Elektronik Industri 1 Kertas Penerangan PDF

TERHAD
KERTAS PENERANGAN
TEKNOLOGI ELEKTRONIK
INDUSTRI
TERHAD
Cetakan Pertama Julai 2009
Institusi Latihan Jabatan Tenaga Manusia
http ://www.jtm.gov.my/kurikulum
Hak Cipta Terpelihara. Dokumen ini diklasifikasikan sebagai TERHAD. Tidak dibenarkan
mengeluar mana-mana bahagian dalam kandungan Bahan Pembelajaran Bertulis (WIM)
dalam apa jua bentuk tanpa keizinan daripada Jabatan Tenaga Manusia (JTM).
Bahan Pembelajaran SEMESTER SATU ini dibangunkan bagi kursus sepenuh masa di
Institusi Latihan Jabatan Tenaga Manusia (ILJTM) oleh Ahli Jawatankuasa
Pembangunan WIM dan disemak serta diluluskan oleh Jawatankuasa Pemandu
Kurikulum untuk tujuan gunapakai bagi semua ILJTM yang terlibat.
Kod Pengesahan WIM : WIM/B05/22010/S01/P1

Kod Pengesahan Silibus : SFB/B/12010/P1
Tarikh Pengesahan WIM : 11 MAC 2011

PENGESAHAN JAWATANKUASA PEMANDU KURIKULUM
KLUSTER ELEKTRONIK
Dengan ini adalah dimaklumkan bahawa Bahan Pembelajaran Bertulis (WIM) kluster
Elektronik bagi kursus peringkat Diploma Sijil Teknologi Elektronik Industri –
Semester Satu telah disemak dan DISAHKAN dalam Mesyuarat Jawatankuasa
Pemandu Kurikulum bil. ..1/2011........... yang diadakan pada .11 MAC 2011...........
Sehubungan itu, WIM ini hendaklah digunapakai bermula ......JULAI 2011........... di
seluruh Institut Latihan Jabatan Tenaga Manusia (ILJTM).
.................................................... ....................................................
Pengerusi Kluster Pengerusi Mesyuarat

Jawatankuasa Pemandu Kurikulum
KANDUNGAN
SENARAI AHLI JAWATANKUASA PEMBANGUNAN WIM ................................................ 1

SENARAI SINGKATAN ....................................................................................................... 2
KERTAS PENERANGAN MODUL 1 .................................................................................. 3
BO5-01-01 MEASUREMENT INSTRUMENT ................................................................. 3
GROUP CLUSTERING MODULE 1 ............................................................................... 1
LE1 OPERATE MEASUREMENT EQUIPMENT 2
KERTAS PENERANGAN MODUL 2 ................................................................................ 25
B05-01-02 ELECTRONIC FUNDAMENTAL ................................................................. 25
GROUP CLUSTERING MODULE 2 ............................................................................. 26
LE1 TEST OF PASSIVE COMPONENT 27
LE2 CONFIRM MATCH OF ACTUAL POWER SUPPLY TO RATING
OF SYSTEM 132
LE3 TEST OF ACTIVE COMPONENT 141
KERTAS PENERANGAN MODUL 3 .............................................................................. 236
B05-01-03 ELECTRONIC PROJECT ......................................................................... 236
GROUP CLUSTERING MODULE 3 ........................................................................... 237
LE1 PRODUCE ELECTTRONIC SCHEMATIC DIAGRAM 238
LE2 PRODUCE MECHANI CAL DRAWING 252
LE 3 PERFORM SOLDERING TECHNIQUE 266
B05-01-04 FAULT FINDING ....................................................................................... 292
LE1 PRODUCE BLOCK DIAGRAM 294
LE2 VISUAL CHECK ON DEFECT DIAGRAM 301
LE3 CHECK FOR FAULTY HARDWARE 317
B05-01-05 BASIC PLC ............................................................................................... 335
LE1 PRODUCE ELECTRICAL SCHEMATIC DIAGRAM 337
LE 2 : USE CONTROL CIRCUIT DEVICE 343
LE 3 CHECK INPUT/OUTPUT SIGNAL OF A PLC UNIT/ELECTRICAL
SYSTEM 357
SENARAI AHLI JAWATANKUASA PEMBANGUNAN WIM
KURSUS SIJIL TEKNOLOGI ELEKTRONIK INDUSTRI
Ahli Jawatankuasa :
1. Mohd Zaibidi Bin Nordin JMTI

(Pengerusi Kluster Elektronik)
2. Shamsiah Bt Sarkawi ADTEC Batu Pahat
(Penolong Pengerusi Kluster Elektronik)
3. Mohammad Hafizuddin Bin Ahmad Sabri ILP Kangar
(Ketua Penyelaras)
4. Wan Zateel Aqmaer Bt. Wan Abd Halim ILP Pasir Gudang
(Penolong Ketua Penyelaras)
5. Azura Hani Bt. Hamdan ILP Pasir Gudang
6. Norhayati Bt. Abdul Samad ILP Kuantan
7. Nor Zaidah Bt. Che Hassan ILP Kota Bharu
8. Mohd. Fadli B. Sulaiman ILP Kepala Batas
9. Shafrul Afzam B. Abd Rahman ILP Kuantan
Urusetia :
1. Cik Norida binti Othman BKT, Ibu Pejabat

2. Pn. Norpisah binti Jumin BKT, Ibu Pejabat
3. En. Norhasni bin Dakie BKT, Ibu Pejabat
4. Cik Sazurani Binti Abd Zabil BKT, Ibu Pejabat
5. En. Ismail Bin Mohd Tahar BKT, Ibu Pejabat
Tarikh dibangunkan : 06 – 09 Julai 2010
Tempat : ADTEC Taiping

SENARAI SINGKATAN
IS INFORMATION SHEET
WS WORK SHEET
AS ASSIGNMENT SHEET
KOD KURSUS
SEMESTER
NO. MODUL
NO. LE
JENIS WIM
B05-01-01-LE1-IS
KERTAS
PENERANGAN
MODUL 1
BO5-01-01 MEASUREMENT INSTRUMENT
GROUP CLUSTERING MODULE 1
B05-01-01-LE1 MEASUREMENT INSTRUMENT
02.01 Operate Analogue Digital multimeter
02.02 Operate Signal/Function Generator
02.03 Operate Oscilloscope
02.04 Operate Tacho Generator
02.04a Operate Tachometer
B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 1

INSTITUSI LATIHAN
JABATAN TENAGA MANUSIA
KEMENTERIAN SUMBER MANUSIA
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
ELEKTRONIK INDUSTRI – TAHAP 1 (SEMESTER 1)
KURSUS
KOD DAN NAMA MODUL B05-01-01 MEASUREMENT INSTRUMENT
PENGALAMAN
LE1 OPERATE MEASUREMENT EQUIPMENT
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 02.01 Operate Analogue Digital Multimeter
02.02 Operate Signal/Function Generator
02.03 Operate Oscilloscope
02.04 Operate Tacho Generator
02.04a Operate Tachometer
OPERATE MEASUREMENT EQUIPMENT BY USING ANALOGUE

AND DIGITAL MULTIMETER,FREQUENCY COUNTER CALIBRATOR
OBJEKTIF PRESTASI SET, OSCILLOSCOPE REFERENCE UNIT TEST KIT, TACHOMETER
AKHIRAN (TPO) AND SERVICE MANUAL SO THAT IT IS FUNCTIONING AND
OPERATION OF MEASUREMENT INSTRUMENT ARE FOLLOWED AS
SPECIFICATION.
OBJEKTIF MEMBOLEH DIAKHIR PEMBELAJARAN PELAJAR MESTI BOLEH :-

(EO) Operate measurement equipment by using analogue and digital
multimeter, frequency counter calibrator set, oscilloscope reference unit
test kit, tachometer and service manual so that it is functioning and
operation of measurement instrument are followed as specification.

1. MULTIMETER
Meter pelbagai atau multimeter adalah satu alat yang amat berguna dalam kerja-
kerja elektrik dan elektronik seperti mengukur bacaan voltan arus terus (AT), voltan arus
ulangalik (AU), mengukur nilai rintangan dan juga mengukur arus di dalam sesuatu litar
Ia juga digunakan untuk tujuan pengukuran dan pengujian sesuatu alat atau komponen.
Di samping itu ia dapat menentukan samada komponen itu berada dalam keadaan baik
atau tidak sebelum digunakan dan dapat mengesan kerosakkan apabila digunakan
untuk mengesan kerosakan di dalam litar. Ia terbahagi kepada 2 jenis iaitu:
i. jenis analog
ii. jenis digital
1.1. Jenis analog
Jenis ini adalah banyak sekali digunakan tetapi bacaan yang diperolehi
kurang tepat kerana ianya adalah bergantung kepada kemahiran seseorang itu
mengendalikannya. Kemahiran dalam menentukan bacaan dan cara memegang
amat penting kerana semua ini akan mempengaruhi bacaan yang diperolehi.
Salah satu contoh multimeter analog.
1.2. Jenis Digital
Jenis ini adalah amat sesuai digunakan untuk memperolehi bacaan yang
tepat kerana ianya dalam bentuk digital atau berdigit yng dipamerkan pada skrin.
Bacaan yang diperolehi adalah setepat bacaan sebenar.Memandangkan harganya
yang lebih mahal, maka penggunaan multimeter jenis ini amat jarang digunakan.
Salah satu contoh multimeter digital.

1.3. Bahagian-bahagian utama sesuatu multimeter
1.3.1. Skala bacaan

Menunjukkan skala bacaan yang akan diukur iaitu pengukuran voltan
arus terus, voltan arus ulang alik, arus elektrik dan nilai rintangan.

1.3.2. Julat pemilih
Julat pemilih adalah satu tombol di mana tempat untuk memilih unit
sukatan yang dikehendaki.
1.3.3. Terminal keluaran

Pada sesebuah multimeter mempunyai 2 keluaran iaitu terminal positif
dan negatif di mana ianya akan disambungkan pada litar atau kaki
komponen yang akan disukat. Ia adalah sebagai punca untuk menyukat
sesuatu kuantiti atau nilai.
1.3.4. Pelaras 0 ohm

Merupakan satu tombol yang membolehkan pelarasan dibuat untuk
mendapatkan bacaan yang tepat dan jarum penunjuk akan berada tepat
pada kedudukan 0 sebelum sesuatu pengukuran dilakukan. Kedudukan 0 ini
bermaksud 0 pada bahagian sebelah kanan skala bacaan. Pelarasan 0 ohm
ini mesti dilakukan setiap kali julat pemilih menukar unit sukatan ohm pada
julat pemilih.
1.3.5. Pelarasan sifar

Ianya untuk memastikan kedudukan berada betul-betul pada
kedudukan 0 iaitu pada keadaan asal untuk mendapatkan bacaan yang
tepat. Kedudukan 0 ini bermaksud 0 pada bahagian sebelah kiri skala
bacaan.
1.4. CARA MENGUKUR PADA MULTIMETER

Meter pelbagai mempunyai pelbagai fungsi yang tersendiri untuk mengukur
dan membuat pengujian terhadap komponen atau peralatan. Antaranya adalah:-
a. Menyukat nilai rintangan (Ω)
b. Menyukat voltan arus terus ( DCV)
c. Menyukat voltan arus ulangalik (ACV)
d. Menyukat arus terus (DCmA)
1.4.1. Menyukat rintangan (Ω)

Garisan atas sekali digunakan untuk menyukat nilai rintangan dalam
ohm. Untuk mendapatkan bacaan yang tepat dan pelarasan pada julat
pemilih yang sesuai adalah penting. Julat ini ditandakan dengan julat 0
hingga infiniti (∞). Setiap kali pengukuran hendak dilakukan, pelarasan sifar
perlu dilakukan iaitu untuk memastikan kedudukan jarum penunjuk berada
betul-betul pada kedudukan kosong atau sifar. Setkan julat pemilih pada
kedudukan julat yang paling tinggi dan tentukan nilainya. Jika bacaan yang
ditunjukkan besar, setkan juga julat pemilih pada julat yang sesuai iaitu pada
nilai yang lebih besar.Pelarasan sifar perlu dilakukan sekali lagi bagi
mendapatkan bacaan yang tepat. Bacaan yang diambil adalah dari kanan ke
kiri skala bacaan.

1.4.2. Menyukat voltan arus terus
Garisan skala yang kedua digunakan untuk menyukat voltan DC iaitu
yang ditandakan dengan DCV. Skala ini ditandakan dengan beberapa angka
iaitu 0.1, 0.25, 2.5, 10, 50, 250 dan 1000. Julat ini diplotkan bagi membuat
pengukuran untuk julat yang disetkan pada unit kawalan. Setkan julat
pemilih pada kedudukan DCViaitu pada julat yang paling tinggi untuk
mengelakkan bacaan yang diperolehi melebihi skala yang telah ditetapkan.
Sekiranya bacaan yang diperolehi kecil dan tidak dapat dibaca dengan tepat,
laraskan julat pemilih kepada julat yang kecil sedikit. Bacaan yang diambil
adalah dari kiri kanan pada skala bacaan.
1.4.3. Menyukat voltan arus ulang alik

Garisan skala yang ketiga digunakan untuk menyukat voltan AC yang
ditandakan dengan ACV. Seperti juga skala DCV. Skala ini juga ditandakan
dengan angka yang serupa untuk membuat pengukuran dan ia juga
mempunyai beberapa julat iaitu 10, 50, 250 dan 1000. Setkan julat pemilih
pada keadaan kedudukan ACV dan setkan julat ke nilai yang paling tinggi.
Ini adalah untuk memastikan multimeter tidak rosak akibat voltan lampau.
Jika bacaan yang diperolehi kecil dan tidak dapat dibaca, laraskan julat
pemilih pada julat yang sesuai. Bacaan yang diambil adalah dari kiri ke
kanan skala bacaan.
1.4.4. Menyukat arus terus

Garisan skala yang kedua digunakan untuk menyukat arus terus
(DcmA). Bacaan yang diambil adalah sama dengan skala voltan arus terus
(DCV) dan menggunakan julat 10, 50 dan 250. Semasa membuat
pengukuran arus litar perlu dipisahkan dari punca bekalan bagi
membolehkan bacaan diperoleh adalah tepat. Setkan julat pemilih pada
kedudukan DcmA iaitu pada nilai yang paling tinggi. Putuskan litar dari
punca bekalan dan ambil bacaan yang telah ditunjukkan pada skala
penunjuk. Jika nilai yang diperolehi kecil, laraskan julat pemilih pada julat
yang sesuai untuk mendapatkan bacaan yang tepat. Bacaan yang diambil
adalah dari kiri ke kanan skala bacaan.

2. FUNCTION GENERATOR
Function generators merupakan salah satu peralatan penjana gelombang yang

umum. Peralatan ini digunakan secara meluas bagi mendapatkan bentuk-bentuk
gelombang yang diperlukan untuk kerja-kerja pengujian. Function generator berupaya
membekalkan gelombang seperti gelombang segiempat (square waves), gelombang
segitiga (triangle wave) dan juga gelombang sinus (sine waves).
Gelombang segiempat di hasilkan oleh pengayun (osilattor), manakala gelombang
segitiga pula terhasil daripada picuan gelombang segiempat yang melalui litar pengamir
(intergrator circuit). Gelombang sinus pula terhasil daripada gelombang segitiga yang
melalui litar pembentuk gelombang (waveshapping circuit / sine shaper). Bentuk
gelombang yang di kehendaki di pilih, dikuatkan dan di keluarkan pada litar variable
attenuator. Selaras dengan peningkatan teknologi, function generator kini telah
menggantikan peralatan yang hanya boleh menjanakan gelombang sinus berikutan
keupayaannya mengeluarkan bukan hanya gelombang sinus bahkan gelombang-
gelombang yang lain.
Galangan keluaran bagi function generator kebiasaannya antara 50 atau 600
ohms dengan 600 ohms lebih terkenal bagi keluaran frekuensi rendah manakala 50
ohms bagi keluaran yang melebihi atau mencapai 1 Mhz. Function generator biasanya
menyediakan pelaras DC offset (DC offset adjustment) yang membolehkan pengguna
menambah arus terus positif atau negative pada keluaran function generator.

Gambarajah ringkas bagi punca gelombang sinus
Gambarajah Function generator berupaya menjanakan frekuensi hingga 1 Mhz.

2.1. Petunjuk dan kawalan :
2.1.1. POWER SWITCH

Suis yang membekalkan kuasa kepada function generator.
2.1.2. POWER ON INDICATOR

LED yang digunakan bagi menunjukkan function generator telah
dibekalkan bekalan.
2.1.3. RANGE SWITCH

Tujuh julat frekuensi tetap di sediakan pada suis tekan yang di setkan
secara interlocked iaitu hanya satu suis sahaja yang boleh di tekan pada
satu-satu masa.
2.1.4. FUNCTION SWITCH

Tiga suis tekan interlock yang membolehkan pemilihan bentuk
gelombang keluaran yang dikehendaki.
2.1.5. MULTIPLIER
Multiplier ialah potentiometer boleh laras yang membolehkan frekuensi
di laraskan di antara julat yang tetap. Walau bagaimanapun tombol ini di
calibrate dari 0.2 hingga 2.0
2.1.6. DUTY CONTROL

Masa simetri bagi gelombang keluaran dan juga keluaran TTL PULSE,
di kawal pada DUTY control. Bila kawalan ini di set pada kedudukan CAL,
masa semetri bagi gelombang keluaran ialah 50/50 atau 100% simetri.
Simetri yang boleh ubah ini membolehkan masa bagi separuh kitar
gelombang di ubah manakala separuh kitar gelombang lagi adalah tetap.
Seperti yang disetkan pada RANGE dan MULTIPLIER.
2.1.7. RAMP / PULSE INVERT

Suis butang tekan ini berfungsi untuk menyongsangkan masa simetri
yang dihasilkan oleh DUTY control.
2.1.8. DC OFFSET (PULL ADJ)

Kawalan DC OFFSET di sediakan bagi membolehkan aras keluaran
DC di laras mengikut nilai yang di kehendaki.
2.1.9. AMPLITUDE
Kawalan AMPLITUDE memberikan pengecilan sebanyak 20db pada
gelombang keluaran yang dipilih pada suis FUNCTION.
2.1.10.ATT
Bila suis ditekan, tambahan sebanyak 20db di hasilkan oleh kawalan
amplitude, pengecilan maksimum 40db akan terjadi pada keluaran.

OUTPUT
Amplitude 20 Vp-p bagi gelombang segiempat, segitiga, sinus,
songsang (ramp) dan pulse dihasilkan pada keluaran (bila butang ATT di
tarik).Masukkan VCF dan keluaran pulse menggunakan sambungan BNC.
2.1.11.VCF INPUT
Masukkan VCF (voltage-controlled frequency) disediakan untuk
frekuensi sapuan luaran
3. OSILOSKOP
Osiloskop adalah alat uji terpenting yang digunakan didalam bengkel elektronik. Ia
digunakan sebagai penayang bentuk gelombang voltan elektrik. Bentuk gelombang ini
ditayangkan pada permukaan skrin tiub pancaran katod. Rekaan tiub yang digunakan
adalah seperti tiub gambar televisyen , tetapi system pemesongannya berlainan sedikit
daripada tiub gambar televisyen kerana osiloskop menggunakan system pesongan
elektrostatik , manakala tiub gambar televisyen menggunakan sistem pesongan
elektromagnet. Elektron didalam tiub pancaran katod akan dipancar dari bahagian katod
dalam alur ke permukaan skrin. Alur elektron ini akan menghasilkan titik cahaya pada
permukaan skrin.Walau bagaimana pun , alur ini boleh dipesongkan dengan membentuk
berbagai-bagai bentuk gelombang voltan elektrik yang diukur Rajah 1 menunjukkan
contoh sebuah osiloskop .
Pada permukaan tiub pancaran katod, tempat tertayangnya bentuk-bentuk

gelombang, ditapiskan pula dengan lapisan lutsinar yang mempunyai bentuk petak-
petak segiempat yang kecil. Petak-petak ini merupakan graf yang disebut gratikul.
Segala bacaan dan ukuran yang dilakukan ke atas bentuk gelombang dirujuk pada
gratikul ini. Gratikul terdiri daripada paksi Y dan paksi X. Bentuk gratikul ini ditunjukkan
pada Rajah 1.2.

Paksi X dilaraskan untuk masa dan paksi Y dilaraskan untuk voltan. Segala graf
dalam bentuk gelombang elektrik ditayangkan pada permukaan skrin. Dengan ini bentuk
gelombang ini digunakan untuk mengukur voltan elektrik, frekuensi dan sebagainya.
Selain daripada itu, osiloskop juga merupakan alat bantu bagi mempelajari dan
mengenali bentuk-bentuk gelombang dalam memahami fungsi litar atau bagi mengesan
kerosakan semasa membaiki alat-alat elektrik atau alat-alat elektronik. Rajah 1.3
menunjukkan bentukbentuk gelombang yang ditayangkan pada permukaan skrin
osiloskop.
3.1. BINAAN OSILOSKOP

Rajah 1.4 menunjukkan binaan asas osiloskop dalam bentuk gambarajah
blok. Merujuk gambarajah blok ini, binaan osiloskop boleh dibahagikan kepada
beberapa bahagian litar asas seperti tiub pancaran katod bersama kawalannya,
litar penjana pesongan dan litar penguat Y serta pemilih

3.2. Kawalan Anjakan.
Tiub pancaran katod yang digunakan dalam osiloskop menggunakan sistem
pesongan elektrostatik. Terdapat dua pasang plat logam didalam tiub ini.
Sepasang daripadanya disebut plat Y dan yang sepasang lagi plat X. Kedua-dua
pasang plat ini disambung pada punca beza upaya yang tetap. Nilai beza
keupayaan yang dikenakan pada plat ini akan menentukan kedudukan alur
elektron dan kedudukan titik cahaya pada skrin. Secara praktik plat X akan
mempunyai keupayaan yang membolehkan titik cahaya berada pada sebelah kiri
permukaan skrin. Plat Y pula akan menentukan kedudukan titik cahaya di
pertengahan satah pugak.Oleh yang demikian kawalan anjakan ini digunakan
untuk menentukan awal garis surih di permukaan skrin tiub pancaran katod.
3.3. Litar Penjana Pesongan

Litar pada peringkat ini biasanya boleh menghasilkan keluaran bentuk
gelombang gerigi. Keluaran ini dibekalkan kepada plat X dan bukannya kepada
kawalan anjakan. Gelombang gerigi ini dapat member tindakan kepada titik
cahaya supaya bergerak dari bahagian kiri skrin ke bahagian kanan skrin . Dengan
kadar pergerakan yang laju apa yang dapat kita lihat hanyalah jalur cahaya
melintang pada skrin. Jalur cahaya atau garisan ini dikenali sebagai garis surih.
Frekuensi kelajuan gerakan titik boleh berubah-ubah dengan melaraskan kawalan
pesongan.
3.4. Penguat Y
Setiap isyarat elektrik yang hendak diuji ukur dengan osiloskop disalurkan
kepada plat Y. Jika isyarat yang hendak diuji, ukur didapati terlalu lemah atau
kecil, isyarat ini akan diperbesarkan pada penguat Y. Sebaliknya pula jika isyarat
tersebut terlalu kuat atau terlalu besar nilainya yang boleh menyebabkan osiloskop
terlampau beban, ia boleh dikurangkan oleh pengecil Y jika plat Y dikenakan pada

punca isyarat ini, titik cahaya akan bergerak dari atas ke bawah dan alur cahaya
dalam keadaan memugak dapat dilihat pada skrin.
3.5. KENDALIAN TIUB PANCARAN KATOD

Litar penjana pesongan berfungsi menggerakkan titik cahaya merentas
permukaan skrin. Pada masa yang sama juga isyarat yang dimaksudkan ke tiub
pancaran katod akan menyebabkan pergerakkan titik cahaya dalam keadaan
memugak. Kombinasi kedua-dua tindakan ini akan menghasilkan bentuk sebenar
gelombang isyarat yang diuji ukur.Dengan adanya tiub pancaran katod ini, kita
dapat mempelajari bentuk-bentuk gelombang dan ukurannya didalam sesuatu litar.
Oleh itu osiloskop amat penting dalam kaedah mengesan kerosakan alat-alat
elektrik atau elektronik. Bentuk gelombang hendaklah diwujudkan terlebih dahulu
di atas skrin sebelum menguji sesuatu litar tanpa bentuk gelombang diatas layar
,pengujian tidak boleh dilakukan.
3.6. KEGUNAAN OSILOSKOP
3.6.1. Titik-titik praktik

Kawalan kecerahan termasuk juga suis ON / OFF sepatutnya
dilaraskan serendah yang mungkin apabila terdapat hanya suatu titik sahaja
pada layar, jika tidak layar akan terbakar dan boleh menyebabkan kerosakan
posfar. Jika dapat, eloklah keluarkan titik dari fokus atau jadikan ia satu garis
dengan melarikan asas masa.
3.6.2. Pengukuran voltan

Setiap osiloskop mempunyai galangan yang tinggi dan boleh
digunakan sebagai meter volt A.T / A.U, jika bezaupaya yang hendak diukur
dikenakan merentasi pangkalan-pangkalan masukan Y. Dengan A.T. , titik (
asas masa dimatikan ) atau garis ( asas masa dihidupkan ) akan
dipesongkan menegak, rujuk rajah 2.1 ( a ) dan ( b ). Dengan A.U ( asas
masa dimatikan ) titik tersebut bergerak ke atas dan ke bawah menghasilkan
satu garis menegak jika gerakannya cukup deras ( rajah 2.1c ).
Apabila kawalan gandaan bagi penguat Y dihidupkan, contohnya 1V /
div, pesongkan sebanyak 1 bahagian pada layar akan memberi 1V voltan
arus terus. pada kedudukan 0.5V / div pula, masukan Y sebanyak 0.05V
akan menghasilkan pesongan sebenar 1 div. Osiloskop juga mempunyai
kebolehan mengukur beza upaya ulang-alik pada frekuensi-frekuensi mega
hertz yang lebih tinggi.
(a) Voltan A.T (b) Voltan A.T (c) Voltan A.U

(Asas masa dimatikan) (Asas masa dihidupkan) (Asas masa
dimatikan)
Rajah 2 : Pengukuran-pengukuran voltan A.T dan A.U

3.7. Pengukuran masa
Setiap osiloskop mesti mempunyai satu masa yang tertentukur. Contohnya
1ms/div - titik alur electron tersebut akan mengambil 1 millisaat untuk bergerak
dari kiri ke kanan sebayak 1 bahagian , dan jika ia bergerak sebanyak 10 bahagian
bermakna titik tersebut akan mengambil 10 milisaat. Kala dan frekuensi sesuatu
bentuk gelombang boleh dikirakan dengan cara yang tersebut tadi.
3.8. Paparan bentuk gelombang

Voltan arus ulang-alik yang bentuk gelombangnya dikehendaki dikenakan
pada masukan Y dengan asas masa dihidupkan. Apabila frekuensi asas masa
adalah sama dengan masukan, satu gelombang yang penuh dipaparkan, jika
hanya separuh daripada masukan dipaparkan dua gelombang akan dihasilkan.
Lihat rajah 2.2.
3.9. Hubungan Fasa

Jika dua gelombang sinus yang mempunyai frekuensi-frekuensi yang sama
dan amplitud-amplitudnya dikenakan terus ke masukan-masukan X dan Y ( asas
masa dimatikan ) bentuk-bentuk surihan seperti pada Rajah 2.3 akan diperolehi.
Kaedah tersebut dapat digunakan bagi menentukan hubungan fasa antara beza
upaya dan arus didalam litar-litar A.U.

3.10. CRT circuit :
i. POWER ............................................ 3
Main power switch of the instrument. When this switch is turned on, the
LED 2 above the switch is also turned on.
ii. INTEN ............................................ 4
Control the brightness of the spot or trace.
iii. B INTEN ............................................ 15
Semi - fixed potentiometer for aadjusting trace intensity when in B
sweep mode.
iv. FOCUS ............................................ 6
For focusing the trace to the sharpest image.
v. ILLUM ............................................ 8
Graticule illumination adjustment
vi. TRACE ROTATION ............................................ 7
Semi-fixed potentiometer for aligning the horizontal trace in parallel
with garticule lines.
vii. Bezel ............................................ 35
For installing a camera mount in one - touch operation
viii. Filter ............................................ 36
Blue ilter for ease of waveform viewing. Can be removed in one- touch
operation
Vertivcal axis :
ix. CH1 (X) input ............................................ 11
Vertical input terminal of CH1. When in X-Y operation, X-axis
(abscissa) input terminal

x. CH2 (Y) input ............................................ 18
Vertical input terminal of CH2. When in X-Y operation ,Y-axis
(ordinated) input terminal.
xi. AC-GND-DC ............................................ 10 19
Switch for selecting connection mode between input signal and vertical
amplifier.
AC : AC coupling
GND : Vertical amplifier input is grounded and input terminals are
disconnected
DC : DC coupling
xii. VOLT/DIV ............................................ 12 16
Select the vertical axis sensitivity, from 5mV/DIV to 5V/DIV with 10
ranges
xiii. VARIABLE ............................................ 13 17
Fine adjustment of sensitivity, with a factor of 1 / 2.5 or over of
panel - indicated value. When in the CAL position, sensitivity is
calibrate to panel-indicate value. When this knob is pulled out (x5
MAG state), the amplifier sensitivity is mutliplied by 5 times.
xiv. POSITION ............................................ 9 20
Vertical positioning control of trace or spot.
VERT MODE
Selects operation modes of CH1 and CH2 amplifiers. Also select
internal triggering source signal.
CH1 : The osilloscope operates as a signal-channel instrumnet with
CH1 alone. The CH1 input signal is used as the internal triggering
source signal.
CH2 :The osilloscope operates as a signal - channel instrument with
CH2 alone. The CH2 signal is used as the internal triggering source.
TV V : 0.5 sec/DIV - 0.1 msec/DIV.
TV H : 50µsec/DIV - 0.2µsec/DIV.
SLOPE
Select the triggering slope + : Triggering occurs when the triggering
signal crosses the trriggering level in positive-going direction.- :
Triggering occurs when the triggering signal crosses the triggering
level in negative-going direction
xv. HOLDOFF ............................................ 21
xvi. LEVEL ............................................ 22
These double knob controls are for holdoff time adjustment and
triggering level adjustment. The holdoff time control is used when the
signal waveform is complex and stable triggering cannot be attained
with LEVEL knob 22 alone. The LEVEL knob is for displaying a
synchronized stationary waveform. As this knob is turned in “ → + “
direction, the triggering level moves upward on the displayed waveform
; as the knob is turned “ - ← “ the triggering level moves downward.
When set in the LOCK position, the triggering level is automatically
maintained at an optimum value irrespective of the signal amplitude
(from very small amplitude to large amplitude), requiring no manual
adjusment of triggering level.Time Base

xvii. TIME/DIV ............................................ 30
Select the sweep time
xviii. A. TIME/DIV AND DELAY TIME ............................................ 33
Selects the sweep time for the A sweep or the delay time when in the
delayed sweep mode.
xix. VARIABLE ............................................ 31
PULL x 10 MAG
Vernier control of sweep time. The sweep time can be made slower by
a factor of 2.5 or more of the panelindicated value.
The panel-indicated values are calibrated with this knob set in the CAL
position.The pulled out position of this knob is for the x10MAG state.
xx. POSITION ............................................ 32
Horizontal positioning control of the trace or spot.
xxi. DELAY TIME POSITION ............................................ 34
Vernier control of the delay time selected by the A TIME/DIV and
DELAY TIME switch ti finely select the portion of the A sweep
waveform to be magnified.
xxii. SWEEP MODE ............................................ 28
Select the desired sweep mode.
AUTO : When no triggering signal is applied or when triggering signal
frequency is less then 50Hz, sweep runs in the free run mode.
NORM : When no triggering signal is applied, sweep is in ready state
and the trace is blanked out. Used primarily for observation of signal of
50Hz or lower.
SINGLE : Used for single sweep.
PUSH : Operation (one-shot sweep operation), and in common as the
reset switch. When the TO three buttons are in the pushed out state,
the circuits is in the single sweep mode.
RESET The circuit is reset as this button is pressed. When the circuit is
reset, the READY lamp 27 turn on. The lamp goes off when the single
sweep operation is over.
xxiii. HORIZONTAL DISPLAY ............................................ 29
Select A and B sweep modes sa follow :
A : Main sweep (A sweep) mode for general waveform observation.
A INT : The sweep mode is used when selecting the section to be
magnified of the A sweep, in preparation for delayed sweep. The B
sweep section (delayed sweep) corresponding to the A sweep is
displayed with high brightness.
B : Display the delayed sweep (B sweep) alone.
B TRIGD : Select between continuous delay and triggering delay.
: For continuous delay. The B sweep starts immediately after the
sweep delay time set by DELAY TIME switch 30 and DELAY TIME
POSITION knob 34 has elapsed.: For triggered delay. The B sweep
starts when the triggering pulse is applied after the sweep delay time
set by DELAY TIME switch and DELAY TIME POSITION knob has
elapsed. (The triggering signal is used in common for both A sweep
and B sweep).Others

xxiv. CAL (Vp-p) ............................................ 1
This terminal delivers the calibration voltage of 2 Vp-p, approximately
1kHz, positive square wave. The output resistance is approximately
2kΩ
Explanation of Real Panel
xxv. GND ............................................ 32
Ground terminal of oscilloscope mainframe.
xxvi. Z AXIS INPUT ............................................ 37
Input terminals for external intensity modulation signal.
xxvii. CH1 SIGNAL OUTPUT ............................................ 38
Delives the CH1 signal with a voltage of approximately 100mV per 1
DIV of graticule. When terminated with 50 ohms, the signal is
attenuated to about a half. May be used frequency counting, etc.
AC Power Input Circuit
xxviii. AC Power Input Connector ............................................ 40
Input connector of the AC power of the instrument. Connect the AC
power cord (supplied) to this connector.
xxix. FUSE ............................................ 41
Fuse in the primary circuit of the power transformer.
xxx. STUDS ............................................ 39
Studs for laying the oscilloscope on its back to operate it in the upward
posture. Also used to take up the power cord.
4. TACHO GENARATOR DAN TACHOMETER

Di dalam kertas penerangan ini akan diterangkan berkaitan dengan meter
pengukuran iaitu tacho generator. Tacho generator digunakan bersama motor elektrik
untuk mengukur bacaan kelajuan dan daya kilas sesuatu motor. Daya kilas disini
bermaksud daya yang diperlukan untuk memulakan pergerakan bagi sesuatu motor.
Tacho generator ini digunakan bersama multi function machine dan 3 phase
pendulum machine untuk membolehkan ianya berfungsi. Tacho generator ini tidak boleh
berfungsi dengan sendirinya. Bacaan kelajuan sesuatu daya kilas itu akan diambil pada
tacho meter atau control unit. Segala bacaan kelajuan dan daya yang dihasilkan melalui
penggunaan tacho generator akan dipaparkan pada tacho meter ini.
Motor yang disambung bersama dengan tacho generator boleh berfungsi dalam
dua keadaan iaitu motor dan juga generator. Apabila ia berfungsi sebagai generator ,
tenaga yang dihasilkan iaitu tenaga mekanikal akan menukar ditukarkan kepada tenaga
elektrikal. Manakala apabila sebagai motor, tenaga elektrikal yang dihasilkan akan
ditukarkan kepada tenaga mekanikal.
Contoh alat elektronik yang menggunakan motor adalah seperti pencetak, kamera
dan lainlain. Manakala alat elektrik yang menggunakan motor adalah mesin pengisar,
peti sejuk, mesin jahit elektrik dan beberapa peralatan lain.

4.1. PENGENALAN SETIAP BAHAGIAN
4.1.1. Suis utama - suis ON/OFF untuk kawalan elektronik dan juga bekalan
masukan untuk control unit.
4.1.2. LED - 4 digit seven segment digunakan untuk memaparkan kelajuan dan kod
error.
• Err 1 - suis off pada ketika pengoperasian 2 sukuan bila mesin elektrik
sedang diuji di dalam mod penjana
• Err 2 – mesin elektrik sedang diuji pada pengoperasian suhu lampau
• Err 3 – voltan lampau di dalam litar sambungan pada frekuensi
converter
• Err 4 – mesin pendulum sedang diuji pada pengoperasian suhu lampau
• Err 5 – control unit sedang diuji pada pengoperasian suhu lampau
4.1.3. Punat tekan untuk paparan limit kelajuan ( n stop )

Suis lampau beroperasi diantara kelajuan henti dan kelajuan semasa.
Jika kelajuan henti dipaparkan, lampu akan menyala. Nilai akan berubah
dengan menggunakan punat kawalan penambahan (6)
4.1.4. LED – 3 digit seven segment menunjukkan bacaan daya kilas.
4.1.5. Punat tekan untuk paparan limit daya kilas ( Mmax )

Suis lampu beroperasi diantara kelajuan henti dan kelajuan semasa.
Jika kelajuan henti dipaparkan, lampu akan menyala. Nilai akan berubah
dengan mengunakan punat kawalan penambahan (6) Jika lampu penunjuk
(4) menyala, maksima had suis off (daya kilas mesin > set had daya kilas). M
=0
4.1.6. Tombol pelarasan kawalan (kelajuan @ dayakilas)

Kawalan penambahan atau pengurangan nilai merujuk kepada
pelarasan tombol pelarasan.Nilai bacaan bergantung kepada mod yang
dipilih (dayakilas atau kelajuan). Nilai bacaan pada control unit hanya boleh
dibaca pada satu keadaan
i. Kelajuan tetap - dayakilas bolehubah
ii. Dayakilas tetap - kelajuan bolehubah
4.1.7. Operasi 2 sukuan untuk motor sahaja

Jika lampu penunjuk menyala control unit akan automatic off bila
mesin elektrik beroperasi dalam sukuan 2 dan sukuan 4 (pengoperasian
penjana). Fungsinya melindungi kuasa masukan di mana tidak ada
perlindungan pemulihan tenaga, jika mesin elektrik beroperasi dengan
menggunakan bekalan kuasa masukan itu.
4.1.8. Punat tekan untuk rekodkan cirri-ciri beban dan tanpa beban
Jika pengoperasian dalam mod cirri-ciri beban atau ciri-ciri run-up
aktif, dengan menekan punat tekan (8) maka dengan secara automatic ciri-
ciri beban dan run-up akan direkodkan. Jika cirri-ciri beban pada julat

kelajuan, bermula daripada kadar kelajuan seketika dan secara automatic
pengoperasian bertukar kelajuan kepada kelajuan henti (3).
4.1.9. Punat tekan M = 0 digunakan untuk memintas pada mana-mana keadaan

pengoperasian
Pada mana-mana keadaan pengoperasian boleh dipintas dengan
menekan punat tekan (9) pada masa yang sama paparan dayakilas
memaparkan OFF.
4.1.10. Suis mod pengoperasian (MODE)

Suis lampau kepada pengoperasian seterusnya seketika pada setiap
masa bila punat tekan ditekan. Mod pengoperasian semasa akan
dipaparkan dengan paparan LED.
A – ciri-ciri beban
Putaran kelajuan dapat dikenalpasti dengan menggunakan punat
tekan kawalan penambahan (6) atau punat luaran (26) ianya konsisten.
Beban pada mesin elektrik yang sedang diuji akan dinilai dari segi ciri-ciri
kelajuan atau cirri-ciri dayakilas. Ciri-ciri dayakilas dan ciri-ciri kelajuan akan
direkodkan dengan menekan punat tekan START (8)
B – ciri-ciri run-up
Putaran kelajuan dapat dikenalpasti dengan menggunakan punat
tekan kawalan penambahan (6) atau punat tekan luaran (26) ianya
konsisten. Beban pada mesin elektrik yang sedang diuji akan dinilai dari segi
ciri-ciri kelajuan atau ciri-ciri dayakilas.Ciri-ciri dayakilas dan ciri-ciri kelajuan
akan direkodkan dengan menekan punat tekan.
C – kawalan automatic dayakilas (kawalan dayakilas)
Dayakilas dapat dikenalpasti dengan menggunakan punat tekan
kawalan penambahan (6) atau punat tekan luaran (26), ianya konsisten.
Beban pada mesin elektrik yang sedang diuji dioperasikan pada nilai beban
yang tetap.
4.1.11. Paparan 4 sukuan
SUKUAN JENIS BEBAN ARAH PUTARAN

Sukuan pertama pengoperasian motor arah ikut jam
Sukuan kedua pengoperasian penjana arah lawan jam
Sukuan ketiga pengoperasian motor arah lawan jam
Sukuan keempat pengoperasian penjana arah ikut jam
4.1.12. Pengantaramuka berangkaian pc (SERIAL PC)

Pengantaramuka ini diasingkan secara elektrik, keluarannya adalah
kelajuan, arus dan dayakilas daripada mesin pendulum 3 fasa 0.1/0.3. Jika
soket (17) dan soket (18) disambungkan, had arus dan voltan bekalan yang
digunakan oleh mesin dipindahkan.Kawalan daripada unit kawalan juga
boleh dibawa keluar menggunakan software CBM10V3.

4.1.13. Pengantaramuka berangkaian control unit
Sambungan boleh digunakan daripada unit kawalan ciri-ciri PWM.
4.1.14. Masukan kelajuan digital (TACHO IN)

Masukan untuk penyambungan dari penambahan tacho generator
4.1.15. Keluaran kelajuan digital (TACHO OUT)

Signal daripada tacho generator disambungkan kepada TACHO IN
4.1.16. Masukan kelajuan analog (TACHO)
4.1.17. Masukan untuk pengukuran had arus daripada mesin yang sedang diuji.
4.1.18. Masukan untuk pengukuran voltan yang sedang diuji
4.1.19. Keluaran kelajuan analog
4.1.20. Keluaran dayakilas analog (M out)
4.1.21. Keluaran PEN-LIFT
4.1.22. Alarm pengawalan untuk suhu daripada motor yang sedang diuji
(ALARM)
Masukan ini disambungkan kepada sambungan termal dari mesin
elektrik yang sedang diuji. Penyambungan ini digunakan untuk memastikan
kawalan pada keadaan tanpa beban lebihan untuk mesin elektrik yang
sedang diuji.
4.1.23. Pesanan kesalahan lebihan suhu TEMP ALARM
4.1.24. Punat tekan RESET
4.1.25. Suis INTERNAL ./ EXTERNAL
4.1.26. Masukan kawalan luaran (EXTERNAL)
4.1.27. Soket penyambungan untuk control unit
4.1.28. Masukan daya kilas ( M in )

Masukan ini disambungkan kepada keluaran dayakilas pada mesin
elektrik 3 fasa.

Latihan
Jawab semua soalan yang dibawah
1.Terangkan fungsi atau kegunaan multimeter?

2.Nyatakan empat ruang pengukuran yang terdapat dalam sesebuah multimeter?
3.Nyatakan bahagian- bahagian Utama bagi sesebuah multimeter analog?
4.Mengapakah pelarasan 0 Ohm perlu dilakukan sebelum pengukuran nilai rintangan

dilakukan?
5.Apakah tujuan pemilih julat di setkan pada nilai yang besar sebelum pengukuran
voltan dan arus di lakukan?
6.Apakah yang menyebabkan pesongan songsang belaku pada meter?
7.Apakah yang perlu dilakukan bagi memastikan bacaan yang di tunjukkan oleh jarum
penunjuk boleh diambil sebagai nilai sebenar ukuran sesuatu unit?
8. Terangkan fungsi atau kegunaan fungtion generator?
9.Lukiskan dan nyatakan tiga jenis bentuk gelombang yang standard bagi function
generator ?
10.Nyatakan bahagian- bahagian Utama bagi sesebuah function generator?
11. Rekaan tiub yang digunakan untuk osiloskop berlainan dengan tiub Televisyen
kerana sistempermesongan osiloskop menggunakan pesongan
__________________ manakala televisyen menggunakan sistem pesongan
elektromagnet.
12. Apakah kegunaan paksi-X dan paksi-Y
a.Paksi-X : _______________________________________________________________
b.Paksi-Y : _______________________________________________________________
13.Terangkan fungsi atau kegunaan tacho generator?
14.Lukiskan dan nyatakan tiga jenis bentuk gelombang keluaran yang standard bagi
tacho generator ?
15.Nyatakan bahagian- bahagian Utama bagi sesebuah tacho generator? Nyatakan

paparan 4 sukuan beserta jenis beban dan arah putaran.

RUJUKAN :
1.Basic Electronics Van Valkanburgh, Nooger & Neville. Muka surat 30 – 35 990.
2. Asas Elektronik Prof. Madya Salwani Daud Muka surat 23 – 30

KERTAS
PENERANGAN
MODUL 2
B05-01-02 ELECTRONIC FUNDAMENTAL

B05-01-02-LE1 TEST OF PASSIVE COMPONENT
7.01 Test of Passive Component
B05-01-02-LE2 CONFIRM MATCH OF ACTUAL POWER SUPPLY TO RATING OF SYSTEM
3.01 Confirm Match of actual Power Supply to rating of System
B05-01-02-LE3 TEST OF ACTIVE COMPONENT
7.02 Test of Active Component
PINDAAN : 0 MUKASURAT 26
INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
B05 TEKNOLOGI ELEKTRONIK INDUSTRI
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN
LE1 TEST OF PASSIVE COMPONENT
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 7.01 TEST OF PASSIVE COMPONENT
TEST OF PASSIVE/ACTIVE COMPONENT AND COMFIRM MATCH OF

ACTUAL POWER SUPPLY TO RATING OF SYSTEM USING
OBJEKTIF MULTIMETER, FUNCTION GENERATOR,
PRESTASI CAPASITANCE/INDUCTANCE METER, IC TESTER AND ETC. SO
AKHIRAN (TPO) THAT THE COMPONENT IS INDENTIFIED, MEASURED AND
CONDITION DETERMINED FOR FUNCTIONALITY ACCORDING TO
STANDARD SPECIFICATION.
OBJEKTIF DIAKHIR PEMBELAJARAN PELAJAR MESTI BOLEH :-

MEMBOLEH (EO)
TEST OF PASSIVE COMPONENT USING MULTIMETER, FUNCTION
GENERATOR, CAPASITANCE/INDUCTANCE METER ETC. SO THAT
THE COMPONENT IS INDENTIFIED, MEASURED AND CONDITION
DETERMINED FOR FUNCTIONALITY
1. TEST OF PASSIVE COMPONENT
Kertas penerangan ini adalah bertujuan untuk menerangkan kepada prinsip elektrik.
Pengetahuan dalam prinsip elektrik adalah sangat penting bagi seseorang yang ingin
mempelajari segala pekerjaan dan perjalanan sesuatu alat elektronik. Segala kaitan yang
berhubung dengan elektrik dan elektronik mempunyai unit-unit, sukatan-sukatan dan lain-lain
hal yang berkaitan dengannya.
1.1. PENGENALAN KEPADA ASAS ELEKTRIK
1.1.1. JIRIM
Sebarang benda yang boleh dilihat atau digunakan. Ia mempunyai berat dan
boleh mengisi ruang kosong. Terbahagi kepada tiga kumpulan:-
• Pepejal - contoh:- kayu, besi, kaca dan lain-lain.
• Cecair - contoh:- air, minyak, petrol dan lain-lain.
• Gas - contoh :- oksigen, hydrogen dan lain-lain.
1.1.2. UNSUR
Semua benda-benda (jirim) terjadi daripada satu atau beberapa unsur. Oleh
itu unsur ialah bahan asas yang menjadikan sesuatu benda. Dianggarkan lebih
100 jenis unsur yang telah diketahui terdapat di permukaan bumi. 92 jenis telah
sedia ada dan bakinya dicipta oleh manusia. Contoh:- Hidrogen, Aluminium,
Karbon dan lain-lain.
1.1.3. SEBATIAN
Jika sesuatu unsur disebatikan atau dicampurkan dengan jenis unsur yang
lain, hasil percampuran ini dinamakan sebatian, mempunyai sifat yang berlainan
dengan unsur asal yang belum disebatikan. Contoh :- Unsur gas hydrogen
disebatikan dengan unsur gas oksigen, hasilnya ialah ujud sebatian air (H + O2 =
H2O)
1.1.4. MOLEKUL
Jika dipecahkan atau dikecilkan sesuatu bahan sebatian hingga menjadi
paling halus dan tidak dapat dikecilkan lagi, tetapi jika dipecahkan dan dikecilkan
juga ia akan bertukar menjadi unsur.
1.1.5. ATOM
Ia merupakan unsur-unsur yang terkecil sekali dan ujud dalam semua benda
atau bahan di persekitaran kita. Contoh:- air, jika dikecilkan menjadi halus, ia
bertukar menjadi molekul air, jika molekul air dikecilkan lagi ia bertukar menjadi
unsur dan jika unsur ini dikecilkan lagi ia menjadi atom.
1.1.6. PEMBENTUKAN ATOM

Setiap atom mempunyai tiga zarah halus yang ada kaitannya dengan arus
elektrik. Jenis-jenis zarah tersebut ialah elektron, proton dan neutron. Proton dan
neutron terletak di pusat tengah sesuatu atom. Pusat tengah ini dinamakan
nukleus. Elektron pula terletak di luar nukleus. Elektron-elektron ini sentiasa
bergerak mengelilingi nukleus seperti bumi mengelilingi matahari mengikut
orbitnya.
1.1.7. PROTON
Proton mempunyai bentuk yang lebih kecil daripada elektron iaitu satu
pertiga lebih kecil daripada garis pusat elektron. Ia mempunyai 1840 kali lebih
berat daripada elektron. Bilangan proton di dalam sesuatu atom bergantung
kepada jenis sesuatu atom. Proton-proton ini terlalu sukar untuk dikeluarkan
daripada atomnya. Proton mempunyai cas positif elektrik.
1.1.8. ELEKTRON
Elektron mempunyai bentuk atau saiz yang lebih besar daripada proton, ia
ringan daripada proton. Banyaknya bilangan electron di dalam sesuatu atom
bergantung kepada jenis atom tersebut. Bilangan elektron di dalam satu atom
sama banyak dengan proton. Elektron mempunyai cas negatif elektrik dan ia
mudah terkeluar dari atomnya jika ada kuasa atau tenaga yang tertentu
menolaknya. Contoh :- Atom hidrogen mempunyai satu elektron, atom karbon
mempunyai lapan elektron dan atom tembaga mempunyai 29 elektron.
1.1.9. NEUTRON
Walaupun neutron juga satu zarah di dalam atom. Ia tidak mempunyai
sebarang cas.
Contoh susunan atom Karbon Elektron

6 elektron (-)
6 protom (+)
6 neutron (0) + +
+
Proton Nukleus
Rajah 1.1.9 Susunan atom karbon
1.1.10. DAYA ELEKTRIK DALAM ATOM

Elektron-elektron tertumpu kepada orbitnya melawan tarikan emparan
melalui daya tarikan elektrik antara proton dalam nukleus dan elektron yang
beredar. Daya elektron menarik elektron-elektron ke arah nukleus manakala daya
emparan menarik elektron-elektron keluar jauh dari nucleus. Oleh kerana kedua-
dua daya ini seimbang, elektron tidak meninggalkan atom atau bersekutu dengan
nuklues. Daya elektrik dalam atom adalah mustahak jika tidak atom ini akan
bersepai.
1.1.11. ELEKTRONIK TERIKAT

Dalam keadaan biasa, daya tarikan di antara proton dalam nuklues dan
elektron bersiarah dalam atom bukan logam adalah cukup kuat untuk kekalkan
semua elektron dalam struktur atom. Elektron-elektron yang beredar dalam orbit
yang dekat kepada nuklues dan yang beredar jauh dari pusat atom adalah “terikat”
kepada atom. Bahan bukan logam terdiri dari atom-atom yang mana bilangan
proton dan elektronnya sama banyak dikenali sebagai atom “neutral-berelektrik”.
1.1.12. ELEKTRON BEBAS DALAM LOGAM
Proton dalam nuklues atom suatu logam mengikat semua elektron normal
kecuali satu dari elektron bersiarah. Contoh :- atom tembaga. Orbit yang terjauh
sekali dari nukleus diduduki oleh elektron. Pada satu ketika dalam laluan
peredarannya, elektron berada dekat dengan nukleus. Pada suatu ketika yang
lain, elektron adalah jauh dari nukleus. Bila kedudukannya jauh dari nukleu\s, ia
dibebaskan keluar sebab daya tarikan tidak cukup kuat untuk mengekalkannya
dalam orbit. Elektron yang bebas dikenali sebagai “Elektron Bebas”. Tiap-tiap
atom yang ia kehilangan satu elektron mempunyai cas positif yang lebih dari satu
proton. Atom-atom ini dipanggil “Ion Positif”.
1.1.13. KONSEP MENGECAS CARA MODEN

Empat jenis bahan bukan logam yang digunakan dalam ujikaji Franklin telah
memperolehi cas sebab electron-elektron terkeluar dari atom-atom permukaan
dari satu bahan dipindahkan ke atom-atom permukaan yang lagi satu, semasa
proses menggesek. Atom-atom dari bahan pepejal dalam semua keadaan dan
kegunaan adalah terikat kepada tempatnya.
i. Mengecas melalui sentuhan
ii. Mengecas melalui aruhan
MENGECAS MELALUI SENTUHAN

Ia dilakukan ke atas logam kerana kaedah ini adalah lebih baik bagi tujuan
mengecas. Contoh:- Gunakan batang damar bercas negatif dan sekeping jalur
aluminiam kecil yang bersifat neutral, jalur aluminiam ini diikat dengan benang
sutera. Sentuhan dibuat di antara batang damar dengan jalur aluminiam.
Beberapa elektron akan meninggalkan batang damar dan menuju ke jalur
aluminiam. Batang damar akan mempunyai cas negatif yang kurang. Elektron-
elektron yang dipindahkan kepada aluminiam akan mengagihkan sesama sendiri
dengan sekata ke seluruh permukaan jalur.
MENGECAS MELALUI ARUHAN

Batang aluminiam tanpa cas yang diikat dengan benang sutera dan batang
damar yang bercas negatif digunakan, dimana batang damar akan mempengaruhi
elektron-elektron bebas yang ada dalam aluminiam, bertindak merentasi ruang
yang memisahkan kedua-dua batang tersebut.
1.1.14. MENDISCAS OBJEK YANG TERCAS

Jika kedua-dua objek mempunyai cas yang berlainan sama banyak
bilangannya, semua elektron yang sepadan dengan cas negatif kepada badan
yang bercas positif dimana elektron-elektron ini akan meneutralkan cas positif.
MENDISCAS MELALUI DAWAI
Tindakan mendiscas dua objek yang bercas melalui sentuhan terus adalah
mudah. Contoh :- Objek A yang bercas negatif mengandungi lebihan
elektron bebas. Objek B yang bercas positif mengandungi kekurangan
elektron bebas. Apabila dawai tembaga menyambung A dan B, lebihan
elektron bebas pada A yang mengandungi lebihan electron bebas menolak
electron-elektron bebas dalam dawai. Dawai itu akan menjadi satu laluan.
Elektron bebas dalam dawai akan melakukan daya tarikan. Ketika elektron
yang lebih meninggalkan A, jumlah cas negatif berkurangan, ketika elektron-
elektron ini pergi ke B, jumlah cas positif berkurangan. Kedua-dua objek ini
telah didiscaskan sepenuhnya dan tidak ada pengaliran berlaku pada kedua-
dua objek melalui dawai. Pengaliran electron melalui dawai adalah
pengaliran sehala iaitu dari negatif ke positif.
1.1.15. MENUNJUKKAN KONSEP MEDAN ELEKTRIK

Proses mengecas adalah bererti menyimpan tenaga elektrik. Ruang di
antara dan disekeliling objek tercas dipenuhi dengan tenaga elektrik iaitu tenaga
medan elektrik yang bersekutu dengan cas yang terdapat pada objek. Tenaga ini
boleh membuat kerja. Contoh:- Ada dua jalur logam yang neutral elektriknya
terletak selari dan disimenkan ke atas sekeping kaca. Taburkan serbuk besi ke
atas kepingan kaca, gerakan kepingan kaca didapati serbuk besi berada dalam
keadaan bertaburan. Ini bererti tidak ada apa-apa berlaku. Buang serbuk besi,
letakkan satu plat logam yang kuat cas negatif dan satu lagi cas positif. Taburkan
serbuk besi di atas kepingan kaca, didapati satu corak garisan di antara jalur-jalur
disekelilingnya. Ini beermakna ada asesuatu berlaku. Corak garisan ini
menunjukkan medan elektrik dan tenaga elektrik yang membentukkan medan ini
bertindak ke atas serbuk besi dan membariskan serbuk-serbuk tersebut. Daya
yang dikeluarkan adalah daya sawat.
1.1.16. URAT DAYA ELEKTRIK

Serbuk besi yang ditindakkan oleh tenaga dalam medan elektrik
membariskan serbuk besi di sepanjang urat-urat tenaga. Setiap electron dan
proton mempunyai medan elektrik. Medan elektrik terdapat disekeliling cas.
Garisan-garisan lurus yang memancar keluar ke semua arah dan bahagian tenaga
cas dikenali sebagai urat dayaa elektrik/urat daya. Ia mempunyai arah tindakan
juga mengeluarkan daya mengikut arah yang ditunjukkan. Cas positif
menunjukkan arah keluar dan menuju ke electron. Sifat urat daya ini ialah urat-urat
yang mara ke arah yang sama akan menolak satu sama lain. Sifat yang ketiga
ialah urat daya yang menghubungkan cas-cas yang berlainan bersifat seperti
gelang getah. Ini bermakna cas yang sama menolak dan cas yang berlainan akan
menarik.
Garis elektrik
Garis elektrik bergerak bergerak ke dalam
keluar secara jejari
daripada titik positif + secara jejari
daripada cas negatif
Urat elektrik disekeliling cas yang berlainan
Urat elektrik disekeliling cas yang sama
Rajah 1.1.16 Urat Daya Elektrik
1.1.17. TENAGA KEUPAYAAN DAN TENAGA KINETIK

Keupayaan ialah ringkasan perkataan tenaga upayaan iaitu tenaga yang
bersekutu dengan kedudukan. Contoh:- Satu benda yang beratnya 5 paun
terletak di atas sekeping kaca dan ia terletak di atas meja. Angkat benda berat ini
keatas iaitu lebih kurang 6 kaki jaraknya dari kepingan kaca ini, kemudian jatuhkan
benda berat ini keatas kepingan kaca. Kepingan kaca akan berkecai. Tenaga yang
memecahkan kaca diperolehi dari benda berat yang diangkat dengan melawan
tarikan graviti bumi. Tenaga keupayaan diperolehi sewaktu mengangkat benda
berat. Bila dijatuhkan benda berat tersebut, ini bermakna tenaga keupayaan telah
bertukar ketenaga kinetik/tenaga gerakan. Bila elektron bebas dialihkan dari satu
objek dengan cara mengecas dan pindahkan elektron-elektron ini kepada satu
objek yang lain. Pemindahan elektron-elektron memerlukan tenaga untuk
menentang samada daya tolakan dari daya lain elektron bebas. Elektron-elektron
yang dipindahkan ini telah memperolehi tenaga keupayaan. Jika disusun semua
elektron-elektron yang dipindahkan ini ke tempat asalnya tenaga keupayaan akan
bertukar kepada tenaga kinetik menyebabkan cas-cas yang bergerak boleh
membuat kerja.
1.1.18. BEZAUPAYAAN
Bezaupayaan ialah suatu keadaan yang menentukan kecenderungan
elektron-elektron bebas bergerak dari suatu tempat ke tempat yang lain. Bila
dikumpulkan lebihan elektron bebas pada suatu objek dan ujudkan pada objek
lain, ini bermakna kita telah ujudkan bezaupayaan antara dua objek bercas. Satu
laluan di antara kedua-dua objek ini ialah elektron-elektron bebas akan bergerak
dari jalur negatif ke positif.
1.1.19. ELEKTRON BEBAS BERGERAK

Atom-atom yang kekurangan elektron (ion positif) melakukan gerakan ulang-
alik dalam jarak yang terhad dalam tiap-tiap kedudukan yang tetap. Pada semua
arah bilangan yang sama banyak bergerak ke satu arah dengan yang beergerak
ke arah bertentangan. Bila melakukan gerakan ini, electron bebas masuk dan
melanggar satu sama lain. Gerakan ini tidak tentu arah. Untuk mendapatkan arus
elektrik gerakan tersebut perlu dikawal. Gunakan seutas dawai untuk
menyambungkan kedua-dua jalur logam yang bercas dengan elektrik berlainan.
Arah pengaliran elektron ialah dari jalur negatif ke jalur positif. Pergerakan ini
terkawal.
1.1.20. PENGALIR
Nama yang diberikan kepada kumpulan objek yang luas dimana jumlah arus
elektrik yang mengalir dalam keadaan biasa. Kebanyakan pengalir terdiri daripada
logam. Emas/perak adalah yang terbaik, tembaga kedua terbaik dan nikrom tidak
begitu baik.
1.1.21. PENEBAT
Kumpulan khas bahan-bahan yang membekalkan laluan yang tidak sesuai
untuk elektrik dibawah keadaan biasa. Fungsinya untuk menghalang pengaliran
arus. Bahan ini mengandungi sedikit elektron bebas, terdapat sedikit cas yang
boleh dihantarkan kesatu titik ke titik yang lain. Arus elektrik tidak boleh mengalir
dalam keadaan biasa. Nama lain bagi penebat ialah “dielektrik”. Contoh :- plastik,
kaca, mika kertas dan lain-lain.
1.1.22. SEPARUH PENGALIR

Kumpulan bahan yang bukan sebagai pengalir yang baik mahupun penebat
yang baik. Digunakan secara meluas iaitu silicon dan germanium. Elemen separuh
pengalir seperti Transistor, litar paduan (IC), LED dan sel solar yang
membolehkan pengembaraan angkasa dan perhubungan angkasa. Ia juga
membolehkan radio saku dan mesin kira-kira elektronik dibuat.
1.1.23.DAYA GERAK ELEKTRIK

Sesuatu punca yang mempunyai lebih cas negatfi dipanggil keupayaan
negatif, sementara yang mempunyai cas positif dipanggil berkeupayaan positif.
Tekanan tenaga elektrik diantara dua punca berlainan keupayaan dipanggil daya
gerak elektrik (d.g.e) dan dinilai dalam unit voltan (V).
1.1.24.ARUS ELEKTRIK
D.G.E dan bezaupaya akan menolak cas-cas yang sama dan menarik cas-
cas berlainan dari kekutupan yang sebaliknya. Dengan itu elektron/cas negatif
akan tertolak dari punca negatif dan pergi /tertarik kepunca positif. Pergerakan
cas-cas negatif ini dipanggil “aliran electron /arus elektrik”.
1.1.25. KESAN ARUS ELEKTRIK

Walaupun arus elektrik tidak kelihatan, kewujudannya boleh dikesan.
Semakin banyak jumlah arus, semakin besar pula kesannya.
1.1.26. Kesan Haba

Bila arus elektrik mengalir melalui satu pengalir, ia menaikkan suhu badan.
Habanya mungkin terlalu panas dan boleh meleburkan logam. Contoh:- Fius
1.1.27. Kesan magnetic

Setiap pengalir yang membenarkan arus mengalir dikelilingi pada semua
dikenali sebagai medan magnetik. Asal medan ini adalah dari elektron yang
bergerak dan keamatan medan ini bergantung kepada kekuatan arus.
1.1.28. Kesan kimia
Laluan arus elektrik melalui berbagai bendalir boleh menyebabkan
pemecahan bendalir kepada unsur atomnya. Arus elektrik yang mengalir didalam
asid dimana logam tertentu dicelupkan boleh menyebabkan penguraian logam itu,
ini adalah asas menyadur secara elektrik.
• Kesan geseran
• Kesan cahaya
• Kesan tekanan
1.1.29. DUA JENIS PENGALIRAN ARUS
• Dari punca negatif ke punca positif dipanggil “electron current flow”
• Dari punca positif ke punca negatif dipanggil “conventional current flow”
1.1.30. COULOMB ( C ) – unit bagi cas.

