EΛEYoEΡoryrrm 5 $ι.

rݧ§γ g§o5

º ι

\:

9}
{ h ρ*ι;§,ρ *ιτ §Ν
Ν r rr*n;
*7α}χ
ò;τ*{ß

Ι
),
º*',

*''ι
ι
\.

γΠΟΣΤΗΓιΞΗ Τß-{Σ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΠΕιΡΑßΩΣ

 Ε^ΕιΘΕΡοππιΑ-Τ, ηΑßογ 2οο5

ΙΣΤOΡΙΚΑ
ΑΡΧΑιοΣ ΙΣτοΡικοΣ, ΑΥτοπτΗΣ
μÜρτυραò ιων γεγονüτων που
κατÝγραψε, ο Θουκυδßδηò γεννηθηκε
σιον Αλτμο περßπου ιο 460 π,Χ. kar
πÝθανε ιο 3θθ π.Χ.
Το Ýργο ιου, αν kar δεν ολοκληρþθηκε,
αιοιελεß τη μοναδτκη πηγη ιηò τσιορßαò
του Πελοποννηστακοý ΠολÝμου κατ
διακρßνειατ yra τον κρττικü και
επτστημονχü του χαρακτηρα. Το 424 π,Χ.
ο Θουκυδßδηò εκλÝχθηκε σιρατηγüò σιην
ΑδÞνα και ανÝλαβε να υπερασπτστεß ιην
Αμφßπολη απü τουò ΣπαρττÜτεò του
Βρασßδα. Η ηιια ιου και η καιηγορßα για
προδοοßα ιον οδηγησαν στην καιαδßκη
σε θÜναιο. Γτα να αποφυγετ ιην εκιÝλεση
ιηò ποτνηò αυιοεξορßστηκε στα κιημαιÜ
ιου στη ΣκαπτÞ Υλη τηò ΘρÜκηò.
Το Ýργο του. ο Πελοποννηοτακοò
Πüλεμοò, ηιαν ενταßο kar εξτσιορεß τα
γεγονüτα μÝχρτ το 21ο Ýιοò του, το 411
π.Χ. Αργüτερα το δταßρεσαν σε Β βιβλßα
υπü τον τßιλο «Θουκυδßδου Ιστορßα η
Συγγραφη». Επετια απü 20 χρüνια στην
αυιοεξορßα, ο Θουκυδßδηò επÝστρεψε
0 μεγαλýτεροò ιοτορικüò τηò ορχαιüτητσò, θουκυδßδηò ο Αλιμοýσιοò. σιην Αθηνα üπου επτδüθηκε στη
ΜαρμÜρυη προτομÞ
συγγραφη ιου Ýργου του, üμωò ξανÜφυγε
συντομα yra τη Σκαπιη Υλη οπου ιη
συγγραφη ιου δτÝκοψε ο θÜναιοò κÜτω

ιÝχυπ τOυ ιστOρεßν

απü ανεξτχνßαστεò συνθηκεò.
1Ι ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΝοΡΩποΣ
κλ πο^ΕlιßοΣ
Η Üποψη
του θουκυδßδη
για την
επανÜληψη

γΕýθυγ¼ò Ýχδοοηò ΒΑΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛOΣ -ògιθι¼ΕFστfΙr¶

Σιßτγτσξη ýληò ΣýμΒουλοò Ýßδοσηò Σ' αυτü το τειΠοò ουνφγÜσßηκσγ Δημ¼υργικü Ιδρκτπσßο:
ΝΑΣΟΣΓΚΟΛΕΜΗΣ ΠΕΡΙΟΣΦΑΣΟγΛΑΚΗΣ SIMoN HoRNBLO\ryER ΝΙΚΟΣ ΚαΑΠΑΣ χ. Κ. ΤΕΓοΠοΥΛοΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΖΑΝΠΟΠΟΥΛΟΥ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α Ε
Συγτουσμüò . ετιμÝΙετß ΝΙΚOΣ ΒΑΡΔ¶ΜΠΑΣΗΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ ΣΟΦ¶ΔΡΑΙ(AΚΗ Πρüεδροò ΔΣ.:
Ηüßμοι αΕργÜτεò ΦΑΙΔΩΝ ΙνΑΛΙΓΚΟΥΔΗΣ
ΝΙΚΟΣ ΜΠΙΡΓΑ^ΙΑΣ ΧΡΗΠΟΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΔΑΣΗΣ _ ΑΠΟΠΟΛOΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟγΛΟΣ ΠσρσγωγÞ ΦΩΤΟΕΚΔΟΤΙΚΗ Α. Ε Εκüüπò:
ΗΕmρουßÞ δΕýΘwοη iStorika@enθt,gr
ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ
Το παρüν αεριοδικü ααρÝχειαι δωρεÜν μαΖß με την Ξχπßßßýοη.Βιθλοδεοßο ΔευΘιmÞò:
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Αηαγορεýεται η αυτοιελßò πþληοÞ ιου
Χ.Κ, ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α Ε ΣΕΡΑΦΕιΜ Δ. ΦγΝτΑΝιΔΗΣ
 2
ιμειωσειò
Θουκυδßδουò
ßα αυü ττò πτο ουστþδετò εκφÜνσετò του
ιρτσχτλτετοýò φατνομÝνου που
αποκαλεßτατ «ελληντκÞ πνευμαιτκη
συνÝχεια» αυοιελεß η δεσπüΖουσα θÝση που
-κατÝχουν ια Ýργα ιηò κλαστκßò
γραμματεßαò σιο
γραπτü λüγο, τüσο κατÜ την ελληντσιτκÞ üσο
kar καιÜ τη μεσατωντκη kar ιτò επüμενεò
περτüδουò. Ετστ, το στοτχεßο ιηò ΙΙ4ßμησηò στη
γλþσσα (ατιτκßΖουσα ελληντκÞ ιηò κλαστκßò
περτüδου), αλλÜ kar σιο γραμμαιεταχü εßδοò,
εßνατ εκεßνο που και' εξοχην χαρακτηρßΖετ ιην
πνευματτκß παραγωγη ιων ΒυΖανττνþν μαò
ΠροΥονων.
Το Ýργο ιου Θουκυδßδη, üπωò εivar φυστκü,
αποτελεß ιο τδεþδεò πρüτυπο yra τουò
ΒυΖανιτνοýò τστορτκοýò. Πρüιυυο υου
παραμÝνετ ολοΖþντανο, üπωò απÝδετξε η
φτλολογτκη Ýρευνα, μÝχρτ ιουò ιελευταßουò
χρονογρÜφουò (üπωò ιον ΚρτιüΒουλο και ιον
Δαüντκο Χαλκοκονδυλη) λιγο πprv απü την
Αλωση. Iδταßτερα Ýντονη παραμÝνετ ωστüσο η
παρουοßα ιου Θουκυδßδη σιο Ýργο ιου
εστεμμÝνου τσιορlκου ΙωÜwη ΚωτιακουΖηνου.
Η ;«,*
üιτ ο δετνüò αυτüò σιραιηλÜτηò των χρüνων ιου
εμφυλßου (που παρÝμετνε σιο 8ρüνο ιηò
Βαστλεýουσαò απü ιο 1347 μεχρτ ιο 1354 ωò
ΙωÜwηò Στ' kar τελεßωσε τιò μÝρεò του ωò
μοναχüò ΙωÜσαφ στον Αθω ιο 1383) Ýχει τον
Θουκυδßδη ωò το κατ' εξοχην πρüτυυü του. Η
φτλολογτκη Ýρευνα Ýχετ, Ýτστ, απü πολυ νωρßò
επτσημÜνετ üττ η δημηγορßα του μεγÜλου
δομÝσττχου ΙωÜwη ΚαντακουΖηνου προò τουò
Üνδρεò ιου το 1322, που παραθÝτετ ο ßδτοò στο α
Βýλßο ιων «Ιστοριþγ)) ιου, παρουστÜΖετ μταν
απüλυτη ιαυτüιητα, ιüσο ωò προò τη δομü üσο
Kar ωò προò την αττικßΖουσα γλþσσα, μταò
δημηγορßαò ιου Περικλη ιου Ýιουò 430 υ.Χ. που
μαò δτασþΖετ το κεßμενο ιου Θουκυδßδη.
Η αναμφτσθßιητη εξÜριηση απü το κλαστκü του
πρüιυπο δεν εμποδßΖετ ωστüσο τον λüγτο
4
μßμπσιò
εκπρüσωπο τηò θυΖανιτνηò υψηληò
qιτστοκlτατßαò να απαθαναιßσετ με γλαφυρüιηια
σιο Ýργο του κÜυοτα μεγÜλα γεγονüια ιηò
εποχηò ιου, Η υερτγραφη ιου μεγÜλου λοτμου
υου ενÝσκηψε το Ýτοò 1347, yra παρÜδετγμα,
ακολουθεß ιην ανιßσιοτχη περιγραφß ιου
μεγÜλου λοιμου ιων Αθηνþν, που σþΖετατ στον
Θουκυδßδη, Εδþ παραθÝιετ ο ΚαντακουΖηνüò
kar πολλÜ αυτοýστα χωρßα απü το κλαστκü του
πρüτυπο. Η περτγραφη του ωσιüσο δεν
σιερεßιατ πρωιοιυπßαò και, σε γεντκÝò γραμμÝò.
παρ' üλη ιην καιαφανη εξÜρτηση ιου απü ιον
Θουκυδßδη, μαò παραδßδετ ο ΚανιακουΖηνüò
μτα υρωιüιυπη περτγραφη του «μεγÜλου
θαναττκου» του Ýτουò 1347.
,-1 εμφυλτοò που θα ξεσπÜσετ σιο
fν / ΒυΖÜνττο. μετÜ τη σιÝψη ιου
ΚαντακουΖηνου σιο Δτδυμüιετχο
(26.10,1341) ωò αυτοκρÜιορα. ανÜμεσα σιουò
εκπροοþπουò ιηò υψηλßò αρτστοκραιßαò, ηου
θα παρατεθουν σιο πλευρü του, Kar ιτò
«λαßκÝò» δυνÜμετò, το «δημο» των ασττκþν
κÝνιρων ιηò Αυτοκραιορßαò στο ανιßυαλο
σιρατüυεδο, δα υαρουστασιεß σιο τστορτκü Ýργο
του ΚαντακουΖηνοý κÜτω απü ιο πρßσμα ιηò
Μßμησηò του Θουκυδßδη. Mra τσιορτκη
αναλογßα επτκαλεßτατ εδþ ο ΚανιακουΖηνüò:
την «σιÜσιν» στην ΚÝρκυρα που περτγρÜφειατ
απü τον Θουκυδßδη, με ιην οποßα apxizεr ο
Πελοποννηστακüò Πüλεμοò, με ιουò Αθηναßουò
απü ιην πλευρÜ ιων δημων Kar ιουò
ΣπαριτÜιεò οπαδοýò τηò ολτγαρχßαò σττò
ελληντκÝò πüλετò.
Με θουκυδßδετο πνεýμα θα κλεßσετ ιο
κεφÜλατο yra ιον εμφυλτο πüλεμο ο
ΚανιακουΖηνüò, καταληγονταò στο Ýργο ιου
(που δεν eivar παρÜ τα δτκÜ ιου
απομνημονευματα) στο συμπÝρασμα πωò η
αν8ρþπτνη «φýσιò» Ýχετ την τÜση να
παρεκφÝπειατ σε Βτατüιητεò και αναρχßα, αν
δεν ττθασευθεß απü Ýναν τσχυρü κυθερνητη.
thßÜον Μαλιγκοιfiηò
Θουκυδßδηò, Ολüρου Αθηναßοò, ο θεμελτωτηò ιηò Ιστορßαò, Ýγραψε την περßφημη
Ιστορßα του Πελοποwηστακοý ΠολÝμου. «ΚατÝγραψα üλα τα γεγονüτα -μαò
πληροφορεß- κατÜ την σειρÜν που ÝλαΒαν χþòη καΘ' Ýκαστον θÝροò και
χειμþνα μÝχριò üτου οι Λακεδαιμüνιο1 κα1 ο1 σýμμαχοß των κατÝλυσαν την
ΑOηναlκýν Ηγεμονßαν και κατελαβαν τα τον ΠειραιÜ». Και
Μακòη ºεßχη και
αλλοý προοθÝτετ: ß<Ο αποκλεισμüò
μιfrτßfrοιη
του απü την ιστορßαν μου, ßσωò
να την κατασιÞση ολιγþτεlην τερπνýν. Θα μου εßναι, üμωò, αρκετüν εÜν ιο
Ýργον μου κρßνουν ωφÝλιμον üσοι 8ελησουν να Ýχουν ακριΒη αντßληψπ των
γεγ ονüτων,.. » (μειÜφρ. Ελευθερßου ΒεντΖÝλου),
Ο Θουκυδßδηò εκλÝχθηκε ιο 424 π.Χ. σιραιηγüò Kar yra ιον πρüσθετο λüγο üιτ
Þταν τδτοκτÞιηò κτημÜιων kar μειαλλεßων χρυσου σιη ΘρÜκη, διετÜχθη να
προστατÝψετ απü ιο συαριταττχü στραιü του Βρασßδα αυτÝò ττò σημανττκüιατεò
αθηναßκÝò κιßσετò ιου Β. Aryaiou: ΘρÜκηò, Χαλκτδτκηò, ΘÜοου... üπου kar üλλοτ
Aθnvaior εßχαν περτουσßεò.
Οταν ο ΣπαρττÜτηò ΒαστλτÜò kar σφαιηγüò Βρασßδαò χιýπησε ατφντδτασιτκÜ ιη
σπουδαßα αθηναßκÞ auorxia τηò Αμφßποληò, στην περτοχß των εκβολþν ιου
Σιρυμüνα, ο Θουκυδßδηò, που Βρτσκüιαν σιη ΘÜσο με 7 ιρτηρετò, ετδοποτÞθηκε
να σπεýσετ επττüπου. Εφιαοε üμωò αργÜ (;). Η Αμφßπολτò εßχε παραδοθεß στον
Βρασßδα. Γτ' αυτÞ την «ολτγωρßα» (;) η αθηναΙκÞ εκκλησßα ιου επÝβαλε ποτνÞ
εξορßαò [20 ειþν] (J. De Romilly, ΠÜπυροò. Α. Lesky, «Ιστορßα...», σ. 633).
φÜφει ο ßδτοò: «ΕπÝΖησα ωυ πολÝμου, καταβÜλλων πÜσαν προσπÜOειαν üπωò
εξακριΒþνω την αλÞOειαν περß τοýτου, Μου συνÝβη να μεßνω εξüριστοò Ýξω
mò πατρßδοò επß εßκοσι Ýτη μεý την υπü την αρχηγßαν μου εκστρατεßαν προò
σωτηρßαν τηò Αμφιπüλεωò κα1 γνωρßΖω τα πòηγματα εξ αμφοτÝlχον των
μερþν, ιδßωò δε εκ των Πελοποννησßων. Ενεκα mò εξορßαò μου, κατþlfrωσα
να παραι<ολοιfrÞσω ησýχωò και ανυληφθþ κολλßτερον την πορεßαν των
γεγονüτων... του πολÝμου» (5,26, μετÜφρ. Ελ. ΒεντΖÝλου).
Η πιο πτθανÞ Üποψη εßνατ üιτ Ýμετνε στο κιßμα ιου, τηò Σκαπτηò Υληò, στη
στερτÜ απÝνανιτ οιη ΘÜσο, üπου κατÝγραφε την τσιορßα ιου. «Προσπαθεß να δþσετ
σττò δτηγßσετò ιου τÝλετα βεβαιüιητα (το σαφÝò). Αυιß εξασφολßΖειατ
τκòτgοποτηιτκÜ με αυιοψßα ιων σýγχρονων γεγονüιων ß με ιη μαρτυρßα εκεßνων
που εßχαν πÜρετ μÝροò or iδror σε αυιÜ (...) Σιüχοò ιου εivar η πεισιτκÞ απüδετξη
(τεκμýριον)» (Albin Lesky, «Ιστορßα τηò Αρχαßαò Ελληνκηò Λογοτεχνßαò»,
Εκδ. Κυρτακßδηò, Θεσσαλονßκη 1θΒ3, σ. 637).
Εκ8Ýτετ, περτγρÜφετ. ΕργÜΖειατ ωò,.. ταιρüò. Σιην περτγραφη του φοΒερου
λοτμοý, üπου περιγρÜφει σημεßα και συμπτþματα, παραθÝτει μτα αξτομνημüνευτη
φρÜση. «Θα εκθÝσω την πραγματlκη πορεßα τηò νüσου και θα περιγlηψω τα
συμπτþματÜ τηò, η ακρýηò παρατηρησιò των οποßων θα επιτρÝψη
ασφαλÝστερον ειò τον καθÝνα, που Þθελε να τα σπουδÜση επιμελþò να κÜμη
την διÜγνωσßν τηò, εÜν ποτÝ Þθελε και πÜλιν ενσκýψει» (2,48, μειÜφρ. Ελ
ΒεντΖÝλου).
Με τον iδro φüπο, με την ßδτα ψυχρη ανττκετμεντκüιητα περτγρÜφετ ιην
«παθολογßα» ιου πολÝμου. ΣπÜντα εκφρÜΖετ ιην προσωπτκß του γνþμη. Οταν
μιλÜ, λ.χ., yra τη φοθερη παραμüρφωση τηò κοτνωντκηò Ζωßò του ανθρþπου απü
ιον πüλεμο (3,82).

Νßχοò ΒαfrιÜμπασηò

|T
Επι:κοπΗΣΗ 30 ΧΡοΝοΝ
,η
Ε
0Ι σημονπκüτεροι μελετητÝò του θουκυδßδη και του Ýργου του: Romilly (2), Meiggs (3), Schýιιer (4), Kagan (5),
Gonnor (6), Rawlings (7}, Pouncey (8) και Αγγελοò ΒλÜχοò (9)
Thucydides οη the Growth of Athenian Power
(Ο Θουκυδßδηòγπ ιην ανÜπτυξη mò αOηναΙκýò
δýναμηò, Dublin, 1θS3).
Το Βγßκε με μεγÜλη καθυστÝρηση ο πÝ-
19Β1
μπιοò Kar ιελευταßοò τüμοò του γτγÜνιτου συλλογι-
κου Ýργου ιων fΚομ - Αντρεοιη - Ντüθερ (Gomme
-Andrevles - Dover), Α Historical Commentary
οη Thucydides (Η,C.º. -Εναò τστορικüò υπομνη-
ματισμüò στον Θουκυδßδη) με επτμÝλετα ιου Ανιο-
vr Ανιρεουò (Antony Andreιves), που καλýπιετ το
Βο θτβλßο. Ο προηγοýμενοò, ο τÝιαρτοò τüμοò, με ε-
Ο Ντε Σεντ ΚρουÜ υποστηρßζΕι τοf,μηβü
üτι ο Θουκυδßδηò ποτÝ δεν κοτüRοΒε
πf,þρωò το πΡαγμοτικü αßτßο του ποßΙÝμου
Β
πτμÝλετα ιου σερ ΚÝνεθ ΤΖ. ΝτοΒερ (Sir Keneth J.
Dover), θγηκε το 1θ70 κατ καλυπτετ απü ιο ν κεφ.
24 μÝχρι ιο νΙΙ βιβλßο, ενþ or τρετò πρþτοτ ιüμοτ,
με υλτκü kar επτμÝλετα μüνον του Α. Γ. ΓΚομ (Α.
W, Gomme), εßχαν αρχßοετ να Βγαßνουν απü το
1θ45. Ολα στην Οξφορδη.
Η Brpτzivra ΧÜντερ (Virginia Hunter), μßα α-
πü ττò δυνατüτερεò <ιχωρßΖουσεò» τηò εποχßò μαò
σιο λεγüμενο «δουκυδτδτκü πρüΒλημα», μαò εßχε
ετδοποτÞοετ, δÝκα χρüντα πρτν, yra ιτò ετκονοκλα-
οττκÝò τηò προθÝσειò. Με το Thucydides the
ArtfuL Reporter (Θουκυδßδηò, ο Ýντεχνοò «αντα-
ποκριτηò», Toronto, 1973) Ýδειξε δυναμτκÜ üττ
κÜιτ εντελþò προσωπτκü εßχε να πετ yra τον Θου-
κυδßδη kar üττ ηξερε πþò να το κÜνετ. Σε μτα kpr-
ττκß μου ιου 1975 (ΠλÜτων,27) εßχα αναγνωρßσετ
ιη δταλεκιτκη τηò δυναμη και την πετσιτκß, σια
επιμÝρουò προΒλημαια, επτχετρημαιολογßα ιηò,
αλλα. γlα _\üγουò που εκεß εßχα εξηγησει και που
δεν μηορþ να επαναλÜβω εδþ, ιελτκÜ κερδßΖετ
ιΙιΙ ΓΙ Ε ß Ι: ß-1l,) ι)ι),.\ß
στα σημεßα, αλ,\Ü χÜνετ οιο ιελτκü αποιÝλεσμα,
γιατß ο Θουκυδτδηò ηιαν μεγÜλοò ιεχνßτηò, üχτ ü-
Ε ß.- ΕξΓΟß\ι Γιοßι,
μιýò στη,«ανταπüκρτση» λüγων και εργων, αλλÜ
οιπΙ τστορτοΥραφßα. ΑνÜμεσα σιο 1973 Kar ιο 19Β2, Γ: tΙ,η l'lß ßlΙßι''ß,\ι\,\ß-Ι ΙßΙΙ
οπüιε 0γηκε ιο δευιερο βιβλßο τηò, που καιÜ το η-
μτσυ αναφÝρειαι οιον Θουκυδßδη (Past and 'Γ
Π ι- ι- Fßß ßΙ,\ Ο : |ο1 ι\ ι\ .\ ß ß-ß.ßι
Process ßη Herodotus and Thucydides: Παρελ- τΙ ι: ,.\ιý§lιιι,--1,Ι ß ß
0ον και διαδικασßα στον Ηρüδοτο και τον Θου-
κυδjδη) η καθηγητρτα ΧÜνιερ, σιηρτΖüμενη σιο ε-
ι\ ι Δ.ι- ι- !- ιι [ι ι: ,\ß,; ß,ßßιß' .

δÜφτο ν. 26 Ι-2, το γνωσιü ωò «Δεýιεροò πρüλο- iιιιιiti Α ιj Γ \L!, :;Ι

Υοò», υΠοσιηρτΖετ ΥενναΙα ιΙò ΧωρτοιΙΚεò ιηò αΠο-
Ζ\Γ|,!:ιß ß '..\. .
:, Ι
7, .'..
ψειò μ' Ýνα Üρθρο οιο περτοδτκü Historia 26
(1977) μθ ιßιλο «The Oomposition of Thucy-
dides' history: α new ans\.ηr'er to the problem»
Ý\Γι.ßιßι },ι- tr
(Η ουνθεση ιηò Ιστορßαò του Θουκυδßδη: μτα νÝα
απÜνιηοη σιο πρüθλημα).
Ο ανιßποδαò οιüχου kar μεθüδου τηò ΧÜντερ εß- Γ:
var το ιρßιο Ýργο ιου Ντüναλντ Κßγκαν (Donald ι,
Kagan), ºhe Peace of Njcjas and the Sicilian ι;-
Expedition (Η εφηνη rou Nrxra κα η Σικελπη
ιξ
εκστρατεßα, l9Β1), ο οποßοò Ýιοι ολοκληρþνετ την
ιΞ
ιL ι.
ιειρÜιομη δτκη του ανÜλυση ιου Πελοποννησια-
κου ΠολÝμου μειÜ το ?ile Outbreak of the
ι ò
ι
Peloponnesian War (Η εκρηξη του Πελοποννη-
σιακοý Πολεμου, 1θ6θ) και The Archidamian Πι\Γ ι- }ΙΙß
War (Ο Αρχιδαμειοò Πüλεμοò, L9º4), kar γρÜφετ,
üπωò οια προηγουμενα Ýργα ιου, παραδοστακη, ε- Γτ
πlπεδη τοιορßα ιου Πελοποννηοιακου ΠολÝμου με Γπ \\
SÜση κυρßωò ιον Θουκυδßδη και ιιò Üλλεò πηγεò, ητ)ΡιÞΤ\Βρ\Ιετ
τστορßα πολτιικοοιραιτωιτκÞ kar διπλωματτκη. ß : i"º ß- ι-ι- ιß

