,¾Ìˆu,Ê«Y€]

ÉZÆ/ŒÅÁ„a{Z/ÌÀ]|Æ/Œ»/ Ê/¼Ìu{Y|Ì ‡ȼm€e-ʨn¿Ê«Y€]¾Ìˆu ħ¯xËZe


,ʻԇY
ISBN 978-964-444-422-7 
Zb̧cZŸÔ—Y…Z‡Y€]ʈË¿d‡€Æ§ 
ȧ°·YxËZeʸY½YÂÀŸ
†Ë¿€ËcÄ]Ä»ZÀ]Zf¯
,Ê/¼Ìu {Y¦/·YZÅ|n/ˆ»Ä/§Â¯ÊzËZ/eZ/iMħ¯xËZeħ¯
½YÂÀŸkʻԇYÉZƌÅÁ„a{ZÌÀ][ºm€f»,|Ì ‡
  DS   ­_
¹ ½Y€ËYʸ»È¿Zz]Zf¯














 ħ¯xËZe
ƾƠŬƳƾƣřźŝƲǀƀůŶǀſ
ƾưǀůŹ ŵřŹŶǀƘſŠưūźţ
ƾƴǀƀůźǀƯƾƯŚǀƣƩLjūŶǀſƂƳřŵƾſƺƯƱřŹŚŤſřźƿƹ

µZËd¼Ì« Äzˆ¿ ¹Á{_Zq

É“…|«½Zf‡McYZŒf¿YÁ_ZqȈ‡R»ʧZvÁ_Zq
Êfˆa©Á|À|ƌ»,ʻԇYÉZƌÅÁ„a{ZÌÀ]
žËÂe‚¯Y€»
ʻԇYÉZƌÅÁ„a{ZÌÀ]‰Á€§|uYÁZ´¿Á{Á¾¨¸e
º«,|ƌ»,ʻԇYÉZƌÅÁ„a{ZÌÀ][Zf¯ÉZÅÃZ´‹Á€§

Z´¿Á{,¾¨¸e|ƌ»ɂ¯€»€f§{,€Œ¿Ä]d¯€‹


www.islamic-rf.ir E-mail: info @islamic-rf.ir

d‡Y™Â¨v»_Zqªu
‫ﻓﻬﺮ ﺳﺖ ﻣﻄ ﺎﻟﺐ ‪٥ .‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪٩‬‬ ‫‪/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫ّ‬
‫‪١٧‬‬ ‫‪/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺆﻟّﻒ‬
‫‪٢٣‬‬ ‫‪/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ّ‬
‫‪٢٩‬‬ ‫‪/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﻆ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﺎپ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬﺍر ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻮدن ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺨﻴﺮ ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﻴﺎن ﻗﺼﺮ ﻳﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﻮﺍﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ّ‬
‫ﺍﺳﺘﺤﺒﺎب ﺍﻋﺘﻜﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺍﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٦١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ وﺍرد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد‪ ,‬آﻣﺮزﻳﺪه ﺍﺳﺖ ‪٦٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٧٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آﺛﺎر ﺳﻴﺪ ﺑﺤﺮﺍﻟﻌﻠﻮم ‪G‬در دو ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﻬﻠﻪ‪٧٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / E‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺍز ﺑﺎﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﻘﺪس ﺍﺳﺖ ‪٧٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٦‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ‪٧٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﺮﺍﻫﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪن ﺍز ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻴﺶ ﺍز ﻇﻬﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ‪٧٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آﻳﺎﺗﻲ ﺍز ﻗﺮآن در ﻣﺪح ﻛﻮﻓﻪ ‪٧٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ ﺍز ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺍﺳﺖ ‪٧٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫روﺍﻳﺘﻬﺎﻳﻲ در ﻣﺪح ﺗﺮﺑﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮدم آن ‪٨٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫روﺍﻳﺘﻬﺎﻳﻲ درﺑﺎره دﻓﻊ ﺑ‪ T‬ﺍز ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮدم آن ‪٨١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫روﺍﻳﺘﻬﺎﻳﻲ در ﻣﺪح ﻛﻮﻓﻪ ‪٨٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻫﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٨٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫رﺍ دﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺧﺪﺍوﻧﺪ ﺍز ﺍو ﺍﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪٨٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﺍﺑﻦ ﺍﺑﻲ ﺍﻟﺤﺪﻳﺪ درﺑﺎره ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺍﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ در ﺷﺮح ﻧﻬﺞﺍﻟﺒ‪T‬ﻏﻪ ‪٨٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎرك ﻛﻮﻓﻪ ‪٩٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﺎﻣﺒﺎرك ﻛﻮﻓﻪ ‪٩١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒﺎرك ﻛﻮﻓﻪ ‪٩٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻋﻠﻮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ و ﺍﻃﺮﺍف آن دﻓﻦ ﺷﺪﻧﺪ ‪١٠٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آرﺍﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪G‬رض‪١٠٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / E‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آرﺍﻣﮕﺎه ﻫﺎﻧﻲﺑﻦ ﻋﺮوه‪G‬رض‪١١١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / E‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آرﺍﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎرﺑﻦ ﺍﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ‪G‬رض‪١١٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / E‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آرﺍﻣﮕﺎه ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤﺎر و دﻳﮕﺮﺍن‪G‬رض‪١١٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / E‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ آﻏﺎز ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪١١٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻗﺼﺮ ﺍﻣﺎره در ﻛﻮﻓﻪ ‪١١٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي آﺧﺮ زﻣﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺍﺳﺖ ‪١٢٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي‪G‬ﻋﺞ‪ E‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ‪١٣٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ,‬‬

‫ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮد ‪١٣٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ّ‬
‫ﺍﻧﺘﻘﺎل ﺣﺠﺮﺍ‪ٔa‬ﺳﻮد ﺍز ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٣٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ‪١٤٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﻬﺮ ﺳﺖ ﻣﻄ ﺎﻟﺐ ‪٧ .‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﺼﺮ ﺍﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ‪١٤٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﻬﺪ ﺍﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ‪١٤٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺍز ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٥٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٧٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٧٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ‪١٨٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺮدم ‪١٨١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻴﺪﺍﻧﮕﺎﻫﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٨٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ ﺍﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺍﻣﻮﺍل و دﺍرﺍﻳﻴﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آن ‪١٩٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ّ‬ ‫ﻛﻨﺎﺳﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ‬

‫ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫رودﺧﺎﻧة ﺳﺪﻳﺮ در ﺣﻴﺮه ﻳﺎ ﻛﺮي ﺳﻌﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻨﺎزل ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﺑﺼﺮه و دﻣﺸﻖ ‪٢٠١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺍﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﺍﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٠٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨﺎﺗﻬﺎ ‪٢٤٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻗﺒﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ دﺍﺷﺘﻨﺪ ‪٢٥٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺑﺼﺮﻳﺎن ‪٢٦٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻂ ﻋﺮﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ‪٢٧١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺮﺍن ﺳﺎدﺍت در ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٧٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٨٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫زﻣﺎﻣﺪﺍري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٠٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺻﺪﺍرت ﺧ‪T‬ﻓﺖ در ﻛﻮﻓﻪ ‪٣١٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫روﺣﻴة ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺧﻄﺒة ﺍم ﻛﻠﺜﻮم‪G‬ع‪ E‬در ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٨‬‬

‫ﺣﻮﺍدث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻪﺍي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺍﻗﺎﻣﺖ دﺍﺷﺘﻨﺪ ‪٤٨٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪﺍﻧﻬﺎي دﺍﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٠٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣ‪T‬ﺣﻈﻪ ‪٥١٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪﺍﻧﻬﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٢٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮﺍن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٤٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪٩ .‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻜﺘﺐ ﻫﺪاﻳﺘﺒﺨﺶ اﺳم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺮوﻳﺞ اﻳﻦ آﻳﻴﻦ ﻣﻘﺪس در ﺟﺰﻳﺮة‬
‫اﻟﻌﺮب اﻫﺘﻤﺎم ورزﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳم در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و ﻧﻮر اﺳم آن دﻳﺎر را ﻓﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ‪B‬ص@ در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫ ق ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﺳم را ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮاﺳﻮي ﻣﺮزﻫﺎ ﺻﺎدر ﻛﻨﻨﺪ ﻟﺬا اﻗﺪام ﺑﻪ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺮان ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻫﻤﺠﻮار از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺮان‪,‬‬
‫روم و ﺣﺒﺸﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦﻛﺸﻮر‬
‫ﭘﻬﻨﺎور را ﺗﺤﺖ ﻗﻠﻤﺮو اﺳم درآورﻧﺪ‪ /‬رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﺳﻠﺤﺸﻮر اﺳم ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪاﻳﻦ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﺷﻬﺮ وﺟﻮد ﭘﺎﻳﮕﺎه و اردوﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻗﻮا و ﺳﻜﻮﻧﺖ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺮب ﺑﺴﻴﺎر ﺿﺮوري ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ /‬ﻟﺬا ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺪاﺋﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻮدن آب و ﻫﻮاي آن دﻳﺎر و ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ اﻋﺮاب ﺑـﻪ ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﻣﻜـﺎن‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮي ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ و آن ﺟﺎ را ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه اﺳم ﻣﻜﺎن‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ا ﻛﺜﺮ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺎل ‪ ١٧‬ﻫ ق در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ در‬
‫آﻏﺎز ﺳﺎل ‪ ١٨‬ﻫ ق ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ ,‬اردو زدﻧﺪ وﻟﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺪاﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴﺠﺪ از ﻗﺪﻣﺖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻳﻜﻲ از ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋـﻠﻲ‪B‬ع@ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر آن ﻋﺒﺎدت ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺋﻜﻪ اﻣﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﺮ آدم ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ او ﺳﺠﺪه ﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺷﺐ و روز‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺠﺰ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٠‬‬

‫اﺳﺖ‪ /‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ‪ ٢٠‬ﺑﺎر آﺑﺎد و ‪ ٢٠‬ﺑﺎر وﻳﺮان دﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آﺑﺎدي و وﻳﺮاﻧﻲ آن ‪ ٥٠٠‬ﺳﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪ /‬و ﺣﻀﺮت آدم‪ ,‬اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻨﻴﺎد‬
‫ﻧﻬﺎد‪ ,‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت آدم‪ ,‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ,‬اﻣﺎﻣﺎن‪ ,‬اوﻟﻴﺎ و ﺻﺪﻳﻘﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮداﺧﺘﻪ و رﺳﻮل‬
‫ا ﻛﺮم اﺳم در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ﺑﺮ ﻓﺮاز آن ﻓﺮود آﻣﺪه و دو رﻛـﻌﺖ ﻧـﻤﺎز ﺑـﺠﺎ آورﻧـﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ‪B‬ع@ در ﺑﺎره ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻳﻜﺼﺪ ﺑﺎر‬
‫وارد اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺼﺪ ﺑﺎر او را ﻣﻲآﻣﺮزد‪ /‬و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ‪B‬ع@ ﻧـﻴﺰ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻮﻓﺎن ﻧﻮح از ﮔﻮﺷﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﺗﻨﻮري آب ﺟﻮﺷﻴﺪ‪ /‬ﻛﻨﺎر رﻛﻦ ﭘﻨﺠﻢ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺧﻠﻴﻞ و ﻧﻮح‪B‬ع@ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ و ﻫﺰار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﺰار وﺻﻲ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧـﻮاﻧـﺪﻧﺪ‪ /‬در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻋﺼﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ‪B‬ع@ اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﺑﻮﺗﻪ ﻛﺪوي ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ‪ ٧٠‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺪون ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ و ﻋﺬاب از اﻳـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﻣـﺤﺸﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺟﺰ ﺑﺮاي زﻳﺎرت ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ ‪B‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ@ ﺑﺎر ﺳﻔﺮ ﻧﺒﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﻲ و ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام و ﺣﺮم اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ‪B‬ع@ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﺨﻴّﺮ اﺳﺖ ﻧﻤﺎزش را ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﻋﺘﻜﺎف در اﻳﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﻧـﻴﺰ‬
‫اﻣﺘﻴﺎز ﺧﺎﺻﻲ دارد‪ /‬در ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻜﺎن اﻣﻦ و ﻳﻜﻲ از ﻗﺼﺮﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﻣﻄﺒﻮع و زﻣﻴﻨﻲ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ در ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات و‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻴﺮه واﻗﻊ اﺳﺖ; در اﻃﺮاف آن ‪ ١٦‬دﻳﺮ و ‪ ١١‬ﻗﺼﺮ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ‪ ٢٤‬ﻫﺰار ﻧـﻔﺮ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺣﻴﺎت ﺷﻬﺮي ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ /‬در اﺑﺘﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻗﺪاﻣﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻜﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮر ﻣﺮﻛﺰ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎزار ﺧﺮﻣﺎ ﻓﺮوﺷﺎن و ﺻﺎﺑﻮن ﻓﺮوﺷﺎن و اﻃﺮاف آن اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻗـﺒﺎﻳﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻨﺰل و ﻣﺤﻠﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﺣﺪاث ﺑﺎزار و ﮔﺬرﮔﺎﻫﻬﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺨﺴﺖ از ﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺮا از اﺣﺪاث ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﺖ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﺣﺮﻳﻘﻲ‬
‫روي داد و ﻛﻠﺒﻪﻫﺎي ﻧﻴﻴﻦ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ و از آن ﭘﺲ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﺖ و ﻃﺒﻖ ﺿﻮاﺑﻄﻲ ﻣﺘﺪاول‬
‫ﺷﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ و ﻋﺸﺎﻳﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﺤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم در وﺻﻒ ﻛﻮﻓﻪ از آن ﺑﻪ ﺳﺮور ﻋﺮب‪ ,‬ﻧﻴﺰه ﺧﺪا و‬
‫ذﺧﻴﺮه اﻳﻤﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ در ﺑﺎره ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻣﺎ‪,‬‬
‫ﻣﺤﻠﻪ ﻣﺎ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺮﺑﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را دوﺳﺖ دارد و‬
‫ﻣﺎ ﻧﻴﺰ دوﺳﺘﺶ دارﻳﻢ‪ ,‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻬﺮي ﻋﻠﻮي اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ آن را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪١١ .‬‬

‫ﻛﺮد‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎب اﺳم و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺴﺘﺮ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﻬﺪ ﭘﺮورش‬
‫ﻧﻬﻀﺘﻬﺎ و ﻗﻴﺎﻣﻬﺎ و ﮔﺬرﮔﺎه ﺣﻮادث و رﺧﺪادﻫﺎﺳﺖ‪ /‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻴﭻ زﻣﺎﻣﺪاري ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻲ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺰ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺴﺰاﻳﻲ ﻛﺮد و در ﻣﺪﺗﻲ اﻧﺪﻙ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺰرﮔﻲ درآﻣﺪ ﻛﻪ در آن اﺳﺘﺎدان ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺎ ﮔﺮدان ﺑﺴﻴﺎر از ﺧﺎﺻﻪ و ﻋﺎﻣﻪ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻣﻲ ﺑﻪ اﻓﺎده و اﺳﺘﻔﺎده اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ از‬
‫آن ﻣﻴﺎن ‪ ٢٢‬ﺧﺎﻧﺪان داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﺷﻤﺮد‪ ,‬در واﻗﻊ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺣﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد را ﻣﺮﻫﻮن‬
‫وﺟﻮد ﻣﺒﺎرﻙ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﺗﺮوﻳﺞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎب اﺳم ﺗﻮﺳﻂ آن ﺣﻀﺮت و ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺮﻳﺢ‬
‫وي ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﻜت ﻋﻠﻤﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮدم در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣـﺨﺘﻠﻒ‪ ,‬ﻗـﻀﺎوﺗﻬﺎي ﻋـﺎد‪x‬ﻧﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت در ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎرﻳﺎن ﺑﺎ ﺣﻀﻮر اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻏط آﻧﺎن‪ ,‬ﭘﺎﻳﻪ‬
‫و اﺳﺎس ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﺮده و در زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻧﺤﻮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ ٥٠‬ﻧﻔﺮﻧﺪ‪ ٤٨ /‬ﻧﻔﺮ از ﻛﻮﻓﻴﺎن در ﻋـﺮﺻﻪ ﻋـﻠﻢ ﻟﻐﺖ و ﺻـﺮف‬
‫درﺧﺸﻴﺪﻧﺪ و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺎﻟﻴﻔﺎت و آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﻘﺪري ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ ٧٩‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﺎﻇﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﺪار ﻧﻴﺰ در ﻛﻮﻓﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﺷﻴﻮاﻳﻲ ﺳﺮودﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ ٧٠‬زﻣﺎﻣﺪار و ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻨﺼﺐ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ و ‪ ١٤٧‬ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ آﻣﺎر ﻓﻮق از زﻣﺎن ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ دوران ﻋـﺒﺎﺳﻲ را ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﻲﺷﻮد‪ /‬ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ روﺣﻴﺎت و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻧﻘﺎط ﻗﻮﺗﺸﺎن ﭼﻴﺮﮔﻲ‬
‫دارد‪ /‬ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪١‬ـ وﺟﻮد ﻧﻈﺎم ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﺮﻳﻊ ﻣﻮاﺿﻊ از ﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲداد و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪي وﺿـﻊ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻳﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺘﻨﻔﺬ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي آن ﺗﺼﻤﻴﻢ و راي‬
‫را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﺮد و ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺨﺪوش ﺷـﺪن ﺧـﻂ ﻣﺸـﻲ ﭘـﻴﺸﻴﻦ و از ﻣـﻴﺎن رﻓـﺘﻦ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻣﺮدم ﻣﻲﺷﺪ‪٢ /‬ـ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ و ﺧﻮي ﻏﺎرﺗﮕﺮي‪ ,‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣـﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳم و ﻗﺮآن و ﺟﻬﺎد ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ ا ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ وﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﮕﻴﺰهﺷﺎن ﻛﺴﺐ‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻧﻤﻮﻧﻪ آﺷﻜﺎر آن‪ ,‬ﻏﺎرﺗﮕﺮي ﻛﻮﻓﻴﺎن ﭘﺲ از واﻗﻌﻪ ﻋﺎﺷﻮرا در ﻛﺮﺑﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺘﻲ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﺷﻬﺪاء ﻛﺮﺑ را رﺑﻮدﻧﺪ‪٣ /‬ـ ﺑﺮﺧﻮرد ﻏﺮورآﻣﻴﺰ و ﺗﻤﺮد از ﺣﻜﺎم ﻋﺎدل‪ :‬آﻧﻬﺎ در‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺣﻜﺎم‪ ,‬روﺣﻴﻪ ﻏﺮورآﻣﻴﺰي داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻓﺮد ﭘﺎ ﻙ ﻧﻬﺎد و ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ را‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮش ﻣﻮﺿﻌﮕﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه و ﻫﻤﺪل ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻤﺮ او را ﻋﺰل ﻛﺮد و ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ و اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺰ آن ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻓـﺮادي ﺑـﺎ ﺧـﺪﻋﻪ و ﻧـﻴﺮﻧﮓ و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٢‬‬

‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ و ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ و زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ و ﻋﺒﻴﺪا ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪٤ /‬ـ ﺳﺴﺘﻲ ﻋﺰم و اراده‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﻳﺎ ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺣﺴﺎﺳﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ,‬ﺗﻌﻬﺪات و ﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎي اﺳﺘﻮار ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﻣﻨﺎﻓﻌﺸﺎن در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ /‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻣـﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﻳﻚ ﻧـﻮﻳﺪ ﺗـﺠﻤﻊ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻬﻴﺐ از ﻫـﺪﻓﻲ ﻛـﻪ داﺷـﺘﻨﺪ روي ﺑـﺮﻣﻲﮔﺮداﻧـﻴﺪﻧﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ رو ﺣـﻀﺮت در‬
‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻏﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﻛﻪ در ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺖ و دو ﭼﻴﺰ ﻛﻪ در‬ ‫‪١‬‬

‫ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ اﻧﺪوﻫﻨﺎ ﻛﻢ اﻣﺎ آن ﺳﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﺷﻤﺎﺳﺖ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﻛﻪ ﭼﺸﻢ دارﻳﺪ ﻛﻮر ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻮش دارﻳﺪ ﻛﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﮔﻨﮓ ﻫﺴﺘﻴﺪ اﻣﺎ آن دو ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻮار و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ و در زﻣﺎن ﺑ و ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﭼﻨﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ در ﮔﻴﺮد و آﺗﺶ آن ﺷﻌﻠﻪور ﺷﻮد‪ ,‬از ﭘﺴﺮ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺟﺪا ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ از ﻓﺮزﻧﺪش ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮدن ﺑﺎ ﻋﻠﻲ و ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ وﺻﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬ﺑـﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ را در ﺟﻬﺎن اﺳم ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺪﻋﺘﮕﺰاري و ﻓﺮﻗﻪﺳﺎزﻳﻬﺎي دﻳﮕﺮ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﭘﻠﻴﺪ ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان ﺟـﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻣﻮروﺛﻲ را ﻧﻴﺰ در ﺟﻬﺎن اﺳم ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﺑـﺰرگ اﻣـﻮﻳﺎن ﺑـﻴﺶ از ‪ ٧٠‬ﺳـﺎل و‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻴﺶ از ‪ ٥٠٠‬ﺳﺎل ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺳﺴﺘﻲ‪,‬‬
‫ﻧﻔﺎق‪ ,‬دروﻏﮕﻮﻳﻲ‪ ,‬ﺑﺪﻋﻬﺪي‪ ,‬دﻧﻴﺎﻃﻠﺒﻲ ﺑﺎﻋﺚ درد و رﻧﺞ و ﺗﺎﻟﻢ روﺣﻲ و آزردﮔﻲ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن و‬
‫اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴم و ﻳﺎران ﺑﺎ وﻓﺎي آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠﻲ را در‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻳﺎري ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺣﺘﻲ وي را ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﺮ و ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﻌﺖ ﺑـﺎ وي را‬
‫ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﻌﺰول و ﻳﺎﻏﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬و ﺑﺮ ﺿﺪ وي ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗـﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﺣﻜﻤﻴﺖ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻳﺎﺑﺪ و ﺧﻮارج ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻳﻨﺪ‪ ,‬از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم را ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و زﻧﺪﻗﻪ و دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪي ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از آﻧﻬﺎ ﻗﻄﻊ اﻣﻴﺪ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮد‪ /‬ﺣﻀﺮت در ﻧـﻬﺞاﻟﺒـﻏﻪ در‬
‫ﻣﺬﻣﺖ اﻳﻦ ﻗﻮم ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ,‬ﻣﻦ از اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺰار و دﻟﺘﻨﮓ ﺷﺪهام‪ ,‬اﻳﺸﺎن ﻫـﻢ از ﻣـﻦ‬
‫ﺧﺴﺘﻪ و آزرده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﻦ از آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮم‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ از ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ اﻓﺮاد ﺑﻬﺘﺮي‬

‫ﺧﻄﺒﻪ ‪ ٩٦‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻏﻪ‪/‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪١٣ .‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺪﻛﺎري ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻓﺮﻣﺎ‪ ,‬ﺑﺎراﻟﻬﺎ دﻟﺴﺮدي آﻧﻬﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﻚ در آب ذوب ﻛﻦ ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻀﺮت در ﺧﻄﺒﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺮدان‬
‫‪١‬‬

‫ﻫﺴﺘﻴﺪ وﻟﻲ ﻣﺮد ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮدﻛﺎن و ﻋﺮوﺳﺎن ﺣﺠﻠﻪﻧﺸﻴﻦ اﺳﺖ‪ ,‬اي‬
‫ﻛﺎش ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﻲدﻳﺪم و ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻢ ﻫﻤﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺮا اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ اﻧـﺪوﻫﮕﻴﻦ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺑﻜﺸﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺪر ﺧﻮن ﺑﻪ دل ﻣﻦ ﻛﺮدﻳﺪ و ﺳﻴﻨﻪ ﻣﺮا ﻣﻤﻠﻮ از ﺧﺸـﻢ ﻛـﺮدﻳﺪ و‬
‫ﺟﺎﻣﻬﺎي ﻏﻢ و اﻧﺪوه را ﺟﺮﻋﻪ ﺟﺮﻋﻪ ﺑﻤﻦ ﻧﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻳﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ و ﻳﺎري ﻧﻜﺮدن ﻣﻦ ﻧﻘﺸﻬﺎ و‬
‫ﻃﺮﺣﻬﺎﻳﻢ را ﺗﺒﺎه ﻛﺮدﻳﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬ﻣﺮد ﺷﺠﺎﻋﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ از ﻓﻨﻮن‬
‫ﺟﻨﮓ آ ﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ‪B‬ع@ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﺮادي ﻳﻜﻲ از ﺧﻮارج ﻛﻮﻓﻲ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ /‬ﭘﺲ از وي اﺑﺘﺪا ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻲ ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ زودي ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ زر و زور و ﺗﺰوﻳﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬رداﻳﺶ را ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﭘﺎﻳﺶ را ﺑﺎ ﺧﻨﺠﺮ ﻣﺠﺮوح ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧـﻴﻤﻪ ﮔـﺎﻫﺶ را‬
‫ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺎﺗﺘﻬﺎ‪ ,‬ﺟﻨﺎﻳﺘﻬﺎ و ﻇﻠﻤﻬﺎي زﻳﺎدي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وي روا داﺷﺘﻨﺪ و او را ﺑﻲ ﻳﺎر و ﻳﺎور‬
‫در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ رﻏﻢ ﻣﻴﻞ ﺑـﺎﻃﻨﻲ ﺻـﻠﺢ ﺗـﺤﻤﻴﻠﻲ را ﺑـﭙﺬﻳﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺲ از ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﺎ ارﺳﺎل ‪ ١٢‬ﻫﺰار ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﻳﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٠‬‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪاﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ و اﻫﻞ ﺑﻴﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻮﻙ ﻧـﻴﺰهﻫﺎ و ﺗـﻴﻎ ﺷـﻤﺸﻴﺮﻫﺎ از وي‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ذرﻳﻪ ﭘﺎ ﻙ او و ﮔﺮوه ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﺨﻠﺺ را ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫و ﺑﺎ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﻲ و ﺑﻲ وﻓﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻣﺼﻴﺒﺖﺑﺎرﺗﺮﻳﻦ و ﻧﺎ ﮔﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ را در ﻛﺮﺑ آﻓﺮﻳﺪﻧﺪ و ﺗﺎ‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻋﻤﺎل ﺳﻴﺎﻫﻲ از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻴﺎن در ﻛﻤﺎل ﺑﻲرﺣﻤﻲ و ﻗﺴﺎوت ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﺮدي ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم و ﻳﺎران ﺑﺎ وﻓﺎﻳﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﻧﺒﺮدي ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ و‬
‫ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﻔﺎ ﻙ ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﺗﺸﻨﻪ ﻛﺎم ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺳﺮﻫﺎي ﻣﻘﺪس ﺷﻬﺪا را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻴﺰه زدﻧﺪ و ﺑﺪﻧﻬﺎي ﻣﻄﻬﺮ و ﻏﺮﻗﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮن ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﺪون ﻏﺴﻞ و ﻛﻔﻦ در ﺑﻴﺎﺑﺎن رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﻴﻤﻪﻫﺎي آﻧﺎن را ﻏﺎرت‬
‫ﻛﺮده ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن ﺧﺎﻧﺪان رﺳﺎﻟﺖ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ‬

‫ﺧﻄﺒﻪ ‪ ٢٥‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻏﻪ‪/‬‬ ‫‪١‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٤‬‬

‫ا ﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ اﺳﺒﻬﺎي ﺧﻮد ﺑﺪن آن ﺣﻀﺮت را ﻟﮕﺪﻛﻮب ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي‬
‫اﻣﺎم را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺎروان اﺳﻴﺮان ﻛﺮﺑ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳـﺮﻫﺎي ﺑـﺮﻳﺪه ﺣـﻀﺮت‬
‫ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪا و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺪا وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻠﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ‬
‫ﻛﺒﺮي ﺧﻄﺒﻪﻫﺎﻳﻲ اﻳﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و از ﺑﺎﻃﻦ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‬
‫ى‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد و زﻳﻨﺐ‬
‫و ﺧﻴﺎﻧﺖ‪ ,‬ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﻲ و ﮔﻤﺮاﻫﻲ آﻧﻬﺎ را آﺷﻜﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﮔـﻔﺘﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣـﻮرﺧـﺎن‪ ,‬ﺗـﻤﺎم‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﺮﺑ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از اﻫﻞ ﺷﺎم در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد ‪ ,‬ﺷﮕﻔﺖآورﺗﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫‪١‬‬

‫ا ﻛﺜﺮ ﻛﻮﻓﻴﺎن داوﻃﻠﺐ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻣﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از واﻗﻌﻪ ﺧﻮﻧﺒﺎر ﻛﺮﺑ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎن ﺑـﻦ ﺻـﺮد‬
‫ﺧﺰاﻋﻲ رﻫﺒﺮ ﻗﻴﺎم ﺗﻮاﺑﻴﻦ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺷﻘﻔﻲ و زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ و ‪ ///‬ﻧﻴﺰ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﭼﻬﺮه واﻗﻌﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد وﺛﺎق و ﺑﻲ وﻓﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ‪ ,‬ﻋﺪم اراده‬
‫و ﻗﺪرت ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي‪ ,‬ﺑﺪﻋﻬﺪي ﻓﺮوﻣﺎﻳﮕﻲ‪ ,‬ﺧﺒﺎﺛﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻣˆ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ در ﺑﺎره ﺳﺎ ﻛﻨﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ در آﻣﺪه اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ اﻟﻜـﻮﻓﻲ ‪x‬‬
‫ﻳﻮﻓﻲ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻲ وﻓﺎ ﻧﺪارد وﻟﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻬﺮ ﺷﻴﻌﻪ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ و ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻛﺎﻧﻮن ﺗﺸﻴﻊ درآﻣﺪ و ﻣﺘﻌﺼﺐﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن از اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬و ﻋﻗﻪ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺪي رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ‪B‬ع@ را ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﻮﻓﻪ و اﻣﺎم ﻣـﺮدم ﻋـﺮاق‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺷﺎ ﮔﺮدان ﻧﺎﻣﺪار و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ‪B‬ع@ و اﻣﺎم ﺻﺎدق‪B‬ع@ از اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق ـ ﻋﻠﻴﻬﻤﺎاﻟﺴم ـ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺸﺮﻳﻒﻓﺮﻣﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻛﻮﻓﻲ از آن ذوات‬
‫ﻣﻘﺪس ﺑﻬﺮهﻫﺎي واﻓﺮ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺣﺘﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق‪B‬ع@ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣـﻨﺼﻮر‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﺷﻬﺮ ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ ﻛﺮد ﺣﺘﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﻨﺎﺑﻊ رواﻳﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻧﻬﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ‬
‫ﻛﻮﻓﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﻗﻮل اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ از‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮا ﻛﺰ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ و ﻛﺎﻧﻮن ﻧﺸﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻧﺎب اﺳم ﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺤﺪﺛﺎن آن ﻣﺸﺮب‬
‫ﻛﻮﻓﻲ را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺷﻴﻌﻲ داﺷﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﺎم‬
‫ﻇﻬﻮر ﺣﻀﺮت ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻣﺎن‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺰل ﭘﺎﻳﮕﺎه و ﻣﺤﻞ ﻗﻴﺎم آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫از اﻣﺎم ﺻﺎدق رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻦ ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ ﻛـﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ,‬ج ‪ ٣‬ص ‪/٧١‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪١٥ .‬‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻳﺎران ﺑﺎوﻓﺎﻳﺶ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺳﺮﺑﺎزان ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ‪ ٣١٣‬ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ در اﻃﺮاف او ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﺮﭼﻤﺪاران و ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ /‬وﻟﻲ در ﻣﺠﻤﻮع رﻓﺘﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﺮدم‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهﺷﺎن رﺟﺤﺎن دارد‪ /‬در ﺧﺎﺗﻤﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮم ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬اﺣﻴﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ و ﻧﮕﺮﺷﻲ ژرف آن را‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻃﺮﻓﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻬﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ,‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ,‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳـﻴﺎﺳﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺎﻣﺎن را ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺎت ﺧﺎﺻﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل و ﺗﻮﺟﻬﺎت ﻋﺎﻟﻴﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺛﺎﻣﻦ اﻟﺤﺤﺞ ﻋﻠﻴﻪ آ‪x‬ف اﻟﺘﺤﻴﺔ و اﻟﺜﻨﺎء و ﺑﺎ ﺗش و ﺟﺪﻳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫وزﻳﻦ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎردم و ﺑﺎ ﺗﺘﺒﻊ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﻴﺪم‪ ,‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﺧﻮاﻧـﻨﺪﮔﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺮاﺳﺮ ﺣﻤﺎﺳﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺗﺎرﻳﺦﺳﺎزان ﮔﺬﺷﺘﻪ درﺳﻬﺎ و ﻋﺒﺮﺗﻬﺎي ‪x‬زم را‬
‫ﻓﺮا ﮔﻴﺮﻧﺪ و در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻜﺎر ﺑﻨﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ راد رﺣﻴﻤﻲ ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪٨٠‬‬

‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ص ‪/٦٧٢‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٦‬‬
 ‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺆﻟّﻒ ‪١٧ .‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪١‬‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺆﻟّﻒ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ زﻧﺪﮔﻲ و ﺗﺤﺼﻴت‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻲ و ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻲ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺖ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﻣﻮرخ ﺑﺰرگ ﻋﺮاﻗﻲ‪ ,‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ زﻳﻨﻲ ﺣﺴﻨﻲ ﻧﺠﻔﻲ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮاﻗﻲ در ﺳﺎل ‪< ١٢٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﻧﺠﻒ اﺷﺮف ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ /‬وي از ﺟﻤﻠة‬
‫ﻣﻮر ﺧﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﺮ اﺳﺎس روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ‪,‬‬
‫ّ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و از آن آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺰ آﻧﭽﻪ از ﻣﻴﺎن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و آﺛﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ و‬
‫ﻳﺎ ‪K‬ﺑﻪ‪K‬ي ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎ و ﺳﻨﮓﻧﺒﺸﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫او از دوران ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺮﺧ‪P‬ف ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺗﻤﺎﻳﻞ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋ‪P‬ﻗة ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺳـﺮﺷﺖ او ﺑـﺎ ﺑـﺮرﺳﻲ و‬
‫ﭘﻴﮕﻴﺮي ﺣﻮادث و روﻳﺪادﻫﺎ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬او ﺑﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫و ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺳﺎﻟﺨﻮرده رﻓﺖوآﻣﺪ ﻣﻲﻛﺮد و از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺟﺴﺖ و اﻳﻦ ﻋ‪P‬وه‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤة ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺆال ﻛﺮدن‪ ,‬ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻃ‪P‬ع ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ /‬او ﺑﺎ آ ﮔﺎﻫﻲ و ﻫـﻮﺷﻴﺎري‬
‫ﺗﻮﺟﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺎ‬
‫رﺷﺪ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﺮ ﺣﺎدﺛﻪاي ﻛﻪ در اﻃﺮاﻓﺶ رخ ﻣﻲداد ّ‬
‫اﻃ‪P‬ع ﻛﺎﻣﻞ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ; اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺧﺒﺎر ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﻛﻪ از ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬

‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺠﻠﻪ اﻋﺘﺪال‪ ,‬ﻧﺠﻒ‪ ,‬ﺟﻠﺪ اول‪ ,‬از ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١١٣‬ﺗﺎ ‪ ١١٧‬ـ م‪/‬‬

‫ﺣــﺘﻲ رأﻳــﻨﺎ ﻙ ﺑــﺎﻟﺘﺎرﻳﺦ ﻣﻜــﺘﻮﺑﺎ‬ ‫ﻣﺎ زﻟﺖ ﺗـﻠﻬﺞ ﺑـﺎﻟﺘﺎرﻳﺦ ﺗﻜـﺘﺒﻪ‬ ‫‪٢‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٨‬‬

‫دور ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ /‬او از ﺣﺴﻦ اﺗّﻔﺎق از ﻋﻤﺮ‬
‫ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و از دوران ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ و ﻣﺠﻤﻮﻋة ﺑـﺰرﮔﻲ از‬
‫وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻛﻪ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻫﺪ آن ﺑﻮد‪ ,‬ﮔﺮد آورد و اﻳﻦ‪ ,‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و آﺛﺎر ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ /‬او ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋه ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺒﻮدن ﺣﺎل و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ‪ ,‬او را از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺑﺎزداﺷﺖ‪ /‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز و ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي ﭼـﺎپ‬
‫ﺷﺪه روي آورد ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﺧـﺮﻳﺪاري ﻛـﻨﺪ‪ /‬او ﺑـﻪ ﺗـﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛـﺘﺎﺑﺨﺎﻧة‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد ﻛﻪ داراي ﺑﻌﻀﻲ از آﺛﺎر ﻣﻬﻢ و ﻛﻤﻴﺎب ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺮاي او‬
‫ﻓﺎﻳﺪة دوﺟﺎﻧﺒﻪ داﺷﺖ زﻳﺮا ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ د ّﻗﺖ ﻣـﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﺑﻨﻴة ﺗﺎرﻳﺨﻲ او ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻋ‪P‬وه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬وي در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫در ﻋﺼﺮ او ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ ﭼﺎﭘﻲ و ﺧﻄﻲ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫ﺟﺪﻳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ آنﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي‬
‫ﻫﻤة اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﺑﺎ ّ‬
‫ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﻳﺚ و رﺟﺎل ﻛﻪ ﮔﻤﺎن وﺟﻮد ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲرود‪ ,‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺴﻴﺎر و ارادة اﺳﺘﻮار او د‪K‬ﻟﺖ دارد ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت در ﻣـﻨﻄﻘة وﺳـﻴﻌﻲ از‬
‫ﻣﻴﺴﺮ ﺷﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎر ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪة ﻋﺮاق ﻗﺪﻳﻢ را ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫اﻃﺮاف و ا ﻛﻨﺎف ﻋﺮاق ﺑﺮاﻳﺶ ّ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﻋﻠﻢ را ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻫﻤﺮاه ﻛﺮد‪ /‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ وي ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺮاق ﭘﺲ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ,‬ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓـﺎرﺳﻲ روي آورد‬
‫از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن را ّ‬
‫زﻳﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬در آن زﻣﺎن ﺑﺨﺸﻲ‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮاﻗﻲ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻓـﺎرﺳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺮاق در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ وي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲداد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠّﺖ در آن ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ و‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎب و رﺟﺎل‪ ,‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺒﺎط آن دو ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ‬
‫ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬او اﻳﻦ دو ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ دﻗّﺖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد وﻟﻲ در زﺑﺎن‬
‫ﻋﻠﻢ دﻳﮕﺮي ّ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻧﮕﺎرش و ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﻣﻬﺎرت ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ /‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬ﻫـﻴﭻ ﻳﻚ از‬
‫ﻧﮕﺎرش او‪,‬‬
‫ِ‬ ‫آﺛﺎرش ﺑﺮاي دوﺳﺘﺪاران ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑ‪P‬ﻏﺖ ﺟﺎذﺑﻪاي ﻧﺪارد زﻳﺮا ﻣﻌﻤﻮ‪ o‬ﺳﺒﻚ‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺆﻟّﻒ ‪١٩ .‬‬

‫ﺳﺒﻜﻲ ﻣﻴﺎن زﺑﺎن ﻣﺤ ّﻠﻲ و ﻓﺼﻴﺢ ﺑﻮد‪ /‬در آﺛﺎر او ﺑـﻪ ﻋـﺒﺎرﺗﻬﺎي زﻳـﺎدي ﺑـﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛـﻪ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪﻧﺪ و ﻧﻴﺰ اﺷﺘﺒﺎﻫﻬﺎﻳﻲ در اﺟﺘﻬﺎد و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔـﻴﺮيﻫﺎي‬
‫ﻣﻲﺧﻮر د‪ /‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ,‬آﺛﺎر او ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ‬
‫َ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ او ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫داراي آﺷﻔﺘﮕﻲ‪ ,‬ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ‪ ,‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻓﺼﻞﺑﻨﺪي و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬از آنﺟﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ در آﺛﺎر و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ او ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻛﺎﺳﺘﻴﻬﺎ از ﻣﻨﺰﻟﺖ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻓﻮاﻳﺪ ّ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺎﻫﻨﺪ‪/‬‬

‫اﺧق و اﺣﻮال او‬

‫ﺳﻴ ﺪ ﺑﺮاﻗﻲ زﻳﺎد رﻓﺖوآﻣﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫در دوران ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ّ‬
‫ﻣﻨﺰل او داراي ﻧﻬﺎﻟﻬﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ‪ ,‬درﺧﺘﺎن و ﻧﺨﻠﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑـﻮد‪ /‬در ﮔـﻮﺷﻪاي ﺑـﺮهاي‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﮔﻮﺷة دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺷﻜﺎر ﺷﺪه ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ /‬در ﻓﻀﺎي ﻣﻨﺰل‪,‬‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻛﻮﭼﻚ و زﻳﺒﺎﻳﻲ در ﭘﺮواز ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ در ﺣﻴﺎط ﺑﺰرگ آن ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﭘﻴﺮﻣﺮدي‬
‫ﺛﻐﺮﻧﺎم ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﻧﻮراﻧﻲ‪ ,‬ﺧﻨﺪهرو‪K ,‬ﻏﺮ اﻧﺪام و ﮔﻨﺪمﮔﻮن‪ ,‬ﻋـﻬﺪهدار ﻣـﻮاﻇـﺒﺖ آﻧـﻬﺎ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫ﻫﺮآﻧﭽﻪ در ﻣﻨﺰل وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺗﻜ ّﻠﻒ و ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ و‬
‫ﺻﺤﻴﺢ زﻧﺪﮔﻲ اﺷﺎره داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ,‬ﺟﻮاﻧﻤﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑـﺰرﮔﺶ ﺳـﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﺑـﻮد‪ /‬وي از رﻓـﺘﺎر‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮش‪ ,‬ﺑﺨﺼﻮص از ﮔـﺮوﻫﻲ ﻛـﻪ در زﻣـﺮة آﻧـﺎن ﻗـﺮار داﺷﺖ ﻧـﺎراﺣﺖ و‬
‫رﻧﺠﻴﺪهﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد از آﻧﭽﻪ در ﻣـﺤﻴﻂ زﻧـﺪﮔﻲاش ﻣـﻲﮔﺬﺷﺘﻪ‪,‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ و ﻧﺎﻣﺄﻧﻮﺳﻲ ﻣـﻮاﺟـﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ ﭘﺎ ﻙ ﻋﺮﺑﻲ و اﺧ‪P‬ق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة وي ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮد; ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪١٣٢٠‬‬
‫<ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻃﺮاف ﻋﺮاق ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ روﺳﺘﺎ‪ ,‬ﻟﻬﻴﺎت ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ و ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺣﻴﺮه ﺑﻮد‪ /‬وي ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻲ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ در آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ /‬او و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ از ﻣﺤﺼﻮ‪K‬ت ﻣﺰرﻋة ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ ﻣـﺠﺒﻮر ﻧﺸـﻮﻧﺪ از اﻓـﺮاد‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﻴﺪ ﺑﺮاﻗﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺷﻌﺒﺎن ﺳـﺎل ‪< ١٣٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺰرﻋﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٠‬‬

‫او از ﻗﺪرت ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ,‬ﺧﻮش ﻓﻜﺮي‪ ,‬ﺣﻀﻮر ذﻫﻦ‪ ,‬دﻗﺖ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‬
‫ﺗﻤﺎم وﻳﮋﮔﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻮرخ ﺧﻮب ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و اﻳﻦ وﻳـﮋﮔﻴﻬﺎ در‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎرش ﻛﻪ در ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ و اﺷﺘﻐﺎل وي ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﻲ‪ ,‬و ﺑـﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪ /‬در ﺳﺎل ‪< ١٣٣١‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ـ ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از وﻓﺎت ﺑﺮاﻗﻲ‪ ,‬او را ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪﺗﻲ دوري ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق در ﻣﺰرﻋﻪاش دﻳﺪار ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬اﻳﻦ دﻳﺪار ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺴﺐ آ ﮔﺎﻫﻲ‬
‫از ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي او‪ ,‬ﻛﻪ ا ّﻃ‪P‬ﻋﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ‪ ,‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﺑﺎ او در ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ,‬ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮاق ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪/‬‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت و آﺛﺎر او‬

‫ﻣﻮرخ <ره‪ 9‬ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﻫﺸﺘﺎد ﺟﻠﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﺨﻂ ﺧﻮد اوﺳﺖ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺑﺮاﻗﻲ ّ‬
‫و ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ,‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﺛﺎرش ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ آﺛﺎر ﻧﺘﻴﺠة‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وي در دوران زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم داده و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛـﻠﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ را ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﻮده در آﺛﺎرش ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او در ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﺶ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪ‪ ,‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻ‪P‬حﻃﻠﺒﺎﻧة ﻣﻔﻴﺪي دارد و ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻗﺒﻮر و زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎﻳﻲ را‪ ,‬ﻛﻪ در روﺳـﺘﺎﻫﺎي اﻃـﺮاف ﻋـﺮاق ﭘـﺮا ﻛـﻨﺪهاﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر<ع‪ 9‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬روﺷﻦ ﻛﺮده‪ ,‬و اﻓﺰوده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋ ّﻠﺖ اﺻﻠﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣـﺰدوراﻧـﻲ ﻛـﻪ از ﻧـﺎداﻧـﻲ ﻋـﻮام ﺳـﻮء اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪/‬‬
‫وي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎ‪ ,‬در ﺷﺎم و ﺣﺠﺎز ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﮕﻲاﻧﺪ‪ /‬او اﺳﺎﻣﻲ اﻳﻦ زﻳـﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎ را در ﻳﻜـﻲ از ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣـﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺎت آورده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻨﻚ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺮاﻗﻲ را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ﻓﻲ اﺣﻮال ا ٔ ّوﻟﻴـﻦ و ا ﺧـﺮﻳﻦ; در ﭼـﻬﺎر ﻣـﺠ ّﻠ ﺪ ﺑـﺰرگ‪ ,‬در ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫‪١‬ـ ﺑﻬﺠﺔ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ى‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرش آن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮش اداﻣﻪ داﺷﺖ‪/‬‬
‫اﻟﺴﻨﻴﻦ ﻣﻦ ﻃﻮارق اﻟﺤﺪﺛﺎن; در ﻳﻚ ﻣـﺠ ّﻠ ﺪ‪,‬‬
‫‪٢‬ـ ﻗ‪-‬ﺋﺪ اﻟﺪّ رر و اﻟﻤﺮﺟﺎن ﻓﻴﻤﺎ ﺟﺮي ﻓﻲ ّ‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺆﻟّﻒ ‪٢١ .‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﻤﻴﺎب اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺑﺮاﻗﻴﺔ اﻟﺴﻴﺮة ﻓﻲ ﺗﺤﺪﻳﺪ اﻟﺤﻴﺮه; داراي ﻓﺼﻠﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ارزﺷﻤﻨﺪي در ﺑﺎرة ﺣﻴﺮه‬
‫‪٣‬ـ ّ‬
‫اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ او ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ در ﺑﺎرة ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺮاق و آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ‬
‫آن ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫‪٤‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﺤﻨﺎﻧﺔ و اﻟﺜﻮﻳﻪ; ﻣﻘﺎﻟﻪاي زﻳﺒﺎ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ دو ﻣﻜﺎن ]ﺣﻨﺎﻧﻪ و ﺛﻮﻳﻪ[‪/‬‬
‫‪٥‬ـ اﻟﺠﻮﻫﺮة اﻟﺰاﻫﺮه ﻓﻲ ﻓﻀﻞ ﻛﺮﺑ‪ -‬و ﻣﻦ ﺣﻞ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﻌﺘﺮة اﻟﻄﺎﻫﺮة; در ﻳﻚ ﻣـﺠﻠﺪ‪,‬‬
‫ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﺑﺎره ﻛﺮﺑ‪P‬ﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٦‬ـ اﻟﺴﻴﺮة اﻟﺒﺮاﻗﻴﻪ ﻓﻲ رد ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺘﺤﻔﻪ اﻟﻌﻨﺒﺮﻳﺔ ﻓﻲ ا ٔﻧﺴﺎب‪/‬‬
‫‪٧‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﻠﺆﻟﺆ و اﻟﻤﺮﺟﺎن ﻓﻲ ﺗﺤﺪﻳﺪ ارض ﻛﻮﻓﺎن و ﻣﻦ ﺳﻜﻦ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﻘﺒﺎﺋﻞ و اﻟﻌﺮﺑﺎن ;‬
‫‪١‬‬

‫در ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺪ‪ ,‬از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر او و از دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ /‬او در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻟﺰﻛﻴﻪ; در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺠﻒ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٨‬ـ اﻟﻴﺘﻴﻤﺔ اﻟﻐﺮوﻳﺔ ﻓﻲ ارض اﻟﻤﺒﺎرﻛﺔ ّ‬
‫وﻫﺎﺑﻴﺖ و ﺣﻮادﺛﻲ را‪,‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﻮﻫﺎﺑﻴﻪ; در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‬
‫ّ‬ ‫‪٩‬ـ اﻟﻨﺨﺒﺔ اﻟﺠﻠﻴﻪ ﻓﻲ اﺣﻮال‬
‫ﻛﻪ آﻧﺎن در ﻋﺮاق و ﺟﺰ آن ﺑﻪ وﺟﻮد آوردهاﻧﺪ‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١٠‬ـ ﻛﺘﺎب ﻗﺮﻳﺶ و اﺣﻮاﻟﻬﻢ‪/‬‬
‫اﻣﻴﺔ و اﺣﻮاﻟﻬﻢ‪/‬‬
‫‪١١‬ـ ﻛﺘﺎب ﺑﻨﻲ ّ‬
‫اﻟﺮﺟﺎل‪/‬‬
‫‪١٢‬ـ ا ﻛﺴﻴﺮ اﻟﻤﻘﺎل ﻓﻲ ﻣﺸﺎﻫﻴﺮ ّ‬
‫‪١٣‬ـ ﻣﻨﺒﻊ اﻟﺸﺮف‪ :‬رﺳﺎﻟﻪاي در ﺑﺎرة ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺠﻒ اﺳﺖ‪ /‬ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘة ﺧﻮد ﻣﺆ ّﻟﻒ‪,‬‬
‫ﻧﺴﺨة اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ رﺳﻢ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ داده ﺷﺪ وﻟﻲ او ﻛﺘﺎب را ﺑﺎز ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪/‬‬
‫‪١٤‬ـ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺣﻜﺎم ﻓﻴﻤﻦ ﻋﺒﺪا ٔﺻﻨﺎم‪/‬‬
‫‪١٥‬ـ ﻛﺸﻒ اﻟﻨﻘﺎب ﻓﻲ ﻓﻀﻞ اﻟﺴﺎدة ا ٔﻧﺠﺎب‪/‬‬
‫‪١٦‬ـ اﻟﻬﺎوﻳﺔ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٢‬‬

‫‪١٧‬ـ ﻣﻌﺪن ا ٔﻧﻮار ﻓﻲ اﻟﻨّﺒﻲ و آﻟﻪ اﻃﻬﺎر ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ‪-‬م‪/‬‬

‫اﻟﺒﻬﻴﺔ; در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١٨‬ـ اﻟﺒﻘﻌﺔ ّ‬
‫اﻟﺴﺮ اﻟﻤﻜﻨﻮن ﻓﻲ اﻟﻐﺎﺋﺐ اﻟﻤﺼﻮن; اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﺎﺳﺨﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎداﻧﻲ ﻛﻪ زﻣﺎن‬
‫‪١٩‬ـ ّ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در آﺧﺮ زﻣﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ‪/‬‬
‫ﻇﻬﻮر اﻣﺎم ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬را ّ‬
‫‪٢٠‬ـ ارﺷﺎد ا ٔ ّﻣﺔ ﻓﻲ ﺟﻮاز ﻧﻘﻞ اﻣﻮات اﻟﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪ اﺋﻤﻪ‪S‬ع‪/Q‬‬
‫‪٢١‬ـ ﻛﺸﻒ اﺳﺘﺎر ﻓﻲ اود ﺧﺪﻳﺠﺔ ﻣﻦ اﻟﻨّﺒﻲ اﻟﻤﺨﺘﺎر‪S‬ص‪/Q‬‬
‫‪٢٢‬ـ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴﺪ‪S‬ره‪/Q‬‬
‫‪٢٣‬ـ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺴﻬﻮ و اﻟﻨﺴﻴﺎن و ﻫﻞ ﺛﺒﺘﺎ ﻟﻠﻨﺒﻲ‪S‬ص‪/Q‬‬
‫و ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﮕﺮ‪/‬‬
‫وارﺛﺎن وي ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻧﺎﻣﺒﺮده را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﮕـﺮ او‪ ,‬ﻛـﻪ ﺑـﻴﺸﺘﺮ آﻧـﻬﺎ دﺳـﺘﺨﻂ‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ زﻳـﺮا‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري آﺛﺎر ّ‬
‫ﺷﻮال‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻛﺘﺎب در ﺷﻬﺮ ﻧﺠﻒ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮاج ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﻣﺎه ّ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ا ّﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﺎل ‪< ٣٣٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬روي داد‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﺷﺪﻳﻢ ﭼﻮن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻴﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺎرﻗﺎن آﺛﺎر ادﺑﻲ‪ ,‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آن ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎ‬
‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺎﻗﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﻳﻦ آﺧﺮﻳﻦ اﻃ‪P‬ع ﻣﺎ از آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﻮد‪,‬‬
‫و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪة ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ّ‬
‫ﻋ‪ %‬ﻣﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤ ﺪرﺿﺎ ﺷﺒﻴﺒﻲ‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪٢٣ .‬‬
‫ّ‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻣﻘﺪّ ﻣﻪ‬

‫ﻛﻮﻓﻪ داراي ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻫﻲ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ آﺛﺎر ادﺑﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣـﻮﺷﻲ ﺳـﭙﺮده ﻧـﻤﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻪ در آﻏـﺎز‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺰرگ اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﺮ درآﻣﺪ‪ /‬در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳ‪P‬م ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن‪ ,‬ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را آﻏﺎز ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﻜﺘﺐ ﻫﺪاﻳﺖﺑﺨﺶ ﺧﻮد را در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ و ﺳﺮان ﻛﻔﺮ و‬
‫ﺳﺮدﻣﺪاران ﺷﺮﻙ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﺰرگ اﻳﺮان ﻳﻮرش ﺑﺮد‪ ,‬ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻣﻘﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ داراي اﻣﻜﺎﻧﺎت رﻓﺎﻫﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ‬ ‫اﺳ‪P‬م در ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻳﻚ ّ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻟﺸﻜﺮ اﺳ‪P‬م را ﺑﺎ آﻏﻮش ﺑﺎز ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﺳﻤﺎن‬
‫درﺧﺸﺎن‪ ,‬آب ﮔﻮارا و ﻧﺴﻴﻢ روﺣﺒﺨﺶ ﺧﻮد‪ ,‬ﻛﻪ آﻣﻴﺰهاي از ﻧﺴﻴﻢ ﻣﺮﻃﻮب ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺷﺎداب‬
‫ﺣﻮﻣة آن و ﺑﺎدﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺻﺤﺮا ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ روي آﻧﺎن ﻟﺒﺨﻨﺪ زد و ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﺔ اﻟﺠﻨﺪ‬
‫ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ ///‬اﻳﻦ‪ ,‬آﻏﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻗﻠﺐ ﺗﭙﻨﺪة اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺬب ﺳﭙﺎه ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن را اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﭘﻴﺮوز و ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر ﺑﺎ ﻗﺪرت و اﻳﻤﺎن اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد; ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪاي در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ در ﭘﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺮ اﻓـﺘﺨﺎرات‬
‫ﻣﺰﻳﺘﻲ ﺑﺮاي ﻋ ّﺰت و‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ‪ ,‬آن را ّ‬
‫ﺳﺮوري ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻮﻓة ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻧﻴﺰ درآﻣﺪ و ﺑﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺸﻬﻮر ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ و ﻫﺮ ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺿﻠﻊ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻗـﺒﻴﻠﻪاي‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٤‬‬

‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻗﺒﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﺿﻠﻊ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮﻳﻦ ﺿﻠﻌﻬﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و آﻧـﻬﺎ ﻗـﺒﺎﻳﻞ ﻳـﻤﻦ ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﻣﺤ ّﻠﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ و ﻣﺮاﺣﻞ آﺑﺎداﻧﻲ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ـ ﺿﺮورت‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ـ از ﭼﺎدرﻫﺎ و ﺧﻴﻤﻪﻫﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﺘﻬﺎي ﺧﺎم ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‪ ,‬ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ اﻳﺠﺎد و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻗﺼﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ آﺟﺮ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده‬
‫ﻣﻮرخ را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬ ‫ﺷﺪ‪ /‬و اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ّ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺲ از ﻃﻲ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺷـﻬﺮ ﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣـﺮﻛﺰ ﺗـﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳ‪P‬م و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ درآﻣﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻮدن‪ ,‬روزﮔﺎر ﭘﺮ ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺒﻲ‬
‫را‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن دوراﻧﻬﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳ‪P‬ﻣﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﺣـﻮادث‬
‫ﻏﻤﺒﺎر و ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰي را ﺑﻪ ﺧﻮد دﻳﺪ‪ /‬ﻫﻤة اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﺼﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ و در‬
‫ﺗﺤﻮ ‪K‬ت‬‫ﻫﺮ ﻋﺼﺮي از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ ,‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ّ‬
‫ﺗـﻮﺟﻪ ﭘـﮋوﻫﺸﮕﺮان و‬ ‫اﺳ‪P‬م در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دوراﻧﻬﺎ و ﺣﺴﺎﺳﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳـﻂ آن ارﺗـﺒﺎط دارد و ّ‬
‫ﻣﺤﻘّﻘﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲاش ا ﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻋﻠﻤﻲ و ادﺑﻲ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮي را‬ ‫ى‬ ‫ﻛﻮﻓﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داد‪ ,‬ﺑﺠﺰ ﺑﺼﺮه ﻛﻪ در آن روزﮔﺎر‪ ,‬از اﻳـﻦ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺑﺎ ﻛﻮﻓﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺑﺮوز اﺧﺘ‪P‬ف اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ در ﺣﺎل‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ﺑـﺤﺜﻬﺎي ادﺑـﻲ‬ ‫ّ‬ ‫ﻧﺰاع و ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﺮوه ﮔﺮاﻳﻲ در‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﺪ; و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﻢ‪ :‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ///‬و ﺑﺼﺮﻳﺎن ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ///‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬ﻛﻮﻓة آن‬
‫روز‪ ,‬ﻛﻮﻓة داﻧﺶ و ادب ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺎ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ادﺑﻲ ﺧﻮد و ﻧﻴﺰ ﭘﺮورش داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ,‬ادﻳـﺒﺎن و ﺷـﺎﻋﺮان ﻛـﻪ از ﻣـﻔﺎﺧﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـ‪P‬م در‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ دوراﻧﻬﺎي اﻧﻘ‪P‬ب ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮ ارزش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﻓﺰوده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺎ‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎرة اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻮﻓﻪ از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ,‬و ﺑﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ آن از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮي ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﻟﻜﻦ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺸﻮق‬
‫ﻛﻨﻮن ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ زواﻳﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ در آن ذ ﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ّ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ‪P‬ﻣﻲ در دوراﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ <ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺣﺮﻛﺖ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ّ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪٢٥ .‬‬
‫ّ‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻋﻠﻤﻲ‪ ,‬ادﺑﻲ و ﺗﺠﺎري اﺳ‪P‬م ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 9‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛ ّﻠﻲ و آﺷﻔﺘﻪاي را از ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧَﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز ﺑﺴﻴﺎري از زواﻳﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن‬
‫ژرفﻧﮕﺮي و ﭘﮋوﻫﺶ درازﻣﺪّ ت در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﺮا ﻛﻨﺪهاي ﻛﻪ‬
‫در ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺣﺪﻳﺚ‪ ,‬ادﺑﻴﺎت‪ ,‬رﺟﺎل و ﺑﻠﺪان‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﺷﺪه و ﻗـﺎﺑﻞ ﺷـﻤﺎرش‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻧﻴﺎز دارد و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ ﻛﻪ اﺷﺘﻴﺎق ﺷﺪﻳﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻬﻦ‬
‫ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ /‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﻮرﺧﺎن از اﻳﻦ ﻧﻜﺘة ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ‪ ,‬ﻏﻔﻠﺖ ورزﻳﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
‫درﺑﺎرة ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ‪ ,‬ﻛﻪ روزﮔﺎر آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓـﺮاﻣـﻮﺷﻲ ﺳـﭙﺮده و از‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان درﻳﻎ داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺷﻨﻴﺪه و ﺧﻮاﻧﺪهاﻳﻢ وﻟﻲ ا ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي‬
‫از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻧﺠﺎر ﻛﻮﻓﻲ‪ /‬وي در‬ ‫ّ‬ ‫‪١‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺑﻲ ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٤٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٢‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻣﻌﺮوف‪ ,‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ در ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ذ ﻛﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٣‬ـ ﻛﺘﺎب ﻛﻮﻓﻪ و آﺛﺎر و ﻓﻀﻴﻠﺖ آن‪ ,‬ﻧﻮﺷﺘة ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب رﺟﺎل ﻣﺸﻬﻮر <ﻧﺎم‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺷﺮح ﺣﺎل وي ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/9‬‬
‫‪٤‬ـ ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻣﺰار و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي آن‪ ,‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣٤٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪< /‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻴﺰ ﻧﺠﺎﺷﻲ در رﺟﺎﻟﺶ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪/9‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﺸﻬﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ,‬ﻟﻮﺋﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮد را درﺑﺎرة ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﻌﻄﻮف ﻛـﺮد‪ ,‬و‬ ‫در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺼﺮ اﻳﺮاد ﻛﺮد‪ّ ,‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺑﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﺷﺘﻴﺎق ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ /‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻫﻴﭻ دردي را دوا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﻳﻚ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ از ﺳﻮي‬
‫ﻫﺮ ﻛﺲ اﻳﺮاد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﺑﺎﺷﻜﻮه ﺑﺎﺷﺪ; ﺷﻬﺮي ﻛﻪ‬
‫در ﻃﻮل ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن‪ ,‬ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮوز ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ادﺑﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮده ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻳﻜﺒﺎره ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻳﻚ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺪان اﻋﺘﻤﺎد و اﺳﺘﺪ‪K‬ل ﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٦‬‬

‫ﭼﻴﺰي اﻳﻦ ﻧﻴﺎز را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﻴﻢ؟ ﻛﺠﺎﺳﺖ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ اﺷﺘﻴﺎق ﺷﻴﻔﺘﮕﺎن آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ را ﻓـﺮو‬
‫ﻧﺸﺎﻧَﺪ؟‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻛﺘﺎب ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﭘـﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣـﻲﻛﻨﺪ ﻣـﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﻪ ‪K‬ﺑﻪ‪K‬ي ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﮔﺮدآوري و ﻛـﺘﺎﺑﻲ ﺟـﺎﻣﻊ و‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺮط آن ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺆ ّﻟﻒ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻋﻠﻤﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫در ﻧﻴﺎﻣﻴﺰد‪ ,‬و ﺑﻴﺶ از ذ ﻛﺮ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎ و ﻧﻈﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ آن‪ ,‬اﻋﻤﺎل ﻧﺸﻮد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗـﺮﺗﻴﺐ‪,‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻲ آﻣﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ و دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎﻳﺶ ﻗﺪﻳﻤﻲ ـ آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ ـ و‬
‫ﮔﺮدآورياش ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو ﭘـﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑـﻪ ﻛـﻤﻚ اﻳـﻦ ﻛـﺘﺎب و ﻧـﻴﺰ آ ﮔـﺎﻫﻲ از‬
‫ﺣﻔﺎرﻳﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ و ﻫﺪﻓﻲ را ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫آن ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪/‬‬
‫ﻟﻜﻦ آﻳﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻛﻨﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آﺳﺎن اﺳﺖ؟ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺗ‪P‬ش ﺑﺴﻴﺎر و ﺑﺮرﺳﻲ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر و ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ در ﻧﻘﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ و دﻗﺖ و ﻧﻜﺘﻪﺳﻨﺠﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ُﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ,‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‪ ,‬ﻗﺒﻞ از ﻃﺮح آن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ داده‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ اﺳﺘﺎد ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق آل ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم ﻛﺘﺎﺑﻲ را‪ ,‬ﻛﻪ ﭘﻴﺶ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ّ‬
‫روي ﻣﺎ و از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮاﻗﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣـﺆ ّﻟﻒ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ـ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻳﻚ از‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ـ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﺸﻜـﺮ و ﻗـﺪرداﻧـﻲ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻫـﻨﻮز‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻄﻲ او در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺠﻒ‪ ,‬ﻣﺄﺧﺬي ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺮاي ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧـﺠﻒ ﺑـﻪﺷﻤﺎر‬
‫اﺑﺘﻜﺎري او ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻲرود و ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺠﻒ ﺑﺪان اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از ﺟﻤﻠة ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﮔﺮاﻧﻘﺪر و‬
‫ﻛﺘﺎب <ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺪﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧـﻴﺎز دارﻧـﺪ‪ ,‬و ﺗـﻌﺪادي از‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻗﺪﻳﻤﻲ او‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﺎم آﻧـﻬﺎ را ﺷـﻨﻴﺪه وﻟﻲ ﺗـﺎ ﻛـﻨﻮن درﺑـﺎره آﻧـﻬﺎ اﻃـ‪P‬ﻋﻲ ﺑـﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻛﻨﻨﺪه را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬ ‫ﻧﻴﺎوردهاﻳﻢ‪ ,‬ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬در واﻗﻊ‪ ,‬ﻣﺆ ّﻟ ِ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﻋﻠﻤﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﺣﺎدﻳﺚ و ﺳﻨﻦ را ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ ,‬ﮔـﺮدآوري ﻛـﺮده اﺳﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه را در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ آﮔﺎه ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از آﻧﻬﺎ‬
‫ا ّﻃ‪P‬ع ﻳﺎﺑﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪٢٧ .‬‬
‫ّ‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﺻﻠﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﻮد‪ ,‬دوﺳﺖ ﻣﺎ اﺳﺘﺎد ﺳﻴﺪ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺪان اﻓﺰود ﻛﻪ ﺳﺰاوار‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق آل ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ آن ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ّ‬
‫ﻗﺪرداﻧﻲ اﺳﺖ و آن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺻ‪P‬ح ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ارزش ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن اﻓﺰود و در‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﻣﻴﺎن آن دو ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ /‬ﻟﻜﻦ وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋﺘﺮاف ﺑـﻪ ﻓـﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻣﺆ ّﻟﻒ ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﭘﺪﻳﺪ آوردن ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ او ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﮔـﺬار اﺻـﻠﻲ اﻳـﻦ ﻛـﺘﺎب‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﺻﻠﻲ آن ﻧﺴﺒﺖ داد و ﻫﺪف از ﺗﺄﻟﻴﻒ آن را ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ‬
‫ﺑﻴﺎن ﻛﺮد و ﺑﺮرﺳﻴﻬﺎ و اﺿﺎﻓﺎت ﺧﻮد را ﻏﺎﻟﺒا در ﻣﻴﺎن ﻳﺎ آﺧﺮ ﻛـﺘﺎب ﺟـﺎي داد‪ /‬ﺧـﻮاﻧـﻨﺪه‬
‫درﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﻚ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺒﻚ ﻳﻚ ﻣﺆ ّﻟﻒ در ﻋﺼﺮ ّ‬
‫ﺳﻴ ﺪ‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﺗﻔﺎوت دارد‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭼﺎپ ﺷﺪة‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺎ‪K‬ﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﭘﺲ از ﺑﺮاﻗﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻣﻦ ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺘﻢ ازﺗ‪P‬ش و ﻛﻮﺷﺶ و ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي دوﺳﺖ داﻧﺸﻮرم ﭘـﻴﺮاﻣـﻮن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺤﻘﻘﻲ ﺟﺰ او ﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻛﻨﻢ‪ /‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫داورﻳﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﺧﺎص او از ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده ﻛﻪ ﺿﺮورت ﺑﺤﺚ آن را اﻳـﺠﺎب‬
‫ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬و ﮔﺮ ﻧﻪ وي ﻧـﻈﺮ ﭘـﻴﺸﻨﻬﺎدﻛﻨﻨﺪه را رﻋـﺎﻳﺖ و ﺳـﺨﻨﺎن ﻋـﻠﻤﺎي ﮔـﺬﺷﺘﻪ و‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮان را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده‪ ,‬و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋة‬
‫ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﻣﺎ ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داده‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﺄﺧﺬي‬
‫در دﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ و ﺑﺨﺸﻬﺎي واﺑﺴﺘﻪ‪ ,‬از‬
‫ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻘﻌﻪﻫﺎ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬و ﻗﺼﺮﻫﺎ و‪ ///‬و ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮓ رؤﺳـﺎ‪ ,‬ﻗـﻀﺎت‪ ,‬ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﺎن و ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ و آﺷﻮﺑﻬﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻣﻴﺪوارم ﻣﺆ ّﻟﻒ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋ‪ %‬ﻣﻪ اﺳﺘ ﺎد ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤ ﺪرﺿﺎ ﻣﻈ ﻔّﺮ‬
‫ّ‬

‫رﺋﻴﺲ داﻧﺸﻜ ﺪة ﻓﻘﻪ در ﻧﺠﻒ اﺷﺮ ف‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٨‬‬
 ‫ﺗﻘﺮ ﻳﻆ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﺎپ ﻛﺘ ﺎب ‪٢٩ .‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺗﻘﺮﻳﻆ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﺎپ ﻛﺘﺎب‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﺤﺴﻴﻦ و ﺗﻤﺠﻴﺪ وا ﻣﻲدارد و‬
‫داراي ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻧﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اي ﺟﻮﻳﺎي ﺗﺎرﻳﺦ از اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ‪ ,‬ﺑﺮﮔﻴﺮ ﺑﺮاﻗﻲ در ﮔﺮدآوري آن ﺑﺴـﻴﺎر ﺷـﻴﻔﺘﻪ و ﻣﺸـﺘﺎق ﺑـﻮد‬
‫ﺻﺎدق ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ آن ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪي ﺑـﺮاي او ﻳـﺎﻓﺖ ﻧـﻤﻲﺷﻮد در داﻧﺶ و‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ﭘﺎ ﻛﺪاﻣﻨﻲ او ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اﻓﺘﺨﺎر و‬
‫ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﺗﻤة آن را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻬﻲ‪/ ١‬‬
‫‪ ١٣٥٧ ,١٧ ,١٢١١ ,١٢٩‬ﻫ ‪ /‬ق‬

‫رﻳــــﺎض ﻓــــﻀﻞ ﺗـــﺰدﻫﻲ‬ ‫‪١‬ـ ﺗــــﺎرﻳﺦ ‪J‬ﻛــﻮﻓﺎن‪ H‬ﺑــﻪ‬

‫ﻳــــــــﺰﻳﻨﻪ ﻟﻔـــــﻆ ﺷــــﻬﻲ‬
‫ﻣــــﻦ روﺿــﺔ ﻣــﺎ ﺗﺸــﺘﻬﻲ‬
‫ى‬
‫ﻌــــــــﻪ ﻗــــــــﺮﻳﻦ اﻟﻮﻟﻪ‬
‫ﻟﻴﺲ ﻟﻪ ﻣــــــــﻦ ﺷــــــــﺒﻪ‬
‫و ﺑــــــــﺮده اﻟﻤــــــــﻨﺰه‬
‫ﻟﻪ اﻟﻔــــــــﺨﺎر ﻳــــــــﻨﺘﻬﻲ‬
‫‪J‬ﻳــﺎ ﺣﺴــﻦ ﺗــﺎرﻳﺦ ﺑــﻬﻲ‪H‬‬
‫ﻣــﻦ ﻛــﻞ ﻣــﻌﻨﻲ راﺋـﻖ‬
‫ﻳﺎ ﻃـﺎﻟﺐ اﻟﺘـﺎرﻳﺦ ﺧـﺬ‬
‫ﻛــﺎن ‪J‬اﻟﺒــﺮاﻗـﻲ‪ H‬ﺑـﺠﻤ‬
‫أ ﻛــﻤﻠﻪ ‪J‬ﺻــﺎدق‪ H‬ﻣــﻦ‬
‫ﻓــــﻲ ﻋــﻠﻤﻪ و ﻓــﻀﻠﻪ‬
‫ﻫﻮ اﺑﻦ ‪J‬ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻢ‪ H‬ﻣـﻦ‬
‫ﻣــــﺬاﻧــــﺘﻬﻲ ارﺧــﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٠‬‬
‫ﺗﻘﺮ ﻳﻆ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﺎپ ﻛﺘ ﺎب ‪٣١ .‬‬

‫ﺑﺴﻢا اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ‪ ,‬ﻣﺨﺼﻮص ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﻫﻤة ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و‬

‫زﻣــﻴﻦ اﺳﺖ‪ /‬او را ﻣــﻲﺳﺘﺎﻳﻢ و از او ﻳـﺎري ﻣـﻲﺟﻮﻳﻢ و ﺑـﺮ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣـﻴﻦ او ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻣﻄﻬﺮ او‪ ,‬ﺳﺮوران ّاوﻟﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ‪ ,‬درود‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ<ص‪ 9‬ﺳﺮور رﺳﻮ‪K‬ن و ﺑﺮ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﭘﺎ ﻙ و ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ آﻧﻬﺎ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﻣﻲرﺳﺪ و ﻣﺎ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ و‪K‬ﻳﺖ و ّ‬
‫ﻣﻲروﻳﻢ‪/‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻨﺪة ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻲﻧﻴﺎز ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﻨﻲ‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻮن ﺑﺮاﻗﻲ ﻧﺠﻔﻲ <ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻟﻄﻒ ﺧـﻔﻲ ﺧـﻮد ﺑـﺎ او رﻓـﺘﺎر ﻛُـﻨﺎد‪ 9‬ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻟﺒﻬﻴﻪ ﻓﻴﻤﺎ ورد ﻓﻲ ﻣﺒﺪأ اﻟﻜﻮﻓﺔ اﻟ ّﺰ ﻛﻴﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺘﻢ و در‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب اﻟﺒﻘﻌﻪ ّ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ و ﻧﻴﺰ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة اﻳﻦ دو‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺣﺪود ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻨﺎي آن‪ ,‬وارد ﺷﺪن ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﺑﻪ آنﺟﺎ و وﻳﺮاﻧﻲ آن ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه آوردم‪ ,‬ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدم; ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ دﻗّﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ‪,‬‬
‫رﺳﺎﻟة ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را‪ ,‬ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺴﺠﺪ آن‪ ,‬ﻗﺪﻳﻤﻲ و‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٢‬‬

‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻃﺒﻖ اﺧﺒﺎري ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺳﻴﺮه و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﻫﻤة ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪ /‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺒﻞ از ﺧـﻠﻘﺖ ﺣـﻀﺮت‬
‫آدم<ع‪ 9‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه و ﻣﻜﺎن ﻣﺒﺎرﻛﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ آن ﺑﺮﻛﺖ داده و ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎدت ﺣﻀﺮت آدم‬
‫و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان<ع‪ 9‬و اوﻟﻴﺎ و ﺻﺪﻳﻘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻣﺨﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‬
‫در ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮاﺿﻊ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ; ﻣﺴﺎﻓﺮ ّ‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم و ﻳﺎ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺘﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬رواﻳﺘﻬﺎي ﺑﺴـﻴﺎري وارد ﺷـﺪه و ﺗـﻤﺎم ﻓـﻘﻬﺎي ﻣـﺎ از زﻣـﺎن‬
‫اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ,‬ﺷﺮاﻓﺖ و اﺟﺮ ﻋﺒﺎدت را در آن ﻣﺴﺠﺪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد ﻳﺎدآور‬
‫ّ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺷﻴﻌﻪ و ﺳ ّﻨﻲ درﺑﺎرة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻓﻀﻴﻠﺖ آن ﺑﺮ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ; و ﻧﻴﺰ ﺳﻴﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن و ّ‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪/‬‬
‫ّ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ج ‪ ,٢٢‬ﺑﺎ ﺣﺬف ﺳﻠﺴﻠة ﺳﻨﺪ از ﺣﺒة ﻋﺮﻧﻲ و ﻣﻴﺜﻢ ﻛﻨﺎﻧﻲ رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺧﺪﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ,‬ﻣﻦ ﺗﻮﺷﻪاي ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫آورده‪ ,‬وﺳﺎﻳﻞ ﺳﻔﺮ ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮده و ﻛﺎرﻫﺎي ﺿﺮوريام را اﻧﺠﺎم دادهام و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻢ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﺳﺎﻳﻞ ﺳﻔﺮت را ﺑﻔﺮوش‪ ,‬ﺗﻮﺷﻪات را‬
‫ﻣﺼﺮف ﻛﻦ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺮو‪ ,‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ و اﻗـﺎﻣة دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ رﻛﻌﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﻣﺴﺎﺟﺪ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ آن ﺗﺎ‬
‫ِ‬ ‫رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در آن‬
‫دوازده ﻣﻴﻞ اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ و از وﺳﻌﺖ ﺑﻨﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آن ﻫﺰار ذراع ﻛـﻢ‬ ‫‪١‬‬

‫ﺷـﺪه اﺳﺖ از ﮔـﻮﺷة ﻣﺴـﺠﺪ از ﺗـﻨﻮر آﺗﺶ آب ﺟـﻮﺷﻴﺪ ‪ ,‬ﻛـﻨﺎر رﻛـﻦ ﭘـﻨﺠﻢ ﺣـﻀﺮت‬
‫‪٢‬‬

‫‪١‬‬
‫ـ م‪/‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻔﻴﺴﻲ و ﻣﻌﻴﻦ
‬ ‫ﻣﺘﺄﺧ ﺮان ﻣﻌﺎدل ‪ ٤٠٠٠‬ذراع اﺳﺖ‪/‬‬
‫ّ‬ ‫‪١‬ـ ﻣﻴﻞ ﻣﻌﺎدل ـــ ﻓﺮﺳﺦ ﻳﺎ ‪ ٢‬ﻛﻴﻠﻮ ﻣﺘﺮ و ﻧﺰد‬
‫‪٣‬‬

‫‪٢‬ـ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ز ﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻧﻮح ‪J‬ع‪ H‬و ﻫﻨﮕﺎ م ﻧﺰول ﻋﺬاب اﻟﻬـﻲ روي داد و در ﺳـﻮر ة ﻫـﻮد ‪ ٤٠ .‬ذ ﻛـﺮ ﺷـﺪه‬

‫اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬

‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣ .‬‬

‫اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬ﺧﻠﻴﻞ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﻫﺰار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﻫـﺰار وﺻـﻲ ﻧـﻴﺰ در آن ﻣﺴـﺠﺪ ﻧـﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ; در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺼﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ<ع‪ /9‬اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن<ع‪ 9‬و ﺑﻮﺗﻪ‬
‫ﻛـﺪو ﻗـﺮار دارد و در وﺳـﻂ آن‪ ,‬ﺑـﺎﻏﻲ از ﺑـﺎﻏﻬﺎي ﺑـﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺳـﻪ ﭼﺸـﻤﻪ در آن‬
‫ﻣﻲدرﺧﺸﻨﺪ‪ :‬ﭼﺸﻤة آب‪ ,‬ﭼﺸﻤة روﻏﻦ و ﭼﺸﻤة ﺷﻴﺮ‪ /‬اﻳﻦ ﺑﺎغ از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻠﻴﺪي را ﻣﻲزداﻳﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﭘﺎ ﻛﻴﺰه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ازاﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬راﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮه‬
‫اﻫﻮاز ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﻳﻐﻮث و ﻳﻌﻮق ﺑـﻪ‬
‫ﻫ‪ P‬ﻛﺖ رﺳﻴﺪﻧﺪ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ,‬ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺪون ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ و ﻋﺬاب از آنﺟﺎ ﻣﺤﺸﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آن ذ ﻛﺮ و دﻋﺎ‪ ,‬و ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن ﻣﻜﺮ و ﻧﻴﺮﻧﮓ اﺳﺖ ‪ ,‬و ا ﮔﺮ ﻣﺮدم‬
‫‪#‬‬

‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺪان روي ﻣﻲآورﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﺣﻤﺎد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺣﺎرﺛﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛـﻪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻧـﺰد ﺟـﻌﻔﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ<ع‪ 9‬ﺑﻮدم و ﻛﻮﻓﻴﺎن در آن ﺧﺎﻧﻪ ازدﺣﺎم ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدي از آن ﻣﻴﺎن ﭘـﺮﺳﻴﺪ‪ :‬اي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺎﺻﻠة زﻳﺎدي دارم و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺑﺮو‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻪ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ دارد ﺣ ّﺘﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﺎري اﺷﺘﻐﺎل دارم‪ /‬اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﺮو و ﺗﺎ ﺣﺪّ اﻣﻜﺎن آن را ﺗﺮﻙ ﻣﻜﻦ و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ را ﻛﻪ‬
‫ﭘﺲ از اﺑﻮاب ﻛﻨﺪة ﻗﺮار دارد و ﻣﻘﺎم اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬زﻳﺎرت ﻛﻦ و ﻛﻨﺎر رﻛﻦ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻘﺎم‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣـﺮدم آﻧـﭽﻪ را ﻣـﻦ درﺑـﺎره ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻲداﻧـﻢ‪,‬‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬در آنﺟﺎ ازدﺣﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺮﻗﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﻫﺎرون ﺑـﻦ ﺧـﺎرﺟـﻪ رواﻳﺖ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﻓﺎﺻﻠة ﺗﻮ ﺗﺎﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﻚ ﻣـﻴﻞ‬
‫ﻫﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﻫﻤة ﻧﻤﺎزﻫﺎ را در آن ﺟﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آﮔﺎه ﺑﺎش‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣﻦ در ﺟﻮار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدم‪ ,‬آرزو ﻣﻲﻛﺮدم ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﻢ را در آن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ /‬آﻳﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﻜﺎن را ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺧﺪا در‬

‫آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﺮاد از اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ رواﻳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫ﻣﻜْ ﺮ‬ ‫اﻟﻤﻮارد ‪ ,‬ج ‪ ,٢‬ذﻳﻞ واژ ة‬ ‫اﻗﺮب‬ ‫‪#‬ـ در‬

‫ﺑﺎزار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ در آن ﻓﺮﻳﺐ و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٤‬‬

‫آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ؟ ﺣﺘﻲ ﭘﻴﺎﻣﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آﺳـﻤﺎن رﻓﺖ‪,‬‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ !9‬آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﺠﺎ ﻫﺴﺘﻲ؟ ا ﻛﻨﻮن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻗﺮار داري‪ /‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ /‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺮود آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ /‬ﺳﻤﺖ ﺟﻠﻮ و ﺳـﻤﺖ راﺳﺖ و ﭼﭗ و ﻣـﺮﻛﺰ و‬
‫ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻘﺐﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ ,‬و اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در آن‪,‬‬
‫رﻛﻌﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎﻧﺼﺪ رﻛﻌﺖ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ‪ ,‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و در ﭘﺎﻳﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺣ ّﺘﻲ ﺑﺪون اﻗﺎﻣة‬
‫ﻧﻤﺎز و ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ا ﮔﺮ ﻣﺮدم‪ ,‬ﻓﻀﻴﻠﺖ آن را ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ّ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠة ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺰل ﺗﻮ ﺗﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣـﻘﺮب و ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ ﻣﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻫـﺮ ﻣـﻠﻚ ّ‬
‫ﻣﺮﺳﻞ و ﺑﻨﺪة ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري ﻛﻪ وارد ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪه‪ ,‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج از آن ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮد و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮاي ﻧـﻤﺎز ﺧـﻮاﻧـﺪن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در آن ﻣﺴﺠﺪ از ﺧﺪاوﻧﺪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪/‬‬
‫اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار رﻛﻌﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ رﻛﻌﺖ اﺳﺖ و ﻧﺸﺴﺘﻦ در آن ﺑﺪون ﺗ‪P‬وت ﻗﺮآن‪ ,‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ا ﮔﺮ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺷﺪي ﺧﻮد را ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻜﺸﻲ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺑﺮو‪/‬‬
‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪9‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻫﺎرون! ﻓﺎﺻﻠة ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺰل ﺗﻮ و ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﺎ ﺷﻜـﻮه ﻛـﻮﻓﻪ ﭼـﻘﺪر اﺳﺖ؟ ﮔـﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﻴﻞ ﻫﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﺖ را‬
‫آنﺟﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ,‬ﺟﺎﻧﻢ ﺑﻪ ﻓﺪاﻳﺖ! ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﻛﺎري اﺷﺘﻐﺎل دارم‪ /‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدم‪ ,‬ﻫﻤة ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﻢ را در آن ﺑﻪﺟﺎ ﻣﻲآوردم‪ ,‬و ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرﻛﺶ اﻓﺰود‪ :‬ﻫﺮ ﻣﻠﻚ ﻣﻘﺮب و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺮﺳﻞ و ﺑﻨﺪة ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري‪ ,‬ﻛﻪ وارد‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٥ .‬‬

‫ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪه‪ ,‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده اﺳﺖ‪ /‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج‪ ,‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔـﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ! اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ اﺟﺎزه دﻫﺪ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫در آن ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ ﻧـﻤﻲداﻧـﻲ ﻛـﻪ در ﺳـﻤﺖ راﺳﺖ و ﭼﭗ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﻛﻪ اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در آن ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺰار‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﭘﺎﻧﺼﺪ رﻛﻌﺖ و ﻧﺸﺴﺘﻦ در‬
‫ّ‬ ‫رﻛﻌﺖ در ﻣﺴﺎﺟﺪ دﻳﮕﺮ و ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻧﻤﺎز‬
‫آن ﺑﺪون ﺗ‪P‬وت ﻗﺮآن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؟ و ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ دادن اﻧﮕﺸﺖ ﻣﺒﺎرﻛﺶ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮ از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺮدي در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﺣـﻀﻮر ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬رﺳـﻴﺪ و ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺳـ‪P‬م ﺑـﺮ ﺗـﻮ اي‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن و رﺣﻤﺖ و ﺑﺮﻛﺎت ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد! ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺟﻮاب ﺳ‪P‬م او را داد‪ /‬ﻣﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم! ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺠﺪ ا‪K‬ﻗـﺼﻲ ﺑـﺮوم و ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﻋـﺮض ﺳـ‪P‬م و‬
‫ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪم‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم! ﻃﺎﻟﺐ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﺳﺎﻳﻞ ﺳﻔﺮت را ﺑﻔﺮوش و ﺗﻮﺷﻪات‬
‫را ﻣﺼﺮف ﻛﻦ‪ ,‬و در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان زﻳﺮا اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل‬
‫ﻳﻚ ﺣﺞ و ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ‪ ,‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﻤﺮة ﻣﻘﺒﻮﻟﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮﻛﺎت آن ﺗﺎ دوازه‬
‫ﻣﻴﻞ اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻛﺖ و ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن ﻣﻜـﺮ و‬
‫ﻧﻴﺮﻧﮓ اﺳﺖ‪ ,‬در وﺳﻂ ﻣﺴﺠﺪ ﭼﺸﻤﻪاي از روﻏﻦ و ﭼﺸﻤﻪاي از ﺷﻴﺮ و ﭼﺸﻤﻪاي از آب‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪ ,‬و ﻧﻴﺰ ﭼﺸﻤﻪاي از آب ﺑﺮاي ﻃﻬﺎرت ﻣﺆﻣﻨﺎن در آن‬
‫ﻗﺮار دارد‪ /‬از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﺑﺘﻬﺎي ﻧﺴﺮ و ﻳـﻐﻮث و ﻳـﻌﻮق در آن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ; ﻫﻔﺘﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻔﺘﺎد وﺻﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻢ و‬
‫دﺳﺖ ﻣﺒﺎرﻛﺶ را ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از‬
‫ﺧﺪا ﭼﻴﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﺟﺖ او را روا ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻧﺪوه او را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻳﺰدان رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛـﻪ ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮدي ﺧﺪﻣﺖ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬رﺳـﻴﺪ و ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻦ از ﻫـﻤﻪ ﭼـﻴﺰ ﺣـ ّﺘﻲ ﻃـ‪ P‬و ﻧـﻘﺮهام‬
‫ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ ﻛﺮدم‪ ,‬داراﻳﻲ ﺧﻮد را ﻓﺮوﺧﺘﻢ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ ﺑﺮوم‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﻛﺎر را‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٦‬‬

‫ﻧﻜﻦ زﻳﺮا اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻜﻪ آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺧـﺪا ﻛـﻔﺮ ﻣـﻲورزﻧﺪ‪ /‬ﻣـﺮد ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑـﻪ ﺣـﺮم رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲروم‪ /‬ـ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﻬﺎ از اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻜﻪ ﺑﺪﺗﺮﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮاق و ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮو زﻳﺮا ﺑﺮﻛﺖ آن ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ دوازده ﻣﻴﻞ اﻣﺘﺪاد دارد و‪ ///‬و ﻛﻨﺎر آن ﻗﺒﺮي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر و اﻧﺪوﻫﻨﺎ ﻛﻲ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺑﺮود‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎري و اﻧﺪوه او را ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻓﺮﺣﺔ اﻟﻐﺮي و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺑﻄﺎﺋﻨﻲ از ﺻﻔﻮان از اﺑﻲ‬
‫اﺳﺎﻣﻪ و او از ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آن ﺣـﻀﺮت ﺷـﻨﻴﺪم ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ /‬ﻗﺒﺮ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح و ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﺳﻴﺼﺪ و‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺸﺼﺪ وﺻﻲ و ﻣﺮﻗﺪ ﺳﻴﺪ اوﺻﻴﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از ﻣﺮدي رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬در‬
‫ﺑﺎرة ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺳﺆال ﻛﺮدم‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ<ع‪ 9‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ‬
‫ﺷﻮم! آﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪا ٔ‪ K‬ﻗﺼﻲ ﻫﻢ ﺟﺰو اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از آن ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در اﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻮﺣﻤﺰه ﺛﻤﺎﻟﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم‬
‫زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻳﺎرت از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ و دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺐ ﺧﻮد ﺳﻮار ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ راﻫﺶ اداﻣﻪ داد‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺑﻮ ﺣﻤﺰه ﺛﻤﺎﻟﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻨﺎر‬
‫رﻛﻦ ﻫﻔﺘﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺮدي را دﻳﺪم ﻛﻪ از ﻃﺮف ﺑﺎب ﻛﻨﺪه داﺧﻞ ﺷﺪ‪ /‬او از ﻫﻤﻪ‬
‫ﺟﺒﻪ و دﺳﺘﺎري ﻧﺒﻮد اﻣﺎ ﭘﻴﺮاﻫﻦ و‬
‫ﻣﺮدم زﻳﺒﺎﺗﺮ‪ ,‬ﺧﻮﺷﺒﻮﺗﺮ و ﺟﺎﻣﻪاش ﭘﺎ ﻛﻴﺰهﺗﺮ ﺑﻮد‪ /‬داراي ّ‬
‫رداﻳﻲ ﺑﺮ ﺗﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ و ﻳﻚ ﺟﻔﺖ ﻛﻔﺶ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد; ﻛﻔﺸﻬﺎﻳﺶ‬
‫را درآورد و ﻛﻨﺎر رﻛﻦ ﻫﻔﺘﻢ اﻳﺴﺘﺎد‪ ,‬دو دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﺶ ﺑﺎ‪ K‬ﺑﺮد و ﺑﺎ ﺗﻜﺒﻴﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﭘﺎﻳﻴﻦ آورد‪ /‬ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة اﻳﻦ ﺣﺎ‪K‬ت ﺗﻤﺎم ﻣﻮﻫﺎي ﺑﺪﻧﻢ راﺳﺖ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻬﺎر رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و رﻛﻮع و ﺳﺠﻮدش را ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺑـﻪ ﺟـﺎ آورد و ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘـﺮوردﮔﺎرا! ا ﮔـﺮ‬
‫ﻋﺼﻴﺎن ورزﻳﺪم اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﺮدم‪ ///‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻛﺮﻳﻢ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎد‪,‬‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٧ .‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺪّ ﺗﻲ از ﺳﺠﺪه ﺑـﺮﺧـﺎﺳﺖ‪ ,‬ﻧـﺎﮔـﻬﺎن ﺑـﻪ ذﻫـﻨﻢ ﺧـﻄﻮر ﻛـﺮد ﻛـﻪ او ﻣـﻮ‪K‬ﻳﻢ اﻣـﺎم‬
‫زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺮ روي دﺳﺘﻬﺎي ﻣﺒﺎرﻛﺶ اﻓﺘﺎدم ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﻮﺳﻢ‪,‬‬
‫دﺳﺘﺶ را ﻋﻘﺐ ﻛﺸﻴﺪ و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻜﻮت ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﺳﺮور ﻣﻦ! ﻣﺮا ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫دوﺳﺘﺪار ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ آﻣﺪﻳﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺒﺐ ﻛﻪ دﻳﺪي‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻮﺣﻤﺰه ﺛﻤﺎﻟﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ وارد ﺷﺪم‪ ,‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدي روﺑﺮو ﺷﺪم ﻛﻪ ﻛﻨﺎر رﻛﻦ ﻫﻔﺘﻢ اﻳﺴﺘﺎده‪ ,‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻲآورد‪ /‬ﺟﻠﻮ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ او را ﺑﺒﻨﻴﻢ وﻟﻲ‬
‫َ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧَﺪ و رﻛﻮع و ﺳﺠﻮدش را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ در ﺳﺠﺪه دﻋﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﻛﺮد و از‬
‫ﺑﺎب ﻛﻨﺪه ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اورﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﻠﺒﺘﻴﻦ وارد ﺷﺪه در آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﺮد ﺳﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪم‪ ,‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬او ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت‬
‫ّ‬ ‫رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮري داد ﻛﻪ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم ﺑﻪ ﭼﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ آﻣﺪﻳﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ ﻛﻪ دﻳﺪي‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺪاده اﺳﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎﻫﻬﺎ‬
‫ﺑﺮﺗﺮي داده‪ ,‬و آن ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت آدم‪ ,‬ﻧﻮح‪ ,‬ادرﻳﺲ و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه اﺑﺮاﻫـﻴﻢ ﺧـﻠﻴﻞ ﻣـﺼ‪P‬ي‬
‫ﺑﺮادرم ﺧﻀﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻤﺎ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را‬
‫ﺑﺮاي اﻫﻠﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ دو ﻟﺒﺎس ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺒﻴﻪ ﺷﺨﺺ ُﻣﺤﺮم‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺑﺮاي اﻫﻠﺶ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده اﺳﺖ‪ ,‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ ر ّد‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ /‬روزي ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد در ﻣﺴﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﻧـﺼﺐ ﻣـﻲﺷﻮد و آنﺟـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه و ﻣﺼ‪P‬ي ﻓﺮزﻧﺪم ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬و ﻫﻤة ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺑﺮ روي‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‪ ,‬ﻳﺎ در آرزوي آن اﺳﺖ‪ /‬آن‬
‫ﺗﻘﺮب ﺟﻮﻳﻴﺪ و ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﺮﻙ ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﺑﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز در آن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ّ‬
‫ﺗﻀﺮع ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ داراي ﭼﻪ ﺑﺮﻛﺎﺗﻲ‬
‫ﺑﺮآورده ﺷﺪن ﺣﺎﺟﺘﻬﺎي ﺧﻮد ّ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻧﻴﺎ ﺣ ّﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي ﻳﺦ و ﺑﺮف ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺶ ﻣﻲروﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٨‬‬

‫در ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛـﻪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬در زﻣـﺎن‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮوان ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻫﻞ ﻛﺠﺎ ﻫﺴﺘﻴﺪ؟ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬اﻫﻞ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ وﻳﮋه اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ,‬ﻣﺎ را از ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ‬
‫دارﻧﺪ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻣﺮي <و‪K‬ﻳﺖ‪ 9‬ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮدم از آن ﺑﻲﺧﺒﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻴﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺎ دﺷﻤﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺷﻤﺎ از ﻣﺎ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻳﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻳﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ ﻣﺮدم ﻣﺎ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬زﻧﺪه ﺑﺪارد و ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺎ ﺑﻤﻴﺮاﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﭘﺪرم‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺳﺮور و ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ‪ ,‬ﻣﺮگ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ و ﺑـﺎ دﺳﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺮف ﮔﻠﻮﻳﺶ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮد‪َ ) :‬و ﻟَ َﻘ ْﺪ َا ْر َﺳﻠْ ﻨىﺎ ُر ُﺳ ﻣِ ْﻦ َﻗ ﺒﻠِ َک َو‬
‫ذرﻳة رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻫﺴﺘﻴﻢ‪/‬‬ ‫َﺟ َﻌﻠْﻨىﺎ ﻟَ ُﻬ ْﻢ َازْ ىواﺟا َو ذُ ﱢرﻳﱠ ًﺔ ( ‪ ,‬و ﻣﺎ ّ‬
‫‪١‬‬

‫در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺛﻮاب ا ٔﻋﻤﺎل و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از ّ‬

‫ﻣﻔﻀﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻳﻚ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻫﺰار ﻧﻤﺎز در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺛﻮاب ا ٔﻋﻤﺎل و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛـﻪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬از اﻣـﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ! ﻫـﺰار ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫـﺰار‬
‫وﺻﻲ در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪ /‬آن ﺟﺎ از ﺗﻨﻮر آﺗﺶ‪ ,‬آب ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآﻣﺪ‪/‬‬
‫ﭼﭗ آن‪ ,‬ﻣﻜﺮ و‬
‫راﺳﺖ آن‪ ,‬ﺑﻬﺸﺖ اﻟﻬﻲ‪ ,‬وﺳﻄﺶ ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ و ﺳﻤﺖ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻤﺖ‬
‫ﻧﻴﺮﻧﮓ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺎم از ﻣﻜـﺮ ﭼـﻴﺴﺖ؟ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻨﻈﻮرش ﻣـﻨﺎزل‬
‫ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬
‫ّ‬ ‫در ﺛﻮاب ا ٔﻋﻤﺎل و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺣﺼﺮت رﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم‪ :‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد اﻗﺎﻣة ﻳﻚ ﻧﻤﺎز ﻓﺮادا در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﻫﻔﺘﺎد‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺑﻮ ﺣﻤﺰة ﺛﻤﺎﻟﻲ از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
‫آوردن ﻧـﻤﺎز‬
‫ِ‬ ‫ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل و ﺑـﻪ ﺟـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ّ‬

‫‪١‬ـ رﻋﺪ ‪ ,٣٨ .‬و ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﺗﻮ رﺳﻮ ‪p‬ﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﻗﺮار دادﻳﻢ‪/‬‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٩ .‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ‪ ,‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﻤﺮة ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ‪/‬‬

‫در ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ از ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ّ‬ ‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن ﻧﻤﺎز‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺞ ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻫﺰار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﺰار وﺻﻲ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از ﻗ‪P‬ﻧﺴﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺟﺮ ﻳﻚ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﻫﺰار ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻣﺪاﺋﻨﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬از ﺣـﻀﺮت اﻣـﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻜّﻪ‪ ,‬ﺣﺮم ﺧﺪاﺳﺖ‪ ,‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﺮم ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬اﺳﺖ‬
‫و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺣﺮم ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ; ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻤﺎن ا ﻧﺪازه ﺣﺮم ﻗﺮار داد‬
‫ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ٕاﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬از ﻣﻜﻪ و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﺮم ﻗﺮار دادﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻜّﻪ‪ ,‬ﺣﺮم ﺧﺪا و ﺣﺮم رﺳﻮل ﺧﺪا و ﺣﺮم ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪ ﻫﺰار رﻛﻌﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻳﻚ درﻫﻢ در آن ﻣـﻌﺎدل ﻳﻜـﺼﺪر ﻫـﺰار درﻫـﻢ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺣﺮم ﺧﺪا و ﺣﺮم رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬و ﺣﺮم ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ; ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ دهﻫﺰار رﻛﻌﺖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ,‬و ﻳﻚ درﻫﻢ در آن‪ ,‬ﻣﻌﺎدل دهﻫﺰار درﻫﻢ اﺳﺖ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ‪,‬‬
‫ﺣﺮم ﺧﺪا و ﺣﺮم رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬و ﺣﺮم ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪9‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﻔﺎق ﻛﺮدن ﻳﻚ درﻫﻢ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ در ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و‬
‫اﻗﺎﻣة دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در آن ﺑﺎ ﻳﻜﺼﺪ رﻛﻌﺖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﻳﻚ درﻫﻢ در آن ﺑﺎ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر درﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬در ﻣﻮرد ﻓﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري وارد ﺷﺪه ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ از آﻧﻬﺎ ﭘﺮ اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ آ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎرهاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻓﻘﻬﺎ‪ ,‬ﻣﺰارات‪ ,‬رواﻳﺎت‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٠‬‬

‫و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ,‬ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات‪ ,‬ﺛﻮاب ا ٔﻋﻤﺎل اﻣﺎﻟﻲ‬
‫ﺻﺪوق و ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ,‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻘﺪر ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﻬﺎ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪,‬‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮي از ﻓﻀﻴﻠﺖ آن را ذ ﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ /‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة ﻓـﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺣﺞ و در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار‬
‫ﺣﺞ و در رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬درﺳﺘﻲ آن ﺑﺮ اﻫﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬و ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ<ره‪ 9‬در ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪> :‬ﺷﺎﻳﺪ اﺧﺘ‪P‬ﻓﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ رواﻳﺎت دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻧﺎﺷﻲ از اﺧﺘ‪P‬ف ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﻧﻤﺎزﮔﺰاران و ّﻧﻴﺘﻬﺎ و ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي‬
‫ﻋـ‪P‬ﻣة‬
‫ّ‬ ‫آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ّ‬
‫اﻗﻞ و ا ﻛﺜﺮ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣـﻨﺎﻓﺎت دارﻧـﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﻪ رواﻳﺎت دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ ﻳﺎ ﺑﺎﻏﻲ از‬
‫ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑ‪ P‬اﺷـﺎره‬
‫دارد‪ /‬ﻣﺠﻠﺴﻲ<ره‪ 9‬در ﺑﺎرة ﻋﺼﺎي ﻣﻮﺳﻲ ﻛﻪ ذ ﻛﺮ آن ﮔـﺬﺷﺖ‪ ,‬ﮔـﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آن ﻋـﺼﺎ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد; ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬آن را ﺑﺮداﺷﺖ و ا ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ در آن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ,‬ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ,‬آن را ﺑﺮﻣﻲدارد<‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻛﺎﻓﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪه از اﻣﺎم ّ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺰار و ﻫﻔﺘﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در آن ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آن‪ ,‬رﺣﻤﺖ و ﺳـﻤﺖ ﭼﭗ آن‪ ,‬ﻛـﺮاﻣﺖ اﺳﺖ‪ /‬ﻋـﺼﺎي ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻣﻮﺳﻲ<ع‪ ,9‬درﺧﺖ ﻛﺪو و اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن<ع‪ 9‬در آن اﺳﺖ‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ از‬
‫ّ‬
‫ﻣـﺤﻞ اﺟـﺘﻤﺎع‬ ‫ﺻﺮة ﺑـﺎﺑﻞ و‬
‫ﺗﻨﻮر آﺗﺶ‪ ,‬آب ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬و آن ّ‬
‫اﻧﺒﻴﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺻﺮه ﺑﻪ ﻣـﻌﻨﺎي‬ ‫>ﺻﺮة ﺑﺎﺑﻞ< ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ّ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺑﺎﺑﻞ زﻳﺮا ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛﻴﺴة ﭘﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰو ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ اﻣﻮال ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪/‬‬
‫در رواﻳﺖ ﻋﻴﺎﺷﻲ‪ُ ,‬ﺳ ﱠﺮ ُة ﺑﺎﺑﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ و در ﻗﺎﻣﻮس ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﺳـﺮةاﻟﻮادي ﻳـﻌﻨﻲ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ آن‪/‬‬
‫در ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ از اﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﺪري رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﻋﺮب‪ ,‬ﻧﻴﺰة ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل و ﮔﻨﺞ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤١ .‬‬

‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﻛﺘﺎب ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻟﺤﺪﻳﺚ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮو ﻛﻪ آنﺟﺎ ﺟﻤﺠﻤة ﻋﺮب ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮﻛﺰ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺮب اﺳﺖ‪ ,‬زﻳﺮا ﺟﻤﺠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺮ و ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻋﻀﻮ ﺑﺪن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺮب‪ ,‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺮﺑﻬﺎ‬
‫ﻧﻴﺰه را ﻛﻨﺎﻳﻪ از دور ﻛﺮدن و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ /‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑ‪P‬ﻫﺎ را از‬
‫اﻫﻞ آن دور ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮاد از ﮔﻨﺞ اﻳﻤﺎن‪ ,‬ﭘﺮورش و رﺷﺪ ﻣﺆﻣﻨﺎن واﻗﻌﻲ و اﻧﺘﺸﺎر ﻗﻮاﻧﻴﻦ و‬
‫اﺣﻜﺎم اﺳ‪P‬م در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﺎ ﻋﺒﺪا˜<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫را از ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارﻳﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٢‬‬

‫ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻤﻲ<ره‪ 9‬ﻛﻪ داراي ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت زﻳﺎدي اﺳﺖ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬او اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫در ﻛﺘﺎﺑﺶ‪ ,‬ﻣﻦ  ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ ﺑﺰرگ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ<ره‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ّ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﻣﻬﺪي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺑﺤﺮ اﻟﻌﻠﻮم<ﻗﺪه‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ داراي ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﻴ ﺪ‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ ّ‬
‫ﺳﻴ ﺪ‪ ,‬ﺟﺪّ ّ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ و از آن ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪاي ﻛﻪ در ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﺷﺎره ﻛﺮد‪/‬‬
‫او در ﻣﻘﺪّ ﻣة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧ‪P‬ﺻﻪاي از ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻪ و ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز در آن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺮاق ﺳﻮار ﺑﻮدم و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺮا ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮد از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮدم‪ /‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ّ‬
‫ﻣـﺤﻞ ﻧـﻤﺎز‬ ‫اي ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ و آن ﻫﻢ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑـﺮو و در اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺨﻮان‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺎﻳﻴﻦ رﻓﺘﻢ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ,‬اﻳـﻦ ﻛـﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ<ص‪ ,9‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺴﺠﺪ آن اﺳﺖ آﮔﺎه ﺑﺎش اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را‬
‫ّ‬ ‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر وﻳﺮان و ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر آﺑﺎد دﻳﺪم‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آﺑﺎدي و وﻳﺮاﻧﻲ آن ‪ ٥٠٠‬ﺳﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺗـﻮﺟﻪ ﻛـﻦ‪ ,‬در ﺳـﺨﻦ ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ دو‬
‫اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد‪١ :‬ـ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﻗﺒﻞ از ﺧﻠﻘﺖ ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺴﺖ‬
‫ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از آدم<ع‪ 9‬دﻳﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در اﺑـﺘﺪاي ﻛـﺘﺎب ﮔـﻔﺘﻴﻢ آنﺟـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٢‬ـ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ را از زﻣـﺎن ﺧـﻠﻘﺖ ﺣـﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬ﺗـﺎزﻣﺎن ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﺎ<ص‪ 9‬دﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ; ﭼﻮن ﻣﻮرﺧﺎن‪ ,‬ﺳﻴﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن و راوﻳـﺎن‬
‫ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٣ .‬‬

‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﺧﻠﻘﺖ آدم<ع‪ 9‬ﺗﺎزﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺣـﺪود ﺷﺶ ﻫـﺰار‬
‫ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ,‬و ﺗﻨﻬﺎ درﺑﺎره ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﺪت ﻣﻴﺎن آﻧﺎن اﺧﺘ‪P‬ف وﺟﻮد دارد‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ آن را‬
‫ﺻﺪ ﺳﺎل و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻴ ﺪ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم در رﺳﺎﻟﻪاش ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧـﻘﻞ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬ﻧﻘﺸة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﻃﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ; ﺳﭙﺲ اﻓﺰوده‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﻃـﺮحرﻳﺰي ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻣـﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧـﺪارد‪/‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺑﺘﺪاي ﺧﻠﻘﺖ ﺣﻀﺮت آدم ﺗﺎ زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ<ص‪ 9‬ﺷﺶ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻳﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ,‬ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از آن زﻣﺎن ﺗﺎ دوران ﭘﻴﺎﻣﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬دوازده ﻣﺮﺗﺒﻪ آن را دﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪,‬‬
‫زﻳﺮا اﻳﻦ رؤﻳﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در زﻣﺎن ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ و ﺟ ّﻨﻴﺎن‪ ,‬ﻗﺒﻞ از ﺧﻠﻘﺖ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و آﺑﺎداﻧﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ در زﻣﺎن ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ و ﺟﻨﻴﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻋﺒﺎدت ﻳﺎ ﺑﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘـﻴﺶ از ﺧـﻠﻘﺖ ﺣـﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ از ﺧﻠﻘﺖ ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ ,9‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٤‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻨﻘﻮل‪ ,‬ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ ,9‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را‬
‫ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ آن را ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از‬
‫راوﻳﺎن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ذ ﻛﺮ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن ﻛ‪P‬م ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر ﺧﺮاب و ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر آﺑﺎد دﻳﺪم‪ ,‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮ ﺧﺪا آن را ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري در آﻳﻨﺪه ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺗـﻮﺳﻂ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم را ﻛﻪ ﻗﺒ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ /‬درﺑـﺎرة اﻳـﻨﻜﻪ از ﺑـﻨﺎي ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻛﻢ ﺷﺪه‪ ,‬رواﻳﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪/‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑـﻨﺎي ﭘـﻴﺸﻴﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ از ﺑـﻨﺎي ﻛـﻨﻮﻧﻲ آن ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺰرﮔﺘﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب ﻣﻦ  ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ و ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ‬
‫از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬آﺧﺮ ﺳـﺮاﺟـﻴﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬آن را ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬و ﻣﻦ ﻛﺮاﻫﺖ دارم ﺳﻮاره وارد آن ﺷﻮم‪ ,‬از اﻳﺸﺎن ﺳـﺆال‬
‫ﺷﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻘﺸة آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد؟ اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻧـﻮح<ع‪9‬‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ,‬آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﺻﺤﺎب ﻛﺴﺮي و ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر و ﺑﻌﺪ از آن زﻳﺎد ﺑـﻦ‬
‫اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ و ﺧﺒﺮي را ﻛﻪ ﻗﺒ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮدي از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺳـﺆال ﻛـﺮد و اﻳﺸـﺎن در ﺟـﻮاب ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬وﺳـﺎﻳﻞ ﺳـﻔﺮت را‬
‫ﺑﻔﺮوش‪ ,‬ﺗﻮﺷﻪات را ﻣﺼﺮف ﻛﻦ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮو ـ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد ـ و ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ‬
‫آن ﺗﺎ دوازده ﻣﻴﻞ اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ; و از وﺳﻌﺖ ﺑﻨﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آن ﻫﺰار ذراع‬
‫ﻛﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻨﻴ ﺎﻧﮕﺬار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٥ .‬‬

‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﭼـﻬﺎر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻗﺎﻣة دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در آن ﻧﺰد ﻣﻦ از ده رﻛﻌﺖ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح در وﺳـﻂ آن ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ و از ﮔـﻮﺷة آن از ﺗـﻨﻮر آﺗﺶ‪ ,‬آب‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ آن ﺗﺎ دوازده ﻣﻴﻞ اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ و از آن دوران ﺗﺎ‬
‫ﻛﻨﻮن دوازدهﻫﺰار ذراع از وﺳﻌﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﺣﺬﻳﻔﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻣـﺎم<ع‪ 9‬ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻤﺎ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻌﺪود اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻣـﺪﻳﻨﻪ‪,‬‬
‫اﻗﺼﻲ و اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ <ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ /9‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ در ﮔﻮﺷة راﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از‬
‫ى‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺎب ﻛﻨﺪه ﻗﺮار دارد آب ازﺗﻨﻮر ﺟﻮﺷﻴﺪ‪ /‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﭘﻨﺠﻢ‪ ,‬در ﻛﻨﺎر ﺻﺤﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از ﺑﺎب ﻛﻨﺪه ﻣﺼ‪P‬ي ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح در‬
‫وﺳﻂ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ از ده رﻛﻌﺖ‬
‫در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و از وﺳﻌﺖ ﺑﻨﺎي اوﻟﻴة آن‪ ,‬دوازده ذراع ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه و‬
‫ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ آن ﺗﺎ دوازده ﻣﻴﻞ اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﺎﻓﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻲ ﺑﻄﺎﺋﻨﻲ و او از اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﻴﻜﻮ ﻣﺴﺠﺪي اﺳﺖ‪ /‬ﻫـﺰار‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﺰار وﺻﻲ در آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬در آنﺟﺎ از ﺗﻨﻮر آب ﺟﻮﺷﻴﺪ‪ ,‬و ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح در آن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻬﺸﺖ ﺧﺪا‪ ,‬وﺳﻂ آن ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ و‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن ﺧﺪﻋﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺎم از ﺧﺪﻋﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮرش ﻣﻨﺎزل ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ‪ ,‬ﺳـﭙﺲ اﻓـﺰود‪ :‬اﻣـﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻛـﻨﺎر در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎد و ﺗﻴﺮش را ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬آن ﺗﻴﺮ در ﺑﺎزار ﺧﺮﻣﺎﻓﺮوﺷﺎن ﻓﺮود ﻣﻲآﻣﺪ و‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آنﺟﺎ ﺟﺰو ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و از ﺑﻨﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻬﺎرﮔﻮﺷﻪاش ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي ﻫﻤﺮاه‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﺰد اﺑﻲاﻟﻌﺒﺎس ﺳﻔﺎح ﻣﻲرﻓﺘﻴﻢ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﻔﻀﻞ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻋﻤﻮﻳﻢ زﻳﺪ ﺑﻪ دار آوﻳـﺨﺘﻪ ﺷـﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٦‬‬

‫ﻫﻤﺮاه اﺻﺤﺎﺑﺶ ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ داد ﺗﺎ ﺑﻪ رﻓﺎﺋﻴﻦ ‪ ,‬ﻛﻪ آﺧﺮ ﺳﺮاﺟـﻴﻦ اﺳﺖ‪ ,‬رﺳـﻴﺪ‪ /‬از‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﺮﻛﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎ‪ ,‬ﻗﺒ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار داﺷـﺘﻪ و‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪي ﺑﻮده ﻛﻪ ﺣﻀﺮت آدم آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻛﺮاﻫﺖ دارم ﺳﻮاره ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻜﺎن وارد ﺷﻮم‪ /‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد؟ اﻣﺎم ﻓـﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻛﺴﺮي و ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣـﻨﺬر و‬
‫ى‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻧﻮح وزﻳﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻳﺎران‬
‫زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم‪ ,‬آﻳﺎ ﺷﻬﺮ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ در زﻣﺎن‬
‫ﻣﻔﻀﻞ‪ ,‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺰل ﻧﻮح و ﻗﻮﻣﺶ در روﺳﺘﺎﻳﻲ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻧﻮح وﺟﻮد داﺷﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻲ اي ّ‬
‫ﻧﺠﺎر ﺑﻮد‬
‫در ﻛﺮاﻧة رود ﻓﺮات ﭘﺲ از ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ; و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻮح‪ ,‬ﻣﺮدي ّ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ,‬و ﻧﻮح‪ ,‬اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫و آن ﻛﺸﺘﻲ ﺑﺮ روي آب روان ﺷﺪ‪ /‬ﻧﻮح ﻧﻬﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل در ﻣﻴﺎن ﻗﻮﻣﺶ درﻧﮓ ﻛﺮد و‬
‫آﻧﺎن را ﺑـﻪ راه راﺳﺖ دﻋـﻮت ﻛـﺮد‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از ﻛـﻨﺎرش ﻣـﻲﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬او را ﻣﺴـﺨﺮه‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻧﻮح وا ﻛﻨﺶ ﻛﺎﻓﺮان را دﻳﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪َ ) :‬ر ﱢب ى‪ 0‬ﺗ ََﺬ ْر ﻋَـﻠَﻲ‬
‫ﺎﺟﺮا ﻛَ ّىﻔ ﺎرا ( ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻮح وﺣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪاي‬ ‫ْ َٔ‬
‫رض ﻣِ َﻦ اﻟْﻜىﺎﻓِ ى‬
‫ﺮﻳ َﻦ َدﻳّىﺎرا‪ ,‬ﺗﺎ َو ى‪ 0‬ﻳَﻠِ ُﺪ ‪9‬وا ٕا ى ّ‪ 0‬ﻓى ِ‬ ‫ا‪ِ 0‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﻧﻮح‪ ,‬ﻛﺸﺘﻲ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺴﺎز‪ ,‬و ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت و وﺣﻲ ﻣﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﺷﺘﺎب ﻛﻦ‪ /‬ﻧﻮح ﻛﺸﺘﻲ را در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ و از ﻣﺴﺎﻓﺖ دور ﭼﻮب ﻣﻲآورد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻛﺸﺘﻲ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻔﻀﻞ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮرﺷﺪ ﺑﻪ وﺳﻂ آﺳﻤﺎن رﺳﻴﺪ و اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻛ‪P‬ﻣﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد و‬
‫ﻣُ ّ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ و از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﮕﺎه ﻛﺮد و ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ داراﻟﺪارﻳﻴﻦ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧة اﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻮد و اﻣﺮوزه رودﺧـﺎﻧة ﻓـﺮات‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﻔﻀﻞ‪ ,‬ﺑﺘﻬﺎي اﻗﻮام ﻧﻮح‪ ,‬ﻳﻐﻮث‪ ,‬ﻳﻌﻮق و ﻧﺴﺮ در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻗﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﻣﺎم رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺒﺶ ﺳﻮار ﺷﻮد ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم! ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ؟ اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دو دوره‪ ,‬ﮔـﻔﺘﻢ‪ :‬دو دوره ﭼـﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪١‬ـ ﻧﺎ م دو ﻣﺤﻞ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬ـ ‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻧﻮح ‪ ٢٦ .‬و ‪ ,٢٧‬ﻧﻮح ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! روي ز ﻣﻴﻦ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻛﺎﻓﺮان را زﻧﺪه ﻣﮕﺬار زﻳﺮا ا ﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاري‪,‬‬

‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ اﻳﻤﺎﻧﺖ را ﮔﻤﺮاه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺟﺰ ﻧﺴﻠﻲ ﻓﺎﺟﺮ و ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﻲآورﻧﺪ‪ /‬ـ م ‪/‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻨﻴ ﺎﻧﮕﺬار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٧ .‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ‪ ,‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﭘﺮداز‪] /‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎي اﺻﻮل‪ ,‬ﺻـﻴﻐة اﻣـﺮ د‪K‬ﻟﺖ ﺑـﺮﻓﻮر‬
‫دارد[‪/‬‬
‫ﻣﻔﻀﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻋﺮض ﻛﺮدم ﺷﻤﺎ ﻛ‪P‬م ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣ ّﺘﻲ ىﺟﺎ َء اﻣﺮﻧﺎ و‬
‫ّ‬
‫ﻓﺎراﻟﺘﻨﻮر را ﻣ‪P‬ﺣﻈﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ; ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ ﺗﻨﻮر ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺤﻞ آن ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد؟ اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻨﻮر آنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدم‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در اﺑﺘﺪا آب از آن ﺗﻨﻮر‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﺸﺎﻧة ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﺑﻪ ﻗﻮم ﻧﻮح ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧَﺪ‪ /‬ﺑﻪ اﻣﺮ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎران ﺳﻴﻞآﺳﺎ ﺑﺎرﻳﺪ و رودﺧﺎﻧة ﻓﺮات ﻃﻐﻴﺎن ﻛﺮد و ﺗﻤﺎم ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ از زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﻫﻤة ﻣﺮدم ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻮح و ﭘﻴﺮاوﻧﺶ در ﻛﺸﺘﻲ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﭼﻪ ﻣﺪّ ت ﻧﻮح و ﭘﻴﺮواﻧﺶ در ﻛﺸﺘﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ آب ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ و از ﻛﺸـﺘﻲ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻔﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز در ﻛﺸﺘﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺸﺘﻲ ﺧﺎﻧة ﺧﺪا را ﻃﻮاف ﻛﺮد‪ ,‬و‬
‫ﺑﺮ روي ﻛﻮه ﺟﻮدي‪ ,‬ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن رودﺧﺎﻧة ﻓﺮات ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬آﻳـﺎ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺪﻣﺖ زﻳﺎدي دارد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬آن ﺟﺎ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ و رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا<ص‪ 9‬در آن ﻧﻤﺎز ﺧـﻮاﻧـﺪ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ و ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺳـﻮار ﺑـﺮ ﺑـﺮاق ﺑـﻪ‬
‫داراﻟﺴـ‪P‬م‪ ,‬ﻛـﻪ ﭘﺸﺖ ﻛـﻮﻓﻪ ﻗـﺮار داﺷﺖ‪ ,‬رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣـﻲﺧﻮاﺳﺖ ـ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺑﺮود‪ ,‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﺮت آدم و ﻋـﺒﺎدﺗﮕﺎه‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎ و در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪ /‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ,‬ﭘﺲ از‬
‫آن ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس رﻓﺖ‪ ,‬و آنﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ آنﮔﺎه ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻋﺮوج ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ داراي‬
‫ﻗﺪﻣﺖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ زﻳﺎدي اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت آدم و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﭘﺲ از وي‪ ,‬آن را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﺷﻜﻮه اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در رواﻳﺘﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ دوازده ﻫـﺰار‬
‫ذراع اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ از وﺳﻌﺖ ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻛﺎﺳﺘﻲ آن ﺑﺮﺧ‪P‬ف‬
‫ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻣﻮر آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﭼﻴﺰي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻔﻀﻞ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪> :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ,‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٨‬‬

‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﮕﺎه ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﻔﻀﻞ‪ ,‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﻋﻤﻮﻳﻢ زﻳﺪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪,‬‬
‫آنﮔﺎه ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻃﺎق رﻓﺎﺋﻴﻦ ﻛﻪ آﺧﺮ ﺳﺮاﺟﻴﻦ اﺳﺖ‪ ,‬رﺳﻴﺪ‪ ,‬از ﻣﺮﻛﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎ‪ ,‬ﻗﺒ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و آن اوﻟﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد< ﺗﺎ آﺧﺮ رواﻳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن در‬
‫ﻛﻨﺎﺳﻪ ﻣﻘﺎم زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺤﻞ دﻓﻦ و ﺳﻮزاﻧﺪن وي اﺳﺖ ﻗـﺮار دارد‪ ,‬و اﻳـﻦ ﻣـﻘﺎم از‬
‫روﺳﺘﺎي ﻛﻔﻞ ﭘﻨﺞ ﻣﻴﻞ ﺑﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ /‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬از اﻳﻦ ﻣﺤﻞ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬اﺑﺘﺪاي ﻛﻢ ﺷﺪن ﻣﺴﺠﺪ از ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻘﺎم ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻮده و ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻣﻮر آ ﮔﺎﻫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻢ ﺷﺪن آن از ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﻗﺼﺮ اﻣﺎره در ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠة‬
‫ﻣﺴﺠﺪ روﺑﻪروي آن اﺳﺖ‪ /‬واﺿﺤﺘﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻛﺲ از ﺧـﺎﻧة ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﻴﺮون‬
‫ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺷﺪ زﻳﺮا ا ﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ اﻳﺸﺎن ﺟﺰو ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻀﺮت‪ ,‬آن را ﻣﺤﻞ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻧﻤﻲداد‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻣﻨﺰل ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا در آﻳﻨﺪه آن ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﺮف در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﺷﻤﺮده ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﻫﻢ ﺟﺎﻳﺰ ﺑﻮده زﻳﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺎﺟﺪ را ﻓـﻘﻂ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ ,9‬اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ و اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺟـﺎﻳﺰ ﺷـﻤﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤة ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﭼﻮن اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻮم اﺧﺘﺼﺎص دارد‪,‬‬
‫و روﺷﻨﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ,‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﺮدم در ﺗـﻤﺎم دوراﻧـﻬﺎ اﺗـﻔﺎق ﻧـﻈﺮ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻜﺎن‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٩ .‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻋ‪P‬ﻣة ﻣﺠﻠﺴﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‪ ,‬دﻟﻴﻞ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﻣﺎﺳﺖ‪ ,‬وي در ﺟﻠﺪ ﺑﻴﺴﺖ و دوم ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﻛﻪ ا ﻛـﻨﻮن ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫داراي دو در اﺳﺖ ﻛﻪ روﺑﻪروي ﻫﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ در ﻛﻨﺎر ﻣﻨﺰل ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ و دﻳﮕﺮي روﺑﻪروي آن‪ ,‬ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‪ ,‬و درﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و‪/ ///‬‬
‫ﻋـ‪ P‬ﻣة ﻣـﺠﻠﺴﻲ در ﺣـﺎﺷﻴﻪ ﺟـﻠﺪ ﺑـﻴﺴﺖ و دوم‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪا˜ اﻓﻨﺪي‪ ,‬ﺷﺎ ﮔﺮد ّ‬
‫ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ دﺳﺘﺨﻂ ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪> :‬از ﻛﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺜﻨﻲ از‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﺢ از ذرﻳﺢ ﻣﺤﺎرﺑﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬در‬
‫ﺑﺎرة ﺣﺪود ﻣﺴﺠﺪ و ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺳﺆال ﻛﺮدم‪ ,‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔـﺮ از ﺳـﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ وارد ﺷﻮي‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﺧﺎﻧة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫درﻳﭽﻪاي ﺑﺎﺷﺪ<‪ /‬ﻣﻨﻈﻮر وي از ﺧﺎﻧة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬اﺳﺖ و آن ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﻮده‬
‫ﻋـ‪ P‬ﻣة‬
‫ﻣﺠﺎور ﻣﻨﺒﺮي ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﻣﻴﺎن ﻣﻘﺎم ﻧﻮح و ﻣﻘﺎم اﻣـﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻗـﺮار دارد و ﻗـﺒ ّ‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎره آن ﺑﻴﺎن داﺷﺖ‪< :‬دو در روﺑﻪروي ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ‬
‫ﻛﻨﺎر ﺧﺎﻧة اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﺤﺮاب ﻗﺮار دارد‪ 9///‬و آن ﺧﺎﻧة ﻧﻮح<ع‪ 9‬اﺳﺖ و‬
‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ِ‬
‫ﺑﻪ زودي ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن ذ ﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻬﻴﺪ از ﺣﺒﻴﺐ ﭘﺴﺮ اﺑﻲ ﺛﺎﺑﺖ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺳﻮد ﻛﺎﻫﻠﻲ آورد‪/‬‬
‫ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻫﻤﺮاه ﻣﺎ ﺑﺮاي اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲآﻳﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻛﺪام ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻛﺎﻫﻞ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﭘﺎﻳة ﻣﺴـﺠﺪ و ﭘـﺎﻳﻪ ﮔـﻠﺪﺳﺘﻪاش‬
‫ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬درﺑﺎرة آن ﺑﺮاﻳﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻛﺎﻫﻞ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ا ﻛﻨﻮن آﺛﺎر آن ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺠﺎور در ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ,‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻛﺎﻫﻞ ﺑﻪ ﺟﺎ آورد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٠‬‬

‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺠﻠﺴﻲ از ﺟﻤﻠة <ا ﻛﻨﻮن آﺛﺎر آن ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ 9‬ﻋﺼﺮ ﺧﻮدش‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ١٠٨٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪا˜ اﻓﻨﺪي در ﺣﺎﺷﻴة آن ﺑﺎ دﺳﺘﺨﻂ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ا ﻛﻨﻮن آﺛﺎر آن ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن و در ﺧﺎﻧة ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬وﺟﻮد دارد‪/‬‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣة ﻣﺤﻘﻖ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺷُ ّﺒﺮ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰار ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﺎرة زﻳﺎرت و ﻧﻤﺎز‬
‫ّ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن در ﺧﺎﻧة ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺘﻲ وارد ﻧﺸﺪه وﻟﻲ ﭼﻮن ﻣـﺤﻞ ﺳﻜـﻮﻧﺖ اﻳﺸـﺎن ﺷـﺮاﻓﺖ‬
‫دارد‪ ,‬دﻋﺎ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن ﺧﺎﻟﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣـﻄﻠﻖ در‬
‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣﻨﺎزل و زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﺎي آﻧﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬ﻣﺮﻗﺪ ﺑﺮﺧﻲ از دﺧﺘﺮان‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ رواﻳﺘﻬﺎي ﻣﻄﻠﻘﻲ در ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣﻨﺎزل و زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎي آﻧﺎن ذ ﻛﺮ‬
‫ـﻴﻬ ﺎ‬ ‫ا@ َا ْن ﺗ ُْﺮ ﻓَ َﻊ و ﻳُ ْﺬ ﻛ َ‬
‫َـﺮ ﻓى َ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮده‪) :‬ﻓىﻲ ﺑُ ﻴُ ٍ‬
‫ﻮت َا ِذ َن ُ‬
‫اﺳ ُﻤ ُﻪ ( و اﻳﻦ آﻳﻪ ﻗﻮﻳﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ْ‬ ‫‪١‬‬

‫اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد‪ ,‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش را ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ٧٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻧـﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬وي از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮده‪ ,‬و ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻔﺮ ﻛﺮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪه‪ ,‬او‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺤﺮاب ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﺮدا ﮔﺮد ﻣﺤﺮاﺑﻲ ﻣﺮﺗﻔﻊ‪ ,‬ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺳـﺎج‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ و آن ﻣﺤﺮاب اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﺑﻮده ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎر‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮاي اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﻗﺘﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬آن ﺣﻀﺮت را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ,‬و در زاوﻳﻪاي از اﻧﺘﻬﺎي اﻳﻦ زﻣﻴﻦ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺮدا ﮔﺮد آن ﭼﻮﺑﻬﺎي‬
‫ﺳﺎج ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آنﺟﺎ‪ ,‬ﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻮﻓﺎن ﻧﻮح از ﺗﻨﻮر‪ ,‬آب‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﭘﺸﺖ آن در ﺧﺎرج ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺧﺎﻧة ﻧﻮح ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ادرﻳﺲ ﺑﻮده و ﻣﺤﻮﻃﻪاي ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ‬
‫ِ‬
‫دﻳﻮار ﺟﻠﻮﻳﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح‬
‫ﺑﻮده و در اﻧﺘﻬﺎي اﻳﻦ ﻣﺤﻮﻃﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬و ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در آن ﻏﺴﻞ داده‬

‫‪١‬ـ ﻧﻮر ‪ :٣٦ .‬آن ﻧﻮر در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ رﺧﺼﺖ ﻓﺮ ﻣﻮد ارﺟﻤﻨﺪ ش دارﻧﺪ و ﻧﺎ ﻣﺶ در آن ﺟﺎ ﻳﺎد ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥١ .‬‬

‫ﺷﺪ‪ ,‬ﻗﺮار دارد و ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ آن ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﻧﻮح ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪ ,‬آﺛﺎر زﻳﺎدي را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻲ از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬از ﻛ‪P‬م اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ درﺑـﺎرة ﻣـﺤﺮاب اﻣـﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﭼـﻨﻴﻦ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاد از اﻳﻦ ﻣﺤﺮاب‪ ,‬ﻣﺤﺮاﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ا ﻛﻨﻮن در ﻛﻨﺎر ﻣﻨﺒﺮ ﻗﺮار دارد و از ﮔﭻ و‬
‫ﺳﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺼﻮد از زاوﻳﻪاي ﻛﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻧﺘﻬﺎي ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ ,‬زاوﻳة ﻏﺮﺑﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ,‬اﺗﺎق ﺑﺰرﮔﻲ در آن ﻫﺴﺖ و ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫او‪ ,‬در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن از ﺗﻨﻮر آب ﺟﻮﺷﻴﺪ‪/‬‬
‫از ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺸﺖ اﻳﻦ ﺻﺤﻦ و ﺧﺎرج ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ادﻋﺎ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺧﺎﻧة ﻧﻮح ﺑﻮده ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻮح ﺑﻪ زاوﻳة ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﭼﺴﺒﻴﺪه و ﺑﻪ‬
‫دري ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎم ﻧﻮح‪ ,‬ﻛﻪ ﺟﻨﺐ ﻣﻨﺒﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ و آن‬
‫دري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از آن وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻫﻴﭻ اﺛﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ادرﻳﺲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﻣﺤﻮﻃﻪاي ﻛﻪ ﻃﺒﻖ‬
‫ﮔﻔﺘة اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﺑﻪ دﻳﻮار ﺟﻠﻮﻳﻲ ﻣﺴﺠﺪ ـ ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻲ در آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ـ ﻣـﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻣﺤﻮﻃﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧة ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ دﻳﻮار ﺟﻠﻮﻳﻲ ﺑﻮده ﻗـﺮار دارد‪ /‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا در آﻳﻨﺪه ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و در اﻳﻦ ﺑﺎره آ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٢‬‬

‫ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻮدن ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺘﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺠﻠﺴﻲ<ره‪ 9‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻓﺎﺿﻞ‪ ,‬ﻛﺎﻣﻞ‪ ,‬ﺛﻘﻪ‪ ,‬ﺧﺒﺮه‪ ,‬ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر‪ ,‬ﺟﻨﺎب اﻣﻴﺮ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻋـﻠﻲ ﺷـﻮﻟﺴﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﺳﺎ ﻛﻦ ﻧﺠﻒ اﺷﺮف‪ ,‬ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ رواﻧﺶ ﭘﺎ ﻙ ﺑﺎد‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻌﺒﻪ و ﺟﻬﺖ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺤﺮاب ﻣﻌﺼﻮم<ع‪ 9‬و دﺳﺘﻮر وي‬
‫ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت وي و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﺪون‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﺮاب ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‪ ,‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ دﺷﻮاري اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﻴﺶ از زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ّ‬ ‫داراي‬
‫دﻳﻮار ﻗﺒﻠﻪ و ﻣﺤﺮاب آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﺳﺘﺎره‬
‫ﺟﺪي ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺸﺖ ﺷﺎﻧﻪ راﺳﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺗﻤﺎﻳﻞ دارﻧﺪ ﺑﻄﻮري‬
‫ﻛﻪ ﺳﺘﺎره ﺟﺪي ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﻧﻪ راﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺘﺤﻴﺮ ﺑﻮدم و ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدم‬
‫ﻋ‪P‬وه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﻮار و ﻣﺤﺮاب ﺑﺮﺧ‪P‬ف ﺟﻬﺖ ﺿﺮﻳﺢ ﻣﻘﺪس ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﺿﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ زﻳﺎد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮ ﺣﻴﺮﺗﻢ اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎم ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺰرگ ﺷﺎه ﺻﻔﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎر ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺿﺮﻳﺢ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ,‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟـﻬﺖ‬
‫ﺑﺪه‪ ,‬او ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻮده‪ ,‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺤﺮاب‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬و ﻣﻦ اﺣﺘﻤﺎل دادم ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺮاب را ﺷﺨﺼﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺼﻮم از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻮدن آن اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬در ﺣﺮم ﻣﻄﻬﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ راﺳﺖ و در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم زﻳﺮا رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﻟﻲ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺪون ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ راﺳﺖ و ﭼﭗ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬در‬
‫وﺳﻂ دﻳﻮار ﻣﺬﻛﻮر‪ ,‬ﻣﺤﺮاب ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣـﺪﺗﻬﺎ در آن ﻋـﺒﺎدت ﻧـﻤﻲﺷﺪ و ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان‬
‫ﻣﺤﺮاب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اﻣﺎﻣﺎن<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻮدن ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣ .‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺮاب ﺷﺪ و ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي آن ﻓﺮو رﻳﺨﺖ و ﻛﻒ اﺻﻠﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ و ﺧﺎ ﻙ ﭘﻮﺷﻴﺪه‬

‫ﻣﺤﻤ ﺪ<ره‪ 9‬ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ را از آﻟﻮدﮔﻴﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد‪ ,‬در‬
‫ﺷﺪ‪ ,‬وزﻳﺮ ﺑﺰرگ ﻣﻴﺮزا ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ ّ‬
‫آن ﭘﺎ ﻙ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺴﺎزد و ﺧﺎ ﻙ و ﺳﻨﮓ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه در ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﺎ‬
‫ﻛﻒ اﺻﻠﻲ آن ﺑﺎ‪ K‬آورد‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﻤﻴﺰ ﻛﺮد و دو دﻛّﻪ در دو ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ و‬
‫ﻏﺮﺑﻲ آن ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻣﺤﺮاب و ﺑﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب و ﺑﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻒ اﺻﻠﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دو ذراع از ﻛﻒ اﺻﻞ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﺮاب ﻣﺘﺮوﻛﻲ ﻛﻪ در وﺳﻂ دﻳﻮار ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻛﻒ اﺻﻠﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮي ﻧﺰدﻳﻚ‪ ,‬ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ دﻳﻮار ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﻛﻨﺎر دﻳﻮار ﻗﺒﻠﻪ از‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ِ‬
‫اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي دﻳﻮار ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ و ﺳﻜّﻮﻫﺎﻳﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬و وزﻳﺮ ﺑﺰرگ‪ ,‬ﺑﻨﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ روي‬
‫اﻳﻦ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ و ﺳﻜّﻮﻫﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﻛﻨﺎر آن ﻣﺤﺮاب‪ ,‬ﺳﻜﻮي ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة دو ﺳﻜـﻮ از‬
‫اﻃﺮاف ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬و ﻣﻴﺎن آن ﺳﻜﻮي ﺑﺰرگ‪ ,‬اﺛﺮي از ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد و ﭼـﻮن‬
‫ﻣﺤﺮاب ﺑﺰرگ ﻓﺮﺳﻮده و ﻛﻬﻨﻪ ﺷﺪ‪ ,‬وزﻳﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻧﻤﺎي ﻣﺤﺮاب را ﻛﻨﺪه‪ ,‬آن را ﺳﻔﻴﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن را ﻛﻨﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ زﻳﺮ آن ‪K‬ﻳة ﻛﻨﺪه ﺷﺪه‪ ,‬ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ رﻧﮓ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﺮخ زده ﺷﺪه‪ ,‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﺳﻔﻴﺪي و ﺳﺮﺧﻲ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬از اﻳﻦ‬
‫رو‪ ,‬اﻣﻴﺮ ﻣﺘﺤﻴﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﺣـﻀﻮر ﻃـﻠﺒﻴﺪ و آن را ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﻧﺸـﺎن داد‪ /‬ﮔـﺮوه زﻳـﺎدي از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﺣﻴﺮﺗﺰده ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ذﻫـﻨﻢ ﺧـﻄﻮر ﻛـﺮد اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺤﺮاب‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺮاب اﻣﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﺑـﻮده و ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﻪ ﺟـﺎﻧﺐ آن ﻧـﻤﺎز‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ زﻳﺮا آن ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ ﻛﻒ اﺻﻠﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـﺘﺼﻞ ﺑـﻮد و ﺑـﺮ ﺳﻜـﻮي‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻴﻜﺎن در آن ﮔﺮد ﻣﻲآﻣﺪهاﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ,‬آن در ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎب ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺧﻮاﻧﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از آن‬
‫در ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻒ اﺻﻠﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮد از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻣﺪ و ﭼﻮن دﻳﻮار ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺑﻮد‬
‫و ﻣﺤﺮاب ﻣﺬﻛﻮر در آن ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺑﺎ ﺟﻬﺖ ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧـﺒﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﮔﺬارد‪ /‬ﭘﺲ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﺮخ ﻣﺤﺮاب را ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑـﺪاﻧـﻨﺪ ﻛـﻪ ﻋـﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ِ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺤﺮاب را ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺮخ درآوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٤‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻴﺎن ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪه و ﺗﻜﺮار ﺳﻔﻴﺪي و ﺳﺮﺧﻲ ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﻜﺮار ﻓﺮﺳﻮدﮔﻲ و ﻛﻬﻨﮕﻲ دﻳﻮار آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ وﻳـﺮان ﺷـﺪ و‬
‫ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ و ﺳﻜﻮﻫﺎي آن از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ و ﻛﻒ اﺻﻠﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻨﻬﺎن و ﻛﻒ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدم‪ ,‬آن ﻣﺤﺮاب ﻛﻮﭼﻚ را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و َد ِر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻧـﺰدﻳﻚ آن ﺑـﺮ روي ﻛـﻒ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب و ﺑﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ وزﻳﺮ‬
‫و ﺣﺎﺿﺮان ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ ,‬ﻫﻤة آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺮا ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز واﺟﺐ را ﻛـﻨﺎر‬
‫ﻣﺤﺮاب اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و دﻋﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز را ﻛﻨﺎر ﻣﺤﺮاب ﻗﺮاءت ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺤﺮاب‪ ,‬ﻧﻤﺎز را ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﻪ ﺟﺎي آوردﻧﺪ‪ /‬وزﻳﺮ دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﺗﺎ آن ﻣﺤﺮاب را ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ ﺗﺰﻳﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﻌﻤﺎر در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﻬﻞ اﻧﮕـﺎري‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬و در ﻋﺮاق اﺗﻔﺎﻗﺎت زﻳﺎدي روي داد و اﻳﻦ ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت اول ﺧﻮد‪ ,‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻋـ‪ P‬ﻣﻪ‬
‫ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬درود ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﺪاﻳﺖ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺑـﻮد ﻛـ‪P‬م ّ‬
‫ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﺷﻮﻟﺴﺘﺎﻧﻲ<ره‪/9‬‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي آﻧﻬﺎ در ﻋـﺮاق ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اﺧـﺘ‪P‬ف‬
‫ّ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري دارﻧﺪ و ﻗﺒﻠﻪ ﺣﺮم اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻃﺒﻖ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ رﻳﺎﺿﻲ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻛﻤﻲ اﻧﺤﺮاف دارد‪ /‬اﻣّﺎ ﺿﺮﻳﺢ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﻛﺎﻇﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﺪون اﻧﺤﺮاﻓﻲ آﺷﻜﺎر ﺑﺮ روي ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺿﺮﻳﺢ اﻣﺎم ﻫﺎدي<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺣﺴﻦ‬
‫ﻋﺴﻜﺮي<ع‪ 9‬از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‪ ,‬ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ درﺟﻪ اﻧﺤﺮاف دارﻧﺪ و ﻣـﺤﺮاب‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺣﺪود ﭼﻬﻞ درﺟﻪ ﻣﻨﺤﺮف اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﮔﻔﺘة ﺳﻴﺪ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻮﻟﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺘﺎره ﺟﺪي ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﻴﺴﺖ و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ,‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺤﺮاب‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﻤﺖ ﻣﻐﺮب ﻣﻲﺑﻮد اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠة ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ رﻳﺎﺿﻲ‪ ,‬دوازده درﺟﻪ‬
‫از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر و اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻐﺪاد ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺪود و اﻧﺤﺮاف ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺳﺎﻣﺮاء ﺣﺪود ﻫﺸﺖ درﺟﻪ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر و ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋـﺪ‬
‫رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪/‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ,‬روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻠة ﺣﺮم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺤﺮاب‬
‫ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻮدن ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٥ .‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ; ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺧﺘ‪P‬ﻓﺎت ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺴـﺘﺮدﮔﻲ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ ,‬ﻣﺨﺼﻮص اﻫﻞ ﻋﺮاق ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا‬
‫ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺤﺮاب ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﻣﺮدم ﻋﺮاق ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻄﺎي ﺧﻠﻔﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮ را اﻇﻬﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو ﺑـﻪ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺗﻘﻴﻪ‪ ,‬د‪K‬ﻳﻠﻲ‬
‫ﻋﺮاق دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ در آن ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و از روي ّ‬
‫آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺧﻄﺎي ﺧﻠﻔﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ از ﻧﺎﺣﻴة آﻧﺎن ﺷﺎﻳﻊ ﻧﺸﻮد‪ /‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻗﺪر‬
‫ﻧﻴﺎز از ﻛ‪P‬م ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٦‬‬

‫ﻣﺨﻴﺮ ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﻴﺎن ﻗﺼﺮ ﻳﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ّ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺘﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻗﺼﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ا ﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮي وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﻫﻤة ﻓﻘﻬﺎي‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﻣﺨﻴﺮ‬
‫در ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ا ﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬وي ﺑﺎب ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >ﺑﺎب ّ‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮ در ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ و ﻛﺮﺑ‪ P‬ﻣﻴﺎن ﻧﻤﺎز ﻗﺼﺮ و ﺗﻤﺎم‪ ,‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺼﺪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﺤﺒﺎب اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم< ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از‬
‫ّ‬ ‫از‬
‫ﻧﻌﻤﺎن از اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺮﻗﻲ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻬﺰﻳﺎر و اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ راﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ از ﺣﻤﺎد ﺑﻦ‬
‫ﻋﻴﺴﻲ و او از ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از اﺳﺮار ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ‪ ,‬ﺗـﻤﺎم‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﺮم ﺧﺪا‪ ,‬ﺣـﺮم رﺳـﻮل ﺧـﺪا‪ ,‬ﺣـﺮم‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﺣﺮم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪/9‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب ﺧﺼﺎل از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از ﺻﻔﺎر از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺎن اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ّ‬
‫اﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰار از ﻋﻴﺎﺷﻲ از ّ‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ آن رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﻴﺰ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻤﺎم از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺣـﻤﺪان ـ از زﻳـﺎد ﻗـﻨﺪي‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي زﻳﺎد‪ ,‬آﻧﭽﻪ را ﺑﺮاي ﺗـﻮ دوﺳﺖ‬
‫دارم‪ /‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ دوﺳﺖ دارم‪ ,‬و آﻧﭽﻪ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧـﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣـﻲﺷﻤﺮم ﺑـﺮاي ﺧـﻮد ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻲداﻧﻢ‪ /‬در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻛﻨﺎر ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪9‬‬
‫ﻧﻤﺎزت را ﺗﻤﺎم ﺑﺨﻮان‪/‬‬
‫ﻧﻴﺰ اﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑـﻦ داود ﻗـﻨﺪي از‬
‫ﻣﺨﻴّﺮ ﺑﻮدن ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﻴ ﺎن ﻗﺼﺮ ﻳﺎ ﺗﻤ ﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤ ﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٧ .‬‬

‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﻣﺪاﻳﻨﻲ از زﻳﺎد‬
‫ﻗﻨﺪي اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وي ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺧﻮد از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻗﻤﻲ از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ از ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺧﺎدم از‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﭼﻬﺎر ﻣﺤﻞ‪ ,‬ﻧـﻤﺎز ﺗـﻤﺎم‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨـﺒﻲ‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ و ﺣـﺮم اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪/9‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻛﻠﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻌﻲ از ﻳﺎران ﻣﺎ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰار از ﭘﺪر و ﺑﺮادرش و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و از ﺳﻌﺪ از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‬
‫از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺟﺰ آن ﻛﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻧﺎﻣﻲ ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ<ره‪ 9‬در ﻛﺘﺎب ﻣﺼﺒﺎح از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ و ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از وي‬
‫ﺑﻮده‪ ,‬از زﻳﺎد ﻗﻨﺪي ﻣﺜﻞ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن از ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪه‪ ,‬ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام و ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﺮم اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧـﻤﺎز ﺗـﻤﺎم ﺧـﻮاﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻧﻴﺰ از ﺣﺬﻳﻔﻪ از ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺮم ﺧﺪا و ﺣﺮم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﺣﺮم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬و‬
‫ﺣﺮم اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن از اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺰ از اﺑـﻲ‬
‫ﺑﺼﻴﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آن ﺣﻀﺮت ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻤﺎز در‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪاﻟﻨـﺒﻲ‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﺮم اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪/9‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ‪ ,‬اﻳﻦ رواﻳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٨‬‬

‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ازاﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺧـﻮاﻧـﺪن ﻧـﻤﺎز در‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻛﺮﺑ‪ P‬از اﺳﺮار اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰار از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﺣـﻤﻴﺮي از‬
‫ﭘﺪرش از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺮﻗﻲ از ﭘﺪرش از ﺣﻤﺎد ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ از ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎران ﻣﺎ از اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬از اﺳﺮار اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﻪ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﺨﻴﻴﺮ و ﺗﺮﺟﻴﺢ‬
‫ﺣـﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬و ﺧ‪P‬ف اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ,‬ﺷﺎذ و ﻧﺎدر اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﻋﺎﻣﻠﻲ در ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻫﻤﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎ در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺸﺎن از ﻋﺼﺮ اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻋﻤﻞ و ﻓﺘﻮاي آﻧﺎن‬
‫ﻣﺆﻳ ﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻣـﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻧﻴﺰ ّ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫اﺳﺘ ﺤﺒ ﺎب اﻋﺘﻜ ﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٩ .‬‬

‫اﺳﺘﺤﺒﺎب اﻋﺘﻜﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫رواﻳﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري از اﺋﻤﻪ <ع‪ 9‬در ﺑﺎب اﻋﺘﻜﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤة‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎ از ﻋﺼﺮ اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺘﻮا ﺻﺎدر ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﻛﺮدارﺷﺎن ﻣﺆﻳﺪ آن اﺳﺖ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﺑﺨﺸﻲ از رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ وارد ﺷﺪه‪ ,‬اﺷﺎره و‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ ذ ﻛﺮ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ا ﻛـﺘﻔﺎ‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﻣــﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬او ﺑــﺎب ﺟــﺪا ﮔــﺎﻧﻪاي را ﺗــﺤﺖ ﻋـﻨﻮان‪> :‬ﺷـﺮط اﻋـﺘﻜﺎف اﻳـﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺼﺮه ﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ< ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﭘﺪرش از اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ از ﺣﻤﺎد از ﺣـﻠﺒﻲ‬
‫رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﮔـﻔﺖ از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬در ﺑـﺎره اﻋـﺘﻜﺎف ﺳـﺆال ﺷـﺪ‪ ,‬ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗـﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ اﻟ ّﻨﺒﻲ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﻳـﺎ ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﺳـﺰاوار اﻋـﺘﻜﺎف اﺳﺖ‪ ,‬و‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻜﻒ اﺳﺖ‪ ,‬روزهدار ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫از ﮔﺮوﻫﻲ از اﺻﺤﺎب از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻋﺘﻜﺎف در ﺑـﻌﻀﻲ از ﻣﺴـﺎﺟﺪ‬
‫ﺑﻐﺪاد ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻋﺘﻜﺎف ﻓﻘﻂ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﺎدﻟﻲ در آن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟــﻤﺎﻋﺖ ﺑـﺨﻮاﻧـﺪ ﺟـﺎﻳﺰ اﺳﺖ و اﻋـﺘﻜﺎف در ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑـﺼﺮه‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ و‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده وﻟﻲ ﻛﻠﻤة‬
‫<واﻟﺒﺼﺮه‪ 9‬را ذ ﻛﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﻀﺎل از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ از ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﻧﻴﺰ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺼﺮه را ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﻨﻌﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻋﺘﻜﺎف‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺴﺠﺪي ﺻـﺤﻴﺢ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٦٠‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻳﺎ وﺻﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي در آن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑـﺎﺷﺪ و آﻧـﻬﺎ ﭼـﻬﺎر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻛـﻪ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در آن ﻧـﻤﺎز ﺟـﻤﺎﻋﺖ ﺧـﻮاﻧـﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ<ص‪ 9‬ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧـﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺼﺮه ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﻨﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺳﻞ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﺣﻠﻲ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﻠﻒ از اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻋﺘﻜﺎف‪ ,‬ﻧﺰد اﻫﻞﺑﻴﺖ ﻓﻘﻂ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ ,‬و اﻋﺘﻜﺎف در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و در ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ‪ ,‬ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫از اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ از اﻣﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛـﺮده ﻛـﻪ‬
‫اﻋﺘﻜﺎف در ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﺎدل در آن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در ﻣﺴـﺠﺪي ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﺧﻄﺒﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ /‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ ﺷﻴﺦ‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‪ ,‬آوردﻳﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار ا ﻛﺘﻔﺎ ﻣـﻲﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫﻤة ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ وارد ﺷﺪه‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ زﻳﺮا زﻳﺎده ﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﺎﻋﺚ‬
‫ﻣ‪P‬ﻟﺖ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻗﺎﻣة ﻧﻤ ﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٦١ .‬‬

‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ا ﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬وي ﺑﻪ‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﻣـﺤﻤ ﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬در ﻛﺘﺎب ﺧﺼﺎل از ﭘﺪرش و ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻧـﻘﻞ از‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از ﺑﺮﺧﻲ اﺻﺤﺎب ﻣﺎ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻴﻠﻮﻳﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از ّ‬
‫ﻋﻠﻲ و اﺑﻲ اﻟﺼﺨﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ رواﻳﺖ را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺰ ﺑﺮاي زﻳﺎرت ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎر ﺳﻔﺮ ﻧﺒﻨﺪﻳﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ و ا و ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺣﻤﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺪﻳﺪ و ّ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ و ّى‬
‫ﺧﺎﻟﺪ از اﺑﻲ ﺣﻤﺰة ﺛﻤﺎﻟﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻳـﺎرت از‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ و در آن دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ دﻋﺎ ﻛﺮد و ﺑﺮ ﻣـﺮﻛﺒﺶ‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪/‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺟﻮﻫﺮي از ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺪﻳﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده‪,‬‬
‫ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم در آن دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در رواﻳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ از ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻤﺎد از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ از ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﻄﻴﻪ از‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ّ‬
‫اﺑﻲ ﺣﻤﺰه رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮدي را دﻳﺪم ﻛﻪ ازﺑﺎب ﻓﻴﻞ وارد ﺷﺪ و ﭼﻬﺎر رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎه رﻛﻮه رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻏ‪P‬م ﺳﻴﺎﻫﻲ را ﻫﻤﺮاه دو اﺷﺘﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه دﻳﺪم‪ ,‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬ﻧﺰدﻳﻚ رﻓﺘﻢ‪ ,‬ﺳ‪P‬م ﻛﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮي آﻣﺪي ﻛﻪ ﭘﺪر و ﺟﺪّ ت در آن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮﻗﺪ ﭘﺪرم را‬
‫زﻳﺎرت ﻛﺮدم و در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪ :‬ﻋﻠﺘﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٦٢‬‬

‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻬﺰﻳﺎر از ﭘﺪرش از ﺟﺪش از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬

‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ از ّ‬
‫ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب از ﺣﻨﺎن ﺑﻦ ﺳﺪﻳﺮ و او از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺮدي‬
‫از اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ ﻫﻤة ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﺖ را در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آﻳﺎ روزي ﻳﻚ ﺑﺎر در آب ﻓﺮات ﻏﺴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻪ ﭼﻄﻮر؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﻣﺎه ﭼﻄﻮر؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﺳﺎل ﭼﻄﻮر؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ از ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ ﻣﺤﺮوم ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را زﻳﺎرت ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﻣﺎ ﭼﻄﻮر؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎل ﭼﻄﻮر؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬آنﮔﺎه اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ از ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ ﻣﺤﺮوم ﻫﺴﺘﻲ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺎد از اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪه از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪9‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب از ّ‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ! ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﺮﻙ ﻧﻜﻦ‪ ,‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن‬
‫ﺑﻪ آن ﺧﻮدت را ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻜﺸﻲ زﻳﺮا ﺛﻮاب ﻳﻚ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻫﻔﺘﺎد‬
‫ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺎﺟﺪ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺜﻤﺎن از‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از ّ‬
‫ّ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺧﺰاز از ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ! آﻳﺎ ﻣﻴﺎن ﺗﻮ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻤة ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﺖ را آنﺟﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ; ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﮔﺎه ﺑﺎش ا ﮔﺮ در ﺷﻬﺮ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدم‪ ,‬آرزو ﻣﻲﻛﺮدم ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﻢ را در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ آورم‪ /‬آﻳﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻜﺎن را ﻣﻲداﻧﻲ؟ ﻫﻤة ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣـ ّﺘﻲ در‬
‫ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج‪ ,‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻲ ا ﻛﻨﻮن ﻛﺠﺎ ﻫﺴﺘﻲ؟‬
‫ﺗﻮ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪاي‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﻪ آنﺟﺎ رﻓﺘﻪ‪ ,‬دو رﻛﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ /‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از ﺧﺪاوﻧﺪ رﺧﺼﺖ ﻃﻠﺒﻴﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد‪ /‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ وﺳﻂ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ و اﻧﺘﻬﺎي آن‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ /‬اﻗﺎﻣة ﻳﻚ ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ در آن‪ ,‬ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﻧﺸﺴﺘﻦ در‬
‫ّ‬ ‫در ﻣﺴﺎﺟﺪ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﻳﻚ ﻧﻤﺎز‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺪون ﺗ‪P‬وت ﻗﺮآن و ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ‪ ,‬ﻋـﺒﺎدت اﺳﺖ‪ /‬ا ﮔـﺮ ﻣـﺮدم ﻓـﻀﻴﻠﺖ آن را‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻗﺎﻣة ﻧﻤ ﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٦٣ .‬‬

‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻋﻤﺮ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧـﻤﺎز واﺟﺐ در ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ‪,‬‬
‫ﺷﻴﺦ ّ‬
‫ﺣﺞ و ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻤﺮه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ّ‬
‫ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻞ از ﻗﻮل اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﺑﻨﺪة ﺻﺎﻟﺢ و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲرود‪,‬‬
‫وﻟﻲ ﺷﻴﺦ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﻛﻪ وﺳﻂ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻧﻜـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻨﺪ ازﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ اﻣـﺎم<ع‪9‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲرود‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎﻟﺲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب از اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺛﻘﻔﻲ از‬
‫اﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺗﻤﻴﻤﻲ از ّ‬
‫ﺗﻮﺑﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻴﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از اﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در رواﻳﺖ ﺷﻴﺦ‬
‫آﻣﺪه‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻟﻲ‪ ,‬اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﭘﺪرش از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ از‬
‫اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﺑﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ را از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺎد از ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎﻳﺶ اﻣﺎم‪> :‬ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻤﺎز< ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺰ ﺑﺮاي زﻳﺎرت ﺳﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎر ﺳﻔﺮ ﻧﺒﻨﺪﻳﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮدم‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺮاق‬
‫ﺳﻮار ﺑﻮدم و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻫﻤﺮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ ,‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎ و در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮان‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺎﻳﻴﻦ رﻓﺘﻢ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪///‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ از ﭘﺪرش و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ و ﻫـﻤﻪ از ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﺣـﻤﻴﺮي از‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻬﺰﻳﺎر از ﺑﺮادرش ﻋﻠﻲ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ از ﻓﻀﻴﻞ اﻋـﻮر از‬
‫ﻟﻴﺚ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻠﻴﻢ از ﻋﺎﻳﺸﻪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺮا ﺑﻪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﺮد و در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮود آﻣﺪم و دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز واﺟﺐ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٦٤‬‬

‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل و ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ در آن ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻤﺮة ﻣﻘﺒﻮل ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻃﺎووس در ﻛﺘﺎب ﻣﺼﺒﺎح اﻟﺰاﺋﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‬
‫واﺟﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺰار ﻧﻤﺎز واﺟﺐ و ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﻌﺎدل ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﺴـﺘﺤﺒﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬وي اﻓﺰود‪ :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺣﺞ و ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﻤﺮه اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻬﺰﻳﺎر از ﭘﺪرش از ﺟﺪش از ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ ﻣـﻬﺰﻳﺎر از‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ از ﻃﺮﻳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﻓﻊ از ﺧـﺎﻟﺪﺑﻦ ﻗـ‪P‬ﻧﺴﻲ رواﻳﺖ ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬از اﻣـﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻳﻚ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﺧﺎﻟﺪ ﻗ‪P‬ﻧﺴﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻜﻪ ﺣﺮم ﺧﺪا و‬
‫ﺣﺮم رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬و ﺣﺮم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬اﺳﺖ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد <ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ :9‬ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮم ﺧﺪا و ﺣﺮم رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬و ﺣﺮم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و در ﻣﻮرد درﻫﻢ ﺳﻜﻮت ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻣﺎر ﻗ‪P‬ﻧﺴﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﺷﻴﺦ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ و دﻳﮕﺮان از ﭘﺪرش ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻣﺎر ﻗ‪P‬ﻧﺴﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﻨﻲ آن را از ّ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﻔﺎق ﻳﻚ درﻫﻢ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻫﺰار درﻫﻢ در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي از اﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ از ﺻﻔﺎر از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ اﺑﻦ ﻓﻀﺎل از اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎ از ﻧﺠﻢ ﺑﻦ ﺣﻄﻴﻢ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي زﻳﺎرت آن از ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي‬
‫دور ﺗﻮﺷﻪ و ﻟﻮازم ﺳﻔﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در آن ﻣـﻌﺎدل‬
‫ﻳﻚ ﺣﺞ و ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﻤﺮه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وي از اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﭘﺪرش از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب‬
‫از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﺒﻠﻪ از ﺳ‪P‬م ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮه از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻃﺮﻳﻒ از اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ از ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﻤﺮه‬
‫ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺣﺞ ﺑﺎ وﺻﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ﻫﺰار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﺰار‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻗﺎﻣة ﻧﻤ ﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٦٥ .‬‬

‫وﺻﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردهاﻧﺪ‪/‬‬

‫و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺪاد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﺗﺮي داد ﻛﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ ,9‬ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬و ﺣﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬و‬
‫ﻣﺼ‪P‬ي ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬و ﺑﺮادرم ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬و ﻣﺼ‪P‬ي ﻣﻦ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻤﺎ‪,‬‬
‫ّ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﺮﮔﺰﻳﺪه‪ ,‬ﮔـﻮﻳﺎ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ آورده ﻣﻲﺷﻮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دو ﻟﺒﺎس ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺒﻴﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ُﻣﺤﺮم ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬و ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺧﻮد و ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﺶ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻣـﻲﻛﻨﺪ و ﺷـﻔﺎﻋﺘﺶ رد‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و روزي ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺠﺮا ٔ‪ K‬ﺳﻮد در آن ﻧﺼﺐ ﻣﻲﺷﻮد و زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻣﺼ‪P‬ي ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ع‪ 9‬و ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻫﻴﭻ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧَﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻳﺎ در آرزوي آن اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﻘﺮب ﺟﻮﻳﻴﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﺮﻙ ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ّ‬
‫ﺗﻀﺮع ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮﻛﺖ آن را ﺑﺪاﻧﻨﺪ از ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺮآورده ﺷﺪن ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﺘﺎن در آن ﻣﺴﺠﺪ ّ‬
‫ﮔﻮﺷة ﺟﻬﺎن ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي ﺑﺮف و ﻳﺦ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﻛﻮﻓﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎﻟﺲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺗﺒﺎن از اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻘﺮي ﻛﺴﺎﺋﻲ از ﻋﺒﺪا˜ داﻫﺮ از ﭘﺪرش از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻒ از اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي در ﻛﺘﺎب ﺛﻮاب اﻋﻤﺎل از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺎﺟﻴﻠﻮﻳﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟﻘـﺎﺳﻢ از‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺮﻗﻲ از ﭘﺪرش از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن از ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪9‬‬
‫ّ‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار ﻧﻤﺎز در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰار از ﭘﺪرش ازﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺑﺰﻳﻎ از ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ از ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻮﻟﻲ ﻃﺮﺑﺎل و ﺟﺰ او‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﻔﺎق ﻳﻚ درﻫﻢ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻌﺎدل ﻳﻜﺼﺪ‬
‫درﻫﻢ در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ /‬و ﺧﻮاﻧﺪن دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻳﻜﺼﺪ رﻛﻌﺖ در‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٦٦‬‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺣﻤﻴﺮي از ﭘﺪرش از ﻣﺮدي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ى‬ ‫ﺷﻴﺦ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎ˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫اﺑﻲ ﻫﺸﺎم از داود ﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ از اﺑﻲ ﺣﻤﺰه از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻗﺎﻣة‬
‫ﺑﻦ ى‬
‫ﻧﻤﺎز واﺟﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل و ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ در آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ﻳﻚ‬
‫ﻋﻤﺮة ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻜﺮار ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ اﺧﺘ‪P‬ف ﺳﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻳﺎ اﺿـﺎﻓﺎت در‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از اﺣﺎدﻳﺚ ﻳﺎ اﺧﺘ‪P‬ف ﻣﺘﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﻤة اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي رواﻳﻲ ذ ﻛﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺘﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ درﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺴﺮا ﻳﺎ ﺟﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ آن ﺑﭙﺮدازد‪ ,‬ﭘﺎداش او دو ﭼﻨﺪان اﺳﺖ‪ /‬ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اﻧﻔﺎق ﻛﺮدن ﻳﻚ درﻫﻢ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻌﺎدل ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﺷﻴﺦ ﻛﻠﻴﻨﻲ از‬
‫ﻗ‪P‬ﻧﺴﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻜﻪ ﺣﺮم ﺧﺪاﺳﺖ‪ ///‬و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار رﻛﻌﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻧﻔﺎق ﻳﻚ درﻫﻢ در آن ﺑﺎ ﻫﺰار درﻫﻢ‬
‫در ﻣﺴﺎﺟﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫رواﻳﺖ اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪,‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده‪ ///‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔـﻮﻳﺎ در روز ﻗـﻴﺎﻣﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ آورده ﻣﻲﺷﻮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دو ﻟﺒﺎس ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺒﻴﻪ ُﻣﺤﺮم ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﻫﻞ‬
‫ﺧﻮد و ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ رد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﻳﺚ‪/‬‬
‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ<ره‪ 9‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮔـﻮﻳﺎ در روز ﻗـﻴﺎﻣﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻳﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دو ﻟﺒﺎس اﺣـﺮام ﺑـﻪ ﺗـﻦ دارد و ﺑـﺮاي ﻧـﻤﺎزﮔﺰاراﻧﺶ ﺷـﻬﺎدت‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻴ ﺪ ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﺗﻘﻲ از‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وي از ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ّ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺳﺎﻣﻪ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ در ذﻳﻘﻌﺪه ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺼﺪ و ﻫﺸﺘﺎد <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺣ ّﻠﺔ‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻌﻴﻦ ﺑﺮاي وي ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه از ﺷﻴﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺣﻤﺪ ﻗﺮﺷﻲ از اﺑﻲ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ از ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻮي از اﺑﻲ ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺣـﻤﺪ اﻧـﺼﺎري از‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻗﺎﻣة ﻧﻤ ﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٦٧ .‬‬

‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﻋﺎﻣﺮي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﺣﻤﺴﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﻀﻴﻞ ﺿﺒﻲ از ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻮﻗﻪ از اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﺨﻌﻲ از ﻋﻠﻘﻤﺔ ﺑﻦ اﺳﻮد از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺳﻮد از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﭘﺴﺮ ﻣﺴﻌﻮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن دﻧﻴﺎ ﺑﺮد‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داد‪ /‬ﻣﻦ ﮔـﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ,‬اﻳـﻦ ﭼـﻴﺴﺖ؟‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺒﺎرﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارد و ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺮاي‬
‫اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﺶ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ; ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﻄﻮر‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ رواﻳﺎت زﻳﺎدي وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺘﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ﻛﻪ ﺑـﻪ آنﺟـﺎ رود و ﻧـﻤﺎز‬
‫ﺣـﺮ‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ ﻣـﺠﻠﺴﻲ و ﺷـﻴﺦ ّ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺎﺟﺘﺶ ﺑﺮآورده ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ّ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٦٨‬‬

‫ﻋﺎﻣﻠﻲ و دﻳﮕﺮان از ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻘﺮي از اﺑﻦ ﻋﻘﺪه از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻓﻀﺎل از ﭘﺪرش از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻴﺨﻲ از اﺻﺤﺎب ﻣﺎﺳﺖ از ﺻﺒﺎح ﺣـﺬاء‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺣﺎﺟﺘﻲ دارد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ َر ود‪,‬‬
‫وﺿﻮي ﻛﺎﻣﻠﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در ﻫﺮ رﻛﻌﺘﻲ ﺳﻮرة ﺣﻤﺪ را ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﺳﻮرة‬
‫دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻓﻠﻖ‪ ,‬ﻧﺎس‪ ,‬اﺧ‪P‬ص‪ ,‬ﻛﺎﻓﺮون‪ ,‬ﻧﺼﺮ‪ ,‬اﻋﻠﻲ و ﻗﺪر‪ ,‬ﻗﺮاءت ﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻧـﻤﺎز‬
‫ﺣﺎﺟﺘﺶ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻳﺎري ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮآورده ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻓﻀﺎل ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﺦ <ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪم و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ رزق و روزيام را ﻓﺰوﻧﻲ ﺑﺨﺸﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺣﺞ را ﻧﺼﻴﺒﻢ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺞ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺮف ﺷﺪم‪ /‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮد آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ ,‬وي ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻣﺼﺒﺎح ﻧﻴﺰ از آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺳﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﻳﺚ ﻓﻮق ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد‪ ,‬آﻣﺮ ز ﻳﺪه اﺳﺖ ‪٦٩ .‬‬

‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد‪ ,‬آﻣﺮزﻳﺪه اﺳﺖ‬

‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ّ‬

‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در وﺳﺎﺋﻞ و اﺑﻦ ﻃﺎووس در ﻓﺮﺣﺔ اﻟﻐﺮي از‬
‫ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪّ ﻳﻦ از ﭘﺪرش‪ ,‬از ﺳﻴﺪ ﻓﻀﻞا˜‪ ,‬از ذواﻟﻔﻘﺎر‪ ,‬از ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻜﺮان ﻧﻘﺎش‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﻣﺎﻟﻜﻲ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫ‪P‬ل از اﺑﻲ ﺳﻌﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ّ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ<ع‪ 9‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬زﻳﺎرت ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺎ ﻓـﻀﻴﻠﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﻳـﺎ‬
‫زﻳﺎرت ﻗﺒﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ ///9‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت رﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﺠﺎ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑـﻮد; ا ﮔـﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻳﻜﺼﺪﺑﺎر وارد اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺼﺪﺑﺎر او را ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﺣﻀﺮت‬
‫ﻧﻮح در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻐﻔﺮت و ﺑﺨﺸﺶ ﻃﻠﺒﻴﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪َ ) :‬ر ﱢب ا ْﻏ ِﻔ ْﺮ ى‬
‫ﻟﻲ َو ﻟِ ىﻮاﻟِ َﺪ ﱠي‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻀﺮت از ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻛﻪ ﺑﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ِ‬ ‫َو ﻟِ َﻤ ْﻦ َد َﺧ َﻞ ﺑَﻴْﺘِﻲ ﻣُﺆْ ﻣِﻨا ( ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺣﻮا ﺑﻮد‪/‬‬
‫وي آدم و ّ‬

‫‪١‬ـ ﻧﻮح ‪ ,٢٨ .‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ,‬ﻣﺮا و ﭘﺪر و ﻣﺎدرم را و ﻫﺮ ﻛﻪ را ﺑﺎ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧ ة ﻣﻦ وارد ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﻴﺎ ﻣﺮز‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٧٠‬‬

‫درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻳﻜﻲ از درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎب ﺳـﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬از آن در وارد‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻛﻨﺪه دوﻣﻴﻦ در ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ از ﺟﻬﺖ ﻏﺮب‬
‫ﻗﺮار دارد‪ ,‬و از زاوﻳة ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ در ﺑﻪ دو اﻳﻮان اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑﺎب اﻧﻤﺎط‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎب ﻓﻴﻞ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎب ﻓﻴﻞ‪ ,‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎب ﺛﻌﺒﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﻣﺪﻳﻨﺔاﻟﻤﻌﺎﺟﺰ و ﻏﺮر ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺑﻄﻮر ﻣﺴﻨﺪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺎري ﺑﺰرگ از‬
‫ﻛﻨﺎر ﻣﻨﺒﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ,‬و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ و ﺑﺎ‪ K‬رﻓﺘﻦ از ﻣﻨﺒﺮ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻀﺮت رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻣﺮدم از آن ﻣﺎر ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ آن را از اﻣـﺎم<ع‪ 9‬دور‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺷﺎره ﻛﺮد ﺗﺎ او را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن ﻣﺎر ﺑﺮ روي‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬روي ﭘﻠﻪاي رﻓﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻳﺴﺘﺎد و اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﺎر ﺧﻢ ﺷﺪ و او ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻣﺎم ﻛﺸﻴﺪ و دﻫﺎن در ﮔﻮش ﺣﻀﺮت ﺑﺮد‪ /‬ﻣﺮدم از اﻳﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ ﺣﻴﺮﺗﺰده ﺷﺪﻧﺪ و آن ﻣﺎر ﻃﻮري ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻧﺰدﻳﻚ اﻣﺎم ﻧﻴﺰ ﻛ‪P‬م‬
‫او را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﺎر ﺑﻪ ﻛﻨﺎري رﻓﺖ و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻟﺒﻬﺎي ﻣﺒﺎرﻛﺶ را ﺗﻜﺎن ﻣﻲداد‬
‫و ﻣﺎر ﺑﺰرگ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﮔﻮش ﻣﻲداد‪ /‬ﭘﺲ از آن او رﻓﺖ و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲاش اداﻣﻪ داد‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣـﺪ و ﻣـﺮدم‬
‫اﻃﺮاف آن ﺣﻀﺮت ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﺎرة ﻣﺎر و ﺷﮕﻔﺘﻴﻬﺎي آن ﺳـﺆال ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬او ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺟﻨﻴﺎن ﺑﻮد‪ ,‬و ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻣﺸﻜﻞ‬
‫و دﺷﻮار ﺑﺮاي او ﭘﻴﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ اﻳﻦﺟﺎ آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ او ﻓﻬﻤﺎﻧﺪم‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ او ﺑﺮاي ﻣﻦ دﻋﺎي ﺧﻴﺮ ﻛﺮد و رﻓﺖ‪/‬‬
‫آن ﻣﺎر از در ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻣﺮدم از آن وارد ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬داﺧﻞ ﻣﺴـﺠﺪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪٧١ .‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار دارد‪ /‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎب ﺛﻌﺒﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ <و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺷﻬﺮت‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ 9‬و ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ از ﻇﻬﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺎراﺿـﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻓﻴﻠﻲ را ﻛﻨﺎر اﻳﻦ در ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻗﺼﺪﺷﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻓﺮاﻣـﻮش ﺷـﻮد و ﺗـﺎ‬
‫اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎب ﻓﻴﻞ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﻮﻓﻪ دري ﺑﻪ ﻧﺎم آن ﻗﺒﻴﻠﻪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﺮور اﻳﺎم و ﺑﺮوز ﺣﻮادث ﻣﺼﻴﺒﺖﺑﺎر‪ ,‬اﻳﻦ درﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎب ﺛﻌﺒﺎن‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٧٢‬‬

‫آﺛﺎر ﺳﻴﺪ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم @در دو ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﻬﻠﻪ>‬

‫ﺣﺠﻪاﻟﺤﻖ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﻧﺠﻔﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻟﻌـﻠﻮم<ره‪ 9‬داراي آﺛـﺎر‬

‫ّ‬ ‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ ﺑﺰرگ‬
‫ّ‬
‫ﺟﺎوداﻧﻲ اﺳﺖ‪ /‬از ﺟﻤﻠة آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎﻣﻬﺎي ﻣﻘﺪس ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن از دوراﻧﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﺟﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﺑﺼﻴﺮت در دﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻌﺪادﺷﺎن‬
‫ﻫﻢ اﻧﺪﻙ ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﺴﻲ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺳﻴﺪ<ره‪ 9‬ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎﻣﺖ ﻣﻘﺪّ س‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎﻳﻲ در آﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺳـﻨﮕﻲ در ﻣـﺤﺮاب‬
‫اﻟﻨﺒﻲ<ص‪ 9‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار داد و اﻳـﻦ ﺷـﺎﺧﺼﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻣـﺮوز ﺑـﻪ ﻧـﺎم <رﺧـﺎﻣﻪ‪9‬‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ /‬وي اﺗﺎﻗﻬﺎﻳﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮﻣﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺑﺎز ﻣﻲﻣﺎﻧَﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﻳة آن ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ ,‬ﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در روزﻫﺎي زﻣﺴﺘﺎن ﻗﺼﺪ اﻋﺘﻜﺎف دارد‪ ,‬در‬
‫اﻳﻦ اﺗﺎﻗﻬﺎ اﻋﺘﻜﺎف ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤة اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي او ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪن در ﻛﺎر ﺗﻘﻮا‪ ,‬ﺧـﻴﺮ و‬
‫اﻋﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﺟﺎوداﻧﻲ ﻛﺮدن آﺛﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اﻣﺎﻣﺎن دﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﺳﻴﺪ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ در اﺻﻞ زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح<ع‪ 9‬در آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺳﺮداب ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ <ﺑﻴﺖ اﻟﻄﺸﺖ‪ 9‬در آن ﻗﺮار داﺷﺖ و‬
‫ﻋﺎﺑﺮان از روﻳَﺶ ﻋﺒﻮر و آن را ﻟﮕـﺪﻛﻮب ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻃـﺒﻘﺎت ﻣـﺨﺘﻠﻒ ﻣـﺮدم در آنﺟـﺎ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دﺧﺘﺮان ﺧﺮدﺳﺎل ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و در ﮔﻮﺷة ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ,‬ﺷﺐزﻧﺪهداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎﻫﻲ زﻣﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ آﻟﻮده ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫ﺗــﻄﻬﻴﺮ آن واﺟﺐ ﺑـﻮد‪ ,‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬زﻣـﻴﻦ را ﻣـﻲﻛﻨﺪﻧﺪ و ﺧـﺎ ﻛﺶ را ﺑـﻪ ﺧـﺎرج ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻣﻲرﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺤﺬور ﺷﺮﻋﻲ داﺷﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺳﻴﺪ<ره‪ 9‬اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد و زﻣﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﺷﺮﻳﻔﻪ از آﻟﻮدﮔﻲ و‬
‫آﺳﺎنﺳﺎزي ازاﻟة ﻧﺠﺎﺳﺖ از آن ﺑﺎ ﺧﺎ ﻙ ﭘﺎ ﻙ ﺑﻴﺮون ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ /‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬زﻣـﻴﻨﻲ‬
‫ِ‬
‫روي زﻣﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ /‬او ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎﻳﻲ روي ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎي اﺻﻠﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﻫﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺟﺎ َر ود‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ در اﻳﻦ اﺗﺎﻗﻬﺎ ﻓﺴﺎد‬
‫آﺛﺎر ﺳﻴ ﺪ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم ‪R‬در دو ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﻬﻠﻪ‪٧٣ . Q‬‬

‫زﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺎج ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﺮﺑﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪< ١٣١٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬دﻳﻮار اﺗﺎﻗﻬﺎ را ﺧﺮاب‬
‫ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻳﻮان درآورد‪ /‬ﻫﻤة اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي از وﻗـﻮع ﻓﺴـﺎد در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ /‬در ﺳﺎل ‪< ١٣٢٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻲ ﻛﻤﻮﻧﻪ ﭘﺮدهدار ﺣﺮم ﻋﻠﻮي‪ ,‬ﻣﺘﺼﺪي ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ,‬و ﻛﺎرواﻧﺴﺮاي ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ و در اﻣﺘﺪاد آن در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺑﻨﺎ ﻛـﺮد و در آن‬
‫اﺗﺎﻗﻬﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎزاري ﺑﺮاي زاﺋﺮﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻳﺎرت ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺳﻴ ﺪي ﺷﺮﻳﻒ از اﻫﻞ‬ ‫ﻛﺮد و اﺳﻄﺒﻠﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺮ در ﻛﺎرواﻧﺴﺮا اﺣﺪاث ﻛﺮد‪ ,‬و ّ‬
‫ﺑﺤﺮﻳﻦ ﺑﻪ او از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را در ﺳﺎل ‪< ١٣٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺳﻴ ﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ <ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺷﻬﺮت دارد‪9‬‬
‫از ﺟﻤﻠة آﺛﺎر ّ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬وﺟﻮد داﺷﺖ وﻟﻲ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﻮده و‬
‫ﺳﻴ ﺪ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم<ره‪ 9‬دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﮔﻨﺒﺪي ﺑﺮ روي آن ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ را‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺨّ ﺺ ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ وي ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ داﻧﺎ و آﮔﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٧٤‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﺎﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‬

‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺣﻀﺮﻣﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻳﺎ از‬
‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ّ ,‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑـﻪ اﻣـﺎم<ع‪ 9‬ﻋـﺮض ﻛـﺮدم ﭘﺲ از ﺣـﺮم ﺧـﺪا و ﺣـﺮم‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻛﺪام ﻣﺤﻞ ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮ اﺳﺖ؟ اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ زﻳﺮا آن‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﭘﺎ ﻙ‬
‫ﻣﻄﻬﺮي اﺳﺖ و ﻣﺮﻗﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮ‪K‬ن و ﺟﺰ آﻧﺎن و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن راﺳﺘﻴﻦ آﻧﺎن در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫و ّ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ ,‬و ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ در آن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ,‬در آن ﺟﺎﺳﺖ و از ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻋﺪل ﺧﺪاوﻧﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در آن ﭘﺎﻳﺪار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬
‫و در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺰل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺻﺎﻟﺢ آﻧﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻟﻐﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳ‪P‬ﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ از‬
‫ى‬ ‫ﻣﺆ ّﻟﻒ ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﻓﺮﺣﺔ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ از اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ رازي از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻤﺰه از ﺻﻔﻮان از اﺑﻲ اﺳﺎﻣﻪ‬
‫ّ‬
‫از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از‬
‫ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ /‬آراﻣﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬و ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫـﻴﻢ<ع‪ 9‬و ﻗـﺒﺮ ﺳـﻴﺼﺪ و‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺸﺼﺪ وﺻﻲ و ﻣﺮﻗﺪ ﺳﻴﺪ اوﺻﻴﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺑﺸﺎﺋﺮ اﻟﺮﺿﻮان آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋـﺮاق‪ ,‬و‬
‫ﻣﻄﻬﺮ و ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ; در آن ﻗﺒﺮ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻧﻴﺰة ﺧﺪا‪ ,‬ﮔﻨﺞ اﻳﻤﺎن‪ ,‬ﭘﺎ ﻙ و ّ‬
‫آدم<ع‪ 9‬و ﻧﻮح<ع‪ 9‬و اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬و ﻗﺒﺮ ﺳﻴﺼﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺸﺼﺪ وﺻﻲ و ﻣﺮﻗﺪ ﺳﺮور‬
‫اوﺻﻴﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ‪ ,‬ﺣـﺮم و ﻣـﺤﻞ ﻫـﺠﺮت آن ﺣـﻀﺮت اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ و‪K‬ﻳﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺖ آﺳﻤﺎن ﻫﻔﺘﻢ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﺳﻤﺎن ﭼﻬﺎرم و ﭘﺲ از آﺳﻤﺎن اول و ﺑﻌﺪ زﻣﻴﻦ ﺣﺠﺎز ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮم ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ زﻣﻴﻦ ﺷﺎم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑـﻴﺖاﻟﻤـﻘﺪس اﻓـﺘﺨﺎر ﻳـﺎﻓﺖ‪ /‬آنﮔـﺎه زﻣـﻴﻦ ﻣـﺪﻳﻨﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺮﻗﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪ‪ ,‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر آراﻣﮕﺎه ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺮ ﺳﺘﺸﮕﺎه ﭘﺮ وردﮔﺎر ‪٧٥ .‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫در ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و وﺳﺎﺋﻞ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ اﻣـﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻓـﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر در آن ﻋﺒﺎدت ﺷﺪ‪ ,‬ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد و آن ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﺮ آدم<ع‪ 9‬ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ در زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ او ﺳﺠﺪه‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ ﻫﺮ ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و وﺳﺎﺋﻞ و ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻨﺪ از اﺑﻦ اﺳﺒﺎط ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاﻳﻢ رواﻳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺐ ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧـﺎزل‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن ﻫﻔﺘﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ,‬و ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺮدﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٧٦‬‬

‫ﻛﺮاﻫﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ‬

‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺷﻴﺢ ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در وﺳﺎﺋﻞ در ﺑﺎب ﻛﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج از‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺴـﻨﺪ ﺑـﻪ ﻧـﻘﻞ از‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻜﻪ و ﻛﻮﻓﻪ و ﻛﺮﺑ‪ P‬ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﺮ ﺟﻤﻌﻪ از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ از ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﺮي از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﺮ ﺟﻤﻌﻪ از ﻣﻜﻪ ﻳﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﺮم اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ,‬ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﺠﺎ ﻣﻲروي؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎز ﻧﮕﺮداﻧﺪ!‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن در ﻣﺪح ﻛﻮﻓﻪ ‪٧٧ .‬‬

‫آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن در ﻣﺪح ﻛﻮﻓﻪ‬

‫در ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و وﺳﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻈﻔّﺮ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻮي از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد از ﭘﺪرش از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺷﻜﻴﺐ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ ﺣـﻤﺎد از اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ از‬
‫ﺻﺪﻗﺔ ﺑﻦ ﺣﺴﺎن از ﻣﻬﺮان ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺼﺮ از ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ از اﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ اﺳﻜﺎﻓﻲ از اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺣـﻀﺮت ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺗـﻔﺴﻴﺮ آﻳـﻪ‪َ ) :‬و‬
‫ات َﻗ ىﺮ ٍار َو ﻣَ ىﻌﻴْ ٍﻦ ( ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از رﺑﻮه‪,‬ﺷـﻬﺮ ﻛـﻮﻓﻪ و ﻗـﺮار‬
‫‪١‬‬

‫ﻮة ىذ ِ‬
‫ى َاوﻳْ ﻨىﺎﻫُ ىﻤ ﺎ اﻟﻲ َرﺑْ ٍ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و َﻣ ِﻌ ْﻴﻦ رود ﻓﺮات ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و وﺳﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ در ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺧﺒﺎر از ﭘﺪرش ا‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ز ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ازاﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ رازي از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن از ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ از اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﺪرش و او از ﭘﺪرش ﻧﻘﻞ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﻴﺎن ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﭼـﻬﺎر ﺷـﻬﺮ را ﺑـﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ,‬و‬
‫َ ْ َ ْ َٔ‬
‫ﻴﻦ ( ; ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻴﻦ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ و‬
‫ﻴﻦ َو ﻫى ﺬا اﻟ ﺒَﻠ ِﺪ ا‪0‬ﻣى ِ‬
‫ﻮر ىﺳ ﻴ ﻨى َ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ ) :‬واﻟ ﺘّ ﻴى ِﻦ َو اﻟﱠﺰ ﻳْ ﺘُ ِ‬
‫ﻮن َو ﻃُ ِ‬
‫‪٢‬‬

‫زﻳﺘﻮن‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس و ﻃﻮر ﺳﻴﻨﻴﻦ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻠﺪ اﻣﻴﻦ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻣﻜّﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﻣﺆ ﻣﻨﻮن ‪ :٥٠ .‬ﻣﺎ ﻣﺮﻳﻢ وﻋﻴﺴﻲ را در ﺑﻠﻨﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺮ ارﮔﺎﻫﻲ و آب روان داﺷﺖ ﺟﺎي دادﻳﻢ‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﺗﻴﻦ ‪ :١-٣ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﻴﺮ و زﻳﺘﻮن و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺎرﻙ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻳﻌﻨﻲ ‪J‬ﻣﻜﻪ‪/H‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٧٨‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‬

‫در ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎﻟﺲ وي‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺧﻲ دﻋﺒﻞ از‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺣﻔﺎر از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ دﻋﺒﻠﻲ از ّ‬
‫ّ‬ ‫از ﭘﺪرش از ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ‬
‫اﻣﺎم رﺿﺎ<ع‪ 9‬از ﭘﺪراﻧﺶ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻬﺎر ﺗﺎ از ﻗﺼﺮﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ در دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﻴﺖ اﻟﻤـﻘﺪس و ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎم از ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار‪ ,‬ﻛ‪P‬م ﺧﺪاوﻧﺪ‪َ ) :‬و َىاوﻳْ ﻨىﺎﻫُ ىﻤ ﺎ ِا ى‬
‫ﻟﻲ َرﺑْ َﻮة ( ‪,‬‬
‫‪١‬‬

‫را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻃﺒﺮﺳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ آن دو ﻣﺤﻞ را ﺑﻠﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻮار و‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﻗﺮار دادﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن ﺣﻴﺮة ﻛﻮﻓﻪ و اﻃﺮاف آن اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺮاد از ﻗﺮار‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺮات اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪9‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ و ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺧﺒﺎر و ﺧﺼﺎل از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ادرﻳﺲ از ﭘﺪرش از‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻜﺮ‬
‫ى‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺷﻌﺮي از اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ رازي از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺜﻤﺎن از‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ آن ﺣـﻀﺮت ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧـﺪاوﻧـﺪ از ﻣـﻴﺎن‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ,‬ﭼﻬﺎر ﺷﻬﺮ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ,‬از اﻳﻦ رو ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬واﻟﺘﻴﻦ و اﻟﺰﻳﺘﻮن و ﻃﻮر ﺳﻴﻨﻴﻦ و ﻫﺬا اﻟﺒﻠﺪ‬
‫ا‪K‬ﻣﻴﻦ‪ /‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻴﻦ‪ ,‬ﻣﺪﻳﻨﻪ و زﻳﺘﻮن‪ ,‬ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس و ﻃﻮر ﺳﻴﻨﻴﻦ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻠﺪ اﻣﻴﻦ‪ ,‬ﻣﻜﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ,‬ﻃﻮر ﺳﻴﻨﻴﻦ ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺷﻬﺮ ﻧﺠﻒ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮده ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ ﻛـﻮه ﻃـﻮر‪ ,‬ﻣـﺤﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﺎ ﻛﻮﻫﻲ ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت ﻣـﻮﺳﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﺮ ﻓـﺮاز آن‬

‫‪١‬ـ ﻣﺆ ﻣﻮن ‪/٥٠ .‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ‪٧٩ .‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا را ﺑﺒﻴﻨﺪ و ازﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ و ﻗﻄﻌﻪاي از آن در ﻛﻮﻓﻪ اﻓﺘﺎد; ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫رواﻳﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ آن ﻛﻮه ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان و ﻟﻐﻮﻳﻬﺎ در‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از آن در ﻃﻮر ﺳﻴﻨﺎ اﻓﺘﺎد و ﻳﺎ واﻗﻌا ﻧﺠﻒ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﺳﻴﻨﺎﺳﺖ و ّ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٨٠‬‬

‫رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ در ﻣﺪح ﺗﺮﺑﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮدم آن‬

‫ﻟﺴ ىﻤﺎ ُء َواﻟ ىﻌ ﺎ َﻟﻢ و ﺑﺼﺎﺋﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از اﺑﻦ ﻓﻀﺎل از اﺑﻲ ﺟﻤﻴﻠﻪ از‬
‫در ﻛﺘﺎب َا ﱠ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻠﺒﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧـﺪاوﻧـﺪ‪ ,‬و‪K‬ﻳﺖ ﻣـﺎ را ﺑـﺮ ﻣـﺮدم‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ و ﺟﺰ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ آن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺑﺼﺎﺋﺮ از ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ از اﺑﻦ ﺳﻨﺎن از ﻋﻨﺒﺴة ّﺑﻴﺎع اﻟﻘﺼﺐ از اﺑـﻲ‬
‫ﺑﺼﻴﺮ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ازاﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و‪K‬ﻳﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و‬
‫زﻣﻴﻦ و ﻛﻮﻫﻬﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻋﺮﺿﻪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮد‪/‬‬
‫اﻟﺴ ىﻤﺎ ُء َواﻟ ىﻌ ﺎ َﻟﻢ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ ﺑﺼﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲ واﺋﻞ از ﻋﺒﺪا˜ ﻟﻴﺜﻲ از‬
‫در ﱠ‬
‫ﺛﺎﺑﺘﻪ ﺷﺒﺎﻣﻲ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي ﻧﺰد ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑـﻮدم ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬وارد ﺷﺪ; ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻴﺎ‪ ,‬ﺳﭙﺲ او را در آﻏﻮش‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻴﺎن دﻳﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻮﺳﻴﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻋﻠﻲ! ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺘﻌﺎل‪ ,‬و‪K‬ﻳﺖ ﺗـﻮ را ﺑـﺮ‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد‪ ,‬آﺳﻤﺎن ﻫﻔﺘﻢ در ﭘﺬﻳﺮش آن ﭘﻴﺸﻲ ُﺟﺴﺖ‪ ,‬ﻟﺬا آن را ﺑﻪ ﻋﺮش زﻳﻨﺖ‬
‫ﻣﺰﻳﻦ ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از آن‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ آﺳﻤﺎن ﭼﻬﺎرم آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و آن را ﺑﻪ ﺑﻴﺖ ﻣﻌﻤﻮر ّ‬
‫آﺳﻤﺎن دﻧﻴﺎ ﻗﺒﻮل ﻛﺮد و آن را ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن زﻳﻨﺖ داد‪ ,‬آنﮔﺎه و‪K‬ﻳﺖ ﺗﻮ را ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻋﺮﺿﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻜﻪ آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ آراﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪﻳﻨﻪ آن را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻛﺮده آن را ﺑﻪ ﻣﻦ زﻳﻨﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻌﺪ ﻛﻮﻓﻪ آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺰﻳﻦ ﻛﺮد‪ ,‬ﭘﺲ‬
‫از آن ﻗﻢ آن را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد و آن را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ زﻳﻨﺖ داد و ﺑﺮاي آن ﺷﻬﺮ‪َ ,‬دري از درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﮔﺸﻮد‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﻫﻤﺪاﻧﻲ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﺸﻤﺎر‬
‫ﺟﺎﻧﻲ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن از اﺑﻲ ا ﻛﺮاد از ﻣﻴﻤﻮن ﺻﺎﺋﻎ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛـﺮده ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﻤﻮﻧة ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﻤﻮﻧة ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻗﺮار داد و ﺷﻬﺮ ﻗﻢ را ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﺮدم آن را ﺑﺮ اﻫﻞ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب اﻋﻢ از ﺟﻦ‬
‫و اﻧﺲ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ درﺑﺎره دﻓﻊ ﺑ‪ %‬از ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮ دم آن ‪٨١ .‬‬

‫رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ درﺑﺎره دﻓﻊ ﺑ‪ K‬از ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮدم آن‬

‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮﻗﻲ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ اﺷﻌﺮي از ﮔﺮوﻫﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ ﻓﺮا ﮔﻴﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ و اﻃﺮاف آن از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮاق و ﻗﻢ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺟﺒﻞ‪ ,‬ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي اﻣﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪///‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻳﺴﻊ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش از اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ اﻣﻨﻴﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود و ﻣﺮدم ﺑﺮ اﺳﺒﻬﺎ ﺳﻮار‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و از زﻧﺎن و ﻋﻄﺮ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ ﺣﺘﻤا از آﻧﺎن ﺑﮕﺮﻳﺰ; ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم! ﺑﻪ‬
‫ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم؟ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﻢ و اﻃﺮاف اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﺑﺮو زﻳﺮا ﺑ‪ P‬و ﻣﺼﻴﺒﺖ از آن ﺟﺎ دور‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ از اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻛﺮﺧﻲ از ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي ﻧﺰد اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬او ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﺑﻦي ﻋﺒﺎس و‬
‫ﻧﺼﻴﺒﺘﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﺳﻮي آﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎزﮔﻮ ﻓﺮﻣﻮد‪ ,‬ﻋﺮض ﻛﺮدﻳﻢ‪ :‬ﻓـﺪاﻳﺖ‬
‫ﺷﻮﻳﻢ! در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻳﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﻢ و اﻃﺮاف اﻳﻦ دو ﺷـﻬﺮ ﭘـﻨﺎه‬
‫ﺑﺒﺮﻳﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٨٢‬‬

‫رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ در ﻣﺪح ﻛﻮﻓﻪ‬

‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮔﺮوﻫﻲ از ا ﻫﻞ ري رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧﺰد‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ اﻫﻞ ري ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺑﺮادران اﻫـﻞ ﻗـﻢ‬
‫ﺧﻮش آﻣﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ اﻫﻞ ﻗﻢ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ,‬اﻳﺸﺎن اﻳﻦ ﻛ‪P‬م را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﻜﺮار ﻓﺮﻣﻮد و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ,‬آنﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﺮم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻜـﻪ‪ ,‬ﺣـﺮم ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺣﺮم اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬و ﺣﺮم ﻣﺎ ﺷﻬﺮ ﻗﻢ اﺳﺖ‪ ,‬زﻧﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻦ در آنﺟﺎ دﻓﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻧﺎم دارد‪ ,‬ﻫﺮ ﻛﺲ او را زﻳﺎرت ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫راوي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻗﺒﻞ از ﺗﻮﻟﺪ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪9‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻗﻢ و ﺗﻔﻠﻴﺲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ از ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ‬
‫دراج از زراره ﺑﻦ اﻋﻴﻦ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻫﻞ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ,‬ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﻣﺎ‪ ,‬اﻫﻞ ﻗﻢ‪ ,‬ﻳﺎران ﻣﺎ‪ ,‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻫﻞ اﻳﻦ ﻣـﻨﻄﻘﻪ از ﻣـﺎ و ﻣـﺎ از آﻧـﻬﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب و در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻏﻀﺎﺋﺮي از ﺗﻠﻌﻜﺒﺮي از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻤﺎم از ﻋﺒﺪا˜ ﺣﻤﻴﺮي از ﻃﻴﺎﻟﺴﻲ از زرﻳﻖ ﺧﻠﻘﺎﻧﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي‬
‫ﻧﺰد اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻮدم ﻛﻪ دو ﺗﻦ از دوﺳﺘﺎﻧﻤﺎن از اﻫـﺎﻟﻲ ﻛـﻮﻓﻪ وارد ﺷـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ! اﻳﻨﻬﺎ از دوﺳﺘﺪاران ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺑﻠﻪ! ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﻳﺶ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪي را ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺘﺪاران ﻣﺎ را در ﻋﺮاق ﻗﺮار داد‪///‬‬
‫در اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب و در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﺒﺪون از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ از‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل از ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رﻓﺘﻴﻢ و ﭘﺲ از ﻋﺮض ﺳ‪P‬م رو ﺑﻪ روي اﻳﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻴﻢ‪ /‬ﺣﻀﺮت از ﻣﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻛﻴﺴﺘﻴﺪ؟ ﻋﺮض ﻛﺮدﻳﻢ‪ :‬ﻣﺎ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮﻳﮋه اﻳﻦ ﮔﺮوه را‪,‬‬
‫از ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارﻳﻢ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻣﺮي <و‪K‬ﻳﺖ‪ 9‬ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮدم از آن ﺑﻲﺧﺒﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻴﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺎ دﺷﻤﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻳﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدم ﻣﺎ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ از ﻣﺎ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻳﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎ زﻧﺪه ﺑﺪارد و ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺎ ﺑﻤﻴﺮاﻧﺪ‪///‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ـ ﺗﻮﺿﻴﺢ ـ اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﺤﺐ از ﻋﺼﺎﺑﻪ ﻛﻠﻲﺗﺮ اﺳﺖ و ِﻋﺼﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣـﻌﻨﺎي ﮔـﺮوﻫﻲ از ﻣـﺮدم‬
‫ّ‬ ‫ﮔﺮوه ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ‪,‬‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٨٤‬‬

‫ﻫﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ از او اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‬

‫در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﺣﻮادث زﻳﺎدي روي داد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺎزات ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ رﺳﺎﻧﺪ زﻳﺮا ﻳﻜﻲ از ﻓﻀﻴﻠﺘﻬﺎي ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺧﺪا از او اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫ﻋ‪P‬ﻣة ﻣﺠﻠﺴﻲ در اﻟﺴﻤﺎء واﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻛ‪P‬م ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺑﺎره‬
‫ﻛﻮﻓﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬اي ﻛﻮﻓﻪ! ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮم ﻋﻜﺎﻇﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮي و‬
‫از ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﺣﺎدﺛﻪﻫﺎ ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮي و ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺼﻴﺒﺖ و ﺑ‪ P‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲﺷﻮي و ﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻢ‬
‫ﻫﻴﭻ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﺮ ﺗﻮ اراده ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻧﻜﻨﺪ ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺑ‪ P‬و ﻣـﺼﻴﺒﺘﻲ‬
‫ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻳﺎ ﻛُﺸﻨﺪهاي را ﺑﺮ او ﻣﺴﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ادﻳﻢ‪ ,‬ﭘﻮﺳﺖ دﺑـﺎﻏﻲ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ُﻋﻜـﺎظ‪,‬‬
‫ﻣﺤﻠﻲ در اﻃﺮال ﻣﻜﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ در آن ﮔﺮد ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﻣﺎه ﺑﺎزاري‬
‫را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ و ﺳﺮودن اﺷﻌﺎر ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺮوش زﻳﺎد در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎزار ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﭼﺮم داده ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﭼﺮم ﻋﻜﺎﻇﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﻜﻢ و داراي ﻛﺸﺶ زﻳﺎد‬
‫ﺑﻮد و اﻳﻦ‪ ,‬وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ﻣﻴﺎن ادﻳﻢ ﻋﻜﺎﻇﻲ و ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻋﺮﻙ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻟﻴﺪن و ﺳﺎﻳﻴﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و َﻋ َﺮ ﻛَﻪ ﻳﻌﻨﻲ او را ﺑﻪ ﻛﺎر زﺷﺖ وا داﺷﺖ‪ ,‬و َﻋ َﺮ ﻛﺖ اﻟﻘﻮم اﻟﺤﺮب ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﮓ‪,‬‬
‫ﻣﺮدم را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﺮد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را آزﻣﻮد و از ﭘﺎ درآورد و ﻣﺮاد از ﻧﻮازل‪ ,‬ﻣـﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎﺳﺖ و ز‪K‬زل ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑ‪P‬ﻫﺎ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲﻫﺎﺳﺖ‪ ,‬و ﺗﺮﻛﺒﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻓﻌﻞ ﻗﺒﻠﻲ‪,‬‬
‫ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﻌﺮض ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﻧﺎﻣ‪P‬ﻳﻤﺎت ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮي; در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ‬

‫‪١‬ـ ذ ﻛﺮ اﻟﻤﺠﻠﺴﻲ ﻓﻲ اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻓﻘﺎل ﻣﻦ ﻛ م ﻟﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م ـ ﻳﻌﻨﻲ ا ﻣﻴﺮاﻟﻤﺆ ﻣﻨﻴﻦ ـ ﻓﻲ ذ ﻛﺮ ﻛﻮﻓﻪ ‪ J‬ﻛﺄﻧﻲ ﺑﻚ ﻳﺎ‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺗﻤﺪﻳﻦ ﻣﺪا ‪p‬دﻳﻢ اﻟﻌﻜﺎﻇﻲ ﺗﻌﺮﻛﻴﻦ ﺑﺎﻟﻨﻮازل و ﺗﺮﻛﺒﻴﻦ ﺑﺎﻟﺰ ‪p‬زل داﻧﻲ ‪ ٔp‬ﻋﻠﻢ اﻧﻪ ﻣﺎ اراد ﺑﻚ ﺟﺒﺎر ﺳﻮء ا ‪p‬‬

‫اﺑﺘها ﺑﺸﺎﻏﻞ او ر ﻣﺎه ﺑﻘﺎﺗﻞ‪ H‬ـ م ‪/‬‬

‫وﺳﻴﻠة ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﻌﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺎ ﺳﺒﺒﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬و ﻧﺎﻣ‪P‬ﻳﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮدﻣﺶ دﭼﺎر آن ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮده در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻣـﺎ‪ ,‬ﻣـﺤﻞ اﻗـﺎﻣﺖ ﻣـﺎ و ﭘـﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺎﺳﺖ‪ /‬از ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎ را دوﺳﺖ‬
‫دارد ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪﻳﻢ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧـﺪاوﻧـﺪا!‬
‫ﺑﺪﺧﻮاه و دﺷﻤﻦ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮﺳﺎن‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺧﻄﺒﻪ را در ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒ‪-‬ﻏﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ///‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ از ﺳﺨﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪> :‬اي ﻛﻮﻓﻪ! ﺗﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮم ﻋﻜﺎﻇﻲ ﻛﺸﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮي< اﺳﺘﻌﺎره از ﻇﻠﻢ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺟﻤﻠة >ﺗﻌﺮﻛﻴﻦ<‬
‫در ﺳﺨﻦ اﻣﺎم<ع‪ 9‬از ﻋﺮﻛﺖ اﻟﻘﻮم اﻟﺤﺮب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﮓ‪ ,‬ﻣﺮدم را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛـﺮد‪,‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن را آزﻣﻮد و از ﭘﺎ درآورد‪/‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ُ :‬ﻣ ﺪﱠ ْت ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه و ﻣﺪّ ا‪K‬رض ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻛﺸـﻴﺪه ﺷـﺪن‬
‫زﻣﻴﻦ از ﺟﻬﺖ ﻃﻮل و ﻋﺮض اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٨٦‬‬

‫ﺳﺨﻦ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ درﺑﺎره ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ در ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒ‪K‬ﻏﻪ‬

‫اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ در ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒ‪-‬ﻏﻪ <ج ‪ ,٣‬ص ‪ ,٢٨٦‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬درﺑـﺎرة‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎري وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻬﺮ ﭘﺮﺑﺮﻛﺘﻲ اﺳﺖ‪ /‬و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﻛﻪ ﭼﻬﺮهﺷﺎن ﭼﻮن ﻣﺎه ﻣﻲدرﺧﺸﺪ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـﺤﺸﻮر ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻣﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺎ و ﭘﺎﻳﮕﺎه ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ‪ /‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓـﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ,‬ﺑﺪﺧﻮاه و دﺷﻤﻦ ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﺠﺎزات ﻓﺮﻣﺎ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـﺎ را دوﺳﺖ‬
‫دارد و ﻣﺎ ﺑﺪان ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪﻳﻢ‪ /‬اﻣﺎ ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن و ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‪ ,‬ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را داﺷﺘﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آن دﻓﺎع ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ اﻓﺮادي را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را‬
‫وﻳﺮان ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺨﻠﻬﺎ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه‪ ,‬اﻣﻮاﻟﺶ را ﻏﺎرت ﻛﻨﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ دارﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻜﺸﻨﺪ; در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺮا راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻓﺮﻣﺎ‪ /‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺴﺎن از روش ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﺗﻮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺷﻜﺮﮔﺰاري ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﻀﺮت اﻳﻮب<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷـﺪ و‬
‫ﺻﺒﺮ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﻛﺮد و ﺣﻀﺮت ﻳﻮﺳﻒ<ع‪ 9‬ﻛـﻪ ﻗـﺪرت داﺷﺖ و ﺑـﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺣـﺎل از ﻫـﺮ‬
‫ﻛﺪاﻣﺸﺎن ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻲ ﭘﻴﺮوي ﻛﻦ‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر ﻛﻤﻲ ﺳﻜﻮت ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺸﻴﺪم‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺮج ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻮزي در ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺘﻈﻢ رواﻳﺖ ﻛﺮد‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬زﻳﺎد را در ﺣﺎل ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ زدﻧﺪ‪ ,‬او دﺳﺖ ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن را ﻗﻄﻊ‬
‫ﻛﺮد و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺧﺎﻧة آﻧﻬﺎ را ﺧﺮاب ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺨﻠﻬﺎﻳﺸﺎن را ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﻜﺸﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدم را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﻴﺪان از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﭘﺮ ﺷﺪ‪ /‬آنﮔﺎه از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫از ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ از اﻳﻦ ﻛﺎر اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ; و اﻳﻦ را ﺑﻬﺎﻧﻪاي‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي آﻧﻬﺎ و ﺧﺮاب ﻛﺮدن ﺷﻬﺮﺷﺎن ﻗﺮار داد‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ اﻧﺼﺎري ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻦ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ درﺑﺎره ‪٨٧ . ///‬‬

‫ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪام ﺑﻮدم و آن روز ﻣﺮدم ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻤﻲ‬
‫ﺧﻮاﺑﻴﺪم‪ ,‬در ﺧﻮاب دﻳﺪم ﭼﻴﺰي ﺟﻠﻮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﺎ ﮔﺮدن دراز ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮدن ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻟﺒﺎﻧﻲ ﻣﺘﻮرم و‬
‫آوﻳﺨﺘﻪ آواز ﺳﺮ داد‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻘّﺎد ذواﻟﺮﻗﺒﻪ ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺼﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪم‪ ,‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم از ﺗﺮس ﺑﻴﺪار ﺷﺪم و ﺑﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﻳﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻦ‬
‫دﻳﺪم ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻳﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ‪ ,‬آﻧﺎن را از ﺧﻮاﺑﻢ آﮔﺎه ﻛﺮدم‪ /‬آﻧﮕﺎه ﺷﺨﺼﻲ از ﻗﺼﺮ ﻧﺰد ﻣﺎ‬
‫آﻣﺪه‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ زﻳﺮا اﻣﻴﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻛﺎري ﻧﺪارم‪ /‬وي ﺑﻪ ﻃﺎﻋﻮن ﻣﺒﺘ‪P‬‬
‫ﺷﺪه‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ در ﻧﻴﻤﻲ از ﺑﺪﻧﻢ ﺣﺮارت آﺗﺶ را اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم زﻳﺎد ﺑﻪ‬
‫ﻫ‪ P‬ﻛﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ در ﺑﺎرة او ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫او <زﻳﺎد‪ 9‬از ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻘﺎد ذواﻟﺮﻗﺒﻪ‬
‫ﺟﺎن او را ﮔﺮﻓﺖ ﺿﺮﺑﺖ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻴﻤﻲ از ﺑﺪﻧﺶ وارد ﺷﺪ ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ ﺻـﺎﺣﺐ اﻟﺮﺣـﺒﻪ‬
‫‪١‬‬
‫<ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 99‬ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﮔﻤﺎن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در‬
‫اﻟﺮﺣﺒﻪ< اﺳﺘﺪ‪K‬ل ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻟﻴﻜﻦ دﻟﻴﻠﻲ در اﻳﻦ‬
‫رﺣﺒﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪> :‬ﺻﺎﺣﺐ ّ‬
‫ﺑﺎره وﺟﻮد ﻧﺪارد زﻳﺮا ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻗﺘﻬﺎ در رﺣﺒﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺣﺒﻪ ﺑـﻪ آن ﺣـﻀﺮت ﻧﺴـﺒﺖ داده‬
‫ﺷﻮد‪ /‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﮔﻔﺘﺎر اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ در ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒ‪-‬ﻏﻪ‪/‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻲ را ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ را داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑ‪ P‬و ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻣﺒﺘ‪P‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﻟﻜﻴﺪري در ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒ‪-‬ﻏﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا او را در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺑ‪ P‬ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻛﺮد >زﻳﺎد< ﺑـﻮد‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ‪ ,‬درﺑﺎن زﻳﺎد آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫زﻳﺮا اﻣﻴﺮ ﭘﺮﻳﺸﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﺮض ﻓﻠﺞ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ وي ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ‬
‫زﻳﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺬام ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪ و ﻣﺎرﻫﺎﻳﻲ در ﺷﻜﻢ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﺗﺎ ﻣﺮد‪ /‬و‬

‫ﺣــــﺘﻲ ﺗــــﻨﺎوﻟﻪ اﻟﻨــﻘﺎد ذواﻟﺮﻗــﺒﻪ‬ ‫‪١‬ـ ﻣــﺎ ﻛــﺎن ﻣــﻨﺘﻬﻴا ﻋــﻤﺎ اراد ﺑـﻨﺎ‬
‫ﻛـﻤﺎ ﺗـﻨﺎول ﻇـﻠﻤﺂ ﺻـﺎﺣﺐ اﻟﺮﺣـﺒﻪ‬ ‫ﻗﺎﺛﺒﺖ اﻟﺸﻖ ﻣﻨﻪ ﺿﺮﺑﺔ ﻋﻈﻤﺖ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٨٨‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه و ﻓﺮزﻧﺪش ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺮص دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي زﻧﺪاﻧـﻲ و‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺪ ﺗﺎ از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻫ‪ P‬ﻙ ﺷﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺎﺗ‪P‬ﻧﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﻛﺮد‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد و ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ و اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ; و ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ وﺿﻊ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ در ﻣﺎ ّدة ﺟﺒﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﻛﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ داﺷﺖ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻪ ﺑ‪P‬ﻳﻲ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻳﺎ ﻗﺎﺗﻠﻲ را ﺑﺮ او ﻣﺴﻠﻂ ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢوﺟﻮر ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ داﺷﺖ زﻳﺎد ﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ او ﻣﺮدم را در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺟﻤﻊ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﻳﻨﺪ و از‬
‫او ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻛﻪ از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر زﻳﺎد ﻧﺰد آﻧﺎن آﻣﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﻴﺮ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻛﺎري ﻧﺪارد‪ ,‬وي در آن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻣﺮض ﻓﻠﺞ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از آن ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎرﻫﺎﻳﻲ در ﺷﻜﻤﺶ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﺳﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه و ﻓﺮزﻧﺪش ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﺑﺮص ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪﻧﺪ و ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي را زدﻧﺪ‬
‫و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ُﻣﺮد‪ /‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺎﺗ‪P‬ﻧﻲ را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻛـﺮد‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬و ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ و ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺣﺎ‪K‬ت آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﺗﻤﻴﻤﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم رﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫ﭘﺪراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد ﺣﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺑـﺎرة ﻛـﻮﻓﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑـ‪ P‬و ﻣـﺼﻴﺒﺖ از ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻴﻤﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬دور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫در اﻣﺎﻟﻲ ﻣﻔﻴﺪ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺎﺗﺐ از زﻋﻔﺮاﻧﻲ از ﺛﻘﻔﻲ از اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن از‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳ‪P‬م از اﺑﻦ ﻃﺮﻳﻒ از اﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﺑﺎب اﻟﻔﻴﻞ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺻﺤﻦ ﻗﺮار دارد ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﺳﻮي او آﻣﺪ‪ /‬دو‬
‫ﻟﺒﺎس ﺳﺒﺰ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و دو ﮔﻴﺲ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺳﻴﺎه و رﻳﺸﻲ ﺳﻔﻴﺪ داﺷﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﻛﺮد‪ ,‬آن ﻣﺮد ﺧﻮدش را ﺑﺮ روي ﺣـﻀﺮت اﻧـﺪاﺧﺖ و ﺳـﺮش را‬
‫ﺑﻮﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و او را از ﺑﺎب ﻛﻨﺪه ﺧﺎرج ﻛﺮد‪ ,‬اﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن دو از ﺑﺎب ﻛﻨﺪه ﺧﺎرج ﺷﺪﻳﻢ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺮان ﺳ‪P‬ﻣﺘﻲ اﻣﺎم<ع‪9‬‬
‫ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬اﻣﺎم در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺸﺖ‪ ,‬در ﭼﻬﺎر ﺳﻮج ﻣﺎ را دﻳﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺎر دارﻳﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺳﻮار ﺑﺮاي ﺳ‪P‬ﻣﺘﻲ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺮان ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﺮادرم ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬آﻳﺎ ﻧﺪﻳﺪﻳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮدش را ﺑﺮ روي ﻣـﻦ اﻧـﺪاﺧﺖ؟ ﮔـﻔﺘﻴﻢ‪ :‬ﺑـﻠﻪ‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ در ﺷﻬﺮي ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﻗﺼﺪ ﻇﻠﻢ و ﺟﻮر ﺑﻪ آن داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬او را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬از ﻣﺮدم دوري ﻛﻦ‪ /‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺑﺪرﻗﻪ ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪم زﻳﺮا او ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺪره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٩٠‬‬

‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري اﻋﻢ از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎرﻙ و ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋ‪P‬ﻣﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در وﺳﺎﺋﻞ و دﻳﮕﺮان‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده درﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺘﺎب ﺑﺰرﮔﻲ درﺑﺎره ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫آن ﻧﻮﺷﺘﻢ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ اﺳﺖ‪ /‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري وارد‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ را ذ ﻛﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ /‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻇﻔﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻏﻨﻲ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺒﺎرﻛﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در رواﻳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬در آن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و دﻋﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻌﻔﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﺑﺮﻛﺘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و دﻋﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻤﺮا‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺘﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫ﻣﺮﻗﺪ او ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن ﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﺎﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪٩١ .‬‬

‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ در ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺛـﻘﻴﻒ و ﻣﺴـﺠﺪ اﺷـﻌﺚ‪ ,‬ﻛـﻪ ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و دﻳﻮار ﻗﺒﻠﻪ و ﮔﻠﺪﺳﺘﻪاي از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪ آن ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻮاﺷﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬اﺷﻌﺚ‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﻴﻨﻪاي ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در‬
‫دل داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺠﻠﻲ و ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﻪ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺎرﮔﺎه آﻫﻨﮕﺮان اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻮاﻓﺮ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎزاري آﺧﺮ درب اﻟﺤﺠﺎج ﻗـﺮار داﺷﺖ و ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﺣﻤﺮا ﻛﻪ روي ﻗﺒﺮ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻋﻮﻧﻬﺎ در ﻣﺤﻞ ﻧـﺠﺎرﻳﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه و از دﻳﮕـﺮ ﻣﺴـﺎﺟﺪ‬
‫ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻴﻢ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﺳﻴﺪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ رزام را ﻧﺎم ﺑﺮد‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ﺣﺬف ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ و ﻣﺒﺎرﻛﻲ وﺟﻮد دارد‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒﺎرﻙ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻏﻨﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻗﺒﻠﻪاش ﺑﻲ اﻧﺤﺮاف و‬
‫ﮔِﻞ آن ﭘﺎ ﻛﻴﺰه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻨﻲ آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ,‬دﻧﻴﺎ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ دو ﭼﺸﻤﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ از زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺟﻮﺷﻨﺪ و دو ﺑﺎغ در آن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻣﺮدم آن ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ از آﻧﻬﺎ ﺟﺪاﺳﺖ‪ ,‬و ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻇﻔﺮ و ﺳﻬﻠﻪ و ﺣﻤﺮا و ﺟﻌﻔﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻴﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻌﻔﻲ وﻳﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺛﻘﻴﻒ‪ ,‬اﺷﻌﺚ‪ ,‬ﺟﺮﻳﺮ ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ﺳﻤﺎ ﻙ و ﺣﻤﺮا‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫روي ﻗﺒﺮ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻋﻮﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﺬف ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺮﻋﺮه رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎرﻙ و ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ وﺟﻮد دارد‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﺒﺎرﻙ ﻣﺴﺠﺪ ﻏﻨﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻗﺒﻠﻪ آن اﻧﺤﺮاف ﻧﺪارد و ﻣﺮدي ﻣﺆﻣﻦ آن را ﺑﻨﻴﺎد‬
‫ﻧﻬﺎد‪ ,‬در ﻣﺮﻛﺰ زﻣﻴﻦ ﻗﺮار دارد و ﻣﺤﻞ آن ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ,‬دﻧﻴﺎ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﻛﻪ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ از زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺟﻮﺷﻨﺪ‪ /‬و ﻛﻨﺎر آﻧﻬﺎ دو ﺑﺎغ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻏﻨﻲ ﺟﺰء آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻌﻔﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺒﺎرﻛﻲ اﺳﺖ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﺮدﻣﻲ از ﻧﮋاد ﻋﺮب از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺎ در‬
‫آن اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﻇﻔﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺮ ﺑﺮﻛﺘﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ در آن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻨﮓ ﺳﺒﺰي ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي را ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﻜﺮد ﻣﮕﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻤﺎﻳﻞ او در آن ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻤﺮا‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻣـﺘﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ و ﭼﺸـﻤﻪاي در آن‬
‫روان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺷﻮرهزار و اﻃﺮاف آن را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﺎﻣﺒﺎرﻙ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑـﺠﻠﻲ‪ ,‬ﺛـﻘﻴﻒ‬
‫ﺳﻤﺎ ﻙ و ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻤﺮا‪ ,‬ﻛﻪ روي ﻗﺒﺮ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻋﻮﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬ ‫‪١‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ اﻓﺰود‪ :‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺮ اﺗﺤﺎد ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻇﻔﺮ و ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﻬﻠﻪ د‪K‬ﻟﺖ دارد‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در رواﻳﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه >واو< را اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮده‬
‫و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺮف ﻋﻄﻒ ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﻛﺘﺎب ﻣﺰار ﻛـﺒﻴﺮ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻤﺮا ﻫﻤﺎن ﻣﺴـﺠﺪي اﺳﺖ ﻛـﻪ ا ﻛـﻨﻮن ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣﺴـﺠﺪ و ﻗـﺒﺮ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻳﻮﻧﺲ<ع‪ 9‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ /‬و در ﻫﻴﭻ رواﻳﺘﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ دﻓﻦ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻬﺎر ﻣﺴـﺠﺪ در ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ از ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺴـﺠﺪ اﺷـﻌﺚ ﺑـﻦ‬
‫ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ﺳﻤﺎ ﻙ و ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ‪/‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻤﺎ ﻙ ﺑﻪ ﺳﻤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﻣﺨﺮ ﻣ ﺔ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﻦ ﺑﻦ ﺑﻠﺚ اﺳﺪي از ﺑﻦي ﻫﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋـﻤﺮ و ﺑـﻦ اﺳـﺪ ﺑـﻦ ﺧـﺰﻳﻤ ﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻣﺪرﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ /‬در ﺑﺎر ة ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻤﺎ ﻙ‪ ,‬اﺧﻄﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮي ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادها ش ﺳﺮﻓﺮازي را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد ﺗﺎ ز ﻣﺎن ﻣﺮگ‪ ,‬و ﻋﻤﻞ ﺧﻴﺮ ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ‬

‫وي را ﺑﺮهاي ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻢ و او را از ﻣﻮﺿﻮعآ ﮔﺎه ﻣﻲﻛﺮد م ا ﻣﺮوز‪ ,‬آﺗﺶ از ﺟﺎ ﻣ ة او دور ﺷﺪ‬

‫ﺣﺘﻲ اﻟﻤﻤﺎت و ﻓﻌﻞ اﻟﺨﻴﺮ ﻳﺒﺘﺪر‬ ‫ﻣـﺠﺪا ‪ p‬ﺳـﺮﺗﻪ‬ ‫ان ﺳــﻤﺎ ﻛــﺎﺑﻨﻲ‬

‫ﻓــﺎﻟﻴﻮ م ﻃــﻴﺮ ﻋـﻦ ا ﺛـﻮاﺑـﻪ اﻟﺸـﺮر‬ ‫ﻗــﺪ ﻛـﻨﺖ اﺣﺴـﺒﻪ ﻗـﻴﻨا و اﺧـﺒﺮه‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪٩٣ .‬‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒﺎرﻙ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻛﺎﻫﻞ اﺳﺖ‪ /‬ﺷﻬﻴﺪ و ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ و‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ<ره‪ 9‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻛﺎﻫﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و‬ ‫ّ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺘﻮن ﻣﺴﺠﺪ و ﭘﺎﻳة ﮔﻠﺪﺳﺘة آن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ا ﻛﻨﻮن آﺛﺎر آن ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن و َد ِر ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫وﺟﻮد دارد و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻬﻴﺪ از ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺛﺎﺑﺖ از ﻛﺎﻫﻠﻲ رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬ﺑﻪ آن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒﺎرﻙ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺻـﻌﺼﻌﺔ ﺑـﻦ ﺻـﻮﺣﺎن <از ﻳـﺎران ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 99‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺎم زﻣﺎن<ع‪ 9‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز و دﻋﺎ دﻳﺪه ﺷﺪه‪ ///‬ﺣﺪﻳﺚ‬
‫ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻬﻴﺪ و ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺗﺴﺘﺮي رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ رواس ﻋﺒﻮر ﻛﺮدم‪ ,‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﺮادراﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻌﺼﻌﻪ ﺑﺒﺮ ﺗﺎ در آن ﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ /‬زﻳﺮا ﻣﺎه رﺟﺐ اﺳﺖ و زﻳﺎرت اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻬﺎي‬
‫ﺷﺮﻳﻒ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻋﺮب در آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪه و ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ و ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺻﻌﺼﻌﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﺮاه او ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻢ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ ﺷﺘﺮي در ﺑﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺎ‪K‬ﻧﻲ ﺑﺮ او ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻛﻨﺎر در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺷـﺪم‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫داﺧﻞ ﺷﺪﻳﻢ‪ ,‬ﻣﺮدي را دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﺮدم ﺣﺠﺎز را ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و دﺳﺘﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ داﺷﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬اﻳﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ و دوﺳﺘﻢ آن را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫دﻋﺎي او ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت آﻏﺎز ﺷﺪ‪ :‬اﻟﻠﻬﻢ ﻳﺎ ذاﻟﻤﻨﻦ اﻟﺴﺎﺑﻐﺔ ﺗﺎ ﺟﻤﻠة ‪ ///‬و ﻋﻴﺸا ﻗﺮﻳﺮا و ﻣﻠﻜا‬
‫ﻛﺒﻴﺮا و ﺻﻠﻲا˜ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ و آﻟﻪ ﻛﺜﻴﺮا‪ / ///‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪت زﻳﺎدي ﺑـﻪ ﺳـﺠﺪه رﻓﺖ‪ ,‬آنﮔـﺎه‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺳﻮار ﺷﺘﺮش ﺷﺪ و رﻓﺖ‪ ,‬دوﺳﺘﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﭼﺮا ﺑﺎ او ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻲ زﺑﺎن ﻣﺎ ﺑﻨﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻳﻢ‪ ,‬اﺑﻦ اﺑﻲ داود‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٩٤‬‬

‫رواﺳﻲ را دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻛﺠﺎ ﻣﻲآﻳﻴﺪ؟ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬از ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻌﺼﻌﻪ‪ ,‬وي ﻣﺎ را از ﻗﻀﻴﻪ‬
‫آﮔﺎه ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﻮار دو روز اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻌﺼﻌﻪ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺳﻪ روز اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬اوﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ او ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﮔـﻤﺎن ﻣـﺎ او‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ او ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻀﺮ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻣ‪P‬ﻗﺎت او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ /‬ﺧﻴﺮﭘﻴﺶ‪ ,‬دوﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! او ﺣـﻀﺮت‬
‫ﺻﺎﺣﺐاﻟﺰﻣﺎن<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ داود و رواﺳﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﻣﺎه رﺟﺐ ﻫﻤﺮاه ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ دﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻌﺼﻌﻪ ﺑﺒﺮ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﺒﺎرﻛﻲ اﺳﺖ‪ /‬و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎﺟﻴﺎن در آن ﻣﻜﺎن اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي آن رﻓﺘﻴﻢ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻳﻢ‪ ,‬ﻧـﺎﮔـﻬﺎن ﻣـﺮدي از‬
‫ﺷﺘﺮش ﭘﻴﺎده ﺷﺪ‪ ,‬ﺷﺘﺮ را در ﺳﺎﻳﻪ ﺑﺴﺖ و وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و دو رﻛـﻌﺖ ﻧـﻤﺎز ﻃـﻮ‪K‬ﻧﻲ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن دراز ﻛﺮده ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻠﻬﻢ ﻳﺎ ذاﻟﻤﻨﻦ اﻟﺴﺎﺑﻐﻪ ﺗﺎ آﺧﺮ‬
‫دﻋﺎ‪ /‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﺘﺮش رﻓﺖ و ﺳﻮار ﺷﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ دﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻧﺰد اوﺑﺮوﻳﻢ و از او ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧـﺰد وي رﻓـﺘﻪ‪ ,‬ﻋـﺮض‬
‫ﻛﺮدﻳﻢ‪ :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ; ﺑﮕﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﻦ ﻛﻴﺴﺘﻢ‪ /‬اﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ دﻫﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣـﺎ ﺣـﻀﺮت ﺧـﻀﺮ<ع‪9‬‬
‫ﻫﺴﺘﻲ‪ ,‬ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺮده ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﻄﻮر؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ را دارم‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺧﻀﺮ ﺑﻪ دﻳﺪارش ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺮوﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻣﺎم زﻣﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎرﻙ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ اﺳﺖ و آن ﺧﺎﻧﻪ ادرﻳﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻴﺎﻃﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﻛﺴﻲ ﺣﺎﺟﺘﺶ را در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ از ﺧﺪا‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﺟﺖ او را روا ﻣﻲﻛﻨﺪ و در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ وي را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑـﻠﻨﺪي در‬
‫ﻣﺮﺗﺒة ادرﻳﺲ ﺑﺎ‪ K‬ﻣﻲﺑﺮد و او را از ﮔﺮﻓﺘﺎري دﻧﻴﺎ و ﻣﻜﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﭘﻨﺎه ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻣﻬﺮان از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه وارد‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪي ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﺮو و آن ﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﺟﺖ دﻳﻦ و دﻧﻴﺎﻳﺖ را‬
‫ﺑﺨﻮاه‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ادرﻳﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ع‪ 9‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻴﺎﻃﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪٩٥ .‬‬

‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ‪ ,‬دﻋـﺎ ﻛـﻨﺪ‪ ,‬ﺧـﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺣﺎﺟﺘﻬﺎي او را روا ﻛﺮده‪ ,‬روز ﻗﻴﺎﻣﺖ او را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻠﻨﺪي در ﻣﺮﺗﺒة ادرﻳﺲ ﺑﺎ‪ K‬ﻣﻲﺑﺮد و‬
‫از ﮔﺮﻓﺘﺎري دﻧﻴﺎ و ﻣﻜﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ رﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و وﺳﺎﺋﻞ و ﺟﺰ آن دو ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﻤﺎر ﻳﻘﻈﺎن رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﺰد اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻣﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ او اﺑﺎن ﺑﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ در ﺑﺎرة ﻋﻤﻮﻳﻢ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ آ ﮔﺎﻫﻲ دارﻳﺪ؟‬
‫آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ,‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ﺟﺰاي ﺧﻴﺮ دﻫﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ از او داري؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺒﻲ‬
‫ﻧﺰد زﻳﺪ ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﺮوﻳﻢ؟ آنﮔﺎه ﻫـﻤﺮاه وي ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻴﻢ و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺳﻌﻲ ﺑﺴﻴﺎر در ﻋﺒﺎدت داﺷﺖ‪ /‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻮم ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ رﻓﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﺧﻴﺎﻃﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻨﮓ ﺳﺒﺰ‪ ,‬ﺷﻤﺎﻳﻞ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺳﻮار <ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 99‬ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﻋﻤﻮﻳﻢ زﻳﺪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻣﺪ و در آن ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل او را ﭘﻨﺎه ﻣﻲداد‪ ,‬و ﻫﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺴﺠﺪ آﻳﺪ و ﺑﻴﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ‬
‫در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و دﻋﺎ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎري او را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ!‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ اﻣﺎم زﻣﺎن<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻫﻠﺒﻴﺘﺶ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻨﺰل‬
‫اﻣﺎم آن ﺟﺎﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬آن ﺟـﺎ ﻣـﻨﺰل ﺣـﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬ﻧـﻴﺰ ﺑـﻮده اﺳﺖ و ﻫـﻴﭻ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻧﺸﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ; ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در آن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﺪ ﮔﻮﻳﺎ در ﺧﻴﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﻤﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن در آرزوي‬
‫زﻳﺎرت آن ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻫﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز‪ ,‬ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻨﺎه آورده‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ,‬اي اﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ! ا ﮔﺮ ﻣﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮدم‪ ,‬ﻫﻤة ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﻢ را در‬
‫آن ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم زﻣﺎن<ع‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش و ﻣﺎ از‬
‫دﺷﻤﻨﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺬﻛﻮر و ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﺎن رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٩٦‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻣﺸﺮف ﺷﺪﻳﻢ‪ /‬اﻳﺸﺎن از ﻣﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎرة زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻃ‪P‬ﻋﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ آنﮔﺎه ﻣﺮدي از ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در‬
‫ﺑﺎرة ﻋﻤﻮي ﺷﻤﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻣﻲداﻧﻢ‪ ,‬ﺷﺒﻲ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻧﺼﺎري ﻧﺰد او ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ /‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد؟‬
‫ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﻛﺎري ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و از رﻓﺘﻦ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬اﻣﺎم ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﺳـﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔـﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺴﺎل ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه داده ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤا در ﭘﻨﺎه ﺧﺪا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺟــﺎ ﻣـﺤﻠﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬در آن ﺧـﻴﺎﻃﻲ ﻣـﻲﻛﺮد و از آن ﺟـﺎ ﺣـﻀﺮت‬
‫اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻗﻮم ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻤﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛـﺮد‪ ,‬و از اﻳـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﺣـﻀﺮت‬
‫داود<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺎﻟﻮت رﻓﺖ‪ ,‬و در آن ﺳﻨﮓ ﺳﺒﺰ و ﺷﻤﺎﻳﻞ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻗﺮار دارد و ﮔِﻞ‬
‫ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان از زﻳﺮ آن ﺻﺨﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺳﻮار اﺳﺖ‪ /‬ﻋﺮض ﺷﺪ‪ :‬ﺳﻮار‬
‫ﻛﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ زﻳﺪ ﻳﻜﺴﺎل ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫دو ﺳﺎل او را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮد ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬و از آن ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت داود<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻃﺎﻟﻮت‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﺰﻟﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻛﺠﺎ ﺑﻮد؟ در ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ و در آن ﺳﻨﮓ ﺳﺒﺰ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺷﻤﺎﻳﻞ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان<ص‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫] ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ[ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﻣﺎم ﺳﺠﺎد<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دو رﻛـﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻤﺮش ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺎﻓﻲ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﺰاز از اﻣـﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬در ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﻣﺴـﺠﺪ ﺳـﻬﻠﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻋﻤﻮﻳﻢ زﻳﺪ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲرﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﭘـﻨﺎه ﻣـﻲﺑﺮد‪,‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﻲداد‪ ,‬و در آن اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬و ﻣﻨﺰل ادرﻳﺲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ع‪ 9‬ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻫﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺑﺮود و ﺑﻴﻦ ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎري او را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ اﺑﻲ ا‪K‬ﺳﻮد از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
‫اﻳﺸﺎن ﺿﻤﻦ ﻳﺎدآوري ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ آن ﺟﺎ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻳﺎور ﻣﺎ اﻣﺎم زﻣﺎن<ﻋﺞ‪9‬‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪٩٧ .‬‬