Satu jenis cas yang berkumpul sebanyak 6.28 x 10 18 pada suatu tempat,
mempunyai tenaga elektrik sebanyak satu coulomb atau 1 coulomb = 1 ampiar x 1
saat. / Q = I x t
1.1.31. UNIT VOLTAN ( VOLT )

1 Volt = 1,000mV = 1 coulomb
1 KV = 1,000 V / 103 V / 106 mV
1 MV = 1,000,000 V / 106
1 volt bermakna 1 joule tenaga kerja yang dihasilkan oleh 1 coulomb cas.
1.1.32. UNIT AMPERE ( A)

1 Ampere = 1 coulomb cas mengalir melaui 1 titik dalam masa 1 saat
1A = 1,000 mA ( 103 mA) = 1,000,000 µA
1 mA = 1,000 µA
1.1.33. LITAR ELEKTRIK

Elektrik boleh membuat kerja melalui penggunaan litar elektrik. Ia adalah
gabungan komponen elektrik yang terkawal, membenarkan fungsi tertentu ntuk
dilaksanakan. Semua litar elektrik mengandungi:-
Punca voltan
• Beban
Salurkan voltan ke komponen, arus akan mengalir melaluinya. Beban ini
mungkin sebuah lampu, pembakar roti, motor elektrik, loceng atau sebarang alat
yang dikendalikan oleh voltan.
• Pengalir
Sambungan antara punca voltan dan beban pengalir yang menyambungkan
beban dengan sumber voltan adalah dawai tembaga. Dalam litar elektrik lengkap,
terdapat satu laluan yang lengkap bagi pengaliran arus, pengalir dari punca negatif
sumber voltan kepada beban dan pengalir “balik” dari beban positif bekalan.
Sumber voltan dirujuk sebagai “penjana kuasa.”
mentol
Sumber beban
+ -
voltan
Sumber voltan
Rajah skematik
Rajah 1.1.33
1.2. PENGENALAN KEPADA RESISTOR (PERINTANG)

Resistor merupakan komponen yang paling ringkas dan banyak digunakan dalam
pemasangan elektrik dan elektronik. Secara am Resistor digunakan untuk kawalan arus
dan penyusut voltan, misalnya untuk lampu pandu, pemula motor pemutar berbelit,
kawalan kelajuan motor serta pembahagi voltan atau arus dalam meter analog dan litar-
litar elektronik.
1.2.1. RESISTOR (PERINTANG)

Resistor ialah komponen yang menghadkan pengaliran arus dalam litar. Ia
juga menghasilkan susutan voltan dan melesapkan tenaga elektrik.1 Ohm (Ω)
ditakrifkan sebagai rintangan suatu pengalir jika arus 1 Ampere (A) mengalir
melaluinya apabila beza keupayaannya 1 Volt (V). [1Ω = 1V/1A].Resistor sejenis
komponen pasif yang kerap digunakan dalam litar di samping komponen-
komponen lain. Mempunyai dua punca sambungan luar dan boleh didapati dalam
pelbagai bentuk dan saiz. Dua ciri untuk Resistor ialah :
i ) Rintangan
ii ) Kadar kuasa
Resistor digunakan untuk mengawal atau menghadkan pengaliran arus
dalam litar. Dua kesan yang terjadi apabila arus melalui Resistor ialah :
i ) Haba dihasilkan
ii ) Voltan susut merentasinya
1.2.2. RESISTANCE (RINTANGAN)

Rintangan mempunyai perubahan yang berkadar terus dengan panjang
pangalir (R ∝ l). Ini bermakna, semakin panjang pengalir, maka semakin tinggi
rintangannya. Rintangan mempunyai perubahan yang berkadar songsang dengan
luas keratan permukaan pengalir. Rintangan juga berubah mengikut perubahan
suhu pengalir; mempunyai kadar perubahan terus dalam lingkungan suhu tertentu.
Ini bermakna, rintangan tinggi apabila suhu tinggi bagi suatu bahan pengalir.
Apabila had ketahanan pengalir tidak dapat menahan suhu yang lebih tinggi,
pengalir tersebut akan putus atau binasa. Oleh kerana rintangan bersiri adalah
jumlah rintangan-rintangan yang berasingan, rintangan satu dawai yang
mempunyai keratan lintangnya sekata adalah berkadar terus dengan panjang.
R∝l/A
R = P l di mana ; R = rintangan
A A = luas permukaan pengalir
l = panjang atau jarak pengalir
P=pemalar atau angkatap yang bergantung kepada bahan pengalir yang
dikenali sebagai kerintangan (resistivity)
Faktor-faktor Yang mempengaruhi Rintangan Sesuatu Pengalir Ialah:-
• Panjang di antara dua titik – lebih panjang lebih berintangan
• Tebal atau luas permukaan – lebih tebal berintangan rendah
• Bahan pengalir tersebut dibuat
• Suhu – rintangan tinggi apabila suhu tinggi. Rintangan tidak berubah jika
suhu tetap.
Kesan Suhu Pada Rintangan
Rintangan bagi pengalir yang tulin bertambah dengan kenaikan suhu.
Rt = Ro ( 1 + ∝t) di mana ;
Rt = rintangan di suhu berkenaan
Ro = rintangan bahan pada suhu 00C
l = nilai factor tetap
∝ = angkali suhu
t = perbezaan suhu dari 00C
Contoh : Satu gelung wayar dengan nilai rintangannya 400Ω di suhu 00C.
Kirakan rintangan barunya apabila suhu menjadi 1000C di mana angkali suhu
badan 0.0040C.
Rt = Ro ( 1 + ∝t)
= 400Ω (1 + 0.0040C x 1000C)
= 560 Ω
1.2.3. KADARAN KUASA (POWER RATING)

Kadaran kuasa bagi satu Resistor ialah suatu ukuran kebolehannya
melesapkan haba apabila arus mengalir (I2R). Kadaran kuasa dinyatakan dalam
unit Watt. Kepanasan yang berlebihan boleh menyebabkan suatu Resistor itu
terbakar atau bagi Resistor karbon boleh menyebabkan rintangannya meningkat
melebihi had terima yang normal. Secara praktik, dalam keadaan biasa suatu
faktor keselamatan yang sekurang-kurangnya 100% mestilah dibekalkan apabila
suatu Resistor dipilih untuk digunakan dalam suatu litar. Selain dari nilai rintangan
dan tolerance pada Resistor, power rating adalah satu perkara yang penting.
Power rating dipilih dengan teliti kerana Resistor yang mempunyai kuasa rendah
mungkin terbakar dan menyebabkan litar rosak. Ini disebabkan arus yang tinggi
melaluinya. Saiz dan berat Resistor adalah perkara yang menentukan power
rating. Bila power rating kecil, saiz Resistor juga kecil dan Resistor yang bersaiz
besar mempunyai kadar kuasa yang tinggi. Voltan Maksima untuk Resistor karbon
ialah seperti di bawah :-
• 500 V untuk kadar 1 watt
• 250 V untuk kadar kuasa ¼ watt
• 150 V untuk kadar kuasa 1/8 watt
Kuasa Lesapan (Dissipated) Dalam Resistor
Kuasa ini hilang sebagai haba dalam Resistor. Power dilesapkan oleh
Resistor bersamaan dengan keluaran arus yang menerusi Resistor darab
dengan susutan voltan melintangi Resistor. Perhubungan ini diringkaskan
sebagai:-
P = VI atau P = I2R atau P = V2R

di mana; P = lesapan kuasa oleh Resistor dalam watt
V = susutan voltan melintangi Resistor dalam voltan
I = arus melalui Resistor dalam ampere
1.2.4. RESISTOR TETAP (FIXED RESISTOR)

Empat perkara penting yang perlu diambil kira apabila memilih Resistor ialah
nilai Resistor, had terima, kadar kuasa dan kestabilan. Nilai Resistor didapati
daripada kod warna atau kod bercetak pada Resistor tersebut dan disebut sebagai
nilai namaan (nilai terkadar). Had terima ialah nilai kelegaan bagi nilai sebenar.
Jika satu Resistor dengan nilai namaan sebanyak 100 Ω dan had terima 10 %,
Resistor tersebut mempunyai nilai sebenar antara 90 Ω dan 110 Ω.. Lebih kecil
nilai had terima maka lebih tepat bacaan nilai Resistor. Kadar kuasa ialah kuasa
maksimum yang boleh diterima oleh Resistor tanpa mengalami kerosakan. Jika
kadar kuasa dilampaui, Resistor akan rosak disebabkan oleh haba yang
berlebihan. Saiz fizikal sesuatu Resistor biasanya berkait rapat dengan kadar
kuasa. Kestabilan ialah keupayaan sesuatu Resistor untuk mengekalkan nilai
rintangan walaupun suhu sekitar berubah dan umur Resistor bertambah.
Resistor Komposisi Karbon (Carbon Resistor)
Resistor Komposisi Karbon dibuat daripada campuran serbuk karbon dan

bahan penebat. Percampuran serbuk ini dimasukkan dan dibalut di dalam
bekas plastik. Kedua hujung plastik ditutup dengan bahan logam. Tutup
bahan logam ini pula disambung dengan dawai tembaga, tugas dawai
tembaga ini ialah sebagai penyambung komponen dengan komponen lain.
Nilai rintangan di dalam Resistor ini bergantung kepada percampuran di
antara kedua serbuk tersebut. Nilai rintangan biasanya di antara 1Ω - 20
MΩ. Resistor ini mempunyai kestabilan yang bermutu rendah dan
rintangannya berubah-ubah mengikut suhu dan beban kuasa yang lesap
adalah kecil.
Rajah 1.2.4
Resistor Wayar Berlilit (Wire Wound)
Bahan pengalir yang mempunyai rintangan yang dinamakan Manganin.

Dawai Manganin ini dibelit pada penebat seperti Porcelin dan Simen. Lilitan
dawai ini disapu atau dilapik dengan bahan penebat seperti plastik atau
seramik. Kedua-dua hujung logam ini dilekat dengan tutup logam dan
dilekatkan pada satu dawai yang dipanggil punca/terminal. Punca ini
digunakan sebagai penyambung komponen dengan komponen yang lain.
Nilai rintangannya berubah mengikut berapa banyak lilitan dawai Manganin
di dalam Resistor tersebut. Oleh kerana Manganin memberi rintangan yang
paling sedikit kepada pengaliran arus elektrik, maka nilai rintangan untuk
Resistor ini kurang dari 1Ω. Pekali bagi suhu rintangan ini adalah rendah,
menjadikan rintangannya sentiasa malar dengan perubahan suhu. Oleh itu
Resistor wayar berlilit mempunyai ciri-ciri kestabilan yang paling baik.
Rajah 1.2.4
Resistor Saput Karbon (Carbon-Film Resistor)

Resistor Saput Karbon dibuat daripada karbon keras yang dimasukkan
dalam satu rod seramik. Rintangan yang diperlukan diperolehi melalui
pemotongan jejak-jejak lingkaran melalui saput tersebut. Kestabilan Resistor
ini lebih baik dari jenis komposisi karbon.
Rajah 1.2.4
Resistor Saput Logam (Metal Film Resistor)

Resistor Saput Logam ini adalah gabungan ciri-ciri stabil jenis wayar berlilit
dengan jenis saput karbon yang diubahsuai dan dipermudahkan. Satu saput
nipis sebatian platinum-emas disalutkan ke atas tiub kaca atau plit. Nilai
rintangannya dilaras dengan mengukir jejak-jejak lingkaran melalui saput
tersebut.
Resistor Saput Simen (Cement Film Resistor)
Mempunyai lapisan karbon di atas substrate ceramic. Tujuannya adalah

untuk mendapatkan nilai rintangan yang lebih tepat dan kestabilan yang
tinggi.
1.2.5. RESISTOR BOLEH UBAH (VARIABLE RESISTOR) / RESISTOR BOLEH

LARAS (ADJUSTABLE RESISTOR)
Resistor boleh ubah ialah Resistor yang boleh diubah nilai rintangannya
dengan menggerakkan sesentuh di atas elemen Resistor. Resistor boleh ubah
digunakan pada litar yang memerlukan perubahan arus dan voltan.
Reostat
Reostat merupakan Resistor berubah yang mempunyai dua terminal.
Terminal ini digunakan untuk melaraskan nilai arus dalam sesuatu litar.
Disambung bersiri dengan beban dan punca bekalan.
Potentiometer (Meter Upaya)

Pontentiometer ialah suatu pembahagi voltan yang boleh berubah dengan
menggunakan tiga terminal. Pontentiometer digunakan dalam litar untuk
mendapatkan pembahagi voltan yang diperlukan oleh litar itu.
Rajah 1.2.5
Preset
Rintangan dalam Resistor jenis ini boleh disetkan dari suatu nilai yang
dikehendaki hingga kepada kadar nilai rintangannya. Binaan luarnya lebih
kecil berbanding dengan Resistor boleh laras yang lain.
Rajah 1.2.5
1.2.6. SIMBOL RESISTOR
a. Kepiawaian DIN b. Kepiawaian ASA a. Kepiawaian DIN b. Kepiawaian ASA

Simbol Resistor Tetap Simbol Reostat
a. Kepiawaian DIN b. Kepiawaian ASA

Rajah 1.2.6 Simbol Pontentiometer dan Preset
Rajah 1.2.6 Bentuk Dan Binaan Resistor Tetap
1.2.7. RESISTOR KHAS (SPECIAL RESISTOR)

Resistor biasa seperti mana yang telah dibincangkan sebelum ini merupakan
peranti yang linear, iaitu nilai arus / voltan berubah sekadar dengan perubahan
rintangan. Walaubagaimanapun tidak semua jenis Resistor bersifat linear. Jenis
Resistor ini tergolong dalam jenis Resistor khas.
+I
R
-V +V
-I
Rajah 1.2.7 Ciri-Ciri Volt-Ampere Bagi Linear Resistor
Varistor / Voltage Dependent Resistor (VDR)
Varistor ialah peranti rintangan tidak lelurus. Rintangan varistor bergantung

kepada voltan yang dikenakan. Rajah di bawah menunjukkan simbol dan
lengkuk ciri Metal-Oxide Varistor. Ia menunjukkan varistor memberi nilai
rintangan yang tinggi di antara satu julat nilai – V dan + V. Metal-Oxide
Varistor biasanya digunakan untuk melindungi peralatan daripada voltan
lebihan (voltage surges).
+I
-V +V
-I
Rajah 1.2.7 Simbol Dan Lengkok Ciri Metal-Oxide Varistor
Thermistor
Thermistor ialah peranti rintangan tidak lelurus. Thermistor direka dengan

sifat-sifat yang amat sensitif terhadap perubahan suhu. Terdapat dua jenis
Thermistor iaitu “Negative Temperature Coefficient Resistor” di mana nilai
rintangan berkurangan apabila suhu meningkat dan digunakan dalam
peralatan sistem kawalan cuaca, sistem geganti, alat mengukur dan lain-lain.
“Positive Temperature Coefficient Resistor” pula digunakan di mana nilai
rintangan bertambah dengan pertambahan suhu yang digunakan pada litar
kawalan pemanas.
Rintangan, Ω
t°
Suhu, C
Rajah 1.2.7 (S) Simbol Dan Lengkok Rintangan-Suhu
1.2.8. KOD WARNA RESISTOR

Terdapat tiga cara dalam mengenali nilai-nilai rintangan pada satu-satu
Resistor iaitu:-
i. Kod Jalur Warna
ii. Kod Bercetak (Nombor Resistor)
iii. Kod “Body-End-Dot”
Kod Jalur Warna
Resistor jenis karbon dan filem logam mempunyai kod warna untuk
pengenalan nilainya. Ia adalah sejenis komponen pasif yang banyak
terdapat di dalam alat-alat seperti radio, kaset, televisyen, kamera video,
siren dan sebagainya. Terdapat 4 dan 5 jalur warna yang mempunyai nilai-
nilai tersendiri dan hasil gabungan warna-warna tersebut adalah nilai
Resistor sebenar. Dalam sistem ini warna adalah dalam bentuk jalur pada
badan Resistor. Bacaannya diambil dari hujung ke bahagian tengah. Pada
hujung Resistor memberikan digit pertama, jalur kedua ialah digit kedua,
jalur ketiga ialah pendarab dan jalur keempat ialah had terima (tolerance).
Warna Kedua :
Nilai Angka Kedua Warna Ketiga :
Faktor Pendarab
Warna Pertama :
Nilai Angka Pertama Warna Keempat :
Memberikan peratus
had-terima (jika ada)
WARNA JALUR 1 JALUR 2 JALUR 3 JALUR 4

0
Hitam (Black) 0 0 1 (10 ) -
1
Coklat (Brown) 1 1 10 (10 ) 1%
2
Merah (Red) 2 2 100 (10 ) 2%
Jingga (Orange) 3 3 1000 (103) 3%
Kuning (Yellow) 4 4 10000 (104) 4%
5
Hijau (Green) 5 5 100000 (10 ) -
6
Biru (Blue) 6 6 1000000 (10 ) -
Unggu (Violet) 7 7 10000000 (107) -
Kelabu (Grey) 8 8 100000000 (108) -
Putih (White) 9 9 1000000000 (109) -
Emas (Gold) - - 0.1 5 %
Perak (Silver) - - 0.01 10 %
Tiada Warna (No Colour) - - - 20 %
Rajah 1.2.8 Jadual Kod Warna
Contoh 1 :-
Merah Unggu Coklat Perak
2 7 x 10 ±10 %
Nilai Resistor di atas ialah 270 Ohm lebih atau kurang daripada 10%. Oleh
kerana itu nilai Resistor ini ialah di antara 270 Ohm + (10% dari 270 Ohm)
dan 270 Ohm – (10% dari 270 Ohm), atau di antara 270 + 27 Ohm dan 270
– 27 Ohm. Nilai sebenarnya yang boleh digunakan ialah di antara 243 dan
297 Ohm.
Contoh 2 :-
Jalur Warna Nilai
1 Kuning 4
2 Unggu 7
3 Merah x 100
4 Emas ±5%
Nilai Resistor di atas ialah 4700 Ohm lebih atau kurang dari 5%. Nilainya
ialah 4.7 Kilohms ± 5%.
Contoh 3 :-
Jalur / Warna pertama : Merah =2
Jalur / Warna kedua : Hijau =5
Jalur / Warna ketiga : Kuning = x 10000
Jalur / Warna Keempat : Tiada Warna = ± 20 %
Oleh itu, nilai Resistor = 25 x 10000
= 250000 ± 20 % atau 250 KΩ ± 20 %
Oleh kerana jalur keempat tiada warna maka nilai rintangan yang sebenar
boleh jadi lebih atau kurang 20% dari nilai 250 KΩ.
Contoh 4 :-
Jalur / Warna pertama: Coklat = 1
Jalur / Warna kedua : Hitam = 0
Jalur / Warna ketiga : Merah = x 100
Jalur / Warna keempat: Emas = ± 5%
Oleh itu, nilai Resistor = 10 x 100 ± 5%
= 1000 ± 5% atau 1KΩ ± 5%
Oleh kerana jalur keempat emas maka nilai rintangan yang sebenar boleh
jadi lebih 5% lebih dan 5% kurang daripada 1KΩ atau 1000 x 5/100 = 50, iaitu di
antara 950 Ω hingga 1050 Ω
Jalur kelima
Dalam sesebuah Resistor yang menggunakan kod warna mungkin terdapat

jalur yang kelima. Jalur kelima digunakan untuk menjangka kegagalan bagi
setiap seribu jam dalam penggunaannya yang didasarkan pada ujikaji ke
atas Resistor. Kod warna tersebut adalah disenaraikan dalam Jadual di
bawah.
WARNA PERATUS KEGAGALAN PERSERIBU

JAM
Coklat 1
Merah 0.1
Jingga 0.01
Kuning 0.001
Rajah 1.2.8 Jadual Jalur Kelima
Warna Ketiga :
Warna Kedua : Nilai Angka Ketiga Warna Keempat :
Nilai Angka Kedua Faktor Pendarab
Warna Pertama :
Warna Kelima : Memberikan
Nilai Angka Pertama
peratus had-terima (jika ada)
Contoh 1 :-
Warna pertama : Merah =2
Warna kedua : Hijau =5
Warna ketiga : Kuning =4
Warna Keempat : Merah = x 100
Warna Kelima : Jingga = ± 0.01 %
Oleh itu, nilai Resistor = 254 x 100 ± 0.01%= 25400 ± 0.01% atau
25.4 KΩ ± 0.01%
Oleh kerana nilai rintangan yang sebenar boleh jadi lebih atau kurang 0.01 %
dari nilai 25.4 KΩ
1.2.9. Kod Bercetak (Nombor Resistor)

Sesetengah Resistor yang bersaiz besar atau yang berkuasa tinggi
menggunakan kod-kod nombor tertentu bagi menunjukkan nilai Resistor tersebut.
Kod nombor ini dicetak pada badan Resistor itu sendiri. Kebiasaannya
menggunakan rangkaian dan huruf seperti 2R7K, 3R3K, 4R7K dan sebagainya.
Berikut adalah tanda pengenalan bagi kod bercetak :-
a. Huruf Dan Nilainya b. Huruf Dan Nilai Had Terima (Tolerance)
R bermaksud x 1 J =±5%
K bermaksud x 103 K = ± 10 %
M bermaksud x 106 M = ± 20 %
Contoh 1 :-
Nilai bagi Resistor di atas ialah

= 2R7K
= 2.7 x 1 ± 10 %
= 2.7 Ω ± 10 %
Rajah 1.2.9
1.2.10.Kod “Body-End-Dot”
• Sistem ini menggunakan tiga kod warna iaitu:-
• Satu warna pada keseluruhan badan Resistor
• Warna kedua pada hujung badan Resistor
• Warna ketiga adalah sebagai titik (dot) di bahagian tengah badan

Resistor
Untuk mengetahui nilai rintangan ialah warna pada badan memberikan digit
pertama, warna pada hujung badan Resistor memberikan digit kedua dan dot
memberikan bilangan kosong mengikut nombor pertama dan kedua. Fungsi dot ini
dipanggil pendarab (multiplier). Sila rujuk jadual kod warna.
Warna Hujung : Warna Titik :

Angka bernilai kedua Pendarab Warna Badan :
Angka bernilai pertama.
Warna Hujung Emas dan Perak
sebagai warna keempat memberikan
peratus Had-terima
Rajah 1.2.10
Contoh 1 :-
Warna-warna yang terdapat ialah kuning pada badan, merah pada
hujung badan dan
coklat pada dot. Bacaannya ialah 420 Ω.
Contoh 2 :-
Warna-warna yang terdapat ialah hijau pada badan, biru pada
hujung badan dan
oren pada dot. Bacaannya ialah 56 KΩ.
1.3. PENGENALAN KEPADA LITAR ASAS

Pengetahuan dalam prinsip elektrik adalah sangat penting bagi seseorang yang
ingin mempelajari segala pekerjaan dan perjalanan sesuatu alat elektronik. Segala
kaitan yang berhubung dengan elektrik dan elektronik mempunyai unit-unit, sukatan-
sukatan dan lain-lain hal yang berkaitan dengannya.
1.3.1. LITAR ASAS

Litar asas mengandungi punca voltan, pengalir, suis dan beban. Rajah 1
menunjukkan contoh litar asas. Punca voltan mempunyai daya gerak elektrik yang
mewujudkan beza upaya merentasi beban supaya arus dapat mengalir dalam litar
apabila suis ditutup. Contoh punca voltan ialah sel kering.Pengalir merupakan
penyambung bagi tamatan komponen dalam litar untuk menyediakan satu laluan
bagi arus daripada punca voltan ke beban apabila suis ditutup. Laluan seperti ini
dikenali sebagai litar tertutup. Apabila suis dibuka, nilai rintangan litar adalah
infiniti. Oleh itu, arus tidak dapat mengalir melalui litar dan litar ini dikenali sebagai
litar terbuka. Rajah 2 menunjukkan contoh litar terbuka. Dalam beban, tenaga
elektrik ditukar kepada bentuk tenaga lain seperti cahaya, haba, bunyi dan
sebagainya. Contoh beban ialah perintang, mentol dan sebagainy
suis suis
Pengalir Pengalir
Punca + Punca +
Beban
Voltan _ Voltan _ Beban
Arus Arus
Rajah 1.3.1 : Litar Asas Rajah 1.3.1 : Litar Terbuka
1.3.2. HUKUM OHM
Hukum Ohm menyatakan bahawa arus elektrik (I), yang mengalir melalui
suatu perintang (R) adalah berkadar terus dengan beza upaya (V) yang merentasi
perintang ini dengan syarat, suhunya adalah tetap.
VαI
Oleh itu ; Hukum Ohm ialah V / I = pemalar di mana pemalar adalah
rintangan (R).
Formula untuk Hukum Ohm bagi mencari :-
i) Arus
V
I = V / R , unit dalam Ampere (A)Ω
ii) Voltan I R
V = I x R , unit dalam Volt (V)
iii) Rintangan
R = V / I , unit dalam Ohm (Ω)
Contoh 1 :
Beza upaya yang merentasi suatu beban ialah 12 V dan arus yang mengalir
melaluinya ialah 0.4 A. Berapakah nilai rintangan beban tersebut ?
Penyelesaian :
Diberi : V = 12 V, I = 0.4 A
Formula R=V/I
= 12V / 0.4 A
= 30 Ω
Contoh 2 :
Hitungkan arus yang mengalir melalui beban 10 Ω jika sebuah bateri 2 V
disambung merentasinya.
Penyelesaian :
Diberi : V = 2 V, R = 10 Ω
Formula I=V/R
= 2V / 10 Ω
= 0.2 A
Contoh 3 :
Arus 6mA mengalir melalui perintang 20 KΩ. Hitungkan beza upaya yang
merentasinya ?
Penyelesaian :
Diberi : I = 6mA = 6 x 10-3 A
R = 20 KΩ = 20 x 103Ω
FormulaV = I x R
= (6 x 10-3 A) x (22 x 103) Ω
= 120 V
1.3.3. JENIS-JENIS LITAR

LITAR SIRI
Litar siri ialah litar yang mengandungi dua atau lebih komponen yang
disambung bersiri. Dalam litar ini, arus mempunyai satu laluan sahaja. Nilai
arus yang mengalir melalui semua komponen dalam litar adalah sama. Nilai
beza upaya merentasi setiap komponen bergantung kepada rintangan
masing-masing. Dalam Rajah 3, arus I adalah sama untuk setiap perintang.
Menurut Hukum Ohm :

I V1 = IR1, V2 = IR2 dan VT = IRT
V1 Jumlah beza upaya :
R1 VT = V1 + V2 .....
+
VT _ I Jumlah rintangan litar :
RT = R1 + R2 .....
R2 V2
Rajah 1.3.3 : Litar Siri
Contoh :
Berpandukan Rajah 1.3.3 (V) ; Jika diberi R1 = 20 Ω, R2 = 30 Ω dan VT = 5 V,
tentukan :
Jumlah rintangan, RT
Arus (I) yang mengalir dalam litar
Beza upaya V1 dan V2
Penyelesaian :
Diberi R1 = 20 Ω, R2 = 30 Ω dan VT = 5 V
Formula : RT = R1 + R2
Oleh itu, jumlah rintangan RT = 20 Ω + 30 Ω
= 50 Ω
ii. Formula : I = VT / RT
Oleh itu, jumlah arus I = 5 V / 50 Ω
= 0.1 A
iii. Formula : V1 = I x R1
Oleh itu, jumlah beza upaya V1 = 0.1 A x 20 Ω
=2V
Formula : V2 = I x R2
Oleh itu, jumlah beza upaya V2 = 0.1 A x 30 Ω
=3V
LITAR SELARI
Litar selari mempunyai dua atau lebih komponen disambungkan merentasi

punca voltan yang sama. Nilai beza upaya yang merentasi setiap cabang
adalah sama. Nilai arus melalui setiap cabang bergantung kepada nilai
rintangan cabang masing-masing. Rajah 1.3.3 (W) menunjukkan dua
perintang R1 dan R2 yang disambung secara selari. Arus yang mengalir
melalui perintang R1 ialah I1 dan arus yang melalui perintang R2 ialah I2.
IT
Jumlah arus IT yang mengalir daripada punca voltan
sama dengan jumlah arus I1 dan I2
I1 I2
Jumlah arus :
+
V IT = I1 + I2
_ R1 R2
Jumlah beza upaya adalah sama merentasi semua
cabang : VT = V1 = V2 .....
Rajah 1.3.3 (W) : Litar Selari Jumlah rintangan litar :

1/RT = 1/R1 + 1/R2 .....
Contoh :
Berpandukan Rajah 4 ; Jika diberi dua perintang R1 = 5 Ω, R2 = 20 Ω dan VT
= 10 V, hitungkan :
Jumlah rintangan, RT
Jumlah arus (I) yang mengalir daripada punca voltan
Arus yang mengalir dalam setiap perintang
Penyelesaian :
Diberi R1 = 5 Ω, R2 = 20 Ω dan V = 10 V
i.Formula : 1/RT = 1/R1 + 1/R2

Oleh itu, jumlah rintangan 1/RT = 1/5 Ω + 1/20 Ω
= (4 + 1) / 20 Ω
= 5 / 20 Ω = 1 / 4 Ω
=4Ω
ii. Formula : IT = V / RT
Oleh itu, jumlah arus IT = 10 V / 4 Ω
= 2.5 A
iii. Formula : I1 = V / R1
Oleh itu, jumlah arus I1 = 10 V / 5 Ω
=2A
iv. Formula : I2 = V / R2
Oleh itu, jumlah arus I2 = 10 V / 20 Ω
= 0.5 A
LITAR SIRI – SELARI
• Biasanya, litar siri dan litar selari digabungkan bersama. Kombinasi litar
siri dan litar selari dikenali sebagai litar siri-selari. Untuk mendapatkan
nilai jumlah rintangan setara litar siri-selari, langkah berikut boleh diikuti :-
• Kenal pasti kumpulan perintang yang bersiri dan selari
• Gunakan formula untuk menentukan nilai setara rintangan siri dan

rintangan selari
• Gabungkan rintangan siri dan rintangan selari untuk mendapatkan nilai

jumlah rintangan (RT)
RTA RTB RTA R1 R2
RTB
R1 R3
R3 R4 R5
RT RT
Rajah 1.3.3 (A) Rajah 1.3.3 (B)
Contoh :
Hitungkan nilai jumlah rintangan bagi litar Rajah 1.3.3 (X)
Penyelesaian :
Rajah 5 (a) : Diberi R1 = 2 Ω, R2 = 2 Ω, R3 = 4 Ω dan R4 = 4 Ω
Formula : RT = RTA + RTB
1/RTA = 1/R1 + 1/R2
Rintangan setara : RTA = (R1 x R2) / (R1 + R2)
RTA = (2 x 2) / (2 + 2) = 1 Ω
1/RTB = 1/R3 + 1/R4
Rintangan setara : RTB = (R3 x R4) / (R3 + R4)
RTB = (4 x 4) / (4 + 4) = 2 Ω
Maka, jumlah rintangan RT = RTA + RTB

=1Ω+2Ω
=3Ω
Merujuk Rajah 1.3.3 (B) : Diberi R1 = 3 Ω, R2 = 3 Ω, R3 = 1 Ω, R4 = 2 Ω dan

R5 = 3 Ω
Formula : 1/RT = 1/RTA + 1/RTB
RTA = R1 + R2
=3Ω+3Ω=6Ω
RTB = R3 + R4 + R5
=1Ω+2Ω+3Ω=6Ω
Maka, jumlah rintangan RT = (RTA x RTB) / (RTA + RTB)

= (6 x 6) / (6 + 6) Ω
=3Ω
1.3.4. HUKUM KIRCHOFF

Terdapat juga litar yang tidak boleh diselesaikan dengan menggunakan
Hukum Ohm. Kaedah lain boleh digunakan untuk mencari nilai kuantiti dalam litar
asas ialah dengan menggunakan Hukum Kirchoff.
Menurut Hukum Kirchoff :-
Pada sebarang simpang dalam suatu litar, jumlah algebra arus yang masuk
dan keluar adalah sifar. Hukum ini dikenali sebagai Hukum Arus Kirchoff
(Hukum Kirchoff Pertama).
Untuk sebarang laluan tertutup dalam suatu litar, jumlah algebra voltan
punca dan voltan yang susut pada beban adalah sifar. Hukum ini dinamakan
sebagai Hukum Voltan Kirchoff (Hukum Kirchoff Kedua).
1.3.5. HUKUM ARUS KIRCHOFF

Pada suatu titik simpang, arus masukan adalah sama dengan arus keluaran
litar.
I1 = 3 A Masuk ke
Titik simpang
I3 = 9 A Keluar dari
I2 = 6 A Masuk ke
Rajah 1.3.5 : Hukum Kirchoff
Pada rajah 1.3.5 :

I1 + I2 = I3
Atau jumlah algebra arus pada titik simpang ialah sifar iaitu :-
I1 + I2 - I3 = 0
Jika arus masukan I1 = 3 A dan I2 = 6 A, maka arus keluaran I3 = 3 A + 6 A =

9A
Contoh A :
Hitungkan nilai I5 dalam Rajah 7. Diberi I1 = 2 A, I2 = 4 A, I3 = 6 A, I4 = 5 A.
Formula : I1 + I2 + I3 = I4 + I5
I2 = 4 A I3 = 6 A
Oleh itu ; I5 = I1 + I2 + I3 – I4
I5 = 2 A + 4 A + 6 A – 5 A
I2 = 2 A I4 = 5 A
I5 = 7 A
I5 = ?
Rajah 1.3.5 : Contoh A
1.3.6. HUKUM VOLTAN KIRCHOFF

Dalam litar tutup, jumlah voltan punca adalah sama dengan jumlah voltan
yang susut pada beban. Daripada Rajah 8, E = V1 + V2 + V3 atau jumlah algebra
voltan punca dan voltan yang susut pada beban adalah sifar iaitu : E - V1 - V2 - V3
= 0.
Contoh 1 :-
Daripada Rajah 8, jika E = 9 V, R1 = 15 Ω, R2 = 25 Ω dan R3 = Ω.

Formula : RT = R1 + R2 + R3
Oleh itu, jumlah rintangan : RT = 15 Ω + 25 Ω + 5 Ω.
RT = 45 Ω
Daripada Hukum Ohm : I = E / RT
I = 9 V / 45 Ω
I = 0.2 A
Oleh itu, susutan voltan, V1 = 0.2 A X 15 Ω = 3 V

V2 = 0.2 A X 25 Ω = 5 V
V3 = 0.2 A X 5 Ω = 1 V
Maka jumlah algebra susutan voltan ialah
V1 + V2 + V3 = 3 V + 5 V + 1 V = 9 V
Nilai susut voltan ini adalah sama dengan nilai voltan punca.
Susut Voltan
V1 = 3 V
I
R1 = 15 Ω
+ Voltan Punca Susut Voltan
R2 = V2 = 5 V
_ E=9V 25 Ω
R3 = 5 Ω
Susut Voltan
V3 = 1 V
Rajah 1.3.6 : Contoh 1
Contoh 2 :-
Tentukan nilai arus I1, I2 dan I3 dalam litar Rajah 9, jika E1 = 12 V, E2 = 6 V,
R1 = 4 Ω, R2 = 2 Ω dan R3 = 4 Ω.
I1 R1 = 4 Ω R3 = 4 I2
A B C
I3
+ +
_ V1 = 12 V R2 = 2 Ω V2 = 6
_
F E D
Rajah 1.3.6 : Contoh 2

Daripada Rajah1.3.6, jika V1 = 12 V, V2 = 6 V, R1 = 4 Ω, R2 = 2 Ω
dan R3 = 4 Ω.
Formula : V = IR
Menggunakan Hukum Voltan Kirchoff untuk gelung ABEFA dan gelung

CBEDC.
Gelung ABEFA
Voltan punca = jumlah algebra susut voltan
V1 = I1R1 + I3R2 --------------------(1)
12 = 4(I1) + 2(I3)
Gelung CBEDC
Voltan punca = jumlah algebra susut voltan
V2 = I2R3 + I3R2 --------------------(2)
6 = 4(I2) + 2(I3)
menggunakan Hukum Arus Kirchoff pada titik simpang B :
I 1 + I2 = I 3 --------------------(3)
Gunakan persamaan (1), (2) dan (3) untuk mendapatkan I1, I2 dan I3
Didapati, I1 = 1.875 A
I2 = 0.375 A
I3 = 2.250 A
1.3.7. KUASA DALAM LITAR

Kuasa (P) ialah kadar melakukan kerja. Unit untuk kuasa ialah watt (W).
Satu watt ialah kadar kerja satu joule yang dilakukan dalam satu saat. Kelesapan
kuasa merentasi perintang ialah ;
P = IV P = V2 / R P = I2R
1.3.8. KUASA DALAM LITAR BERSIRI

Dalam Rajah 10, kelesapan kuasa pada R1 ialah P = IV1 dan kelesapan
kuasa pada R2 ialah P2 = IV2 maka jumlah kelesapan kuasa untuk litar bersiri ialah
:
PT = P1 + P2 + P3 + …….…+ Pn
= IV1 + IV2
= I(V1 + V2)
daripada hukum Voltan Kirchoff, E = V1 + V2
PT = IV
Rajah 1.3.8 : Kuasa Dalam Litar Bersiri
Contoh 1 :
+ I
R1
V1
V
R2 V2
_
Dalam Rajah 10, R1 = 22 Ω, R2 = 28 Ω dan V = 100 V, hitungkan (i) arus, (ii)

jumlah kuasa.
Penyelesaian :
Diberi : R1 = 22 Ω, R2 = 28 Ω dan V = 100 V
Formula : I = V / R
Oleh itu, arus I = V / (R1 + R2)
I = 100 V / (22 + 28) Ω = 2 A
Daripada formula, PT = IV
Oleh itu, jumlah kuasa PT = 2 A x 100 V = 200 W
1.3.9. KUASA DALAM LITAR SELARI

Merujuk pada Rajah 11, dua perintang R1 dan R2 disambung secara selari
dengan punca voltan E. Kelesapan kuasa dalam litar ialah :
PT = P1 + P2
= I1V + I2V
Jika nilai R1 dan R2 diberi, mengikut Hukum Ohm,

I = V / R, maka I1 = V / R1 dan I2 = V / R2
Daripada Hukum Arus Kirchoff, I = I 1 + I2
Maka PT = (I1 + I2)V

= IV
+ I
I1 I2
V R1 R2
Rajah 1.3.9 : Kuasa Dalam Litar Selari
Jika nilai R1 dan R2 diberi, mengikut Hukum Ohm,
I = V / R, Oleh itu I1 = V / R1 dan I2 = V / R2

2
Maka PT = V [(1/R1) + (1/R2)]
Contoh 1 :
Dalam Rajah 11, V = 100 V, R1 = 22 Ω dan R2 = 28 Ω, hitungkan jumlah
kuasa dalam litar.
Penyelesaian :
Diberi : V = 100 V, R1 = 22 Ω dan R2 = 28 Ω

PT =ITV
= 8.12 x 100
= 812 W
atau formula :
PT = V2 [(1/R1) + (1/R2)]
= 812 W
Formula : I1 = V / R1
= 100 V / 22 Ω
= 4.55 A
Formula : I2 = V / R2
= 1002 [(1/22) + (1/28)]
= 100 V / 28 Ω
= 3.57 A
Maka : IT = I1 + I2
= 4.55 + 3.57 = 8.12 A
1.3.10.KUASA DALAM LITAR SIRI-SELARI

Bagi menentukan jumlah kuasa dalam litar siri-selari langkah berikut boleh
diikuti :
• Kenalpasti kumpulan perintang yang bersiri dan selari
• Gunakan formula RT = R1 + R2 dan 1/RT = 1/R1 + 1/R2 untuk

menentukan rintangan siri atau rintangan selari
• Tentukan arus atau beza upaya merentasi setiap kumpulan perintang

tersebut.
• Hitung kuasa bagi setiap kumpulan perintang.
• Gabungkan nilai kuasa bagi setiap kumpulan untuk mendapatkan nilai

jumlah kuasa dalam litar
R1
E R3
R2
_
RTA
RTB
Rajah 1.3.10 : Kuasa Dalam Litar Siri-Selari
Rajah 12, menunjukkan litar siri-selari :
R1 dan R2 disambung bersiri, maka RTA = R1 + R2
RTA dan R3 disambung selari, maka RTB = (RTAR3) / (RTA + R3)
= [ (R1 + R2) R3 ] / [ R1 + R2 + R3 ]
Daripada formula P = E2 / R
Maka persamaan jumlah kuasa dalam litar mengikut sebutan E, R1, R2 dan
R3 ialah
P = E2 / RTB
= E2 [ (R1 + R2 + R3) ] / [ R3 (R1 + R2) ]
Jika R1 = R2 = R3 = R
PT = [ E2 (3R) ] / [ R (2R) ]
= 3E2 / 2R
+
R1 R2
E
RTA
R3
_
RTB
Rajah 1.3.10 : Kuasa Dalam Litar Siri-Selari
Dalam Rajah 1.3.10, R1 dan R2 disambung secara selari
Maka, RTA = (R1R2) / (R1 + R2), Perintang R3 dan RTA adalah bersiri
Maka, RTB = RTA + R3
= (R1R2) / (R1 + R2) + R3
= [ (R1R2) + (R2R3) + (R3R1) ] / [ R1 + R2 ]
Oleh itu, PT = E2 / RTB
= [ E2 ( R1 + R2 ) ] / [ (R1R2) + (R2R3) + (R3R1) ]
Jika R1 = R2 = R3 = R
PT = E2 (2R) / 3 (R2 )
= 2 E2R / 3 R2
= 2 E2 / 3 R
1.3.11.PEMBAHAGI VOLTAN
Litar siri merupakan asas pembahagi voltan. Setiap perintang mempunyai
voltan susut merentasinya. Jumlah voltan susut merupakan nilai punca bekalan.
Oleh itu voltan susut dianggap sebagai pembahagi voltan siri.
C
R1 = 25 KΩ V1 = 50 V
B
+
100 V_ R2 = 15 KΩ V2 = 30 V
R3 = 10 KΩ V3 = 20 V
I = 2mA
Rajah 1.3.11 : Pembahagi Voltan
Dalam litar siri, voltan bekalan terbahagi dan diagihkan kepada voltan susut
IR berkadar kepada rintangan-rintangannya.
V = R / RT x VT
V1 = R1 _ x VT = 25 kΩ x 100 V = 50 V
R1 + R 2 + R 3 50 kΩ
V2 = R2 _ x VT = 15 kΩ x 100 V = 30 V
R1 + R 2 + R 3 50 kΩ
V3 = R3 _ x VT = 10 kΩ x 100 V = 20 V
R1 + R 2 + R 3 50 kΩ
Jumlah ketiga-tiga voltan susut adalah
V1 + V2 + V3 = VT
50 V + 30 V + 20 V = 100 V
Mengikut Hukum Ohm, voltan adalah V = IR. Oleh itu V1, V2, V3 boleh dikira
V1 = IT x R1 IT = VT / RT
= 2 mA x 25 kΩ = 100 / 50 kΩ
= 50 V = 2 mA
Nilai rintangan terbesar dalam litar siri mempunyai voltan susut yang
terbanyak.
Pembahagi voltan siri biasanya digunakan untuk mendapatkan nilai-nilai
voltan yang dikehendaki. Nilai tersebut disambung selari dengan beban.
Sambungan selari ini memberi kesan kepada litar iaitu voltan menyusut merentasi
sambungan beban.
48
+ R1 = 40 KΩ V
60 V _
R beban
R2 = 20 KΩ 12 V 20 KΩ
Rajah 1.3.11 : Beban Selari Dengan Pembahagi Voltan Siri
Litar pembahagi voltan bekalan digunakan pada litar punca bekalan bagi
mendapatkan voltan bekalan yang berbeza.
1.3.12.PEMBAHAGI ARUS
Litar selari merupakan asas kepada pembahagi arus. Jumlah arus IT
terbahagi kepada arus cabang dan setiap arus cabang berkadar songsang kepada
rintangan di cabang tersebut.
Arus akan berpecah dua melalui setiap cabang perintang.
Rintangan bernilai kecil mempunyai arus yang terbanyak.

IT = 30 A
I1 I2
R1 = 2 Ω R1 = 2 Ω
I1 = 24 A I1 = 24 A
Rajah 1.3.12 : Pembahagi Arus Dengan Dua Rintangan Selari
Arus untuk dua cabang boleh dikira setiap satu seperti berikut :
I1 = R2 x IT = 8 x 30 = 24 A
R1 + R2 2+8
I2 = R1 x IT = 2 x 30 = 6 A
R1 + R2 2+8
1.4. PENGENALAN KEPADA PEMUAT (CAPASITOR)
Capacitor merupakan salah satu komponen asas elektronik dan elektrik. Capacitor
diperlukan dalam litar yang mengalami perubahan medan elektrik samada pada bekalan
arus terus atau arus ulang-alik bagi mendapatkan voltan yang malar. Dengan
pemasangan capacitor voltan beriak dapat dikurangkan. Capasitor dipasang selepas
bahagian penerusan arus ulang-alik. Capacitor juga digunakan untuk mengurangkan
kesan bunga api pada berus karbon, menghalang arus terus yang tidak dikehendaki dan
sebaliknya membenarkan arus ulang-alik mengalir melaluinya. Capacitor juga boleh
menentukan kadaran frekuensi penjana, frekuensi radio atau digunakan sebagai pemula
untuk memutarkan motor aruhan dan sebagai pembetul faktor kuasa. Di samping itu
capacitor juga boleh digunakan sebagai pembekal tenaga elektrik jika berlaku
penurunan voltan, tetapi kadarannya tidak bertahan lama. Sungguhpun begitu voltan
yang dikeluarkannya mencukupi untuk mencetuskan litar-litar elektronik atau membaiki
penurunan voltan yang mendadak.
1.4.1. PENERANGAN :
Capacitor ialah satu komponen penting dalam litar elektronik dan bertugas
untuk menyimpan cas dan menyahcas elektrik. Capacitor terdiri daripada dua plat
pengalir yang berhadapan antara satu sama lain serta dipisahkan oleh bahan
penebat yang dinamakan “dielektrik”. Dielektrik yang biasa digunakan ialah udara,
kertas, mika dan sebagainya. Capacitor juga bekerja sebagai penapis (filter),
menahan arus DC dan melepaskan arus AC, sebagai penjodoh (coupling) dan
melepaskan voltan yang tidak dikehendaki ke bumi (by-pass).
Rajah 1: Capacitor
Rajah 1.4.4 : Capacitor
1.4.2. BAGAIMANA CAS ELEKTRIK DISIMPAN
Rajah 1.4.2 : Pengecasan dan penyahcasan capacitor
Rajah 1.4.2 (a) menunjukkan bateri yang disambung merentangi capacitor

melalui suis. Apabila suis ditutup Rajah 1.4.2 (b) punca elektrod positif bateri akan
mengeluarkan electron dari plat A dan ini menjadikan plat tersebut bercas positif.
Elektrod negative bateri pula akan mengarahkan electron ke plat B dan
menyebabkan plat B bercas negative pada jumlah yang sama banyak dengan plat
A. Pengaliran begini dikenal sebagai arus pengecasan. Arus ini akan terus
mengalir sehingga voltan yang merentangi capacitor sama dengan voltan bekalan
(d.g.e) bateri. Ketika ini capacitor itu dikatakan bercas penuh. Simbol cas ialah Q
dan unitnya Coulomb. Apabila capacitor mengeluarkan cas, beza upaya wujud di
antara plat dan mengeluarkan medan elektrik. Apabila suis dibuka pada Rajah
1.4.2 (c), capacitor akan cuba mengekalkan cas dan medan elektrik antara plat
(dalam elektrik). Medan elektrik ini akan menurun apabila capacitor ini dinyahcas
melalui rintangan beban Rajah 1.4.2 (d).
1.4.3. CAPACITANCE (KEMUATAN)

Kemampuan capacitor menyimpan cas dikenali sebagai capacitance (C).
Unit capacitance ialah Farad (F). Satu Farad menyimpan satu coulomb cas
dengan bekalan voltan satu volt. Amaun cas Q yang tersimpan berkadar terus
kepada voltan bekalan. Capacitance yang lebih besar boleh menyimpan cas yang
lebih.
Cas, Capacitance dan Voltan
Q = CV di mana ;Q = cas tersimpan dalam coulomb

C = capacitance (Farad)
V = beza keupayaan merentasi capacitor dalam volt.
Tenaga
Tenaga yang tersimpan dalam capacitor dapat dikira dengan :-
W = ½ CV2 di mana ; W = tenaga diukur dalam unit Joules
C = dalam Farad
V = dalam Volt
1.4.4. Faktor-Faktor Yang Mempengaruhi Capacitance
Rajah 3 : Binaan Capacitor
1.4.5. Terdapat tiga faktor yang menentukan capacitance :-

Luas Muka Keratan
Jika luas muka keratan capacitor ditambah, nilai capacitancenya akan turut
bertambah, kerana plat yang luas dapat memegang lebih banyak electron
dan sudah tentu casnya bertambah besar.
C∝A
Jarak
Jika jarak di antara dua plat capacitor dijauhkan bererti capacitancenya
berkurangan kerana daya elektrik untuk menarik cas-cas di antara dua plat
menjadi lemah. Semakin dekat jarak antara dua plat, semakin banyak cas
yang disimpan dan semakin besar nilai capacitancenya.
C∝1/d
Dielektrik
Dielektrik ialah bahan penebat dan setiap jenis bahan mempunyai daya
penebatan yang berlainan. Oleh itu capacitancenya juga berbeza dan jelas
menunjukkan dielektrik mempengaruhi nilai capacitance. Faktor dielektrik
dijadikan sebagai nilai tetap (k) atau pemalar dalam perhitungan
capacitance.
C ∝ A/d
C = kA / d di mana ; d = jarak antara plat

k = pemalar dielektrik
A = luas muka keratan plat
Bahan Pemalar Dielektrik (k)

Udara atau vakum 1
Polistirena 2–3
Kertas 2–6
Mika 2-3
Seramik 80 – 81
Jadual 1 : Perbandingan nilai pemalar dielektrik
Jadual 1.4.5 : Perbandingan nilai pemalar dielektrik
Nilai pemalar k bergantung kepada jenis bahan dielektrik. Ia

menggambarkan ciri-ciri dielektrik dan dikenali sebagai ketelutan mutlak bagi
dielektrik yang digunakan itu. k terdiri daripada dua bahagian yang dikenali
sebagai telutan hampagas (Eo) dan telutan bandingan (Er).
k = Eo x Er
C = Eo x Er x A di mana ; Eo = Absolute permittivity (8.85 x 10-12 F/m)
d Er = Relative permittivity (bahan penebat)
A = keluasan plat
d = jarak antara dua plat
Bagi capasitor berlapis yang mempunyai n bilangan plat, jumlah permukaan
yang digunakan ialah (n - 1).
C = Eo x Er x A(n-1)di mana ; Eo = Absolute permittivity (8.85 x 10-12 F/m)
d Er = Relative permittivity (bahan penebat)
A = keluasan plat
d = jarak antara dua plat
(n-1) = bilangan plat
1.4.6. VOLTAN KENDALIAN

Selain nilai capacitor dalam farad, voltan kendalian capacitor juga perlu
sesuai dengan kadaran voltan yang hendak digunakan. Voltan kendalian ialah
kadaran voltan maksimum yang mampu ditanggung oleh capacitor tanpa
merosakkan dielektriknya. Kadaran voltan ini biasanya dicatatkan pada capacitor
seperti 10 DCWV (10 volt kendalian arus terus) atau 400 V AC (400 volt arus
ulang-alik). Nilai kadaran voltan ini bergantung pada jenis bahan dielektrik dan
ketebalannya. Bagi menampung voltan yang tinggi ketelapan dielektrik ini mesti
ditambah.
1.4.7. JENIS-JENIS CAPACITOR

Capacitor terbahagi kepada tiga iaitu Capacitor Tetap, Capacitor Boleh Ubah
dan Capacitor Boleh Laras. Capacitor dikelaskan berdasarkan bahan dielektrik
yang digunakan seperti udara, seramik, mika, kertas dan elektrolitik. Pengelasan
kadaran voltan kendalian juga dicatatkan pada capacitor.
FIXED CAPACITOR (PEMUAT TETAP)

Capacitor yang bernilai tetap telah disediakan pembuatannya, nilainya
mungkin dituliskan terus pada badan capacitor atau menggunakan kod
warna.
Capacitor Kertas
Capacitor ini paling banyak digunakan kerana harganya murah. Plat
capacitor ini dibina daripada jalur kerajang aluminium yang dipisahkan oleh
dielektrik, kertas lilin atau kertas tisu yang telah dibubuh minyak. Plat dan
dielektrik ini akan digulung kemas menjadi tiub. Seterusnya, tiub ini akan
ditutup dengan lapisan lilin dalam bekas kertas tebal atau logam plastic.
Sambungan kaki capacitor dibuat pada hujung setiap plat yang telah
digulung. Bahagian lapisan luar jalur kerajang biasanya dijadikan
sambungan ke bumi dan ditandakan dengan jalur hitam pada badan
capacitor atau ditulis kerajang luar atau bumi. Capacitor ini biasanya
berkadar 250 pF hingga 10 µF pada voltan kendalian 150 kV DC. Capacitor
yang berkadar lebih 600 V menggunakan bekas logam yang berisi minyak.
Sekarang capacitor moden ini menggunakan plastic bagi menggantikan
kertas. Oleh itu saiznya dapat dikecilkan dan ia tahan lebih lama. Antara
penggunaan capacitor ini termasuklah sebagai pengganding isyarat voltan
dari satu peringkat ke satu peringkat, membenarkan laluan arus terus yang
tidak dikehendaki, menyekat arus terus pada setengah-setengah litar,
menyimpan cas dan pemisah fasa pada motor aruhan.
Capacitor Mika
Mutu capacitor ini amat baik. Platnya dibuat daripada kerajang logam yang
dipisahkan oleh lapisan mika. Setelah digulung kemas, capacitor ini akan
diisi ke dalam bekas plastic atau logam (biasanya aluminium). Capacitor ini
berkadar 25 pF hingga 0.25 µF pada kadar voltan kendalian 2 kV DC.
Capacitor Seramik
Capacitance capacitor ini rendah. Ia biasanya dibuat dalam bentuk cakera
atau rod. Bahan seramik digunakan sebagai dielektrik, sementara dua filem
perak yang ditindih menjadi platnya. Kadar capacitance capacitor ini di
antara 0.5 PF hingga 0.1 µF pada kadar voltan kendalian sehingga 500 V
DC. Biasanya capacitor ini berwarna coklat atau hijau. Nilai capacitancenya
ditulis secara langsung pada badan capacitor itu supaya mudah dibaca.
Capacitor Elektrolit
Kadar capacitance capacitor ini besar iaitu di antara 1 µF hingga 1000 µF,
pada kadar voltan kendalian 600 V DC dan menurun ke 6 V DC dengan
pertambahan nilai capacitance. Capacitor ini digunakan apabila capacitor
lain tidak mempunyai kadaran capacitance yang dikehendaki. Capacitor ini
mempunyai kekutupan jika digunakan pada arus terus. Dielektrik capacitor
ini dibina daripada boraks, fosfat atau karbon. Semasa bekalan dikenakan di
antara kedua-dua plat capacitor elektrolit terjadi di antara dua plat itu. Ini
mengakibatkan satu lapisan nipis oksida wujud pada elektrod positif. Lapisan
ini bertindak seperti dielektrik di antara plat positif dan negative. Capacitance
yang tinggi mempunyai lapisan oksida yang nipis. Biasanya capacitor ini
berbentuk silinder. Bagi penggunaan voltan rendah biasanya badan
capacitor ini dibungkus dengan plastic.
Capacitor Tantalum
Binaan capacitor ini serupa dengan capacitor elektrolit, bezanya hanya pada
bahan dielektriknya yang digunakan iaitu tantalum. Di samping itu pada
ukuran fizikal yang serupa dengan capacitor elektrolit, capacitor tantalum
memberikan nilai yang lebih jitu, stabil dan kurang arus bocor.
Capacitor Mylar
Pada asasnya binaan capacitor ini serupa dengan capacitor kertas, bezanya
bahan dielektrik yang digunakan ialah mylar dan dibungkus dalam bekal
plastic supaya nilainya menjadi lebih baik.
Capacitor Polycarbonate
Capacitor jenis ini menggunakan tebatan plastic. Capacitor jenis ini tidak
disyorkan dalam penggunaan berterusan dalam ‘Main Power Supply’
Capacitor Polypropylene
Dibuat dari kerajang polypropylene disalut dengan polyester sebagai
protection. Kebocoran dielektrik rendah dan sesuai untuk penggunaan yang
berterusan pada voltan tinggi.
1.4.8. VARIABLE CAPACITOR (PEMUAT BOLEH UBAH)
Capacitor boleh ubah yang paling banyak digunakan ialah capacitor udara.
Capacitor ini mempunyai plat tetap dan plat boleh bergerak. Plat capacitor ini
dipasang berselang-seli. Setiap pasang plat dipisahkan oleh bahan dielektrik
udara atau mika.Dengan menggerakkan satu plat bererti pemuk aan plat (tetap)
yang bertentangan telah berkurangan dan seterusnya mengurangkan nilai
capacitance. Capacitor jenis ini biasanya berkadar rendah (beberapa pikofarad).
Contoh penggunaan capacitor ini ialah dalam litar penalaan radio bagi
mendapatkan frekuensi radio yang dikehendaki.
1.4.9. ADJUSTABLE CAPACITOR (PEMUAT BOLEH LARAS)