ò δουμε τþρα τα Ýργα δυο αμτγþò οτρου-

_ Δ Γι ι- ιº t|
κιουραλτσιþν: ιο Ýργο ιου ΠÝτερ Ρ. ΠÜ-
ουνο1 (Peter R. Pouncey), ºhe
Ιι ,ηtrz\li-lιτΙ μιιι Ε
Necessrtjes of War: Α Sfudy of 1
,Ι, ,l2.
ΤμÞματα
ºhucydides' Pessimjsm (Οι αναγκαιü- ια βαοτκÜ του σιοτχεßα, ιιμη, φüΒοò και ουμφÝρον, εγχüροκτων
ιητ,εò του πολεμου: Ερευνα τηò απαισιοδοξßαò εßναι παρορμηιικÜ, επιγροφþν
του Θουκυδßδη, Columbia υηßν. Press, 1θΒ0), Το Βιβλßο του Ρüλινγκò εßνατ ακομη πιο ((καια- πüλεων τηò
κα1 του Χ.Ρ. Ρüλτνγιòò Γ' (H.R. Ra,,vlings ΙΙΙ), σκευασιικü» kar αυτü ασφαλþò ασκεß κατ θα α- ΑθηναßκÞò
The Strucrure ofThucydides'History (Η δομη οκησει κÜποτα επτρροη, τδταßιερα σιουò κυκλουò ΣυμμΟΧßαò ΚαΙ
τηò Ιστορßαò του Θουκυδßδη, Princeton, 1θΒ1).
Ο μεν πρþιοò οκοτιευετ, kar κατÜ ιη γνþμη με-
ρτκþν ομοιÝχνων (üχτ και τη διkn μου) ιο καια-
φÝρνετ, να δτορθþσετ ιτò θÝοετò ιηò Νιε Ρομτγß kar
του ΤΖ.Μ. Σταüλ (G.M. Stahl), για ιη φυση Kar
την ατιßα ιηò απατοτοδοξßαò ιου Θουκυδßδη, που ιου Ρολινγκò εßνατ αμτγþò χωρτσττκü. )
αυτüò kar μαΖß ιου μερτκοß Üλλοτ ττò θρßσκουν υ-
περαπλουστευμÝνεò. Ο ΠÜουνστ αναΖηιÜετ ιο δικü ΠÜουγ ι: «Η αρχιτ€κτονικÞ Ýγναιο τηò ΙστOρßαò
ιου κλετδß, που ιο ονομÜΖετ «δτανοηττκη υποδομη»
ιου Θουκυδßδη. Αυτü ιον οδηγεß στη δταπßσιωοη
¼§Lι &ιjKU ßδm kat §º ξ€ηßΚÜ ε Üγηση
οτι η «αρχιτεκτονικη Ýννοια ιηò Iστορjαòιου Θου- Üftων α γßνοντ§§ €ßνΘι π §ν ρþπινιº ¿»
κυδιδη kar η ιελτκη εξηγηση üλων üσα γßνοντατ
ετ\,αι η ανθρþπτνη φýοη»: ο χαρακτηραò μαò. που
ΕπιτκοπΗΣΗ 30 ΧροΝοΝ
.,"l-.ß 'ΙΗ[
,l3.
0 μεγüλοò
ιοτορικüò τþρα ιο βτΒλßο ιου Γ.Ρ. Κüνορ (W.R.
τηò Kar
κλασικÞò Oonnor), Thucydides (Princeton, 1θΒ4). Μαò εß-
ορχαιüτητοò σε χε προßδεÜσετ yra τη δτετσδυιτκüιηια Kar ιην πρω-
ψηφιδωτü ιοιυπßα ιηò σκÝψηò του σια δýο προηγουμενα Ýρ-
(Μουσεßο γα του, Theopompus and Fifth-Century Athens
Περγüμου) (ο Θεüπομποò l<ar χ ΑθÞνα του πÝμπιου αιþνα,
Cambridge, Mass., 196Β) kar New Politicians of
Fifth Century Athens (ΝÝοτ πo,1rrrkoi τηò Αθý-
ναò ι,ου πÝμπτου αιþνα, Princeton, 1971), αλλÜ
δεν 8α μποροýσε να προθλÝψετ κανεßò τη przo-
σπασττκüιηια kar ιολμηρüτηια του νÝου βτβλßου.
Ο κενιρτκüò πυρηναò τηò ατρεττκηò προσÝγγτ-
οηò του Θουκυδßδη απü τον καθηγητß Κüνορ εivar
η σκÝψη-κλετδß üττ ο Αλτμουστοò δταμορφþνετατ
kar εξελßσσεται σιη δτÜρκεια ιηò συγγραφηò του
Πελοποννηστακου ΠολÝμου kar προσδοκÜ απü ιον
αναγνþστη του να ιο δεχτεß αυιü και να κÜνετ κατ
αυιüò ιο ßδτο. Πτο αναλυιτκÜ: το ενδταφÝρον μαò,
καιÜ τον Κüνορ, πρÝπετ να εσιταστεß σιο ρüλο που
υαßΖετ ο αναγνþστηò, σιο να δοθεß νüημα στο κεß-
μενο ιου Θουκυδßδη. Οιτ ο τσιορτκüò χρηστμοποß-
ησε ιην ανττκετμενικüτητα üχτ τüσο ωò μτα σταOε-
ρß αρχß ορθηò παρουσßασηò ιου υλτκου ιου üσο ωò
μcσον επικοτνωνßαò με τουò αναγνþσιεò ιου, ιουò
οποßουò ανεπαßσθηια « εμπλÝκει» σιην παθολογßα
ιου υολÝμου r<ar ιηò τσιορßαò. Kar καθþò ια θÝμα-
ια και οι τδÝεò του Θουκυδßδη επτοιρÝφουν kar α-
ναπιýσσονιατ, or αρχτκÝò ανττδρÜσετò του αναγνþ-
Η eiΠnvιkÞ BιBf,ιoypaφio γιο τον Θουκυδßδπ
εßναι οξιοσημGßωτη π€Ρισσüτ€Ρο ποιοτικÜ
ποΡü ποσοτικü. üπωò Ýδειξε η κριτιι(Þ
10
σιη δοκτμÜΖονται κα1 μεταΒÜλλοντατ σιαδτακÜ,
μÝχρτ υου να αχθεß και να συμΒÜλετ ο ßδτοò σε μτα
Βαθýιερη κατανüηση ιου πολÝμου Kar τηò τστορßαò.
Αξτο Ýργο.'
υο λüγτα ιþρα yra την ελληντκÞ προσφο-
ρÜ σιη δτεδνÞ ΒτΒλτογραφßα yra ιον Θου-
κυδßδη. Θα περτορτσιþ εδþ να αναφÝριο,
χωρßò αξιολüγηση. μüνο üσα σχεττκþò
πρüοφαια Ýργα, φτλολογικÜ, τσιορτκÜ τ- ß
στορτκοφτλολογτκÜ, γρÜφτηκαν απü Ελληνεò ε-
ρευνητÝò yra τον Θουκυδßδη σε μßα απü ιτò πτο
δταδεδομÝνεò ξÝνεò γλþσσεò: εκτüò απü ιον καθη-
γηιß ΤΖον Ρεξαιν, που εßνατ Ελληναò τηò δτασπο-
ρÜò, μονογραφßεò yra (η kar yra) τον Θουκυδßδη
και/Þ τον Πελοποwησταχü Πüλεμο Ýχουν γρÜψετ
οι εξßò ερευνητÝò: 1) ο ΕιÞγγελοò Σοýληò
(Xenophon and Thucydides. Α study οη the
historica] methods of Xenophon ßη Hel]enica
with specia] reference to the influence of
Thucydides - Ξενοφþν και Θουκυδßδηò. ΙυΙελεm
τ.ων 7στορlκþν μεθüδων του Εενοφþντα σLα
ΕλληνπÜ με ειδικý αναφοòη στην επßδραση του
Θουκυδßδη, Athens, L9º2), 2) ο Αγγελοò Σ. ΒλÜ-
χοò (ParfralitÝs chez Thucydide - μετÜφραση ιηò
Arnraò Μωlηßτου αυü ιο ελληντκü Μεροληψßεò
στον Θουκυδßδη, ΑδÞνα, 1974), 3) η Ναwþ Μα-
ρτνÜτου (ºhucydides and Religion - Θουκυδß-
δηò kar Θρησκεßα, Künigstein, 19Β1), 4) ο Αντþ-
νηò ΡεγκÜκοò (Form und \Mandel des
Machtdenkens bei Thukydides - Μορφß kar
στροφη ιηò σκÝψηò του Θουκυδßδη yra τη δυναμη,
Hermes Einze]schriften 4Β, Stuttgart, 19Β4). kar
ο γρÜφων ιο παρüν (Captives and Hostages ßη
the Peloponnesian War - ΑιχμÜλωτοι, και Ομη-
ρο1 στον Πελοποννησιακü Πüλεμο, Athens,
197Β, Amsterdam, 19Β2'κατ ΑδÞνα, 1996α, 2002')
και «Refugees and Fugitives ßη the
Peloponnesian War» («ΦυγÜδεò kar πρüσφυγεò
σιον Πελοποννηστακü Πüλεμο», ΕΕΦΣΠΑ Β'2º,
1θΒ0, 247-2θ6). Η ελληνυη συμμετοχß εßνατ αξτο-
σημεßωτη περτσοüιερο υοτοττκÜ παρÜ ποσοττκÜ, ü-
πωò Ýδετξε η (δτεθνηò κυρßωò) κρτττκß.
ΣΗΜΕΙΟΣΕΙΣ
L- The Athenian Empire (Η ΑθηνοΙκý Αυτοκροτορßο),
oxford, lθ72.
2. Το Βýλßο ιηò Ζακλßν νιε Ρομιγß επττÝλουò εκδüΒηκε
στα ελληντκÜ με καθυσιÝρηση Üνω του μιοοý αιþνα, σε
μετÜφραοη ιηò Λυντταò ΣτεφÜνου, Ο Θουκυδßδηò και ο
Αθηναßκüò ιμπεμαλτμüò, Εκδüοετò «ΠαπαδÞμα», ΑθÞνα,
2ωτ.
3. Το πτο αξιüλογοβýλßο Ýκτοτε φαßνειατ üτι εßνατ του Σ.
ΧορνμπλÜουερ (S. Hornblovver), Θουκυýßδηò. Ο ιστορικüò
και ιο Ýργο roq Εκδüσετò «ΤυποιθÞτω», Αθηνα, 2003,
μετÜφραση: ΑλεξÜνδρα Μανýτη, πρüλογοò- επτμÝλετα:
ΑνδρÝαò ΜαρκαντωνÜιοò Ι
Περ. 46Ο π.Χ.
ΓενντÝτατ ο Θουκυδßδηò οιον
Αλιμο τηò Ατττκηò απο
οτκογÝνεια θρακτκηò καταγωγηò,
Το συγγραφικü Ýργο ιου
αποιελεß μοναδτκη πηγη τηò
τοτορßαò ιου Πελοποννησιακου
ΠολÝμου
457
ΚτßΖοντατ τα ΜακρÜ Τεßχη, που
ενþνουν την Αδηνα με ιον
ΠετρατÜ kar ιο ΦÜληρο
447-438
ΚαιασκευÜΖεται ο Παρθενþναò
οιο ΒρÜχο ιηò Ακρüποληò τηò
Αθηναò
446
Ο Ηροδοιοò Ýρχειατ οτην
Η Euβora kar τα ΜÝγαρα
αποσιαιουν απο την ΑδηναΙκη
Συμμαχßα
44ß.439
Αποστατεß η ΣÜμοò, αλλα θα
ηιιηδεß σιον πüλεμο ενανιιον ιων
Αθηναßων
43ß
ΑρχßΖετ ο Πελοποwηστακοò
Πüλεμοò. Or Λακεδατμüντοτ και
συμμαχοτ ιουò ειοΒÜλλουν σιην
Αιιτκη
43ο
Λοιμοò οιην Αδηνα. ΓεννιÝται ο
Ξενοφþν
429
ΘÜναιοò του Περτκλη. Or
Aθnvaior κυριευουν την
Ποιßδατο, αλλÜ οι ΣηαριτÜιεò
πολτορκουν ττò ΠλαιατÝò
428
Kar νÝα ετοβολÞ ιων
Πελοηοννησßων σ ιην ΑτττκÞ
426
Ο ΚλÝων κατ η φτλοπüλεμη
μερßδα αναλαμθÜνουν ια ηνßα τηò
Αθηναò
425
ΜÝιρα του ΚλÝωνα αποσκοποýν
οιη συΥΚεντρωοη Χρημαιων οιο
δημüσιο ταμεßο yra τουò σκοπουò
ιου πολÝμου. Επετσüδτο τηò
Σφακτηρßαò
424
Ο Θουκυδßδηò εκλÝγετατ
οφαιηγüò στην ΑθÞνα kar
αιοσ ι Ý_\_\ε ιατ να υπεραοπτσ
ιην Αμφßπολη εναντßον ιων ΣπÜρτη
Σπαρτταιþν του Βρασßδα. ΗιιÜιατ, 412
καταδτκÜΖειαι σε 8Üναιο kar Or ΣπαριτÜιεò συνÜπιουν
αναγκÜΖεται να οδηγηθεß οε συμφωνßα με τουò ΠÝρσεò σιη
αυιοεξορßα οιη ΘρÜκη Μßληιο
422 411
ΘÜναιοò ιου ΚλÝωνα σιην ΕπανÜσταση των Τεφακοσßων
Αμφßπολη καιαλυει το δημοκρατικü
421 πολßτευμα στην ΑθÞνα
Eιpnvn ιου Nrkia 4ßο
421.42ο Αποκαθßσταιατ η δημοκραιßα. Or
Οι Aθnvaior επτχετρουν Aδnvaior απορρßπτουν ιουò üρουò
ανττΠερτσΠασμο ΠροοεΥΥτΖονιαò των Σπαριταιþν για òτρηνευση
παραδοοτακουò ουμμÜχουò τηò 4ο7
ΣπÜριηò (Αργοò, ΘηΒα, ΕπτοτρÝφετ ο ΑλκτΒτÜδηò kar
Μανιßνετα, Ηλιδα) γßνετατ πÜλτ οιραιηγüò στην
42ο Αθηνα
Αθßνα. ΕκλÝγετατ σιραιηγüò ο 4ο6
ΑλκιΒτÜδηò Καιαοτροφη του αθηναßκου
4ß6 οιüλου σττò Αργτνοýσεò
Σφαγη ιων κατοßκων ιηò Μηλου 4ο4
απü τουò Αδηναßουò ΘÜναιοò ιου ΑλτκτβτÜδη,
4ß5 παρÜδοση ιων Αθηναßων kar
Επετσüδτο των Ερμοκοπτδþν, επτσιροφη ιου εξüρτσιου
Καιηγορεßτατ ο ΑλκτΒτÜδηò kar Θουκυδßδη σιην Αθηνα
οι φßλοι ιου. Ο πρþην στραιηγüò 399 π.Χ.
ιηò Αθηναò θα καιαφýγει οτη ΘÜναιοò ιου Θουκυδßδη
οτ
Ειδþλιο
Λακεδαιμüνιου
πολεμιστÞ
(αριστερý) και
(δεξιÜ) επιτýμβιο
ονÜγλυφο (τÝλη
5ου αιþνο π.Χ.)
Αθηναßου
πολεμιστÞ
(Μουυεßο ΤÝχνηò
.:τ, Worcesteι)
t
ιεß
11
 ΕπικeτΗπτικοτΗτΑ

\ :,'\
'Sι ò
ι
,/ ß,{.' Ιι
Ι ,,l ß \/
ι
( !ι
ι
\
!,,
ι,
ι)
Ι|5

\ / .ι,| ι

\, ι\
ι
ι {

] ,\/ t
,)
ι,
ß' \,.'\ Ι
]

ι"
ι

Ι'ßι
ι
ι
ß
ι \
t
ιΙ

ι
ι ß.ι ι. ι

ß, 1 ι ι
ι

ι ι
ι ß

I
Ι, ßß ß)
ß)
ιι
ι

|)
ι , Ιr'
Ι ι .ι

του ΔΗιν1 ΗτΡπ ΜτρκικτΩΝ,{τι)\

φιλü\ογου-ιστορικοý. \.º Α. (,\ονι5ßο)

το προοτμτοιηò Ιστορßαò ο Θουκýßδηò ατιτολογετ ιω,,
ετιιλογη του να εξτοιορησετ τον Πελοποννησιακü
Πüλεμο, λÝγονταò üιτ γρηγορα διÝΒλεψε πωò ο πü-
λεμοò αυτüò θα ηιαν ο rιro «αξτüλογοò» απü üλουò
τουò προγενεοτερουò kar, επß πλÝον, üτι «χ[γ,ησιò
)ιü"ρ τιýτη üÞ μεγßστη τοΤò"Ελλησιν Ý),ßυετò, ι.αß ριÝρει
τιγß τιýτ, βσ.9βÜρων, þò δ! εhεΤν χαß Ýπß πλεΤιττογ
òßι,θQòýπων». Γτα ιον τοτορτκü απü ιον Αλτμο ο πü-
λεμοò ηιαν «κßνηοη», δηλαδη αναταραχη και ανα-
στÜιωση, μτα Biarn δυναμη αλλαγηò, η οποßα, εν
προκετμÝνω, επηρÝασε δραμαιτκÜ ιη ΖωÞ τý]ν πε-
ρτοσüιερων ανθρþπιrιν ιου ιüιε γνωσιοý οιουò
Ελληνεò κüσμου. ΜÜλισια ο Θουκυδßδηò επιση-
μαßνετ üιτ lr πολεμτκη ατμüοφατρα δεν εξÝλτπε πο-
ιÝ εντελþò απü ττò ελληντκÝò κοτνωνßεò του καιρου
του, φροντßΖετ να δτασαφηνßσετ üττ or δεκαετßεò που
L2
προηγηθηκαν ιηò Ýκρηξηò ιου Πελοποννηστακου
ΠολÝμου ηταν κÜθε Ü_\_\ο παρÜ ειρηντκÝò, αφοý
«.,.απü τα Μηδτκα ι,,ßò οημερα και χωρßò δτακοπÝò,
πüτε κανονιαò οποι,δÝò. πüτε πολεμþνταò εßτε με-
ταξυ ιουò εßτε με ιουò συμμÜχουò τουò που αποσια-
τοýσαγ προετοßμασατ, καλÜ τη οιραττωττκη τουò δυ-
ναμη Kar απÝκτηοα\, μεγαλη πεßρα με τουò κινδυ-
νουò ιου πολÝμου» (Θουκ. 1.1Β: μτφρ. Α. Σ. ΒλÜ-
χοò). Η ανελλτπηò παρουσßα του πολÝμου ωò δομτ-
κου στοτχεßου οτο τσιορτκü γßγνεοθαι τηò Ελλαδαò
ιων πüλεων-κρατο,ιν εßγαι επομÝνωò μτα πραγμαιτ-
κüτητα ανττληπτÞ απü ιον τοιορτκü και καθßοτατατ
απü νωρßò Ýναò απü ιουò κυρτουò μοχλουò τηò προ-
θληματτκηò ιου. Ο ßδιοò ο Θουκυδßδηò υπßρξε
στραιτþτηò, εßχε συμμειÜσχετ σε πολεμικÝò επιχετ-
ρησετò ι<ar γνþριΖε καλÜ την αλλοιρτωιτκη επß-
 1. 0 θουκυδßδηò
επιμÝνει οτιò
μετοβολÝò που
επιφÝρει ο

ιι, πüλεμοò στο

πολιτικü και

-J ,ι- κοινωνικü
περιβÜλλον.
ΣκηνÞ
αποχωρισμοý
πολεμιστÞ απü τη
γυναßκα του.
Παρüστοση σε
ερυθρüμορφο
κροτÞρο του 5ου
αιþνο π,Χ.
(Αρχαιολογικü
Μουσεßο
Μονüχου),
<,α*ξ-
2. ΕγχÜρακτη
πλÜκο (458 π.Χ.)
\, με αθηναßκü
διüταγμα γιο τιò
ομφικπονßεò
(Επιγραφικü
Μουσεßο, ΑθÞνα).
3, ΠολεμικÞ
ι σκηνÞ απü
ß επιτýμβιο
ανÜγλυφο του 5ου
οιþνο π.Χ.
Διατυπþυετοι η
üποψη üß Þταν
επßσημο μνημεßο
τηò οθηναßrκÞò
πολιτεßαò για τOυò
πρþτουò νεκροýò
του πολÝμου (Βßλο
Αλμπανι, Ρþμη)

δραση που ασκουοαν ια δετνÜ ιου πολÝμου στlò ψυ-
χÝò των ανθρþπων, αλλÜ kar σττò δομÝò των κοινω-
ντþν. Καθþò ο ßδτοò δτÝθειε οξυ Ýνοττκιο Kar την
τκανüιηια να παρατηρεß με ιρüπο δτετσδυιτκü τα
φατνüμενα Kar ιτò μειαθολÝò που συνÝβατναν στο
πολτιτκü κατ κοτνωντκü περτθÜλλον kar Ýχονιαò α-
φομοτþοετ δημιουργικÜ ιτò πνευμαιτκÝò καιακτß-
σετò τηò οοφτοττκηò κßνηοηò, Þταν σε θÝση να πα-
ρακολουθηοετ ττò φοSερÝò αλυστδωτÝò επτπιþσετò
ιου πολÝμου σε Üιομα kar σýνολα και να ττò περτ-
γρÜψετ με τρüπο εναργη kar αυοκαλυττττκü. ΑξßΖετ
να παρατεθεß Ýνα απüσπασμα απü τιò περßφημεò
γεντκÝò παρατηρßσετò που κÜνετ ο Θουκυδßδηò για
τον πüλεμο σιο Βτβλßο Γ: «Σε κατρü ετρßνηò kar ü-
ται, ευημερεß ο κüσμοò kar οτ πολτιεßεò, οι Üνθρω-
πor εßνατ ηρεμοτ, γτατß δεν ιουò υτÝΖουν ανÜγκεò
φοθερεò. ΑλλÜ üιαν Ýλθει ο πüλεμοò, που φÝρνετ
στουò ανθρþπουò την καθημερτνη σιÝρηοη, γßνετατ
δÜσκαλοò ιηò Βßαò kar ερεθßΖετ τα πνεýματα ιου
πληθουò συμφωνα με ττò καιασιÜοετò που δημτ-
ουργεß, Ο εμφýλιοò πολεμοò λοτυüν μεταδü8ηκε α-
πü πολτιεßα σε πολττεßα. Kr üσεò πολτιεßεò Ýμετναν
ιελευιαßεò, Ýχονιαò μÜθετ ιτ εßχε yivεr αλλοý, προ-
σπαθουσαν να υπερΒÜλλουν οε επτνοηττκüιηια, σε
ýπουλα μÝσα kar σε ανÞκουσιεò εκδτκßσετò... Ειοτ
or εμφýλτοτ οπαραγμοß Ýγτναν ατιßα να απλωθεß σε
üλο ιον ελληντκü κüσμο κÜθε μορφη κακßαò κατ το
ßθοò, που εßνατ κýρτο γνωρτομα ιηò ευγεντκηò ψυ-
χηò, καιÜ,ντησε να εßνατ καιαγÝλασιο kar εξαφανß-
σιηκε» (Θουκ.3, Β2: μιφρ. Α. Σ. ΒλÜχοò).
Η θÝση üττ ο τιüλεμοò εξαγρτωνει, δτδÜσκετ ιη
θßα και παρÜγετ πολτιτκü χÜοò, αναιρÝπονιαò ττò )
13
ΑιττοροποΣ Κ,ηι ΠοΖιειιΖιοτ
4. 0 θουκυδßδηò συνÝγραψε την Ιοτορßο του ωò ωφÝλιμη προσφορü και κτÞμο
εσοεß του ανOρþπου κοι το πÝτυχε. ΤμÞμο του Πüπυρου του 0ξýρρυγχου
(ΠονεπιστÞμιο τηò Πενσιλβονßαò)
Θουκυδßδπò: «Cγροψα την Ιστορßο μου,
γιο νο μεßνει αιþνιο κτþμο των ονδΡþπων
κοι üχι γιο Ýνο πρüσκοιρο οκροοτηριο»
L4
παραδεδεγμÝνεò αξßεò kar αρχÝò που στηρßΖουν το
οτκοδüμημα μταò οργανωμÝνηò κοτνωνßαò, επανÝρ
χετατ σε υολλÜ σημεßα ιηò εξτσιüρησηò ιου Θοιτ
κυδßδη kar φαßνειατ να υπηρειεß Ýναν ευρυτερο
σκοπü που μπορεß να συνδεθεß με ιη γνωστη δη-
λωση ιου ισιορτκοý yra το χαρακτηρα kar ιον προ-
ορισμü του Ýργου ιου: «ΑλλÜ θα εßματ ικανοποlη-
μÝνοò αν το Ýργο μου κρτ8εß ωφÝλτμο απü üσουò θε-
λησουν να Ýχουν α:φýη γνþση ιων γεγονüιων που
συνÝβησαν και εκεßνων που θα συμθοýν στο μÝλ-
λον, ια οποßα, απü την πλευρÜ ιηò ανθρþπτνηò φý
σηò, θα εßνατ üμοια ß παραπλßστα. Εγραψα την
Ιστορßα μου, yra να μεßνετ arþvro κιßμα ιων αν-
θρþυων kar üχτ σαν Ýργο επßκαιρου δταγωνισμου
yra Ýνα πρüσκατρο ακροαιηρτο» (Θουκ. Ι,22, 4:
μτφρ. Α. Σ. ΒλÜχοò). Εφ'üσον, καιÜ τον τστορτκü,
σκοπüò του Ýργου του δεν Þιαν να χρηοτμεýσετ α- |
πλÜ ωò μÝσο συγκßνησηò η δταιßρησηò τηò τσιορι-
κηò μνημηò αλλÜ, υολý υερτσσüιερο, να υπηρετß-
σεr ωò εγχετρßδτο πολτιτκηò συμπερτφορÜò yra ιτò
μελλουμενεò γεντÝò, γßνειατ ανττληπτü πωò ο Θοτ>
κυδßδηò Ýθλεπε μια ευαναληπιικüιηια στα γεγο-
νüια, υπü την Ýwοια οττ πqιüμοτεò τσιορτκÝò συν-
0ηκεò kar περτσιÜσετò γενν¼υν ανÜλογεò αιομτκÝò
kar συλλογτκÝò συμπερτφορÝò.
ra ιη μελÝιη kar επýεΒαßωση αυτßò τηò κε-
ντρτκηò τδÝαò ιηò επανοληυιτκüτηταò, που
σημερα χρηστμοποτεßιατ απü ιιò σýγχρονεò
πολτιτκÝò επτστημεò ωò υπüΒαθρο στην
υροσπÜθετÜ ιουò να αναλýσουν και να συ-
σιημαιοποτησουν ττò ποικßλεò kar κÜθε Üλλο παρÜ
ομοτüμορφεò περτστÜσετò του τσιορτκοý τοπßου, ο
ορθολογτστηò Θουκυδßδηò χρεταΖüιαν, ιρüπον ττνÜ,
Ýνα πεδßο «επολη8ευσηò». το φατνüμενο ιου πολÝ-
μου, ωò δομτκü στοτχεßο του κüσμου σιον οποßο ε-
κεßνοò ÝΖησε, μποροýσε να λετιουργησετ ωò μÝσο
yra την παρουσßαση ιων κινηιßριων δυνÜμεων που
γεννοýν σταθερÝò καταστÜσετò Kar τιò αναπαρÜ-
Υουν.
Γτα ιον τσιορτκü τα χορακιηρτσιικÜ τηò σßθρþ-
υτνηò φýσηò εßνατ σταθεlý kar αναλλοßωτα σιο πÝ-
ρασμα ιου χρüνου kar, συνεπþò, or Üνθρωποτ οδη-
γοýντατ απü ια ßδτα πÜθη, ιτò ßδτεò αδυναμßεò kar
ιτò ßδτεò επτθυμßεò σε παρüμοτεò Kar, ωò εκ ιοýιου,
σε κÜυοτο θαθμü προθλÝψτμεò συμπερφορÝò. Αυ
ιÞ η ιδÝα των ενοποιημÝνων ανττδρÜσεων σε αντß-
στοτχο περτθÜλλον εκ μÝρουò συγκεκρτμÝνηò ομÜ-
δαò ανθρþπων επττρÝπετ σιον Θουκυδßδη να παρα-
τηρεß με μεθοδτκü ιρüπο σε πραγμαιτκÝò συνδßκεò
kar να οδηγεßτατ σε γεντκευμÝνα συμπερÜσμαια εν
εßδετ θεττκοý επτσιßμονα, γεγονüò που δτκατολογεß
ιη δÞλωσÞ του üιτ, καιÜ ιην ανθρþπτνη φýση, ü-
μοτα και παραπλÞστα γεγονüια θα συμθουν και σιο
μÝλλογ kar, ωò εκ ιοýτου, το Ýργο του μπορεß να

