκυ
εηιστημοτ,ικοý συνεργÜτη τηò Ακαδημßαò Αθηνþν,
τ. διευθυιτü του ΚÝ,ιτρου Ερεýνηò τηò ΕΜηνικßò
Φι\οσοφßαò

Βησσαρßων ο ΤραπεΖοýνττοò (1403-1472) Ýγτνε και

Ýμετνε γνωσιüò οτην τσιορßα ωò καlýτνÜλτοò Βησ-
οαρßων. Γεννηθηκε στο βυΖανιτνü Πüντο περßπου
το 1403 (κοσμικü üνομα ΙωÜwηò) kar Ýγτνε μονα-
χüò το 1423 yra να εξελτχθεß σε μορφη του βυΖα-
νιινοý kar ιου τιαλτκου ουμανισμου σιην κοσμοß-
οτορτκη εποχη τηò μετÜΒασηò απü ιο Μεσαßωνα
0 κορδινÜλιοò
σιην ΑναγÝννηοη. Μορφþθηκε σιην Κωνσιανιτ-
Βησσορßων
νουπολη (1415 1431) με δτδασκÜλουò ιου ιον f¸-
σε πßνακα
þργτο Χρι:οοκüκχη κατ ιον ΙιυÜwηΧορτασμÝνο.
(λεπτομÝρεια)
Το 1431, ωò τερÝαò πλεοτ,,, Ýφθαοε σιον ΜυσιρÜ yra
να γνωρßσετ και να σπουδÜσετ φτλοσοφßα Kar μα-
θηματτκÜ κονιÜ στο φημτσμÝ\¼ Γαßργτο Γεμτοτü
ΙΙλÞθωνα, Τα τÝσοερα η πÝνιε χρüνια ιηò δra-
Βßωσηò ιου εκεß σφρÜγιοαν τη ΖωÞ ιου. γταιß
ο ΠλÞθων ιον βοÞθησε να τl,ωρßοετ και να
αγαπηοετ ιην ελληντκη φιλοοοφßα, ιδταß-
ιερα τον fΙλÜτωνα, kar γιατß στον ΜυσιρÜ ο
Βησσαρßων μπüρεοε να ανιτ.\ηιρθεß την kprσr-
μüιητα τηò θÝσηò ιου βυΖανττι,οý Ελληντομου.
Εδþ γεwηθηκε ο σταθερüò προσαναιολτσμüò
ιου σιην προσÝγγτση ιου ΒυΖαντßου προò ιη
Δυση ωò ιηò μüνηò ελπßδαò σωιηρßαò μπρο-
στÜ σιον οθωμαντκü κßνδυνο. Γτα το σκοπü
αυιüν Ýκανε πολλα δταΒημαια προò τουò
Παλατολüγοτη kar κυρßωò τουò δεοπüιεò
του ΜυσιρÜ, με τουò ουοßουò εßχε δημτ-
ουργηοετ φτλτκÝò οχÝσετò. Πολυ ση-
μανιτκο ειναι ιο
ιΘ|'j| '\|, ,.ητ {,ι , e ;<r ,,,
υπüμνημα του ..7ò-. ιJνααι ι
προò τον Κωνσταντßνο Παλατο- .. ft,|ι|r. , -
λüγο (Ýκδοση Σπ. ΔÜμπρου,
ΝÝοò Ελληνομνημων
3/1906, 12-50), Ετστ, üταν ο
αυτοκρÜτωρ ΙιοÜwηò ΙΤ
αΠοφαοlσε να ΠαεΙ
στη ΦερÜρα επτκε-
φαληò τηò ορθü-
δοξηò ανιιπρο-
σωΠθταò, Yra να
δταπραγματευ-
δεß με ιουò ρω-
τ
,§ß

:Þ._
 Στη μÝση, (οριοτερÜ) ο
πρýτανηò του πOνεπιπημßου
τηò Σορβüνηò, GuilIaume
Fichei, προσφÝρει την ÝκδοσÞ
του «Rheιorica» στον
Βησσορßωνο κOι (δεξιü) ο
καρδυüλιοò παρολομβüνει
επßσηò Ýνο κλασικü κεßμεγο.
Δßπλα, μßα üλλη εκδοχÞ τηò
συνÜντησηò σε
0νOγεννησΙOκü Χειρüγροφο

ματοκα8ολτκοýò την Ýνωοη ιων Εκκληστþν και

την παροχÞ σιραιτωιτκÞò θοηθεταò, κÜλεσε οτην
Κωνσιανττνοýπολη Kar τον Βησοαρßωνα, προκε1-
μÝνου να τον συνοδθυσετ στη Σýνοδο, üπωò Ýγτνε
Kar με ιον ΠλÞθωνα. Γτα να Ýχετ μÜλτστα επτση-
μüιερη τδτüτητα, φρüwτσε να χετροιονηθεß (1α37)
μηιρουολßτηò ΝτΚαßαò.
ΚατÜ τιò συΖητÞοετò μεταξý των εκπροσþπων
των δýο Εκκληστþγ ιüσο σιη ΦερÜρα üσο kar α-
μÝσωò μθιÜ στη Φλωρεντßα, ο Βησσαρßων υποοιη-
ριΕε αρχΗÜ ιιò ορδüδοξεò 8Ýσετò, προοδευττκÜ ü-
μωò γτνüιαν ουμβτβαοττκüò. ΑποδÝχθηκε την
προσ8Þκη στο ΣυμΒολο ιηò Πßστεωò του Pilioqug
ενþ σιο επßμαχο 8Ýμα ιου καθαρτηρßου πυρüò Ý-
κλτνε μÜλλον προò ιτò θÝσειò ιων καδολτκþν. Τε- Στη μÝση, λαηνικÞ
λτκÜ η Συνοδοò Ýληξε με ιην υπογραφÞ του μετÜφροση
«Ορου ιηò Ενþσθωò» (Οκιωθρτοò Ι43θ) κω η ορ- του πρþτου
κα^'ι,:
'η-, η,rο|r,, ια«η,l)r,ηrj, Ναι Ιι. lιÜÞιρι
'-υΙßι ',ßυò ,Ιοη,,ιß,ι ò, θüδοξη ανιτπροοωπεßα μαΖß με ιον Βησσαρßωνα ε- 0λυνθιακοý οπü
|λ?ΔÜ. +..|h,
.ßι ι,,,.',η,,, ,,/ι, r,.' ,ι[,ιιλ,q,, κlr,rrr'ηßιrrt πÝστρεψε σιην Κωνστανττνουπολη. τον Βησσσρßων0.
-ιιß,,},,,;,'.; ,-.,,,. +.
,;Βa.Þ Ευθýò αμÝσωò, το ΔεκÝμβρτο του 143θ, και ενþ ο ΚÜτω, ο Βυζοιιτνüò
.,.
ß -,,,,,. λ.,ι,,-, ß,,,-, η,,^ .,{ ß'ß
:,ß,,',',
Βησσαρßων ηταν πÜνια οτη βυΖανιlνη πρωιεýου- 0υτοκρüτοραò
ßι :,r]l Α ι ,.ι ,,,,,ΛΙ ,Ιιιlιι !ò,,γ α'α,,.tΙ,ι9!
,\.ν ν ,,]ν,,,, . rri, ,,,,.., ; ,. . l. ,rr,3τß .,αι σα, ο πÜπαò Ευγüντοò Δ, με μτα προφανÝστατα δτ- ΙωÜννηò Η'
πλωμαιτκÞ ενÝργετα αλλÜ επßσημα yra να ττμÞσετ Πολαιολüγοò
",l.(,.r," ,,,, llr 2rßα ",^Ι ?Þ -,,/., ιι1
-,.,. συμπερΙÝλOβε
'α,ιι.''.|
^ rΔ.,ιι
il,,||1F" ι.ι! ß),"^, Ι." τη μεγÜλη θεολογτκß Kar φτλοσοφτκÞ πατδεßα
τOν ΒησσOρßωνα
ι|| Þ^»ι αιι;,,, -. .,,r_.,j,,'.,.-ι
γιιι ,,L α του, ιου απÝνετμε τον τßιλο ιου καρδτναλßου ιηò
ldÜ.,|,, f .,η.,..l :ι.ιΔ ιrι |μrhß< JU |:.r,: brι ßπην 0ποπολÞ
Ρωματοκαθολκηò Εκκληοßαò.
,,α,,. ,,,. , , ;\,.,|Διαη- ,π ,-6Ζιηι μ0 τη Σýυοδο
α ,ß,,ιr; ,,,, . ιι |.;ι. D ß\ .., ,-., },-,, η ,ò
Εν ιω μειαξυ στη Βαοτλεýουοα μετÜ την επι-
τηò ΦερüρOò-
,,!l a. t, .\ σιροφÞ ιηò αυιοκραιορτκηò ανττπροοωπεßαò δημι-
lria .,ΙΙ
Φλωρεντßαò
, ,,,tJ Ι ,l.. . -, ,. ουργÞθηκε μεγÜλη Ýνταση απü ιτò ανιτδρÜσετò (μετÜλλιο
,..rο- .,. . Α. στην υΠοΥραφü τηò Ενþοεωò. Η θÝση του Βηοσα- του ΠζOνÝλο)
ar Ι,\,ι,,ι,ι. .\ | ,r\,
ρßωνοò ωò πρωτεργÜιου τηò υπογραφηò Ýγνε πολυ
,.,,Ι ,\rηη .,..,,τι-^:,ι'ò., ,... ., , ]_..,,, .;
δυσκολη Kar ο Þδη καρδτναλτοò Βησσαρßων ανα-
γκÜστηκε να εγκαταλεßψετ την Κωνστανττνοýπο-
λη. Σιη Ρþμη η προσχþρησÞ ιου σιον κα8ολτκτ-
σμü Þιαν ΖÞτημα χρüνου. Ο πÜπαò ιον ανιÜμεlψε
με ιßιλουò Kar αξτþμαια: ηγοýμενοò τηò ΜονÞò
ΚρυπτοφÝρρηò (Grottaferrata), αρχτεπßσκοποò
Τουσκλων Kar το 1463 ιτιουλÜρτοò (Λατßνοò) πα-
ιρτÜρχηò Κωνστανττνουπüλεωò. Δυο φορÝò (1455
Kar 1471) προτÜθηκε Yra ιο αξßωμα ιου πÜπα.
Μολονüιτ πλÝον καθολτκüò, ο Βησσαρßων δεν α-

31
ο ΚηριιΝΑΛιοτ ΒΗ::eΡιΩΝ

ποκüπηκε απü ττò ρßΖεò του. ΜετÜ ιην Αλωση, kar

εξαοφαλßΖονιαò την υποστηρτξη δταδοχτκþν πα-
πþγ Üρχτσε Ýναν απεγνωσμÝνο αγþνα yra την ορ-
γÜνωση σταυροφορßαò ιων Δυτικþν ηγεμüνων, þ-
στθ να ανακοπεß η τουρκτκη επτκρÜιηση σιην Ανα-
τολÞ. Γτα ιο οκοπü αυτüν ταξßδεψε ευανετλημμÝ-
νωò σιτò ηγεμοντκÝò αυλÝò τηò Ευρþπηò. Iδταßιερο
ενδταφÝρον yra τουò τστορτκοýò Ýχουν or αποστο-
λÝò ιου στη Γερμανßα kar τη BrÝv,rn (1460-61). Δýο
φορÝò πßσιεψε πωò εßχε φθÜσετ στο σκοπü ιου, αλ-
λÜ διαψεýσθηκε. ΓερασμÝνοò πra, επτσιρÝφονταò
απü ιη Γαλλßα, üπου Ýκανε μτα ýσιαιη προσπÜ-
θετα να πεßσετ ιον Λοιfοβßκο IA'yra ια σχÝδτÜ
του, πÝθανε σιη ΡαΒÝνα το Ι4º2. Η οορüò ιου με-
Η Πανογßο
-ταφÝρθηκε στη Ρþμη, üυου ενταφτÜσθηκε με με-
τηò ΜογÞò γÜλεò τιμÝò. Η αναγνþριοη εivar γεντκη, üττ σε ü-
Γκροτοφερüτο, λη τη σιαδτοδρομßα του ο Βησσαρßων μüντμη φρο-
ηγοýμενοò τηò ντßδα εßχε ιη στßρτξη ιου ΒυΖαντßου και των υπο-
οποßαò διετÝλεσε λετμμÜιων ιου απü ιον πÜπα Kar τουò Δυττκοýò η-
ο Βησσορßων γεμüνεò, καθþò kar ιην τοüττμη Ýνωση ιου xpr-
σιΙCινΙκου κοσμου.
Ο Βησσαρßων ανÝπιυξε σιη Ρþμη μεγÜλη πνευ-
ματικη δρÜση. ΣυγκÝντρωσε μεγÜλο αρτθμü χετ-
ρογραφων με Ýργα qrxaiωv συγγραφÝων. ια οποßα
μελειουσε kar αξτοποτοýοε σιο πλουοτο συγγρα-
φτκü Ýργο ιου. Υποστηρτξε υοτκιλοιρüπωò πολ-
λοýò πρüσφυγεò ΒυΖανττνουò λογßουò, σιουò οποß-
ουò κυρßωò ανÝδετε ιην αwτγραφη χετρογρÜφιον Εξþφυλλο του οπιγρσφÝο του Βησσορßωνα Ιωüννη
Ýιστ þοτε ιο μεγαλýτερο μÝροò τηò χετρüγραφηò Ρþσσου για τ0 «ΓεωγρOφικü» του Πτολεμοßου, που
παρÜδοσηò π.χ. του Αριòποτßλη να αποιελοýν τα οπüκειντοι στη ΜορκιανÞ ΒιβλιοθÞκη τηò Βενετßαò

