‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛ ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪي اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﺑﻴﺴﺖ وﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1395‬ﺻﺺ ‪62‬ـ‪45‬‬

‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ‬

‫*‬
‫ﻳﺰدان ﻓﺮﺧﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮانِ ﺣﻮزه ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻨﺎﺳـﻲ راﻳـﺞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ در دورهاي از زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر »دﻳـﻮاﻧﻲ« ﻣـﻲﭘﺮداﺧـﺖ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺄﻣﻮران و ﻛﺎرﮔﺰاران ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري و دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳـﻲ دﻗﻴـﻖ‬
‫اﺳﺘﻨﺎدات و ﺷﻴﻮه اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺿﺮورت ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه را ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ در ﭘﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪاﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎه اﺷـﺘﻐﺎل ﺣـﺎﻓﻆ‬
‫ﺑﻪ دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﺮ ﭼﻪ ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺘﻮار ﺷﺪه اﺳـﺖ؟ و ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺷـﻮاﻫﺪ و ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﺪام ﻧﻈﺮ در ﺧﺼﻮص اﺷﺘﻐﺎﻻت ﺣﺎﻓﻆ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫رﺳﺪ ﻛﻪ رواج دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط درﺳﺘﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﻌﻨﺎﻛﺎوي از ﺷﻌﺮ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺴﺖ و ازاﻳﻦرو اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻗﻴﻖﺗـﺮي اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ـ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﺑﺎ روﻳﻜـﺮد اﻧﺘﻘـﺎدي‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ اﺳﺘﻨﺎدات و ﺷﻮاﻫﺪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان در ﺑﻴﺎن دﻳـﺪﮔﺎه اﺧﻴـﺮ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و ﺗـﻼش‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﻮع ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ و اﺳﻨﺎد ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣـﺸﺎﻏﻞ دﻳـﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﺻـﻄﻼﺣﺎت‬

‫دﻳﻮاﻧﻲ‪.‬‬

‫* اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎم ﻧﻮر اﻳﻤﻴﻞ‪y_farrokhi@pnu.ac.ir :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎﻳﻴﺪ‪1395/7/4:‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1395/3/15 :‬‬

 ‫‪ 46‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي از اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ او ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻳﻜﻲ از دﻻﻳـﻞ اﻳـﻦ‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺑﺎرهي زﻧﺪﮔﻲ و اﺣﻮاﻻت اوﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮان‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ »ﻣﺎ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻏﺰل ﺳﺮاي زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪارﻳﻢ«‪ 1.‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻴﺰ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻈﺮاﺗـﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫زﻧﺪﮔﻲ او ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﻧـﺪﻛﻲ ﻛـﻪ در دﺳـﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺮح ﺑﺮﺧﻲ از اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎ درﺑﺎرهي اﺣﻮاﻻت ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬اﺷﺘﻐﺎل او در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري و ﻋﻬـﺪهداري‬
‫ﻋﻤﻞ دﻳﻮاﻧﻲ آن روزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ذﺑـﻴﺢ اﷲ ﺻـﻔﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮاﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ در دورهاي از اﻳﺎم زﻧﺪﮔﻲ ﺧـﻮد »در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺗﻌﻬﺪ اﻣﻮر دﻳﻮاﻧﻲ و ﻣﻼزﻣﺖ ﺷﻐﻞ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ و وﻇﻴﻔـﻪ ﺧـﻮاري« ﻧﻴـﺰ روي آورده‬
‫اﺳﺖ‪ 2.‬از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ از اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ و ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻠﻨﺪام در ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ »ﻣﻼزﻣﺖ ﺷﻐﻞ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ« ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ زرﻳﻦﻛﻮب ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ در ﺣﺪود ‪ 40‬ﺳﺎﻟﮕﻲ اﺷﺘﻐﺎﻻت دﻳﻮاﻧﻲ داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ 3.‬دﻻﻳﻞ وي ﺑﺮاي ﻃﺮح اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ در دﻳﻮان اﺷـﻌﺎر وي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮو آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎﺷـﻤﻲراد در‬
‫ﺷﺮح ﺑﺮﺧﻲ از اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎرهاي ﻣﺨﺘﺼﺮ داﺷـﺘﻪ‬
‫و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ در دورهاي از زﻧﺪﮔﻲاش »ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﻮاﻧﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ«‪ 4‬و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬

‫‪ .1‬ﺗﻘﻲﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن)‪» ،(1386‬ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳـﻲ‪،‬‬
‫ص‪.637‬‬
‫‪ .2‬ذﺑﻴﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ)‪ ،(1378‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت دراﻳﺮان‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪ ،‬ص‪.1068‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦ ﻛﻮب)‪ ،(1373‬از ﻛﻮﭼﻪ رﻧﺪان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ص‪.112‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﺎﺷﻤﻲراد‪» ،‬ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح دﻳﻮاﻧﻲ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ش‪ ،30‬ﺗﻴﺮﻣﺎه ‪،1385‬ص‬
‫‪.89‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪47‬‬

‫ﺳﺠﺎدي در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن دﻻﻳﻠﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮان‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ »ﺷﻐﻞ دوﻟﺘﻲ و دﻳﻮاﻧﻲ‪ ...‬اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه راﻳﺞ از ﻟﺤﺎظ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازهاي داراي اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؟ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ از ﺟﻬﺖ ﺷﻴﻮه ﺑﻬـﺮهﮔﻴـﺮي از ﺷـﻮاﻫﺪ و اﺳـﻨﺎد ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬
‫ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻴﺰان اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه و ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﺧﺼﻮص اﺷﺘﻐﺎﻻت وي ﺑﻪ اﻣﻮر دﻳﻮاﻧﻲ و ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﺎوي از ﻣﻀﻤﻮن‬
‫اﺷﻌﺎر دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در دو ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻀﻤﻮن اﺑﻴﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﺷﺘﻐﺎﻻت دﻳﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ و ﻣﺤﺘﻮاي رواﻳﺎت ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ در‬
‫اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺮﻣﻨﺸﺄ دﻳﺪﮔﺎه ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ‬