‫اﺳﺖ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪/‬‬

‫در ﻛﺘﺎب ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﺷﺨﺺ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ وارد ﺷﻮد و ﺑﻴﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫درﮔﺎه ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ دﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎري وي را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬روﺣﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻲ در‬
‫اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ اﺳﺖ‪< /‬ﺣﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ روﺣﺎ اﺳﺖ‪/9‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﺎ ﺣﺬف اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آﻳﺎ در ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﺑـﻪ آن‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪ ﺳـﻬﻠﻪ و ﻣـﺎ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑـﺮﺳﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷَ ﻮم! ﻣﻦ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻢ‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺑﺮو زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺑﻪ آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﻲرود ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎري او را‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻳﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و ﺣﺎﺟﺖ او را ﺑﺮآورد‪ ,‬و در آن ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬زﺑﺮﺟﺪ و ﺷـﻤﺎﻳﻞ ﻫـﻤة‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اوﺻﻴﺎ ﻗﺮار داد‪/‬‬

‫ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎووس<ره‪ 9‬در ﻣﺼﺒﺎح اﻟﺰاﺋـﺮ ﺳـﺨﻨﻲ دارد ﻛـﻪ ﻣـﻀﻤﻮﻧﺶ اﻳـﻦ اﺳﺖ‪ :‬ا ﮔـﺮ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٩٨‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﺮوي‪ ,‬ﺑﻴﻦ ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎي ﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﺑﺮو ﻛﻪ از وﻗﺘﻬﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار از ﻗﻮل ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ره‪ 9‬و ﻣﺆ ّﻟﻒ ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ ﻃـﻮﺳﻲ از ﺷـﺮﻳﻒ اﺑـﻲ اﻟﻔـﻀﻞ‬
‫اﻟﻤﻨﺘﻬﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ زﻳﺪ ﺣﺴﻴﻨﻲ از ﺷﻴﺦ اﻣﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺧﺎزن از ﺷﻴﺦ ﺟﻠﻴﻞ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫آﺷﻮب از ﻣﻘﺮي از ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر رازي و ﻫﻤة آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻴﺦ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‬
‫ﻃﻮﺳﻲ از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻏﻀﺎﺋﺮي از اﺑﻲ اﻟﻤﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺳﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﺳﻲ و ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر و اﻳﻦ دو ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﻋﻜﺒﺮي ﻣﻌﺪل‪ ,‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٤٦٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫در ﺑﻐﺪاد اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﻟﻤﻔﻀﻞ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻣـﻄﻠﺐ‬
‫ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ از اﺑﻲ از ﻫﺮ ﻧﺤﻮي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻧﻬﺸﻠﻲ ازﭘﺪرش‬
‫از ﺷﺮﻳﻒ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻮي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﻫﺒﺎن از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﺰوﻓﺮي از‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ادرﻳﺲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﻠﻮي از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻤﻲ از ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‬
‫ﻧﺎﻗﺪ از ﺑﺸﺎر ﻣﻜﺎري رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻣﺸﺮف ﺷﺪم‪,‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻇﺮﻓﻲ از ﺧﺮﻣﺎي ﻃﺒﺮزد ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺣﻀﺮت ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻴﺎ و ﺑﺨﻮر‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮔﻮارا ﺑﺎد‪ ,‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم! در راه ﭼﻴﺰي دﻳﺪم ﻛﻪ ﻏﻴﺮﺗﻢ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮش و ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﻪ در آورد و ﺑﺮ ﻣﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮدم‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻴﺎ و ﺑﺨﻮر‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰدﻳﻚ رﻓﺘﻢ و ﺧﻮردم‪ /‬آن ﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﺎ‪ K‬ﺳﺨﻨﺖ را‬
‫ﻣﻲﺑﺮد و ﺿﺮﺑﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺄﻣﻮران ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ را دﻳﺪم ﻛﻪ زﻧﻲ را ﺑﻪ زﻧﺪان ُ‬
‫آن زن وارد ﻣﻲﻛﺮد و آن زن ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ از ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ‬
‫ﻛﺲ ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ /‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا آن زن را ﻣﻲزد‪ ,‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬از ﻣﺮدم ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ آن زن ﭘﺎﻳﺶ ﻟﻐﺰﻳﺪه و در آن ﺣﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪاي ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬و آن ﻣﺄﻣﻮر‪ ,‬ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻳﻦ َاﻋﻤﺎل ﺷﺪ‪ /‬راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬از‬
‫ﺧﻮردن دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ و آن ﻗﺪر ﮔﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﻤﺎل و رﻳﺶ و ﺳﻴﻨﻪاش از اﺷﻚ دﻳﺪهﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﺧﻴﺲ ﺷﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺑﺸﺎر! ﺑﺮﺧﻴﺰ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﺮوﻳﻢ و ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا دﻋـﺎ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪٩٩ .‬‬

‫ﻛﻨﻴﻢ و آزادي اﻳﻦ زن را از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‪ /‬راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﻪ ﻗﺼﺮ‬
‫ﺣﺎ ﻛﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﻚ اﻣﺎم ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ,‬آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻧﻜﻨﺪ; و ا ﮔﺮ‬
‫اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﺮاي آن زن ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ,‬در ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﻬﻠﻪ رﻓﺘﻴﻢ و دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻳﻢ‪ ,‬آن ﮔﺎه اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﺖا˜ ‪ K‬اﻟﻪ ّا‪ K‬اﻧﺖ ﺗﺎ آﺧﺮ دﻋﺎ‪ /‬وي اﻓﺰود‪ :‬ﭘﺲ از آن اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫اﻓﺘﺎد و ﺟﺰ َﻧ َﻔﺲ‪ ,‬ﺻﺪاﻳﻲ از وي ﻧﺸﻨﻴﺪم‪ ,‬ﺑﻌﺪ ﺳﺮش را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮﺧﻴﺰ ﻛﻪ‬
‫آن زن آزاد ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻳﻢ‪ ,‬در ﺑﻴﻦ راه ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺣﺎ ﻛﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ‪ ,‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮي داري؟ ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬آن زن آزاد ﺷﺪ‪,‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از آن ﺟﺎ ﺧﺎرج ﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ /‬وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻨﺎر در ﻗﺼﺮ اﻳﺴﺘﺎده‬
‫ﺑﻮدم‪ ,‬درﺑﺎن آﻣﺪ و آن زن را ﺻﺪا ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻲ؟ زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺎﻳﻢ ﻟﻐﺰﻳﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ<س‪ 9‬ﻇﻠﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻨﺪ و آن ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ /‬درﺑﺎن دوﻳﺴﺖ درﻫﻢ ﺑﻴﺮون آورد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ را ﺑﮕﻴﺮ و از اﻣـﻴﺮ راﺿـﻲ‬
‫ﺑﺎش‪ ,‬زن از ﭘﺬﻳﺮش ﭘﻮﻟﻬﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد‪ ,‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﺑﺎن وا ﻛﻨﺶ زن را دﻳﺪ‪ ,‬داﺧﻞ ﻗﺼﺮ ﺷﺪ و‬
‫اﻣﻴﺮ را از ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪات ﺑﺮﮔﺮد‪ ,‬زن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ‬
‫ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ آن زن از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ دوﻳﺴﺖ درﻫﻢ اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد; ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬او ﺑﻪ آن ﭘﻮل اﺣﺘﻴﺎج داﺷﺖ‪ /‬راوي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬از ﺟﻴﺒﺶ‬
‫ﻛﻴﺴة ﭘﻮﻟﻲ درآورد ﻛﻪ در آن ﻫﻔﺖ دﻳﻨﺎر ﺑﻮد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧة آن زن ﺑﺒﺮ و از‬
‫ﻃﺮف ﻣﻦ ﺑﻪ او ﺳ‪P‬م ﺑﺮﺳﺎن و اﻳﻦ دﻳﻨﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ او ﺑﺪه‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﮕﻲ رﻓـﺘﻴﻢ و از ﻃـﺮف‬
‫اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ آن زن ﺳ‪P‬م رﺳﺎﻧﺪﻳﻢ‪ /‬آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺳـ‪P‬م ﻣـﺮا ﺑـﻪ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪9‬‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﻮ را رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳ‪P‬م رﺳﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮﻳﺎدي ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﻲﻫﻮش ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ /‬ﻣﺎ ﺻﺒﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﻪﻫﻮش آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻛ‪P‬م اﻣﺎم<ع‪ 9‬را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺮار ﻛﺮدﻳﻢ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪﻫﻮش آﻣﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬اﻳﻦ ﭘﻮل را ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﮕﻴﺮ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ آن را‬
‫ﺑﺒﻴﻨﻲ‪ /‬آن زن ﭘﻮل را از ﻣﺎ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻣﺎم<ع‪ 9‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫ﻛﻨﻴﺰش را ﺑﺒﺨﺸﺪ زﻳﺮا ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ از او و ﭘﺪران و اﺟﺪادش‪ ,‬ﻛﺴﻲ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮم‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻴﻢ‪ ,‬و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﮔﺮﻳﺴﺖ و ﺑﺮاي آن زن دﻋﺎ ﻛﺮد‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﻛﺎش ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﭼـﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺷﺎﻫﺪ رﻫﺎﻳﻲ و آﺳﻮدﮔﻲ آل ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﺑﺎﺷﻢ‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺑﺸﺎر!‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﻟﻲا˜‪ ,‬ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻦ در ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﺗﺒﻬﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم از دﻧﻴﺎ‬
‫ﺑﺮود‪ ,‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓ‪P‬ﻧﻲ ﻣﺼﻴﺒﺖ دردﻧﺎ ﻛﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را دﻳﺪي‪,‬‬
‫ﻛﺎرﻫﺎ دﺷﻮار ﻣﻲﺷﻮد و اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻳﻜﻲ از آن ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺻﻮﺣﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬ﭘﺲ ازﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪن از ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ در آن ﺑﻨﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺠﻠﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﭼﻜﻲ‪ ,‬ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬وارد ﺷﺪ و ﺑﺎ وﻗـﺎر و آراﻣﺶ دو‬
‫رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن دراز ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪> :‬ﺧﺪاﻳﺎ! ﺧﻄﺎ ﻛﺎر و‬
‫ﮔﻨﻬﻜﺎري دﺳﺖ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺗﻮ دراز ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ///‬ﺗﺎ آﺧﺮ دﻋﺎ< آنﮔﺎه ﮔﺮﻳﺴﺖ و ﮔﻮﻧة راﺳﺘﺶ‬
‫را ﺑﺮ ﺧﺎ ﻙ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺣﻢ ﻛﻦ‪ ///‬ﺳﭙﺲ ﮔﻮﻧة ﭼﭙﺶ را ﺑﺮ روي ﺧﺎ ﻙ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٠١ .‬‬

‫ﮔﻨﺎﻫﻢ زﻳﺎد ﺷﺪه‪ ///‬ﭘﺲ از آن از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﻣﻮ‪K‬ي‬
‫ﻣﻦ! ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻣﺴﺠﺪ زﻳـﺪ ﺑـﻦ ﺻـﻮﺣﺎن از ﻳـﺎران ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ ,9‬اﺳﺖ و اﻳﻦ دﻋﺎ و ﻧﻴﺎﻳﺶ ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ ,‬آنﮔﺎه از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷـﺪ; دوﺳـﺘﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺧﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از آن ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻨﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ,‬اﺑﻦ ﻃﺎووس در ﻓﺮﺣﺔ اﻟﻐﺮي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺖ را در ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب دﻳﺪم و ﭘﺪرم<ﻗﺪس ﺳﺮه‪ 9‬اﺟﺎزة رواﻳﺖ آن را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫داد‪ /‬وي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﺨﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻜﺎن درﺑﺎرة ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺧﻤﻴﺪه در راه ﻧﺠﻒ‬
‫و ﻛﻮﻓﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺳﺆال ﻛﺮد‪ /‬وي ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻫﻤﺮاه ﺗﺎﺑﻮت اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ اﻳﻦ ﺳﺘﻮن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﻢ و اﻧﺪوه آن ﺣﻀﺮت<ع‪9‬‬
‫ﺧﻢ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در اﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷـﺎذان از اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺬاري از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ از ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻴﺴﻲ از ﻳـﻮﻧﺲ از اﺑـﻦ ﻣﺴﻜـﺎن از ﺟـﻌﻔﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺑﺎرة ﺳﺘﻮﻧﻲ در راه ﻧﺠﻒ از ﺣﻀﺮت ﺳـﺆال ﻛـﺮدم‪,‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻫﻤﺮاه ﺗﺎﺑﻮت اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن ﻋﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫اﻳﻦ ﺳﺘﻮن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﻢ و اﻧﺪوه آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺧﻢ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ از ﻛﻨﺎر‬
‫ﺟﻨﺎزة اﺑﺮﻫﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮ روي او ﺧﻢ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ دﺳﺘﺨﻂ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﺒﺎﻋﻲ‪,‬‬
‫رواﻳﺘﻲ را از ﻧﻮﺷﺘة ﺷﻬﻴﺪ <ﻗﺪس ﺳﺮه‪ 9‬دﻳﺪم‪ ,‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺤﻞ آن ﺳﺘﻮن‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻨﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮت دارد و ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺠﻒ اﺳﺖ و ﻣﺮدم در آن ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺎرة ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﺎذان از ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﻗـ‪P‬ﻧﺴﻲ از‬
‫ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ از اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ از ﻣﻔﻀﻞ رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻮ‪K‬ي ﻣﺎ‪ ,‬اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ ,9‬از ﻛﻨﺎر آن ﺳﺘﻮن در راه ﻧﺠﻒ ﻋﺒﻮر ﻛﺮد و‬
‫ﻛﻨﺎر آن دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺮض ﺷﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﭼﻪ ﻧﻤﺎزي ﺑﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺟﺪّ م ﺣﺴﻴﻦ را ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ زﻳﺎرﺗﻨﺎﻣة ﻣﺨﺘﺼﺮي ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٠٢‬‬

‫ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن ﻧﺠﻒ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬آنﺟﺎﺳﺖ‪ /‬و اﻣﺎم‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬در آنﺟﺎ او را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات‪ ,‬زﻳﺎرت ﻛﺮد‪ ,‬و در ﻛﻨﺎرش ﭼﻬﺎر رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬زﻳﺎرت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬درود ﺑﺮ ﺗﻮ اي ﻓﺮزﻧﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا! درود ﺑﺮ ﺗﻮ اي اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن!‬
‫درود ﺑﺮ ﺗﻮ اي ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺪﻳﻘﻪ ﻃﺎﻫﺮه! ﺳﺮور زﻧﺎن ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن‪ ///‬ﺗﺎ آﺧﺮ زﻳﺎرت ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻋ‪ P‬ﻣة ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﺎ ﺧﻂ ﺧﻮدش در ﺣﺎﺷﻴة اﻳﻦ زﻳﺎرت‬

‫ﻣ‪ P‬ﻋﺒﺪا˜ اﻓﻨﺪي‪ ,‬ﺷﺎ ﮔﺮد ّ‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ّ‬
‫ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ذ ﻛﺮ ﻣﺘﻦ آن ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻢ وﻟﻲ ﻣﻀﻤﻮﻧﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻋـ‪ P‬ﻣة‬
‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در وﺳـﺎﺋﻞ و ّ‬‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬در ﺣﻨﺎﻧﻪ دﻓﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ رواﻳﺘﻬﺎ را ّ‬
‫وﺣﻴﺪ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ و ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺷﺒﺮ و ﺷﻴﺦ ﺧﻀﺮ ﺷ‪P‬ل و ﺟﺰ آﻧﺎن در ﻛﺘﺎب ﻣﺰارﺷﺎن ذ ﻛﺮ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬رواﻳﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﻳﺎدي‪ ,‬ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﻛﻠﻴﻨﻲ‬
‫و اﺑﻦ ﻃﺎووس و ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜـﻲ از آن رواﻳـﺘﻬﺎ در ﺑـﺎرة آﻣـﺪن اﻣـﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ آنﺟﺎﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛﻪ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﺳﻮار ﻣﺮﻛﺒﺶ ﺷﺪ و ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﻃﻲ ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ از ﻣﺮﻛﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮار ﺷﺪ و‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﻃﻲ ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ ﻣﺠﺪدا ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺻﻔﻮان در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎره از ﺣﻀﺮت ﺳﺆال ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دو رﻛﻌﺖ ّاو ﻟﻲ در ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و دو‬
‫رﻛﻌﺖ دوم در ﻣﻮﺿﻊ ﺳﺮ اﻣﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ ,9‬و دو رﻛـﻌﺖ ﺳـﻮم در ﻣـﺤﻞ ﻣـﻨﺒﺮ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻗﺎﺋﻢ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎرﻙ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺬﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻗﻌﻴﻦ از ﺑﻨﻲ اﺳـﺪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ آن را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻋﻨﺰه‪ ,‬ﻳﻜـﻲ دﻳﮕـﺮ از آن ﻣﺴـﺠﺪﻫﺎﺳﺖ‪ /‬ﻫـﺮ ﻛﺲ ﻃـﺎﻟﺐ ﺷـﺮح ﻣـﻔﺼﻞ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ و ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺒﺴﻮط ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و‬
‫اﺑﻦ ﻃﺎووس و ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ و ﺷﻬﻴﺪ و ﺟﺰ آﻧﺎن در ﺑﺎره اﻋـﻤﺎل ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ و ﻧـﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن در آن و آداب ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رواﻳﺖ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه وارد رودﺧﺎﻧة ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﺪي‪ ,‬ﻏﺴﻞ ﻛﻦ و در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻞ ﺟﺪﻳﺪ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﻜﺎن ﺷﺮﻳﻔﻲ اﺳﺖ‪,‬‬

‫‪١‬ـ اﻟﺴ م ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎﺑﻦ رﺳﻮلا ـ اﻟﺴ م ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎﺑﻦ ا ﻣﻴﺮاﻟﻤﺆ ﻣﻨﻴﻦ اﻟﺴ م ﻋـﻠﻴﻚ ﻳـﺎﺑﻦ اﻟﺼـﺪﻳﻘ ﺔ اﻟﻄـﺎﻫﺮه ﺳـﻴ ﺪه‬
‫ّ‬

‫ﻧﺴﺎءاﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‪///‬‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي ﻣﺒ ﺎرﻙ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٠٣ .‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪/‬‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ ﻗـﺼﺪ زﻳـﺎرت‬
‫ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺘﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﺮﻗﺪ او رﻓﺖ و ﻛﻨﺎر در اﻳﺴﺘﺎد و اذن دﺧﻮل ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ ///‬ﺗﺎ آﺧﺮ‬
‫ﻛ‪P‬م‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﭘﻞ ﺟﺪﻳﺪ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻫﻤﺎن ﻣﺤ ّﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻞ ﻣﻌﺮوف <ﻋﺒﺮة اﻟﺒﺎزول‪ 9‬واﻗﻊ ﺷﺪه و روﺑﻪروي ﺑﺎﻏﻲ اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﺳﻴﺪ رﺿﺎ رﻓﻴﻌﻲ‪ ,‬ﻛﻪ از ﭘﺮدهداران ﺣﺮم ﻋﻠﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺼﺮي ﻗﺮار دارد ﻛﻪ در‬
‫آن ﺑﺎغ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ‪ ,‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﻤﺎز در آن و آداب ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ را ﻋ‪P‬ﻣة ﻣﺠﻠﺴﻲ و‬
‫ﺟﺰ او ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮاي اﻃ‪P‬ع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٠٤‬‬

‫ﻋﻠﻮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ و اﻃﺮاف آن دﻓﻦ ﺷﺪﻧﺪ‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻠﻮﻳﺎن در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ اﺳﺎﻣﻲ اﺷﺨﺎﺻﻲ را‬
‫ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻤﺪه‪ ,‬ﺑﺤﺮاﻧﺴﺎب‪ ,‬ﻣﺠﺪي‪ ,‬ﺗﺤﻔﺔ ازﻫﺎر‪ ,‬ﺳﺒﻚ اﻟﺬﻫﺐ‪ ,‬ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻦ و‬
‫ﺟﺰ آﻧﺎن ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻏﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ‪ ,‬ﻛﻪ ﺟﺪّ ﺳﺎدات ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ و ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﻣﺤﺠﺔ ﺣﺪﻳﺪﻳﻪ دﻓﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪياش ﺑﻪ ﻏﻤﺮ‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ‪ /‬در ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻏﻤﺮ‪ ,‬ﻣﺮدي ﺷﺮﻳﻒ‪ ,‬راوي ﺣﺪﻳﺚ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺻﻨﺪوق ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﺮش زﻳﺎرﺗﮕﺎه اﺳﺖ; اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣـﻨﺼﻮر‪ ,‬او و ﺑـﺮادرش را‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪ ١٤٥‬ﻫ ‪/‬ق در ﺳﻦ ﺷﺼﺖ و ﻧﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ در زﻧﺪان درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺣﻤﺮ اﻟﻌﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﺾ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ در ﺳﺎل ‪ ١٤٥‬ﻫ ‪/‬ق‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و در ﺑﺎﺧﻤﺮاء از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬و آن ﻗﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ روﺳﺘﺎي اﺑﻮ ﻗﻮارﻳﺮ و اﻣﺮوزه‪ ,‬اﻫﺎﻟﻲ‬
‫آن ﺑﻪ ﺣﺮﻓة ﻛﺮاﻳﻪ ﻛﺸﻲ اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ و در ﻣﻨﻄﻘﻪ رﻣﺎﺣﻴﻪ ﺳﺎ ﻛﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و ُﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ اﻳﻦ ﻗﺒﺮ ﻳﺎ ﻗﺒﺮي ﻛﻪ در >ﻋﺬار< ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻠﻪ ﺳﻴﻔﻴﻪ ﻗﺮار دارد‪ ,‬دﻓﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻗﻮل اﺧﻴﺮ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ رﻣﻴﺜﺔ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻲ ﻧﻤﻲاﻟﺤﺴﻨﻲ در ﺷﻬﺮ ﻧﺠﻒ دﻓﻦ ﺷﺪه و در ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‬
‫از او ذ ﻛﺮي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻄﺤﺎﻧﻲ ﺑـﻦ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻴﺘﻢ ا‪K‬ﺷﺒﺎل در ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ‪ ,‬در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ و اﻃﺮاف آن دﻓﻦ ﺷﺪﻧﺪ ‪١٠٥ .‬‬

‫ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬

‫ّ‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ در‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﻣـﻮﺳﻲ ﻛـﺎﻇﻢ‪ /‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑـ‪P‬‬
‫ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬در ﻣﺴﻴﺮ ﻗﺼﺮ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ ﻛﻨﺎر ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ و در ﻋﺬار ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻴﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ّ‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و در‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ :‬آن ﻗﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ام ﺑﻌﺮور‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﺣﺴﻦ ﺷﻬﺮت‬
‫دارد‪/‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺪان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬در ﻛﻨﺎﺳة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻘﺎم زﻳﺪ در ﻓﺎﺻﻠة ﭘﻨﺞ ﻣﻴﻠﻲ از ﻣﺪﻓﻦ ذي اﻟﻜﻔﻞ ﻗﺮار دارد و آنﺟﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻞ‬
‫ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻦ و ﺳﻮزاﻧﺪن وي اﺳﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻴﺘﻢ ا‪K‬ﺷﺒﺎل در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ از ﻧﻮاﺣـﻲ ﻋـﺬار ﺑـﻪ ﺧـﺎ ﻙ‬
‫ّ‬ ‫ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﺾ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ در‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻜﻔﻮف ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻓﻄﺲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﺻﻐﺮ ﺑﻦ اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ,‬آن‪ ,‬ﻗﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن و ﻧﺰدﻳﻚ روﺳﺘﺎي ﺷﻨﺎﻓﻴﻪ ﻗﺮار‬
‫دارد‪/‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ اﺻﻐﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﺎﻏﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﻜﻪ و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ از ﻧﻮاﺣﻲ‪ ,‬ﻋﺬار ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻴﺘﻢ اﺷﺒﺎل در ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ‪ ,‬و ﻣﻘﺒﺮة او در ﻓﺎﺻﻠة ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻲ روﺳﺘﺎي‬
‫ﺷﻨﺎﻓﻴﻪ ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﺰد آﺷﺒﻞ ﺑﻪ ﻧﺒﻲ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ /‬وي داراي ﻛﺮاﻣﺎﺗﻲ ﺑﻮد‪ ,‬از‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٠٦‬‬

‫ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم‪ ,‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﻗﺒﺮ او ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ; ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻨﺎي آن ﺑـﻪ اﺗـﻤﺎم‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﺮو رﻳﺨﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دﻳﮕﺮي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ آن ﻫﻢ ﻓﺮو رﻳﺨﺖ و‬
‫اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٣٢٧‬ﻫ ‪/‬ق روي داد‪/‬‬
‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﻃـﻴﺎر در‬
‫زﻧﺪان ﻛﻮﻓﻪ در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻋﺬار ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ از ﻧﻮاﺣـﻲ ﻋـﺬار دﻓـﻦ ﺷـﺪ‪/‬‬
‫ّ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﺾ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ در‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬وي و ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از او در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﻴﻘﻲ‬
‫در آن را ﺑﻪ روي آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺖ و آﻧﺎن از ﺷﺪت ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ‬
‫در ﻳﻚ ﺳﻴﺎهﭼﺎل ﺣﺒﺲ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ ِ‬
‫و ﺗﺸﻨﮕﻲ ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ در ﻳﻚ ﺟﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺒﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﭘﻨﺞ ﺗﻦ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ا ﻛﺒﺮ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﻋﺮج ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﻣـﺎم زﻳـﻦاﻟﻌـﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ درﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮش‪ ,‬ﻛﻪ ﭘﺲ ا ز ﺑﺎب ﻛﻨﺪه واﻗﻊ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎرﮔﺎﻫﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺠﺪي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜‬
‫اﻋﺮج ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬ﻣﺮﻗﺪش ﭘﺲ از ﺑﺎب ﻛﻨﺪه در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻘﺒﺮة ﻋﻠﻲ اﻣﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬آراﻣﮕﺎه ﻋﻠﻲ ﻛﺘﻴﻠﻪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ اﻣﺎم زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار‬
‫دارد‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﻗﺒﺮش در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺮﻗﺪ ﻋﻤﺮ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻘﺒﺮة ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻛﺎﻇﻢ در ﺷﻮﺷﻲ اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻘﺎم زﻳﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ و روﺳﺘﺎي ذي اﻟﻜﻔﻞ اﺳﺖ‪ /‬وي ﻏﺮﻳﺒﺎﻧﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﺮد و ﺳـﺒﺰي ﻣـﻲﻛﺎﺷﺖ و‬
‫دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﻳﻦ‪ ,‬داﺳﺘﺎﻧﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺳﺨﻨﺮاﻧﺎن ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و از ﺧﻮد ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﺑﺪان ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ و اﻃﺮاف آن دﻓﻦ ﺷﺪﻧﺪ ‪١٠٧ .‬‬

‫ﻣﺮﻗﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ زﻳـﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﻗﺒﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ در ﺳﻮراء ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬او در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ دﻓﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻀﺪاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﻓﺎرس ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﻤﻲدر ﺣﻠﻪ وﻓﺎت ﻳـﺎﻓﺖ و در‬
‫ﺟﻮار ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ در ﻧﺠﻒ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻃﺮف ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫در زﻧﺪان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﺎروناﻟﺮﺷﻴﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ در ﺷﻬﺮ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ادرع ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬اﻣﻴﺮ ﻣﻜﻪ و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻣﺜﻨﻲ ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ درﮔﺬﺷﺖ و در ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮﻗﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﻴﺘﻢ ا‪K‬ﺷﺒﺎل ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﻣﺮﻗﺪش در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺒﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺟﻌﻔﺮ ﻃـﻴﺎر در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ﻣﻘﺒﺮه ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻧﻮاﺣـﻲ ﺷـﺎﻫﻲ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮﻗﺪش در ِﻋ ﺬار از ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻗﺒﺮش ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻞ ﺳﻨﻲ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﻤﺮ ﺑـﻦ اﻣـﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬در ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٠٨‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬

‫آراﻣﮕﺎه ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺎﺛﺮ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ‪ ,‬ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﻦ زﻳـﺪ‬
‫ى‬ ‫ﻣﺮﻗﺪ‬
‫ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ‪ ,‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺮوج ﻛﺮد و در روﺳـﺘﺎي‬
‫ﺷﺎﻓﻌﻴﻪ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ّ‬ ‫ﺷﺎﻫﻲ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﺒﺮ او ﻫﻤﺎن ﻗﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ‪R‬رض‪١٠٩ . Q‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ@رض>‬

‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻫﻤﺎن زﻳﺎرﺗﮕﺎه وي اﺳﺖ‪ /‬ﮔﺮ ﭼﻪ در‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺮﻗﺪش ﻫﻴﭻ رواﻳﺘﻲ وارد ﻧﺸﺪه ﺟﺰ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي رواﻳﻲ ﻛـﻪ ﻋـﻠﻤﺎي ﻣـﺎ<رض‪ 9‬ﺗﺄﻟﻴـﻒ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ آراﻣﮕﺎه وي ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﻗﺪ ﻓﻌﻠﻲ اﺳﺖ‪ ,‬اﺗﻔﺎق ﻧـﻈﺮ دارﻧـﺪ‪,‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻫﺮ دورهاي آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫و اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ‪ ,‬ﺷﻬﺮت و ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم در ﻃﻮل ﻋﺼﺮﻫﺎ و ﻋﺪم وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‪ ,‬دﻟﻴﻞ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ و ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻌﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ اﺳﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ اﻣﻮر‬
‫ﻛﺎﺷﻒ از ﻧﻈﺮ اﻣﺎم<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن اﻳﻦ آراﻣﮕﺎه‪ ,‬داراي ﭘﻨﺠﺮة ﻧﻘﺮه و رواﻗﻲ ﻛﺎﺷﻲﻛﺎري‬
‫ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬و ﺑﺮ روي آن ﮔﻨﺒﺪي ﺑﺰرگ از ﻛﺎﺷﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬زاﺋﺮان از ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎرﮔﺎه روي ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي آن اﺣﺘﺮام زﻳﺎدي ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺬر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮ آورده ﺷﺪن ﺣﺎﺟﺘﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺧﻮد را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ /‬و ﺗﻤﺎم ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎ از اﻳﻦ آراﻣﮕﺎه ذ ﻛﺮي‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آوردهاﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎ‪ ,‬ﻓﻀﻴﻠﺖ و اﻋﻤﺎل ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ و ﺗـﻤﺎم ﻣـﻘﺎﻣﺎﺗﺶ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎم اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و ﻧﻤﺎز و دﻋﺎ در ﻣﻘﺎم اﻳﺸﺎن را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ آن‬
‫ﺟﺎ ﺑﺮو ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ <ره‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺣﺮ‬
‫از دﻳﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺰار ﻛﺒﻴﺮ‪ ,‬ﺷﻬﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ّ ,‬‬
‫ﻋﺎﻣﻠﻲ و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه از ﻛﺎرﻫﺎﻳﺖ ﻓـﺮاﻏﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻲ‪ ,‬ﺑـﻪ آراﻣﮕـﺎه‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ<ره‪ 9‬ﺑﺮو و ﺗﺎ آﺧﺮ زﻳﺎرﺗﺶ را ﺑﺨﻮان‪ ,‬و در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺧﺘ‪P‬ﻓﻲ ذ ﻛﺮ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻴﺦ دﻳﻠﻤﻲ در ﻛﺘﺎب ارﺷﺎدش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺬاب ﺑﺮزخ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻧﺠﻒ‬
‫دﻓﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬وي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻦ ﺑﺪر ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺤﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﺒﻲ ﺑﺎراﻧﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺎب ﻣﺴﻠﻢ را ﺑﻪ ﺻﺪا درآوردﻧﺪ‪,‬‬
‫در ﺑﻪ روﻳﺸﺎن ﺑﺎز ﺷﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺟﻨﺎزهاي ﻫﻤﺮاه دارﻳﻢ‪ ,‬آن را داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫آوردﻧﺪ و در ﮔﻮﺷﻪاي از ﻣﺴﺠﺪ روﺑﺮوي ﻣﺰار ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪////‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١١٠‬‬

‫ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در وﺳﺎﺋﻞ و ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪا˜‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را اﺑﻦ ﻃﺎووس ﻧﻴﺰ در ﻓﺮﺣﺔ اﻟﻐﺮي و ّ‬
‫ﺷﺒﺮ و آﻗﺎ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ و ﺷﻴﺦ ﺧﻀﺮ ﺷ‪P‬ل‪ ,‬ﻫﺮ ﻳﻚ در ﻛﺘﺎب ﻣﺰارش و ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار‪,‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎ آن را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺘﻤا در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺗﻮﺿﻴﺢ‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻜﻤﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ,‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ<ره‪ 9‬در روز ﺗﺮوﻳﻪ و‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر روز ﭘﻴﺶ از ورود اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫﻤة اﻣﺎﻣﺎن ﻣﺎ در ﻋﺼﺮﺷﺎن و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪان و ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن و ﻳﺎراﻧﺸﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ در دوران ﺧﻮدش ﻣﺮدم را از‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺣـﻀﺮت اﻣـﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ<ع‪ 9‬و دﻳﮕـﺮان آﮔـﺎه ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ا ﮔـﺮ آراﻣﮕـﺎه ﻣﺴـﻠﻢ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻘﻴﻞ<رض‪ 9‬در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪﺟﺰ ﻣﻜﺎن ﻓﻌﻠﻲ آن ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺷﺒﻬﻪ و ﺗﺮدﻳﺪ آﻧﺎن را‬
‫از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬و آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﻜﻮت آﻧﺎن از ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﻣﺤﻜﻤﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ و ﺣﺠﺖ ﺑﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮ وه‪R‬رض‪١١١ . Q‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه@رض>‬

‫ا ﻛﻨﻮن آراﻣﮕﺎه ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه در ﻣﺤ ّﻠﻲ ﻣﻌﺮوف‪ ,‬ﭘﺸﺖ آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋـﻘﻴﻞ و در‬
‫ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل واﻗﻊ اﺳﺖ‪ /‬در وﺳﻂ آن دو ﭘﻨﺠﺮه از ﻣﺲ زرد و ﺑﺮ روي آن ﮔﻨﺒﺪي از ﻛﺎﺷﻲ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ /‬و زاﺋﺮان از ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي آن روي ﻣﻲآورﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤا آن دو ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺪا‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬رﺳﻴﺪ‪ ,‬از ﺧﺪا ﺑـﺮاي ﻣﺴـﻠﻢ و‬
‫ﻫﺎﻧﻲ ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ /‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ,‬اﺷﻜﺎل و اﻳﺮادي وﺟﻮد ﻧﺪارد و ا ﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﻔﺼﻞ او در ﻛﺘﺎب ﻓﻮاﺋﺪ رﺟﺎﻟﻴﻪ‪ ,‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﻀﺮت آﻳﺔا˜ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‬
‫ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١١٢‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ@رض>‬

‫ﻋ‪P‬ﻣة ﺑﺰرگ ﺷﻴﺦ ِﻋﺮاﻗَﻴﻦ <ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه‪ 9‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴـﻴﻦ ﺗـﻬﺮ اﻧـﻲ<ﻗـﺪس ﺳـﺮه‪9‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻳﺎرت ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﻴﺎت ﺑﻪ ﻋﺮاق آﻣﺪ و اﻗﺪام ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي آﻧﻬﺎ ﻛﺮد‪ ,‬در‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬ﺗﺎ آن را ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﻨﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ در دﺳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر در ﺻﺤﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ<س‪ 9‬ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ‬
‫ﺟﻠﻮ ﺣﺮم ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه<رض‪ 9‬واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ,‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ‪K‬ي دﻛة ﺑﺰرﮔﻲ ِ‬
‫آن را ﺣﻔﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺣﻤﺎم در آن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ آراﻣﮕـﺎه ﻣـﺨﺘﺎر‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و اﺛﺮ آن از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ وﻟﻲ ﻫﻨﻮز ﺷﻴﺦ در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋ‪P‬ﻣة ﺑﺰرگ ﺳﻴﺪرﺿﺎ‪,‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ آﻳﺔا˜ ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ<ره‪ 9‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﭘﺪرش از ﮔﻮﺷة ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻨﺎر دﻳﻮار‬
‫ﺟﻠﻮﻳﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد <ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن آراﻣﮕـﺎه ﻣـﺨﺘﺎر ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷﻮد‪9‬‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﺳﻮرة ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ و ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺷـﻴﺦ دﺳـﺘﻮر داد آن ﻣـﺤﻞ را‬
‫ﻛﻨﺪﻧﺪ و ﺳﻨﮕﻲ آﺷﻜﺎر ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪> :‬اﻳﻦ ﻗﺒﺮ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ‬
‫ﺛﻘﻔﻲ اﺳﺖ< و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر آن ﺟﺎﺳﺖ‪ ,‬و آراﻣﮕﺎه در ﺧﺎرج از ﺻﺤﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و ﭘﺎﻳﻴﻦ دﻳﻮار ﻗﺒﻠﻪ واﻗﻊ ﺑﻮد ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻞ ورود ﺑﻪ آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر از اﻳـﻦ دﻳـﻮار و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺎرت آن‪ ,‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ١٢٨٥‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻨﺎب ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻴﺮزا ﺧﻠﻴﻞ ﺗﻬﺮاﻧﻲ ﻧﺠﻔﻲ<ﻗﺪه‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﻧـﻘﻞ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ اردوﺑﺎدي ﻏﺮوي در ﻛﺘﺎب ﮔﺮاﻧﻘﺪري ﻛﻪ‬ ‫‪١‬ـ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت‪ ,‬ﻋ ﻣ ة ﺧﺒﻴﺮ اﺳﺘﺎد ﻣﻴﺮزا‬

‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻨﺰﻳﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻧﺎ م آن را >ﺳﺒﻴﻚ اﻟﻨﻀﺎر < ﻧﻬﺎده‪ ,‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﻋَ ﺮاﻗﻴﻦ‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او از‬

‫ﻧﻘﻞ داﺳﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪J :‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ‪ ,‬ﺷﻴﺦ ﻋﺮاﻗﻴﻦ از ﺳﻮﻳﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر از راه راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮ ف‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻘﺒﺮه و اﺣﻴﺎي ذ ﻛﺮ و ﻳﺎد او ﺗ ش زﻳﺎدي ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‬

‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ را اﺻح ﻛﻨﺪ‪ ,‬آﻳ ﺔا ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮ م ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﺧﻠﻠﻲ در اﻋﺘﻘﺎد و اﻧﺤﺮاﻓﻲ در‬

‫ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎد و آن را ﮔﺮا ﻣـﻲ ﻣـﻲداﺷﺖ و ﺑـﺮاﻳﺶ ﺳـﻮره ﻓـﺎﺗﺤﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻚ ﻣﺨﺘﺎر وﺟﻮد دارد‪ ,‬ﺑﺮ روي آرا ﻣﮕﺎه او‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘ ﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴ ﺪ ﺛﻘﻔﻲ‪R‬رض‪١١٣ . Q‬‬

‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ ﮔﻤﺮاﻫﻴﻬﺎي ﻣﺨﺘﺎر دا ﻣﻦ ﻣﻲزد‪ ,‬ﺧﻴﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬و‬

‫ﺷﻴﺦ ﻋﺮاﻗﻴﻦ و آﻳ ﺔا ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮ م ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ ﭘﻴﺸﻴﻦ از درﺳﺘﻲ ﻋﻘﻴﺪه و ﺻﺤﺖ ﻧﻈﺮ او اﻃع داﺷﺘﻨﺪ‬

‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺟﻬﺎد در راه ﺧﺪا و دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي او را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬ ‫و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١١٤‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤﺎر و دﻳﮕﺮان@رض>‬

‫در ﺧﺎرج ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻨﺰل ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﺳﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤﺎر<رض‪ 9‬در آن واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ,‬او در ﺳﺒﺨﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬زاﺋﺮان ﺑﻪ آن‬
‫ﺗﺒﺮ ﻙ ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺪان ّ‬
‫رﺷﻴﺪ ﻫﺠﺮي در ﺑﺎب اﻟﻨﺨﻴﻠة ﻛﻮﻓﻪ دﻓﻦ ﺷﺪ و آراﻣﮕﺎﻫﺶ ﻧﺰدﻳﻚ روﺳﺘﺎي ذياﻟﻜﻔﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻔﻴﻒ ازدي در ﺳﺒﺨﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷـﺪ و ﻣـﺮﻗﺪش ﻧـﺰدﻳﻚ ﻣـﻘﺎم‬
‫ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬

‫در ﺛﻮﻳﻪ‪ ,‬آراﻣﮕﺎه ﻳﺎران ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٣٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/ ١‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺒ ّﺮ در اﺳﺘﻴﻌﺎب ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آنﺟﻨﺎب از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭘﺲ‬
‫َ‬ ‫‪١‬ـ اﺑﻦ‬
‫از آن ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ و ﻧﻬﺮوان ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ آراﻣﮕﺎه ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤ ﺎر و دﻳﮕﺮان‪R‬رض‪١١٥ . Q‬‬

‫ﺟﻮﻳﺮﻳﺔ ﺑﻦ ﺳﻬﺮ ﻋﺒﺪي در دوراﻧﻲ ﻛﻪ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ از ﺳﻮي ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ‪ ,‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬زﻳﺎد ﭘﺲ از ﺑﺮﻳﺪن دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ‪ ,‬او را در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺖ‪/‬‬
‫ﻛﻤﻴﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﺨﻌﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺠﺎج در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬وي در رﻛﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٦٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫ﺳﻬﻞ ﺑﻦ اﺣﻨﻒ اﻧﺼﺎري‪ ,‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر و ﻫﻤة ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‬
‫و در ﺳﺎل ‪< ٣٨‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه او ﻧﻤﺎز و ﭘﻨﺞ ﺗﻜﺒﻴﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ اوﻓﻲ در ﺑﻴﻌﺖ رﺿـﻮان ﺑـﺎ ﺣـﻀﺮت ﺑـﻴﻌﺖ ﻛـﺮد و در ﺟـﻨﮓ ﺧـﻴﺒﺮ و‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭘﺲ از آن ﺷﺮﻛﺖ ُﺟﺴﺖ و ﻫﻨﻮز در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل<ص‪ 9‬وﻓﺎت‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ و او آﺧﺮﻳﻦ ﻳﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و در ﺳﺎل‬
‫‪< ٨٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲاش را از دﺳﺖ داد‪ ,‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ‪ ,‬ﺑﺮادر ﺷﻴﺮي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺮﺳﺘﺎدة او ﺑﻪ ﺳـﻮي اﻫـﻞ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺮ او دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ و او را از ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺗﻜﻪﺗﻜﻪ ﺷﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻋﻤﺮو ازدي ﺳﺮش را ﺑﺮﻳﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﻟﺨﻤﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ راﻓﻊ‪ ,‬ﻛﺎﺗﺐ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد; اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺟﺰ آراﻣﮕﺎه ﻛﻤﻴﻞ و ﻣﻴﺜﻢ‬
‫ﺗﻤﺎر ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺎن و اﺛﺮي از آراﻣﮕﺎﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺣﻨﺎﻧﻪ ﺳﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬دﻓﻦ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ از رواﻳﺎت ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﻬﻠﻪ‪ ,‬ﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﻞ اﻟﺼﻴﺎغ ﺷﻬﺮت دارد‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ آن ﺟﺎ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺳﻮزاﻧﺪن ﺑﺪن اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﻠﻌﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻓﺮﺣﺔ اﻟﻐﺮي و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و وﺳﺎﺋﻞ و ﺟـﻤﻴﻊ ﻣـﺰارات ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺴـﻨﺪ از اﻣـﺎم‬

‫ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ ,H‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و ﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﺟﻨﺎز ة او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١١٦‬‬

‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ; آراﻣﮕﺎه ﻧﻮح و‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﻣﺮﻗﺪ ﺳﻴﺼﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺸﺼﺪ وﺻﻲ در آن اﺳﺖ و آراﻣﮕﺎه ﺳﻴﺪ اوﺻﻴﺎ‪,‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ ,9‬آنﺟﺎ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫و ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺳﻴﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻛﻮﻓﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻨﺪ و آراﻣﮕﺎه ﻫﻴﭻ ﻛﺲ‬
‫ﺟﺰ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﻣـﺠﻠﺴﻲ ﮔـﻮﻳﺪ‪ :‬ﺛـﻮﻳﻪ‪ ,‬ﻧـﺎم ﺗـﭙﻪاي اﺳﺖ ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺣﻨﺎﻧﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬و آنﺟﺎ آراﻣﮕﺎه ﻳﺎران ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣة ﻛﺒﻴﺮ ﻣﺤﺪث ﺳﻴﺪ ﻣﻬﺪي ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻧﺠﻔﻲ در ﻛﺘﺎب ﻓﻠﻚ اﻟﻨﺠﺎة ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻳﺎران‬
‫ّ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪاي ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻨﺎﻧﻪ در ﺷﻬﺮ ﻧﺠﻒ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺳﻴﺪ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺷﺒﺮ آﻗﺎ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ و ﺷﻴﺦ ﺧﻀﺮ ﺷ‪P‬ل و ﻣﺤﺪث ﻧﻮري در ﻣﺰارﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ آﻏﺎز ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ‪١١٧ .‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ آﻏﺎز ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ ,9‬آﺑﺎد ﺑﻮد; اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر آﺑﺎد و ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺎر وﻳﺮان دﻳﺪم; اﻓﺰون ﺑﺮاﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ 9‬ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮدش ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﺎﺧﺖ و اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻃﻮﻓﺎن ﻧﻮح آن را وﻳﺮان ﻛﺮد‪/‬‬
‫در روﺿﺘﻴﻦ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻧـﻮح ﻛﺸـﺘﻲ را‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و وﻋﺪة او و ﭘﺮوردﮔﺎرش در ﻫ‪ P‬ﻛﺖ ﻗﻮﻣﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺗﻨﻮر آب ﺑﺠﻮﺷﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه‬
‫از ﺗﻨﻮر آب ﺟﻮﺷﻴﺪ و زن ﻧﻮح ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻨﻮر ﺟﻮﺷﻴﺪ ـ ﻳﻌﻨﻲ از آن آب ﺧﺎرج ﺷﺪ ـ ﻧﻮح<ع‪9‬‬
‫روي ﺗﻨﻮر را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ را ﺧﻮاﺳﺖ وارد ﻛﺸﺘﻲ ﻛﺮد و ﻫﺮ ﻛﻪ را ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ درﭘﻮش ﺗﻨﻮر را ﺑﺮداﺷﺖ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) :‬ﻓَ َﻔ ﺘَ ْﺤ ﻨىﺎ اﺑﻮاب اﻟﺴﻤﺎء ﺑﻤﺎء ﻣُ ﻨ َْﻬ ِﻤ ٍﺮ و‬
‫ﻓﺠﺮﻧﺎ ا‪0‬رض ﻋﻴﻮﻧﺎ ﻓﺎﻟﺘﻘﻲ اﻟﻤﺎء ﻋﻠﻲ اﻣﺮ ﻗﺪ ﻗﺪر و ﺣﻤﻠﻨﺎه ﻋﻠﻲ ذات اﻟﻮاح و دﺳـﺮ ( ﻧـﻮح‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﺸﺘﻲ را در وﺳﻂ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻤﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﻔﺘﺼﺪ ذراع از ﻃﻮل ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در روﺿﺘﻴﻦ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻤﺴﺮ ﻧﻮح‬
‫ﻧﺰد وي آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺗﻨﻮر آب ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬ﻧﻮح ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي آن رﻓﺖ و ﺳﺮﭘﻮش ﺑﺮ روي ﺗـﻨﻮر ﮔـﺬاﺷﺖ و روي آن را ﭘـﻮﺷﺎﻧﻴﺪ و از‬
‫ﻓﻮران آب ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬روي ﺗﻨﻮر را ﺑﺎز ﻛﺮد‬
‫و ﺳﺮﭘﻮش آن را ﺑﺮداﺷﺖ و آب از ﺗﻨﻮر ﺟﻮﺷﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﻃﻮﻓﺎن‪ ,‬ﻧﻮح‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﺮد و ﻛ‪P‬م اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪9‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻔﻀﻞ ﻛﻪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را وﻳﺮان ﻛﺮد‪ ,‬ﻧـﻴﺰ ﮔـﺬﺷﺖ‪ ,‬اﻣـﺎم<ع‪9‬‬

‫‪١‬ـ ﻗﻤﺮ ‪ ;١٣-١١ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎ م درﻫﺎي آﺳﻤﺎن را ﮔﺸﻮدﻳﻢ و آب ﻓﺮاوان و ﭘﻴﺎﭘﻲ ﻓﺮو ﺑﺎرﻳﺪ‪ ,‬و ز ﻣﻴﻦ را ﺷﻜﺎﻓﺘﻴﻢ و‬

‫ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎري ﻛﺮدﻳﻢ و اﻳﻦ دو آب ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﻘﺪر‪ ,‬ﺑﺎ ﻫﻢ در آ ﻣﻴﺨﺘﻨﺪ و او را ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻲ ﻛﻪ از اﻟﻮاح و‬

‫ﻣﻴﺨﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﻮار ﻛﺮدﻳﻢ; ـ م ‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١١٨‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻃﻮﻓﺎن ﻧﻮح‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﺻﺤﺎب ﻛﺴـﺮي و ﻧـﻌﻤﺎن ﺑـﻦ ﻣـﻨﺬر و زﻳـﺎد ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﺳﻔﻴﺎن‪ ///‬آن را وﻳﺮان ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫از ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋـﺠﻢ آن را ﺑـﻨﺎ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و از وﺳﻌﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬آل ﻧﻌﻤﺎن و زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﻧﻴﺰ آن را ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ,‬از وﺳﻌﺖ آن‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺎرف ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﺎل ‪< ١٥٥‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در اﻃﺮاف ﺷـﻬﺮ ﻛـﻮﻓﻪ دﻳـﻮاري‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ آل ﺑﻮﻳﻪ ﺑﺮ روي ﻛﺎر آﻣﺪﻧﺪ و ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﺑﺎرﮔﺎه اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ و‬
‫اﻣﺎم ﺟﻮاد<ع‪ 9‬را ﺑﺎزﺳﺎزي و ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﻨﺎﺗﻬﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﻛﻮﻓﻪ اﻣﺘﺪاد‬
‫ﻣﻄﻬﺮ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺗﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻨﺎت‬
‫دادﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي‪ ,‬زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎي ّ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻮﻟﺴﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻧﻴﺰ آن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺼﺮ اﻣﺎره در ﻛﻮﻓﻪ ‪١١٩ .‬‬

‫ﻗﺼﺮ اﻣﺎره در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻬﻴﺠﺎء اﺳﺪي دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻓﺘﺢ ﻣﺪاﻳﻦ در‬
‫ﺳﺎل ‪ ١٧‬ﻫ ‪/‬ق ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ را ﻃـﺮحرﻳﺰي ﻛـﻨﻨﺪ‪ ,‬و او ﻧـﻴﺰ ﻛـﻮﻓﻪ و ﻣﺴـﺠﺪ اﻋـﻈﻢ آن را‬
‫ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮد و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻗﺼﺮي ﺑﺮاي ﺳﻌﺪ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و آن را ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار‬
‫داد و ﺧﻮدش در اﻃﺮاف آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل راﻫﻲ ﮔﺸﻮد و اﻣﻮاﻟﻲ را رﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ و از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎي ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ و آن را ﺑﻪ ﻛﻨﺎر‬
‫دارا‪K‬ﻣﺎره ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ ,‬و دارا‪K‬ﻣﺎره را در ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠة آن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻧـﻤﺎزﮔﺰاراﻧـﻲ‬
‫اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ‬
‫ِ‬ ‫دارد ﻛﻪ روز و ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﻳﺶ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻴﺖ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ /‬ﻛﺸﺎورزي از اﻫﺎﻟﻲ ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻧﺎم روزﺑﻪ ﺑﻦ ﺑﻮذرﺟﻤﻬﺮ‬
‫ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬ﻣﻦ ﻗﺼﺮي ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻣﻲﺳﺎزم و ﻣﺴﺠﺪ و دارا‪K‬ﻣﺎره را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﻳﻲ واﺣﺪ درآﻳﻨﺪ و ﻃﺒﻖ ﻧﻘﺸة ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻗﺼﺮ ﻛﻮﻓﻪ را ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻘﺎﻳﺎي آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺼﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺠﻢ در اﻃﺮاف ﺣﻴﺮه در ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻗﺼﺮ‬
‫را ﺑﻨﺎ ﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﺟﺎزه ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﺑﻪ او داده ﻧﺸﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﺴﺠﺪ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺳﺎﺧﺖ‬
‫و آن را از اﺑﺘﺪاي ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﻗﺼﺮ در ﺳـﻤﺖ راﺳﺖ ﻗـﺒﻠﻪ اﻣـﺘﺪاد داد‪ /‬ﺳـﭙﺲ از‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺗﺎ ﺻﺤﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﻣﺘﺪاد داد و ﺻﺤﻦ ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻫﻤﺎن ﻗﺒﻠة‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪ ,‬و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﻣﺘﺪاد داد ﻛﻪ ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺻﺤﻦ‬
‫ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ<ع‪ 9‬و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺼﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬آن ﻛﺎخ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺳـﻌﺪ و‬
‫ﻗﺼﺮ ا‪K‬ﻣﺎره و دارا‪K‬ﻣﺎره ﺷﻬﺮت دارد و ﭘﺲ از ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻛﺎخ ﺧﻠﻔﺎ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ و ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﺧﻮﻳﺶ را آنﺟﺎ اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺎخ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺮاي آﻧﺎن و درﺑﺎرﻳﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد و ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮوز ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ و ﺣﻮادث و ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫آن ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺎخ ﻫﻤﭽﻨﺎن آﺑﺎد و اﺳﺘﻮار ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻧﺎﻣﺒﺎرﻛﻲ ﻗﺼﺮ آن را ﺧﺮاب ﻛﺮد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٢٠‬‬

‫ﻗﺎﺿﻲ دﻳﺎر ﺑﻜﺮي ﻣﺎﻟﻜﻲ‪ ,‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٩٦٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻤﻴﺲ‬
‫<ج ‪ ,٢‬ص ‪ 9٣٤٥‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان در ﺳﺎل ‪< ٧١‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻗﺼﺮ اﻣـﺎره ﻛـﻮﻓﻪ را‬
‫وﻳﺮان ﻛﺮد‪ ,‬و ﺳﺒﺒﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ او ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﺮ ﻣﺼﻌﺐ در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﻮد و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠک‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﻦ و ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد در اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻴﻢ و‬
‫ﺳﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻮد‪ ,‬و ﻣﻦ و ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ و ﺳﺮ ﻋﺒﻴﺪا˜‬
‫ﺑﻦ زﻳﺎد در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻦ و ﻣﺼﻌﺐ در اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮدﻳﻢ و ﺳﺮ ﻣﺨﺘﺎر در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺑﻮد و‬
‫ا ﻛﻨﻮن ﻣﻦ ﺑﺎ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪام و ﺳﺮ ﻣﺼﻌﺐ در ﻣﺤﻀﺮش ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬و ﻣﻦ از ﺷﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﭘﻨﺎه ﻣﻲآورم‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻟﺮزﻳﺪ و ﻓﻮرا ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دﺳﺘﻮر داد ﺗـﺎ‬
‫ﻗﺼﺮ را وﻳﺮان ﻛﻨﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ‪ ٢‬در ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺨﻮاص ﺳﺒﻂ ﺑﻦ ﺟﻮزي <ص ‪ 9١٤٨‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻗﺼﺮ‬
‫وﻗﺎﻳﻊ ﻋﺠﻴﺒﻲ دﻳﺪم‪ /‬ﺳﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را دﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﺮ‬
‫اﺑﻦ زﻳﺎد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﺘﺎر و ﺳﺮ ﻣﺨﺘﺎر را ﻧﺰد ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم و ﺳﺮ ﻣﺼﻌﺐ‬
‫ﺑﻦ زﺑﻴﺮ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان دﻳﺪم‪ ,‬از او ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﭼﻪ ﻣﺪت ﻃﻮل‬
‫ﻛﺸﻴﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺳﻪ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ; واي ﺑﺮ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﻲ دارد!‬

‫‪١‬ـ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ را ﺷﺎﻋﺮي ﭘﺎرﺳﻲ ﮔﻮي ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآورده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮔــــﻔﺖ ﺑــــﺮ ﻋــــﺒﺪاﻟﻤــــﻠﻚ از روي ﭘـــﻨﺪ‬ ‫ﻧــــــــﺎدره ﻣــــــﺮدي ز ﻋــــﺮب ﻫــــﻮﺷﻤﻨﺪ‬

‫روي ﻫــــــﻤﻴﻦ ﻣﺴــــﻨﺪ و اﻳــــﻦ ﺟــــﺎﻳﮕﺎه‬ ‫زﻳــــــــﺮ ﻫــــﻤﻴﻦ ﮔــــﻨﺒﺪ و اﻳــــﻦ ﺑــــﺎرﮔﺎه‬

‫آه ﭼــــﻪ دﻳــــﺪ م ﻛــــﻪ دو ﭼﺸــــﻤﻢ ﻣـــﺒﺎد‬ ‫ﺑــــــــﻮد م و دﻳــــــــﺪ م ﺑــــﺮ اﺑــــﻦ زﻳــــﺎد‬
‫ِ‬

‫ﻃــــــــﻠﻌﺖ ﺧــــــــﻮرﺷﻴﺪ ز روﻳﺶ ﻧــــﻬﺎن‬ ‫ﺗـــــــﺎزه ﺳــــﺮي ﭼــــﻮن ﺳــــﭙﺮ آﺳــــﻤﺎن‬

‫ﺻــــــﺎﺣﺐ دﺳــــﺘﺎر رﺳــــﻮل ﺧــــﺪا ‪J‬ص‪H‬‬ ‫ﺳــــﺮ ﻛــــﻪ ﻫــــﺰار ش ﺳــــﺮ و اﻓﺴــﺮ ﻓــﺪا‬

‫ﺳــــﺒﻂ ﻧــــﺒﻲ‪ ,‬ﻓــــﺎﻃﻤﻪ ‪J‬س‪ H‬را ﻧــــﻮرﻋﻴﻦ‬ ‫ﺑــــﻮد ﺳــــﺮ ﺷــــﺎه ﺷــــﻬﻴﺪان ﺣﺴـــﻴﻦ ‪J‬ع‪H‬‬

‫ﺑــــــــﺪ ﺑـــــــﺮ ﻣــــﺨﺘﺎر ﺑــــﻪ روي ﺳــــﭙﺮ‬ ‫ﺑــــــــﻌﺪ ز ﭼــــــﻨﺪي ﺳــــﺮ آن ﺧــــﻴﺮهﺳﺮ‬
‫ُ‬

‫دﺳــــــــﺘﺨﻮ ش او ﺳـــــــﺮ ﻣــــﺨﺘﺎر ﺷــــﺪ‬ ‫ﺑــــﺎز ﭼــــﻮ ﻣـــﺼﻌﺐ ﺳــﺮ و ﺳــﺮدار ﺷــﺪ‬
‫ِ‬

‫ﺗــــﺎ ﭼــــﻪ ﻛــــﻨﺪ ﺑــــﺎ ﺗــــﻮ دﮔـــﺮ روزﮔــﺎر‬ ‫اﻳــــﻦ ﺳــــﺮ ﻣــــﺼﻌﺐ ﺑـــﻪ ﻣــﺠﺎزات ﻛــﺎر‬

‫ﻫــــــــﻴﭻ ﻛﺲ از درد‪ ,‬ﺧــــــﺒﺮدار ﻧــــﻴﺴﺖ‬ ‫آه ﻛــــــــﻪ ﻳﻚ دﻳــــــــﺪ ة ﺑــــﻴﺪار ﻧــــﻴﺴﺖ‬

‫ﻧ َــــﻪ ﺧــــﻢ اﻳــــﻦ ﻃــــﺎق‪ ,‬ﺳــﺮازﻳــﺮ ﺷــﺪ‬ ‫ﻧ ُــــﻪ ﻓــــﻠﻚ از ﮔـــﺮد ش ﺧــﻮد‪ ,‬ﺳــﻴﺮ ﺷــﺪ‬

‫اﻳﻦ ﭼﻪ ﻃﻠﺴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻮان ﺷﻜﺴﺖ ـ م‪/‬‬ ‫ﻣــــﺎت ﻫــــﻤﻴﻨﻢ ﻛــــﻪ درﻳـــﻦ ﺑــﻨﺪ و ﺑﺴﺖ‬

‫ﻋﻤﻴﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا او اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ـ م‪/‬‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫‪٢‬ـ ﺷﺎﻳﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‬
‫ﻗﺼﺮ اﻣﺎره در ﻛﻮﻓﻪ ‪١٢١ .‬‬

‫در ﻛﺘﺎب ﺻﻮاﻋﻖ ﻣﺤﺮﻗﻪ <ص ‪ 9١١٨‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺗـﻔﺎﻗﺎت ﻋـﺠﻴﺐ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻗﺼﺮ اﻣﺎره در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد رﻓﺘﻢ و ﻣﺮدم در دو ردﻳﻒ‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺮ روي ﺳﭙﺮي در ﻃﺮف راﺳﺖ او ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﺑﺮ‬
‫ﻣﺨﺘﺎر وارد ﺷﺪم و ﺳﺮ اﺑﻦ زﻳﺎد را دﻳﺪم و ﻣﺮدم ﻧﺰد او ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺰد ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ رﻓﺘﻢ‪ ,‬و ﺳﺮ ﻣﺨﺘﺎر را در ﺑﺮاﺑﺮش دﻳﺪم و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان رﺳﻴﺪم و ﺳﺮ‬
‫ﻣﺼﻌﺐ را ﻧﺰد وي ﻳﺎﻓﺘﻢ و او را از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﻛﺮدم‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﺳﺮ را ﻧﺨﻮاﻫﻲ‬
‫دﻳﺪ; آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ دارا‪K‬ﻣﺎره را ﺧﺮاب ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺷﺒﻠﻨﺠﻲ در ﻧﻮراﺑﺼﺎر <ص ‪ 9١٢٤‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﻨﺰ ﻣﺪﻓﻮن ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﺴﻌﻮدي در ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ <ج ‪ ,٢‬ص ‪ 9١٢١‬ﺣﺪﻳﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﭘﺲ‬
‫از آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪> :‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان از ﺟﺎ ﭘﺮﻳﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺳﻘﻔﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ روي‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﺧﺮاب ﻛﺮدﻧﺪ<‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳـﻦ ﺣـﺪﻳﺚ را وﻟﻴـﺪ ﺑـﻦ ﺧـﺒﺎب و‬
‫دﻳﮕﺮان‪ ///‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ روزﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﻐﺪاد‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﺣﻔﺎري را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﺟﺮاي ﻋﻤﻠﻴﺎت ا ﻛﺘﺸﺎف ﻗﺼﺮ اﻣﺎره ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻪ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن آﻧﻬﺎ زﻳﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﺳﺮار اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘـﺮده ﺑـﺮﻣﻲدارد‪ ,‬راه ﻳـﺎﺑﻨﺪ‪/‬‬
‫روزﻧﺎﻣة اﺧﺒﺎر‪ ,‬ﭼﺎپ ﺑﻐﺪاد در ﺷﻤﺎرة ‪ ,١٥‬ﺳﺎل اول‪ ,‬اﻳﻦ ﻣـﻄﻠﺐ را اﻧـﺘﺸﺎر داد‪ :‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺣﻔﺎري در ﺳـﻪ ﺟـﻬﺖ ﺷـﺮق و ﺷـﻤﺎل و ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﻪ اﺟـﺮا درآﻣـﺪ و‬
‫دﻳﻮارﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ,‬ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﺘﺮ و ارﺗﻔﺎع ﻫﻔﺖ ﻣﺘﺮ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠة اﺗﺼﺎل‬
‫دﻳﻮارﻫﺎي داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻃﻮل ﻗﺼﺮ ‪ ١٧٠‬ﻣﺘﺮ و ﻋﺮض آن ﻧﻴﺰ ‪١٧٠٠‬‬
‫ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ /‬در ﭼﻬﺎرﮔﻮﺷة آن‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﻮارﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺮج وﺟﻮد دارد‪ /‬ﻗﻄﺮ ﻫﺮ ﺑﺮﺟﻲ ﺷﺶ ﻣﺘﺮ و ﻣﺤﻴﻂ آن ﭼﻬﺎرده ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ از آﺟﺮ‬
‫ﺑﺰرگ و ﮔﭻ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻋﺮﺑﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺰﻳﻴﻦ و ﻧﻘﺎﺷﻲ آن ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬ﻇﺎﻫﺮا اﻳﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن‬
‫در ﺑـﺰرﮔﻲ در‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻴﺰ وﻳﺮان ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺮ داراي دو در ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ِ :‬‬
‫ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺮﺟﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﺎور ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺎﺑﻞ آن آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٢٢‬‬

‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ ﻗﺮار دارد و در ﻛﻮﭼﻜﻲ در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﻠﻊ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ﻫﻤﺠﻮار اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻗﺼﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮج ﺑﺰرگ و ﻓﺮﻋﻲ وﺟﻮد دارد و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در آن‪ ,‬آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ذ ﻛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﺗﻜﻪ ﺷﻴﺸﻪ از ﻧﻮع ﺷﻴﺸة ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺮﻏﻮب‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻬﺎ و ﻇﺮوف ﺷﺮاب و اﻣﺜﺎل آن ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻇﺮﻳﻒ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ وﻟﻲ اﻳﻦ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﺳﻔﺎل دﻧﺪاﻧﻪدار ﻛﻪ ﺷﻴﺸﻪ در آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻗﻄﻌﺎت‬
‫ﻛﻤﻲ از ﺳﻔﺎل ﺷﻴﺸﻪاي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﺟﺮي ُﻣﻨﻘﺶ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آن ﻛﻠﻤة >دار< ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‬
‫اﻳﻦ آﺟﺮ‪ ,‬ﺟﺰء ﭼﻨﺪﻳﻦ آﺟﺮ ﻣﻜﺘﻮب دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪/‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﻮﻟﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﻣﺲ و ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﺲ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﭼﺎﻗﻮﻫﺎي ﻋﺼﺮﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ از ﺳﻨﮕﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺮاي‬
‫ﻗﻔﻞ درﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ و ﻳﺎ رو و زﻳﺮ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﺳﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﺟﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻣﺘﻨﻮع‪ ,‬و اﻧﺪازهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و رﻧﮕﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬از ﺑﻲ آ‪K‬ﻳﺸﻲ و ﻋﺪم ﺗﺰﻳﻴﻦ و ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳﻮارﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ رﺳﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﻠﺪه و آﺷﻮر‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺳﺒﻚ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺎدة آن‪ ,‬ﻣـﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دارا‪K‬ﻣﺎره از ﺑﻨﺎﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در رﻛﻦ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻛﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ ,‬اﺗﺎﻗﻲ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻫﺸﺖ ﻣﺘﺮ و ﻋﺮض‬
‫ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ وﺟﻮد دارد‪ ,‬اﻳﻦ اﺗﺎق داراي دو در اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺴﺠﺪ و ﻛﻨﺎر اﻳﻦ اﺗﺎق‪ ,‬ﭼﻬﺎر اﺗﺎق‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﻗﺮار دارد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ,‬در داﺧﻞ ﻗﺼﺮ‪ ,‬ﭼﻨﺪ ﺑﻨﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻒ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﺗﺎﻗﻬﺎ ﻳﺎ‬
‫اﻧﺒﺎرﻫﺎﻳﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ در ﻗﺼﺮ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪/‬‬
‫در زاوﻳة ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ‪ ,‬اﺗﺎﻗﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﻚ ﻣﻌﻄﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫آن ﻧــﺰدﻳﻚ ﻣــﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺑـﻮي ﺗـﻨﺪ ﻣﺸﻚ را اﺣﺴـﺎس ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳـﻦ اﺗـﺎق‪ ,‬راﻳـﺤﻪ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي دارد و آ ﻛﻨﺪه از ﺑﻮي ﺷﺪﻳﺪ ﻋﻄﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در اﻃﺮاف ﻗﺼﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﺮاي آب ﻛﻪ از داﺧﻞ ﻗﺼﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻛﺸﻒ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺼﺮ اﻣﺎره در ﻛﻮﻓﻪ ‪١٢٣ .‬‬

‫ﮔﭻ و آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺠﺎري ﺑﻪ ﭼﺎﻫﻬﺎي ﻓﺎﺿﻞآب ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ﻛﻨﺪاﺑﻬﺎ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ اﺗﺼﺎل داﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﻣﺠﺎري آب آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ از رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ /‬در‬
‫داﺧﻞ ﻗﺼﺮ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪ ﭼﺎه ﻓﺎﺿ‪P‬ب و ﭼﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻦ و ﺳﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﺸﻒ‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٢٤‬‬

‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي آﺧﺮ زﻣﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‬

‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎراﻧﻮار <ج ‪ 9١٣‬در ﺑﺎب ﻋ‪P‬ﻣﺘﻬﺎي ﻇﻬﻮر اﻣﺎم زﻣﺎن<ﻋﺞ‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫از ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب ﺳﺮور اﻫﻞ اﻳﻤﺎن از ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ و او ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺴـﻨﺪ از‬
‫اﺳﺤﺎق و او ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع از اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪> :‬از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﻣﺮا ﻧﻴﺎﺑﻴﺪ زﻳﺮا ﻣﻦ ﺑﻪ راﻫـﻬﺎي‬
‫آﺳﻤﺎن از راﻫﻬﺎي زﻣﻴﻦ داﻧﺎﺗﺮم; ﻫﺮ اﻣﺎﻣﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎ آﺷﻨﺎ و آﮔﺎه ﺑﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺗﻤﺎم‬
‫اﻫﻞ و‪K‬ﻳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) :‬اﻧﱠﻤﺎ‬
‫ﻗﻮم ﻫﺎد ( ‪ ,‬اي ﻣﺮدم از ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﻣﺮا ﻧﻴﺎﺑﻴﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﻨﺬر وﻟﻜﻞ ٍ‬
‫ٌ‬ ‫اﻧﺖ‬
‫ﻓﺘﻪ و ﻓﺴﺎد ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﭘﺎ ﺑﮕﻴﺮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﺳﺮﻛﺶ از دﺳﺖ ﺻﺎﺣﺒﺶ رﻣﻴﺪه ﺑﺮ ﻣﻬﺎر ﺧﻮد‬
‫ﮔﺎم ﻧﻬﺪ و ﺷﻌﻠة آﺗﺸﻲ از ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و ﺑﺮاي آن‪ ,‬ﻋ‪P‬ﻳﻢ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺤﺎﺻﺮة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق‪ ,‬از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﭘﻴﭻ‬
‫و ﺧﻤﻬﺎي ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﺪن ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪّ ت ﭼﻬﻞ ﺷﺐ‪ ,‬ﭘﻴﺪا ﺷﺪن ﻫﻴﻜﻞ‪,‬‬
‫ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻗﺎﺗﻞ و ﻣﻘﺘﻮﻟﻲ ﻛـﻪ ﻫـﺮ دو در آﺗﺶ‬
‫زﻛﻴﻪ ﻳﺎ ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ در ﺑﻴﺮون ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎرﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻴﻮع ﻗﺘﻞ و ﻣﺮگ‪ ,‬ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﻔﺲ ّ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻴﺎن رﻛﻦ و ﻣﻘﺎم ﺳﺮ از ﺑﺪﻧﺶ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﺳﺒﻊ ﻣﻈﻔّﺮ ﺑﺎ ﺷﻜـﻨﺠﻪ در‬
‫ﺑﻴﻌﺔا‪K‬ﺻﻨﺎم‪ ,‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﻔﻴﺎﻧﻲ ﺻﺪ و ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﻋﺰام ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫در روﺣﺎ و ﻓﺎروق ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ /‬از آن ﺟﺎ ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ آﻧﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده‪ ,‬در ﻛـﻮﻓﻪ در‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻫﻮد<ع‪ 9‬ﻛﻪ در ﻧﺨﻴﻠﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ,‬ﻓـﺮود ﻣـﻲآﻳﻨﺪ و روز ﺟـﻤﻌﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﺣـﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در آن روز ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﺘﻤﻜﺎر ﺳﺮﻛﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎو ﻛﺎﻫﻦ ﺳﺎﺣﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬در‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺎ ﻛﻢ زوراء <ﺑﻐﺪاد‪ 9‬ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻛﺎﻫﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟـﻨﮓ ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﺧـﺎرج‬

‫‪١‬ـ رﻋﺪ ‪ :٧ .‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻴﻢدﻫﻨﺪهاي ﻫﺴﺘﻲ و ﻫﺮ ﻗﻮ ﻣﻲ را رﻫﺒﺮي اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي آﺧﺮ ز ﻣﺎن ﻣﺮ ﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ‪١٢٥ .‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ را روي ُﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﺎري ﺷﺪن‬
‫ﺧﻮن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن و ﺑﻮي ﺗﻌﻔﻦ اﺟﺴﺎد ﺑﻪ ﻣﺪّ ت ﺳﻪ روز از رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ ﻓـﺮات ﺧـﻮدداري‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار دﺧﺘﺮ ﺑﺎ ﻛﺮه ﻛﻪ ﻛﺴﻲ دﺳﺖ و ﭼـﻬﺮه آﻧـﻬﺎ را ﻧـﺪﻳﺪه‪ ,‬ﺑـﻪ اﺳـﺎرت‬
‫ﻣﻲروﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را در ﻣﺤﻤﻠﻬﺎ ﻧﻬﺎده ﺑﻪ ﺛﻮﻳﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﻏﺮي ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﺸﺮﻙ و ﻣﻨﺎﻓﻖ از ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي دﻣﺸﻖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ و آن ﺟﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ارم ﺑﺎﺷﻜﻮه اﺳﺖ و ﭘﺮﭼﻤﻬﺎﻳﻲ از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺪون‬
‫‪١‬‬

‫ﻋ‪P‬ﻣﺖ ﻛﻪ از ﺟﻨﺲ ﭘﻨﺒﻪ‪ ,‬ﻛﺘﺎن و اﺑﺮﻳﺸﻢ ﻧﻴﺴﺖ از ﺳﻮي ﻣﺸﺮق ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺳﺮ ﻧﻴﺰهﻫﺎي آﻧﺎن‬
‫ُﻣﻬﺮ ﺳﻴﺪا ﻛﺒﺮ <ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ 9‬زده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﻬﺎ ﻣﺮدي از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ در ﺷﺮق ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد و راﻳﺤة آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﻚ ﻣﻌﻄﺮ ﺑﻪ ﻏﺮب ﻣﻲدﻣﺪ‪ ,‬ﻳﻚ ﻣﺎه‬
‫ﭘﻴﺶ از آﻣﺪﻧﺸﺎن ﺑﻴﻢ و ﺗﺮس آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ در دل ﻣـﺮدم ﺟـﺎي ﻣـﻲﮔﻴﺮد‪ ,‬ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﭘﺪران ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺛﻌﻠﺒﻲ و ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ ﻳﻤﺎن رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺘﻨﻪاي را ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻳـﺎدآور ﺷـﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻔﻴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺧﺸﻚ و ﺑﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﺮوج ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ در دﻣﺸﻖ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬و دو ﺳﭙﺎه را رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق و ﺳﭙﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺗﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪاد در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺑﻞ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ را ﻣﻲﻛُﺸﻨﺪ و ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ زن را ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ///,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺠﻮم‬
‫آورده‪ ,‬اﻃﺮاف آن را وﻳﺮان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑـﻪ ﻗـﺼﺪ ﺗـﺼﺎﺣﺐ ﺷـﺎم از ﻛـﻮﻓﻪ ﺧـﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺳﭙﺎه ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ,‬آﻧـﻬﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻫ‪ P‬ﻛﺖ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از آن ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ ,‬و اﺳﻴﺮان و ﻏﻨﻴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ‬
‫را ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ آزاد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺎه دوم ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ وارد ﺷﺪه‪ ,‬ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﻪ‬
‫ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرت آن ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺪاء‬
‫ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺑﻪ او ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﺮو و آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻦ‪ ,‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‬

‫م ذات اﻟﻌﻤﺎد‪ H‬ـ م‪/‬‬

‫ر َ‬ ‫‪١‬ـ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻳ ة ﻫﻔﺘﻢ ﺳﻮره ﻓﺠﺮ اﺷﺎره دارد ‪J‬ا‬
‫ِ‬ ‫ِ َ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٢٦‬‬

‫ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺶ ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ آن ﻟﺸﻜﺮ وارد ﻣﻲآورد‪ ,‬و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻬﺎ را در زﻣﻴﻦ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮد و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫دو ﻣﺮد از ﻗﺒﻴﻠﻪ ُﺟﻬﻴﻨﻪ از اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﺔ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﺟـﺎﺑﺮ ﻧـﻘﻞ ﻣـﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ وي از اﻣـﺎم‬
‫ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺟﺎﺑﺮ! ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﻲ‬
‫ﺑﺪاﻧﻲ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻛﻲ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺰوﻧﻲ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺧﺮاﺳﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي ﺳﻴﺎه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل ﻇﻬﻮر ﺣﻀﺮت‪ ,‬رود ﻓﺮات ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺣ ّﺘﻲ ﺑﻪ ﻛـﻮﭼﻪﻫﺎي ﻛـﻮﻓﻪ وارد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ا ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي ﺳﻴﺎه از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻫـﺮﮔﺎه ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدي‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻟﻘﺎﻣﻪ‪ ,‬زﺷﺖ‪ ,‬آﺑﻠﻪ رو ﺑﺎ ﺳﺮي ﺑﺰرگ از‪ ///‬ﺧﺮوج ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ او را ﺑـﺒﻴﻨﻲ ﮔـﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻳﻚ ﭼﺸﻢ دارد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻠﻨﺪي ﻛﻪ آراﻣﺶ و اﻣﻨﻴﺖ و آب ﺟﺎري دارد ـ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ـ وارد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮ روي ﻣـﻨﺒﺮ ﻣـﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪ /‬اﻣـﺎم<ع‪ 9‬ﻓـﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫زﻟﺰﻟﻪاي در ﺷﺎم رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن رﺣﻤﺖ و ﺑﺮﻛﺖ و ﺑﺮاي ﻛﺎﻓﺮان ﻋﺬاب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪي رخ داد‬
‫ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻳﺎﺑﻮﻫﺎي ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮي و ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي زرد ﺑـﻨﮕﺮﻳﺪ ﻛـﻪ از ﺟـﺎﻧﺐ ﻣـﻐﺮب ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ در ﺷﺎم ﻓﺮود آﻳﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ اﺑﺮي ﻛﻪ از ﺳﻤﺖ ﻣﻐﺮب آﻣﺪه و ﺑﺮ ﻓﺮاز‬
‫ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺷـﺎم ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺣـﺮﺳﺘﺎ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑـﻨﮕﺮﻳﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻣـﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ / ///‬ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﻲﻫﺪف و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﻧﻮﻣﻪ از آن رﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي آﺧﺮ ز ﻣﺎن ﻣﺮ ﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ‪١٢٧ .‬‬

‫ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬ﻋﺮض ﺷﺪ‪ :‬ﻧﻮﻣﻪ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺑﺎﻃﻦ ﻣﺮدم آﮔﺎه اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺧﺮاﻳﺞ و ﺟﺮاﻳﺢ‪ ,‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻗﺎﺋﻢ<ﻋﺞ‪ 9‬ﺧﺮوج ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دوازده ﻧﻔﺮ از ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺧﺮوج ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﮕﻲ‬
‫زﻛﻴﻪ‪,‬‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﻴﺎن ﻗﻴﺎم ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬و ﻗﺘﻞ ﻧَﻔْﺲ ّ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﻧﺰده روز ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺘﻬﺎي دﻳﻮار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﭘﺲ ا ز ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻗـﺮار‬
‫دارد‪ ,‬وﻳﺮان ﺷﻮد در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ ﻓ‪P‬ن ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ وﻳﺮان ﻛﻨﻨﺪه آن را‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫در ا ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘـﻴﺶ از‬
‫ﻇﻬﻮر ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻣﺮگ ﺳﺮخ و ﻣﺮگ ﺳﻔﻴﺪ و ﻫﺠﻮم ﺑﻲ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻠﺨﻬﺎي ﺳﺮخ ﺑﻪ‬
‫رﻧﮓ ﺧﻮن ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد‪ /‬ﻣﺮاد از ﻣﺮگ ﺳﺮخ‪ ,‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺮگ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ‪ ,‬ﻃﺎﻋﻮن اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﻜﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ا ﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ اﻣﺮي ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ آن‬
‫ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻧﻤﻲﭘﻴﻮﻧﺪد ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻤﺎ از ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺰاري ﺟﺴﺘﻪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آب دﻫﺎن ﺑﻴﻨﺪازﻳﺪ‪ ,‬و ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻤﺎ ﺑـﻪ ﺑـﻌﻀﻲ دﻳﮕـﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﻛـﻔﺮ‬
‫ﺑﺪﻫﻴﺪ; ﻋﺮض ﺷﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﻴﺮي در آن اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻴﺮش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪,‬‬
‫ﻣﻲﺑﺮد‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤة اﻳﻨﻬﺎ را از ﺑﻴﻦ َ‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر ﻗﺎﺋﻢ‪,‬‬
‫ﻣﺮگ ﺳﺮخ و ﺳﻔﻴﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ و از ﻫﺮ ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ‪ ,‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﺪان دﭼﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻣـﺮگ‬
‫ﺳﺮخ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻣﺮگ ﺳﻔﻴﺪ ﻃﺎﻋﻮن اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮ ﺣﻤﺰة ﺛﻤﺎﻟﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪدار و‬
‫ﻛﺮوﺑﻴﺎن ﻳـﺎري ﻣـﻲرﺳﺎﻧﺪ; ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ‬
‫ﺻﻒ ﻛﺸﻴﺪه و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ّ‬
‫ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻣﻴﻜﺎﺋﻞ‪ ,‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و اﺳﺮاﻓﻴﻞ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬رﻋﺐ و ﺑﻴﻢ‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﭼﭗ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻳﻜﻤﺎه راه‪ ,‬در دل آﻧﻬﺎ ﺟﺎي‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٢٨‬‬

‫ﻣﻘﺮب روﺑﻪروي او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪9‬‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ,‬و ﻣ‪P‬ﺋﻚ ّ‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺣـﻀﺮت ﻣـﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬و ﭘﺲ از وي ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬ﻫـﻤﺮاه او‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮي آﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن‪ ,‬وي را در ﻓﺘﺢ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي روم‪ ,‬ﭼـﻴﻦ‪,‬‬
‫ﺗﺮﻙ‪ ,‬دﻳﻠﻢ‪ ,‬ﺳﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻨﺪ‪ ,‬ﻛﺎﺑﻞ ﺷﺎه و ﺧﺰر‪ ,‬ﻳﺎري ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﺎ ﺣـﻤﺰه!‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﺮس ﺷﺪﻳﺪ‪ ,‬زﻟﺰﻟﻪ‪ ,‬ﻓﺘﻨﻪ‪ ,‬ﺑ‪ P‬و‬
‫ﻣﺼﻴﺒﺖ دﭼﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﺎﻋﻮن ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬و ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻋﺮﺑﻬﺎ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ و ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم‪ ,‬اﺧﺘ‪P‬ف ﺷﺪﻳﺪ و در دﻳﻨﺸﺎن ﭘﺮا ﻛـﻨﺪﮔﻲ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫آزﻣﻨﺪي ﻣـﺮدم‪ ,‬ﺗـﺠﺎوز آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ و اﺣﻮاﻟﺸﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﺪّ ت‬
‫ﺣﻘﻮق ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻣﺮگ ﺧﻮﻳﺶ را ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم از ﺧﺪا ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﺄس‬
‫و ﻧﻮﻣﻴﺪي ﻫﻤﻪ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ; ﺧـﻮﺷﺎ ﺑـﻪ ﺣـﺎل‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن را ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮده‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎران وي ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و واي ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﻛﺮده‪ ,‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت از دﺷﻤﻨﺎن وي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪ :‬وي ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن و ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و داوري ﺟﺪﻳﺪ زﻣﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ را در دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ /‬ﺑﺎ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤة اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ را ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺗﻮﺑة‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺳﺮزﻧﺶ اﻓﺮاد در او اﺛﺮي ﻧﺪارد‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن‬
‫دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ او را ﻧﺒﻴﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻛﺸﺘﺎر زﻳﺎدش ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ /‬اﺑـﺘﺪا ﺣـﻀﺮت از ﻗـﺮﻳﺶ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧَﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬او از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ا ﮔﺮ از آل ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺣﻢ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ روا‬
‫ﻣﻲداﺷﺖ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ و از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاي‬
‫ﻇﻬﻮر ﻗﺎﺋﻢ ﺷﺘﺎب ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺧﺸﻦ و ﻏﺬاﻳﺶ ﺑﺪون ﺧﻮرش اﺳﺖ;‬
‫وي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮگ در ﺳﺎﻳة ﺷﻤﺸﻴﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن او و ﻋﺮب‬
‫و ﻗﺒﻴﻠة ﻗﺮﻳﺶ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﻛﻨﺪ; او آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧَﺪ; ﺑﺮاي‬
‫ﻇﻬﻮرش ﺷﺘﺎب ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺧﺸﻦ و ﻏﺬاﻳﺶ ﺟﻮ ﻧﻴﻤﻜﻮب اﺳﺖ; او‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮگ در ﺳﺎﻳة ﺷﻤﺸﻴﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٣٠‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي@ﻋﺞ> ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ‪,‬‬

‫ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫ّ‬

‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ از اﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺻﺒﻎ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي دارد‪ ,‬آن را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪/‬‬
‫از ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺎﺋﻢ ﻣﺎ ﻇﻬﻮر‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي او در ﭘﺸﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ داراي ﻫﺰار در اﺳﺖ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ رودﺧﺎﻧة ﻛﺮﺑ‪ P‬اﻣﺘﺪاد دارد ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ا ﮔﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ,‬ﻣﺮدي ﺳﻮار ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ از ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺧﺎرج ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪/‬‬
‫از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﺒﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﺳﺖ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﻣﺎ را ﻧﺪارد; آنﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻧﺠﻒ‬
‫رﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻃﺮح ﻣﺴﺠﺪي را ﻣﻲرﻳﺰد ﻛﻪ داراي ﻫﺰار در اﺳﺖ و ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﻣﺮدم را دارد‪ ,‬و ﭘﺸﺖ‬
‫ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮي رودﺧﺎﻧﻪاي ﺟﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑـﻪ ﻧـﺠﻒ ﺑـﺮﺳﺪ و در‬
‫دﻫﺎﻧة رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﭘﻠﻬﺎ و دو راه‪ ,‬آﺳﻴﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﻜﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺒﺔ اﻟﻌﺮﻧﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺮه رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ <ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻴﺮه‪ 9‬ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣـﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺑـﺎ‬
‫دﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﺣﻴﺮه اﺷﺎره ﻛﺮد و اﻓﺰود‪ :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ذراع از زﻣﻴﻦ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و‬
‫ﺣﻴﺮه ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ دو دﻳﻨﺎر ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬و در ﺣﻴﺮه‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ‪ ٥٠٠‬در‬
‫دارد و ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬در آن ﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ زﻳﺮا ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ آﻧﺎن را‬
‫ﻧﺪارد و در آن دوازده اﻣﺎم ﻋﺎدل ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ /‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬آﻳﺎ آن‬
‫روز‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﻤﻲ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺣﺎﺿﺮ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاي آﻧـﻬﺎ ﭼـﻬﺎر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و دو ﻣﺴﺠﺪ در دو ﻃﺮف ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه ﺣﻀﺮ ت ﻣﻬﺪي‪R‬ﻋﺞ‪ Q‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨ ﺪ ‪١٣١ . ///‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد از اﻳﻦ ﺳﻤﺖ ـ و ﺑﺎ دﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺼﺮﻳﻴﻦ و ﻋﺮﻧﻴﻴﻦ اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮد ـ ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬در ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ از وي رواﻳﺖ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲرود و ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ را‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ وﻳﺮان ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻪ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ داراي ﺑﺎﻟﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺮاب ﻛﺮده‪,‬‬
‫آن را اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﺟﺎدة اﺻﻠﻲ را وﺳﻌﺖ داده‪ ,‬ﻫﻤة ﭘﺴﺘﻴﻬﺎ و ﺑﻠﻨﺪﻳﻬﺎي راه‬
‫را ﻫﻤﻮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﻣﺴﺘﺮاﺣﻬﺎ و ﻧﺎوداﻧﻬﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ در ﻛـﻨﺎر ﺟـﺎدهﻫﺎ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ ,‬ﺧـﺮاب‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻋﺘﻬﺎ را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد و ﻫﻤﻪ ﺳﻨّﺘﻬﺎ را ﺑـﭙﺎ ﻣـﻲدارد و ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﭼـﻴﻦ و‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و ﻛﻮﻫﻬﺎي دﻳﻠﻢ را ﻓﺘﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‪/ ///‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺄﺧﺬ ﺑـﻪ ﻧـﻘﻞ از اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫـﺮﮔﺎه ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬در ﻣﻜﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮود‪ ,‬ﻣﻨﺎدي او ﻧﺪا ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ‬
‫ﻏﺬا و آب ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﻴﺎورد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻨﮓ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان<ع‪ 9‬را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻴﺎورد‪ ,‬ﭘﺲ آن را‬
‫ﺑﺎر ﺷﺘﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻫﺮ ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻛﻪ آن ﺳﻨﮓ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪ از آن ﻣﻲﺟﻮﺷﺪ‬
‫و ﻫﺮ ﻛﺲ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺳﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺗﺸﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺳﻴﺮاب ﻣﻲﺷﻮد و آن ﺗﻮﺷة‬
‫راﻫﺸﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻧﺠﻒ ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻓﺮود آﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲ ﺟﺎرود از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﺆال ﻛﺮدم‪ :‬ﻗﺎﺋﻢ ﺷﻤﺎ ﻛﻲ ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﺎ ﺟﺎرود! ﺷﻤﺎ او را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﺪ; ﻋﺮض‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮان او ﭼﻄﻮر؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬او را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻗﺎﺋﻢ ﻣﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﺮدم‪:‬‬
‫ﭘﺲ از ﻳ ٔﺎس و ﻧﻮﻣﻴﺪي ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﻪ روز ﻣﺮدم را ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧَﺪ وﻟﻲ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ او ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ روز ﭼﻬﺎرم ﻓـﺮا ﻣـﻲرﺳﺪ‪ ,‬اﻣـﺎم ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮدهﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻌﺒﻪ آوﻳﺨﺘﻪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻳﺎري ﻓـﺮﻣﺎ‪ ,‬و دﻋـﺎﻳﺶ ﻣﺴـﺘﺠﺎب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪاي ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬را ﻳـﺎري ﻛـﺮدﻧﺪ و زﻳـﻨﻬﺎي‬
‫اﺳﺒﺎن و ﺳ‪P‬ﺣﻬﺎﻳﺸﺎن راﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺳﻴﺼﺪ و ده ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲرود ﺗﺎ ﺧﺪا ﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮد و ﻫﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ را ﻣﻲﻛُﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٣٢‬‬

‫ﻓﻮج رﺑﻴﺒﻴﻪ ﻛﺴﻲ در آن ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺋﻂ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬آن را وﻳﺮان ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫دﻳﻮار ﺷﻬﺮ را ﺧﺮاب ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺎري ﻗﺮآن‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ دﻳﻨﻲ‪ ,‬ﻏﺮق در ﺳ‪P‬ح آﻣﺎده ﻧﺒﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻔﺎق‬
‫آﻧﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﻤﮕﻲ ﻳﻜﺼﺪا ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺎﻃﻤﻪ! ﺑﺎزﮔﺮد‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﻧﻴﺎزي ﻧﺪارﻳﻢ‪ /‬اﻣﺎم ﻏﺮوب دوﺷﻨﺒﻪ در ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ; از ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ و ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧَﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﻧﻤﻲﺑﺮد و ﻳﺎراﻧﺶ‬
‫ﻫﻴﭻ آﺳﻴﺒﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ,‬و ﺧﻮﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﻣﺎﻳة ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ /‬آنﮔﺎه وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪه‬
‫آنﻗﺪر ﻣﻲﻛُﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا ﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮد‪/‬‬
‫راوي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﻛ‪P‬م اﻣﺎم<ع‪ 9‬را ﻧﻔﻬﻤﻴﺪم و ﻣﺪﺗﻲ درﻧﮓ ﻛﺮدم‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻋﺮض‬
‫ﻛﺮدم‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم‪ ,‬ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ <ﺗﺎ ﺧﺪا ﺧﺸﻨﻮد ﺷﻮد‪ 9‬ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ وﺣﻲ ﻛﺮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت ﻣـﻬﺪي<ﻋـﺞ‪ 9‬از ﻣـﺎدر‬
‫ى‬ ‫ﺟﺎرود! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدر‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ ﺳﻔﺎرش ﻛﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت از زﻧﺒﻮر ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪,‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻄﻠﺐ را درﻙ ﻛﺮدم‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﻬﻤﻴﺪي؟ ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﺳﻴﺼﺪ و ﻧُﻪ ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ ﻧﻴﺰ در ﻏﺎر‬
‫ﻛﻬﻒ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه درﻧﮓ ﻛﺮدﻧﺪ و زﻣﻴﻦ را از ﻋﺪل و ﻗﺴﻂ ﭘﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﻛﻪ از ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ ﭘﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺮق و ﻏﺮب زﻣﻴﻦ را ﺑﺮ روي او ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ و او ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧَﺪ ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣـﻲﺷﻮد و ﺑـﻪ ﺳـﻴﺮة ﺣـﻀﺮت‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ داود<ع‪ 9‬ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه را ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧَﺪ و آﻧـﻬﺎ وي را اﺟـﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬زﻣﻴﻦ زﻳﺮ ﭘﺎي او در ﻧﻮردﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او وﺣﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و او ﺑﻪ اﻣـﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮدن ﻣﻲﻧﻬﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷـﻬﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲرود‪ ,‬اﻧﻄﺎ ﻛﻴﻪ اﺳﺖ و ﺗﻮرات را از ﻏﺎري ﻛﻪ در آن ﻋﺼﺎي‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم‪ ,‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻮﺳﻲ و اﻧﮕﺸﺘﺮ ﺳﻠﻴﻤﺎن اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورد‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻓﺰود‪ :‬آن ﺣﻀﺮت‪ ,‬ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ ﭼﻮن ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻣﻮر ﭘﻨﻬﺎن ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدي ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻜُﺸﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه ﺣﻀﺮ ت ﻣﻬﺪي‪R‬ﻋﺞ‪ Q‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨ ﺪ ‪١٣٣ . ///‬‬

‫ﻣﺮدم ﮔﻨﺎﻫﻲ از او ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺷـﺨﺼﻲ در ﺧـﺎﻧﻪاش ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ ﻛﻪ دﻳﻮار ﻋﻠﻴﻪ او ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺄﺧﺬ‪ ,‬اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﮔـﻮﻳﺎ ﺣـﻀﺮت ﻣـﻬﺪي را در ﭘﺸﺖ ﻧـﺠﻒ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺎه وي ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﻧﺠﻒ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﺮ اﺳﺒﻲ ﺳﻴﺎه و ﺳﻔﻴﺪ ﺳﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو‬
‫ﻣﺮدم ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﭼﺸﻤﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪاي وﺟﻮد دارد‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﺳﺒﺶ را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻲآورد و‬
‫ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ وي در ﺷﻬﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺮﭼـﻢ رﺳـﻮل ﺧـﺪا<ص‪ 9‬ﺑـﻪ اﻫـﺘﺰاز‬
‫درآﻳﺪ‪ ,‬ﺳﻴﺰده ﻫﺰار ﻣﻠﻚ ﻧﺰد وي ﻓﺮود آﻣﺪه‪ ,‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻇﻬﻮر ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣـ‪P‬ﺋﻜﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬در ﻛﺸﺘﻲ‪ ,‬ﻳـﺎران ﺣـﻀﺮت اﺑـﺮ اﻫـﻴﻢ<ع‪ 9‬در زﻣـﺎن‬
‫اﻓﻜﻨﺪن وي در آﺗﺶ و ﺣﻮارﻳﻮن ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ<ع‪ 9‬ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺮوج وي‪ ,‬ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻣﻠﻚ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪدار ﺻﻒ ﻛﺸﻴﺪه‪ ,‬ﺳﻴﺼﺪ و ﺳﻴﺰده ﻣﻠﻚ ﻛﻪ روز ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار‬
‫ﻣﻠﻚ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد در ﻛﻨﺎر اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ زﻣﻴﻦ آﻣﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه داده ﻧﺸﺪ و ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ ژوﻟﻴﺪه و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد‪ ,‬ﻧﺰد ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻲﮔﺮﻳﻨﺪ‪ ,‬و ﻣﻴﺎن‬
‫آراﻣﮕﺎه او و آﺳﻤﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻞ آﻣﺪ و ﺷﺪ ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب‪ ,‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫـﺮﮔﺎه ﺳـﻔﻴﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﺧـﺒﺮ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬از ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺶ ﻧﺰد وي ﻣﻲرود ﺗﺎ اﻣﺎم را ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ‬
‫از آن اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻧﺰد آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻳﻢ را ﻧﺰد ﻣﻦ آورﻳﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﺳـﻔﻴﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ اﻣﺎم ﻣﻲرﺳﺪ و ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺳﭙﺎﻫﺶ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وي‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻪ ﻛﺮدي؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺳ‪P‬م اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدم و از اﻣﺎم ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ /‬آﻧـﻬﺎن ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻲ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان از ﺗﻮ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮ ﺧﻮد ﭘـﻴﺮو‬
‫دﻳﮕﺮان ﺷﺪي‪ /‬ﺳﻔﻴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻣﺎم رﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ و ﻓﺮداي آن روز‪,‬‬
‫ﺟﻨﮓ را از ﺳﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬و آن روز را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬و ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن ﻗﺪر ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺳﻔﻴﺎﻧﻲ را‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻣﺮدي در ﭘﻨﺎه درﺧﺖ ﻳﺎ ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺨﻔﻲ ﺷﻮد‪ ,‬آن درﺧﺖ و‬
‫ﺳﻨﮓ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﺆﻣﻦ‪ ,‬ﻣﺮد ﻛﺎﻓﺮي ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه آورده اﺳﺖ‪ ,‬او را ﺑﻜُﺶ‪ ,‬و درﻧﺪﮔﺎن از‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٣٤‬‬

‫ﮔﻮﺷﺖ ﻛﺎﻓﺮان ﺳﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﻲ را ﺑﻪ اﺟﺮا‬
‫درﻣﻲآورد‪ /‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻪ ﺳﭙﺎه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺘﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﭼـﻴﻦ و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﺒﺎل دﻳﻠﻢ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺘﺢ آن را ﻧﺼﻴﺐ ﺣﻀﺮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧـﻘﻞ از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﮔـﻮﻳﺎ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻗﺎﺋﻢ<ﻋﺞ‪ 9‬را ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن او ﺳﻴﺼﺪ و ﺳﻴﺰده ﻧﻔﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺪر ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﺤﺎب ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﺎن ﺧـﺪا ﺑـﺮ ﻣـﺮدم در زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از درون ﺟﺎﻣﻪاش ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺮي از ﻃ‪ P‬ﻣـﻤﻬﻮر‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺑﻪ آن ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان از اﻃﺮاف او ﻣﻲرﻣﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻓﻘﻂ وزﻳﺮ <ﻣﻨﻈﻮر از وزﻳﺮ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ 9‬و ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺳﺮداران و ﻳـﺎزده ﺳـﺮدار دﻳﮕـﺮ‪ ,‬ﻧـﺰد وي ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ داراي ﻳﺎزده ﺳﺮدار ﺑﻮد‪ /‬آﻧـﺎن ﺑـﺮ روي‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﮔﺮدش ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ وﻟﻲ ﺟﺰ ﻃﺮﻳﻖ اﻣﺎم راﻫﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﺎم ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺳﺨﻨﻲ را ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ,‬وﻟﻲ آﻧﺎن ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻲداﻧﻢ‪/‬‬
‫در وﺳﺎﺋﻞ و ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻲ ﺑﺼﻴﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اي اﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻫﻞ ﺑﻴﺘﺶ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم‪ ,‬آن ﺟﺎ ﻣﻨﺰل اﻣﺎم اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬آنﺟـﺎ ﻣـﻨﺰل‬
‫ﺣﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬و ﺣـﻀﺮت اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ ﺧـﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬اﺳﺖ و ﺧـﺪاوﻧـﺪ ﻫـﻴﭻ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮي را‬
‫ﺑﺮﻧﮕﺰﻳﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و در آن‪ ,‬ﻣﻨﺰل ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ<ع‪ 9‬ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻛﺴﻲ‬
‫ﺳﻜﻨﻲ ﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم‬
‫ى‬ ‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎ در ﺧﻴﻤة رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪9‬‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎ اﻳﻤﺎن ﻣﺸﺘﺎق زﻳﺎرت آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺳﻨﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آن‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺮ ﻛﺲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻴّﺖ ﭘﺎ ﻙ‬
‫ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا دﻋﺎ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﺟﺘﻬﺎي او را ﺑﺮآورد و ﻫﻴﭻ ﺑﻨﺪهاي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬او را از آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ‪ ,‬ﭘﻨﺎه ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻢ؟‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه ﺣﻀﺮ ت ﻣﻬﺪي‪R‬ﻋﺞ‪ Q‬ﻇﻬﻮر ﻛﻨ ﺪ ‪١٣٥ . ///‬‬

‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ دارد ﺑﻪ درﮔﺎﻫﺶ دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬و در ﻫﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز‪ ,‬ﻣ‪P‬ﺋﻜﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را زﻳﺎرت ﻛﺮده‪ ,‬و در آن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮودﮔﺎر‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ا ﮔـﺮ ﻣـﻦ ﻧـﻴﺰ ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺷـﻤﺎ ﻧـﺰدﻳﻚ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑـﻮدم‪ ,‬ﺗـﻤﺎم ﻧـﻤﺎزﻫﺎﻳﻢ را آنﺟـﺎ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم‪ /‬اي اﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ! ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﺑﻴﺶ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدم‪ /‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪:‬‬
‫ﻓﺪاﻳﺖ ﺷﻮم آﻳﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن ﻛﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬آنﺟﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮ ﺣﻤﺰة ﺛﻤﺎﻟﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣـﻀﺮت ﺻـﺎدق<ع‪9‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﺎﺣﻤﺰه آﻳﺎ ﺷﺒﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻳﻢ زﻳﺪ ﺧﺮوج ﻛﺮد‪ ,‬وي را دﻳﺪي؟ ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﺑﻠﻲ‪,‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ ﻛﺠﺎﺳﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬ﺧﻴﺮ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺴﺎل او را در‬
‫ﭘﻨﺎه ﻟﻄﻒ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬ﻋﺮض ﻛﺮدم ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻓﺪاﻳﺖ‪ ,‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﺳـﻬﻠﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻮم ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ رﻓﺖ و ﻣﻨﺰل‬
‫ﺣﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬ﻛﻪ در آن ﺧﻴﺎﻃﻲ ﻣﻲﻛﺮد در آن اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﺴﺎﻓﺮان‬
‫اﺳﺖ و ﺳﻨﮓ ﺳﺒﺰي در آن ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻫﻤة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ روي آن ﺗـﺮﺳﻴﻢ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج رﻓﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﺮدم‬
‫و ﺟﺰﺋﻲ از ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬روز ﻗﻴﺎﻣﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ در ﺻﻮر دﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ از آنﺟﺎ ﻣﺤﺸﻮر و ﺑﺪون ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻳﺸﺎن اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺬر آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻧـﻌﻤﺘﻬﺎ و ﭘـﺎداش آﻧـﺎن را ﭼـﻨﺪﻳﻦ ﺑـﺮاﺑـﺮ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ /‬آﻧـﺎن‬
‫ﺗﻜـﺒﺮ و ﺧـﻮدﭘﺴﻨﺪي را از‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺎزان‪ ,‬ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪان و ﭘـﺮﻫﻴﺰﻛﺎران ﻫﺴـﺘﻨﺪ و دوﺳﺖ دارﻧـﺪ ّ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ دور ﻛﻨﻨﺪ و در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ در ﻋﺪل اﻟﻬﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎ ﺧﺪا را ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ در ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺘﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻴﺮ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻴﻨﺎﺳﺖ و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ و ﻋﺬاب ﻧـﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬و ﻛـﻴﻨﻪ و‬
‫دﺷﻤﻨﻲ آﻧﻬﺎ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺎ ﻙ ﻣﻄﻬﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬از وﺳﻂ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻮه اﻫـﻮاز‬
‫ﻣﻲﮔﺬرد و زﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ آنﺟﺎ آﺑﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٣٦‬‬

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮاد اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﻬﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج رﻓﺖ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮود آﻣﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ آﻣﺪ و از آنﺟﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻋﺮوج ﻛﺮد‪ ,‬ﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬ﻣﻌﺮاج ﻣﻌﻨﻮي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻛ‪P‬م اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬از ﻣﻮﺿﻌﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﺎر ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج رﻓﺖ ﻳﺎ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻜﺎﻧﻲ از آن‪ ,‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪ 9‬ﻣﻴﺎن ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﻛ‪P‬م اﻣﺎم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺤﺸﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺠﺮا ٔ‪V‬ﺳﻮد از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻋ‪P‬ﻣة ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ,‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت آدم<ع‪ ,9‬ﻧﻮح<ع‪ ,9‬ادرﻳﺲ<ع‪ ,9‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ‬
‫ﺧﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬و ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺑﺮادرم ﺧﻀﺮ<ع‪ ///9‬ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ /‬ﺗﺎ آنﺟـﺎ ﻛـﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬زﻣـﺎﻧﻲ ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد در آن ﻧﺼﺐ ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ,‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻓﺮزﻧﺪم ﻣﻬﺪي<ﻋﺞ‪9‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪/ ///‬‬
‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ <ره‪ 9‬در ﻛﺘﺎب اﻟﺒﻴﺎن ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬روزي ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ‪ ///‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﻧﺼﺐ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد از ﺳﻮي ﻣﻌﺼﻮم<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ,‬ﻧﻪ از روي دﺷﻤﻨﻲ و ﺳﺘﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي زﻣﺎن آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺪﺷﻪ وارد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ در ﺷﻤﺎر وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي آن زﻣﺎن‬
‫ذ ﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ,‬واﻗﻌﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از روي دﺷﻤﻨﻲ و ﺳﺘﻢ در‬
‫زﻣﺎن ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ و‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و آن ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ آن از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ آن ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺘﺮان از ﺣـﻤﻠﺶ ﻧـﺎﺗﻮان‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪن آن ﺑﻪ ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﺗـﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺷـﺘﺮ‪ ,‬ﺳـﻨﮓ را ﺣـﻤﻞ ﻣـﻲﻛﺮد‪ /‬ﺑـﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﺪن ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد در ﻋﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻧﻴﺰ از‬
‫وي ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻛﺮوﻳة ﻗﺮﻣﻄﻲ در ﺳﺎل ‪< ٢٩٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺧﺮوج‬
‫ﻛﺮد و دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪي آورد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﺎن ﻧﻴﺰ وي را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻛﺎر او ﺑﺎ‪ K‬ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻣﺮدم ﻛﺮد‪ /‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ زﻛﺮوﻳﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎي‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫ﻧﺒﺮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ ﻗﺮﻣﻄﻲ‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﺪه و ﺗﺎ ﺳﺎل ﺳﻴﺼﺪ و ﻫﻔﺪه ﻫ ‪/‬ق ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و‬
‫ﻏﺎرت ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻜﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و در روز ﺗﺮوﻳﻪ وارد ﻣﻜﻪ ﺷﺪ‪ /‬در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام و ﺧﺎﻧة ﺧﺪا و درهﻫﺎي ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﺣﺎﺟﻴﺎن را ﻗﺘﻞ ﻋﺎم و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻏﺎرت ﻛﺮد و‬
‫ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را از ﺟﺎي ﻛَﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻫﺠﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮده ﺑﺎ وي ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‬
‫در ﺧﺎﻧة ﺧﺪا را ﻛَﻨﺪ و ﻣﺮدي از ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﺮاي‬
‫وﻟﻲ او ﻫﻤة ﻣﺮدم را ﻛُﺸﺖ‪ /‬آنﮔﺎه اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ ِ‬
‫ﻛﻨﺪن ﻧﺎودان ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﺧﺎﻧة ﺧﺪا ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻟﻲ او ﺳﻘﻮط ﻛﺮد و ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ,‬وﻟﻲ آن ﻣﻠﻌﻮن‬
‫ﻗﺮﻣﻄﻲ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن را در ﭼﺎه زﻣـﺰم اﻧـﺪاﺧﺖ و ﺳـﺎﻳﺮ ﻣـﻘﺘﻮﻟﻴﻦ را در‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ دﻓﻦ ﻛﺮد‪ /‬و ﭘﻮﺷﺶ ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﻗﺴﻤﺖ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﻣﻜّﻪ را ﻏﺎرت ﻛﺮد‪ /‬آن ﻣﻠﻌﻮن ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا رﻓﺘﻪ‪ ,‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﺧﺪا ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ او ﻣﺮدم را آﻓﺮﻳﺪ و ﻣﻦ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮم‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻨﺪن ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد‪ ,‬اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎ ِه ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﺑﻮد ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از ﻓﺮاز آن آﺗﺶ ﺑﺮﻣﺎ ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺨﺖ‬
‫زﻳﺮا ﻣﺎﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دورانﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ,‬ﺣﺞﺑﻪﺟﺎ آوردﻳﻢ از روي ﻧﻴﺮﻧﮓ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ﻣﺎ ﻣﻴﺎن زﻣﺰم و ﻛﻮﻓﻪ ﺻﻔﺎ رﻫﺎ ﻛﺮدﻳﻢ ﺟـﻨﺎزهﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﺟـﺰ ﺧـﺪا‪ ,‬ﭘـﺮوردﮔﺎري‬
‫‪٢‬‬
‫ﻧﻤﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‬
‫ُ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻌﺮ‪ ,‬ﻧﺸﺎﻧة ﻛﻔﺮ اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد‪ ,‬ﺑﻴﺴﺖ و دو ﺳﺎل ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻳﻚ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺗﺮﻙ ﻛﻪ در روزﮔﺎر راﺿﻲ ﺑﺎ˜ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد اﺳﺘﻴ‪ P‬داﺷﺖ‪ ,‬ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار دﻳﻨﺎر‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد ﺑﻪ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﺪ وﻟﻲ آﻧﺎن از ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن آن اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ورزﻳﺪﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ آوﻳﺨﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم آن را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ و در‬
‫ﺳﺎل ﺳﻴﺼﺪ و ﻧُﻪ‪ ,‬ﺳﻨﮓ را ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﻜﻤﻲ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‬

‫ﻳﺨﻠﻖ اﻟﺨﻠﻖ واﻓـﻨﻴﻬﻢ اﻧـﺎ‬ ‫‪١‬ـ اﻧــﺎ ﺑــﺎ و ﺑــﺎ اﻧــﺎ‬

‫ﻟﺼﺐ ﻋــﻠﻴﻨﺎ اﻟﻨـﺎر ﻣـﻦ ﻓـﻮﻗﻪ ﺻـﺒﺎ‬ ‫‪٢‬ـ و ﻟﻮ ﻛﺎن ﻫﺬا اﻟﺒﻴﺖ ﻣـﻌﺒﺪ رﺑـﻨﺎ‬
‫ﻣﻤﺎ ﺣـﻠﺔ ﻟﻢ ﺗـﺒﻖ ﺷـﺮﻗﺎ و ‪ p‬ﻏـﺮﺑﺎ‬ ‫‪ p‬ﻧــﺎ ﺣـﺠﺠﻨﺎ ﺣـﺠﺔ ﺟـﺎﻫﻠﻴﺔ‬
‫ﺟــﻨﺎﻳﺰ ‪ p‬ﺗــﺒﻐﻲ ﺳــﻮي رﺑّـﻬﺎ رﺑـﺎ‬ ‫و اﻧﺎ ﺗﺮﻛﻨﺎ ﺑﻴﻦ زﻣـﺰم و اﻟﺼـﻔﺎ‬
‫ى‬
‫ﺣﺠﺮا‪a‬ﺳﻮد از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٣٩ .‬‬
‫ٔ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل‬

‫و ﺑﻪ ﺣﻜﻤﻲ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ‪ /‬ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن در ﻣﺎه ذي ﻗﻌﺪه‪ ,‬ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧـﻮد ﺑـﺎز‬

‫ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺧﺮاﻳﺞ و ﺟﺮاﻳﺢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮ ﻗﺎﺳﻢ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ‪ ,‬رواﻳﺖ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ﺳﻴﺼﺪ و ﺳﻲ و ﻫﻔﺖ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد رﺳﻴﺪم‪ ,‬ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻛﺮدم‬
‫و اﻳﻦ‪ ,‬در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻗـﺮﻣﻄﻴﺎن ﺣـﺠﺮا‪K‬ﺳـﻮد را ﺑـﻪ ﺟـﺎﻳﮕﺎﻫﺶ در ﺧـﺎﻧة ﺧـﺪا‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدم ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را ﻧﺼﺐ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﺑﻢ زﻳﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﺳﻨﮓ را در ﺟﺎﻳﺶ ﻣﻲﻧﻬﺪ‪ ,‬ﻛﻪ اﻣﺎم زﻣﺎن<ع‪ 9‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در دوران‬
‫ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﺣﻀﺮت زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را در ﻣﻜﺎﻧﺶ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻛﺮد در آن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺳﺨﺘﻲ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪم‪ /‬ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻢ ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﺷﺪم و آﻧﭽﻪ را‬
‫ﻛﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻢ‪ ,‬اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﺸﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪم ﻛﻪ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺑﻪ ﺣﺮم ﻣﻲرود‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺘﻢ‬
‫و ُﻣﻬﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ او دادم‪ ,‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ از ﻣﺪت ﻋﻤﺮم ﺳﺆال ﻛﺮدم و اﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﻤﺎري‬
‫از دﻧﻴﺎ ﻣﻲروم ﻳﺎ ﻧﻪ؟ و ﺑﻪ او ﮔـﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣـﻨﻈﻮر ﻣـﻦ‪ ,‬رﺳـﺎﻧﺪن اﻳـﻦ ﻧـﺎﻣﻪ ﺑـﻪ ﻛﺴـﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺟﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را در ﺟﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺮم رﻓﺘﻢ‪ ,‬ﻫـﻤﺮاه ﺧـﻮد ﻛﺴـﻲ را ﺑـﺮدم ﺗـﺎ ﻣـﺮا از ازدﺣـﺎم ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ آن ﺳﻨﮓ را در ﺟـﺎﻳﺶ ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪ ,‬ﺗﻜـﺎن‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد و اﺳﺘﻮار ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺟـﻮاﻧـﻲ‪ ,‬ﮔـﻨﺪمﮔﻮن و زﻳـﺒﺎروي از راه‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﻨﮓ را ﺑﺮداﺷﺖ و در ﺟﺎﻳﺶ ﮔﺬارد و آن ﺳﻨﮓ اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬آن ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔـﻮﻳﺎ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﺟﺎﻳﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﺮ و ﺻﺪاي ﻣـﺮدم ﺑـﺎ‪ K‬ﮔـﺮﻓﺖ و آن ﺟـﻮان از در‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻦ از ﺟﺎﻳﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ رﻓـﺘﻢ و ﻣـﺮدم را از ﺳـﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ و ﭼﭗ او دور ﻣﻲﻛﺮدم‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻦ دﻳﻮاﻧﻪ ﺷﺪهام‪ ,‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮاﻳﺶ راه ﺑﺎز ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ او ﺧﻴﺮه ﺷﺪه ﺑﻮدم ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻣﺮدم ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدم وﻟﻲ او آﻫﺴﺘﻪ راه ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﻢ‪,‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﻣﻦ او را ﻧﻤﻲدﻳﺪ‪ ,‬اﻳﺴﺘﺎد و رو ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺮده‪,‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻴﺎ ﺟﻠﻮ‪ ,‬ﭼﻪ ﻫﻤﺮاه داري‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ او دادم‪ ,‬و ﺑﺪون ﻧﮕﺎه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﻧﮕﺮان اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ,‬او ﺗﺎ ﺳﻲ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٤٠‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻫﻴﭻ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻧﻜﺮدم‪ ,‬او ﻣﺮا ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫـﺎ ﻛـﺮد و رﻓﺖ‪,‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ و ﻣﺮا از ﻛ‪P‬م اﻣﺎم آﮔﺎه ﻛﺮد; اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻲ ﺳﺎل ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ ﺗﻬﻴة ﻟﻮازم و ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﻴﺖ‪ ,‬ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮگ آﻣﺎده ﻛﺮد و در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺟﺪّ ّﻳﺖ داﺷﺖ‪ ,‬ﺑـﻪ او ﮔـﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪ :‬ﻧﮕـﺮاﻧـﻲ ﺗـﻮ ﺑـﺮاي‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺎ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳـ‪P‬ﻣﺖ و ﺗـﻨﺪرﺳﺘﻲ ﻋـﻨﺎﻳﺖ ﻓـﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ,‬ﭘﺲ‬
‫ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎش‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺴﺎل ﺗﺮس ﺑﺮ ﻣﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻴﻤﺎري درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣة ﺑﺰرگ ﺳﻴﺪ ّ‬
‫ّ‬
‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﺒﺤﺚ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد ﺑﺪان اﺷﺎره ﻛﺮده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ در ﺑﻐﺪاد ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺠﺮا‪K‬ﺳـﻮد ﺑـﻪ ﻣﻜـﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺠﺮ ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ اﻣﺎم زﻣﺎن<ﻋﺞ‪ 9‬را ﺑﺒﻴﻨﺪ‬
‫زﻳﺮا ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺼﻮم<ع‪ ,9‬ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را در ﺟﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺮﻳﺾ و از اداﻣﻪ راه ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻳﻜـﻲ از اﻓـﺮاد ﻣـﻮرد‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ داراﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ آن اﻋﺰام ﻛﺮد و‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬از آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را در ﺟﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ اﺟﺎزه‬
‫دﻫﻨﺪ ﻛﻨﺎر رﻛﻦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﺑﻲ‪ /‬و ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧـﺎﻣة ُﻣـﻬﺮ ﺷـﺪهاي را ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ او ﺑـﺮاي اﻣـﺎم‬
‫زﻣﺎن<ﻋﺞ‪ 9‬ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ ﻧـﺎﻣﻪ را ﺑـﻪ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﺣـﺠﺮا‪K‬ﺳـﻮد را در ﻣـﺤ ّﻠﺶ‬
‫ﺷﺨﺺ اﻣﻴﻦ ﻫﻤﺮاه او رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارد ﺑﺪه‪ ,‬آن‬
‫ﺑﻮد اﻧﺠﺎم داد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد را در ﺟﺎﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن ﺑﻪ‬
‫او اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﻛﻨﺎر رﻛﻦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮان ﻋـﺮب آﻣـﺪه‪ ,‬ﺣـﺠﺮا‪K‬ﺳـﻮد را در‬
‫ﭘﺎرﭼﻪاي ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ آن ﭘﺎرﭼﻪ را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑـﺮاﺑـﺮ ﺟـﺎﻳﮕﺎه ﺣـﺠﺮا‪K‬ﺳـﻮد‬
‫رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺟﻮاﻧﻲ ﺧﻮش ﭼﻬﺮه‪ ,‬ﺳﻨﮓ را از روي ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و در ﺟﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪/‬‬
‫و از ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم و داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ‪ ,‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﺷﺘﺎﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺸﺖ‬
‫ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻣﻜﻪ رﻓﺖ و ﺻﺪا زد‪ :‬اي ﻓ‪P‬ن! ﻧﺎﻣة ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ را ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﻴﺎور‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﻧﺰد‬
‫اﻣﺎم<ﻋﺞ‪ 9‬رﻓﺖ و ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ وي داد و او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ ﺑﮕﻮ‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﺮاﻳﺖ دﻋـﺎ‬
‫ﻛﺮدم‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ درد ﺟﺎﻧﻜﺎه را ﺷﻔﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ,‬و ﺗﻮ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺷﺪﻳﺪي ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻣﻲﺷﻮي ﻛﻪ‬
‫ﺣﺠﺮا‪a‬ﺳﻮد از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٤١ .‬‬
‫ٔ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل‬

‫ﻫﺮ ﻛﺲ ﺗﻮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ از ﺑﻬﺒﻮدﻳﺖ ﻣﺄﻳﻮس ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬و ﺗﺎ ﺳﻲ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ /‬و در ﻓ‪P‬ن ﺳﺎﻋﺖ و ﻓ‪P‬ن ﺷﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺪون ﺑﻴﻤﺎري ﺟﺎﻧﺖ را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ /‬آنﮔﺎه‬
‫اﻣﺎم<ﻋﺞ‪ 9‬ﻏﺎﻳﺐ ﺷﺪ‪ /‬آن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎل ﻓﻬﻤﻴﺪم ﻛﻪ او اﻣﺎم زﻣﺎن<ﻋﺞ‪ 9‬اﺳﺖ‪ ,‬و ﭼﻮن‬
‫ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ,‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ دﻳﺪه و ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮاي ﻣﻮ‪K‬ﻳﺶ ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﺳﺨﺖ‪ ,‬ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ و ﭘﺰﺷﻜﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ از‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ ﭘﺲ از آن‬
‫ﺑﻬﺒﻮدي او ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻲ او آﻧﻬﺎ را دﻟﺪاري ﻣﻲداد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري‬
‫از دﻧﻴﺎ ﻧﻤﻲروم‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺐ ﻣﻮﻋﻮد ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺴﺘﮕﺎن و دوﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﻣﺸﺐ در ﻓ‪P‬ن ﺳﺎﻋﺖ از دﻧﻴﺎ ﻣﻲروم‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺑـﻴﻤﺎرﻫﺎي‬
‫ﺳﺨﺖ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪي و ﻣﺎ از ﺑﻬﺒﻮدي ﺗﻮ ﻣﺄﻳﻮس ﺷﺪﻳﻢ‪ ,‬دﻟﺪارﻳﻤﺎن ﻣﻲدادي و اﻣﺸﺐ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري و ﻣﺮﺿﻲ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻧﻴﺴﺘﻲ ﭼﻄﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ و از ﻛﺠﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷـﺪي‪ ,‬او‬
‫ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻛﺮد و در ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻮﻋﻮد درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬روزي ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد در ﺟﺎﻳﺶ ﻧﺼﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪,‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر‪ ,‬در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ,‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎدﺛة ﻣﺬﻛﻮر‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ اﻣﺎم زﻣﺎن<ﻋﺞ‪ 9‬ﺑﻪوﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٤٢‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪﻫﺎ‬

‫در ﻗﺎﻣﻮس و ﺷﺮح آن‪ ,‬ﻛﺘﺎب ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬واژة ﻛﻮﻓﻪ ـ ﺑﻪ ﺿﻢ ﻛﺎف ـ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺷﻦ ﺳﺮﺧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﻲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬داﻳﺮهوار ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻳﺎ ﺷﻨﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﮕﺮﻳﺰه ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﻲ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻋﺮاق‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳ‪P‬م و ﻣﺤﻞ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﺮ در آورد و ﭘـﻴﺶ از آن‪,‬‬
‫ﻣﻨﺰل ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑﻮده‪ ,‬او ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﺎﺧﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﺎرة ﺳﺒﺐ ﻧﺎمﮔﺬاري ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﺧﺘ‪P‬ف ﺷﺪه اﺳﺖ; ﺑﺮﺧـﻲ داﻳـﺮهوار ﺑـﻮدن‪ ,‬ﺑـﻌﻀﻲ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺮدم در آن و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﺷﻦ ﺳـﺮخ در آن ﻣـﺤﻞ را ﺳـﺒﺐ ﻧـﺎمﮔﺬاري‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻮ وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮدن ﺧﺎ ﻙ آنﺟﺎ ﺑﺎ ﺷﻦ‪ ,‬ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﺻﺎﻏﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬راﻣة دﺧﺘﺮ ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﻘﺬ ﺑﻦ ﻃﻤﺎح وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ وﻟﻲ آب‬
‫و ﻫﻮاي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ او ﻧﺴﺎﺧﺖ و اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﻛﺎش ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻳﻚ ﺷﺐ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻤﺎﻧﻢ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻴﺎن ﻣـﻦ و‬
‫ﻛﻮﻓةدو رود ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد‪ ,‬ﻧـﺠﺎﺗﻢ دﻫـﺪ‬
‫ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮم ﺑﺎ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻨﻢ‪/ ١‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻮوي اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻲﺑﻜﺮ ﺣـﺎزﻣﻲ‬
‫ﺿﻢ آن ا ﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ و ﺟﺰ او ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و آﻧﺎن ﺑﻪ ّ‬
‫اﺑﻮ ﻧﻮاس ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺮد دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي دﻳﺪن اﻫﺎﻟﻲ ﺑﺰرﮔﻮار آن ﺻﺒﺮ ﻛﻨﻢ ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ا‪p‬ﻟﻴﺖ ﺷــﻌﺮي ﻫــﻞ اﺑــﻴﺘﻦ ﻟﻴـﻠﺔ و ﺑــــﻴﻨﻲ و ﺑــــﻴﻦ اﻟﻜـــﻮﻓﺔ اﻟﻨــﻬﺮان‬
‫اﻟﺬي ﺷﺎﻗﻨﻲ ﻟﻬﺎ ﻓــــﺑﺪ ﻣــــﻦ ﻋـــﻤﺮ و ﻣــﻦ ﺷــﻨﺂن‬ ‫ﻓﺎن ﻳﻨﺠﻨﻲ ﻣﻨﻬﺎ ى‬
‫‪٢‬ـ ذﻫـﺒﺖ ﺑـﻨﺎﻛـﻮﻓـﺎن ﻣــﺬﻫﺒﻬـﺎ و ﻋﺪﻣـﺖ ﻣﻦ ﻇـﺮﻓﺎﺋﻬﺎ ﺻـﺒـﺮي‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻨ ﺎﻣﻪﻫﺎ ‪١٤٣ .‬‬

‫ﻟﻴﺤﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﺎن‪ ,‬ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻛﺴﺎﺋﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ; وي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﺎن ﺑﻪ ﻓـﺘﺢ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از اﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻛ‪P‬م ﻋـﺮب‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬آن ﺷﻬﺮ ﮔﻮﻓﺎن اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ درآﻳﻨﺪه ذ ﻛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻮﻓﺔ اﻟﺠﻨﺪ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ زﻳﺮا در دوران ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻋﺮب در آن ﻃﺮحرﻳﺰي ﺷﺪ و در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ‬
‫در ﻋﺒﺎب‪ ,‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ اﻗﺮع ﺑﻦ ﻋﻮف ﺛﻘﻔﻲ ﻃﺮح اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬و او ﻫﻤﺎن‬
‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن در ﻓﺘﺢ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺎ ﻛﻢ اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ و‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ درﮔﺬﺷﺖ و ﻫﻨﻮز ﻧﺴﻞ او در آنﺟﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪة ﺑﻦ ﻃﺒﻴﺐ ﻋﺒﺸﻤﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫آن زن ﻣﻬﺎﺟﺮي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﺔ اﻟﺠﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﻣـﻬﺮ و ﻣـﺤﺒﺘﺶ ﺗﺄﺛـﻴﺮ ﭘـﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ; ﻛﻮﻓﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ /‬و آن ﻛﻮه ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻣﺴﻄﺢ و ﺳﭙﺲ ﻧﻘﺸﻪ ﻛﺸﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻟﺤﻴﺎﻧﻲ و ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻳﺎ ﻛﻠﻤة ﻛﻮﻓﻪ از ﻛُﻴﻒ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وا ﮔﺬاري اﺳﺖ زﻳﺮا ﭘﺮوﻳﺰ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺮام وا ﮔﺬار ﻛﺮد و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ /‬اﺻﻞ ﻛُﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛُﻴﻔﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن‬
‫ﻳﺎء ﺳﺎ ﻛﻦ و ﻣﺎﻗﺒﻞ آن ﻣﻀﻤﻮم ﺑﻮده‪ ,‬ﻳﺎء ﺑﻪ واو ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﺎن از اﻳﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻋﺮب و ُﻛ ْﻴﻒ‪ ,‬ﻛﻮف ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آن ﮔﺮوه در ﻛُﻮﻓﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﺿﻢ و ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ] ﻛﺎف[ ﻛﻪ ﻓﺘﺢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎد و ﺿﻢ از اﻣﻮي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛ ﱠُﻮﻓﺎن ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ و واو ﻣﺸﺪّ د ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺰت و ﻣﻨﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﺎ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻛـﻮه‬
‫>ﺳﺎﺗﻴﺬﻣﺎ< ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎف آن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫را ﺑﻨﺎ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺪﻓﺶ اﻳﺠﺎد ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ در اﻳـﻦ ﻣـﺤﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﻨﻬﺎ را ﻛﻨﺎر ﺑﺰﻧﻴﺪ و ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻮد ﻛـﻪ اﺑـﻦ‬ ‫‪٢‬‬

‫ﺳﻴﺪه آن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫اﻟﺠﻨﺪ ﻏﺎﻟﺖ و دﻫـﺎ ﻏـﻮل‬ ‫ﺑﻜﻮﻓ ﺔ‬ ‫ان اﻟﺘﻲ ﺿﺮﺑﺖ ﺑـﻴﺘا ﻣـﻬﺎﺟﺮة‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ى‬

‫‪٢‬ـ ﺳﻌﺪ‪ ,‬واژه ﺗﻜﻮ ف را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻜﻮ ﻓﻮا ﻓﻲ ﻫﺬا اﻟﻤﻜﺎن ـ م‪/‬‬
‫ى‬ ‫ّ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٤٤‬‬

‫ﻳﺎﻗﻮت ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺎ‪K‬ي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ! ﻣﻦ ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺳﺎﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺮ ﺳﺘﻮن آن ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﻔﺪه دﻳﻨﺎر ﺻﺮف ﻛﺮدم و ﺟﺰ‬
‫اﻓﺮاد ﺳﺮﻛﺶ و ﺣﺴﻮد‪ ,‬ﻛﺴﻲ آن را وﻳﺮان ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫از ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻗﺮﺷﻲ‪ ,‬ﻣﻮ‪K‬ي ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﻛﻪ در دﻣﺸـﻖ اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ,‬رواﻳﺖ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ را اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻛﺮدهام‪ ,‬ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ‪٢‬‬
‫ـــ‪ ١٦‬ﻣﻴﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻨﺠﺎه‬
‫‪٣‬‬
‫آن ﻗﺒﺎﻳﻞ رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ و ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از آن ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺮﺑﻬﺎ وﺳﻲ و‬ ‫ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫ﺷﺶ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از آن ﻳﻤﻨﻴﻬﺎ و ﻓﺎﺻﻠة ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ روز راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﻲ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫و ﻛﻮﻳﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﻴﻨﻪ ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻪ ﻓـﺮزﻧﺪ ﻋـﻤﺮ <ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮ‬
‫ﺧﻄﺎب‪ 9‬ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ ,‬ﺻﺎﻏﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در زﺑﺎن ﻋﺮب راﻳﺞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻪ آن ﻛﻮﻳﻔﻪ ﻋﻤﺮو ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و او ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ ,‬اﻫﻞ‬
‫اردﻛﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوﻳﺰ از ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ,‬ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺰد ﻋﻤﺮو آﻣﺪ و‬
‫ﻋﻤﺮو ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ از وي ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﺮد و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوﻳﺰ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرش ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ ,‬آن‬
‫ﻣﺤﻞ را ﺑﻪ ﻋﻤﺮو وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﺎن ﺑﻪ ﻓﺘﺢ و ﺿﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ و ﻛﻮﻓﺎن ﺑﺮ وزن ﻫﻴﺒﺎن و ﺟﻠﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ داﻳﺮه اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﻧـﺎﻣﮕﺬاري‬
‫ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ داﻳﺮهاي ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آن ﮔﺮوه در ﻛـﻮﻓﺎن رﻫـﺎ ﺷـﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺟﻮﻫﺮي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻜﻮف اﻟﺮﻣﻞ ﺗﻜﻮﻓﺎ و ﻛﻮﻓﺎﻧّﺎ ﺑﺎﻟﻔﺘﺢ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻨﻬﺎ ﮔﺮد ﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺑﺎره‬
‫ﻣﺮدي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬و ﺗﻜﻮف اﻟﺮﺟﻞ ﻳﻌﻨﻲ آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻳـﺎ ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺖ و راه و روش آﻧﻬﺎ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪,‬‬
‫ﻛ ﱠَﻮف اﻟﺸﻴﻲء‪ :‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ داد‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬آن را ﮔﺮد آورد‪ /‬و ﻛﻮف اﻟﻘﻮم ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻨ ﺎﻣﻪﻫﺎ ‪١٤٥ .‬‬

‫روزي آن زن‪ ,‬ﺳﻮاري را دﻳﺪ ﻛﻪ از ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ و در ﭘﻲ او ﻣﻲﮔﺮدد ‪/‬‬

‫‪١‬‬

‫ﻳﻌﻘﻮب ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮف ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ <أ ﻫ‪ 9‬وي در ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺼﺤﺎح ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻊ ﺷﻨﻬﺎي ﺳﺮخ ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ,‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﻮري در ﻋـﺮاق اﺳﺖ‪ /‬وي اﻓـﺰوده اﺳﺖ‪ :‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ داﻳﺮهوار ﺑﻮدن ﺳﺎﺧﺘﺎرش ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪ‪ /‬زﻳﺮا ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﻜﻮف اﻟﻘﻮم‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﺮدم اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﺮد ﻫﻢ آﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ,‬در ﺷﺮح ﺣﺎل ﺳﻌﺪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آنﮔﺎه ﻛﻪ ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻗﺼﺪ ﺑﻨﺎي ﻛﻮﻓﻪ داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻜﻮﻓﻮا ﻓﻲ ﻫﺬا اﻟﻤﻮﺿﻊ ﻳﻌﻨﻲ در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﮔﺮد آﻳﻴﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ آن ﺟﺎ را ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬درﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻧﺎم آن ﻛﻮﻓﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻳــــﺒﺼﺮ ﻣــــﻦ ﺟــﻴﺮاﻧــﻬﺎ و ﻳﻜــﻮ ف‬ ‫اذا ﻣﺎ رأت ﻳﻮ ﻣا ﻣﻦ اﻟﻨـﺎ س را ﻛـﺒا‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٤٦‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﺼﺮ اﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد‬

‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﺑﺰرگ اﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬او ﻛﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫‪ ٢٨‬ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ‪< ٥٨٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و آﺛﺎر زﻳﺒﺎي آن را ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛـﺮد‪ ,‬ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮي ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﻬﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي آن وﻳﺮان ﺷﺪه و ﺧﺮاﺑﻲ آن از‬
‫آﺑﺎداﻧﻴﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ وﻳﺮاﻧﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠة ﺧﻔﺎﺟﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﺸﻴﺐ و ﻓﺮازﻫﺎي روزﮔﺎر ﻋﺒﺮت‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺎ آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ,‬وﻟﻲ دور آن دﻳﻮار ﻧﺪارد‪ /‬ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫ﻗﺪﻳﻤﻲ در اﻧﺘﻬﺎي ﺷﻬﺮ و ﭘﺲ از ﺟﻬﺖ ﺷﺮﻗﻲ آن اﺳﺖ و از ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻫﻴﭻ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫آن ﻧﻤﻲﭘﻴﻮﻧﺪد‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺰرگ در ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ و داراي ﭘﻨﺞ ﻃـﺎق ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ و در‬
‫زواﻳﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺠﺪ دو ﻃﺎق وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻃﺎﻗﻬﺎ ﺑﺮ روي ﺳﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ از‬
‫ردهﻫﺎي ﻗﻄﻌﻪﺳﻨﮕﻬﺎي ﺗﺮاﺷﻴﺪه و ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﻧﻬﺎده‪ ,‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺮب ﭘﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ از اﺳﺘﺤﻜﺎم زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺖ; و اﻳﻦ دﻳﻮارﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻘﻒ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﺗﺼﺎل ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺧﺘ‪P‬ف ارﺗﻔﺎع آﻧﻬﺎ ﭼﺸﻢ را ﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﻨﺪ و در روي زﻣﻴﻦ‪,‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺎ ﺳﺘﻮن و ﺳﻘﻔﻲ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از آن دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺮﻳﻒ‪ ,‬داراي آﺛﺎر‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي اﺳﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺤﺮاب از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار‬
‫دارد‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آنﺟﺎ‪ ,‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮ روي اﻳﻦ ﻣﺤﺮاب‪,‬‬
‫ﭘﺎرﭼﻪاي ﺳﻴﺎه ﻗﺮار دارد ﻛﻪ از ﻣﺤﺮاب ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻄﻴﺒﻲ ﻛﻪ ﻟﺒﺎﺳﻲ ﺳﻴﺎه ﺑﻪ ﺗﻦ‬
‫دارد ﺑﺮاي اﻳﺮاد ﺧﻄﺒﻪ از آنﺟﺎ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬و ﻣﺮدم ﺑـﺮاي اﻗـﺎﻣة ﻧـﻤﺎز در اﻳـﻦ ﻣﻜـﺎن‬
‫ﻣﻘﺪس ﮔﺮد ﻣـﻲآﻳﻨﺪ‪ /‬در ﻧـﺰدﻳﻜﻲ آن و ﭘﺲ از ﺳـﻤﺖ راﺳﺖ ﻗـﺒﻠﻪ‪ ,‬ﻣـﺤﺮاﺑـﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺳﺎج ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه ﻛﻪ از ﺻﺤﻦ رواق ﻧﻴﺰ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ,‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ و اﻳﻦ ﻫـﻤﺎن ﻣـﺤﺮاب اﻣـﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ‪ ,‬ﻣﺮدي ﺷﻘﻲ و ﻣﻠﻌﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻠﺠﻢ‪ ,‬وي را ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺖ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﺼﺮ اﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮ د ‪١٤٧ .‬‬

‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﻲ اﺷﻜﺒﺎر و ﺛﻨﺎﮔﻮﻳﺎن در آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﮔﻮﺷﻪاي از اﻧﺘﻬﺎي رواق ﻗﺒﻠﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي رواق ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺷﺒﻴﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻮﭼﻚ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺳﺎج‪ ,‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ‪ ,‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪن ﺗﻨﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺠﺰات ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻳﺪ‪ /‬ﭘﺸﺖ آن‪,‬‬
‫ﭘﺸﺖ آن‪ ,‬ﺧﺎﻧة‬
‫ﺑﻴﺮون ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬در آن ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬و ِ‬
‫دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺣﻀﺮت ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺤﻮﻃﻪاي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ‬
‫دﻳﻮار ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭼﺴﺒﻴﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ آن ﺟﺎ ﻣﺒﺪأ ﺣـﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﺸﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬در اﻧﺘﻬﺎي اﻳﻦ ﻣـﺤﻮﻃﻪ‪ ,‬ﺧـﺎﻧة ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬و‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در آن ﺟﺎ او ﻏﺴﻞ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻗﺮار دارد‪ /‬در ﻣﺠﺎورت آن‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﺎﻧة دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻳﻦ آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ را از زﺑﺎن ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪ ,‬در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‪ ,‬ﺧﺎﻧة‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻠﻨﺪي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و آراﻣﮕﺎه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ اﺑـﻲﻃﺎﻟﺐ آنﺟـﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ و در ﻓﺎﺻﻠة ﻛﻤﻲ از آن‪ ,‬ﺳ ّﻘ ﺎﺧﺎﻧة ﺑﺰرﮔﻲ از آب ﻓﺮات اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺣﻮض‬
‫ﺑﺰرگ دارد‪ /‬ﻣﺎ ﺻﺒﺢ روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ,‬ﺳﻔﺮﻣﺎن را ﺷﺮوع ﻛﺮدﻳﻢ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻇﻬﺮ ﺑﻪ رودي ﻛـﻪ از‬
‫ﻓﺮات ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬رﺳﻴﺪم‪ /‬ﻓﺎﺻﻠة ﻓﺮات از ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺣـﺪود ﻧـﻴﻢ ﻓـﺮﺳﺦ از ﺳـﻤﺖ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪ /‬در ﺗﻤﺎم ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻬﺎي اﻧﺒﻮه ﺧﺮﻣﺎ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎ ﭼﺸﻢ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٤٨‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﻬﺪ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد‬

‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﺑﺰرگ‪ ,‬اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﻧﻴﺰ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬وي در اواﺧﺮ‬
‫ﺳﺎل ‪ ٧٢٥‬ﻫ ‪/‬ق وارد ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻜﻲ ا ز ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮاق‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﭼﻨﺪ وﻳﮋﮔﻲ از ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣـﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣـﻲﺷﻮد; ﻛـﻮﻓﻪ آراﻣﮕـﺎه‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ‪ ,‬ﺟﺎﻳﮕﺎه داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻣـﻘﺎم ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻴﻄﺎﻟﺐ<ع‪9‬‬
‫اﺳﺖ‪ /‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺠﺎوز دﺷﻤﻨﺎن و ﻧﻴﺰ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﻲ ﺧﻔﺎﺟﻪ ﻛﻪ در ﻣﺠﺎورت آن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ راﻫﺰﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻳﺮان ﺷﺪ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ دﻳﻮار ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺶ‬
‫ﻧﻴﺰ از آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎزار زﻳﺒﺎﻳﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺮﻣﺎ و ﻣﺎﻫﻲ در آن ﺑﻪ ﻓﺮوش‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻋﻈﻢ آن ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ و ﺷﺮﻳﻔﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﻃﺎق آن ﺑﺮ روي‬
‫دﻳﻮارﻫﺎﻳﻲ از ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺑـﺰرگ و ﺗـﺮاﺷـﻴﺪه ﺷـﺪه ﻗـﺮار داﺷﺖ‪ /‬اﻳـﻦ ﺳـﻨﮕﻬﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻗﻄﻌﻪﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ‪K‬ﺑﻪ‪K‬ي آﻧﻬﺎ ﺳﺮب رﻳﺨﺘﻪ و ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ داراي آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي اﺳﺖ; در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﺮاب از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫـﻴﻢ ﺧـﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬ﺑـﻮده اﺳﺖ و در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن ﻣﺤﺮاﺑﻲ اﺳﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺳﺎج ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺤﺮاب‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﺷﻘﻲ اﻣﺎم<ع‪ 9‬را ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ /‬در ﮔﻮﺷة اﻧﺘﻬﺎي ﺻﺤﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‪ ,‬ﻣﺤ ّﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺴﺎن ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻮﭼﻚ ﻛﻪ ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺳﺎج ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آنﺟﺎ ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻮﻓﺎن ﻧﻮح<ع‪ 9‬از ﺗﻨﻮر آﺗﺶ‪ ,‬آب ﺟﻮﺷﻴﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺸﺖ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻛﻮﭼﻚ‪ ,‬ﺑﻴﺮون ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت‬
‫ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺧﺎﻧﻪاي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺣﻀﺮت‬
‫ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻣﺤﻮﻃﻪاي اﺳﺖ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ دﻳﻮار ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻣﺤﻞ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﻧﺘﻬﺎي اﻳﻦ ﻣﺤﻮﻃﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﻬﺪ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮ د ‪١٤٩ .‬‬

‫ﺧﺎﻧﻪاي ﻛـﻪ در آن ﻏﺴـﻞ داده ﺷـﺪه واﻗـﻊ اﺳﺖ‪ ,‬و در ﻣـﺠﺎورت آن ﺧـﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﺎﻧة ﺣﻀﺮت ﻧﻮح<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ‪ ,‬ﺧـﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺑـﻠﻨﺪي ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬آراﻣﮕـﺎه‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬آنﺟﺎﺳﺖ‪ /‬و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن‪ ,‬ﺑﻴﺮون ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻗﺒﺮ‬
‫ﻋﺎﺗﻜﻪ و ﺳﻜﻴﻨﻪ‪ ,‬دو دﺧﺘﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫دارا)ﻣﺎره‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬ﻗﺼﺮ اﻣﺎره را در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺟﺰ زﻳﺮﺑﻨﺎي آن ﭼﻴﺰي‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺮات از ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺣﺪود ﻧﻴﻢ ﻓﺮﺳﺦ از ﺳﻤﺖ ﺷـﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪ ,‬اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺼﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺎﻏﻬﺎي اﻧﺒﻮه ﺧﺮﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬زﻳﻨﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺳﻤﺖ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻴﺎه در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺳﺎده و ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ دﻳﺪم و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ آن ﺟﺎ ﻗﺒﺮ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﻠﻌﻮن اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ‪ ,‬ﻫﻴﺰم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲآورﻧﺪ و‬
‫ﻫﻔﺖ روز ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮش ﻣﻲاﻓﺮوزﻧﺪ‪ ,‬و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن ﮔﻨﺒﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪم ﺑﺮ ﻓﺮاز‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٥٠‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﺮاوان ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛـﻮﻓﻪ ﻫـﻨﻮز ﺑﺴـﻴﺎري از زواﻳـﺎي آن‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﻛﻮﻓﻪ از ﺳﻮي ﻣﻮرﺧﺎن و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد زﻳﺮا از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮاق اﺳﺖ و ﺷﻤﺎر ﺑﺴﻴﺎري از اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﺎن و‬
‫ﭘﻴﺮوان ﺗﺎﺑﻌﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﺣﺎ ﻛﻤﺎن و واﻟﻴﺎن و ﺷﺎﻋﺮان و ﺟﺰ آﻧﺎن در آنﺟﺎ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬آﺛﺎر و اﻣﺎ ﻛﻦ ﻣﺘﺒﺮﻛﻪاي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﺧﻮر ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻫﻤة آﺛﺎر و زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫وارد ﺷﺪهاﻧﺪ ﻳﺎ در آن اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎ ﺣﻮادث و روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در آن ﺑﻪوﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻧﺪﻛﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ از آن آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻧَﻔْﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺪان آراﻣﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺑـﻪ آن‬
‫د‪K‬ﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬در اﺑﺘﺪا ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺨﻦ ﻣﻮرﺧﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺪن ﻛﻮﻓﻪ را‬
‫ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻧﻈﺮ ﻗﺪﻣﺖ‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻮاي ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻤﺘﺮ و آﺑﺶ ﮔﻮاراﺗﺮ از ﺑﺼﺮه اﺳﺖ و در ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات ﻗﺮار دار د‪ /‬ﺳﺎﺧﺘﺎرش ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺼﺮه‬
‫اﺳﺖ و ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻋﺮب ﻃﺮحرﻳﺰي ﺷﺪ‪ ,‬ﺟﺰ آن ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧ‪P‬ف ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ‬
‫وﻳﺮان ﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺮا اراﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ و اراﺿﻲ ﺑﺼﺮه از زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻣﻮاﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در‬
‫زﻣﺎن اﺳ‪P‬م اﺣﻴﺎ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺑﺼﺮه ﺑﻪ آﺑﺎداﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮداﺧـﺘﻨﺪ‪ /‬آب در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﻮارا و ﺧﻨﻚ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد اﻣّﺎ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﭘﺲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻦ و‬
‫ﺗﻴﺮه ﺷﺪن ﻣﻲرﺳﺪ‪ /‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲرود ﻛﻪ ﺻﺎدقﺗﺮﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺮدم در ﺑﺎره ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻫﺮ ﺷﻬﺮي‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ آﻧﻬﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ > :‬ﻛﻮﻓﻲ وﻓﺎ ﻧﺪارد<‪ /‬از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ اﻫﻞ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ و ﻧﻔﺮت ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﺑﺎ ﺧﻨﺠﺮ ﻣﺠﺮوح‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٥١ .‬‬

‫ﻛﺮدﻧﺪ و اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را ﭘﺲ از دﻋﻮت ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬

‫ﺳﺮاج اﻟﺪﻳﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ وردي در ﺧﺮﻳﺪة اﻟﻌﺠﺎﻳﺐ آورده ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮي ﻋﻠﻮي اﺳﺖ‬
‫و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬آن را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮي ﺑﺰرگ و زﻳﺒﺎ در ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي زﻳﺒﺎ و دژ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ دارد‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬داراي ﻧﺨﻠﻬﺎي ﻓﺮاوان و ﻣﻴﻮهﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮش ﻃﻌﻤﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺶ ﻣـﻴﻞ از ﺑـﺼﺮه ﻓـﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ,‬وﻟﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي آن ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺼﺮه اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎرﮔﺎه ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬آن ﺟﺎﺳﺖ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن‪ ,‬آراﻣﮕﺎه ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﺑﺎرﮔﺎه در زﻣﺎن اﺑﻮ ﻋﺒﺎس ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑـﻨﻲﻋﺒﺎس‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑ‪P‬ذري در ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ وﻗـﺎص‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ وي دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﻣﻴﺎن‬
‫ﺧﻮد و آﻧﺎن درﻳﺎ را ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﺑﻪ ﺷﻬﺮ اﻧﺒﺎر آﻣﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ آن را‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﮕﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻘﻞ ﻣﻜﺎن ﻛﺮد و ﭼﻮن آن‬
‫ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ و ﻃﺮح آن را رﻳﺨﺖ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم‬
‫ّ‬ ‫ﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻳﺴﺘة‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ را در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﺎﺧﺖ و اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫در ﺳﺎل ﻫﻔﺪه <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬روي داد‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص از ﺟﻨﮓ ﻗـﺎدﺳﻴﻪ ﻓـﺮاﻏﺖ ﻳـﺎﻓﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺪاﻳﻦ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻣﺮدم روم و ﺑﻬﺮ ﺳﻴﺮ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪاﻳﻦ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد و دو ﺷﻬﺮ‬
‫اﺳﺒﺎﻧﺒﺮ و ﻛﺮدﺑﻨﺪاذ را ﺑﺎ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮق ﺣﻜﻤﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻮﻳﻔﻪ‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻮﻓﻪ اﻧﺘﻘﺎل داد‪/‬‬
‫اﺛﺮم ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻜﻮف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺟﺘﻤﺎع آﻣﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي داﻳﺮهاي ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﺳﻨﮕﺮﻳﺰه ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮔﻞ و ﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺮدم در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺧﻄﺮ ﭘﺸﻪﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬او را آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻮﺷﺖ! ﻋﺮب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٥٢‬‬

‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺷﺘﺮ را داراﺳﺖ‪ /‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﺧﻮش آب و ﻫﻮا ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﮔﺰﻳﻦ‪ ,‬و‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و آﻧﻬﺎ درﻳﺎ را ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ,‬او ﻃﺮحرﻳﺰي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﻬﺪة اﺑﺎ اﻟﻬﻴﺎج‬
‫اﺳﺪي و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺟﻨﺎده ﻧﻬﺎد‪ ,‬آنﮔﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﻴﺢ ﺑﻦ ﺑﻘﻴﻠﻪ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ آن از ﺻﺤﺮا ﭘﺴﺖﺗﺮ و از زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎران‬

‫ﺳﻴﻞآﺳﺎ ﺑﺮ آن ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و آن ﮔﺎه وي را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺮد‪ ,‬ﻛﻪ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آن ﺳﻮرﺳﺘﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺴﺠﺪ آن رﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ‬
‫ﺗﻴﺮي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ آنﺟﺎ را ﻛﻪ ﺗﻴﺮ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻧﻬﺎد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺗﻴﺮي‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮد و آنﺟﺎ را ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎﻧﻲ ﻧﻬﺎد‪ ,‬ﺑﺎز ﺗﻴﺮي ﺑﻪ ﺟـﺎﻧﺐ ﺟـﻨﻮب‬
‫اﻓﻜﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻲ ﻧﻬﺎد‪ /‬ﺗﻴﺮي دﻳﮕﺮ ﺑﺪان ﺳﻮي ﻛﻪ ﺑﺎد ﺻﺒﺎ آﻳﺪ‪ ,‬اﻓﻜﻨﺪ و آنﺟﺎ را ﻧﻴﺰ ﻋ‪P‬ﻣﺘﻲ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﻬﺎد‪ /‬آنﮔﺎه ﻣﺴﺠﺪ و دارا‪K‬ﻣﺎره را در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺗﻴﺮاﻧﺪاز و اﻃﺮاف آن ّ‬
‫ﻧﺰار و اﻫﻞ ﻳﻤﻦ ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮ ﻛﺲ اﺻﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺟﺎﻧﺐ ﭼﭗ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ دو‬
‫ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ ,‬از آن وي ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﻳﻤﻦ اﻓﺘﺎد و زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮﻗﻲ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬از آن اﻳﺸﺎن ﺷﺪ و زﻣﻴﻦ ﻧﺰارﻳﺎن‪ ,‬در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب و ﺑﺎ‪K‬ﺗﺮ از آن ﻋ‪P‬ﻣﺘﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ را ﺑﻪ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ و دارا‪K‬ﻣﺎره اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ ﻣـﻐﻴﺮة ﺑـﻦ‬
‫ﺷﻌﺒﻪ‪ ,‬آن را ﮔﺴﺘﺮش داد و زﻳﺎد آن را ﺳﺎﺧﺖ و اﺳﺘﻮار ﻛﺮد و دارا‪K‬ﻣﺎره را ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬زﻳﺎد‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎ ﻣﻊ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﻬﻴﺎج در ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮد و آن را در ﻣﺤﻞ ﺑﺎزار ﺻﺎﺑﻮن و ﺧﺮ ﻣﺎ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و اﻳﻦ ﺑﺠﺰ ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﻫﻨﮕﺎ م ﻓﺮود آ ﻣﺪن در ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮد‪ ,‬ﭘﺲ از آن در ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻨﺪﻗﻲ‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ از ﺳﻨﮓ ﻣﺮ ﻣﺮ ﻛﻪ از ﺣﻴﺮه آورده ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪,‬ﺳـﺎﺧﺖ ﻛـﻪ اﻧـﺪاز ة آن‬ ‫ﺣﻔﺮ ﻛﺮد و در اﺑﺘﺪاي ﺧﻨﺪق‪,‬‬

‫دوﻳﺴﺖ ذراع ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺮد م در آن ﮔﺮد آ ﻣﺪه‪ ,‬ازدﺣﺎ م ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺪون ﻛﻨﺎره و دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻨﺎ‬

‫ﻛﺮد‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ دﻳﻮار ﻧﺪاﺷﺖ‪/‬‬

‫اﺑﻦ ﺷﺒﺮ ﻣ ﺔ از ﺷﻌﺒﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬ﺑﺎب ﺟﺴﺮ و دﻳﺮ ﻫﻨﺪ را ﻣﻲدﻳﺪ و ﺗﺎ ز ﻣﺎن‬

‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ در دوران ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲا ش در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ ﺑـﺪان‬

‫اﻓﺰود‪ ,‬ﭘﺲ از وي زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺴﺖ ذراع ﺑﺪان اﻓﺰود و آن را ﺑﻪ ﻃﺮز ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻫﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و درﻫﺎ و دﻳﻮارﻫﺎﻳﻲ‬

‫ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع آن ﺳﻲ ذراع ﺑﻮد و ﺳﻨﮕﻬﺎي ﻣﺮ ﻣﺮ آن را از ﻛﻮﻫﻬﺎي اﻫﻮاز آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در ﻫﺮ ﺳﺘﻮن‪,‬‬

‫ﻫﺰار و ﺳﻴﺼﺪ ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﻲ آن را وﻳﺮان ﻛﺮد و دوﺑـﺎره ﺳـﺎﺧﺖ‪ /‬در‬

‫روزﮔﺎر ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ‪ ,‬دﻳﻮار ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻓﺮو رﻳﺨﺖ‬

‫ﻛﻪ ﻣﺠﺪدا آن را ﺳﺎﺧﺖ‪/‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٥٣ .‬‬

‫ﮔﻔﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﺠﺪه دﻳﻨﺎر ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ ,‬ﻋـﻤﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺮﻳﺚ ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻨﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﻛﻪ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﻣـﻲرﻓﺖ وي را ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺖ‪ /‬آنﮔﺎه دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﺳﺎزي در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از وﺳﻌﺖ ﺣﻴﺎط و آﺳﺘﺎﻧة ﻣﻨﺎزل ﻛﺎﺳﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻮي ﻋﻤﺮو در ﻛﻮﻓﻪ‪,‬‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺨﺰوم ﺑﻦ ﻳﻘﻴﻄﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫از ﺷﻌﺒﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻳﻌﻨﻲ اﻫﻞ ﻳﻤﻦ‪ ,‬دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻳﻢ و ﻧﺰارﻳـﺎن‬
‫ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ ,‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﻫﻞ ﻳﻤﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻗﺮﻋﻪ زدﻧﺪ‬
‫ﻧﺎﺣﻴة ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎ اﻓﺘﺎد و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻣﺎ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ واﻗﻊ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻐﻴﺮه‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را وﺳﻌﺖ داد و آن را ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬زﻳﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن‬
‫ﭼﻴﺰي اﻓﺰوده اﻣﺎ ﺳﺒﺐ رﻳﺨﺘﻦ رﻳﮓ در آن ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺼﺮه آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران دﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺎ‪ K‬ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬دﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن ﻏﺒﺎرآﻟﻮد و ﺧﺎ ﻛﻲ ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫آن را ﻣﻲﺗﻜﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ /‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻜﺎﻧﺪن دﺳﺖ در‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ,‬ﺳﻨّﺖ اﺳﺖ‪ /‬او ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻓـﺰود و آن را ﮔﺴـﺘﺮش داد و دﺳـﺘﻮر‬
‫ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﻦ ﺑﻴﺎورﻧﺪ و در ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺄﻣـﻮر ﺟـﻤﻊآوري آن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﮔـﻤﺎرده ﺑـﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ /‬آﻧـﻬﺎ ﻧـﻴﺰ اﻧـﻮاع ﻣـﺨﺘﻠﻔﻲ ﺷـﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ /‬و در ﺻﺪد ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‬
‫ﭼﻪ ﻧﻴﻜﻮﺳﺖ ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﻨﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺛﺮم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٨‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫وي ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ :‬زﻳﺎد در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﺗﺎق ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮد و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺳﺎزي آن ﭘﺮداﺧﺖ‪/‬‬
‫وي ﻣــﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣــﺪاﻳــﻦ اﻗـﺎﻣﺖ و ﺑـﻨﺎي آن را ﻃـﺮحرﻳﺰي ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺴــﺠﺪﻫﺎﻳﻲ در آن ﺳــﺎﺧﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟـﺎ را آﻟﻮده ﻳـﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬آب و ﻫـﻮاﻳﺶ را‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ و ﻋﻤﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫آﻧﻬﺎ را در ﺟﺎي دوري ﻣﻨﺰل ﺑﺪه‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٥٤‬‬

‫ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻳﻔﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻓﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ آب آن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻟﺬا از آن ﺟﺎ ﺧﺎرج‬

‫ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﻮﻓﻪ اﻣﺮوزي رﺳﻴﺪ و اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ >ﺧﺪا اﻟﻌﺬراء< ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫ﺳﻨﺒﻞ وﺣﺸﻲ‪ ,‬ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ‪ ,‬اﻧﻮاع ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﻮﺷﺒﻮ‪ ,‬ﻧﻮﻋﻲ از ﺑﻮﻣﺎدران و ﮔﻞ ‪K‬ﻟﻪ در آن ﻣﻲروﻳﻴﺪ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺎي آن را ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﭘﻴﺮﻣﺮدي از ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﺮاﻳﻢ رواﻳﺖ ﻛﺮد‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻴﺮه ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﻠﻄﺎط‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬وي اﻓﺰود‪ :‬ﺧﺎﻧة ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﺴﺮا ﺑﻮد زﻳﺮا ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داده‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از راﻫﻬﺎي دور ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ,‬آﻣﺎده ﻛﻨﺪ و ﻣﻬﻤﺎﻧﻬﺎ در‬
‫آن ﺟﺎ ﻣﺴﻜﻦ ﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬دري از ﭼـﻮب ﺳـﺎﺧﺖ و‬
‫ﺑﺮاي ﻗﺼﺮش ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻲ از ﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻠﻤﻪ اﻧـﺼﺎري را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ دروﻧﻲ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﻜﺸﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺳﻌﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و در اﻳﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺟﺰ ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻲ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬در روز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ,‬ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧـﻔﺮ ﺳـﺮﺑﺎز ﻫـﻤﺮاه رﺳـﺘﻢ‬
‫ﻓﺮﺧﺰاد ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎرد ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﻓﺮود آﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬و ﺳﻬﻤﻲ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‬
‫ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ را ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ زﻫﺮة ﺑﻦ ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ ﺳﻌﺪي از ﺑﻨﻲ‬
‫ﺗﻤﻴﻢ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻜﻦ داد‪ ,‬و ﺳﻬﻢ آﻧﺎن از‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل را ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻳﻨﺎر ﻗﺮار داد‪ /‬آﻧﻬﺎ رﺋﻴﺴﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ او دﻳﻠﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﻤﺮاء‬
‫دﻳﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺳﺒﻴﻊ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﺒﻴﻊ ﺑﻦ ﺳﺒﻊ ﺑﻦ ﺻﻌﺐ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻣﻨﺴﻮب‬
‫اﺳﺖ و ﺻﺤﺮاي ﺑﻨﻲ ﻗﺮار ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻗﺮار ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺣﺮب ﺑﻦ ﻃﺮﻳﻒ ﺑـﻦ ﻧـﻤﺮ ﺑـﻦ‬
‫َﻳﻘﺪم ﺑﻦ ﻋﻨﺰة ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻧﺰار ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬داراﻟﺮوﻣﻴﻴﻦ‪ ,‬زﺑﺎﻟﻪدان ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ زﺑـﺎﻟﻪﻫﺎ و ﻛـﺜﺎﻓﺎت در آن رﻳـﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻨﺒﺴﺔ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻲ از ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠک ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ آن را ﺑﻪ او‬
‫وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ و ﻳﺰﻳﺪ داراﻟﺮوﻣﻴﻴﻦ را ﺑﻪ وي وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﻨﺒﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺻﺮف ﻫﺰﻳﻨﻪاي ﻣﻌﺎدل‬
‫ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار و ﭘﻨﺠﺎه درﻫﻢ ﺧﺎ ﻙ و زﺑﺎﻟﻪ‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٥٥ .‬‬

‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻤﺎم اﻋﻴﻦ ﺑﻪ اﻋﻴﻦ ﻣﻮ‪K‬ي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ اﻋﻴﻦ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﺎرود ﻋﺒﺪي از زﺳﺘﻔﺎﺑﺎذ ﻓـﺮﺳﺘﺎد و‬
‫اﻳﻦ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﺮون ﻛﺮدن ﺣﺠﺎج از ﻋـﺮاق ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪ و از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﺎرود‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ داد‪ ,‬ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ ﺑـﻪ او ﮔـﻔﺖ‪ :‬ا ﮔـﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﺒﻮدي‪ ,‬ﺗﻮ را ﻣﻲﻛُﺸﺘﻢ‪/‬‬
‫آن ﻣﺮدي ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎﺑﺮ ﺑﺮادر‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺣﻤﺎم ﭘﻴﺶ از او‪ ,‬از ِ‬
‫ﺣﻴﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻋﺸﻲ ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي ﺻﺎﺣﺐ ﺳﻨﺎة ﺟﺎﺑﺮ در ﺣﻴﺮه اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻤﺎم را از وارﺛﺎن وي ﺧﺮﻳﺪ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻬﺎرﺳﻮ در ﺑﺠﻴﻠﻪ ﻗﺮار دارد و ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﺑـﺠﻠﻪ ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ و آﻧـﺎن‬‫‪١‬‬

‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻬﺜﺔ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺠﻠﻪ‪ ,‬ﻣﺎدرﺷﺎن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻧﺴﺐ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮي دارد و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻪ او ﺑﺠﻴﻠﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آراﻣﮕﺎه ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻨﺎرة ﺑﻦ ﻗﻤﻴﺮ ﺧﺜﻌﻤﻲ ﻣﻨﺴﻮب‬
‫اﺳﺖ‪ /‬وي در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﻪ وﺟﺪ آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺪﺑﻦ وﻗﺎص ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺖ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺷﺘﺮم ﻛﻨﺎر ِ‬
‫وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺳﻴﺎه ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻨﺘﺮه ﺣﺠﺎم ﻧﺎﻣﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﺣﺠﺎم ﻋﻨﺘﺮه ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪادﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر اﺳﺖ ﺣﺠﺎم ﻓﺮج و ﺿﺤﺎ ﻙ رواس‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺎخ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ اوس ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑـﻦ اﻳـﻮب ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﺮوق‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان اﻣﺮيءاﻟﻘﻴﺲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺪ ﻣﻨﺎة ﺑﻦ ﺗﻤﻴﻢ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬روﺳﺘﺎي اﺑﻲ ﺻ‪P‬ﺑﻪ ﻛﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﺑـﻪ ﺻـ‪P‬ﺑﻪ‪ ,‬ﻓـﺮزﻧﺪ‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ﭼﻬﺎرﺳﻮ‪ ,‬ﻟﻔﻈﻲ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ‪J‬ارﺑﻊ ﺟﻬﺎت‪H‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﺳﻮ در ﺣﻠﻪ ﻗﺮار دارد و در ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻠﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﻢ وﺟﻮد دارد وﻟﻲ ﻣﺤﻠﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎ م در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ذ ﻛﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫و ﺳــﻌﺪ ﺑـﻦ وﻗـﺎص ﻋـﻠﻲ ا ﻣـﻴﺮ‬ ‫ﺗﺤﻦ ﺑﺒﺎب اﻟﻘـﺎدﺳﻴﻪ ﻧـﺎﻗﺘﻲ‬ ‫‪٢‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٥٦‬‬

‫ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻃﺎرق ﺑﻦ ﺟﺒﺮ ﺑﻦ ﻫﻤﺎم ﻋﺒﺪي ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و اﻗﺴﺎس ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻫﻨﺪ ﺑﻦ ﻟﺠﻢ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺬاﻗﺔ ﺑﻦ زﻫﺮ ﺑﻦ ﻧﺰار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫آن ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان اﻣﻴﺔ ﺑﻦ ﺣﺬاﻗﻪ ﺑﻮد و دﻳﺮاﻟﺴﻮا ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻌﺒﺪ ﻗﺮه از ِ‬
‫ﻧﺼﺎري ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ آن ﺟﺎي ﻣـﻲآﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ى‬ ‫آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ /‬ﺳﻮا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪل اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از راوﻳﺎن ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺳﻮا‪ ,‬ﻧﺎم زﻧﻲ از ﻧﺼﺎراﺳﺖ‪/‬‬
‫دﻳﺮ ﺟﻤﺎﺟﻢ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و ﺑﻬﺮاءﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﺎف ﺑﻦ ﻗﻀﺎﻋﻪ و ﺑﻨﻲ‬
‫اﻟﻘﻴﻦ ﺑﻦ ﺟﺴﺮ ﺑﻦ ﺷﻴﻊا˜ ﺑﻦ وﺑﺮة ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺐ ﺑﻦ ﺣـﻠﻮان ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮان ﺑـﻦ اﻟﺤـﺎف ﺟـﻨﮕﻲ در‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از اﻳﺎد در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟـﻨﮓ ﭘـﺎﻳﺎن ﻳـﺎﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻛﺸﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر دﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻣﺮدم آن ﺟﺎ را ﻛﻨﺪه‪ ,‬ﺟﻤﺠﻤﻪﻫﺎ را‬
‫ﺑﻴﺮون آوردﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا دﻳﺮ ﺟﻤﺎﺟﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺷﺮﻗﻲ ﺑـﻦ ﻗـﻄﺎﻣﻲ ﻧـﻘﻞ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪٠/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ ﻛﻠﺒﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻄﺎﻣﺎح ﺑﻦ ﻣﺤﺮز اﻳﺎدي‪ ,‬ﻗﻮﻣﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻓﺎرس‬
‫را ﻛﺸﺖ و ﺟﻤﺠﻤﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺟﻠﻮي دﻳﺮ ﻧﺼﺐ ﻛﺮد‪ ,‬ﻟﺬا دﻳﺮ ﺟﻤﺎﺟﻢ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫دﻳﺮ ﻛﻌﺐ از آن أﻳﺎد اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬از آن دﻳﮕﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ و دﻳﺮ ﻫﻨﺪ از آن ﻣﺎدر‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻫﻨﺪ اﺳﺖ و او ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻨﺬر‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺎءاﻟﺴﻤﺎء و ﻣﺎدرش ﻛﻨﺪﻳﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺎم او‬
‫ﻃﻴﺰﻧﺎﺑﺎذ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﻴﺰﻧﺎﺑﺎذ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ وﻟﻲ اﺳﻤﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﺿـﻴﺰن‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﺳﻠﻴﺤﻲ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﻧﺎم ﺳﻠﻴﺢ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻃﺮﻳﻒ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮان ﺑـﻦ‬
‫اﻟﺤﺎف ﺑﻦ ﻗﻀﺎﻋﺔ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و رﺑﺔ اﻟﺨﻀﺮاء اﻟﻨﻀﻴﺮه دﺧﺘﺮ ﺿﻴﺰن اﺳﺖ و ﻣﺎدر ﺿﻴﺰن ﺟﺒﻬﻠﻪ‬
‫دﺧﺘﺮ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﺎف ﺑﻦ ﻗﻀﺎﻋﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻤﺎ ﻙ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﺔ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﻦ اﺳﺪي ازﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺳﺪ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﻄﻞ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺑﺮاي او ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮي ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺳﺮﻓﺮازي را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ و ﻋـﻤﻞ ﺧـﻴﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ وي را ﺑﺮدهاي ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻢ و او را از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﻣـﻲﻛﺮدم اﻣـﺮوز‪,‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٥٧ .‬‬

‫آﺗﺶ از ﺟﺎﻣة او دور ﺷﺪ‪/ ١‬‬

‫ﻫﺎﻟﻚ‪ ,‬اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ آﻫﻨﮕﺮي ﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻐﻞ ﭘـﺪرﺷﺎن‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮ ﺑﻪ اﺧﻄﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺗﻮ را ﻧﺎﺗﻮان‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﺪح ﻣﺮا ﺑﮕﻮﻳﻲ ﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻦ ﺑﭙﺮدازي‪ ,‬او از‬
‫دﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬از ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و در رﻗﻪ ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫آن‬
‫اﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻋﻴﺴﻲ ﺑـﻦ ﻣـﻮﺳﻲ ﻛـﻪ اﻣـﺮوزه ﻣـﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ,‬از ِ‬
‫ﻋ‪P‬ء ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺮز ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﺔ ﺑﻦ رﺑﻌﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻐﺮي ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪ ﺷـﻤﺲ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪ‬
‫ﻣﻨﺎف اﺳﺖ و ﻋ‪P‬ء در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ در ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد و‬
‫ﻛﻮﭼﻪ اﺑﻦ ﻣﺤﺮز ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ وي اﺳﺖ‪ ,‬و در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻮﭼﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﺮز ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻤﺮ ﻛﻨﺪي ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﻫﻤﺴﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‬
‫ﺑﻮد و ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آورد; و ﺻﺤﺮاء ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ رﻳﺎﺣﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻮد‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧة ﺣﺠﻴﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﻴﺮ ﺑﻦ ﺟﻌﺪ ﺟﻤﺤﻲ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﺎه ﻣﺒﺎرﻙ در آراﻣﮕﺎه ﺟﻌﻔﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرﻙ ﺑﻦ ﻋﻜﺮﻣﺔ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺮ ﺟﻌﻔﻲ ﻣﻨﺴﻮب‬
‫اﺳﺖ و ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬زﻣﺎﻣﺪاري ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻋـﺮاق را ﺑـﻪ ﻋـﻬﺪه ﮔـﺮﻓﺖ‪ ,‬ﮔـﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻲ ﻋﻨﺰ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﻨﺰ ﺑﻦ واﺋﻞ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻂ اﺳﺖ‪ /‬و ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﻨﻲ ﺟـﺬﻳﻤﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺟﺬﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻗﻌﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ دودان ﺑﻦ اﺳﺪ ﻣـﻨﺴﻮب‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﺬﻳﻤﺔ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﻋﺒﺴﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و در آن‬
‫ﻣﻐﺎزهاي ﺻﺮاﻓﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺴﺠﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻘﺎﺻﻒ ﺑﻦ ذ ﻛﻮان ﺑﻦ زﺑﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻗﻄﻴﻌﺔ ﺑﻦ‬
‫ﻴ‪P‬ن ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻴﭻ‬
‫ﻋﺒﺲ ﺑﻦ ﺑﻐﻴﺾ ﺑﻦ رﻳﺚ ﺑﻦ ﻏﻄﻔﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ َﻋ ْ‬
‫ﻛﺲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﺑﻬﺪﻟﺔ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻬﺪﻟﺔ ﺑﻦ ﻣﺜﻞ ﺑـﻦ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ از ﻛـﻨﺪة‬
‫اﺳﺖ و اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ :‬ﭼﺎه ﺟﻌﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﻌﺪ واﺑﺴﺘة ﻫﻤﺪان ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﺧﺎﻧﻪ اﺑﻲ‬

‫ﺣﺘﻲ اﻟﻤﻤﺎت و ﻓﻌﻞ اﻟﺨﻴﺮ ﻳﺒﺘﺪر‬ ‫‪١‬ـ ان ﺳﻤﺎ ﻛﺎﺑﻨﻲ ﻣﺠﺪا ‪p‬ﺳـﺮﺗﻪ‬
‫ﻓــﺎﻟﻴﻮم ﻃـﻴﺮ ﻋـﻦ اﺛـﻮاﺑـﻪ اﻟﺸـﺮر‬ ‫ﻗﺪ ﻛﻨﺖ اﺣﺴﺒﻪ ﻗﻴﻨا و اﺧﺒﺮه‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٥٨‬‬

‫ارﻃﺎة ﺑﻪ ارﻃﺎة ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺠﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﻛـﺮزﻗﺴﺮي از اﻫـﺎﻟﻲ ﺑـﺠﻴﻠﻪ ﺑـﻮد و ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺎدرش ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺟﺎدة ُﭘﺴﺖ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻣﺎدرش ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﻐﺎزهﻫﺎﻳﻲ ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﺳﻘﻔﻬﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از آﺟـﺮ و ﮔـﭻ‪,‬‬
‫ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻞ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ‪ ,‬رودي اﺣﺪاث ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ رود ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮت دارد و در‬
‫روﺳﺘﺎ ﻛﺎﺧﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎخ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮادرش اﺳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬روﺳﺘﺎﻳﻲ را‬
‫ﻣﻘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار اﺳﺪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و آن را ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺗﺒﺪﻳﻞ و ﻣﺮدم ﺑﻪ آنﺟﺎ‬
‫ّ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﺑﺎزار اﺳﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ,‬زﻣﻴﻦ ﻋﺘﺎب ﺑﻦ ورﻗﺎ‪ ,‬رﻳﺎﺣﻲ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻤﺮان ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ آن دﻳﺎر رﻓﺖ‪ ,‬ﭘﺎﻳﮕﺎه وي ﻛﻨﺎر ﻫﻤﻴﻦ ﺑـﺎزارش‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋـﻤﺮ ﺑـﻦ ﻫـﺒﻴﺮة ﺑـﻦ ﻣـﻌﻴﺔ اﻟﻔـﺰاري در دوران‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﺑﺮ ﻋﺮاق‪ ,‬ﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي آن را ﻣﺮﻣﺖ ﻛﺮد و‬
‫در ﺣﻔﻆ آن ﻛﻮﺷﻴﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﭘﻞ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﺮﻣﺖ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ازﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣـﺮدي از‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎن از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺟﻌﻔﻲ در دورة ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺠﺪ وﻳﺮان و در ﻣﺤﻞ آن ﭘـﻠﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م‪ ,‬زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از وي ﺧـﺎﻟﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ و ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه آن را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﺮﻣﺖ ﺷﺪ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻛﻮﻓﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ رواﻳﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻳﺤﻴﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ‬
‫ﻛﻬﻴﻞ ﺣﻀﺮﻣﻲ از ﻣﺸﺎﻳﺦ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻣﺪاﻳﻦ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﻴﻠﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻧﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺮ ﻓﻴﻠﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻲﻛُﺸﺘﻨﺪ‪ /‬اﻣّﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ /‬او در ﺟﻮاب ﻧﻮﺷﺖ ا ﮔﺮ ﺧﺮﻳﺪاري ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ‪ ,‬ﻓـﻴﻞ را ﺑـﻪ او ﺑـﻔﺮوﺷﻴﺪ‪ /‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺮدي از ﺣﻴﺮه ﻓﻴﻞ را ﺧﺮﻳﺪ و ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﺮد و آن را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد و‬
‫ﻓﻴﻞ را ﻣﻲآراﺳﺖ و در روﺳﺘﺎ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ /‬ﻣﺪﺗﻲ ﻓﻴﻞ ﻧﺰد وي ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣـﺎدر اﻳـﻮب‪,‬‬
‫دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ‪ ,‬ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ـ زﻳﺎد ﭘﺲ از ﻣﻐﻴﺮه ﺑﺎ آن زن ازدواج ﻛﺮد ـ‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ آن ﻓﻴﻞ را ﺑﺒﻴﻨﺪ و او در ﺧﺎﻧة ﭘﺪرش زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﻓﻴﻞ را آوردﻧﺪ و ﻛﻨﺎر‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٥٩ .‬‬

‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﺑﺎب ﻓﻴﻞ ﺷﻬﺮت دارد‪ ,‬اﻳﺴﺘﺎد‪ /‬ﻣﺎدر اﻳﻮب‪ ,‬ﻓﻴﻞ را دﻳﺪ و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫آن اﻧﻌﺎﻣﻲ داد و ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ /‬و ﻫﻨﻮز ﻓﻴﻞ ﭼﻨﺪ ﮔﺎم ﻛﻮﺗﺎه ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد و ُﻣﺮد‪,‬‬
‫ﻟﺬا اﻳﻦ در ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎب ﻓﻴﻞ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬زن وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ‪ ,‬آن را دﻳﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎدوﮔﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺮدم واﻧﻤﻮد ﻛﻪ او ﻓﻴﻠﻲ را ﺳﻮار ﺑﺮ ا‪K‬ﻏﻲ از اﻳﻦ در‬
‫ﺧﺎرج ﻛﺮد و اﻳﻦ ﻗﻮل ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻇﺮف ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد ﺑﺮ روي‬
‫ﻓﻴﻞ ﺣﻤﻞ و از اﻳﻦ در وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺎب ﻓﻴﻞ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از راوﻳﺎن‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻓﻴﻞ ﻳﻜﻲ از ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ در ﻫﺠﻮم آورد‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻓﻴﻞ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪ‪ /‬رواﻳﺖ اول از‬
‫رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻣﺴﺘﺪلﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق وادار و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﭼﻬﻞ درﻫﻢ ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد وﻧﻴﺰ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن و ﺷﺎﻳﻌﻪﺳﺎزي ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار داد‪/‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺗﻤﺎر ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﻋﺎﻣﺮي از ﺟﻨﺪب از‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳ‪P‬م اﺳﺖ‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧَﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ و ﻳﺎ ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﺗﻤﺎﻳﻞ‬
‫دارد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺰرگ در ﻣﻮرد ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ ١٧‬ﻫ ‪/‬ق ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﻋﺮﺑﻬﺎ رﻧﮓ ﭘﺮﻳﺪه و ﻧﺎﺗﻮان‬
‫ﺷﻮﻧﺪ؟ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺑﺪي آب و ﻫﻮاي ﻣﺪاﻳﻦ و رود دﺟﻠﻪ‪ ,‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﭼﺮوﻛﻴﺪه‬
‫ﻛﺮد و رﻧﮓ آﻧﻬﺎ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده اﺳﺖ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺘﺮان ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺳﻠﻤﺎن و ﺣﺬﻳﻔﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻠﻮدار ﺳﭙﺎه ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣـﺤﻠﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﺧﺸﻜﻲ ﻳﺎ درﻳﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ درﻳﺎ و ﭘﻠﻲ ﺣﺎﻳﻞ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻣﻮر ﻟﺸﻜﺮ را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ ,‬و ﺣﺬﻳﻔﻪ و ﺳﻠﻤﺎن را ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺳﻠﻤﺎن رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺒﺎر رﺳﻴﺪ‪ ,‬او ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻓﺮات را درﻧﻮردﻳﺪ‬
‫و ﻣﺤﻠﻲ را ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ ـ ﻛﻮﻓﻪ داراي زﻣﻴﻨﻲ ﺷﻨﺰار ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺷﻦ ﺳﺮخ‪,‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٦٠‬‬

‫ﺳﻬﻠﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﻦ و رﻳﮓ ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ـ ﻫﺮ‬
‫دو ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺷﻨﺰار ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ در آن ﺟﺎ ﺳﻪ دﻳﺮ ﺑﻮد‪ ,‬دﻳﺮ ﺣﺮﻗﻪ‪ ,‬دﻳﺮ ا ّم ﻋﻤﺮ‪ ,‬و دﻳﺮ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ و ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺳﻪ دﻳﺮ ﺗﻌﺪادي آﺑﺎدي ﻗﺮار داﺷﺖ و اﻳﻦ ﺑﻘﻌﻪ آن دو ﻧﻔﺮ را ﺷﮕﻔﺖزده‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﻫﺮ دو از ﻣﺮﻛﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪه‪ ,‬در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آن دو اﻳﻦ دﻋﺎ‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎن و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آن ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪه و ﭘﺮوردﮔﺎر زﻣﻴﻦ و ﻫﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ روي آن اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎد و آﻧﭽﻪ در ﻓﻀﺎ ﻣﻲﭘﺮا ﻛﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و آﻧﭽﻪ‬
‫ﻓﺮود آﻳﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎر درﻳﺎﻫﺎ و آﻧﭽﻪ در ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ و ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻴﻄﺎﻧﻬﺎ و آﻧﭽﻪ ﮔـﻤﺮاه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ آﺑﺎدﻳﻬﺎ و آﻧﭽﻪ در آن ﻣﻲروﻳﺪ! ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣـﺒﺎرﻙ ﻓـﺮﻣﺎ و ﻣـﻨﺰل‬
‫اﻗﺎﻣﺖ و ﺛﺒﺎت ﻗﺮار ﺑﺪه‪ /‬و ﺷﺮح ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم در ﻧﺒﺮد ﺟﻠﻮ‪K‬ء ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﻫـﻤﺮاه ﻣـﺮدم ﺑـﺎزﮔﺸﺖ و‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺎر آﻣﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﺮد و آﻧﻬﺎ از ﻣﺎﻧﺪن در آن ﺷﻬﺮ ﺑﺪﺷﺎن آﻣﺪ‪ /‬ﻋﻤﺎر‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ آن ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ‪ ,‬آن ﺟﺎ ﭘﺸﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﻋﻤﺎر ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﺮﺑﻬﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ آب و ﻫﻮاﻳﺶ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺘﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﺎر ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدم ﺧﺎرج ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺎ وارد ﻣﺪاﺋﻦ ﺷﺪﻳﻢ درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﺎﻧﺪن در اﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ اﻇﻬﺎر ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر و ﻣﮕﺲ آزارﺷﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﺗﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻮاي ﮔﺮم و ﻣـﺮﻃﻮب داﺷـﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ‪ ,‬زﻳـﺮا‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ را ﺑﺮاي ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷـﺘﺮ و ﺑـﺰ ﻣـﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد وي ﺑﻮدﻧﺪ در ﺑﺎرة ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺆال‬
‫ﻛﺮد و از ﻣﻴﺎن ﺳﺮان ﻋﺮب ـ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻋﺮاق را دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﻟﺴﺎن را ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﻞ ﻛﻮﻓﻪ را‬
‫ﻟﺴﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺮﻳﻦ ﺗﺎ ﭼﺸﻤﻪ ﺑﻨﻲ ﺣﺬاء ﺑﻮد‪ ,‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮا در روﺳﺘﺎ‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮد را ﺑﻴﺮون آورده اﺳﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛـﻪ ﻣـﺠﺎور ﻓـﺮات ﺑـﻮد‪ ,‬ﻣـﻠﻄﺎط <ﺳـﺎﺣﻞ‪9‬‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬و آﻧﭽﻪ ﻣﺠﺎور ﮔِﻞ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺠﺎف <ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪ‪ 9‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﻧـﺎﻣﻪاي ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ و در اﻳﻦ ﺑﺎره دﺳﺘﻮر داد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﺧﺬﻳﻔﻪ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ آﻣﺪه‪ ,‬در ﺑﺎرة ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺒﺮ آوردﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺎﻣة ﻋﻤﺮ در ﺑﺎرة آﻧـﭽﻪ ﺑـﻪ وي ﮔـﻔﺘﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٦١ .‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋـﻤﺮو ﻧـﺎﻣﻪاي ﻧـﻮﺷﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺒﺎذ را ﻫـﻤﺮاه ﭘـﻴﺮواﻧـﺘﺎن و‬
‫ﻋﺠﻤﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه وي آﻣﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ‪K‬ء ﺑﮕﻤﺎر‪ ,‬ﻗﻌﻘﺎع ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﻧـﺰد‬
‫ﺳﻌﺪ آﻣﺪ‪ ,‬و ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻢ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ را ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫اﺳﻴﺮ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺳﺮداراﻧﻲ ﻛﻪ دﻋﻮﺗﺘﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻳﺎ ﻫﻤﺮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺻﻞ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻛﻦ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ دﺳﺘﻮر او را اﺟﺮا ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ آﻣﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﺳﻌﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫ ‪/‬ق در ﻛﻮﻓﻪ اردو زد‪ /‬از ﺟﻨﮓ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدم از ﻣﺪاﻳﻦ ﺧﺎرج ﺷﺪ و در ّ‬
‫ﻣﺪاﻳﻦ ﺗﺎ ورود ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺎل و دو ﻣﺎه ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ; و از زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺗﺎ ﻃﺮحرﻳﺰي‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻪ ﺳﺎل و ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ و ﻛﻮﻓﻪ در ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺳﺎل ﺧـ‪P‬ﻓﺖ وي در‬
‫ﻣﺤﺮم ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل در ﺷـﻬﺮ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ از ﻣﺒﺪأ ﺗﺎرﻳﺦ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻃﺮحرﻳﺰي ﺷﺪ‪ /‬در‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ در ﺷﻬﺮ ﺑﻬﺮ ﺳﻴﺮ‪,‬‬
‫ﻣﺪاﻳﻦ ﭘﻴﺶ از ﺳﻔﺮ‪ ,‬ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم دادﻧﺪ‪ ,‬و در ّ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻫﺪﻳﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺳﻪ ﻧﻮﺑﺖ اﻗﺎﻣﺖ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻣﺤﻞ ﻛﻨﻮﻧﻲ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻣﺪت ﻳﻚ ﻣﺎه‬
‫در ّ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪/‬‬
‫واﻗﺪي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﻌﻦ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﺮدم در آﺧﺮ ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺮﻗﺎد ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﺪرش ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ در آﻏﺎز ﺳﺎل ﻫﺠﺪﻫﻢ‬
‫<ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ و ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻏﺰوان ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم در ﻓﺼﻞ‬
‫ﻣﺤﺮم ﻫﺮ‬
‫ﺑﻬﺎر در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ و دﺳﺘﻮر داد در ﺑﻬﺎر ﻫﺮ ﺳﺎل‪ ,‬ﻛﻤﻜﻬﺎ و در ّ‬
‫ري ﻣﺮدم را ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ /‬و ﻏﻨﻴﻤﺖ را ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﺳﺘﺎرة ِﺷﻌﺮا در ﻫﺮ ﺳﺎل‪,‬‬
‫ﻣﻘﺮ ِ‬
‫ﺳﺎل‪ّ ,‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻏﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ /‬و ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬دو‬
‫ﻣﻘﺮري ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ّ‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪاي اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻛﺮدهام ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻓﺮات اﺳﺖ و ﺻﺤﺮاﻳﻲ و درﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﻮﺑﻲ در آن‬
‫ﻣﺨﻴﺮ ﻛﺮدم و ﻫﺮ ﻛﺲ اﻗﺎﻣﺖ در آنﺟﺎ را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬او را‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ و در ﻣﺪاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ّ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺎدهﻧﻈﺎم در آنﺟﺎ ﮔﻤﺎردم و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺒﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن از‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٦٢‬‬

‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻣـﺮدم ﺑـﺼﺮه در ﺟـﺎي ﺧـﻮد‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺮوي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را دوﺑﺎره ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻲ ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎره‬
‫اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑـﺎ ﺷـﻤﺎ از آﻣـﺎدﮔﻲ و ﺗـﻴﺰﻫﻮﺷﻲ ﺑـﻴﺸﺘﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺎﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻧﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫آﺑﻴﺎري ﺷﺪه‪ ,‬اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮد داﻧﻴﺪ‪ ,‬و ﻣﺮدم دو ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه‪ ,‬آﺗﺶ ﺳﻮزي رخ داد وﻟﻲ آﺗﺶ ﺳـﻮزي‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﻮد و ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎﻳﺒﺎن ﺳﻮﺧﺖ و ﻳﻚ ﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧْﺪ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﻣـﺎه‬
‫ﺷﻮال روي داد و ﻣﺮدم‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از آن ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﺳﻌﺪ ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ّ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از وي اﺟﺎزه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﺸﺖ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺧﺒﺮ آﺗﺶﺳﻮزي و‬
‫ﺧﺴﺎرات آن را ﺑﻪ وي ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﻫﻴﭻ ﻛﺎري را ﺑﺪون ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ او اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺴﺎزﻳﺪ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ اﺗﺎق ﻧﺴﺎزد و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﻣﺮﺗﻔﻊ و‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺗﺎ دوﻟﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ /‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﻪ و اﻫﻞ ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن را دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﻨﺎزل ﻣﺮدم‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را اﺑﻮاﻟﻬﻴﺎج ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه را ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ دﻟﻒ اﺑﻮ ﺣﺮﺑﺎء ّ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن دﺳﺘﻮر داد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ را ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑـﺎ‪K‬‬
‫ﻧﺒﺮﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻧﺪازه ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻘﺪاري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﺳﺮاف ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﻜﻨﺪ‬
‫و از اﻋﺘﺪال ﺑﻴﺮون ﻧ ََﺒﺮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﺳﻮاد و‬
‫ﺣﻠﻮان و ﻣﺎﺳﺒﺬان و ﻗﺮﻗﻴﺴﻴﺎء‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ داراي ﭼﻬﺎر ﻣﺮز ﺑﻮد‪ :‬ﺣﻠﻮان ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار آن ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺎﺳﺒﺬان ﻛﻪ ﺿﺮار ﺑﻦ ﺧـﻄﺎب ﻓـﻬﺮي در آن ﺣﻜـﻮﻣﺖ داﺷﺖ‪ ,‬ﻗـﺮﻗﻴﺴﻴﺎء ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺣﺎ ﻛﻢ آنﺟﺎ ﺑﻮد و ﻣﻮﺻﻞ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﻢ در آنﺟﺎ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ داﺷﺖ و اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران در ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم در ﻣﺪاﻳﻦ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪,‬‬
‫ﻣﺴﺆو‪K‬ن ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﺎر ﻣـﺮزﻫﺎ را‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٦٣ .‬‬

‫ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ /‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻗﻌﻘﺎع در ﺣـﻠﻮان‪ ,‬ﻗـﺒﺎذ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜‪ ,‬ﻧـﺎﻳﺐ ﻋـﺒﺪا˜ در ﻣـﻮﺻﻞ‪,‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺿﺮار‪ ,‬راﻓﻊ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ و ﻧﺎﻳﺐ ﻋﻤﺮ ﻋﺸﻨﻖ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻋﺎﻣ‪P‬ن ﻣﺮزﻫﺎ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ از ﺳﻮاران ﻓﺎرس ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺷﺎن ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻤﻚ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬و‬
‫ﺟﺮﻳﻤﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮدارﻧﺪ و آﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺮحرﻳﺰي و اﺟﺎزه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدم داده ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻫـﺎي‬
‫ﻣﻨﺎزل ﺧﻮﻳﺶ را از ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﻣﺮزﻫﺎﻳﺸﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد و از روﺳﺘﺎ ﺟﺰ اﻳﻦ در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ و روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﺮزﻫﺎي آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺣﻠﻮان و ﻣﻮﺻﻞ و ﻣﺎﺳﺒﺬان‬
‫و ﻗﺮﻗﻴﺴﻴﺎء‪ /‬وي ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺳﻪ ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﺣﺎ ﻛﻢ آن‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آن‪ ,‬در ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻮد و در ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻠﻮان و ﻣﻮﺻﻞ و ﻣﺎﺳﺒﺬان و‬
‫ﻗﺮﻗﻴﺴﻴﺎء ﺗﺎ ﺣﺪود ﺑﺼﺮه ﻋﺎﻣ‪P‬ﻧﻲ داﺷﺖ‪/‬‬
‫اﺻﻄﺨﺮي در ﻛﺘﺎب ﻣﺴﺎﻟﻚ و ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﻈﺮ وﺳﻌﺖ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻮاي آن ﺧﻮﺷﺘﺮ و آﺑﺶ ﮔﻮاراﺗﺮ و ﺑـﻪ ﻓـﺮات ﻧـﺰدﻳﻚ اﺳﺖ و ﺳـﺎﺧﺘﺎر آن ﻣـﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺼﺮه اﺳﺖ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ‬
‫ﻋﺮب ﻃﺮحرﻳﺰي ﺷﺪ‪ ,‬ﺟﺰ آن ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ ﺧ‪P‬ف ﺑﺼﺮه از ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﺧﺮاﺟﻲ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﻮد و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺑﺼﺮه در زﻣﺎن‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻲرﻓﺖ زﻳﺮا زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻤﺎن زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻋﺼﺮ‬
‫اﺳ‪P‬م اﺣﻴﺎ ﺷﺪ و اﺣﻜﺎم اﺣﻴﺎي ﻣﻮات ﺑﺮ آن ﺟﺎري اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺣﻴﺮه و ﺧﻮرﻧﻖ ﺑﺮ ﻛﺮاﻧة ﺑﻴﺎﺑﺎن‪ ,‬ﺳﻤﺖ ﻣﻐﺮب اﺳﺖ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن آﻧﻬﺎ در ﺳﻤﺖ‬
‫ﻣﺸﺮق درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎ‪ ,‬رودﻫﺎ و ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎﺳﺖ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺎﺻﻠة ﻛﻤﻲ دارﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻴﺮه‪ ,‬ﺷﻬﺮي ﻗﺪﻳﻤﻲ و ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﺧﺎ ﻛﻲ ﭘﺎ ﻙ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه اﺳﺖ وﻟﻲ ﭼﻮن‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻴﺮه ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻫﻮا و ﺧﺎ ﻙ ﺣﻴﺮه از ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎﻟﻤﺘﺮ و از آنﺟﺎ ﺗﺎ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﻚ ﻓﺮﺳﻨﮓ راه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺮﻗﺪ ﻣﻄﻬﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي در ﻛﺘﺎب ﺗﻨﺒﻴﻪ و اﺷﺮاف‪ ,‬ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺑﺎره ﺑﻨﻴﺎد ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص اﺧﺘ‪P‬ف اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬روي‬
‫داد‪ /‬واﻗﺪي و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد آن در ﺳﺎل‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٦٤‬‬

‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﻴﺢ ﺑﻦ ﺑﻘﻴﻠﻪ ﻏﺴﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺳﻌﺪ را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ آن رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ از ﺑﺎﺗ‪P‬ق ﺑﺎ‪K‬ﺗﺮ و از ﻓ‪P‬ت ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬اﺧﺘ‪P‬ﻓﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﺪاﻳﻦ‪ ,‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳﺮان و رﻓﺘﻦ ﻳﺰدﮔﺮد ﭘﺴﺮ ﺷﻬﺮﻳﺎر‪ ,‬ﭘﺴﺮ‬
‫ﻛﺴﺮا از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﺣﻠﻮان و ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮ‪K‬ء ﺑـﻨﻴﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴـﻌﻮدي در ﻣـﺮوج‬
‫اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻧﻴﺰ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺣﻤﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٧٥٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﺘﺎب ﻧﺰﻫﺔ‬
‫اﻟﻘﻠﻮب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ ,9‬اﻗﻠﻴﻢ ﺳـﻮم و‬
‫ﺷﻬﺮي اﺳ‪P‬ﻣﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﻃﻮﻟﺶ از ﺟﺰاﻳﺮ ﺧﺎﻟﺪات‪ ,‬ﻧﻮد و ﻧـﻪ درﺟـﻪ و ﺳـﻲ و دو دﻗـﻴﻘﻪ و‬
‫ﻋﺮض آن از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا ﺷﺼﺖ و ﻳﻚ درﺟﻪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻃـﻮل وﻋـﺮض ﺑـﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫>ﺗﺠﻠﺲ‪ :‬ﻋﻂ‪ ,‬ﻟﺐ‪K ,‬ل< ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻢ‪ ,‬ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺧﺮاب ﺷﺪ‬
‫و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬آن را ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻋﻤﺎرت ﻛﺮد و ﻃﺎﻟﻊ ﻋﻤﺎرﺗﺶ ﺑﺮج دﻟﻮ ﺑﻮد‪ /‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﻛﻨﺎر آن روﺳﺘﺎﻫﺎﻳﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد و ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﻴﻘﻲ ﺑﻨﺎي ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﻴﺪ و‬
‫در آن ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﻫﺠﺪه ﻫﺰار ﮔﺎم اﺳﺖ‪ /‬ﻫـﻮاي آنﺟـﺎ‬
‫ﮔﺮﻣﺘﺮ از ﺑﻐﺪاد اﺳﺖ و در آنﺟﺎ ﺑﺎد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲوزد‪ /‬آﺑﺶ از رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫‪١‬‬

‫ﻓﺮات ﺳﺮﭼﻤﺸﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد و درﺧﺘﺎن ﻧﺨﻞ ﺑﺴﻴﺎري دارد و ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن آن ﺟﺎ زﻳﺒﺎﺗﺮ و ﻓﺮﺑﻪﺗﺮ‬
‫از ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ‪ ,‬و ﺗﻨﻮري ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻧﻮح<ع‪ 9‬از آن آب ﺑﺮآﻣﺪ از ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ,‬و ﻛـ‪P‬م ﺧـﺪاوﻧـﺪ در ﻗـﺮآن ﻣـﺠﻴﺪ‪> :‬وﻓـﺎراﻟﺘـﻨﻮر< ﺷـﺎﻫﺪ آن اﺳﺖ و از ﻣﻜـﺎﻧﻲ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬در ﮔﻮﺷﻪاي ﻣﻴﺎن ﺳـﻤﺖ ﻗـﺒﻠﻪ و ﻏـﺮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﺮادي ﻣﻠﻌﻮن در اﻳﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑـﻪ ﺣـﻀﺮت ﺿـﺮﺑﺖ زد‪ ,‬ﺣـﻀﺮت‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺑﺮ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﮔﺬارد ﻛﻪ اﺛﺮ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرﻙ وي در آن ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ ,‬و ﻣﺪﺗﻲ اﺛﺮ دﺳﺖ‬
‫او ﺑﺮ آن ﺳﺘﻮن ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد وﻟﻲ ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺒﺮﻙ ُﺟﺴﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ آن ﻣﺎﻟﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬آﺛﺎر‬
‫آن ﻣﺤﻮ ﺷﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ در ﻛﺘﺎب ﻧﺰﻫﺔ اﻟﻘﻠﻮب ﻧﺎﺣﻴﻪ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ـ م‪/‬‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ـ م‪/‬‬ ‫‪٢‬ـ در ﻛﺘﺎب ﻧﺰﻫﺔ اﻟﻘﻠﻮب ﭼﻨﻴﻦ آ ﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روﺳﺘﺎﻫﺎي آنﺟﺎ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ از و ‪p‬ﻳﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٦٥ .‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﭼﺎﻫﻲ ﺣﻔﺮ ﻧﻤﻮد و در ﺗﻤﺎم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ آن‪ ,‬ﭼﺎه آب ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺳﺎﻳﺮ ﭼﺎﻫﻬﺎ‪ ,‬آﺑﻲ ﺷﻮر و ﺗﻠﺦ داﺷﺖ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ وﻳﺮان اﺳﺖ‬
‫و ا ﻛﺜﺮ ﻣﺮدم آن ﺷﻴﻌة اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋـﺮﺑﻲ ﺗﻜـﻠﻢ ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬و در آن‪,‬‬
‫زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ آراﻣﮕﺎه ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎل ﻫﺸﺘﺎد و ﺷﺶ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از ﻗﺒﺮ وي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ /‬از ﺟﻤﻠﻪ آراﻣﮕﺎﻫﻬﺎي‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و ﻋﻠﻤﺎ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬آراﻣﮕﺎه اﺑﻮﻋﻤﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ‪ ,‬رﺗﺒة ﺳﻮم را داراﺳﺖ‪ /‬و و‪K‬ﻳﺘﻬﺎي ﺑﺴـﻴﺎر و ﺗـﻮاﺑـﻊ‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬و ﺣﻘﻮق دﻳﻮاﻧﻲ آن ﺷﻬﺮ از اﻣﻮاﻟﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣـﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮاق و ﺑﺎﻏﻬﺎي آن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ و ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ـــ از ﻛﺸﺘﻬﺎي زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﺮاي دﻳﻮان‪١ ,‬‬
‫ـــ ﺑـﺮاي‬ ‫اﺧﻴﺮا ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪١‬‬
‫‪٣‬‬ ‫‪٣‬‬
‫ـــ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣـﺨﺎرج و ﺧـﺮﻳﺪ ﺑـﺬر ﺑـﺮداﺷﺖ ﻣـﻲﺷﺪ‪ /‬ﻣـﺎﻟﻜﻴﺖ‬ ‫ﺻﺎﺣﺒﺎن زراﻋﺖ و ‪١‬‬
‫‪٣‬‬
‫زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ در آن زﻣﺎن از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ در دو ﻓﺮﺳﻨﮕﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ آن را ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻏﺮوي ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ زﻳﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﺮادي ﻣـﻠﻌﻮن در ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺣـﻀﺮت را‬
‫ﻣﺠﺮوح ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﻀﺮت وﺻﻴﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از وﻓﺎت‪ ,‬ﺟﺴﺪ ﻣﺒﺎرﻛﺶ را ﺑﺮ روي ﺷـﺘﺮي‬
‫ﺣﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮا ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻴﺪ‪ ,‬آن را رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺮﺟﺎ ﺷﺘﺮ اﻳﺴﺘﺎد‪ ,‬ﻣﺮا ﻫﻤﺎنﺟﺎ دﻓﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آن ﺷﺘﺮ در ﻣﺤﻠﻲ ﻛـﻪ‬
‫ا ﻛﻨﻮن ﻣﺮﻗﺪ آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪ ,‬ﺧﻮاﺑﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ واﺿﺢ ﻛﺎﺗﺐ در ﻛﺘﺎب ﺑﻠﺪان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫‪١‬‬

‫ﺑﺰرگ ﻋﺮاق و ﻣﺼﺮ اﻋﻈﻢ و ّﻗﺒﺔ ا‪K‬ﺳ‪P‬م و ﻣﺤﻞ ﻫﺠﺮت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷـﻬﺮ در‬
‫ﻋﺮاق اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬آن را ﻃـﺮحرﻳﺰي ﻛـﺮدﻧﺪ و زﻣـﻴﻨﻬﺎي‬
‫ﻋﺮب آنﺟﺎﺳﺖ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻓﺮات ﻗﺮار دارد و آب آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ از‬
‫آب ﻓﺮات ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ از ﭘﺎ ﻛﻴﺰهﺗﺮﻳﻦ‪ ,‬وﺳﻴﻌﺘﺮﻳﻦ‪ ,‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰﺗﺮﻳﻦ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﻳﻦ‬

‫‪١‬ـ ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ص ‪ ,٣٩‬ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٦٦‬‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎﺳﺖ و ﻣﺎﻟﻴﺎت آن ﺟﺰو ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻧﻮاﺣﻲ ﻋﺮاق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ وﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻨﺴﻮب‬

‫اﺳﺖ‪ ,‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ُ :‬ﻃ ﱡﺴﻮج ُﺟ ﱠﺒﻪ ‪ ,‬ﻃﺴﻮج ُﺑ ﺪاه‪ ,‬ﻓﺮات ﺑﺎدﻗ‪ ,P‬ﺳﺎﻟﺤﻴﻦ‪ ,‬ﻧﻬﺮ ﻳﻮﺳﻒ و ﺣﻴﺮه‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻪ ﺣﻴﺮه در ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻧﺠﻒ ﻗﺮار دارد و ﻧﺠﻒ ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎي ﺷﻮر ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺎرف ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺪاﻳﻦ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺗﻮﻗﻒ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺷﺪ و ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر و ﻣﮕﺲ آزارﺷﺎن ﻣﻲداد‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻮاي ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬آب و ﻫﻮاي ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺳـﺎزﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺘﺮ و ﺑﺰ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد وي ﺑﻮدﻧﺪ در ﺑﺎرة ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫داراي ﭼﻨﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺆال ﻛﺮد و از ﻣﻴﺎن ﺳﺮان ﻋﺮب آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻋﺮاق را دﻳـﺪه ﺑـﻮدﻧﺪ‬
‫ﻟﺴﺎن را ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﻛﻮﻓﻪ را ﻟﺴﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮا در روﺳﺘﺎ‪ ,‬زﺑﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻴﺮون آورده اﺳﺖ‪ ,‬آﻧﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺠﺎور ﻓﺮات ﺑﻮد ﻣﻠﻄﺎط <ﺳﺎﺣﻞ‪ 9‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬و‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺠﺎور ﮔِﻞ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺠﺎف <ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪ‪ 9‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ و‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره دﺳﺘﻮر داد‪ ,‬و آﻧﻬﺎ در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺼﺮه ﺳﻪ‬
‫ﺳﺎل از ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﻛﺎﻣﻞ در ﻣﻮرد ﺣﻮادث ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺮحرﻳﺰي ﺷﺪ و‬
‫ﺳﻌﺪ از ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻪ آن ﺟﺎ رﻓﺖ زﻳﺮا ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻫﻴﺄﺗﻲ را ﻧﺰد ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺧﺒﺮ ﻓﺘﺤﻬﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه‬
‫را ﺑﻪ اﻃ‪P‬ع وي ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ آﻧﻬﺎ را دﻳﺪ‪ ,‬ﻋﻠﺖ رﻧﮓ ﭘﺮﻳﺪﮔﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎل آﻧﻬﺎ‬
‫را ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺪي آب و ﻫﻮاي ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺎ‪ ,‬ﺣﺎل ﻣﺎ را دﮔﺮﮔﻮن ﻛـﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻣﺮدم ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ /‬ﻣﻴﺎن آن ﮔﺮوه ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻗﺒﻴﻠة ﺛﻌﻠﺐ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻋﻘﺪ اﺗﺤﺎد ﻧﺰد ﻋﻤﺮ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﻘﻴة ﻗﻮم ﺧﻮد ﻣـﻄﻴﻊ اﺳـ‪P‬م‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻲﺑﻨﺪم ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ از ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﻜﺴﺎن و در ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي و ﻫﻤة ﺣﺎ‪K‬ت ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ اﺳ‪P‬م را‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻳﮕﺮان ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧﺪ و ﻋﺠﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ‬

‫ﺟ ﺒ ﻪ ﻧﺎ م ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻠﻲ در ﺳﻮاد ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬ ‫‪١‬ـ ﻃُ ﺴ ﻮج ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎﺣﻴﻪ و‬
‫ُ ﱠ‬ ‫ﱡ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٦٧ .‬‬

‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد <ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ 9‬ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ وﻟﻲ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﺟﺰﻳﻪ را ﺗﺨﻔﻴﻒ داد و ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻃﻔﻠﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﺗﺎزه ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﺷﺮط را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺛﻌﻠﺒﻴﻬﺎ و ﻳﺎران و ﭘﻴﺮواﻧﺸﺎن از ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﺑـﻨﻲ ﻧـﻤﺮ و اﻳـﺎد ﻧـﺰد ﺳـﻌﺪ در ﻣـﺪاﻳـﻦ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت و ﭘﺲ از آن ﻫﻤﺮاه ﺳﻌﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺣﺬﻳﻔﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ در ﻣﺪاﻳﻦ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻜﻢ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ‬
‫ﭼﺴﺒﻴﺪه‪ ,‬ﺑﺎزوان آﻧﻬﺎ ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه‪ ,‬رﻧﮓ آﻧﻬﺎ ﭘﺮﻳﺪه و ﺗـﻐﻴﻴﺮ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ /‬در آن ﻫـﻨﮕﺎم‬
‫ﺣﺬﻳﻔﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﻌﺪ ﺑﻮد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﻋﺮﺑﻬﺎ رﻧﮓ‬
‫ﭘﺮﻳﺪه و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮﻧﺪ؟ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺑﺪي آب و ﻫﻮا و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ زﻳﺮا ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺘﺮان ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ,‬اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺳﻠﻤﺎن و ﺣﺬﻳﻔﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻠﻮدار ﺳـﭙﺎه ﺑـﻔﺮﺳﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺮاي ﻣـﺤﻠﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﺧﺸﻜﻲ ﻳﺎ درﻳﺎ ﺟﺴﺖﺟﻮ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ درﻳﺎ و ﭘﻠﻲ ﺣﺎﻳﻞ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬ﺳﻠﻤﺎن رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧـﺒﺎر رﺳـﻴﺪ‪ /‬او ﺳـﻤﺖ ﻏـﺮب ﻓـﺮات را‬
‫درﻧﻮردﻳﺪ و ﻣﺤﻠﻲ را ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ ـ ﻫﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﻦ و رﻳﮓ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ـ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﻨﺰار ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬در آنﺟﺎ ﺳﻪ‬
‫دﻳﺮ ﺑﻮد‪ ,‬دﻳﺮ ﺣﺮﻗﻪ‪ ,‬دﻳﺮ ام ﻋﻤﺮ و دﻳﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ و ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺳﻪ دﻳﺮ‪ ,‬ﺗﻌﺪادي آﺑـﺎدي ﻗـﺮار‬
‫داﺷﺖ و اﻳﻦ ﺑﻘﻌﻪ‪ ,‬آن دو ﻧﻔﺮ را ﺷﮕﻔﺖزده ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺮ دو از ﻣﺮﻛﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪه‪ ,‬در آن‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و دﻋﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ آن ﻣﺤﻞ را ﻣﻨﺰل اﻗﺎﻣﺖ و ﺛﺒﺎت ﻗﺮار دﻫﺪ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي او ﺷﺮح دادﻧﺪ‪ /‬ﻧﺎﻣﻪ و دﺳﺘﻮر ﻋﻤﺮ ﻫﻢ رﺳﻴﺪ‪,‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻢ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺧﻮد را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ و ﻧﺰد‬
‫وي ﺑﺮوﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻮر وي را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ از ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ّ‬
‫ﻓﺎﺻﻠة زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و اﻗﺎﻣﺖ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻚ ﺳﺎل و دو ﻣﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫و از آﻏﺎز ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺗﺎ اﺣﺪاث ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻪ ﺳﺎل و ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ,‬ﭼﻮن‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻓﺮات ﻗﺮار‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٦٨‬‬

‫دارد و ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب اﺳﺖ و دو ﮔﻴﺎه ﺣﻠﻔﺎ و ﻧﺴﻔﻲ در آن ﻣﻲروﻳﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﺨﻴﺮ ﻛﺮدم‪ ,‬ﻫﺮ ﻛﻪ اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﺪاﻳﻦ را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬او را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎﺳﺪار‪,‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻮﻓﻪ ﻳﺎ ﻣﺪاﻳﻦ ّ‬
‫ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎز‬
‫در آن ﻣﺤﻞ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻛﺮدم‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ّ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺮوي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ را دوﺑﺎره ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﺟﺎزه‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻲ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ اﺟﺎزه را ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ /‬اﻫﻞ ﺑـﺼﺮه‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻪ ﻧﻮﺑﺖ اﻗﺎﻣﺖ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬در ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﺎﻳﻞ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻢ‪ /‬و ﻣﺮدم دو ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه‬
‫آﺗﺶ ﺳﻮزي رخ داده وﻟﻲ آﺗﺶ ﺳﻮزي ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪ /‬آنﮔﺎه ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از وي اﺟﺎزه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﺸﺖ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺒﺮ آﺗﺶ‬
‫ﺳﻮزي و ﺧﺴﺎرات آن را ﺑﻪ وي دادﻧﺪ و از او اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﺸﺖ ﺑﻨﺎ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺴﺎزﻳﺪ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ اﺗﺎق ﺑﺴﺎزد و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را‬
‫ﺑﻠﻨﺪ و ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻧﺴﺎزﻳﺪ و ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺣﻜـﻮﻣﺖ و دوﻟﺖ ﺷـﻤﺎ ﭘـﺎﻳﺪار ﺑـﻤﺎﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻧﻮﺷﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮﻫﻴﺎج ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر اﺳﻜﺎن ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ و ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ دﻟﻒ اﺑﻮ ﺣﺮﺑﺎء‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ را ﭼﻬﻞ ذراع و ﻣـﻴﺎن ﺧـﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ را ﺑـﻴﺴﺖ ذراع‪ ,‬ﻛـﻮﭼﻪﻫﺎ را‬
‫ﻫﻔﺖ ذراع و ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎ را ﺷﺼﺖ ذراع ﻗﺮار دادﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در آن دو ﺷﻬﺮ ﭘﻲرﻳﺰي و ﺑﻨﺎ ﺷﺪ‪ ,‬دو ﻣﺴﺠﺪ آن دو ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪ /‬در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﺗﻴﺮاﻧﺪاز ﻣﺎﻫﺮ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﻳﺴﺘﺎد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭼﻬﺎر‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻴﺮي رﻫﺎ ﻛﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺤﻞ ﻓﺮود ﺗﻴﺮ‪ ,‬ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻲ در‬
‫ﺟﻠﻮ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺮ روي ﺳﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻲ از ﺳﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮ ﻛﻪ از وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺧﺴﺮوان ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫َﺒﺮ د و در‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ /‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺻﺤﻦ‪ ,‬ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺣﻔﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﺮ آن ﻫﺠﻮم ﻧ َ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺳﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻗﺼﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و روزﺑﻪ‪ ,‬آن را از ﺑﻘﺎﻳﺎي‬
‫ﺳﻨﮓ ﻛﺎخ ﺧﺴﺮوان در ﺣﻴﺮه ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺎزارﻫﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻗﺮار داد ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‬
‫ِ‬ ‫آﺟﺮ و‬
‫ﻫﺮ ﻛﺎﺳﺒﻲ ﻛﻪ زودﺗﺮ آن ﻣﻜﺎن را اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن آن روز در اﺧﺘﻴﺎر وي ﺑﻮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٦٩ .‬‬

‫ﻛﻪ دﺳﺖ از ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ـ ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺮ و‬
‫ﺻﺪاي ﻣﺮدم را از ﺑﺎزار ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ـ ﻫﻴﺎﻫﻮي ﺑﺎزارﻳﺎن را از ﻣﻦ دور ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺮ و ﺻﺪا‬
‫ﻣﺎﻧﻊ آراﻣﺶ و آﺳﺎﻳﺶ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم‪ ,‬آن ﻋﻤﺎرت را ﻛﺎخ ﺳﻌﺪ ﻧـﺎﻣﻴﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ در ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺪ را ﺑـﻪ آﺗﺶ‬
‫ﻛﺸﺪ و ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ /‬او ﻫﻢ اﻳﻦ دﺳﺘﻮر را اﻧﺠﺎم داد‪ /‬ﺳﻌﺪ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬آنﮔﺎه وي را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻲ او‬
‫از ﺣﻀﻮر ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﻧﺰد او رﻓﺖ و ﻣﺨﺎرج ﺳﻔﺮ او را ﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬او ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫وﻟﻲ ﻧﺎﻣة ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺳﻌﺪ داد‪ ,‬ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﺷﻨﻴﺪهام ﺗﻮ ﻛﺎﺧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ,‬آن را دژ و ﭘﻨﺎهﮔﺎه‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار دادهاي‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺪ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﺧﻮد و ﻣﺮدم در و درﺑﺎن‬
‫ﻗﺮار دادهاي‪ ,‬آن ﻛﺎخ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺎي دﻳﻮاﻧﮕﺎن اﺳﺖ‪ ,‬از آن ﻗﺼﺮ ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎ و در ﻳﻜﻲ‬
‫در آن را ﻫﻢ ﺑﺒﻨﺪ و ﻗﺼﺮ ﻫﻢ در ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻜﻦ ﮔﺰﻳﻦ و ِ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ورود ﻣﺮدم ﺷﻮد‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻌﺪ را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ اﺑ‪P‬غ ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﻫﻢ ﻛ‪P‬م ﺳﻌﺪ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ داراي ﭼﻬﺎر ﻣﺮز ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻠﻮان ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار آن ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻮد و ﻣﺎﺳﺒﺬان ﻛﻪ‬
‫ﺿﺮار ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻓﻬﺮي در آن ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺖ‪ ,‬ﻗﺮﻗﻴﺴﻴﺎء ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ‬
‫ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺣﺎ ﻛﻢ آنﺟﺎ ﺑﻮد و ﻣﻮﺻﻞ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣـﻌﺘﻢ در آنﺟـﺎ ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﻲ‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻧﻤﻲآﻣﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از اﺣﺪاث ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ اﻟﺒـﺘﻪ ﺑـﺠﺰ‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﺪاﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺬاﻧﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻓﻘﻴﻪ در ﻛـﺘﺎب ﺑـﻠﺪان <ﺻـﻔﺤﻪ ‪,١٦٣‬‬
‫ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﻄﺮب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﺎم ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﻜﻮف اﻟﺮﻣﻞ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻦ روي ﻫﻢ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬و ﻛﻮﻓﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي داﻳﺮهاي ﺷﻜﻞ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻦ داﻳﺮهاي ﺷﻜﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ در ﻛﻮﻓﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٧٠‬‬

‫ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﻴﺮه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻧﺨﻴﻠﻪ در ﻣﺤﻞ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬آﺗﺸﻲ ﺷﻌﻠﻪور دﻳﺪﻳﻢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫آنﺟﺎ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ,‬ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻳﺪﻳﻢ و ﺣﺎ ﻛﻢ ﺣﻴﺮه در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻛﺴﺮا ﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬ﻛﺴـﺮي ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻗﺪري از ﺧﺎ ﻙ آن راﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻃﺮاف و ﻣﺮﻛﺰ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣـﻘﺪاري‬
‫ﺧﺎ ﻙ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺰد وي ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ و ﻋﻠﻤﺎ و ﻛﺎﻫﻨﺎن‪ ,‬آن را دﻳﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪,‬‬
‫ﺷﻬﺮي ﺑﻨﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ آن اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻛﻮﻓﻪ را دﻳﺪﻳﻢ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را اﺣﺪاث ﻛﺮد‪ /‬دﻳﮕﺮان‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ اﻗﺮع و اﺑﻮاﻟﻬﻴﺎج اﺳﺪي‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮا در‬
‫روﺳﺘﺎ‪ ,‬زﺑﺎن ﺧﻮد را ﺑﻴﺮون آورده اﺳﺖ‪ ,‬آﻧﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺠﺎور ﻓﺮات ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻠﻄﺎط <ﺳﺎﺣﻞ‪9‬‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻣﺠﺎور ﮔِﻞ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺠﻒ <ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪ‪ 9‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﮔﻨﺞ اﻳﻤﺎن و ﻣﺮﻛﺰ اﺳ‪P‬م و ﺷﻤﺸﻴﺮ و‬
‫ﻧﻴﺰة ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻲﻧﻬﺪ‪ ,‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧـﺪاﻳـﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺎﻧﻢ ﺑـﻪ دﺳﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را در ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻳﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺣﺠﺎز‬
‫ﻳﺎري ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮﺣﺒﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ! دﺷﺘﺴﺘﺎن ﻣﻌﺮوﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺘﺮان ﻋﻠﻔﺨﻮار ﻣﺎ آن‬
‫را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬درﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻛﻮﻓة ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرﺳﺘﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻗـﺒﺔ ا‪K‬ﺳـ‪P‬م اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻠﺘﻲ اﻟﻬﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻛـﻮﻓﻪ ّ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﺸﺘﺎق دﻳﺪار آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺮد و زن ﺑﺎ اﻳـﻤﺎﻧﻲ در آن ﺟـﺎي‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻳﺎ ﻗﻠﺒﺸﺎن در ﺷﻮق دﻳﺪار ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺗﭙﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ! ﺷﻤﺎ از ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﻫﺪاﻳﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳة ﺗﻮ ﺑﺼﺮه اﺳﺖ!‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه را ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮم ﻋﻜﺎﻇﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮا‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٧١ .‬‬

‫آﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ارادة ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻧﻜﻨﺪ ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻪ ﺑ‪P‬‬
‫و ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را آزﻣﻮدم و ﻣﺎﻳﻠﻢ ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻢ ﭼﻮن‬
‫ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎ ﻛﻢ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد را‬
‫ﺣﻜﻢ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش را ﻣﻲداﻧﻢ و ّ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆذن ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدم و ﻫﺮ دو از ﻣﺮدم ﻧﺠﻴﺐ ﺑﺪر ﻫﺴﺘﻨﺪ از آﻧﻬﺎ اﺳـﺘﻔﺎده و‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ,‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﺧﻮدم ﺗﺮﺟﻴﺢ دادم‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از اﺋﻤﻪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و اﻣـﺎم ﺣﺴـﻦ<ع‪ 9‬و از ﺧـﻠﻔﺎ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤک و اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس و اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر و ﻣﻬﺪي و ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﻴﺶ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه‪ ,‬از ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻄﺎﻳﺎ دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎر ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧـﻔﺮ و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﭼـﻬﻞ ﻫـﺰار ﻧـﻔﺮ ﺑـﻮد‪ /‬زﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻃﻌﺎم ﺑﺴﻴﺎر و ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﭘﻮل زﻳﺎدي داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﺴﺮي‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺮﻣﺰ ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻏﻬﺎي اﻧﺒﻮه‬
‫و آﺑﻬﺎي ﮔﻮارا و رودﻫﺎي ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣـﻴﻮهﻫﺎي آﻧـﻬﺎ ﺗـﺎزه و ﺑـﺪون‬
‫ﭘﮋﻣﺮدﮔﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ /‬ﻣﺎ‪ ,‬در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺧﺸﻚ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻃﺮف‬
‫آن ﺻﺤﺮا و در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻚ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻮر در زﻣﻴﻨﻲ ﺷﻮرهزار و ﺧﺸﻚ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺧﺎ ﻙ آن ﺧﺸﻚ ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﮔﻴﺎﻫﻲ در آن ﻧﻤﻲروﻳﻴﺪ‪ ,‬و ﻫـﻤﺎن ﻣـﺤﺼﻮﻟﻲ را‬
‫ﻣﻲداد ﻛﻪ در ﻣﺮﻏﺰار‪ ,‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮغ ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه آﻣﺪ‪ ,‬اﻋﺸﻲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ,‬اﻳﻦ اﺑﻴﺎت را‬
‫ﺳﺮود‪:‬‬
‫ا ﮔﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﺼﺮي ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدي‪ ,‬او را از ﺧﻮد دور ﻛﻦ زﻳﺮا اﻓﺮاد اﻧﺪﻙ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ راﻧﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺷﺨﺺ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮ و ﻧﻴﺮﻧﮓﺑﺎز اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺼﺮي‪ ,‬درﺳﺘﻜﺎر و ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ‬
‫ا ﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد آورﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻳﻢ‬

‫اﻟﺤﺪﻳﺪ و دﻳﮕﺮان رواﻳﺖ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺧـﻄﺎب آن‬ ‫‪١‬ـ اﻳﻦ ﻛ م ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻏﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ‬

‫ﺣﻀﺮت ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و در آن ﺳﺨﻨﻲ از ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎ ﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٦٣‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب‬

‫ﮔﺬﺷﺖ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫از ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻛﻪ رﻳﺸﺶ را ﺣﻨﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟـﻮان ﺳـﻔﻴﺪ‪ ,‬ﺧـﻨﺪان و ﻧـﺎزﭘﺮورده ﻫـﻤﻪ زره‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﺰد ﻣﺎ آﻣﺪه‪ ,‬ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﭘﻴﺶ ازﻇﻬﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛُﺸﺘﻦ ﺷﺘﺮ‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻳﻢ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﺨﺸﻴﺪﻳﻢ وﻟﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎ را از ﻳﺎد ﺑﺮدﻳﺪ و ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ را ﻛﻔﺮان ورزﻳﺪﻳﺪ‬
‫ﻗﻄﺮ ﺑﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﺘﺎده در ﺑﺎرة ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺪال ﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻔﺘﺎد‬
‫ﻧﻔﺮ از اﻫﺎﻟﻲ ﺑﺪر وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻏﺰوان وارد ﺷﺪ‪ /‬آنﮔـﺎه وي‬
‫ﺳﻜﻮت ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ّ ,‬ﻗﺒﺔ ا‪K‬ﺳ‪P‬م و ﻣﺪﻳﻨﻪ داراﻟﻬﺠﺮه اﺳﺖ و اﺑﺪال در ﺷﺎم‬
‫و ﻧ َُﺠﺒﺎ در ﻣﺼﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن اﻧﺪﻙ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻳﺪ و ﺳﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ,‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻓﻀﻴﻠﺖ آب ﻓﺮات‪ ,‬ﺧﺮﻣﺎي ﻣﺸﺎن و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪/ 9‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪان ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﻋﺘﺎب و اﺳﻤﺎء ﺑﻦ ﺧﺎرﺟـﻪ و ﻋﻜـﺮﻣﺔ ﺑـﻦ رﺑـﻌﻲ‬
‫ﻓﻴﺎض ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺟﻮاﻧﻬﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺘﺎب و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻋﺮوة ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪/‬‬
‫ﺷﻜﻴﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻣـﺮدم‪ ,‬اﺣـﻨﻒ و‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﺎزﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺻﺒﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﻳﺎس ﺑـﻦ ﻗـﺘﺎده و ﺳـﺨﺎوﻧﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ آﻧـﻬﺎ ﻃـﻠﺤﻪ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﺧـﻠﻒ و‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺘﺮﻳﻨﺸﺎن ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ و ﺣﺮﻳﺶ و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻗـﻴﺲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮان ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺷﺠﺎﻋﺘﺮﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ اﺷﺘﺮ‪ ,‬ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺘﺎب‬
‫و ﺻﺒﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻋﻜﺮﻣﻪ اﻟﻔﻴﺎض و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤة آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺼﻲ‪ ,‬ﺣﺠﺎزي‪ ,‬ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺷﺎﻣﻲ و ﺳﺨﺎوﺗﺶ ﻛﻮﻓﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون در ﺗﺎرﻳﺨﺶ <ج ‪ ,٢‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 9١١٠‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺳﺎل‪ ,‬ﻳـﻌﻨﻲ در ﺳـﺎل‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺮﺑﻬﺎ رﻧﮕﺸﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ‬
‫را در ﭼﻬﺮة ﻫﻴﺄﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد وي ﻣـﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬دﻳـﺪ و ﺳـﺒﺐ آن را ﭘـﺮﺳﻴﺪ‪ /‬ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در اﺛـﺮ‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري و ﺑﺪي آب و ﻫﻮاي ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ‪١٧٣ .‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺣﺬﻳﻔﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﻌﺪ ﺑﻮد‪ ,‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬ﻋﻤﺮ از‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﺳﺒﺐ آن را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪي آب و ﻫـﻮاي ﺑـ‪P‬د‪ ,‬رﻧﮕﺸـﺎن را‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﻛﺮده و آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺮاي ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺘﺮش ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺳﻠﻤﺎن و ﺣﺬﻳﻔﻪ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﺮق ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺗـﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛـﻪ در ﺧـﻮر‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻫﻴﭻﺟﺎ را ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ از ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آوردﻧﺪ و دﻋﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮارﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﻜﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﻌﻘﺎع و‬
‫ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻢ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﮕﻤﺎرﻧﺪ و ﻧﺰد او ﺑﺮوﻧﺪ و ﺧﻮد از ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﺳﺎل و دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎل و ﻫﺸﺖ ﻣﺎه از آﻏﺎز ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﻤﺮ رخ داد‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻓﺮات اﺳﺖ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن و درﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ دارد‪ ,‬اﻗـﺎﻣﺖ ﮔـﺰﻳﺪهام و‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ دارم ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻴﻢ و ﻳﺎ ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ و ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻳﻢ‪ /‬ﻣﺮدم را ﻣﻴﺎن آن و ﻣﺪاﻳـﻦ‬
‫ﻣﺨﻴﺮ ﻛﺮدم و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﻣﺪاﻳﻦ را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ آنﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ /‬ﭼﻮن‬
‫ّ‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﻴﻜﻮ ﺷﺪ و ﻧﻴﺮو و ﺳ‪P‬ﻣﺖ ازدﺳﺖ رﻓـﺘﻪ را ﺑـﺎز‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در ﻣﻨﺎزل ﺧﻮد ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ; آﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ,‬ﺳﻪ ﺑﺎر در آنﺟﺎ ﻣﻨﺰل ﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم دو ﺷـﻬﺮ از ﻋـﻤﺮ ﺑـﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻴﻴﻦ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫وﻟﻲ دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻢ‪ /‬ﺑﺎ ِﻧﻲ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴـﺎزﻳﺪ‪ ,‬ﭘﺲ در ﻫـﺮ دو ﺷـﻬﺮ آﺗﺶ‬
‫ﺳﻮزي رخ داد و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺴﻮﺧﺖ‪ /‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از او اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﺧﺸﺖ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ اﺟﺎزه داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﺷﺮط ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ اﺗﺎق ﻧﺴﺎزد و ﺑﻪ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﻴﻔﺰاﻳﺪ; ﺷﻤﺎ ﺳﻨّﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ دوﻟﺖ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﻳﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻬﻴﺎج ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر اﺳﻜﺎن ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ و ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ اﻟﺪﻟﻒ اﻟﺤﺮﺑﺎء‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺑﻮد‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺮز داﺷﺖ‪ :‬ﺣﻠﻮان ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي آن ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺎﺳﺒﺬان ﻛﻪ‬
‫ﺿﺮار ﺑﻦ ﺧﻄﺎب در آن ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺖ‪ ,‬ﻗﺮﻗﻴﺴﻴﺎء ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺣﺎ ﻛﻢ آنﺟﺎ ﺑﻮد‬
‫و ﻣﻮﺻﻞ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻤﺮ در آن ﺣﻜﻤﺮاﻧـﻲ داﺷﺖ‪ ,‬ﻫـﺮ زﻣـﺎن ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺣـﺎ ﻛـﻤﺎن از‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﻲ ﻣﻌﻴّﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٧٤‬‬