Capacitor boleh laras hanya membenarkan pelarasan capacitance pada nilai
yang kecil. Capacitor ini dibina sama seperti capacitor boleh ubah udara, hanya
saiznya yang kecil (dibina daripada dua plat yang dipisahkan oleh kertas mika).
Jarak di antar plat boleh dikawal dengan memutarkan skru pelaras. Contoh
capacitor boleh laras ialah Capacitor Trimmer.
Polyeste
r
Polycarbonat
Trimmer
e
Variable Capacitor Capacitor Polystyrene
Rajah 1.4.9 : Jenis-jenis Capacitor
1.4.10.SIMBOL CAPACITOR
+ +
_ _
(a) (b) (c) (d) (e)

Fixed Capacitor Elektrolitik Variable Capacitor Gang Capacitor
Trimmer/Preset
Rajah 1.4.10 : Simbol Capacitor
1.4.11.SISTEM KOD CAPACITOR
Kod Film Capacitors
Multiplier Tolerance of Capacitor

For the Number Multiplier Letter 10 pF or Less Over 10 pF
0 1 B ± 0.1 pF
1 10 C ± 0.25 pF
2 100 D ± 0.5 pF
3 1,000 F ± 1.0 pF ±1%
4 10,000 G ± 2.0 pF ±2%
5 100,000 H ±3%
J ±5%
8 0.01 K ± 10 %
9 0.1 M ± 20 %
Contoh 1 :
152 K = 15 x 100 = 1500 pF atau 0.0015 µF, ± 10 %
Contoh 2 :
759 J = 75 x 0.1 = 7.5 pF, ± 5
Kod Disk Ceramic Capacitors
Contoh 1 :
Warna Mica Capacitors
Significant Tolerance Voltage

Colour Multiplier
Figure (%) Rating
Black 0 1 - -
Brown 1 10 1 100
Red 2 100 2 200
Orange 3 1,000 3 300
Yellow 4 10,000 4 400
Green 5 100,000 5 500
Blue 6 1,000,000 6 600
Violet 7 10,000,000 7 700
Gray 8 100,000,000 8 800
White 9 1,000,000,000 9 900
Gold - 0.1 5 1,000

Silver - 0.01 10 2,000
No Colour - - 20 500
Contoh 1 :
The dots in the top row are read from left to right, in the direction of the
arrow. In the bottom row they are read in the reverse order, from right to left. The
first dot at the left in the top row is black, indicating a mica capacitor. The next two
colour dots are blue and red, for 62 as the first two digits in the numerical value of
the capacitance. The next dot, at the far right in the bottom row, is red, indicating a
multiplier of 100. Therefore, C = 62 x 100 = 6200 pF. The next dot is gold,,
indicating a capacitor tolerance of ±5 percent.
Warna Chip Capacitors
Kod Warna Tantalum Capacitors
Capacitance in Picofarads
Colour Rated Voltage Multiplier
1 st Figure 2 nd Figure
Black 4 0 0 -
Brown 6 1 1 -
Red 10 2 2 -
Orange 15 3 3 -
Yellow 20 4 4 10,000
Green 25 5 5 100,000
Blue 35 6 6 1,000,000
Violet 50 7 7 10,000,000
Gray - 8 8 -
White 3 9 9 -
Contoh 1 :
Moving from top to bottom, the first two colour bands are
yellows and violet, which represent the digits 4 and 7,
respectively. The third colour band is blue, indicating a
multiplier of 1,000, 000. Therefore the capacitance C is 47 x
1,000,000 = 47, 000, 000 pF, or 47 µF. The blue colour at the
left indicates a voltage rating of a 35 V. And finally, the silver
dot at the very top indicates a tolerance of ±10 percent.
Warna Capacitor
Jadual di bawah ini menunjukkan skim kod warna bagi capacitor seperti
yang digunakan dalam siri Mullard C280.
Kod Nilai
Pendarab Had-terima Voltan Pekali Suhu
Warna (digit)
Hitam 0 1pF ±20% Lazimnya sifar
Coklat 1 10pF ±1% - 30 x 10-6 pF/pF/ oC
Merah 2 100pF ±2% 250V - 80 x 10-6 pF/pF/ oC
Jingga 3 1000pF 400V - 150 x 10-6 pF/pF/ oC
Kuning 4 10 000pF 630V - 220 x 10-6 pF/pF/ oC
Hijau 5 1 00 000pF ±5% - 330 x 10-6 pF/pF/ oC
Biru 6 - 470 x 10-6 pF/pF/ oC
Ungu 7 - 750 x 10-6 pF/pF/ oC
Kelabu 8 0.01pF
Putih 9 0.1pF ±10% + 100 x 10-6 pF/pF/ oC
Jadual 1.4.11 : Kod warna capacitor
Contoh : Rajah di bawah menunjukkan sejenis capacitor dengan

menggunakan jalur warna. Tentukan capacitance capacitor tersebut.
Digit Coklat Digit Merah
Digit Hitam Digit Merah
Pendarab Jingga Pendarab Kuning
Had-Terima Hitam Had-Terima Hitam
Voltan Merah Voltan Merah
Contoh pengiraan 1 : Contoh pengiraan 2 :

Capacitance = 10 x 1 000 pF Capacitance = 22 x 10 000 pF
= 10 000 pF = 10 nF = 0.01 µF = 22 000 pF = 0.22
µF
Had-Terima = ± 20 % Had-Terima = ± 20 %
Voltan = 250 V Voltan = 250 V
Nilai capacitancenya = 0.01 µF ± 20% 250V Nilai capacitancenya = 0.22 µF ±20%

250V
Capacitor Poliester
Jadual di bawah menunjukkan kadar bagi angka dan huruf yang biasa
terdapat di dalam capacitor jenis poliester ini.
Angka Had-terima
Huruf Had-terima
1 10pf
B ± 0.1 %
2 100pF
C ± 0.25 %
3 1000pF
D ± 0.5 %
4 10 000pF
F ±1%
G ±2%
J ±5%
K ± 10 %
M ± 20 %
N ± 30 %
P ± 20 %
Z + 80 %, - 20 %
Jadual 1.4.11 (PP) : Nombor dan huruf pada capasitor
Contoh : Rajah di bawah menunjukkan bentuk satu capacitor poliester yang

menggunakan angka dan huruf sebagai kadar nilai capacitance bagi capacitor
tersebut.
Digit (2) Pendarab

Digit (1) Had-terima
104
Contoh pengiraan :- Capacitance = 10 x 10 000pF

= 100 000 pF atau 0.1µF
Had-terima = ± 20%
Voltan kendalian = 50V
Oleh itu, nilai capacitancenya = 0.1µF ± 20% 50V
Capacitor Elektrolit
Bagi capacitor jenis ini, nilai capacitancenya tertulis pada badannya. Di

mana terdapat nilai capacitance, suhu dan voltan.
1.4.12.TIME CONSTANT (PEMALAR MASA)
Apabila sesuatu capacitor disambungkan merentasi satu punca voltan arus

terus ia akan dicaskan hingga ke voltan yang dikenakan. Jika capacitor yang
dicaskan tadi disambungkan merentasi suatu beban, ia akan dinyahcas menerusi
beban tersebut. Masa yang diperlukan bagi mengecas dan menyahcas boleh
dikira sekiranya nilai-nilai litar tertentu diketahui. Ada dua faktor yang menentukan
masa mengecas atau nyahcas, iaitu nilai capacitor dan nilai perintang yang mana
capacitor tersebut mengecas atau nyahcas. Masanya adalah berkadar terus
dengan kedua-dua capacitor dan perintang. Satu pemalar masa ialah masa yang
diperlukan oleh capacitor untuk mengecas ke 63.2% voltan yang dikenakan.
Ataupun jika capacitor tersebut sedang dinyahcaskan, satu pemalar masa adalah
panjang masa yang diambil untuk voltan merentasi capacitor jatuh sebanyak
63.2%.
Pemalar masa boleh dihuraikan dengan persamaan berikut :-
t=RxC (untuk masa yang diambil oleh capacitor mengecas sebanyak

63.2%)
t = 5 (R x C) (untuk masa yang diambil oleh capacitor untuk mengecas
sepenuhnya)
di mana ; t = pemalar masa dalam saat, R = nilai
rintangan, C = nilai capacitance
(a) (b) (c)
Rajah 1.4.12 : (a) Mencas Capacitor (b) Menyahcas Capacitor (c) Lengkungan pemalar masa
Contoh 1 : Jika C = 10µF dan R = 100kΩ, berapakah nilai masa yang diambil
untuk mengecas ?
t=RxC
= 100 x 103 x 10 x 10-6
= 1ms
Contoh 2 : Jika C = 1µF dan R = 10kΩ, berapakah nilai masa yang diambil
untuk capacitor mengecas sepenuhnya ?
t = 5 (R x C)
= 5 (10 x 103 x 1 x 10-6 )
= 50 x 10-3 saat
= 50ms
1.4.13.SAMBUNGAN LITAR CAPACITOR
LITAR SIRI
Jika capacitor disambung secara siri jumlah capacitance akan berkurangan

kerana sambungan itu seolah-olah seperti sebuah capacitor dengan platnya
berada pada jarak yang besar.
C1 C2 C3
Rajah 7 : Capacitor sambungan siri
* Formula untuk mendapatkan nilai :-

Jumlah Capacitance (farad), CT
1 = 1 + 1 + 1 + …… 1.
CT C1 C2 C3 CN
Jumlah Cas (coulomb), QT
QT = CT x VT
atau QT = Q1 = Q2 = Q3 = …… = QN
Jumlah Tenaga (joule), WT
WT = W1 + W2 + W3 …… WN
atau WT = ½ QV, WT = ½ CV2, WT = Q2 / 2C
Contoh 1 : Diberi voltan adalah 20 V, dapatkan :-

a) Jumlah capacitance, CT b) Jumlah cas c) Tenaga d) Voltan pada C1
C1 C2 C3
5µF 2µF 3µF
Penyelesaian :-
1 / CT = 1 / C1 + 1 / C2 + 1 / C3 c) WT = ½ CV2
= 1/ 5 µ + 1/ 2 µ + 1/ 3 µ = ½ x 0.97 µF x (20 V)2
= 0.97 µF = 194 µjoule
QT = CT x V d) VC1 = Q1 / C1
= 0.97 µF x 20V = 19.4 µcoulomb / 5 µ
= 19.4 µCoulomb = 3.9 V
LITAR SELARI
Capacitor yang disambung selari, jumlah capacitancenya akan bertambah

kerana gabungan itu seolah-olah seperti sebuah capacitor yang mempunyai
plat yang besar.
C1 C2 C3
Rajah 1.4.13 (SS) : Capacitor sambungan selari
* Formula untuk mendapatkan nilai :-
Jumlah Capacitance (farad), CT
CT = C1 + C2 + C3 + ……. CN
Voltan adalah sama pada pada setiap capacitor selari dengan punca voltan.
Jumlah Cas (coulomb), QT
QT = CT x VT
atau QT = Q1 + Q2 + Q3 + …… + QN
Jumlah Tenaga (joule), WT
WT = W1 + W2 + W3 …… WN
atau WT = ½ QV, WT = ½ CV2, WT = Q2 / 2C

Contoh 1 : Diberi voltan adalah 50 V, dapatkan :-
a) Jumlah capacitance, CT b) Jumlah cas c) Tenaga
d) Cas pada Q1
50 V C1 C2
1 µF 1 µF
Penyelesaian :-
a) CT = C1 + C2 c) WT = ½ C1 V2
= 1 µF + 1 µF = ½ x 1µF x (50 V)2
= 2 µF = 1.25 mjoule
b) QT = CT x VT d) Q1 = C1 x VT
= 2 µF x 50 V = 1µF x 50 V
= 100 µcoulomb = 50 µcoulomb
LITAR SIRI SELARI
Merupakan gabungan litar capacitor siri selari bagi mencari jumlah

capacitance adalah dengan menyelesaikan capacitor yang disambung
secara selari kemudian dicampurkan dengan yang siri.
C1 30 pF
50 V C2 C3
10 pF 20 pF
Jumlah kemuatan dikira seperti berikut:-
Jumlah kemuatan dalam sambungan selari ialah
C2 + C3 = CA
10 pF + 20 pF = 30 pF
Jumlah kemuatan ialah
CT = C1 x CA
C1 + CA
= 30 pF x 30 pF
30 pF + 30 pF
= 15 pF
1.5. PENGENALAN KEPADA GEGELUNG (INDUCTOR) DAN TRANSFORMER

Inductor merupakan komponen yang banyak penggunaannya dalam litar elektrik
dan elektronik. Belitan gegelung dawai berpenebat merupakan inductor yang umum.
Apabila gegelung ini diberikan bekalan ia akan menghasilkan medan magnet dan
seterusnya mengaruhkan voltan sekiranya medan magnet yang dihasilkannya
mengalami pengembangan dan penguncupan. Sebarang pengalir yang bergerak dalam
medan magnet boleh dianggap inductor kerana keupayaannya menjanakan voltan
aruhan.
1.5.1. PENERANGAN :
Inductor ialah komponen yang dibuat daripada gegelung dawai jenis
bertebat. Lilitan dawainya pada satu bekas berbentuk silinder kosong atau
berteraskan logam. Simbol kearuhan ialah L. Kearuhan diukur dalam unit Henry
(H). 1 Henry bermakna 1 volt yang diaruhkan oleh perubahan arus dengan kadar 1
amp sesaat. Inductor digunakan untuk antena, litar penalaan, litar pembentuk
gelombang, pembesar suara, geganti dan transformer (transformer).
a. Bentuk Inductor b. Simbol Inductor
c. Teras Udara d. Teras Besi e. Variable Inductor

Rajah 1.5.1 : Bentuk Inductor dan simbol
1.5.2. KEARUHAN (INDUCTANCE)

Kearuhan dikatakan kebolehan sesuatu pengalir menghasilkan voltan
teraruh bila arusnya berubah-ubah. Bahan konduktor akan menghasilkan voltan
teraruh merentasinya apabila dilalukan arus AU. Konduktor menghasilkan medan
magnet di sekelilingnya apabila arus melaluinya. Arus AU yang berubah-rubah
membuatkan medan magnet mengembang dan mengecil, yang mana akan
memotong konduktor itu sendiri. Kesan daripada pemotongan medan magnet
akan menghasilkan voltan teraruh merentasinya.
Kearuhan terbahagi kepada dua iaitu :-
a) Kearuhan diri (Self Inductance)
b) Kearuhan saling (Mutual Inductance)
Kearuhan Diri (Self Inductance)

Apabila arus elektrik mengalir dalam seutas wayar, medan elektrik akan
terbentuk disekeliling wayar tersebut. Kekuatan medan elektrik bergantung
berapa banyak arus yang mengalir. Kearuhan (inductance) ialah kebolehan
sesuatu pengalir menggunakan medan magnet untuk mengaruh voltan pada
dirinya sendiri (self induced voltage). Voltan aruhan diri (self-induced)
dikenali juga sebagai “back EMF” (Electro-Motive-Force), di mana digunakan
untuk menerangkan voltan. Kekuatan atau jumlah voltan aruhan-diri, back
EMF, dipastikan dengan jumlah arus mengalir dan saiz ‘inductance’. Saiz
sesuatu ‘inductance' bergantung kepada beberapa faktor yang terpenting
ialah bilangan lilitan dalam satu gelung dan teras bahan (core material).
Rajah 1.5.2 : Kearuhan diri

Formula mengira kearuhan :-
L = VL di mana ; VL ialah voltan aruhan

di / dt di/dt ialah perubahan arus (Amp / saat)
Kearuhan Saling (Mutual Inductance)
Kearuhan saling (Lm) ditakrifkan sebagai kebolehan AU pada satu konduktor

mengaruh voltan pada satu konduktor lain berhampiran tanpa sentuhan
Rajah 1.5.2 : Kearuhan saling M di antara L1 dan L2 oleh fluks magnet
Formula mengira kearuhan saling :-
Lm = k √(L1L2) di mana ;
L1 dan L2 - nilai aruhan diri pada kedua-dua gelung
k - penjodoh angkali
Lm - aruhan saling gabungan antara L1 dan L2
Contoh 1 :
Dua gelung L1 dan L2 ialah 400mH mempunyai angkali jodoh sama dengan
0.2, kirakan Lm.
Lm = k √(L1L2)
= 0.2 √(400mH x 400mH)
= 80mH
1.5.3. FAKTOR–FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEARUHAN (INDUCTANCE)
Rajah 1.5.3 : Binaan gegelung mempengaruhi kearuhan
Faktor-faktor yang mempengaruhi kearuhan
Bilangan lilitan - N
Semakin banyak bilangan lilitan, kearuhan bertambah kerana lebih banyak
voltan teraruh. Di mana L berkadar terus dengan N2.
Luas gelung lilitan - A
Lebih luas gelung lilitan lebih tinggi nilai kearuhan (inductance) di mana L
berkadar terus dengan A.
Panjang gelung - l
Kearuhan (inductance) berkurangan bila panjang bertambah.
Permeability(ketelapan)
Kearuhan (inductance) bertambah dengan permeability pada satu teras.
Oleh itu formula untuk nilai kearuhan :-
L = µr x µo x N2 x A Di mana ; µr - relative permeability
l µo - absolutepermeability
(1.26 x 10-6)
A - luas dalam meter
persegi
l -panjang dalam meter
N - jumlah lilitan
Contoh 1 :-
Cari nilai kearuhan jika diberi l = 15 cm, N = 100 lilitan, A = 2cm2, µr = 5 dan µo =
1.26 x 10-6.
L = µr x µo x N2 x A
l
= 5 x 1.26x10-6 x (100)2 x (2x102)4

5x 10-2
= 84 µH
1.5.4. ANGKALI JODOH (k)

Ia adalah kebolehan satu-satu litar di mana had daya magnet yang terjadi
pada sesuatu litar memindahkan tenaga elektrik kepada lilitan yang berhampiran
dengannya. Dalam rajah di bawah semua flux pada L1 bergabung (links) dengan
L2, oleh itu k sama dengan 1 atau dipanggil unity coupling.
Rajah 1.5.4 : Angkali Jodoh
Formula untuk angkali jodoh :

k = flux gabungan antara L1 dan L2
flux dihasilkan oleh L1
Contoh 1 :
Satu gelung L1 menghasilkan flux magnet sebanyak 80µwb dan 60µwb
dipindahkan ke gelung L2, kirakan nilai angkali jodoh, k.
k = 60µwb = 0.75
80µwb
1.5.5. LITAR INDUCTOR
Terdapat 2 jenis sambungan inductor iaitu :-

a. Inductor disambung secara siri
b. Litar selari dengan aruhan saling
A. Inductor disambung secara siri

Jika inductor disambung secara siri dan tidak ada kesan kearuhan saling,
jumlah kearuhannya sama seperti rintangan sesiri iaitu hasil tambah
kesemuanya maka :
LT = L1 + L2 + L3 + … LN
(Anggapkan tiada aruhan saling)
Rajah 1.5.5 (A) : Inductor sesiri
Jika dua inductor disambung secara siri dan medannya bergabung,

kearuhannya dirumuskan seperti yang berikut :
LT = L1 + L2 + 2Lm
Rajah 7 : Inductor sesiri medan bergabung
Jika dua inductor disambung secara siri dan medannya bertentangan,

kearuhannya dirumuskan seperti yang berikut :
LT = L1 + L2 - 2Lm
Rajah 8 : Inductor sesiri bertentangan medan
B. Litar Selari dengan aruhan saling

Jika kesan kearuhan saling tidak berlaku, kearuhan sambungan selari
iaitu :-
1 = 1 + 1 + 1 + .. LN
LT = L1 L2 L3
Rajah 9: Inductor selari
- Terbahagi kepada 2 iaitu :-

i) Selari membantu
Lm
LT = L1 L2 – Lm2
L1+L2 – 2Lm
ii) Selari menentang

Lm
LT = L1L2 - Lm2
L1+L2 + 2Lm
Contoh 1 :-
Diberi gelung L1 = 20 mH dan L2 = 40mH dan angkali jodohnya ialah 0.4.
Cari nilai jumlah kearuhan jika :-
a. Disambung secara siri.
b. Disambung secara selari membantu.
c. Disambung secara selari menentang.
a. LT = L1 + L2
= 20mH + 40mH
= 60mH
b. LT = L1 L2 – Lm2 Lm = k (L1 L2) 1/2

L1+L2 –2Lm
= 0.4 (20mH x 40mH) 1/2
= 20m (40m) – (0.01) 2
20m + 40m -2(0.01) = 0.01
= 0.0175H
= 17.5mH
c. LT = L1L2 - Lm2
L1+L2 + 2Lm
= 20m (40m) – (0.01) 2

20m + 40m +2(0.01)
= 8.75Mh
1.5.6. TRANSFORMER (PENGUBAH)
Transformer ialah satu komponen yang bertugas untuk menyalurkan voltan

dan arus secara elektromagnetik dari satu litar ke satu litar yang lain. Ia digunakan
untuk menaikkan atau merendahkan voltan bekalan AC mengikut berkurangan
atau bertambahnya arus.
1.5.7. SIMBOL TRANSFOMER
a. Teras Udara b. Teras Besi c. Variable Transformer

Rajah 1.5.7 : Simbol Transformer
1.5.8. BINAAN TRANSFORMER
Transformer terdiri daripada cantuman kepingan besi dan mengandungi dua

bahagian iaitu gelung primary dan gelung secondary dan dipisahkan oleh teras
yang diperbuat dari logam, udara atau sebagainya. Kedua-dua gelung ini
mempunyai aruhan saling yang tinggi, dan jika gelung utama (primary coil)
disambungkan kepada bekalan AC, arus akan mengalir mewujudkan fluks
ulangalik di dalam teras (core). Kebanyakan fluks ini akan merangkal (berpindah)
ke gelung kedua (secondary coil).
1.5.9. JENIS-JENIS TRANSFORMER
Pada dasarnya transformer dibahagikan kepada 3 jenis iaitu transformer

kuasa, transformer audio dan transformer RF. Ketiga–tiga transformer tersebut
mempunyai kegunaan masing–masing. Di antara kegunaannya ialah :-
Transformer Kuasa
Direka untuk menangani masalah pengeluaran kuasa. Ia digunakan di dalam
system penjanakuasaan dan pengagihan kuasa sama ada untuk meninggi
atau merendahkan voltan.
Transformer Audio
Transformer audio digunakan di dalam penguat audio sama ada di radio
atau di dalam peralatan-peralatan lain yang menggunakan sistem suara.
Transformer RF
Digunakan di dalam bahagian penghantaran dan penerimaan frekuensi
radio.
1.5.10.Transformer Kuasa
Terbahagi kepada 4 iaitu :-
• Transformer peninggi / penaik (Step-Up Transformer)
Mempunyai voltan keluaran yang lebih tinggi daripada voltan masukan.

Voltan secondary lebih tinggi dari voltan primary.
• Transformer perendah / penurun (Step-Down Transformer)
kemasukan voltan ke nilai yang lebih rendah. Voltan secondary lebih

rendah dari voltan primary.
• Transformer pengasingan (Isolation transformer)
Nilai voltan masukan di gelung primary adalah sama dengan voltan

keluaran di gelung secondary.
• Autotransformer
ciri-ciri yang berbeza dari transformer lain, di mana gelung primary

dan gelung secondary tidak diasingkan sebaliknya menggunakan
gelung yang sama.
1.5.11.Iron Core Transformer (Teras Besi Transformer)
Rajah 1.5.11 : Step-Up Transformer
Merujuk Rajah 1.5.11 : Step-Up Transformer ialah voltan yang dikeluarkan

itu lebih besar daripada voltan yang dibekalkan
Rajah 1.5.11 : Step-Down Transformer
Merujuk Rajah 1.5.11: Step-Down Transformer ialah mengeluarkan voltan

yang paling kecil daripada voltan masukan.
1.5.12.Autotransformer
Rajah 1.5.12 : Step-Up Autotransformer Rajah1.5.12:Step-Down

Autotransformer
Merujuk Rajah 1.5.12 : Step-Up Autotransformer, voltan primary Vp
disambung merentasi sebahagian gegelung dari tamatan 1 dan tamatan 2.
Manakala voltan teraruh diambil merentasi gegelung dari tamatan 1 dan 3.
Voltan Vs lebih tinggi daripada voltan Vp.
Merujuk Rajah 1.5.12 : Step-Down Autotransformer, voltan primary Vp
disambung merentasi sebahagian gegelung dari tamatan 1 dan tamatan 3.
Manakala voltan teraruh Vs merentasi sebahagian gegelung pada tamatan 1
dan 2. Voltan Vs lebih rendah daripada voltan Vp
1.5.13.Center Tapped Transformer
Pada secondary terdapat satu nilai yang ditetapkan (tapped)

ditengahya.Merujuk Rajah 1.5.13, Centre Tapped Transfomer, jika jumlah voltan
pada secondary yang hendak digunakan 24 VAC, maka gunakan terminal 12 V
dengan 12 V. Jika hendak 12 V sahaja, guna terminal 0 V dan 12 V.
Rajah 1.5.13 : Center Tapped Transformer
1.5.14.KEHILANGAN KESAN TERAS TRANSFORMER

Kebanyakan teras kegunaan kemagnetan akan menjadi panas. Sebahagian
daripada tenaga yang dibekalkan ke gegelung diguna sebagai haba di teras. Dua
kesan teras ialah kehilangan arus Eddy dan kehilangan Histerisis.
Kesan Arus Eddy
Arus wujud di teras akibat voltan teraruh pada konduktor. Arus ini berpusar
merentasi teras yang mana dianggap membazir kuasa yang terlesap
sebagai haba. Kesan arus pusar yang besar berlaku jika kearuhan AC
berfrekuensi tinggi. Arus pusar ini berlaku jika menggunakan teras besi tebal
seperti di Rajah 17. Ia boleh dikurangkan dengan beberapa cara :-
Terasnya mesti dilapiskan atau dipisah-pisahkan. Setiap plat disalut dengan
penebat yang dinamakan ‘Iron Oxide’ atau ‘Varnish’. Bila plat disatukan ia
dinamakan ‘Laminated Iron Core’
Didekatkan dengan logam yang lain supaya arus pusar dapat diserapkan
pada logam tersebut. Ia digunakan untuk mengelakkan gangguan
gelombang di dalam atau di luar.
Rajah 1.5.14 : Arus Eddy di teras transformer
Kesan Histerisis
Kesan ini berlaku pada frekuensi radio. Ini berlaku disebabkan keperluan
kuasa tambahan bagi membalikkan medan magnet oleh arus AC frekuensi
radio di dalam bahan kemagnetan. Untuk mengurangkannya ialah dengan
cara memasang kaki komponen pada papan bercetak dengan keadaan yang
rapat atau rendah supaya kurang kearuhannya.
1.5.15.PENYEJUKAN TRANSFORMER
Penyejukan transformer dilakukan bagi mengelakkan transformer menjadi

terlalu panas akibat kehilangan kuasa dan seterusnya merosakkan penebatan
belitan. Terdapat pelbagai cara penyejukan transformer antaranya :-
• Memancarkan keluar haba yang terhasil melalui badan transformer yang

diperbuat daripada besi (transformer kecil)
• Merendamkan pengubah dalam minyak khas di samping dapat

meningkatkan penebatan belitan.
• Mengalirkan minyak melalui paip di sekeliling transformer.
• Menggunakan air sebagai ejen penyebar haba. Air dialirkan dalam salur
di sekeliling transformer.
• Menghembuskan angin dengan berterusan kepada transformer.
Kaedah b, c, d dan e digunakan untuk penyejukan transformer yang besar.
Rajah 1.5.15 : Penyejukan dengan cara Rajah 1.5.15 : Penyejukkan dengancara
pemancaran terus minyak khas dan air
1.5.16.TRANSFORMER RATIO (NISBAH PENGUBAH)

Transformer mempunyai lilitan primary (Np) yang disambung pada voltan
punca AC dan lilitan secondary (Ns) yang disambung kepada beban RL .Pada litar
buka (iaitu tiada beban) Ep hampir-hampir sama kepada voltan primary (Vp) dan
Es hampir sama dengan voltan terminal secondary (Vs)
Rajah : Nisbah Transformer
Formula untuk nisbah transformer :-
K = Es = Vs = Ns
Ep Vp Np
Di mana :-
Ep = d.g.e teraruh utama (primary emf induced)
Es = d.g.e teraruh pendua (secondary emf induced)
Vp = voltan terminal utama (voltan bekalan)
Vs = voltan terminal pendua (secondary terminal voltage)
Ip = arus primary
Is = arus secondary
Np = bilangan lilitan gegelung primary
Ns = bilangan lilitan gegelung secondary
Φ = fluks magnetic ulang-alik yang terhasil pada teras Vp
* Ns/Np = K ialah nisbah transformer (transformer ratio)
a. Nisbah lilitan
Nisbah bilangan lilitan di primary kepada bilangan lilitan di secondary adalah
nisbah lilitan transformer.
Np
Ns
b. Nisbah Voltan
Nisbah voltan berkadaran kepada voltan teraruh di lilitan primary kepada
lilitan secondary.
Vp = Np
Vs Ns
Apabila lilitan secondary (Ns) lebih banyak daripada lilitan primary (Np),
voltan primary (Vp) akan dinaikkan. Oleh itu voltan secondary (Vs) akan
lebih tinggi daripada voltan primary (Vp).
Contoh :- Nisbah transformer menaik ialah 1:10
Apabila lilitan secondary (Ns) sedikit daripada lilitan primary (Np), voltan di
secondary (Vs) lebih rendah dan voltan di primary (Vp) diturunkan.
Contoh :- Nisbah transformer menurun ialah 10:1
Contoh1 :- Cari Np jika Vp = 60 V, Vs = 15 V dan Ns = 2.
Vp = Np Np = Vp x Ns
Vs Ns Vs
= 60 x 2
15
= 8
c. Arus secondary
Amaun arus secondary adalah voltan secondary dibahagi dengan rintangan
di litar secondary.
Is = Vs
RL
d. Kuasa di secondary
Kuasa yang terlesap oleh RL di secondary adalah :-
PRL = Is2 x RL atau PRL = Vs x Is
e. Kecekapan transformer
Jika transformer dianggap 100% cekap, kuasa yang dibekalkan ke primary
adalah sama dengan kuasa yang terdapat pada secondary. Dengan kata lain
:-
Pin = Pout iaitu η (eta) = 100% (ideal)
Atau kuasa pada lilitan primary sama dengan kuasa pada lilitan secondary.
Iaitu :-
VpIp = VsIs
f. Nisbah Arus
Formula untuk mencari nisbah arus :-
Is = Vp atau Ip = Vs = Ns = k
Ip Vs Is Vp Np
Contoh 1 :-
Satu transformer dengan nisbah lilitan 1:5 mempunyai 120 V merentasi 2400
Ω di secondary.
Berapakah arus secondary, Is
Kirakan nilai arus primary , Ip
Penyelesaian :-
i. Is = Vs ii. Np : Ns = 1 : 5
RL
Np = Is
= 120 Ns Ip
1200
Ip = Is x Ns
= 0.1A Np
= 0.1 x 5
1
= 0.5
1.6. PENGENALAN KEPADA ARUS ULANG-ALIK

1.6.1. ARUS TERUS (AT)

Arus Terus ~ AT (Direct Current ~ DC) mengalir dalam satu arah sahaja.
Bateri atau sel menjanakan Arus Terus. Bentuk perubahan AT dengan masa ialah
seperti Rajah 1. Aliran arus sehala ini disebabkan oleh kutub bateri atau sel yang
tidak berubah.
Rajah 1.6.1 : Bentuk Gelombang Arus Terus Rajah 1.61 : Bentuk Gelombang Arus Ulang-Alik
1.6.2. ARUS ULANG-ALIK (AU)

Arus Ulang-Alik ~ AU (Alternative Current ~ AC) adalah arus yang sentiasa
berubah-ubah arah pengalirannya seperti Rajah 1.6.2. Perubahan aruah
pengaliran arus dalam litar AU disebabkan oleh perubahan kekutuban punca
voltan yang berselang-seli. Nilai arus akan meningkat dari sifar ke maksimum
pada arah positif dan kemudian menurun ke sifar. Seterusnya, nilai arus ini akan
menurun ke maksimum pada arah negatif. Kemudian, nilai arus naik kembali ke
sifar. Proses perubahan nilai arus dan arah pengaliran secara berkala merupakan
ciri-ciri penting bagi litar AU. Rajah 1.6.2 (a) dan Rajah 1.6.2 (b) menunjukkan
bentuk gelombang AU yang biasa digunakan dalam aplikasi kejuruteraan elektrik
dan elektronik. Bagi bekalan elektrik yang dibekalkan ke rumah, gelombang sinus
digunakan.
Rajah 1.6.2 (a) : Bentuk Gelombang Rajah 1.6.2 (b) : Bentuk Gelombang
Segiempat Sama Gerigi
1.6.3. FREKUENSI (f)

Frekuensi untuk gelombang AU ialah bilangan kitar lengkap yang berlaku
dalam masa satu saat. Unit frekuensi ialah Hertz (Hz). Rajah 4 menunjukkan
gelombang sinus yang mempunyai dua kitar lengkap dalam masa satu saat. Oleh
yang demikian, frekuensi gelombang ini ialah 2 Hz. Frekuensi piawai untuk sistem
bekalan elektrik di negara kita ialah 50 Hz. Di negara lain seperti Amerika Syarikat,
frekuensi 60 Hz digunakan.
Rajah 4 : Bentuk Gelombang Frekuensi 2 Hz
1.6.4. TEMPOH (T)

Tempoh untuk gelombang AU ialah masa bagi satu kitar lengkap. Unit
tempoh ialah saat. Jika nilai frekuensi ialah 2 Hz, bermakna dua kitar lengkap
berlaku dalam masa satu saat.
Kaitan antara tempoh dan frekuensi ialah :
T=1/f
Jadual berikut menunjukkan hubungan di antara f dan T serta unit yang

berkenaan.
Frekuensi (f) 1 Hz 1 MHz 1 GHz
Tempoh (T=1/f) 1s 1µs 1 ns
1.6.5. NILAI PUNCAK ATAU AMPLITUD

Nilai maksimum voltan atau arus daripada paras sifar dinamakan amplitud
atau nilai puncak gelombang AU. Rajah 1.6.5 menunjukkan gelombang sinus yang
mempunyai nilai puncak 3 V. Maka nilai amplitud untuk gelombang ini ialah 3V.
Rajah 1.6.5 : Nilai Puncak (VP) Dan Nilai Puncak Ke Puncak (VPP)
1.6.6. NILAI VOLTAN PUNCAK KE PUNCAK (VPP)
Nilai voltan puncak ke puncak ialah perbezaan antara nilai voltan maksimum
positif dengan nilai maksimum negatif bagi gelombang AU.
Dalam Rajah 1.6.5, nilai voltan puncak ke puncak ialah +3 - (-3) = 6 V.
1.6.7. NILAI PURATA

Rajah 1.6.7 menunjukkan gelombang sinus bentuk simetri. Nilai arus positif
sama dengan nilai arus negatif. Maka nilai purata arus untuk satu kitar ialah sifar.
1.6.8. NILAI PUNCA MIN KUASA DUA (pmkd)

Nilai punca min kuasa dua (pmkd) arus atau voltan AU ialah nilai arus
berkesan atau voltan berkesan yang boleh melesapkan haba pada kadar yang
sama seperti arus terus merentasi perintang tertentu.
Untuk gelombang sinus, nilai pmkd = 1 / √2 x nilai puncak
Nilai pmkd = 0.7 x nilai puncak
Contoh :
Jika voltan puncak bekalan AU ialah 340 V, hitungkan nilai voltan pmkd
Penyelesaian :
Diberi : voltan puncak (Vp) = 340 V
Formula : nilai pmkd = 0.7 x nilai puncak
Oleh itu, voltan pmkd = 0.7 x 340 V = 238 V.
1.6.9. LITAR AU
Suatu litar AU mengandungi punca voltan AU, pengalir, suis dan beban.
Rajah 1.6.9 menunjukkan satu contoh litar asas. Beban litar terdiri daripada
resistor, capacitor, inductor atau gabungan komponen tersebut.
suis
Pengalir
Punca
+
Beban
Voltan _
Arus
Rajah 1.6.9 : Litar AU
1.6.10.LITAR PERINTANG (RESISTOR CIRCUIT)

Litar perintang seperti dalam Rajah 8 (a) ialah litar AU yang mengandungi
beban perintang sahaja. Bagi litar ini, arus IR dan voltan VR mencapai nilai
maksimum serentak seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8 (b). Maka IR dan VR
adalah sefasa. Rajah 8 (c) menunjukkan rajah vektor IR dan VR.
Rajah 1.6.10 (a) Rajah 1.6.10 (b) Rajah 1.6.18 (c)
Rajah 1.6.10: Nilai Purata Untuk 1 Kitar Gelombang Sinus Simetri Ialah Sifar
1.6.11.LITAR PEMUAT (CAPACITOR CIRCUIT)

Apabila voltan AU dikenakan merentasi suatu pemuat, pemuat akan dicas
dan nyahcas dalam kitar positif dan kitar negatif seperti yang ditunjukkan dalam
Rajah 9. Dalam proses ini, elektron akan mengalir pergi dan balik antara plat
pemuat. Pengaliran elektron ini menghasilkan arus AU melalui pemuat.
Rajah 1.6.11 : Proses pengecasan dan nyahcas pemuat yang menghasilkan arus melalui
pemuat
Sifat penentangan pemuat terhadap pengaliran arus AU dinamakan

regangan berkemuatan, (XC) dan boleh dihitung daripada formula :
XC = 1 / 2πfC
Apabila voltan V dikenakan merentasi pemuat yang mempunyai regangan XC

, maka
Arus yang mengalir melalui pemuat, IC = V / XC
Contoh :
Sebuah pemuat 1000 µF disambung pada punca AU 20 V 50 Hz. Hitungkan
arus yang mengalir Jika frekuensi punca diubah menjadi 1000 Hz. Apakah
kesannya terhadap arus ?
Penyelesaian :
Diberi : C = 1000 µF
-6
= 1000 x 10 F
F = 50 Hz
V = 20 V
Formula : XC = 1 / 2πfC
Oleh itu, regangan kemuatan :-
XC = 1 XC = 3.2 Ω
2π x 50 x 1000 x 10-6
Formula : IC = V / XC
Oleh itu, arus IC = 20 V / 3.2 Ω = 6.25 A
b) Apabila f = 1000 Hz
XC = 1 XC = 0.16 Ω
2π x 1000 x 1000 x 10-6
Oleh itu, arus IC = 20 V / 0.16 Ω = 125 A
Apabila nilai frekuensi dinaikkan, nilai arus yang mengalir dalam litar juga
dinaikkan. Bagi litar pemuat, arus mendahului voltan sebanyak 900. Sifat ini dapat
ditunjukkan dalam Rajah 1.6.11 (b) Graf dan 1.6.11(c) Rajah Vektor. Perhatikan
bahawa IC mencapai nilai puncaknya lebih awal berbanding dengan VC.
Rajah 1.6.11 (a) Rajah 1.6.11 (b) Rajah 1.6.11 (c)
Rajah 1.6.11 : Arus (IC) mendahului voltan (VC) sebanyak 900
1.6.12.LITAR PEARUH (INDUCTOR CIRCUIT)
Apabila voltan AU dikenakan merentasi sebuah pearuh seperti dalam Rajah

11 (a), arus yang mengalir melaluinya selalu berubah-ubah dan medan magnet
yang berkaitan juga berubah-ubah.
Rajah 1.6.12 (a) Rajah 11 (b) Rajah 1.6.12 (c)
Rajah 1.6.12 : Arus (IL) mengekori voltan (VL) sebanyak 900
Ini menyebabkan dge sentiasa teraruh dalam pearuh dan menentang

pengaliran arus. Sifat penentangan pearuh terhadap pengaliran arus ulang-alik
dinamakan regangan beraruhan (XL). Nilai XL dapat dihitung daripada formula :
XL = 2πfL
Jika voltan V dikenakan merentasi sebuah pearuh yang mempunyai

regangan XL , maka,
Arus IL = V / XL
Contoh :
Sebuah gegelung mempunyai kearuhan 6 H disambung kepada punca AU
12 V, 50 Hz. Hitungkan arus yang mengalir dalam litar tersebut.
Penyelesaian :
Diberi : L=6H
F = 50 Hz
V = 12 V
Formula : XL = 2πfL
Oleh itu, regangan kearuhan XL = (2 π x 50 x 6) Ω = 1885 Ω
Formula : IL = V / XL
Oleh itu, arus IL = 12 V / 1885 Ω = 6.4 Ma
Dalam pearuh, arus IL sentiasa mengekori voltan VL dengan fasa 900.

Kejadian ini boleh ditunjukkan dalam Rajah 1.6.12 (b) Graf dan Rajah 1.6.12 (c)
Rajah Vektor. Petua yang berguna untuk mengingati hubungan fasa I dan V untuk
litar berkemuatan dan litar berkearuhan ialah perkataan CIVIL yang boleh
dipecahkan kepada CIV dan VIL. (Rajah 12).
C I V I L
Litar Arus Voltan Voltan Arus Litar

kemuatan mendahului mendahului kearuhan
Rajah 1.6.12 : Petua mengingati hubungan fasa I dan V
Untuk litar berkemuatan (C), I mendahului voltan dengan fasa 900 dan untuk
litar berkearuhan (L), I mengekori V dengan fasa 900.
1.6.13.LITAR SIRI PERINTANG DENGAN PEMUAT (R - C)

Apabila suatu pemuat disambung bersiri dengan perintang dalam litar AU,
arus I merentasi pemuat mendahului voltan VC dengan sudut fasa 900. Untuk
perintang, I pula sefasa dengan VR. Rajah 1.6.13 (a) menunjukkan Rajah Vektor.
Rajah 1.6.13 : Litar siri R – C
Mengikut Teorem Pythagoras, jumlah voltan ialah
V = √ ( VC2 + R2 )
V = √ ( IXC)2 + (IR)2
V = I √ (XC)2 + (R)2
Maka , I= V .
√ (XC)2 + (R)2
Nilai √ XC2 + R2 ialah nilai galangan litar siri perintang dan pemuat. Definisi
galangan ini ialah jumlah penentangan perintang dan pemuat terhadap arus dalam
litar AU. Simbol galangan ialah Z dan unitnya ialah Ohm.
Rajah 1.6.4 (b) Rajah Vektor juga menunjukkan bahawa arus I mendahului
voltan V dengan sudut fasa θ yang boleh hitung daripada formula :
Tan θ = VC = IXC = XC
VR IR R
1.6.14.LITAR SIRI PERINTANG DAN PEARUH (R – L)

Apabila pearuh disambung bersiri dengan perintang dalam litar AU, arus I
yang merentasi pearuh, mengikut voltan VL dengan sudut fasa 900 dan I sefasa
dengan voltan perintang VR , maka Rajah Vektor boleh dilakarkan seperti dalam
Rajah 1.6.14 (b).
(a) Rajah Litar (b) Rajah Vektor
Rajah 1.6.14 : Litar Siri R - L
Mengikut Teorem Pythagoras, jumlah voltan ialah
V = √ ( VL2 + R2 )
V = √ ( IXL)2 + (IR)2
V = I √ (XL2 + R2)
Maka , I= V .
√ (XL2 + R2)
Galangan Z untuk litar AU yang mengandungi R dan L ialah :
Z = √ (XL2 + R2)
Rajah 1.6.14 (b) Rajah Vektor juga menunjukkan bahawa arus I mengekor
voltan V dengan fasa θ yang boleh dihitung daripada formula :

Tan θ = VL = IXL = XL
VR IR R
1.6.15.LITAR SIRI PERINTANG, PEARUH DAN PEMUAT (R – C – L)

Litar AU bersiri yang paling kerap digunakan mengandungi ketiga-tiga
komponen R, L dan C seperti dalam litar penerima radio. Rajah Vektor dalam
Rajah 15 (b) menunjukkan bahawa VL mendahului VR dengan fasa 900 sementara
VC mengekori VR sebanyak 900 dan arus I sefara dangan VR.
Jika VL lebih besar daripada VC hasil VL – VC adalah sama arah dengan VL ;
maka daripada Teoerm Pythagoras untuk segitiga ODB, voltan bekalan sama
dengan
V = √ ( VL – VC )2 + VR2
Formula : VL = IXL ; VC = IXC dan VR = IR
Maka V = I √ ( XL - XC )2 + R2
V / I = √ ( XL - XC )2 + R2
dan Z = √ ( XL - XC )2 + R2
(a) Rajah Litar (b) Rajah Vektor

Rajah 1.615 : Litar Siri R – C - L
1.6.16.KUASA DALAM LITAR AU

Dalam litar AT, kuasa elektrik (P) yang diserap oleh beban didapati dengan
mendarapkan nilai arus (I) dan voltan (V). Dalam litar AU, kuasa yang diserap
hanya akan sama dengan pendarapan arus dan voltan jika kedua-dua vector arus
dan voltan adalah sama fasa. Biasanya, dalam litar AU terdapat regangan
berkemuatan atau berkearuhan yang menyebabkan perbezaan fasa.
Rajah 1.6.16 (a) menunjukkan litar siri AU yang mengandungi komponen R,

C dan L. Rajah 1.6.16 (b) menunjukkan voltan V mendahului vector arus I dengan
sudut θ. Vektor V boleh dileraikan kepada komponen tegak (V sin θ) dan

komponen ufuk (V kos θ) seperti dalam Rajah 16. Komponen tegak mendahului I
sementara komponen ufuk sefasa dengan I.
Rajah 1.6.16 (a) : Menceraikan Vektor Kepada Komponen Tegak Dan Komponen Ufuk
Komponen tegak juga dinamakan voltan regangan. Pendarapan voltan

regangan dengan arus menghasilkan kuasa regangan dengan arus menghasilkan
kuasa regangan yang berunit volt-ampere regangan (VAR). (Rajah 1.6.16)
Kuasa regangan = V sin θ x I
Rajah 1.6.16 (b) : Segitiga Kuasa
Komponen ufuk juga dinamakan voltan aktif. Pendarapan voltan aktif dengan
arus menghasilkan kuasa nyata yang berunit watt (W).
Kuasa nyata = V kos θ x I
Pendarapan voltan V dengan arus hanya menghasilkan kuasa ketara yang

berunit volt-ampere (VA)
Kuasa ketara = V x I
Hubungan antara kuasa tersebut adalah seperti dalam Rajah 17. Nisbah
kuasa nyata terhadap kuasa ketara ialah faktor kuasa.
Faktor kuasa = kuasa nyata.
kuasa ketara
= V kos θ I
VI
= kos θ

Faktor kuasa biasanya diberi dalam bentuk perpuluhan atau peratus
misalnya 80 %. Nilai maksimum factor kuasa ialah 1 atau 100 % apabila sudut θ
sama dengan sifar. Ketika ini, semua kuasa daripada bekalan dilesapkan dalam
beban kerana tiada kuasa regangan. Jika sudut fasa ialah 900, factor kuasa ialah
sifar. Jika komponen peraruh (L) atau pemuat (C) yang tulen disambung kepada
litar AU, kuasa nyata yang dilesapkan daripada bekalan AU ialah sifar. Komponen
tulen ini dinamakan sebagai komponen “tanpa watt”. Ini ialah kerana ia tidak
melesapkan kuasa daripada bekalan AU.
Contoh 1 :
Jika voltan bekalan ke sebuah bengkel ialah 415 V dan arus 60 A
mengekori voltan dengan sudut 300 ; hitungkan :
i. kuasa ketara
ii. kelesapan kuasa dalam beban
iii. factor kuasa
iv. kuasa regangan
Penyelesaian :
Diberi : V = 415 V, I = 60 A, θ = 300
i. Kuasa ketara= VI
= 60 A x 415 V
= 24.9 kVA
ii. Kelesapan kuasa = VI cos θ

= 60 A x (415 kos 300) V
= 21.6 kW
iii. Factor kuasa = kos θ

= kos 300
= 0.866
iv. Kuasa regangan= VI sin θ

= 60 A x (415 sin 300) V
= 12.45 kVAR
Contoh 2 :
Jika factor kuasa dalam contoh di atas bernilai 1, hitungkan
nilai kuasa yang dilesapkan oleh beban dalam litar tersebut.

Penyelesaian :
Jika factor kuasa, kos θ = 1
Kelesapan kuasa = kuasa ketara
= 24.9 kW.
1.6.17.PENAPIS (FILTER)
Satu kegunaan utama litar RC, RL dan RLC ialah untuk melulus atau
menahan sesuatu frekuensi melaluinya. Proses melulus atau menahan laluan ini
dinamakan penapisan. Terdapat tiga jenis penapis utama iaitu penapis laluan
rendah, penapis laluan tinggi dan penapis lulus jalur. Penapis biasanya digunakan
dalam penyama yang terdapat dalam sistem audio atau hifi.
1.6.18.PENAPIS LALUAN RENDAH (LOW PASS FILTER)

Penapis laluan rendah meluluskan frekuensi rendah melaluinya dan
menahan laluan frekuensi yang lebih tinggi. Rajah 1.6.18 (b) dan (c) menunjukkan
contoh litar penapis laluan rendah. Penapis laluan rendah biasanya digunakan
dalam pembekal kuasa AT. Ia menahan frekuensi AU daripada melaluinya.
(a) Penapis Laluan Rendah Meluluskan Laluan Frekuensi Rendah Dan Menahan Laluan Frekuensi
Tinggi
(b) Litar RC

(c) Litar RL
Rajah 1.6.18 : Contoh Litar Penapis Laluan Rendah
1.6.19.PENAPIS LALUAN TINGGI (HIGH PASS FILTER)

Penapis laluan tinggi meluluskan frekuensi tinggi melaluinya dan menahan
laluan frekuensi yang lebih rendah. Rajah 20 (b) dan (c) menunjukkan contoh litar
penapis laluan tinggi. Penapis laluan tinggi biasanya digunakan dalam radio kereta
untuk mengelakkan gangguan enjin yang berfrekuensi rendah.
(a) Penapis Laluan Tinggi Meluluskan Laluan Frekuensi Tinggi Dan Menahan Laluan Frekuensi Tinggi
(b) Litar RC

(c) Litar RL
Rajah 1.6.19 : Contoh Litar Penapis Laluan Tinggi.
1.6.20.PENAPIS LULUS JALUR (BAND PASS FILTER)

Penapis lulus jalur membenarkan frekuensi salun (fO) dan frekuensi yang
berhampiran dengan frekuensi salun melaluinya. Frekuensi salun terjadi apabila
nilai regangan XL sama dengan XC. Rajah 21 menunjukkan litar penapis lulus jalur.
Rajah 21 : Contoh Litar Penapis Lulus Jalur
Semasa keadaan salun, XL = XC
Oleh itu, daripada persamaan Z = √ ( XL - XC )2 + R2
Z = √ (0)2 + R2
Z = √ R2
Maka, Z=R
Nilai Z ini merupakan nilai galangan minimum litar. Pada ketika ini, arus yang
mengalir melalui litar dan voltan keluaran mencapai nilai maksimum.

Penapis lulus jalur biasanya digunakan dalam penerima radio untuk menala
kepada suatu isyarat radio yang tertentu.
Contoh 1:
Satu penapis mengandungi R = 10 Ω, C = 0.4 µF dan L = 0.4 H, hitungkan
frekuensi salun dan arus litar pada frekuensi salun jika voltan masukan ialah 10 V.
Penyelesaian :
Diberi R = 10 Ω, C = 0.4 µF, L = 0.4 H dan V = 10 V.
Formula : XL = 2πfL Z = √ ( XL - XC )2 + R2
XC = 1 / 2πfO Z = √ (0)2 + 102
Ketika frekuensi salun, XL = XC Z = √ (0) + 100
Oleh itu, 2πfOL = 1 / (2πfOC) Z = 10 Ω
fO2 = 1 / 4π2LC maka, I = V / Z
fO = 1 / 2π(LC)1/2 I = 10 V / 10 Ω
fO = 1 / 2 π (0.4 x 0.4 x 10-6) ½ I = 1 A fO = 398 Hz
1.7. PENGENALAN KEPADA RLC DALAM LITAR ARUS ULANG-ALIK

1.7.1. PENERANGAN :
Rintangan dalam litar d.c yang mengandungi rintangan sahaja, apabila
sahaja voltan dibekalkan arus akan bertambah ke nilai maksimum dengan cepat
dan akan jatuh ke nilai kosong apabila voltan bekalan diputuskan. Arus dan voltan
bagi litar yang berintangan tulen (purely resistive) naik dan jatuh bersama-sama.
Dalam litar a.c yang mengandungi rintangan sahaja arus adalah dalam sefasa (in
phase) dengan voltan bekalan.

a) Rajah litar b) Rajah Gelombang c) Rajah Vektor
Kesan rintangan dalam litar a.c

i. jika rintangan bertambah – arus berkurangan
ii. jika rintangan berkurangan – arus bertambah
iii. nilai arus yang mengalir pada sebarang sesuatu rintangan tidak
dipengaruhi oleh frekuensi pada bekalan.
b. Kesimpulan :-
Dalam litar rintangan, arus dan voltan dalam sefasa (in phase).Hukum
ohm boleh digunakan.
Im = Vm / R atau Irms = Vrms / R
= Vm Sin wt - VR =V∠0
I= Im Sin wt - IR =I∠0
1.7.2. ARUHAN
Dalam litar d.c yang mengandungi aruhan sahaja arus tidak akan bertambah
dengan segera ke nilai maksimum bila voltan dibekalkan dan tidak jatuh ke nilai
kosong dengan tiba-tiba bila voltan bekalan diputuskan.
Dalam litar a.c yang hanya mengandungi aruhan sahaja arus akan
mengekori (lag) di belakang voltan bekalan dengan 900.
Kesan aruhan dalam litar a.c

i. Bertentangan bagi pengaliran arus yang digambarkan oleh
aruhan dikenali sebagai regangan Induktif (inductive
reactance). Ia adalah senilai dengan rintangan perintang.
ii. Regangan induktif bergantung kepada frekuensi.
iii. Frekuensi voltan bekalan bertambah – regangan induktif
bertambah.
Kesimpulan :-
Dalam litar induktif, arus mengekori voltan dengan voltan dengan 900.
Hukum ohm tidak boleh digunakan.
Kesan penentangan bagi aruhan untuk pengaliran arus ulangalik disebut
“Regangan Induktif”

a. Regangan Induktif,
XL= wL
= 2πfL
= ohms
di mana f = frekuensi (Hertz)
L = aruhan (Henry)
XL = dalam ohms
b. Formula voltan :-
Vm = Im x XL Vrms = Irms x XL
= Im x 2πfL = Irms x 2πfL
1.7.3. KAPASITANS
Dalam litar d.c apabila voltan dibekalkan kepada suatu kapasitor
(kondenser), kapasitor bertindak sebagai litar pintas (short circuit) dan tiada voltan
yang melintanginya, manakala arus yang mengecas (charging current) kapasitor
adalah bernilai maksimum. Bila kapasitor telah dicaskan sepenuhnya, voltan
melintanginya mencapai ke nilai maksimum, tetapi arus jatuh ke nilai kosong (iaitu
kapasitor bertindak sebagai litar buka).Iaitu dalam litar a.c yang mengandungi
kapasitan sahaja arus akan mendahului (lead) voltan bekalan dengan 900.
a. Kesan kapasitans dalam litar a.c
Penentangan bagi pengaliran arus yang digambarkan oleh kapasitor dikenali
sebagai Regangan kapasitif (capacitive reactance). Regangan kapasitif senilai
dengan rintangan bagi perintang.
b. Kesimpulan :-
- Dalam litar kapasitif arus mendahului voltan dengan 900. Hukum ohm
tidak boleh digunakan.
- Kesan penentangan bagi kapasitans untk arus ulangalik disebut
“Regangan kapasitif”
c. Regangan kapasitif ,
XC = 1 / wC
= 1/ 2πfC
= ohms

di mana f= frekuensi (Hertz)
C= kapasitan (Farad)
d. Formula voltan :-
Im = Vm x 2πfC Irms = Vrms x 2ndC
e. Cara mengingati
i. CIVIL
- Kapasitan I mendahuluui V
- Aruhan V mendahului I atau mengekori V
ii. ELI the ICE man

- Voltan aruhan arus
- Arus kapasitan Voltan
f. Nota :
e = L di / dt
e = Em Sin wt
Em Sin wt = L di / dt
di = Em / L (Sin wt) dt
∫ di = ∫ Em/L (Sin wt)dt
i = Em / wL (-Cos wt)
= - Em / wL Cos wt
Oleh itu, i = Em / wL sin (wt - π/2)

i = Im Sin (wt - π/2)
i = dq / dt = d/dt (Cem sin wt)
= wCEm cos wt
= Em cos wt
1/wc
= Em Sin (wt + π/2)
1/wc
Oleh itu, i = Im sin (wt + π/2)

1.7.4. LITAR SESIRI R-L
E dan I adalah dalam nilai RMS (PPGD).

VR = IR
VL = IXL
Voltan bekalan , E = √V2R + V2L

= √(IR)2 + (IXL)2
= 1 √R2 + XL2
Oleh itu, I = E/√ R2 + XL2
Kuantiti √ R2 + XL2 dikenali sebagai galangan (impedance), Z bagi litar.
Dari rajah , E mendahului I dengan φ

Atau I mengekori E dengan φ
Tan φ = VL/ VR = IXL/IR = XL/R
= regangan / rintangan
φ = tan –1(XL/R)
= tan-1(wL/R)
= tan-1(2πfL/R)
Jika voltan bekalan diberi sebagai e = Em sin wt
Oleh itu arus I = Im sin (wt - φ )
Apabila Im = Em/Z

Kuasa = EI cos φ P = VI cos φ = VI x R/Z
Watt = VA x cos φ = (V/Z) x IR
= IR = watts
di mana cos φ ialah angkadar kuasa (power factor) litar tersebut.
1.7.5. SESIRI R-C
VR = IR E = √VR2 + Vc2 = √(IR)2 + (-Ixc)2

VC = IXC = I√R2 + Xc2
Oleh itu, I = E/ √R + Xc2= E/Z

Tan φ = -Vc/ VR = Ixc/IR = -Xc/R
∴φ = tan-1 ( - Xc / R)
Jika voltan bekalaln diberi sebagai e = Em sin wt

Oleh itu arus i = Im sin (wt + φ )
Apabila Im = Em/Z
1.7.6. LITAR SESIRI R-L-C
a. VL > Vc

b. Vc > VL
VR = IR a. VL > Vc
VL = IXL E = √ VR2 +( VL2 – Vc)2
Vc = Ixc = √ IR2 +[ I ( XL – Xc)]2
= I √ R2 +( XL2 – Xc)2
I = E = E/Z
2 2 2
√ R +( XL – Xc)
2 2 2
Kuantiti : √ R +( XL – Xc) dikenali sebagai jumlah galangan bagi litar
Z = √ R2 + X2
Apabila x = jumlah regangan (net reactance)
Tan φ = VL - Vc = I (XL – Xc )
VR
IR = (XL – Xc)
R
Oleh itu φ = tan-1 XL - Xc

R
Jika voltan bekalan e = Em sin wt

I = Im sin (wt ± φ)

b. Vc > VL
E = √ VR2 +[- ( VC2 – VL)]2
= I √ R2 +[- ( XC2 – XL)]2
= I √ R2 + ( XC2 – XL)2
oleh itu , I = E / √ R2 + ( XC2 – XL)2 = E/Z

tan φ = - (Vc – VL) = Xc - XL
VR R
Oleh itu φ = tan-1 ( - (Xc – XL)/R = tan –1 (- X/R)
Jika voltan bekalan e = Em sin wt

I = Im sin (wt + φ )
1.7.7. LITAR SIRI R-L DALAM KIRAAN VEKTOR

a. Civil
Galangan Z = R + jXL – kuantiti vektor

Magnitud [ Z ] = √ R2 +( XL)2 apabila (XL) = regangan induktif
= 2πfL
= ohm
= tan –1 XL/R
iaitu Z =/Z/∠+0
jika voltan bekalan V =/V/∠0
oleh itu arus I =/V/∠0
=/Z/∠+0
=/I/∠-0
iaitu dalam litar induktif I mengekori V

angkadar kuasa = Cos φ = -ve (lag)
1.7.8. LITAR SIRI R-C DALAM KIRAAN VEKTOR
Galangan Z = R – jXc
/ Z / = √ R2 + (– XC )2
φ = tan –1 (-Xc/R)
= -φ
oleh itu Z =/Z/∠-0
jika voltan bekalan V = /V/∠0
oleh itu /I/ = /V/∠0=I∠+φ

/Z/∠-φ
iaitu dalam litar kapasitif I mendahului V.