λοσοφßαò των δυο μεγÜλων φτλοσüφων τηò

Ο Βησσορßων οπü ορδüδοξοò
πΡοσχþΡησ€ στον κοδοf,ικισμü κοι μüf,ιστα
πΡοτüδηκε δýο φοΡÝò γιο το οξßωμο του πüπο
ανιßγραφα, υου Ýγτναν με ενθÜρρυνση Kar χρη-
0 Φλωρενπνüò ματοδüτηση δτκÞ του απü λογßουò üπωò or Mr-
φιλüσOφοò χοßÞ Αποοτüλτοò, Ανδρüντκοò ΚÜλλτστοò, Ιω-
Μορσßλωυò Üwηò Σκουταρτþmò, Γαbργτοò Ερμþνιητοò, Ιω-
Φιτσßνοò (Φιτσßνο) Üwηò Ρþσσοò (yra ιον τελευταßο λÝγειατ üττ α-
σε αγγλικÞ
ντÝγραψε þò ιρετò φορÝò ολüκληρο το Ýργο ιου
γκραβοýρο ΑρτστοτÝλη).
Πολυ μεγÜλη εßνατ η συμθολη ιου Βησσqιßωνοò
σιην ΑναγÝwηση κα1 ετδτκüτερα στη δταμüρφωση
του λεγüμενου πλαιωντκοý ανθρωπτομοý ιηò Ιτα-
λßαò. Σιιò ουΖηιησετò kar αντιπαραθÝσετò με ιουò
σοφοýò τηò εποχßò του, Ελληνεò (Γαßργιοò Τρα-
πεΖοýτπτοò, ΙωÜwηò Αργυρüυουλοò, Θεüδοιροò
ΓαΖτò kar Üλλοι) kar Ιιαλοýò (Φττσßνο, Βüλα,
Μπlηýντ, Πεlýττ κ.λπ.), υποστηριΖε ιη συγγÝ-
vεra τηò διδασκαλßαò σια μεγÜλα θÝμαια ιηò φι-
üιηταò, ιου ΠλÜτωνα και ιου ΑρτστοτÝλη,
γε ττò ακραßεò θÝσετò των Üλλων πλαιωντκþν Þ
ρτσιοιελτκþγ αλλÜ kar καλλτεργοýσε (στα
τερα Ýργα του) μτα πro kprιrkn ερμηνεßα
ΕλλÞνων φτλοσüφων, κυρßωò ιου ΑρτσιοιÝλη,
τεý8υνση υου ευηρÝασε θειτκÜ ιον τταλτκü
ιωντσμü (Πßκο ντελα Μηýτπολα, ΛορÝντσο
kar Üλλοτ),
Βησσαρßων Ýγραψε ελληντκÜ μßα
κρουση του Γεωργßου Τραιι
Περß φýσεωò και τÝχνηòι
(13θ5-1472)
Ýνα ιειρÜιομο σýγγραμμα ενανιßον υ
επτκρττþν του ΠλÜιωνα (Ελεγχοò ι
κατÜ ΠλÜτωνοò Βλασφημιþν, 1469 η Adven
ca]umniatorem Platonis, üπωò αποδüθηκε με
φρασμÝνο λαιτντκÜ απü τον ßδτο), σιο οποßο εν
μαιþθηκε ωò 6ο Βτθλßο kar ιο Περß φýσεωò, μ
φρασμÝνο λαιτντκÜ απü ιον Θεüδωρο ΓαΖß (Ι
1476). Το εκιειαμÝνο αυιü kar πραγμαιτκÜ c
Ýργο ξεπερνÜετ σε σπουδαιüιηια την απλÞ δι
χη προò τον ΤραπεΖοýνιιο στο πλαßστο τηò υτ
σπτσηò ιηò πλατωντκηò φτλοσοφßαò. Ο Βησσò

0 τüφοò του Βησσαρßωνο
με επιγραφÞ του 1682 στο νοü
των Δþδεκα Αγßων Αποστüλων τηò Ρþμηò
Ýχονιαò υπüψη του κυρßωò ιο «λαττντκü» κοτνü
στην Ιιαλßα, Ýδετξε ουστημαιικÜ kar τα σιοτχεßα ε-
κεßνα ιου πλατωντσμου, ια ουοßα συμΒτθÜΖονιατ
με ιην ελληντκÞ παιερτκη θεολογßα η kar φαßνο-
νιαι να την προειοτμÜΖουν. Ταυτüχρονα καιÝβαλε
προοπÜθετα να αποφýγετ μτα πολεμτκß εναντßον
του ΑρτστοτÝλη, κυρßωò σιο επßπεδο ιηò Δογτκηò
του. Σημερα γνωρßΖουμε kar Ýνα ακüμη, ανÝκδοιο
þò τþρα, Ýργο του Βηοοαρßωνοò, που προÝκυψε α-
πü την αρνηττκη υποδοχÞ ιηò λαττντκßò μετÜφρα-
οηò ιων Νüμων του ΠλÜιωνοò αυü τον Γεþργιο
ΤραπεΖουνττο. Σε τρειò περιüδουò ιηò Ζωηò του ο
Βησσαρßων ασχοληθηκε με ιουò Νüμουò δτορθω-
νονιαò τον ΤραυεΖουνττο με παρÜλληλη συστη-
ματτκη ερμηνεßα του πλατωντκου Ýργου. Ακüμη
δýο σιοτχεßα Ýχουν τδταßιερο ενδταφÝρον εδþ, η
πρüιαξη μταò ευρεßαò -kar σημερα χρηοτμηò- πε-
ρßληψηò των 13 βιΒλßων των Νüμων Kar το γεγο-
νüò üτι ο Βησσαρßων ΖÞιησε yra ττò θÝσετò του ιη
γνþμη του Θεüδωρου ΓαΖÞ, ιου ουοßου ια λαιτντ-
κÜ απανιηττκÜ σχüλτα δτακρßνοντατ καδαρÜ στο
χετρüγραφο του Βησοαρßωνοò.
Στο φλÝγον θÝμα ιηò χρησηò του αποδετκιτκου
συλλογτσμου οττò θεολογτκεò ερμηνεßεò, που προ-
κÜλεσε ΖωηρÝò συΖητησετò kar δταφωνßεò αττü ιην
ευοχÞ του Γρηγορßου ΠαλαμÜ kar Ýωò ιο σýγ-
χρονο ιου Βηοοαρßωνοò, Γεþργτο ΣχολÜρτο-Γεν-
νÜδτο, ο καρδτνÜλτοò εivar μετρτοπαδßò, δεν απο-
κλεßετ δηλαδß την καιαφυγß οιη λογτκη μÝθοδο
yra την καιανüηοη ιηò Αγßαò φαφÞò kar ιων Πα-
ιÝρων τηò Εκκλησßαò (διÜ των σαφþν επß τα ασα-
φý και Ζηωυμενα προΒαßνειν εικüò, και δι,Ü των
δηλων δεικνυναι τα Üδηλα).
Or λαττντκÝò μεταφρÜσετò σπουδαßων Ýργων τηò
ελληντκηò γραμμαιεßαò, φτλοτεχνημÝνεò με μεγÜ-
λη ακρßΒετα απü ιον Βησοαρßωνα, τυπþθηκαν με- ΑναγεννησιακÞ
τÜ ιο θÜναιü ιου. Πρüκετιατ yra ια ]\ΙετÜ τα Φυσι- χαλκογροφßα με
κιß του ΑρτοτοτÝλη (κορυφαßα επßδοση του Βησοα- τη μορφÞ του
ρßωνοò, 15Ι5), ιη Ι\[εταφυσικη του Θεοφlýστου Βησσορßωνο
(1516), τα Απομνημονεýματα ιου Θενοιlχßντοò
(1521), ιον Φαßδρο ιου ΠλÜιωνοò (153θ), ιτò Ομτ-
ΖΙßεò ιου ΜεγÜλου Βασýεßου kar Üλλα. Απü τα
θεολογτκÜ Ýργα του οπουδατüιερα εlνατ πÝντε, με
κεντρτκü θÝμα το πρüΒλημα τηò εκπορεýσεωò ιου
Αγßου Πνευματοò (üπου υποοτηρßΖετ κυρßωò το üττ
or εκφρÜοετò «εκ ιου Yrou» kar «δτÜ ιου Yrou» εß-
var ταυτüοημεò), ιο Περι του μυστηρßου τηò ιεραò
ευχαριστßαò (λαιτντκÜ), η ΕπττολÞ καOολυη
προò τουò ορ8οδüξουò τηò ελληντκηò Ανατολßò
kar Üλλα. ΣþΖοντατ ακüμη πολλοß λüγοτ σε δτÜ-
φορεò ευκατρßεò, επτκßδετεò μονωδßεò, εγκþμτα,
επτγρÜμμαια, επτστολÝò, πολλÝò απü ττò οποßεò
(προò ιουò Πληθωνα, Θεüδωρο ΓαΖη, Ανδρüντκο
Καλλτσιο, Γεþργυ ΤραπεΖουνττο kar Üλλουò) Ý-
Η δωρεü των ΒιΒηßων του στη ΒΕν€τßα
αποτÝη€σΕ τον πυρÞνο τπò π€ρßφημηò
þò σημερο ΜαρκιανÞò ΒιΒßΙιοδÞκηò
χουν και φτλοσοφτκü ενδταφÝρον. Χαρακτηρτσττκü Βιβλßο που
εßνατ το βα8υνοýοιαιο επτιÜφτο επßγραμμα yra ιον τýπωσε ο Αδοò
αγαπημÝνο δτδÜοκαλο, που σε δýο kar μüνο σιß- Μανοýποò με
χουò απηχεß ιον πυρηνα τηò διδασκαλßαò ιου Πλη- λαπνικÝò
θωνοò yra τη δτπλÞ φýση ιου ανθρþπου: «Γαßαν μεταφρÜσειò των
Βησσαρßωνα κοι
σþματι, ψυχη δ'Üστρα Γεþργιοò ßσχει, / παντοj-
Τροπεζοýνπου
ηò σοφßηò σεμνüτατον τÝμενοò» (1452).
Ο Βησσαρßων πßοιευε üιτ or πνευματτκοß θησαυ-
ροß που εßχε συγκεντρþσετ Ýπρεπε να εßνατ στην υ-
πηρεοßα των πολλþν, yr' αυιü kar δþρτσε απü ιο
146Β ιη μεγαλη βτβλτοδÞκη ιου με περτσσüιερουò
αυü θ00 τüμουò, σιουò οποßουò περτλαμΒÜνονταν
750 πολυττμα ελληντκÜ χετρüγραφα, οιην πüλη
ιηò Βενειßαò. Η σπουδαßα αυτη δωρεÜ αποτÝλεοε
τον πυρßνα ιηò περßφημηò þò σημερα Μαρκτανηò
ΒτΒλτοθηκηò. Ι
 Γεþργιοò
Τροπεζοýντιοò.
Λüγωò τηò
πρþιμηò
ΑναγÝννησηò.
Ελοιογροφßο
(Εθνικü Ιστορικü
Μουσεßο, ΑθÞνο).
Δßπλο, θεüδωροò
ΓοζÞò. Βυζοιτηνüò
λüγιοò, δüσκαλοò
κοι μετοφραστÞò
κλασικþν
κειμÝνων (Εθνικü
Ιστορικü Μουσεßο,
ΑθÞνο)

τουΛτπογΓ. ΜηεμeκΗ
επιστημονικοý συνεργÜτη τηò Ακαδημßαò Αθηνþτ"
τ. διευüυττÞ του ΚÝlτρου Ερεýντιò τηò
Ελ\ηνικßò
Φιλοσοφßαò