‫در ﻛﺘﺎب ﺣﻤﺎة اﺳ‪-‬م‪ ,‬ج اول‪ ,‬ص ‪ ٩٩‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺪاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﺪﺗﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻋﺮاق ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ دﻳﺪ رﻧﮓ ﻣﺮدم دﮔﺮﮔﻮن و ﺑﺪﻧﺸﺎن ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﻌﺪ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎﻣﻜﺎن دﻳﮕﺮي ﺑـﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪ /‬او ﻧـﻴﺰ ﻛـﻮﻓﻪ را ﺑـﺮﮔﺰﻳﺪ و آن را ﻃـﺮحرﻳﺰي ﻛـﺮد و‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي آن را ﺑﺎ ﺧﺸﺖ ﺳﺎﺧﺖ و وﺳﻌﺖ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي اﺻﻠﻲ را ﭼﻬﻞ ﻣﺘﺮ‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ را‬
‫ﺳﻲ ذراع و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ را ﻫﻔﺖ ذراع ﻗﺮار داد و ﻣﺴﺠﺪ آن را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪ /‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ﻋﺮاق درآﻣﺪ و از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان‪ ,‬اﻟﺒﺎب‪ ,‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ,‬ﻫـﻤﺪان‪ ,‬ري‪ ,‬اﺻـﻔﻬﺎن‪ ,‬ﻣـﺎه‪,‬‬
‫ﻣﻮﺻﻞ و ﻗﺮﻗﻴﺴﻴﺎء ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ از ﺗﻮاﺑﻊ آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪/‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﺨﻦ ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﺣﺪاث ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﺮدﻳﻢ و‬
‫ا ﮔﺮ ﺑﻪ اﺧﺘ‪P‬ﻓﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮاد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪ ,‬در ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ‬
‫اﺧﺘ‪P‬ﻓﺎت در ﺑﺎره اﺣﺪاث ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﺣﺪاث‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ اﺑﻲ اﻟﻬﻴﺎج اﺳﺪي ﺳﭙﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ اﻗﺮع ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫـﺮ دو؟ ﭼـﻮن او در ﺳـﺎل‬
‫اﺣﺪاث ﻛﻮﻓﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﻴﺰ آﻳﺎ اﺣﺪاث ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻳﺎ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ,‬ﻳﺎ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ,‬ﻳﺎ ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻳﺎ اواﻳﻞ ﺳﺎل ﻫﺠﺪﻫﻢ؟ ﻟﺬا ا ﮔﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻮرﺧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻲ‪ ,‬در ﻣﻲﻳﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻣﺴﺘﺪﻟﺘﺮ و اﻳﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ از دﻳﮕﺮ ﻧﻈﺮات ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻣﺮ زﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٧٥ .‬‬

‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ ﺑﻮده و روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي آن ﺑﻪ ﻓﺮات اﺻﻠﻲ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻋﺬار‬
‫ـــ‪ ١٦‬ﻣﻴﻞ ﻣﻲرﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪/‬‬ ‫اﺗﺼﺎل داﺷﺘﻪ و ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ﺑﻪ ‪٢‬‬
‫‪٣‬‬
‫آن ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻗﺒﻴﻠة‬
‫ِ‬ ‫از‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﻫﺰار‬ ‫ﭘﻨﺠﺎه‬ ‫ﻛﻮﻓﻪ‪,‬‬ ‫در‬ ‫ﻛﻪ‬ ‫ﺷﺪه‬ ‫ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻳﺎﻗﻮت در ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫آن ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺮﺑﻬﺎ و ﺷﺶ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از آن اﻫﻞ‬ ‫رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ و ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫ﻳﻤﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬و در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ازد‪ ,‬ﺑﺠﻴﻠﻪ‪ ,‬ﺧﺜﻌﻢ‪ ,‬اﻧﺼﺎر‪ ,‬ﺧﺰاﻋﻪ‪ ,‬ﻗﻀﺎﻋﻪ و‬
‫ﺣﻀﺮﻣﻮت را از ﻳﻤﻨﻴﺎن و ﺗﻤﻴﻢ‪ ,‬ﻫﻮزن‪ ,‬ﺑﻨﻲ اﻋﺼﺮ‪ ,‬اﺳﺪ‪ ,‬ﻏﻄﻔﺎن ﻣـﺬﺣﺞ و ﻫـﻤﺪان را از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻀﺮﻳﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﻗﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺮزﻫﺎي آن‪ ,‬ﺧﻨﺪق ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻜﺮي ﺳﻌﺪ ﺷﻬﺮت دارد و‬
‫ﻣﺮز دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻲ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﻓﻴﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻲرﺳﺪ; ﻣﺮز دﻳﮕﺮ ﻓﺮات ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ از دﻳـﻮاﻧـﻴﻪ ﺗـﺎ ﺣﺴﻜـﻪ و‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ >اﺑﻮﻗﻮارﻳﺮ< ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ,‬اﻣﺘﺪاد دارد; ﻣﺮز ﭼﻬﺎرم‪ ,‬روﺳـﺘﺎﻫﺎي‬
‫ﻋﺬار اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﻠﻪ ﺳﻴﻔﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٧٦‬‬

‫ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻃﺒﺮي در ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺒﻴﺮ <ج ‪ ,٤‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 9١٩١‬در ﺑﺎرة ﺣﻮادث ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ<ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﻧﺰد اﺑﻲ اﻟﻬﻴﺎج ﻓﺮﺳﺘﺎد و او را از ﻧﺎﻣة ﻋﻤﺮ‬
‫در ﺑﺎره ﻣﻌﺎﺑﺮ آﮔﺎه ﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺑﺰرگ‪ ,‬ﭼﻬﻞ ذراع و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖﺗﺮ‪ ,‬ﺳـﻲ‬
‫ذراع و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻴﺴﺖ ذراع و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﻫـﻔﺖ ذراع ﺑـﺎﺷﺪ و از اﻳـﻨﻬﺎ ﻛـﻤﺘﺮ ﻧـﺒﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫آن ﺑﻨﻲ َﺿ ﱠﺒﻪ ﺑﻮد‪ /‬اﻓﺮاد ﻣ ّﻄﻠﻊ‬
‫ﻗﻄﻌﻪﻫﺎ را ﺷﺼﺖ ذراع ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﮕﺮ ﻗﻄﻌﻪاي ﻛﻪ از ِ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮔﺮدﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﭼﻴﺰي را ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻬـﻴﺎج ﺗـﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺮحرﻳﺰي و ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و آن را در ﻣﺤﻞ‬
‫ﺑﺎزار ﺻﺎﺑﻮن و ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ اﻳﺴﺘﺎد و ﺗﻴﺮي‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آن ﺳﻮي ﻣﺤﻞ اﻳﻦ ﺗﻴﺮ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزد و از‬
‫روﺑﻪﺑﺮو و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آن ﺳﻮي ﻣﺤﻞ ﺗﻴﺮﻫﺎ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺴﺎزد‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ در ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪ ﻣﺮﺗﻔﻌﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ و در ﺟﻠﻮ آن رواﻗﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻨﺎره و دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮد آﻣﺪن ﻣﺮدم و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ازدﺣﺎم ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻫﻤة ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎس ﺣﺮﻣﺘﺶ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ را ﻣـﺎﻧﻨﺪ آن‬
‫ﻧﻤﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬رواﻗﺶ دوﻳﺴﺖ ذراع ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺮﻣﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺴﺮوان ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﻘﻒ آن ﺑﻪ ﺳﻘﻒ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي روﻣﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺖ‪ /‬دور ﺻﺤﻦ‪ ,‬ﺧﻨﺪﻗﻲ‬
‫ﺣﻔﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﺴﻲ در داﺧﻞ آن‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺴﺎزد و ﺑﺮاي ﺳﻌﺪ در ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﻗﺼﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻴﺎن آن دو‪ ,‬راﻫﺮو ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪهاي ﺑﻪ ﻃﻮل دوﻳﺴﺖ ذراع وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎ را در آن ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺑﻨﺎي آن را روزﺑﻪ از آﺟﺮ ﺑﻨﺎي ﺧﺴﺮوان در ﺣﻴﺮه‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬و ﭘﺸﺖ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﭘﻨﺞ ﻣﻌﺒﺮ ﺑﺰرگ‪ ,‬ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‪ ,‬ﭼﻬﺎر ﻣﻌﺒﺮ و ﺳﻤﺖ ﺷﺮق‪,‬‬
‫ﺳﻪ ﻣﻌﺒﺮ ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﺒﻴﻠة ﺳﻠﻴﻢ و ﺛﻘﻴﻒ را ﭘﺸﺖ ﺻﺤﻦ و ﻛﻨﺎر دو ﻣﻌﺒﺮ ﺑﺰرگ ﺟﺎي دادﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﺪان‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ و ﺑﺠﻴﻠﻪ ﻛﻨﺎر ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ و ﺗﻴﻢ و ﺗﻐﻠﺐ ﻛﻨﺎر ﻣﻌﺎﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻃﺮحرﻳﺰ ي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٧٧ .‬‬

‫ﺑﻨﻲ اﺳﺪ در ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺻﺤﻦ و ﻧﺰدﻳﻚ آن اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣـﻴﺎن ﺑـﻨﻲ اﺳـﺪ و ﻧـﺨﻊ‪,‬‬
‫ﻣﻌﺒﺮي ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻧﺨﻊ و ﻛﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺒﺮي وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬ﻣﻴﺎن ﻛﻨﺪه و ازدﻫﻢ‪ ,‬ﻣﻌﺒﺮي ﺑﻮد‪ /‬در‬
‫ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﺻﺤﻦ‪ ,‬اﻧﺼﺎر و ﻣﺰﻳﻨﻪ را در ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﻤﻴﻢ و ﻣﺤﺎرب را در ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ و‬
‫اﺳﺪ و ﻋﺎﻣﺮ را در ﻣﻌﺒﺮي دﻳﮕﺮ ﺟﺎي دادﻧﺪ‪ ,‬و در ﺳﻤﺖ ﻏﺮﺑﻲ ﺻﺤﻦ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠة ﺑﺠﺎﻟﻪ و ﺑﺠﻠﻪ‬
‫را در ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ‪ ,‬ﺟﺪﻳﻠﻪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺘﻔﺮق را در ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ و ﺟﻬﻴﻪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه را در‬
‫ﻳﻚ ﻣﻌﺒﺮ ﺟﺎي دادﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺠﺎوران ﺻﺤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻌﺒﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ] ﻛﻮﻓﻪ[ ﺑـﻮد و‬
‫ﻣﻌﺒﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺒﺮﻫﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﻣـﻌﺒﺮﻫﺎي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﻮازي آن ﺑﻮد ﻛﻪ وﺳﻌﺖ ﻛﻤﺘﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ و ﻣﻴﺎن ﻣﻌﺒﺮﻫﺎ ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ‬
‫را ﺑﻴﺮون ﺻﺤﻦ اﺣﺪاث ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ده ﮔﺮوه از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎدﺳﻴﻪ را در آن ﺟﺎي دادﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮاي ﻣﺮزداران و اﻫﻞ‬
‫ﻛـﻮﻓﻪ[‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ,‬ﭼـﻮن ﺑـﻘﻴة ﮔـﺮوه اول و دوم ]ﺑـﻪ‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﺜﺮت ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ‪ /‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﺮوﻫﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻣﺤﻠة ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺰد آﻧﺎن ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﺮوﻫﺶ ﻛﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲاش ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺪادﺷـﺎن ﻧـﻴﺰ اﻧـﺪﻙ ﺑـﻮد ﻣـﻲﭘﻴﻮﺳﺖ و در ﻏـﻴﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ,‬ﺑﺮ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ و ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺨﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬در روزﮔﺎر ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﺻﺤﻦ ] ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ[ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻗﺒﺎﻳﻞ در آن‬
‫ﻃﻤﻊ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺟﺰ ﻣﺴﺠﺪ و ﻗﺼﺮ در آن ﻧﺒﻮد; ﺑﺎزارﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻨﻴﺎد و ﺣﺪّ ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎزارﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎﺳﺖ‪ ,‬ﻫﺮ ﻛﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﺟـﺎﻳﮕﺎﻫﻲ رﺳـﺪ از آن‬
‫اوﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﺧﻮد َرود ﻳﺎ از ﻓﺮوش ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﻪ از راه ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺗﻮﻗﻔﮕﺎﻫﻲ آﻣﺎده ﺑﻮد و ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣـﻲآﻣﺪ در آن ﺟـﺎ ﻣـﻨﺰل‬
‫ﻣﻲﻛﺮد <آن ﺗﻮﻗﻔﮕﺎه اﻣﺮوزه ﺧﺎﻧة ﻣﺮدم ﺑﻨﻲ ﺑﻜﺎﺳﺖ‪ 9‬ﺗﺎ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﻬﻴﺎج روﻧﺪ و او ﻛﺎر آﻧﻬﺎ را‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺷﻮد و ﻫﺮ ﺟﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻌﺪ در ﻣﺴﺎﺣﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﺼﺮ ﻣﻌﻴّﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻗﺼﺮي ﺳـﺎﺧﺖ ﻛـﻪ ا ﻛـﻨﻮن ﻣـﺠﺎور‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٧٨‬‬

‫ﻣﺤﺮاب ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﻴﺎد آن را ﻣﺤﻜﻢ ﻛﺮد و ﺧﺰاﻧﻪ را در آن ﺟﺎي داد و ﻳﻚ ﻃﺮف‬
‫ﺳﻜﻨﻲ ﮔﺰﻳﺪ‪ ,‬اﺗﻔﺎﻗا ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ ﻧﻘﺐ زده‪ ,‬ﻣﺎل آن را ﺑﻪ ﻳﻐﻤﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‬
‫ى‬ ‫آن‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺰاﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺤﻦ آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ را‬
‫ّ‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ و او را از‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻦ ﺗﺎ ﻣﺠﺎور ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺎﻧﻪ روﺑﻪروي ﻣﺴﺠﺪ واﻗﻊ ﺷﻮد زﻳﺮا‬
‫ﺷﺐ و روز در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎل ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳـﻌﺪ‪ ,‬ﻣﺴـﺠﺪ را‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻛﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺪ‪ ,‬دﻫﻘﺎﻧﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻧﺎم روزﺑﻪ‪ ,‬ﭘﺴـﺮ ﺑـﺰرﮔﻤﻬﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺴﺠﺪ و ﻗﺼﺮ را ﻣﻲﺳﺎزم و آن دو را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬ﺗﺎ ﻳﻚ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻗﺼﺮ ﻛﻮﻓﻪ را ﻃﺒﻖ ﻃﺮح ﻣﻮﺟﻮد ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮد و آن را در ﻣﺴـﺎﺣﺖ ﻓـﻌﻠﻲ از آﺟـﺮﻫﺎي‬
‫ﻗﺼﺮي ﻛﻪ ﺧﺴﺮوان در ﺣﻴﺮه داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﺎﺧﺖ وﻟﻲ ﺳﻌﺪ اﺟﺎزه اداﻣـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﻪ او ﻧـﺪاد و‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي ﻗﺼﺮ ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﻗﺼﺮ وﺳﻌﺖ داد ﻛﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮد و آنﮔﺎه از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﺰاﻧﻪ ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﺻﺤﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬آن‬
‫را اﻣﺘﺪاد ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﻗﺒﻠة ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﺤﻦ و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺮﻣﺮﻳﻨﻲ ﺑﻲ ﻛﻨﺎره ﻛﻪ ﺧﺴﺮو در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ,‬اﺳﺘﻮار ﺷﺪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛـﻨﻮﻧﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺎد ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺪ‪ ,‬ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از ﺑﻨﺎﻳﺎن روزﮔﺎر‬
‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺤﻞ و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﻘﺪار ارﺗﻔﺎع آن را ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ارﺗﻔﺎﻋﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آن راﺗﻮﺻﻴﻒ‬
‫ﻛﻨﻢ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﺑﻨﺎﻳﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﻮﻫﻬﺎي اﻫﻮاز‬
‫آورده‪ ,‬دروﻧﺶ ﺳﻮراخ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﺳﺮب و ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي آﻫﻦ‪ ,‬آن را ُﭘﺮ ﻛﻨﻨﺪ و آنﮔﺎه آن را ﺳﻲ‬
‫ذراع در آﺳﻤﺎن ﺑﺎ‪ K‬ﺑﺒﺮي ﺳﭙﺲ ﺳﻘﻒ ﺑﺰﻧﻲ و ﻛﻨﺎرهﻫﺎ و دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آن ﺑﺴﺎزي ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺤﻜﻤﺘﺮ ﺷﻮد‪ /‬زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ وﺻﻒ در ذﻫﻨﻢ ﺑﻮد اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ آن را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫در ﻗﺼﺮ را ﺑﺴﺖ‪ ,‬و ﺑﺎزارﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ وي و در ﻣﺤﻞ ﻗﺼﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و ﺳﺮ و‬
‫ﺳﻌﺪ ِ‬
‫ﺻﺪاي ﺑﺎزارﻳﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﮔﻔﺖﮔﻮي ﺳﻌﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬وﻗﺘﻲ ﻗﺼﺮ را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﺑﻪ وي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎ را ﺧﺎﻣﻮش‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ رﺳﻴﺪ و ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم‪ ,‬آن ﻗﺼﺮ را ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻃﺮحرﻳﺰ ي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٧٩ .‬‬

‫در آن را‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻗـﺼﺮ ﺑـﺮو و ِ‬
‫ﺑﺴﻮزان و از راﻫﻲ ﻛﻪ رﻓﺘﻪاي ﺑﺎز ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺪاري‬
‫ﻫﻴﺰم ﺧﺮﻳﺪ ﺑﻪ در ﻗﺼﺮ ﺑﺮد و آن را آﺗﺶ زد‪ /‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ اﻃ‪P‬ع ﺳﻌﺪ رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ,‬او ﺷﺨﺼﻲ را ﻓـﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ ﺑـﺒﻴﻨﺪ آن ﻣـﺮد‬
‫ﻛﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ اﺳﺖ و ﺷﺨﺼﻲ را ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗـﺼﺮ وارد‬
‫ﺷﻮد اﻣﺎ ﻧـﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬ﺳـﻌﺪ ﻧـﺰد وي رﻓﺖ و از او ﺧـﻮاﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻴﺎﻳﺪ و اﻗـﺎﻣﺖ ﻛـﻨﺪ وﻟﻲ‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ,‬و ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺒﻠﻐﻲ ﺑﻪ وي ﺑﭙﺮدازد‪ ,‬ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮد و ﻧﺎﻣة ﻋﻤﺮ را ﺑـﻪ ﺳـﻌﺪ داد ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺷﻨﻴﺪهام ﻗﺼﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪاي و آن را ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻲ ﻛـﺮدهاي ﻛـﻪ آن را ﻗـﺼﺮ ﺳـﻌﺪ‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻣﻴﺎن ﺧﻮدت و دﻳﮕﺮان دري ﻧﻬﺎدهاي‪ ,‬اﻳﻦ ﻗﺼﺮ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻗﺼﺮ دﻳﻮاﻧﮕﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻣﺠﺎور ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎ ﺳﻜﻨﻲ ُﮔﺰﻳﻦ و ِ‬
‫در آن را ﺑﺒﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻗﺼﺮ‪ ,‬دري ﻗﺮار ﻧﺪه ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ورود ﻣﺮدم ﺑﻪ آن ﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻮ آﻳﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﻮ از ﺧﺎﻧﻪات ﺧﺎرج ﺷﻮي‪,‬‬
‫ﺣﻘﻮق آﻧﻬﺎ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻲ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﺨﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ وي ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧـﺪ‪,‬‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﻓﻮرا ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬ﭼﻮن ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺷة او ﺗـﻤﺎم‬
‫ﺷﺪ و ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺖ ﺧﻮرد و ﻧﺰد ﻋﻤﺮ رﻓﺖ و ﻫﻤة ﺧﺒﺮﻫﺎ را ﺑﻪ اﻃ‪P‬ع ﻋﻤﺮ رﺳﺎﻧﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﭘﻮل ﺳﻌﺪ را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮدي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻲ ﺑﮕﻴﺮم ﻳﺎ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻲ ﻳﺎ اﺟﺎزه‬
‫ﻣﻲدادي‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻛﺎﻣﻞ‪ ,‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ دﺳﺘﻮري از ﭘﻴﺸﻮاي ﺧﻮد ﻧﺪارد‪,‬‬
‫دوراﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﺎ در ﻧﻤﺎﻧَﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ‪ ,‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺳﻌﺪ و ﮔﻔﺘﺎر‬
‫او را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ /‬ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﮔﻔﺘة ﺳﻌﺪ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬او از ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ وي ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و آن ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آورد‪ ,‬راﺳﺘﮕﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻄﺎء اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ واﺑﺴﺘة اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ زﻳﺎد‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ را ﺑﻨﺎ‬
‫ﻛﻨﺪ در آن ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻢ و ﻛﻨﺎره و دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و از آن ﺟﺎ دﻳﺮ ﻫﻨﺪ و دروازه ﭘﻞ را ﻣﻲدﻳﺪم‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻗﺒﺎﻳﻞ‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﺮوﻫﻬﺎي دﻫﮕﺎﻧﻪ از ﮔﺮوﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ و ﺳﻌﺪ درﺑﺎرة‬
‫ﻣﻨﻈﻢ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و ﻋﻤﺮ درﺟﻮاب ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬آﻧﺎن را ﻣـﻨﻈﻢ ﻛـﻦ‪ /‬ﺳـﻌﺪ‪,‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﺴﺐ ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻋﺮب از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﻏـﺮان و‬
‫ﻣﺸﻌﻠﺔ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﻬﺎ ﮔﺮوﻫﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ وﻫﻔﺖ ﮔﺮوه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻛﻨﺎﻧﻪ و ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎي آﻧﻬﺎ از ﺣﺒﺸﻴﺎن و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺷﺪﻧﺪ و ﺟﺪﻳﻠﻪ ﻛﻪ از ﺗﻴﺮة‬
‫ﺑﻨﻲ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻋﻴ‪P‬ن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻚ ﮔﺮوه را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪ ,‬و ﻗﺒﻴﻠة ﻗﻀﺎﻋﻪ ﻛﻪ ﺗﻴﺮة ﻏﺴﺎن‬
‫ﺑﻦ ﺷﺒﺎم از آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ ﺑﺠﻴﻠﻪ و ﺧﺜﻌﻢ و ﻛﻨﺪه و ﺣﻀﺮﻣﻮت و ازد ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺬﺣﺞ‪ ,‬ﺣﻤﻴﺮ‪ ,‬ﻫﻤﺪان و واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺸﺎن ﻳﻚ ﮔﺮوه را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ و ﺗﻤﻴﻢ و دﻳﮕﺮ ﻗﻮم رﺑﺎب‬
‫و ﻫﻮازن ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺷﺪﻧﺪ و ﻃﺎﻳﻔﻪ اﺳﺪ و ﻏﻄﻔﺎن و ﻣﺤﺎرب و ﻧﻤﺮود ﺿﺒﻌﻪ و ﺗﻌﻠﺐ ﻳﻚ‬
‫ﮔﺮوه را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪ ,‬و اﻳﺎد و ﻋﻚ و ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ و ﻣﺮدم و ﻋﺠﻤﺎن ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺷﺪﻧﺪ و در‬
‫روزﮔﺎر ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﻲ <ع‪ 9‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫زﻳﺎد‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺳﺎز ﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺮ دم ‪١٨١ .‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺮدم‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫ﺳﺮداران ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻴﺎن ﭼﻬﻞ و ﺳﻪ ﻣﺮد و ﭼﻬﻞ و ﺳﻪ‬
‫زن و ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻦ از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﺮداران ﺟﻨﮕﻬﺎي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺆول ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﻜﺼﺪﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺮد ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﻫﺰار و‬
‫ﺑﻴﺴﺖ زن و اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادة آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺳﻬﻤﺸﺎن ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ ﺑﻮد‪ ,‬ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬و ﭘﻴﺸﻮاي‬
‫ﻃﺒﻘة اول ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﻜﺼﺪﻫﺰار درﻫﻢ را ﻣﻴﺎن ﺷﺼﺖ ﻣﺮد وﺷﺼﺖ زن و ﭼﻬﻞ‬
‫ﻧﻔﺮ از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﻳﻜﻬﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ دﻳﻨﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪/‬‬
‫ﻋﻄﻴﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻳﻜﺼﺪ ﺳﺮﮔﺮوه را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ /‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ‪ ,‬ﻣﻘﺮرﻳﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮان ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه و ﭘﺮﭼﻤﺪاران و راوﻳﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮدﺳﺘﮕﺎن و ﻧﻘﻴﺒﺎن واﻓﺮاد اﻣﻴﻦ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ واﺿﺢ ﻛﺎﺗﺐ در ﻛﺘﺎب ﺑﻠﺪان ﭼﺎپ ﻧـﺠﻒ ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻋﺮاق را ﻓﺘﺢ ﻛـﺮد‪ ,‬ﻧـﻮﺷﺖ و ﺑـﻪ او‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎدر ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺰل ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ﺗﺎ آن را ﻃﺮح رﻳﺰي ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ ﻫﺮ‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﺎ رﺋﻴﺲ ﺧﻮد ﻃﺮح رﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ ﻋـﻤﺮ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻳﻚ از اﺻـﺤﺎب رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻗﻄﻌﻪاي زﻣﻴﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻗﺒﻴﻠة َﻋﺒﺲ ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻗـﻮﻣﻲ از‬
‫اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ ﺑﺎﻫﻠﻲ و ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ ﻧﺠﺒة ﻓـﺰاري و‬
‫ﻣﺮدﻣﻲ از ﻗﻴﺲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎﻧة اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻨﺰل ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬و ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺟﺒﻴﺮﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ‪,‬‬
‫ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬او ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ ﻓﺮوﺧﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻗﻴﺲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧة ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آن دو راﻫﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ داد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٨٢‬‬

‫زﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪاي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﻌﺮوف‬

‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ِ ,‬‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﻪ و ﺟﻨﺎب ﺑـﻦ ارث و ﻋـﻤﺮوﺑﻦ ﺣـﺎرث ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﺿـﺮار‬
‫وﻋﻤﺎرة اﺑﻦ روﻳﺒﻪ ﺗﻤﻴﻤﻲ و اﺑﻮ ﻣﺴﻌﻮد ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻧﺼﺎري ﻗﻄﻌﻪاي زﻣﻴﻦ داد‪ /‬و ﺑﻪ ﺑﻨﻲ‬
‫ﺷﻤﺞ ﺑﻦ ﻓﺰاره ﻧﻴﺰ ﻧﺰدﻳﻚ ﺟﻬﻴﻨﻪ زﻣﻴﻦ داد‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص در ﭼﻬﺎر ﺳﻮي ﺧﻨﻴﺲ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ وا ﮔﺬار ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﻳﺢ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﻃﺎﺋﻲ ﻧﻴﺰ زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ‬
‫و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﻲ ﺿﺮار زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬و ﻧﺼﻒ آ‪K‬ري را ﻛﻪ ﻣﺤﻮﻃﻪاي ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي داد و ﻧﺼﻒ دﻳﮕـﺮ آ‪K‬ري را ﺑـﻪ ﺣـﺬﻳﻔﻪ ﺑـﻦ ﻳـﻤﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ از ﻋﺒﺲ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬آ‪K‬ري‪ ,‬ﻣﺤﻮﻃﻪاي ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﺳﺘﻮران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن آ‪K‬ري ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺪاﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃـﺎﻟﺐ <ع‪ 9‬ﻣـﻌﺮوف اﺳﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻪ اﺑﺎ ﺟﺒﻴﺮة اﻧﺼﺎري ﻛﻪ رﺋﻴﺲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ داد و ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﺒﺎﻧﻪ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺪي ﺣﺎﺗﻢ و دﻳﮕﺮ رﺟﺎل ﻃﻲ وا ﮔﺬار ﻛﺮد و زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ زﺑﻴﺮﺑﻦ ﻋﻮام داد و ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‬
‫ﺑﺠﻠﻲ و دﻳﮕﺮ رﺟﺎل ﺑﺠﻴﻠﻪ‪ ,‬زﻣﻴﻨﻲ وﺳﻴﻊ و ﺑﺰرگ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﻬﻴﻨﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻨﻲ اود ﺑﻪ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻛﻨﺪي و رﺟﺎل ﻛﻨﺪه وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻗﻮم ازد آﻣﺪﻧﺪ و ﻣﻴﺎن ﺑﺠﻴﻠﻪ و ﻛﻨﺪه زﻣﻴﻨﻲ ﺗﻬﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﻫـﻤﺎن ﺟـﺎ ﻣـﻨﺰل‬
‫ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﻗﺒﻴﻠة ﻫﻤﺪان در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻤﻴﻢ و ﺑﻜﺮ و اﺳﺪ آﻣﺪﻧﺪ و در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ‬
‫ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺟﺪﻟﻲ در ﺑﺠﻴﻠﻪ زﻣﻴﻨﻲ داد‪ /‬آن ﮔﺎه ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ؟ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺮو‪/‬‬
‫و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه رﻓﺖ و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻋﺎﻣﻪ اﺣﻤﺲ ﭘﺲ از ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺟﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺧﺮﻳﺪﻧﺪ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ‪ ,‬آراﻣﮕﺎﻫﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم آن ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﺳﺮوراﻧﺸـﺎن ﻣـﻌﺮوف ﺑـﻮد از آن ﺟـﻤﻠﻪ‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻋﺮزم‪ ,‬ﻛﻨﺪه‪ ,‬ﺻﺎﺋﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺻﺤﺮاي اﺛﻴﺮ‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﺷﻜﺮ و ﺑﻨﻲ ﻋﺎﻣﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪/‬‬
‫ﺳﺎز ﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺮ دم ‪١٨٣ .‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ را ﭘﻨﺠﺎه ذراع ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﺴﺎن ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ‪ ,‬و ﺑﺎزارﻫﺎ از ﻗﺼﺮ و ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاي وﻟﻴﺪ ﺗﺎ ﻗ‪P‬ﺋﻴﻦ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺛﻘﻴﻒ و اﺷﺠﻊ ﻗﺮار‬
‫داده ﺷﺪ‪ ,‬و ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻬﺎﻳﻲ از ﺑﻮرﻳﺎ داﺷﺖ‪ ,‬ﺗﺎ دوران ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴـﺮي ﻛـﻪ ﺑـﺎزارﻫـﺎ را‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺻﻨﻔﻲ ﺳﺮاﻳﻲ ﻗﺮار داد و ﻛﺮاﻧﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺧﺘﺼﺎص داد‪ ,‬زﻳﺮا‬
‫ده ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋ‪ P‬ﻣﻪ ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻗﻲ در ﻣﺠﻠﻪ اﻋﺘﺪال ﻧﺠﻔﻲ‪ ,‬ﺑﺨﺶ اول‪ ,‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٤١‬از ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﺘﻨﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ <ﻫ‪ /‬ق‪ 9‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺪ‪ /‬و ﻃﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻋﺮوﺑﺔ‬
‫ﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﻛﻮخﻧﺸﻴﻦ درآﻣﺪه و در دوران ﻣﻐﻴﺮه‪ ,‬دﻳﻮارﻫﺎﻳﻲ از‬
‫ﺧﺸﺖ ﺧﺎم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﭘﺲ از آن ﺧﻴﻤﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪ ,‬و در روزﮔﺎر زﻳﺎد ﺑﺎ آﺟﺮ ﺑﻨﺎ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻮد‪ /‬و اوﻟﻴﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺷﺪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ِ ,‬‬
‫ﺷﻴﻮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ در ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻛﻨﺪه ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﻣﺘﻨﺒﻲ اﺳﺖ‪ ,‬واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ دو ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﻃﺮح رﻳﺰي ﺷﺪ‪ :‬ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ‪ /‬ﺳﻤﺖ ﺷﺮق‪ ,‬اﻣﺘﻴﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫آن ﻧﺰار ﺑـﻮد‪ ,‬و ﺑـﺮاي اداره آن‬
‫داﺷﺖ و ﻳﻤﻨﻲﻫﺎ ﺑﻪ آب ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻤﺖ ﻏﺮب از ِ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ و ﻫﺮ ﺑﺨﺶ‪ ,‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ آن را اداره ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫در ﻃﺮح رﻳﺰي ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﺑﺰرگ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻳـﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﻃـﺒﻖ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﻫﻔﺖ دﺳﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺮ دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪﺷﺎن ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺖ‪ /‬در اﺑﺘﺪا‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻛﺸﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ داراي ﻫﻔﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از ﭼﻨﺪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻛـﻪ در ﻳﻚ‬
‫ﺳﻮي ﺷﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﺮﺑﻬﺎ در اﺑﺘﺪاي ورود ﺑﻪ ﻋﺮاق در ﻛﻨﺎرة رودﺧـﺎﻧﻪﻫﺎ اﻋـﻢ از‬
‫روﺳﺘﺎ وﻏﻴﺮ روﺳﺘﺎ ﺳﺎ ﻛﻦ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻛﻪ از دو ﺧﻴﻤﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻃﻐﻴﺎن ﻣﻲﻛﺮد از ﺳﺎﺣﻠﻬﺎ ﺑﺎ‪ K‬آﻣﺪه‬
‫ﺑﻪ ﺧﻴﻤﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻫﻔﺘﮕﺎﻧة ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺮح ذﻳـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻛﻨﺎﻧﻪ و ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎﻧﺶ و ﺟﺪﻳﻠﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ از زﻣﺎن ﺳﻌﺪ ﺗﺎ دوران اﻣﻮﻳﺎن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن‬
‫واﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪ اﻫﻞ ﻋﺎﻟﻴﻪ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ زﻳﺎد و ﺑﺘﺪرﻳﺞ از ﺗﻌﺪاد‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٨٤‬‬

‫آﻧﻬﺎ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬

‫‪ ٢‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﻗﻀﺎﻋﻪ و ﺑﺠﻴﻠﻪ وﻏﺴﺎن و ﺧﺜﻌﻢ و ﻛﻨﺪه و ﺣﻀﺮﻣﻮت و ازد‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﻣﺬﺣﺞ و ﺣﻤﻴﺮ و ﻫﻤﺪان‪ ,‬اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﺣﻮادث ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﻳﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﺮد و‬
‫از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻤﻴﻢ و رﺑﺎب‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ اﺳﺪ وﻣﺤﺎرب و ﻧﻤﺮ از ﺑﻨﻲ ﺑﻜﺮ و ﺗﻐﻠﺐ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ از ﻗﺒﻴﻠة رﺑـﻴﻌﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﻗﺒﻴﻠة اﻳﺎد و ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪ ﻗﻴﺲ و ﻣﺮدم ﻫﺠﺮ و ﺣﻤﺮ‪ ,‬دو ﻗﺒﻴﻠة ﻧﺨﺴﺖ از اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ از ﮔﺬﺷﺘﻪ در آن ﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪ ﻗﻴﺲ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ زﻫﺮة ﺑﻦ‬
‫ﺣﻮﻳﻪ از ﺑﺤﺮﻳﻦ آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻤﺮ از ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﻗﺒﻴﻠةزﻫﺮه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺣﻤﺮ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﭙﺎه ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑ‪P‬ذري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در روز ﻧﺒﺮد ﻗﺎدﺳﻴﻪ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬و ﺳﻬﻤﻲ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﺑﺪ‪/‬‬
‫آن ﮔﺎه ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده ﺷﺪ‪ /‬رﺋﻴﺲ آﻧﻬﺎ دﻳﻠﻢ ﻧﺎم داﺷﺖ ﻟﺬا ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﺣﻤﺮاء دﻳﻠﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دوران زﻳﺎد ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را در ﺷﺎم و ﺑﺼﺮه و ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﻛﺮد‪ /‬ﮔﺮوه ﺷﺸﻢ در ﻛﻮﻓﻪ وﺑﺼﺮه ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﻃﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﻠﻤﻠﻤﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬ﺗﺸﻜﻴ‪P‬ت اﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ذﻳﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﻫﻤﺪان‪ ,‬ﺣﻤﻴﺮ وﺣﻤﺮ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺬﺣﺞ‪ ,‬اﺷﻌﺮ و ﻃﻲ‪ ,‬ﭘﺮﭼﻤﺪار اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﺼﺮﺑﻦ ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﻋﺒﺲ‪ ,‬ذﺑﻴﺎن وﻋﺒﺪ ﻗﻴﺲ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻛﻨﺪه‪ ,‬ﺣﻀﺮﻣﻮت‪ ,‬ﻗﻀﺎﻋﻪ و ﻣﻬﺮه‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻗﺒﻴﻠﻪ ازد‪ ,‬ﺑﺠﻴﻠﻪ‪ ,‬ﺧﺜﻌﻢ واﻧﺼﺎر‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻜﺮ‪ ,‬ﺗﻐﻠﺐ و ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ رﺑﻴﻌﻪ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻗﺒﻴﻠة ﻗﺮﻳﺶ‪ ,‬ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ,‬اﺳﺪ‪ ,‬ﺗﻤﻴﻢ‪ ,‬ﺿﺒﻪ و رﺑﺎب‪/‬‬
‫ﺳﺎز ﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺮ دم ‪١٨٥ .‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺣﺪاث ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎﻳﻲ در آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ,‬ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺮض ﻫﺮ ﻛﻮﭼﻪ ﭘﻨﺠﺎه ذراع ﺑﻮد و در ﻃﻮل ﺷﺐ‪ ,‬ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺸـﻌﻠﻬﺎﻳﻲ روﺷـﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ :‬ﻛﻮﭼﻪ ﺑﺮﻳﺪ‪ ,‬ﻋ‪P‬ء‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﻣﺤﺮز‪,‬‬
‫ﺷﺒﺚ‪ ,‬ﻋﻤﻴﺮه و ﻛﻮﭼﻪ داراﻟﺮوﻣﻴﻴﻦ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ دارا‪K‬ﻣﺎره اﺳﺖ; ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮي‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺷﺨﺎص و ﺗﺎﺟﺮان ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﻲﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﭼﻪ ﻋﻨﺘﺮه ﺣﺠﺎم‪/‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻛﻮﭼة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﻳﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﭘﻠﻲ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق و ﻣﻴﺎن ﻗﺼﺮ و ﻛﻨﺎﺳﻪ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و اﻣﺮوزه ﻗﺼﺮ در ﺟﻬﺖ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﻛﻨﺎﺳﻪ در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ و ﻛﻮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺨﺶ اول ﻛﻪ در ﺷﻤﺎل ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﻗـﺮار داﺷﺖ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﺳﻠﻴﻢ‪ ,‬ﺛﻘﻴﻒ ﻫﻤﺪان‪ ,‬ﺑﺠﻴﻠﻪ‪ ,‬ﺗﻴﻢ اﻟ‪P‬ت و ﺗﻐﻠﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺨﺶ‬
‫دوم ﻛﻪ در ﺟﻨﻮب و ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﺑﻨﻲ اﺳﺪ‪ ,‬ﻧﺨﻊ‪ ,‬ﻛﻨﺪه و ازد‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ,‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣـﺤﻠﻪﻫﺎي‬
‫اﻧﺼﺎر‪ ,‬ﻣﺰﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺗﻤﻴﻢ‪ ,‬ﻣﺤﺎرب‪ ,‬اﺳﺪ و ﻋﺎﻣﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار دارد ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﺑﺠﻴﻠﻪ ﻏﻄﻔﺎن‪ ,‬ﺑﺠﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﺟﺪﻳﻠﻪ‪ ,‬ﺟﻬﻴﻨﻪ و ﺟﺰ‬
‫آﻧﻬﺎ از ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬دﻳﻮراي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬وﻟﻲ در ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﺷـﺮﻗﻲ ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧـﻨﺪﻗﻲ ﺑـﻮد و‬
‫ﻣﺴﻨﺎة ﺟﺎﺑﺮ در ﻣﺤﻠة ﻣﺰﻳﻨﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬درﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬رودﺧﺎﻧة ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻮد‪ /‬و‬
‫از آن ﺟﺎ ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺣﻤﺎﻣﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﻛﻮﻓﻴﺎن را واداﺷﺖ ﺗـﺎ در اﻃـﺮاف ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺣﻔﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آب اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را از ﻓﺮات ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﻠﻬﺎ از روي آن ﻋـﺒﻮر‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ واﻳﻦ ﭘﻠﻬﺎ داراي ﭼﻨﺪﻳﻦ در ﺑﻮد‪ ,‬و ﻗﺎﻳﻘﻬﺎ ﺑﺮاي آﺳﺎن ﻛﺮدن ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺠﺎري در‬
‫اﻳﻦ ﺧﻨﺪق در رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻃﻮل ﻗﺮن اول ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن آب‪ ,‬ﭼﺎﻫﻲ در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺒﻮد وﻟﻲ ﭼﻨﺪ ﻗﻨﺎت وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻘﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از رودﺧﺎﻧﻪ آب ﻣﻲآوردﻧﺪ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﭼﺎه ﻋﻠﻲ را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺮدم‪ ,‬آب ﺧﻮد را از آن ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‪ ,‬ﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ را اﺣﺪاث ﻛﺮد‪ ,‬ﺷﺎﻳﺪ ﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻧـﺰد‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎم <ﻛﻨﻴﺪره‪ 9‬ﺷﻬﺮت دارد و در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٨٦‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي‪ ,‬ﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﺮﻣﻴﻢ ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ ﭘﻞ ﭘﺲ از وي ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﺮﻣﺖ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﭘﻞ ﻛﻮﭼﻚ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ ,‬و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻓﺮو رﻳﺨﺖ وﭘﻠﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي آن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از آن‪ ,‬زﻳﺎد و اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه و ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي و ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬اﻳﻦ ﭘﻞ را ﺑﻨﺎ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﺮﻣﺖ ﺷﺪ‪ /‬از ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ در ﻃﺮح ﻧﻘﺸﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬آراﻣﮕﺎﻫﻬﺎ و ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎﺳﺖ در ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ و وﺳﻂ ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻪ‪ ,‬ﻣﻴﺪان وﺳﻴﻌﻲ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺎﻧﻨﺪ آن در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻳﺜﺮب‪ ,‬ﻧـﺠﻒ‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬زﺑـﻴﺮ و‬
‫ﺷﻄﺮة ﻣﻨﺘﻔﻚ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺻﻔﺎ و ﺻﻔﺎوه و ﻓﻀﻮه و ﻣﻨﺎﺧﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺟﺒﺎﻧﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬و آن ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ آن ﻣﺤﻠﻪ‪ ,‬ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را‬
‫در آن دﻓﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻘﻴة آن ﺻﺤﺮا اﻃ‪P‬ق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﺟﺸﻨﻬﺎ و ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻴﻬﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ آراﻣﮕﺎه ﺛﻮﻳﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﺛﻘﻴﻒ و ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در ﺷﻬﺮ ﻣﺘﻨﺒﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﺎم ﺛﻮﻳﻪ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ و ا ﻛﻨﻮن ﻣﻴﺎن ﻧﺠﻒ و ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار‬
‫دارد و ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﻤﻴﻞ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و آن آراﻣﮕﺎه ﻛﻤﻴﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻳﻜﻲ از ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺛﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺴﻴﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺛﻮﻳﻪ اﺳﺖ و آن‪ ,‬ﻣﺤﻠة ﺟﺪﻳﺪي از‬
‫ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻠة ﻏﺎزي ﺷﻬﺮت دارد‪ ,‬درﺑﺎرة آن ﻣﺘﻨﺒﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫اي ﺑﺴﻴﻄﻪ آرام ﺑﺎش ﻛﻪ ﺑﺎران ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎرﻳﺪ و ﭼﺸﻤﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا ﻣﺘﺤﻴﺮ ﻛﺮدي‪/ ١‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺳﺒﻴﻊ و آن ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻌﺮ ﻣﺘﻨﺒﻲ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻋﺮزم ﻓﺰاري ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ‪/‬‬
‫آن ﺧﺎﻧﺪان ﻃﻲ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺑﺸﺮ ﺧﺜﻌﻤﻲ‪ ,‬از ِ‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﻨﻒ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ازد‪/‬‬
‫آن ﺑﻨﻲ ﻋﺎﻣﺮ از ﻗﺒﻴﻠة ﻗﻴﺲ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺳﺎﻟﻢ از ِ‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﺮاد ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺬﺣﺞ‪/‬‬
‫آن ﺧﺎﻧﺪان ﻛﻨﺪه و رﺑﻴﻌﻪ‪ /‬ﻣﺤﻠة ﻛﻨﺪه در ﺷﻌﺮ ﻣﺘﻨﺒﻲ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻛﻨﺪه از ِ‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺻﻌﻴﺪﻳﻴﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ اﺳﺪ ﻛﻪ از ﻗﺒﻴﻠة ﻗﻴﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﺗــﺮﻛﺖ ﻋــﻴﻮن ﻋــﺒﻴﺪي ﺣـﻴﺎري‬ ‫‪١‬ـ ﺑﺴﻴﻄﺔ ﻣـﻬ ﺳـﻘﻴﺖ اﻟﻘـﻄﺎرا‬

‫ﺳﺎز ﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺮ دم ‪١٨٧ .‬‬

‫آن ﻗﺒﻴﻠة ﻋﺒﺲ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﺳﻜﻮن ﺑﺮﮔﺸﺖ‪/‬‬

‫آراﻣﮕﺎه ﻋﺜﻴﺮاﺳﺪي ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ از ِ‬
‫و ﻣﺤﻠة ﺳﻜﻮن در ﺷﻌﺮ ﻣﺘﻨﺒﻲ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه رﻫﻂ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠة ﻫﻤﺪان و اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻴﻬﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاش را در آن ﺳﺎﺧﺖ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﻴﻤﻮن‪ ,‬ﻳﺸﻜﺮ‪ ,‬ﻳﻌﻘﻮب‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﻋﺎﻣﺮ‪ /‬ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻨﻮز اﻳﻦ آراﻣﮕﺎﻫﻬﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٨٨‬‬

‫ﻣﻴﺪاﻧﮕﺎﻫﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﻴﺪاﻧﮕﺎﻫﻬﺎي ﻋﺒﺪ ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﻋﺜﻴﺮ‪ ,‬ﺷﺒﺚ‪ ,‬ام ﺳﻠﻤﻪ‪ ,‬ﺳﺎﻟﻢ‪ ,‬ﺑﺮدﺧﺖ <ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺑﺮدﺧﺖ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺿﺒﻲ‪ ,9‬ﻋﺰرم‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﻗﺮار و اﺛﻴﺮ‪/‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﻮﻋﻲ وا ﮔﺬاري زﻣﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬و آن وا ﮔﺬاري زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در وﺳﻂ‬
‫آن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻳﺎ وا ﮔﺬاري زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻛﺸﺎورزي‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ وا ﮔﺬاري زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ و ﻛﺸﺎورزي‪/‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﻴﻨﻬﺎي وا ﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ در ﻛﻨﺎر زﻣﻴﻨﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺻﺤﺎري‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ در وﺳﻂ ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎﻳﻲ وﺳﻴﻊ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد ﺷﺮﻳﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺎم وا ﮔﺬاري اﺳﻜﺎن داده ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮزده ﺧﺎﻧﻪ وا ﮔﺬار ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در زﻣﺎن اﻣﻮﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫اﻣﺎ وا ﮔﺬاري زﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﻣﻴﺎن ﺳﺮﺑﺎزاﻧﻲ ﻛﻪ درﻓﺘﻮﺣﺎت ﺷﺮﻛﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬ﭼﻮن ﻋﺮاق ﻳﺎ زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﻏﻠﺒﻪ ﻓﺘﺢ ﺷﺪه‪ ,‬زﻣﻴﻨﻬﺎي‬
‫آن ﺣﻜﻢ اراﺿﻲ ﺧﺮاﺟﻴﻪ را دارد و داراي ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎي ﺣﻴﺮه در آن ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺣﻮادث ﻓﺘﺢ از آن ﺟﺎ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداري و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎﻟﻜﺎن آﻧﻬﺎ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺪان‬
‫<ﻟﺰﻣﻪ‪ 9‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﺟﻤﻊآوري ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ,‬از آﻧـﻬﺎ ﻣـﺎﻟﻴﺎت ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﺪان <اﻣﻴﺮﻳﻪ‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻣﻠﻜﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻃﺎﭘﻮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻧﻮاع اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻬﺎ روﺳﺘﺎ ﺑﻪ روﺳﺘﺎ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن واﺷﺮاف وا ﮔﺬار ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ ,‬وا ﮔﺬاري زﻣﻴﻦ از زﻣﺎن ﻋﺜﻤﺎن آﻏﺎز ﻧﺸﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﭘﻴﺶ از او ﻧﻴﺰ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ,‬اﺑﺎ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ‪ ,‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻗﺲ ﻧﺎﻃﻒ‪ ,‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي را در ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎﺑﻞ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻴ ﺪاﻧﮕﺎﻫﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪١٨٩ .‬‬

‫آن وي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاش وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬و اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪ‪ ,‬دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎن را درﻙ‬
‫از ِ‬
‫ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻃﺒﺮي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻠﻄﺎط ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻋﺚ درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن اﺷﺮاف ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﻣﺘﻨﺒﻲ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ آﺑﺎداﻧﻲ و ﻋﻤﺮان رﺳﻴﺪ و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ آﺑﺎد آن در‬
‫آن ﻗـﺒﻴﻠة رﺑـﻴﻌﻪ و ﻣـﻀﺮ‪,‬‬
‫ﺣﺪود ﺷﺎﻧﺰده و دو ﺳﻮم ﻣﻴﻞ ﺑﻮد‪ ,‬در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰارﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫آن اﻫﻞ ﻳﻤﻦ وﺟﻮد داﺷﺖ‪,‬‬
‫آن ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺮﺑﻬﺎ‪ ,‬ﺷﺶ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫و اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ﺳﻴﺼﺪ و ﭼﻬﺎرده <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﺷﺒﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻗﺮﺷﻲ‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٩٠‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻣﻮال و داراﻳﻴﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻛﺎرﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب و دﻗﻴﻘﻲ درﺣـﻴﺮه‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣـﺪاﻳـﻦ و ﺑـﻐﺪاد ﺻـﻮرت‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﺮح آن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﻴﺮه‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺰرگ ﺗﺠﺎري ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﻳـﺮان‪ ,‬ﻫـﻨﺪ‪ ,‬ﺳـﻮرﻳﻪ‪ ,‬روم و ﻳـﻮﻧﺎن ﺑـﻮد‪/‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ اﻗﺘﺼﺎدي روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ واﻣﻮال و داراﻳﻴﻬﺎ ﺗﺎ ﺣﺪّ ي اﻓﺰاﻳﺶ ﻳـﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم ﺣـﻴﺮه‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬در اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﻃ‪ P‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اوس ﺑﻦ ﻗ‪P‬م ﺑﺮاي اﻳﻮب ﺑﻦ ﻣﺤﺮوف‪,‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ آن‪ ,‬دوﻳﺴﺖ اوﻗﻴﻪ‬
‫ِ‬ ‫زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺑﻨﺎي ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺳﻴﺼﺪ اوﻗﻴﻪ ﻃ‪ P‬ﺧﺮﻳﺪ‪ ,‬وﺑﺮاي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﺻﺮاﻓﺎن و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن از ﻋﺒﺎدﻳﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺣﻴﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑ‪P‬ذري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻬﺮ روزي ﻳﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ روزي اﺣﺪاث ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬و ﻧﻈﻴﺮ آن را در ﺑﺼﺮه و ﻓﺴﻄﺎط ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ اﺑﺘﺪا‬
‫ﺗﻮﺷة ﺟﻨﮓ ﮔﺮدآوري ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺎﻣ‪P‬ت اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ /‬در ﺧـ‪P‬ل‬
‫آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﻳﻲ داﺷﺖ‪ ,‬و از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻳﻬﻮد و‬
‫ﻣﻴﺎن ﭘﻠﻲ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ <ﺑﻨﻲ ﻳﻮﻧﺲ‪ 9‬ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬اﻣﺮوزه ﻣﻘﺎم‬
‫ﺑﻨﻲ ﻳﻮﻧﺲ‪ ,‬در ﻗﺼﺒﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻬﺮت دارد و در ﻛﻨﺎر رودي در وﺳﻂ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ اﺳﺖ‪ ,‬ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﺑـﻨﺎﺑﺮاﻳـﻦ ﺧـﺎﻧة روزي و ﻳـﺎ‬
‫ﺷﻬﺮروزي در ﻣﺤﻞ ﺑﺎزاري ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎزار <آل ﺷﻤﺴﻪ‪ 9‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ آن‬
‫ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ از دارا‪K‬ﻣﺎره ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬دارا‪K‬ﻣـﺎره در ﺳـﻤﺖ ﺷـﺮق‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻮد واز ﺳﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺛﻘﻴﻒ و‬
‫اﺷﺠﻊ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬اﻣﺮوزه اﻳﻦ ﺑﺎزارﻫﺎ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺗـﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻞ <ﺳﻬﻠﻪ‪ 9‬اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ ﺑﺎزارﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬و‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺰودي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻨﺎﺳﻪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻣﻮال و داراﻳﻴﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩١ .‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﺎزارﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺼﻴﺮ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻗﻀﺎوﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﺘﺴﺐ در آن ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬در‬
‫ﺻﺮاﻓﺎن و وام دﻫﻨﺪﮔﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺤﻠﻬﺎي ﻓﺮوش ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺮطﺑﻨﺪي ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎزار‪ّ ,‬‬
‫ﺻﺮ اﻓﻲ در‬
‫روي ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺎرﺑﺮ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎﺳﻪ ﮔﺮد آورده ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎزار ﻗﺮار داﺷﺖ‪ّ /‬‬
‫ﺻﺮاﻓﻬﺎ ﻣﺨﺎرج ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ وﺣﻮادث را ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻣ‪P‬ت‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﺎري ﺑﺰرگ و ﭘﺮﺳﻮد ﺑﻮد زﻳﺮا اﻳﻦ ّ‬
‫ﺻﺮاﻓﺎن ﺑﺎ ﻛﺎرﺷﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺷﻬﺮ را ﺗـﺼﺎﺣﺐ‬
‫ﭘﺮﺳﻮد ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و وام دﻫﻨﺪﮔﺎن و ّ‬
‫ﺻﺮاف در ﺳﺎل ‪< ١٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻧﺰد ﻣﻨﺼﻮر ﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﻘﺮن ّ‬
‫ﺻﺮ اﻓﻲ را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛـﺮد و آن را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫آراﻣﺶ و اﻣﻨﻴﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺎر ّ‬
‫ﺻﺮاﻓﺎن در ﺑﻐﺪاد اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺎرﺷﺎن واﻣﺪار‬
‫ﺑﺎﻧﻜﺪاري اﻣﺮوزي ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬و ّ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤا ﻣﺪاﻳﻦ را ﺑﺎ ﻛﺎر ﺻﺮاﻓﻲ اداره ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬در ﻣﺪاﻳﻦ‪ ,‬اﻗـﻠﻴﺖ‬
‫ﺻﺮ اﻓﻲ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ واﺳﻄة ﻣﻴﺎن ﻧﻘﺮه اﻳـﺮان و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ّ‬
‫آن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺣﻴﺮه‬
‫ﺻﺮ اﻓﻲ در ﻛﻮﻓﻪ از ِ‬
‫ﻃ‪P‬ي روم ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ّ‬
‫ﺻـﺮ اﻓـﻲ را از‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و در ﻗﺮن دﻫﻢ <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻐﺪاد‪ ,‬ﻫـﻨﺮ ّ‬
‫ﻣﺪاﻳﻦ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آن‬
‫ّ‬ ‫ﻛﻨﺎﺳﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ‬

‫در آﻏﺎز‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ اﺳﺪ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﺑﺎزار ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺠﺎري‬
‫ﺑﺰرگ ﻋﺮب ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻛﻨﺎﺳﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺑﺪ در ﺑﺼﺮه اﺳﺖ و در ﺟـﻬﺖ‬
‫دروازه ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ آنﺟﺎ‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺑﺎ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻋـﺮﺑﻲ و‬
‫ﻫﻤﭽﻮن اﻧﺒﺎري ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻛﺎ‪ K‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ را در آنﺟﺎ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻳﻜﻲ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻛﻨﺎﺳﻪ‪ ,‬ﺑﺎزار ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن‪ ,‬ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎﻧﻲ‬
‫از ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺘﺮ‪ ,‬ا‪K‬غ و ﺷﺘﺮ ﻣﻲﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻛﺮاﻳﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬آنﺟﺎ ﺑﺮدﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻓـﺮوش‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬در ﻛﻨﺎﺳﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻋﺪام وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ در آنﺟﺎ ﺟﺴﺪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‬
‫را در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ /‬اﻣﺮوزه‪ ,‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ <ﺳـﻬﻠﻪ‪ 9‬و‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ آن ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ وﺟﻮد دارد و ﻣﺮدم ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻌﺮوف‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺮدم ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﻣﺤﻞ‪ ,‬ﺟﺴﺪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘة او در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬اﻣﺮوزه‪ ,‬ﻛﻨﺎﺳﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﺎد ﺷﺮﻗﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻛﻨﺎﺳﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎه آن ﺑﻮد‪ /‬و ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ از وي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ زﻳﺮا اﻣﺮوزه و در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺷﻬﺮت داﺷـﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ ﺳـﺮاغ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ ,‬ﺗﺎ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺴﺪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ زﻳﺪ در آنﺟﺎ در ﻣﻌﺮض‬
‫دﻳﺪ ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬اﺳﺘﺎد ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ آنﺟﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻣﺮوزه آنﺟﺎ ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺻﻮﺣﺎن‪ ,‬ﻳﺎور ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲروﻧﺪ و ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﺠﺪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺻﻮﺣﺎن ﺷﻬﺮت دارد‪ /‬و ﻣﺮدم در‬
‫آنﺟﺎ‪ ,‬وﻇﺎﻳﻒ ﺷﺮﻋﻲ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻋﺎ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ /‬ﺣﻤﻮي‬
‫ﺿـﻢ ﻛـﺎف ﻧـﺎم‬
‫ّ‬ ‫در ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان در ﺑﺎره ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آنﺟﺎ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺛﻘﻔﻲ ﺑﻪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﻛﻨ ﺎﺳﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ آن ‪١٩٣ .‬‬

‫ﻃﺎﻟﺐ ﻳﻮرش ﺑﺮد‪/‬‬

‫ﻋ‪P‬ﻣة ﺧﺒﻴﺮ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮ ّزاق ﻣﻮﺳﻮي ﻣﻘﺮم در ﻛﺘﺎب زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ‪ ,‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٥٣‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﺎﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻛﻪ دارد و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻜﺮار ﻧﺎم آن در ﺻﻔﺤﺎت ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در آن رخ داده‪ ,‬ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا در ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺸﻪاي‪ ,‬ﻧﻮاﺣﻲ آن‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻧﺸﺪه و ﻫﻴﭻ اﺛﺮي ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮﺳﻮده و ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ از ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آن از وﺿﻌﻴﺖ آن اﻃ‪P‬ﻋﺎﺗﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻮر‬
‫آﺛﺎر ﻣﻠﺘﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ روش ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد! و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬
‫ﺟﺰ ﺑﺎ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن و آ ﮔﺎﻫﻲ از آﺛﺎر و ﺗﭙﻪﻫﺎ و ﺣﻔﺎرﻳﻬﺎ ﻳﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺘﺪاول در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺳﻴﺮه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﺑﺪ‪ /‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آن ﻣـﻮارد ﻓـﺮاﻫـﻢ‬
‫ﻧﺸﺪه‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ در ﻛﺘﺎب ﻓﻠﻚ اﻟﻨﺠﺎة ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺟﻨﺎب ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﻬﺪي ﻗﺰوﻳﻨﻲ <ﻗﺪّ س‬
‫ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻳﺎرت وي ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺪان‬
‫ِ‬ ‫ﺳﺮ ه‪ 9‬ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪> :‬ﻣﺤﻞ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ّ‬
‫ﺗﺒﺮﻙ ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ اﻋﺪام و ﺳﻮزاﻧﺪن ﺟﺴﺪ وي اﺳﺖ<‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺨﻨﺎن اﻳﻦ ﺳﻴﺪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ داﻧﺶ ﺳﺮﺷﺎر و آ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺴﻴﺎر وي‪ ,‬ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ,‬ﺳﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻃﻤﻴﻨﺎن داﺷﺘﻪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻗﻄﻌﻲ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺒﻮل آن ﻧﺪارﻳﻢ‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺎدت وي در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ روﺳﺘﺎي ذي اﻟﻜﻔﻞ ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ ﻛﻨﺎﺳﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻗﺮار‬
‫دارد‪ /‬در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف از ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ,‬ﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪن ﻣﺮدم‬
‫و ﻣﺠﺴﻢ ﻛﺮدن ﻗﺪرت اراده و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﺳـﻠﻄﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺰ در ﻣـﺤﺎﻓﻞ ﻋـﻤﻮﻣﻲ و‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و اﻳﻦ ﻣﻜﺎن‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺨﻴﻠﻪ ﻗﺮار دارد و ﻫﻤﺎن‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻴﻪ در ﻛ‪P‬م اﺑﻦ ﻧﻤﺎ اﺳﺖ‪ /‬و اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺎﺳﻴﺎت ﺷﻬﺮت دارد و ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺨﻴﻠﻪ دروازة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم‪ ,‬ﻣﺪاﻳﻦ و ﻛﺮﺑ‪ P‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﻔﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬در اﻳﻦ ﻣﻜـﺎن اردو زد‪ ,‬و‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛـﺮد‪ ,‬در اﻳـﻦ ﻣـﺤﻞ اردو زد‪ ,‬و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬آﻣـﺎده ﻣـﻲﻛﺮد‪ ,‬در‬
‫آنﺟﺎ اردو زد‪ /‬و ﺳﺰاوار ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻦ در ﻣﺤﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ آن اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٩٤‬‬

‫ﺗﺎ ﻫﺪف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪن ﻣﺮدم و ﻗﺼﺪ ﻗﻬﺮ و ﻏﻠﺒﻪ و ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن از ﺑﻴﻦ ﻧﺮود و‬
‫ﺷﻮاﻫﺪي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ ﺳﻴﺪ ﻣـﺤﻘﻖ ﻧـﻘﻞ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻣـﻮرد ﺗﺄﻳـﻴﺪ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ در آن ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳـﭙﺮده ﺷـﺪ‪ ,‬ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻲﻧﻬﻴﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩٥ .‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺮ ﺧ‪P‬ف روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﻫﻜﺪهﻫﺎ‪ ,‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﻛﺰ داﻧﺶ‪ ,‬ﻫﻨﺮ و ادب ﺑﻮدهاﻧﺪ زﻳﺮا‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻓﺮوانﺗﺮ و آﺑﺎداﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و اﺑﺰاري ﻛـﻪ زﻣـﻴﻨﻪ را ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻓﻜﺮي آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ در آﻧﻬﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد زﻳﺮا آﺑﺎداﻧﻲ و اﺑﺰار‬
‫آن ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﮕﺮي و آﺳﺎﻳﺶ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﻴﺰ رﺷﺪ ﻓﻜﺮي‪ ,‬ﻋﺎﻃﻔﻪ و ذوق ادﺑﻲ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫دارد‪ /‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧـﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روﺷـﻬﺎ ﭘـﺪﻳﺪ ﻣـﻲآﻳﺪ و داﻧﺶ و ادب‪ ,‬رﺷـﺪ و‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬آري‪ ,‬ﻛﺎرﻫﺎ و آداب اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ را اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻮﻣﻲ را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫اﻣﻮر ﻋﺮاق ﻋﺮب در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻳﺎﻓﺖ و ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺣﺎ ﻛﻢ در‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘ‪P‬ف داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬و ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﭘﻴﺮو ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آن‬
‫ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ را اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻜﺘﺐ ادﺑﻴﺎت زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻧﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم زﻳﺮا ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ادﺑﻴﺎت زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻣﻴﺮاث ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻛﻮﻓﻪ از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ‬
‫ﻫﻨﺪي ﻛﻪ اﻣﻮاج آن در ﺑﺼﺮه ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪه و از ادﺑﻴﺎت ﻓـﺎرﺳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻜـﺘﺐ ﺑـﻐﺪاد را در‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ‪ /‬اﻳـﺮاﻧـﻴﺎن ﻳـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻏـﻴﺮ ﻋـﺮب ﺑـﺮ ﺷـﻴﻮة ادﺑـﻲ آن ﺗﺄﺛـﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ از ﺧﻄﻮط ﮔﻮﻧﻪ دوﺷﻴﺰﮔﺎن زﻳﺒﺎﺗﺮ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ادﺑﻴﺎت‬
‫ﻋﺮب در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻨﺎذره در ﺣﻴﺮه ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻣﺎﻧﺖ ]ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب[ را از ﺣﻴﺮه ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎ ﻧﻴﺎزي ﺑـﻪ داﺳـﺘﺎن ﺣـﻤﺎد‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺷﻌﺎر و اﻣﺘﻴﺎزات ادﺑﻲ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﺮاي ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺪر روﻧﻮﻳﺴﻲ ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫او آﻧﻬﺎ را در ﻛﺎخ ﺳﻔﻴﺪش ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ آنﺟﺎ اﺷﺎره ﻛﺮده‪ ,‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫آنﺟﺎ ﮔﻨﺠﻲ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪ /‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر آﻣﺪ و ﻣﺤﻞ آن را ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﮔﻨﺠﻬﺎي ادﺑﻲ ﻋﺮب‬
‫و ﻣﺤﻞ ﻛﺎخ ﺳﻔﻴﺪي ﻛﻪ اﻣﺮوزه در ﺟﻌﺎره ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ /‬ﺧﺎﻧة ﺧﺎﻧﺪان زوﻳـﻦ ﻳـﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٩٦‬‬

‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺴﺮاﻳﺸﺎن در آنﺟﺎ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ و آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻮي ﺷﺮﻳﻔﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ آن‬
‫ﻣﻜﺎن ﻗﺼﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ آﺛﺎر آﺑﺎدي ﻗﺪﻳﻤﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ و دﻳﻮارﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻧـﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ذ ﻛﺮ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬زﻳﺮا وﺣﺪت ﻣﻜﺎﻧﻲ‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ‪ ,‬زﺑﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻧﮋادي و درﻫـﻢ آﻣـﻴﺨﺘﮕﻲ‬
‫ﺣﻴﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ادﺑﻲ از ﺣﻴﺮه ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪ ,‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﻛﻪ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪي از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﻴﺮه ﺑﺎ ﻛﻮﻓﻪ و ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﻧﺠﻒ درﻫﻢ‬
‫آﻣﻴﺨﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﮔﻮﻧة دوﺷﻴﺰهاي ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺧﻄﻮط آن ﺷﻬﺮ ﻧـﺠﻒ ﻓـﻌﻠﻲ و ﺧـﻂ دﻳﮕـﺮ در‬
‫ﺟﻨﻮب آن ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠة ده ﻣﻴﻞ‪ ,‬ﺣﻴﺮه و در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ آن‪ ,‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠة ﭘﻨﺞ ﻣﻴﻞ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻣﺮﻛﺰ ادﺑﻴﺎت وا‪K‬ي ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪/‬‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻪ در دوران ﻣﺘﻨﺒﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺘﻨﺒﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد و‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درﻣﻲﻳﺎﺑﻲ‪ ,‬اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ ﺑﺎ ّ‬
‫اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از وي ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻة وﺟﻮد ﻧﻬﺎد و اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻃﺮز رﺷﺪ ﻓﻜﺮي در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در روزﮔﺎر ﻣﺘ ّﻨﺒﻲ اﺳﺖ‪ /‬او ﺧﻮاﻧﻨﺪه را از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻋﺮﺑﻲ در ﻛﻮﻓﻪ آﮔﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺳﻦ ﻛـﻮدﻛﻲ ﺑـﻪ ﻣـﺪارس‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﻋﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻣﺘ ّﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎب ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ و در ّ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن راه ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬و ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺑﻪ ﺟﺮﮔة اﻧﺠﻤﻦ ادﺑﻲ ﻛـﻮﻓﻪ ﭘـﻴﻮﺳﺖ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫اﻧﺠﻤﻦ از ﺟﻤﻠﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ ادﺑﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻮﻣة اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬او ﻧﺰد ﺑﺰرﮔﺎن ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب درس ﺧﻮاﻧﺪ و از ﺧﺒﺮﻫﺎ‪ ,‬ﻣﻨﺎزل و آﺑﻬﺎي دﻳﺎر‬
‫ﻋﺮب اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺘﻨﺒﻲ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔـﻮاه ﺑـﺮ آن‪ ,‬ﻣـﺠﻤﻮﻋة ارزﺷـﻤﻨﺪي‬
‫اﻣﺎ ﺳﻄﺢ ﻋﻠﻤﻲ ّ‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دﻳﻮان اﺷﻌﺎر وي اﺳﺖ ﮔﻮاه دوم‪ :‬ﻟﻄﺎﻳﻒ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ اوﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﺎي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﺪ و از آن ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺎدت اﺑﻲ ﻋﻠﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﺑﺎره ﺟﻤﻊ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻠﻲ ﺑﻪ وي ﭘﺎﺳﺦ داد‪/‬‬
‫اﻣﺎ آ ﮔﺎﻫﻲ وي از ﻣﻨﺎزل و آﺑﻬﺎي ﻋﺮب‪ ,‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺼﻴﺪه ﻣﻘﺼﻮر وي ﺑﺮ آن ﮔﻮاﻫﻲ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻨﺎزل و آﺑﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ وي در ﻫـﻨﮕﺎم ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﺑـﻪ ﻣـﺼﺮ‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩٧ .‬‬

‫ﭘﻴﻤﻮده را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ,‬راﻫﻲ ﻛﻪ او ﭘﻴﻤﻮده و در ﻣﻘﺼﻮرهاش از آن ﻳﺎد ﻛﺮده‪ ,‬راﻫﻲ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ راﻫﻨﻤﺎي داﻧﺎ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ از آن ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫در آﻏﺎز ﺑﺎ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﺤﺮا و ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﺑﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺧﺎﻟﺺ ﻛﺮد و ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺧ‪P‬ق‪ ,‬آداب و رﺳﻮم ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬در ﺧﻮد ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي‬
‫ﻧﺎب ﻏﺮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و روح و ﺧﻮن وي ﺗـﺎزه ﺷـﺪ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﺎز ﮔﺸﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻴﻬﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﻐﺎزهﻫﺎي ﻛﺎﻏﺬﻓﺮوﺷﺎن رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﻣﻐﺎزهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﻛﺎﻏﺬﻫﺎي ﭼﻴﻨﻲ‪ ,‬ﺗﻬﺎﻣﻲ‪ ,‬ﺧﺮاﺳـﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻣـﺼﺮي و ﭘـﻮﺳﺘﻬﺎ و ﻣـﺪارﻛـﻲ ﻛـﻪ ﻋـﻠﻮم ﻋـﺮﺑﻲ و‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻓﻜﺮي را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬آ ﻛﻨﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫او ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮش ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ داﺳﺘﺎن وي در ﻣﻐﺎزة ﻳﻜﻲ از ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره دارد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﺻﻤﻌﻲ را از ﻳﻜﻲ از د‪K‬ﻟﻬﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪١٩٨‬‬

‫‪١‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﺳﺪﻳﺮ در ﺣﻴﺮه ﻳﺎ ﻛﺮي ﺳﻌﺪ در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻴﺮه و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬دو رودﺧﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﻧﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺟﺎري‬
‫اﺳﺖ; ﻳﻜﻲ رودﺧﺎﻧﻪ >ﺳﺪﻳﺮ< ﻛﻪ از ﺑﻘﺎﻳﺎي آﺛﺎر ﺣﻴﺮه اﺳﺖ و >ﻧـﻌﻤﺎن< ﺷـﻬﺮت دارد‪ ,‬و‬
‫دﻳﮕﺮي >ﻛﺮي ﺳﻌﺪ< ﻛﻪ از آﺛﺎر ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫آﺛﺎر رودﺧﺎﻧة ﺳﺪﻳﺮ ﻧﺰدﻳﻚ >ﺧﻮرﻧِﻖ ﻧﻌﻤﺎن< اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺑـﺮ ﺻـﺤﺮاي‬
‫ﺣﻴﺮه ﻣﺸﺮف ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ ﺣﺪود ﺳﻴﺼﺪ ﻣﺘﺮ در ﻏﺮب ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻮرﻧﻖ ﻗﺮار دارد و‬
‫ﺑﻪ ﺻﺤﺮاي ﺣﻴﺮه ﻣﻲرﻳﺰد‪/‬‬
‫اﻣﺎ آﺛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺮي ﺳﻌﺪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬در ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ در دوران‬
‫اﺳ‪P‬م اﺣﺪاث ﺷﺪه ﻗﺮار دارد‪ /‬و از آﻧﭽﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻳﻢ و ﻣﻲﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫دو رود ﻳﺎ ﺟﺪا از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﻛﺎوﺷﻬﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ‬
‫ﻣﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻳﻚ رود ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬و اﻳﻦ دو رود‪ ,‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ رود ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺣﻴﺮة‬
‫ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺪﻳﺮ ﻧﻌﻤﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬در ﻛﻮﻓﺔ اﻟﺠﻨﺪ اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺮي ﺳـﻌﺪ ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ از رودﺧﺎﻧة ﺳﺪﻳﺮ ﻛﻪ ﻗﺒ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪ ,‬آﻏﺎز ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺮ در ﻛﺮاﻧﻪ رود ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬در آﻏﺎز‪ ,‬آﺛﺎر رود ﺳﺪﻳﺮ را از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻘﺎﻳﺎي‬
‫ﺣﻴﺮه ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﺪود ﺷﺶ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ از آن ﻓـﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ‪ ,‬ﻣـﻮرد ﺑـﺮرﺳﻲ ﻗـﺮار دادﻳـﻢ و‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن آﺛﺎر ﻛﺮي ﺳﻌﺪ ﻛﻪ در وﺳﻂ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪ ,‬وﻟﻲ در ﺧ‪P‬ل ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ آﺛﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘة آن اﻧﺠﺎم دادﻳﻢ‪ ,‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺧﺘ‪P‬ﻓﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪ /‬و اﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ رود ﺑﻮده ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﺣﻴﺮه و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﺴﺘﺮش ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮده و در ﭘﺸﺖ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ در ﻳﻚ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻣـﺘﺪاد‬

‫‪١‬ـ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را از ﻣﺠﻠﻪ اﻋﺘﺪال‪ ,‬ج ‪ ,٦‬ﺳﺎل دو م‪ ,‬ص ‪ ٢٤٩‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬ـ م‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﺳﺪﻳﺮ در ﺣﻴﺮ ه ﻳﺎ ﻛﺮ ي ﺳﻌ ﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ‪١٩٩ .‬‬

‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﻃﻲ ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ ﺣﺪود ﻧﻮد و ﭘﻨﺞ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻪ اﻃﺮاف زﻣﻴﻦ ﻛﺮﺑ‪ P‬ﻣﻲرﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ رود ﺳﺪﻳﺮ ﺑﻪ اراﺿﻲ دﻳﻠﻢ ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب‬
‫ﻛﺮﺑ‪ P‬واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ,‬اﺗﺼﺎل داﺷﺘﻪ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻏﺮﺑﻲ از ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺗﺎ زﻣﻴﻦ ﻛﺮﺑ‪,P‬‬
‫ﻏﺮي <ﺑﺤﺮ ﻧﺠﻒ‪ 9‬و ﺣﻴﺮه ﺟﺮﻳﺎن ﭘـﻴﺪا ﻣـﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬اﻧﺸـﻌﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﻫـﻤﭽﻮن ﺟـﻮﻳﻴﻬﺎ و‬
‫ﻗﻨﺎﺗﻬﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ و ﻗﺪﻳﻤﻲ از اﻳﻦ رود ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻧﺠﻒ و زﻣﻴﻦ ﺣﻴﺮه‪ ,‬ﻣﺸﺨﺎب‪ ,‬ﻣﺤﺎﺟﻴﺮ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﺟﺮﻳﺎن دارﻧـﺪ و در ﻧـﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﺳﻬﻴﻞ در ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﺼﺮ ﺧﻮرﻧﻖ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﺧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي رود ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رود ﺳﺪﻳﺮ‪ ,‬ﺟﻮﻳﻲ اﺻﻠﻲ ﺑﺮاي آﺑﻴﺎري در دوران‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮب ﻗﺒﻞ از اﺳ‪P‬م ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﺷﻬﺮ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺣـﻴﺮه‬
‫<ﻛﻨﺒﺪره‪ 9‬ﻗﻨﺎﺗﻬﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻗﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و در زﻣﻴﻨﻬﺎي ﭘﺴﺖ ﺣﻴﺮه <ﻣﻴﺎن ﻧﺠﻒ و اﺑﻮ ﺿﺤﻴﺮ‪ 9‬ﻣﻲرﻳﺰد‪ /‬وﺟﻮد اﺧـﺘ‪P‬ف در‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري اﻳﻦ دو رود‪ ,‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺎور ﻛﻨﻴﻢ رود ﺳﺪﻳﺮ و ﻛﺮي ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻳﻜـﻲ اﺳﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻋﻠﺖ آن‪ ,‬اﺧﺘ‪P‬ف ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻋﺮب و ﺣﻀﻮر ﻣﺘﻮاﻟﻲ آﻧﻬﺎ در روزﮔﺎران ﮔـﺬﺷﺘﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻋﻠﺖ ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻇﻦ را ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد در ﻋﺼﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‬
‫اﻣﺮوزه اﺳﺎﻣﻲ ﻛﺎرﻳﺰﻫﺎ و رودﻫﺎ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻃﺮﺣﻬﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ وﻗﺖ‬
‫ﻳﻜﺒﺎر و ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي روي ﻛﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ روﺧﺎﻧة ﻓﻌﻠﻲ ﻧﺠﻒ ﻛﻪ‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ در ﻋﻬﺪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﻨﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ وﻟﻲ‬
‫اﻣﺮوزه ﭘﺲ از ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺠﺪد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻠﻚ ﻏﺎزي ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رود ﺑﺪﻳﺮﻳﻪ در ﻧﺎﺣﻴة ﺣﻴﺮه ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻓﻴﺼﻠﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻓﻴﺼﻞ اول‬
‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ,‬ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﻧﺎم ﺳﺪﻳﺮ ﻧﻌﻤﺎن در دوران ﻓﺎﺗﺢ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﺑﻪ ﻛﺮي ﺳﻌﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ زﻣﻴﻦ ﻳﻜﻲ و رود ﻫﻢ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و ﺗﺎرﻳﺦ در ﺗﻤﺎم اﻣﻮر‬
‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ از زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﻌﻀﻲ از آﺛﺎر ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﻬﺎ آﺛﺎر ﺣﻴﺮه و ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﻛﻮﻓﻪ ﻧـﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬در‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻳﻚ ﺷﻬﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎﻣﻲ آن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣـﻘﺘﻀﻴﺎت و ﺷـﺮاﻳـﻂ زﻣـﺎﻧﻲ و‬

‫ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در آن رخ داده‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻏﻮر و ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻨﻲ و ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري ﺟـﺪﻳﺪ ﻛـﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﺲ از‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪﻳﻬﺎي زﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺷﻜﺎر ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ آﺑﻴﺎري ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲ در ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ از ﻃﺮﻳﻖ زﻣﻴﻦ ﻛﺮﺑ‪ P‬ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬وﻫﺮﮔﺎه ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﻜﺎن ﻣﺮﺗﻔﻌﻲ از زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻓﺮات ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬آب رود‬
‫ﺟﺎري ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﺑﻞ و ﭼﻪ در زﻣﺎن ﻣﻨﺎذره ﻳﺎ ﺟﺰ آن دو‪ ,‬و ﭼﻪ در‬
‫ﺣﻴﺮه ﻗﺒﻞ از اﺳ‪P‬م و ﭼﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳ‪P‬م و ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ رود از اﻧﺒﺎر‬
‫ﺣﺒﺎﻧﻴﻪ در ﻟﻮاي دﻳﻠﻢ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫آري‪ ,‬آﺛﺎر اﻳﻦ رود‪ ,‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻄﺢ آب در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ زﻣﻴﻨﻬﺎي‬
‫ﻓﺮات ﺑﺎ‪ K‬ﻣﻲآﻣﺪه‪ ,‬آب رود ﺟﺎري ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن آب ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺟﻤﻊآوري آب در ﻣﺨﺰن ﺑﻮده ﻛﻪ ذ ﻛﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﺪﻫﺎي ﻓﻨﻲ‪ /‬و ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﻴﺖ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺟـﺮﻳﺎن آب اداﻣـﻪ ﻣـﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻫـﺮﮔﺎه‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ آﺑﻴﺎري در ﻣﺨﺰن ﺧﺮاب ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺮاﺑﻲ ﺳﺪﻫﺎ و ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﮕﻬﺎ‬
‫و ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭼﻨﮕﻴﺰ و ﺗﺎﺗﺎر و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬ﺳﻄﺢ آب در‬
‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻓﺮات ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻳﺎ ﺳﻠﻄﻪ و ﻗﺪرت ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن از ﺳﺪﻫﺎ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺟﺮﻳﺎن آب اﻳﻦ رود ﻗﻄﻊ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻣﻨ ﺎزل ﻣﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﺑﺼﺮ ه و دﻣﺸﻖ ‪٢٠١ .‬‬

‫ﻣﻨﺎزل ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﺑﺼﺮه و دﻣﺸﻖ‬

‫اﺑﻦ رﺳﺘﻪ در ﻛﺘﺎب اﻋ‪-‬ق ﻧﻔﻴﺴﻪ‪ ,‬راﻫﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺮان از ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﻣﻜـﻪ و ﺑـﺼﺮه‬
‫ﻣﻲﭘﻴﻤﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او در ﺻﻔﺤﺎت ‪ ١٧٦-١٧٥‬از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ ‪ ١٥‬ﻣﻴﻞ‪ ,‬و از ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺗﺎ ُﻋ ﺬﻳﺐ ‪ ٦‬ﻣﻴﻞ راه ﺑﻮده اﺳﺖ; ﻋﺬﻳﺐ اردوﮔﺎه اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮده‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻴﺎن ﻋﺬﻳﺐ و ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ,‬دو دﻳﻮار ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ وﺟﻮد‬
‫دارد ﻛﻪ در اﻃﺮاف آﻧﻬﺎ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه از ﻋﺬﻳﺐ ﺧﺎرج ﺷﻮي ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن وارد ﻣﻲﺷﻮي‪ /‬از ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺗﺎ ﻣﻐﻴﺜﻪ ‪ ٣٠‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ و ﻣﻐﻴﺜﻪ ﻛﺎرواﻧﺴـﺮاﻳـﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮﻛﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري آب ﺑﺎران دارد و اﺳﺘﺮاﺣﺘﮕﺎه ﺷﺒﺎﻧﻪ آن در وادي اﻟﺴﺒﺎع در ‪١٥‬‬
‫ﻣﻴﻠﻲ ﻗﺎدﺳﻴﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﻣﻐﻴﺜﻪ ﺗﺎ َﻗﺮﻋﺎء ‪ ٣٢‬ﻣﻴﻞ و ازﻗﺮﻋﺎء ﺗﺎ واﻗﺼﻪ ‪ ٢٤‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ و آن ﻣﻨﺰﻟﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎر و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻛﺎﺧﻬﺎﻳﻲ دارد‪ /‬آب آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ آن از ﺑﺮﻛﻪﻫﺎ وﭼﺸﻤﻪﻫﺎ ﺗﺄﻣـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬از واﻗﺼﻪ ﺗﺎ ﻋﻘﺒﻪ ‪ ٣٩‬ﻣﻴﻞ و ازﻋﻘﺒﻪ ﺗﺎ ﻗﺎع ‪ ٢٤‬ﻣﻴﻞ راه اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﻗﺎع ﺗﺎ زﺑﻠﻪ‪ ٢٤ ,‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ و آن روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺰرگ‪ ,‬و داراي ﺑﺎزارﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ از زﺑﻠﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺷﻘﻮق ‪ ٢١‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ‪ ,‬از ﺷﻘﻮق ﺗﺎ ﺑﻄﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﺮ اﻟﻌﺒﺎدي در آن اﺳﺖ‪ ٣٩ ,‬ﻣﻴﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬از‬
‫ﺑﻄﺎن ﺗﺎﺛﻌﻠﺒﻴﻪ ‪ ٣٩‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ; ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ دﻳﻮاري اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﺮﻣﺎﺑﻪ و‬
‫ﺑﺎزار ﻗﺮار دارد‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﺛﻠﺚ راه ﻣﻜﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه و داراي ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﻨﺒﺮ اﺳﺖ‪,‬‬
‫آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ آن از ﺑﺮﻛﻪﻫﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ِ‬ ‫آب‬
‫از ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ ﺗﺎ ﺧﺰﻳﻤﻴﻪ ‪ ٣٢‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ‪ /‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه َزرود ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﺧﺰﻳﻤﻴﻪ ﺗﺎ ا ٔ‪K‬ﺟﻔﺮ ‪ ٤٢‬ﻣﻴﻞ و از ا‪K‬ﺟﻔﺮ ﺗﺎ ﻓﻴﺪ ‪ ٣١‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ‪////‬‬
‫اﻣﺎ راه ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ رﺳﺘﻪ در ﻛﺘﺎب اﻋ‪-‬ق ﻧﻔﻴﺴﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫ﻣﺎرق ﺑﻪ ﻗﻠﻊ ﻣﻲ‬
‫ﻣﺎرق و از ِ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﻋﺎء ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻌﺪ‪ ,‬آنﺟﺎﺳﺖ‪ ,‬از ﻗﺮﻋﺎء ﺑﻪ ِ‬
‫رﺳﻴﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺴﺘﺎن و از آن ﺟﺎ ﺑﻪ ُا ُﻗﺮ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ اﺧﺎدﻳﺪ و از آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﺻﻴﺪ و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٠٢‬‬

‫ﺳﭙﺲ‪ ,‬ﻋﻴﻦ ﺟﻤﻞ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﻣـﻲرﺳﻴﻢ‪ /‬اﻳـﻦ راه ﻣـﻴﺎن ﻛـﻮﻓﻪ و ﺑـﺼﺮه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را ﻛﻪ ‪ ٨٥‬ﻓﺮﺳﺦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻲﭘﻴﻤﻮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ از ﭘﺪرش رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و اﺑﻦ ﺑ‪P‬ل ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﺮده ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫روزﮔﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي‪ ,‬راه ﻣﻴﺎن ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ را در ﻳﻚ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻃﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﺎرة راه ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دﻣﺸﻖ‪ ,‬اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪ ١‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﺣﻴﺮه ﺑﻪ ﻗﻄﻘﻄﺎﻧﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ و‬
‫از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﻘﻌﻪ‪ ,‬اﻋﻨﺎ ﻙ اذرﻋﺎت‪ ,‬ﻣﻨﺰل و دﻣﺸﻖ ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪/‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ در ﻛﺘﺎب ﺑﻠﺪان در ﺑﺎرة راه ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﺎز َر ود‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ و از ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺰﻟﻬﺎﻳﻲ آﺑﺎد و آﺑـﺨﻮرﻫﺎﻳﻲ داﻳـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ در آن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺮون رود‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﺰل‪ ,‬ﻗﺎدﺳﻴﻪ اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻐﻴﺜﻪ‪ ,‬ﻗﺮﻋﺎء‪ ,‬واﻗﺼﻪ‪ ,‬ﻋﻘﺒﻪ ﻗﺎع‪ ,‬زﺑﺎﻟﻪ‪ ,‬ﺷﻘﻮق و ﺑﻄﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ و اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﺤﻞ‬
‫دﻳﺎر ﺑﻨﻲ اﺳﺪ اﺳﺖ‪ ,‬و ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن دﻳﻮاري ﻗﺮار دارد و زرود و اﺟﻔﺮ‬
‫از ﻣﻨﺎزل ﻃﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺷﻬﺮ ﻓﻴﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻋـﺎﻣ‪P‬ن راه ﻣﻜـﻪ در آن ﻣـﻨﺰل‬
‫ﺳﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ ,‬و ﺷﻬﺮ ﺗﻮز‪,‬‬
‫ى‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻫﺎﻟﻲ آن ﻃﺎﺋﻲاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﻮه ﻣﻌﺮوﻓﺸﺎن‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻨﺎزل ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻃﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﻤﻴﺮاء و ﺣﺎﺟﺰ ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ آن دو ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ و ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن‬
‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺲاﻧﺪ‪ ,‬و ﻧﻘﺮه و ﻣﻌﺪن ﻧﻘﺮه ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ آن ﻣﺮدﻣﻲ آﻣﻴﺨﺘﻪ از ﻗﻴﺲ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎﻳﻨﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨة رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺑﺮود‪ ,‬از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻄﻦ ﻧﺨﻞ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪/‬‬
‫و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻗﺼﺪ ﻣﻜﻪ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻐﻴﺜﻪ اﻟﻤﺎوان ﺑﺮود ﻛﻪ دﻳﺎر ﺑﻨﻲ ﻣﺤﺎرب اﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫رﺑﺬه ﺳﻠﻴﻠﻪ‪ ,‬ﻋﻤﻖ‪ ,‬ﻣﻌﺪن ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻴﻢ‪ ,‬اﻓﻴﻌﻴﻪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﺢ‪ ,‬ﻏﻤﺮه ﻣﻲرﺳﺪ‪ ,‬و از اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺮاي ﺣﺞ‬
‫ُﻣﺤﺮم ﻣﻲﺷﻮد ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ذات ﻋﺮق‪ ,‬ﺑﺴﺘﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ و ﺑﺎ‪K‬ﺧﺮه ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪/‬‬
‫اﺻﻄﺨﺮي در ﻛﺘﺎب ﻣﺴﺎﻟﻚ و ﻣﻤﺎﻟﻚ‪ ,‬ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻛـﻮﻓﻪ ﺗـﺎ ﻣـﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺣـﺪود‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪ راه اﺳﺖ و ازﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﻜﻪ ﺣﺪود ده ﻣﺮﺣﻠﻪ ـ و راه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ‬
‫ﺣﺪود ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ از اﻳﻦ راه ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ اﺳﺖ ـ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺪن ﻧﻘﺮه ﻣـﻲرﺳﻨﺪ‪ ,‬از راه‬

‫ﻣﻤﺎﻟﻚ ‪ ,‬ص ‪/٩٩‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻚ و‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻣﻨ ﺎزل ﻣﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﺑﺼﺮ ه و دﻣﺸﻖ ‪٢٠٣ .‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻤﻲروﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻌﺪن ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ذات ﻋﺮق ﻣﻲروﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻣﻜـﻪ‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ‪/‬‬
‫راه ﺑﺼﺮه ﺗﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺣﺪود ﻫﺠﺪه ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ‪ ,‬و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻌﺪن ﻧﻘﺮه ﺑﺎ دو راه ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺗ‪P‬ﻗﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٠٤‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن‬

‫اﻳﻨﻚ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه‪ ,‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﺬرد ﻛـﻪ اﺳـﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺤ‪P‬ت‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﻮﻣة آن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ,‬اراﺿﻲ‪ ,‬آﺑﻬﺎ‪,‬‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ‪ ,‬درهﻫﺎ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻛﺎﺧﻬﺎ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬درﺑﺮ دارد‪/‬‬
‫و اﻳﻨﻚ ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺮاﺻﺪ اﻃ‪-‬ع را ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ِا ْﺳﺘِ ْﻴﻨِﻴﺎ ﻧﺎم روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺪاﻳﻨﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و از او ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آﻧﺎن در ﺣﺠﺎز و ﺗﻬﺎﻣﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬وي اﺳﺘﻴﻨﻴﺎ را ﻛﻪ روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺎب ﺑﻦ ارت داد‪/‬‬
‫اﻗﺴﺎس‪ ,‬ﻧﺎم روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﻗﺴﺎس ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻮن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻫﻨﺪ ﺑﻦ ﻧﺠﻢ ﺑﻦ ﻣﻨﻌﺔ ﺑﻦ ﺑﺮﺟﺎن ﺑﻦ دوس ﺑﻦ دﻳﻞ ﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺣﺬاﻓﺔ ﺑﻦ زﻫﻮ ﺑﻦ‬
‫اﻳﺎد ﺑﻦ ﻧﺰار ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬وﻗﺲ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮرﺳﻲ و ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭼﻴﺰي اﺳﺖ و‬
‫ﺟﻤﻊ آن اﻗﺴﺎس ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺎﻟﻚ در ﺟﺴﺖﺟﻮي اﻳﻦ ﻣﻜـﺎن و در ﭘـﻲ‬
‫آﺑﺎداﻧﻲ آن ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ اﻗﺴﺎس ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ,‬ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪9‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻗﺴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ﭼﻬﺎرﺻﺪ و ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻠﻮﻳﺎن‬
‫ﺑﺪان ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫ُا ﻛ َْﻴﺮاح‪ ,‬ﻧﺎم روﺳﺘﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮاﻳﻲ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ُا ﻛ َْﻴﺮاح ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راﻫﺒﺎن ﺑﺪون ﻋـﺒﺎدﺗﮕﺎه در آن‬
‫اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻔﺮد آن ﻛﺮح ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن‪ ,‬دو ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٠٥ .‬‬

‫از آن دو‪ ,‬دﻳﺮ ﻣﺮﻋﺒﺪا و ﺑﻪ دﻳﮕﺮي دﻳﺮ ﺣﻨﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻲ در ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﮔﻠﺰارﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري دارد; در ﺑﺎرة آن اﺑﻮﻧﻮاس ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫اي دﻳﺮ ﺣﻨﻪ از ﻣﻨﻄﻘة ا ﻛﻴﺮاح ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻜﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ارج ﻣﻲﻧﻬﻢ اﺷﺨﺎﺻﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺮﻫﺎي ﺧﻮ را ﺗﺮاﺷﻴﺪهاﻧﺪ و از روي زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﻓﺮﺳﻮده ﺑﺮ ﺗﻦ دارﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫زﻳﺎرت ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺮس از ﻫﺸﺪارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده ﺷﺪ<وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ‬
‫در آﺧﺮت رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ 9‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﺢ درآورده اﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻇﺮف ﺑﻪ ﺳﻮي آب‬
‫ﻧﻤﻲروﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻛﻒ دﺳﺖ از ﭼﺎه آب ﺑﺮﻣﻲدارﻧﺪ‪/ ١‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در ﺑﺎرة ﻛ‪P‬م ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪ :‬و ﻣﺎ اﻧﺰل ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺎﻟﻜﻴﻦ ﺑﺒﺎﺑﻞ ﻫﺎروت و ﻣﺎروت‪,‬‬
‫ّ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﺑﻞ‪ ,‬اﺳﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻠﻪ ﺟﺰء آن اﺳﺖ و ﺟﺎدوﮔﺮي و ﺷﺮاﺑﺨﻮاري‬
‫ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎﺑﻞ ﻗﺮاق و ﺑﺎﺑﻞ دﻧﺒﺎوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬در ﻛﺘﺎب ﻓﺘﻮح و اﺧﺒﺎر اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ‪S‬ع‪ Q‬در ﺑﺎرة آن‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ وي ﺑﺮ ا‪K‬ﻏﻲ ﺳﻮار ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮادرش ﻟﻮط ﻛﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را ﻫﺪاﻳﺖ و ﺳﻄﻠﻲ را ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺧﺎرج ﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬وﺳﻌﺖ آن دوازده ﻓﺮﺳﺦ ﺑﻮد و ﻫﺮ ﺷﺐ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﻟﺮزﻳﺪ‪ /‬ﭼﻮن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺷﺐ را ﻧﺰد‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ ,‬زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻟﺮزه درﻧﻴﺎﻣﺪ‪ /‬ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺷﺐ را ﻧﺰد او ﺳﭙﺮي ﻛﺮده ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ ﺑ‪ P‬را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻛﻪ ﺷﺐ را ﻧﺰد ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد از ﺷﻤﺎ دور ﻛﺮد‪ ,‬او ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻧﺰد اﺑﺮاﻫـﻴﻢ آﻣـﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ او‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﺑﻤﺎﻧَﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ او را ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻫﺠﺮت ﻛﺮدم و از آن ﺟﺎ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻧﺠﻒ را‬
‫زﻳﺎرت ﻛﺮد از ﻫﻤﺎن راﻫﻲ ﻛﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ /‬ﻟﺬا آن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﮋده دادﻧﺪ و‬
‫ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آﻧﻬﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ <ﻧﺠﻒ‪9‬‬

‫ﻣﻦ ﻳﺼﺢ ﻋﻨﻚ ﻓﺎﻧﻲ ﻟﺴﺖ ﺑﺎﻟﺼﺎﺣﻲ‬ ‫‪١‬ـ ﻳـﺎ دﻳـﺮ ﺣـﻨﺔ ﻣـﻦ ذات ا‪ p‬ﻛـﻴﺮاح‬
‫ﻣــﻦ اﻟﺪﻫــﺎن ﻋــﻠﻴﻪ ﺳــﺤﻖ اﻣﺴــﺎح‬ ‫ﻳــــﻌﺘﺎده ﻛــــﻞ ﻣــﺤﻔﺮ ﻣــﻔﺎرﻗﻪ‬
‫وﻗــــﻮع ﻣــــﺎ ﺣــﺬروه ﻏــﻴﺮ اﺷــﺒﺎح‬ ‫ﻓﻲ ﻓﺘﻴﺔ ﻟﻢ ﻳـﺪع ﻣـﻨﻬﻢ ﺗـﺨﻮﻓﻬﻢ‬
‫ا‪ p‬اﻏــــﺘﺮاﻓــﺎ ﻣــﻦ اﻟﻐــﺪران ﺑــﺎﻟﺮاح‬ ‫‪ p‬ﻳــــﺪﻟﻔﻮن اﻟﻲ ﻣــــﺎء ﺑـــﺒﺎﻃﻴﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٠٦‬‬

‫آن ﻣﺎﺳﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻔﺮوﺷﻴﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ زﻣﻴﻦ از آن ﺗﻮ‬

‫آن ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ِ‬
‫از ِ‬
‫وﻳ ﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎﻳﻠﻢ آن را ﺑﺨﺮم و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﻧﻤﻲر َ‬
‫ُ‬ ‫ّاﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻴﺰي در آن‬
‫ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن داد و در ﻧﺒﻄﻴﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ >ﻧﻘﻴﺎ< ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻛﺮاﻫﺖ دارم‬
‫ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﻮل اﻳﻦ زﻣﻴﻦ را ﺑﮕﻴﺮم‪ /‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮ‪K‬ي ﺧﻮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ زﻣﻴﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﺑﺎد ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آنﺟﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺷﻬﻴﺪ از ﻓﺮزﻧﺪان وي از آن ﻣﻮﺿﻊ ﻣـﺤﺸﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ; ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﻴﺰ ُﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻮن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻇﻠﻢ و ﺟﻮر آﻧﺎن ﺷﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮده ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻜﻪ‬
‫ﻣﻔﺼﻠﻲ دارد و اﻋﺸﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪/‬‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ّ‬
‫ا ﮔﺮ آب رود ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ ﺑﺎ‪ K‬آﻳﺪ ﻳﺎ درﻳﺎي ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ ﭘﺮ آب ﺷﻮد ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﻲ او ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‬
‫زﻳﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ درﺧﻮاﺳﺘﻲ ﺷﻮد ﺑﺎ ﻧﺎﻟﻪ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫و ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫از ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ ﺗﺎ ﻋﺪن ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮدم و در ﻣﻴﺎن ﻋﺠﻤﻬﺎ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر رﻓﺖوآﻣﺪ ﻣﻲﻛﺮدم‪/ ٢‬‬
‫در ﻓﺘﻮح آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﺮاق آﻣﺪ‪ ,‬ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ اﺑﺎ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ اﻧﺼﺎري را ﺑﻪ ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬و ﻓﺮﺧﺒﻨﺪاذ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮ وي ﻳﻮرش‬
‫ﺑﺮد وﻟﻲ ﺑﺸﻴﺮ‪ ,‬ﺳﭙﺎه او را ﺷﻜﺴﺖ داد و ﻓﺮﺧﺒﻨﺪاذ را ﻛﺸﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺧﻮد زﺧﻤﻲ‬
‫ﺟﺎﻧﻜﺎه در ﺑﺪن داﺷﺖ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﻟﺘﻤﺮ ﺑﻮد‪ ,‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﺧﺎﻟﺪ‪ ,‬ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺠﻠﻲ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﻫﻞ ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ُﺑﺼﺒﻬﺮي ﺑﻦ ﺻـﻠﻮﺑﺎ ﻧـﺰد وي ﺷـﺘﺎﻓﺖ و از‬
‫ﺟﻨﮓ ﺳﺮﺑﺎز زد و ﻃﻠﺐ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪ /‬ﺟﺮﻳﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺰار درﻫﻢ و ﻳﻚ ﻃﻴﻠﺴﺎن ﺑﺎ وي ﺻﻠﺢ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬و ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺟﺰ اﻫﻞ ﺣﻴﺮه‪ُ ,‬اﻟﻴﺲ و ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﺮدم‪ ,‬ﺳﻮاد ﻋـﻬﺪﻧﺎﻣة ﺻـﻠﺤﻲ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺳﻮي ﺟﺒﻞ‪ ,‬ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻫﻴﭻ زﻣﻴﻨﻲ ﺟﺰ زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻧﺒﻮ َﺻﻠﻮﺑﺎ‬

‫و‪ p‬ﺑــــﺤﺮ ﺑــــﺎﻧﻘﻴﺎ اذا راح ﻣــﻔﻌﻤﺎ‬ ‫‪١‬ـ ﻓﻤﺎ ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ اذ ﺗﺴـﺎﻣﻲ ﺣـﺒﺎﺑﻪ‬
‫اذا ﺳﺌﻞ اﻟﻤـﻌﺮو ف ﺻـﺪو ﺣـﻤﺤﻤﺎ‬ ‫ﺑﺄﺟــﻮد ﻣــﻨﻪ ﻧـﺎﺋ˜ ان ﺑـﻌﻀﻬﻢ‬
‫و ﻃﺎل ﻓﻲ اﻟﻌﺠﻢ ﺗﻜﺮاري و ﺗﺴـﻴﺎري‬ ‫‪٢‬ـ ﻗﺪ ﺳﺮت ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﺑـﺎﻧﻘﻴﺎ اﻟﻲ ﻋـﺪن‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٠٧ .‬‬

‫و ﺣﻴﺮه ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬

‫دﺳﺘﺨﻂ اﺑﻲ ﻋﺎﻣﺮ ﻋﺒﺪري را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺒﻲ اﺳﻨﺎد داده ﺑﻮد‪ ,‬ﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ در آن اﺳﺤﺎق ﺑﻦ‬
‫ﺑﺸﻴﺮ اﺑﻮ ﺣﺬﻳﻔﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ از ﺣﻴﺮه ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﻧﺰد ﺻﻠﻮﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ و ﺳﻤﻴﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و ﺻﻠﻮﺑﺎ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ داد و او در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ,‬اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ در ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ و در ﻛﺮاﻧة ﻓﺮات ﻓﺮود آﻣﺪ‪ ,‬از ﺷﺐ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﺎ وي ﻧﺒﺮد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺿﺮار ﺑﻦ ازور اﺳﺪي در اﻳﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ ﺧﻮاب ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻢ ﻧﻴﺎﻳﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ رﻧﺠﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻧﻘﻴﺎ ﻣﺘﺤﻤﻞ‬
‫ﺷﺪم‪ ,‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻮاب ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ راه ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺗﻮان ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ وي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺻﻠﺢ‬
‫ﻛﺮد و اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺖ‪> :‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﺎﻳﻨﺪه ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ,‬اﻳﻦ‬
‫اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪاي از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻠﻮﺑﺎ ﺑﻦ ﺑﺼﺒﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺮاﻧﻪ ﻓﺮات ﺳﻜﻮﻧﺖ دارد‪/‬‬
‫ﺗﻮ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪاي ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار درﻫﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد‪ ,‬ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن و اﻫﺎﻟﻲ روﺳﺘﺎﻳﺖ‬
‫ﺑﺎﻧﻘﻴﺎ و ﺳﻤﻴﺎ‪ ,‬از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن در اﻣﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ /‬ﻣﺎ اﻳﻦ را از ﺷﻤﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﻦ ﻧﻴﺰ رﺿﺎﻳﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻮ در اﻣﺎن ﺧﺪا‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ ,‬ﮔﻮاﻫﺎن‬
‫اﻳﻦ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪ ,‬ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻮف و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑـﻮدﻧﺪ و در‬
‫ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫ ‪/‬ق ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ<‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﻳﺘﻲ اﻳﻦ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ در ﺳﺎل دوازدﻫﻢ ﻫ ‪/‬ق ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪى اة‪ :‬ﻧﺎم ﻧﺎﺣﻴﻪاي در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺑﺮﺋﻪ‪ :‬ﻣﺤ ّﻠﻲ در اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ از آن ذ ﻛﺮي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺮدان‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﻣﻨﺰل و ﺑﺮة ﺑﻦ روﻣﺎﻧﺲ در آنﺟﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺸﺎم ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او‬
‫و ﺑﺮة ا‪K‬ﺻﻐﺮ ﺑﻦ روﻣﺎﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻛـﻨﺎﻧﺔ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻮف ﺑﻦ ﻋﺬرة ﺑﻦ زﻳﺪ ‪K‬ت ﺑﻦ رﻓﻴﺪة ﺑﻦ ﺛﻮر ﺑﻦ ﻛﻠﺐ ﺑﻦ وﺑﺮه و ﺑﺮادر ﻣﺎدري ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر‬

‫ﻟﻘــﻴﺖ ﺑــﺒﺎﻧﻘﻴﺎ ﻣــﻦ اﻟﺤــﺮب ﻳﺄرق‬ ‫ارﻗﺖ ﺑﺒﺎﻧﻘﻴﺎ و ﻣﻦ ﻳﻠﻖ ﻣﺜﻞ ﻣـﺎ‬ ‫‪١‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٠٨‬‬

‫ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬وي را در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﻜﺤﻮل ﺑﻦ ﺣـﺮﺛﻪ در‬
‫رﺛﺎي او ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي دﻳﺪﮔﺎن! ﺑﺴﻴﺎر ﺑﮕﺮﻳﻴﺪ در ﺳﻮﻙ و ﺑﺮه از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻀﺎﻋﻪ در ﻋﺮاق دﻧﻴﺎ ﻫـﻴﭻ ﻛﺲ را‬
‫زﻧﺪه ﻧﻤﻲﮔﺬارد و ﻫﻴﭻ زﻧﺪهاي در دﻧﻴﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧَﺪ در ﺑﺮدان ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ رﻓﺘﻦ از آن دﻳﺎر‪ ,‬ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪/ ١‬‬
‫ﺑﻘﻴﻘﺎ‪ :‬از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧـﻮارج در آنﺟـﺎ ﺑـﻪ وﻗـﻮع ﭘـﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺼﻌﺐ‪ ,‬ﺣﺮث ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ رﺑﻴﻌﻪ ﻗﺒﺎع را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮد در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ /‬و ﺑﻪ او‬
‫اﻃ‪P‬ع دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﺮي ﺑﻦ ﻓﺠﺎءه ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ آﻣﺪ‪ ,‬او ﺑﻪ ﻗﺒﺎع رﻓﺖ‪ /‬ﻣﺴﺎﻓﺮت او از ﻛـﻮﻓﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎﺟﻮا ﻳﻚ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﻋﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮودﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺘﻲ آرام ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﺎع ﻣﻲرﻓﺘﻴﻢ و از ﺑﻘﻴﻘﺎ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻘﺎ را در ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﻃـﻲ‬
‫ﻛﺮدﻳﻢ‪/ ٢‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﺣﺪود دو ﻣﻴﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬و ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻨﻮدي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﺎع ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻳﻢ ﻳﻚ روز راه ﻣﻲﭘﻴﻤﻮدﻳﻢ و ﻳﻚ ﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪/ ٣‬‬
‫ﺑﻮﻳﺐ‪ :‬ﻣﺼﻐﺮ ﺑﺎب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬و ﻧﺎم ﻧﻬﺮي در ﻋﺮاق و در ﻣﻮﺿﻊ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬دﻫﺎﻧة آن‬
‫ﻛﻨﺎر داراﻟﺮزق ﻗﺮار دارد و از ﻓﺮات ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن‪ ,‬ﺟﻨﮕﻲ در روزﮔـﺎر‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻳﺮاﻧﻴﺎن و در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬اﻳﻦ رود ﺑـﻪ ﻣـﺤﻞ ﺧـﺎﻧﻪ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺰ ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ و در روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آب ﻓﺮات ﺑﺎ‪ K‬ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم از‬
‫آب آن ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ آب‪ ,‬آﺑﮕﻴﺮ را ﭘﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ اﻳﻦ آﺑﮕﻴﺮ را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻴﻬﺎ‬
‫در آن ﻟﻨﮕﺮ ﺑﻴﺎﻧﺪازﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻋــﻠﻲ ﻣــﺮدي ﻗــﻀﺎﻋﺔ ﺑــﺎﻟﻌﺮاق‬ ‫‪١‬ـ ا‪ p‬ﻳﺎﻋﻴﻦ ﺟـﻮدي ﺑـﺎ ﻧـﺪﻓﺎق‬

‫و‪ p‬ﺣــــﻲ ﻋــﻠـﻲ اﻟــﺪﻧﻴـﺎ ﺑـﺒـﺎق‬ ‫ﻓــﻤــﺎ اﻟﺪﻧــﻴﺎ ﺑــﺒﺎﻗﻴﺔ ﻟﺤــﻲ‬
‫و ﻫـــــﻤﻮا ﻟﻠــــﺘﻔﺮق ﺑــــﺎﻧﻄق‬ ‫ﻟﻘﺪ ﺗﺮﻛﻮا ﻋﻠﻲ اﻟﺒـﺮدان ﻗـﺒﺮا‬
‫ﺑــــﻴﻦ ﺑــــﻘﻴﻘﺎ و ﺑـــﺪﻳﻘﺎ ﺧــﻤﺴا‬ ‫‪٢‬ـ ﺳـﺎرﺑﻨـﺎ اﻟﻘﺒـﺎع ﺳـﻴـﺮا ﻣـﻠﺴﺎ‬
‫ﻳﺴــــﻴﺮ ﻳــــﻮﻣﺎ و ﻳــــﻘﻴﻢ ﺷــﻬﺮا‬ ‫‪٣‬ـ ﺳـﺎرﺑﻨـﺎ اﻟﻘﺒـﺎع ﺳـﻴـﺮا ﻧﻜــﺮا‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٠٩ .‬‬

‫ِﺑ ْﻬ ﺘُﺼﺎذ‪ :‬ﻧﺎم ﭘﻨﺞ ﻃﺴﻮج ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﻌﺒﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و‬
‫او آن را ﺑﺮاي ﻣﺎدر ﻣﺴﻴﺤﻲاش ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﻣﻐﺎزهﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ آﺟﺮ و ﮔﭻ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﺟﺎدة ﺑﺮﻳﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻌﺒﺪ ﻋﺪي‪ :‬وي ﻋﺪي ﺑﻦ دﻣﻴﻚ ﻟﺨﻤﻲ ﺑﻮد و در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻪ‪ :‬ﻧﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر دﻫﺴﺘﺎﻧﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺗ َْﻞ ﺑَ َﻮ ّﻧ ﺎ‪ :‬از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﺳﻤﺎء ﻓﺰاري ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮﺷﺎ اﻣﺸﺐ ﻛﻪ ﺗﻞ ﺑﻮﻧﺎﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﺷﺮاب ﻣﻲﻧﻮﺷﻴﻢ و ﺑﻪ ﻧﻮازﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ /‬از‬
‫زﻧﺎن ﺧﻮﺷﺒﻮ و آوزه ﺧﻮان و ﺷﺮاب ﮔﺬر ﻛﺮدﻳﻢ و ﻧﺰد آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺘﻴﻢ ﻫﺮ ﻃﻮر ﺷﻴﺸﻪ ﭼﺮﺧﻴﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﺮﺧﻴﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻧﺎداﻧﺎن اﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﻣﺎ دﻳﻮاﻧﻪاﻳﻢ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫َﺛ ِﻮﻳّﻪ‪ :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺛﻮﻳﻪ اﺳﻢ ﻣﺼﻐﺮ و ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﺛـﻮﻳﻪ‬
‫وﻳﺮاﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺣﻴﺮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ آن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺛﻮﻳﻪ‪ ,‬زﻧﺪان ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ در آن زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ در آنﺟﺎ زﻧـﺪاﻧـﻲ ﻣـﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﺘﻨﺒﻲ آن را در‬
‫ﺛﻮي ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ در آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﺛﻮﻳﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ و ّ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ى‬
‫ﺷﻌﺮ ﺧﻮد ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺟ ﺒّىﺎﻧﻪ‪ :‬در اﺻﻞ‪ ,‬ﺟـﺒﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻌﻨﺎي ﺻـﺤﺮاﺳﺖ‪ ,‬و ﻣـﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﻗـﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ,‬ﺟـﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﻣﻘﺒﺮه ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ /‬در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬و ﺟﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﻗﺒﺎﻳﻞ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺒﺎﻧة‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺮ ﻃﺴﻮج‬ ‫ﻃﺴﻮج ] = ﻧﺎﺣﻴﻪ[‬ ‫‪١‬ـ اﺳﺘﺎن از ﭼﻨﺪ رﺳﺘﺎق ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ رﺳﺘﺎق ﺑﻪ ﭼﻨﺪ‬

‫ﺷﺎ ﻣﻞ ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺳﻮاد ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود و ﺳﻮاد ﻋﺮاق را ﺑـﻪ ﺷـﺼﺖ ﻃﺴـﻮج‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﻃﺴﻮج ﺑﻪ اﺳﻤﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺣــــﻴﺚ ﻧﺴــﻘﻲ ﺷــﺮاﺑــﻨﺎ و ﻧــﻐﻨﻲ‬ ‫ﺣــــﺒﺬا ﻟﻴــــﻠﺘﻲ ﺑــــﺘﻞ ﺑـــﻮﻧﺎ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫و ﺳــــــــﻤﺎع وﻗــــــﺮﻗﻒ ﻓــــﻨﺰﻟﻨﺎ‬ ‫و ﻣــــﺮرﻧﺎ ﺑــــﻨﺴﻮة ﻋــــﻄﺮات‬

‫ﻳــــﺤﺐ اﻟﺠــــﺎﻫﻠﻮن اﻧــــﺎ ﺟــــﻨﻨﺎ‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻣﺎ دارت اﻟﺰﺟـﺎﺟ ﺔ درﻧـﺎ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢١٠‬‬

‫ﻣﺸﻬﻮر ﻛﻨﺪه‪ ,‬ﺟﺒﺎﻧﻪ ﺳﺒﻴﻊ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ در آنﺟﺎ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﺟﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻴﻤﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻲ ﺑﺸﻴﺮ ﻣﻴﻤﻮن‪ ,‬واﺑﺴﺘة ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﻣﺆﻟﻒ ﻛـﺘﺎب‬
‫ﻃﺎﻗﺎت‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﺟﺒﺎﻧﻪ در ﺑﻐﺪاد و ﻧﺰدﻳﻚ دروازة ﺷﺎم واﻗﻊ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻋﺮزﻣﻲ را ﺑﻪ ﺟﺒﺎﻧﻪ ﻋﺮزم ﻧﺴـﺒﺖ دادهاﻧـﺪ‪ /‬ﺟـﺒﺎﻧة ﺳـﺎﻟﻢ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺳـﺎﻟﻢ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺎرة ﺑـﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺎرث ﺑﻦ ﻣﻠﻜﺎن ﺑﻦ ﻧﺒﺎر ﺑﻦ ﻣﺮة ﺑﻦ ﺻﻌﺼﻌﺔ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﺑﻜـﺮﺑﻦ ﻫـﻮازن ﻣـﻨﺴﻮب‬
‫اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻦ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻤﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪/‬‬
‫ُﺟ ّﺒﻪ‪ :‬ﻧﺎم ﻃﺴﻮﺟﻲ ازﺳﻮاد ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺟﺮزه‪ :‬ﻧﺎم زﻣﻴﻨﻲ در ﻳﻤﺎﻣﻪ از اراﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ رﺑﻴﻌﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺟ َﺮﻋﺔ‪ :‬ﺻﺪﻓﻲ ﺑﻪ ﺳﻜﻮن‪ ,‬اﻋـﺮاب ﮔـﺬاري ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﻫـﻤﻮار و ﺷـﻨﺰار در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺟﺮع و ﺟﺮع و ﺟﺮﻋﺎء ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ وﻳﻮم اﻟﺠﺮﻋﻪ ﻛﻪ‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻣﺴﻠﻢ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد و آن روزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ از ﺳﻮي ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﺮدم از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ,‬از‬
‫ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ‬
‫ى‬ ‫ورود وي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و اﺑﻮ‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره از ﻋﺜﻤﺎن ﺳﺆال ﻛﺮدﻧﺪ و او ﻧﻴﺰ ﻛﺘﺒا اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ آﻧﺎن ﮔـﻤﺎﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻋﺮاق آﻣﺪ در ﺟﺮﻋﻪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﺠﻔﻪ و ﺣﻴﺮه ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻓﺮود آﻣـﺪ‪,‬‬
‫ﺟﺮﻋﺔ را ﺑﻪ ﺳﻜﻮن را ﺛﺒﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺟﺰﻳﺮ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ; ﻫﻨﮕﺎم ورود ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﺒﺮدي در‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬

‫ﺳﻮاد‪ :‬ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﻧﺨﻠﻬﺎ و درﺧﺘﺎن اﻧﺒﻮه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و ﺳﻮاد ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺲ از رود ﻓﺮات از‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ از ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ا ﻣﺘﺪاد دارد‪ ,‬رود ﻓﺮات ﻫﻤﺎن ﻓﺮات ﺣﻠ ة ﺳﻴﻔﻴ ﻪ اﺳﺖ‬
‫ّ‬

‫ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ا ﻣﺮوزه ﺑـﻪ دﻳـﻮاﻧـﻴﻪ ﺷـﻬﺮت دارد و ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫و ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ آب آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ِ‬

‫ﻧﻮﺑﻨﻴﺎدي اﺳﺖ‪ ,‬ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ روﺳﺘﺎي ﺧﻤﺮه ﺟﺎري ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ‬

‫از آن ﺟﻤﻠﻪ ا مﻧﺠﺮ س‪ ,‬اﺑﻮ ﻗﻮارﻳﺮ و ر ﻣﻴﺜﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن دﻫﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬

‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ /‬از ﻓﺮات ﺣﻠﻪ ﭼﻨﺪ رود ﺟﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ رود ﻓﺮات ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎﻏﻬﺎ و‬ ‫ﺳﻤﺎوه‬

‫ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎي آن در ﻛﺮاﻧ ة ﻓﺮات ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ و اﻧﺒﻮﻫﻲ آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺳﻮاد ﻧﺎ م ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻮاد ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﻬﺎ و درﺧﺘﺎن آن اﺳﺖ و ﺳﻮاد ﻋﺮاق ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬ ‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ‬ ‫در‬

‫ﺳﺮﺳﺒﺰي درﺧﺘﺎن و ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﻢ ﻧﺎ ﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪/‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢١١ .‬‬

‫ﺟﻮﺳﻖ ﺧﺮب‪ :‬در ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺟﻨﺐ ﻧﺨﻴﻠﻪ ﻗﺮار دارد‪ /‬ﺧﻮارج در روز ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺮوان ﺑﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘ‪P‬ف ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭘـﺎﻧﺼﺪ ﺳـﻮار ﻫـﻤﺮاه ﻓـﺮوة ﺑـﻦ ﻧـﻮﻓﻞ‬
‫اﺷﺠﻌﻲ ز ﺟﻨﮓ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﻢ و از ﺧﻮارج ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و در ﻣﻨﻄﻘة ﺷﻬﺮ زور ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﭘﺲ از‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬ﺧﻮارج اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﻋﺬري در ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻧﺨﻴﻠﻪ ﻛﻪ در‬
‫ﺣﻮﻣة ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﭙﺎﻫﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ و ﺧﻮارج آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺧﻮدﺗﺎن اﻣﺮ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮﻳﺪ‪ ,‬و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﻮارج ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺟﻨﮓ در ﺟﻮﺳﻖ ﺧﺮب در ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮارج ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮﻣة آن ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و ﻗﻴﺲ ﺑﻦ اﺻﻢ در رﺛﺎي ﺧﻮارج ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺮام و آﻳﻴﻦ ﺧﻮارج ﮔﺮوﻳﺪهام در ﺟﻨﮓ ﻧﺨﻴﻠﻪ و ﻛﻨﺎر ﺟﻮﺳﻖ ﺧﺮب ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺧﻮارج ﺑﻪ ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻨﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﻪ دﭼﺎر ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه دﻳﮕﺮان ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺬﻛﺮ دﻫﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻳﺎد آورﻧﺪ از ﺗﺮس ﺧﺪا ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه در اﻓﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا ﻣﻲروﻧﺪ و در اﺗﺎﻗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﺗﺨﺘﻬﺎي زﻳﺒﺎﺳﺖ و در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي از ﻃ‪ P‬ﺳﺎ ﻛﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻣﺪت اﻧﺪﻛﻲ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ درﻧﮓ ﻛﺮدﻧﺪ آن ﺳﻔﻴﺪ روﻳﺎن ﺑﻲ‬
‫آ‪K‬ﻳﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎ‪ K‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻴﻨﻨﺪه‪ ,‬ﺳﺮﻫﺎي آﻧﻬﺎ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺘﺮان ﺟﻮان‪ ,‬ﺗﻨﺪرو‬
‫و ﻧﺠﻴﺐ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺪف دوردﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/ ١‬‬

‫ﻳــﻮم اﻟﻨــﺨﻴﻠﻪ ﻋــﻨﺪ اﻟﺠـﻮﺳﻖ اﻟﺨـﺮب‬
‫ﻣــــﻦ اﻟﺨـــﻮارج ﻗــﺒﻞ اﻟﺸﻚ و اﻟﺮﻳﺐ‬
‫ﺧــﺮوا ﻣــﻦ اﻟﺨــﻮ ف ﻟذﻗــﺎن واﻟﺮﻛﺐ‬
‫ﻣــــﻦ ا‪p‬راﺋک ﻓــﻲ ﺑــﻴﺖ ﻣــﻦ اﻟﺬﻫﺐ‬
‫ﻣﻦ ﻛﻞ اﺑﻴﺾ ﺻﺎﻓﻲ اﻟﻠـﻮن ذي ﺷـﻄﺐ‬
‫ﺗــــﻐﺪو ﺑــــﻬﺎ ﻗــــﻠﺺ ﻣــﻬﺮﻳﺔ ﻧــﺠﺐ‬
‫و ﺑــﻠﻐﻮ اﻟﻐــﺮض ا‪p‬ﻗـﺼﻲ ﻣـﻦ اﻟﻄـﻠﺐ‬
‫‪١‬ـ اﻧــــﻲ ادﻳــﻦ ﺑــﻤﺎ دان اﻟﺸــﺮاة ﺑــﻪ‬
‫اﻟﻨــــﺎﻓﺮﻳﻦ ﻋــــﻠﻲ ﻣــﻨﻬﺎج اوﻟﻬــﻢ‬
‫ﻗـــﻮﻣﺎ اذا ذﻛــﺮوا ﺑــﺎ او ذﻛــﺮوا‬
‫ﺳــﺎروا اﻟﻲا ﺣــﺘﻲ اﻧــﺰﻟﻮا ﻏَـﺮﻓﺎ‬
‫ﻣــﺎ ﻛــﺎن ا‪ p‬ﻗــﻠﻴ˜ رﻳﺚ وﻗــﻔﺘﻬﻢ‬
‫ﺣــﺘﻲ ﻓـﻨﻮا و رأي اﻟﺮاﺋـﻲ رؤﺳـﻬﻢ‬
‫ﻓﺎﺻﺒﺤﺖ ﻋﻨﻬﻢ اﻟﺪﻧﻴﺎ ﻗﺪ اﻧـﻘﻄﻌﺖ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢١٢‬‬

‫ﺣﺒﺎﻧﻴﺔ‪ :‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻨﮕﻲ ﻣـﻴﺎن زﻳـﺎد ﺑـﻦ‬
‫ﺧﺮاس ﻋﺠﻠﻲ از ﺧﻮارج و ﮔﺮوه ﻫﻤﺮاه وي و ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ در ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬در‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ واﻗـﻌﻪ در زﻣـﺎن‬
‫زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ روي داد‪/‬‬
‫ﺣﺮاﺿﺔ‪ :‬ﻧﺎم ﺑﺎزاري در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﭼﻮﺑﻚ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﻲرﺳﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺮام‪ :‬در ﻟﻔﻆ‪ ,‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣ‪P‬ل اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺤﻠﻪ و ﻣﻨﻄﻘة ﺑﺰرﮔﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻫﺎﻟﻲ‬
‫آن ﺑﻨﻮ ﺣﺮام ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﺷﺎﺧﻪاي از ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻤﻴﻢ اﺳﺖ‪ ,‬و او ﺣﺮام ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻨﺎت ﺑﻦ ﺗﻤﻴﻢ اﺳﺖ و ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﺣﺮاﻣﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬ﺣﺮام‬
‫از ﺷﻌﺒﻲ و ﺟﺰ او رواﻳﺖ ﻛﺮده و ﺛﻮري ﻧﻴﺰ از ﺣﺮام رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺣ َﺮ ْو ىراء‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺎم ﻣﻮﺿﻌﻲ در دو ﻣﻴﻠﻲ آن اﺳﺖ و‬
‫ﺧﻮارﺟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬در آن ﻣﻜﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ آن‬
‫ﺟﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﻧﺒﺎري ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺮوراء ﻧﺎم روﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﻮارج ﺑﻪ ﻣـﺤﻠﻲ در‬
‫ﺧﺎرج ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬و ﺣﺮورﻳﻪ ﻳﺎ ﺧﻮارج ﺑـﻪ ﺣـﺮوراء ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داوري و ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺼﺎﺻﺔ‪ :‬از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﻮاد در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻗﺼﺮ اﺑﻲ ﻫﺒﻴﺮه و از ﺗﻮاﺑﻊ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺣ ّ‬
‫ﺣﻔﺮ َﺳ ِﺒ ﻴﻊ‪ :‬ﺳﺒﻴﻊ ﻧﺎم ﻗﺒﻴﻠﻪاي اﺳﺖ‪ /‬و او ﺳﺒﻴﻊ ﺑﻦ ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺸﻢ ﺑﻦ ﺣﺎﺷﺪ ﺑﻦ ﺧﻴﻮان ﺑﻦ ﻧﻮف ﺑﻦ ﻫﻤﺪان اﺳﺖ‪ /‬و آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻄﻘة ﻣﻌﺮوﻓﻲ در ﻛﻮﻓﻪ دارﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻔﺮ ﺳﺒﻴﻊ‪ ,‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮداود ﺣﻔﺮي ﻣﻨﺴﻮب‬
‫ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ /‬و او از ﺧﻮري رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺒﻪ از ﺛﻮري رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ وي‬
‫در ﺳﺎل ‪ ٢٠٣‬ﻫ ‪/‬ق و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪ ٢٠٦‬ﻫ ‪/‬ق وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺣﻤﺎم اﻋﻴﻦ‪ :‬ﺣﻤﺎم اﻋﻴﻦ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﻧﺎم آن در رواﻳﺎت ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫ﺑﻪ اﻋﻴﻦ واﺑﺴﺘة ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻤﺎم ﺳﻌﺪ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺣ ْﻮز‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬و اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻫﻴﺜﻢ ﺣﻮزي ﺑﻪ آنﺟﺎ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢١٣ .‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و او از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻧﺤﺎس ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ /‬اﺑـﻲ ﺑـﺮﺳﻲ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن و ﻓﺮزﻧﺪش اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ زﻳـﺪ ﺣـﻮزي از وي‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و او از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺗﻴﻤﻠﻲ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﭘﺪرم ﻧﻴﺰ از‬
‫وي رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ‪ :‬ﻧﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺧﺪﻋﺬراء‪ :‬در ﻛﺘﺎب ﺳﺎﺟﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﭘـﺎ ﻛـﻴﺰﮔﻲ و ﺷـﺎداﺑـﻲ و‬
‫درﺧﺘﺎن و رودﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر‪ ,‬ﺧﺪاﻟﻐﺪراء ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫َﺧ ّﺮىاره‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻴﻠﺤﻮن از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺎﺣﻴة ﺑﻦي ﻋﺒﺪا‪ O‬ﺑﻦ دارم‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺲ از ﺧﻨﺪق ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﺧﻔﺎن و ﺧﻔﻴﻪ‪ :‬دو ﺑﻴﺸﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺧﻨﺪق ﺳﺎﺑﻮر ‪ :‬ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮاﻧﻴﺎن در دﺷﺖ ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﻴﻢ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﺧﻮد و ﻋﺮﺑﻬﺎ‬ ‫‪١‬‬

‫ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺣﻔﺮ ﻛﺮد‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﻴﺖ و ﻋﺎﻧﺎت از ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﺎﺣﻴة اﻧﺒﺎر ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺗﻌﺪادي از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب از ﺳﻮاد ﺗﺎ ﺑﺎدﻳﻪ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧـﺪ‪ ,‬او‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ دﻳﻮار ﺷﻬﺮي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺷﺎﭘﻮر‬
‫ذوا‪ K‬ﻛﺘﺎف ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬آن را ﭘﺎﺳﮕﺎه ﻣﺮزي ﻗﺮار داد ﺗﺎ اﻃﺮاف ﺑﺎدﻳﻪ را ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺗﺎ از ﻫﻴﺖ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺣﻔﺮ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از وﺳﻂ زﻣﻴﻦ ﺑﺎدﻳﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮد ﺗﺎ ﻛﺎﻇﻤﻪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺑﺼﺮه‬

‫ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎ ﻣﻲ ﻛـﻪ وي ﺧـﻨﺪﻗﻲ در ﻛـﻮﻓﻪ‬ ‫‪١‬ـ اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ در ﻛﺎ ﻣﻞ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺨﻠﺶ‪ ,‬دواﻧﻴﻘﻲ ﺧﻮاﻧﺪه‬

‫‪١‬‬
‫اﺣﺪاث ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺎرﮔﺮان‪ ,‬ﻳﻚ داﻧﻚ ﻧﻘﺮه ﭘﺮداﺧﺖ و دﺳﺘﻮر داد ﺧﻨﺪق را ﺣﻔﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬داﻧﻚ ـــ درﻫﻢ‬
‫‪٦‬‬

‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﺎل ‪J ١٥٥‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬در ﻛﻮﻓﻪ وﺑﺼﺮه‪ ,‬دﻳﻮار و ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺳﺎﺧﺖ و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ‬

‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﺧﺖ دﻳﻮار و ﺧﻨﺪق ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﭘﻨﺞ درﻫﻢ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎ ﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪ ,‬دﺳﺘﻮر‬

‫داد آﻧﻬﺎ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻫﺮ ﻳﻚ ﭼﻬﻞ درﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ! ﺷﺎﻋﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬

‫اي ﻣﺮد م! ﺷﻤﺎ ﻛﺠﺎﻳﻲ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ از ا ﻣﻴﺮاﻟﻤﺆ ﻣﻨﻴﻦ ﭼﻪ دﻳﺪﻳﻢ ﭘﻨﺞ درﻫﻢ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﭼﻬﻞ درﻫﻢ از ﻣﺎ‬

‫ﮔﺮﻓﺖ ‪/H#J‬‬

‫اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺧﻨﺪﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر در ﻛﻮﻓﻪ اﺣﺪاث ﻛﺮد و ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي آن ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ا ﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎ م ﻛﺮي‬

‫ﺳﻌﺪ ﺷﻬﺮت دارد‪/‬‬

‫ا ﻣـﻴﺮاﻟﻤـﺆ ﻣﻨﻴﻨﺎ‬ ‫ﻣـﻦ‬ ‫ﻳﺎﻟﻘﻮ م ﻣـﺎ ﻟﻘـﻴﻨﺎ‬ ‫‪#‬‬

‫و ﺟــﺒ ﺎﻧﺎ ا ‪p‬رﺑـﻌﻴﻨﺎ‬ ‫اﻟﺨﻤﺴ ﺔ ﻓـﻴﻨﺎ‬ ‫ﻗﺴﻢ‬

‫ى‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢١٤‬‬

‫ﻗﺮار دارد‪ ,‬اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ درﻳﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ ,‬و ﺑﺮ روي آن ﺑﺮﺟﻬﺎي دﻳﺪﺑﺎﻧﻲ و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪,‬‬
‫و ﺑﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدن ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻧﻈﺎي ﺑﺪان ﻧﻈﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ درﮔﻴﺮي اﻫﻞ ﺑﺎدﻳﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﻮاد ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﻔﺮ اﻳﻦ ﺧﻨﺪق‪ ,‬ﻫﻴﺖ و ﻋﺎﻧﺎت از ﻧﺎﺣﻴة ﺷـﺎه ﻓـﻴﺮوز ﺧـﺎرج ﺷـﺪ زﻳـﺮا ﻋـﺎﻧﺎت‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫َﺧ َﻮ ْر َﻧﻖ‪ :‬ﻋﺮﺑﻬﺎ در اﺷﻌﺎرﺷﺎن ﻧﺎم آن را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و در ﻛ‪P‬ﻣﺸﺎن ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞﻫﺎﻳﻲ از‬
‫آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺧﻮرﻧﻖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﻮرﻧﻖ ﻧﻬﺮي اﺳﺖ و در ﺑﺎرة آن ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت رودﻫﺎي ﺳﻴﻠﺤﻮن و ﺟﺰ آن ﺻﺮﻳﻔﻮن و ﺧﻮرﻧﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪/ ١‬‬
‫وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﺳﻜﻴﺖ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره ﺧﻮرﻧﻖ ﭼـﻨﻴﻦ ﮔـﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﺑـﻨﺎﺑﺮ ﮔـﻮاﻫـﻲ آﺛـﺎر‬
‫واﺧﺒﺎر‪ ,‬ﺧﻮرﻧﻖ ﻛﺎﺧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺷﻬﺮ ﺣﻴﺮه ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬در ﺑﺎرة ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن اﺧﺘ‪P‬ف‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻦ ﻋﺪي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ اﻣﺮيء اﻟﻘﻴﺲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻧـﺼﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﺨﻢ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻣﺮة ﺑﻦ ادد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻛﻬ‪P‬ن ﺑـﻦ ﺳـﺒﺎ ﺑـﻦ ﻳـﻌﺮب ﺑـﻦ‬
‫ﻗﺤﻄﺎن َﻣﻠﻚ‪ ,‬در ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﺑﻨﺎي ﻛﺎخ را ﺻـﺎدر ﻛـﺮد‪ ,‬ﺧـﻮرﻧﻖ در ﻣـﺪت‬
‫ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬و ﻣﺮدي از روم ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻨﻤﺎر ﻛﺎخ او را ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬وي دو ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬در ﺟﺴﺖوﺟﻮي‬
‫وي ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ وﻟﻲ وي را ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲآﻣﺪ و ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻲآورد‪ ,‬و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺳﺎﺧﺖ آن ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و ﻧﻌﻤﺎن ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺎ‪K‬ي ﻛﺎخ رﻓﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮش درﻳﺎ و در ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﺧﺸﻜﻲ را دﻳﺪ و ﻣﺎﻫﻲ‪ ,‬ﺳﻮﺳﻤﺎر‪,‬‬
‫آﻫﻮ و ﻧﺨﻞ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﻨﺎ ﻧﺪﻳﺪهام‪ /‬ﺳﻨﻤﺎر ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫آﺟﺮي را ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ا ﮔﺮ آن آﺟﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﻤﺎم ﻛﺎخ ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد‪ ,‬ﻧﻌﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳـﺎ‬
‫ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺟﺰ ﺗﻮ ﺟﺎي آن را ﻣﻲداﻧﺪ؟ ﺳﻨﻤﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ /‬ﻧﻌﻤﺎن ﮔـﻔﺖ‪ :‬اﻟﺒـﺘﻪ آن را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲدارم و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از آن اﻃ‪P‬ﻋﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را ﺻﺎدر و از‬
‫ﺑﺎ‪K‬ي ﻛﺎخ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮد و ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﺰد ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﺷﺪ; ﻟﺬا‬

‫ﺻــﺮﻳﻔﻮن ﻓــﻲ اﻧــﻬﺎرﻫﺎ و اﻟﺨــﻮرﻧﻖ‬ ‫‪١‬ـ و ﺗﺠﺒﻲ اﻟﻴـﻪ اﻟﺴـﻴﻠﺤﻮن و دوﻧـﻬﺎ‬

‫ى‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢١٥ .‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬

‫او ﻣﺮا ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﻤﺎر ﺑﻲ ﮔﻨﺎه‪ ,‬او را ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻛﻨﺪ وي ﺗﻤﺎم ﻛﺎخ را در ﻣﺪت ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و ﻛﺎﺷﻴﻬﺎ و ﺳﺮب در آن ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﺎر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﻫﻲ ﺑﻠﻨﺪ و اﺳﺘﻮار ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺳﻨﻤﺎر ﮔﻤﺎن ﻛﺮد ﺑﻪ او ﻋﻄﺎﻳﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ و ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎن دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ وﻟﻲ ﻧﻌﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺧﺪاﻧﺸﻨﺎس را از ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ ﺑﻪ زﻳﺮ اﻓﻜﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪,‬‬
‫اﻳﻦ از ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﭘﻴﺶآﻣﺪﻫﺎﺳﺖ‪/ ١‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺮﺑﻬﺎ از وي ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﻪ ﺳﻨﻤﺎر َﻣﺜَﻞ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻌﻤﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ ﺷﺎم ﺟﻨﮕﻴﺪ و از ﻫﻤة ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ,‬ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫روزﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد در ﺧﻮرﻧﻖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮ ﻧﺠﻒ و ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﻬﺎ‬
‫وﮔﻠﺰارﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب آن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﺳﻤﺖ ﻏﺮب و‬
‫ﺷﺮق ﻓﺮات و ﺧﻮرﻧﻖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮات ﺑﻮد‪ ,‬اﺷﺮاف داﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮش رﺳﻴﺪ ﻓﺮات ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺷﻬﺮ ﺧﻮرﻧﻖ را ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﺤﻞ ﭘﺮﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﻓﺮات ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬اﺣـﺎﻃﻪ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ; ﺳﺮﺳﺒﺰي‪ ,‬روﺷﻨﺎﻳﻲ و رودﻫﺎي آن‪ ,‬وي را ﺷﮕﻔﺖزده ﻛﺮد‪ /‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻪ وزﻳﺮش ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨﻈﺮة زﻳﺒﺎﻳﻲ دﻳﺪهاي؟ وزﻳﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻴﺮ اي ﭘﺎدﺷﺎه!‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨﻈﺮهاي ﻧﺪﻳﺪهام وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﻫﻢ دوام ﻧﺪارد‪ /‬ﻧﻌﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي دوام‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؟ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا در آﺧﺮت اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ؟ وزﻳﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺮﻙ دﻧﻴﺎ و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا و درﺧـﻮاﺳﺖ آﻧـﭽﻪ ﻧـﺰد اوﺳﺖ‪ ,‬ﻧـﻌﻤﺎن ﻫـﻤﺎن ﺷﺐ‪,‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ را رﻫﺎ ﻛﺮد و رداﻳﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ رﻓﺘﻦ او‬
‫ﻧﺸﺪ‪ ,‬و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﺧﺒﺮي از وي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺻﺒﺤﺪم ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آداب و رﺳﻮم ﺑﻪ در‬

‫ﺟــــﺰاء ﺳــــﻨﻤﺎر و ﻣــــﺎ ﻛــﺎن ذا ذﻧﺐ‬
‫ﻳــــﻌﻞ ﻋــــﻠﻴﻪ ﺑــــﺎﻟﻘﺮاﻣــﻴﺪ و اﻟﺴﻜﺐ‬
‫و آض ﻛﻤﺜﻞ اﻟﻄـﻮد و اﻟﺸـﺎﻣﺦ اﻟﺼـﻌﺐ‬
‫وﻓـــــﺎز ﻟﺪﻳــــﻪ ﺑــــﺎﻟﻤﻮدة و اﻟﻘــــﺮب‬
‫ﻓــﻬﺬا اﻟﻌــﻤﺮا ﻣــﻦ اﻋــﺠﺐ اﻟﺨـﻄﺐ‬
‫‪١‬ـ ﺟــــﺰاﻧــﻲ ﺟــﺰاها ﺷــﺮ ﺟــﺰاﺋــﻪ‬
‫ﺣـﺠ ﺔ‬
‫ّ‬ ‫ﺳــﻮي رﻣــﻪ اﻟﺒــﻨﻴﺎن ﺳـﺘﻴﻦ‬
‫ﻓــــﻠﻤﺎ رأي اﻟﺒــﻨﻴﺎن ﺗــﻢ ﺳــﺤﻮﻗﻪ‬
‫ﻓــــﻈﻦ ﺳــــﻨﻤﺎر ﺑـــﻪ ﻛــﻞ ﺣــﺒﻮة‬
‫ﻓﻘﺎل اﻗﺬﻓﻮا ﺑﺎﻟﻌﻠﺞ ﻣﻦ ﻓﻮق رأﺳـﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢١٦‬‬

‫ﻣﻨﺰل او رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﺟﺎزة ورود ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن اﺟﺎزه دادن ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎد‪ ,‬ﻋﻠﺖ آن را ﻧﻔﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻟﺬا در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺆال ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ روز‪ ,‬اﻣﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ او از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﻛﻮه و دﺷﺖ ﭘﻨﺎه ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ,‬دﻳﮕﺮ‪,‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﮔﺎه دﻳﺪه ﻧﺸﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬وزﻳﺮش ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه وي رﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻋﺪي ﺑﻦ زﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎ آور ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮرﻧﻖ را ﻛﻪ روزي ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﺮد و ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ او ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﻳﺪﻧﻴﻬﺎ‪ ,‬ﻓﺰوﻧﻲ ﺛﺮوت و داراﻳﻲ درﻳﺎي ﭘﻬﻨﺎور و ﻛﺎخ ﺳﺪﻳﺮ‪ ,‬ﺧﻮﺷﺤﺎل‬
‫و ﻣﺴﺮور ﺷﺪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﻮﺷﻲ و ﺳﺮوري ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن زﻧﺪهاي اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﺧﻮاﻫﺪ ُﻣﺮد ﭘﺲ از ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﺗﻮاﻧﮕﺮي ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ آﻧﺎن را ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﺸﻜﻴﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺎدﻫﺎي ﺻﺒﺎ و دﺑﻮر‪ ,‬آﻧﻬﺎ را درﻫﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪ‪/ ١‬‬
‫ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در روزﮔـﺎر ﺧـ‪P‬ﻓﺖ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‪ ,‬ﺧـﺎﻟﺪ ﺑـﻦ وﻟﻴـﺪ ﺑـﺮ ﺣـﻴﺮه ﺗﺴـﻠﻂ ﻳـﺎﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﻴﺢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﻘﻴﻠﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﭘﺲ از دو ﻣﻨﺪر‪ ,‬ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎﻧﻲ را ﺧﻮاﻫﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻮرﻧﻖ و ﺳﺪﻳﺮ رﻓﺖ و آﻣـﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ؟ د‪K‬وران ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ از روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ وي اﺟﺘﻨﺎب ﻣﻲورزﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗـﺮس از ﻏـﺮش‬
‫رﻋﺪآﺳﺎي ﺷﻴﺮ <ﺷﺨﺺ ﻣﻤﺪوح‪ 9‬ﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺑﻮﻗﺒﻴﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﻲ ﺷﺪهاﻳﻢ در‬
‫روز ﺑﺎراﻧﻲ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﻌﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎ را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ از اﻋﻀﺎي ﺷﺘﺮ‪,‬‬
‫ِ‬
‫ﭘﺎرهﭘﺎره ﺷﺪهاﻳﻢ‪/ ٢‬‬
‫اﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺧﻮرﻧﻖ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﺑﻨﺎي آن را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‪,‬‬

‫ف ﻳـــــــﻮﻣا و ﻟﻠــــﻬﺪي ﺗــــﻔﻜﻴﺮ‬ ‫و ﺗــﺒﻴﻦ رب اﻟﺨـﻮرﻧﻖ اذ ﺷـﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻟﻚ واﻟﺒــــﺤﺮ ﻣــــﻌﺮﺿا واﻟﺴــﺪﻳﺮ‬
‫ﻃــــﺔ ﺣــــﻲ اﻟﻲ اﻟﻤــﻤﺎت ﻳــﺼﻴﺮ‬
‫ﺔ وارﺗــــــــﻬﻢ ﻫـــــﻨﺎ ﻙ اﻟﻘــــﺒﻮر‬
‫ف ﻓﺄﻟﻮت ﺑــــﻪ اﻟﺼـــﺒﺎ و اﻟﺪﺑــﻮر‬
‫ﺗــــﺮوح ﺑــــﺎﻟﺨﻮرﻧﻖ واﻟﺴـــﺪﻳﺮ‬
‫ﻣــــﺨﺎﻓﺔ ﺿــﻴﻐﻢ ﻋــﺎﻟﻲ اﻟﺰﺋــﻴﺮ‬
‫ﻛــﻤﺜﻞ اﻟﺸـﺎة ﻓـﻲ اﻟﻴـﻮم اﻟﻤـﻄﻴﺮ‬
‫ﻛــــﺎﻧﺎ ﺑـــﻌﺾ اﺟــﺰاء اﻟﺠــﺰور‬
‫ﺳــﺮه ﻣــﺎ رأي و ﻛـﺜﺮة ﻣـﺎ ﻳـﻤ‬
‫ﻓﺎرﻋﻮي ﻗﻠﺒﻪ و ﻗـﺎل ﻓـﻤﺎ ﻏﺐ‬
‫ﺛﻢ ﺑﻌﺪ اﻟﻔح و اﻟﻤﻠﻚ و ا‪p‬ﻣ‬
‫ﺛــــﻢ ﺻـــﺎروا ﻛــﺎﻧﻬﻢ ورق ﺟ‬
‫أﺑﻌﺪ اﻟﻤـﻨﺬرﻳﻦ اري ﺳـﻮاﻣـﺎ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺗــﺤﺎﻣﺎه ﻓــﻮارس ﻛـﻞ ﺣـﻲ‬
‫ﻓﺼﺮﻧﺎ ﺑﻌﺪ ﻫﻠﻚ اﺑﻲ ﻗﺒﻴﺲ‬
‫ﺗــﻘﺴﻤﻨﺎ اﻟﻘــﺒﺎﺋﻞ ﻣـﻦ ﻣـﻌﺪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢١٧ .‬‬

‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﺰدﮔﺮد‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﭘﻮر ذي ا‪ K‬ﻛﺘﺎف ﺑﻮد‪ ,‬و ﺑﺮاي ﻳﺰدﮔﺮد ﻫﻴﭻ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﻤﻲﻣﺎ ْﻧ ﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻬﺮام ﮔﻮر در ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺘﺴﻘﺎ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪ‪ ,‬ﻟﺬا در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺤﻞ‬
‫ﺧﻮش آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﻣﺮاض و ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ دور ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻬﺮام را از ﺗﺮس ﺑﻴﻤﺎرياش‬
‫ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ,‬ﭘﺰﺷﻜﺎﻧﺶ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮب ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﺑﻮل و ﺷﻴﺮ‬
‫ﺷﺘﺮ ﺑﻨﻮﺷﺪ ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻴﺰ او را ﻧﺰد ﻧﻌﻤﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﻛﺎﺧﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎخ ﺧﻮرﻧﻖ ﺑﺴﺎزد‪ /‬ﻧﻌﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﺎﺧﻲ ﺑﺮاي او ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻬﺮام را در آن ﺟﺎي داد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠة او ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻬﺒﻮدي ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑﻬﺮام از ﭘﺪرش اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﺰد ﻧﻌﻤﺎن‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ /‬ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد‪ ,‬و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﺰد ﻧﻌﻤﺎن و در ﻛﺎخ ﺧﻮرﻧﻖ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻠﻮغ رﺳﻴﺪ و ﭘﺪرش درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬و ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ آن ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ رﺳﻢ ﺷﺎﻫﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻦ ﻋﺪي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ وارد ﻧﺸﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻛﺎخ ﻣﻌﺮوف آن در‬
‫ﺧﻮرﻧﻖ ﺑﻨﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺿﺤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻳﻲ در‬
‫ﻛﺎخ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﮔﭻ ﺳﻔﻴﺪ ﻛﺮد‪ ,‬و در آن ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬روزي ﺷﺮﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ‬
‫ﻧﺰد وي آﻣﺪ و ﺿﺤﺎ ﻙ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎ اﻣﻴﻪ! آﻳﺎ ﺑﻨﺎﻳﻲ زﻳﺒﺎﺗﺮ از اﻳﻦ دﻳﺪهاي؟ ﺷﺮﻳﺢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻪ‪ ,‬آﺳﻤﺎن و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ///‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﺑﺎرة آﺳﻤﺎن از ﺗﻮ ﺳﺆال ﻧﻜﺮدم‪,‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﻦ ﻛﻪ اﺑﺎﺗﺮاب را ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﻳﻲ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺿﺤﺎ ﻙ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ اﺣﺘﺮام ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ و ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ /‬ﺿﺤﺎ ﻙ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺟﺰاي ﺧﻴﺮ دﻫﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻮي ﻛﻮﻓﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﺧﻮش آب و ﻫﻮاﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻮرﻧﻖ و ﻛﺜﻴﺐ ﻗﺮار دارد‪ ,‬آﺑﻴﺎري ﻓﺮﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻃﺮاف ﻗﺼﺮ اﺑﻲ ﺧﺼﻴﺐ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﺎﺧﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ,‬آن را‬
‫دل زﻳﺒﺎروﻳﺎن ﺟﺎي‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﻧﻈﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪان را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ روزﮔﺎري ﻣﻦ در ِ‬
‫ﻣﻴﺎن ﮔﺮدن و ﺳﻴﻨة ﺧﻮد‪ ,‬ﺟﺎي ﻣﻲدادﻧﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻦ و آﻧﺎن‬
‫داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺮا ِ‬
‫اﺷﻚ‬
‫ِ‬ ‫از ﻫﻴﭻ ﮔﻨﺎﻫﻲ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﻲورزﻳﺪم آن دو ﺟﻮان ﻫﻨﮕﺎم روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺎﻣ‪P‬ﻳﻤﺎت ﺑـﺎ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻣﺤﺒﻮﺑﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺎري‪ ,‬ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺧﻮد را اﺑﺮاز ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻴﺮهروزي را ﺟﺪاﻳﻲ و ﺑﺎز‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢١٨‬‬

‫از دﻟﺒﺮش ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪/ ١‬‬

‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﺗﻮﻗﻔﻬﺎي زﻳﺎدي در ﺧﻮرﻧﻖ داﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻮﻗﻔﻬﺎي دﻳﮕـﺮان اﺳﺖ از‬
‫ﻟﺒـﺎﺳﻬﺎي ﻛـﻬﻨﻪ و ﻣـﻨﺪرس‬
‫ِ‬ ‫ﻏﺪﻳﺮ ﺗﺎ ﺳﺪﻳﺮ ﺗﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺗﺎ راﻫـﻬﺎي راﻫـﺒﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺗﺮﺳﺎن و ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻏﻬﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺘﺮوﻙ و دور اﻓﺘﺎدة آن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ُﭘﺮ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮﻛﻪﻫﺎ و ﺗﺎ‪K‬ﺑﻬﺎي آن ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺟـﺰوﻫﺎي ﻗـﺮآن‬
‫ﻣـﻲﺧﻮر د ﻣـﻮي ﺟـﻠﻮ ﺳـﺮ‬
‫َ‬ ‫درﺧﺘﺎن آن ﺑﺎ وزش ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﺗﻜـﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺖ و‬
‫دﺧﺘﺮان ﻧﻮﺟﻮان ﺑﺎ ﺣﺎﺷﻴة ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﺎخ و ﺑﺮﮔﻬﺎي رﻧﮕﻴﻦ درﺧﺘﺎن اﺑﺘﺪا و‬
‫اﻧﺘﻬﺎي آن را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ زﻣﺴﺘﺎﻧﻬﺎي آن ﻫﻮاي درﻳـﺎﻳﻲ دارد و در ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺧﺸﻚ و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ آن‪ ,‬ﻳﻴ‪P‬ﻗﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﺷﺮاﺑﻲ ﺑﻪ درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻣﺮوارﻳﺪ و ﺑـﻪ ﺧـﻮش‬
‫ﺑﻠﻨﺪ آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪/ ٢‬‬
‫ﺑﻮﻳﻲ ﻛﺎﻓﻮر از زﻣﻴﻨﻬﺎي ِ‬
‫ِ‬

‫ﺑــﻴﻦ اﻟﺨــﻮرﻧﻖ واﻟﻜـﺜﻴﺐ‬ ‫ﺳﻘﻴا ﻟﻤـﻨﺰﻟﺔ و ﻃـﻴﺐ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ا ﻛﻨﺎ ف ﻗﺼﺮ اﺑﻲ اﻟﺨﺼﻴﺐ‬
‫ﻙ ﻓــﻬﺘﻜﺖ رأي اﻟﻠــﺒﻴﺐ‬
‫ﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﺴﻮاد ﻣﻦ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫ﺑـﻴﻦ اﻟﻤـﺨﺎﻧﻖ و اﻟﺠـﻴﻮب‬
‫ﻣــﺘﺤﺮﺟـﻴﻦ ﻣـﻦ اﻟﺬﻧـﻮب‬
‫ﻳـﺠﺪان ﺑـﺎﻟﺪﻣﻊ اﻟﺴـﺮوب‬
‫ﺻﺪ اﻟﺤﺒﻴﺐ ﻋﻦ اﻟﺤـﺒﻴﺐ‬
‫ﻧــﻖ ﻣــﺎ ﺗـﻮازي ﺑـﺎﻟﻤﻮاﻗـﻒ‬
‫ﺮ اﻟﻲ دﻳـــﺎرات ا‪p‬ﺳــﺎﻗﻒ‬
‫اﻃــــﻤﺎر ﺧــﺎﺋﻔﺔ و ﺧــﺎﺋﻒ‬
‫ﻳﻜﺴــﻴﻦ اﻋــم اﻟﻤــﻄﺎر ف‬
‫ﻓـﻴﻬﺎ ﻋﺸـﻮر ﻓـﻲ ﻣـﺼﺎﺣﻒ‬
‫ﺗــﻬﺘﺰ ﺑــﺎﻟﺮﻳﺢ اﻟﻌــﻮاﺻــﻒ‬
‫ﻦ ﺑﻬﺎ اﻟﻲ ﻃﺮر اﻟﻤـﺼﺎﺣﻒ‬
‫ﺋــــﻠﻬﺎ ﺑــــﺎﻟﻮان اﻟﺮﻓـــﺎر ف‬
‫ﺑــــﺮﻳﺔ ﻓــــﻴﻬﺎ اﻟﻤــــﺼﺎﺋﻒ‬
‫ﻓــــﻮرﻳﺔ ﻣـــﻨﻬﺎ اﻟﻤﺸــﺎر ف‬
‫ﺑﻤﺪاﻓﻊ اﻟﺠﺮﻋﺎت ﻣﻦ‬
‫دارﺗــــﺨﻴﺮﻫﺎ اﻟﻤـــﻠﻮ‬
‫اﻳـﺎم ﻛـﻨﺖ ﻣـﻦ اﻟﻐـﻮا‬
‫ﻟﻮﻳﺴــﺘﻄﻌﻦ ﺧــﺒﺄﻧﻨﻲ‬
‫اﻳــﺎم ﻛــﻨﺖ و ﻛـﻦ ‪p‬‬
‫ﻏــﺮﻳﻦ ﻳﺸــﺘﻜﻴﺎن ﻣـﺎ‬
‫ﻟﻢ ﻳﻌﺮﻓﺎ ﻧﻜﺪا ﺳـﻮي‬
‫‪٢‬ـ ﻛــﻢ وﻗـﻔﺔ ﻟﻚ ﺑـﺎﻟﺨﻮر‬
‫ﺑـﻴﻦ اﻟﻐـﺪﻳﺮ اﻟﻲ اﻟﺴـﺪﻳ‬
‫ﻓــﻤﺪارج اﻟﺮﻫـﺒﺎن ﻓـﻲ‬
‫دﻣـــــﻦ ﻛﺄن رﻳــــﺎﺿﻬﺎ‬
‫و ﻛــــﺎﻧﻤﺎ ﻏــــﺪراﻧـــﻬﺎ‬
‫و ﻛــــــﺎﻧﻤﺎ اﻋــــﻀﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﻃــﺮر اﻟﻮﺻــﺎﺋﻒ ﻳـﻠﺘﻘﻴ‬
‫ﺗــــﻠﻘﻲ اواﺧــــﺮﻫﺎ اوا‬
‫ﺑــــﺤﺮﻳﺔ ﺷــــﺘﻮاﺗــــﻬﺎ‬
‫درﻳــــﺔ اﻟﺼــــﻬﺒﺎء ﻛــﺎ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢١٩ .‬‬

‫دار ﺣﻜﻴﻢ‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي ﻣﺸﻬﻮر در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻴﻢ ﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ ﺛـﻮرﺑﻜﺎﺋﻲ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻜﺎء ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺻﻌﺼﻌﻪ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫در اﺣﺘﻤﺎم‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻗﻤﺎﻣﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻫﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪي ﻧﺴـﺒﺖ داده‬
‫ﺷﺪه و در ﻛﻨﺎر دار اﺷﻌﺐ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫دار ﻣﻘﻄﻊ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻛﻠﺒﻲ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ ,‬ﻋﺪي ﺑﻦ رﻗﺎع در ﺑـﺎرة او ﭼـﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻜﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔـﺬاري ﺷـﺪه را ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﻣـﻴﻬﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬دار اﻟﻤـﻘﻄﻊ را‬
‫ِ‬ ‫ﭼﺸﻢ‪,‬‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫ُدرﺗﺎ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣﺮدم آن ﺟﺎ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻳﻜﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار درﺧﺖ ﻧﺨﻞ و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺧﺘﺎن اﻧﺒﻮه در آنﺟﺎ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ُد ْوران‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻛﺎخ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻗﺴﺮي‪ ,‬ﺑـﺮادر ﺧـﺎﻟﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬آنﺟﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫دوﺑﺎ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺠﻒ ﻣﺤﻠﻪاي از آن اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ اﺳﻢ آن دوﻣﻪ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ >ا ﻛﻴﺪر< ﺣﺎ ﻛﻢ دوﻣﺔ اﻟﺠﻨﺪل را راﻧﺪ‪ ,‬او ﺑﻪ ﺣﻴﺮه رﻓﺖ و در آنﺟﺎ ُدري ﺳﺎﺧﺖ و آن را‬
‫دوﻣﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪/‬‬
‫دﻳﺎرات اﺳﺎﻗﻒ‪ :‬دﻳﺎرات ﺟﻤﻊ دﻳﺮ‪ ,‬و اﺳﺎﻗﻒ ﺟـﻤﻊ اﺳـﻘﻒ اﺳﺖ‪ ,‬و آﻧـﺎن رؤﺳـﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ دﻳﺎرات در ﻧﺠﻒ ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ,‬و ﻧﺠﻒ در اﺑﺘﺪاي ﺣﻴﺮه‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬و آن ﮔﻨﺒﺪﻫﺎ و ﻗﺼﺮﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش رودي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻏـﺪﻳﺮ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آن‪ ,‬ﻛﺎخ اﺑﻲ ﺧﺼﻴﺐ و در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن ﺳﺪﻳﺮ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه و در ﺑﺎرة آن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻮي ﺣﻤﺎﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﺗﻮﻗﻔﻬﺎي زﻳﺎدي در ﺧﻮرﻧﻖ داﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻮﻗﻔﻬﺎي دﻳﮕـﺮان اﺳﺖ از‬
‫ﻟﺒـﺎﺳﻬﺎي ﻛـﻬﻨﻪ و ﻣـﻨﺪرس‬
‫ِ‬ ‫ﻏﺪﻳﺮ ﺗﺎ ﺳﺪﻳﺮ ﺗﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺗﺎ راﻫـﻬﺎي راﻫـﺒﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬

‫ﻛــﻤﺎ ﺗــﻌﺮ ف ا ‪ٔp‬ﺿــﻴﺎ ف داراﻟﻤــﻘﻄﻊ‬ ‫ﻋﻠﻲ ذي ﻣﻨﺎ اﺗﻌﺮ ف اﻟﻌـﻴﻦ ﻣـﺘﻨﻪ‬ ‫‪١‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٢٠‬‬

‫ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺗﺮﺳﺎن و ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻏﻬﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺘﺮوﻙ و دور اﻓﺘﺎدة آن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﭘﺮﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧَﺪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮﻛﻪﻫﺎ و ﺗـﺎ‪K‬ﺑﻬﺎي آن ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺟـﺰوﻫﺎي ﻗـﺮآن‬
‫ﺑـﻴﺎﺑﺎﻧﻲ آن‪ ,‬ﻳـﻴ‪P‬ﻗﻬﺎﻳﻲ‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺖ زﻣﺴﺘﺎﻧﻬﺎي آن‪ ,‬ﻫﻮاي درﻳـﺎﻳﻲ دارد و در ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ و‬
‫وﺟﻮد دارد‪/ ١‬‬
‫دﻳﺮاﻋﻮر‪ :‬در ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﻪ اﻳﺎد‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﻋﻮر از ﻓـﺮزﻧﺪان‬
‫ﺧﺬاﻓﺔ ﺑﻦ زﻫﺮ ﺑﻦ اﻳﺎد آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪/‬‬
‫دﻳﺮﺣﻨﻪ‪ :‬در ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻴﺮه واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫دﻳﺮﺷﺎء‪ :‬در زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﺣﺪود ﻫﻔﺖ و ﻧﻴﻢ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ از ﻧﺨﻴﻠﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪/‬‬
‫رﺣﺎ ﻋﻤﺎرة‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫رﺣﺒﺔ ﺧﻨﻴﺲ‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻨﻴﺲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﺮادر ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺟﺪّ اﺑـﻲ‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﺧﻨﻴﺲ ﻗﺎﺿﻲ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫رﺻﺎﻓﺔ ﻛﻮﻓﻪ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺳﻲ آن را ﺳﺎﺧﺖ و ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﻦ ﺳـﺮي‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻲ ﻧـﺎم آن را در‬
‫ﺷﻌﺮش آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ رﺻﺎﻓﻪ و ﺛﻨﻴﻪ و ﺧﻮرﻧﻖ ﻧﻈﺮ اﻓﻜﻨﺪم ﺧﺮاﺑﻲ و وﻳﺮاﻧﻲ‪ ,‬آن ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و آﺛﺎر‬
‫آﻧﻬﺎ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪/ ٢‬‬
‫زراره‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي درﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎم زرارة ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺪس از ﻗـﺒﻴﻠﻪ ﺑـﻨﻮ‬
‫ﺑﻜّﺎر ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه‪ ,‬زﻳﺮا در آنﺟﺎ ﻣﻨﺰل وي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬اﻣﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ آن را از وي ﮔﺮﻓﺖ و در‬
‫ﺷﻤﺎر زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ درآورد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ‬

‫ﺗــﻮازي ﺑــﺎﻟﻤﻮاﻗــﻒ‬
‫ى‬ ‫ﻣــﺎ‬
‫ر اﻟﻲ دﻳــﺎرات ا‪p‬ﺳـﺎﻗﻒ‬
‫اﻃــﻤﺎر ﺧــﺎﺋﻔﺔ و ﺧـﺎﺋﻒ‬
‫ﻳﻜﺴـﻴﻦ اﻋـم اﻟﻤـﻄﺎر ف‬
‫ﻓﻴﻬﺎ ﻋﺸـﻮر ﻓـﻲ ﻣـﺼﺎﺋﻒ‬
‫ﺑــــﺮﻳﺔ ﻓـــﻴﻬﺎ اﻟﻤــﺼﺎﺋﻒ‬
‫ﻓــــــﺔ ﻓــــﺎﻟﺜﻨﻴﺔ ﻓــــﺎﻟﺨﻮرﻧﻖ‬
‫ﻓــــﻴﻬﺎ ﻓــــﺎدرﺳﻬﺎ و اﺧــــﻠﻖ‬
‫‪١‬ـ ﻛﻢ وﻗﻔﻪ ﻟﻚ ﺑـﺎﻟﺨﻮر‬
‫ﺑﻴﻦ اﻟﻐﺪﻳﺮ اﻟﻲ اﻟﺴﺪﻳ‬
‫ﻓﻤﺪارج اﻟﺮﻫﺒﺎن ﻓـﻲ‬
‫دﻣــﻦ ﻛــ ٔﺎ ن رﻳـﺎﺿﻬﺎ‬
‫و ﻛـــﺎﻧﻤﺎ ﻏــﺪراﻧــﻬﺎ‬
‫ﺑــــﺤﺮﻳﺔ ﺷــﺘﻮاﺗــﻬﺎ‬
‫و ﻟﻘـﺪ ﻧـﻈﺮت اﻟﻲ اﻟﺮﺻـﺎ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺟــــــﺮ اﻟﺒــــﻠﻲ اذﻳــــﺎﻟﻪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٢١ .‬‬

‫ﻋﻘﺒﻪ ﺧﺰاﻋﻲ وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋـﺎص در ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد‪ ,‬زراره در ﻣـﻠﻜﻴﺖ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻮد‪ /‬در ﺣﺪﻳﺜﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﻪ زراره ﻧـﻈﺮ اﻓﻜـﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﭼﻪ روﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن زراره ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و در آن ﮔﻮﺷﺖ‬
‫و ﺷﺮاب ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﻲرﺳﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﺣﻀﺮت از روي ﭘﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻓﺮات ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳـﻮي‬
‫روﺳﺘﺎي زراره رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ آﺗﺶ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ,‬و آن را ﺑﺮاﻓﺮوزﻳﺪ زﻳـﺮا ﺧـﺒﻴﺚ از‬
‫درون ﺧﻮرده ﻣـﻲﺷﻮد‪ /‬وي اﻓـﺰود‪ :‬زراره از ﺳـﻤﺖ ﻏـﺮب آﺗﺶ ﮔـﺮﻓﺖ و آﺗﺶ ﺑـﻪ ﺑـﺎغ‬
‫ﺣﻴﺮوﻧىﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺘﺎﺑ ْﺮ ُ‬
‫ﻮاﺳ ِ‬
‫ﺧى ْ‬
‫زوره‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺪان‪ :‬ﻣﻮﺿﻌﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺳﻜِﻦ‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي در زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺳ ِﻨ ْﻴ ﻨﻴﺎ‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن آن را ﺑﻪ ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ وا ﮔﺬار‬
‫ﻛﺮد‪/‬‬
‫َﺳﻮادﻳﻪ‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮاد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋـﺪي ﺑـﻦ زﻳـﺪ ﺑـﻦ اﻳـﻮب ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﺮوق ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻋﺼﺒﺔ ﺑﻦ اﻣﺮيء اﻟﻘﻴﺲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻨﺎت ﺑﻦ ﺗﻤﻴﻢ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻮارﻳﻪ‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮار ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻋﺒﺎدي ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزار اﺳﺪ‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ اﺳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي ﺑﺮادر ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺎ ﻛﻢ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزار َﺣﻜَﻤﻪ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺎزار ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺔ ﺑﻦ ﺧﺪﻳﻔﺔ ﺑﻦ ﺑﺪر ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ /‬او‬
‫ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﺑﺎزار ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪ /‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺎدر ﺣﻜﻤﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺎدر ﻗﺮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺗﻮﻃﺌﻪﭼﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد و زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‪ ,‬وي را در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻳﻘﻈﺎن ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺎزار ﺑﻪ ﻣﺮدي از ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﻜـﻤﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وي َﺣﻜَـﻢ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎزار‪ ,‬ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﺣﺠﺎج و ﺷﺒﻴﺐ ﺧﺎرﺟﻲ در ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻋﺘﺎب ﺑﻦ ورﻗﺎء رﻳﺎﺣﻲ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫در آن ﺟﻨﮓ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬

‫ﺑﺎزار ﻳﻮﺳﻒ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺛﻘﻔﻲ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﺳﻬﻠﻪ‪> :‬زﻣﻴﻦ ﻧﺮم و ﻫﻤﻮار< ﻣﻌﻨﺎي آن ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ ,‬و ﻣﺴﺠﺪي در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻤﺰه ﺛﻤﺎﻟﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﺎ ﺣﻤﺰة‬
‫ﺛﻤﺎﻟﻲ! آﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻴﻞ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﺰد ﻣـﺎ ﻣﺴـﺠﺪي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﺳـﻬﻠﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﻣـﻨﻈﻮرم ﻫـﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ ,‬ا ﮔـﺮ زﻳـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ ﻣـﻲآﻣﺪ و ﻧـﻤﺎز‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮد‪ ,‬ﺧﺪا ﺑﻪ او ﭘـﻨﺎه ﻣـﻲداد‪ /‬در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺠﺪ‪,‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ادرﻳﺲ<ع‪ 9‬در آن ﺧﻴﺎﻃﻲ ﻣﻲﻛﺮد و از آنﺟﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن رﻓﺖ‪ /‬و از‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬ﻧﺰد ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ رﻓﺖ‪ ,‬و در آن ﻣـﺤﻞ‪ ,‬ﺻـﺨﺮهاي اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ آن ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺎ ﻛﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ از آن آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬از آن‬
‫ﺟﺎﺳﺖ و آن ﺟﺎ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ ﺧﻀﺮ ﺑﻮد و ﻫﻴﭻ اﻧﺪوﻫﮕﻴﻨﻲ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪ ﻣﮕﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬اﻧﺪوه او را از ﺑﻴﻦ ُﺑﺮد‪/‬‬
‫ِﺳ ْﻴﺐ‪ :‬در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﻞ ﺟﺮﻳﺎن آب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ رودﺧﺎﻧﻪ و آن ﻛﻮرهاي از ﺳﻮاد‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و اﻳﻨﻬﺎ دو ﺳﻴﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻴﺐ ﺑﺎ‪ K‬و ﺳﻴﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ از ﻃﺴﻮج ﺳﻮرا‪ ,‬و ﻛﻨﺎر ﻛﺎخ اﺑﻦ‬
‫ﻫﺒﻴﺮة ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺳـﻴﺒﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ ـ ﻓـﻘﻴﻪ ﺷـﺎﻓﻌﻲ ـ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٢٧٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﺎخ اﺑﻲ ﻫﺒﻴﺮه ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﺳﺎل ‪٣٩٢‬‬
‫<ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺷﺎﻧﻴﺎ‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ از ﻃﺴﻮج ﺳﻮرا و از ﺳﻴﺐ ﺑﺎ‪K‬ﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻮﻣﻴﺎ‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ در زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺮان ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺜﻨﻲ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫آنﺟﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺷﻮﻣﻴﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻞ دار رزق در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﻠﻲ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬و رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻴﻠﻲ دارد‪ ,‬در ﻛﺘﺎب ﻓﺘﻮح ﻧﻴﺰ‬
‫ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﺎم رود زﻳﺎد ﺷﻬﺮت دارد و ﺑﻪ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﻣﻨﺴﻮب‬

‫‪١‬ـ ﻛﻮره ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺷﺎ ﻣﻞ ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ‪ ,‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﺼﺒﻪ ﻳﺎ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﻳﺎ رودﺧﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٢٣ .‬‬

‫اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺻﺤﺮا اﺛﻴﺮ‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺼﻐﻴﺮ اﺛﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﺻﺤﺮاي اﺛﻴﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ اﺛﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‬
‫ﺳﻜﻮﻧﻲ‪ ,‬ﭘﺰﺷﻚ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮﻳﺎ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﻠﻌﻮن ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺿﺮﺑﺖ‬
‫زد‪ ,‬ﻫﻤة ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن‪ ,‬اﺛﻴﺮ ﻣﻬﺎرت‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﭘﺰﺷﻜﻲ داﺷﺖ اﺛﻴﺮ ﺷﺶ ﮔﺮم ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را ﺑﺮداﺷﺖ و در ﺟﺴـﺘﺠﻮي رﮔـﻲ‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ و آن را ﺑﻴﺮون آورد و در ﺟﺮاﺣﺖ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬وارد ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ در رگ دﻣـﻴﺪ و آن را‬
‫ﺳﻔﻴﺪي ﻣﻐﺰ آن ﭼﺴﺒﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺿـﺮﺑﺖ ﺑـﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺧﺎرج ﻛﺮد‪ ,‬ﻧﺎﮔﻬﺎن دﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻮﺳﺖ اﻃﺮاف ﻣﻐﺰ ﺳﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ! وﺻـﻴﺖ ﻛـﻦ ﻛـﻪ از دﻧـﻴﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ رﻓﺖ‪/‬‬
‫در ﺻﺤﺮاي اﺛﻴﺮ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﮔﺮوه ﻏﺎﻟﻴﺎن را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺻﺤﺮاي ام ﺳﻠﻤﻪ‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪام ﺳـﻠﻤﻪ‪ ,‬دﺧـﺘﺮ ﻳـﻌﻘﻮب ﺑـﻦ ﺳـﻠﻤﻪ‪ ,‬ﻓـﺮزﻧﺪ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﻓﺨﺮوﻣﻴﻪ‪ ,‬ﻫﻤﺴﺮ ﺳﻔﺎح ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ /‬ﭼـﻨﺪ ﻣـﻮﺿﻊ در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺻﺤﺮا ﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺻﺤﺮاي ﺑﺮدﺧﺖ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮدﺧﺖ‪ ,‬ﺷﺎﻋﺮﺿﺒﻲ ﻋﻜﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﺷﺪه و اﺳﻢ او ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺻﺮﻳﻔﻴﻦ‪ :‬از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن دﻫﻘﺎن‬
‫ﻣﻘﺮي ﻣﻌﺪل ﺻﺮﻳﻔﻴﻨﻲ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آنﺟﺎﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮان آن‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﻧﺰد وي ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬وي ﻗﺎري داﻧﺎﻳﻲ ﺑـﻮد و‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد و راﺳﺘﮕﻮ‪ ,‬اﻣﻴﻦ و رازدار ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ زﻳﺪﻳﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ‪ ٤٨٠‬ﻫ ‪/‬ق وارد ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ و ﻣﺮدم ﻧﺰد وي ﺣﺪﻳﺚ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﺑﺎ‬
‫وي در ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻨﺎح اﺑﻦ ﻧﺬﻳﺮ ﺑﻦ ﺟﻨﺎح ﻣﺤﺎري و ﺟﺰوي ﻧﺰد او ﺑﻪ اﺳﺘﻤﺎع ﺣﺪﻳﺚ ﭘـﺮداﺧـﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از وي رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و در ﺷﺐ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم در ﺳﺎل ‪< ٤٩٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫اﻟﺼﻨﻴﻦ‪ :‬ﻧﺎم ﺷﻬﺮي در ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎزل ﻣﻨﺬر ﺑﻮد و ﻳﻚ رودﺧﺎﻧﻪ و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺰرﻋﻪ داﺷﺖ‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ,‬آن را از ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺧﺮﻳﺪ و ﻧـﺎﻣﻪاي ﺑـﻪ وي‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٢٤‬‬

‫ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻣﺸﻬﻮر و زﺑﺎﻧﺰد اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ آن ﻧﺎﻣﻪ‪ ,‬از ﻧﻘﻞ آن‬
‫ﺧﻮدداري ﻛﺮدم‪/‬‬
‫ﺻﻴﻦ‪ :‬ﻋﻤﺮاﻧﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ,‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ِﺿ ّﺒ ﺎب‪ :‬ﻗﻠﻌﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻒ اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﺎت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻤﺰه ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻋﻠﻮي ﺿﺒﺎﺑﻲ زﻳﺪي ﻧﺤﻮي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺲ‪ :‬ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﻋﺒﺲ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و او ﻋﺒﺲ ﺑﻦ ﺑﻐﻴﺾ ﺑﻦ رﻳﺚ‬
‫ﺑﻦ ﻏﻄﻔﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻋﻴ‪P‬ن ﺑﻦ ﻣﻀﺮ ﺑﻦ ﻧﺰار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺮاﻗﺎن‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋَﺮزَ م‪ :‬ﻧﺎم آراﻣﮕﺎﻫﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﺮزم‪ ,‬ﻣﺤ ّﻠﻪاي اﺳﺖ در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ آراﻣﮕﺎه‬
‫ﻋﺮزم ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻛﻪ در آن آﺟﺮ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ و ﻧﺎﻣﺶ ﻋﺮزم ﺑـﻮد‪ ,‬ﻣـﻨﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠک ﺑﻦ ﻣﻴﺴﺮة ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻪ آن‬
‫ﺟﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎن از ﻋﻄﺎء و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ و از‬
‫ﺳﻔﻴﺎن ﺛﻮري و ﺷﻌﺒﺔ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج و ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻗﻄﺎن و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او‬
‫ﺛﻘﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ اﺣﺎدﻳﺚ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ١٤٥‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮادرش اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﺑﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻋـﺮزﻣﻲ ﻧـﻴﺰ از ﻋـﻄﺎء‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺑﻮ اﻓﻨﻮن از وي ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٥٥‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻓﻮت ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻋﻘﺮﺑﺎﺑﻞ‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮﺑ‪P‬ﺳﺖ‪ /‬رواﻳﺖ ﺷـﺪه ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻛﺮﺑ‪ P‬رﺳـﻴﺪ و ﺳـﻮاران ﻋـﺒﻴﺪا˜ ﺑـﻦ زﻳـﺎد‪ ,‬وي را اﺣـﺎﻃﻪ ﻛـﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻘﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺎم اﻳﻦ روﺳﺘﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻋﺮض ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬اﺳﻢ آن ﻋﻘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﻋﻘﺮ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮم‪ /‬ﻧﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ در آن ﻫﺴﺘﻢ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻛﺮﺑ‪,P‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻧﺪوه و ﻣﺼﻴﺒﺖ اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ از آنﺟﺎ ﺧـﺎرج ﺷـﻮد وﻟﻲ از‬
‫ﺧﺮوج اﻳﺸﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آن ﺣﺎدﺛﻪ ﻧﺎﮔﻮار روي داد‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٠٢‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺻﻔﺮه در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و او از ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﻨﻲ ﻣﺮوان ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه‪ ,‬اﻫﻮاز‪ ,‬ﻓﺎرس و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٢٥ .‬‬

‫واﺳﻂ از او ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﺰار و ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬ﻳـﺰﻳﺪ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ‪,‬‬
‫ﺑﺮادرش ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ او ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﻪ در ﻋـﻘﺮ از ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺑـﺎﺑﻞ ﺑـﺎ ﻳـﺰﻳﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد و اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻴﻦ ﺟﻤﻞ‪ :‬از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﺠﻒ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻗﻄﻘﻄﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن در آنﺟﺎ‬
‫ﺷﺘﺮي ُﻣﺮد ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ آنﺟﺎ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪ ,‬ﻧﺎﻣﺶ‬
‫ﺟﻤﻞ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻏﺎﺿﺮﻳﻪ‪ :‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻏﺎﺿﺮه از ﺑﻨﻲ اﺳـﺪ ﻛـﻪ روﺳـﺘﺎﻳﻲ از ﻧـﻮاﺣـﻲ ﻛـﻮﻓﻪ و ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﻛﺮﺑ‪P‬ﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻏﺮﻳﺎن‪ :‬ﺗﺜﻨﻴﻪ ﻏﺮي اﺳﺖ‪ ,‬و آن ﺟﺴﻢ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺴﺐ اﺳﺖ‪ ,‬ﻏﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را در ﺑﺮاﺑﺮش ذﺑﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻏﺮﻳﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺮﺑﺎ‪K‬ن و آﻧـﻬﺎ دو‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﺒﻴﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻏﺮﻳﺎن در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻠﺒﻲ ﮔﻔﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻦ ﻗﻄﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﻣـﻦ‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺮا ﻧﺰد ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬و ﻣـﻦ در ﺑـﺎرة ﻋـﺮﺑﻬﺎ و‬
‫ﻧﺴﺐ اﻳﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ,‬وﻟﻲ ا و ﻧﻪ ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺷﮕﻔﺖ زده‪ /‬وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣـﺮدي از‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎ ﻣﺜﻨﻲ! در ﻛ‪P‬م ﻋﺮب ﻏﺮي ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔـﻔﺘﻢ‪ :‬ﻏـﺮي ﺑـﻪ ﻣـﻌﻨﺎي‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ,‬و ﻋﺮب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺬا رﺟﻞ ﻏﺮي ﻳـﻌﻨﻲ اﻳـﻦ‪ ,‬ﻣـﺮ ِد زﻳـﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ اﻳـﻦ دو‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ زﻳﺒﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ در آن زﻣﺎن ﻏﺮﻳﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﻏﺮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار‬
‫دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺼﺮ آﻧـﻬﺎ را در ﻛﺸـﻮرش ﺳـﺎﺧﺖ و ﺑـﺮ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﺎﻧﻲ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﺑﻨﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻟﻜﻦ وي را‬
‫ﻣﻴﺎن ﭘﺬﻳﺮش در اﻣﺮ ﻣﺨﻴﺮ ﻣـﻲﻛﺮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺣـﺎل‪ ,‬از ﻣـﺮگ رﻫـﺎﻳﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ و ﻧـﺒﺎﻳﺪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﻓﻮرا آﻧـﭽﻪ را ﻣـﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑـﻪ وي ﻣـﻲداد‪ ,‬ﺳـﭙﺲ ا و را‬
‫ﻣﻲﻛُﺸﺖ و روزﮔﺎري ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻮال ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ /‬وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬روزي رﺧﺘﺸﻮﻳﻲ از اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺎ ا‪K‬غ‬
‫و ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﻲاش ﺑﻪ آن ﺟﺎ آﻣﺪ و از ﻛﻨﺎر ﻏﺮﻳﺎن ﮔﺬﺷﺖ وﻟﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬رﺧﺘﺸﻮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻣـﺮا ﮔـﺮﻓﺘﻴﺪ؟ ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼـﺮا ﻧـﺰد ﻏـﺮﻳﺎن ﻧـﻤﺎز‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٢٦‬‬

‫ﻧﺨﻮاﻧﺪي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻢ‪ /‬آﻧﻬﺎ وي را ﻧﺰد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺸﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او در ﺑـﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻏﺮﻳﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﻦ ﻣﺮدي ﻏﺮﻳﺐ از اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻢ ﺗﺎ ﻟﺒﺎس ﺗﻮ و ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺖ را‬
‫ﺑﺸﻮﻳﻢ و در ﺳﺎﻳة ﺗﻮ ﻧﻔﻌﻲ ﺑﺒﺮم‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻫﺰار رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪم‪,‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﮔﻔﺖ‪ :‬آرزوﻳﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺑﺎرة ﺣﻜﻮﻣﺖ و رﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺧﻮدت را ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪن درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻜﻦ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ آرزو ﻛﻦ‪ /‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫رﺧﺘﺸﻮي رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎﻟﻪ و زاري ﭘﺮداﺧﺖ و ﮔﻔﺖ ﻣﺮا ﻣﻌﺬور ﺑﺪارﻳﺪ زﻳﺮا ﻣـﻦ‬
‫ﻏﺮﻳﺐ ﻫﺴﺘﻢ وﻟﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا از ﭘﺬﻳﺮش آن اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ َده ﻫﺰار درﻫﻢ از ﺗﻮ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪َ :‬ده ﻫﺰار درﻫﻢ ﻧﺰد ﻣﻦ آورﻳﺪ‪ /‬رﺧﺘﺸﻮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻴﻜﻲ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ,‬ﭘﻴﻜﻲ آﻣﺪ‬
‫و ده ﻫﺰار درﻫﻢ را ﺑﻪ او داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﻓﺮﻳﻘﺎ رﺳﻴﺪي‪ ,‬از ﻣـﻨﺰل ﻓـ‪P‬ن رﺧـﺘﺸﻮي‬
‫ﺳﺆال ﻛﻦ و اﻳﻦ ده ﻫﺰار درﻫﻢ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاداش ﺑﺪه‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﮔﻔﺖ‪ :‬آرزوي دوﻣﺖ را‬
‫ﺑﮕﻮ‪ ,‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺎ ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﻲ ﺑﺰﻧﻢ ﺿﺮﺑﺖ اول ﺷﺪﻳﺪ‪ ,‬ﺿﺮﺑﺖ‬
‫دوم ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺿﺮﺑﺖ آﺧﺮ آرام ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﺪ و ﻣﺪت زﻳـﺎدي درﻧﮓ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺴﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳ ّﻨﺘﻲ را ﻛﻪ ﭘﺪراﻧﺖ ﭘﺎﻳﻪرﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻗﻄﻊ ﻧﻜـﻨﻴﻢ‪ /‬ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ را ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا از ﺗﺨﺘﺶ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و رﺧﺘﺸﻮي‪ ,‬ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﻲ را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﮔﺮدﻧﺶ زد‪/‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﻪ روي زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ ,‬و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎش ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ اﻳـﻦ ﭼـﻪ ﺿـﺮﺑﺎت ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ‬
‫اﺳﺖ; ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﺿﺮﺑﻪ‪ ,‬آﻫﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﭘﺲ از آن ﺿﺮﺑة ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻲﻣﺮدم‪ /‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻧﻈﺮ اﻓﻜﻨﺪ و ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺣـﺮامزادهﻫـﺎ! ﮔـﻤﺎن‬
‫ُ‬ ‫وارد ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻤا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮﻳﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻦ او را دﻳﺪم ﻛﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬او را رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ و ﻏﺮﻳﺎن را ﺧﺮاب ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رﺧﺘﺸﻮي ﺧﻨﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ از‬
‫ﺷﺪت ﺧﻨﺪه ﭘﺎﻳﺶ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺬر‪ ,‬ﻏﺮﻳﺎن را در ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎﺧﺖ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ را‬
‫ﻣﻘﺮر ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﺮط ﻧﻜﺮد; ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻫﻢ ﻧﻬﺎد وﻟﻲ ﺑﺮآوردن ﺳﻪ ﺣﺎﺟﺘﻲ را ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ ّ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٢٧ .‬‬

‫آﮔﺎه و داﻧﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻏﺮﻳﺎن در ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻣﻨﺬر ﺑﻦ اﻣﺮيء اﻟﻘﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﺎءاﻟﺴﻤﺎء آﻧﻬﺎ را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‬
‫وﺳﺒﺒﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ وي داراي دو ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر از ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺧـﺎﻟﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻧﻀﻠﻪ و ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺷﺒﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻣﺴﺖ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻧﺰد او رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ در ﻣﻮرد ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﺎ وي ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻧﻴﺰ در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﻲ ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫ﺗﺎ در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬دو ﻗﺒﺮ ﺑﺮاي آن دو ﺣﻔﺮ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را زﻧﺪه دﻓﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺻﺒﺢ روز ﺑﻌﺪ‪ ,‬آن‬
‫دو را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬وي را از آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ آن دو آورده ﺑـﻮد‪ ,‬آﮔـﺎه ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬او از اﻳـﻦ ﺧـﺒﺮ‬
‫اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ ﺷﺪ و ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮ آن دو رﻓﺖ و دﺳﺘﻮر داد‪ ,‬دو ﻃﺮﺑﺎل ﺑـﺮ روي آﻧـﻬﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و‬
‫ﻃﺮﺑﺎل ﻫﻤﺎن ﺻﻮﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻤﺎم زاﻳﺮان ﻋﺮب ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻴﺎن دو ﻗﺒﺮ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬و در ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑـﺮاي آﻧـﻬﺎ روز ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ و روز‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪ /‬و در روز ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ‪ ,‬ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻣﻲدﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻲﻛُﺸﺖ و ﻃـﺮﺑﺎﻟﻬﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮن او آﻏﺸﺘﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ا ﮔﺮ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻧﺰد او ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬اﺳﺒﻬﺎ آن را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ا ﮔﺮ‬
‫ﭘﺮﻧﺪهاي ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬ﺑﺎزﻫﺎي ﺷﻜﺎري را ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻲﻛُﺸﺖ و آن دو ﺑﻨﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺶ آﻏﺸﺘﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﺨﺸﻲ از دوران ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از دو روز‪ ,‬روز ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ,‬و آن روزي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫـﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و روز دﻳﮕﺮ‪ ,‬روز ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫در آن روز ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﺑﻪ او ﺧـﻠﻌﺖ‬
‫ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣﻨﺬر از ﻛﺎخ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﺮص اﺳﺪي‬
‫ﺷﺎﻋﺮ روﺑﻪرو ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﻣﺪﻳﺤﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻣﻨﺬر او را دﻳﺪه‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬اي ﻋﺒﻴﺪ؟ ﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺎﺋﻦ ﺑﺎ ﭘﺎي ﺧﻮد ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣـﺪ و ﮔـﻮﻳﻨﺪه‬
‫ﺳﺨﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻗﺮار داد‪ /‬ﻣﻨﺬر ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮﮔﺖ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺮدي‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﻳﻦ از ﺗﻮ دور ﺑﺎد‪ ,‬او را رﻫﺎ ﻛﻦ‪ ,‬زﻳﺮا ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ او ﺑﻪ ﺷﻌﺮ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ از ﻗﺘﻠﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ‪ ,‬ﺑﻪ اﺷﻌﺎر او ﮔﻮش ﻛﻦ و ا ﮔﺮ‬
‫اﺷﻌﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﺷﻨﻴﺪي از او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺨﻮاه‪ ,‬و ا ﮔﺮ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﻮد‪ ,‬او را ﻣﻲﻛُﺸﻲ و ﺗﻮ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ‪ /‬ﻋﺒﻴﺪ ﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬ﻏﺬا ﺧﻮرد و آب ﻧﻮﺷﻴﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﻣﻨﺬر او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮت‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٢٨‬‬

‫را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮدم را در آﺳﺘﺎﻧة ﻣﺮگ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﻳﻢ ﺷﻌﺮ‬
‫ﺣﺎل ﻣﻦ‪ ,‬ﺣﺎل ﺷﺨﺺ اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ‬
‫ﺑﺨﻮان ﻛﻪ ﺷﻬﺮت ﺗﻮ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﻲآورد‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ِ :‬‬
‫و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮان ﺳﺮودن ﺷﻌﺮ ﻧﺪارد و ﻛﺎرد ﺑﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻢ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و ﮔﻮﻳﻨﺪه‪,‬‬
‫اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ را ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻗﺮار داد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﺎﺿﺮان در ﻣـﺠﻠﺲ ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣـﺎدرت ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺰاﻳﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺳﺮود ﺑﺨﻮان‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﺰودي ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي دارد‪ ,‬و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ آورد ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ,‬او را در ﻛﺎرﻫﺎﻳﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺪه‪ /‬ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﺧﺴﺘﻪ ﻛـﺮدي‪ ,‬ﭘـﻴﺶ از آن ﻛـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ ﺗﻮ را ﺻﺎدر ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻣﺮا آﺳﻮده ﻛﻦ‪ /‬ﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺰﻳﺰ ﻛﻴﺴﺖ و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪١‬‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ آورد‪ /‬ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻌﺮت را ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﺴﺮاي‪ ,‬آﻳﺎ ﻣﻠﺤﻮب ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﺷﺪ؟‬
‫ﻋﺒﻴﺪ ﭼﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺟﺪا ﺷﺪ و اﻣﺮوزه ﻛﺎري از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺮﮔﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‬
‫ﻛﻪ او را از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺤﺮوم ﻛﺮد و ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آن دو ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﺒﻴﺪ! ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑ ُﻜﺸﻢ‪ ,‬ﺷﻌﺮت را ﺑﺨﻮان‪ ///‬ﻋﺒﻴﺪ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﻤﻴﺮم زﻳﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ و ا ﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻢ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ و‬
‫ﻣﻌﻴﻨﻲ دارد ﻛﻪ ﻫﻤة ﻣﺮدم ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ,‬ﻣﺮگ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﺮگ‪ ,‬زﻣﺎن ّ‬
‫وﺟﻮد ﺑﻴﺰاري از آن ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺶ ﻣﻲروﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺮﮔﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣـﻲﺷﻮد ﺑـﻲﺗﺎﺑﻲ‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ زﻳﺮا ﻣﺎدر ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﻣﻲزاﻳﺪ ‪/‬‬
‫‪٣‬‬

‫ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! اداﻣﻪ ﺑﺪه‪ /‬ﻋﺒﻴﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬

‫‪١‬ـ اﻗﻔﺮ ﻣﻦ اﻫﻠﻪ ﻣﻠﺤﻮب‪///‬‬

‫ﻓﺎﻟﻴﻮ م ‪p‬ﻳـﺒﺪي و ‪ p‬ﻳـﻌﻴﺪ‬ ‫اﻗﻔﺮ ﻣـﻦ اﻫـﻠﻪ ﻋـﺒﻴﺪ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫و ﺣـــﺎن ﻣــﻨﻬﻤﺎ ﻟﻪ ورود‬ ‫ﻋـﻨﺖ ﻟﻪ ﻣـﻨﻴ ﺔ ﺗﻜـﻮد‬

‫وان ﻋﺸﺖ ﻣﺎ ﻋﺸﺖ ﻓﻲ واﺣـﺪه‬ ‫ﻣﺖ ﻣــــــــﺎﺿﺮﻧﻲ‬ ‫وا ان‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ﺑــــــــﺎن اﻟﻤــــــــﻨﺎﻳﺎﻫﻲ اﻟﻮارده‬ ‫ﻓــــﺎﺑﻠﻎ ﺑـــﻨﻲ و اﻋــﻤﺎ ﻣﻬﻢ‬

‫اﻟﻴــــــﻬﺎوان ﻛــــﺮﻫﺖ ﻗــــﺎﺻﺪه‬ ‫ﻟﻬــﺎ ﻣــﺪة ﻓــﻨﻔﻮ س اﻟﻌــﺒﺎد‬

‫ﻓـــــﻠﻠﻤﻮت ﻣــــﺎ ﺗــــﻠﺪ اﻟﻮاﻟﺪه‬ ‫ﻓــ ﺗــﺠﺰﻋﻮا ﻟﺤــﻤﺎ م دﻧــﺎ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٢٩ .‬‬

‫از روي ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﻪ ﺷﺮاب‪ ,‬ﻃ‪ P‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮگ‪ ,‬اﺑﺎ ﺟﻌﺪه ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﺒﻴﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪ ,‬و ﺗﻮ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎن از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ا ﮔﺮ او‬
‫را در روز ﺷﻮم ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮم او را ﺑﻜﺸﻢ وﻟﻲ ا ﮔﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑـﻪ ﺗـﻮ ﺗـﻌﻠﻖ ﮔـﺮﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ روﺷﻬﺎي ﻣﺮگ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﻳﺎ رگ ﭘﺎ و ﻳﺎ رگ دﺳﺘﺖ را ﻗـﻄﻊ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﻳﻦ از ﺗﻮ دور ﺑﺎد! ﺳﻪ ﻣﺤﺪوده ﺑﺴﺎن ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ آن ﺟﺎ رود‪ ,‬ﻳﺎ از آن رو ﮔﺮدان ﺷﻮد و ﻳﺎ از آنﺟﺎ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ ,‬ﺑـﺮاي او ﻧـﺎﻣﺒﺎرﻙ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ,‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ آنﺟﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻴﺮي ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺣﺘﻤا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﻣﺮا‬
‫ﺑ ُﻜﺸﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﺮاب ﺑﺪه ﺗﺎ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارﺣﻢ از ﻛﺎر اﻓﺘﺎد و ﻫﻮش از ﺳﺮم‬
‫رﻓﺖ ﻫﺮ ﻃﻮر ﺧﻮاﺳﺘﻲ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ /‬ﻣﻨﺬر ﺑﺮاي او ﺷﺮاب ﺧـﻮاﺳﺖ‪ ,‬او ﻧـﻮﺷﻴﺪ و‬
‫ﻣﺴﺖ ﺷﺪ و ﺑﻪ وﺟﺪ آﻣﺪ‪ ,‬ﻣﻨﺬر او را ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻋﺒﻴﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ اﺷﻌﺎر ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه در روز ﺷُ ﻮم ﻣﺮا ﻣﻴﺎن ﭼﻨﺪ روش ﻣﺨﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﻣﺮگ و ﻧﻴﺴﺘﻲ را‬
‫ﻣﺨﻴﺮ ﺷﺪ اﺑﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫آﺷﻜﺎر و ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﻮم ﻋﺎد‪ ,‬ﻳﻚ ﺑﺎر در ﻃﻮل روزﮔﺎر‪ّ ,‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﻧﻜﻮﻛﺎر‪ ,‬ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺘﻲ درﺑﺮ ﻧﺪارد اﺑﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد‬
‫ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺒﻲ ﮔﺮم ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺬر‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ وي را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ,‬و رگ دﺳﺖ او را زدﻧﺪ و ﺧﻮن زﻳﺎدي از او‬
‫رﻓﺖ‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﻏﺮﻳﻴﻦ را ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺶ آﻏﺸﺘﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﺷﻮم‪ ,‬ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﻃﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻨﻈﻠﻪ از ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻨﺬر ﻋﺒﻮر ﻛﺮد و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﻣﻨﺬر او را ﺑﻜُﺸﺪ‪ /‬ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﻳﻦ از ﺗﻮ دور ﺑﺎد! ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫زﻳﺎرﺗﺖ آﻣﺪم ﺗﺎ از درﻳﺎي ﺳﺨﺎوت ﺗﻮ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهام ﺗﻮﺷﻪ ﺑﺮﮔﻴﺮم‪ ,‬ﭘﺲ آذوﻗة آﻧﻬﺎ را ﻗﺘﻞ‬
‫ﻣﻦ ﻗﺮار ﻧﺪه‪ ,‬ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮ را ﺑ ُﻜﺸﻢ‪ ,‬ﺣﺎﺟﺘﻬﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﺨﻮاه ﺗـﺎ ﻗـﺒﻞ از ﻣـﺮﮔﺖ‬
‫ﺑﺮآورم‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﻜﺴﺎل ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺪه ﺗﺎ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهام ﺑﺎز ﮔﺮدم و در ﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺗـﺼﻤﻴﻢ‬

‫ﻛــــﻤﺎ ﻟﺬﺋﺐ ﻳﻜــــﻨﻲ اﺑــﺎ ﺟــﻌﺪه‬ ‫ﻫﻲ اﻟﺨﻤﺮ ﺑﺎﻟﻬﺰل ﺗﻜﻨﻲ اﻟﻄـ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺧـ ‪ p‬اري ﻓـﻲ ﻛـﻠﻬﺎ اﻟﻤـﻮت ﻗـﺪ ﺑـﺮق‬ ‫و ﺧﻴﺮﻧﻲ ذواﻟﺒﺆ س ﻓﻲ ﻳـﻮ م ﺑـﺆﺳﻪ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺳـــﺤﺎﺋﺐ ﻣــﺎ ﻓــﻴﻬﺎ ﻟﺬي ﺧــﻴﺮة اﻧــﻖ‬ ‫ﻛـﻤﺎ ﺧـﻴﺮت ﻋـﺎد ﻣـﻦ اﻟﺪﻫـﺮ ﻣـﺮة‬

‫ﻓــــــــﺘﺘﺮﻛﻬﺎ ا ‪ p‬ﻛــــﻤﺎ ﻟﻴــــﻠ ﺔ اﻟﻄــــﻠﻖ‬ ‫ﺳـــﺤﺎﺋﺐ رﻳــﺢ ﻟﻢ ﺗــﻮﻛﻞ ﺑــﺒﻠﺪة‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٣٠‬‬

‫ﺑﮕﻴﺮم‪ /‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﻢ‪ ,‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺖ اﺟﺮا ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﻣﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ ﺗـﻌﻬﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز ﮔﺮدي؟ ﺣﻨﻈﻠﻪ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮان ﻛﺮد و ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﺮاﺣـﻴﻞ‬
‫ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﺷﺮﻳﻚ! اي ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮو! آﻳﺎ از ﻣﺮگ ﮔﺮﻳﺰي ﻫﺴﺖ؟ اي ﺷﺮﻳﻚ! اي ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮو!‬
‫ﺑﺮادر ﻣﻨﺬر! اﻣﺮوز ﻣﺮا آزاد ﻛﻦ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آﺳﻴﺒﻲ ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮادر ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮادر ﻧﺪارد اي‬
‫ِ‬ ‫اي‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺪ اي ﺑﺮادر ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺮادر ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮادر ﻧﺪارد ﺷﻴﺒﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﻴﺒﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اوﺳﺖ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي ﺧﻮد را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲدارﻧﺪ‬
‫اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮات ﻋﻤﺮو و ﺷﺮاﺣﻴﻞ ﺣﻤﺎﻟﻪ اﻣﺮوز در ﻣﺠﺪ و ﻋﻈﻤﺖ و ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﻳﺶ آﻧﻬﺎ رﻗﻴﺒﺎن‬
‫ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫ﻣﻘﺮر‬
‫ﺷﺮﻳﻚ از ﺟﺎ ﭘﺮﻳﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﻳﻦ از ﺗﻮ دور ﺑﺎد! ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ا ﮔﺮ ﺗﺎ ﻣﻬﻠﺖ ّ‬
‫ﻧﻴﺎﻣﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي او دﺳﺖ ﻣﺮا ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻴﺪ و ﺧﻮﻧﻢ را ﺑﺮﻳﺰﻳﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﻣﻨﺬر او را آزاد ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺳﺎل آﻳﻨﺪه ﻣﻨﺬر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻛﺮد و ﺷﺮﻳﻚ‬
‫ﺟﻠﻮ آﻣﺪ ﺗﺎ ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺳﻮاري ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ,‬او ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑـﻮد‪ ,‬ﺣـﻨﻮط ﻛـﺮده و ﻛـﻔﻦ‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه‪ ,‬ﻫﻤﺮاه او ﻧﻮﺣﻪ ﮔﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺬر اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮه‬
‫را دﻳﺪ‪ ,‬از وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ او ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﻛُﺸﺘﻦ دﻫﻲ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا! ﻣﻦ َدﻳﻨﻲ دارم ﻛﻪ ﻣﺮا از ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﺎز ﻣﻲداﺷﺖ‪ /‬ﻣﻨﺬر ﮔـﻔﺖ‪َ :‬دﻳـﻦ ﺗـﻮ‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ /‬ﻣﻨﺬر ﺳﺨﻨﺎن او را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ و ﻫﺮ دو را آزاد ﻛﺮد و اﻳﻦ رﺳﻢ را در‬
‫آن ﺳﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﻛﺮد و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ,‬ﻋﻠﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن ﻣﻨﺬر و‬
‫ﻣﺮدم ﺣﻴﺮه ﺷﺪ‪/‬‬

‫ﻫــﻞ ﻣــﻦ اﻟﻤــﻮت ﻣــﺤﺎﻟﻪ‬ ‫ﻳﺎ ﺷـﺮﻳﻚ ﻳـﺎﺑﻦ ﻋـﻤﺮو‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻳــــﺎ اﺧــــﺎ ﻣـــﻦ ‪ p‬اﺧــﺎﻟﻪ‬
‫ﻴــــﻮم رﻫــــﻨﺎ ﻗــــﺪ اﻧـــﺎﻟﻪ‬
‫و اﺧـــــﺎ ﻣــــﻦ ‪ p‬اﺧــــﺎﻟﻪ‬
‫اﻛــــــﺮم اﻟﻨــــﺎس رﺟــــﺎﻟﻪ‬
‫و ﺷــــ ﺮاﺣــــﻴﻞ اﻟﺤــــﻤﺎﻟﻪ‬
‫ﺪ و ﻓــــﻲ ﺣﺴــﻦ اﻟﻤــﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﻳﺎ ﺷـﺮﻳﻚ ﻳـﺎﺑﻦ ﻋـﻤﺮو‬
‫ﻳــﺎ اﺧــﺎ اﻟﻤـﻨﺬر ﻓﻚ اﻟ‬
‫ﻳــﺎ اﺧــﺎ ﻛــﻞ ﻣـﻀﺎ ف‬
‫ان ﺷــــــــﻴﺒﺎن ﻗــــﺒﻴﻞ‬
‫و اﺑــﻮاﻟﺨــﻴﺮات ﻋـﻤﺮو‬
‫رﻗﺒﺎ ﻙ اﻟﻴﻮم ﻓـﻲ اﻟﻤـﺠ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٣١ .‬‬

‫ﺧـﻮﺑﻲ ﻫـﺮ ﭼـﻴﺰي اﺳﺖ و‬

‫ِ‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻦ ﻗﻄﺎﻣﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻏﺮي ﺑﻪ ﻣـﻌﻨﺎي‬
‫ﻏﺮﻳﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲﺷﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺬر‪ ,‬ﻏﺮﻳﺎن را ﺑﻪ ﺻـﻮرت دو ﺑﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬و ﻗﺒ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺼﺮ‪ ,‬آن را ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫آن ﻣﺒﺮد ﺑﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ دﺳـﺘﺨﻂ ادﻳﺐ ﻋـﺜﻤﺎن ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮ‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﺮح ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ ﻛﻪ از ِ‬
‫ﭘﺸﺖ ِ‬‫ِ‬ ‫در‬
‫ﻧﺤﻮي ﺧﺰرﺟﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮاﻧﺪم‪ :‬دﺳﺘﺨﻂ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ ﺳﺮاج <ره‪ 9‬را در ﭘﺸﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺻﻘﻠﻲ‪,‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺑﺨﺸﻬﺎي ﻛﺘﺎب ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ ﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﻳﺰﻳﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داده‪,‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺛﻌﻠﺐ ﺑﺮاﻳﻢ رواﻳﺖ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻌﻦ ﺑﻦ زاﺋﺪه از ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑ‪ P‬ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ‬
‫از آن دو را آﺷﻔﺘﻪ و وﻳﺮان دﻳﺪ‪ ,‬ﻟﺬا اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ا ﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد در ﻃﻮل زﻣﺎن ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ وﻳﺮان ﻧﺸﻮد ﺳﺰاوار ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑ‪ P‬وﻳﺮان‬
‫ﻣﻴﺎن آن دو ﺟﺪاﻳﻲ اﻓﻜﻨﺪ و ﻫﺮ اﻧﺲ و اﻟﻔﺘﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺟﺪاﻳـﻲ و‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ وﻟﻲ روزﮔﺎر‪ِ ,‬‬
‫دوري ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪/ ١‬‬
‫ﻏﻄﻂ‪ :‬ﻧﺎم روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻴﺐ ﺑﺎ‪ K‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﻮرا و ﺑـﻪ ﺷـﺎﻧﻴﺎ ﻣـﺮﺗﺒﻂ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ُﻗ ّﺒﻪ‪ :‬ﻗﺒة ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ُﻗ ّﺒﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن اﺳﺖ و اﻳﻦ‬
‫ﺣﺴﺎن ﺑﻦ اﺑـﻲ ﻳـﺤﻴﻲ ﻛـﻨﺪي از ﺳـﻌﻴﺪ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ از ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺷﻨﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ّ‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻧﺴﺐ ﻋﻤﺮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ُﻗ ﱢﺴ ﻴﻦ‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺼﺮ اﺑﻲ ﺧﺼﻴﺐ‪ :‬در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻴﺎن آن و ﺳﺪﻳﺮ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫اﺳﻘﻔﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬و آن ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮش آب و ﻫﻮا و ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻧﺠﻒ اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻮ ﺧﺼﻴﺐ ﺑﻦ‬
‫ورﻗﺎء واﺑﺴﺘة ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﻳﻜﻲ از درﺑﺎﻧﺎن او ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ در ﺑﺎرة اﺑﻦ ﺧﺼﻴﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮودﻧﺪ‪:‬‬
‫اي ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ وزش ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﺷﻜﻞ آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده اﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﺧﻮرﻧﻖ‬
‫و ﺳﺪﻳﺮ و داﺧﻞ ﻗﺼﺮ اﺑﻲ ﺧﺼﻴﺐ ﻗﺮار دادي دﻳﺮ و ﻧﺠﻒ ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻘﺎم ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ‬

‫ﻃــــﻮل اﻟﺰﻣــــﺎن ﻟﻤــﺎ ﺑــﺎد اﻟﻐــﺮﻳﺎن‬ ‫‪١‬ـ ﻟﻮ ﻛﺎن ﺷـﻲء ﻟﻪ ان ‪ p‬ﻳـﺒﻴﺪ ﻋـﻠﻲ‬
‫و ﻛـــــﻞ اﻟﻒ اﻟﻲ ﺑــــﻴﻦ و ﻫــــﺠﺮان‬ ‫ﻓــﻔﺮق اﻟﺪﻫــﺮ و ا‪p‬ﻳــﺎم ﺑــﻴﻨﻬﻤﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪/ ١‬‬

‫ﻗﺼﺮ ﻋﺪﺳﻴﻴﻦ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻋﺪﺳﻲ اﺳﺖ و ﻋﺪﺳﻲ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪس ﻣـﻲﭘﺰد‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺼﺮ در ﻛﻮﻓﻪ و در ﻛﻨﺎر ﺣﻴﺮه ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻋﻤﺎد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﻴﺢ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﺣـﺮﻣﻠﺔ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻠﻘﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺜﻴﺮ ﺑﻦ رﻣﺎح ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻣﺬﻣﻢ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ا ﻛﺒﺮ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻋﺬرة ﺑﻦ‬
‫زﻳﺪ‪K‬ت ﺑﻦ رﻓﻴﺪه ﺑﻦ ﺛﻮرﺑﻦ ﻛﻠﺐ ﺑﻦ وﺑﺮه آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و ﻗﺼﺮ را ﺑﻪ ﻣﺎدرﺷﺎن ﻋﺪﺳﻪ دﺧﺘﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻛﻠﺒﻲ ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ ﻧﻴﺰ در ﺟﻤﻬﺮهاش ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺪﺳﻴﻴﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﺮاق آن را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻗﺼﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرﻙ ﻫﺎﺷﻤﻲ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻫـﺎﺷﻢ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺼﺮي ﻛﻮﻓﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٥١٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در دوم‬
‫رﺟﺐ ﺳﺎل ‪< ٥٨٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﺑﻐﺪاد ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و در ﺑﺎب ازج ﻛﻨﺎر اﺑﻦ ﺧ‪P‬ل ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻗﺼﺮ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‪ :‬ﺑﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮة ﺑﻦ ﻣﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺳﻜﻴﻦ ﺑﻦ ﺧﺪﻳﺞ ﺑﻦ ﺑـﻐﻴﺾ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻓﺰاره ﺑﻦ ذﺑﻴﺎن ﺑﻦ ﺑﻐﻴﺾ ﺑﻦ رﻳﺚ ﺑـﻦ ﻏـﻄﻔﺎن ﻣـﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه از ﺳﻮي ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﻋﻬﺪهدار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺷﺪ‪ ,‬در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻓﺮات ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻬﺮي ﺳﺎﺧﺖ و در آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ و ﻫﻨﻮز آن را ﺗﻤﺎم ﻧﻜﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮوان‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ او ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ از ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﺟﺘﻨﺎب ورزد‪ /‬او‬
‫ﻧﻴﺰ آن ﺷﻬﺮ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮد و ﻗﺼﺮ ﻣﻌﺮوﻓﺶ را ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻞ ﺳﻮرا‪ ,‬ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻔﺎح ﺑﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آن ﻗﺼﺮ رﻓﺖ و اﺗﺎﻗﻬﺎي ﻗﺼﺮ را ﺑﺎ ﺳـﻘﻒ ﭘـﻮﺷﺎﻧﻴﺪ و ﺑـﻨﺎي ﻗـﺼﺮ را‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ داد و آن را ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدم‪ ,‬ﻃﺒﻖ ﻋﺎدت ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ آن‪ ,‬ﻗﺼﺮ اﺑﻦ ﻫـﺒﻴﺮه‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﻔﺎح ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﺎم اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﺑﺮ روي آن اﺳﺖ‪ ,‬ﻟﺬا آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ‬
‫ﻛﺮد و در ﻛﻨﺎرش ﺷﻬﺮي ﺳﺎﺧﺖ و در آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ و ﺑﻨﺎي آن را ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺮد و در آنﺟﺎ‬

‫ﻣــﺮ اﻟﺸــﻤﺎل ﻣــﻊ اﻟﺠـﻨﻮب‬ ‫‪١‬ـ ﻳــــﺎ دار ﻏــﻴّ ﺮ رﺳــﻤﻬﺎ‬

‫ﻓـﺒﻄﻦ ﻗـﺼﺮ اﺑـﻲ اﻟﺨـﺼﻴﺐ‬ ‫ﺑﻴﻦ اﻟﺨـﻮرﻧﻖ واﻟﺴـﺪﻳﺮ‬
‫ﺟــــﺒﺎل ارﺑـــﺎب اﻟﺼــﻠﻴﺐ‬ ‫ﻓﺎﻟﺪﻳﺮ ﻓﺎﻟﻨﺠﻒ ا‪p‬ﺷـﻢ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٣٣ .‬‬

‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ و ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻲ ﺑﺪان اﻓﺰود و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ درآورد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اﻟﺴ‪P‬م ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪/‬‬
‫ﺑﻐﺪاد رﻓﺖ و ﺷﻬﺮي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و آن را ﻣﺪﻳﻨﻪ ّ‬
‫اﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﮔﻮﻳﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻜﻨﻲ ﺑﻪ اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ و ﺑﺮادر اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ در اﻳﻦ ﻛﺎخ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ازدي و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﺮادرزادهاش اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‬
‫ازدي ﻗﺼﺮي ﺿﺮﻳﺮه از وي ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و او ﻧﻴﺰ از ﺣﺴﻦ ﺣﻠﻮاﻧـﻲ و اﺣـﻤﺪ‬
‫دورﻗﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺪي و اﺑﻮﺑﻜﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ و دﻳﮕﺮان و ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ و اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﻲ ﻗﺼﺮي از او رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬او از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ زﻧﺒﻮر و اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ا ﻛﻔﺎﺋﻲ ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﺧﻄﻴﺐ از او ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ و او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٤٥٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔـﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ رﻣﻴﺲ ﻗﺼﺮي و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻮﺳﻲ ﻗﺼﺮي ﻛﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب اﺑﻲ‬
‫ﻋﻠﻲ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ ,‬ﻧـﻴﺰ از او رواﻳﺖ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ /‬اﻳـﻦ ﻣـﻄﻠﺐ را اﺑـﻮ ﻣـﻨﺼﻮر‬
‫ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ اﺑﻲ ﺣﺴﻦ اﺷﻌﺮي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪ ,‬آورده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ّ‬ ‫اﺻﺒﻬﺎﻧﻲ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻛﻪ در ﺑﺎرة‬
‫َﻗﻄﻮان‪ :‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻣﻘﺪﺳﻲ ﮔـﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗـﻄﻮان ﻧـﺎم ﻣـﺤﻠﻲ در ﻛـﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻧـﺎم‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺑﻮ ﻫﻴﺜﻢ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ ﻗﻄﻮاﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺤﺪث ﻣﺸﻬﻮر و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ زﻳﺎد‬
‫ﻗﻄﻮاﻧﻲ‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ /‬او از ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ رواﻳﺖ ﻛـﺮده اﺳﺖ و اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺧﺰﻳﻤﻪ و دﻳﮕﺮان از وي رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﻌﻠﻲ اﺑﻮ زﻛﺮﻳﺎ اﺳﻠﻤﻲ ﻗﻄﻮاﻧﻲ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﻌﻠﻲ ﻣﺤﺎرﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻣﺤﺎرﺑﻲ ﺛﻘﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ اﺳﻠﻤﻲ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻗﻄﻮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻲ‪/‬‬
‫ﻗَﻮرا‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ و رودي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر آن ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ ﻗﺮار دارد‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﻮرا و ﻏﺮﻣﺎ‪/‬‬
‫ﻛُﻨﺎﺳﻪ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ /‬ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﺎرة او ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫اي ﺳﻮاري ﻛﻪ ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻘﺼﺪش در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ و ﻗﻮﻣﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻜﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٣٤‬‬

‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺧﺎﻧة آﻧﻬﺎ ﺑﻮدي‪ ,‬ﺑﻪ‬

‫ِ‬ ‫راﻫﺒﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻋﻤﺮو رﺳﻴﺪي ﻳﺎ روزي در‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ ﻣـﺎ ﺧﺸـﻤﮕﻴﻦ ﻫﺴـﺘﻴﻢ‪ ,‬ﺷـﻤﺎ در ﺷـﻬﺮ ﺧـﻮد‪ ,‬ﻛـﻨﺎﺳﻪ ﺑـﻤﺎﻧﻴﺪ اي ﻣـﺮدم ﭘﺴﺖ و‬
‫ﺗﻬﻴﺪﺳﺖ! ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ اﻓﺘﺨﺎرات ﻣﺮدان در آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧة دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺳـﻔﻴﺪي‬
‫رﻳﺴﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﻴﺎﻫﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪/ ١‬‬
‫ﻛﻮﻓﺎن و ﻛﻮﻓﻪ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﻋﻠﻮي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ؟ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻛﺮدن ﺑـﺪان روﺷـﻦ ﻣـﻲﺷﻮد ﺿﺐ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ را واروﻧﻪ ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫﺪ ﻫﺮﮔﺎه دو ﻧﻔﺮ آنﺟﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ در آن ﺟﺎ‬
‫ﻛﺎخ ﺧﻮرﻧﻖ و ﻣﺎدﻳﺎن ﺑﺎ رواﻗﻬﺎﻳﺸﺎن در ﻣﻜﺎن ﺑﻠﻨﺪي ﻗﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ آﻳـﺎ آﻧـﻬﺎ و ﺗـﭙﻪﻫﺎي‬
‫اﻃﺮاﻓﺸﺎن ﺻﺒﺢ زود از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ درهﻫـﺎي ﺷـﺎﻫﺠﺎن ﭘـﻴﺪا و‬
‫درﺧﺸﺎناﻧﺪ ﺷﻜﻮﻓﻪﻫﺎ و ﮔﻠﻬﺎي آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻚ و زﻋﻔﺮان اﺳﺖ‪/ ٢‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﻮاس ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ و آن ﺟﺎ را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ و ﻣﺪﺗﻲ در آن اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و راﺟﻊ ﺑـﻪ آن‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار آن ﺻﺒﺮ‬
‫ِ‬ ‫اﻫﺎﻟﻲ‬
‫ِ‬ ‫دﻳﺪن‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدش ُﺑﺮد دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺼﺮي اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲدﻫﻢ‪/ ٣‬‬ ‫ِ‬ ‫دوﺳﺘﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻨﻢ ﻣﻦ ﻣﺮدي ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛُﻮﻓﻪ‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻣﻌﺮوﻓﻲ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺑﻞ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻋﺮاق اﺳﺖ و ﻗﻮﻣﻲ آن را َﺧ ﺪاﻟﻌﺬراء‬

‫ﻳُــﻮم ﺑــﺎﻟﻘﻮم اﻫــﻞ اﻟﺒــﻠﺪة اﻟﺤـﺮم‬
‫او ﻛﻨﺖ ﻣﻦ دارﻫﻢ ﻳـﻮﻣﺎ ﻋـﻠﻲ اﻣـﻢ‬
‫اﻫـﻞ اﻟﻜـﻨﺎﺳﺔ اﻫـﻞ اﻟﻠـﺆم و اﻟﻌـﺪم‬
‫ﻛـﻤﺎرﺳﻤﺖ ﺑـﻴﺎض اﻟﺮﺑـﻂ ﺑـﺎﻟﺤﻤﻢ‬
‫ﺑﻜــﻮﻓﺎن ﻳـﺤﻴﻲ ﺑـﻬﺎ اﻟﻨـﺎﻇﺮان‬
‫و ﺣــﻴﺚ اﻗــﺎم ﺑــﻬﺎ اﻟﻘـﺎﺋﻤﺎن‬
‫ﻣــﺤﻞ اﻟﺨــﻮرﻧﻖ و اﻟﻤــﺎدﻳﺎن‬
‫ﺗــــﻠﻮح ﻛــــ ٔﺎودﻳﺔ اﻟﺸــﺎﻫﺠﺎن‬
‫ردع ﺑــــﺎﻟﻤﺴﻚ و اﻟﺰﻋــــﻔﺮان‬
‫و ﻋﺪﻣﺖ ﻣـﻦ ارﺑـﺎﺑﻬﺎ ﺻـﺒﺮي‬
‫‪ p‬اﺳـﺘﺨﻒ ﺻـﺪاﻗـﺔ اﻟﺒـﺼﺮي‬
‫ﻳﺎ ّاﻳـﻬﺎ اﻟﺮا ﻛﺐ اﻟﻐـﺎدي ﻟﻄـﻴﺘﻪ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫اﺑــﻠﻎ ﻗـﺒﺎﺋﻞ ﻋـﻤﺮو ان اﺗـﻴﺘﻬﻢ‬
‫اﻧﺎ وﺟـﺪﻧﺎ ﻓـﻘﺮوا ﻓـﻲ ﺑـدﻛﻢ‬
‫ارض ﺗﻐﻴﺮ اﺣﺴﺎب اﻟﺮﺟﺎل ﺑﻬﺎ‬
‫ا ‪ٔp‬ﻫــﻞ ﺳــﺒﻴﻞ اﻟﻲ ﻧـﻈﺮة‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﻳﻘﻠﺒﻬﺎ اﻟﻀﺐ دون اﻟﺴﺪﻳﺮ‬
‫و ﺣــﻴﺚ اﻧــﺎ ف ﺑـﺎرواﻗـﻪ‬
‫و ﻫــﻞ اﺑﻜــﺮن و ﻛــﺜﺒﺎﻧﻬﺎ‬
‫و اﻧﻮارﻫﺎ ﻣـﺜﻞ ﺑـﺮد اﻟﻨـﺒﻲ‬
‫ذﻫﺒﺖ ﺑﻨﺎ ﻛـﻮﻓﺎن ﻣـﺬﻫﺒﻬﺎ‬ ‫‪٣‬ـ‬
‫ﻓـــﺎذا ﻙ ا‪ p‬اﻧــﻨﻲ رﺟــﻞ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٣٥ .‬‬

‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ داﻳﺮه وار ﺑﻮدن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﻛﻮﻓﺎﻧا و ﻛ ُْﻮﻓﺎﻧا ﺑﻪ ﻓﺘﺢ و ﺿﻢ ﻛﺎف‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻛ‪P‬م ﻋﺮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬راﻳﺖ ْ‬
‫ﺷﻦ داﻳﺮهوار‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮد آﻣﺪن ﻣﺮدم در آن ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ /‬و اﻳﻦ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻗـﻮل‬
‫ﻋﺮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﺪ ﺗﻜﻮف اﻟﺮﻣﻞ ﻳﻌﻨﻲ ﺷـﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﺟـﺎ ﺟـﻤﻊ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻃـﻮل‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﺼﺖ و ﻧُﻪ و ﻧﻴﻢ درﺟﻪ و ﻋﺮض آن ﺳﻲ و ﻳﻚ و ﻧﻴﻢ درﺟﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻛﻮﻓﻪ‬
‫در اﻗﻠﻴﻢ ﺳﻮم ﻗﺮار دارد‪ /‬ﻳﺘﻜﻮف ﺗﻜﻮﻓﺎ ﻳﻌﻨﻲ اﺟﺰاي آن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ از ﻛﻮﻓﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﺸﺎن در ﻛﻮﻓﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫در ﺑ‪ P‬و ﺑﺪي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ﭼﻮن ﺑﺨﺸﻲ از آن‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻛﻴﻔﻪ دادم ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺑﺨﺶ از آن را‬
‫ﻛﻔﺖ ا ﻛﻴﻒ ﻛﻴﻔﺎ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ‬
‫دادم‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻲ ﭼﻴﺰي را ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻨﻲ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪َ :‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻗﻄﻌﻪ اﺳﺖ و در اﺻﻞ‪ ,‬ﻛ ُْﻴﻔﻪ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﺎ ﻛﻦ ﺑـﻮدن ﻳـﺎء و ﻣـﻀﻤﻮم ﺑـﻮدن‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻠﺶ ﺑﻪ واو ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﻄﺮب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬اﻟﻘﻮم ﻓﻲ ﻛﻮﻓﺎن‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ آن ﮔﺮوه در ﺑﺎرة اﻣﺮي ﮔﺮد ﻫﻢ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻦ دارد‪,‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﺷﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ رﻳﮓ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷـﻮد ﺑـﻪ آن ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬دﻳﮕـﺮان‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻛﻮه ﺳﺎﺗﻴﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮي آن را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬آن را ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻛﻮه ﻛـﻮﭼﻜﻲ ﻛـﻪ در وﺳـﻂ آن ﻗـﺮار داﺷﺖ و ﺑـﻪ آن ﻛـﻮﻓﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ و اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻞ آن را ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﻛﻮه‪ ,‬ﺑﺎ‪K‬ﺗﺮ از‬
‫ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻋﺒﺪة ﺑﻦ ﻃﺒﻴﺐ‬
‫آن را ﻛﻮﻓﺔ اﻟﺠﻨﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫آن زن ﻣﻬﺎﺟﺮي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﺔ اﻟﺠﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎي‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٣٦‬‬

‫ﻧﺎﮔﻮار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪/ ١‬‬

‫وﻟﻲ آﻏﺎز ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬دو ﺳﺎل‬
‫ِ‬ ‫و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺼﺮه در ﺳﺎل ‪< ١٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮﻟﻲ ﺳﺎل ‪< ١٨‬ﻫ ‪/‬ق‪/9‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪه ﻣﻌﻤﺮ ﻣﺜﻨﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑـﻲ وﻗـﺎص از ﺟـﻨﮓ ﺑـﺎ رﺳـﺘﻢ در‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺖ و ﻛـﺪﺧﺪاﻳـﺎن روﺳـﺘﺎﻫﺎ اﻣـﻮر ﺧـﻮﻳﺶ را ﻋـﻬﺪهدار ﺷـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳـﻌﺪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از آﻧﻬﺎ آﻣﺎر ﺑﮕﻴﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻈﺮش را در ﺑـﺎرة آﻧـﻬﺎ ﺑـﻴﺎن‬
‫ﻧﻜﺮد‪ ,‬ﻧﺎم آﻧﻬﺎ را ذ ﻛﺮ ﻧﻜﻨﺪ‪ /‬ﻛﺸﺎورزان‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را از ﻋﻴﻮب‬
‫و ﻧﻘﺎﻳﺺ اﻳﺮان آﮔﺎه و ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ ﺗـﻘﺪﻳﻢ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑـﺎزارﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي آﻧـﻬﺎ ﺑـﺮﭘﺎ‬
‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ رﻓﺖ و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﻪ ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ‪ ,‬زﻫﺮة ﺑﻦ ﻛ‪P‬ب را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻃ‪P‬ﻳﻪ ﺳﭙﺎه رواﻧﻪ ﻛﺮد و ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﺳﺎﺑﺎط‬
‫ﻣﺪاﻳﻦ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ /‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪاﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد وﻟﻲ ﭘﻠﻬﺎي ﭼﻮﺑﻴﻦ را ﺳﺮ راه ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم وي را ﺑﻪ ﮔﺬرﮔﺎﻫﻲ در روﺳﺘﺎي ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮان ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﺪاﻳﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫راه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﻮاران وارد آب ﺷﺪﻧﺪ و از آن ﺑﺮﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ اﺻﻄﺨﺮ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ,‬و‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎ زور و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻛﺮﺑ‪ P‬را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدﻣﺶ را اﺳﻴﺮ ﻛﺮد و ﺳﻌﺪ ﻧﻴﺰ زﻣﻴﻦ ﻛﺮﺑ‪ P‬را ﺑﻴﻦ‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ در ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻛﻪ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎﻣﺸﺎن اﺻـﺎﺑﺖ ﻣـﻲﻛﺮد ﺳـﺎ ﻛـﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و آن را آﺑﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; در اﻳﻦ ﺑﺎره‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬و ﻋﻤﺮ در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺑﻪ وي ﻧﻮﺷﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮق ﺣﻜﻤﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻦ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛـﻮﻳﻔﻪ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮ در‬
‫ﻓﺮاﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وي ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺳﻌﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪,‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘة ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﺷﺘﺮان اﺳﺖ‪ ,‬ﻋﺮﺑﻬﺎ را ﺳﺰد‪ ,‬و ﭼﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و اﻳﺸﺎن درﻳﺎﻳﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺸﻮد‪ /‬ﭘﺲ ﺟﺎي ﺧﻮش آب و ﻫـﻮاﻳـﻲ ﺑـﺮاي اﻳﺸـﺎن‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﻦ‪ ,‬روزي اﺑﻦ ﺑﻘﻴﻠﻪ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻄﺢ آن از ﺻﺤﺮا ﭘﺴﺖﺗﺮ و از زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎران ﺳﻴﻞ آﺳﺎ ﺑﺮ آن ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد‪ ,‬ﺑـﻠﻨﺪﺗﺮ‬

‫ﺑﻜـﻮﻓﺔ اﻟﺠـﻨﺪ ﻏـﺎﻟﺖ و دﻋـﺎ ﻏـﻮل‬ ‫ان اﻟﺘﻲ وﺿـﻌﺖ ﺑـﺘﻴا ﻣـﻬﺎﺟﺮة‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٣٧ .‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬آنﮔﺎه وي را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺮد و درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آن ﺷﻮرﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺴﺠﺪ آن رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺗﻴﺮي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺗﻴﺮ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬ﻧﺸﺎﻧﻲ ﻧﻬﺎد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺗﻴﺮ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﺷـﻤﺎل‬
‫اﻓﻜﻨﺪ‪ ,‬آنﺟﺎ را ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺬاري ﻛﺮد‪ ,‬آنﮔﺎه ﻣﺴﺠﺪ و دارا‪K‬ﻣﺎره را در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺗﻴﺮاﻧﺪاز و‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﻴﺎن ِﻧﺰار و اﻫﻞ ﻳﻤﻦ‪ ,‬ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ اﻓﺘﺪ‪,‬‬
‫اﻃﺮاف آن ّ‬
‫آن وي ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ,‬ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ از ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻫﻞ ﻳﻤﻦ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ راﺳﺖ از ِ‬
‫ِ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ ,‬و زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ; از آن اﻳﺸﺎن ﺷﺪ و زﻣﻴﻦ ﻧﺰارﻳـﺎن در‬
‫ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺑﺎ‪K‬ﺗﺮ از آن ﻋ‪P‬ﻣﺘﻬﺎ اﻓﺘﺎد و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ را ﺑﻪ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ و دارا‪K‬ﻣﺎره ا‬
‫ﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎزل ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﭻ ﺑﻨﺎ ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﺎ ﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮداﺷﺘﻪ در راه ﺧﺪا ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﻫـﺮﮔﺎه ﺑـﺎز ﻣـﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬دوﺑـﺎره‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻲ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﻮم‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺰ زﻧﺎﻧﺸﺎن را ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ,‬ﻗﺒﺎﻳﻞ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﺸﺖ و ﻛﻢ ارﺗﻔﺎع ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ وﻟﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﻨﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد‪ /‬در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ زﻳﺎد‪ ,‬درﻫﺎ را ﺑﺎ آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻫﺎي‬
‫آن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺮاد و ﺧﺰرج ﺑﻮد و ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫آﺟﺮي از ِ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ را ﺑﺮاي ﭼـﻨﺪﻳﻦ ﺗـﻦ از ﻣـﺒﺎرزان ﻃـﺮح رﻳـﺰي ﻛـﻨﺪ و آن را ﺑـﺮاي ﭼـﻬﻞ ﻫـﺰار ﻧـﻔﺮ‬
‫ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ وارد ﺷﺪ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ آن اﻓﺰوده ﺷﺪ و آﺟﺮ و‬
‫ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺴﺠﺪ را از اﻫﻮاز آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻛﻨﺪي ﺑﻨﺪار ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺒﻴﺢ ﺑﺰاز ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺧﺒﺮ داده‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺑﺸﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻗﺮﺷﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺑﺎ‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺳﺎ ﻛﻦ دﻣﺸﻖ ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ‪٢‬‬
‫ـــ‪ ١٦‬ﻣﻴﻞ ذ ﻛﺮ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬در‬
‫‪٣‬‬
‫آن‬
‫ِ‬ ‫از‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﻫﺰار‬ ‫ﭼﻬﺎر‬ ‫و‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ‬ ‫آن ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫آن اﻫﻞ ﻳﻤﻦ ﺑﻮد‪ /‬وي اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را در ﺳﺎل ‪<٣١٤‬ﻫ ق‪ 9‬ﺑﻪ‬‫ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺮﺑﻬﺎ و ﺷﺶ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ از ِ‬
‫اﻃ‪P‬ع ﻣﻦ رﺳﺎﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٣٨‬‬