‫از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻨﻴﺎد دﻳﺪﮔﺎه اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺷﺎره ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻠﻨﺪام و ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﮔﻠﻨـﺪام‪ ،‬ﻧﺨـﺴﺖ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ و ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﻲ ﺑﺮ دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ذﺑﻴﺢاﷲ‬
‫ﺻﻔﺎ در ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺎس ﻧﻴﺎﻣﺪه و ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 2‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺼﺤﺤﺎن‪ ،‬ﺣﺎﺋﺰ اﻋﺘﺒﺎر ﻛﻤﺘﺮي ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي آن را »ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ«‪ 3.‬دﻳﮕﺮ آنﻛـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫اﺧﻴﺮِ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ دو ﺻـﻮرت »ﻣﻼزﻣـﺖ ﺷـﻐﻞ ﺳـﻠﻄﺎن« و »ﻣﻼزﻣـﺖ ﺗﻌﻠـﻴﻢ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن« آﻣﺪه داراي اﺑﻬﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﺒﺎرت اﺧﻴﺮ »ﻣﻼزﻣﺖ ﺷﻐﻞ ﺳﻠﻄﺎن« ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ واژﮔﺎﻧﻲ در ﻣﺘﻮن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر و ﻧﺎﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﺎ ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺪﺻﺎدق ﺳﺠﺎدي)‪» ،(1391‬زﻧﺪﮔﻲ و روزﮔـﺎر ﺣـﺎﻓﻆ«‪ ،‬در‪ :‬ﺣـﺎﻓﻆ زﻧـﺪﮔﻲ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ص‪.15‬‬
‫‪ .2‬ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮاز)‪ ،(1369‬دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ و ﻗﺎﺳـﻢ ﻏﻨـﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬زوار‪ ،‬ص ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﻗـﻮ‪،‬‬
‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ‪.1‬‬
‫‪» .3‬زﻧﺪﮔﻲ و روزﮔﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ص‪.15‬‬
 ‫‪ 48‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫»ﻣﻼزﻣﺖ‪ ‬ﺳﻠﻄﺎن« و ﻳﺎ »ﺷﻐﻞِ ﻣﻼزﻣﺖ‪ ‬ﺳﻠﻄﺎن« ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷـﺪ و ﻳـﺎ‬
‫دﺳﺖ ﻛﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن واژهﻫﺎي ﺷﻐﻞ و ﺳﻠﻄﺎن واژهاي از ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ در‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ »ﻣﻼزﻣﺖ‪ ‬ﺗﻌﻠﻴﻢِ ﺳﻠﻄﺎن« ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ »ﻣﻼزﻣﺖ‪ ‬ﺗﻌﻠﻴﻢِ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن« داراي اﺷﻜﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ دﺳﺘﻮر ﻧﮕﺎرﺷﻲ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺑـﺎ ﺷـﻜﻞ‬
‫»ﻣﻼزﻣﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺳﻠﻄﺎن« ﻣﻔﻬﻮمﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻼزﻣﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻢ‪ ،‬دو ﻛﺎر و ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎرغ از آن‪ ،‬ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ »ﺗﻌﻠﻴﻢِ ﺳﻠﻄﺎن« ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اداري و‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺼﺐ‪ ،‬از رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺴﺘﻔﺎد از ﺗﺮﻛﻴﺐ »ﺗﻌﻠـﻴﻢِ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن«‪ ،‬رﻋﺎﻳﺖ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺳﻠﻄﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري‬
‫و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻐﻠﻲ ـ دﺳﺖ ﻛﻢ در ﻟﻔﻆ و ﻇﺎﻫﺮِ ﻋﺒﺎرت ـ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻐﻠﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻋﻨﻮاﻧﻲ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ وﻳﮋه آن ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺘﻮن اﻳﻦ روزﮔﺎر‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﻟﻔﺎظ و ﻋﻨﻮاﻧﻲ ذﻛـﺮ ﻧـﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ از ﺳﻮي ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣـﺎﻓﻆ اﻋﻄـﺎ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد اﻧﺘﺴﺎب آن از ﺳﻮي ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 1.‬ﺑﻪ ﻫﺮ روي‪ ،‬ﺣﺘـﻲ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺘﻮان »ﻣﻼزﻣﺖ ﺷﻐﻞ ﺳﻠﻄﺎن« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺒﻲ در درﺑﺎر آل ﻣﻈﻔﺮ و آلاﻳﻨﺠـﻮ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از ﻋﺒﺎرت اﺧﻴﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان »ﺗﻌﻬﺪ‪ ‬اﻣﻮرِ دﻳﻮاﻧﻲ« را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد‪.‬‬
‫از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬اﻧﺘﺴﺎب ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺑـﻪ ﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ در‬
‫دﻳﻮان او‪ ،‬ﺑﻪ ذﻫﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺧﻄﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي واژهﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن »وﻇﻴﻔـﻪ«‪،‬‬
‫»ﻋﻤﻞ«‪» ،‬ﺻﺎﺣﺐ دﻳﻮان«‪» ،‬ﻃﻐﺮا« و »ﻣﻨﺸﻮر« در ﻣﺤﺘﻮاي اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﺑﻪ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه اﺧﻴﺮ ﺳﻮق داده ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺷﻐﻞﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن »ﻋﻤـﻞداري« در دﺳـﺘﮕﺎه اداري و در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺻﺎﺣﺐ دﻳﻮان ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن »وﻇﻴﻔﻪ« درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬زرﻳﻦ ﻛـﻮب ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﻴﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺎدﻳﻘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ آن ﺣـﺎﻓﻆ ﺳـﺎﺑﻘﻪ‬
‫اﺳﺘﺨﺪام در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻪ ﻣﻦ ز ﺑﻲ ﻋﻤﻠـﻲ در ﺟﻬـﺎن ﻣﻠـﻮﻟﻢ و ﺑـﺲ‪/‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرت اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻧﺴﺨﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺤﺚ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮده ﻛﻪ ﺣـﺎﻓﻆ »ﻋﻬـﺪه دار ﺗﻌﻠـﻴﻢ و‬
‫ﺗﺪرﻳﺲ ﺳﻠﻄﺎن« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﺢ اﷲ ﻣﺠﺘﺒﺎﻳﻲ‪» ،(1387) ،‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ«‪ ،‬در‪ :‬داﻧـﺸﻨﺎﻣﻪ ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،12‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.378‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪49‬‬

‫ﻣﻼﻟﺖ ﻋﻤﻞ ﻫﻢ ز ﻋﻠﻢ ﺑﻲ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ«‪» ،‬ﺻﺎﺣﺐ دﻳﻮان ﻣﺎ ﮔﻮﻳﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﺣﺴﺎب‪ /‬ﻛﺎﻧﺪرﻳﻦ‬
‫ﻃﻐﺮا ﻧﺸﺎن ﺣﺴﺒﻪ اﷲ ﻧﻴﺴﺖ« و »زﻫﻲ ﺧﻴﺎل ﻛﻪ ﻣﻨﺸﻮر ﻋﺸﻘﺒﺎزي ﻣﻦ‪ /‬از آن ﻛﻤﺎﻧﭽـﻪ اﺑـﺮو‬
‫رﺳﺪ ﺑﻪ ﻃﻐﺮاﻳﻲ«‪ 1.‬وي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻨﺸﻮر و ﻃﻐﺮا ﻧﺰد ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻌﺮا ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫دﻳﻮان و اﻫﻞ »ﻋﻤﻞ« آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﺑﻴﺖ ذﻳﻞ‬
‫از ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ :‬ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻨﺸﻮر ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﺟﺎن ﺳﺘﺪ از ﻣﻦ‪/‬ﻳﺎرب ﭼﻮ ﺷـﻮد ﺗـﺎزه ﺑـﻪ ﻃﻐـﺮا ﭼـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﺘﺎﻧﺪ«‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد زرﻳﻦ ﻛﻮب دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي دﻳﻮاﻧـﺴﺎﻻر ﺑـﻮدن ﺣـﺎﻓﻆ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ« ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﻮاﻧﻲ ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻗﻴﺎس از ﺟﻬﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺷﺘﻐﺎﻻت دﻳﻮاﻧﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑـﻮده و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬
‫‪3‬‬
‫»ﻣﻨﺸﺎت« ﻳﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي اداري و اﺧﻮاﻧﻲ ﻣﻔﺼﻠﻲ از وي ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻧﺎروا اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ در دﻳﻮان ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎري از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺑـﺎ ﻣﺤﺘـﻮاي‬
‫دﻳﻮاﻧﻲ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ »ﺗﻮﻓﻴﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺣﻮاﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﺮ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻬـﺮ و‬
‫ﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻮاد‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﺳﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎج و ﺧﺮاج‪ ،‬ﺑﻴﺎض‪ ،‬اﻧﻌﺎم‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪ‪ ،‬ﻳﺮﻏـﻮ‪ ،‬دﻳـﻮان‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻤﻐﺎ‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪ ،‬رﻗﻢ‪ ،‬ﺣﻜﻢ‪ ،‬دﻳﻮان ﻗﻀﺎ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺮات‪ ،‬ﺑ‪‬ﺮﻳﺪ« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت در ﺷﺮحﻫـﺎي‬
‫‪4‬‬
‫ﻏﺰﻟﻴﺎت ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد‪ ‬زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي در‬
‫دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﮔﺎﻫﻲ ﺣﺎﻓﻆ را از ادﺑﻴـﺎت ﺗـﺸﻜﻴﻼت دﻳـﻮاﻧﻲ ﻧـﺸﺎن‬
‫دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ دارد؟ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ واژهﻫﺎي ﺧﺎص دﻳﻮاﻧﻲ و ﺻﺮف آﮔﺎﻫﻲ از آﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬

‫‪ .1‬از ﻛﻮﭼﻪ رﻧﺪان‪ ،‬ص‪.238‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.238‬‬
‫‪ .3‬اﻓﻀﻞ اﻟﺪﻳﻦ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ)‪ ،(1349‬ﻣﻨﺸﺎت ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮﺳﻨﻮي ﺳﻮدي)‪ ،(1362‬ﺷﺮح ﺳﻮدي ﺑﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﺳﺘﺎرزاده‪ ،‬اروﻣﻴـﻪ‪:‬‬
‫اﻧﺰﻟﻲ‪.‬‬
 ‫‪ 50‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﻞ دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ و او را در زﻣـﺮهي دﻳﻮاﻧﻴـﺎن و »ﻋﻤـﻞ«داران دﺳـﺘﮕﺎه‬
‫آلاﻳﻨﺠﻮ و ﻳﺎ ﻣﻈﻔﺮﻳﺎن ﻣﺤﺴﻮب داﺷﺖ؟‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان ﻓﺎرﺳﻲ ﺳ‪‬ـﺮاﻳﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ در ﺷـﻌﺮ اﻳـﺸﺎن‪،‬‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻋﻤﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑـﺎرز اﻳـﺸﺎن‬
‫ﭘﻮرﺑﻬﺎء ﺟﺎﻣﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻗـﺼﻴﺪهي »ﻣﻐﻮﻟﻴـﻪ« او ﻣﻤﻠـﻮ از اﺻـﻄﻼﺣﺎت‬
‫اداري ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﻐﻮﻟﻲ و ﺗﺮﻛﻲ راﻳﺞ در ﻋﻬﺪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻐﻮل در اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺼﻴﺪه اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري اﻳﺮان آن دوره‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫درك اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ﻋﺎدي از درك آن درﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 1.‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ اﺷﻌﺎر و ﺗﺒﺤﺮ‬
‫‪2‬‬
‫وي در ﻛﺎرﺑﺮد اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺘﺴﺎب وي ﺑﻪ اﺷﺘﻐﺎﻻت دﻳﻮاﻧﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‬