5, θροýσμα εγχÜροκτηò πλüκαò (439-438 π.Χ.)
με κεßμενο συμφωνßοò τηò ΑθÞνοò με τη ΣÜμο
μετÜ την κοταοτολÞ τηò αποστοσßαò των Σαμßων
(Επιγραφικü Μουσεßο, ΑθÞνο).
6. Η «οβογενοποßηση» 11,1γ ονθρþπυων αιιτιδρÜσεων
μÝσα οτον πüλεμο αποτελεß κεπρικÞ ποροτÞρηση στο
θουκυδßδαο Ýργο. ΠορÜοταση οπü ερυθρüμορφο ογγεßο
εivar Ýνα πολýττμο εργαλεßο ανÜλυσηò kar πρüΒλε-
υmò yra ττò επüμενεò γεντÝò. Την κεντρτκß αυτß
φτλοσοφßα υπηρειοýν ΒεΒαßωò kar or δημηγορßεò,
οτ οποßεò περýαμΒÜνουν τα «δÝοντα»(Θουκ. 1, 22,
1). δηλαδÞ ιουò 8αστκοýò Üξονεò των θÝσεων, επο-
μÝι,ωò r<ar ιηò αναμενüμθνηò επτχετρηματολογßαò
ιων εκÜστοιε εμπλεκομÝνων προσþπων ανÜλογα
με την Περτσταση.
Ο πüλεμοò σιιò υοτκßλεò μορφÝò του παραμÝνετ
yra τον Θουκυδßδη ιο βαστκü πεδßο δοκτμηò Kar ε-
πτθεθαßωσηò αυτοý του τρüπου προσÝγγτσηò των r-
σιορτκþν γεγονüτων, ο οποßοò δτακρßνειατ απü
σιοτχεßα δτδακττσμου αλλÜ kar προγνωστμüιηταò.
Γτατß üμωò ο πüλεμοò κατ üχτ κÜυοτα Üλλη ανθρþ-
πτνη δραστηρτüτηια; Φαßνειατ üττ, εκιüò του üττ ο
πüλεμοò Þιαν πανταχου παρþν kar, κατÜ συνÝπετα,
πολý οτκεßοò στον τστορτκü, προσφερüιαν επß πλÝ-
ον, επετδη οδηγεß ιουò ανθρþπουò σια Üκρα, δοκτ-
μÜΖονιαò üσο ιßυοιε Üλλο ττò αντοχÝò κατ ιιò ανιτ-
σιÜσετò ιουò Kar υποχρεþνοντÜò τουò να ξεδιπλþ-
οουν σε ελÜχτσιο χρüνο ιην αληθτνÞ τουò σιÜση α-
πÝνωτττ στη ΖωÞ και ια ανθρþπτνα, τüσο σε αιομτ- 7. 0 Αμερικονüò
κü üσο kar σε συλλογτκü επßπεδο. οτρατηγüò στο
Η ανÜλυση ιου Θουκυδßδη επτμüνετ χαρακιηρτ- ΒιεπÜμ, Γουßλημ
σιτκÜ στη σιÜση των ανθρþπων υπü θυρýτερο κα- Γουεστμüρλαντ. Η
θεοτþò πολÝμου και ιην καιαγρÜφετ σχολασιτκÜ σε επßκλησÞ του για
δτÜφορα επßπεδα: Απλοß πολßτεò με δτÜφορα kIrn- συγκÝντρωση
ιρα επτθυμοýν σφοδρÜ τον πüλεμο, Ýναò πολτιικüò περtσσüτερωυ
yra τουò δτκουò ιου λüγουò φοΒÜιατ kar αγωνßΖειατ δυνÜμεων
να ιον αποιρÝψετ, Ýναò Üλλοò yra ανιßθετουò λü- παρουσιüζει
γουò ιον ιρουαγανδßΖετ με θÝρμη, μερßδεò πολττþν οναλογßεò με αυτÞν
υυü το κρÜιοò του φαναττσμοý υροΒαßνουν σε κÜθε του Νικßο οτη
μορφηò θτατüτητεò kar κÜποιοτ στραιτþτεò ανιτ- ΣικελικÞ
δρουν με το δτκü ιουò τρüπο μÝσα σττò ßδτεò ιτò ο- εκßπροτεß0.
ΕξÜλλου
ρτακÝò σττγμεò μταò μαχηò.
Ολεò αυτÝò or σιÜσετò δεν παρατßθεwατ γραμμτ- κοι οι δýο δεν
οπÝφυγαν την Þττο
κÜ και επτφανειακÜ yra λüγουò απλßò καταγραφηò
kar μνßμηò, αλλÜ φÝρουν Ýνα λετιουργτκü φοριßο,
καθþò αποιελοýν μονιÝλα συμπερτφορÜò που υπη-
ρετοýν ιη θουκυδßδετα ανιßληψη περß γεντκευμÝ-
νων και επαναλαμΒανüμενων ανθρþπινων ανττ-
δρÜσεων. Πολυ νερü Ýιρεξε στο αυλÜκτ τηò τοιορßαò
αυü ιην εποχÞ του Θουκυδßδη kar δεν εßνατ δý-
σκολο στην πορεßα του τσιορτκοý ρου να εντοπßσετ
κανεßò σιοτχεßα που να ευýεβατþνουν, τηρουμÝνων
των αναλογτþg ττò αυüψετò αυτÝò του Αθηναßου r-
στορτΚου.
Σε γρÜμμα ιου 1Β63 ο ΑβμÜμ Δßνκολν αναφÝ-
ρειατ σε θiara γεγονüτα που συνÝβησαν μεσοýντοò
του αμερτκαντκου εμφυλßου πολÝμου στην πολτιεßα
του Μτσοýρτ -{ημετωτÝον üττ δεν υπÜρχετ Ýνδετξη
üιτ ο Λßνκολν ηταν γνþσιηò του Ýργου ιου Θουκυ-
δßδη [βλ. Φßνλεß (Finley) 1θΒ5, οελ. 1ΒΒ]. Η περl-
γραφÞ τηò εξαχρεßωσηò ιων ηθþν kar του κλοντ- )
Το ΙΒ63 ο Λßνκοßν, ονοφcΡüμ€νοò
σ€ Βιαιüτητ€ò του ομ€Ρικονικοý Εμφυf,ßου"
θυμßζει ονüηογ€ò ονοφοΡÝò του Θουκυδßδη
15
ΑιτοροποΣ Κ,ηι ΠοΖιειιΖιο:
8.Χωρßò, αÝ Αβραüμ
ε
Λßνκολν βισ
0μερικαν! πο ηOqιγ
την οποßα επιφÝρει. Φωτογραφßα του Αμερικανοý προÝδρου
με οξωμοτικοýò των Βορεßων οτο ΑνπετÜμ το 1862
σμου ιων αυτονüηιων αρχþν kar αξτþγ που πρÝυετ
να δτÝπουν ιτò ανθρþπτνεò κοτνωνßεò, θυμßΖετ ε-
νιυπωστακÜ ττò ανÜλογεò αναφορÝò ιου Θουκυδßδη
yra ια ιÜδη που υροκαλεß ο εμφýλτοò πüλεμοò οιο
Βýλßο Γ. Σε εντελþò δταφορειτκü ευßπεδο, η εκ-
στραιεßα και καταστροφη των Αθηναßων σιη Στκε-
λßα δημτουργεß συνετρμουò για ανÜλογεò εκστρα-
ιεßεò που πραγματοποßηοαν συγχρονεò υπερδυνÜ-
μετò, üπωò or ΗνωμÝνεò Πολτιεßεò kar η πρþην
ΣοθτειτκÞ Ενωοη σιο ΒτεινÜμ kar το ΑφγαντσιÜν
ανιßσιοιχα. ΜÜλτσια η ατυχηò τδÝα του αγωντþντοò
Nrkia να επτχετρησετ ιη μαιαßωοη τηò οτκελτκηò
επτχεßρησηò (Θουκ. 6, 19-25) με την απαßτηση yra
μεγαλýτερεò δαπÜνεò κατ ισχυρüτερεò δυνÜμετò α-
πü ττò αρχτκÜ δταιεθεßσεò παραπÝμπετ οιη οτÜση
Φ Θουκυδßδηq τοmοδετòß το φατÜμ€νο
του mοηÝμου μÝσα στCI ιτηαßσ!α ¸ηξ εξÝΠιξηò
των πCIηιτικοΦικονομικþν σιJστημÜτων
16
του δτοτκητÞ των αμερτκαντκþν δυνÜμεων σιο Βιει-
νÜμ στραιηγοý Γουßλταμ Γουεσψüρλαντ, ο οποß-
οò με ανÜλογα αττßμαια προò την κυΒÝρνηοη ιου
στα τÝλη τηò δεκαειßαò του 1960 δεν πÝτυχε υαρÜ
ιην κλτμÜκωση των απωλετþν kar ιη δτüγκωση του
μεγÝθουò ιηò ητιαò στο τÝλοò ιου πολÝμου.
ΕυτπροσθÝιωò, με ιην ιδÝα ιηò επαναληπττκüιη-
ιαò Kar ιηò αναΠαραΥωΥηò Παρομοτων συΥΚρουσια-
κþν καιαστÜσεων υπü ανÜλογεò συνθßκεò ο Θου-
κυδßδηò τοποθειεß το φατνüμενο του πολÝμου kar τη
οτÜση των ανθρþπων απÝνανιτ σε αυιü μÝοα σιο
πλαßοτο ιηò εξÝλιξηò ιων υολτττκοοτκονομτκþν συ-
στημÜιων, καδþò kar ιηò δταλεκιτκηò που αυτÜ ανα-
πιυσοουν με την εκÜστοτε δταμορφουμενη κυρßαρ-
χη ιδεολογßα σε σχÝση με ιον πüλεμο. Ειστ, η και'
εξοχßν γεωργτκη kar σταττκÞ, ωò προò την κινηιι-
κüιηια ιων θεσμþν, ΣπÜριη καλλτεργουσε με επτ-
μÝλετα μτα οιραιτωττκη τδεολογßα, απαραßτηιη yra
ιη ουνιηρηση ενüò αξτüμαχου πεΖτκοý, το οποßο θα
προοιÜτευε ιην πüλη απü τη δυνηττκÞ απετλÞ των
ετλþιων αλλÜ kar των καιαπτεσμÝνων υποιελþν ιηò
ευρýτερηò περτοχßò ιηò νüτταò ΠελοποwÞσου.
 Σιον ανιßποδα, η υπερδραστηρτα kar ανÞσυχη
ΑθÞνα, με το δυναμτκÜ αναπιυσσüμενο εμπüρτο
Kar ιουò δταρκþò εξελτσσüμενουò δημοκραιτκουò
θεσμουò, προÝκρτνε μτα δταφορεττκÞ θÝση απÝνα-
ντι σιον πüλεμο. Η ανÜγκη δτατηρησηò mò ηγεμο-
νßαò απατιοýσε υψηλü φρüνημα κατ καλλτÝργεια
θεττκηò στÜσηò ωò υροò ιην ανÜληψη πολεμτκþν
κτνδýνων.
Η στÜση üμωò αυτß διÝφερε απü εκεßνη των
Σπαριιαιþν, αφου η σýνθειη καθημερτνüτητα ιηò
Αθηναò επεδßωκε επτδüσετò σε τομεßò ιηò Ζωηò που
η ΣπÜρτη δεν εßχε καν υποψιασιεß. Η δταφορÜ αυ-
τη εßνατ ετδοποτüò γlα τον Θουκυδßδη, ο οποßοò θÝ-
λετ τον Πepuýiι να δηλþνετ με υπερηφÜνεια σιον
ΕπττÜφτο üιτ «...σιην αναιροφß, ενþ or εχθροß μαò
απü τα μmρÜ ιουò χρüντα υποβÜλλονται στην mo
σκληρη εκγýμναση, εμεßò Ýχουμε ευχÜρτστη Ζωη,
χωρßò yr' αυτü να υστεροýμε σιο να ανιτμειωπßΖου-
με τουò ßδτουò κτνδýνουò» (Θουκ. 2, 3θ: μτφρ. Α. Σ.
ΒλÜχοò). Χωρßò αμφýολßα ο Αλτμουστοò τσιορτκüò
πßσιευε üιι ο υüλεμοò εßνατ μτα απευκταßα καιÜ-
σιαση, υου προξενεß μüνο πüνο kar κÜδε λογßò
συμφορÜ, üμωò η ευψυχßα σιον πüλεμο εßνατ θειτ-
κÞ ποτüτηια, γτατß αποιελεß θεμελιþδη προýπüθε-
ση yra την εξασφÜλτση ανþτερων αγαθþν, üπωò η
ελευθερßα kar η ευημερßα.
θ. Η υπεροπλßα των ΑμερικOνþν στο ΒιεπÜμ
κοι των Σοβιετικþν οτο Αφγονιοτýν (10)
Ýκνο μταò μοναδτκßò πνευμαιτκßò παρÜ- δεν Ýσωσαν πò δýο τüτε υπερδυυÜμειò 0πü την Þπα
δοσηò, ο Θουκυδßδηò συνÝθεσε Ýνα τσιορτ-
κü Ýργο στο οποßο ο πüλεμοò ωò συνολτκü
φατνüμενο αλλÜ kar or ποτκßλεò εκφÜνσετò
ιου αποκτοýν ττò αρχετυπτκÝò δτασιÜοετò
που or δραμαιτκοß ποτητÝò προσÝδτδαν σττò καια-
σιÜσετò που ισιοροýσαν στιò τραγωδßεò τουò. IδωμÝ-
νη απü αυιÞ τη σκοπτÜ η Ιστορßα του Θουκυδßδη
πqιαμÝνετ μτα ανεκτßμητηò αξßαò μελÝτη πÜνω σιο
πρüΒλημα του πολüμου, καθþò δτετσδýετ Üφοθα kar
απροκατÜληπτα σιιò σκοτετνÝò kar λαΒυρτνθþδετò
πιυχÝò των στθρþπτνων συγκροýσεων και ττò αττßεò
που ιτò προκαλοýν.

ΒΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
J, Finley, Θουκιιδßδηò, μτφρ. Τ. Κουκουλτüò ΑΕßνα 1θ85.
Υ. Garlan, War ßη the Ancient Wor]d, Λονδßνο 1975,
Α. W. Gomme, Α. Andreνves, Κ. J. Dover, Α Historica]
Commentary οη Thucydides, Οξφüρδη 1945-1981.
ν. D, Hanson, The Western Way of War, ΝÝα Υüρχη
1989.
S, Hornblorver, Θουκιιδßδηò: Ο Ιοτορικüò και το Εργο του,
μτφρ. Α. Μανητη, επιμ.-πρüλ. Α, ΜαρκσττωνÜτοò Αθßνα
2ω3, Η Ιστορßο του Θουκυδßδη διεισδýει
Α. Πσταγüπουλοò, Θουτýßδτò: Α ιχμÜλωτοι, Ομηροι,
Fξüριοτοι, ΦυγÜδεò κα1 Πρüσφυγεò οτον Πελοποννησιακü στιò σκοτ€νÝò πτυχÝò των ονδΡþπινων
Πüλεμο, ΑθÞνα 2002'.
W.K. Pritchett, ºhe Greek State at War, ΜπÝρκλεß Ι97l.
συγκΡοýσòων κοι τιò οΕ߀ò που τιò πΡοκαΑοýν
Γ. ΣτÜτιη<αουερ, Ο Πüλεμοò στην Αρχσßσ Ελ.λÜδα, ΑθÞνα
m. l
Lº
___----_>Ξ=

. , /,-j) ß: :

σιο δÝμα «σιραιηγικη του πολÝμου και διεανειò ]

σχÝσετò οιον Θουκυδßδη» Ýχουν τα εξηò επτÜ ση-

μεßα αναφορÜò:
1ον: Αττßεò κα| αφορμÝò ιου πολÝμου. ΠρÝπετ,
θÝβατα, να σημετþσουμε üιτ üιαν μτλÜμε yra τον
Θουκυδßδη, εivar σαν να μιλÜμε γτα παγκüσμτεò
σιρατηγτκÝò του πολÝμου kar δτεθνεßò σχÝσετò, yra-
τß ο Θουκυδßδηò εßνατ εξüχωò «καθολικüò». Την ε-

tr πτκατρüιητα του Θουκυδßδη θα μαò Βοηθοýσε να

την καταλÜβουμε μßα υυοθεττκÞ ουνÜντηση ενüò
θουκυδτδτστÞ με Ýνα συγχρονο αναγνþστη εφημε-
ρßδαò, αν θÝσουμε, δηλαδη, Ýναν καταριτσμÝνο
θουκυδτδτστÞ ανττμÝτωπο με Ýνα σýγχρονο κοτνü α-
ναγνþοιη εφημερßδαò kar αυτüò ιου αναφÝρετ τιτ
χαßα Ýνα ουοτοδÞποτε δτεδνÝò γεγονüò, π.χ. την εl-
οΒολη ιηò Κßναò στην ΚαμυüιΖη, 8α τον υαραπÝμ-
ψετ αμÝσωò ο θουκυδτδτστηò σιο εδÜφτο ιÜδε ιηò
1στορßαòιου Θουκυδßδη. Iσωò εδþ αναρωτηθεß ο α-
ναγττþστηò: «Μα καλÜ, ο Θουκυδßδηò yra ιην Κß-
να και την ΚαμπüιΖη μτλοýσε;».

αυÜντηση βεβατα σ' αυτü ιο ερþτημα θα

ηιαν αρνηιτκÞ. ΑυιÜ, üμωò, υου γρÜφα
νιαι στην Ιστορßα του Πελοποwηση-
κου ΠολÝμου εντοπßΖονιαι σε üλεò ιτò
Κßνεò kar τιò ΚαμπüιΖεò που Ýγτναν, που
Η εθνικÞ ενüτητο γßνοντατ και που θα γßνονιατ ατωνßωò. «Ýωò Üν Þ
των ΕλλÞνων δεν
μÜτων-παραιÜξεων. Ýχετ, üμωò, σχÝση με ιον üρο αýτÞ φýσιò Üνθρþπων Þ» (« γιγνüμενα μÝν χαß α'ιεß
Þτον καΙ
«πολττετακÞ»», δηλαδÞ «καθεσιωιτκÞ». Καταλα- Ýσüμενα») (3.Β2.2), υου σημαßνετ üττ η ανθρþυτνη
ΠΟλΙΤεΙOΚÞ, Βαßγουμε, λοτπüγ, üττ δεγ υπηρχε πολτιτκÞ-πολτ- φýση σια θαστκÜ ιηò συσταττκÜ δεν αλλÜΖετ. ΑυτÞ
Καθþò Ο ΟρΧαßΟò τετακÞ εγüτητα, eφ' üσογ το συστημα τωγ πüλεωγ- εßνατ η ανελτκττκÞ αßσθηση kar μÜλτσια εßνατ η
ΚüσμΟò ÞΤOν κρατþν r απομονωμÝνεò λεγüμενη σπετροετδßò ατ,,τßληψη στην εξÝλτξη τηò
δΙασιτασμÝνοò απü ττò τüτε , üμωò, ανÜμεσÜ τσιορßαò. Γτ'αυτü το λüγο δεν πρÝπετ να απορουμε
τΙò πOλΙΤΙκεò τουò εθ Ελληνεò εßχαν που ΒλÝυουμε τüσο συγχεκρτμÝνα πρÜγματα, üπωò
εßνατ οτ ατιßεò kar or αφορμÝò ιου υολÝμου. Ο Θοιτ
κυδßδηò εwοεß ττò αττßεò Kar ττò αφορμÝò ιου Πε-
λοποwηστακοý ΠολÝμου, αλλÜ ιüσο πολυ εμΒαθι>
νει στο θÝμα kar φτλοσοφεß πÜνω στην τσιορßα, þ
στε or αττßεò Kar οι αφορμÝò ιου Πελοποwηστακοý
ΠολÝμου να συντστοýν ατιßεò kar αφορμÝò του πα
λÝμου σιο ΒτετνÜμ ß στο ΙρÜκ.
δταφορεττκÜ κρÜτη (states), υπερδυνÜμετò, μεγÜ- 2ον: Οι Συμμαχßεò ανττμοχομÝνων Ýνθεν kar Ýν-
λεò kar μτκρÝò δυνÜμετò. Kar στην αρχαßα ΕλλÜδα θεν ÞταιΖ: η Συμμαχßα ιηò Δηλου απü τη μτα μερτòò
υυηρχαν υπερδυνÜμετò, üπωò ηταν η ΑOÞνα kar η με επτκεφαλßò την ΑθÞνα, kar η Πελοπον,υ-ησταχÞ
ΣπÜρτη. υπηρχαν μτκρÝò kar μεσαßεò δυνÜμετò kr Συμμαχßα απü ιην Üλλη, με εmκεφαληò τη ΣπÜριη
üλεò αυιÝò με ιτò συμμαχßεò kar τουò πολÝμουò τουò 3ον,, Ο Διαδρομισμüò,οτ «δτÜδρομοι)) κατ οι ((o.
εßνατ που καθτσιουν δταχροντκÜ ιον Θουκυδßδη μÜδεò πßεσηò» (τα lobbies Kar pressure groups).
Kar το Ýργο ιου Üκρωò επßκατρο. Iδταßτερη σημασßα Τι ρüλο δταδραμÜιτσαν τα μÝσα αυιÜ σιτò διÜφορεò
επτχετρησετò και στησιραιηγτκß του πολÝμου.
Η στροτηψκη του Πεßοποwησιακοý Ποf,Ýμου 4ον: fI σýγκρουση αυτý κα8αυτÞη ο πüλεμοò
per se, ο πüλεμοò αυιüò καθαυιüν, αφ'ενüò σιην
οπü την ηf,ευρü των Αδηνοßων αναπτýσσ€ται
ξηρÜ, αφ' ειÝρου στη θÜλασσα. Το σημεßο αυτü Ý-
μ€ Εξαιρ€τικη σαφÞνεια οπü τον Θουκυδßδη χετ. φυστκÜ, ιην πρþιτσιη σημασßα.
5ον: ΙΙ εξωτερπη πολιτικý και διεθνεßò σχε-
σετò. Η ΑθÞνα, η ΣπÜριη Kar or συμμαχοß τουò Ýν-

2ο
 7. ΤμÞμα
εγχOρOκτηò
ι ,"\
ιΙι/ στÞληò (415 π.Χ.)
: ,, ,ß,( με ψÞφισμα των

ι| Ι ß /ι', |ιr,;
I
I
$ι
.j)Ι1.
Αθηνοßων που
0φOρOυσε τη
] ι t'
ιι ß.ßι,, L}'.,
ΣικελικÞ
ΙßΙι εκστρOΤεΙ0
,', ß ' ß 'ι Ι ! Ι ßι ιΙμ (Επιγροφικü

ιΙ
ßß Ι ,'',, ] ß ιß| ιß .,},.
Μουσεßο, ΑθÞνο)

"ß' ß ,"', ß Ι ι,ι,/,.\ ("} ι,ι ,\1

,|Ι ι.ßιι ºι ι
ι
,!
,.,ι ι()ΙΙ ,(
,I βι ., ß .

{', 'ιΙ|ΙΙι Ι |ι ι ß, (.)

lJ
(,
ι,'
,
1
Ι
l,.;.,
],
/
Ι

Ι ι ,,', l,j ιι | ß',

l, ξ'., ι .ι ι,., ιιßι
ι,.
ι.
'',ß
Ι ! ß ,,.., Ι
,

|/
Ιι ßτ , ,ι ι|,ι!ι
,ι Ι

',','.l
,ι γ,Ι ΙΙ;
Ι
t 1ι,
ιΙγ/+ ι:
j | /: ,: Ι, ι:
ιΙ,
't ι l,
ß
.ι, ?
e¸

δεν kar Ýνθεν ανÝπιυξαν Ýνα πλÝγμα οχÝοεων
προò το εξωτερτκü, αυιü που ονομÜΖουμε σημερα
πλÝγμα δτεθνþν οχÝσεων.
6ον: 1{ εσωτερlκη πολιτικη kar η επßδραση ιου
πολÝμου σιο εσωτερτκü μÝιOJπο, δηλαδη: η εσωτερτ-
κη πολτιικη οτη δτÜρκετα ιου πολÝμου. Κατ ιÝλοò
7ον: ΙΙ σκεψη του Θουκυδßδη σια γενικÜ οη-
μεια δομη ιηò Βουκυδßδειαò σκÝψηò.
Οτ ατιßεòκατ ο1 αφορμÝòτου πολÝμου αποιελουν
βασικÜ ΒÝμαια, üxr μüνο ιου Πελοποννηοτακου
ΠολÝμου, αλλÜ kar ιηò οκÝυlηò ιου Θουκυδßδη. Or
αττßεò και οι αφορμÝò διαψερουν σημανττκÜ μεταξυ
ιουò. Or αφορμεò εßνατ η διÜθεση γτα φτλονικßα, εß-
νατ or οξεßεò γι,-ινßεò σιη διηλωματßα, ενþ οι αιιßεò
εßνατ ια πραγμαιτκÜ αlιτα. Or αφορμεò δεν εßναι τα
πραγματικÜ αßττα, αλλÜ ια προσχηματα, η ιιιυχρο-
πολεμτκη συγκρουση που κλψακþνειατ γlα να
φιÜσει σε αιιßα πολÝμου (casus beili). Για να θυ-
μηθουμε ιον ΜÜο Τοε Touvyιr με το σοqιü αιτü-
φθεγμα ιιιυ: «Η δτπλοιμαιßα εßνατ Üοπλοò πüλεμοò
kar ο πüλεμοò εßνατ Ýνοπλη δτπλωμαιßα», ιο οποßο
σημαßνετ üιτ προιου qιθÜι;ουμε στο θερμü ιιüλεμο,
που εßνιιτ η πολεμτκη συγκρουση, Ýχουμε τον ιμυ-
χρü πüλεμο ιων ανακοινþοεων, των ανιεγκληοειυν
και τOJν αλληλοκαιηγορτþν. Exεr υποστηριχΒεß
πρüσωπο ιου ΤΖ.I.Μ. ντε Σεντ Κροιý, μαρξτστη
δεοιρηιτκου ο οποßοò Ýχετ γρÜψετ δυο θιΒλßα: α) ε-
να ετδτκü θουκυδτδτκü, ιο ?lre Origills of the
PeLoponnesian War (Οι αρχεò -η καταγωγη rcu
Πελοποννησηκου Πòιλεμου) kar Β) ιο ?fte
Class-Sfrιιggle ßη the Ancient Greek Wor]d (Η
παλη των ταξεων στον αρχαßο εΛ.Δηγτχιι κüσμο)
Ωò αßιτο αυιηò τηò σκÝιιrηò ιου ειτκαλετιαι ιο γεγο-
νüò üιτ ο Θουκυδßδηò δεν αντεληφθη ιÜχα σωσιÜ
αυτü που λÝγειατ «Μεγαρικü Ψηφτσμα». Το «Με-
γαρικü Ψηφτομα» ηιαν μßα απü ιτò πραγμαιικεò ar-
ιτεò ιου Πελοποννηστακου ΠολÝμου κατ ηταν αßιτο
οτκονομτκηò συγκρουσηò. Ο Περικληò, δηλαδη,
ωò εττικεφαληò τηò Αθηναò κατ τηò Συμμαχßαò τηò
Δηλου, αιÝκλετσε το λτμÜντ ιων ΜεγÜρων απü ιην
ελευθερη δτακßνηση ιων αγαθþν κατÜ ιη δτÜρκετα
του Πελιιποννησιακου Πολεμου. Αυτη η πρÜξη εß-
var ο πρþιοò γνωστüò εμπορικüò αποκλεισμüò, ιο
Πρωιο ΚαταΥεΥραμμενο εμΠαρΥΚο οτην ιοιορΙα tηò
ανδρωπüιηιαò.
Επετδη ο Θουκυδßδηò ι]var μεν αρκεια ιιραγμα- )
':
ξ' |j Χ* ß,;;, : ß: ,,-,ι :, * ξß:
ß 'j : '..,, ιξ
,;(', _,, : ,, , ,:

πωò ο Θουκυδßδηò δεν καιÜλαβε καλÜ ιτò πραγμα- ,ξ *ßζjιJ € ß* Πlj* *να "
Τ; ;*߀ Π ξ,ζ
ττκÝò αιιßεò ιου Πελοπιιννησιακου ΠολÝμου. Η Ü-
ποιιrη αυτη Βρηκε τον εκφραστη τηò κυρßωò σιο

2Ι
 -- ==- º

0 ιΙ r.y ,!α^"),σ.ò ,

Ι:τΠ:tΝυ.r,
ΡΛ ΝιΛ, .òΕß j

ÝryJos }.,
illo/rε τ.τ

8. ΧÜρτηò του
19ου αιþνο με τη
s .h}"" ι .ιß
διÜτοξη των ^Ι pR'oyok7Is
συμμOΧýν την 4 ι','}). Φ,4
εποΧÞ του
Πελοποννησιακοý
ΠολÝμου

/ '7ιnτ 1)s ι

"ιι

ι Ι1,,
,-]
? cπios
,ß
-ξ
ιγι,,τ(- ß
|,α C rri τ Λ ι

:ß
γ
GRJiEcE
α.Ι ιt(ι BQ§iruinE of (hc βòΙοΡm6ßαη \ι-υι ι5ι Rc

Ι-J ''
|nna.riι,n.
,ι
Γ-]-ι
ß, ] s
ΞΞ Νòυιmt CΦòκ Sιπιò§
llcalυ
mοιOΦΦrÞ1: 6 οQο οοο

ιτσιßò, αλλÜ δεν εßνατ, φυστκÜ, αμιγþò οικονομτκÜ δτορßΖετ ο Θουκυδßδηò, ο οποßοò ΒλÝπετ ια
σκεπτüμενοò ισιορτκüò, ο
Ντε Σεντ ΚρουÜ νομßΖετ μαια καιÜ συγκερασμüη χωρßò να κραυγÜΖετ
üττ δεν εßχε καταλÜβετ καλÜ τα πραγμαιτκÜ αßιτα χιορßò να εßνατ προΒλÝψτμοò Kar προφανßò,
του Πελοποwηστακοý Πολüμου, yra ιον απλοýστα- πÜτ,τα λεπτüò και υπαινικιτκüò- εivar üττ με το
το λüγο üττ δεν εßχε στιτληφθεß πλßρωò ιην αξßα μεγαλþνουν σε δýναμη or Aθnvaior και να
του Μεγαρτκοý Ψηφßσμαιοò kar πτστεýετ üττ ιο Με- ουργοýν Ýναν πραγματτκü τμπερταλτσμü σιην
γαρτκü Ψηφτσμα Þιαν η μüνη πραγμαιτκÞ αιιßα να με θÜοη ιο ναυττκü Kar τουò ειαßρουò ιηò
του Πελοποτ,ττηστακοý ΠολÝμου, Ο Θουκυδßδηò ü- μαχßαò ιηò Δηλου, Üρχτσαν να γßνονιατ Ýναò
μωò, που εßνατ ουγχρονοò των γεγονüιων του Πε- στμοò εχ8ρüò yra την ολτγqιχßα, ιη ΣπÜριη και
λοπον,τηστακοý ΠολÝμου, γνωρßΖετ καλýτερα απ' Πελοπον,τηοτακη Συμμαχßα,
ü,ττ εμεßò, που απÝιουμε 24 ατþνεò απü αυιÜ, ττò
πραγματτκÝò αττßεò του πολÝμου που εξτστορεß. Ýρα απü ιτò ατιßεò ι<ar ιτò αφορμÝò
Το βαθý κεßμενο (deep text) του Θουκυδßδη, ü- xεr καΙ μτα τρττη KaιnYopra, που
ταν το δταβÜΖοιητε κÜτω απü ττò γραμμÝò, μαò δßνετ Ζειατ «ΠροεισαγωγτκÜ h
υÜντα kar ιην ατιßα. Η κυρτüτερη αττßα τηò Ýκρηξηò ιου πολÝμου»», ια οποßα δεν
του Πελοπον,τηοτακοý ΠολÝμου -üπωò την προσ- οýιε αττßεò οýιε αφορμÝò. Eivar
προετσαγωγτκÝò φÜσετò ιου πολÝμου η, με Üλλα
Ο Θουκυδßδηò εμΒοδýνει κοι φιηοσοφ€ß yra, συντσιοýν Ýναν ακßρυχιο πρüδρομο
Σε αυτü ιο δτÜστημα κÜθε πλευρÜ προσπα8εß να
þστε οι οΕ߀ò κοι οι οφοΡμÝò του πÜξετ ü,ιτ υρολαθαßνετ þστε η αρχη του
Πεf,οποwπσιοκοý Ποf,Ýμου να €ßνοι διοχρουκÝò μÝνου υολÝμου να τη θρετ με μθρτκÜ πλεονεκ
μαια. ΠροετσαγωγτκÝò φÜσετò ιου πολÝμου εivar
«ΠοττδαßκÜ» και τα «ΚερκυραßκÜ».