‫ﻣﺮدم ﻳﻤﻦ‪ ,‬دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و ﻧﺰارﻳﺎن ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺷﻌﺒﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻲ وﻗﺎص‪ ,‬ﻃﺮح رﻳﺰي ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ اﻗﺮع واﺑﺎﻟﻬﻴﺎج اﺳﺪي ﻧﻬﺎد‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪ اﻗﺮع‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ ﺑﺼﺒﻬﺮي‪ ,‬ﻛﺸﺎورز ﻓﻠﻮﺟﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ در اﻳﻦ روﺳﺘﺎ ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﺮﮔﺰﻳﻦ‪ ,‬ﺟـﻤﻴﻞ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻴﺎن آب و دارا‪K‬ﻣـﺎره‪ ,‬ﻣﻜـﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗـﺒﻴﻠﻪ ﺛـﻘﻴﻒ ﻧـﻴﺰ ﻫـﻤﺎن ﺟـﺎ‬
‫ﻃﺮحرﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﻠﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان رﻓﺖ و اﺷﺮاف ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه‬
‫ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬درﺑﺎرة ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﺑﺎ‬
‫او ﻣﺬا ﻛﺮه ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻴﻤﺎري وﺑﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﻋﻄﺎردي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ از ﺷﺎم ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫در ﺷﺎم ﺷﻴﻮع ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺒﻮد وﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﺼﺮه ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ و ﻣﺮﺗﻔﻌﺘﺮ و ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﻛﻤﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺧﻮش آب و ﻫﻮا و ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎد ﺷﻤﺎل ﺑـﻮزد‪,‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻳﻚ ﻣﺎه را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮدر ﻛﺎﻓﻮر ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎد ﺟﻨﻮب ﺑﻮزد‪ ,‬راﻳـﺤة‬
‫آب ﻣـﺎ‪ ,‬ﮔـﻮارا و‬
‫ﻋﺮاق‪ ,‬ﮔـﻠﻬﺎ‪ ,‬ﻳـﺎﺳﻤﻨﻬﺎ و ﺗـﺮﻧﺠﻬﺎﻳﺶ را ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﺑـﻪ ارﻣـﻐﺎن ﻣـﻲآورد‪ِ /‬‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻴﻤﺎن ﭘﺮﺑﺎر اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ اﻫﺜﻢ ﺳﻌﺪي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اي اﻣﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن! ﻣـﺎ از ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﺎن آﻣﺎدهﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮردارﻳﻢ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺎ از آﻧﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و‬
‫ِ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ,‬آب ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ از زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺟﻮﺷﺪ و ز‪K‬ل و ﺷﻔﺎف اﺳﺖ‪ ,‬و ﻫﻤة ﻣﺎ‬
‫رﻫﺒﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻫﺴﺘﻴﻢ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﻦ از دو ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻃـ‪P‬ﻋﺎﺗﻲ دارم‪ /‬ﺧـﻠﻴﻔﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻴﺎور ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮده وﻟﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣّﺎ ﺑﺼﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺮزﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺎه و دﻫﺎن و ﺑﺪﻧﻲ ﺑﺪﺑﻮﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬داراي ﺗـﻤﺎم زﻳـﻮرآ‪K‬ت‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ///‬و اﻣﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﺷﻴﺰهاي ﻓﺎﻗﺪ ﺟﻮاﻫﺮات‪ ,‬ﺑﺎ ﮔﺮدﻧﻲ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺳﺎﻳﻞ زﻳﻨﺘﻲ‬
‫ﻧﺪارد‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮ ﺑﺼﺮه ﺗﺮﺟﻴﺢ دادي‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻨﺞ اﻳﻤﺎن‪ ,‬ﻧﺸﺎﻧة اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰة ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ اراده ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻗﺮار دﻫﺪ‪ /‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ,‬ﺧـﺪاوﻧـﺪ‪,‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٣٩ .‬‬

‫ﻣﺮدم ﺣﺠﺎز را ﭘﻴﺮوز ﻛﺮد‪/‬‬

‫ِ‬ ‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را در ﻣﺸﺮق و ﻏﺮب زﻣﻴﻦ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ‬
‫وﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ اﺳ‪P‬م اﺳﺖ و ﻫﻤة‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺸﺘﺎق زﻳﺎرت آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻛﺮاﻣﺎت ﺑﺴـﻴﺎري در ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ///‬ﺣﺒﺔ اﻟﻌﺮﻧﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻣﺮدي وارد‬
‫ﺷـﺪ و ﮔـﻔﺖ‪ :‬اي اﻣـﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن! اﻳـﻦ ﻣـﺮﻛﺐ و ﺗـﻮﺷة ﻣـﻦ اﺳﺖ و ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺑﺮوم‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪> :‬ﺗﻮﺷﻪات را ﻣﺼﺮف ﻛﻦ و ﻣﺮﻛﺒﺖ را ﺑـﻔﺮوش و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮو زﻳﺮا آن‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺒﺎرﻙ اﺳﺖ‪ ,‬و دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز در آنﺟﺎ‬
‫ﻣﻌﺎدل َده رﻛﻌﺖ در ﻣﺴﺎﺟﺪ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ آن ﺗـﺎ دوازده ﻣـﻴﻞ از ﻫـﺮ ﻃـﺮف‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ ﺑﺮﻛﺖ از ﻓﺎﺻﻠة ﻫﺰار ذراع در اﻳﻦ زﻣﻴﻦ ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮد و در ﮔﻮﺷة آن از‬
‫ﺗﻨﻮر آب ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﻛﻨﺎر ﺳﺘﻮن ﭘﻨﺠﻢ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬و ﻫﺰار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و وﺻﻲ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ و درﺧﺖ ﻛﺪو آنﺟـﺎﺳﺖ‪ /‬و اﻗـﻮام‬
‫ى‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻋﺼﺎي ﺣﻀﺮت‬
‫ﻳﻐﻮث و ﻳﻌﻮق در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺎروق و ﺟﺪا ﻛﻨﻨﺪة ﺣﻖ و‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و در آن‪ ,‬راﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮه اﻫﻮاز ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣـﻲﺷﻮد و ﻋـﺒﺎدﺗﮕﺎه ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻧﻮح<ع‪ 9‬در آن اﺳﺖ<‪/‬‬
‫>روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺪون ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺮﻛﺰ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻏﻲ از ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ و ﺳﻪ ﭼﺸﻤة ﺑﻬﺸﺘﻲ در آن ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻛﻪ آﻟﻮدﮔﻲ‬
‫را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮده‪ ,‬ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﭘﺎ ﻙ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﻓﻀﻴﻠﺖ آن را ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻣﻲروﻧﺪ<‪/‬‬
‫ﺷﻌﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﺶ ﺟﺮﻳﺐ و ﻗﻔﻴﺰ وﺳﻌﺖ دارد‪ /‬زادان ﻓﺮوخ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬

‫وﺳﻌﺖ آن ﻧُﻪ ﺟﺮﻳﺐ اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺮدم را‬
‫ﮔﺮد آورد‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎ‪ K‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ! ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺠﺪي ﺳﺎﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ‬
‫ﻛﻨﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺘﻮن آن ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﻔﺪه دﻳﻨﺎر‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﺮدم و ﺟﺰ ﺳﺮﻛﺶ و ﻛﺎﻓﺮ آن را وﻳﺮان ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬

‫د ه ﻫﺰار ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﺟﺮﻳﺐ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺣﺘﻲ از ز ﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل َ‬

‫‪٢‬ـ ﻗﻔﻴﺰ‪ ,‬ﻣﻘﺪار ﻳﻜﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﮔﺰ از ز ﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٤٠‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬زﻳﺎد را دﻳﺪم ﻛﻪ دور ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻲﮔﺸﺖ و ﻣـﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻘﺪر ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد و ﻣﻦ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﺘﻮن آن ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﺠﺪه دﻳﻨﺎر‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺑﺨﺸﻲ از آن ﻓﺮو رﻳـﺨﺖ و ﺣـﺠﺎج آن را وﻳـﺮان ﻛـﺮد و دوﺑـﺎره‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ دﻳﻮاري ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎﻧة ﻣﺨﺘﺎر ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻓﺮو رﻳﺨﺖ و ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫آن را ﺳﺎﺧﺖ‪/‬‬
‫ﺳﻴﺪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﻴﺮي در ﺑﺎرة ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻧﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﻣﺴﺠﺪي در ﻣﻜﻪ ﻳﺎ ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪاي در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫ﻣﺴﺠﺪ آﺑﺎد و دور اﻓﺘﺎدهاي ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ آﻧﻬﺎ از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ِ‬ ‫در ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻫﻴﭻ‬
‫ﻣﺒﺎرﻙ ﻛﻮﻓﺎن ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺮده‪ ,‬داراي درﺧﺘﺎن ﺳﺮو و ﺷﻨﺰار اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴـﺠﺪي ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺸﺘﻲ ﺧﻮد را ﺳﺎﺧﺖ در آن ﻣﺴﺠﺪ از ﺗﻨﻮر‪,‬‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻮح در آن ﺷﺮاﻓﺖ و ﻋﻈﻤﺖ ﻳﺎﻓﺖ و در آن‪,‬‬
‫آب ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﻮح وﺣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﺳﻮار ﺷـﻮ و در ﺧـﺎﻧة ﺣـﻀﺮت‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻞ ﮔﺬر اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺎ ﻙ ﺑﻮد‪/ ١‬‬
‫از ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ دﻳﻨﺎر رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷـﺘﺮان‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮﺷﺎ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ در ﻛـﻮﻓﻪ دارﻳـﻢ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻫـﻤﻮار و ﻣـﻌﺮوف ﻛـﻪ ﺣـﺘﻲ‬
‫ﻋﻠﻔﺨﻮار ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آن اﻧﺲ دارﻧﺪ‪/ ٢‬‬
‫ِ‬
‫ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻋﻴﻴﻨﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺒﺎدات را از اﻫﻞ ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﻗـﺮاءت ﻗـﺮآن را از ﻣـﺮدم ﻣـﺪﻳﻨﻪ و‬
‫ﺣ‪P‬ل و ﺣﺮام را از اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮا ﮔﻴﺮﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﭽﻪ ﻣﺎ در ﺑﺎرة ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة ﻛـﻮﻓﻪ‬

‫ﺑــــﻤﻜﻪ ﻇــــﻬﺮا او ﻣــــﺼﻠﻲ ﺑــــﻴﺜﺮب‬ ‫‪١‬ـ ﻟﻌﻤﺮي ﻣﺎ ﻣﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﻌﺪ ﻣﺴـﺠﺪ‬

‫ﻣــــﻦ ا‪p‬رض ﻣــــﻌﻤﻮرا و ‪ p‬ﻣــﺘﺠﻨﺐ‬ ‫ﺑﺸــﺮق و ‪ p‬ﻏــﺮب ﻋــﻠﻤﻨﺎ ﻣﻜـﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻜــــﻮﻓﺎن رﺣﺐ ذي اراس و ﻣــﺤﺼﺐ‬ ‫ﺑﺄﺑــﻴﻦ ﻓــﻀ˜ ﻣـﻦ ﻣـﺼﻠﻲ ﻣـﺒﺎرﻙ‬
‫ﺑــــﻪ ذات ﺣــــﻴﺰوم و ﺻـــﺪر ﻣــﺤﻨﺐ‬ ‫ﻣــﺼﻠﻲ ﺑــﻪ ﻧــﻮح ﺗﺄﺛــﻞ و اﺑــﺘﻨﻲ‬
‫ﻟﻴــﻪ ﻗـﻴﻞ ﻳـﺎ ﻧـﻮح ﻓـﻔﻲ اﻟﻔـﻠﻚ ﻓـﺎرﻛﺐ‬ ‫و ﻓــــﺎر ﺑــﻪ اﻟﺘــﻨﻮر ﻣــﺎ ًء و ﻋــﻨﺪه‬
‫ﻣــــــﻤﺮ اﻣــــﻴ ﺮاﻟﻤــــﺆﻣﻨﻴﻦ اﻟﻤــــﻬﺬب‬ ‫و ﺑـــﺎب اﻣــﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ اﻟﺬي ﺑــﻪ‬
‫ارض ﺳــﻮاء ﺳـﻬﻠﺔ ﻣـﻌﺮوﻓﺔ‬ ‫ﻳﺎ ﺣﻨﺪا ﻣﻘﺎﻣﻨﺎ ﺑـﺎﻟﻜﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺗﻌﺮﻓﻬﺎ ﺟﻤﺎﻟﻨﺎ اﻟﻌﻠﻮﻓﻪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٤١ .‬‬

‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﻨﻨﺪهاي ﻧﻴﺰ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬

‫ِ‬ ‫ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ,‬ﻫﺮ زﻳﺒﺎﻳﻲ‪ ,‬ﻣﻮرد‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ در ﻫﺠﻮ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻗﻮﻣﻲ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠة اﺑﺮﻫﺎي ﺑﺎرﻧﺪه ﺳﻴﺮاب ﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ را ﺳﻴﺮاب‬
‫ﻧﻜﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ زﻧﺎﻧﺸﺎن را در ﺣﺎل ﭘﺎ ﻛﻲ رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﺳﺎﺣﻞ دﺟﻠﻪ‪ ,‬ﮔﺎو را‬
‫روﺷﻨﺎﻳﻲ روز‪ ,‬دﻳﻮارﻫﺎي ﺷـﻬﺮ را‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻲﻛُﺸﻨﺪ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و در‬
‫ﺧﺮاب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪا! ﻛﻴﻨﻪ و دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻔﻜﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن ﻛُﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪/ ١‬‬
‫ﻣﻨﺎزل ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر و ﺣﻴﺮه و ﻧﺠﻒ و ﺧﻮرﻧﻖ و ﺳﺪﻳﺮ و ﻏﺮﻳﺎن و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮش آب و‬
‫ﻫﻮا و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ,‬در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺎﻣﻲ آﻧـﻬﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدم‪ ,‬راﻣﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﻘﺬ ﺑﻦ ﻃﻤﺎح ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ وﻟﻲ آب و ﻫﻮاي آنﺟﺎ‬
‫ﺑﻪ او ﻧﺴﺎﺧﺖ و اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﻛﺎش ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻳﻚ ﺷﺐ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻤﺎﻧﻢ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﻛﻮﻓﻪ‬
‫دو رود ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ؟ ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد‪ ,‬ﻧﺠﺎﺗﻢ دﻫﺪ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮم‬
‫ﺑﺎ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻨﻢ‪/ ٢‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺘﻬﺎ‪ ,‬از ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻨﺰل و از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﻜﻪ از راه ﺟﺎده ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺴﺖ‬
‫ﻣﻨﺰل و ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ ﻣﻜﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ از اﻳﻦ راه و ﺣﺪود ﺳـﻪ ﻣـﻨﺰل اﺳﺖ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﺪن ﻧﻘﺮه ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ,‬از ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺑﻪ ﻣﻌﺪن ﺑﻨﻲ‬
‫ﺳﻠﻴﻢ‪ ,‬ﻣﻲروﻧﺪ و از آنﺟﺎ ﺑﻪ ذات ﻋﺮق و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋ‪P‬ء ﺑﻦ ﻛﺮﻳﺐ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻲ اﺳﺖ و او ﻧﻴﺰ از ﻋﺒﺪا˜‬
‫ﺑﻦ ﻣﺒﺎرﻙ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ادرﻳﺲ‪ ,‬ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﻏﻴﺎث‪ ,‬و ﻛﻴﻊ ﺑﻦ ﺟﺮاح و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺣـﺪﻳﺚ ﻓـﺮا‬

‫ﻓــ ﺳــﻘﻲا اﻫـﻞ اﻟﻜـﻮﻓﻪ اﻟﻤـﻄﺮا‬
‫و اﻟﻨــﺎﻳﻜﻴﻦ ﺑﺸــﺎﻃﻲ دﺟــﻠﺔ اﻟﺒـﻘﺮا‬
‫واﻟﺪارﺳـﻴﻦ اذا ﻣـﺎ اﺻـﺒﺤﻮا اﻟﺴـﻮرا‬
‫ﺣـﺘﻲ ﻳﻜـﻮﻧﻮا ﻟﻤـﻦ ﻋـﺎداﻫـﻢ ﺟـﺰرا‬
‫و ﺑــــﻴﻨﻲ و ﺑــــﻴﻦ اﻟﻜـــﻮﻓﻪ اﻟﻨــﻬﺮان‬
‫ﻓــــﺑﺪ ﻣــــﻦ ﻋـــﻤﺮ و ﻣــﻦ ﺷــﻨﺂن‬
‫اذا ﺳﻘﻲا ﻗﻮﻣا ﺻﻮب ﻏـﺎدﻳﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫اﻟﺘــﺎرﻛﻴﻦ ﻋــﻠﻲ ﻃـﻬﺮ ﻧﺴـﺎءﻫﻢ‬
‫واﻟﺴــﺎرﻗﻴﻦ اذا ﻣـﺎ ﺟـﻦ ﻟﻴـﻠﻬﻢ‬
‫أﻟﻖ اﻟﻌــﺪاوة و اﻟﺒـﻐﻀﺎء ﺑـﻴﻨﻬﻢ‬
‫ا‪p‬ﻟﻴﺖ ﺷــﻌﺮي ﻫــﻞ اﺑـﻴﺘﻦ ﻟﻴـﻠﺔ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﻓﺎن ﻳﻨﺠﻨﻲ ﻣﻨﻬﺎ اﻟﺬي ﺳﺎﻗﻨﻲ ﻟﻬﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٤٢‬‬

‫ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ذﻫﻠﻲ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و اﺑﻮ ﻳﻌﻠﻲ ﻣﻮﺻﻠﻲ و ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ى‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻔﻴﺎن ﺛﻮري و اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺨﺎري‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑـﻦ ﺣـﺠﺎج‪ ,‬اﺑـﻮ داود ﺳـﺠﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ,‬اﺑـﻮ ﻋـﻴﺴﻲ‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺴﺎﺋﻲ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋـﺮوه ﻣـﺮادي و ﺟـﺰ آﻧـﺎن از وي‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻘﺪه‪ ,‬اﺑﻦ ﻛﺮﻳﺐ را در ﺣﻔﻆ و ﻛﺜﺮت ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺮ ﺗـﻤﺎم اﺳـﺘﺎدان ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻘﺪّ م‬
‫ﻣﻲداﺷﺖ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻴﺼﺪ ﻫﺰار ﺣﺪﻳﺚ از اﺑﻦ ﻛﺮﻳﺐ در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬وي ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺛﻘﻪ ﺑﻮد و در ‪ ٢٧‬ﺟﻤﺎدي ا‪K‬وﻟﻲ ﺳﺎل ‪< ٢٤٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ و وﺻﻴﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ را زﻳﺮ ﺧﺎ ﻙ ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻟﺴﺎن‪ :‬ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن زﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي روﺳﺘﺎ اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓة اﻣﺮوزي‬
‫در ّ ِ‬
‫ﻣﺤﻞ اﻳﻦ روﺳﺘﺎ ﻗﺮار دارد و درﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺣﻴﺮه آن ﺟﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﭙﺮدازد‪ ,‬ﺳﺮان ﻋﺮب ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻋﺮاق را دﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻌﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آن را ﻟﺴﺎن ﻧﺎم ﻧﻬﻨﺪ; ﺑﻪ ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺰ ﻟﺴﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺣﺪّ ﻓﺎﺻﻞ‬
‫ﺑﻴﻦاﻟ ّﻨﻬﺮﻳﻦ ﺗﺎ ﻋﻴﻦ ﺑﻨﻲ ﺣﺮاء ﺑﻮد‪ ,‬وﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻴﺎﺑﺎن‪ ,‬زﺑﺎﻧﺶ را در روﺳﺘﺎ ﺑﻴﺮون آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬آﻧﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺠﺎور ﻓﺮات ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻠﻄﺎط <ﺳﺎﺣﻞ‪ 9‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﻣﺠﺎور ﮔﻞ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻧﺠﺎف <ﺟﺎي ﺑﻠﻨﺪ‪ 9‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻠة َﺳ ِﺒ ﻴﻊ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ در آن ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة اﺑﻲ اﺳﺤﺎق ﺳﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ آن ﻗﺒﻴﻠة ﺳﺒﻴﻊ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﺳﺒﻴﻊ ﺑﻦ ﺳﺒﻊ‬
‫ﺑﻦ ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺟﺸﻢ ﺑﻦ ﺣﺎﺷﺪ ﺑﻦ ﺟﺸﻢ ﺑﻦ ﺧﻴﻮان ﺑﻦ ﻧﻮف ﺑـﻦ‬
‫ﻫﻤﺪان و آن ﻧﺎم ﻫﻤﺪان ﺑﻦ اوﺳﻠﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ اوﺳﻠﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﺧﻴﺎر ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻛﻬ‪P‬ن ﺑﻮد‪ ,‬و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻠّة ﺷَ ﻴْﻄﺎن‪ :‬ﺷﻴﻄﺎن‪ ,‬ﺷﺎﺧﻪاي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﻤﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده ﺷﺪه و او ﺷﻴﻄﺎن ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺣﻨﻈﻠﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻨﺎة ﺑﻦ ﺗﻤﻴﻢ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺬﻳﻤﻪ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺟﺬﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﻗﻌﻴﻦ از ﺑﻨﻲ اﺳﺪ ﻣﻨﺴﻮب‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٤٣ .‬‬

‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ُﻣ ْﺴ ِﻠ َﻴﻪ‪ :‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﻠﻴﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻠﺔ ﺑﻦ ﺟﻠﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‬
‫ﺑﻦ ادد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻳﺸﺠﺐ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻤﺎن ﻣﺬﺣﺞ اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻮ ﻋﺒﺎس‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻧﺎﻗﻪ ﻣﺴﻠﻲ‪ ,‬ﻣﺪﺗﻲ در اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ آن ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫وي ﻓﺎﺿﻞ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻤﺎع ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲﻛﺮد و در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﺘﺎﺑﻲ ﮔﺮد آوري ﻛﺮد‪/‬‬
‫وي از اﺑﺎ اﻟﺒﻘﺎ ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺒﺎل و اﺑﺎ اﻟﻐﻨﺎﺋﻢ اﺑﻲ ﻧﺮﺳﻲ ﺳﻤﺎع ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮد و‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﺪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻴﻮﺧﺶ ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺼﺮان‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣَﻠَﺢ‪ :‬ﻣﻮﺿﻌﻲ در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫َﻧ َﺠﻒ‪ :‬در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﻞ ﺷﻜﻦ از ﺟﺮﻳﺎن آب ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي آن را ﻓﺮا ﻧﮕﻴﺮد‪ /‬ﻧﺎم دﻳﮕـﺮ ﻧـﺠﻒ‪ ,‬ﻗﺸـﻮر ﺻـﻠﻴﺎن اﺳﺖ‪ ,‬و آراﻣﮕـﺎه‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﻧﺰدﻳﻚ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار دارد‪ /‬ﺷﺎﻋﺮان در ﺑﺎرة ﻧﺠﻒ‪َ ,‬ا ﺷﻌﺎر‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﺳﺮودهاﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻮي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻧﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫درهﻫﺎي آ ﻛﻨﺪه از ﺷﻜﻮﻓﻪﻫﺎي ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ﺧﻮرﻧﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺠﻒ ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ و ّ‬
‫ِ‬ ‫درﻳﻐﺎ از‬
‫ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﺑﺴﺘﺎﻧﻬﺎ ﻓﺮش ﺷﺪه و در ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ از آن آب ﺟﺎري اﺳﺖ واي ﺑﺮ ﺷﻜﺎرﭼﻴﺎﻧﻲ‬
‫‪١‬‬
‫ﻛﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﻳﺸﺎن در ﻣﺤﻞ ﺣﻤﺎﻳﻞ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎﺳﺖ!‬
‫ﻣﻲآور د‪:‬‬
‫َ‬ ‫اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﻮﺻﻠﻲ‪ ,‬ﺿﻤﻦ ﻣﺪح واﺛﻖ از ﻧﺠﻒ ﻧﻴﺰ ذ ﻛﺮي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫اي ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺐ! ﺷﺘﺎب ﻣﻜﻦ و ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺳﻌﺪي درود ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻴﻢ و ﺑﺎز‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ و در ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻬﺎي ﺳﻌﺪي و دﺧﺘﺮ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪاش ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻦ زﻳﺮا ﺷﻔﺎي ﻋﺎﺷﻖ ﺑﻴﻤﺎر‬
‫در ﮔﺮﻳﻪ اﺳﺖ اي ﺳﻌﺪي‪ ,‬از ﺳﻮزش ﺟﮕﺮم ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻢ ﺳـﺰاوار اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻦ ﺗﻮ را ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬دﻟﻢ ﺑﻠﺰرد ﻣﻦ دﻟﺒﺎﺧﺘﻪ ﺳﻌﺪي ﻫﺴﺘﻢ وﻟﻲ او ﻣﺮا ﺗﺮﻙ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ‬

‫وادوﻳــــــــﺔ ﻣــــــــﻨﻮرة ا‪ p‬ﻗــــﺎﺣﻲ‬ ‫ﻓﻴﺎ اﺳﻔﻲ ﻋـﻠﻲ اﻟﻨـﺠﻒ اﻟﻤـﻌﺮي‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻣــــــــﻔﺠﺮة ﺑــــــــﺎ ﻓــــﻨﻴﺔ ﻓﺴــــﺎح‬ ‫و ﻣﺎ ﺑﺴﻂ اﻟﺨـﻮرﻧﻖ ﻣـﻦ رﻳـﺎض‬
‫ﺧـــﺮاﺋــﻄﻬﺎ ﻋــﻠﻲ ﻣــﺠﺮي اﻟﻮﺷــﺎح‬ ‫و وا أﺳــﻔا ﻋـﻠﻲ اﻟﻘـﻨﺎص ﺗـﻐﺪو‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٤٤‬‬

‫ﺟﺎن ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ,‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري اﺳﺖ ﺳﻌﺪي را رﻫﺎ ﻛﻦ زﻳﺮا وي از ﻧﺰد ﺗﻮ رﻓـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ از ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻌﺪي ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﻦ و ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﺧﻮش ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ ﻫﻴﭻ‬
‫ﻳﻚ از ﻣﺮدم در ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮش آب و ﻫﻮاﻳﻲ و ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﻧﺠﻒ ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﺧﺎ ﻛﺶ ﻣﺸﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮي آن ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﻋﻨﺒﺮي ﻛﻪ ﻋﻄﺎر ﺑﺎ ﺻﺪف‬
‫درﻫﻢ ﻣﻲآﻣﻴﺰد ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻧﺠﻒ را ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮه اﺳﺖ درﻳﺎ در ﺳﻮﻳﻲ و ﺧﺸﻜﻲ‬
‫در ﺳﻮي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻏﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺎ ﺻﺪاﻳﻲ ﺷـﺪﻳﺪ در آن‬
‫ﺟﺮﻳﺎن دارد ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﺴﻴﻤﻲ از اﻃﺮاف ﻧﺠﻒ ﺑﻮي ﺧﻮش ﻣـﺮﻏﺰاري ﺑﻜـﺮ را ﺑـﺮاي ﺗـﻮ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻲآور د ﭘﻴﺶ از ﺑﺎﻣﺪاد‪ ,‬راﻳﺤﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑـﻴﻤﺎري را ﻛـﻪ در‬
‫َ‬ ‫ارﻣﻐﺎن‬
‫آﺳﺘﺎﻧة ﻣﺮگ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺷﻔﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻴﻤﺎر ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺷﻔﺎ ﺑﻪ ﺳـﻮي آن ﻣـﻲرود و از‬
‫ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ و دردﻫﺎ ﺷﻔﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻫﺮ روز ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺠﻒ اﻧﻮاع ﻫﺪاﻳﺎ را ﺑـﻪ ﻣـﺮدم‬
‫ارزاﻧﻲ ﻣﻲدارد ﺷﻜﺎر ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ا ﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﺷﻜﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑـﺎﺷﻲ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ وﻟﻲ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ در آن ﮔﻮاراﺳﺖ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺳﺮاي اﻓﺘﺨﺎر و ﺷﺮاﻓﺖ اﺳﺖ ﻫﻤﺖ ﺧﻠﻴﻔﻪ واﺛﻖ ﺑﺎ˜‪,‬‬
‫ﺗﻘﻮا‪ ,‬اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد‪/ ١‬‬

‫ﻧــــﺤﻲ دارا ﻟﺴــــﻌﺪي ﺛــــﻢ ﻧـــﻨﺼﺮ ف‬
‫ﻓــــﻔﻲ اﻟﺒﻜــــﺎء ﺷـــﻔﺎء اﻟﻬــﺎﺋﻢ اﻟﺪﻧــﻒ‬
‫ﺣــﺮي ﻋــﻠﻴﻚ ﻣــﺘﻲ ﻣـﺎ ﺗـﺬﻛﺮي ﺗـﺠﻒ‬
‫ﻫــــﺬا ﻟﻌــــﻤﺮﻙ ﺷﻜـــﻞ ﻏــﻴﺮ ﻣــﺆﺗﻠﻒ‬
‫واﻛــﻔﻒ ﻫــﻮا ﻙ و ﻋـﺪاﻟﻘـﻮل ﻓـﻲ ﻟﻄـﻒ‬
‫اﺿــﻔﻲ ﻫــﻮاء و ‪ p‬اﻏــﺪي ﻣــﻦ اﻟﻨـﺠﻒ‬
‫او ﻋــــﻨﺒﺮ داﻓــــﻪ اﻟﻌــﻄﺎر ﻓــﻲ ﺻــﺪ ف‬
‫ﻓــﺎﻟﺒﺮ ﻓــﻲ ﻃــﺮ ف و اﻟﺒــﺤﺮ ﻓـﻲ ﻃـﺮ ف‬
‫ﻧــﻬﺮ ﺑـﻪ ﻳـﺠﻴﺶ ﻣـﺠﺎري ﺳـﻴﻠﻪ اﻟﻘـﺼﻒ‬
‫ﻳــــﺎﺗﻴﻚ ﻣــــﻨﻪ ﺑــــﺮﻳﺎ روﺿــــﺔ اﻧــــﻒ‬
‫ﺗﺸــﻔﻲ اﻟﺴــﻘﻴﻢ اذا اﺷــﻔﻲ ﻋـﻠﻲ اﻟﺘـﻠﻒ‬
‫اذا ﺷــــﻔﺎه ﻣــــﻦ ا‪p‬ﺳــــﻘﺎم و اﻟﺪﻧـــﻒ‬
‫ﺷــــﻤﺲ اﻟﻨــــﻬﺎر ﺑــﺎﻧﻮاع ﻣــﻦ اﻟﺘــﺤﻒ‬
‫ﻳــــﺎﺗﻴﻚ ﻣــــﺆﺗﻠﻔا ﻓــــﻲ زي ﻣـــﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻳـﺎ را ﻛﺐ اﻟﻌـﻴﺲ ‪ p‬ﺗـﻌﺠﻞ ﺑـﻨﺎوﻗﻒ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫و اﺑﻚ اﻟﻤﻌﺎﻫﺪ ﻣﻦ ﺳﻌﺪي وﺟﺎرﺗﻬﺎ‬
‫اﺷﻜﻮ اﻟﻲا ﻳـﺎ ﺳـﻌﺪي ﺟـﻮي ﻛـﺒﺪ‬
‫اﻫﻴﻢ وﺟﺪا ﺑﺴﻌﺪي و ﻫﻲ ﺗـﺼﺮﻣﻨﻲ‬
‫دع ﻋﻨﻚ ﺳﻌﺪ ﻓﺴﻌﺪي ﻋﻨﻚ ﻧﺎزﺣـﺔ‬
‫ﻣﺎ ان اري اﻟﻨﺎس ﻓﻲ ﺳﻬﻞ و ‪ p‬ﺟﺒﻞ‬
‫ﻛــــﺎن ﺗــــﺮﺑﺘﻪ ﻣﺴﻚ ﻳــــﻔﻮح ﺑـــﻪ‬
‫ﺣــﻘﺖ ﺑــﺒﺮ و ﺑــﺤﺮ ﻣــﻦ ﺟـﻮاﻧـﺒﻬﺎ‬
‫و ﺑــــﻴﻦ ذا ﻙ ﺑﺴـــﺎﺗﻴﻦ ﺗﺴــﻴﺢ ﺑــﻬﺎ‬
‫و ﻣــــﺎ ﻳــﺰال ﻧﺴــﻴﻢ ﻣــﻦ اﻳــﺎ ﻣــﻨﻪ‬
‫ﺗــﻠﻘﺎ ﻙ ﻣــﻨﻪ ﻗــﺒﻴﻞ اﻟﺼــﺒﺢ راﺋـﺤﺔ‬
‫ﻟﻮﺣــﻠﻪ ﻣــﺪﻧﻒ ﻳــﺮﺟــﻮاﻟﺸــﻔﺎء ﺑـﻪ‬
‫ﻳــﺆﺗﻲ اﻟﺨــﻠﻴﻔﺔ ﻣــﻨﻪ ﻛــﻠﻤﺎ ﻃـﻠﻌﺖ‬
‫واﻟﺼــﻴﺪ ﻣـﻨﻪ ﻗـﺮﻳﺐ ان ﻫـﻤﻤﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٤٥ .‬‬

‫آن ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﺑﻮده‬

‫ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ‪ :‬ﻛﺸﺘﺰار ﻳﺎ رودﺧﺎﻧﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ِ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ و ﭘﺮ درآﻣﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻃﻠﺤﻪ آن را ﺑﺎ داراﻳﻲ ﻛﻪ در ﺧﻴﺒﺮ داﺷﺖ از‬
‫اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ در ﺣﺠﺎز اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺧﺮﻳﺪاري و آن را آﺑﺎد ﻛﺮد‪ /‬ﻟﺬا درآﻣﺪش ﻓﺰوﻧﻲ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﻜﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ دارد ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪,‬‬
‫ا ﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن داﺷﺘﻲ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺮ ّﻓﻬﻲ ﻋﻄﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪/‬‬
‫واﻗﺪي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﻲ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آل ﻛﺴﺮي و زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ آن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در‬
‫ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﺮدم وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﺑﻮد‪ /‬وي ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ را ﺑﻪ ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ وا ﮔﺬار‬
‫ﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ را در ﻋﻮض اﻣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﻠﺤﻪ در ﺣﻀﺮﻣﻮت داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫وي داد‪/‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎﺑﺎذ‪ :‬ﻛﻠﺒﻲ ﮔﻮﻳﺪ روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻧﻌﻤﺎﺑﺎذ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و آن‬
‫ﺑﻪ ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﺳﺮﻳﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﻛﻪ از اﻣـﻮال ﺷـﺨﺼﻲ او ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣـﻨﺴﻮب ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑـﻪ آن‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ُﺳﻮرا‪ :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺳﻮرا‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﻟﻘﻮرا‪ :‬ﻃﺴﻮج‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﭼـﻨﺪ روﺳـﺘﺎ از ﺟـﻤﻠﻪ‬
‫ﺳﻮرا‪ ,‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪/‬‬
‫ِﻧ ْﻴ ﻨَﻮا‪ :‬ﻧﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﻛﺮﺑ‪P‬ﺳﺖ‪/‬‬
‫وادي اﻟﺴﺒﺎع‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻴﺔ‪ :‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻔﺎح در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎﺧﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧ‪P‬ﻓﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬در ﻗﺼﺮ اﺑﻦ‬
‫ﻫﺒﻴﺮه ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ وﺑﻨﺎي آن را ﺗﻜﻤﻴﻞ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد و ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ /‬ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل‪,‬‬
‫ﻣﺮدم آن را ﺑﻪ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ آن ﺷﻬﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﻨﺎم اﺑﻦ‬
‫ﻫﺒﻴﺮه ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﻲﺷﺪ ﻟﺬا آن ﺷﻬﺮ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺷﻬﺮي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﻧﺎم‬

‫ﺑــﺤﻴﺰ ﻣــﻦ ﺣــﺎز ﺑــﻴﺖ اﻟﻐــﺮ واﻟﺸــﺮ ف‬ ‫ﻓــــﻴﺎ ﻟﻪ ﻣــــﻨﺰ‪ £‬ﻃــﺎﺑﺖ ﻣﺴــﺎ ﻛــﻨﻪ‬
‫‪ p‬ﻟﻪ ﺑــــــــﺤﻖا ﻣــــﻌﺘﺮ ف‬
‫ﺗــــــــﻘﻮي ا ٕ‬ ‫ﺧــــــــﻠﻴﻔﺔ واﺛــــﻖ ﺑــــﺎ ﻫــــﻤﺘﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٤٦‬‬

‫ﻧﻬﺎدو در آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺧﻮاﺳﺖ در اﻧﺒﺎر اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﺪ و ﺷﻬﺮ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد را‬
‫در آن ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ,‬در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷـﺪ و ﺳـ ّﻔ ﺎح‪,‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺑﻨﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺮد و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫ﺧــﻮاﺳﺖ ﺑــﺪان اﻓـﺰود‪ /‬ﺳـﭙﺲ آن ﺟـﺎ را ﺗـﺮﻙ ﻛـﺮده‪ ,‬ﺷـﻬﺮ ﺑـﻐﺪاد را ﺳـﺎﺧﺖ و آن را‬
‫ﻣﺪﻳﻨﺔاﻟﺴ‪P‬م ﻧﺎﻣﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺠﻢ ﻫﺠﺎﻳﻲ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﻋﻴﻨا ﻫﻤﺎن اﻣﺎ ﻛﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎﻗﻮت در‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان و ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ ﺻﻔﻲ اﻟﺪﻳﻦ در ﻣﺮاﺻﺪ اﻃ‪-‬ع ﺑﺪان ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ُﺑ َﺴ ْﻴﻄﻪ ﺟﺰو اﻳﻦ اﻣﺎ ﻛﻦ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ اﺳﺘﺎد ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒ ذ ﻛﺮي از وي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آﻣﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﻄﻪ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪< :‬ﺑﺴﻴﻄﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻠة ﺟﺪﻳﺪي از ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤ ّﻠة ﻏﺎزي ﺷﻬﺮت دارد‪ 9‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻨﺎﻳﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺘﻨﺒﻲ ﺑـﻪ ﺑﺴـﻴﻄﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ‪ ,‬آن را در ﺷﻌﺮش آورده اﺳﺖ‪ /‬ﺷﺎرﺣﺎن دﻳﻮان ﻣﺘﻨّﺒﻲ و ﻳﺎﻗﻮت در ﻣﻌﺠﻢ‪ ,‬ﺑﺴﻴﻄﻪ را‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﻴﺎن ﺷﺎم و ﻋﺮاق ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺴﻴﻄﻪ از ﺳﻤﺖ ﺷﺎم ﺑﻪ آﺑﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ در‬
‫ﻣﻨﺘﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﮔﻮﻳﻨﺪ و از ﺟﻬﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻗﻌﺒﺔ‬
‫اﻟﻌﻠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﺑﺴﻴﻄﻪ زﻣﻴﻨﻲ ﻫﻤﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻦ رﻧﮕﻴﻦ در آن وﺟﻮد دارد‬
‫وﻟﻲ آب و ﭼﺮا ﮔﺎﻫﻲ در آن ﻧﻴﺴﺖ و دورﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم آن را ﭘﻴﻤﻮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﻴﺐ ﻣﺘ ّﻨﺒﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ,‬از آن ﺟﺎ ﻋﺒﻮر ﻛﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ وﺳﻂ‬
‫ﺑﺴﻴﻄﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺮدﮔﺎﻧﺶ ﮔﺎو وﺣﺸﻴﻲ دﻳﺪ و آن را ﻣﻨﺎرة ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎرة ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ ـ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺘﺮﻣﺮﻏﻲ دﻳﺪه ﺑﻮد ـ‬
‫اﻳﻦ درﺧﺖ ﻧﺨﻠﻲ اﺳﺖ‪ ,‬آنﮔﺎه ﻫﻤﻪ ﺧﻨﺪﻳﺪﻧﺪ و ﻣﺘ ّﻨﺒﻲ اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا ﺣﻴﺮان ﻛﺮدي آﻧﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﭼﺸﻤﺎن‬
‫ِ‬ ‫اي َﺑﺴﻴﻄﻪ! آﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎش‪ ,‬ﺑﺎران ﺗﻮ را ﺳﻴﺮاب ﻛﻨﺪ‬
‫ﺷﺘﺮﻣﺮﻏﻲ را در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﻮ‪ ,‬درﺧﺖ ﻧﺨﻞ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺎوﻫﺎي وﺣﺸﻲ را ﻣﻨﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﺗﺼﻮر‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻟﻔﺒ ﺎﻳﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬روﺳﺘ ﺎﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي آن ‪٢٤٧ .‬‬

‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎراﻧﻢ را ﺑﺎ ﺟﻬﺎز ﺷﺘﺮاﻧﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﻛﻦ و ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻨﺪﻳﺪﻧﺪ و از ﺣﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺒﻲ در ﺷﻌﺮش ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده‪َ ,‬ﺑﺴﻴﻄﻪ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا آن ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻲ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﺰن ﻳﺮﺑﻮع ﻳﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﻋﺬﻳﺐ وﻗﺎع اﺳﺖ و ﻣﺘ ّﻨﺒﻲ ﺑﺪان ﺟﺎ ﻧـﺮﻓﺖ و‬
‫ﺷﻌﺮي در ﺑﺎرة آن ﻧﺴﺮود‪ /‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﺠﻢ ﺣﻤﻮي‪ ,‬ج ‪ ,٢‬ص ‪ ١٨٣‬و ‪/١٨٤‬‬

‫ﺗــﺮﻛﺖ ﻋــﻴﻮن ﻋــﺒﻴﺪي ﺣـﻴﺎري‬ ‫ﺑﺴﻴﻄ ﺔ ﻣﻬ˜ ﺳـﻘﻴﺖ اﻟﻘـﻄﺎرا‬ ‫‪١‬ـ‬

‫و ﻇــﻨﻮا اﻟﺼــﻮار ﻋـﻠﻴﻚ اﻟﻤـﻨﺎرا‬ ‫ﻓﻈﻨﻮا اﻟﻨﻌﺎ م ﻋـﻠﻴﻚ اﻟﻨـﺨﻴﻞ‬

‫و ﻗﺪ ﻗﺼﺪ اﻟﻀﺤﻚ ﻣﻨﻬﻢ وﺟﺎرا‬ ‫ﺻﺤﺒﻲ ﺑﺎ ﻛـﻮارﻫـﻢ‬ ‫ﻓﺎ ﻣﺴﻚ‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٤٨‬‬

‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨﺎﺗﻬﺎ‬

‫ﭼﻨﺪ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪ و ﻗﻨﺎت را ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﻮاﺣﻲ و ﺣﻮﻣة آن وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ,‬ذ ﻛـﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬ﭼﻪ آن رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨﺎﺗﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﭼﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در‬
‫ﺧﺎرج ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ از زﻣﻴﻦ آن ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻧﺎم ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ در ﻣـﻌﺠﻢ‬
‫ﻫﺠﺎﻳﻲ آوردهاﻳﻢ‪/‬‬
‫ﻓﺮات‪ ,‬ﺳﺮﭼﺸﻤة رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ و از آب آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺘﺰارﻫـﺎ‬
‫ﺳﻴﺮاب و ﺳﺮﺳﺒﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻓﺮات‪ ,‬ﻳﻜﻲ از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓـﺮات و ﻧـﻴﻞ‪ ,‬ﻣـﺆﻣﻦ و دﺟـﻠﻪ و ﺑـﺮﻫﻮت‪ ,‬ﻛـﺎﻓﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﺮات‪ ,‬ﻳﻜﻲ از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ ,‬ا ﮔﺮ آﻟﻮده ﻧﺸﻮد‪ ,‬و ﻫﻴﭻ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺎ آن ﺧﻮد را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا او را ﺷﻔﺎ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻠﻜﻲ ﻛـﻨﺎر‬
‫ﻓﺮات اﺳﺖ ﻛﻪ دردﻫﺎ را از آن دور ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤة ﻓﺮات‪ ,‬ﻓﺎﻟﻴﻘ‪P‬ﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛﻮﻫﻬﺎ را دور زده‪ ,‬وارد ﺳﺮزﻣﻴﻦ روم ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻛﻤﺦ‪ ,‬ﻣﻠﻄﻴﻪ و ﺟﺒﻠﺘﺎ و ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آن ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﻴﺴﺎط ﻣﻲرﺳﺪ و از آن‬
‫ﺟﺎ‪ ,‬ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ اﺳﺖ; ﭘﺲ از آن رودﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ رود ﺳﻨﺠﻪ‪ ,‬ﻛﻴﺴﻮم‪ ,‬دﻳﺼﺎن‬
‫وﺑﻠﻴﺦ در آن ﻣﻲرﻳﺰد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﻗﻪ رﺳﻴﺪه‪ ,‬از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﻌﺒﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫رود ﺳﻮرا‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ رود آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ ,‬و رود ﻣﻠﻚ‪ ,‬ﺻﺮﺻﺮ‪ ,‬ﻋﻴﺴﻲ و ﺻﺮاﺗﻴﻦ‪,‬‬
‫ﺧﻨﺪق‪ ,‬ﻛﻮﺛﻲ‪ ,‬ﺳﻮق اﺳﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ و ﻓﺮات ﻗﺪﻳﻢ‪ ١‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫رود ﺳﻮرا‪ :‬ﺷﺎﺧة اﺻﻠﻲ ﻓﺮات اﺳﺖ‪ /‬ﺳـﺮﭼﺸـﻤة اﻳـﻦ رود از روﺳـﺘﺎﻳﻲ ﻣـﻌﺮوف ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺪﻳﺪه از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻋﺬار اﺳﺖ و از ﻣﻴﺎن روﺳﺘﺎي ذي اﻟﻜﻔﻞ و روﺳﺘﺎي ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﻣﺎم‬
‫ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ روﺳﺘﺎي ﻗﺎﺳﻢ<ع‪ 9‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺑﻠﺪ ان ‪ ,‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن‪ ,‬ص ‪/١٧٤‬‬ ‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨ ﺎﺗﻬﺎ ‪٢٤٩ .‬‬

‫ﺳﻮرا‪ ,‬ﺷﻬﺮي ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ و رود ﺑﺰرﮔﻲ در آن ﻗﺮار دارد‪ /‬ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻮرا‪ ,‬ﻧﺎم ﻣﻮﺿﻌﻲ در ﻋﺮاق از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ ,‬و آن ﺷﻬﺮ ﺳﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫وﻗﻒ وﺣﻠﻪ ﻣﺰﻳﺪﻳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻴ ﺪ ﻣﻬﺪي ﻗﺰوﻳﻨﻲ<ره‪ 9‬در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻓُﻠﻚ اﻟﻨﺠﺎة ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑـﻦ‬ ‫ﻋ‪P‬ﻣة ﺑﺰرگ‪ّ ,‬‬
‫ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬در ﺳﻮرا ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم زﻣﻴﻦ رود ﺟﺮﺑﻮﻋﻴﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺣﻠﻪ ﺳﻴﻔﻴﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫رود ﺳﻮرا ﭘﺲ از آﺑﻴﺎري ﻣﺰارع و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﺮدم از آن زﻳـﺎدي آﺑﺶ ﺑـﻪ ﺑـﻄﺎﺋﺢ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲرﻳﺰد‪ /‬در ﻧﺎﺣﻴة ﺳﻴﺐ‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎي زﻳﺎدي وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳـﻦ رود آﺑـﻴﺎري‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه‪ ,‬زﻳﺎدي آب آن ﺑﻪ ﺑﻄﺎﺋﺢ ﻣﻲرﻳﺰد ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻮﻣﻪ‬
‫ﻧﺠﻒ اﺳﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﻛ ُْﻮ ﺛﻲ‪ :‬ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮ ﻣﻨﺬر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رودﺧﺎﻧة ﻛﻮﺛﻲ در ﻋﺮاق‬
‫از ﻧﺎم ﻛﻮﺛﻲ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ارﻓﺨﺸﺪ ﺑﻦ ﺳﺎم ﺑﻦ ﻧﻮح<ع‪ 9‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻮن او اﻳﻦ‬
‫ﭘﺪر ﻣﺎدرش‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ را ‪K‬ﻳﺮوﺑﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ وي ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪ‪ /‬وي ﺟﺪّ ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬و ِ‬
‫ﻳﻮﻧﺎ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﻛﺰﻧﺒﺎ ﺑﻦ ﻛﻮﺛﻲ ﺑﻮد‪ ,‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﺮاق از ﻓﺮات ﻣﻨﺸﻌﺐ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬آنﮔﺎه ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑـﺎ ﺗـﺤﻤﻞ ﺳـﺨﺘﻲ و ﻣﺸـﻘﺖ رودﺧـﺎﻧﻪاي اﺣـﺪاث ﻛـﺮد و ﭘﺲ از آن‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﻧﻬﺎد‪ /‬ﻋﺮاق داراي دو ﻛﻮﺛﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻛﻮﺛﻲ ﻃـﺮﻳﻖ و دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻛﻮﺛﻲ رﺑﻲ‪ /‬ﻣﺤﻞ و‪K‬دت و آراﻣﮕﺎه ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬در آن اﺳﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ دو ﻣﺤﻞ‪,‬‬
‫ﺟﺰو ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺑﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺣﻀﺮت اﺑﺮ اﻫﻴﻢ<ع‪ 9‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻜﺎن درون آﺗﺶ اﻓﻜﻨﺪه ﺷﺪ‬
‫و آﻧﻬﺎ دو ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬در ﺳﺎل دﻫﻢ <ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺳﻌﺪ از ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺣﺮﻛﺖ و ﻛﻮﺛﻲ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻣﻴﺎن دو ﻛﻮﺛﻲ‪ ,‬ﺗﭙﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮ از ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮ آﺗﺸﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺮود ﺑﺮاي ﺳﻮزاﻧﺪن ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ<ع‪ 9‬اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮد; ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ‬
‫اﻣﻮر آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ,‬و رودﺧﺎﻧﻪ ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب آن اﺳﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة َا ﺑّ ﺎ‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﺼﺮ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﻗﺮار دارد ﻛﻪ اﺑـﺎ ﺑـﻦ ﺻـﻤﻐﺎن ﻧـﺒﻄﻲ‪ ,‬آن را‬
‫اﺣﺪاث ﻛﺮد‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﺑﺮدان‪ :‬در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺑﺮة ﺑﻦ روﻣﺎﻧﺲ‪ ,‬آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﺑُ َﻮﻳْﺐ‪ :‬دﻫﺎﻧة اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻛـﻨﺎر داراﻟﺮزق ﺑـﻮد‪ ,‬رودﺧـﺎﻧة ﺑـﻮﻳﺐ از ﻓـﺮات‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٥٠‬‬

‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ّ ِ‬

‫ﻣﺤﻞ ﺧﺎﻧة ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦﻋﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻣـﻲﻳﺎﻓﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻮف ﻋﺘﻴﻖ ﻣﻲرﻳﺨﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﻏﺪﻳﺮ‪ :‬ﻧﺰدﻳﻚ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه اﺳﻘﻔﻬﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﺷﻴﻠﻲ‪ :‬اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ ﻗـﺮار داﺷﺖ و اﻣـﺮوزه ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫رودﺧﺎﻧة زﻳﺎد ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ از رود ﻓﺮات ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫ﻛﻨﺎر آن‪ ,‬ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎﺳﺖ‪/‬‬‫رودﺧﺎﻧة ﺻﻨﻴﻦ‪ :‬در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد و در ِ‬
‫رودﺧﺎﻧة َﻧ ْﺮس‪ :‬اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ را ﻧﺮﺳﻲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻬﺮام‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻬﺮام‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻬﺮام در ﻳﻜﻲ‬
‫از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺣﺪاث ﻛﺮد‪ ,‬رودﺧﺎﻧة ﻧﺮس از رود ﻓﺮات ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﻛﻨﺎر آن‪,‬‬
‫ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﻟﺒﺎس ﻧﺮﺳﻲ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ‪ :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺸﺎﺳﺘﺞ ﻧﺎم رودﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﮔـﻮﻳﻨﺪ‪ :‬زﻣـﻴﻦ‬
‫آن ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ,‬ﺑﺰرگ و‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬و از ِ‬
‫ﭘﺮ درآﻣﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻠﺤﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺧﻴﺒﺮ داﺷﺖ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ در ﺣﺠﺎز اﻗﺎﻣﺖ‬
‫درآﻣﺪ آن ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺮﻳﺪ و آن را آﺑﺎد ﻛﺮد‪ /‬ﻟﺬا‬
‫رودﺧﺎﻧة ﻗﻮرا‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر آن ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ از ﺟـﻤﻠﻪ ﺳـﻮرا‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭼﺸﻤة ﺟﻤﻞ‪ :‬در ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬در ﺣﻮﻣة ﻧﺠﻒ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻗﻄﻘﻄﺎﻧﻪ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﭼﺸﻤة ﺻﻴﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﭼﺸﻤﻪ ﻣﻴﺎن واﺳﻂ ﻋﺮاق و ﺧﻔﺎن و ﭘﺲ از >ﺑﺮﺗﻌﺪ< در ﺻﺤﺮاي ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺻﻴﺪ ﻓﺮاوان ﻣﺎﻫﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﭼﺸﻤة ُﻧﺴﻮخ‪ :‬آن‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎرش روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ‬
‫ﭘﺸﺖ آن‪ ,‬ﺧﻔﺎن واﻗﻊ ﺷﺪه‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻧﺴﻮخ ﮔﻮﻳﻨﺪ و در‬
‫ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﭼﺸﻤة ُر َﻫ ﻴْﻤﻪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻲ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺮوي‪ ,‬اﻳﻦ ﭼﺸﻤﻪ ﺳﻪ ﻣﻴﻞ ﭘﺲ از ﺧﻔﻴﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺧﻠﻴﺞ ﻧﻴﻞ‪ :‬ﻧﻴﻞ‪ ,‬ﺷﻬﺮﻛﻲ در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻠﻪ ﻧﺒﻲ ﻣﺰﻳﺪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﺑﺰرﮔﻲ‬
‫از وﺳﻂ آن ﻋﺒﻮر ﻛﺮده‪ ,‬از ﻓﺮات اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ آن را اﺣﺪاث‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨ ﺎﺗﻬﺎ ‪٢٥١ .‬‬

‫ﻛﺮد و ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ ﻧﻬﺎم ﻧﻬﺎد‪/‬‬

‫رودﺧﺎﻧة ﻧﺎﺟﻴﻪ‪ :‬از رود ﻓﺮات ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ,‬از ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮرخ ﻣﺸـﻬﻮر‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺧـﺎوﻧﺪ ﺷـﺎه در ﻛـﺘﺎب روﺿـﺔ اﻟﺼـﻔﺎ‬
‫ﻧﺠﻒ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ّ /‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در روزﮔﺎر اﺑﺎآﻗﺎﺧﺎن ﺑﻦ ﻫ‪ P‬ﻛﻮﺧﺎن‪ ,‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫دﻳﻮان ﺧﻮاﺟﻪ و ﺑﺮادرش ﻋ‪P‬ءاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻄﺎ ﻣﻠﻚ ﺟﻮﻳﻨﻲ‪ ,‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺠﻒ رودﺧﺎﻧﻪاي‬
‫‪١‬‬

‫اﺣﺪاث و ﺑﺎﺑﺖ آن ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﺳﺮخ ﺻﺮف ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آب را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫وﺻﺎف اﻓﻨﺪي در ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﺎ آﻗﺎﺧﺎن ﻋﺎدل‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻫ‪ P‬ﻛﻮﺧﺎن‬
‫ﺑﻦ اورﺧﺎن ﺑﻦ ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ و ﺑﻐﺪاد را ﻓـﺘﺢ ﻛـﺮد و ﻣﺴـﺘﻌﺼﻢ‪ ,‬آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﺧﻠﻴﻔة ﻋﺒﺎﺳﻲ را ﻛُﺸﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻐﺪاد ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﭘﺲ از ﺗﺤﻤﻞ ﺗﺮس و ذﻟﺖ از‬
‫ﻗﺪرت اﺑﺎآﻗﺎﺧﺎن‪ ,‬اﻣﻨﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ راﺣﺖ و آﺳﻮدهاي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪,‬‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ وزﻳﺮ اﺑﺎآﻗﺎﺧﺎن دﺳﺖ داد‪ /‬اﻳﻦ وزﻳـﺮ‪ ,‬او را ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻴﺮ و ﺻﺪﻗﺎت ﺟﺎري راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ وي ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺧﻮش اﺧ‪P‬ﻗﻲ و ﻋﺪاﻟﺘﺶ ﻣﻌﻤﺎران را ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ /‬وي و ﺑﺮادر ش‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﺑﺮادر ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫‪١‬ـ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻄﺎء اﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻋءاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ‬

‫در دوران ﺣﻜﻮ ﻣﺖ ﻫ ﻛﻮﺧﺎن‪ ,‬دوران ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺎدل اﺑﺎآﻗﺎﺧﺎن ﺑﻦ ﻫ ﻛﻮﺧﺎن و ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﻋﻬﺪهدار وزارت‬

‫ﺳﺎ ﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ا ﻣﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد و در درﺑﺎر وي ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و در ز ﻣﺎن ﺣﻜﻮ ﻣﺖ ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ‪ ,‬اﺻح و‬

‫ﭼﻨﺎن ﺷﻜﻮه و ﺟﻟﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻴﺴﺖ و ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ ة ﺑﺴﻴﺎري اﻧـﺠﺎ م دادﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬

‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ دو‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ادﻳﺒﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺪار س و‬

‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺧﺪ ﻣﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ آﻧﻬﺎ را در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺸﺎن ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺪح‬

‫و ﺛﻨﺎي آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻋﺮﻳﻀﻲ در ﻣﺪح ﻋﻄﺎء اﻟﻤﻠﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬

‫ﺗﻮ ﺑﺮادرت و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺮﻓﺮاز ﻓﺮﻗﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ز ﻣﺎن ﻫﻨﻮز ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع آن‪,‬‬

‫‪#‬‬
‫‪/‬‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از ﺷﺶ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‬

‫ﻧﻘﻞ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪] /‬‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻄﺎءاﻟﻤﻠﻚ در ﺳﺎل ‪ ٦٢٣‬ﻫ ‪/‬ق ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آ ﻣﺪ و ﺑﺮادر ش ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪ ٦٨٣‬ﻫ ‪/‬ق‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻧﺠﻒ [‬

‫ـ ‪/‬‬ ‫از ﻛﺘﺎب‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫و ﺑــــﻨﻮﻛﻤﺎ ﺑــــﻴﺘا ﻓـــﻮﻳﻖ اﻟﻔــﺮﻗﺪ‬ ‫و ‪ ٔp‬ﻧﺖ و اﺑﻦ اﺑﻴﻚ ﻗﺪ ﺷﻴﺪ ﺗﻤﺎ‬ ‫‪#‬‬

‫ﺑــــﻴﺖ ﻳــــﻘﻞ ذراه ﺳــــﺘ ﺔ اﻋــﻤﺪ‬ ‫ﻳﺒﻘﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺮاﻟﺰ ﻣﺎن وﻗﺎ وﻫـﻲ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٥٢‬‬

‫آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻴﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤة ﻣﺮدم ﻧﻴﻜﻲ و اﺣﺴﺎن ﻛﺮد و َاﻋﻤﺎل‬
‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاي اﻧﺠﺎم داد و دﺳﺘﻮر داد رودﺧﺎﻧﻪاي اﺣﺪاث ﻛﻨﻨﺪ ﺗـﺎ آب را از رود ﻓـﺮات ﺑـﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻧﺠﻒ ﺟﺮﻳﺎن دﻫﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﺎآﻗﺎﺧﺎن‪ ,‬اﻣﻮال ﺑﺴﻴﺎري اﻓﺰون ﺑﺮ ﻳﻜﺼﺪ ﻫـﺰار‬
‫دﻳﻨﺎر از ﻃ‪P‬ي ﺳﺮخ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن و ﻣـﻌﻤﺎران دﺳـﺘﻮرﻫﺎي وي را اﻃـﺎﻋﺖ و در‬
‫اﺟﺮاي ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و اﻣﻴﺎل وي ﺷﺘﺎب ﻛﺮدﻧﺪ و از آب ﻓﺮات ﻛﻪ ﮔﻮاراﺗﺮ از ﭼﺸﻤة ﺧﻮﺷﮕﻮار‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ ,‬رودﺧﺎﻧﻪاي اﺣﺪاث ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ آب ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫روح ﺳﺎ ﻛﻨﺎﻧﺶ را ﺷﺎد ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪/‬‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﭼﻮن ﺟﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮا و ﺳﺮﺳﺒﺰي ﻧﺪاﺷﺖ و روي آﺑﺎداﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑـﺎ‬
‫اﺣﺪاث اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬درﺧﺘﺎن رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻃﺮاف آﻧﻬﺎ ﺟﻮﻳﻬﺎﻳﻲ ﺟـﺮﻳﺎن ﻳـﺎﻓﺖ‬
‫)واﻟﺒﺎﻗﻴﺎت اﻟﺼﺎﻟﺤﺎت ﺧﻴﺮ ﻋﻨﺪ رﺑﻚ ﺛﻮاﺑﺎ و ﺧﻴﺮ اﻣ‪) ( Y‬و ّ‬
‫ان ا@ ‪ 0‬ﻳﻀﻴﻊ اﺟﺮﻣﻦ اﺣﺴﻦ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻋﻤ‪ / ( Y‬آب رودﺧﺎﻧﻪ در زﻣﻴﻨﻲ ﺧﺸﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ آﺛـﺎر آن ﻣـﺘﺮوﻙ‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد اﻃﺮاف آن ﮔﻠﺰارﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ /‬و ُﮔﻠﻬﺎي ﺳﻔﻴﺪي در ﻛﻨﺎر آن رودﺧﺎﻧﻪ روﻳﻴﺪ‪/‬‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻫﻴﭻ ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎر ﺧﻴﺮي ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺛﻮاب اﺧﺮوي اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺮدآوري و ذﺧﻴﺮة ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﺎج اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ‬
‫ﺑﻦ اﻣﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬و ﻳﻜﻲ از ﻣﺄﻣﻮران اﺟﺮاي اﻳﻦ‬
‫ﻃﺮح و اﺳﺘﺨﺮاج آب ﻓﺮات‪ ,‬اﻳﻦ ﺧﻴﺮ و ﺑﺮﻛﺖ ﺳﺮﺷﺎر ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ در ﺑﺎرة اﻳﻦ رود ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻔﺎﻇﺶ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻠﺴﻞ ] = آب ﮔﻮارا[ زﻳﺒﺎﺳﺖ‪ ,‬اﻣّﺎ آب ﻓﺮات ﻛﺠﺎ و آب ﮔﻮاراي ﺑﻬﺸﺘﻲ‬
‫ﻛﺠﺎ; ﻣﻌﺎﻧﻲ آن ﺑﺎﻏﻬﺎي ﺑﻬﺸﺖ را ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﺷﻤﺮد‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪهاي در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ رود‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺠﻒ ﺑﻪ ﺑﺎﻏﻲ زﻳﺒﺎ و ﻣﺤﻠﻲ ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺧﺮم ﺗﺒﺪﻳﻞ و‬
‫زﻣﻴﻦ آن‪ ,‬ﻋﻨﺒﺮ ﺳﺎﻳﻴﺪه ﻳﺎ ﻣﺸﻚ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و آب‬
‫ﭘﺲ از آﻟﻮدﮔﻲ و ﭘﺎ ﻛﻴﺰه ﺷﺪ; ﮔﻮﻳﺎ ِ‬
‫ز‪K‬ل ﺑﺎران از اﺑﺮ آن ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺟﺎري ﻣﻲﺷﻮد و از آﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮردن آب‬

‫‪١‬ـ ﻛﻬﻒ ‪ :٤٦ .‬ﺑﺎﻗﻴﺎت و ﺻﺎﻟﺤﺎت ‪J‬ارزﺷﻬﺎي ﭘﺎﻳﺪار و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‪ H‬ﺛﻮاﺑﺶ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻬﺘﺮ و ا ﻣﻴﺪﺑﺨﺶﺗﺮ اﺳﺖ‬

‫ـ م‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻛﻬﻒ ‪ :٣٠ .‬ﻣﺎ ﭘﺎدا ش ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران را ﺿﺎﻳﻊ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪/‬‬

‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨ ﺎﺗﻬﺎ ‪٢٥٣ .‬‬

‫ﻓﺮات‪ ,‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺟﺪ ﻣﻲآﻳﺪ )ﻓﺴﻘﻨﺎه اﻟﻲ ﺑﻠﺪ ﻣﻴﺖ ﻓﺎﺣﻴﻴﻨﺎ ﺑﻪ ا‪0‬رض ﺑﻌﺪ ﻣـﻮﺗﻬﺎ و ﻛـ ﺬﻟﻚ‬
‫اﻟﻨﺸﻮر ( ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫آب در ﮔﻮداﻟﻬﺎ درﺧﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ درﻳﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣـﻲدرﺧﺸـﺪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آب در ُﮔﻠﺰارﻫﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎري ﻣﻮاﻇﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻴﺮ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻴﺪن آب ﻣﻲرﻗﺼﻨﺪ و آب ﺑﻪ ﺷﺪّ ت از ﺟﻮﻳﺒﺎرﻫﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ‬
‫ِ‬ ‫او اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻜﻨﺪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ از‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻓﻪ دادن درﺧﺘﺎن‪ ,‬ﺑﺎﻏﻬﺎ ﺳﺮﺳﺒﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ ﮔُﻠﻬﺎي ُﮔﻠﺰارﻫﺎ‪ ,‬زﻣـﻴﻦ ﺳـﺒﺰهزار‬
‫ﺗﻤﺎم آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ; ﮔﻮﻳﺎ ﭼﻤﺪان‬
‫ﻧﺴﻴﻢ ﺑﺎﻏﻬﺎ‪ِ ,‬‬ ‫ﺷﺪه و ﺑﻮي ﺧﻮش ﮔﻴﺎﻫﺎن و‬
‫ِ‬
‫ﺗﺎﺟﺮان ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻄﺎران را ﮔﺸﻮدهاي! و ﺷﺎﻋﺮ ﭼﻪ ﻧﻴﻜﻮ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻪ روز ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻮد آن روز ﺑﺎراﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺧﻮرﻧﻖ و ﺳﺪﻳﺮ ﺑـﻮدﻳﻢ و آب ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜـﻢ‬
‫ﻣﺎرﻫﺎ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻣﻮج ﻣﻲزد و ﺷﺒﻨﻢ ﺑﺮ روي آﺛﺎر ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻜﺮي در‬
‫ﻟﺒﺎس اﺑﺮﻳﺸﻤﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ‪/‬‬
‫‪٣‬‬

‫درﻧﺪﮔﺎن از ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﻪ آنﺟﺎ ﭘﻨﺎه ﻣﻲآورﻧﺪ و آﺑﻬﺎ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﺸﻨﮕﻲ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ,‬ﮔﺮد آن ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺮ ﺷﺨﺺ آﺷﻨﺎ و ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻦ و ﺑﻴﺎﺑﺎنﻧﺸﻴﻦ ﻛﻪ از راه دور و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻴﺎﻳﺪ از‬
‫آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺎﻏﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از آنﺟـﺎ دﻳـﺪﮔﺎن ﮔـﻠﻬﺎ و ﻏـﻨﭽﻪﻫﺎ را‬
‫ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ,‬و آﻧﻬﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮوارﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﭼﻮن ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑـﺮرﺳﻲ‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ او را‪ ,‬و‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ِ ,‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﻣﻲﭘﻨﺪارد و ﺗﻮ ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎغ ﻣﻲﺑﻴﻨﻲ ﻳﺎ درﻳﺎي ﻋﻠﻢ و‬

‫‪ :٩ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ اﺑﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺮز ﻣﻴﻦ ﻣ ﺮدهاي ﻣﻲراﻧﻴﻢ و ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠ ة آن‪ ,‬ز ﻣـﻴﻦ را ﭘﺲ از ﻣـﺮﮔﺶ زﻧـﺪه‬ ‫‪١‬ـ ﻓﺎﻃﺮ‬
‫ُ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ; رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬

‫ﻛــﺎﻟﺒﺤﺮ ﻣــﻊ ﻧــﻮر اﻟﻐــﺰاﻟ ﺔ ﺗﺸـﺮق‬ ‫واﻟﻤﺎء ﻳﺒﺪو ﻓﻲ اﻟﻮﻗﺎﺋﻊ ‪ p‬ﻣـﻌا‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺻــ ﻳــﺤﺎذر وﻗــﻊ ﻧــﺼﻞ ﻳـﻤﺮق‬ ‫ﻓﺎذا ﺗﺨﻠﻞ ﻓﻲ اﻟﺨﻤﺎﺋﻞ ﺧـﻠﺘﻪ‬

‫و ﻳــــﻤﺮ ﺑـــﺎ ‪p‬ﻧﻬﺎر و ﻫــﻮ ﻳــﺼﻔﻖ‬ ‫ﺗﺘﺮاﻗﺺ ا ‪p‬ﻏﺼﺎن ﻣﻦ ﻓﺮح ﺑﻬﺎ‬

‫ﺑـــﻴﻦ اﻟﺨــﻮرﻧﻖ و اﻟﺴــﺪﻳﺮ‬ ‫ﻳـﺎ ﻧـﺰﻫ ﺔ اﻟﻴـﻮ م اﻟﻤـﻄﻴﺮ‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ﻣــﺠﺪول اﻟﻈــﻬﻮر‬ ‫ﺣـــﻴﺎت‬ ‫و اﻟﻤﺎء ﺷـﺒﻪ ﺑـﻮاﻃـﻦ اﻟ‬

‫ﻛــﺎﻟﺒﻜﺮ ﻓــﻲ ﺛــﻮب ﺣــﺮﻳﺮ‬ ‫واﻟﻄﻞ ﻓﻲ د ﻣـﻦ اﻟﺜـﺮي‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٥٤‬‬

‫اﻳﻦ ﺷﮕﻔﺖ آور و دور از اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻋﻈﻢ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ‬
‫و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ /‬وي ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺻ‪P‬ح ﻃـﻠﺒﺎﻧﻪاش آب ﻓـﺮات را در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻧـﺠﻒ‬
‫ﺟﺎري ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸة ﻧﻴﻜﻮﻳﺶ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﻴﻮهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮ‪K‬ت را ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از‬
‫آب ﻓﺮات در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺠﻒ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و دوﺑﺎره آن زﻣﻴﻦ را زﻧﺪه ﻛﻨﺪ‪ /‬آب ﻓﺮات از‬
‫ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺟﺎري ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻪ ﻛﺎر ﻧﻴﻚ و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاي! او ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ‪ ,‬ﭘﺎداش ﻋﻤﻠﺶ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪,‬‬
‫و آوازة آن ﻓﺮا ﮔﻴﺮ ﺷﺪ; )ﻓﺎﻧﻈﺮ اﻟﻲ آﺛﺎر رﺣﻤﺔا@ﻛﻴﻒ ﻳﺤﻴﻲ ا‪0‬رض ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺗﻬﺎ( ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻫﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪش او را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داد در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤة ﻣﺮدم از اﻧﺠﺎم آن ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻌﻴﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ آب ﻓﺮات را در اﻃﺮاف ﻧﺠﻒ ﺑﺒﻴﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺪت در ﺟـﺮﻳﺎن‬
‫اﺳﺖ ﭼﻦ داﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﻛﺎر اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ آب ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺮات ﺑﻪ داﺧﻞ ﻧﺠﻒ ﺟﺎري‬
‫ﺳﺨﺎوت ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﺮد و آن را اﻣﺮي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ دﻳﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ارادهاي اﺳﺘﻮار و‬
‫ﻛﺎر ﻛﺮد و ﻫﺮ اﻣﺮ ﺳﺨﺘﻲ را آﺳﺎن ﻛﺮد وي در اﻧﺠﺎم آن ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻛﺎر ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫آرزوي ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ او ﻛﺎر ﺟﺪﻳﺪي و ﻧﻮﻇﻬﻮري اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﭘﺎداش و‬
‫درﺧﺘﺎن ﻧﺨﻞ و‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺠﻒ دور اﻓﺘﺎده را آب ﻓﺮات ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺪرداﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺎ اﺑﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ‬
‫ِ‬
‫اﻧﮕﻮر را ﺳﻴﺮاب ﻛﺮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻌﺶ آﺑﺎد ﺷﺪه آب ﺟﺎري ﻛـﺮد‪,‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ او را ﺟﺎوداﻧﻪ ﻛﻨﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻫﺪﻓﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎداش اﺧﺮوي آن دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻴﭻﺟﺎ وﻳﺮاﻧﻪ ﺑﻤﺎﻧَﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﮔﺴﺘﺮش داﻣﻨة ﻗﺪرﺗﺶ‬
‫آﻧﭽﻪ را ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ و ﻋﻄﺎﻣﻠﻚ دو ﻫﻤﺰادي‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﺸﻮﻧﺪ و در ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻏﺮوب ﻧﻜـﻨﻨﺪ دو ﻣـﺎﻫﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺼﺎن ﻧﻴﺎﺑﻨﺪ و دو ﺳﺘﺎرهاي ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ اﻓﻮل ﻧﻜﻨﻨﺪ اي ﻓﺮزﻧﺪان ﺻﺎﺣﺐ دﻳﻮان!‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ دﻳﻦ اﺳ‪P‬م ﺑﻪ وﺟﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎد ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻤﺎ اﺳ‪P‬م را‬
‫‪٣‬‬

‫‪١‬ـ رو م ‪ :٣٠ .‬ﺑﻪ آ ﺛﺎر رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻨﮕﺮ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ز ﻣﻴﻦ را ﭘﺲ از ﻣﺮدﻧﺶ زﻧﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ دﻳﻮان ﺣﻜﻮ ﻣﺖ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮﻳﻨﻲ‬ ‫‪٣‬ـ ﻣﻨﻈﻮر او ﻓﺮزﻧﺪان ﺻﺎﺣﺐ دﻳﻮان‪ ,‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺬﻛﻮر و ﺑﺮادر ش ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻄﺎ ﻣﻠﻚ ﻓﺮزﻧﺪان‬

‫اﺳﺖ و اﻳﻦ دو ﺑﺮادر در دوران وزارﺗﺸﺎن ﺧﺪ ﻣﺎت ارزﻧﺪهاي اﻧﺠﺎ م دادهاﻧﺪ‪ ,‬از ﻛﺎرﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺎﺧﺘﻦ‬

‫ﺿﺮﻳﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ‪J‬ع‪ H‬در ﺳﺎل ‪ ٦٨١‬ﻫ ‪/‬ق را ﺑﺮ ﺷﻤﺮد ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻳﻜﻲ از دﻳﻮارﻫﺎﻳﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬

‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻮد وﻟﻲ ا ﻣﺮوزه از اﻳﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد رازي و اﺑﻮ‬ ‫اﺳﺖ ﺗﻮﻟﻴﺖ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨ ﺎﺗﻬﺎ ‪٢٥٥ .‬‬

‫ﻳﺎري ﻓﺮﻣﻮد و او آﻧﭽﻪ را ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺑﺎزﭘﺲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ‪/‬‬

‫‪١‬‬

‫ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎوس در ﻛﺘﺎب ﻓﺮﺣﺔ اﻟﻐﺮي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻄﺎ ﻣﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮﻳﻨﻲ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫دﻳﻮان دوﻟﺖ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﻛﺎر ﻧﻴﻜﻲ اﻧﺠﺎم داد‪ :‬ﺑﻄﻮري ﻛﻪ وي در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ‪< ٦٧٦‬ﻫ ‪/‬ق‪9‬‬
‫آب ﻓﺮات را ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻧـﺠﻒ ﺟـﺎري ﻛـﺮد و درﻣـﺎه ذي ﻗـﻌﺪه و اواﻳـﻞ ذي ﺣـﺠﻪ ﺳـﺎل‬
‫‪< ٦٦٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻮض آﺑﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ را آﻏﺎز ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٦٦٩‬ﻫ ‪/‬ق‪9‬‬
‫آن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﺆول اﺣﺪاث آن‪ ,‬ﺳﻴﺪ ﺗﺎج‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻣﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬رود ﺗﺎﺟﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ; وي ﻳﻜﻲ از ﻓﻀ‪ P‬و داﻧﺸﻤﻨﺪان آن زﻣﺎن ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﻏﻴﺮ از رود ﺗﺎﺟﻴﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ در ﺣﺮف ﺗﺎ از آن ﻳﺎد ﻛﺮده‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آن رودي اﺳﺖ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر آن ﭼﻨﺪ دﻫﺴﺘﺎن ﻗﺮار دارد زﻳﺮا‬
‫اﻳﻦ رود در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و در زﻣﺎن وي ﻳﺎ ﻗﺒﻞ از آن اﺣﺪاث ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻴﺪ ﻧﻬﺮ‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ اﺣﺪاث ﺷﺪ‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧة ﺷﺎه ﻳﺎ ﻣﻜﺮﻳﻪ‪ :‬اﻳﻦ رود ﭘﺲ از ﺗﺎﺟﻴﻪ اﺣﺪاث ﺷﺪ زﻳﺮا ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻟﻬﺎ‪,‬‬
‫رود ﺗﺎﺟﻴﻪ ]ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﺎ ﻙ[ ﭘﺮ ﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم رو ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻬﺎد‪/‬‬

‫ا ﺛﺮي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬

‫ﻛــــﻞ اﻟﺨــــﻮاﻃــﺮ ﻋــﻦ ا ﻣﻜــﺎﻧﻪ رﻛــﺒﺎ‬ ‫ﻧــﺎﺟﺘﻪ ﻫــﻤﺘﻪ اﻟﻌـﻠﻴﺎ ﺑـﻤﺎ ﻧﻜـﺼﺖ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻧــﺎ ف اﻟﻐــﺮي و ﻳــﺠﺮي داﻓــﻌا ﺻــﺒﺒا‬ ‫و اﺳﺘﺒﻌﺪت ان ﻳﺮي ﻣﺎء اﻟﻔﺮات ﺑﺎ ﻛ‬

‫ا ﻣﻜــــــــﺎﻧﻪ ﻓــــﺮأت اﻧــــﻔﺎﻗﻪ ﻋــــﺠﺒﺎ‬ ‫واﺳﺘﻜﺜﺮت دوﻧﻪ ا ‪p‬ﻧـﻔﺎق اذﻋـﻠﻤﺖ‬

‫ﻏــــﻤﺮ ﻓﺴــــﻬﻞ ﻣــﻨﻪ ﻛــﻞ ﻣــﺎ ﺻــﻌﺒﺎ‬ ‫ﺣـــﺘﻲ اﺗــﺎه ﺑــﻌﺰم ﻧــﺎﻓﺬ و ﻧــﺪي‬

‫و ﻧــــﺎل ﻣــــﻨﻪ اﻟﺬي ﻓـــﻲ ﻧــﻴﻠﻪ رﻏــﺒﺎ‬ ‫ﻓــﺼﻤﻢ اﻟﻌــﺰم ﺣــﺘﻲ ﺗــﻢ ﻣـﻄﻠﺒﻪ‬

‫اﺟـــﺮا ﺟــﺰﻳ و ﺷﻜــﺮا ﻳــﻨﻔﺪ اﻟﺤــﻘﺒﺎ‬ ‫واﻓـــﺘﺾ ﻣﻜــﺮ ﻣ ﺔ ﺑﻜــﺮا ﻓﺄوﻟﺪﻫــﺎ‬

‫ﻣــﺎءاﻟﻔــﺮات ﻓــﻴﺴﻘﻲ اﻟﻨــﺨﻞ و اﻟﻌــﻨﺒﺎ‬ ‫و ﺻﻴﺮ ‪J‬اﻟﻨـﺠﻒ‪ H‬اﻟﻤـﻬﺠﻮر ﻳـﻐﻤﺮه‬

‫اﺟﺮي ﺑـﻬﺎ اﻟﻤـﺎء ﻳـﺒﻐﻲ اﺟـﺮ ﻣـﻦ ﺷـﺮﺑﺎ‬ ‫و ﻫﻜﺬا ‪J‬اﻟﻜﻮﻓﻪ‪ H‬اﻟﻤﻌﻤﻮره ﺟﺎ ﻣﻌﻬﺎ‬

‫ﻳــــﺮﻳﺪ ان ‪ p‬ﻳــــﺨﻠﻲ ﻣــﻮﺿﻌا ﺧــﺮﻓﺎ‬ ‫‪p‬ﻧــــﻪ ﺧــــﻠﺪاﻟﺮﺣــــﻤﻦ دوﻟﺘــــﻪ‬

‫و ﺑﺴــﻂ ﻗـﺪرة ﺷـﻤﺲ اﻟﺪﻳـﻦ ﻣـﺎ ﻃـﻠﺒﺎ‬ ‫ﻓــــﺎ ﻳــﻌﻄﻴﻪ ﻓــﻲ ﺗــﺎﻳﻴﺪ دوﻟﺘــﻪ‬

‫ﺑــــﺪران ‪p‬ﻧــــﻘﺼﺎ ﻧــــﺠﻤﺎن ‪ p‬ﻏـــﺮﺑﺎ‬ ‫ﺻـﻨﻮان ‪ p‬اﻓـﺘﺮﻗﺎ ﺷـﻤﺴﺎن ‪ p‬اﺣـ‬

‫ﻣـﻨﺘﺼﺒﺎ‬ ‫ﺪﻳــﻦ اﻟﺤــﻨﻴﻒ ﺑﻜــﻢ ﻟﻠــﺨﻠﻖ‬ ‫اﻳــﺎﺑﻨﻲ ﺻـﺎﺣﺐ اﻟﺪﻳـﻮان ﻛـﺎﺑﺮح اﻟ‬

‫ﺑﻜـــــــﻢ وﻟﻢ ﻳﺴــــﺘﺮدا ﻣــــﺎ وﻫــــﺒﺎ‬ ‫ا ﻗــــﺪ وﻫﺐ ا ‪p‬ﺳــــ م ﻧــﺼﺮﺗﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٥٦‬‬

‫در ﺳﺎل ‪< ٩٤٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺻﻔﻮي دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ رودي از ﻓﺮات ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ و از‬
‫‪١‬‬

‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬
‫ِ‬ ‫آنﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ اﺣﺪاث ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺗﻮﻓﻴﻖ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ رود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﻤﺮود رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻛﺎر ﻣـﺘﻮﻗﻒ ﺷـﺪ‪ /‬ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻧـﺘﺴﺎب اﻳـﻦ رود ﺑـﻪ ﺷـﺎه‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ آن ﻃـﻬﻤﺎﺳﻴﻪ ﻧـﻴﺰ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨﺪ وﻟﻲ ﻃـﻬﻤﺎزﻳﻪ ﻧـﻴﺰ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺎهﻋﺒﺎس اول در ﺳﺎل ‪< ١٠٣٢‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﺮاي زﻳﺎرت ﺣـﻀﺮت اﻣـﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻧﺠﻒ آﻣﺪ‪ ,‬دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ رودي را ﻛﻪ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اول در ﺳـﺎل ‪< ٩١٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬از ﻓـﺮات‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪K ,‬ﻳﺮوﺑﻲ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اول در اﻳﻦ ﺳـﺎل ﺑـﻪ زﻳـﺎرت ﺟـﺪش ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺸﺮف ﺷﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ رود در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﻛﻪ روم زﻣﻴﻦ ﻧﺠﻒ را‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮد‪ ,‬ﭘﺮ ﺷﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اول‪ ,‬آن ﻧﻬﺮ را ‪K‬ﻳﺮوﺑﻲ و ﻣﺮﻣﺖ ﻛﺮد و آب در آن‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ رود ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ ﻧﺎم رود ﺷﺎه ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و اﻣﺮوزه‬
‫ﺑﻪ آن رود ﻣﻜﺮﻳﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫رود ﺷﺎه ﺻﻔﻲ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٠٤٢‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺷﺎه ﺻﻔﻲ ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫‪٣‬‬

‫را زﻳﺎرت ﻛﺮد دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ رودي از اﻃﺮاف ﺣﻠﻪ ﺗﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ و از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻖ و‬
‫ﻗﻨﺎﺗﻲ از ﺧﻮرﻧﻖ ﺗﺎ ﺑﺤﺮ ﻧﺠﻒ اﺣﺪاث ﻛﻨﻨﺪ و آنﺟﺎ درﻳﺎﭼﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ آب در آن ﺟﻤﻊ‬
‫آب ﻣﺎ از‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻣﺎدة ﺗﺎرﻳﺦ آن ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ :‬‬
‫ﻣﺪد ﺳﺎﻗﻲ ﻛﻮﺛﺮ آﻣﺪ ‪/‬‬
‫‪٤‬‬

‫رود ﻫﻨﺪي‪ :‬ﻳﺤﻴﻲ ﺧﺎن‪ ,‬ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ آﺻﻒ اﻟﺪوﻟﺔ اﻟﻜﻬﻨﻮي‪ ,‬ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ١٢٢٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬از‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬وي آﺛﺎر ﺟﺎوﻳﺪ و ﺷﻬﺮت ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ /‬آﺻﻒ‬

‫‪١‬ـ ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اول در روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ‪ ٢٨‬ذي ﺣﺠﻪ ﺳﺎل ‪J ٩١٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬در روﺳـﺘﺎي‬

‫ﺷﻬﺎبآﺑﺎد از ﺗﻮاﺑﻊ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آ ﻣﺪ و ‪ ١٩‬ﺳﺎل ﺣﻜﻮ ﻣﺖ ﻛﺮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪J ٩٣٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬

‫ﺟﻠﻮ س ﻛﺮد و در دﻫﻢ ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ‪J ٩٨٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬درﮔﺬﺷﺖ ـ م‪/‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﺑﻨﺪه‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ /‬وي در ﺷﺐ دوﺷﻨﺒﻪ در آﻏﺎز ﻣﺎه ر ﻣـﻀﺎن‬ ‫‪٢‬ـ ﺷﺎه ﻋﺒﺎ س اول‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه‬

‫ﺳﺎل ‪J ٩٧٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬در ﻫﺮات ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد و در ﺷﺐ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﺳﺎل ‪J ١٠٣٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬درﮔﺬﺷﺖ ـ م‪/‬‬

‫‪٣‬ـ ﺷﺎه ﺻﻔﻲ‪ ,‬ﻧﻮ ة ﺷﺎه ﻋﺒﺎ س اول اﺳﺖ و در ﺳﺎل ‪J ١٠٦٢‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬در ﻛﺎﺷﺎن درﮔﺬﺷﺖ ـ م‪/‬‬

‫‪٤‬ـ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﺎﺿﻲ اﻟﻨﺠﻒ و ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺎ ﭼﺎپ ﺻﻴﺪا‪ ,‬ص ‪ ١٣٠‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻗﻨ ﺎﺗﻬﺎ ‪٢٥٧ .‬‬

‫اﻟﺪوﻟﻪ‪ ,‬وزﻳﺮ ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه ﻫﻨﺪي ﺑﻮد‪ /‬وي اﻣﻮال ﺑﺴﻴﺎري ﻧﺰد ﻋ‪P‬ﻣة ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻲ ﻛﺒﻴﺮ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺮاي اﺣﺪاث رودي از ﻓﺮات و رﺳﺎﻧﺪن آن ﺑـﻪ ﻧـﺠﻒ ﺻـﺮف ﻛـﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳـﻦ رود را از ﻋـﻤﻮد ﻓـﺮات‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋ‪P‬ﻣﻪ‪ ,‬اﻣﻮاﻟﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داد ﺗﺎ‬
‫<ﻣﺴﻴﺐ‪ 9‬ﻛﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤة اﺻﻠﻲ آب آن اﺳﺖ‪ ,‬آﻏﺎز ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ رود اﺣﺪاث ﺷﺪ و رود ﻫﻨﺪي‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در وﺳﻂ ﺧﻨﺪق ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻗﻨﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺮي ﺳﻌﺪ اﺣﺪاث و آب را ﺑﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻧﺠﻒ ﺟﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٢٠٨‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬رخ داد‪ ,‬و در ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﺦ آن‪> ,‬ﺻﺪﻗة‬
‫ﺟﺎرﻳﻪ< آﻣﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ رود در ﻣﺴﻴﺮش ﺑﺎ زﻣﻴﻨﻬﺎي ﭘﺴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬و آب در آﻧﻬﺎ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و از آن ﺗﺎ‪K‬ﺑﻬﺎﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻫﻮراﻟﺪﺧﻦ‪ ,‬ﻋﻮﻳﺒﻪ‪ ,‬اﺑﻮﻃﺮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﻔﻞ‪ ,‬درﻳﺎﭼﻪ‬
‫ﻳﻮﻧﺲ‪ ,‬ﺑﺤﺮ ﺷﻨﺎﻓﻴﻪ و ﺑﺤﺮ ﻧﺠﻒ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ و ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺼﺮه ﺗﺎ ﻧـﺠﻒ را ﺑـﺎ ﻛﺸـﺘﻲ ﻃـﻲ ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬در ﻛـﻨﺎر اﻳـﻦ رود‪ ,‬درﺧـﺘﺎن و ﺑـﻮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و‬
‫ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮﺗﺮﻳﺞ‪ ,‬ﺟﻌﺎره‪,‬‬
‫ﺷﻨﺎﻓﻴﻪ‪ ,‬ام ﺑﻌﺮور و ﺟﺰ آن اﺣﺪاث ﺷﺪ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎري ﻫـﻤﭽﻮن آل ﻓـﺘﻠﻪ‪ ,‬ﺑـﻨﻲ ﺣﺴـﻦ‪,‬‬
‫ﺣﻤﻴﺪات‪ ,‬آل ﺷﺒﻞ آل زﻳﺎد و ﺟﺰ آﻧﺎن در ﺳﺎﺣﻞ آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻤﺮاﻧﻲ اﻳﻦ‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﻲوﻗﻔﻪ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٥٨‬‬

‫ﻗﺒﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬

‫ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ را ﻫﻨﮕﺎم ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺒﻖ ﺑﻴﺎن ﻃﺒﺮي در ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬
‫ﺣﻮادث ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫ ‪/‬ق ﻣﻲآورﻳﻢ‪ /‬اﺳﺎﻣﻲ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م در آن ﺳﻜﻮﻧﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ‪ ,‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺗﻐﻠﺐ‪ ,‬ﻧﻤﺮ و زﻳﺎد و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﺳ‪P‬م‪ ,‬آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬ ‫‪١‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ذﻳﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫‪١‬ـ ﻛﻨﺪه‪ :‬ﻧﺎم وي ﺛﻮر ﺑﻦ ﻋﻔﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ادد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺮﻳﺐ اﺑﻦ‬
‫ﻛﻬ‪P‬ن ﺑﻮد و ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﺴﺎن و ﻧﻴﻜﻲ ﭘﺪرش ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﻨﺪه ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬اﺷﺮس‪,‬‬
‫ﺑﻨﻲ ﻋﻤﺮو ﺑﻨﻲ وﻫﺐ‪ ,‬ﺳﻜﻮن‪ ,‬ﺳﻜﺎﺳﻚ‪ ,‬ﺗﺠﻴﺐ‪ ,‬ﻋﻮادر و ﺻﺪف‪/‬‬
‫‪٢‬ـ ﻣﺬﺣﺞ‪ :‬او ﻓﺮزﻧﺪ ادد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺮﻳﺐ ﺑﻦ ﻛﻬ‪P‬ن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻌﺒﻪﻫﺎي آن‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺟﻠﺪ‪ ,‬ﺳـﻌﺪ اﻟﻌﺸـﻴﺮه‪ ,‬ﻣـﺮاد ـ ﻧـﺎم دﻳﮕـﺮ آن ﻳـﺤﺎﺑﺮ اﺳﺖ ـ ﻋـﻨﺲ‪,‬‬
‫ﺣﺎرﺛﻴﻮن‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﺪان ﺑﻨﻮدﻧﺎن‪ ,‬ﺑﻨﻮﻣﺴﻠﻴﻪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺠﺪي در ﻛﻮﻓﻪ دارﻧﺪ‪ /‬ﻧﺦ‪ ,‬ﺟﻨﺐ‪ ,‬ﻣﺮﺛﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺎزن‪ ,‬ادد‪ ,‬ﺻﺪاءﻓﻠﻲ ﻫﻔﺎن‪ ,‬ﺷﻤﺮان ﺳﻴﺤﺎن‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻋﺒﻴﺪه‪ ,‬ﺣﻜـﻢ‪ ,‬ﺻـﻌﺐ‪ ,‬ﺟـﻌﻔﺮ‪ ,‬ﺣـﺮث‬
‫ﻏﻄﻴﻒ‪ ,‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ,‬ﻗﺮن ـ داراي ﻣﺴﺠﺪي در ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ـ اﻧﻌﻢ‪ ,‬ﺳﻴﻒ‪ ,‬ﻣﺤﺎدره‪ ,‬رواق زﻫﺮ‪,‬‬
‫ﺣﺮب‪ ,‬ﻳﺎم ﻗﺮﻳﻪ ﺣﻜﻢ‪ ,‬ﻗﺪح ﻫﻴﺲ‪ ,‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ,‬ﺑﻨﺪﻗﻪ‪ ,‬ﻋﻤﺮ و ﺻﻮﻣﻌﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺲ‪,‬‬
‫ﺣﺠﺎﻓﻞ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻧﻬﻴﻚ‪ ,‬ﺻﻌﺐ‪/‬‬
‫‪٣‬ـ ﻃﻲ‪ :‬ﻧﺎم وي ﺟﻠﻬﻤﻪ ﺑﻦ ادد ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺮﻳﺐ ﺑﻦ ﻛﻬ‪P‬ن ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان وي‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻴﺮه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﺟﺬﻳﻠﻪ‪ ,‬ﻏﻮث‪ ,‬ﺛﻌﺎﻟﺐ ـ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ روﻣﺎن‪ ,‬ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑـﻦ ذﻫـﻞ و‬
‫ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن ﺑﻦ ذﻫﻞ اﺑﻦ روﻣﺎن ـ ﺑﻨﻮ ﺗﻴﻢ ـ اﻳﻦ ﻏﻴﺮ از ﺗﻴﻢ ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ ـ ﺑﻨﻮ ﺻﻨﺒﺮ‪ ,‬ﺑﻨﻮ‬
‫ﻃﺮﻳﻒ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﺛﻤﺎﻣﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ‪K‬م ﺑﻨﻮ ﺛﻌﻞ‪ ,‬ﺗﺤﺒﺮ‪ ,‬ﺳﻨﺒﺲ‪ ,‬ﺟﺮم‪ ,‬ﺗﻴﻬﺎن و ﺑﻮ‪K‬ن‪/‬‬

‫‪١‬ـ اﺳﺎ ﻣﻲ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ را از ﻳﻚ ﻧﺴﺨ ة ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ و ﭘﺎرهاي از آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ دارد; ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬

‫ﻗﺒ ﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٢٥٩ .‬‬

‫‪٤‬ـ اﺷﻌﺮ‪ :‬ﺑﺮادر ﻃﻲ و ﻣﺬﺣﺞ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﺪ ﺗﻴﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺟﻤﺎﻫﺮ‪ ,‬ﺟﺪه اﻧﻌﻢ‪,‬‬
‫ادﻋﻢ ﻛﺎﻫﻞ‪ ,‬ﻋﺒﺪ ﺷﻤﺲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺜﺮﻳﺎ‪ ,‬ﻋﺎﻣﺮ‪ ,‬ﻋﺎرض‪ ,‬ﺛﺎﺑﺖ‪ ,‬ﻧﺎﻋﻢ رﻛﺐ‪ ,‬ﺗﺎج‪ ,‬ﺷﻌﺬف ﻳﻘﺮم‪,‬‬
‫ﺟﻤﺎد‪ ,‬ﺷﻬﻠﻪ‪ ,‬ﻣﺤﺘﺎر‪ ,‬ﺣﺴﻴﺐ‪ ,‬ﻋﻴﺪل‪ ,‬اﻓﺤﻮذ‪ ,‬اﺧﻠﻮد‪ ,‬اﺧـﻴﻮق‪ ,‬اﺧـﺪوع‪ ,‬اﻋـﻴﻮق ﻧـﺎﺟﻴﻪ‪,‬‬
‫ﺣﻨﻴﻚ‪ ,‬واﺋﻞ‪ ,‬ﻏﺎﺳﻞ‪ ,‬دﺣﺮان‪ ,‬ﺻﻤﺎﻣﻪ‪ ,‬ﺣﺴﺎﻣﻪ‪ ,‬ﺳﺪوس‪ ,‬ﺳﺎﻳﺐ‪ ,‬ﻳﺎﺳﺮ‪ ,‬ﻣﺠﻴﺪ‪ ,‬ﺑـﺠﻴﻠﻪ‪,‬‬
‫ﻣﺮﻳﻄﻪ‪ ,‬زﻋﻴﺞ‪ ,‬ﺑﻨﻮاﻋﺮ‪ ,‬زﺟﺎﻟﻪ‪ ,‬زﻣﺎﻟﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺑﺠﻴﺮ‪ ,‬ﻣﺴﺎور‪ ,‬ﺑﻨﻮﺣﻜﻴﻢ‪ ,‬ﻋﺒﺲ‪/‬‬
‫‪٥‬ـ ﻟﺨﻢ‪ :‬اﺳﻢ او‪ ,‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻣﺮه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ از دارﻳﻮن‪ ,‬ﺑﻨﻮاراش‬
‫ِ‬
‫ﺑﻨﻮﺟﺪس و ﺑﻨﻮﻧﻤﺎره ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٦‬ـ ﺟﺬام‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﻋﺎﻣﺮ و ﺑﺮادر ﻟﺨﻢ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻗﺼﻲ‪ ,‬ﻏﻄﻔﺎن و ﻋﺎﻣﻠﻪ‪/‬‬
‫‪٧‬ـ ازد‪ :‬وي ﻓﺮزﻧﺪ ﻏﻮث ﺑﻦ ﻧﺒﺖ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻛﻬ‪P‬ن اﺳﺖ‪ /‬اﻳـﻦ ﻗـﺒﻴﻠﻪ‪ ,‬داراي‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻴﺮه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺟﻔﻨﻪ‪ ,‬ﻏﻠﺒﻪ ﺧﺰاﻋﻪ‪ ,‬ﻣﺎزن‪ ,‬ﺑـﺎرق‪ ,‬ﻟﻤـﻌﻲ‪ ,‬ﺣـﺠﺮ‪ ,‬ﻋـﺘﻴﻚ‪,‬‬
‫راﺳﺐ ﻋﺎﻣﻞ‪ ,‬واﻟﺒﻪ‪ ,‬ﺛـﻤﺎﻟﻪ ﻟﻬﺐ زﻫـﺮان‪ ,‬اﻟﺤـﺪان‪ ,‬ﻳﺸﻜـﺮ‪ ,‬ﻋﻚ دوس‪ ,‬ﻓـﻬﻢ اﻟﺠـﻬﺎﺿﻢ‪,‬‬
‫اﺷﺎﻗﺮ‪ ,‬ﻗﺴﺎﻣﻞ ﻗﺮادﻳﺲ‪ ,‬ﺳﻠﻴﺢ‪ ,‬ﻋﻮف‪ ,‬ﺑﻨﻮﻋﺪي‪ ,‬ﺑﻨﻮﻓﻬﻴﺮ‪ ,‬ﺳﻠﻮل‪ ,‬ﻣﺼﻄﻠﻖ اﻟﺤﺒﺎ‪/‬‬
‫‪٨‬ـ ﺧﺜﻌﻢ‪ :‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﻌﺒﻪﻫﺎﻳﻲ دارد ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬ﺷﻬﺮان‪ ,‬ﻧﻬﻴﺲ‪ ,‬وﻟﻮد‪ ,‬ا ﻛﻠﺐ‪ ,‬ﻗﺴﺮ‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي ﺣﺎ ﻛﻢ ﻋﺮاق از آنﺟﺎﺳﺖ‪ /‬ﻋﺮﻳﻨﻪ‪ ,‬اﺣﻤﺲ و دﻫﻦ‪/‬‬
‫‪٩‬ـ ﻫﻤﺪان‪ :‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﺧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣـﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻋـﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣـﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻜـﻴﻞ‪,‬‬
‫ﺣﺠﻮر‪ ,‬ﻗﺪم ادران اﻫﻨﻮم راﻫﺐ‪ ,‬ﺷﺎور‪ ,‬ﺧﻴﻮان‪ ,‬ﻏﺪر‪ ,‬وادﻋﻪ‪ ,‬ﻳﺎم ﺷـﺒﺎم‪ ,‬ﺟﺸـﻢ‪ ,‬ﺗـﻐﻠﺐ‪,‬‬
‫ﻣﺬﻛﺮ‪ ,‬ﻫﺒﻴﺮه‪ ,‬اﻟﻌﺰه‪ ,‬دﻋﺎم‪ ,‬ﻣﺮﻫﺒﻪ‪ ,‬ارﺣﺐ ﺷﺎ ﻛﺮ‪ ,‬ﺳﻔﻴﺎن‪ ,‬ذﺑﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﺣﺮﻳﻢ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺻﺎع‪ ,‬ﺑﻨﻮ‬
‫ﻣﺪﻟﺞ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﺣﻤﻠﻪ‪ ,‬اﺳﻠﻢ اﻓﺮوح; و ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺰاري ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪١٠‬ـ ﻣﻀﺮﻳﻬﺎ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺒﺎﻳﻞ ذﻳﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪١‬ـ ﻗﻴﺲ ﻋﻴ‪P‬ن و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي آن از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﻫﻮازن‪ ,‬ﻏﻄﻔﺎن‪ ,‬ﺳﻠﻴﻢ‪ ,‬ﻓﻬﻢ‪ ,‬ﻋـﺪوان‪ ,‬ﻏـﻨﻲ‬
‫ﺑﺎﻫﻠﻪ و ﻣﺪرﻛﻪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻗﺮﻳﺶ‪ ,‬اﺳﺪ‪ ,‬ﻗﺎره و ﻫﺬل‪/‬‬
‫ﻃﺎﺑﺨﻪ ﻧﻴﺰ از ﭼﻨﺪ ﺗﻴﺮه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻤﻴﻢ‪ ,‬رﺑﺎب‪ ,‬ﺿﺒﻪ‪ ,‬ﻣﺰﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺣﻤﻴﺲ‪ ,‬ﻛﺎﻫﻞ‪,‬‬
‫ﻓﻘﻌﺲ دودان‪ ,‬ﻋﻤﺮو‪ ,‬ﺻﻌﺐ‪ ,‬واﻟﺒﻪ‪ ,‬ﺻﻴﺪا‪ ,‬ﻧﺎﺷﺐ‪ ,‬ﻏﺎﺿﺮه‪ ,‬ﻏﻨﻢ‪ ,‬ﺛﻌﻠﺒﻪ‪ ,‬ﻋﻀﻞ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻟﺤﻴﺎن‪,‬‬
‫ﺑﻨﻮ دﻫﻤﺎن ﺑﻨﻮ ﻏﺎزﻳﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺻﺎﻫﻠﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺿﺎﻋﻨﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻗﺒﺎﻋﻪ‪ ,‬ﻫﺬﻳﻞ‪ ,‬ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺮ‪ ,‬دارم‪ ,‬ﻣﺠﺎﺷﻊ‪,‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٦٠‬‬

‫ﻧﻬﺸﻞ‪ ,‬ﺳﺪوس ﺣﻨﻈﻠﻪ‪ ,‬ﻳﺮﺑﻮع‪ ,‬رﻳﺎح‪ ,‬ﺳﻠﻴﻂ‪ ,‬ﺑﺮاﺟﻢ‪ ,‬ﻛﻠﻴﺐ‪ ,‬ﻫﺠﻴﻢ‪ ,‬ﻣـﺎزن‪ ,‬ﺑـﻨﻮ ﻣـﻨﻘﺮه‪,‬‬
‫ﻋﻤﺮوﻗﻴﺲ‪ ,‬ﻏﺎﻟﺐ ﻃﻠﻘﺔ‪ ,‬ﻇﻠﻴﻢ ﺑﻨﻮﻋﻨﺒﺮ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻋﻄﺎرد‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻋﺪاﻧﻪ‪ ,‬ﻋﺪي‪ ,‬ﻋﻮف‪ ,‬ﺛﻮر‪ ,‬اﻃﺤﻞ‪,‬‬
‫اﺷﻴﺐ‪ ,‬ﻋﻜﻞ ﻋﺎﻣﺮ‪ ,‬ﻛ‪P‬ب اﻟﻀﺒﺎب‪ ,‬ﺟﻌﺪه‪ ,‬ﺟﺮﻳﺶ‪ ,‬ﻗﺸﻴﻞ‪ ,‬ﻋﻘﻴﻞ‪ ,‬ﺣﻔﺎﺟﻪ‪ ,‬ﻋﺠ‪P‬ن‪ ,‬ﻧﻤﻴﺮ‬
‫ﻫ‪P‬ل‪ ,‬ﺳﻠﻮل ﻧﺼﻴﺮ‪ ,‬ﻏﺰﻳﻪ‪ ,‬ﺟﺸﻢ‪ ,‬ﺛﻘﻴﻒ‪ ,‬ﻋﺎﻣﺮ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻣﻄﺮود‪ ,‬ﺑﻨﻮﺷﺮﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻨﻮذ ﻛﻮان‪ ,‬ﺑﻨﻮاﺑﻬﺮ‪,‬‬
‫ذﺑﻴﺎن‪ ,‬ﻋﺒﺲ‪ ,‬ﺑﻨﻮاﺷﺠﻊ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﺑﻨﻮاﻋﻮد‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻣﺨﺰوم‪ ,‬ﺑﻨﻮ رواﺣﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺳﻬﻢ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻓﺰاره‪,‬‬
‫ﺑﻨﻮاﻧﻤﺎر; ﻫﻤة اﻳﻨﻬﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺣﻤﺮاء ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪٢‬ـ رﺑﻴﻌﻪ‪ ,‬ﺑﺮادر ﻣﻀﺮ اﺳﺖ و ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﻨﺰه‪ ,‬ﻋﺒﺪﻗﻴﺲ‪ ,‬ﺗﻴﻢ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻏﺪن‪,‬‬
‫ُﺟﺸَ ﻢ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﺣﺼﻴﻦ و ﺑﻨﻮارﻗﻢ‪/‬‬
‫‪٣‬ـ اﻳﺎد‪ ,‬ﺑﺮادر ﻣﻀﺮ و رﺑﻴﻌﻪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﭼـﻨﺪ دﺳـﺘﻪ ﺗـﻘﺴﻴﻢ ﻣـﻲﺷﻮد‪ :‬ﺑـﻘﺖ‪,‬‬
‫ﺑﻨﻮﺣﺬاﻓﻪ ﺑﻨﻮدﻋﻤﻲ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻃﻤﺎح‪/‬‬
‫‪٤‬ـ ﻗﻀﺎﻋﻪ‪ :‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ از ﭼﻨﺪ ﺗـﻴﺮه ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑـﻨﻮﺣﺎرث‪ ,‬ﺑـﻨﻮاﻟﺤـﺎﻓﻲ‪,‬‬
‫ﺑﻨﻮﻋﻤﺮان ﺑﻨﻮ اﺳﻠﻢ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﺣﻠﻮان‪ ,‬ﻧﻬﺪ‪ ,‬ﺟﻬﻴﻨﻪ‪ ,‬ﻋﺬره‪ ,‬ﺟﺮم‪ ,‬ﺑﺮﻙ‪ ,‬ﻛﻠﺐ‪ ,‬اﺳﺪ‪ ,‬ﺣﻴﺮان‪ ,‬ﻣﻬﺮه‪,‬‬
‫ﺑﻠﻲ‪ ,‬ﻣﺠﻴﺪ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻬﺮا‪ ,‬ﺧﻮ‪K‬ن ﺣﻲ‪ ,‬رزاح‪ ,‬ﺻﺤﺎري‪ ,‬ﻫﺎﻧﻲ‪ ,‬رﺳﻮان‪ ,‬ﺳﻌﺪ‪ ,‬وداﻋﻪ‪ ,‬اﻗﺎرع‪,‬‬
‫ﻣﺴﺒﺢ‪ ,‬ﻛﺤﻞ‪ ,‬ﻫﺰان‪ ,‬ﻛﺮب‪ ,‬ﻣﻨﺒﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺟﻤﺎﻋﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻏﺎﻟﺐ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺟﺮب‪ ,‬رﺑﻴﻌﻪ‪ ,‬ﺑﻨﻮاﺑﺤﺮ‪ ,‬ﻋﻘﺎرب‪,‬‬
‫ﺑﻨﻮﻋﻮف‪ ,‬ﺑﻨﻮﻣﺎﻟﻚ‪ ,‬اﻧﺒﺎر‪ ,‬ﻓﺎﻃﻤﻴﻮن‪ ,‬ﺑﻨﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ,‬ﺑﻨﻮﺳﻠﻴﺢ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﺗﻨﻮخ اﻟﻘﻴﻦ‪ ,‬ﺣﻨﺶ‪ ,‬زﺑﻴﺪ ـ وي‬
‫ﻏﻴﺮ از زﺑﻴﺪ ﻣﺬﺣﺞ اﺳﺖ ـ اﻳﻨﻬﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻀﺎﻋﺔ ﺑﻦ ﻣﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺪﻧﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫‪٥‬ـ ﻋﻜﻮﻙ‪ :‬از ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻚ ﺑﻦ ﻋﺪﻧﺎن ﺑﺮادر ﻣﻌﺪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﭼﻨﺪ ﺗﻴﺮه ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻌﻤﺎن‪ ,‬ﺿﺤﺎ ﻙ‪ ,‬ﺷﻬﺪ و ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼـﻨﺪ دﺳـﺘﻪ ﺗـﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﻏﺎﻓﻖ‪ ,‬ﺳﺎﻋﺪه‪ ,‬ﺑﻨﻮﻗﻴﻦ‪ ,‬ﺑﻨﻮ ﻣﻘﺼﺮ‪ ,‬رﻫﻴﻨﻪ‪ ,‬راﻣﻲ‪ ,‬دب‪ ,‬ﻟﻌﺴﺎن‪ ,‬ﺷﺒﺎم‪ ,‬رﻛﺐ‪K ,‬م‪,‬‬
‫ﺻﺨﺮ‪ ,‬دﻋﺞ‪ ,‬ﺑﻌﺞ‪ ,‬رﻋﻞ‪ ,‬ﻗﺎﺻﻴﻪ‪ ,‬ﻋ‪P‬ﻓﻪ‪ ,‬ﻫﺎﻣﻞ‪ ,‬واﻟﺒﻪ‪ ,‬ﻗﺤﺮ‪ ,‬ﻓﺨﺮ‪ ,‬واﺑـﺼﻪ‪ ,‬وزن‪ ,‬رﻗـﺎﺑﻪ‪,‬‬
‫راﺷﺪ‪ ,‬زﻫﻴﺮ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻚ‪ ,‬زوال‪ ,‬ﺻﺮﻳﻒ‪ ,‬زﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻨﻮﺣﺒﻴﺲ‪ ,‬ﺑﻨﻮﻣﺤﺪون‪ ,‬ﻋـﺒﻴﺪه‪ ,‬ﺣـﺠﺒﻪ‪ ,‬ﻏـﻨﻢ‪,‬‬
‫ﻧﺎج‪ ,‬ﻣﻨﻚ‪ ,‬ﻋﻤﺮان‪ ,‬ﻣﺠﻴﻠﻪ‪ ,‬ﺧﺒﺎ‪ ,‬ﻫﺰﻣﻪ‪ ,‬ﺣﻮﻳﻪ‪ ,‬ﺳﻴﻌﻪ ـ آﻧﺎن ﻣﺮدم روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳـﻴﻌﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﻣﻄﺎرﻓﻪ‪ ,‬ﺣﺪﻳﻮن‪ ,‬ﺻﻬﻴﺐ‪ ,‬زﻳﻮل‪ ,‬اﺿﻢ‪ ,‬ﻫﻠﻴﻞ‪ ,‬واﻋﻆ‪ ,‬ﻋﺒﺪﻳﻮن‪ ,‬ﻛﻌﺒﻴﻮن‪ ,‬ﻣﻴﺎرﻳﻮن‪,‬‬
‫راﺳﻴﻮن‪ ,‬ﺑﻨﻮرﺿﻮان‪ ,‬ﺑﻨﻮﺣﺒﻴﺶ‪ ,‬ﺑﻨﻮ و ﻫﺒﺎن‪ ,‬ﻋﻠﻴﻮن ـ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ راﺷـﺪ ﻣـﻨﺴﻮب اﺳﺖ ـ‬
‫ﺣﺮﺑﻴﻮن‪ /‬اﻳﻨﻬﺎ ﺣﺪود ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺗﻴﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻗﺒ ﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٢٦١ .‬‬

‫ﻟﻮط ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ازدي و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋ‪ P‬و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻜﺮي و ﺟﺰ آﻧﺎن ﮔـﻮﻳﻨﺪ‪ :‬در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﺳﻴﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﭘﺮﭼﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪/‬‬
‫اﺷﻌﺮﻳﻬﺎ ﻧﻴﺰ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ از ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﺮده‪ ,‬در ﺷﻬﺮ ﻗـﻢ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺒﺒﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻮن ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺛـﻘﻔﻲ‪,‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﻣﻠﻚ اﺷﻌﺮي را ﻛُﺸﺖ‪ ,‬اﺷﻌﺮﻳﻬﺎ از ﺗﺤﺖ ﺳـﻠﻄة وي ﮔـﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻗﻢ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋـﻠﻤﻲ در آن ﺷـﻬﺮ ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﻛـﺮدﻧﺪ و آﺛـﺎر ﻣـﺬﻫﺒﻲ را‬
‫ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻬﺎ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ رﺷﺪ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم ﻗـﻢ را اﺷـﻌﺮﻳﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﺳﻤﺎء و ﻋﺎﻟﻢ از ﺑﺤﺎراﻧﻮار ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛـﻪ ﻓـﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ,‬ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ اﺷﻌﺮﻳﻬﺎ را ﺑﻴﺎﻣﺮز‪/‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺷﻌﺮﻳﻬﺎ از ﻣﻦ و ﻣﻦ از آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻗﻢ اﻇﻬﺎر‬
‫ﺗﺸﻴﻊ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﺷﻌﺮي ﺑﻮد‪/‬‬
‫ّ‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺑﻪ زﻛﺮﻳﺎ ﺑﻦ آدم ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‬
‫اﺷﻌﺮي ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﺗﻮ ﺑ‪ P‬و ﻣﺼﻴﺒﺖ را از ﻣﺮدم ﻗﻢ دور ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ آراﻣﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ<ع‪ 9‬ﺑ‪ P‬و ﻣﺼﻴﺒﺖ را از ﻣﺮدم ﺑﻐﺪاد دور ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و‬
‫آﻧﻬﺎ ﺟﺎﻣة ﺣﻀﺮت رﺿﺎ<ع‪ 9‬را از دﻋﺒﻞ ﺧﺰاﻋﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﻳﻜﻬﺰار درﻫﻢ ﻃ‪P‬‬
‫ﺧﺮﻳﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﺷﻌﺮي ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ در‬
‫روزي ﻛﻪ ﺟﺰ ﺳﺎﻳة رﺣﻤﺖ او ﺳﺎﻳﻪاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪ‪ /‬در ﺑﺎرة ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺷﻌﺮﻳﻬﺎ‪,‬‬
‫رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ از ﺑﺤﺎرا ٔﻧﻮار و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ و ﺟﺰ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٦٢‬‬

‫ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺑﺼﺮﻳﺎن‬

‫ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﻪ دورة ّاول ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮي ﺑﻴﻔﻜ َﻨ ﺪ‪ ,‬در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮه و‬
‫ﺗﻔﺎﺧﺮ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﻪ‪ ,‬ﻧﺤﻮ‪ ,‬ادﺑﻴﺎت‪ ,‬زﺑﺎن و ﺟﺰ آن ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺑﺼﺮﻳﺎن‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ دو ﮔﺮوه از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ‬
‫ِ‬ ‫رواج داﺷﺘﻪ و اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ,‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺒﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﻣﻜﺘﺐ ﺑﺼﺮﻳﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر داﻧﺎ و ﻣﻮرد اﻋـﺘﻤﺎد ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺑـﻪ ﻣـﻘﺘﻀﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻴﺎن روي ﻛﺎر آﻣﺪﻧﺪ و ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬آﻧﻬﺎ‬
‫را ﻣﻘﺪم ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﻛﻮﻓﻴﺎن از ﻳﺎران آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﺮاي‬
‫در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻴﺎن ﺑـﻪ ﻛـﻤﻚ آﻧـﻬﺎ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺑـﺪﻳﻦ دﻟﻴـﻞ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺧ‪P‬ف ﺑﺼﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮده‪ ,‬اﺳﺘﺎدان ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را از ﻣﻴﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ///‬ﻛﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬ﻓﺮاء‪ ,‬ﻣﻔﻀﻞ‪ ,‬ﺿﺒﻲ‪ ,‬ﺷﺮﻗﻲ و اﺑـﻦ ﻗـﻄﺎﻣﻲ ﻫـﻤﻪ اﻫـﻞ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻠﻔﺎ را آﻣﻮزش ﻣﻲدادﻧﺪ و ا ﮔﺮ اﻏﺮاض ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎﻣﻲ از آﻧﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻴﻨﻪﺟﻮﻳﻲ اﻣﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻨﺎﻇﺮهاي در ﺑﺎرة ﻋﻘﺮب و زﻧﺒﻮر ﻛﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫وي و ﻛﺴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در آﻳﻨﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺳﻔﺎح ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺗﻌﺼﺐ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﭘﺲ‬
‫از ﭘﺎﻳﺎن ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ > :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ داﻧﺶ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳﻴﻤﺎي ﻋﺮاق و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻣﺮدم‬
‫ﻋﺮاق اﺳﺖ‪ <///‬ا ﻛﻨﻮن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺑﺼﺮﻳﺎن را ﻛﻪ اﺑﻦ ﻓﻘﻴﻪ در ﻛﺘﺎب ﺑﻠﺪان‬
‫<ص ‪ ,١٦٧‬ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن‪ 9‬آورده اﺳﺖ‪ ,‬ﻣ‪P‬ﺣﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ /‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻋﻠﻲ و ﻋﺒﺎس ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺳﻔّﺎح اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺼﺮﻳﺎن و ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و از آن ﻣﻴﺎن‪ ,‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻫﺬﻟﻲ‪ ,‬اﻫﻞ ﺑﺼﺮه و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﺎﻇﺮه‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﻓﺎﺿﻠﺘﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ /‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮدم‬
‫ﺗﻔ ﺎﺧﺮ ﻣﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻴ ﺎن و ﺑﺼﺮ ﻳﺎن ‪٢٦٣ .‬‬

‫ﺑﺼﺮه در روز ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻣـﺮدم ﺑـﺼﺮه ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﭘـﻨﺎه‬
‫ﻣﻲﺑﺮم! ﻓﻘﻂ ﮔﺮوه اﻧﺪﻛﻲ از آﻧﻬﺎ از راه راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﺪ و‬
‫در ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ‪ ,‬اﻓﺮاد ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻪ ﻛﺎر وﺟﻮد دارد اﻣﺎ ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه‪ ,‬اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺴﻴﺎري‬
‫دارﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن‪ ,‬ﻣﻄﻴﻊ و ﺑﻪ آداب و رﺳﻮم اﺳ‪P‬م‪ ,‬آ ﮔﺎﻫﺘﺮﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت از ﺷﻤﺎ آ ﮔﺎﻫﺘﺮﻳﻢ; ﻣﺎ ﻛﺴﺮا را از ﻛﺸﻮر راﻧﺪﻳﻢ و‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﺶ را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدﻳﻢ; ﺣﻜﻮﻣﺖ او را ﺑﺮاي ﺧﻮد روا داﺷﺘﻴﻢ‪ ,‬و ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺼﺮه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟة ﻣﺜﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ آب ﭘﺲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ و آﻟﻮدﮔﻲ ﺑﻪ‬
‫آن ﺟﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ /‬ﺑﻴﺮون ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﺑﺎ ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ و ﻛﻢ ﻓﺎﻳﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﮕﻬﺎ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﺴﻤﺖ‬
‫آب ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را ﮔﻮارا ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪,‬‬
‫ﺑﺎ‪K‬ي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﺑﻴﺎﺑﺎن اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺼﺮﻳﻬﺎ ِ‬
‫از زﻧﺪﮔﻲ‪ ,‬ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺼﺮه از ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة درﻳﺎ اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ‪,‬‬
‫در ﺷﻨﺰار‪ ,‬آﻧﻬﺎ را اﻧﺪﻙ ﺷﻤﺮدﻳﻢ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺗﺎ ﺗﻜﻴﻪﮔﺎه آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺎﻳﮕﺎه زﺑﺎن‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟة ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪///‬‬
‫ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺪن اﺳﺖ و در آﻏﺎز اراﺿﻲ ]آن ﻣﻨﻄﻘﻪ[ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و آب‬
‫ﺧﻨﻚ و ﮔﻮارا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد و از آنﺟﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﮔﻮاراﻳﻲ و ﺧﻮﺷﺒﻮﻳﻲ از دﺟﻠﻪ و ﻓﺮات ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺼﺮه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻣﺜﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺴﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﺮﺷﻤﺮدﻳﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺟﺰ ﻳﻚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺷﻤﺎ از وي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺧﻨﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺪّ ي‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﻧﺪارﻳﻢ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد از ﺗﺨﺖ ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ﺟﺰاي ﺧﻴﺮ دﻫﺪ‪ /‬اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻧﺪﻳﺪي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﺳﻪ دﻳﻮاﻧة ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﻳﻮاﻧﮕﻲ‬
‫ادﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دار‬
‫آوﻳﺨﺖ‪ ,‬و اﻣﺎ ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺑﺮ اﺛﺮ وﺟﻮد اﻓﺮادي ﺳﺮزﻧﺶ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ادﻋـﺎي ﺧـﺮدﻣﻨﺪي و‬
‫ﺷﺮاﻓﺖ و ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎﻋﺚ ﻫﺪاﻳﺖ و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٦٤‬‬

‫ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ /‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از روي دﻳﻮاﻧﮕﻲ‪ ,‬ادﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻛﻨﺪ‪ ,‬آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳ‪P‬ﻣﺖ ﻋﻘﻞ‪ ,‬ادﻋﺎي ﻫﺪاﻳﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺧـﻮد را ﻣـﻄﺮح ﻣـﻲﻛﻨﺪ و ﺣـﺘﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ادﻋﺎي رﺑﻮﺑﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! آﻳﺎ ﻛـﻴﻔﺮ ﻣـﺪّ ﻋﻲ‬
‫رﺑﻮﺑﻴﺖ ﻳﺎ ﻣﺪّ ﻋﻲ ﻧﺒﻮت‪ ,‬ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ؟ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻮﻳﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺒﺮد‬
‫ﻛﺮدﻳﺪ؟‪ /‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ /‬وﻟﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰوﺟﻞ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داﺷﺖ‪ ,‬دﺳﺘﻬﺎ و ﺳ‪P‬ﺣﻬﺎي ﻣﺎ را از ﻛُﺸﺘﻦ او ﺑﺎز داﺷﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ]او و ﻧﻮه[ و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺶ را ﻛُﺸﺘﻨﺪ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﭘﺲ از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ وي‪ ,‬ازﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ وي از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬دﺳﺖ ﺷﻤﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪن‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻳﺎري ﻛﺮدن و ﻗﺪرت‬
‫را ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻲ ﻛﻪ از ﻳﻜﻲ از ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺳﺮزده اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ از‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﻧﺎﺗﻮان ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﺨﻊ ﺑﺮاي ﻣـﻦ رواﻳﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ‪ ,‬ﻧُﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در رﻛﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻃﻠﺤﻪ‪ ,‬زﺑﻴﺮ و ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دو‬
‫ﻟﺸﻜﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮ در روز ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺮد‪/‬‬
‫ﺑﺎد ﺑﻪ ﺷﺪت آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ُ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ در ﺳﻌﺪ و رﺑﺎب از آﻧﻬﺎ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﻣﺎ ﭘﺲ از آن وارد ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﺪﻳﻢ و ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻳﺎران ﻣﺨﺘﺎر را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﺑﻪ ﻗـﺘﻞ رﺳـﺎﻧﺪﻳﻢ‪ /‬اﻟﺒـﺘﻪ ﺑـﺠﺰ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از آﻣﺪن اﺳﻤﺎء ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺰاري‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﻛﻨﺪي و ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ‬
‫ﺗﻤﻴﻤﻲ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و از ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و از ﻣﺨﺘﺎر و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺷﻜـﺎﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮداﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و ﺣﺮﻳﻢ آﻧﻬﺎ را ﻣﺒﺎح ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪﻳﻢ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺨﺘﺎر ﻧﺒﻲ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ُﻛﺸﺘﻴﻢ‪ ,‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻳﺎران او را ﻛﻪ‬
‫‪١‬‬

‫‪١‬ـ ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ ﻣﺮد م ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺒﻮد‪ ,‬و ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ وﻟﻲ ﻣـﺨﺎﻟﻔﺎن او ﭼـﻨﻴﻦ ﻧﺴـﺒﺘﻲ ﺑـﻪ او دادﻧـﺪ ﻣـﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﻧﻔﺮت ﻣﺮد م از وي ﺟﻌﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي دروﻏﻴﻦ ﺑﻪ ﻋـﻨﻮان‬
‫ﺗﻔ ﺎﺧﺮ ﻣﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻴ ﺎن و ﺑﺼﺮ ﻳﺎن ‪٢٦٥ .‬‬

‫ﻣﺎ را در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻳﺎري ﻛﺮد‪ ,‬از ﻗﻴﺪ ﺑﻨﺪﮔﻲ رﻫﺎ ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﺑﺮ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﺗﺮي دارﻳﻢ‪ ,‬ﻣﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺸﺎن ﺣﻖ دارﻳﻢ ا ﮔﺮ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣـﻤﻠﻪ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻦ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﭼـﻪ ﭘـﻴﺮوز ﺷـﻮﻧﺪ و ﭼـﻪ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮ ﺣﻖ و ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه را ﭘﻴﺮوز ﻳﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﻢ‪ /‬اﺑـﻮاﻟﻌـﺒﺎس‬
‫ﻋﻴ ﺎش‪ ,‬ﺳﺨﻨﻮر و اﻫﻞ ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ اﺑﻦ ّ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ‪ ,‬ﺗﺎب و ﺗﻮان ﻧﺪارﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﭘﻴﺮوز ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد; ﻣﺎ در ﺣﺎل ﮔﻔﺖوﮔﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛ‪P‬م آن اﺳﺖ ﻛﻪ داراي واﺿﺤﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪ آﻧﺎن از‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ! ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺘﻴﺰه و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻜﻦ زﻳﺮا ﺗﻌﺪاد ﻓﻘﻬﺎ و اﻓﺮاد‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؟ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﺮﻳﻔﻲ ﻧـﻴﺴﺖ‬
‫ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻔﺘﺮ از وي در ﺑﻴﻦ ﻣﺎﺳﺖ‪ /‬در ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻤﻴﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﻨﻒ در ﺗﻤﻴﻢ ﺑﺼﺮه‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻗﺒﻴﻠة ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷـﺨﺼﻲ ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜـﻢ ﺑـﻦ ﺟـﺎرود در‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺴﺖ و در ﻗﺒﻴﻠة ﻗﻴﺲ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ در ﻗﻴﺲ ﺑﺼﺮه وﺟﻮد‬

‫ﺷﺎﻳﻌﺎﺗﻲ از ﺳﻮي ﻃﺮﻓﺪاران زﺑﻴﺮ در ﺣﺠﺎز و ﺑـﺼﺮه و ا ﻣـﻮﻳﺎن در ﺷـﺎ م و ﺑـﺎز ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻗـﺎﺗن ا ﻣـﺎ م ﺣﺴـﻴﻦ‬

‫ﺷﻬﻴﺪ ‪J‬ع‪ H‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و راوﻳﺎن ﻧﺎﺑﻪ ﻛﺎر آﻧﻬﺎ را در ﺳﻨﺪﻫﺎي ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﺘﻮن ﺑﻲ اﺳﺎ س ﺑﺮاي آﻳـﻨﺪﮔﺎن‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻓﺮاد ﻓﺮﻳﺐﺧﻮرده‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺳﺘﻮار ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻫ ﻛﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪ‬

‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ م داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻮاره وﭘﻴﺎده ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ّ‬ ‫ﻛﻪ دﻳﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را‬

‫ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ آﻧﻬﺎ را ﻛُ ﺸﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را از ﻧﻮﺷﻴﺪن آب ﺑﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻴﻤﻪﻫﺎﻳﺸﺎن را ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ و زﻧﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ‬

‫اﺳﺎرت درآوردﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ زﻧﺎن ﺗُﺮﻙ و دﻳﻠﻢ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬و ﺳﻴﻨﻪ و ﭘﺸﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ ‪J‬ص‪ H‬را زﻳﺮ‬

‫ﺳﺘﻮران ﻟﮕﺪ ﻣﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻪ اﺣﺘﺮا ﻣﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮد ﻣﺪاران ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد وﺟﻮد دارد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛُ ﺸﺘﻪ ﺷﺪن‬

‫آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ,‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺨﺘﺎر آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ‬

‫ﻛﻪ ا ﻣﺎ م ﺑﺎﻗﺮ ‪J‬ع‪ H‬و ا ﻣﺎ م ﺻﺎدق ‪J‬ع‪ H‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي او ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ا ﻣﺎ م ﺑﺎﻗﺮ ‪J‬ع‪ H‬دروﻏﮕﻮ ﺑﻮدن او را‬

‫رد ﻓﺮ ﻣﻮد و از دﺷﻨﺎ م دادن وي ﻧﻬﻲ ﻛﺮد و ا ﻣﺎ م ﺳﺠﺎد ‪J‬ع‪ H‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي او ﭘﺎدا ش ﺧﻴﺮ ﺧﻮاﺳﺖ‪ /‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ‬

‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻏﺮوي اردوﺑـﺎدي‬ ‫ﺗﻨﺰﻳﻪ اﻟﻤﺨﺘﺎر ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋ ﻣ ة ﺑﺰرگ ﻣﻴﺮزا‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ را در ﻛﺘﺎب ﺳﺒﻴﻚ اﻟﻨﻀﺎر ﻓﻲ‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﺪ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٦٦‬‬

‫ﻧﺪارد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! ا ﮔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲداﻧﻲ ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﻣـﺎ ﭼـﻨﺪ ﺑـﺮاﺑـﺮ آﻧـﭽﻪ ﮔـﻔﺘﻲ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا‪ ,‬ﺗﻮ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ,‬ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪاري‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ,‬و ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻓﺘﺨﺎر و ﻋ ّﺰت و ﺷﺮف ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔـﻔﺖ‪ :‬اي اﺑـﻮﺑﻜﺮ‪ ,‬اﻣـﻴﺪت ﺑـﻪ ﻳﺄس و ﻧـﻮﻣﻴﺪي ﻣـﺒﺪل ﺷـﻮد ﺑـﻪ آرزوﻳﺖ‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﻲ‪ ,‬اﻫﻞ ﺑﺼﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺷﺘة ﻣﺮﺗﺐ ﺳﺮﮔﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در وﺳﻂ آن ﺳﻨﮕﻲ ﮔـﺮاﻧـﺒﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺳﻨﮓ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺷﺘة ﺳﻨﮕﻬﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻴﺎﻧة آن ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺳﺖ و اﻳﻦ ﺳﻨﮕﻬﺎ را ﻧﻈﺎﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ‪ /‬از ﺗﻤﻴﻢ‬
‫ﺑﺼﺮه‪ ,‬اﺣﻨﻒ را ﺑﺮﺷﻤﺮدي و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از ﺗﻤﻴﻢ ﻛﻮﻓﻪ ]اﻳﻦ اﻓﺮاد را ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ [:‬ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻤﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻄﺎرد ﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻦ زرارة ﺑﻦ ﻋﺪﻳﺲ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺑﻬﺎ‬
‫ﻛﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮو ﮔﺬاﺷﺖ‪ ,‬و ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎن‬
‫ﻃ‪P‬ﻳﻪدار ﺗﻤﺎم ﻟﺸﻜﺮﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧ ّﻄ ﺎب‪,‬‬
‫ﺿﺮار از ﺑﻴﺖ ﺿﺒﻪ‪ ,‬ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﻋﺮب ﻋـﺘﺎب ﺑـﻦ ورﻗـﺎء‪ ,‬ﺷـﺒﺚ ﺑـﻦ رﺑـﻌﻲ‬
‫ﺗﻤﻴﻤﻲ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه در زﻣﺎن ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻮد و ﻋﻜﺮﻣﺔ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة وي‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪> :‬ﻋﻜﺮﻣﻪ‪ ,‬ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻴﻮﺿﺎت و ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ< اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﻤﻴﻢ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺷﮕﻔﺘﺎ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻣﺴﻤﻊ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﻘﻠﺔ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃـﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑـﻪ ﺷـﺮاﻓﺖ و ﻓـﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻣﺼﻘﻠﻪ ﮔﻮاﻫﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﻤﺮ و ﺷﻘﻴﻖ ﺑـﻦ ﺛـﻮر ﺳـﺪوﺳﻲ و‬
‫ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺠﻮف و ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ و ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر و ﻣـﺤﺪوج ﻣـﺨﺰوﻣﻲ و ﻳـﺰﻳﺪ ﺑـﻦ‬
‫روﻳﻤﻪ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ و ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﺷﻮر ذﻫﻠﻲ را ﺑﺮ ﺷﻤﺮد‪/‬‬
‫اﻣﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﺗﻮ ﺑﻪ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬او ﺑﻪ ﺗﻮ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد زﻳﺮا او از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﺎﻫﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺠﺎج او را ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮد‪ /‬وي ﺷﺮاﻓﺖ را از ﻗﻴﺲ در ﻗﺒﻴﻠة ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺻﻌﺼﻪ و در ﺑﻨﻲ ﻟﺒﻴﺪ ﺑﻦ‬
‫رﺑﻴﻌﻪ‪ ,‬ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﻲ ـ اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺗﻮ‪ ,‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺻﺪ ﺗﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﻛﺮدي وﻟﻲ‬
‫ﻣـﺆذن ﻣـﺎ‪,‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺧ‪P‬ﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺎ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃـﺎﻟﺐ<ع‪,9‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺎ‪ ,‬ﺷﺮﻳﺢ اﺳﺖ; ﺣﺎل ا ﮔﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ‪ ,‬از اﻫﻞ ﺑﺼﺮه ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و‬
‫ﺗﻔ ﺎﺧﺮ ﻣﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻴ ﺎن و ﺑﺼﺮ ﻳﺎن ‪٢٦٧ .‬‬

‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻴﺎور‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ از ﻧﺰدﻳﻜﺎن‪ ,‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻳﺎران و ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﻋﺒﺪا˜ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ و‬
‫ﻣﺎ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻢ‪/‬‬
‫ﻣـﺆذن ﺷـﻤﺎ‪ ,‬ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد اﺳﺖ‪ ,‬اﻧﺲ ﺑـﻦ ﻣـﺎﻟﻚ‪ ,‬ﺧـﺎدم‬
‫ِ‬ ‫اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ا ﮔـﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﻣﺆذن ﻣﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺲ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺎم ﺑﺮدم‪,‬‬
‫ﻳﺎران رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺲ ﻗﺮار‬‫ِ‬ ‫ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ﺷﺼﺖ و ﻧُﻪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺗﺎﺑﻌﺎن و اﺑﻦ ﺳﻴﺮﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي‪,‬‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺷﺮﻳﺢ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻣﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫در ﻓﻀﻞ ﻓﻘﺎﻫﺖ‪ ,‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﺮﺷﻤﺮدي و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ,‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ اوﻳﺲ‬
‫ﻗﺮﻧﻲ را ﻛﻪ ﻛ‪P‬ﻣﺶ در ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و رﺑﻴﻊ ﺑﻦ ﺧﺜﻴﻢ‪ ,‬اﺳﻮد‬
‫ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﻋﻠﻘﻤﻪ‪ ,‬ﻣﺴﺮوﻗﺎ‪ ,‬ﻫﺒﻴﺮة ﺑﻦ ﺑﺮﻳﻢ و ﭘﺪرش ﺳﻴﺮه‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ و ﺣﺎرث اﻋﻮر از‬
‫ﻳﺎران و راوﻳﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬را ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ ,‬و ﺗﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ او در زﻣﺎﻧﺶ از‬
‫ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺳﺮاغ ﻧﺪاري و ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﻛﺴـﻲ را ﺑـﺎ ﺣـﺎﻓﻈﻪﺗﺮ در آﻧـﭽﻪ ﻣـﻲﺷﻨﻮد و‬
‫ﻓﻘﻴﻪﺗﺮ در دﻳﻦ و راﺳﺘﮕﻮﺗﺮ در ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ و آ ﮔﺎﻫﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﻋـﺮﺑﻬﺎ و‬
‫ﺣﺪود اﻟﻬﻲ‪ ,‬واﺟﺒﺎت و ﻋﻠﻮم ﻏﺮﻳﺒﻪ و ﺷﻌﺮ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻫـﻴﭻ ﻛﺲ را ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﻋـﺎﻣﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺷﺮاﺣﻴﻞ ﺷﻌﺒﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪهاي را ﺑﻪ اﻳﻦ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻨﺪ‪ ,‬وي ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﻤة اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ آن روز در ﻛﻮﻓﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ; ﭼﻬﺎر‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺮب در ﻛﻮﻓﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻦ زراره ﺧـﺎﻧﺪان ﺗـﻤﻴﻢ‪ ,‬آل زﻳـﺪ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﻗﻴﺲ‪ ,‬آل ذي اﻟﺠﺪﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان رﺑﻴﻌﻪ‪ ,‬آل ﻗـﻴﺲ ﺑـﻦ ﻣـﻌﺪي ﻛـﺮب زﺑـﻴﺪي ﺧـﺎﻧﺪان ﻳـﻤﻦ‪/‬‬
‫د‪K‬وران ﻋﺮب در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و اﺳ‪P‬م ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻌﺪي ﻛﺮب‪ ,‬ﻋﺒﺎس‬
‫ﺑﻦ ﻣﺮداس ﺳﻠﻤﻲ‪ ,‬ﻃﻠﻴﺤﻪ ﺑﻦ ﺧﻮﻳﻠﺪ اﺳﺪي و اﺑﻮﻣﺤﺠﻦ ﺛﻘﻔﻲ‪ /‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻟﺸﻜﺮ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ وﻗﺎص در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و اﺻﺤﺎب ﺟﻤﻞ و ﺻﻔﻴﻦ و ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ و ﺟﻠﻮ‪ K‬و ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٦٨‬‬

‫د‪K‬وران آﻧﺎن ﻛﻪ در اﺳ‪P‬م اﻧﺪﻙ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺣﺎرث اﺷﺘﺮ ﻧﺨﻌﻲ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻗﻴﺲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ,‬ﻋﺮوة ﺑﻦ زﻳﺪ ﻃﺎﻳﻲ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﺒﺮد دﻳﻠﻢ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ اﺷـﻌﺚ‬
‫ﻛﻨﺪي‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻄﻴﻔة ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را دزدﻳـﺪ و‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬او را ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻗﻄﻴﻒ ﻧـﺎﻣﻴﺪﻧﺪ; ﺷـﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧـﺎﻣﻲ از وي ﺑـﻪ ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻧﻴﺎوري‪ /‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس از ﻛ‪P‬م اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺧﻨﺪﻳﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه و ﮔﺮوﻫﻲ از اﻫﻞ ﻋﺮاق و ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﻲ از آن ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ در ﺑﺼﺮه اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬در ﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ا ﮔﺮ درﺑﺎن ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻮدم ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﻫـﻤﺪان ﻣـﻲﮔﻔﺘﻢ ﺑـﺎ ﺳـ‪P‬ﻣﺖ و اﻣـﻨﻴﺖ وارد ﺑـﻬﺸﺖ‬
‫ﺷﻮﻳﺪ‪/ ١‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدي‪ ,‬ﻗﺎﺗ‪P‬ن ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و اﻫﻞ ﺑﻴﺘﺶ و ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻳﺎري ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﻳﺎ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را رﺑﻮدﻧﺪ و ﺳـﻴﻨﻪﻫﺎﻳﺸﺎن را زﻳـﺮ ﺳـﻢ اﺳـﺒﺎن‬
‫ﻟﮕﺪﻣﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻔﺎﺧﺮ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻲ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻧﺶ رو آوردي‪ ,‬ﺷﻤﺎ ﭘﺪرش ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬را ُﻛﺸﺘﻴﺪ‪ ,‬در روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ,‬ﭼﻬﻞ ﺗﻦ از ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮي ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪9‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدت‪ ,‬دﺷﻤﻦ ﺧﻮد را ﻛُﺸﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬راﺑﻄة ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي را ﮔﺴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺻﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺗﻮ ﻫﺴـﺘﻴﻢ و او را ﻓـﺮﻳﺐ دادﻧـﺪ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬آﻣﺪ‪ ,‬ﺑﺮ وي ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و اﻣﺎم<ع‪ 9‬و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ را از ﻛﻮﭼﻚ و ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ او رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﺎﺟﺮاﻳـﻲ ﺷـﻨﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺟﺪﻟﻲ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان‬

‫ﻟﻘــــﻠﺖ ﻟﻬــﻤﺪان ادﺧــﻠﻲ ﺑﺴــم‬ ‫‪١‬ـ و ﻟﻮ ﻛﻨﺖ ﺑﻮاﺑا ﻋﻠﻲ ﺑﺎب ﺟـﻨﺔ‬
‫ﺗﻔ ﺎﺧﺮ ﻣﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻴ ﺎن و ﺑﺼﺮ ﻳﺎن ‪٢٦٩ .‬‬

‫ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻳﺎري آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺧـﺪاوﻧـﺪ‪ ,‬اوﺿـﺎع را ﺑـﻪ‬
‫دﻟﺨﻮاه ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ ,‬آﻳﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺼﺮي در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد؟‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ داﻧﺶ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ,‬ﺳﻴﻤﺎي‬
‫ﻋﺮاق و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻣﺮدم ﻋﺮاق اﺳﺖ‪ ,‬و ﻗﺒﻴﻠة ﺣﺠﺎش آن ﺟﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﻘﺼﺪ‬
‫ﺷﺒﻴﻪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑـﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﻮﻳﻨﺪه و ﻣﻨﺰل اﺻﺤﺎب ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪان اﺳﺖ و اﻫﻞ ﺑﺼﺮه‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﻘﻴﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺪاﺋﻨﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﻋﺮاق ﻧﺰد ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‬
‫ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻚ از ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه داراي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻴﻮه ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺻﻔﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا! ﻣﻴﻮة ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺻﻔﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﻋﺠﻠﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮ! ﺷﻜﻲ ﻧﺪارم ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه را‬
‫ﻧﺰد ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻴﺪ؟ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧـﻔﻊ ﻳـﺎ‬
‫ﺿﺮر ﻣﺎ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻲ‪ ,‬ﭼﻪ ﻧﻮع ﺧﺮﻣﺎﻳﻲ ﻧﺰد ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺸﺎن‪ /‬ﻋـﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺘﻲ ﻳﻚ داﻧﻪ از اﻳﻦ ﺧﺮﻣﺎ در ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﺧﺮﻣﺎﻳﻲ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺎن‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﻴﺰ در ﺑﺼﺮه وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎي ﻫﻴﺮون و‬
‫ازاد‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻳﻦ ﺧﺮﻣﺎ ﻫﻢ در ﺑﺼﺮه ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد و اﻓﺰود‪ :‬ﭼﻪ ﻧـﻮع ﺧـﺮﻣﺎﻳﻲ ﻧـﺰد او‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ؟ اﻣﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎي ﻋﻨﺒﺮ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻫﻢ در ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬و ﺗﻮ‬
‫ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‪ ,‬اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮش ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﻜﻢ او ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﺼﺮه ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﻴﻮه ﻛﻮﻓﻪ را از ﺑﺼﺮه ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن و اﻣﻴﺮان ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﻨﺎﻇﺮه اﻋﻢ از‬
‫ﻓﻘﻬﻲ‪ ,‬ﻛ‪P‬ﻣﻲ‪ ,‬ﻧﺤﻮي‪ ,‬ﻟﻐﻮي ﻳﺎ ﺟﺰ اﻳـﻨﻬﺎ از ﻋـﻠﻮم دﻳﮕـﺮ ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﻣـﻲدادﻧـﺪ و ﻫـﺮ ﮔـﺎه‬
‫ﻣـﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻳﻜـﻲ از ﻛـﻮﻓﻴﺎن در ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑـﺮ ﺷـﺨﺺ ﺑـﺼﺮي ﭘـﻴﺮوز ﻣـﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ وﺟـﺪ‬
‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ و ﺳﻨﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻘﺶ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ در ﺳﻨﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻐﻴﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻴﺪ‪/‬‬
‫از ﺧﺎﻟﺪ در ﺑﺎرة ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ داراي ﻧﻴﺰارﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ,‬ﻣﻴﻮة ﻣﺎ ﺧﺮﻣﺎ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ از ﻃ‪P‬ﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٧٠‬‬

‫اﺣﻨﻒ ﮔـﻔﺖ‪ :‬زﻣـﻴﻦ ﻣـﺎ از ﺷـﻤﺎ وﺳـﻴﻊﺗﺮ اﺳﺖ‪ ,‬و از درﻳـﺎي ﮔﺴـﺘﺮدهﺗﺮ و ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﻮردارﻳﻢ‪/‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻫﺬﻟﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ از درﺧﺖ ﺳﺎج و ﻋﺎج و ﭘﺎرﭼـﻪ ﺣـﺮﻳﺮ و ﻣـﺎﻟﻴﺎت و رودﺧـﺎﻧة‬
‫ﺧﺮوﺷﺎن‪ ١‬ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﻮردارﻳﻢ‪/‬‬
‫ِ‬

‫ﻋﻴﻮن ا ‪ ٔ7‬ﺧﺒﺎر ‪ ,‬ج ‪ ,١‬ص ‪ ,٢١٧‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪J ١٣٤٣‬ﻫ ‪/‬ق‪/H‬‬ ‫‪١‬ـ اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ‪,‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻂ ﻋﺮ ﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ‪٢٧١ .‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻂ ﻋﺮﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ‬

‫در ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﺪرﻛﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ از ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻣﻠﺘﻬﺎي ﻋﺮﺑﻲ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺧﻄﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮرﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﻠﺘﻬﺎ‬
‫ﺣﻤﻴﺮ در ﻳﻤﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻣﺴﻨﺪ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و اﻧﺒﺎط در ﺷـﻤﺎل ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺣـﺮف ﻧـﺒﻄﻲ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن آﺛﺎر آﻧﻬﺎ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺣﻮران و ﺑﻠﻘﺎء ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺧﻮي ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺠﺎزﻳﺎن ﻳﺎ ﻋﺮب ﻣﻀﺮ ﭼﻴﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬و ﻧﻮﺷﺘﻦ از اﺑﺰار ﺗـﻤﺪن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻳﺎ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬رﻓﺘﺎر و‬
‫اﺧ‪P‬ق ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ را ﻛﺴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻦ را از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺎرﻳﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از آﻧﻬﺎ ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﺎ ﺣﺮف ﻧﺒﻄﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺮاﻧﻲ ﻳﺎ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻧﺒﻄﻲ و ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳ‪P‬م دوام ﻳﺎﻓﺖ و ﺧﻂ ﻧﺴﺨﻲ <دارج‪ 9‬ﭘﺲ از ﻧﺒﻄﻲ و ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ <ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ 9‬وارد ﺷﺪ‪ /‬ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م ﺑﻪ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﺣﻴﺮي ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ ﺧﻂ ﺑﻪ ﺣﻴﺮه‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﺪ و آن‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻋﺮاق ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م ﺑﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ را در‬
‫ﻛﻨﺎر آن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎ در ﻋﺮاق ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﻗﻠﻢ‪ ,‬ﺧﻂ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻗﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن <ﺳﻄﺮﻧﺠﻴﻠﻲ‪ 9‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬و در ﻗﺮن‬
‫اول ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م ﻋﺮﺑﻬﺎ آن ﺧﻂ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻋﻮاﻣﻞ آن ﻧﻬﻀﺖ‪ ,‬ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ از ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻂ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ آن دو ﺧﻂ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ‬
‫دارﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ آن ﺧﻂ را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛـﺮد‪ ,‬اﺧـﺘ‪P‬ف اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻧﺒﺎر‪ ,‬آن ﺧﻂ را اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ و ﻣﺮدي از اﻧﺒﺎر ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑﺸـﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻛﻨﺪي‪ ,‬ﺑﺮادر ا ﻛﻴﺪر ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺣﺎ ﻛﻢ دوﻣـﺔ ﺟـﻨﺪل‪ ,‬اﻳـﻦ ﺧـﻂ را از اﻧـﺒﺎر‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫آﻣﻮﺧﺖ و ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﺻﻬﺒﺎه‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺣﺮب اﺑﻦ اﻣﻴﻪ‪ ,‬ﺧﻮاﻫﺮ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﭘﺪر ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫ازدواج ﻛﺮد و ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ آﻣﻮﺧﺖ‪ /‬ﻟﺬا ﺗﻌﺪاد اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م در‬
‫ﻣﻜﻪ و از ﻗﺒﻴﻠة ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻮﻫﻢ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫‪١‬‬

‫ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ اﻣﻴﻪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻂ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﺧ‪P‬ﺻﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ در ﺧ‪P‬ل ﺗﺠﺎرﺗﺸﺎن ﺑﺎ ﺷﺎم‪ ,‬ﺧﻂ ﻧﺒﻄﻲ را از ﺣﻮران ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫اﻧﺪﻛﻲ ﻗﺒﻞ از ﻫﺠﺮت‪ ,‬ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ را از ﻋﺮاق آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و اﻳـﻦ دو ﺧـﻂ ﭘﺲ از اﺳـ‪P‬م ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت دو ﺧﻂ ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺰد آﻧﻬﺎ درآﻣﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ آﻧﻬﺎ از دو ﺧﻂ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از آن‪ ,‬ﺳﺮﻳﺎﻧﻴﻬﺎ از ﺳـﻄﺮ ﻧـﺠﻴﻠﻲ ﺑـﺮاي ﻧـﻮﺷﺘﻦ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻂ ﻧﺒﻄﻲ‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﭘﺲ از ﺳﻄﺮ ﻧﺠﻴﻠﻲ آﻣﺪه‪ ,‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ا ﮔﺮ اﻟﻒ ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﺣﺮف َﻣ ﺪّ در وﺳﻂ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ,‬ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ آن‪ ,‬و اﻳﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در اواﻳﻞ اﺳ‪P‬م ﺑﻪ وﻳـﮋه در ﻧﮕـﺎرش ﻗـﺮآن ﻣـﺠﻴﺪ رواج‬
‫داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﺘﺎب‪ ,‬ﻛﺘﺐ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ‪ ,‬ﻇﻠﻤﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻓﻦ ﻛﺘﺎﺑﺖ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻓﻦ رواج‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺳ‪P‬م ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺮدم ﺣﺠﺎز ﺑﺎ ّ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ از اﺻﺤﺎب ﺑﺰرگ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ ﺣﺪود ‪ ١٣‬ﺗﺎ ‪ ١٩‬ﻧﻔﺮ ﻧﮕﺎرش را ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ ,9‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧـﻄﺎب‪ ,‬ﻃـﻠﺤﻪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن و اﻳﺎن‪ ,‬دو ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ُﺣ ﺬﻳﻔﻪ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن‪ ,‬ﺣﺎﻃﺐ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺷﻤﺲ‪ ,‬ﻋ‪P‬ء ﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﻲ اﺑﻮﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪K‬ﺷﻬﻞ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑـﻦ‬
‫اﺑﻲ ﺳﺮح‪ ,‬ﺣﻮﻳﻄﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻐﺮي‪ ,‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﺣـﺮب و ﻓـﺮزﻧﺪش ﻣـﻌﺎوﻳﻪ و ﺟـﻬﻴﻢ ﺑـﻦ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن دﻳﻮاﻧﻬﺎي‬
‫ِ‬ ‫ﺻﻠﺖ ﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﻪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺳﺎﻳﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺖ را آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ /‬از ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ وﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و در دوران ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ و ﺑﻦي اﻣﻴﻪ‪,‬‬
‫ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و در روزﮔﺎر آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺧﻂ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪ ,‬ج ‪ ,٢‬ص ‪/١٧٧‬‬ ‫اﻟﻤﺰﻫﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻂ ﻋﺮ ﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ‪٢٧٣ .‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ را ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﻄﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﻛﺮد‪ /‬وي ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه زﻣﺎﻧﺶ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از او‪ ,‬ﺿﺤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﻋﺠ‪P‬ن در اواﻳﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪ و ﺑﺮ ﻗﻠﻤﻬﺎي‬
‫ﻗﻄﺒﻪ اﻓﺰود‪ /‬ﭘﺲ از وي‪ ,‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺣـﻤﺎد و ﺟـﺰ او ﻧـﻴﺰ ﻗـﻠﻤﻬﺎﻳﻲ اﻓـﺰودﻧﺪ‪ ,‬و ﺗـﺎ اواﻳـﻞ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ دوازده ﻗﻠﻢ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪١‬ـ ﻗﻠﻢ ﺟﻠﻴﻞ ‪٢‬ـ ﻗﻠﻢ ﺳﺠ‪P‬ت ‪٣‬ـ ﻗﻠﻢ دﻳﺒﺎج ‪٤‬ـ ﻗﻠﻢ اﺳﻄﻮر ﻣﺎر ﻛﺒﻴﺮ ‪٥‬ـ ﻗﻠﻢ ﺛ‪P‬ﺛﻴﻦ ‪٦‬ـ ﻗﻠﻢ‬
‫زﻧﺒﻮر ‪٧‬ـ ﻗﻠﻢ ﻓﺘﺢ ‪٨‬ـ ﻗﻠﻢ ﺣﺮم ‪٩‬ـ ﻗﻠﻢ ﻣﺪاﻣﺮات ‪١٠‬ـ ﻗﻠﻢ ﻋﻬﻮد ‪١١‬ـ ﻗﻠﻢ ﻗﺼﺺ ‪١٢‬ـ ﻗـﻠﻢ‬
‫ﺣﺮﻓﺎج‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺎﺷﻤﻴﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺧﻄﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻋﺮاﻗﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و‬
‫اﻳﻦ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺧﻂ ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ و ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ رو ﺑـﻪ ﻓـﺰوﻧﻲ ﺑـﻮد ﺗـﺎ ﺑـﻪ زﻣـﺎن ﻣﺄﻣـﻮن رﺳـﻴﺪ و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن وي ﺑﻪ اﺻ‪P‬ح ﺧﻄﻬﺎي ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺮدي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺣﻮل ﻣﺤﺮر ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‬
‫ِ‬
‫و در ﺑﺎرة َا ﺷﻜﺎل آن ﻧﻈﺮاﺗﻲ داد و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﻮع ﺧﻂ ﻧﻴﺰ اﺑﺪاع ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻗﻠﻢ ﻣﺮﺻﻊ‪ ,‬ﻧﺴﺎخ‪,‬‬
‫رﻳﺎﺳﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪآورﻧﺪة آن‪ ,‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ذواﻟﺮﻳﺎﺳﺘﻴﻦ و ﻗﻠﻢ ﻏﺒﺎر ﺣﻠﻴﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫‪١‬‬

‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺧﻄﻬﺎ از ﺑﻴﺴﺖ ﺷﻜﻞ ﻧﻴﺰ ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ و ﻫﻤة آﻧﻬﺎ از ﺧـﻄﻮط ﻛـﻮﻓﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲروﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﻂ ﻧﺴﺨﻲ ﻳﺎ ﻧﺒﻄﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧـﻄﻬﺎي ﻏـﻴﺮ رﺳـﻤﻲ ﻣـﻴﺎن ﻣـﺮدم رواج داﺷﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٣٢٨‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬از دﻳﮕﺮان ﭘﻴﺸﻲ ﺟﺴﺖ و ﺧﻂ ﻣﺬﻛﻮر را‬
‫اﺻ‪P‬ح ﻛﺮد و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻨﻮﻧﻲ درآورد و آن را در ﻧﻮﺷﺘﻦ دﻳﻮاﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ /‬ﻧـﺰد‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ‪ ,‬ﺧﻂ را از ﺻﻮرت ﻗﻠﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﺴﺨﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪/‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد راﺳﺦ ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺧﻂ در اواﻳﻞ ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م رواج داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و ﻧﻈﻴﺮ آن و ﻧﺴﺨﻲ ﻳﺎ ﻧﺒﻄﻲ ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ‪ ,‬ﺧﻂ ﻧﺴﺨﻲ را ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪة زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻣﺎ در ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه ﺧﻄﻬﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺪﻳﻢ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة ﺳﻠﻄﺎﻧﻴﻪ‪ ,‬ﻗﺒﺎﻟة ازدواﺟـﻲ‬

‫‪١‬ـ ﺟﻠﺒﻲ‪ ,‬ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ‪ ,‬ج ‪ ,١‬ص ‪/٤٦٦‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٧٤‬‬

‫دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺳﺎل ‪< ٢٦٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﺮ روي ﭘﻮﺳﺘﻲ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻞ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ آن‪ ,‬دﺳـﺘﺨﻂ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬در ﺑﺎ‪K‬ي آن‪ ,‬ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎ ﺧﻂ ﻣﻨﻈﻢ ﻛﻮﻓﻲ و در‬
‫ﮔﻮاﻫﺎن ﺑﺎ ﺧﻂ ﻧﺴﺦ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ‪ /‬وﻟﻲ اﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ اﻳﻦ ﺧﻂ را ﺳﺎﻣﺎن ﺑـﺨﺸﻴﺪ و در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪/‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ,‬ﺧﻂ ﻧﺴﺦ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ /‬و ﻗﻠﻤﻬﺎي اﺻﻠﻲ در‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ دوﺗﺎﺳﺖ ﻛﻮﻓﻲ و ﻧﺴﺨﻲ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ِﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از‬
‫ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي‪ ,‬ﺷﺶ ﻗﻠﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ :‬ﺛﻠﺚ‪ ,‬ﻧﺴﺦ‪ ,‬ﺗﻌﻠﻴﻘﻲ‪ ,‬رﻳﺤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻘﻖ و رﻗـﺎع‪/‬‬
‫ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪﻧﺪ و در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻠﻤﻬﺎ و راﻫﻬﺎي ﺗﺮاﺷﻴﺪن آﻧﻬﺎ و ﺣﺎ‪K‬ت ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ در ﺑﺎرة اﺑﺰار ﺧﻂ ﺑﻮد‬
‫و ﺗﺮاﺷﻴﺪن ﻗﻠﻢ و دوات و ﻣﺪاد و ﻛﺎﻏﺬ و ﺟﺰ آن و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺧﻂ ﺑﻪ اﻗﺴﺎﻣﻲ‬
‫‪١‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻨّﺖ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﻗﻠﻘﺸﻨﺪي در ﻛﺘﺎب ﺻﺒﺢ اﻋﺸﻲ‪ ,‬ص ‪ ,١٥‬ج ‪ ٣‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ا ﻛﻨﻮن ﺧﻂ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻂ‬
‫ﻛﻮﻓﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و از آن ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﺧﻂ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ در ﻛﺘﺎﺑﺶ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺛﻠﺚ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺻـﻞ ﺧـﻂ ﻛـﻮﻓﻲ ﻛـﻪ داراي‬
‫اﻗﺴﺎم ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺮ و ﺑﺴﻂ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪/‬‬
‫ﻣﻘﻮر‪ :‬ا ﻛﻨﻮن از آن ﺑﻪ ﺧﻂ ﻟﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و آن ﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رﮔﻪﻫﺎﻳﺶ و آﻧﭽﻪ در‬
‫ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد‪ ,‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺛﻠﺚ‪ ,‬رﻗﺎع و ﻧﻈﻴﺮ آﻧﻬﺎ‪/‬‬
‫ﻣﺒﺴﻮط‪ :‬ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ آن ﻳﺎﺑﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و آن ﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺴﺘﻲ و اﻓﺘﺎدﮔﻲ در‬
‫آن ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ و ﺧﻄﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ا‪K‬ن وﺟﻮد دارد‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﻦ دو اﺻﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب اﻋﺎﻧﺔ اﻟﻤﻨﺸﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻪ ﺧﻂ ﻋﺮﺑﻲ از ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﺧﻄﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ ,‬در اواﺧﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و اواﻳﻞ ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ در اﺑﺘﺪاي ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ؟‬

‫اﻟﻈﻨﻮن ‪ ,‬ج ‪ ,١‬ص ‪/٤٦٧‬‬ ‫ﻛﺸﻒ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫اﺳ< ﻣﻲ ‪ ,‬ج ‪ ,٣‬ص ‪/٥٦ ,٥٤‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻂ ﻋﺮ ﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ‪٢٧٥ .‬‬

‫ﺑﻲ ﺷﻚ اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﻤﺪن ﻋﺮب و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕﺎه در ﺗﻤﺪن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬و ﺧﻂ ﻧﻴﺰ‬
‫از اﺑﺰار ﺗﻤﺪن و آﺛﺎر آﺑﺎداﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﺪان ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﺑـﺎدﻳﻪﻧﺸﻴﻨﺎن‪ ,‬ﺑـﻲ‬
‫ِ‬ ‫و در ﻣﻘﺪﻣة ﻛﺘﺎﺑﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬از اﻳﻦ رو در ﻣـﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻮادﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ,‬ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ‬
‫دﻗﻴﻖ و ﻧﻮﺷﺘﻨﺶ ﻛﺎﻣﻞ ﻧـﻴﺴﺖ‪ /‬آﻣـﻮزش ﺧـﻂ را در ﺷـﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از آﺑـﺎداﻧـﻲ ﺑﺴـﻴﺎري‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ رﺳﺎﺗﺮﻳﻦ‪ ,‬زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و آﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻦ راه ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺻﻨﻌﺖ ﺧﻂ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ<‪ /‬ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳ‪P‬م ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻛﻪ وارد ﺷﺪ و ﺣ ّﺘﻲ ﻫﺮ ﻛﺸﻮري را ﻛﻪ در‬
‫زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ از ﻧﻈﺮ زﺑﺎن و آداب و رﺳﻮم‪ ,‬ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة اﺳ‪P‬م ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ آﻳﻴﻦ‬
‫ﺑﻮدن ﺧﻮد اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﻬﺎن را ﺗﺤﺖ‬
‫ِ‬ ‫اﺳ‪P‬م ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﺮب‬
‫ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد دارﻧـﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻋـﻠﺖ اﺳﺖ ﻛـﻪ آﻧـﻬﺎ ﻣـﻠﺘﻬﺎي دﻳﮕـﺮ را ﺑـﻪ آﻳـﻴﻦ اﺳـ‪P‬م ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺎﻣﻞ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪ و اﻳﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻋﺮﺑﻲ روي آورﻧـﺪ و ﻫـﺮﮔﺎه آﻧـﻬﺎ ﻛﺸـﻮري را ﻓـﺘﺢ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﺑﺎداﻧﻲ آن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭘﺲ از اﺳ‪P‬م رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آداب و رﺳﻮﻣﺸﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ اﺳ‪P‬م آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد و از آن ﻣﻴﺎن‪,‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺮ ﭼﻪ در ﻛﺸﻮر ﻳﻤﻦ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ و ﺧﻂ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻴﺮي ﺑﻮد و ﺧﻂ ﻣﺮدم ﻋﺮاق‬
‫ﺟﺰم ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ,‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻧـﺘﺸﺎر ﻳـﺎﻓﺖ و‬
‫آﻧﺎن‪ ,‬ﻗﺮآن را ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺧـﻂ ﻧﮕـﺎﺷﺘﻨﺪ و در آن روزﮔـﺎر‪ ,‬ﻫـﻤة ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻬﺎ از آﻧـﻬﺎ ﭘـﻴﺮوي‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ,‬دﺳﺘﺨﻂ ﺣﻤﻴﺮي ﻳﻤﻦ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ و ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن ﺷﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﺑﺮ روي ﻳﻜﻲ از آراﻣﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻛﻮﻓﻪ دﻳﺪم وﻟﻲ ﺗﺎرﻳﺦ آن ذ ﻛﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﻛﺎﻣ زﻣﺎن آن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪/‬‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق از ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﻧﻮﺷﺖ‪/‬‬ ‫‪١‬ـ در ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ج ‪ ,١‬ص ‪٤٦٦‬‬

‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻬﻴﺎج ﺑﻪ ﺧﻮ ش ﺧﻄﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد و ﺳﻌﺪ‪ ,‬وي را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻗﺮآن‪ ,‬ﺷﻌﺮ و رواﻳﺎت ﺑﺮاي وﻟﻴﺪ ﺑﻦ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﮔﻤﺎرد‪/‬‬

‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫از دﻳﮕﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮآن ﻣﻲﺗﻮان ﺧﺸﻨﺎ م ﺑﺼﺮي و ﻣﻬﺪي ﻛﻮﻓﻲ را ﻧﺎ م ﺑﺮد ﻛﻪ در روزﮔﺎر رﺷﻴﺪ‬
‫ِ‬

‫دﻳﮕﺮ از آﻧﻬﺎ اﺑﻮﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ در دوران ﻣﻌﺘﺼﻢ‪ ,‬ﻗﺮآﻧﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺎن و ﺧﺒﺮﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪/‬‬
‫ِ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٧٦‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ‬

‫در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر آﻳﺔاﻟﻜﺮﺳﻲ را ﺑﺎ >اﻟﻌﻠﻲ اﻟﻌﻈﻴﻢ< ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺴـﻢا˜ اﻟﺮﺣـﻤﻦ‬
‫اﻟﺮﺣﻴﻢ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن‪ ,‬ﺳﻮرة ﺗﻮﺣﻴﺪ اﺳﺖ و در آﺧﺮ آن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬اﻳﻦ آراﻣﮕﺎه ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﻌﻤﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاي او را رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻴﺎﻣﺮزد‪ ,‬درود‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪان اوﺑﺎد‪ ,‬و در ذﻳﻞ آن ﻧﻮﺷﺘﺎر ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪> /‬ا˜ وﻟﻲ اﻟﺘﻮﻓﻴﻖ< اﻣﺎ‬
‫داﺧﻞ ﻣﺮﺑﻌﻲ ﻛﻪ در وﺳﻂ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫دو ﺳﻄﺮ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻞ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺑﺴﻢا˜اﻟﺮﺣﻤﻦاﻟﺮﺣﻴﻢ و‬
‫آﻳة‪ :‬واﻟﺴﺎﺑﻘﻮن اﻟﺴﺎﺑﻘﻮن اوﻟﺌﻚ اﻟﻤﻘﺮﺑﻮن ﻓﻲ ﺟﻨﺎت اﻟﻨﻌﻴﻢ ﺛﻠﺔ ﻣـﻦ ا‪K‬وﻟﻴـﻦ و ﻗـﻠﻴﻞ ﻣـﻦ‬
‫ا ¨‪K‬ﺧﺮﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺳﺮر ﻣﻮﺿﻮﻧﻪ ﻣﺘﻜﺌﻴﻦ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ,‬و اﻣﺎ ﺳﻄﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪/‬‬
‫ﻛﺎﺗﺒﺎن وﺣﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻨﺪ ﻛﺘﺎﺑﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺮب ﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﭘﺪر ﺻﻬﺒﺎ‪,‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻛﻨﺪي ﻳﺎ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻂ ﻋﺮ ﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ‪٢٧٧ .‬‬

‫ﺧﻂ آﻧﻬﺎ در آن روزﮔﺎر و ﭘﺲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ و ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از روش ﻛﺎﺗﺒﺎن وﺣﻲ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺎﺗﺒﺎن اﺳ‪P‬م ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺷﻜﻞ ﺣﺮوف را از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ّ ,‬‬
‫ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﻓﺮا ﮔﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬در آن ﻫـﻨﮕﺎم‪,‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ اﻳﻦ روش دﻋﻮت ﻧﻤﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ اﺳـ‪P‬م ﭘـﻴﺸﺮﻓﺖ زﻳـﺎدي ﻳـﺎﻓﺖ و‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﺶ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﻛﺸﻮرﻫﺎ در اﻃﺎﻋﺖ اواﻣﺮ اﺳ‪P‬م دﭼﺎر اﺧﺘ‪P‬ف ﺷﺪﻧﺪ‬

‫از ﻋ ﻣﻪ اﺳﺘﺎد ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪرﺿﺎ ﻋﺎ ﻣﻠﻲ ﻧﺒﺎﻃﻲ‪ ,‬ص ‪ ,١٨-١٧‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪J ١٣٣٢‬ﻫ ‪/‬ق‪ H‬در ﺻﻴﺪا ﺑﻪ‬ ‫رﺳﺎﻟة ﺧﻂ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪J /‬م‪/H‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٧٨‬‬

‫ﺳﺮان ﺳﺎدات در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر رﻳﺎﺳﺖ ﺳﺎدات اﺳﺖ‪ ,‬و ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻧـﺎﻣﮕﺬاري اﻳـﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻘﺎﺑﺔ‬
‫ا‪K‬ﺷﺮاف ﺑﻪ ﺳﺎدات ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد و آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬در اواﻳﻞ‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻣﻮرد اﺣـﺘﺮام ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رﺋﻴﺴﻲ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﻗﺮار دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻬﺪهدار اﻣﻮر آﻧـﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺴﺒﻬﺎي آﻧﻬﺎ را ﺛﺒﺖ ﻛﻨﺪ و و‪K‬دﺗﻬﺎ و وﻓﺎﺗﻬﺎ را ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ و آﻧﻬﺎ را از ﻛﺎرﻫﺎي َﭘﺴﺖ و‬
‫ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺪارد‪ ,‬ﺣﻘﻮق آﻧﻬﺎ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ اداي ﺣـﻘﻮق دﻳﮕـﺮان‬
‫دﻋﻮت ﻛﻨﺪ‪ ,‬و در ﻣﻄﺎﻟﺒة ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺳﻬﻢ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬از ﺧـﺮاج و‬
‫ﻏﻨﻴﻤﺖ دارﻧﺪ‪ ,‬از آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﺑﺖ و ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛـﻨﺪ‪ ,‬زﻧـﻬﺎي ﺑـﻲ ﺷـﻮﻫﺮ ﺧـﻮدﺷﺎن را از‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺘﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺪارد‪/‬‬
‫ﻧﺒﻬﺎﻧﻲ در ﺷﺮف ﻣﺆﺑﺪ ص ‪ ٤٧‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻘﻴﺐ ﺑﺎﻳﺪ دوازده ﺣﻖ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪١‬ـ ﺣﻔﻆ ﻧﺴﺐ ﺳﺎداﺗﻲ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ از اﻫﺎﻟﻲ آن و ﻳﺎ در ﺑﻴﺮون ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫از اﻫﺎﻟﻲ آنﺟﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫‪٢‬ـ ﻧﺴﺐ آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻗﺒﻴﻠة اﻳﺸﺎن را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﺪ و آﻧﮕﺎه در دﻓﺘﺮش ﺑﻪ ﺛـﺒﺖ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٣‬ـ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭘﺴﺮان و دﺧﺘﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺛﺒﺖ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ‪ ,‬و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ و ذ ﻛﺮ ﻧﺎﻣﺸﺎن‪/‬‬
‫‪٤‬ـ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ آداب و رﺳﻮﻣﻲ وادار ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺮاﻓﺖ ﻧﺴﺐ و ﺗﺒﺎر وا‪K‬ي آﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ در دﻟﻬﺎ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣـﺮﻣﺖ رﺳـﻮل ﺧـﺪا<ص‪ 9‬در ﻣـﻴﺎن آﻧـﻬﺎ‬
‫ﺳﺮان ﺳﺎدات در ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٧٩ .‬‬

‫ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧَﺪ‪/‬‬
‫‪٥‬ـ آﻧﻬﺎ را از ﺷﻐﻠﻬﺎي ﺣﺮام و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎز دارد‪ ,‬ﺗﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﺸﻮد‬
‫و ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد‪/‬‬
‫‪٦‬ـ آﻧﻬﺎ را از اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺗﺠﺎوز و ﺑﻲ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﺑﺮﺣﺬر دارد‪ ,‬ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ آن را‬
‫ﻳﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻏﻴﺮﺗﻤﻨﺪﺗﺮ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺎر زﺷﺘﻲ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻮﺷﻴﺎرﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ,‬ﻫﻴﭻ زﺑﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ دﺷﻤﻨﻲ ﻧﻤﻲورزد‪/‬‬
‫‪٧‬ـ ﻫﻢ ﺳﺎدات را از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺮاﻓﺘﺸﺎن و ﻫﻢ دﻳﮕﺮان را از ﺳﺘﻢ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺴﺒﺸﺎن ﺑﺎز دارد زﻳﺮا اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﻲ و ﻛﻴﻨﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧَﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ و دوري ﺟﺴﺘﻦ وا ﻣﻲدارد‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ,‬ﻧﻘﻴﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺒﺖ و اﻧﺲ‬
‫دﻟﻬﺎي ﻣﺮدم را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎﻋ‪P‬ﻗة ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ و دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‬
‫ﭘﺎ ﻛﺘﺮ ﺷﻮد‪/‬‬
‫‪٨‬ـ در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن‪ ,‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﺣﺴﺎس ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﻧﻴﺰ در ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان از آﻧﻬﺎ ﻳﺎورﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﻖ را از ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن ﻣﺤﺮوم ﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن‪ ,‬دادﺳﺘﺎن و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان از آﻧﻬﺎ‪ ,‬دادﮔﺮ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا رﻓﺘﺎر ﻋﺎد‪K‬ﻧﻪ‪ ,‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺣﻖ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﻫﻢ ﺣﻖ دﻳﮕﺮان را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮕﻴﺮد‪/‬‬
‫ِ‬ ‫‪٩‬ـ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از آﻧﻬﺎ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را از‬
‫‪١٠‬ـ از ازدواج زﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻛﻔﻮﺷﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﻧﺴﺐ و‬
‫اﺣﺘﺮام اﻳﻦ زﻧﺎن ﻛﻪ از ﺳﺎﻳﺮ زﻧﺎن ﺷﺮﻳﻔﺘﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻟﻐﺰش اﻓﺮا ِد آﺑﺮوﻣﻨﺪ درﮔﺬرد‪ ,‬و ﭘﺲ از ﭘﻨﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﺎر آﻧﻬﺎ را اﺻ‪P‬ح ﻛﻨﺪ و از‬
‫‪١١‬ـ اﻓﺮاد ﺧﻄﺎ ِ‬
‫دادن‪ ,‬او را ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪/‬‬
‫‪١٢‬ـ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺣﻔﻆ اﺻﻮل و رﺷﺪ ﻓﺮوع آن‪ ,‬ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﺎﻫﺪاري و آﻧﻬﺎ را ﻃﺒﻖ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ و اوﺻﺎف ] ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ[ ﻣﻴﺎن ﺳﺎدات ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﺪ و اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ,‬در رﻳﺎﺳﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪١‬ـ ﻫﻨﮕﺎم درﮔﻴﺮي‪ ,‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ داوري ﻛﻨﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٨٠‬‬

‫‪٢‬ـ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﻣﻮال ﻳﺘﻴﻤﺎﻧﺸﺎن را ﻋﻬﺪهدار ﺷﻮد‪/‬‬

‫‪٣‬ـ اﺟﺮاي ﺣﺪود اﻟﻬﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٤‬ـ ﺗﺰوﻳﺞ ﻛﻨﻴﺰاﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻳﺎ ﻣﺸـﺨﺺ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ازدواﺟﺸﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٥‬ـ ﺑﻪ ﻣﺤﺠﻮرﻳﺖ دﻳﻮاﻧﮕﺎن ﻳﺎ ﺳﻔﻴﻬﺎن ﻳﺎ ﺳﺒﻚﺳﺮان ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻬﺒﻮد‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻋﺎﻗﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫وا ﮔﺬاري ﻣﻘﺎم رﻳﺎﺳﺖ ﺳﺎدات‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻳﺎ از ﺳﻮي‬
‫ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر اﺷﺮاف دارد‪ ,‬ﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ اﻣﻮر ﺑﻪ وي وا ﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﺸﻮر و ﻳﺎ رﺋﻴﺲ ﺗﺎما‪K‬ﺧﺘﻴﺎر ﻛﻪ ـ ﻣﻨﻈﻮر رﺋﻴﺲ ﻛﻞ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫زﻋﺎﻣﺖ ﺳﺎدات‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺎﻣﻬﺎي ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺧ‪P‬ﻓﺖ‪ ,‬ﻣﻘﺎم اول‬
‫اﺣﺘﺮام را داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻳﻒ رﺿﻲ ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﺎدات ﺑﺎ ﻗﺼﻴﺪة ذﻳﻞ‪ ,‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻗـﺎدر‬
‫ﺑﺎ˜ ﻋﺒﺎﺳﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫اي اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻦ ﻛﻪ ﻣﺎ زﻳﺮ ﺳﺎﻳﺒﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﺴـﺘﻴﻢ و از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺟـﺪا‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ در روز اﻓﺘﺨﺎر‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎ ﻫﺮ دو در ﺷﺮاﻓﺖ و ﻣﻘﺎم‪,‬‬
‫اﺻﺎﻟﺖ دارﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮ از اﻣﺘﻴﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﺧﻮرداري ﻣﻦ از آن ﺑﻲﺑﻬﺮهام وﻟﻲ ﺗﻮ از‬
‫آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺮاي ﺳﺮان ﺳﺎدات‪ ,‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋـﻈﻤﺖ و وا‪K‬ﻳـﻲ‬

‫ﻣﻘﺎم آﻧﻬﺎ د‪K‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ در ﺑﺎرة آب دادن ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن و دﻓـﺘﺮ‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺘﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻃﺮﺣﻬﺎي ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‬
‫و در ﺗﻤﺎم دوراﻧﻬﺎ ﺣﺘﻲ زﻣﺎن دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬زﻋﺎﻣﺖ ﺳﺎدات را ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‬

‫‪١‬ـ ﻣﺎوردي‪ ,‬ا ‪7‬ﺣﻜﺎ م اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﻴﻪ ‪ ,‬ص ‪/٩٢‬‬

‫ﻓــﻲ دوﺣــ ﺔ اﻟﻌــﻠﻴﺎء ‪p‬ﻧـﺘﻔﺮق‬ ‫ﻋﻄﻔا ا ﻣـﻴﺮاﻟﻤـﺆ ﻣﻨﻴﻦ ﻓـﺎﻧﻨﺎ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫اﺑﺪا ﻛـﻧﺎ ﻓـﻲ اﻟﻤـﻌﺎﻟﻲ ﻣـﻌﺮق‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻴﻨﻨﺎ ﻳﻮ م اﻟﻔﺨﺎر ﺗﻔﺎوت‬

‫اﻧـﺎ ﻋـﺎﻃﻞ ﻣـﻨﻬﺎ و اﻧﺖ ﻣـﻄﻮق‬ ‫ا ‪ p‬اﻟﺨﻓ ﺔ ﻣـﻴﺮﺗﻚ ﻓـﺎﻧﻨﻲ‬

‫ﺳﺮان ﺳﺎدات در ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٨١ .‬‬

‫و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن اداﻣﻪ دارد زﻳﺮا در اﻳﻦ دوﻟﺖ‪ ,‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﺎدات در ﻣﺮاﺳﻢ رﺳﻤﻲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ‬
‫دوﻟﺘﻤﺮدان وا‪K‬ﻣﻘﺎم ﺣﺘﻲ ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮ و ﺷﻴﺦا‪K‬ﺳ‪P‬م ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫اﻳﻨﻚ اﺳﺎﻣﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻋﺎﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪﻧﺪ ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و از ﻣـﻴﺎن آﻧـﻬﺎ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ زﻋﺎﻣﺖ ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑ‪ P‬و ﺣﻠﻪ را ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧـﻬﺎ‪,‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺣﺎﺟﻴﺎن و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺘﻬﺎي ﻣﺮدم را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓﺰودﻧﺪ‪ ,‬و ﺗﻌﺪادي از آﻧﺎن‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﻧﻘﻴﺒﺎن ﻋﺮاق ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪١‬ـ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺳﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﻛﻴﻨة او‪ ,‬اﺑﺎ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻮد‪ ,‬وي ﻓﺮزﻧﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺒﻴﻌﻴﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪٢‬ـ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻄﻬﺮ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ رﺿﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺮب ﺷﺎه ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ /‬وي ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﻲ‪ ,‬زﻋﺎﻣﺖ ﻧـﺠﻒ و‬
‫ﻛﺮﺑ‪ P‬و ﺣﻠﻪ و ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪٣‬ـ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ اﻋﻮر ﺟﻮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﺷﺘﺮ ﻛﺎﺑﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ذي ﻧﻔﺲ ذ ﻛﻴﻪ ﺣﺴﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪٤‬ـ اﺑﻮﻋﺒﺪا˜ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ اﻋﻮر ﺟﻮاد ﺣﺴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪ‪ /‬وي‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﻲ در ﻛﻮﻓﻪ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺘﺮ ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﻛﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٥‬ـ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺷﺮف‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ ادﻳﺐ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ زاﻫﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺴﺎﺳﻲ و ﺷﺮﻳﻒ ﻣـﺮﺗﻀﻲ زﻋـﺎﻣﺖ ﻛـﻮﻓﻪ و ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﻲ‬
‫ﺣﺎﺟﻴﺎن را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺣﺞ ﮔﺰارده و در ﺧﺎﻧﺪان او ﻧـﻴﺰ ﺑـﺰرﮔﻲ و‬
‫رﻳﺎﺳﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٦‬ـ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ُﻛ َﺘﻴﻠﻪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳـﺤﻴﻲ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻴﻦ ذي‬
‫اﻟﻌﺒﺮة ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬

‫اﺳ< ﻣﻲ ‪ ,‬ج ‪ ,١‬ص ‪/٢٤٥‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن‬ ‫‪١‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٨٢‬‬

‫‪٧‬ـ ﻧﺎﺻﺮ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ دخ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﺘﻴﻠﻪ ﻣﺬﻛﻮر‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪٨‬ـ زﻳﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻓﺘﺢ ﻧﺎﺻﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺴﻴﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﺘﻴﻠﻪ ﻣﺬﻛﻮر ﻛﻪ ﻧﻘﺐ‬
‫ﻧﺠﻒ و ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد واﺑﻦ ﻣﻬﻨﺎ ﻋﺒﺪﻟﻲ در ﻛﺘﺎب ﺷﺠﺮهاش آن را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪٩‬ـ ﺳﻴﺪ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳﺪره‪ /‬وي ﺑﺎ اﺑﺎاﻟﺤﺴـﻦ زﻳـﺪ اﺳـﻮد ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻛﺘﻴﻠﻪ درﮔﻴﺮ ﺷﺪ و ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ و او را ﺷﻜﺴﺖ داد و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺠﻒ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪< ١٣٠٨‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در آن ﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ُﮔﺰﻳﺪ ﺗﺎ درﮔﺬﺷﺖ و از ﺧﻮد‪ ,‬ﻫﻔﺖ‬
‫ﭘﺴﺮ و ﭘﻨﺞ دﺧﺘﺮ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد و ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ زﻳﺎد ﺷﺪ و ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺪره‬
‫ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪١٠‬ـ ﺟ‪P‬ل اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺗـﻘﻲ‬
‫ﻧﺴﺎﺑﻪ ﺑﻦ اﺳﺎﻣﻪ ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ,‬وي داﻧﺸﻤﻨﺪي ﻓﺎﺿﻞ و ﻧ ََﺴﺐ ﺷﻨﺎس ﺑﻮد ﻛﻪ زﻋـﺎﻣﺖ ﻧـﺠﻒ و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪ ٦٦٦‬ﻫ ‪/‬ق درﮔﺬﺷﺖ و در ﻧﺠﻒ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪١١‬ـ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﻣﻴﺮ اﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻣﻴﺮ اﺑﻲ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺛﺎﻧﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪١٢‬ـ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﺮ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪١٣‬ـ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺣﺎﺟﻴﺎن‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻋـﻠﻲ ﻣـﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻣـﻴﺮ ﺣـﺎﺟﻴﺎن‪,‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪ‪ /‬او در ﻃﻮل ﻣﺪت ﺣﻴﺎﺗﺶ زﻋﺎﻣﺖ ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و در ﺳﺎل ‪< ٣٨٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮادرش اﺑﻮاﻟﻌ‪P‬ء ﻣﺴﻠﻢ اﺣﻮال ﺣﺴﻴﻨﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ آنﺟﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪١٤‬ـ اﻣﻴﺮ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﺮﻛﺎت ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ /‬ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ‪< ٣٥٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺣﺞ ﮔﺰارد‪ /‬وي‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﺮ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١٥‬ـ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻧﻘﻴﺐ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﺠﺪ اﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬ﻧﻘﻴﺐ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﻘﻴﻪ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻧـﻘﻴﺐ ﻛـﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓـﺮزﻧﺪ اﺑـﻲ اﻟﻔـﺘﺢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻧﻘﻴﺐ ﻛﻮﻓﻪ‪/‬‬
‫ﺳﺮان ﺳﺎدات در ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٨٣ .‬‬

‫اﺑﻦ ﻣﻬﻨﺎ ﻋﺒﻴﺪﻟﻲ ﻧﺴﺒﺶ را در ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺠﺮة ﺧﻄﻲاش‪ ,‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١٦‬ـ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻏﺮاب اﻟﺒﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺒﺮﻛﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻣﻴﺮ اﺑﻲ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ ﻛﻪ زﻋﺎﻣﺖ ﻧﺠﻒ‪ ,‬ﻛﺮﺑ‪ P‬و ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮد و اﺑﻦ ﻣﻬﻨﺎ ﻋﺒﻴﺪﻟﻲ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺠﺮهاش ذ ﻛﺮي از وي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١٧‬ـ ﻋﻤﻴﺪاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻧﺰار ﻋﺪﻧﺎن‪ ,‬ﻧﻘﻴﺐ ﻧﺠﻒ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪا˜ اﺑﻲ ﻓﻀﻞ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻋﻤﺮ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋ‪P‬ء ﻣﺴﻠﻢ اﺣﻮل ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﺮ ﺣﺎﺟﻴﺎن‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ اﺷﺘﺮ‪/‬‬
‫اﻣﻴﺮ ّ‬
‫‪١٨‬ـ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻧﺎﻇﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬وي ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﺠﻒ را ﺑﺎ ﻫـﻢ‬
‫داﺷﺖ‪ ///‬اﺑﻦ اﻧﺠﺐ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻟﺪُ ّر اﻟﺜﻤﻴﻦ ﻓﻲ اﺳﻤﺎء اﻟﻤﺼﻨﻔﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧة وي‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ وارد ﺷﺪم‪ ,‬ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ از ﻣﻦ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﺮد و دﻳﻮان ﺷﻌﺮش را ﻛﻪ ﺧﻮدش ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﻳﻪ ﻛﺮد‪ ,‬وي ﻓﻀ‪P‬ي ﻋﻠﻮي ﺣﺴﻴﻨﻲ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ را ﮔﺮد آورده ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن ﻧﺎﺻﺮ از‬
‫ﻓﻀﻞ وي آﮔﺎه ﺷﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ زﻋﺎﻣﺖ ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن را ﻋﻬﺪهدار ﺷﻮد‪ /‬وي وارد‬
‫ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ و دادﺧﻮاﺳﺘﻲ ﻧﻮﺷﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر زﻋﺎﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ وي ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪ و ﻧﺎﺻﺮ‪ ,‬ﺣﻜﻢ او را ﻧﻮﺷﺖ و ﺧﻠﻌﺘﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧة وزﻳﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ در‬
‫ﺷﺒﻲ ﻛﻪ ﺻﺒﺢ آن روز ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﻠﻌﺖ زﻋﺎﻣﺖ ﺑﺮ او ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧة زﻋـﻴﻢاﻟﺪﻳـﻦ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺘﺎد دارﺑﻦ ﺿﺤﺎ ﻙ رﻓﺖ و در آن ﺷﺐ‪ ,‬ﺑﺎران ﺷﺪﻳﺪي ﻣﻲﺑﺎرﻳﺪ‪ /‬وي ﺷﺒﺎﻧﻪ‪ ,‬ﺳـﻮار ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺮﻛﺒﻲ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪاش ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺎب ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ /‬در ﺑﻴﻦ راه‬
‫از روي ﻣﺮﻛﺐ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد و ﭘﺎﻳﺶ ﺷﻜﺴﺖ‪ ,‬او را ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﺗﺨﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑـﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻘﺮر ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮادرش ﻋﻬﺪهدار زﻋﺎﻣﺖ ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﻮان ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ّ ,‬‬
‫‪١٩‬ـ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ اﻃﺮوش‪ ,‬ﻧﺎﻣﻲ را ﻛﻪ در ﺣﻜﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﻐﻴﻴﺮ داد و ﺧﻠﻌﺖ زﻋﺎﻣﺖ را‬
‫‪١‬‬

‫ﺑﺮ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ در ﻛﻮﻓﻪ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪ‪ /‬در آن‬
‫روزﮔﺎر‪ ,‬ﻋﻤﻮي ﻣﺎدرش ﺻﻔﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ وا‪K‬ﻳﻲ ﻧﺰد ﻧﺎﺻﺮ و‬

‫‪ ,‬ص ‪/١٩‬‬ ‫ﻏﺎﻳﺔ ا‪7‬ﺧﺘﺼﺎر‬ ‫‪١‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٨٤‬‬

‫وزﻳﺮ ﻗﻤﻲ او داﺷﺖ‪ /‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺻﻔﻲاﻟﺪﻳﻦ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ او را ﻳﺎري ﺑﺮﺳﺎﻧَﺪ و از‬
‫وي ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر او رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ از زﻧﺪان آزاد ﺷﻮد و اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه را ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﻗﺎدران ﺑﺮ اﺣﺴﺎن و ﻧﻴﻜﻲ! ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻲ ﮔﻨﺎﻫﻴﻢ‪ ,‬ﻧﻌﻤﺘﻬﺎ‬
‫و ﻧﻴﻜﻴﻬﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪ ﭼﺮا ﺷﺘﺮان را از آﺑﺸﺨﻮرﻫﺎ ﻣﻲراﻧﻴﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ داراي‬
‫ﺧﺼﻠﺘﻬﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاي ﻫﺴﺘﻴﺪ‪/ ١‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻏﺎﻳﺔ اﺧﺘﺼﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وي در ﺳﺎل ‪< ٥٣٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪< ٥٨٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬زﻳﺴﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻓﺮﺣﻪ اﻟﻐﺮي‪ ,‬ص ‪ ٧١‬در ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺮاﻣﺎﺗﻲ‬
‫رﻣﻀﺎن ﻫﻤﺎن ﺳﺎل رخ داد‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ وي ﻫﻨﮕﺎم ورود ﻣﻐﻮل ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﺎه‬
‫ﺑﻐﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪٢٠‬ـ اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ ﻫﺒﺔا˜‪ ,‬ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ‬
‫ﻫﺒﺔا˜ ﺑﻦ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻲ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺪ اﻟﺸﺮف ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺼﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫اﺑﻲ اﻟﻔﻀﻞ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺗﻐﻠﺐ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﭘﻴﺸﻮاي ﻧﻘﻴﺒﺎن در ﺳﻮرا‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ اﺻﻢ ﺳﻮرادي‬
‫اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎرس ﻧﻘﻴﺐ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺴﺎﺑﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ذي اﻟﻌﺒﺮه ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻧﺴﺐ او در ﻛﺘﺎب ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪ ,‬ص ‪ ٢٥١‬ﻧﻴﺰ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑـﻮﻃﺎﻫﺮ‪,‬‬
‫زﻋﺎﻣﺖ ﻃﺎﻫﺮﻳﺎن و رﻳﺎﺳﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺮات و ﺟﺰ آن را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪٧٠١‬‬
‫<ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﺣﻮﻣة ﺑﻐﺪاد رﺳﻴﺪ و ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺻﻔﻲاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ‪ ,‬او‬
‫را ﻛُﺸﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﺳﻴﺪ اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ وي را ﺻﺎدر ﻛﺮد و او را ﻟﮕﺪ ﻣﺎل ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮز‬
‫ﻓﺠﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻐﺪاد <ادﻳﻨﻪ‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه داد ﺑﻮد ﺗﺎ وي را ﺑﻜُﺸﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﻏﺎﻳﺔ اﺧﺘﺼﺎر‪ ,‬ص ‪ ٧٣‬و ‪ ٧٤‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻘﻴﺐ ﺑﺰرگ‪ ,‬زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﻫﺒﺔ اﻟ˜ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ در ﺳﺎل ‪< ٦٦٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ و رﻳﺎﺳﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺣ ّﻠﻪ و ﻛﻮﻓﻪ و‬
‫ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑ‪ P‬را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ و ﺟـﻮاﻧـﻤﺮد در آنﺟـﺎ‬

‫ﻣــﻦ ﻏــﻴﺮ ﺟــﺮم ﻋـﺪﺗﻨﺎ ﻣـﻨﻜﻢ اﻟﻨـﻌﻢ‬ ‫ﻳﺎ ﻗﺎدرﻳﻦ ﻋﻠﻲ ا‪p‬ﺣﺴﺎن ﻣﺎ ﻟﻜـﻢ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﻋـــﻦ وردﻫــﺎ وﻟﺪﻳﻜــﻢ ﻣــﻮرد ﺷــﻴﻢ‬ ‫ﻣــﺎﻟﻲ اذا دﻛــﻤﺎ دﻳــﺪت ﻣـﺤٔة‬
‫ﺣﺎﺿﺮﻫﺎ ‪ ,‬ص ‪/٢٠٩‬‬ ‫ﻣﺎﺿﻲ اﻟﻨﺠﻒ و‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺳﺮان ﺳﺎدات در ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٨٥ .‬‬

‫اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ /‬او اﻣﺮوزه ﻳﻜﻲ از ﺷﺮﻳﻔﺘﺮﻳﻦ ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرود و از ﻧـﻈﺮ ﺳـﺨﺎوت‪,‬‬
‫ﻧﺠﺎﺑﺖ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﻮاري‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﺸﺶ و ﺷﺮاﻓﺖ از ﻫﻤﮕﻨﺎن ﺧﻮد ﭘﻴﺸﻲ ﮔـﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﭘـﺪرش‬
‫ﻓﻘﻴﻪ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬ﻣﻮﺟﺐ روﺷﻨﻲ دﻳﺪﮔﺎن و ﺷﺎدي دﻟﻬﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮادرش ﺗﺎجاﻟﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪٢١‬ـ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻴﺐ و ﺣﺎ ﻛﻢ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ِ‬
‫‪٢٢‬ـ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ اﺑﻮﻋﺒﺪا˜ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺮدآوري ﻧﺴﺒﻬﺎ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻘة اﺑﻦ دﻳﻨﺎر ﻧﺴﺎﺑﻪ ﻛﻮﻓﻲ را ﮔﺮﻓﺖ و اﺑﻦ دﻳـﻨﺎر ﺑـﻪ‬
‫اوراق او دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ و از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪٢٣‬ـ ﺷﺮﻳﻒ اﺑﻮ ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺣﻤﺰه از ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺮﻳﻒ اﻣﻴﺮ ﻋﻠﻲ ﺣﺎج اﺑـﻲ اﻟﺤﺴـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ زﻳـﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ‬
‫ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ زﻋـﺎﻣﺘﺸﺎن در ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي ﻋـﻤﺪة اﻟﻄـﺎﻟﺐ‪ ,‬اﻟﻤـﺠﺪي‪ ,‬ﻏـﺎﻳﺔ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر و ﻣﺸﺠﺮه اﺑﻦ ﻣﻬﻨﺎ ﻋﺒﻴﺪﻟﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﻘﻴﺒﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻮدهاﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺎ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺟﺴﺖﺟﻮي ﻓﺮاوان ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ‬
‫دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٨٦‬‬

‫ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوت ـ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ,‬ﻣﻘﺎم داوري ﻣﻴﺎن ﻣـﺮدم در ﻧـﺰاﻋـﻬﺎ و درﮔـﻴﺮﻳﻬﺎﺳﺖ ـ داراي‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ زﻳﺎدي اﺳﺖ‪ /‬اﻧﺴﺎن از اﺑﺘﺪاي آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻫﻴﭽﮕﺎه از وﺟﻮد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ داوري ﻣﺸﻜ‪P‬ت‬
‫وي را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد‪ ,‬ﺑﻲ ﻧﻴﺎز ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ‪ ,‬اﻓﺮاد ﻋﺎﻗﻞ و ﺑﺰرگ آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﻲ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪاش را ﻋﻬﺪهدار ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫ِ‬ ‫رﺷﺪ ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻤﺎل ِ‬
‫ﻋﻘ‪P‬ﻧﻲ و ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ِ‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ و دﻋﺎوي آن ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﻛﺮد و اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ رﻳﺸﻪ در‬
‫ﻓﻄﺮﺗﺸﺎن داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎي ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻧﺰد ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن و ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬از ﻣﻴﺎن ﻗﺎﺿﻴﺎن ﭘﻴﺶ از اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ‬
‫در ﻗﺒﻴﻠﻪاش ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻤﻴﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻦ زراره‪ ,‬اﻗﺮع‬
‫ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ و رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻓﺤﺎﺷﻦ‪/‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻗﺒﻴﻠة ﺛﻘﻴﻒ‪ ,‬ﻏﻴ‪P‬ن ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﻮد و ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺮﻳﺶ‪ ,‬ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ‪ ,‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ,‬ﻋﻤﻮي ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﻋـﺎص ﺑـﻦ واﺋـﻞ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ اﺳﺪ‪ ,‬رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﺣﺬار و ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺳﻠﻤﻲ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ‪ ///‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺿﻴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ا ﻛﺜﻢ ﺑﻦ ﺻﻴﻔﻲ و ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻇﺮب و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﻳﻞ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻧﺰد ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﺎن و ﻣﻨﺠﻤﺎن و ‪ ///‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ /‬و ﻗـﻀﺎوت‪ ,‬ﻗـﺒﻞ از‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٨٧ .‬‬

‫ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺰرگ و ارﺟﻤﻨﺪي اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از د‪K‬ﻳﻞ ﺷـﺮﻋﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﻗﻀﺎوت‪ ,‬ﻣﻘﺎم و‬
‫ﻣـﻲرود و ﺷـﺎﺧﻪاي از درﺧﺖ ﺑـﺰرگ رﻳـﺎﺳﺖ ﻋـﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬اﻣـﺎﻣﺎن<ع‪ 9‬و‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن آﻧﻬﺎ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ /‬ﺧﻄﺮ ﻗﻀﺎوت‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد اﺳﺖ زﻳـﺮا ﻗـﺎﺿﻲ در ﭘـﺮﺗﮕﺎه‬
‫ﺟﻬﻨﻢ ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺷﺮﻳﺢ را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻓـﺮﻣﻮد‪ ,‬ﺑـﺎ وي‬
‫ﺷﺮط ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ‪ ,‬دﻋﻮا را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ارﺟﺎع دﻫـﺪ‪ /‬روزي ﺣـﻀﺮت ﺑـﺮ‬
‫ﺷﺮﻳﺢ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺷﺮﻳﺢ! در ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪاي ﻛﻪ ﺟﺰ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﺷﻘﻲ و ﺗﻴﺮهﺑﺨﺖ در‬
‫آن ﻧﻤﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪/‬‬
‫از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﺑﺎن ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻴﻦ دو اﺧﮕﺮ اﺳﺖ ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻳﺎ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ اﻫﻞ دوزخ‪/‬‬
‫دﻳﻦ اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آن را داﺷﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ‪ ,‬واﺟﺐ ﻛـﻔﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺘﻲ ﻋﻬﺪه دار ﻗﻀﺎوت ﺷﻮد‪ ,‬اﻳﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ از دﻳﮕﺮان‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬و اﺳ‪P‬م‪ ,‬آن را ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﻀﺎوت را دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬واﺟﺐ‬
‫ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ و اﻳﻦ در ﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ آن‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻗﻀﺎوت را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺟﺰ او ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺸﻮد ﻛﻪ رﺟﻮع ﺑﻪ او ﺑﺮاي دادرﺳﻲ دﺷﻮار ﻧﺒﺎﺷﺪ و‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﺑﺮاي او‪ ,‬واﺟﺐ ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ,‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﻓﺮض اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ دﻳﮕﺮي دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫دﻳﻦ اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮاي ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻌﻴّﻦ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ اﺟﺘﻬﺎد اﺳﺖ‪ /‬ﻟﺬا‬
‫ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ اﺟﺮا ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻀﻞ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎ‪K‬ﻳﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫زﻳﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺟﻤﺎع ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫ﺷﻴﻲء‬
‫ٍ‬ ‫و اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬اﺧﺘﺼﺎص دارد ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛ‪P‬م ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪) :‬و ِا ن ﺗﻨﺎزﻋﺘﻢ ﻓﻲ‬
‫ﻓﺮدوه اﻟﻲ ا@ واﻟﺮﺳﻮل (‬
‫‪١‬‬

‫‪١‬ـ ﻧﺴﺎ‪ :٥٩ ,‬و ﻫﺮﮔﺎه در ﭼﻴﺰي ﻧﺰاع ﻛﺮدﻳﺪ‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ ارﺟﺎع دﻫﻴﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٨٨‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﺮﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ‪ ,‬روا‬
‫ﺑﻮدن ﻗﻀﺎوت اﺷﺨﺎص ﺑﻪ ﺟﺰ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬ﺑﻪ اﺟﺎزة آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ,‬و آﺛﺎري از اﺋﻤة‬
‫ﻫﺪي <ع‪ 9‬وارد ﺷﺪه ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻋﺎدل ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺠﺘﻬﺪي ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم را‬
‫ى‬
‫از د‪K‬ﻳﻞ ﺷﺮﻋﻲ دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬اﺟﺎزة ﻗﻀﺎوت دادهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق<ره‪ 9‬در ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻴﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬از اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫دﻋﺎوي ﺧﻮد را ﻧﺰد ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ ,‬اﺟﺘﻨﺎب ورزﻳﺪه وﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪﻛﻲ از ﻋﻠﻮم‬
‫ﻣﺎ آ ﮔﺎﻫﻲ دارد‪ ,‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ و او را ﺑﻪ داوري ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ ﭼﻮن ﻣﻦ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗـﺎﺿﻲ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮدهام‪ ,‬دﻋﺎوي ﺧﻮد را ﻧﺰد وي ﺑﺒﺮﻳﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﻀﺎت ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه‪ ,‬اﻫﻞ دوزخ و‬
‫ﻳﻚ ﮔﺮوه اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺑﺎ آ ﮔﺎﻫﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﺪ‪ ,‬اﻫﻞ ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺑﺪون آ ﮔﺎﻫﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺰ اﻫﻞ دوزخ اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون آ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﺪ‪ ,‬اﻫﻞ دوزخ اﺳﺖ‪ /‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آ ﮔﺎﻫﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﺪ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) :‬ﻣﻦ ﻟﻢ ﻳﺤﻜﻢ ﺑﻤﺎ َاﻧﺰل ا@ﻓﺎوﻟﺌﻚ ﻫﻢ اﻟﻔﺎﺳﻘﻮن ( و درآﻳة‬
‫‪١‬‬

‫دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻫﻢ اﻟﻜﺎﻓﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬

‫دﻳﻦ اﺳ‪P‬م‪ ,‬رﺷﻮه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺎﺿﻲ را ﺣﺮام ﻛﺮده و رﺷﻮه‪ ,‬ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻓﻴﻦ‬
‫دﻋﻮا ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ راه ﻣـﺨﺎﻟﻔﺖ را ﺑـﻪ او‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزد ﺗﺎ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺶ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪) :‬و‪ 0‬ﺗﺎﻛﻠﻮا اﻣﻮاﻟﻜﻢ ﺑﻴﻨﻜﻢ ﺑﺎﻟﺒﺎﻃﻞ وﺗ ﺪﻟﻮا ﺑﻬﺎ اﻟﻲ اﻟﺤﻜﺎم ﻟﺘﺎﻛﻠﻮا‬
‫‪٢‬‬
‫ﻓﺮﻳﻘا ﻣﻦ اﻣﻮال اﻟﻨﺎس ﺑﺎ‪0‬ﺛﻢ‪( /‬‬
‫آﻳﻴﻦ اﺳ‪P‬م‪ ,‬درﻳﺎﻓﺖ ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺟﺎﻳﺰ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ زﻳﺮا‬
‫ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﺑﺮاي ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه و ﻗﻀﺎوت‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺼﺎﻟﺢ آﻧﺎن اﺳﺖ ﭼﻮن‬
‫ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻪ‬

‫‪١‬ـ ﻣﺎﺋﺪه ‪ :٤٧ .‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻓﺎﺳﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﺑﻘﺮه ‪ :١٨٨ .‬و ا ﻣﻮال ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻧﺨﻮرﻳﺪ و ﺑﺮاي ﺧـﻮردن ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ا ﻣـﻮال‬

‫ﻣﺮد م ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‪ ,‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن را ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻧﺪﻫﻴﺪ‪/‬‬

‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٨٩ .‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از درﻳﺎﻓﺖ ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻨﺎب ورزد و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻗﺎﺿﻴﺎن از روي ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري در اﻣﺮ دﻳﻦ‪ ,‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﻳﻲ در‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺣﻘﻮﻗﻲ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬آداب و ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﻀﺎوت را ﺑﻪ ﺷﺮﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ آﻣﻮزش داد‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻮرد‪ ,‬ﺷﻴﺦ ﻛﻠﻴﻨﻲ در ﻛﺎﻓﻲ در ﺑﺎب ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺎﺿﻲ از ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻛﻬﻴﻞ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﺢ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ اﻓﺮادي ﻛﻪ اداي َدﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم از ﺳﻮي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪان و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻛﻪ اﻣﻮال ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﻦ و ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را از آﻧﻬﺎ ﺑﮕﻴﺮ و اﻣ‪ P‬ﻙ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻔﺮوش‪ /‬ﻣﻦ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻤﻜﻦ در اداي‬
‫َدﻳﻨﺶ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻣ‪ P‬ﻙ و ﺧﺎﻧﻪ و داراﻳﻲ ﻧﺪارد‪ ,‬ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺆاﺧﺬه ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫ﺑﺪان ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺣﻖ وا ﻣﻲدارد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺑﺎﻃﻞ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻧﮕﺎه ﻛﺮدن‪ ,‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻣﻮاﺳﺎت را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻦ ﺗﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪت‬
‫در ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ ﺗﻮ ﻃﻤﻊ ﻧﻮرزد دﺷﻤﻦ ﺗﻮ از ﻋﺪاﻟﺘﺖ ﻣﺄﻳﻮس ﻧﺸﻮد و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧـﻮردن را از‬
‫ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺎ ّﺑﻴﻨﻪ ﺑﺮدار زﻳﺮا اﻳﻦ ﻛﺎر از ﮔﻤﺮاﻫﻲ دورﺗﺮ و در ﻗﻀﺎوت‪ ,‬اﺳﺘﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ /‬و ﺑﺪان ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻋﺎدل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در اﺟﺮاي ﺣﺪّ ي ﻛﻪ‬
‫از آن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮده‪ ,‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت دروغ و ﺑﺨﻞ ﻣـﻌﺮوف‬
‫ﻣـﻘﺮر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬از ﻧﺎراﺣﺘﻲ و آزار رﺳﺎﻧﺪن در ﻣﺠﻠﺲ ﻗﻀﺎوت ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداﺷﻲ ﺑﺮاي آن ّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﭙﺮﻫﻴﺰ و ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﺪ‪ ,‬اﻧﺪوﺧﺘة ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪان ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺻﻠﺤﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﮕﺮ ﺻﻠﺤﻲ ﻛـﻪ در آن ﺣـ‪P‬ﻟﻲ‬
‫ﺣﺮام‪ ,‬ﻳﺎ ﺣﺮاﻣﻲ ﺣ‪P‬ل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﺷﺎﻫﺪاﻧﻲ ادﻋﺎ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺣـﻀﻮر‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺪه‪ /‬ا ﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﻖ او را ﺑﮕﻴﺮ وﻟﻲ ا ﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﻜﺮد‪ ,‬ﻋﻠﻴﻪ او ﺣﻜﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬از اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم ﻗﺼﺎص ﻳﺎ ﺣﺪود اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻛﻦ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺒ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃ‪P‬ع دﻫﻲ ـ ا ﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ ـ و در ﻣﺠﻠﺲ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻣﻨﺸﻴﻦ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﺑﺎﺷﻲ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٩٠‬‬

‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻬﺮﺑﺎر و ﺟﺎﻣﻌﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﺮﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ آﻣﻮﺧﺖ‪ ,‬ﻣﺠﻤﻮﻋة‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ و رﺳﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي از ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳ‪P‬ﻣﻲ اﺳﺖ در آن‪,‬‬
‫ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫روزي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﺳـﻪ ﭼـﻴﺰ راﺣـﻔﻆ ﻛـﻨﻲ و در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮي از ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮر‪ ,‬ﺗﻮ را ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ا ﮔﺮ آﻧﻬﺎ را رﻫﺎ ﻛﻨﻲ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻮد ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ! آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺟﺮاي‬
‫ﺣﺪود اﻟﻬﻲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺲ‪ ,‬ﺧـﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻳـﺎ ﻏـﺮﻳﺒﻪ‪ ,‬ﺣﻜـﻢ ﻛـﺮدن ﺑـﺮاﺳـﺎس ﻗـﺮآن درﺣـﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي وﺧﺸﻢ و ﻗﻀﺎوت ﻋﺎد‪K‬ﻧﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﺮخ و ﺳﻴﺎه‪ /‬ﻋـﻤﺮ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺟـﺎﻧﻢ ﺑـﻪ ﻓـﺪاﻳﺖ!‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ و رﺳﺎ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮدي‪/‬‬

‫ﻗﻀﺎوت در اﺳم‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در اﺳ‪P‬م‪ ,‬اﻣﺮ ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳ‪P‬م ﺑﻮد‪ /‬ﭘﺲ از وي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻗﻀﺎوت ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻬﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ /‬در ﺻـﺪر اﺳـ‪P‬م ﺧـﻠﻔﺎ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤا‬
‫ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬و ﺑﻪ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ وا ﮔﺬار ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ داﻣﻨﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻬﺎﻳﺸﺎن ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎوت در ﻣـﺮﻛﺰ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺗﻮاﺑﻊ آن را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي وا ﮔﺬار ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻔﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺎر را ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻮد‪ ,‬او اﺑﻮدرداء را ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه وي در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺿﻲ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﭘﺲ از او‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﺑﺼﺮه را ﺑﻪ ﺷﺮﻳﺢ و ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‬
‫ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫در ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﻋﻬﺪة ﺣﺎ ﻛﻤﺎﻧﺶ ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻣﺼﺮ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺼﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﻧﻮﺷﺖ و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ‬

‫‪ ,‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ ‪J‬ره‪ H‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ـ م‪/‬‬ ‫ﻓﺮوع ﻛﺎﻓﻲ‬ ‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻗﻀﺎ از‬
‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٩١ .‬‬

‫ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻳﺴﺎرﺑﻦ ﺿﺒﻪ را ﻛﻪ در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﮕﻤﺎرد وﻟﻲ ﻛﻌﺐ از ﭘﺬﻳﺮش آن اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻗﻀﺎوت ﻛﺮدم وﻟﻲ‬
‫ﻣﺎﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻢ در زﻣﺎن اﺳ‪P‬م ﺑﻪ آن رﺟﻮع ﻛﻨﻢ‪ /‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋـﺎص‪ ,‬ﻗـﻀﺎوت را ﺑـﺮ ﻋـﻬﺪة‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻌﺎص ﻧﻬﺎد و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻴﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﻤﺎرد ﺗﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس رﺳﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻣﺼﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﻣﻮر ﻗﻀﺎﻳﻲ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ وا ﮔﺬار ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻟﻬﻴﻌﻪ ﺣﻀﺮﻣﻲ‪ ,‬اوﻟﻴﻦ ﻗﺎﺿﻲ ﻣـﺼﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤا ﺗـﻮﺳﻂ ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﺎن‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﺎل ‪< ١٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﺼﺮ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫اﻣﻮر‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‪,‬‬
‫در آﻏﺎز‪ ,‬ﻫﺮ ﻗﺎﺿﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﺎص ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬ﭼﻮن ﻛﺸﻮر آﺑﺎد ﺷﺪ و‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺿﻴﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻫﺮ ﻗﺎﺿﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ,‬دادرﺳﻲ ﺑﺨﺸﻲ از آن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ,‬و ﺗﺎ زﻣﺎن رﺷﻴﺪ‪ ,‬ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻴﺎن را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬در‬
‫دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ او‪ ,‬ﺑﻐﺪاد وﺳﻌﺖ ﻳﺎﻓﺖ و ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮ ﻳﻮﺳﻒ ﻣﺸﻬﻮر ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻧـﻬﺎد و‬
‫رﺷﻴﺪ او را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ,‬و ﺑﻪ او ﻟﻘﺐ ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﻀﺎه داد‪ ,‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲاﻟﻘﻀﺎة ﭘﺲ از وي‪ ,‬ﻗﺎﺿﻴﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪاد و ﺳﺎﻳﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﻣـﻨﺼﻮب ﻣـﻲﻛﺮد و‬
‫اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﺎ ﻛـﻤﺎﻧﻲ در اﻧـﺪﻟﺲ و ﻣـﺼﺮ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺿﻲاﻟﻘﻀﺎة را ﺗﻌﻴﻴﻦ و او ﻗﺎﺿﻴﺎن را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫در آﻏﺎز ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م‪ ,‬وﻇﻴﻔة ﻗﺎﺿﻲ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ دادرﺳﻲ ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﻬﺎي درﮔﻴﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﻘﻀﺎي ﺷﺮاﻳﻂ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﺑﻪ اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻛـﺎرﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬاﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﻴﺮي ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺷﻤﺎر‬
‫وﻇﺎﻳﻒ ﻗﺎﺿﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺗﺼﺮف در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﻣـﺎﻧﻨﺪ‪ :‬دﻳـﻮاﻧﮕـﺎن‪ ,‬ﻳـﺘﻴﻤﺎن‪ ,‬ﻣـﻔﻠﺴﺎن وﺳـﻔﻴﻬﺎن‪ ,‬در ﻣـﻮرد وﺻـﻴﺘﻬﺎ و وﻗـﻔﻬﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺗﺮوﻳﺞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ داﻣﻨة ﻗﺪرت آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣﻨﻴﺖ راﻫﻬﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺎﻫﺪان اﻣﻨﺎ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن و ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٩٢‬‬

‫ﻋﺪاﻟﺖ آﻧﻬﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‪ ,‬وﻇﺎﻳﻒ ﻗﺎﺿﻲ را از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎد در ﻟﺸﻜﺮﻫﺎي ﻃﻮاﻳﻒ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫آن ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ا ﻛﺜﻢ اﺳﺖ‪ /‬وي در زﻣﺎن ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺎﺗﺒﺴﺎز در روم ﻣـﻲرﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﻣﻨﺬرﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻣـﻮي در اﻧـﺪﻟﺲ ﺑـﻮد و ﻋـﺰﻳﺰ ﺑـﺎ˜‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻲ‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﺼﺮ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺳﭙﺲ ﻗﻀﺎوت ﺷﺎم‪ ,‬ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ‪,‬‬
‫ﻣﻐﺮب و ﺗﻤﺎم ﻣﻤﻠﻜﺘﺶ و اﻣﻮر ﺧﻄﺎﺑﻪ واﻣﺎﻣﺖ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻴﺎر ﻃ‪ P‬و ﻧﻘﺮه و وزﻧﻬﺎ و ﭘﻴﻤﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ وي وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬در ﺳﺎل ‪ ٤٤١‬ﻫ ‪/‬ق اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎزوري ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﭘﺴﺖ وزارت ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ و او ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﺿﻴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت و وزارت را ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﭘﺲ از وي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻴﺎن دﻳﮕﺮ اﻋﻄﺎ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر داﻣﻨﻪدار ﺑﻮده‪ ,‬وﻟﻲ در ﺗﻤﺎم‬
‫دوراﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮده و ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ ﻧﻴﺰ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬در‬
‫ﻣﻮاﻟﻲ ﺧﻮد را ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ‪,‬‬
‫ِ‬ ‫اواﻳﻞ ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺧﻠﻔﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﻴﺎزي او از درﻳـﺎﻓﺖ اﻣـﻮال‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮدﮔﻲ ﻳﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ و از ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﺑﻲ‬
‫دﻳﮕﺮان‪ ,‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﮔﻤﺎردﻧﺪ و زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻫـﺪاف ﺣﻜـﻮﻣﺖ‬
‫اﺳ‪P‬ﻣﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﻜـﻮﻣﺖ اﺳـ‪P‬ﻣﻲ ﺑـﻪ ﻧـﻈﺎم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ و ﺷﺮاﻳﻂ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺪ‪ ,‬آﻧﮕﺎه زﻣﺎم اﻣﻮر ﻛﺸﻮر ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻏﻴﺮ ﻋﺮب اﻓﺘﺎده‪ ,‬وﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ وﻇﺎﻳﻒ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻪ داوري ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ دﻋﻮا و ﺣﻜـﻢ‬
‫ﻛﺮدن در اﺣﻮال ﺷﺨﺼﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎﺣﺪي ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﺣﻮال ﻣﺸﺨﺼﻲ‬
‫در دادﮔﺎه ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺎﺿﻴﺎن ﺑﺮاي ﺻﺪور ﺣﻜﻢ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻃﺮﻓﻴﻦ دﻋـﻮا‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪9‬‬
‫ﻧﻴﺰ در دوران ﺧ‪P‬ﻓﺘﺶ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ و در ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ دﻛﺔ اﻟﻘﻀﺎءات و‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﻴﺖ اﻟﻄﻠﺸﺖ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ دﻋـﻮا‬
‫ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪/‬‬
‫در آن ﺟﺎ‪ ,‬ﺳﺘﻮن ﻛﻮﭼﻜﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻠﻪ <ان ا˜ ﻳﺎﻣﺮ ﺑﺎﻟﻌﺪل وا‪K‬ﺣﺴﺎن‪ 9‬ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٩٣ .‬‬

‫روي آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬وﻟﻲ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ,‬آن را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدﻧﺪ <ﭼﻨﺎن ﻛﻪ آﺛﺎر دﻳﮕﺮ را‬
‫ﻣﺤﻮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 9‬اﻣﺮوزه ﻫﻴﭻ اﺛﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﺳ‪P‬م‪ ,‬اﻣﺮ ﻗﻀﺎوت را از ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺮزﺣﻤﺖ و‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎ ﻙ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﻲ‬
‫ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ او ﺳﺘﻢ روا ﻣـﻲدارد و در ﻗـﺒﺎل او ﻣﺴـﺌﻮل اﺳﺖ‪ /‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان واﻓـﺮاد‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻗﻀﺎوت اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻗﻀﺎوت ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻗﺎﺿﻴﺎن از روي ﺗﻘﻮا و اﺣﺘﻴﺎط‪ ,‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺎر‬
‫ﻗﻀﺎوت ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎوت وي‪ ,‬ﺟﺸﻨﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﺎﺿﻲ در ﺻﺪور ﺣﻜﻢ آزاد ﺑﻮد و ﺑـﺮ ﻃـﺒﻖ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و اﺟﺘﻬﺎدش ﺣﻜﻢ ﻣﻲداد و ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻳﻜﻲ از ﻣﺬاﻫﺐ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در‬
‫ِ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎر و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎﻧﺶ ﭘﻴﺮو اﺑﻲ ﺣﻨﻴﻔﻪ‪ ,‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ,‬ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﺎن ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ و زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﺷﺪه‪ ,‬ﻋﻤﺮﺧﻄﺎب‪,‬‬

‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد‬
‫ﺷﺮﻳﺢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺼﺮه ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ او را ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ ّ‬
‫و ﺳﻬﻤﻲ از ﮔﻨﺪم ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي او ﻗﺮار داد‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻴﺎن در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﻮال ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﻘﻮق ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﻲ دﻳﻨﺎر در ﻣﺎه رﺳﻴﺪ‪ /‬اﺑﻦ اﻟﻬﻴﻌﻪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻨﺼﻮر او را ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬در روزﮔﺎر ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ اﻓﺰاﻳﺶ زﻳﺎدي ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻜﺪر‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺼﺮ در آن روز‪ ,‬ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار درﻫـﻢ ﻳـﻌﻨﻲ ﺣـﺪود دوﻳﺴﺖ و‬

‫‪١‬ـ وﻟﻲ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ,‬ﻫﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺟﺒﺎري ﻃﺒﻖ ﻣﺬﻫﺒﺶ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٩٤‬‬

‫ﻫﻔﺘﺎد دﻳﻨﺎر رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺎ‪K‬ﻳﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻮن وي اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ,‬ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺰاﻳﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ‬
‫ﻣﺼﺮ ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ واﻧﺪي ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر در ﺳﺎل رﺳﻴﺪ‪ /‬اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‬
‫را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻜﺎر ﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﺼﺮ را در زﻣﺎن اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻮﻟﻮن در ﺳﺎل‬
‫‪ ٢٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ /‬ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓـﺎﻃﻤﻴﺎن اﻓـﺰاﻳﺶ ﻳـﺎﻓﺖ و ﺣـﻘﻮق‬
‫ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﻀﺎة در آن روز ﺑﻪ دوازده ﻫﺰار دﻳﻨﺎر در ﺳﺎل رﺳﻴﺪ; اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ آذوﻗﻪ و ﻫﺪاﻳﺎ‪ ,‬و‬
‫ﺷﺎﻳﺪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻮﺑﻴﺎن و ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از آﻧﻬﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻴﻮه اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ در ﺑﻐﺪاد در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧة ﻗـﺎﺿﻲ در‬
‫ﺣﻘﻮق ده ﺗﻦ از ﻓﻘﻬﺎ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ‬
‫ِ‬ ‫زﻣﺎن ﻣﻌﺘﻀﺪ ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺼﺪ دﻳﻨﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ از آن‪,‬‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎﻫﺪه درآﻣـﺪ و ﻗـﺎﺿﻴﺎن ﻣـﺘﻌﻬﺪ ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗـﺎ‬
‫درآﻣﺪ ﻗﻀﺎوت را ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻳﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻮارب‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٣٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﻣﻌﺰاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻀﺎوت را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫آن ﺧﻮد ﻛﺮد و ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪ ﺗـﺎ ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪه ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻟﻘﺐ ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﻀﺎة ﺑﻐﺪاد را از ِ‬
‫دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﭙﺮدازد‪ ,‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﭘﺲ از وي ﻣﺘﺪاول ﺷﺪ و آﻧﻬﺎ‪ ,‬ادارة اﻣﻮر ﺣﺴﺒﻲ و‬
‫‪١‬‬
‫اﻣﻨﻴﺘﻲ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻨﻚ اﺳﺎﻣﻲ ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ اواﺧـﺮ دوران‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ و ﭘﺲ از آن ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪/‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻋﺮوة ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﻳﺢ‪ ,‬وي را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﺷﺮﻳﺢ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ ,‬در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬و ﺗﺎ دوران‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر از ﺷﺮﻳﺢ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺷـﻮد‪,‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺮدم اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﺮﻳﺢ ﻃﺮﻓﺪار ﻋﺜﻤﺎن اﺳﺖ‪ ,‬او ﻋﻠﻴﻪ ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي‬
‫ﺷﻬﺎدت داد و ﭘﻴﺎﻣﻲ را ﻛﻪ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه ﺑﻪ او داد ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ اﺑ‪P‬غ ﻧﻜﺮد‪ ,‬وﺧﻮد را ﺑﻪ‬

‫اﺳ< ﻣﻲ ‪ ,‬ج‪ ,١‬ﺻﺺ ‪ ٢٢٥‬ـ ‪/٢٣٠‬‬ ‫‪١‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن‬

‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٩٥ .‬‬

‫ﺑﻴﻤﺎري زد و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ‬
‫و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻃﺎﺋﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ,‬ﺷﺮﻳﺢ در زﻣﺎن ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٧٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳﺎ ‪< ٧٨‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳﺎ ‪< ٧٩‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳﺎ‪< ٨٠‬ﻫ ‪/‬ق‪9‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﻬﻢ ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﻏﻨﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻣﻨﺼﻮب و در زﻣﺎن ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن در ﺟﻨﮓ ﺑﻠﻨﺠﺮ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٣٠‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬روي داد‪ ,‬ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻣﺴﺮوق ﺑﻦ اﺟﺪع ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﻛﻪ زﻳﺎد از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﺳﺎل‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد‪ ,‬وي ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺷﺮﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺎ وي‬
‫ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٦٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﺳﻠﺴﻠﻪ واﺳﻂ در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮﺑﻦ ﺳﻮﻳﺪﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﻗﺮﺷﻲ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ اوﻟﺨﻤﻲ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺒﻄﻲ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ /‬زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﮔﻤﺎرد و در ﺳﺎل ‪<١٣٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬وي ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ‪ ١٠٣‬ﺳﺎل داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺬﻟﻲ ﻫﻤﭙﻴﻤﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ زﻫﺮة ﺑﻦ ﻛـ‪P‬ب‪ /‬از اﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ وي در زﻣﺎن ﻣﺨﺘﺎر و ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٧٣‬ﻫ ‪/‬ق‪9‬‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪ ٧٤‬ﻫ ‪/‬ق در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ اﺑﻮ ﺑﺮدة ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ ,‬ﻧﺎم او ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻮد‪ ,‬او ﭘﺲ از ﺷﺮﻳﺢ‬
‫ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ او را وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺎﺗﺐ و وزﻳﺮ او ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٠٣‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳﺎ ‪< ١٠٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺬﻟﻲ‪ ,‬او در زﻣـﺎن ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ ﺑـﻦ ﻣـﺮوان‬
‫ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪< ٩٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗـﻮﻟﻲ ‪< ٩٥‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻳـﺎ ﺟـﺰ اﻳـﻨﻬﺎ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ اﺑﻮ ﻗﺮة ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﻛﻨﺪي‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺳﻠﻤﺎن و ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ ﻳﻤﺎن‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ ﺑﻜﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻟﻴﻠﻲ اﻧﺼﺎري ﺑﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٩٦‬‬

‫ﻣﺪت ده ﺳﺎل و اﻧﺪي ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺰول ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪<٢١١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻳﺎ ‪٢١٢‬‬
‫<ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﻧﻮح ﺑﻦ دراج ﻧﺨﻌﻲ‪ ,‬ﻣﻮ‪K‬ي ﻗﺒﻴﻠة ﻧﺨﻊ و ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد‪ /‬ﺷـﻴﺦ‬
‫ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ او را ﻳﻜﻲ از ﻳـﺎران اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر آورده اﺳﺖ‪ /‬او‬
‫ﻣﺬﻫﺒﺶ را ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻛﺸﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﺑﺎﺟﻌﻔﺮ ﺣﻤﺪان ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ در ﺑﺎرة ﻧﻮح ﺑﻦ دراج ﺳﺌﻮال ﻛﺮدم ﮔﻔﺖ‪ :‬او‪,‬‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ و ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﭼﺮا اﻣﺮ ﻗﻀﺎوت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﻗﻀﺎوت را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ روزي ﺑﺎ ﺑﺮادرم ﺟﻤﻴﻞ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺸﻮرت ﻛﺮدم‪ ,‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﭼﺮا در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻳـﺮا ﻟﺒـﺎﺳﻲ ﻧـﺪارم‪ /‬وي در ﺳـﺎل ‪< ١٨٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺷﺮاﺣﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺸﻌﺒﻲ ﻛﻮﻓﻲ از ﻗﺒﻴﻠة ﺣﻤﻴﺮ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ١٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻫﻤﺪان ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب او را‬
‫ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬وي از ﺳﻮي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ‪ ,‬زﻣـﺎﻣﺪاري ﻋـﺮاق را ﺑـﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ,‬ﺷﻌﺒﻲ در ﺳﺎل ‪<١٠٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻳﺎ ﺟﺰ آن درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪١٣‬ـ ﻗــﺎﺳﻢ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻫـﺬﻟﻲ‪ ,‬وي در زﻣـﺎن ﻳـﺰﻳﺪﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ١٢٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪<١١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬وي ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت و دادرﺳﻲ ﺧﻮد‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﻌﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺬﻟﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬او ﺑﺮاي داوري ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬وي ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﺤﻮي ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ ,‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪< ١٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺣﺎل ﻗﻀﺎوت ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻧﻤﺮان ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ,‬ﺑﺰرگ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﻤﺪان و ﻛﺎﺗﺐ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬وي‬
‫از ﺳﻮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ اﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻛﻨﺪي از ﺳﻮي ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﻣﺤﺎرب ﺑﻦ دﺛﺎر از ﻗﺒﻴﻠة ﺳﺪوس ﺑـﻦ ﺷـﻴﺒﺎن ﺑـﻦ ذﻫـﻞ ﺑـﻦ ﺛـﻌﻠﺒﺔ ﺑـﻦ ﻋﻜـﺎﺑﺔ ﺑـﻦ‬
‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٩٧ .‬‬

‫ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻜﺮﺑﻦ واﺋﻞ اﺑﻮ ﻣﻄﺮف‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﺧـﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﻗﺴـﺮي ﺑـﻮد و در زﻣـﺎن‬
‫ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي در ﺳﺎل ‪< ١١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﺷﻮع ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ,‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺸﺎم ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺑﻮد‬
‫و در دوران زﻣﺎﻣﺪاري ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ١١٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻓﻮت ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻟﻴﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻴﺤﺔ ﺑﻦ ﺟ‪P‬ح اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻮد و ﭘﺲ از وي در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ از ﺳﻮي اﺑـﻲ‬
‫اﻟﻌﺒﺎس ﺳﻔﺎح ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ١٤٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺷﺒﺮﻣﺔ ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬرﺑﻦ ﺿﺮار ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮو ﺑـﻦ ﻣـﺎﻟﻚ ﺑـﻦ زﻳـﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺠﻠﻪ ﺿﺒﻲ اﺑﻮ ﺷﺒﺮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬او ﻣﺮدي ﺷﺎﻋﺮ و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ٧٢‬ﻫ ‪/‬‬
‫ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ١٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬وي از ﺳﻮي ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ ﺳﺮي ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ,‬از ﺻﺎﺋﺪﻳﺎن و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي ﺷﻌﺒﻲ ﺑﻮد و‬
‫ﭘﺲ از وي ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺷﺪ‪ ,‬و ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪< ١٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺴﻴﺐ ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬از ﺳﻮي ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‬
‫و در دوران ﺧ‪P‬ﻓﺖ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺳﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﻏﻴ‪P‬ن ﺑﻦ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﻣﺤﺎرﺑﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬او ﻗـﺎﺿﻲ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد و از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻟﻴﻠﻲ ﺣﺪﻳﺚ آﻣﻮﺧﺖ‪ /‬وي در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﺑﺮ ﻋﺮاق‬
‫ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺳﻮد‪ ,‬در اﺑﺘﺪاي ورودﺷﺎن ﻣﻴﺎن واﺳﻂ و ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ﻣﺤﺎرﺑﻲ‪ ,‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﺮوان ﺣﻤﺎر ﻗﻀﺎوت را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و در دوران ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٦‬ـ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﺣﺎرث ﺑﻦ اوس ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ اذﻫﻞ ﺑﻦ وﻫﺒﻴﻞ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﺨﻊ از ﻗﺒﻴﻠة ﻣﺬﺣﺞ و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻮد‪ /‬اﺑـﻮ ﺟـﻌﻔﺮ ﻣـﻨﺼﻮر ﺑـﺎ‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و او ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ِ‬ ‫اﺟﺒﺎر‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﭼﻮن ﻣﻬﺪي‪ ,‬زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬او را در ﻣﻘﺎﻣﺶ اﺑﻘﺎ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ از ﻛﺎر ﺑﺮ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٢٩٨‬‬