αß)ργιοò ΤροπεΖοýνττοò
Ο ΒυΖωιττνüò λüγτοò ιηò πρþτμηò ΑναγÝνιτησηò
Γαßιργτοò ΤραπεΖοýτπτοò (Κρηιη 13θ5-Ρþμη
1472)

εßνατ Ýναò απü τουò κυρτüτερουò συνιελεστÝò ιηò α-

34
 ßΙ
-ι
ß
-
,,ß
§ \
,

Ý
t

0 λüγιοò και
κληρικüò ΙωÜννηò
Αργυρüπουλοò.
Απü τουò
σημοιιτικüτερουò
Ελληνεò σοφοýò
τηò ΑναγÝννησηò.
Μικρογραφßο απü
χειρüγραφο
(Εθνικü Ιστορικü
Μουσεßο, ΑθÞνα)

το Ι42º δημτουργησε δτκÞ ιου οχολÞ στη Βενειßα,
üπου δßδασκε ο ßδτοò ελληντκÜ kar λατιντκÜ, αλλÜ
απü το 1437 προιßμησε να ενιαχ8εß σιην υπηρεσßα
ιων παπþν, αρχικÜ στην Μπολüντα υπü τον ΕυγÝ-
vro Δ kar απü το 1443 σιη Ρþμη ωò αποσιολτκüò
γραμμαιÝαò. Το 1439 ηηρε μθροò στη Σýνοδο ιηò
Φλωρενιßαò yra την Ýνωση ιων Εκκληστþγ yra να
μεßνει εκεß μετÜ ιη Συνοδο και να διδÜξει ελληντ-
κÜ με μεγÜλη εττττυχßα.
ΚατÜ ιην παραμονη του σιη Ρþμη και με ιην εν-
θÜρρυνση κυρßωò ιου πÜττα ΝικολÜου Ε' ο Γεþρ-
γτοò ΤραπεΖοýνττοò επτδüθηκε οτη μειÜφραση
σπουδαßων κειμÝνων τηò ελληντκηò γραμμαιεßαò
με ουσιημαιτκü πρüγραμμα kar με ιη συνεργαστα
Üλλων ΕλλÞνων kar Ιταλþν λογßων (Θεüδωροò
ΓαΖηò, ΙωÜwηò Αργυροιουλοò, ΛορÝντσο ΒÜλα
κ.Ü.). Τüτε εßνατ που μειαφρÜστηκαν σια λαττντκÜ
πολλÜ Ýργα των ΙΙλÜτωνοò, ΑρτστοτÝλοιη, Πτολε-
μαßου, ΕρμογÝνη, Ει:σýßου, ΙνΙεγÜλου ΒασÞεß-
ου, Γρηγορßου Nazravzrrvoý, ΙτοÜwη Χμ:σοοτü-
μου r<ar Üλλων. Ο δυοκολοò, ερτσιτκüò kar ευμετÜ-
Βληιοò χαρακτηραò του Kar η πολυτÜραχη ΖωÞ του
υποχρÝωσαν ιο 1452 ιον ΤραπεΖουνιτο να εγκατα-
λετψετ τη Ρþμη και να υÜετ στη ΝεÜπολη, Ουου )
cξ
ΓρeπεΖογΝττοΣ-ΓeΖΗ:-ΑρτγροπογΛοΣ

ΕπιοτολÞ του
καθολικοý πλÝον συνÝχτσε το μειαφρασιικü Ýργο του με ιην υποστÞ-
Βησσορßωνα προò ρτξη ιου φτλüμουσου ΒαστλιÜ Αλφüνσου Β.
τουò 0υνßτεò ΜετÜ την πιþση ιου ΒυΖαντßου ο Γεþργτοò Τρα-
πρεσβýτερουò τηò πεΖοýνττοò ανÝλαβε μτα πρωτοφανη πρωιοθουλßα,
ΚρÞτηò να πεßσει το σουλτÜνο ΜωÜμεδ Β' ιον Πορθηιη να
(ΒιβλιοθÞκη ασπασθεß ιο χρτσιταντσμü kar να ενþσετ υπü το
Παλατßνο, ΠÜρμο), σκηπιρο του τουò χρτσιταντκοýò kar μουσουλμσττ-
Στη μÝση, ο κοýò λαουò ιηò Ανατοληò ωò ουνεχτσιηò τηò ελλη-
περßφημοò ντκßò αυιοκραιορßαò (επτστολη-πραγμαιεßα το
δÜσκαλοò σιην Κωνσιανιτνοýπολη
1453, προσωπτκü δτÜΒημα
Βτορßνο Ντα
ιο 1465 kar φτλτκÜ yra ιο σουλιÜνο δημοστεýμαια,
ΦÝλτρε, koιrrü
που ιου στοßχτσαν το 1467 καταδßκη kar ολτγüμηνη
στογ οποßο ο
θεüδωροò ΓοζÞò
φυλÜκτση σιη Ρþμη). Εν ιω μειαξý (1460-1463) Ý-
δρασε kar πÜλτ δτδακιτκÜ σιη Βενειßα, κερδßΖο-
συμπλÞρωσε τη
νταò μÜλτστα μεγÜλη εκτßμηση kar υψηλß δτÜκρτ-
λοτυομüθειÜ του
ση τηò 9νεττκηò πολττεßαò yra τη λαττντκη μειÜ-
φραση ιων Νüμωντου ΠλÜτωνοò. Η μετÜφραση αυ-
τη προκÜλεσε ωστüσο την αυσιηρÜ αρνηττκß kprτr-
κÞ του Βησσαρßωνοò (ΒλÝπε ια σχεττκÜ στο Üρθρο
yra ιον καρδτνÜλτο Βησσαρßωνα). Το 1464 ο νÝοò
πÜπαò Ρþμηò kar παλτüò μαθητηò ιου στη Βενειßα,
Παýλοò Β, τον κÜλεσε κονιÜ ιου και Ýτοι ο Τρα-
πεΖουντιοò ÝΖησε τα τελευιαßα οχτþ παραγωγτκÜ
χρüνια ιηò Ζωηò ιου σιη Ρþμη.

να απü τα σπουδατüιερα Ýργα ιου Τραπε-

Ζοýνττου εßνατ η Ρητομκη (Rhetoricorum
Iibri quinque} Βενειßα 1472, ΜτλÜνο
14θ3. Παρßσ1 153Β και αργüτερα. Ýργο με
μεγÜλη χρηστμüτηια kar δτÜδοοη. Στην πε-
proxn ιηò ρηιορτκßò Kar ιηò γραμματτκηò ανηκουν
η σχολτασμÝνη μειÜφραση τηò Ρητορτχηòτου Apr-
σιοιÝλουò (Παρßσι 1475), η ερμηνευιτκß Ýκδοση
ιων ΦτΖ\τππττ<þγιου Κ:κÝροινοò (Βενετßα 1475), το
De aritificio Ciceronianae orationis (Γτα την τε-
xvrkn τηò ρηιορτκηò του ΚτκÝρωνοò, πρþτη Ýκδο-
ση Βενειßα 1477) kar ιο γραμμαιτκü εγχετρßδτο De
partibus orationis ex Prisciano compend,ium
(Περß ιων μερþν ιου λüγου κατÜ ιον Πρτσκτανü
Λýü). Το ενδταφÝρον ιου ΤραπεΖουντlου για τη
φιλοσοφßα εκδηλþθηκε πρþια με τη συμμετοχη
του σιη δταμÜχη πλαιωντκþν kar αρτστοτελτκþν
κατÜ ιο 15ο ατþνα, στην οποßα μαΖß με τον αδýφü
ιου ΑνδρÝα Kar ιουò Θεüδωρο ΓαΖη, Ανδlýνχο
ΚÜλλτοτο, ΘεοφÜνη Μτιδεßαò, Μχαßý Σοφτανü
kar Üλλουò υπερασπßσθηκε ιον ΑρτσιοιÝλη. Η σý-
γκρουση του με τον Βησσαρßωνα προκÜλεσε ιο φη-
μτσμÝνο Ýργο ιου καρδτνÜλτου Ει η φýσιò κα1 η τε-
Ο Γεþργιοò Τροπòζοýντιοò προσπüδησ€
νο π€ßσGι τον Μωüμ€δ Β' νο cνþσΕι τουò
ΧΡιστιονιΚοýò Και μουσουαμeνιΚοýò f,αοýò
χνη Βουλεýονται ý οý κατÜ Γεþργιον ΤραπεΖοý-
ντlον τον εκ Κρητηò (kar λαττντκÜ De natuIa et
arfe), Ýγραψε επßσηò ιο 1455 ενανιßον ιων απüψε-
ων ιου Πλßθωνοò ιο Comparationes philo-
sophorum Aristote]is et Platonis (Βενετßα 1523).
Or Βßατεò κρßοετò ιου εδþ με σýχο ιον ΠλÜιωνα ωò
φτλüσοφο οδßγησαν kar πÜλτ τον Βησσαρßωνα να
γρÜψετ το μεγÜλο Ýργο ιου Adversus ca]umni-
atorem Platonis (Ελεγχοò των κατÜ ΠλÜτωνοò
Βλασφημιþν,146θ). Κýριο φτλοσοφτκü Ýργο ιου
ΤραπεΖοýνιτου εßνατ η « Διαλεκακη» τον (Isagoge
Dia\ectica, Βενετßα Ι4º2, t559, kar τταλτκß μετÜ-
φραση 1567). Η συγγραφτκß του παραγωγη περτ-
λαμΒÜνει κατ θεολογτκÜ Ýργα, μτκρÝò αστρονομτ-
κÝò πραlματεßεò, επτστολÝò, κ.Ü,, ανÝκδοια τα πε-
ρτσσοιερα.
Θεüδτιροò ΓαΖιò
Kar ιου Θεοδþρου ΓαΖß (Θεσσαλονßκη, περ.
1400-Ι(αλα.θρßα 1476) υπηρξε μεγÜλη kar μÜλτσια

36
 irra;τ..i*
.-9l. .jιΙτΔτ

r ig

}-e"'"lil"
,ßι ,\ΣΙß
g.¸D:¼ ¸tt2icq,
.,;ξ... ι"τ-ι
.',l.ßιÝ;τ'ιτ
ßßι",31"υτ,ι
|7,r:7, i,F.y"
,.l ?" j ß ,-r, ..Ε ,J
,, .} ò9,'1ߧ,ρ"
η,Lι !'g,μι'
,"Ιß-, ηι;
. .,;. ß,\ λlß'
.',',,,ß 1;"1.1 l'l,

_, ιιdΙýιιòß
/, ραlρο
t',
* Πι

MD ΧΧΧΙ

Αριοτοτελικü

πολυ πρþτμη η προοφορÜ οιον τταλτκü ανθρωπτ-

σμü ιου 15ου ατþνα, αφοý απü το 1430 (Üλωοη τηò
παιρßδαò ιου απü ιουò Τοýρκουò) εγκατασιÜθηκε
σιη ΣτÝνα και οιη Φεραρα. Εκεß δßδαξε ελληντκÜ,
ουνÝγραψε πρωιüτυπεò πραγμαιεßεò Kar επτδüθη-
κε σε Ýγκυρεò μεταφρÜσετò αρχαßων ελληντκþν
κετμÝνων. Σιη ΦερÜρα παρακολουθησε ιην ενωιι-
κη Συνοδο (143θ), συνÝγραψε μÜλτστα δυο (ανÝκ-
δοιεò) δογμαιτκÝò πραγματεßεò με φτλενωττκü
πνευμα. Το 1440 sρτσκüταν σιην Παβßα, ιο 1444
οτη ΜÜντουα. üπου ουμπληρωσε ιη λαιτνομÜδετÜ kar ιο Περß εκουσßου και ακουσßου (γνωσιü ωò De
του κονιÜ στο φημτσμÝνο Βττορßνο ντα ΦÝλιρε fato), Απü ια Üλλα Ýργα του πτο γνωοιÜ εßναι υßα )
(Vittorino da Feltre), μειαφρÜΖονταò Ýργα του Kr-
κÝρωνοò οια ελληντκÜ, ι<ar μετÜ πÜλτ οτη ΦερÜρα, },l ηρασφορÜ τOυ Θεüδωρου Γαζη υπηΡξ€
δτδÜοκονιαò ελληντκÜ οιο εκεß Πανεπτστημτο Ýωò
ιο
$j€γÜΠÝ] κflι μüηιστε ποηυ πρþιμη
στον ιταmικü ανδρωπισμü του ß5ου οιþνθ
1449.
Η φÞμη ιου ΓαΖÞ ωò καλου μειαφρασιÞ Ελλη-
νων συΥΥραφÝων (ΑρτσιοιÝληò, Θεüφραοιοò, ΕΙπο-
κρÜmò, ΑλÝξανδροò Αφl»δτοτειη, ΙωÜwηò Χρυ-
¶,Ι
 Τρ,ηπεΖογΝτιοτ- ΓeΖΗτ-ΑρτγΡοπογΛοΣ