‫‪ .1‬ﻋﻤﻞ‬
‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮ اﺧﻴﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﺎن اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻋﻤﻞداري از ﺳﻮي ﺣﺎﻓﻆ در اﺷﻌﺎرش ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﺎز‬
‫ﻫﻢاﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺎﻓﻆ از ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮياﻳﻦ واژﮔﺎن ﺑﻴﺎن اﺷﺘﻐﺎل ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻮده و ﻳﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﺻﺮف ﺳﺨﻦآراﻳﻲ و ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻦ آراﻳﻪﻫﺎي ادﺑﻲ ﻣﺪ ﻧﻈـﺮ او‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ؟ از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم ﺣﺎﻓﻆ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻼم آراﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻮﺟـﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و‬
‫ﺷﺎرﺣﺎن دﻳﻮان وي‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺎﻳﻪﻫـﺎ و ﻣﻌﻨـﺎي دور و ﻧﺰدﻳـﻚ اﺑﻴـﺎت ﻏـﺰلﻫـﺎي او‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤﺎن ﺑﻴﺖ اﺧﻴﺮ را ﻛﻪ زرﻳﻦ ﻛﻮب دﺳﺘﻤﺎﻳﻪ اﺷﺘﻐﺎل دﻳـﻮاﻧﻲ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮار داده‪ ،‬واﻛﺎوي ﻧﻤﻮد‪» :‬ﻧﻪ ﻣﻦ ز ﺑﻲﻋﻤﻠﻲ در ﺟﻬﺎن ﻣﻠﻮﻟﻢ و ﺑﺲ‪ /‬ﻣﻼﻟﺖ ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻢ ز‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻲﻋﻤﻞ اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺗﻜﺮار ﺣﺮف ﻻم )‪ 8‬ﺑـﺎر( ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ادﺑـﻲ‬
‫ﺗﺒﺤﺮ ﺷﺎﻋﺮ را ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎرﺣﺎن ﻧﻴﺰ اﺷـﺎره ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺖ »واج آراﻳﻲ« اﺳﺖ‪ 3.‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻴﺶ از ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻼمآراﻳـﻲ‬

‫‪1. Minorsky, V(1965), “Pur-i Bahā’s Mongol Ode”, Bulletin of the School of Oriental and‬‬
‫‪African Studies University of London, Vol.XVIII, Part 1, p.262.‬‬
‫‪2. Ibid, pp. 262-264.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻬﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ)‪ ،(1387‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ص‪.760،282‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪51‬‬

‫زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎﻓﻆ در اﻳﻦ ﺑﻴـﺖ‪» ،‬ﺑـﻲ ﻋﻤﻠـﻲ« را در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫»ﻋﻠﻢِ ﺑﻲ ﻋﻤﻞ« ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻋﺒﺎرت »ﺑﻲ ﻋﻤﻠﻲ« اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮدن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺪون »ﻋﻤﻞ« ﻣﺎﻧﺪن ﻳﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻼﻳﻪ ﺣﺎﻓﻆ از ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ آن ﻣـﺸﻐﻮل ﺑـﻮده‪ ،‬ﺗﻔـﺴﻴﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 1.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺤﺘﻮا و ﺣﺪود وﻇﺎﻳﻒ ﺷﻐﻞ دﻳـﻮاﻧﻲ ﻳـﺎ »ﻋﻤـﻞ«داران‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ راﻫﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﺑﻴﺖ اﺧﻴﺮ داﺷﺘﻦ »ﻋﻤـﻞ« را ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪» :‬ﻋﺎﻣﻞ و ﻛﺎرﮔﺰار ﺣﻜﻮﻣـﺖ‪ ...‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺣـﺎﻛﻢ و ﻣـﺄﻣﻮر وﺻـﻮل ﻣﺎﻟﻴـﺎت ‪...‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً آن ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤﻊآوري و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺧﺮاج اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ« ﺑـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ دﻳﺪﮔﺎه اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻋﺎﻣﻞ« از ﺳﻮي دﻳﻮان‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ ﮔﺮدآوري ﻣﺎﻟﻴﺎت و‬
‫ﺧﺮاج وﻻﻳﺎت را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ »ﻋﻤﻞ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ واژهاي ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﻌﺪي ﻧﻴﺰ در ﺧﺼﻮص وزارت‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ واژه ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑـﺮده اﺳـﺖ‪ 3.‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫اﺷﺎره ﻛﻨﺎﻳﻪاي ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻮده و ﻧﻤـﻲﺗـﻮان وﻇﻴﻔـﻪ او را در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺸﺎﻏﻞ‬
‫دﻳﻮاﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در روزﮔﺎر ﻣﻐـﻮل‬
‫ﻣﻘﺎم »ﻋﺎﻣﻞ«‪ ،‬و اﺻﻄﻼح »ﻋﻤﻞ« در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري راﻳﺞ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ 4‬و ﻇـﺎﻫﺮاً‬
‫وﻇﺎﻳﻒ ﻣﻘﺎم اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮري ﺑﺎ ﻧﺎم »ﻣﺘﺼﺮف« اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 5.‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﺑﻴـﺖ اﺧﻴـﺮ‬
‫اﻟﺰاﻣﺎً و ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ زﻣﺎﻧﻲ ﻋﻤﻞ ﻳﺎ ﻛﺎر دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ 6،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠـﻖ از ﻧﺪاﺷـﺘﻦ آن »ﻣﻠـﻮل« ﺑـﻮده‬