‫ﺳﻦ ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﻨﺪ‬

‫ﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ ,‬ﺷﺮﻳﻚ در روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ,‬ﻫ‪P‬ل ﻣﺎه ذي ﻗﻌﺪه ﺳﺎل ‪< ١٧٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ّ‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٧‬ـ ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﻏﻴﺎث ﺑﻦ ﻃﻠﻖ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻫﺎرون‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻐﺪاد را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه او ﻧﻬﺎد و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ او را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ ﻳﻌﻨﻲ دﻫﻢ ذي ﺣﺠﻪ ﺳﺎل ‪< ١٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻗﻀﺎوت آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮ‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬ﻣﺤﺪث‬
‫‪ ٢٨‬ـ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮه واﻟﺒﻲ‪ ,‬واﺑﺴﺘة ﻛﻮﻓﻲ واﻟﺒﻴﺎن ‪,‬اﺳﺘﺎد ﻗﺮاﺋﺖ‪ّ ,‬‬
‫و ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻮد ﺣﺠﺎج‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرده وﻟﻲ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ آﺷﻮب ﺑﻪ ﭘﺎ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺺ ﻋﺮب‪ ,‬ﺷﺎﻳﺴﺘة ﻗﻀﺎوت اﺳﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﺣﺠﺎج او را ﻋﺰل ﻛﺮد و اﺑﺎ‬
‫ﺑﺮدة ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﻛﺮد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺪون ﻣﺸـﻮرت ﺑـﺎ وي‬
‫ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻧﻜﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ او را در ﺳﺎل ‪< ١٩٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻧﻬﺎس ﻋﺠﻠﻲ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ١١٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ ﻋﺪي ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ و اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي در ﺳﺎل‬
‫‪<١١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ اﺑﻮ ﻋﺘﺎب ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻤﺮ ﺳﻠﻤﻲ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ اﺟﺒﺎر ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و دو‬
‫ﻣﺎه ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ١٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻏﺎﻓﺮي ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﺷﺎ ﮔﺮد ﻋـﺎﺻﻢ ﺑـﻮد‪ /‬وي ﻧـﻮد ﺳـﺎل زﻳﺴﺖ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ١٨٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٣‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻏﺮاب ﻛﻮﻓﻲ ـ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ ـ در ﺳﺎل ‪< ١٨٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﻏﻴﺎث ﺑﻦ ﻃﻠﻖ ﻧﺨﻌﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮ ﻗـﺎﺿﻲ ﻛـﻮﻓﻪ و ﺑـﻐﺪاد ﺑـﻮد واز ﻣـﻮرد‬
‫اﻋﺘﻤﺎدﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎران اﻋﻤﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬وي در آﺧﺮ ﺳﺎل ‪< ١٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٥‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺪﻳﻞ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﻴﺎﻣﻲ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﻪ راﻫﺐ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـﻠﻘﺐ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬او در ﺳﺎل ‪< ٢٥٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ روزﮔﺎر ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺎرون ﺣﻤﻴﺮي ﻛﻮﻓﻲ ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬در دوران راﺿـﻲ ﺑـﺎ˜‬
‫ﻗﺎﺿﻴ ﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٢٩٩ .‬‬

‫ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٣٢٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي در ﻧﻘﺎب ﺧﺎ ﻙ ﻛﺸﻴﺪ‪/‬‬

‫‪ ٣٧‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻦ ﺷﺠﺮه اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻐﺪادي‪ ,‬ﺷﺎ ﮔـﺮد ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺟـﺮﻳﺮ ﻛـﻪ داراي‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﻲ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬وي ﻧﻮد ﺳﺎل زﻳﺴﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣـﺤﺮم ﺳـﺎل‬
‫‪< ٣٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در روزﮔﺎر ﻣﻌﺰاﻟﺪوﻟﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻫﺎرون ﺑﻐﺪادي ﺿﺒﻲ‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺼﻮر و ﻛﻮﻓﻪ را در‬
‫زﻣﺎن ﻗﺎدر ﺑﺎ˜ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪< ٢٩٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺛﻘﻔﻲ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬ﻣﺴﺘﻨﺠﺪ او را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﮔﻤﺎرد و‬
‫در ﺳﺎل <ﻫ ‪ /‬ق‪ ٥٥٥ 9‬ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪/‬‬
‫اﺳﺎﻣﻲ ﺗﻌﺪادي از ﻗﺎﺿﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﮔﺮدآوري ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ِ‬ ‫اﻳﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺑﺴﻴﺎري در ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺨﺮﻳﺐ آن ﺑﻪ وﻳﮋه در زﻣﺎن زﻣﺎﻣﺪاران ﺷﻴﻌﻪ ﻋﻬﺪهدار‬
‫ﻗﻀﺎوت ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٠٠‬‬

‫زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از و‪K‬ﻳﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎﺳﺖ‪ /‬و ﺳﻠﻄﺎن ﻳﺎ ﺣﺎ ﻛﻢ‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را در‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ و‪K‬ﻳﺘﻬﺎ ﻣﻲﮔﻤﺎرد ﻛﻪ در اﺻﻄ‪P‬ح ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﺎرﮔﺰار ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫از دﻳﺮﺑﺎز وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺷﺎم را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از و‪K‬ﻳﺘﻬﺎي‬
‫روم ﺑﻪ ﻧﺎم و‪K‬ﻳﺖ ﺷﺮق ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و ﺑﻪ ﻳﺎزده اﻗﻠﻴﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻗﻠﻴﻢ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ ﺑﻮد و ﺣﺎ ﻛﻢ ﻳﺎ ﻛﺎرﮔﺰاري ﻛﻪ در آن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻣﻌﻤﻮ‪ o‬ﺑﻄﺮﻳﻖ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﻄﺮﻳﻖ‪ ,‬ﻧﺰد روﻣﻴﺎن ﻏﻴﺮ از ﺑـﻄﺮﻳﺮﻙ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻟﻘﺐ ﮔـﺮوﻫﻲ از ﺷـﺮاﻓـﺘﻤﻨﺪان ﻛﺸـﻮر روم‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم ﺷﻬﺮ روم ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و در دوﻟﺖ روم‪ ,‬ﻧﻔﻮذ‬
‫زﻳﺎدي داﺷﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺸﻮر روم‪ ,‬ﻣﻘﺎم آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺸﻮر روم ﺗﺎ اﻓـﺮﻳﻘﺎ و دﻳﮕـﺮ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﺷـﺮﻗﻲ اﻣـﺘﺪاد ﻳـﺎﻓﺖ‪,‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي دور ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﺘﻴﻦ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ‪ /‬ﻟﺬا‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎم‪ ,‬ﻣﺼﺮ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻗﻠﻴﻤﻬﺎي ﺷﺎم‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ در دژﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ در اﻧﻄﺎ ﻛﻴﻪ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻛﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻳﻦ اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ ﻧﻈﺎرت داﺷﺖ و ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وي ﺑﻮد‪ ,‬او ﺟﻤﻊ‬
‫آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ,‬ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺨﺎرج ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ از ﻧﻈﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻛﻞ‬
‫آن در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺮاق و ﻛﺸﻮر ﻓﺎرس ﻫﻢ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﻧـﺰدﻳﻜﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدارﺗﺮ از ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﺷﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٠١ .‬‬
‫‪١‬‬
‫و)ﻳﺘﻬﺎ در زﻣﺎن اﺳم‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺳ‪P‬م ﻇﻬﻮر ﻛﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي دﻳﮕﺮ اﻗﺪام ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهاي را ﺑـﺮاي ﻓـﺘﺢ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ اﻋـﺰام ﻛـﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭘـﻴﺶ از ﺣـﺮﻛﺖ او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ آن دﻳﺎر ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺎ ﺑﺎ او ﺷﺮط ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ آن ﺟﺎ را ﻓﺘﺢ ﻛـﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺣﺎ ﻛﻢ آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ روش آﻧﻬﺎ از روزﮔﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻪ‪ ,‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در ﺳﺎل‬
‫ﻫﺸﺘﻢ <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﺑﻮ زﻳﺪ اﻧﺼﺎري و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫اﺳ‪P‬م ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪< :‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدم ﺣﻖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺧﺪا و رﺳـﻮﻟﺶ ﭘـﻴﺮوي‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﻋﻬﺪهدار ﺣﻜﻮﻣﺖ و اﺑﻮزﻳﺪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻮد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺳ‪P‬م‬
‫‪٢‬‬
‫دﻋﻮت ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻗﺮآن و آداب اﺳ‪P‬م را ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪ 9‬و ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ,‬زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺷـﺎم ﮔﺴـﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬روش او ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻟﺸﻜﺮي ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻗﺒﻞ از ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺳﭙﺎه‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آن دﻳﺎر ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮد ـ وي‬
‫درﺑﺎره اوﻟﻴﻦ ﮔﺮوه اﻋﺰاﻣﻲ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻛﺮد ـ و آﻧﻬﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬او ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﺗﺮﺗﻴﺐ داد و ﺑﻪ وي دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻋﻤﺪا راه اﻳﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺑـﭙﻴﻤﺎﻳﺪ و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن آراﺳﺖ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ از راه ﺗـﺒﻮﻙ ﺑـﻪ‬
‫دﻣﺸﻖ ﺑﺮود و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻨﻪ اﻣﺮ ﻛﺮد ﺗﺎ از ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺒﻮﻙ ﺑﻪ اردن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ را ﻛﻪ در ﺻﺪد ﻓﺘﺤﺶ ﺑﻮد وا ﮔﺬار ﻛﺮد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫>ﻫﺮﮔﺎه ﺟﻨﮓ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺷﻤﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در رﻛﺎب او ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ<‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪة ﺑﻦ ﺟﺮاح را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﺗﻤﺎم ﺷﺎم‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن در ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﻋـﻤﻠﻜﺮد وي در ﺷـﺎم ﻣﺸـﺎﺑﻪ‬

‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎ ﻣ ة ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪J‬ع‪ H‬ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎ ﻣﻲ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ز ﻣﺎ ﻣﺪاري ﻣﺼﺮ و‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ آن ﮔﻤﺎرد و اﻳﻦ‪ ,‬در ز ﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺣﻜﻮ ﻣﺖ ا ﻣﻴﺮ آن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ آﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪ ‪ /‬اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎ ﻣﻪ‬
‫ِ‬

‫ﻃﻮ ‪p‬ﻧﻲﺗﺮﻳﻦ و ﺟﺎ ﻣﻌﺘﺮﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎ ﻣﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺷﺮﻳﻒ رﺿﻲ ‪J‬ره‪ H‬در ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻏﻪ آن‬

‫را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪ ١١٩‬ـ ‪ ١٥٣‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ /‬اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎ ﻣﻪ‪ ,‬داراي‬

‫ﺷﺮﺣﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ و ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪J /‬م‪H‬‬

‫اﻟﺒﻠﺪان‪ /‬ـ م‪/‬‬ ‫‪٢‬ـ ﺑذري‪ ,‬ﻓﺘﻮح‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٠٢‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ آن ﭘﻴﺶ از ﻓﺘﺢ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ در ﻫﺮ اﻗﻠﻴﻢ ﻛﺎرﮔﺰار و ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﺑﻮد و ﻳﻚ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻛﻞ ﺑﺮ ﻛﺎر ﻛﺎرﮔﺰاران اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺒ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﺪ‪ /‬وﻟﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه روم در اﻧﻄﺎ ﻛﻴﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬دﻣﺸﻖ را ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺑﺮ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮن‬
‫از درﻳﺎ دور و ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﮔﻔﺘة ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ آب ﻣﻴﺎن او و آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﻮد‪ ,‬اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫در آﻏﺎز‪ ,‬زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣـﺎﻟﻜﻴﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران ﻳﺎ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻫﻤﺎن ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺘﺢ ﺷـﺪه‪ ,‬اﻗـﺎﻣﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ راﺑﻄﻪ ﻳﺎ ﺣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺳﭙﺎه اﺳ‪P‬م ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ د‪K‬ﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬در ارودﮔﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺻﺤﺮا ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧـﻪ ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﺳﺎﺣﻞ‪/‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﺷﺎم ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﭙﺎه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﻛـﻪ در دﻣﺸـﻖ‪ ,‬ﺣـﻤﺺ‪ ,‬اردن و ﻓـﻠﺴﻄﻴﻦ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ رو‪ ,‬اﻳﻦ اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ را اﺧﺒﺎد ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋـﺮاق در ﻛـﻮﻓﻪ و‬
‫ﺑﺼﺮه و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺼﺮ در ﻓﺴﻄﺎط و اﻃﺮاف اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺷـﺪﻧﺪ و در روﺳـﺘﺎﻫﺎ و‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﺎ ﻛﻦ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻣـﻌﺎﺷﺮت ﻧـﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋـﻤﺮﺑﻦ ﺧـﻄﺎب‪ ,‬آﻧـﻬﺎ را از‬
‫ﭘﺮداﺧـﺘﻦ ﺑـﻪ زراﻋﺖ ﺑـﺮﺣـﺬر داﺷﺖ و ﺑـﺮ آﻧـﻬﺎ ﺳـﺨﺖ ﮔـﺮﻓﺖ‪ /‬آﻧـﻬﺎ ﺗـﺎ ﻓـﺼﻞ ﺑـﻬﺎر در‬
‫اردوﮔﺎﻫﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑﺮدﻧﺪ و اﺳـﺒﻬﺎﻳﺸﺎن در ﻣـﺮﻏﺰارﻫـﺎ ﺑـﻪ ﭼـﺮا ﻣـﻲﭘﺮداﺧـﺘﻨﺪ و‬
‫ﭘﻴﺮواﻧﺸﺎن آﻧﻬﺎ را در روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ از ﺳﺎدات ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮورش اﺳﺒﻬﺎ و ﻓﺮﺑﻪ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﻣﻲدادﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ در ﻣﺼﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪> :‬ﻧﺒﻴﻨﻢ ﻣﺮدي ﻧﺰد ﻣﻦ آﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮدش را ﻓﺮﺑﻪ و اﺳﺒﺶ را ‪K‬ﻏﺮ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ وﺿﻴﻌﺖ اﺳﺒﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺪون ﻋﻠﺖ ﺑﻪ اﺳﺒﺶ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻧﻜﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣـﻘﺪار از‬
‫ﺳﻬﻢ او ﻛﻢ ﻣﻲﻛﻨﻢ<‪/‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻬﺎر ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ وﺿﻌﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫و ﻟﺒﻨﻴﺎت را ﺑﻪ وي ﮔﺰارش ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﺟﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑـﺮوﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻨﺎ ﺑـﺮاﻳـﻦ‪ ,‬ﻋـﺮﺑﻬﺎ ﺑـﺮاﺳـﺎس‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎﻳﺸﺎن در روﺳﺘﺎﻫﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﻨﻮف‪ ,‬ﺳـﻤﻨﻮد‪ ,‬اﻫـﻨﺎس و ﻃـﺤﺎ‪/‬‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٠٣ .‬‬

‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﺼﺮ در ﺗﻤﺎم اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ آ ﻛﻨﺪه از ﻗﺒﻄﻴﺎن و روﻣﻴﺎن ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻗﺮن از ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻫﺠﺮت‪ ,‬اﺳ‪P‬م در روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﺼﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ در اواﺳﻂ ﻗﺮن دوم دو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗـﻨﻬﺎ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﻗـﺪرت ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣـﺆﻳﺪ اﻳـﻦ ﻣـﻄﻠﺐ‪ ,‬آن اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ زﻣﺎن در روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺒﻄﻴﺎن ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ﻣﻲﺧﻮردﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ رﻧﺞ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﺳﺎن ﻧـﺒﻮد ﺗـﺎ ﻗـﺒﻄﻴﺎن را‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة ﺧﻮﻳﺶ در آورﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ‪<٢١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪ و اﺳ‪P‬م در روﺳﺘﺎﻫﺎ رواج ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺎل ‪< ٩٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﺮدم اﻧﺪﻟﺲ را ﺑﺮ ﻧﻈﺎم اداري‪ ,‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاردﻧﺪ و ﻛﺎرﻫﺎي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ادارة اﻣﻮر آن را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﻬﺎ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ /‬و ﺗﻨﻬﺎ رﻳﺎﺳﺖ ﻛﻞ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه‬
‫را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ و‪K‬ﻳﺘﻬﺎي اﺳ‪P‬م در اواﻳﻞ ﻇﻬﻮرش اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﮕﺮ و‪K‬ﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺮﻛﺰ‬
‫ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎم در دوران ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و ﻋﺮاق در روزﮔﺎر ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس‪/‬‬
‫در دوران ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و اﺳﺘﺎﻧﺪاران‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳـﭙﺎه ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ آن‬
‫و‪K‬ﻳﺘﻬﺎ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﻇﻴﻔة آﻧﻬﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ در ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﺪه‪ ,‬اﻗﺎﻣة ﻧﻤﺎز و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﺷﺎم و ﻋﺮاق ﺗﺎ اواﺳﻂ دوران‬
‫ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪ ,‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺎم ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﭘﻴﺶ از ﻓﺘﺢ اﻧﺠﺎم ﺷـﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﻲ‬
‫و‪K‬ﻳﺘﻬﺎ از اواﺧﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷـﺪ ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬ﺳﻠﻄة اﺳ‪P‬م را ﺑﺎ وا ﮔﺬاري دﻳﻮاﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻛـﺮد‪ ,‬ﺳـﭙﺲ‬
‫و‪K‬ﻳﺘﻬﺎ ﺗﻨﻮع ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن داراي ﺳﻄﺤﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺷﺪ‪ ,‬ﻟﻴﻜﻦ دو ﻧﻮع‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺎم و ﺧﺎص‪ /‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺎم ﻧﻴﺰ ﺑﺮ دو ﻗﺴـﻢ ﺑـﻮد ﺣﻜـﻮﻣﺖ اﺳـﺘﻜﻔﺎ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺘﻴ‪ /P‬اﺳﺘﻜﻔﺎ ﻳـﺎ ﺗـﻔﻮﻳﺾ‪ :‬ﻣـﻘﺎﻣﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺧـﻠﻴﻔﻪ ﺑـﺮاي ﻳﻜـﻲ از ﻛـﺎرﮔﺰاران‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ او و ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻮادهاش وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﺮد واو‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاش ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﺪ و‬
‫را در ﻫﻤة اﻣﻮرش ﺗﺎم ا‪K‬ﺧﺘﻴﺎر ﻗﺮار ﻣﻲداد و داﻣﻨة اﺧﺘﻴﺎرات او ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ اﻣﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪:‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٠٤‬‬

‫ارزﻳﺎﺑﻲ آذوﻗﻪﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ,‬ﻣﮕﺮ‬

‫ِ‬ ‫‪ ١‬ـ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻨﻈﻢ آﻧﻬﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ و‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ آورد ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم‪ ,‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻀﺎوت و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‪/‬‬
‫ﮔﻤﺎردن ﻛﺎرﮔﺰاران در اﻳـﻦ اﻣـﻮر‪ ,‬و‬
‫ِ‬ ‫‪ ٣‬ـ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺻﺪﻗﺎت‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ آﻧﻬﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از دﻳﻦ و دﻓﺎع از ﺣﺮﻳﻢ آن‬
‫‪ ٥‬ـ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ اﻣﺎﻣﺖ در ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ اﻋﺰام ﺣﺠﺎج‪ ,‬و ا ﮔﺮ ﻣﻨﻄﻘة ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻫﻢﻣﺮز ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ اﻣﺮ ﻫﺸﺘﻢ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺷﻮد‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ,‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﻴﻤﺘﻬﺎ در ﺟﻨﮓ و دادن ﺧﻤﺲ ﻏـﻨﺎﻳﻢ ﺑـﻪ‬
‫اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ درﻳﺎﻓﺖ آن را دارﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ و‪K‬ﻳﺘﻬﺎي اﺳ‪P‬م اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه و‪K‬ﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜـﻮﻣﺖ دور‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺮاق در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم در زﻣﺎن ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس و ﺧﺮاﺳﺎن در دوران‬
‫ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس‪/‬‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران اﺳﺘﻜﻔﺎ در دوران ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ در ﻋﺮاق ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ و ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬ﺑﺸﺮﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻋﻤﺮﺑﻦ‬
‫ﻫﺒﻴﺮه‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪاﻟﻌـﺰﻳﺰ‪ ,‬و‬
‫ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‪ ,‬و ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ <اﻣﺎرة اﻟﻌﺮاﻗﻴﻦ‪ 9‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻛﻮﻓﻪ‬
‫و ﺑﺼﺮه را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺮ اﻣﻴﺮي از آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﺒ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬در ﺣﻜـﻮﻣﺘﺶ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﻛﺎرﮔﺰاران ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ وي ﺑـﻮد و ﺳـﺎﻳﺮ ﻛـﺎرﮔﺰاران‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬اﻣﻮال را ﺟﻤﻊآوري ﻣﻲﻛﺮد و از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻣﻲداد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﺗﺮﻣﻴﻢ ﭘﻠﻬﺎ و ﺣﻔﺮ ﻧﻬﺮﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺻﺮف ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﺮ ﻗﺪر از اﻣﻮال‬
‫ﻛﻪ ﻧﺰد وي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺷﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ ,‬و ﺣﺎ ﻛﻢ آن از زﺑﺎن ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص و ﭘﺲ از وي از‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٠٥ .‬‬

‫ﻛﺎرﮔﺰاران اﺳﺘﻜﻔﺎ ﺑﻮد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺼﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ,‬اﺳﺘﻘ‪P‬ل ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﻛﻪ ﺑﺮاي آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬ﭘﺲ از ﻳﺎري ﻛﺮدن‬
‫وي ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻋﻬﺪهدار آن ﺷﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺣﺮﺑﻪ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻳﺎداﺑﻴﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و در ﺑﺎرة ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ او‬
‫را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‪ ,‬اﻳﻦ اﻓﺮاد زﻳﺮﻙ را ﺗﻄﻤﻴﻊ ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس رﺳﻴﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻟﻴﻜﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﺪرت اﻣﻮر آن را ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻋ‪P‬وه‪ ,‬آﻧﻬﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ دور ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎم‪ ,‬ﻣﺼﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن و دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺎوراي‬
‫ﻋﺮاق و در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺸﺮق ﺗﺎ دورﺗﺮﻳﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺗـﺮﻙ و ﻣـﺎوراءاﻟﻨـﻬﺮ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران اﺧﺘﻴﺎر ﺗﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻔﻮذﺷﺎن در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ‪ ,‬رﺷﻴﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﺗﻤﺎم ﻣﻐﺮب از اﻧﺒﺎر ﺗﺎ آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺮق از ﺷﺮوان ﺗﺎ دورﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺮﻙ را در ﺳﺎل ‪< ١٧٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻓﻀﻞﻳﺤﻴﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺎم‪,‬‬
‫ِ‬ ‫وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻟﻲ ﻓﻀﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﻛﺴـﺎن دﻳﮕـﺮي را‬
‫ِ‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ /‬او ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑـﺮﺧـﻲ از ﻛـﺎرﮔﺰاران را ﺗـﻐﻴﻴﺮ داد و‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺧﻠﻔﺎ‪ ,‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ را ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺸﺎن‬
‫وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و او ﻧﻴﺰ ﻛﺴﻲ را ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﻮد و او در ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن روي ﻣﻲداد‪/‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺘﻜﻔﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺒﺒﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺰﻳة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد‪ ,‬زﻳﺮا ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار در و‪K‬ﻳﺖ ﺧﻮد‪ ,‬ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺣﻜـﻤﺮان ﻣﺴـﺘﻘﻞ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﭼﻮن ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻧﺰد ﺣﺎ ﻛﻢ‪ ,‬ﺧﻄﺒﻪ‪ ,‬ﺿﺮب ﺳﻜﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم او و اﻣﻮر دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻘ‪P‬ﻟﺶ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري زﻳﺮﻙ ﺑﻮد و‬
‫ﺿﻌﻔﻲ از ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻲدﻳﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد را ﮔﺮد ﻣﻲآورد و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻳﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٠٦‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻘ‪P‬ل ﻛﺎﻣﻞ‪ ,‬ﻳﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺎل ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﺑﻐﺪاد ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻳﺎ ﺷﺮﻃﻬﺎي‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ روش اﻏﺎﻟﺒﻪ در اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ,‬اﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ,‬اﺑـﻦ ﻃـﻮﻟﻮن در ﻣـﺼﺮ اﺳـﺘﻘ‪P‬ل‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺟﺰو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و ﺑﻪ آن اﻣﺎرت‬
‫اﺳﺘﻜﻔﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺘﻴ‪ P‬ـ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ از روي اﺟﺒﺎر‪ ,‬ﻧﺎﺣﻴﻪاي را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري‬
‫وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﺑﺎ زور‪ ,‬آن ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫او را در ﻣﻨﺼﺒﺶ اﺑﻘﺎ و ادارة اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ او وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺑﺎ اﺳﺘﻴ‪ P‬ﺑـﺮ‬
‫ﺣﻮزة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ و اداره اﻣﻮر ﻛﺸﻮر ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺖ و‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ وي‪ ,‬اﺣﻜﺎم دﻳﻦ را اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬اﻳﻦ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﺷـﺮاﻳـﻄﻲ داﺷﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻳﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار آﻧﻬﺎ را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎﻣﺖ در ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺮدم‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ اﻇﻬﺎر اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﻮر دﻳﻨﻲ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ وﺣﺪت ﻛﻠﻤﻪ در ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ وﻫﻤﻴﺎري‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻠﻴﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﺸﺮوع ﺟﺎﻳﺰ و اﺣﻜﺎم در آﻧﻬﺎ اﺟﺮا ﺷﻮد‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻛﺎﻣ اﻣﻮال ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﮕﻴﺮد ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺪﻫﻜﺎر َدﻳﻦ ﺧﻮد را ادا ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﺣﺪود اﻟﻬﻲ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻛﻴﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺟﺮا ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺑﻪ ﺣﻔﻆ دﻳﻦ اﻫﺘﻤﺎم ورزد‪ ,‬وﻇﻴﻔﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار اﺳﺘﻴ‪ P‬ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي وزﻳﺮان و‬
‫ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ /‬و دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ‬
‫در آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻤﺪان آل ﺑﻮﻳﻪ‪ ,‬ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ,‬اﺧﺸﻴﺪﻳﻪ و ﺟﺰ آن و ﻫﻤة‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮﻫﺎ دﻋﺎ و ﺳﻜـﻪﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻧـﺎم او‬
‫ﻣـﻌﻴﻨﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد ﺗـﻮاﻓـﻖ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ,‬ﺑـﺮاي او‬
‫ﺿﺮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫـﺮ ﺳـﺎﻟﻪ ﻣـﺎل ّ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و او ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاراﻧﺶ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﺮد واﻳـﻦ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ ﭘﺲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار‪ ,‬در ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺪﻳﻮﻳﺎن ﻣﺼﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ /‬آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه درﺑﺎره ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٠٧ .‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺎص‪ ,‬در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ,‬وﻇﺎﻳﻒ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻣﻮر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‪ ,‬ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻮر ﻣﺮدم و ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻛﻴﺎن اﺳ‪P‬م و دﻓﺎع از ﺣﺮﻣﺖ دﻳﻦ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ﺣﺪود اﻟﻬﻲ‪ ,‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺷﻮد‪ ,‬ﻳﺎ اﺣﻜﺎم را اﺟﺮا ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻳﺎ ﻣﺎﻟﻴﺎت و‬
‫ﺻﺪﻗﺎت را ﺟﻤﻊآوري ﻛﻨﺪ ﺣﺘﻲ اﻣﺎﻣﺖ در ﻧﻤﺎز ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ در اﻳﻦ ﻛﺎر از وي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ,‬ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻴﺎن و ﻣﺄﻣﻮران ﺟﻤﻊآوري ﻣـﺎﻟﻴﺎت را ﺗـﻌﻴﻴﻦ ﻣـﻲﻛﺮد و‬
‫ﻣﺄﻣﻮران‪ ,‬ﻣﺎﻟﻴﺎت را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺮﻛﺰي ﺟﻤﻊآوري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻫﻤﻴﻦ اﻣﻮال‪,‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺟﺰ آن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪاد ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﺧﺎص در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻛﻢ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻛﺎرﮔﺰاران را ﭘﺲ از ﺗﺪوﻳﻦ دﻳﻮاﻧـﻬﺎ و ﻣـﻌﻴﻦ ﻛـﺮدن ﺣـﻘﻮق ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‪ ,‬ﻋـﻤﺮﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬و او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه وي ﻧﻬﺎد‪ ,‬ﺣﻘﻮق او‬
‫ِ‬ ‫را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ و‬
‫را ﺷﺸﺼﺪ درﻫﻢ در ﻣﺎه ﻗﺮار داد و ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران‪ ,‬ﻛﺎﺗﺒﺎن‪ ,‬ﻣـﺆذﻧﻬﺎ و ﻫـﻤﺮاﻫـﺎﻧﺶ ﻧـﻴﺰ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻨﻴﻒ را ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي زﻣﻴﻦ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬وي ﺷﺮﻳﺢ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﺼﺮه ﻣﻨﺼﻮب ﻛـﺮد و ﺑـﺮاي‬
‫‪١‬‬
‫روزيـــ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ‪ ٥‬درﻫﻢ ﻗﺮار داد و ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ او را ﭘﻨﺞ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن‬
‫‪٤‬‬
‫ـــ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ در روز و ﺣﻘﻮق ﺷﺮﻳﺢ را ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ‬ ‫و ﺣﻘﻮق ﻋﺒﺪا˜ را ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ در ﻣﺎه ‪١‬‬
‫‪٤‬‬
‫و ده ﺟﺮﻳﺐ زﻣﻴﻦ در ﻣﺎه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪/‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ زﻳﺮا او‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺑـﻮد ﻛـﻪ در آن روز‪ ,‬اﻣـﺎره ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻋـﻤﺮ‪,‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎم ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮاي او ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻌﻴّﻦ‬
‫ﻛﺮد‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ,‬اﻣﺘﻴﺎزﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ /‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اداﻣة ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﻳﻖ اﻳﺸﺎن‪ ,‬اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزﻫﺎ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﺠﺴﺘﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﻧﻬﺎد‪ ,‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ در اﺧﺘﻴﺎرش‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را درﺑﺎرة ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص در ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم داد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٠٨‬‬

‫ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ روش را اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ را ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧة او را ﺳﻪ ﻣﻠﻴﻮن درﻫﻢ ﻗﺮار داد و ﺣﻘﻮق ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﻮع‪ ,‬ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ و اﻫﻤﻴﺖ ﻛﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫اﻳﻨﻚ اﺳﺎﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﻛـﻮﻓﻪ از اﺑـﺘﺪاي ﺷـﻬﺮﺳﺎزي آن ﺗـﺎ دوران ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن را ﻃـﺒﻖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻳﻢ‪ ,‬در ذﻳﻞ ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص اﺑﻮ اﺳﺤﺎق‪ :‬او ﻗﺎدﺳﻴﻪ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد و در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ و آن را‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ـ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب وي را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺪﺗﻲ او را در اﻳﻦ ﺳﻤﺖ ﻣﻨﺼﻮب و ﺳﭙﺲ او را ﻋﺰل‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺪت ﻛﻤﻲ د رآن اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺷﺪ و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻗﺼﺮش در ﻋﻘﻴﻖ ُﻣﺮد در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻘﻴﻊ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ,‬او را ﻣﻨﺼﻮب و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﻋﺰﻟﺶ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﭼﻮن ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻋﻬﺪهدار ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻐﻴﺮه را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد و او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ اﺑﻮ ﻳﻘﻈﺎن‪ :‬ﻋﻤﺮ او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ /‬در ﺳﺎل ‪< ٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﻛﺸﺘﻪ و ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ ,‬وي ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ‪ ٩٣‬ﺳﺎل داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن در ﺳﺎل ‪< ٢٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﭘﺲ از ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪,‬‬
‫ﻣﺎدري ﻋﺜﻤﺎن و ﻣﺎدرﺷﺎن اروي‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﻋﺎﻣﺮﻛﺮﻳﺰ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮادر‬
‫ِ‬ ‫او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد وي‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﻋﺜﻤﺎن ﺳﭙﺲ او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ /‬او در ﺳﺎل ‪< ٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدن وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ او را‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ‪< ٣٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را ﺑـﻴﺮون ﻛـﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻧـﻮﺷﺘﻨﺪ‪ /‬او ﻧـﻴﺰ اﺑـﻮ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي را ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪ اﻧﺼﺎري ﺑﺪري‪ :‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻮد‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬

‫ج‪ ,١‬ﺻﺺ ‪ ١٢٨‬و ‪/١٣٤‬‬ ‫‪١‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن اﺳ< ﻣﻲ‪,‬‬

‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٠٩ .‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺎزم ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻮد‪ ,‬او را ﻋﺰل ﻛﺮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٤٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﺷﻬﺎب در ﺳﺎل ‪< ٣٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﻀﺎرﺑﻦ ﺣﺮب از ﻗﺒﻴﻠﻪ اﺷـﻌﺮ از‬
‫ﻗﺤﻄﺎن ﺻﺤﺎﺑﻲ‪ :‬در ﺳﺎل ‪< ١٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻋﻤﺮ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺼﺮه ﮔﻤﺎرد و ﭼﻮن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎﻣﺪاري رﺳﻴﺪ‪ ,‬او را در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺑﻘﺎ و ﺳﭙﺲ وي را ﻋﺰل ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﺑﮕﻤﺎرد‪ ,‬ـ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص‬
‫را اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﻋﺜﻤﺎن ﻧـﻴﺰ او را ﺑـﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻨﺼﻮب ﻛـﺮد‪/‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﺜﻤﺎن در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪,‬ﭼـﻮن ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﻪ ﺧـ‪P‬ﻓﺖ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬او را در اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ اﺑﻘﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ /‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪ و ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺷﺨﺼﻲ را ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ وي را در ﺟﻨﮓ ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫وﻟﻲ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ از ﺟﻨﮓ ﺧﻮدداري ورزﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬او را‬
‫از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﻜﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص او را ﻓﺮﻳﺐ داد و‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در ﺳﺎل ‪<٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ ,‬و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ در ﺳﺎل‬
‫‪< ٥٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻋﻬﺪهدار ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﺟﺎ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ ﺿﺤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻓﻬﺮي ﻗﺮﺷﻲ‪ :‬در ﺳﺎل ‪<٥٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪ ,‬او را ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬او ﻧﻴﺰ رﻓﺖ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ دﻋﻮت ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺟﻨﮕﻴﺪ و در ﺳﺎل ‪<٦٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺮج راﻫﻂ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪,‬‬
‫وي در ﺳﺎل ‪<٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ اﺳﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻌﻴﺺ ﻣﺨﺰوﻣﻲ‪ :‬ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن‪ ,‬او را ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻧﻔﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻐﺮي‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬او را‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪ ٥٠‬ﻳﺎ ‪<٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ ﺛﻘﻔﻲ‪ :‬وي ﻓـﺮزﻧﺪ ام ﺣﻜـﻢ‪ ,‬ﺧـﻮاﻫـﺮ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻮد‪ /‬داﻳﻲاش ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺳﺎل ‪< ٥٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را ﺑﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻛـﻮﻓﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣١٠‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬او اﺧ‪P‬ق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ او را ﺑﻴﺮون ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺼﺮ ﮔﻤﺎرد و در ﺳﺎل ‪< ٦٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪ اﻧﺼﺎري ﺧﺰرﺟـﻲ‪ :‬ﻛـﻨﻴة او اﺑـﻮ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻮد و‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻣﻌﺎوﻳﺔﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن‪ ,‬ﻋﻬﺪهدار زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٦٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪ :‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ زﻣﺎﻧﻲ او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـﻨﺼﻮب‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﺮاي‬
‫ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪن اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ /‬ﻗﺒ ﻋﺒﻴﺪا˜ از ﺳﻮي ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺼﺮه ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓﺰود‪ /‬در آن روز‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ اﻧﺼﺎري ﺑﻮد‪ /‬ﻳﺰﻳﺪ او‬
‫را ﺑﺮ ﻛﻨﺎر ﻛﺮد و زﻣﺎﻣﺪاري ﻫﺮ دو ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻋـﺒﻴﺪا˜ وا ﮔـﺬار ﻛـﺮد‪ /‬در ﺳـﺎل ‪<٦٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﻗﺮﺷﻲ‪ :‬وي از ﺳﻮي زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ‪,‬‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﻫﺮﮔﺎه زﻳﺎد از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬او را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲداد‪ ,‬وي‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٨٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ اﻣﻴﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ وﻫﺐ ﺑﻦ ﺣﺬاﻓﺔ ﺑﻦ ﺟﻤﻊ ﺟﻤﺤﻲ‪ ,‬او ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺧـﻠﻴﻔﻪ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮد‪ /‬ﺳﭙﺲ از ﺳﻮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﻌﺮي‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻤﺎرد‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺧﻄﻤﻲ‪ :‬او از ﻗـﺒﻴﻠة ﺧـﻄﻤﺔ اوﺳـﻲ اﻧـﺼﺎري و از ﻳـﺎران‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬در ﻛﻮدﻛﻲ در ﺟﻨﮓ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺟﻤﻞ و‬
‫ﺻﻔﻴﻦ در رﻛﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬وي از ﺳﻮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻣﻜـﻪ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ وي وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ٧٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن‬
‫ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻦ اﺳﻮد ﻛﻌﺒﻲ ﻗﺮﺷﻲ َﻋ ﺪوي‪ :‬اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣١١ .‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬و ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ او را از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد وي ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در آن‬
‫ﺳﺮ او ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻦ زﺑﻴﺮ در ﻣﺤﺎﺻﺮة ﺣﺠﺎج ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ و ِ‬
‫ﺳﺮ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ و ﺻﻔﻮان ﺑﻪ ﺷﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪< ٧٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي داد‪/‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ِ‬
‫‪ ٢١‬ـ ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام اﺳﺪي ﻗﺮﺷﻲ‪ :‬در ﺳﺎل ‪< ٦٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺮادرش ﻋﺒﺪا˜ او را‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﺼﺮه ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﺳﺎل او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و در اواﺧﺮ ﺳﺎل‬
‫‪< ٦٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺠﺪدا او را ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓﺰود‪ /‬ﺳﺮاﻧـﺠﺎم در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٧١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺳﭙﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان او را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﺑﻲ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ رﺑﻴﻌﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻣﺨﺰوم‬
‫اﻣﻴﺮ ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﺒﺎع ﺑﻮد‪ ,‬او ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺳﻞ از ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛـﺮم<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺼﺮه ﮔﻤﺎرد‪ /‬ﺳﭙﺲ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ وي وا ﮔـﺬار‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﺣﺎرث ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل ‪< ٧٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﻗﻄﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺎرﺛﻲ‪ :‬وي از ﺳﻮي ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﻋـﻬﺪهدار ﺣﻜـﻮﻣﺖ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﺑﺸﺮﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣﻜـﻢ ﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟﻌـﺎص ﻗـﺮﺷﻲ اﻣـﻮي‪ :‬او ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎن ﺑـﺮادرش‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻋﻬﺪهدار ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺳﻦ ﭼﻬﻞ و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﮕﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺛﻘﻔﻲ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﮔﻤﺎرد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه او ﻧﻬﺎد‪ /‬وي ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ,‬رﻓﺘﺎري ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ >ﻃﺒﻖ آﻣﺎري ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪,‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ را زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ< و ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ‪ ,‬ﻧﺨﻌﻲ‪ ,‬ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ,‬ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺠﻮد‪ ,‬ﺷﻌﺒﻲ و ﺟﺰ آﻧﺎن او را ﺗﻜﻔﻴﺮ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻫﺮ ﻣﻠﺘﻲ ﺑﺎ ﺗﺒﻬﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺧﻮد ﺑﻴﺎﻳﺪ‬
‫و ﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ /‬ﺣﺠﺎج در ﺳﺎل ‪< ٩٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در واﺳﻂ ﻣﺮد و ﺑﺮ ﻗﺒﺮ‬
‫‪١‬‬

‫‪١‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ‪ ,‬ج‪ ,٢‬ﺻﺺ ‪ ٢١٠‬ـ ‪ ٢١٣‬و ﻧـﻴﺰ‪ :‬وﻓـﻴﺎت ا ‪7‬ﻋـﻴﺎن ‪ ,‬و ﻧـﻴﺰ‪ :‬ﻣـﻌﺠﻢ اﻟﺒـﻠﺪان‪ ,‬ج‪,٨‬‬

‫ص‪ /٢٨٠‬ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣١٢‬‬

‫او آب ﺟﺎري ﺷﺪ و از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪/‬‬

‫‪ ٢٦‬ـ ﻋﺮوة ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﺛﻘﻔﻲ اﺑﻮ ﻳﻌﻔﻮر‪ :‬او در ﺳﺎل ‪< ٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﺠﺎج‪,‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ /‬وي از ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑـﻮد و ﭘﺲ از ﺳـﺎل ‪< ٩٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٧‬ـ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻛﺒﺸﻪ ﺳﻜﺴﻜﻲ دﻣﺸﻘﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻟﻬﻴﺎ‪ :‬وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬او را ﺑﻪ‬
‫ﺟـﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧـﻮد ﺑـﺮﮔﺰﻳﺪ‪ /‬وي ﭘﺲ از ﺳـﺎل ‪< ١٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬و در زﻣـﺎن ﺧـ‪P‬ﻓﺖ ﺳـﻠﻴﻤﺎنﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٨‬ـ ﻳــﺰﻳﺪ ﺑـﻦ ﻣـﻬﻠﺐ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﺻـﻔﺮه ازدي‪ :‬ﻛـﻨﻴﻪاش اﺑـﻮ ﺧـﺎﻟﺪ ﺑـﻮد‪ /‬ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬اور ا ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﭘﺲ از ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آن‬
‫دو در ﺳﺎل ‪< ١٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬رخ داد‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ را ﻛﺸﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٥٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ ﺣﺮﻣﻠﻪ ﻟﺨﻤﻲ‪ :‬وي از ﺳﻮي ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ ﺑﺸﺮﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﻧﻬﺪي‪ :‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﮔﻤﺎرد‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻋﺪوي‪ :‬ﻛﻨﻴة وي اﺑﻮ ﻋﻤﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ١٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫و در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺸﺎم در ﺣﺮان وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ذوﺷﺎﻣﻪ‪ ,‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٣‬ـ ﻣﺴﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ :‬ﺑـﺮادرش ﻳـﺰﻳﺪ در ﺳـﺎل ‪< ١٠١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﮔﻤﺎرد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٢١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﻓﺰاري‪ :‬وي از ﺳﻮي ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪< ١٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﭘﺲ از آن ﺧﺒﺮي‬
‫از وي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١١٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣١٣ .‬‬

‫‪ ٣٥‬ـ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ ﻗﺴﺮي از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﺠﻴﻠﻪ‪ :‬در ﺳﺎل ‪< ١٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻫﺸﺎم‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﮔﻤﺎرد‪ ,‬وي در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪< ١٢٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﻪ ﻫﺸﺎم او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺸﺎم‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ را‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﻛﺮد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺧﺎﻟﺪ را ﻣﻮرد ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻳﻮﺳﻒ او را‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد و ﺷﻜﻨﺠﻪ داد‪ ,‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪< ١٢٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ‬
‫ﻧﺎﺻﺒﻲ ﻣﺘﻌﺼﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ِ‬ ‫در ﺣﻴﺮه او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ زﻧﺪﻗﻪ و‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺎﺳﺰا ﻣﻲﮔﻔﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺣﻜـﻢ‪ :‬ﻛـﻴﻨة او اﺑـﻮﻳﻌﻘﻮب ﺛـﻘﻔﻲ ﺑـﻮد و در ﺳـﺎل‬
‫‪<١٢١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﻗﺴـﺮي‪ ,‬ﻫﺸـﺎم ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪاﻟﻤﻚ او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ /‬وي ﺗﺎ زﻣﺎن ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ وﻟﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در اواﺧـﺮ ﺳـﺎل‬
‫‪<١٢٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻳﺰﻳﺪ او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ و در دﻣﺸﻖ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫در ﺳﺎل ‪<١٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﭘﺪرش او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٧‬ـ ﻣﻨﺼﻮرﺑﻦ ﺟﻤﻬﻮر‪ :‬وي ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻋﻬﺪهدار زﻣﺎﻣﺪاري‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ :‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ‪ ,‬او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﻨﻲ ُا ﻣﻴﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺟﺮﺷﻲ‪ :‬ﻛﻨﻴة وي اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻫﻞ ﻳﻤﺎﻣﻪ و‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﻧﻀﺮﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﺮوان ﺣﻤﺎر‪ ,‬او را ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٢٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺳﻦ ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﺮوان‬
‫‪ ٤٠‬ـ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﻓﺰاري‪ /‬وي در ّ‬
‫ﺣﻤﺎر‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳـﺎل ‪< ٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬اﺑـﻮﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬او را ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤١‬ـ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﺗﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺮة‪:‬‬
‫وي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ١٠٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻛﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٢‬ـ ﺻﻘﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺰﻧﻲ‪ :‬او ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣١٤‬‬

‫‪ ٤٣‬ـ داودﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤـﻄﻠﺐ‪ :‬وي ﺗـﻮﺳﻂ ﻋـﻤﻮﻳﺶ ﺳـﻔﺎح‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ او را ﻋﺰل ﻛﺮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣـﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻣﻜـﻪ‪,‬‬
‫ﻳﻤﻦ‪ ,‬ﻳﻤﺎﻣﻪ و ﻃﺎﺋﻒ را ﺑﻪ او وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٣٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٤‬ـ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ :‬در ﺳـﺎل ‪< ١٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﺳﻔﺎح او را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻮﻣة آن ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و او را وﻟﻴﻌﻬﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﻗﺮار داد‬
‫وﻟﻲ در ﺳﺎل ‪< ١٤٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻨﺼﻮر او را از و‪K‬ﻳﺖ ﻋﻬﺪي ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺰل ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ او را از‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﺑﺎ دادن اﻣﻮال ﺑﺴﻴﺎر رﺿـﺎﻳﺖ او راﺟـﻠﺐ ﻛـﺮد واو را ﺑـﻪ‬
‫و‪K‬ﻳﺖ ﻋﻬﺪي ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﻬﺪي ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻬﺪي ﺑﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ,‬او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل ‪١٦٧‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ُﮔﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٥‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ :‬او ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬زﻣﺎﻣﺪاري‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را ﺑـﺮﻋﻬﺪه ﮔـﺮﻓﺖ و در ﺳـﺎل ‪< ١٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺗـﻮﺳﻂ او ﺑـﺮ ﻛـﻨﺎر ﺷـﺪ‪ /‬وي در ﺳـﺎل‬
‫‪<١٧٣‬ﻫ ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٦‬ـ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ زﻫﻴﺮ ﺻﺒﻲ‪ :‬وي ﺑﺮادر ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ زﻫﻴﺮ‪ ,‬رﺋﻴﺲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﻨﻴﺘﻲ ﻣﻨﺼﻮر و‬
‫ﻣﻬﺪي ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻨﺼﻮر ﭘﺲ از ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﺳﺎل ‪< ١٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﮔﻤﺎرد‪/‬‬
‫‪ ٤٧‬ـ روح ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻦ ﻗﺒﻴﺼﺔ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ازدي‪ :‬وي ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‬
‫ﺳﻨﺪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﻬﺪي او را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد و در ﺳﺎل ‪١٧١‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬رﺷﻴﺪ او را ﺣﺎ ﻛﻢ ﻗﻴﺮوان ﻛﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ در ﺳﺎل ‪< ١٧٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺣﻜﻮﻣﺖ آن‬
‫دﻳﺎر را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٨‬ـ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺻﺒﺎح ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﻛﻨﺪي‪ :‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ‬
‫ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ وي وا ﮔﺬار ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﻬﺪي‪,‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ رﺷﻴﺪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺑﻘﺎ ﺷﺪ‪ /‬او در ﺳﺎل ‪< ٢٧٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺼﺮ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﻲ ﻛـﻮﻓﻪ را‬
‫ِ‬ ‫‪ ٤٩‬ـ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻲ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ :‬او ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر ﻣـﻬﺪي ﻋـﺒﺎﺳﻲ‪,‬‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪/‬‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣١٥ .‬‬

‫‪ ٥٠‬ـ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ :‬ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻨﺼﻮب‬
‫ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٥١‬ـ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ /‬او از ﺳـﻮي‬
‫ﻫﺎدي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ رﺷﻴﺪ‪ ,‬او را در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺑﻘﺎ ﻛﺮد‪ /‬و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ١٨٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺑﻐﺪاد از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٢‬ـ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ‪ :‬رﺷﻴﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪/‬‬
‫‪ ٥٣‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ :‬او ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺷﻴﺪ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٤‬ـ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ :‬رﺷﻴﺪ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪة وي ﻧﻬﺎد‪/‬‬
‫‪ ٥٥‬ـ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ :‬او ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٦‬ـ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ‪ :‬رﺷﻴﺪ‪ ,‬زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ وي وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٥٧‬ـ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ :‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺷﻴﺪ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٨‬ـ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ‬
‫اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ<ع‪ :9‬وي از ﺳﻮي ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٩‬ـ اﺑﻮ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ‪ :‬در ﺳﺎل ‪< ٢٠٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑـﺮادرش ﻣﺄﻣـﻮن‪ ,‬وي را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪/‬‬
‫‪ ٦٠‬ـ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪ ,‬وزﻳﺮ ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة وي‬
‫ﻧﻬﺎد‪/‬‬
‫‪ ٦١‬ـ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ‪ :‬او ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﻣﻴﻦ‪ ,‬ﺑﺮادر ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٩٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻟﺒﻴﺲ ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٢‬ـ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻮي‪ :‬ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ; ﻛـﺎرﮔﺰار ﺣﺴـﻦﺑﻦ‬
‫ﺳﻬﻞ‪ ,‬وزﻳﺮ ﻣﺄﻣﻮن در ﻛﺎخ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه در زﻣﺎن ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‬
‫و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺮاي ﺑﺮادرش ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ<ع‪ 9‬دﻋﺎ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪< ٢٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬رخ داد‪/‬‬
‫‪ ٦٣‬ـ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺒﺎح ﻛﻨﺪي‪ :‬در ﺳﺎل ‪< ٢٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣١٦‬‬

‫ﻣﻬﺪي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺟﻮر‪ ,‬ﺳﭙﺎه اﺑﻮاﻟﺒﻂ و ﻳﺎران آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اورا‬
‫ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎردﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻤﺎﻳﻞ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮش او را ﺑﺮﻛﻨﺎر‬
‫ﻛﺮده‪ ,‬ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ او ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٤‬ـ ﻏﺴﺎن ﺑﻦ اﺑﻲ ﻓﺮج‪ :‬او ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪ وﭘﺲ از آن ﻛﻪ اﺑﺎﻋﺒﺪا˜‪,‬‬
‫ﺑﺮادر اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ را ﻛُﺸﺖ‪ ,‬او را ﺑﺮ ﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ وي ﮔﻤﺎردﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٥‬ـ ﻫﻮل ﺑﻦ اﺧﻲ ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﺳﺎﺟﻮر‪ :‬وي زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬او در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻤﻴﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ آﻣﺪ و ﺑﺎ ورود وي ﻫﻮل از ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫‪ ٦٦‬ـ ﻧﺎﺻﺮدﻳﻦا˜ اﺑﻮاﺣﻤﺪ ﻣـﻮﻓﻖ‪ :‬در ﺳـﺎل ‪< ٢٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑـﺮادرش ﻣـﻌﺘﻤﺪ‪ ,‬او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٦٧‬ـ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ورﻗﺎء ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ‪ :‬او در دوران ﻣﻘﺘﺪر ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪه دار‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٨‬ـ اﻳﻮب ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻫﺎﺷﻤﻲ‪ :‬وي در ﺳﺎل ‪<٢٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫و در زﻣﺎن ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ‬
‫ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺰاﻋﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛـﺮد و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﺎ وي ﺟﻨﮕﻴﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪ ٦٩‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺧﺰاﻋﻲ‪ :‬او ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﻌﺘﺰ ﺑﺎ˜ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧٠‬ـ اﺑﻮ اﺣﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﻣﻌﺘﺰ‪ ,‬زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ او وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ ,‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٢٥١‬ﻫ ‪/‬‬
‫ق‪ 9‬ﻣﺰاﺣﻢﺑﻦ ﺧﺎﻗﺎن ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ ﺣـﻤﺰة ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬را ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﻜﺴﺖ داد‪/‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎﻣﻲ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻌﻲ و ﺗ‪P‬ش ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻳﻢ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑـﺎ‬

‫‪ ,‬ج ‪ ,٦‬ص ‪ ١٢٧‬ﭼﺎپ ﺑﻮ ‪p‬ق ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در‬

‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬ ‫<ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬ ‫در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪٢٥٠‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬ ‫‪٢‬ـ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ در‬
‫ِ‬
‫ز ﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ‪٣١٧ .‬‬

‫وﺟﻮد ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ‪ ,‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ از ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪/‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣١٨‬‬

‫ﺻﺪارت ﺧ‪K‬ﻓﺖ در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺻﺪارت ﺧ‪P‬ﻓﺖ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺎﻣﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﻳﻪ ﺑﻮد و اﻳـﻦ ﺻـﻔﺖ ﺟـﺰ در اواﺳـﻂ ﻗـﺮن‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧـﻤﻲﺷﺪ‪ /‬ﺑـﻪ ﻧـﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﻘﺎم در اﺻـﻞ‪ ,‬ﻳﻜـﻲ از ﻣـﻘﺎﻣﻬﺎي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﻣـﻘﺎم رﻳـﺎﺳﺘﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪار ﻳـﺎ ﭘـﺎدﺷﺎه اﻋـﻄﺎ ﻣـﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم در ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮر ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن‪ ,‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎم ﻳﺎ ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ ﻛـﺎرﻫﺎي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد; اﻓﺮادي ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻧﻘﻴﺐ ﺑﺰرگ زﻳﻦاﻟﺪﻳﻦ ﻫﺒﺔ ا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ‪ ,‬ﻣﺘﻮ ّﻟ ﺪ ﺳﺎل ‪< ٦٦٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,9‬ﺣﻜﻮﻣﺖ و‬
‫ﺳــﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺣـ ّﻠﻪ و ﻛـﻮﻓﻪ و ﻧـﺠﻒ و ﻛـﺮﺑ‪ P‬را ﻋـﻬﺪهدار ﺷـﺪ‪ /‬وي ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ,‬رﺋﻴﺲ و ﺷﺨﺼﻲ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ در آن ﺟﺎ اﻗـﺎﻣﺖ ﻛـﺮد ‪ /‬ﻣـﺆﻟﻒ ﻛـﺘﺎب ﻏـﺎﻳﺔ‬
‫‪١‬‬

‫ا‪K‬ﺧﺘﺼﺎر <ص ‪ ٧٣‬ـ ‪ 9٧٤‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وي اﻣﺮوزه ﻳﻜﻲ از ﺷﺮﻳﻔﺘﺮﻳﻦ ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود و از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺳﺨﺎوت‪ ,‬ﻧﺠﺎﺑﺖ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﻮاري‪ ,‬ﻧﻤﺎز‪ ,‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺷﺮاﻓﺖ از ﻫﻤﮕﻨﺎن ﺧﻮد ﭘﻴﺸﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺪرش ﻓﻘﻴﻪ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺟﺐ روﺷﻨﻲ دﻳﺪﮔﺎن و ﺷﺎدي دل ﺑﻮد و ﺑﺮادرش ﺗﺎجاﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻈﻔﺮ ﺑﻦ ﻃﺮاح ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﺎ ﻛﻢ ﻋﺮاق‪ ,‬ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳـﻦ دﺳـﺘﺠﺮداﻧـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜــﻮﻣﺖ ﺣــﻠﻪ‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻪ و ﻣﺴـﻴﺐ ﻣـﻨﺼﻮب ﺷـﺪ‪ /‬وي ﺳـﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺨﺸﻨﺪه‪ ,‬زﻳـﺮﻙ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﻮد‪ ,‬ﻋﺮﺑﻬﺎ وﻣﺮدم از او ﺑﻴﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬او ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺻﺪارت رﺳﻴﺪ و‬

‫ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎ ﻣﻞ‪ ,‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻫـﺒ ﺔ اﺑـﻦ‬

‫ِ‬ ‫‪١‬ـ ﻫﺒ ﺔاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺬﻛﻮر‪ ,‬ﻣﻠﻘّ ﺐ ﺑﻪ زﻳﻦاﻟﺪﻳﻦ اﺳﺖ‪ /‬وي ﻓﺮزﻧﺪ‬

‫ﻣﺠﺪ ﺷﺮ ف ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺼﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺑﻲ اﻟﻔﻀﻞ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻲ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬

‫ﺗﻐﻠﺐ ﻋﻠﻲ‪ ,‬رﺋﻴﺲ ﻧﻘﻴﺒﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ اﺻﻢ ﺳﻮراوي ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎر س ﻧﻘﻴﺐ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ‬

‫ﻧﺴﺎﺑ ﺔ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ذي اﻟﻌﺒﺮة‪ /‬ﻧﺴﺐ او در ﻛﺘﺎب ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪ ,‬ص ‪ ٢٥١‬ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ آ ﻣﺪه‬

‫اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﻋﺪاد اﻟﻨﻘﺒﺎء‪ ,‬ص ‪ ٢٠٥‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺴﺐ اﻃع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬

‫ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬
‫‪٣١٩ .‬‬ ‫ﺻﺪارت ﺧ‪ %‬ﻓﺖ در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺷﺪ‪ ,‬وﺿﻌﻴﺖ او ﺗﺎ زﻣﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺶ در ﺳﺎل ‪< ٦٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ /‬ﺟﺴﺪ او در‬
‫ﺣﺮم ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ /‬وي ﻫـﻨﮕﺎم ﻣـﺮگ ﺷـﺼﺖ ﺳـﺎل‬
‫داﺷﺖ‪ /‬ﻓـﺨﺮاﻟﺪﻳـﻦ‪ ,‬اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮﺑﻲ ﻣـﻲﺳﺮود و داراي اﺷـﻌﺎر ﺑﺴـﻴﺎري اﺳﺖ‪ /‬ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﻋ‪P‬ءاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺟﻮﻳﻨﻲ و ﺑﺮادرش ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ از ﺷﻌﺮﻫﺎي او ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬وي آﺧﺮﻳﻦ‬
‫اﺷﻌﺎرش را در زﻧﺪان داراﻟﻨﻴﺎﺑﻪ در ﺑﻐﺪاد و ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﺮود‪ /‬اﺷﻌﺎر ذﻳﻞ‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺘﺨﻂ او ﻳﺎﻓﺘﻢ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻤﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﺑـﻴﻬﻮدﮔﻲ ﮔـﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ رﻫـﺎ ﻛـﻦ و ﺑـﺮ ﻣـﻘﺪّ رات‬
‫ﺷﻜﻴﺒﺎ ﺑﺎش ا ﮔﺮ ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﺑﻪ ﺗـﻮ روي آورد‪ ,‬ﺻـﺒﺮ ﭘـﻴﺸﻪ ﻛـﻦ زﻳـﺮا ﺻـﺒﺮ‪ ,‬زﻳـﺒﺎﺗﺮﻳﻦ زﻳـﻮر‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ وي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺣﻮادث روزﮔﺎر ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن آﺳﺎن اﺳﺖ ا ﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻃﻮل آﻧﻬﺎ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﮕﻮ‪ ,‬واي ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻲ ﻛﻪ دراﻧﺘﻈﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺮ ﺷﺮزه از‬
‫ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ رﻓﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ُﺑﺮان ﺑﮕﻮ ﻛﻪ در ﻧﻴﺎﻣﻬﺎ ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻢ ﻣﺮگ ﻣﻈﻔﺮ‬
‫ﺷﻴﺮ ﺑﻴﺸﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ از وي دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/ ١‬‬
‫<رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﻮادث ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ,‬ﻣﺒﺤﺚ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ٤٩٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ـ م‪/‬‬
‫ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ارﺑﻠﻲ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬و در ﺳﺎل ‪< ٦٨٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫اﻣﻴﺮ اﺷﺮاف‪ ,‬ﺳﻌﺪاﻟﺪوﻟﻪ در ﻋﺮاق دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ اﻣﻮاﻟﻲ را ﻛﻪ در آن ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺮض از‬
‫ﻣﺮدم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎز ﭘﺲ دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و‪K‬ﻳﺘﻬﺎ و ﻣﺴﺌﻮ‪K‬ن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺑـﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة‬
‫اﻣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻮرد ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺬا اﻣﻮال‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري را‬
‫ﭘﺲ دادﻧﺪ‪ /‬ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ارﺑﻠﻲ را زدﻧﺪ و او ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺗﺎ اﻣ‪ P‬ﻛﺶ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ,‬وﻟﻲ‬

‫ﻓـــــــﺪﻋﻪ واﺻــــﺒﺮ ‪p‬ﻳــــﺎﺗﻲ ﺑــــﻪ اﻟﻘــــﺪر‬
‫ﻓــــﺎﻟﺼﺒﺮ اﺟــــﻤﻞ ﻣــــﺎ ﺣـــﻠﻲ ﺑــﻪ اﻟﺒﺸــﺮ‬
‫ى‬
‫اذا ﻏــــــﺪا ﺳــــﺎﻟﻤ ًﺎ ﻓــــﻲ ﻃــــﻴﻬﺎ اﻟﻌــــﻤﺮ‬
‫ﻃـــــــﻴﺒﻮا ﻓــــﻘﺪ ﻓــــﻘﺪ اﻟﺮﺋــــﺒﺎﻟﺔ اﻟﺬﻣــــﺮ‬
‫اﻏــــﻤﺎد ﻗــــﺮي ﻓــــﻘﺪ اودي ﺑــــﻪ اﻟﻘــــﺪر‬
‫ﻓـــــﻠﻴﻬﻨﻲ اﻋــــﺪاءه ﻣــــﻦ ﺑــــﻌﺪه اﻟﻈــــﻔﺮ‬
‫‪١‬ـ اﻟﻘــﻮل ﻓــﻴﻤﺎ ﻣــﻀﻲ ﻣــﻦ ﻋــﻤﺮﻧﺎ ﻫـﺪر‬
‫واﺳــــﺘﺸﻌﺮ اﻟﺼــــﺒﺮ ٕا ن ﻧـــﺎﺑﺘﻚ ﻧــﺎﺋﺒﺔ‬
‫و ﻛــــﻞ ﺣــــﺎدﺛﻪ ﻓــــﻲ اﻟﺪﻫــــﺮ ﻫــﻴﻨﺔ‬
‫ﻗـــﻞ ﻟﻠــﻌﺘﺎت ﻣــﻦ اﻟﻐــﺎﻳﺎت و ﻳــﺤﻜﻢ‬
‫و ﻗﻞ ﻟﺒﻴﺾ اﻟﺴـﻴﻮ ف اﻟﻤـﺮﻫﻔﺎت ﻟﺪي اﻟ‬
‫ﻣــﻀﻲ اﻟﻤــﻈﻔﺮ ﻟﻴﺚ اﻟﻐــﺎب ﻋـﻦ ﻛـﺜﺐ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٢٠‬‬

‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮﻋﻬﺪة وي ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻧـﺠﺎم ﻧـﺪاد‪ /‬او ﺑـﻴﻤﺎر ﺑـﻮد و ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗـﻨﺒﻴﻪ و‬
‫ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﭘﻲ در ﮔﺬﺷﺖ‪< /‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﻮادث ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ,‬ﺻﻔﺤﻪ ‪9/٤٥٤‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٢٧٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﺑﻮ ﻃﺮﻳﻒ ﻋﻠﻴﺎن ﺑﻦ ﺷﻤﺎل ﺧﻔﺎﺟﻲ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻣﺎرت ﺑﻨﻲ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪/‬‬

‫در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٣٧٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ /H‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢١ .‬‬

‫ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻛﻮﻓﻪ‬

‫در اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ‪ ,‬ﭘﻮﻟﻬﺎي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠة ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬اﻳﻦ ﭘﻮﻟﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ‬
‫ﺿﺮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﻣﺤﻞ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﻳﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮاق‪/‬‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﻮل ﻛﺴﺮا و ﻗﻴﺼﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آن ﭘﻮﻟﻬﺎ درﻫﻢ و‬
‫دﻳﻨﺎر ﺑﻮد‪ /‬دﻳﻨﺎر از ﻃ‪ P‬و درﻫﻢ از ﻧﻘﺮه ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻮل ﻃ‪P‬ﻳﻲ‪ ,‬ﻋﻴﻦ و ﺑﻪ ﭘﻮل ﻧﻘﺮهاي‪ ,‬ورق‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘﻮﻟﻬﺎي ﺳﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺣﺒﻪ و واﻧﻖ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣ‪ P‬ﻙ ارزش اﻳﻦ ﭘﻮﻟﻬﺎ‪,‬‬
‫وزن ﻛﺮدن ﺑﻮد ﭼﻮن ﻣﻨﻈﻮر از دﻳﻨﺎر‪ ,‬ﻗﻄﻌﻪاي از ﻃ‪ P‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل وزن داﺷﺖ و ﺑﺮ‬
‫روي آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺣﻚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر وي ﺳﻜﻪ ﺿﺮب ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫درﻫﻢ‪ ,‬وزن درﻫﻢ ﻧﻘﺮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن واﻓﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺮ دﻳﻨﺎر ﻧﺰد آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل َده درﻫﻢ ﺑﻮد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺗﺎ ‪ ١٣‬ﻳﺎ ‪ ١٥‬درﻫﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮﺣﺴﺐ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ‪ ,‬اﺧﺘ‪P‬ف ﻗﻴﻤﺖ داﺷﺖ‪/‬‬
‫ﭘﻮﻟﻬﺎ ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺳﻮداء واﻓﻴﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻐﻠﻴﻪ اﺳﺖ و ﻃﺒﺮﻳﻪ ﻋﺘﻖ ﻛﻪ ﻣـﻌﻤﻮ‪o‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻮﻟﻬﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ درﻫﻤﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺟﻮارﻗﻴﻪ ﻳﺎ‬
‫ﺳﻤﺮﻳﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ وزن ﻫﺮ درﻫﻢ ﺷﺶ ﻣﺜﻘﺎل ﺑﻮد و درﻫﻤﻬﺎي ﺳﻤﺮﻳﻪ ﺳﺒﻚ ﻛﻪ‬
‫وزن ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﺜﻘﺎل ﺑﻮد‪ ,‬و ﺗﻤﺎم اﻳﻦ درﻫﻤﻬﺎ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻧﺪﻛﻲ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م‪ ,‬دﻳﻨﺎرﻫﺎي ﻋﺮب ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪ :‬ﻫﺮﻗﻠﻲ ﻳﺎ روﻣﻲ‬
‫و ﻛﺴﺮوي ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﻳـﻦ ﮔـﻮﻧﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣـﻌﻤﻮ‪ o‬ﺑـﺎ دﻳـﻨﺎرﻫﺎي روﻣـﻲ و‬
‫درﻫﻤﻬﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا دﻳﻨﺎرﻫﺎي ﻫﺮﻗﻠﻲ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ و ﺟﺬاﺑﻴﺖ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ﺑﺮاي زﻳﺒﺎﻳﻲ و درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ آن ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﭘﻮﻟﻬﺎي اﺳﻣﻲ‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﭘﻮﻟﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ و روﻣـﻲ ﻣـﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ‪ ,‬ﺷﻴﻮة دادوﺳﺘﺪ ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد و اﻳﺸﺎن ﻣ‪ P‬ﻙ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٢٢‬‬

‫ﺳﻨﺠﺶ را ﺗﺮازوي ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ ﻗﺮار داد‪ ,‬و در رواﻳﺘﻲ‪ ,‬ﺗﺮازوي ﻣﺪﻳﻨﻪ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﺧ‪P‬ﻓﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﻣﻌﺎﻣﻠة آﻧﻬﺎ ﻧﺪاد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻋﻬﺪهدار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺪ‪ ,‬از آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻜﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺎل ‪< ١٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪ ﻫﻴﺄﺗﻬﺎﻳﻲ ﻧﺰد وي آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻫﻴﺄت ﺑﺼﺮه ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ /‬وي درﺑﺎرة اﻣﻮر ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه و ﺟﺰ آن ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻋﻤﺮ‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎ را ﺑﺎ ﻧﻘﺶ ﻛﺴﺮوي ﺿﺮب ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت‬
‫ﻃﺮحرﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ <اﻟﺤﻤﺪ˜‪ 9‬و در ﺑﻌﻀﻲ < ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل ا˜‪ 9‬و‬
‫در ﺳﻜﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ <‪K‬اﻟﻪ ا‪K‬ا˜ وﺣﺪه‪ 9‬اﻓﺰوده‪ ,‬و در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش وزن ﻫﺮ َده درﻫﻢ را‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺷﺶ ﻣﺜﻘﺎل ّ‬
‫دﻣﻴﺮي در ﻛﺘﺎب ﺣﻴﺎت اﻟﺤﻴﻮان‪ ,‬ج‪ ,١‬در ﻓﺼﻞ ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري درﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻐﻠﻲ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رأس ﺑﻐﻞ <ﻧﺎم ﻳﻚ ﺿﺮب ﻛﻨﻨﺪه ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺳﻜﻪ اﺳﺖ‪ 9‬در زﻣﺎن اﺳ‪P‬م ﺑﺮاي ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺳﻜﻪ ﻛﺴﺮوي ﺿﺮب ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮروي‬
‫آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و زﻳﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد <ﻧﻮش ﺧﻮر‪ 9‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﺑﺨﻮر‪ ,‬ﮔﻮاراﻳﺖ ﺑﺎد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻘﺶ <ا˜ا ﻛﺒﺮ‪ 9‬ﺿـﺮب‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن از ﺟﻠﺪ ‪ ١٧‬داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ,‬ص ‪ ,٩٠٤‬ﭼﺎپ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪> :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٤٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ‬
‫‪١٦٦‬م در ﺑﺼﺮه دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺳﻜﻪﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ را ﺑﺮ ﻧﻘﺮه ﺿﺮب ﻛﻨﻨﺪ<‪/‬‬
‫در ﻣــﺠﻠﻪ ﻣــﻘﺘﻄﻒ‪ ,‬ج‪ ,٤٩‬ص‪ ٥٨‬ﭼـﻨﻴﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ :‬در دوران ﺧـ‪P‬ﻓﺖ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در اﻃﺮاف ﺳﻜﻪاي ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﺿﺮب ﺷﺪه ﺑﻮد <وﻟﻲ ا˜‪9‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬ﺳﻜﻪﻫﺎي ﺧُ ﺮد ﺳﻴﺎﻫﻲ از ﺷﺶ داﻧﮓ ﺿﺮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺒﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬زﻳﺎد ﻫﻢ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺒﻪ و دو ّ‬
‫ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺰده ﻗﻴﺮاط وزن داﺷﺘﻨﺪ و از ﻳﻚ ّ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ,‬از اﻳﻦ ﻧﻮع ﺳﻜﻪﻫﺎ ﺿﺮب ﻛﺮد و وزن ﻫﺮ َده‬
‫درﻫﻢ را ﻫﻔﺖ ﻣﺜﻘﺎل ﻗﺮار داد‪ ,‬و ﺟـﻤ‪P‬ﺗﻲ ﺑـﺮ روي آن ﻧـﻮﺷﺖ‪ /‬اﻳـﻦ ﺳﻜـﻪﻫﺎ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢٣ .‬‬

‫درﻫﻤﻬﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬دﻳﻨﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺿﺮب ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺮدي ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﺮ ﺑﺴﺘﻪ‪ ,‬ﺣﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻜﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎي داﻳﺮهاي ﺷﻜﻞ‬
‫ﺿﺮب ﻛﺮد‪ ,‬وي‪ ,‬اوﻟﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ درﻫﻤﻬﺎي داﻳﺮهاي ﺷﻜﻞ ﺿﺮب ﻛﺮد‪ /‬ﺳﻜﻪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﺿﺮب ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺎﺧﻮاﻧﺎ‪ ,‬درﺷﺖ و ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮد‪ /‬در اﻃﺮاف اﻳﻦ ﺳﻜﻪ‬
‫اﺳﻢ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬در ﻳﻜﺮو <ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل ا˜‪ 9‬و در روي دﻳﮕﺮ <اﻣﺮا˜ ﺑﺎﻟﻮﻓﺎء واﻟﻌﺪل‪ 9‬ﻧﻘﺶ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺮادر او‪ ,‬ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻧﻴﺰ در ﻋﺮاق درﻫﻤﻬﺎﻳﻲ ﺿﺮب ﻛﺮد و وزن ﻫﺮ َده درﻫـﻢ را‬
‫ِ‬
‫ﻫﻔﺖ ﻣﺜﻘﺎل ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد و در ﻣﺮاﺳﻢ اﻋﻄﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم داد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان از ﻋﺮاق آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ روش ﻓﺎﺳﻖ <ﻣـﺼﻌﺐ ﺑـﻦ زﺑـﻴﺮ‪ 9‬را از ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ <ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ 9‬ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ وﺿﻊ ﻛﺮد و ﺣﺠﺎج آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ,‬ﺑـﻌﺪ از ﻛُﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﻋـﺒﺪا˜ و ﻣـﺼﻌﺐ ـ ﻓـﺮزﻧﺪان زﺑـﻴﺮ ـ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان رﺳﻴﺪ‪ ,‬وي در ﺳـﺎل ‪< ٧٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﭘـﻮﻟﻬﺎ‪ ,‬وزﻧـﻬﺎ و ﺿـﺮب دﻳـﻨﺎرﻫﺎ و‬
‫درﻫﻤﻬﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد‪ ,‬او ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﭘﻮل ﺷﺎﻣﻲ‪ ,‬وزن دﻳﻨﺎر را ﺑﻴﺴﺖ و دو ﻗﻴﺮاط‬
‫ﺣﺒﻪ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد‪ /‬ﻗﻴﺮاط‪ ,‬ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎر ّ‬
‫ﺣﺒﻪ ﻛﻢ ﻗﺮار داد و درﻫﻢ را ﭘﺎﻧﺰده ﻗﻴﺮاط ﻣﺴﺎوي ّ‬
‫و ﻳﻚ ّ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﺮ داﻧﮓ ﺑﺎ دو ﻗﻴﺮاط و ﻧﻴﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ /‬وي ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺣﺠﺎج ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در‬
‫ﻋﺮاق اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻜﻪ ﺿﺮب ﻛﻨﺪ واو ﻧﻴﺰ ﺿﺮب ﻛﺮد‪ /‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻓﺘﻢ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬آن ﺟﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ روي ﭘﻮﻟﻬﺎ‬
‫اﻋﺘﺮاض داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ رﺳﻤﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﺎﻣ‪P‬ﺗﺸﺎن ﺑﺎ ﭘﻮﻟﻬﺎي‬
‫روﻣﻲ و اﻳﺮاﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ <از ﺳﺎل ‪ ٦٥‬ﺗﺎ ‪٨٦‬‬
‫ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﻴﻮة ﺿﺮب ﺳﻜﻪ را از روﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫روم ﮔﺮان آﻣﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻫﻴﺄﺗﻲ ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻓﺮﺳﺘﺎد و او را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ روي دﻳﻨﺎرﻫﺎﻳﺶ‬
‫ﻧﺎﺳﺰا ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬را ﺣﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ را ﻧﺎراﺣﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮔﺮد آورد و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻲ از ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٢٤‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮا در آورد‪ ,‬ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ /‬روح ﺑﻦ زﻧﺒﺎع ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ راه ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ را ﻣﻲداﻧﻲ‪,‬‬
‫وﻟﻲ ﻋﻤﺪا ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﻣﻨﻈﻮرت ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ؟‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ع‪ 9‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻦ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺳﺨﻦ او را‬
‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮد وﻟﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪارش در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺮود و ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺮاي ﻫﺰﻳﻨة ﺳﻔﺮ‬
‫و ﺳـﻴﺼﺪ ﻫـﺰار درﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﻣـﺨﺎرج در اﺧـﺘﻴﺎر وي ﻗـﺮار ﺑـﺪه و وﺳـﺎﻳﻞ آﺳـﺎﻳﺶ او و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻦ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم رﺳﻴﺪن ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﭘﻴﻚ روم را زﻧـﺪاﻧـﻲ ﻛـﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻴﺪ‪ ,‬وي را از ﻗﻀﻴﻪ آﮔﺎه ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫ﮔﺮان ﻧﻴﺎﻳﺪ ﭼﻮن ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ,‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه روم اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬دﺷﻨﺎم دﻫﺪ‪ ,‬دوم اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ راه ﺣﻠﻲ دارد‪ /‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬او را از راه ﺣﻞ آن آﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﭘﻮﻟﻬﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳ‪P‬م ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬و ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﭘﻮﻟﻬﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎي درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻜﻪﻫﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻛﺮد و دﺳﺘﻮر داد‪ ,‬ﭘﻮل روﻣﻴﺎن ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧة آﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﭘﺲ‬
‫داده ﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻜﻪﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ /‬ـ ﺑﺮاي اﻃ‪P‬ع از ﻣﺸﺮوح داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﺣﻴﺎت اﻟﺤﻴﻮان دﻣﻴﺮي‪ ,‬ﺟﻠﺪ ‪ ,١‬ﻓﺼﻞ ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﻣـﺮاﺟـﻌﻪ ﻛـﻨﻴﺪ ـ ﺑـﻪ‬
‫دﻳﻨﺎرﻫﺎي ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬دﻳﻨﺎرﻫﺎي دﻣﺸﻘﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪارش در ﻋﺮاق دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ درﻫﻤﻬﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدل ﭘﺎﻧﺰده ﻗﻴﺮاط از ﻧـﻮع‬
‫ﻗﻴﺮاﻃﻬﺎي دﻳﻨﺎرﻫﺎ ﺿﺮب ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻋﺮاق ﺑﺮاي ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺳﻜـﻪ ﺿـﺮب‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ در ﮔﺬﺷﺖ وﻟﻲ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﻃﺒﻖ روال ﮔـﺬﺷﺘﻪ ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﺧـ‪P‬ﻓﺖ وﻟﻴـﺪ‪,‬‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺗﺎﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﺳﻜﻪ ﻫﺒﻴﺮﻳﻪ را ﺑﺎ ﻋﻴﺎر ﺷﺶ داﻧﮓ در ﻋﺮاق ﺿﺮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ‬
‫ﻋﻴﺎر را ﺑﻪ ﻫﻔﺖ داﻧﮓ اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ و ﺳﻜﻪﻫﺎي ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﺠﺰ واﺳﻂ ﺑﺎﻃﻞ ﻛﻨﺪ‪ /‬او‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢٥ .‬‬

‫ﻓﻘﻂ در واﺳـﻂ درﻫـﻢ ﺿـﺮب و ﺳﻜـﻪﻫﺎ را ﺑـﺰرگ ﻛـﺮد‪ /‬ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻋـﺰل ﺧـﺎﻟﺪ در ﺳـﺎل‬
‫‪<١٢٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﻫﻤﻬﺎ ﺑﺮ روي ﺳﻜـﻪﻫﺎي <ﺧـﺎﻟﺪﻳﻪ‪ 9‬ﺿـﺮب ﻣـﻲﺷﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﻋـﺰل ﺧـﺎﻟﺪ‪,‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ روي ﻛﺎر آﻣﺪ او ﺳﻜﻪﻫﺎ را ﻛﻮﭼﻚ ﻛﺮد‪ ,‬وﻋـﻴﺎر آن را ﻫـﻔﺖ داﻧﮓ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮد و ﺗﻨﻬﺎ در واﺳﻂ ﺳﻜﻪﻫﺎ را ﺿﺮب ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ در ﺳﺎل ‪١٢٦‬‬
‫ّ‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﺪي‪ ,‬آﺧﺮﻳﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬وي‬
‫درﻫﻤﻬﺎ را ﺑﺮ روي ﺳﻜﻪ و ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺣﺮان در ﺟﺰﻳﺮه ﺿﺮب ﻣﻲﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ روي ﻛﺎر آﻣﺪ و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻔﺎح درﻫﻤﻬﺎ را در اﻧﺒﺎر ﺿﺮب‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻘﺶ دﻳﻨﺎرﻫﺎ را ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﺣﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﺮ روي آن ﻣـﻲﻧﻮﺷﺖ‪> ,‬اﻟﺴﻜـﺔ‬
‫ﺣﺒﻪ از وزن آن ﻛﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺣﺒﻪ و ﺑﻌﺪ دو ّ‬
‫اﻟﻌﺒﺎﺳﻴﻪ< و ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻳﻚ ّ‬
‫ﺣﺒﻪ از وزن آن ﻛﻢ ﻛﺮد و‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﭘﺲ از وي ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﻪ ّ‬
‫ﺣﺒﻪ ﺑﻮد و درﻫﻤﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و در‬ ‫ـــ ﻗﻴﺮاط ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ زﻳﺮا ﻗﻴﺮاط‪١ ,‬‬
‫ـــ ّ‬ ‫اﻳﻦ درﻫﻤﻬﺎ را ‪٣‬‬
‫‪٤‬‬ ‫‪٤‬‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٥٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺳﻜة ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﺑﻪ وزن ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل ﺑﺼﺮي ﺿﺮب ﺷﺪ‪ /‬ﻣﻬﺪي ﻣـﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻧﻴﺰ ﺳﻜﻪاي داﻳﺮهاي ﺷﻜﻞ ﺿﺮب ﻛﺮد ﻛﻪ در وﺳﻂ آن ﻧﻘﻄﻪاي ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬وﻟﻲ از‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﻫﺎدي ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‪ ,‬ﺳﻜﻪاي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﺗﺎ ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ‪< ١٧٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت اداﻣﻪ ﻳـﺎﻓﺖ و ﺣـﺪود ﻳﻚ‬
‫ﺣﺒﻪ ﻛﻢ‪ ,‬از ﻋﻴﺎر آن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﺿﺮب ﺳﻜﻪﻫﺎ را ﺑﺮﻋﻬﺪه‬ ‫ﻗﻴﺮاط ‪١‬‬
‫وـــ ّ‬
‫‪٤‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﺮﻣﻜﻲ ﻧﻬﺎد‪ ,‬واو ﻧﺎم ﻫﺎرون را در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳ‪P‬م و درري ﻣﺤﻤﺪﻳﻪ ﺑﺮ روي‬
‫دﻳﻨﺎرﻫﺎ و درﻫﻤﻬﺎ ﺿﺮب ﻛﺮد و از ﻫﺮ درﻫﻢ ﻳﻚ ﻗﻴﺮاط و ﻳﻚ ﺣﺒﻪ ﻛﻢ ﻛﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬دﻳﻨﺎرﻫﺎ و درﻫﻤﻬﺎﻳﻲ ﺿﺮب ﻛﺮد واﺳﻢ ﺑﺮادرش ﻣـﺤﻤﺪ اﻣـﻴﻦ را از روي اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻜﻪﻫﺎ ﻣﺤﻮ ﻛﺮد‪ /‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪ ,‬واﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﺗﺎ ﻣﺎه‬
‫ﺣﺒﻪ از ﻋﻴﺎر آن‬
‫ﺣﺒﻪ و ﻧﺼﻒ ّ‬
‫رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ‪< ١٨٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬و ﭼﻬﺎر ﻗﻴﺮاط و ﻳﻚ ّ‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ‪ ,‬ﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺿﺮب ﺳﻜﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻨﺪي وا ﮔﺬار‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٢٦‬‬

‫ﻛﺮد‪ /‬وي درﻫﻤﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺪار دﻳﻨﺎرﻫﺎ ﺿﺮب ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬و در ﺗﻤﺎم ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺷﻴﻮة‬
‫ﺣﺒﻪ‬
‫ﺿﺮب دﻳﻨﺎرﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ درﻫﻤﻬﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ‪< ١٩١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻧﺼﻒ ّ‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻣـﻴﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻫـﺎرون اﻟﺮﺷـﻴﺪ‪,‬‬
‫ّ‬ ‫از ﻋﻴﺎر دﻳﻨﺎرﻫﺎي‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺪ‪ ,‬ﺿﺮب ﺳﻜﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ رﺑﻴﻊ وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬وي در‬
‫ﺳﻜﻪ<رﺑﻲ ا˜‪ 9‬و در ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن <اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ اﻟﻔـﻀﻞ‪ 9‬را ﺣﻚ‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺎ‪K‬ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﭼﻮن اﻣﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﻮﺳﻲ را ﺑﻪ و‪K‬ﻳﺖ ﻋﻬﺪي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد وﻟﻘﺐ اﻟﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺑﺎﻟﺤﻖ اﻟﻤﻈﻔﺮ ﺑﺎ˜ را ﺑﻪ او داد‪ ,‬دﻳﻨﺎرﻫﺎ و درﻫﻤﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم او ﺿﺮب ﻛﺮد و وزن ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫را ده ﻗﻴﺮاط ﺗﻌﻴﻴﻦ‪ ,‬و ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ دو ﺑﻴﺖ زﻳﺮ را ﻧﻘﺶ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﻣﻈﻔﺮ اﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﺼﻮص ﻧﺎﻣﺶ در‬
‫ى‬ ‫آن‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﻓﺘﻬﺎ و ﺳﺮاﻓﺮازﻳﻬﺎ از ِ‬
‫ﻗﺮآن ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﻦ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫روي درﻫﻤﻬﺎ ﺣﻜﺎ ﻛﻲ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﺎ آﻟﺖ ﺧﺮاﻃﻲ‪ ,‬ﻧﻘﺸﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮ روي آن ﺣﻚ ﺷـﺪ‪,‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ روي اﻧﮕﺸﺘﺮﻫﺎ ﺣﻚ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺿﺮب ﻛﺮد واﻳﻦ رﺧـﺪاد‬
‫ﻋﻬﺪي ﺣﻀﺮت ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺲ از و‪K‬ﻳﺖ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ اﺳﻤﺶ ﺑﺮ روي دﻳﻨﺎر و درﻫﻢ ﺿﺮب ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي اﻃ‪P‬ع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻏﺎﻧﻲ اﺑﻲ‬
‫اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ,‬ج‪ ,١٨‬ص‪ ٢٩‬و وﻓﻴﺎت اﻋﻴﺎن‪ ,‬ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺮح ﺣﺎل ﺣﻀﺮت رﺿـﺎ<ع‪ 9‬و‬
‫ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺨﻮاص ﺳﺒﻂ ﺑﻦ ﺟﻮزي و ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ارﺑﻠﻲ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﭘﻮﻟﻬﺎي دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬ﻣﻌﺘﺼﻢ‪ ,‬واﺛﻖ و ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﻛﻞ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ و ﻏ‪P‬ﻣﺎن ُﺗﺮﻙ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬رﺷﺘﻪ ﺧـ‪P‬ﻓﺖ از ﻫـﻢ ﮔﺴﺴﺖ‪ ,‬دوﻟﺖ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻓﺮاط در ﺧﻮش ﮔﺬراﻧﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﺎرﮔﺰار ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ اﺳﺘﻴ‪ P‬ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﺑﺮ اﻃﺮاف‪ ,‬ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ و ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺪﻋﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان درﻫﻤﻬﺎي ﺗﻘﻠﺒﻲ را ﺑﺮ ﺷﻤﺮد!‬

‫اﻟﻤــﻈﻔﺮ‬ ‫ﻓــــ ﻠﻤﻮ ﺳﻲ‬ ‫ﻣـﻔﺨﺮ‬ ‫ﻛﻞ ﻋـﺰ و‬ ‫‪١‬ـ‬

‫اﻟﻤـﻈﻔﺮ‬ ‫اﻟﻜـﺘ ﺎب‬ ‫ﻓـﻲ‬ ‫ﻣ ﻠ ﻚ ﺧﺺ ذ ﻛﺮه‬

‫ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢٧ .‬‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮار از ﺑﺼﺮه در ﺳﺎل ‪< ٦٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫درﻫﻤﻬﺎي ﺗﻘﻠﺒﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﺲ از آن‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎي ﺗﻘﻠﺒﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎ رواج ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﭘﻮﻟﻬﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ دارد وﻟﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧ‪P‬ﺻﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﻜـﻪﻫﺎي‬
‫اﺳ‪P‬ﻣﻲ در ﺗﻤﺎم ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻬﺎ و ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳ‪P‬م از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺮاق‪ ,‬ﺷـﺎم‪ ,‬اﻧـﺪﻟﺲ‪,‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪ ,‬ﺳﻴﺴﻴﻞ‪ ,‬ﻫﻨﺪ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺿﺮب ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎ در ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ و دوراﻧـﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ‪ ,‬اﻧﺪازه و ﻧﻘﺶ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﻲ ﻋـﺰﻳﺰ‬
‫ِ‬ ‫در آﻏﺎز ﺑﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﺮ روي ﺳﻜﻪﻫﺎ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ در زﻣﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻ‪P‬ح اﻟﺪﻳﻦ اﻳﻮﺑﻲ در ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﺳﺎل ‪< ٦٢١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﻧﺴﺦ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﻧﺎم ﺷـﻬﺮي را ﻛـﻪ ﺳﻜـﻪﻫﺎ در آن ﺿـﺮب ﻣـﻲﺷﺪ‪ ,‬ذ ﻛـﺮ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﺒﻞ از ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺿﺮب‪ ,‬ﻟﻔـﻆ ﺳـﻨﺔ را ﻣـﻲآوردﻧﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ ﻟﻔـﻆ ﻋـﺎم را‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪< :‬ﺷﻬﻮر ﺳﻨﻪ ﻛﺬا‪ 9‬ﻳﺎ <ﺷﻬﻮر ﻋـﺎم‬
‫ﻛﺬا‪ 9‬ﻳﺎ <در روزﮔﺎر ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓ‪P‬ن‪/9‬‬
‫در اﺑﺘﺪا‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻋﺪاد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫و در ﺳﺎل ‪< ٦١٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋـﺪاد‪ ,‬ﺗـﺎرﻳﺦﮔﺬاري ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ,‬دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬وﺟﻮد ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺿﺮوري ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻣـﺮوزه ﻧـﻴﺰ اﻳـﻦ‬
‫ﺿــﺮورت را اﺣﺴـﺎس ﻣـﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺗـﻤﺎم ﺣﻜـﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣـﺘﻤﺪن داراي ﺿـﺮاﺑـﺨﺎﻧﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ در ﺗﻤﺎم دوراﻧﻬﺎ‪ ,‬اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻫﻤة ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻬﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ‪,‬‬
‫اﻋﻢ از ﺑﻐﺪاد‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬دﻣﺸﻖ‪ ,‬ﺑﺼﺮه‪,‬ﻗﺮﻃﺒﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺿﺮب ﺳﻜﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﭘﻮﻟﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﺿﺮب ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن‪ ,‬ﭘﻮل ﻫﻴﺰم ﻳﺎ دﺳـﺘﻤﺰد‬
‫ﺿﺮاب ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ وﻣﻘﺪار آن ﻳﻚ درﻫﻢ از ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚدرﺻﺪ ﺑﻮد‪ ,‬و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ,‬ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ ,‬و ﺣﻜﻮﻣﺖ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ در آﻣﺪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲآورد‪/‬‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ در آن دوران ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده و اﺑﺰار آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻳﻚ ُﻣﻬﺮ آﻫﻨﻲ و‬
‫ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮ روي ﺳﻜﻪ ﺿﺮب ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬واروﻧﻪ ﺑﺮ روي آن ﺣﻚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٢٨‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻃ‪ P‬ﻳﺎ ﻧﻘﺮه را ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ وزن دﻳﻨﺎرﻫﺎ و درﻫﻤﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻬﺮ‬
‫را روي آن ﻗﻄﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﻜﺸﻲ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﺮ آن ﻣﻲﻛﻮﺑﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮ روي‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﻨﺪد و ﻧﻤﻮدار ﺷﻮد‪/‬‬
‫در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ آﻫﻨﻲ ﺳﻜﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ اﺛﺮش ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﻜﻮﻛﺎﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫داراي آن ﻧﻘﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و آﻧﮕﺎه‪ ,‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﺎر و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﺄﻣـﻴﻦ‬
‫ﻟﻮازم و ﺷﺮاﻳﻂ آن را ﻛﻪ ﺷﻐﻞ و ﻣﺘﺎﻣﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ ﺳﻜّﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺳﻜّﻪ‪ ,‬ﻧﺎم اﻳﻦ‬
‫وﻇﻴﻔﻪ و ﻣﻘﺎم ﺷﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ ﺗﺎرﻳﺨﺶ در ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﻗﻴﺎم اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪< ١٩٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬آورده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬درﻫﻤﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮدش ﺿﺮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻳـﻮﺳﻒ رزق ا˜ ﻏُـﻨﻴﻤﺔ در ﻛـﺘﺎب ﺣـﻴﺮه ‪ ,‬ص‪ ٢٨١‬ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫـﻴﺄت ﺑـﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪,‬‬
‫ﺳﻜﻪﻫﺎﻳﻲ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد و ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎﺿﺮب ﺑﺼﺮه در ﺳﺎل ‪< ١٥٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,9‬ﺳﻜﻪاي ﺿﺮب ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٦٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬و‬
‫دو ﺳﻜﻪ ﺿﺮب ﺑﻐﺪاد در ﺳﺎل ‪< ١٥٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬اﺳﺖ و ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻜﻪ ﻛﻪ در ﻧﻴﻤة‬
‫ﺿﺮب ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺤﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﺿﺮب ﺷﺪه ﺑﻮد‪,‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ,‬داﻧﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧة ﭘﻮﻟﻬﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﻜّﻪﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺿﺮب ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻴﻢ‪/‬‬

‫ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗـﻤﺪن‬ ‫ﺗـﺎﻟﻴﻒ ﻣـﻘﺮﻳﺰدي‪ ,‬ﭼـﺎپ ﻧـﺠﻒ‪ ,‬ﺳـﺎل ‪J ١٣٥٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,H‬و‬ ‫ﺷﻨﺪرو اﻟﻌﻘﻮد ﻓـﻲ ذ ﻛـﺮ اﻟﻨـﻘﻮد‬ ‫‪١‬ـ ﻛﺘﺎب‬

‫ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪ ١٢٠‬ـ ‪ ١٢٣‬ـ م‪/‬‬ ‫اﺳ<ﻣﻲ‪,‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫روﺣﻴة ﻣﺮ دم ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٢٩ .‬‬

‫روﺣﻴة ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧـﺎص ﺗـﺎرﻳﺨﻲ آن در اﺑـﺘﺪاي آﺑـﺎداﻧـﻲ‪,‬‬

‫ّ‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﻬﺮت اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ‪,‬‬
‫ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺑﺰرگ ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ‪ ,‬اﺳﺘﻌﺪاد ﺳﺮﺷﺎر ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫـﻤﻪ اﻳـﻨﻬﺎ‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺘﻬﺎﻳﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻗﺪرداﻧﻲ اﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ درﺑﺎرة ﺑﺰرﮔﺎن اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣـﻄﻠﺒﻲ ﺛـﺒﺖ ﻧﻜـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﭘﺲ از آﺑﺎدي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲرود و ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﺗـﺮوﻳﺞ ﺧـﺼﻮﻣﺖ و‬
‫دﺷﻤﻨﻲ در آن اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ در اﻃﺮاف آن‪ ,‬ﺑﺬر ﻧﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺸﺎﻧﺪ و ﻣﻴﺎن آن ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺴﺎد‬
‫را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﺷﺪ ﻛﺮد و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي آن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ ﺑﺠﺰ اﻧﺤﺮاف از‬
‫ﺣﻖ و اﻫﻞ آن و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ وﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒ ّﻠﻐﺎن ﮔﻤﺮاﻫﻲ‪ ,‬ﺛﻤﺮهاي در ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪/‬‬
‫اﻳﻦ اﺧ‪P‬ق و روﺣـﻴة ﻣـﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ آن را از دوران ﻋـﻠﻮﻳﺎن آﺷﻜـﺎر ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬روزي‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ ,‬آﻧـﻬﺎ را از ﻳـﺎري‬
‫ى‬ ‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ از آﻧﺎن ﻳﺎري ﺧﻮاﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺎز داﺷﺖ و آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬را ﻣﻮرد ﻣ‪P‬ﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﺎﻟﻚاﺷﺘﺮ وارد ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻗﺪرت زﻳﺎد آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻬﺎد‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ /‬روزي ﻛﻪ ﻗﺮآﻧﻬﺎ را در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬از ﻳﺎد ﻧﺒﺮﻳﺪ و روزي ﻛـﻪ آن‬
‫ﻓﺎﺟﻌة ﺑﺰرگ‪ ,‬ﻧﺎﮔﻮار و ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ و ﺳﭙﺲ از ﻋﻤﻞ ﺧـﻮﻳﺶ در ﺑـﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺑﻪ از ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺷﺎن ﺟﻨﮓ ﻧـﻬﺮوان را‬
‫ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻃﻞ‪ ,‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﮔﺬاردﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ اﻟﻬﻲ آﻧﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪ ﻳﺎ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ را ﺳﭙﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار داده‪ ,‬ﻳﺎ در ﭘﻨﺎه ﺷﻜﺴﺖ و ﺧـﻴﺎﻧﺖ ﺧـﻮد را ﭘـﻨﻬﺎن ﻛـﺮده ﺑـﻮد و ﻳـﺎ از ﮔـﺮوﻫﻲ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮد و آن ﻗﺪر ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را آزار دادﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را از ﺧﻮد راﻧﺪ‪ ,‬و آرزو‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ اي ﻛﺎش ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺷﺎﻣﻲ را ﺑﺎ ده ﺗﻦ از آﻧﺎن ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻌﺎﻣﻠة دﻳﻨﺎر ﺑﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٣٠‬‬

‫درﻫﻢ‪ ,‬و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪> :‬ﻗﺎﺗﻠﻜﻢ ا˜ ﻟﻘﺪ ﻣ‪ٔP‬ﺗﻢ ﻗﻠﺒﻲ ﻗﻴﺤا‪/ ١<///‬‬
‫آﻧﺎن ﻧﺎﮔﻮارﻳﻬﺎ و ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﮔﺮد آوردﻧﺪ و روزي ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻌﺎوﻳﻪ رﻓﺖ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ذﻟﺖ و رﺳﻮاﻳﻲ را ﻛﺎﻣ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬از ﻋﻴﺐ و‬
‫رﺳﻮاﻳﻲ آ ﻛﻨﺪه و از دوﺳﺘﻲ ﺷﻬﻮات و اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﺳﺮﻣﺴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪه‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻜﺴﺖ و زﺑﻮﻧﻲ آﻧﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺎ اﻳـﻦ‬
‫وﺟﻮد دﺳﺖ از اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺷﺎن ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻴﻤة اﻳﺸﺎن را ﻏﺎرت ﻛـﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺣﺮﻣﺖ اﻣﺎم<ع‪ 9‬را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ ﺟﺴﺎرت ﻛﺮده ﺧﻨﺠﺮ ﺑﻪ راﻧﺶ زدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺮ ﺧﻴﺎﻧﺘﻲ را ﻛﻪ در ﻣﻮرد اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬ﺧﻴﺎﻧﺘﻲ را ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‬
‫<ع‪ 9‬روا داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﻳﺎد ﺑﺒﺮﻳﻢ زﻳﺮا ﻣـﺼﻴﺒﺖ ﺑـﺎرﺗﺮﻳﻦ و ﻧـﺎ ﮔـﻮارﺗـﺮﻳﻦ ﻓـﺎﺟﻌﻪ را‬
‫آﻓﺮﻳﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻟﺸﮕﺮﻳﺎن آﻣﺪ ﺣﺘﻲ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن را ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪/ ٢‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ <ﺣﺪود دوازده ﻫﺰار ﻧﺎﻣﻪ‪ 9‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﺻﺪا ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اي ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ! ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎﺑﻴﺎﻳﻲ روزﮔﺎر ﺑﻨﺪه و زﻣﺎن ﺧﺪﻣﺘﮕﺬار ﺗﻮﺳﺖ‪/ ٣‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬وارد ﺷﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑـﻪ اﻳﺸـﺎن ﭘﺸﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ و ﺑـﺎ ﻧـﻮﻙ ﻧـﻴﺰهﻫﺎ و ﻟﺒـة‬
‫ذرﻳة ﭘﺎ ﻙ رﺳﻮل ﺧﺪا و ﮔﺮوه ﻣﺆﻣﻨﺎن را‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ از او اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ّ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ,‬ﻧﺎﻣة اﻋﻤﺎل ﺳﻴﺎﻫﻲ از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاردﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ‬
‫ا ﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻙ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻋﺮق ﺷﺮم ﻧﺸﺴﺖ و ﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﺻﻮرت اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﭼﺮوﻛﻴﺪه ﺷﺪ‪ /‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮده ﻧﺸﻴﻨﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬را ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻟﺒﺎس ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ دﻟﺨﺮاش‪ ,‬ﻧﺒﺮد ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ<رض‪ 9‬روي داد‪ /‬ﺣﺪود دوازده ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﻳﺎري و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻘﺪر ﺳﺮﻳﻊ از اﻃﺮاف او ﭘﺮا ﻛﻨﺪه‬

‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒ<ﻏﻪ ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺑﻜُ ﺸﺪ ﻛﻪ دل ﻣﺮا ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺮﻛﻴﻦ ﻛﺮدﻳﺪ‪ /‬ـ م‪/‬‬ ‫‪١‬ـ ﺧﻄﺒﻪ ‪٢٧‬‬
‫و ﻣــــﺎ رﻗـــﻤﺖ ا‪ p‬ﺑﺴــﻢ ا‪p‬راﻗــﻢ‬ ‫اﺗﺖ ﻛـﺘﺒﻬﻢ ﻓـﻲ ﻃـﻬﻴﻦ ﻛـﺘﺎﺋﺐ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﻟﻚ اﻟﺪﻫــــﺮ ﻋـــﺒﺪ و اﻟﺰﻣــﺎن ﻏــم‬ ‫‪٣‬ـ ان اﻗﺪم ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻳﺎ ﺑﻦ ﺑـﻨﺖ ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫روﺣﻴة ﻣﺮ دم ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣١ .‬‬

‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ذﻟﺖ و زﺑﻮﻧﻲ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ‬
‫او ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫وﻓﺎداري آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ روي داد‪ /‬ﭘﺲ از آن‬
‫ِ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻧﺒﺮد ﻣﺨﺘﺎر و ﺑﺮ ﺧﻮرد وي ﺑﺎ آﻧﺎن و‬
‫ﺧﺮوج اﺑﻦ اﺷﺘﺮ <اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ اﺑﻦ ﺳﻤﻴﻪ و ﮔﺮد آﻣﺪن ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭘﺮﭼﻢ اﺑﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه از ﺳﺮزﻧﺶ و ﺧﻮاري اﻫﻞ ﺑﻴﺖ دﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻫﺮ روز ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬آﻧﮕﺎه وي را ﻛﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﺎم ﺑ‪ P‬ﻣﻲﺳﭙﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﺑﺘﺪا ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﻫﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎﺗ‪P‬ن‪ ,‬او را ﻛﺸﺘﻨﺪ وﺟﺴﺪ ﭘﺎ ﻛﺶ را ﺣﺪود‬
‫دو ﺳﺎل ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺑﺎزار رﻓﺘﮕﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت واژﮔﻮن ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺒﻮﺗﺮ در آن‬
‫‪K‬ﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ او را از دار ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬او را در ﻗﺼﺮﻫﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ و در رود ﻓﺮات اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ‪ ,‬آﻧﺎن ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎر و ﺟﻨﺎﻳﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺬري‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪه آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﺎرﻳﺦ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺧﻮاري و‬
‫‪١‬‬
‫ذﻟﺖ آﻧﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻗﻲ و ﻋﺬاب ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ,‬ﺷﺪﻳﺪ و ﺟﺎودان اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻜﻴﻨﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﺷﻮﻫﺮش ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑـﻴﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﻛﻨﺪ‪ ,‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ او را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي دﺧﺘﺮ رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا; ﺧﺪا ﻳﺎراﻧﺖ را ﺧﻴﺮ دﻫﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت <س‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺟﺰاي ﺧـﻴﺮ ﻧـﺪﻫﺪ و‬
‫ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺼﻴﺐ ﺷﻤﺎ ﻧﻜﻨﺪ; ﭘﺪر‪ ,‬ﺟﺪّ ‪ ,‬ﺑﺮادر‪ ,‬ﻋـﻤﻮ و ﺷـﻮﻫﺮم را ﻛﺸـﺘﻴﺪ و ﻣـﺮا در‬
‫‪٢‬‬
‫ﻛﻮدﻛﻲ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻳﺘﻴﻢ ﻛﺮدﻳﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ‪ ,‬ﺻﺺ ‪ ١٣١‬ـ ‪/١٣٣‬‬

‫ﻋﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ ‪ ,‬ج ‪ ,٤‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﺳﺎل ‪J ١٣٥٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,H‬ص‪/٢٧٧‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٣٢‬‬

‫ﺧﻄﺒة ام ﻛﻠﺜﻮم@ع> در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ام ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻫﻤﺮاه اﺳﻴﺮان ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آورده ﺷﺪ‪ ,‬از ﺑﺎﻃﻦ‬
‫اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﻓﺮﻳﺐ و ﮔﻤﺮاﻫﻲ و ﻧﻔﺎق آﻧﺎن را آﺷﻜﺎر ﻛﺮد‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻃﻴﻔﻮر از ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﻴﺮي اﺑﻮ ﻣﻌﺎذ از ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ـ ﻣﺮدي از اﻫﻞ ﺷﺎم ـ از ﺷﻌﺒﻪ از ﺧﺪام اﺳﺪي رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺳﺎل‬
‫‪< ٦١‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪم‪ /‬آن روز زﻧﺎن‬
‫ﻛﻮﻓﻪ را دﻳﺪم ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﭼﺎ ﻙ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ‪K‬ﻏﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺻﺪاﻳﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ! ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﺮﻳﻴﺪ‪,‬‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺒﺐ ﺷﻬﺎدت ﻣﺎ ﺑﻮد و ‪///‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻲ ﭘﺮواﺗﺮ و ﺳﺨﻨﻮرﺗﺮ از ام ﻛﻠﺜﻮم ﻧﺪﻳﺪم‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ,‬وي ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺷﺎره ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﺎ ﻛﺖ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪا ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪,‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺣﻤﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ و درود و ﺗﺤﻴﺖ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﺳﺨﻨﻢ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬اي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ!‬
‫اي اﻫﻞ ﺧﻴﺎﻧﺖ و رﺳﻮاﻳﻲ! از ﺣﻮادث ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﻨﺪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻴﺪ‪ ,‬و آواي ﻏﻤﻨﺎ ﻙ و ﺣﺰﻳﻦ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻣَﺜﻞ ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﺲ از ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ و اﻳﻤﺎﻧﺘﺎن را در آﻣﺪي ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻳﺪ‪ ,‬آﻳﺎ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺟﺰ ﮔﺰاﻓـﻪ ﮔـﻮ و‬
‫دﺷﻤﻦ‪ ,‬ﻛﻨﻴﺰان ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ و دﺷﻤﻨﺎن ﻋﻴﺒﺠﻮ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد؟ آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺟﺰ ﭼﺮا ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ روي‬
‫زﺑﺎﻟﻪدان و ﻧﻘﺮه ﺑﺮ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ؟ ﭼﻪ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪﻳﺪ‪ ,‬ﺧﺸﻢ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎد! در ﻋﺬاب ﺧﺪا ﺟﺎوداﻧﻪ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬آﻳﺎ ﻣﻲﮔﺮﻳﻴﺪ؟ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺑﮕـﺮﻳﻴﺪ ﻛـﻪ ﺳـﺰاوار‬
‫ﮔﺮﻳﺴﺘﻦ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﮕﺮﻳﻴﺪ واﻧﺪﻙ ﺑﺨﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﻨﮓ و ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ آن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ‪ ,‬و ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﻛﺸﺘﻦ ﻓـﺮزﻧﺪ ﺧـﺎﺗﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻨﮓ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﺷﺴﺖوﺷﻮ آن را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ /‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ِ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺒﺪأ رﺳﺎﻟﺖ را ﻣﺤﻮ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ او َﺳﺮور ﺟﻮاﻧﺎن اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ و ﭼﺮاغ راه ﻫﺪاﻳﺖ‪,‬‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤة ﺑﺮﻫﺎن و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺗﻴﺮهﺑﺨﺘﻲ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﮕﻲ ﻧﺜﺎرﺗﺎن ﺑﺎد! ﺗ‪P‬ش‬
‫ﺧﻄﺒة ام ﻛﻠﺜﻮم‪R‬ع‪ Q‬در ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣٣ .‬‬

‫و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺎ ﻧﺎ ﻛﺎم ﺑﺎد! در اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ زﻳﺎن دﻳﺪﻳﺪ‪ ,‬ﺧﺸﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻴﺪ وﺧﻮار و‬
‫ذﻟﻴﻞ ﺷـﺪﻳﺪ‪) /‬ﻟﻘﺪ ﺟﺌﺘﻢ ﺷﻴﺌا ٕاذّا ﺗﻜﺎد اﻟﺴﻤﻮات ﺗﺘﻔﻄّﺮن ﻣﻨﻪ و ﺗﻨﺸﻖ ا‪0‬رض و ﺗﺨﺮاﻟﺠﺒﺎل‬
‫ﻫﺪا ( ‪ ,‬آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﺟﮕﺮ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را درﻳﺪﻳﺪ؟ و ﻓﺮزﻧﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﻴﺮون ﻛﺮدﻳﺪ و ﺧﻮن‬
‫ّ‬ ‫‪١‬‬

‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را رﻳﺨﺘﻨﻴﺪ؟ ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻓﺎﺟﻌﻪاي ر ّﻗﺖاﻧﮕﻴﺰ و ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﺷﺪﻳﺪ ﻛﻪ ّ‬

‫ﺷﺮ آن‬
‫زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ا ﮔﺮ از آﺳﻤﺎن ﺧﻮن ﺑﺒﺎرد‪ ,‬ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﻟﻌﺬاب ا ¨‪K‬ﺧﺮة‬
‫اﺧﺰي و ﻫﻢ ‪K‬ﻳﻨﺼﺮون ‪ ,‬ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺳﺒﻚ ﻧﺸﻤﺎرﻳﺪ‪ ,‬و ﺷﺘﺎب‪ ,‬ﺧﺪاوﻧـﺪ را‬ ‫‪٢‬‬

‫وادار ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻛﺎري ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮن آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻣﺮاﻗﺐ اﻋﻤﺎل ﻣﺎﺳﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺣﻀﺮت ام ﻛﻠﺜﻮم از آن ﺟﻤﺎﻋﺖ روي ﮔﺮداﻧﺪ‪/‬‬
‫وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم را ﺣﻴﺮان دﻳﺪم ﻛﻪ دﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن را ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﺮ ﻣـﺮد‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮردهاي از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﺟﻌﻔﻲ دﻳﺪم ﻛﻪ رﻳﺸﺶ از اﺷﻜﻬﺎي دﻳﺪﮔﺎﻧﺶ ﺧﻀﺎب ﺷﺪه‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﺎن آﻧﺎن‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﺎن و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺷـﻤﺎرش‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫‪٣‬‬

‫ﻧﺴﻞ‪ ,‬ﻓﺎﺳﺪ و رﺳﻮا ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ ‪/‬‬

‫‪٤‬‬

‫ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ‪ ,‬آن ﺑﻨﺪه ﺻﺎﻟﺢ ﺧـﺪا ﻛـﻪ‬

‫ﭼﻘﺪر اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ! آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ّ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل اﻣﻴﺮ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﺧﺼﻮﻣﺖ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻄﺎرد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺟﺴﺎرت‬
‫ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﺮده ﻧﺎﻗﺺ اﻟﻌﻀﻮ! از او ﻧﺰد ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺎري از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ و اﻣﺎﻧﺘﺪار ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ او را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ واﻓﺰودﻧﺪ‪ :‬او ﺑﺎ‬
‫ﻛﻔﺎﻳﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬و درﺑﺎرة ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮدي‪ ,‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﺪارد‪ /‬ﻋﻤﺮ‪ ,‬او‬
‫را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﻫﻤﺮاه وي ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و آن ﮔﺮوه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﺎر از ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮادي‬
‫ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﻲ‪ ,‬ﻋﻤﻮي ﻣﺨﺘﺎر و‬
‫ﺟﺮﻳﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻧﻴﺰ از آن ﮔﺮوه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﻧﺰد ﻋﻤﺮ از او ﺳﻌﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﻤﺮ‪ ,‬او را‬

‫‪١‬ـ ﻣﺮﻳﻢ ‪ ٨٩.‬و ‪ :٩٠‬ﺷﻤﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﺴﻴﺎر زﺷﺘﻲ ﺑﺮ زﺑﺎن آوردﻳﺪ‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ,‬آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻓﺮو رﻳﺰد‪,‬‬

‫ز ﻣﻴﻦ ﺑﺸﻜﺎﻓﺪ و ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻣﺘﺷﻲ ﺷﻮد‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻓﺼﻠﺖ‪ :١٦ ,‬و ﻋﺬاب آﺧﺮت از آن ﻫﻢ ﺧﻮار ﻛﻨﻨﺪهﺗﺮ اﺳﺖ و آﻧﺎن ﻳﺎري ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬م‪/‬‬

‫اﺑﻲ اﻟﻔﻀﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻃﻴﻔﻮر‪ ,‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪J ٢٠٤‬ﻫ ‪/‬ق‪ ,H‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﺳﺎل ‪١٣١٦‬‬ ‫ﺑ<ﻏﺎت اﻟﻨﺴﺎء‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫‪J‬ﻫ ‪/‬ق‪ , H‬ﺻﺺ ‪ ٢٧‬ـ ‪ /٢٩‬م‪/‬‬

‫اذا ﻋــﺪ ﻧﺴــﻞ ‪p‬ﻳــﺒﻮر و ‪ p‬ﻳـﺨﺰي‬ ‫ﻛﻬﻮ ﻟﻬﻢ ﺧﻴﺮ اﻟﻜﻬﻮل و ﻧﺴـﻠﻬﻢ‬ ‫‪٤‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٣٤‬‬

‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﺮﻛﻨﺎري از ﻣﻨﺼﺐ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ؟ ﻋـﻤﺎر ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻤﺎردي‪ ,‬ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪم زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺮ ﻛﻨﺎر ﻛﺮدي ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪم‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺘﻲ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدم‪) :‬و ﻧﺮﻳﺪ ان ﻧﻤﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ اﻟﺬﻳﻦ اﺳﺘﻀﻌﻔﻮا ﻓﻲ ا‪0‬رض و ﻧﺠﻌﻠﻬﻢ اﺋﻤﻪ وﻧﺠﻌﻠﻬﻢ اﻟﻮارﺛﻴﻦ ( ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﻫﻞ‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ روي ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ‬
‫اﺷﻌﺮي‪ ,‬و ﻋﻤﺮ ﭘﺲ از ﻋﻤﺎر‪ ,‬وي را اﻣﻴﺮ آﻧﺎن ﻛﺮد و اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﺳﺎل ‪<٢٢‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬روي داد‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻗﺤﻄﻲ و ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﻏ‪P‬م ﻋﻤﺎر‪ ,‬ﻋﻠﻔﻬﺎ را ﻓﺮوﺧﺖ‪ ,‬وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫ﺷﻤﺲ و ﻳﺎراﻧﺶ از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺰد ﻋﻤﺮ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻏ‪P‬م ﻋﻤﺎر در اراﺿﻲ ﻣﺎ‬
‫ﺗﺠﺎرت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ ﻏ‪P‬م را از آﻧﺎن ﺟﺪا و ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﻤﺮﺳﺮاﻗﻪ را ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺪ و ﺧﻮاﺑﻴﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ وارد ﺷﺪ‬
‫واز او ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻴﺪار ﺷﺪ‪ /‬ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣـﻬﻤﻲ اﻧـﺠﺎم‬
‫دادي‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ اﻣﺮي ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻـﺪ ﻫـﺰار ﻧـﻔﺮ اﻃـﺮاف ﻛـﻮﻓﻪ را ﻣـﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و از اﻣﻴﺮﺷﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬اﻣﻴﺮﺷﺎن ﻧﻴﺰ از آﻧﻬﺎ راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ از راه رﺳﻴﺪه‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دﺳﺘﻮر ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آﻧﺎن درﺑﺎره اﻧﺘﺨﺎب ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ واﻣﻴﺮ ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرة‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﺮدي ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺿﻌﻴﻒ ﻳﺎ ﻣﺮدي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و درﺳﺘﻜﺎر ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺿﻌﻴﻒ‪ ,‬اﺳ‪P‬ﻣﺶ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮدش و ﺿﻌﻒ او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻮﺳﺖ و اﻣﺎ ﻣﺮد ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و‬
‫ﻣﻘﺎوم اﺳﺘﻘﺎﻣﺘﺶ ﺑﺮاي ﺧﻮدش و ﻗﺪرﺗﺶ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻐﻴﺮه‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻋﻤﺮ در اﻳﻦ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣـﺪت‪,‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﺣﺪود دو ﺳﺎل واﻧﺪي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﻗﺼﺺ ‪ :٥.‬اراده ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺨﺸﻴﻢ و آﻧﻬﺎ را ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن و وار ﺛﺎن روي‬

‫ز ﻣﻴﻦ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪/‬‬

‫‪ ,‬در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٢٢‬ﻫ ‪/‬ق‪H‬‬ ‫‪٢‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬

‫ﻓ ﺳﻘﻲ ا ارض اﻟﻜﻮﻓﺔ اﻟﻤـﻄﺮا‬ ‫اذاﺳـﻘﻲ ا ﻗـﻮﻣا ﺻـﻮب ﻏـﺎدﻳﺔ‬
‫ﺣﺘﻲ ﻳﻜـﻮﻧﻮا ﻟﻤـﻦ ﻋـﺎدﻫﻢ ﺟـﺰرا‬ ‫اﻟﻘــﻲ اﻟﻌــﺪاوة واﻟﺒـﻐﻀﺎء ﺑـﻴﻨﻬﻢ‬
‫ﺧﻄﺒة ام ﻛﻠﺜﻮم‪R‬ع‪ Q‬در ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣٥ .‬‬

‫ﺧﺮدﻣﻨﺪان‬
‫ِ‬ ‫وﺿﻊ ﻛﻮﻓﻪ و اﻫﻠﺶ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ ,‬اﻓﺮاد ﻧﺎدان و ﮔﻤﺮاه ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻧﺎﺑﺨﺮدان آن‪ ,‬زﻳﺎد ﺑﻮده و اﻳﻦ ﺣﻮداث ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮي در دل ﻣﺮدم ﻧﮕﺬاﺷﺖ‬
‫ِ‬ ‫آن‪ ,‬اﻧﺪﻙ و‬
‫واز آن ﭘﻨﺪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن آﺷﻮﺑﻬﺎ وﺣﻮادﺛﻲ در ﻛﻮﻓﻪ رخ داد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا در‬
‫آﻳﻨﺪه ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪/‬‬
‫ا ﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮوﻫﻲ را از ﺑﺎران ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﻲ ﺳﻴﺮاب ﻛﻨﺪ وﻟﻲ زﻣـﻴﻦ ﻛـﻮﻓﻪ را ﺳـﻴﺮاب‬
‫ﻧﻜﻨﺪ ﻛﻴﻨﻪ و دﺷﻤﻨﻲ را ﻣﻴﺎن آﻧﺎن اﻓﻜﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن دﺷﻤﻨﻲ ﻣـﻲورزﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٣٦‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه و ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻫﻢ ﻋﺼﺮش اﺧﺘ‪P‬ف ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ‪/‬‬

‫ﺗﻮدهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺮدم از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ روي ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻮﻳﻨﺪة‬
‫داﻧﺶ و ﺛﺮوت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺗﺎ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﺘﺎﻋﻲ اﻧﺪﻙ‪ ,‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه از ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﻧﺎﮔﻮار و ﺗﺠﺎوز آﺷﻮﺑﮕﺮان‬
‫و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻛﻢ ﻓﺮوﺷﻲ در اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﺛـﺮوﺗﻲ ﮔـﺮد آورد‪ /‬و در ﻫـﻤﻴﻦ ﺣـﺎل‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺳـﺎزﮔﺎر ﺑـﻮدﻧﺪ از ﻗـﺒﻴﻞ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان درﺳﺘﻜﺎر‪ ,‬ﭘـﺎرﺳﺎﻳﺎن ﭘـﺮﻫﻴﺰﻛﺎر‪ ,‬ﺧـﺮدﻣﻨﺪان ﺳـﻴﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ,‬ﻣـﺎﻟﻜﺎن ﻓـﺮﻣﺎﻧﺮوا‪,‬‬
‫ﻗﺎﺗ‪P‬ن ﺷﻮرﺷﻲ و ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﺮاﻳﺸـﻬﺎي ﻣـﺘﻀﺎدي در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ,‬اﻫﻠﺶ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻮﺷﻴﻬﺎ و ﻛﺎﻣﺮاﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺮص و‬
‫ﺷﻬﺮت ﻳﻜﻲ از دو ﮔﺮوه از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ‪,‬‬
‫ِ‬ ‫ﺷﻜﻢ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻳﺎري ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫اﻃﺮاف آن ﻛﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻳﺎرش را ﺧﻮار و ﺿﻌﻴﻒ ﻛﻨﺪ و از ﻧﻴﺮوي آن ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ ,‬و‬
‫ِ‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﺳ‪P‬ﻣﻲ داراي اﺧﺘ‪P‬ف و ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻨﻮز ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻳﻦ‬
‫اﻟﻬﻲ‪ ,‬ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎﻳﻲ در آن روي داد ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي و وﻳﺮاﻧﻲ آن ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺧ‪P‬ﻓﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد و ﺷـﻴﻌﻴﺎن‪ ,‬ﺷـﻴﻔﺘﮕﺎن و‬
‫ﻳﺎران اﻳﺸﺎن در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و اﻧﺠﻤﻨﻬﺎي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪة ﺻﻠﺢ و اﻣـﻨﻴﺖ ﺗـﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﺿـﺮر‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ,‬ﭘﻴﺮوان‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪان وﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﻣﺎم ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻌﻤﻮ‪ o‬ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﺑﻴﺪادﮔﺮان ﺑﺮاي از‬
‫ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم و ﺷﻴﻌﻴﺎن دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﭘﺴﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻳﺎور ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻨﺪ‪,‬‬
‫وﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺎب‪ ,‬ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ ,9‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ روﺷﻦ و ﻳﺎدﺑﻮدي‬
‫ﺟﺎودان ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد‪ ,‬آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ ﺑﺎﻗﻲ و ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺷﺪت ﻣﺮگ و ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﻧﺎ ﮔﻮار‪ ,‬آﻧﻬﺎ را از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ /‬اﻳﻨﻚ ﻧﻪ ﻳﺎد ﻧﻴﻜﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه وﻧﻪ ﻗﺒﺮي ﻛﻪ ﺑﺪان روي آورﻧﺪ‪ /‬ﻓﺴﺎد و ﺑﺪﻋﺖ‪ ,‬ﻟﺒﺎس ذﻟﺖ وﺧﻮاري را ﺑﺮ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣٧ .‬‬

‫آﻧﺎن ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻋﺬاب ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ,‬ﺷﺪﻳﺪ و ﺟﺎوداﻧﻲ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﻮرﺷﻬﺎ و ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﭘﻲ در ﭘﻲ در ﻃﻮل ﻗﺮﻧﻬﺎ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ رخ داده اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺎ از ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﮔﺮد آوردهاﻳﻢ‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺣﺎدﺛة اﺑﻦ ﺣﻴﺴﻤﺎن ﺧﺰاﻋﻲ‬

‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻴﻄﺎن‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺗﺨﻢ ﻧﻔﺎق ﭘﺎﺷﻴﺪ ـ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر‬
‫ﻛﻪ ﻗﺒ داﻧﺴﺘﻴﺪ ـ در زﻣﺎن ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬ﻃﺒﻖ وﺻﻴﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫وﻗﺎص اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺧﺰاﻧﻪدار ﺑﻮد‪ /‬ﺳﻌﺪ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﭘﻮﻟﻲ ﻗﺮض‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻋﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﺰد ﺳﻌﺪ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ را ﻛﻪ ﺑﺪﻫﻜﺎري‪ ,‬ﺑﺪه‪ /‬ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﻓﺘﻨﻪ و ﺑﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮي‪ ,‬آﻳﺎ ﺗﻮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ﺑﻨﺪهاي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻫﺬﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻫﺴـﺘﻢ وﺗـﻮ اﺑـﻦ‬
‫ﺣﻤﻴﻨﻪ ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳـﻮﮔﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻳﺎران ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﭼﻮﺑﻲ را ﻛﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ اﻧﺪاﺧﺖ ـ‬
‫او ﻣﺮد ﺧﺸﻨﻲ ﺑﻮد ـ دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد وﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺧـﺪاﻳـﺎ‪ ,‬اي ﭘـﺮوردﮔﺎر‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ! ﻋﺒﺪا˜ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮﺗﻮ! ﺳﺨﻦ ﺧﻴﺮ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺖ ﺟﺎري ﻛﻦ‪ ,‬و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻣﻜﻦ‪/‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ از ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﻴﺪم‪ ,‬آن ﭼﻨﺎن ﻧﻔﺮﻳﻨﺖ ﻣﻲﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺪان‬
‫دﭼﺎر ﻣﻲﺷﺪي‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ /‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎل‬
‫را ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺪﻫﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎل از ﻣﺮدم ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ وﺳﻌﺪ از ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫ﺑﺮاي رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻋﺒﺪا˜ ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻌﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﺒﺮ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن رﺳﻴﺪ‪ /‬وي ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻋﺒﺪا˜ را ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣ‪P‬ﻣﺖ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ِ /‬‬
‫ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ واز ﻛﺎر آﻧﻬﺎ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﺳﻌﺪ را ﺑﺮﻛﻨﺎر و داراﻳﻲاش را ﻣﺼﺎدره ﻛﺮد‪,‬‬
‫و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻗﺮار ﻛﺮد واو را ﻣﻘﺪّ م داﺷﺖ‪ ,‬ﭼﻮن ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬ﺳﻌﺪ را ﻋﺰل ﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻴﺪﺑﻦ‬
‫ﻋﻘﺒﻪ واﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬ـ وي ﻗﺒ در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻛﺎرﮔﺰار وي در ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب ﺑﻮد ـ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ وﻟﻴﺪ آﻣﺪ‪ ,‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ,‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎل اداﻣﻪ‬
‫داﺷﺖ و در اﻳﻦ ﻣﺪت‪ ,‬ﻫﻤﻪ از وي راﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٣٨‬‬

‫زﻣﺎﻣﺪاري وﻟﻴﺪ‪ ,‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻴﺴﻤﺎن ﺧﺰاﻋﻲ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬او‬
‫ِ‬ ‫در ﺧ‪P‬ل‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد از او ﺑﻴﺸﺘﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺰوﻧﻲ آﻧﺎن را دﻳﺪ‪ ,‬ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﺷﺮﻳﺢ ﺧﺰاﻋﻲ‪ ,‬ﻫـﻤﺴﺎﻳة وي و از اﺻـﺤﺎب رﺳـﻮل‬
‫ا˜<ص‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﺷﺮﻳﺢ ﻓﺮﻳﺎد اﺑﻦ ﺣﻴﺴﻤﺎن را ﺷﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭘﺴﺮش ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺣﻴﺴﻤﺎن‬
‫ﺳﺮﻛﺸﻴﺪ و دﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪاش ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﺎر درﺳﺘﻲ ﻧﻜﺮدي‪ ,‬ا ﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺘﻲ‬
‫ﺗﻮ را ﻫ‪ P‬ﻙ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬و آن ﻗﺪر او را زدﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﺷﺮﻳﺢ‪ ,‬ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﻣﺮدم‪ ,‬آﻧﺎن‬
‫را ﻣﺤﺎﺻﺮه و دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن آن ﺟﻮاﻧﺎن‪ ,‬زﻫﻴﺮﺑﻦ ﺟﻨﺪب ازدي‪ ,‬ﻣﻮرع ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻣﻮرع اﺳﺪي ﺷﺒﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻲ ازدي ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﺷﺮﻳﺢ و ﻓﺮزﻧﺪش ﺷﻬﺎدت‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﻴﺴﻤﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ,‬او را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬وﻟﻴﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧـﺎﻣﻪاي ﺑـﻪ ﻋـﺜﻤﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و اﺑﻮ ﺷﺮﻳﺢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳـﻦ‬
‫وﻟﻲ ﻣﻘﺘﻮل‪ ,‬اﺳﺘﻨﺎد ﺟﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم را از ﻗﺘﻞ‬
‫ﻗﺴ ﺎﻣﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘة ّ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا‪ّ ,‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺑﺎز دارد‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺴﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻣـﺘﻬﻢ و اوﻟﻴـﺎي دم واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ,‬و در‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺒﻮدن ّﺑﻴﻨﻪ‪ ,‬ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ‬
‫ﻗﺴ ﺎﻣﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ادﻋﺎي ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪,‬‬
‫از آﻧﻬﺎ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد‪ّ ,‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺮگ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺘﻠﺸﺎن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲرﺳﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻔﺮ آﻧﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪,‬‬
‫و ا ﮔﺮ ﭘﻨﺠﺎه ِ‬
‫وﻟﻴﺪ درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ آﻧﺎن را ﺻﺎدر ﻛﺮد و در ﺷـﻬﺮ‬
‫رﺣﺒﻪ ﻛﻨﺎر ﻗﺼﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ﺗﻤﻴﻤﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎﻧﺘﺎن را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻧﻜﻨﻴﺪ اﻓﺮادﻓﺎﺳﻖوﻋﻴﺎشدرﻗﻠﻤﺮواﺑﻦﻋﻔﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫اﺑﻦ ﻋﻔﺎﻧﻲ را ﻛﻪ آزﻣﻮدﻳﺪ دزدان را ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻗﺮآن درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧـﺪا‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻛﺎﻣﻞ دارد ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ِ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤة اﻣﻮر‪,‬‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﺮوه ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺼﺎص اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪,‬‬

‫ﻋـﻔ ﺎن‬ ‫ﻣـ ﻠ ﻚ اﺑـﻦ‬ ‫ﻓـﻲ‬ ‫اﻟﺪﻋ ﺎرة‬ ‫اﻫﻞ‬ ‫ﺳـﺮﻓ ﺎ‬ ‫ﺟﻴﺮاﻧﻜـ ﻢ‬ ‫أﺑﺪا‬ ‫ﺗﺄ ﻛ ﻠﻮ ا‬ ‫‪p‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫اﻟﻔـﺮﻗ ﺎن‬ ‫ﺑـﻤﺤﻜ ﻢ‬ ‫اﻟ ﻠـﺼﻮص‬ ‫ﻓــ ﻄ ﻢ‬ ‫ﺟـﺮﺑﺘﻤﻮ ا‬ ‫اﻟﺬ ي‬ ‫ان اﺑــﻦ ﻋـﻔ ﺎن‬

‫ﻣــﻨﻬ ﻢ و ﺑــﻨ ﺎن‬ ‫ﻓــــﻲ ﻛــــﻞ ﻋــﻨﻖ‬ ‫ﻣـﻬﻴﻤﻨ ﺎ‬ ‫ﺑـ ﺎﻟﻜﺘ ﺎب‬ ‫ﻣ ﺎزال ﻳـﻌﻤﻞ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٣٩ .‬‬

‫ﭘﺪراﻧﺸﺎن از وﻟﻴﺪ‪ ,‬ﻛﻴﻨﻪ ﺑﻪ دل ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او ﺿﺮﺑﻪاي وارد ﻛـﻨﻨﺪ‬
‫وﻟﻴﺪ‪ ,‬اﻓﺮادي داﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﺐ را ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﭙﺮي ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮدي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮزﺑﻴﺪ ﻃﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﺑﺨﻮاري ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬وﻟﻴﺪ وي را از دوران‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺘﺶ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ,‬وي در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻟﻴـﺪ در ﺟـﺰﻳﺮه ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻣـﻲﻛﺮد‪ ,‬در ﻣـﻴﺎن‬
‫داﻳﻲﻫﺎﻳﺶ در ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺛﻌﻠﺐ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬و در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ در ﺟﺰﻳﺮه ﻳﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ او‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺖ‪/‬‬
‫آوردن اﺑﻮ زﺑﻴﺪ‪,‬‬
‫ِ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ ,‬اﺑﻮ زﺑﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز وي آﻣﺪ‪ /‬وﻟﻴﺪ در اﺳ‪P‬م‬
‫ﻧﻘﺶ داﺷﺖ‪ ,‬زﻳﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ داﻳﻴﻬﺎي او ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺶ او را ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‬
‫ﺣﻖ او را ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪ و اﺑﻮ زﺑﻴﺪ از وﻟﻴﺪ ﺗﺸﻜﺮ و ﻗﺪرداﻧﻲ ﻛﺮد واز اوﺟﺪا‬
‫ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻴﺪ‪ِ ,‬‬
‫ﺷﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد وﻟﻴﺪ آﻣﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒ در‬
‫ﺟﺰﻳﺮه و ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرش ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬او ﺷﺎﻋﺮي ﻋﺮب زﺑﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻘﺪس اﺳ‪P‬م‬
‫اﻋﺘﻘﺎد راﺳﺦ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻧﺰد اﺑﻮ زﻳﻨﺐ و اﺑﻮ ﻣﻮرع و ﺟﻨﺪب آﻣﺪ آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻛﻴﻨﻪاي ﻛﻪ از زﻣﺎن ﻗﺘﻞ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن در دل داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬از او روي ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ‬
‫در ﺑﺎرة وﻟﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺑﺎ زﺑﻴﺪ ﺷﺮاب ﻣﻲﻧﻮﺷﺪ‪ ,‬ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻳﺪ؟ آﻧﺎن از اﻳﻦ ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ‬
‫دوﺳﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺧﺸﻢ آﻣﺪه‪ ,‬ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺷـﻤﺎ و اﺑـﻮ زﺑـﻴﺪ‪ ,‬ﺑـﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺷﺮاﺑﺨﻮاري ﻋﺎدت دارﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻨﺰل وﻟﻴـﺪ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎز ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮ او ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻴﺪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻴﺰي را ﺑﺮداﺷﺘﻪ زﻳﺮ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ِ ,‬‬
‫ﺗﺨﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ,‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻳﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﺮده‪ ,‬آن را‬
‫ﺧﺎرج ﻛﺮد‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ ﺳﻴﻨﻴﻲ ﻛﻪ روي آن ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي اﻧﮕﻮر ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ او ﭼﻮن ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ ﻣﺮدم آن ﺳﻴﻨﻲ را ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﻮﺷﻪ اﻧﮕﻮر ﺑﺒﻴﻨﺪ‪,‬‬
‫آن را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي آﺷﻮﺑﮕﺮان رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪ‪ ,‬ﻟﻌﻨﺘﺸﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫و ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪/‬‬
‫وﻟﻴﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮد و آن را از ﻋﺜﻤﺎن ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺖ و ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ /‬او ﺳﻜﻮت و ﺻﺒﺮ ﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻨﺪب ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ ﻧـﺰد اﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٤٠‬‬

‫آﻣﺪه‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وﻟﻴﺪ‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﺑﺨﻮاري ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔـﻔﺖ‪ :‬ا ﮔـﺮ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﭼﻴﺰي را از ﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ از آن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻜﺮده‪ ,‬رﺳﻮاﻳﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ﺑﻪ وﻟﻴﺪ رﺳﻴﺪ و او اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد را ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺷﺨﺼﻲ ﻫـﻤﭽﻮن ﺗـﻮ راﺿـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻦ‪ ,‬ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻋﺪهاي ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﻛ‪P‬م ﺗﻮ در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﻲ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد اﻃـﻤﻴﻨﺎن و اﻋـﺘﻤﺎد ﻧـﺒﺎﺷﺪ‪ /‬آن دو‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣ‪P‬ﻣﺖ ﻛﺮده ﺑﺎ ﺧﺸﻢ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬آﺷﻮﺑﮕﺮان اﻋﺘﻴﺎد وي‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮاﺑﺨﻮاري را ﻓﺎش ﻛﺮده ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺮدم اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﺟﺎدوﮔﺮي را آورد و ﻧﺰد اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬ﺗﺎ از او درﺑﺎرة‬
‫ﺣﻜﻢ و ﺣﺪّ ﺷﺮﻋﻲ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻛﺠﺎ ﻓﻬﻤﻴﺪﻳﺪ او ﺟﺎدوﮔﺮ اﺳﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮدش ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد از وي ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﻮ ﺟﺎدوﮔﺮي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺳﺆال ﻛﺮد‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻲ ِﺳ ْﺤﺮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ /‬آن ﮔـﺎه ﺑـﺮﺧـﺎﺳﺖ ﺑـﻪ ﻃـﺮف‬
‫ا‪K‬ﻏﺶ رﻓﺖ واز ﻃﺮف دﻣﺶ ﺳﻮار ﺷﺪ واﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ واﻧﻤﻮد ﻛﺮد ﻛﻪ از دﻫﺎﻧﺶ وارد ﺷﺪ‪ ,‬واز‬
‫ﻣﺨﺮﺟﺶ ﺑﻴﺮون آﻣﺪ‪ /‬ﻳﺎ از ﻣﺨﺮﺟﺶ وارد ﺷﺪه از دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻴﺮون آﻣﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬او‬
‫را ﺑﻜﺶ‪ /‬وﻟﻴﺪ رﻓﺖ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋ‪P‬م ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﻧﺰد وﻟﻴﺪ ﺟﺎدوﮔﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺟﻨﺪب آﻣﺪ ـ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻮد ـ و ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ ﺟﺎدوﮔﺮ را ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه او را زد و ﻛﺸﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ و وﻟﻴﺪ ﺑﺮ ﺣﺒﺲ او ﻫﻤﺮأي ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺟﻨﺪب ﻋﺬر‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ او ﮔﻤﺎن ﻛﺮده ﻛﻪ وﻟﻴﺪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺣﺪ او را ﺟﺎري ﻛﻨﺪ و او ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫آن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ /‬وﻟﻴﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﻧـﺎﻣﻪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻃـﺒﻖ ﻧـﻈﺮ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن او را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ دﻫﻴﺪ ﻛﻪ او در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻛﻪ ﮔـﻤﺎن ﻛـﺮده ﺣـﺪّ اﺟـﺮا ﻧﺸـﺪه‪,‬‬
‫راﺳﺘﮕﻮﺳﺖ‪ /‬ا ﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ ,‬او را ﺗﻌﺰﻳﺮ و رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ و در ﻛﺎرﻫﺎﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭘﻴﺸﺪﺳﺘﻲ‬
‫ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ /‬و ﺣﺪود اﻟﻬﻲ را ﺑﺪون اﺟﺎزة ﺣﺎ ﻛﻢ اﺟﺮا ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﺧﻄﺎ‬
‫ﻛﺎر را در ﺑﻨﺪ و درﺳﺘﻜﺎر را ﺗﺄدﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪/‬‬
‫وﻟﻴﺪ‪ ,‬دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺪب اﺟﺮا ﻛﺮد‪ /‬ﻳﺎران ﺟﻨﺪب ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮﻳﺐ دادن و آزردن وﻟﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮوﻧﺪ واز وي ﻧﺰد ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ واز او ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎن رﻓـﺘﻨﺪ‪ /‬وي‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٤١ .‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺗﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و در دﻳﻦ اﺳ‪P‬م ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻄﺎ ﺷﺪﻳﺪ و ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزه از ﺷﻬﺮ و دﻳﺎرﺗﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ ///‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗـﻤﺎم‬
‫ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ اﻏﺸﺎن آﻣﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪه‪ ,‬ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ وﻟﻴﺪ را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ـ ﻣﺤﺎﻓﻈﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ـ و اﺑﻮ زﻳﻨﺐ ازدي و اﺑﻮ ﻣﻮرع اﺳﺪي ﻧﺰد‬
‫او رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و آن ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ وي ﺧﻮاﺑﻴﺪ و درﺣﺎل ﺧﻮاب‪ ,‬اﻧﮕﺸﺘﺮش را از اﻧﮕﺸﺘﺶ ﺑﻴﺮون‬
‫آوردﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ,‬اﻧﮕﺸﺘﺮش را ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺑﺎره از دو‬
‫دﺳﺖ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻨﻴﺰش ﺳﺌﻮال ﻛﺮد؟ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دو ﻣﺮد ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ اوﺻﺎف آن دو را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻧﺪ و وﻟﻴﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪ آﻧﻬﺎ اﺑﻮ زﻳﻨﺐ و اﺑﻮ ﻣﻮرع ﻫﺴﺘﻨﺪ واﻓﺰود‪:‬‬
‫ﻧﻴﺮﻧﮕﻲ در ﻛﺎر آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬و اي ﻛﺎش ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻗﺼﺪﺷﺎن ﭼﻴﺴﺖ! اﺑﻮزﻳﻨﺐ و اﺑﻮﻣﻮرع را‬
‫ﻃﻠﺒﻴﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ /‬آن دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﺜﻤﺎن رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎن آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ و از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮزﻳﻨﺐ و اﺑـﻮﻣﻮرع و ﭼـﻨﺪ ﺗـﻦ‬
‫دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ او را دﻳﺪﻳﺪ؟ اﺑﻮزﻳﻨﺐ و اﺑﻮﻣﻮرع ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ از دوﺳﺘﺎن او ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ او وارد ﺷﺪﻳﻢ‪ ,‬ﺷﺮاب ﻗﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻃﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ ﻗﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺷﺮاب را از رﻳﺸﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ /‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺷﺮاﺑﺨﻮار ﺷﺮاب ﻗـﻲ ﻣـﻲﻛﻨﺪ و ﺷـﺨﺼﻲ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي وﻟﻴـﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ آﻣﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎن ﻳﺎﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻣـﻮر آﺷـﻔﺘﻪ از ﺗـﻮ‬
‫ِ‬ ‫ا ﮔﺮ در ﻣﻮرد ﻛﺎري ﻧﮕﺮان ﺷـﻮم‪ ,‬آن را رﻫـﺎ ﻣـﻲﻛﻨﻢ درﺑـﺎرة اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺘﺮﺳﻴﺪم‪ / ١‬وﻟﻴﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد و او را از ﺳﺘﻢ آﻧﺎن ﻣ ّﻄﻠﻊ ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺪّ را ﺟﺎري‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺷﺎﻫﺪ دروﻏﮕﻮ در آﺗﺶ اﺳﺖ‪ ,‬و اي ﺑﺮادرم ﺷﻜﻴﺒﺎ ﺑﺎش! آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳـﻌﻴﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را ﭼﻬﻞ ﺿﺮﺑﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﺎن را در‬
‫ﭘﻲ داﺷﺖ و ﺻﺤﻴﺢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻃـﺎﻟﺐ او را ﺗـﺎزﻳﺎﻧﻪ زد زﻳـﺮا‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ ,‬و اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ‬

‫ﻓــــﻠﻢ اﺧــــﻔﻚ ﻋــــﻠﻲ اﻣــﺜﺎﻟﻬﺎ ﺣــﺎر‬ ‫ﻣﺎ ان ﺧﺸﻴﺖ ﻋﻠﻲ اﻣـﺮ ﺧـﻠﻮت ﺑـﻪ‬ ‫‪١‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٤٢‬‬

‫ﻛﺎر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻛﺴﻲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪة ﻋﺎﻗﺒﺖ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آﻳﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫دﺳﺘﻮر داد و او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻋﺜﻤﺎن او را از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ ﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻣﻴﻪ ﺑﻮد و اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل‬
‫ﻋﺎص را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ /‬وي از ﻧﻮادﮔﺎن ﻋﺎص ﺑﻦ ّ‬
‫‪< ٣٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي داد‪/‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺎن وﻟﻴﺪ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻮﺧﺸﻨﻪ ﻏﻔﺎري‪ ,‬ﺟﻨﺪب ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜‪ ,‬اﺑـﻮ‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺟﺸﺎﻣﻪ راﻫﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎ‪ K‬رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﻟﻬﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ آﻣﺪم وﻟﻲ ﭼـﺎرة دﻳﮕـﺮي ﺟـﺰ اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﻣﺸـﻮرت‬
‫ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻢ‪ ,‬ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب‪ ,‬ﭼﺸﻢ و دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺿﺮﺑة ﻣﻬﻠﻜﻲ‬
‫ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﻢ زد ﻛﻪ ﻳﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدياش ﺷﻮد ﻳﺎ ﻣﺮا از ﭘﺎي در آورد و اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮدم‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و از اﺣﻮال اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ و از وﺿﻊ و ﺣﺎل‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ آﮔﺎه ﺷﺪ و ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺘﻢ ﺷﺪ‪ :‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬وﺿﻊ‬
‫آﺷﻔﺘﻪاي دارﻧﺪ و اﺷﺮاف‪ ,‬اﻓﺮاد ﺑﺎﻧﻔﻮذ و ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن و ﺑﺎ دﻳﺪﻧﺸﺎن ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺗﺴﻠﻂ دارﻧﺪ‪ ,‬و اﺷﺮاف و ﻣﺼﻴﺒﺖ دﻳﺪﮔﺎن اﻋﻢ از ﻣﻬﺎﺟﺮان و ﺳﺎ ﻛـﻨﺎن ﻣـﻮرد ﺗـﻮﺟﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ /‬در ﭘﺎﺳﺦ‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ,‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﺎن در ﻛﻮﻓﻪ ﺳـﺎ ﻛـﻦ‬
‫ﺷﺪه‪ ,‬ﭘﻴﺮو آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن در راه ﺣﻖ‪ ,‬اﻫﻤﺎل و ﺳﺴﺘﻲ ﻛـﺮده‪ ,‬ﺑـﺪان ﻋـﻤﻞ‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن را ﺣﻔﻆ ﻛﻦ و ﺑﺎﻋﺪاﻟﺖ‪ ,‬ﺣﻖ ﻫﻤةآﻧﻬﺎ را ادا ﻛﻦ‪,‬‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮدم‪ ,‬ﺳﺒﺐ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ /‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬ﺳـﻌﻴﺪ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻓﺮﺳﺘﺎد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺎن ﭼﻬﺮة ﻣﺮدم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎري ﮔﺮﻓﺘﺎران را ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻴﺎز ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻴﺪ وﭼﻬﺮه‪ ,‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‪ ,‬ﭘﺲ ِ‬
‫اﺑ‪P‬غ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬اي ﺳﻌﻴﺪ! ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲدﻫﻲ از ﭘﻴﺮوان‪ ,‬دوﺳﺘﺎن ﻗﺎرﻳﺎن وﺷﺐ ﻧﺸﻴﻨﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺮاﻫﺸﺎن ﻛﻦ و ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺸﻚ ﺑﻮده و آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺖ‪ ,‬ﮔﺮوه‬
‫ﻛﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﻓﺎش ﺷﺪ‪ /‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ زﻳﺮا‬
‫آﻧﺎن از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ و ﺷﺎﻳﻌﻪ ﭘﺮا ِ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ وﻟﻴﺪ را از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺰد ﺳﻌﻴﺪ آن ﻗﺪر ارزش ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ را در ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد ﺳﻬﻴﻢ ﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻮري ﺑﺪون اﺟﺎزة آﻧﻬﺎ ﺻﺎدر ﻧﻜﻨﺪ وﻓﻘﻂ دﺳﺘﻮر‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٤٣ .‬‬

‫آﻧﺎن ُﻣﻄﺎع ﺑﺎﺷﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﻳﺄس ﻣﺒﺪل ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﻪ روش ﻗﺒﻠﻲ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣة ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن رﺳـﻴﺪ‬
‫ﻣﺆذن‪ ,‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را از اﺧﺒﺎر‪ ,‬ﺳﺨﻨﺎن و‬
‫ﺷﺎﻳﻌﺎت ﻣﺮدم ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ از اﺑﺘﺪاي ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ارﺳﺎل ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫درﺳﺘﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدي وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ آﻧﻬﺎ را ﻧﺠﺎت دﻫﻲ و آﻧﻬﺎ را در آﻧﭽﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲاش را‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻤﻊ ﻧﻴﻨﺪاز زﻳﺮا ﺷﺨﺺ ﻧﺎ‪K‬ﻳﻖ ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻛﺎري اﻗﺪام ﻛـﻨﺪ‪ ,‬ﭘـﺎﻳﺪاري ﻧـﻤﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺎد آن ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ را ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در ﺣﺠﺎز و‬
‫ﺟﺰﻳﺮة اﻟﻌﺮب ﺑﺎ اﻣﻮاﻟﻲ در اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ و ﻓﺎرس ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻨﻈﻮر وي اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ‬
‫آور د ﺗﺎ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻓـﺮﻣﺎﻧﺮواي آﻧـﻬﺎ ﺑـﺎﺷﺪ و‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ,‬ﻗﻮﻣﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﮔﺮد َ‬
‫ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ دﻳﮕﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﻛـﺎرﺳﺎز‬
‫ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ اوﺿﺎع ﺑﺪﺗﺮ ﺷﺪ و ﻧﻬﺎل ﻓﺴﺎد رﺷﺪ ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺶ‬

‫ﻓﻘﻂ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﻨﮕﻲ‪ ,‬اﻫﺎﻟﻲ ﻗـﺎدﺳﻴﻪ‪ ,‬ﻗـﺎرﻳﺎن ﻗـﺮآن و اﻓـﺮاد ﻧـﺎﻣﺪار‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻨﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﻪ ﻧﺰدش ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎرﻋﺎم داﺷﺖ‪ ,‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ دﻳﺪارش ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬روزي ﺑﺎرﻋﺎم داﺷﺖ وﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺒﻴﺶ اﺳﺪي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼـﻘﺪر ﻃـﻠﺤﺔ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺟﻮاﻧﻤﺮد اﺳﺖ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ اﻣ‪ P‬ﻙ‪ ,‬ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ‬
‫ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن داﺷﺘﻢ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‪,‬‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺧﻮﺷﻲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺶ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﻲ ﻧـﻮﺧﺎﺳﺘﻪ‬
‫ِ‬
‫آن ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ـ ﻳﻌﻨﻲ اﻣ‪ P‬ﻙ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬دوﺳﺖ دارم اﻳﻦ اﻣ‪ِ P‬ﻙ ﻛﻨﺎر ﻓﺮات از ِ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻛﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات و ﺑﻌﺪ از ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار دارد ـ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا دﻧﺪاﻧﻬﺎﻳﺖ را ﺑﺸﻜﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﻧﮕﺮان ﺣﺎل ﺗﻮ ﺑﻮدﻳﻢ‪ /‬ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺒﻴﺶ ﭘﺴﺮ ﺑﭽﻪ اﺳﺖ از ﺧﻄﺎﻳﺶ‬
‫در ﮔﺬرﻳﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او در آرزوي ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﺎﺳﺖ‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٤٤‬‬

‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ,‬ﻧـﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮدش‪ ,‬ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﭼـﺮا اﻳـﻦ ﮔـﻮﻧﻪ رﻓـﺘﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﺪر او ﻫﺴﺘﻲ و او را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﻣﺮ ﻛﺮدي‪ ,‬آن ﮔﺎه اﺑﻦ ذي‬
‫اﻟﺤﻨﻜﻪ و ﺟﻨﺪب و ﺻﻌﺼﻌﻪ و اﺑـﻦ اﻟﻜـﻮاو ﻋـﻤﻴﺮ ﺑـﻦ ﺿـﺎﺑﻲ ﺑـﻪ ﺣـﺒﻴﺶ ﻫـﺠﻮم آورده‪,‬‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮش ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺪرش ﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎز دارد وﻟﻲ آن ﮔﺮوه ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ را‬
‫زدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ آن دو را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘة او ﻧﻜﺮده‪ ,‬از آن دو اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ اﺳﺪ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻃﻠﻴﺤﻪ ﺑﻪ آن ﺟﺎ آﻣﺪه‪ ,‬ﻗﺼﺮ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺿﺎرﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﺰد ﻣﺮدم رﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم!‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺰاع ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳ‪P‬ﻣﺘﻲ دﻫﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻣﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧﻮد‬
‫را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺆال و ﺟـﻮاب ﭘـﺮداﺧﺖ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آن دو ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ زﻧﺪهاﻳﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻃـﺮاﻓـﻴﺎن ﺗـﻮ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺎ را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬دﻳﮕﺮ آﻧـﻬﺎ ﻧـﺰد ﻣـﻦ ﻧـﻤﻲآﻳﻨﺪ و‬
‫زﺑﺎﻧﺘﺎن را ﻧﮕﻬﺪارﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺟﺴﺎرت ﻧﻜﻨﻴﺪ و آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫از ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ,‬ﺑﺎغ ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ و در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺎﻟﻚﺑﻦ‬
‫ﻛﻌﺐ ارﺣﻲ واﺳﻮدﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ و ﻋﻠﻘﻤﺔ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻧﺨﻌﻴﺎن و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ او‬
‫ﺗﻌﺮض ﻛﺮده و ﺑﺎ رﺋﻴﺲ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﺶ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ از ﺷﺐ ﻧﺸـﻴﻨﻲ‬
‫آﻧﺎن ﻧﺰد وي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﮔـﺮوه از رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ ﻣـﺠﻠﺲ ﺳـﻌﻴﺪ ﻧـﺎاﻣـﻴﺪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺎﻳﻌﻪ ﭘﺮا ﻛﻨﻲ و دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن و ﺳﻌﻴﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﺴﺘﻲ و ﺳﻜﻮت ﺳﻌﻴﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﺮار‪ ,‬او را ﻣ‪P‬ﻣﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ و ﺳـﻌﻴﺪ‬
‫واﺷﺮاف ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ واز وي ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را از ﻛﻮﻓﻪ اﺧﺮاج ﻛـﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻤﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫آﻧﺎن را ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ /‬آﻧﺎن را ﺑﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري ﺑﻴﺮون ﻛـﺮدﻧﺪ و ﻧـﺰد او ﻓـﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫﻢ ﺳﺨﺖ آﻧﻬﺎر ا ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮد‪ /‬آن ﮔﺎه‪ ,‬ﻋﺜﻤﺎن دﺳـﺘﻮر داد آﻧـﻬﺎ را ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﻨﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و در ﺟﺰﻳﺮه ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﺧ‪P‬ل اﻳﻦ ﻣﺪت‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن و ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎور ﻓـﺎرس‪,‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٤٥ .‬‬

‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ از رؤﺳﺎ و اﺷﺮاف و اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺧﺎﻟﻲ ﺷﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﻓﺴـﺎد ﺧـﻮﻳﺶ اداﻣـﻪ‬
‫ِ‬ ‫رﻓﺖ و ﻣﺮدم از‬
‫دادﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ ,‬آﻧﻬﺎ در ﻣﻨﻄﻘة ﺟﺮﻋﻪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و او را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ زﻳﺮا ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﺰد‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮﮔﺸﺖ وﻟﻲ اوﺧﻮاﺳﺘة ﻣﺮدم را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪاد‪ /‬ﻣﺮدم از ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ‬
‫اﺷﻌﺮي را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ آﻧﺎن ﺑﮕﻤﺎرد او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺘة آﻧﻬﺎ ﻛـﻮﺗﺎه آﻣـﺪ و اﺑـﻮ ﻣـﻮﺳﻲ‬
‫اﺷﻌﺮي را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺳﻌﻴﺪ را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ /‬و اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٣٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺳﺎل ‪<٣٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺼﺮه رﻓﺖ‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي از ﺳﻮي ﺣﻀﺮت<ع‪ ,9‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ ﻣﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ‪,‬‬
‫ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬را ﻳﺎري ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ در ذي ﻗﺎر ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رﺳـﻴﺪ‪,‬‬
‫اﻳﺸﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻪ ﺳـﻮي وي ﻓـﺮﺳﺘﺎد و در اﻳـﻦ ﺑـﺎره او را‬
‫ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﺮد واو را از ﻓﺴﺎد وﺗﺒﺎﻫﻲ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ وﻟﻲ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮدداري ﻧﻜﺮد و آن‬
‫دو ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ و اﺑﻦ ﻋـﺒﺎس را ﻧـﺰد او ﻓـﺮﺳﺘﺎد وﻟﻲ‬
‫ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺒﺨﺸﻴﺪ و ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد اﺻﺮار ورزﻳﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ واﻳﺸﺎن‬
‫را از ﺟﺮﻳﺎن آﮔﺎه ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺣﻀﺮت‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬و ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ<ره‪ 9‬را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ و داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ‬
‫اﺷﻌﺮي ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا ﻣﺮدم را از ﻳﺎري ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﻲداري؟ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﺟـﺰ اﺻـ‪P‬ح‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺼﺪي ﻧﺪارﻳﻢ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬از ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺑﺎ ﻙ ﻧـﺪارد‪ /‬اﺑـﻮ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻓﺪاﻳﺖ‪ ,‬ﺗﻮ راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ وﻟﻲ راﻳﺰن ﺑﺎﻳﺪ راﺳﺘﮕﻮ و ﻣﻮرد‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻦ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد ﻛﻪ در آن‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﭘﻴﺎده و ﭘﻴﺎده از ﺳﻮاره ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﺮادران‬
‫دﻳﻨﻲ ﻗﺮار داد و رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و رﺑﻮدن اﻣﻮال را ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﺮام ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺎر ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٤٦‬‬

‫ﺷﺪ و ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﺗﻮ‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺑﻨﺸﻴﻨﻲ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻴﺰي و ﺑﺴﺘﻴﺰي‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣـﺮدي از ﺑـﻨﻲ ﺗـﻤﻴﻢ‬
‫ﻋﻤﺎر دﺷﻨﺎم داد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ دﻳﺮوز ﻫﻤﺮاه ﺷﻮرﺷﻴﺎن واﻓﺮاد ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﺑـﻮدي‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ّ‬
‫اﻣﻴﺮ ﻣﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺻﻮﺣﺎن ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎران ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫واﻣﺮوز ﺑﻪ ِ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﺎ دﺳﺖ از ﺧﻮد دﻓﺎع‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬زﻳﺪ ﻛﻨﺎر در ﻣﺴﺠﺪ اﻳﺴﺘﺎد و ﻧﺎﻣة ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر‬
‫داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﺎ ﻣﺎ را ﻳﺎري ﻛﻦ و ﻳﺎ در ﺧﺎﻧة ﺧﻮد ﺑﻨﺸﻴﻦ‪ ,‬ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ,‬ﻧﺎﻣة دﻳﮕﺮي ﻧﺒﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻳﺪ‪ ,‬آن را ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ اﻣﺮ ﺷﺪه ﻛﻪ در ﺧـﺎﻧة ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺑﺠﻨﮕﻴﻢ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﺑﺮﭘﺎ ﻧﺸﻮد‪ ,‬ﻋﺎﻳﺸﻪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدش اﻣﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺧﻮدش اﻧﺠﺎم داد و‬
‫ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﻴﻨﻲ اﻣﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻧﺎﮔﺎه ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺎﻧﻲ! ـ زﻳﺮا‬
‫آﻧﻬﺎ از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﻤﺎن ﺳﻜـﻮﻧﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ـ ﺗـﻮ در >ﺟـﻠﻮ‪ <K‬دزدي‬
‫ﻛﺮدي و دﺳﺘﺖ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ و ا ﻛﻨﻮن از ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺷﻮرش‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم! از ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ و اﺻﺎﻟﺖ ﻋﺮﺑﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه را ﭘﻨﺎه دﻫﻴﺪو ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻓﺘﻨﻪ روي آورد‪ ,‬ﻣﺮدم را‬
‫ﺣﻴﺮان ﻣﻲﻛﻨﺪ و ا ﮔﺮ رو ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻓﺘﻨﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دردﺷﻜﻢ‪ ,‬ﺳﺨﺖ و‬
‫ﺟﺎﻧﻜﺎه اﺳﺖ و ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﻤﺎل‪ ,‬ﺟﻨﻮب و ﺷﺮق و ﻏﺮب آن را ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ و ﻓﺮوزﻧﺪهﺗﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺘﺤﻴﺮ و ﻣﺒﻬﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ را دور‬
‫ّ‬ ‫ﻛﺎراﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬‫اﻳﻦ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﺮد ﺑﺮدﺑﺎر را در ﺑﺮاﺑﺮ ِ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﻴﺰهﻫﺎ را ﺑﺸﻜﻨﻴﺪ و زﻫﻬﺎ را ﭘﺎره ﻛﻨﻴﺪ ود ر ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﺪ و آرام ﺑﺎﺷﻴﺪ‪,‬‬
‫ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻴﺮون روﻧﺪ‪ /‬واز ﻣﺮدم داﻧﺎ و ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺮ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻛﺎر‬
‫ﺟﺪا ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ; ﭘﻨﺪ ﻣﺮا ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﮔﻤﺎن ﻧﺸﻮﻳﺪ; ﻣﺮا اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ دﻳﻦ و دﻧﻴﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧَﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺘﻨﻪ را ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺧﻮد دﭼﺎر آن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫زﻳﺪ دوﺑﺎره ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دﺳﺖ ﺑﺮﻳﺪة ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ! ا ﮔﺮ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻲ آب رود ﻓﺮات را از ﻣﺴﻴﺮ ﺳﺮازﻳﺮ آن ﺑﻪ ﺑﺎ‪ K‬و ﺳﺮﭼﺸﻤة اﺻﻠﻲاش ﺑـﺎز ﮔـﺮداﻧـﻲ‪,‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٤٧ .‬‬

‫ﺧﻮاﻫﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻫﺠﻮم آورده‪ ,‬ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻲ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﺮ دﻓﻊ‬
‫آن ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﻛﻦ‪ /‬اي ﻣﺮدم! ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬و ﺳﺎ‪K‬ر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮوﻳﺪ‪,‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮاﻫﻴﺪ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻴﺮﺧﻮاه و دﻟﺴﻮز ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪم ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫راه راﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻳﺪ و ﺟﺰ ﺣﻖ ﺳﺨﻨﻲ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ,‬ﺳﺨﻦ اﻣﻴﺮ ﺷﻤﺎ <اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ‪ 9‬درﺳﺖ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ا ﮔﺮ راﻫﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﺪ‪ /‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ زﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ زﻳﺪ دﺷـﻤﻦ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ,‬ﭘﻨﺪ او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ /‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﻣـﺮدم ﺑـﺎﻳﺪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺳﺎﻣﺎن دﻫﺪ‪ ,‬ﺳﺘﻤﮕﺮ را دﻓﻊ و ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه را ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‬
‫واﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑـﻪ ﻋـﻬﺪهدارد و در دﻋـﻮﺗﺶ اﻧـﺼﺎف را‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﺻ‪P‬ح ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ //‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري او ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻴﺪ و ﻗﻴﺎم و ﻳﺎري‬
‫ﺷﻤﺎ ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﺎﻇﺮ آن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺨﻴﺮ ﺧﻴﻮاﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ! آﻳﺎ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ؟ اﺑـﻮ ﻣـﻮﺳﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻛﺎر ﻧﺎرواﻳﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻘﺾ ﺑﻴﻌﺖ ﺷﻮد؟ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﻴﺪوارم ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﺎدان ﺑﺎﺷﻲ‪ ,‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺗﺮﻙ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ داﻧﺎ‬
‫ﺷﻮي! آﻳﺎ ﻛﺴﻲ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻓﺘﻨﻪ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺮدم ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﭘﻴﺮوان او در ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ در ﺑﺼﺮه‪ ,‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺷﺎم و ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺣﺠﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﻌﻲ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻫﻞ ﺣﺠﺎز ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺨﻴﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ! ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﺗﻮ ﭼﻴﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺳﻴﺤﺎن ﺑﻦ ﺻﻮﺣﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم!‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮ را دﻓـﻊ‬
‫ﻛﺮده‪ ,‬از ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬وي ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدم را ﺟﻤﻊ و اداره ﻛـﻨﺪ‪ ,‬اﻳـﻨﻚ اﻣـﻴﺮ ﺷـﻤﺎ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن او و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬اﻳﻦ اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و ﻓﻘﻴﻪ و داﻧﺎﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻳﺎري او ﺑﭙﺎ ﺧﻴﺰد ﻣﺎ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻴﺤﺎن ﺑـﻪ ﭘـﺎﻳﺎن رﺳـﻴﺪ‪ ,‬ﻋـﻤﺎرﺑﻦ ﻳـﺎﺳﺮ ﮔـﻔﺖ‪ :‬او ﭘﺴـﺮ ﻋـﻤﻮي‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ,‬ﻫﻤﺴﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ ﻓﺮا‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٤٨‬‬

‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت‪ ,‬ﻫﻤﺴﺮ رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ‪ /‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﺗﺄﻣﻞ و داوري ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﺎ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺟﻨﮓ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ,‬ﺧﻮب ّ‬
‫ﻣﺮدي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮ ﮔﻮاﻫﻲ دادي او اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻮدن او ﺷﻬﺎدت ﻧﺪادي‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دﻳﮕﺮ ﺳـﺨﻦ ﻧﮕـﻮ‪ ,‬ﭼـﻮن اﻓـﺮاد ﺷـﺎﻳﺴﺘﻪاي ﺑـﺮاي‬
‫اﺻ‪P‬ح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪> :‬اي ﻣﺮدم! دﻋﻮت اﻣﻴﺮ ﺧﻮد را‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﺰد ﺑﺮادران ﺧﻮد ﺑﺮوﻳﺪ‪ ,‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣـﻀﺮت رﻓـﺘﻪ‪ ,‬او را‬
‫ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪان در ﺣﺎل ﻳﺎ آﻳﻨﺪه‪ ,‬ﻋﻬﺪهدار اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫از ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻛﺎر ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ دﻋﻮت ﻣﺎ‬
‫را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺪان دﭼﺎر ﺷﺪﻳﻢ و ﺷﻤﺎ را ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻛﺮده‪ ,‬ﻳﺎري دﻫﻴﺪ‪ /‬اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺑـﭙﺎﺧﺎﺳﺘﻢ‪ ,‬ﺧـﻮاه ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺑـﺎﺷﻢ ﺧـﻮاه‬
‫ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻃﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر را ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻢ‪ ,‬ﻣﻦ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﻪ‬
‫ﻳﺎري ﻣﺎ ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺣﻖ ﺧﺪا را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و از‬
‫ﻧﺎم ﺧﺪا دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ِ‬
‫ا ﮔﺮ ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه ﺑﺎﺷﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ وا ﮔﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﺎﺷﻢ‪ ,‬ﺣﻖ را از ﻣﻦ ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑـﻴﻌﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ و آن دو‪ ,‬ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﺷﺨﺎﺻﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻳﺎ ﻣﻦ ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده‪ ,‬ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﺧﺪا را‬
‫ﻋﻮض ﻛﺮدهام‪ ,‬ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ و ﺷﺘﺎب ﻛﻨﻴﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﻛﻨﻴﺪ ﻫﻤة ﻣـﺮدم‬
‫ﺳﺨﻦ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ و دﻋﻮت او را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺒﻴﻠة ﻃﻲ ﻧﺰد ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ رﻓﺘﻪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرة وﺿـﻊ ﻣـﻮﺟﻮد‬
‫ﭼﻴﺴﺖ و ﭼﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻴﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدهاﻳﻢ و او ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺄﻣّﻞ در اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﺰرگ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﺣﺎل ﻣﻲروﻳﻢ و در آﻳﻨﺪه ﻧﺘﻴﺠة اﻳﻦ را‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻣﺎ را دﻋﻮت ﻛﺮده و ﻧـﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺣﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﺰد ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺳﺨﻦ او را ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﻛﻤﺮ‬
‫ﺑﻨﺪﻳﺪ و ﺳﻮي اﻣﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ و ﻫﻤﺮاه او اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺳﺎﻣﺎن دﻫﻴﺪ و ﺑﺎ ﻓﻜﺮ و رأي ﺧﻮد‪ ,‬او‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٤٩ .‬‬

‫را ﻳﺎري ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم! دﻋﻮت اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬را اﺟـﺎﺑﺖ ﻛـﻨﻴﺪ‪,‬‬
‫ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ و ﺑﺮوﻳﺪ ﺧﻮاه ﺳﺒﻚﺑﺎر و ﺧﻮاه ﺳﻨﮕﻴﻦﺑﺎر ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ او‬
‫را ﻳﺎري ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﻣﺮدم اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻣﺎدة ﺳﻔﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم!‬
‫ﻣﻦ ﻓﺮدا ﺧﻮاﻫﻢ رﻓﺖ‪ ,‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‪ ,‬ﺳﻮاره ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﻫﺮ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﺮود‪,‬‬
‫ﺣﺪود ﻧﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﺶ ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ ﺳﻮار از ﻃﺮﻳﻖ ﺻـﺤﺮا و دو‬
‫ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ رواﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﭘﺲ از ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻦ <ع‪ 9‬ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ و ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬اﺷﺘﺮ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪ ,‬در‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺮدم‬
‫ى‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده‪,‬‬
‫را از ﻳﺎري ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺎز دارد‪ ,‬و اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬و ﻋﻤﺎر و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎ او‬
‫ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬اﺷﺘﺮ از ﻫـﺮ ﻗـﺒﻴﻠﻪ ﻛـﻪ ﻣـﻲﮔﺬﺷﺖ وي را ﺑـﻪ ﻳـﺎري‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻦ ﺗﺎ ﻗﺼﺮ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ‪ ///‬ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم را از‬
‫ى‬ ‫از ﻣﺮدم داﺧﻞ ﻗﺼﺮ ﺷﺪ در آن ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻳﺎري ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺎز دارد‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺑﻲ ﻣﺎدر! در ﻛﺎر ﻣـﺎ دﺧـﺎﻟﺖ‬
‫ﻏـ‪P‬ﻣﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎ و ﺑﺮو‪ ,‬ﻋﻤﺎر ﻫـﻢ ﺑـﺎ او ﺑـﺤﺚ ﻣـﻲﻛﺮد‪ ,‬اﺷـﺘﺮ رﺳـﻴﺪ و‬
‫ﻧﻜﻦ‪ ,‬از ِ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ! اﺷﺘﺮ وارد‬
‫ى‬ ‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را از ﻛﺎخ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ در ﺣﺎل ﻓﺮار ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزدﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫ى‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﺋﻴﻦ آﻣﺪ و وارد ﻗﺼﺮ ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺎﻟﻚ‬
‫ى‬ ‫ﻗﺼﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺎ را زد و از ﻗﺼﺮ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد‪/‬‬
‫َا ﺷﺘﺮ ﺑﻪ او ﻧﻬﻴﺐ زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﻲ ﻣﺎدر! ﺧﺪا ﺟﺎن ﺗﻮ را ﺑﮕﻴﺮد‪ ,‬از ﻗﺼﺮ ﺧﺎرج ﺷﻮ‪ /‬اﺑـﻮ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺸﺐ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺪه‪ /‬اﺷﺘﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ اﻣﺸﺐ ﺑﻤﺎن وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ در ﻗﺼﺮ‬
‫ى‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را ﺑﻪ ﻳﻐﻤﺎ ﺑـﺮدﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫ى‬ ‫ﻣﺒﺎش‪ /‬ﻣﺮدم ﺷﻮرش ﻛﺮدﻧﺪ و وارد ﻗﺼﺮ ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﻮال‬
‫اﺷﺘﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬او در ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻫﻢ ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و آن ﮔـﺮوه‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ و ﻳﺎري ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻋﺎزم ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫رﺳﻴﺪن آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن را‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻮ ﻃﻔﻴﻞ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫ذ ﻛﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ ,‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺮدن آﻧﻬﺎ آﻣﺎده ﺷﺪم‪ ,‬ﭼﻮن آﻧﻬﺎ را ﺷﻤﺮدم‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ زﻳﺎد‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٥٠‬‬

‫ﻳﺎ ﻛﻢ ﻧﺒﻮد‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ,‬اﺳﺪ‪ ,‬ﺗﻤﻴﻢ‪ ,‬رﺑﺎب و ﻣﺰﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﺳﻴﺎر رﻳـﺎﺣﻲ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﺒﻊ‪ ,‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﻲ ﻋﻤﻮي ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﻜـﺮ و ﺗـﻐﻠﺐ‪,‬‬
‫وﻋﻠﺔ ﺑﻦ ﻣﺤﺪوج ذﻫﻠﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻗـﺒﻴﻠﻪ ﻣـﺪﺣﺞ و اﺷـﻌﺮﻳﻬﺎ‪ ,‬ﺣـﺠﺮ ﺑـﻦ ﻋـﺪي ﺑـﻮد و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﺒﻴﻠﻪ و اﻧﻤﺎر و ﻣﺜﻌﻢ وازد‪ ,‬ﻣﺨﻔﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ازدي ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻤﻪ درذي ﻗﺎر ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل آﻧﻬﺎ رﻓﺖ‪,‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻫﻢ ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺘﻪ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺮدم‬
‫ﻛﻮﻓﻪ! ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺠﻢ ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻳﺪ و اﺟﺘﻤﺎع آﻧﺎن را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻴﺪ ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﻣﻴﺮاث‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه‪ ,‬ﻣﻨﻄﻘة ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ و از آن دﻓﺎع ﻛﺮدﻳﺪ و ﻣﺮدم را ﻋﻠﻴﻪ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﻳﺎري ﻛﺮدﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻛﺮدم ﺗﺎ ﻫﻤﺮاه ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن از اﻫﻞ ﺑﺼﺮه ﺣﻀﻮر ﻳﺎﺑﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺘة ﻣﺎﺳﺖ و ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻟﺠﺎﺟﺖ و‬
‫ِ‬ ‫ا ﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺪارا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را ﺷﺮوع ﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﺻ‪P‬ح را در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻓﺴﺎد ﺗﺮﺟﻴﺢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ آﻧـﻬﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺼﺮه رﻓﺘﻨﺪ و ﻛﺎرﺷﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ‪r‬ع‪q‬‬

‫اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ,‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‪ ,‬اﻧﺪوﻫﺒﺎرﺗﺮﻳﻦ و ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎدﺛة اﺳ‪P‬م ﺑﻮد‪ /‬ﺷـﻴﺦ ﻣـﻔﻴﺪ در‬
‫ﻛﺘﺎب ارﺷﺎد از ﻓﻀﻞ ﺑﻦ دﻛﻴﻦ از ﺣﺒﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻳﻚ ﺷﺐ ﻧﺰد اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﺷﺒﻲ ﻧﺰد‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﺷﺒﻲ ﻧﺰد ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ـ ﺟﻌﻔﺮ خ ل ـ ﺑـﺮادرزاده و داﻣـﺎدش اﻓـﻄﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﻟﻘﻤﻪ ﺗﻨﺎول ﻧﻤﻲﻓﺮﻣﻮد و در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻓـﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻛﻢ ﺧﻮرا ﻛﻲ او را ﭘﺮﺳﻴﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻣﺮ ﺧﺪا<ﻣﺮگ‪ 9‬ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ در ﺣﺎل‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ دﻋﻮت ﺣﻖ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻢ وﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺷﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و آﺧﺮ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺷﺐ ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﭘﻴﺶ ازاﻳﻦ ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ ﺑﺮود‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﭘﻴﺮواﻧﺶ از‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺧﻮد ﺧﺒﺮ داد‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎز ﻣﻲدارد ﺑﺪﺑﺨﺖﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ اﻣﺖ را ﻛﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٥١ .‬‬

‫ﭘﺪر‬
‫آن را از ﺑﺎ‪K‬ﻳﺶ ﺑﺎ ﺧﻮن ﺧﻀﺎب ﻛﻨﺪ؟ و دﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﻨﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ,‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ از ِ‬
‫ﺧﻮد رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ او ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻫﻨﮕﺎم ﻓـﺠﺮ از ﺧـﺎﻧﻪ ﺑـﻴﺮون‬
‫روي او ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪/‬‬
‫رﻓﺖ‪ ,‬د رآن ﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻏﺎز و ﻣﺮﻏﺎﺑﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻏﺎزﻫﺎ ﺳﺮوﺻﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و رو ﺑﻪ ِ‬
‫آﻧﻬﺎ را دور ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﺣﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻤﺎن ﺷﺐ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺿﺮﺑﺖ زد‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬در روزي ﻛﻪ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ دﻳﺸﺐ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون‬
‫رﻓﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺪرم در ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧة ﻣﻨﺰل‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﭘﺴﺮم! دﻳﺸﺐ اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫را ﺑﻴﺪار ﻛﺮدم‪ ,‬زﻳﺮا ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ و ﺷﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺻﺒﺢ آن واﻗﻌة ﺑﺪر رخ داد‪ ,‬ﺧﻮاب ﺑﺮ‬
‫ﭼﺸﻤﻢ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ‪ ,‬اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاب رﻓﺘﻢ‪ ,‬در ﻋﺎﻟﻢ رؤﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬را دﻳﺪم‪ ,‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪:‬‬
‫اﻣﺖ ﺗﻮ دﻳﺪم‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﻦ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ و دﺷﻤﻨﻲ از ِ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﺸﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺷﺨﺎص را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺲ را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﮕﻤﺎر‪ /‬آﻧﮕﺎه اﺑﻦ ﻧﺒﺎح آﻣﺪ و ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺪا زد‪ ,‬و ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﭘﺲ از او‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ او را ﺿﺮﺑﺖ زد و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ در ﺷﺐ ﻧﻮزدﻫﻢ‬
‫ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺿﺮﺑﺖ زد و در ﺷﺐ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﺳﺎل ﭼﻬﻞ <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع‬
‫ﻓﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﻀﺮت<ع‪ ,9‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ را ﻣﻲدﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ او ا ﻛﺮام ﻛﻨﻢ و او ﻣﺮگ ﻣﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﻴﺎور ﻛﻪ ﻗﺼﺪم را‬
‫درﻳﺎﺑﺪ‪/ ١‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﻗﺘﻞ او اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣﺮادي و ﺑﺮﻙ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﺻﺮﻳﻤﻲ‬
‫ـ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺎم ﺑﺮﻙ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﻮد ـ و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﺳﻌﺪي ﻛﻪ ﻫـﺮ ﺳـﻪ از ﺧـﻮارج‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮد آﻣﺪه‪ ,‬درﺑﺎرة اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺎ ﻛﻤﺎن را‬
‫ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪ‪ ,‬اﻫﻞ ﻧﻬﺮوان را ﺑﻪ ﻳﺎد آوردﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧـﻬﺎ ﺗـﺮﺣـﻢ ﻛـﺮدﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از آﻧﻬﺎ ارزﺷﻲ ﻧﺪارد‪ ,‬اي ﻛﺎش ﺟﺎن ﺧﻮد را ﻓﺪا ﻛﺮده ﺑﻮدﻳﻢ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن‬
‫ﮔﻤﺮاﻫﻲ را ﻣﻲﻛﺸﺘﻴﻢ و ﻛﺸﻮر را از وﺟﻮد آﻧﻬﺎ ﭘﺎ ﻙ و ﻣﺮدم راآﺳﻮده ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ! اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ‬

‫ﻣﺮادي‬
‫ى‬ ‫ﻋﺬﻳﺮﻙ ﻣﻦ ﺧﻠﻴﻠﻚ ﻣﻦ‬ ‫ارﻳﺪ ﺣـﻴﺎﺗﻪ و ﻳـﺮﻳﺪ ﻗـﺘﻠﻲ‬ ‫‪١‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٥٢‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻲ را ﻣﻦ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮم‪ /‬ﺑﺮﻙ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص را ﻣﻲﻛﺸﻢ‪ /‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻳﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧﻜﻨﺪ و ﺷﺨﺼﻲ‬
‫را ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻜﺸﺪ ﻳﺎ ﺧﻮد ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ /‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺧﻮد را زﻫﺮآﻟﻮد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ,‬ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ‬
‫راه ﻣﻘﺼﺪ ﺧﻮﻳﺶ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ وارد ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻳﺎران ﺧﻮد را دﻳﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ را از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ آﮔﺎه‬
‫ﻧﻜﺮد‪ /‬روزي ﻳﺎران ﺧﻮد را ﻛﻪ از ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻴﻢ رﺑﺎب ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺮوان ﺗﻌﺪادي‬
‫از آﻧﻬﺎ را ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺘﮕﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﺎد آوردﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ زﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻗﻄﺎم از ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻴﻢ رﺑﺎب ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺪر و ﺑﺮادرش در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺮوان ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آن زن‬
‫ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻮن او رادﻳﺪ‪ ,‬ﺷﻴﻔﺘﻪاش ﺷﺪ واو را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮد‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ازدواج ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آرزوﻫﺎي ﻣﺮا ﺑﺮآورده ﻛﻨﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ؟ ﻗﻄﺎم ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻪ ﻫﺰار درﻫﻢ و ﻳﻚ ﻏ‪P‬م و ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰ و ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻲ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﺗﻮ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺮا دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ <ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻦ او زﻧﺪه ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻣﺎﻧﺪ و ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺎص ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺸﺖ‪ /9‬ﻗﻄﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬وﻟﻲ ﺗﻮ او را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛـﻦ‪ /‬ا ﮔـﺮ او را ﺑـﻪ ﻗـﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪي‪ ,‬آرزوي ﻣﻦ و ﺧﻮدت را ﺑﺮآوردهاي و از زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮي‪ /‬و ا ﮔﺮ‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪي ﻛﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺗﻤﺎم دﻧﻴﺎ و ﻫﺮ ﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫آﻣﺪن ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻓﻘﻂ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻲ‪ ,‬اﻧﮕﻴﺰة‬
‫ﻳﺎري ﺗﻮ‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﻗﻄﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي‬
‫ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰ ِد ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠة ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻧﺎم او وردان ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ‬
‫وي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ واو اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻧﺰد ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة اﺷﺠﻊ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﺑﺠﺮه‬
‫رﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ دوﺳﺖ داري ﺷﺮف دﻧﻴﺎ وآﺧﺮت را ﺑﻪ دﺳﺖ آوري؟ ﺷﺒﻴﺐ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاي ﺗﻮ ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮ ﻛﺎر‬
‫زﺷﺘﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاي‪ ,‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ او را ﺑﻜﺸﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪,‬‬
‫ﭼﻮن او ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻴﺮون رود‪ ,‬ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و او را ﻣﻲﻛﺸﻴﻢ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٥٣ .‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ آرزوي ﺧﻮد رﺳﻴﺪهاﻳﻢ و ا ﮔﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻳﻢ‪ ,‬ﭘﺎداش ﺧﺪاوﻧﺪ از دﻧﻴﺎ و ﻫﺮ ﭼﻪ در آن‬
‫ﻛﺎر او‬
‫اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ا ﮔﺮ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺑﺠﺰ ﻋﻠﻲ ﺑﻮد‪ِ ,‬‬
‫آﺳﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﺗﻮ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺳﺎﺑﻘة ﺟﻬﺎد او را در اﺳ‪P‬م ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﻲ و ﻣﻦ از ﻗﺘﻞ او ﺧﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﻛﻪ او اﻫﻞ ﻧﻬﺮوان و ﻣﺮدم ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر را ﻛﺸﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺷﺒﻴﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ ,‬ﻣﻲداﻧﻢ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ او را ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﻳﺎراﻧﻤﺎن ﻣﻲﻛﺸﻴﻢ‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﭼﻮن ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮار ﺳﻴﺪ ـ و آن ﺷﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ و دو ﻳﺎرش ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ وﻋﻤﺮو ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﺷﻤﺸﻴﺮش را ﺑـﺮداﺷﺖ‪ /‬ﺷـﺒﻴﺐ و‬
‫وردان ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎب ﺳﺪه ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪ‪ ,‬ﻧﻤﺎز از آن‬
‫ﺟﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘﻴﺶ از آن اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ را ﻧﻴﺰ از ﻗﺼﺪ ﺧﻮد آﮔﺎه ﻛﺮده‬
‫رﺳﺎﻧﺪن آﻧﻬﺎ در‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ واو ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن ﺷﺪ واﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ در آن ﺷﺐ ﺑﺮاي ﻳﺎري‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺸﻪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫در آن ﺷﺐ ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي<ره‪ 9‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺘﻮﺗﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد وﺻﺪاي اﺷﻌﺚ را ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ! ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻛﺎرت ﺷﺘﺎب ﻛﻦ زﻳﺮا ﺻﺒﺢ‪ ,‬ﺗﻮ را رﺳﻮا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺮ‬
‫از ﻣﻘﺼﻮد اﺷﻌﺚ آﮔﺎه ﺷﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻳﻚ ﭼﺸﻢ! ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﻋﻠﻲ را ﺑﻜﺸﻲ؟ ﺣﺠﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺘﺎب از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﺑﺮود و او را از ﻣﺎﺟﺮا ﺑـﺎﺧﺒﺮ ﻛـﻨﺪ واز‬
‫ﺗﻮﻃﺌة آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺣﺬر دارد وﻟﻲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از راه دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﺣﺠﺮ‬
‫او را ﻧﺪﻳﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ واﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﭘﻴﺶ از وي آﻣﺪه ﺑﻮد واو را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ زد‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺣﺠﺮ وارد ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ازدي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ در آن ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم و‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻣﻦ ﮔﺮوﻫﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺮداﻧﻲ را دﻳﺪم ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎب ﺳﺪه ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ وﻧﺪا داد‪ :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! ﻧﻤﺎز‪ ,‬ﻧﻤﺎز; و ﻣﻦ ﻣﺘﺤﻴﺮ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺳﺮوﺻﺪا ﻛﻨﻢ ﻳﺎ درﺧﺸﺶ ﺷـﻤﺸﻴﺮﻫﺎ را ﺑـﻨﮕﺮم‪/‬‬
‫آن ﺗﻮ اي ﻋﻠﻲ و ﻳﺎراﻧﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻨﻴﺪم ﻛﺴﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻜﻢ از آن ﺧﺪاﺳﺖ واز ِ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺿﺮﺑﺖ زد‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳـﻦ ﻣـﺮد را‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٥٤‬‬

‫ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﺮﻳﺰد‪ ,‬در اﺑﺘﺪا ﺷﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﺑﺠﺮه او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ زد وﻟﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ ﭼﻮب در‬
‫ﺧﻮرد و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮي آﻧﻬﺎ ﭘـﺮداﺧـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺷـﺒﻴﺐ‬
‫ﺑﺠﺮه را ﻣﺮدي دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد واورا ﺑﺮ زﻣﻴﻦ زد و ﺑﺮ ﺳﻴﻨة او ﻧﺸﺴﺖ و ﺷﻤﺸﻴﺮ را از دﺳﺘﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ او را ﺑﻜﺸﺪ‪ ,‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدم را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم در‬
‫ﻛﺸﺘﻦ او ﺷﺘﺎب ﻛﻨﻨﺪ و ﻛ‪P‬م او را ﻧﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا از روي ﺳﻴﻨﻪ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ واو را رﻫﺎ ﻛﺮد و‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ را اﻧﺪاﺧﺖ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﺧﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ ,‬ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻳﺶ ﻧﺰد وي آﻣﺪ و‬
‫دﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻳﺮ را ازﺳﻴﻨﻪ ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺣﺮﻳﺮ ﭼـﻴﺴﺖ ﺷـﺎﻳﺪ اﻣـﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬را‬
‫ﻛﺸﺘﻪاي؟ در اﺑﺘﺪا ﺷﺒﻴﺐ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﺳﭙﺲ ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي او ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد و‬
‫ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻳﺶ رﻓﺖ‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮش را ﺑﺮداﺷﺖ و آﻣﺪ و او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ زد و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻫﻤﺪان ﻧﻴﺰ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﭘﺎرﭼﻪاي را ﻛﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﺑﺮ روي او اﻧﺪاﺧﺖ و او را ﺑﺮ زﻣـﻴﻦ زد‪ /‬ﺷـﻤﺸﻴﺮ را از دﺳـﺘﺶ ﮔـﺮﻓﺖ و او را ﻧـﺰد اﻣـﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬آورد‪ ,‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﻔﺮ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬آﻣﺪ‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ او ﻛﺮده‪ ,‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧَﻔْﺲ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧَﻔْﺲ ﻗﺼﺎص ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ا ﮔﺮ از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻢ‪ ,‬ﻫـﻤﺎن ﮔـﻮﻧﻪ ﻛـﻪ ﻣـﺮا ﻛُﺸﺖ‪ ,‬او را ﺑـﻪ ﻗـﺘﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ,‬و ا ﮔﺮ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪم ﻛﻪ ﺧﻮد در ﺑﺎرة او ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮم‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺧﺮﻳﺪم و ﺑﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ زﻫﺮ را ﺗﻬﻲ ﻛﺮدم ﻣﺮدم و ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﻪ زﻫﺮ آﻏﺸﺘﻪ ﻛﺮدم و ا ﮔﺮ ﻛﺎرﮔﺮ واﻗﻊ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را از ﻣﻦ دور ﻛﻨﺪ‪ /‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ام ﻛﻠﺜﻢ دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا! ﺑﺮ ﭘﺪرم ﺑﺎ ﻛﻲ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﺧﺪا ﺗﺮا رﺳﻮا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﭼﺮا ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﻪ او زدم ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻣـﺮدم ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮد‪ ,‬ﻳﻚ ﺗﻦ از آﻧﻬﺎ زﻧﺪه ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ را از ﻧﺰد ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻴﺮون ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ درﻧﺪﮔﺎن او را ﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا! ﭼﻪ ﻛـﺎر ﻛـﺮدي؟ اﻣﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدي و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم را ﻛﺸـﺘﻲ‪ ,‬اﺑـﻦ ﻣـﻠﺠﻢ ﺳـﺎ ﻛﺖ ﺑـﻮد و ﺣـﺮﻓﻲ‬
‫ﻧﻤﻲزد‪ ,‬او را ﺑﻪ زﻧﺪان ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻋﺮض ﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٥٥ .‬‬

‫اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! درﺑﺎرة دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﺑﺪه زﻳﺮا اﻣﺖ را ﻫ‪ P‬ﻙ و دﻳﻦ را ﺗﺒﺎه ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﻦ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪم ﻛﻪ ﺧﻮدم در ﺑﺎرة او ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮم و‬
‫ا ﮔﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪم‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻗﺼﺎص ﻣـﻲﺷﻮد‪ ,‬او را ﺑﻜﺸـﻴﺪ‪ ,‬ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺟﺴﺪ او را ﺑﺎ آﺗﺶ ﺑﺴﻮزاﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ وﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ از ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺎري وي‬
‫ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد‪ ,‬و او را آوردﻧﺪ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺎم<ع‪ 9‬اﻳﺴﺘﺎد‪ ,‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا! اﻣﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن را ﺑـﻪ ﻗـﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪي‪ ,‬و ﻓﺴﺎد ﺑﺰرﮔﻲ در دﻳﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردي ‪ ,‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ام ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻨﺖ اﺳﻮد ﻧﺨﻌﻴﻪ از اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﺗﺎﺟﺴﺪ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺗﺎ آن را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﺟﺴﺪ را ﺑﻪ او ﺗﺤﻮﻳﻞ داد و ام ﻫﻴﺜﻢ‪ ,‬ﺟﺴﺪ او را ﺑـﺎ‬
‫آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫درﺑﺎرة ﻗﻄﺎم و ﺷﻬﺎدت اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬اﺑﻦ ﻣﻴﺎس ﻣﺮادي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻣﻬﺮي ﻧﺪﻳﺪهام ﻛﻪ ﻣﺮد ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي آن را ﺑﺪﻫﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻬﺮ ﻗﻄﺎم ﻣﻴﺎن ﻋﺮب و‬
‫ﻋﺠﻢ ﺳﻪ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ ,‬ﻳﻚ ﻏ‪P‬م و ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰ و ﺿﺮﺑﺖ زدن ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺗﻴﺰ زﻫﺮآﮔﻴﻦ‬
‫ﻫﺮ ﻗﺪر ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻬﺮي ﮔﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﮔﺮاﻧﺘﺮ و ﺑﻬﺘﺮ از ﻋﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻴﭻ ﻛﺸﺘﺎري ﭘﺴﺖﺗﺮ از‬
‫ﻛﺸﺘﺎر اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻧﻴﺴﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫اﻣﺎم دو ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺑﺎ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ وﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ رﻛﻮع رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ وي ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮش‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﻳﻦ او اﺻﺎﺑﺖ ﻛﺮد واز ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ و در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن‪ ,‬وي را دﺳﺘﮕﻴﺮ وﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ در آن ﺷﺐ ﻧﺰد ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص رﻓﺖ‪ ,‬ﻋﻤﺮو ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎرﺟﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺒﻴﺐ ﻋﺎﻣﺮي دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد‪ /‬او ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ‬

‫ﻛــﻤﻬﺮ ﻗــﻄﺎ م ﻣــﻦ ﻓــﺼﻴﺢ واﻋـﺠﻢ‬ ‫ﻓﻠﻢ أدر ﻣـﻬﺮا ﺳـﺎﻗﻪ ذو ﺳـﻤﺎﺣ ﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫و ﺿــﺮب ﻋــﻠﻲ ﺑــﺎﻟﺤﺴﺎ م اﻟﻤﺴــﻤﻢ‬ ‫ﺛــــ ﺛﻪ آ ‪ p‬ف و ﻋــــﺒﺪ وﻗــــﻴﻨ ٌ‬

‫ﺔ‬

‫و ‪ p‬ﻓــﺘﻚ ا ‪ p‬دون ﻓــﺘﻚ اﺑـﻦ ﻣـﻠﺠﻢ‬ ‫و ‪ p‬ﻣﻬﺮ اﻏﻠﻲ ﻣﻦ ﻋﻠﻲ و ان ﻏ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٥٦‬‬

‫وي ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﻪ او زد‪ /‬ﻣﺮدم او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﻧﺰد ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﺮو او را ﻛُﺸﺖ‪ ,‬ﺧﺎرﺟﻪ ﻧﻴﺰ روز ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﻤﻖ و ﻳﺎران آﻧﻬﺎ‬

‫ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌة ﺑﺰرگ ـ ﻛُﺸﺘﻦ ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي وﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﻤﻖ و ﻳﺎران آﻧﻬﺎ ـ اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬

‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪,‬‬

‫ِ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻮن در ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻚ <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ را ﺑﻪ‬
‫او را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ,‬ﻣﺮد ﺑﺮدﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺼﻴﺤﺖ و ﺗﺬﻛﺮ‬
‫ﻧﻴﺎز ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﺮد ﺣﻜﻴﻤﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻮ ﺑﻪ آﻣﻮزش‪ /‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﻮارد زﻳﺎدي را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻛﻨﻢ وﻟﻲ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﺑﻴﻨﺶ ﺗﻮ از آﻧﻬﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ّ /‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺒﺎدا دﺷﻨﺎم و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ از ﻋﻠﻲ و ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ وآﻣﺮزش ﺑﺮاي ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻴﺒﺠﻮﻳﻲ و ﺗﺒﻌﻴﺪ‬
‫ﻳﺎران ﻋﻠﻲ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻲ; ﻳﺎران ﻋﺜﻤﺎن را ﻣﻮرد ﻣﺪح و ﺛﻨﺎ ﻗﺮار ده و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﻛﻦ‪/‬‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪوﺧﺘﻪام‪ /‬و ﭘـﻴﺶ از ﺗـﻮ ﻧـﻴﺰ ﺑـﺮاي ﻛﺴـﺎن دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدهام‪ /‬وﻟﻲ ﻣﺮا ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﺗﻮ ﻣﺮا اﻣﺘﺤﺎن ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد ﻳﺎ از ﻣﻦ ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ﻣﻲﺷﻮي و ﻣﺮا ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﻳﺎ ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﻣﻲﺷﻮي و ﻣﺮا ﻣـ‪P‬ﻣﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻲ‪ /‬ﻣـﻌﺎوﻳﻪ‬

‫‪١‬ـ ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳ ﺔ ﺑﻦ ﺟﺒﻠ ﺔ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ رﺑﻴﻌ ﺔ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ا ﻛﺮ ﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪي و ﺑﺮادر ش ﻫـﺎﻧﻲ ﺑـﻦ ﻋـﺪي از‬

‫ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪ ﻣﺖ ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم ‪J‬ص‪ H‬رﺳﻴﺪﻧﺪ و در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ,‬ﺟﻤﻞ و ﺻـﻔﻴﻦ ﺑـﻪ ﻫـﻤﺮاه‬

‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬ﺑﻮدﻧﺪ واز ﺷﻴﻌﻴﺎن آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬

‫ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﺸﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ـ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ‪J‬ع‪ H‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮ ﻣﻮد‪:‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻲ ا ﮔﺮ ﺗﻮ را ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻨﻲ؟ ﻋﺮض ﻛﺮد م‪ :‬ﭼﻪ ﺑﻜﻨﻢ؟ ﻓﺮ ﻣﻮد‪ :‬ﻣـﺮا‬ ‫ﭼﻪ ﻛﺎر‬

‫ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻦ وﻟﻲ از ﻣﻦ ﺑﻴﺰاري ﻣﺠﻮي ﭼﻮن ﻣﻦ ﭘﻴﺮو دﻳﻦ اﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬او را زد و ﺑﻪ‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻨﻌﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫او ﻓﺮ ﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﻨﺪ و او را وادار ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﻨﺎر در‬

‫ا ﻣﻴﺮ ـ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ـ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻋﻠﻲ را ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﭘﺲ او را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﻨﻴﺪ و ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ او ﺑﺎد ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﻨﻔﺮ از‬

‫ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻘﺼﻮد او را ﻓﻬﻤﻴﺪ و ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ ـ م‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﻤﻖ ﺑﻦ ﻛﺎﻫﻦ ﺧﺰاﻋﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮ دﻛﻪ‬

‫ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎن رﻓﺖ و ﻣﺮد م را ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ وي ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد‪ /‬زﻳﺎد او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻧﻪ ﻧﻴﺰه ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ‬

‫ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ او ﭘﺲ از اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻴﺰ ة اول ﻳﺎ دو م ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪J ٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬روي داد و زﻳﺎد‪,‬‬

‫ﺳﺮ او را ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد واﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ م ﺣﻤﻞ ﺷﺪ‪ /‬ـ م‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٥٧ .‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺸﺎءا˜ ﺗﻮ را ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺳﺘﻮد‪ /‬ﻣﻐﻴﺮه ﻫﻢ واﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ وﻟﻲ از ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬و ﺗﻬﻤﺖ زدن ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺧﻮدداري ﻧﻤﻲورزﻳﺪ و ﻋﺜﻤﺎن را دﻋﺎ و ﺑﺮاي او‬
‫ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﻧﺎﺳﺰا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‬
‫ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻟﻌﻨﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﺳﺰاوار ﺳﺘﺎﻳﺶ و آن ﻛﺲ را ﻛﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﺎ ﻙ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ,‬ﺳﺰاوار ﻧﻔﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻐﻴﺮه ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺣﺠﺮ از ﺧﺸﻢ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﭙﺮﻫﻴﺰ زﻳﺮا ﻏﻀﺐ او اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮ را ﻫ‪ P‬ﻙ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻐﻴﺮه ﻧﻴﺰ او را ﻋﻔﻮ و‬
‫رﻫﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﭼﻮن اواﺧﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻐﻴﺮه ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣـﺠﺪدا درﺑـﺎره ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﻋـﺜﻤﺎن‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺗﻜﺮار ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﺠﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻳﺎدي زد ﻛﻪ ﺻﺪاي او را ﻫﺮ ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﻮد ﺷﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻧﺴﺎن <ﻣـﻐﻴﺮه‪ 9‬دﺳـﺘﻮر ﺑـﺪه ﺣـﻘﻮق ﻣـﺎ را ﻛـﻪ از ﭘـﺮداﺧﺖ آن‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدي‪ ,‬ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻮ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ ﻧﺪاري ﻛـﻪ ﭘـﺮداﺧﺖ ﺣـﻘﻮق ﻣـﺎ را ﺑـﻪ ﺗﺄﺧـﻴﺮ‬
‫ﺑﻴﻨﺪازي‪ ,‬و ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ و دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻋﺎدت ﻛﺮدهاي‪ ,‬ﺑﻴﺶ از ‪٢‬‬
‫ـــ ﻣﺮدم‬
‫‪٣‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺠﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺖ‪ ,‬او ﺷﺨﺼﻲ راﺳﺘﮕﻮﺳﺖ‪ /‬ﺣﻘﻮق ﻣﺎ را ﺑﭙﺮداز و اﻳﻦ‬
‫ﻛﺎر <ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﻳﻲ‪ 9‬ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ آن اﺻﺮار ﻣﻲورزي ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺎ ﻧﺪارد واز اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻐﻴﺮه از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ‪ ,‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان او اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﻧﺰد وي رﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮد را آزاد ﮔﺬاﺷﺘﻪاي ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﺴﺘﺎخ ﺷﻮد واﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗـﻮ ﺳـﺨﻦ ﮔـﻮﻳﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮ ﺷﻮد و ﻣﻌﺎوﻳﻪ از ﺗﻮﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﻮد‪ /‬ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫او را ﻛﺸﺘﻪام زﻳﺮا ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ,‬اﻣﻴﺮي ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ وﺣﺠﺮ او را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﻣﻲﭘﻨﺪارد و ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ دارد‪ ,‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ,‬او ﻫﻢ ﺣﺠﺮ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ /‬زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه و ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻴﻜﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑﻜُﺸﻢ ﺗﺎآﻧﻬﺎ‬
‫ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ و ﻣﻦ‪ ,‬ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺷﻮم و ﻣﻌﺎوﻳﻪ در دﻧﻴﺎ ﻋﺰﻳﺰ و ﻣﻐﻴﺮه در آﺧﺮت ﺗﻴﺮه ﺑﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﻣﻐﻴﺮه درﮔﺬﺷﺖ و زﻳﺎد ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ /‬او ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﻗﺎﺗ‪P‬ن او را ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار‬
‫ِ‬ ‫و از ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻋﺜﻤﺎن ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﻳﺎراﻧﺶ را ﺳﺘﻮد و‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٥٨‬‬

‫داد‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﺣﺠﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﻴﺮه ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﻪ زﻳﺎد ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺖ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺼﺮه ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﻣـﻨﺼﻮب‬
‫ﻛﺮد‪ /‬زﻳﺎد ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺰد ﺣﺠﺮ ﮔﺮد آﻣﺪه‪ ,‬آﺷﻜﺎرا ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻟﻌﻦ ﻛﺮده‪ ,‬از او ﺑﻴﺮزاري‬
‫ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ را در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻨﮕﺒﺎران ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ /‬ﻟﺬا راه ﻛـﻮﻓﻪ را در ﭘـﻴﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪,‬‬
‫ﺣﺠﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ,‬زﻳﺎد ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﭘـﺮوردﮔﺎر ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺑـﺪاﻧـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻋـﺎﻗﺒﺖ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮي و ﮔﻤﺮاﻫﻲ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ ,‬اﻳﻨﻬﺎ ﺳﻴﺮ و ﺑﻲ ﻧﻴﺎز ﺷﺪهاﻧﺪ و از ﺧﺸﻢ ﻣﻦ اﻳﻤﻨﻲ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺴﺘﺎخ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ راه راﺳﺖ را‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘة ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﺪاوا ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ /‬ﻣﻦ ﻫﻴﭽﻢ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻢ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ را‬
‫از ﺣﺠﺮ ﻣﺼﻮن ﺑﺪارم‪ ,‬ﻣﻦ او را ﻋﺒﺮت آﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ,‬واي ﺑﺮ ﻣﺎدرت اي ﺣﺠﺮ ﻛﻪ در‬
‫آﻏﺎز ﺷﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮔﺮگ ﺷﺪي! ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺣﺠﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد واو را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪ‪ /‬او در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدة زﻳﺎد ﻧﺰد او رﻓﺖ و او را دﻋﻮت ﻛﺮد‪ ,‬ﻳﺎران او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﻛﺰ‬
‫ﻧﺰد او ﻣﺮو و ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام ﻧﮕﺬار‪ /‬ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻫﻢ ﻧﺰد زﻳﺎد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺧﺒﺮ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ او را داد‪,‬‬
‫زﻳﺎد ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﺷﺪاد ﺑﻦ ﻫﻴﺜﻢ ﻫ‪P‬ﻟﻲ ﺑـﻮد‪ ,‬دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ ﮔـﺮوﻫﻲ را ﺑـﺮاي‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮي ُﺣﺠﺮ اﻋﺰام ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﻫﻢ دﺳﺘﻮر را اﺟﺮا ﻛﺮد‪ /‬ﻳﺎران ﺣﺠﺮ آﻧﻬﺎ را دﺷﻨﺎم دادﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻪ زﻳﺎد اﻃ‪P‬ع دادﻧﺪ‪ ,‬او ﻫﻢ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﮔﺮد آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ دﺳﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ زﺧﻢ ﺳﺮ ﻣﺮﻫﻢ ﻣﻲﻧﻬﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺪﻧﻬﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ و دﻟﻬﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺠﺮ اﺣﻤﻖ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از دﺳﻴﺴﻪ ﻛﺎري ﺷـﻤﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻲ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻣﻦ اﺛﺒﺎت ﺷﻮد وﮔﺮﻧﻪ ﻣﻦ ﻗﻮﻣﻲ را ﺑﺮاي اﺻ‪P‬ح ﺷﻤﺎ و از‬
‫ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻏﺮور ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺳﺮان ﻗﻮم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ! ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺒﻮدﻳﻢ و ﺟﺰ ﻃﺎﻋﺖ ﺗﻮ و ﺧﺸﻨﻮدﻳﺖ ﻣﺮاﻣﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ /‬زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎ ﺣﺠﺮ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﺮﺧﻴﺰد و او را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎران او را از او ﺟﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻧﺰد ﺣﺠﺮ ﺑﺮو ا ﮔﺮ از ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮد‪ ,‬او را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻴﺎور وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ,‬او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﺰد ﻣﻦ آورﻳﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻧﺰد ﺣﺠﺮ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٥٩ .‬‬

‫رﻓﺖ و او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻲ ﭘﻴﺮواﻧﺶ از او ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﻮد‪ ,‬ﺳﺮ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﺎ اﻓﺮادش ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮﻃﻪ ﻛﻨﺪي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ و ﻳﺎراﻧﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﺪارﻳﺪ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ دارم و‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻤﺎ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﺮو و ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪات ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮ آﻧﻬﺎ از ﺗـﻮ ﺣـﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ـ در آن ﻫﻨﮕﺎم زﻳﺎد ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻮد ـ ﻳﺎران زﻳﺎد ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﮔﺮز ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﻤﻖ ﻣﻲزد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﭘﺎ در آﻣﺪ و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻴﻠﻪ ازد ﺣﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و اودر آن ﺟﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺒﻮدي‬
‫ﻳﺎﻓﺖ واز آﻧﺠﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻳﺎران ﺣﺠﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ اﺑﻮاب ﻛﻨﺪه ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﮔﺮز‪ ,‬دﺳﺖ ﻋﺎﺋﺬ ﺑﻦ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺗﻤﻴﻤﻲ را ﺷﻜﺴﺖ‪ /‬ﻋﺎﺋﺬ ﻫﻢ دﻟﻴﺮي ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﺮز ﻳﻜﻲ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آن ﺟﻨﮕﻴﺪ و‬
‫از ﺣﺠﺮ و ﻳﺎراﻧﺶ دﻓﺎع ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺑﺎب ﻛﻨﺪه ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ آن ﮔﺎه اﺳﺘﺮ ﺣﺠﺮ‬
‫را آوردﻧﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮﻃﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮار ﺷﻮ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻫﻢ ﺧﻮد و ﻫﻢ ﻣﺎ را ﻛﺸﺘﻲ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫او ﻛﻤﻚ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﻮار اﺳﺘﺮ ﺷﻮد و اﺑﻮ ﻋﻤﺮﻃﻪ ﺑﺮ اﺳﺐ ﺧﻮد ﺳﻮار ﺷـﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﻫـﻨﮕﺎم‬
‫ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ ﻃﺮﻳﻒ ﻣﺴﻠﻲ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮز‪ ,‬ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﺮ ران او زد‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮﻃﻪ ﻫﻢ ﺷﻤﺸﻴﺮ او‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آن ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ او زد ﻛﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد وﻟﻲ ﺑﻌﺪ ﺑﻬﺒﻮدي ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ اﺑﻮ ﻋﻤﺮﻃﻪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻗﻴﺎم ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ زده ﺷﺪ‪ /‬ﺣﺠﺮ و اﺑﻮ‬
‫ﻋﻤﺮﻃﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧة ﺣﺠﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﮔﺮد آﻧﻬﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫وﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻠة ﻛَﻨﺪه‪ ,‬اﻓﺮاد ﻛﻤﺘﺮي آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺎد ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‪,‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ دو ﻗﺒﻴﻠة ﻣﺬﺣﺞ و ﻫﻤﺪان ﺗﺠﻬﻴﺰ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺒﺎﻧة ﻛَﻨﺪه رواﻧﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺠﺮ‬
‫را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻳﻤﻦ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺒﺎﻧة ﺻﺎﺋﺪﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر دادﺗﺎ‬
‫ﻧﺰد ﻳﺎور ﺧﻮد ﺣﺠﺮ ﺑﺮوﻧﺪ و او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺰد وي ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤة آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬دو ﻗﺒﻴﻠة‬
‫ﻣﺬﺣﺞ و ﻫﻤﺪان وارد ﺟﺒﺎﻧة ﻛَﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ وﻫﺮ ﻛﻪ را دﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬زﻳﺎد ﻫﻢ اﻗﺪام آﻧﺎن را‬
‫ﺳﺘﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺮ دﻳﺪ ﻳﺎراﻧﺶ ﻛﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﻤﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺒﺮد ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﻦ ﻣﺎﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻨﻬﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٦٠‬‬

‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻳﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ودر راه ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺬﺣﺞ و ﻫﻤﺪان روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ درﮔﻴﺮي‪ ,‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ اﺳﻴﺮ ﺷﺪ و دﻳﮕﺮان ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻗﺒﻴﻠة ﺣﺮث ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﭘـﻨﺎه ﺑـﺮد وﻟﻲ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران از ﻣﺨﻔﻴﮕﺎه او اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻢ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮد را ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑـﺠﻨﮕﺪ وﻟﻲ‬
‫دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮان ﺗﻮ ﺧﻄﺮ و ﺑ‪ P‬آوردم‪ ,‬ﺳﻠﻴﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ زﻧﺪه ﻫﺴﺘﻢ ﺗﻮ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﻴﺮ و ﻛﺸﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮي‪,‬‬
‫ﺣﺠﺮ از ﻳﻚ درﻳﭽﻪ ﻣﺨﻔﻲ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﺨﻊ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪,‬‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺨﻮﺑﻲ از وي ﭘﺬﻳﺮاﺋﻲ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺮد‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﺠﺮ در ﺧﺎﻧة او ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺎﮔﺎه ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮران در ﻗﺒﻴﻠة ﻧﺨﻊ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺳﺒﺐ اﻗﺪام ﻣﺄﻣﻮران اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻨﻴﺰ ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺳﺘﻲ از ﻗﺒﻴﻠة ﻧﺨﻊ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ,‬آن ﻛﻨﻴﺰ از‬
‫ﻣﺄﻣﻮران ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﻴﻠة ﻧﺨﻊ ﭘﻨﺎه آورده اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺮ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ از آنﺟﺎ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ازد رﻓﺖ و ﻧﺰد رﺑﻴﻌﺔ‬
‫ﺑﻦ ﻧﺎﺟﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﭼﻮن از ﻳﺎﻓﺘﻦ او درﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺎد‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ رﻳﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠة ﻛﻨﺪه را‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ او را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻜﻨﻲ‪ ,‬ﺗﻤﺎم ﻧﺨﻠﻬﺎي ﺗﻮ را‬
‫ﻗﻄﻊ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺖ را وﻳﺮان ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ,‬و از دﺳﺖ ﻣﻦ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺑﺮد و ﺗﻮ‬
‫را ﻗﻄﻌﻪ‪ ,‬ﻗﻄﻌﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ از او ﻣﻬﻠﺖ ﺧﻮاﺳﺖ و زﻳﺎد‪ ,‬ﺳﻪ روز ﺑﻪ او ﻣﻬﻠﺖ داد‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ زﻳﺎد‪ ,‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ را ﻛﻪ اﺳﻴﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻛﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻋﻘﻴﺪة ﺗﻮ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن و ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺗﻮ ﻫـﻤﺮاه ﻣـﻌﺎوﻳﻪ در ﺟـﻨﮓ‬
‫ﺻﻔﻴﻦ را ﻣﻲداﻧﻢ و ا ﮔﺮ در ﻛﻨﺎر ﺣﺠﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪي ﻓﻘﻂ از روي ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﻦ از‬
‫ﻟﻐﺰش ﺗﻮ ﮔﺬﺷﺘﻢ وﻟﻲ ﺑﺮادرت ﻋﻤﻴﺮ را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻛـﻦ‪ ,‬او ﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﺑـﺮادرش اﻣـﺎن‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺎل و ﺧﻮﻧﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺎد ﺑﻪ ﺑﺮادرش اﻣﺎن داد و او ﺑﺮادرش را در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺨﺖ ﻣﺠﺮوح ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺰد زﻳﺎد آورد و او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎي او را ﺑﺎ زﻧﺠﻴﺮ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮراﻧﺶ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ او را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ او‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ او اﻣﺎن ﻧﺪادي ﻛﻪ ﺧﻮن او را ﻧﺮﻳﺰي؟‬
‫زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﻪ او اﻣﺎن دادم ﺗﺎ ﺧـﻮن او را ﻧـﺮﻳﺰم و ﺣـﺎ‪ K‬ﺑـﺪون ﺧـﻮﻧﺮﻳﺰي او را‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٦١ .‬‬

‫ﻣﻲﻛُﺸﻢ‪ /‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ از ﺑﺮادرش ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ او را آزاد ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي ﻳﻚ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز در ﺧﺎﻧة رﺑﻴﻌﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﭘﻴﻐﺎم داد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي او از زﻳﺎد اﻣﺎن ﺑﮕﻴﺮد ﺗﺎ ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮود‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻢ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺟﺮﻳﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ وﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺮث ﺑﺮادر اﺷﺘﺮ را ﮔﺮد آورد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﺰد زﻳـﺎد‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺣﺠﺮ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ او را ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬زﻳﺎد ﻫﻢ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺠﺮ ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ‪ /‬او ﻧﻴﺰ ﻧﺰد زﻳﺎد ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﭼﻮن او را دﻳﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮش آﻣﺪي اي اﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! ﺗﻮ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﺒﺮد ﻣﻲﻛﺮدي و ا ﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺎ ﺻﻠﺢ ﻛﺮدﻧﺪ درﺣﺎل‬
‫ﺟﻨﮓ ﻫﺴﺘﻲ‪ ,‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﻮدت ﻇﻠﻢ و ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻲ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻧﻜﺮدم واز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻧﺸﺪم‪ ,‬و ﻫﻨﻮز‬
‫ﺑﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬زﻳﺎد دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را ﺑﻪ زﻧﺪان ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن او را ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻳﺎران او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺎﻳﻠﻢ ﻛﻪ رگ ﮔﺮدن او را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻢ‪ /‬آن ﮔﺎه‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﻤﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه رﻓﺎﻋﺔ ﺑﻦ ﺷﺪاد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻮﺻﻞ رﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮ دو در داﻣﻨة ﻛﻮﻫﻲ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺧﺒﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ رﺳﻴﺪ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ رﻓﺖ‪ ,‬آن دو از ﻣﺨﻔﻴﮕﺎه ﺧﻮد‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬رﻓﺎﻋﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ وﻋﻤﺮو ﺑﺎ ﻧﻴﺰه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ زﻳﺎد دوازده ﻧﻔﺮ از ﻳﺎران ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ,‬آن ﮔﺎه رؤﺳﺎي ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ‪ ,‬رﺋﻴﺲ ﻣـﺤ ّﻠة اﻫـﻞ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﺔ رﺋﻴﺲ ﻣﺤ ّﻠﻪ ﺗﻤﻴﻢ وﻫﻤﺪان‪ ,‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪ ,‬رﺋﻴﺲ ﻛﻮي رﺑﻴﻌﻪ و ﻛﻨﺪه‬
‫و اﺑﻮ ﺑﺮدة ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ ,‬رﺋﻴﺲ ﻛﻮي ﻣﺬﺣﺞ و اﺳﺪ‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﮔﻮاﻫﻲ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي‪ ,‬ﻣﺮدم را ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﻧﺰد ﺧﻮد ﮔﺮد آورده و ﺧﻠﻴﻔﻪ را‬
‫دﺷﻨﺎم داده و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ وادار ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او ادﻋﺎ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧـ‪P‬ﻓﺖ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘة ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺮ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم وﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﻌﺎوﻳﻪ را از ﺷﻬﺮ اﺧﺮاج‬
‫واز ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ دﻓﺎع ﻛﺮده و ﺑﺮ او درود ﻓﺮﺳﺘﺎده و از دﺷﻤﻨﺎن و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ او‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ ﺑﻴﺰاري ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ واﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه او ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﺳﺮان ﻳﺎران او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﺎ او ﻫﻢ ﻋﻘﻴﺪه و ﻫﻤﺮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫زﻳﺎد‪ ,‬ﺷﻬﺎدت ﮔﻮاﻫﺎن را ﺧﻮاﻧﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﻮاﻫﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﭼﻬﺎر‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٦٢‬‬

‫ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻣﺮدم را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﻮاﻫﻲ دﻫﻨﺪ‪ /‬از آن ﻣﻴﺎن‪ ,‬اﺳﺤﺎق و ﻣﻮﺳﻲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬ﻣﻨﺬرﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‬
‫و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺷﻬﺎدت دادﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺮﻳﺢ ﺑﻦ ﺣﺮث ﻗﺎﺿﻲ و ﺷﺮﻳﺢ ﺑﻦ ﻫﺎﻧﻲ ﺷﻬﺎدت ﮔﻮاﻫﺎن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺷﺮﻳﺢﺑﻦ‬
‫ﻫﺎﻧﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﻲ ﻧﺪادهام و ﺷﺮﻳﺢ ﻗﺎﺿﻲ را ﺳﺨﺖ ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮدم‪ /‬ﺳﭙﺲ‬
‫زﻳﺎد ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي و ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﻪ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺣﻀﺮﻣﻲ و ﻛﺜﻴﺮﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﺗﺤﻮﻳﻞ و ﺑﻪ آن‬
‫دو دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺑﺒﺮﻧﺪ و آﻧﻬﺎ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﺮﻳﺢ ﺑﻦ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺑﻪ واﺋﻞ ﻧﺎﻣﻪاي داد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮﺳﺎن‪ /‬او ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻪ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺧـﻮد اداﻣـﻪ‬
‫دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮج ﻋﺬرا درﺣﻮﻣة دﻣﺸﻖ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬اﺳﻴﺮان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﺠﺮﺑﻦ ﻋﺪي ﻛﻨﺪي‪,‬‬
‫ارﻗﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻛﻨﺪي‪ ,‬ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻦ ﺷﺪاد ﺣﻀﺮﻣﻲ‪ ,‬ﺻﻴﻔﻲ ﺑﻦ ﻓﺴﻴﻞ ﺷـﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻗـﺒﻴﺼﺔ ﺑـﻦ‬
‫ﺿﺒﻴﻌﻪ ﻋﺒﺴﻲ‪ ,‬ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻦ ﻋﻔﻴﻒ ﺧﺜﻌﻤﻲ‪ ,‬ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ورﻗﺎء ﺑﻦ ﺳـﻤﻲ ﺑـﺠﻠﻲ‪,‬‬
‫ﻛﺪامﺣﻴﺎن‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﻋﻨﺰﻳﺎن‪ ,‬ﻣﺤﺮزﻳﻦ ﺷﻬﺎب ﺗـﻤﻴﻤﻲ و ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﺣـﻮﻳﻪ‬
‫ﺳﻌﺪي ﺗﻤﻴﻤﻲ‪ ,‬ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ دوازده ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ,‬زﻳﺎد دو ﻣﺮد دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ اﺧﻨﺲ از‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺳﻌﺪﺑﻜﺮ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻧﻤﺮان ﻫﻤﺪاﻧﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻬﺎرده‬
‫ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ آﻧﻬﺎ را آزاد ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﻛﺸﺖ‪ ,‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ازﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﻨﺪ و او را ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫از اﻳﻦ ﻛﺎر اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﺪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ زﻳﺪ اﻧﺼﺎري ﻛﻪ ازﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد‪ ,‬در رﺛﺎي ﺣﺠﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﻣﺎه روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ! ﺑﺎ‪ K‬ﺑﺮو ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺠﺮ را د رﺣﺎل ﺳﻴﺮو ﺳﻔﺮ ﺑﺒﻴﻨﻲ او ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﺣﺮب درﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ادﻋﺎي زﻳﺎد ﺑﻜُﺸﺪ ﭘﺲ از ﺣﺠﺮ‪ ,‬ﺳﺘﻤﮕﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻇﻠﻢ وﺟﻮر ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻛﺎﺧﻬﺎي ﺧﻮرﻧﻖ و ﺳﺪﻳﺮ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺧﻮش آﻳﻨﺪﺷﺪ ﭘﺲ از وي‬
‫‪١‬‬

‫ﺗــﺒﺼﺮ ﻫــﻞ ﺗـﺮي ﺣـﺠﺮ ﻳﺴـﻴﺮ‬ ‫ﺗــﺮﻓﻊ اﻳــﻬﺎ اﻟﻘــﻤﺮ اﻟﻤــﻨﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻟﻴــــﻘﺘﻠﻪ ﻛــــﻤﺎ زﻋــــﻢ ا ‪ p‬ﻣــﻴﺮ‬ ‫ﻣﻌﺎوﻳ ﺔﺑﻦ ﺣـﺮب‬ ‫ﻳﺴﻴﺮ اﻟﻲ‬

‫وﻃـﺎب ﻟﻬـﺎ اﻟﺨـﻮرﻧﻖ واﻟﺴـﺪﻳﺮ‬ ‫ﺗﺠﺒﺮت اﻟﺠﺒﺎﺑﺮة ﺑﻌﺪ ﺣﺠﺮ‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٦٣ .‬‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎ دﭼﺎر ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ اﺑﺮﻫﺎي ﺑﺎراﻧﺰا آﻧﻬﺎ را ﺳﻴﺮاب ﻧﻜﺮدﻧﺪ اي ﺣﺠﺮ!‬
‫ﺣﺠﺮ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ و ﺷﺎدﻛﺎﻣﻲ‪ ,‬ﭘﺬﻳﺮاي ﺗﻮ ﺑﺎد از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﭘﻴﺮ ﻣﺮدي ﻛﻪ‬
‫در دﻣﺸﻖ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ,‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻛﻢ ا ﮔﺮ ﺗﻮ از دﻧﻴﺎ ﺑﺮوي‪ ,‬ﺑﺪان ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺮور ﻗﻮﻣﻲ ﻧﻴﺰ از‬
‫دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮگ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺣﺠﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠةاش ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺠﻴﺮ و ﺑﻨﺪ را از ﻣﻦ ﺑﺎز ﻧﻜﻨﻴﺪ و‬
‫ﺧﻮن را از ﭘﻴﻜﺮم ﻧﺸﻮﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ,‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻦ ﺳﻴﺮﻳﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪< :‬روز‬
‫‪٢‬‬
‫اي ﺣﺠﺮ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ اﺳﺖ‪ /9‬و اﻳﻦ ﺣﺎدﺛة دردﻧﺎ ﻙ در ﺳﺎل ‪< ٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي داد‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻮﻳﺮﻳﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻬﺮ ﻋﺒﺪي‬

‫ﺟﻮﻳﺮﻳﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻬﺮ ﻋﺒﺪي‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺻﺎﻟﺤﺎن و دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد و‬
‫آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻪ او ﻋـ‪P‬ﻗﻪ داﺷﺖ‪ /‬ﻳﻚ روز ﻛـﻪ از راه ﻣـﻲﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬آن ﺣـﻀﺮت ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ واو را ﺻﺪا ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ! ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮ زﻳﺮا ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮم‪/‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺒﺎح از ﻣﺴﻠﻢ از ﺣﺒﻪ ﻋﺮﻧﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬روزي ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از راﻫﻲ ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻴﻢ و ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ در ﻓﺎﺻﻠة دوري‪ ,‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﭘﺪر ﻣﺮده ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮ! آﻳﺎ ﻧﻤﻲداﻧـﻲ ﻣـﻦ ﺗـﻮ را دوﺳﺖ‬
‫دارم؟ ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻣﺎم<ع‪ 9‬دوﻳﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ اﻣﻮري را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺣﻔﻆ ﻛﻦ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻫـﺮ دو ﭘـﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﮔـﻔﺖوﮔﻮ ﭘـﺮداﺧـﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺟـﻮﻳﺮﻳﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻣﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻜﺎر ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣـﻦ‬

‫ﻛــــﺎن ﻟﻢ ﻳــﺤﻴﻴﻬﺎ ﻣــﺰن ﻣــﻄﻴﺮ‬ ‫اﺻﺒﺤﺖ اﻟﺒـد ﻟﻪ ﻣـﺤﻮ ‪p‬‬ ‫و‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺗــــﻠﻘﺘک اﻟﺴــــ ﻣ ﺔ واﻟﺴــــﺮور‬ ‫ا ‪ p‬ﻳﺎ ﺣﺠﺮ ﺣﺠﺮ ﺑـﻦ ﻋـﺪي‬

‫ِ‬

‫و ﺷـــﻴﺨﺎ ﻓــﻲ د ﻣﺸــﻖ ﻟﻪ زﺋــﻴﺮ‬ ‫اﺧﺎ ف ﻋﻠﻴﻚ ﻣﺎ اردي ﻋﺪﻳﺎ‬

‫ﻣــــﻦ اﻟﺪﻧــﻴﺎ اﻟﻲ ﻫــﻠک ﻳــﺼﻴﺮ‬ ‫ﻓﺎن ﺗﻬﻠک ﻓﻜـﻞ زﻋـﻴﻢ ﻗـﻮ م‬

‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٦٤‬‬

‫دوﺑﺎره ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺴﭙﺎري‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم<ع‪ 9‬در ﭘـﺎﻳﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﺎرش ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ! دوﺳﺖ ﻣﺎ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣـﺎ را دوﺳﺖ دارد‪ ,‬دوﺳﺖ‬
‫دﺷﻤﻦ ﻣﺎ را ﻣﺎدام ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ‪,‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺪار‪ ,‬و ﭼﻮن ﺑﺎ ﻣﺎ دﺷﻤﻦ ﺷﺪ‪ ,‬او را دﺷﻤﻦ ﺑﺪار و‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﺪار و ﭼﻮن دوﺳﺖ ﻣﺎ ﺷﺪ‪ ,‬او را دوﺳﺖ ﺑﺪار‪ /‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺣﻀﺮت‬
‫ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ او ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ را وﺻﻲ‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬دﭼﺎر ّ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻮد‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﺳﺖ؟ واﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را‬
‫از آن رو ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ او را ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﻣﻮرد ﻋـﻨﺎﻳﺖ ﺧـﺎص او ﻣـﻲدﻳﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫روزي ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﺰد او ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ‪ ,‬آن ﺣـﻀﺮت را ﺻـﺪا ﻛـﺮد وﮔـﻔﺖ‪ :‬اي آن ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﻴﺪهاي! ﺑﻴﺪار ﺷﻮ‪ ,‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮ ﺿﺮﺑﺘﻲ زده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺧﻮن آن رﻧﮕﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻟﺒﺨﻨﺪي زد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﻮ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻢ‪/‬‬
‫آﮔﺎه ﺑﺎش‪ ,‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ ﻗﺪرت اوﺳﺖ‪ ,‬ﺗﻮ را ﻧﺰد ﻣﺮدي ﺧﻮدﺧﻮاه و‬
‫ﺣﺮاﻣﺰاده ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬دﺳﺖ و ﭘﺎﻳﺖ را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﺗﻨة درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎي ﻛﺎﻓﺮي ﺗﻮ را ﺑﻪ‬
‫دار ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪/‬‬
‫راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺪّ ﺗﻲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ زﻳـﺎد ﻣـﻠﻌﻮن‪,‬‬
‫ﺟﻮﻳﺮﻳﻪ را دﺳﺘﮕﻴﺮ و دﺳﺖ و ﭘﺎﻳﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد و او را ﺑﺮ ﺗﻨة درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎي اﺑﻦ ﻣﻌﻜﺒﺮ ﺑﻮد و ﺗﻨﻪاي ﺑﻠﻨﺪ داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷﻜﺎر ﺑﺎ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬او ﻳﺎران‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫـﺮ ﺟـﺎ ﻣـﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻗـﺘﻞ ﻣـﻲرﺳﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﻋﻨﺰي از ﻳﺎران ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ و ﻣـﺮدم را‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬زﻳﺎد او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑـﻪ ﺷـﺎم ﻓـﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬ﻣـﻌﺎوﻳﻪ از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﺪ وﻟﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺘﻨﺪي ﺑـﻪ او ﭘـﺎﺳﺦ داد‪ /‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي زﻳﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد و در ﺳﺎل ‪< ٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬او را ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬

‫اﻟﺒ<ﻏﻪ ‪ ,‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ,‬ج‪ ,٢‬ص ‪ ,٢٩١‬اﺑﻦ ﻣﻜﻌﺒﺮ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻣـﺘﻦ ﻛـﺘﺎب اﺑـﻦ‬ ‫ﺷﺮح ﻧﻬﺞ‬ ‫‪١‬ـ در‬

‫ﻣﻌﻜﺒﺮ آ ﻣﺪه اﺳﺖ ـ م‪/‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٦٥ .‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻋﺒﺪا‪ O‬ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ‪ ,‬ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪r‬ع‪q‬‬

‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﻤﺴﺎل اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻮد ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در‬
‫اﺻﺎﺑﻪ و ﺟﺰري در اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ آوردهاﻧﺪـ ﻟﺪة ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻤﺴﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه و‬
‫رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ـ زﻳﺮا ﭘﺪر ﻳﻘﻄﺮ‪ ,‬ﺧﺎدم ﭘﻴﺎﻣﺮ<ص‪ 9‬ﺑـﻮد و ﻫـﻤﺴﺮش ﻣـﻴﻤﻮﻧﻪ در ﺧـﺎﻧة اﻣـﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﺳﻪ روز ﭘﻴﺶ از و‪K‬دت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و‬
‫ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ‪ ,‬ﭘﺮﺳﺘﺎر اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻟﺬا ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫از ﻣﺎدرش ﻓﺎﻃﻤﻪ <س‪ 9‬ﺷﻴﺮ ﺧﻮرد‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺨﻨﻒ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎﺟﺮ از ﻗﺒﺎﻳﻞ‬
‫رﻣﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﻲاش ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ ﺣﻤﻴﺮي را در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣة ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋـﻘﻴﻞ‬
‫ﻧﺰد وي ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ در ﻧﺎﻣﻪاش از اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑـﻮد ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻴﺎﻳﺪ و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃ‪P‬ع وي رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد وﻟﻲ ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ ﺗﻤﻴﻤﻲ در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻋﺒﺪا˜‬
‫را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و او را ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬او از ﻋﺒﺪا˜ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ در ﺑﺎرة اﻣﺎم‪ ,‬اﻃ‪P‬ﻋﺎﺗﻲ‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر وي ﻗﺮار دﻫﺪ وﻟﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺖ‪ /‬ﻟﺬا اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ‬
‫ﺑﺮو و ﻛﺬاب ﺑﻦ ﻛﺬاب را ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻦ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ آﻣﺪي‪ ,‬در ﺑﺎرة ﺗﻮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮاﻫـﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ رﻓﺖ ﭼﻮن ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ ,9‬ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ ,9‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ او را ﻋﻠﻴﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺮﺟﺎﻧﻪ واﺑﻦ ﺳﻤﻴة ﺣﺮاﻣﺰاده‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺮاﻣﺰاده ﻳﺎري ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او‬
‫را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ /‬او را از ﻓﺮاز ﻗﺼﺮ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي وي ﺧﺮد ﺷﺪ‪ /‬در آﺧﺮﻳﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﻟﺨﻤﻲ ـ ﻗﺎﺿﻲ و ﻓﻘﻴﻪ ﻛﻮﻓﻪ ـ ﻧﺰد او آﻣﺪ و ﺳﺮ او‬
‫را ﺑﺮﻳﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺑﻪ او اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ او را آﺳﻮده ﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ و ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋـﺮوه ﺑـﻪ اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬رﺳﻴﺪ‪ ,‬در ﺷﻬﺮ زﺑﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣﺮدم را از اﻳﻦ ﺧﺒﺮ آﮔﺎه ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺒﺮ‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬آﻧـﻬﺎ‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺎ را ﺧﻮار و ﺑﻲ ﻳﺎور ﻛﺮدﻧﺪ‪///‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٦٦‬‬

‫ﻃﺒﺮي در ﺗﺎرﻳﺨﺶ وارﺑﻠﻲ در ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ آوردهاﻧﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣة ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﺴﻬﺮ ﺻﻴﺪاوي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ ﺗﻤﻴﻤﻲ‬
‫در ﻗﺎدﺳﻴﻪ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﻧﺰد ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺧـﻮاﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻗﻴﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن را ﭘﺎره ﻛﺮدم‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدي؟ ﻗﻴﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن‬
‫آﮔﺎه ﻧﺸﻮي‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد؟ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺑـﻪ ﮔـﺮوﻫﻲ‬
‫ازﻣﺮدم ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن را ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎل ﻛﻪ ﻣﺎ را از اﺧﺒﺎر آﮔﺎه ﻧﻤﻲﻛﻨﻲ‪,‬ﺑﺎ‪K‬ي‬
‫ﻛﺬاب ـ ﻣﻨﻈﻮرش اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻮد ـ را دﺷﻨﺎم ﺑﺪه‪ /‬ﻗﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ‪K‬ي‬‫ﻛﺬاب ﺑﻦ ّ‬‫ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮو و ّ‬
‫ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم و ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا<ص‪ 9‬اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدة او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﻣﻦ در ﺣﺎﺟﺮ از ﻗﺒﺎﻳﻞ رﻣﻪ از او‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪم‪ ,‬او را ﻳﺎري ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد و زﻳﺪﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ وﭘﺪرش را ﻟﻌﻨﺖ ﻛﺮد و‬
‫ﺑﺮ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬آن ﮔﺎه اﺑﻦ زﻳﺎد دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را داد‪ ,‬ﻗﻴﺲ را ﺑﻪ ﺑﺎ‪K‬ي‬
‫ﻗﺼﺮ ﺑﺮدﻧﺪ واز ﺑﺎ‪K‬ي آن ﺑﻪ زﻳﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻃﺒﺮي و ارﺑﻠﻲ در ﺑﺎرة ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬او را ﻫﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻢﺑﻦ‬
‫ﺷﻜﻨﻲ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را دﻳﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻘﻴﻞ<ره‪ 9‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﭘﻴﻤﺎن‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮﺳﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ اﻳﺸـﺎن را از‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر آﮔﺎه ﻛﻨﺪ‪ /‬وﻟﻲ در ﺑﻴﻦ راه‪ ,‬ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ ﺗﻤﻴﻤﻲ‪ ,‬او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ‬
‫ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ و ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه‪r‬رض‪q‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻴﺎن رﺳـﻴﺪ‪ ,‬ﻋـﻠﻴﻪ ﻳـﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺷـﺎﻳﻌﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و از‬
‫ﺧﻮدداري اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ وﺣﺮﻛﺖ وي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻜﻪ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫در ﺧﺎﻧة ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد ﺧﺰاﻋﻲ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬و درﺑﺎرة ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ درﺑﺎرة ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺮاي ورود ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﻄﻴﺒﺎن آﻧﻬﺎ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ اﻳﺮاد ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي او ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺸﻮرت ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻤﻊ وﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ وال ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٦٧ .‬‬