Andrea de Bussi) yra την Ýκδοοη οιη Ρþμη (146Β-

1476). ευθυò μειÜ ιην εμφÜντση τηò τυπογραφικßò
ιÝχνηò σιην Ευρþπη, ιου πρþιου corpus των Δατß-
νων κλαστκþν συγγραφÝων. Η συμθολη του μνη-
μονεýειατ ρηιÜ σιην πρþτη Ýκδοση ιων Nocfes
Atticae του Aulus Gellius (1469).
Ιτ,τÜwηò Αργυρüπουλοò
Ο λüγιοò κληρτκüò Ιτýwηò Αργυρüπουλοò
(Κωνστανττνοýπολη 13θ4-Ρþμη 14Β7) εßνατ αναμ-
φτσΒητητα σημανττκüò παρÜγων τηò αναγÝwησηò
των ανθρωπτσττκþν σπουδþν στην Ευρþπη. Ηλθε
οιην Ιιαλßα για πρþιη φορÜ ιο 143Β ωò δτÜκονοò
με τη θυΖανττνß ανττπροσωπεßα οιη Σýνοδο τηò
ΦερÜραò - Φλωρεντßαò kar εκεß εκδηλþθηκε ωò φτ-
λενωττκüò. Αργüτερα σποýδασε kar δßδαξε στην
ΠÜδοβα (1441-1444), αλλÜ γυρτσε οτη Βαοτλευου-
σα yra να δτδÜξετ σιο «Καθολτκüν Μουσεßον», ιο
ελληντκü πανεπτσιßμτο που ßδρυοε ο προοτÜτηò
ιου, αυιοκρÜτοραò ΙιοÜwηò H'kar που εßχε συγκε-
ντρþσετ σπουδαßουò Ελληνεò αλλÜ και ξÝνουò μα-
θηιÝò. Νεüτερη Ýρευνα [Ν. Οκονομßδηò, Σ. Ζαρ-
ντÝν (S. Jardin)] προσφÝρετ σημανττκÜ στοτχεßα
yra ιη χρονολογßα τηò γÝwησηò του, την καλη
πατδεßα ιου στην Κωνσιανττνοýττολη με δτδÜσκαλü
ιου τον ΙωÜwη ΧορτασμÝνο αλλÜ kar στη Θεσσα-
λονßκη, το δτδακιτκü Ýργο kar το δτκασιτκü λετ-
ιουργημÜ ιου Ýωò ιο 1425.

ειÜ ιην Αλωση ο Αργυρüπουλοò κατÝ-

φυγε στο δεσπüτη ιου ΜορÝωò ΘωμÜ
Παλοτολüγο, ο οποßοò ιον Ýστετλε στη
Δυοη (Ι455) yra να εντσχýσετ ιιò προ-
σπÜ8ετεò οργÜνωσηò σταυροφορßαò ιων
0 Βυζοντινüò χρτσιτανþν ηγεμüνων εναντßον των Τοýρκων (Ý-
ουτοκρüτοροò φαμματτκß ιηò ΕλληντκÞò (που τυπþ8ηκε στη φθαοε μÜλτστα και στην Αγγλßα με την αποστολÞ
Ιωüννηò Η' Βενειßα απü τον Αλδο Μανοýττο το 1495 αρχÝιυπα αυτη). Το 1457 τον κÜλεοε ο ΚüΖτμο ιων ΙνΙεδßκων
Παλοιολüγοò (πüνω ελληντκÜ, αναιυπþθηκε δεκÜδεò φορÝò kar ßιαν να δτδÜξετ στην περßφημη Πλαιωντκη Ακαδημßα
0ριοτερü), ο διüδοχοò σε σχολτκÞ χρηση þò ιο ιÝλοò του 1Βου ατþνα), μßα ιηò Φλωρενιßαò, üπου Ýγτνε η ψυχß τηò μελÝτηò
του l. Αργυρüπουλου παρÜφραση ιηò 1ßττßδοò του Οlýlηυ (εκδüθηκε τηò ελληντκηò φτλοσοφßαò, ιüσο με τα δημüστα μα-
οτο Studium τηò
μüλτò ιο 1Β11), Ýναò φαντασιτκüò δτÜλογοò με τον θßμαιÜ ιου (κυρßωò ιηò αρτστοτελχßò λογικüò, τηò
Φλωρειττßοò,
ΜωÜμεθ Β' ιον Πορθηιη (Κυνüò εγκþμιον) και ηθτκηò Kar ιων πολιιτκþν) üσο και με ττò συΖητß-
ΦροιττσÝσκο Φßλελφο
(πÜνω δεξιü) κοι οι μτα επßκατρη τüτε δτατρτθß Περß αρχαιογονßαò σετò στον κυκλο των Ελληνων και ιων Ιταλþν [Λο-

προστüτεò τηò
ºουρκων.
ΦλωρειιπνÞò Μßα ακüμη, σχεδüν Üγνωστη, πτυχη τηò επισιη-
Ακαδημßαò, Κüζιμο μοντκßò δρασιηρτüιηταò ιου ΓαΖß kar πραγματτκη
(κüτω οριστερÜ) και προοφορÜ στην τταλτκÞ ΑναγÝννηοη αποτελεß η
ΛορÝιιτσο ΜÝδικοò συμμετοχß του στο πρüγραμμα ιου φßλου Kar μα-
(κÜτω δεξιÜ) θητÞ του TzroθÜvr ΑντρÝα ντε ΙνΙποßιστ (Giovanni
Ο Ποf,οιοf,üγοò ÝστειßΙε τον ΑΡγυρüπουßΙο
στη Αýση γιο νο οργανþσ€ι σταυΡοφορßο
των ΧριστιGνþν €ναντßον των ΤοýΡΚων
ρÝντσο ΜÝντττστ (Lorenzo Medici), ΑτπΖελο Πο-
λττστÜνο (Angelo ΡοΙßΖßαηο), ΝτονÜτο Ακταßοý-
λτ (Donato Acciaiuoli), ΙνΙqισßλτο Φττσßνο κ.Ü,]
σοφþν με επßκενιρο την πλατωνικη κατ ιην apr-
σιοτελτκÞ φτλοσοφßα. Το 1471 ο νÝοò πÜυαò Σφοò
Δ (συμφοιιηιηò ιου στην ΠÜδοβα) kar ο Βηοσα-
ρßων ιον κÜλεσαν σιη Ρþμη, üπου δßδαξε πολλÜ
χρüντα. ΜειÜ ιο δÜνατο ιου ΤραπεΖουντßου κατ του
Βησσαρßωνοò, την αναχþρηση ιου ΓαΖÞ kar του
Καλλßστου, ο Αργυρüπουλοò Ζßτησε να γυρßσετ στη
Φλωρεντßα, üπου πηρε υÜλτ τη θÝση του οτο
Studium (1477-147θ), yra να τον δταδεχ8εß ιο 1481
ο ΦlηντσÝσκο Φßλελqιο (FYancesco Filelfo), ενþ ο

3Β
 μ.ω J, Ι c.'ι l'|ιο ι ι c ß'ιιιι ιιΙ'μλ",, ß,,
1.ι.Ja,l, υc{ßιιι!Ιι ο
ßßι Gι' \- ,|
ιιιbιι
ò\.-
1.,ι.ò 9
ι] ι15

ΙCΟR\¶\*"ΑRL.
,TOTELIβ LIBECBι,
μrhQ

ýfl
0ι πρþτεò
ßδτοò γυρτσε στη Ρþμη, επαναλαμΒÜνονταò ττò δη- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελßδεò απü τα
Ε. Gaeta, «Giorgio da Trebisonda. le Leggi di Platone
μüσιεò ιαραδοσòιò του με επτφονεßò ακροατÝò, ü- «ΗθικÜ
πωò ο Γερμανüò ουμαντσιηò Γτüχαν ΡÝχλτν e 1α constituzione di Venezia». Bu]Iettino Istituto Νικομüχειαò»
storico ita]iano per ßΙ medio evo (Arch. Muratoriano) ΑρισοτÝλη,
(Johann Reuchlin) kar ο ΓÜλλοò Ζαχ ΔεφÝθρ ντ' του
82 (Ι970), 470-50r.
Ετüπλ (Jacques Lefevre d' Þtaples). Ε, Garin «ΙΙ platonismo come ideologia della βιβλßου που
Τη μεγαλη φημη του ο Αργυρüυουλοò οφεßλει Χυκλοφüρησε τ0
sovversione europea La polemica antiplatonica di
κυρßωò σιτò λαττνικÝò μεταφρÜσετò εργων ιου Apr- Giorgio Trapezuntio», στο Studia Humanitatis. 1458-5θ στην
στοτÝλουò κατ οιην Ýγκυρη ερμηνεßα τουò με τουò Festschrift Ε Grassj, Μüναχο 1θ73, 113-120 κατ 11 Ιτολßα Þ πιθανþò
«Προλüγουò»» του σ' αυτÝò (τδταßτερα σημαντικüò ο ve]tro 27 (1θ83), 21θ-22θ. στην Ισπανßα 0πü
G. Ravegnani, «Nota sul pensiero politico di Giorgio τον 0ντιγροφÝα
Προλογοò kar τα Σχüλτα οτα iΙBrka ΝικομÜχεια,
da Trebisondarr, Aevum 49 (1975), 311-32θ. GabrielAItadelI
14δ7). Οι μεταφρÜσετò οχτþ βαστκþν αρτσιοτελτ- J. Monfasani, George ofTrebizond. Α Biography and (Αλτüδηλοò)
κþν συτ\ραμμÜιων kar τηò Εταγωγηò του Πορ- α Study of his Rhetoric and Logic, Leiden 1976, σελ.
φυριου τυπιοθηκαν απü ιο 147Β Ýωò τα τÝλη του 4Ι4.
16ου ατþνα σε ουτ,ο^\τκÜ 103 εκδοοειò. Εχουν εκ- J. Monfasani, Co]]ectanea Trapezuntiana. Texts,
δοδεß ακüμη η .\αιιl-ικη μετÜφραοη ιηò Εξαημε- Documents and BibLiographies of George of
Trebizond, New York 1984
ρου ιου ΜεγÜλου Βαστλεßου. μτκρÜ φτλοοοφτκÜ
Georgius Trapezuntius, RhetoricorLm ]jbrr Þ Paris
κεßμενα (Λýσειò απορ]þ\- κα ΖητημÜτων, Περß
1538. Reprint mit einer Einleitung νοη Luc Deitz,
τηò Αριστοτελουò φιλοσοφßαò). τ\ογοò περß τηò
Hildesheim, G. Olms 2002, σελ, 645,
Φλωρεντπηò Συνüδου, ]\ΙΙονυιδßα εlò το\ι αυτο- S. Jardin. La carriΘre de Jean Argyropoulos avant
κρÜτορα ΙωÜννην Παλαιολογον και πολλÝò επτ- 1153. Contribution Α ]' histoire de ]α Renaissance
οτολÝò ιου. b.\,zantine, Paris (Ecole Nationale de Chartes) ιθθθ. I
 "Ι"
. *Ζ\
,,υ ),
1qσ
Η ΕπιnΡΑΣΗ (ΙΖοò-ΙΒοò Αιοι.τε:)