22
Ε§
Οπωò εξελßσσονταν ιüτε ια πρÜγματα kar καθþò
η Αθηνα ηταν το προπýργτο τηò δημοκρατßαò kar η
ΣπÜριη το πpoπupyro τηò ολτγαρχßαò, Ýφιασαν σε
Ýνα σιÜδτο επÝκτασηò, üπου η Αθηνα Ýχασε τον Ý-
λεγχο του δταρκοýò κÝρδουò, τηò δταρκουò ανÜπιυ-
ξηò και ιου δταρκοýò οφÝλουò kar Üρχτσε να εκμε-
ιαλλευειατ τουò ουμμÜχουò ιηò. Ειστ η ΑθÞνα κα-
θ. 0 οθηναßκüò
σκευÜΖετ ναοýò kar Üλλα μνημεßα οτο Üσιυ και την «ιμπεριαλισμüò»
Ακρüπολη. Kar απü ιην Üλλη πλευρÜ η ΣπÜριη, βασιζüτον στη
αν και σιο εοωιερτκü Þιαν ιο Üκρον Üωτον τηò αυ- ναυτΙκÞ Ισχý.
ταρχτκüιηταò, ιου κραιτσμου Kar τηò αυστηρüτηιαò, ΦοντοστΙκÞ
Ýδειχνε σιουò συμμÜχουò ιηò Ýνα ανδρþπτνο, γε- χολκογροφßα
λασιü πρüσωπο και ηιαν πραγματτκη συμμαχοò. με νOυΤΙΚεò
Δεν καταπßεΖε ιουò ειαßρουò τηò, γτατß ηθελε να εΠΙΧεΙρησεΙò ΤOυ

ιÜντησε να εßνατ δημοκρατßα στο εσωτερτκü και τυ- ιουò χρηστμοποτησετ ωò αοπßδα Kar ωò- üπλο ενα- ΠελΟΠΟννησΙαΚΟý

pawia στο εξωτερτκü. Εκμεταλλευüιαν ιουò συμ- νιßον ιηò Αθηναò. ΠΟλÝμου

μÜχουò Kar τουò πüρουò τουò δτÜ ιηò Βßαò και αυτη Ωò προò ιτò ουμμαχßεò αξßΖει να επτσημανθουν
η πολτιτκÞ ßσωò μαò θυμßΖει συγχρονη τστορßα. Γτ' δυο πρÜγματα: πρþτον, ο ρüλοò ιων üμοτων Þ αντß-
αυτüιο λüγο μερτκοß, κÜνονταò Ýνα επτκßνδυνο Üλ- 8ετων καθεσιþτων που συμμαχουν, kar, δευτερον, ο
μα, ονüμασαν ιην αρχαßα Αθηναßκη Συμμαχßα, ρüλοò που Ýπατξαν or φυλÝò σιη ουγκρüιηση ιων
ΝΑΤΟ, ιο οποßο θα οßματνε: North Aegean ουμμαχτþν και ιην ιελτκÞ οýγκρουση των δýο υ-
Treaty Organization (Βορετοατγαιακü Αμυνιτκü περδυνÜμεων. Σε αυτÜ ια δυο θÝμαια θρτσκüμαστε
Συμφωνο) kar θα αποιελοýοε ιο ΝΑΤΟ ιηò αρχαß- μεταξυ Ιοιορßαò kar Λογικηò. ΕπτιρÝπετατ, λοιπον, )
αò ΕλλÜδαò. ΥποσιηρßΖουν επßοηò üττ το αντßοτοτ-
ºτ:
χο τηò συμμαχßαò ιηò ΣπÜριηò, η ΠελοποννηστακÞ ,Φ« ξαιΚ §§μα»¿τανμξß«
Συμμαχßα, θα αποιελοýσε ιο Σýμφωνο τηò Βαρσο-
βßαò! Η μεν ΑΒηνα, που Þιαν η μητρüπολη τηò δη-
ν,. § *",Κ ζ α§τß€ζ ¾Φß3 ߺΦ
frfrY,rrnnnT
α,§τ .§ §ι.,

μοκρατßαò, τηò ανοτχιηò κοτνωνlαò και ιου φτλε- κ§ι §º§§w αÝξß Φßκeν§ ikr3 ý κ αυ §,ß

λευδερτομοý, Ýγτνε καταδυναστευττκη, εκμεταλ-

-\ευüμενη ιουò πüρουò ιων συμμÜχωγ yra να καια-
a).)
Δδ
Αιτιε: _ ΑΦοΡΜΕΣ
10. ΑθηναßΚÞ
τριÞρηò μßα υυοθεττκη σκÝψη: Αν üλοτ εßχαν δημοκραιικü
(5οò οιþνοò π.Χ.) πολßτευμα ß
üλοτ ολτγαρχτκü, τüτε θα Þιαν δýσκο-
απü μορμÜρυο λο να φτÜοουν η ΑθÞνα kar η ΣπÜριη οε πüλεμο.
ονÜγλυφο Η βαστκÞ ατιßα ιηò Ýκρηξηò ιου πολÝμου υπηρξε
(ΝΟυΠΚü ιο γεγονüò üιτ η Αθηνα Þιαν η μητρüυολη τηò δη-
ΜΟυσεßΟ μοκραιßαò kar η ΣπÜριη η μηιρüπολη τηò ολτγαρ-
ΠεΙροΙü) χßαò. ΕπομÝνωò, συγκροýονιωß δýο κüσμοτ kar, ε-
κτüò απü ιουò δýο κüσμουò Kar ιτò δυο τδεολογßεò,
συγχροýοντστ δýο συστßματα, δυο τρüποτ Ζωηò kar
δýο οικονομßεò. Συγκροýονταν δýο πολτιτκÝò kar
δýο σιρατηγτκÝò ιÜσετò. η μεν μßα εivar η υολτιτκÞ
του laissez-faire kar η Üλλη εßνατ η πολτττκη τηò
νοοτροπßαò «επßβαλλε ιον εαυτü σου καιÜ ιρüπο
μακταθελτκü». ΑυτÞ ιη βαστκÞ ατιßα ο Θουκυδß-
δηò, ενþ τσιοριογραφτκÜ ιην παρουσßασε πολý κα-
λÜ, θεωρηιικÜ δεν τη στηρτξε επαρκþò. Αντßθετα,
περßπου Ýναν ατþνα αργüτερα, ο ΔημοσθÝνηò, ο ο-
ποßοò αποιελεß υπüδετγμα ρτΖοσπασιτκßò δημο-
κραιτκüιηιαò, ιη συνÝλαβε θεωρηττκÜ και την πα-
ρουοßασε Üψογα στον ΥΖÝρ τηò Ροδßων ΕλευOε-
ρßαò λüγο ιου,
Στον Πεf,οποwησιοκü πüf,εμο συγκροýοντον
δýο κüσμοι, δýο ιδεοßογßεò. δýο συστÞμοτο.
δýο τρüπο, ζωÞò κοι δýο οικονομßcò
24
Ο Θουκυδßδηò, αντßθετα, αν και εßναι μτα
γκρττη τστορτκη δτÜνοτα, üχτ μüνο δεν
αυτÞ την πολττετακÞ διαφορÜ ωò την
ατιßα ιηò δημτουργßαò ιων αντßπολων συνασ
και του πολÝμου, ολλÜ Ýπεσε οτην παγßδα ιηò
λεττκηò διÜκρισηò, ευετδÞ αυιÞ
Kar παρουσιαΖüτστ ιüιε ωò τδεολογßα απü ιην
τερτκη πολτττκÞ ιων κομμÜιων. Το συνθημα
ΑθÞνα: «Εμεßò or πολτττσμÝνοτ Ιωνεò καιÜ των
γροßκων ΔωρτÝων». Το συν8ημα σιη Σ
«Εμεßò or υγιεßò Δωρτεßò εναντßον των
νων Ιþνων». Στο ΒÜθοò αυιþν ιων δýο
δταχρßνουμε μτα πολτττσμτκη προκαιÜληψη, η
ποßα σιηρßΖετατ σε αυιü που ο ΦρÜνστò
(Erancis Bacon) ονüμασε idola tribus («τα εß
λα ιηò φυληò»).' Ο Θουκυδßδηò, μη
ιην «ΠροΧωρημενη» οΚεψη των νθοιερων
φÝωg αλλÜ γνωρßΖονταò ιον εαυτü του, ιην
νßα kar ιη οοφτσττκη ιηò Αθηναò, γνωρßΖονιαò
αθηναßκü δρÜμα kar ü,ττ εßχε προýπÜρξετ, kar
θαλþνιαò το Karvoupyro μÝσα του, Ýπεσε σιην
γßδα να υιοιÝψετ ακρÜδαντα üιι υρωιαγων
παρÜγονταò στην ανττπαλüτηια και σιη
σιτò δýο Συμμαχßεò Þιαν ιο γεγονüò üττ οι
Ιωνεò ουνασπßσθηκαν να χτυπÞσουν ιουò «kokot
Λωρτεßò kar απü την πλευρÜ τουò οι «καλοß»
εßò συνασπßσθηκαν να αποκροýσουν ιουò
φθαρμÝνουò» αυü την πολυτÝλετα Ιωνεò.
 11,0 0ουκυδßδηò
Θα μποροýσαμε να αναρωτηθοýμε αν ο Θουκυ- δεν εßδε τον
δßδηò εßνατ ο και' εξοχην ανττκετμεντκüò συγγρα- πüλεμο ΑθÞνοò-
φÝαò. ΠÜνω σ' αυιü ιο δÝμα ο Αγ¾ελοò ΒλÜχοò ΣπÜρτηò ωò μισ
δταιυπωσε ιην Üποψη üττ ο Θουκυδßδηò εßνατ με- σýγκρουση δýο
διαφορεπκþν
ροληπττκüò. Την Üποψη αυτÞ την ανÝλυσε σιο βr-
βλßο ιου με τßτλο PartialitÝs chez Thucydide κüσμων και
(Μ ερο ληψ ßεò στον Θο υκυδßδη). ýεολομþν, αλλÜ
υπÝπεσε στο
σφüλμα νο τον
ξαττßαò, λοτπüν, δýο σημεßων κατηγορεß ιον θεωρÞσει σOν μιο
Θουκυδßδη üττ μεροληπιεß, επετδÞ δηλα- φυλεπκÞ διομüχη
δÞ αδßκησε τον ΚλÝχονα kar υπερεκτßμησε Ιþνων κοι
τον Nrxia. ΠραγματτκÜ, σε αυτÜ ια δýο ση- ΔωριÝων. Χüλκινο
μεßα ο Θουκυδßδηò Ýττεσε θυμα ιηò ßδταò ειδþλια Αθηναßου
τηò ιαξικηò συνεßδησηò του kr αυτü συνÝβη δτüιτ η και ΣπορτιÜτη
οτκονομτκß κατÜσιαση επηρεÜΖετ ιην τδεολογßα (12) νÝων (Εθνικü
μαò Kar η ταξτκß ιοποθÝιηση επηρεÜΖετ ττò συ- Αρχοιολογικü
μπÜθετεò Kar ιτò ανττπÜθετÝò μαò.Ο Θουκυδßδηò, Μουσεßο, ΑθÞνα,
πλουτοκρÜιηò ο ßδιοò, αρτοιοκρÜιηò και συντηρη- και Αρχοιολογικü
ττκüò, ßιαν ευλογο να συμπαθεß ιον Nrkia, ο οποß- Μουσεßο
οò αττοιελοýσε ιην τδαντκÞ ετκüνα του συντηρηιι- ΣπÜρτηò)
σμοý, ιηò ευλÜθεταò Kar ιηò πλουιοκραιßαò (εßχε
πÜνω απü χßλτουò δουλουò σιην τδτοκτησßα ιου).
Απü ιην Üλλη ανυπαθοýοε υπÝρ το δÝον τον ΚλÝ-
ωνα, ο οποßοò ηταν ηγÝιηò ιου δημου, φωνακλÜò,
αουμΒßθαστοò. λαßκüò, φαναττσμÝνοò kar γενναßο
tr παλτκÜρτ. Kr επτιÝλουò πÝθανε yra ιτò τδÝεò του
πολεμþνταò ενανιßον ιων Σπαρττατþν kar ιου Βlη-
σßδα. Ηταγ βÝβατα, φαναττκüò, αλλÜ kar πενιακÜ-
θαροò δημοκρÜιηò kar αυτü δεν Üρεσε σιον Θου-
κυδßδη. Αò μην ξεχνÜμε üττ ο ΚλÝων υπηρξε ο αß-
ιτοò τηò εξορßαò του Θουκυδßδη kar αυιü ο Θουκυ-
δßδηò δεν μποροýσε υοιÝ να το ξεχÜσετ, üσο ανττ-
κετμεντκüò και αν ηταν. Η εξορßα, λοτυüν, υου υ-
πÝστη οφεßλειατ οε πρüιαση του ΚλÝωνα, δτüττ ο
Θουκυδßδηò ωò σιραιηγüò δεν κατüρθωσε να σþσετ
ιην Αμφßπολη. Eivar ευνüηιο, λοτπüν, η οιÜοη ιου
ΚλÝωνα kar η εξορßα που υπÝστη ο Θουκυδßδηò να
ιου δημτοýργησαν μτα πrkpia, που εκδηλþθηκε σε
μτα μνησßκακη μεροληψßα σε θÜροò ιου ΚλÝωνα.
Ειστ Ýχουμε δυο αποδεδετγμÝνεò αλλÜ kar εýκολα
εξηγηστμεò περτπτþσετò, σττò οποßεò υυερεκτßμηοε
κÜυοτον kar υποιßμησε κÜυοτον Üλλον. Σε üλεò ιτò
Üλλεò περτπτþσετò ο Θουκυδßδηò, σιο θαθμü που
μπορουσε, ηταν ανιτκετμεντκüò. Αξτοθαυμαστα α-
νιτκετμεντκüò μÜλτστα kar αμερüληυιοò.
Στη οτρατηγτκÞ ιου πολÝμου συμπερτλαμSÜνο-
νιαι και οι «διÜδρομοτ», ια λεγüμενα lobbies. Σιη
δτÜρκετα ιου Πελοποwηστακοý ΠολÝμου Ιεπουρ- )
Ο Θουκι-ιδßδηò δεν δα μπαροýσε να
eivoι οντικ€ιμ€νικüò μ€ τον ΚßΙÝωνο, οφοý
οιjτüò υπÞΡξε οßτιοò τηò §ξορßαq του

β 25
Αιτιε: - ΑοορΜΕΣ

\
ι
ιΙ.ι
º
ι Ιι ι
Ι ι

(ι ι
l'ι
ι
Ιι
ι
!
]-

13 0ροýσμα
εγΧOρOκτηò γιlσαν κατ' ετιιινÜληψην τα lobbies. δn,\aδιr ομÜ-
επιγροφÞò (415 δε:ò πßεσηò (pressιιre groups) kar μÜλισια ομÜδεò
π.Χ.) με πτεσηò üχτ γενικÜ κατ αüρτσια με συλλαληιηρτα
οθηναßκοýò και πορεßεò, αλλÜ μÝοα σια συλλογτκα üργανα ε-
κOνονΙσμοýò πOυ Ερυσιαò υπü μορφι1 δταδρομιτ;ι,υν με επιρροÝò και
0φOρOυσαν την ιιπταστμαια» σιουò διαδρüμιουò. Εχουμε π.χ Ýνα α-
Ερεσü τηò ΛÝσβου ποδεδετγμÝνο lobby, ια «ΜυτιληνατκÜ»». Σιην α-
(Επιγραφικü ποσιαοßα τηò Μυιτληνηò ιου 42Β π.Χ. Ýγινε μια θß-
Μουσεßο, ΑθÞνο) aιιr καιασιολη ιιιò εξÝγερσηò irar αποφαοισιιlκε α-
πü ιην Εκκληι;ßα ιου Διτμου r,a ΒανατυιΒουι. ür\οι
οι αρρÝνεò ηλικßαò 1Β ειων κιιι Üνι,l. Ο Θουκυδßδηò
τιßκιρεß üιι, üιαν ιελεßωσε η συνÝλευοη ιηò Εκκλη-
σßαò ιου Δημου κατ or A0nvcιiol Ýοιετλαν ιην πpul-
Ln τριηρη με τουò σιρατηγουQ ιτι εκτελÝσουν ιην ε-
νιολιτ. τουò κυρßειυσε μειòτμÝ-\εια και ενοχιι γlα ιο

:|ß ι|]ν ητα\- ßιτ,θριυποò δυνατüò ιßιο λüγο και σιην πρ

|,τ-ι. ,,ß ι\,,,ι,ιτ, τι òιιlτιlρ.
ß'ρ,,,ι,11, 11, τριlΖτιlρ»ι. Δεν ετ:
κρßιιιτοε οιιι|]( ι|]ò σιραττωιικüò η πολιιικüò ειδ:,
μι,-ιιι αλ_\ßι _\üγιυ του λατκτι;ρκιυ, που ακολουδη,,
μετ(ι τοl, Περικλη.
Η δτκòιßι,ιοιτ ι(|)ν σιραιηγτκþν σπουδιυν κατ τ,
δjιιθrιur, ο\εοειι)\. στον Θουκυδιδη τιραγμαιοποι:.
τεραιωδεò τττò αιιüιlιασηò ιουò, yιaιr θα ÝοqιαΖαν δε- θηκε οιο ιρτπτυχο ιιυν βαοτκιον κτνηιρων (driνe.
κιιδεò χτλτÜδòò αθþουò πολßιεò. Or Aθιrvaror ηταν ιιιυ δταχροντκου ανθρþπου. Ο Θουκυδßδηò ιιτοτε
τüσο βÜναυσοι προò ιουò συμμÜχουò. þτjιι να ευ- ι ι (!ιι ο Üι,θρ,,,11ιlò Και τηò ΓΠοΧηò Ιου ΚαΙ ιου μΓ
8υνοντατ με εγκλιτμαια πολÝμιου. Η δρÜσιτ του μυ- λοι-τοò ε.\αυτ,üται,,. ελαυνειατ kar δα ελαυνετατ α.
ιτληνατκου «δταδρüμουττ σιιτν Αθηνα ÝσßJσε ιην ιρειò αρ\Ýò. που εßνατ ια κλειδιÜ ιηò συLιπεριφοτJ
14, Ανεπßγροφη
Καιασιαση. ιι,ιν ανθριυιιι,ιν (tjηλαδη ωò αιüμο,ιν kar ωò ομÜδι,-,,
στÞλη με 4
Ο ΚλÝων δι ν ι πικρÜιησι ωò σιραιηγικüq παρÜ- ιιιν τlμη, ιο ß)ε:οò κα1 ιην ο.ιqιελßη (γüηφο, qιüΒι
ψηφßσμοτο
διοφορετικþν γι,ιν, αλλÜ ωò πολιτικüò, εζιιλλου. τüτε ßjιν υπιlρχε ιßιιlιιlιÝρον)
ετων με τ0 διßικριση εξρυσιιßιι,. δτüτι ο ιιροιδροò τηα Λιιμοκρòι- Οσο καιρü ιι q)υση τι,,ιι- cινδριυπι,-ιν θα παραμετ,
προνüμιο τηò ιßιιò μπορουσι νòι ιεθεß επτκεqιαληò σε μτ(ι εκσιρα- ιr τδτα («ß]ι,ι: ιßτ,ιΙ ιιß,τÞ q ß,ιτι: ι)ι,()9ιßιτι,ιτ,ßΙ») kr ε
Μεθþνηò ιε:ßιτ, üπωò εßχε: ιßφαιηγησει και' επανÜλιτψιτν ο Πε- ß)(,ον δα υΠαρΧοι,ν οι Κοινι,ινιΚεò οΧεσι ιò. οι C
πρOκειμενOυ ν0 ρτκληò. Ο ΚλÝι,ιι, οιραιηγη()ε] üχι ωò ειιιιγγελμα- γκρουοcιò. οι ßßιι θνεßò στßσειò και οι υιραιηγιλ:
συμμετOσχει στην ιlαò στραιηγü( (στραιτιιττκüò τιτò καριÝραò). αλλα ιου πολεμου. ο ÜνδρωποQ ß)ò ατομο, ιιλλßι και
ΑθηνοßκÞ (ι)q ριlτοραò και \,{achtnreιlsch (Üνθρι,-ιιιοò ιηò δρα- 1ιελοò ιηò κοιν(|)\ιιαò, θα ελαυνετατ απο αυτÝò ,,
Συμμοχßο σηq), man oΙ'ιrright, hoιrlιne de pouvoir. Ο Κλε τρει( ανανιτκατÜσιατε( αιιýνιεò αρχεò. Η ανθρι,-ιι