‫ﺷﺘﺎب ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در دﻫﻢ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرﻙ رﻣﻀﺎن وارد ﻣﻜﻪ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از دو روز‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﺑﻪ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻫﻤﺮاه ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﺴﻬﺮ‬
‫ﺻﻴﺪاوي وﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﺒﺪا˜ ارﺟﻲ رواﻧﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬دو روز دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫وﺳﻴﻠة ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻫﺎﻧﻲ ﺳﺒﻴﻌﻲ و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﻨﻔﻲ ارﺳﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺗـﻌﺪاد‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ دوازده ﻫﺰار رﺳﻴﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ را ﻣـﮋده داده‪ ,‬ﻳـﺰﻳﺪ را‬
‫ﺗﺤﻘﻴﺮ و از اﻣﺎم دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ وﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ راه از ﺑﺬل ﺟﺎن و ﻣﺎل‬
‫درﻳﻎ ﻧﻮرزﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﺣﺒﻴﺐ ﺑـﻦ ﻣـﻈﺎﻫﺮ‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻢﺑﻦ‬
‫ﻋﻮﺳﺠﻪ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن اﺑﻦ ﺻﺮد‪ ,‬رﻓﺎﻋﺔ ﺑﻦ ﺷﺪاد‪ ,‬ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ ﻧﺠﺒﻪ‪ ,‬ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ‪ ,‬ﺣـﺠﺎرﺑﻦ‬
‫اﺑﺠﺮ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ ﺣﺮثﺑﻦ روﻳﻢ‪ ,‬ﻋﺰرة ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ و ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮود و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ را ﺑﻪ وي ﻳﺎدآوري ﻛﺮد و در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣة ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺘﺎن ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮآﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ِ‬ ‫>ﻫﺎﻧﻲ و ﺳﻌﻴﺪ آﺧﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﻮدﻳﺪ‪ ,‬داﻧﺴﺘﻢ‪ ,‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺎم ﻧﺪارﻳﻢ‪ ,‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﻴﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻨﻚ ﺑﺮادر و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮ و ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺧﻮد از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻢ‪,‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻢ‪ ,‬ا ﮔﺮ او ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم‪ ,‬ﺧـﺮدﻣﻨﺪان و‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺷـﻤﺎ ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ و در ﻧـﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺘﺎن‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهام‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ زودي ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﻮدم ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم و‬
‫ﭘﻴﺸﻮا‪ ,‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻋﺎدل و ﭘﻴﺮو دﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧَﻔ ِْﺲ ﺧﻮدش‬
‫را وﻗﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻨﺪ<‪ /‬واﻟﺴ‪P‬م‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﺮدي درﺳﺘﻜﺎر و وﻓﺎدار و ﻧﻤﻮﻧة ﺷﺠﺎﻋﺖ و اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﻮد واز دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ و ﻣﻮ‪K‬ﻳﺶ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﭘﻴﺮوي ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﺮاي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن ﺑﺎ او اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ واو ﺑﻪ ﻧـﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٦٨‬‬

‫ﺳﻮي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬وي در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺨﺘﺎرﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻛﺮدو ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺰد او ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺰد او اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬ﻧﺎﻣة اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣة آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻲﻛﺮد و آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺧﻄﻴﺒﺎن ﻛﻮﻓﻪ در ﺣﻀﻮر ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ اﻳﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎﺑﺲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﺒﻴﺐ ﺷﺎ ﻛﺮي‪,‬‬
‫ِ‬
‫ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ اﺳﺪي و ﺗﻌﺪاد اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن‪ ,‬ﻫﺠﺪه ﻫـﺰار ﻧـﻔﺮ ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎراﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ زﻳﺮا آﻧﻬﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬را ﻳﺎري‬
‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﻳﺐ درﻫﻤﻬﺎي ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﺧﻮردﻧﺪ‪ /‬وﻟﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺮﻣﻲ ﻛﻪ از ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻋـﻤﻞ‬
‫آوردﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻤﺎم آن ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎ را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد و ﺗﻤﺎم ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را زدود‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ روي آوردهاﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﺎن اﻇﻬﺎر وﻓﺎداري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫واز اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻛـﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺸـﻴﻤﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ زﻳـﺮا‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺮاي دﻳﻦ و دﻧﻴﺎي آﻧﻬﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را‬
‫ِ‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﻴﺎﻳﺪ و در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﺛﺎر ﻧﻴﺎ ﻛﺎﻧﺶ را اﺣﻴﺎ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ‬
‫وﺳﻴﻠة ﻋﺎﺑﺲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﺒﻴﺐ ﺷﺎ ﻛﺮي ﻓﺮﺳﺘﺎد و از اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺰد وي‬
‫ﺑﻴﺎﻳﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﺪاد‪ ,‬ارادهﻫﺎ و اﺣﺴﺎﺳﺎت را در ﻣﺮا ﻛﺰ اﻣﻮﻳﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﻣـﻮﺟﺐ ﻧﮕـﺮاﻧـﻲ‬
‫ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎ ودوﺳﺘﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺣﻀﺮﻣﻲ و‬
‫اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ ﻛـﻮﻓﻪ آﻣـﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ا ﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻋ‪P‬ﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻲ‪ ,‬ﻣﺮدي ﺗﻮاﻧﺎ و داﻧﺎ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺑـﻨﺪد و در روﻳـﺎروﻳﻲ ﺑـﺎ دﺷـﻤﻨﺎن ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺗـﻮ ﺑـﺎﺷﺪ ﭼـﻮن‬
‫ﻧﻌﻤﺎنﺑﺸﻴﺮ ـ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ـ ﻣﺮدي ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ ﻳﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري را ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﺳﺮﺟﻮن ﻏ‪P‬م ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲداد‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ درﺑﺎرة‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ او ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺳﺮﺟﻮن ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺑﮕﻤﺎرد وﻟﻲ ﭼﻮن رواﺑﻂ ﻳﺰﻳﺪ واﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺳﺮدي‬
‫ﮔﺮاﻳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﺮﺟﻮن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي را ﺑﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٦٩ .‬‬

‫ﻣﺮﮔﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻳﺰﻳﺪ ﻫﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد‬
‫وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬وي در آن زﻣﺎن ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺼﺮه ﺑﻮد و ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓﺰود‪ ,‬و‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﻦ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃ‪P‬ع‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ در ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ از ﻣﺮدم را ﮔﺮد ﻣﻲآورد ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺎﻣة ﻣﺮا ﺧﻮاﻧﺪي‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣـﺮﻛﺖ ﻛـﻦ و ﭼـﻮن ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫رﺳﻴﺪي ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ُﻣﻬﺮة ﮔﻤﺸﺪهاي ﺗ‪P‬ش ﻣﻲﻛﻨﻲ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي او ﺑﭙﺮداز ﺗﺎ‬
‫او را ﺑﻴﺎﺑﻲ‪ ,‬آن ﮔﺎه او را ﺑﺎ زﻧﺠﻴﺮ ﺑﺒﻨﺪ ﻳﺎ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎن ﻳﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﻦ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد از ﻧﺎﻣة ﻳﺰﻳﺪ‬
‫و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﻗﺪرت‪ ,‬ﻓﺮاﺳﺖ واﺧﺘﻴﺎرات وﺳﻴﻌﻲ در ﻣـﻮرد ﺻـﺮف َا ﻣـﻮال و وﻋـﺪه ﺑـﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان ﻳﺎﻓﺖ و ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ او اﺧﺘﻴﺎرات ﺗﺎم داد واﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻮﻋﻲ ارﺗﻘﺎ اﻧﮕﺎﺷﺖ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪,‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ را در ﺑﺼﺮه ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ و از ﺑﻴﻢ اﻧﺘﺸﺎر ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻳﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬در‬
‫ﺑﺼﺮه‪ ,‬زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ ﺑﺮادر و ﻳﺎران ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪاش ﺳﭙﺮد و آﻣﺎده ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﻗﺼﺪ وي آﮔﺎه ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب و‬
‫ﻃﻮر ﻧﺎﺷﻨﺎس و ﺑﺎ ﻧﻘﺎب در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ‪ ,‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﺗﺼﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ او ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﺎدهﻫﺎ و راﻫـﻬﺎي‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻦ ﻛﻪ او اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﻮة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﺑﻪ او ﺳ‪P‬م ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ او ﺧﻮش آﻣﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و دﺳﺖ وﭘﺎﻳﺶ را‬
‫ﻣﻲﺑﻮﺳﻴﺪﻧﺪ و او ﺑﺎ‪K‬ي ﻣﺮﻛﺒﺶ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ اﻣﺎره‬
‫رﺳﻴﺪ و در را ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻮد‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ او را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪,‬‬
‫در را ﺑﺎز ﻛﺮد واﺑﻦ زﻳﺎد وارد ﺷﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺒﺮ ورود اﺑﻦ زﻳﺎد اﻧﺘﺸﺎر ﻳـﺎﻓﺖ‪ /‬در آن‬
‫ﺷﺐ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﻲ ﻣﻲﺟﻮﺷﻴﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧـﻲ‪ ,‬ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﭘـﺎﻳﺪاري و اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ دﻋـﻮت‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ‪ ,‬ﻣﻮﺟﺐ دﻟﺴﺮدي دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‬
‫و ﻣﺮدم را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮد وﻓﻘﻂ در ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮود آﻣﺪ‪ ,‬واﻣﻮال و ﺳ‪P‬ﺣﻬﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ‪ ,‬ﻣﺮا ﻛﺰ ﻣﻬﻤﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷﻜﺎر ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ او در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮد‬
‫ِ‬ ‫ﺷﻨﻴﺪن‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺎرﭼﻲ او‪ ,‬ﻣﺮدم را ﺑﺮاي‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻈﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬و‬
‫آورد‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺎ ﺑﻲ ﭘﺮواﻳﻲ از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎ‪ K‬رﻓﺖ ـ و ﺑﻲ ﺑﺎ ﻛﻲ ﺧﻄﻴﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﻗﺪرت ﻧﻔﻮذ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٧٠‬‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺮ اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد ـ اﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﻪ از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻠﻜﻪ از‬
‫ﻃﺮف ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم وﻋﺪه ﻣﻲداد و آﻧﻬﺎ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬و ﺳ‪P‬م و درود ﻳﺰﻳﺪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫اﺑ‪P‬غ ﻛﺮد وﻟﻲ در اﺑﺘﺪا ﻣﺮدم‪ ,‬ﺟﻮاب ﺳ‪P‬م او را ﻧﺪادﻧﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ وﻋﺪهﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻓﺮﻳﺐ ﻣﻲداد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ُﺑﺮان ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ آﺧﺘﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﮔﺮوه اﻧﺪﻛﻲ ﺟﻮاب ﺳ‪P‬م او را‬
‫دادﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺟﺎرﭼﻲ او ُروﺳﺎ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن را ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻴﻌﺖ‪ ,‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ,‬ﺗـﻮزﻳﻊ‬
‫ﻫﺪﻳﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮔﺮد آورد‪ /‬ﺑـﺎ اﻋـ‪P‬م وي ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣـﺮدم ﻧـﺰد وي‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬دﻟﻬﺎ از ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻣﺮدم از وي روي ﮔﺮدان ﺷﺪﻧﺪ و ﻟﺤﻦ ﺳﺨﻦ اﻧﺠﻤﻨﻬﺎ و‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد‪/‬‬
‫آري‪ ,‬ﭘﺲ از دﻗﺖ و ﺑﺮرﺳﻲ در ﻋﻠﻞ واﺳﺮار ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻴﺎم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺷﮕﻔﺘﻲ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ زﻳﺮا اﺑﻦ زﻳﺎد در ﻟﺒﺎس اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻛﻮﻓﻴﺎن را ﻏـﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛـﺮد و در ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن آﻣﺎده در دارا‪K‬ﻣﺎره ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬دﻋﻮت ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮد و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬وﻇﻴﻔة ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻣﺤ‪P‬ت آن ﮔﺮد ﻫﻢ آﻳﻨﺪ و ﻛﺎرﮔﺰار ﻳﺰﻳﺪ واﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ را از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺮا ﻛﺰ ﻛﻮﻓﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ و ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن آ ﮔﺎﻫﻲ و ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ دارﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎ ﻛﻤﻲ ﻣﺨﺘﺎر ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﺗﺎم ا‪K‬ﺧﺘﻴﺎر ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫در ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان‪ ,‬آزاداﻧﻪ و ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪9‬‬
‫او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺮ ﻛـﺎرﻫﺎي آﻧـﻬﺎ ﻧـﻈﺎرت ﻛـﻨﺪ واز‬
‫ﺣـﻘﻴﻘﺖ ﮔـﻔﺘﺎر آﻧـﺎن اﻃـ‪P‬ع ﻳـﺎﺑﺪ‪ /‬وﻟﻲ ﻛـﻮﻓﻴﺎن‪ ,‬او را ﻓـﺮﻳﺐ دادﻧـﺪ و ﺧـﻮد ﻧـﻴﺰ ﻓـﺮﻳﻔﺘة‬
‫ﻛﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺿﻌﻒ دﺷﻤﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد‪,‬‬
‫ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﺎن ﺷﺪﻧﺪ واز ﭘﺎ ِ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﺎ وﻋﺪه و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻓﻜﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺐ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺷﻮر و‬
‫ﻫﻴﺠﺎن آﻧﻬﺎ را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮوﺻﺪاي اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪,‬‬
‫ﻳﺎوران ﻣﺴﻠﻢ را از ﺷﻬﺮ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺨﺘﺎرﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺐ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٧١ .‬‬

‫ﺑﻦ ﻧﺠﺒﻪ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ,‬رﻓﺎﻋﻪ واﻓﺮادي را ﻛﻪ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮﻳﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮي در اراده آﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮﻳﺐ وﻋﺪهﻫﺎي دروﻏﻴﻦ او را ﻧﺨﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧﺪاﺧﺖ و دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﺑﻴﺸﺘﺮ راﺣﺖ ﻃﻠﺒﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﺷة ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ـ ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ـ ﭘﺲ از دﺳـﺘﮕﻴﺮي‪,‬‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺑﺰرگ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذش ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺨﺘﺎر ﺛﻘﻔﻲ و ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺧﺰاﻋﻲ ﺗﻨﻬﺎ و ﺑﻲ ﻳﺎور ﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫دوﺳﺘﺶ ﻫﺎﻧﻲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ /‬ﻫﺎﻧﻲ از ﻧﻈﺮ ﺳﻦ‪ ,‬ﻣﻘﺎم‪ ,‬ﻓﺮاﺳﺖ و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ زﻳﺮا ﺑﻴﺶ از ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﻋﻤﺮ داﺷﺖ‪ ,‬و رﺋﻴﺲ ﻛﻨﺪه‪ ,‬ﺑـﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣـﺤﻠة‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه‪ ,‬ﻳﺎري ﻣـﻲﺧﻮاﺳﺖ‪ ,‬ﺳـﻲ ﻫـﺰار ﻣـﺮد ﻣـﺒﺎرز ﺑـﻪ ﻛـﻤﻚ او‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﺎﻧﻲ و ﭘﺪرش از دوﺳﺘﺪاران ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﻳﺎران وي در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻋﺮاق‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎري او‬
‫ِ‬ ‫ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ ﺑﻪ او ﺧﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه داد‪ ,‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪,‬‬
‫دﻋﻮت اﺑﻦ زﻳﺎد را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺪارا ﺑﺎ او‬
‫ِ‬ ‫را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ و ﻫﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫دادن اﻓﺮاد‬
‫ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري زد وﻟﻲ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻫﺎﻧﻲ و ﺳﺎﺑﻘة او ﭼﺸﻢ داﺷﺖ و ﻓﺮﻳﺐ ِ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ و ﻣﺆﺛﺮي ﻫﻤﭽﻮن او را ﻛﻤﻚ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﻫﺪاﻓﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﺎﻧﻲ و ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪ ,‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺧﺎﻧﺪان ﻋـﻘﻴﻞ و ﻧـﻤﺎﻳﻨﺪة اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﺗﺎ اﺑﻦ زﻳﺎد را ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺐ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎ ﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻜﺸﺪ وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻢ در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ از ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻴﺮزارﻳﻢ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ,‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ژرﻓﺖ و وﺳﻴﻊ دارد‪ /‬ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﺣﻖ و‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮي‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﺮوزﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺣﻖ وﻟﻲ دﻳﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ ﺑﺮ ﭘﻴﺮوزﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺐ و ﻧﻴﺮﻧﮓ وﻟﻲ زود ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ‪,‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ روش آﻧﺎن در ﻣﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و‬
‫ﺣﻖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه را ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ّ‬
‫در دل ﻋﺎرﻓﺎن ﭘﺎ ﻛﺒﺎﺧﺘﻪ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬و ﺗﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋه آﻧﻬﺎ را در دﻟﻬﺎ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺮﺟﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ زﻣﻴﻨﻪ ﻗﺘﻞ ﻫﺎﻧﻲ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ /‬ﻟﺬا او را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧة ﺑﺤﺚ و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٧٢‬‬

‫در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺎﻧﻲ ﻧﺰد او رﻓﺖ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ‬
‫او ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد‪ /‬ﺑﻴﻨﻲاش را ﺧُ ﺮد ﻛﺮد و ﺳﺮش را ﺑﺮﻳﺪ‪/‬‬
‫ﺳـﺒﺐ آن‪,‬‬
‫ِ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺳﺮان ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺮدم‪ ,‬اﻧﻌﻜﺎس ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي داﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺘﺤﻴﺮ و ﻣﺒﻬﻮت و از اﻃﺮاف ﻣﺴﻠﻢ ﭘﺮا ﻛـﻨﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﺐ ﻫـﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻢ‪ ,‬ﺗـﻨﻬﺎ و‬
‫ﺳﺮﮔﺮدان و ﺑﻲﺧﺎﻧﻤﺎن ﺑﻮد‪ ,‬در راه ﺑﺎ زن ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﻮﻋﻪ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛﻨﺪه رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‬
‫ـ او ﻛﻨﻴﺰي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﺗﺎرﻳﺦ را از آن ﺧﻮد ﻛﺮد و ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻗـﻮﻣﺶ اﻳـﻦ ﺷـﺮاﻓﺖ‬
‫ارزش اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ را درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﺟﺎودان را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻣﻊ دﻧﻴﺎ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﻳﺐ داد‪ /‬او ِ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ از او آب ﺧﻮاﺳﺖ‪ ,‬زن ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻢ آب آورد واو‬
‫ﺟﻠﻮ ِ‬
‫ـ او ِ‬
‫ﻧﻮﺷﻴﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻣﺴﻠﻢ اﻳﺴﺘﺎد ﻳﻜﺒﺎر ﺑﻪ اﺑﺘﺪاي ﻛﻮﭼﻪ و ﻳﻜﺒﺎر ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي آن ﻧﻈﺮ اﻓﻜﻨﺪ‪,‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﺴﻲ او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﺪ‪ ,‬آن زن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻏﺮﺑﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺪ و دراﻳﻦ ﺑﺎره از‬
‫او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻫﺴﺘﻢ و اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮﻋﻪ ﮔﺮان آﻣﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻢ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش دﻋﻮت ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ او را در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﺨﻔﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ اﺗﺎﻗﻲ را ﺑﺮاي او ﻓﺮش ﻛﺮد و ﺑﺮاي او ﺷﺎم آورد وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﺨﻮرد‪ /‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش آﻣﺪ‪ /‬او ﻳﻜﻲ از اوﺑﺎش ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺎدرش ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﺗﺎﻗﻬﺎ زﻳﺎد‬
‫ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺪ‬
‫رﻓﺖ وآﻣﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ دﭼﺎر ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬آﻣﺪ و ِ‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺗﺎق‪ ,‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺷﻚ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺎدرش ﭼﻴﺰي ﻧﮕـﻔﺖ وﻟﻲ ﻓـﺮزﻧﺪش ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫راز او و ﻣﺴﻠﻢﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را‬
‫اﺻﺮار ﻛﺮد و ﻣﺎدرش از او ﺗﻌﻬﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ِ‬
‫ﻓﺎش ﻧﻜﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮدن‪ ,‬او را از ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد‪ ,‬ﺟﻮان ﻧﺰد اﺑﻦ اﺷﻌﺚ رﻓﺖ و راز ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﺑﻴﺪن او را ﻓﺎش ﻛﺮد او ﻧﻴﺰ‬
‫اﺑﻦ زﻳﺎد را در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮار داد و او ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي دﺳﺘﮕﻴﺮي وي ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﺸﻐﻮل ﺗ‪P‬وت ﻗﺮآن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺻﺪاي ﺳﻢ اﺳﺒﺎن و ﻫﻤﻬﻤﻪ ﺳﻮاران را‬
‫ﺷﻨﻴﺪ و ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﺷﺪ ﻛﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ /‬ﺷﻴﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻘﻴﻞ از آﺷﻴﺎﻧﻪاي ﺧﺎرج‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن رﻓﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻮد‪ /‬ﻛﺎر ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ِ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺰرگ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﻨﮓ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﭘﻴﺎده و آﻧﻬﺎ ﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻫﺠﻮم ﻣﻲآورد‪ ,‬و آﻧـﻬﺎ ﻋـﻘﺐ ﻧﺸـﻴﻨﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و از‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٧٣ .‬‬

‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ و ﮔﻠﻮﻟﻪاي آﺗﺸﻴﻦ از ﻓﺮاز ﺑﺎﻣﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ‪ ,‬اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را‬
‫ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮدهام ﻛﻪ آزاد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺮگ‪ ,‬ﻧﺎﮔﻮار و ﻧـﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﻫـﺮ ﻛﺲ‬
‫روزي دﭼﺎر ﮔﺰﻧﺪ و آﺳﻴﺐ ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﺮم و ﺳﺮد ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﻧَﻔ ِْﺲ ﻣﻦ آراﻣﺶ و‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺖ وﻟﻲ ﺑﻴﻢ دارم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﺮا ﻓﺮﻳﺐ دﻫﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫ﺳﭙﺲ دو ﺿﺮﺑﻪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن وي و ﺑﻜﻴﺮﺑﻦ ﺣﻤﺮان ﺣﻤﺮي ردوﺑﺪل ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻜﻴﺮ‪ ,‬ﺿـﺮﺑﺘﻲ ﺑـﻪ‬
‫دﻫﺎن ﻣﺴﻠﻢ زد ﻛﻪ ﻟﺐ ﺑﺎ‪K‬ي وي را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد و ﺷﻤﺸﻴﺮ در ﻟﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ او ﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬و دو دﻧﺪان‬
‫ﺟﻠﻮ او را ﺷﻜﺴﺖ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺳﺨﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ وي زد و ﺿﺮﺑﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ زد‬
‫ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻤﺶ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﺎراﻧﺶ او را ﻧﺠﺎت دادﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ﺷﻌﺮش را ﺳﺮود‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺳ‪P‬ﺣﺖ را ﺑﻴﻨﺪازي‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻮ اﻣـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﻢ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎن ﺷﻤﺎ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼـﻨﺪﺑﺎر ﭘـﻴﺸﻨﻬﺎد ﺧـﻮد را‬
‫ﺗﻜﺮار ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺟﺎن وﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧـﻮﻧﺮﻳﺰي‪ ,‬ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺷـﺪن را واﺟﺐ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ /‬ﻟﺬا ﺧﻮد و ﺳ‪P‬ﺣﺶ را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﻬﺎ ﻗﺮار داد‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﺷـﻤﻨﺎن ﺑـﻪ او دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮرده اﺳﺖ و ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪ وﻟﻲ ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﺳﻮدي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻛﺎر از‬
‫ﻛﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در ﻗﺼﺮ آورد و اﺟﺎزة ورود ﺧﻮاﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ او اﺟـﺎزه‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ‪ ,‬اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﺑﻪ ِ‬
‫داده ﺷﺪ واو ﺧﺒﺮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻜﻴﺮ ﺑﻪ او زده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‬
‫ﮔﻔﺖ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬دور ﺑﺎد‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ در ﺑﺎرة اﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻢ داده ﺑﻮد ﺑﺎ وي‬
‫ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪا˜ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﻪ او اﻣﺎن ﺑﺪﻫﻲ‪ ,‬ﺗﻮ را ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﺗﺎ او را‬
‫ﺑﻴﺎوري‪ /‬اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺳﻜﻮت ﻛﺮد‪/‬‬
‫در ﻗﺼﺮ ﮔﺮوﻫﻲ در اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ در ﻗﺼﺮ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮ ِ‬

‫وان رأﻳﺖ اﻟﻤــﻮت ﺷـﻴﺌا ﻧﻜـﺮا‬ ‫ـﺮ ا‬

‫ﺣ ّ‬‫اﻗﺴـﻤﺖ ‪ p‬اﻗـﺘﻞ ا‪ُ p‬‬ ‫‪١‬ـ‬
‫او ﻳــﺨﻠﻂ اﻟﺒــﺎرد ﺳــﺨﻨا ﻣـﺮا‬ ‫ﻛﻞ اﻣﺮيء ﻳﻮﻣﺄ ﻣق ﺷﺮا‬
‫اﺧــــﺎ ف ان ا ﻛـــﺬب او اﻏــﺮا‬ ‫رد ﺷﻌﺎع اﻟﻨـﻔﺲ ﻓـﺎﺳﺘﻘﺮا‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٧٤‬‬

‫اﺟﺎزه ورود ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو‬
‫در ﻗﺼﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ آب‬
‫ﻛﻨﺎر ِ‬
‫ﺑﺎﻫﻠﻲ و ﻛﺜﻴﺮﺑﻦ ﺷﻬﺎب از آن ﮔﺮوه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻛﻮزة آﺑﻲ ِ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﻫﻠﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻲ اﻳﻦ آب ﭼﻘﺪر ﺧﻨﻚ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻳﻚ‬
‫ﻗﻄﺮه از آن ﻧﺨﻮاﻫﻲ ﭼﺸﻴﺪ ﺗﺎ آن ﻛﻪ آب ﺟﻮﺷﺎن را در آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ﺑﭽﺸﻲ‪ /‬اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫واي ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ,‬ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ وﻗـﺘﻲ ﺗـﻮ ﻣـﻨﻜﺮ ﺣـﻖ ﺑـﻮدي‪ ,‬آن را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲﻛﺮدي‪ ,‬وﻓـﺎدار و ﻧـﻴﻜﺨﻮاه او ﺑـﻮد و وﻗـﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮدي‪ ,‬ﺷﻨﻮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺎﻫﻠﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﻳﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ! ﭼﻘﺪر ﺧﺸﻦ‪ ,‬ﺳﻨﮕﺪل‪ ,‬ﺑﻲ ﻋـﺎﻃﻔﻪ‬
‫وﮔﺴﺘﺎخ ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬ﺗﻮ اي ﭘﺴﺮ ﺑﺎﻫﻠﻪ! ﺑﻪ ﺳﺮب ﮔﺪاﺧﺘة دوزخ و ﺟﺎوﻳﺪ ﻣﺎﻧﺪن در آن از ﻣـﻦ‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮي‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ دﻳـﻮار ﺗﻜـﻴﻪ داد‪ /‬ﻋـﻤﺮوﺑﻦ ﺣـﺮﻳﺚ‪ ,‬ﻏـ‪P‬م ﺧـﻮد‪,‬‬
‫ﺳﻠﻤﺎن را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬او ﻛﻮزة آﺑﻲ آورد و ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ /‬ﻋﻤﺎره ﻧﻴﺰ ﻏ‪P‬ﻣﺶ ﻗﻴﺲ را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬او‬
‫ﻛﻮزة آﺑﻲ آورد ﻛﻪ دﺳﺘﻤﺎﻟﻲ روي آن ﺑﻮد و آب را در ﺟﺎﻣﻲ رﻳﺨﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‬
‫از آن ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ,‬ﺟﺎم ﭘﺮ از ﺧﻮن ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺑﺎر ﺳﻮم ﻗﺪح را ﭘﺮ ﻛﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ,‬دو‬
‫ﻣـﻘﺮر ﻣـﻦ ﺑـﻮد‪ ,‬آن را‬
‫روزي ّ‬
‫ِ‬ ‫دﻧﺪاﻧﺶ در آن اﻓﺘﺎد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧـﺪا را ﺷﻜـﺮ‪ ,‬ا ﮔـﺮ اﻳـﻦ آب‪,‬‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﻴﺪم‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﻧﺰد ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻤﺮان ﺑﻪ او درود‬
‫ﻧﻔﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﺳ‪P‬م ﻧﻤﻲﻛﻨﻲ؟ ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺖ ا ﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮا‬
‫ﺑ ُﻜﺸﺪ‪ ,‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ او ﺳ‪P‬م ﻛﻨﻢ؟ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﻮدم ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻛُﺸﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧﻮدم وﺻﻴﺖ ﻛﻨﻢ‪/‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻦ‪ /‬آنﮔﺎه‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﺎن ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ‪ ,‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي اﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻛﺎري دارم واﻳﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺮ! ِ‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﻛ‪P‬م او اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑـﻪ ﻋـﻤﺮ ﮔـﻔﺖ‪ :‬از اﻧـﺠﺎم ﻛـﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﻳﻚ راز اﺳﺖ‪ /‬ﻋﻤﺮ از‬
‫ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻳﺖ درﻳﻎ ﻧﻜﻦ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ در ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺸﺴﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬آﻧﻬﺎ‬
‫را ﻣﻲدﻳﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻫﻔﺘﺼﺪ درﻫﻢ وام ﮔﺮﻓﺘﻪام‪ /‬ﺷﻤﺸﻴﺮ و زره‬
‫ﻣﺮا ﺑﻔﺮوش و ﻗﺮﺿﻢ را ادا ﻛﻦ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪم‪ ,‬ﺟﺴﺪ ﻣﺮا از اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﮕﻴﺮ و ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٧٥ .‬‬

‫ﺑﺴﭙﺎر و ﻳﻚ ﭘﻴﻚ ﻧﺰد اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺗﺎ او را از آﻣﺪن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﺮف ﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺘﻪام و ﺧﺒﺮ دادهام ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﻘﻴﻦ دارم ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻧﻮد‬
‫ﻧﻔﺮ ﻣﺮد و زن و ﻛﻮدﻙ ﻫﻤﺮاه وي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ اي اﻣﻴﺮ! ﻣﻲداﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؟ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻋﻘﺪ ﻓﺮﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ -‬اﺳﺮار ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻳﺖ را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻦ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪ ,‬او ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪///‬‬
‫اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎﻧﺘﺪار ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻴﺎﻧﺘﻜﺎر‪ ,‬اﻋﺘﻤﺎد‬
‫آن اوﺳﺖ و ﻫﺮ ﻃﻮر ﺻ‪P‬ح ﻣﻲداﻧﻲ‪ ,‬ﻋﻤﻞ ﻛﻦ و ﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪,‬‬
‫داراﻳﻲ او از ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻣﺎ‬
‫اﻣﺎ ﺟﺴﺪش‪ ,‬وﻗﺘﻲ ﻣﺎ او را ﻛﺸﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ا ﮔﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﺠﻨﮕﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او ﻧﻤﻲﺟﻨﮕﻴﻢ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﻌﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﻧﺎﻣﺶ ﺑﺮده ﺷﺪ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﺗﻮ ﺑﺎ او ﻧﻤﻲﺟﻨﮕﺪ‪/‬‬
‫آن ﮔﺎه اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ او‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ , 9‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﻋﻘﻴﻞ دﺷﻨﺎم داد وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﺑﻜﻴﺮﺑﻦ ﺣﻤﺮان اﺣﻤﺮي‬
‫را ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ او را ﺿﺮﺑﻪ زده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮاي ﻛُﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ واو را ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬درود ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﻳﺎ !‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺎ و ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺒﻤﺎن دادﻧﺪ و دروغ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﻮارﻣﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬داوري ﻛﻦ‪/‬از ﻓﺮاز ﺑﺎم‪,‬‬
‫ﺑﺎزار ﻗﺼﺎﺑﺎن ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻜﻴﺮﺑﻦ ﺣﻤﺮان ﮔﺮدن ﻣﺴﻠﻢ را زد و ﭘﻴﻜﺮش را از ﭘﻲ ﺳﺮش ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴــﻠﻢ در روز ﭼــﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﻫﺸـﺘﻢ ذي ﺣـﺠﻪ <روز ﺗـﺮوﻳﻪ‪ 9‬و ﻫـﻤﺎن روزي ﻛـﻪ اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﺷﻬﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬اﻳﻦ ﺧﺒﺮ دردﻧﺎ ﻙ را در زرود درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد وﻓﻘﻂ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﺎ˜ واﻧﺎ اﻟﻴﻪ‬
‫راﺟﻌﻮن‪ ,‬و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺧﻮد را آﺷﻜﺎر ﻧﻜﺮد و ﺗﻤﺎم اﻧﺪوﻫﺶ را در اﻋﻤﺎق ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮد زﻳﺮا ﻫﻤﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺸﺎن ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ و ا ﮔﺮ آﺛﺎر اﻧﺪوه‬
‫ﺑﺮ ﭼﻬﺮة او ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﻮد‪ ,‬ﻏﻢ واﻧﺪوه‪ ,‬دوﺳﺘﺎن را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧـﻬﺎ‪ ,‬دﭼـﺎر‬
‫ﺗﻮﻫﻤﺎﺗﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﻠﻢ و ﺷﻮرش ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻋﻠﻴﻪ او اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ او‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٧٦‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ اﻣﻴﺪ ﺧﺎﻧﺪان و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺮدن آرزوﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺴـﻴﺎري از دﻧـﻴﺎﻃﻠﺒﺎن و‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻳﮕﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎن ﻳﺎ آﺷﻜﺎر‪ ,‬ﺷﺐ ﻳﺎ روز از اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺟﺪا ﺷـﺪﻧﺪ و ﻫـﻨﮕﺎم‬
‫ﺟﻨﮓ‪ ,‬وﻟﻲ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺗﺤﻮﻳﻞ دﺷﻤﻦ دادﻧﺪ و او را زﻣﺎن وﻗﻮع ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﻧـﺎﮔـﻮار ﺗـﻨﻬﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮة اﺣﺴﺎن آن ﺣﻀﺮت ﺟﺎ را ﺣ ّﺘﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮادران ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫آن ﺣﻀﺮت ﺗﻨﮓ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﻛﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺎروان اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬از اﻓﺮاد ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ و ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر‬
‫ﺧﺎﻟﻲ ﺷﻮد‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ آﻧﻬﺎ را د‪K‬وران راﺳﺘﻴﻦ ﻛـﻪ ﻋـﺎﺷﻖ اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪9‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ از ﺗﺮس ﺟﻨﮕﺎوران او وﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻤﻊ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﺎن ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ‬
‫‪١‬‬
‫را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ را ﻓﺪاي اﺳ‪P‬م ﻛﺮد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮد را ﻓﺪاي او ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ُﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬او را دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد زﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻮد‪ /‬ﭘﺲ از ﻛ ِ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻓﺮوﺷﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ :‬واي ﺑﺮ ﻣﺬﺣﺞ! ﻣﺬﺣﺞ ﻛﺠﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮا ﻳﺎري‬
‫ﻛﻨﺪ؟ ﭼﻮن دﻳﺪ ﻛﺴﻲ او را ﻳﺎري ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬دﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﺸﻴﺪ و از ﺑﻨﺪ در آورد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﻋﺼﺎ‪ ,‬ﻛﺎرد‪ ,‬ﺳﻨﮓ ﻳﺎ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﺎ آن از ﺟﺎن ﺧﻮد دﻓـﺎع ﻛـﻨﺪ؟‬
‫ﻣﺄﻣﻮران ﺑﻪﺳﻮي او ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و او را ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬آنﮔﺎه ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﺮدﻧﺖ را ﭘﻴﺶ‬
‫ﺑﻴﺎور‪ ,‬ﻫﺎﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴﺘﻢ و ﺷﻤﺎ را ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮدم ﻳﺎري ﻧـﻤﻲﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫ﻏ‪P‬م ﺗﺮﻙ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻧﺎم رﺷﻴﺪ‪ ,‬او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ زد وﻟﻲ ﺿﺮﺑﺖ او ﻛﺎرﮔﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫ﻫﺎﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺪاﺳﺖ‪ ,‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻪﺳﻮي رﺣﻤﺖ و رﺿﺎي ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﻢ! آنﮔﺎه‬
‫ﻏ‪P‬م ُﺗﺮﻙ‪ ,‬ﺿﺮﺑﺖ دﻳﮕﺮي زد و او را ﻛُﺸﺖ‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در روز ﻧﻬﻢ ذيﺣﺠﻪ‪ ,‬ﻳﻚ روز ﭘﺲ‬
‫ِ‬
‫از ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﻠﻢ روي داد‪ /‬وي ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻬﺎدت ﻧﻮد و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺗﺎ ﺟﺴﺪ ﻣﺴﻠﻢ و ﻫﺎﻧﻲ را از ﭘﺎ در ﺑﺎزار ﺑﻜﺸﻨﺪ و ﻣﺮدم ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻨﻈﺮهاي ﺑﺴﻴﺎر‬
‫زﻧﻨﺪه و ﻣﺎﻳة ﻋﺒﺮت دﻳﮕﺮان ﺑﻮد!‬
‫ﺳﭙﺲ اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﺳﺮ ﻣﺴﻠﻢ و ﻫﺎﻧﻲ را ﻫﻤﺮاه ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻴﻪ وادﻋﻲ و زﺑﻴﺮ ﺑﻦ اروح‬
‫ﺗﻤﻴﻤﻲ‪ ,‬ﻧﺰد ﻳﺰﻳﺪ ﭘﻠﻴﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺟﺴﺪ آن دو را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻛﻨﺎر ﻗﺼﺮ در ﻣـﺤﻠﻲ ﻛـﻪ ا ﻛـﻨﻮن‬
‫آراﻣﮕﺎه آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ آراﻣﮕﺎه ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ دارﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻤﺎوي ﭼﺎپ ﻧﺠﻒ; ﻧـﻬﻀﺖ ﺣﺴـﻴﻦ ﻧـﻮﺷﺘﻪ ﻋـ ﻣ ة آ ﮔـﺎه ﺳـﻴﺪ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋ ﻣﻪ ﺑﺰرگ ﺷﻴﺦ‬ ‫اﺑﺼﺎراﻟﻌﻴﻦ‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻫﺒ ﺔاﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ,‬ﭼﺎپ ﺑﻐﺪاد ـ م‪/‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٧٧ .‬‬

‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﺳﺪي در رﺛﺎي آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬

‫ا ﮔﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮگ ﭼﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻫﺎﻧﻲ و اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ در ﺑﺎزار ﺑﻨﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺮد دﻟﻴﺮي ﻛﻪ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ,‬ﺻﻮرت او را ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه و از ﺑﺎ‪K‬ي ﻗﺼﺮ ﺑﻪ زﻳﺮ اﻓﻜﻨﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻨﮕﺮ‪/ ١‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ را ﻳﺎري ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‬
‫<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي از زﻧﺪان ﺧﺎرج ﻛﺮد و‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺳﺮ آﻧﻬﺎ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺑﻦ ﻋﺰﻳﺰ ﻛﻨﺪي‪ /‬وي ﺳﻮارﻛﺎر ﺷﺠﺎﻋﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد‬
‫و در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﮕﻬﺎي اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در رﻛﺎب آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻮد و از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬وي و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻮﺳﺠﻪ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑـﻴﻌﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪ ,‬اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺮدم را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛـﺮد‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻢ ﺑـﻦ ﻋـﻮﺳﺠة‬
‫اﺳﺪي را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺬﺣﺞ و اﺳﺪ ﻣﻨﺼﻮب و رﻳﺎﺳﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﻨﺪه و رﺑﻴﻌﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺑﻦ ﻋﺰﻳﺰ ﻛﻨﺪي وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﻳﺎري ﻣﺴﻠﻢ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ ﺗـﻤﻴﻤﻲ‪ ,‬او را‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺗﺤﻮﻳﻞ داد و او ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧـﺪاﺧﺖ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪا˜ را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و از وي ﭘﺮﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ از ﻛﺪام ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻫﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻛﻨﺪه‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻗﺒﻴﻠة ﻛـﻨﺪه و رﺑـﻴﻌﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را آزاد ﻛﻨﻴﺪ و او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺎرث رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﺑـ‪P‬ل ﺑـﻦ اﻧﺲ ﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ :‬او در زﻣﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‬
‫و از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ ﺳﺮخ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﺳﺮخ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﭘﺮﭼﻢ ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر ﺧﺎﻧة‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ در زﻣﻴﻦ ﻓﺮو ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻣﺪهام ﺗﺎ از ﻋﻤﺮو ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻛﻨﻢ زﻳﺮا اﺑﻦ اﺷﻌﺚ‬

‫اﻟﻲ ﻫــــﺎﻧﻲ ﻓــــﻲ اﻟﺴــــﻮق و اﺑــﻦ ﻋــﻘﻴﻞ‬ ‫ﻓﺎن ﻛﻨﺖ ‪ p‬ﻧﺪرﻳﻦ ﻣـﺎ اﻟﻤـﻮت ﻓـﺎﻧﻈﺮي‬ ‫‪١‬ـ‬
‫وآﺧـــــــﺮ ﻳــــﻬﻮي ﻣــــﻦ ﻃــــﻤﺎر ﻗــــﺘﻴﻞ‬ ‫اﻟﻲ ﺑـــﻄﻞ ﻗــﺪ ﻫﺸــﻢ اﻟﺴــﻴﻒ وﺟــﻬﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٧٨‬‬

‫و ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﺷﻮرذﻫﻠﻲ و ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ در آن ﺷﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺼﺮ اﺑﻦ زﻳﺎد آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ وي و ﻳﺎراﻧﺶ ﺳﺨﺖ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ را ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋـﺒﻴﺪا˜ ﺑـﻦ زﻳـﺎد دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺎرث را ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ /‬ﻛﺜﻴﺮ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب‪ ,‬او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد وﺑﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺗﺤﻮﻳﻞ داد‪ /‬او‬
‫ﻧﻴﺰ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺎرث را ﻫﻤﺮاه دﻳﮕﺮان زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬او را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ؟‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺖ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘـﺮﭼـﻢ‬
‫در ﺧﺎﻧة ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻛﻮﻓﺘﻲ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﺑـﻴﻌﺖ‬
‫ﻛﻨﺎر ِ‬
‫ﺳﺮخ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدي و آن را ِ‬
‫ﻛﺮدي واز ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻲ‪ /‬او ﺳﻜﻮت ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﻧﺰد‬
‫ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ او را ﺑﺮدﻧﺪ و ﺳﺮش را ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻋﺒﺪا‪K‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻛﻠﺒﻲ ﻋﻠﻴﻤﻲ‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠة ﻋﻠﻴﻢ ﺑﻮد‪ ,‬وي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺷـﻬﺎﻣﺖ‪,‬‬
‫ﻗﺎري ﻗﺮآن واز ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬او و ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ اﺳﺪي از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﺮاي اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ و دﻳﮕﺮان ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮدم از ﻳﺎري و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺴﻠﻢ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺜﻴﺮﺑﻦ ﺷـﻬﺎب او را دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺗﺤﻮﻳﻞ داد‪ /‬او ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺪا‪K‬ﻋﻠﻲ را ﻫﻤﺮاه دﻳﮕﺮان زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ و ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧـﺪ واز ﺣـﺎﻟﺶ‬
‫ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا از ﻛﺎر ﺧﻮدت آﮔﺎه ﻛﻦ ﻋﺒﺪا‪K‬ﻋﻠﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا اﻣﻮر ﺗﻮ را اﺻ‪P‬ح‬
‫ﻛﻨﺪ! ﻣﻦ از ﺧﺎﻧﻪام ﺧﺎرج ﺷﺪم ﺗﺎﺑﺒﻴﻨﻢ ﻣﺮدم ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻛﺜﻴﺮﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﻣﺮا دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد‪/‬‬
‫اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي اﺳﺘﻮاري ﻳﺎد ﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﭽﻪ ادﻋﺎ ﻣـﻲﻛﻨﻲ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪي وﻟﻲ او از اداي ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺳﺒﻴﻊ‬
‫ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ او را ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺟﻌﺪة ﺟﺪﻟﻲ‪ :‬وي از ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻴﻌﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬او از دوﺳﺘﺪاران ﺑﺎ اﺧ‪P‬ص اﻫﻞ ﺑـﻴﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓﺖ واز ﻣـﺮدم ﺑـﺮاي اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺎزم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑـﻮدم‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٧٩ .‬‬

‫ﻛﺎر ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او را زدﻧﺪ و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻮار اﺳﺒﻢ‬
‫ﺗﺎﺑﺒﻴﻨﻢ ِ‬
‫ﻳﺎران او را‬
‫ﺷﺪم و اوﻟﻴﻦ ﻧﻔﺮ از اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻢ دادم‪ /‬وي ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ِ :‬‬
‫ﺻﺪا ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻫﻤﻪ ﻧﺰد او ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺟﻌﺪة ﺟﺪﻟﻲ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن‬
‫ﻗﺮار داد و آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺼﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﭼﻮن اﺑﻦ زﻳﺎد از آﻣﺪن وي اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و درﻫﺎ را ﺑﺴﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﻳﺎري ﻣﺴﻠﻢ دﺳﺖ ﻛﺸـﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫اﺷﻌﺚ ﻛﻨﺪي‪ ,‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺟﻌﺪه را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﺑـﻦ زﻳـﺎد ﺗـﺤﻮﻳﻞ داد واو ﻋـﺒﺎسﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﺪه را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪/‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬او را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻋﺒﺎسﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﺪه ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ‪ ,‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺨﺸﻲ از ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑـﺒﺮﻳﺪ و ﮔـﺮدن ﺑـﺰﻧﻴﺪ‪ /‬ﻣﺄﻣـﻮران او را ﺑـﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﺻﻠﺨﺐ ازدي‪ :‬ﺳﻮار د‪K‬وري ﺑﻮد و از ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ /‬او از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻫـﻤﺮاه‬
‫ﻳﺎري او دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺮاي ﻳﺎري اﻣﺎم ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم از‬
‫اﺷﻌﺚ در ﻛﻮي ﺑﻨﻲ ﻋﻤﺎره اﻳﺴﺘﺎد و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﺻﻠﺨﺐ ﺑﺎ ﺳ‪P‬ح آﻣﺪ‪ ,‬او را دﺳﺘﮕﻴﺮ‬
‫ﻛﺮد واو را ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺎره را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻋﻤﺎر را اﺣﻀﺎر ﻛـﺮد و از او‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬از ﻛﺪام ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻫﺴﺘﻲ؟ ﻋﻤﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻗﺒﻴﻠة ازد‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺒﺮﻳﺪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫و ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻴﺪ ﻣﺄﻣﻮران ﻧﻴﺰ او را ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ازد ﺑﺮدﻧﺪ و ِ‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤﺎر‪r‬ره‪q‬‬

‫ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤﺎر اﺳﺪي از ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و در آن ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ داﺷﺖ و از ﻧـﺰدﻳﻜﺎن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﺎرﻫﺎ از ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪ و ﻧﺰد ﻣﻴﺜﻢ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺎ‬
‫وي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ,‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺜﻢ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﺣـﻀﺮت ﺑـﺮاي او ﺧـﺮﻣﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٨٠‬‬

‫ﻣﻲﻓﺮوﺧﺖ‪/‬‬
‫روزي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻴﺜﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﻴﺜﻢ! آﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﮋده ﺑﺪﻫﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن اﻳﻦ ﻣﮋده ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ از دﻧﻴﺎ ﻣﻲروي‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آري‪ ,‬و اﻓﺰود‪ :‬اي ﻣﻴﺜﻢ!آﻳﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﻣﺤﻞ و ﻧﺨﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺪان آوﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮي ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! آن ﮔﺎه ﺣﻀﺮت<ع‪ ,9‬ﻣﻴﺜﻢ را ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺻﺮاﻓﺎن‬
‫آورد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﻲ‪ ,‬ﺳﭙﺲ آن ﻧﺨﻞ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن داد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ ﺗﻨﻪ اﻳﻦ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ آوﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮي‪/‬‬
‫ﻣﻴﺜﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از آن ﻧﺨﻞ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻲ از ﻧﺨﻞ را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و ﻧﻴﻤﻲ از آن‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از ﻧﺼﻒ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪة ﻧﺨﻞ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮد و در آن ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ وﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺠﺎوران آن ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻓ‪P‬ﻧﻲ! ﻣـﻦ ﺑـﺰودي ﺑـﺎ ﺗـﻮ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮم‪ ,‬ﭘﺲ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﺎش‪ /‬آن ﻣﺮد ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺘﻤﺎ ﻣﻴﺜﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎﻧﻪاي در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻦ ﺑﺨﺮد‪ ,‬و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻴﺜﻢ را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ و ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ روي ﻛﺎر آﻣﺪﻧﺪ و ﻣﻴﺜﻢ و دﻳﮕﺮان‬
‫را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را ﺑﺮ ﺗﻨة آن درﺧﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﻪ دار آوﻳﺰﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن آن‬
‫ﻣﺮد دﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺜﻢ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ او ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺎ ˜ و اﻧﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن‪ /‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺮدم را از ﻣﺎﺟﺮاي ﻣﻴﺜﻢ و آﻧﭽﻪ در زﻣﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻴﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪,‬‬
‫ﻛﻨﺎر آن ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‬
‫آن ﻣﺮد از ﻧﺨﻞ ﻣﺮاﻗﺒﺖ و زﻳﺮ آن را ﺟﺎرو و آن را ﻣﻌﻄﺮ ﻣﻲﻛﺮد و در ِ‬
‫و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮاي او ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ و آﻣﺮزش ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻛﺸﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻴﺜﻢ ﺗﻤﺎر ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﺶ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎع ﻗﺒﻴﻠة اﺳﺪ ﺑﺎ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ اﺳﺪي رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﺮدن اﺳﺒﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺣﺒﻴﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔـﻮﻳﺎ‬
‫ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻛﻢ ﻣﻮ را ﻛﻪ ﺷﻜﻢ ﺑﺰرﮔﻲ دارد و در دار رزق ﺧﺮﺑﺰه ﻣﻲﻓﺮوﺷﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ُﺟﺮم‬

‫ص ‪ ٥٢‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ اﺳﺪي‪,‬‬ ‫‪١‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٨١ .‬‬

‫دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ و ﺷﻜﻤﺶ ﺑﺮ روي ﺗﺨﺘﻪاي ﭘﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﻣﻴﺜﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺮد ﺳﺮخ ﭼﻬﺮهاي را ﺑﺎ دو ﮔﻴﺴﻮي ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳـﺎري ﻓـﺮزﻧﺪ‬
‫دﺧﺘﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﺪ و ﺳﺮش را در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را دروﻏﮕﻮﺗﺮ از اﻳﻦ دو ﻧـﻔﺮ‬
‫ﻧﺪﻳﺪهاﻳﻢ‪ /‬راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﻮز اﻫﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ رﺷﻴﺪ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫آﻧﻬﺎ آﻣﺪ و در ﺑﺎرة آﻧﻬﺎ از اﻫﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﺆال ﻛﺮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ///‬ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪ /‬رﺷﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺜﻢ را رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ وﻟﻲ او ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ـ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺑﺮﻳﺪه ﺣﺒﻴﺐ را ﺑﻴﺎورد‪ ,‬ﻳﻜﺼﺪ درﻫـﻢ ﺟـﺎﻳﺰه ﺗـﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ـ ﺳﭙﺲ رﺷﻴﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬آن ﮔﺮوه ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﺮد از آﻧﻬﺎ دروﻏﮕﻮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺮوه ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪ روز ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ او را‬
‫در ﺧﺎﻧة ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ و ﺳﺮ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ را آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮاز ِ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ,‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘ‪P‬ﻧﻲ در ﻛﺘﺎب اﺻﺎﺑﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺜﻢ‪ ,‬ﺑﺮدة زﻧﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪ اﺳﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬او را ﺧﺮﻳﺪ و آزاد ﻛﺮد و ﺑﻪ وي ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺎم ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺎﻟﻢ‪/‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد‪ :‬ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرت در اﻳﺮان ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺜﻢ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ و اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻧﺎم ﻣﻦ ﻣﻴﺜﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ ﻧﺎﻣﻲ را اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻦ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺗﻮ را ﺑﺪان ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﻧﺎم ﺳﺎﻟﻢ را رﻫﺎ‬
‫ﻛﻦ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﻣﻴﺜﻢ و ﻛﻨﻴﻪ اﺑﻲ ﺳﺎﻟﻢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫روزي ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣـﻴﺜﻢ ﻓـﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ از ﻣـﻦ ﺗـﻮ دﺳـﺘﮕﻴﺮ و ﺑـﻪ دار آوﻳـﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮي ﻣﻮرد اﺻﺎﺑﺖ ﺳﺮ ﻧﻴﺰه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮي‪ /‬ﭼﻮن روز ﺳﻮم ﻓﺮار ﺳﺪ‪ ,‬از ﺑﻴﻨﻲ و دﻫﺎﻧﺖ‬
‫در ﺧﺎﻧة‬
‫ﺧﻮن ﺟﺎري ﻣﻲﺷﻮد و رﻳﺶ ﺗﻮ را ﮔﻠﮕﻮن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻫﻤﻴﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮاز ِ‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮي‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼﻮﺑة دار ﺗﻮ از ﻫﻤة آﻧﻬﺎ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ و‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪات ﺗﺎ ﻣﻄﻬﺮه از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺎ ﺑﺮوﻳﻢ ﺗﺎ ﻧﺨﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮي‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺸﺎن دﻫﻢ‪ ,‬ﺳﭙﺲ آن ﺣﻀﺮت ﻧﺨﻞ را ﺑﻪ ﻣﻴﺜﻢ ﻧﺸﺎن داد‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻣﻴﺜﻢ‪,‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٨٢‬‬

‫ﻛﻨﺎر ﻧﺨﻞ ﻣﻲآﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﺨﻞ ﻣﺒﺎرﻛﻲ! ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪم و‬
‫ﺗﻮ ﺑﺮاي ﻣﻦ رﺷﺪ ﻛﺮدي‪ ,‬او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از آن ﻧﺨﻞ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ آن را ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻴﺜﻢ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ را ﻣﻲدﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻫﻤﺴﺎﻳة ﺗﻮ ﻣﻲﺷﻮم‪ ,‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺮا ﻧﻴﻜﻮ ﺑﺪار‪ /‬ﻋﻤﺮو ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺧﺎﻧة اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻳﺎ اﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ را ﺑﺨﺮي‪,‬‬
‫و او از ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻴﺜﻢ اﻃ‪P‬ع ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬ﻣﻴﺜﻢ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺣـﺞ‬
‫ﻣﺸﺮف ﺷﺪ و ﻧﺰد ام ﺳﻠﻤﻪ‪ ,‬ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻫﻤﺴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رﻓﺖ‪ /‬ام ﺳﻠﻤﻪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﻴﺜﻢ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ از رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺷﻨﻴﺪم‬
‫ﻛﻪ از ﺗﻮ ﻳﺎد ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد و در ﺑﺎرة ﺗﻮ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺳﻔﺎرش ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻴﺜﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫اﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ‪ /‬ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬او در‬
‫ﻣﻴﺜﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت اﻃـ‪P‬ع دﻫـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ دوﺳﺖ داﺷـﺘﻢ ﺑـﺎ اﻳﺸـﺎن ﺳـ‪P‬م و‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣ‪P‬ﻗﺎت‬
‫ِ‬ ‫اﺣﻮاﻟﭙﺮﺳﻲ ﻛﻨﻢ وﻟﻲ اﻳﺸﺎن را ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ‪ّ /‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫رﻳﺶ او را ﻣﻌﻄﺮ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ رﻳﺶ از‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ /‬ام ﺳﻠﻤﻪ او را ﺑﺎ دﻋﺎي ﺧﻴﺮ ﺑﺪرﻗﻪ و ِ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬او را‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮن ﮔﻠﮕﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺜﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ وارد ﺷﺪ‪,‬‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺰد وي ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ را ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! اﻳﻦ ﻳﻚ ﻋﺠﻢ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ ﻣﻴﺜﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻛﻤﻴﻦ ﺳﺘﻤﮕﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻠﻪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻣﺜﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﻧﻴﺰ در زﻣﺮة آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﺠﻢ ﺑﻮدﻧﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﻛﻪ ﻣﻮ‪K‬ي ﺗﻮ در ﺑﺎرة ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣـﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺗـﻮ اﻧـﺠﺎم‬
‫ﻣﻲدﻫﻢ‪ ,‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﻴﺜﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان‬
‫دار ﻣﻦ از ﻫﻤﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ اﺳﺖ واز ﻫﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫دﻫﻤﻴﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ دار ﺧﻮاﻫﻲ آوﻳﺨﺖ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ِ‬
‫ﻣﻄﻬﺮه ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﺧ‪P‬ف ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي او ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ﻣﻴﺜﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬و او از‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و وي از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺤﻠﻲ را ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺑﻪ دار آوﻳـﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮم‪ ,‬ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ‪ ,‬و ﻣﻦ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ‪P‬م ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷـﺨﺼﻲ ﻫﺴـﺘﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ دﻫـﻨﻪ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ /‬دو ﻳﺎ ﺳﻪ روز ﭘﺲ از‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٨٣ .‬‬

‫ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ و ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺮوه‪ ,‬ﻣﻴﺜﻢ ﺑﻪ ﻣـﺨﺘﺎر ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺗـﻮ آزاد ﻣـﻲﺷﻮي و ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮ را ﺑﻜﺸـﺪ‪,‬‬
‫ِ‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺨﺘﺎر را ﺑﻜﺸﺪ‪ ,‬ﻧﺎﻣة ﻳﺰﻳﺪ رﺳﻴﺪ‪ /‬وي دﺳـﺘﻮر‬
‫داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر را آزاد ﻛﻨﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﻴﺰ او را رﻫﺎ ﻛﺮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺜﻢ‬
‫در ﺧﺎﻧة ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ‪ ,‬او را ﺑﺮ ﺑﺎ‪K‬ي دار ﺑﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫را ﺑﻪ دار ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ِ‬
‫ﻓﺮاز‬
‫ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻣﻴﺜﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮم‪ /‬ﻣﻴﺜﻢ ﺑﺮ ِ‬
‫دار ﺑﺮاي ﻣﺮدم از ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪,‬‬
‫ﺑﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد اﻃ‪P‬ع دادﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻨﺪه‪ ,‬ﺗﻮ را رﺳﻮا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮ او دﻫﻨﻪ‬
‫ﺳﻮم ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫زدﻧﺪ‪ /‬وي در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ او دﻫﻨﻪ زدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن روز‬
‫ﭘﺎﻳﺎن روز از دﻫﺎن و‬
‫آوﻳﺨﺘﻦ او ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬او را ﺑﺎ ﺳﺮ ﻧﻴﺰه زدﻧﺪ و او ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺖ و در ِ‬
‫ِ‬ ‫دار‬
‫ﺑﻴﻨﻲاش ﺧﻮن ﺟﺎري ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ‪ /‬اﻳـﻦ ﺣـﺎدﺛﻪ‪ ,‬ده روز ﭘـﻴﺶ از ورود اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ُرﺷَ ﻴﺪ ﻫﺠﺮي‪r‬رض‪q‬‬

‫ُر ﺷﻴﺪ ﻫﺠﺮي را ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ُ 9‬ر ﺷَ ﻴﺪاﻟﺒ‪P‬ﻳﺎ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ ـ ﺑﻪ او راﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ـ‬
‫‪١‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻋﻠﻢ ﺑ‪P‬ﻳﺎ و ﻣﻨﺎﻳﺎ ـ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ و زﻣﺎن وﻗﻮع ﺣﻮادث و ﻣﺮﮔﻬﺎ ـ را ﺑﻪ وي‬
‫آﻣﻮﺧﺖ‪ /‬او ﮔﺎﻫﻲ ﺷﺨﺼﻲ را ﻣﻲدﻳﺪ و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻓ‪P‬ن‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻓ‪P‬ن! ﺗﻮ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻲﻣﻴﺮي ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ اي ﻓ‪P‬ﻧﻲ! ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮي‪ ,‬و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ‬
‫ر اﺷﺪ<ره‪ 9‬ﺧﺒﺮ داده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺛﻘة ﻋﺎدل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺻﻔﺎر در ﺑﺼﺎﺋﺮاﻟﺪرﺟﺎت از اﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب از ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺮﻓﻮع از رﺷﻴﺪ ﻫﺠﺮي رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳـﺎد‪ ,‬رﺷـﻴﺪ‬
‫ﻫﺠﺮي را ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ ,‬رﺷﻴﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﻳﻚ روز رﺷﻴﺪ ﻧﺰد اﺑﻲ ارا ﻛﻪ رﻓﺖ‪ ,‬او ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ از‬

‫ﻫﺠﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬

‫َ‬ ‫ﺠ ﺮي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫ﻫ ْ‬
‫َ‬ ‫ﺷ ﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺼﻐﻴﺮ ﻛﻠﻤ ة رﺷﺪ اﺳﺖ و‬
‫‪١‬ـ ر َ‬
‫ُ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٨٤‬‬

‫دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺟﻠﻮ در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬رﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل اﺑﻲ ارا ﻛﻪ وارد ﺷﺪ‪ ,‬اﺑـﻮ ارا ﻛـﻪ از‬
‫ورود وي ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﻣﺮا ﺑﻪ ﻛُﺸﺘﻦ‬
‫دادي و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ را ﻳﺘﻴﻢ و ﻫ‪ P‬ﻙ ﻛﺮدي‪ ,‬رﺷﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺄﻣﻮران در ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻣﻦ آﻣﺪي‪ ,‬ﺣﺘﻤﺎ ﻳﺎران ﻣﻦ‬
‫ﺗﻮ را دﻳﺪهاﻧﺪ‪ /‬رﺷﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮا ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳـﺎ ﻣـﺮا ﻣﺴـﺨﺮه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ اﺑﻲ ارا ﻛﻪ‪ ,‬رﺷﻴﺪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﺘﻔﻬﺎي او را ﺑﺴﺖ و او را ﺑﻪ اﺗﺎﻗﻲ ﺑﺮد و در را ﺑﺮ‬
‫روي وي ﺑﺴﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﺶ رﻓﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﭘﻴﺮ‬
‫ﻣﺮدي وارد ﺧﺎﻧة ﻣﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را ﻧﺪﻳﺪم‪ ,‬او اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‬
‫ﺗﻜﺮار ﻛﺮد و ﻫﺮ ﺑﺎر دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را ﻧﺪﻳﺪﻳﻢ‪ ,‬اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﺳﻜﻮت ﻛﺮد وﻟﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺟﺰ او رﺷﻴﺪ را دﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ رﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻧﺎﻣﻲ از وي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ و ا ﮔﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫رﺷﻴﺪ ﻧﺰد اوﺳﺖ و او را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد رﺳﻴﺪ ﺑﻪ او ﺳ‪P‬م ﻛﺮد و‬
‫ﻧﺰدش ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺎ او اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺎﮔﻬﺎن رﺷﻴﺪ ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺘﺮ‬
‫اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ اﺑﻦ زﻳﺎد آﻣﺪ‪ /‬ﭼﻮن اﺑﻮ ارا ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ ,‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهاش‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد واز ﻛﺎر ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪ‪ ,‬و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬او را ﻣﻲﻛُﺸﺪ‪/‬‬
‫رﺷﻴﺪ از اﺳﺘﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد رﻓﺖ‪ /‬ﺑﻪ او ﺳ‪P‬م ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ,‬او را‬
‫در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻮﺳﻴﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻣﺪي؟ اﺣﻮال ﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺖ ﭼـﻄﻮر‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺮت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺌﻮا‪K‬ﺗﺶ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪﺗﻲ درﻧﮓ ﻛﺮد و‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه اﺑﻮ ارا ﻛﻪ از اﺑﻦ زﻳﺎد ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﻮر اﻣﻴﺮ را اﺻـ‪P‬ح‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﭘﻴﺮ ﻣﺮد ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺮادران ﻣﺎ از اﻫﺎﻟﻲ ﺷﺎم ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪار ﻣﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻮ ارا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺎﮔﻬﺎن رﺷﻴﺪ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬اﺑﻮ ارا ﻛﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ داري ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم‪ ,‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮت‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﻫﺮ ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ‪ ,‬وارد ﺧﺎﻧة ﻣﺎ ﺷﻮ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﻛﺸﻲ در رﺟﺎﻟﺶ ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺳﻨﺪ از اﺑﻲ ﺣﻴﺎن ﻋﺠﻠﻲ از ﻗﻨﻮا‪ ,‬دﺧﺘﺮ رﺷﻴﺪ ﻫﺠﺮي‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٨٥ .‬‬

‫رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از او ﭘﺮﺳﻴﺪم آﻧﭽﻪ از ﭘﺪرت ﺷﻨﻴﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ؟ ﮔـﻔﺖ‪ :‬از‬
‫ﭘﺪرم ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي رﺷـﻴﺪ! ﭼﮕـﻮﻧﻪ ﺷﻜـﻴﺒﺎﻳﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺮاﻣﺰادة اﻣﻮي ﺗﻮ را اﺣﻀﺎر‪ ,‬و دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎ و زﺑـﺎﻧﺖ را ﻗـﻄﻊ‬
‫ﻛﻨﺪ؟ ﭘﺪرم ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬آﻳﺎ ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ؟ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي رﺷﻴﺪ! ﺗﻮ‬
‫در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪ روز ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻣﻠﻌﻮن‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮري ﻓﺮﺳﺘﺎد و از رﺷﻴﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋـﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﺪ واز اﻳﻦ ﻛﺎر اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‪ /‬آن ﺣﺮاﻣﺰاده ﺑﻪ رﺷﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺑﻪ ﺗـﻮ ﮔـﻔﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﻣﻴﺮي؟ رﺷﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻢ ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﺗﻮ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﺑـﻴﺰاري ُﺟﺴـﺘﻦ از وي ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ وﻟﻲ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ و ﺗﻮ ﻣﺮا ﻣﻲﺑﺮي و دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎ و زﺑﺎﻧﻢ را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻲ‪/‬‬
‫اﺑﻦ زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮ ﺧ‪P‬ف ﮔﻔﺘﺎر او ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ /‬آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او‬
‫را ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰ زﺑﺎﻧﺶ دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎي ﻗﻄﻊ ﺷﺪة‬
‫او را ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﭘﺪر! آﻳﺎ دردي اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﻓﺮزﻧﺪم‪ ,‬ﻓﻘﻂ اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻧﺒﻮﻫﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪام‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او را ﺑﺮدﻧﺪ و از ﻛﺎخ ﺧﺎرج ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺮدم ﮔﺮد او اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ورق و دوات ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺣﻮادﺛﻲ‬
‫را ﻛﻪ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻋﺒﻴﺪا˜; دژﺧﻴﻤﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد و او زﺑﺎن رﺷﻴﺪ‬
‫را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد و او در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺗﻮاﺑﻴﻦ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻦ زﻳﺎد از اردوﮔﺎﻫﺶ ﻛﻪ در ﻧﺨﻴﻠﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺷﻴﻌﻴﺎن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ واز ﻛﺎر ﺧﻮد ﭘﺸﻴﻤﺎن‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ زﻳﺮا اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را دﻋﻮت‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ از ﻳﺎري او ﺧﻮدداري ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ وي در ﻣﺠﺎورت آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬و‬
‫درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻨﮓ و ﮔﻨﺎه ﺟﺰ ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻦ ﻗﺎﺗ‪P‬ن وي ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن در اﻳﻦ راه ﭘﺎ ﻙ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻟﺬا آﻧﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ رﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد‬
‫ﺧﺰاﻋﻲ ﻛﻪ ﻳﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ ﻧﺠﺒﻪ ﻓﺰاري ﻛﻪ از ﻳﺎران ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪,‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٨٦‬‬

‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻧﻔﻴﻞ ازدي‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ وال ﺗﻴﻤﻲ ـ ﺗﻴﻢ ﺑﻜﺮﺑﻦ واﺋﻞ ـ و رﻓﺎﻋﺔ ﺑﻦ ﺷﺪاد‬
‫ﺑﺠﻠﻲ‪ /‬اﻳﻦ اﻓﺮاد از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻳﺎران ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻨﺰل ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﺑـﻦ ﺻـﺮد‬
‫ﺧﺰاﻋﻲ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ ﻧﺠﺒﻪ از ﻫﻤﻪ زودﺗﺮ ﺳﺨﻦ آﻏﺎز و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻴﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻳﺎراﻧﺶ اﻳﺮاد ﻛﺮد و ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮد را از ﻳﺎري ﻧﻜﺮدن اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬اﺑـﺮاز ﻛـﺮد و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺮاي ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺖ و ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي آﻣـﺪﻧﺪ و‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺷﺪت ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲاش را در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲاش اﻇﻬﺎر ﻣﻲﻛﺮد و‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﺑﺰار ﺟﻨﮓ ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃـﻮر ﭘـﻨﻬﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮوه ﮔﺮوه دﻋﻮﺗﺸﺎن را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ روش ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٦٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫ‪ P‬ﻙ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻳﺰد ُﻣﺮد‪ ,‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺰد ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻫ‪ P‬ﻙ‬
‫ﺷﺪ و ﭘﺲ از وي ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺴﺘﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺮ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ـ او ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﺑﻦ زﻳﺎد در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ـ و آﺷﻜﺎررا ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻗﻴﺎم و ﻗﺎﺗ‪P‬ن‬
‫او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﻴﻢ‪ /‬و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟـﻴﺢ‬
‫داده ﺷﺪهاﻧﺪ واز ﺣﻘﺸﺎن ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ /‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺠﻠﻪ ﻣﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣـﻦ در‬
‫ﺑﺎره آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻴﺪ‪ ,‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪم‪ ,‬و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﻛـﻪ ﻗـﺎﺗ‪P‬ن اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑـﺰرﮔﺎن ﻛـﻮﻓﻪ و‬
‫ﺳﻮاران ﻋﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن او را ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ا ﮔﺮ آﻧﻬﺎ از ﻗﺼﺪ ﺷﻤﺎ آﮔـﺎه‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد را ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار دادم و درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ا ﮔﺮ‬
‫ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن آﻧﺎن را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ آرزوي ﺧﻮد ﻧـﻤﻲرﺳﻨﺪ‪ ,‬و ﻃـﻌﻤة‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺻ‪P‬ح در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎﻧﺘﺎن را ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ و آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر دﻋﻮت ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺒﻠﻐﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻫ‪ P‬ﻛﺖ‬
‫ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم دﻋﻮت آﻧﻬﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ‬
‫ﺣﺮﻳﺚ را اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻫـﻨﻮز ﺳـﻠﻴﻤﺎن وي‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﻣﺮدم را دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٨٧ .‬‬

‫ﭼﻮن ﺷﺸﻤﺎه از ﻫ‪ P‬ﻛﺖ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﺎﺑﻜﺎر ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ در ﻧـﻴﻤة ﻣـﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ اﻧﺼﺎري از ﺳﻮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ ,‬و ﻫﺸﺖ روز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬اﺑﺮاﻫـﻴﻢ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﻃﻠﺤﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻮل ﻣـﺎﻟﻴﺎت ﻛـﻮﻓﻪ ﻫـﻤﺮاه وي ﺑـﻮد‪ ,‬ﻣـﺨﺘﺎر دﻋـﻮت ﻣـﺮدم ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ /‬وي ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﻪ آﻣﺪهام و‬
‫ﻣﻦ وزﻳﺮ و اﻣﻴﻦ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة او ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ او ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ و ﺧﻮدش و ﭘﻴﺮواﻧﺶ را ﺑﻪ ﻛُﺸﺘﻦ دﻫﺪ واو از ﻓﻨﻮن‬
‫رزﻣﻲ اﻃ‪P‬ﻋﻲ ﻧﺪارد‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ در آن روزﻫﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﻋﻠﻴﻪ او در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم و ﺷﻮرش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺨﺘﺎر را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻦ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻛﺎر ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺷﻮد‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻛﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻛﺎري ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺪا ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ‬
‫رﺣﻢ ﻛﻨﺪ و در اﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﺪارد و ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻠﻨا ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺎﺗﻞ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺮوﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ـ ﻣﻘﺼﻮد اﺑﻦ زﻳﺎد اﺳﺖ ـ ﻣﺎ ﻫﻢ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ,‬اﻳﻦ اﺑﻦ زﻳﺎد‪,‬‬
‫ﻗﺎﺗﻞ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﻗﺎﺗﻞ ﻧﻴﻜﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻤﺎﺳﺖ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲآﻳﺪ‪,‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ او را ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠة ﻳﻚ ﺷﺐ راه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﭘﻞ ﻣﻨﺒﺞ دﻳﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﭘﻴﻜﺎر ﺑﺎ وي و آﻣﺎده ﺷﺪن‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ او ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘ‪P‬ف ﻛﻨﻴﺪ و ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑ ُﻜﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ ,‬ﺷـﻤﺎ را ﺿـﻌﻴﻒ و ﻧـﺎﺗﻮان ﺑـﻴﺎﺑﺪ‪ ,‬و آرزوي دﺷـﻤﻦ ﻧـﻴﺰ ﻫـﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﺷﻤﺎ در ﻣﻴﺎن آﻓﺮﻳﺪهﻫﺎي ﺧﺪا ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬او و ﭘﺪرش ﻫﻔﺖ‬
‫ﺳﺎل ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ,‬ﻣـﺮدم ﺷـﺮﻳﻒ و ﭘـﺮﻫﻴﺰﻛﺎر را ﻣـﻲﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬او در‬
‫ﮔــﺬﺷﺘﻪ ﻧـﻴﺰ ﻧـﺰد ﺷـﻤﺎ آﻣـﺪه اﺳﺖ و ﻣـﺼﻴﺒﺘﻬﺎ از وي دﻳـﺪهاﻳـﺪ‪ ,‬او ﺷـﺨﺼﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲاش ﻗﻴﺎم ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ,‬ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬اﻳﻨﻚ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮو و ﻗﺪرت‬
‫از او اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﻴﺮوي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ ﺿﺪ او ﻧﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻨﺪﻳﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﺧﻴﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬د رآن زﻣﺎن ﻣﺮوان ﺑﻦ زﻳﺎد را ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺳﺎﻣﺎن دادن آن دﻳﺎر‬
‫رواﻧة ﻋﺮاق ﺷﻮد‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٨٨‬‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! ﺳﺨﻨﺎن اﻳﻦ ﭼﺎﭘﻠﻮس درﺑﺎرة ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ,‬ﺷـﻤﺎ را ﻓـﺮﻳﺐ ﻧـﺪﻫﺪ‪ /‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪ ,‬او را ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺸﺖ وا ﮔﺮ ﻳﻘﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺪر را ﺑﻪ ُﺟﺮم ﻓﺮزﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﻪ ُﺟـﺮم ﭘـﺪر و دوﺳﺖ را ﺑـﻪ ُﺟـﺮم‬
‫دوﺳﺖ و رﻫﺒﺮ را ﺑﺮ ُﺟﺮم ﭘﻴﺮواﻧﺶ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺣﻖ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﮔﺮدن‬
‫ﻧﻬﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ ﻧﺠﺒﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺳﺨﻦ او را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﺎن! ﺗﻮ ﻣﺎ را‬
‫از ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻲﺗﺮﺳﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮ َﭘﺴﺖﺗﺮ و زﺑﻮﻧﺘﺮ از اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻲ ﻣﺎ را ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﻲ‪ /‬ﻣﺎ ﺗﻮ را در ﺑﺎرة ﻛﻴﻨﻪ و دﺷﻤﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ داري‪ ,‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‬
‫زﻳﺮا ﻣﺎ ﭘﺪرو ﺟﺪّ ﺗﻮ را ﻛُﺸﺘﻪاﻳﻢ‪ /‬وﻟﻲ ﺗﻮ اي اﻣﻴﺮ‪ ,‬ﺳﺨﻨﻲ راﺳﺖ و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﮔﻔﺘﻲ‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮ ﻛُﺸﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻲ ﺷﺪ واﻳﻦ ﻣﺮد ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ـ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺳﺴﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ وال ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا در اﻣﻮر ﻣﺎ و اﻣﻴﺮﻣﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺗﻮ‬
‫اﻣﻴﺮ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ,‬ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﻣﺴﺌﻮل ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺴﺘﻲ‪ ,‬ﺑﺮو ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﺖ را ﺑﮕﻴﺮ‪ ,‬ﺷﮕﻔﺘﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ اﻣﺮوز اﻣﻮر ﻣﺮدم را ﺗﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﻲ زﻳﺮا ﭘﻴﺶ از ﺗـﻮﭘﺪراﻧﺖ ﭼـﻨﻴﻦ ﻛـﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ و ﻫ‪ P‬ﻛﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ /‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺷﻨﺎم دادﻧﺪ‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻣﻴﺮ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ او را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻮﺷﺖ و‬
‫از او ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ رﻓﺖ واز او ﻣﻌﺬرت ﺧﻮاﺳﺖ‪ ,‬او ﻫﻢ‬
‫ﻋﺬر وي را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻳﺎران ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺧﺮﻳﺪ ﺳ‪P‬ح ﭘـﺮداﺧـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد در ﺳـﺎل ‪< ٦٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﺑـﻪ ﻟﺸﻜـﺮﻛﺸﻲ ﮔـﺮﻓﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ را ﻧﺰد ﺳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ در آﻏﺎز ﻣﺎه رﺑﻴﻊا ¨‪K‬ﺧﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و او ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﻳﺎران ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از آن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻋﻬﺪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در آن ﺷﺐ‬
‫ﻣﻮﻋﻮد ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﺨﻴﻠﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬او از ﻟﺸﻜﺮ ﺧﻮد ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﺮد وﻟﻲ ﺷﻤﺎر‬
‫آﻧﺎن را ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺪﻳﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻨﻘﺪ ﻛﻨﺪي و وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺼﻴﺮ ﻛﻨﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٨٩ .‬‬

‫ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ :‬اي ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻴﺪ! آن دو ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻟﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺪا ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ /‬روز ﺑﻌﺪ‪ ,‬ﻣﻌﺎدل اﻓﺮاد اردوﮔﺎه ﻧﺰد وي آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬او ﺑﻪ دﻓﺘﺮش ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و‬
‫دﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا˜! از آن ﺷﺎﻧﺰده‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﺰ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﻣﺮدم را از ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺎز ﻣﻲدارد زﻳﺮا دو ﻫﺰار ﺗﻦ از ﻳﺎران ﺗﻮ ﺑﻪ او ﮔﺮوﻳﺪهاﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ده ﻫﺰار ﻧـﻔﺮ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻬﺎ اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧـﺪ؟ آﻳـﺎ ﻋـﻬﺪ و ﭘـﻴﻤﺎن ﺧـﺪاوﻧـﺪ را ﻓـﺮاﻣـﻮش‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ؟ او ﺳﻪ روز در ﻧـﺨﻴﻠﻪ ﻣـﺎﻧﺪ و ﻳـﺎراﻧﺶ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺑـﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣـﻲﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻴﻌﺖﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ او ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﺐ ﺑﻦ ﻧﺠﺒﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﻮ را رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ! ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺳﻮدي ﻧﺪارد‪ ,‬ﺟﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از روي اﻳـﻤﺎن و ﺑـﺎ ﺧـﻠﻮص ﻧـﻴﺖ ﻧـﺰد ﺗـﻮ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺴﻲ ﻫﻤﺮاه ﺗﻮ ﻣﺒﺎرزه ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺗﻮ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎش و درﺑﺎره ﻛﺎرزار ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮ‬
‫و ﻛﻮﺷﺎ ﺑﺎش‪ /‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬رأي و ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﺧﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴﺎن ﻳﺎراﻧﺶ اﻳﺴﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺧﺸﻨﻮدي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﺎداش ﻗﻴﺎﻣﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ,‬او ﺑﺎ ﻣﺎ و ﻣﺎ ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪ ,‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺣﺎل او ﺑﺎد ﺧﻮاه زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﻫﺮ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ ﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ ﺟﺰ‬
‫رﺿﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ,‬ﺑﻬﺮه و ﻏﻨﻴﻤﺘﻲ در اﻳﻦ راه ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻃ‪ P‬و ﻧﻘﺮه و ﻣـﺘﺎﻋﻲ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ ,‬و ﺟﺰ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎﻳﻤﺎن ﺑﺎري ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﻧﺪارﻳﻢ و ﺗﻮﺷة ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﻔﺎﻳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻜﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤة ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآوردﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎ دﻧﻴﺎﻃﻠﺐ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ و ﺑﺮاي آن ﻗﻴﺎم ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣـﺮﻗﺪ ﻣـﻄﻬﺮ اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪9‬‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻓﺮﻳﺎد ﺑﻠﻨﺪي ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺗﺎ آن روز اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮ ﻣﺰار اﻣﺎم<ع‪9‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ /‬و ﺑﺮاي آن ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ ﻛﺮدﻧﺪ واز اﻳﻦ ﻛﻪ او را ﺗﻨﻬﺎ و ﺑﻲﻳﺎور‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺮاه او ﻧﺠﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﻚ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز آن ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ وﺗﻀﺮع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت و ﻳﺎراﻧﺶ درود ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٩٠‬‬

‫ﻣﻄﻬﺮ اﻣﺎم<ع‪ 9‬اﻳﻦ دﻋﺎ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪> /‬ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺣﺴﻴﻦ ﺷﻬﻴﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻬﻴﺪ‪ ,‬ﻫـﺪاﻳﺖ‬
‫‪١‬‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر را ﻗﺮﻳﻦ رﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎ‪ /‬ﺧـﺪاوﻧـﺪا ﻣـﺎ‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﭘـﻴﺮو دﻳـﻦ آﻧـﻬﺎ و رﻫـﺮو راﻫﺸـﺎن دﺷـﻤﻦ ﻛﺸـﻨﺪﮔﺎن آﻧـﻬﺎ و دوﺳﺖ‬
‫دوﺳﺘﺪاراﻧﺸﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪا! ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻣﺎن را ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻴﻢ‪ ,‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺶ و ﺗﻮﺑة ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﻳﺮ‪ ,‬ﺑﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﻳﺎران ﺷﻬﻴﺪ و ﺻﺪﻳﻖ او درود ﻓﺮﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻣﺎ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو دﻳﻦ آﻧﻬﺎ و ﻣﺮاﻣﻲ ﻛﻪ در راه آن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ و‬
‫ا ﮔﺮ ﺗﻮ ﮔﻨﺎه ﻣﺎ را ﻧﺒﺨﺸﻲ و ﺑﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﻧﻜﻨﻲ در ﺷﻤﺎر زﻳﺎﻧﻜﺎران ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ<‪/‬‬
‫دﻳﺪن آراﻣﮕﺎه اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﺮ ﻛﻴﻨة آﻧﻬﺎ اﻓﺰود و ﭘﺲ از آن دوﺑﺎره ﺑﺮاي وداع ﺑﻪ ﻗﺒﺮ‬
‫اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﮔﺮد ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ازدﺣﺎم ﺣﺠﺎج ﺑﺮ‬
‫ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ اﻧﺒﺎر ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻴﻦ اﻟﻮرده رﺳﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻫﺎي ﺷﺎم ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪﻧﺪ و آن ﺟﺎ ﻧﺒﺮد ﺳﺨﺘﻲ در ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺗﻨﻬﺎ رﻓﺎﻋﺔ ﺑـﻦ ﺷـﺪاد و ﺗـﻌﺪاد اﻧـﺪﻛﻲ‬
‫ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺷﻬﺎدت ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﻳﺎراﻧﺶ در ﻣﺎه رﺑﻴﻊ ا‪K‬ﺧﺮ رخ داد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﻓﺎﻋﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر در زﻧﺪان ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺧﻄﻤﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار اﺑﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ ﺑﻮد‪ ,‬و ﻣﺨﺘﺎر ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي وي ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬آﻓﺮﻳﻦ ﺑـﺮ ﮔـﺮوﻫﻲ ﻛـﻪ وﻗـﺘﻲ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻗﺮار داد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬از ﻛﺮدار‬
‫آﻧﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻛﻌﺒﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻫﺮ ﻗﺪﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻴﺪ و ﻫﺮ ﺑﻠﻨﺪي را ﻛﻪ در‬
‫ﻧﻮردﻳﺪﻳﺪ‪ ,‬ﭘﺎداﺷﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲدﻫﺪ از ﻣﻠﻚ دﻧﻴﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺧﻮﻳﺶ را ادا ﻛﺮد؟ و ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻳﺰدي ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬ﺧﺪاوﻧﺪ روح وي را ﺑـﺎ‬
‫ارواح ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ان<ص‪ ,9‬ﺻﺪﻳﻘﺎن ﺷﻬﺪا و ﻧﻜﻮﻛﺎران ﻣﺤﺸﻮر ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ! او ﻛﺴﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ او ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻦ آن اﻣﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬اﻣﻴﻦ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد‪ ,‬ﻗﺎﺗﻞ ﺳﺘﻤﮕﺮان و‬

‫‪١‬ـ اﻟﻠﻬﻢ ارﺣﻢ ﺣﺴﻴﻨﺎ اﻟﺸﻬﻴﺪ ﺑﻦ اﻟﺸﻬﻴﺪ اﻟﻤﻬﺪي ﺑﻦ اﻟﻤﻬﺪي اﻟﺼﺪﻳﻖ ﺑﻦ اﻟﺼﺪﻳﻖ‪ /‬اﻟﻠﻬﻢ اﻧﺎ ﻧﺸﻬﺪﻙ ﻋﻠﻲ دﻳﻨﻬﻢ و‬

‫ﺳﺒﻴﻠﻬﻢ و اﻋﺪاد ﻗﺎﺗﻠﻴﻬﻢ و اوﻟﻴﺎء ﻣﺤﺒﻴﻬﻢ اﻟﻠﻬﻢ اﻧﺎ ﺧﺬﻟﻨﺎ اﺑﻦ ﺑﻨﺖ ﻧﺒﻴﻨﺎ ‪J‬ص‪ H‬ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻟﻨﺎ ﻣﺎ ﻣﻀﻲ ﻣﻨﺎ و ﺗﺐ ﻋﻠﻴﻨﺎ‬

‫ﻓﺎرﺣﻢ ﺣﺴﻴﻨا و اﺻﺤﺎﺑﻪ اﻟﺸﻬﺪاء اﻟﺼﺪﻳﻘﻴﻦ‪ ,‬و اﻧﺎ ﻧﺸﻬﺪﻙ اﻧﺎ ﻋﻠﻲ دﻳﻨﻬﻢ و ﻋﻠﻲ ﻣﺎ ﻗﺘﻠﻮا ﻋﻠﻴﻪ وان ﻟﻢ ﺗﻐﻔﺮ ﻟﻨﺎ‬

‫و ﺗﺮﺣﻤﻨﺎ ﻟﻨﻜﻮﻧﻦ ﻣﻦ اﻟﺨﺎﺳﺮﻳﻦ ـ م‪/‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٩١ .‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎم ﮔﻴﺮﻧﺪه از دﺷﻤﻨﺎن دﻳﻦ و ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻮق ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬ﺷﻤﺎ آﻣﺎده و ﻣﻬﻴﺎ ﺷﻮﻳﺪ و‬
‫ﺑﺸﺎرت دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺧﺎﻧﺪان او و دﻓﺎع‬
‫از اﻓﺮاد ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻢ واﻟﺴ‪P‬م ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺨﺘﺎر در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ,‬ﻛﻪ در ﻣﺒﺤﺚ آﻳﻨﺪه از ﻣﺎﺟﺮاي آن آﮔﺎه ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ‬

‫ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺰرگ ّاﻣﺘﺶ ﻧﺒﻮد‪ /‬او ﻣﻴﺎن ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﺛﻘﻴﻒ ﻛﻪ از‬ ‫‪٢‬‬

‫رﻫﺒﺮي‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻟﺸﮕﺮ و ﺷﻬﺮت در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑـﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮدﻧﺪ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﺧﻮب ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﻴﻨﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺎرف‪ ,‬ص‪ ١٧٥‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﻌﻮد‪ ,‬ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﺨﺘﺎر و ﺑﺰرگ ﻣﻜﻪ و‬
‫ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮر آن ﺷﺨﺺ از ﻛ‪P‬ﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ آن را از ﻣﺸـﺮﻛﺎن ﻗـﺮﻳﺶ ﻧـﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻌﻮد ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬آﻳة ﺷﺮﻳﻔة )ﻟﻮ‪ 0‬ﻧﺰل ﻫﺬا اﻟﻘـﺮآن ﻋـﻠﻲ رﺟـﻞ ﻣـﻦ‬
‫اﻟﻘﺮﻳﺘﻴﻦ ﻋﻈﻴﻢ ( ‪/‬‬
‫‪٣‬‬

‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ <ج‪ ,٣‬ص‪ 9٤١٢‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ از اﺑﻦ ﻣـﺮدوﻳﻪ از اﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ آﻳﻪ درﺑﺎرة ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﺛﻘﻴﻒ و ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺎزل ﺷﺪ و‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺛﻘﻔﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺳﺖ‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن و ﺗﻌﻘﻴﺐ اﺷﺮار‪ ,‬دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را‬
‫ﺣﺪ اﻣﻜﺎن از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺪ ﻧﺎم ﻛﺮدن ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻣـﺮﮔﺒﺎر و‬
‫ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد‪ ,‬و ﺗﺎ ِّ‬
‫زﺷﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت او را ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻴﻬﻮده از‬
‫ﻗﺪرت او ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف ﺧﻮد رﻫﺴﭙﺎر ﺑﻮد‪ ,‬و آن را‬

‫ـ م‪/‬‬ ‫<ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬ ‫در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪٦٥‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫‪٢‬ـ اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮ ف ﺑﻦ ﻋﺒﺪة ﺑﻦ ﻏﺒﺮة ﺑﻦ ﻋﻮ ف ﺑﻦ ﺛﻘﻴﻒ ﺛﻘﻔﻲ‪/‬‬

‫‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪ ٢٣٦‬ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺐ‬ ‫اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‬ ‫‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪ ١٣٠‬و اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ در‬ ‫اﺻﺎﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪ اﺳﺘﻴﻌﺎب‬
‫و‬ ‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻛﺘﺎب‬

‫ﻣﺨﺘﺎر را ﭼﻨﻴﻦ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ـ م‪/‬‬

‫‪٣‬ـ زﺧﺮ ف ‪ :٣١ .‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻣﺮد ﺑﺰرﮔﻲ از اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ‪J‬ﻣﻜﻪ و ﻃﺎﺋﻒ‪H‬ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ ‪J‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪/H‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٩٢‬‬

‫در راه ﻧﺎﺑﻮدي دﺷﻤﻦ واز ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻧﻔﻮذش ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد زﻳﺮا او ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ را در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﻔﺮق ﻛﺮدن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﺑﻪ دور ﻛﺮدن ﻣﺮدم از آﻧﻬﺎ ا ﻛﺘﻔﺎ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻳﺎ در‬
‫ﺻﻮرت اﻣﻜﺎن دﻟﻬﺎي ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺮﻳﺸﺎن و ﻣﻀﻄﺮب ﻛﻨﺪ‪ ,‬واﺧﺘﻴﺎر ﺑﺎ او ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ و در راه ﺧﺪا ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺟﺎن اﻧﻔﺎق ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﮔﻴﺮد و دﺳﺖ ﻛﻢ‪ ,‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ,‬ﻋﻤﻠﻜﺮد او را ﺗﻮﺟﻴﻪ و از ﺑﺪﻧﺎﻣﻲاش ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم در ﻣﻮرد وارد ﻛﺮدن اﺗﻬﺎﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن‪ ,‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷﺮاﻳـﻂ واوﺿـﺎع‬
‫واﺣﻮال‪ ,‬داراي ﺗﻤﺎﻳ‪P‬ت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﻮدﻧﺪ واﺗﻬﺎﻣﺎت ﻣﺤﺎﻓﻞ دﻳﻨﻲ ﻏﻴﺮ از اﺗﻬﺎﻣﺎت در ﻣﺤﺎﻓﻞ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت در ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺘﻤﺪن ﻏﻴﺮ از ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺘﻮﺣﺶ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر در ﺟﺎﻣﻌة اﺻﻴﻞ اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﻗﻴﺎم ﻛـﺮد و آن ﺟـﺎ ﻣـﻠﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻋ‪P‬ﻗة ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﭘﻨﺎه آوردﻧﺪ واو را ﻳـﺎري ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣـﺮﻛﺰ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺷﺮاف‪ ,‬ﺑـﺰرﮔﺎن‪ ,‬د‪K‬وران و ﺷـﺠﺎﻋﺎن ﻋـﺮب آن ﺟـﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛﻴﻨﻪ و دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺨﺘﺎر و اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﻣﺮدم و ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن او ﻗﺮار دﻫﺪ‪ /‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر از اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ,‬او‬
‫ﺗﺴﻠﻄﺶ را ﺑﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ از دﺳﺖ داد‪ /‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ,‬آﺗﺶ ﻛـﻴﻨﻪ و دﺷـﻤﻨﻲ ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﺎر و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬و اﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﻋﻠﻮﻳﺎن در دﻳﻨﺪاري و اﻣﻮﻳﺎن در ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻛﻴﻨﻪ ﻣﻲورزﻳﺪ زﻳﺮا او ﺑﺮ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﻛﺸﻮر ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد وﻟﻲ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻤﻠﻜﺖ اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﺿﺮر و زﻳﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺎ‬
‫ﻗﺎﺗ‪P‬ن ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در ﻣﻴﺎن ﺗﻮده ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ِ‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ,‬ﻫﻨﻮز‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺑﻨﻴﺎد آﻧﻬﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ دﻳﻨﻲ ـ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﺳﺘﻮار ﺷﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ اﻓﺮاد ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ,‬ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮ و ﺟﺎه ﻃﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺠﺰ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ زﺑﻴﺮﻳﺎن واﻣﻮﻳﺎن ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﻮادث ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻐﺾ و ﻛﻴﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﺷﺪ و در ﭘﻲ آن ﺟـﻨﮕﻬﺎي‬
‫ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺨﺘﺎر و اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ رخ داد‪ ,‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ در آﻏﺎز ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻮد وﻟﻲ ﺑﻌﺪ‪,‬‬
‫او را از ﻛﺎر ﺑﺮ ﻛﻨﺎر و ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎ ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻧﺒﺮد ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﺟﻨﮓ ﺧﺎزر در ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺰدوران ﻛﻔﺮ و ﺷـﺮﻙ از‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٩٣ .‬‬

‫ﮔﺮوه اﻣﻮﻳﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻮاران و ﭘﻴﺎدﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا را ﻟﮕﺪ ﻣﺎل ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ رﺳﻴﺪ‪ /‬و ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن اﺑﻦ زﻳﺎد و ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻧﺲ اﺳﺪي<ره‪ 9‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻳﺰﻳﺪ ﻣﺬﻛﻮر‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠة ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺟﺮﻳﺎن‪ ,‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺎر را ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ و او اﺑﻦ اﺷﺘﺮ را‬
‫از رﻓﺘﻦ ﻧﺰد اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺸﻢ و ﻫﻴﺠﺎن آﻧﻬﺎ ﻓـﺮو ﻧﺸﺴﺖ و ﭘـﺮا ﻛـﻨﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر را ﺑﻪ ادﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي‬
‫و درﻳﺎﻓﺖ وﺣﻲ اﻟﻬﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ اﺗﻬﺎم ﻳﻜﺸﺒﻪ و ﺑﺮاي ﻣﺘﻔﺮق ﻛﺮدن ﻣﺮدم از ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬
‫وي ﻃﺮح رﻳﺰي ﺷﺪ زﻳﺮا ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ آﻧﺎن ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ داﺷﺖ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻗﺘﻞ او را واﺟﺐ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻣﺨﺼﻮﺻا ﺑﺮاي ﭘﺮا ﻛﻨﺪن ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬وي را‬
‫ﺑﻪ دوﺳﺘﺪاري ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻫﻞ ﺑﻴﺖ<ع‪ 9‬و ﻋﺪم اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ و ﭘـﺎﻳﺪاري در راه ﻫـﺪﻓﺶ ﻣـﺘﻬﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎن و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺨﺘﺎر را ازاو دﻟﺴﺮد و ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ دروﻏﻬﺎﻳﻲ را ﺑﻪ وي ﻧﺴـﺒﺖ ﻣـﻲدادﻧـﺪ و ﮔـﺎﻫﻲ او را ﺑـﻪ دوﺳـﺘﺪاري ﺣﻜـﻮﻣﺖ و‬
‫ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫـﻲ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﻓﺮاد ﺳﺎده ﻟﻮح را ﺑﻪ دام ﻣﻲاﻧﺪازد‪ /‬دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺎﻳﻊ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬اﻓﺮاد ﻏﻴﺮﻋﺮب را ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮده‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑـﺎ ﻋـﺮﺑﻬﺎ در ﻏـﻨﺎﻳﻢ‬
‫ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﺠﻢ را ﺑﺮ ﻋﺮب ﻣﺴﻠﻂ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن را از‬
‫ﻳﺎري دادن ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﻣﻌﺮض دﺷﻨﺎﻣﻬﺎ و ﺣﻮادث ﻧﺎﮔﻮار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻃﻮل‬
‫زﻣﺎن‪ ,‬اﻓﺮاد ﺑﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ,‬آن ﺗﻬﻤﺘﻬﺎ را ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ از دوراﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ از ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺗﺎرﻳﻚ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫در ﺷﮕﻔﺘﻢ از ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺎرآزﻣﻮدهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ﻣـﺤﻔﻮظ‪ ,‬اﺳـﺘﺎد داﻧﺸﮕـﺎه‬
‫ا‪K‬زﻫﺮ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﺗﻤﺪن رﺷﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ در ﻛﺘﺎﺑﺶ از اﻳﻦ ﻫـﻮاﭘـﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻛﻮر ﺳﻮق‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي اﻓﺮوﺧﺘة ﻛﻴﻨﻪ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي ّ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺨﺘﺎر و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬ﻛﻴﻨة اﺳﺘﻮاري ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻦ زﺑﻴﺮ آرزو داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر را ﻧﺰد‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٩٤‬‬

‫ﺧﻮدش ﺑﻴﺎورد ﺗﺎ در ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻟﺸﻜﺮ وﺗﺼﺮف ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن و ﻳﺎور او ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬

‫ﻣﺨﺘﺎر در ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ ﺑﻴﻨﺶ و ﻓﺮاﺳﺖ و اﻧﺪﻳﺸﻪاي ژرف داﺷﺖ و در ﺟﺴﺖ و ﺟـﻮي‬
‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ آرزوﻳﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺧـﺎﻧﺪان ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑـﻮد و اﻳـﻦ اﻣـﺮ او را‬
‫ﻣﻀﻄﺮب و ﭘﺮﻳﺸﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد واز زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺸﺎرت داده ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺷﺐ و روز ﺳﭙﺮي ﻣﻲﺷﺪ واواز ﻫﺮ راﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در‬
‫ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻳﺎراﻧﻲ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد ﻛﻪ او را در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﻳﺎري دﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ روزﻧﻪ‬
‫اﻣﻴﺪي در ﻣﻴﺎن ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ زﻳـﺮا ﻣـﺨﺘﺎر ﭘـﻴﺶ از ﻣـﺮگ ﻳـﺰﻳﺪﺑﻦ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﻳﺎراﻧﺶ ﺷﻌﺎر ﻣﻲداد و ﻣﺮدم را ﻋﻠﻴﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﺮد و‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﻴﺎم وا ﻣﻲداﺷﺖ زﻳﺮا ﻣﺨﺘﺎر اﺑﻦ زﺑﻴﺮ را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ و ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﻮﻳﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﺰﻳﺪ ُﻣﺮد‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر از اﺑﻦ زﺑﻴﺮ روي ﮔﺮدان ﺷﺪ و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪,‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬داﻣﻲ ﺑﺮاي ﺻﻴﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬زﻳﺮا او ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داﺷﺖ و ﺳﺎﺑﻘﻪ اودر اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺧﺒﺎر ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي او ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ او ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ آرزوﻳﺶ را ﻧﺰد وي ﺑﻴﺎﺑﺪ وﻟﻲ ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﺷـﺘﻴﺎق‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ آرزوﻳﺶ‪ ,‬او را ـ ﺑﻌﺪ ازاﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ او را آزﻣﻮد ـ در ﺣﺎﻟﻲ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮش را‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺑﻮد ودﻋﻮت ﺑﻪ ﺧ‪P‬ﻓﺖ را ﺑﺪون ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﺬا از او ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮد و اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮد و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻢ و ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم‪ ,‬ﺷﺘﺮاﻧﻢ رام و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻦ در ﻣﻨﺰﻟﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻮ آن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻲﺷﻤﺎري ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻔﺲ ﺗﻮ ﺑﻠﻐﺰد‪ ,‬ﺗﻮ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻲﻟﻐﺰي‪/ ١‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و در راه ﺑﺎ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ اﺑـﻲ ﺣـﻴﻪ‬
‫وداﻋﻲ روﺑﻪرو ﺷﺪ و در ﺑﺎرة ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از او ﺳﺆال ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﺮدي ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ‬

‫و رﻛـــﺎﺑﻲ ﺣــﻴﺚ و ﺟــﻬﺖ ذﻟﻞ‬ ‫ذو ﻣـﺨﺎرﻳﻖ و ذو ﻣـﻨﺪوﺣﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻓــــﺎذا زﻟﺖ ﺑﻚ اﻟﻨــــﻌﻞ ﻓــــﺰل‬ ‫‪p‬ﺑــــﻴﺘﻦ ﻣــــﻨﺰ ً‬
‫‪ p‬ﺗﻜــــﺮﻫﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٩٥ .‬‬

‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻫﺪف ﺑﺴﻴﺞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻣـﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬آن ﮔـﺎه‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺣﻖ ﺑﺴﻴﺞ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آﻧﻬﺎ ﺑـﺎ ﻟﺸﻜـﺮﻳﺎن ﻛـﻔﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺗﻤﺎم ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺳﺮﻛﺶ را ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎ از آن ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر از ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ او ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺣـﺮام ﺧـﺪا را ﺣـ‪P‬ل‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ,‬رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ وﻟﻲ آﻧﻬﺎﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ دارﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺨﺘﺎر رﻓﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ رود ﺣﻴﺮه رﺳﻴﺪ‪ ,‬از ﻣﺮﻛﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ‪ ,‬ﻏﺴﻞ ﻛﺮد‪ ,‬ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﻴﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﺮش ﺑﺴﺖ و ﺳﻮار ﻣﺮﻛﺒﺶ ﺷﺪ وﻫﻨﮕﺎم روز وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬از ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ و ﻣﺤﻔﻠﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎد و ﺳ‪P‬م ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺸﺎرت ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫آزاد ﺷﺪﻳﺪ‪ ,‬آﻧﭽﻪ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻴﺪ آوردام‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﻓﺎﺳﻘﺎن ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮم و ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬و ﻣﺮدم را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ ,‬او ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ٦٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در آن ﺳﺎل و در روز‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ رﺑﻴﻊ ا‪K‬ول‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ‪ ,‬اﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ را‬
‫اﺧﺮاج ﻛﺮد‪ /‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﻣﻮﻋﻮد ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺷﺘﺮ ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ دﻳﺪن ﻣﺨﺘﺎر ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬او و ﻳﺎراﻧﺶ ﻫﻤﻪ ﻣﺴ ّﻠﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻳﺎس ﺑﻦ ﻣﻀﺎرب ﻧﺰد ﻋﺒﺪا˜‬
‫ﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺨﺘﺎر در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﺷﺐ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻗﻴﺎم ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻦ ﻫﻢ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮدم را ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﻨﺎﺳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺗﻮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻛـﻮﻓﻪ را ﺑـﺎ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤ‪P‬ت ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﻲ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر و ﻳﺎراﻧﺶ از ﻗﻴﺎم ﻋـﻠﻴﻪ ﺗـﻮ ﺑـﻪ وﺣﺸﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﻠﻪ ﺳـﺒﻴﻊ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮاﻗﺐ ﻗﻮم ﺧﻮد ﺑﺎش ﺗﺎ ﺣﺎدﺛﻪاي در آن ﺟﺎ رخ ﻧﺪﻫﺪ‪ /‬او ﻛﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻛﻌﺐ ﺧﺜﻌﻤﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮي ﺑﺸﺮ‪ ,‬زﺟﺮﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺟﻌﻔﻲ را ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﻛﻨﺪه‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﻣﺨﻨﻒ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻮي ﺻﺎﺋﺪﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ‪ ,‬ﺷﻤﺮﺑﻦ ذي ﺟﻮﺷﻦ را ﺑﻪ ﻣﺤﻠة ﺳﺎﻟﻢ و ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ روﻳﻢ را ﺑﻪ ﻛﻮي ﻣﺮاد رواﻧﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٩٦‬‬

‫ﻛﺮد‪ /‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻫﻢ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ دﺷﻤﻦ از ﻃﺮف آﻧﻬﺎ ﻧﻔﻮذ ﻧﻜﻨﺪ‪/‬او‬
‫ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﺒﺨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫـﺮﮔﺎه ﺻـﺪاي دﺷـﻤﻦ را ﺷـﻨﻴﺪي‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ /‬روز دوﺷﻨﺒﻪ ﻫﻤﻪ در ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻬﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺐ ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﻫﻢ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ دﻳﺪن ﻣﺨﺘﺎر ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ /‬او ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺤ‪P‬ت‪ُ ,‬ﭘﺮ از ﻣﺮدان ﻣﺴ ّﻠﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و اﻳﺎس ﺑﻦ ﻣﻀﺎرب ﺑﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن اﻃﺮاف ﺑﺎزار و ﻛﺎخ‬
‫را ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻳﻜـﺼﺪ زره ﭘـﻮش ﺑـﺮد وﻟﻲ روي زرهﻫـﺎ ﻗـﺒﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﺎران او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از راه اﺻﻠﻲ ﻧﺮوﻳﻢ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻦ از ﻣﻴﺎن ﺑﺎزار‬
‫و ﻛﻨﺎر ﻛﺎخ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻠﻨﻲ ﺧﻮاﻫﻢ رﻓﺖ‪ ,‬و دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﺧﻮاﻫﻢ اﻓﻜﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻧﻈﺮم ﺧﻮار و ﻧﺎﺗﻮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬او از ﺳﻤﺖ ﺑﺎب ﻓﻴﻞ و ﺧﺎﻧة ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ‬
‫رﻓﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه اﻳﺎس ﺑﻦ ﻣﻀﺎرب‪ ,‬رﺋﻴﺲ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻣﺴ ّﻠﺢ آﻧﻬﺎ را دﻳﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻛﻴﺴﺘﻴﺪ؟ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬اﻳﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫـﻤﺮاه ﺗـﻮ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ و ﭼﻪ ﻗﺼﺪي داري؟ ﻣﻦ رﻫﺎﻳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﺑﺒﺮم‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬راه ﻣﺎ را ﺑﺎز ﻛﻦ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫ﻫﻤﺮاه اﻳﺎس ﺑﻦ ﻣﻀﺎرب ﻣﺮدي از ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮ ﻗﻄﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ او را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲداﺷﺖ‪,‬‬
‫و دوﺳﺖ اﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺷﺘﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎ ﻗﻄﻦ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﺎ‪ ,‬او ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ و ﺗﺼﻮر‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ از او ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﻧﺰد اﻳﺎس از او ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﻧﻴﺰة او را ﮔﺮﻓﺖ و آن را در ﮔﻠﻮي اﻳﺎس ﻓﺮو ﺑﺮد واو را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﻜﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫اﻓﺮادش دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎﺳﺮش را ﺑﺒﺮد‪ /‬ﻳﺎران اﻳﺎس ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺰد اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫او ﻫﻢ راﺷﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺎس را ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫و ﺑﻪ ﺟﺎي راﺷﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻨﻘﺮي اﺑﻮ ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﺳﻮﻳﺪ را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﻧﺰد ﻣﺨﺘﺎر رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻓﺮدا ﺷﺐ ﻗﻴﺎم‬
‫ﻛﻨﻴﻢ وﻟﻲ ا ﻛﻨﻮن ﺣﺎدﺛﻪاي رخ داده ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺸﺐ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻴﻢ واو را از‬
‫ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر از ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ اﻳﺎس ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺮوزي اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﻘﺬ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧـﻴﺰ و آﺗﺶ را در ﺑـﻠﻨﺪﻳﻬﺎ‬
‫ﺑﻴﻔﺮوز و ﻧﻴﻬﺎ را روﺷﻦ و ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻦ‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٩٧ .‬‬

‫آن ﮔﺎه ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺷﺪاد! ﺗﻮ ﻫﻢ ﺑﺮو و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺰن ﻳـﺎ ﻣـﻨﺼﻮر ّاﻣﺖ‪ ,‬ﺷـﻤﺎ اي‬
‫ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻟﻴﻠﻲ و ﻗﺪاﻣﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ و ﻧﺪا دﻫﻴﺪ‪ :‬اي ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﺎن اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪9‬‬
‫ﺑﭙﺎﺧﻴﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺧﻮدش ﻫﻢ ﻟﺒﺎس رزم ﭘﻮﺷﻴﺪ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ آﻣﺎده‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻧﻊ رﺳﻴﺪن ﻳﺎران ﻣﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻢ ﻧﺰد ﻗﻮﻣﻢ ﻣﻲروم ﺗﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﻢ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ ﺑﮕﺮدﻳﻢ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﮕﻬﺪار و ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺗﻮ ﺷﺘﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﺰد ﺗﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺗﻮدﻓﺎع و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﺮدم‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎرت را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﺑﺎ‬
‫ﺷﺘﺎب ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﺎز ﮔﺮد‪ ,‬ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺳﻮي اﻣﻴﺮﺷﺎن ﺑﺮوي و ﺑﺎ او ﻧﺒﺮد ﻛﻨﻲ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﻧﻜﺮدن‬
‫اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺒﺮد ﻧﻜﻦ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ آﻏﺎزﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ رﺳﻴﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺰد او ﮔﺮد‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﺳﻲ از ﺷﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻗﺪم زد و از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻣﻄﻴﻊ آﻧﻬﺎ را ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬اﺟﺘﻨﺎب ورزﻳﺪ‪ /‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﺳﻜﻮن رﺳﻴﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫از ﺳﻮاران زﺟﺮﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺟﻌﻔﻲ ﺳﻮي وي آﻣﺪﻧﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ و اﻓﺮادش‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﻛـﻨﺪه رﻓـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺗﻮ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪهاﻳﻢ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ آﻧﻬﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ,‬ﻣﺎ را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوز ﻓﺮﻣﺎ ‪ /‬وي ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪,‬‬
‫‪١‬‬

‫آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ داد‪ ,‬از آن ﺟﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪/‬‬

‫ﺳﭙﺲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻠة اﺛﻴﺮ رﺳﻴﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‪ ,‬ﺷﻌﺎر ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را اﻋ‪P‬ن ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻨﻘﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ آﻣﺪ و اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ آﺳﻴﺐ‬
‫زدن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺰد اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ /‬ﻧﺎﮔﻬﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺧﺪا! ﭘﻴﺎده ﺷﻮﻳﺪ‪ /‬ﺷﻤﺎ از اﻳﻦ ﺑﺪﻛﺎراﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮن‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را رﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزي ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ‬

‫‪١‬ـ اﻟﻠﻬﻢ اﻧﻚ ﺗﻌﻠﻢ اﻧﺎ ﻏﻀﺒﻨﺎ ‪p‬ﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﻧﺒﻴﻚ‪ ,‬و ﺛﺮﻧﺎ ﻟﻬﻢ ﻓﺎﻧﺼﺮﻧﺎ ﻋﻠﻲ ﻫﻮ ‪p‬ء ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٣٩٨‬‬

‫دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻞ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ داد و آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را در ﻓﺮار ﻣ‪P‬ﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﻳـﺎراﻧﺶ آﻧـﻬﺎ را‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ وارد ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺎران اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻦ و ﺑـﻴﻢ و‬
‫وﺣﺸﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﺮس آﻧﻬﺎ را ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺑﺪان‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﺰد ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺮوﻳﻢ ﺗﺎ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻣﺎ‬
‫او را ﺑﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن و آراﻣﺶ ﺑﺪل ﻛﻨﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه او از ﭘﻴﺮوزي ﻣﺎ آﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻧﻴﺮوي او و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻴﻢ دارم ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن دﺷﻤﻦ ﺳﻮي وي رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻣﺨﺘﺎر رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺳﺮ و ﺻﺪاﻳﻲ ﺷـﻨﻴﺪﻧﺪ و ﻃـﺮﻓﻴﻦ را ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫ﺟﻨﮓ دﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ از ﺳﻮي ﺳﻨﺠﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد وﻣﺨﺘﺎر ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ را ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ‬
‫او رواﻧﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﺠﺎرﺑﻦ اﺑﺠﺮ ﻋﺠﻠﻲ ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪ و ﻣﺨﺘﺎر اﺣﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻤﻴﻂ را ﺑﺮاي روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ‬
‫او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺳﺮﮔﺮم ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﺳﻤﺖ ﻗﺼﺮ رﺳﻴﺪ وﺣﺠﺎر‬
‫و ﻳﺎراﻧﺶ ﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﭘﺸﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن وي در‬
‫ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻃﻬﻘﻪ ﻧﻬﺪي ﻛﻪ از ﻳﺎران ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ ﻳﻜﺼﺪ ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ و ﺑﺮ ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺷﺒﺚ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ راه را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺸﻮد و ﻫﻤﻪ ﮔﺮده ﻫﻢ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺷﺒﺚ ﻧﺰد اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﻣﺮدﻣﻲ را ﻛﻪ در ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﮔﺮد آور‪ ,‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﻛﻦ زﻳﺮا ﻛﺎر‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‪ K‬ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺨﺘﺎر ﻗﻴﺎم ﻛﺮده‪ ,‬ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ وﻛﺎرش ﺳﺎﻣﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺨﺘﺎر از ﻛ‪P‬م ﺷﺒﺚ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ دﻳﺮ‬
‫ﻫﻨﺪ در ﺳﻨﺠﻪ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻬﺪي ﺧﺎرج ﺷﺪ وﻣﻴﺎن ﻗﺒﻴﻠة ﺷﺎ ﻛﺮ ﺷﻌﺎر داد‪ ,‬آﻧﻬﺎ‬
‫درﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻌﺐ ﺧﺜﻌﻤﻲ ﻧﺰدﻳﻚ آﻧـﻬﺎ ﺑـﻮد و‬
‫دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ و راﻫﻬﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ /‬وﻗﺘﻲ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺎ ﮔـﺮوﻫﻲ از ﻳـﺎران ﺧـﻮﻳﺶ ﻧـﺰد او رﺳـﻴﺪ‪ ,‬ﺑـﺎﻧﮓ زد‪ :‬اي ﺧـﻮﻧﺨﻮاﻫـﺎن اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﭙﺎﺧﻴﺰﻳﺪ‪ ,‬اي ﻣﻨﺼﻮر اﻣّﺖ! اي ﮔﺮوه ﻫﺪاﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ! ﺑﺪاﻧـﻴﺪ ﻛـﻪ اﻣـﻴﻦ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮده و در دﻳﺮ ﻫﻨﺪ اﺳﺖ و ﻣﺮا ﺑﺮاي دﻋﻮت و ﺑﺸﺎرت ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده‪,‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٣٩٩ .‬‬

‫ﻧﺰد وي ﺑﺮوﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺘﺎن رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺎد‪/‬‬

‫آﻧﻬﺎ ﻫﻢ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزدﻧﺪ‪ :‬اي ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﺎن اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﭙﺎﺧﻴﺰﻳﺪ! آن ﮔﺎه ﺑﺎ ﻛﻌﺐ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ راﻫﺸﺎن را ﮔﺸﻮد و ﻧـﺰد ﻣـﺨﺘﺎر‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و در اردوﮔﺎه او ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ /‬ﻛﻌﺐ‪ ,‬راه آﻧﻬﺎ را ﺑﺴﺖ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ از ﻗﻮم او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ راه داد و ﻗﺒﻴﻠة ﺷﺒﺎم از ﻣﺤﻠة ﻫﻤﺪان‪ ,‬آﺧﺮ ﺷﺐ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻐﺎم داد ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻗﺼﺪ دارﻳﺪ ﻧﺰد ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺮوﻳﺪ‪ ,‬از ﻣﺤﻠة‬
‫ﺳﺒﻴﻊ ﻋﺒﻮر ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻪ ﻫﺰار و ﻫﺸﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ از دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻴﻌﺖ ﻛـﺮده ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ او‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﭘﻴﺶ از ﺻﺒﺤﺪم ﻧﺰد وي ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺻﺒﺤﮕﺎه‪ ,‬او از آراﺳﺘﻦ ﺳﭙﺎﻫﺶ ﻓﺮاﻏﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻫﻢ اﻓـﺮادي را ﺑـﻪ ﻣـﺤﻠﻪﻫﺎي ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻪ راﺷﺪﺑﻦ اﻳﺎس ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮﻳﺎد زﻧﺪ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻛﺲ اﻣﺸﺐ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﻮد‪ ,‬از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ‪ ,‬ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ را‬
‫ﺑﺎ ﺣﺪود ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺨﺘﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬و راﺷﺪ ﺑﻦ اﻳﺎس را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﮕﻬﺒﺎن‬
‫رواﻧﻪ ﻛﺮد‪ /‬ﺷﺒﺚ ﻧﺰد ﻣﺨﺘﺎر رﻓﺖ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر ﺗﺎزه از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺒﺮ آﻣﺪن‬
‫ﺷﺒﺚ را ﺷﻨﻴﺪ و ﺷﺨﺼﻲ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺧﺒﺮي از دﺷﻤﻦ ﺑﻴﺎورد‪ /‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻌﺮﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﺳﻌﺮ ﺣﻨﻔﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎران ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺰد وي آﻣﺪ‪ /‬او ﺗﻨﻬﺎ در آن وﻗﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻴﺎﻳﺪ ﺳﻌﺮ در راه راﺷﺪﺑﻦ اﻳﺎس را دﻳﺪ و ﻣﺨﺘﺎر را از اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻄﻠﻊ ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﻫﻢ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ را ﺑﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺳـﻮار و ﺷﺸـﺼﺪ ﭘـﻴﺎده ﻓـﺮﺳﺘﺎد و ﻧـﻌﻴﻢ ﺑـﻦ ﻫـﺒﻴﺮه‪ ,‬ﺑـﺮادر‬
‫ﻣﺼﻘﻠﺔ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه را ﺑﺎ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﻮار و ﺷﺸﺼﺪ ﭘﻴﺎده ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷـﺒﺚ ﺑـﻦ رﺑـﻌﻲ و ﻳـﺎراﻧﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ درﺟﻨﮓ ﺷﺘﺎب ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺪف ﺗـﻴﺮﻫﺎي دﺷـﻤﻦ‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد دﺷﻤﻨﺎن از آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي راﺷﺪ رﻓﺖ و ﻣﺨﺘﺎر ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ اﻧﺲ را ﺑﺎ ﻧﻬﺼﺪ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﺒﺚ رﺳﻴﺪ و ﺑﺎ او ﻧﺒﺮد ﺳﺨﺘﻲ ﻛﺮد‪ /‬ﻧﻌﻴﻢ‪ ,‬ﺳﻌﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٠٠‬‬

‫ﺳﻌﺮ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﻮاران ﻛﺮد و ﺧﻮدش ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎدﮔﺎن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻛﺮد و روﺷﻨﺎﻳﻲاش ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻳﺎران ﺷﺒﺚ ﺷﻜﺴﺖ ﺧـﻮردﻧﺪ و در ﺧـﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﺨﻔﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﺚ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻧﺪا داد و ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد‪ /‬آن ﮔﺎه ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي وي ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻳﺎران ﻧﻌﻴﻢ ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭘﺮا ﻛـﻨﺪه ﻛـﺮدﻧﺪ و ﺷﻜﺴﺖ‬
‫دادﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻌﻴﻢ ﭘﺎﻳﺪاري و د‪K‬وري ﻛﺮد ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻌﺮ و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻴﺰ‬
‫اﺳﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﺒﺚ اﺳﻴﺮان ﻋﺮب را آزاد ﻛﺮد واﻓﺮاد ﻏﻴﺮ ﻋﺮب را ﻛُﺸﺖ‪ ,‬ﺷﺒﺚ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ و‬
‫ﻣﺨﺘﺎر را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﻌﻴﻢ ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻦ روﻳﻢ را ﺑﺎ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ راﻫﻬﺎ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر‬
‫ﻫﻢ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﻮاران ﮔﻤﺎرد‪ ,‬و ﺧﻮدش ﺑﺎ اﻓﺮاد ﭘـﻴﺎده ﺣـﻤﻠﻪ ﻛـﺮد‪ ,‬و‬
‫ﺳﻮاران ﺷﺒﺚ ﺑﺮ او ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ‪ /‬وﻟﻲ ﻣﺤﻞ ﺧﻮد را ﺗﺮﻙ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﮔﺮوه ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ,‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺷﻤﺎ ﻛُﺸـﺘﻪ ﻣـﻲﺷﺪﻳﺪ و دﺳـﺘﻬﺎ و ﭘـﺎﻫﺎﻳﺘﺎن ﺑـﺮﻳﺪه‪,‬‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺘﺎن ﻛﻮر ﻣﻲﺷﺪ و در راه ﻣـﺤﺒﺖ ﺧـﺎﻧﺪان ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑـﺮ ﻧـﺨﻠﻬﺎ ﺑـﻪ دار آوﻳـﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻳﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺘﺎن ﺑﻮدﻳﺪ و از دﺷﻤﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ‪/‬‬
‫ا ﻛﻨﻮن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﭼﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻳﺪ ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﻗﻮم ا ﻛﻨﻮن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﺑﻨﺪ! ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﻲ از ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬و ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ذﻟﺖ و‬
‫ﺧﻮاري ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛُﺸﺖ و ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان و زﻧﺎن و اﻣﻮاﻟﺘﺎن ﻛﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮگ از آن ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﻧﻴﺰة ﻛﺎري و ﺿﺮﺑﺖ ﻣﻬﻠﻚ از‬
‫دﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﺠﺎت ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬آﻣﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻣﻬﻴﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬زاﻧﻮ زدﻧﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن او ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﺑﺎ راﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار رزﻣﻨﺪه ﺑﺎ وي ﺑﻮدﻧﺪ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪,‬‬
‫و ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻓﺰوﻧﻲ ﺗﻌﺪاد اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻬﺮاﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻳﻚ ﻣﺮد دﻟﻴﺮ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از ده ﻣﺮد اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﺎر ﺑﺮدﺑﺎران اﺳﺖ آن ﮔﺎه ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﺳﻮاران ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﺧﻮدش ﺑﺎ ﭘﻴﺎدﮔﺎن ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﺮﭼﻤﺪار ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻴﺶ‬
‫ﺑﺮو و اﻳﻦ ﮔﺮوه را ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮ‪ ,‬دو ﻃﺮف ﻧﺒﺮد ﺳﺨﺘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻋﺒﺴﻲ ﺑﻪ‬
‫راﺷﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و او را ﻛُﺸﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻳﺎد زد‪ ,‬ﻣﻦ راﺷﺪ را ُﻛﺸﺘﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻛﻌﺒﻪ‪ ,‬ﻣﻦ او‬
‫ﺷﺪن راﺷﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﺧﺰﻳﻤﻪ و ﻳﺎراﻧﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫را ﻛُﺸﺘﻢ‪ /‬ﻳﺎران راﺷﺪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﻛُﺸﺘﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٠١ .‬‬

‫ﺳﻮي ﻣﺨﺘﺎر ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺸﻴﺮ را ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﮋدة ﻗﺘﻞ راﺷﺪ را ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺪﻫﺪ‪/‬‬
‫ﻗﻮت ﻗﻠﺐ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و دﻟﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻳﺎران اﺑﻦ‬
‫ﭼﻮن ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺖ و ّ‬
‫ﻣﻄﻴﻊ ﻧﻴﺰ ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ‪ ,‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﻗﺎﺋﺪ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﻋﺒﺴﻲ را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ اﻧﺒﻮه ﺣﺪود‬
‫دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ رواﻧﻪ ﻛﺮد‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﺎران اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ در ﺳﺒﺨﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪,‬‬
‫و آﻧﻬﺎ ﺑﺪون ﺟﻨﮕﻴﺪن ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﺣﺴﺎن ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ از ﻳﺎراﻧﺶ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد واو را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺣﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺗﻮ را ﻣﻲ ُﻛﺸﺘﻢ‪ ,‬ا ﻛﻨﻮن ﺑﮕﺮﻳﺰ وﻟﻲ اﺳﺒﺶ ﻟﻐﺰﻳﺪ و ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ ,‬ﻣﺮدم ﻫﻢ ﺑﻪ او ﻫﺠﻮم‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ واو ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻪ او ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺗـﻮ در اﻣـﺎن ﻫﺴـﺘﻲ‪,‬‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﻛُﺸﺘﻦ ﻧﺪه و ﻣﺮدم را از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ او ﺑﺎزداﺷﺖ‪ /‬ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻪ اﻳﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ او اﻣﺎن دادهام‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﻛﺮدي‪ ,‬و ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫اﺳﺐ او را آوردﻧﺪ‪ ,‬و او را ﺳﻮار ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو‪/‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﺰد ﻣﺨﺘﺎر رﻓﺖ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ‪ ,‬او را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ‬
‫ﺣﺮث ﻛﻪ در دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ﺳﺒﺨﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻮن اﺑﺮاﻫﻴﻢ را دﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي او‬
‫آﻣﺪ ﺗﺎ او را از ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﺷﺒﺚ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎز دارد‪ /‬ﻟﺬا اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺮث ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺧﻮدش ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺨﺘﺎر ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺒﺚ و ﻳﺎران وي رﺳﻴﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ ﻧﻴﺰ‬
‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻫﺠﻮم آورد و ﺷﺒﺚ و ﻳﺎراﻧﺶ را ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﻋـﻘﺐ راﻧـﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺮث ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد واو را ﺷﻜﺴﺖ داد‪ ,‬آﻧﻬﺎ در دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ و ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮاز ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ازدﺣﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ آﻣﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﻪ دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ رﺳﻴﺪ‪,‬‬
‫او را ﺗﻴﺮﺑﺎران ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ از آن ﻃﺮف وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ از ﺳﺒﺨﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺰد اﺑﻦ ﻣـﻄﻴﻊ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ راﺷﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ و او ﺳﺨﺖ ﻧﺎﺗﻮان و ﭘﺮﻳﺸﺎن ﺷﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺠﺎج‬
‫زﺑﻴﺪي ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮد! ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﻫ‪ P‬ﻛﺖ ﻧﻴﻔﻜﻦ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺮو آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﻦ زﻳﺮا ﺗﻌﺪاد ﻣﺮدم‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ ,‬و ﻫﻤة آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻲ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٠٢‬‬

‫ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻬﺎ را رﺳﻮا ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ,‬و ﻣﻦ ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ ﻫﺴـﺘﻢ ﻛـﻪ‬
‫دﻋﻮت ﺗﻮ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ را ﺑﺎ ﻣﻦ و ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮي رواﻧﻪ ﻛﻦ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ از ﻛﺎخ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬و ﻧﺰد ﻣﺮدم آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﻳﺨﺘﻦ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺳﺨﺖ ﻣﻮرد‬
‫ﻣ‪P‬ﻣﺖ و ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار داد‪ ,‬و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺨﺘﺎر و ﻳﺎراﻧﺶ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺨﺘﺎر دﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺮث ﻣﺎﻧﻊ ورود او ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬از راه ﺧـﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣـﺰﻳﻨﻪ‪,‬‬
‫اﺣﻤﺲ و ﺑﺎرق رﻓﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺑﻮد‪ /‬اﺣﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻤﻴﻂ ﺑﻪ اﺑـﻦ ﻛـﺎﻣﻞ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ او روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ,‬اﺣﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ اﻓﻄﺎر ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺮو ﻣﻨﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ و ﺧﻮدش ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﭼﻪ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ /‬اﺣـﻤﺮ ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻲ از ﺧﺪا آﻣﺮزش ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬اﻳﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﻴﺪن ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬آن ﻗﻮم را ﺷﻜﺴﺖ داد و در دﻟﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺗﺮس و رﻋﺐ اﻓﻜﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻴﺎ ﺑﺮوﻳﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻗﺼﺮ ﻣﺎﻧﻌﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر ﺗـﻤﺎم ﭘـﻴﺮ ﻣـﺮدان‬
‫ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﻴﻤﺎر و ﻛﺎ‪K‬ﻫﺎﻳﺸﺎن را در آن ﻣﺤﻞ ﮔﺬارد و اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻬﺪي را ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺪاري آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﻤﺎرد‪ ,‬و اﺑﺮاﻫﻴﻢ را ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺠﺎج را ﺑﺎ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ رواﻧـﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺨﺘﺎر و ﻳﺎراﻧﺶ رﻓﺖ و ﻣـﺨﺘﺎر ﺷـﺨﺼﻲ راﻧـﺰد اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﺗﺎ ﺑﻪ وي ﺑﮕﻮﻳﺪﻛﻪ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﭙﻴﭽﻴﺪ و ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻧﮕﻪ دارﻳﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧـﻴﺰ ﭘـﺮﭼـﻢ را‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪ و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ /‬او رﻓﺖ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻴﺰ از‬
‫ﭘﻲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ در ﻣﺤﻞ ﻣﺼ‪P‬ي ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮد‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﻢ‬
‫رﻓﺖ ﺗﺎ از ﺳﻮي ﻛﻨﺎﺳﻪ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻮد و ﺷﻤﺮ ﺑﻦ ذي اﻟﺠﻮﺷﻦ ﺑﺎ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ وي‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻫﻤﺪاﻧﻲ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﺑـﻪ او درﮔـﻴﺮ ﺷـﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﻴﻐﺎم داد ﻛﻪ ﺑﺴﻮي ﻗﺼﺮ ﺑﺮو‪ ,‬او رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﭼﻪ ﺷﺒﺚ رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻧﺎﮔﺎه ﻧﻮﻓﻞ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﺎﺣﻖ ﺑﺎ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ,‬و اﻳﻦ ﺻﺤﻴﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﺎدي دﺳﺘﻮر داد ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋ‪P‬م ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺣﻖ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪد‪ /‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻄﻴﻊ ﻫﻢ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﻛﻨﺎر ﻛﻨﺎﺳﻪ اﻳﺴﺘﺎد و ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ را درﻗﺼﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ /‬اﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭘﻴﺎده ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻳﻦ ﻣﺘﺮﺳﻴﺪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٠٣ .‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺷﺒﺚ و ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻧﻬﺎس و آل اﺷﻌﺚ و ﺧﺎﻧﺪان ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺮث و ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻓ‪P‬ن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﻤﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود ا ﮔﺮ‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﭽﺸﻨﺪ‪ ,‬از ﮔﺮد اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪه‪ ,‬ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ‬
‫از ﮔﺮگ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻫﻢ از دﺳﺘﻮرﻫﺎي وي اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺷﺘﺮ‪ ,‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻗﺒﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻛـﻤﺮﺑﻨﺪش ﺑﺴﺖ‪ /‬او ﻗـﺒﺎ را ﺑـﺮ روي زره‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و در دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ از ﺗﺮس ﺑﺮ‬
‫روي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ و ازدﺣﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ اﺷﺘﺮ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﺎﺣﻖ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻟﮕﺎم اﺳﺒﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﻪ ﻃﺮف او ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ ﻣﺴﺎﺣﻖ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ اﺷﺘﺮ! ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻢ‪ ,‬آﻳﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻛﻴﻨﻪ‬
‫ﻳﺎ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﻛﺸﺘﻦ او ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ و اور ا آزاد ﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻔﻮ ﻣﺮا ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻦ‪ /‬او ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻳﺎران اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﻢ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ وارد ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار و ﻣﺴﺠﺪ رﺳﻴﺪﻧﺪ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﻄﻴﻊ واﺷﺮاف ﺑﺠﺰ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ زﻳﺮا ﻋﻤﺮو ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش رﻓـﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫وﻟﻲ ﺑﻌﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﺤﺮا رﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر رﺳﻴﺪ و در ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﺎزار ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪ ,‬و ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﺼﺮ را ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ وا ﮔﺬار‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﻧﺲ و اﺣﻤﺮﺑﻦ ﺷﻤﻴﻂ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ واز ﺳﻪ ﻃﺮف آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺧﻮد و ﻳﺎراﻧﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻣﺤﺎﺻﺮه را ﺗﻨﮕﺘﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺷﺒﺚ ﺑﻪ ِ‬
‫ﺑﺎش! ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺗﻮ و ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﺚ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻦ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدت و ﻣﺎ اﻣﺎن ﺑﮕﻴﺮي و ﺑﺮوي و ﺧﻮدت و ﻳﺎراﻧﺖ را ﺑﻪ ﻛُﺸﺘﻦ ﻧﺪﻫﻲ‪ /‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻄﻴﻊ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺎﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻢ از او اﻣﺎن ﺑﮕﻴﺮم درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن <اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪9‬‬
‫در ﺣﺠﺎز و ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ ,‬از اﻳﻦ‬
‫ﺟﺎ ﺧﺎرج ﺷﻮ و ﻧﺰدﻳﻜﻲ از اﺷﺨﺎص ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎدت در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮو ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻲ ﻧﺰد اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‬
‫ﺑﺮوي‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ و اﺳﻤﺎء ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ و اﺑﻦ ﻣﺨﻨﻒ و اﺷﺮاف ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وي ﻫﻢ‬
‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬او آن ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ آﻣﺪه‪ ,‬از ﺳﻮي اﻓﺮاد ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ و ﭘﺴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻤﺎ‪ ,‬ﻫﻤﻴﺸﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٠٤‬‬

‫ﺷﻨﻮا و ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﻳﺎر ﺧﻮد را از ﻓـﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري و ﻧـﺒﺮد ﺷـﻤﺎ آﮔـﺎه ﺧـﻮاﻫـﻢ ﻛـﺮد‬
‫وﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ از وي ﺗﺸﻜﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ///‬اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ از ﻗﺼﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ رﻓﺖ و ﻓﺮزﻧﺪ اﺷﺘﺮ از راه رﺳﻴﺪ و وارد ﻗﺼﺮ ﺷﺪ و ﻳﺎران اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ در را ﺑﺮ‬
‫ى‬ ‫ﺧﺎﻧة اﺑﻮ‬
‫روي او ﮔﺸﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ اﺷﺘﺮ! آﻳﺎ ﻣﺎ‪ ,‬در اﻣﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ در اﻣﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر وارد ﻗﺼﺮ ﺷﺪ و ﺷﺐ را در آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ /‬روز ﺑـﻌﺪ اﺷـﺮاف ﻣـﺮدم ﺑـﺮ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و ﻗﺼﺮ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻛﻪ ﺑﻪ وﻟﻲ ﺧﻮد وﻋﺪه ﭘﻴﺮوزي داده و زﻳﺎن و ﻫ‪ P‬ﻛﺖ را‬
‫ﻧﺼﻴﺐ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﻛﺮد‪ ,‬و وﻋﺪة ﭘﻴﺮوزي را ﺗﺎ آﺧﺮ روزﮔﺎر ﻗﺎﺑﻞ اﺟـﺮا وﺣـﺘﻤﻲ ﻗـﺮار داده‬
‫اﺳﺖ و دروﻏﮕﻮ‪ ,‬رﺳﺘﮕﺎر ﻧﻤﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺑﺮاي ﻣﺎ ﭘﺮﭼﻤﻲ اﻓﺮاﺷﺘﻪ و آرزوﻳﻲ ﺑﺮ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﺮدارﻳﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف ﺧﻮﻳﺶ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﻮﻳﻢ واز راه راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﻮﻳﻢ‪/‬‬
‫دﻋﻮت ﻓﺮاﺧﻮان را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﺳﺨﻦ آﮔﺎﻫﺎن و ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻴﻢ‪ ,‬ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺸﺘﮕﺎن ﺣﺎدﺛﻪ ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﺘﻢ ﻛﻨﺪ‪ ,‬رو ﮔـﺮدان‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪ ,‬دروغ ﮔﻮﻳﺪ و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪ /‬اي ﻣﺮدم! داﺧﻞ ﺷﻮﻳﺪ و ﺑﻴﻌﺖ ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫و رﺳﺘﮕﺎري ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪي ﻛﻪ آﺳﻤﺎن را ﺳﻘﻔﻲ ﺑﺴﺘﻪ و در زﻣﻴﻦ درهﻫﺎ و راﻫﻬﺎ‬
‫ﻗﺮار داد و ﺷﻤﺎ ﭘﺲ از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ‪ ,‬ﺑﻴﻌﺘﻲ ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫ﺑﺨﺶﺗﺮ از اﻳﻦ ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ‪ /‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻧﺰد وي رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺷﺮط ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺮآن و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ و ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن و دﻓﺎع از ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن و‬
‫ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و ﺻﻠﺢ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺎزش ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﺣﺴﺎن و ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﺴﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫از ﻧﺰد او رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﻘﺬ ﺛﻮري رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻫﻤﺮاﻫﺶ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ را دﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ دو از ﺳﺮان ﺳﺘﻤﮕﺮان‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﻣﻨﺬر و ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﺴﺎن را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ آﻧﻬﺎ را از اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺑـﺮﺣـﺬر داﺷﺖ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٠٥ .‬‬

‫وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺘﺎر را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﻮﻳﻢ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻣﺨﺘﺎر اﻃ‪P‬ع‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬رﻧﺠﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر آﻣﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻣﻴﺪ داد‪ ,‬ﻣﺤﺒﺖ اﺷﺮاف را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﺟـﻠﺐ ﻛـﺮد و روش‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮده اﺳﺖ‬
‫ى‬ ‫ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة اﺑﻮ‬
‫وﻟﻲ ﻣﺨﺘﺎر ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻧﺪاد و ﺳﻜﻮت ﻛﺮد‪ /‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺮاي او‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ وﺳﺎﻳﻞ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻦ‪ ,‬زﻳﺮا ﻣﻦ از ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺗﻮ آﮔﺎه ﺷﺪم‬
‫و ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻴﺴﺘﻲ و آن دو ﺑﺎ ﻫﻢ دوﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل‪ ,‬ﻧﻪ ﻣﻠﻴﻮن درﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮة اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻫﻤﺮاه وي ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ وﺗﻌﺪادﺷﺎن ﭘﺎﻧﺼﺪ و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺎﻧﺼﺪ درﻫـﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﺼﺮ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻳﻚ ﺷﺐ و ﺳﻪ‬
‫روز ﻫﻤﺮاه وي ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬دوﻳﺴﺖ درﻫﻢ داد‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر ﻣﺮدم را ﺑـﺎ ﻣـﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺧـﻮش روﻳـﻲ‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ,‬و ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاف ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﻓﺮﺻﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺎﺗ‪P‬ن اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻛـﻪ در ﻛُﺸـﺘﻦ آن ﺣـﻀﺮت‬
‫ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﭙﺮدازد و در اﻳﻦ راه ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺷﻴﺪ و ﺑﺮاي ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ از ﻫﻴﭻ ﻛﺎري‬
‫ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻜﺮد و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ آن ﻧﺎﭘﺎ ﻛﺎن ﭘﺮداﺧﺖ و ﻫﺠﺪه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪,‬‬
‫و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪت ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي و ﻛُﺸﺘﺎر‪ ,‬ﺣﺪود ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺼﻌﺐ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ وﭼﻨﺎن ﻛﻪ دﻳﻨﻮري در ﻛﺘﺎب اﺧﺒﺎر ﻃﻮال ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /9‬در‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﺒﺚ ﺑﻦ رﺑﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻮار ﻗﺎﻃﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ُدم و اﻃﺮاف ﮔﻮﺷﺶ‬
‫ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬او ﺟﺎﻣة ﭘﺎرهاي در ﺑﺮ داﺷﺖ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪ‪ /‬اﺷﺮاف ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻴﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﻳﻦ ﮔﻤﺮاه ﺑﺮوﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎ را وﻳﺮان ﻛﺮد و او را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ رﻏﻢ اﻳﻦ ﺗ‪P‬ش و ﻛﻮﺷﺶ‪ ,‬ﻣﻘﺪّ ر ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺗﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻴﺎن‬‫ِ‬ ‫از ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﺪّ ت ﺳﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﻞ روز ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﻨﺪ ـ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ در ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ـ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻏﺬاﻳﺸﺎن ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ /‬در ﻗـﺼﺮ‪ ,‬اﺑـﻮ‬
‫ﻃﻔﻴﻞ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ واﺋﻠﻪ ـ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬ـ ﻫﻤﺮاه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد; ﭼـﻮن وﺿـﻌﻴﺖ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٠٦‬‬

‫دﺷﻮار ﺷﺪ‪ ,‬ﺧﻮدش را از ﻗﺼﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺖ وﮔﺮﻳﺨﺖ وﻟﻲ ﻛُﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪ وﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺧﺮوج ﻣﻦ از ﻛﺎخ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا ﮔﺮﻳﺨﺘﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﻗﺼﺮ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫ﺷﺐ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ,‬ﻣـﺨﺘﺎر و ﻳـﺎراﻧﺶ ﺑـﺎ ﻓـﺪا ﻛـﺎري ﺟـﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم زﻳﺎﺗﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ; دو ﺑﺮادر از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺣﻨﻴﻔﻪ در ﻗﺘﻞ‬
‫او ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺎرف و دﻳﮕﺮي ﻃﺮﻳﻒ ﻧﺎم داﺷﺖ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ دﺟﺎﺟﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺨﺘﺎر را ﺻﺮاف ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬آن دو ﺑﺮادر‪ ,‬ﺳﺮ ﻣﺨﺘﺎر را ﻧﺰد‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﺮدﻧﺪ و او ﺳﻲ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎداش داد‪ /‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺨﺘﺎر را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺎ ﻣﻴﺦ ﺑﻪ دﻳﻮار ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻜﻮﺑﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ و در ﺑﺎرة آن ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ /‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي او ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻧﺪ و او دﺳﺘﻮر‬
‫داد آن را ﭘﺎﻳﻴﻦ آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺼﻌﺐ ﺳﺮ ﻣﺨﺘﺎر را ﻧﺰد ﺑﺮادرش ﻋﺒﺪا˜‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻟﻲ او ﺑﻪ آورﻧﺪة ﺳﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﺪاد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺮ‪ ,‬ﭘﺎداش ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺼﻌﺐ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ را دﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺮ او ﺳ‪P‬م ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺼﻌﺐ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺑﺮادر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﻫﺰار ﻧـﻔﺮ از اﻫـﻞ ﻗـﺒﻠﻪ‬
‫<ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 9‬را در ﻳﻚ ﺑﺎﻣﺪاد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪي‪ ,‬اﻳﻦ ﺣﺎل را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺪه و ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻦ‪ /‬ﻣﺼﻌﺐ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻓﺮ و ﻧﺎﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻧﻬﺎ از ارث‬
‫ﭘﺪرت ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﻲﻛﺸﺘﻲ‪ ,‬اﺳﺮاف ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ّ‬
‫ﻛﺬاب <ﻣﺨﺘﺎر‪ 9‬ﺑﻪ اﻃـ‪P‬ع ﺗـﻮ‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ؟ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ّ :‬‬
‫ﻛﺬاب ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺒﺮ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻣﺨﺘﺎر را ﺷﻨﻴﺪم‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔـﻮﻳﺎ ّ‬
‫ﻛـﺬاب ﺑـﻮدن او را ﻗـﺒﻮل ﻧـﺪاري و ﺑـﺮاي او دﻟﺴـﻮزي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻣﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﺗ‪P‬ن ﻣﺎ را ﻛﺸﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﻣﺎ ﺑﻪﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﻛﻴﻨة‬
‫ﭘﺎداش ﻣﺎ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم و ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫دﻟﻬﺎي ﻣﺎ را اﻟﺘﻴﺎم ﺑﺨﺸﻴﺪ; ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬

‫ﺗﻜﺴــــﺮت ﺑــﺎﺳﻢ ا ﻓــﻴﻤﻦ ﺗﻜﺴــﺮا‬ ‫وﻟﻤﺎ رأﻳﺖ اﻟﺒﺎب ﻗﺪ ﺣـﻴﻞ دوﻧـﻪ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٠٧ .‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻳﺎراﻧﺶ در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻫﻔﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻳﺎران او را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﻓﺮادي راﺑﻪ ﺣﺮم ﻣﺨﺘﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد و از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ از ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻴﺰاري ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ و ﺟﺰ‬
‫دو ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ُا ّم ﺛﺎﺑﺖ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺳﻤﺮة ﺑﻦ ﺟﻨﺪب ﻓﺰاري و ﻋﻤﺮه‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﺸﻴﺮ‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﺳﺎﻳﺮ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ از وي ﺑﻴﺰاري ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ /‬آن دو ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻣﺮدي ﺑﻴﺰاري‬
‫ﺟﻮﺋﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ا˜ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ; او روزﻫﺎ روزه داﺷﺖ و ﺷﺒﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬و ﺧﺎﻧﺪان و ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ,‬ﺧﻮن ﺧﻮد را در راه‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺎﺗ‪P‬ن ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﻌﻘﻴﺐ‬
‫ِ‬ ‫در‬
‫ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ اﻫﺪا ﻛﺮد‪ ,‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ دﻟﻬﺎ را ﺷﺎد ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ و او را از ﻣﺎﺟﺮاي آن دو آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ در‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري او ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و از ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را آزاد ﻛﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ از‬
‫وﮔﺮﻧﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻜﺶ‪ /‬ﻣﺼﻌﺐ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺗـﻬﺪﻳﺪ ﻛـﺮد و دﺧـﺘﺮ ﺳـﻤﺮة ﺑـﻦ ﺟـﻨﺪب‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺨﺘﺎر را ﻟﻌﻨﺖ ﻛﺮد و از او ﺑﻴﺰاري ُﺟﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ از ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻗﺮار ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ وﻟﻲ دﺧﺘﺮ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﺸﻴﺮ‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎل ﻛﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺼﻴﺒﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺰ! ﻣﺮگ‬
‫ﻳﻜﺒﺎر اﺳﺖ! ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و ﻧﺰد ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬و ﺧـﺎﻧﺪاﻧﺶ ﻣـﻲروم‪ ,‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﺳـﻮﮔﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﻤﺮاه و ﭘﻴﺮو ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﻨﺪ ﺑﺎﺷﻢ و ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃـﺎﻟﺐ را رﻫـﺎ ﻛـﻨﻢ‪ ,‬ﺧـﺪاوﻧـﺪا! ﻣـﻦ‬
‫دﺧﺘﺮ وي و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ و ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﺶ ﻫﺴﺘﻢ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﻣﺼﻌﺐ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ آن زن را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ,‬ﻟﺬا او را ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و زﻳﺮ ﺷﻜـﻨﺠﻪ‬
‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ رﺑﻴﻌﻪ ﻗﺮﺷﻲ درﺑﺎرة ﺷﻬﺎدت وي ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ اﻣﻮر ﻧﺰد ﻣﻦ ﻛﺸﺘﻦ زن زﻳﺒﺎي آزادهاي اﺳﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ و ﺑﻲ‬
‫ﻛﺎر‬
‫ﮔﻨﺎه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺮﺣﺒﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﺘﻪاي وﻇﻴﻔة ﻣﺎ‪ ,‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن و ﭘﻴﻜﺎر ﻛﺮدن اﺳﺖ و ِ‬
‫زﻧﺎن ﭘﺎ ﻙ‪ ,‬داﻣﻦ ﻛﺸﺎن رﻓﺘﻦ اﺳﺖ‪/ ١‬‬
‫ِ‬

‫ﻗـــــــﺘﻞ ﺑــــﻴﻀﺎء ﺣــــﺮة ﻋــــﻄﺒﻮل‬ ‫‪١‬ـ ان ﻣﻦ اﻋـﺠﺐ اﻟﻌـﺠﺎﺋﺐ ﻋـﻨﺪي‬

‫ان  درﻫــــــــﺎ ﻣــــــــﻦ ﻗــــــــﺘﻴﻞ‬ ‫ﻗــﺘﻠﺖ ﻫﻜــﺬا ﻋــﻠﻲ ﻏـﻴﺮ ﺟـﺮم‬
‫و ﻋــــﻠﻲ اﻟﻤـــﺤﺼﻨﺎت ﺟــﺮاﻟﺬﻳــﻮل‬ ‫ﻛــــﺘﺐ اﻟﻘــﺘﻞ واﻟﻘــﺘﺎل ﻋــﻠﻴﻨﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٠٨‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺷﺒﻴﺐ ﺧﺎرﺟﻲ‬

‫اﺑﻮ ﺿﺤﺎ ﻙ ﺷﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ ﺑـﻦ ﻗـﻴﺲ ﺷـﻴﺒﺎﻧﻲ از ﻗـﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺟـﻬﺎن و ﻳﻜـﻲ از‬
‫اﻧﻘ‪P‬ﺑﻴﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺑﻮد‪ ,‬او ﻣﺮدي زﻳﺮﻙ و در آرزوي رﻳﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﻮد‪,‬‬
‫و ﻓﺮﻗﻪ ﺷﺒﻴﺒﻴﻪ ـ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻧﺎﺻﺒﻲ ـ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اوﺳﺖ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺟﺎﺣﻆ در ﺗﻮﺻﻴﻒ او ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬اﻃﺮاف آن‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻗﺪام ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬او‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﺴﺮح در ﻣﻮﺻﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﺠﺎج ﺛﻘﻔﻲ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﺴﺮح ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬و ﺷﺒﻴﺐ ادﻋﺎي ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻛﺮد و ﺣﺪود ﻳﻜﺼﺪوﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ اوﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﺪرت‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﭘﻨﺞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه را ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ وي ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ و او ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ را از ﭘﺎي در آورد و ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﺸﺎن را ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺮد و اﻳﻦ ﺑﺎر ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﮓ وي رﻓﺖ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ـ و ِ‬
‫وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻨﺠﺮ ﺑـﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺣـﺠﺎج ﺷـﺪ وﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ‪ ,‬ﺳـﭙﺎﻫﻲ را از ﺷـﺎم ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ اﺑﺮد ﻛﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ وي ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻫﺮ دو ﺳﭙﺎه ﺑﺮ ﺷﺒﻴﺐ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﺎراﻧﺶ را ﻛُﺸﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وي‬
‫از ﭘﻞ دﺟﻴﻞ ـ در اﻃﺮاف اﻫﻮاز ـ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬اﺳﺒﺶ َرم ﻛﺮد و او ِزره و ﻛ‪P‬ﻫﺨﻮد آﻫﻨﻴﻦ و‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ در ﺑﺮ داﺷﺖ‪ ,‬ﺳﻨﮕﻬﺎي زﻳﺮ ُﺳﻢ اﺳﺐ ﻟﺮزﻳﺪ‪ ,‬و ُﺳ ّﻢ اﺳﺐ در ﺳﻮراخ ﻛﺸﺘﻲ ﻓﺮو‬
‫رﻓﺖ وﺷﺒﻴﺐ در آب اﻓﺘﺎد‪ /‬او ﻫﻨﮕﺎم اﻓﺘﺎدن در آب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻴﻘﻀﻲ ا@ اﻣﺮا ﻛﺎن ﻣﻔﻌﻮ‪ 0‬و در‬
‫‪٢‬‬

‫‪٤‬‬
‫آب ﻓﺮو رﻓﺖ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺎ‪ K‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ذﻟﻚ ﺗﻘﺪﻳﺮ اﻟﻌﺰﻳﺰ اﻟﻌﻠﻴﻢ‪ /‬و ﻏﺮق ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪٣‬‬

‫ﺷﺪن وي‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ روﻳﺪاد در ﺳﺎل‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ِ‬ ‫در ﺑﺎرة‬
‫‪< ١٧٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﻣﻪ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﻘﺮم ﻣﻮﺳﻮي‪ ,‬ﭼﺎپ ﻧﺠﻒ‪ ,‬ﺻﺺ ‪١٠‬ـ‪ ١٢‬ـ‬ ‫ﺗﻨﺰﻳﻠﻪ ﻣﺨﺘﺎر‪,‬‬ ‫‪١‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟ ة‬

‫م‪/‬‬

‫‪٢‬ـ اﻧﻔﺎل ‪ :٤٤.‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺎري را ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ اﻧﺠﺎ م ﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺤﻘّ ﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪/‬‬

‫‪٣‬ـ اﻧﻌﺎ م‪ ;٩٦.‬ﻳﺲ‪ ,٣٨‬ﻓﺼﻠﺖ‪ :١٢.‬اﻳﻦ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدر و داﻧﺎﺳﺖ‪/‬‬

‫ِ‬

‫درﺑـﺎر ة ﺣـﻮادث‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫ج‪ ,١‬ص‪ ٣٥٥‬و‬ ‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي‪,‬‬ ‫ج‪ ,١‬ص‪ ٧١‬و‬ ‫وﻓﻴﺎت ا‪7‬ﻋﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻴﺎن و ﺗﺒﻴﻴﻦ‪,‬‬ ‫‪٤‬ـ‬

‫ﺳﺎل ‪J ٧٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮ ﻣﺎﻳﻴﺪ ـ م‪/‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٠٩ .‬‬

‫ﺷﺒﻴﺐ از ﺳﻮرا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻤﺎم اﻋﻴﻦ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﻧﻴﺰ ﺣﺮث ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳة ﺛﻘﻔﻲ را‬
‫ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻋﺘﺎب و ﺟﺰ آن ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺮاي ﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي او‬
‫آﻣﺪن ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ آﮔﺎه‬
‫ِ‬ ‫رواﻧﻪ ﻛﺮد‪ /‬او ﺑﺎ ﺣﺪود ﻫﺰار ﻣﺮد در ﻣﺤﻞ زواره اردو زد‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ از‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺣﺮث ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺷﺘﺎب ﻛﺮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮث رﺳﻴﺪ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪور‬
‫ﺷﺪ واو را ﻛُﺸﺖ و ﻳﺎران وي ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺒﻴﺐ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻛﻮﻓﻪ اردو زد و ﺳﻪ روز اﻗـﺎﻣﺖ ﻛـﺮد‪ ,‬در روزاول ﺟـﺰ ﻛُﺸـﺘﻦ ﺣـﺮث‬
‫ﺳـﺮ راﻫـﻬﺎ و‬
‫واﻗﻌﻪاي رخ ﻧﺪاد‪ /‬روز دوم‪ ,‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻳﺎران ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ در ِ‬
‫دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ ﻫﻢ در ﻣﺤﻠﻪ ﺳﺒﺨﻪ اردو زد و در آن ﺟﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬در‬
‫روز ﺳﻮم‪ ,‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﺧﻮد اﺑﻮ اﻟﻮرد را در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ زره ﺑﺮ ﺗـﻦ داﺷﺖ‪ ,‬ﺑـﺎ ﮔـﺮوﻫﻲ از‬
‫ﻏ‪P‬ﻣﺎﻧﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺧﻮارج ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اوﺣﺠﺎج اﺳﺖ‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺮ اوﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد واو را ﻛﺸﺖ‬
‫ﺷـﺮ او آﺳـﻮده ﻛـﺮدم‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﺣـﺠﺎج‪ ,‬ﻏـ‪P‬م‬
‫وﮔﻔﺖ‪ /‬ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﻮد‪ ,‬ﺷـﻤﺎ را از ّ‬
‫دﻳﮕﺮش را ﻛﻪ ﻃﻬﻤﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﮔﺮوه و وﺿﻌﻴﺖ رواﻧﻪ ﻛﺮد و ﺷﺒﻴﺐ‪ ,‬او را ﻛُﺸﺖ‬
‫ﺷﺮ او آﺳﻮده ﻛﺮدم‪ /‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﺮ از ﻛﺎخ‬
‫وﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را از ﱢ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬اﺳﺘﺮي ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺷﺪ‪ /‬و ﺑـﺎ اﻫـﻞ ﺷـﺎم ﺑـﻪ ﻣـﺤﻞ ﺳـﺒﺨﻪ رﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ﺷﺒﻴﺐ و ﻳﺎراﻧﺶ را دﻳﺪ‪ ,‬ﻓﺮود آﻣﺪ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ‪ ,‬ﺷﺸﺼﺪ ﺳﻮار ﺑـﻪ ﻫـﻤﺮاه‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺠﺎج ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﻫﻢ ﺳﺒﺮة ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺨﻨﻒ را ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر ﺣﺮاﺳﺖ راﻫﻬﺎ‬
‫و دﻫﺎﻧﻪ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﺗﺨﺘﻲ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺮ آن ﻧﺸﺴﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺷﺎم ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﻳﻦ ﻧﺎﭘﺎ ﻛﺎن <ﺧﻮارج‪ 9‬ﺑﺮ ﺣﻘﻲ‬
‫ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﺮدﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار و ﺑﺎ اﻳﻤﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ِ /‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ,‬ﭼﻴﺮه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ,‬دﻳﺪهﻫﺎ را ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬زاﻧﻮ ﺑﺰﻧﻴﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮ ﻧﻴﺰه ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮرﻫﺎي وي را اﺟﺮا ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻴﺰهﻫﺎ را ﺑﺎ‪ K‬ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻳﮕﻬﺎي ﺳﻴﺎه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺎ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ‪ ,‬ﻳﻚ دﺳـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ وي‪ ,‬ﻳﻚ دﺳـﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﻮﻳﺪﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ و دﺳﺘة دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺤﻠﻞ ﺑﻦ واﺋﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺳﻮاراﻧﺖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻦ‪ /‬ﺳﻮﻳﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻧﻴﺰه ﺑﻪ روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ وي ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و او را زﺧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻳﺎراﻧﺶ ﻋﻘﺐ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤١٠‬‬

‫ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﻓﺮﻳﺎد زد‪ :‬ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺗﺨﺘﺶ را ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻴﺰهﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﻣﺪت ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮓ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺷﺎم ﺑﺎ ﻧﻴﺰه ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم او را ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺷﺒﻴﺐ دﻟﻴﺮي و ﭘﺎﻳﺪاري آﻧﻬﺎ را دﻳﺪ‪ ,‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺪ‬
‫ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻦ‪ ,‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ آن ﺟـﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻳﺎد زد‪ :‬اي ﺳﻮﻳﺪ! ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺖ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺠﺎج ﺑﺮو‪ ,‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از ﺟﻠﻮ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ﺳﻮﻳﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاﻧﻲ و از ِ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ از ﺑﺎ‪K‬ي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و دﻫﺎﻧة ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻛﺮدﻧﺪ واو ﻋﻘﺐ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﻫﻢ ﻋﺮوة ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ را ﺑﺎ ﺳﻴﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺑﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ ﻫﻢ ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﮔﺮد‬
‫آورد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻳﻚ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﺎﻳﺪاري و ﺑﺮدﺑﺎري ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﭘﻴﺮوزي‬
‫ﻧﺼﻴﺐ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ زاﻧﻮ زدﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﻳﺎران ﺣﺠﺎج ﻧﻴﺰ ﺑﻪ روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺰه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﭘﺎ ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﻲراﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ از ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﻫﻢ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﭘﻴﺎده ﺷﻮﻧﺪ و دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﻤﻲ از آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺒﻴﺐ رﺳﻴﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻫﻞ ﺷﺎم! اﻳﻦ آﻏﺎز ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزي اﺳﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺑﺎم ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺗﻴﺮاﻧﺪاز ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وي ﺑﺎ‪ K‬رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ا ﮔﺮ دﺷﻤﻦ ﻧـﺰدﻳﻚ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺴﻴﺎر ﺳـﺨﺘﻲ رخ داد و آن ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺷﻮد‪ ,‬او را ﻫﺪف ﺗﻴﺮ ﺧﻮد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آن روز‪,‬‬
‫ﭘﺎﻳﻤﺮدي ﻃﺮف‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺒﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺗﺎ آن زﻣﺎن دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﻃﺮف دﻟﻴﺮي و‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺘﺎب ﺑﻪ ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﺑﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﭘﺪرم ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﺒﺮد ﻛﻨﻢ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎ ﮔـﺮوﻫﻲ از ﻣـﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ رﻓﺖ ﺗـﺎ از ﭘﺸﺖ وارد‬
‫اردوﮔﺎﻫﺸﺎن ﺷﺪ و ﻣﺼﺎد‪ ,‬ﺑﺮادر و ﻏﺰاﻟﻪ‪ ,‬ﻫﻤﺴﺮ ﺷﺒﻴﺐ را ﻛُﺸﺖ‪ /‬ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﺒﻴﺐ و ﺣﺠﺎج‬
‫رﺳﻴﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج و ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺷﺒﻴﺐ و ﻳﺎراﻧﺶ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺎده ﻣـﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳـﻮار‬
‫اﺳﺒﻬﺎﻳﺸﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻪ اﻫﻞ ﺷﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤١١ .‬‬

‫ﺷﺎم ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺤﺎﻓﻈﺎﻧﺶ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻛﺴﻲ را ﻧﺰد ﺳﻮاراﻧﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد وا ﮔﺬارﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻫﻢ او را‬
‫ﺗﺮﻙ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﭘﻴﺶ‬
‫از اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺎ ﺷﺒﻴﺐ رخ ﻧﺪاده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا او ﮔﺮﻳﺨﺖ و زﻧﺶ را در ﻣﻴﺪان رﻫﺎ ﻛﺮد!‬
‫درﺑﺎرة ﺷﻜﺴﺖ ﺷﺒﻴﺐ‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺣـﺠﺎج‪,‬‬
‫اﻣﻴﺮي را ﺑﺮاي ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺷﺒﻴﺐ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﺷﺒﻴﺐ او را ﻛُﺸﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻣﻴﺮ دﻳﮕﺮي رواﻧﻪ ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ او را ﻫﻢ ﻛُﺸﺖ و ﻳﻜﻲ از آن دو‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﺣﻤﺎم اﻋﻴﻦ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻌﺪ از آن ﺷـﺒﻴﺐ ﺑـﻪ ﻫـﻤﺮاه‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﻏﺰاﻟﻪ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻏﺰاﻟﻪ ﻧﺬر ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫و در ﻫﺮ رﻛﻌﺖ ﺳﻮره ﺑﻘﺮه و آل ﻋﻤﺮان را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ /‬او در اردوﮔﺎﻫﺶ ﭼﻨﺪ اﺗـﺎق ﻛـﻮﭼﻚ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم رﻧﺠﻬﺎ و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺒﻴﺐ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج‪,‬‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪ ﻣﺮدم را ﮔﺮد آورد و درﺑﺎرة ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺳﻜﻮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻗﺘﻴﺒﻪ‬
‫از ﺻﻒ ﻣﺮدم ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ؟ ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ /‬ﻗﺘﻴﺒﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﻴﺮ در ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ ﺧﺪا و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ را در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﭘـﻨﺪ و اﻧـﺪرز‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺳﺮدار ﺷﺮﻳﻔﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ اوﺑﺎش‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﺒﻴﺐ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻲ‪ ,‬اﻓﺮاد اوﺑﺎش ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧﺪ و ﻣﺮد ﺷﺮﻳﻒ از ﮔﺮﻳﺨﺘﻦ ﺷﺮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻘﻴﺪة ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﺷﺨﺼا ﺑﻪ ﺟﻨﮓ او ﺑﺮوي و ﺑﺎ او ﺑﺠﻨﮕﻲ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ارودﮔﺎﻫﻲ در ﻧـﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮ‪ ,‬ﻣﺮدم در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻋﻨﺒﺴﺔ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ را ﻟﻌﻨﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ زﻳﺮا او ﻛﺴﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﺎ ﺣﺠﺎج ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ وي را در زﻣﺮة ﻳﺎران ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻫﻢ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺘﻴﺒﻪ آﻣﺪ و ﺳـﭙﺎﻫﻲ آراﺳـﺘﻪ‬
‫دﻳﺪ‪ ,‬ﻧﺰد ﺣﺠﺎج رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺮﭼـﻢ اﻓـﺮاﺷـﺘﻪاي ﻫـﻤﺮاه‬
‫داﺷﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از وي رﺳﻴﺪ و در ﻣﺤﻞ ﺳﺒﺨﻪ اردو زدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﺐ ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺤﻞ ﺑﻮد‪ /‬روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‪ ,‬دو ﮔﺮوه ﺻﻒ آراﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﺒﻴﺐ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺗﻮ آﮔﺎه ﻧﺸﻮد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﻫﻢ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ وﻟﻲ ﻏ‪P‬م ﺧﻮد اﺑﻮاﻟﻮرد را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧـﻮد‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﺐ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ او ﺣﺠﺎج اﺳﺖ‪ /‬ﺷﺒﻴﺐ او را دﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺮ وي ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد او را ﺑﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤١٢‬‬

‫ﮔﺮز زد و ﻛُﺸﺖ‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺘﺎب و ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و او ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﻨﺎح ﭼﭗ‬
‫ﻟﺸﻜﺮ ﺣﺠﺎج ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ رﺣﺒﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻄﺮﺑﻦ ﻧﺎﺟﻴﻪ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﻟﺸﻜﺮ ﺣﺠﺎج را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ,‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و او را ﺷﻜﺴﺖ‬
‫داد‪ ,‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﺣﺠﺎج و ﻳﺎراﻧﺶ ﭘﻴﺎده ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺠﺎج و ﻋﻨﺒﺴﺔ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺮ روي ﻋﺒﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻣﺼﻘﻠﺔ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﻬﻞ ﺿﺒﻲ‪ ,‬ﻟﮕـﺎم اﺳﺐ ﺷـﺒﻴﺐ را ﮔـﺮﻓﺖ و ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻘﻴﺪة ﺗﻮ در ﺑﺎرة ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﺴﺮح ﭼﻴﺴﺖ و در ﻣﻮرد وي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻲ؟ ﺷﺒﻴﺐ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ در اﻳﻦ وﺿﻊ آﺷﻔﺘﻪ ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻴﺰارم‪/‬‬
‫ﻣﺼﻘﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا از ﺗﻮ ﺑﻴﺰار ﺑﺎﺷﺪ! آن ﮔﺎه از او ﺟﺪا ﺷﺪ ور ﻓﺖ‪ /‬ﻓﻘﻂ ﭼﻬﻞ ﺳﻮار ﺑﺎ ﺷﺒﻴﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ اﺧﺘ‪P‬ف و ﺟﺪاﻳﻲ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ,‬او ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺘﺎب ﭘﻴﻐﺎم‬
‫داد ﻛﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﻫﻢ ﻣﻴﺎن ﻟﺸﻜﺮ ﺧﻮارج رﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪ وﻏﺰاﻟﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺷﺒﻴﺐ‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺳﻮاري ﺳﺮ او را ﻧﺰد ﺣﺠﺎج ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺷﺒﻴﺐ آن را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺳﻮار را ﻛُﺸﺖ و ﺳﺮ ﻫﻤﺴﺮ‬
‫ﺷﺒﻴﺐ را آورد‪ ,‬ﺷﺒﻴﺐ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ آن را ﻏﺴﻞ داده‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺧﻮارج در‬
‫ﺣﺎل دﻓﺎع ﻣﻴﺪان را ﺗﺮﻙ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ ﻧﺰد ﺣﺠﺎج ﺑﺎزﮔﺸﺖ وﺧﺒﺮ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮارج را ﺑﻪ‬
‫او داد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ /‬ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ از ﺧﻮارج ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و او را ﺗﺎ ﻣﺤﻞ رﺣﺒﻪ ﻋﻘﺐ‬
‫راﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺣﺠﺎج و اﺑﻦ اﺷﻌﺚ‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺎج و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ از ﺟﻨﮓ زاوﻳﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ـ و آن ﻧﺒﺮد‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ‪< ٨٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬دو ﻟﺸﻜﺮ ﺣﺠﺎج و اﺑـﻦ‬
‫ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺼﺮه رخ داد‪ /‬در ﻣﺎه ّ‬
‫اﺷﻌﺚ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻟﺸﻜﺮ وي ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﺗﺎ اول ﻣﺎه ﺻﻔﺮ در ﺑﺼﺮه ﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ از آن ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷـﺪ و‬
‫ﺣﻜﻢاﻳﻮب ﺛﻘﻔﻲ را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺣﺠﺎج درﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺣﻀﺮﻣﻲ را ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤١٣ .‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرده ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻄﺮ ﺑﺮ او ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﻲ‬
‫و ﻳﺎران ﺷﺎﻣﻲ او را ﻛﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﭼﻬﺎرﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ,‬از ﻗﺼﺮ ﺑﻴﺮون ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﻄﺮ‪ ,‬ﻛـﺎخ را‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺮدم ﻫﻢ ﮔﺮد او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ واو ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن دوﻳﺴﺖ درﻫﻢ داد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺷﻬﺮ در ﺗﺼﺮف ﻣﻄﺮ ﺑﻮد‪ /‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و او وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ,‬ﻗﺒﻴﻠة ﻫﻤﺪان رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن او اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛـﺎخ رﻓﺖ وﻟﻲ ﻣـﻄﺮﺑﻦ ﻧـﺎﺣﻴﻪ ﺑـﺎ ﮔـﺮوﻫﻲ از ﺑـﻨﻲ ﺗـﻤﻴﻢ از ورود او‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻧﺮدﺑﺎن از دﻳﻮار ﻗﺼﺮ ﺑﺎ‪ K‬ﺑﺮوﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آوردﻧﺪ و ﻣﻄﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺟﻴﻪ را دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻛـﺮدﻧﺪ و ﻧـﺰد‬
‫ﻧﻴﺰ رﻓﺘﻨﺪ و ﻛﺎخ را ﺑﻪ ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬اوﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮ را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻲ ﺑـﻌﺪ او را آزاد ﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﭘـﻴﺮوان وي‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﮔﺮد او اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﻧﻴﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ اﺷﻤﻲ ﻧﺰد وي آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻪ ﻣـﺪّ ت ﺳـﻪ روز در‬
‫ﺑﺼﺮه ﺑﺎ ﺣﺠﺎج ﺟﻨﮕﻴﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﻫﻢ در ﺟﻨﮓ زاوﻳﻪ و ﭘﺲ از ﻓﺮار ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻳﺎزده ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ را ﻛﺸﺖ‪ /‬وي ﺑﺎ اﻣﺎن دادن‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﻳﺐ داد‪ ,‬ﺣﺠﺎج دﺳـﺘﻮر داد ﻛـﻪ ﻣـﻨﺎدي‬
‫اﺳﺎﻣﻲ اﻓﺮادي را ﻛﻪ در اﻣﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ اﻋ‪P‬م ﻛﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻏﻴﺮ از ﻧﺎﻣﺒﺮدﮔﺎن‪ ,‬ﻫﻤﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺸﻤﻮل ﻋﻔﻮ و اﻣﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ وﺣﺠﺎج دﺳﺘﻮر داد ﻫﻤﻪ را ﻛُﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻗﻨﺒﺮ‪ ,‬ﻏم ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ‪r‬ع‪q‬‬

‫ﺳﻴﺮه ﻧﻮﻳﺴﺎن ـ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﻛﺘﺎب ارﺷﺎدش ﺑﺎ ﺳـﻨﺪﻫﺎي ﻣـﺨﺘﻠﻒ رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ روزي ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺳﺖ دارم ﺑﻪ ﻣﺮدي از ﻳﺎران اﺑﻮﺗﺮاب‬
‫ﺗﻘﺮب ﺟﻮﻳﻢ‪ /‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫<ﻛﻨﻴﻪ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪ 9‬دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻢ و ﺑﺎ رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﺪا ّ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ اﺑﻲ ﺗﺮاب ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ از ﻗﻨﺒﺮ ﻏ‪P‬ﻣﺶ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻳﻢ‪/‬‬

‫در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ١٨٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪١‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‬

‫‪٢‬ـ از ا ﻣﺎ م ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق ‪J‬ع‪ H‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮ ﻣﻮد‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬ﻏ ﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎ م ﻗـﻨﺒﺮ داﺷﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﻀﺮت‬

‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ دﻧـﺒﺎل وي ﺣـﺮﻛﺖ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬از ﻣﻨﺰل ﺧﺎرج‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤١٤‬‬

‫ﺣﺠﺎج ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﻨﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و اور ا آوردﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻗﻨﺒﺮ ﻫﺴﺘﻲ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ /‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻫﻤﺪان ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ /‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻏ‪P‬م ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃـﺎﻟﺐ‬
‫ﺗﻮﻳﻲ؟ ﻗﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ ::‬ﻣﻮ‪K‬ي ﻣﻦ ﺧﺪاﺳﺖ واﻣـﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬وﻟﻲ ﻧـﻌﻤﺖ ﻣـﻦ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬از دﻳﻦ او ﺑﻴﺰاري ﺑﺠﻮي‪ /‬ﻗﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺑﻴﺰاري ﺑﺠﻮﻳﻢ ﻣﺮا ﺑﻪ دﻳﻦ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻦ ﺗـﻮ را ﻣـﻲ ُﻛﺸﻢ‪ ,‬ﻧـﺤﻮه ﻛُﺸـﺘﻨﺖ را‬
‫ﺧﻮدت اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻦ ـ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻗﺘﻠﻲ ﻧﺰد ﺗﻮ ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ ـ ﻗﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﻧﺘﺨﺎب آن را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﺮا؟ ﻗﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻳﺮا ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮا ﺑ ُﻜﺸـﻲ‪ ,‬ﺗـﻮ را ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت در روز ﺟﺰا ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺸﺖ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ و‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ /‬راوي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺠﺎج دﺳﺘﻮر داد او را ﻛُﺸﺘﻨﺪ و ﺳﺮش را‬
‫از روي ﺳﺘﻢ ﺳﺮم را ُ‬
‫ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﺸﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ <ص‪ 9٥٠‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﻨﺒﺮ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬او ﻧـﺰد‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ رﻓﺖ‪ ,‬ﺣﺠﺎج از وي ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﭼﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدي؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬در وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮدم‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از اﻳـﻦ ﺣـﻀﺮت از‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮاﻏﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ؟ ﻗﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ آﻳﻪ را ﺗ‪P‬وت ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪) :‬ﻓﻠﻤﺎ‬
‫ﻧﺴﻮا ﻣﺎ ذ ﻛﺮوا ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻨﺎ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﺑﻮاب ﻛﻞ ﺷَ ﻲ ٍء ﺣﺘﻲ اذا ﻓﺮﺣﻮا ﺑ َﻤ ﺎ اوﺗُﻮا َا ﺧ ﺬﻧﺎﻫﻢ ً‬
‫ﺑﻐﺘﺔ ﻓﺎذا ﻫﻢ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻠﺒﺴﻮن ﻓَ ُﻘﻄﻊ داﺑﺮاﻟﻘﻮم اﻟﺬﻳﻦ ﻇﻠﻤﻮا واﻟﺤﻤﺪ@ رب اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ (‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬اﻳﻦ آﻳﻪ را ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻗﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺳﺮت را از ﺑﺪن ﺟﺪا ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧـﻴﻜﺒﺨﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮم‪ ,‬ﻟﺬا ﺣﺠﺎج دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺒﻲ ﺣﻀﺮت ‪J‬ع‪ H‬ﻗﻨﺒﺮ را دﻳﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮ ﻣﻮد‪ :‬اي ﻗﻨﺒﺮ! ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻤﺎ آ ﻣﺪ م و‬

‫ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮد م ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻦ ﺑﺮ ﺟﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﺑﻮد م‪ ,‬ﻓﺮ ﻣﻮد‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! آﻳﺎ ﻣﺮا از اﻫـﻞ‬

‫آﺳﻤﺎن ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻳﺎ از اﻫﻞ ز ﻣﻴﻦ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ,‬از اﻫﻞ ز ﻣﻴﻦ‪ /‬ﻓﺮ ﻣﻮد‪ :‬اﻫﻞ ز ﻣﻴﻦ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻓﺮ ﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬

‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ آﺳﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻗﻨﺒﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪J /‬ﺧﺼﺎل ﺻﺪوق ‪J‬ره‪J H‬م‪/H‬‬

‫‪١‬ـ اﻧﻌﺎ م‪ ٤٤ ,‬و‪ :٤٥‬ﻫﻨﮕﺎ ﻣﻲ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻳﺎدآوري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻓﺮا ﻣﻮ ش ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬درﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ روي آﻧﻬﺎ‬

‫ﮔﺸﻮدﻳﻢ ﺗﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﻬﺎن آﻧﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎ م ﻫﻤﻪ ﻣﺄﻳﻮ س ﺷﺪﻧﺪ و دﻧﺒﺎﻟ ة ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﺘﻢ‬

‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ‪ ,‬ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ ـ م‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤١٥ .‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻛﻤﻴﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻧﺨﻌﻲ‪r‬ره‪q‬‬

‫ﻛﻤﻴﻞ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺎد ﺑﻦ ﻧﻬﻴﻚ ﺑﻦ ﻫﻴﺜﻢ ﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ ﻣـﺎﻟﻚ ﺑـﻦ ﺣـﺎرث ﺑـﻦ ﺻـﻬﺒﺎن ﺑـﻦ‬
‫ﺳﻌﻴﺪﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﺨﻊ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺬﺣﺞ ﺑﻮد; ﻛﻤﻴﻞ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪا˜ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﻤﻴﻞ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﺳﺒﻴﻌﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺎسﺑﻦ‬
‫ذرﻳﺢ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺻﻬﺒﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ,‬اﻋﻤﺶ و ﺟﺰ آﻧـﺎن ﻧـﻴﺰ از ﻛـﻤﻴﻞ‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻛﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻤﻴﻞ در رﻛﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺻـﻔﻴﻦ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬وي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻒ‪ ,‬راﺳﺘﮕﻮ و ﻛﻢ ﺣﺮف ﺑﻮد و ﻗﻮﻣﺶ از دﺳﺘﻮرﻫﺎي وي‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺎر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻤﻴﻞ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد و ﻣﺪاﺋﻨﻲ او را در زﻣﺮة ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮ‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ در ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒ‪-‬ﻏﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻤﻴﻞ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺣﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬در‬
‫ﻫﻴﺖ ﺑﻮد‪ /‬اﺑـﻦ ﺣـﺠﺮ ﻋﺴـﻘ‪P‬ﻧﻲ در ﻛـﺘﺎب اﺻـﺎﺑﻪ ﮔـﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛـﻤﻴﻞ‪ ,‬ﻫـﺠﺪه ﺳـﺎل ﺑـﺎ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳ‪P‬م<ص‪ 9‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺎج در ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻛﻤﻴﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬وي ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺣﺠﺎج اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺣﻘﻮق ﻗﺒﻴﻠة وي را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد‪ /‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﻴﻞ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫دﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﭘﻴﺮي ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﻫﺴﺘﻢ و ﻋﻤﺮم ﺑﻪ ﺳﺮ آﻣﺪه روا ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﻦ ﺣﻘﻮق ﻗﺒﻴﻠﻪام ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪ /‬ﺳﭙﺲ از ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺧﻮدش را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺣﺠﺎج‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﭼﻮن ﺣﺠﺎج او را دﻳﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻢ‪ /‬ﻛﻤﻴﻞ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﻦ ﺧﺸﻢ ﻣﮕﻴﺮ و ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻜﻦ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﺟﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪة ﻏﺒﺎر از‬
‫ﻋﻤﺮم ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺲ در ﺑﺎرة ﻣﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻲ اﻧﺠﺎم ﺑـﺪه زﻳـﺮا ﻣـﻴﻌﺎدﮔﺎه ﻧـﺰد‬
‫ﺣﺠﺖ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ وﭘﺲ از ﻛُﺸﺘﻦ‪ ,‬ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ّ‬

‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ اﻟﻤﺘﻬﺬﻳﺐ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻧﻲ‪ ,‬ج‪٤٤٧ ,, ٨‬ـ‪ ٤٤٨‬ﭼﺎپ ﺣﻴﺪرآﺑﺎد دﻛﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤١٦‬‬

‫ﻛﻤﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ در ﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﺗﻮ‬
‫در زﻣﺮة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن را ﻛُﺸﺘﻨﺪ; آن ﮔﺎه دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را ﺻﺎدر ﻛﺮد و‬
‫‪١‬‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ را زدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺪﻧﻴﺎ از اﻋﻤﺶ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻦ اﺳﻮد ﻧﺰد ﺣﺠﺎج‬‫‪٢‬‬

‫رﻓﺖ‪ /‬ﺣــﺠﺎج ﺑــﻪ او ﮔــﻔﺖ‪ :‬ﻛـﻤﻴﻞ ﺑـﻦ زﻳـﺎد ﭼـﻪ ﻛـﺮده اﺳﺖ؟ ﻫـﻴﺜﻢ ﮔـﻔﺖ‪ :‬او ﭘـﻴﺮﻣﺮد‬
‫ﻣﻲﺑﺮد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﻛﻨﻮن ﻛـﺠﺎﺳﺖ؟ ﻫـﻴﺜﻢ‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮردهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﺳﺮ َ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺳﺎﻟﺨﻮردة ﻧﺎداﻧﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج‪ ,‬او را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ در ﻗﺘﻞ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻲ؟ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﭼﻪ ﻛﺮدي؟ ﻛﻤﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﻣـﻦ ﺳـﻴﻠﻲ زد و ﻣـﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺼﺎص ﻛﺮدم‪ ,‬او اﺟﺎزة ﻗﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻦ داد و ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﻴﺪم‪ /‬راوي ﮔـﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ِ‬
‫آنﮔﺎه ﺣﺠﺎج‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ وي را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻛﻤﻴﻞ در ﺳﺎل ‪< ٨٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ در ﺳﺎل ‪< ٨٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬رخ داد; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﺑﻲ ﺧﻴﺜﻤﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ او ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻬﺎدت ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل داﺷﺖ‪/‬‬
‫آراﻣﮕﺎه او ﻛﻨﺎر ﺛﻮﻳﻪ ﻗﺮار و ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺮوﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم او را زﻳﺎرت ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﺪان ﺗـﺒﺮﻙ‬
‫ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ‪r‬ره‪q‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﺒﻴﺮ ﺑﻦ ﻫﺜﺎم اﺳﺪي واﻟﺒﻲ‪ ,‬ﻣﻮ‪ K‬و َﺳﺮور آﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﻛﻨﻴة وي اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ اﺑﻮﻋﺒﺪا˜ ﻛﻮﻓﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﺪري رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺳﻠﻤﺔ ﺑـﻦ ﻛـﻬﻴﻞ و‬
‫اﻋﻤﺶ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ و ﻣﻨﻬﺎل ﺑﻦ ﻋﻤﺮو و ﺟﺰ آن ﻧﻴﺰ از ﺳﻌﻴﺪ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮب ﻗﻤﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺳﺌﻮال ﻛﺮدن‬
‫ﻧﺰد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ُا ّم دﻫﻤﺎ‪< ,‬ﺳـﻌﻴﺪ ﺑـﻦ ﺟـﺒﻴﺮ‪ 9‬در ﻣـﻴﺎن ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؟‬

‫‪ ,‬ﭼﺎپ اﻳﺮان ـ م‪/‬‬ ‫ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ ﺷﺮح ﻛﻤﻴﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد‬

‫‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫‪ ,‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ـ م‪/‬‬ ‫ﺣﺎﺷﻴة اﺳﺘﻴﻌﺎب‬ ‫‪ ,‬ج‪ ,٣‬ص‪ ١٢٨‬و‬ ‫اﺻﺎﺑﻪ‬ ‫‪٢‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤١٧ .‬‬

‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﺪرش ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤة‬
‫ﻣﺮدم زﻣﻴﻦ ﺑﻪ داﻧﺶ او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﻮذوﻳﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در روز ﻋﺮﻓﻪ ﻫﻤﺮاه وﻫﺐ ﺑﻦ ﻣﻨﺒﻪ و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺑﻮدم‪ /‬وﻫﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎ ﻋﺒﺪا˜! از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺣﺠﺎج ﺗﺮﺳﻴﺪي و ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪي ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﭼﻘﺪر‬
‫ﻣﻲﮔﺬرد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﻓﺘﻢ ﻫﻤﺴﺮم آﺑﺴﺘﻦ ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‪ ,‬او زاﻳﻤﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺻﻮرت ﺳﻌﻴﺪ ﻣﺠﺮوح ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻴﺜﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺘﺒﻪ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﺣﺠﺎج ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪ :‬ﻧﺰد ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ رﻓﺘﻢ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺠﺎج او را ﺑﻪ واﺳﻂ آورد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﭼـﻨﻴﻦ ﻧﻜـﺮدم؟ و اﻳـﻦ ﺟـﻤﻠﻪ را‬
‫ﺗﻜﺮارﻛﺮد‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ /‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﻴﻌﺘﻲ‬
‫ﺣﺠﺎج ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ و دو دﺳﺘﺶ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻛـﻮﻓﺖ و ﮔـﻔﺖ‬
‫ﺑﺮذﻣة ﻣﻦ ﺑﻮد‪ /‬راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ّ :‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻴﻌﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ,‬ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ /‬آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را ﺻﺎدر ﻛﺮد و ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﻴﺮ را ﮔﺮدن زدﻧﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬او ﻓﺮزﻧﺪش را ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪش آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺮﻳﺴﺖ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﭘﺲ از ‪ ٥٧‬ﺳﺎل ﻋﻤﺮ‪ ,‬زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي ﭘﺪرت ﭼﻪ ﻧﻔﻌﻲ دارد؟ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻃﺒﺮي‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻌﻴﺪ ﺛﻘﻪ و اﻣﻴﺮ ﺣﺞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪< ٩٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺳﻦ ‪٤٩‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬اﺑﻮاﻟﺸﻴﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺳﺎل ‪< ٩٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺣﺠﺎج وي را زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ‬
‫ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻴﺎن در ﻛﺘﺎب ﺛﻘﺎت ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬ﻋﺎﺑﺪ‪ ,‬ﻓﺎﺿﻞ و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺑﻮد‪ /‬وي ﻣﻨﺸﻲ‬
‫ﻣـﻮﺳﻲ‬
‫ى‬ ‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻮد‪ ,‬ﺳـﭙﺲ ﻣـﻨﺸﻲ اﺑـﻲ ﺑـﺮده اﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫<اﺷﻌﺮي‪9‬ﺷﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺎرﻳﺎن ﻫﻤﺮاه اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬ﭼﻮن اﺑﻦ اﺷﻌﺚ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي او را دﺳﺘﮕﻴﺮ‬

‫‪١‬ـ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﺪر ش ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎ ﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪p :‬اﻟﻪا ‪p‬ا ‪p‬اﻟﻪا ‪p‬ا و‬

‫ﭼﻮن ﺑﺎر ﺳﻮ م آن را ﺗﻜﺮار ﻛـﺮد‪ ,‬ﻧـﺘﻮاﻧﺴﺖ آن راﺗﻜـﻤﻴﻞ ﻛـﻨﺪ‪ /‬ﺗـﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜـﻤﺎل ‪J‬ﺑـﻪ ﻧـﻘﻞ از ﺣـﺎﺷﻴﻪ ﺗـﻬﺬﻳﺐ‬

‫اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ H‬ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤١٨‬‬

‫ﻛﺮد و او را ﻧﺰد ﺣﺠﺎج ﻓﺮﺳﺘﺎد و در ﺳﺎل ‪< ٩٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و در ﺳﻦ ‪ ٤٩‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺣﺠﺎج او را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺪ روز ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﻧﻴﺰ ﻣﺮد‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﻬﺎدت وي در اواﺧﺮ‬
‫ﺳﺎل ‪< ٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي داد ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺗﺎرﻳﺨﺶ و در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,9‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رواﻳﺖ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ در آن ﺳﺎل‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺎج‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﻪ رﺗـﺒﻴﻞ ﻓـﺮﺳﺘﺎد‪,‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺼﺪي ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﻣـﻨﺼﻮب ﻛـﺮد‪ /‬ﭼـﻮن‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از ﺑﻴﻌﺖ ﺣﺠﺎج دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﻫﻢ از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺷﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ رﺗﺒﻴﻞ رﻓﺖ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺣﺠﺎج ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر ﮔﺰارش در اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻛﺎرﮔﺰار دﺳﺘﻮر او را اﺟﺮا ﻧﻜﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻴﻐﺎم داد و او را از ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﻛﺮد و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﮕﺮﻳﺰد و از آن ﺟﺎ دور ﺷﻮد‪ /‬او‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن رﻓﺖ و ﻣﺪت ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ آن ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺨﺖ دﻟﺘﻨﮓ ﺷﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ‬
‫رﻓﺖ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﺧـﻮد را از‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ او ﻣﺮد ﺑـﺪ رﻓـﺘﺎري‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬از ﻣﻜﻪ ﺑﮕﺮﻳﺰ! ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! آن ﻗﺪر ﮔﺮﻳﺨﺘﻢ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺷﺮﻣﺴﺎرم‪,‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻘﺪّ ر ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬وﻟﻴﺪ ﺑﻪ او ﻧـﻮﺷﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮاﻗﻲ را ﻧﺰد ﺣﺠﺎج رواﻧﻪ ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﻫﻢ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ و ﻣﺠﺎﻫﺪ و ﻃﻠﻖ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ‬
‫را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻧﺰد ﺣﺠﺎج ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻃﻠﻖ در راه ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ,‬ﺣـﺠﺎج‪ ,‬ﻣـﺠﺎﻫﺪ را‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ُﻣﺮد و او آزاد ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ دو ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﺷﺒﻲ ﻳﻜﻲ از آن دو ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻛﺎري رﻓﺖ‪ ,‬ﻧﮕﻬﺒﺎن دﻳﮕﺮ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻴﺪار ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳـﻌﻴﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬اي ﺳـﻌﻴﺪ! ﻣـﻦ از رﻳـﺨﺘﻦ ﺧـﻮن ﺗـﻮ ﺑـﻴﺰاري‬
‫ﻣﻲﺟﻮﻳﻢ‪ ,‬ﻣﻦ در ﻋﺎ َﻟﻢ روﻳﺎ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! از رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ‬

‫‪١‬ـ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ ‪ ,‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻧﻲ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ﺻﺺ‪ ١١‬ـ ‪J ١٣‬ﭼﺎپ ﺣﻴﺪر آﺑﺎد دﻛﻦ‪ H/‬ـ م‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤١٩ .‬‬

‫ﺟﺒﻴﺮ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻦ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺮو‪ ,‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ از ﻓﺮار‬
‫ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ /‬آن ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺳﻪ ﺑﺎر ﻫﻤﺎن ﺧﻮاب را دﻳﺪ واز ﺳﻌﻴﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﺮﻳﺰد وﻟﻲ او‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬او را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و در ﺧﺎﻧة ﺧﻮدش ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪ‪ ,‬ﻗـﺎرﻳﺎن ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻪ دﻳـﺪار او‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و او ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ و ﻣﻲﺧﻨﺪﻳﺪ‪ /‬او دﺧﺘﺮ ﺧﺮدﺳﺎﻟﻲ در آﻏﻮش داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﭼﻮن دﺧﺘﺮ‪ ,‬ﺑﻨﺪ را در ﭘﺎي ﭘﺪرش دﻳﺪ‪ ,‬ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻳﺴﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ او را ﻧﺰد ﺣـﺠﺎج ﺑـﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او را دﻳﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ زن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻟﻌﻨﺖ ﻛﻨﺪ ـ ﻣﻘﺼﻮدش ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ را رواﻧﻪ ﻛﺮد ـ ﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ او را ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫آري‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻧﺸﺎﻧﻲ ﺧﺎﻧﻪ وي را در ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ‪/‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺣﺠﺎج رو ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺳﻌﻴﺪ! آﻳﺎ ﺗﻮ را در ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ ﺧﻮدم ﺷﺮﻳﻚ‬
‫ﻧﻜﺮدم؟ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﺮدم؟ آﻳﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﮕﻤﺎردم؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ‬
‫ﭼﺮا ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬اﻧﺴﺎن ﮔﺎﻫﻲ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫وﮔﺎﻫﻲ درﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج از آن ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺑﺎ وي اداﻣﻪ‬
‫داد‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﺿﻤﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻴﻌﺘﻲ ﺑﺮ ﮔﺮدن داﺷﺘﻢ <ﻣﻨﻈﻮرش ﺑﻴﻌﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ 9‬ﺣﺠﺎج ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺳﻌﻴﺪ! ﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ زﺑﻴﺮ را در ﻣﻜﻪ ﻧﻜُﺸﺘﻢ و از‬
‫ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ و ﺗﻮ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ /‬ﺳـﻌﻴﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺑـﻠﻲ‪ /‬ﺣـﺠﺎج‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪم و دوﺑﺎره از ﺗـﻮ ﺑـﺮاي ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ ﺑـﻴﻌﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻢ‪/‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ دو ﺑﻴﻌﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻧﻘﺾ ﻛﺮدي و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎﻓﻨﺪه ﻓﺮزﻧﺪه ﺑﺎﻓﻨﺪه <ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 9‬وﻓﺎدار ﻫﺴﺘﻲ! ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺗـﻮ را ﺧـﻮاﻫـﻢ‬
‫ﻛُﺸﺖ‪/‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻲ ﻣﻦ ﺳﻌﻴﺪ <ﻧﻴﻚ ﺑﺨﺖ‪ 9‬ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺎدرم ﻣﺮا ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﻓﺮﻣﺎن داد ﺳﺮش را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺳﺮش ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ ,‬ﻳﻚ ﺳﺮﭘﻮش‬
‫ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮش اﻓﺘﺎد‪ ,‬ﺳﻪ ﺑﺎر ‪K‬اﻟﻪ ا‪K‬ا˜ ﮔﻔﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ واﺿﺢ و‬
‫دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج دﭼﺎر اﺧﺘ‪P‬ل ﺣﻮاس ﺷﺪ‪ ,‬و ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزد‪ :‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ! ﻣﺮا ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ! ﻣﺄﻣﻮران ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺳﻌﻴﺪ را ﺑﺮدارﻳﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻫـﻢ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٢٠‬‬

‫ﭘﺎﻫﺎي ﺳﻌﻴﺪ را از وﺳﻂ ﺳﺎق ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎ را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﭘﺲ از آن ﺣﺠﺎج در ﺧﻮاب ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ را ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا! ﺑﻪ ﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻣﺮا ﻛُﺸﺘﻲ؟ ﺣﺠﺎج ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ را‬
‫ﻛُﺸﺘﻢ؟ و اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺑﺎرة ﻗﺘﻞ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮري در ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻣﻪ واﻟﺴﻴﺎﺳﺔ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕـﺮي ﻧـﻘﻞ‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ ﺑـﻮد‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ او ﺑـﺮ ﻣـﻨﺒﺮ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺴﺮي‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺷﺎم رﺳﻴﺪ و وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﭘﺲ از‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﺴﻠﻢ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ‪ /‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﻠة ﺳﻮم ﻣﻨﺒﺮ و ﭘـﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از‬
‫ﻣـﻬﺮ آن را ﺷﻜﺴﺖ و ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم‬‫ﻣﺤﻞ ﻣﺴﻠﻢ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻃﻮﻣﺎري ُﻣﻬﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻴﺮون آورد‪ِ ,‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ,‬از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان‪ ,‬اﻣﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺮدم‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ /‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ,‬ﻣﻦ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮدم‪ ,‬ﺳﺨﻨﺎن او را‬
‫ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ وازاو ﭘﻴﺮوي ﻛـﻨﻴﺪ و ﻫـﺮ ﻛﺲ راه دﻳﮕـﺮي ﭘـﻴﺶ ﮔـﻴﺮد‪ ,‬ﺳـﺮﻧﻮﺷﺘﻲ ﺟـﺰ ﻗـﺘﻞ در‬
‫اﻧﺘﻈﺎرش ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻦ از ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﭘﻨﺎه دﻫﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺰارم‪ ,‬ﺗﻤﺎم‪/‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻈﺮي اﻓﻜﻨﺪه‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻗﺴﻢ ﻳﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺣﺞ ﻣﻲﮔﺰارﻳﻢ! ا ﮔﺮ ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ را در ﺧﺎﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻴﺎﺑﻢ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﻲﻛُﺸﻢ وﺧﺎﻧة او و ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎﻧﺶ را وﻳﺮان وﺣﺮﻣﺖ او را ﻣﺒﺎح ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺗﺎ ﺳﻪ روز‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻲدﻫﻢ ﺗﺎ او را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و ﻣﺴﻠﻤﻪ ﻛﺎرواﻧﺶ را ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﻣﺮدي ﻧﺰد ﺧﺎﻟﺪ آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ در ﻳﻜﻲ‬
‫درهﻫﺎي ﻣﻜﻪ ﻣﺨﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﻪ ﺟﺴﺖوﺟﻮي وي ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﭼﻮن‬
‫از ّ‬
‫آن ﭘﻴﻚ ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ رﺳﻴﺪ و ﺳﻌﻴﺪ را دﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺗـﺎ ﺗـﻮ را‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻢ و ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ آﻣﺪم ﺗﺎ ﺗﻮ را ﻧﺰد ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺒﺮم و از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮم‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺮو‪ ,‬ﻣﻦ ﻫﻤﺮاه ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻨﺠﺎ‬

‫‪١‬ـ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﺻﺺ ‪٤١‬ـ‪ ٤٤‬ـ م‪/‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٢١ .‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ داري؟ ﮔﻔﺖ آري‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧـﻬﺎ را دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧـﺎﮔـﻮارﻳـﻬﺎ و‬
‫ﻧﺎﻣ‪P‬ﻳﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺪان دﭼﺎر ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﻲرﺳﺪ‪ /‬ﭘﻴﻚ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﺧـﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺳﭙﺮدهام‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺳﻌﻴﺪ را ﻧﺰد ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮد ﻛـﻪ او را ﺑـﺎ زﻧـﺠﻴﺮ‬
‫ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺠﺎج ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدي از اﻫﺎﻟﻲ ﺷﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺠﺎج ﭘﻴﺶ‬
‫از ﺗﻮ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺳﻌﻴﺪ را ﻣﻲداﻧﺴﺖ وﻟﻲ ﻣﺘﻌﺮض او ﻧﺸﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ او را ﺑﻴﻦ ﺧـﻮد و ﺧـﺪا رﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدي‪ ,‬از ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺮب ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﺧﺎﻟﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ـ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺸﺘﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﺗﻜﻴﻪ داده ﺑﻮد ـ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ از‬
‫ﻣﻦ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻜﺎﻳﻚ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا را وﻳﺮان ﻛﻨﻢ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردن ﺧﺸﻨﻮدي او اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﻲﻛﺮدم‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﺰد ﺣﺠﺎج رﻓﺖ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﻢ ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻌﻴﺪ‪ /‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﺒﻴﺮ ﻫﺴـﺘﻢ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮ ﺷﻘﻲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻛُﺴﻴﺮ ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻫﺴﺘﻢ و ﻣﺎدرم ﺑﻪ‬
‫‪١‬‬

‫ﻧﺎم ﻣﻦ و ﻧﺎم ﭘﺪرم داﻧﺎﺗﺮﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ و ﻣﺎدرت ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ از‬
‫ﻋﺎ َﻟﻢ ﻏﻴﺐ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪاري‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را ﺧﻮاﻫﻢ ﻛُﺸﺖ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﺎدرم‬
‫ﻧﺎم ﻧﻴﻜﻲ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﻬﺎد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬دﻧﻴﺎي ﺗﻮ را ﺑﻪ آﺗﺸﻲ ﺷﻌﻠﻪور ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺳـﻌﻴﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﺗﻮﺳﺖ‪ ,‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺰﻳﺪم‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫درﺑﺎرة ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ؟ ﺳـﻌﻴﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬او ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣـﻤﺖ و ﻓـﺮﺳﺘﺎده‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزﻫﺎي ﻧﻴﻚ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮ‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ وﻛﻴﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺘﻢ و ﻫﺮ ﻛﺲ در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ﺧﻮﻳﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺷﻨﺎم ﺑﺪه ﻳﺎ از آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻛﻦ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻴﺰي‬ ‫‪٢‬‬

‫را ﻛﻪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﻣﺮاﻗﺐ ﻧَﻔﺲ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺎ‪K‬ت ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ دﻳﮕﺮان‬
‫ِ‬ ‫ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺧﻠﻔﺎ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ /‬ﺣﺠﺎج ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮت را در ﺑﺎرة ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻴﺎن ﻛﻦ‪ ,‬آﻳـﺎ در ﺑـﻬﺸﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ در ﺟﻬﻨﻢ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ا ﮔﺮ وارد ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ﺷﻮم و ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﻴﻨﻢ‪,‬‬

‫‪١‬ـ ﺳﻌﻴﺪ ‪J‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ‪ H‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻘﻲ ‪J‬ﺑﺪﺑﺨﺖ‪ H‬و ﺟﺒﻴﺮ ‪J‬ﺳﺎﻟﻢ‪ H‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛُﺴﻴﺮ ‪J‬ﺷﻜﺴﺘﻪ‪ H‬اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬

‫ﻛﻞ اﻣﺮي ﺑﻤﺎ ﻛﺴﺐ رﻫﻴﻦ‪/‬‬ ‫‪٢‬ـ ﻃﻮر‪٢١.‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٢٢‬‬

‫ﺧﻮاﻫﻢ داﻧﺴﺖ‪ ,‬ﭼﺮا از ﻋﺎ َﻟﻢ ﻏﻴﺐ ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﺠﺎج ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺣﺎل ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﺳـﻌﻴﺪ در ﭘـﺎﺳﺦ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻦ ﻧـﺰد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﺗﻮانﺗﺮ از آن ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺮ ﻋﺎ َﻟﻢ ﻏﻴﺐ آﮔﺎه ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺼﺪﻳﻖ‬
‫ﻣﻦ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺗﻮ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﻨﻢ ﺣـﺠﺎج ﮔـﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ را رﻫﺎ ﻛﻦ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ ﭼﺮا ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺧﻨﺪي؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻳﺪم ﻛـﻪ ﻣـﺮا‬
‫ﺑﺨﻨﺪاﻧﺪ‪ /‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﮔِﻞ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺨﻨﺪد؟ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ِﮔﻞ‪ ,‬ﻃﻌﻤة آﺗﺶ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و دراﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺎ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﺑ‪P‬ﻫﺎ رو ﺑﻪ روﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻨﺪم‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺧـﺪاوﻧـﺪ‪ ,‬ﻣـﺎ را ﺑـﺎ ﺳـﺮﺷﺘﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻓﺮﻳﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن آﻟﺖ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ را دﻳـﺪهاي؟ ﺳـﻌﻴﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻧـﻪ‪,‬‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻢ و آن ﮔﺎه ﺣﺠﺎج دﺳﺘﻮر داد ﻋﻮد و ﻧﻲ آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫راوي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻋﻮد را ﻧﻮاﺧﺘﻨﺪ و در ﻧﻲ دﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﺮﻳﺴﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺣﺠﺎج! اﻣﺮ ﺑﺰرﮔﻲ را ﺑﻪ ﻳﺎدم آوردي‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ آﻧﭽﻪ دراﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم ﻫﺮﮔﺰ ﺳﻴﺮ و ﺳﻴﺮاب ﻧﺸﺪم‪ /‬ﻟﺒﺎس ﺧﻮب ﻧﭙﻮﺷﻴﺪم و‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻏﻤﮕﻴﻦ و اﻧﺪوﻫﻨﺎ ﻙ ﺑﻮدم‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن اﻳﻦ آ‪K‬ت ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ را دﻳﺪهاي؟ ﺳﻴﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪,‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮﺧ‪P‬ف ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ /‬اﻣﺎ اﻳﻦ دﻣﻴﺪن‪ ,‬روز دﻣﻴﺪن ﺻﻮر را ﺑﻪ ﻳﺎدم آورد‪ ,‬و اﻳﻦ‬
‫ﻧﻲ از ﺟﻨﺲ ﺗﻮﺳﺖ ﻛﻪ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﻲﺷﻮد واﻳﻦ ﻋﻮد ﺑﻪ ﺣﻖ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻛﺮد‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺑﺮﻳﺪه ﺷﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮگ ﻣﻦ ﺣـﺘﻤﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺗﻮ ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮم‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از دﻧﻴﺎ ﻧﻤﻲرود‬
‫ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻣﺶ را از ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺎ َﻟﻢ ﻏﻴﺐ داﻧـﺎﺗﺮﺳﺖ‪ /‬ﺣـﺠﺎج ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻧﺰد ﺧﺪا ﻧﺮوم در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﺗﻮ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻮاي ﺗﻔﺮﻗﻪ و‬
‫آﺷﻮب ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺟﺪا واز ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ وﻟﻲ ﺣﻜﻢ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ,‬ﻧﺎﻓﺬ و ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ و ﮔﺮﻳﺰي از آن ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮ درﺑﺎرة آﻧـﭽﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮔﺮدآوري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮي ﻧﺪارم‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻃ‪ P‬و ﻧﻘﺮه و ﭘﻮﺷﺎ ﻙ و ﺟﻮاﻫﺮات را ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه آﻧﻬﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٢٣ .‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻬﺎد‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﺮط آن ﻋﻤﻞ ﻛـﻨﻲ ﺣـﺠﺎج ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻣﺎن ﻳﺎﺑﻲ‪ ,‬در‬
‫ﺑﺰرگ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﺮس‬
‫ﺷﺮﻃﺶ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آن از ِ‬
‫زن‬
‫ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﺮ ﻣﺎدر ﺷﻴﺮ دﻫﻲ ﻃﻔﻞ ﺷـﻴﺮﺧـﻮارش را ﻓـﺮاﻣـﻮش ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬و ﻫـﺮ ِ‬
‫ﺑﺎرداري ﺟﻨﻴﻦ ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﻧﻬﺪ و ﺟﺰ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ,‬ﻧﻔﻌﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد‪ /‬ﺣﺠﺎج‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ آﻧﭽﻪ ﮔﺮد آوردﻳﻢ‪ ,‬ﺧﻮب اﺳﺖ؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﻧﻜﻮﻳﻲ آﻧﻬﺎ آ ﮔﺎﻫﺘﺮ ﻫﺴﺘﻲ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ /‬آﻳﺎ دوﺳﺖ داري ﺑﺨﺸﻲ از آن‬
‫ﻧﺼﻴﺐ ﺗﻮ ﺷﻮد؟ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آﻧﭽﻪ را ﺧﺪا ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪد‪ ,‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ دوﺳﺖ ﻧﺪارم‪ /‬ﺣﺠﺎج‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺑﻬﺸﺖ دور ﺷﺪه‪ ,‬وارد آﺗﺶ ﺷﻮد! ﺣﺠﺎج‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﺑﻜُﺸﻴﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺣﺠﺎج! ﻧﺰد ﺗﻮ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﺟﺰ‬
‫ﭘﺮودﮔﺎر ﻳﻜﺘﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎﺳﺖ و ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺪارد وﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اوﺳﺖ‪ /‬اي ﺣﺠﺎج! از ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺗﺎ روزي ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗـﻮ ﻣـ‪P‬ﻗﺎت ﻣـﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬اﻳـﻦ اﻣـﻮال را‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻨﻲ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎز ﻣـﻲﮔﺸﺖ‪ ,‬ﻣـﻲﺧﻨﺪﻳﺪ‪ /‬ﺣـﺠﺎج ﮔـﻔﺖ‪ :‬اي ﺳـﻌﻴﺪ! ﭼـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻨﺪي؟ ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ُﺑﺮدﺑﺎري ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫در ﺷﮕﻔﺘﻢ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻓﻜﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪاي ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫از آن ﻧﻬﻲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺗﻮ را ﻣﻲ ُﻛﺸﻢ‪ ,‬و دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺪه ﺗﺎ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ /‬آن ﮔﺎه رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪َ :‬و ﱠﺟ ُ‬
‫ﻬﺖ وﺟﻬﻲ ﻟﻠـﺬي‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﻄﺮاﻟﺴﻤﻮات وا‪0‬رض ﺣﻨﻴﻔا و ﻣﺎ اﻧﺎ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ‪/‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻠة ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﮕﺮداﻧﻴﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺳﺘﻢ و ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﻳﻲ اﺧﺘ‪P‬ف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه روي او را از ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ رو ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺧﺪا آن ﺟﺎﺳﺖ و اوﺳﺖ ﻛﻪ آرزوﻫﺎي دروﻧﻲ را‬
‫ﺑﺮآورده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮدم ﻣﺄﻣﻮرﻳﻢ‪ ,‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ او را ﭘﺎﻳﺪار ﻧﻜﻦ و اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﻣﺮا از او ﺑﮕﻴﺮ و ﻣﺮا آﺧﺮﻳﻦ ﻧـﻔﺮ از‬
‫اﻣﺖ ﻳﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻗﺮار ده ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬آن ﮔﺎه ﺳﺮ از ﺗـﻨﺶ ﺟـﺪا ﻛـﺮدﻧﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ اﻧﻌﺎ م‪ :٧٩.‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ روي آوردها م ﻛﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و ز ﻣﻴﻦ را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻣﻦ در اﻳـﻤﺎن ﺧـﻮد ﺧـﺎﻟﺼﻢ و از‬

‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻧﻴﺴﺘﻢ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٢٤‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻘﻴة ﺧﻮارج را ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ را ﻧﺰد وي ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ آﻧﻬﺎ‬
‫‪١‬‬

‫را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ,‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ از دﻋﺎي اﻓﺮاد ﻣـﻈﻠﻮﻣﻲ ﻛـﻪ در ﻣـﻴﺎن اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ وﻟﻲ اﻓﺮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﻇﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا از زﻣﺮة ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻃﺎﻋﺖ رﻫﺒﺮ‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻮﻳﻨﺪهاي ﮔﻔﺖ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﺣﺠﺎج از ﻗﺘﻞ ﺳﻌﻴﺪ ﻓﺮاﻏﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫اﺧﺘ‪P‬ل ﺣﻮاس ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ ﻣﺮا ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ‪ ,‬و ﻣﻘﺼﻮدش ﺑﻨﺪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد واﻳﻦ ﺳﺨﻦ را زﻣـﺎﻧﻲ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺠﺎج‬
‫درﺑﺎره ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺳﺆال ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺪان اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲداد‪ ,‬و اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺑﺎز ﻛﺮدن‬
‫و ﺑﺴﺘﻦ زﻧﺠﻴﺮ ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‬

‫ﻛﻨﻴة ﻣﺸﻬﻮر زﻳﺪ‪ ,‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻮد و اﻳﻦ‪ ,‬ﻧﺎم ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان اوﺳﺖ و ذواﻟﺪﻣﻌﻪ ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران و ﺳﻴﺮه ﻧﻮﻳﺴﺎن و ﺷﺮح ﺣﺎل ﻧﻮﻳﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑـﺪان‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ دارﻧﺪ‪/‬‬
‫وي در داﻣﻦ ﭘﺪرش ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﭘﺮورش‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت و اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺖ و ﻣﻌﺎرف ﻧـﺎب و‬
‫اﺳﺮار اﺣﻜﺎم را از آﻧﻬﺎ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬او داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻨﺎﻇﺮه از دﻳﮕﺮ ﻣﻠﺘﻬﺎ وادﻳﺎن را‬
‫ﻣﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﺷﮕﻔﺖ آور ﻧﻴﺴﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻣﻜﺘﺐ اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ واز داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﻧــﺒﻮت ﻓـﺎرغاﻟﺘـﺤﺼﻴﻞ ﺷـﺪه‪ ,‬در زﻣـﻴﻨﻪ ﻋـﻠﻢ و ﻋـﺮﻓﺎن داراي ﺟـﺎﻳﮕﺎﻫﻬﺎي ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه و‬
‫ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎي ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬وي ﻫﻤﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻮاﺑﻲ و ﺑﻴﺎن ﺷﻴﻮاي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣـﻬﺎرت در‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﭘﺪران ﻫﺪاﻳﺘﮕﺮش را داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤة اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﻮغ و ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ وي اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﭘﺎ ﻛﻲ آرﻣﺎﻧﺶ ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن از‬
‫راه ﭘﺪراﻧﺶ را ﻧﻴﺰ واداﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ آﺷﻜﺎر او اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻟﺬا اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬زﻳﺪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧـﺎﻧﺪاﻧﺶ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛـﺮدم و در آن دوران از وي‬

‫‪١‬ـ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺠﺎج از ﺧﻮارج‪ ,‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮ ﻣﺖ وي ﻗﻴﺎ م ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪H‬‬

‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ـ م‪/‬‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻜﻨﺠﻪ داده‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٢٥ .‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﻘﻴﻪﺗﺮ‪ ,‬ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻮاﺑﺘﺮ و ﺧﻮش ﺑﻴﺎﻧﺘﺮ ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪/‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﺷﻌﺒﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻴﭻ زﻧﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪي ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻳﺪ در ﻋﻠﻢ و ﻓﻘﺎﻫﺖ ﻧﺰاﻳﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﺷﺒﻪ و اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻫﻴﺜﻤﻲ و ذﻫﺒﻲ و اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ ﮔﻮاه اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫‪٥‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٣‬‬

‫زﻳﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ و ﻓﻀ‪P‬ي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻋﻠﻢ و ﻓﻘﺎﻫﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫آﻧﭽﻪ از ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ زﻳﺪ و آ ﮔﺎﻫﻲ او در ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎ ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫داﺷﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ وﺟﻬﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را دﻳـﺪم وﻫـﻴﭻ ﻛﺲ را ﺑـﺮﺗﺮ از وي در‬
‫‪٦‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ‪/‬‬
‫در ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ واﺳﻄﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه زﻳﺪ ﺑﻮدم‪ /‬و ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎل ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ,‬ﻳﻜﻤﺎه در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدم واز او ﺟﺪا ﻧﻤﻲﺷﺪم ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫‪٧‬‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻢ‪ ,‬و در ﻋﻠﻢ و ﻓﻘﺎﻫﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او را ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ,‬ﻟﺬا دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ وي را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪم‪/‬‬
‫ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻦ ﻏﺴﺎن ازدي ﮔﻮاه اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪ /‬وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در روزﮔﺎر ﻫﺸﺎمﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪,‬‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﺎم آﻣﺪ و ﻫﻴﭻ ﺷﺨﺼﻲ را آ ﮔﺎﻫﺘﺮ از او ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ‪ /‬ﻫﺸﺎم‪ ,‬ﭘﻨﺞ ﻣﺎه‪,‬‬
‫او را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه او در زﻧﺪان ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬وي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮرة ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺑﻘﺮه را ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬وي آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن ﺗ‪P‬وت ﻛﺮد و در ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ ﺑـﺪاﻧـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻗـﺮآن و ﻋـﻤﻞ ﻛـﺮدن ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮرﻫﺎي آن ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢﺗﺮﻳﻦ راﻫﻬﺎ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻛـﺘﺎب ﺷـﺮاﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻛﺮاﻣﺖ‪ ,‬ارﺟﻤﻨﺪي و ﺑﺰرﮔﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻓﺮﻣﻮد و آن را روح‪ ,‬رﺣﻤﺖ ﺷﻔﺎ‪ ,‬ﻫﺪاﻳﺖ و ﻧﻮر ﻧﺎﻣﻴﺪ‪,‬‬
‫و ﺑﺎ اﻋﺠﺎز ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن‪ ,‬ﻃﻤﻊ ﺑﺪاﻧﺪﻳﺸﺎن را از آن ﺟﺪا ﻛﺮد‪ ,‬و ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰش ﻣﻜﺮ‬
‫ﻣﺪّ ﻋﻴﺎن را از آن دور ﻛﺮد و آن را در ﻣـﻌﺮض ﺗـ‪P‬وت واﺳـﺘﻤﺎع ﻗـﺮار داد‪ ,‬ﻛـﻪ ﮔـﻮﺷﻬﺎي‬

‫ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪/٣٠٧‬‬ ‫‪١‬ـ ﺧﻄﻂ‬

‫‪٢‬ـ ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪/‬‬

‫ﻣﺤﺮﻗﻪ‪ ,‬ص ‪/٣١‬‬ ‫‪٣‬ـ ﺻﻮاﻋﻖ‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ< م‪/‬‬ ‫‪٤‬ـ‬

‫‪٥‬ـ ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﻪ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/٨‬‬

‫‪٦‬ـ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ‪/‬‬

‫‪٧‬ـ روض ﻧﻀﻴﺮ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/١٢٨‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٢٦‬‬

‫ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن‪ ,‬آن را رد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺗﺎزهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺑﺴـﻴﺎر ﻓـﺮﺳﻮده ﻧـﻤﻲﺷﻮد و‬

‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﮕﻔﺘﻴﻬﺎي آن ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻓﺎﻳﺪهﺑﺨﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻮاﻳﺪ آن‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ /‬ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﺣ‪P‬ل وﺣﺮاﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻤة ﻣـﺮدم آن را‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎ از آن آ ﮔﺎﻫﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ آن را‬
‫ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ,‬و ﺗﺄوﻳﻞ آن را ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ‪ ,‬آﻧﭽﻪ ﻧـﺒﻮده در ﻗـﺮآن وﺟـﻮد دارد‪ /‬ﺑـﺪاﻧـﻴﺪ ـ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ ـ ﻛﻪ ﻗﺮآن داراي ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﻃﻦ‪ ,‬ﺣﺪ و ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ /‬ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن‬
‫ﺗﻨﺰﻳﻞ‪ ,‬ﺑﺎﻃﻨﺶ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ,‬ﺣﺪ آن واﺟﺒﺎت واﺣﻜﺎم و ﻣﻄﻠﻘﺶ ﺛﻮاب وﻋﺘﺎب اﺳﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ ﮔﺮدآوري ﺑﺴﻴﺎري از راوﻳﺎن و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﻮد و ﺗﻜﻴﻪﮔﺎه آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﻲرﻓﺖ زﻳﺮا آﻧﻬﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻮم ﺳﺮﺷﺎر و ﺻـﺪاﻗﺖ وي را در ﻧـﻘﻞ و اﻧـﺘﺸﺎر اﺣـﺎدﻳﺚ‬
‫درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن او ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻜﻴﺮ‪,‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ ,‬ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ‪ ,‬اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ زﻳﺎد اﺣﻤﺮ اﺑﻲ ﺟﺎرود زﻳﺎد ﺑﻦ ﻣﻨﺬر‪,‬‬
‫ﻛﺜﻴﺮﺑﻦ ﻃﺎرق‪ ,‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ وﺟﻬﻲ‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋ‪ ,P‬زرﻳﻦ ﺑﻴﺎع اﻧـﻤﺎط‪ ,‬اﺑـﺎنﺑﻦ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن اﺟﻠﺢ‪ ,‬ﻓﻀﻴﻞ‪ ,‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪ ,‬زﻫﺮي‪ ,‬اﻋﻤﺶ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺧﻴﺜﻢ‪ ,‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﺪي‪ ,‬زﺑﻴﺪ‬
‫ﻳﺎﻣﻲ‪ ,‬زﻛﺮﻳﺎ ﺑﻦ زاﺋﺪه‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻴﺎش ﺑﻦ اﺑـﻲ رﺑـﻴﻌﻪ و اﺑـﻦ اﺑـﻲ زﻧـﺎد و‬
‫ﺷﻌﺒﻪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺗﺤﻒ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮﻳﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ دﻫﻠﻮي آورده اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ‪ ,‬ﻋﻠﻢ و‬
‫‪١‬‬

‫ﻃﺮﻳﻘﺖ را از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و زﻳﺪﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬آن را‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب روض اﻟﻨﻀﻴﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت دو ﺳﺎل ﻧﺰد زﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﺮا ﮔﻴﺮي‬
‫‪٢‬‬

‫ﻋﻠﻮم ﭘﺮداﺧﺖ و ﺟﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪ ,‬ﻛﺴﻲ او را از ﺣﻀﻮر در درس زﻳﺪ ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻛﻬﻴﻞ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ زﻳﺎد‪ ,‬ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻮﻫﺎﺷﻢ رﻣﺎﻧﻲ و ﺣﺠﺎج ﺑﻦ دﻳﻨﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻓﻘﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد زﻳﺪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﻋﻠﻢ و ﻓﻘﻪ ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ او ﻫـﻢ‬
‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﭼﺎپ ﺑﻤﺒﺌﻲ ﺳﺎل ‪J ١٣١٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,H‬ص‪/٨‬‬

‫‪٢‬ـ ج‪ ,١‬ص‪/٦٦‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٢٧ .‬‬

‫ﻓﺮﻗﻪ زﻳﺪﻳﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوه زﻳﺎدي از زﻳﺪ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻟﺮوض‪ ,‬ج ﻳﻚ‪ ,‬ص ‪ ٦٢‬ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫از ﻛﺘﺎب ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل‪ ,‬ﻧﻮﺷﺘة ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺰي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آدم ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺧﺜﻌﻤﻲ‬
‫ﺑﺴﺎم ﺻﻴﺮﻓﻲ و راﺷﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺻﺎﺋﻎ و زﻳﺎد ﺑـﻦ ﻋـ‪P‬ﻗﻪ و ﻋـﺒﺪا˜ﺑـﻦ‬‫واﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ و ّ‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺣﺎدﻳﺜﻲ از زﻳﺪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎﺷﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣـﺜﻨﻲ و ﺑـﺮادرش ﺣﺴـﻦ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬و ﻋﺒﻴﺪا˜ و ﻋﺒﺪا˜ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮﺑﻦ‬
‫‪١‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﺰد زﻳﺪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﻋﻠﻢ و ﺣﺪﻳﺚ ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ‪ ,‬ﻧﻤﻮﻧة ﻛﺎﻣﻞ اﺧ‪P‬ق و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﭘﺲ از اﻣﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮ ﺑـﻮد‪ /‬او از روش‬
‫ﭘﺪراﻧﺶ در ﻣﻮرد ﻋﺒﺎدت واﺳـﺘﻐﻔﺎر ﺑﺴـﻴﺎر و ﺗـﻔﻜﺮ و اﻧـﺪﻳﺸﻪ در ﻧـﻌﻤﺘﻬﺎ و آﻓـﺮﻳﺪهﻫﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘـﻴﺮوي ﻣـﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ ﺷـﻬﺮت ﻳـﺎﻓﺖ و ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان ﻫـﻤﭙﻴﻤﺎﻧﺎن ﻗـﺮآن و‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﺎرود ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وارد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺪم و ﻫﺮ ﭼﻪ درﺑﺎرة زﻳﺪ ﺳﺆال ﻣﻲﻛﺮدم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫او ﻫﻤﭙﻴﻤﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺴﻴﺎر‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ارﻛﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﻲرود‪/‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه درﺑﺎرة زﻳﺪ از اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﺳﺆال ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﺮاه ﻗﺮآن و ﺟﺪا از‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ /‬ﺑـﻪ ﻧـﻈﺮ ﻓـﺨﺮي و ذﻫـﺒﻲ و ﺷـﺒﻠﻨﺠﻲ واﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ ﺣـﻤﻴﺪ ‪ ,‬او از‬
‫‪٤‬‬ ‫‪٣‬‬

‫ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران ﺑﺰرگ ﺑﻮد واز ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ﭘﺎ ﻛـﺪاﻣـﻨﻲ و دﻳـﻨﺪاري و ﻓـﺮوﺗﻨﻲ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﺎﺣﺖ‪ ,‬ﺳﺨﻨﻮري‪ ,‬ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻮاﺑﻲ‪ ,‬ﺧﻮش ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺷﻴﻮاﻳﻲ ﺳﺨﻦ و ﺑﻪ‬

‫‪١‬ـ روض ﻧﻀﻴﺮ ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/٦٥‬‬

‫‪٢‬ـ ﺳﺮ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻌﻠﻮﻳﺔ‪/‬‬

‫ّ‬

‫ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪/٣٠٧‬‬ ‫‪٣‬ـ ﺧﻄﻂ‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ< م ذﻫﺒﻲ‪ ,‬ﻧـﻮرا ‪7‬ﺑـﺼﺎر ﺷـﺒﻠﻨﺠﻲ ‪J‬ص ‪ H١٧٧‬و ﺣـﺪاﺋـﻖ وردﻳـﻪ‬ ‫‪٤‬ـ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي آداب ﺳﻠﻄﺎﻧﻴﻪ‪,‬‬

‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٢٨‬‬

‫ﻛﺎر ﺑﺮدن اﺧﺘﺼﺎر در ادا ﻛﺮدن ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﻠﻴﻎﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ /‬ﺳﺨﻨﺎن زﻳﺪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑ‪P‬ﻏﺖ ﺑﻪ ﻛ‪P‬م ﺟﺪّ ﺑﺰرﮔﻮارش ﺣﻀﺮت ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻃـﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫‪١‬‬

‫داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن ﺟﺎﺣﻆ او را از ﺳﺨﻨﻮران ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪/‬‬

‫‪٢‬‬

‫اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﺳﺒﻴﻌﻲ و اﻋـﻤﺶ او را اﻳـﻦ ﮔـﻮﻧﻪ ﺗـﻮﺻﻴﻒ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ :‬زﻳـﺪ‪ ,‬ﻓـﺼﻴﺢﺗﺮﻳﻦ و‬
‫ﮔﻮﻳﺎﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻮد و ﮔﻮاه ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪,‬‬
‫‪٣‬‬

‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻚ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺰارش درﻋﺮاق ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد ﺗﺎ‬
‫زﻳﺪ را از ﻛﻮﻓﻪ اﺧﺮاج ﻛﻨﺪ‪ ,‬و از ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم در ﻣﺠﺎﻟﺲ او ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ زﻳﺮا زﻳﺪ ﺑﺎ داﻧﺶ‬
‫ﻓﺮا ﮔﻴﺮ و ﺑﻴﺎن ﺷﻴﻮاﻳﺶ دﻟﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﻲﻛﺮد و زﺑﺎﻧﺶ ُﺑﺮﻧﺪهﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ‪,‬‬
‫ﺗﻴﺰﺗﺮ از ﺳﺮﻧﻴﺰه‪ ,‬رﺳﺎﺗﺮ از ﺳﺤﺮ و ﻏﻴﺒﮕﻮﻳﻲ و دﻣﻴﺪن در ﮔـﺮهﻫﺎ ﺑـﻮد‪ /‬روزي ﻫﺸـﺎمﺑﻦ‬
‫‪٤‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻪ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ از ﺧ‪P‬ﻓﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻲ و در‬
‫آرزوي آن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮي‪ ,‬ﺗﻮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰ ﻫﺴﺘﻲ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ,‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫زﻳﺪ ﺑﻪ او ﮔﻮاه درﺳﺘﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻮرد ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد و‬
‫در آن ﻣﺠﻠﺲ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺮدم ﺷﺎم اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آﺛﺎر ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ و ﻧﺎاﻣﻴﺪي ﺑﺮ ﭼﻬﺮة‬
‫ﻫﺸﺎم ﻧﻤﻮدار ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﻧﮕﻴﺰة ﻗﻴﺎم زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ‪ ,‬آﮔﺎه ﻛﺮدن اﻣّﺖ از ﻟﻐﺰﺷﻬﺎي واﻟﻴﺎن و آﺷﻨﺎ ﻛﺮدن آﻧـﻬﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺪﻳﻬﺎي آن ﻗﺪرت و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﻮد و ا ﮔﺮ ﻗـﻴﺎم و ﺟـﻨﺒﺶ ﻫـﺎﺷﻤﻴﺎن در ﻣـﻨﺎﻃﻖ و‬
‫زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ رخ ﻧﻤﻲداد‪ ,‬دﻳﻦ اﺳ‪P‬م ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻴﻬﺎي دردﻧﺎ ﻙ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪ ,‬از ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﻳﺖ اﺳ‪P‬م‪ ,‬ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﻧﺎﮔﻮارﻳﻬﺎي ﺑﺴـﻴﺎري را ﺗـﺤﻤﻞ ﻛـﺮد‪ ,‬ﻗـﻴﺎم‬
‫اﻓﺘﺨﺎر آﻣﻴﺰ او ﻣﺮدم را از ﺳﺨﺘﮕﻴﺮﻳﻬﺎ و داوريﻫﺎي ﻧﺎﻋﺎد‪K‬ﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ آﮔﺎه ﻛﺮد و‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ راه ﺻﺤﻴﺢ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ وﻇﻴﻔة ﺳـﻨﮕﻴﻦ ﻛـﻪ ﺟـﺰ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ع‪ 9‬ﻳـﺎ ﺟـﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺑـﺪان‬
‫ﻧﻤﻲﭘﺮدازد‪ ,‬آﺷﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻳﺪهﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﻛﻪ داﺷـﺘﻪ‪,‬‬

‫ﺣﺪاﻳﻖ وردﻳﻪ‪/‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ج‪ ,١‬ص‪ ,١٩٠‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪J ١٣٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ ,H‬ج‪ ,١‬ص‪/١٩٠‬‬ ‫ﺑﻴﺎن و ﺗﺒﻴﻴﻦ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ج‪ ,٤‬ص‪J ,٣٠٧‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ﻧﻮرا‪7‬ﺑﺼﺎر ﺷﺒﻠﻨﺠﻲ‪/‬‬ ‫ص‪ ٢٦٥‬و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪٤‬ـ‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٢٩ .‬‬

‫ﻣﻮرد ﻋ‪P‬ﻗة اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر<ع‪ 9‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻓﺎﻳﺪة ﻗﻴﺎم زﻳﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دوﺳﺘﻲ ﻣﺮدم‬
‫‪١‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ و ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ آﻧﻬﺎ را اﺳﺘﻮار ﻛﺮد; اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد‪> :‬ﭘﺲ از ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎرة‬
‫ﻣﺎ ﮔﻔﺖوﮔﻮ و دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ ﻳﺎدآوري ﻣﺎ دﻋﻮت ﻛﻨﺪ<‪ /‬اﻳﻦ ﻛﻪ زﻳﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ,‬ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ<ع‪ 9‬را ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫>زﻳﺪ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي آل ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬دﻋﻮت ﻛﺮد‪ ,‬ا ﮔـﺮ ﭘـﻴﺮوز ﻣـﻲﺷﺪ ﺑـﻪ دﻋـﻮﺗﺶ وﻓـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬او ﻋﻠﻴﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد ﺗﺎ او را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪ </‬زﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﻧﺼﺎري‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺰد ﻫﺸﺎم رﻓﺘﻢ درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد او ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬دﺷﻨﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻦ و ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪ ,‬ﻋﻠﻴﻪ او ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺮﻳﺢ ﻣﺎ را از اﻫﺪاف ﻋﺎﻟﻲ و ّﻧﻴﺖ ﭘﺎ ﻙ زﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺖ ﺟﺪ ﺑﺰرﮔﻮارش‬
‫و ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺻﻠﻲاش ﻛﻪ ﻣﻔﺴﺮان وﺣﻲ و ﻣﻨﺒﻊ ﺣﻜﻤﺖ و اﺳﺮار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫آﮔﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻣﻮﻳﺎن ﺑﺎ دﻳﻦ اﺳ‪P‬م ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﺎ ﺗﻮپ ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم ذﻟﺖ وﺧﻮاري ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻫﺸﺎم ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻣﺘﻮﺟﻪ زﻳﺪ ﺑﻮد وﻟﻲ او را‬
‫از آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎز ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ /‬زﻳﺪ ﻣﺪت زﻳﺎدي در ﺷﺎم ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﺮ روز از ﻫﺸﺎم‬
‫اﺟﺎزه ورود ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﮔﺰارﺷﻬﺎ و ﺷﻜﺎﻳﺘﻬﺎﻳﻲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺪ ﻛﺎرﮔﺰاراﻧﺶ ﺑـﺎ او را ﺑـﻪ‬
‫اﻃ‪P‬ع وي ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫﺸﺎم ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻧﻤﻲداد‪ /‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫‪٢‬‬