Κλßμοξ Ιακþβ του

Ηλßα Μüσκου, Φραγκßστοò ΚαλλÝργηò σια ΕυτÜνησα κατ ιη Βε-
ß661 (Βυζανπνü νετßα, ο Εμμανουýλ Σκορδßληò, ο Νεßλοò στιò
Μοýσεßο, ΑθÞνα). ΚυκλÜδεò kar Üλλοτ. «ΜαθητÝò» ιων ΖωγρÜφων
Δßπλα, Κλßμοξ αυτþν θα παρουστασιοýν σιο ιÝλοò του 17ου ατþνα
Ιακþβ του kar θα συνεχßοουν να ΖωγραφßΖουν Ýχονταò ωò
RaphaeI Sadeler, πρüιυπα ια Ýργα ιων «δασκÜλων» ιουò. ΑναφÝρω
χαλκογροφßο του ευÜρτθμουò: τον Σπυρßδtτνα ΕÝντα, τον Κωνοτα-
16ου αιþνα. Στη ντßνο Κοτπαρßνη, ιον Στüqιανο ΤΖαττκqýλα κ.Ü,
μÝση κÜτω, Στο δεýιερο μτσü ιου 17ου ατþνα σια ΕπτÜνησα
τÝμπλο οπü το
κυρßωò υποκαθßσιαιατ οιαδιακÜ η ιοτχογραφßα απü
Νοü Κυρßαò των
ΑγγÝλων στη
μεγÜλεò ετκüνεò/υßνακεò αλλÜ κατ απü μτκρηò
κλßμακαò λαιρευιτκÝò ετκüνεò. Την υερßοδο αυιη
ΖÜκυνθο, 18οò
Ýντονη εßνατ η επßδραση τηò τταλτκηò αλλÜ προ
αιþναò (οριοτερü)
πÜνιων ιηò φλαμανδτκηò Ζωγραφτκηò σιη μεταθυ-
και τÝμπλο με
εικüνεò (δεξιü) ΖανιτνÞ ιÝχνη. Την Ýκιαση kar ιο Βαθμü ιου επη-
του Διονυσßου ρεασμου αυτοý Ýχετ προσδτορßσετ ικανοποιητικÜ η
εκ ΦουρνÜ, Ýωò τþρα Ýρευνα.
,l8οò
οþνοò ΠαρουστÜΖουμε εδþ πολυ συνοπττκÜ ια κυρτüτε- προπαγÜνδαò. Η ΑμθÝρσα αναδεßχθηκε σ' Ýνα αυü
(παρεκκλÞα του ρα συμυερÜσματα τηò σχεττκηò Ýρευναò. ια μεγαλýτερα κÝντρα παραγωγßò φλαμανδτκþν
Προδρüμου, Τη μεταθυΖανττνÞ ιÝχνη του δευιερου μτσου του χαλκογραφτþν. Η Βενετßα θα δταδεχθεß την
ΚαρυÝò, Αγιον 17ου Kar ιου 18ου ατþνα επηρÝασε τσχυρÜ η φλα- ΑμθÝρσα στην αναπαραγωγη παρüμοτου χαρακττ-
0ροò) μανδτκη ιÝχνη του 16ου Kar ιων αρχþν του 17ου ar- κου υλτκοý κυρßωò στην πρþιη ετκοσαειßα του 17ου
þνα υου αυοτελεß την κυρßαρχη σιτλτσιτκÞ Ýκφρα- ατþνα. Η εκδοττκÞ Kar η μειαπραιτκß δρασιηρτü-
ση ιου δεýιερου Δτε8νουò Μαντερτσμοý, ιηò θρη- τηια ιου Justus Sadeler σιη Βενειßα υυοβοÞθησε
σκευτικηò Ανιτμεταρρýθμτσηò κατ τηò τησουτττκßò τη δτÜδοση και την κυκλοφορßα των φλαμανδτκþν
χαλκογραφτþν σιτò Βενετοκρατοýμενεò περτοχÝò.
Ο Βενετοτουρκικüò πüf,εμοò κοι η üf,ωση Ο Justus Sadeler ßταν γτοò του Jan Sadelerl, ο

του Χüνδοκο οπü τουò Τοýρκουò το Ι669
δο επηρεüσουν την ποΡòßο τηò τÝχνηò
ουοßοò μαΖß με Üλλα μÝλη ιουò οτκογÝνετÜò του, τον
Raphaell και ιον Aegidius θα επηρεÜσουν rδrai-
ιερα τη μεταθυΖανιτνÞ ιÝχνη μÝοω ιων χαλκογρα-
φτþν οε σχÝδτα ιου Μ. de Vos, ενüò συουδαßου
Φλαμανδου ΖωγρÜφου.

42
 0 διÜπλουò του
ΔευτÝραò Παρουσßαò (1625) κ.Ü. Νεßλου ποταμοý
2)Σιη δευιερη φÜση (17οò - 1Βοò ar.) ο δανετσμüò του Jan Sadeler,
ανÞχθη σε σýοτημα απü ιον Θ. ΠουλÜκη, ιον ΙΙλ. χOλκογραφß0 του
Μüσιòο, ιον Εμμ. Σκορδßλη κ.Ü. 1582, Δßπλο,
3) Και σε μτα τρßτη φÜοη (1Βοò - 19οò ar.) αναπα- ο δΙÜπλουò του

ρÜχ8ηκε ιο φλαμανδτκü υλτκü Üμεσα ß Ýμμεσα, ΝεßλΟυ ΠΟΤΟμΟý,

ογνþοτου, 17οò
αιþναò (Μουσεßο
Ζακýνθου). Στη

Βεταò. πολοιÜ ΔωθÞκη,

Or μειαθυΖανιτνοß ΖιογρÜφοτ χρηοτμοποßησαν ε-
κτüò απü τα χαρακττκÜ ιων Sadeler (kar) χαλκο-
γραφßεò και Üλλων Φλαμανδþν χαρακτþν üπωò
ιων Wierix, Galle, Oollaert, του Cornelis Cort,
του Crispin de Passe, του Hendrick Goltzius κ.Ü.
Την υποδοχÞ kar χρηση φλαμανδτκþν χαλκο-
γραφτþν μποροýμε να παρακολουθηοουμε σε ιρετò
φαοετò:
1) Στην πρþτη δανεßΖονιατ or μειαβυΖανιτνοß Ζω-
γρÜφοτ μεμονωμÝνα μοιßΒα. Π.χ. ο Μ, Δαμαοκη-
νüò χρηοιμοποßησε χαρακττκü ιου Cornelis Cort
yra ιην ετκüνα του Μυσττκου Δεßπνου (Ρηγüπουλοò
1θθ6, ι64). Ο Αιýρüσιοò Μοναχüò χρηστμουοßησε
χαλκογραφßα του Jan Sadelerl yra το σχημαιτσμü
ιηò ΑνÜστασηò ιων νεκρþν στην ετκüνα του τηò
Η «ανττγραφη» σπÜντα εßνατ πτστü, δουλτκÞ kar αγγþστου, 16οò
μηχαντκη. Συνηθωò δταιηρεßιατ ιο δομτκü σχßμα οιþγαò (Σιγοßτκü
ιου δυττκοý προιýπου. ΑλλÜ δεν σπανßΖουν οι πε- Μετüχι, ΑθÞγα)
ρτπιþσετò που αλλοτþνειατ Þ απλοποτεßτατ η συν-
θεση του φλαμανδτκοý Ýργου. Σττò περτπιþοετò αυ-
ιεò εΧουμε ιο συμΠιωμα ιηò αναΠαρασταττΚηò Πα-
8ολογßαò, üπου η δυσφωνßα, δομτκß kar υφολογτ-
κη, θÜΖετ σε αμφτοΒηιηση τη σχÝση υροιυπου kar )
Ο εκπατρισμüò ποf,f,þν Κρπτικþν κοflθιτεχνþν
δο ΒοηδÞσ€ι στπ συνÝχιση τηò
σπουδοßοò καßΙßΙιτΕχνικÞò τουò πOΡÜδοσηò

43
 Επιι,ρ,η:Η (r 7οò- Ι 8οò Αοιττε:)

ι κÞτοò εξεμεß
τον ΙωνÜ,
γνþοτου, 18οò
ßνοò (Μουσεßο
Ζακýνθου)

Το κÞτοò εξεμεß
τον Ιωνü
του Jan Sadeler,
χαλκογροφßα
του 16ου οιþνα
ανττΥραφου.
ΑλλÜ πþò θα δτκατολογßσουμε ιτò προττμησετò
ιων μειοΒυΖανττνþν καλλτιεχνþν (kar ιου korvou)
yra τη φλαμανδτκη ιÝχνη ιου δεýτερου Δτεθνουò
Μαντερτσμου; Δεν εßνατ θÝβατα οτ εκδοιτκÝò kar or
μεταπραττκÝò συνθηκεò που δταμüρφωσαν ιην ar-
σθηιτκÞ και ιτò προιτμßσετò yra ιη φλαμανδικη τÝ-
χνη, οι οτκονομτκÝò συνθηκεò υποθοÞθησαν σιην
εκδÞλωση ιηò ιÜοηò αυιηò. Τον κυριο λüγο θα ε-
ντüπτΖε κανεßò σιο συγκρηιτσιτκü υερτΒÜλλον των
Βενετοκρατοýμενων υερτοχþν σιο οποßο εßχαν προ-
ειοτμαστεß or συν8ηκεò kar ιο Ýδαφοò γlα την υπο-
δοχÞ δυυκþν καλλττεχντκþν προßüνιων.
Δεν θα Þθελα να σχηματßσουν οι αναγνþστεò ιη
σφαλερη εντýπωση üιτ η υποδοχη τηò φλαμανδι-
κηò τÝχνηò εξαντληδηκε σε μτα Üγονη αwτραφτ-
κÞ δταδτκασßα. Ανιßθεια, θα δοκτμÜσω να δεßξω ü-
ιτ or συνÝπετεò αυü αυτÞ τη συνÜνιηση Þταν σýν-
8ειεò kar οημανττκÝò. ΣυνδÝονιατ με ιη χρßοη kar
τη δταλεκιικß εμπλοκη του εν λüγω δυττκοý υλτ-
κοý kar ιην Ýνταξη ιου σε θεολογτκÜ, ετκονογρα-
φτκÜ kar ετκονολογτκÜ συμφραΖüμενα, με δταφο-
ρεττΚη σιοΧευση αΠο εΚεlνη σιην οΠοΙα σιοΧευε η
τησουτιτκÞ προπαγÜνδα, στον επηρεασμü του θρη-
σκευτικου φρονηματοò ιων ορ8οδüξων.
Ειστ η χρηση φλαμανδτκþν χαλκογραφτþν σιη
«δτακüσμηση» των γραπιþν θωρακßων των τÝ-
μπλων δημτουργησε νÝεò σχÝοετò, παραδετγματτ-
κÝò σχÝσετò Kar συνιαγμαιικÝò η κÜθετεò kar opr-
Ζüνιτεò σχÝσετò. Δηλαδη ανιιτυπτκÝò συνηθωò οχÝ-
σετò σιην κÜθετη τοποθÝτηση θωρακßων κÜτω απü
ττò δεσποττκÝò του Χρτοιοý r<ar ιηò Παναγßαò, üπωò
ιηò εξÝμεσηò ιου ΙωνÜ κÜτω απü τη δεσποιτκÞ του
Χρτστοý yra ιην προιýπωση τηò ΑνασιÜσεωò ιου
Χρτσιοý ü ιηò κλßμακοò του ΙακþΒ κÜιω απü ιη δε-
οποττκÞ ιηò Παναγßαò yra την προετκüντση τηò εν-
σαρκþσεωò ιου Χρτοιου.
ΕνδταφÝρουσα εßνατ κατ η Ýνταξη kar χρßση
φλαμανδτκþν χαρακιικþν yra τη συγκρüτηοη του
συνταγματτκοý ορτΖüνιτου Üξονα σια ΒωρÜκτα τÝ-
μπλων γτα την υροΒολη τδεþγ üπωò ιηò παροδτ-
κüτηταò του βßου, αρειολογτκοý, εοχατολογτκοý kar