‫‪ .1‬از ﻛﻮﭼﻪ رﻧﺪان‪ ،‬ص‪112‬؛ »ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح دﻳﻮاﻧﻲ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ص‪.89‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.89‬‬
‫‪ .3‬ﺳﻌﺪي ﺷﻴﺮازي)‪ ،(1384‬ﮔﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ص‪.69‬‬
‫‪ .4‬ﺷﻤﻴﺲ ﺷﺮﻳﻚ اﻣﻴﻦ)‪ ،(1357‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ دوران ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕـﺴﺘﺎن ادب و ﻫﻨـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.172‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪212‬ـ‪.211‬‬
‫‪ .6‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن )ﺳﺪه ‪ 5‬و ‪ 6‬ﻗﻤﺮي( ﻛﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ و ﻣﺸﺨﺼﺎً در آن ﺷﺎﻋﺮ‬
‫از اﻳﻦ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻋﻤﻞ دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﭼﻮن ﭘﻴﺮﻫﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﻮﺷﻴﺪم‪ /‬ﺑﮕﺮﻓﺖ ﻗﻀﺎي ﺑـﺪ‪،‬ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﻢ«‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن)‪ ،(1362‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ص‪.351‬‬
 ‫‪ 52‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺎرﺣﺎن اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ -‬ﺷﻐﻞ دﻳـﻮاﻧﻲ‪ -‬را در ﺑﻴـﺖ اﺧﻴـﺮ اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬وﻇﻴﻔﻪ‬
‫واژه دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺧﻴﺮ‪ ،‬از آن اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﺷﺪه‪ ،‬اﺻـﻄﻼح »وﻇﻴﻔـﻪ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زرﻳﻦ ﻛﻮب از ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ اﺻﻄﻼح در ﻳﻜﻲ از اﺑﻴﺎت‪ 2‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮده ﻛـﻪ ﺣـﺎﻓﻆ‬
‫»زﻣﺴﺘﺎن ﺗﻴﺮه« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺄﻣﻮر »دﻳﻮاﻧﻲ« در اﻧﺘﻈﺎر درﻳﺎﻓـﺖ »وﻇﻴﻔـﻪ« ﭘـﺸﺖ ﺳـﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 3‬و ﻛﺎرﺑﺮد »وﻇﻴﻔﻪ« در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻮق و ﻣﻮاﺟﺐ ﻳﻚ »دﻳﻮاﻧﻲ« ﺑﻮده‬
‫ﻛﻪ در ازاي ﺧﺪﻣﺎت در ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ 4.‬اﺻﻄﻼح وﻇﻴﻔﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫وﺟﻮﻫﺎت و ﻫﺮ ﻧﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻲ از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﻣﺤﺪود ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ »وﻇﻴﻔـﻪ« ﺑـﻪ ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻣﺄﻣﻮران دﻳﻮاﻧﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ‪» ،‬ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ‪ ‬ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻣﺜﻞ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺪﻳﺤﻪﺳـﺮا« ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ 5.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺤﺘﻮاي دﺳﺘﻮراﻟﻜﺎﺗﺐ از ﻣﺘﻮن دﻳﻮاﻧﻲ اواﺳﻂ ﺳـﺪه ﻫـﺸﺘﻢ ﻗﻤـﺮي‪،‬‬
‫اﺻﻄﻼح »وﻇﻴﻔﻪ« ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ در ﺧـﺼﻮص‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﻨﻈﻢ »ﻣﻨﺼﺐ ﺗﺪرﻳﺲ«‪» 6‬ﻣﻨﺼﺐ ﺧﻄﺎﺑﺖ«‪ ،7‬از ﻋﺒﺎرت »وﻇﻴﻔﻪ« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮح ﺳﻮدي ﺑﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ج‪311 ،1‬؛ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﻴﺎن)‪ ،(1380‬ﺷﺮح ﻏﺰل ﻫﺎي ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﻮﻳﻨﺪﮔﺎن داﻧﺶ‪،‬‬
‫ج‪،1‬ص‪481‬؛ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪283‬ـ‪281‬؛ ﭘﺮوﻳﺰ اﻫﻮر)‪ ،(1372‬ﻛﻠﻚ ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ دﻳـﻮان‬
‫ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪ ،‬ص‪1664‬ـ‪.1661‬‬
‫‪ .2‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺖ اﺷﺎره اي ﻧﻤﻲ ﺷﻮد اﻣﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﻴﺎت زﻳﺮ اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻴﺪ ﻣـﮋده ﻛـﻪ آﻣـﺪ‬
‫ﺑﻬﺎر و ﺳﺒﺰه دﻣﻴﺪ‪ /‬وﻇﻴﻔﻪ ﮔﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻣﺼﺮﻓﺶ ﮔﻞ اﺳﺖ و ﻧﺒﻴﺪ« )ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮاز)‪ ،(1362‬دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ (84‬و ﻳﺎ »اي ﻋﺎﺷﻖ ﮔﺪا‪ ،‬ﭼﻮ ﻟﺐ روح ﺑﺨﺶ ﻳﺎر‪ /‬ﻣﻴﺪاﻧﺪت‬
‫وﻇﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎ ﭼﻪ ﺣﺎﺟﺘﺴﺖ؟« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪.(464 ،1‬‬
‫‪ .3‬از ﻛﻮﭼﻪ رﻧﺪان‪ ،‬ص ‪.112‬‬
‫‪» .4‬زﻧﺪﮔﻲ و روزﮔﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ص ‪.17‬‬
‫‪5. Bosworth,C.E, (2002), “Wazifa” EI2, Leiden, Brill, V.XI, p. 184.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻨﺪوﺷﺎه ﻧﺨﺠﻮاﻧﻲ)‪ ،(1976‬دﺳﺘﻮراﻟﻜﺎﺗﺐ ﻓﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻟﻤﺮاﺗـﺐ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ع‪.‬ع‪ .‬ﻋﻠﻴـﺰاده‪ ،‬ﻣـﺴﻜﻮ‪:‬‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬ص‪221‬ـ‪.220‬‬
‫‪ .7‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.224‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪53‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد اﺻﻄﻼح وﻇﻴﻔﻪ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ و اﻧﺘﻈﺎر درﻳﺎﻓﺖ آن از ﻧﮕﺎه ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪه اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ »وﻇﻴﻔﻪ« ﺿﺮورﺗﺎً در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺎر دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪» ،‬وﻇﻴﻔﻪ«اي ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫را ﭘﺎداش اﺷﻌﺎري ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ در ﻣﺪح ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺧـﻮد از ﻣﻴـﺎن ﺣﻜـﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن‬
‫ﺳﺮوده و اﻧﺘﻈﺎر او از درﻳﺎﻓﺖ »وﻇﻴﻔﻪ« ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺛﻨﺎﮔﻮﻳﻲ و ﻣﺪح آن ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ 1.‬از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﺮ وﺟﻮد رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻴـﺎن ﺷـﻌﺮا و ﺣﺎﻛﻤـﺎن و ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬
‫دﻳﻮاﻧﻲ اﺳﺘﻮار ﺷﺪه و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد واژهﻫﺎي دﻳﻮاﻧﻲ راﻳﺞ ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ از ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻐﻮلﻫﺎ‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺤﺘﻮاي اﺷﻌﺎر و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ در ﺧﺼﻮص واژهي »ﻋﻤﻞ« ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫اداري و روزﻣﺮهي اﻳﻦ واژه در ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ روزﮔـﺎر ﭘـﻴﺶ از ﻋﻬـﺪ‬
‫ﻣﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر در ﺧﺼﻮص ﺑﺮﺧﻲ واژهﻫﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ واژه »ﺑ‪‬ﺮﻳﺪ« ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ‬
‫روي داده اﺳﺖ‪ 2.‬ﺑ‪‬ﺮﻳﺪ واژهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري و دﻳﻮاﻧﻲ ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي‪ ،‬ﺑـﻪ وﻳـﮋه‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ اﻣﻮي اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و در ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و در‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ارﺗﺒﺎﻃﻲ و ﺷﺒﻜﻪ ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ واژه در ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري آن‪ ،‬ﺑﺎ ورود ﻣﻐﻮل دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه و در دوره ﭘﺲ از ﻣﻐﻮل ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺎم »ﻳﺎم« ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻜﺮر ﺑﻪ اﻳﻦ واژه اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 4.‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﺷﺪن واژه »ﻳﺎم« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺑﺮﻳﺪ« در روزﮔﺎر ﭘﺲ از ﻣﻐﻮل‪ ،‬اﺷﺎره ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ‬