‫ﻫﺸﺎم ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪارد‪ ,‬اﺟﺎزه ورود ﻣﻲدﻫﺪ و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺸﺎم ﺑﻪ زﻳﺪ اﺟﺎزه ﻣﻲداد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ وارد ﺷﻮد ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﺠﻠﺲ دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد او را‬
‫در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺗﺎ ﺳﺨﻦ و ﺑﻴﺎن ﺷـﻴﻮاﻳﺶ را ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم آﺷﻜـﺎر ﻧﻜـﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ اﻳـﻦ‬ ‫‪٣‬‬

‫ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﺎﺳﺦ دادن و ﮔﻔﺘﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ او ﻧﺸﺪ‪ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن ﻫﺸـﺎم‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ‪J‬ع‪ H‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻧـﺰد ﺑـﺮادر ش اﺑـﻲ ﺟـﻌﻔﺮ‬ ‫‪١‬ـ از ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺻﻬﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ‬

‫ﺑﺎﻗﺮ ‪J‬ع‪ H‬رﻓﺖ‪ ,‬ز ﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ را دﻳﺪ‪ ,‬اﻳﻦ آﻳﻪ را ﺗوت ﻓﺮ ﻣﻮد‪> :‬ﻳﺎ اﻳﻬﺎاﻟﺬﻳﻦ آ ﻣﻨﻮا ﻛﻮﻧﻮا ﻗﻮا ﻣﻴﻦ ﺑﺎﻟﻘﺴﻂ ﺷﻬﺪاء‬

‫ج‪ ,١‬ص‪ H٥٥‬ـ م‪/‬‬ ‫روض ﻧﻀﻴﺮ‪,‬‬ ‫ < ﺳﭙﺲ ﻓﺮ ﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮ اي زﻳﺪ! از ﻣﺼﺪاﻗﻬﺎي اﻳﻦ آﻳﻪ ﻫﺴﺘﻲ‪J /‬‬

‫ج‪ ,٥‬ص‪/٨٥‬‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﭼﺎپ اﻳﺮان‪J /‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٣٠‬‬

‫ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ ﻛ‪P‬ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪهﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﺎﻓﺬﺗﺮ از ﺗﻴﺮ را ﺑﺸﻨﻮد‪/‬‬

‫در ﻳﻜﻲ از آن روزﻫﺎ و در ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺷﺎم اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺸﺎم ﺑﻪ زﻳـﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮادر ﺑﻘﺮة ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ زﻳﺪ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد روح از ﺑﺪﻧﺶ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ /‬آن ﮔﺎه ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬او را ﺑﺎﻗﺮ ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺗﻮ او را ﺑﻘﺮه ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﻨﻲ!‬
‫اﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪت اﺧﺘ‪P‬ف ﺗﻮ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ /‬ﺗﻮ در آﺧﺮت ﻫﻢ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮاﻫﻲ ﻛـﺮد‪,‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ در دﻧﻴﺎ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ /‬او ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲرود و ﺗﻮ راﻫﻲ دوزخ ﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﺷﺪ ﻫﺸﺎم از ﺟﻮاب دادن ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ او آﺷﻜـﺎر ﺷـﺪ‪ /‬ﻓـﻘﻂ ﺑـﺎ ﺻـﺪاي ﺑـﻠﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻏ‪P‬ﻣﺎﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ اﺣﻤﻖ ﺑﻲ ﺷﻌﻮر را ﺑﺒﺮﻳﺪ! ﻏ‪P‬ﻣﺎن ﻧﻴﺰ او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ واز ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻴﺮون‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺪا‪K‬ﻋﻠﻲ ﺷﺎﻣﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ وارد ﺷﺎم ﺷﺪ‪ ,‬اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺑﺮ ﻫﺸﺎم ﮔﺮان آﻣﺪ و ﭼﻮن او از اﺧ‪P‬ق ﻧﻴﻜﻮ و ﺑﻴﺎن ﺷﻴﻮاﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑـﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﻧـﺰد‬
‫ﻏ‪P‬ﻣﺶ از وي ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﻤة ﻣﺮدم اﺟﺎزه ﺑﺪه ﻛﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ آﻳﻨﺪ وﻟﻲ از ورود زﻳﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻦ و ﭘﺲ‬
‫از آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ او ﻧﻴﺰ اﺟﺎزه ورود ﺑﺪه‪ ,‬ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪ و ﺳ‪P‬م ﻛﺮد‪ ,‬ﺟﻮاب ﺳ‪P‬ﻣﺶ را‬
‫ﻧﺪه و از او ﻧﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻮ را ﺑﺎ او ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ,‬زﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ذﻟﻴﻞ و ﺧﻮار ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﻫﺸﺎم ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎم ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي او را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺟﺎزه ورود‬
‫داد وﻟﻲ از آﻣﺪن زﻳﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد و ﭘﺲ از آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ورود داد‪ /‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫زﻳﺪ وارد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬درود ﺑﺮ ﺗﻮ اي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! وﻟﻲ ﻫﺸﺎم ﺟﻮاب ﺳـ‪P‬ﻣﺶ را‬
‫‪٢‬‬
‫ﻧﺪاد‪ /‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬درود ﺑﺮ ﺗﻮ اي اﺣﻮل <دوﺑﻴﻦ‪ !9‬ﺗﻮ ﺧﻮدت را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﻲداﻧـﻲ‪/‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ و در آرزوي آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮي‪ ,‬ﺗﻮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﻨﻴﺰي ﻫﺴﺘﻲ و ﺷﺎﻳﺴﺘة ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدران‪,‬‬
‫ﻛﻨﻴﺰ ﻣﺎدر اﺳﺤﺎق ﺑﻮد واﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ِ ,‬‬
‫ﻣﺮدان را از اﻫﺪاﻓﺸﺎن ﺑﺎز ﻧﻤﻲدارﻧﺪ; ِ‬
‫ﻧﺸﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد و او را ﭘﺪر ﻋﺮب ﻗﺮار دﻫﺪ و از ﻧﺴﻞ او ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬

‫‪١‬ـ ﺷﺮح ﻧﻬﺞ ﺣﺪﻳﺪي‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪ ,٣١٥‬و ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر‪ ,‬اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/٢١٢‬‬

‫‪٢‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺎ م‪ ,‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻦ ﻋﺴﺎ ﻛﺮ‪ ,‬ج‪ ,٦‬ص‪/٢٢‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٣١ .‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬و از ﻧﺴﻞ اﺳﺤﺎق ﺑﻮزﻳﻨﮕﺎن‪ ,‬ﺧﻮﻛﺎن و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن را ﺑﻪ‬
‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬

‫وﺟﻮد آورد‪ /‬ﻫﺸﺎم ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ او ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن زﻳـﺪ از‬
‫‪٣‬‬

‫ﻣﺠﻠﺲ ﻫﺸﺎم ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ و ﺣﺮارت ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑـﺪارد‪,‬‬
‫ﺧﻮار و ذﻟﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺨﻦ زﻳﺪ را ﻧﺰد ﻫﺸﺎم ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ واو داﻧﺴﺖ ﻛﻪ زﻳﺪ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫او ﻗﻴﺎم ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻫﺮ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻨﻘﺮض ﻧﻤﻲﺷﻮد ; آن‬
‫‪٤‬‬

‫ﮔﺎه زﻳﺪ اﻳﻦ دو ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود ‪:‬‬

‫‪٥‬‬

‫داوري ﻛﻪ از ﺣﺴﺎدت و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻳﺎ از ﻧﻴﺶ ﻧﻴﺰه ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﺪ‪ ,‬ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﭘﻨﺎه ُﺑﺮد‪ ,‬آﺳﻮدﮔﻲ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻳﺎ ﻣﺮگ ﺳﺮﻳﻊ ﻳـﺎ زﻧـﺪﮔﻲ ﻋـﺎد‪K‬ﻧﻪاي‬
‫ﻧﺼﻴﺐ وي ﻣﻲﺷﻮد ‪/‬‬
‫‪٦‬‬

‫وي اﻳﻦ اﺑﻴﺎت را ﻧﻴﺰ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪٧‬‬

‫ﺗﺮس‪ ,‬او را آواره و ﺧﻮار ﻛﺮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﺣﺎل ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﮔـﺮﻣﻲ ﭘـﻴﻜﺎر را‬
‫ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ او ﺑﺎ ﺣﻴﺮت از ﺷﺪت اﻧـﺪوه ﺷﻜـﺎﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻧـﺰدﻳﻜﺎن وﺗـﻠﺨﻲ‬
‫ﺳﻮﮔﻮارﻳﻬﺎ‪ ,‬او را ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻣﺮگ ﺑﺮاي او آﺳﺎﻳﺸﻲ ﻣﺤﺴﻮي ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺮگ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺣﺘﻤﻲ اﺳﺖ ا ﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﻳﺶ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﭘـﺪﻳﺪ آورد آﺛـﺎر دﺷـﻤﻨﻲ را ﻫـﻤﭽﻮن‬
‫ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮ رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪٨‬‬

‫ج‪ ,٥‬ص‪J /٨٤‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ج‪ ,٢‬ص‪/٣١١‬‬ ‫اﻟﻌﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﺒﻂ ﺟﻮزي‪ ,‬ﭼﺎپ اﻳﺮان‪/‬‬ ‫ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺨﻮاص‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫‪ ,‬درﺑﺎره ﺷﺮح ﺣﺎل زﻳﺪ‪/‬‬‫ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‬ ‫‪٤‬ـ‬

‫ج‪ ,٦‬ص‪/٢٠‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺎم‪,‬‬ ‫‪٥‬ـ‬

‫او ﻳﺮﻫﺐ اﻟﺴـﻴﻒ او و ﺧـﺰ اﻟﻘـﻨﺎة ﺻـﻔﺎ‬ ‫ان اﻟﻤــﺤﻜﻢ ﻣـﺎﻟﻢ ﻳـﺮﺗﻘﺐ ﺣﺴـﺪا‬ ‫‪٦‬ـ‬

‫ﻣــﻮﺗا ﻋــﻠﻲ ﻋــﺠﻞ او ﻋـﺎ ش ﻓـﺎﻧﺘﺼﻔﺎ‬ ‫ﻣﻦ ﻋﺎذ ﺑﺎﻟﺴﻴﻒ ‪p‬ﻗﻲ ﻓﺮﺟ ﺔ ﻋـﺠﺒا‬

‫ج‪ ,٢‬ص‪/١٨١‬‬ ‫ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪,‬‬ ‫‪٧‬ـ‬

‫ﻛــﺬا ﻙ ﻣــﻦ ﻳــﻄﻠﺐ ﺣــﺮاﻟﺠــد‬ ‫ﺷــــﺮده اﻟﺨـــﻮ ف وازري ﺑــﻪ‬ ‫‪٨‬ـ‬

‫ﺗـــــﻨﻜﺒﻪ اﻃــــﺮا ف ﻣــــﺮ ﺣــــﺪاد‬ ‫ﻣﻨﺨﺮق اﻟﻜﻔﻴﻦ ﻳﺸﻜـﻮ اﻟﺠـﻮي‬

‫واﻟﻤــﻮت ﺣــﺘﻢ ﻓـﻲ رﻗـﺎب اﻟﻌـﺒﺎد‬ ‫ﻗـﺪ ﻛـﺎن ﻓـﻲ اﻟﻤـﻮت ﻟﻪ راﺣـ ﺔ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٣٢‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ از ﺳﻮي ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻋﺮاق ﺷﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل در زﻣﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﻛﺮر ﺑﺠﻠﻲ‬
‫ﻗﺴﺮي ﭘﺮداﺧﺖ زﻳﺮا ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺒﻞ از وي ﺣﺎ ﻛﻢ ﻋﺮاق ﺑﻮد واو را زﻧﺪاﻧﻲ و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺮد‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻲ را در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ َده ﻫﺰار دﻳﻨﺎر از زﻳـﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺧـﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻫﺸﺎم ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬ﻫﺸﺎم ﻫﻢ زﻳﺪ را ﺑﻪ ﺣـﻀﻮر ﻃـﻠﺒﻴﺪ و‬
‫درﺑﺎرة زﻣﻴﻦ از وي ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ وﻟﻲ او اﻧﻜﺎر ﻛﺮد‪ /‬ﻫﺸﺎم از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ َﻗ َﺴﻢ ﻳﺎد ﻛﻨﺪ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ‬
‫‪١‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد‪ /‬آن ﮔﺎه زﻳﺪ را آزاد ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﺎﻣة دﻳﮕﺮي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي ﻫﺸﺎم ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺧﺎﻟﺪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻣﻮال ﺑﺴﻴﺎري ﻧﺰد زﻳﺪﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ ,9‬داود ﺑﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ,‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ ﺑـﻦ ﻋـﻮف و اﻳـﻮبﺑﻦ‬
‫ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﻣﺨﺰوﻣﻲ دارد‪ /‬ﻫﺸﺎم ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰار ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ آن ﮔﺮوه را ﻧﺰد وي ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ /‬او ﻫﻢ ﺑﺎ اﺟﺒﺎر آﻧﻬﺎ را ﭘﻴﺶ ﻫﺸﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد‬
‫‪٢‬‬

‫ﻫﺸﺎم ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬او درﺑﺎرة اﻣﻮال از آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪ وﻟﻲ آﻧﺎن اﻧﻜـﺎر ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺸـﺎم از آﻧـﻬﺎ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ َﻗ َﺴﻢ ﻳﺎد ﻛﻨﻨﺪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺳـﻮﮔﻨﺪ ﺧـﻮردﻧﺪ و ﺑـﺮﺧـﻲ اﻋـﺘﺮاف ﻛـﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻓـﻘﻂ‬
‫ﺟﺎﻳﺰهاي از ﺧﺎﻟﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ رو ﺑﻪ رو ﻛﻨﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻫﺸﺎم! ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺣـﻖ ﺧـﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﭘﻴﺶ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻔﺮﺳﺘﻲ زﻳﺮا ﺑﻴﻢ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﺪي ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺣﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻧﺪارد‪ ,‬ﻣﻦ ﻳﻜﻲ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﻢ را ﻫﻤﺮاه ﺷﻤﺎ رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺮاﻗﺐ او ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻫﺸﺎم آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭼﻮن اﻳﻮب ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﻳﻜﻲ از داﻳﻴﻬﺎﻳﺶ‬ ‫‪٣‬‬

‫ﺑﻮد‪ ,‬او را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻓﺘﻨﺪ واو درﺑﺎرة ﻣـﺎل از آﻧـﻬﺎ‬
‫‪٤‬‬

‫ﻳــــﺘﺮﻙ آ ﺛــــﺎر اﻟﻌــــﺪي ﻛــﺎﻟﺮ ﻣﺎد‬ ‫دوﻟ ﺔ‬ ‫ﻟﻪ‬ ‫ا‬ ‫ﻳــــــــﺤﺪث‬ ‫ان‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪J /١٦٠‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٢٦١‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ,‬ﭼﺎپ اﻳﺮان‪ ,‬و‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪/‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٢٦١‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪٤‬ـ‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٣٣ .‬‬

‫ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻣﻨﻜﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﺎﻟﺪ اﻣﻮاﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺳﭙﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ وي ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﻢ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؟ ﻳﻮﺳﻒﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪,‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺧﺎﻟﺪ را ﻧﺰد آﻧﺎن آورد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﺿـﺪﺷﺎن ﭼـﻨﺎن ادﻋـﺎﻳﻲ‬
‫داﺷﺘﻲ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻲ ﻧﺰد آﻧﺎن ﻧﺪارد‪ /‬ﻳﻮﺳﻒ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷـﺪه‪ ,‬ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﻣـﺮا‬
‫ﻣﺴﺨﺮه ﻛﺮدهاي ﻳﺎ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن را؟ آن ﮔﺎه ﺗﺎ ﺣﺪّ ﻣﺮگ او را زد‪ /‬زﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼـﺮا‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ ﻛﺮدي؟ ﺧﺎﻟﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻣﻴﺪ رﻫﺎﻳﻲ از ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺮدم‪/‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاﺋﺖ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ از اﺗﻬﺎﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وي ﻧﺴﺒﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﺎ ﻛـﻢ‬
‫آﺷﻜﺎر ﺷﺪ‪ ,‬او ﭼﻨﺪ روزي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺳـﻔﺮ ﺑـﻪ ﻣـﺪﻳﻨﻪ ﺑـﺎز‬
‫ﻣﻲﮔﺸﺖ در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻳﺎ ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ واز ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ آﺷﻜﺎر‬
‫اﻣﻮﻳﺎن ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه آوردﻧﺪ و از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﻧﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﭼﻬﻞ ﻫﺰار رزﻣﻨﺪه ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺗﻮ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧَﻔَﺲ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ زد و ﻓﻘﻂ ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫از ﻣﺮدم ﺷﺎم در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اذن ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ///‬و ﺑﺎ زﻳﺪ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ وي را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﮕﺬارﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ زﻳﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻴﻢ دارم ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري را ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺪراﻧـﻢ ﻛـﺮدﻳﺪ ﺑـﺎ ﻣـﻦ ﻧـﻴﺰ اﻧـﺠﺎم دﻫـﻴﺪ‪ /‬آﻧـﺎن‬
‫روي او ﺟﻬﺎد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ‬
‫‪٢‬‬

‫ﭘﻴﺶ ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي اﺳﺘﻮاري ﻳﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ِ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ دﻫﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از دوﺳﺘﺎن‬
‫ﺻﻤﻴﻤﻲ و اﻓﺮاد ﺧﻴﺮﺧﻮاه‪ ,‬او را از ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻲ ﺛﺒﺎﺗﻲ آﻧﻬﺎ در ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدار آﮔﺎه‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬زﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ واﻳﻦ اﻣﺮ‪ ,‬ﺑﺮ ﻳﺎران و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﮔﺮان آﻣﺪ و آﻧﺎن‬
‫آزﻣﻨﺪي آن ﺧﻴﺎﻧﺘﻜﺎران‪ ,‬او را‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺪت او را ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دوروﻳﻲ و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ‬
‫از ﻋﻮاﻗﺐ اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻖ آﮔﺎه ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫داود ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻳﺪ را ازا ﻳﻦ‬
‫ﻛﺎر ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ‪ /‬وي در ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ ﻫﻤﺮاه زﻳﺪ ﺑﻮد‪ /‬داود ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺗﻮ را ﻓﺮﻳﺐ ﻧﺪﻫﻨﺪ‪,‬‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪J ٢٧٤‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٢٦٤‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫ج‪ ,٤‬ص‪ ٣٠١‬و‬ ‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٣٤‬‬

‫آﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ از ﺗﻮ ﻋﺰﻳﺰﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از او اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ او ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و رداﻳﺶ را از‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ ﻛﺸـﻴﺪﻧﺪ و ﺧـﻴﻤﻪﮔـﺎﻫﺶ را ﻏـﺎرت و او را ﻣـﺠﺮوح ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﮕـﺮ ﺟـﺪت اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي او ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﻳﺎد ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ او را‬
‫ﺗﻨﻬﺎ و ﺑﻲ ﻳﺎور ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺴﻠﻴﻢ دﺷﻤﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪادﻧﺪ و او را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻜﻦ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﻣﮕﺮد‪ ,‬ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮي و ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧ‪P‬ﻓﺖ از ﺷﻤﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﻪ داود ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﺪﺑﻴﺮش ﺑﺎ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧـﺒﺮد ﻣـﻲﻛﺮد‪ ,‬و زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺟﻨﮕﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رو آورده ﺑﻮد‪ ,‬داود ﮔﻔﺖ ﻣﻦ‬
‫از اﻳﻦ ﺑﻴﻢ دارم ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﺑﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎز ﮔﺮدي ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه داود ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻓﺖ و زﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺪ در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺳﺎل ‪< ١٢٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﺳﺎل ‪<١١٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺪ‪,‬‬
‫ﭘﺎﻧﺰده ﻣﺎه در ﻛﻮﻓﻪ و دو ﻣﺎه در ﺑﺼﺮه اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻧﺰد او ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و‬
‫‪٣‬‬ ‫‪٢‬‬

‫‪٤‬‬
‫ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺣﺪّ ي ﻛﻪ دﻳﻮاﻧﺶ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ /‬اﺑﻮ ﻣﻌﻤﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ از‬
‫‪٥‬‬

‫اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﻣﺮدم ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺪاﻳﻦ‪ ,‬ﺑﺼﺮه‪ ,‬واﺳﻂ‪ ,‬ﻣﻮﺻﻞ‪ ,‬ﺟـﺰﻳﺮه‪,‬‬
‫ري‪ ,‬ﺧﺮاﺳﺎن و ﺟﺮﺟﺎن ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ ﻋﺒﺴﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺎوﻳﺔﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ‬
‫‪٦‬‬

‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرث اﻧﺼﺎري و ﺣﺠﻴﺘﺔ ﺑﻦ اﺟﻠﺢ ﻛﻨﺪي از ﻛﻮﻓﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٧‬‬

‫ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪/٣١٠‬‬ ‫‪١‬ـ ﺧﻄﻂ‬

‫‪٢‬ـ ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪/‬‬

‫‪٣‬ـ ﻣﺤﻜﻤﻪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺧﻮارج ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﻌﺎرﺷﺎن ‪p‬ﺣﻜﻢ ا ‪ِ p‬ﻟ ّ‬

‫ﻠ ﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎ م ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪ ,‬ج‪,٤‬ص‪/٣١٠‬‬ ‫‪٤‬ـ ﺧﻄﻂ‬

‫‪٥‬ـ روض ﻧﻀﻴﺪ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/٧٥‬‬

‫‪٦‬ـ ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪ ,‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺨﺮي ص‪ ,٩٦‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪J ١٣٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪/H‬‬

‫‪٧‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ,‬ج‪ ,٨‬ص‪/٢٦٤‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٣٥ .‬‬

‫ﻃﺮف او اﻳﺴـﺘﺎده ﺑـﻮد و ﻣـﻌﻤﺮﺑﻦ ﺣـﻴﺜﻢ و ﻓـﻴﻀﻞ رﺳـﺎن‪ ,‬ﻣـﺮدم را ﻧـﺰد او‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺼﺮ در ﻳﻚ‬
‫ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﻧﻘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭼﻬﺮة آﻧﻬﺎ ﻣﻲزدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ زﻳﺪ را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻓﻘﻬﺎ‪ُ ,‬ﻗﻀﺎت و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ اﺳﺎﻣﻲ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫آﻧﺎن را ﻛﻪ اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن از آن درﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺮدم و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﺮدان اﻧﻘ‪P‬ﺑﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ از زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و اﻓﺮاد ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﮕﻴﺰة زﻳﺪ در اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻫﺎﺷﻤﻲ ﻛﻪ ﺟﺰ اﺣﻴﺎي‬
‫ﺳﻨﺖ و ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ّﻧﻴﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺮاه ﻳﺎراﻧﺶ از او ﭘـﻴﺮوي‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻨﻚ اﺳﺎﻣﻲ ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺷﺒﺮﻣﺔ ﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ از ﺧﺎﻧﺪان ﺿﺒﻪ ﺑﻮد‪ ,‬وي‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬ﺷﺎﻋﺮ و ﺟﺰو ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﺑﻮد‪,‬‬
‫وي از ﺳــﻮي ﻣــﻨﺼﻮر ﻋـﻬﺪهدار ﻗـﻀﺎوت در اﻃـﺮاف ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد و ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم در ﺳـﺎل‬
‫‪<١٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ اﻋﻤﺶ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻬﺮان‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي َده ﻫﺰار ﺣﺪﻳﺚ‬
‫در ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪ /‬او در ﺳﺎل ‪< ٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٤٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻣﺴﻌﺮ ﺑﻦ ﻛﺪام از ﻗﺒﻴﻠة ﺻﻌﺼﻌﻪ از راوﻳﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻧﻤﺪي ﺑﺮاي او ﻣﻲﮔﺴﺘﺮاﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮ آن ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬ﻣـﻨﺼﻮر‬
‫ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻲ او اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و ﺑﺎ‪K‬ﺧﺮه در ﺳﺎل ‪< ١٥٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧـﻴﺎ‬
‫رﻓﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﻧﺸﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ رﺑﻴﻊ اﺳﺪي‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻓﻘﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ اﺣـﺎدﻳﺚ ﺑﺴـﻴﺎري ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد و ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ او ﺣﻮال ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﺷﺶ ﻫﺰار ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٦٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻗﻀﺎوت ﺑﻐﺪاد را ﺑـﺮﻋﻬﺪه ﮔـﺮﻓﺖ و‬
‫ِ‬ ‫‪ ٥‬ـ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺎرة ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ‬

‫‪١‬ـ روض ﻧﻀﻴﺮ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪J ٧٥‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٣٦‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ١٥٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬

‫‪ ٦‬ـ اﺑﻮﺣﺼﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ از ﺧﺎﻧﺪان ﺟﺸﻢ ﺑﻮد واز ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬او در ﺳﺎل ‪< ١٢٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺪ در ﻛﺘﺎب ﺣﺪاﺋﻖ وردﻳﻪ ﺑﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ زﻳﺪ و ﻫﻢﻋﻘﻴﺪه‬
‫ﺑﻮدن ﺑﺎ وي و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوي از او ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ زﻳﺎد ﻗﺮﺷﻲ ﻫﺎﺷﻤﻲ‪ ,‬ﻣﻮ‪K‬ي ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﺠﻠﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟﻌﻔﻲ اﻋﻮر‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ و از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺛﺮ در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻌﻴﻦ‪ ,‬او را از ﺟﻤﻠة ﻏ‪P‬ة ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ دﻳﻨﺎر‪ ,‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ وﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺤﺪﺛﺎن از او رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ رﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﺶ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ دﻳﻨﺎر ﺑﻮد واز ﻓﻘﻬﺎي ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻤﺮ ﻣﻜﻨﻲ ﺑﻪ اﺑﺎ ﻋﺘﺎب‪ ,‬ﺑـﻮد وي داراي ﻣـﻘﺎم ارﺟـﻤﻨﺪي در ﻣـﻴﺎن‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد و اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ١٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و آﻧﻬﺎ ﺷﻜﺎﻳﺘﻬﺎ و‬
‫دﻋﺎوي ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﻋﻬﺪة ﻗﻀﺎوت ﺑﺮ ﻧﻤﻲآﻳﻢ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ او را‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ اﺑﻮ ﻳﻘﻈﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﺛﻘﻔﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﺠﻠﻲ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﻌﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او از ﻏ‪P‬ة ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻪ رﺟﻌﺖ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺖ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬وي ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ ١٢٠‬ﺗﺎ ‪١٣٠‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ ﺳﻔﻴﺎن ﺛﻮري‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺛﻮرﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎت ﺑﻮد‪ ,‬ﭼﻮن در ﻛﻮه ﺛﻮر ﻛﻪ ﻏﺎر ﺣﺮا در‬
‫آن اﺳﺖ‪ ,‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ /‬وي از ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻪ و راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻬﺪي از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد وﻟﻲ او اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و ﺷﺮﻳﻚﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﻧﺨﻌﻲ ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﺷﺪ‪ ,‬ﺷﺎﻋﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻔﻴﺎن از ﭘﺬﻳﺮش ﻗﻀﺎوت اﺟﺘﻨﺎب و دﻳﻨﺶ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد وﻟﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻪ اﻣـﻴﺪ ﻛﺴﺐ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٣٧ .‬‬

‫درآﻣﺪ‪ ,‬آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪/ ١‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم وي در ﺳﺎل ‪< ٧٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺑﺼﺮه وﻓﺎت ﻳـﺎﻓﺖ‪ ,‬او ﻫـﻤﻴﺸﻪ ﺧـﻮدش را از‬
‫ﺗﺮس ﺳﻠﻄﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬در ﻛﺘﺎب روض ﻧﻀﻴﺮ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪ ٥٥‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﻔﻴﺎن ﺑﺮاي ﻗﻴﺎم ﺑﺎ‬
‫زﻳﺪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد و ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺟﺎﻧﺶ را ﻓﺪاي ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻛﺮد و وﻇﻴﻔة ﺧﻮدش را در ﻗﺒﺎل ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺠﺎم داد و ﺑﻪ ﭘﺪران ﺷﻬﻴﺪش ﻛﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫روزي داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻟﻴﻠﻲ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻬﺪهدار‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ‪ ٣٣‬ﺳﺎل در دوران ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫در ﺳﺎل ‪<١٤٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و در ﺳﻦ ‪ ٧٤‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻋﻬﺪهدار ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ زﺑﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﻳﺎﻣﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻳﺎم <ﺷﻌﺒﻪاي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻫﻤﺪان‪ 9‬ﺑﻮد وي از راوﻳﺎن‬
‫ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﻮﻓﻪ و از ﺗﺎﺑﻌﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬ﻛﻪ راوي ﺣﺪﻳﺚ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﺧﺒﺎب‪ ,‬ﻋﺎﻟﻢ‪ ,‬ﻓﺎﺿﻞ و راوي ﺑﻮد‪ /‬وي ﻗﻀﺎوت ﻣﺪاﻳﻦ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪<١٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ /‬ﺑﻴﻌﺖ اﻳﻦ اﻓﺮاد را اﺑﻮاﻟﻔﺮج در ﻣﻘﺎﺗﻞ ذ ﻛﺮ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ دﻫﻘﺎن ﺑﻦ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻏ‪P‬م ﻋﻔﻴﻒ ﺑﻦ ﻣﻌﺪي ﻛﺮب‪ ,‬ﻋﻤﻮي ﭘـﺪري‬
‫ﻣﺎدري او ﺑﻮد‪ /‬ﺳﻠﻴﻤﺎن از ﺑﺰرﮔﺎن و راوﻳﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮادر‬
‫ِ‬ ‫اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻮد واﺑﻮاﻟﺮﺑﻴﻊ ﺑﻦ اﻗﻄﻊ‪,‬‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬وي از ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺟـﻌﻔﺮ ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬ﺣـﺪﻳﺚ ﻧـﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻫﻤﺮاه زﻳﺪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از ﻳﺎران ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬ﺟﺰ اوﻫﻤﺮاه زﻳﺪ‬
‫ﻗﻴﺎم ﻧﻜﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺳﻴﺮ ﺷﺪ‪ ,‬او را ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ ﺑـﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر او‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬از آن ﭘﺲ ﺑﻪ او اﻗﻄﻊ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬او در زﻣﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪9‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬از ﻣﺮگ وي ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ دﻋﺎ ﻓﺮﻣﻮد و درﺑﺎرة‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ ﺳﻔﺎرش ﻛﺮد‪ /‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ آن را از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻜﺎن رواﻳﺖ‬

‫واﻣﺴﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﺮﺻﺪا ﻟﻠﺪراﻫـﻢ‬ ‫‪١‬ـ ﺗــﺤﺮز ﺳـﻔﻴﺎن و ﻓـﺎز ﺑـﺪﻳﻨﻪ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٣٨‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ در ﺑﺎرة ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻓﻘﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺧﻠﻔﺎ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻳﺎدآور ﺷﺪ‪ /‬ﺗﻨﻬﺎ دوري ﻣﺮدم از زﻳﺪ و ﺗﺮس از ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻓﻘﻬﺎ ﻫﻤﺮاه زﻳﺪ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻋﻤﺶ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺿﺮري ﻣﺮا ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻫﻤﺮاه او ﻗﻴﺎم‬
‫ﻣﻲﻛﺮدم‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻣﺮدم ﻋﺮاق او را ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاﻫـﻨﺪ ﮔـﺬاﺷﺖ واو را ﺗﺴـﻠﻴﻢ دﺷـﻤﻦ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺪّ و ﻋﻤﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻚ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ زﻳﺪ در ﻛـﻮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ اﻓـﺮاد و‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ را ﻧﺰد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪارش ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺛﻘﻔﻲ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و او را وادار ﻣﻲﻛﺮد زﻳﺪ را‬
‫از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ زﻳﺮا زﻳﺪ ﺑﺎ داﻧﺶ‪ ,‬ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ‪ ,‬زﺑﺎن و‬
‫ﻧﮋادش دﻟﻬﺎ را ﻣﻲرﺑﺎﻳﺪ‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﻃ‪P‬ع ﻳـﺎﻓﺖ و ﻧـﻈﺮ ﺧـﻠﻴﻔﻪ را‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ,‬ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻪ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي زﻳﺪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺻﻠﺖ از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﻋﻘﻴﻞ‬
‫ﻛﻪ ﻛﺎرﮔﺰار وي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ زﻳﺪ را ﺑﻴﺎﺑﺪ و در آن زﻣﺎن‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﺣﻴﺮه ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺤﻞ زﻳﺪ ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﻳﻚ َﺑﺮدة ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‬
‫ﮔﻨﮓ را ﻓﺮﻳﻔﺖ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺠﻬﺰار درﻫﻢ داد و ﺑﻪ او اﻣﺮ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺧﻮش رﻓﺘﺎري ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻃ‪P‬ع زﻳﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دوﺳﺘﺪاري و ﻣـﺤﺒﺖ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﺮاﺳﺎن آﻣﺪه و ﻫﻤﺮاه او ﻣﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن ﻣﺎل ﺗﻘﻮﻳﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ آن َﺑﺮده ﺑﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻣﻲﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را از ﻣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد وي ﺑﻮد آﮔﺎه ﻣﻲﻛﺮد‪,‬‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ او را ﻧﺰد زﻳﺪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺎل را ﺑﻪ او ﺗﺤﻮﻳﻞ داد‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﻧﺰد وي ﺧـﺎرج ﺷـﺪ و‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را از ﻣﺤﻞ زﻳﺪ ﻣ ّﻄﻠﻊ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪٣‬‬

‫اﺑﻦ‬‫وﻓﻴﺎت ا‪7‬ﻋﻴﺎن‬ ‫ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ‬

‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪,‬‬ ‫‪ ,‬ج‪,٦‬‬ ‫ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‬ ‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ در ﺷﺮح ﺣﺎل اﻳﻦ ﻓﻘﻬﺎ در‬

‫رﺟـﺎل‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‬

‫اﺑﻲ اﻟﻔـﺮج‪,‬‬ ‫اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ‪ ,‬ﻟﻮاﻗﺢ ا ‪p‬ﻧﻮارﺷﻌﺮاﻧﻲ‪,‬‬‫ﻣﻌﺎرف‬ ‫ذﻫﺒﻲ‪,‬‬ ‫ﻣﻴﺰان ا‪7‬ﻋﺘﺪال‬ ‫ﺧﻠﻜﺎن‪,‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ‪p‬ﻫﻴﺠﻲ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ,‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪J‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﻲ‪ /H‬ـ م‪/‬‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ ,‬ﺧﻴﺮاﻟﺮﺟﺎل‬
‫و‬

‫ج‪ ,١‬ص‪/٥٥‬‬ ‫روض ﻧﻀﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٣٧٧‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٣٩ .‬‬

‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﺮاﻗة ﺑﺎرﻗﻲ ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻓﺖ و دو ﻣﺮد را ﺑﻪ وي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻧﺰد زﻳﺪ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺑﺎ وي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻧﺎم ﻳﻜﻲ از آن دو ﻋﺎﻣﺮ و ﻧﺎم دﻳﮕﺮي‬
‫ﻃﻌﻤﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي از ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻤﻴﻢ و ﺧﻮاﻫﺮزادة ﺑﺎرق ﺑﻮد و زﻳﺪ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮراﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را در ﻣﻨﺰل آن دو ﺷﺨﺺ ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﻣﺄﻣﻮران ﻧﺰد‬
‫آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻨﺪ وﻟﻲ زﻳﺪ را در ﻣﻨﺰل آﻧﺎن ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬آن دو ﻧﻔﺮ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧـﺰد ﻳـﻮﺳﻒ‬
‫آوردﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ,‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ زﻳﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺮاي وي ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه‬
‫‪١‬‬
‫ﮔﺮدن آن دو را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﺟﺴﺖوﺟﻮي اوﺳﺖ و ﻛﺎرﻫﺎي او را‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داده‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻲﭘﺮدازد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﺒﺮ آن دو ﻣﺮدي را ﻛﻪ‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ او را ﺑﺎ ﻣﻜﺮ و ﻓﺮﻳﺐ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﭘﻴﺶ از‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻮدش و ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬و ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد وي‬
‫‪٢‬‬

‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ آﻣﺎده ﺟﻨﮓ ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬وي ﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ اول ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺳـﺎل ‪١١١‬‬
‫‪٣‬‬

‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻔﺮج در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺪ در ﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‬
‫‪ ٢٣‬ﻣﺤﺮم ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ وي اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ را دو روز در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ زﻳﺪ در روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮدن اﻳﻦ ﺣﻜﻢ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻴﺶ از ﻗﻴﺎم زﻳﺪ‪ ,‬ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺻﻠﺖ‪ ,‬ﻣـﺮدم ﻛـﻮﻓﻪ را در ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫اﻋﻈﻢ ﮔﺮد آورد‪ ,‬ﺣﻜﻢ اﻓﺮادي را ﻧﺰد ﺳﺮدﺳﺘﮕﺎن‪ ,‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺳﺮان وﺟﻨﮕﺎوران ﻓﺮﺳﺘﺎد و‬
‫ﻣﺮدم را در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛـﺮد‪ /‬ﻣـﺮدم ﺳـﻪ ﺷـﺒﺎﻧﻪ روز در ﻣﺴـﺠﺪ اﻋـﻈﻢ ﻣـﺎﻧﺪﻧﺪ واز‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ آب و ﻏﺬا ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ /‬ﻣﻨﺎدي ﺣﻜﻢ ﻓﺮﻳﺎد زد‪ :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ را ﻫﻤﺮاه زﻳﺪ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ ,‬از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٣٧٧‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪/‬‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ,‬ﻛﺎﻣﻞ‬

‫اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫ج‪ ,٤‬ص‪ ,٣١٠‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺟﻨﮓ ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از‬ ‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ‪ ,‬ﻣـﺮوج اﻟﺬﻫﺐ و ﻋـﻤﺪة‬ ‫اﺑﻦ ﺷﺤﻨﻪ‪,‬‬ ‫روﺿﻪ اﻟﻤﻨﺎﻇﺮه‬ ‫در ﺷﺮح ﺣﺎل زﻳﺪ‪,‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﻋﺴﺎ ﻛﺮ‪,‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﺣﺎ ‪p‬ت ا ﻣﺎ م ﺳﺠﺎد ‪J‬ع‪ H‬اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬ ‫اﻟﻄﺎﻟﺐ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٤٠‬‬

‫در آن زﻣﺎن ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﺑـﺠﻠﻲ رﻳـﻴﺲ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺬﺣﺞ و اﺳﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﺪل ﻋﺒﺪي‪ ,‬ﭘﻴﺸﻮاي ﻛﻨﺪه‪ ,‬و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ رﺑﻴﻌﻪ ﻣﻨﺬرﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻛﻨﺪي و رﺋـﻴﺲ ﻗـﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﺗـﻤﻴﻢ و ﻫـﻤﺪان‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻣـﺎﻟﻚ‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺧﻴﻮاﻧﻲ‪/‬‬
‫روز ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﭘﻴﺶ از ﻗﻴﺎم زﻳﺪ‪ ,‬ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺻﻠﺖ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ درﻫﺎي ﺑﺎزار را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫درﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ را ﻫﻢ ﺑﺮ روي ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﻜﻢ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ را ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋـﻤﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬وي آن زﻣﺎن در ﺣﻴﺮه ﺑﻮد واو را از ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﻛﺮد‪ /‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﻣﻨﺎدي ﺧﻮد دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺗﺎدر ﻣﻴﺎن ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﺪا دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲرود ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد و‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﻴﺎورد؟ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻛﻨﺪي ﺑـﻪ ﻫـﻤﺮاه ﭘـﻨﺠﺎه ﺳـﻮار ﺣـﺮﻛﺖ ﻛـﺮد ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاي ﺳﺎﻟﻢ ﺳﻠﻮي رﺳﻴﺪ واز ﻣﺤﻞ آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﺷﺪ ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪/‬‬
‫در ﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‪ ,‬ﺷﺐ اول ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ زﻳﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ زﻳﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ اﻧﺼﺎري را ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ او را ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ زﻳﺮا او در ﺷﺒﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺮد و‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ از ﺧﺎﻧة ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻳﺎراﻧﺶ ﻣﺸﻌﻠﻬﺎ را روﺷﻦ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻧﻮر آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﺑﺪﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﭙﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻌﺎرﺷﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻـﺤﺎب‬
‫ﺑﺪر <اي ﻣﻨﺼﻮر ّاﻣﺖ‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺻﺒﺢ روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﭙﻪاي ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻴﺮه رﻓﺖ و در آن ﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ و اﺷﺮاف ﻗﻮم ﺑﺎ وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه رﻳﺎن ﺑﻦ ﺳﻠﻤة اراﺷﻲ را ﺑﺎ‬
‫دو ﻫﺰار و ﺳﻴﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻗﻴﻘﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻴﺮاﻧـﺪازان ﻓـﺮﺳﺘﺎد ﻛـﻪ ﻧـﻴﺮوﻳﻲ ﺑـﺮاي رﻳـﻴﺲ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺰﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ روز‪ ,‬زﻳﺪ‪ ,‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﺰﻳﺰ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮوﺑﻦ‬
‫ﻣﻠﻚ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺗﻨﻌﻲ ﺧﻀﺮﻣﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺻﺪام ﻓـﺮﺳﺘﺎد ﻛـﻪ ﺷـﻌﺎر‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ :‬اي ﻣﻨﺼﻮر ُا ﻣّﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ در ﺻﺤﺮاي ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ ﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻛﻨﺪي ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﺻﺪام ﻛﺸﺘﻪ و ﻗﺎﺳﻢ دﺳﺘﮕﻴﺮ واﺳﻴﺮ ﺷﺪ واو را ﻧﺰد اﺑﻲ اﻟﺼﻠﺖ‬ ‫‪١‬‬

‫‪١‬ـ اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺎ م ﺻﺤﺮا ﺑﻮد و ﭘﺸﺖ ﺟﻮاد ﻋﻤﻮ ﻣﻴﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ ‪J‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ‪ H‬ـ م‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٤١ .‬‬

‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﺑﺎ ﻗﺎﺳﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ وﻟﻲ ﭘﺎﺳﺦ را ﻧﺪاد‪ /‬آن ﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻛﻨﺎر در ﻛﺎخ ﺳﺮ از‬
‫ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬دﺧﺘﺮش ﺳﻜﻴﻨﻪ در رﺛﺎي او ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺟﺎري ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ‬
‫ِ‬ ‫اي دﻳﺪه در رﺛﺎي ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻦ ﺑﺎ اﺷﻜﻬﺎي‬
‫َﭘﺴﺖ‪ ,‬ﻣﺸﺮﻙ ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ و ﺗﺒﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ او اﺻﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺒﻮﺗﺮان ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫‪١‬‬
‫زﻳﺒﺎ آواز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻣﻲﮔﺮﻳﻢ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ روز‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ دوﻳﺴﺖ و ﻫﺠﺪه ﻧﻔﺮ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻳﺪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺧﻮد وﻓﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا˜! ﻣﺮدم ﻛﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻋﻈﻢ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! اﻳﻦ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣـﺎ ﺑـﻴﻌﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻋﺬري ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻧﺼﺮﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ‪ ,‬ﻧﺪا را ﺷﻨﻴﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي آن رﻓﺖ; ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧة زﺑﻴﺮﺑﻦ ﺣﻜﻴﻤﻪ در راﻫﻲ‬
‫ﻧﮕـﻬﺒﺎﻧﺎن ﺣﻜـﻢ ﺑـﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﻲ ﻋﺪي ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪ ,‬رﺋﻴﺲ‬
‫ﺻﻠﺖ در ﻣﻴﺎن ﺳﻮاراﻧﻲ ﻛﻪ از ﺟﻬﻴﻨﻪ ﺑﺮﺧﻮرد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﻨﺼﻮر ّاﻣﺖ! وﻟﻲ ﻛﺴﻲ ﺑـﻪ او‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد‪ /‬ﻧﺼﺮ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ واو را ﻛﺸﺘﻨﺪ وﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي زﻳﺪ رﻓﺖ و در ﺟﺒﺎﻧﻪ ﺻﺎﺋﺪﻳﻦ ﺑﺎ او ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم‬
‫ﺷﺎم آن ﺟﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ داد‪/‬‬
‫زﻳﺪ ﺑﺮ ﻳﺎﺑﻮي ﺗﻴﺮه رﻧﮕﻲ ﺳﻮار ﺑﻮد ﻛﻪ آن را از ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﻧﻬﺪﺑﻦ ﻛﻬﻤﺲ ﺗﺠﺎري ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ دﻳﻨﺎر ﺧﺮﻳﺪه ﺑﻮد و ﭼﻮن زﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺻﻠﺖ آن را ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫در ﺧﺎﻧة ﻳﻜﻲ از ﻣﺮدم ازد ﺑﻪ ﻧﺎم اﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻛﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬رﺳﻴﺪ‪ /‬زﻳﺪ‬
‫زﻳﺪ ﺑﻪ ِ‬
‫ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد‪ :‬اي اﻧﺲ! ﺧﺪاﻳﺖ ﻗﺮﻳﻦ رﺣﻤﺖ ﺑﺪارد! ﻧﺰد ﻣﻦ آي‪ ,‬ﻛﻪ ﺣﻖ آﻣﺪ و ﺑﺎﻃﻞ رﻓﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻃﻞ رﻓﺘﻨﻲ ﺑﻮد ‪ ,‬اﻣﺎ وي ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﺮدم ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ! ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫‪٢‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻴﺎ ﻛﺎﻧﻤﺎن رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻳﺪ وﻟﻲ ﺧﺪا ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﺑــــﺪرور ﻣــــﻦ اﻟﺪ ﻣـــﻮع ﻏــﺰﻳﺮ‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺟﻮدي ﻟﻘـﺎﺳﻢ ﺑـﻦ ﻛـﺜﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻣﻦ اوﻟﻲ اﻟﺸﺮﻙ واﻟﺮدي واﻟﺸﺮور‬ ‫ادرﻛــﺘﻪ ﺳــﻴﻮ ف ﻗــﻮ م ﻟﺌــﺎ م‬

‫ﻓـﻮق ﻏـﺼﻦ ﻣـﻦ اﻟﻐـﺼﻮن ﻧـﻀﻴﺮ‬ ‫ﺳﻮ ف اﺑﻜﻴﻚ ﻣﺎ ﺗﻐﻨﻲ ﺣﻤﺎ م‬

‫‪٢‬ـ اﺳﺮي‪ ٨١.‬و ﻗﻞ ﺟﺎء اﻟﺤﻖ و زﻫﻖ اﻟﺒﺎﻃﻞ ان اﻟﺒﺎﻃﻞ ﻛﺎن زﻫﻮﻗﺎ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٤٢‬‬

‫زﻳﺪ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻨﺎﺳﻪ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﺎﻣﻴﺎن ﻛﻪ آن ﺟﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ و آﻧﻬﺎ‬

‫را ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﺮد‪ /‬آﻧﮕﺎه رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ آراﻣﮕﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬ﻳﻮﺳﻒ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺮ روي ﺗﭙﻪاي ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻴﺮه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺣﺰام ﺑﻦ ﻣﺮة ﻣﺰﻧﻲ و زﻣﺰم ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ﺛﻌﻠﺒﻲ ﻧﺰد زﻳﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ زﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻳﻮﺳﻒ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬او را ﻛُﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫رﻳﺎن ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺷﺎم در ﺗﻌﻘﻴﺐ زﻳﺪ ﺑﻮد و از رﻓﺘﻦ زﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬زﻳﺪ از راه ﻣﺼ‪P‬ي ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴـﺮي رﻓﺖ ﺗـﺎ وارد ﻛـﻮﻓﻪ ﺷـﺪ‪,‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آراﻣﮕﺎه ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔـﺮوﻫﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي آراﻣﮕﺎه ﻣﺨﻨﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي آراﻣﮕﺎه ﻛﻨﺪه ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺳﻮاران ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن آﻧﻬﺎ را دﻳﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫وارد ﻛﻮﭼﻪاي ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺮدي ﻛﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ و وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و دو‬
‫رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﺎران ﻳﻮﺳﻒ رﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ‬
‫ﺑﺮ وي ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و او را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ و ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺮدي ﺑﺎ ﮔﺮز ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و او‬
‫را ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن وي آن ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ وارد ﻛﻮﭼﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺮون آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﺎران‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻣﻴﺎن از ﮔﺮوﻫﺶ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻮف‬
‫وارد ﺷﺪ‪ /‬ﺷﺎﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻫﺠﻮم آورده‪ ,‬اﺳﻴﺮش ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫او را ﻛُﺸﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺼﺮﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻪ زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﻮ ي ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ‬
‫ﺑﺮوﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم را در آن ﺟﺎ ﮔﺮد آوردهاﻧﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬رﻓﺘﺎر‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻧﺼﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ آن ﻗﺪر ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻲزﻧﻢ ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻛﻨﺪي ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﺎﻣﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ و ﻛﻨﺎر در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد‪ /‬ﭼﻮن ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻏ‪P‬م و ﭘﺮﭼﻤﺪار او ﺳﻠﻤﺎن ﺳﺴﺘﻲ ﻛﺮد‪ /‬ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ زن ﺧﺒﻴﺚ! ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻦ‪,‬‬
‫او ﺣﻤﻠﻪ ُﺑﺮد‪ /‬وﻗﺘﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬ﭘﺮﭼﻤﺶ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻮن ﺑـﻮد‪ /‬واﺻـﻞ ﺣـﻨﺎط‪ ,‬ﺿـﺮﺑﺘﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٤٣ .‬‬

‫ﻋﺒﻴﺪا˜ زد وﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺖ را ﺑﮕﻴﺮ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺟﻮان ﺣﻨﺎط ﻫﺴﺘﻢ‪ /‬وﻟﻲ ﺿﺮﺑﺘﺶ ﻛﺎرﮔﺮ واﻗﻊ‬
‫ﻧﺸﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬دﺳﺘﻢ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﺎ آن ﻃﻌﺎﻣﻲ ﺑﺨﻮرم‪ /‬آن ﮔﺎه ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻨﺎط زد ﻛﻪ ﻛﺎرﮔﺮ ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ ,‬درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از اﻓﺮاد ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﻳﺮ ﻳﺎراﻧﺶ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ‬
‫ﻛﻪ در ﺳﺒﺨﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻴﺰ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎب اﻟﻔﻴﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﻳﺎران زﻳﺪ‪ ,‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي ﺧﻮﻳﺶ را از ﺑﺎ‪K‬ي درﻫﺎ داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﻫﻞ ﻣﺴﺠﺪ! از ذ ّﻟﺖ ﺳﻮي ﻋ ّﺰت آﻳﻴﺪ‪ ,‬ﺳﻮي دﻳﻦ و دﻧﻴﺎ آﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻧَﻪ‬
‫دﻳﻦ دارﻳﺪ‪ ,‬ﻧﻪ دﻧﻴﺎ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ واز ﺑـﺎ‪K‬ي ﻣﺴـﺠﺪ‪ ,‬آﻧـﻬﺎ را ﺑـﺎ ﺳـﻨﮓ ﻣـﻲزدﻧﺪ‪ /‬ﺷﺐ‬
‫ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‪ ,‬رﻳﺎن ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻴﺮه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و زﻳﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ دار رزق ﺑـﺎ او ﻧـﺒﺮد‬
‫ِ‬ ‫دار رزق ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬رﻳﺎن ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او آﻣﺪ و در‬
‫ﺳﺨﺘﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران رﻳﺎن آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و‬
‫ﻳﺎران زﻳﺪ از دار رزق ﺗﻌﻘﻴﺒﺸﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺎﻣﮕﺎه ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‪ ,‬ﻣـﺮدم‬
‫ِ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺻﺒﺢ روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ‪ ,‬دوم ﻣﺎه ﺻﻔﺮ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳـﻌﻴﺪ ﻣـﺰﻧﻲ‪ ,‬رﺋـﻴﺲ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ رواﻧﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در دار رزق ﺑـﻪ زﻳـﺪﺑﻦ ﻋـﻠﻲ‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ و در آن ﺟﺎ ﺑﺎ وي ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋ ّﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻮب ﺑﺴﻴﺎري از ِ‬
‫آن ﻧﺠﺎران در آن‬
‫ﺟﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ راه ﺗﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ ﻋﺒﺴﻲ و ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻧﺼﺎري در‬
‫دو ﻃﺮف زﻳﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎﻧﮓ زد‪ :‬زﻣﻴﻦ‪ ,‬زﻣﻴﻦ‪<,‬ﭼﻮن ﻋـﺒﺎس اﻓـﺮاد ﭘـﻴﺎده‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺖ‪ 9‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻫﻤﺮاﻫﺎن وي از اﺳﺒﻬﺎ ﭘﻴﺎده ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺒﺮد ﺳﺨﺘﻲ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻧﺎﺋﻞ ﺑﻦ ﻓﺮوه‪ ,‬ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﻪ ران ﻧﺼﺮﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ زد و آن را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد‪ ,‬ﻧﺼﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ او را‬
‫زد و ﻛُﺸﺖ‪ /‬ﻣﺪﺗﻲ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺼﺮ ﻧﻴﺰ ﻫ‪ P‬ﻙ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ درﮔﻴﺮي‪ ,‬ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﻳﺎران ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺐ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﺴﻴﺞ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي زﻳﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬آﻧـﻬﺎ ﺑـﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٤٤‬‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و زﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺎ ﺳﺒﺨﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪ‪ ,‬در آن ﺟﺎ ﺟﻨﮓ ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ و ﻳﺎران‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد و آﻧﺎن را ﺗﺎ ﻣﺤﻠﻪ ﺑـﻨﻲ ﺳـﻠﻴﻢ‬
‫راﻧﺪ‪ /‬زﻳﺪ ﺑﺎ ﺳﻮاران و ﭘﻴﺎدﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻌﻘﻴﺒﺸﺎن ﻛﺮد ﺗﺎ راه ﻣﺴﻨﺎة را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫زﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﺑﺎرق و رواس ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﺪ و ﻧﺒﺮد ﺳﺨﺘﻲ در ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬در آن روز‪ ,‬ﭘﺮﭼﻤﺪار‬
‫زﻳﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻣﺴـﺮوح از ﺑـﻨﻲ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ زﻳـﺪ‪ ,‬ﻫـﻢ ﭘـﻴﻤﺎن ﻋـﺒﺎسﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺴﺮوح ﺳﻌﺪي ﺑﺎ ﺻﻔﻴﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ازدواج ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬زﻳﺪ در ﺟﻨﮓ‬
‫‪١‬‬
‫ﺳﺒﺨﻪ اﺷﻌﺎرش را ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﺿﺮارﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻓﻬﺮي در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﺳﺮوده ﺑﻮد‪:‬‬
‫اي ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ ﻣﺎ ﻣﺸﺘﺎﺑﻴﺪ زﻳﺮا ﻣﺎ ﺳﻮرة ﻓﻠﻖ را ﺑﻪ ﻫـﻤﺮاه دارﻳـﻢ‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮادي ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻤﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻳﻢ و ﻧﻴﺎ ﻛﺎﻧﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑـﻨﺪﮔﻲ ﻧﻜـﻮﻫﺶ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ ا ﮔﺮ ﻧﺴﺐ و ﻧﮋادم را ﺑﺨﻮاﻫﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﻗﻮم ﺻﺎدﻗﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﻫﺴﺘﻢ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن در روز ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺧﻮن ﻣﺴﺮور ﺷﺪه اﺳﺖ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺮات ﻛﻮﻓﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روزي ﻛﻪ زﻳـﺪ در ﺳـﺒﺨﻪ ﻣـﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺳﺮ او اﺑﺮ زردي دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﺎران ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺮدي از ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻛﻠﺐ ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺒﻲ وﺣﺸﺘﺰده ﺳﻮار ﺑﻮد‪ ,‬از ﺻﻔﻮف ﺧﻮد ﺟﺪا ﺷﺪ و ﻧﺰدﻳﻚ زﻳﺪ آﻣـﺪ و ﺑـﻪ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫﺮا<س‪ 9‬ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ‪ /‬زﻳﺪ ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻗﺪري ﮔﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﻨﺶ ﺗﺮ ﺷﺪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫و ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬رو ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ در ِ‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ<س‪ 9‬ﻳﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﻮد؟‬

‫‪١‬ـ اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ‪ ,‬ا ﻣﺎ م ﺣﺴﻴﻦ ‪J‬ع‪ H‬در ﻛﺮﺑ‪ ,‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ در ﻧﺒﺮد ﺟـﻮزﺟـﺎن و‬

‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﺾ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎﺧﻤﺮي ﺳﺮودﻧﺪ‪ /‬ـ م‪/‬‬

‫ان ﺑــــﻨﺎ ﺳــــﻮرة ﻣــــﻦ اﻟﻔـــﻠﻖ‬ ‫ﻣــﻬ ﺑــﻨﻲ ﻋــﻤﻨﺎ ﻇــ ﻣﺘﻨﺎ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﻧــــﻐﻤﺰ اﺣﺴــــﺎﺑﻨﺎ ﻣـــﻦ اﻟﺮﻗــﻖ‬ ‫ﻟﻤﺜﻠﻜﻢ ﻧﺤﻤﻞ اﻟﺴـﻴﻮ ف و ‪p‬‬

‫ﻋــــﺰ ﻋــــﺰﻳﺰ و ﻣــﻌﺸﺮ ﺻــﺪق‬ ‫اﻧـﻲ ‪p‬ﻧـﻤﻲ اذا اﻧـﺘﻤﻴﺖ اﻟﻲ‬

‫ﺗﻜــــﺤﻞ ﻳـــﻮ م اﻟﻬــﻴﺎج ﺑــﺎﻟﻌﻠﻖ‬ ‫ﺑــﻴﺾ ﺳــﺒﺎط ﻛـﺎن اﻋـﻴﻨﻬﻢ‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٤٥ .‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺧﻴﺜﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻏ‪P‬ﻣﻢ رﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫـﻤﺮاه داﺷﺖ‪ ,‬آن را از‬
‫‪١‬‬

‫وي ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ دﻳﺪهﺑﺎﻧﻬﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪم‪ ,‬در آن روز‪ ,‬ﻣـﺮدم ﺑـﻪ دو ﮔـﺮوه ﺟـﻨﮕﺠﻮ و‬
‫دﻳﺪهﺑﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻛﻠﺒﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ /‬ﻛﻠﺒﻲ از اﺳﺒﺶ ﭘﻴﺎده و ﺳﻮار‬
‫اﺳﺘﺮي ﺷﺪه ﺑﻮد; ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ,‬آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﮔﺮدن او زدم ﻛﻪ ﺳﺮش ﺟﻠﻮ اﺳﺘﺮ اﻓﺘﺎد; ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻦ ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻜُﺸﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻳﺎران ﻣﺎ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را دﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻜﺒﻴﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آن ﮔﺮوه ﻳﻮرش ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺮا از دﺳﺖ آﻧﻬﺎ رﻫﺎﻳﻲ دادﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺳﻮار اﺳﺘﺮ ﺷﺪم‬
‫وﻧﺰد زﻳﺪ رﻓﺘﻢ‪ /‬وي ﻣﻴﺎن دو ﭼﺸﻢ ﻣﺮا ﺑﻮﺳﻴﺪ وﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﺗﻮ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻲ;‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﺑﻪ ﺷﺮاﻓﺖ و ﺧﻴﺮ دﻧﻴﺎ وآﺧﺮت دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻲ‪ ,‬ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺮي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫زﻳﺪ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺴﺮ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎﻧﮓ زد‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ا ﮔﺮ ﻋﻤﻠﻲ را ﺳﺮاغ‬
‫داﺷﺘﻢ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺸﻨﻮد ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻫﻤﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادم‪ /‬ﻣﻦ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻣﻨﻊ ﻛﺮده ﺑﻮدم از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮاري را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﻴﺪ و زﺧﻤﻲ را ﺑﻜُﺸﻴﺪ و درﺑﺴﺘﻪاي را‬
‫ﺑﺎز ﻛﻨﻴﺪ وﻟﻲ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬دﺷﻨﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت و در ﻫﺮ ﺟﺎ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﻜُﺸﻴﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻫﺮ ﻛﺲ اﻣﺮوز ﻣﺮا ﻳﺎري ﻛﻨﺪ‪ ,‬روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ دﺳﺘﺶ را ﻣﻲﮔﻴﺮم و او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺷﺪّ ت ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﮔﺮوه‬
‫اداﻣـﻪ ﻳـﺎﻓﺖ‪ /‬ﺳـﻮاران ﻛـﻮﻓﻪ ﻧـﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در ﺑـﺮاﺑـﺮ ﺳـﻮاران زﻳـﺪ ﻣـﻘﺎوﻣﺖ ﻛـﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺬا‬
‫ﻋﺒﺎسﺳﻌﻴﺪ ﻣﺰﻧﻲ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ را ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و از اوﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺳـﻮاران و‬
‫ﭘﻴﺎدﮔﺎﻧﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر او ﻗﺮار دﻫﺪ‪ /‬ﻳﻮﺳﻒ ﻧﻴﺰ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻛـﻴﺴﺎن ﻛـﻠﺒﻲ را ﺑـﺎ ﻗـﻴﻘﺎﻧﻴﺎن و‬
‫ﻧﺠﺎرﻳﺎن ﻛﻪ ﺗﻴﺮ اﻧﺪاز ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬زﻳﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ را از آﻣﺪن ﺑﻪ ﺳﺒﺨﻪ ﺑﺎز دارد‬
‫وﻟﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد‪ ,‬ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ,‬آن ﻗﺪر ﺟﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ و زﻳﺪ‬
‫اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺴﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ و ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﺮگ را زﻳﺎن آور ﻣﻲﺑﻴﻨﻲ ا ﮔﺮ ﻧﺎﭼﺎري ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ دو را‬
‫آﻳﺎ َﭘ ِ‬
‫ﺑﭙﺬﻳﺮي ﭘﺲ ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮگ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻦ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺒ ﺮ‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﻮﭼﻜﻲ ‪J‬ﺧﻨﺠﺮي‪ H‬اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺟﺎ ﻣﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﺷﻮد ‪J‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ‪ H‬ـ م‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺸﻤﻞ‬‫ﻣ ْ‬
‫‪١‬ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫وﻛــــــــ رآه ﻃــــﻌﺎ ﻣا و ﺑــــﻴ‬ ‫اذل اﻟﺤــــﻴﺎة و ﻋــﺰاﻟﻤــﻤﺎة‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﻓﺴﻴﺮي ٕا ﻟﻲ اﻟﻤﻮت ﺳـﻴﺮا ﺟـﻤﻴ‬ ‫ﻓــﺎن ﻛــﺎن ‪p‬ﺑـﺪ ﻣـﻦ واﺣـﺪ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٤٦‬‬

‫ﭼﻮن ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻮم ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ‪< ١٢١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺗﻴﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي او‬
‫ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲاش اﺻﺎﺑﺖ ﻛﺮد و ﺗﺎ ﻣﻐﺰ او ﻓﺮو رﻓﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه زﻳـﺪ و ﻳـﺎراﻧﺶ‬
‫ﻳﺎران ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺎرﻳﻜﻲ و ﺷﺐ ﺑﺎز ﮔﺸـﺘﻪاﻧـﺪ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺗﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم راﺷﺪ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬وي‬
‫از ﻳﺎران زﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم داود ﺑﻦ ﻛﻴﺴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻳﻜﻲ از‬
‫ِ‬ ‫ﻳﺎران زﻳﺪ ﻧﺰد وي آﻣﺪﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﺣﺮان ﺑﻦ ﻛﺮﻳﻤﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬وي‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﻪاش در ﺳﻜﺔاﻟﺒﺮﻳﺪ و در ﻛﻮي ارﺣﺐ و ﺷﺎ ﻛﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ‬
‫‪١‬‬

‫وي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻘﻴﺮ را آوردﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺗﻞ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج‪ ,‬ﻧﺎم او را ﺳﻔﻴﺎن ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺰﺷﻚ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺗﻴﺮ را از ﺳﺮت ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎورم‪ ,‬ﺧﻮاﻫﻲ ُﻣﺮد‪ ,‬زﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮگ ﺑﺮاﻳﻢ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺷﻘﻴﺮ اﻧﺒﺮ را ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﻴﺮ را از ﺳﺮش ﺑﻴﺮون‬
‫راﺣﺖﺗﺮ از دردﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ّ‬
‫ﻛﺸﻴﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺗﻴﺮ را در آورد‪ ,‬زﻳﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ﺧﺪا از او ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎد و ﻗﺎﺗ‪P‬ن و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ او را‬
‫ﻳﺎري ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﻌﻨﺖ ﻛُﻨﺎد! وي ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ,‬ﭼﻬﻞ و دو ﺳﺎل داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‬
‫در ﻃﺒﻘﺎت‪ ,‬ج‪ ,٥‬ص‪ ,٢٣٩‬ﻣﻘﺮﻳﺰي در ﺧﻄﻂ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪ ٣١٢‬و ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ارﺷﺎد ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ا ﻛﺜﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﺳﻴﺪ‪ ,‬از ﺣﻴﺮه ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪ‪ ,‬از ﻣـﻨﺒﺮ ﺑـﺎ‪K‬‬
‫رﻓﺖ و ﺧﻄﺒﻪاي ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﮕﺮدﻧﺪ و ﻣﺠﺮوﺣﺎن را ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ زﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻴﺎط ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲآوردﻧﺪ‬
‫و اﺗﺎﻗﻬﺎ را ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣﻨﺎدي ﻳﻮﺳﻒ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ آورد ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﺳﺮي ﺑﻴﺎورد‪ ,‬ﭘﺎﻧﺼﺪ‬
‫ﺳﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ را آورد و ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫آن وي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‪ِ ,‬‬
‫درﻫﻢ از ِ‬
‫ﺳﺮ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق را‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻳﻜﻬﺰار درﻫﻢ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ /‬اﺣﻮل واﺑﺴﺘة اﺷﻌﺮﻳﻬﺎ‪ِ ,‬‬
‫آورد‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ او را ﻛﺸﺘﻪاي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ وﻟﻲ او را دﻳﺪم و ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ /‬ﻳﻮﺳﻒ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ درﻫﻢ ﺑﻪ او دادﻧﺪ و ﭼﻮن ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ او ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻧﻜﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ وي‬

‫ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻈﻢ ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺴﺮي در آن ﺟﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎدر ﻣﺴـﻴﺤﻲا ش ﻣـﻌﺒﺪي ﺳـﺎﺧﺖ ‪J‬از‬ ‫‪١‬ـ اﻳﻦ راه‪ ,‬ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ِ‬

‫ﺣﺎﺷﻴﻪ زﻳﺪ‪/H‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٤٧ .‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻫﺰار درﻫﻢ ﻧﺪاد‪/‬‬
‫ﻳﺎران او درﺑﺎرة ﺧﺎ ﻛﺴﭙﺎري و ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮدن ﺟﺴﺪش ﺑﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ِ ,‬‬
‫ﻫﻢ اﺧﺘ‪P‬ف ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ از دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا آن را از ﻗﺒﺮ‬
‫ﺑﻴﺮون آورده‪ ,‬ﻣﺜﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬زرهاش را ﺑﻪ ﺗـﻨﺶ ﻣـﻲﻛﻨﻴﻢ و او را در آب‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ‪/‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘة ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﻮد‪ /‬اﻣﺎم ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻠﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺴﺪ زﻳﺪ را ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺮات ﭼﻘﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ؟ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺪازة ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﻛﺮدن ﺳﻨﮕﻲ‪ /‬اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا˜! آﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﺪآﻫﻨﻲ ﺑﻪ او ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ‪ /‬و در‬
‫‪٣‬‬
‫روش ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻮد‪/‬‬
‫رود ﻓﺮات ﺑﻴﻨﺪازﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ِ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻴﻪ دﻓﻦ ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﻫـﻤﺎن‬
‫ّ‬
‫‪٤‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران وي ﻛﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او را در‬
‫‪٦‬‬
‫ﺑـﺒﺮﻧﺪ و ﺟﺴـﺪش را ﻣـﻴﺎن ﻛﺸـﺘﮕﺎن‬
‫ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮان اﻳﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺳـﺮش را ُ‬
‫ﻧﺨﻴﻠﻪ اﺳﺖ‪ِ /‬‬
‫‪٥‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا‬

‫ى‬ ‫ﺑﻴﻔﻜﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮد وﻟﻲ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﻣﻨﻈﻮر وي‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ روش ﻓﻮق ﺑﺮاي‬
‫ِ‬ ‫ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺪر ﻣﺮا ﻧﻤﻲﺧﻮرﻧﺪ‪/‬‬
‫‪٧‬‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺳﮕﺎن‪,‬‬
‫ﺷﺮ دﺷﻤﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺎﻧﻊ از ﻣﺜﻠﻪ ﻛﺮدن او ﻧﻤﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﺳﮕـﻬﺎ از‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮدن آن ﺟﺴﺪ ﭘﺎ ﻙ از ّ‬
‫آﻣﺪن ﻧﺰد وي ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﺟﺴﺪ زﻳـﺪ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﺑﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ,‬اﻣﻜﺎن ﻣﺜﻠﻪ ﻛﺮدن وﺟﻮد دارد‪/‬‬
‫ﻳﺎران زﻳﺪ ﺑﺎ‪ K‬ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬او را ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫اﺧﺘ‪P‬ف‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺒﺮﻳﻢ ﻛﻪ آن ﺟﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ واو را داﺧﻞ رودﺧﺎﻧﻪ دﻓﻦ ﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺮا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در رودﺧﺎﻧﻪ‪ ,‬آب ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻮد ﭼﻮن ﻗﺒﺮ را آﻣﺎده ﻛـﺮدﻳﻢ‪ ,‬وي را ﺑـﻪ ﺧـﺎ ﻙ‬

‫‪١‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ,‬ج‪ ,٨‬ص‪J ٢٧٦‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬

‫‪٢‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ,‬ج‪ ,٨‬ص‪/٢٧٦‬‬

‫‪٣‬ـ وﺳﺎﺋﻞ ‪ ,‬ﺷﻴﺦ ﺣﺮ ﻋﺎ ﻣﻠﻲ‪ ,‬ﻛﺘﺎب ﻃﻬﺎرت در ﺑﺎب اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﻴ ﺖ در آب‪/‬‬

‫ّ‬

‫‪٤‬ـ ﻣﻘﺎﺗﻞ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج‪/‬‬

‫ﻣﺜﻴﺮ ا ‪7‬ﺣﺰان ‪ ,‬اﺑﻦ ﻧﻤﺎ‪/‬‬ ‫‪٥‬ـ‬

‫ﻣﻘﺮﻳﺰﻳﻪ ‪ ,‬ج‪ ,٤‬ص‪J ٣١٢‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫‪٦‬ـ ﺧﻄﻂ‬

‫‪٧‬ـ ﻣﻘﺎﺗﻞ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٤٨‬‬

‫ﺳﭙﺮدﻳﻢ‪ ,‬و روي او را ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺧﺎ ﻙ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻳﻢ و آب را ﺑﺮ آن روان ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬آن رود در‬
‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬

‫ﺑﺎغ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم زاﺋﺪه و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮﻟﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﻗﺮار داﺷﺖ‪/‬‬

‫‪٤‬‬ ‫‪٣‬‬

‫ِ‬
‫ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و در ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻣﺤﻞ دﻓﻦ وي‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ و ﻣﻨﺎدي او ﻧﺪا داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ‪ ,‬ﻣﺤﻞ دﻓﻦ زﻳﺪ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﺟﺎﻳﺰه ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪/‬‬
‫آن ﮔﺎه ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﺮ را از ﺳﺮ زﻳﺪ ﺑﻴﺮون آورده ﺑﻮد‪ ,‬وارد ﺷﺪ‪ /‬وي ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎ ﻛﺴﭙﺎري زﻳﺪ‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻣﺤﻞ دﻓﻨﺶ را ﺑﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﺸﺎن داد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﻏ‪P‬م ﻋﺒﺪاﻟﺤـﻤﻴﺪ‬
‫‪٥‬‬

‫رواﺳﻲ وﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﺳﻨﺪي زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ دﻓﻦ زﻳﺪ را ﻧﺸﺎن‬
‫‪٦‬‬
‫دادﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺨﻨﻠﻒ از ﻛﻬﻤﺲ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻧﺒﻂ در آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺸﻐﻮل آﺑﻴﺎري‬
‫ﻛﺸﺘﺰاري ﺑﻮد‪ ,‬آﻧﻬﺎ را در ﺣﺎل دﻓﻦ زﻳﺪ دﻳﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺧﺒﺮ داد‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛـﻪ‬
‫‪٧‬‬

‫ﻛﺴﭙﺎري زﻳﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار‪ ,‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﺰﻧﻲ را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬

‫ِ‬ ‫ِّ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺧﺎ‬
‫در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑـﻦ ﻗـﺎﺳﻢ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫‪٩‬‬
‫ﻋﻘﻴﻞ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮﻟﻲ ﺧﺮاش ﺑﻦ ﺧﻮﺷﺐ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ رﻳﻴﺲ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬ ‫‪٨‬‬

‫را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎﺟﺴﺪ را ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ /‬ﺟﺴﺪ ﭘﺎ ﻙ زﻳﺪ را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮي ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬و ﺑﻪ ﻛﺎخ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ ﻫﺮاﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ او را ﺟﻠﻮ ﻗﺼﺮ از ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ زﻳﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﻫﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺳﺮ از ﺑﺪﻧﺶ ﺟـﺪا‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫در رواﻳﺖ اﺑﻲ ﻣﺨﻨﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺻﻠﺖ ﺳﺮ زﻳﺪ را ﺑﺮﻳﺪ‪ /‬ﺣﻜﻢﺑﻦ‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٢٧٦‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ج‪ ,٢‬ص‪/١٨٢‬‬ ‫ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺻﺪوق‪ ,‬ﻣﺠﻠﺲ ‪/٦٢‬‬ ‫ا ﻣﺎﻟﻲ‪,‬‬ ‫‪٣‬ـ‬

‫ج‪ ٨.‬ص‪J ٢٧٧‬از ﺣﺎﺷﻴ ة ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪٤‬ـ‬

‫ج‪ ,٢‬ص‪/١٨٢‬‬ ‫ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪,‬‬ ‫‪٥‬ـ‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٢٧٦‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪٦‬ـ‬

‫اﺑﻲ اﻟﻔﺮج‪/‬‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ‬ ‫‪٧‬ـ‬

‫‪٨‬ـ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ‪J‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬

‫ج‪ ,٨‬ص‪/٢٧٨‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪,‬‬ ‫‪٩‬ـ‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٤٩ .‬‬

‫ﺻﻠﺖ ﭘﺴﺮش و ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﺰﻧﻲ‪ ,‬رﻳﻴﺲ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺑﻴﺮون آوردن ﺟﺴﺪ زﻳﺪ‬
‫رواﻧﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﺒﺎس ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺴﺮ ﺣﻜﻢ ﺑﺮ او ﭘﻴﺸﻲ ﮔﻴﺮد‪ ,‬او را رﻫﺎ ﻛﺮد و ﺣﺠﺎجﺑﻦ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻘﻴﻞ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺎرت دادن ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﺪ ﭘﺎ ﻙ زﻳﺪ را آوردﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي‬
‫از اﺟﺴﺎد ﻳﺎران زﻳﺪ ﻧﻴﺰ آن ﺟﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺟﺴﺪ را واروﻧﻪ در ﻣﺤﻞ‬
‫‪١‬‬

‫ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻪ دار ﺑﻴﺎوﻳﺰﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻴﻜﺮ ﻳﺎران زﻳﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ,‬ﻧـﺼﺮﺑﻦ‬
‫‪٣‬‬ ‫‪٢‬‬

‫ﺧﺰﻳﻤﻪ ﻋﺒﺴﻲ و زﻳﺎد ﻫﻨﺪي را ﺑﺎ او ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺗﻌﺪادي ﻧﮕﻬﺒﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ ﺗﺎ ﺟﺴﺪ‬
‫‪٤‬‬

‫را از ﺑﺎ‪K‬ي دار ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻴﺎورﻧﺪ‪/‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺎن زﻳﺪ‪ ,‬زﻫﻴﺮﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﺟﺪﻳﺢ ﺑﻦ رﺣﻴﻞ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪٥‬‬

‫اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ در ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨّﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ,‬ﻣـﺮدم‬
‫‪٦‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺷﺒﻬﺎ ﻛﻨﺎر دار او ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﻋﺒﺎدت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬زﻳﺪ‪ ,‬زﻣﺎﻧﻲ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺑﺮ ﺑﺎ‪K‬ي دار ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎﺧﺘﻪ در ﺟﺴﺪ او آﺷﻴﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﺎل و ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﻳﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻳـﺎ‬
‫‪٧‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻳﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻳﺎ ﺷﺶ ﺳﺎل ﺑﺮ ﻓﺮاز دار ﺑﻮد‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻫﺸﺎم دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎﺟﺴﺪش را‬
‫ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ ﺟﺴـﺪ زﻳـﺪ را ﺑﺴـﻮزاﻧـﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ در ﺳﺎل ‪<١٢٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻳﻮﺳﻒ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻧﺎﻣة ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﺪ‪ ,‬ﮔﻮﺳﺎﻟة ﻣﺮدم ﻋﺮاق را از دار ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎور‪ ,‬او را‬
‫ﺑﺴﻮزان و ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮش را ﺑﻪ درﻳﺎ ﺑﻴﻔﺸﺎن‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺮاش ﺑﻦ ﺣﻮﺷﺐ دﺳﺘﻮر اﻳﻦ ﻛـﺎر را‬

‫‪١‬ـ ﻛﺎ ﻣﻞ اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻋﻘﺪ ﻓﺮﻳﺪ در ﺑﺎب ﻛُﺸﺘﻦ زﻳﺪ ‪J‬از ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬

‫‪٣‬ـ ﻛﺎ ﻣﻞ ﺑﺮد‪ ,‬ج‪ ,٣‬ص‪ ٢٤٧‬و روض ﻧﻀﻴﺮ ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/٦٠‬‬

‫‪٤‬ـ ﻣﻘﺎﺗﻞ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج‪/‬‬

‫‪٥‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ,‬ج‪ ٨.‬ص‪ ٢٧٧‬و ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﺷﺮح ﺣﺎل زﻳﺪ‪/‬‬

‫‪٦‬ـ ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﻪ‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪/٨‬‬

‫ﻃﺮﻳﺤﻲ ‪J ,‬از ﺣﺎﺷﻴ ة ﻛﺘﺎب زﻳﺪ‪/H‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺨﺐ‬ ‫‪٧‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٥٠‬‬

‫داد‪ ,‬وي ﻧﻴﺰ ﺟﺴﺪ زﻳﺪ را از ﺗﻨة درﺧﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده‪ ,‬ﺳﻮزاﻧﻴﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺧﺎ ﻛﺴـﺘﺮش را در‬
‫زﻧﺒﻴﻠﻬﺎﻳﻲ ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻛﺸﺘﻲ ﺣﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و در رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻮﺣﻤﺰه ﺛﻤﺎﻟﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ او را ﺳﻮزاﻧﻴﺪﻧﺪ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﺶ را‬
‫در ﻫﺎون ﻛﻮﺑﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮش را در ﻋﺮﻳﺾ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻋﺎﻗﻮﻙ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﺮ از ﺗﻦ زﻳﺪ ﺟﺪا ﻛﺮد‪ ,‬آن را ﺑﺎ ﺳﺮﻫﺎي ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫زﻫﺮة ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ﻧﺰد ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬وي در ﻣﻠﻚ ا ّم ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻓﻠﺞ ﻣﺒﺘ‪P‬‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺎز ﮔﺸﺖ وﻟﻲ ﺟﺎﻳﺰة ﻫﺸﺎم را ﭘﻴﺶ او ﺑﺮدﻧﺪ وﻫﺸﺎم ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ زﻳﺪ را ﻧﺰد او ﺑﺮد‬
‫ده درﻫﻢ داد و ﺳﺮ را ﺑﺮ ﻓﺮاز دروازة دﻣﺸﻖ ﻧﺼﺐ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺟﻠﻮ ﺧﻮد اﻧﺪاﺧﺖ‪ ,‬ﺧﺮوﺳﻲ آﻣﺪ و ﺑﻪ آن ﻧـﻮﻙ ﻣـﻲزد‪/‬‬‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﺸﺎم ﺳﺮ را ِ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﺷﺎم ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮودﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺧﺮوس را از ﺳـﺮ زﻳـﺪ دور ﻛـﻨﻴﺪ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦ ﺣـﺘﻲ ﻣـﺮﻏﻬﺎ ﻧـﻴﺰ ﺳـﺮ او را ﻟﮕـﺪ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻫﺸﺎم‪ ,‬ﺳﺮ زﻳﺪ را از ﺷﺎم ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و آن را ﻳﻚ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺮ ﻓﺮاز آراﻣﮕﺎه‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻓﺨﺮوي ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ وي ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮ را ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎورد وﻟﻲ او اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﺎﺷﻢ ﺻﺪاي ﮔﺮﻳﻪ و زاري‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ روز ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮ ﺷﺮﻳﻒ را ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﻓـﺮﺳﺘﺎد و در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﺼﺐ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻫﻞ ﻣﺼﺮ آن را رﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺮس اﻟﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ‬
‫ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻨﺪي در ﻛﺘﺎب اﻣﺮاء ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﺤﻜﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ اﺑﻴﺾ ﻗﻴﺴﻲ در ﺳﺎل ‪< ١٢٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وارد‬
‫ﻣﺼﺮ ﺷﺪ و در روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ دﻫﻢ ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي ا‪K‬ﺧﺮ درﺑﺎره ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻛﺮد و‬
‫ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮد او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻌﺪ ﺟﻮاﻧﻲ در ﻛﺘﺎب ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻜﻨﻮن درﺑﺎرة ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ‬

‫اﻟﺪﺟــ ﺎج‬ ‫‪ p‬ﻳـــ ﻄ ﺎه‬ ‫ﻓــــ ﻠﻘﺪ ﻛــــ ﺎن‬ ‫اﻟﺪﻳ ﻚ ﻋﻦ ذو اﺑـ ﺔ زﻳـﺪ‬ ‫اﻃﺮ دو ا‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٥١ .‬‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﺮ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ در ﻣﺼﺮ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻣﻴﻦ و در راه ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻦ ﻃﻮﻟﻮن و ﺑﺮﻛة ﻓﻴﻞ‬
‫دﻓﻦ ﺷﺪ‪ /‬واﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺮس اﻟﺨﺼﻲ ﺷﻬﺮت دارد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺻﺤﻴﺢ آراﻣﮕﺎه‬
‫وي ﻫﻤﺎن ﺟﺎﺳﺖ زﻳﺮا ﺳﺮ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ را در ﻣﺼﺮ ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪< ١٢٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺮ روي‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻋﺒﺪا‪ O‬ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻃﺎﻟﺒﻲ‬

‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑـﻲ ﻃـﺎﻟﺐ ﻫـﺎﺷﻤﻲ از د‪K‬وران‪ ,‬ﺑـﺰرﮔﺎن و‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن ﺑﻮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد ازاﻃـﺎﻋﺖ ﺑـﻨﻲ ﻣـﺮوان‬
‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدش ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺪاﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ داﻧﺴﺖ ـ ﺑﺎ وي ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ رﻓﺖ وﮔﺮوﻫﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻳﺎري آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﻠﻮان‪ ,‬ﺟﺒﺎل‪ ,‬ﻫﻤﺪان و اﺻﻔﻬﺎن و ري ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ وﻛـﺎرش ﺑـﺎ‪ K‬ﮔـﺮﻓﺖ و‬
‫ِ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻓﺎرس و ﻧﻮاﺣﻲ آن را ﺑﺮاي او ﻣﻲآوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ در اﺳﺘﺨﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد واﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻋﺮاق‪ ,‬ﻟﺸﻜﺮﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ او‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز واز آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻫﺮات ﮔﺮﻳﺨﺖ وﻟﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار‬
‫ﻫﺮات او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ در ﺳﺎل ‪< ١٢٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وي را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎم وي ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ١٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺗﺎرﻳﺨﺶ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‪ ,‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﺰد ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ ﻛـﻪ او را‬
‫ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺖ و ﺑﺮاي او و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﺮادراﻧﺶ روزي ﺳﻴﺼﺪ درﻫﻢ ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺑﺪان‬
‫ﺣﺎل ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ درﮔـﺬﺷﺖ و ﻣـﺮدم ﺑـﺎ ﺑـﺮادرش اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ ﺑـﻦ وﻟﻴـﺪ و‬
‫و‪K‬ﻳﺖﻋﻬﺪ او‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﺑﻴﻌﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و او ﺑﺮ ﻣﻘﺮري آﻧﻬﺎ اﻓﺰود و ﺑﻪ‬

‫‪١‬ـ در ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﺣﺎد ﺛﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋ ﻣﻪ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﻘﺮم ﻣﻮﺳﻮي ﻧﺠﻔﻲ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدﻳﻢ ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٥٢‬‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﺑﻴﻌﺖ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در ﺷﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸـﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ و ﺑﺮ ﻣﻘﺮري او اﻓﺰود واو را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ آﻣﺎده ﻛﺮد ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻣﺮوان ﺑﺮ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ او ﺑﺎ ﻣﺮوان ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم دﭼﺎر ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮوان وارد ﺷﺎم ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ /‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺳﻢ اﺑﺮاﻫﻴﻢ درﺑﺎرة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺟﻌﻞ ﻛﺮد‪ /‬آن ﮔﺎه ﻣﺮدم ﻳﻤﻦ را ﮔﺮد‬
‫آورد و آﻧﻬﺎ را از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ از وي ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ از‬
‫اﻃﺎﻋﺖ وي ﺳﺮﺑﺎز زد و ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ,‬وﺿﻊ را آن ﻃﻮر دﻳﺪ‪ ,‬ﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرش ﻓﺎش و رﺳﻮا ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺑﻴﺰارم‪ ,‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ از ﺟﻨﮓ ﺧﻮدداري ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻓﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻟﺬا ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ اﺧﺘ‪P‬ف ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ,‬ﻋ ّﻠﺖ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑـﻪ ﻗـﺒﺎﻳﻞ رﺑـﻴﻌﻪ و ﻣـﻀﺮ ﻫـﺪاﻳـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر داد وﻟﻲ ﺑـﻪ ﺟـﻌﻔﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﻗﻌﻘﺎعﺷﻮذﻫﻠﻲ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺧﻴﺒﺮي از ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺗﻴﻢ اﻟ‪P‬ت ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو از ﻗﺒﻴﻠة رﺑﻴﻌﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻴﺰي ﻧﺪاد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﺷﺪﻧﺪ و ﺛﻤﺎﻣﺔ ﺑﻦ ﺧﻮﺷﺐ ﺑﻦ روﻳﻢ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ او در ﺣﻴﺮه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺘﻨﺪ و آن ﺟﺎ‬
‫ﺷﻌﺎر دادﻧﺪ و ﺧﺎﻧﺪان رﺑﻴﻌﻪ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم رﺑﻴﻌﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﺳﻴﺪ و ﺑﺮادر ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﻋﺎﺻﻢ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي آﻧـﻬﺎ ﻓـﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او آﻣﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ در دﻳﺮ ﻫﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺎﺻﻢ ﺧﻮدش را ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ اﻧﺪاﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻳﻦ دﺳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺷﺮﻣﺴﺎر ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻋﺎﺻﻢ‬
‫را ﺑﺰرگ داﺷﺘﻨﺪ واز او ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻏﻀﺒﺎن ﻗﺒﻌﺜﺮي‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد واو آن ﻣﺒﻠﻎ را ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﻫﻤﺎم ﺑﻦ ﻣﺮة ﺑﻦ ذﻫﻞ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮاي‬
‫ﺛﻤﺎﻣﺔ ﺑﻦ ﺧﻮﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫـﻢ ﻓـﺮﺳﺘﺎد واو ﻣـﻴﺎن ﻗـﻮﻣﺶ ﺗـﻘﺴﻴﻢ ﻛـﺮد‪ ,‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻧﺎﻓﻊ وﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺧﻴﺒﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٥٣ .‬‬

‫ﭼﻮن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را دﻳﺪﻧﺪ دﻟﮕﺮم ﺷـﺪﻧﺪ و ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوي از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﺷﻮرش ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺎﻧة ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ رﻓـﺘﻪ‪ ,‬او را از ﺧـﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﻛـﺎخ ﺑـﺮدﻧﺪ واز وارد ﺷـﺪن‬
‫ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻛﻪ در ﺣﻴﺮه ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ رﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻏﻀﺒﺎن‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺟﻤﻬﻮر‪,‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي‪ ,‬ﺑﺮادر ﺧﺎﻟﺪ ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬ﭼـﻨﺪ‬
‫روز ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ و دﻫﺎﻧة رود ﻧﻴﻞ رﻓﺖ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﻫﻢ‬
‫‪١‬‬

‫ﻣﺮدم ﮔﺮد او ﺗﺠﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬او ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻓﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ,‬او ﻣﺪﺗﻲ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﺮد‪ /‬در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬ﻣﺴﺌﻮل ﺧﺪﻣﺎت آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ /‬او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻏﺬا را ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻫﻤﺮاه ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻨﺎول ﻛﺮد‪,‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺣﻤﻠة ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫وﻗﺘﻲ او از ﺧﻮردن ﻏﺬا ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬دﺳﺘﻮر داد ﻣﺎل را ﺑﻴﺎورﻧﺪ و آن را ﻣﻴﺎن ﺳﺮداراﻧﺶ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻏ‪P‬ﻣﺶ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ او را ﻣﺒﺎرﻙ ﻣﻲﺷﻤﺮد و ﻧﺎم او را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﻴﻚ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻧﺎم آن ﻏ‪P‬م ﻳﺎ ﻣﻴﻤﻮن ﻳﺎ رﻳﺎح ﻳﺎ ﻓﺘﺢ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺘﺒﺮﻙ ﺑﻮد و ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ او‬
‫ﺳﭙﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻓ‪P‬ن ﻣﺤﻞ ﺑﺮو و ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﻜﻮب‪ ,‬ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺨﻮان و‬
‫در آنﺟﺎ ﺑﻤﺎن ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﻢ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ‪ ,‬در آن ﻫﻨﮕﺎم زﻣﻴﻦ از ﻳﺎران ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺳﭙﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﻨﺎدي ﺑﺎﻧﮓ زﻧﺪ ﻫﺮ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺮ از دﺷﻤﻦ ﺑﻴﺎورد‪ ,‬ﭘـﺎﻧﺼﺪ درﻫـﻢ‬
‫ﺟﺎﻳﺰه ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺳﺮﻫﺎي ﺑﺮﻳﺪه زﻳﺎدي ﻧﺰد او آوردﻧﺪ‪ ,‬و او آﻧﭽﻪ را‬
‫ﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺖ در آن ﻫـﻨﮕﺎم ﻣـﺮدي از ﺷـﺎﻣﻴﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻴﺪان رﻓﺖ و ﻣـﺒﺎرز‬
‫ﺟﻨﮓ او رﻓﺖ‪ /‬ﺷﺎﻣﻲ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن وي را ﭘﺮﺳﻴﺪ واو را‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ /‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻋﺠﻠﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﺮدم ﻛﻪ ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻜﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻦ آﻳﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺠﻨﮕﻢ وﻟﻲ دوﺳﺖ دارم ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ ,‬ﺑﺪان‬

‫‪١‬ـ اﻳﻦ رود‪ ,‬ﻣﻴﺎن دﺟﻠﻪ و ﻓﺮات در ﺧﺮﻳﺮ ﻗﺮار دارد وﻏﻴﺮ از رود ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٥٤‬‬

‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻳﺎران ﻳﻤﻨﻲ ﺷﻤﺎ ﺣﺘﻲ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻣﻨﺼﻮر ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ; ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻀﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ او ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣـﻦ از اﻳـﻦ ﺗـﻌﺠﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺷﻤﺎ اي ﻗﺒﻴﻠة رﺑﻴﻌﻪ‪ ,‬ﺑﺎ او ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻧﻜﺮده‪ ,‬ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدهاﻳﺪ؟ ﻣـﻦ‬
‫ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ ﻫﺴﺘﻢ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻦ ﻧﺎﻣة ﺷﻤﺎ را اﺑ‪P‬غ ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻣﺎ ﻓﺮدا ﻫﻤﺮاه ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ و اﻣﺮوز آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺟﻨﮕﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ از اﻳﻦ ﮔﻔﺖوﮔﻮ آﮔﺎه ﺷﺪ‪ ,‬او ﺑﺎ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻏﻀﺒﺎن ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻣﻨﺼﻮر و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﺑﮕﻴﺮي وﻟﻲ او اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻜﺮد‪/‬‬
‫روز ﺑﻌﺪ‪ ,‬ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻏﻀﺒﺎن ﺑﺮ ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﻟﺸﻜﺮ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﺟﻨﺎج راﺳﺖ ﻟﺸﻜﺮ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﻴﺮه رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﻳـﺎران‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻛﺎخ رﻓﺘﻨﺪ از ﺟﻨﺎج‬
‫ﭼﭗ ﻗﺒﻴﻠﻪ رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ ﺑﺎ ﻳﺎران ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻏﻀﺒﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻛﻴﻢ زﻳﺮا ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺮوﻳﺪ‪ /‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺮﻛﺐ او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ واو را‬
‫ِ‬ ‫ﻏﻀﺒﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻤﻲروم ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ,‬ﻳﺎراﻧﺶ ﻋﻨﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻗﻮم رﺑﻴﻌﻪ! دﻳﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫ﭼﻪ رﻓﺘﺎري ﻛﺮدﻧﺪ؟ ﺧﻮن ﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺟﻨﮓ را اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﻢ و ا ﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم‪ ,‬ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را ﻳﺎري ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻣـﺎ‬
‫وﺧﻮدﺗﺎن اﻣﺎن ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻏﻀﺒﺎن ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺟﻨﮕﻴﻢ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻫﻢ اﻣـﺎن‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬وﻟﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻣﺎن اﻣﺎن ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ /‬ﻳﺎران اﺑﻦ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ در ﻗـﺼﺮ ﻣـﺎﻧﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ زﻳﺪﻳﻬﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ روز در ﺳﺮ راﻫﻬﺎ و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﺎران اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﺒﺮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺑﻴﻌﻪ ﺑﺮاي اﺑﻦ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ و ﺧـﻮدﺷﺎن و زﻳـﺪﻳﻬﺎ اﻣـﺎن ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﻫـﺮ ﺟـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮوﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ رﻓﺖ‪ /‬در آن ﺟﺎ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺣﻠﻮان‪ ,‬ﺟﺒﺎل‪ ,‬ﻫﻤﺪان‪ ,‬اﺻﻔﻬﺎن و ري ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪,‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﻏ‪P‬ﻣﺎن اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ او ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻛﺎرش ﺑﺎ‪ K‬ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬در آن ﺟﺎ ﺣﻮادث‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٥٥ .‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻓﺮزﻧﺪان اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪r‬ع‪q‬‬

‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ درﺑﺎرة ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ١٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺳـﺎل ﻣـﻨﺼﻮر‪ ,‬رﻳـﺎح ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﻣﺮي را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻨﺼﻮب و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺴﺮي را ﺑـﺮﻛﻨﺎر‬
‫ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ و زﻳﺎد ﭘﻴﺶ از او‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر از ﻗﻴﺎم ﻣـﺤﻤﺪ و اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ‪ ,‬دو‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ و ﻋﺪم ﺣﻀﻮر آﻧﻬﺎ ﻧﺰد وي ﻫﻤﺮاه‬ ‫‪٢‬‬

‫ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ و روزﮔﺎر ﺳﻔﺎح در ﺳﺎل ‪< ١٣٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻧﮕﺮان ﺷﺪ‪/‬‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ در ﻣﻮرد وا ﮔﺬاري‬
‫ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺑﺎ او ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و در آن زﻣﺎن‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ دﺳﺘﺨﻮش ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﺎل ‪< ١٣٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻔﺮﺣﺞ رﻓﺖ‪ ,‬درﺑﺎرة ﻣﺤﻤﺪ واﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ,‬زﻳﺎد ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺣﺮﺛﻲ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎرة‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎش‪ ,‬ﻣﻦ ﻫﺮ دو را ﻧﺰد ﺗﻮ ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ /‬زﻳﺎد ﻫﻤﺮاه ﻣﻨﺼﻮر در ﻣﻜﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﻣـﺪﻳﻨﻪ ﻓـﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﭼـﻮن ﻣـﻨﺼﻮر ﺑـﻪ ﺧـ‪P‬ﻓﺖ رﺳـﻴﺪ ﺗـﻨﻬﺎ ﻧﮕـﺮان ﻣـﺤﻤﺪ و در‬
‫ﺟﺴﺖوﺟﻮي او ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ را ﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ‬
‫از ﺣﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﺗـﻮ از ﻗـﻴﺎم وي آﮔـﺎه‬
‫ﺷﺪهاي‪ ,‬ﻟﺬا از ﺗﻮ ﺑﺮ ﺟﺎﻧﺶ ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺼﺪ ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻧﺪارد و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ از اﻳﻦ‬
‫ﻗﺒﻴﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺤﺾ اﺻـﺮار ﻛـﺮد ﺗـﺎ ﻓـﺮزﻧﺪش ﻣـﺤﻤﺪ را‬

‫ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ١٢٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ ﺑﻪ‬

‫‪٢‬ـ اﻳﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻪ ﺳﺎل ‪J ٧٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ و درﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت زﻫﺮا ‪J‬س‪ H‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آ ﻣﺪ‪ /‬ﻛﻨﻴ ة او اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد‪ /‬وي ﺑﻪ‬

‫ﻣﺤﺾ ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺮا او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﻪ ا ﻣﺎ م ﺣﺴﻦ ‪J‬ع‪ H‬و ا ﻣﺎ م ﺣﺴـﻴﻦ ‪J‬ع‪H‬‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﭘﺪر ش ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ ﺳﺒﻂ و ﻣﺎدر ش ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺳـﺒﻂ ﺑـﻮد‪ ,‬ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮب‬

‫ﺳﺒﺐ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﺮا رﺳﻮل ﺧﺪا ‪J‬ص‪ H‬دوﺑﺎر ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آورد‪ /‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺑﺮادران وي ﻛﻪ از ﻳﻚ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑـﻮدﻧﺪ‪,‬‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا ﺷﺎﻋﺮ‪ ,‬ﺳﺨﻨﻮر‪ ,‬دﻟﻴﺮ و داراي ﻫﻴﺒﺖ واﺑﻬﺖ و ﺑﻴﺎﻧﻲ ﺷﻴﻮا ﺑﻮد‪/‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻠﺚ واﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٥٦‬‬

‫ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﺮادر! ﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داﻣﺎدي و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﻮدت ﻣﻲداﻧﻲ‪ ,‬ﺑﮕﻮ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻦ ﺑﺮادرم ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﻣـﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛـﻪ ﻣـﺮگ‪ ,‬ﻣـﻴﺎن ﻣـﺎ و او ﻓـﺎﺻﻠﻪ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ /‬او ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎري داﺷﺘﻴﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻣﻨﺼﻮر داراي ﻋﻔﻮ وﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﻋﻤﻮﻳﺶ را ﻋﻔﻮ ﻣـﻲﻛﺮد‪/‬ﻋـﺒﺪا˜ ﭘـﻨﺪ ﺳـﻠﻴﻤﺎن را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ و داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ او درﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻜﺮد‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎم دو ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ واﺑﺮاﻫﻴﻢ در ﺳﺨﺘﻲ‬
‫و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ,‬و ﻣﻨﺼﻮر او را در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ وﺧﺎﻧة ﻣﺮوان زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ,‬وﺣﺪود ﺳﻪ‬
‫ﺳﺎل در زﻧﺪان ﻣﺎﻧﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ ا ﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮد و ﺑﻴﺶ از ﭘﺎﻧﺰده ﻧﻔﺮ از ﻓـﺮزﻧﺪان اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﻜﻨﺪ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬رﻳﺎح‪ ,‬ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﻋـﻠﻲﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر در ﻛﺎخ رﻳﺎح ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻳﻢ‪ /‬درﺑـﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﻪ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻴﻦ اﻳﻦ ﺟﺎﺳﺖ‪ ,‬وارد ﺷﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ از در ﻣﻘﺼﻮره داﺧﻞ و ﺳﭙﺲ‬
‫از در ﻣﺮوان ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬داﺧﻞ ﺷﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ را‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻢ از در ﻣﻘﺼﺮوه وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬آﻫﻨﮕﺮان از در ﺑﻨﻲ ﻣﺮوان داﺧﻞ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ زﻧﺠﻴﺮ ﺑﺴﺘﻨﺪ و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪,‬‬
‫ﺣﺴﻦ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ دو ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﻋﺒﺪا˜ دو‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ داود ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ واﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و اﺳﺤﺎق ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻦ ﺣﺴﻦﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ و ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ ﺣﺴﻦﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧﺪاﺧﺖ‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻋﺎﺑﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ /‬ﺑﺎﻣﺪاد روز ﺑﻌﺪ‪ ,‬ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻏﺒﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺰد رﻳﺎح رﻓﺖ‪ /‬رﻳﺎح‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻓﺮﻳﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ! ﭼﻪ ﺣﺎﺟﺘﻲ داري؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻣﺪهام ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﻢ‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻨﻲ‪ ,‬وي ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻮد‪ /‬رﻳﺎح وي و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ زﻧﺪان ﺳﭙﺮد‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ‪,‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﻠﻲ را ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺧ‪P‬ﻓﺖ او دﻋﻮت ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻣﺼﺮ آﮔﺎه‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﺮاي ﺷﻮرش و ﻗﻴﺎم ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار‪ ,‬او‬
‫را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻨﺼﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬او ﻧﺰد ﻣﻨﺼﻮر اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد وﻧﺎم ﻳﺎران ﭘﺪرش را‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٥٧ .‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪/‬‬
‫او ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ واﻟﻲ واﺑﻮ ﺟﺒﻴﺮ را ﻫﻢ ُﺑﺮد‪ /‬ﻣﻨﺼﻮر آﻧﻬﺎ را ﻛﺘﻚ زد و ﺑﻪ زﻧﺪان‬
‫اﻓﻜﻨﺪ‪ /‬ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ را ﻫﻢ ﺑﺎزداﺷﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ در زﻧﺪان ﻣﺮد‪/‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ رﻳﺎح ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺜﻤﺎن ﺑـﻦ ﻋـﻔﺎن‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ دﻳﺒﺎج را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﺑﺮادر ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻮد‪ ,‬زﻳﺮا ﻣﺎدر‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻮد‪ /‬رﻳﺎح‪ ,‬وي را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺣﺴﻦ را رﻫﺎ ﻛﺮد واو ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ زﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻧـﺪوه و‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﻲ از ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺑﺮادرش از ﺧﻀﺎب ﺧﻮدداري ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻨﺪروان‬
‫ﭼﻪ ﻛﺮدﻧﺪ؟‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﮔﺬارش ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻓﺘﺎد و او را در ﺣﺎل ﻋﻠﻮﻓﻪ دادن‬
‫ﺑﻪ ﺷﺘﺮان دﻳﺪ‪ /‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺳﺮﮔﺮم ﻋﻠﻮﻓﻪ دادن ﺑﻪ ﺷﺘﺮان ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺪا˜‬
‫در زﻧﺪان اﺳﺖ‪ /‬اي ﻏ‪P‬م! ﺑﻨﺪ ﺷﺘﺮﻫﺎ را ﺑﺎز و آﻧﻬﺎ را رﻫﺎ ﻛﻦ او ﻫﻢ آﻧﻬﺎ را رﻫﺎ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ از آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻧﺸﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺪّ ت ﺑﺎزداﺷﺖ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ آزاد ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺗﻮ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻣﺮدم اﻳﺠﺎد ﺗﺮس و ﺑﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻳﻚ ﺷﻴﺮ در ِ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ او ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﺎل ‪< ١٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ رﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ رﻳﺎح ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪارش در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ را در ﺑﻨﺪ و زﻧﺠﻴﺮ ﺑﻪ رﺑﺬه ﺑﺒﺮد‪ /‬رﻳﺎح‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺷﺘﺮان‬
‫ﺑﻲ ﭘﺎ‪K‬ن ﺳﻮار ﻛﺮد و در ﻛﻨﺎر ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻗﺮار داد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﻳﺎح آﻧﻬﺎ را‬
‫ﻣﻲﺑﺮد‪ ,‬اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﭘﺸﺖ ﭘﺮده اﻳﺴﺘﺎده‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻲدﻳﺪ‪ ,‬وﻟﻲ آﻧﻬﺎ‪,‬‬
‫از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻴﺮون ُ‬
‫او را ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻣﻲﮔﺮﻳﺴﺖ و اﺷﻜﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮ روي رﻳﺸﺶ ﺟﺎري ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫درﮔﺎه ﺧﺪا دﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻬﺎ ُﺣﺮﻣﺖ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫را ﺣﻔﻆ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ را دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﺰد ﻣﻨﺼﻮر آوردﻧـﺪ و در آﻓـﺘﺎب ﻗـﺮار‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٥٨‬‬

‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﺎ اﺳﻴﺮان ﺷﻤﺎ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎري‬

‫ِ‬ ‫دادﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﻨﺼﻮر! ﻣﺎ در‬
‫ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪ /‬ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﺳﺮش را ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ,‬واﻳﻦ اﺷﺎره و ﻛﻨﺎﻳﻪ ﺑﺮ او ﮔﺮان آﻣﺪ و دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ,‬و آﻧﻬﺎ را در ﻫﺎﺷﻤﻴﻪ‪ ,‬ﻛﻨﺎر ﭘﻞ ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺮداﺑﻲ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ در‬
‫آن‪ ,‬ﺷﺐ و روز را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ ,‬و آﺑﻲ ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪ ,‬ادرار و‬
‫ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﻮي زﻧﻨﺪة آن‪ ,‬ﻓﻀﺎ را ُﭘﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر دﺳﺘﻮر داد آﻧﻬﺎ را‬
‫ِ‬ ‫زﻧﺪاﻧﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺼﺖ روز از‬
‫ﺑ ُﻜﺸﻨﺪ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ را ﻧﻴﺰ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد‪ ,‬او از ﻫﻤة ﻣﺮدم‪ ,‬زﻳﺒﺎﺗﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ دﻳﺒﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻫﺴﺘﻲ! ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻲﻛُﺸﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻛﺴﻲ را آن ﻃﻮر ﻧﻜﺸﺘﻪام‪ /‬آن ﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد اﻃﺮاف او ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫او زﻧﺪه ﺑﻮد و در ﻫﻤﺎن ﺳﺘﻮن ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ زﻫﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ُﻣﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ آﻧﻬﺎ را ﺻﺎدر ﻛﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻔﮕﻲ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻨﺼﻮر ﻛﺴﻲ را واداﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﻋﺒﺪا˜ دﭼﺎر ﺳﻜﺘﻪ ﻗـﻠﺒﻲ ﺷـﺪ و‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﺷﻬﺎدت او در روز ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺳﺎل ‪< ١٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺳﻦ ‪ ٧٥‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ /‬آراﻣﮕﺎه وي در ﻣﺤ ّﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ زﻧﺪاﻧﻲ ﺑـﻮد و‬
‫آراﻣﮕﺎه آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﺒﻌﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ داود ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ و‬
‫ِ‬ ‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺠﺰ ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬دو‬
‫اﺳﺤﺎق واﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ,‬دو ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﻛﺴﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﺠﺎت ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﻛﺎر‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎوس در ﻛﺘﺎب اﻗﺒﺎل ﺧﻮد‪ ,‬در ﻓﺼﻠﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ,‬ﺣﺪﻳﺜﻲ را ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ,‬دﺧﺘﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣـﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ وي آن را از ﭘـﺪرش‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ > :‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮ در رود ﻓـﺮات ﻛﺸـﺘﻪ ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن از آﻧﻬﺎ ﺳﺒﻘﺖ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و آﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲرﺳﻨﺪ‪</‬‬
‫او در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي از ﭘﺪرش ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪> :‬ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ از ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮ در رود ﻓﺮات‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٥٩ .‬‬

‫دﻓﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎﭘﻴﺸﻲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و آﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲرﺳﻨﺪ‪</‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻓﺮزﻧﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ ﻋﻠﻮي و اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ‬

‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬در روزﮔﺎر ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ١٩٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و دﻫﻢ ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي ا‪K‬ﺧﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم و‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ رﺿﺎي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ<ص‪ 9‬دﻋﻮت‬
‫ﻛﺮد‪ /‬وي ﺑﻪ اﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ و اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺳﺮي ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬ﺳﺮدار وي در ﺟﻨﮕﻬﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻗﺒﻴﺼﺔ ﺑﻦ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪/‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎم وي‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﺄﻣﻮن‪ ,‬ﻃﺎﻫﺮ را از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺘﺢ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ را ﺑﻪ ﺟـﺎي او ﻣـﻨﺼﻮب ﻛـﺮد‪ ,‬ﻣـﺮدم ﻋـﺮاق ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻀﻞﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮن ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪه‪ ,‬او را در ﻗﺼﺮ ﻧﺸـﺎﻧﺪه و ﻣـﺎﻧﻊ ﻣـ‪P‬ﻗﺎت او ﺑـﺎ اﻓـﺮاد‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎﻧﺶ ﺷﺪه و ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﺧﻮد ﺳﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ,‬ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﮔﺴﺘﺎخ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓـﺘﻨﻪ و آﺷـﻮب‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ واﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ‪ ,‬ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن را ﻛﺮاﻳﻪ‬
‫ﻣﻲداد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ وﺿﻌﺶ ﺧﻮب ﺷﺪ وﮔﺮوﻫﻲ را ﻧﺰد ﺧﻮد ﮔﺮد آورد و ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻤﻴﻢ را‬
‫در ﺟﺰﻳﺮه ﻛﺸﺖ و ﻣﺎل او را رﺑﻮد‪ ,‬او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ واو ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫رود ﻓﺮات ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﺑﻪ راﻫﺰﻧﻲ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷـﺪ ﭘﺲ از آن ﺑـﻪ ﻳـﺰﻳﺪﺑﻦ ﻣـﺰﻳﺪ‬
‫ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬او ﺳﻲ ﺳﻮار ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ و ﻣﺰﻳﺪ او را ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد او ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺧﺮﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ ,‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮد و ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫آﻧﺎن را ﻛﺸﺖ و اﺑﺎﺷﻮﻙ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﻳﺰﻳﺪ را ﻛﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ اﺳﻴﺮ ﺑﻮد‪ ,‬آزاد ﻛﺮد‪ /‬اﺑـﻮﺳﺮاﻳـﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺰد اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺰﻳﺪ رﻓﺖ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﻧـﻴﺰ او را ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﻣﻘﺪﻣة ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺘﻨﻪاي ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻣﻴﻦ و ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬وي‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺮﺛﻤﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ د‪K‬وري ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺮﺛﻤﻪ ﺑﻪ او ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫واﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬او ﺑﻪ ﻫﺮﺛﻤﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪ و ﺑـﻪ ﻟﺸﻜـﺮ او ﭘـﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٦٠‬‬

‫ﻋﺮﺑﻬﺎي ﺟﺰﻳﺮه ﻫﻢ ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﻧﻴﺰ اﻣﻮاﻟﻲ را از ﻫﺮﺛﻤﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داد‪ ,‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺪود دو ﻫﺰار ﺳﻮار و ﭘﻴﺎده رﺳﻴﺪ ﻛﻪ او را اﻣﻴﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ اﻣﻴﻦ‪ ,‬ﻫﺮﺛﻤﻪ از ﺣﻘﻮق او و ﻳﺎراﻧﺶ ﻛـﺎﺳﺖ‪ ,‬اﺑـﻮﺳﺮاﻳـﺎ اﺟـﺎزة ﺳـﻔﺮ ﺣـﺞ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ /‬ﻫﺮﺛﻤﻪ ﺑﻪ اواﺟﺎزه داد‪ ,‬ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬او آن ﻣﺎل را ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه دﻧﺒﺎل ﻣﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﺳﻮار ﻧﺰد او ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻋﻴﻦ اﻟﺘﻤﺮ رﻓﺖ‪ /‬در‬
‫آن ﺟﺎ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪارش را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮد‪ ,‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺎل داﺷﺖ از او ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻴﺎن ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ داد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار دﻳﮕﺮي ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻪ اﻣﻮاﻟﻲ را ﺑﺮ ﺳﻪ اﺳﺘﺮ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬آﻧﻬﺎ را از او ﮔﺮﻓﺖ و رﻓﺖ‪ /‬ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﺛﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ وي ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ او‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺸﺎن ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﺑﻪ ﺻـﺤﺮا‬
‫رﻓﺖ و ﻣﺎل را ﻣﻴﺎن ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺎه او ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻌﺪادي از ﻳﺎراﻧﺶ و‬
‫ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺎﻫﺶ ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬او ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫دﻗﻮﻗﺎ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ‪ /‬در آن ﺟﺎ‪ ,‬اﺑﻮ ﺿﺮﻏﺎﻣﻪ ﻋـﺠﻠﻲ ﺑـﺎ ﻫـﻔﺘﺼﺪ ﺳـﻮار ﺣﻜـﻮﻣﺖ داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي وي رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﺿﺮﻏﺎﻣﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑـﻪ ﻗـﺼﺮ‬
‫دﻗﻮﻗﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ /‬اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ‪ ,‬او را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ او اﻣﺎن داد و او را از ﻗﺼﺮ ﺑﻴﺮون‬
‫آورد و ﺗﻤﺎم اﻣﻮاﻟﺶ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﺮد‪ ,‬از آن ﺟﺎ ﺑﻪ اﻧﺒﺎر رﻓﺖ‪ /‬ﺣﺎ ﻛﻢ اﻧﺒﺎر‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺷﺮوي‪,‬‬
‫دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪة ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻮد‪ ,‬اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ را ﻛﺸﺖ وﻫﺮﭼﻪ در آن ﺷﻬﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ‪,‬‬
‫رﺑﻮد و از آن ﺟﺎ رﻓﺖ و ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﻣﺤﺼﻮ‪K‬ت‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ‬
‫از راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪ و ﻋﺎزم ﺷﻬﺮ رﻗﻪ ﺷﺪ‪ ,‬در آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻃﻮق ﺑﻦ ﻣـﺎﻟﻚ‬
‫ﺗﻐﻠﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻗﻴﺴﻴﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬او را ﻳﺎري ﻛﺮد و ﻣﺪت ﭼﻬﺎر ﻣﺎه ﻧﺰد او‬
‫ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻃﻤﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ از روي ﺗﻌﺼﺐ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻀﺮ‬
‫ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻃﻮق ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻗﻴﺲ‪ ,‬ﻣﻄﻴﻊ او ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ از او ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ رﻗﻪ رﻓﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﺟﺎ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪,‬‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ او را دﻳﺪ‪ /‬اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد واﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ ﺑﻪ اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ از راه‬
‫آب و ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮو و ﻣﻦ از راه ﺻﺤﺮا ﻣﻲروم ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ ,‬ﻫﺮ دو وارد‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٦١ .‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻴﺴﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآورد و ﺗﻤﺎم‬
‫ى‬ ‫ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ‬
‫ى‬ ‫در اﺑﺘﺪا‪ ,‬اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ‪ ,‬ﻛﺎخ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ‬
‫اﻣﻮال و زر و زﻳﻮر آن را ﻛﻪ ﮔﻨﺠﻲ ﺑﺰرگ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﺑﻮد‪ ,‬رﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ او‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﻗﻴﺎم اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ وي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻫﺮﺛﻤﻪ ﺑﻮد و او در‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ‬
‫و ﺑﺎ اﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد و ﻛﻮﻓﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم آن ﻧﻴﺰ در اﺧﺘﻴﺎر او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺮدم از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻮﻓﻪ و ﻧﻴﺰ ﻋﺮﺑﻬﺎي ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻧﺰد او ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از ﻃﺮف ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ‬
‫در دﻓﺎع از ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺣﺴﻦ او را ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮد و زﻫﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﺴﻴﺐ ﺿﺒﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ده‬
‫ﺟﻨﮓ او‬
‫ِ‬ ‫ﻫﺰار ﺳﻮار و ﭘﻴﺎده ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ و اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و در روﺳﺘﺎي ﺷﺎﻫﻲ ﺑﺎ او ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬وي ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺳﭙﺎﻫﺶ را ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ در آﺧﺮ ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي ا‪K‬ﺧﺮ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ /‬روز ّاول ﻣﺎه رﺟﺐ‪,‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎ ﮔﻬﺎﻧﻲ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد زﻳﺮا اﺑﻮ ﺳﺮاﻳـﺎ‪ ,‬او را ﻣﺴـﻤﻮم ﻛـﺮده ﺑـﻮد و‬
‫ﻋﻠﺘﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد;زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﻮال ﻟﺸﮕﺮ زﻫﻴﺮ را ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬وي اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ را از رﺑﻮدن‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ‪ ,‬ﻗﺪرﺗﻲ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻮدن ّ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻊ ﻛﺮد و ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻣﻄﻴﻊ ّ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ,‬ﻟﺬا او را ﻣﺴﻤﻮم ﻛﺮد و ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﺪ وﻟﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻗﺪرت در‬
‫دﺳﺖ اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫زﻫﻴﺮ ﺑﻪ ﻛﺎخ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﺑﺮﮔﺸﺖ و آنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻋﺒﺪوس ﺑﻦ ّ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺮو رودي را ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺳﻮار ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ رﻓﺖ و‬
‫در روز ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺎه رﺟﺐ در ﻣﺤﻞ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﻛﺮد و ﻋﺒﺪوس را ﻛﺸﺖ‪ ,‬و ﺣﺘﻲ ﻳﻚ‬
‫‪١‬‬

‫ﻧﻔﺮ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﺠﺎت ﻧﻴﺎﻓﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﻳﺎ اﺳﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﺟﺎ ﻣﻊ‪ ,‬ﻧﺎ م روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻏﻮﻃﻪ اﺳﺖ‪ /‬ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٦٢‬‬

‫اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﻫﻢ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻜّﻪﻫﺎي درﻫﻢ ﺿﺮب ﻛﺮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺑـﺼﺮه‪,‬‬
‫ﻣـﺤﻤ ﺪ‬
‫ّ‬ ‫ﻋـﻴﺴﻲ ﺑـﻦ‬
‫ى‬ ‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑـﻦ‬
‫ّ‬ ‫واﺳﻂ و ﺣﻮﻣﻪ آن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺼﺮه را ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮي وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﻓﻄﺲ ﺷـﻬﺮت‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻜﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و اﻣﺎرت ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه وي ﻧﻬﺎد‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻤﻦ را ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬ﻓﺎرس را ﺑـﻪ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻦ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ و اﻫﻮاز را ﺑﻪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ ,‬زﻳﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑـﺼﺮه‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺟﻌﻔﺮي را از آن ﺷﻬﺮ اﺧﺮاج و ﺑﺼﺮه را‬
‫ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ و آن را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد و ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ّ‬
‫ﺑﻪ اﻫﻮاز ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ داود ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ّ‬
‫او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ از ﻃﺮف ﺷﺮق ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻐﺪاد ﺑﺮود‪ /‬او ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ رﺳﻴﺪ و در آنﺟﺎ اردو زد‪/‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮي ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﺎﻟﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺣﺮﺷﻲ از ﻃﺮف ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﺳـﻬﻞ‪,‬‬
‫ﺣﺎ ﻛﻢ واﺳﻂ ﺑﻮد‪ /‬وي از ﺑﻴﻢ ﻳﺎران اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ /‬ﭼﻮن ﺣﺴﻦ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﭘﺎﻳﺪاري ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﺮﺛﻤﻪ ﭘﻴﻐﺎم دادو از او در‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ /‬وﻟﻲ او ﺑﺮ ﺣﺴﻦ ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧـﺮاﺳـﺎن‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﺳﺮ ﭘﻴﭽﻲ از ﻓﺮﻣﺎن او‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻧﺰد وي رﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻫﺮﺛﻤﻪ در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ‪ /‬ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ را ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ و واﺳﻂ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﻛﻪ در ﻛﺎخ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﺑﻮد‪ ,‬از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع آ ﮔـﺎﻫﻲ ﻳـﺎﻓﺖ وﻟﺸﻜـﺮي ﺑـﻪ ﻣـﺪاﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻳﺎراﻧﺶ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﻫﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدو در ﻛﻨﺎر رود‬
‫ﺻﺮﺻﺮ اردو زد ‪ /‬ﻫﺮﺛﻤﻪ ﻧﻴﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ او اردو زد و رود ﺻﺮﺻﺮ‪ ,‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻳﺎران اﺑﻲ ﺳﺮاﻳـﺎ ﻧـﺒﺮد ﻛـﺮد و آﻧـﻬﺎ را‬
‫ﺷﻜﺴﺖ داد و ﺷﻬﺮ ﻣﺪاﻳﻦ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآورد‪ /‬ﭼﻮن اﺑﺎ ﺳﺮاﻳﺎ ﺧﺒﺮ واﻗﻌﻪ را ﺷﻨﻴﺪ‪,‬‬
‫از رود ﺻﺮﺻﺮ ﺑﻪ ﻛﺎخ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﻫﺮﺛﻤﻪ‪ ,‬او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ را ﻳﺎﻓﺖ و ﻫﻤﻪ را ﻛﺸﺖ و ﺳﺮ آﻧﻬﺎ را ﻧﺰد ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬

‫آ ﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﺻﺮ‪ ,‬ﻧﺎ م دو روﺳﺘﺎ در ﺣﻮ ﻣ ة ﺑﻐﺪاد اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎﺣﻞ رود ﻋـﻴﺴﻲ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﺮاﺻﺪ‬ ‫‪١‬ـ در ﻛﺘﺎب‬

‫دارﻧﺪ‪ /‬ـ م‪/‬‬

‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٦٣ .‬‬

‫ﻫﺮﺛﻤﻪ ﺑﺎ اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ ﻧﺒﺮد ﻛﺮد وﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ درﮔﻴﺮﻳﻲ رخ داد ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎران اﺑﻲ ﺳﺮاﻳﺎ‬
‫ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬وي ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ ,‬ﻃﺎﻟﺒﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻨﻲ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﻃﺮﻓﺪاران و ﻳﺎران آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﻏﺎرت و وﻳﺮان ﻛﺮدﻧﺪ و ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎﻳﺸﺎن‬
‫را ﺧﺮاب ﻛﺮده و آﻧﺎن را از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﺮدﻧﺪ وﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺘﻲ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و اﻣﺎﻧﺘﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس ﻧﺰد ﻣﺮدم داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺮﺛﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻃ‪P‬ع داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ دارد و ﻫﻤة ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از ﺧﺮاﺳﺎن و‬
‫ﺟﺰ آن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم ﻓﺮﻳﻀة ﺣﺞ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ ﺧﻮد اﻣﻴﺮ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫وي داود ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﻜﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ ﻧﻴﺰ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻓﻄﺲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ داود ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را ﺑﻪ ﻣـﺪﻳﻨﻪ ﻓـﺮﺳﺘﺎده ﺑـﻮد‪ /‬ﭼـﻮن‬
‫ّ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻜﻪ و‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ وارد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﺴﻲ ﺑﺎ او ﻧﺒﺮد ﻧﻜﺮد‪/‬‬
‫ّ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ داود ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﺎران و ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس را ﮔﺮد آورد‪ /‬در آن ﺳﺎل‬
‫ﻣﺴﺮور ﻛﺒﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ دوﻳﺴﺖ ﺳﻮار ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﺮور ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ آﻣﺎده ﺟﻨﮓ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬او ﺑﻪ داود ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻤﺎن ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ را اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﮕﺬار‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﻦ‬
‫ﻣﺤﺮم روا ﻧﻤﻲداﻧﻢ; ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ا ﮔﺮ‬
‫ﺟﻨﮓ را آﻏﺎز ﻛﻨﻢ‪ /‬داود ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺟﻨﮓ را در ﻣﺎه ّ‬
‫آﻧﻬﺎ از اﻳﻦ راه وارد ﻣﻜﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻦ از راه دﻳﮕﺮ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮم‪ ,‬داود ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴة ﻣﺸﺎش ﭘﻨﺎه‬
‫‪١‬‬

‫ﺑﺮد و ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ داود ﮔﺮد آورده ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺮور ﻫﻢ ﺗﺮﺳﻴﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﺪ و ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل داود ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬ﻣﺮدم در ﻋﺮﻓﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺮدي از ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﭘﻴﺸﻨﻤﺎز آﻧﻬﺎ‬
‫ﺷﺪ‪ ,‬و ﺧﻄﺒﻪ ﻫﻢ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ,‬و آﻧﺎن ﺑﺪون اﻣﺎم ازﻋﺮﻓﻪ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ در ﻣﺤﻞ ﺳﺮف ﺑﻮد و ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ وارد ﻣﻜﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﺰد‬
‫‪٢‬‬

‫ﮔﻮﻳﺪ ﻣ ﺸﺎ ش ﻗﻨﺎﺗﻲ در ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻃﺎﻳﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺮﻓﺎت ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد ـ‬
‫ُ‬
‫ﻣﺮاﺻﺪ‬ ‫‪١‬ـ در‬

‫م‪/‬‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪J‬ص‪H‬‬ ‫ف ﻧﺎ م ﻣﺤﻠﻲ در ﺷﺶ ﻣﻴﻠﻲ ﻣﻜﻪ از راه ﻣﺮو‬‫آ ﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳ ﺮ ْ‬ ‫ﻣﺮاﺻﺪ‬ ‫‪٢‬ـ در‬
‫َ ِ‬

‫ﺑﺎ ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث ازدواج ﻛﺮد و ﻣﻴﻤﻮﻧﻪ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ درﮔﺬﺷﺖ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٦٤‬‬

‫او رﻓﺘﻨﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس در ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ /‬او ﺑﺎ ده ﻧﻔﺮ وارد ﻣﻜﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮ ﮔﺮد‬
‫ﻛﻌﺒﻪ و ﻣﻴﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﻃﻮاف ﻛﺮد‪ /‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﺮﻓﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﻳﻚ ﺷﺐ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﺪن و ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ او ﺑﻪ ﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻣﺪت ﺑﺮﮔﺰاري ﺣﺞ ﻧﻴﺰ‬
‫در ﻣﻨﺎ اﻗﺎﻣﺖ ُﮔﺰﻳﺪ و در ﻣﻜﻪ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺎل ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻧﻴﺰ در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﺎل ﺑـﻪ ﭘـﺎﻳﺎن رﺳـﻴﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫـﺮﺛﻤﻪ در‬
‫روﺳﺘﺎي ﺷﺎﻫﻲ اردو زد‪ /‬ﺣﺎﺟﻴﺎن آﻣﺪﻧﺪ و وي ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻣﻬﺪي را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫ﺳﺮان ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ از ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻪ واﺳﻂ رﻓﺖ و آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآورد واز آﻧﺠﺎ‬
‫ﻋﺎزم ﺑﺼﺮه ﺷﺪ وﻟﻲ در آن ﺳﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺷﻬﺮ را ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٢٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ از ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ زﻳﺮا ﻫﺮﺛﻤﻪ‪ ,‬او و ﻳﺎراﻧﺶ را در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮده ﺑﻮد و آن ﻗﺪر ﺟﻨﮓ را اداﻣﻪ داد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪﻧﺪ و از‬
‫ﺟﻨﮓ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﭼﻮن اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ اوﺿﺎع را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺧﺎرج ﺷـﺪن از ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫آﻣﺎده ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻫﺸﺘﺼﺪ ﺳﻮار از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳـﺪ ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﺮﺛﻤﻪ وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻣﺎن داد و ﺑﻪ ﻛﺴﻲ آزار ﻧﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﺮم ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ ﻗﺎدﺳﻴﻪ رﻓﺖ وا ز آن ﺟﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺷـﻬﺮ‬
‫ّ‬ ‫اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ در ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬
‫ﺷﻮش در ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ /‬در راه اﻣﻮاﻟﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ از اﻫﻮاز ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را رﺑﻮد‬
‫و ﻣﻴﺎن ﻳﺎراﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ /‬در آن ﺟﺎ‪ ,‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺎﻣﻮﻧﻲ ﻧﺰد وي آﻣﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮﺳﺮاﻳـﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ از اﻳﺎﻟﺘﺶ ﺑﻴﺮون رود‪ /‬ﻣﺎﻣﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ وي ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﻲ اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ وي را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ او ﻧﺒﺮد ﻛـﺮد‪ /‬ﻣـﺎﻣﻮﻧﻲ‪ ,‬آﻧـﻬﺎ را ﺷﻜﺴﺖ داد‬
‫واﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ را ﻣﺠﺮوح ﻛﺮد و ﻳﺎراﻧﺶ ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﺳﺮاﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و اﺑﻮ ﺷﻮﻙ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻨﺰل وي در رأس رﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺟﻠﻮ‪ K‬رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻤﺎد ﻛﻨﺪﻏﻮش ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ و آﻧﺎن‬
‫را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ﻧﺰد ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﺮد ﻛﻪ او در آن ﻫﻨﮕﺎم در ﻧﻬﺮوان ﺑﻮد‪ /‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪,‬‬
‫ﺳـﺮ او را ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﭘـﻞ ﺑـﻐﺪاد‬
‫ﺗـﻦ ﺑـﻲ ِ‬
‫اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ را ﻛُﺸﺖ و ﺳﺮش را ﻧﺰد ﻣﺎﻣﻮن ﻓﺮﺳﺘﺎد و ِ‬
‫آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎﻣﻮن رواﻧﻪ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٦٥ .‬‬

‫وﻟﻲ ﻫﺮﺛﻤﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ روز در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﺪ و رﻳﻴﺲ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺧـﺮاﺳـﺎن‬
‫ﻏﺴﺎن ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج اﺑﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻏﺴﺎن را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را اﺑﻦ اﺛﻴﺮ درﺑﺎرة ﺣﻮادث ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ ١٩٩‬و ‪< ٢٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي در ﺗﺎرﻳﺨﺶ <ج‪ ,١‬ص‪ 9٢٢٧‬و اﺑﻮاﻟﻔـﺮج اﺻـﻔﻬﺎﻧﻲ در ﻣـﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄـﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‬
‫<ص‪ 9١٧٦‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬اﺧﺘ‪P‬ف‬
‫اﻧﺪﻛﻲ دارد‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻬﺪي و ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ‬

‫ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﮔﺰار ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ در ﻛـﺎخ اﺑـﻦ ﻫـﺒﻴﺮه ﺑـﻮد‪ ,‬و از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‪ ,‬ﻫﻤﺮاه وي ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺟﻮر‪ ,‬اﺑﻮاﻟﺒﻂ‪ ,‬ﻏﺴﺎن ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫اﻓﺮﻳﻘﻲ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺮ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‬
‫را ﺗﺴﻠﻴﻢ وي ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻨﻬﺎ از ﺣﻤﻴﺪ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‬
‫واو را از ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﺣﻤﻴﺪ ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺣﻤﻴﺪ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎرة ﻣﻜﺎﺗﺒة آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﺣﻤﻴﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫ﺣﻤﻴﺪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻜﺮد زﻳﺮا ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺴﻦ ﺑﺮود واﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن اﻣﻮال و ﺳﭙﺎه او را‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺣﺴﻦ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﻤﻴﺪ اﺻﺮار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺰد وي ﺑﺮود‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺣﻤﻴﺪ در ﻣﺎه‬
‫رﺑﻴﻊ ا ¨‪K‬ﺧﺮ ﻧﺰد او رﻓﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺧﺎﻟﺪ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ رواﻧﻪ ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﻫﻢ ﻋﻴﺴﻲ را ﻓﺮﺳﺘﺎد و آﻧﻬﺎ ﻟﺸﻜﺮ ﺣﻤﻴﺪ را ﻏﺎرت ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﻣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ از وي رﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن درﻫﻢ ﺑﻮد‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻤﻴﺪ ﻫﻢ ﻛﻨﻴﺰان ﭘﺪرش را‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺪرش در ﻟﺸﻜﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﺮد‪/‬‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ دﻫﻢ رﺑﻴﻊ ا‪K‬ﺧﺮ ﺳﺎل ‪< ٢٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻋﻴﺴﻲ وارد ﻗﺼﺮ ﺷﺪ و آن را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﻮ را از ﺧﻴﺎﻧﺖ آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﻧﻜﺮده ﺑﻮدم؟ ﺗﻮ ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮردي! ﭘﺲ از‬
‫آن ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ واﻣﻮاﻟﺶ را ﮔﺮﻓﺖ وﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻮي را اﻣﻴﺮ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺮد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮاي زﻣﺎﻣﺪاري ﺑﺮادرش ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ<ع‪ 9‬ﭘﺲ از‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٦٦‬‬

‫ﻣﺎﻣﻮن دﻋﻮت ﻛﻨﺪ و ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او داد و ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺑﺮادرت دﻓﺎع ﻛﻦ‪,‬‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و ﻣﻦ ﻫﻤﺮاه و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪/‬‬
‫ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻴﺪ ﻧﺰد ﺣﺴﻦ رﻓﺖ‪ /‬ﺣﺴﻦ ﻫﻢ ﺣﻜﻴﻢ ﺣﺎرﺛﻲ را ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻋﻴﺴﻲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻴﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎﺟﻨﮕﻲ رخ داد و ﺣﻜﻴﻢ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﮔﺮﻳﺨﺖ‬
‫وﻋﻴﺴﻲ ﻧﻴﻞ را ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از آن اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ و اﺑﻮاﻟﺒﻂ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﺒﺎسﺑﻦ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ <ﺑﺮادر اﻣﺎم رﺿﺎ<ع‪ 99‬ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻋﺒﺎس ﻫﻢ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را دﻋﻮت ﻛﺮدو ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از وي اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻣﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاري ﺑﺮادرت دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺖ ﻫﺴﺘﻴﻢ وﻟﻲ ا ﮔﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎﻣﻮن دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ,‬ﻣﺎ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ او ﻧﺪارﻳﻢ‪ /‬وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫در اﺑــﺘﺪا ﺑــﺮاي ﻣـﺎﻣﻮن و ﭘﺲ از وي ﺑـﺮاي ﺑـﺮادرم دﻋـﻮت ﻣـﻲﻛﻨﻢ‪ /‬ﺷـﻴﻌﻴﺎن از وي رو‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮ ﺳﻌﻴﺪ واﺑﻮاﻟﺒﻂ ﻧﺰد ﻋﺒﺎس رﺳﻴﺪﻧﺪ و در روﺳـﺘﺎي ﺷـﺎﻫﻲ اردو زدﻧـﺪ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻳﺶ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻜﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﺎس ﻫﻤﺮاه وي ﮔﺮوﻫﻲ را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﺮادر اﺑﻮﺳﺮاﻳﺎ ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﻠﻮي و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده‪ ,‬ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي ا‪K‬ول‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ در‬
‫ﺣﻴﺮه اردو زدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ آﻧﺎن ﭘﻴﺸﺮوي ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس‬
‫و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ رﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ ﺷﺐ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺷﻌﺎرﺷﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ـ اي اﺑﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ! اي ﻣﻨﺼﻮر! از‬
‫ﻣﺄﻣﻮن اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻜﻨﻴﺪ ـ آﻧﻬﺎ ﻟﺒﺎس ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻟﺒﺎس ﺳﺒﺰ ﺑﺮﺗﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺮ دﺳﺘﻪاي از آﻧﻬﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﭼﻴﺰي دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬آن را ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ و ﻏﺎرت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺰد ﺳﻌﻴﺪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻋﺒﺎس و ﻳﺎراﻧﺶ اﻣﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎس و ﻳﺎراﻧﺶ اﻣﺎن داد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎرج ﺷـﻮﻧﺪ‪ ,‬آﻧـﻬﺎ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮ اﻣﺎن ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ /‬او ﻗﺒﻮل ﻛﺮد و از ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﺑﻴﺮون رﻓﺖ‪ /‬ﭘﻴﺮوان ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮ ﺑﻘﻴة ﻳﺎران ﺳﻌﻴﺪ ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺎه ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٦٧ .‬‬

‫ﺧﻨﺪق ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺮوان ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋـﻴﺴﻲ ﺑـﻦ ﻣـﻮﺳﻲ را ﻏـﺎرت ﻛـﺮده‪ ,‬ﺑـﻪ آﺗﺶ‬
‫ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛﻪ را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛُﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪ در ﺣﻴﺮه ﺑﻮد‪ ,‬ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ وي ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻋﻬﺪ ﺷﻜﻨﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺐ وارد‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺮ ﻏﺎرﺗﮕﺮي را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛُﺸﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻣﺎل ﻏﺎرت ﺷﺪهاي را ﻛﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺳﻮزاﻧﻴﺪﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷﺐ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬دوﺑﺎره ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺰد ﺳﻌﻴﺪ و ﻳﺎراﻧﺶ رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻛﺎر اﻓﺮاد َﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﺑﻮد‪ ,‬و ﻋﺒﺎس ﻋﻬﺪ ﺷﻜـﻨﻲ ﻧﻜـﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺳـﻌﻴﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ِ‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﻫﻢ از ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫روز ﺑﻌﺪ‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ و اﺑﻮاﻟﺒﻂ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﻧﺪا دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤة ﻣﺮدم در اﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ آﺳﻴﺐ ﻧﺮﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺒﺎح ﻛـﻨﺪي را ﺑـﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﻣﺮدم ﺷﻬﺮش او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و ﻏﺴﺎن ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ اﻟﻔﺮج را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و ﭘﺲ اﻳﻦ ﻛﻪ وي اﺑﻮﻋﺒﺪا˜ ﺑﺮادر اﺑـﻮﺳﺮاﻳـﺎ را ﻛُﺸﺖ‪,‬‬
‫ﻋﺰﻟﺶ ﻛﺮدﻧﺪ و اﺑﻮاﻟﻬﻮل ﺑﺮادر زادة ﺳﻌﻴﺪ را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬او اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ وارد ﻛـﻮﻓﻪ ﺷـﺪ و اﺑـﻮاﻟﻬـﻮل ﮔـﺮﻳﺨﺖ‪ /‬اﺑـﺮاﻫـﻴﻢﻣﻬﺪي ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ از راه ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘة واﺳﻂ ﻟﺸﮕﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪ /‬وي ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻲ و ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺎزم ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﻴﺎده ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﻌﻴﺪ اﺑـﻮاﻟﺒـﻂ و‬
‫اﻓﺮﻳﻘﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ آن ﻟﺸﻜﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﻫﻤة آﻧﻬﺎ ﻧﺰدﻳﻚ واﺳﻂ در ّ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺻـﻴﺎده اردو زدﻧـﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻫﺮ روز ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺒﻬﺎﻳﺸﺎن ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﺮف ﻟﺸﻜﺮ‬
‫ﺣﺴﻦ در واﺳﻂ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در‬
‫ﺷﻬﺮ ﺗﺤﺼﻦ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺎرج ﻧﺸﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﺑﺮوﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺎه‬
‫ﺣﺴﻦ در ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ﻣﺎه رﺟﺐ ار ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﺒﺮد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ و ﻳﺎراﻧﺶ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻃﺮﻧﺎﻳﺎ و ﻧـﻴﻞ ﮔـﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و‬
‫اردوﮔﺎه و اﻣﻮال و اﺳﻠﺤﻪ ﻋﻴﺴﻲ را ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﻣﻮرد ﺣﻮادث‬
‫ﺳﺎل ‪< ٢٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﺣﺎدﺛة ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻋﻠﻮي‪:‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٦٨‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴـﻴﻦ زﻳـﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ اﻣـﺎم ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ و ﻣﺎدرش ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑـﻦ‬
‫ﻋـﺒﺪا˜ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻃـﺎﻟﺐ ﺑـﻮد‪ /‬وي ﺳـﻮار ﻛـﺎري دﻟﻴـﺮ‪ ,‬ﺗـﻨﻮﻣﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﻲ ﺑـﺎ ﻙ و از‬
‫ﺳﺒﻜﺴﺮي ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ دور ﺑﻮد و از آﻧـﭽﻪ ﻣـﻮﺟﺐ ﺑـﺪﮔﻮﻳﻲ و ﺳـﺮزﻧﺶ دﻳﮕـﺮان ﻣـﻲﺷﺪ‪,‬‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫وي ﻣﻴﻠﻪاي آﻫﻨﻴﻦ و ﺳﻨﮕﻴﻦ در ﻣﻨﺰل داﺷﺖ و ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮده ﻳﺎ ﻛﻨﻴﺰاﻧﺶ ﺧﺸﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬آن را ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﻣﻲﭘﻴﭽﻴﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛﺲ ﻧـﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﮕﺸـﺎﻳﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎ ٔ‪K‬ﺧﺮه ﻳﺤﻴﻲ آن را ﻣﻲﮔﺸﻮد ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎﻣﺶ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ج‪ ٧‬ﺗﺎرﻳﺨﺶ در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ٢٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫وي دﭼﺎر ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد و واﻣﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺑﺴﺘﺎﻧﻜﺎر‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺳـﺘﻮه آورده‬
‫ﺑﻮد‪ /‬وي ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻓﺮج رﺧﻤﻲ دﻳﺪار ﻛﺮد‪ /‬او ﺑﻪ اﻣﻮر ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد و در زﻣﺎن‬
‫ﻣﺘﻮﻛﻞ از ﺧﺮاﺳﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﭘﺲ از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﻘﻮﻗﺶ را ﺑﭙﺮدازد‪ /‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ درﺷﺘﻲ ﺑﺎ‬
‫او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و او را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ /‬او در زﻧﺪان ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش او را ﺿﻤﺎﻧﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و آزاد ﺷﺪ و راه ﺑﻐﺪاد را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و در آنﺟﺎ ﺑﺎ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻣﻌﻴﻦ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮاء رﻓﺖ و ﺑﺎ وﺻﻴﻒ ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮد و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﻳﺶ ﺣﻘﻮﻗﻲ ّ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ /‬وﺻﻴﻒ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮ ﺣﻘﻮق‬
‫داده ﺷﻮد؟ وي ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ /‬اﻳﻮب ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻫﺎﺷﻤﻲ‪ ,‬ﻛﺎرﮔﺰار‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ در آن ﺟﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺖ‪ /‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺮﺑﻬﺎ و‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻓﻠﻮﺟﻪ ُﺑﺮد و ﭘﻴﻚ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﻧﻮﺷﺖ واو را از ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﻫـﻢ ﺑـﻪ اﻳـﻮب و ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﻮد‬
‫ﺳﺮﺧﺴﻲ ﻛﺎرﮔﺰار ﻛﻤﻚ رﺳﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﻮاد ] = ﻋﺮاق[ ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮاي‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ,‬ص‪J /٢١٨‬م‪H‬‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻦ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ در ﺗﺎرﻳﺨﺶ‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺣﺎدﺛﻪ‬ ‫‪٢‬ـ اﺑﻮ اﻟﻔﺮج‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ دﻳﮕﺮ در ﻛﺘﺎب‬

‫آورده‪ ,‬اﺧﺘ ف دارد‪ ,‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻃﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٦٩ .‬‬

‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺴﻴﺞ ﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ ﺗﺎ آن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫در‬
‫در آن ﺟﺎ دو ﻫﺰار دﻳﻨﺎر و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬وي در ﻛﻮﻓﻪ آﺷﻜﺎرا ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ِ ,‬‬
‫زﻧﺪاﻧﻬﺎ را ﮔﺸﻮد‪ ,‬زﻧﺪاﻧﻴﺎن را آزاد و ﻣﺄﻣﻮران را اﺧﺮاج ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺮﺧﺴﻲ و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎ وي ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ زد و او را ﺳـﺨﺖ‬
‫ﻣﺠﺮوح ﻛﺮد و ﻋﺒﺪا˜ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ /‬ﻳﺎران ﻳﺤﻴﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن واﻣﻮال آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻳـﻐﻤﺎ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫وﻣﺮدم آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺎﺣﻮﻣة واﺳﻂ ﺑﻪ او‬
‫ِ‬ ‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ وﮔﺮوﻫﻲ از زﻳﺪﻳﺎن‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬او در ﺑﺴﺘﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و ﺑﺮ ﭘﻴﺮوان او اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻧﻴﺰ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﻦ ﻣـﺼﻌﺐ را ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﻣـﺘﺸﻜﻞ از ﺳـﺮﺑﺎزاﻧـﻲ دﻟﻴـﺮ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﺤﻴﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺣﺴﻴﻦ ﻋﺎزم ﺟﻨﮓ ﺷﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺻﻒ آراﻳﻲ ﻛﺮد وﻟﻲ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ از ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ او ﺧﻮدداري ورزﻳﺪ‪ /‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻢ او را‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از ورود ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ وﺟﻪ اﻟﻐﻠﺲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد وﺟﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ رخ داد وﻋـﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎﻫﻲ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ و ﻫﺮ دو در ﺷﺎﻫﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬زﻳﺪﻳﺎن‬
‫ﻫﻢ ﻧﺰد ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ ‪/‬او در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي رﺿﺎي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬دﻋﻮت ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻣﺮدم ﻫﻢ ﮔﺮد او ﺗﺠﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ و او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﻐﺪاد ﻫﻢ از وي ﭘﻴﺮوي‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻓﻘﻂ او را از ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﮔﻤﺎردﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪ‬
‫و آﮔﺎه ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻓﺮاد ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪاي ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد درﺳﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در ﺷﺎﻫﻲ اردو زد وﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻤﻜﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﺳﭙﺎه را آﻣﺎده و ﺳ‪P‬ﺣﻬﺎ را ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از زﻳـﺪﻳﺎن ﻛـﻪ از‬
‫ﺟﻨﮓ اﻃ‪P‬ﻋﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ و در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎره اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وي ﺷﺐ دوﺷﻨﺒﻪ ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻣﺎه رﺟﺐ ﺟﻨﮓ را آﻏﺎز ﻛـﺮد‪,‬‬
‫ﻫﻴﻀﻢ ﻋﺠﻠﻲ و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ و ﺗﻌﺪادي از اﻓﺮاد ﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ آﺷﻨﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٧٠‬‬

‫ﻧﺒﻮده‪ ,‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﺎران ﻳﺤﻴﻲ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺻﺒﺢ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ رﺳﻴﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ او ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻳﺎران ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺎران ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺎران ﻳﺤﻴﻲ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﻳﺎران ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﻴﺮ‪ ,‬ﻫﻴﻀﻢ ﻋﺠﻠﻲ ﺑﻮد‪ /‬اﻓﺮاد ﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺳ‪P‬ح ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﻮاران ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻢ آﻧﻬﺎ را زﻳﺮ ُﺳﻢ اﺳﺒﺎن ﻟﮕـﺪ‬
‫ﻛﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺎه ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬او را ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺖ او زره ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ ,‬اﺳﺒﺶ ﻟﻐﺰﻳﺪ و او را ﺑﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ‪ ,‬و ﻳـﺤﻴﻲ را ﻧﺸـﻨﺎﺧﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﻜﻲ ﺑﺎ وي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﭼﻮن زره ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺮاﺳﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺮ ﺗﻦ او دﻳﺪ ﮔﻤﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ وي‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭘﻴﺎده ﺷﻮد و ﺳﺮ از‬
‫ﺗﻦ او ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن وي‪ ,‬ﻳﺤﻴﻲ را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ /‬ﺧﺎﻟﺪ آن ﺳﺮ را ﻧﺰد ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ادﻋﺎي ﻗﺘﻞ او را ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻢ ﺳﺮ را ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﻣﺪت ﻛﻤﻲ ﺳﺮ را در ﺳﺎﻣﺮا ﻧﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ آن را ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده‪ ,‬ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻐﺪاد ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻧﺼﺐ ﺷﻮد‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮ را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ را از او ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺳﺮ را ﻧـﺼﺐ ﻧﻜـﺮد وآن را در‬
‫ﺻﻨﺪوﻗﻲ در اﻧﺒﺎر اﺳﻠﺤﻪ ﻗﺮار داد‪ /‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ,‬ﺳﺮﻫﺎي ﻛُﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد واﺳﻴﺮان را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ رواﻧﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻮﺷﺖ واز وي ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را آزاد ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را آزاد‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺮﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺎرﻧﺪ و ﻧﺼﺐ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ ﻳﺤﻴﻲ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻋﺮض‬
‫ﺗﺒﺮﻳﻚ ﻧﺰد وي ﺑﺮوﻧﺪ‪ /‬داودﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﺟﻌﻔﺮي ﻧﺰد او رﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﻴﺮ! ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺪن ﻣﺮدي ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﺒﺮﻳﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ,‬اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ را‬
‫ِ‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﻴﺖ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ او ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ,‬داود از آن ﺟﺎ ﺧﺎرج ﺷـﺪ واﻳـﻦ ﺷـﻌﺮ را‬
‫ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫ِ‬ ‫اي ﻓﺮزﻧﺪان ﻃﺎﻫﺮ آن را ﺑﺨﻮرﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ وﺑﺎ ﻣﺒﺘ‪ P‬ﻣﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا‬
‫ﮔـﻮارا ﻧـﻴﺴﺖ ﺧـﺪاوﻧـﺪ‪ ,‬ﺧـﻮﻧﺨﻮاﻫـﻲ او را ﺑـﺮ ﻋـﻬﺪه دارد و ﺷـﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭼـﻨﻴﻦ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٧١ .‬‬

‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﺑﺪ‪/ ١‬‬

‫ﺷﻌﺮاي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در رﺛﺎي ﻳﺤﻴﻲ اﺷﻌﺎر ﺑﺴـﻴﺎري ﺳـﺮودﻧﺪ زﻳـﺮا وي ﺧـﻮش رﻓـﺘﺎر و‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻋﺮان در ﺳﻮﻙ وي ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﭘﻮ‪K‬دﻳﻦ و ﺟ‪ P‬ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﻨﺪي‬
‫ى‬ ‫اﺳﺒﻬﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮ او ﮔﺮﻳﺴﺖ ﻣﺮدم ﻋﺮاق در ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻫﻢ ﺑﺮ او ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآن و وﺣﻲ ُﻣﻨﺰل ﻫﻢ ﺑﺮ‬
‫او ﮔﺮﻳﺴﺖ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﻛﻌﺒﻪ‪ ,‬رﻛﻦ و ﺣﺠﺮا‪K‬ﺳﻮد ﻫﻤﻪ ﺑﺮ او ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ٢‬ﭼﮕﻮﻧﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻣﺎ ﻓﺮو ﻧﻤﻲرﻳﺰد در روزي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻫـﻤﻪ دﺧـﺘﺮان‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﻧﺪوه و ﺣﺰن ﺧﻮد راآﺷﻜﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ آﻧﻬﺎ دردﻣﻨﺪﻧﺪ واﺷﻜﻬﺎﻳﺸﺎن روان اﺳﺖ‬
‫ﭼﻬﺮ زﻳﺒﺎ ﺑﺎد! ﻳﺤﻴﻲ در دﻟﻢ ﺳﻮزي ﺑﺮﺟﺎي‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﭼﻬﺮه او را ُﺑﺮﻳﺪ ﭘﺪرم ﻓﺪاي آن ِ‬
‫ِ‬
‫ﺷﺪن او‪ ,‬ﺷﻬﺎدت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻬﺎد ﻛﻪ آن ﺳﻮز ﮔﺪاز‪ ,‬ﺗﻨﻢ را آزار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﺸﺘﻪ‬
‫وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورد ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ درود ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺑـﺎد ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬
‫دردﻣﻨﺪي ﺑﮕﺮﻳﺪ وﻫﺮ داﻏﺪﻳﺪهاي ﺑﻨﺎﻟﺪ‪/ ٣‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺮج در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺎﺗﻠﺶ ﻗﺼﻴﺪاي در ‪ ١١٠‬ﺑﻴﺖ ازﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋـﺒﺎس روﻣـﻲ در رﺛـﺎي‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده ﻛﻪ اﺑﻴﺎت ﻧﺨﺴﺖ آن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ رو ﺑﻪ روي ﺧﻮدت ﺑﻨﮕﺮ! ﻛﺪام راه را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﻲ؟ دو راه ﻣـﺨﺘﻠﻒ راﺳﺖ و ﻛـﺞ در‬
‫زﻳﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﺳﺖ اي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ! ﺿﺮر و ِ‬

‫ان ﻟﺤــﻢ اﻟﻨــﺒﻲ ﻏـﻴﺮ ﻣـﺮي‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻛـﻠﻮه وﺑـﻴﺄ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﻪ ﻟﻮﺗـــﺮ ﻧــﺠﺎﺣﻪ ﺑــﺎﻟﺤﺮي‬ ‫ان وﺗﺮ ًا ﻳﻜﻮن ﻃـﺎﻟﺒﻪ اﻟ ﻠّ‬
‫و ﺑﻜــــــــﺎه اﻟﻤـــــــﻬﻨﺪ اﻟﻤــــﺼﻘﻮل‬ ‫ﺑﻜﺖ اﻟﺨﻴﻞ ﺷﺠﻮﻫﺎ ﺑـﻌﺪ ﻳـﺤﻴﻲ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫و ﺑﻜــــــــﺎء اﻟﻜـــــــﺘﺎب واﻟﺘــــﻨﺰﻳﻞ‬ ‫و ﺑﻜــﺘﻪ اﻟﻌــﺮاق ﺷــﺮﻗا و ﻏــﺮﺑا‬
‫واﻟﺤــــﺠﺮ ﺟـــﻤﻴﻌا ﻟﻪ ﻋــﻠﻴﻪ ﻋــﻮﻳﻞ‬ ‫واﻟﻤــــﺼﻠﻲ واﻟﺒــــﻴﺖ واﻟﺮﻛـــﻦ‬
‫ﻳــــﻮم ﻗـــﺎﻟﻮا اﺑــﻮاﻟﺤﺴــﻴﻦ ﻗــﺘﻴﻞ‬ ‫‪٣‬ـ ﻛـﻴﻒ ﻟﻢ ﺗﺴـﻘﻂ اﻟﺴـﻤﺎء ﻋـﻠﻴﻨﺎ‬
‫ﻣــــﻮﺟﻌﺎت دﻣــﻮ ﻋــﻬﻦ ﻫــﻤﻮدل‬ ‫و ﺑــﻨﺎت اﻟﻨـﺒﻲ ﺗـﺒﺪﻳﻦ ﺷـﺠﻮا‬
‫ﺑــــﺎﺑﻲ و ﺟــﻬﻪ اﻟﻮﺳــﻴﻢ اﻟﺠــﻤﻴﻞ‬ ‫ﻗﻄﻌﺖ وﺟﻬﻪ ﺳﻴﻮ ف ا‪p‬ﻋﺎدي‬
‫ﺳﻮ ف ﻳﻮدي ﺑـﺎﻟﺠﺴﻢ ذا ﻙ اﻟﻐـﻠﻴﻞ‬ ‫ان ﻳــﺤﻴﻲ اﺑـﻘﻲ ﺑـﻘﻠﺒﻲ ﻏـﻠﻴ‬
‫و ﺣﺴـــﻴﻦ و ﻳــﻮم اودي اﻟﺮﺳــﻮل‬ ‫ﻗــــﺘﻠﻪ ﻣــــﺬﻛﺮ ﻟﻘـــﺘﻞ ﻋــﻠﻲ‬
‫ﻣــﺎ ﺑﻜــﻲ ﻣـﻮﺿﻊ و ﺣﺴـﻦ ﺛﻜـﻮل‬ ‫‪ p‬ﻟﻪ و ﻗــﻔ ًﺎ ﻋــﻠﻴﻬﻢ‬
‫ﺻــﻠﻮات ا ٕ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٧٢‬‬

‫اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻴﺪ آﻳﺎ در ﻫﺮ روز ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص‪ 9‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﭘﺎ ﻙ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ را‬
‫ﻛﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺧﻮن آﻏﺸﺘﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ١‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻦ اﻳﻦ اﻓﺮاد‪ ,‬دﻳﻦ ﺧﻮدﺗﺎن را ﻣﻲﻓﺮوﺷﻴﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﺑﺪي ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺷﮕﻔﺘﺎ! ﻛﻪ دﻳﻦ ﺧﺪا دﺳﺘﺨﻮش آﺷﻔﺘﮕﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/ ٢‬‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻛﻨﻴﻪاش ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﺷﻬﻴﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻮد ﻫﻨﻮز ﭼﺮاﻏﻬﺎي آﺳﻤﺎن‬
‫‪٣‬‬
‫ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻘﺘﻞ‪ ,‬ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در رﺛﺎي ﻳﺤﻴﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻃﺎﻟﺒﻲ‬

‫ﻣﺮدي از ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬در ﺳﺎل ‪< ٢٥١‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬در ﻛـﻮﻓﻪ ﻗـﻴﺎم ﻛـﺮد‪ ,‬او ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ ,‬ﻛﻨﻴة وي‪ ,‬اﺑﻮ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﻦ ﺧﺎﻗﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫از ﺑﻨﻲ اﺳﺪ و زﻳﺪﻳﺎن در اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬وي اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‬
‫ﺧﺰاﻋﻲ‪ ,‬ﻛﺎرﮔﺰار ﺧﻠﻴﻔﻪ را از آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻛﺎخ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه راﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺰاﺣﻢ و ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﺑﻲ دﻟﻒ ﻋﺠﻠﻲ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﻟﺸﻜﺮ‬
‫ﻛﺸﻴﺪ و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻋﻠﻮي را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ آﻧﻬﺎ وا داﺷﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ وﻋﺪة ﭘﻴﺮوزي داد‪ /‬ﻣﺰاﺣﻢ‬
‫ﭘﻴﺶ رﻓﺖ و ﻧﺒﺮد ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﭘﻴﺶ از آن‪ ,‬ﻣﺰاﺣﻢ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن را ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ رواﻧﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ از ﭘﺸﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ‬

‫ﻃــــﺮﻳﻘﺎن ﺷــــﺘﻲ ﻣﺴــﺘﻘﻴﻢ واﻋــﻮج‬ ‫اﻣﺎﻣﻚ ﻓـﺎﻧﻈﺮ اي ﻧـﻬﺠﻴﻚ ﺗـﻨﻬﺞ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺑﺂل رﺳـــﻮل ا ﻓــﺎﺧﺸﻮا او ارﺗــﺠﻮا‬ ‫ا‪ p‬اﻳــﻬﺬا اﻟﻨـﺎس ﻃـﺎل ﺿـﺮﻳﺮﻛﻢ‬
‫ﻗــــــﺘﻴﻞ زﻛــــﻲ ﺑــــﺎﻟﺪﻣﺎء ﻣــــﻀﺮج‬ ‫أﻓﻲ ﻛﻞ ﻳـﻮم ﻟﻠـﺒﻨﻲ ﻣـﺤﻤﺪ‪J‬ص‪H‬‬
‫ﻓــﻠﻠﻪ دﻳــﻦ ا ﻗــﺪ ﻛــﺎن ﻳـﻤﺮج‬ ‫ﺗﺒﻴﻌﻮن ﻓـﻴﻪ اﻟﺪﻳـﻦ ﺷـﺮاﺋـﻤﺔ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺗـــﻀﻴﻲء ﻣــﺼﺎﺑﻴﺢ اﻟﺴــﻤﺎء ﻓــﺘﺴﺮج‬ ‫اﺑﻌﺪ اﻟﻤﻜﻨﻲ ﺑـﺎﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷـﻬﻴﺪﻛﻢ‬ ‫‪٣‬ـ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٧٣ .‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﺮﻳﺰد‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣﺰاﺣﻢ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﻓﺮاز ﺑﺎﻣﻬﺎ ﺑﺮ او ﺳﻨﮓ‬
‫ﺑﺎزار ﺷﻬﺮ ﻃﻌﻤة ﺣﺮﻳﻖ ﺷﺪ ﺣﺘﻲ‬
‫اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ و ﻣﺰاﺣﻢ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺷﻬﺮ را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪ /‬ﻫﻔﺖ ِ‬
‫آﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺒﻴﻊ ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ در آن اﻣـﺎﻣﺖ داﺷﺖ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ او ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ /‬ﻣﺰاﺣﻢ در ﺷﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣة ﻣﻌﺘﺰ ﺑﻪ وي رﺳﻴﺪ و واو را‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺰاﺣﻢ ﻫﻢ رﻓﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻋﻠﻮي‬

‫ﻣﺮدي از ﻋﻠﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ‬
‫دﺧﺘﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬در ﺳﺎل ‪< ٢٥٦‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺎدش‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<رض‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬وي ﺑﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺴ ّﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻋﻮام و ﺑﺎدﻳﻪﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ زﻳﺪﻳﺎن‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮ و اﻓﺮاد‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺑﻪ او ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ‪ ,‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ را از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد و در‬
‫ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ِ‬ ‫آنﺟﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ,‬ﺷﺎه ﺑﻦ ﻣﻴﻜﺎل را ﺑﺎ‬
‫ﺷـﻤﺎر ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ِ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺒﺮدي رخ داد‪ /‬ﺷﺎه ﺑـﻦ ﻣـﻴﻜﺎل ﮔـﺮﻳﺨﺖ و‬
‫ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ او‪ ,‬ﻛـﻴﺠﻮر‬
‫ِ‬ ‫ﻳﺎراﻧﺶ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﺷﺎه ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﺮاي‬
‫ُﺗﺮﻙ را ﻓﺮﺳﺘﺎد و او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ اﺑﺘﺪا او را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از ﺧﻠﻴﻔﻪ دﻋﻮت ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ او‬
‫اﻣﺎن ﺑﺪﻫﺪ‪ /‬ﻋﻠﻲزﻳﺪ از او ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي را درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد وﻟﻲ ﻛﻴﺠﻮر ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬
‫زﻳﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮد و در ﻗﺎدﺳﻴﻪ اردو زد‪ /‬ﻛﻴﺠﻮر در ﺳﻮم ﺷﻮال ﻫﻤﺎن ﺳﺎل وارد ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﻔﺎن رﻓﺖ در ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﺑﻨﻲ اﺳﺪ ﻛﻪ داﻣﺎد آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ,‬وارد ﺷﺪ‪ /‬در‬
‫آن ﺟﺎ ﻣﺪﺗﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ُﺟﻨﺒ‪P‬ء رﻓﺖ‪ /‬ﻛﻴﺠﻮر آﮔﺎه ﺷﺪ و در آﺧﺮ ﻣﺎه ذي‬
‫اﻟﺤﺠة ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪ ,‬ﺷﺒﺎﻧﻪ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﺎ وي ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ /‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ‬

‫اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ‪ ,‬ج‪ ,٧‬در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٢٥١‬ﻫ ق‪ H‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫‪١‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٧٤‬‬

‫ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﻛﻴﺠﻮر‪ ,‬او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد‪ /‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻛﺸﺘﻪ و اﺳﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻛﻴﺠﻮر ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪/‬‬
‫وي ﭼﻮن ﺑﻪ اﻣﻮر ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺪون دﺳﺘﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ /‬ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن را ﻓﺮﺳﺘﺎد و در ﻣﺎه رﺑﻴﻊ ا‪K‬ول ﺳﺎل ‪< ٢٥٧‬ﻫ ‪/‬ق‪ 9‬او را در ﻣﺤﻞ ﻋﻜﺒﺮا‬
‫‪١‬‬
‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻗﺮاﻣﻄﻪ‬
‫آﻏﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدي از آﻧﻬﺎ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻛﻮﻓﻪ‬
‫آﻣﺪ و در ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻬﺮﻳﻦ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ زﻫﺪ و ﺗـﻘﻮا ﻣـﻲﻛﺮد و ﺑـﺎ ﺑـﺮﮔﻬﺎي درﺧﺖ ﺧـﺮﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﻓﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد و از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﺧﻮد‪ ,‬اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬وي ﻣﺪﺗﻲ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺣﺎل ﺳﭙﺮي ﻛﺮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺰد او ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ وي از دﻳﻨﺪاري ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ‬
‫و او را ﺑﻪ ﺗﺮﻙ دﻧﻴﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻫﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺠﺎه رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ او‪ ,‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي اﻣﺎﻣﻲ از اﻫﻞ‬
‫ﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم‪ ,‬دﻋﻮﺗﺶ‬
‫را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭘﻴﺶ آن ﺑﻘﺎل رﻓﺘﻨﺪ و از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫او در آن ﺟﺎ ﻧﺰد ﺑﻘﺎﻟﻲ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ روزي ﮔﺮوﻫﻲ ِ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻘﺎل آن ﻣﺮد را ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدي اﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﺧﺮﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﺨﻠﻬﺎ ﭼﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ّ ,‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﮔﺮ او ﻧﮕﻬﺪاري از ﺧﺮﻣﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﺲ اﺳﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ روزﻫﺎ‬
‫ِ‬ ‫وي ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻛﺮدﻧﺪ واو ﺑﺎ ﻣﺰدي ﻣﻌﻴّﻦ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و از ﺧﺮﻣﺎ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و روزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر از آن ﺑﻘﺎل‪ ,‬ﻳﻚ رﻃﻞ ﺧﺮﻣﺎ ﻣـﻲﺧﺮﻳﺪ و‬
‫اﻓﻄﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬وي ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي آن ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ را ﺟﻤﻊ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﺑﻘﺎل ﻣﻲداد‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‬
‫ﺧﺮﻣﺎي ﺧﻮد را ﺣﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺰد اﺟﻴﺮﺷﺎن را ﻧﺰد ﺑﻘﺎل ﺣﺴﺎب ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ او ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬آن‬
‫ﻣﺮد ﻫﻢ ﺑﻬﺎي ﺧﺮﻣﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از ﺑﻘﺎل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد و ﭘﻮل ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ را از آن ﻛﺎﺳﺖ‪/‬‬

‫اﺑﻲ اﻟﻔﺮج ـ م‪/‬‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‬ ‫اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ‪ ,‬ج‪ ,٧‬در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٢٥٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٧٥ .‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﺮﻣﺎ اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ او ﭘﻮل ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺑﻘﺎل ﺣﺴـﺎب ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬وي را زدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎي ﻣﺎ ا ﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮدي‪ ,‬ا ﻛﻨﻮن ﻫﺴﺘة آﻧﻬﺎ را ﻫﻢ‬
‫زدن او‬
‫ﻣﻲﻓﺮوﺷﻲ؟ ﺑﻘﺎل ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﻧﺰﻧﻴﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ از ِ‬
‫ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ واز وي ﻋﺬر ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬او ﻫﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬وﻗﺘﻲ ﻣﺮدم از زﻫـﺪ و‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ او آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺷﻬﺮﺗﺶ ﻧﺰد ﻣﺮدم آن روﺳﺘﺎ ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫وي ﭘﺲ از آن ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ واو را ﻛﻨﺎر راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬در آن روﺳﺘﺎ‪ ,‬ﻣﺮدي ﺳـﺮخ ﭼﺸـﻢ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﺎو ﻧﺮ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺮﺧﻲ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ او ﻛﺮﻣﻴﺘﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻧﺒﻄﻲ ﺳﺮخ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻘﺎل ﺑﺎ ﻛﺮﻣﻴﺘﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻴﻤﺎر را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺒﺮد واز او ﭘﺮﺳﺘﺎري ﻛﻨﺪ‪ ,‬او ﻫﻢ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﻴﻤﺎر ﻧﺰد ﻛﺮﻣﻴﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻬﺒﻮدي ﻳﺎﻓﺖ‬
‫و ﻣﺮدم آن ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ و ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﺮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬او از ﻫﺮ ﻣﺮدي ﻛﻪ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ او را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻳﻚ دﻳﻨﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻖ اﻣﺎم اﺳﺖ‪ ,‬وي از‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ دوازده ﻧﻘﻴﺐ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﺣﻮارﻳﻮن ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ<ع‪ 9‬ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم آن ﻧﺎﺣﻴﻪ از ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ّ‬ ‫وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ او ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻴﺼﻢ در آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺰرﻋﻪاي داﺷﺖ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮزﮔﺮان در ﻛـﺎر ﺧـﻮد ﺳـﻬﻞ‬
‫اﻧﮕﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻋﻠﺖ را ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺎﺟﺮاي آن ﻣﺮد را ﺑـﺮاي او ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻫـﻴﺼﻢ آن ﻣـﺮد را‬
‫در‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺒﺶ اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬او را ﺑﻜُﺸﺪ و ِ‬
‫اﺗﺎق را ﺑﺮ او ﻗﻔﻞ ﻛﺮد و ﻛﻠﻴﺪ اﺗﺎق را زﻳﺮ ﺑﺎﻟﺶ ﺧﻮد ﻧﻬﺎد و ﺳﺮﮔﺮم ﻣﻲﮔﺴﺎري ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻛﻨﻴﺰان ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪن آن ﻣﺮد آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ او ﺗﺮﺣﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﺼﻢ ﺧﻮاﺑﻴﺪ‪ ,‬ﻛﻠﻴﺪ را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و در را ﮔﺸﻮدﻧﺪ و او را آزاد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻛﻠﻴﺪ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﺶ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻣﺪاد ﻫﻴﺼﻢ در را ﺑﺎز ﻛﺮد ﺗﺎ او را ﺑﻜُﺸﺪ وﻟﻲ او را ﻧﻴﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺮدم آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ وﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑـﻪ آﺳـﻤﺎن‬
‫ِ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم رواج ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫رﻓﺘﻪ! ﭘﺲ از آن در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ وﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ و دﻳﮕﺮان را دﻳﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ در ﺑﺎرة‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آزادياش ﺳﺆال ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ /‬او در‬
‫ﺣﺎل او‬
‫ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ از ﺑﻴﻢ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ از ِ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٧٦‬‬

‫آﮔﺎه ﻧﺸﺪ‪/‬‬
‫وي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﺶ ﻛﺮﻣﻴﺘﻪ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﺎو ﻧﺮ ﺑﻮد‪ ,‬و آن ﻛـﻠﻤﻪ را‬
‫ﺗﺨﻔﻴﻒ داده‪ ,‬ﻗﺮﻣﻂ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران ذ ﻛﺮوﻳﻪ از وي رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﺮﻣﻂ‪ ,‬ﻟﻘﺐ ﻣﺮدي در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻃﺎﻳﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﻘﺮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ‬
‫از وﺟﻮد اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ و ّ‬
‫ﻳﻚ دﻳﻨﺎر ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻧﺰد وي رﻓﺘﻨﺪ واز ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻃﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن اﻃ‪P‬ع داد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗـﺮاﻣـﻄﻪ‪ ,‬دﻳـﻦ ﺟـﺪﻳﺪي ﺟـﺰ اﺳـ‪P‬م‬
‫آوردهاﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ<ص‪ 9‬ﺟﻨﮕﻴﺪ ﺑﺠﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫وﻟﻲ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮد و ﺳﺨﻨﺸﺎن را ﻧﺸﻨﻴﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫درﺑﺎرة ﻣﺬﻫﺐ و ﻋﻘﻴﺪة ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﻧﻘﻠﻲ ﺷﺪه ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﭼﻨﻴﻦ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺴﻢ ا˜ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‪ ,‬ﻓﺮج ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬اﻫﻞ روﺳﺘﺎي ﻧﺼﺮاﻧﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او ﻣـﺒ ّﻠﻎ‬
‫ﻣﺴﻴﺢ‪ ,‬او ﻋﻴﺴﻲ‪ ,‬ﻛﻠﻤﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻬﺪي‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﺣـﻨﻔﻴﻪ و ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ اﺳﺖ‪ /‬وي‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺠﺴﻢ ﺷﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﺒ ّﻠﻎ‪ ,‬ﺗﻮ ّ‬
‫ﺣﺠﺖ‪ ,‬ﺗﻮ ﻧﺎﻗة‬
‫ﺻﺎﻟﺢ‪ ,‬ﺗﻮ داﺑﻪ‪ ,‬ﺗﻮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎ و ﺗﻮ روح اﻟﻘﺪس ﻫﺴﺘﻲ و ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺎز‪ ,‬ﭼﻬﺎر‬
‫رﻛﻌﺖ اﺳﺖ‪ ,‬دو رﻛﻌﺖ ﭘﻴﺶ از ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب و دو رﻛﻌﺖ ﭘﺲ از ﻏﺮوب و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺆ ذّن‪ ,‬اذان‬
‫ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ا˜ا ﻛﺒﺮ‪ ,‬ا˜ا ﻛﺒﺮ‪ ,‬ا˜ا ﻛﺒﺮ‪َ ,‬ا ﺷﻬﺪ َا ﱠن ‪K‬اﻟﻪ ا‪ K‬ا˜ دوﺑﺎر‪َ ,‬ا ﺷﻬﺪ َا ﱠن آدم‬
‫ُ‬
‫رﺳﻮل‬ ‫ﻣﻮﺳﻲ‬
‫ى‬ ‫رﺳﻮل ا˜‪ ,‬اﺷﻬﺪ َا ﱠن‬
‫ُ‬ ‫رﺳﻮل ا˜ َا ﺷﻬﺪ َا ﱠن ﻧﻮﺣا رﺳﻮل ا˜‪َ ,‬ا ﺷﻬﺪ َا ﱠن اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫رﺳﻮل ا˜‪َ ,‬ا ﺷﻬﺪ َا ﱠن اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ُ‬ ‫رﺳﻮل ا˜‪ ,‬اﺷﻬﺪ َا ﱠن ﻣﺤﻤﺪا‬
‫ُ‬ ‫ا˜‪َ ,‬ا ﺷﻬﺪ َا ﱠن ﻋﻴﺴﻲ‬
‫ﺣﻨﻔﻴﻪ رﺳﻮل ا˜‪ ,‬و ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﺮ رﻛﻌﺖ‪ ,‬ﺳﻮرة اﺳﺘﻔﺘﺎح را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺣـﻤﺪﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﻔﻴﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس اﺳﺖ‪ ,‬روز ﺗـﻌﻄﻴﻞ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ,‬دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در آن روز ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺎرﻛﺮد‪ ,‬ﺳﻮرهاي ﻛﻪ ﺑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪١‬ـ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎ ﻣﺶ ﺑﺮﺗﺮي ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬او ﺑﻪ وﺳﻴﻠ ة دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮﺧﻲ را ﺑﻪ دوﺳﺘﻲ‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ /‬ﺑﮕﻮ ﻫﻟﻬﺎي ﻣﺎه ﺑﻴﺎن اوﻗﺎت ﺑﺮاي ﻣﺮد م اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻇﺎﻫﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ,‬ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ‪ ,‬ﻣﺎﻫﻬﺎ و روزﻫﺎ‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬اي ﺧﺮد ﻣﻨﺪان از ﻣﻦ ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻣﻦ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد واز ﺑﺎﻃﻦ آﻧﻬﺎ دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ ﺑﺎ راه و روﺷﻢ آﺷﻨﺎ‬
‫ِ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٧٧ .‬‬

‫اﻟﺤﻤﺪ˜ ﺑﻜﻠﻤﺘﻪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺎﺳﻤﻪ اﻟﻤﺘﺨﺬ ‪ K‬وﻟﻴﺎﺋﻪ ﺑﺎوﻟﻴﺎﺋﻪ‪ ,‬ﻗﻞ ان ا‪K‬ﻫﻠﻪ ﻣﻮاﻗﻴﺖ ﻟﻠﻨﺎس‬
‫ﻇﺎﻫﺮﻫﺎ ﻟﻴﻌﻠﻢ ﻋﺪداﻟﺴﻨﻴﻦ و اﻟﺤﺴﺎب و اﻟﺸﻬﻮر وا‪K‬ﻳﺎم و ﺑـﺎﻃﻨﻬﺎ‪ ,‬اوﻟﻴـﺎﺋﻲ اﻟﺬﻳـﻦ ﻋـﺮﻓﻮا‬
‫ﻋﺒﺎدي ﺳﺒﻴﻠﻲ‪ ,‬اﺗﻘﻮﻧﻲ ﻳﺎ اوﻟﻲ ا‪K‬ﻟﺒﺎب‪ ,‬و اﻧﺎ اﻟﺬي ‪ K‬اﺳﺌﻞ ﻋﻤﺎ اﻓﻌﻞ‪ ,‬و اﻧﺎ اﻟﻌﻠﻴﻢ اﻟﺤﻜﻴﻢ‪ /‬و‬
‫اﻧﺎ اﻟﺬي اﺑﻠﻮ ﻋﺒﺎدي و اﻣﺘﺤﻦ ﺧﻠﻘﻲ‪ ,‬ﻓﻤﻦ ﺻﺒﺮ ﻋﻠﻲ ﺑ‪P‬ﺋﻲ و ﻣﺤﻨﺘﻲ واﺧﺘﺒﺎري اﻟﻘﻴﺘﻪ ﻓﻲ‬
‫ﺟﻨﺘﻲ و اﺧﻠﺪ ُﺗﻪ ﻓﻲ ﻧﻌﻤﺘﻲ‪ ,‬و ﻣﻦ زال ﻋﻦ اﻣﺮي و ﻛﺬب رﺳﻠﻲ اﺧﺬﺗﻪ ﻣﻬﺎﻧا ﻓﻲ ﻋـﺬاﺑـﻲ‬
‫واﺗﻤﻤﺖ اﺟﻠﻲ واﻇﻬﺮت اﻣﺮي ﻋﻠﻲ اﻟﺴﻨﺔ رﺳﻠﻲ‪ ,‬واﻧﺎاﻟﺬي ﻟﻢ ﻳﻤﻞ ﻋﻠﻲ ﺟﺒﺎر ا‪ K‬وﺿﻌﺘﻪ‪,‬‬
‫و ‪ K‬ﻋﺰﻳﺰ ا‪ K‬اذﻟﻠﺘﻪ و ﻟﻴﺲ اﻟﺬي اﺻﺮ ﻋﻠﻲ اﻣﺮي و دام ﻋﻠﻲ ﺟﻬﺎﻟﺘﻪ و ﻗﺎﻟﻮا‪ :‬ﻟﻦ ﻧﺒﺮح ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﻋﺎ ﻛﻔﻴﻦ و ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻨﻴﻦ‪ ,‬اوﻟﺌﻚ ﻫﻢ اﻟﻜﺎﻓﺮون‪ /9‬ﭘﺲ از آن رﻛﻮع ﻛﻨﺪ و در رﻛﻮع ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن‬
‫رﺑﻲ رب اﻟﻌﺰه و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻋﻤﺎ ﻳﺼﻒ اﻟﻈﺎﻟﻤﻮن واﻳﻦ را دو ﺑﺎر ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ و در ﺳﺠﺪه ﺑﮕﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪١‬‬

‫ا˜ اﻋﻠﻲ ا˜ اﻋﻠﻲ ا˜ اﻋﻈﻢ ا˜ اﻋﻈﻢ‪/‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ او‪ ,‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن‪ ,‬دو روز در ﺳﺎل روزه ﺑﮕﻴﺮد‪ ,‬ﻳﻜـﻲ در‬
‫ﻣﻬﺮﮔﺎن و ﻳﻜﻲ در ﻧﻮروز ﻧﺒﻴﺬ ﺣﺮام و ﺷﺮاب ﺣ‪P‬ل اﺳﺖ‪ /‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ‪K‬زم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ وﺿﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺿﻮي ﻧﻤﺎز ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺎ او ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ,‬ﻗﺘﻞ او واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﺧﻮردن ﻫﺮ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻛﻪ داراي دﻧﺪان و ﭼﻨﮕﺎل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺮﻣﻂ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﭘﻴﺶ از ﻗﺘﻞ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻧﺞ ﻧـﺰد او رﻓﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ داراي ﻣﺬﻫﺐ و دﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ و ﻳﻜﺼﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮ زن دارم‪ ,‬ﻧﻈﺮت را در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ اﻋ‪P‬م ﻛﻦ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﺷﻮم وا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺮﺳﻴﺪﻳﻢ‪,‬‬

‫ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻋﻤﻠﻜﺮد م ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮ م و ﻣﻦ داﻧﺎ و ﺣﻜﻴﻢ ﻫﺴﺘﻢ و ﺷﺨﺼﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ‬

‫ﻣﺼﻴﺒﺖ و ا ﻣﺘﺤﺎن ﻣﻦ ﺷﻜﻴﺒﺎ ﺑـﺎﺷﺪ او را در ﺑـﻬﺸﺘﻢ ﻣـﻗﺎت‬ ‫را ا ﻣﺘﺤﺎن و آز ﻣﺎﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺮ ﺑ و‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻢ و در ﻧﻐﻤﻬﺎﻳﻢ ﺟﺎودان ﻣﻲدارم و ﻫﺮ ﻛﺲ از راه ﻣﻦ ﻣﻨﺤﺮ ف ﺷﻮد و ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮاﻧﻢ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م را ﺗﻜﺬﻳﺐ‬

‫ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ذﻟﺖ وﺧﻮاري ﻋﺬاﺑﺶ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ,‬و ﻣﻬﻠﺘﻢ را ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﻢ و ا ﻣﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ زﺑﺎن رﺳﻮ ‪p‬ﻧﻢ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ‪,‬‬

‫ﻣﻦ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺒ ﺎر و ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﻳﺪ‪ ,‬او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻫﺮ ﻋﺰﻳﺰ را ذﻟﻴﻞ‬
‫ّ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻦ اﺻﺮار ورزد و ﺑﺮ ﻧﺎداﻧﻲا ش ادا ﻣﻪ دﻫﺪ‪ ,‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﮔﺮد آن‬

‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ و ﺑﻪ او اﻋﺘﻘﺎد دارﻳﻢ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﻛﺎﻓﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ـ م‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺰت اﺳﺖ واز ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٧٨‬‬

‫از ﺗﻮ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮم‪ /‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﻣﺬا ﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬اﺧﺘ‪P‬ف ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻗﺮﻣﻂ از او ﺟﺪاﺷﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺷﺮح ﺣﺎل آﻧﻬﺎ در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ ٢٧٨‬ج‪ ٧‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮه اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﻮزي ﻫﻢ در ﻛﺘﺎب ﺗﻠﺒﻴﺲ اﺑﻠﻴﺲ‪ ,‬ص‪ ١١٠‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ آن آورده اﺳﺖ‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻤﺪان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻗﺪ و ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮدن ﮔﺎﻣﻬﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﻂ ﺷﻬﺮت‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻪ او ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎل ‪ ,‬ﻣﺪﺛﺮ و ﻣﻄﻮق ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٢٦٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬دﻋﻮﺗﺶ را‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮد‪ /‬او در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﻣﺬﻫﺒﺶ در ﻋﺮاق ﺷـﻬﺮت ﻳـﺎﻓﺖ‪ /‬در ﺳـﺎل ‪٢٨٨‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺮدي از ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﺟﻨﺎﺑﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﺟﻨﺎﺑﻪ در ﺑﺤﺮﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٣٠١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺧﺎدﻣﺶ او را در ﺣﻤﺎم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ /‬ﭘﺲ از وي‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪش اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ,‬زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪<٣٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري آﺑﻠﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن‪ ,‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ را وﻳﺮان ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻫﻴﺖ رﺳﻴﺪﻧﺪ و‬
‫اﻫﺎﻟﻲ آن را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻳﻐﻤﺎ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺮدم در ﺷﻬﺮ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺤﺼﻦ ﻛﺮدﻧﺪ زﻳﺮا داراي دﻳـﻮارﻫـﺎي اﺳـﺘﻮاري ﺑـﻮد‪ ,‬آﻧـﻬﺎ ﻛﺸـﺘﻲﻫﺎ را ﻏـﺎرت ﻛـﺮدﻧﺪ و‬
‫دوﻳﺴﺖ ﺗﻦ از اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ را ﻛﺸﺘﻨﺪ و ﻣﺎل و ﻛﺎ‪K‬ﻫﺎﻳﺸﺎن را رﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻪ ﻫﺰار ﺷﺘﺮ ﮔﻨﺪم ﺑﺎر‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻜﺘﻔﻲ ﻋﺒﺎﺳﻲ از ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه ﺷﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑـﻦ ﻛـﻨﺪاج را ﺑـﻪ ﺗـﻌﻘﻴﺐ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎﺋﻴﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻢ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد و دﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ آﺑﻬﺎ را در زﻣﻴﻦ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻟﺬا از ﺑـﻐﺪاد ﺑـﺮاي او ﺗـﻮﺷﻪ و‬
‫ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ,‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺳﻤﺖ رﺣﺒﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺗﺎ او و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺞ ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬او ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﺒﻲﻫﺎ < از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛـﻠﺐ‪ 9‬ﻣـﺘﻮﺟﻪ آﻣـﺪن ﺳـﭙﺎه ﺷـﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻧـﺼﺮ <رﻳـﻴﺲ‬
‫ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن‪ 9‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ,‬او را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮدي از ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم <ذﻧﺐ ﺑﻦ ﻗﺎﺋﻢ‪ 9‬او را ﻛﺸﺖ و‬
‫ﺗﻘﺮب ﺟﺴﺘﻪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺶ اﻣـﺎن ﺑﮕـﻴﺮد;‬
‫ﺳﺮش را ﻧﺰد ﻣﻜﺘﻔﻲ ﺑﺮد‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ او ّ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٧٩ .‬‬

‫ﻣﻜﺘﻔﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻫﺪﻳﻪ ﮔﺮان ﻗﺪري ﺑﻪ او داد و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ آﺳﻴﺐ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﺧﻮن‪ ,‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺟﺎري ﺷﺪ‪ /‬ﻳﻚ ﮔﺮوه از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ را ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻨﻲ اﺳﺪ در ﻋﻴﻦ اﻟﺘﻤﺮ رﻓﺘﻨﺪ واز ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬وي ﻧﻴﺰ ﻋﺬر آﻧﻬﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﻘﻴﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺤﻞ ﻣﺎﺋﻴﻦ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ اﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﻧـﺎﻣﻪ ﻧـﻮﺷﺖ و ﺑـﻪ او دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي آﻧـﻬﺎ ﺑـﺎزﮔﺸﺘﻪ‪,‬‬
‫ﺗﺎروﻣﺎرﺷﺎن ﻛﻨﺪ‪ /‬در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬زﻛﺮوﻳﻪ ﺑﻦ ﻣﻬﺮوﻳﻪ‪ ,‬ﻣﺒ ّﻠﻐﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫اﺑﻲ اﺣﻤﺪ را ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎر ذﺋﺐ‪ ,‬او را از ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺟﺪا ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ از دﻳﻦ و‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و زﻣﺎن ﻗﻴﺎم ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻋﺪه ﻗﻴﺎم آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن روزي ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره ﻣﻴﻌﺎد ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ<ع‪ 9‬و دﺷﻤﻨﺶ ﻓﺮﻋﻮن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ان ﻣﻮﻋﺪﻛﻢ ﻳﻮم اﻟﺰﻳﻨﻪ‬
‫وان ﻳﺤﺸﺮ اﻟﻨﺎس ﺿﺤﻲ ‪ ,‬و زﻛﺮوﻳﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن دارﻧﺪ و ﺑﺮوﻧﺪ و‬
‫‪١‬‬

‫ﺻﺒﺢ روز ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺳﺎل ‪< ١٢٩٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬و ﻣﺎﻧﻌﻲ از ورود آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ /‬آنﮔﺎه‪ ,‬او در آن ﺟﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪي ﻛـﻪ ﺑـﺎ آﻧـﻬﺎ ﺑﺴـﺘﻪ وﻓـﺎ ﻣـﻲﻛﻨﺪ;‬
‫ﻗﺎﺳﻢاﺣﻤﺪ را ﻫﻢ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻴﺎروﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﻪ دروازة ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم از ﻣﺼ ّﻠﻲ ﺑـﺎز ﻣـﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬در آن‬
‫زﻣﺎن‪ ,‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻋﻤﺮان‪ ,‬واﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺸﺘﺼﺪ ﺳﻮار زره ﭘﻮش ﺑﺎ ادوات ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﭼﺎدر زدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻳﺎدﮔﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺣﺴﻴﻦ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮد آﻧﻬﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻛﺮوﻳﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در‬
‫ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺷﻌﺎر آﻧﻬﺎ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﻳﺎ اﺣﻤﺪ! ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ! و ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن دو ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫زﻛﺮوﻳﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي ﺳﻔﻴﺪ را ﺑﺮ اﻓـﺮاﺷـﺘﻪ و ﺑـﺪﻳﻦ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ اوﺑﺎش ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﭙﻴﻮﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺤﺎق ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ وﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ‬

‫‪١‬ـ ﻃﻪ ‪ :٥٩.‬ﻣﻴﻌﺎد ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ روز زﻳﻨﺖ ‪J‬ﻋﻴﺪ‪ H‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺪاد‪ ,‬ﻣﺮد م ﮔﺮد ﻫﻢ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٨٠‬‬

‫را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺘﻨﺪ واﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﺳﺤﺎق ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آﻧـﻬﺎ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻳﻜﺼﺪ ﺳﻮار از ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن وارد ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ‬
‫از آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺘﻪ واز ﺷﻬﺮ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﺳﺤﺎق ﻫﻢ آﻣﺎده ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺼﺮ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ‪ ,‬ﺟﻨﺎﻳﺘﻬﺎي‬
‫‪١‬‬

‫زﻳﺎدي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪﻧﺪ و راه ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﻗـﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم زﻛﺮوﻳﻪ در ﺳﺎل ‪< ٢٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣١٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﻗﺮﻣﻄﻲ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻋﻠﺘﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻮ ﻃـﺎﻫﺮ‪,‬‬
‫ﺣﺎﺟﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬آزاد ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ ﺣﻤﺪان و ﺟﺰ او ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫وي ﺑﻪ ﻣﻘﺘﺪر ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه و اﻫﻮاز را ﺑﻪ او وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﻘﺘﺪر ﺑﻪ او ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻧﺪاد و اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻏﺎرت ﺣﺎﺟﻴﺎن از ﻫﺠﺮ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ورﻗﺎي ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ اﻣﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺴﺌﻮل راه ﻣﻜﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن از ﺑﻐﺪاد‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﺣﺞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺟﻌﻔﺮ از ﺑﻴﻢ ﺣﻤﻠة ﻃﺎﻫﺮ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﻛﺎروان ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد وﺗﻌﺪاد ﻫﺰار‬
‫ﻣﺮد از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﺷﻴﺒﺎن ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬از درﺑﺎرﻳﺎن ﻧـﻴﺰ ﺛـﻤﻞ ﺻـﺎﺣﺐ اﻟﺒـﺤﺮ و ﺟـﻨﻲ‬
‫ﺻﻔﻮاﻧﻲ و ﻃﺮﻳﻒ ﺳﺒﻜﺮي و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﺶ ﻫـﺰار ﻣـﺮد ﻛـﺎروان ﺣـﺎﺟﻴﺎن را ﻫـﻤﺮاﻫـﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدن‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﻗﺮﻣﻄﻲ ﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ و ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﻴﺪ‪,‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎ او ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬ﻧﺎﮔﺎه ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن از ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ واو از ﻣﻘﺎ ﺑﻞ آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮار ﺑﺎ اوﻟﻴﻦ ﻛﺎروان ﻛﻪ از ﻋﻘﺒﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻛﺮد و ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺳﭙﺎه ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮد‪ ,‬اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺗﺎ دروازة ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬آﻧـﻬﺎ را‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ و در آن ﺟﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﻛﺮد‪ /‬ﻟﺸﻜﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﻋﺪهاي ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺟﻨﻲ‬
‫ﺻﻔﻮاﻧﻲ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن درآﻣﺪ و ﺑﻘﻴة اﻓﺮاد و ﺣﺎﺟﻴﺎن از ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﺷﺶ روز در ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ /‬وي روزﻫﺎ وارد ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و ﺗﺎ ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪ و در اردوﮔﺎﻫﺶ‬
‫ﺷﺐ را ﺳﭙﺮي ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬او ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎل و ﺟﺎﻣﻪ و ﺟﺰ آن از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد و ﺑﻪ‬

‫ج‪ ,٧‬ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٢٩٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪١‬ـ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٨١ .‬‬

‫ﻫﺠﺮ ﺑﺎزﻛﺸﺖ‪ ,‬ﮔﺮﻳﺨﺘﮕﺎن ﻧﻴﺰ وارد ﺑﻐﺪاد ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻣﻘﺘﺪر ﺑﻪ ﻣﻮﻧﺲ ﻣﻈﻔﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪ /‬او رﻫﺴﭙﺎر ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮﻧﺲ‪ ,‬ﻳﺎﻗﻮت را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ‬
‫ﺧﻮد در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﺧﻮدش از ﺑﻴﻢ ﺣﻤﻠة اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻪ واﺳﻂ ﺑﻪ آن ﺟﺎ رﻓﺖ ﺗﺎ آن‬
‫ﺷﻬﺮ را از ﻫﺠﻮم ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮدم ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗـﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻣـﺮدم از ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻏﺮب ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻧﺮﻓﺖ‪ /‬در ﺳﺎل ‪٣١٥‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ از ﻫﺠﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از آن از‬
‫ﺑﺼﺮه ﻫﻢ ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن از ﻧﺰدﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺘﺪر ﺑﻪ‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺴﺎج ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ اﻃ‪P‬ع او رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ,‬در آﺧﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ,‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺴﺎج از واﺳﻂ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻟﺸﻜـﺮ‬
‫ﻛﺸﻴﺪ و در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬وﺳﺎﻳﻞ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از او و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ واﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ‪ ,‬ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آورد و ﺑﻪ‬
‫ارزاق و ﻋﻠﻮﻓﻪ ﺳﭙﺎه دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻳﻜﺼﺪ ﺑﺎر آرد‪ ,‬ﻫﺰار ﺑﺎر ﺟﻮ وﺟﻮد داﺷﺖ‬
‫و ﭼﻮن آذوﻗﻪ و ﻋﻠﻮﻓة آﻧﻬﺎ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آﻧـﭽﻪ ﺑـﻪ دﺳﺖ آوردﻧـﺪ‪ ,‬ﺗـﻘﻮﻳﺖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻚ روز ﭘﺲ از ورود ﻗﺮﻣﻄﻲ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ وﻗﺮﻣﻄﻲ ﻣﺎﻧﻊ رﺳﻴﺪن او ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬او روز ﺟﻤﻌﻪ ﻫﺸﺘﻢ ﺷﻮال وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﭘﻴﻐﺎم داد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻄﻴﻊ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﻣﻘﺘﺪر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﻓﻘﻂ از ﺧﺪاوﻧﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬وﻋﺪه ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺻﺒﺢ ﻓﺮدا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ ,‬روز ﺑـﻌﺪ‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻳﮕﺎن ﺳﭙﺎه‪ ,‬ﺷﺮوع ﺑﻪ دﺷﻨﺎم دادن و ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬ﺗﻌﺪاد ﻛﻢ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن را دﻳﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﭼﻴﺰ ﭘﻨﺪاﺷﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﮕﺎن ﭘﺲ از‬
‫ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ,‬او ﻫﻨﻮز ﺟﻨﮓ ﻧﻜﺮده‪ ,‬دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺘﺢ و‬
‫ﻣﮋده ﭘﻴﺮوزي ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪ /‬زﻳﺮا آﻧﻬﺎ را ﺣﻘﻴﺮ و ﻧﺎﺗﻮان ﺷـﻤﺮد‪ ,‬در اﻳـﻦ ﻫـﻨﮕﺎم‪ ,‬دو ﻃـﺮف ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ‪ ,‬ﺻﺪاي ﺑﻮﻗﻬﺎ و ﻓﺮﻳﺎد ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن را ﺷﻨﻴﺪ و ﺑﻪ ﻳﺎور ﺧﻮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻫﻴﺎﻫﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‪ ,‬ﻧﺸﺎﻧة ﺷﻜﺴﺖ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٨٢‬‬

‫آري‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ,‬و ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮي ﻧﮕﻔﺖ‪ /‬از ﺑﺎﻣﺪاد روز ﺷﻨﺒﻪ ﺗﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﭼﻮن اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ‪ ,‬وﺿﻊ را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﺪ‪ ,‬ﺷﺨﺼا وارد ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺷﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ از اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﻳﺎران ﻳﻮﺳﻒ را ﻣﺠﺮوح‬
‫و ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮد وآﻧﻬﺎ از ﺑﺮاﺑﺮش ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﻳﻮﺳﻒ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﺎراﻧﺶ را اﺳﻴﺮ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ را ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و او را ﺑـﻪ اردوﮔـﺎﻫﺸﺎن ﺑـﺮدﻧﺪ و اﺑـﻮ ﻃـﺎﻫﺮ‪,‬‬
‫ﭘﺰﺷﻜﻲ را ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻌﺎﻟﺠة زﺧﻤﻬﺎي او ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد رﺳﻴﺪ واز اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ,‬ﺳﺨﺖ‬
‫از ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻠﻮان و ﻫﻤﺪان ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺮارﻳﺎن وارد ﺑـﻐﺪاد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن ﭘﻴﺎده‪ ,‬ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻋﺮﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﻮﻧﺲ ﻣﻈﻔﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮود‬
‫ﻛﻪ ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻴﻦ اﻟﺘﻤﺮ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬ﻣﻮﻧﺲ‪ ,‬ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن از‬
‫ﺑﻐﺪاد ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺒﻮر ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن از رود ﻓﺮات ﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﻧﺒﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ و از ﻋﺒﻮر ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن از ﺷﻬﺮ اﻧﺒﺎر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن از ﻫﻴﺖ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد رﺳﻴﺪ و ﻫﺎرون ﺑﻦ ﻏﺮﻳﺐ و‬
‫ﺑﻨﻲ ﺑﻦ ﻧﻔﻴﺲ و ﻧﺼﺮ ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺳﻮاران ﻗﺮﻣﻄﻲ ﺑﻪ ﻛﺎخ اﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﻬﺎ را ﻛﺸﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﺎخ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آورﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﺳﺤﺎق و ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺤﺮﻳﺎن‪ ,‬دو ﻧﻔﺮ از ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﻗﺮاﻣﻄﻪاي ﻛﻪ ﻣﻠﻘﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎدات ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ و آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮف‬
‫ﻫﻴﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ;‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺪوﻟﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮدم از ﻫﻴﺒﺖ و ﺷﺪّ ِت‬
‫ﺣﺪّ ي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ و ﺑﺨﺘﻴﺎر‪ ,‬زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ وا ﮔﺬار ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة آﻧﻬﺎ‬
‫در ﺑﻐﺪاد‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﺷﺎﻫﻮﻳﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ وزﻳﺮان ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد و‬
‫ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺘﺎر ﻛﺮد و ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎﻣﺸﺎن را ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻤﺼﺎم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﺳـﺘﮕﻴﺮي‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٨٣ .‬‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮ او آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻳﺎراﻧﺶ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷـﻬﺮ ﻓـﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗـﺎ‬
‫اﻣﻮال ﻣﺮدم را ﺟﻤﻊ آوري ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ,‬اﺑﻮﻗﻴﺲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻴﻦ رﺳﻴﺪ‪ /‬وي از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫‪١‬‬

‫ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮاي روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه آن ﺳﭙﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫آﻧﻬﺎ از رود ﻓﺮات ﻋﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن از ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ واﺑﻮ‬
‫ﻗﻴﺲ و ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﺮان آﻧﻬﺎ اﺳﻴﺮ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻟﺸﻜﺮ دﻳﮕﺮي ﺑﺎ اﻓﺮاد‬
‫و ﺳ‪P‬ح ﺑﻴﺸﺘﺮ رواﻧﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﻞ ﺟﺎﻣﻌﻴﻦ ﺑﺎ ﻟﺸﻜﺮ ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺷﺪ‪ ,‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آﻧﻬﺎ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﺘﻪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ اﺳﻴﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬و آﺑﺎدﻳﺸﺎن را ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻗﺮﻣﻄﻴﺎن آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮده ﺑﻮدن‪ ,‬ﻟﺸﻜﺮ ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﺗﺎ ﻗﺎدﺳﻴﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و از آن ﻫﻨﮕﺎم آﻳﻴﻦ آﻧﻬﺎ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻗﺮواش ﻋﻘﻴﻠﻲ واﺑﻦ ﺷﻤﺎل ﺧﻔﺎﺟﻲ‬

‫ﻣﻌﺘﻤﺪاﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮاﻟﻤﻨﻴﻊ ﻗﺮواش‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻘﻠﺪﺑﻦ ﻣﺴﻴﺐ ﻋﻘﻴﻠﻲ از ﻗـﺒﻴﻠة ﻫـﻮازن ﭘﺲ از‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺪرش در ﺳﺎل ‪< ٣٩١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺻﻞ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺪاﻳﻦ و ﺳﻘﻲ ﻓﺮات‬
‫زﻣﺎﻣﺪاري او ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ و ﻣﻴﺎن او و ﺑﺮادرش ﺑﺮﻛﺔ ﺑﻦ ﻣﻘﻠﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و‬
‫اﺧﺘ‪P‬ف و درﮔﻴﺮي روي داد‪ /‬در ﺳﺎل ‪< ٤٤١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺮﻛﺔ‪ ,‬او را در ﻳﻜﻲ از ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﻮﺻﻞ‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮادر زادهاش ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻦ ﺑﺪران ﺑﻦ ﻣﻘﻠﺪ ﻗﺮواش را ﺑﻪ ﻗﻠﻌة ﺟﺮاﺣﻴﻪ از‬
‫‪٢‬‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻮﺻﻞ اﻧﺘﻘﺎل داد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٤٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫اﻟﺤﺎ ﻛﻢ ﺑﺎﻣﺮا˜‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺷﻤﺎل ﺧﻔﺎﺟﻲ را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺣﺒﻪ‬
‫ﮔﻤﺎرد‪ /‬وي ﺑﻪ رﺣﺒﻪ رﻓﺖ و ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺧ‪P‬ط ﻋﻘﻴﻠﻲ ﻋﻠﻴﻪ او ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و او را ﻛُﺸﺖ و رﺣﺒﻪ‬

‫ّ‬
‫ﻣـﺤﻠ ﻪﻫﺎي آن را‬ ‫‪١‬ـ ﺟﺎ ﻣﻌﻴﻦ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺣ ّ‬
‫ﻠ ﻪ ﻧﺒﻲ ﻣﺰﻳﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺮز ﻣﻴﻦ ﺑﺎﺑﻞ ﻗـﺮار دارد وا ﻣـﺮوزه‪ ,‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ِ‬

‫ﺟﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ا ﻛﻨﻮن ﺷﻬﺮي ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻓﻮات اﻟﻮﻓﻴﺎت‪ ,‬ج‪ ,٢‬ص‪ ١٣١‬ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٨٤‬‬
‫‪١‬‬
‫را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آورد واﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪< ٣٩٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي داد‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣٩٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن ﻗﺮواش ﺑﻦ ﻣﻘﻠﺪ و اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺷﻤﺎل ﺧـﻔﺎﺟﻲ ﺑـﻪ‬
‫وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬ﻋ ّﻠﺘﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺮواش‪ ,‬اﻓﺮاد زﻳﺎدي ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﺮد واﺑﻮﻋﻠﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﻗﺮواش وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ واردو زد‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﻠﻲ از ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ رواﻧﻪ ﺷﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪه‪ ,‬ﻧﺒﺮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺮواش ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‬
‫و دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺒﺎر ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ را ﺗﺼﺮف و ﻳـﺎران ﻗـﺮواش را دﺳـﺘﮕﻴﺮ و‬
‫‪٢‬‬
‫داراﻳﻴﺸﺎن را ﻣﺼﺎدره ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﻋﻠﻮﻳﺎن و ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‬

‫در ﺳـﺎل ‪< ٤١٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣـﻴﺎن ﻋـﻠﻮﻳﺎن و ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن در ﻛـﻮﻓﻪ ﻓـﺘﻨﻪاي روي داد‪ ,‬اﻧﮕـﻴﺰة‬
‫درﮔﻴﺮي‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺨﺘﺎر اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻋﻠﻮي و زﻛﻲ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ اﻟﻨﻬﺮﺳﺎﺑﺴﻲ و‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃـﺎﻟﺐ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺮ اﺧـﺘ‪P‬ﻓﺎﺗﻲ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪ‪ /‬ﻣـﺨﺘﺎر از ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري و آﻧﻬﺎ را ﻳﺎري ﻛﺮد‪ ,‬ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد رﻓـﺘﻨﺪ و از رﻓـﺘﺎر ﻧـﻬﺮﺳﺎﺑﺴﻲ ﺑـﻪ آﻧـﻬﺎ‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻗﺎدر ﺑﺎ˜ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ,‬وزﻳﺮ ﻣﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را آﺷﺘﻲ داد زﻳﺮا ﻧﻬﺮﺳﺎﺑﺴﻲ‬
‫دوﺳﺖ او و ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬داﻣﺎدش ﺑﻮد‪ /‬ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻫﻤة ﮔﺮوﻫﻬﺎ از ﺧﻔﺎﺟﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺧﻔﺎﺟﻪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻛﻮﻓﻴﺎن را ﻳﺎري دادﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‬
‫وﻋﻠﻮﻳﺎن ﺟﻨﮓ در ﮔـﺮﻓﺖ و ﻋـﻠﻮﻳﺎن ﭘـﻴﺮوز ﺷـﺪﻧﺪ و ﺷﺶ ﻧـﻔﺮ از ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن را ﻛﺸـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﭼﭙﺎول و ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ /‬ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ واز اﺟﺮاي ﺧﻄﺒة‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺷﻮرش ﻛﺮده ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻋﺒﺎس ﻋـﻠﻮي را ﻛﺸـﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺮادرش در ﺷﻤﺎر ﺗﺒﻬﻜﺎران ﻛﻮﻓﻪ ﺑـﻮد‪ /‬ﺧـﻠﻴﻔﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺮﺗﻀﻲ دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ ﻓـﺮزﻧﺪ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ را از ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﺰل و آن را ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ وﻟﻲ وزﻳﺮ ﻣﻐﺮﺑﻲ از ﺣﻜﻢ‬
‫ﻋﺰل ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ داﻣﺎدش ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد‪ /‬وي در ﺳـﺎﻣﺮا ﻧـﺰد ﻗـﺮواش ﺑـﻮد و از ﻛـﺎر‬

‫‪ ,‬ج ‪ ,٩‬در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٣٩٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫اﺑﻦ ا ﺛﻴﺮ‪ ,‬ج‪ ,٩‬در ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪J ٣٩٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺣﻮادث و آﺷﻮﺑﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ‪٤٨٥ .‬‬

‫آﺳﻴﺎﺑﻬﺎي ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﺑﺪر زﻳﺤﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ ,‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻗﺎﺿﻲ اﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﻤﻨﺎﻧﻲ‬
‫را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺮواش ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﻐﺮﺑﻲ را ﻛﻪ ﻧﺰد او ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺒﻌﻴﺪ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻗﺮواش‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ را اﺟﺮا ﻛﺮد و ﻣﻐﺮﺑﻲ ﺑﻪ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮوان رﻓﺖ‪ /‬ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫از ﻧﻬﺮﺳﺎﺑﺴﻲ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺑﻮد و او ﺗﺎ ﺳﺎل ‪< ٤١٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ وﻏﻀﺐ وي ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻬﺎ و ﺟﺰ آﻧﺎن از وي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﺮدﻧﺪ وﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ,‬او را ﺑﺨﺸﻴﺪ واو را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺳﻮﮔﻨﺪ داد و او ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد‪/‬‬

‫ﺣﺎدﺛة ﺧﻔﺎﺟﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋـﺮاق ﺑـﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺣﻔﺎﺟﻪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻋﺮاق ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺳﺒﺐ ﻫﺠﻮم و ﻏﺎرﺗﮕﺮﻳﻬﺎي اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠة وﺣﺸﻲ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪َ /‬اﻋﻤﺎل وﺣﺸﻴﺎﻧة اﻳﻦ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ را‬
‫ّ‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﻧﻈﺮ ﭼﭙﺎوﻟﮕﺮي‪ ,‬ﻏﺎرت‪ ,‬ﺷﻜﻨﺠﻪ‪ ,‬ﻛﺸﺘﺎر و ﺑﻪ اﺳﺎرت در آوردن ﭼﻬﺮه‬
‫ﺷﺮﻣﺴﺎر ﻛﺮد‪ /‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و ﻣﺮدم آن ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ,‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺧﻮﻧﻴﻨﻲ درﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﺛﺒﺖ‬
‫ﺗﺒﻬﻜﺎراي آﻧﻬﺎ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻴﻤﻨﺎ ﻙ ﺑﻮد‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ از ﺣﻤﻠﻪ و‬
‫آﻧﻬﺎ ﻛﺎرﻫﺎي دوﻟﺘﻲ وا ﮔﺬار ﻛﺮد ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻔﺮﻳﺒﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪّ ي از آن اﻋﻤﺎل وﺣﺸـﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ٤٥٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺳﺎل‪,‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻃﻐﺮل ﺑﻴﻚ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ اﺧﺮم ﺧﻔﺎﺟﻲ ﺧﻠﻌﺖ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﻨﻲ ﺧﻔﺎﺟﻪ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﻘﻲ ﻓﺮات را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد‪ ,‬ﻛﺴﺎن ﺳﻠﻄﺎن در آن ﺟﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و رﺟﺐ ﺑﻦ ﻣﻨﻴﻊ از ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﺟﺎ ﻋﺰل ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ اﻗﺪام ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻴﻬﻮده و ﺑﻲ ﻓﺎﻳﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﺣﻠﻪ و واﺳـﻂ و‬

‫ﺳﺎل ‪J ٤١٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬ـ م‪/‬‬ ‫در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪,‬‬ ‫‪١‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺧﻴﺮا ﺑﻪ ﻋﺮاق و ﺟﺰﻳﺮه ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‬ ‫‪٢‬ـ ﺑﻨﻲ ﺧﻔﺎﺟﻪ ﺷﻌﺒﻪاي از ﻗﺒﻴﻠ ة ﺑﻨﻲ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺎ ﻣﺮ ﺑﻦ ﺻﻌﺼﻌﻪ‬

‫و در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻋﺮاق ﺣﻜﻮ ﻣﺘﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻣﺆﻳﺪ ﻓﺮ ﻣﺎﻧﺪار ﺣﻤﺎة ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﻔﺎﺟﻪ از ز ﻣﺎﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ا ﻣﻴﺮان ﻋﺮاق ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺣﻤﺪاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﻬﺎ را در‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ا ﻣﺮوزه ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪ ة آﻧـﻬﺎ در ﻧـﻮاﺣـﻲ دﺟـﻠﻪ و ﻓـﺮات ﻋـﺮاق زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺷﻬﺮ ﺑﺤﻴﺮه از ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ذ ﻛﺮ‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٨٦‬‬

‫ﺑﺤﺮان ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ آن از‬

‫ِ‬ ‫ﻛﻮﻓﻪ ﺗﻨﻬﺎ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‪,‬‬
‫ﻧﻈﺮﻋﻤﺮان و آﺑﺎداﻧﻲ و وﻳﺮاﻧﻴﺶ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ وﺣﺸﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ در ﺑﻴﺎن ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪< ٤٨٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در اﻳﻦ ﺳﺎل ﺣـﺎﺟﻴﺎن از ﺑـﻐﺪاد‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪﻧﺪ و از آن ﺟﺎ ﻛﻮچ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﻲ ﺧﻔﺎﺟﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ در ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫<ﻣﻠﻜﺸﺎه ﻓﺮزﻧﺪ آﻟﺐ ارﺳ‪P‬ن‪ 9‬ﺳﺮﻛﺸﻲ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻴﺸﺎن ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد و ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺰ از آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛُﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪ آﻧﻬﺎ ﮔـﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺣـﺎﺟﻴﺎن را ﻏـﺎرت‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد در آوردﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ را ﭼﭙﺎول ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮدم آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻨﻲ ﺧـﻔﺎﺟﻪ ﭘﺲ از‬
‫ِ‬
‫ﻏﺎرت‪ ,‬از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺮ ﻣﺮد و زن را ﻛﻪ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺧﺒﺮ اﻳﻦ‬
‫روﻳﺪاد ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد رﺳﻴﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪/‬‬
‫آﻣﺪن آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ /‬وﻟﻲ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪ و‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻲ ﺧﻔﺎﺟﻪ از‬
‫ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ واﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺗﺎراج ﺷﺪ‪ /‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ,‬ﺧﻔﺎﺟﻪ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ‪ ,‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺣﻮادﺛﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺳﻌﻲ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ و ﺑـﺮرﺳﻲ ﺑـﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردﻳﻢ و در ذ ﻛﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺛﻖ رﺟﻮع ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﭼﻪ ﺑﺴـﺎ ﺑـﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺪان راﻫﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ از دﺳﺖ رﻓﺖ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧـﻮﻳﺶ ﻧـﺎﻳﻞ ﺷـﺪﻳﻢ واﻳـﻦ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ آرزوي ﻣﺎ ﺑﻮد واز دﺳﺖ دادن آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺷﻲ از ﻏﻔﻠﺖ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺎﺳﺖ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﺮ‬
‫داﻧﺎﻳﻲ‪ ,‬داﻧﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٨٧ .‬‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬

‫از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ از ﺷﻬﺮﺳﺎزي آن ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬

‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻬﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ـ روزي ﻛﻪ ﺳﺮور ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﻣﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫‪١‬‬

‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻫﺎﺷﻤﻲ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬در ﭘﻬﻨة ﮔﻴﺘﻲ‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺰرﮔﻲ را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد و ﭘﺮﭼﻢ آن ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درآﻣﺪ ـ ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ از ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‪,‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ‪ ,‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺣـﺎﻓﻈﺎن ﺣـﺪﻳﺚ ﺑـﻪ آن ﺟـﺎ رﻓـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻫـﺮ ﺷـﺨﺼﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺗﻤﺪن اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﻛﺎﻣ ﮔﺸﻮده ﺑﻮد وارد‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ِ‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬و ﻫﺮ ﻣﺘﻌﻠﻤﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از درﻳﺎي ﺑﻴﻜﺮان و ﮔﺴﺘﺮده ﻓﻀﻴﻠﺖ او ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫اﺧ‪P‬ق ﭘﺎ ﻙ و ﻧﺎب او ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﺪ واز ﭘـﻨﺪﻫﺎي ﻧـﺎﻓﺬ وي ﻋـﺒﺮت ﮔـﻴﺮد و ﻫـﺮ ﺷـﺨﺼﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﺶ را ﻓﺮا ﮔﻴﺮد‪ ,‬و ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎﻣﻞ را از او رواﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ در اﻣﻮر اداري و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﺸﻮر ﻛﺎرﮔﺰار وي ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﺷﻤﺎر آﻧﻬﺎ در ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣ‪P‬ﺣﻈﻪ اﺳﺖ و اﻳﻨﻚ در ذﻳﻞ ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎل ﺻﺤﺎﺑﻪ را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ﻣﺎ‪ ,‬در ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻨﺎد ﺟﺴﺘﻪاﻳﻢ‬
‫وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﺟﻠﺪ‪ ,٦‬ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ٣٢٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪/‬‬
‫‪ ١‬ـ ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫ﻣﻨﺎف ﺑﻦ ﻗﺼﻲ ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻮد‪ /‬وي در رﺣﺒﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺪان رﺣﺒﻪ‬
‫‪٢‬‬

‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و در ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ آن ﺟﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬ﺣﻀﺮت در ﻛﺎﺧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻛﻤﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ در آن ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ /‬وي در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ١٣ ,‬رﺟﺐ ﺳﺎل‬
‫ﺣﺎ ِ‬
‫‪ ٣٠‬ﻋﺎم اﻟﻔﻴﻞ در ﻣﻜّﻪ و ﺧﺎﻧة ﺧﺪا دﻳﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻮزادي ﻗﺒﻞ و ﭘﺲ از وي در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ,‬ﻣﺎدرش ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ اﺳﺪﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦ‬

‫‪١‬ـ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‪J‬ع‪ H‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ در ﺳﺎل ‪J ٣٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ H‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ ـ م‪/‬‬

‫‪٢‬ـ ﻣﻴﺪان وﻓﻀﺎي وﺳﻴﻌﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ,‬ﻗﺼﺮ و ﺑﺎزارﻫﺎ در اﻃﺮا ف آن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٨٨‬‬

‫ﻣﻠﺠﻢ ﻣﻠﻌﻮن در ﺳﺤﺮﮔﺎه ﺷﺐ ﻧﻮزده ﻣﺎه ﻣﺒﺎرﻙ رﻣﻀﺎن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت زد‬
‫ﻛﻪ در ﺷﺐ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ‪< ٤٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ /‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻬﺎدت ﺷﺼﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي را در ﻧﺠﻒ و در ﻣﺤﻞ آراﻣﮕﺎه ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص اﺑﻮ اﺳﺤﺎق‪ /‬وي در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻫﻤﺎن ﻛﺴـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎدﺳﻴﻪ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ /‬وي ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ و آن را ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻋﺮب ﻃﺮح‬
‫رﻳﺰي ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺧﺎﻧﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن او را‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺷﺪ‪ ,‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ و در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻘﻴﻊ دﻓﻦ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻐﺮي اﺑﻮا‪K‬ﻋﻮر‪ :‬او در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﺮد و در ﺳﻦ ﻫﻔﺘﺎد واﻧﺪي ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﺳﺎل ‪< ٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺬﻟﻲ‪ ,‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻨﻲ زﻫﺮة ﺑﻦ ﻛ‪P‬ب اﺑـﻮ ﻋـﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ‪ :‬او در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪< ٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺳﻦ ﻫﻔﺘﺎد و اﻧﺪي ﺳـﺎﻟﮕﻲ در ﻣـﺪﻳﻨﻪ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬وي ﺧﺎﻧﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﻋﻤﺮ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وزﻳﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻋﻨﺲ از ﻳﻤﻦ اﺑﻮاﻟﻴﻘﻈﺎن‪ ,‬ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮕﻬﺎ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ‪ /‬وي ﻫـﻨﮕﺎم‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻧﻮد و ﺳﻪ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ,‬ﻋﻤﺎر در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﺧﺒﺎب ﺑﻦ أرت ﻏ‪P‬م ﻣﺎدراﻧﻤﺎر‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺳﺒﺎع ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻐﺮي‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬او در ﻧﺒﺮد‬
‫ﺑﺪر ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺖ و در ﭼﻬﺎر ﺳﻮي ﺧﻨﻴﺲ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺳﺎل ‪< ٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺸﺖ‪ ,‬ﺧﺒﺎب از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ و‬
‫آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه وي ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد واو را در ﺣﻮﻣة ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮد‪ ,‬ﺧﺒﺎب‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺮگ‪ ,‬ﻫﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﺳﺎل داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺣﻨﻴﻒ اﺑﻮ ﻋﺪي در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٣٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٨٩ .‬‬

‫ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﺷﺶ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪/‬‬

‫‪ ٨‬ـ ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ ﻳﻤﺎن اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬وي در ﺟﻨﮓ ُاﺣﺪ و ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﭘﺲ از آن ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺪاﻳﻦ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ اﺑﻮ ﻗﺘﺎدة ﺑﻦ رﺑﻌﻲ اﻧﺼﺎري در ﺟﻨﮓ ُاﺣﺪ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ِّ‬
‫ﺳﻦ‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻲ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ اﺑﻮ ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎري‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو واز ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﺧﺪاره ﺑﻮد‪ /‬وي در اواﺧﺮ‬
‫دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن در ﻣﺪﻳﻨﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺬﺣﺞ ﺑﻮد و ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ى‬ ‫‪ ١١‬ـ اﺑﻮ‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ در آن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ,‬ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻮد‪ /‬وي ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ و ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ‪ /‬اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﻳﻜﻲ از دو داور ﺑﻮد وي در ﺳﺎل ‪< ٤٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬وي اﺑﺘﺪا در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﻫﻨﮕﺎم ورود‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺳ‪P‬م آورد او ﺑﺮدة ﻣﻜﺎﺗﺐ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬ﺑﻬﺎي ﻛﺘﺎﺑﺖ او را ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﺮد و او آزاد و از دوﺳﺘﺪاران ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺷﺪ‪ /‬وي ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮﻟﻲ در ﺳﺎل ‪< ٣٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺪاﻳﻦ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب ﺑﻦ ﺣﺎرث اﻧﺼﺎري اﺑﻮ ﻋﻤﺎره‪ :‬او ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ و ﺧﺎﻧﻪاي در آن ﺟﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬ﺑﺮاء در زﻣﺎن ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ /‬اﺑﻦ ﺣﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ وﻓـﺎت او را‬
‫ﺳﺎل ‪< ٧٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ :‬وي ﻳﻜﻲ از َده ﻧﻔﺮ اﻧﺼﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب آﻧﻬﺎ را ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﻗﺮﻇﺔ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ اﻧﺼﺎري‪ :‬او‪ ,‬ﻳﻜﻲ از َده ﻧﻔﺮ اﻧﺼﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪,‬‬
‫وي ﺧﺎﻧﻪاي در ﻣﺤﻠة اﻧﺼﺎر ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و در دوران ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن‬
‫ﺳﭙﺮد و آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ زﻳﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ اﻧﺼﺎري اﺑﻮاﻧﻴﺲ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ او ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻣﺮﻳﺴﻴﻊ ﺑﻮد‪ /‬زﻳﺪ در ﻣﺤﻠة ﻛﻨﺪة ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ٦٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﻣﺨﺘﺎر‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٩٠‬‬

‫‪ ١٧‬ـ ﺣﺎرث ﺑﻦ زﻳﺎد اﻧﺼﺎري‪ :‬ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﺳﺎﻋﺪه ﺑﻮد‪ /‬وي در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺼﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬ﺣﺎرث در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻫﻢ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺧﻄﻤﻲ‪ :‬وي از اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪ /‬او در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و در‬
‫زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ درﮔﺬﺷﺖ و ﻋﺒﺪا˜ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ او وا ﮔﺬار ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻘﺮن اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬اﺑﺘﺪا در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و در ﺳﺎل‬
‫‪< ٢١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻧﺒﺮد ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ او را ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮ اﻋ‪P‬م‬
‫ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ و واﻗﺪي و اﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ‪ ,‬ﺑﻨﻲ‬
‫ﻣﻘﺮن ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪة آﻧﻬﺎ در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﺳﻨﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن‪ :‬او در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻛﺘﺎب‬
‫اﺻﺎﺑﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن اﺑﻮ ﻋﺪي‪ :‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از وي‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﻣﺰﻧﻲ‪ :‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺎم او ﻋـﺒﺪ ﻋـﻤﺮو ﺑـﻮد و ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫اﺳﻤﺶ را ﺑﻪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن اﺑﻮ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺰﻧﻲ‪:‬‬
‫‪ :٢٥‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﻣﺰﻧﻲ‪ :‬وي در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٦‬ـ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷـﻌﺒﻪ اﺑـﻮ ﻋـﺒﺪا˜‪ :‬او در ﺟـﻨﮓ ﺣـﺪﻳﺒﻴﻪ و ﺟـﺰ آن ﺷـﺮﻛﺖ ُﺟﺴﺖ و‬
‫ﺳﻦ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻲ و در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪< ٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ّ‬
‫ﻣﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٧‬ـ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه را ﺑﻪ وي‬
‫وا ﮔﺬار ﻛﺮد‪ /‬او در ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ و در ﺳﺎل ‪ ٦٠‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪< ٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٩١ .‬‬

‫‪ ٢٨‬ـ ﻋﺒﺪﺑﻦ اﺑﻲ اوﻓﻲ ﻋﻠﻘﻤﻪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ :‬وي از اﺻﺤﺎب ﺷﺠﺮه ﺑﻮد‪ /‬او در ﻣـﺤ ّﻠة‬
‫‪١‬‬

‫اﺳﻠﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ و در ﺳﺎل ‪< ١٨٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در آن ﺷﻬﺮ دﻳﺪه از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ ,‬او‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫ﻃـﻲ‬
‫‪ ٢٩‬ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﻃﺎﻳﻲ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان ﺛﻌﻞ‪ ,‬اﺑﻮ ﻃﺮﻳﻒ‪ :‬وي در ﻣﺤﻠة ِ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑـﻮد وﻫـﻤﺮاه آن ﺣـﻀﺮت در‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺟﻤﻞ و ﺻـﻔﻴﻦ ﺷـﺮﻛﺖ ﻛـﺮد‪ /‬او دﻳـﺪﮔﺎﻧﺶ را در ﺟـﻨﮓ ﺟـﻤﻞ از دﺳﺖ داد و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٦٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﻣﺨﺘﺎر درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺠﻠﻲ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو‪ :‬او در ﻣﻨﻄﻘة ﺑﺠﻴﻠة ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪< ٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﺮ ﻛﻮﻓﻪ در ّ‬
‫ﻣﺤﻞ‬
‫ﺳﺮاة ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﻌﺪي ﻛﺮب ﻛﻨﺪي اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ‪ :‬وي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ در رﻛﺎب‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ <ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬در ﻣﻮرد ارﺗﺒﺎط او ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬وي در ﻣﺤﻠة‬
‫ﻛﻨﺪة ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬در آن ﺟـﺎ از دﻧـﻴﺎ رﻓﺖ‪ ,‬و‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﻫﻤﺴﺮ اﻣﺎم‪ ,‬دﺧﺘﺮ اﺷﻌﺚ ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وي در ﺳﺎل‬
‫ﺳﻦ ﺷﺼﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ,‬دار ﻓﺎﻧﻲ را وداع ﮔﻔﺖ‪/‬‬
‫‪< ٤٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و در ّ‬
‫ﺳﻦ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ :‬او در ّ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺎ ﺑﺮادرش ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٣‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ,‬اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ‪ :‬وي ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﻛـﻮﻓﻪ ﺧـﺎﻧﻪاي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و آن ﺧﺎﻧة ﺑﺰرگ و ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺻﺤﺎب ﺧﺰﻛﻨﻮﻧﻲ در آن ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬وي‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٨٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ ﺳﻤﺮة ﺑﻦ ﺟﻨﺎدة ﺑﻦ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﺣﺠﻴﺮ ﺑﻦ رﺑﺎب ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑـﻦ ﺳـﻮاءة ﺑـﻦ ﻋـﺎﻣﺮﺑﻦ‬
‫ﺻﻌﺼﻌﻪ ﻫـﻢ ﭘـﻴﻤﺎن ﺑـﻨﻲ زﻫـﺮه‪ :‬وي در ﺳـﺎل ‪< ٥٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑـﻪ ﻗـﻮﻟﻲ ﺳـﺎل ‪< ٥٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬

‫‪١‬ـ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻌﺖ رﺿﻮان ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ ـ م‪/‬‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٩٢‬‬

‫وﻓﺎت او را اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪< ٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬

‫ِ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫‪ ٣٥‬ـ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮة ﺳﻮاﺋﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻨﻲ زﻫﺮة ﺑﻦ ﻛ‪P‬ب‪ :‬او در ﻣﺤﻠة ﺑﻨﻲ‬
‫ﺳﻮاءه ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺖ و در زﻣﺎن ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻣﺮوان درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وي در ﺳﺎل ‪< ٧٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﺸﺮ در ﻋﺮاق ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ اﺳﻴﺪ ﻏﻔﺎري‪ ,‬اﺑﻮ ﺳﺮﻳﺤﻪ‪ :‬وي ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺟﻨﮓ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل <ص‪ 9‬ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ /‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫وي در ﺳﺎل ‪< ٤٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ; اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻛﺘﺎب اﺻﺎﺑﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﻨﺎر‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺎدري ﻋﺜﻤﺎن اﺳﺖ‪ /‬وﻟﻴﺪ‪ِ ,‬‬
‫ِ‬ ‫‪ ٣٧‬ـ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ‪ ,‬اﺑﻮ وﻫﺐ‪ :‬وي‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺎﻧة ﺑﺰرﮔﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ >داراﻟﻘﺼﺎرﻳﻦ< ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬او در ﺟـﻨﮕﻲ ﻛـﻪ‬‫ِ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﻣﻌﺎوﻳﻪ درﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺷـﺮﻛﺖ ﻧﻜـﺮد وﻟﻲ ﺑـﺎ ﻧـﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و اﺷـﻌﺎرش‬
‫ﻓـﺎﺳﻖ ﺑـﻨﺒﺎء‬
‫ٌ‬ ‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬آﻳة ﻣﺒﺎرﻛة ان ﺟﺎء ﻛﻢ‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎري او از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ در زﻣﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ِ‬ ‫داﺳﺘﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺘﺒﻴﻨﻮا‪ ,‬در ﺑﺎرة او ﻧﺎزل ﺷﺪ‪,‬‬
‫ﺷﺮاﺑﺨﻮاري و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زدن و ﭼﻬﺎر رﻛﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺣﺎل ﻣﺴﺘﻲ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و در ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻧﻴﺰ در اﺻﺎﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﻤﻖ ﺑﻦ ﻛﺎﻫﻦ ﺧﺰاﻋـﻲ‪ :‬وي ﺑـﻪ ﻫـﻤﺮاه ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟـﻨﮕﻬﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و از ﺟﻤﻠة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎن رﻓﺖ و در ﻛﺸﺘﻦ او دﺳﺖ داﺷﺖ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺮي ﻛﻪ در زﻣﺎن اﺳ‪P‬م ﺑﺮ روي‬
‫ﻧﻴﺰه ﺣﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺮ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﻤﻖ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد ﺑﻦ ﺟﻮن ﺧﺰاﻋﻲ اﺑﻮ ﻣﻄﺮف‪ :‬وي در ﻣﺤﻠة ﺧﺰاﻋة ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ وﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و در ﺷﻤﺎر ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺗﻮاﺑـﻴﻦ ﺑـﻪ ﺧـﻮﻧﺨﻮاﻫـﻲ آن‬‫اﻣﺎم در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﺮد‪ /‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم‪ ,‬ﻫﻤﺮاه ّ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و در ﻣﺎه رﺑﻴﻊ ا ¨‪K‬ﺧﺮ ﺳﺎل ‪< ٦٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫ِ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و‬
‫ﺳﻦ ‪ ٩٣‬ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﻋﻴﻦ اﻟﻮرده ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ّ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٩٣ .‬‬

‫‪ ٤٠‬ـ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ اوس اﺳﻠﻤﻲ‪ :‬وي در ﻣﺤﻠة اﺳﻠﻢ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧـﺎﻧﻪاي ﺑـﻨﺎ ﻛـﺮد و در دوران‬
‫ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﺑﺮ ﻛﻮﻓﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤١‬ـ ﺣﺎرﺛﺔ ﺑﻦ وﻫﺐ ﺧﺰاﻋﻲ‪ :‬ﻣﺎدرش ا ّم ﻛﻠﺜﻮم‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﺟﺮول ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺧﺰاﻋﻴﻪ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺎدري ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮادر‬
‫ِ‬ ‫وي‬
‫‪ ٤٢‬ـ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺣﻀﺮﻣﻲ‪ /‬اﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬واﺋﻞ را ﺑﺎ‪K‬ي ﻣﻨﺒﺮ ُﺑﺮد و ﻗﻄﻌﻪ‬
‫زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ او وا ﮔﺬار ﻛﺮد و ﻗﺮاردادي ﺑﺮاي او ﻧﻮﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ واﺋﻞ ﺳﺮور ﺑﺰرﮔﺎن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ,‬واﺋﻞ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و ﻧﺴﻞ او آن ﺟﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٣‬ـ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺴﺎل ﻣﺮادي‪ :‬وي در دوازده ﺟـﻨﮓ در رﻛـﺎب ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺣـﻀﻮر‬
‫داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٤‬ـ اﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻚ ﺛﻌﻠﺒﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ ﻋﻴ‪P‬ن‪ :‬او اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٥‬ـ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻧﻀﻠﻪ ﺑﻦ ﺧﺪﻳﺞ‪ :‬او ﭘﺪر اﺑـﻲ ا‪K‬ﺣـﻮص و دوﺳﺖ ﻋـﺒﺪا˜ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤٦‬ـ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﻤﺪاﻧﻲ اﺑﻮاﻟﻜﻨﻮد‪ :‬وي ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﮔﺰاران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در ﻳﻤﻦ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤٧‬ـ ﻧﺒﻴﻂ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻂ ﺷﺠﻌﻲ اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﻴﺲ ﻋﻴ‪P‬ن‪ :‬وي ﻣﺪﺗﻲ ﭘﺲ از ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ا ﻛﺮم <ص‪ 9‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٨‬ـ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﺸﺠﻌﻪ ﻣﺬﺣﺠﻲ‪ :‬او ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رﻓﺖ و اﺳ‪P‬م آورد‪ /‬در‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﻴﺰ ذ ﻛﺮي از او ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٩‬ـ ﻋﺮﻓﺠﺔ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﺢ اﺷﺠﻌﻲ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﻴﺤﺶ و اﺑﻲ داود و ﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﺪﻳﺜﻲ از او‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٠‬ـ ﺻﺨﺮ ﺑﻦ ﻋﻴﻠﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ ﺑﺠﻠﻲ اﺑﻮﺣﺎزم‪ :‬اﺑﻮ داود‪ ,‬ﺣﺪﻳﺜﻲ از وي ﻧـﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥١‬ـ ﻋﺮوة ﺑﻦ ﻣﻀﺮس ﺑﻦ اوس ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﻃﺎﺋﻲ‪ :‬از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ رﻳـﺎﺳﺖ‬
‫ﻗﻮﻣﺶ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ و ﭘﺪر ﺑﺰرگ و ﭘﺪرش ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٩٤‬‬