Angkadar kuasa = Cos φ = +ve (lead)
1.7.9. LITAR SIRI R-L-C DALAM KIRAAN VEKTOR
a. XL > Xc
Galangan Z = R + j(XL – Xc)
/Z/ = √ R2 + [ XL – Xc]2
φ = tan-1 [( XL – Xc)/ R]
iaitu Z =/Z/∠+φ
jika voltan bekalan V= / V / ∠ 0

oleh itu arus I = /V/∠0 = I ∠-φ
iaitu Z = /Z/∠+φ
Angkadar kuasa = cos φ = -ve (lags)
b. XL < Xc
Galangan Z = R – j(Xc - XL)
/Z/ = √ R2 + ( XC - XL )2
φ = tan-1 [( Xc – XL)/ R] = -ve = -φ
iaitu Z =/Z/∠-φ
jika voltan bekalan V = /V/∠0

arus I = /V/∠0
/Z/∠-φ
=/I/∠+φ
kuasa = Cos φ = -ve (lead)
1.7.10.LITAR SELARI R-L DALAM VEKTOR

V = VR = VL = V∠0
I = IR + IL
= / IR / ∠ 0 + / IL / ∠ - 90
= IR - jIL
[I] = √ IR2 + (– IL)2
φ = tan –1 ( - IL )
IR
= -ve
I = √ IR2 + (– IL)2 ∠-0

Ir = V∠0 = IR ∠0
R
IL = V∠0
XL∠900 = IL ∠-900
1.7.11.LITAR SELARI R-C DALAM KIRAAN VEKTOR
V = VR = Vc = V ∠ 0
I = IR + Ic
= / IR / ∠ 0 + [ Ic ] ∠ 90
= IR + jIc
/ I / = √ IR2 + Ic2
φ = tan –1 (Ic/IR)
= (+)
I = √ IR2 + Ic2∠+0
IR =V∠0/R = IR ∠ 0
Ic =V∠0
Xc ∠ - 90 = Ic ∠ 900
‘’
1.7.12.LITAR SELARI R-L-C DALAM KIRAAN VEKTOR
V = VR = VL = Vc = V∠0
I = IR + IL + Ic
= / IR / ∠ 0 + [ IL ] ∠ - 90 + [ IC ] ∠ 90
= IR – jIL + jIc
I = IR - j (IL – Ic)
a. Jika IL > Ic

I = IR – jIx
I = √ IR2 +(- Ix)2 tan-1 (- Ix /IR)
= /I/∠-φ
Z = / V / ∠0 = /Z/∠+φ
I∠-φ
b. Jika IL < Ic
I = IR + jIx
I = √ IR2 +(- Ix)2 /tan-1 (- Ix /IR)
= √ IR2 + Ix2 ∠ + φ
= /I/∠φ
oleh itu Z =/Z/∠-0
1.7.13.LITAR SELARI R-L
V = VR =VL
IZ = IRR = ILXL
I = IR + I L
Dari rajah vektor, I = √ IR2 + IL2

= √ (VR)2 + (VL)2
R XL
Oleh itu = V √ (I/R) + (I/XL)2
V= I / √ (I/R)2 + (I/XL)2
Oleh itu, Z= 1 / √ (I/R)2 + (I/XL)2

φ= tan-1 (-IL) = -ve
IR
I mengekori V
1.7.14.LITAR SELARI R-C

V = VR = Vc
IZ = IR = IcXc
I = IR + Ic
Dari rajah vektor,

I = √ IR2 + IC2
= √ ( VR /R)2 +(Vc /Xc)2
iaitu I = V√ ( 1 /R)2 +(1 /Xc)2
oleh itu Z = 1
√ ( 1 /R)2 +(1 /Xc)2
-1
= tan (Ic / IR) = +ve
iaitu I mendahului V
1.7.15.LITAR SELARI R-L-C
V = VR = VL= Vc
IZ = IRR = ILXL= IcXc
I = IR + IL + Ic
Kes i) XL > Xc
Dari rajah vektor

I = √ I2R + ( IL-Ic)2
= √ (VR)2 + [ ( VL - Vc)]2
R XL Xc
= √V [(1/R) + (1/XL) – (1/Xc)]2
2 2
iaitu I = V√ (1/R)2 + [(1/XL) – (1/Xc)]2

Z= 1/ √ (1/R)2 + [(1/XL) – (1/Xc)]2
= tan –1 [- ( IL – Ic)/IR] = -ve
oleh itu I mengekori V
1.7.16.DALAM LITAR A.C

a. Litar rintangan (resistive circuit)
Kuasa, P = VI
= I2R
= V2 /R watt

b. Litar induktif (inductive circuit)
I mengekori V dengan φ
I sin φ 900 luar fasa (out of phase) dengan V
- (komponen reactive)
I cos φ sefasa dengan V
- (komponen active)
Aruhan tulen - tiada kuasa diserap (absorb no power). Ini disebut komponen “Wattless” (reactive)
Kuasa diserap oleh rintangan sahaja, oleh sebab keadaan luar fasa, maka
P = V x I cos φ
= V x I (R/Z)
= (V/R) x IR
= I x IR
iaitu , P = I2R watts
c. Litar kapasitif (capacitive circuit)
Perintang menggambarkan kehilangan dielektrik (dielectric losses). Kuasa

tidak diserap oleh kapasitan tulen.

P = VI cos φ
= I2R
1.7.17.ANGKADAR KUASA (POWER FACTOR) P.F

Hasil darab IV ialah kuasa ketara (apparent power) dan bukan kuasa
sebenar bagi litar A.C. Angkadar kuasa bagi litar A.C ialah nisbah di antara kuasa
sebenar (true power) kepada kuasa ketara.
Iaitu Angkadar kuasa = kuasa sebenar
kuasa ketara
= W/VA
= VI cos φ / VI
= Cos φ
Bagi sesuatu gelung, angkadar kuasa secara praktikalnya adalah
bersamaan dengan I/Q. Kehilangan (losses) boleh dikurangkan dengan
menggunakan gelung yang tinggi nilai Q.
Bagi litar kapasitif, angkadar kuasa ialah pengukuran bagi kehilangan
dielektrik.
Iaitu angkadar kuasa = cos φ = kehilangan dielektrik
Kapasitor ruang udara - p.f = 0
Ceramic dan mika kapasitor – p.f – rendah
Kapasitor kertas - p.f – tinggi
Kapasitor elektrolitik – p.f – sederhana
1.7.18.SEGITIGA KUASA(POWER TRIANGLE)
a. Litar siri R-L
Rajah 1.7.18 (a) Rajah 1.7.18 (b)

Dari rajah 1.7.18 (a)
V2 = V2R
xI ……..V2I2 = V2RI2 + V2LI2
2
√ ………VI = √ (VRI)2 + (VLI)2

iaitu kuasa ketara (VA) = PR + PL
Dari rajah 1.7.18 (b)

Angkadar kuasa = cosφ
= kuasa sebenar
kuasa ketara
Kuasa reaktif = VLI

= Volt ampiar reaktif
= Var
b. Litar selari R-L
Kuasa ketara (VA)= PR + PL

= (kuasa sebenar ) + (kuasa reaktif)
Persamaan yang sama diperolehi bagi kuasa yang dibekalkan kepada litar
R-C
c. Pembetulan angkadar kuasa (power factor correction)

Kebiasaannya, beban bagi satu sistem bekalan elektrik adalah beban
induktif, apabila angkadar kuasanya kurang daripada 1.0 (uniti) dan mengekor.
Maka untuk pembetulan (memeperbaiki) angkadar kuasa ini, suatu kapasitor mesti
disambung dalam keadaan selari dengan bebanan tersebut.
d. Keburukan angkadar kuasa yang rendah

Angkadar kuasa yang rendah - arus tinggi – akibatnya :-
i. kehilangan (line losses) α I2
ii. generator dan transformer yang besar diperlukan
iii. kejatuhan voltan adalah besar, maka peraturan tambahan alat diperlikan
untuk menetapkan voltan pada limit yang ditentukan.
Contoh :
Suatu motor satu fasa mengambil arus 8.3A dengan angkadar kuasa 0.866
mengekori bila disambung kepada bekalan 230V, 50Hz. Satu kapasitor disambung
selari dengan motor itu. Tujuan sambungan kapasitor tersebut adalah
memeperbaiki angkadar kuasa kepada uniti. Tentukan nilai kapasitan.
Penyelesaian :
Dari rajah vektor : tetapi V = IcXc

0
Iaitu sin 30 = Ic/Im230 = 4.15 x (1/2π x 50 x c)

Ic = Im sin 300 oleh itu,C = 4.15 x (2π x 50 x 230)
= 8.3 x (0.5) = 5.743 x 10-5 F
= 4.15 A = 57.43 uF
1.8. PENGENALAN KEPADA RLC DALAM LITAR SALUN (RESONANT CIRCUIT)

1.8.1. RESONANS (SALUN)
Litar resonans (salun) digunakan dalam litar frekuensi radio bagi menala
isyarat a.u yang dikehendaki. Litar resonans untuk mendapatkan frekuensi
resonans kerap terdapat panda radio, televisyen , peralatan elektronik dan sistem
pemancar. Litar LC iaitu kearuhan dan kapasitans ditala kepada satu frekuensi
resonans yang mana kesan resonans berlaku apabila kedua-dua nilai regangan
sama.
1.8.2. Kesan perubahan frekuensi dalam litar siri R-L-C
i ) Litar rintangan - perubahan frekuensi tidak memberi sebarang kesan ke

atas magnitud atau fasa,iaitu I = V/R . R – Garis lurus mendatar (independent ƒ)
ii ) Litar induktif - XL = 2πfL → XL α f

→ garis lurus dan melalui origin
iii) Litar kapasitif - Xc = 1/2πfC → Xc α 1/f

→ rectangular hyperbola
Rajah 1.8.2 : Litar RLC
b) Formula iaitu :-

Z = R + j (XL – Xc)
Z = √[ R2 + (XL – Xc)2]
Z = √ (R2 +X2)
Rajah 1.8.2 (b): Graf litar salun
fr2 = 1/2π2 √LC

c) Apabila :-
X = XL – Xc
Jika :-
XL = Xc
X =0
∴ Z =R
Iaitu arus adalah maksimum
Ir = V/R
Frekuensi pada keadaan ini “Resonant frekuensi”
XL = Xc

2πfrL= 1/ 2πfC
fr2 = 1/42π2LC
d) Panduan Reaktans
X = XL – Xc → (hyperbola) dan memotong paksi x pada titik A fr

→ resonant frekuensi
Z = √ R2 + (XL – Xc)2
= √ R2 +X2
bila f rendah → Z tinggi (besar) → Xc > XL (kapasitif)

bila f tinggi → Z besar → Xc < XL ( induktif)
bila f sederhana → Z = R (minimum) → Xc = XL (rintangan)
i. f < fr
Xc > XL
Z = R + j(XL – Xc)
Iaitu Z = R – jX
ii. f = fr
XL = Xc
Z = R + j (XL – Xc)
Iaitu Z = R
iii. f > fr
XL > Xc
Z = R + j (XL – Xc)
Iaitu Z = R + jX
Catatan : i. XL = Xc iaitu (VL – Vc)

ii. Z = R (minimum)
iii. Imax = V/R
iv. fr = 1/2π2 √LC
v. P.f = unity
e) Kesan perubahan frekuensi dalam litar selari R-L-C

i ) Dalam praktikal :-

ii) Litar dikatakan dalam keadaan salunan bila komponen reaktif bagi arus menjadi kosong.
iii) Dari rajah vektor,

Panduan komponen reaktif = Ic – IL sin φ L
Paduan keadaan salunan, Ic - IL sin φ L =0
Iaitu Ic = IL sin φ L
IL = V/Z 1, sin φ L = XL
Ic = V/Xc Z1
V/Xc = V/Z1 x XL/Z1 iaitu Z12 = XL x Xc
Z12 = wL x wC = L/C ………….. (1)
Atau Z12 = L/C = R2 + XL2 = R2 + (2πfL)2

(2πfrL)2 = L/C – R2
2πfr = √ 1/LC – (R/L)2
fr = 1/2π √ 1/LC – R2 / L2
fr = 1/ 2π √LC
Jika voltan bekalan diberi sebagai e = Em sin wt

Oleh itu arus I = Im sin (wt - φ )
Apabila Im = Em/Z
Kuasa = EI cos φ P = VI cos φ = VI x R/Z

Watt = VA x cos φ = (V/Z) x IR
= IR = watts
di mana cos φ ialah angkadar kuasa (power factor) litar tersebut.
1.8.3. LITAR SESIRI R-C
VR = IR E = √VR2 + Vc2 = √(IR)2 + (-Ixc)2

VC = IXC = I√R2 + Xc2
Oleh itu, I = E/ √R + Xc2= E/Z

Tan φ = -Vc/ VR = Ixc/IR = -Xc/R
∴φ = tan-1 ( - Xc / R)
Jika voltan bekalaln diberi sebagai e = Em sin wt

Oleh itu arus i = Im sin (wt + φ )
Apabila Im = Em/Z
f) Faktor – Q bagi litar salun R-L-C (siri)

i) Definasi - Nisbah di antara kuasa regangan (Pc atau PL) pada salunan
dengan kuasa sebenar
Iaitu , Q = VAR / W = KVAR / KW
ii) Kuasa regangan I2XL dan kuasa sebenar = I2R

Q = I2XL / I2R = XL / R = wL / R
iii) Pada salunan, f = fr = frekuensi salun = 1/ 2π √LC

Q = 2π frL/R = 2π L / 2π R √LC = 1/R √L/C
g) Ruang frekuensi (bandwidth)
Definasi - perbezaan frekuensi diantara dua titik apabila

kuasanya ialah ½ dari kuasa maksimum.
P1 = Pr/2 = P2 = PM/2 ………………..(i)

I12R = Ir2R/2 = I22R = IM2R/2
I1 = I2 = 0.0707IM
∆f = B = f2 – f1
ii)Kuasa maksimum → bila Z = R (iaitu Imax)
B = fr/Q
LATIHAN
Jawab soalan di bawah ini.
1 Nyatakan definasi unsure.

………………………………………………………………………………………………………...
………………………………………………………………………………………………………...
2 Berikan 3 kesan arus elektrik.

i. ……………………………………
ii. ……………………………………
iii. ……………………………………
3 Lukiskan litar pengaliran terbuka.

4 Nyatakan jenis-jenis perintang.
i. ………………………………
ii. ………………………………
iii. ……………………………….
5 Lukiskan Simbol Perintang.
6 Terdapat 4 jenis perintang dalam perintang tetap. Berikan keempat-empat jenis tersebut.
i. ………………………………
ii. ………………………………
iii. ……………………………….
7 Nilai rintangan bagi perintang _________________ boleh diubah-ubah kepada sifar (Ω)
sehingga nilai kadaran yang dihadkan.
8 Terangkan keadaan perintang berubah jenis Reostat.

………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
9 Nyatakan tiga ciri – ciri litar siri.
i. ______________________________________________________________________
ii. ______________________________________________________________________
iii. ______________________________________________________________________
10 Nyatakan formula yang digunakan dalam litar siri untuk mendapatkan nilai :-
i . Jumlah Rintangan : _____________________________
ii. Jumlah Arus : _____________________________
10 Nyatakan formula yang digunakan dalam litar selari untuk mencari nilai :-
i . Jumlah Rintangan : _________________________________________
ii . Jumlah Arus : _________________________________________
11 Berikan tiga ciri – ciri litar selari .
i . ____________________________________________________________________
ii . ____________________________________________________________________
iii . ____________________________________________________________________

12 Voltan adalah ________________ merentasi setiap perintang dalam litar selari .
13 Dari litar yang diberi kirakan V1, V2 dan VT.
R1 2k
V1
12V R2 4k
V2
R3 2k
14 Pemuat terdiri daripada 2 jenis. Berikan jenis-jenis tersebut.
i. _______________________
ii. _______________________
15 Apakah tugas umum pemuat ?
_________________________________________________________________________
16 Lukiskan simbol bagi pemuat.
17 Apakah yang dimaksudkan dengan kemuatan

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
18 Unit bagi kemuatan ialah ________________.
19 Apakah formula untuk mencari nilai kemuatan?
20 Tugas pearuh ialah membenarkan arus terus mengalir dan menghalang

__________________.
21 __________________ adalah kebolehan satu-satu litar di mana had daya magnet yang
terjadi
pada sesuatu litar memindahkan tenaga elektrik kepada lilitan yang berhampiran dengannya.

22 Berikan tiga jenis pearuh yang biasa digunakan dalam litar elektronik.
i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
23 Diberi gelung L1 = 50mH, L2 = 100mH dan angkali jodoh = 0.6. Cari nilai kearuhan, LT
jika :-
i. Disambung secara siri
ii. Di sambung secara selari membantu
iii. Disambung secara selari menentang
24 Nyatakan definasi bagi pengubah (transformer).

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________.
25 Berikan formula bagi mendapatkan :-
a. Regangan Induktif : ___________________________
b. Regangan Kapasitif : ___________________________
26 Kirakan regangan induktif apabila L = 5mH, C = 100 pF dan f = 50 Hz.
27 Kenyataan di bawah merupakan tiga keburukan angkadar kuasa yang rendah KECUALI :-
a. Kehilangan (line losses) α I2

b. Generator dan transformer yang besar diperlukan
c. Kejatuhan voltan adalah besar, maka peraturan tambahan alat diperlikan untuk
menetapkan voltan pada limit yang ditentukan.
d. Regangan Induktif bergantung kepada frekuensi.
28 Perbezaan __________________ di antara dua titik apabila kuasanya ialah ½ dari kuasa
maksima.
29 ___________________ ialah nisbah di antara kuasa regangan (Pc @ PL) pada salunan
dengan kuasa sebenar.

30 Berikan formula bagi angkadar kuasa
____________________________________
31 Apakah maksud litar kapasitan (kemuatan)
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
32 Berikan formula untuk mencari XL
_______________________________________
33 Apakah yang dimaksudkan frekuensi salun .
_____________________________________________________________________________
34 Berikan definisi ruang frekuensi (Bandwith )
______________________________________________________________________________
35 Apakah yang akan berlaku jika frekuensi tinggi,galangan (Z) besar ?
_______________________________________________________________________________
RUJUKAN :
1 GLECEO McgRAW-HILL, BASIC ELECTRONICS (EIGHTH EDITION) 1997 –
BERNARD GROB – MUKA SURAT 14 - 752.

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN LE2 CONFIRM MATCH OF ACTUAL POWER SUPPLY TO
PEMBELAJARAN RATING OF SYSTEM
NO. TUGASAN
03.01 CONFIRM MATCH OF ACTUAL POWER SUPPLY TO
BERKAITAN
RATING OF SYSTEM

OBJEKTIF MULTIMETER, FUNCTION GENERATOR, CAPASITANCE/
PRESTASI INDUCTANCE METER, IC TESTER AND ETC. SO THAT THE
AKHIRAN (TPO) COMPONENT IS INDENTIFIED, MEASURED AND CONDITION
DETERMINED FOR FUNCTIONALITY ACCORDING TO STANDARD
SPECIFICATION.

MEMBOLEH (EO)
CONFIRM MATCH OF ACTUAL POWER SUPPLY TO RATING OF
SYSTEM USING MULTIMEYTER SERVICES MANUAL ETC. SO THAT
POWER RATING IS CONFIRM ED WITHIN TOLERANCES AS
SPECIFIED IN OPERATION MANUAL

1. CONFIRM MATCH OF ACTUAL POWER SUPPLY TO RATING OF SYSTEM
Kertas penerangan ini adalah bertujuan untuk menerangkan konsep pengukuran dan
bagaimana ralat didapati daripada ujikaji yang dijalankan. Justeru, padanan sistem bekalan
kuasa sebenar dengan kadaran kuasa yang ada pada sesebuah sistem dapat diukur dan
dikira toleransinya seperti yang dinyatakan pada manual operasi sistem tersebut
1.1. PADANAN SISTEM BEKALAN KUASA SEBENAR DENGAN KADARAN KUASA

Nadi kepada perkakasan sesuatu ujikaji ialah sistem pengukuran. Menerusi sistem
pengukuran segala pembolehubah yang berkaitan dengan peralatan yang diuji dikesan.
Data yang terkumpul dikurangkan kepada keputusan dalam bentuk nilai berangka.
Ukuran ialah satu kerja yang dilakukan bagi mengetahui jarak diantara satu tempat ke
satu tempat yang lain, kejituan , ketepatan, kepekaan dan ralat. Setiap pengukuran
mempunyai unit-unit tertentu seperti sentimeter, ohmmeter, voltan, Ampere dan
sebagainya. Oleh itu kita juga mestilah mengetahui peralatan yang digunakan untuk
membuat pengukuran. Barulah perbandingan kadaran kuasa dapat dibuat. Menetukan
kadaran kuasa berada dalam toleransi yang dinyatakan pada manual operasi sesebuah
sistem amat penting untuk memastikan sistem/alat tersebut berfungsi dengan baik dan
tidak rosak.
Data-data ialah unsur-unsur maklumat yang diperolehi secara ujikaji, biasanya
diungkap dalam bentuk angka.
1.1.1. Nilai sebenar

Nilai sebenar ialah magnitud sebenar sesuatu bahan ukur seperti
tekanan, halaju, suhu dan sebagainya. Penilaian kuantiti ini mungkin dianggar,
tetapi dalam apa juga keadaan tidak mungkin dapat ditentukan dengan sebenar-
benar tetap.
1.1.2. Nilai tertunjuk

Nilai tertunjuk ialah nilai yang ditunjukkan oleh sistem pengukuran. Ini
adalah bekalan data mentah atau data yang direkodkan secara terus.
1.1.3. Jangka (Instrument)

Alat untuk menentukan nilai atau magnitud sesuatu kuantiti atau
pembolehubah. Secara am, instrument elektronik boleh dikelaskan kepada 2
bahagian iaitu analog dan digital.
1.2. BEKALAN KUASA
Bekalan kuasa adalah sumber bekalan kepada sesebuah peranti/ siste untuk
membolehkan peranti/sistem tersebut dapat berfungsi. Teradapat pelabgai jenis bekalan
kuasa seperti bateri, bekalan kuasa Dc, bekalan kuasa AC dan lain-lain. Kita akan
melihat bekalan kuasa pada sebuah sistem PLC. Penggunaan PLC sebagai pengawal

adalah lebih cekap dan berkesan dimana ia mudah dibaikpulih dan ciricirinya yang
sentiasa dipertingkatkan dari semasa ke semasa mengikut keperluan manusia. Ia mula
diperkenalkan pada 1969 oleh Modicon USA terutamanya dikilang-kilang bagi
menggantikan system konvensional seperti sistem Relay.
1.3. KOMPONEN ASAS SEBUAH PLC

Komponen asas sebuah PLC terdiri daripada :
1. Power Supply
2. Central Processing Unit (CPU)
3. Input Modules
4. Output Modules
1.3.1. Power Supply Module

Power supply pula membekalkan kuasa pada bahagian yang
memerlukannya. Ini akan membolehkan processor dan sistem memori dapat
beroperasi dengan lancar.
Terdapat beberapa jenis modul power supply bergantung pada jenis PLC
yang digunakan :
• 240V ac
• 110V ac
• 24V dc
• panel/cabinet installation
1.3.2. Power Supply wiring

100 to 240 VAC Power Supply

Rajah 1.3.2 (A) Menunjukkan maklumat tentang bekalan kuasa dan kadaran kuasa yang ada
pada PLC jenis CPM1A
Rajah 1.3.2 (B) Menunjukkan unit bekalan kuasa pada blok sistem PLC unit.
1.4. KADARAN KUASA

Dalam bidang elektrikal dan elektronik, kadaran kuasa pada sesebuah peranti
menjadi panduan pengilang kepada pengguna untuk memastikan kuasa maksimum
yang boleh dikenakan pada peranti tersebut. Had kuasa biasanya diletakkan lebih
rendah daripada had sebenar di mana peranti tersebut akan rosak, sebagai langkah
keselamatan. Kadaran kuasa biasanya diberi dalam watts untuk kuasa sebenar dan volt
amperes untuk kuasa penggunaan yang dinyatakan pada sesuatu peranti.
1.5. CIRI-CIRI INSTRUMENT :

Beberapa ciri perlu dipenuhi oleh setiap instrument/meter semasa proses
merekabentuk bagi memastikan instrument/meter tersebut dapat berfungsi dengan baik,
cekap dan memuaskan iaitu:
1.5.1. Ketepatan (accuracy)
Ketepatan sesuatu sistem pengukuran itu merujuk kepada keupayaan

sistem tersebut untuk memberikan nilai tertunjuk yang paling hampir dengan nilai
sebenar. Ketepatan juga dikaitkan dengan ralat mutlak , e , biasanya dinyatakan
dalam bentuk peratus (%).

1.5.2. Kejituan (precision)
Kejituan menerangkan kebolehulangan atau kekerapan sesebuah instrument
memberikan bacaan yang sama jika pengukuran dilakukan berulangkali.
Sekiranya bacaan yang diambil berulangkali tidak berubah, instrument tersebut
dikatakan mempunyai kejituan yang tinggi. Instrument yang tepat, kejituan mesti
tinggi. Kejituan yang tinggi tidak semestinya menunjukkan bacaan yang tepat.
1.5.3. Kepekaan (sensitivity)
Kepekaan ialah gerakbalas peralatan kepada perubahan masukan atau

pembolehubah yang sedang diukur. Jika meter boleh mengesan perubahan yang
sangat kecil pada masukan, maka meter itu dikatakan sangat peka.
Kelinearan (linearity)
Sesebuah sistem dikatakan bersifat linear jika keluarannya adalah
berkadaran dengan parameter yang sedang diukur.
(Keluaran) α (masukan)
1.5.4. Julat (Range)
Merupakan had minimum dan maksimum di mana instrument boleh

berfungsi dan biasanya julat sesebuah instrument ditentukan oleh pengeluar
instrument tersebut.
1.5.5. Nilai Namaan (Nominal Value)
Merupakan suatu nilai (masukan & keluaran) yang telah ditetapkan oleh
pengeluar sebagai panduan penggunaan sesuatu instrument.
1.5.6. Pincang (Bias)
Ralat malar yang terjadi pada instrument di mana penunjuk tidak bermula dari
sifar.
1.5.7. Histerisis (Hysterisis)
Perbezaan keluaran antara bacaan menaik dan menurun sesebuah instrument.
1.6. BAGAIMANA PROSES PENGUKURAN DILAKUKAN
1.6.1. Sebelum melakukan proses pengukuran:
• Tatacara/kaedah pengukuran:

• Kenalpasti apa parameter yang hendak diukur, bagaimana cara terbaik,
berapa banyak pengukuran perlu dibuat dan bagaimana untuk
merekodkan hasil pengukuran.
• Ciri/sifat parameter:
• Harus tahu parameter yang diukur ac atau dc, frekuensi dll.
• Kualiti:
• Masa dan kos diperuntukkan, keupayaan alatan, pengetahuan

pengukuran, hasil/keputusan pengukuran yang sesuai.
• Instrument:
• Pilih alat yang sesuai samada meter analog/digital/osc/counter dll, perlu

pengetahuan dan pengalaman mengendalikan alatan.
1.6.2. Semasa mengendalikan proses pengukuran:
Kualiti:
Pastikan alatan yang dipilih adalah yang terbaik, kedudukan pengambilan
data sesuai, bilangan pengukuran yang diambil mencukupi dan adakah hasil
yang diambil boleh dipercayai.
Utamakan keselamatan:
Kesan kejutan elektrik, kesan beban berlebihan, had alatan, baca manual
alatan.
Pensampelan:
Lihat perubahan parameter semasa pengukuran, nilai mana yang perlu
dipilih bila parameter sentiasa berubah, ambil bilangan sampel yang
mencukupi dan pastikan perwakilan sampel boleh diterima dan diakui.
1.6.3. Selepas proses pengukuran:

Proses pengukuran tidak lengkap sepenuhnya jika hanya data pengukuran
diambil. Data mesti dianalisis, secara matematik/statistik dan keputusan mesti
dilaporkan dengan lengkap dan tepat.
1.7. RALAT (ERROR)

Ralat ditakrifkan sebagai perbezaan antara bacaan yang diberikan oleh
instrument/meter dibandingkan dengan nilai sebenar parameter yang diukur. Ralat
terjadi akibat daripada beberapa sebab dan boleh dikategorikan kepada 4 iaitu ralat
pengguna/kasar, ralat sistematik, ralat rawak dan ralat penghad.
1.7.1. Ralat Mutlak
e = [ Yn - Xn ]

di mana; e : Ralat Mutlak
Yn : Nilai sebenar
Xn : Nilai ukuran/tertunjuk
1.7.2. % Ralat
[ Yn - Xn ]
% e = ------------ X 100%
Yn
1.7.3. iii- Ketepatan Relatif (A)
[ Yn - Xn ]
A=1 - -------------
Yn
1.7.4. % Ketepatan Relatif (a)
a = 100% - %e
1.8. PIAWAIAN DAN PENENTUKURAN
1.8.1. PIAWAIAN
Piawai pengukuran adalah suatu bahan ukuran, instrument ukuran atau
sistem ukuran yang digunakan untuk mentakrif, mewujud dan memelihara nilai
sesuatu kuantiti untuk dibandingkan dengan lain-lain instrument mengukur.
1.8.2. PENENTUKURAN
Penentukuran alat memainkan peranan penting di dalam semua ujikaji.
Sebutan penentukuran merujuk kepada perbuatan mengenakan satu nilai input
yang diketahui ke atas sistem pengukuran yang dipilih bagi tujuan memerhatikan
output sistem berkenaan. Penentukuran juga membolehkan kita menyemak
ketepatan sesuatu alat terhadap satu piawai dan seterusnya mengurangkan ralat.
Oleh yang demikian di dalam setiap teknik pengukuran, langkah pertama yang
perlu ditangani ialah mengenalpasti magnitud ketidakpastian alat. Kita harus sedar
bahawa nilai sebenar tidak dapat diketahui dengan ketetapan yang sempurna
kerana penentukuran melibatkan perbandingan antara bacaan alat pengukur
dengan nilai daripada piawai penentukuran tersebut.
KONSEP PENENTUKURAN
Di dalam proses penentukuran satu nilai input yang diketahui nilainya
dikenakan ke atas sistem pengukuran dan tindakbalas sistem terhadap
input tadi diukur ; nilai yang input yang diketahui nilainya disebut nilai
piawai. Oleh kerana proses penentukuran itu sendiri merupakan satu

pengukuran maka setiap perancangan ujikaji haruslah mengenalpasti
pembolehubah bebas (input) dan pembolehubah bersandar (output)
yang perlu diukur. Dengan demikian hubungan di antara input dan
output sistem pengukuran dapat dibina. Hubungan di antara input dan
output sistem pengukuran sering dijelmakan sebagai plot lengkung
penentukuran yang dibentuk dengan menggunakan satu julat input,
yang diketahui nilainya, secara berturut-turut ke atas sistem pengukuran
dan mengukur magnitud respons atau outputnya.
1.9. PENGGUNAAN KUASA

Penggunaan kuasa merupakan kadar penggunaan kuasa bagi sesuatu peranti dan
ia adalah pelbagai dengan perbezaan teknologi yang digunakan. Contohnya, monitor
CRT biasanya menggunakan kuasa lebih tinggi biasanya 110 watts bagi paparan yang
biasa, berbanding dengan penggunaan monitor LCD yang purata penggunaan kuasanya
antara 30 hingga 40 watts sahaja. Bagi menjimatkan penggunaan elektrik, kerajaan
Amerika Syarikat contohnya telah memperkenalkan Energy star program pada tahun
1992. Ia bertujuan bagi mematikan sementara monitor sehinggalah ada pergerakan
pada mouse atau keyboard.

LATIHAN
Jawab soalan di bawah ini.
1. Berikan definasi bagi istilah dibawah ini :
i. : Kejituan
ii. : Kepekaan
iii.: Ketepatan
2. Apakah yang dimaksudkan dengan Ralat.

____________________________________________________________________
3. Berikan jenis-jenis ralat

i. :
ii. :
iii. :
iv. :
3. Apakah yang dimaksudkan dengan kadaran kuasa dan kenapa ianya perlu dinyatakan oleh
pengilang pada sesebuah peranti yang dikeluarkan olehnya?
RUJUKAN :
1 ASAS ELEKTRIK, PROF. MADYA SALWANI DAUD 1995.
2 http://en.wikipidia.org/wiki/power-supply, POWER SUPPLY, 5 JULAI 2000, 10.00 AM.

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN
LE3 TEST OF ACTIVE COMPONENT
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 07.02 TEST OF ACTIVE PASSIVE COMPONENT

OBJEKTIF MULTIMETER, FUNCTION GENERATOR,
PRESTASI CAPASITANCE/INDUCTANCE METER, IC TESTER AND ETC. SO
AKHIRAN (TPO) THAT THE COMPONENT IS INDENTIFIED, MEASURED AND
CONDITION DETERMINED FOR FUNCTIONALITY ACCORDING TO
STANDARD SPECIFICATION.

MEMBOLEH (EO)
TEST OF ACTIVE COMPONENT USING I.C TESTER, DOIDE,
TRANSISTOR, MULTIMETER ETC SO THAT TERMINAL AND
POLARITY INDENTIFIED, FORWAD/REVERS BIAS OF DIODE IS
MEASURE AND TRANSISTOR IS CHECKED OF FUNCTIONALITY

2. TEST OF ACTIVE COMPONENT
2.1. PENGENALAN KEPADA SEPARUH PENGALIR (SEMICONDUCTOR)

Kertas penerangan ini adalah bertujuan untuk menerangkan tentang bahan-bahan binaan yang digunakan
dalam separuh pengalir yang telah merevolusikan dunia elektronik. Sebelum separuh pengalir diperkenalkan,
tiub vakum digunakan secara meluas. Tiub vakum ini mempunyai saiz yang besar, menggunakan kuasa yang
tinggi dan harga yang mahal. Untuk mengatasi masalah tersebut, separuh pengalir diperkenalkan.
2.1.1. PENGELASAN BAHAN SEPARUH PENGALIR

Bahan-bahan yang digunakan oleh manusia boleh dikategorikan kepada
pengalir, penebat dan separuh pengalir. Bahan-bahan ini banyak digunakan dalam
pembuatan peranti elektrik dan elektronik.
Pengalir ialah bahan yang membenarkan arus elektrik mengalir melaluinya
dengan mudah. Contoh pengalir ialah logam dan cecair elektrolit. Pengaliran arus
elektrik berlaku apabila adanya perpindahan elektron dari satu atom ke atom yang
lain. Apabila sesuatu atom menerima pertambahan elektron, atom tersebut akan
membebaskan elektron ke atom yang berhampiran. Pengalir yang baik akan
mengalirkan arus elektrik yang tinggi apabila dibekalkan dengan voltan rendah.
Emas merupakan antara pengalir yang terbaik. Walaupun demikian, kuprum
biasanya digunakan kerana harganya lebih murah. Kuprum digunakan dalam litar
pendawaian domestik dan industri.
Penebat ialah bahan yang tidak membenarkan arus elektrik mengalir
melaluinya. Kebanyakan penebat digunakan sebagai bahan untuk menghindarkan
pengaliran arus elektrik dan haba berlaku. Sebagai contoh, bahan ini digunakan
sebagai pembalut dawai dan pemegang pada alatan pengguna.
Separuh pengalir ialah unsur atau sebatian yang mempunyai rintangan
antara penebat dan pengalir. Rintangannya tidaklah serendah pengalir dan tidak
pula setinggi penebat. Rintangan separuh pengalir bergantung pada bendasing
(impurities) atau dopan yang dicampurkan dengan unsur ini. Separuh pengalir
mengalirkan arus elektrik dengan dua jenis pembawa cas iaitu elektron dan
lubang.
Unsur separuh pengalir yang biasa digunakan ialah germanium, silikon dan
selenium. Unsur separuh pengalir yang lain ialah antimoni, boron, karbon, sulfur
dan telurium. Sesetengah sebatian adalah separuh pengalir. Contohnya galium
arsenida, indium antimonida dan beberapa oksida logam.
2.1.2. BINAAN ATOM

Semua bahan di muka bumi ini terdiri daripada gabungan zarah-zarah yang
dinamakan atom. Molekul pula terbentuk daripada gabungan atom. Bahan yang
terbina daripada molekul dari atom yang sama dinamakan unsur manakala bahan
yang terbina daripada molekul dari atom yang berlainan dinamakan sebatian.
Setiap atom terdiri daripada nukleus dan elektron. Nukleus terletak di tengah-
tengah atom. Proton bercas positif manakala neutron tidak bercas. Nukleus
dikelilingi oleh elektron yang berada di dalam orbit seperti yang ditunjukkan dalam
rajah 1.1.2.(i). Elektron-elektron ini bercas negatif.

Orbit
Elektron ( - )
Proton ( + ) P
Dan Neutron N Nukleus
Rajah 1.1.2.(i) Binaan atom
Elektron-elektron di sekeliling nukleus tersusun mengikut susunan yang

tertentu. Orbit yang terdekat dengan nukleus dinamakan orbit pertama. Kemudian
diikuti oleh orbit yang kedua dan seterusnya. Susunan elektron mengikut orbit
ialah 2, 8, 18,….., dan 2N2. N ialah kedudukan orbit. Rajah 1.1.2.(ii) menunjukkan
kedudukan elektron bagi atom silikon dan atom germanium. Bagi memudahkan
penerangan, binaan yang ringkas digunakan. Binaan ringkas ini hanya terdiri
daripada teras atom (nukleus) dan orbit luaran. Rajah 1.1.2.(iii) menunjukkan
binaan ringkas atom silikon dan germanium. Jumlah elektron pada orbit luaran
digunakan bagi menentukan elektron valensi sesuatu atom. Oleh sebab atom
silikon dan germanium mempunyai empat elektron pada orbit luaran, maka atom
ini mempunyai empat elektron valensi. Separuh pengalir hakiki mempunyai empat
elektron valensi. Oleh itu, atom separuh pengalir hakiki dinamakan atom
tetravalen.
a.Atom Silikon
b. Atom Germanium
Rajah 1.1.2.(ii) Binaan atom silikon dan germanium

Rajah 1.1.2.(iii) Binaan ringkas atom silikon dan germanium
2.1.3. IKATAN KOVALEN

Apabila dua atau lebih atom yang berhampiran berkongsi elektron, ikatan kovalen
akan dihasilkan. Jumlah elektron pada setiap atom mestilah seimbang dan ini akan
menghasilkan ikatan yang stabil.
Atom separuh pengalir seperti germanium dan silikon mempunyai empat elektron
pada orbit luaran. Setiap atom dikelilingi oleh empat atom yang berhampiran. Setiap
elektron bagi setiap atom akan berpasangan dengan satu elektron dari atom yang
berhampiran dengannya. Rajah 1.1.3. menunjukkan ikatan kovalen yang terhasil bagi
hablur silikon dan germanium.
a. Hablur silikon
b. Hablur germanium
Rajah 1.1.3. Ikatan kovalen yang terhasil bagi hablur silikon dan
germanium

2.1.4. ELEKTRON DAN LUBANG PADA SEPARUH PENGALIR
Rajah 1.1.4. menunjukkan satu contoh pergerakan elektron dan lubang
dalam satu contoh bahan separuh pengalir. Apabila bekalan kuasa dikenakan
pada separuh pengalir tersebut, elektron akan terbebas dan bergerak ke arah
punca positif iaitu dari C ke D (Rajah 1.1.4.b). Pergerakan elektron dari C ke D
akan mengakibatkan kekosongan elektron di C. Kekosongan ini disebut lubang.
Lubang ini akan dipenuhi oleh elektron yang berhampiran (dari B). Hal ini
menghasilkan lubang di B (Rajah 1.1.4.c) dan lubang ini kemudiannya akan
dipenuhi oleh elektron dari A. Maka, lubang akan terbentuk pula di A (Rajah
1.1.4.d). Dari Rajah 1.1.4.a hingga Rajah 1.1.4.d dapatlah dilihat bahawa elektron
bergerak dari punca negarif ke punca positif dan lubang seolah-olah bergerak dari
punca positif ke punca negatif.
a. Kedudukan elektron sebelum bekalan kuasa dikenakan
b. Pergerakan elektron dari C ke D menghasilkan lubang di C
c. Pergerakan elektron dari B ke C menghasilkan lubang di B

d. Pergerakan elektron dari A ke B menghasilkan lubang di A
Rajah 1.1.4 Pergerakan elektron dan lubang
2.1.5. JENIS SEPARUH PENGALIR
SEPARUH PENGALIR HAKIKI
Separuh pengalir yang tidak mengandungi campuran bendasing dinamakan

separuh pengalir hakiki. Bahan ini tidak mengalirkan arus elektrik dengan baik dan
sifatnya hampir sama denga penebat.
Biasanya bendasing atau bahan dopan diresapkan ke dalam separuh
pengalir hakiki bagi menghasilkan peranti-peranti separuh pengalir. Peresapan
bendasing itu akan menghasilkan separuh pengalir ekstrinsik.
SEPARUH PENGALIR EKSTRINSIK
Separuh pengalir ekstrinsik terhasil apabila bendasing diresapkan ke dalam

separuh pengalir hakiki. Bahan separuh pengalir ekstrinsik digunakan untuk
menghasilkan peranti elektronik seperti diod, transistor dan litar bersepadu. Proses
meresapkan bendasing ke dalam separuh pengalir dinamakan pengedopan.
Biasanya, lebih banyak jumlah bendasing yang didop ke dalam separuh

pengalir hakiki, maka lebih banyak pembawa cas dihasilkan. Pengedopan
bendasing yang tertentu seperti antimoni, arsenik dan fosforus akan menghasilkan
lebihan elektron. Bahan separuh pengalir yang terhasil dinamakan bahan jenis N.
Pengedopan bendasing tertentu seperti kalium, boron dan indium pula
menghasilkan lebihan pembawa cas positif (lubang). Bahan jenis ini dinamakan
bahan jenis P.
2.1.6. BAHAN
BAHAN JENIS ‘N’
Apabila germanium atau silikon didopkan dengan bendasing yang
mempunyai lima elektron valensi, bahan separuh pengalir jenis N dihasilkan.
Bendasing ini dinamakan penderma. Contoh atom penderma ialah arsenik,
antimoni dan fosforus. Rajah 1.1.6.(i) menunjukkan ikatan kovalen yang terhasil

apabila germanium (separuh pengalir hakiki) didopkan dengan arsenik (penderma)
dan menghasilkan ikatan kovalen dan elektron bebas.
Atom germanium pula mempunyai empat elektron pada orbit luarannya.
Oleh itu, apabila atom arsenik didopkan dengan atom germanium, satu daripada
elektron arsenik tidak mempunyai pasangan bagi membentuk ikatan kovalen.
Elektron ini merupakan elektron bebas yang terhasil bagi bahan jenis N. Pembawa
cas terbanyak bagi bahan jenis N ialah elektron manakala pembawa cas tersedikit
ialah lubang (Rajah 1.1.6.(ii))
Rajah 1.1.6.(i) Ikatan kovalen yang terhasil apabila germanium didop

dengan arsenik
Petunjuk :
Pengaliran lubang Lubang
Elektron
Pengaliran Elektron
Rajah 1.1.6.(ii) Pembawa cas terbanyak bagi bahan jenis N
xxxi. BAHAN JENIS ‘P’

Apabila germanium atau silikon didopkan dengan bendasing yang
mempunyai tiga elektron valensi, bahan separuh pengalir jenis P dihasilkan.
Bendasing ini dinamakan penerima. Contoh atom penerima ialah aluminium,
galium, boron dan indium. Rajah 1.1.6.(iii) menunjukkan ikatan kovalen yang
terhasil apabila germanium (separuh pengalir hakiki) didopkan dengan indium
(penderma) dan menghasilkan ikatan kovalen dan luban

Rajah 1.1.6.(iii) Ikatan kovalen yang terhasil apabila germanium didop dengan indium
Atom germanium mempunyai empat elektron pada orbit luarannya. Oleh itu,
apabila indium didopkan dengan atom germanium satu daripada ikatan kovalen
tidak dapat dilengkapkan. Kekosongan ini menghasilkan lubang. Pembawa cas
terbanyak bagi bahan jenis P ialah lubang manakala pembawa cas tersedikit ialah
elektron (Rajah 1.1.6.(iv))
Petunjuk :
Pengaliran lubang Lubang
Elektron
Pengaliran Elektron
Rajah 1.1.6.(iv)Pembawa cas terbanyak bagi bahan jenis P
Bahan jenis P apabila dicantumkan dengan bahan jenis N merupakan asas

bagi pembuatan kebanyakan jenis peranti separuh pengalir seperti diod, transistor
dwikutub, transistor kesan medan dan litar bersepadu.
2.1.7. PEMBAWA TERSEDIKIT DAN PEMBAWA TERBANYAK
Di dalam bahan separuh pengalir jenis N, elektron-elektron bebas akan

wujud dengan banyak manakala bagi bahan separuh pengalir jenis P akan wujud
lebih banyak lubang (hole) daripada electron bebas. Elektron-elektron adalah
pembawa terbanyak (majority) dalam bahan separuh pengalir jenis N dan lubang

(hole) adalah pembawa terbanyak dalam bahan separuh pengalir jenis P.
Sebaliknya, lubang (hole) menjadi pembawa tersedikit dalam bahan separuh
pengalir jenis N dan electron menjadi pembawa tersedikit (minoriti) dalam bahan
separuh pengalir jenis N dan electron menjadi pembawa tersedikit dalam bahan
separuh pengalir jenis P.
1. Bendasing
Jenis Bahan Yang Pembawa Pembawa
Separuh Pengalir Dicampurkan Terbanyak Tersedikit
Elektron Lubang (hole)

Jenis N Penderma
(cas -) (cas +)
Lubang (hole) Elektron
Jenis P Penerima
(cas +) (cas -)
Rajah 1.1.7(a): Ciri-ciri Perbezaan antara Bahan ‘N’ dan Bahan ‘P’
4. Atomic 5. Valence
2. Elemen 3. Simbol
Number Elektron
Tetravalent Germanium Ge 32 4 Intrinsic

Atom Silikon Si 14 4 Atom
Aluminium Al 13 3
Boron B 5 3
Trivalent Penerima
Galium Ga 13 3
Atom Atom
Indium In 49 3
Antimony Sb 51 5
Pentavalent Arsenis As 33 5 Penderma
Atom Phosphorus P 15 5 Atom
Rajah 1.1.7(b): Contoh Atom Penerima Dan Penderma

2.2. PENGENALAN KEPADA DIOD
Kertas penerangan ini adalah bertujuan untuk menerangkan
tentang Diod merupakan peranti separuh pengalir yang digunakan dengan
meluas dalam litar elektronik. Anda akan diperkenalkan pada beberapa jenis
diod seperti diod isyarat, diod zener, diod terowong, diod varaktor, diod foto,
diod pemancar cahaya (LED), dan diod LASER.
2.2.1. DIOD
Diod ialah peranti separuh pengalir yang digunakan dengan
meluas dalam litar elektronik. Rajah 1.2.1. menunjukkan bentuk fizikal
beberapa jenis diod.
a. Diod untuk kegunaan kuasa rendah b. Diod untuk kegunaan

kuasa sederhana
c. Diod untuk kegunaan kuasa tinggi

d. Penentuan tamatan diod
Rajah 1.2.1. Bentuk fizikal diod
2.2.2. BINAAN DIOD
Diod ialah peranti separuh pengalir yang mempunyai dua

tamatan. Tamatan yang menyentuh bahan separuh pengalir jenis P
dinamakan anod manakala tamatan yang menyentuh bahan separuh
pengalir jenis N dinamakan katod. Rajah 1.2.2.(i) menunjukkan binaan
diod dan simbol diod.
a.Binaan dio
Anod Katod
+ -
b.Simbol diod
Rajah 1.2.2.(i) Binaan dan simbol diod
Apabila bahan jenis P dicantumkan dengan bahan jenis N, satu

simpang terbina. Kawasan ini dinamakan lapisan susutan. Pada
simpang ini, elektron bebas yang berada di dalam jenis N akan
merentas simpang ke dalam bahan jenis P. Kehilangan elektron di
dalam bahan jenis N akan meninggalkan atom yang bercas positif.
Atom dalam bahan jenis P yang menerima elektron tersebut akan
menjadi atom bercas negatif (ion negatif). Lapisan ion bercas positif di
bahan N dan ion bercas negatif di bahan P membentuk sawar upaya
pada lapisan susutan. Rajah 1.2.2.(ii) menunjukkan binaan sawar
upaya diod.

Lapisan susutan menjadi lebih lebar apabila punca positif
bekalan dikenakan pada katod manakala punca negatif bekalan
dikenakan pada anod. Ini ditunjukan oleh Rajah 1.2.2.(iii)
Petunjuk Petunjuk
O Proton O Elektron
- Elektron - Elektron
a. Pembentukan lapisan susutan b.Sawar upaya diod
c. Penambahan lapisan susutan

Rajah 1.2.2.(ii) Binaan sawar upaya
2.2.3. SIMBOL
Terdapat pelbagai jenis diod dengan kegunaan tertentu. Jadual
1.2.3 menunjukkan bentuk fizikal beberapa diod dan simbol diod.

DIOD GAMBAR FIZIKAL SIMBOL KHAS
1) Diod isyarat
2) Diod zener
3) Diod terowong
4) Diod varaktor
5) Diod pemancar
Jadual 1.2.3. Bentuk fizikal dan simbol diod
Cahaya (LED)
6) Diod foto
7) Diod LASER
2.2.4. CIRI I-V DIOD
Rajah 1.2.4.(i) Lengkung ciri I-V

Apabila voltan dikenakan pada diod, arus akan mengalir mengikut ciri
diod sama ada dalam keadaan pincang songsang atau pincang hadapan.
Rajah 1.2.4.(i) menunjukkan lengkung ciri I-V bagi sebuah diod. Anda telah
mengetahui bahawa diode mempunyai sawar upaya. Sawar upaya merupakan
tenaga elektrik yang berada di dalam sesebuah diod. Rajah 1.2.4.(ii)
menunjukkan punca bekalan yang disambungkan merentas diod. Pada
peringkat awal, punca bekalan perlu melawan sawar upaya, nilai arus yang
mengalir pada ketika ini adalah rendah. Apabila voltan punca dapat mengatasi
sawar upaya diod, arus mula mengalir dengan banyak. Nilai voltan semasa
sawar upaya diatasi dinamakan sebagai voltan lutut (Vk). Voltan lutut (Vk) bagi
diod jenis silikon ialah 0.7V dan diod jenis germanium ialah 0.3V.
a. Pincang hadapan b. Analogi sebagai suis

tertutup
Rajah 1.2.4.(ii) Diod pincang hadapan
Merujuk Rajah 1.2.4.(ii) punca bekalan positif disambung ke

tamatan anod, manakala punca bekalan negatif disambung ke tamatan
katod. Sambungan ini dinamakan pincang hadapan. Dalam keadaan
pincang hadapan, diod membenarkan arus mengalir dengan banyak
melaluinya. Diod ketika itu dianologi sebagai sebuah suis yang
tertutup.
a. Sambungan diod pincang songsang b. Analogi sebagai suis terbuk

Rajah 1.2.4.(iii) Diod pincang songsang
Rajah 1.2.4.(iii) menunjukkan punca bekalan arus terus

disambungkan merentasi diod. Tamatan punca positif disambung pada
katod manakala tamatan bekalan negatif disambung pada anod.
Sambungan ini dinamakan pincang songsang. Semasa pincang
songsang diod mempunyai rintangan yang terlalu tinggi. Walau
bagaimanapun, terdapat arus yang sedikit mengalir semasa dipincang
songsang. Arus ini dinamakan arus bocor. Arus bocor ini dihasilkan
oleh pembawa cas tersedikit. Jika voltan pincang songsang merentasi

diod ditinggikan sehingga nilai voltan tertentu, arus yang banyak akan
mula mengalir menerusi diod. Pada ketika ini, diod dikatakan pecah
tebat. Voltan ketika keadaan ini berlaku dinamakan voltan pecah tebat.
Kejadian pecah tebat dapat diterangkan apabila voltan songsang
ditambah, lapisan susutan menjadi lebar sehingga merangkumi
keseluruhan diod. Pada masa yang sama suhu diod bertambah. Ini
menyebabkan elektron bebas lebih banyak dihasilkan. Elektron bebas
dari lapisan susutan dilepaskan keluar dengan laju dari orbit luaran.
Kelajuan elektron ini bertambah jika voltan songsang ditambah.
Elektron bebas itu akan melanggar elektron di orbit luaran di atom yang
berhampiran. Kini terdapat dua elektron bebas. Dua elektron bebas itu
akan melanggar pula elektron yang lain.
Proses ini berterusan dan menghasilkan elektron yang lebih
banyak. Keadaan ini menyebabkan arus yang tinggi mengalir melalui
diod. Keadaan ini dinamakan pecah tebat dan voltan ketika ini
dinamakan voltan runtuh (VBR) atau voltan songsang puncak (PIV)
atau voltan songsang maksimum (VRM) atau voltan kerja songsang
maksimum (VRWM). Voltan pecah tebat bergantung pada jenis dan
keperluan diod itu. Kebanyakan diod tidak membenarkan perkara ini
berlaku kerana ia akan merosakkan diod.
2.2.5. JENIS-JENIS DIOD
Diod Isyarat
Diod isyarat dikendalikan dalam keadaan pincang hadapan

seperti yang telah diterangkan. Voltan lutut perlu diatasi sebelum arus
yang banyak dapat mengalir melalui diod. Diod ini membenarkan arus
mengalir pada satu arah sahaja. Diod isyarat banyak digunakan dalam
litar pengesan isyarat seperti di dalam radio dan litar pemotong isyarat
di dalam televisyen.
Diod Zener
Diod zener ialah diod khas yang dikendalikan dalam keadaan

pincang songsang. Rajah 1.2.5.(i) menunjukkan lengkund ciri I-V bagi
sebuah diod zener. Diod zener bertindak sebagai litar terbuka sebelum
nilai voltan melebihi nilai voltan pecah tebat. Diod zener direka untuk
dikendalikan ketika melebihi nilai voltan pecah tebat. Diod ini
digunakan untuk menghadkan voltan pada paras yang tertentu dalam
litar pengatur voltan bekalan kuasa dan litar pelindung.

Rajah 1.2.5.(i) Lengkung ciri I-V diod zener
Diod Varaktor
Dalam reka bentuk sebuah diod, lapisan susutan memisahkan

bahan jenis P dengan bahan jenis N. Binaan diod ini adalah seperti
sebuah pemuat yang dielektriknya ialah lapisan susutan. Apabila voltan
dikenakan merentasi diode, lebar lapisan susutan akan berubah
bergantung pada nilai voltan yang dikenakan. Dalam keadaan ini, diod
bertindak sebagai pemuat boleh ubah. Diod varaktor juga dinamakan
sebagai diod varikap, epikep atau diod pemuat voltan boleh ubah. Diod
ini dikendalikan dalam pincang songsang. Antara kegunaan diod
varaktor adalah lama bahagian penalaan sistem penerima televisyen,
penerima FM dan alat perhubungan yang lain.
Diod Terowong
Diod ini dinamakan diod terowong kerana diod ini mempunyai

lapisan susutan yang nipis. Elektron melintasi sawar upaya dengan
mudah apabila diod dipincang hadapan. Dengan meninggikan tahap
pengedopan, voltan lutut diod terowong direndahkan sehingga hampir
ke sifar. Rajah 1.2.5.(ii) menunjukkan lengkung diod terowong. Diod
terowong mempunyai ciri pensuisan yang terpantas sebagai peranti
logik storan ingatan, pengayun santaian dan pengayun gelombang
mikro.

Rajah 1.2.5.(ii) Lengkung ciri I-V diod terowong
Diod Foto
Diod foto ialah diod yang peka cahaya. Diod ini berkendali
apabila simpang diod terkena cahaya. Ini menyebabkan pembawa cas
tersedikit dihasilkan dengan banyak. Penghasilan pembawa cas
menyebabkan pengaliran arus bertambah. Diod foto dikendalikan
dalam keadaan pincang songsang. Ketika tiada cahaya terkena
simpang diod, hanya arus bocor sahaja yang mengalir. Oleh sebab
arus ini kecil, diod ini tidak dapat mempengaruhi kendalian peranti lain
yang terdapat dalam litar. Diod foto digunakan sebagai pengesan
cahaya di dalam litar penggera, litar perakam video, kamera dan litar
kawalan jauh (televisyen dan radio).
Laser
Diode ini diperbuat daripada bahan separuh pengalir galium
aluminium arsenida. Semasa diod dipincang hadapan tenaga diberi
kepada elektron. Elektron di dalam diod terjana dan menghasilkan
cahaya inframerah koheren. Diod ini digunakan di dalam talian
penghantaran optik gentian, pembaca cakera padat dan pencetak
LASER.
Diod Pemancar Cahaya (LED)
LED ialah peranti separuh pengalir yang dapat mengeluarkan

cahaya apabila arus pincang hadapan dikenakan padanya. Dalam
banyak penggunaan, LED dapat menggantikan lampu pandu kerana
LED mempunyai kelebihan seperti berikut :

Voltan kendalian yang rendah
Jangka hayat yang panjang (lebih 20 tahun)
Pensuisan yang laju (nano saat)
Dalam keadaan pincang hadapan, elektron dari bahan jenis N
merentasi simpang untuk mengisi lubang di dalam bahan jenis P.
Pengaliran ini menyebabkan beza upaya dan tenaga haba terhasil.
Tenaga haba pula ditukarkan kepada cahaya. Warna cahaya dari diod
ini dapat ditentukan mengikut jenis bahan separuh pengalir diod yang
digunakan seperti ditunjukkan dalam Jadual 1.2.5.(iii)
Bahan separuh pengalir Warna yang dihasilkan

Galium Arsenida (GaAs) Penyinar inframerah
Galium Fosfida (GaP) Merah atau hijau muda
Galium Arsenida Fosfida (GaAsP) Merah atau kuning muda
Galium Nitrogen (GaN) Biru
Jadual 1.2.5.(iii) Jenis bahan separuh pengalir dan warna yang

dihasilkan oleh diod pemancar cahaya (LED)
2.2.6. TEKNIK MENGUJI KEKUTUBAN DIOD PN
Salah satu cara untuk menguji kekutuban diod ialah

menggunakan meter pelbagai digital atau analog. Di dalam meter
pelbagai terdapat voltan yang mencukupi daripada bateri dalaman bagi
menguji keadaan pincang hadapan atau pincang songsang. Apabila
menguji diod menggunakan meter pelbagai analog, julat rintangan
mestilah disetkan ke skala 1KΩ untuk mendapatkan pengaliran arus
yang sepatut daripada meter. Jika julat rintangan disetkan pada skala
terendah, ini akan mengalirkan arus yang berlebihan mengalir ke diod
dan ini menyebabkan kerosakan pada diod.
Rajah 1.2.6(a) menunjukkan penyambungan diod dalam keadaan
pincang hadapan dan anda akan lihat bacaan nilai rintangan yang
rendah. Kebiasaannya nilai bacaan akan menunjukkan pada bacaan
kurang 1KΩ.
Rajah 1.2.6(b) menunjukkan penyambungan diod dalam keadaan
pincang songsang dan menunjukkan bacaan nilai yang tinggi dan
kebiasaannya dalam julat Mega ohm. Apabila menguji sesuatu diod
dan didapati dalam keadaan pincang hadapan jarum meter
menunjukkan nilai rintangan tinggi atau dalam keadaan pincang
songsang jarum meter menunjukkan nilai rintangan rendah. Maka diod
tersebut tidak boleh digunakan lagi.
Multimeter juga boleh digunakan menentukan kaki anod dan kaki
katod bagi diod. Kebiasaannya diod mempunyai tanda pada hujung
kaki dan ia menunjukkan kaki katod, tetapi disebabkan faktor usia dan
kepanasan tanda tersebut berkemungkinan akan hilang. Dalam
keadaan pincang hadapan penunjuk positif multimeter disambung ke
anod dan penunjuk negatif multimeter disambung ke katod.