‫‪1. Yarshater, E, (2003), “Hafez, i. an overview”, EI, New York, Encyclopedia Iranica‬‬
‫‪Foundation, Vol. XI,p.465.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ‪» :‬ﺑﺮﻳﺪ ﺻﺒﺢ وﻓﺎ ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮد ﺑﻪ دوﺳﺖ‪ /‬زﺧﻮن دﻳﺪه ﻣـﺎ ﺑـﻮد ﻣﻬـﺮ‬
‫ﻋﻨﻮاﻧﺶ« دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،(1362) ،‬ص‪.568‬‬
‫‪3. Sourdel, D (1960), “Barid” EI2, Leiden, Brill, V. I,p. 1045.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻄﺎﻣﻠﻚ ﺟﻮﻳﻨﻲ)‪ ،(1385‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨـﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬دﻧﻴـﺎي ﻛﺘـﺎب‪ ،‬ص‪22‬؛‬
‫ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﻳﺰدي)‪ ،(1387‬ﻇﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺼﺤﻴﺢ س‪ .‬ﻣﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻـﺎدق و ع‪ .‬ﻧـﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ص‪.93‬‬
 ‫‪ 54‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫واژهي ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه ﺑﺮﻳﺪ و ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ واژﮔﺎن روزﻣﺮه و ﻣﺼﻄﻠﺢ اداري آن اﻳـﺎم ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫»ﻳﺎم«‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺣﺎﻓﻆ از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه دﻳـﻮاﻧﻲ روزﮔـﺎر ﭘـﺲ از ﻣﻐـﻮل ﺳـﺮوﻛﺎر‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً آن را از ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ازاﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﻌﻴﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﻤﺎﻳﺎنﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام آن ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري روزﮔـﺎر ﭘـﺲ از ﺳـﻘﻮط‬
‫ﻣﻐﻮلﻫﺎ درآﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺎﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ از ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﻐﻮلﻫﺎ و ورود واژﮔﺎن ﺗﺮﻛﻲ و ﻣﻐﻮﻟﻲ در آﻧﻬﺎ‪ ،‬در دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ واژهﻫـﺎي ﺗﺮﻛـﻲ و ﻣﻐـﻮﻟﻲ‬
‫اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه اداري اﻳﻦ روزﮔﺎر ﺳﺮ‬
‫و ﻛﺎر روزﻣﺮه داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ روزﮔﺎر ﺧـﻮد در آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬آنﮔـﺎه‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي اﻧﺪك ﺣﺎﻓﻆ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻐﻮﻟﻲ و ﺗﺮﻛﻲ ﻛﻪ در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ روزﮔﺎر رواج‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 1،‬ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ دارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ از واژهﻫﺎي ﺗﺮﻛﻲ ـ ﻣﻐﻮﻟﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎر رﻓﺘﻪ در دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ‪ 15‬واژه ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ»اﺗﺎﺑﻚ‪ ،‬اﻳﺎغ‪ ،‬اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮك‪ ،‬ﺗﻤﻐﺎ‪ ،‬ﭼِﮕﻞ‪،‬‬
‫ﭼﻨﮕﺰﺧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺧﻠﺦ‪ ،‬ﻃﻐﺮا‪ ،‬ﻣﺎﭼﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺮﻏﻮ‪ ،‬ﻳﻐﻤﺎ« ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ 2‬و‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ اﺻﻄﻼح از واژهﻫﺎي دﻳﻮاﻧﻲ و اداري ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺷﺪه در ﻋﻬـﺪ ﻣﻐـﻮل ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬واژهﻫﺎي اﻳﻠﺨﺎن‪» ،‬ﻳﺮﻏﻮ« )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﻨﻄﺎق‪ ،‬ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺑﺎزﭘﺮﺳﻲ(‪ 3‬و »ﺗﻤﻐـﺎ«‬
‫)ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻛﻪ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺷﻐﻞ و ﭘﻴﺸﻪاي اﺧﺬ ﻣﻲﺷﺪ(‪ 4‬از ﺟﻤﻠﻪ واژهﻫﺎيﺗﺮك ـ ﻣﻐـﻮﻟﻲ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل در اﻳﺮان راﻳﺞ ﺷﺪه و در اﺑﻴـﺎت ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻳﻜﻲ از اﺑﻴﺎت دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »در ﺳﻪ ﺳـﺎل آﻧﭽـﻪ ﺑﻴﻨـﺪوﺧﺘﻢ از‬
‫ﺷﺎه و وزﻳﺮ‪ /‬ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺑﻮد ﺑﻪ ﻳﻚ دم ﻓﻠﻚ ﭼﻮﮔﺎﻧﻲ« ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫»اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮاﺟﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺎل ‪ 738‬ﺗﺎ اواﺧﺮ ‪ 740‬ق ﻛﻪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺷﺎه‬

‫‪ .1‬از ﺟﻤﻠﻪاﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺎﺳﻢ اﻧﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ دراﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻚ‪ :‬ﺻﻔﺎ)‪ ،(1378‬ج‪ ،4‬ص‪.148‬‬
‫‪ .2‬اﺣﻤﺪ ﺳﻤﻴﻌﻲ)‪» ،(1365‬ﻛﻼم و ﭘﻴﺎم ﺣـﺎﻓﻆ«‪ ،‬در‪» :‬درﺑـﺎره ﺣـﺎﻓﻆ«‪ ،‬ﻧـﺼﺮاﷲ ﭘﻮرﺟـﻮادي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧـﺸﺮ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ص‪.57‬‬
‫‪3. Lambton.A.K.S, (2002), “Yārghu” EI2, Leiden, Brill, V.XI, 284-286.‬‬
‫‪4. Leiser, G, (2000), “Tamghā”, EI2, Leiden, Brill, V. X, p.170.‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪55‬‬

‫اﻳﻨﺠﻮ ﺑﺮ ﺷﻴﺮاز ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺑﻮده‪ ،‬ﺷﻐﻞ و وﻇﻴﻔﻪاي دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻳﺎران و ﻣﺮدان ﭘﻴﺮ ﺣـﺴﻴﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﭼﻮﭘﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﺷﻴﺮاز آن را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ«‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع اﺑﻴﺎت اﻳﻦ ﻏﺰل‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺎرهاي را ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﻳﺪ دﻳﺪﮔﺎه اﺧﻴﺮ )ﻳﻌﻨﻲ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫اﺷﺘﻐﺎل دﻳﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻳﻚ ﺑﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؟ ﺣﺎﻓﻆ در ﺑﻴﺎن‬
‫اﺣﻮال »ﻇﻠﻤﺎﻧﻲ« ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ »ﺷﺎه و ﺧﺴﺮو« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﭽـﻪ ﻃـﻲ ﺳـﻪ ﺳـﺎل‬
‫اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ و اﻛﻨﻮن در ﺧﻮاب دﻳﺪه ﻛﻪ ﭼﻬﺎرﭘـﺎي وي در اﺻـﻄﺒﻞ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ وي ﺧﻮاب دﻳﺪه ﻛﻪ روزﮔﺎر ﻋﺰت و ﺗﻮﺟﻪ ﺷـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ وي روي‬
‫آورده اﺳﺖ و ﻳﺎ در ﻣﻀﻤﻮن ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺗﻤﻨﺎي آن را از ﻣﻤﺪوح ﺧﻮد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن‪2‬ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض ﺷﺪه ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘـﻮق و ﻣﻮاﺟـﺐ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »وﻇﻴﻔـﻪ« و ﻏﻴـﺮ آن‪،‬‬
‫ﺿﺮورﺗﺎً و ﻗﻄﻌﺎً در ازاي ﺧﺪﻣﺎت اداري و دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ و ﺑـﻪ وﺟـﻪ دﻳﮕـﺮ آن‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫وﻇﺎﻳﻒ و ﻣﺴﺘﻤﺮي ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻌﺮا‪ ،‬ﻣـﺪاﺣﺎن و ﺑﺰرﮔـﺎن ﻋﻠـﻢ‪ ،‬دﻳـﻦ و ادب اﺧﺘـﺼﺎص‬
‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺗﻠﻘﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ روي دﻳﺪﮔﺎه و اﺳﺘﺪﻻل اﺧﻴﺮ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ و ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ آن‪ ،‬واﻗﻌﻴﺘﻲ ﻣﺴﻠﻢ در ﺧﺼﻮص زﻧﺪﮔﻲ ﺣﺎﻓﻆ رواﻳﺖ ﻛﺮد؛ ﺑﻪ وﻳﮋه اﻳﻦ ﻛـﻪ‬
‫اﺷﺎرهاي ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ و ﻟﻔﻈﻲ ﻣﺸﺨﺺ در ﻫﻤﺎن ﻗﻄﻌﻪ و ﺣﺘﻲ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻧﺸﺎن داده ﺷـﺪ در دﻳﮕـﺮ‬
‫اﺑﻴﺎت و اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗـﺸﻜﻴﻼت ﻋﻬـﺪ‬
‫آل اﻳﻨﺠﻮ و آل ﻣﻈﻔﺮ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ اﻣﻮال اﻧﺪوﺧﺘـﻪ ﺣـﺎﻓﻆ در‬
‫ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻄﻪ ﭘﻴﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﭼﻮﭘﺎﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻗﺪ اﺳﺘﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻇـﺎﻫﺮاً ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن اﺳﺖ و ﻣﺤﻘﻖ اﺧﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺮﺟﻊ ﺧﺎﺻـﻲ ﻣـﺴﺘﻨﺪ ﻧـﺴﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ 3‬و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﻴﺶرو ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻋـﻢ از ﺗـﺬﻛﺮهﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎريﻫﺎ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺴﺖ و از اﻳﻦرو دﻳﺪﮔﺎه اﺧﻴـﺮ را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫روش ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪» .1‬زﻧﺪﮔﻲ و روزﮔﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ص‪16‬ـ‪.15‬‬