26

τηια ΚαΙ σημερα πορευεια1 με αυτο ιο ιρΙΠιυΧο.
Η ιτμη ενÝχετ το φτλüιτμο και την επτθυμßα για
δτÜκρτση. Το φτλüττμο üμωò δεν εßνατ μüνο η8τκü,
αλλÜ αποιελεß kar στρατηγτκη, Το φτλüττμο εßνατ
δυναμη, φτλαρχßα και ηγεμοντσμüò. Η τδεολογßα
μακροχρüντα μετατρÝπειατ σε υλτκÞ δυναμη,
Εκιüò απü αυτÜ ια ιρßα κßνηιρα υπÜρχουν μερτ-
κÜ Üλλα οιαθερÜ σημεßα στη σκÝψη του Θουκυδß-
δη, üπωò:
1. Η σχÝση ιου Θουκυδßδη με ιο 8εßον, Εχουν
γραφτεß θýλßα και Üρθρα yra να αποδετχθεß üιτ ο
Θουκυδßδηò ηιαν Üθεοò. Ο Θουκυδßδηò ßσωò ßιαν
Üθεοò, αλλÜ ιο κεßμενο δεν μαò δßνετ το δτκαßωμα
να συμπερÜνουμε κÜιτ ιÝιοτο. Απλþò εßνατ ερευ-
νηιηò ευτσιημων, που οημαßνετ πωò δεν ενδταφÝ-
ρειατ μÝσα ατην Ιστορßα του yra το πρüθλημα περß
8εοý οýτε επτκαλεßιατ ποιÝ θεßα επÝμθαση. Αυτü ü-
μωò δεν σημαßνετ üττ ηταν Üθεοò.
2. Η σχÝση ιου Θουκυδßδη με ιο ρεαλτομü κατ
ιον υλτομü.
3. Η σπετροετδßò αυüψη ιου Θουκυδßδη yra ιην
ε6Ýfuξη ιηò Ισιορßαò.
4. Ενα επτμÝρουò θÝμα εßνατ η σχÝση τηò σκÝψηò
του Θουκυδßδη με ιο Ι1 Principe, ιου ΜακταβÝfu,
üττ, δηλαδÞ, ο Θουκυδßδηò Ýφτταξε Ýνα δτÜλογο
μεταξυ Αθηναßων kar Μηλßων ιÝλετα μαχταθελτ-
κü, παρουστÜΖονταò τουò Αθηναßουò ωμοýò στραιο-
κρÜιεò με ΒÜση τη δýναμη και ιην kuprapxia. «Εß-
τε Ýχειε δikro εßτε üχτ, υποιαχθεßιε, αλλτþò 0α σαò
κατασιρÝψουμε. Αφησιε τα επτχετρßματα, δεν εßνατ
yra σαò. Or ασθενεßò πρÝπετ να προσαρμüΖονται,
να υετ8αρχοýν και να ακολουθουν το συμφÝρον
ιουò yra την ασφÜλετÜ τουò. Δεν εßνατ yra σαò να ε-
πýÜλλειε δτκατοσýνη. Η δrkaroσuvn εßνατ πÜνια
με τον 1οχυρü». Ο,ιτ θα Ýλεγε δηλαδÞ αργüτερα ο
ΜακταβÝλτ yra τον Καßσqη Βοργßα. Οýτε üμωò ο
ΜακταβÝλτ οýιε ο Θουκυδßδηò εßνατ οπαδοß ιου
πολτττκοý κυντσμου. Ο Μακιο6Ýλτ ηιαν δημοκρÜ-
ιηò, üπωò κτ ο Θουκυδßδηò. Ο Θουκυδßδηò Þιαν Ý-
15. 0 ΜακιαβÝλι
υιοθετεß στο Ýργο
του τηυ üποψη
του θουκυδßδη üτι
η δικαιοσýνη
βρßσκεται πüντα
οτην πλευρü του
ισ)(υροý, ενþ ο
ΜÜο Τσε Τουυγκ
(16) θεωρεß τον
πüλεμο «Ýνοπλη
δmλωματßα» κοι
τη διπλωματßο,
«Üοπλο πüλεμο»
ναò Αθηναßοò, συνετδητüò δημοκρÜιηò υολßιηò.
Μüνο που ηταν συνιηρηττκüò, φτλελευθεροò, üχτ
ρτΖοσπÜστηò δημοκρÜτηò. Παρομοßωò, ο ΜακταΒÝ-
λτ Ýκανε θεωρßα τηò πολτιτκßò kar Ýλεγε üττ «δr-
κατþθηκε ο Καßσαρ Βοργßαò, δτüιτ πρüταξε ιη θßα
Ýνανιτ τηò πετθοýò (εßνατ καλυιερα ιον εχθρü σου
να ιον υποιÜσσετò υαρÜ να ιον πεßθετò), κατ εßνατ
καλυιερα ß να μη ΒλÜπιετò ιον Üλλο η να ιον βλÜ-
πιετò αποτελεσμαιτκÜ, δτüιτ αν ιον ΒλÜψειò λßγο,
θα σε εκδτκηθεß. ¹ θα τον θλÜψετò μÝχρτ θανÜιου
kar θα ιον σακατÝψετò, αν σηκþσετ υοτÝ κεφÜλτ, ß
θα τον προσειατρτστεßò». Η ωμη γλþσοα ιου «Δτα-
λüγου των Μηλßων» εßναι ιων Αθηναßων στρατη-
γþg üχτ ιου Θουκυδßδη.η
Οýιε ο ΜακιαβÝλτ, λοτπüν, ηιαν κυντκüò. αν και
το ΙΙ Principe εßναι η τδανικÞ ετκüνα ιου πολτττ-
κοý κυντσμοý kar ιηò σιυγνηò λογτκηò ιων üπλων,
οýτε ο Θουκυδßδηò εßνατ αδßστακτοò. ΠαρουστÜΖετ
τα πρÜγματα Ýιστ üπωò περßπου Ýγτναν, kar τα λü-
yra, üυωò περßπου ετπþθηκαν. Αυτü συντοιÜ πραγ-
ματτσμο, oxr Κυντσμο.
ΣΗΜΕΙΟΣΕΙΣ
l. 2.65.7: «ü μÝν γÜρ ÞσυχÜξοντÜò τε χαß τü ναυτιχüν
θεραπεýοτταò χαß ÜqχÞν μÞ ÝπιχτωμÝνουò Ýν τιρ πολÝμφ
μηδÝ τÞ πüλει χινδυνεýοιταò Ýφη περιÝσεσθατ οß δÝ ταýτÜ τε
πÜντα Ýò τοýναντßον Ýπραξαν». Πρθλ. ΑνδρÝαò
Παναγüπουλοò, Θουκιιδßδηò ΜεταμοντÝρνοò και
Σýγχρονοò, εκδüοετò «Αßολοò», ΑθÞνα 2002, σελ. 27 κ. εξ.
2. Ο Francis Βαòοη δτακρßνει ωò αττßεò τηò κακηò πορεßαò
του κüσμου ιüσσθριò ομÜδεò απü «idola» (kar χρηστμοποτεß
την ελληντκη λÝξη «εßδωλα» γραμμÝνη λαττντκÜ): idola
tribus, idola specus, idola fori kar idola theatri. Tribus
εßνατ η φυλη kar «εßδωλα τηò φυλÞò» εßνατ η μεγÜλη
αυταπÜιη να νομßΖετ κÜποτοò üττ μτλÜετ επιστημοντκÜ, üταν
αναφÝρετατ σò φυλειτκÜ ηαρακτηρτστικÜ.
3. Γτα το lobby των Μυττληναßων Βλ. ΑνδρÝαò
Παναγüπουλοò, ΑιχμÜλωιοι, Ομηροι, Εξüριστοι, ΦυγÜδεò
και Πρüσφυγεò στον Πελοποwηαιακü Πüλεμο, εκδüσετò
«ΠαπαΖηση», ΑθÞνα 2002, σελ. 47 κ. θξ.
4. Βλ. ΑνδρÝαò Παναγüπουλοò, Θουκιτδßδη ΕΒδομο ΒιΒλßο,
εκδüσετò «ΕλληνικÜ ΓρÜμματα», ΑθÞνα,2001. I
Προτοπe
Θουκιfßδηò
(περ. 460-3θ9 π.Χ.)
Ο σημαντικüτεροò ιστοριχüò τηò
αρχοιüτηταò, πατÝραò τηò Ιοτορßοò.
Τεwþθηκε στην ΑθÞνο, στο δþμο Αλßμου
και þταν γτοò του (rλορου, που
κοτογüταν οπü τη ΘρÜκη κοι εßχε
μεταλλεßα στην περιοχþ Σκαπτþ Υλη.
Κατü τη διüρκεια του JΙελοποννησιοßου
ΠολÝμου Ýγινε στρστηγüò και στÜλθηκε
στη Αμφßπολη, αλλü δεν κατÜφερε γο
αποφýγει τπν κατÜληψη τπò πüλπò οπü
τουò ΣπαρτιÜτεò χσι γι'ουτü
ουτοεξορßστπκε στα κτþματÜ του στη
Θρüχη γιο να μη δικαστεß απü τουò
Αθηναßουò. Εχεß üρχισε τη συγγραφþ τηò
ßστορßαò mυ Πελοποννησιακοý ΠολÝμου.
Εßναι οτττιχειμενικüò στη μÝθοδü του,
αποφευγονταò οαο γινεταΙ τον
υηοχειμεντσμü, στηριζüμενοò στην
προσωπικη μαρτυρια, στα εγγραφα και
στουò δημüοιουò λüγουò -üπωò ο
Επιτüφιοò του ΠερικλÞ. ΤÝλοò, το ýφοò
του εßναι ουστηρü και η γλþσσα του, η
αττικÞ διÜλεκτοò, θεωρεßται ορκετü
δýσχολη. Οι γραμμστικοß τηò
ΑλεξÜνδρειαò διαßρεσσν το Ýργο του σε 8
ΒιΒλßα, τα οποßο αποτÝλεσσν τα πρüτυπο
για τουò κοτοπινουò ιστοριΙ(ουò και
λογßουò. Το 4Ο4 π.Χ., με την
αποκστÜστοση τπò δημοκρατßαò στην
Αθþνα, του δüθηκε χÜρη. ΠÝθσνε το 399
π.Χ. χωρßò να προλÜΒει νο ολοχληρþσετ
το Ýργο του, που συνεχßστηκε απü τον
Ξενοφþυτα, σπü το 4ßΙ π.Χ. Ýωò το
τÝλοò του πολÝμου το 4ßΙ4 π.Χ.
2Β
Πßνδαροò
(51Β-440 π.Χ.)
Αρχαaοò Ελληνοò λυρrχüò ποιητþò,
κατογüμενοò αηü τιò ΚεφαλÝò Βοιωτßοò,
γüνοò εýπορηò οικογÝνειοò. Σποýδασε
στην ΑθÞνα κοι υπÞρξε οριστοκρατικüò
στη συνεßδηση χοι θεμστοφýλαχαò των
παραδüσεων, αν κοι δεν σναμßχθηχε
χαθüλου οτην πολιτικþ ζωþ τηò αρχαßαò
Ελλüδαò, μÝνοττταò προσηλωμÝνοò στο
ποιητικü του Ýργο. ΕπισκÝφθηχε τιò
αυλÝò του ΙÝρωνα σßιò Συρακοýσεò κοι
του Θþρωνα στον Αßρüγοιrτο το 476 π.Χ.
Εργο του που σþζοντοι εßναι 4 ΒιΒλßο με
επινßκιεò «ΩδÝξ»ι «crλυμπιüνrκοr,,,
«Π υ Θ ι üγ ι κο ρ \ « Ν εμ εüγι κου, κοι
«Ισθμιüνικου,, Εγροψε επßσηò ΒιΒλßο με
εγκþμισ, ýμνουò, ποιÜνεò, θρþνουò,
διθυρüμΟουò, τα οποßα εßτε χÜθηκαν εßτε
σþζοντατ αποσπαομοτιιßÜ, Θεωρεßται απü
τουò μεγαλýτερουò λυρικοýò ποιητÝò
üλων των εποχþν κσι επηρÝασε την
παγκüσμιο ποaησπ σε μεγÜλο Βοθμü, με
κορυφσßο πορÜδετμο την ποaηοη του
ΟρÜτιου. Στο Ýργο του διοπλÝκογτσι
γνωμικÜ ßοι προγματολογικÜ στοιχεßο,
ενþ η αρετÞ χοι η τÝχνη προσδιορßζογτοι
ωò δþρα θεþν, με αιþνια αßγλη.
Τνωστüτερα Ýργο του αναφÝροττται στον
αθλητÞ Διαγüρα τον Ρüδτο, στην
Αργοναυτιχþ εκστρστεßα, στο μýθο των
Διοσκοýρων lισr στον ΙÝρωνα. ΠÝθονε
στο σε ηλτχßα περßπου 78 ετþν.
^ργοò
Περυιλfßò
(4θ5-429 π.Χ.)
Αθηνοßοò πολιτιχüò, που Ýδωσε το
του στη χρυσÞ εποχþ τηò ΑθÞνοò.
στο γÝνοò των Αλκμεωνιδþν κοι Þταν
γιοò του Ξανθßππου. Αριστοκροτικþò
ßαταγωγπò, ηταν ο εκπροοωποò των
δημοκροττκþν κοτ ο κýριοò εμπνευστþò
τηò ηγεμονικüò πολιτικþò των Αθηνþγ.
Ιßαζß με τον Εφιüλτη, þταν ο
αυτßπολοò του Κßμωνο, του αρχπγοý το.
αριστοι(ρατικοý κüμμοτοò. Απü το 46Ο
π.Χ. και για τριÜντα χρüνιο ο ΠερrκλÞò
εχλεγüταν στρατηγüò. 1ιßÝχρι το 43Ι
που ορχßζει ο Πελοποννησιακüò
Πüλεμοò, η δτακυΒÝρνηση του περι.(λþ
σφρογßζεται απü σημσιττικÝò
μεταρρυθμßοειò και κατασκευþ
εργων, οπωò η κατασκευπ του
Πσρθενþνα κσι του Ξρεχθεßου στην
Ακρüηολη των Αθηνþν για το οποßα
χρηοιμοποßησε το ταμεßο τηò ΔηλιοχÞò
συμμαχßσò, γεγονüò που δυσαρÝστπσε
τουò συμμüχουò και οδþγησε οργüτερο
στον Πελοποwησιακü Πüλεμο. Το 457
π.Χ. ο ΠερικλÞò Ýχτrσε το ΙιßακρÜ Τεßχò
που συνÝδεαν τπν ΑθÞνα με τον
και Ýτσι προετοßμαζαν την πüλη να
σντÝξει μακρÝò πολιορχßεò, γιοτß
εξασφÜλιζον τογ ανεφοδιασμü τηò, Τα
τελευταßο χρüν.ο τηò ζωÞò του δευ
Þσυχο. Οι AΘnvaioι τογ ßοτηγοροýσον
γιο Ýιλυτη συμηεριφορü, ενþ η ÜρυησÞ
του νο συμG.Βοστεß με τουò Σπορτιιßπεò
στογ Πελοποννηστοκü ΙΤüλεμο του
στοßχισε το οξßωμα του στρατπγοý.
ΠÝθανε το 429 π.Χ. στη διÜρκειο του
λοιμοý που Ýπλπξε τηυ ΑΟÞνα, οφοý
προηγουμÝνωò εßχε χüσει ιßα. τουò δýο
γιουò του.
ΔημοσθÝνηò
(3Β4-322 π.Χ.)
Ο μεγαλýτεροò ρþτοροò τηò
αρχοιüτητοò. Πορ' üπ εßχε αδýνοτη
φωνÞ κοι δεν μποροýσε να προφÝρει το
ρ, τροýλιζε και Þταν τττροπαλüò,
εξοσχþθηκε πολý κοι κατÜφερε να γßνει
δε.νüò ρÞτορσò. Μιλοýσε μπροστÜ στα
αγριεμÝνο κýματο για νο δυναμþσει τη
φωνþ του, ÝΒοζε χολßχια στο στüμα του
για νο καλυτερεýσει την προφορÜ του
χαι Ýτσι απÝχτησε αυτοπεποßθηση. Η
ευγλωττßο χαι η οαφþνειÜ του
εξυπηρετοýσον το επτχειρþματÜ του. Οι
λüγοι του εßνοι οπλοß, οßριΒεßò ßαι
εýκολα χοτονοητοß. ΥπÞρξε εχθρüò των
ΙτΙοκεδüνων και θεωροýοε üπ ο Φßλιπποò
οιπιπροσþπευε τη μεγολýτερη απεßλþ
για την ελευθερßο των ελληγιχþν
πüλεων. Αγτßπολüò του Þτον ο Αισχßνηò,
αρχηγüò τηò φιλομοκεδονικÞò
παρÜτοξηò. Οι κυριüτεροι λüγοι του
ευαγτßον του Φßλιππου εßναι οι τÝοσεριò
«Φιλιηπικοß». Εγροψε επßσηò τουò τρειò
«ΟλυßΟrσκοýò», με τουò οποßουò
προÝτρεπε τουò Αθηνοßουò νο
Βοηθüσουγ την ολυνθο που την
πολιορχοýσε ο Φßfuπποò. Το 324 π.Χ.
εξορßστηκε οπü την Αθþνο, ονακλþθηκε
στηγ πüλη μετÜ το θÜνατο του
ΑλεξÜνδρου χαι υπþρξε Ýναò απü τουò
ηρωταγωντστÝò του Λομιοχοý πολÝμου,
Ο υκητÞò του πολÝμου Αντßηατροò
ζþτπσε το θÜγοτü του και ο ΔημοσθÝνηò,
γιο νσ μην πταστεß οπü τουò εχθροýò
του, αυτοκτüνηαε το 322 π.Χ. πßγοτπαò
το δηλητþριο που πÜντο εßχε στο
δοχτυλßδι του. Το Ýργο του που Ýχει
διοσωθεß περßαμΒüνει 59 λüγουò,
δπμηγορßεò κσι διχανικοýò λüγουò.
ΠΗΓΕΣ: Εγκυκλοπαßδετα PAPYROS-LARoUS-BRITANNICA, 2000, Ηλεκτρονικη Εγκυκλοπαßδετα Τομη 2004
Ι(λÝων
(-422 π.Χ.)
Στρατηγüò τπò Αθþναò, οιπßπολοò του
ΠεριχλÞ χοι Ýναò οπü τουò
μεγολýτερουò δημογωγοýò. Ασκησε το
επÜγγελμο του ΒυρσοδÝψη. Υπþρξε
Βßαιοò, σßληρüò κοι πεßσμων και Þτσν
δεινüò ρþτοροò. Το 427 π.Χ. üτον οι
AΘnvaioι κατÝλαΒαν τη ΜυτιλÞνη που
εßχε αποστστÞσει απü την Αθηνοßκþ
Συμμοχßα και συζητοýοαν για την
τιμωρßα που Ýπρεπε να τηò επιΟÜλουν, ο
ΚλÝων Ýπεισε τουò Αθηναßουò να
σφÜξουν üλουò τουò ßστοßκουò τηò προò
ποροδειγματτσμü, ενþ οιτπδροýσε
συγχρüνωò σε χÜθε ειρηνευτιχþ
προσπÜθειο. Το 425 π.Χ. αγπτÜχθηκε
στιò ειρπνευτικÝò προσπÜθειεò των
Σπορτιοτþν χοι κοτÜφερε να ματαιþσει
πò Üοπρογματεýσειò. ΑνÝλαΟε τüτε τιò
επιχΕτρÞσετò στη Σφακτηρaο, τπν οποßα
κατÝλαΟε. Το 422 π.Χ. εξελÝγη
στρατηγßß,ò ßοτ στÜλθηιε στη ΘρÜχη γιο
νß σντιμετωηßσετ τον ΣπορτιÜτπ
στροτηγü Βροσßδα. Ομωò σmν Αμφßηολη
r,πÝστη ΒαρτÜ þττο l(ar χüθηßε μαζß με
αΙΟ στρατιþτεò του. Ο ΑριστοφÜνηò που
τον οατßριζε Ýντογα, αλλÜ κοι ο
Θουκυδßδηò, τον ογτιπαθοýοαν, διüτß ο
ΚλÝων, ωò γνÞστοò δημογωγüò,
πορÝκσμπτε τουò παροδοσιοκοýò
τρüπουò üσκησηò τηò πολπικþò χοι
χρησιμοποιοýσε το λüγο, γιο να
πορασÝρνετ τουò πολßτεò Ýξω σπü τιò
κσθαυτü θεσμικÝò μορφÝò Üσχησηò τηò
πολιτιχþò, πρακτιχþ η οποßο Ýδωοε
Ýκτοτε το Βοοικü στοιχεßα του λαßκ!σμοý
χατ τηò δημαγωγßαò, που αναγνωρßζονfοι
μεΧρΙ ΧαΙ σημερα.
Νκßαò
(470-413 π.Χ.)
Αθηνοßοò στρατπγüò κοι πολιτικüò,
γεννημÝνοò στηγ Αθþνα. Ητον γιοò του
Νιχηρüτου ιßαι εκλεγüτον σιεδüν κÜθε
χρüνο στρστηγüò απü το 428 π,Χ. ΑνÞκε
στην ειρηνüφιλη παρÜταξη τßσι στüχοò
του þτον η λÞξη του Πελοποννηστοχοý
ΠολÝμου. Ο Οουτ(υδßδηò τον εχτιμοýσε
ιδιαßτερα, σε ατττßθεση με το δημογωγü
ΚλÝωνο. IΙßετÜ το θüνοτο του Περικλþ ο
Νιχßοò Ýγινε αρχηγüò τπò συντηρητικþò
πορÜταξηò χατ κυριüτεροò ογτßπαλοò του
ΚλÝωνα. Το 424 κατÝλοΒε το Κýθηρα.
ΙΙΙεσολÜΒησε το 42ß π.Χ. þστε νο
ουνοφθεß η λεγüμενη «Νικßετοò ειρþνη»
μετοξý Αθηναßων κοι Σπαρτιατþν. Οτον
οι εχθροπραξßεò ξανÜρχισον ο 1Ιικßαò
πολιüρßησε ßοι τελrκþò χοτüφερε νο
ιαταλÜΒει τη θΙÞλο το 4Ι6 η.Χ. Το 4ß5
π.Χ. μαζß με τον ΑλκrθιÜδπ κσι τοτ,
ÝλοΟαν μÝροò οτην εκστρατεßο
^Üμαχο
τπò Σικελßαò, παρ' üτι Þταν αγfßθετοò με
την πραγματοηοßησþ τnò. lιßετÜ την
ßοταστροφικþ ÝßΒαση τπò ειστρατεßοò,
προσπýθπσε γο σωθεß με το
υπολεßμμοτα του στρατοý του, ολλÜ
συýελþφθη κοι θσνατþθηχε απü τουò
Συρßχοýσιουò το 4ß3 π.Χ. αε ηλικßα
περßπου 57 ετþγ.
29
Η ΕκχοτΑ Τογ Δικιιογ

()
ι)

3. Εγχüρακτη
στÞλη (415 π.Χ.) κü τουò σε περßτιιωση ιολÝμου. Ο Εýφιημοò απευ-
με οθηνοßκü θυνüμενοò οιουò Καμαρτναßουò δεν επιμÝνετ σιο
ψÞφισμο για την δßκατο ιηò αθηναßκηò επÝμΒασηò σιη Στκελßα,
üτυχη ΣικελικÞ αλλÜ σιο συμφÝρον ιουò που μßγνυται με αυιü
εκστρατεßυ τηò Αθηναò. Ο Δτüδοιοò συμΒιθÜΖει- δßκατο κατ
(Επιγραφικü συμφÝρον τοχυρτΖüμενοò üττ η αδτκßα ιων Μυιτ-
Μουσεßο, ΑθÞνα) ληναßων δεν εßνατ επαρκηò λüγοò για να τουò ιτ-
4. ΧÜλκινο
μωρησουγ εÜν ταυιüχρονα δεν εivar Kar το συμφÝ-
ειδþλιο (440 π.Χ.)
ρον ιων Αθηναßι,lν, kar δÝχετατ üιτ μερτκÝò φορÝò
μπορουμε να ανεχθουμε την αδτκßα, üιαν εßνατ
πολεμιστÞ απü την
ΚÝρκυρο πOυ
συμφεροtερο.
βρÝθηκε στOν Ωò προò ιη σχÝση δτκαßου kar δυναμηò, or ρηιο-
Αφιþνο
(Αρχαιολογικü
ρεò, üιαν μιλÜνε απü ΒÝση τσχυοò αναφÝρονιατ
στην κοσμτκη ιÜξη και στη ρεαλτοιτκη οχÝση που
Μουσεßο
ουνδÝετ ιο δßκατο και τη δυναμη. Στην υπüθεοη
ΚÝρκυροò).
5. 0ροýσμα
ιηò Μηλου περτγρÜφετατ Ýναò κüσμοò üπου το δß-
εγΧαρOκτηò
κατο εivar μτα συμΒαση μικρηò εμΒελεταò. Οι
στÞληò με
Aθnvaror, που αυτοαποκαλουνιαι δτκατüτεροτ οε
αναφορÜ στουò σχÝση με ιη δυναμη ιουò. υποσιηρßΖονταò την η-
εξüριστουò γεμονßα ιουò εξηγουν üττ υπÜκουσαν σε Ýναν
0ρχομενεßò, η «φυστκü νüμο»: αυτüν του τσχυρüτερου. Ερμη- ß
οποßα θεωρεßτοι νευονιαò μÜλτσια ιη σιÜοη τουò ιοχυρτΖονταν
πορüλληλη με πωò εßνατ ανθρþπτνοò νüμοò ο ασθενÝστε- ,;:
αυτÞν του ροò να υποκýπτετ οιη θÝληοη ιου 1οχυ- ι
0ουκυδßδη στο ρüτερου Kar πωò «üταν μπορετò να πÜ-
ßδιο γεγονüò ρε]ò κÜιτ με ιη Βßα δεν προιιμÜò ιο
(Επιγροφικü δßκατο».
Μουσεßο ΑθÞναò) Η εφαρμογη ιων νüμων και ιων
«κοτνþν νομßμων» προΒÜλλειατ
ωò η Kupra παρÜμειροò ιου «εßθτ-

s ßι**ι*" ζfiη*§ßχ¾cκζ υ Φ§ ζ, στατ». Αυιüò ο μηχαντσμüò επτχετρημαιολογßα

προωθεß Ýναν περτσσüιερο αντικετμεντκü συλλογ
Ý,;} 1t
!Ýt ι J,ιf ý.
ξrγζ|lι., òò ,.,{ ξ3
ψ ߺτ] frÝpr ι' *]* r ι*ß σμü, δεδομÝνου üττ το δßκατο απορρÝετ ι<ar προc
_

§Ýjr} Ý *γε*ζ, ,τmζ ι;να g:ζ Κ*, ξ** ν μ** δτορßΖειατ απü ιην εφαρμογη ιων νüμωγ απü ιου
κοτνÜ αποδεκτοýò κανüνεò συμπερτφορÜò που επ,
κρατουν, καθþò kar απü ιτò κοτνÝò συνθηκεò μει,j

α9
ξυ τι,ιν πο.\ει,-ιι, Qr,ιa,CO κòιι σε (ιυιη ιι1\, περßπιι|)οη
το «Βει,-ιρηιτκο ß-,Lκ:ι:-ι , sòιι,ει καθε αΕßα Kar κατα-
-\ηγει οε ,αδ,ι,τ:ι
ΕΕ c,ι,,,,.ιιι: _ .
{rlτßrι ι¼μτρßrι- οι Kopivδror
δlεκß,_ß -_-,, , ι _ ., :ι !ιcιτßl ιουò απü τουò Κερκυραß-
ξ
οιò (:)_ l.-,.,,_-.ι, ß]ιιραπον¼υντατ Yraιi δεν δτκÜ-
ι],:,_..:,, _-.. ,,ßι |ιι μτα τ,,ülιΙμη δταδτκασßα, καιη
ι _: , _ Σιιιριιιιιεò üιτ εßνατ Üδτκοτ, γταιß δεν
, .. . . , ò ιτιι_\ιιτουò üρκουò ιου Παυσανßα και
: : _ _ -, τßι1 ιο σεΒασμü σιο νüμο των Ελληνων
.
., : ορευει ιο φüνο ιων τκειþν. Καιηγορουν ε-
,

.., :, ιι)υò ΘηΒαßουò οιτ τουò αδßκηοαν γιατß τουò

: ,-,_.διικαν σε κατρü ετρηνηò. Αντßδεια οι Θηβαß-
,.lß διòιμαρ ιυρüμενοτ καταγγÝλλουν ιουò Πλαιατεßò
,,üιτ δρουν περισσüιερο απü μιοοò γτ'αυτουò παρÜ
απü δικαιοσυνη» και üιτ ακολουδουν üδικο δρο-
μο, yra να εßνατ αρεσιοß σιουò Αθηναßουò. Οι Κο-
pivθror κατηγορουν ιουò Κερκυραßουò üιτ δεν δÝ-
λησαν να Ýχουν ουιε δτατιησßα ουιε συνΒηκεò με
αλλουò yra να εßναι οι iδror δτκαστÝò ιων πρÜξεþν
1
ιουò.

ξηò η απüρριψηò ιου δικαßου, λüγω του ενδταφÝρο-

νιοò rlou επτδετκνυουν οι πüλετò προò αυτÝò. Ο
Αρχßδαμοò αιευθυνüμενοò οτουò Πλαιατεßò μεια-
οιρÝφει ιην Üδτκη συμπεριφορÜ σε δßκαιη με μüνο
εΠτΧετρημα την ομοτοΥενη συμΠερΙφορα: μτα εΠτ-
θεοη δεν εßνατ Üδτκη αν γßνειατ yra το καλü η yra
ιην ελευθερßα αυιþν στουò οποßουò επτιτθÝμε8α. Ο
Ερμοκlýτηò θεωρεß δßκατο να κÜνουν üλοι οι Στ-
κελτþιεò ιην τδτα προσπÜθετα με τουò Συρακουστ-
ουò, κατ να μην ιιροΒÜλλουν λογω φοΒου ιο δßκατο
ωò πρüφαοη. Or Μηλτοτ προετδοποτουν ιουò ΑΒη-
ναßουò üιτ λüγω ιηò Üδικηò ουμπερτφορÜò τουò Krv-
δυνευουν να ΒρεΒουν ανιιμÝτωποι με ενα συναοπτ-
σμü, kar εκεßνοτ με ιη σετρÜ ιουò τουò δηλþνουν ü-
ιτ ιο δßκαιο ιιυν ανθρþτιων μπορεß να δτεκδτκηθεß ι
ι,
μüνο üταν or πλευρÝò που το επιΖηιουν εßνατ τσοιτ-
μεò. Οι Κορßνθτοτ θυμßΖουν σιουò Αθηναßουò üττ ιο 1