Rajah 1.2.6. Cara menguji diod menggunakan meter pelbagai
analog
2.3. APLIKASI-APLIKASI DIOD
Kertas penerangan ini adalah bertujuan untuk menerangkan tentang

Diod yang merupakan peranti separuh pengalir yang digunakan dengan
meluas dalam litar elektronik. Diod merupakan komponen utama di dalam
pengalir kuasa dan ia mempunyai banyak kegunaan. Anda akan
diperkenalkan pada kegunaan diod sebagai penerus dan pengatur voltan
dan aplikasi diode sebagai penghad dan diod sebagai pengapit.
2.3.1. KEGUNAAN DIOD DALAM LITAR
Rajah 1.3.1.(i) menunjukkan rajah blok bekalan kuasa AT.

Bahagian yang terdapat di dalam rajah blok ialah pengubah, penerus,
penapis, pengatur dan beban. Pengubah akan menurunkan voltan
bekalan 240 AU ke nilai yang dikehendaki. Voltan AU di pengubah
sekunder masuk ke penerus untuk ditukarkan kepada voltan AT
berdenyut. Apabila voltan AT berdenyut melalui penapis, voltan AT
tulen dihasilkan. Walaupun voltan AT tulen telah dihasilkan, nilai voltan
AT masih tidak stabil.
Untuk mengatasi masalah ini, pengatur voltan digunakan.

Pengatur voltan akan menstabilkan nilai voltan AT tulen pada voltan AT
yang tetap seperti yang dikehendaki.

Rajah 1.3.1.(i) Rajah blok bekalan kuasa
Rajah 1.3.1.(ii) Bentuk gelombang pada litar bekalan kuasa
2.3.2. PENERUS
PENERUS GELOMBANG SEPARUH POSITIF
Rajah 1.3.2.(i)a menunjukkan satu litar penerus gelombang

separuh positif, manakala Rajah 1.3.2.(i)b, 1.3.2.(i)c dan 1.3.2.(i)d
menunjukkan proses yang dilakukan oleh penerus gelombang separuh
positif. Rajah 1.3.2.(i) menunjukkan arus ulang-alik dibekalkan ke litar
merentasi diode D1 dan perintang beban RL. Pada voltan masukan AU,
kekutuban sentiasa bertukar setiap 1/100 saat. Ketika voltan masukan
AU, kekutuban ulang alik positif dikenakan ke anod diode, arus
mengalir melalui diode. Apabila kekutupan AU bertukar kepada negatif,
arus tidak dapat mengalir di dalam litar voltan susut di perintang RL.
a.Litar penerus gelombang separuh positif
b.Ketika diod dipincang hadapan
c.Ketika diod dipincang songsang
d. Voltan keluaran yang dihasilkan oleh penerus gelombang

separuh
Rajah 1.3.2.(i) Penerus gelombang separuh

Pada masukan separuh kitaran positif, diod dipincang hadapan.
Arus akan mengalir melalui diod dan beban (Rajah 1.3.2.(i)b). Pada
masukan separuh kitaran negatif pula, diod dipincang songsang. Arus
tidak dapat mengalir dalam litar (Rajah 1.3.2.(i)c)
Proses di atas diulang bagi kitaran berikutnya. Rajah 1.3.2.(i)d

menunjukkan voltan keluaran yang dihasilkan oleh penerus gelombang
separuh.
GELOMBANG SEPARUH NEGATIF

Gambarajah 1.3.2.(ii) dibawah menunjukkan penerus gelombang
separuh dengan menggunakan diod dalam keadaan songsang. Litar
ini, diod ini akan beroperasi pada separuh masukan negatif. Diod ini
akan dipincang songsang pada separuh kitar masukan positif.
Keputusannya, separuh kitar positif masukan akan dihapuskan. Oleh
itu, prinsip operasi untuk litar ini sama seperti separuh kitar positif.
Perbezaannya ialah kekutuban diode adalah terbalik dan isyarat
keluaran adalah songsang.
Seperti yang dapat anda lihat, kekutuban diode akan
menentukan keluaran penerus gelombang ini sama ada ia adalah
positif atau negatif. Untuk memahamkan litar, sila rujuk litar di bawah
Apabila terminal katod diod kearah beban, keluaran penerus ini
akan berkeadaan positif.
Apabila terminal katod diod kearah pengubah, keluaran penerus
ini akan berkeadaan negatif.
R
a
Rajah 1.3.2.(ii) Penerus gelombang separuh negatif

PENERUS GELOMBANG PENUH POSITIF
a. Litar penerus gelombang penuh positif menggunakan pengubah

bersadap tengah
b. Ketika diod D1 dipincang hadapan
c. Ketika diod D2 dipincang hadapan
c. Voltan keluaran yang dihasilkan oleh penerus.

Rajah 1.3.2.(iii) Litar penerus gelombang penuh positif

xxxii. PENERUS GELOMBANG PENUH NEGATIF
Penerus gelombang penuh negatif akan terjadi apabila arah
kekutuban diod disongsangkan daripada kedudukan diod pada
penerus gelombang penuh positif. Rajah 3.6 dibawah menunjukkan
penerus gelombang penuh negatif dan isyarat keluaran bagi penerus
gelombang penuh negatif. Perbezaan utama diantara penerus
gelombang penuh positif dan negatif adalah kekutuban diod dan isyarat
voltan keluaran.
Rajah 1.3.2.(iv)Penerus gelombang penuh negatif
GELOMBANG TITI (BRIDGE RECTIFIER)

Litar Bridge Rectifier ditunjukkan dalam Rajah 1.3.2.(v) yang
menggunakan pengubah dan empat diode. Voltan bekalan AU
dibekalkan pada diode melalui pengubah yang berfungsi sebagai
perendah voltan AU dan pengasing.
Merujuk Rajah 1.3.2.(v)a, semasa setengah kitar positif, diode D4
dab D2 dipincang hadapan manakala diode D1 dan D3 dipincang
songsang. Arus mengalir melalui D4, beban dan D2. Gelombang yang
terhasil merentas beban berbentuk gelombang AT berdenyut.
Merujuk Rajah .3.2.(v)b, semasa setengah kitar negatif, diode D3
dan D1 dipincang hadapan manakala diode D2 dan D4 dipincang
songsang. Arus mengalir melalui D3, beban dan D1. Gelombang yang
terhasil merentas beban berbentuk gelombang AT berdenyut.
Rajah 1.3.2.(v)c, menunjukkan kombinasi bentuk gelombang
merentas beban semasa setengah kitar positif dan setengah kitar
negatif. Gelombang yang terhasil berbentuk gelombang AT berdenyut.
Rajah 1.3.2.(v)d, menunjukkan bentuk gelombang merentas
beban yang terhasil apabila bekalan AU dikenakan pada masukan.
Litar ini menukarkan voltan masukan AU ke voltan AT berdenyut.

a. Voltan keluaran diod D2 dan D4 dipincang hadapan
b. Voltan keluaran ketika diod D1 dan D3 dipincang hadapan
b. Voltan keluaran untuk satu kitar
d. Voltan keluaran yang dihasilkan oleh penerus gelombang titi

Rajah 1.3.2(v) Litar penerus tetimbang gelombang penuh
Terdapat pelbagai bentuk fizikal penerus titi. Rajah 3.8

menunjukkan bentuk fizikal penerus titi yang biasa digunakan.

Rajah 1.3.2.(vi) Bentuk fizikal penerus titi
2.3.3. PENAPIS
Gelombang AT berdenyut yang terhasil perlu ditukarkan ke

gelombang AT tulen. Ini boleh dilakukan dengan menggunakan
penapis. Terdapat pelbagai jenis penapis yang kerap digunakan.
Antaranya ialah :-
Penapis jenis RC
Penapis jenis π menggunakan cok dengan pemuat
Penapis jenis π menggunakan perintang dengan pemuat
Penapis Jenis RC
Penapis jenis RC ialah penapis yang paling mudah. Penapis ini

mengandungi satu pemuat elektrolitik yang disambung selari dengan
perintang beban seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 1.3.3.(vii) Pada
setengah kitar positif yang pertama, voltan masukan akan mengecas
pemuat C1 sehingga nilai voltan masukan maksimum. Selepas
setengah kitar positif, pemuat C1 menyahcas melalui perintang RB.
Semasa proses nyahcas berlaku, voltan merentas C1 akan turun dari
nilai maksimum ke nilai voltan yang ditetapkan oleh pemalar masa litar
RC. Apabila denyut isyarat masukan berikutnya dikenakan ke pemuat
C1, C1akan dicas semula. Proses ini berulang pada setiap denyut
gelombang. Bentuk gelombang yang terhasil ialah gelombang AT
beriak.
a. Litar penapis RC b. Bentuk gelombang keluaran litar penapis RC
Rajah 1.3.3.(vii) Litar penapis RC dan bentuk gelombang

Penapis Jenis π Menggunakan Cok Dengan Pemuat
Penapis yang lebih berkesan perlu digunakan untuk mendapat voltan

keluaran yang lebih tulen untuk kegunaan arus beban yang lebih
tinggi. Rajah 1.3.2.(viii) menunjukkan penapis jenis π yang
menggunakan cok dengan pemuat. Litar penapis jenis ini
berkeupayaan membekalkan arus yang lebih tinggi pada litar beban.
Jika dibandingkan dengan penapis jenis RC, penapis ini mempunyai

komponen tambahan iaitu cok (L) dan pemuat (C2). Komponen L, C1
dan C2 akan meningkatkan keupayaan menyimpan cas dan ini akan
meningkatkan kemampuan menapis gelombang AT berdenyut.
Tindakan ini akan dapat mengurangkan kesan riak pada keluaran
AT.
a. Litar penapis jenis π menggunakan cok b. Bentuk gelombang pada

penapis
dengan pemuat
Rajah 1.3.3.(viii) Litar penapis π menggunakan cok dengan pemuat dan bentuk gelombang
Penapis Jenis π Menggunakan Perintang Dengan Pemuat

Untuk kegunaan arus dan voltan yang rendah, perintang
digunakan mengganti cok. Rajah 1.3.2.(ix) menunjukkan pemuat C1, C2
dan perintang RC. Nilai RC perlulah lebih tinggi daripada nilai perintang
beban RB. Berbanding dengan penapis jenis menggunakan cok dengan
pemuat, viltan keluaran penapis jenis π menggunakan perintang dan
pemuat mempunyai lebih riak. Untuk mengimbangi masalah tersebut
pemuat C1 dan C2 yang mempunyai kemuatan yang lebih besar
digunakan.
a.Litar penapis jenis π menggunakan

perintang dengan pemuat. b. Bentuk gelombang pada
penapis
Rajah 1.3.3.(ix) Litar penapis jenis π menggunakan perintang

dengan pemuat dan bentuk gelombang

2.3.4. PENGATUR
Rajah 1.3.4.(i) Bekalan kuasa menggunakan diode zener
Rajah 1.3.4.(i) menunjukkan diod zener digunakan sebagai

pengatur voltan dalam litar bekalan kuasa. Voltan merentas beban
sama nilai dengan voltan merentas diode zener.
Merujuk Rajah 1.3.4.(i), bias voltan AU di pengubah sekunder
masuk ke penerus untuk ditukarkan kepada voltan AT berdenyut.
Apabila voltan AT berdenyut melalui penapis, voltan AT tulen terhasil.
Walaupun voltan tulen telah dihasilkan, nilai voltan AT masih berubah
sekiranya terdapat penambahan nilai voltan pada masukan. Untuk
mengatasi masalah ini, pengatur voltan digunakan.
Sekiranya voltan bekalan punca kuasa dalam litar ini berubah,
voltan AT merentas penapis C1 turut berubah. Ini menyebabkan voltan
keluaran pada beban turut berubah. Diod zener yang digunakan dalam
litar ini akan menstabilkan voltan keluaran supaya berada pada nilai
voltan yang telah ditetapkan. Dengan cara ini, voltan keluaran menjadi
stabil walaupun voltan bekalan AU pada punca kuasa berubah
Keupayaan diod zener sebagai pengatur voltan bagi litar yang
telah ditunjukkan dalam rajah di atas adalah terhad. Untuk
meningkatkan keupayaan diod zener mengawal arus yang lebih tinggi,
transistor digunakan. Dua contoh pengatur voltan yang menggunakan
transistor ialah :-
i)Pengatur voltan siri
ii)Pengatur voltan selari
Rajah 1.3.4.(ii) Pengatur voltan siri

Rajah 1.3.4.(ii) menunjukkan litar pengatur voltan siri. Litar ini
dinamakan litar pengatur voltan siri kerana beban disambung secara
bersiri dengan transistor.
Rajah 1.3.4.(iii) Pengatur voltan selari
Rajah 1.3.4.(iii) menunjukkan litar pengatur voltan selari. Litar ini

dinamakan litar pengatur voltan selari kerana beban disambung secara
selari dengan transistor
2.3.5. LIMITER OR CLIPPER (PENGHAD)

Digunakan untuk menghapuskan sebahagian daripada voltan
isyarat pada tahap yang diperlukan. Ia digunakan sebagai Pembentuk
gelombang dan pelindung kepada litar lain yang menerima isyarat.
Penghad terbahagi kepada dua iaitu penghad sesiri (mempunyai diod
yang sesiri dengan beban dan penghad selari (mempunyai diod yang
selari dengan beban). Setiap satu daripadanya bolah menjadi positif
dan negatif.
Diod Sebagai Penghad Sesiri
Rajah 1.3.5(i) a dan b menunjukkan diod sebagai penghad sesiri.
Ia dipanggil penghad sesiri kerana hasil keluarannya adalah sesiri
dengan diod. Rajah a menunjukkan penghad sesiri negatif manakala
rajah (b) menunjukkan penghad sesiri positif.
Pada rajah a, apabila voltan masukan Vin positif maka arus akan
mengalir melalui diod D1 dan menghasilkan denyutan positif pada
keluaran. Dan apabila voltan masukan Vin negatif, diode D1 akan
pincang songsang dan keluarannya adalah zero. Menggunakan
taksiran diod yang kedua, nilai puncak pada voltan keluaran semasa
pengaliran positif adalah 0.7V kurang daripada nilai puncak pada
voltan masukan. Diod akan selesai memotong pada keluaran
pengaliran negatif.

a. Penghad Sesiri Negatif menunjukkan gelombang masukan dan
keluaran.
Rajah b menunjukkan diod sebagai penghad sesiri positif dimana

keluarannya adalah sesiri dengan denyutan negatif. Apabila voltan
masukan Vin adalah negatif, diod D1 akan mengalirkan arus dan
memotong pada voltan masukan Vin adalah positif. Menggunakan
taksiran diod yang kedua, nilai puncak negatif pada voltan keluaran
adalah 0.7V kurang daripada nilai puncak negatif pada voltan
masukan. Diod akan selesai memotong pada keluaran pengaliran
positif.
b. Penghad Sesiri positif menunjukkan gelombang masukan

dan keluaran
Rajah 1.3.5.(i) Diod sebagai Penghad Sesiri positif
2.3.6. Diod Sebagai Penghad Selari
Rajah 1.3.5.(ii) a dan b menunjukkan diod sebagai penghad

selari, hasil keluaran litar adalah selari dengan diod. Rajah (a)
menunjukkan penghad selari negatif dan rajah b menunjukkan
penghad selari positif.
Pada rajah a, diod D1 memotong apabila voltan masukan Vin
adalah positif. Dan diod D1 akan menjadi suis terbuka, kesemua voltan
masukan muncul pada keluaran melalui diod D1. Semasa pengaliran
negatif oleh voltan masukan Vin, diod D1 akan mengalirkan arus dan
menghadkan voltan keluaran negatif pada –0.7V. bahagian sisa voltan
masukan Vin akan jatuh melalui resistor 1kΩ semasa pengaliran
negatif. Diod akan selesai memotong voltan masukan pada pengaliran
negatif.
Rajah b menunjukkan penghad selari positif. Diod D1 akan
pincang hadapan apabila voltan masukan Vin adalah positif. Oleh
kerana keluaran melalui diod D1, voltan keluaran Vout akan terhad
kepada nilai maksimum +0.7V semasa pengaliran ini. Diod akan
selesai memotong voltan masukan pada pengaliran positif. Apabila
voltan masukan Vin menjadi negatif, diod D1 akan pincang songsang.
Dengan ini, voltan keluaran sebagai replika sebenar voltan masukan
dan diod D1 akan menjadi suis terbuka. Puncak negatif pada keluaran
adalah sama dengan puncak negatif pada masukan.
a. Penghad Selari Negatif menunjukkan gelombang masukan

dan keluaran.
‘
b. Penghad Selari Positif menunjukkan gelombang masukan dan
‘keluaran
Rajah 1.3.5.(ii) Diod sebagai Penghad Selari
Diod Sebagai Penghad Songsang
Rajah 1.3.5.(iii) a dan b menunjukkan penghad dimana

menghasilkan hanya sebahagian keratan daripada isyarat masukan.
Dalam Rajah a diod D1 adalah pincang songsang daripada punca

voltan, Vdc. Punca voltan Vdc akan mengekalkan kedudukan anod diod

D1 pada keupayaan negatif dengan sambungan ke katod. Diod D1 tidak
beroperasi sehingga voltan masukan Vin adalah lebih negatif daripada
–5.7V. Apabila voltan masukan Vin melebihi nilai sebenar, diod D1 akan
mengalirkan arus dan menghadkan voltan keluaran Vout kepada nilai
maksimum negatif –5.7V. Apabila voltan masukan Vin adalah lebih
positif daripada –5,7V, diod D1 akan menjadi suis terbuka dan voltan
masukan Vin dan voltan keluaran Vout adalah sama. Signal bagi voltan
masukan Vin dan voltan keluaran Vout menunjukkan voltan keluaran Vout
akan mengikuti voltan masukan Vin sehingga voltan masukan Vin adalah
lebih negatif daripada –5.7V. Seperti yang dapat dilihat hanya sisa
puncak negatif yang dipotong.
a. Penghad Songsang Negatif menunjukkan gelombang

masukan dan keluaran
Dalam rajah b diod D1 adalah pincang songsang dari punca
voltan Vdc. Punca voltan Vdc akan mengekalkan kedudukan katod pada
keupayaan positif dengan sambungan ke anod. Diod D1 tidak
beroperasi sehingga voltan masukan Vin adalah lebih positif daripada
+5.7V. Apabila voltan masukan Vin melebihi dari nilai sebenar, diod D1
akan mengalirkan arus dan menghadkan voltan masukan Vout kepada
nilai maksimum positif +5.7V. Apabila voltan masukan Vin adalah
kurang positif daripada +5.7V, diod D1 akan menjadi suis terbuka dan
voltan masukan Vin dan voltan keluaran Vout adalah sama. Signal bagi
voltan masukan Vin dan voltan keluaran Vout menunjukkan voltan
keluaran Vout akan mengikuti voltan masukan Vin sehingga voltan
masukan Vin adalah lebih positif daripada –5.7V. Seperti yang dapat
dilihat hanya sisa puncak positif yang dipotong

b. Penghad Songsang positif menunjukkan gelombang masukan
dan keluaran
Rajah 1.3.5.(iii) Diod sebagai Penghad Songsang.
Dua Diod Sebagai Penghad Songsang
Rajah 1.3.5.(iv) menunjukkan litar penghad songsang

menggunakan dua diod. Litar ini digunakan bgi mewujudkan
pemotongan sebahagian daripada kedua-dua pengaliran positif dan
negatif dari gelombang masukan. Punca voltan dc V1 akan menahan
diod D1 sehingga voltan masukan Vin lebih negatif daripada –3.7V.
Manakala, punca voltan dc V2 menahan diod D2 sehingga voltan
masukan Vin lebih positif daripada +6.7V. Gelombang bagi keluaran
menunjukkan bagaimana pengaliran positif dihadkan kepada +6.7V
dan pengaliran negatif dihadkan kepada –3.7V.

Rajah 1.3.5.(iv) Dua Diod sebagai Penghad Songsang
menunjukkan gelombang masukan dan keluaran
2.3.7. DIOD SEBAGAI PENGAPIT ATAU PENYIMPAN VDC
DC Clamper menambahkan voltan d.c kepada isyarat contohnya,

jika isyarat masukan berubah daripada -10 kepada +ve clamper akan
mengeluarkan keluaran yang berubah dari 10 hingga +20 volt dan -ve
clamper keluarannya adalah 0 hingga 20 volt.
Pengapit Positif
Di dalam rajah 1.3.6(i) a, diod D1 akan mengalirkan arus apabila

voltan masukan Vin adalah negatif dan mengecaskan kapasitor C
kepada voltan 0.7V kurang daripada puncak negatif 10V. Ini
menunjukkan kekutuban voltan yang melalui kapasitor C. Apabila
voltan masukan Vin adalah positif, diod D1 akan tidak mengalirkan arus.
Ini menyebabkan kapasitor C menyahcaskan melalui perintang R.
Maka masa tetap RC akan menjadi tinggi, walaubagaimanapun ia
bergantung kepada ulangan signal masukan.
Secara amnya, masa tetap RC adalah bersamaan kepada atau
lebih dari 10 masa ulangan signal masukan. Dalam rajah a kapasitor C

adalah bateri 9.3V sesiri dengan punca voltan masukan Vin. Diod D1
akan mengalirkan arus hanya apabila voltan masukan Vin hampir
kepada puncak negatif, dalam pada yang sama diod D1 akan pincang
songsang dan menjadi suis terbuka. Oleh itu voltan keluaran puncak-
ke-puncak dalah bersamaan 19.3V – (-0.7V) = 20Vpp, sama seperti
voltan masukan. Oleh itu juga gelombang pada paksi dc akan
menganjak dari 0V kepada nilai positif 9.3V.
a. Pengapit Positif menunjukkan gelombang masukan dan

gelombang keluaran
b. Pengapit Negatif menunjukkan gelombang masukan dan

gelombang keluaran
Rajah 1.3.6.(i) Diod sebagai Pengapit

Pengapit Negatif
Dalam rajah b adalah sebaliknya dari rajah a. Di sini keluaran

menganjak pada paksi negatif 9.3V. Oleh itu puncak positif pada
keluaran adalah bersamaan dengan 0.7V dan pada puncak negatif
bersamaan dengan –19.3V. Ini kerana kapasitor mengecaskan voltan
kepada 9.3V dengan kekutuban yang ditunjukkan dan ia sesiri dengan
punca voltan masukan Vin.
Pincang Pengapit
Rajah 1.3.6.(ii) menunjukkan pincang pengapit. Dalam litar ini, diod D1
pada mulanya mengalirkan arus apabila voltan masukan Vin mencapai –5.0V.
Kapasitor C akan mengecaskan voltan 5V apabila voltan masukan Vin
mencapai puncak negatif –10V, bergantung kekutuban voltan yang melalui
kapasitor C. Dengan ini gelombang keluaran mempunyai puncak positif +15V
dan puncak negatif –5V. Gelombang ini menganjak +5V pada paksi dc. Voltan
keluaran puncak-ke-puncak adalah 20Vpp sama seperti masukan.
Rajah 1.3.6.(ii) Diod sebagai Pincang Pengapit menunjukkan gelombang

masukan dan gelombang keluaran

2.4. PENGENALAN KEPADA TRANSISTOR
Kertas penerangan ini adalah bertujuan untuk menerangkan tentang

jenis-jenis dan binaan Transistor serta mengenalpasti ciri-ciri Transistor
dwikutub yang merupakan antara komponen terpenting dalam litar elektronik.
2.4.1. TRANSISTOR DWIKUTUB
Transistor dwikutub adalah antara komponen terpenting dalam

litar elektronik. Komponen ini telah direka pada tahun 1948 oleh
Schokley, Bardeen dan Brattain dari Amerika Syarikat. Kebanyakan
transistor dwikutub pada hari ini diperbuat daripada bahan separuh
pengalir silikon dan germanium. Fungsi utama transistor dwikutub ialah
sebagai penguat. Selain itu, komponen ini juga berfungsi sebagai litar
pensuisan dan komponen pemecah fasa. Rajah 1.4.1. menunjukkan
contoh transistor yang terdapat dalam litar elektronik.
Rajah 1.4.1. Contoh transistor yang terdapat dalam litar

elektronik
2.4.2. JENIS DAN BINAAN TRANSISTOR DWIKUTUB
Transistor dwikutub diperbuat daripada tiga lapisan bahan

separuh pengalir dan mempunyai dua simpang. Apabila bahan P diapit
di antara dua lapisan bahan N, transistor jenis ini dinamakan transistor
NPN. Sebaliknya, apabila bahan N diapit di antara dua lapisan bahan
P, transistor ini dinamakan transistor PNP. Oleh sebab komponen ini
diperbuat daripada tiga lapisan bahan, maka setiap lapisan mempunyai
tamatan iaitu tapak (B), pengeluar (E), dan pemungut (C).

a. Struktur binaan transistor PNP b. Simbol
Rajah 1.4.2.(i) Struktur binaan dan simbol transistor PNP
Rajah 1.4.2.(i) a menunjukkan binaan transistor dwikutub jenis

PNP. Simpang BE terletak di antara dan pengeluar manakala simpang
BC terletak di antara pemungut dan tapak. Rajah 14.2.(i) b pula
menunjukkan simbol bagi transistor PNP.
a. Struktur binaan transistor NPN b.

Simbol
Rajah 1.4.2.(ii) Struktur binaan dan simbol transistor NPN
Rajah 1.4.2.(ii) a menunjukkan struktur binaan transistor dwikutub

jenis NPN yang mempunyai dua simpang iaitu BE dan simpang BC.
Rajah 1.4.2.(ii) b pula ialah simbol transistor dwikutub NPN. Perhatikan
perbezaan antara kedua-dua simbol transistor pada Rajah 1.4.2.(i) b
dan 1.4.2.(ii)b. Perbezaannya terletak pada arah anak panah di
pengeluar. Transistor PNP mempunyai arah anak panah ke dalam,
manakala transistor NPN mempunyai arah anak panah ke luar

Rajah 1.4.2.(iii) Rajah keratan sebuah transistor PNP
Bahan jenis P dan N diletakkan di dalam satu bekas logam atau

gelas yang kukuh untuk mengelakkan ciri-cirinya berubah disebabkan
pencemaran udara, haba atau wap air. Transistor yang berkuasa tinggi
biasanya diletakkan di dalam bekas logam dan disambung ke
pemungut. Transistor diperbuat dalam pelbagai rupa bentuk
berdasarkan penggunaannya. Ada transistor yang mempunyai tanda
tertentu seperti titik hitam, titik merah atau tanda topi pada badan
transistor untuk menunjukkan sama ada tamatan pengeluar atau
tamatan pemungut seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 1.4.2.(iv)
Contoh
Transistor
Pandangan
Bawah
Transistor
Jadual 1.4.2.(iv) Contoh transistor dan pandangan bawah

transistor

2.4.3. PINCANG TRANSISTOR DWIKUTUB
Pincang ialah nama khusus bagi voltan arus terus (AT) yang
dibekalkan di antara tapak ke pengeluar dan tapak ke pemungut bagi
membolehkan transistor itu berfungsi. Pincang terbahagi kepada dua
kaedah iaitu pincang hadapan dan pincang songsang.
a. Transistor PNP b. Transistor NPN

Rajah 1.4.3. Kaedah memincang transistor dwikutub
Untuk membolehkan transistor itu berfungsi kekutuban voltan

pincang mestilah betul. Rajah 1.4.3. menunjukkan kedudukan voltan
pincang bagi transistor PNP dan NPN. Simpang tapak ke pengeluar
(VBE) dikenakan pincang hadapan dan simpang tapak ke pemungut
(VBC) dikenakan pincang songsang.
2.4.4. ARUS TRANSISTOR
Rajah 1.4.4. : Arah pengaliran arus litar transistor PNP dan

NPN
Berdasarkan teori pengaliran arus lazim, arus akan mengalir dari
positif ke negatif. Rajah 4.6 menunjukkan tiga jenis arus utama yang
mengalir dalam satu litar transistor PNP atau NPN, iaitu arus pengeluar
(IE), arus pemungut (IC) dan arus tapak (IB). Menurut hukum arus
Khirchoff pula, jumlah arus yang memasuki simpang adalah sama
dengan jumlah arus yang keluar simpang.
I E = IB + IC
Oleh itu :-
Arah pengaliran arus bagi transistor NPN adalah terbalik
daripada pengaliran arus transistor PNP seperti yang ditunjukkan
dalam Rajah 1.4.4.
2.4.5. TATARAJAH TRANSISTOR
Terdapat tiga tatarajah penyambungan transistor dwikutub

(Rajah1.4.5.) seperti :-
i)Tapak Sepunya
ii)Pengeluar Sepunya
iii)Pemungut Sepunya
Rajah 1.4.5.(i): Tatarajah Sambungan Transistor
Tapak Sepunya (Common Base)
Rajah 1.4.5.(ii) Tatarajah tapak sepunya

Rajah 1.4.5.(ii) menunjukkan litar transistor yang disambung
secara tapak sepunya. Isyarat masukan dikenakan antara pengeluar
dan tapak manakala isyarat keluaran pula diambil dari pemungut dan
tapak. Arus pengeluar IE dalam litar ini bergantung pada isyarat
masukan. Apabila gandaan arus rendah dan gandaan voltan tinggi,
fasa isyarat masukan dan isyarat keluaran adalah sama. Gandaan
kuasa dalam litar tapak sepunya adalah tinggi. Litar jenis ini biasanya
digunakan sebagai penguat pengayun.
Pemungut Sepunya (Common Collector)
Rajah 1.4.5.(iii) Tatarajah pemungut sepunya
Rajah 4.9 menunjukkan tatarajah pemungut sepunya. Isyarat

masukan adalah antara pengeluar dan tapak. Keluaran diambil melalui
perintang beban RL yang disambung antara pengeluar dan pemungut.
Perubahan arus pemungut IC akan menghasilkan perubahan isyarat
merentangi beban. Litar pemungut sepunya ini mempunyai gandaan
voltan yang rendah iaitu kurang daripada 1. Gandaan kuasa tinggi dan
tiada pembalikan fasa antara masukan dan keluaran. Litar jenis ini
biasanya digunakan sebagai litar penguat.

Pengeluar Sepunya (Common Emitter)
Rajah 1.4.5.(iv) Tatarajah pengeluar sepunya
Rajah 1.4.5.(iv) menunjukkan tatarajah litar pengeluar sepunya.

Isyarat masukan dikenakan antara tapak dan pengeluar dan isyarat
keluaran diambil antara tapak dan pemungut. Dalam litar pengeluar
sepunya, perubahan kecil arus tapak akan menghasilkan voltan dan
gandaan kuasa yang tinggi. Pembalikan fasa 1800 berlaku antara
masukan dan keluaran.
2.4.6. GANDAAN ARUS

Gandaan arus yang biasa digunakan dalam litar transistor iaitu :-
i)Gandaan arus alfa ( α )
ii)Gandaan arus beta ( β )
Rajah 1.4.6 Gandaan arus alfa ( α )
Rajah 1.4.6 menunjukkan apabila nilai arus IE bertambah, IC juga

turut bertambah. Nisbah perubahan arus IC dengan perubahan arus IE
dinamakan alfa ( α ) dan nilainya ≈ 1
Contoh : Hitungkan nilai alfa ( α ) apabila IC = 980 µA dan IE =

1000 µA
Penyelesaian :- (α) = IC
IE

= 980 x 10-6 A
1000 x 10-6 A
= 0.98
Gandaan Arus Beta (β)

Gandaan arus ialah nisbah arus keluaran dibanding dengan arus
masukan. Bagi litar pengeluar sepunya 4.12a, gandaan arus
dinamakan beta ( β ). Beta ialah nisbah arus IC dengan arus IB.
Gandaan arus bagi litar (Rajah 4.12) adalah tinggi dan ia boleh didapati
dengan mengetahui nilai arus pemungut ( IC ) dan nilai arus tapak ( IB
). Beta juga dinamakan HFE.
Rajah 4.12b. ialah litar pengeluar sepunya yang mempunyai
isyarat masukan dan isyarat keluaran AU. Gandaan arus beta atau Hfe
dipengaruhi oleh perubahan nilai isyarat yang menyebabkan sebarang
perubahan arus pemungut (perubahan IC) dan tapak (perubahan IB).
Dalam keadaan ini gandaan arus dikenali sebagai Beta ( β ) atau Hfe.
β = perubahan ic atau β = ∆ic

perubahan ib ∆ib
Contoh 1 : Tanpa isyarat AU

Merujuk Rajah 4.12a, hitungkan nilai apabila IB = 60 µA dan IC = 8
mA
Penyelesaian
β = IC
IB
= 8 x 10-3 A
60 x 10-6 A
= 133
Contoh 2 : Ada isyarat AU
Merujuk Rajah 4.12b hitungkan nilai β jika perubahan arus ic (∆ic)

ialah 2 mA dan perubahan arus tapak ib (∆ib) ialah 20 µA.
Penyelesaian
β = ∆ic
∆ib
= 2 x 10-3 A
20 x 10-6 A
= 100

2.4.7. JENIS PINCANG TRANSISTOR
Terdapat tiga jenis pincang yang biasa digunakan dalam litar

transistor iaitu pincang :-
i)Arus tetap
ii)Pemungut ke tapak
iii)Arus pengeluar
Pincang Arus Tetap
Rajah 4.13 Litar pincang arus tetap
Pincang arus tetap ialah satu kaedah yang mudah untuk

memincang transistor. Pincang ini menyebabkan kendalian transistor
tidak stabil dan mengeluarkan isyarat herot. Rajah 4.13 menunjukkan
litar penguat pincang arus tetap. Apabila bekalan dikenakan, transistor
akan mengalirkan arus dari tapak ke pengeluar dan pemungut ke
pengeluar. Pengaliran arus ini akan meninggikan suhu transistor.
Perubahan suhu akan menambahkan nilai arus IC, IB dan IE. Perubahan
yang tidak terkawal menimbulkan masalah kendalian transistor yang
tidak stabil dan mengeluarkan isyarat herot. Pincang jenis ini jarang
digunakan dalam litar elektronik.

Pincang Pemungut Ke Tapak
Rajah 4.14 Litar pincang pemungut ke tapak
Rajah 4.14 ialah litar pincang pemungut ke tapak. Perintang

tapak RB disambung ke pemungut transistor. Pada litar ini, voltan
merentas RB bergantung pada VCE. Dengan itu, voltan pincang
ditentukan oleh voltan ketika pada pemungut itu. Ini dapat memperbaiki
kestabilan voltan AT. Arus yang mengalir akan menyebabkan suhu
bertambah. Ini menyebabkan arus IB dan IC bertambah manakala
voltan VCE berkurangan. Keadaan ini menyebabkan arus kembali ke
keadaan asal dan keluaran menjadi stabil
Pincang Arus Pengeluar
Rajah 4.15 Litar pincang arus pengeluar
Litar yang ditunjukkan dalam Rajah 4.15 berbeza dengan litar

pincang pemungut ke tapak kerana dalam Rajah 4.14 terdapat
perintang RB2 dan RE. Perintang RB1 dan RB2 digunakan sebagai
pembahagi voltan. Apabila suhu bertambah pada transistor, arus IB dan
IC bertambah. Pertambahan voltan susut merentasi RE akan

menyebabkan VBE menjadi rendah dan arus IB berkurangan. Oleh itu, IC
kembali ke nilai asal dan keluaran menjadi stabil.
Pincang Arus Pengeluar
Rajah 4.15 Litar pincang arus pengeluar
Litar yang ditunjukkan dalam Rajah 4.15 berbeza dengan litar

pincang pemungut ke tapak kerana dalam Rajah 4.14 terdapat
perintang RB2 dan RE. Perintang RB1 dan RB2 digunakan sebagai
pembahagi voltan. Apabila suhu bertambah pada transistor, arus IB dan
IC bertambah. Pertambahan voltan susut merentasi RE akan
menyebabkan VBE menjadi rendah dan arus IB berkurangan. Oleh itu, IC
kembali ke nilai asal dan keluaran menjadi stabil.
2.4.8. KENDALIAN TRANSISTOR
Rajah 4.16 Voltan antara pemungut dan pengeluar (VCE)
Transistor akan berfungsi apabila dipincang dengan betul.

Pincangan yang betul akan memastikan sama ada transistor itu
dikendalikan pada takat alihan, takat tepu atau di antara kedua-
duanya. Merujuk Rajah 4.16 voltan VCE bergantung pada voltan
pincang transistor. Voltan VCE sangat penting untuk menentukan sama

ada transistor itu berada dalam keadaan takat tepu, takat alihan atau
antara kedua-duanya.
2.4.9. TAKAT TEPU

Transistor berada pada takat tepu apabila nilai VCE = 0. Dalam
keadaan ini, transistor berfungsi, arus IC mencapai nilai maksimum atau
IC mencapai takat tepu. Ketika ini arus IC mencapai nilai maksimum atau
arus IC tepu (Rajah 4.17).
Rajah 4.17 Litar transistor yang dikendalikan pada takat tepu
2.4.10. TAKAT ALIHAN
Transistor berada pada takat alihan apabila nilai VCE = VCC. Ketika
ini nilai arus IB dan IC sifar (Rajah 4.18). Dalam keadaan ini, transistor
tidak berfungsi. Maka, tiada pengaliran arus IB dan IC.
Rajah 4.18 Litar transistor yang dikendalikan pada takat alihan

2.4.11. ARAS VOLTAN KENDALIAN TRANSISTOR (VOLTAN AT)
Transistor berfungsi sebagai penguat yang ideal apabila VCE, VC

dan VE adalah seperti berikut :-
Rajah 4.19 Petunjuk aras voltan kendalian transistor
2.4.12. LENGKUNG CIRI I-V
Rajah 4.20 Lengkung ciri I-V
Transistor dikendalikan dalam keadaan ideal, ketika titik

kendalian Q berada di tengah-tengah garisan beban. Titik kendalian
didapati dengan membuat garisan beban pada lengkung cirri I-V. Titik

Q juga boleh berada di antara titik A dan B. Berpandukan Rajah 4.20,
anda boleh menentukan titik kendalian transistor. Titik A (takat tepu)
menunjukkan keadaan ketika arus IC transistor maksima mengalir iaitu
VCE = 0. Titik B (takat alihan) menunjukkan nilai IC rendah dan nilai VCE
sama dengan VCC. Garisan antara titik A dan B dinamakan garisan
beban. Kawasan berlorek di bawah garisan AB dinamakan kawasan
aktif.
2.4.13. TEKNIK MENGUJI TRANSISTOR
Salah satu cara untuk menguji transistor ialah menggunakan

meter-rintangan kerana arah pemancar ke tapak dan pemungut adalah
merupakan binaan p dan n. Ini dapat ditunjukkan di dalam rajah 4.21 di
bawah di mana sebuah transistor npn diubah kepada litar binaan diod.
Rajah 4.21 NPN transistor dan litar binaan diod
Untuk menguji simpang tapak-pemancar sebuah npn transistor,

mula-mula sambung meter rintangan seperti rajah 4.22 (a). Nilai
rintangan yang ditunjukkan oleh meter rintangan mestilah rendah oleh
itu arah tapak ke pemancar ialah pincang hadapan. Kemudian
songsangkan kedudukan penunjuk meter rintangan seperti rajah 4.22
(b). Nilai rintangan yang ditunjukkan mestilah tinggi kerana arah tapak
ke pemancar adalah pincang songsang.
Rajah 4.22 menguji simpang tapak-pemancar sebuah

transistor menggunakan meter rintangan analog (a) Meter analog
mempincang hadapan simpang tapak-pemancar (b) Meter analog
mempincang songsangkan simpang tapak-pemancar
Untuk menguji simpang pemungut-tapak, ulangi langkah yang

diterangkan pada cara menguji simpang tapak ke pemancar. Rajah
4.23 menunjukkan penyambungan meter rintangan bagi menguji arah
pemungut ke tapak. Bagi rajah (a) meter rintangan menunjukkan
bacaan pada nilai rintangan rendah kerana arah pemungut ke tapak

adalah pincang hadapan. Bagi rajah (b) meter rintangan menunjukkan
bacaan pada nilai rintangan tinggi kerana arah pemungut ke tapak
adalah pincang songsang. Bagi menguji simpang pemungut-pemancar,
pengukuran nilai rintangan diantara pemungut dan pemancar mestilah
pada bacaan tinggi atau infinity pada penyambungan kedua-dua
penunjuk meter.
Rajah 4.23 menguji simpang pemungut-tapak sebuah

transistor menggunakan meter rintangan analog (a) Meter analog
mempincang hadapan simpang pemungut-tapak (b) Meter analog
mempincang songsangkan simpang pemungut-tapak
Salah satu daripada rajah 4.22 dan rajah 4.23 menunjukkan satu
rintangan yang rendah melalui simpang dalam kedua-dua arah dan ini
menunjukkan simpang pemancar-tapak atau simpang pemungut-tapak
adalah bersambung. Jika meter rintangan menunjukkan nilai rintangan
yang tinggi dalam kedua-dua arah, dan ini menunjukkan simpang
tersebut adalah terbuka. Oleh itu transistor tersebut sudah rosak.
2.4.14. MENGUJI KEPENGGUNAAN TRANSISTOR
Sebuah meter rintangan analog boleh digunakan untuk menguji

sama ada sebuah transistor itu boleh digunakan sebagai penguat
seperti yang ditunjukkan pada rajah 4.24. Dalam rajah (a) menunjukkan
penunjuk meter rintangan bersambung, dengan ini pemungut adalah
positif dengan sambungan ke pemancar. Dalam penyambungan ini,
meter rintangan menunjukkan nilai bacaan rintangan yang tinggi atau
infinity (∞). Apabila penunjuk meter rintangan disongsang, bacaan
pada jarum meter rintangan mestilah tidak berubah.
Kemudian, sambungkan sebiji perintang diantara pemungut dan

tapak seperti pada rajah (b). Penyambungan ini membolehkan voltan
positif pada bahagian tapak dengan sambungan ke pemancar. Dengan
ini simpang tapak-pemancar adalah dalam keadaan pincang hadapan.
Dalam pada yang sama, pemungut dalam keadaan positif dengan
sambungan ke pemancar, dimana ia adalah perlu untuk bagi
kekutuban sebuah transistor npn. Ini menyebabkan bacaan pada meter
rintangan kebiasaannya adalah pada skala-tengah kerana transistor
tersebut mengalirkan arus pemungut melalui meter rintangan. Keadaan
ini membayangkan simpang tapak-pemancar dalam keadaan pincang
hadapan dan menghidupkan transistor disebabkan oleh pengaliran
arus pemungut.

Untuk menguji seperti ditunjukkan dalam rajah 4.24, perkara
penting ialah menggunakan nilai perintang tidak kurang daripada 10kΩ
dan tidak lebih daripada 100kΩ. Bagi julat rintangan mestilah
menggunakan julat × 10 pada meter rintangan. Had ini akan
mendapatkan keputusan yang tepat. Cara menguji ini agak sukar,
tetapi ini merupakan cara yang unik bagi menguji kepenggunaan
sebuah transistor.
Bagi kesemua teknik-teknik menguji transistor yang diterangkan,

ia mesti dilakukan dalam keadaan transistor tanpa litar. Selain itu juga
julat rintangan pada meter rintangan mestilah diletakkan pada julat ×10
atau julat ×100. Ini dapat melindungi transistor daripada arus dan
voltan berlebihan yang wujud semasa menguji transistor pada julat
ohm yang rendah dan yang tinggi pada meter rintangan.
(a) Meter rintangan menunjukkan (b) Menyambungkan Perintang R

Rintangan tinggi diantara pemungut dan tapak
Rajah 4.24 Menguji kepenggunaan transistor
2.5. APLIKASI-APLIKASI TRANSISTOR

Dalam litar elektronik, isyarat yang lemah perlu diperkuat. Proses ini boleh berlaku dengan
menggunakan transistor penguat. Dalam tajuk ini anda akan mempelajari bagaimana transistor
berfungsi sebagai penguat.
2.5.1. TRANSISTOR SEBAGAI PENGUAT

Penguat transistor boleh dibahagikan kepada empat kelas utama
iaitu :-
a. Kelas A
b. Kelas AB
c. Kelas B
d. Kelas C

Kelas Posisi Titik Kendalian Penguat Keterangan
Kelas A keluaran sama fasa dengan

masukan
Keluaran mempunyai ¾
Kelas AB isyarat masukan
Kelas B Keluaran hanya setengah

daripada isyarat masukan
]]]
Kelas C Keluaran hanya ¼ daripada

isyarat masukan
Jadual 1.5.1 menunjukkan pengelasan penguat, posisi titik

kendalian.

2.5.2. PENGGUNAAN
xxxiii. Pensuisan
Rajah 1.5.2.(i) adalah satu contoh litar pensuisan transistor yang

dikenali sebagai litar lampu malam automatik. Litar ini mempunyai dua
LED yang menyala secara automatik pada waktu malam dan akan
padam pada waktu siang (cerah). Kecerahan LED bergantung pada
kecerahan cahaya yang terkena pada fotoperintang (LDR). Perintang
boleh ubah VR boleh dilaras untuk menentukan kepekaan peranti LED
padam dengan aras cahaya tertentu dan menyala secara automatik
apabila tiada cahaya.
Rajah 1.5.2.(i) Litar lampu malam automatik
Apabila cahaya mengenai LDR, nilai rintangan LDR

berkurangan. Arus yang mengalir ke tapak transistor tidak mencukupi
untuk menghidupkan transistor kerana nilai rintangan LDR terlalu
rendah dan arus mengalir ke bumi melalui LDR dengan tidak melalui
tapatk transistor. Keadaan ini menyebabkan transistor tidak berfungsi.
Oleh itu LED1 dan LED2 tidak akan menyala. Apabila tiada cahaya
mengenai LDR, nilai rintangan LDR bertambah. Oleh itu, tapak akan
mendapat pincang yang mencukupi dan transistor itu boleh dihidupkan.
Ketika ini LED1 dan LED2 akan menyala.
Penguat Mudah
Untuk menguatkan isyarat, satu-satu peranti mesti berupaya

mengeluarkan isyarat yang besar pada keluaran jika dibandingkan
dengan masukan. Rajah 1.5.2.(ii) menunjukkan rajah blok sebuah
penguat yang bekeupayaan menguatkan sepuluh kali ganda isyarat
masukan.

Rajah 1.5.2.(ii) Rajah boleh penguat
Rajah 1.5.2.(iii) Contoh litar penguat mudah
Rajah 1.5.2(iii) adalah satu contoh litar penguat mudah. Isyarat

masukan sinus 0.1 V puncak-puncak dikenakan pada C1 dan terus ke
tapak transistor. Transistor akan menghasilkan isyarat keluaran pada
pemungut dengan voltan 1 volt puncak ke puncak. Ketika ini berlaku
pembalikan fasa sebanyak 180° antara isyarat masukan dengan
isyarat keluaran. Litar penguat ini mempunyai gandaan voltan
sebanyak 10. Ini dapat dibuktikan melalui contoh yang berikut :-
Gandaan (Av) = Vkeluaran
Vmasukan
= 1.0 V
0.1 V
= 10
Penguat Kuasa
Kebiasaanya penguat peringkat akhir dalam satu-satu system

penguat dinamakan penguat kuasa. Keluaran penguat kuasa biasanya
dijodohkan ke pembesar suara.

Rajah 1.5.2.(iv) Sistem penguat
Rajah 1.5.2.(iv) menunjukkan satu rajah blok system penguat.

Pada peringkat akhir sistem penguat, litar penguat kuasa digunakan
untuk meningkatkan kadar kuasa bagi mendapatkan bunyi atau suara
yang dikehendaki. Satu contoh litar penguat kuasa ialah litar penguat
kuasa tolak-tarik pelengkap simetri.
a. Isyarat masukan ½ kitar positif AU
b. Isyarat masukan ½ kitar negatif AU

c. Gabungan isyarat masukan
Rajah 1.5.2.(v)Penguat Kuasa Tolak Tarik Pelengkap Simetri
Dalam Rajah 1.5.2.(v), dua transistor pelengkap TR1 (NPN) dan

TR2 (PNP) digunakan. Isyarat masukan tunggal dikenakan pada
kedua-dua masukan transistor. Oleh sebab transistor yang digunakan
adalah berlainan jenis, hanya setengah kitaran isyarat masukan
mengalir ke satu daripada tapak transistor tersebut.
Semasa setengah kitar positif masuk (Rajah 1.5.2.(v)a), transistor

TR2 (PNP) dipincang songsang dan tidak berfungsi. Transistor TR1
(NPN) dipincang hadapan dan menghasilkan isyarat keluaran pada
beban RL.
Semasa setengah kitar negatif masuk (Rajah 1.5.2.(v)b),

transistor NPN dipincang songsang dan tidak berfungsi. TR2 dipincang
hadapan dan menghasilkan isyarat keluaran pada beban RL. Rajah
1.5.2(v)c menunjukkan isyarat keluaran bagi kitaran penuh.
2.6. PENGENALAN KEPADA KOMPONEN-KOMPONEN SEPARUH

PENGALIR YANG LAIN
Seperti diod dan transistor dwikutub, komponen separuh pengalir lain

seperti transistor kesan medan (FET), Penerus Terkawal Silikon (SCR), Diac,
Triac, Transistor Ekasimpang (UJT), Fotoperintang dan Fototransistor juga
mampu untuk mengawal pengaliran arus. Dalam tajuk ini anda akan
mempelajari penggunaan dan kendalian komponen separuh pengalir yang
lain.

2.6.1. TRANSISTOR KESAN MEDAN / FIELD EFFECT TRANSISTOR (FET)
Transistor kesan medan (FET) terbahagi kepada tiga jenis iaitu

transistor kesan medan simpang (JFET), transistor kesan medan
separuh pengalir oksida logam (MOSFET) dan transistor kesan medan
logam silicon (MESFET). FET mempunyai tiga tamatan iaitu tamatan
salir, tamatan punca, dan tamatan gate. FET dinamakan peranti
terkawal voltan kerana voltan yang dikenakan pada gate boleh
mengawal pengaliran pembawa cas pada saluran.
Sebagaimana transistor dwikutub yang mempunyai jenis PNP

dan NPN, FET juga mempunyai FET saluran N dan FET saluran P.
FET ini digunakan sebagai penguat. Bagi menentukan tamatan salir,
tamatan punca dan tamatan gate pada FET, anda digalakkan supaya
merujuk buku panduan FET yang boleh dibeli dari kedai elektronik.
Rajah 6.1 menunjukkan bentuk fizikal beberapa FET.
Rajah 6.1 Bentuk fizikal beberapa FET
2.6.2. TRANSISTOR KESAN MEDAN SIMPANG (JFET)
Transistor kesan medan simpang (JFET) dibina daripada dua

jenis bahan iaitu bahan jenis N dan bahan jenis P. Struktur binaan
JFET terdiri daripada dua bahagian. Sebahagian jenis bahan separuh
pengalir diapit oleh dua bahagian yang berlainan jenis seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 6.2
a. Saluran N b. Saluran P
Rajah 6.2 Struktur binaan JFET

Dalam Rajah 6.2a dan Rajah 6.2b bahagian berlorek dikenali
sebagai saluran. Saluran ini merupakan laluan yang boleh dikawal oleh
voltan pada gate bagi mengawal pengaliran pembawa cas di antara
salir dan punca. Jika saluran terdiri daripada jenis N, JFET ini
dinamakan JFET jenis N manakala jika saluran terdiri daripada jenis P,
JFET ini dinamakan JFET jenis P. Bahagian yang mengapit saluran
pula dinamakan gate. Pada bahagian saluran terdapat dua tamatan
iaitu tamatan salir dan punca
Rajah 6.3 menunjukkan symbol JFET jenis N dan jenis P yang

mempunyai tiga tamatan get, salir dan punca.
a. Jenis N b. Jenis P
Rajah 6.3 Simbol JFET
a. Penguat salir sepunya b. Penguat punca sepunya c.Penguat get sepunya
Rajah 6.4 Tatarajah penguat JFET.
Transistor kesan medan simpang (JFET) boleh digunakan

sebagai penguat isyarat kecil. Seperti transistor dwikutub, JFET boleh
dibina sebagai penguat dalam tiga tatarajah. Tiga tatarajah penguat itu
ialah tatarajah penguat salir sepunya, tatarajah penguat punca
sepunya dan tatarajah penguat gate sepunya seperti yang ditunjukkan
dalam Rajah 6.4.

Rajah 6.5 Litar penguat JFET punca sepunya
Walau bagaimanapun, tatarajah penguat punca sepunya lebih

kerap digunakan. Rajah 6.5 menunjukkan contoh sebuah litar penguat
JFET menggunakan tatarajah punca sepunya.
2.6.3. TRANSISTOR KESAN MEDAN SEPARUH PENGALIR OKSIDA LOGAM

(MOSFET)
Perbezaan ketara antara peranti ini berbanding dengan JFET

adalah dari segi binaan gatenya. Binaan gatenya diasingkan daripada
saluran. Bahan yang digunakan sebagai pengasingan antara gate
dengan saluran ini disebut sebagai silicon dioksida (SiO2). Oleh sebab
bahan pengasingan yang digunakan ialah silicon dioksida, maka FET
ini dinamakan transistor kesan medan separuh pengalir oksida logam
atau MOSFET. Seperti JFET, MOSFET juga mempunyai tiga tamatan
iaitu tamatan salir, punca dan gate. Binaan MOSFET boleh
dibahagikan kepada dua jenis iaitu MOSFET jenis kesusutan dan
MOSFET jenis peningkatan. Bagi MOSFET jenis kekusutan, saluran
yang sedia wujud di antara salir dan punca boleh diluaskan atau
disempitkan bergantung pada kekutuban voltan yang dikenakan pada
gate dan punca. Bagi MOSFET jenis peningkatan pula, saluran yang
dibina di antara salir dan punca boleh dibesarkan atau diluaskan
dengan cara mengenakan voltan pincang yang betul pada get dan
punca. Setiap jenis MOSFET ini pula mempunyai du jenis saluran iaitu
saluran N dan saluran P. Rajah 6.6 menunjukkan carta keluarga
MOSFET.

MOSFET
MOSFET Jenis Kesusutan MOSFET Jenis

Peningkatan
Saluran N Saluran Saluran N Saluran
Rajah 6.6 Carta Keluarga MOSFET
xxxiv. Mosfet Jenis Kesusutan
Rajah 6.7a menunjukkan simbol dan struktur binaan MOSFET

jenis kesusutan saluran N, manakala Rajah 6.7b menunjukkan simbol
dan struktur binaan MOSFET jenis kesusutan saluran P.
i. Simbol ii. Struktur binaan
Rajah 6.7a MOSFET jenis kesusutan saluran N

Rajah 6.7b MOSFET jenis kesusutan saluran P
Dalam binaan MOSFET jenis kesusutan, saluran telah sedia

wujud di antara salir dan punca. Kesusutan saluran akan berubah
apabila ada voltan dikenakan pada gate ke punca. Apabila voltan
negatif dikenakan pada gate ke punca, saluran akan disusutkan atau
disempitkan dan ini membenarkan hanya sedikit arus yang dapat
mengalir dari punca ke salir melaluinya. Arus yang lebih banyak dapat
mengalir melalui saluran apabila voltan positif dikenakan pada gate ke
punca.
xxxv. Mosfet Jenis Peningkatan
Rajah 6.8 menunjukkan simbol dan struktur binaan MOSFET

jenis peningkatan saluran N dan saluran P.

MOSFET saluran N
MOSFET saluran P
Rajah 6.8 MOSFET jenis peningkatan saluran N dan saluran P
Binaan MOSFET jenis peningkatan tidak mempunyai saluran di

antara salir dan punca. Saluran hanya akan terjadi apabila ada voltan
dikenakan pada salir dan punca serta voltan positif pada gate.
Sekiranya voltan positif yang dikenakan pada gate bertambah, maka
saluran yang dihasilkan menjadi semakin luas. Arus yang mengalir dari
salir ke punca melalui saluran ini turut bertambah berbanding semasa
gate dikenakan voltan negatif. Ini bererti, dalam MOSFET jenis
peningkatan, voltan yang dikenakan pada gate boleh mengawal luas
atau sempitnya saluran yang dihasilkan.
Sebagaimana dalam penggunaan JFET, MOSFET juga boleh

digunakan sebagai penguat bagi isyarat kecil arus terus dan arus
ulang-alik. Selain itu, MOSFET juga digunakan dalam pembinaan
metervolt elektronik, pengayun anjakan, fasa dan pengayun titi Wien.
2.6.4. TIRISTOR
Tiristor ialah satu kumpulan besar peranti yang boleh digunakan

sebagai suis kawalan elektronik. Setiap satu peranti ini berfungsi
sebagai alat yang boleh mengalirkan arus atau menghalang pengaliran
arus. Tiristor boleh digunakan untuk mengawal voltan arus terus dan
voltan arus ulang-alik. Walaupun transistor dwikutub dan FET boleh
digunakan sebagai suis elektronik, tetapi peranti ini tidak
berkemampuan untuk mengawal kuasa elektrik yang lebih besar jika
dibandingkan dengan tiristor.

Kini terdapat pelbagai jenis tiristor yang mempunyai persamaan
atau sifat-sifat yang lebih kurang sama. Kebanyakan penggunaan yang
mempunyai kaitan dengan kawalan kuasa selalunya digunakan dengan
peranti asas yang lain seperti Diac dan Transistor Ekasimpang (UJT).
Beberapa jenis peranti dari keluarga tiristor yang sering

digunakan dalam litar-litar elektronik ialah Penerus
Terkawal Silikon (SCR), DIAC, TRIAC dan Transistor
Ekasimpang (UJT). Rajah 6.9 menunjukkan bentuk fizikal beberapa
peranti keluarga tiristor.
SCR TRIAC
DIAC UJT
Rajah 6.9 Bentuk fizikal peranti keluarga Tiristor

2.6.5. PENERUS TERKAWAL SILIKON / SILICON CONTROLLED RECTIFIER
(SCR)
Penerus Terkawal Silikon (SCR) dibina daripada empat lapisan

bahan separuh pengalir yang terdiri daripada bahan jenis P atau N.
SCR mempunyai tiga tamatan yang dinamakan tamatan anod, tamatan
katod dan tamatan gate. Rajah 6.10 menunjukkan struktur binaan dan
simbol SCR.
a. Struktur binaan b. Simbol
Rajah 6.10 Struktur binaan dan simbol SCR
Secara umumnya, kita boleh mengetahui tamatan anod, katod

dan gate melalui simbol yang dilabel pada badan SCR tersebut seperti
beberapa contoh yang ditunjukkan dalam Rajah 6.11. Bagaimanapun
untuk mendapat kepastian tentang tamatan tersebut, kamu perlulah
merujuk buku data SCR.

Rajah 6.11 Bentuk fizikal SCR dengan tanda simbol
Binaan SCR boleh dianologikan seperti dua transistor yang

disambung secara saling membelakangi antara satu sama lain seperti
ditunjukkan dalam litar persamaan Rajah 6.12
Rajah 6.12 Litar persamaan SCR Rajah Rajah 6.13 Binaan litar SCR

Rajah 6.14 Litar lampu pengelip menggunakan SCR
Kendalian SCR
Dalam binaan litar SCR (Rajah 6.13), anod SCR disambung pada
punca bekalan positif melalui perintang beban RL dan katod pada
punca bekalan negatif. Ketika tiada voltan picuan positif dikenakan
pada gate, tiada aurs mengalir dari anod ke katod kerana simpang J2
dipincang songsang.
Apabila ada voltan picuan positif dikenakan pada gate SCR,
simpang J dipincang hadapan. Arus secara mendadak mengalir dari
anod ke katod dalam SCR dan seterusnya membuatkan SCR
berkendali.
Untuk menghidupkan SCR, anod dan katodnya mestilah

menerima voltan pincang hadapan dan gatenya pula dibekalkan
dengan voltan picuan positif yang cukup. Terdapat tiga cara untuk
mematikan kendalian SCR. Pertama, mengganggu atau memutuskan
pengaliran arus dari anod ke katod SCR. Kedua, memintaskan kedua-
dua tamatan anod dan katod SCR dan ketiga, menterbalikkan
kekutupan bekalan SCR.
SCR boleh digunakan untuk kedua-dua voltan arus terus dan

arus ulang-alik serta mampu mengendali voltan dan arus yang tinggi.
Kegunaan SCR adalah seperti dalam litar kawalan geganti, litar
pelewat masa, pembekal kuasa teratur, suis statik, kawalan motor,
pengecas bateri dan litar perlindungan. Rajah 6.14 menunjukkan
sebuah litar pengelip menggunakan SCR.