‫‪ .2‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪاﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪاﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» .3‬زﻧﺪﮔﻲ و روزﮔﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ص‪17‬ـ‪.16‬‬
 ‫‪ 56‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﮔﺰارش ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺤﺘﻮاي اﺷﻌﺎر و ﻗﺮاﺋﻦ ﺷﻌﺮي ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﺑـﻪ ﻗـﻀﺎوت در‬
‫ﺧﺼﻮص اﺷﺘﻐﺎﻻت دﻳﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي ﮔﺰارﺷﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﻣﺘﻮن ﺗﺬﻛﺮهاي‬
‫و ﻏﻴﺮ آن در ﺧﺼﻮص اﺷﺘﻐﺎﻻت ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺰ ﻧـﺸﺎن از اﺳـﺘﺨﺪام وي در ﺗـﺸﻜﻴﻼت دﻳـﻮاﻧﻲ‬
‫آلﻣﻈﻔﺮ و آلاﻳﻨﺠﻮ ﻧﺪارد و ﺣﺘﻲ اﺷﺎره اي ﺟﺰﺋﻲ و ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ در اﻳﻦ ﻣـﻮرد ﻧﻴـﺰ دﻳـﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ادﺑﻲ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب اﻧﻴﺲ اﻟﻨﺎس ﻛﻪ در ‪ 830‬ق‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻗـﺪﻳﻤﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒـﻊ‬
‫درﺑﺎره زﻧﺪﮔﻲ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﺛﺮ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن ﺣﻜﺎﻳﺘﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﺗﻴﻤﻮر ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺗﻴﻤﻮر در ﭘﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو آل ﻣﻈﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز‬
‫آﻣﺪه و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﮔﺮدآوري ﻣﺎل ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن »ﭼﻮن ﺣﺎﻓﻆ ﺷـﺎﻋﺮ ﻳﻜـﻲ از ارﺑـﺎب‬
‫ﺗﺎﻫﻞ ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﻪاي داﺷﺖ از ﻣﺤﻠﻪ او از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘـﺪاري ﺑـﻪ ﻧـﺎم او ﺑﻨﻮﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﺤـﺼﻞ‬
‫ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﺮدﻧﺪ« و ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً در اﻳﻦ روزﮔﺎر ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻮد ﻧﺰد ﺗﻴﻤـﻮر ﻣـﻲرود و »اﻇﻬـﺎر‬
‫اﻓﻼس و ﺑﻲﭼﻴﺰي« ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻴﻤﻮر ﻧﻴﺰ ﻛﻪ او را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧـﺼﻮص ﺷـﻌﺮ ﻣـﺸﻬﻮر‬
‫»ﺗﺮك ﺷﻴﺮازي« ﺑﺎ او از روي ﻣﻄﺎﻳﺒﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ 1.‬دراﻳﻦ ﺣﻜﺎﻳـﺖ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺣـﺎﻓﻆ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮر دﻳﻮاﻧﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رﻋﺎﻳﺎي آﺣﺎداﻟﻨـﺎس از او‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮه ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ﺟﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻘﺪم درﺑﺎرهي ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ روﻳﻜﺮد ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎﻓﻆ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ ﺻـﻮﻓﻲ ﺑـﺴﻴﺎر ﻣـﺸﻬﻮر‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده و ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ دﻳﮕﺮ اﺣﻮاﻻت و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ وي ﻧـﺪارد‪ 2.‬در ﺗـﺬﻛﺮه اﻟـﺸﻌﺮاي‬
‫دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﻛﻪ در اواﺧﺮ دوره ﺗﻴﻤﻮري ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ »ﻫﻤـﻮاره‬

‫‪ .1‬ﺷﻌﺮ ﻣﺸﻬﻮر »اﮔﺮ آنﺗﺮك ﺷﻴﺮازي ﺑﻪ دﺳﺖ آرد دل ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎل ﻫﻨﺪوﻳﺶ ﺑﺨـﺸﻢ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪو ﺑﺨـﺎرا را«؛‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﺷﺠﺎع)‪ ،(1350‬اﻧﻴﺲ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢاﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎدﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ص‪.317‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺟﺎﻣﻲ)‪ ،(1386‬ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺎﺑﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ص‪612‬ـ‪.611‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪57‬‬

‫ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ دروﻳﺸﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن ﺻﺤﺒﺖ داﺷـﺘﻲ و اﺣﻴﺎﻧـﺎً ﺑـﻪ ﺻـﺤﺒﺖ ﺣﻜـﺎم و ﺻـﺪور ﻧﻴـﺰ‬
‫رﺳﻴﺪي«‪ 1.‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ رواﻳﺖ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﻣﻘﺎم ﺣﺎﻓﻆ را ﺣﺘﻲ ﻓﺮاﺗﺮ از آن ﻣﻲدﻳﺪه ﻛـﻪ در‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﺣﻜﺎم درآﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻀﻮر وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﻢﺳـﺨﻦ و ﻫـﻢﻧـﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻧـﺰد ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ را ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اﺣﻴﺎﻧﺎً« ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮه ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻨﻲ در ﺧﺼﻮص ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴـﺎورده اﺳـﺖ و در ﻋـﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻣﻄﻠﺒﻲ ذﻛﺮ ﻛﺮده ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺣﺎﻓﻆ را ﺑﺎ درﺑﺎر ﺣﻜﺎم ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﺛﺮ اﺧﻴﺮ ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ »اﻛﺜﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ذي ﺷﺎن ﺗﺤﻔﻪ از اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف ﺑﺠﻬـﺖ ﺧﻮاﺟـﻪ ﻣﻴﻔﺮﺳـﺘﺎدهاﻧـﺪ و‬
‫آرزوي ﺻﺤﺒﺖ اﻳﺸﺎن ]ﺣﺎﻓﻆ[ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﻮاع ﻇﺮاﻓﺖ و ﻣﻄﺎﻳﺒﻪ ازﻳﺸﺎن ﺳﺮﻣﻴﺰده« اﺳـﺖ‪ 2‬و‬
‫در اداﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺷﺠﺎع ﻣﻈﻔﺮي از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ »ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن« ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫‪3‬‬
‫اﺻﺮار ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ را ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻋﺮه ﺑﺎ وي ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ از رواﺑﻂ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ درﺑﺎر ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در آن ﺻﺤﺒﺘﻲ از اﺷـﺘﻐﺎل وي در‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ارﺗﺒﺎط ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺑﺎ درﺑﺎر‬
‫ﺣﻜﺎم ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻫﻤﻮاره »آرزوي ﺻﺤﺒﺖ« او را داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي ﻣﺘﺎﺧﺮﺗﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﺬﻛﺮه ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ‪ 4‬و آﺗﺸﻜﺪه آذر‪ 5‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺧـﺪﻣﺎت اداري و اﺳـﺘﺨﺪام وي در‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ »ﻣﻄﻠﻘﺎ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ زﺧـﺎرف دﻧﻴـﻮي‬
‫ﻧﻜﺮده ﺑﺎ دروﻳﺸﺎن ﻣﺼﺎﺣﺐ و ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮ ﻣﺘﻠﺒﺲ ﺑﻮد«‪ 6.‬در اﻳﻦ رواﻳﺖ آذر ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ ﺗﻼش‬