να μην «αδτκεßò ßσουò με οÝνα εßνατ η μεγαλυτερη

εγγυηοη δυναμηò». Οτ περιπτþοειò αυτεò. που συ-
χνÜ συνοδεýονται και απü την Ýντονη χρηση γενl-
κþν κρßοεων ιου ιυπου «ιουò φρüντμουò δεν ιουò
αδικεß κανεßò», προΒÜλλουν Ýνα ρεαλτσιτκü τρüπο
αντιμειωπισηò του δικαßου üιαν επτκραιεß ισορρο- Τ* δικαι χρπ Ý ηΦ!{ιτα§ α** ξ υζ ομι ητ€ζ
πßα δυνÜμεων.
uu ιι}gßν
f trlnr^
νÝ.*
Γ.r,tai
Ý* γfi §{α ξJ *ß € νξ} *
Τελοò, οτ ρηιορεò χρηστμοποτουν τη διÜσιαοη
μειαξυ λüγων kar Ýργων yra να επτβεβατþσουν την ξ ,º§ €γ«ν §", 1ºζ}Ιß}ξ§Κ ξαfr§sμ
αναποι ελεσματικοιητα του δτκαßου ωò « ο υμOουλου
ιων ιρÜξεων», kar υτοθειουν ευρυιαια ,r-,υ οποψ., )
ηη
ýδ
Η EιrτιrιoIA Τογ Δικ,ηιογ
6. Ανüγλυφη
πορÜσταση μÜχηò πωò ο λüγοò πòινω στο δßκατομπορεß να εßνατ ακü-
δýο πολεμιοτþγ μη πο
εξετδτκειητÝνοò. Το δßκατο, λÝετ ο Βlησß-
απü ποροψοθδα δαò, μπορεß να εivar Ýνα μÝσο κατÜκτησηò ßδτο με
κρÜνουòπου τrπr υροδοσßα kar μποροιητε να ιο χρηστμοποτη-
βρÝθηκε στη σουμε þσιε να παροφυνοτητθ τιò πüλετò να καια_hß
Δωδþνη. Εξ σουγ τιò σιητμαχßεò τουò.
ουτοýσυνüγετοΙ ΑυüταυαραπÜνωυαραδεßγματαΒλÝπουμεüτττο
üτΙ σχετßζετοΙ με δßκατο χρηστμοποτεßιατ απü ιουò ομτλητÝò ωò δτ-
Το δßκοιο κοδßστοτοι υποκ€ιμ€νικü μÝγεθοò
κοι το νüημü του παροf,f,üσσετοι
ονÜΑογο μò τουò στüχουò του κüαò ΡÞτορο
34
πßεò, Ωò εκ τοýτου το δßχατο καθßστατατ Ýνα υπα
κετμεντκü μÝγεθοò kar το νüημÜ του παραλλÜσσε-
τατ ανÜλογα με ττò συνθηκεò Kar τουò στüχουò
κÜθε ρητορα. Ετστ, σýμφωνα με τα δεδομÝνα τηò
σττγμßò, αποιυπþνετατ μτα νÝα αιπßληqm περß δr-
καßου kar προÜγετατ ι<Üθε φοlý Kar μτα δταφορευ-
κÞ συνθÞκη λüγου η κατÜστασηò. Ο μηχαντσμüò
αυτüò αφ' ενüò συσιηματουοτεß kar δτευκρτνßΖετ τττν
Ýwora του δικαßου, αφ' ετÝρου üμωò τη δτευρι:νετ
και ιην καθτοιÜ αüρτσιη kar αφηρημÝττη.
ivar γεγονüò πωò σττò σχÝσετò μεταξυ των
υüλεων ανταιτακλÜτατ στουò ρßιορεò του
Θουκυδßδη αυτü που yra τον πρωιαγüρειο
σχεττχτσμü ßσχυε σττò σχÝσετò αιτÜμεσα
σιουò πολßτεò, üττ «δßκατον εivar ιο ιηò ria-
θεστηκυßαò ορ:αιò συμφÝρον», και επετδÞ η καθε-
στηκυßα qlxn δταθÝτετ τη δýναμη, «δßχατον εßνατ
ουκ Üλλο Þ ιο του κρεßττονοò συμφÝρον». Οσιüοο η
«μεταφορþ» ιηò σοφτσυχßò στην τστορτκη Ýρευτη
ιου Θουκυδßδη, οτην ουσßα, χρηστμοποτεßτατ
συλλογτσμüò που προσπαθεß να εξυπηρετÞσετ ττπ
αλÞθeτα.
Φαßνετατ συνεπþò üττ στον Θουκυδßδη το
χρηστμοποτεßτατ γlα να νομητοποτßσετ κÜθε πlýξα
kar δεν καταληγετ σε σýστημα ερμηνεßαò τηò τÜ-
ξηò των πραγlýκον. Επß πλÝον δταπτστþνbτατ η
πüσταση που δημτουργεßτατ αναπüφευκτα με
ιου δτκαßου Kar τηò πορεßαò των πραγμÜτων
πρüωθοýντατ απü Üλλουò παρÜγοντεò, σττανακλþ
νταò κατ' αυτüν ιον φüπο το πνεýμα τηò εποχßò.
Qστüοο, η επßχληση του δrkaiou δηλþνετ üιτ
τελοýσε πραγμαυχÞ υττ<ολογκÞ δýναμη, που Ý-
στω και σε λστθÜττουσα τ<αιÜσταση δροýσε ωò
στην οποßα απονεμüταιτ ιουλÜχτστον υποκρττκüò
σεθασμüò κατ μÝσω τηò οποßαò αττοδτδüτωτ
Þ μομφÞ. Το δßκατο που επκαλοýνιατ or
του Θουκυδßδη δεν αφορÜ το δßχατο στο
μταò πüληò, üπου ετηχραιοýν συγχεκρτμÝνοτ karü
νεò σιητθßωσηò και or σχÝσετò των πολττþν
Ζοντατ απü την ευρýιερη αποδοχÞ των νüμιον,
λÜ αφορÜ ττò σχÝσετò μεταξυ των πüλεων, σε μτα
ποχη αιτερýμενου ηγεμοντσμοý κατÜ την οποßα
Üνθρωποτ εir<aιr συνετδητοποτÞσετ τα τοmκÜ
σιητφÝροντα kar Þταν δτατεθετμÝνοτ να τα
σπτστοýν με κÜθε φüπο, καθþò Kar σε μτα.
πολÝμου, κατÜ ιην ουοßα συχνÜ η επýßωση τηò
θε πüληò εξqιττüταιτ αποκλετσιτκÜ kar μüνο
την επτδÝξτα χρßση τηò δýναμηò που δτÝθετε.
Το θÝμα λοτπüν του Πελοποwηστοχοý
θα αρκοýοε γlα να ερμηνεýσετ τη συχνüτητα με
οποßα or πρωταγωντστÝò των γεγονüτων
νΕαι στο δßκατο,,κα&ßò κατ ιη σχεττκüιητα που
αυοδßδουν, αιιταιτοχλþνταò κατ' αυτüν τον τρüπο
να στÜδιο μετα6ολßò των αξτþν. Στιò σχÝσετò
των πüλεων η αναφQρα σιο δßκατο δεν Ýχετ καμτÜ
θÝση δεδομενου üιτ οτον τομÝα των εξωτερτκþν υ-
ποθÝσεων δεν υτýρχε Ýναò κþδτκαò που να επι-
βÜλλει Ýν¼ σL-_\-κεχρτμÝνο Kar προκαθορτσμÝνο
ιρüυο ουμπεριιρqρÜò. Οσο kar αν υποθÝσουμε üττ ο
Θουκυδßδηò αιτ_\òqτ3Üν-ετ να καταδεßξετ τη γεντκß
μορφη ειοò ,,δτεθι-ουò δτκαßου», στο ελληντκü λε-
ξýüγη το διχαιο αυιü 0α το ενιοπßΖαμε μüνο στα
«κοπß \¼ιιηχι των Ελληνων», üυου δikaro kar η-
θιxn σιμψιροιται προθÜλλονταò τον οφετλüμενο
σεΒοσμο στουò Ü-\λουò, kar τδßωò üιαν κÜποτοτ Βρß-
σκο\ºαι οε θεση αδυναμßαò Þ σε κßνδυνο, Ομωò
kar σε αυιÞ ιην περßπτωση τα νüμτμα αυιÜ δεν συ-
ντσιοýσαν ουιε νüμουò οýιε δεσμεýσετò που να
προσδτορßΖουν τιò σχÝσετò ιων πüλεων, or οποßεò
yra την ευßλυση των δταφορþν ιουò συμπερτφÝρο-
νταν ελεýθερα επτκαλοýμενεò συχνÜ ττò φυστκÝò
δυνÜμετò παρÜ ιο δikaro.
Ακüμη Kar στουò κüλπουò των συμμÜχων κυ-
ρταρχουοε ιο πατχνßδτ του συμφÝροντοò Kar του ε-
ξαναγκασμου. ΧαρακτηρτστικÞ εßνατ η ανησυχßα
που εκδηλþνουν or κÜιοτκοτ ιηò Μυττληνηò üταν
βλÝιτουν την ΑθÞνα να υποιÜσσετ ιουò πολßιεò ü-
λων ιων πüλεων, or oπoior συνεχßΖουν να ΒαδßΖουν
μαΖß τηò «αυτüνομοτ βÝβατα kar ελεýθεροτ και' ü-
νομα».
Eivar γεγονüò πωò κανÝναò ρßιοραò του Θουκυ-
δßδη üταν επτκαλεßιαι το δßκατο δεν αγνοεß ιτò προ-
θÝσειò ßιη δýναμη του ανιτυÜλου ιου. Ωστüσο η
σýνδεση του δτκαßου με Üλλεò Ýwοτεò (δυναμη, ε-
λευθερßα, τοüτηια, νüμοò κ.Ü.) μπορεß να δηλþνετ
ιη σχειτκüιηιÜ του, πρακιτκÜ üμωò δηλþνετ μτα
γεντκη κατηγορßα πραγμÜτων kar επτχετρεß να λý-
σει το πρüΒλημα τηò ετερογÝνειαò των συμφερü-
ντων.
Ειοτ ιο δikaro ωò ουοτασττκü οιοτχεßο του ρητο-
ρτκοý λüγου, kar η ευßκληση του ωò μηχαντσμου
τηò πετθοýò, μετατρÝπετ σιην πρÜξη μτα πολτττκη
ΚαΙ ΚοΙνωνΙΚη αφηρημενη εννοια σε ανττΠροσω-
πευττκÞ αξßα που εßνατ σε θÝση να λεττουργεß ωò
ρυθμτστικüò παρÜγονιαò σιτò σχÝσετò ιων πüλεων.
Επßσηò αποδεσμευονταò ιην Ýwοτα του δrkaiou α-
υü αναφορÝò σττò τδταßτερεò συμΒÜσετò μταò συ-
γκεκρτμÝνηò ομÜδαò, η επßκληση του λεττουργεß
ωò μÝσο επαναφορÜò ιου Üλλου σιο μÝιρο και σιη
λογτκη. Σιο πλαßοτο αυιü η ευßκληση του δrkaiou
στηρßΖετατ οιο κοινü üφελοò kar Ýχετ σιαθερü ση-
7. ΑνÜλOγο θÝμα
μεßο αναφορÜò ιο μÝιρο, που μεσολο.θεß ανÜμεσα οπüπαρüοταση
στο συμφÝρον και τη δυναμη και που εμποδßΖετ ερυθρüμορφου
τουò ανθρþπουò να περÜσουν σιη σφαßρα τηò ý- ογγεßου
θρεωò, και την επτεßκετα, που απαττεß συγκατÜθα-
ση οιτò ανθρþπτνεò αδυναμßεò kar δτακρßνετ την α-
δτκßα απü ιο δßκατο. Αυτü ιουλÜχτσιον αφßνετ να
εwοηθεß, μειαξý Üλλων, kar ο ßδτοò ο Θουκυδß-
δηò üιαν περτγρÜφετ ια δετνÜ που ακολουθουν ιουò
πολÝμουò kar ια αγαθÜ που στεροýνιατ or Üνθρω-
ποι που τον κÜνου,ò üπου η εξοτκεßωση των αν-
θρþπων σιην υπερΒολη, η αρχη τηò σκοπτμüιηιαò
ετιε ωò ατομτΚη εττε ωò ΚοΙνωνΙΚη Προτερατοιηια,
η Ýλλετψη αυιοκυρταρχßαò ιων επτθυμτþν, δημτ-
ουργοýν Ýνα περτΒÜλλον μÝσα στο ουοßο διαμορ-
φþνετατ Ýνα σýσιημα η8τκßò που Ýχετ ωò αφετηρßα
την αδτκßα. t
Στιò σχÝσ€ιò των πüf,εων η ονοφοΡü
στο δßκοιο δεν Ýχει δÝση γιοτß δΕν υπÞΡχ€
κþδικοò συγκΕκΡιμÝνηò συμπ€ριφορüò
35
Το ΕπΕιΣοΝο Tur ΠγΖιογ
του ΑιιιιρεR ΜΑΡκΑΝτΩΝΑτογ
λÝκτορα Αρχαßαò Ελλπικßò Φýολογßαò,
Τμßμα Φýολογßαò, Πανεπιστßμιο Πατρþν
λεß αναμφßλεκιο γεγονüò üιι ο Θουκιýßδηò
συνεχßΖει να κατÝχετ εξÝχουσα θÝση σττò συνετδÞ-
οεlò ιων σýγχρονων τοτορτκþν yra τη ρωμαλÝα
σκÝψη του και την εγκυρüιηια τηò τσιορτκηò ιου
μεθοδολογßαò. Αυιü δταυτστþνετατ απü ιτò πρü-
οφατεò απüπετρεò μελÝιηò ιηò αφηγημαιτκßò δε-
ξτüιητÜò του υπü ιο υρßσμα νÝων ιεχντκþν κετμε-
νικηò ανÜλυσηò, ειδτκüιερα, η συστημαιικÞ δτε-
ρεýνηση ιου αφητττμαιτκοý υπüθαθρου ιηò δουκυ-
δßδειαò ξυγγραφÞò συνÝβαλε αποφαστσιτκÜ σιην
επανεξÝταση παραδεδομÝνων απüψεων ωιαφορτκÜ
με ιη απþτερη σκοπτμüιητα συγχεκρψÝνων prima
facie δυσερμÞνευιων η ακüμη kar προΒλημαιτ-
κþν δτηγηιτκþν επιλογþν. Εν üιμετ ιηò ρηξικÝ-
λευθηò αλλÜ συνÜμα ιüσο πετσιτκÞò αναψηλÜφη-
σηò των κυρτüτερων προθλημÜτων, που σχετßΖονιατ
με ια δυοδτÜκρττα ευÜλληλα σιρþμαια σýνθεσηò
του θουκυδßδετου Ýργου κατ ττò παρεπüμενεò δυ-
σκολßεò διερμηνευσηò τηò γενικüιερηò σιÜσηò ιου
Αθηναßου ιστορικοý απÝνανττ στα γεγονüτα, ιο Br-
θλßο Δ, kar ετδτκüιερα ιο περßφημο επετσüδτο ιηò
Πýλου (1-41), δεν θεωρεßιατ πλÝον ωò Ýναò απρü-
ομενοò kar, καιÜ μερτκοýò φτλολüγουò, μÜλλον α-
πογοητευττκüò απüηχοò προγενÝσιερων ηροδüιετ-
36
ων παραδετγμÜτων, üπου η γνωσιη υαρÜμετροò ιηò
τυχατüιηιαò ορßΖετ σε δυσανÜλογα μεγÜλο θαθμü
την υορεßα τηò δρÜσηò.
Σε αντßθεση προò τη μÝχρτ τþρα ευρÝωò δταδεδα
μÝνη αντßληqm, η αφηγημαιδλογτκη επτσκüπηση
των διηγηιτκþν επιλογþν kar εξισιορηιτκþν με-
θüδων, που ο Θουκυδßδηò υτοθετεß σιο εν λüγω
κομΒικü σημεßο τηò τσιορτκηò παρουσßασηò του.
καιÝδετξε üττ, μολονüττ κÜποτα υποδüρτα σημαια
παραυÝμπουν σε Ýναν κατÜ ια φατνüμενα ηροδα
τετο ΠροσΧηματτσμο, ο αφηΥημαιτΚοò Πυρηναò ισι:
Βτβλßου Δ εßναι Üρρηκια συνδεδεμÝνοò με ευρυτε-
ρα δομτκÜ σιοτχεßα του Ýργου. Με Üλλα λüγτα, ε-
νþ αναγνωρßΖεται σιον ιυχαßο υαραγοντα Ýναò α-
ξτοσημεßωιοò ρüλοò οιην εκιýλτξη ιων συμΒÜνιωg
ιην ßδτα σττγμη η αφηγηματολογτκη ανÜλυση
προσδßδετ τδταßιερη Ýμφαοη στον ιρüπο με τον G
ποßο ο Θουκυδφηò ψυχογραφεß ιουò πρωταγωντ-
σιÝò ιηò αδυσþπηιηò αναμÝτρησηò μÝσα απü ιην r-
δτüιυπη προΒολη των γεγονüτων. Αξτοπρüσεκτο
εßνατ üιτ kar σε αυιÞν την αποφασισιτκηò σημασταò
φÜση του Πελοποwηστακοý ΠολÝμου, παρÜ ττò α-
προσδüκηιεò αναιροπÝò στερεοτýπων Kar ιη γεντ-
κüιερα ανÝλπτοιη Ýκβαση ιηò οτραιτωττκηò επτχεß-
ρησηò στην Πýλο, οι νοοιροπßεò των Αθηναßων kar
ιων Δακεδατμονßων υαραμÝνουν ακρτθþò or ßδτη
με εκεßνεò που με τüση πασττκη ευγλωιτßα σkra-
γρÜφησαν or Kopivθror στη συνÝλευση ιων ουμμÜ-
χων τηò δτοτακιτκßò ΣπÜρτηò (Α 11θ-124) kar τδßοη
gßο ßεριχλÞò οτον εξατρειτκηò νοηματτκηò πυκνα
ιηιαò επτιÜφτο'λüγο ιου προò ιτμßν ιων νεκρþν
 *'-"-)
θ."r,S\hΠJ-,,,'da,'o,, Ε, !υ>), -,,\η(;γ,,,
+(,,

ßßß Ρ,r¾1".":!:|rir".i,::*)tlJ.{.1-,..S\*',§ι^6d.J2pi
} -r.,oι,-y. .ß.],τ""τ'ß9ητεΙßß9,,.-;.,,§\ηι5,ò;.Ýrlχ..κ}.'γ*,
.'.1.1..,....,«',..6;-
.ß
ßßß &ιγοιτ ΞΓ..'-λ.
- ^^! -Ι,χ«7*r'- -.]- - ι\_ _) - :Ιτ _Ιß,-$ß

ι'τχνeΙ/αrν- ., ι,l.ιτιl.
^νrυ.r-Ι.rγ /.
κ-l ιß-r.ι/ο..ò.τeΙ*ι.-ß '
|α.'" ι Ι[α,.
Ζ..,}sιΙ, ζ,*ßrl
τβ υ) ;tr' òιγ d,,òιΙ'.-.,'
-7,, ιß..\t . .. € - ξ * ß Ιß'.-ι ΙιΖt, ε'« Γ. r'
"
.^, <| - υ ι/rυ ν ι Ι r.(γ ßΓ- f-η
ò -, Ý !/
.χ*-π.λ"7Ιο ,οJτr,,ιß'τrr?.79l,ιι,σξ, ßr}\Ξ,¸εJý"r-τ γ.<,ιßττßlΤ. ι,!ιυγ
ο'-Ι "] ΤÝ β e ασι λο_ ,'rτ;.r. ο ,.! υ , , Jß,Γι ο7

.«/τ,ι-,Κ-|òß,,ξ.1' i-rl,aJ^,+ γοη -1,'Γ" β οι)

'1.,,ò-2l.- ι .-ηr.}.
^ι). Χ-ιß; |'1,
). }.,JßΙ,'ò^ι).Χ-.'r;
F,-Ii.,'« η,rý-Γ.fÞ
μλτ, ο r-γμ.'!|.
Ν α }, r ο 1, υ lr α. .,Ζ η.],0,' òι:l l* -) r t.'.l rΙ «.u l .., -. ß'; ; ß:; :
η
LrI-];i,:;
Λ*ν ß
"
--ι'iyr- SΣ\, ß' Β o rJrιι ..ι r\,-rJ ιη γ r,! υ χ,'.D./τ.ι Ρ, ò òτ\
\ .' cr
-ιτγ γΙ Γ-
)1 1ay|q § ò

l(*_ 0,3' π r τ"δι.ν Κ ιΙe,ν, *, .χ.ß, -1 r . \h- 9η.r} -^ -\ *rκ οΓ[* j r,. 1

"
.;
-§ß' l * ò .r ο..ß -rº ßο -}, ο*6t *".ι ι/-, κ*r. ;}.- αßο1, -, g &r -. λ'-rτ ßß ι
Ι}.

-λτΓν'ο:Τ.'-4/, *ΙΓ;-ο) ι1.^Ιγαη_Τ(-'ει',-οrΙΞΓ.l-ι.lαι /πr^η-ιl..κσΙΤ,jrΤο

^

1. ΕλληνΙΚý ΧεΙρüγρΟφΟ (1349 π,Χ.) των βιβλßων Δ' κOι Ε'τηò Ιοτορßοò του θουκυδßδη (ΑμβροσιανÞ ΒιβfuοOÞκη)

3º
Το ΕπΕιΣοΔιο ΤΗ: Πγτογ
α ξι ημÝρεò or Αθηι,αßοτ κατüρOωοαν να ανεγεßρουτ,
2. Εγχüρακτη
οτÞλη (α15 π.Χ.) πρþιου Ýτουò ιου πολÝμου (Β 34-46). Δεν δα Þιαν
με ψÞφισμο των λοτπüν υπερΒολτκü να τσχυρτστεß κανεßò üιτ ο Θου-
Αθηνοßων γιοτη κυδßδηò, με ιο απαρÜμτλ,\ο αφηγηματτκü ιου τÜ-
ΣΙκελΙκÞ λανιο, κατÜφερε να συμψηφßσετ το δρÜμα ιου πο-
εκστροτεßο λÝμου οε Ýνα ουνοπιτκü επειοüδιο στην ακτη τηò
(ΕΠΙγραφΙΚü Μεοοηνßαò, υτοθετþνιαò
μτα γραφη σχεδüν κτνη-
ΜΟυσεßΟ, ΑθÞνΟ) η οποßα αν και περιστρÝφειατ γυρω
μαιογραψικη.
απü το δτηγηιτκü Üξονα ιηò αδταλεßπιωò εκιλÞσ-
σουοαò ανατροπηò παραδεδεγμÝνων αξιþν και πα-
γτωμÝνων πεποτθησεων, εν ιÝλετ δεν απεμπολεß τη
στενüταιη δταοýνδεση τηò με Ýνα σαφþò ευρυτερο
πολττικü κατ κοτνωντκü πλεγμα σχÝσεων kar εξαρ-
ιησεων,
Αò ηÜρουμε üμωò ιο νημα ιων γεγονüιων αρχß-
Ζονταò απü εκεινον ιο δυσκολο yra τουò Αθηναßουò
Απρßλτο του 425 π.Χ., üταν οτ Συρακουστοι και οι
Λοκροß βοηθησαν με σημανττκÝò ναυττκÝò δυνÜ-
α Φυκυδßδηζ κατÜφ€ρ€ \ια συμψπφßσ€|
τΦ Üμα τοι: π* €μοιJ σ€ Ýνα συνοπτικο
€ηξßσü ιCI τÞν ακτη τηζ €σσRνιαξ
3Β
μετò ιουò κατοßκουò ιηò Μεσσηνηò να αποοτατη.
οουν απü την αθηναßκη ηγεμονßα, δεδομÝνου üτι ι
πüλη αυτη θεωρουνιαν ορμηιηρτο μεγÜληò σιρα,
ιηγτκηò οπουδατüτηταò σιο νησß ιηò Στκελßαò
Επετια απü περßπου Ýνα μηνα, ο ΒαστλτÜò των Λα_
κεδατμονßων Αγτò εισΒαλλετ στην Αιιικη με ιò
ουμμαχτκü στραιü και θÝιετ οε εφαρμογη το σχÝδιò
καιαοιροφηò τηò γηò. Εν üψει ιων δραμαιτκþν ε,
ξελßξεων στη Μεσσηνη or A8nvaior Ýσιετλαν στο,
λο απü σαρÜντα πλοßα σιη Στκελßα με ενδτÜμεοò,
σταΒμü τη σπαρασσüμενη απü δτχοστασßεò ΚÝρκι-
ρα, ωσιüσο, κατÜ ιη δτÜρκετα τηò παρÜπλευοηò τη(
ΠελοποννÞοου απü ια αθηναßκÜ πλοßα ο Δημο-
οθÝνηò, γτοò ιου ΑλχτσθÝνοιη, ενεργþνταò υπü ει-
δικü καθεοτþò, καθþò δεν ηιαν οτραιηγüò εκεßιη
ιο Ýιοò, Ζηιησε την Üμεοη οχýρωση ιηò Πυλου, αλ,
λÜ or τüιε εκλεγμÝνοτ σιρατηγοß αρνηθηκαν να ου-
νατνÝσουν στην πρüιαση του. ΞαφντκÜ οφοδρη κα-
κοκαιρßα ανÜγκαοε τον αδηναΙκü οιüλο να προσα,
ρÜξει οιο λτμÜνι τηò Πυλου, üπου yra Üλλη μια
φορÜ ο δτοραιτκüò ΔημοσθÝνηò καιÝβαλε συνιονε(
προσπÜθειεò για να παρακινησει ιουò ουσιρατιω.
ιεò του να ΚατασΚευασουν ΠρομαΧωνα στην Περτο_
χη, ουνÜνιησε üμωò παγερη απροθυμßα. Σε λßγο ο
μωò κατ εντελþò απροσδüκητα, Ζηλοò οχυρωματ1-
κοò κυρßευσε τουò αεργουò στραιιωτεò, οι οποιο1
δυσφορουσαν λüγω ιηò πολυημερηò αναμονηò και
τηò εκνευρτσττκηò αδρÜνεταò. Πραγματι, μÝσα σε ε,
τσχυρü προκÜλυμμα σιο λüφο τηò Πυλου, üιαν οι
Λακεδατμüνιοτ συνετδητοποßησαν τη σοΒαρüιητα
ιηò καιÜοιαοηò και αποφÜσισαν να λÜβουν δραστι-
κÜ μÝτρα, ο ΔημοοΒÝνηò με rkavn φρουρÜ εßχε η,
δη αποκιησετ ιον απüλυιο Ýλεγχο αυιηò τηò ιüοο
σιρατηγτκηò ΒÝσηò στη νüττα πλευρÜ ιηò δυτικηι
Πελοποννησου.
Η δυσοßωνη προοπτικη ενüò α8ηναßκου προγε.
φυρþματοò οτο χþρο ευθυνηò τηò ΣπÜρτηò κατß.
σιησε επεßγουσα τη στραττωττκη παρÝμSαση απο
την ξηρÜ kar ιη ΒÜλασοα, ετδτκüιερα, or Λακεδαι.
μüντοτ αποπετρÜθηκαν να κυρτευσουν το οχυρο
ιων ΑOηναßων, αλλÜ η γεννατοψυχßα των υπερα-
οπιστþν kar η καΒορτσιτκη επÝμΒαση ιου αOηνατ.
κου σιüλου αποσüβησαν μτα τÝτοτα εξÝλιξη. Iδraι.
τερα yra τον ΔημοσθÝνη και τουò Αδηναßουò ητα\,
τÝτοτα η θρταμθικη Ýκβαση τηò δρτμυιαιηò ου-
γκρουοηò, þστε η σπαρτιαιτκη φρουρα υου Þταν ε-
γκατεστημÝνη στο νηοß Σφακτηρßα, ακρτΒþò απε.
νανττ απü την ακιη. αποκλεßστηκε απü ιην υπü,
λοτπη πελοποννηστακη δυναμη kar SρÝδηκε στο
Ýλεοò ιων ανττπÜλων. Ο αντßκτυποò ιων δραματι-
κþν γεγονüιων σιην Πυλο ηταν ιÝιοτοò, þστε οι Δα-
κεδατμüντοτ, πτεΖüμενοτ απü την αδυσþπητη ανÜ.
γκη, υποχρεþθηκαν να προχωρησουν σε τοπτκÞ α-
νακωχÞ, Ýσιω kar με επαχΒεßò üρουò, με απþτερò