44

δτδακιτκου περτεχομÝνου, yra την ενßσχυση ιηò α-
ιομτκßò ευοÝΒεταò κ.Ü. Η υαρα3ολÞ του πλουστου
kar φτωχοý ΛαΖÜρου εντÜοσετατ σ'αυιüν τον κýκλο
τδεþν.
χρηση üμωò φλαμανδτκþν χαλκογρα-
φιþν δεν περτορßΖεται οιην περιοχη ιων
θωρακßων των τÝμπλων. Χρηστμοποτηθη-
καν γτα την ατσθητουοßηση ενüò πλου-
σrou θεμαιτκου φÜομαιοò, üπωò yra ιη
ουγκρüιηση πολυπρüσωπων ουνθÝοεων με δÝμα
ιην τοιορßα ενüò θτSλκοý προσþπου (ΑβραÜμ,
ΙσαÜκ, Ιακþθ, Ιωσηφ, Νþε, ΜωυσÞò κ.Ü.) η ομολο-
γτακþν θεμÜτων üπωò η ετκονογρÜφηοη του Συμ-
Βüλου ιηò Πßστεωò. Γτα ιην επÝνδυση των 12 Üρ-
θρων ιου χρησιμοποτηθηκαν τοÜρτθμα φλαμανδτκÜ
χαρακττκÜ του Jan Sadelerl οε σχÝδτα του Μ. de
Vos. Kar εßνατ τουλÜχτοιον υαρÜδοξο το γεγονüò
üττ αξτουοßηοαν or Üγνωστοτ μειαθυΖανττνοß ayro-
γραφοι Ýνα υλτκü ιηò τηοουτττκηò προπαγÜνδαò yra
να ανττιαχOοýν οτη λαιτντκÞ δτδασκαλßα του
Filioque, yra την εκπüρευση δηλαδη ιου Αγßου
Πνευματοò μüνο εκ του Παιρüò. Στο δανετσμü απü
φλαμανδτκÝò χαλκογραφßεò προσÝφυγαν επßσηò or
μειαθυΖανιινοß αγτογρÜφοτ προκετμÝνου ν' ανια-
ποκρτθουν οε παραγγελßεò yra πολυθεματτκÝò εr-
Κονεò.
Ο Θ. Πουλακηò σιην εικüνα του με θÝμα ιη
«Θεßα οτκονομßα» σιο Μουσεßο ΜπενÜκη ουνδýα-
σε Ýνα μτκτü ετκονογραφτκü υλτκü που Üνιλησε α-
πü ττò φλαμανδτκÝò χαλκογραφßεò kar την παρÜδο-
ση του. Το δυττκü υλτκü Þταν σιη δτÜθεüη ιου Ζω-
Το πρþτο üρθρο
γρÜφου, üπωò Kar το παραδοστακü μÝσω ανθτβü- του «Συμβüλου
λων. Ττò χαλκογραφßεò (χαρτινεò ετκüνεò) ka8r- τηò πßστεωò» σε
στοýσε προστιεò στον αγτογραφο το εμπüρτο, ουωò χολκογραφßα του
ηδη σημειþσαμε. Ετσι δτκαιολογεßιαι üττ υολλοß Jan Sadeler του
,l6ου
αγτογρÜφοτ που ÝΖησαν π.χ. σιη Βενετßα δεν επη- αιþνα κοι
0ριαερý σε
ρεÜοιηκαν Üμεσα απü τη μνημειακη τÝχνη η ιο
πßνοκα αγνþστου
φορηιü πßνακα που εßδαν πτθανüν σιην πüλη των
του 17ου αιþνο
δüγηδων, αλλÜ απü χαλκογραφßεò. Γτα το λüγο αυ-
(Ακοδημßο
τüιονßσιηκε, πτστευουμε, καθ'υπερθολην ο παρÜ-
Αθηνþν)
γονιαò Βενειßα στην καλλττεχντκη δταμüρφωση
ιων μετα-θυΖανττνþν καλλτιεχνþν.
Εχετ ενδταφÝρον, πτσιεýουμε. να τονιστεß η ση-
μασßα που εßχε η χρηση φλαμανδκþν χαρακττκþν
Στο δεýτ€Ρο μ!σü του Ι7ου οιþνο. Ýντονη
€ßναι π €πßδΡοσ!º τηò φηομονδικÞò
ζωγροφικÞò στη μ€τοΒυζοντινÞ τÝχνπ
στον εμπλουττσμü ιηò παραδοοτακηò ετκονογρα-
φßαò με θÝμαια νÝα üοον αφορÜ ιη σιτλτσττκü ιουò
δτατυπωση, αλλÜ και μοναδτκÜ kar Üπαξ. Π.χ. ο
δτÜιλουò του Νεßλου ποταμοý απü ιον κýκλο ιηò
φυγηò στην Αßγυπτο οε θωρÜκτο απü Üγνωοτη εκ-
κλησßα τηò Ζακýνθου, σßμερα στο Μουσεßο ιηò πü-
ληò (Ρηγüπουλοò 1θθΒ, 76, ετκ. 16). Σιον ßδτο κυ-
κλο ανÞκετ κατ η ανÜπαυση τηò Αγßαò ΟτκογÝνετ-
αò σε θωρÜκιο οιο τÝμυλο ιηò Μονßò Χρυστοστü-
μου στο ΚÜτω ΠετÜλι τηò Σßφνου (Ρηγüυουλοò )
Η ΕπlΔΡΑΣΗ (ΙΖοò-Ι8οò Αιοπε:)

Εργο τηò
«ΕπογησιοκÞò 2ω1, 285 - 285, ετκ. 8-θ).
ΣχολÞò», Οτ οφετλÝò τηò μεταΒυΖαιιτwηò ιÝχνηò στη φλα-
η ΑποκOθÞλωση, μανδχη τÝχνη δεν περτορßΖοντατ σε üσα αναφÝρα-
του J{ικολüου με και σε üσα η þò τþρα Ýρευνα Ýχετ επτσημÜνετ
Κοποýνη βηγüπουλοò 1θ7θ και 1θθ8).
(Βυζοπινü οιαιτ δημοστευθεß σε corpus το σýνολο των φλα-
μανδικþν χαλκογραφτþν που επηρÝασαν ιη μετα-
Μουσεßο
Ζακýγθου) βυΖανττνÞ ιÝχιητ τουò 17ο r<ar 18 ατþνεò, ιüτε θα ε-
κιιμηθεß πληρÝστερα η αποψþ μαò.
Or κυριüτερη τÜσετò
cιaι Ζογραφυþ του 18ου arιirva
Or εmχρατÝστερεò εßνατ δυο: 1) Η μßα κηρýσσετ
ιην επτσφοφý στα παλατÜ καλÜ πρüιυπα του Παν-
σελÞνου και του ΘεοqÜνη Kar εκπροσωπεßτατ θε-
ωρητυ«τ απü τον Δτοτýστο εκΦουρνÜ με το Βýλßο
του «Ερμηνεßα τηò Ζωγραφτκßò τÝχνηò» και σε
πραχττκü επßπεδο με ΖωγραφτκÜ Ýργα ιου ßδτου αλ-
λÜ κατ Üλλωι üπωò του ΚοσιτÜ απü τη Λßμνο στο
πqιεκκλßστ του Αγßου Δημηιρßου τηò Μονßò Βα-
ιοπεδßου η του Γωτργßου ΜÜρκου απü το Αργοò
που δραστηρτοποτεßιατ κυρßωò σιη Σαλαμßνα, ιην
ΑτιτκÞ κ.α.
Μτα λαßκüτερη ιÜση ανττπροσωπεýουν ΖωγρÜφοι
üπωò οι Ηπετρþιεò Χιοναδßιεò, ΚαπεσοΒßτεò kar
Üλλοτ ΖωγρÜφοτ.
2) Μια δεýτερη τÜση η οποßα εDòε δταμορφωθεß

Η τÜση üμωò η οποßα εκφευγετ απü την εκκλη-

Τπν κρητικοφηομσνδικÞ τüση ο\πιπΡοσωπòýοιJν
ζωγρüφοι τüσο στο Cπτüνησα
κοι τιò Κυκßüδεò üσο κοι στην Κρþτη κο! οηηοý
Þδη τον προηγοιητενο ατþνα, το 17ο, Kar εßχε δþ-
σετ, üπωò δοκτμÜσαμε να δεßξουμε, σπουδαßα δεßγ-
ματα πολττισττκοý kar καλλττεχντκοý συγκρηιτ-
σμοý kar δτετκασττκþν σχÝσεων με τη δυττχß kar
σταοττκÞ ορθüδοξη Ζωγραφτκß Ýχετ βαοτκü εκφρα-
στη τηò ιον Παναγτþτη ΔοξαρÜ (1662-172θ) σε θε-
ωρηττκü kar πρακττκü επßπεδο.
Γτα να φανεß η τερÜσττα απüσιαση ανττλßψεων
που χωρßΖετ ιον Δτονýστο εκ ΦουρνÜ απü ιον Πα-
ναγτþτη ΔοξαρÜ θα χρεταΖüταν να εσιταοτεß η σý-
yκprσn σιο θεωρηττκü kar το Ζωγραφτκü τουò Ýργο:
1) σιο θýλßο που αναφÝραμε Þδη ιου Δτονυοßου
«Ερμηνεßα ιηò Ζωγραφτκηò ιÝχνηò», 1728 και 1733,
που κυκλοφοροýσε σε χετρüγραφη μορφß þò ιο
1θOθ που τυπιßθηκε, και ιη Ζωγραφτκη ιου παρα-

0 Πρüδρομοò τωυ
κυρßωò ιη φλαματδικÞ τÝχ,τη, συνεχßΖειατ ιο 1Βο
ΚυθÞρωυ οπü τον ατþνα με λαßκüτερη μορφολογτκß δτατýπωση, αλ-
Λομπüρδο λÜ χωρßò να δταρρηγνýετ ττò σχÝσετò ιηò με την
καλλττεχντκÞ παρÜδοση, τα παρασταττκÜ ιηò συ-
στημαtα Kar ετΚονοΥραφτΚα ΠροΥΙΧτμματα.
ΑυτÞ ιην τÜση, ιην κρηττκοφλαμανδτκη,
προσωπεýουν ΖωγρÜφοτ ιüσο στα ΕπτÜνησα Kar ττò
ΚυκλÜδεò üσο kar στην Κρßτη kar αλλοý. ΑναφÝ-
ρω ευÜρτθμουò: τον ΠαναγτþmΠqημιfτþm, ιον
Κωνσταντßνο Κονταρßνη, τον Γαßτργτο Χμ:σολω-
ρÜ, ιον Üγνωοιο ΖωγρÜφο των τοτχογραφτþν σιο
Περýüλτ τηò ΚÝρκυραò, ιον ΣτÝqηνο Tzarkalý-
Jια, τον Νιχüλαο ΚαλÝργη, τον Θεüδωρο Παπα-
ντþνη, τον Α.lιÝf,,ανδlη ΓρυπÜρη, τον Αντþντο
Dτορδßλη, ιον lVIrxat'r}ι Πρωελη, τον Γαßτργιο
Καστροιlýλοχα κ.Ü.
γωγη: α) σιτò φορηιÝò ετχüνεò kar Β) σττò τοτχογρα-
φßεò στο παρεκκλßστ του Προδρüμου, ιου 1711 σττò
ΚαρυÝò του Αγßου Ορουò kar 2) στα βτβλßα ιου Π.
ΔοξαρÜ: ΤÝχνη Ζωγραφßαò kar Ζερτ Ζωγραφßαò
(1720 l<ar 1726). Το δεýτερο εκδüθηκε yra πρþτη
ανττ- φορÜ το 17Β1. Η δτακüσμηση τηò ουρανßαò ιου Αγß-
ου Σπυρßδωνοò στην ΚÝρκυρα ιο 1727 αποτελεß ιο
σημανττκüτερο Ζωγραφτκü του Ýργο.
Στα Ýργα του Δτονυσßου κα1 ιου Π. ΔοξαρÜ φαß-
νειατ καθαlý ο δταφορειτκüò τδεολογτκüò κατ ατ-
σθηττκüò προσανατολτσμüò. Ο πρþτοò προτεßνετ
ιην επτσιροφÞ σιην παλατολüγετα τÝχνη kar Ζω-
γραφτκη και προιρÝπετ (σ)την στιιγραφη ιων Ýρ-
γων ιου ΜανουÞλ ΠανσελÞνου. Ο Π. ΔοξαρÜò υ-
οτερα απü μια μτκρü θηιεßα στη μεια3υΖανττνη ιÝ-
χνη θα διαρρÞξει τη σχÝση του με την πqýδοση