2.6.6. DIAC
Diac ialah satu peranti yang akan berfungsi hanya apabila voltan
yang dikenakan padanya mencapai satu had voltan yang ditetapkan.
Voltan yang ditetapkan ini dinamakan sebagai voltan pecah lampau.
Jika voltan dikenakan pada Diac kurang daripada voltan yang
ditetapkan, diac berada dalam keadaan terbuka. Diac akan
mengalirkan arus apabila voltan yang dikenakan melebihi voltan pecah
lampau. Rajah 6.15 menunjukkan bentuk fizikal, simbol dan struktur
binaan diac.
Diac mempunyai dua tamatan dan tidak mempunyai nama yang

khas untuk tamatan tersebut. Diac selalunya digunakan sebagai
komponen pemicuan untuk triac kerana diac boleh berkendali dalam
kedua-dua arah voltan yang dikenakan padanya.
Rajah 6.15 Bentuk fizikal, simbol dan struktur binaan DIAC
2.6.7. TRIAC
Triac merupakan satu komponen yang boleh mengawal aliran

arus dalam kedua-dua kitar positif dan kitar negatif berbanding dengan
SCR yang hanya berkebolehan untuk mengawal arus dalam kitar
positif atau kitar negatif sahaja. Triac mempunyai sifat-sifat pensuisan
yang sama seperti SCR. Rajah 6.18 menunjukkan bentuk fizikal
beberapa buah triac manakala Rajah 6.19 menunjukkan simbol dan
struktur binaan triac. Triac mempunyai tiga tamatan yang dinamakan
sebagai tamatan MT1, tamatan MT2 dan tamatan gate.

Rajah 6.18 Bentuk fizikal TRIAC
Kendalian Triac
Asas kendalian triak boleh dianologikan seperti dua SCR yang

disambung selari tetapi bertentangan arah seperti yang ditunjukkan
dalam Rajah 6.20.
Rajah 6.20 Analogi dua SCR sebagai TRIAC
Apabila voltan bekalan arus ulang-alik (AU) dikenakan pada

tamatan MT1 dan MT2 triac, arus tidak dapat mengalir selagi tiada
voltan picuan dikenakan pada gate triac. Setelah voltan picuan yang
mempunyai nilai melebihi voltan pecah lampau dikenakan pada gate
triac, satu daripada SCR akan berfungsi. Bagaimanapun ini bergantung
pada kekutuban voltan bekalan yang dikenakan pada tamatan MT1 dan
MT2 triac.

Seperti bentuk gelombang dalam Rajah 6.21 semasa kitaran
positif voltan bekalan tiba pada tamatan MT2 tiada arus boleh mengalir
melalui triac sehingga masa t1 (Rajah 6.21a), apabila triac telah dipicu
oleh denyut positif (Rajah 6.21b). Ini membuatkan hanya SCR2
berfungsi dan arus dapat mengalir melalui triac. Aliran arus ini (garis
penuh) menghasilkan voltan susut merentasi perintang beban RL
seperti Rajah 6.21c (kitar positif). Aliran arus ini (garis putus-putus)
menghasilkan voltan susut merentasi perintang beban RL seperti Rajah
6.21c (kitar negatif).
Rajah 6.21 Bentuk gelombang semasa TRIAC beroperasi
Semasa voltan bekalan sampai di masa t2, tiasa arus mengalir

melalui triac dan triac dimatikan kendaliannya. Oleh itu, tiada voltan
keluaran susut merentasi perintang beban RL.
Apabila kitaran negatif voltan bekalan tiba di tamatan MT2 pula,

tiada arus mengalir melalui triac sehingga masa t3. Di sini gate
mendapat picuan denyut positif. Ini membolehkan hanya SCR1
berfungsi dan arus dapat mengalir melalui triac. Aliran arus ini
menghasilkan voltan susut merentasi perintang beban RL seperti yang
ditunjukkan dalam Rajah 6.21c (kitar negatif).
SCR1 dan SCR2 akan bergilir-gilir berfungsi mengalirkan arus

triac bergantung pada kekutuban voltan bekalan yang tiba di tamatan
MT2. Oleh sebab triac boleh mengawal aliran arus dalam mana-mana
arah, maka triac amat sesuai digunakan dalam litar. Dalam litar ini
kuasa arus ulang-alik mesti dikawal. Komponen ini boleh digunakan
sebagai suis AU ataupun sebagai mengawal jumlah kuasa AU yang
dibekalkan pada beban. Rajah 6.22 menunjukkan sebuah litar mudah
pemalap lampu yang menggunakan diac dan triac.

Rajah 6.14 Litar lampu pengelip menggunakan SCR
2.6.8. TRANSISTOR EKASIMPANG / UNIJUNCTION TRANSISTOR (UJT)
Transistor ekasimpang (UJT) merupakan satu lagi komponen

penting dalam keluarga tiristor. UJT mempunyai sifat fizikal dan
elektrikal yang berlainan jika dibandingkan dengan diac dan triac. UJT
boleh digunakan sebagai suis elektronik.
UJT mempunyai tiga tamatan iaitu tamatan tapak B1, tamatan

tapak B2 dan tamatan pengeluar E. Rajah 6.23 menunjukkan simbol
UJT.
Rajah 6.23 Simbol UJT
Binaan UJT mengandungi satu blok atau bar bahan separuh

pengalir jenis N yang mempunyai satu bebola kecil ditengah-
tengahnya. Bebola kecil dari bahan jenis P ini didopkan ke dalam
struktur bar tersebut seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 6.24. Pada
setiap hujung bar ini, terdapat satu tamatan dinamakan tapak B1 dan
tapak B2. Satu lagi tamatan disambungkan pada bebola kecil bahan
jenis P dan dinamakan sebagai pengeluar.

a. Struktur binaan b. Litar setara
Rajah 6.24 Struktur binaan dan litar setara UJT
UJT boleh digunakan untuk menghasilkan gelombang denyut

yang diperlukan oleh litar elektronik. Rajah 6.25 menunjukkan sebuah
litar pengayun santaian yang menggunakan UJT.
Rajah 6.25 Litar pengayun santaian

2.6.9. ELEKTRONIK OPTIK
Elektronik optic ialah satu bidang elektronik yang berkaitan

dengan peranti atau komponen peka cahaya. Peranti ini dinamakan
peranti elektronik optic kerana kendaliannya bergantung pada prinsip
elektronik dan optic. Kebanyakan peranti elektronik optik yang
digunakan sekarang adalah berasaskan keamatan cahaya.
xxxvi. Fotoperintang (LDR)
Fotoperintang (Light Dependent Resistor ~ LDR) juga dikenali

sebagai sel fotoberaliran (photoconductive cells). Apabila cahaya
dikenakan pada LDR, nilai rintangan fotoperintang ini akan
berkurangan dan arus boleh mengalir melaluinya dengan mudah.
Sebaliknya, apabila tiada cahaya terkena padanya, nilai rintangan
fotoperintang ini menjadi amat tinggi dan arus tidak dapat mengalir.
Rajah 6.26 menunjukkan bentuk fizikal dan symbol fotoperintang.
a. Bentuk fizikal b. Simbol
Rajah 6.26 Bentuk fizikal dan simbol fotoperintang
Antara bahan yang digunakan sebagai bahan separuh pengalir

dalam fotoperintang ini ialah plumbum sulfide, indium antimonid dan
cadmium sulfida.
Fotoperintang banyak digunakan di dalam litar elektronik seperti

pengesan penceroboh, litar kawalan lampu jalan, pengesan asap dan
sebagai alat pengujian yang mengukur keamatan cahaya. Rajah 6.27
menunjukkan contoh sebuah litar lampu automatic menggunakan LDR.

Rajah 6.27 Litar lampu automatic menggunakan LDR
xxxvii. Fototransistor
Fototransistor juga merupakan peranti simpang PN dan

mempunyai dua simpang. Binaannya adalah sama seperti transistor
dwikutub. Fototransistor biasanya mempunyai tiga tamatan yang
dinamakan tamatan pemungut, tamatan pengeluar dan tamata tapak.
Tetapi, dalam banyak penggunaan hanya dua tamatan sahaja yang
digunakan iaitu tamatan pemungut dan pengeluar. Rajah 6.28
menunjukkan bentuk fizikal dan symbol fototransistor.
Nota :
E–
Pengeluar
C- Pemungut
B - Tapak
a. Bentuk fizikal b. Simbol
Rajah 6.28 Bentuk fizikal dan simbol fototransistor

Fototransistor akan berfungsi apabila ada cahaya dipancarkan
padanya. Seperti dalam litar setara fototransistor (Rajah 6.29) apabila
tiada cahaya terkena pada fotodiode, nilai rintangan fotodiode ini
adalah amat tinggi. Oleh itu, tapak transistor tidak dipincangkan dan
transistor tidak dapat berfungsi. Tetapi, apabila ada cahaya terkena
pada fotodiode, rintangan menjadi rendah dan tapak transistor
menerima voltan pincang. Keadaan ini menyebabkan arus dapat
mengalir dalam fototransistor.
Rajah 6.29 Litar setara fototransistor
Fototransistor banyak digunakan dalam alatan elektronik. Antara

peralatan itu ialah takometer, pengesan asap dan api, sistem
pengiraan dan kawalan pendedahan fotografi.
2.7. PENGENALAN KEPADA LITAR BERSEPADU ANALOG
Litar bersepadu boleh diklasifikasikan kepada dua kategori. Pertama,

litar bersepadu lelurus dan kedua, litar bersepadu tidak lelurus. Litar
bersepadu lelurus menghasilkan isyarat keluaran yang serupa bentuk
dengan isyarat masukan tetapi telah diperbesarkan. Litar bersepadu lelurus
ini digunakan sebagai penguat.
Litar bersepadu tidak lelurus pula merupakan litar yang menghasilkan
denyut gelombang dan berfungsi sebagai litar pensuisan. Dalam tajuk ini,
anda akan mempelajari litar bersepadu penguat kendalian yang digunakan
dalam litar bersepadu lelurus dan litar bersepadu tidak lelurus.

2.7.1. PENGUAT KENDALIAN (OPERATIONAL AMPLIFIER)
Penguat kendalian atau lebih dikenali sebagai OP-Amp adalah

sebuah penguat yang boleh menguatkan voltan arus terus dan arus
ulang-alik. Penguat ini juga mempunyai gandaan yang sangat tinggi
dan amat sesuai untuk pelbagai kegunaan. Penguat kendalian terdiri
daripada beberapa komponen seperti perintang, pemuat dan transistor
yang disepadu pada satu cip silikon.
Rajah 7.1 menunjukkan litar setara dan tatarajah kaki bagi

sebuah penguat kendalian mA 741.
Litar setara
b. Tatarajah kaki
Rajah 7.1 Litar setara dan tatarajah kaki penguat kendalian

µA 741

2.7.2. BINAAN PENGUAT KENDALIAN
Binaan penguat kendalian boleh diperoleh dalam empat bentuk

pakej. Pakej pertama berbentuk bulat dan mempunyai antara lapan
hingga sepuluh kaki seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.2.
a. Bentuk fizikal b. Tatarajah kaki

Rajah 7.2 Penguat kendalian pakej pertama
Pakej kedua berbentuk segiempat rata dan biasanya mempunyai

sepuluh kaki seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.3

Rajah 7.3 Penguat kendalian pakej kedua
Pakej ketiga ialah pakej dual in. line (DIP) yang mempunyai
empat belas kaki seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.4

Rajah 7.4 Penguat kendalian pakej ketiga
Pakej yang keempat pula ialah mini-DIP yang mempunyai lapan

kaki seperti ditunjukkan dalam Rajah 7.5
Rajah 7.5 Penguat kendalian pakej keempat
Penguat kendalian mempunyai dua masukan dan satu keluaran.

Rajah 7.6 menunjukkan symbol sebuah penguat kendalian.
Rajah 7.6 Simbol penguat kendalian
Dalam Rajah 7.6, masukan negatif (-) dinamakan masukan

songsang manakala masukan positif (+) dinamakan masukan tak
menyongsang. Penguat kendalian µA741 mempunyai bentuk dan
sambungan kaki seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.7. Penguat
kendalian nombor ini mempunyai lapan kaki yang dinomborkan
mengikut lawan jam. Tanda [•] biasanya diletakkan berhampiran di kaki
1 supaya kaki tersebut mudah dikenal pasti seperti yang ditunjukkan
dalam Rajah 7.7. Selain daripada titik, terdapat beberapa tanda lain
untuk menentukan kedudukan kaki nombor 1 penguat kendalian
seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.8.
Rajah 7.7 Tatarajah kaki penguat kendalian
Rajah 7.8 Beberapa contoh cara untuk menentukan

kedudukan kaki nombor 1 penguat kendalian
2.7.3. PENGUAT KENDALIAN SEBAGAI LITAR BERSEPADU LELURUS
Penguat kendalian boleh digabungkan dengan komponen

elektronik yang lain untuk membentuk pelbagai jenis litar seperti
penguat menyongsang, penguat tak menyongsang, penghasil tambah
atau penambah, penimbal, pembeza dan pengamir.
Dalam tajuk ini, anda akan menpelajari tiga tatarajah litar penguat
kendalian yang digunakan sebagai :
• Penguat menyongsang
• Penguat tak menyongsang
• Penguat penambah
• Pembanding

xxxviii. Penguat Menyongsang
Penguat ini dinamakan penguat menyongsang kerana fasa

isyarat keluaran diterbalikkan 180° berbanding dengan isyarat
masukan. Rajah 7.9 menunjukkan tatarajah litar penguat
menyongsang.
Rajah 7.9 Tatarajah litar penguat menyongsang
Dalam litar ini, isyarat masukan dibekalkan pada masukan

menyongsang (-) melalui perintang R1. Perintang ini dinamakan
perintang masukan. Perintang RS pula disambung di antara masukan
menyongsang (-) dan keluaran. Perintang RS dinamakan perintang
suap balik kerana sebahagian daripada voltan keluaran (VK) disalurkan
semula ke masukan menyongsang (-) melalui perintang RS.
Dari litar Rajah 7.9, voltan keluaran penguat ini boleh dihitung
dengan menggunakan formula :-
Vkeluaran = - RS Vmaksimum
R1
Tanda tolak (-) di hadapan formula ini menunjukkan voltan

keluarannya adalah diterbalikkan berbanding dengan voltan masukan.
Manakala gandaanya pula boleh dihitung dengan menggunakan
formula :
Gandaan = RS
R1

Contoh : Merujuk Rajah 7.9, hitungkan nilai voltan keluaran Vk
dan gandaan litar apabila nilai perintang R1 = 100KΩ, RS = 1MΩ dan
voltan masukan Vm = 0.2V.
Penyelesaian
Vk = - RS Vm
R1
=- 1 x 106 Ω (0.2)
3
100 x 10 Ω
=-2V
Gandaan = RS
R1
= 1 x 106 Ω .
100 x 103 Ω
= 10
Dari formula dan hitungan di atas, menunjukkan bahawa voltan

keluaran dan gandaan litar ini bergantung pada nisbah antara
perintang suap balik (RS) dengan perintang masukan (R1). Lebih besar
nilai (RS/R1), maka lebih besar nilai voltan keluaran (Vk) dan
gandaannya.
xxxix. Penguat Tak Menyongsang
Rajah 7.10 menunjukkan tatarajah litar penguat tak

menyongsang. Litar ini dinamakan penguat kendalian tak
menyongsang kerana isyarat yang dibekalkan pada masukan tak
menyongsang (+) tidak akan disongsangkan atau diterbalikkan fasanya
pada keluran. Oleh itu, isyarat masukan dan keluaran adalah sefasa.
Sebagaimana penguat kendalian menyongsang, perintang R juga
dinamakan perintang msukan manakala perintang R dinamakan
perintang suap balik.

Rajah 7.10 Tatarajah litar penguat tak menyongsang.
Bagi litar ini voltan keluarannya boleh dihitung dengan

menggunakan formula :-
Vk = 1 + RS Vm
R1
Manakala gandaannya pula :-
Gandaan = 1 + RS / R1
Contoh : Merujuk Rajah 7.10, hitungkan nilai voltan keluaran Vk

dan gandaannya apabila nilai perintang R1 = 100 KΩ, RS = 1MΩ dan
voltan masukan Vm = 0.2V.
Penyelesaian
Vk = 1 + RS Vm
R1
Vk = 1 + 1 x 106 Ω (0.2)
3
100 x 10 Ω
Vk = 2.2 V
Gandaan = 1 + RS / R1
= 1 + 1 x 106 Ω .
100 x 103 Ω
= 11

xl. Penguat Penambah
Rajah 7.11 menunjukkan tatarajah litar penguat penambah. Litar

ini dinamakan penguat penambah kerana keluarannya adalah hasil
tambah daripada beberapa voltan masukan melalui beberapa
perintang (R1, R2 dan R3) yang disambung secara selari pada
masukan. Perintang ini dinamakan perintang masukan.
Rajah 7.11 Tatarajah litar penguat penambah
Nilai voltan keluaran V penguat penambah ini boleh dihitung

dengan menggunakan formula :-
Vk = - RS (V1) + RS (V2) + RS (V3)

R1 R2 R3
Contoh : Merujuk Rajah 7.11, hitungkan nilai voltan

keluaran penguat penambah apabila nilai voltan V1 = +2V, V2 = -
4V, V3 = +5V, R1 = 500 KΩ, R2 = 250 KΩ , R3 = 1 MΩ dan RS = 1MΩ.
Penyelesaian
Vk = - RS (V1) + RS (V2) + RS (V3)

R1 R2 R3
= - 1 x 106Ω (+2V) + 1 x 106Ω (-4V) + 1 x 106Ω (+5V)

500 x 103Ω 250 x 103Ω 1 x 106Ω
= - (+4V) + (-16V) + (+5V)
= + 7V

xli. Pembanding
Penguat kendalian boleh digunakan sebagai pembanding dalam

litar elektronik. Sebagai contoh litar logik yang menggunakan
pembanding ialah pengantaramukaan digital, picu Schmitt,
pembezalayan, pengesan arus voltan dan pengayun. Pembanding
berfungsi untuk membandingkan voltan isyarat masukan dengan voltan
rujukan bagi menghasilkan voltan keluaran yang diperlukan untuk
mengendalikan litar logik peringkat berikutnya. Rajah 7.12
menunjukkan litar bersepadu µA741.
Rajah 7.12 Litar pembanding tak menyongsang
Apabila voltan masukan (Vm) kurang daripada voltan rujukan,

voltan keluaran (Vk) akan menyamai voltan tepu negatif (≈ -V). Tetapi
sekiranya voltan masukan (Vm) melebihi daripada voltan rujukan, maka
voltan keluaran (Vk) akan menyamai voltan tepu positif (≈ +V). Oleh itu,
voltan keluaran akan berubah daripada keadaan tepu negatif kepada
keadaan tepu positif bergantung pada nilai voltan masukan.
2.7.4. LITAR BERSEPADU TIDAK LELURUS

Litar bersepadu tidak lelurus kebanyakkannya digunakan di
dalam litar logik dan juga komputer berdigit. Satu daripada litar tidak
lelurus ini ialah litar pemberbilang getar. Litar pemberbilang getar ialah
litar pengayun santaian yang berfungsi dalam dua keadaan sementara,
sama ada keadaan hidup atau mati. Keadaan ini membolehkan ia
menghasilkan bentuk gelombang yang dikehendaki seperti gelombang
denyut.
Litar pemberbilang getar boleh dibina dengan menggunakan

kombinasi litar bersepadu pemasa 555, perintang dan pemuat. Pemasa
555 ialah litar bersepadu yang mengandungi penguat kendalian
sebagai komponen asas seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.13.
Jadual 7.1 menerangkan fungsi setiap kaki pemasa 555.

Rajah 7.13 Tatarajah kaki dan litar setara pemasa 555
Nombor
Fungsi Kaki
Kaki
1 Bumi – Semua pengukuran voltan merujuk pada kaki ini.
2 Picu – Kaki yang menerima denyut picu bagi menentukan keadaan keluaran pemasa.
3 Keluaran – Kaki yang menyalurkan isyarat keluaran pemasa.
4 Set semula – Punca yang menerima denyut negatif untuk set semula pemasa 555.
5 Voltan kawalan – Voltan luaran yang dibekalkan pada kaki ini mengawal voltan ambang dan
voltan picu
6 Ambang – Voltan luaran yang dibekalkan pada kaki ini digunakan sebagai voltan ambang.
7 Nyahcas – Kaki ini digunakan untuk laluan nyahcas.
8 +VCC – Kaki untuk menerima voltan bekalan positif.
Jadual 7.1 Fungsi kaki pemasa 555
2.7.5. KENDALIAN PEMASA 555
Pemasa 555 mempunyai dua pembanding, dua transistor

kawalan flip-flop dan peringkat keluaran. Voltan rujukan dua
pembanding dalam pemasa ini diambil merentasi tiga perintang (R)
yang sama nilainya setiap satu. Pembanding ambang adalah merujuk
pada 2/3 VCC dan pembanding picu pula pada 1/3 VCC. Kedua-dua
pembanding ini akan mengawal pula keadaan keluaran pemasa 555
sama ada tinggi atau rendah. Apabila masukan denyut picu akan
menyebabkan flip-flop mensuis dan membuat keluaran menjadi tinggi.
Ketika ini pemuat CT di luar pemasa akan mengecas sehingga nilai 2/3
VCC. Apabila voltan mengecas pemuat CT sampai ke nilai 2/3 VCC,
pembanding ambang akan set semula flip-flop. Keadaan ini akan
membuatkan keluaran pemasa 555 kembali ke keadaan rendah.

2.7.6. KEGUNAAN PEMBERBILANG GETAR
Antara kegunaan pemberbilang getar adalah sebagai pembahagi

frekuensi, penjana gelombang gerigi, penjana gelombang segi empat,
elemen ingatan dalam komputer dan kegunaan khas dalam radar dan
litar televisyen.
Terdapat tiga litar pemberbilang getar yang popular digunakan

dalam litar elektronik pada masa kini. Litar itu ialah :-
Pembilang getar monostabil
Pembilang getar dwistabil
Picu Schmitt
Pembilang Getar Monostabil

Litar ini dinamakan pemberbilang getar monostabil kerana litar ini
mempunyai satu keadaan stabil. Litar ini juga dikenali dengan nama
pembilang getar satu das. Rajah 7.14a menunjukkan litar pembilang
getar monostabil yang menggunakan litar bersepadu pemasa 555.
Rajah 7.14a Pembilang getar monostabil menggunakan

pemasa 555
Apabila denyut negatif dibekalkan pada kaki picu pemasa 555

(kaki 2), keluaran pada kaki 3 akan menjadi tinggi. Ketika ini, pemuat
CT akan dicas pada voltan VCC mengikut tempoh masa RTCT Apabila
voltan mengecas merentasi pemuat CT menyamai 2/3 voltan VCC, kaki
nombor 6 (ambang) akan set semula flip-flop dalam pemasa 555.
Pemuat CT akan nyahcas dan memicukan keluaran (kaki nombor 3)
kepada keadaan rendah. Tempoh masa keluaran pemasa 555 ini
berada dalam keadaan tinggi ditentukan oleh formula t = 1.1RTCT. Oleh
itu, apabila denyut negatif dibekalkan pada kaki picu pemasa 555,
pemberbilang getar ini berada dalam keadaan tinggi. Manakala jika

denyut negatif dibekalkan kepada kaki set semula (kaki nombor 4)
semasa pemuat CT nyahcas, keluaran litar akan berada dalam
keadaan rendah (~ 0).
Rajah 7.14b menunjukkan bentuk denyut gelombang masukan,

gelombang keluaran dan voltan merentasi pemuat.
Rajah 7.14b Bentuk voltan masukan, voltan keluaran dan

voltan pemuat CT
Pembilang Getar Dwistabil
Pembilang getar swistabil juga dikenali sebagai flip-flop. Litar ini

mempunyai dua keadaan stabil sama ada keadaan tinggi atau keadaan
rendah. Rajah 7.15 menunjukkan litar pembilang getar dwistabil
dengan menggunakan pemasa 555.
Rajah 7.15 Pembilang getar dwistabil sebagai flip-flop
Apabila denyut negatif dibekalkan pada kaki masukan picu (kaki

2), litar flip-flop dalam pemasa 555 akan diset. Ini membuatkan
keluaran kaki 3 menjadi tinggi. Keluaran kaki nombor 3 pemasa 555
akan dipicu menjadi rendah apabila voltan denyut positif dibekalkan
pada kaki ambang (kaki 6). Keadaan ini berlaku kerana voltan denyut
positif akan set semula litar flip-flop dalam litar pemasa.

xlii. Picu Schmitt
Litar picu schmitt mempunyai dua keadaan sama ada keadaan

tinggi atau keadaan rendah. Litar ini berkebolehan untuk menukarkan
bentuk gelombang sinus kepada gelombang segi empat sama.
Rajah 7.16a menunjukkan litar picu Schmitt yang menggunakan

litar bersepadu pemasa 555. Dalam litar ini, magnitud voltan masukan
akan menentukan keluaran picu Schmitt sama ada tinggi atau rendah.
Rajah 7.16a Pemasa 555 sebagai pemicu Schmitt
Apabila magnitud voltan masukan gelombang sinus di kaki 2 dan

6 pemasa 555 melebihi daripada nilai voltan rujukan, ini menyebabkan
litar flip-flop dalam pemasa 555 akan diset dan set semula. Oleh sebab
itu, keluaran kaki 3 akan menghasilkan gelombang segi empat.
Gelombang keluaran ini 180° berbeza fasa dengan gelombang
masukan. Sebagai contoh, gelombang masukan sinus pada fasa positif
akan menghasilkan gelombang keluaran rendah atau negatif.
Manakala gelombang masukan sinus pada fasa negatif akan
menghasilkan keluaran gelombang tinggi atau positif. Bentuk
gelombang masukan dan keluaran picu Schmitt ini ditunjukkan dalam
Rajah 7.16b.
Rajah 7.16b Bentuk gelombang masukan dan keluaran picu

Schmitt

Kegunaan utama litar picu schmitt ini adalah sebagai pembentuk
gelombang, iaitu dari gelombang sinus kepada gelombang segi empat.
Selain itu, litar ini juga digunakan sebagai pengesan aras.
2.7.7. PENGGUNAAN PENGUAT KENDALIAN
Penguat kendalian boleh digunakan sebagai pengamir, pembeza

dan penguat penambah. Selain itu, penguat kendalian juga digunakan
untuk kegunaan tertentu seperti :-
• Pemasa
• Pengatur voltan
• Penguat kuasa audio rendah
Pemasa
Pemasa digunakan sebagai penjana pelewat masa dan

pemberbilang getar. Antara pemasa yang sering digunakan ialah
pemasa 555. Pemasa ini ialah litar bersepadu yang mempunyai
kestabilan yang tinggi dan biasa digunakan dalam peralatan elektronik
seperti penjana audio, penjana frekuensi radio, osiloskop dan litar
penggera.
Rajah 7.17 menunjukkan sebuah litar pemati kuasa lewat

automatik yang menggunakan pemasa 555.
Rajah 7.17 Pemati kuasa lewat automatik
Litar ini boleh digunakan untuk mematikan lampu, radio atau

televisyen secara automatik setelah peralatan ini dihidupkan. Pemasa
yang digunakan dalam litar ini berfungsi sebagai pemberbilang getar
monostabil.

Apabila suis S1 ditekan, pemasa 555 menerima voltan bekalan
VCC. Keluaran kaki 3 menjadi tinggi dan ini akan memicu gate triac.
Oleh itu triac akan berkendali dan lampu akan menyala. Jangka masa
lampu menyala bergantung pada nilai pemuat C2 kerana apabila
pemuat C2 telah dicas sehingga 2/3 daripada nilai voltan VCC, keluaran
pemasa menjadi rendah semula. Oleh itu, lampu akan padam.
Biasanya, lebih besar nilai pemuat, lebih lama lampu menyala kerana
masa mengecas C2 ke 2/3VCC mengambil masa yang lama. Dalam litar
ini, jangka masa lampu menyala antara 15 hingga 20 minit.
Pengatur Voltan
Peralatan elektronik memerlukan voltan bekalan yang stabil

supaya dapat berfungsi dengan sempurna. Kadangkala voltan bekalan
yang dibekalkan oleh punca kuasa berubah-ubah. Oleh itu, untuk
mengatasi masalah ini, pengatur voltan diperlukan.
Rajah 7.18 menunjukkan satu litar bekalan kuasa pengatur voltan

yang menggunakan penguat kendalian µA723.
Rajah 7.18 Bekalan kuasa pengatur voltan
Dalam litar ini, sekiranya voltan bekalan berubah, voltan AT

merentasi pemuat C1 turut berubah. Ini akan menyebabkan voltan
keluaran turut berubah. Oleh itu, litar bersepadu mA723 yang
digunakan dalam litar ini akan mengatur voltan keluaran supaya
berada pada nilai voltan yang telah ditetapkan atau dikehendaki.
Dengan cara ini, voltan keluaran menjadi stabil walaupun voltan
bekalan AU turun-naik.

Penguat Audio Kuasa Rendah
Selain digunakan sebagai pemasa dan pengatur voltan, penguat

kendalian juga digunakan sebagai penguat audio kuasa rendah.
Rajah 7.19 menunjukkan sebuah litar penguat audio kuasa

rendah yang menggunakan litar bersepadu penguat kendalian LM 380.
Rajah 7.19 Penguat kuasa audio rendah
Dalam litar ini, isyarat dibekalkan kepada masukan LM 380 (kaki

nombor 2). Isyarat yang dibekalkan kepada masukan ini akan
dibesarkan oleh penguat kendalian LM 380. Isyarat yang telah
dibesarkan ini diambil dari LM 380 (kaki 8) dan dibekalkan kepada
pembesar suara melalui pemuat penjodoh C5.

SOALAN :
1. Berikan 3 kategori utama bahan-bahan. Berikan 1 (satu) contoh bahan

pengalir yang baik.
2. Terangkan maksud “Separuh Pengalir’. Berikan contoh unsure bahan

separuh pengalir.
3. Berikan lakaran lengkap binaan atom untuk :

a) Atom Silikon
b) Atom Germanium
4. Apakah yang dimaksudkan dengan ‘ikatan kovalen’. Tunjukkan juga

lakaran gambar rajah yang berkaitan.
5. Terangkan apakah yang berlaku apabila bekalan kuasa (battery) di

sambungkan terhadap separa pengalir. Berikan lakaran yang
bersesuaian.
6. Terangkan bagaimana Bahan Jenis ‘N’ dan Bahan Jenis ‘P’ di hasilkan.
7. Berikan 2 ciri-ciri perbezaan bagi bahan Jenis ‘N’ dan Bahan Jenis ‘P’.
8. Berikan 2 (dua) nama peranti (device) elektronik utama yang dibina hasil
dari bahan separa pengalir. Berikan 5 (lima) jenis-jenis diode.
9. Bagaimanakah asas binaan diode. Berkan lukisan simbol diode (sila

sertakan tanda-tanda anod dan katod)
10. Berikan lakaran simbol-simbol khas bagi diode-doide berikut:

a) Diode isyarat (low signal diode).
b) Diode Zener
c) Diode Trowong
d) Diode Varaktor
e) Diode Pemancar Cahaya (LED)
f) DIode Foto
g) Diode Laser.
11. Tunjukkan lakaran mudah bagi lengkungan I-V bagi diode zener.
12. Terangkan dengan ringkas bagaimana menguji kekutuban diode PN.
a. Dengan bantuan gambarajah, terangkan bagaimana Penerus Gelombang Penuh

beroperasi serta lukiskan bentuk gelombang hasil keluarannya.
14.Keupayaan diode zener sebagai pengatur voltan bagi suatu litar adalah terhad.
Untuk meningkatkan keupayaan diode zener mengawal arus yang lebih tinggi,
transistor digunakan. Dua jenis pengatur voltan yang menggunakan transistor
ialah Pengatur voltan siri dan Pengatur voltan selari. Jelaskan perbezaan
pengatur voltan tersebut dengan menggunakan gambarajah litar.

b. Dengan bantuan gambarajah, terangkan secara ringkas binaan salah satu jenis
transistor.
c. Dengan bantuan gambarajah, terangkan apakah yang dimaksudkan dengan takat

tepu dan takat alihan?
A) Pilih jawapan yang paling tepat.
1. Yang manakah merupakan ciri-ciri isyarat keluaran bagi penguat transistor

Kelas B
a) keluaran sama fasa dengan isyarat masukan
b) keluaran mempunyai ¾ isyarat masukan
c) keluaran hanya ½ daripada isyarat masukan
d) keluaran ¼ daripada isyarat masukan
2. Penguat peringkat akhir dalam satu-satu system penguat dinamakan

a) penguat audio
b) penguat pertengahan
c) penguat video
d) penguat kuasa
B) Tandakan pada jawapan yang betul.

/
BETUL SALAH
1. Penguat kuasa kelas C mempunyai keluaran ¾ daripada
isyarat masukan.
2. Transistor juga boleh berfungsi seperti suis
3. Penguat terakhir dalan satu-satu system penguat dinamakan

penguat kuasa.
A) Pilih jawapan yang paling tepat.
1. Struktur binaan SCR mempunyai berapa lapisan ?

a) 2 lapisan
b) 4 lapisan
c) 3 lapisan
d) 5 lapisan

B) Jawab soalan yang berikut.
1. Lukis dan labelkan simbol bagi :-
a. JFET jenis N
b. JFET jenis P
c. MOSFET jenis kesusutan saluran N
d. MOSFET jenis kesusutan saluran P
e. MOSFET jenis peningkatan saluran N
2. Lukiskan struktur binaan bagi JFETbagi :-
a. Saluran N
b. Saluran P
3. Senaraikan gelombang-gelombang AC yang boleh disuiskan oleh JFET.
4. Transistor Kesan Medan (FET) terbahagi 3, iaitu :-
a) __________________________________
b) __________________________________
c) __________________________________
5. UJT mempunyai tiga tamatan iaitu :-
a) __________________________________
b) __________________________________
c) __________________________________
6. Voltan yang ditetapkan pada diac untuk membolehkan ia berfungsi ialah

.
7. selalunya digunakan sebagai komponen pemicuan

untuk Triac

1. Nyatakan fungsi setiap kaki pemasa 555.
2. Nyatakan tiga jenis tatarajah litar penguat.
3. Nyatakan litar pemberbilang getar yang popular digunakan dalam litar

elektronik pada masa kini.
RUJUKAN:
1. Penulis. Tahun. “Tajuk Buku”. Penerbit. Muka surat.
1996. “Pengajian Kejuruteraan Elektrik Dan Elektronik”. Kementerian Pendidikan
Malaysia Dewan Bahasa dan Pustaka dan Dasar Padu (M) Sdn. Bhd.

KERTAS
PENERANGAN
MODUL 3
B05-01-03 ELECTRONIC PROJECT

B05-01-03-LE1 PRODUCE ELECTRONIC SCHEMATIC DIAGRAM
01.03 Produce Electronic Schematic Diagram
B05-01-03-LE2 PRODUCE MECHANICAL DRAWING
01.04 Produce Mechanical Drawing
B05-01-03-LE3 PERFORM SOLDERING TECHNIQUE
07.02a Perform Soldering Technique
07.02b Construct Electronic Project

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
BO5 TEKNOLOGI ELECTRONIK INDUSTRI
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN LE1 PRODUCE ELECTTRONIC SCHEMATIC DIAGRAM
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 01.03 PRODUCE ELECTTRONIC SCHEMATIC DIAGRAM
PRODUCE ELECTRONIC SCHEMATIC,MECHANICAL DIAGRAM AND

CONSTRUCT PROJECT ELECTRONIC BY USING DRAWING
OBJEKTIF
SET,STATIONARY AND USAGE OF ASSEMBLING ELECTRONIC
PRESTASI
COMPONENTS AND TOOLS, SO THAT THE DRAWING AND
AKHIRAN (TPO)
ELECTRONIC PROJECT IS PRODUCE ACCORDING TO STANDARD
SPECIFICATION AND CIRCUIT DIAGRAM.
DIAKHIR PEMBELAJARAN PELAJAR MESTI BOLEH :-

OBJEKTIF
MEMBOLEH (EO) PRODUCE ELECTRONIC SCHEMATIC DIAGRAM USING DRAWING
SET,STATIONARY ETC, SO THAT THE DRAWING IS PRODUCED
ACCORDING TO STANDARD SPECIFICATION.

1. SIMBOL-SIMBOL ASAS ELEKTRONIK
Mengenal komponen pada sesuatu papan litar adalah langkah yang perlu
untuk memahami akan kendalian atau operasi litar tersebut. Menukarkan bentuk
penyambungan komponen pada papan litar kepada lakaran ( sketch ) lukisan litar
iaitu dengan menggunakan symbol-simbol akanmemudahkan lagi kerja-kerja
memahami kendalian sesuatu litar elektronik.Simbol digunakan untuk
memudahkan kerja melukis atau menberi lambang kepada sesuatu objek,
komponen, konsep atau data dengan seberapa ringkas dan jelas. Kemahiran
untuk memahami serta mengingat sesuatu simbol adalah penting agar segala
rekaan, pemasangan serta pengujian sesuatu litar menjadi mudah dan piawai
(standard).
a. Jenis-jenis Lukisan Elektronik

Lukisan elektronik terbahagi kepada 5 bahagian iaitu lukisan
blok/system, lukisan litar Lukisan Pendawaian/ pemasangan
(wiring/instalation), lukisan skematik,dan lukisan tercetak.
b. Lukisan Blok/Sistem
Lukisan blok digunakan untuk menerangkan secara ringkas dan mudah
bagaimana fungsi serta operasi sesuatu unit di dalam sesuatu sistem atau
litar. Ia juga menunjukkan perkaitan diantara setiap unit dalam sesuatu
sistem. Rajah 1 menunjukkan contoh lukisan blok bagi sistem bekalan kuasa
teratur (regulator).
c. Lukisan Litar
Lukisan ini menunjukkan keseluruhan fungsi sesebuah litar. Semua

sambungan, bahagian dan komponen akan dilukis secara bersimbol. Simbol-
simbol ini akan disusun atur agar litar itu mudah dilihat dan mudah difahami
tanpa menekankan faktor fizikal bagi sambungan sebenarnya.
Litar ini merupakan litar yang paling kerap digunakan dan menjadi asas
untuk menerangkan atau memahami kendalian sesuatu litar elektronik.
Lukisan ini juga digunakan dalam mereka-bentuk sesuatu litar disamping
menjadi petua untuk mengingati keseluruhan sambungan litar. Rajah 2
menunjukkan contoh lukisan litar bagi siren electronik.

Rajah 1: Lukisan Blok bekalan Kuasa Arus Terus.
Rajah 2 : Lukisan Litar Siren Elektronik
d. Lukisan Pemasangan
Lukisan ini menggambarkan sambungan dan pemasangan sebenar

bagi sesuatu litar dan kedudukan fizikal sesuatu komponen, pendawaian dan
alatambah.
Lukisan ini amat berguna kepada seseorang juruteknik bagi kerja-
kerja pemasangan komponen atau tambahan litar atau membaiki dan
mencari kerosakan litar. Rajah 3(a) menunjukkan contoh lukisan
pemasangan untuk loceng pintu bernada. Manakala Rajah 3(b) adalah litar
pemasangan siren elektronik.

(a) Loceng Pintu Bernada (b) Siren Elektronik
Rajah 3 : Contoh-contoh Lukisan Pemasangan.
e. Lukisan Skematik
Lukisan ini sama seperti lukisan litar tetapi, ianya ditambah dengan
penerangan-penerangan seperti `power rating’, penyambungan tambahan
dan lain-lain lagi. Kadang-kadangan ianya mempunyai maklumat-maklumat
pengujian. Litar ini kebiasannya digunakan untuk tujuan pengujian atau baik-
pulih (maintenance/servicing). Rajah 4 menunjukkan litar skematik bagi
sistem television.
Rajah 4 : Lukisan Skema Perakam Kaset Audio.

f. Lukisan Litar Tercetak
Lukisan ini menggambarkan corak jalur pengalir dan susunan komponen yang terdapat di atas
papan litar tercetak (pronted circuit board) seperti dituniukkan di rajah 5 di bawah.
Rajah 5 : Lukisan Litar Tercetak Alat Pengesan.
2. Simbol-simbol Asas Elektronik

Di bawah ini disenaraikan beberapa daripada simbol-simbol elektronik.

Penerangan Simbol Komponen
Perintang
(resistor)
Perintang Bolehubah
(Variable Resistor)
(a) Reostat
(rheostat)
(b) Meter Upaya
(Potentiometer)
(a) (b)
Penghalus
(Preset/Trimmer)
Kapacitor/Pemuat
(capacitor)
Kapasitor Elektrolitik
(Electrolytic Capacitor)
Kapasitor Berubah
(Variable Capacitor)

Pengaruh/Gegelung
(Inductor/coil)
Bateri/Sel
(Battery)
(a) Satu Sel
(b) Banyak Sel
Fius
(Fuse)
Pengubah Teras Besi

(Iron Core
Transformer)
Transistor
NPN PNP
Penerus/Diod
(Diode)

MOSFET
a) N Channel
b) P Channel
Mentol Berfilamen
LDR
Suis
a) SPDT
b) DPDT
Slide Switch
Suis Tekan

a) SCR
b) TRIAC
(a) (b)
DIAC
Diod Zener
UJT
Diod Foto
LED
Pembesar Suara

Hablur
Diod Varactor
Diod Terowong
Diod Laser
Transistor Darlington
Foto transistor

Jenis GateLogik Simbol Tradisional Simbol ANSE/IEEE
Get And
Get Or
Inverter
Get Nand
Get Nor
Get Exor
Get Exnor

Jenis Get Logik Simbol Tradisional Simbol ANSE/IEEE
7400 Quad 2 input

NAND GATE
7402 Quad 2 input

NOR Gate
7404 Hex Inverter
7408 Quad 2 Input

AND Gate
7410 Triple 3 Input

NAND Gate

3. Penggunaan Simbol-simbol Elektronik.
Di dalam sesuatu litar elektronik mempunyai berbagai-bagai jenis dan bentuk komponen. Oleh
yang demikian, penggunaan simbol-simbol akan memudahkan untuk mereka-cipta dan
memahami operasi sesuatu litar.
Rajah 5 dan 6 menunjukkan contoh penggunaan simbol-simbol elektronik untuk menukarkan
bentuk lukisan pemasangan kepada lukisan litar bagi satu penyambungan litar elektronik.
(a) Lukisan Pemasangan (b) Lukisan Litar
Rajah 6: Litar Elektronik Ringkas
(a) Lukisan Pemasangan (b) Lukisan Litar
Rajah 7 : Litar Pengesan Cahaya

SOALAN:
a. Lukiskan simbol bagi komponen-komponen berikut:
1. Perintang bolehubah
2. Kapasitor
3. Foto Transistor
4. LED
5. Speaker
6. DIAC
7. Diod Varactor
b. Nyatakan perbezaan di antara lukisan litar dengan lukisan litar tercetak.

c. Nyatakan jenis lukisan yang diperlukan oleh seorang juruteknik untuk
membaikpulih peralatan elektronik.
d. Senaraikan jenis lukisan yang terdapat dalam bidang elektronik.
RUJUKAN :
1. Lukisan Elektronik – Md Nasir Abd Manan
2. Teknologi Elektronik - Md Nasir Abd Manan

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN LE2 PRODUCE MECHANICAL DRAWING
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 01.04 PRODUCE MECHANICAL DRAWING

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
DIAKHIR PEMBELAJARAN PELAJAR MESTI BOLEH:-

OBJEKTIF
MEMBOLEH (EO) PRODUCE MECHANICAL DRAWING USING DRAWING SET,
STATIONARY ETC, SO THAT THE DRAWING ACCORDING TO
STANDARD SPECIFICATION

1. UNJURAN ORTOGRAFIK
1.1 Definasi Unjuran Ortografik
Unjuran ortografik merupakan satu kaedah untuk menghasilkan bentuk

objek yang tepat, dalam dua atau lebih pandangan di atas satah-satah yang
bersudut tepat di antara satu sama lain. Objek yang hendaklah dipandang mestilah
pada kedudukan sudut yang tepat dengan permukaan objek,
Rajah 1 menunjukkan empat sukuan sudut-sudut yang masing-masing
menggambarkan sudut pertama, sudut kedua, sudut ketiga dan sudut keempat.
Daripada empat sudut tersebut, hanya dua sahaja yang digunakan dalam unjuran
ortografik iaitu Sudut Pertama dan Sudut Ketiga.
Satah Menegak
Sudut Pertama
Satah Mendatar
Satah Menegak
Tambahan
Sudut Ketiga
Satah Mendatar
Satah Menegak
Tambahan
Satah Menegak
Rajah 1 : Kedudukan Objek Dalam Sukuan Pertama Dan Ketiga
1.2 Unjuran ortografik sudut pertama
Unjuran ortografik sudut pertama merupakan kaedah yang mula

sekali digunakan dalam lukisan kejuruteraan di seluruhan negara di Eropah.
Dalam unjuran sudut pertama, objek diletakkan di dalam sukuan pertama,
iaitu di antara sudut 0º sehingga 90º.
Objek itu diletakkan diantara tiga satah utama iaitu satah
menegak, satah mendatar dan satah menegak tambahan. Bila objek itu
dipandang dari arah hadapan, ia dipanggil pandangan hadapan. la
dipanggil pandangan sisi jika dilihat dari arah sisi dan pandangan atas
(pelan) jika dilihat dari atas sebagaimana yang ditunjukkan dalam Rajah 2.
Apabila satah-satah tersebut dihamparkan, maka kedudukan
unjuran pandangan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 3. Simbol bagi
unjuran sudut pertama seperti dalam Rajah 4.

Pelan
Pandangan Pandangan
Sisi Hadapan
Sisi
Pelan
Hadapan
Rajah 2 : Kedudukan Satah Rajah 3 : Kedudukan Pandangan
Sukuan Pertama Unjuran Sudut Pertama
Rajah 4 : Simbol Unjuran Rajah 5 : Simbol Unjuran

Sudut Pertama Sudut Ketiga
1.3 Unjuran sudut ketiga
Dalam unjuran ortografik sudut ketiga, objek diletakkan di dalam

sukuan ketiga, iaitu di antara sudut 180º hingga 270º. Dalam unjuran sudut
ketiga, kita menganggap bahawa objek itu diletakkan di dalam kotak kaca
kerana kedudukan pandangan pelan dan sisi terletak diantara si pemandang
dengan objek. Ini ditunjukkan dalam Rajah 6.
Rajah 7 menunjukkan kedudukan pandangan unjuran sudut ketiga
apabila satah-satah sukuan ketiga dihamparkan. Manakala simbol bagi
unjuran sudut ketiga seperti dalam Rajah 5.

Pelan
Pelan
Pandangan Pandangan Sisi

Sisi Hadapan
Hadapan
Rajah 7 : Kedudukan Pandangan
Rajah 6 : Kedudukan Satah Unjuran Sudut Ketiga
Sukuan Ketiga
2 LUKISAN ISOMETRIK
Lukisan isometri ialah lukisan bergambar yang menunjukkan tiga dimensi,

iaitu ukuran panjang, lebar dan tinggi. Objek yang dilukis secara isometri akan
memperlihatkan tiga pandangan, iaitu pandangan atas (pelan), pandangan
hadapan dan pandangan sisi apabila dilihat pada satu arah pandangan seperti
ditunjukkan dalam Rajah 1.
120º
120º 120º
Rajah 1 : Objek Isometrik

2.1 Paksi Isometri
ii. Paksi-paksi isometri berkedudukan 120° antara satu sama lain.

Terdapat tiga jenis paksi isometri, iaitu Paksi Biasa, Paksi
Terbalik dan Paksi Panjang.
a) Paksi Biasa
Sesuatu objek yang dilukis dalam isometri paksi biasa

akan menunjukkan butiran isometri di sebelah atas permukaan objek
dengan lebih jelas seperti ditunjukkan dalam Rajah 2. Garisan isometri
dilukis bersudut 30° dengan garisan mengufuk dan titik x adalah titik
terendah.
Rajah 2 : Isometrik Paksi Biasa
b) Paksi Panjang
Contoh objek yang dilukis dengan isometri paksi panjang

ditunjukkan dalam Rajah 3 dimana, satu daripada paksi isometri adalah
selari dengan garisan mengufuk. Garisan condong pula dilukis 120°
daripada garisan mendatar. Lukisan isometri paksi panjang sesuai
dilukis untuk menggambarkan objek yang berbentuk panjang.
Rajah 3 : Isometrik Paksi Panjang

c) Paksi Terbalik
Objek yang dilukis dengan isometri paksi terbalik dapat

menunjukkan butiran isometri di sebelah bawah permukaan objek
dengan lebih jelas. Garisan isometri dilukis bersudut 30° dengan
garisan mengufuk. Contoh objek yang dilukis dalam isometri paksi
terbalik ditunjukkan dalam Rajah 4.
X
Rajah 4 : Isometrik Paksi Terbalik
iii. Ciri Lukisan Isometri
Garisan Isometri
Garisan isometri ialah garisan yang kedudukannya selari dengan
paksi isometri. Garisan menegak dan mendatar dalam unjuran
ortografik adalah garisan isometri pada lukisan isometri.
Garisan Bukan Isometri

Garisan yang kedudukannya tidak selari dengan paksi isometri
dipanggil sebagai garisan bukan isometri. Garisan isometri dan bukan
isometri adalah ditunjukkan dalam Rajah 5. Jarak A, B dan C pula
merupakan jarak pengunjuran bagi garisan bukan isometri.
Rajah 5 : Garisan Isometri Dan Bukan Isometri

Sudut dalam Isometri
Contoh sudut yang dilukis dalam isometri ditunjukkan dalam
Rajah 6. Sudut pada pandangan ortografik pada rajah ini perlu
diunjurkan kepada satah menegak dan satah mendatar. Huruf w, x, y
dan z adalah dimensi yang perlu dipindahkan ke paksi isometri.
Rajah 6 : Sudut Dalam Isometri
Bulatan dalam Isometri

Bentuk bulatan dalam lukisan isometri ditunjukkan dalam Rajah
7. Kaedah empat pusat dan kaedah koordinat boleh digunakan untuk
melukis bulatan isometri. Huruf A mewakili ketinggian bagi sebuah
bulatan isometri yang mempunyai pandangan atas dan pandangan
hadapan.
Rajah 7 : Bulatan Isometrik
Lengkung dalam Isometri

Lengkung dalam isometri dilukis mengikut kaedah koordinat yang
ditunjukkan dalam Rajah 8. Lengkung dalam isometri ini dapat dilihat
pada arah pandangan atas dan pandangan hadapan.

Rajah 8 : Lengkung Dalam Isometri
Arah Pandangan
Arah pandangan dalam lukisan isometri menunjukkan kedudukan
mata pada pandangan objek yang dilihat. Pelbagai arah pandangan
pada lukisan isometri ditunjukkan dalam Rajah 9.
Arah Pandangan A Arah Pandangan B

Arah Pandangan C Arah Pandangan D
Rajah 9 : Arah Pandangan Dalam Lukisan Isometrik
b. Kaedah-Kaedah Membina Lukisan Isometrik
A Kaedah Kotak
Ianya dilakukan dengan menganggap objek diletakkan di dalam satu

kotak isometri. Saiz kota adalah mengikut ukuran tinggi, lebar dan
panjang objek. Ianya sesuai untuk objek yang mempunyai permukaan
rata. Rajah 10 menunjukkan langkah Kaedah Kotak digunakan.
Langkah 2
Langkah 1
Lukis kotak isometrik L, T dan D Pindah ukuran x, y dan z

kepada kota isometrik
Langkah 3 Langkah 4
Lukis bentuk objek Hitamkan garisan objek
Rajah 10 : Pembinaan Lukisan Isometrik Menggunakan Kaedah Kotak

B Kaedah Rangka
Kaedah ini sesuai untuk membina lukisan isometrik yang

mempunyai puncak seperti kon dan piramid. Kaedah pembinaannya
seperti ditunjukkan dalam Rajah 11.
Langkah 1 Langkah 2
Lukis segi empat ABCD pada Lukis tapak piramid pada

pandangan atas. segi empat isometrik ABCD.
Langkah 3
Langkah 4
Lukis ketinggian piramid, Lukis dan hitamkan sisi

mengikut ketinggian t melalui piramid
titik M.
Rajah 11 : Pembinaan Lukisan Isometrik Menggunakan Kaedah Rangka
C Kaedah Empat Pusat
Bulatan isometrik dilukis menggunakan kaedah ini seperti yang

ditunjukkan dalan Rajah 12.

Langkah 2
Langkah 1
Lukis garis serenjang pada

Lukis segi empat isometri PQRS
penengah sisi segi empat isometri
dengan sisi D.
PQRS.
Langkah 3 Langkah 4
Berpusat di P dan R, bila lengkok Berpusat pada persilangan gari

jejari J. serenjang, bina lengkok jejari k.
Rajah 12 : Pembinaan Lukisan Isometrik Menggunakan Kaedah Empat Pusa
D Kaedah Koordinat
Lengkung dalam isometri dilukis menggunakan kaedah koordinat

ini. Dalam kaedah ini, titik-titik pada lengkung diunjurkan kepada satah
menegak dan mendatar. Dimensi w, x, y, dan zpada pandang ortografik
dipindahkan ke garisan isimetrik seperti ditunjukkan dalan Rajah 13.

Langkah 1 Langkah 2
tanda titik pada lengkung dan

unjurkan koordinat pada satah Lukis kotak mengikut saiz yang
menegak dan mendatar diberi. Tandakan c dan d.
Langkah 3 Langkah 4
Pindahkan koordinat kepada

garisan isometri. Plotkan titik- Hitamkan garisan objek.
titik lengkung dengan lengkung
boleh lentur.
Rajah 13 : Pembinaan Lukisan Isometrik Menggunakan Kaedah Koordinat

SOALAN
1. Apakah sifat bulatan apabila di lukis dalam lukisan isometrik? ( 2 Markah)
2. Apakah beza antara lukisan unjuran dengan lukisan isometrik? ( 2 Markah)
3. Berapakah nilai sudut antara paksi dalam lukisan isometrik? ( 1 Markah)
4. Sebutkan 3 jenis paksi yang terdapat dalam lukisan isometrik ( 3 Markah)
5. Padankan gambar-gambar di bawah dengan padanan yang betul. ( 4 Markah)
Kedudukan Pandangan Bentuk Isometrik

RUJUKAN:
1. MOHD NOH BIN SARIP & MD. NASIR BIN ABD. MANAN; LUKISAN KEJURUTERAAN
TINGKATAN 4; DBP 2005 ; ISBN 983-62-7434-0; PETALING JAYA; MS 192 - 210

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN
LE 3 PERFORM SOLDERING TECHNIQUE
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 07.02a PERFORM SOLDERING TECHNIQUE
07.02b CONSTRUCT ELECTRONIC PROJECT

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
DIAKHIR PEMBELAJARAN PELAJAR MESTI BOLEH :-

OBJEKTIF
MEMBOLEH (EO) PERFORM SOLDERING TECHNIQUE BY USING CORRECT
SOLDERING TOOLS SO THAT ELECTRONIC PROJECT IS
FUNCTIONING ACCORDING TO THE OUTPUT REQUIREMENT AND
CIRCUIT DIAGRAM.

1. PENGENALAN KEPADA SOLDERING DAN DISOLDERING DAN
REKABENTUK LITAR TERCETAK
Memateri adalah dianggap sebagai satu seni dan memerlukan latihan.

Sambungan yang kurang baik adalah disebabkan oleh kekurangan kepanasan
(haba), permukaan yang kotor, kekurangan bahan solder (solder wire) ataupun
pemanasan yang banyak kali.
BAHAGIAN-BAHAGIAN BESI PEMATERI
Pemegang
Penutup Element
Pemanas
Wayar kuasa
Hujung Besi
Pemateri
Palam 2 Pin
Element
Pemanas
Rajah 1 : Gambarajah dan label besi pemateri
c. FUNGSI BAHAGIAN-BAHAGIAN BESI PEMATERI
i. PALAM 2 – PIN (2 PIN PLUG)
Ianya berfungsi sebagai penyambung bekalan kuasa antara

punca alir keluar (socket outlet) bekalan kuasa dengan besi pemateri.
Palam 3 pin (3 pin plug) boleh digunakan sebagai pengganti kepada 2
pin. Penggunaan palam 3 pin mempunyai faktor-faktor keselamatan
seperti berikut:-
A Mempunyai fius.
Fius berfungsi untuk memutuskan litar ketika berlaku litar pintas (short
circuit) dalam litar di mana pengguna akan terselamat daripada terkena
kejutan elektrik.

B Memepunyai terminal pembumian.
Dengan adanya terminal pembumian, membolehkan kebocoran arus

(short body) dalam litar dialir terus ke bumi. Ini akan menyelamatkan
pengguna dsripada terkena renjatan elektrik.
i. WAYAR KUASA (POWER CABLE)
Wayar kuasa berfungsi sebagai pengalir kuasa dari punca

(source) bekalan kuasa ke besi pemateri Berbagai-bagai jenis wayar
kuasa yang boleh digunakan sebagai penyambung kuasa ke besi
pemateri. Kebisaannya wayar kembar dua selalu digunakan. Wayar
jenis ini selalunya digandingkan dengan penggunaan palam 2 pin.
Sesetengah besi menggunakan wayar kembar-3 yang mempunyai
aliran ke bumi sebagai tambahan. Dengan adanya aliran pembumian,
menggelakkan (menghindarkan) pengguna daripada terkena renjatan
elektrik apabila berlakunya kebocoran arus dalam litar. Penggunaan
wayar kembar 3 mestilah digandingkan dengan penggunaan palam 3
pin.
ii. PEMEGANG (HANDLE)
Pemegang berfungsi sebagai bahagian yang membolehkan

pengguna memegang besi pemateri dengan selamat semasa
menggunakannya. Ianya dibina daripada bahan penebat seperti
plastik atau kayu.
iii. ELEMENT PEMANAS (HEATER)
Element pemanas berfungsi untuk menukarkan tenaga

elektrik kepada tenaga haba. Di mana haba yang dihasilkan akan
memanaskan hujung besi pemateri (soldering iron tip) bagi
melaksanakan kerja-kerja pematerian. Element pemanas dibina
secara gelungan dawai ‘tungsten’ yang mempunyai rintang tinggi serta
tahan kepanasan. Lapisan kertas kaca/seramik digunakan sebagai
penebat antara gelungan di samping berfungsi untuk menyeragamkan
haba yang dihasilkan oleh filamen pemanas.