‫‪ ٥٢‬ـ ﻫﻠﺐ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺪي ﻃﺎﺋﻲ‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﺳ‪P‬ﻣﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺷﺮﻓﻴﺎب‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﺳﺮ او ﻣﻮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬دﺳﺘﻲ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻛﺸﻴﺪ و ﻣﻮﻳﺶ روﻳﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻪ‬
‫او ﻫﻠﺐ ﻳﺎ ُﭘﺮﻣﻮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٣‬ـ زاﻫﺮ اﺑﻮ ﻣﺠﺰأة ﺑﻦ زاﻫﺮ اﺳﻠﻤﻲ‪ :‬او از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻳﺮ درﺧﺖ‪ ,‬ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺖ و‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻳﺎران ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﻤﻖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬او ﺗﺎ دوران ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ زﻳﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٤‬ـ ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص ﺑﻦ اﻫﻴﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف‪ :‬وي ﺑﺮادر زادة ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑـﻲ‬
‫وﻗﺎص و از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٥‬ـ ﻟﺒﻴﺪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻛ‪P‬ب ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ اﺑﻮ ﻋﻘﻴﻞ‪ :‬او ﻫﻤﺎن ﺷﺒﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ ﻛﺮدن ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﺨﻴﻠﻪ رﻓﺖ‪ ,‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و در ﺑﻴﺎﺑﺎن‬
‫ﺑﻨﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻛ‪P‬ب ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺪﻳﺎن‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ,‬اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﻛﻪ اﻳﻦ دو از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ِ‬ ‫‪ ٥٦‬ـ ﺟﺒﻪ و ﺳﻮاء‪,‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ از ﻃﺮﻳﻖ اﻋﻤﺶ و اﺑﻲ ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٧‬ـ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ اﺷﺠﻌﻲ ﻏﻄﻔﺎﻧﻲ‪ :‬او ﺣﺪﻳﺜﻲ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٨‬ـ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﻪ ﻟﻴﺜﻲ‪ :‬او ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺟﻨﮓ ﺣﻨﻴﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد و ﺑﻴﻦ‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﺗﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٩‬ـ ﻋﺮوة ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﺪ ﺑﺎرﻗﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ازد ﺑﻮد و ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺶ از ﺷﺮﻳﺢ او را ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد و ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ را ﺑﺎ وي ﻫﻤﺮاه ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٦٠‬ـ ﺳﻤﺮة ﺑﻦ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺢ ﺑﻦ ﻣﺮة اﺑﻮ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ :‬وي از ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻮد و‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٥٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪< ٥٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ وﻓﺎت او را اواﻳﻞ ﺳـﺎل‬
‫‪<٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦١‬ـ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﺠﻠﻲ‪:‬‬
‫‪ ٦٢‬ـ ﻣﺨﻨﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻮف ازدي‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ازد در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ وﻳﻜﻲ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ اﺑﻮ ﻣﺨﻨﻒ ﻟﻮط ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻨﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٣‬ـ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﺑﻜﺮي ذﻫﻠﻲ‪ :‬اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﻲ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ اﺣﺎدﻳﺜﻲ از او‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٩٥ .‬‬

‫‪ ٦٤‬ـ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎرق اﺣﻤﺴﻲ‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﺠﻴﻠﻪ ﺑﻮد و ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬اﺣﺎدﻳﺜﺶ را ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٥‬ـ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺎرث ﺑﻦ ﻋﻮف اﺑﻮﺣﺎزم ﺑـﺠﻠﻲ‪ :‬او ﭘـﺪر ﻗـﻴﺲ ﺑـﻦ ﻋـﻮف ﺑـﻮد و‬
‫درﺟﻨﮓ ﺻﻔّﻴﻦ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٦‬ـ ﻗﻄﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﺛﻌﻠﺒﻪ وﻋﻤﻮي زﻳﺎد ﺑﻦ ﻋ‪P‬ﻗﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬اﺣﺎدﻳﺚ او را‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده وﻟﻲ ﺑﺨﺎري از ذ ﻛﺮ آﻧﻬﺎ اﺟﺘﻨﺎب ورزﻳﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٧‬ـ ﻣﻌﻦ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ‪ :‬وي درﺳﺎل ‪< ٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺿﺤﺎ ﻙ ﺑﻦ‬
‫ﻗﻴﺲ ﻓﻬﺮي در ﺟﻨﮓ ﻣﺮج راﻫﻂ ﺷﺮﻛﺖ ُﺟﺴﺖ ﻛﻪ او وﭘﺪرش در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٨‬ـ ﻃﺎرق ﺑﻦ اﺷﻴﻢ اﺷﺠﻌﻲ‪ :‬وي ﭘﺪر اﺑﻲ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻮد و اﺑﻲ ﻣﺎﻟﻚ ﺳﻌﺪ ﻧﺎم داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٩‬ـ اﺑﻮ ﻣﺮﻳﻢ ﺳﻠﻮﻟﻲ‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ او اﺑﻮ ﺑـﺮﻳﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻮ ﻣـﺮﻳﻢ ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬وي در ﺑﻴﻌﺖ ﺷﺠﺮه‪ ,‬ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ <ص‪ 9‬ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٧٠‬ـ ﺣﺒﺶ ﺑﻦ ﺟﻨﺎدة ﺑﻦ ﻧﺼﺮﺑﻦ اﺳﺎﻣﻪ‪ :‬وي در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺣـﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺣـﻀﻮر‬
‫داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧١‬ـ دﻛﻴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺧﺜﻌﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻣﺰﻧﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ از او ﻧـﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه و ﻓﻘﻂ اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﺳﺒﻴﻌﻲ از او رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٢‬ـ ﺑﺮﻣﺔ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﻘﺬ‪ ,‬اﺑﻮ ﻗﺒﻴﺼﺔ ﺑﻦ ﺑﺮﻣﻪ‪/‬‬
‫‪ ٧٣‬ـ ﺧﺮﻳﻢ ﺑﻦ اﺧﺮم ﺑﻦ ﺷﺪاد ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪش اﻳﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﺮﻳﻢ‪ ,‬ﺷﺎﻋﺮ و ﺳﻮار ﻛـﺎر‬
‫ﺷﺮﻳﻔﻲ ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ,‬در دوران ﻣﻌﺎوﻳﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٤‬ـ ﺿﺮار ﺑﻦ ازور‪ :‬ﻧﺎم ازور‪ ,‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اوس ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻮد‪ /‬او در ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧٥‬ـ ﻓﺮات ﺑﻦ ﺣﻴﺎن ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻐﺮي‪ :‬وي در ﻣﺤﻠة ﺑـﻨﻲ ﻋـﺠﻞ ﻛـﻮﻓﻪ ﺧـﺎﻧﻪاي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ,‬و ﻧﺴﻞ وي در آن ﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ دارﻧﺪ‪ /‬او در ﺷﻤﺎر ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧٦‬ـ ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺮة ﺑﻦ وﻫﺐ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺛﻘﻔﻲ‪ :‬او ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻴﺎﺑﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٩٦‬‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﺳﻴﺎﺑﻪ‪ ,‬ﻧﺎم ﻣﺎدر ﻳﺎ ﻣﺎدر ﺑﺰرگ اوﺳﺖ‪ ,‬وي ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در ﺑـﻴﻌﺖ رﺿـﻮان‪,‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ‪ ,‬ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ‪ ,‬ﻧﺒﺮد ﻃﺎﺋﻒ و ﺣﻨﻴﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٧٧‬ـ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ روﻳﻤﻪ‪ :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺎم ﭘﺪرش رؤﺑﻪ اﺑﻮ زﻫـﺮه ﺛـﻘﻔﻲ ﺑـﻮد‪ /‬وي اﺣـﺎدﻳﺜﻲ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٨‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻘﻴﻞ ﺛﻘﻔﻲ‪ :‬او از ﮔﺮوه ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳـﻮﺳﻒ ﺑـﻮد و ﻫﺸـﺎم ﺑـﻦ‬
‫ﻣﻐﻴﺮه از وي رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٩‬ـ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ‪ :‬وي ﻳﺮﺑﻮع ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﻓﺎﻋﺔ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ از ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮاﻗﺪه ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﺮ در ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ,‬او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ ,‬او در ﺳﺎل ‪< ١٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺎ ﻋﻴﺎض ﺑﻦ ﻏﻨﻢ‪ ,‬ﻣﻮﺻﻞ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧـﺠﺎم در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٨٠‬ـ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺳﻠﻤﻲ‪ :‬وي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬ﻋﺴﻜﺮي‬
‫ﺣﺠﺎج زﻧﺪه ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او ﺗﺎ روزﮔﺎر ّ‬
‫‪ ٨١‬ـ ﻃﺎرق ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﺎرﺑﻲ‪ :‬او از ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺧﺼﻔﻪ ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻮ ﺷـﻌﺸﺎء و رﺑـﻌﻲﺑﻦ‬
‫ﻓﺮاش و اﺑﻮ ﺿﻤﺮه از او رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٨٢‬ـ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﺎرﺑﻲ‪ :‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﺎم او را در ﻛﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨٣‬ـ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ اﺷﺠﻌﻲ‪ ,‬وي از اﻫﺎﻟﻲ ﺻﻔﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ ,‬دو‬
‫ﺣﺪﻳﺚ درﺑﺎرة ﻋﻄﺴﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از وي رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨٤‬ـ ﺛﻮﻣﻞ ﺑﻦ ﻓﺮوة اﺷﺠﻌﻲ‪ ,‬ﭘﺪر ﻓﺮوه و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ و ﺳـﺤﻴﻢ‪ :‬وي از ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﻴﺰ از او ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٨٥‬ـ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﺷﺠﻌﻲ‪ :‬او اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨٦‬ـ ﺷﻜﻞ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺪ ﻋﺒﺲ‪ :‬وي ﻫﻤﺎن اﺑﻮ ﺷﺘﻴﺮﺑﻦ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪ /‬او از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪9‬‬
‫وﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٨٧‬ـ اﺳﻮد ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪ ﻳﺮﺑﻮﻋﻲ‪ :‬وي در زﻣﺎن اﻳـﺮاد ﺧـﻄﺒﻪ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در ﺣـﺠﺔاﻟﻮداع‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨٨‬ـ رﺷﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺳﻌﺪي‪ :‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ ﻋﻤﻴﺮه واز ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻮد و ﭼﻮن وي از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٩٧ .‬‬

‫ﻗﺒﻴﻠﻪ اﺳﺪﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ او اﺳﺪي ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫‪ ٨٩‬ـ ﻓﺠﻴﻊ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺧﻨﺪج ﺑﻦ ﺑﻜﺎء ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺻﻌﺼﻌﻪ ﻋﺎﻣﺮي‪:‬‬
‫او ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺷﺮﻓﻴﺎب ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت<ص‪ 9‬ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩٠‬ـ ﻋﺘّﺎب ﺑﻦ ﺷﻤﻴﺮ‪ :‬او‪ ,‬ﻧﻤﻴﺮ ﺿﺒﻲ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩١‬ـ ذواﻟﺠﻮﺷﻦ ﺿﺒﺎﺑﻲ‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﺷُ ﺮﺣﺒﻴﻞ ﺑﻦ اﻋﻮرﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻮده و او ﻫﻤﺎن‬
‫ﺿﻴﺎب ﺑﻦ ﻛ‪P‬ب ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﺻﻌﺼﻌﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬وي ﺑﻪ ذي اﻟﺠﻮﺷﻦ ﻣـﻠﻘﺐ‬
‫ﺑﻮد زﻳﺮا ﻧﺰد ﻛﺴﺮا رﻓﺖ و ﻛﺴﺮا ﺑﻪ او ﺟﻮﺷﻦ و زرﻫﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ و او آن را ﭘﻮﺷﻴﺪ‪ ,‬وي اوﻟﻴﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ زره ﭘﻮﺷﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ٩٢‬ـ ﻏﺎل ﺑﻦ اﺑﺠﺮ ﻣﺰﻧﻲ‪ :‬از وي ﺣﺪﻳﺜﻲ درﺑﺎرة ا‪K‬ﻏﻬﺎي اﻫﻠﻲ در ﺳﻨﻦ اﺑﻲ داود ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩٣‬ـ ﻋﺎﻣﺮ اﺑﻮ ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻣﺰﻧﻲ ﭘﺪر ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ :‬وي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺘﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٩٤‬ـ ا‪K‬ﻏﺮﺑﻦ ﻳﺴﺎر ﻣﺰﻧﻲ‪ :‬ﺑﻪ او ﺟﻬﻨﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و در ﺷﻤﺎر ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻮد‪ /‬وي اﺣﺎدﻳﺜﻲ‬
‫از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩٥‬ـ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻧﻬﻴﻚ ﺑﻦ درﻳﺪ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﺿﺒﺎب‪ :‬او از ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺎرثﺑﻦ ﻛﻌﺐ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﻜﻢ و ﭘﺪر ﺷﺮﻳﺢ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٩٦‬ـ اﺑﻮ ﺳﺒﺮه‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ذؤﻳﺐ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ذﻫﻞ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺮان ﺑﻦ ﺟﻌﻔﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪاﻟﻌﺸﻴﺮه واز ﻗﺒﻴﻠة ﻣﺬﺣﺞ ﺑﻮد‪ /‬اﻋﻤﺶ از او رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ وي‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪< ١٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٩٧‬ـ ﻣﺴﻮرﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ اﺳﺪي ﻛﺎﻫﻠﻲ‪/‬‬
‫‪ ٩٨‬ـ ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻦ ﺧﺼﺎﺻﻴﻪ‪ :‬ﻧﺎم او‪ ,‬زﺣﻢ ﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺳﺪوﺳﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩٩‬ـ ﻧﻤﻴﺮ اﺑﻮ ﻣﺎﻟﻚ ﺧﺰاﻋﻲ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ از او رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠٠‬ـ اﺑﻮ رﻣﺜﻪ ﺗﻴﻤﻲ از ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻴﻢ رﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﺣﻴﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ او را رﻓﺎﻋﺔ‬
‫ﺑﻦ ﻳﺜﺮﺑﻲ و ﻳﺜﺮﺑﻲ ﺑﻦ رﻓﺎﻋﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻃﺒﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ از وي ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٤٩٨‬‬

‫‪ ١٠١‬ـ اﺑﻮ اﻣﻴﻪ ﻓﺰاري‪ :‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻃﺒﻘﺎت و اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ ﻧﺎم وي را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠٢‬ـ ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻓﺎ ﻛﻪ ﺧﻄﻤﻲ‪ :‬از اﻧﺼﺎر و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑـﻮ ﻋـﻤﺎره ﺑـﻮد و ﺑـﻪ او‬
‫ذواﻟﺸﻬﺎدﺗﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠٣‬ـ ﻣﺠﻤﻊ ﺑﻦ ﺟﺎرﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻣﺠﻤﻊ‪ :‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ وي ﻗﺮآن را ﺟﺰ ﻳﻚ‬
‫ﻳﺎ دو ﺳﻮره در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﮔﺮدآوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي در زﻣـﺎن ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠٤‬ـ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ودﻳﻌﺔ ﺑﻦ ﺟﺬام‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻮد و در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬او از ﻗﺒﻴﻠة‬
‫‪ ١٠٥‬ـ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺑﺠﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ :‬وي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ّ‬
‫ﺑﺠﻴﻠﻪ ﺑﻮد و در ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ /‬ﺧﻨﻴﺲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻬﺎرﺳﻮي ﺧﻨﻴﺲ در ﻛﻮﻓﻪ واﺑﻮ‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﻗﺎﺿﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از ﻓﺮزﻧﺪان وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﻌﺪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ُاﺣﺪ ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠٦‬ـ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ دﻟﻴﻢ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ از ﻗﺒﻴﻠة ﺳﺎﻋﺪه ﺑﻮد‪ /‬وي ده ﺳﺎل‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد و در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ‪ ,‬او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﺮاه آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﻮد واز اﻓﺮاد ﺷﺮﻃﺔ اﻟﺨﻤﻴﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬وي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ در رﻛﺎب‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻗﻴﺲ در ﺳﺎل ‪< ٨٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٠٧‬ـ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺧﺰرج ﺑـﻮد‪ /‬وي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ اﻧﺼﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ دﻗﻴﻘا دوازده ﻣﺎه ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﭘﻴﺶ از ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪٦٥‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺮدم ﺣﻤﺺ‪ ,‬او را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮش را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و آن را در داﻣﻦ ﻫﻤﺴﺮش ﻛﻪ از‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛﻠﺐ ﺑﻮد‪ ,‬ﮔﺬاردﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠٨‬ـ اﺑﻮ ﻟﻴﻠﻲ و ﻧﺎﻣﺶ ﺑ‪P‬ل ﺑﻦ ﺑﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻴﺤﻪ‪ :‬وي در ﻣﺤ ّﻠة ﺟﻬﻨﻴة ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺰﻟﻲ داﺷﺖ‬
‫و در ﺟﻨﮓ ُاﺣﺪ و ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﭘﺲ از آن ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ /‬او ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٤٩٩ .‬‬

‫ﻫﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ وي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠٩‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻴﺤﺔ ﺑﻦ ﺟ‪P‬ح‪:‬‬
‫‪ ١١٠‬ـ ﺷﻴﺒﺎن ﺟﺪاﺑﻲ ﻫﺒﻴﺮه‪ :‬او ﻳﻜﻲ از اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١١١‬ـ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻏﺰرة ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ ﺑﻦ وﻫﺐ ﺑﻦ ﺣﺮان ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﺔ ﺑﻦ ﻏﻔﺎر ﻏـﻔﺎري‪ :‬او را‬
‫ﺟﻬﻨﻲ ﻳﺎ ﺑﺠﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬وي اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٢‬ـ ﺣﻨﻈﻠﺔ ﺑﻦ رﺑﻴﻊ ﻛﺎﺗﺐ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﺗﻤﻴﻢ و از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ اﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺗﻤﻴﻢ‪ :‬او‬
‫ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬ﻟﺬا او را ﻛﺎﺗﺐ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ زﻳﺮا ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻨﺪرت ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫وي ﺑﺮادر زادة ا ﻛﺜﻢ ﺑﻦ ﺻﻴﻔﻲ ﺑﻮد‪ ,‬او در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺣـﻀﻮر ﻳـﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺳـﭙﺲ در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ و در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬را ﻳﺎري ﻧﻜﺮد‪ /‬و ﺑﻪ ﻗﺮﻗﻴﺴﺎ رﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٣‬ـ رﻳﺎح ﺑﻦ رﺑﻴﻊ ﺑﻦ ﺻﻴﻔﻲ ﺗﻤﻴﻤﻲ‪ :‬او ﺑﺮادر ﺣـﻨﻈﻠة ﻣـﺬﻛﻮر ﺑـﻮد; او را رﺑـﺎح ﻧـﻴﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬او اﺣﺎدﻳﺜﻲ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٤‬ـ ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن اﺷﺠﻌﻲ‪ :‬او در ذي ﺣﺠﺔ ﺳﺎل ‪< ٦٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺟﻨﮓ ﺣﺮه و زﻳﺮ‬
‫ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١١٥‬ـ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮه ﻛﻨﺪي اﺑﺎزراره‪ :‬وي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٤٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٦‬ـ ﻣﺮداس ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ اﺳﻠﻤﻲ‪ :‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺎزم از وي رواﻳﺖ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ /‬او در‬
‫ﺑﻴﻌﺖ رﺿﻮان ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٧‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻨﺔ ﺟﻬﻨﻲ‪ :‬وي ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻄﺎع ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻏـﻄﺮﻳﻒ ﺑـﻮد و‬
‫ﻣﺎدرش ﺣﺴﻨﺔ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮادر ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ ﺣﺴﻨﺔ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٨‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺮض ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ‪ :‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻣﻐﻴﺮه‪ ,‬و ﻣﻐﻴﺮه‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻗﻴﺸﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١٩‬ـ اﺑﻮ ﺷﻬﻴﻢ ﺻﺎﺣﺐ ُﺟ َﺒﻴﺬه‪ :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺎﻣﺶ زﻳﺪ ﻳﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺒﻪ ﻳﺎ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‬
‫ﺑﻮده و او اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٠٠‬‬

‫‪ ١٢٠‬ـ اﺑﻮ ﺧﻄﺎب‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬اواز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٢١‬ـ ﺣﺮﻳﺰ ﻳﺎ اﺑﻮ ﺣﺮﻳﺰ‪ :‬وي ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﻃﺒﺮاﻧﻲ و ﺑﻐﻮي‪ ,‬ﺣـﺪﻳﺜﻲ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را از او ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٢٢‬ـ رﺳﻴﻢ‪ :‬ﺷﺎﻳﺪ او ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺪي ﻫﺠﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رﻓﺖ‪ ,‬وي ﻓﻘﻴﻬﻲ‬
‫از ﺷﻬﺮ ﻫﺠﺮ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٢٣‬ـ اﺑﻦ ﺳﻴ‪P‬ن ﺟﺎﺑﺮ ﻳﺎ ﻋﺒﺪرﺑﻪ‪:‬‬
‫‪ ١٢٤‬ـ اﺑﻮ ﻃﻴﺒﻪ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺤة رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ :9‬ﺑﻪ او اﺑﻮ ﻇﺒﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬او در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬او از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻓﺮﻳﻦ و ﻣﺮﺣﺒﺎ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭼﻴﺰ‬
‫ﻛﻪ ﭼﻘﺪر در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﺒﺤﺎن ا˜‪ ,‬واﻟﺤﻤﺪ˜‪ ,‬و ‪K‬اﻟﻪ ا‪K‬ا˜ وا˜ا ﻛﺒﺮ و‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺢ او ﻣﻲﻣﻴﺮد واو اﺟﺮ و ﭘﺎداش آن ﻣﺼﻴﺒﺖ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﺳ‪P‬م ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﻗﺮﻳﺶ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را از او رواﻳﺖ ﻛﺮد و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را اﺑـﻦ ﺣـﺠﺮ در‬
‫اﺻﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺎدري ﺣﺮب ﺑﻦ ﻫ‪P‬ل ﺛﻘﻔﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ِ‬ ‫‪ ١٢٥‬ـ رﺟﻞ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﻐﻠﺐ‪ :‬وي ﺟﺪّ‬
‫‪ ١٢٦‬ـ ﻃﻠﺤﻪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺼﺮف اﻣﺎﻣﻲ‬
‫‪ ١٢٧‬ـ اﺑﻮ ﻣﺮﺣﺐ ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻋﺒﺪي ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان اﻧﺼﺎري‬
‫‪ ١٢٨‬ـ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﺣﺎرث اﺳﺪي‪ :‬وي ﺟﺪّ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ رﺑﻴﻊ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٢٩‬ـ ﻓﻠﻨﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ﺟﺮﻣﻲ‪ :‬او داﻳﻲ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻛﻠﻴﺐ ﺟﺮﻣﻲ ﺑﻮد‪ /‬ﻓﻠﻨﺎن‪ ,‬اﺣﺎدﻳﺜﻲ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣٠‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ اﺣـﻮص ﺟﺸـﻤﻲ‪ :‬او از ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛـﺮده و ﻫـﻤﺮاه وي در‬
‫ﺣﺠﺔاﻟﻮداع ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬وي‪ ,‬ﭘﺪر ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻮد وﻣﺎدر ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ُ ,‬ا ّم ُﺟﻨﺪب ازدﻳﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ از رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﻧﻘﻞ و ﻓﺮزﻧﺪش از او رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣١‬ـ ﻧﻘﺎدة ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮه اﺳﺪي‪ :‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮﺑﻬﻴﻪ ﺑﻮد‪ ,‬زﻳﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ و‬
‫ﺑﺮاء ﺳﻴﻠﻄﻲ از او رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٣٢‬ـ ﻣﺴﺘﻮرد ﺑﻦ ﺷﺪاد ﺑﻦ ﻋﻤﺮو از ﻗﺒﻴﻠة ﻣﺤﺎرب ﺑﻦ ﻓﻬﺮ‪ :‬وي در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد و‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎن ازاو رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬وي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪاي ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨ ﺪ ‪٥٠١ .‬‬

‫ﺳﺎل ‪< ٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬

‫‪ ١٣٣‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان‪ :‬او از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬رواﻳﺖ دارد و ﺷﺎﻳﺪ او ﻫﻤﺎن اﺑﻮ ﻣـﺮﺣﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ذ ﻛﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﻴﻔﻲ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺣﺮث ﺧﻄﻤﻲ‪ :‬او ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ درﺑﺎرة روزه روز‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬وي ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ‬
‫ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٣٥‬ـ وﻫﺐ ﺑﻦ ﺧﻨﺒﺶ ﻃﺎﺋﻲ‪/‬‬
‫‪ ١٣٦‬ـ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺧﺰاﻋﻲ‪ :‬ﺑﻪ او ﺧﺜﻌﻤﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬وي ﻫﻤﺮاه ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪9‬‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٣٧‬ـ اﺑﻮ ﻛﺎﻫﻞ اﺣﻤﺴﻲ‪ :‬او از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﺠﻴﻠﻪ و ﻧﺎﻣﺶ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻋﺎﺋﺬ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﺶ‬
‫را ﻋﺒﺪا˜ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬او اﺣﺎدﻳﺜﻲ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و در روزﮔﺎر‬
‫ﻣﺨﺘﺎر درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣٨‬ـ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻦ ﻣﻨﺘﻔﻖ اﺳﺪي‪ :‬وي ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن و ﻓﺮﺳﺘﺎدة‬
‫اﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٣٩‬ـ ﺿﻨﺎﺑﺢ ﺑﻦ اﻋﺴﺮ اﺣﻤﺴﻲ از ﺑﺠﻴﻠﻪ‪ :‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺎزم از وي رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤٠‬ـ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ‪ :‬ﻛﻨﻴة او اﺑﻮ ﺻﻔﻮان ﺑﻮد و ﺳﻤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﺣﺮب اﺣﺎدﻳﺜﻲ از وي ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤١‬ـ ﻋﻤﻴﺮ ذوﻣﺮان ﺑﻦ اﻓﻠﺢ ﺑﻦ ﺷﺮاﺣﻴﻞ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪ :‬او ﺟﺪ ﻣﺠﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻤﻴﺮ‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺑﻮد و ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا<ص‪ 9‬ﺑﻪ او ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫او ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ از ﻗﺒﻴﻠة ﻫﻤﺪان اﺳ‪P‬م آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٤٢‬ـ اﺑﻮ ﺟﻴﺤﻔﻪ ﺳﻮاﺋﻲ‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪا˜ و از ﺧـﺎﻧﺪان ﺳـﻮاءة ﺑـﻦ ﻋـﺎﻣﺮﺑﻦ‬
‫ﺻﻌﺼﻌﻪ ﺑﻮد‪ /‬او در ﺳﺎل ‪< ٧٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﺸﺮﺑﻦ ﻣﺮوان در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪< ٨٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤٣‬ـ ﻃﺎرق ﺑﻦ زﻳﺎد ﺟﻌﻔﻲ‪ :‬او ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪< ١٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤٤‬ـ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ واﺋﻠﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺠﺶ اﺑﻮ ﻃﻔﻴﻞ ﻛﻨﺎﻧﻲ‪ :‬او ﺗﺎ ﺳـﺎل ‪١١٠‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٠٢‬‬

‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬زﻳﺴﺖ و آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﺑﻮد ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬

‫‪ ١٤٥‬ـ اﻟﺤﺠﺪﻣﻪ‪ :‬او ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬وي رواﻳﺘﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧـﻘﻞ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ او ُﺟﻬﺪﻣﻪ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٤٦‬ـ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻮدود ﺿﺒﻲ‪ :‬او از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ او‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺑﻮده واز َاﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤٧‬ـ اﺑﻮ ﺧ‪P‬د‪ :‬او اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٠٣ .‬‬

‫‪١‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ‬

‫‪ ١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺟﻌﺪ‪ :‬راﻓﻊ ﻏﻄﻔﺎﻧﻲ اﺷﺠﻌﻲ ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻮد و ﻓـﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻋـﺒﺎرت‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﺳﺎﻟﻢ‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪ و زﻳﺎد از ﻳﺎران ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ ,9‬راﻓﻊ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﺪ‬
‫از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ,‬ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ /9‬در‬
‫ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺮﻳﺐ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﺪ راﻓﻊ ﻏـﻄﻔﺎﻧﻲ اﺷـﺠﻌﻲ‪ ,‬ﭘـﻴﺸﻮاي‬
‫ﻛﻮﻓﻲ آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد ﻛﻪ اﺣﺎدﻳﺚ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺳﻞ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي در ﺳﻦ ‪ ٩٧‬ﻳﺎ ‪ ٩٨‬ﺳﺎﻟﮕﻲ درﮔﺬﺷﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه در ﺳﻦ ‪ ١٠٠‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻳﺎ ﭘﺲ از آن‬
‫وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ وﻟﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ او ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬اﺑﻦ ﺣـﺠﺮ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺟﻌﺪ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺟﻬﻢ‪ :‬وي ﻗﺎﺑﻮﺳﻲ ﻟﺨﻤﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرگ و ﻣﺤﺘﺮﻣﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬از آن ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻬﻢ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ و ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ و‬
‫ﻣﻨﺬرﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻔﻘﻪ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ راﻓﻊ‪ :‬از ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ‪ ,‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ و ﭘﻴﺸﺘﺎزﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ در‬
‫ﭘﺬﻳﺮش اﺳ‪P‬م در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ و ﻋﻠﻲ از ﻛـﺎﺗﺒﺎن ﺣـﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺪر آﻧﻬﺎ راﻓﻊ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﻣﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن‬
‫اﻟﻤﺎل ﺣﻀﺮت در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‬
‫ِ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﺶ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻣﺴﺌﻮل ﺑﻴﺖ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم<ع‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﻛﻪ در اواﻳﻞ‬
‫‪ ٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺳﺎره‪ :‬اﻓﺮادي ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ادﻳﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﺎره‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺑﺤﺮاﻟﻌـﻠﻮ م ـ ﻣـﺘﻮﻓﺎي ﺳـﺎل ‪J ١٢١٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪H‬‬ ‫ﺣﻀﺮت آﻳ ﺔ ا ﺳﻴﺪ‬ ‫رﺟﺎل‬ ‫‪١‬ـ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻛﺘﺎب‬

‫اﺳﺘﻨﺎد ﺟﺴﺘﻢ‪ /‬ﻛﻪ ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲرود و ﻫـﻨﻮز ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻧﺴـﺨﻪ ﺧـﻄﻲ‬

‫اﺳﺖ ـ م‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٠٤‬‬

‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ رواﺳﻲ از آن ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺖ‪ ,‬وي و ﭘﺪرش از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﺎره از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻮد و ﻣﻌﺎذ وﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﺳﺎره ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺷﻌﺒﻪ ﺟﻠﺒﻴﻮن‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرﮔﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﺟﺪ آﻧﻬﺎ‪ ,‬اﺑﻮﺷﻌﺒﻪ از اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻋﻠﻲ و ﻋﻤﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺒﻴﺪا˜‪,‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻋﻤﺮان و ﻋﺒﺪا‪K‬ﻋﻠﻲ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﻋﻠﻲ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ واﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻌﺒﻪ ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮد و ﻋﺒﻴﺪا˜‪ ,‬ﺷﺨﺺ ﺑﺰرگ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذي‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬او‪ ,‬ﭘﺪر و ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﺣﻠﺐ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺻﻔﻴﻪ‪ :‬ﻧﺎم اﺑﻲ ﺻﻔﻴﻪ‪ ,‬دﻳﻨﺎر و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ ﺣﻤﺰه‬
‫ﺛﻤﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻮد‪ /‬اﺑﻮ ﺣﻤﺰه‪ ,‬ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻧﻮح‪ ,‬ﻣﻨﺼﻮر وﺣﻤﺰه ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ <ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ‪ :‬آﻧﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫و ﺗﻌﺪاد ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي آن ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻋﻤﺮﺷﺎن ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲﺗﺮ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺑـﻮد‪ /‬ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻓﺮا ِد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ,‬ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد<ع‪ ,9‬اﻣﺎم ﺑـﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬واﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬را درﻙ ﻛـﺮدﻧﺪ و‬
‫آﺧﺮﻳﻦ اﺷﺨﺎص آن ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ,‬ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ,‬ﻗﺎرﻳﺎن‪,‬‬
‫ادﻳﺒﺎن و راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﻤﺮان‪,‬‬
‫زراره‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ‪ ,‬ﺑﻜـﻴﺮ‪ ,‬ﺑـﻨﻮ اﻋـﻴﻦ‪ ,‬ﺣـﻤﺰة ﺑـﻦ ﺣـﻤﺮان‪ ,‬ﻋـﺒﻴﺪ ﺑـﻦ زراره‪ ,‬ﺿـﺮﻳﺲ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺑﻜـﻴﺮ‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ زراره‪ ,‬ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ ﺟـﻬﻢ ﺑـﻦ ﺑﻜـﻴﺮ‪,‬‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻬﻢ ﺑﻦ ﺑﻜﻴﺮ‪ ,‬اﺑﻮ ﻃـﺎﻫﺮ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ‪ ,‬اﺑـﻮﻏﺎﻟﺐ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻏﺎﻟﺐ <ره‪ 9‬اﺳﺘﺎد ﻋﻠﻤﺎي زﻣﺎﻧﺶ و ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺧﺎﻧﺪان َاﻋﻴَﻦ ﺑﻮد‪ /‬او درﺑﺎرة ﺣﺎ‪K‬ت آﻧﻬﺎ‬
‫و ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ,‬رﺳﺎﻟﻪاي دارد ﻛﻪ در آن ﻧﻮة ﭘﺴﺮياش ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ را‬
‫وﺻﻲ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ /‬وي آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪/‬‬
‫و اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺷﻴﺦ ﻓﻘﻴﻪ اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ واﺳـﻄﻲ ﻏـﻀﺎﺋﺮي اﺳـﺘﺎد‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٠٥ .‬‬

‫ﻧﺠﺎﺷﻲ و ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﺎ‪K‬ت ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ و ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ‬
‫را ﻛﻪ اﺳﺘﺎدش اﺑﻲ ﻏﺎﻟﺐ <ره‪ 9‬ﺑﺪان دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺪان اﻓﺰود‪ /‬اﺑﻮ ﻏﺎﻟﺐ در‬
‫رﺳﺎﻟة ﻣﺬﻛﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل دﻳﻨﺶ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ‬
‫اﻣﺎﻣﺎن اﻣﺘﺶ را از آﻏﺎز زﻧﺪﮔﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﺘﻨﻪاي ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺪان ﻣﺒﺘ‪ P‬ﺷﺪ‪,‬‬
‫ِ‬ ‫وﻫﻤﺮاﻫﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺎ ﻛﺮد و ﻋﻤﻮي ﻣﺎ ﺣﻤﺮان‪ ,‬ﺳﺮور ﻣﺎ و ﺳﻴﺪ ﻋﺎﺑﺪان ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را‬
‫درﻙ ﻛﺮد و ﺣﻤﺮان و ﺟﺪّ ﻣﺎ زراره و ﺑﻜﻴﺮ‪ ,‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬را‬
‫ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺮادران و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﺣﻤﺮان‪ ,‬ﻋﺒﻴﺪ‬
‫ﺑﻦ زراره‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺮان وﺟﺰ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق<ع‪ 9‬را درﻙ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧـﺎﻧﺪاﻧـﻬﺎي ﺷـﻴﻌﻪ اﺳﺖ‪ /‬آﻧـﻬﺎ اﺣـﺎدﻳﺚ زﻳـﺎدي از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻓﻘﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻮﺟﻮد و‬
‫ﻧــﺰد راوﻳــﺎن ﻣــﻌﺮوف اﺳﺖ‪ /‬ﻋــﺒﻴﺪ ﺑــﻦ زراره وﺟــﺰ او از ﺧــﺎﻧﺪان اﻋــﻴﻦ‪ ,‬ﺣــﻀﺮت‬
‫ﻣﻮﺳﻲﺟﻌﻔﺮ<ع‪ 9‬را ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮدﻧﺪ وﺟﺪّ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺎ‪ ,‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻬﻢ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺮﺑﺎن و ﻛﺴﺎن‬
‫اﻣﺎم رﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺑﻮد و ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻬﻢ‪ ,‬ﺟﺪ ﻣﺎ‬
‫ﻣـﺎدر‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ وﺣﺴﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ از ﻣـﺤﻤﺪ وﺣﺴـﻴﻦ ﻓـﺮزﻧﺪي ﺑـﺮﺟـﺎي ﻧـﻤﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻬﻢ‪ ,‬دﺧﺘﺮ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ زراره ﺑﻮد و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ,‬ﻣﺎ ﺑﻪ زراره ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪﻳﻢ و ﻣﺎ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻜﻴﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ وﻟﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺟﻬﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻳﻢ‪ /‬ﺟﺪّ ﻣﺎ‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎ ﺑﻪ زراره ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮور ﻣﺎ‬
‫اﻣﺎم ﻫﺎدي<ع‪ 9‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺴﻜﺮ او را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﻨﺴﻮب ﻓﺮﻣﻮد‪ ,‬و در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬او را زراره ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺎم ﻫﺎدي<ع‪ 9‬از ﺑﺎب ﺗﻮرﻳﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎن را زراري ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ‬
‫ﺷﻬﺮت ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻧﻴﺰ زراري ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪﻳﻢ‪ /‬اﻣﺎم<ع‪ 9‬درﺑﺎرة اﻣﻮر ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎدر ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ,‬ﻛﻨﻴﺰ ﺑﻮد و ﺑﻪ او روﻣﻴﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﺴﻦ ﺑﻨﺠﻬﻢ ﺑﺎ ﺟﻨﺠﺎل‬
‫وي ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ِ ,‬‬
‫او را ﺧﺮﻳﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺮاه او دﺧﺘﺮ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮد او را ﭘﺮورش داد و ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ او‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺧﻮب ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪ ﺳﭙﺲ او را ﺑﺮاي ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ ﻃـﺎﻫﺮ ﺧـﺮﻳﺪاري ﻛـﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ از او ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ,‬داﻳﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ,‬اﻣ‪ P‬ﻙ ﺧﻮد را در‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٠٦‬‬

‫اﻋﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮوﺧﺖ و ﻧﺰد ﻋﺒﺪا˜ رﻓﺖ وﻫﻤﺮاه وي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺮاﺳﺎن ﺣـﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﺤﻠﻪ ﺑﻨﻲ ِ‬
‫ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﺎ زﻧﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺳﺮﺷﻨﺎس در ﺷﻬﺮ ﻧـﻴﺸﺎﺑﻮر‬
‫ازدواج ﻛﺮد و ﺟﺪّ ﻣﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن وﻋﻤﻮي ﭘﺪرم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن وﺧﻮاﻫﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﻣﻌﺎدي ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮ وي ازدواج‬
‫ِ‬ ‫دﻧﻴﺎ آورد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻛﺮد و ﺛﻤﺮة آن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ و ﺧﻮاﻫﺮش ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﺗﻌﺪادي ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﭘﺴﺮ ﻋﻤة ﭘﺪرم ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋة‬
‫ﺧﻮﺑﻲ از اﺣﺎدﻳﺚ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وﻟﻲ زﻳﺎد ﻋﻤﺮ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮي از آﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻃﺎﻫﺮ از ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﺒﺮد وﻟﻲ ﻫﻤﺴﺮش ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮد و ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻧﺰد ﻋﻤﻪ و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻤﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻪ او ﻗﻮل داد ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﺑﺒﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎز ﮔﺮداﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ او را ﻓﺮﻳﻔﺖ و ﭼﻮن ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻋ‪P‬ﻗﻪ داﺷﺖ‪ ,‬ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‪ /‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻫﻤﺴﺮ‬
‫و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮد و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ /‬او ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺴﺮش ﻛﻪ در زﻣﺎن‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺪّ ﻣﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ وي روي داد‪,‬‬
‫ﻣﺎدري وي ﻋﻠﻲ و ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ و ﺟـﻌﻔﺮ و‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮادر‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻮد و‬
‫ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻌﺎدي و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري او ﺑﻮد و ﺑﻘﻴة ﭘﺴﺮان‬
‫و دﺧﺘﺮان از ﻛﻨﻴﺰان ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران ﺟﻨﮓ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻧﺰد ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻮ‪K‬ي ﻣﺎ اﻣﺎم ﻫﺎدي<ع‪ 9‬ﺗـﺎ زﻣـﺎن‬
‫ﻣﺮگ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﺎ او ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﺗـﺎ ﻫـﻨﮕﺎم ﺷـﻬﺎدت اﻣـﺎم<ع‪ ,9‬اﻳـﻦ ﻧـﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺪّ م‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪ و اﻣﺎم زﻣﺎن<ع‪ 9‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻏـﻴﺒﺖ ﺑـﻪ وﻗـﻮع ﭘـﻴﻮﺳﺖ ﺑـﺎ ﺟـﺪم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺪرش ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ا ﻛﺜﺮ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎ ﺣﺪﻳﺚ رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﻛﻪ از راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮاﻳﻢ ﻧﻘﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ وي اﺳﺎﻣﻲ ﺷﺼﺖ ﺗﻦ‬
‫از اﻓﺮادي را ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ ﺣﺪﻳﺚ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮدآوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ‪K‬ﺣﻖ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪش رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ در ﻃﻮل ﭼﻬﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﻣﺮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺴﺮي ﺑﺠﺎي‬
‫ُ‬ ‫ﺳﺎل‪ ,‬ﭼﻬﻞ راوي ﺣﺪﻳﺚ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻣﺮدي از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٠٧ .‬‬

‫او ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬از اﻳﻦ رو آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻨﻲ ﺷﻴﺒﺎن در ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻫﻤﺎم ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻄﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺳﺮور ﻣﺎ‪ ,‬اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ آن ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻨﻲ اﻋﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻮ ﻏﺎﻟﺐ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻋﻴﻦ‪ ,‬ﺑﺮدهاي روﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﻴﺒﺎن‪ ,‬او را در اﺳـﺎرت‬
‫ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد و ﭘﺮورش داد و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و او را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮد‪ /‬اﻋـﻴﻦ‪,‬‬
‫ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد و ادﺑﻴﺎت را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ,‬اﺳﺘﺎد و ادﻳﺐ ﺷﺪ‪ /‬روزي ﻣﻮ‪K‬ﻳﺶ‬
‫دوﺳﺘﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﺰد‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﻮدم ﻣﻨﺴﻮب ﻛﻨﻢ‪ /‬اﻋﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪,‬‬
‫ﻣﻦ از ﻧﺴﺒﺖ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻋـﻴﻦ ﺑـﺰرگ ﺷـﺪ‪ ,‬ﭘـﺪرش از‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ روم ﻧﺰد او آﻣﺪ‪ ,‬وي راﻫﺐ و ﻧﺎﻣﺶ َﺳﻨﺴﻦ ﺑﻮد‪ /‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ او از ﻗﺒﻴﻠة ﻏﺴﺎن ﺑﻮد‬
‫و در آﻏﺎز اﺳ‪P‬م وارد ﺳﺮزﻣﻴﻦ روم ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ او ﺑﺎ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ وارد ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳ‪P‬م‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان اﻋﻴﻦ ﻋـﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺪ ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﺑﻪ ﻛﺸﻮرش ﺑﺎز ﮔﺮدد‪/‬‬
‫وﺣﻤﺮان و زراره و ﺑﻜﻴﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻨﻲ اﻋﻴﻦ‪ ,‬اﻳﻨﻬﺎ از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫اﻋﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ وﻟﻲ ﻗﻌﻨﺐ و ﻣﺎﻟﻚ و ﻣﻠﻴﻚ از ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ ﻣﻌﺮوف ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪاد‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﺸﺖ ﺗﻦ اﺳﺖ و ﺧﻮاﻫﺮي ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ او ُا ّم ا‪K‬ﺳﻮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﺑﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﻛﺎﺑﻠﻲ از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠک از ﻃﺮﻳﻖ ﺻﺎح ﺑﻦ ﻣﻴﺜﻢ از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻃ‪P‬ع ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺣﻤﺮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠة اﺑﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﻛﺎﺑﻠﻲ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻨﻴة ﺑﻜﻴﺮ‪ ,‬اﺑﺎﺟﻬﻢ‪ ,‬ﺣﻤﺮان‪ ,‬اﺑﺎ ﺣﻤﺰه و زراره‪,‬‬
‫اﺑﺎ ﻋﻠﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺧﺎﻧﺪان اﻋﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑـﺮاي ﺷـﻤﺎ‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ و در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ /‬دو ﻓﺮزﻧﺪ اﻋﻴﻦ‪ ,‬ﻣﻠﻴﻚ و ﻗﻌﻨﺐ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺎ ﺑﺮادراﻧﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪان اﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬زراره‪ ,‬ﺑﻜﻴﺮ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻮﺳﻲ‪ ,‬ﺿﺮﻳﺲ‪ ,‬ﻣﻠﻴﻚ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻌﻨﺐ و ﺣـﻤﺮان ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ َده ﺗﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه از اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﻋﻠﻮي از اﺑﻲ ﻋﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٠٨‬‬

‫ﺑﻦ ﻋﻘﺪه ﻛﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻬﺮت دارد‪ ,‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻓـﺮزﻧﺪان اﻋـﻴﻦ‪,‬‬
‫ﻫﻔﺪه ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ اﺳﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ را ذ ﻛﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ /‬در ﺷـﻨﺎﺧﺖ و داﻧﺶ وي ﺗـﺮدﻳﺪي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻴﺎن ﺗﻐﻠﺒﻲ‪ :‬وي ﭘﻴﺸﻮاي ﺑﻨﻲ ﺛﻌﻠﺐ ﺑﻮد‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ ﺑﺰرگ از ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺻﺮاف ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻐﻞ و ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﺗﻐﻠﺐ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣـﻌﺮوف ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﺣﻴﺎن ﺻﻴﺮﻓﻲ ﺗﻐﻠﺒﻲ و ﺑﺮادراﻧﺶ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻗﻴﺲ و ﻳﻮﺳﻒ و ﻳﻮﻧﺲ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﺤﻤﺪ و ﻳﻌﻘﻮب‪ ,‬ﭘﺴﺮان اﺳﺤﺎق‪ ,‬و ﺑﺸﺮ‬
‫و ﻋﻠﻲ دو ﭘﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺑﺸﺮ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳـﺤﺎق و ﻋـﻠﻲﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب و ﭘﺪرﺷﺎن ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﺣﻴﺎن از راوﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻋﻤﺎر و ﻳـﻮﻧﺲ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺎر و ﺑﺸـﺮﺑﻦ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ واﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺑﺸﺮ را ﻧﻴﺰ از ﻳـﺎران اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪9‬‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺮﻗﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر را در ﺷﻤﺎر ﻳﺎران اﻣﺎم‬
‫ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻌﻴﻢ ازدي ﻏﺎﻣﺪي‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‬
‫و ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﻣﺤﻤﺪ و ﺷﺪﻳﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺴ‪P‬م ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﻬﺎ ﺑﻜﺮ ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﻣﻮﺳﻲ و‬
‫ﻣﺜﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪاﻟﺴ‪P‬م و ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺴﺮ ﻣﺜﻨﻲ از اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛﻨﺪه ﺑﺠﻠﻲ ﺑﻮد‪ ,‬اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﻣﻴﻤﻮن ﻧﺎم داﺷﺖ و‬
‫ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ واﺑﺶ ﺑﻮد و ﺑﺸﻴﺮ و ﺷﺠﺮه ﭘﺴﺮان ﻣﻴﻤﻮن و اﺳﺤﺎق ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺸﻴﺮ وﻋـﻠﻲ و‬
‫ﺣﺴﻦ دو ﭘﺴﺮ ﺷﺠﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آل اﺑﻲ ارا ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻣﺎﻣﺎن <ع‪9‬‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻓﺮاد ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎدي در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ<ره‪ 9‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺷﺠﺮة ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮادرش ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﺠﺮه ﻧﻴﺰ از آﻧﻬﺎ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻤة آﻧﻬﺎ اﻓﺮادي ﻣﻮرد‬
‫اﻋﺘﻤﺎد و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﻠﻲ‪ ,‬داراي ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل از آن‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ <ره‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي او ﻛﺘﺎﺑﻲ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻤﺎﻋﻪ و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻗﺮﺷﻲ ﻧﻴﺰ از او رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧـﺪ و ﺷـﻴﺦ <ره‪ 9‬در ﻛـﺘﺎب‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٠٩ .‬‬

‫رﺟﺎﻟﺶ ﺑﺸﻴﺮ ﻧﺒﺎل را در زﻣﺮة ﻳﺎران اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﺑﺮﻗﻲ در رﺟﺎﻟﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و او را ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻧﺪه واﺳﺤﺎقﺑﻦ ﺑﺸﻴﺮ ﻧﺒﺎل را‬
‫در ﺷﻤﺎر ﻳﺎران اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬آورده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ اﺑﻮ ارا ﻛﻪ ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺷـﻴﺪ‬
‫ﻫﺠﺮي ﻧﺰد وي ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ زﻳﺎد در ﺗﻌﻘﻴﺐ وي ﺑﻮد و داﺳﺘﺎﻧﻲ دارد‬
‫ﻛﻪ در ﺣﺎدﺛة رﺷﻴﺪ ﻫﺠﺮي‪ ,‬ص ‪ ٣٠٧‬ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺮﺟﻌﻔﻲ و اﻳﻦ ﺣﺮ ﭘﻴﺸﻮاي ﺟﻌﻔﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﻓـﺮزﻧﺪاﻧﺶ ادﻳـﻢ ‪ ,‬اﻳـﻮب و‬
‫زﻛﺮﻳﺎ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ ,‬ﻧﺎم آﻧﻬﺎ را در ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او‬
‫ﺑﺮاي ادﻳﻢ و اﻳﻮب ﻧﻴﺰ اﺛﺮي ﺛﺎﺑﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده و ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﻪ زﻛﺮﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وي ﺑﺮادر ادﻳﻢ و اﻳﻮب اﺳﺖ; اﻳـﻮب ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان ﺑـﺮادر ادﻳـﻢ ﺷـﻬﺮت‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده و اﺛﺮش را ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺑﻦ ﺣﺮ‪ ,‬اﺑﻦ اﺑﺠﺮ دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬و ﺳـﺨﻦ ﺻـﺤﻴﺢ‬
‫ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ در آﻏﺎز ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ ﻧﺎم ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺮ ﺳﻮارﻛﺎر‪ ,‬ﺷﺠﺎع و ﺷﺎﻋﺮ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده واو‬
‫را از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘة ﻣﺎ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﭘﺸﮕﺎم ﺑﻮده‪ ,‬ﺑﺮﺷﻤﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺰد وي‬
‫ﻧﺴﺨﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ رواﻳﺎت ﻣﻮﺟﻮد در آن را از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﻫﻤﺎن ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺠﻤﻊ ﺑﻦ ُﺧﺰﻳﻢ ُﺟﻌﻔﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﻋﺮﺑﻲ اﺻـﻴﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬و او در زﻣﺮة ﺑﺮادران ادﻳﻢ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ از ﻏ‪P‬ﻣﺎن ﺟﻌﻔﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ زﻳﺮا ﭘﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ او ﻋﺮب اﺻﻴﻞ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻌ‪P‬وه‪ ,‬ﻣﻴﺎن ﻃﺒﻘة ﻋﺒﻴﺪا˜ و ﻃﺒﻘة ادﻳﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻳﺎدي وﺟﻮد‬
‫دارد ] ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان او را از ﺑﺮادران ادﻳﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺮد[‪/‬‬
‫ﻣﻦ از ﻧﺠﺎﺷﻲ <ره‪ 9‬در ﺷﮕﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ را از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﺎ ﺷﻤﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ او ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را ﻳﺎري ﻧﻜﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت<ع‪9‬‬
‫ﻧﺰد او رﻓﺖ و از او ﻳﺎري ﺧﻮاﺳﺖ وﻟﻲ او از ﻛﻤﻚ ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ و اﺳﺒﺶ را ﺑﻪ‬
‫اﻳﺸﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة آن ﺧﻮدش را ﻧﺠﺎت دﻫـﺪ اﻣّـﺎ اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬از وي رو‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥١٠‬‬

‫ﮔﺮداﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ واﺳﺒﺖ ﻧﻴﺎزي ﻧﺪارﻳﻢ‪) ,‬و ﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﻣﺘﺨﺬ اﻟﻤﻀﻠﻴﻦ ﻋﻀﺪا ( ‪ ,‬ﭘﺲ‬
‫‪١‬‬

‫از آن وي ﻫﻤﺮاه ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻪ ﺧـﻮﻧﺨﻮاﻫـﻲ اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻗـﻴﺎم ﻛـﺮد وﻟﻲ درﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ زﻳﺮا وي ﻋﻄﺎﻳﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻮﻣة‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎ را ﻏﺎرت ﻛﺮد و ﻛﺎرﮔﺰاران را ﻛﺸﺖ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻳﻐﻤﺎ ﺑﺮد‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ رﻓﺖ ﻛﻪ داﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ /‬او در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺷﻌﺎري دارد‬
‫ﻛﻪ در آن اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻮن از ﻳﺎري اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬و ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫـﻲ او ﻫـﻤﺮاه‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬اﻓﺴﻮس ﻣﻲﺧﻮرد‪/‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬او ﺧﻴﻠﻲ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد روح از ﺑﺪﻧﺶ ﺧﺎرج ﺷﻮد‬
‫ﭼﻮن او ﻣﺮدي ﻧﻴﻚ اﻋﺘﻘﺎد وﻟﻲ ﻧﺎﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻮد و ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ اﻣﻴﺪ ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﺑﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ‬
‫ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮﺑﺶ و دﻳﮕﺮي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻋﻄﻮﻓﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻛﻪ ﺑﻪ او اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد‬
‫از ﻣﺤﻠﺶ ﺑﮕﺮﻳﺰد ﺗﺎ ﻧﺪاي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را ﻧﺸﻨﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ رو در آﺗﺶ اﻓﻜﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺎل او آﮔﺎه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﻟﻴﺎس ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ اﺑﻮاﻟﻴﺎس ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻟﻴﺎس از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬اﺳﺖ ﻛﻪ از آن دو ﺑﺰرﮔﻮار رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫وي ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ اﺑﻦ ﺟﺒﻠﻪ و ﭘﺴﺮش اﻟﻴﺎس ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺷﻴﺨﻲ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪9‬‬
‫آن ﻛﺘﺎب را از وي رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ واو از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺨﻠﺺ ﺑﻮد‪/‬‬
‫او داراي ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﺷﻌﺮي آن را از وي رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي ﺟﺪّ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﻧﻮة دﺧﺘﺮي اﻟﻴﺎس ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ و وﺷﺎء ﺧﺰاز ﻣـﻌﺮوف ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان اﻟﻴﺎس ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻋﻤﺮو‪ ,‬ﻳﻌﻘﻮب ورﻗﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤة آﻧﻬﺎ اﻓﺮاد ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎدي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪرﺑﻪ‪ ,‬او ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻣﻴﻤﻮﻧﺔ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر اﺳﺪي ﻛﻪ ﺷﻴﺦ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ او‬
‫را از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﺮ ﺷﻤﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﻣـﻮ‪K‬ي ﻛـﻮﻓﻲ اﺳﺖ و ﻓـﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬
‫ﺷﻬﺎب‪ ,‬وﻫﺐ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ و اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫‪١‬ـ ﻛﻬﻒ ‪ :٥١.‬ﻣﻦ از ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻳﺎري ﻧﻤﻲﺟﻮﻳﻢ‪/‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥١١ .‬‬

‫ﻧﺠﺎﺷﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ ﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑـﻲ ﻣـﻴﻤﻮﻧﺔﺑﻦ‬

‫ﻳﺴﺎر ﭘﻴﺸﻮاي ﺑﻨﻲ اﺳﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از اﺻﺤﺎب ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻓﻘﻬﺎي ﻣـﺎ واز ﺧـﺎﻧﺪان ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﻮد‪,‬‬
‫ﻋﻤﻮﻫﺎي او ﺷﻬﺎب‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ و وﻫﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﺪرش ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎق ﻧﺎم داﺷﺖ و ﻫﻤة آﻧﻬﺎ‬
‫اﻓﺮاد ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ آن را از وي رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻣﻴﻤﻮﻧﺔ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر اﺳﺪي‪ ,‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻧﺼﺮﺑﻦ ﻗﻌﻴﻦ و ﺑﺮادر ﺷﻬﺎب ﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ ﻧﻴﺰ ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮده‬
‫ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﻪ وي دادهاﻧﺪ‪/‬‬
‫وي درﺑﺎرة ﺷﻬﺎب ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ او ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد و ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ آن را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و ﻛﺘﺎﺑﺶ را ﻣﺮﺟﻊ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺸﻲ در رﺟﺎﻟﺶ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻬﺎب و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ و ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ و وﻫﺐ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋـﺒﺪرﺑﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺷﻤﺎر ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻨﻲ اﺳﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑـﻲ ﺳـﺒﺮه‪ ,‬ﻧـﺠﺎﺷﻲ در ﻓـﻬﺮﺳﺘﺶ ﮔـﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺴـﻄﺎم ﺑـﻦ ﺣـﺼﻴﻦﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ ﺟﻌﻔﻲ‪ ,‬ﺑﺮادر زادة ﺧَ ﻴﺜﻤﻪ واﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺴﻄﺎم و ﭘﺪر و ﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺶ از ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻧﺪاﻧـﻲ از ﺗـﺒﺎر ﺟـﻌﻔﻲ در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﻲ ﺳﺒﺮه ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و از آن ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺧﻴﺜﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫دوﺳﺖ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ /‬او ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن ﺟﻌﻔﻲ از‬
‫آن رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در رﺟﺎﻟﺶ ﻧﺎم اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺟﻌﻔﻲ ﻛﻮﻓﻲ را در زﻣﺮة ﻳـﺎران‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺑﻮد و از اﺑﺎ ﻃﻔﻴﻞ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ‬
‫واﺛﻠﻪ و ﺑﺮادرش ﺧﻴﺜﻤﻪ ﻛﻪ از اﺻﺤﺎب آن دو اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد واﺑﺎ ﻃﻔﻴﻞ‬
‫ﻛﻨﻴﻪ اﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺑﺮ وي ﻧﻬﺎد‪ /‬ﺑﺴﻄﺎم ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ در ﺷﻤﺎر اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻮﻗﻪ‪ ,‬ﺣﻔﺺ و زﻳﺎد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﻮﻗﻪ‪ ,‬ﻫﻤﻪ اﻓـﺮاد ﺛـﻘﻪ و ﻣـﻮرد‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣـﻔﺺ ﺑـﻦ ﺳـﻮﻗﻪ ﻋـﻤﺮي‪ ,‬ﻏـ‪P‬م ﻋـﻤﺮوﺑﻦ ﺣـﺮﻳﺚ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥١٢‬‬

‫ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﺑﻮد‪ /‬او از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑـﻦ ﻧـﻮح‪,‬‬
‫ﺣﻔﺺ را در ﺷﻤﺎر ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ <ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮادران ﺣﻔﺺ‪,‬‬
‫زﻳﺎد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﻮﻗﻪ ﺑﻴﺶ از ﺣﻔﺺ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻮﻗﻪ ﻧﻴﺰ از اﺑﻲ ﻃﻔﻴﻞ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ واﺋﻠﻪ و از ﺣﻀﺮت ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺣـﺪﻳﺚ‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪ ّاﻣﺖ اﺳ‪P‬م را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫زﻳﺎد از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺻﺒﻲ اﻗﺘﺪا ﻧﻜﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺣﻔﺺ ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ از آن رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺑﻦ ﺳﻮﻗﻪ ﻛﻮﻓﻲ و زﻳﺪ ﺑﻦ ﺳﻮﻗﻪ ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ﻏ‪P‬م ﺣﺮﻳﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ ﻛﻮﻓﻲ را در ﺷﻤﺎر‬
‫ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻇﺎﻫﺮا آن دو ﻧﻔﺮ ﺑـﺮادران ﺣـﻔﺺ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺑـﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ زﻳﺪ و زﻳﺎد ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻌﻴﻢ ﺻﺤﺎف‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﺤﻤﺪ وﻋﻠﻲ و ﺣﺴﻴﻦ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ ﺻﺤﺎف از واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻨﻲ اﺳﺪ‪ ,‬ﺛﻘﻪ و ﻣـﻮرد اﻋـﺘﻤﺎد‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮادراﻧﺶ ﻋﻠﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬وي ﻛﺘﺎﺑﻲ‬
‫دارد ﻛﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ از آن رواﻳﺎﺗﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﻣﻨﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪه ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ ﺻﺤﺎف از‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻨﻲ اﺳﺪ‪ ,‬از ﺧﻮد ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد و ﺑﺮادرش ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻣﺎﻫﺮي ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﻪ رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر واز آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ,‬ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ‪ ,‬وي ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در رﺟﺎﻟﺶ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻧﻌﻴﻢ ﺻﺤﺎف ﻛﻮﻓﻲ و ﺑﺮادراﻧﺶ ﺣﺴﻴﻦ و ﻣﺤﻤﺪ را در‬
‫زﻣﺮة ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻄﻴﻪ و ﻣﺤﻤﺪ و ﻋﻠﻲ و ﺣﺴﻦ و ﺟﻌﻔﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻄﻴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اول‬
‫اﻓﺮادي ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻄﻴﻪ ﺣﻨّﺎط ﻛﻮﻓﻲ ﻣﻮ‪K‬ﻳﻲ‬
‫ﺛﻘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮادراﻧﺶ ﻣﺤﻤﺪ وﻋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻄﻴﻪ ﺣﻨّﺎط ﻛﻮﻓﻲ ﻫﻤﺎن ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﻋﻄﻴﻪ دﻏﺸﻲ ﻣﺤﺎرﺑﻲ اﺑﻮ ﻧﺎب اﺳﺖ وﻋﻠﻲﺑﻦ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از ﻧﻮادﮔﺎن وي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﭘﺪر و ﺟﺪش رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ,‬ﻛﺴﻲ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺮاي او ذ ﻛﺮ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥١٣ .‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻄﻴﻪ ﺣﻨﺎط‪ ,‬ﺑﺮادر ﺣﺴـﻦ وﺟـﻌﻔﺮ ﻛـﻮﻓﻲ ﺑـﻮد‪ /‬وي در دوران‬
‫ﻛﻮدﻛﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ‪ ,‬ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﻪ وي ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻄﻴﻪ‪ ,‬ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ‪ ,‬آن را ﺑﻪ‬
‫وي ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در رﺟﺎﻟﺶ در ﺑﺎب ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻤﻴﺪ‪ ,‬اﺻﻮﻟﻲ را از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺣﻨﺎط رواﻳﺖ ﻛﺮد وي در ﺳﺎل ‪< ٢٠٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺖ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻮي ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻬﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده‬
‫ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻄﻴﻪ ﺣﻨﺎط ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬
‫در ﺳﺨﻦ ﻧﺠﺎﺷﻲ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪ ,‬و در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻛﺘﺎب رﺟﺎل ﺷﻴﺦ <ره‪ 9‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﻨﺎط ﺑﻪ‬
‫ﺧﻴﺎط آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻏﻠﻂ ّ‬
‫‪ ١٨‬ـ ﺑﻨﻲ رﺑﺎط‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرﮔﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﺠﻴﻞ ﻳﺎ از ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از آن ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮان راوﻳﺎن‪ ,‬اﻓﺮاد ﺛﻘﻪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن آﺛﺎري را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ,‬ﻣﺸﺎﻫﻴﺮ آﻧﻬﺎ ﻋـﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋـﺒﺪا˜‪,‬‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ,‬اﺳﺤﺎق و ﻳﻮﻧﺲ ﻓﺮزﻧﺪان رﺑﺎط‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ رﺑﺎط‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ رﺑﺎط و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ رﺑﺎط و او از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ در ﻛﺘﺎب ﻏﻴﺒﻪ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه و آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ازاﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ رﺑﺎط ﺑﺠﻠﻲ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬وي از اﻣﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻣـﻲﻛﺮد و‬
‫اﺳﺤﺎق و ﻳﻮﻧﺲ و ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﺮادران وي ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ,‬وي ﻛـﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛـﻪ آن را از ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ و ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ را ﻧـﺎم‬
‫ﺑﺮده و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده و در ﺷﺮح ﺣﺎﻟﻬﺎﻳﺸﺎن آﻧﻬﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ /‬وي ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ رﺑﺎط را در ﺷﺮح ﺣﺎل ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺸﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺻﺒﺎح ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان رﺑﺎط‪ ,‬ﭼﻬﺎر ﺑﺮادر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺣﺴﻦ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥١٤‬‬

‫و ﺣﺴﻴﻦ و ﻋﻠﻲ و ﻳﻮﻧﺲ ﻛﻪ ﻫﻤة آﻧﻬﺎ ﺟﺰو ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬او ﻓﺮزﻧﺪان زﻳﺎدي‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ راوي ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻗﺪ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪان او داود و ﻳﺰﻳﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ وﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬داودﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ ﻏ‪P‬م آل اﺑﻲ ﺳﻤﺎل اﺳﺪي ﻧﺼﺮي و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻮد‪ /‬وي اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ و ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻮد و از اﻣﺎم ﺻﺎدق و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮادراﻧﺶ ﻳﺰﻳﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻧﺎم داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﻀﺎل ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬داود‪ ,‬ﺛﻘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻤﺎل ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎﻣﺶ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و ﺷﻴﺦ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺼﺮ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ داود ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد و در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ او را از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر آورده واو را ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺮﻗﺪ را در زﻣﺮة اﺻﺤﺎب اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﺑﺎره ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او ﺑﺮادر داود ﺑﻮد و‬
‫ﻳﺰﻳﺪ را ﻧﻬﺪي ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان دراج‪ ,‬ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ دراج و ﺑﺮادرش ﻧﻮح و ﺑﺮادرزادهاش اﻳﻮب از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ دراج را ذ ﻛﺮ ﻛـﺮده اﺳﺖ و ﻛـﻨﻴﻪ دراج‪ ,‬اﺑـﻲ ﺻـﺒﻴﺢ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﻧﺨﻌﻲ ﺑﻮد اﺑﻦ ﻓﻀﺎل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺰرگ ﻣﺎ و ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻮد‪ ,‬ﺟﻤﻴﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ را از ﻃﺮﻳﻖ زراره‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮادرش ﻧﻮح ﺑﻦ دراج ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺑﻮد وﻟﻲ ﻣﺬﻫﺒﺶ را ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬وي از ﻧﻮح ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮد و در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺷﺪ‪ /‬و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در دوران اﻣﺎم رﺿﺎ<ع‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬وي ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ از‬
‫آن ﻛﺘﺎب را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺖ او را ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﻛﺘﺎﺑﺶ را ﻣﺄﺧﺬ و‬
‫ﻣﺮﺟﻊ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺸﻲ در رﺟﺎﻟﺶ او را از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺟﻤﺎع ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ /‬او ﺑﻪ ﺛﻘﻪ ﺑﻮدن و ﺑـﺰرﮔﻮاري‬
‫ﺷﻬﺮت داﺷﺖ و ﺑﺮادر زادهاش اﻳﻮب ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد واﻣـﺎم ﺣﺴـﻦ ﻋﺴﻜـﺮي<ع‪ 9‬او راﺛـﻘﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥١٥ .‬‬

‫داﻧﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻮب ﺑﻦ ﻧﻮح ﻧﺨﻌﻲ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ,‬وﻛﻴﻞ اﻣـﺎم ﻫـﺎدي<ع‪ 9‬و اﻣـﺎم ﺣﺴـﻦ‬
‫ﻋﺴﻜﺮي<ع‪ 9‬ﺑﻮد و ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ و ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن آﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬وي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﺗﻘﻮا‬
‫و ﻋﺎﺑﺪ و در ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت ﺛﻘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺪرش ﻧﻮح ﺑﻦ دراج ﻗﻀﺎوت ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ /‬واز‬
‫ﻋﻘﻴﺪه ﺳﺎﻟﻤﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻮب از ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده وﻟﻲ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﭘﺪر وﻋﻤﻮﻳﺶ و از ﻓﺮزﻧﺪان دراج ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﻳﻮب ﺑﻦ ﻧﻮح ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﻘﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﻞ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ وﻛﺎﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺷﻬﺎدت دادﻧﺪ وي از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻗﺎﺋﻢ<ع‪ 9‬را دﻳﺪ و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻤﺎر‪ ,‬ﺑﺠﻠﻲ دﻫﻨﻲ‪ ,‬وي ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﻋﻤﺎر ﭘﺪر ﻣـﻌﺎوﻳﺔ ﺑـﻦ ﻋـﻤﺎر‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻮد‪ /‬در ﻧﺎم ﭘﺪرش اﺧﺘ‪P‬ف ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ ﮔـﻮﻳﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﺶ را اﺑﻮﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺧﺒﺎب ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ دﻫـﻨﻲ‪ ,‬ﻣـﺮدي ﺛـﻘﻪ و از اﻓـﺮاد‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺷﻴﺦ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ دﻫﻨﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ دارد ﻛﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ آن را ذ ﻛﺮ‬
‫ﻛﺮده و در ﻛﺘﺎب رﺟﺎﻟﺶ او را از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﻋﻤﺎرﺑﻦ‬
‫ﺧﺒﺎب اﺑﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻋﺠﻠﻲ دﻫﻨﻲ ﻛﻮﻓﻲ اﺳﺖ‪ ,‬وﻟﻲ ﻋﺠﻠﻲ را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﺠﻠﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻛ‪P‬م ﻧﺠﺎﺷﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﺎر از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﺧ‪P‬ف ﺳـﺨﻦ ﺷـﻴﺦ<ره‪ 9‬در دو‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑﻮﻳﮋه ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺖ و آن ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺷﻴﻌﻪ در آن ذ ﻛﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ از ﻋﻤﺎر ﻧﺎم ﺑﺮده‪ ,‬او را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻛﺮده‪ ,‬ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫دادهاﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺮﻳﺐ‪ ,‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ُد ْﻫﻨﻲ ذ ﻛﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ,‬اﺑـﻮ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ ﺑـﺠﻠﻲ ﻛـﻮﻓﻲ‬
‫ﺻﺪوق از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮد و درﺳﺎل ‪< ١٣٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫در ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻟﻜﻤﺎل ﻧﺎﻣﺶ را ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ او را ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥١٦‬‬

‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ واﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ و اﺑﻦ ﺧﺒﺎب دﻫﻨﻲ ﺑﺠﻠﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﻧﻔﻴﻞ و ﭘﺪر ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺎر ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ,‬دﻫﻦ ﻫﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ ﺑﻦ اﺣﻤﺲ ﺑـﻦ ﻏـﻮث ﺑـﻦ اﻧـﻤﺎر اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﺪرش و اﺳﺤﺎق و ﻣﻨﺼﻮر از ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﻌﻴﻦ و اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ‬
‫و ﻧﺴﺎﺋﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ ﺑﻦ دﻫﻦ ﺑﻦ ﻋﺬره ﺷﺨﺼﻲ ﺛﻘﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﻧﺎم او را در ﻛﺘﺎب ﺛﻘﺎت ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺪاﺋﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳـﻔﻴﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺸﺮﺑﻦ ﻣﺮوان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ دو زاﻧﻮي ﻋﻤﺎر را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺟﺮم او ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬
‫ﺗﺸﻴﻊ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﻤﺎر در ﺳﺎل ‪< ١٣٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ,‬ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎري ﮔﺮوﻫﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺮم ّ‬
‫از وي رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب و ﻋﻠﻤﺎي ﻓـﺎﺿﻞ ﺷـﻴﻌﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷـﻴﺦ‬
‫ﻃﻮﺳﻲ <ره‪ 9‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ او را از اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺮده و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ وي‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را از اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ و ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻜﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ<ره‪ 9‬در ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ دﻫﻨﻲ‬
‫ـ دﻫﻦ ﺷﺎﺧﻪاي از ﻗﺒﻴﻠﻪ دﺟﻴﻠﻪ اﺳﺖ ـ او ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺳﺮﺷﻨﺎس و ﺳﺮوري وا‪K‬ﻣﻘﺎم و‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎﻳﻪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد‪ ,‬وي از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ /‬او ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ دارد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎب ﺣﺞ اﺳﺖ‪ /‬ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻋﻤﻴﺮ‪ ,‬آن ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬در ﺗﻘﺮﻳﺐ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ دﻫﻨﻲ ﺻﺪوق از ﻃﺒﻘﻪ ﻫﺸﺘﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ و او ﻣﺆﻳﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫ﮔﻮاه ﻋﺪاﻟﺖ و درﺳﺘﻜﺎرياش ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺠﺎﺷﻲ درﺑﺎرة ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺣﺎرﺛﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او دوﺳﺖ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺪا˜ اﺧﺘ‪P‬ل ﺣﻮاس ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫از او ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻨﻴﻪ ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر و دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺎر دﻫﻨﻲ و ﻣﺎدر ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب‬
‫ﺑﺠﻠﻲ دﻫﻨﻲ از اﺻﺤﺎب ﺧﺎص اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ<ع‪ 9‬و ﺣﻀﺮت رﺿﺎ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻧﺠﺎﺷﻲ در ﺷﺮح ﺣﺎل ﻳﻮﻧﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر‪ ,‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﻮادﮔﺎن ﻋﻤﺎر ﺑﻮد‪ /‬وي از‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر ﻛﻮﻓﻪ ‪٥١٧ .‬‬

‫ﻳﺎران اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ واز ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ درﺑـﺎرة اﻣـﺎم‬
‫زﻣﺎن<ع‪ 9‬و وﻛﺎﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ وي‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻣﺎم<ع‪ 9‬در ﺷﻤﺎر ﺷﺎﻫﺪان ﻛﻪ ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻋﻈﻤﺖ و رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن او آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻋﻤﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥١٨‬‬

‫ﻣ‪K‬ﺣﻈﻪ‬

‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻛﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت ﻛﺒﺮي ﺟﻠﺪ ‪ ٦‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﺗﻌﺪاد ‪ ٨٥٠‬ﺗﺎﺑﻌﻲ را ﻛﻪ در ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن در ﻛﻮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻬﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ داراي ﻣﻘﺎم وا‪K‬ي ﻣﻌﻨﻮي و‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻠﻨﺪ رﻫﺒﺮي و ﻫﻤﮕﻲ از راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺣﺎدﻳﺚ را از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫واز ﻣﻨﺒﻊ ﺳﺮﺷﺎر دروازه ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﺎﻓﻈﺎن ﺣﺪﻳﺚ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ را از اﻣﺎﻣﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺨﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﻦ<ع‪ ,9‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺣﻀﺮت زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﺎﻗﺮ<ع‪ 9‬و اﻣـﺎم ﺟـﻌﻔﺮ‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و ﺳﺎﻳﺮ اﺋﻤﻪ<ع‪ 9‬ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ /‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫‪١‬‬

‫آﻧﻬﺎ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ در ﻋﺼﺮي ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ داﻣﻨة آن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫در ﺧ‪P‬ل ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻮﻳﺎن و ﺑﻪ ﻗـﺪرت رﺳـﻴﺪن ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن و ﭘـﻴﺮواﻧﺸـﺎن ﺑـﺮاي‬
‫اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﭘﺲ از آن ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﺮح و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎﻳﺸﺎن را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ و اﻣﺎم ﺻﺎدق <ع‪ 9‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺟﺪش ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و‬
‫ﭘﺪران ﻫﺪاﻳﺘﺒﺨﺶ ﺧﻮﻳﺶ را اﻧﺘﺸﺎر داد و ﻋﻠﻮم وي را در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﭘﺮا ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﻘﺪه اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻌﻴﺪ ﻫـﻤﺪاﻧـﻲ ﻛـﻮﻓﻲ ﻣـﺘﻮﻓﺎي ﺳـﺎل‬
‫‪<٣٣٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺑﺎرة اﺳﺎﻣﻲ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﮔﺮد آورد و در آن ﺷﺮح ﺣﺎل ‪ ٤٠٠٠‬ﻧﻔﺮ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮد‪ /‬وي در آن ﻛﺘﺎب ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻔﺮ ﺣﺪﻳﺜﻲ‬
‫را ﻛﻪ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬آورده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ در ﺑﺎره ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﭘﺮﺳﺸﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﭘﺮﺳﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﭼﻬﺎر‬

‫و رﺟﺎل اﺑﻦ داود و ﺟﺰ آن از ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي رﺟﺎل ﻣﺮاﺟـﻌﻪ‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‬ ‫وﻓﻬﺮﺳﺖ‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ و ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ‬ ‫ﺑﻪ رﺟﺎل‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي داﻧﺸﻮر را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺻﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ـ م‪/‬‬
‫ﻣ‪ %‬ﺣﻈﻪ ‪٥١٩ .‬‬

‫ﺻﺪ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و آن را اﺻﻮل ارﺑﻌﻤﺎﺋﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ واﻣﺮوزه ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ در دﺳـﺘﺮس‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬در روزﮔﺎر اﺑﻲ اﻟﻌﺒﺎس ﺳﻔﺎح ﺑﻪ ﻣﺪت دو ﺳـﺎل در ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﺎﻧﺪ و‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﺗﻤﺎم راﻫﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوﻫﻲ و اﻧﻔﺮادي ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﭼﺸﻤة‬
‫ﮔﻮارا و ﺳﺮﺷﺎر ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ وي ﺳﻴﺮاب ﺷﻮﻧﺪ و در زﻣﻴﻨة ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺣﺎدﻳﺜﻲ از آن‬
‫ﺣﻀﺮت رواﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬در ﻣﺤﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪ ﻗﻴﺲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺮوف ﻫ‪P‬ﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬ﺑﻪ ﺣﻴﺮه ﻧﺰد اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رﻓﺘﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺜﺮت‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ او را ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ /‬ﭼﻮن روز ﭼﻬﺎرم ﻓﺮا رﺳﻴﺪ ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻣﺮا دﻳﺪ و ﻧﺰد ﺧﻮد‬
‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم از ﭘـﻴﺮاﻣـﻮن وي ﭘـﺮا ﻛـﻨﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ /‬ﺣـﻀﺮت <ع‪ 9‬ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻣـﺮﻗﺪ اﻣـﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وي رﻓﺘﻢ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲرﻓﺘﻢ‪ ,‬ﺳﺨﻦ‬
‫او را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪم<‪/‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺎد وﺷﺎء ﺑﺠﻠﻲ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻗﻤﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ <ﻣﻨﻈﻮرش‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ 9‬ﻧﻬﺼﺪ راوي ﺣﺪﻳﺚ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻦ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪/‬‬
‫اﺑﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ ﺑﻦ رﺑﺎح اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻜﺮي ﺟﺮﻳﺮي ـ ﻏ‪P‬م ﺟﺮﻳﺮﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﻛﻮﻓﻲ ـ ﻣﻘﻴﻢ ﻛﻨﺪه‬
‫ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ١٤١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي از آن ﺣﻀﺮت<ع‪ ٣٠٠٠٠ 9‬ﺣﺪﻳﺚ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ رﻳﺎح اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اوﻗﺺ ﻃﺤﺎن اﻋﻮر ﺳﻤﺎن ﻃﺎﺋﻔﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل‬
‫‪< ١٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺎدﻳﺚ زﻳﺎدي از اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬و ﭘﺪرش اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ<ع‪9‬‬

‫ﻣﻴﺰان ا ‪7‬ﻋﺘﺪال ﮔﻮﻳﺪ‪J :‬اﺑﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ و ﺷﻴﻌ ة ﻋﺎﻟﻲ ﻗﺪر و ر اﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ او‬ ‫‪١‬ـ ذﻫﺒﻲ در‬

‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ او ﻛﺎري ﻧﺪارﻳﻢ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺛﻘﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاري ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ در‬

‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺛﻘﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻛﻤﺎل و درﺳﺘﻲ اﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاري را ﻋﺎدل ﺑﺪاﻧﻴﻢ؟ ﺟﻮاب او اﻳﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺪﻋﺖ ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻠﻮ ﺗﺸﻴﻊ ﻳﺎ ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺪون ﻏﻠﻮ و دروﻏﮕﻮﻳﻲ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از‬

‫ﺗﺎﺑﻌﺎن و ﭘﻴﺮواﻧﺸﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد دﻳﻨﺪاري و ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ر اﺳﺘﮕﻮﻳﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﻳﻦ ا ﮔﺮ ﺣﺪﻳﺚ آﻧﻬﺎ رد‬

‫ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از آ ﺛﺎر ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ ‪J‬ص‪ H‬ﻧﻴﺰ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرود و اﻳﻦ زﻳﺎن و ﻓﺴﺎد آﺷﻜﺎري اﺳﺖ‪ H‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻛ م وي‬

‫ﺑﻴﻨﺪﻳﺶ ‪J‬ا ﮔﺮ ﺣﺪﻳﺚ آﻧﻬﺎ رد ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از آ ﺛﺎر ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮان از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرود‪ H///‬ﺗﻮ از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺷﻴﻌﻪ را‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻲ ـ م‪/‬‬ ‫در ﻋﻠﻢ و ﻓﺰوﻧﻲ آﻧﺎن را در دوران اول در ﻛﻮﻓﻪ و ﺟﺰ آن در‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٢٠‬‬

‫رواﻳﺖ ﻛﺮد‪ ,‬وي از آن دو ﺣﻀﺮت ‪ ٤٠٠٠‬ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺟﻌﻔﻲ ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٢٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳـﺎﻓﺖ و‬
‫‪ ٩٠٠٠٠‬ﺣﺪﻳﺚ از آن دو اﻣﺎم ﻫﻤﺎم رواﻳﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻛﻮﻓﻴﺎن در روز ﻋﺎﺷﻮرا اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را ﻳـﺎري ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ آزﻣﻮده ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ اﻓـﺮادي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫<اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ درﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺘﻬﺎي آﻧﻬﺎ را آزﻣﻮد و اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺎﻣﻞ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و آزﻣﻮﻧﻬﺎي اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺒﺮد از ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻳﺎراﻧﻲ ﺑﺎوﻓﺎ و ﭘﺎ ﻙ‬
‫و ﺑﺮادراﻧﻲ ﺑﺎ اﺧ‪P‬ص ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ /‬ﻛﻤﺘﺮ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪهاي را ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭼـﻨﻴﻦ‬
‫اﻓﺮادي دﺳﺖ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ ,‬ﻣﺎ در ﮔﻔﺘﺎر ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻳﺎراﻧﺶ ﻛـﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣـﺒﺎﻟﻐﻪاي‬
‫ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪> :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﻦ ﻳـﺎراﻧـﻲ ﺑـﻬﺘﺮ از ﻳـﺎران ﺧـﻮد و ﺧـﺎﻧﺪاﻧـﻲ‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎرﺗﺮ و ﺑﺎوﻓﺎﺗﺮ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻢ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم< آﻧﻬﺎ ﺟﺎﻧﺸﺎن را ﻧﺜﺎر وي ﻛﺮدﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮري‬
‫ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت<ع‪ 9‬از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از آﻧﻬﺎ ﺷﻬﻴﺪ ﺷﻮد‪ /9‬آﻧﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و راه آﻧﻬﺎ راه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان<ع‪ 9‬و ﻣﺼﻠﺤﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻮدﮔﻲ و راﺣﺘﻲ و ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ از درد و رﻧﺠﻬﺎي دﻧﻴﺎي ﻓﺎﻧﻲ راﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﺎﻟﻲ و ﺟﺎوداﻧﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻠﻪ‪ ,‬ﭘﻴﺮوان اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﻮر و اﺣﺴﺎس ﻓﺪا ﻛﺎري ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎم ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﺟﻨﮓ ﻣـﻲداد‪ ,‬دﻟﻬـﺎ را زره ﺧـﻮد ﻗـﺮار ﻣـﻲدادﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﺟـﺎﻧﻔﺸﺎﻧﻲ ﻧـﺰد او‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮواﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﺮد ﭼﺮاغ ﻣﻲﮔﺮدد ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﻧﺒﺮد ﻣﻲداد‪ ,‬او ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴـﻲ ﺧـﺪا ﺣـﺎﻓﻈﻲ ﻣـﻲﻛﺮد ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎز‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ /‬آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻴﺮ از ﺧﻴﻤﻪﮔﺎه اﻣﺎم<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻨﺎن ﻣﻲﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺪف ﻣﻘﺪس‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ رﺟﺰﻫﺎي رﺳﺎ و د‪K‬ﻳﻞ اﺳﺘﻮار ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ اﻓﺮاد ﺣﺎﺿﺮ و‬
‫ﻏﺎﻳﺐ در دور و ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻨﺪ وﻟﻲ ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن ﻛﺮ و ﮔﻨﮓ و ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ وﺣﺮص و ﻃﻤﻊ دﻳﺪﮔﺎﻧﺸﺎن را ﻛﻮر ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺗﺮس و ﺑﻴﻢ‪ ,‬ﺑﻴﻨﺶ و‬
‫ﻓﺮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ درﻫﻤﻬﺎي اﺑﻦ زﻳﺎد ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ و از‬
‫ﻣﺠﺎزات و ﻛﻴﻔﺮ او ﻣﻲﻫﺮاﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﺎن اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﻫﻴﭻ ﭘﻨﺪ‬
‫ﻣ‪ %‬ﺣﻈﻪ ‪٥٢١ .‬‬

‫واﻧﺪرزي او را ﺳﻮد ﻧﺒﺨﺸﺪ و ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ او را از راﻫﺶ ﺑﺎز ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪/‬‬

‫آري‪ ,‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺑﺰرﮔﻲ از ﻛﻮﻓﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬را ﻳﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺒﻴﺐﺑﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ‬
‫اﺳﺪي‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢﺑﻦ ﻋﻮﺳﺠﻪ اﺳﺪي‪ ,‬ﺑﺮﻳﺮﺑﻦ ﺧﻀﻴﺮ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻣﺸﺮﻓﻲ‪ ,‬ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﺴﻬﺮ اﺳﺪي‬
‫ﺻﻴﺪاوي‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺪي ﺻﻴﺪاوي‪ ,‬اﺑﻲ ﺛﻤﺎﻣﻪ ﻋﻤﺮو ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺻﺎﺋﺪي‪ ,‬ﻋﺎﺑﺲ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﺷﻴﺐ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺷﺎ ﻛﺮي‪ ,‬ﺣﻨﻈﻠﺔﺑﻦ اﺳﻌﺪ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺷﺒﺎﻣﻲ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻣﺴﺮوق ﻣﺬﺣﺠﻲ‬
‫ﺟﻌﻔﻲ‪ ,‬ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ ﻣﺬﺣﺠﻲ ﺟﻌﻔﻲ‪ ,‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻗﺮﻇﻪ اﻧﺼﺎري ﺧﺰرﺟﻲ‪ ,‬زﻫﻴﺮ ﺑـﻦ ﻗـﻴﻦ‬
‫اﻧﻤﺎري ﺑﺠﻠﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ اﻋﺮج ازدي‪ ,‬ﺣﺮﺑﻦ زﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ و ﺟﺰ آﻧـﺎن ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻌﺎدت و ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪﻧﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫ﻫﺮﻣﺮد ﺳﭙﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲﻧﻮراﻧﻲ دارد دو ﻧﻮر ﻓـﻀﻞوﻧﺴﺐ از دوﻃـﺮﻓﺶ ﻧـﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‬

‫ﺳﭙﻴﺪهدم اﻓﺮادي زﻳﺮﻧﻴﺰهﻫﺎ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ درآن ﺟﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ وﻧﻴﺰهﻫﺎي ﺳﺒﻚ و ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺗﻜﺎن ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ ﺳﻮاران دﻟﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺰهﻫﺎ و ﺳ‪P‬ﺣﻬﺎ اﻧﺲ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺮﻧﻴﺰه ﺑﻪ‬
‫ﺻﺪا در ﻣﻲآﻳﺪ‪,‬ﺷﺎد و ﻣﺴﺮور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ آﻧﻬﺎ از روي اﺷﺘﻴﺎق ﺑﻪ دﻧـﺒﺎل ﻣـﺮگ ﻣـﻲروﻧﺪ و‬
‫ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺴﻞ ﺳﻔﻴﺪدر دﻫﺎﻧﺸﺎن ﺷﻴﺮﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﺮورﺷﺎن ﻣﺮگ را‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻧﺪ و ﻫﺮ اﻳﺜﺎر و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﻲ از ادب و ﻛﻤﺎل ﻧﻴﺴﺖ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫اﻟﺬﻳﻦ ُﻗ ﺘِﻠُﻮا ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ ا@ اﻣﻮاﺗا ﺑﻞ اﺣﻴﺎء ﻋﻨﺪ رﺑﻬﻢ‬

‫َ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪) ,‬و ‪ 0‬ﺗ َْﺤ َﺴ ﺒَ ﱠﻦ‬
‫‪٣‬‬
‫ﻳﺮزﻗﻮن (‪/‬‬
‫آﻧﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻫﺸﺎن ﻫﻤﻮاره ﺟﺎودان و ذ ﻛﺮ ﺧﻴﺮ اﻣﺘﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﺑﺪرﻗﻪ راﻫﺸﺎن ﺑﺎد‪/‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻤﺎوي ﻧـﺠﻔﻲ‪ ,‬ﭼـﺎپ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋ ﻣﻪ ﺑﺰرگ ﺷﻴﺦ‬ ‫اﺑﺼﺎراﻟﻌﻴﻦ ﻓﻲ اﻧﺼﺎراﻟﺤﺴﻴﻦع
‬ ‫‪١‬ـ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب‬

‫ﻧﺠﻒ ـ م‪/‬‬

‫ﻧــــﻮران ﻣــﻦ ﺣــﺎﻧﺒﻴﻪ اﻟﻔــﻀﻞ واﻟﻨﺴﺐ‬ ‫ﻣــﻦ ﻛـﻞ اﺑـﻴﺾ وﺿـﺎح اﻟﺠـﺒﻴﻦ ﻟﻪ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺗــﻋﺐ اﻟﺒــﻴﺾ ﻓــﻴﻬﺎ و اﻟﻘــﻨﺎ اﻟﺴـﻠﺐ‬ ‫ﺗﺠﻠﻮ اﻟﻌﻔﺎة ﻟﻬـﻢ ﺗـﺤﺖ اﻟﻘـﻨﺎ ﻏـﺮرا‬

‫ﻓﻜــــﻠﻤﺎ ﺳــــﺠﻌﺖ ورق اﻟﻘــﻨﺎ ﻃــﺮﺑﻮا‬ ‫ﻓــﻮار س اﺗـﺨﺬوا ﺳـﻤﺮاﻟﻘـﻨﺎ ﺳـﻤﺮا‬

‫ﻛــﺎﻧﻤﺎ اﻟﻀــﺮب ﻓـﻲ اﻓـﻮاﻫـﻬﺎ اﻟﻀـﺮب‬ ‫ﻳﺴـــﺘﻨﺠﻌﻮن اﻟﺮدي ﺷــﻮﻗا ﻟﻐــﺎﻳﺘﻪ‬

‫ﻗــــﺼﺪا و ﻣــــﺎ ﻛــﻞ اﻳــﺜﺎر ﺑــﻪ ا ‪p‬دب‬ ‫واﺳﺘﺄ ﺛﺮوا ﺑﺎﻟﺮدي ﻣﻦ دون ﺳـﻴﺪﻫﻢ‬

‫‪٣‬ـ ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان ‪J :١٦٩.‬اي ﭘﻴﺎ ﻣﺒﺮ‪ H‬ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻣﺒﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در راه ﺧﺪا ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﻣـﺮدﮔﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﻠﻜﻪ آﻧـﻬﺎ‬

‫زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن روزي داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪/‬‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٢٢‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ ﻛـﻢ ﻧـﺒﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺮﺧـﻲ از آﻧـﻬﺎ داراي‬
‫ﻗﺪرت وﺣﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻮﻳﮋه در دوراﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧ‪P‬ﻓﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪9‬‬
‫ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ و اﻓﺮادي از ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ رﻳﺎﺳﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﻣﻮر اﺟﺮاﻳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن را ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ , ١‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺸﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﻋﻠﻮي ﺑﻮدن را ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ آن ﺷﺮاﻓﺖ ﻋﺎﻟﻲ و دودﻣﺎن ﺗﺎﺑﻨﺎ ﻙ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺮ ﺟﺎي ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻨﻚ در ذﻳﻞ‪ ,‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻋﻠﻮي را ﻛﻪ ﻧﺠﻔﻲ ﻧﺴﺐ ﺷـﻨﺎس در >ﻣﺸـﺠﺮ< و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ و ﻣﺠﺪي و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﺴﺐ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺪان ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ‪ ,‬وي ﺑﺴﺘﮕﺎﻧﻲ در ﻛﻮﻓﻪ دارد‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬اﻧﻘ‪P‬ﺑﻲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻛﻪ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﺑﻦ داود ﺑﻦ اﺑﻲ ﻛﺮام‬
‫ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رﻳﻴﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻃﻴﺎر <ره‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻪ ﻧﺴﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ <ره‪ 9‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻏﺮﻳﺰه‪ ,‬ﭘﺪرﺷﺎن ﻋﻠﻲ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻏﺮﻳﺰه ﺷﻬﺮت داﺷﺖ و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻮد‪,‬‬
‫وي ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺎرون ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺼﺎ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻃﺎﻫﺮ ﻓﻘﻴﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻛﺎس ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻃـﺎﻫﺮ ﺑـﻦ ﻳـﺤﻴﻲﺑﻦ‬

‫‪١‬ـ ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﻧﻘ ﺎﺑﺖ ﺻﺺ ‪ ٢٢٠‬ـ ‪ ٢٢٦‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ـ م‪/‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٢٣ .‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪/9‬‬

‫‪ ٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺨﻄﻪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻒ اﺑﻲ ﻫﻴﺠﺎء ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ <ع‪ 9‬ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺮاﻗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻲ ﻫﻴﺠﺎء ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﻮار و ﻧﺴﺐ ﺷﻨﺎس‪ ,‬او ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﺻﻐﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ و ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﺎ ﻧﻴﺰ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ,‬آراﻣﮕﺎﻫﺶ ﺑﻌﺪ از ﻛﻨﺪه ﻗﺮار دارد‪ ,‬ﻧﺠﺎﺷﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ‬
‫ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻛـﺘﺎب اﺧﺒﺎراﻟﺤﺴﻴﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺦ و اﺧﺒﺎر ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪ o‬ﺑﻦ ﺣﺴﻦ از‬
‫اوﺳﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺷﻴﻮة او را در ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ روﺳﺘﺎﻳﻲ در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻮاﻧﻴﻪ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﺻﻐﺮ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ذ ﻛﺮي از وي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪ‪,‬‬
‫اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ زوج ﺻﺎﻟﺢ‪ /‬ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﭘﺎرﺳﺎ و ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮد او ﻫﻤﺮاه اﺑﻲ اﻟﺴﺮاﻳﺎ در ﻛـﻮﻓﻪ ﺣـﻀﻮر‬
‫داﺷﺖ واﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﺠﺎﺷﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ زاﻫﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮدي ﺷـﺮﻳﻒ‪ ,‬ﭘـﺎرﺳﺎ و ﺳـﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﺻﻐﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺨﺘﺎر اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻌ‪P‬ء ﻣﺴﻠﻢ اﺣﻮل ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﺮ‬
‫زﻛﻴﻪ ﺣﺴﻨﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﺷﺘﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﺲ ّ‬
‫‪ ١٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒ ﻧﺎم او ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﻤﺮه‪ ,‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺗﻜﺔ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢ ا ﻛﺒﺮ اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺼﺎب ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻃﻨﺠﻴﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٢٤‬‬

‫‪ ١٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻌﻔﺮ اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺎرون ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪ ,‬وي ﻳﻜﻲ از رؤﺳﺎ و اﻓﺮاد‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ اﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ‪/‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮﺳﻲﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺮﺳﻲ ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﺎ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻌﻴﻪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﻴﻪ ﻧﺎم ﻣﺎدر اوﺳﺖ‪ ,‬وي ﭘﺴﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ دﻳﺒﺎج ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻣﺜﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦ‬
‫ﻣﻌﻴﻪ‪/‬‬
‫‪ ٢٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑـﺮﺳﻲ از ﻓـﺮزﻧﺪان اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑـﺮﺳﻲ‪ ,‬ﺳـﻠﻴﻤﺎن داراي ﻣـﻘﺎم و‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻄﺤﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ<ع‪ 9‬و‬
‫ﻋﻠﻲ اﻣﻴﺮ و ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ا ﻛﺒﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﺻﻐﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪/9‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ<ع‪ 9‬ﻛﻪ در ﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﺻﻐﺮ‪ ,‬ﻗـﺎﺳﻢ ﺷـﺨﺼﻲ ﻧـﻴﻜﻮﻛﺎر ‪ ,‬ﻓـﺎﺿﻞ و‬
‫ﺳﺎ ﻛﻦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮد وﻟﻲ ﺧﺎﻧﻮادهاش در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ ﺧـﺎﻧﺪان ﺣﺴـﻦ ﻣﻜـﻮف ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ اﻓـﻄﺲ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ اﺻـﻐﺮ‪ ,‬ﻓـﺮزﻧﺪ اﻣـﺎم زﻳـﻦ‬
‫اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬اﺑﺘﺪا ﺣﺴﻦ در ﻣﻜﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ ورﻗﺎء ﺑﻦ زﻳﺪ‪ ,‬او را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺎس ﺟﻤﺎل ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﻓﻄﺲ‪/‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٢٥ .‬‬

‫‪ ٣٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻘﺒﻖ و ﻛﺪه ﺑﻪ اﺑﻲ ﻃﻴﺐ اﺣﻤﺪ داﻋﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺻﻮﻓﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ‬
‫ﻃﻮﻳﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ راس اﻟﻤﺬري ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺛﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﻣﻴﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋـﺒﻴﺪا˜ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺎسﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪/9‬‬
‫‪ ٣٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻏﺎرات ﺑﻪ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ زﻳﺪ ﺳﻴﺪ ﻛﺎ ﻛﻮﻓﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻮﻓﻲ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺐ وي در ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ زوارﻳﻖ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻫـﺎرون ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﺠﺮي ﺣﺴﻨﻲ‪/‬‬
‫‪ ٣٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺷﺠﺮي ﺣﺴﻨﻲ‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺘﺮ و آﻧﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺣﺴﻴﻦ رﺋﻴﺲ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ اﻋـﻮر‬
‫ﺟﻮادﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ اﺷﺘﺮ ﻛﺎﺑﻠﻲ ﭘﺴﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﺲ زﻛﻴﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﺾ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻣﺜﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻲ<ع‪ 9‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺗﺎ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺳﭙﺲ‬
‫از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﺤﺪث ﻫﻤﺪاﻧﻲ و ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦ اﻋﻮر ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻗﺒ ﻧﺎم او ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٠‬ـ ﺳﺒﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ رﻳﻴﺲ ﻛﻮﻓﻪ ﻓـﺮزﻧﺪ ﻗـﺎﺳﻢ ﺑـﻦ اﺣـﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪاي در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺒﻴﻌﻴﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺎﺳﻢ ﺳﺒﻴﻌﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻮﻳﺎن ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻌﻴﺔ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ دﻳﺒﺎجﺑﻦ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺜﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻲ<ع‪ /9‬وي در ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ داﺷﺖ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺴﺐ ﺷﻨﺎس ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪ ,‬و ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اوﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ادرع ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦﺑﻦ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٢٦‬‬

‫ﺟﻌﻔﺮ ﻏﺪار ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻣـﻴﺮ ﻣـﺆﻣﻨﺎن<ع‪ 9‬اﺑـﻮ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ادرع ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺧﺮاﺳﺎن‪ ,‬ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﺟﺰ آن ﺑﻮد‪ /‬وي در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و درﻛﻨﺎﺳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ<ع‪/9‬‬
‫‪ ٤٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻃﻮﻳﻞ ﺑﺎع‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺎرث ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ دﻳﻠﻤﻴﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺴـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﻣـﺤﺪث‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃﻴﺐ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻗﻄﻴﻌﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﺑﻲ ﺷﺠﺔ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻓـﺮزﻧﺪ‬
‫اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ<ع‪/9‬‬
‫‪ ٤٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺑﺮﻛﺎت ﺷﺮﻳﻒ‪ ,‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﺎﺿﻲ ﺣﻤﺺ و ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻲ ﻋﻠﻲ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ داﻧﻘﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ذي اﻟﺪﻣﻌﻪ ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﺎت ﺷﺮﻳﻒ در ﺳﺎل ‪< ٥٣٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ,‬وي ادﻳﺐ‪ ,‬زﺑﺎن ﺷﻨﺎس‪ ,‬ﻧﺤﻮي‪,‬‬
‫راﺳﺘﮕﻮ‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬زﻳﺪي اﻟﻤﺬﻫﺐ ﺑﻮد و زﻳﺎد ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻤﺎر‪ ,‬ﺑﺮادر ﺷﺮﻳﻒ اﺑﻲ ﺑﺮﻛﺎت ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎم او ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ اﺻﻐﺮ اﻗﺴﺎﺳﻲ ـ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻗﺴﺎس ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛـﻮﻓﻪ ـ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ذي ﻋﺒﺮه ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪/9‬‬
‫‪ ٤٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ زاﻫﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ذي ﻋﺒﺮه ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ ,9‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺤﻴﻲ در ﺳﺎل ‪ ٤٧٠‬واﻧﺪي در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ /‬ﻗﺒ ﻧﺎم او ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻳﺎﻗﻮت اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان در ﻣﺎدة اﻗﺴﺎس ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﻲ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ اﺳﻮد ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﺘﻴﻠﺔ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ذي ﻋﺒﺮه ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﻛﻨﻴة او اﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻮد‪ /‬وي ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ زﻳﺪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٢٧ .‬‬

‫ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺷﺎﻫﻲ و ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻣﺬﻫﺐ زﻳﺪﻳﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ دﻋـﻮت ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻴﺎم ﻛـﺮد‪ /‬وي از ﭘـﺎرﺳﺎﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻮد و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺧﺎﻧﺪان اﺑـﻮﻃﺎﻟﺐ داﺷﺖ و در ﻧـﻴﻜﻮﻛﺎري‬
‫واﺣﺴﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮد را ﺑـﻪ زﺣـﻤﺖ ﻣـﻲاﻧـﺪاﺧﺖ و ﻣـﺎدرش ام ﺣﺴـﻦ دﺧـﺘﺮ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪا˜ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻃﻴﺎر <ره‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬وي در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا ﺑﺮد‪ /‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٢٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬رخ داد‪/‬‬
‫‪ ٥٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻓﻮارس ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﻓﺎرس ﺑﻦ زﻳﺪ ﺟﻨﺪي ﺑﻦ ﺣﺴـﻴﻦ ﻓـﺪانﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ذي دﻣﻌﻪ ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ /9‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺒﻴﻠﻪاي در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٣‬ـ ﺧﺎﻧﺪان زﻳﺪ ـ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﻢ ﻋﻤﺮ ـ او ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺴﺐ ﺷﻨﺎس ﻓﺮزﻧﺪ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻣﺤﺪث ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ذي ﻋﺒﺮه ﻓﺮزﻧﺪ زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ<ع‪ 9‬ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٥٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺎﺳﻢ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﻗﺎﺳﻢ ﺑـﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﺑـﻦ اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ اﺷـﻞ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﺮارﺑﻦ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺻﺎﻟﺢﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﻋﺮج ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ اﺻﻐﺮ ﻓـﺮزﻧﺪ اﻣـﺎم زﻳـﻦ اﻟﻌـﺎﺑﺪﻳﻦ <ع‪9‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺘﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻣﺎم اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺛﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﻋﺮج ﻛﻪ ﻗﺒ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪ /‬وي ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﺛـﺮ‬
‫ﺿﺮﺑﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﻮد ﺑﻪ اﺷﺘﺮ ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ و ﻏ‪P‬م ﻓﺪان زﻳﺪي او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ زده ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪ ,‬اﺑﻮ ﻃﻴﺐ ﻣﺘﻨﺒﻲ از روي ﻋ‪P‬ﻗﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ وي داﺷﺖ در ﻣﺪح او ﻗـﺼﻴﺪهاي‬
‫ﺳﺮود ﻛﻪ در اول دﻳﻮاﻧﺶ ﺛﺒﺖ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻴﺖ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪه ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﻠﺰار آن ﺗﻮ را ﻓﺮﻳﻔﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ را ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪاﻳﻲ ﺗﻮ از‬
‫آﻧﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬دور ﻛﻨﺎد‪/ ١‬‬

‫اﺑـــﻌﺪ ﻣــﺎﺑﺎن ﻋــﻨﻚ ﺧــﺮدﻫﺎ‬ ‫اﻫ˜ ﺑﺪار ﺳـﺒﺎ ﻙ اﻏـﻴﺪﻫﺎ‬ ‫‪١‬ـ‬

 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٢٨‬‬

‫و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ از آن ﺿﺮﺑﺖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫اي ﻛﺎش ﺿﺮﺑﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﺜﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺻﺎﺑﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪/ ١‬‬
‫اﺷﺘﺮ ﺑﻴﺴﺖ واﻧﺪي ﻓﺮزﻧﺪ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻓﻪ رﻓـﺘﻨﺪ و ﺣﻜـﻮﻣﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﺳﻤﺎن از آن ﺧﺪا و زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﻴﺪا˜ اﺳﺖ و‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻓﺮزﻧﺪان اﺷﺘﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ زﻳﺮا آﻧﻬﺎ ﺣﺴﻴﻨﻲ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺴﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺟـ‪P‬ل اﻟﺪﻳـﻦ ﺗـﻘﻲ ﻧﺴﺐ ﺷـﻨﺎس‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺳﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮي ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ,‬ﻓﺎﺿﻞ و‬
‫ﻧﺴﺐ ﺷﻨﺎس ﺑﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪش ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻧﺠﻒ و ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪٦٦٦‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد و ﻧـﺎم او را در ﻣـﺒﺤﺚ ﻧـﻘﺎﺑﺖ ذ ﻛـﺮ ﻛـﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﭘﺴـﺮش ﺳـﻴﺪ ﻣـﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻣﺮدي ﺑﺰرﮔﻮار‪ ,‬ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر‪ ,‬ﭘﺎرﺳﺎ و ﺑﺰرگ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮد‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪<٦٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﻣﺎه رﺑﻴﻊ ا‪K‬ول ﺳﺎل ‪< ٦٩٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟﻔـﺘﺢ ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻃﺎﻫﺮ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﻣﻴﺮ اﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﻣـﻴﺮ اﺑـﻲ اﻟﺤﺴـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻓﻮارس ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ‪ ,‬وي ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٥٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﺷﺎب‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻮد‪ ,‬او ﺑﺮادر ﻓﻮارس و ﻣـﺤﻤﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ذ ﻛﺮي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪ واﻣﺮوزه اﻓﺮادي ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و در ﻧﺠﻒ و رﻣﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺘﺎل ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻫﺒﺔ ا˜‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﺷﺮف اﺣﻤﺪﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻓﺘﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦١‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻲ ﻓﺮج ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻓﺮج ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﻛﻪ ذ ﻛﺮ آن‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬

‫ﻛــﻤﺎ اﺗــﻴﺤﺖ ﻟﻬــﺎ ﻣــﺤﻤﺪﻫﺎ‬ ‫ﻳﺎ ﻟﻴﺖ ﻟﻲ ﺿﺮﺑﺔ اﺗﻴﺢ ﻟﻬـﺎ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻋﻠﻮي در ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٢٩ .‬‬

‫‪ ٦٢‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺼﺎﺑﻴﺢ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋ‪P‬ء ﻣﺴﻠﻢ اﺣﻮل اﻣﻴﺮ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻣـﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫وي ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﺮ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٣‬ـ ﻣﺨﺎﺋﻄﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻌﺮوﻓﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺨﻴﻂ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ‬
‫اﺑﻲ ﻫﺎﺷﻢ داود ﺑﻦ اﻣﻴﺮ اﺑﻲ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻃـﺎﻫﺮ ﺑـﻦ ﻳـﺤﻴﻲ ﻧﺴـﺎﺑﻪ ﺣﺴـﻴﻨﻲ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮد‪ /‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺨﻴﻂ ﻣﺮدي ﻋﺎﺑﺪ و ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﻮد او ﻫﻔﺖ ﻣﺎه زﻣﺎﻣﺪار ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و در‬
‫ﻣﺼﺮ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ /‬ﺑﻪ او ﻟﻘﺐ ﻣﺨﻴﻂ دادﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﺳﮓ ﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮد ﻧﺰد‬
‫وي ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺳﻮزﻧﻲ ﺑـﻴﺎورﻳﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﺑـﺪﻳﻦ ﻧـﺎم ﻣـﻠﻘﺐ ﺷـﺪ‪ /‬او ﺟـﺪّ‬
‫ﻣﺨﺎﺋﻄة ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٦٤‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺷﻌﺮاﺑﻂ و آن ﻟﻘﺐ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻜﻔﻮف ﺑﻦ ﺣﺴـﻦ اﻓـﻄﺲ ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ‬
‫اﺻﻐﺮ ﺑﻦ اﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ<ع‪ 9‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٥‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻴﺎد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻴﺎد ﻋﺒﺪا˜ ﺑـﻦ اﺣـﻤﺪ داﻋـﻲ ﺑـﻦ ﺣـﻤﺰة ﺑـﻦ ﺣﺴـﻴﻦ‬
‫ﺻﻮﻓﺔﺑﻦ زﻳﺪ ﻃﻮﻳﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺛﺎﻟﺚ ﻋﺒﺪا˜ رأس ﻣـﺬري ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮ ﺛـﺎﻧﻲ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺑـﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﺔ ﺑﻦ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٦‬ـ ﺧﺎﻧﺪان اﻳﺴﺮ ﺑﻪ اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﺻﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪,‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٧‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﻣﻴﺮ ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﻀﺎة ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ ,9‬اﻳﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣ‪P‬ح اﻃﺮوش‬
‫ﺷﺠﺎع ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٨‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻮﻓﻲ در ﻣﺤﻠﻪ درب زرﻗﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﻃﺤﺎن ﻣﻨﺴﻮب‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ,‬وي ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻲ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﺣﺴـﻦ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺖ ﻧـﺠﻒ ﻓـﺮزﻧﺪ اﺑـﻲ ﻃـﻴﺐ ﻳـﺤﻴﻲ ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺴﻦﻣﺤﻤﺪ ﺻﻮﻓﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻃﺮف ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮد و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪< ٨٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﻓﺮادي از ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻮﻓﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﻬﺎ‬
‫اﺷﺨﺎﺻﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و داراي زﻣﻴﻨﻬﺎي زﻳﺎدي در ﻛﻮﻓﻪ و اﻃﺮاف آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧـﺎن‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاف ﻧﺠﻒ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٩‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻗﻔﺞ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻮﻓﻲ ﻛﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٣٠‬‬

‫ذ ﻛﺮ وي ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬

‫‪ ٧٠‬ـ ﺧﺎﻧﺪان ﻟﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣١ .‬‬

‫ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ‬

‫در ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺑﺼﺮﻳﺎن ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ در ﺑﺎرة ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎي ادﺑﻲ ﻣﻴﺎن‬
‫اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪ /‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺤﻮ‪ ,‬ادﺑﻴﺎت و ﻟﻐﺖ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫درﮔﻴﺮي رخ ﻣﻲداد‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ ﺧﻮد راﺑﻪ ﻳﻜﻲ از آن دو ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲداد و ﺑﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺣﺰب و ﮔﺮوﻫﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﺎت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑـﻲ وﻓـﺎء اﻧـﺒﺎري ﻣـﺘﻮﻓﺎي ﺳـﺎل ‪< ٥٧٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛـﺘﺎﺑﺶ‬
‫اﻧﺼﺎف ﻓﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻟﺨ‪-‬ف ﻣﻴﺎن ﻧﺤﻮﻳﺎن ﺑﺼﺮي و ﻛﻮﻓﻲ <ﭼﺎپ ﭘـﺎرﻳﺲ ﺳـﺎل ‪١٩١٣‬م‪9‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘ‪P‬ﻓﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﮔﺮوه را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ‪ ١٠٢‬ﻣﺴﺄﻟﻪ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﻘﺎء َﻋﻜﺒﺮي ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺤﻮي ﺿﺮﻳﺮ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٦١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﺘﺎﺑﺶ‬
‫<اﻟﺘﺒﻴﻴﻦ ﻓﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻟﺨ‪P‬ف ﺑﻴﻦ اﻟﺒﺼﻴﺮﻳﻴﻦ واﻟﻜﻮﻓﻴﻴﻦ‪ 9‬از اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﺎت ﭘﻴﺮوي ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺟ‪P‬ل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٩١١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻳﺎس دو ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺪان اﻓﺰوده‬
‫اﺳﺖ <ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﺷﺒﺎه واﻟﻨﻈﺎﺋﺮﻟﻪ ج‪ ,٢‬ص ‪ ,١٤٧‬ﭼﺎپ ﺣﻴﺪرآﺑﺎد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/9‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ زﻧﺒﻮر وﻋﻘﺮب از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎي ادﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ از ﺑﺼﺮه و‬
‫ﻛﺴﺎﺋﻲ از ﻛﻮﻓﻪ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻛﺴﺎﺋﻲ ﺑﻪ اﻣﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ رﺷﻴﺪ درس ﻣﻲداد واﻣﻴﻦ ﻫﻢ او را ﻳﺎري‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم دﻳﺎرش ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻳﻜﻲ از ﻧﺤﻮﻳﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪/‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﺧ‪P‬ﺻﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ زﻧﺒﻮر را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﻴﺰان اﻋﺘﻨﺎ و ﺗﻮﺟﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺷﻜﺎر ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﻛﺴﺎﺋﻲ در ﺑﻐﺪاد اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ اﻣﻴﻦ آﻣﻮزش ﻣﻲداد‪ /‬اﺗﻔﺎﻗا ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ از ﺑـﺼﺮه ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻐﺪاد آﻣﺪ و اﻣﻴﻦ آن دو را در ﻣﺠﻠﺴﻲ ﮔﺮد آورد و ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در اﻣﻮر ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮه‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ زﻧﺒﻮر و ﻋﻘﺮب ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﺴﺎﺋﻲ ﻳﻜﻲ از ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻠﻬﺎي ﻋﺮب را‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ذ ﻛﺮ ﻛﺮد‪< :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدم ﻛﻪ زﻧﺒﻮر از ﻋﻘﺮب ﮔﺰﻧﺪهﺗﺮ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ ﮔﺰﻧﺪﮔﻲ زﻧﺒﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﺮب اﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺎذا ﻫﻮ اﻳﺎﻫﺎ‪ 9‬ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٣٢‬‬

‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ <ﻓﺎذا ﻫﻮﻫﻲ‪ 9‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ /‬و ﻣﺪت ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮاﻓﻖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ اﺻﻴﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺎ ﻛ‪P‬م ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪,‬‬
‫اﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﺋﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺖ زﻳﺮا اﺳﺘﺎدش ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻋﺮب را ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و در اﻳﻦ ﺑﺎره از او ﺳﺆال ﻛﺮد او ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ را ﺗﻜﺮار ﻛﺮد‪ /‬اﻣﻴﻦ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫<ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﺋﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻲ‪ 9‬ﻋﺮب ﮔﻔﺖ‪< :‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد زﺑﺎﻧﻢ از ﻣﻦ‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ 9/‬اﻣﻴﻦ و ﻛﺴﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻋﺮب ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد و ﺷﺨﺼﻲ از او ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻛﻪ >ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ و ﻛﺴﺎﻳﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﻖ ﺑﺎ ﻛﺪام‬
‫ﻳﻚ از آﻧﻬﺎﺳﺖ؟ وﻋﺮب ﺑﮕﻮﻳﺪ‪< :‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪/<9‬‬
‫ﻋﺮب ﮔﻔﺖ‪> :‬اﻳﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ<‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر اﻣﻴﻦ و ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﺤﻮ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬آن ﺷﺨﺺ ﻋﺮب ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻧﺰد ﻋﺮب‬
‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ >ﺳﺨﻦ ﻛﺴﺎﻳﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و آن ﻛـ‪P‬م ﻋـﺮب اﺳﺖ‪ </‬ﺳـﻴﺒﻮﻳﻪ‬
‫ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ روا داﺷﺘﻨﺪ و از ﻛﺴﺎﺋﻲ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﺑﺮ وي ﮔﺮان‬
‫آﻣﺪ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان از ﺑﻐﺪاد ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ در اﻳﺮان ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﺑﺎز‬
‫ﻧﮕﺸﺖ‪/‬‬
‫در ﻗﺮن دوم و ﺑﺨﺸﻲ از ﻗﺮن ﺳﻮم ﻋﻠﻮم ﺑﺴﻴﺎري در ﻛﻮﻓﻪ ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ و ﻧﺤﻮﻳﺎن‪ ,‬راوﻳﺎن‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﺣﺎﻓﻈﺎن‪ ,‬ادﻳﺒﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻇـﻬﻮر ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑـﺮﺧـﻲ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪>:‬در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ ﺑﺼﺮه ﭘﻴﺸﻲ ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﺼﺮﻳﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ زﻳﺮا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ آﻧـﻬﺎ اﻫـﻞ ﺗـﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ /‬و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺼﺮﻳﺎن از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺠﺰ اﺑﻮ زﻳﺪ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻌﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ,‬ﺟﺎﻣﻌﺘﺮ و‬
‫ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ از ﺑﺼﺮه ﺑﻮد وﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ اﺳﺖ<‪/‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ﻛﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫زﻳﺮا ﭘﻴﺮوزي ﻛﺴﺎﺋﻲ ﺑﺮ ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺷﻬﺮش ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﺷﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻓﺮاء‪ ,‬اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﻲ‪ ,‬ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺿﺮﻳﺮ و اﺑﻦ ﺳﻜﻴﺖ در ﺑﻐﺪاد ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣٣ .‬‬

‫اﻳﻨﻚ در ذﻳﻞ اﺳﺎﻣﻲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﺤﻮﻳﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﺮده و در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﺤﻮ ﺟﺰ‬
‫آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬در ذ ﻛﺮ اﺳﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﺟﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ زﺑﻴﺪي اﺷﺒﻴﻠﻲ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٣٧٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻠﻐﻮﻳﻴﻦ واﻟﻨﺤﺎة‬
‫ﻓﻲ اﻟﻤﺸﺮق واﻧﺪﻟﺲ از زﻣﺎن اﺑﻲ ا‪K‬ﺳﻮد ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻲ روزﮔﺎر ﻣﺆﻟﻒ ـ ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن ـ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﺟ‪P‬ل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ در ﻛﺘﺎب ﺑﻐﻴﺔ اﻟﻮﻋﺎة ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻠﻐﻮﻳﻴﻦ واﻟﻨﺤﺎة ـ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ـ ﺳﺎل‬
‫‪< ١٣٢٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ اﺑﻮا‪K‬ﺳﻮد دؤﻟﻲ‪ :‬ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻇﺎﻟﻢ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‬
‫و آن را از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬وي در ﺷﻤﺎر ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎﺑﻌﺎن واز ﻳﺎران آن ﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه وي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬اﺑﻮا‪K‬ﺳﻮد ﻗﻀﺎوت ﺑﺼﺮه را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‬
‫و اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﻧﻘﻄﻪ ﮔﺬاري ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳـﺎل ‪< ٦٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑـﺎ ﺑـﻴﻤﺎي‬
‫ﻃﺎﻋﻮن ﻓﺮا ﮔﻴﺮ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ رواﺳﻲ‪ :‬ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﺎره واﺳﺘﺎد ﻛﻮﻓﻴﺎن در ﻧﺤﻮ ﺑﻮد‪/‬‬
‫وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ درﺑﺎره ﻧﺤﻮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪ /‬او اﺳﺘﺎد ﻛﺴﺎﺋﻲ‬
‫ﺑﻮد و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ١٩٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻣﻌﺎذﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺮاء‪ ,‬اﺳﺘﺎد ﻛﺴﺎﻳﻲ ﺑﻮد و ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﻣﻨﺪرس ﻣﻲﻓﺮوﺧﺖ و در ﺳﺎل‬
‫‪< ١٨٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻳﻲ‪ ,‬ﻫﻢ ﭘـﻴﻤﺎن ﺧـﺎﻧﺪان اﺳـﺪ‪ ,‬ﭘـﻴﺸﻮاي‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎن درﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﻟﻐﺖ و ﻳﻜﻲ از ﻫﻔﺖ ﻗﺎري ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ,‬او را ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﺳﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ وارد ﻛﻮﻓﻪ ﺷﺪ‪ /‬وي اﺳﺘﺎد ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫زﻳﺮا او در ﻣﻜﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻳﻲ اﺣﺮام ﺑﺴﺖ‪ /‬او در ّ‬
‫رﺷﻴﺪ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ١٨٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ري ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ اﺑﻮزﻛﺮﻳﺎ ﻓﺮاء ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺎﻫﻠﻲ‪ ,‬او در ﻋـﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳـﺮآﻣـﺪ ﻫـﻤﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ٢٠٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در راه ﻣﻜﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﻌﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺬﻟﻲ‪ ,‬وي ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬و‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪< ١٨٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرﻙ اﺣﻤﺮ‪ ,‬ﻣﺮﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ,‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٣٤‬‬

‫‪< ١٩٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در راه ﻣﻜﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬

‫‪ ٨‬ـ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺿﺮﻳﺮ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻛﺴﺎﻳﻲ ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ٢٠٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﻜﻔﻮف ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬او ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ ﺳﻠﻤﻮﻳﻪ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ ﻧﺤﻮ را از ﻛﺴﺎﻳﻲ آﻣﻮﺧﺖ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ اﺳﺤﺎق ﺑﻐﻮي‪ :‬وي ﻧﻴﺰﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ اﺑﻮ ﻣﺴﺤﻞ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺧﺮﻳﺶ‪ ,‬اﺑﻮﺑﻜﺮ اﻧﺒﺎري ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺴﺤﻞ از ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ ﻣـﺒﺎرﻙ‬
‫اﺣﻤﺮ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل در ﻧﺤﻮ‪ ,‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪ ,‬اﺑﻦ ﻧـﺪﻳﻢ در ﻛـﺘﺎب‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ ,‬ﻧﺎم وي را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و او را ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺟﻌﻔﻲ‪ ,‬او در ﻋﺼﺮ ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﻬﺮان از اذاﻧﻲ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺻﺒﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب ﺑﻠﻐﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وي ﻳﻜﻲ از ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد و ﭘﺲ‬
‫از وي ﭘﻴﺸﻮاي ﻧﺤﻮﻳﺎن ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺪر ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ‪ ,‬او ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود ﻓﻲ اﻟﻨﺤﻮ را از‬
‫ﻓﺮاء رواﻳﺖ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻃﻮال‪ /‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد‪ ,‬او اﺣﺎدﻳﺜﻲ از اﺻﻤﻌﻲ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪ ,‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٢٤٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻗﺎدم‪ ,‬وي اﺳﺘﺎد ﺛﻌﻠﺐ ﺑﻮد و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ٢٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫زﻣﺎن ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻣﻌﺘﺰ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪان اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺿﺮﻳﺮ در ﺳﺎل ‪< ١٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در روز ﻋﻴﺪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎن ﺳﺎل ‪< ٢٣١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ و ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪ ,‬وي‬
‫از داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺛﻌﻠﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ در ﻣﺎه ذي ﺣﺠﻪ ﺳﺎل ‪< ٢٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫ﺳﺎﻣﺮاء وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ اﺑﻮ ﻋﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺛﻌﻠﺐ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺷﻴﺒﺎن ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣٥ .‬‬

‫او در ﺳﺎل ‪< ٢٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٢٩١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺣﺎﺋﻚ ﺿﺮﻳﺮ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺛﻌﻠﺐ‪ ,‬ﻳﻬﻮدي ﺗﺒﺎر واز ﻣـﺮدم‬
‫ﺣﻴﺮه ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎﻣﺾ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺪ اﺧ‪P‬ﻗﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻣﺾ ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ و‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﻌﺒﺪي‪ ,‬از ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و‬
‫ﻳﺎران ﺛﻌﻠﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪< ٢٩٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺑﺸﺎرﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻧﺒﺎري‪ ,‬در ﺳﺎل ‪< ٣٠٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ در ﺳﺎل‬
‫‪< ٣٢٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ ﻧﻔﻄﻮﻳﻪ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ و ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺮﻓﺔ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎنﻣﻐﻴﺮة‬
‫ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺻﻔﺮه ﻋﺘﻜﻲ ازدي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٣٢٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٦‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻫﺬﻟﻲ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ٣٣٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٧‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺮج ﻏﺴﺎﻧﻲ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬وي ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ دوﺳﺖ ﻓﺮاء‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٢٨‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه اﺳﺪي اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺻﻌﻮدا‪ ,‬وي از ﺑﺰرﮔﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ واز ﻧﺰدﻳﻜﺎن و ﻛﺴﺎن ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﻌﺘﺰ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻲ ﺣـﻨﻔﻲ ﻓـﺨﺮاﻟﺪﻳـﻦ ﺑـﻦ ﻓـﺼﻴﺢ در ﻋـﺮاق‬
‫ﺷﻬﺮت داﺷﺖ وي در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪< ٧٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻧﺎﻗﺪ ﻣﺴﻴﻜﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺎس‪ ,‬وي در ﺳـﺎل ‪٤٧٧‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٥٥٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راﺷﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﻣﻘﻴﻢ ﺣﺮان‪ ,‬ﻛـﻨﻴﻪاش اﺑـﻮ اﺳـﺤﺎق ﺑـﻮد ‪ /‬وي‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن را از ﺣﻤﺰه رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻋﻨﺒﺴﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺸﻜﺮي‪ ,‬در ﺳﺎل ‪< ٢٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٣٦‬‬

‫‪ ٣٣‬ـ ﺟﻮﻳﺮﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﺋﺬ از ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ,‬ﺑﻪ او اﺑﻦ ﻋﺎﺗﻚ واﺳﺪي ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫وي در ﺷﻤﺎر ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺎرون اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺗﻤﻴﻤﻲ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑـﻪ اﺑـﻦ ﻧـﺠﺎر‬
‫ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬او ﻛﺘﺎﺑﻲ درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد و از وي ﺑﺴﻴﺎر رواﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد او در ﺳﺎل‬
‫‪< ٣٠٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي ا‪K‬وﻟﻲ ﺳﺎل ‪< ٤٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٥‬ـ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ داود ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻮن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﻘﺎر‪ ,‬او ‪ ٤٣‬ﺳﺎل در ﻣﺴﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮد‪ ,‬وي اﺻﻮل ﻧﺤﻮ را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٣٥٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ داود ﺑﻦ ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺑﻬﻠﻮل‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﺗﻨﻮﺧﻲ اﻧﺒﺎري ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻮد‪ /‬وي‬
‫در ﺳﺎل ‪< ٣١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺳﻦ ‪ ٨٨‬ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﺷﻬﺮ اﻧﺒﺎر از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٧‬ـ رﺑﻴﻊ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ ﻋﻔﻴﻒ اﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺷـﺮح ﻣـﻘﺼﻮره اﺑـﻦ درﻳـﺪ ﺗـﺎﻟﻴﻒ اوﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺳﻴﻮﻃﻲ در ﻛﺘﺎب ﺑﻐﻴﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي ا‪K‬وﻟﻲ ﺳﺎل ‪< ٦٨٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬دﺳﺘﺨﻂ او را در آن‬
‫ﻛﺘﺎب دﻳﺪم‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺷﺪاد ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻌﺪ راﺑﻴﻪ‪ ,‬راﺑﻴﻪ ﻧـﺎم ﻣـﺤﻠﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ آن ﺟـﺎ ﻧـﺤﻮ را‬
‫آﻣﻮزش ﻣﻲداد‪ ,‬او ﺷﺎ ﮔﺮد اﺑﻲ ا‪K‬ﺳﻮد دؤﻟﻲ‪ ,‬و ﺷﺨﺼﻲ ﺷﻮخ ﻃﺒﻊ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺪي اﺑﻮ ﺗﻘﻲ ﻓﻘﻴﻪ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٦٣٩‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٧٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٠‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟ‪P‬ل اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ وﻋﺎﻟﻢ ﻧﺤﻮ ﺑﻮد‪,‬‬
‫وي در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺳﺎل ‪< ٧٠٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٧٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤١‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺮب ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺧﻄﺎﺑﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬او ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﺤﻮي ﺑﻮد‪/‬‬
‫وي ﭼﻬﺎر ﻛﺘﺎب در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﺤﻮ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٢‬ـ ﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﺻﻬﻴﺐ ﺧﺪاء اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ,‬ﺑﺨﺎري و ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ از‬
‫اور واﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ١٩٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٣‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪوس‪ ,‬ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻫﺎن در ﺑﺎره ﻋﻠﻞ ﻧﺤﻮ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﻌﺮ و ﻣﻴﺰان ﺷﻌﺮ‪/‬‬
‫‪ ٤٤‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﺳﺪي‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻛﻮﻓﻲ‬
‫ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣٧ .‬‬

‫ﺑﻮد‪ /‬او از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺛﻌﻠﺐ و داراي ﺧﻄﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ درﺳﺘﻲ و ﻇﺮاﻓﺖ ﺑﻮد‪ ,‬وي در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٢٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻣﺎه ذي ﻗﻌﺪه ﺳﺎل ‪< ٣٤٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٥‬ـ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻮي زﻳﺪي از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ‪ ,‬ﻟﻐﺖ‪ ,‬ﻓﻘﻪ و‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮد‪ ,‬وي در ﺳﺎل ‪< ٤٤٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٥٣٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٦‬ـ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺮدان اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ‪ ,‬او ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﺘﺎب‬
‫اﻟﻘﻴﺎس ﻋﻠﻲ اﺻﻮل اﻟﻨﺤﻮ را رواﻳﺖ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٧‬ـ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﻘﺮي اﺑﻮﻋﺒﺎس‪ ,‬وي ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ را از ﻛﺴﺎﻳﻲ آﻣﻮﺧﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٨‬ـ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﺧﺎﻗﺎن وزﻳﺮ ﻣﺘﻮﻛﻞ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬و در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ٢٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٩‬ـ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺣﺎرﺛﻲ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪< ٧٠٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٧٥٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٠‬ـ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﺑﻮ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺳﻜﻴﺖ‪ ,‬اﺳﺘﺎد ﻧﺤﻮ ﻛﻮﻓﻴﺎن‪ ,‬ﻋﻠﻢ ﻗﺮآن‪ ,‬ﻟﻐﺖ‪,‬‬
‫ﺷﻌﺮ و راوي ﻣﻮﺛﻘﻲ ﺑﻮد‪ /‬او ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري درﺑﺎره ﻧﺤﻮ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺷﻌﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﻮاﻧﻬﺎي‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮب دارد‪ ,‬و ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻓﺰود‪ ,‬وي ﻣـﺮﺑﻲ ﻓـﺮزﻧﺪان‬
‫ﻣﺘﻮﻛﻞ و ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ او ﺑﻮد ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻋﺒﺎﺳﻲ دﺳﺘﻮر داد زﺑﺎﻧﺶ را از ﭘﺸﺖ ﮔـﺮدﻧﺶ‬
‫ﺑﻴﺮون آوردﻧﺪ و ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ,‬و داﺳﺘﺎﻧﺶ در ﻛﺘﺎب ﺑﻐﻴﻪ ذ ﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در روز‬
‫دوﺷﻨﺒﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ‪< ٢٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روي داد و ﻣﺘﻮﻛﻞ ﺧﻮﻧﺒﻬﺎي او را ﺑﺮاي ﻣﺎدرش‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ او را در ﻛﺘﺎب ﺑﻐﻴﺔ اﻟﻮﻋﺎة ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ,‬ص ‪ ٤١٨‬و ‪ ٤١٩‬و‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻌﺠﻢﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٣٨‬‬

‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺛﺒﺖ ﻣـﻌﺎﻧﻲ اﻟﻔـﺎظ و ﻓـﻬﻢ ﺳـﺒﻚ‬
‫ﻋﺒﺎرات آن‪ ,‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ واﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑـﺮرﺳﻲ در ﺳـﺒﻜﻬﺎ‪ ,‬ﺳـﺨﻨﺎن‪,‬‬
‫اﺷﻌﺎر و ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﻬﺎي ﻋﺮب ﺳﻮق داد‪ /‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر از اﺑﻬﺎم و ﻓﺴﺎد ﻣﺼﻮن ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻋﺮﺑﻬﺎي ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻧﺸﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ,‬ﻗﺮﻳﺶ‬
‫اﻟﻔﺎظ و ﺳﺒﻜﻬﺎي آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﻧـﺰد‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎي ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻧﺸﻴﻦ رﻓﺘﻪ اﺷﻌﺎر و ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞﻫﺎ را ﮔﺮد آوري ﻛﻨﻨﺪ و از آﻧﻬﺎ درﺑﺎرة ﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﻔﺎظ و روﺷﻬﺎي ﺑﻴﺎن ﺳﺆال ﻛﻨﻨﺪ واﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﻮر را ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺮف و‬
‫ﻧﺤﻮ و ﺑ‪P‬ﻏﺖ‪ ,‬ادﺑﻴﺎت ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن و روﺷﻬﺎي آن را از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﻨﺘﻘﻞ و در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و آن را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻠﻤﻲ در آوردﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ اﻫﻞ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮔﺮد آوري‬
‫‪١‬‬

‫زﺑﺎن و ﻗﻮاﻋﺪ آن اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻧﻴﺎز آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻴﺶ از ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻮد‪/‬‬
‫از ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮد آوري زﺑﺎن و وادﺑﻴﺎت اﺷﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻪ‪ ,‬و در زﻣـﻴﻨﻪ‬
‫ﺣﻔﻆ و رواﻳﺖ از ﻗﺎﺑﻠﻴﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺑﻮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋ‪P‬ء ﺗﻤﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪< ١٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬وي در ﻣﻜﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ ﻛﻪ از ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻓﺼﻴﺢ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪاش را ﭘﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﻣـﻲﮔﻔﺖ‪< :‬آﻧـﭽﻪ‬
‫‪٢‬‬

‫ﻋﺮب ﮔﻔﺘﻪ ﺟﺰ اﻧﺪﻛﻲ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻳﺪ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻋﻠﻢ و ﺷﻌﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪/9‬‬
‫در ﻗﺮن دوم <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ادب و ﻟﻐﺖ در ﻋﺮاق از دﻳﮕﺮان ﭘﻴﺸﻲ‬
‫ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻳﻚ ﻋـﺼﺮ ﻣـﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ و ﻋـﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫ﻣﺰﻫﺮ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ,‬ج ‪ ,١‬ص ‪/١٠٥‬‬ ‫‪١‬ـ ﻛﺘﺎب‬

‫‪٢‬ـ وﻓﻴﺎت ا ‪7‬ﻋﻴﺎن اﺑﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪ ,‬ج‪ ,١‬ص‪ ٣٨٦‬ـ م‪/‬‬

‫زﺑﺎن ﺷﻨ ﺎﺳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٣٩ .‬‬

‫اﺑﻮزﻳﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪه‪ ,‬اﺻﻤﻌﻲ و ﺧﻠﻴﻞ و اﻳﻦ ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﻪ ﻧـﻔﺮ اول‬
‫ﻟﻐﺖ‪ ,‬ﻧﺤﻮ‪ ,‬ﺷﻌﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ را از اﺑﻲ ﻋﻤﺮ و ﻛﻮﻓﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺶ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ﻓﺮا‬
‫‪١‬‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺎﻓﻈﺎن و راوﻳﺎن در ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻌﺮ‪ ,‬ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ‪ ,‬ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎ ﺟﺰ آن ﻛﻪ از ﻋﺮﺑﻬﺎ‬
‫ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و آﻧﭽﻪ درﺑﺎره ﻣﻌﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬دﻗﺖ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ زﻳﺮا ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪ /‬ﻟﺬا آﻧﻬﺎ در ﻧﻘﻞ ﻟﻐﺖ روش اﺳﻨﺎد ﻣﺘﺼﻞ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ‬
‫در رواﻳﺖ ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻔﻆ ﻟﻐﺖ ﻧﻴﺰ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻨﺪه ﻟﻐﺖ ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ در ﻧﺎﻗﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ,‬زﻳﺮا ﻟﻐﺖ واﺳﻄة ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞ ﺣـﺪﻳﺚ ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬آﻧﻬﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﺎﻣ از ﻋﻬﺪه اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ آﻳﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪاد ﺑﻨﺎ ﺷﺪ و ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺪان ﺟﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ وﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺣﺘﺮام ﻣـﻲﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﭼﻮن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛـﻮﻓﻴﺎن آﻧـﻬﺎ را ﻳـﺎري‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﻠﻔﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻧﺪ و ﻛﻮﻓﻴﺎن را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ رواﻳﺘﻬﺎي ﻧﺎدر ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺗﻔﺎﺧﺮ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﻲ‬
‫ارزش ﻣﻲﺑﺎﻟﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ را رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺮﻋﻲ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‪ ,‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﺰرگ ﺷـﻤﺮدﻧﺪ‪ ,‬و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﻫﻞ ﺑﺼﺮه رﻗﺎﺑﺖ ﻛﺮده‪ ,‬ﺗﻔﺎﺧﺮ ورزﻧﺪ‪ ,‬ﻟﺬا ﻣﻴﺎن دو ﺷﻬﺮ ﻣﺠﺎدﻟﻪﻫﺎﻳﻲ در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺤﻮ‪ ,‬ادﺑﻴﺎت و ﻟﻐﺖ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬در اﺑﺘﺪا ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ ﻣﺸﺘﺮﻙ و آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا و ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺪ و ﻋﻠﻮم ﻣﺘﻌﺪدي ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ‪ ,‬ﺻﺮف‪ ,‬ﻟﻐﺖ‪ ,‬ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺑﻴﺎن اﺷﺘﻘﺎق‪ ,‬ﻋﺮوض‪ ,‬ﻗﺎﻓﻴﻪ‪ ,‬اﺧﺒﺎر و‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﻬﺎي ﻋﺮب‪ ,‬ﺟﺪل و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪ ,‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﻋﻠﻢ ادب ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫‪٢‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﻲ دارد‪/‬‬

‫ﻣﺰﻫﺮ ; ج‪ ,٢‬ص‪/٢٠٢‬‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ج‪ ,٣‬ص ‪ ٧٧‬ـ ‪ ٨٠‬ـ م‪/‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن اﺳ< ﻣﻲ‪,‬‬ ‫‪٢‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٤٠‬‬

‫اﻳﻨﻚ در ذﻳﻞ اﺳﺎﻣﻲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻛﻮﻓﻴﺎن را ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ درﺧﺸﻴﺪﻧﺪ و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﻲ دارﻧﺪ ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ /‬در ﻧﻘﻞ اﺳﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ رﺟﻮع ﻛﺮدﻳﻢ‪ :‬ﻃﺒﻘﺎت‬
‫اﻟﻠﻐﻮﻳﻴﻦ واﻟﻜﻮﻓﻴﻴﻦ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ زﺑﻴﺪي اﺷﺒﻴﻠﻲ ـ ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن ـ و ﺑﻐﻴﻪ اﻟﻮﻋﺎة ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺟ‪P‬ل‬
‫اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ,‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪/‬‬
‫‪ ١‬ـ ﺣﻤﺎد ﺑﻦ ﻫﺮﻣﺰ اﺑﻮ ﻟﻴﻠﻲ‪ ,‬زﺑﻴﺪي وي را در ﻃﺒﻘﻪ اول ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ اﺑﻮ ﺑ‪P‬د اﻋﻤﻲ‪ ,‬زﺑﻴﺪي او را ﻧﻴﺰ در ﻃﺒﻘة اول ﻟﻐﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳـﻌﻠﻲ ﺑـﻦ ﺳـﺎﻟﻢ ﺿـﺒﻲ‪ ,‬ﻛـﻨﻴﻪاش اﺑـﻮ ﻋـﺒﺎس ﺑـﻮد‪ /‬او ﻛـﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﻔﻀﻠﻴﺎت <ﻧﺴـﺨﻪ ﭼـﺎﭘﻲ‪ 9‬را ﺑـﺮاي ﻣـﻬﺪي ﻋـﺒﺎﺳﻲ ﺗﺄﻟﻴـﻒ ﻛـﺮد و ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم در ﺳـﺎل‬
‫‪<١٦٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص اﻣﻮي‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪ از او رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻛﻠﺜﻮم ﻛﻠﺒﻲ‪ ,‬او داراي ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﻲ از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﻌﺎر ﻗﺒﺎﻳﻞ اﺳﺖ‪ ,‬زﺑﻴﺪي او را در‬
‫ﻃﺒﻘﻪ دوم ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪K‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻛﻨﺎﺳﻪ‪ ,‬زﺑﻴﺪي او را در ﻃﺒﻘﻪ دوم آورده اﺳﺖ‪ ,‬وي در ﺳﺎل‬
‫‪< ٢٠٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﺶ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻣﺮار ﺑﻮد و در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ از ﻗـﺒﻴﻠﻪ ﺷـﻴﺒﺎن ﻛـﻮﻓﻪ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﻲداد ﻟﺬا ﺑﻪ آن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪ‪ ,‬او داراي ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮادﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ‬
‫را ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ اﺑﺎن اﺷﻌﺎر ﻫﺸﺘﺎد و اﻧﺪي ﻗﺒﻴﻠﻪ را ﮔﺮد آورد‪,‬‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه اﺷﻌﺎر ﻗﺒﻴﻠﻪاي را ﮔﺮدآوري و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ و آن را در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ /‬وي ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳـﺎل ‪٢٠٦‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺎزم ﻟﺤﻴﺎﻧﻲ ﻏ‪P‬م ﻛﺴﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﻓﺼﻴﺢ ﻋﺮب دﻳﺪار ﻛﺮد و اﺑـﻮ ﻋـﺒﻴﺪ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳ‪P‬م اﻳﻦ ﻋﻠﻢ را از او ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٩‬ـ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺎد اﻋﺮاﺑﻲ ﻏ‪P‬م ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻮد‪ ,‬او و‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨ ﺎﺳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٤١ .‬‬

‫ﺑﺮادرش در ﺳﺎل ‪< ٢٣١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬

‫‪ ١٠‬ـ اﺑﻮ ﺗﻮﺑﻪ زﻳﺎدة ﺑﻦ زﻳﺎد‪ /‬ﺛﻌﻠﺐ از او رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و زﺑﻴﺪي ﻧﺎم آﻧﻬﺎ را در ﻃﺒﻘﻪ دوم‬
‫آورده اﺳﺖ و اﺑﻮ ﺗﻮﺑﻪ ﻏ‪P‬م ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ اﻣﻴﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‪ ,‬وي از اﺑﻦ اﻋﺮاﺑﻲ و ﻗﻄﺮب و اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪه رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ـ و ذ ﻛﺮ او در ﻓﺼﻞ ﻧﺤﻮﻳﺎن ﮔﺬﺷﺖ ـ ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳ‪P‬م ﺧﺰاﻋﻲ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪< ٢٢٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و در ﺳﻦ ‪ ٧٣‬ﺳﺎﻟﮕﻲ در‬
‫ﻣﻜﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ اﺑﻮ ﻳﻮﺳﻒ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺳﻜﻴﺖ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪< ٢٤٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻛﻞ او را ﺑﻪ ﺟﺮم‬
‫ﺗﺸﻴﻊ ﻛﺸﺖ‪ ,‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺶ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﺮو ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ,‬زﺑﻴﺪي او را در ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده اﺳﺖ و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٢٣١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺢ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑـﻲ ﻋـﺼﻴﺪه از ﻫـﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻨﻲ‬
‫ﻫﺎﺷﻢ او در ﺳﺎل ‪< ٢٧٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ در ﺳﺎل ‪< ٢٧٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٦‬ـ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﻲ ﻫﺎرون ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺳﺎﻣﺮي‪ ,‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺛﺎﺑﺖ از ﻳﺎران اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳ‪P‬م‪ ,‬او از ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻓﺼﻴﺢ ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬زﺑﻴﺪي و اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ در ﻓﻬﺮﺳﺘﺶ ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﺗﻤﻴﻤﻲ ﻃﻮﺳﻲ‪ ,‬وي از آ ﮔﺎﻫﺘﺮﻳﻦ ﻳﺎران اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪ ,‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎم او را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ‪ ,‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺛﺎﺑﺖ‪ ,‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎﻣﺶ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ داود ﺻﺎﻏﺎﻧﻲ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر‪ ,‬زﺑﻴﺪي از او ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﻫﺐ ﻣﺸﻌﺮي‪ ,‬زﺑﻴﺪي از او ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ,‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎﻣﺶ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺛﻌﻠﺒﻲ‪ ,‬زﺑﻴﺪي از وي ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٤٢‬‬

‫‪ ٢٦‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪ ,‬زﺑﻴﺪي از وي ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪/‬‬

‫‪ ٢٧‬ـ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻐﻮي و ﺑﺮادرش‪/‬‬
‫‪ ٢٨‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ,‬زﺑﻴﺪي اﺳﺎﻣﻲ آن دو را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺛﻌﻠﺐ در ﺳﺎل ‪< ٢٩١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔـﺬﺷﺖ‪ ,‬و در ﻣـﺒﺤﺚ ﻧـﺤﻮﻳﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ دﻳﻨﺎر اﺑﻮ ﻋﺒﺎس اﺣﻮل زﺑﻴﺪي در ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺒﺮد وﺛﻌﻠﺐ از او ﻳﺎد‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ ﺑﻨﺪار ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ اﺑﻮ ﻋﻤﺮ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ,‬او ‪ ٧٠‬ﻗﺼﻴﺪه ﺣﻔﻆ ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﻗﺼﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻤﻠة <ﺑﺎﻧﺖ ﺳﻌﺎد‪ 9‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬او در دوران ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر اﻧﺒﺎري ﭘﺪر اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٣٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎﻣﺶ‬
‫را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٣‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ رﺳﺘﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺳﻜﻴﺖ‪ ,‬ﻧﺎم او را زﺑﻴﺪي در ﻃـﺒﻘﻪ ﭼـﻬﺎرم‬
‫آورده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ داود ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ ,‬اﺑﻮ ﻓﻮارس ﻣﺮوزي‪ ,‬در ﺳﺎل ‪< ٢٨٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺼﺮ ﺟﺎن‬
‫ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٣٥‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو زاﻫﺪ ﻏ‪P‬م ﺛﻌﻠﺐ در ﺳﺎل ‪< ٣٤٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻋﻄﺎر ﻣﻘﺮي ﺑـﻮد‪ /‬وي در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٢٦٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ ,‬ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ را از ﺛﻌﻠﺐ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و در ﻫﺸﺘﻢ رﺑﻴﻊ ا ¨‪K‬ﺧﺮ ﺳﺎل‬
‫‪< ٢٥٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ‪< ٣٥٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٧‬ـ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮازي اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬زﺑﻴﺪي ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ ﺧﺸﺎف ﻛﻮﻓﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ در ﺳﺎل ‪< ١٧٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮه اﺳﺪي‪ ,‬اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺻﻌﻮدا‪ ,‬ﻧﺎﻣﺶ در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺤﻮﻳﺎن‬
‫ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٠‬ـ اﺑﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ ﺑﻦ رﺑﺎح ﺟﺮﻳﺮي‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻜﺮي و ﻏ‪P‬م ﺑﻨﻲ ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨ ﺎﺳﺎن ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٤٣ .‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮآن و ﺟﺰ آن از اوﺳﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ١٤١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤١‬ـ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ داود ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻮن ﻧﻘﺎر‪ ,‬او ﻛﺘﺎب اﻟﻠﻐﻪ ﻓﻲ ﻣﺨﺎرج اﻟﺤﺮوف را ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٣٥٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺤﻮﻳﺎن از او ﻳﺎد ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٢‬ـ داود ﺑﻦ ﻫﻴﺜﻢ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺑﻬﻠﻮل‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻮ ﺳﻌﺪ ﺗﻨﻮﺧﻲ اﻧﺒﺎري ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻮد و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ٣١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در اﻧﺒﺎر ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ,‬ﻧﺎم او ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٣‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻳﻲ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ وﻏ‪P‬م ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺪ ﺑﻮد و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٨٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٤‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﺳﺪي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻛﻮﻓﻲ‪ ,‬وي ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺮاﺋـﺪ‬
‫واﻟﻘ‪-‬ﺋﺪ ﻓﻲ اﻟﻠﻐﻪ را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٣٤٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٥‬ـ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻮي زﻳﺪي از ﺑـﺰرﮔﺎن ﻋـﻠﻢ ﻟﻐﺖ ﺑـﻮد وي در ﺳـﺎل‬
‫‪<٤٤٢‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪< ٥٣٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ از او ﻳﺎد ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٦‬ـ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ‪ ,‬اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ‪ ,‬او ﻛﺘﺎب اﻟﺒﺎرع ﻓﻲ اﻟﻠﻐﻪ را ﻧـﻮﺷﺖ و در‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪< ٢٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٧‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ داود ﺑﻦ ﺣﻤﺪون ﻧﺪﻳﻢ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا˜‪ ,‬اﺳﺘﺎد اﺑـﻲ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺛﻌﻠﺐ و از ﻧﺰدﻳﻜﺎن و دوﺳﺘﺎن ﻣﺘﻮﻛﻞ ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﻴﺦ در ﻓﻬﺮﺳﺖ و ﻧﺠﺎﺷﻲ در رﺟﺎﻟﺶ‬
‫ﻧﺎم او را ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬وي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او اﺳﺘﺎد و ﺑﺰرگ ﻟﻐﻮﻳﺎن ﺑﻮد ﻛـﻪ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم <ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٨‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ‪ ,‬از ﻳﺎران ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ اﻟﻬـﺎدي‬
‫<ع‪ 9‬ﺑﻮد و ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻔﺎﺧﺮ ﻓﻲ اﻟﻠﻐﻪ از اوﺳﺖ‪ ,‬وي در ﺳﺎل ‪< ٣٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٤٤‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ‬

‫ﻛﻮﻓﻪ ـ ﺑﻮﻳﮋه در ﻋﺼﺮ اﻣﻮﻳﺎن ـ ﻛﺎﻧﻮن و ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻠﻢ وادب و ﻣﺤﻞ ﻣ‪P‬ﻗﺎت داﻧﺸﻤﻨﺪان‪,‬‬
‫ادﻳﺒﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻮد‪ /‬آﻧﻬﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻋـﻤﻮﻣﻲ و اﻧـﺠﻤﻨﻬﺎ و ﻣـﺠﺎﻟﺲ‬
‫ﺗﻔﺎﺧﺮ‪ ,‬ﻣﻨﺎﻇﺮه‪ ,‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ و رﻗﺎﺑﺖ و ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﻲ ازدﺣﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـﻲرﻓﺘﻨﺪ زﻳـﺮا ﻋـﺮﺑﻬﺎي آواره ﺑـﻴﺎﺑﺎﻧﺸﻴﻦ در ﺣـﻮﻣﻪ ﻛـﻮﻓﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳ‪P‬م ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻛﻮچ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻮﻣﻪ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ در ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و ﺑﺎزار ﻣﺮﺑﺪ در ﺑﺼﺮه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎزار ﺑﻪ ﺳﻮق اﺑﻞ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠة ﺑﺰرﮔﻲ درآﻣﺪ و ﻣﺮدم در آن ﺟﺎ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در آن ﺟﺎ ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺷﺎﻋﺮان و ﻣﺤﺎﻓﻠﻲ ﺑﺮاي ﺧﻄﻴﺒﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ ادﻳﺒﺎن از راﻫﻬﺎي دور ﺑﺮاي ﺳﺮودن ﺷﻌﺮ و داوري ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دو ﻣﺤﻞ ﺟﻠﺴﺎﺗﻲ ﺑﺮاي ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﻲ و ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﻣـﺤﺎﻓﻞ ﻋـﻠﻢ و ادب ﻧـﻴﺰ ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺷﻌﺎر ﻛﻮﻓﻪ از ﺑﺼﺮه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ در ﺧ‪P‬ل ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﺶ در ﻋﺮاق‬
‫ﺑﻪ اﺷﻌﺎري دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ زﻳﺮ ﻛﺎخ ﺳﻔﻴﺪ ﻛﻮﻓﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻫـﺘﻤﺎم و ﺗـﻮﺟﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﺑﻮد‪ /‬وﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ و ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺳﺮوده‬
‫‪١‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬و ﻫﻴﭻ ﺷﺎﻋﺮ ﻳﺎ ﺧﻄﻴﺒﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮب ﻧﺒﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑـﺼﺮه و‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎري آن ﺟﺎ ازدﺣﺎم ﻛﺮدﻧﺪ و راوﻳﺎن‪ ,‬ادﻳﺒﺎن و ﺟﺰ آﻧﺎن در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛ‪P‬م ﺷﺎﻋﺮ در دﻟﻬﺎي ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺨﻨﮕﻮي آﻧﺎن‪ ,‬ﺗﺎﺛﻴﺮ داﺷﺖ‪,‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﻳﺶ‬

‫‪١‬ـ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻛﺘﺎب ﺧﺼﺎﺋﺺ اﺑﻦ ﺟﻨﻲ ‪J‬ﻧﺴﺨ ة ﺧﻄﻲ‪ /H‬ـ م‪/‬‬
‫ى‬

‫ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ,‬ج‪ ,٢‬ص‪ ٢٠٦‬ـ ‪ ٢٠٨‬ـ م‪/‬‬ ‫‪٢‬ـ ﻛﺘﺎب ﻣﺰﻫﺮ‬

‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٤٥ .‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ از وي را ﻧﺸﺎﻧﻪ رﺿﺎﻳﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﺎﻋﺮ از ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻛﺮد زﻳﺮا‬
‫او ﺳﺨﻨﮕﻮي آﻧﻬﺎ ﺑﻮد و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻗﺪرداﻧﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ از ﺷﺎﻋﺮ را اﺣﺘﺮام از ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪/‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داراي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﺎﻋﺮان ﺟﺰ ﺟﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ‬
‫ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﻴﺮان ﭼﺎرهاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻄﺎﻳﺎي آﻧﻬﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮاﻳﺰي ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﺟﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ ﻛﺎﻣﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺪان اﻣﻴﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و اﻣـﻴﺮان ﺑـﻪ ﻋـﻠﻢ و ادب ﻋـ‪P‬ﻗﻪ زﻳـﺎدي داﺷـﺘﻨﺪ ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﻣـﻌﺎوﻳﻪ‪,‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ و ﻫﺸﺎم‪ /‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻪ ادﻳﺒﺎن ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬و ادﺑﻴﺎت ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺳﺎﻳﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و اﻣﻴﺮان ادب دوﺳﺖ رﺷﺪ و ﺛﻤﺮ داﺷﺖ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﮕﻔﺖآور ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم در ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﻣﺤﺎﻓﻞ‪ ,‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﺷﻌﺮ و ﺳﺮودة ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﺘﻬﺎي ﻣﺘﻤﺪن ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺟـﺎ ﺑـﻪ ﮔـﺮد‬
‫آوري اﺧﺒﺎر اﺷﻌﺎر و ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﻬﺎي ﻋﺮب اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻛﻮﻓﻪ ادﺑﻴﺎت زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ادﺑﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﺘﻬﺎي ﻇﻬﻮر ﺷﻌﺮ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻟﺬا ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺷﻌﺮا وادﻳﺒﺎﻧﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻧﻬﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺷﻌﺮاي ﺳـﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺷﻌﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﻃﺒﻘﺎت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮر‬
‫آن زﻣﺎن را ﻳﺎد ﻧﻜﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ از اﺑﺘﺪ ﭘﻴﺮو ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در آن‬
‫ﺟﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران ﻋﻠﻮﻳﺎن ﻳﺎ ﻫﺎﺷﻤﻴﺎن و از ﻳﺎران اﻣﻮﻳﺎن و ﺧﻮارج و ﺧﺎﻧﺪان زﺑﻴﺮ و ﺟﺰ آﻧﺎن‬
‫اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻌﺮا در روزﮔﺎر ﺧﻠﻔﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن اﻣﻮي اﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ رﻓـﺘﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣـﺎ در دوران‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ از ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮدن ﺷﻌﺮا ﻣﻴﻞ و رﻏﺒﺖ ﺧﻠﻔﺎ و ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ادب ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اوﻗﺎت ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﻌﺮا ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻨﻈﻮر ادﺑﻲ ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﻣـﻲﺷﺪ ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﺗـﻮﺻﻴﻒ‬
‫ﻣﻨﻈﺮه ﻳﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮي ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺎدي اﻧﺠﺎم داد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮان را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮي را ﻛﻪ ﻣﻬﺪي ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪه و ﻫﻤﺎن ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻌﺪي ﻛﺮب ﺑﻮد را ﺗﻮﺻﻴﻒ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﭘﻴﺶ روي ﺧﻮد ﻧﻬﺎد‪ ,‬و ﺑﻪ ﺷﻌﺮا ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺷـﻤﺸﻴﺮ را ﺗـﻮﺻﻴﻒ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٤٦‬‬

‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬اﺑﻦ ﻳﺎﻣﻴﻦ ﻣﺼﺮي اﺷﻌﺎري ﺳﺮود و ﺟﺎﻳﺰه را از آن ﺧﻮد ﻛﺮد‪/‬‬

‫‪١‬‬

‫اﻳﻨﻚ در ذﻳﻞ اﺳﺎﻣﻲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﺎﻋﺮان را ﻛﻪ در ﻛﻮﻓﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ذ ﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و در‬
‫ﻧﻘﻞ اﺳﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ رﺟﻮع ﻛﺮدﻳﻢ‪ :‬اﻟﻤﺆﺗﻠﻒ و اﻟﻤﺨﺘﻠﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺑﺸﺮ آﻣﺪي ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٣٧٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ـ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺸﻌﺮاء اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪا˜‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﻣﺮزﺑﺎﻧﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ٣٧٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ـ ﭼﺎپ ﻗـﺎﻫﺮه ـ ﻛـﺘﺎب اﻟﺸـﻌﺮ‬
‫واﻟﺸﻌﺮا ﻧﮕﺎرش اﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮري ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ٢٧٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ـ‬
‫ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ـ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﻳﻢ ـ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ـ و <ﺑﻘﻴﺔاﻟﻮﻋﺎة‪ 9‬ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺟ‪P‬ل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ ـ‬
‫ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ـ ‪/‬‬
‫‪ ١‬ـ ﻣﻨﺎزل ﺑﻦ اﻋﺮف‪ ,‬ﺑﺮادر ﻓﺮﻋﺎن ـ در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ,‬او در ﭼﻨﺪ ﺑـﻴﺖ ﺷـﻌﺮ از‬
‫ﭘﺴﺮش ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺧﻮد ﻋﻴﺐ و ﻧﻘﺼﻲ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم وﻟﻲ ﭘﺴﺮم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﺘﻢ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ‬
‫‪٢‬‬
‫روا ﻣﻲدارد در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﻢ ﺧﻤﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﻣﺮداس ﺑﻦ ﺧﺬام ﻳﺎ ﺣﺰام‪ ,‬ﻣﻘﻴﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ زﻧﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ از اﻫـﺎﻟﻲ ري ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫دﺧﺘﻜﺎ ازدواج ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺮداس درﺑﺎره او اﺷﻌﺎري ﺳﺮود‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ ﻋﺠﺮد‪ :‬او ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺟﻨﺪل ﺑﻦ ﻧﻬﺸﻞ ﺑﻦ دارم ﺑﻮد و در ﻛﻮﻓﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺖ‬
‫واﻳﻦ اﺷﻌﺎر از او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪,‬‬
‫ﺑــﻪ او ﮔــﻔﺘﻢ وﻟﻲ او ﺑـﻌﻀﻲ از ﻛـﺎرﻫﺎي ﻣـﺮا اﻧﻜـﺎرﻛﺮد آﻳـﺎ ﺑـﺮدﮔﺎن ﻗـﺒﻴﻠة ﺗـﻤﻴﻤﻲ را‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻲ‪ / ٣‬آﻧﻬﺎ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن در روز ﺗﺎرﻳﻚ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪/ ٤‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳ‪P‬ﻣﺎن ﻧﺨﻌﻲ‪ ,‬او در ﺳﺮزﻧﺶ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻦ اﺷﺘﺮ اﻳﻦ اﺑﻴﺎت را ﺳﺮود‪:‬‬

‫ج‪ ,٢‬ص ‪ ١٨٨‬ـ م‪/‬‬ ‫‪١‬ـ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪,‬‬

‫ﻋﻠﻲ ﺣﻴﻦ ﻛـﺎﻧﺖ ﻛـﺎﻟﺤﻨﻲ ﻋـﻈﺎﻣﻲ‬ ‫ﺗﻈﻠﻤﻨﻲ ﻣـﺎﻟﻲ ﺧـﻠﻴﺞ و ﻋـﻘﻨﻲ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫أﻟﻢ ﻧـــﻌﺮ ف رﻗــﺎب ﺑــﻨﻲ ﺗــﻤﻴﻢ‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ ﻟﻪ واﻧﻜﺮ ﺑﻌﺾ ﺷﺄﻧـﻲ‬ ‫‪٣‬ـ‬
‫واﺑـﻴﺎت ﻋـﻠﻲ اﻟﻤـﻠﻚ اﻟﻤﺸـﻮم‬ ‫رﻗﺎب ﻟﻢ ﺗﻘﺮ ﺑﻴﻮم ﺧﺴـﻒ‬ ‫‪٤‬ـ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٤٧ .‬‬

‫ﮔﻠة ﻣﺮا ﺑﻪ اﺑﺎ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ آﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﻠﻪ را از ﻣﻦ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮي ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫‪ ٥‬ـ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﺑﺎﺿﻲ از ﻏ‪P‬ﻣﺎن ﻳﻜﻲ از ﺷﻌﺮاي ﺧﻮارج ﺑﻮد‪ /‬وي در رﺛﺎي اﺑﺎﺿﻴﻪ‬
‫ﻗﺼﻴﺪهاي ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را وﻗﻒ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰه ﺗﻴﺰ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪ ٦‬ـ ﻋﻤﻴﺮ ﺑﻦ ﺿﺎﺑﻲ ﺑﻦ ﺣﺮث ﺑﺮﺟﻤﻲ‪ ,‬او و ﭘﺪرش در ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋـﺜﻤﺎنﺑﻦ‬
‫ﻋﻔﺎن‪ ,‬او را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻠﻪاي از اﻧﺼﺎر زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد و او در زﻧﺪان ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻣﻴﺔ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪ ﺷـﻤﺲ‪ ,‬وي از ﺟـﻤﻠﻪ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻮﻙ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﺷﻌﺮ ﺳﺮود‪/‬‬
‫‪ ٨‬ـ ﻋﻘﺎب ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻃﺎﺋﻲ درﺑﺎره ﺑﻨﻲ اﺳﺪ اﺷﻌﺎر ﻣﻲﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ دادﺧﻮاﻫﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ ﮔﻮرﺧﺮان ﻓﻘﻌﺲ ﺑﻪ ﻣﺠﺪ و ﻋﻈﻤﺖ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﺣﺎﺗﻢ ‪/‬‬
‫‪٣‬‬

‫‪ ٩‬ـ ﻋﺘﺎب ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻨﺒﺴﺔ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻦ اﻣﻴﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺷﻤﺲ‪ ,‬وي در دوران‬
‫ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٠‬ـ ﻋﻴﻴﻨﺔ ﺑﻦ اﺳـﻤﺎء ﺑـﻦ ﺧـﺎرﺟـﺔ ﺑـﻦ ﺣـﺼﻦ ﺑـﻦ ﺣـﺬﻳﻔﺔ ﺑـﻦ ﺑـﺪرﻗﺮاري و ﺑـﺮادرش‬
‫اﺷﺨﺎﺻﻲ ﺷﺮﻳﻒ و ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ١١‬ـ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﺳﻤﺎء ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻮد و ﻣﺎدرش ام وﻟﺪ و ﺻﻔﻴﻪ ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬او داراي اﺷﻌﺎر ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ‪ /‬وي و ﭘﺪرش از ﺑﺰرﮔﺎن اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺠﺎج ﺑﺎ‬
‫ﻫﻨﺪ دﺧﺘﺮ اﺳﻤﺎء و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺎﻟﻚ ازدواج ﻛﺮد و ﺣﺠﺎج ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﻲ ﺑﺎ او داﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻚ اﻫﻞ‬
‫ﻏﺰل و ﺧﻮش ذوق ﺑﻮد‪ ,‬وي ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮارزم ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ادﻳﻢ ﺑﺰاز‪ ,‬در اواﻳﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ ,‬و دﻟﺒﺎﺧﺘﻪ ﻛﻨﻴﺰي ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻬﻠﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎ او داﺳﺘﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺧﻠﻴﻞ ﻣﻮ‪K‬ي ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﺰﻳﺪ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ و ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻋﺮان‬

‫ﻓﻬﻞ ﻟﺪﻳﻚ ﻟﻤـﻦ ﻳـﺮﺟـﻮﻙ ﻣـﻌﺘﺘﺐ‬ ‫اﺑﻠﻎ ﻟﺪﻳﻚ اﺑـﺎ اﻟﻨـﻌﻤﺎن ﻣـﻌﺘﺒ ﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻟﻠــــﻤﺸﺮﻓﻴ ﺔ واﻟﻘــــﻨﺎ اﻟﺴـــﻤﺮ‬ ‫ﻓﻲ ﻓﺘﻴ ﺔ ﺷـﺮﻃﻮا ﻧـﻔﻮﺳﻬﻢ‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ٕا ﻟﻲ اﻟﻤـﺠﺪ ادﻧـﻲ ا م ﻋﺸـﻴﺮة ﺣـﺎﺗﻢ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻮا أﻗﺎﺿﻴﻜﻢ أ أﻋﻴﺎر ﻓـﻘﻌﺲ‬ ‫‪٣‬ـ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٤٨‬‬

‫واﻓﺮاد ﺑﺎ ذوق ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬رﺷﻴﺪ ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﺟﺴﺖوﺟﻮي او و زﻧﺎدﻗﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ او ﺑﻪ رﻗﻪ رﻓﺖ‪ ,‬وي ﻣﺪت ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬در آن زﻣﺎن ﭘـﻴﺮ ﻓـﺮﺗﻮﺗﻲ ﺑـﻮد و‬
‫ﻗﺼﻴﺪهاي ﺑﺮاي رﺷﻴﺪ ﺳﺮود رﺷﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او اﻣﺎن داد و ‪ ٥٠٠٠‬درﻫﻢ ﺑﻪ وي ﺑﺨﺸﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة ﻛﺴﺎﻳﻲ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‪ ,‬وي ﭘﻴﺸﻮاي ﻛﻮﻓﻴﺎن در ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم او را در ﺑﺤﺚ ﻧﺤﻮﻳﺎن ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﻓﻀﺎﻟﺔ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﺧﻮﻳﻠﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻣﻮﻗﺪﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮﺑﻦ اﺳﺎﻣﺔﺑﻦ‬
‫واﻟﺒﺔ ﺑﻦ ﺣﺮث ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ دودان ﺑﻦ اﺳﺪ‪ ,‬ﺷﻌﺮ او ﺣﺠﺖ اﺳﺖ وي ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ا ﮔﺮ ﺗﻮ ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺮﻳﻪ ﻫﻨﺪ و رﻣﻠﻪ ﺑﻮدي ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑـﻪ ﮔـﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧـﻮد ﻣـﻲزدﻧﺪ ﺑـﺎ زن‬
‫داﻏﺪﻳﺪهاي ﻫﻤﺪردي ﻣﻲﻛﺮدي ﻛﻪ روزﮔﺎر ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪش را از او ﮔﺮﻓﺖ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫‪ ١٦‬ـ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺧﺰاﻋﻲ‪ ,‬وي اﺷﻌﺎر ﺑﺴﻴﺎري دارد‪,‬‬
‫او ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻠﺦ و ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻛﺎﺑﻞ ﻳﻮرش ﺑﺮد و در آن ﺷﻬﺮ‪ ,‬آﺛﺎر ﻧـﻴﻜﻮﻳﻲ از وي‬
‫ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬دﻋﺒﻞ ﺧﺰاﻋﻲ‪ ,‬ﭼﻜﺎﻣﻪﻫﺎي زﻳـﺎدي درﺑـﺎرة ﺣـﻀﺮت اﺑـﺎاﻟﻔـﻀﻞ<ع‪9‬‬
‫ﺳﺮوده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﺼﻴﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ ﻛﺎﺗﺐ اﻧﺒﺎري‪ ,‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آﻧﻬﺎ اﻧﺒﺎر‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺘﻨﺪ و در ﻧﺨﻊ ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻴﺰﻫﻮﺷﻲ و ﻓﺮاﺳﺘﺶ ﺑﻪ او‬
‫ﻟﻘﺐ ﺑﺼﻴﺮ دادﻧﺪ‪ ,‬ﻓﻀﻞ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ٢٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺳﺎﻣﺮا درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٨‬ـ ﻓﺎﺋﺪ ﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻧﻀﻠﺔ ﺑﻦ اﺷﺘﺮ ﺑﻦ ﺟﺨﻮان ﺑﻦ ﻓﻘﻌﺲ‬
‫اﺳﺪي‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺸﻬﻮري ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ١٩‬ـ ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﺷﻮر رﺑﻌﻲ ذﻫﻠﻲ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﻮﻓﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را درﺑﺎرة وي ﺳﺮودﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﺷﻮر ﺑﻮدم و ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﺎن وي ﺗﻴﺮه ﺑﺨﺖ ﻧﺸﺪ ‪/‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪ ٢٠‬ـ ﻗﺤﻴﻒ ﻋﻘﻴﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ ﻧﺪي ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﺣﺰن ﺑﻦ ﺧﻔﺎﺟﻪ و‬

‫اﻟﺨــﺪو د ا‬ ‫ٕا ذ ﺗـــﺼﻜ ﺎن‬ ‫ور ﻣــــ ﻠ ﺔ‬ ‫ﻫـﻨﺪ‬ ‫ﺷﻬﺪت ﺑﻜـ ﺎء‬ ‫و اﻧ ﻚ ﻟﻮ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫اﻟﻔــﻘﻴﺪ ا‬ ‫و اﺣــﺪﻫ ﺎ‬ ‫اﻟﺪﻫــﺮ‬ ‫أﺑـــ ﺎ د‬ ‫ﻣــﻌﻮﻟ ﺔ ﺛﻜــﻮل‬ ‫رأ ﻣﺖ ﺑﻜــﻞ‬

‫و ‪ p‬ﻳﺸــــــﻘﻲ ﺑــــﻘﻌﻘ ﺎع ﺟــــ ﻠﻴﺲ‬ ‫ﻗﻌﻘ ﺎع ﺑـﻦ ﺷـﻮر‬ ‫ﺟ ﻠﻴﺲ‬ ‫و ﻛﻨﺖ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٤٩ .‬‬

‫ﻧﺎﻣﺶ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺷﺎﻋﺮي ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬او درﺑﺎره آﺷﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺘﻞ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ رخ داد‪ ,‬ﻗﺼﻴﺪهاي ﺳﺮود‪/‬‬
‫‪ ٢١‬ـ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻛﺎﺗﺐ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻮد وﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وي اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﻛﺮد‪ /‬ﺷﻌﺮ ذﻳﻞ از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارم وﻟﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎرم ا ﮔﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻢ ﺑـﺮاي ﺑـﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺣـﻖ دوﺳـﺘﻲ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲرﺳﻴﺪم‪/ ١‬‬
‫‪ ٢٢‬ـ ﻛﻨﺪة ﺑﻦ ﻫﺬﻳﻢ ﻃﺎﺋﻲ‪ ,‬اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﺳﻮاره! ا ﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺧـﺎﻧﺪان ﻗـﺒﻄﻲ و ﺧـﻀﻒ ﻛـﻪ راﺑـﻄﻪ‬
‫دوﺳﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺎ را ﻗﻄﻊ ﻧﻜﻨﻴﺪ و ا ﮔﺮ اﻋﺮاض ﻛﻨﻴﺪ دراﻳﻦ ﺻـﻮرت ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ ﻋـﺪاﻟﺖ رﻓـﺘﺎر‬
‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪/ ٢‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺷﺮﻋﻲ ﺳﻜﻮﻧﻲ‪ ,‬دﻋﺒﻞ از او ﻳﺎد ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ او اﺷﻌﺎر ﺑﺴﻴﺎري ﺳﺮوده‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺒﺎل اﺳﺪي از د‪K‬وران ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي در ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻓﻪ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﺣﺠﺎح ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﺠﺎج او را اﺳﻴﺮ ﻛﺮد و ﻛﺸﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ رﺑﻌﻲ ﻣﺮﺛﺪي ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار روزﮔﺎر ﻣﻦ از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺠﻞ و ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ ﻣـﺎﻟﻚ ﺣـﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪/ ٣‬‬
‫‪ ٢٦‬ـ ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﺿﺤﺮاﺑﻴﺪي ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه روزي در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺒﺪي ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ روﺑﻪرو ﺷﻮﻧﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺷﺨﺺ ﭘﺴﺖ و‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪاي را ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ا ﮔﺮ از او ﺳﺆال ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺪر ﻛﺪام ﻳﻚ از ﻣﺮدم از ﻫﻤﻪ‬

‫أﺗــﺎ ﻙ ‪p‬ﻋــﻈﺎم ﺣــﻖ اﻟﺼــﺪﻳﻖ‬ ‫ﻣـﺤﺒﻚ ﺷـﺎ ﻙ وﻟﻮ ﻳﺴـﺘﻄﻴﻊ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﺑــﻨﻲ ﻗــﺒﻄﻲ ﻛــﻠﻬﻢ و ﺑــﻨﻲ ﺧــﻀﻒ‬ ‫أﻳــﺎ را ﻛــﺒا ٕا ﻣــﺎ ﻋـﺮﺿﺖ ﻓـﺒﻠﻐﻦ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫وﺻﺪوا واﻧﺘﻢ ان ﺻﺪدﺗﻢ ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺼﻒ‬ ‫ﻓــ ﺗــﻘﻄﻌﻮا ﺣـﺒﻞ اﻟﻤـﻮدة ﺑـﻴﻨﻨﺎ‬
‫ﻣــﻦ اﻟﺪﻫـﺮ ﻳـﻮﻣا ﻛـﺎﺳﻒ اﻟﻮﺟـﻪ اﻗـﺘﻤﺎ‬ ‫‪٣‬ـ ﻛﻔﻴﺖ ﺑﻨﻲ ﻋﺠﻞ و ﺳﻌﺪ ﺑـﻦ ﻣـﺎﻟﻚ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٥٠‬‬

‫ﭘﺴﺖﺗﺮ اﺳﺖ آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻮاز او ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻲ ﺑﻪ ﻋﺒﺪي اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫‪ ٢٧‬ـ ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺳﻮد ﺑﻦ وﻫﺐ او از ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﻋﺞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻮد‪/‬‬
‫وي ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ ﻣﻌﺮض و ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻋﺮان و اﻓـﺮاد ﺷـﻮخ ﻃـﺒﻊ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد‪ /‬ﻣـﻐﻴﺮه در‬
‫ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ و در ﺳﻮﻙ ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﺷﻌﺎري ﺳﺮود‪/‬‬
‫‪ ٢٨‬ـ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻦ ﺳﺤﻴﻢ ﻓﻘﻌﺴﻲ ﺷﺎﻋﺮي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺑـﻮد‪ /‬او در ﺷـﻌﺮي ﺣـﻤﺎﺳﻲ ﭼـﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ اﻫﻞ ﻣﻨﺰل را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﺧﻮرا ﻙ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﺮﻳﻢ و دﻳﮕﺮان‬
‫را ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ وا ﻣﻲدارم‪/ ٢‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻋﻠﻴﺔ ﺷﺎﻋﺮي اﺳ‪P‬ﻣﻲ ﺑﻮد‪ ,‬دﻋﺒﻞ درﺑﺎرة او ﮔﻔﺖ‪ :‬وي ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري‬
‫ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣٠‬ـ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺮاء ﻧﺤﻮي‪ ,‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻋﻠﻢ ﺻـﺮف‪ ,‬از ﻳـﺎران اﻣـﺎم ﺻـﺎدق<ع‪ 9‬و‬
‫دوﺳﺖ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻦ زﻳﺪ اﺳﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣١‬ـ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ ,‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ دﻋﺒﻞ او ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ زﺑﻴﺮ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ زﺑﻴﺮ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺑﻴﻌﺘﻲ ﻧﺰد او رﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﻗﻠﺒﻢ ﺑﺪان آ ﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪/ ٣‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ ﻣﺆﻣﻞ ﺑﻦ اﻣﻴﻞ ﻣﺤﺎرﺑﻲ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺟﺴﺮﺑﻦ ﻣﺤﺎرب ﺑﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ او ﺑـﺎرد ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺆﻣﻞ اﺷﻌﺎري در ﻣﺪح ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺪرش ﺳﺮود و او ﺑﺎ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر داﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮوﻓﻲ دارد و در ﺣﺪود ‪<١٩٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٣٣‬ـ ﻣﻌﺬل ﺑﻦ ﻏﻴ‪P‬ن ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ اﻋﻴﻦ ﻋﺒﺪي از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻓﻘﻴﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺬل و ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻌﺬل داراي ﻳﺎزده ﭘﺴﺮ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ادﻳﺐ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻌﺬل اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋـﻴﺴﻲ ﺑـﻦ ﺟـﻌﻔﺮﺑﻦ‬

‫رأي ﻛــــﻠﻬﻢ وﺟــــﻬا ﻟﺌــــﻴﻤا ﻳــــﻘﺎﺑﻠﻪ‬ ‫اذا اﻟﻤﺠﻠﺲ اﻟﻌـﺒﺪي ﻳـﻮﻣا ﺗـﻘﺎﺑﻠﻮا‬ ‫‪١‬ـ‬
‫اﺷـــﺎرواﻟﻲ اﻟﻌــﺒﺪي ﻣــﻦ اﻧﺖ ﺳــﺎﺋﻠﻪ‬ ‫أي اﻟﻨــﺎس ا ٔ‬
‫‪ p‬م واﻟﺪا‬ ‫و ان ﺳــــﻴﻞ ى‬
‫ﻋــﻠﻲ زادﻫــﻢ اﺑﻜــﻲ و اﺑﻜـﻲ اﻟﺒـﻮا ﻛـﻴﺎ‬ ‫وﻟﺴﺖ ﺑﻬﺎج ﻓﻲ اﻟﻘﺮي اﻫـﻞ ﻣـﻨﺰل‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫اﻟﻲ ﺑـﻴﻌﺔ ﻗـﻠﺒﻲ ﻟﻬـﺎ ﻏـﻴﺮ ﻋـﺎر ف‬ ‫دﻣﺎ اﺑﻦ ﻣﻄﻴﻊ ﻟﻠﺒﻴﺎع ﻓـﺠﺌﺘﻪ‬ ‫‪٣‬ـ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٥١ .‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ ﺑﺼﺮه رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در آن ﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪/‬‬

‫‪ ٣٤‬ـ ﻣﻌﻦ ﺑـﻦ زاﺋـﺪة ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا˜ ﺷـﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻛـﻨﻴﻪاش اﺑـﻮ وﻟﻴـﺪ ﺑـﻮد و از ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪان ود‪K‬وران ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬وي دوران اﻣﻮﻳﺎن وﻋﺒﺎﺳﻴﺎن را درﻙ ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر او را ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﺳﺠﺴﺘﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬او ﻣﺪﺗﻲ در آن دﻳﺎر اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٥١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﻪ ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٥‬ـ ﻣﻌﺪان ﺑﻦ ﺟﻮاس ﻛﻨﺪي ﺳﻜﻮﻧﻲ‪ ,‬او ﺑﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ رﺑﻴﻌﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻮد و دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‬
‫و اﺳ‪P‬م را درﻙ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻌﺪان ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣﻘﻴﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻤﺮﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب اﺳ‪P‬م آورد‪ ,‬زﺑﻴﺮ ﺑـﻦ ﻋـﻮام ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﻲ او را ﻋـﻬﺪهدار ﺷـﺪ‪ /‬ﻟﺬا ﻣـﻌﺪان او را در‬
‫اﺷﻌﺎرش ﺳﺘﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣٦‬ـ ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻟﻴﺜﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻧﻬﺸﻞ ﺑﻦ وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻟﻘﻴﻂ ﺑﻦ ﻳﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻮفﺑﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻟﻴﺚ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎة ﺑﻦ ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ ﺟﻬﻤﻪ ﺑﻮد و در دوران ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﺳﻔﻴﺎن ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ /‬اﻳﻦ اﺷﻌﺎر از اوﺳﺖ‪/‬‬
‫از اﺧ‪P‬ق ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻧﻬﻲ ﻧﻜﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮدت ﻣﺮﺗﻜﺐ آن ﻣﻲﺷﻮي اﻧﺠﺎم دادن اﻳﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻨﮓ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﺖ ﮔﺎﻫﻲ ﺷﺨﺺ ﻛﻢ ﻫﻤﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﭘـﻴﻤﺎن ﺷﻜـﻨﻲ ﻣـﻲﻛﻨﺪ و ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻓﻘﻴﺮ‪ ,‬وﻟﻲ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪/ ١‬‬
‫‪ ٣٧‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ذي ﺷﺎﻣﻪ و اﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻗﻄﻴﻔﻪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﻤﺎرد‪ ,‬ﻧﺎﻣﺶ در ﻣﺒﺤﺚ زﻣﺎﻣﺪاران ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣٨‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ اﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﻋﺮزﻣﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻤﻦ و ﺣﻀﺮﻣﻮت ﺑﻮد‪ ,‬او در ﻛﻮﻓﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ و اواﻳﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن را درﻙ ﻛـﺮد و ﺑـﻴﺸﺘﺮ اﺷـﻌﺎرش درﺑـﺎره آداب و‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﻬﺎ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣٩‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﻣﺎﻣﻮﻧﻲ‪ ,‬او از ﺣﺴﻦ ﺑﻦ رﺟﺎء ﺑﻦ اﺑﻲ ﺿﺤﺎ ﻙ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ ٤٠‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻤﻴﻞ ﻛﺎﺗﺐ ﺗﻤﻴﻤﻲ ﻣﻮ‪K‬ي ﻧﺒﻲ ﺗﻤﻴﻢ از ﻣﺪﻳﺤﻪ ﺳﺮاﻳﺎن اﺑﻲ ﻏﺎﻧﻢ اﻣﻴﺮ‬
‫ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﻮد‪,‬‬

‫ﻋــﺎد ﻋــﻠﻴﻚ ٕا ذا ﻓــﻌﻠﺖ ﻋــﻈﻴﻢ‬ ‫‪p‬ﺗﻨﻪ ﻋﻦ ﺧﻠﻖ و ﺗﺄﺗﻲ ﻣـﺜﻠﻪ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫و ﻳــﻘﻞ ﻣــﺎل اﻟﻤـﺮء و ﻫـﻮ ﻛـﺮﻳﻢ‬ ‫ﻫﻤ ﻪ‬
‫ﻗﺪ ﻳﻜﺜﺮ اﻟﻨﻜﺚ اﻟﻤﻘﺼﺮ ّ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٥٢‬‬

‫‪ ٤١‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺎرث‪ ,‬دﻋﺒﻞ ﮔﻮﻳﺪ وي داراي اﺷﻌﺎر زﻳﺒﺎ و دﻟﭙﺬﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤٢‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ ,9‬ﻛﻨﻴﻪ او اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﺟﻌﻔﺮي ﺑﻮد‪ ,‬او ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ اﺷﻌﺎر اﻧﺪﻛﻲ ﺳﺮوده ﺑﻮد و در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن و ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن در ﻛـﻮﻓﻪ درﮔـﻴﺮي روي داد و‬
‫ﻃﺎﻟﺒﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺑﻴﺎت را ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﻫﺎي ﻣﺎ از روي ﺑﻲ ﺧﺮدي ﻣﺎ را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻧﻜﻨﻴﺪ زﻳﺮا ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺎ‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﻮرش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ا ﮔﺮ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻋـﻠﻴﻪ ﻣـﺎ ﺑـﺮدارﻳـﺪ از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺷﻤﺎ از ﻣﺎ ﺑﻬﺮه زﻳﺎدي ﻧﺼﻴﺐ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﺎ را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﺷﻴﺮﻫﺎﻳﻲ را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮگ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮﻳﺒﺎر ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪/ ١‬‬
‫‪ ٤٣‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺗﻴﻤﻲ ﻋﺎﻣﺮي‪ ,‬از ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺗﻴﻢ ﺑﻮد‪ /‬او ﻗﺼﻴﺪة ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ‬
‫دارد ﻛﻪ در آن ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻋﻠﻮي را ﻫﻨﮕﺎم ﻗﻴﺎﻣﺶ در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻗﺮار‬
‫داد‪ /‬اﺑﺘﺪاي ﻗﺼﻴﺪه وي ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﻳﺤﻴﻲ ﻃﺎﻟﺒﻲ و ﻣﺮﮔﺶ و ﺧﻮد ﻓﺮﻳﺒﻲ او در اﻳﻦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻲ ارزش در ﺷﮕﻔﺘﻢ‪/ ٢‬‬
‫‪ ٤٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ دﻗﻴﻘﻲ ﺑﻪ او اﺣﻤﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﺑﺪ زﺑﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ /‬وي داراي ﻗﺼﻴﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ آن را اﻟﺴﻨﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ و آن را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺜﻨﻮي ﺳﺮود و در‬
‫آن از ﺗﻤﺎم رؤﺳﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ در زﻣﺎن ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺳﺎﻣﺮا و ﺑﻐﺪاد ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد و‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ /‬ﭘﺪرش دﻗﻴﻘﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤٥‬ـ ﻣﻜﺎء ﺑﻦ ﻫﻤﻴﻢ رﺑﻌﻲ ﺳ‪P‬ﻣﻲ‪ ,‬اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة ﺑﻨﻲ ﺷﻴﺒﺎن ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ ﭘﺪر وﻣﺎدرم را ﻛﻪ از آﻧـﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻦ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﻴﺪم‪ ,‬ﻗﻮﻣﻢ ﻣﺮا ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧة ﺧﺸﻢ در ﻣﻦ‬

‫ﻓـﻴﻨﻬﺾ ﻓـﻲ ﻋـﺼﻴﺎﻧﻜﻢ ﻣـﻦ ﺗﺄﺧـﺮا‬ ‫ﺑـﻨﻲ ﻋـﻤﻨﺎ ‪ p‬ﺗـﺬﻣﺮوﻧﺎ ﺳـﻔﺎﻫﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﻟﻄــــﺎﻋﺘﻜﻢ ﻣــــ ﻨّﺎ ﻧــــﺼﻴﺒا ﻣــﻮﻓﺮا‬ ‫وان ﺗﺮﻓﻌﻮا ﻋ ﻨّﺎ ﻳﺪاﻟﻈﻠﻢ ﺗﺠﺘﻨﻮا‬
‫ﻟﻴــــﻮﺛا ﺗــــﺮي ورد اﻟﻤــﻨﻴﺔ اﻏــﺪرا‬ ‫وان ﺗــﺮﻛﺒﻮﻧﺎ ﺑــﺎﻟﻤﺬﻟﺔ ﺗــﺒﻌﺜﻮا‬
‫و ﺗـﻌﺮﻳﺮه ﺑـﺎﻟﻘﺲ ﻋـﻨﺪ ﻓﺴـﺎ اﻟﻌـﻤﺮ‬ ‫ﻋﺠﺐ ﻟﻴـﺤﻴﻲ اﻟﻄـﺎﻟﺒﻲ وﺣـﻴﻨﻪ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٥٣ .‬‬

‫ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد‪/ ١‬‬

‫‪ ٤٦‬ـ ﻣﺴﺘﻬﻞ ﺑﻦ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺪي‪ ,‬وي ﻧﺰد اﺑﻲ ﻋﺒﺎس ﺳﻔﺎح در اﻧﺒﺎر رﻓﺖ‪,‬‬
‫در آن ﺷﻬﺮ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺷﺐ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺴﺘﻬﻞ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺑـﻲ ﻋـﺒﺎس‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ا ﮔﺮ ﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ از دﺷﻤﻦ ﺷﻤﺎ و ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻳﻢ وﻟﻲ ﻣﺼﻴﺒﺖ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪/ ٢‬‬
‫اﺑﻲ ﻋﺒﺎس دﺳﺘﻮر داد او را آزاد ﻛﻨﻨﺪ و ﺟﺎﻳﺰه ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ او داد‪ ,‬ﭘﺲ از آن ﻣﺴﺘﻬﻞ‬
‫ﻧﺰد ﻣﻨﺼﻮر رﻓﺖ و ﺑﺎ او ﮔﻔﺖوﮔﻮﻳﻲ داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤٧‬ـ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻦ اﻳﺎس ﻛﻨﺎﻧﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻟﻴﺚ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ و ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮد‪ /‬وي از اﻓﺮاد ﺑﺎ‬
‫ذوق و ﺷﻮخ ﻃﺒﻊ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬وي زﻳﺒﺎ رو و در ﺷﻤﺎر ﻳﺎران ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﺟﻌﻔﺮ درآﻣﺪ‪/‬‬
‫‪ ٤٨‬ـ ﻣﺮزوق ﻏ‪P‬م ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﻤﺎ ﻙ ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ اﺳﺪي‪ ,‬او ﺳﻴﺎﻫﭙﻮﺳﺖ‪ ,‬زﺷﺖ و ﻛﻮﺗﺎه ﻗﺪ‬
‫ﺑﻮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن را درﻙ ﻛﺮد‪ ,‬او درﺑﺎره ﻣﻬﺪي ﻗﺼﻴﺪهاي ﺳﺮوده ﻛـﻪ اﺑـﺘﺪاي آن‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺷﺘﻴﺎق و ادب ﺷﺎﻳﺴﺘة ﺗﻮﺳﺖ وﻟﻲ ﺧﻮﺷﻲ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ در دل ﺗﻮ ﻣﺮده اﺳﺖ‪/ ٣‬‬
‫‪ ٤٩‬ـ ﻫﺬﻳﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ـ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﺳﻠﻴﻢ ـ ﻓﺮزﻧﺪ ﻫ‪P‬ل ﺑﻦ ﻃـﺮق ﺑـﻦ زﺑـﻴﻨﺔ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺼﻢ ﺑﻦ زﺑﻴﻨﺔ ﺑﻦ ﻫ‪P‬ل اﺷﺠﻌﻲ ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻋﺮان واﻓـﺮاد ﺷـﻮخ ﻃـﺒﻊ ﻛـﻮﻓﻪ ﺑـﻮد‪ /‬ﻫـﺬﻳﻞ‬
‫ﻗﺎﺿﻴﺎن ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻋﻤﻴﺮ‪ ,‬ﺷﻌﺒﻲ و اﺑﻦ اﺑﻲ ﻟﻴﻠﻲ را ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻗﺮار‬
‫داد‪ /‬او در دوران ﻗﻀﺎوت ﺷﻌﺒﻲ اﺷﻌﺎري درﺑﺎرة وي ﺳﺮود ﻛﻪ اﺑﺘﺪاي آن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﺷﻌﺒﻲ ﺷﻴﻔﺘﻪ او ﺷﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ او اﻓﺘﺎد‬
‫‪ ٥٠‬ـ اﺑﻮ ﻋﻤﺮان ﺿﺮﻳﺮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻃـﻠﺤﺔ ﺑـﻦ ﻋـﺒﻴﺪا˜ ﺗـﻤﻴﻤﻲ‬

‫ﻫــــﺬي اﻟﻘــــﺒﺎﺋﻞ اﻣـــﻲ ﻣــﻨﻬﻢ واﺑــﻲ‬ ‫اﻧﻲ اﻣﺮؤ ﻣﻦ ﺑﻨﻲ ﺷﻴﺒﺎن ﻗﺪ ﻋـﻠﻤﺖ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﻗـــﻮﻣﻲ و ﺗــﻌﺮ ف ﻣــﻨﻲ آﻳــﺔ اﻟﻐــﻀﺐ‬ ‫اﻧـﻲ اذا ﻣـﺎ ﺷـﺮﺑﺖ اﻟﺨـﻤﺮ ﻳـﻨﻜﺮﻧﻲ‬
‫ى‬
‫و ﺧــــﻔﻨﺎﻛــــﻢ ان اﻟﺒــــاء ﻟﺮاﻛــــﺪ‬ ‫اذا ﻧﺤﻦ ﺧﻔﻨﺎ ﻓﻲ زﻣـﺎن ﻋـﺪوﻛﻢ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫وﻣـــﺎت ﺑــﻘﻠﺒﻚ اﻟﻄــﺮب‬ ‫‪٣‬ـ دﻋﺎ ﻙ اﻟﺸـﻮق و ا‪p‬دب‬
‫رﻓــــﻊ اﻟﻄـــﺮ ف اﻟﻴــﻬﺎ‬ ‫‪٤‬ـ ﻓــﺘﻦ اﻟﺸـﻌﺒﻲ ﻟﻤـﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٥٤‬‬

‫اﺷﻌﺎر زﻳﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬

‫ا ﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎداش ﻛﺴﻲ را ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﺑﺶ ﻧﻜﻨﻢ و ﺷﺨﺺ ﭘﻠﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺨﻴﻞ و ﻣﺬﻣﻮﻣﻲ‬
‫را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻧﻜﻨﻢ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﺪﻫﻢ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﮔﻮش و دﻫﺎن ﺑﺮاي ﻣﻦ آﻓﺮﻳﺪ‪/ ١‬‬
‫‪ ٥١‬ـ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺪان‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺧﺎل اﺑﻲ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺳﻔﺎح او ادﻳﺐ‪ ,‬ﺧﻮش ذوق‪ ,‬ﺷﻮخ ﻃﺒﻊ و ﺧﻮش ﮔﺬران ﺑﻮد‪ ,‬ﻳﺤﻴﻲ دوﺳﺖ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻦ اﻳﺎس‬
‫و ﺣﻤﺎد ﻋﺠﺮد ﺑﻮد و ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﻳﺪم ﭘﻴﺮي در ﻓﺮق ﺳﺮم ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ ﺑﻪ او ﺧﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪/ ٢‬‬
‫‪ ٥٢‬ـ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺑ‪P‬ل ﻋﺒﺪي اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻛﻮﻓﻲ در ﻫﻤﺪان اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ ,‬او ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﺑﻮد و در ﻣﺪح رﺷﻴﺪ اﺷﻌﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﺳﺮود‪ /‬او اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮگ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮ از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻲ ارزش اﺳﺖ و ﺧﻮدداري ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﺨﺸﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫آزار واذﻳﺖ ﺷﻮد ﻳﺎ ﺛﺮوﺗﻤﺪن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻦ ﻳﺎ ﻓﻘﻴﺮي ﻛﻪ در آرزوي ﺑـﺨﺸﺸﻲ اﺳﺖ و ﮔـﺮﻧﻪ‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاه و ﺻﺒﺮ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻦ‪/ ٣‬‬
‫‪ ٥٣‬ـ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺧﺼﻴﺐ ﻣﺎﺟﻦ در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺘﻀﺪ ﻋﺒﺎﺳﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫او ﻗﺼﻴﺪهاي ﻃﻮ‪K‬ﻧﻲ دارد ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ زﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻣـ‪P‬ﻗﺎت‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬آورده اﺳﺖ‪ /‬اﺑﺘﺪاي آن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اي اﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻣﻦ داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣـﻲداﻧـﻢ و ا ﮔـﺮ ﻣـﻄﺎﻟﺐ ﺷﮕـﻔﺖ اﻧﮕـﻴﺰ آن ﻧـﺒﻮد ﺑـﻪ درازا‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺸﻴﺪ‪/ ٤‬‬
‫‪ ٥٤‬ـ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻟﻘﻮه ﻛﺎﺗﺐ‪ ,‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ او را ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد و از‬
‫او ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬او داراي ﻗﺼﻴﺪة ﺣﺮﻓﻴﻪ ﻃﻮ‪K‬ﻧﻴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن آن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪:‬‬

‫وﻟﻢ اذﻣــﻢ اﻟﺮﺟﺲ اﻟﺒـﺨﻴﻞ اﻟﻤـﺬﻣﻤﺎ‬ ‫‪١‬ـ اذا اﻧـــﺎ ﻟﻢ اﺛــﻦ ﺑــﺨﻴﺮ ﻣــﺠﺎزﻳﺎ‬
‫وﺷـــــﻖ ﻟﻲ ا اﻟﻤﺴــــﺎﻣﻊ واﻟﻔــــﻤﺎ‬ ‫ﻓﻔﻴﻢ ﻋﺮﻓﺖ اﻟﺨﻴﺮ واﻟﺸﺮ ﺑـﺎﺳﻤﻪ‬
‫ﺑﻤﻔﺮق رأﺳﻲ ﻗﻠﺖ ﻟﻠﺸﻴﺐ ﻣـﺮﺣـﺒﺎ‬ ‫وﻟﻤﺎ راﻳﺖ اﻟﺸﻴﺐ ﺣﻞ ﺑـﻴﺎﺿﻪ‬ ‫‪٢‬ـ‬
‫و ﻟﻠــﻤﻨﻊ ﺧــﻴﺮ ﻣــﻦ ﻋــﻄﺎء ﻣﻜـﺪر‬ ‫‪٣‬ـ وﻟﻠﻤﻮت ﺧﻴﺮ ﻣﻦ ﺣـﻴﺎة زﻫـﻴﺪة‬
‫ﺗــــﻤﻨﻲ و ٕا ى‪ p‬ﻓــــﺎﺳﺄل ا واﺻــﺒﺮ‬ ‫ﻓﻐﺶ ﻣﺜﺮﻳﺎ او ﻣﻜﺪﻳﺎ ﻣﻦ ﻋﻄﻴﺔ‬
‫وﻟﻮ‪ p‬اﻋــــﺎﺟﻴﺒﻬﺎ ﻟﻢ ﺗـــﻄﻞ‬ ‫اﺑـﺎ ﺣﺴـﻦ ان ﻟﻲ ﻗـﺼﺔ‬ ‫‪٤‬ـ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٥٥ .‬‬

‫ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار و ﻧﺎﻣ‪P‬ﻳﻤﺎت روزﮔﺎر ﻣﺮا ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻛﺮد و ﻛﺴﻲ را ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻢ ﻛﻪ ﻣﺮا از‬
‫روزﮔﺎر ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ در اﻳﻦ روزﮔﺎر‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﮔﻨﺎه ﻣﻦ اﻳـﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺣﺴـﻦ<ع‪ 9‬و ﺣﺴـﻴﻦ<ع‪ 9‬را‬
‫دوﺳﺖ دارم و ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬ﭘﺪر آﻧﻬﺎ را ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺸﻲ ﺟﺴﺘﻦ و ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﭘﺲ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﺑﺮ دوﺳﺘﻲ و ﻣﺤﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻣﻴﺮم وزﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮم و ﺑﺮ ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮم‪/ ١‬‬
‫‪ ٥٥‬ـ اﺑﻮ ﺳﻤﺎل اﺳﺪي‪ ,‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﺤﺪث رﺷﻴﺪي ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اودﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ و او‬
‫ﺑﻪ ﻛﻨﻴﻪاش ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‬
‫‪ ٥٦‬ـ اﺑﻮ ﻟﻔﺎﺋﻒ‪ ,‬اﺳﻢ او را ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ و ﺑﻪ ﻛﻨﻴﻪاش ﺷﻬﺮت دارد‪/‬‬
‫‪ ٥٧‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻓﺠﻮة ﻗﺮﺷﻲ زﻫﺮي‪ ,‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه واز ﺟﻮاﻧﺎن واﻓﺮاد ﺧﻮش ذوق‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬وي زﻳﺒﺎ رو ﺑﻮد ﺷﻌﺮ ﻣﻲﺳﺮود و ﺑﺎ آواز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬او ﺑﺎ زرﻗﺎء ﻛﻨﻴﺰ اﺑﻦ راﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﺎﻧﻮس ﺑﻮد و درﺑﺎره او ﺷﻌﺮي ﺳﺮود‪ ,‬اﺑﻦ راﻣﻴﻦ ﻣﻮ‪K‬ي زرﻗﺎء‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﻣـﺤﺘﺮﻣﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٨‬ـ اﺑﻮ ﻛﻠﺪة ﻳﺸﻜﺮي ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﻣﻨﻘﺬﺑﻦ ﺣﺠﺮ از ﺧﺎﻧﺪان ﻳﺸﻜﺮ ﺑﻦ ﺑﻜﺮﺑﻦ واﺋﻞ و‬
‫از ﺷﺎﻋﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬وي از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﻗﻴﺎم‬
‫ﻛﺮد و ﺣﺠﺎج او را ﻛﺸﺖ‪ ,‬اﺑﻮ ﻛﻠﺪة داراي دﻳﻮان ﺷﻌﺮ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٩‬ـ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ از ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺐ و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺑﻮد‪ ,‬وي‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺗﺒﻬﻜﺎر و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺴﺖ ﻋﻘﻴﺪهاي ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﺮاﺑﺨﻮاري در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬او و اﺑﻮ ﺳﻤﺎ ﻙ ﻋﺪوي را ﻫﺸﺘﺎد و ﻫﻔﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زد‪ /‬او ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﻌﺎري در ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﺑﺮﻫﺎي ﺑﺎرﻧﺪه ﺳﻴﺮاب ﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﻫـﻞ ﻛـﻮﻓﻪ را‬

‫ﻣــــﺎ اري ﻟﻲ ﻣــــﻦ اﻟﺰﻣـــﺎن ﻣــﺠﻴﺮا‬ ‫‪١‬ـ ان ﺻﺮ ف اﻟﺰﻣـﺎن ﺿـﻌﻀﻊ رﻛـﻨﻲ‬

‫ﻧــــــﻲ اﺣــــﺒﺒﺖ ﺷــــﺒﺮا و ﺷــــﺒﻴﺮا‬ ‫ﻟﻴﺲ ذﻧـﺒﻲ ٕا ﻟﻲ اﻟﺰﻣـﺎن ﺳـﻮي اذ‬
‫ـــــﺔ ﺑــــﻌﺪ اﻟﻨــــﺒﻲ ﺳـــﺒﻘا وﺧــﻴﺮا‬ ‫و ﻋــــﻠﻴا اﺑــــﺎﻫﻤﺎ اﻓــــﻀﻞ ا‪p‬ﻣ‬
‫و ﻋــــﻠﻲ ﻫــــﺪﻳﻬﻢ ٔا ‪p‬ﻗــﻲ اﻟﻨﺸــﻮرا‬ ‫ﻓــــﻌﻠﻲ ﺣـــﺒﻬﻢ اﻣــﻮت واﺣــﻴﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٥٦‬‬

‫ﺳﻴﺮاب ﻧﻜﻨﺪ‪/ ١‬‬

‫‪ ٦٠‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ<ع‪ 9‬ﺣﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻓﻮه ﺑﻮد‪ /‬او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ,‬ﭘﺪر و ﺟﺪم ﺗـﺎ اﺑـﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻋﺒﺎﺳﻲ از اﻣﺎم ﻫﺎدي<ع‪ 9‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻛﻴﺴﺖ؟ اﻣـﺎم<ع‪9‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻧﺎﺻﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮ در ﻧﻤﺎز ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻌﺮ ﺣﻤﺎﻧﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ اﺳﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪< ٢٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٦١‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺮب ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺧﻄﺎﺑﻲ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺤﻮي ﺑﻮد و‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺤﻮﻳﺎن ﻧﺎﻣﺶ ذ ﻛﺮ ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٦٢‬ـ اﻋﺸﻲ رﺑﻴﻌﻪ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺧﺎرﺟﻪ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﻴﺒﺎن <رﺑﻴﻌﻪ‪ 9‬ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺮواﻧـﻴﺎن ﺑـﻮد و‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪي داﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٨٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ّ‬
‫‪ ٦٣‬ـ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﺳﺪي‪ ,‬وي ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ زﺑـﻴﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺣـﺠﺎز ﺑـﺮاي‬
‫دﻋﻮت ﻣﺮدم ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ /‬او ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣـﻲﻛﺮد و ﻫـﻤﻪ از آزارش ﺑـﻴﻢ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻲورزﻳﺪ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣـﺼﻌﺐ ﺑـﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ ﺑﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻋﺒﺪا˜ ﺑﺎ ﻣﺼﻌﺐ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ‪ /‬و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ٧١‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪا˜ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺷﺪ و در دوران ﺧ‪P‬ﻓﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٤‬ـ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﺑﻴﺾ‪ /‬او ﺣﻨﻔﻲ و از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻜﺮﺑﻦ واﺋﻞ ـ رﺑﻴﻌﻪ ـ واز اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ,‬او‬
‫ﻣﺮدي ﺧﻮش ﮔﺬران و ﺷﻮخ ﻃﺒﻊ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻬﻠﺐ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑـﻮد و در‬
‫ﺳﺎل ‪< ١٢٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٦٥‬ـ ﻃﺮﻣﺎح ﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻃﻲ و از ﺷﻌﺮا و ﺳﺨﻦ ﭘﺮدازان ﺑﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬او ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬وي در ﺷﺎم ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ‪ /‬ﻃﺮﻣﺎح ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮارج و ازارﻗﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪ ,‬او دوﺳﺖ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻦ‬
‫زﻳﺪ و داراي دﻳﻮان ﺷﻌﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ‪K‬ﺧﺮه در ﺳﺎل ‪< ١٠٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٦‬ـ اﺑﻮ ﻋﺘﺎﻫﻴﻪ‪ ,‬او ﻏ‪P‬م و ﻧﺎﻣﺶ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻛﻴﺴﺎن ﺑﻮد‪ /‬وي در‬

‫ﻓــﺳﻘﻲ اﻟ اﻫــﻞ اﻟﻜــﻮﻓﺔ اﻟﻤــﻄﺮا‬ ‫اذا ﺳﻘﻲ ا ارﺿا ﺻﻮب ﻏـﺎدﻳﺔ‬ ‫‪١‬ـ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٥٧ .‬‬

‫ﺳﺎل ‪< ١٣٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻋﻴﻦ ﺗﻤﺮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪/‬او ﻛﻮزه ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ و‬
‫آﻧﻬﺎ را در زﻧﺒﻴﻠﻲ ﻧﻬﺎده ﺑﺮ ﭘﺸﺘﺶ ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬اﺑﻮ ﻋﺘﺎﻫﻴﻪ در ﻛـﻮﻓﻪ ﻣـﻲﮔﺸﺖ و آﻧـﻬﺎ را‬
‫ﻣﻲﻓﺮوﺧﺖ‪ /‬اودﻳﻮان ﺷﻌﺮي دارد ﻛﻪ در ﺑﻴﺮوت ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬و در ﺳـﺎل ‪٢١١‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٦٧‬ـ دﻋﺒﻞ ﺧﺰاﻋﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ رزﻳﻦ‪ ,‬او ﻋﺮﺑﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻳﻤﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺤﻄﺎﻧﻴﻪ‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮي از ﻧﺰارﻳﻪ داﺷﺖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه او ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد‪ /‬دﻋﺒﻞ ﺑﻪ دﻋﻮت رﺷﻴﺪﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻐﺪاد رﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭼﻜﺎﻣﻪﻫﺎي او در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬ﺑﻮد‪ /‬او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪي داﺷﺖ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ٢٤٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٨‬ـ اﺑﻮ د‪K‬ﻣﻪ اﺳﺪي‪ ,‬زﻧﺪﺑﻦ ﺟﻮن‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش د‪K‬ﻣﻪ‪ ,‬ﺑﻪ او اﺑﻮ‬
‫د‪K‬ﻣﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬او ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬ﺳﻴﺎﻫﭙﻮﺳﺖ وﻏ‪P‬م ﺑﻨﻲ اﺳﺪ ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪< ١٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از‬
‫دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٦٩‬ـ ﺣﻤﺎد ﻋﺠﺮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﻮﻧﺲ‪ ,‬او ﻧﻴﺰ از ﻣﻮاﻟﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬ﺣﻤﺎد درﻛـﻮﻓﻪ‬
‫ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﻫﺮ دو ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻮﻳﺎن و ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ ,‬او ﺷﻮخ ﻃﺒﻊ‪ ,‬ﺧﻮش‬
‫ذوق وﺧﻮش ﮔﺬران ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻤﺎد در ﺳﺎل ‪< ١٦١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺷﻴﺮاز درﮔﺬﺷﺖ و ﻫـﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎ ﻙ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧٠‬ـ ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻦ اﻳﺎس‪ ,‬او ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺒﺎر ﺑﻮد و ﻧﺴﺒﺶ ﺑﻪ ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ,‬او ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﻣﻮﻳﺎن و ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻄﻴﻊ ﺷﺨﺼﻲ ﺷﻮخ ﻃﺒﻊ‪ ,‬ﺧﻮش ﮔﺬران‪ ,‬ﺧﻮش ذوق و در‬
‫ﻣ‪P‬ﺣﺖ ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد‪ /‬وي در ﻛﻮﻓﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ او را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺟﻤﻊ آوري ﺻﺪﻗﺎت ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳـﺎل‬
‫‪< ١٦٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٧١‬ـ ﺣﻤﺎد راوﻳﻪ‪ ,‬او ﺣﻤﺎد ﺑﻦ ﻣﻴﺴﺮه و اﻫﻞ دﻳﻠﻢ ﺑﻮد واز ﻣﻮاﻟﻲ ﺑﻨﻲ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﺣﻤﺎد در ﻛﻮﻓﻪ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ و در ﻣﻮرد ﺟﻨﮕﻬﺎ اﺷﻌﺎر واﺧﺒﺎر ﻋﺮب از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣـﺮدم داﻧـﺎﺗﺮ ﺑـﻮد‪ ,‬وي در ﮔـﺮدآوري اﺷـﻌﺎر ﺗـﺨﺼﺺ داﺷﺖ‪ ,‬و در ﺳـﺎل ‪< ١٥٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٢‬ـ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد ﺧﺰاﻋﻲ‪ ,‬از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻓﺮاد ﻣﻘﻴﻢ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد ‪ /‬وي ﻫـﻤﺮاه‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٥٨‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ<ع‪ 9‬در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺟﻤﻞ و ﺻﻔﻴﻦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪< ٦٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺗﻮاﺑﻴﻦ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺎم او را در ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﻮاﺑﻴﻦ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫‪ ٧٣‬ـ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪا˜ ﺑﻦ ﺷﺒﺮﻣﻪ ﺿﺒﻲ‪ ,‬اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب او را در زﻣﺮة ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬و از ﻳﺎران اﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ <ع‪ 9‬ﺑﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي در ﺳﺎل ‪١٤٤‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺎﺿﻴﺎن از وي ﻳﺎد ﺷﺪه‪/‬‬
‫‪ ٧٤‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻦ ﻫﺬﻳﻞ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻲ ﻫﺬﻳﻞ ﺑﻮد‪ /‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ <ره‪ 9‬در ﻛـﺘﺎب‬
‫رﺟﺎﻟﺶ او را از ﻳﺎران اﻣﺎم ﺻﺎدق<ع‪ 9‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده و ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮدن وي ﺗـﺼﺮﻳﺢ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب‪ ,‬او را ﺑﺎ ﺷﺎﻋﺮان اﻫﻞ ﺑﻴﺖ<ع‪ 9‬ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬وي در ﻗـﺮن دوم‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪/‬‬
‫‪ ٧٥‬ـ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا˜ ﻗﺎﺿﻲ ﻧﺨﻌﻲ‪ ,‬ﻣﺮزﺑﺎﻧﻲ او را از ﺷﺎﻋﺮان ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورده‬
‫ﺗﺸﻴﻊ اوﺳﺖ‪ ,‬وي در ﺳﺎل ‪١٧٧‬‬
‫و داﺳﺘﺎﻧﻲ درﺑﺎره او و ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ّ‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻛﻮﻓﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ و در ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺎﺿﻴﺎن ذ ﻛﺮ او ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٦‬ـ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﻛﺴﺎﻳﻲ ﻧﺤﻮي‪ ,‬اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬او ﺷـﺎﻋﺮي ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫اﺷﻌﺎر اﻧﺪﻛﻲ ﺳﺮوده ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪< ١٧٩‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ,‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺤﻮﻳﺎن و‬
‫ﻟﻐﻮﻳﺎن از او ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ‪/‬‬
‫‪ ٧٧‬ـ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺣﻠﺒﻲ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﻲ ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﻮا ﺑﻮد‪ /‬او دﻳـﻮان‬
‫ﺷﻌﺮي در ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ دارد و در ﺳﺎل ‪ ٦٣٥‬در ﮔﺬﺷﺖ‪/‬‬
‫‪ ٧٨‬ـ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺧﻨﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﺠﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻫﻴﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺳﺒﻴﻊ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺛﻌﻠﺒﺔ ﺑﻦ دودان ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﺔ ﺑﻦ ﻣﺪرﻛﺔ ﺑﻦ اﻟﻴﺎس ﺑﻦ ﻣﻀﺮ‪ ,‬ﻛﻨﻴﻪاش اﺑﺎ ﻣﺴﺘﻬﻞ و ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﻋﺮب و ﻧﺸﺎﻧﻬﺎي آن آ ﮔﺎﻫﻲ داﺷﺖ‪ /‬وي از ﺷﺎﻋﺮان و‬
‫ﺳﺨﻨﮕﻮﻳﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻀﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺤﻄﺎﻧﻴﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﻌﺮاي داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧـﻮدﺷﺎن اﻓـﺘﺨﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺷــﻴﻌﻪ ﺑـﻮدن ﻛـﻤﻴﺖ و ﻣـﺪح اﻫـﻞ ﺑـﻴﺖ ﺗـﻮﺳﻂ او در دوران ﺑـﻨﻲ اﻣـﻴﻪ ﻣـﻌﺮوف اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻗﺼﻴﺪهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ او درﺑﺎره اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺳﺮوده اﺳﺖ >ﻫﺎﺷﻤﻴﺎت< ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و از اﺷﻌﺎر‬
‫ﺧﻮب او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬ﻫﺎﺷﻤﻴﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺷﻌﺎر او ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ وﻟﻴﺪن ﺑﻪ ﭼـﺎپ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٥٩ .‬‬

‫رﺳﻴﺪ و داراي ﺷﺮح ﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﺪﻳﻮﻳﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻧﺰد ﻓﺮزدق رﻓﺖ و ﺷﻌﺮش را ﺑﺮاي او ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﻓﺮزدق ﺑﻪ اﺷﻌﺎر او ﮔﻮش ﻓﺮا داد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻛﻤﻴﺖ را ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﺷﻤﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻌﺎر ذﻳﻞ رﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺧﺎﻧﺪان ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ <ص‪ 9‬اﺳﺖ و ﻣـﻦ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﺎ آﻧـﻬﺎ ﺧﺸـﻨﻮد و ﺑـﺮاي آﻧـﺎن‬
‫ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﻣﻲﺷﻮم از روي ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺑﺎ آﻏﻮش ﺑﺎز و ﮔﺸﺎده روي ﺑﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﻮم ﻣﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮارج از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ<ص‪ 9‬دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻢ و‬
‫دوﺳﺘﻲ و دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻦ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻣﻦ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﺷﻮم و دﺷﻤﻨﺎن را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻣﻮرد‬
‫آزار واذﻳﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮم‪/ ١‬‬
‫ﻓﺮزدق ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮادرم ﺣﺘﻤا اﺷﻌﺎرت را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﻦ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﺴﺘﻲ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﻤﻴﺖ در ﺳﺎل ‪< ١٢٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬و در ﺳﻦ‬
‫‪ ٦٠‬ﺳﺎﻟﮕﻲ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم ﻓﻮت‪ ,‬اﺷﻌﺎرش ﺑﻪ ‪ ٥٢٨٩‬ﺑﻴﺖ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧٩‬ـ اﺑﻮ ﻃﻴﺐ ﻣﺘﻨﺒﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪ ﺟﻌﻔﻲ ﻛـﻨﺪي‪ ,‬ﺧـﺎﻧﺪان ﺟـﻌﻔﻲ‬
‫ﺷﺎﺧﻪاي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺳﻌﺪ اﻟﻌﺸﻴﺮه از ﻗﺤﻄﺎﻧﻴﻪ و ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺒﺎر ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺘﻨﺒﻲ در ﺳﺎل ‪< ٣٠٣‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در‬
‫ﻣﺤﻠﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻨﺪه ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و ﺑﺪان ﺟﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪ‪ ,‬او از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻌﺮوف ﻛﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫ﭘﺪرش از اﻫﻞ ﺗﺴﻨّﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم آب ﻣﻲداد ﻟﺬا ﺑﻪ او ـ ﻋﺒﺪان ﺳﻘﺎء ـ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ‬
‫اﺑﺎﻃﻴﺐ در ﻃﻠﺐ داﻧﺶ و ادب ﺑﻮد‪ /‬او ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﻗﻮي داﺷﺖ و ﺷﻌﺮ ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺘﺶ آﻣﻴﺨﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺰرگ ﺷﺪ ﭘﺪرش او را ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺮد و او را از ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺎم ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻛﺮد و داﻧﺶ را از اﻫﻠﺶ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ ﺗﺨﺼﺺ ﻳﺎﻓﺖ و ﻧﻜﺎت ﻋﺠﻴﺐ و‬
‫ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس و اﺷﻌﺎر ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑ‪P‬ﻏﺖ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺷﻬﺮت ادﺑﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺪان دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺎزار ﺷـﻌﺮ وي رواج‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و اﻣﻴﺮان ﺑﺪان ﺗﻤﺎﻳﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬او ﭼﻜﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬

‫ﺑــﻬﻢ وﻟﻬــﻢ ارﺿــﻲ ﻣـﺮارا واﻏـﻀﺐ‬
‫ٕا ﻟﻲ ﻛـــﻨﻒ ﻋــﻄﻔﺎه اﻫــﻞ و ﻣــﺮﺣﺐ‬
‫ﻣــــﺤﺒ ا ﻋــﻠﻲ اﻧــﻲ اﺣﺐ واﻏــﻀﺐ‬
‫ّ‬
‫واﻧــــــــﻲ ‪p‬وذي ﻓــــــــﻴﻬﻢ و أوﻧﺐ‬
‫‪١‬ـ ﺑــﻨﻲ ﻫــﺎﺷﻢ رﻫـﻂ اﻟﻨـﺒﻲ ﻓـﺎﻧﻨﻲ‬
‫ﺧﻘﻀﺖ ﻟﻬﻢ ﻣﻨﻲ ﺟﻨﺎﺣﻲ ﻣـﻮدة‬
‫وﻛـﺎﻧﺖ ﻟﻬـﻢ ﻣـﻦ ﻫـﻮ‪p‬ء و ﻫـﺆ‪p‬‬
‫وارﻣــﻲ وارﻣـﻲ ﺑـﺎﻟﻌﺪاوة اﻫـﻠﻬﺎ‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٦٠‬‬

‫اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺳﺮوده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮي ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫در ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮدن او ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺟﻮاﻳﺰ‪ ,‬ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺘﻨﺒﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪,‬‬
‫در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺳﻴﻒ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﺗﻘﺮب ﺟﺴﺖ‪ ,‬و در ﺳﺎل ‪< ٣٣٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻧﺰد او رﻓﺖ‪,‬‬
‫ﻣﺤﻔﻞ ﺳﻴﻒ اﻟﺪوﻟﻪ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮا آ ﻛﻨﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺘﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﺳﺮودن ﻗﺼﺎﻳﺪي ﻛﻪ ﺣﺘﻲ‬
‫ﺳﻮاران آﻧﻬﺎ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ را از دﻳﮕﺮان رﺑﻮد‪ ,‬آن ﮔﺎه از ﺳـﻴﻒ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ از ﭘﻴﺶ آﻣﺪي ﻛﻪ روي داده ﺑﻮد رﻫﺴﭙﺎر ﻣﺼﺮ ﺷﺪ‪ /‬او در ﺳﺎل ‪٣٤٦‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑﺎ ﻛﺎﻓﻮر اﺧﺸﻴﺪي ﻣ‪P‬ﻗﺎت ﻛﺮد‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از دﺷﻤﻨﻲ او ﺑﺎ ﺑﻨﻲ ﺣﻤﺪان آ ﮔﺎﻫﻲ‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬و اﺷﻌﺎري در ﻣﺪح او ﺳﺮود‪ /‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪< ٣٥٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺧﺸﻤﻨﺎ ﻙ ﻣﺼﺮ را ﺗﺮﻙ‬
‫ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد رﻓﺖ و از آن ﺟﺎ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺎرس ﺷﺪ وﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﺔ ﺑﻦ ﺑﻮﻳﻪ دﻳﻠﻤﻲ‬
‫را ﻣﺪح و ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ واو ﻋﻄﺎﻳﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻣـﺘﻨﺒﻲ ﺑـﺨﺸﻴﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ در ﺳـﺎل ‪< ٣٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ و ﻏ‪P‬ﻣﺶ ﻣﻔﻠﺢ از ﻓﺎرس ﺑـﻪ ﺑـﻐﺪاد ﺑـﺎزﮔﺸﺖ و ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻴﻪ در ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺻﺎﻓﻴﻪ در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺣﻮﻣﻪ ﺑﻐﺪاد و ﺑﻪ دﻳﺮ ﻋﺎﻗﻮل رﺳﻴﺪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ دو ﻣﻴﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد ﻓﺎﺗﻚ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺟﻬﻞ اﺳﺪي ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎراﻧﺶ ﻣﺘﻌﺮض او ﺷﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺘﻨﺒﻲ اﺣﺴﺎس ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻛﺮد وﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻏ‪P‬ﻣﺶ ﻣﻔﻠﺢ‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺒﺎدا ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮار ﻛﺮدﻳﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﺮودهاي‪:‬‬
‫اﺳﺒﺎن و ﺷﺐ و ﺑﻴﺎﺑﺎن و ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰه و ﻛﺎﻏﺬ و ﻗﻠﻢ ﻣﺮا ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ‪/‬‬
‫‪١‬‬

‫آن ﮔﺎه ﻣﺘﻨﺒﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪< ٣٥٤‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺷﻌﺮ وي از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﻮاري و ﺑ‪P‬ﻏﺖ ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖ را دارا ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﻌﺮ ﻣﺘﻨﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻋﺎﻟﻲ‬
‫و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ ,‬اودر ﺗﻤﺎم اﺑﻮاب ﺷﻌﺮ ﺑﻮﻳﮋه ﺣﻜﻤﺖ‪ ,‬ﺣﻤﺎﺳﻪ‪ ,‬ﻣﺪح و‬
‫ﺛﻨﺎ‪ ,‬ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺼﺎﻳﺪي ﺳﺮود و از ﻋﻬﺪه آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮآﻣﺪ‪ ,‬ﺷﻌﺮ او ﺑـﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﺣﻜﻤﺖ آﻣﻴﺰ را در ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ رواج‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺷﻌﺎر او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺷـﻌﺮ او را ﺑـﻪ ﻧـﺜﺮ در‬
‫آوردﻧﺪ و در ﻧﺜﺮﺷﺎن ﻧﻴﺰ از ﺷﻌﺮ او اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ ,‬ﻳﺎ‬
‫‪٢‬‬

‫واﻟﺴـﻴﻒ واﻟﺮ ﻣـﺢ واﻟﻘـﺮﻃﺎ س واﻟﻘـﻠﻢ‬ ‫ﻓﺎﻟﺨﻴﻞ واﻟﻠـﻴﻞ واﻟﺒـﻴﺪاء ﺗـﻌﺮﻓﻨﻲ‬ ‫‪١‬ـ‬

‫ﻳﺘﻴﻤﻪ اﻟﺪﻫﺮ‪ ,‬ص ‪ ,٨٧‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺮوت ـ م‪/‬‬ ‫‪٢‬ـ‬

‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٦١ .‬‬

‫اﺷﻌﺎر او را ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﻢ در آوردﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺧﻮارزﻣﻲ و دﻳﮕﺮان‬
‫اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪/‬‬
‫از ﻋﻤﺮ اﺷﻌﺎر او ﺣﺪود ﻫﺰار ﺳﺎل ﻣﻲﮔﺬرد ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ادﻳﺒﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‬
‫ﺣﻞ ﻣﺸﻜ‪P‬ت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪه آن ﻣﻲﭘﺮداﺧـﺘﻨﺪ و‬ ‫اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺷﻌﺎر و ّ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ در ﺑﻴﺎن ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ ﺑـﺪﻳﻬﺎي آن ﻣـﻲﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ و ﺑـﺰرﮔﺎن در ﺑـﺎره داوري ﻣـﻴﺎن او و‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ و ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺷﻌﺎر ﺑﺪﻳﻌﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و در ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﻋﻴﺒﺠﻮﻳﻲ و ﻃﺮﻓﺪاري‬
‫و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ از ﺷﻌﺮش ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ,‬دﻟﻴﻞ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺴﻴﺎر و ﭘﻴﺸﻲ‬
‫ﺟﺴﺘﻦ او از ﻫﻤﺘﺎﻳﺎﻧﺶ ﺑﻮد ـ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻐﺰﺷﻬﺎﻳﺶ ﺑـﺮ ﺷـﻤﺮده ﺷـﻮد و‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎي او ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻮد ـ از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﻣﺘﻨﺒﻲ‬
‫را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي آن را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده و آن را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داه‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺛﻌﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺰء اول ﻛﺘﺎب ﻳﺘﻴﻤﺔاﻟﺪﻫﺮ آورده اﺳﺖ‪ /‬وي ﺧﻮﺑﻴﻬﺎ و ﺑﺪﻳﻬﺎي اﺷﻌﺎر‬
‫ﻣﺘﻨﺒﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ دﻳﮕﺮ از او ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ و در ﺣﺪود ﻳﻜﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﻳﺎ ادﻳﺒﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺘﻨﺒﻲ آﻣﺪ‪ ,‬اﺷﻌﺎر او را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد‪/‬‬
‫دﻳﻮان ﻣﺘﻨﺒﻲ ﮔﺮدآوري و ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮ اﺷﻌﺎر‬
‫ﻣﺘﻨﺒﻲ ﺷﺮح ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﺷﺎم و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ ,‬و ﺷﺮﺣـﻬﺎي‬
‫ﭼـﺎپ ﺷـﺪه ﺑـﺮ دﻳـﻮان او ﻋـﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺷـﺮح واﺣـﺪي ﺗﺄﻟﻴـﻒ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ اﺣـﻤﺪ ﻣـﺘﻮﻓﺎي‬
‫‪<٤٦٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪< ١٢٧١‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺑﻤﺒﺌﻲ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ و ﺷﺮح اﺑﻲ اﻟﺒﻘﺎء ﻋﻜﺒﺮي‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪< ٦١٦‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﺎن ﺷﻬﺮت دارد و در ﺳﺎل ‪< ١٨٦٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﺑﻮ‪K‬ق‬
‫و در ﺳﺎل ‪< ١٢٨٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﺟﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﺮح آن ‪S‬اﻟﻌﺮف اﻟﻄﻴﺐ ﻓﻲ‬
‫ﺷﺮح دﻳﻮان اﺑﻲ اﻟﻄﻴﺐ‪ Q‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﻴﺦ ﻧﺎﺻﻴﻒ ﻳﺎزﺟﻲ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺳﺎل ‪< ١٢٨٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ در ﺑﻴﺮوت ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺮح ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮﻗﻮﻗﻲ در دو ﺟـﻠﺪ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬
‫‪< ١٣٤٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺧ‪P‬ﺻﻪ <ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‪ 9‬و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در دوراﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ <ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬آﺑﺎد ﺑﻮد‪ /‬ﭘﺲ از آن وﻳﺮاﻧﻲ و ﺧﺮاﺑﻲ آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺳﺎ ﻛﻨﺎﻧﺶ آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪< ١٢٩٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﻲ از‬
 ‫‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ‬ ‫‪٥٦٢‬‬

‫ﻣﺴﺎﻓﺮان در آن ﺟﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﻴﻦ در ﺳﺎﺣﻞ راﺳﺖ ﻓـﺮات و ﻧـﺰدﻳﻚ‬

‫ﻣﻘﺎم ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ<ع‪ 9‬ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺳﺎ ﻛﻨﺎﻧﺶ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﻧﻬﺎد و ﺑﺎﻏﻬﺎﻳﻲ در دو ﻃـﺮف‬
‫ﻓﺮات اﺣﺪاث ﻛﺮدﻧﺪ و در آﻧﻬﺎ ﺣﻤﺎم و ﺑﺮﻛﻪ آﺑﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺷﻬﺮ آﺑﺎد ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٣١٠‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﻋ‪P‬ﻣﻪ ﺑﺰرگ ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻛﻠﺒﺎﺳﻲ ﻳﻜﻲ از ﺑـﺰرﮔﺎن ﻧـﺠﻒ‬
‫اﺷﺮف ﺳﺎﺧﺖ ﭼﻨﺪ اﺗﺎق در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺰرگ ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٣٠٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪9‬درﻳﺎي ﻧﺠﻒ ﺧﺸﻚ و ﻛﻢ آب ﺷﺪ‪ ,‬آﺑﺎداﻧﻲ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫در آن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺣﻤﺎﻣﻬﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٣١٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎه ذي ﺣﺠﻪ ﭘﻠﻲ ﺑﺮ روي‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﻧﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺣﻤﺎم ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺷﻬﺮ وﻳﺮان ﺷﺪ و ﺳﻴﺪ ﻋـﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﺎن‬
‫<ﺧﻠﺨﺎﻟﻲ‪ 9‬ﻋﻬﺪهدار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻤﺎم ﺟﺪﻳﺪي ﺷﺪ و آن را در ﻣﺤﻞ ﻛﻨﻮﻧﻲ آن ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﺳﺎﺧﺖ‬
‫آن در اوﻟﻴﻦ روز از ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ‪< ١٣١٨‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﭘـﺎﻳﺎن ﻳـﺎﻓﺖ ﺳـﭙﺲ در ﺳـﺎل ‪١٣٢٣‬‬
‫<ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬از ﺣ ّﻠﻪ ﺳﻴﻢ ﻛﺸﻲ ﺑﺮق ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫در ﺳﺎل ‪< ١٣٢٥‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ ﻛﻤﻮﻧﻪ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﺣﺮم ﻋﻠﻮي ﻋﻬﺪهدار ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﺷﺪ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺤﻞ وﺳﻴﻌﻲ در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ در ﻣﺤﻞ ﻛﻨﻮﻧﻲ آن ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ,‬و اﺗﺎﻗﻬﺎﻳﻲ در آن‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎزاري ﺑﺮاي رﻓﺎه ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺖ آن در ﺳﺎل ‪< ١٣٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺑـﻪ‬
‫اﺗﻤﺎم رﺳﻴﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ راهآﻫﻦ ـ ﺗﺮاﻣﻮا ـ از ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ و ﻛﺎر آن در اواﻳﻞ ﻣـﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ‪< ١٣٢٧‬ﻫ ‪ /‬ق‪ 9‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬و ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻠﻲ آن را اﺣﺪاث ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ,‬اﻣﺮوز‪ ,‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻧﺠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﻣﻴﻞ از آن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ /‬و آن‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي زﻳﺒﺎ‪ ,‬ﺧﻮش آب و ﻫﻮا‪ ,‬ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر و راﻫـﻬﺎي ﻣـﻨﻈﻢ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻏﻬﺎ و‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي زﻳﺒﺎﻳﻲ آن را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻮﻓﻪ ﻃﺒﻖ ﺳﺮﺷﻤﺎرﻳﻬﺎي اﺧﻴﺮ داراي ‪١٥٠٠٠‬‬
‫ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﺖ و ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺰرگ ﻧﻴﻢ ﻣﻴﻠﻲ از ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﺨﻦ را ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و اﻣﻴﺪوارﻳﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﺮدآوري ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻮﻓﻪ اﺳﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ /‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫اﻧﺪﻙ و ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ اﻳﻦ راه را ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﻴﻤﻮدﻧﺶ را دارﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﻮار ﻛﻨﻴﻢ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣـﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑـﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪ /‬ﻣـﺎ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻮﻓﻪ ‪٥٦٣ .‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺮﺷﺎري در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﻬﺎ ﻗﺮار دادهاﻳﻢ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺮدآوردهاﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﺎ اﻧﺪﻙ ﻧﻴﺴﺖ و در ﮔﺮدآوري آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪارﻙ ﻣﻮﺛﻖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ,‬ا ﮔﺮ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻨﺘﻬﺎي ﺧﻮاﺳﺘﻪ و آرزوي ﻣﺎﺳﺖ وا ﮔﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ و ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎري‬
‫در ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺤﺚ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬زﻳﺮا ﻣﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﻌﻲ و ﺗ‪P‬ش ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻴﻢ <و ﻫﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ را اﻧﺴﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺪان دﺳﺖ ﻧـﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ 9‬در ﭘـﺎﻳﺎن ﺑـﺮ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛـﺮم<ص‪ 9‬و ﺧـﺎﻧﺪان‬
‫ﻫﺪاﻳﺘﺒﺨﺶ و ﺑﺰرﮔﻮارش <ع‪ 9‬درود ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻴﻢ‪/‬‬