αυιß Kar θα αναδεßξετ σε πρüτυπα προò μßμηση και
σπουδÞ ιουò καλλτιÝχνεò ιηò Αναγεwßοεωò kar τα
Ýργα ιουò: Μυ.αýλ Αγγελο, ΤτντορÝτο, ΤττστÜνο,
ΒερνÝΖε kar Üλλουò.
τò θεωρηιτκÝò ιου απüψετò θα εντσχýσετ
με μια σετρÜ κατνοιομτþν (αλλαγþν) οτ ο-
ποßεò θα ιον καιαοτÞσουν θεμελτωιß τηò
λεγüμενηò «Επτανηστακηò Σχοληò». Or
αλλαγÝò αυιÝò εντοπßΖονια1 στουò εξηò το-
μεßò: Ι) σιην τεχντκÞ ανιτκατÝστησε ιην αθγοιÝ-
μπερα με την ελατογραφßα, 2) στην απüδοση ιου
εΙΚασιΙΚου Χωρου: ετσηΥαΥε τη ΥεωμετρτΚη Προο-
πιτκη yra ιη δÞλωση τηò τρßτηò δτÜστασηò, 3) σιην
αντßληqm του ετκονογραφτκοý προγρÜμματοò ιηò
οροφßò (ουρανßαò) ιηò εκκλησßαò του Αγßου Σπυ-
ρßδωνοò στην ΚÝρκυρα: Üλλαξε ιη δτÜταξη του
προγρÜμματοò που εφαρμοΖüιαν þò ιüτε (1727)
σιουò ορθüδοξουò ναουò, ανττγρÜφονιαò ετκονο-
γραφτκÜ προγρÜμμαια που εßχαν υτοθετη8εß απü
τη βενειστÜντκη σχολÞ (ΒερονÝΖε κ.Ü,), 4) στο
σττλ, μτμßθηκε το μαντερτσμü kar το μπαρüκ, 5)
συνÝΒαλε στην εκκοσμßκευση ιηò εκκλησταοιτκηò
τÝχνηò, δηλαδÞ σιον εξανθρωπτσμü των θρησκευ-
ττχþν θεμÜτων Kar ιηò λεττουργτκηò Ζωηò kar πρÜ-
ξηò (ritus) και και' επÝκιαση στον εκδυττκτσμü
των πqιαδοστακþν μορφþν ιÝχνηò, kar 6) θεωρη-
θηκε ακüμη ετσηγητßò τηò προσωπογραφßαò. Γτα
üλεò αυιÝò ιτò αλλαγÝò θωρεßτατ ο Π. ΔοξαρÜò ο
κýρτοò εκφραστηò τηò λεγüμενηò Επιανηστακηò
Σχολßò, δηλαδÞ τηò τÝχνηò που επτκρÜτησε σια
ΕπιÜνησα κατÜ τουò 1Βο και 1θο αιþνεò με εκπρο-
σþπουò εκιüò απü τον Π. ΔοξαρÜ, ιον Νικüλαο
ΔοξαρÜ, ιον Ντχüλαο ΚουτουΖττ, τον Νικüλαο
Καντοýνη κ.α.
Σιο Ýργο ιου Ν, ΚουιοýΖη η εκκοσμτκευιτκÞ α-
ντßληψη τηò τÝχνηò Kar ιηò λεττουργτκηò Ζωηò εκ-
φρÜσιηκε μ' Ýνα εßδοò συνατσθηματκÜ φοριτσμÝ-
νηò θεατρτκηò ρηιορτκηò επßδειξηò. ΑυτÞ η θεα-
ιρτκüιητα αντανακλοýσε πro πολý το πνεýμα κατ
το ýφοò ιηò Ρωματοκαθολτκηò Εκκλησßαò, στην ο-
ποßα η δτακοσμηττκÞ δτÜσταση τηò λατρεßαò, η
forma ornata, ßιαν κυρßαρχη εκδÞλωση στην ιÝ-
λεση ιηò λετιουργßαò. ΑυτÞ ιην αισ8ηιτκÞ ß μÜλ-
λον τον ατσθηιτσμü του ritus εγκωμτÜΖετ ο Γρη-
γüριοò Εενüπουλοò σιο δοκßμτü του «ΕθντκÞ λα-
τρεßα» (1903), σιο ουοßο περτγρÜφετ τον εσωτερτκü
δτÜκοσμο ιου ναοý ιηò ΦανερωμÝνηò στην πüλη
τηò Ζοχýνθου καιÜ την ιÝλεση αρχιεραιτκßò λετ-
τουργßαò το Δεκαπενταýγουστο με λετιουργü ιον
Νιχüλαο Κατρqý, ο οποßοò καιÜ τον ψηγüρτο
Θενüπουλο Þιαν «ο ωρατüιεροò, ο μεγαλοπρεπÝ-
σιεροò, ο κομψüτεροò, ο λεπιüιεροò καλλιιÝχνηò-
κληρικüò».
Ο Π. ΔοξοΡüò επÝΒοßε σ€ιΡü κονοτομιþν
οι οποßCò 6ο τον κοτοστÞσουν δCμ€ßιωτÞ
τηò ηòγüμ€νπò «ΕπτονησιοκÞò Σχοf,Þò»
ΒΒΝΟΓΡΑΦΙΑ
I.Κ. Ρηγüπουλοò, Ο αγιογρÜφοò ΘεüÜ,ιροò ΠουλÜκηò κοι
η φλσμανδπη χσλκογραφßα, ΑθÞνα 1θ7θ, του iδrou, 0 Αμοò Γεþργιοò,
Ýργο (1680) του
ΦλαμανδιχÝò επιδlησειò οτη μεηΒυΖαντινÞ Ζωγραφιχý,
ΑθÞνα 1998, τ. Α, του ßδιου, «Or φλαμανδκÝò επτδρÜσετò οε ΕμμανουÞλ Τζüνε
εχüνεò τηò Σßφνου. Η σqlθολη του Εμμανουýλ Σκορδßλη», ΜπουυολÞ
ΠρσκτlκÜ Α'Διεθνουò ΣιφναΙκοý Συμποσßου, Σßφνοò 25-28 (ΒυζαπινÞ
Ιουνßου Ιθθ8, τ.Β', α.2º3-29L, εικ. 1-ι3 α-Ι ΣυλλογÞ Χανßων)
Dem. D. Triantaphyllopulos, Die nachbyzantinische
Wandmalerei auf Kerkyra und den anker en lonischen
Inselrr, Untersauchungen zur Konfrontation zrvischen
ostkirchlicher und abendlÝndischer kunst (Ι5 - 18,
Jahrhundert), Ι Band: Text, ΙΙ Band, Μüνατω 1985, του
iδrou, «Ζρßοδοò» και «Συwýρηοη» ση πεδßο τηò
εκκλησιαοτικÞò και 0ρησκευτικýò Ζιιιγραφικýò. Η
περßτπωοη ηυ 78ου αlþνα.Iδρqτα ΓουλανδρÞ - Χορν,
ΑθÞνα 1θθ3, ιου ßδτου, «Θρησκευττκοß ανιαγωντσμοß οιο
πεδßο ιηò θρησκευττκηò ιüχνηò. Η πφßτπωση των Ιονßων
ΝÞσων (13οò - 18οò ατþναò)», ΒαλχÜντα kar ανατολτκÞ
Μεσüγετοò (12οò - 17οò ατþναò), ΠlηκτκÜ του Διεθνοýò
Συμποσßου που δτοlτανιiýηκε τον ΙανουÜρτο του ιθθ4 οτο
.Ε.ΙΕ., ατ,Üτυπο, α. 2ιº - 23º, πrv. 1 - 4
Π.Λ. Βοκοτüπουλοò, -Ετκüνεò mò ΚÝρκυραò, ΑθÞνα 1θθ0 Ι
4º
 Εναò ζωγραφικüò
«διÜλογοò» πÜνω
στο «ΖωγρÜφο» του
ΓκρÝκο (πορτρÝτο
του γιου του),
ανýμεσα στον
ΔομÞνικο
θεοτοκüπουλο
(αριοτερÜ) κοι τον
πßνακο (1θ50) του
Πýμπλο ΠικÜσο
(δßπλο)
ΤουΑ.-I. Δ. Μετe.l
καθηγηττß Πανεπιστημßου Αθηνþν
μοντÝρνα ιÝχνη και σιη νεοιερτκη εκδοχη τηò δεß-
χνουν να Kuprapxouv η αφατρειτκüτητα και ο ελλει-
ττχüò λüγοò.
Με ιττν πρþιη εmδτþκετατ Ýνα Ýργο να μην εκ-
προσωπεß μüνο μßα οραιη πραlμαιτκüιητα αλλÜ πολ-
λÝò, συχνÜ αδτüραιεò, δταχρονικÝò, η kar δταιοπτκÝò
συλλßψετò. Γτ' αυτü kar «αφατρεßτατ» η συ¾¸εκρψÝ-
νη πραγμαιτκüιητα που προκÜλεσε το Ýργο. Αφατ-
ρεßτατ η εικοντσιικη υπüοτασÞ τηò κατ στη θÝση τηò
προιεßνειατ μτα σýνδεση μÝοα οτην οποßα καμτÜ α-
ποκλετστττιÜ επþνυμη υπαρκιη καιÜσταση, φýση, Ü-
ß
ιομο δýγηση δεν πορτσιÜνειατ. Το αιαýιτστο ιηò
πqýσιασηò ιηò δτασφαλßΖετ μεγÜλη νοημαακη χω-
ρητικüτητα kar συνεπþò Kar ευρυτερη ανττπροσω-
πευτικοιηια.
Με το δεýτqιο >ιαρακιηρτσυχü, με τον ελλετπτκü
λüγο, η νεοτερτκη ιÝχνη, üποτε προσφεýγετ οε αυτüγ
εßνατ σar να προκαλεß το θεαιÞ ιηò να ετσφÝρετ εκεß-
νοò τ<Üττ kar με αυτü να αρττþνετ ιο νüημÜ ιηò. Ετστ
αποκα-λýτπετ και ιην επικοτνωντικη τηò «ευφυßα»,
αφου ιιÜθε φορÜ που δεν εκφρÜΖοντατ üλα, ο φßιοò
πρÝπετ να τα φαντÜΖετατ. Kar με αυιη τη νοηυκη ιι
φορπαγß του σιψμετÜ<ετ αν üχτ σιο Ýργο, ωò κατα-
σκευß, οπωοδÞποιε σιο «Ýργο-ουμθßωση», σιην κα-
ιοιττιιÞ δηλαδη ανÜγνωση του.
4Β Τον αφατρεττκü χαροκιηρα üμωòτον δarkar η Βυ-
ΖανττνÞ τÝκm. Fδþ οι μορφεò ιων προοþπωγ ενþ υ-
πÜρ>ουν, δεν δταΒÜΖονιατ ωò ατομτκÝò ιαυιüτητεò, ολ-
λÜ ωò αιταγνωρßστμα «εßδη». Τα υφολογικÜ «ρεπερ-
ιüρτα» ιηò κÜθε ετκüναò, π.χ. ιηò Παναγßαò, εßνατ
κλετστÜ kar δεδομÝνα. Kar üπου παρολλÜοοουν εßιε
οφεßλονιατ σε καιηγορτοποτησετò ρüλων (γλυκοφτ-
λοýσα, Βρεφοιφαιοýσα κ.Ü.) εßτε καταλογßΖοντατ ωò
αττοκλßσετò ü kar ωò παραΒÜσετò.
Απü ιην Üποqm αυτη θα μπορουοε, λοτπüγ να ετ-
πωθεß üιτ η ΒυΖωττνÞ ιÝχνη δεν προαναlγÝλλετ ε-
ξελτκιτκÜ την avayεwnσraxi, υου χαρακτηρßΖετατ
αυü ιστορτκüτηια ß εκκοσμßχευση ουνατσδημÜτων
μÝσα απü ΖωνιανÝò μορφÝò, αλλÜ κÜιτ Üλλο. Εστω
και cτv ατνºχνευοντατ κÜποτεò ιφßσιμεò επτρροÝò εδþ
Þ εκεß kar κυρßωò στη νüττα, ιην τιαλτκÞ συνÜνιησÞ
τηò, η θυΖανττνη ιθχνη ποραχÜμτπετ την ΑναγÝwττ-
οη kar αγγßΖετ σχεδüν «απ' ευθεßαò» ιη νεοτερτκη α-
φαßρεση. Μπορεß να μην το κÜνετ με ανετκοντκÝò, α-
πüλυια κυθτκÝò ß Üλλεò αυιüματεò γραφÝò, κÜπου ü-
μωò εντυπωστακÜ προφÝχεl. Το προτεßνετ μÝσα απü
μορφικÝò οττλοποτησειò kar απü γραμμικÝò. «αρχαΙ-
κηò» Ýντασηò, οτα8ερÝò με ιιò οποßεò οι Ýνσαρκοτ,
ιαλλüμενοτ üγκοτ kar or εmκατρüτητεò Ýχουν εκιο-
πτσθεß. Δεò kar ο καλλττÝχιτιò, υποπτευüμενοò την α-
υαιηλüτητα ιüοο τηò προοπττκηò üσο και κυρßωò του
δηθεν ετκαοιτκοý απqιÜλλακτου, δηλαδÞ ιην «ει-
δωλτκη» υπüστασÞ ιου, ια απορρßπτετ üλα αυτÜ ωò
ψευδεπßγραφα. Mra αποδüμηση Ýχετ ουιτελεσθεß α-
νÜμεσα στη φρουδα απüδοοη του πραγμαιτκου και
οτην kaýrxn υqýσταση του, θεο4ιουμετm εν ιÝλει ωò
πραγματτκüιερη kar ετλτκρτνÝσιερη. Εισι η αρχαßκü-
τηια ιηò θυΖαιττνßò αιλüτηταò δεν αποτελεß αδεξιü-
ιηια, αλλÜ συνεπÝò σιοτχεßο τηò εκφρασττκηò ιηò or-