Dawai Tungsten Lapisan Kertas Terminal
Penebat (Mica) Penyambung
Rajah 2 : Mica Type
HEATER, 200W↔20W, Tungsten Ceramic Heater
Rajah 3 : Ceramic Type
iv. PENUTUP ELEMENT PEMANAS (HEATER COVER)
Dibuat daripada kepingan besi dan berfungsi sebagai sarung

(penutup) yang melindungi element pemanas daripada bersentuh.
Lubang-lubang yang terdapat pada bahagian pangkal penutup element
pemanas berfungsi sebagai pelepasan haba agar tidak menjadi panas.
v. HUJUNG BESI PEMATERI (SOLDERING IRON TIP)
Hujung besi pemateri merupakan bahagian panas yang

digunakan untuk mencairkan timah (soldering lead) dan kerja-kerja
memateri. Kepanasan hujung besi pemateri adalah bergantung
daripada haba yang dihasilkan oleh element pemanas. Hujung besi
pemateri dibuat daripada sejenis besi aloi yang mempunyai kesan
pengaliran haba yang sangat baik. Hujung besi pemateri terdiri
daripada berbagai-bagai jenis yang berdasarkan bentuk iaitu:-
Rajah 4 : Jenis-Jenis Hujung Besi Pemateri

Jenis-jenis hujung besi pemateri yang biasa digunakan untuk
kerja-kerja memateri peralatan elektronik adalah dari jenis C dan BC
vi. SKRU (SCREW)

Skru digunakan untuk mengunci kedudukan antara element
pemanas dengan penutup element pemanas skru ini juga
membolehkan hujung besi pemateri dicabut dan dilaraskan mengikut
kesesuian suhu.
d. JENIS-JENIS DAN PENGGUNAAN BESI PEMATERI
Besi pemateri dikelaskan mengikut julat seperti yang disenaraikan dijadual di bawah. Adalah
penting dan selamat menggunakan besi pemateri dengan julat kuasa yang sesuai bergantung
kepada bahan yang hendak dipateri.
JULAT KUASA (W) BAHAN YANG HENDAK DIPATERI

15 W Komponen kecil – chip dalam peralatan elektronik
30 W Vero dan matrikboard dengan patern halus – kerja-kerjabiasa elektronik
40 W Terminal kecil
60 W Terminal/komponen yang bersaiz sederhana
80 W Terminal/komponen bersaiz besar
100 W
150 W
Wayar dan terminal yang tahan pada haba yang kuat yang digunakan
200 W
dalam pendawaian demostick
300 W
500 W
* Soldering iron yang mempunyai julat kuasa 25 W adalah sesuai untuk semua projek di dalam
elektronik

e. JENIS-JENIS SOLDERING IRON YANG DIGUNAKAN
Alat yang digunakan untuk membuat sesuatu sambungan

dengan pateri dinamakan Besi Pemateri atau Soldering Iron. Alat
pemateri boleh diklasifikasikan kepada 3 iaitu :
i. Soldering iron yang menggunakan tenaga elektrik.
ii. Soldering iron yang menggunakan kuasa bateri.
iii. Soldering iron yang menggunakan gas.
f. Soldering Iron Elektrik
Memerlukan satu filament yang tahan panas apabila dialirkan

cas elektrik. Kepanasan tadi akan mengalir terus ke hujung mata
soldering iron yang akan mencairkan timah (solder lead). Terdapat
beberapa jenis soldering iron elektrik yang bersesuaian dengan kerja
yang dibuat iaitu:-
i. Untuk kerja-kerja kecil dan sederhana seperti memasang

komponen elektrik / elektronik atau mengeluarkan komponen,
ii. la memerlukan kuasa antara 15 hingga 40 Watt.
iii. Cepat panas lebih kurang > hingga 10 minit.
Rajah 5 : Soldering Iron Tirus

Untuk kerja sederhana dan berat - Soldering Iron Gun
iv. Memateri zink lembut, power transistor, wire yang kasar dan
sebagainya.
v. Kuasanya lebih kurang 70 - 120 Watt.
vi. Cepat panas apabila dibekalkan arus.
Rajah 6 : Soldering Iron gun
g. Soldering Iron Bateri
i. Sama seperti soldering iron jenis elektrik.
ii. la sangat sesuai digunakan dalam kerja peniasangan wire

kereta dan sebagainya.
iii. Biasanya ia berbentuk kecil dan ringan.
h. Soldering Iron Gas
i. la merupakan jenis yang termoden buat masa ini.
ii. la berbentuk kecil seperti test-pen.
iii. Mudah dibawa ke mana-mana dan dalam sebarang kerja yang

ringan dan sederhana.
iv. Gas yang digunakan ialah `Butane Gas’.
Rajah 7 : Soldering Iron Test-Pen

i. JENIS-JENIS DAN KEGUNAAN TIMAH PEMATERI
Timah pemateri mempunyai sifat cair pada suhu rendah iaitu hampir 185°C. Ia diperbuat dari
campuran timah dan plumbum. Jadi kegunaannya bergantung kepada nisbah kandungan timah
dan plumbum tersebut. Berikut adalah jenis-jenis timah pemateri, ciri-cirinya dan kandungannya.
JENIS % TIMAH % PLUMBUM CIRI-CIRI KEGUNAAN

Suhu cair yang Pada mesin
63sn 63 37
rendah pemateri automatik
Kekuatan regangan Pada peralatan
60sn 60 40
yang tinggi elektronik
Ciri mekanik yang Pada kerja-kerja
50sn 50 50
baik pendawaian elektrik
Suhu cair yang Di dalam kerja-kerja
40sn 40 60
tinggi paip
j. TEKNIK PEMATERIAN (SOLDERING AND DESOLDERING)
Soldering adalah satu proses menyambung dua keping logam

dengan menggunakan bahan memateri daripada logam campuran
plumbum dan timah. Secara amnya soldering ialah proses
menyambung dua pengalir (kaki komponen, terminal dan wayar
penyambng).Bahan memateri ini terdapat dalam campuran yang
berlainan bergantung kepada kegunaannya. Misalnya untuk kerja-kerja
elektronik campurannya ialah 60% timah dan 40 % plumbum dan boleh
cair pada suhu 1880C.
Manakala proses desoldering pula merupakan satu proses

membuka semula soldering terdahulu selepas proses soldering. Kerja
ini dilakukan semasa hendak menggantikan dengan komponen yang
baru.
k. DEFINASI
i. ~ SOLDERING
Proses menyambung pengalir (wayar penyambung atau kaki
komponen) pada papan litar dengan mencairkan logam bagi
menghasilkan litar elektronik.
ii. ~ DESOLDERING
Proses membuka sambungan pengalir terdahulu yang
tidak diperlukan bagi menggantikan pengalir yang baru.

l. PERALATAN DAN BAHAN YANG DIPERLUKAN UNTUK PROSES
SOLDERING DAN DESOLDERING.
Bagi melakukan proses soldering atau desoldering peralatan dan

bahan yang perlu disediakan adalah seperti berikut :
i. Soldering Iron
ii. Desoldering Tools (Sucker)
iii. Cutter
iv. Long Nose
v. Wire Stripper
vi. Solder Lead
vii. Flux
viii. Wayar Penyambung
ix. Komponen
x. Board
xi. Kertas Pasir
Rajah 8 : Peralatan soldering dan desoldering.

m. KEGUNAAN BAGI SETIAP PERALATAN DAN BAHAN TERSEBUT.
i. Soldering Iron
Alat yang digunakan untuk proses memateri (solder) ialah

soldering iron. Ianya dibahagikan kepada dua bahagian iaitu:
ii. Soft soldering. (kerja elektronik)
iii. Hard soldering. (kerja plumbing, welding)
Pada asasnya soldering iron digunakan untuk mencairkan lead

(timah) dan memateri dua keping logam yang hendak dicantumkan.
Soldering Iron yang sesuai digunakan pada kerja-kerja elektronik
adalah 20Watt. Tahap kepanasan pada soldering, biasanya digunakan
sumber elektrik AC atau DCdan gas atau pemanas api secara terus
(bagi Welding).
Soldering Iron terbahagi kepada beberapa jenis . Di antara

soldering iron yang sesuai digunakan adalah seperti berikut :-
iv. Solf soldering Iron (standard).
v. Gas Soldering Irons.
vi. Soldering gun.
vii. Electronic controlled.
viii. Heavy Duty Main Irons.
Kesemua solder diatas boleh digunakan dan ianya bergantung

kepada jenis dan tempat penggunaanya. Rajah 9 menunjukkan
gambarajah soldering iron.

Rajah 9: Soldering Iron
n. Desoldering Tools (Sucker).
Alat yang digunakan untuk membuang pateri (solder) yang tidak dikehendaki dengan
cara menyedut. Dilakukan apabila hendak gantikan satu komponen dengan yang baru.
Alat yang digunakan adalah penyedut (sucker). Ianya boleh didapati dari berbagai jenis
dan cara kendalikannya. Iaitu secara manual atau elektronik. Di bawah menunjukkan
gambarajah desoldering tools.
Rajah 10 : Desoldering Iron (Sucker)

o. Cutter
Alat ini digunakan untuk memotong wire dan kaki

komponen.Selain itu ianya boleh digunakan untuk membuang penebat
dari wire. Rajah 11 menunjukkan gambarajah cutter.
Rajah 11 : Cutter
p. Long Nose
Alat ini digunakan untuk membantu memperkemaskan

pemasangan komponen dan wayar penyambung dengan cara
membengkok dan meluruskan kaki komponen serta wayar
penyambung tersebut. Selain itu ianya boleh digunakan untuk
membuang penebat dari wayar penyambung. Rajah 12 di bawah
menunjukkan gambarajah long nose.
Rajah 11 : Cutter
Rajah 12 : Long Nose
q. Wire Stripper
Alat yang digunakan untuk memotong dan membuang penebat

pada wayar penyambung.

r. Solder Lead
Solder lead adalah bahan yang digunakan untuk memateri dua
kepingan logam yang hendak dicantumkan. Logam ini terdiri daripada
tin dan lead. Campuran diantara bahan adalah seperti berikut:
i. 40% Tin 60% Lead alloy
ii. 50% Tin 50% Lead alloy
iii. 60% Tin 60% Lead alloy
Tahap kepanasan untuk cairkannya adalah bergantung

kepada Soldering Iron. Biasanya pada 1800C - 188°C.
s. Flux
Flux merupakan bahan pencuci permukaan logam , mengelakkan

tindakan pengoksidaan dan memudahkan pematerian serta pengaliran
arus.
Flux adalah bahan kimia oksid tidak mengandungi oksigen dan
memindahkan butir-butir oksida daripada sambungan semasa
memateri. Terdapat dua jenis flux iaitu:
i. Flux yang tidak berkarat (Non corrossive).
ii. Flux karat (corrosive).
t. Wayar Penyambung
Wire biasa digunakan sebagai penyambung (jumper) untuk

bekalan kuasa atau punca masukan dan keluaran.
u. Komponen
Komponen dan wire yang digunakan adalah mengikut litar.

Komponen yang biasa seperti perintang, kapasitor dan lain-lain.

v. Board
Board adalah papan yang digunakan untuk membina litar.

Board terdiri daripada beberapa jenis iaitu:
i. Vero board.
ii. Strip board.
iii. Copper board.
iv. Projek board.
Board dipilih mengikut kesesuaian litar.
w. Kertas Pasir
Kertas pasir digunakan untuk membersihkan board iaitu tempat

solder sebelum dipaterikan bagi menghasilkan soldering yang cantik.
• LANGKAH KESELAMATAN SEMASA MELAKUKAN

PROSES SOLDERING DAN DESOLDERING.
• Pastikan soldering yang digunakan cukup panas.
• Komponen perlu diletakkan pada tempat yang betul pada

board terutama
• komponen yang mempunyai kekutuban seperti Polarity-
Capasitor atau Diode.
• Bersihkan mata soldering apabila kotor.
• Letakkan pada soldering stand.
• Pastikan kawasan kerja tiada bahan-bahan yang mudah
terbakar berdekatan dengan
• Solder yang panas seperti wayar bekalan kuasa, kain, plastik
dan lain – lain.
i. Solder yang telah dibuat, pastikan ianya tidak berlaku:

A. Cold solder.
B Dry joint.
C Solder boll.
D Shorted circuit dengan komponen bersebelahan.
E Litar tidak rosak. (Open atau shorted).

ii. Solder yang panas jangan halakan pada kawasan luar meja
kerja sebaliknya arahkan ke tempat duduk.
iii. Jangan ketuk solder selepas atau semasa kerja.
iv. Keselamatan peralatan dan diri amatlah penting.
x. LANGKAH-LANGKAH PEMATERIAN
Rajah dihelaian berikutnva menunjukkan teknik memateri untuk

mendapatkan hasil pematerian yang baik. Berikut diberikan langkah-
langkah memateri.
i. Pastikan permukaan yang hendak dipateri itu bersih, kering dan

tidak ada gris dan jika boleh ia berada didalam keadaan yang
berkilat.
ii. Pastikan mata pemateri bersih dan berkilat.
iii. Pastikan dawai sambungan dan wavar dicelupkan dengan

flux terlebih dahulu.
iv. Pastikan mata pemateri cukup panas untuk memateri.
v. Panaskan dahulu bahagian yang hendak dipateri. `
vi. Kemudian sentuhkan timah kebahagian sambungan supaya

timah cair dan melimpah meliputi keseluruhan sambungan.
vii. Setelah timah meliputi bahagian sambungan, angkat besi

pemateri dan biarkan sehingga cairan timah membeku.
Setelah beku jangan diapa-apakan lagi bahagian pateri itu.
viii. Pematerian yang baik akan kelihatan berkilat,

kukuh.bersih,dan tidak terlalu banyak.

(a) Memanaskan tempat yang hendak dipateri (b) Sentuhkan timah pemateri
ditempat yang hendak
dipanaskan
(c) Angkat besi pemateri dan timah apabila cairan (d) Pemateri yang kemas dan
bersih
timah telah meliputi
RAJAH 13 : Teknik memateri yang baik
y. PENJAGAAN ALAT PEMATERI
Alat pemateri hendaklah dijaga dengan haik supaya selamat

digunakan dan dapat menghasilkan pematerian yang bermutu. Bahagian
mata permateri terutamanya hendaklah sentiasa dibersihkan dan berkilat.
Ketika mata pemateri panas ia dengan menggunakan span yang basah.
Rajah 11 dibawah menunjukkan cara membersihkan mata besi pemateri.
Rajah 14 : Cara pembersihan mata pemateri dengan span basah
z. BEBERAPA JENIS KERJA MEMATERI YANG TELAH SIAP
(a) Sambungan yang baik (b) Sambungan yang terlalu sejuk

(c) Sambungan yang kurang timah pemateri (d) Sambungan yang terlalu banyak
Timah pemateri (solder) hingga
membentuk jambatan kebahagian
lain.
Rajah 15 : Gambarajah menunjukkan beberapa jenis kerja memateri yang telah

siap
i. Jangan sesekali anda cairkan dahulu solder dan solder yang

cair baru anda letakkan pada sambungan. Ini akan menjadikan
sambungan tersebut “Dray Joint”. Dray joint ialah di mana kita
lihat sambungan atau cantuman tersebut sudah bercantum
tetapi di dalamnya tidak bercantum.
aa. Heat Sink

Alat heat sink digunakan semasa kerja-kerja dijalankan terutama
hendak menyambung komponen transistor atau komponen-komponen
elektronik yang terlalu kecil. Kadang-kadang apabila kita hendak
menyambung punca komponen transistor dengan menggunakan
soldering iron, bahang kepanasan tyang terdapat pada soldering iron
yang panas akan memanaskan badan transistor melalui punca
komponen tersebut. Dengan ini kemungkinan transistor tersebut akan
rosak terutama apabila soldering iron yang kuasa wattnya besar
digunakan untuk mencegah kepanasan ini “heat sink” digunakan
diantara punca yang kena dengan soldering iron dengan badan
komponen tersebut. Lihat Rajah 16 di bawah ini.
Rajah 16 : Cara menggunakan “Heat Sink”

LANGKAH-LANGKAH BAGI MENGHASILKAN PATERI (SOLDER) YANG BAIK
i. Gunakan soldering iron yang mempunyai kuasa output antara

20 hingga 30 watt. Bagi komponen seperti diod dan transistor
hendaklah digunakan ‘heat sink’ bagi mengurangkan kepanasan
semasa memateri.
ii. Periksa komponen yang hendak dipateri. Sekiranya punca-

punca (tempat menyambung) komponen berkarat, hendaklah
dibersihkan dahulu dengan cara mengikis.
iii. Pasangkan komponen-komponen ditempat yang betul pada

‘Printed Circuit Board’ atau Motherboard. Awasi supaya tidak
tersalah letak, kerana komponen seperti transistor, diod dan
kapasitor mempunyai elektrod dan punca-punca yang berbeza.
Pastikan elektrod-elektrod ini tidak tersalah pateri.
iv. Untuk litar bersepada (Chip/IC) yang menggunakan soket, mula-

mula paterikan soket pada Printed Circuit Board (PCB), dan
kemudian barulah dimasukkan pin litar bersepadu (Chip/IC) ke
dalam soket dan tekankan litar bersepadu tadi dengan tangan
atau menggunakan ‘ IC Inserter’.
v. Sekiranya elektrod komponen terlalu panjang, hendaklah

dipotong terlebih dahulu supaya sesuai untuk dipasang pada
PCB.
vi. Sebelum dijalankan kerja memateri, setiap komponen perlu diuji

terlebih dahulu dengan menggunakan ‘Multitester’ dan selepas
dijalalankan kerja memateri komponen berkenaan perlu diuji
sekali lagi. Ini dibuat memastikan yang kerja memateri
(sambungan) yang dilankan adalah berjaya.
1. PENGENALAN kepada REKABENTUK papan LITAR TERCETAK
PCB/Printed Circuit Board/Papan Litar Tercetak adalah terdiri

daripada sekeping papan (board) yang diperbuat daripada Synthentic
Resin Banded Paper Fibrerglass sebagai penebat, manakala di
atasnya pula adalah lapisan pengalir (cooper) yang telah dicorakkan
untuk menyambung komponen elektronik di atas board mengikut corak
diagram/gambarajah litar (circuit diagram)

a. Corak Cooper (pattern cooper boleh didapati dalam 2 bentuk):-
i. Sebelah sahaja (single side cooper)

Biasanya digunakan untuk membuat projek–projek elektronik
yang ringkas atau mudah seperti litar Power Supply, Amplifier dan
sebagainya.
ii. Kedua-dua belah permukaan (double side cooper)

Biasanya digunakan untuk membuat projek–projek elektronik
yang rumit dan untuk memperkecilkan saiz PCB. Pembuantan itu
memerlukan teknik yang baik dan peralatan yang agak mahal.
b. BOARD
Pemasangan komponen untuk projek likar elektronik biasanya
dibuat pada board khas. Berbagai jenis board boleh digunakan untuk
tujuan tersebut. Diantaranya ialah veroboard, board litar tercetak,
bloboard. Setiap board mempunyai bentuk yang berlaianan. Board ini
dibuat daripada bahan penebat. Satu daripada permukaanya diletakan
dengan tembaga nipis sebagai bahan konduktor. Berikut adalah
contoh sebagahian board.
c. STRIP BOARD.
Mempunyai jalur-jalur tembaga sebagai konduktor don disusun
selari dalam barisan. Lubang-lubang kecil telah tersedia pada board
menembusi jalur jalur tembaga. Semua komponen dan
pendawaian tambahan diletakkan pada permukaan yang tiada jalur
tembaga yang kakinya dimasukkan menembusi board. Kemudian kaki
komponen dipateri pada jalur tembaga supaya kedudukkannya kukuh
disamping menjadi sambungan diantara satu komponen dengan
komponen dengan yang lain mengikut gambarajah skematik.
Kadangkala jalur tembaga perlu dipotong untuk mengelakkannya
daripada berlakunya short. Ini boleh dilakukan dengan menggunakan
gerimit, stripboard cutter atau pun pisau
Rajah 17 : Gambarajah strip board

d. MATRIK BOARD
Bahan konduktor matrik board tidak berjalur tetepi di susun

berkelompok iaitu dicorakkan dengan 4 segi kecil lengkap dengan
lubang-lubang kecil di atasnya.
Rajah 18 : Gambarajah matrik board
e. CLAD BOARD
Ia merupakan sekeping papan (board) yang disaluti oleh lapisan

cooper disebelah atau dikedua-dua belah permukannya. Ianya tidak
mempunyai lubang-lubang kecil diatasnya.
Rajah 19 : Gambarajah clad board
Ia memerlukan masa yang agak lama serta melalui beberapa proses

untuk mendapatkan corak di atasnya di mana sesuai dengan litar
elektronik yang hendak dipasang.
f. TEKNIK MEREKABENTUK LITAR TERCETAK
Papan litar tercetak memang tidak asing lagi bagi kerja-kerja

pemasangan komponen elektronik. Setiap alat kegunaan yang
menggunakan komponen elektronik memerlukan papan litar tercetak
untuk menempatkan pendawaian komponennya. Setiap papan litar
tercetak mempunyai corak jalur pengalir yang berlainan iaitu
rekabentuknya mengikut kedudukan susunan komponen. Untuk
menentukan corak jalur pengalir memerlukan pengetahuan
merekabentuk litar tercetak kerana dalam kerja-kerja ini terdapat
beberapa perkara yang perlu di ambil perhatian. Oleh yang demikian
sebelum papan litar tercetak dihasilkan, lazimnya persediaan awal
hendaklah dibuat pada kertas terlebih dahulu. Dengan melukis corak
rangka pengalir di atas kertas, pasti dapat membetulkan kesilapan jika
berlaku kesalahan atau pembetulan untuk corak yang lebih berkesan.
Setelah kerja-kerja merangka corak jalur pengalir disiapkan yang

kemudiannya dilukis dengan tepat, barulah corak ini dipindahkan ke
papan cetak untuk diproses dan seterusnya menghasilkan litar
tercetak. Rajah 20 memperlihatkan satu contoh corak jalur pengalir
pada papan litar tercetak.
Setelah kerja-kerja merangka corak jalur pengalir disiapkan yang

kemudiannya dilukis dengan tepat, barulah corak ini dipindahkan ke
papan cetak untuk diproses dan seterusnya menghasilkan litar
tercetak. Rajah 20 memperlihatkan satu contoh corak jalur pengalir
pada papan litar tercetak. Persediaan awal ini memerlukan kerja-kerja
yang teliti kerana merangka corak pengalir tidaklah begitu mudah
sebagaimana yang disangkakan. Oleh yang demikian terdapat
beberapa langkah tertentu yang perlu dipraktikkan semasa merangka
lukisan litar
Rajah 20 : Contoh corak pengalir pada papan litar tercetak
Pada rajah 21 pula diberikan satu contoh rekabentuk corak

pengalir untuk litar tercetak. Dalam persediaan awal untuk rekabentuk
inilah memerlukan beberapa perkara atau panduan-panduan yang
boleh membantu dalam kerja-kerja melukis rekabentuk litar tercetak.

Rajah 21 : Rekabentuk Litar Tercetak
g. LANGKAH-LANGKAH SEMASA MEREKABENTUK LITAR

TERCETAK
iii. Langkah Pertama
Tentukan terlebih dahulu saiz litar tercetak yang hendak dilukis.

Saiz litar lazimnya ditentukan mengikut bilangan komponen serta
kelegaan ruang berpandukan kepada saiz komponen. Setelah saiz
ditentukan kemudian pindahkan saiz tersebut diatas sehelai kertas
jenis lutsinar kosong atau jenis lutsinar yang mempunyai tanda graf.
Merujuk kepada rajah 22 (a) lukiskan saiz litar tercetak di atas

kertas. Selepas itu bahagiakan saiz litar tercetak tersebut kepada
beberapa petak kecil yang sama ukurannya. Pembahagian saiz litar
tercetak kepada petak kecil degan melukis garisan-garisan halus yang
ditunjukkan pada Rajah 22 (b).

Rajah 22 (a) : Menentukan Saiz Litar Tercetak Rajah 22 (b) : Bahagikan Kepada beberapa
Petak
Kecil
h. Langkah Kedua
Lukiskan gambaran bentuk komponen mengikut anggaran saiz

sebenar di atas kertas pada ruang petak kecil. Gambaran kompnen ini
hendaklah disusun mengikut anggaran jarak setiap petak serta
kesesuian ruang yang ada. Susunkan gambaran komponen sebenar
ini seberapa kemas dan teratur berpandukan garisan-garisan pada
petak kecil. Gambaran komponen boleh disusun mengikut corak
dalam keadaan menegak dan mengufuk sepertiyang ditunjukkan dalam
Rajah 23 (a).
i. Langkah Tiga
Setelah kedudukan komponen dipastikan mengikut susunan

yang sesuai pada ruangan saiz litar tercetak, kemudian tandakan
kedudukan pangkalan kaki komponen pada petak-petak kecil seperti
yang ditandakan pada rajah 23 (b).
Rajah 23 (a) : Komponen-komponen Rajah 23 (b) : Setelah disusun

dengan disusun mengikutlubang-lubang terminal kaki kesesuaian ruang
komponen hendaklah di sebelah atas ditandakan pada permukaan
permukaan kertas kertas.

j. Langkah Empat
Apabila pangkalan komponen telah selesai ditandakan pada
permukaan kertas, terlebih dahulu sambungkan satu pangkalan
dengan pangkalan yang lain secara lakaran mengikut pendawaian litar
skema. Pada peringkat ini pelajar mula membentuk corak jalur-jalur
pengalir litar bercetak seperti yang ditunjukkan pada rajah 24. Pada
masa membentuk corak ini, sambungan-sambungan di antara
pangkalan hendaklah dibuat seberapa tepat dengan panjang laluan
jalur pengalir yang minimum. Ketika ini juga tandakan perkara-
perkara yang penting untuk komponen seperti tanda kekutupan, punca-
punca masukan, keluaran dan tanda-tanda lain yang difikirkan perlu.
Rajah 24 (a) : Menyambungkan secara lakar di antara Rajah 24 (b) : Corak jalur-jalur
pengalir yang dilukis

SOALAN :
1. Senaraikan 5 jenis soldering iron yang biasa digunakan dalam proses soldering dan
desoldering.
i. _____________________________
ii. _____________________________
iii. _____________________________
iv. _____________________________
v. _____________________________
2. Padankan gambarajah di bawah dengan kegunaannya masing – masing.
BIL GAMBARAJAH KEGUNAANNYA

Alat yang digunakan untuk
1. membuang pateri (solder) yang
tidak dikehendaki dengan cara
menyedut.
Alat yang digunakan untuk
mencairkan lead (timah) dan
memateri dua keping logam
yang hendak dicantumkan.
2. Alat ini digunakan untuk

memotong wayar penyambung
dan kaki komponen serta
membuang penebat pada wayar
penyambung.
Alat ini digunakan untuk
3. membantu memperkemaskan
pemasangan komponen dan
wayar penyambung dengan
cara membengkok dan
meluruskan kaki komponen
serta wayar penyambung
tersebut.
3. Apakah kegunaan solder lead ?

_______________________________________________________________________
4. Nyatakan 4 jenis peralatan yang digunakan untuk proses soldering dan desoldering.
i. _______________________
ii. _______________________
iii. _______________________
iv. _______________________
5. Tahap kepanasan yang diperlukan untuk mencairkan _______________________ adalah di

antara 1800C hingga 1880C.
6. Campuran bahan solder lead terdiri daripada berikut KECUALI :-
a. 40% Tin 60% Lead alloy

b. 50% Tin 50% Lead alloy
c. 60% Tin 60% Lead alloy
d. 60% Tin 40% Lead alloy

7. Alat yang digunakan untuk mencairkan lead (timah) dan memateri dua keping logam yang
hendak dicantumkan ialah :-
a. Sucker
b. Cutter
c. Soldering Iron
d. Long Nose
8. Senarai dan huraikankan tujuh langkah semasa merekabentuk litar tercetak mengikut tertib.
9. Apakah yang diperlukan untuk menentukan corak jalur pengalir?
10. Penerus diod perlu diberi semasa menentukan kedudukan _______________ dan
________________ yang mana boleh ditandakan dengan tanda _______________ dan
_____________.
RUJUKAN :
1. BASIC ELECTRICITY & ELECTRONIC.

By Charles A. Schuler, Richard J. Fowler
Bab 1, Muka Surat 3 – 23.
2. TEKNOLOGI ELEKTRONIK
Oleh Md. Nasir Abd. Manan
Bab 1 , Muka Surat 4 – 9.
3. LUKISAN ELEKTRONIK
Oleh Md Nasir Abd. Rahman
Bab 6, Muka Surat 219 - 229

KERTAS
PENERANGAN
MODUL 4
B05-01-04 FAULT FINDING

B05-01-04-LE1 PRODUCE BLOCK DIAGRAM
01.01 Produce block diagram
B05-01-04-LE2 VISUAL CHECK ON DEFECT DIAGRAM
04.01 Visual check on defect components
B05-01-04-LE3 CHECK FOR FAULTY HARDWARE
04.02 Check for faulty hardware

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
B05 – SIJIL TEKNOLOGI ELEKTRONIK INDUSTRI
KURSUS
KOD DAN NAMA
B05-01-04 – FAULT FINDING
MODUL
PENGALAMAN LE2 PRODUCE BLOCK DIAGRAM
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN 01.01 PRODUCE BLOCK DIAGRAM
BERKAITAN
PRODUCE BLOCK DIAGRAM THEN VISUAL CHECK ON DEFECT

COMPONENTS AND CHECK FOR FAULTY HARDWARE, BY USING
DRAWING SET, OPERATING MANUAL AND MEASURING
OBJEKTIF
INSTRUMENTS, SO THAT THE PROCESS FLOW IS IDENTIFIED,
PRESTASI
PROCESS SEQUENCE INTEPRETED AND ILLUSTRATED
AKHIRAN (TPO)
ACCORDING TO OPERATION SEQUENCE THEN DEFECT
COMPONENTS AND ACUTAL DEFECTIVE CARD / COMPONENT IS
IDENTIFIED.

MEMBOLEH (EO)
PRODUCE BLOCK DIAGRAM USING DRAWING SET, STATIONARY
ETC, SO THAT THE PROCESS FLOW IS IDENTIFIED, PROCESS
FLOW IS IDENTIFIED, PROCESS FLOW IS IDENTIFIED, PROCESS
SEQUENCE INTERPRETED AND ILLUSTRATED ACCORDING TO
OPERATION

1. PENGENALAN KEPADA GAMBARAJAH BLOK
Gambarajah blok adalah mewakili bahagian atau peringkat dalam sesuatu

gambarajah litar skematik.Selain daripada itu ia juga menggambarkan secara
kasar isi kandungan dan keterangan bagi peringkat tersebut.Sesuatu litar skema
yang lengkap mengandungi pelbagai simbol komponen mengikut
bahagianbahagiannya.Untuk memudahkan pembahagian litar dan penerangan
mengikut bahagiannya maka satu lukisan gambarajah blok diperkenalkan.Litar
skematik diringkaskan mengikut bahagian dan kemudian dilukis dalam bentuk
lukisan blok. Rajah blok dilukis dalam bentuk segiempat tetap,segiempat sama
atau bentuk segitiga.Bentuk –bentuk ini dilukis mengikut kesesuaian dan ruang
melukis yang disediakan.Rajah 1 menunjukkan bentuk lukisan gambarajah blok
yang biasa digunakan apabila melukisnya.
a. Struktur Gambarajah Blok
Gambarajah blok lazimnya dilabel dengan mengikut nama

peringkat sesuatu litar,bentuk gelombang isyarat pada punca-punca
kemasukan dan keluaran serta tanda –tanda lain yang diperlukan
.Dalam gambarajah blok boleh juga disertakan dengan simbol sesuatu
komponen bagi menguatkan atau menjelaskan lagi gambarajah blok
tersebut
Jika bilangan rajah blok itu lebih daripada satu,blok-blok ini
disusun sebelah-menyebelah secara siri atau selari.Setiap blok
disambungkan oleh garisan lurus mengikut sambungan litar.Untuk
menunjukkan laluan isyarat pada setiap peringkat blok maka
sambungan diantara blok dilabel dengan tanda anak panah pada
punca-punca kemasukan dan keluarannya.
Satu gambarajah blok boleh memberi keterangan serta maklumat
kepada sistem kendalian dan operasi sesuatu alat yang dirujuk kepada
rajah blok.Ia juga boleh dibaca dengan mengikut susunan setiap blok
ke peringkat blok yang lain dengan mengikut arah dan tanda yang
ditunjukkan .Arah yang digunakan lazimnya tanda seperti yang telah
dterangkan dalam bab awal iaitu tanda anak panah.
b. Menghuraikan Gambarajah Blok

Apabila gambarajah blok telah siap dilabelkan mengikut peringkat
demi peringkat,kefungsian gambarajah blok mestilah dihuraikan bagi
setiap blok.Ini adalah penting bagi mendalami kefahaman bagi sesuatu
litar. Nama yang dilabelkan setiap blok mestilah mengikut fungsi serta
kendalian setiap peringkat tersebut.Bagi mengenalpasti kefungsian
blok disetiap peringkat,gambarajah skematik boleh dirujuk untuk

mengenalpasti komponen yang terdapat dalam gambarajah blok
berkenaan. Contoh Penghuraian Fungsi Blok.
Rajah 2 menunjukkan satu litar penguat yang terdiri daripada
TR1 dan TR2.Selain daripada transistor,terdapat beberapa komponen
lain seperti perintang dan pemuat yang disambungkan untuk menjadi
satu rangkaian litar. Oleh yang demikian bahagian tersebut dilabelkan
sebagai blok penguat (amplifier).Dimana fungsi penguat adalah untuk
menguatkan isyarat yang diterima untuk dihantar ke bahagian
lain,begitu juga blok-blok yang lain bagi menghuraikan bahagian
tersebut.Kedua-dua komponen grafik mikrofon dan pembesar suara
disertakan dalam gambarajah blok adalah untuk menjelaskan lagi
susun atur gambarajah blok.
c. Melabel Gambarajah Blok
Setiap gambarajah blok yang telah siap dilukis hendaklah dilabel

mengikut nama peringkat litar skematiknya.Selain daripada melabel
nama peringkat,tiap-tiap blok hendaklah juga dilabel bentuk gelombang
isyarat pada punca-punca kemasukan dan punca keluaran pada rajah
blok tersebut. Melabel nama boleh dilakukan dengan melukis dengan
melukis secara terus didalam ruang kotak blok seperti yang ditunjukkan
dalam Rajah 2.Dalam rajah tersebut bloknya dilabel dengan nama
PENGUAT. Jika terdapat beberapa peringkat didalam sesuatu
gambarajah blok maka setiap peringkat hendaklah dilabel dengan
nama peringkat mengikut susunannya.
Sekiranya ruang untuk melabel nama pada setiap peringkat itu
terhad maka terdapat satu cara pilihan untuk melabelnya.Caranya
adalah dengan melabel setiap peringkat dengan tanda huruf atau
angka dengan mengikut susunan abjadnya.Pada ruangan lain
disenaraikan tanda label mengikut susunan nama peringkatnya dan
contohnya diberikan dalam Rajah 3

Senarai tanda label:
A. Peringkat Penguat Pertama
B. Peringkat Penguat Kedua
C. Peringkat Penguat Keluaran
d. Melabel Bentuk gelombang pada Gambarajah Blok
Bentuk gelombang isyarat boleh dilabel pada gambarajah blok

bagi kegunaan membantu memahami kendalian setap peringkat serta
keseluruhan blok tersebut. Cara melabel yang pertama ditunjukkan
dalam Rajah 4 (a) iaitu bentuk gelombang isyarat dilukis berhampiran
dengan punca kemasukan dan punca keluaran rajah blok.Cara kedua
ditunjukkan dalam rajah 4(b) iatu bentuk gelombang isyarat dilukis jauh
sedikit dari kemasukan dan keluaran tetapi ia ditandakan dengan arah
anak panah ke bahagian tersebut.

e. Contoh Melukis Gambarajah Blok
Pada Rajah 5 menunjukkan litar skematik bagi satu penerima

radio TRF.Litar ini menunjukkan beberapa peringkat litar yang
berlainan nama dan fungsi diantara satu dengan yang lain. Untuk
menentukan peringkat – peringkat tersebut,seseorang itu mestilah
terlebih dahulu faham jenis litar skematik yang dilihatnya. Jika suatu
litar itu mempunyai banyak peringkat,maka bilangan blok yang hendak
dilukis adalah mengikut bilangan peringkat.Seperti pada rajah yang
ditunjukkan ,rajah blok terdiri daripada aerial, penala, pengesan,
penguat audio dan pembesar suara.
Laluan isyarat pula ditunjukkan dengan arah anak panah melalui
tiap peringkat blok dan bentuk isyarat dilabelkan pada punca keluaran
tiap-tiap blok.Untuk mendapatkan lukisan dan membentuk gambarajah
blok iaitu:
a) Bentuk segitiga atau segiempat yang sama saiz untuk tiap-tiap
peringkat KECUALI dalam kes-kes tertentu umpanya keadaan ruang
dilukis yang terhad.
b) Jarak diantara peringkat blok dengan yang lain hendaklah sesuai
dengan teratur supaya susunan blok kelihatan lebihb kemas.
c) Labelkan nama peringat blok dan lukiskan bentuk gelombang isyarat
dan tanda-tanda lain yang diperlukan.

LATIHAN
1. Apakah yang dimaksudkan dengan gambarajah blok?
2. Lukiskan bentuk-bentuk gambarajah blok.
3. Lukiskan gambarajah blok bagi Litar Bekalan Kuasa 9VDC

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
B05 - DIPLOMA TEKNOLOGI PENGELUARAN
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN LE 1 PRODUCE BLOCK DIAGRAM
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 01.01 PRODUCE BLOCK DIAGRAM

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
IDENTIFIED.

MEMBOLEH (EO)
OPERATION

1. PENGENALAN KEPADA ALATAN TANGAN, ALATAN PENGUKURAN DAN
PERALATAN PENGUJIAN
Alatan-alatan tangan yang digunakan dengan lebih jelas termasuk alatan
tangan, alat pengukuran dan peralatan pengujian. Ia menerangkan tentang jenis-
jenis alatan tangan serta serta kegunaan bagi alatan tersebut.

SOALAN:
1. Sebutkan lima jenis perlatan tangan?

i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
iv. _________________________
v. _________________________
2. Senaraikan tiga jenis peralatan unutk melakukan pengukuran?

i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
3. Apakah kegunaan Oscilloscope?

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Spana terbahagi kepada empat jenis. Senaraikan keempat-empat jenis spana

tersebut dan fungsi setiap
jenis tersebut?
i. ______________________________________________
ii. ______________________________________________
iii. ______________________________________________
iv. ______________________________________________
RUJUKAN:
ASAS ELEKTRONIK VOKASIONAL, MOHD ASRI NAYAN, 1997

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
B05 – ELEKTRONIK INDUSTRI
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN
LE2 VISUAL CHECK ON DEFECT COMPONENT
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN 01.01 PRODUCE BLOCK DIAGRAM

BERKAITAN 04.01 VISUAL CHECK ON DEFECT COMPONENT
04.02 CHECK FOR FAULTY HARDWARE

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
IDENTIFIED.

MEMBOLEH (EO)
OPERATION

1. MENGENALPASTI KEROSAKAN MELALUIPEMERIKSAAN VISUAL
Komponen aktif adalah terdiri daripada diod, transistor, FET, thyristor dan IC.
Komponen-komponen ini mempunyai polarity manakala IC pula mempunyai
nombor pin dengan itukita perlulah berhati-hati ketika memasangnya pada PCB
atau strip board. Sekiranya polarity terbalik litar tidak akan berfungsi dan mungkin
juga akan mengakibatkan komponen – komponen lain turut rosak. Komponen ini
tidak berfungsi sekiranya komponen tersebut berlaku litar pintas atau litar terbuka.
Ini boleh diperiksa menggunakan multimeter atau Tracer begi IC. Walau
bagaimanapun sebelum kita menggunakan sebarang alat uji kita perlulah
membuat pemeriksaan visual terlebih dahulu iaitu dengan menggunakan deria
mata, bau dan sentuh.
Simbol Skematik
Adalah sangat mustahak untuk anda mengenalpasti rupa setiap
symbol komponen elektronik kerana dengan itu akan memudahkan anda
membaca litar skematik semasa membaikipulih sesuatu litar dan perlu
diambil perhatian mengenai simbol yang digunakan untuk litar digital dimana
terdapat berbagai maklumat tentang simbol tersebut.
Transistor dan IC
Transistor dan kebanyakan komponen separa pengalir lain,

didatangkan dengan kedudukan pin tertentu. Adalah mudah sekiranya anda
dapat mengingati kedudukan pin-pin bagi IC-IC yang selalu digunakan
seperti IC Timer dan IC Penguat. Kebanyakan separa pengalir mempunyai
kedudukan pin seperti rajah 1. anda hendaklah berhati-hati dengan
kedudukan pin-pin tersebut. Kedudukan pin tersebut boleh didapati melalui
Buku catalog dari pengeluar atau dari Manual Operasi.
Kod warna Perintang
Nilai perintang boleh diketahui melalui warna pada badannya.

Seseorang juruteknik mestilah mengetahui cara membaca nilai perintang
melalui kod warna dan tahu membezakan setiap satu daripadanya. Bagi
sesetengah perintang yang besar saiz, selalunya nilainya ada tertulis pada
perintang tersebut Kod warna tersebut digunakan juga untuk kapasitor dan
inductor. Bagi kapasitoor dan Inductor selalunya Cuma menggunakan 3 jalur
warna pada badannya.

Kod warna wayar
Teknologi hari ini menggunakan warna hitam sebagai bumi dan merah
menandakan bekalan. Probe alatuji seperti multi meter pula menggunakan
warna hitam sebagai tanda negative sementara merah untuk positif .
Kerosakan Akibat Overheated
Sekiranya sesuatu komponen terbakar selalunya dapat selalunya

dapat dikesan pada bahagian plastik komponen tersebut yang cair dan diikuti
dengan bau hangit. Perintang direka untuk menghadkan arus. Lebih besar
struktur binaannya lebih besar arus yang boleh diterima tanpa menyebabkan
overheated iaitu perintang yang berkuasa 1 watt keatas. Sekiranya berlaku
overheated ia akan mengakibatkan PCB turut berubah warna. Perintang
yang kecil iaitu 1 watt ke bawah tidak melibatkan PCB atau komponen
berdekatan dengannya sekiranya berlaku overheated kepadanya. Selalunya
perintang akan terbakar akibat dari komponen lain yang berdekatan
dengannya yang gagal berfungsi. Komponen tesebut selalunya transistor
atau kapasitor elektronik. Sekiranya anda mengesyaki sesuatu komponen
overheated cuba sentuh komponen tersebut dengan jari beberapa saat untuk
memeriksa kepanasannya. Selalunya perintang yang panas akan terbakar
dan ini dapat dilihat dengan mata kasar atau melalui bau hangit. Kebanyakan
komponen pasif yang berlaku litar buka dapat dilihat melalui kesan terbakar
atau komponen tersebut pecah. Bagi komponen aktf pula korosakan
komponen boleh dikesan melalui kepanasan pada badannya atau melalui
bau hangit
Papan Litar
Selain dari komponen, pemeriksaan secara visual juga boleh dibuat terhadap
papan litar iaitu dengan meneliti jalur litarnya. Lihat contoh rajah disebelah. Jalur
litarnya terkopek dfan mengakibatkan litar buka.

4. Kesimpulan
Secara ringkasnya dapatlah disimpulkan disini bahawa pemeriksaan secara

visual iaitu dengan menggunakan penglihatan, bau, dengar, dan rasa boleh dibuat
terlebih dahulu sebelum sebarang alatuji digunakan dengan memeriksa
komponen-komponen, wayar, jalur litar, papan litar dan sebagainya. Baiki dahulu
sebarang kerosakan hasilpemeriksa visual dan uji. Sekiranyua masih tidak
berfingsi barulah cuba memeriksanya dengan menggunakan meter uji ataupun uji
yang lain.

SOALAN:
1. Apakah komponen-komponen yang disebut sebagai komponene aktif?

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Pemeriksaan secara visual terdiri dari tiga kaedah. Kaedah tersebut ialah?
i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
3. Bagaimanakah pemeriksaan visualdapat dijalankan melalui symbol skimatik?

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
RUJUKAN:
1. WIM RTV

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
B05 – SIJIL TEKNOLOGI ELEKTRONIK INDUSTRI
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN
LE3 CHECK FOR FAULTY HARDWARE
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 04.02 CHECK FOR FAULTY HARDWARE

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
IDENTIFIED.

MEMBOLEH (EO)
OPERATION

1. MENGENAL PASTI PUNCA DAN CARA MENGATASI KEROSAKAN
Kerosakan pada litar elektronik sering terjadi ini adalah disebabkan kecuaian
manusia sendiri, alam semulajadi atau berpunca dari haiwan. Dengan adanya
kertas penerangan ini pelajar-pelajar akan dapat;
1. Mengetahui sebab-sebab kerosakan serta masalah yang sering berlaku
pada litar Elektronik.
2. Cara membaiki dan juga kaedah untuk mencegah dari berlakunya
kerosakan tersebut.
1.1. Sebab-sebab berlakunya kerosakan pada litar Elektronik

• Kelemahan semasa pemasangan.
• Pengerakan tidak normal.
• Defect dari kilang.
• Haba, kelembapan, kekotoran dan pencemaran
• Binatang atau serangan
1.2. HURAIAN
1.2.1. Kelemahan semasa pemasangan

Kerosakan ini berpunca daripada pekerja-pekerja kilang yang tidak
berpengalaman untuk membuat litar tersebut. Contohnya pekerja-pekerja asing
yang datang bekerja disektor perkilangan yang tidak mempunyai pengalaman
dalam menjalankan kerja membuat litar elektronik dan ini menyebabkan litar
elektronik tidak tahan lama atau sering berlakunya kerosakan dalam jangkamasa
yang singkat.
1.2.2. Pengerakan tidak normal.

Kerosakan ini adalah disebabkan daripada litar yang terjatuh dan berlakunya
goncangan yang kuat. Contohnya pekerja-pekerja yang mengangkat sesuatu
barang elektronik untuk dihantar Ke kedai atau syarikat dan barang tersebut
terjatuh semasa kerja-kerja pemungahan. Pekerja-pekerja tidak akan memeriksa
barang tersebut jika berlaku kerosakan ataupun tidak.
1.2.3. Defect dari kilang

kerosakan ini disebabkan berlakunya Dry selepas 1 minggu solder tersebut
akan lekang, ini adalah kerana timah pemateri yang digunakan tidak sesuai atau
kekurangan timah pemateri semasa kerja pematerian

1.3. Haba, Kelembapan dan Kekotoran
i. Haba
Sebagai contoh, peti sejuk tidak boleh berdekatan atau terlalu
rapat pada dinding, ini adalah kerana haba yang keluar daripada peti
sejuk tersebut akan tersekat dan menyebabkan peti sejuk tersebut
cepat rosak atau tidak tahan lama.
ii. Kelembapan
sebagai contoh rice cooker yang mengeluarkan terlalu banyak
wap air.
iii. Kekotoran
Contoh television, habuk-habuk yang terdapat didalam television
tersebut boleh menyebabkan berlakunya kerosakan kerana habuk-
habuk ini boleh mempengaruhi kesan udara atau kepanasan pada
television tersebut.
iv. Binatang
Binatang adalah punca utama yang sering berlakunya kerosakan
pada komponen atau litar atau alat elektronik. Ini adalah kerana badan
binatang mempunyai cecair jika binatang tersebut terkena arus elektrik
cecair tersebut menyebabkan berlakunya litar pintas pada alat
elektronik.
2. MASALAH YANG BIASA BERLAKU PADA LITAR ELEKTRONIK
2.1. Litar pintas (Short Circuit)

• Arus mengalir secara terus dan tiada sekatan voltan akan turun.
• Haba akan meningkat.
• Berlaku letupan apabila menghidupkan alat elektronik.
2.2. Litar Buka (Open Circuit)

• Salah satu kaki komponen terbuka atau terputus
• Arus menunjukan ‘0’
• Litar tidak beroperasi
• Berlakunya dry solder.

2.3. Bumi (Ground)
Berlaku pintasan kebumi iaitu salah satu kaki komponen bersentuh ke
ground. Berlaku arus luar biasa iaitu arus tidak normal seperti keadaan
biasa. Operasinya tidak dalam keadaan biasa sebagai contoh mesin basuh
apabila di ‘ON’ tidak bergerak.
2.4. Kerosakan Mekanikal

Kerosakan fizikal seperti patah, jem, tidak bergerak, bergegar akibat
daripada perjalanan dan sebagainya
2.5. Dry Solder

Bermaksud pematerian yang dibuat tidak sempurna atau timah terlalu
sedikit. Bila diukur dengan multimeter tiada voltan atau arus melaluinya.
3. KAEDAH MENGESAN KEROSAKAN
3.1. Mengukur Voltan
Peralatan yang digunakan adalah Multi meter, osiloskop. Pengukuran

voltan mestilah selari dengan litar. Jika voltan yang diukur adalah tinggi ini
menunjukan berlakunya litar pintas. Jika voltan tiada voltan pada masukan ini
menunjukan litar buka.
3.2. Pengukuran Arus

Pengukuran arus hendaklah diukur secara sesiri. Jika arus tinggi ini
menunjukan Open Circuit atau litar buka. Jika arus atau meter menunjukan
arus tinggi ini bermaksud Short Circuit atau litar pintas.
3.3. Ujian keterusan

Perkara utama yang perlu dilakukan semasa menjalankan ujian
keterusan adalah OFF kan bekalan kuasa. Tujuan ujian ini adalah untuk
mengetahui samada penyambungan berada dalam keadaan baik atau tidak.
3.4. Pengukuran Rintangan

Mengukur rintangan pada satu-satu bahagian, keseluruhan bahagian
atau kumpulan litar yang didapati rosak. Nilai perintang mesti diukur
walaupun mempunyai kod warrna kerana, mungkin dikhuatiri terdapat
kerosakan pada perintang tersebut. Litar yang menggunakan IC, langkah-
langkah yang perlu dipatuhi ialah memeriksa bekalan kuasa pada pinpin IC.

3.5. Kaedah Gantian
Kaedah ini adalah dengan mengantikan litar yang rosak kepada litar
yang baik. Ini bermaksud dengan mengantikan terus semua litar tersebut.
3.6. Bridging (Penyatuan)

Ini bermaksud mengantikan komponen yang sudah lama atau
mengambil komponen pada litar lain yang tidak digunakan lagi. Selalunya
juruteknik hanya mengantikan kapasitor sahaja.
3.7. Kaedah pemasangan

Kaedah ini bermaksud koper pada litar apabila panas ia akan
bercamtum dan apabila sejuk ia akan putus atau mengecut. (Open Circuit)
Kaedah Pembekuan. Ini bermaksud menggunakan alat penejuk sebagai
contoh gunakan kipas untuk bahagian yang panas apabila beroperasi.
3.8. Solder Semula

Ini adalah untuk litar yang berlakunya litar buka atau Open Circuit.
3.9. Half-split
Kaedah ini bermaksud mencari atau memeriksa kerosakan dari blok ke
blok.
3.10. Input ke Output

Memeriksa atau mencari kerosakan dari Input litar hingga ke output
litar
3.11. Output ke Input

Kaedah ini pula mencari kerosakan dari Output atau keluaran litar ke
input atau masukan litar.
3.12. Random
Kaedah ini pula dengan memeriksa litar tersebut secara rawak dan
kebanyakan juruteknik menggunakan cara ini lebih berkesan atau mudah.
4. LANGKAH-LANGKAH MENGESAN KEROSAKAN DI DALAM LITAR

Untuk memudahkan kita melakukan trouble shoot terhadap sesuatu litar atau
peralatan, kita semestinya mengesan sebarang kerosakan yang terdapat pada
peralatan tersebut. Kerosakan-kerosakan dapat dikesan berdasarkan bacaan yang
telah kita perolehi daripada litar yang sebelum kita mula mencari sebarang
kerosakan.

4.1. Analisa Keadaan ( visual inspection )
Mengenalpasti punca berlakunya kerosakan dimana kita perlu

menganalisa sesuatu kaedah pada peralatan samada ianya rosak atau tidak.
Terdapat 4 perkara yamg perlu diambil kira dalam trouble shoot iaitu:-
Dengar – kemungkinan apabila litar di’ON’kan terdengar bunyi atau meletup.
LIhat - melihat secara kasar samada komponen berada dalam keadaan baik,
hitam atau kelunturan warna pada badan component, putus atau terbakar.
Hidu – kemungkinan terdapat bau yang hangit yang mungkin disebabkan
oleh komponen yang terbakar.
Sentuhan – menyentuh komponen jika didapati panas ini menunjukan
komponen tersebut adalah rosak atau berlakunya litar pintas ( short circuit).
4.2. Dapat Litar

Setelah memastikan punca atau masalah kerosakan dapatkan litar
yang sesuai untuk membaiki litar tersebut.
4.3. Mengesan Kerosakan sebenar

Setelah mempunyai litar, kaedah untuk mengesan kerosakan
dimulakan.
4.4. Tentukan Simptom

Simpton bermaksud tanda-tanda kerosakan yang berlaku pada
sesuatu litar secara jelas atau tidak jelas. Secara jelas – tanda-tanda
kerosakan yang dapat dilihat dengan mata kasar. Secara tidak jelas – tanda-
tanda kerosakan yang tidak nampak atau tidak nyata kerosakannya
4.5. Tentukan peralatan yang sesuai

untuk uji talian litar bagi mengesan kerosakan.
4.6. Menyelesaikan masalah

Dengan teknik-teknik trouble shoot berpandukan skematik diagram.
5. Cara pengujian komponen yang rosak
5.1. Kapasitor
i. Litar buka
Litar buka biasanya disebabkan oleh bahagia dalam terminal
yang tertanggal dari plat pemuat. Kerosakan ini boleh dikesan dengan

menggunakan multimeter dimana jarum penunjuk multimeter bacaan
yang paling rendah.
ii. Litar pintas

Litar pintas mungkin berlaku disebabkan oleh kerosakan pada
penebat dielektrik kerana voltan yang berlebihan atau terlampau
panas. Kerosakan ini boleh dikesan dengan melakukan ujian
penerusan melalui multimeter dalam julat ohm. Jarum penunjuk
multimeter bacaan yang paling rendah.
iii. Kebocoran berlebihan

Pemuat disifat sebagai bocor berlebihan apabila ia tidak dapat
menyimpan cas. Ia boleh diuji dengan menggunakan multimeter dalam
julat ohm dimana jarum penunjuk akan naik dan turun dengan cepat.
Apabila satu pemuat yang baik diuji dengan multimeter dalam julat
ohm, jarum penunjuk meter akan turun ke bacaan rendah dan
perlahan-lahan bergerak ke bacaan yang tinggi ( pemuat jenis
elektronik )
5.2. Diod
v. Terbuka
Apabila diuji dengan meter ohm, jarum penunjuk meter akan
memberi bacaan Infiniti ( ∞) atau jarum langsung tidak bergerak
walaupun diterbalikkan kekutuban talian meter.
vi. Bocor
Jarum penunjuk meter yang tidak tepat di mana ketika diuji pada
keadaan pincang songsang jarum penunjuk meter akan naik sedikit.
Keadaan ini menunjukkan diode itu telah berlaku kebocoran.
vii. Pintas
Jarum Penunjuk meter akan menunjukkan bacaan sifar di mana
keadaan ini memastikan telah berlaku litar pintas pada diode tersebut.
5.3. LED
- gunakan julat multimeter x 1 ohm.
- LED tidak menyala.
5.4. IC
Bagi kerosakan litar yang menggunakan IC terdapat langkah-langkah
yang perlu dipatuhi bagi proses baik pulih:
- Memeriksa bekalan kuasa pada pin-pin IC

- Pastikan masukan pada pin IC adalah sama seperti dalam diagram
- Periksa output yang sesuai.
- Periksa secara mata kasar atau menggunakan meter bagi setiap litar
buka atau pintas pada track IC.

SOALAN:
1. Apakah yang dimaksudkan dengan kerosakan akibat overheated?

_____________________________________________________________________
2. Sebutkan sebab-sebab berlakunya kerosakan pada litar elektronik?

i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
iv. _________________________
v. _________________________
3. Terdapat 4 perkara yang perlu diambil kira dalam proses troubleshoot. Senaraiakan
keempat-empat
perkara tersebut?
i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
iv. _________________________
4. Nyatakan akibat dan tanda-tanda berlakunya litar pintas (short circuit)?

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
5. Berikan definisi symptom?

______________________________________________________________________
_
______________________________________________________________________
_
______________________________________________________________________
_
6. Nyatakan 3 langkah sebelum mencari kerosakan?

i. _________________________________________________________________
ii. _________________________________________________________________
iii. _________________________________________________________________

INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
B05 - DIPLOMA TEKNOLOGI PENGELUARAN
KURSUS
KOD DAN NAMA
MODUL
PENGALAMAN
LE3 CHECK FOR FAULTY HARDWARE
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 04.02 CHECK FOR FAULTY HARDWARE

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
IDENTIFIED.

MEMBOLEH (EO)
OPERATION

1. MEMBAIKPULIH PERALATAN
Untuk melakukan kerja-kerja membaikpulih kerosakan kita perlu mengetahui
keedah atau teknik-teknik yang sesuai digunakan dan juga perlu memilih peralatan
yang sesuai bagi memudahkan kerja-kerja baikpulih dijalankan.
2. LANGKAH-LANGKAH BAIKPULIH PERALATAN

Terdapat tiga kaedah membaikpulih iaitu:-
a) Penggantian
• menggantikan komponen yang rosak dengan komponen yang baru yang
mana ia mestilah mempunyai ciri-ciri atau nilai yang sama.
b) Jejambat
• kaeadah memasang komponen secara selari dengan komponen yangrosak
c) Pematerian semula
• kaedah memateri semula kaki komponen dengan timah di mana terdapat
dry solder atau tiada penyambungan
3. PENGGANTIAN KOMPONEN
Apabila anda hendak menggantikan komponen yang rosak, komponen
gantian anda mestilah mempunyai spesifikasi yang sma dengan komponen asal.
Berikut adalah beberapa contoh penggantian komponen.
3.1. penggantian fius

Apabila fius terbakar pada mana-mana alat elektronik, fius tersebut
perlu digantikan dengan fius yang saiz dan kadaran yang sama. Sekiranya
fius tidaak menikut kadaran ini akan membahayakan pengguna dan
merosakkan peralatan.
3.2. Penggantian Perintang

Perintang yang rosak perlu diganti dengan perintang yang mempunyai
nilai, jenis, dan kuassa yang sama. Jika tidak perintang tersebut akan rosak
dan menyebabkan komponen lain turut rosak.
3.3. Penggantian Pemuat

Pemuat yang rosak prlu digantikan dengan pemuat yang memmpunyai
nilai kemuatan, jenis dan kadaran voltan yang sama. Jika nilai kemuatan
tidak sama, pemuat itu akan mempengaruhi kendalian litar. Jika nilai kadaran
voltan pemuat kurang daripada nilai spesifikasi, pemuat tersebut akan rosak.
4. PROSEDUR MENGESAN KEROSAKAN DAN BAIK PULIH

Untuk mengesan kerosakan pada alatan dengan cepat dan mudah kamu
perlu menikuti prosedur yang betul. Langkah-langkah di bawah menunjukkan
jujukan mengesan kerosakan dan baik pulih pada perlatan elektrik seperti periuk
nasi elektrik, cerek elektrik, seterika elektrik, kipas dan lampu pendafluir.

• mengenalpasti kendalian
• mengenalpasti bahagian kerosakan
• membuka alat
• mengenalpasti bahagian / komponen yang rosak
• menukar ganti komponen yang rosak
• memasang alat
• mengguji alat
5. PENYENGGARAAN DAN BAIK PULIH

Alatan elektrik domestic memerlukan penyenggaraan dan baik
pulih dari masa kesemasa supaya selamat digunakan. Pemelihan dan
penggunaan alat tangan dan alat uji yang betul perlu diaamalkan
supaya kerja-kerja baik pulih dan penyenggaraan dapat dilakukan
dengan berkesan. Semasa melkukan kerja-kerja baik pulih dan
penyenggaraan anda perlu mematuhi langkah-langkah keselamatan
untuk mengelakkan berlakunya kemalangan pada anda dan juga orang
disekeliling. Untuk proses ini alatan tangan dan alat uji perlu
digunakan.
6. LANGKAH-LANGKAH KESELAMATAN
Untuk mengelakkan berlakunya sebarang kemalangan semasa
melakukan kerja-kerja baik pulih dan penyenggaraan dapat dilakukan
denga cepat, mudah dan menjimatkan kos dan yang penting
keselamatan adalah terjamin.
Antara langkah-langkah keselamatan yang perlu dipatuhi dalam
kerja-kerja baik pulih dan penyenggaraan ialah:-
• Matikan punca bekalan serta keluarkan palam dari soket.
• Pastikan tangan anda kering semasa melakukan kerja-kerja ini.
• Gunakan kadar saiz fius yang betul.
• Pastikan alat elektrik tidak disambungkan ke mata lampu.
• Gunakan kasut getah semasa melakukan kerja-kerja baik pulih
dan penyenggaraan
• Tidak memakai barang kemas
• Mematuhi arahan daripada pengajar.
7. CONTOH KAEDAH BAIKPULH PERLATAN ELEKTRIK
7.1. Lampu Pendarflour

Lampu pendarflour mempunyai empat bahagian yang penting
iaitu punca bekalan, pemuat , tiub dan cok. Untuk mengenalpasti
bahagian yang rosak kamu boleh merujuk kepada carta aliran di
bawah. Jika lampu pendarflour tidak berfungsi, voltan punca bekalan
diperiksa dengan menggunakan meter pelbagai pada julat 250VAU.
Jika ada bekalan, keterusan cok diperiksa dengan meter pelbagai pada
julat ohm.jika tiada keterusan pada cok, cok diganti dengan yang baru
yang mempunyai spesifikasi yang sama dengan yang asal. Jika cok

dalam keadaan baik, pemula diperiksa dengan menggunakan kaedah
gantian (pemula ynag baik) jika pemula tidak rosak, tiub diuji dengan
menggunakan kaedah gantian.
Sekiranya tiada bekalan pada peringkat awal keterusan talian
bekalan dari suis hingga ketamatan lampu pendarflour diperiksa
dengan menggunakan multimeter pada julat ohm. Jika tiada kerosakan
ssama ada suis atau talian bekalan digantikan dengan yang baru.
Jaual dibawah menunjukkan kedua-dua bahagian lampu pendarflour.
Contoh beberapa masalah yang mungkin berlaku pada lampu
pendarflour.