στüχο να επτδτþξουν συναψm ετρηνηò με τουò Αθη-
ναßουò, Επεττα απü μτα θυελλþδη συνüλευση ιηò
εκκλησßαò ιου δημου σιην ΑθÞνα, üπου or Σπαρ-
ιιÜιεò απεσιαλμÝνοτ εmσφαιευονταò κÜθε επχεß-
ρημα υροσπÜθησαν να υεßσουν ιον αθηναßκü λαü
γτα το πüσο επτθεΒλημÝνη ßταν η κατÜπαυση των
εχθροπραξτþν, ο δημεγÝρτηò ΚλÝων πÝτυχε να δυ-
ναμτιßσετ ιιò συνατνεττκÝò δταδτκασßεò kar να οδη-
γησετ την καιÜσταση σε απüλυιο αδτÝξοδο. Qσιü-
σο, η πqιÜιαση του αποκλετσμοý ιων ουλττþν σιη
Σφακιηρßα επÝβαλε την Üμεση ετσθολÞ των Αθη-
ναßων, yra Üλλη μτα φορÜ σε μτα συντορακττκÞ, ü-
σο και ευτρÜπελη, συνεδρßαση αποφασßσιηκε η
παραχþρηση τηò οιραιηγßαò ιου Ντκßα στον ΚλÝω-
να, ο οποßοò δεσμεýθηκε ενþπτον του καιÜτιλη-
κιου ακροατηρßου üιτ εντüò εßκοστ ημερþν η θα
συλλÜΒετ ιουò αποκλετσμÝνουò Λακεδατμονßουò ß πρωταγωντστþν τηò. ο ατφοατηò-αιταγνþο..rò..rò υ
θα ιουò εξοντþοετ επß ιüπου.
ΜετÜ ιην προετρημÝιτη σýγκληση ιηò εκκλησßαò
ιου δημου, ο ΚλÝων σε συνεργασßα με ιον Δημο-
σθστη, ο οποßοò παρÝμετνε σιην Πýλο üλο αυτü ιο
δτÜστημα, σχεδßασαν ιην κατüληψη τηò Σφακιη-
ρßαò, μüλτσια βοηθÞθηκαν στο παρÜτολμο εγχεß-
ρημÜ ιουò απü μτα καιÜ ια φατνüμενα ιυτιαßα πυρ-
3. Δεκýδραχμο
καγτÜ, που προκλÞθηκε απü ανθρþπτνη αμÝλετα τηò Σκελßοò με
και κατÝκαυσε ιο μεγα_λýιερο μÝροò ιου δÜσουò υÜ- πορüστοση
νω σιο νησß, με αττοιÝλεσμα or Σπορτýτεò υπερα- τÝOρππου κOι οτο
σπτσιÝò να αποσιερηθοýν ενüò σημανττκου φυοτκοý κüτω μÝροò τα
προκα-λýμματοò, Η συντρlπιτκη υπεροχß ιων Αθη- λüφυρο οπü τουò
ναßων και ιων σιητμÜχων ιουò Ýνανττ ιων αποκομ- ηπημÝνουò
Αθηναßουò
μÝνων ανιτπÜλων Þιαν τÝτοτα, þστε ýσιερα απü ολ-
λεπÜλληλεò επτθÝσετò or Λακεδατμüντοη αποδεκα- (ΝομισμαπκÞ
ΣυλλογÞ Εθνικοý
ττσμÝνοτ κατ εξουθενωμÝνοτ, παραδütΙηκαν υσιερα
Αρχαιολογικοý
απü σιτεwüηση με τη ΣπÜριη. Το γεγονüò αυιü τηò
Μουσεßου,
πqýδοσηò των üπλων απü μÝρουò ιων πρüιτ-
μÝ>«ρτ
ΑθÞνα).
νοò οχαιαγþντσιων Λακεδαιμονßων μαχητþν προ-
4. ΣπορτιατικÞ
κÜλεσε κατÜπληξη σε üλουò τουò Ελληνεò kar üχτ
ααιßδα που
αδτκατολüγηια, δεδομÝνηò ιηò ασýγκρτιηò σπαρττα-
μετÝφερον οι
ττκηò ανδρεßαò kar πολεμτκηò αρειßò, τδτατιÝρωò, Αθηνοßοι μετü τη
üμωò, αναπιÝρωσε σε υπÝριατο θαθμü ιο ηθτκü των νßκη τουò στην
καιαπιοημθνων Aθrιvaiωy or οποßοτ αποιτýστσαν να Πýλο, αφοý
εκμειαλλευθοýν σιο Ýποκρο την αßστα üσο kar α- χüραξον πÜνω τηò
πρüσμειτη αυτη εξÝfuξη, στο σκληlý δοκτμαΖüμε- την επιγραφÞ
νο μÝτωπο του πολÝμου με ιουò Δακεδατμονßουò. «Αθηναßοι απü
Λοκεδοιμονßων εκ
αφηγημαιολογτκÞ επτσκüπηση ιου Βτ- Πýλο» (Μουσεßο
βλßου Δ καιαδετκνýετ με φüπο εμφανιτ- ΑγορÜò ΑOηνþν}
κüιερο kar εποπιτκüιερο üττ αιταμφιοΒß-
ιητα ιο συγκλοντσττκü αυιü περτσταιτκü
σιην Πýλο, που κατÜ πολλουò υρολεßανε
το Ýδαφοò yra την καιαστροφτκß Σχελικη εκοιρα-
τεßα αργüτερα (415-413 π.Χ.), παρÝσχε ιην ευκατρßα
στον Θουκυδßδη να εντεßνετ ιο εκφρασιτκü ιου üρ-
yaιro ßη extremis, σε μταν αξτοθαýμασιη προσπÜ-
θετα να ενσφηνþσετ ιουò σημανττκüιερουò υρο-
θλημαιισμουò του τσιορτκου του ορÜμαιοò μÝσα σε
μτα σαφη kar εýληπτη δτηγηση. Ειδτκüιερα, ιο ευ-
ροò ιηò αφηγημαιτκßò δυναμηò ιου Θουκυδßδη εß-
var ιÝτοτο, þσιε θα Ýλεγε κανεßò üττ μÝσα στην υ-
ψκÜμτνο ιηò ψυχηò ιου ιÞκονιατ αδτÜκοπα ια α-
νεξÝλεγκια πÜθη kar οτ θλτθερÝò αδυναμßεò των
αιτθρþπων. ΠορÜ ττò αλλεπÜλληλεò δτοκετμενικÝò
αναφορÝò σιο Ýργο ιου Ηροδüτου -τιοýεßο υου ε-
πτιρüπετ να σιηθεß γÝφυρα επτκοτνωνßαò με ια επü-
μενα Βýλßα, τα οποßα με ιη σετρÜ ιουò εßιε απη-
χοýν εßτε συχνüιερα υπονομεýουν γνωστÜ ηροδü-
τετα πρüιυπα- η θουκυδßδεια ξυγγραφη στο ση-
μεßο αυιü προθÜλλετ με ρεαλτσττκüτερο ιρüπο ιιò
σκοτετνÝò πτυχÝò τηò ανθρþπτττηò φυσηò και προ-
χωρεß με αργü και υποβληττκü θηματτσμü προò ιη
οκταγρÜφηση ιων πραγματτκþν ορßων δρÜσηò ιων
)
Ο εμφýßιοò χοΡακτÞροò του ποΑÝμου μ€ τη
σκf,ηρüτητü του κοτοΑýòι κüδε ποροδ€δομÝνη
οξßο Þ δÞδεν οκΡüδοντο πΡüτυπο
39
Το ΕΠΕΙΣοΝο Tur Πγηογ
5. Στην Πýλο
δτδραμοτßοτηκε
μßο οπü τιò
μεγολýτερεò και η
πλÝον εποßσχυιιτη
Þπο των
Λακεδοιμονßωυ
στορτκßò σýνθεσηò του Θουκυδßδη δεν πρüκετιατ
να συναντÞοετ εδþ την εξτδαντκευμÝνη προθολη
του αθηναßκοý μεγαλεßου ß
την περτπαθÞ αποκο-
ρýφωση kar μοτραßα λýση ενüò συνιαρακιτκοý
δρÜματοò, αντßθετα, η αλληλοδταδοχÞ των συ-
γτ<λοντσιτκþν γεγονüτων σιο θραχþδεò ακρωιηρτο
τηò Πýλου χαρακτηρßΖετατ απü απρüσμενεò ανα-
Αποκοßýπτ€το!, μ€ τΡüπο εýγßωττο, το
διοΒρωμÝνο ποf,ιτικü σκηνικü τηò ΑδÞνοò κοι
η ΡητοΡιΚþ ονεπüρΚ€ιο τπò ΣπüΡτηò
τροπÝò, που ενþ δßνουν την εντýπωση ολωσδτüλου
τυχαßων περτσιαιτκþν, ουστασιτκÜ αποκαλýπιουν
τα Βαθýιερα ελατηρτα τηò ανθρþπτνηò δρÜσηò, τα
οποßα παραμÝνουν ιελτχÜ ανεπηρÝασια απü συ-
μΠτωματτΚουò παραΥονtεò.
Πτο συγκεκρτμÝνα, üπωò ιο υπατντχθÞκαμε Kar
σιην προηγοýμενη συνοπιικη εξτοιüρηση ιων συμ-
θÜντων, αφορμη yra ιην οχυρωματτκη επτχεßρηση
σιην Πýλο σιÜ8ηκε μτα αυροσδüκηιη κατατγßδα,
που αχτ,τηιουοßησε τον αθηναßκü σιüλο kar Ýδωσε
40
την εukarpia σιον ΔημοσθÝνη να θÝσετ σε εφαρμα
γη το μεγαλοφυÝò σχÝδτü του -ßσωò νωρßιερα απü α
σο θα περßμενε kar ο ßδτοò. Επßσηò, μτα ακολουθßα
γεγονüτων, üπωò η ατÝλmστη προθυμßα των Αθη-
ναßων σιραττωτþν να καιασκευÜσουν τον προμαχÜ
να, η απρüσμενη πυρκαγτÜ, που αποψßλωσε το νη-
σß τηò Σφακιηρßαò, η σταττÜνιεχη ανÜρρηοη του
ΚλÝωνοò στο αξßωμα ιου σφατηγοý υπü κατνοφα-
νεßò συνθηκεò, οδÜγησαιι στον εκπληκυκü θρßαμ-
Βο των αθηναßκþν δυνÜμεων επß των μÝχρτ τüιε α-
προσμÜχηιων Λακεδατμονßων οπλττþν, Η ανατρα
πη φατνομενττιÜ αταλþπευιων στερεοιýπων δτεξα-
γωγßò του πολÝμου εivar τÝιοτα, þσιε ο Θουκυδßδηò
αρκετÝò φορÝò υαρεμβÜλλει σε παραλλαγÝò στη
δτÜρκετα τηò αρτσιοτεχυκÜ δομημÝτmò τστüρησßò
ιου την ακüλουθη εμθληματτκη διαπßσιωση: «Η ιý
χη Ýφερε τα πρÜγμαια καιÜ ιÝιοτον ιρüπο, þστε or
Αθηναßοτ να υπερασπßΖουν σιερτÜ, κατ μÜλτστα σε
λακωντκü Ýδαφοò, εναντßον μταò απüθασηò απü θÜ-
λασσα κατ οτ Δοχεδατμüντοτ να προσπαθοýγ με
κqιÜθτα, να αποβýασιοýν σε δικü τουò Ýδαφοò που
κρατοýσαν οι Aθnvaior. Τον κατρü εκεßνο or Λα-
κεδατμüνιοτ φημßΖονταν yra ιη δýναμß τουò στη
σιεριÜ kar τον αιτßκηιο σφαιü τουò, ενþ or Αθηναß-
or εßχαν ιην απüλυτη υπεροχß σιη θÜλασσα kar στο
ναυιτκü» (Δ 12. 6-13, μιφρ.Α.Σ. ΒλÜχοò).

Οπωò αποδεικνυετατ απü αυιÞ ιην εμφÜντση kar
ιη συμπλοκß ατφýδιων συμβÜντωγ η επτσφαλßò
τσορροπßα πολεμτκþν ρüλων kar σιραττωττκþν
πλεονεκιημÜτων δημτουργεß μτα τδταττÝρωò ρευστη
κατÜσταση, υου πüρρω απÝχετ απü την ηροδüτετα
θεβατüτηια στην απüδοση συγκεκρτμÝνων τδτοτη-
ιων οια ανιτμαχüμενα στρατüπεδα. ΟυστασιτκÜ, ο
εμφýλτοò χαρακιηραò του αδελφοκτüνου πολÝμου
υπονομεýετ με ιην αφüρητη σκληρüτητÜ ιου κÜθε
ευπρüσδεκιη σταθερÜ, kar ακολοýθωò καταλυετ
κÜθε παραδεδομÝνη αξßα Þ δηθεν ακρÜδαντο πρü-
ιυυο. Ωστüσο, η αφηγηματολογικß σκαπÜνη ετ-
σχωρεß Βαθýιερα σιην πεμπτουσßα του κετμüνου,
προσδßδονταò τδταßτερο ιüνο σε συγκεκρτμÝνεò δτη-
γηιικÝò τεχντκÝò kar εξτστορηιικÝò προιτμησετò, εν
üψετ μταò γεντκüιερηò ρευστüιηιαò στον καθορτσμü
κÜποτων επτθοηθηιτκþν συντεταγμÝνων ερμηνεß-
αò, ορτσμÝνεò αφηγηματτκÝò επτλογÝò, που επτιρÝ-
πουν να φωιτσιεß το απαρÜλλακιο υπüσιρωμα τηò
δρÜσηò, υροθÜλλοντατ περτσσüιερο ανÜγλυφα,
τδτκüιερα, η ηθελημÝνη αποστþπηση ιων
ομτλτþν ιου ΚλÝωνοò σε ανιßσιτξη προò ττò
εμψυχωιτκÝò επτκλησετò του ΔημοσθÝνη
yra αυτοθυσßα (Δ 10) kar την ασυνÞ8τστη
σπαριιαττκß στωμυλßα ενþπιον ιηò α8ηναl-
κßò εκκλησßαò του δßμου (Δ 17-20) αποκαλýπτουν
στον ατσθανττχü ακροαιη-αναγνþσιη με τρüπο ευ-
ληπιο και ευγλωιιο το δταΒρωμÝνο υολτιτκü σκη-
νικü ιηò Α8ηναò και ιην πασßγνωσιη ρηιορτκη α-
νεπÜρκεια τηò ουγκλοντσμÝνηò üσο kar αμφßγνω-
μηò ΣπÜριηò, επßσηò, η υποβüσκουσα ανιτπαρÜθε-
ση των νοοτροπτþν ιων δýο ανιτπÜλων üπωò αυτÝò
αναλýθηκαν ηδη δτεξοδτκÜ απü ιουò φτλÝκδτκουò
Κορτνθßουò και τον εμπνΕυσμÝνο Περτκλß, δτα-
φαßνειατ απü τη μτα μερτÜ σιη συνετδητη αφηγη-
6. Η απροσδüκητη
μαιτκη σýμυτυξη των αθηναΙκþν δτεργαστþν, που πυρκαγιü οτη
καθορßΖονιατ στην ιαχýιητÜ τουò αυü το ανÞουχο Σφοκτηρßα
Kar δυουπüτακτο πνεýμα ιων Αθηναßων, κατ απü συνÝτεινε στην
την Üλλη μερτÜ σιη δεξτοτεχντκη, üσο üμωò kar Þττα των
απογοητευιτκß, σýγκρτση ιων συγκατρτκþν τüτε Λακεδοιμονßων,
Χαλκογραφßα του
γεγονüιων με το ευκλεÝò στραττωιικü ευßιευγμα
ιων Λαχεδατμονßων σττò Θερμοπυλεò (Δ 36. 16-22). κüλπου του
Συνεπþò, ενþ μτα ακολουθßα ολωσδτüλου ανα- Νοβαρßνου κοι τηò
Σφακτηρßαò το
πÜνιεχων αναιροπþν σιρÝφει σττγμταßα την προ-
1θο αιþνο μ.Χ,
σοχη μαò στην επτκυρταρχßα του ιυχαιου πÜνω
σιην ανθρþπτνη προαßρεση, η εμπερßσιατη αφη-
γημαιολογτκη προσÝγγιση επττρÝπετ στον ερευ-
νητÞ να δτακρßνετ σιο πολυσßμαντο kar πολýκε-
νιρο επετσüδτο τηò Πýλου τη δρτμýιατη σýγκρου-
ση δýο δταφορειτκþν θεωρησεων ιου κüσμου,
στην ουσßα, η Αθηνα δεν αντιμÜχετατ τη ΣπÜρτη,
αλλÜ δýο τσοδυναμα κοσμοεßδωλα συγκροýονιατ
με αμεßλτκτη σφοδρüιηια για ιην ιελτκÞ επτκρÜ-
τηση. Ο Θουκυδßδηò παρακολουθεß αυιÞ την α-
νττπαρÜθεοη με ττò δτüπιρεò ιηò προσωπικηò r-
ΑνοπüντεχΕò ονοτΡοπÝò στΡÝφουν στιγμιοßο
την πΡοσοΧÞ στην òπιΚυΡ!οΡΧßο του
τυχοßου πüνω στην ανΕΡþπνη προοßΡ€ση
σιορτκηò με8üδου του, επτδετκνυονιαò συν ιοτò
Üλλοιò αξτοθαýμαστη ψυχρατμßα και εντυπωσια-
κη ανιτκετμεντκüιητα. Θα Ýλεγε κανεßò üττ τßποιε
δεν αφßνετ να αποκαλυφθεß ο φλεγüμενοò κραιß-
ραò τηò ψυχßò του, üπου εκεß μÝσα σφυρηλαιοý-
νται και δοκτμÜΖοντατ or εναγþντεò αναΖητησετò
kar or πολýπιυχοτ στοχασμοß του. l
tr
4L
Τ9_μ9 }τ,ιτ,
JΙþß" ι/τcιτ

η ,^Σ η/

,-"rf e-§'r-) Ν,ψ;;$6γq qT α-τòληρßο-

 ι,(
, ,Ι] ιι
|ι;

Ιιιι|ιι
ιß
ιß; ß:
ι) ,ß ,;
,/ι
ι
κτσττκÞ παρÜθεοη γεγονüτωγ αλλÜ kar ωò Ýνα λο-
γοτεχντκü Ýργο μÝγιοιηò καλλτιεχντκηò αξßαò με
,ι

ι ι,' \''ι ι ß':

I.
./ι,
ι',,, ι σαφεßò επτρροÝò απü τον Οι:ηρο rιar τουò ιραγτ-
ι κουò, που εßνατ αρκειÜ σημανττκÝò για να υροοελ-
ι
".. κýσουν ιο αμÝρτοιο ενδταφÝρον ιων ερευνητþν.
1,
r ß Δεν εßνατ μüνο or δημηγορßεò του που προκαλοýν
το θαυμασμü yra τη ρητορτκη ιουò δεινüιητα kar
J ι λαμπρüιηια, üπωò Üλλωσιε συνÝβατνε πÜνια, αλ-
/\ ! t,,
t ιΙ λÜ or μελειητÝò Ýχουν αρχßσετ να δÝχοντατ üλο kar
ι περτσοüτερο üιτ υπÜρχετ και μτα τδταßτερη ρηιορι-
'\ Ι (, a"
κη τηò αφηγηοηò, üπωò εκεßνη οιιò δημηγορßεò. Η
:,l
,ßν |ι
ι μελÝτη αυτηò τηò αφηγημαιτκηò τεχνικηò Ýχει ο-
ßΙι,l, (
,ß
ι
ι νομαστεß «αφηγηματολογßα» κατ στην περßπτωση
του Θουκυδßδη εφαρμüΖειαι με μεγÜλη ευιιυχßα α-
ι" ιß πü ιο νÝο μελετηιη ιου Πανεπτστημßου ιηò Οξφüρ-
ι', ò
ι ι ß;,l ,., .jii δηò Ττμ Ρουντ (Tim Rood).
,
ι
j
ß ,t ι , ]
πü που Üντληοε στοτχεßα yra την αφηγη-
|,ι
ßιι ι
,1, l
,τ,,1 ,Ι ,' ι'\, ματτκη τεχνικη του ο Θουκυδßδηò; Ηταν

;Ιß1 ( ) j ]ß .'ι
αυτοδßδακτοò; ]tΙηπωò η αδταμφτσΒßιητη
ι ι Ι .'", ',,. ,
εμπετρßα του ωò οιραττωιικου τον Ýμαθε να
\{
)ι ι iιt:,j
ι
ουνθÝτετ Ý,"-αν ιüσο δταυγη πεΖü λüγο; Δεν
, ι., εßνατ καδüλου παρÜλογη αυιη η ιδεα. Ο δοýκαò
ιι 'ι

')
ß
\ι
I j!ι,
4. ΕγχÜρακτο
οθηναßκü ιου Ηροδüτου. ΠαραΒÝτω μüνο Ýνα χαρακτηρτσττκü
διüταγμο (410 παρÜδειγμα. Ο Ηρüδοτοò παρουστÜΖετ Ýναν Κορßν-
π.Χ.) οπüδοσηò δro ομτλητη σια τÝλη του 6ου ατþνα π.Χ. να κα-
τΙμÞò προò τουò ταγγÝλλετ τιò προσπÜθετεò ιων Σπαριτατþν να ε-
Αλικορνασσεßò γΙα γκαθτδρυοουν τυραwßα στην ΑΒÞνα. Ο ομτλητηò
την προσÞλωσÞ ιο κÜνει αυιü üχτ
με μτα δυναμτκß και 0εωρηττκß
λεομα ιο πατδß να επιΖησει μÝσα σε Ýνα κτΒþιτο,
μτα «κυψε,λη», για να γινετ αργüιερα ο τýραννοò
τηò Κορßνδου.
Η τστορßα ιου Θουκυδßδη Ýχει μελετηδεß πολý τιò
δυο ß ιρετò ιελευταßεò δεκαετßεò, kar επιιÝλουò Ý-
χετ αρχßοετ να αναγνωρßΖετατ üχτ μüνο ωò μτα θεττ-
Το üτι CIι ΘσυκιJδßδηò Keι Πßνδαροξ
eivoι δυσνüητοι σχοηιοζüτQν και κοτοΒηÞαηκ€
ηροσπüδ€ισ να €ρμην€υδ€ß
ι,
|'ι ι .
j ..ι Ι
ιι
l
\ του ΟυÝλτνγχτον, ο τüσο σπουδαßοò συγχρονοò
'
':
( οιρατηγüò, ποτÝ δεν παραχολουθησε μα8ημαια σιο
.,
'ß,
ι',',1 /
,, ΠανεΠτοιημτο, εΥραφε ομωò σαφη, αΠερτττα Και ου-
σταοιτκÜ κεßμενα με θαυμαστü τρüιο or στραττωττ-
,, ),, Ι ,',' κοß πρÝπετ να γινοντατ απüλυια καιανοητοß, αλ-
ΙΙ,.l ' ',, . l; " λτþò κτνδυνεýουν να χα8οýν ΖωÝò. ΧρωστÜετ ο
Θουκυδßδηò τα πÜνια στον Ομηρο, τον Ηρüδοτο
Kar ιουò ιραγτκουò; Ισωò kar να εßνατ Ýτστ, θα πρÝ-
Πετ ομωò Πρωτα να αΚουσουμε τΙ εΧουν να Πουν ΥΙα
ιο θÝμα αυτü or apxaior kpιτrkoi τηò λογοτεχνßαò.
Εκεßνοτ εßχαν Üλλωστε στη δτÜθεση τουò πολý πε-
ρτσσüτερα κεßμενα αρχαιαò ελληντκηò λογοτεχνßαò
απü üσα Ýχουν δτασωθεß μεχρι ιιò μÝρεò μαò, Kar
γι' αυτü το λüγο θα πρÝπετ να περτSÜλλουμε ιιò α-
πüψειò τουò με το δÝοντα σεΒασμü, τδßωò üταν επτ-
Χετρουν ουΥΚρτσετò.
Εναò συνηθτσμÝνοò παραλληλτσμüò που arro-
πετρþνιατ να κÜνουν εßναι με τον Πßνδαρο. Ο
Μαρκελλßνοò, αρχαj.οò Βιογραφοò του Θουκυδßδη,
επτχεßρηοε αυτη τη σuyr<prσn, με Üλλα λüγια, υ-
ποσιηρτξε üττ ο Θουκυδßδηò ηταν «μτμητηò του
Ομηρου στον τρüπο διαρΒρωσηò ιων κειμÝνων του
και ιου ΠτνδÜρου οτο πηγαßο μεγαλεßο και την ευ-
γÝνετα του υφουò», Δεν πρÝπετ να πÜρουμε ιο χα-
ρακιηρτσμü «μτμητηò» πολυ στα σοΒαρÜ. Πρüκετ-
ιατ yra μια Ýκφραοη που χρηστμοποιουσαν ουχνα
or apxaior, yra να επτσημÜνουν κÜποτα υφολογτκη
η Üλλη ομοτüιητα. Εναò Üλλοò λογοιεχντκüò κρτττ-
κüò, ο Δτονýοτοò ο Αλτκαρνασοευò. προχþρησε α-
απü ποηιτικÞ σκοπ!Ü κüμη περτσσüιερο. Σε μτα απü ττò καλυιερεò, πτο
πρωτüτυπεò kar συμπαθηττκÝò πραγμαιεßεò ιου,
«Περß συνθεσεωò ονομÜτωγ», αναπτυσσετ ιη θεω-

44
 5. 0 μεγÜλοò
ρßα περß ιηò ýπαρξηò τρτþν συνθÝσεων: ιηò αυστη- πρüδρομοò τηò
ρηò, ιηò γλαφυρηò Kar ιηò κοτνßò, ΠαραθÝιετ αρ- ιστοριογραφßοò,
κειÜ παραδεßγμαια yra κÜθε καιηγορßα, αλλÜ οτ Ηρüδοτοò.
εκπρüσωποτ ιου «αυσιηρου» ß αλλτþò «σοΒαρου» Ρωμοßκü
υφουò πολυ γρηγορα περτορßΖοντατ στουò εξηò δυο: οντßγροφο
ιον Πßνδαρο yra την ποßηση και τον Θουκυδßδη προτομÞò του, του
yra ιον πεΖü λüγο. Το χαρακτηρτσττκü του αυστη- 4ου αιþνα π,Χ.
(Μητροπολmκü
ροý ýφουò εivar ο αουνηθτστοò ιρüποò δτÜιαξηò
ιων λÝξεων, το ασýνδειο, kar γεντκÜ η τραχýτητα Μουσεßο ΝÝαò
Υüρκηò).
kar η δυσκολßα: «ΕπτιρÝπετ [ιο αυσιηρü υφοò] ιρα-
6. Σελßδα τßτλου
χεßò kar κακüηχεò ουμπλοκÝò λÝξεωg οαν κομμÜ-
των «Ηροδüτου
ττα òικαιÝργαστηò πÝιραò, που χιßΖονιατ ιο Ýνα δß-
Λüγοι εννÝα-με
πλα στο Üλλο, χωρßò να Ýχουν ιετραγωντσμÝνεò οý-
επιμÝλειο
ιε λεßεò τιò υλευρÝò ιουò, ολλÜ παραμÝνουν ακα- Γεωργßου
ιÝργασια kar απελÝκηια. Αποφεýγετ ττò περτüδουò, Γεμιστοý του και
εκιüò απü σπαντεò περιπιþσειò, kar χρησιμοποτεß ΠλÞθωνοò περß τα
πληθοò σχßμαια λüγου kar ελÜχτσιουò συνδÝ- μετü των εν
σμουò». Μσντινεßα μοχþν
Σε Ýνα πρüσφαιο βιβλßο μου, υροσπÜθησα σιο Βιβλßα Β'» που
τελευταßο κεφÜλατο να εφαρμüσω αυτÜ ια ευστοχα τυπþθηκε στη
σχüλτα yra τον Θουκυδßδη και τον Πßνδαρο. Στο εν Βασιλεßο
λüγω μελειημα üμωò ουνολτκÜ προΒÜλλειατ η Ü- (ΠανεπιοτημιακÞ
ποψη üττ η σuyKpron αυιη μπορεß να επεκιαθεß ΒιβλωθÞκη τηò
kar üιτ δεν εßνατ απλÜ Ζητημα λογοτεχντκοý υφουò. Βασιλεßοò)
Στην υραγματικüιητα, or κüσμοτ των δυο συγγρα-
φÝων αλληλοεπτκαλυυιοντατ πολυ περισοüιερο α-
πü ü,ιι συνηθωò θÝλουμε να πιστευουμε. Ο Θουκυ-
δßδηò θεωρεßιατ υπερΒολτκÜ συχνÜ ωò Ýναò ξερüò
χροντκογρÜφοò ιων πολττικþν kar οιραιτωιτκþν
γεγονüτων. Ομωò οτ αθληιτκÝò επτιυχßεò, καθþò
και οι Üνδρεò που ιτò ευττÝλεσαν Βρßσκοντατ εκεß,
μÝσα στο Ýργο ιου, αρκεß να ψÜξετ κανεßò να ια
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΔΟ θpεr. Η πτο πλουστα περτγραφη του αναφÝρειατ
rOI ΕΝΝΕΑ, οΙΠΕΡ ΕΠI. στουò Ολυμυτακοýò Αγþνεò του 420 π.Χ., üταν ο
ΧΔ^οΥtrΔ] ιονtΔι. ΣπαρττÜιηò Λßχαò, γτοò ιου Αρκεσßλαου, ξυλοκο-
HERoDoτI LIBRI ΝονΕΜ, πÞθηκε επετδÞ συμμετεßχε σιουò αγþνεò ωò Βοτω-
qrllr8 ΤνΙΙΤνΑ |ΠDΙΤ^ Jν§..Τ τüò -τε μτα ευοχη που or .Ε,λ.λαγοδτ'χεò εßχαν αυο-
ΧουιΝΔ,
Ξτ.a
.ι*| cΙßÝ.
Euιcφc.
κλεßσετ τουò ΣπαριτÜιεò απü ιουò Αγþνεò. Το πα-
aÝτ-
r*i
º h:lιr,
ΔΙJρ.,66α, ρÜπτωμα ιου Λßχα Þιαν üιι, μÝοα σιον ενθουστασμü
τι*1iι ΤαýιΙw, ιου yra ιη νßκη ιου αρματοò ιου σιουò ιππικουò α-
tira Εαυ.
Hb
oJF&
Ρο|πιιßι
Υrj-r- γþνεò, στεφÜνωσε ο ßδτοò προσωπτκÜ ιον ηνßοχü
&τ&τ cdioPc. του. Ο Λßχαò ßιαν μτα δτεθνηò προσωπτκüιητα με
δτασυνδÝοετò στο Αργοò, την ΑθÞνα, τη ΘÜσο, πτ-
θανüν ιη ΣÜμο, ακüμη και την Κυρηνη ιηò Βüρετ-
aßΔιιια fιιιΞτοξ τογ Ν^Ι !^θcοβΟ& ΤΙfΙ
*ριι τΘ ß ιωπ* Ýιι,,Βιιλß. 8, αò Αφρτκηò. Το üνομα ιου παιÝρα του Λßχα urιo-
eιoιGlι GιΙΙß3τιΙ Q9ι ετ,tετΙο δηλþνετ κÜποτο γÜμο με τη βαστλτκÞ οτκογÝνετα
ιtòßπ,dòÞτ qυτ r,Jλlaiβ
μ.τßß ριgηιιπ
gciirlinι,L.ýri ιι. τηò Κυρηνηò, η οποßα Þταν «εγγονη» aπorkia τηò