‫‪ .1‬دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي)‪ ،(1380‬ﺗﺬﻛﺮه اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻓﺎﻃﻤـﻪ ﻋﻼﻗـﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧـﺴﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ص‪.531‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﻲ ﻓﺨﺮاﻟﺰﻣﺎﻧﻲ ﻗﺰوﻳﻨـﻲ)‪ ،(1362‬ﺗـﺬﻛﺮه ﻣﻴﺨﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ اﺣﻤـﺪ ﮔﻠﭽـﻴﻦ ﻣﻌـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻗﺒـﺎل‪،‬‬
‫ص‪88‬ـ‪.84‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.89‬‬
‫‪ .4‬اﻣﻴﻦ اﺣﻤﺪ رازي)‪ ،(1389‬ﺗﺬﻛﺮه ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺼﺤﻴﺢ م‪.‬ر‪ .‬ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪ ،‬ص‪221‬ـ‪.219‬‬
‫‪ .5‬ﻟﻄﻔﻌﻠﻲ ﺑﻴﮓ آذرﺑﻴﮕﺪﻟﻲ)‪ ،(1378‬آﺗﺸﻜﺪه آذر‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗﺼﺤﻴﺢ م‪.‬ه‪ .‬ﻣﺤﺪث‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺺ‪127‬ـ‪.126‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.126‬‬
 ‫‪ 58‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﻬﺮه اي ﻣﻌﻨﻮي از ﺣﺎﻓﻆﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺣﺎﻓﻆ ﺗﺎرك اﻣﻮر دﻧﻴـﻮي ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد اﺑﻬﺎم در زﻧﺪﮔﻲ ﺣﺎﻓﻆ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘـﻮن ﺗـﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎري آن‬
‫دوره اﺷﺎرهاي ﺑﻪ او ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ 1‬ﺷﺎﻣﻲ‪ ،‬ذﻳـﻞ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،2‬ﻣﻄﻠﻊ ﺳﻌﺪﻳﻦ و ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ 3‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻳﺰدي‪ 4‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻫﻤﮕـﻲ از‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎريﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻳﻦ روزﮔﺎر ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻧﻴـﺰ در ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻊ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﺣﻤﻠﻪ ﺗﻴﻤﻮر ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه‪ ،‬اﻣﺎ اﺷﺎرهاي ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺣـﺎﻓﻆ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ روي در ﻧﺒﻮد‪ ‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻘﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﺎرهﻫﺎﻳﻲ در ﻣﺘﻮن ﻣﺘـﺄﺧﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان روي آورد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﺼﻴﺤﻲ ﺧﻮاﻓﻲ)‪ 845-777‬ق(‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻮن »ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎري«‪،‬‬
‫ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در آن اﺛﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ذﻛـﺮ ﻧـﺎم و ﻟﻘـﺐ‬
‫‪5‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ و ﺳﺎل وﻓﺎت او اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن در ﻣﻴﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺒﻴﺐاﻟﺴﻴﺮ )ﺗـﺎﻟﻴﻒ ‪929‬‬
‫ق( اﺛﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮاﻧﺪﻣﻴﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎره ﺣﺎﻓﻆ ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ذﻛﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎره ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﺷﺎه ﺷﺠﺎع و ﻃﺮح ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺷـﻌﺮي‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﺳﺨﻦ از ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ 6.‬در رﻳﺎض اﻟﻔﺮدوس ﺧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﺣﺪود ‪ 1082‬ق‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺎه ﺷﺠﺎع ﺑﺎ ﺣﺎﻓﻆ ﺳﺨﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮي‬

‫‪ .1‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻣﻲ)‪ ،(1363‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ف‪ .‬ﺗﺎور‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﺎﻣﺪاد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو)‪ ،(1317‬ذﻳﻞ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ خ‪ .‬ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي)‪ ،(1383‬ﻣﻄﻠﻊ ﺳﻌﺪﻳﻦ و ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ع‪ .‬ﻧﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺎه ﻋﻠـﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﻳﺰدي)‪ ،(1387‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ س‪ .‬ﻣﻴـﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺻـﺎدق و ع‪ .‬ﻧـﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺷﻮراى اﺳﻼﻣﻰ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻓﺼﻴﺤﻲ ﺧﻮاﻓﻲ)‪ ،(1386‬ﻣﺠﻤﻞ ﻓﺼﻴﺤﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﺴﻦ ﻧﺎﺣﻲ ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪ ،‬ص‪.994‬‬
‫‪ .6‬ﺧﻮاﻧﺪﻣﻴﺮ)‪ ،(1380‬ﺣﺒﻴﺐ اﻟﺴﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﻼل ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻴﺎم‪ ،‬ص‪.315‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪59‬‬

‫در ﺧﺼﻮص ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ او ﺑﻪ درﺑﺎر و دﻳﻮان ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ 1.‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت در ﺗﺎرﻳﺦ راﻗﻢ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻛﻪ در ﺣﺪود ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل ‪ 1125‬ق‪ ،‬اﺛﺮ ﺧﻮد را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 2.‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻓﺴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادن ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻣﻔـﺼﻞﺗـﺮ درﺑـﺎرهي‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻛﺎر و ﻣﺸﺎﻏﻞ دﻳﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ او ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺻﺤﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺘﻮن‬
‫ﺗﺬﻛﺮهاي ﻧﺰد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ و درﺑﺎرهي ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺘﻘـﺪم اﻃﻼﻋـﺎﺗﻲ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺗـﺎ آﻧﭽـﻪ در ﺧـﺼﻮص اﺣـﻮاﻻت ﺣـﺎﻓﻆ‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺷـﻜﻞ آﻧﭽـﻪ روﺷـﻦ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺪون وﺟﻮد اﺳﺘﻨﺎدات ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﻣـﺘﻘﻦ و‬
‫ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺧﺎص از ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺧﺼﻮص زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﺎص‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻻزم و اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻨـﺘﺞ‬
‫از ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺷﻌﺎر دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ‪ ،‬از ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ اﺻـﻄﻼﺣﺎت‬
‫دﻳﻮاﻧﻲ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ راﻳﺞ در روزﮔﺎر او ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻴـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ درﮔﻴﺮي و اﺷﺘﻐﺎل روزﻣﺮهاي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ و اﻇﻬـﺎر‬
‫ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻃﻊ در ﺧﺼﻮص اﺳﺘﺨﺪام وي در دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري آل ﻣﻈﻔﺮ‪ ،‬آل اﻳﻨﺠـﻮ اﻣـﺮي ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫اﺻﻮل ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻴﺮك ﺣﺴﻴﻨﻲ)‪ ،(1385‬رﻳﺎض اﻟﻔﺮدوس ﺧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر و ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺻﺮاﻓﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻓﺸﺎر‪،‬‬
‫ص‪.463‬‬
‫‪ .2‬ﺳﻴﺪ ﺷﺮﻳﻒ راﻗﻢ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي)‪ ،(1380‬ﺗﺎرﻳﺦ راﻗﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻓﺸﺎر‪ ،‬ص‪.23‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻴــﺮزا ﺣــﺴﻦ ﻓــﺴﺎﻳﻲ)‪ ،(1367‬ﻓﺎرﺳــﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗــﺼﺤﻴﺢ ﻣﻨــﺼﻮر رﺳــﺘﮕﺎر ﻓــﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬــﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴــﺮ‪،‬‬
‫ص‪1164‬ـ‪.1162‬‬
 ‫‪ 60‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻫﺪف اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ دﻳـﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧـﻲ ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮان در ﺧـﺼﻮص ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ و‬
‫اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬واﻛﺎوي اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﻨﺎدات ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﭼﻮن ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ و زرﻳﻦﻛﻮب ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪه ﺗﻜﻴﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻀﻤﻮن اﺷـﻌﺎر‬
‫و ﺗﻔﺴﻴﺮ واژﮔﺎن دﻳﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧـﺸﺎن داده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي آن ﺑـﻪ ﺗﺮﺳـﻴﻢ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ او ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎً و اﻟﺰاﻣﺎً ﺑﻪ اﺷﺘﻐﺎل دﻳﻮاﻧﻲ وي اﺷﺎرهاي ﻧﺪارد‪ .‬ﻋـﻼوه‬
‫ﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺪه ﺷﺮحﻧﻮﻳﺴﺎن دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ از ﺳﻮﻳﻲ در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﺠـﺮي ﺗـﺎ روزﮔـﺎر‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ »ﻋﻤﻞ«داري و ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﺣﺎﻓﻆ اﺷﺎرهاي ﻧﻜﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﺷﻐﻞ دﻳﻮاﻧﻲ از واژهي »وﻇﻴﻔﻪ« ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در روزﮔﺎر ﺣـﺎﻓﻆ ﻣﺤـﺪود ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن دﻳﻮاﻧﻲ و ﻣﺄﻣﻮران اداري ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺻﻮﻓﻴﺎن و ﺣﺘﻲ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﺗﻮﺟﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﺷﺎﻋﺮان و ﻣﺪاﺣﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻤﻮل آن ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻌﻨﺎي واژﮔﺎن اداري ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ در دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻴـﺰ‪ ،‬دﺳـﺖ ﻛـﻢ روﺷـﻦ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑـﺎ ﺗـﺸﻜﻴﻼت دﻳـﻮاﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬وي در اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮد از‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﺣﺎﻓﻆ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واژﮔﺎن روز و راﻳﺞ‬
‫آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد ﺟﺎري و روزﻣﺮهاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ در ﺧﺼﻮص واژهﻫﺎي »ﺑ‪‬ﺮﻳﺪ«‬
‫و ﻳﺎ »ﻋﻤﻞ« و »ﻋﺎﻣﻞ« ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﭼﻨـﺪ واژه ﻳﺮﻏـﻮ و‬
‫ﺗﻤﻐﺎ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺸﺎﻧﻲ از ادﺑﻴـﺎت و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺧـﺎص ﺗـﺸﻜﻴﻼت‬
‫دﻳﻮاﻧﻲ اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن در وﻻﻳﺎت ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪه اﻳﻦ واژﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روزﮔﺎر‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻣـﺸﺨﺺ از اﺷـﺘﻐﺎﻻت‬
‫دﻳﻮاﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﺎ اﺗﻘـﺎن ﺑﻴـﺸﺘﺮي در‬
‫ﺧﺼﻮص آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻼزﻣﺖ ﺣﺎﻓﻆ در درﺑﺎر ﺣﻜـﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن وﻗـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫»ﺷﺎﻋﺮ درﺑﺎر« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺎدت ﺳﻼﻃﻴﻦ و ﺣﻜﺎم‪ ،‬ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺬﻛﺮهاي ﻫﻢ ﺑﻪ آن اﺷﺎره داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرهي ﺗﺎرﻳﺦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﻲ درﺑﺎره اﺷﺘﻐﺎل ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮازي در ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻳﻮاﻧﻲ ‪61‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬

‫ـ آذرﺑﻴﮕﺪﻟﻲ‪ ،‬ﻟﻄﻔﻌﻠﻲ ﺑﻴﮓ)‪ ،(1378‬آﺗﺸﻜﺪه آذر‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻴﺮﻫﺎﺷﻢ ﻣﺤﺪث‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ـ اﻧﻮري‪ ،‬ﺣﺴﻦ)‪ ،(1373‬اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ دوره ﻏﺰﻧﻮي و ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ـ اﻫﻮر‪ ،‬ﭘﺮوﻳﺰ)‪ ،(1372‬ﻛﻠﻚ ﺧﻴﺎل اﻧﮕﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬
‫ـ ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻲ)‪» ،(1386‬ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪.644-637 ،‬‬
‫ـ ﺛﺮوﺗﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺮوز)‪ ،(1380‬ﺷﺮح ﻏﺰلﻫﺎي ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﻮﻳﻨﺪﮔﺎن داﻧﺶ‪.‬‬
‫ـ ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ)‪ ،(1386‬ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺎﺑﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ـ ﺟﻮﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻄﺎﻣﻠﻚ)‪ ،(1382‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫ـ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو)‪ ،(1317‬ذﻳﻞ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻴﺮاز)‪ ،(1362‬دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫ـ ـــــــــــ)‪ ،(1369‬دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ و ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زوار‪.‬‬
‫ـ ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻴﺮك‪ ،(1385) ،‬رﻳﺎض اﻟﻔﺮدوس ﺧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢاﻳﺮج اﻓﺸﺎر و ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺻﺮاﻓﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴـﺎد‬
‫ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت اﻓﺸﺎر‪.‬‬
‫ـ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻓﻀﻞ اﻟﺪﻳﻦ)‪ ،(1349‬ﻣﻨﺸﺎت ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ـ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ)‪ ،(1387‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺧﻮاﻧﺪﻣﻴﺮ)‪ ،(1380‬ﺣﺒﻴﺐ اﻟﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﻼل ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻴﺎم‪.‬‬
‫ـ رازي‪ ،‬اﻣﻴﻦ اﺣﻤﺪ)‪ ،(1389‬ﺗﺬﻛﺮه ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬
‫ـ راﻗﻢ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺷﺮﻳﻒ)‪ ،(1380‬ﺗﺎرﻳﺦ راﻗﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت اﻓﺸﺎر‪.‬‬
‫ـ زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ)‪ ،(1373‬از ﻛﻮﭼﻪ رﻧﺪان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ـ دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي)‪ ،(1385‬ﺗﺬﻛﺮه اﻟﺸﻌﺮا‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﺳـﻴﺪ ﺻـﺎدق)‪» ،(1391‬زﻧـﺪﮔﻲ و روزﮔـﺎر ﺣـﺎﻓﻆ«‪ ،‬ﺣـﺎﻓﻆ زﻧـﺪﮔﻲ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ص‪.21-5‬‬
‫ـ ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪﻳﻦ‪ ،(1384) ،‬ﮔﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق)‪ ،(1383‬ﻣﻄﻠﻊ ﺳﻌﺪﻳﻦ و ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻧﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه‬
‫ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺳﻤﻴﻌﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ)‪» ،(1365‬ﻛﻼم و ﭘﻴـﺎم ﺣـﺎﻓﻆ«‪ ،‬در‪ :‬درﺑـﺎره ﺣـﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻧـﺼﺮاﷲ ﭘـﻮر ﺟـﻮادي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧـﺸﺮ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ص‪61‬ـ ‪.51‬‬
‫ـ ﺳﻮدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮﺳﻨﻮي)‪ ،(1362‬ﺷﺮح ﺳﻮدي ﺑﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﺳﺘﺎرزاده‪ ،‬اروﻣﻴﻪ‪ :‬اﻧﺰﻟﻲ‪.‬‬
 ‫‪ 62‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ـ ﺷﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ)‪ ،(1363‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ف‪ .‬ﺗﺎور‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﭘﻨﺎﻫﻲ ﺳﻤﻨﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﺎﻣﺪاد‪.‬‬
‫ـ ﺷﺠﺎع)‪ ،(1350‬اﻧﻴﺲ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢاﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎدﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫ـ ﺷﺮﻳﻚ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻤﻴﺲ)‪ ،(1357‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت دﻳﻮاﻧﻲ دوران ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ادب و ﻫﻨﺮ‪.‬‬
‫ـ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ذﺑﻴﺢ اﷲ)‪ ،(1378‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت دراﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫ـ ﻓﺼﻴﺤﻲ ﺧﻮاﻓﻲ)‪ ،(1386‬ﻣﺠﻤﻞ ﻓﺼﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﺴﻦ ﻧﺎﺣﻲ ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬
‫ـ ﻓﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ)‪ ،(1367‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻨﺼﻮر رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ـ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﻲ ﻓﺨﺮاﻟﺰﻣﺎﻧﻲ)‪ ،(1362‬ﺗﺬﻛﺮه ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺣﻤﺪ ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻗﺒﺎل‪.‬‬
‫ـ ﻣﺠﺘﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﷲ)‪» ،(1387‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟـﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤـﺪ«‪ ،‬داﻧـﺸﻨﺎﻣﻪ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‪ ،‬ج‪ ،12‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴـﺎد‬
‫داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ص‪384‬ـ‪.377‬‬
‫ـ ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن)‪ ،(1362‬دﻳﻮان ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ـ ﻧﺨﺠﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ)‪ ،(1976‬دﺳﺘﻮراﻟﻜﺎﺗﺐ ﻓﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻟﻤﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻴﺰاده‪ ،‬ﻣﺴﻜﻮ‪ :‬داﻧﺶ‪.‬‬
‫ـ ﻫﺎﺷﻤﻲراد‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ‪» ،‬ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح دﻳﻮاﻧﻲ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺣـﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ش‪ ،30‬ﺗﻴﺮﻣـﺎه‬
‫‪ ،1385‬ص‪93‬ـ‪.88‬‬
‫ـ ﻫﺮوي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ)‪» ،(1365‬ﺳﺨﻨﻲ از ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﺪﻳﺪ دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬درﺑﺎره ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻧـﺸﺮ‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪.‬‬
‫ـ وﺻﺎف‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﺷﻴﺮازي)‪ ،(1338‬ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻻﻣﺼﺎر و ﺗﺰﺟﻴﻪ اﻻﻋﺼﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪.‬‬
‫ـ ﻳﺰدي‪ ،‬ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ)‪ ،(1387‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق و ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻧﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه و ﻣﺮﻛﺰ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراى اﺳﻼﻣﻰ‪.‬‬
‫‪- Bosworth, C.E (2002), “Wazifa” EI2, Leiden: Brill, V.XI,pp. 184-185.‬‬
‫‪- Leiser, G , (2000), “Tamghā”, EI2, Leiden, Brill: V. X, pp.170.‬‬
‫‪- Lambton. A.K.S, (2002), “Yārghu” EI2, Leiden, Brill: V.XI, pp. 284-286.‬‬
‫‪- Minorsky, V, (1965), “Pur-i Bahā’s Mongol Ode”, Bulletin of the School of Oriental and‬‬
‫‪African Studies University of London, Vol.XVIII, Part 1, pp. 260-278.‬‬
‫‪- Sourdel, D, (1960), “Barid” EI2, Leiden: Brill, V. I, pp. 1045-1046.‬‬
‫‪- Yarshater, E, (2003), “Hafez, i. an overview”, EI, New York, Encyclopedia of Iranica‬‬
‫‪Foundation, Vol. XI, pp. 461-465.‬‬