ΚοιητενΙΚοιηταò, αφου οσο ΠηΥατνοΙ4lε Προò τα Πτσω
Προò τουò ανωνυμοι4 ΧΙηνοιξ τοσο Περτσσοιερο
τη)οσεγ¾|Ζουμε τα Κοτνοιερα, τα mο Πα!Κοσμτα ar-
σθηυτòÜ αττοτυπþματα, τα πρτν απü τουò «και' rδiωr»
ποfuυσμουò αφημÝνα.
Εχετ üμωò κüιοτεò εξατρÝσετò η παlýι<αμqm αυτη,
μßα arrü ττò οποßεò εßνατ πο}ý σημανττκη. Πρüκετιατ
yra τη δτòητεσολü6ηση υου πqιÝχετ αιτÜμεσα σιη βυ-
Ζανττν-Þ τÝχνη και στην ýστερη ΑναγÝwηση ο Δο-
1ýνικοò Θεοωκüπουλοò. ΔτòqτεσολÜθηση που üμωò
εδιß, ενþ uqrarqlaτεi τον arrünxo τηò θυΖαντινηò με-
ταιlπ-ισ,τκümιαò (που üμωò kar αυιÞ δεν εßνατ παρÜ Ýμ-
μεση αφαßρεση, απομÜχρυνση ιου φυσικου), ιηò
προσθÝτετ μlα δτφτυκη (discrδte) εξπρεστοτυτσιτκη
Ýκφιχταl. fφüσωπα και σþματα εμφαιτßΖουν μτα νÝα,
υολý mο ελειτθερη σχηματοποßηση, μÝσα απü ιην ο-
ιοßα üμαlò θαθυτατα «υποφÝρουν». Η πλαστικÞ ε-
νταση με mν οποßα αποδßδονται εßναι ιqýσιτα. ΑνÜ-
μεσα στα οξιητμÝνα σιßμαια του Γι<lτÝκο και σ' εκεßνα
ιου ΠτκÜσο εmσημαßνετατ μτα συνÜνττυη που αν ο
πρþιοò δε,ν ιτΝ- πληροφορηθττκε ποτÝ, ο δευτεροò ü-
xr μüνο «προσηλ8ε» αλλÜ kar ρητÜ την ομολογεß.
Σε ü,ττ αφορÜ ιιßρα το Üλλο:<αρακτηρτσιτκü, εßνατ
γνωσιü üιτ απü τα μÝσα περßπου ιου ΙΘ' ατþνα kar σε
αττπορÜθεση με ü_λλα Ýργα που προηγττθηκαν, η ελ-
λειτπτκüτητα αρχßΖετ να υτοθειεßιαι απü πολλÜ ετκα-
ατκÜ κτνημαια kar üχτ μüνο απü Ýνα τδταττÝρωò.
ΟποτδÞποιε üμωò κυρßωò συνδÝειατ με το σqýολτ-
σμü οτο μÝφο που εδþ ü,ιτ λεßπετ δεν αποιελεß πα-
ρü_\ετψη, αλλÜ απüφαση þστε Ýτστ να μπορÝσετ να
ειπι,fεß απü τον φßιο εχεßνο ατφýþò υου ο συντÜ-
κιηò mò ευþναò θα Þθελε ο τελευταßοò να ανατßα-λý-
ψει. O_xr οτπιια üμωò ι<ar να εφεýρετ. Σε μßα δηλα-
Αλλη μια
πολυσυζητημÝνη
«συγγÝνεισ»
Πικüσο κοι
ΓκρÝκο.
ΛειπομÝρειεò οπü
τουò πßγοκεò «Oι
δεποινßδεò τηò
Αβιυιüν» κοι «Η
πÝμπη σφραγßδα
τηò ΑποκÜλυψηò»
δÞ mo cπrorxιn εκδοχη, ο κολλττÝχνηò αφßνετ ιο θε-
ατÞ πολý περτοσüιερο ακαθοδηlmιο ιßιοιε ιο ÝIryo να
«ιελετιυ8εß» ενδειομÝνωò και με σημαοßεò που ο πριßι"
τοò δεν ττò εß;<ε φανταστεß.
Σιη ΒυΖαιττνη ετκüνα, kar μüττη η σχεδταοττκη ιηò
επωΖοληπιτκüτηια, δηλαδη μτα δτδαγμÝνη γραφη
μÝσα απü την οποßα μüλτò αχροθιγειαι ιο νüημÜ ιηò,
εßνατ αυιη που ασφαλßΖετ ιη «νýξη». Οιτ δηλαδη α-
πü αυτü ιο ελÜχτσιο, απü ιο ιυlμü εßναι που θα προ-
κληθεß η σuylavrroraKn, η «καιÜ-νυκυκη» εγα-ß-
σθηση ιου μηνυμαιοò. Παρατηρþνταò μτα θυΖανιτνη
ετκüνα -θλÝποιτÜò την, υρòιγματτκÜ η φανταστακÜ-
ττÜποτα σιτγμη κÜιι üλλο, προΒλεπομενο üμωò εδιß,
σε τ<Üνετ να σκεφθεßò. Το ελüχτσιο, που μÝχρτ πρüιτ-
νοò Ýθλεπεò ι<Üιωò υαθηιτκÜ, παραπÝμπετ σε τδÝεò η
ουνατοθημαια μÝχρτ ιþρα ελλεßττοντα και «σκεπα-
σμενα»,
Qò γνωστüν, ü,ττ Ýιστ παρτστÜνετατ, ωò απουοßα,
προκαλεß η kar αυξÜνετ την Ýνταση ιηò ωταΖßιηοßò
του. Η φαvτασßα του πτοιου yra üοα ο θυΖατιýò ξρτ-
στüò ττυΒετ, οργτÜΖετ. Η μυσιτκüιητα τηò ετκüναò ωò
πρüκληση δτερεßπτυηò yra üοα πqιαλεßποιτατ, με-
γαλþνετ ιην εmθυμßα ιηò αιτÜγνωοηò ιηò. Kar Ýιστ υ-
παγορεýετ σιο θεατη να δεχθεß Ýνα νüημα μÝσα απü
Ýνσ δογματισμενο σχημαμÝσω ιου οποßου δτοιòειεý
ετατ. Η μυοττκüιηια, η ελλετπττκüιηια ιüσο τηò θιι
Ζwτwηò οσο και τηò συ¾χρονηò ιο<ιτηò εivar συνε-
πωò μτα ταχτικÞ ασαφεlα.
Με μτα δταφορÜ üμωò: σιη δεýτερη η αοÜφετα δεν
εμφαιτßΖειατ πÜντα ωò εmüεθαßωση του απüλυιου πε-
περασμÝνου τηò λογκßò, αλλÜ ωò υπογρÜμμιση ιηò
σχετικüτητÜò ιηò. Δεν εßνατ üμωò κατ αυιü Ýνα εßδοò
φýοσοφικßò «θρηοκευυκüιηταò»; Ι 49
ΒοκοτοπογΖιο» π,η., χαfu<ογlηφßα, ΑδÞνα 1θ7θ 37 (1θ6θ-lθ70), σ, 76-84

Dιχüνεò mò ΚÝρκυòηò E8vrkn ΤRτlκΗ» s.ι,i., Nιlkcrιos c.,

ΤρÜπεΖα τηò ΕλλÜδοò-Μορφωιτκü
Ιδρυμα Ε8νικηò ΤρÜυεΖαò, ΑδÞνα
1990
Γreι.τ ιιRκοπογηο» κ. I.,
ΒιτΖαwινý Ανατολιß και
ΛατινικÞ Διταττ, ΑθÞνα 1θ66
Gιιι,τ.,
Η συνοαοò mò Φλωρεwßαg
ΑθÞνα 1θ62
Zekyonι.τo» l.,
«Το πρüΒλημα τηò Ελληντκηò
συμSοληò ετò την ΑναγÝννησιν».
Επεmρßò Φιλοσοφιχιßò- Σχολιlò
Πανεπισmμßου ΑOιινþν, (Ιθ54-
1θ55), σ. 126-13Β
Κe.ιοτερR» ι.τ.,
ΜÜρκοò ο Ευγενιχüò και
Βησσαρßων ο ΚαlιδινÜλιοò,
ΑθÞνα 1Βθ3
Κeριηιριτ» I.,
Η 6ιýρωιò mò Ειοτλησßαò κ(π
ενωτ ιχαß πιησπÜΦ ισι, ΑθÞνα
1946
Mluourι k.r.,
«Μαρκοò ο Ευγεντκüò. Βßοò kar
Ýργον», Θωλοflα, ΙΔ
3º7-4ο4,52Ι-575
ΜπριτlκπΣ Λ.Γ.,
«Η σπουδη τηò ΒυΖανττνηò
Φιλοσοφßαò. Kpιιrkn επτσκüπηση
1θ4θ-lθ7l», Φιλοσοφßα, Ι (1θ7ι), σ.
3Β9-433,
«Ντκηφüρου Χουμνου, Περß ιηò
υληò και των τδεþν. Εισαγωγη.
κρτιτκß Ýκδοση kar νεοελληντκÞ
μειÜφραοη», Φιλοσοφßα, 3 (rθ73),
σ. 33θ-3Β1
ΝικοΖlιογ ο.,
«Πλατωντσμüò kar Αρτστοιελιομüò
στο ΒυΖÜνττο», ΘÝματα
Χριστιανικιßò και ΒιιΖαντινýò
Φιλοσοφßαò, ΑθÞνα 1θ52, σ. 147-
194
ΧeτΖΗιακΗΣ Μ.,
«Η Ζωγραφικη στο ΜυστρÜ».
Αγγλοελληνικη ΕπιΦþρηση,
(1θ53), σ. 49-61,
Ειχüνοò mò ΠÜψου. Ζηýματα
ΒιιΖαwινýò κοι μεταΒιΖαντινýò
Ζωγòηφιχηò, ΑθÞνα 1θ77
Fι,ι.τειιι ν.,
«ΙΙ gimnasio greco di Leone Χ α
Roma», Stιιdß Rοmατιj, θ (1θ61)
- Ι,α Chiesa Greca ßη ltalia da]I'
WΠ αl ΧW secolo. Atti del
Convegno Storico Inerecclesiale,
ΠÜνιοΒα 1θ72-1θ73
Lepoι.ττRrπE-DoSoGNE
Iennograpffie de 1'Enfance de Ια
(π
Vieιge dans 1'Empire Byzantin
et en OccidenÝ, (Ι,Π), Παρßστ 1θ64
LAcRnoε s.,
Gωrges Geπiste Plethon, Des
diffeιences enfue Platon et
(1θ54), σ. Aristote, Παρßστ 1θ76
Mouτsopoulos Ε.,
«Platon et Ια philosophie
byzantine. Actualite et
perspectives », Επεαιρßò
Ετσιρßαò ΒιιΖαwινþν Σποιιδτýν,
ι,ιΑ ßιΙ\Ι:,"Ι'Ι Ιß \
God, the Universe ατιd ΙυΙατι ßη
the Philosophy of John ltalos,
Οξφüρδη 1θ77
ΡιρRòοsτes c.,
Gωrge Gemistos- Plethon. Α
study of his Philosophical ldeas
andhis Role as α phiIosopher-
6 teaclιeη ΝÝα Υüρκη 1θ6Β
Spvcpι.τko I.,
«Intellectual Repercussions of
the Council of Florence»,
ChurchHistory, ΧΧΝ (1θ55), σ.
29t-323
νeιοιs ι.ι.,
Ι,α Crise ReWieuse du )ζνε
Siecle: Le Pape et Ie Conciλe,2
ιüμοτ, Παρßστ 1θOθ
νιιιΒR ι,τ.,
«La question de Ι'υηßοη des
S.,
Eglises entre Grecs et Latins
depuis le Concile de Lyon jusqu'
α celui de Elorence (1274-1438)»,
Revue d'Hbtoire
Ecclesiastique, ΧνΠ (1θ21) και
ΧνΠΙ (1θ22), Λουβεν 1θ22
ΕπιλογÞ εικονογροφικοý
υλικοý-τεκμηρßωση:
ΑΡτ. ψΑΡOΜΗΛιΓκOΣ

Αι περß πολιτεßαò και διχýου ,€

ιδÝαι του ΙΙλÞOωνοò Γεlυστοý,
Θεσσαλονßκη 1θ74 Μετοφρüσειò
ΠεπειοπογΖιοΣ χ., « ΣχÝσετò πλατωνικþν
Ορθοδüξων kar Λαιßνων καιÜ ιον Ýργων οτη
λατινικÞ απü
ΙΣΤ'ατþνα», Θεολογßq 3 (1θ25),
τον Μορσßλιο
σ. Βθ-l12,
Φιτσßνο που
Το Πlmτεßον του Επισκüπου
κυκλοφüρησον
Ρþμιιò, β'Ýκδ., Αθηνα 1θ64
οτη Φλωρειττßο
Ρτττοπογιιο» I.κ., (αριοτερÜ) και
Ο αγογφφοò ΘεΔδοιφò στη Βοσιλεßο
ΠουλÜχιιò και η φλαμανδικη (δεξιÜ)