νýσιοτ
ΣπÜριηò, επετδÞ εßχε τδρυθεß τον 7ο αιþνα π.Χ. α- )
l{d9dJ
«Ο ΠßνδοΡοò μ€ την π€ρßτ€χνη γßΙþσσο του
ΕπιδΕßκνυG την ονωτΕΡüτητÜ του απÝναντι
στουò οκοηηιÝργπτüυò χΡημοτοδüτεò του»
BASlLEAΞ
Ι8 οΙtιòιΧΔ Ε!τγΔ€Ιιπι

45
οι Δγο «Αγ»τΗΡοι»
7. 0 συνεχιστÞò
του θουκυδßδη, πü τη Θηρα, ιη σýγχρονη Σανιορßνη, που ηιαν με
ιοτορικüò τη σετρÜ ιηò aπorkia τηò ΣπÜρτηò. Ο Πßνδαροò Ý-
Ξενοφþν, σε γραψε δýο ποτηματα για τον Αρκεσßλαο, ιο βaσr-
επΙχρωμοτΙσμÝνη λτÜ ιηò Κυρηγηò. Το Ýγα απü αυτÜ εßγατ Ýγα εκιε-
ξυλΟγραφßα ΟΠü ιαμÝγο ποßημα 300 σιßχωγ που αγαφÝρετατ σιογ ΙÜ-
ΤΟ «ΧρΟνΙΚü Τηò σογα, ιη ΜÞδετα κατ τουò Αργογαυιεò. ο απüηχοò
ΝΙρεμβÝργηò», ιηò αγαχþρησηò ιηò «Αργουò» συναντÜται και οτη
8, 0 0λυμπΙονßκηò θουκυδßδεια εξτσιüρηση του απüπλου ιου αθηναß-
ιÝρου γταιß yra ια επüμενα εßκοστ χρüντα or Σπαρ-
ιτÜιεò Ýφεραν θαρÝωò αυτü το επετσüδτο, ιο οποßο
αποτÝλεσε, σýμφωνα με το συνεχτσιÞ του Θουκυδß-
δη, ιον Εενοφιßντα, Ýνα απü τα αßττα ιου πολÝμου
τηò ΣπÜριηò εναντßον ιηò Ηλτδαò περßπου ιο 400
π.Χ. ΥποψτÜΖοματ πωò ο Θουκυδßδηò εßχε σιο μυα-
λü ιου αυτüν ιον πüλεμο, üιαν περτÝγραφε τουò α-
γþνεò του 420 υ.Χ. Οτ ΣπαριτÜιεò, üπωò kar or Ρω-
μαßοτ, εßχαν πολυ γερη μνημη üταν επρüκεττο yra
Πιδονüν η οδιομφισΒÞτητη ΕμπòιΡßο
του Θουκυδßδη ωò στΡοτιωτικοý τον ÝμοδΕ
νο συνΕÝτcι Ýνον τüσο διουγþ πòζü f,üγο
46
tr
τÝτοτου εßδουò ιιροσθολÝò. Επετσüδτα σαν αυτü του
Λßχα αποδετκνýουν üττ εivar ασιεßο να υποσιηρß-
Ζετ κανεßò üττ κατÜ τουò ýστερουò κλαστκουò χρü-
νουò or πανελλÞντοτ αγþνεò εßχαν χÜσει την πολτ-
ιΙΚη τουò σημαοτα, Kar ομωò, αυιη η αΠοψη αΠα-
νια συχνÜ σε ουγχρονεò αναφορÝò στο ανταγωνι-
σττκü υνεýμα ιων τüιε υανελληντων αγþνων.
Ο Θουκυδßδηò δεν εßνατ ουτε ευκατÜληπιοò ου-
τε προΒλÝψτμοò ωò συγγραφÝαò kar υολλÜ πρÜγ-
μαια τα 8εωρεß δεδομÝνα, Ενα σημανττκü πρüσω-
πο στο üγδοο kar τελευιαßο βιβλßο του εßνατ ο Δω-
ρτειη ο Ρüδτοò, γτοò του πυγμÜχου Δταγülη, για
ιον οποßο ο Πßνδαροò εßχε ουνθÝσετ μτα εξατρειτ-
κÞ ωδÞ, τον Ýθδομο Ολυμπτüντκο. Νωρßιερα στην
ΙστορΙα ιου, ο Θουκυδßδηò ιυχαßα αναφÝρετ üττ ο
Δωρτεýò ßιαν ντκητßò (στο παγκρÜιτο, üπωò συνÜ-
γειατ αυü Üλλα σιοτχεßα) σιουò Ολυμπτακουò Αγþ-
νεò ιου 428 π.Χ. Or μετÝπεττα πολτιτκÝò κα1 σιρα-
ττωττκÝò δτακρßοετò ιου ΔωρτÝα δεν εßνατ συμπιω-
ματτκÝò. Απü ιουò αρχαßκοýò ακüμη χρüνουò ιηò
ελληντκßò τσιορßαò, or ιρετò ιÜξετò ιων τυρÜwων,
ιων οτκτστþν η τδρυιþν πüλεων και ιων επιιυχη-
μÝνων αθλητþν συχνÜ αλληλοευτκαλýπιονταν. Ο
Θουκυδßδηò δεν αναφÝρετ τον περßφημο παιÝρα
του ΔωρτÝα, σßγουρα üμωò γνþρτΖε το ποßημα που
εßχε γρÜψετ yr' αυιüν ο Πßνδαροò, Οταν απαρτθμεß
ιουò συμμÜχουò κÜθε πλευρÜò uprv απü την τελτ-
κß ναυμαχßα σιο λτμÜνι ιων Συρακουσþν, λÝετ οιτ
or Ρüδτοτ ηταν «Apyεior ιην καιαγωγην». ΑυτÝò or
 θ. 0 üσωτοò κσι
τρετò μτκρÝò λÝξετò αναφÝροντατ λακωντκÜ στο μý- εκκειιτρικüò
θο ιηò καταγωγηò ιων Ροδßων, υου τüσο εξαßστα εß- Αλκιβιüδηò σε
χε περτγρÜψετ ο Πßνδαροò στον Ýθδομο Ολυμπτü- ρομαιτπκÞ
vrko. Ο σκευιτκτστßò μελειητηò θα Ýλεγε üιτ ο χσλκογροφßο
Θουκυδßδηò δεν αναφÝρετ πουθενÜ ιον Πßνδαρο
οýτε αναφÝρειαι σιην επτνßκτα ποßηση. Το πρþιο
αληθεýετ, το δεýιερο üμωò επτδÝχειατ περατιÝρω
συΖÞτηση. Οιαν ο Θουκυδßδηò καταγρÜφετ την ιπ-
πτκÞ επτιυχßα ιου Üσωτου και εκκενιρικοý Α.λτιτ-
βτÜδη, παρουστÜΖετ ιο νεαρü Üνδρα να καυχτÝιατ
üττ τα ÜρματÜ ιου τερμÜιτσαν σιην πρþιη, σιη δεý-
ιερη Kar σιην ιÝιαρτη θÝση στουò Ολυμπτακοýò
Αγþνεò (ιου 416 π.Χ.), Η λεπτομÝρετα «και σιην
ιÝταρτη θÝση» μαò ξενßΖει, μÝχρτ να αναλογτσιοý-
με üττ ο Ευρτπßδηò Ýγραψε Ýνα ποßημα καιÜ ιο
πτνδÜρετο υφοò γι' αυιην ακρτΒþò ιη νßκη, στο ο-
ποßο παρουσßαΖε τον ΑλκτβτÜδη να καταλαμθÜνετ
ττò πρþιη, δεýιερη και ιρßτη θÝσετò.

ε το συνÞθη Ýμμεσο τρüπο του ο Θου-

κυδßδηò δτορθþνετ ιον Ευριπßδη -kar
ταυτüχρονα αποκαλυπτετ üιτ Ýχετ πλß-
ρη γνþση τηò ευτνßκταò ποßησηò. Αυιü
το ποτηττκü εßδοò μπορεß να μην ξεθþ- ß0. ΦανταστικÞ
fuθOγραφßα με
ρτασε ενιελþò μειÜ ιον Πßνδαρο, ιουλÜχτσιον üχτ
στο Sαθμü που λÝνε τα βýλßα. μÜλτσια τυχαßνετ να εξιδανικευμÝνουò
Σπαρπüτεò
γνωρßΖουμε üιτ ο συγχρονοò ιου Θουκυδßδη, Δτα-
πOλεμητÝò
γüραò ο ΜÞJ\τοò, συνÝθεσε Ýνα ποßημα γτα ιον ε-
ρασιß του, τον πυγμÜχο Νχüδιοlη απü τη Μαντß-
νετα. Οσο yra ιον ΑλκýιÜδη, ο Πßνδαροò Ýγραψε
Ýνα ποßημα για Ýνα μεγαλυιερο σε ηλτκßα συγγενß
ιου, τον ΜεγαχλÜ τον Aθrrvaio, ο οποßοò εßχε ε-
πßσηò vrknσεr σε τππτκοýò αγþνεò σια Πýθτα,
στουò Δελφοýò, αρκειÝò δεκαετßεò πprv απü ιον πε-
ρßφημο ΑλκτΒτÜδη. Αυιüò ο Üνθρωποò, üπωò ακρτ-
θþò kar ο ΑλκýτÜδηò, προκαλοýσε την Kcιxuπo-
ψßα kar την ανιτυÜθετα μθ ιην επßμονη κλßση ιου
προò ιην επßδετξη.
ΠρÜγμαιτ, γνωρßΖουμε üιτ σιο μυαλü κÜποτων
«ψηφοφüρων» ÜξτΖε να εξοσιρακτσιεß ακρτΒþò
yra ια εκτροφεßα αλüγων ιου, τα τπποτροφεßα (αυ-
τη τη λÝξη χρηστμοποτεß ο Θουκυδßδηò γlα ιον
ΑλκιθιÜδη) -οε üσιρακα που ΒρÝθηκαν στον Κε-
ραμετκü kar Ýγτναν γνωστÜ μüλτò πρτν απü μτα
δεκαειßα, αναφÝρειατ ωò «Μεγακληò, γτοò του
ΙπποκρÜιη, τπποιρüφοò». ΥπÜρχουν kar Üλλα ση-
μεßα, θÝλω να πτσιεýω, σια οποßα ο Θουκυδßδηò
με τη γλþσσα που επτλÝγετ να χρηστμοποτÞσετ, α-
ποκαλýπτετ üιτ Ýχετ γνþση ιων αθληττκþν δτα-
κρßσεων, ττò οποßεò üμωò δεν περτγρÜφετ δτεξοδτ- Απü ορισμÝνουò μòηòτητÝò ο Θουκυδßδπò
κÜ. Αναφερüμενοò στουò νεκροýò ιων ΘεσπτÝων
αη μÜχη του Δηλßου ιο 424 υ.Χ. παρατηρεß üιτ η δεωρεßτοι ωò Ýνοò ξερüò χρονικογρüφοò των
πüλη Ýχασε το Üνθοò ιηò, μτα λÝξη που δεν συνα- ποßιυκþν κοι στΡοτιωτικþν γ€γονüτων
ιτqτε πουθενÜ αλλου σε ολüκληρο ιο Ýργο του,
(π, χ(υ η συγκεκρτμÝνη μειαφορÜ χρησιμοποτεßιατ
)
4º
Οι Δγο «ΑγιτΗΡοι»
ΣΧΟΔΙΑ ΠΑΔΑΙΑ
ΚΑΙ ΞΥΝΟΠΤΙΙ(Α ΕΣ ΟΛΟΝ
τιr§t ΘοΥκγΔιΔ}ΙΝ, ΙιΝ ΧΩΡιΞ αΥκ
τυtιßι6ι'αfuτχ*φýò.
ΕlΞ το FΡΔτοΝ.
υ,
'l1. Πρþτη σελßδα
ονογεwησιOκOý πολυ συχνÜ σιην ποßηση yra να γßνετ αναφορÜ
βιβλßου οτο στουò νεκροýò νÝουò πολεμιστÝò. Εχουμε σιη διÜ-
ελληνΙκü με Ýργο θεσß μαò Ýγαγ κατÜλογο θυμÜιωγ στη μγημη τωγ
ΤΟυ 0ΟυΚυδßδη ΘεσπτÝωγ που Ýπεοαγ σ'αυιÞ ιη
μÜχη. ΑγÜμεσα
(ΠανεΠΙσΤημΙΟΚÞ στα 101 ονüμαια
με ιερηφÜντα αναφÝρειατ Ýναò ο-
ΒΙβλΙOθÞκη τηò λυμπτονßκηò Kar Ýναò ντκητηò στα Πυθτα. Μηιωò
ΒασΙλεßαò) η ευιλογü ιηò λÝξηò «Üνθοò» απü ιον Θουκυδßδη
φανερþνετ üττ γνþρτΖε υωò αυτß η μτκρη πüλη
ιηò Βοτωτßαò εßχε προσφÝρετ μτα πολý σημανττκß
θυσßα σ' αυτÞν ιη μÜχη: üχι μüνο Ýναν αλλÜ δυο
CI Θουκυδßδηò δειτ eiιroI οýτ€ €ιJκοτÜßΙηπτοò
οýτ€ πΡοΒf,Ýψιμοò ωò συγγροφÝοò
κοι ποΑηü πΡüγματο το δ€ωρ€ß δεδομÝνα
4Β
ντκητÝò πανελλÞντων αγþνων;
Or ντκηιÝò που αναφÝρονιατ παραπÜνω εivar
πραγματτκÜ εξÝχουσεò φυστογνωμßεò, kar η λÝξη
που συνηθωò χρηστμοποτεßτατ yra τουò χρημαιοδü-
τεò του ΠτνδÜρου εivar «αρτσιοκραιτκοß». Αυτü
μυορεß να οδηγßοετ σε υυερΒολτκÝò ερμηνεßεò, ετ-
δτκÜ αν ο χαρακιηρτσμüò αυτüò εκληφθεß ωò το α-
ντßθετο του «δημοκρατικοß».
Ο Πßνδαροò συνÝδεσε Ýνα ποßημα (ßσωò και δýο,
η αυθενιτκüιητα του ενüò εßνατ υπü αμφτσΒητηση)
yra Ýναν ολυμπτονßκη με ιο üνομα Ψαυμιò απü ιην
ΚαμÜρτνα τηò νüτταò Στκελßαò. ΕπιγραφÝò που ανα-
καλýφθηκαν πρüσφαια αποκαλýπτουν üιτ στην πü-
λη αυιη εßχε πρüοφατα λÜβετ χþρα μια αναδτοργÜ-
νωση ιου δημοκραττκου πολττεýματοò σαν αυιη που
εßχε πραγματοποτÞσετ ο ΚλετσθÝνηò στην Αθηνα
μΙσο αΙωνα νωρτιερα.
ατ σ' αυτην την περßπτωση γνωρßΖουμε ü-
τι ο Πßνδαροò εγραψε Ýνα ποßημα (σπα-
ραγμαια υπομνηματοò σωΖονται σε πÜπυ-
ρο ποτημαιοò, yra το οποßο δεν γνωρßΖου-
με ουτε Ποιε Υραφιηκε ουιε σε Ποτα εΠο-
χη αναφÝρειατ) yra την αΒηναßκÞ εοριη ιων Οσχο-
φορßωg κατÜ ιην οποßα δτεξÜγοτ,ταν kar kÜιroτoτ ε-
φηΒτκοß αγþνεò. Or ouyxpovor μελετηιÝò συχνÜ συ-
σχειßΖουν την ιραγωδßα με τουò εφηΒουò η Üλλουò
θεομουò τηò δημοκρατßαò, αλλÜ αυτü ιο ποßημα ιου
Πτνδαρου, καθþò kar κÜποτα ποτηματα του ανταγω-
ντστÞ του ΠτνδÜρου, του Βαχχυλßδη, δεßχνουν üιτ
η απüσιαοη μεταξυ των χορηγþν τουò και ιου κü-
σμου των εφßθων μπορεß να μην ηταν και ιüσο με-
γÜλη.
Or ιολτττκÝò αυüψειò ιου iδrou ιου ΠτνδÜρου εß-
var δυσκολο να προσδιορτστουν με θεβατüτητα, kar
ιο iδro τσχυετ για ιον Θουκυδßδη.
Ο Πßνδαροò Ýγραφε για τουò υλουοτουò Kar τουò
ιυρÜwουò. Ο δωδÝκαιοò Ολυμπτüνικοò üμωò, yra
ιον ΕργοτÝλη απü την Ιμερα ιηò Στκελßαò, ξεκνÜ
με μτα επßκληση στον Δßα ΕλευθÝρτο, και πιστευ-
εται πια üττ γρÜφτηκε oxr μονο yra ιον εοριασμο
ιηò επιιυχßαò των ΕλλÞνων εναντßον των ΒαρΒÜ-
ρων ανιτπÜλων τουò, αλλÜ kar yra τον εορταομü
τηò Πτωοηò τηò ιυραννταò.
Η υροσωπτκüτητα üμωò του ΠτνδÜρου εßνατ μτα τ-
δτÜΖουσα περßυτωση -οκριθωò üπωò εßνατ σοSαρü
αλλÜ συνηθτσμÝνο μεθοδολογτκο σφÜλμα να απο-
δßδοντατ στον Θουκυδßδη or πολιιτκÝò απüψετò που
παραιßθενιατ απü τουò δημηγüρουò του.
Τελετþνω με Ýνα παρÜδειγμα, κατÜ το 17ο ατþνα
μ.Χ., μτα υερßοδο αναιαραχþγ εμφυλßου πολÝμου
και Ýνιονηò υολτιτκηò δτχüνοταò, ο Θουκυδßδηò θε-
ωρουνιαν αττü το σπουδαßο Ολλανδü νομτκü kar r-
στορτκüΓΚlýττοη (Hugo Grotius), kar απü ιουò
θαυμασιÝò ιου Γκρüιτουò, Χομπò (Hobbes) και
 ,rTHvCYDIDIS
A,r ΙΙ ΕΝ ΙΕΝS IS Η ΙS TORICI
GRA ν ιßsιΔι t, Ηιòº,οR 1Α Rν.ιΙ
ΡΕ L ιτ Ρο s !ß ε Ν J | γ;-ι L ιDΕ R
, Ι Ι Ι 9,.

Ατòßλ&ß&λßξ

òι,ΤΗνCΥDΙ
ýjr Ι rHl:NlΙNJ|.r ΕΙ,ßτι
ιΙοq^Δι|||ß DE ΒΙ LLo
ΙεLοΡοτ!ΧÝsrιγΙΙ
Δ τ Η ι Ν Ι λ Ν ü ι γ -1ι-
qò! LιGRι ιιtl.
Ι πrcπio Valb ßηιαρταò& nunciCon
ιτ,ßο Hgcrbιòhlo.d gιεcum ιιòmρßτ dι

lEc Δτ. D, ΧΧνι|.

2.
J-..;. ;:ß!
ι,.. -
"r}
ι,

ψtττ ]φ §α

12,13. Πρþτο
ΚλÜρεντον (Clarendon), ωò Ýναò συντηρηιτκüò θα Ýπρεπε να μελειηOουν μαΖτ, βιβλßο του
λατρηò «ιου πολτιεýμαιοò που κληρονομÞσαμε και 0ουκυδßδη του
ΜετÜφραση: Χριßοιοò Σιαθαιοò
Που Γßνατ σι,ιστü να διαιηρησουμò». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθηναßου γιο τον
Ο Γκροιιουò αποδßδετ στον ßδτο ιον Θουκυδßδη S Hornblower, Thucydides and Ρßηdιιι,: Histol,ica] Πελοποννηαακü
αυιη την Üποψιι, ιπ, οποßα Kar ο ßδτοò επτκροτεß. Να.ι,ταtßνε and the WorLd of ΕρßηßΚßαιι Poetl,.v, Οξφüρδη Πüλεμο
Τα λüγια üμωò αυτÜ ανηκουν σιον ΑλκýτÜδη, και 2004. (ΠανεπιστημιακÞ
περτÝχονται σε Ýνα λüγο απü ιην Ιστορßα ιου Θου- Τ. Rood, ºhιlcydides: Narrative αητΙ Explanation, ΒιβλιοθÞκη
Οξφüρδη Ιθθ8 Βοσιλεßοò)
κυδιδη που Sρßδει απü σοφτσιεßεò Kar ανηθτκüτηια,
Ρ. W. Rose. Sons of tJre Gods. Chi]clreτl of the Earth:
οτον οποßο ο προδüτηò προσπαθεß, απευθυνüμενοò Ideology and Literary Fοιιη ßη,Ar]cjεrιΙ Greece. IθÜκη
οιουò ΣπαρττÜιεò, να δικατολογÞσει ιην ßδτα ιου την Kar Λονδßνο 1992 Ι
προδοσßα ωò μτα πρÜξη υψηλου παιρτωττσμου!
Οι κßνδυνοι Kar or δυοκολßεò που συναντÜμε, κα- Qι ηαfrιτικÝq αετÜφεßζ ¾Üσε ¸ýυ Γºgν αΒθυ
Üσα και ταιι ουιζL! i&ιr εßιγαι σκ§f,α
Βþò προσπαΒουμε να φωτßσουμε τα κεßμενα του
Θουκυδßδη και τα ποτÞματα του ΠινδÜρου, εßνατ ε-
ξισου μεγÜλοτ, or δυο üμωò αυτοß σπουδαßοτ «αυ- ν§ §º Gσ ιΦρßσ¾Φß-Jγ μ€ € α|üτΙºτα
_ -ηροß» συγγραφεßò üxr
μüνο αξßΖουν να Ýχουν
:_-., απü\υτη προοοχη μαò, αλλÜ, αν δεν Ýχω Üδτκο,

49
Bnaxor l.»., Υüρκη 1θ8θ Ρηιτòπτττ w.k.,
Μεροληψßεò στον Θουκýßδη, Ηοη}ιsιο\Λ/ΕR S., The Gτωκ State at War,
Αθηνα 1θ74 «Narratology and Narrative ΜπÝρκλεß 1θ71

Fη.τιογ Techniques ßη Thucydides», στο R.ηwιrιιcs R.IIr,

"l.,
Θουκιιδßδηò, μειÜφραση Τ. S. Hornblower, επτμÝλετα, GιεΚ Πιε Stυòtιιτε of Thucyýdes'
Κουκουλτüò, Αθηνα 1θΒ5 H¸toriography, Οξφορδη 1θθ4, σ. History, Πρßνοιον 1θΒ1
131-166, Α Coιnmentary οη
Ηοηι.τsιοwΕR S., Rpxιup,r.,
Πlucyýdes, volume ΙΙ: books Ιν-
Θουκιfiß6ηò: Ο Ιστοριχüò και το Πlucyýdes ατιd Ταòßtιιs οη the
ν.24, Οξφüρδη Πιucyýdes
1θ96,
Εργο του, μειÜφραοη Α. ΜαντÜτη, NaÝure of Power, Οξφüρδη 19Β0
and Pindar: HbtoricaL ΝαιΖαtßνe
επιμÝλετα-πρüλογοò Α. and the World of ΕρßηßΚßατι Rnooεs p.,r.,
ΜαρκαντωνÜιοò, εκδ. «ΤυπωθÞτω» PaeW, Οξφüρδη 2004 ºhucydides: History Ιν. 7-ν. 24,
ΑδÞνα 2003 Warminster ΙθθΒ
ΗυιιτοR ν.,
ΜαρκeυτΩΝΑτοΣ Γ.,
Thucydides. Πιε ΑιffisI Reònrter, Rooo τ.,
Περ ιι<λ Ýο ιη Ε π ιτÜφ ιοò : Κριτιιý Τορüνιο 1θ73 Thucyýdes: Narrative and
κσι Ερlιηνευτιχß Εκδοσιι, ΑθÞνα Exlιhnation, Οξφορδη 1θ9Β,
1997
Ηυχιογ ò., «Thucydides and his
Ihucyýdes οη the Growth of Predecessors», I[ωfos ΙθθΒ
ΠeυRrorιoylro» R.,
Athenian Power, ΔουΒλßνο 1θΒ3
Θοιικιιδßδη ΕΒδομο Br6,1jo, εκδ. (δταδτκιυακη Ýκδοση του
«ΕλληντκÜ φÜμματα», ΑθÞνα KneUS C. S., επτμÝλετα, υανεπτοιημßου ιου Durham)
2001,
Πιε Limits of Historiography: [http: / /wwrv.dur.ac.uk/Classics/
Θ ουκιfr ßδηò : ΑιχlιÜλωτο ι, Ομηρο ι,
Φnre αιιd Naπative ßη Ancient histos/ 1θθB/rood.html]
Εξüριστοι, Φυιβδq κσι Historical Te,kÝs, ΛÝτντεν 1θθθ Rosp ρ. τηl.,
Πρüσφυγοò στον Πελοποννησηκü ΜRRκIιιτοΝΑτοS Α., Sons of the Gods, Chß]dιeη of the
Πüλεμο, εκδ. «ΠαπαΖÞση», ΑθÞνα ºYagic Naιτative: Α Εατý: Ideology and Literary
2002, ΝαιταtοlοgßòαΙ Study of Fοττη ßη Ancient Greece,
Θουκýßδηò ΙυΙεταμοντÝρνοò και Sophocles' Oedipus at Colonus, Ιthαòα/Λονδßνο 1θθ2
Σýγχρονοò, εκδ. «Αßολοò», ΑδÞνα Βερολßνο-Νεα Υüρκη 2002 WLsoιι.r. s.,
2ο02 Pouιιcεy p.R.,
WIos ι125 ΒC: Α Hbtorica] ατιd
Rοιιηιιιγ.τ. ορ, ºhe Necessities of War. Α Stιιdγ ºopographicaL Stιιdγ of
Ο Θουκιιδßδηò κα ο αθιιναßκοò of ºhucyýdes' Pessimbm, Πιυòγdßdεs' Account of the
ιlιπεριαλισlιιßò μειÜφραοη Λυντταò Oolumbia University Press 1θΒ0 Campaign, Warminster 1θ7θ
ΣιεφÜνου. εκδ. «Παπαδημα».
Αθηνα 2001
ΣτRßιττΧαογυρ r.,
ιηò ετκονο-
Ο Πüλεμοò σmν Αρχýα ΕλλÜfu, -ΜÝροò
ΑθÞνα 2000 Υραφησηò ιου τευ-
χουò εληφθη απü ιην
CουlιοR rry.n., «Ιστορßα του Ελλη-
Thucydides, Πρßνοιον 1θΒ4 νικοý ΕOνουò» ιηò
GRRιIυ γ,, Εκδοιτκßò Αθηνþν
War ßη the Ancient Wor]d,
Λονδßνο 1θ75
Gοιηιιηο A.W. κ.Ü.,
Α HistoricaL Commentary οη
Το νÝα μÝλη τηò Β'
Πιucyýdes, volume ΙΙΙ: books
ΑθηνοßκÞò Συμμαχßοò.
Ιν-ν.24, Οξφüρδη 1θ56
Ανüγλυφο που
HaιVsoι.τ ν.ο., οπεικονßζει τον ΔÞμο
The Westeτn Way of Wατ,ΝÝα τηò ΑθÞναò και
μπροστÜ του την
ΑθηνÜ και μια γυναßκα
ΕπιλογÞ εικονογροφικοý που προσωποποιεß την
υλικοý-τεκμηρßωση: ΚÝρκυρσ (Εθνικü
ΑΡτ. ψΑΡOΜΗΛΙΓΚOΣ Αρχαιολογικü
Μουσεßο, ΑθÞνα)

50