8. Bekalan Kuasa DC
Bekalan kuasa DC terdiri daripada beberapa bahagian iaitu:-

a) transformer
b) Penerus (rectifier)
c) Penapis (filter)
d) pengatur (regulator)
Pertama ukur voltan output DC, jika voltan keluaran sifar (0), pengukuran
beralih kepada masukan utama (input). Ukur samaada transformer primery
mendapat bekalan atau tidak. Jika tiada kerosakan mungkin berlaku pada plug,
litar terbuka pada wayar utama atau fius terbakakar. Jika fius disyaki rosak
pengujiannya perlu dibuat menggunakan ohm meter tidak boleh diperhatikan
dengan mata kasar sahaja. Sekiranya fius yang terbakar disebabkan oleh
bahagian litar lain yang rosak, sebelum menggantikan fius tersebut bahagian yang
rosak itu perlu diperbaiki terlebih dahulu. Menguji kerintangan dengan
memutuskan plug utama untuk mengesan kerosakan. Dengan menggunkan
ohmmeter ukur kerintangan pada transformer primery, secunder, rectifier dlai
rintangan sebagainya. Rintangan lilitan pada transformer bergantung kepada saiz
transformer , transformer primer yang berukuran sederhana mempunyai nilai

rendah biasanya 50Ω. Biasanya jika secondary jika dibekalkan dengan voltan yang
rendah, nilai rintangan yang diperolehi hanya beberapa Ω sahaja. Oleh itu sukar
untuk mengesan pintasan pada lilitan rintangan. Walau bagaimanapun
perbandingan boleh dibuat dari segi bacaan pada mana-mana data yang
menggunakan transformer yang sama. Berhati-hati semasa menggunakan
ohmmeter di mana pastikan polarity yang digunakan bagi rintangan untuk menguji
diode, kapasitor elektrolitit dan transistor adalah betul.
Kesilapan bacaaan mudah berlaku,, sekiranya kita menggunakan polarity
yang salah. Sekiranya meter yang digunakan untuk mengukur rintangan yang tidak
stabil, probe +ve hendaklah disambung pada kaki =ve dan begitulah sebaliknya.
Jika meter menunjukkan keadaan songsang, rintangan yang melalui rectifier
adalah rendah dan berlaku kebocoran pada pemuat. Walau bagaimanapun, fius
utama yang mencapai ke primery, sepatutnya tida bersentuh. Langkah seterusnya
ukur voltan AC pada sekunder, ukur ketidakstabilan volatan DC pada pengatur
(regultor) dan seterusnya sehingga punca kerosakan dikenal pasti.

9. Jadual di bawah menunjukkan sebahagian daripada kerosakan, serta
simtom-simtomnya.

SOALAN:
1. Senaraikan langkah-langkah baik pulih peralatan?

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Sebutkan 5 langkah-langkah keselamatan semasa melakukan kerja-kerja baik pulih?

i. _________________________
ii. _________________________
iii. _________________________
iv. _________________________
v. _________________________
3. Sebutkan apakah yang dimaksudkan dengan penyenggaraaan dan baik pulih?

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
RUJUKAN:
KEJURUTERAAN ELEKTRONIK, DR AZMY NORDIN, 2001

KERTAS
PENERANGAN
MODUL 5
B05-01-05 BASIC PLC

B05 SIJIL TEKNOLOGI ELEKTRONIK
B05-01-05 - LE 1 PRODUCE ELECTRICAL SCHEMATIC DRAWING
01.02 Produce Electrical Schematic Drawing
B05-01-05 -LE2 USE CONTROL CIRCUIT DEVICE
03.03A USE CONTROL CIRCUIT DEVICE
B05-01-05 –LE3 CHECK INPUT/OUTPUT SIGNAL OF A PLC UNIT/ELECTRICAL SYSTEM
03.02 CHECK INPUT/OUTPUT SIGNAL OF A PLC UNIT/ELECTRICAL SYSTEM
B05-01-05 –LE4 CHECK PROGRAM SEQUENCE OF LADDER DIAGRAM
03.03 CHECK PROGRAM SEQUENCE OF LADDER DIAGRAM
MUKASURAT 336
INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
B05-01-05 BASIC PLC
MODUL
PENGALAMAN
LE 1 : PRODUCE ELECTRICAL SCHEMATIC DRAWING
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN 01.03 PRODUCE ELECTRICAL SCHEMATIC DRAWING

BERKAITAN
PRODUCE ELECTRICAL SCHEMATIC AND CHECK PROGRAM

SEQUENCE OF LADDER DIAGRAM BY USING DRAWING SET,
MEASURING INSTRUMENT, CIRCUIT DIAGRAM, PLC UNIT SO THAT
THE DRAWING IS DRAW ACCORDING TO STANDARD
OBJEKTIF
SPECIFICATION AND POWER RATING IS CONFIRMED FOLLOWED
PRESTASI
BY OPERATION MANUAL, SIGNAL DISRUPTIONS AND PLC FAULTS
AKHIRAN (TPO)
INDICATOR AND I/O SUPPLY ARE CHECKED AND ERROR IN
LADDER IS DETERMINED ACCORDING TO OPERATION OF
CIRCUIT.

MEMBOLEH (EO)
PRODUCE ELECTRICAL SCHEMATIC DIAGRAM USING DRAWING
SET, STATIONARY ETC, SO THAT THE DRAWING IS DRAW
ACCORDING TO STANDARD SPECIFICATION.
MUKASURAT 337
1. ELECTRICAL SCHEMATIC DRAWING
1.1. SIMBOL ELEKTRIK

Terdapat berbagai-bagai jenis simbol elektrik yang digunakan didalam lukisan elektrik.
Simbol - simbol ini untuk menunjukkan alat kelengkapan elektrik dalam lukisan pelan dan
lukisan litar elektrik.
Bil Keterangan Simbol
1 Arus terus
2 Arus ulang alik
3 Suis buka tutup
4 Suis sehala
5 Suis togol
6 Suis punat tekan
7 Suis dua kutub dua lontar
8 Suis kutub tunggal dua lontar
9 Suis kunci telegraf
10 Dua litar
MUKASURAT 338
11 Suis wafer 3 kutub 3-litar
12 Sentuh dengan pembalik pegas
13 Sentuh dengan pembalik tanpa pegas
14 Pemutus litar
15 Lever Switch
16 Limit Switch
17 Temperature Switch
18 Solenoid
MUKASURAT 339
Relay (Single-pole, Single–troe)

19
Relay (Single-pole, Double–troe)

20
21 Relay (Double-pole, Double-troe)
22 Relay (4-pole, Double-troe)
TIM N
23 Pemasa (Timer)
SV
CP
CNT N
24 Pembilang (Counter)
R SV
25 Poin lampu, simbol am
26 Soket alir keluar (simbol am)
MUKASURAT 340
27 Ammeter A
28 Voltmeter V
29 Meterwatt W
30 Motor M
31 Gegelung C
32 Meter tacho n
Terminal (+)
Magnetic Sensors
33 Isyarat
Terminal (-)
Terminal (+)
Inductive Sensors
34 Isyarat
Terminal (-)
Terminal (+)
Capasitive Sensors
35 Isyarat
Terminal (-)
Terminal (+)
Optical Sensors
36 Isyarat
Terminal (-)
MUKASURAT 341
SOALAN :
1. Lukiskan simbol bagi peralatan dibawah :-
a) Magnetic Sensors
b) Suis togol
c) Lever Switch
d) Relay (Single-pole, Single–troe)
e) Solenoid
RUJUKAN :
1 Lukisan pendawaian Elektrik
2 Lukisan Elektronik ( Md. Nasir Abd Manan
MUKASURAT 342
INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
B05-01-05 BASIC PLC
MODUL
PENGALAMAN
LE 2 : USE CONTROL CIRCUIT DEVICE
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 03.03A USE CONTROL CIRCUIT DEVICE

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
CIRCUIT.

MEMBOLEH (EO)
USE CONTROL CIRCUIT BY USING CONTROL DEVICES SUCH AS
RELAY, SENSOR, TIMER, COUNTER AND SWITCH SO THAT THE
CONTROL CIRCUIT FUNCTION CORRECTLY.
MUKASURAT 343
1. JENIS-JENIS PERANTI KAWALAN
Kertas penerangan ini bertujuan mendedahkan pelajar kepada PLC dan

komponen-komponen kawalan elektikal seperti relay, timer, switches dan sensor yang
digunakan untuk membina litar kawalan. Pada umumnya adalah untuk mengoperasikan
litar kawalan dengan cara memprogramkan pada memori yang bertujuan untuk
memudahkan penyambungan serta meminimunkan penggunaan komponen/peralatan
dalam litar. Oleh itu, pengetahuan dalam operasi litar kawalan adalah perlu untuk
memprogramkan PLC.
2. PENGESAN (SENSOR)
Sensor berfungsi untuk mengesan kehadiran sesuatu objek atau status sesuatu proses
bagi membolehkan sistem kawalan tersebut bertindak mengawal (monitoring) sistem
tersebut samada yang separa atau sepenuhnya automatik. Sensor biasanya disambung
pada bahagian masukan sesuatu system kawalan
2.1. Sensor Jenis Sentuhan

i) Suis Butang Tekan
ii) Suis Penghad (Limit Switch)
i. SUIS BUTANG TEKAN.

Suis butang tekan adalah komponen yang digunakan untuk
mempamirkan isyarat elektrik. Suis butang tekan terbahagi tiga iaitu:-
ii. Suis Butang Tekan Sesentuh Sentiasa Terbuka (NO)
Dengan menekan kepala butangtekan, sesentuh (NO) akan aktif dan

litat menjadi tertutup. Selepas kepala butangtekan dilepaskan, spring tarikbalik
(return spring) akan kembalikan set sesentuh kepada posisi asal.
MUKASURAT 344
iii. Suis Butangtekan Sesentuh Sentiasa Tertutup (NC)
Dengan menekan kepala butangtekan, sesentuh (NC) akan aktif dan

litar menjadi terbuka. Selepas kepala butangtekan dilepaskan, spring tarikbalik
(return spring) akan dikembalikan set sesentuh kepada posisi asal.
iv. Suis Butang Tekan Sesentuh Tukaran
Dengan menekan kepala butangtekan, sesentuh tukaran menjadi aktif

dan litar bertukar terbuka menjadi tertutup, tertutup menjadi terbuka. Selepas
kepala butangtekan dilepaskan, spring tarikbalik (return spring) akan
kembalikan set sesentuh kepasa posisi asal.
MUKASURAT 345
v. SUIS PENGHAD ELEKTRIKAL (LIMIT SWITCH)
Suis penghad elektrikal adalah komponen yang digunakan untuk

mempamirkan isyarat elektrikal bergantung pada turutan (squence) operasi.
Dengan menekan poppet, set sesentuh NO dan sesentuh NC akan
aktif. Litar akan tertutup dan terbuka mengikut sesentuh mana yang
disambung pada litar. Selepas poppet dilepaskan, spring tarikbalik akan
kembalikan set sesentuh kepada posisi asal.
Jenis Round Hinge Lever Jenis Hinge Roller Jenis Push-Button
2.2. JENIS SENSOR TANPA SENTUHAN (PROXIMITY SWITCH)
i) Magnetic Sensors
ii) Inductive Sensors
iii) Capasitive Sensors
iv) Optical Sensors
i. Magnetic Sensors (Reed Proximity Switch)

- Keupayaan mengesan kehadiran medan magnet
- Jarak pengesanan ~ 5mm
- Juga dipanggil Reed Switch
Terminal (+)
Isyarat
Terminal (-)
MUKASURAT 346
ii. Inductive Sensors (NO)

- Keupayaan mengesan kehadiran objek logam sahaja
Terminal (+)
Isyarat
Terminal (-)
iii. Capasitive Sensors (N0)

- Keupayaan mengesan kehadiran sebarang objek termasuk objek logam
Terminal (+)
Isyarat
Terminal (-)
iv. Optical Sensors (NO)

- Keupayaan mengesan sebarang objek yang menghalang laluan infra-red
- Jarak pengesanan sehingga 1m
Terminal (+)
Isyarat
Terminal (-)
MUKASURAT 347
2.2.1. GEGANTI (RELAY)
Geganti adalah komponen untuk memproses isyarat elektrikal.
spring tarikbalik.
gelung armature
Armature
set sesentuh
gelung
gelung solenoid
sesentuh
Relay banyak digunakan dengan meluas dalam litar letrik dan elektronik
sebagai kawalan jauh (remotely controled) suis mekanikal untuk merubah samada
keadaan terbuka (off) dan tertutup (on) atau digunakan pada fungsi logik (logic
function).
Geganti yang direka bentuk untuk menampung kuasa tinggi di panggil
penyentuh. Penyentuh direka bentuk sama seperti geganti, kecuali rintangan
penebat gegelungnya lebih tinggi dan sesentuhnya mensuiskan arus yang lebih
tinggi.
2.3. Penggunaan Geganti (Relay)
• Geganti biasanya diguna bagi menggerakkan beban dari

kedudukan jauh, untuk kemudahan atau keselamatan pengedali.
Geganti dilekapakn pada atau berdekatan beban dan suis
diletakan di tempat yang sesuai untuk kemudahan pengedali.
• Menghidupkan arus/voltan tinggi dengan menggunakan

arus/voltan yang rendah (sebagai bekalan kuasa).
• Mempunyai banyak contact yang besar, sesuai untuk mengawal

lebih daripada satu output (beban).
• Menggunakan kuasa rendah untuk kawal kuasa tinggi.

MUKASURAT 348
Seperti suis lazim, geganti dibina dengan kedudukan biasa terbuka (Normally
Open) dan biasa tertutup (Nnormally Close) untuk kendalian campakan tunggal
atau dua campakan dan mempunyai berbilang kutub, seperti rajah di bawah suis
relay dikelasifikasikan dengan Single-pole, Single-trow, Double-pole, Double-troe
dan sebagainya
Tatarajah kutub dan sesentuh geganti biasa
Perwakilan symbol elektrik untuk tatarajah kutub dan sesentuh geganti
MUKASURAT 349
Gambar simbol relay standard schematik symbol
Normally Open (N/O) Contects.
Apabila Relay coil energized

sesentuh terbuka. Gambarajah
relay ditunjukan desebelah kiri dan
Standard Schematik symbol
disebelah kanan dimana bulatan
menunjukan coil magnet dan set of
parallel bars menunjukan normally
open contect.
Normally close (N/C) contects

Apabila Relay coil energized
sesentuh tertutup. Standard
Schematik symbol disebelah kanan
dimana bulatan menunjukan coil
magnet dan set of parallel bars with
slash menunjukan normally close
contect.
Transfer type contects

Menpunyai single pole, dopuble
throw action. Ketika diperlukan
pada sesuatu keadaan. Pada
industri relay direka dengan
mengabungkan sesentuh set N.O
2.4. SPESIFIKASI GEGANTI

Untuk menentukan Pemiawaian pengeluran geganti, penjual dan National
Electrical Manuufacture Association (NEMA) telah mempiawaian takrifan pemboleh
ubah yang berkaitan dengan geganti seperti di bawah
Voltan Gegelung – Spesifikasi ini mengenal pasti voltan yang dikenakan pada gegelung.
Kebanyakan gegelung direka bentuk untuk dikendalikan dengan voltan DC dan
AC. Voltan gegelung DC yang biasa digunakan termasuk 5,6,12,28 dan 24 volt.
Model yang menggunakan voltan AC pula termasuk 12, 24,48, 110 dan 240 volt
Arus pikap – dikenali sebagai arus tarik masuk. Arus ini adalah arus minimum yang
diperlukan untuk
mengatasi tegang pegas dan menarik geganti.
Rintangan gegelung – rintang ini merupakan ukuran rintangan belitan gegelung.

Rintangan gegelung mempunyai julat daripada lebih kurang 40 ohm hingga 10
kiloohm, bergantung pada keperluan voltan gegelung. Lebih besar keperluan
gegelung ,lebih tinggi rintangan gegelung.
Arus sentuh maksimum - spesifikasi ini mentyatakan kuantiti arus maksimum yang
boleh mengalir melalui sesentuh. Sesentuh geganti mesti berupaya membawa
arus yang diperlukan oleh litar yang disambung kepadanya tanpa mengeluarkan
tenaga haba berlebihan dan tanpa menyebabkan susutan voltan. Arus sesentuh
maksimum mempunyai julat daripada beberapa ratus miliampere bagi geganti
kecil hingga ke beberapa ratus ampere bagi penyentuh.Penyentuh yang diguna
MUKASURAT 350
dalam pemula motor elektrik biasanya dikadarkan dalam kuasa kuda dan bukan
arus. Penyentuh yang berupaya mensuiskan sebuah motor tiga per empat kuasa
kuda mempunyai kadar tiga per empat kuasa kuda dan bukan kadar arus
maksimum.
Masa mengendali dam masa membebas – Masa mengendali dan masa membebas
menyatakan masa maksimum yang diperlukan untuk mengerakkan dan
menyahgerakkan sesentuh geganti. Masa mengendali adalah antara 15 hingga 25
mS, dan masa membebas untuk kebanyakkan geganti adalah 8 hingga 25 mS.
Tatarajah sesentuh – Geganti mempunyai samaada kutub tunggal atau berbilang kutub
dam mempunyai campakan tunggal atau dua campakan. Seperti rajah 2
Kadar hayat khidmat – kadaran ini menentukan bilangan maksimum kendalian

pensuisan yang dijangkakan dari sesebuah geganti. Gerakan sesentuh pensuisan
secara berterusan dan pengarkaan yang kadangkala berlaku apabila geganti
dikendalikan boleh menyebabkan sesentuh geganti haus dan berlubang-lubang.
Akhirnya geganti tidak boleh digunakan lagi. Kadar hayat khidmat geganti
mempunyai julat daripada 50 000 hingga beberapa bilion kendalian,biasanya 5-50
juta kendalian.
Jenis penutup – Geganti mungkin dilengkapkan dengan sesentuhnya terdedah,tertutup

ataupun terkedap udara. Jika sesentuhnya tertutup atau terkedap udara,
pengkelasan NEMA untuk penutupnya adalah samaada dengan pengelaskan yang
digunakan untuk tutup suis.
2.5. PEMASA LENGAH (TIMER)
Pemasa lengah ialah pemasa yang memberi masa yang memberi masa lengah dari
ketika sesuatu acara dimulakan, seperti penutupan suis, sehingga ke masa acara
tersebut benar-benar dijalankan, seperti mentenagakan sesuatu beban. Pemasa jenis ini
juga boleh digunakan untuk memberi masa lengah semasa menamatkan sesuatu
operasi. Dalam kes ini, litar atau litar tetap ditenagakan untuk beberapa ketika setelah
suis dibuka. Penggunaan yang pertama dipanggil lengah “hidup”, sementar penggunaan
yang kedua dipanggil lengah ’ mati’. Beberapa kaedah diguna untuk masa lengah. Ini
termasuk pemasa pacuan motor ,pemasa lengah haba, pemasa lengah berlitar
elektronik dan pemasa daspot. Pemasa lengah mungkin dibungkus sebagai peanti
diskret atau mungkin dijadikan sebagai sebahagian daripada geganti, dengan tujuan
untuk memberi suatu masa lengah dari masa suis digerakkan sehingga geganti
ditenagakan atau dinyah tenagakan.
2.6. GEGANTI MASA DENGAN LENGAH MULA (TIME RELAY WITH DELAY ON)
Geganti masa dengan permulaan lengah adalah komponen yang digunakan

untuk memproses isyarat elektrikal.
Dengan menekan butangtekan T, voltan diberikan dan masa mula diset. Selepas
lengah masa, sesentuh akan tertarik dan litar akan tertutup. Apabila butang tekan T
dilepaskan sesentuh akan kembali kepada keadaan asal dan litar terbuka tanpa
lengah masa.
Bandingan boleh dibuat dengan Pemasa (timer) pneumatik.
MUKASURAT 351
2.7. GEGANTI MASA DENGAN LENGAH TAMAT (TIME RELAY WITH DELAY OFF)
Geganti masa dengan lengah tamat adalah komponen yang digunakan untuk
memproses isyarat elektrikal. Dengan menekan butangtekan, voltan diberikan dan
sesentuh akan tertarik tanpa lengah masa mula dan litar akan tertutup. Apabila
butangtekan T dilepaskan voltan akan terputus dan geganti masa mula berfungsi.
Hanya selepas lengah masa sesentuh akan kembali kepada keadaan asal dan litar
terbuka. Bandingan boleh dibuat dengan Pemasa (timer) pneumatik.
MUKASURAT 352
2.8. ASAS LITAR KAWALAN.
Dalam litar kawalan, pelbagai jenis litar dan kombinasi litar digunakan untuk
menjalankan sesuatu alatan/mesin secara automatik. Penggunaan litar kawalan
tersebut boleh digunakan sebagai program dalam PLC dengan menukarkannya
kepada ladder diagram. Oleh itu, penyambungan pada peralatan adalah berlainan
dan tidak menggunakan banyak wayar.
2.9. litar AND
Litar kawalan akan beroperasi seperti operasi get logic AND dimana apabila kedua-dua input S1
dan S2 di ON kan barulah akan terdapat hasil keluaran relay berkendali dan Lampu menyala
S1 S2 Relay
Relay Lampu
2.10. litar OR
Litar kawalan akan beroperasi seperti operasi get logic OR dimana apabila S1 sahaja di ‘ON’ kan
atau S2 sahaja di ‘ON’ kan atau kedua-dua input S1 dan S2 di ‘ON’ kan akan terdapat hasil
keluaran Relay berkendali dan Lampu menyala
S1
Relay
c
S2
Relay Lampu
MUKASURAT 353
2.11. Litar Self-Holding
Litar kawalan akan beroperasi apabila ‘Push Button’(NO) ditekan, arus akan mengalir melalui
‘Push Button’ (NC) dan terus ke ‘Coil relay’. Relay akan berkendali dan ‘contact relay’ (NO) akan
bertukar menjadi (NC) dan Lampu akan menyala, pada masa yang sama ‘contact relay 1’ akan
membenarkan arus mengalir berterusan di dalam litar walaupun ‘Push Button’ (NO) dilepaskan.
Contact Relay 1 berfungsi sebagai Self-Holding atau Holding Relay.
PB Contact Contact
(NO) relay 1 relay 2
PB
(NC)
Relay Lampu
-
Litar Self-holding
2.12. Litar Interlock
Membenarkan hanya satu masukan sahaja dan satu litar sahaja berfungsi di dalam satu
masa.
MUKASURAT 354
MUKASURAT 355
LATIHAN
1. Apakah yang dimaksudkan dengan :
i) Litar selfholding
ii) Litar Interlock
2. Berikan Dua jenis suis dalam litar kawalan
3. Namakan 3 jenis sensor yang anda telah pelajari
4. Lukiskan simbol relay dan terangkan operasinya secara ringkas.
RUJUKAN :
1 Abd Samad Hanif “Kawalan Elektrik, Edisi Kedua”
MUKASURAT 356
INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
B05-01-05 BASIC PLC
MODUL
PENGALAMAN LE 3 CHECK INPUT/OUTPUT SIGNAL OF A PLC UNIT/ELECTRICAL
PEMBELAJARAN SYSTEM
NO. TUGASAN
BERKAITAN 03.02 CHECK INPUT/OUTPUT SIGNAL OF A PLC UNIT/ELECTRICAL
SYSTEM

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
CIRCUIT.

MEMBOLEH (EO)
Check input/output signal of a PLC unit/electrical system using measure
instrument circuit diagram, PLC unit etc so that signal discruption and
PLC fault indicator are checked and input/output supply at terminal are
checked
MUKASURAT 357
1. PROGRAMMABLE LOGIC CONTROLLER
Rajah 1 di bawah menunjukkan beberapa jenis binaan PLC yang terdapat di

pasaran masa kini.
2. DIFINASI PLC
PLC di definisikan oleh National Electrical Manufacturers Association of Amerika (

NEMA ) sebagai :
“ Satu sistem elektronik beroperasi digital yang digunakan di dalam persekitaran

industri, yang mana menggunakan ingatan yang boleh diaturcara untuk simpanan
dalaman ke atas arahan-arahan untuk melaksanakan fungsi tertentu seperti logik, turutan,
pemasaan, pembilang dan pengiraan matematik untuk mengawal berbagai mesin atau
proses melalui modul masukan dan keluaran digital ataupun analog.
Perkataan PLC adalah dihasilkan dari istilah PROGRAMMABLE LOGIC

CONTROLLER dimana ia boleh dikatakan seperti sebuah kotak yang penuh
dengan beratus atau beribu relay, pembilang,(counters), pemasa (timers) dan
lokasi penyimpan data (data memory).
3. LATAR BELAKANG PLC
Sebelum wujudnya (PLC), kerja-kerja automasi dilaksanakan dengan

menggunakan geganti (Relay) dan sambungan wayar yang lebih bercorak kapada konsep
MUKASURAT 358
elektrik. Apabila PLC diperkenalkan, kerja-kerja automasi yang mengabungkan sistem

numatik bagi membantu gerakan kelengkapan (mesin), dengan sendirinya sistem
penggunaan geganti terhapus dan hampir lupus.
PLC yang pertama telah direka oleh sekumpulan jurutera di Syarikat
General Motor (GM), Amerika Syarikat dalam tahun 1968 bila syarikat tersebut
mencari kaedah lain untuk menggantikan sistem kawalan geganti yang rumit.
Contoh-contoh jenama PLC seperti Alam Brady, Siemen, Omron, Keyence, Festo
dan sebagainya.
Penggunaan aturcara komputer untuk kawalan automatik adalah lebih
fleksibel, lebih cepat dan tepat berbanding dengan kerja-kerja secara manual.
3.1. Dengan penggunaan PLC dalam operasi kawalan, ia mempunyai kelebihan

seperti:
• Keperluan kos yang rendah
• Penggunaan secara pintar
• Pengawal yang mudah dikawal
• Mudah diaturcarakan dan penyelenggaraan
• Tidak perlu pendawaian semula keatas sistem kawalan jika
berlaku
• perubahan keatas aturcara
• Lebih kecil, murah dan tidak memerlukan ruang yang luas
• Binaannya ringkas dan penyelenggaraanya murah.
• Kurang Penggunaan arus elektrik
4. STRUKTUR ASAS PLC
Kebiasaannya sesebuah PLC mempunyai 5 gabungan asas utama didalamnya iaitu

:-
i) Bekalan Kuasa (Power Supply)

ii) Bahagian Masukan (Input Section)
iii) Bahagian Unit Kawalan Pusat (Central Processing Unit (CPU)
iv) Bahagian Ingatan (Memory Section)
v) Bahagian Keluaran (Output Section)
MUKASURAT 359
Programming
Console
BEKALAN
Komputer Printer
Bahagian Unit
Kawalan Pusat Isyarat ke
Isyarat dari Bahagian (Central Bahagian
suis, Sensor Masukan Solenoid,
Processing Unit Keluaran
dan (Input motor, dan
(CPU) (Output
sebagainya Section) sebagainya
Section)
Bahagian Ingatan
(Memory
b. Bekalan Kuasa (Power Supply)
Power supply pula membekalkan kuasa pada bahagian yang

memerlukannya. Ini akan membolehkan processor dan sistem memori dapat
beroperasi dengan lancar
Terdapat beberapa jenis modul power supply bergantung pada jenis
PLC yang digunakan :
• 240V ac
• 110V ac
• 24V dc
c. Bahagian Masukan (Input Section)

Peranti masukan / luaran seperti suis, pengesan dan sebagainya akan
disambung ke bahagian masukan dengan menggunakan wayar. Litar
antaramuka Masukan diperlukan untuk mengasingkan litar dalaman PLC
dengan litar luaran, kemudian bahagian ini akan menghantar isyarat tersebut
ke bahagian UPP/CPU untuk di proses dan dianalisa. Ia menjaga
keselamatan litar dalaman PLC daripada voltan luar.
Isyarat analog yang dihantar oleh PLC mempunyai jenis-jenis yang
berbeza
• 4mA dc to 20mA dc
MUKASURAT 360
• 0mA dc to 20mA dc
• 0V dc to 10V dc
• -10V dc to 10 Vdc
Contoh Peranti-Pernti pada bahagian Masukan (input)
4.1. Bahagian Unit Kawalan Pusat/ Central Processing Unit (CPU)

Unit ini merupakan unit yang terpenting di dalam binaan sesebuah PLC.
Di dalam unit ini terletaknya satu cip litar terkamil iaitu cip ikropemproses yang
mengawal keseluruhan proses operasi kawalan PLC. Bahagian ini berfungsi
untuk menganalisa, memproses, memadam maklumat/ data/ isyarat yang
diterima dan yang dikeluarkan oleh bahagian memory untuk dihantar kepada
bahagian keluaran.
4.2. Bahagian Ingatan (Memory Section)

Terdapat berbagai-bagai jenis unit memory. Ia adalah tempat
menyimpan data-data sistem dan ingatan sementara yang dimasukan didalam
PLC. “Ladder Diagram, Timer dan Counter” disimpan didalam ingatan
sementara ini. Diantara memori unit yang digunakan di dalam PLC adalah
seperti berikut :-
i. READ ONLY MEMORY (ROM)

ROM biasanya ingatan yang tetap/ tidak mudah diubah dan hanya boleh
dibaca sahaja. Ianya kurang sesuai dugunakan dan kurang popular jika
dibandingkan dengan jenis ingatan lain.
ii. RANDOM ACCESS MEMORY (RAM)

RAM biasanya digunakan untuk menyimpan program pengguna dan
data. Data yang mudah berubah didalam RAM biasanya akan hilang
sekiranya sumber bekalan terputus. Bagaimanapun masalah ini boleh
diatasai dengan bantuan bateri.
MUKASURAT 361
iii. ERASABLE PROGRAMMABLE READ ONLY MEMORY (EPROM)

EPROM akan menyimpan data secara tetap sama seperti ROM. Ianya
tidak memerlukan bantuan bateri. Bagaimanapun kandungan EPROM boleh
dipadam dengan mendedahkanya kepada cahaya `ultraviolet’. EPROM boleh
diprogram semula ingatannya dengan menggunakan Penulis Prom.
iv. ELECTRICALLY ERASABLE PROGRAMMABLE READ ONLY MEMORY

(EEPROM)
EEPROM adalah gabungan antara RAM dengan EPROM. Kandungan
EEPROM boleh dipadam dan diprogram semula secara elektrikal,
bagaimanapun ianya terhad kepada masa.
4.3. Bahagian Keluaran (Output Section)
Bahagian ini adalah untuk mengeluarkan/ menghantar keputusan iaitu

isyarat yang diproses oleh UPP/CPU kepada peranti diluar PLC seperti relay,
lampu dan sebagainya. Litar antaramuka keluaran adalah untuk mengendali
isyarat dari UPP ke beban keluaran, fungsinya adalah :-
• melaraskan voltan logik ke voltan kawalan.

• Melindungi komponen elektronik yang sensitif dari voltan tidak
menentu di dalam pengawal
• Pembesaran kuasa
• Pelindungan litar pintas dan lebihan beban.
Contoh peranti-peranti yang di sambung pada bahagian keluaran
5. Jenis Geganti dan Fungsinya

Terdapat empat jenis gegenti utama terbina di dalam sesebuah PLC. Geganti
berkenaan adalah seperti berikut :-
MUKASURAT 362
5.1. Input Relays

Fungsi gegenti jenis ini ialah untuk menerima semua maklumat yang masuk ke PLC
berkenaan dan mengagihkannya kemana saja ia diperlukan. Gegenti ini boleh
diibaratkan sebagai injap penghad atau butang tekan untuk injap mula atau berhenti
bagi satu litar numatik. Maklumat yang dihasilkan oleh geganti tersebut boleh
diproses secara N/O atau N/C.
5.2. Output Relays

Geganti ini pula berfungsi mengawal beban yang disambung diluar PLC seperti
solenoid, relay, menghidupksn motor dan sebagainya. Ia tidak berupaya menyimpan
maklumat yang diberikan kepadanya apabila bekalan kuasa untuknya terputus
5.3. Internal Auxiliary Relays

Semua maklumat yang diberikan untuk sesebuah PLC akan diproses oleh AR dan
dibekalkan keputusannya kepada OR. Geganti ini juga tidak berkeupayaan
menyimpan maklumat yang diberikan kepadanya apabila bekalan kuasa terputus.
Jika dibandingkan tugasnya dengan komponen numatik, ia adalah seperti injap `air
pilot operater spring reset’.
5.4. Holding Relays

Fungsi Holding Relays ini adalah sama seperti AR tetapi ia boleh menyimpan
maklumat yang diprosesnya jika disertakan dengan arahan ”FUN 11” walaupun
bekalan terputus. Ia juga adalah jenis yang sama seperti ”set reset”. Holding relay
juga dikenali sebagai ”Keep Relay”
MUKASURAT 363
MUKASURAT 364
MUKASURAT 365
MUKASURAT 366
SOALAN :
1. Apakah kebaikan menggunakan PLC dalam litar kawalan
2. Terdapat berbagai-bagai jenis unit memory yang digunakan untuk menyimpan data-data
sistem dan ingatan sementara yang dimasukkan di dalam PLC. Berikan 3 contoh memory
unit yang di gunakan dalam PLC
3. Apakah fungsi bahagian Unit Kawalan Pusat(CPU) dalam PLC
4. Nyatakan 4 jenis geganti yang terdapat dalam PLC ?
RUJUKAN :
1. A Beginners Guide to PLC
- OMRON Asia Pacific PTE.LTD
2. http://useers.pandora.be/educypedia/
MUKASURAT 367
INSTITUSI LATIHAN
MALAYSIA
KERTAS PENERANGAN
KOD DAN NAMA
KURSUS
KOD DAN NAMA
B05-01-05 BASIC PLC
MODUL
PENGALAMAN
LE4 : CHECK PROGRAM SEQUENCE OF LADDER DIAGRAM
PEMBELAJARAN
NO. TUGASAN
BERKAITAN 03.03 CHECK PROGRAM SEQUENCE OF LADDER DIAGRAM

OBJEKTIF
PRESTASI
AKHIRAN (TPO)
CIRCUIT.
OBJEKTIF
MEMBOLEH (EO)
CHECK PROGRAM SEQUENCE OF LADDER DIAGRAM USING PLC
UNIT AND PROGRAMMER UNIT SO THAT ERROR IN LADDER IS
DETERMINED ACCORDING TO OPERATION REQUIREMENT.
MUKASURAT 368
1. BAHASA PROGRAMMING YANG DIGUNAKAN DALAM PLC

Terdapat berbagai jenis struktur bahasa PLC dalam memprogramkan PLC yang boleh
dilakukan samada melalui komputer peribadi atau alat-alat khas untuk tersebut. Pemilihan
program bahasa PLC bergantung kepada jenis software yang diprogramkan kedalam
komputer atau alat-alat khas yang tersebut tadi. Kertas penerangan ini akan menerangkan
jenis-jenis program bahasa PLC yang selalu digunakan dan cara merangka serta memahami
program-program PLC yang ada.
1.1. Terdapat LIMA bahasa pengaturcaraan yang dikenali di peringkat

antarabangsa iaitu :
• Rajah Tangga (Ladder Diagram)
• Senarai Arahan (Instruction List)
• Teks Struktur (Structured Text)
• Carta Fungsi Turutan (Sequential Function Chart)
• Fungsi Rajah Blok (Function Block Diagram)
1.1.1. Rajah Tangga (Ladder Diagram)

Bahasa program yang selalu digunakan dengan meluasnya untuk
memprogram PLC adalah bahasa Ladder Diagram.Ini kerana bahasa Ladder
Diagram adalah seakan serupa dengan bentuk simbol letrik yang mudah
difahami. Ladder Diagram merupakan bahasa pengaturcaraan jenis grafik
yang ditukar dari rajah litar pendawaian kawalan geganti. Ladder Diagram
mengandungi landasan sesentuh dari kiri ke kanan rajah ( rujuk rajah 1.1.1).
Sesentuh landasan ini disambung kepada elemen penyuisan sedia buka
(normally open – NO) atau penyuisan sedia tutup (normally closed –
NC) menerusi laluan arus dan gelung elemen.
Rajah tangga juga menunjukkan litar kawalan dan memaparkan fungsi
serta kombinasi operasi turutan bagi setiap cabang pada baris mendatar
secara berasingan.
Tindakan / -
+ve
Keadaan /
NO NC
Rajah : 1.1.1
MUKASURAT 369
1.1.2. Senarai Arahan (Instruction List)

Merupakan bahasa jenis penghimpun berteks. Ianya dibina dari suruhan
kawalan yang mengandungi pengendali (operator) dan kendalian (operand).
Berikut adalah contoh aturcara yang menggunakan bahasa senarai arahan.
LD A
AND B
ST C
1.1.3. Teks Struktur (Structured Text)

Merupakan bahasa jenis penghimpun berteks yang mengandungi
ungkapan dan suruhan. Ia adalah bahasa yang amat penting digunakan
dalam asas ADA, PASCAL dan C.
Contoh penggunaan bahasa ini adalah seperti berikut :
Cylinder out = (Input A OR Input B) AND Output C
MUKASURAT 370
1.1.4. Carta Fungsi Turutan (Sequential Function Chart)

Merupakan jenis bahasa grafik ( rujuk rajah 1.1.4 ). Elemen-elemennya
terdiri daripada langkah, peralihan, pilihan dan cabang selari. Setiap
langkah menunjukkan status proses aturcara kawalan yang aktif atau
tidak aktif. Satu langkah mengandungi tindakan yang berdasarkan kepada
peralihan. Tindakan pula mengandungi struktur turutannya sendiri.
STEP 1 START MOTOR
Transition 1
STEP 2 STOP MOTOR
Transition 2
STEP 3
MUKASURAT 371
Rajah 1.1.4 : Contoh Aturcara Dalam Bahasa Carta Fungsi

Turutan
1.1.5. Rajah Fungsi Blok (Function Block Diagram)

Merupakan jenis bahasa grafik. Elemen-elemen yang terdapat di dalam
rajah fungsi ini digambarkan secara grafik fungsi dan blok fungsi
( rujuk rajah 1.1.5 ). Elemen-elemen ini disambungkan dengan garisan
aliran isyarat dan dihubungkan secara terus kedalam rangkaian.
AND
A C
MUKASURAT 372
Rajah 1.1.5 : Contoh Bahasa Rajah Fungsi Blok
Walaubagaimanapun jenis bahasa program PLC yang digunakan perlu

sesuai dengan software yang digunakan oleh PLC bagi sesuatu sistem.
Bahasa program PLC yang amat meluas kegunaanya adalah program jenis
Ladder Diagram, Function Block Diagram dan Instruction List. Berlainan
bahasa program boleh digabungkan sekali didalam satu program yang
lengkap sekiranya software yang digunakan oleh PLC tersebut membenarkan
berbuat demikian. Adakalanya sesebuah negara menggunakan standard
bahasa program PLC tertentu dalam program PLC mereka. Oleh itu semasa
memesan dan memilih jenis bahasa yang digunakan perlu diberi
pertimbangan dari faktor-faktor yang tersebut diatas.
2. PROGRAMMING CONSOLE
Sebelum memulakan sesuatu program kita perlu mengetahui fungsi setiap kekunci
yang ada pada Programming Console.
MUKASURAT 373
2.1. Suis Pemilihan (Selection Switch)
Programming Console boleh disetkan samaada PROGRAM, MONITOR DAN RUN.
i. PROGRAM digunakan untuk penyediaan program atau untuk membuat

pembetulan pada program yang telah sedia ada.
ii. MONITOR digunakan bila memapar nilai counter dan timer semasa PLC sedang
beroperasi
iii. RUN digunakan untuk menjalankan program yang telah dimasukkan ke dalam
PLC. Tiada perubahan yang boleh dilakukan pada data dalaman semasa PLC
disetkan pada RUN.
MUKASURAT 374
2.2. Sepifikasi Papan Kekunci
No. Instruction / Mnemonic Meaning

*01 LD LoaD (start)
*02 AND AND (series)
*03 OR OR (parallel)
*04 OUT OUTput (load)
*05 NOT NOT (contact close/ invert)
*06 CNT CouNTer (decrement)
*07 TIM TIMer (decrement)
*08 SFT ShiFT (register)
*09 TR Temporary Ralay
10 LH Link Relay
*11 HR Holding Relay
12 AR Auxiliary Relay
*13 FUN Function (special)
14 DM Data Memory channel
15 SHIFT Activate PLAY, RECord, Channel,
CONTact
16 CHG Change (instruction)
17 SRCH SeaRCH (instruction)
*18 DEL DELete (Instruction)
*19 MONTR MONiToR (instruction)
*20 INS INSert (instruction)
*21 CLR CleaR (instruction)
*22 WRITE WRITE (confirmation)
*23 SET SET (on input/output)
*24 RESET RESET (off input/output)
25 EXT EXTention
26 VER VERify
27 PLAY PLAY
28 REC RECord
29 CH Channel
30 CONT CONTact
MUKASURAT 375
d. Operation Instruction
MODE KEYBOARD ACTION FUNCTION

Program CLR * MONTR * CLR To Eter Password
CLR ToSart Program
CLR * SET* NOT* RESET* MONTR Erase All Program
CLR* SET* NOT* RESET* HR/ Erase Partial – Retained
CNT/MD* MONTR memory areas which
you wish to present.
COMMAND* NO* WRITE Write, Edit Program
COMMAND* NO* INS* Insert New Instruction
DEL* Delete Old Instruction
CLR (2X* COMMAND* NO* SRCH Search Instruction
TIM@CNT* NO* SRCH* CHG* NEW Change Timer @
NO* WRITE Counter Data
Monitor HR* CNT* DM Preserve Data Area
TIM@ CNT* NO* MONTR Monitor Tim, Counter
Program, CLR* OUT* 01000* MONTR* SET@ Check Output
Monitor RESET Connection To PLC
SHIFT* Play, Record, Channel,
Contact
CLR* ADDRESS/ LINE NUMBER Search For Addres
MUKASURAT 376
2.3. Programming Instruction
INSTRUCTION NAME LADDER FUNCTION

(MNEMONIC)
LD B Penyambungan N/O
LD LoaD Digunakan sebagai
penyambungan awal
dalam program
LD 00000 B : Bit
IR,SR,AR,HR,LR,TC,
TR
LD B Penyambungan N/C
LD NOT LoaD NOT Digunakan sebagai
penyambungan awal
dalam program
LD NOT 00001 B : Bit
IR,SR,AR,HR,LR,TC
LD AND Penyambungan kedua
AND AND N/O sambungan litar
contact B B
secara sesiri dengan
sambungan pertama
LD NOT 00001 B : Bit
LD AND NOT IR, SR, AR, HR, LR,TC
Penyambungan kedua
AND NOT AND NOT N/C sambungan litar
contact B B
secara sesiri dengan
sambungan pertama
LD 00003 B : Bit
AND NOT CNT 000 IR, SR, AR, HR, LR,TC
LD B Penyambungan N/O,
OR OR contact sambungan litar secara
selari dengan
sambungan pertama.
OR B B : Bit
IR, SR, AR, HR, LR,
LD 00004 TC
OR HR 0000
LD B Penyambungan N/O,
OR NOT OR NOT sambungan litar secara
contact selari dengan
sambungan pertama.
OR NOT B B : Bit
IR, SR, AR, HR, LR,
LD 00005 TC
OR NOT LR
0000
MUKASURAT 377

(MNEMONIC)
Keputusan
OUT OUTput coil OUT 10000 keluaran bagi
operasi logik
OUT kepada geganti
B
atau shift register
B : Bit
IR,SR,AR,HR,LR
,TC, TR
Keputusan
OUT NOT OUT NOT OUT 10000 keluaran bagi
coil operasi logik
OUT
kepada geganti.
B : Bit
B IR,SR,AR,HR,LR
,TC
LD AND
OR LD OR Load Menggabungkan
block dua blok secara
selari
B : Bit
LD AND IR, SR, AR, HR,
OR LD LR,TC
LD LD
AND LD AND LoaD Menggabungkan
block dua blok secara
selari
B : Bit
O OR IR, SR, AR, HR,
AND LD LR,TC
HR Holding SE RESET HR Geganti

Relay Pemegang,
LD SET
AND NOT
RESET ITSELF
OUT
HR0000/1915
TIM TIMer Untuk operasi

SE
LD SET TIM 000/127 ON-Delay masa
TIM 000/127 #0000/9999
TIMER
#0000/9999
MUKASURAT 378

(MNEMONIC)
PULSE
CNT CouNTer CNT Untuk operasi
000/127 pengiraan
LD PULSE #0000/999
LD RESET
CNT RESE
000/127
#0000/9999
FUN 01 END END Penamat setiap

arahan/program
FUN XXX Function

Operation Geganti Khas
2.4. Pengendalian Programming Console
i. Persediaan awal membuat/mengubah Atucara yang baru

Pastikan kunci pemilih mod berada pada mod “PROGRAM”
ii. Masukkan kata laluan ”PASSWOD”

Setiap PLC mempunyai kawalan kata laluan untuk mengelakkan sebarang
pengubahsuaian kepada program yang telah dimasukkan. PLC perlu
dimasukkan kata laluan apabila sumber bekalan disambung atau selepas
programming console disambung bila PLC dalam keadaan operasi. Untuk
memasukkan kata laluan tekan kekunci CLR,MONTR, CLR
< PROGRAM>
PASSWORD!
CLR MONTR CLR <PROGRAM>
MUKASURAT 379
iii. Padamkan semua ingatan dan dapatkan paparan ”MEMORY CLR”
i) Untuk mengosongkan semua program yang terdapat di dalam ingatan CPU

letakan pemilih julat pada PROGRAM. Tekan kekunci CLR hingga terpaparnya
angka 0000 pada programming console.
CLR 0000
ii) Ingatan PLC akan kosong selepas tekan kekunci berikut di tekan:-
CLR SET NOT RESET
MONTR 0000 MEMORY CLR

END HR CNT DM
iii) Paparkan paparan permulaan
CLR 0000
iv. Masukkan Arahan Asas

Memasukkan suruhan asas (LD,AND,OR,OUT)
i) Paparkan alamat permulaan yang hendak dimasukkan arahan
00000 READ
NOP (00000)
ii) Masukkan arahan asas seperti di bawah :
a) Arahan ”LD”
LD NOMBOR WRITE
LD HR or AR or LR or TR NOMBOR WRITE
LD CNT or TIM NOMBOR WRITE
MUKASURAT 380
b) Arahan ”AND” atau ”OR”
AND or OR NOMBOR WRITE
AND or OR HR or AR or IR NOMBOR WRITE
AND or OR CNT or TIM NOMBOR WRITE
c) Arahan ”OUT”
OUT NOMBOR WRITE
OUT HR or AR or LR or TR NOMBOR WRITE
Jika hendak menggunakan geganti sedia tutup, pengguna mestilah tekan

kekunci ”NOT” sebelum tekan kekunci ”WRITE”
v. Masukkan Arahan Fungsi

Kombinasi kekunci ini akan memasukan arahan yang tidak terdapat pada papan
kekunci konsol.
i) Tekan kekunci “FUN”
FUN 00000
FUN(??)
ii) Masukkan nombor arahan fungsi, contohnya nombor “11”
00000
FUN NOMBOR
KEEP(11)
Contoh beberapa nombor suruhan fungsi :-
00-NOP, 01-END, 02-IL, 03-ILC, 10-SFT, 11-KEEP, 20-CMP, 21-MOV,

dan lain-lain.
iii) Tekan kekunci “WRITE”
WRITE
MUKASURAT 381
vi. Menyisip Satu Arahan (inserting)
Kombinasi ini boleh menyisipkan satu arahan diantara dua baris arahan.
Contohnya : Arahan ”AND 00001” hendak disisipkan diantara arahan ”LD 00000”
dan ”OUT 10000”
00000 LD 00000
Alamat yang hendak dimasukkan *
00001 OUT 10000
00002 END(01)
i) Dapatkan alamat arahan yang akan menepatkan arahan baru.

00001 READ
ALAMAT OUT
ii) Masukkan arahan baru

00001
ARAHAN AND
iii) Tekan kekunci ”INS” dan anak panah ”bawah” untuk menyisipkan
arahan baru
00001 INSERT
INS
END
vii. Memadam Satu Arahan (Deleting)
Kombinasi ini boleh memadam satu arahan yang dikehendaki.

Contohnya : Arahan “AND 00001” perlu dipadam.
00000 LD 00000
Alamat yang hendak dipadam * 00001 AND 00001
00002 OUT 10000
00003 END(01)
i) Paparkan alamat yang perlu dipadam
ALAMAT 00001 READ

AND
ii) Tekan kekunci “DEL” dan anak panah ”atas” untuk memadam
arahan berkenaan.
00001 DELETE
DEL
END
MUKASURAT 382
viii. Memanggil Satu Arahan (Recalling)
CLR CLR OUT
ALAMAT 00003 SRCH

SRCH
(10000) OUT
e. Cara-cara memasukan program
Ladder Diagram Mnemonic Codes
00000 00001 Addres Instruction Data

10000 0000 LD 00000
0001 OR 10000
10000
0002 AND NOT 00001
0003 OUT 10000
0004 FUN (01)
END
Laraskan suis MODE SELECTOR pada mode PROGRAM. Tekan CLR

untuk memastikan alamat 00000 terpapar pada display
MUKASURAT 383
ALAMAT
CLR LD (00000) WRITE
ALAMAT
WRITE
(10000)
ALAMAT
AND NOT (00001) WRITE
ALAMAT
OUT WRITE
(10000)
ALAMAT
FUN WRITE
(01)
i. Arahan “AND LD” untuk sambungan 2 blok secara siri
00002 00004
Addres Instruction Data
10000
00000 LD 00002
00003 00005 00001 OR 00003
00002 LD 00004
00003 OR-NOT 00005
00004 AND-LD …….
END 00005 OUT 10000
00006 FUN (01)
ii. Arahan “OR LD” untuk sambungan 2 blok secara selari
MUKASURAT 384
00002 00003
1000 00000 LD 00002
00001 AND-NOT 00003
00004 00005 00002 LD 00004
00003 AND 00005
00004 OR-LD …….
00005 OUT 10001
END 00006 FUN (01)
iii. Program Organisation (AND-LD dan OR-LD)
Ladder Diagram
A B
00000 00001 00003
10000
00002 00004
C 00005
Mnemonic Codes D
END
Address Instruction Data
A 00000 LD 00000
00001 LD 00001
B
00002 AND 00003
C 00003 LD 00002
00004 LD 00004
D
00005 OR 00005
00006 AND-LD …..
00007 OR-LD …..
00008 AND-LD …..
00009 OUT 10000
FUN(01)
MUKASURAT 385
2.5. Pemasa (Timers)

Pemasa adalah satu elemen yang digunakan untuk melengahkan
sesuatu isyarat. Pemasa yang digunakan dalam PLC terdiri daripada jenis
Lengah ‘ON’ dan Lengah ‘OFF”.
Perkara yang perlu dilakukan adalah seperti berikut:-
• Dapatkan masukan untuk ’ON’ dan ’OFF’ pemasa

• Masukkan nombor pemasa (000~511)
• Perlu diambil perhatian bahawa nombor pemasa tidak boleh dikongsi
guna dengan nombor pembilang (COUNTER) di dalam sesuatu aturcara.
• Masukan nilai set 0000 ~ 9999.Nilai set adalah dalam nisbah 1/10 saat.
i. ‘ON’ Delay Circuit
Timing diagram
Input
00000
output 5 sec
10000
00000
TIM0 Addres Instruction Data
#002 00000 LD 00000
00001 TIM 000
TIM 0 #0025
00002 LD TIM 000
10000
00003 OUT 10000
00004 FUN (01)
END
ii. ’ON’ dan ‘OFF’ Delay Circuit
MUKASURAT 386
Timing diagram
Input
signal
00000 T1
output 00000
ON/OFF delay
T2
T1 : ON-delay time
T2 : OFF-delay time
00000 (suis) Addres Instruction Data

TIM000
#0025 00000 LD 00000
00001 TIM 000
TIM 000 TIM 001 #0050
10000 00002 LD TIM 000
10000 00003 OR 10000
00004 AND-NOT TIM001
00005 OUT 10000
10000 00000 00006 LD 10000
TIM001 00007 AND-NOT 00000
#0025 00008 TIM 001
#0050
END 00009 FUN (01)
2.5.1. Pembilang (Counter)
Pembilang digunakan untuk mengira bilangan isyarat yang diterimanya.

Pembilang yang digunakan dalam PLC jenis OMRON mengira secara
berkurangan dari nilai set isyarat ‘denyut bilang’ berubah dari kedudukan ‘OFF
ke ON (pinggir tinggi)
iv. Dapatkan isyarat ’denyut bilang’ iaitu isyarat mengira bagi pembilang
v. Dapatkan isyarat ‘reset’ untuk mengreset pembilang
vi. Masukkan nombor pembilang (000~511)

Perlu diambil perhatian bahawa nombor pembilang tidak boleh dikongsi guna
dengan nombor pemasa (TIMER) di dalam sesuatu aturcara.
vii. Masukan nilai set 0000 ~ 9999.Nilai set ini akan ditolak satu per satu untuk
setiap ’pinggir tinggi’ isyarat ’denyut bilang’.
MUKASURAT 387
Ladder Diagram
00000
CP
CNT 001
00002
#0010
R
CNT 001
10000
END
Mnemonic Codes

00000 LD 00000
00001 LD 00002
00002 CNT 001
#0010
00003 LD CNT
001
00004 OUT 10000
00005 FUN (01)
2.6. Kegunaan arahan CNT (Counter) dan TIM (Timers)
i. Contoh 1: Membilang hingga 20,000 kiraan
MUKASURAT 388

00000 00001 Count Addres Instruction Data
Input CP
CNT 001 00000 LD 00000
00000 00001 AND 00001
Reset #0100
R 00002 LD-NOT 00000
CNT 001 00003 OR CNT
001
Count 00004 CNT 001
CNT 001
Input #0100
CP 00005 LD CNT
00000 CNT 002
001
Reset #0200
R 00006 LD-NOT 00000
00007 CNT 002
CNT 002
#0200
10000 00008 LD CNT
002
00009 OUT 10000
END
00010 FUN (01)
ii. Contoh 2 : Jangka masa sehingga 1,000 jam
00000 TIM 001 Addres Instruction Data

TIM00
00000 LD 00000
#600 00001 AND-NOT TIM 001
Count 00002 TIM 001
TIM 001 #6000
Input
CP 00003 LD TIM 001
CNT 002 00004 LD 00001
0000
Reset #6000 00005 CNT 002
R
#6000
CNT 002 00006 LD CNT
10000 002
00007 OUT 10000
00010 FUN (01)
END
3. KONSEP MEREKABENTUK SISTEM KAWALAN AUTOMASI
MUKASURAT 389
3.1. Mengenalpasti Masalah/ Tugas

* Pilih mana-mana SUMBER KENDALIAN yang sesuai seperti di bawah:-
* Pilih mana-mana JENIS SISTEM KAWALAN yang sesuai seperti di bawah:-
3.2. Dapatkan Algebra (Formula) Penyelesaian

* Gunakan mana-mana KAEDAH PENYELESAIAN yang sesuai seperti di
bawah:-
(A) Logikal Thinking - Brain

(B) Logik Gates - Karnaugh Map & Boolean Algebra
(C) Movement Diagram - FESTO, BELANDA
(D) Cascade - MARTON COMPANY, ENGLAND
(E) Flow Chart - TELEMECHANIC, FRENCH
3.3. Tukarkan Algebra Kepada Rekabentuk Logik

* Gunakan mana-mana KAEDAH REKABENTUK yang sesuai seperti di
bawah :-
(A) Electrical Control Circuit (B) Electronic Control Circuit

(C) Pneumatic Control Circuit (D) Hydraulic Control Circuit
(E) Ladder Diagram (F) Logik Schematic
(G) Flow Chart (H) Fuction Chart
3.4. Tukarkan Rekabentuk Logik Kepada Arahan Pengaturcaraan

* Gunakan mana-mana KAEDAH PENGATURCARAAN yang sesuai seperti di
bawah:-
Jenis Arahan Alatan Pengatucaraan
(A) Grafic Instruction (A) Programming Console

(B) Statement List (B) Computer (Software)
3.5. Jalankan Program
YES - HAPPY NO – TRY AGAIN
MUKASURAT 390
SOALAN :
1. Apakah fungsi RUN , MONITOR , PROGRAM yang terdapat dalam Pemilih

julat / Mode Selector Programming Console .
RUN :_____________________________________________
MONITOR :__________________________________________________
PROGRAM : __________________________________________________
5. Berikan arahan untuk masukkan “PASSWORD”?
6. Berikan arahan untuk Padamkan semua program
7. Tukarkan Ladder Diagram di bawah kepada mnemonic codes
Ladder Diagram
00000 00001 Addres Instruction Data

10000
00002 00003
00004 00005
00006 00007
END
RUJUKAN :
1. A Beginners Guide to PLC
- OMRON Asia Pacific PTE.LTD
2. http://www.OMRON .com
3. http://en.wikipedia.org/wiki/programmable _logic_controller
MUKASURAT 391
MUKASURAT 1
MUKASURAT 2

Elektronik Industri 1 Kertas Penerangan PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektronik Industri 1 Kertas Penerangan PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TERHAD

Kod Pengesahan WIM : WIM/B05/22010/S01/P1

Tarikh Pengesahan WIM : 11 MAC 2011

Pengerusi Kluster Pengerusi Mesyuarat

SENARAI AHLI JAWATANKUASA PEMBANGUNAN WIM ................................................ 1

KURSUS SIJIL TEKNOLOGI ELEKTRONIK INDUSTRI

1. Mohd Zaibidi Bin Nordin JMTI

1. Cik Norida binti Othman BKT, Ibu Pejabat

Tarikh dibangunkan : 06 – 09 Julai 2010

Tempat : ADTEC Taiping

B05-01-01-LE1 MEASUREMENT INSTRUMENT

02.01 Operate Analogue Digital multimeter

02.02 Operate Signal/Function Generator

02.03 Operate Oscilloscope

02.04 Operate Tacho Generator

02.04a Operate Tachometer

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 1

KOD DAN NAMA MODUL B05-01-01 MEASUREMENT INSTRUMENT

OPERATE MEASUREMENT EQUIPMENT BY USING ANALOGUE

OBJEKTIF MEMBOLEH DIAKHIR PEMBELAJARAN PELAJAR MESTI BOLEH :-

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 2

1.1. Jenis analog

1.2. Jenis Digital

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 3

1.3.1. Skala bacaan

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 4

1.3.3. Terminal keluaran

1.3.4. Pelaras 0 ohm

1.3.5. Pelarasan sifar

1.4. CARA MENGUKUR PADA MULTIMETER

1.4.1. Menyukat rintangan (Ω)

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 5

1.4.3. Menyukat voltan arus ulang alik

1.4.4. Menyukat arus terus

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 6

Function generators merupakan salah satu peralatan penjana gelombang yang

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 7

Gambarajah Function generator berupaya menjanakan frekuensi hingga 1 Mhz.

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 8

2.1.1. POWER SWITCH

2.1.2. POWER ON INDICATOR

2.1.3. RANGE SWITCH

2.1.4. FUNCTION SWITCH

2.1.6. DUTY CONTROL

2.1.7. RAMP / PULSE INVERT

2.1.8. DC OFFSET (PULL ADJ)

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 9

Pada permukaan tiub pancaran katod, tempat tertayangnya bentuk-bentuk

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 10

3.1. BINAAN OSILOSKOP

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 11

3.3. Litar Penjana Pesongan

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 12

3.5. KENDALIAN TIUB PANCARAN KATOD

3.6. KEGUNAAN OSILOSKOP

3.6.1. Titik-titik praktik

3.6.2. Pengukuran voltan

(a) Voltan A.T (b) Voltan A.T (c) Voltan A.U

Rajah 2 : Pengukuran-pengukuran voltan A.T dan A.U

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 13

3.8. Paparan bentuk gelombang

3.9. Hubungan Fasa

B05-01-01-LE1-IS PINDAAN : 0 MUKASURAT 14